\id MAT - Rangi
\ide UTF-8
\h Matáayo
\rem Consultant - John Macaulay
\toc2 Matáayo
\toc1 Masáare Maaja ja ˆvyeene yaandɨkwa nɨ Matáayo
\mt1 Masáare Maaja ya Yéesu Kirisitʉ
\mt2 ja ˆvyeene yaandɨkwa nɨ
\mt1 Matáayo
\imt Mʉlongooryo
\ip Kɨtáabu ɨkɨ chaandɨkwa nɨ Matáayo, mʉsaankanʼyi kóodi (\xt 9:9-11; 10:1-4\xt*). ˆVyeene yoónekanaa, Matáayo aandɨka kɨtáabu ɨkɨ, kati ya myaaka ya 60-70 keende Kirisitʉ ˆavyaalwa. Ʉhʉ Matáayo Yéesu ajáa amwaanɨrɨra amutuube mpɨɨndɨ avariyʉláa Masáare Maaja mbere ja vaantʉ ʉko ɨsɨ ya Galiláaya (\xt 9:9\xt*). Viintʉ ˆviri foo ˆvyeene Matáayo aandɨka, nɨ vira ˆiiyonera na miiso yaachwe. Na kɨɨntʉ kɨɨntʉ ˆalʉʉsa, Yéesu nɨ Masía na kei nɨ Mununuuli wa vaantʉ, Mʉlʉʉngʉ ˆavalaha ko tweera valáali na mʉtwe mʉhákwii wa kalɨ (\xt Isáaya 53\xt*). Kɨtáabu ɨkɨ, Matáayo avaandɨkɨra Vayahúudi ˆveene vajáa varuma Masáare Maaja ya Yéesu. Masáare Maaja aya, sɨ sa Vayahúudi vii tʉkʉ, maa kaa, nɨ sa weerʉ yoosi (\xt 1 Yooháani 4:13-15\xt*).
\ip Kɨtáabu ɨkɨ chalʉʉsalʉʉsa, mwiikalo wa Yéesu aha weerwii. Chaanda na isimʉ ra kʉvyaalwa kwa Yéesu, chalʉʉsa kʉbatisiwa na kʉyerwa kwaachwe nɨ Irimʉ (\xt 1:1–4:12\xt*). Kei, chalʉʉsa mʉrɨmo waachwe wo variyʉla Masáare Maaja, myuujíisa yaachwe na kʉvahorya vaantʉ ʉko ɨsɨ ya Galiláaya (\xt 4:13–18:35\xt*). Kɨtáabu ɨkɨ chalʉʉsa lʉyeendo lwa Yéesu fuma Galiláaya fʉʉrʉ Yerusaléemu (\xt 19:1–20:34\xt*). Kei, chalʉʉsa viintʉ ˆvyafʉmɨra júma yo kiimikirirya, kuningʼiniwa kwaachwe mʉsaláabii, inkwya na kʉfʉfʉka kwaachwe (\xt 21:1–28:20\xt*).
\ip Kɨtáabu ɨkɨ choonekya Yéesu nɨ Mukiindya mʉkʉʉlʉ, ˆarɨ na wiimiriri wo variyʉla Miiro ya Mʉlʉʉngʉ na Ʉtemi wa Kurumwii. Ukiindya waachwe wagavwa haantʉ hasaano, (1) ukiindya wa Yéesu luulwii (\xt 5–7\xt*), (2) ʉlairiri kwa vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ kʉvatʉmamɨra vaantʉ (\xt 10\xt*), (3) símo ja Ʉtemi wa Kurumwii (\xt 13\xt*), (4) ukiindya wa ˆvyeene vapooji va Yéesu vasaakwa vave (\xt 18–20\xt*), na (5) ukiindya wa kʉherererya kwa weerʉ na kʉʉja kwa Ʉtemi wa Kurumwii (\xt 24–25\xt*).
\iot ˆVyeene Kɨtáabu ɨkɨ Chagavwa
\io1 Lʉkolo lwa Yéesu na kʉvyaalwa kwaachwe \ior 1:1–2:23\ior*
\io1 Mʉrɨmo wa Yooháani Mʉbatisáaji \ior 3:1-12\ior*
\io1 Kʉbatisiwa na kʉyerwa kwa Yéesu \ior 3:13–4:11\ior*
\io1 Mʉrɨmo wa Yéesu ʉko ɨsɨ ya Galiláaya \ior 4:12–18:35\ior*
\io1 Lʉyeendo lwa Yéesu kʉtamanya na múuji wa Yerusaléemu \ior 19:1–20:34\ior*
\io1 Júma yo kiimikirirya ya Yéesu ʉko Yerusaléemu na heehi na Yerusaléemu \ior 21:1–27:66\ior*
\io1 Kʉfʉfʉka na kʉfʉmɨra kwa Yéesu \ior 28:1-20\ior*
\c 1
\s1 Lʉkolo lwa Yéesu
\r (Lʉ́ka 3:23-38)
\p
\v 1 Ɨhɨ noo nkʉmbʉkɨra ya marina ya lʉkolo lwa \w Yéesu\w* \w Kirisitʉ\w*, mwaana wa \w Daúdi\w*, mwaana wa \w Aburaháamu\w*.
\q1
\v 2 Aburaháamu ajáa amʉvyaala Isaka,
\q1 Isaka akamʉvyaala Yaakúupu,
\q1 Yaakúupu akamʉvyaala Yʉ́ʉda na vaanaavo,
\q1
\v 3 Yʉ́ʉda akamʉvyaala Peréesi na Séera na íyo waavo nɨ Tamáari ajáa.
\q1 Peréesi akamʉvyaala Hesiróoni,
\q1 Hesiróoni akamʉvyaala Aráamu,
\q1
\v 4 Aráamu akamʉvyaala Aminadáabu,
\q1 Aminadáabu akamʉvyaala Nashóoni,
\q1 Nashóoni akamʉvyaala Salimóoni,
\q1
\v 5 Salimóoni akamʉvyaala Boáasi, fuma kwa Raháabu.
\q1 Boáasi akamʉvyaala Obéedi fuma kwa Rúutu,
\q1 Obéedi akamʉvyaala Yéese,
\q1
\v 6 ne Yéese akamʉvyaala mʉtemi Daúdi.\x + \xo 1:6a \xo*\xt Laanga Rúutu 4:18-22.\xt*\x*
\b
\q1 Daúdi akamʉvyaala Solomóoni fuma kwa muki wa Uría.\x + \xo 1:6b \xo*\xt Laanga 2 Samwéeli 12:24-25.\xt*\x*
\q1
\v 7 Solomóoni akamʉvyaala Rehoboáamu,
\q1 Rehoboáamu akamʉvyaala Abíya,
\q1 Abíya akamʉvyaala Áasa,
\q1
\v 8 Áasa akamʉvyaala Yehoshofáati,
\q1 Yehoshofáati akamʉvyaala Yóramu,
\q1 Yóramu akamʉvyaala Usíia,
\q1
\v 9 Usíia akamʉvyaala Yósamu,
\q1 Yósamu akamʉvyaala Aháasi,
\q1 Aháasi akamʉvyaala Hesekía,
\q1
\v 10 Hesekía akamʉvyaala Manáase,
\q1 Manáase akamʉvyaala Amóoni,
\q1 Amóoni akamʉvyaala Yosía,
\q1
\v 11 Yosía akamʉvyaala Yekonía na vaanaavo,
\q1 mpɨɨndɨ vaantʉ va Yʉ́ʉda ˆvakasaamiwe na ɨsɨ ya ʉyenii ya \w Babéeli\w*.
\b
\q1
\v 12 Lʉsaamo lwa Babéeli ˆlʉkalooke,
\q1 Yekonía akamʉvyaala Searitiéeli,
\q1 Searitiéeli akamʉvyaala Serubabéeli,
\q1
\v 13 Serubabéeli akamʉvyaala Abiúudi,
\q1 Abiúudi akamʉvyaala Eliakíimu,
\q1 Eliakíimu akamʉvyaala Asóori,
\q1
\v 14 Asóori akamʉvyaala Sadóoki,
\q1 Sadóoki akamʉvyaala Akíimu,
\q1 Akíimu akamʉvyaala Eliúudi,
\q1
\v 15 Eliúudi akamʉvyaala Elieséeri,
\q1 Elieséeri akamʉvyaala Matáani,
\q1 Matáani akamʉvyaala Yaakúupu,
\q1
\v 16 Yaakúupu akamʉvyaala Yooséefu, mʉlʉme wa Maríia.
\q1 Maríia akamʉvyaala Yéesu ˆaánɨrɨrwaa \w Masía\w*.
\b
\p
\v 17 Jeyyo, kʉjáa kwatɨɨte mbyaala ikimi na ine (14) fuma Aburaháamu fʉʉrʉ mʉtemi Daúdi. Kei, kʉjáa kwatɨɨte mbyaala ikimi na ine fuma mʉtemi Daúdi, fʉʉrʉ lʉsaamo lwa \w Viisiraéeli\w* kʉtwaalwa na ɨsɨ ya ʉyenii ya Babéeli. Na mbyaala ikimi na ine fuma lʉsaamo lwa Viisiraéeli kʉtwaalwa na ɨsɨ ya ʉyenii ya Babéeli, fʉʉrʉ kʉvyaalwa kwa Masía.
\s1 Kʉvyaalwa kwa Yéesu Kirisitʉ
\r (Lʉ́ka 2:1-7)
\p
\v 18 Iji noo mbuwo ja kʉvyaalwa kwa Yéesu Kirisitʉ. Maríia íyo waala Yéesu ajáa atʉmɨrwa nɨ Yooséefu. Maa kaa, mpɨɨndɨ ˆvajáa vakaarɨ sɨ vanalʉmana ja muki na mʉlʉme, Maríia akava mawʉlʉ maruto kwa njɨra ya \w Mʉtɨma Mʉʉja\w*. 
\v 19 Yooséefu mʉlʉme waachwe baa neembe ajáa nɨ mʉʉntʉ mʉwoloki, sɨ asaakáa kʉmʉkwaatya soni Maríia mbere ja vaantʉ tʉkʉ, akalamʉla kʉmʉreka Maríia kimbiso.
\p
\v 20 Mpɨɨndɨ ˆajáa akaarɨ yookiiririkana ɨrɨ isáare, \w murimʉ mʉʉja|lemma="Mirimʉ miija"\w* wa Ijʉva ʉkamʉfʉmɨra tulwii, maa ʉkamʉsea, “Yooséefu, mwaana wa Daúdi, koofa kʉmʉsʉmʉla Maríia ave muki waako tʉkʉ, sa uruto ˆatɨɨte nɨ kwa lʉvɨro lwa Mʉtɨma Mʉʉja. 
\v 21 Kiichʉngʉla arɨ mwaana mʉlʉme, na mʉkemera ʉrɨ irina raachwe Yéesu, sa yeeye noo ˆarɨ valamurirya vaantʉ vaachwe fuma uvii waavo.”
\p
\v 22 Aya yoosi yafʉ́mɨɨre, sa masáare Ijʉva ˆalʉʉsa kwa njɨra ya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* waachwe yakiimane,
\q1
\v 23 “Laanga, mʉnjalʉ sʉmʉla arɨ ɨnda,
\q1 yeeye vyaala arɨ mwaana mʉlʉme,
\q1 novo mwaanɨrɨra varɨ irina raachwe Emanʉéeli,”\x + \xo 1:23 \xo*\xt Laanga Isáaya 7:14.\xt*\x*
\q1 noo kʉsea, “Mʉlʉʉngʉ nɨ na suusu arɨ.”
\p
\v 24 Yooséefu ˆakiinʉke fuma tulwii, akabweeyya ja viintʉ murimʉ mʉʉja wa Ijʉva ˆʉjáa ʉmʉwyɨ́ɨrɨɨre. Aho, akamʉsʉmʉla Maríia akava muki waachwe. 
\v 25 Maa kaa, Yooséefu sɨ amʉseeserera Maríia tʉkʉ, fʉʉrʉ akiichʉngʉla mwaana wa kɨɨntʉ kɨlʉme. Yooséefu akamʉkemera irina raachwe Yéesu.
\c 2
\s1 Vamanyi va Nyényeeri Vookoomwiinamɨra Yéesu
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakavyaalwe múujii wa Betelehéemu ˆʉrɨ ɨsɨ ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w*, mpɨɨndɨ ijo \w Heróode Mʉkʉ́ʉ́lʉ|lemma="Heróode"\w* noo ajáa mʉtemi. Haaha \w vamanyi va nyényeeri\w* fuma itʉʉmba vakʉʉja na Yerusaléemu. 
\v 2 Vuuryáa voosea, “Hai arɨ ʉra ˆavyɨ́ɨrwe arɨ kʉva Mʉtemi wa \w Vayahúudi\w*? Suusu twɨɨyona nyényeeri yaachwe yatʉla fuma itʉʉmba, naasu tuújire noo mwiinamɨra.” \fig Vamanyi va nyényeeri|alt="Magi" src="CN01629b.tif" size="col" loc="2:3-12" copy="David C. Cook Publishing Co., 1978" ref="2:1-2"\fig*
\p
\v 3 Mʉtemi Heróode ˆakateere ayo masáare, yakaanda muturikirya, hamwɨ na vaantʉ voosi va Yerusaléemu. 
\v 4 Akavaanɨrɨra vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w*, maa akavuurya, “\w Masía\w* nɨ hai ˆarɨ vyaarɨrwa?” 
\v 5 Voovo vakamʉsea, “Vyaarɨrwa arɨ múujii wa Betelehéemu ˆʉrɨ ɨsɨ ya Yudéea. Jeyyo noo ˆvyeene \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* wa Ijʉva aandɨka,
\q1
\v 6 ‘Ee Betelehéemu ˆʉrɨ ɨsɨ ya Yʉ́ʉda,
\q2 weewe sɨ ʉrɨ mudúúdi tʉkʉ,
\q2 kati ya míiji ˆɨmányirwe ya Yudéea.
\q1 Sa kufuma kwaako fʉmɨra arɨ mʉlongooli,
\q2 ʉhʉ valongoola arɨ vaantʉ vaanɨ \w Viisiraéeli\w*.’\x + \xo 2:6 \xo*\xt Laanga Míika 5:2.\xt*\x*”
\p
\v 7 Aho, Heróode akavaanɨrɨra vara vamanyi va nyényeeri na kijiraawii, ʉko akavuurya mpɨɨndɨ mpɨɨndɨ ˆvɨɨyona ɨra nyényeeri. 
\v 8 Hara, akavatʉma vadome na Betelehéemu kʉnʉ yoovasea, “Tamanyi mukuurikirirye neeja masáare ya ʉwo mwaana, na ˆmʉrɨ moona, ndeteri mʉlomo chaangʉ sa naanɨ nkamwiinamɨre.”
\p
\v 9 Vara vamanyi va nyényeeri ˆvakahʉmʉle mʉteerera mʉtemi Heróode, maa vakiinʉka. Na laanga, vakɨɨyona kei nyényeeri ɨʼɨra ˆvoona yootʉla itʉʉmba, ɨkava yoovalongorera novo vakiituuba fʉʉrʉ ɨkɨɨma mweeri ya haantʉ ˆajáa mwaana. 
\v 10 ˆVakɨɨyone ɨra nyényeeri, vakavyeenda maatʉkʉ vii. 
\v 11 Vakɨɨngɨra na nyuumbii, vakamoona mwaana arɨ na Maríia íyo waavo, vakachwaama, maa vakamwiinamɨra. Hara, vakachʉngʉla máari jaavo ja kɨkomi ja mberii, vakamʉheera vilʉngʉlʉngʉ vya saháabu, ʉbáani na manemáane.\f + \fr 2:11 \fr*\fk manemáane: \fk*\ft Nɨ mooda ˆvahákaa mʉvɨrɨ wa mʉʉntʉ de ataahwe. Mooda ʉhʉ ʉjáa nɨ wa iyoombe ikʉʉlʉ.\ft*\f* 
\v 12 Mʉlʉʉngʉ akavakaanʼya tulwii, karɨ vahɨndʉke na kwa Heróode tʉkʉ. Jeyyo, vakahɨndʉka na meevo, na vajáa vatweera na njɨra yɨɨngɨ.
\s1 Kʉtɨɨja na Mísiri
\p
\v 13 Vamanyi va nyényeeri ˆvakiinʉke na meevo, \w murimʉ mʉʉja|lemma="Mirimʉ miija"\w* wa Ijʉva ʉkamʉfʉmɨra Yooséefu tulwii, maa ʉkamʉsea, “Inʉka, mʉsʉmʉle mwaana na íyo waavo, ʉtɨɨje novo na Mísiri. Ikali ʉko fʉʉrʉ nɨvawyɨɨre, sa Heróode yoomʉsaakɨra mwaana sa amʉʉlae.” 
\v 14 Jeyyo, nuuchikʉ Yooséefu akiinʉka, akamʉsʉmʉla mwaana na íyo waavo, akakwaata njɨra na Mísiri. 
\v 15 Akiikala Mísiri fʉʉrʉ mʉtemi Heróode akawulala. Jeyyo, isáare ra Ijʉva ko tweera mʉláali na mʉtwe waachwe rɨkakiimana, “Namwaanɨrɨra mwaana waanɨ fuma Mísiri.”\x + \xo 2:15 \xo*\xt Laanga Hósea 11:1.\xt*\x*
\s1 Vasinga va Kɨɨntʉ Kɨlʉme Vookʉʉlawa
\p
\v 16 Heróode ˆakataange akóovɨɨrwe nɨ vara vamanyi va nyényeeri, maa akakalala maatʉkʉ vii. Aho, akavatʉma vaantʉ vavʉʉlae vasinga voosi vʉʉ va kɨɨntʉ kɨlʉme ˆvarɨ na myaaka ɨvɨrɨ kʉhɨndʉka na nyuma aho múujii wa Betelehéemu, na maturii yoosi ˆyarɨɨngɨrɨra ʉwo múuji. Abweeyya jeyyo, ja ˆvyeene ajáa awyɨɨrwa jira mpɨɨndɨ nɨ vara vamanyi va nyényeeri\fig Mʉtemi Heróode|alt="Herod" src="CN01636B.tif" size="col" loc="2:16-18" copy="David C. Cook Publishing Co., 1978" ref="2:16"\fig*. 
\v 17 Jeyyo, isáare ˆralʉʉswa nɨ Yeremía mʉláali na mʉtwe rɨkakiimana,
\q1
\v 18 “Sawúti yatéerekire fuma Ráama,
\q2 Kɨrɨro na kʉrɨra no myaa kʉkʉʉlʉ,
\q1 Rahéeli yoovarɨrɨra vaana vaachwe,
\q2 baa sɨ yoosaaka tuuriwa mʉtɨma tʉkʉ,
\q1 sa voosi vakwíire.”\x + \xo 2:18 \xo*\xt Laanga Yeremía 31:15.\xt*\x*
\s1 Kʉhɨndʉka Fuma Mísiri
\p
\v 19 Heróode ˆakawulale, murimʉ mʉʉja wa Ijʉva ʉkamʉfʉmɨra Yooséefu tulwii ʉko Mísiri, 
\v 20 Ʉkamʉsea, “Inʉka, mʉsʉmʉle mwaana na íyo waavo, ʉhɨndʉke na ɨsɨ ya Isiraéeli, sa vara ˆvasaakáa nkaasʉ ya mwaana vaakwya.” 
\v 21 Yooséefu akiinʉka, akamʉsʉmʉla mwaana na íyo waavo, maa vakahɨndʉka na ɨsɨ ya Isiraéeli.
\p
\v 22 Maa kaa, Yooséefu ˆakateere Arikeláo mwaana wa Heróode noo avɨ́ɨre mʉtemi wa Yudéea haantʉ ha taáta waavo, Yooséefu akoofa doma na ʉko. Ne ˆakakaaniwe kei tulwii, akiinʉka, maa akadoma na ɨsɨ ya \w Galiláaya\w*. 
\v 23 Kʉra, akɨɨta kiikala múujii ˆʉséwaa Nasaréeti. Jeyyo isáare ˆralʉʉswa nɨ valáali na mʉtwe rɨkakiimana, “Kaanɨrɨrwa arɨ Mʉnasaréeti.”
\c 3
\s1 Yooháani Mʉbatisáaji Yoomwiimirya Njɨra Yéesu
\r (Maáriki 1:1-8; Lʉ́ka 3:1-18; Yooháani 1:19-28)
\p
\v 1 Sikʉ ˆjiri foo ˆjikalooke, Yooháani Mʉbatisáaji afʉmɨra ɨsɨ ya ibaláángwii ra \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w*, yoovariyʉla, yoosea, 
\v 2 “\w Valanduki|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waanyu, \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* waséngerɨɨre.” 
\v 3 Ʉhʉ Yooháani noo ˆalʉʉswa nɨ Isáaya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w*, yoosea,
\q1 “Mʉʉntʉ yookaanɨrɨra vikʉlʉkʉʉlʉ ɨsɨ ya ibaláángwii,
\q1 ‘Imyi neeja njɨra sa \nd Ijʉva\nd*,
\q2 wololi njɨra ˆarɨ tweera.’ ”\x + \xo 3:3 \xo*\xt Laanga Isáaya 40:3.\xt*\x*
\p
\v 4 Yooháani iivɨkɨráa ɨngo ˆyachumwa kwa mabaáhɨra ya ngamɨ́a na iimʉtɨɨráa lʉkova.\x + \xo 3:4 \xo*\xt Laanga 2 Vatemi 1:8.\xt*\x* Kɨɨntʉ ˆarijáa nɨ nkʉʉmbɨ na hʉʉkɨ wa isekii. 
\v 5 Vaantʉ fuma múujii wa Yerusaléemu, ɨsɨ yoosi ya Yudéea na ɨsɨ joosi ˆjiri mbarɨmbarɨ ya lʉʉjɨ lwa Yorodáani, vʉʉjáa na kwa Yooháani. 
\v 6 Yeeye \w avabatisáa|lemma="Batisa"\w* aho luujii lwa Yorodáani, kʉnʉ voolʉʉsa ʉvɨ waavo.
\p
\v 7 ˆAkoone \w Mafarisáayo\w* na \w Masadukáayo\w* ˆvarɨ foo vookʉʉja na kwaachwe noo batisiwa, ajáa avasea, “Nyuunyu mbyaala ya nyororooda! Nɨ ani ˆavalúmire kutu mʉtɨɨje nkalari ya Mʉlʉʉngʉ ˆyookʉʉja? 
\v 8 Haaha vyaali ndɨɨwa njija ˆjiri koonekya kɨkomi mwaválandukire fuma uvii waanyu. 
\v 9 Reki kwiiririkana mitimii yaanyu, ‘\w Aburaháamu\w* nɨ taáta wiitʉ!’ Nɨ kʉvawyɨɨra niise, Mʉlʉʉngʉ ifaanaa avalandʉle mawye aya yave vaana va Aburaháamu! 
\v 10 Mʉlʉʉngʉ ahʉ́mwɨɨre vɨɨka chaarya chaachwe neeja miririi ya mɨtɨ. Koonɨ mʉtɨ sɨ wootʉʉnga ndɨɨwa ˆjabooha, temwa ʉrɨ, ʉfweitɨrwe na iviivii.
\p
\v 11 Nɨɨnɨ noovabatisa na maaji, koonekya mwaválandukire fuma uvii waanyu. Maa kaa, amwaarɨ yookʉʉja nyuma yaanɨ ˆarɨ na ngururu kʉlookya nɨɨnɨ, nɨɨnɨ nsiina wʉʉja baa wo tʉmama mʉrɨmo wa mʉtʉ́mwa wo reherya nkova ja mirunkumo yaachwe tʉkʉ. Yeeye vabatisa arɨ na \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* na kwa mooto. 
\v 12 Yeeye akwáatɨrɨɨre saama yaachwe yo keerera mɨkonwii yaachwe. Fyaahɨra arɨ neeja lʉʉha lwaachwe. Jiinga arɨ ngáano ɨɨvɨke kyoomii, maa kaa, mukúúnku kʉʉchɨmɨka arɨ na mooto sɨ ˆurímaa.” \fig Kweera ngáano|alt="winnowing" src="CN01655b.tif" size="col" loc="3:11-12" copy="David C. Cook Publishing Co., 1978" ref="3:12"\fig*
\s1 Yéesu Yoobatisiwa
\r (Maáriki 1:9-11; Lʉ́ka 3:21-22)
\p
\v 13 Aho, \w Yéesu\w* akatamanya fuma \w Galiláaya\w* fʉʉrʉ luujii lwa Yorodáani sa akabatisiwe nɨ Yooháani. 
\v 14 Maa kaa, Yooháani ayeráa mʉkɨtɨra yoosea, “Nɨɨnɨ noo wo kʉʉja mbatisiwe nɨ weewe. Haaha weewe joolɨ wookʉʉja na kʉrɨ nɨɨnɨ?” 
\v 15 Maa kaa, Yéesu akamʉsea, “Aaɨ, ruma haaha vive jei, sa jei noo ˆvyeene vyasaakwa tukiimikirirye ʉwoloki woosi.” Aho, Yooháani akaruma.
\p
\v 16 Yéesu ˆakahʉmʉle batisiwa vii, akafuma luujii. Koonka kurumu kʉkaatʉka dwee, aho, akamoona Mʉtɨma Mʉʉja yookiima mweeri yaachwe ja nkúnde na akamʉtʉʉrɨra. 
\v 17 Aho, maa sawúti fuma kurumwii ɨkasea, “Ʉhʉ nɨ Mwaana waanɨ ˆnamweenda, neeriwa mʉtɨma nɨ yeeye mʉnʉmʉʉnʉ.”
\c 4
\s1 Yéesu Yooyerwa nɨ Irimʉ
\r (Maáriki 1:12-13; Lʉ́ka 4:1-13)
\p
\v 1 Aho, \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* ʉkamʉlongoola \w Yéesu\w* fʉʉrʉ ɨsɨ ya ibaláángwii sa ayerwe nɨ Ikʉ́ʉ́lʉ ra \w Mirimʉ Mɨvɨ\w*. 
\v 2 Yéesu ˆakiirekye kurya chɨrɨrɨ chobu kwa sikʉ makumi yanɨ (40), akoona njala.
\p
\v 3 Aho, \w Irimʉ\w* rɨkʉʉja na kʉrɨ Yéesu, maa rɨkamʉsea, “Koonɨ ʉrɨ \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w*, lairirya aya mawye yave mʉkáate.” 
\v 4 Yéesu akʉʉsea \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w*, “Masáare ˆYarɨ Mpeho yalʉʉsa jei, ‘Mʉʉntʉ sɨ arɨ kʉva nkaasʉ kwa vyóorya vii tʉkʉ, maa kaa, ko tuuba kɨra isáare rifúmaa kwa Mʉlʉʉngʉ.’\x + \xo 4:4 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 8:3.\xt*\x*”
\p
\v 5 Aho, Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ rɨkamʉsʉmʉla Yéesu fʉʉrʉ múujii mʉʉja wa Yerusaléemu. Rɨkamʉvɨɨka Yéesu ncholwiinchoolwii ya mʉnáara wa \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w*, 
\v 6 maa rɨkamʉsea, “Koonɨ ʉrɨ Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ, ifweitɨre na ɨsɨ. Sa vyaandɨkwa jei,
\q1 ‘Mʉlʉʉngʉ tʉma arɨ \w mirimʉ yaachwe miija|lemma="Mirimʉ miija"\w* ɨkʉlamurirye,
\q2 yooyo kʉkwaatɨrɨra ɨrɨ mɨkonwii yaavo,
\q1 sa karɨ ijeo raako jɨ riikunguvale iwyii tʉkʉ.’\x + \xo 4:6 \xo*\xt Laanga Sabúuri 91:11-12.\xt*\x*”
\m
\v 7 Yéesu akarɨsea, “Kei vyaandɨkwa, ‘Karɨ ʉmʉyéraa \nd Ijʉva\nd* Mʉlʉʉngʉ waako tʉkʉ.’\x + \xo 4:7 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:16.\xt*\x*” \fig Ncholwii ya Kaaya Njija ya Ijʉva|alt="Highest part of the temple" src="lb00249c.tif" size="col" copy="The British & Foreign Bible society 1994" ref="4:5-7"\fig*
\p
\v 8 Aho, Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ rɨkamʉsʉmʉla Yéesu fʉʉrʉ ncholwii ya lʉʉlʉ lʉlɨɨhɨlɨɨhɨ. Rɨkamoonekya ɨsɨ joosi ja weerʉ na nkongojima jaavo. 
\v 9 Rɨkamʉsea, “Koonɨ ʉchwáamire mbere yaanɨ na wuunyinamɨɨre, kʉkʉheera ndɨrɨ ivi vyoosi.” 
\v 10 Aho, Yéesu akarɨsea, “Isunke kʉrɨ nɨɨnɨ Irimʉ! Sa vyaandɨkwa jei,
\q1 ‘Mwiinamɨre \nd Ijʉva\nd* Mʉlʉʉngʉ waako vii,
\q1 na ʉmʉtʉmamɨre yeemweene vii.’ \x + \xo 4:10 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:13.\xt*\x*”
\p
\v 11 Aho, Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ rɨkamʉreka Yéesu, mirimʉ miija ɨkʉʉja noo mʉtʉmamɨra.
\s1 Yéesu Yookaanda Mʉrɨmo Waachwe
\r (Maáriki 1:14-15; Lʉ́ka 4:14-15)
\p
\v 12 Haaha Yéesu ˆakateere Yooháani Mʉbatisáaji ayéekɨɨrwe mʉnyololwii, akiinʉka aho, maa akadoma na \w Galiláaya\w*. 
\v 13 Mpɨɨndɨ ˆajáa Galiláaya, akiinʉka fuma múuji wa Nasaréeti akɨɨta kiikala múujii wa Kaperenáumu ˆʉrɨ mbarɨmbarɨ ya iriva ra Galiláaya, kʉrɨ ɨsɨ ya Sabulóoni na Nafutáali. 
\v 14 Jeyyo, noo ˆvyeene akiimikirirya isáare ˆralʉʉswa nɨ Isáaya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w*,
\q1
\v 15 “Ɨsɨ ya Sabulóoni na ɨsɨ ya Nafutáali,
\q1 ˆɨrɨ njirii ˆyadoma na mayiyii, fɨrɨro ya lʉʉjɨ lwa Yorodáani,
\q1 Galiláaya ya vaantʉ sɨ ˆvamʉmányire Mʉlʉʉngʉ,
\q1
\v 16 vaantʉ vara ˆviíkalaa kilwiiryii,
\q1 vɨɨ́ne kɨweerʉ kɨkʉʉlʉ.
\q1 Na vaantʉ vara ˆviíkalaa ɨsɨ ya kilwiirya na murimírimii wa inkwya,
\q1 itʉʉmba radáhire kwaavo.”\x + \xo 4:16 \xo*\xt Laanga Isáaya 9:1-2.\xt*\x*
\p
\v 17 Kwaandɨra mpɨɨndɨ ijo, Yéesu ajáa aanda variyʉla yoosea, “\w Valanduki|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waanyu, \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* waséngerɨɨre!”
\s1 Yéesu Yoovaanɨrɨra Vapooji va Ncholo
\r (Maáriki 1:16-20; Lʉ́ka 5:1-11)
\p
\v 18 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆayeendáa mbarɨmbarɨ ya iriva ra Galiláaya, ajáa avoona vavúuvi vavɨrɨ. Ʉmwɨ noo Simóoni ˆaséwaa \w Peéteri\w*, na wɨɨngɨ noo mwaanaavo ˆasewáa Anderéa. Voovo vawʉmɨráa njwaavu na irivii. 
\v 19 Aho, Yéesu akavasea, “Ntuubi, na vabweeyya ndɨrɨ mʉve vavúuvi va vaantʉ.” 
\v 20 Hahara, vakareka njwaavu jaavo, vakamutuuba.
\p
\v 21 ˆAkadome na mbere kiduudi, akoona vaantʉ vɨɨngɨ vavɨrɨ vala Yaakúupu na Yooháani mwaanaavo, vaana va mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆaséwaa Sebedáayo. Voovo vajáa hamwɨ na taáta waavo mashúwii voolʉkanʼya njwaavu jaavo. \fig Vaantʉ voolʉkanʼya njwaavu|alt="fishermen" src="hk00207c.tif" size="span" copy="The British & Foreign Bible Society, 1994" ref="4:21"\fig* Yéesu akavaanɨrɨra, 
\v 22 hahara, vakɨɨreka ɨra mashʉ́wa na taáta waavo, maa vakamutuuba Yéesu.
\s1 Yéesu Yookiindya no Horya Valwɨ́ɨrɨ ˆVarɨ Foo
\r (Lʉ́ka 6:17-19)
\p
\v 23 Yéesu arɨɨngɨrɨráa ɨsɨ yoosi ya Galiláaya, kʉnʉ yookiindya no variyʉla \w Masáare Maaja\w* ya Ʉtemi \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* yaavo. Kei, avahoryáa vaantʉ ndwáala jaavo ˆjiísimiresimire. 
\v 24 Masáare yaachwe yakeenera ɨsɨ yoosi ya Síria. Vaantʉ vandoomʉretera valwɨ́ɨrɨ voosi ˆviísimiresimire. Kʉrɨ avo vajáa vamwaarɨ ˆvarɨ na makuundi ˆyahʉʉmba, vara ˆvajáa na mirimʉ mɨvɨ, vara ˆvajáa na kiinkwiisha na vara ˆvajáa vaakwya iyandiyandi. Yéesu akavahorya avo voosi. 
\v 25 Mayɨɨmbɨ ya mpuka nkʉʉlʉ ja vaantʉ vamutuubáa fuma ɨsɨ ya Galiláaya, Dekapóoli,\f + \fr 4:25 \fr*\fk Dekapóoli: \fk*\ft Nɨ isáare ra Kɨgiríki, noo kʉsea \ft*\fqa míiji ikimi\fqa*\ft . Na vaantʉ ˆviikaláa ɨsɨ ya Dekapóoli sɨ vajáa Vayahúudi tʉkʉ.\ft*\f* Yerusaléemu, \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w* na fuma nyambʉko ya lʉʉjɨ lwa Yorodáani.
\c 5
\s1 Ʉvariyuli wa Yéesu Luulwii
\s2 Vaantʉ ˆVatalariwa
\r (Lʉ́ka 6:20-23)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakoone jira mpuka ja vaantʉ, akaambʉka na kiduundii, maa akiikala. Vapooji vaachwe vakamʉdomera, 
\v 2 ne akaanda vakiindya yoosea:
\q1
\v 3 “Vatalariwa vara ˆvarɨ vakɨva mitimii,
\q1 sa \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* nɨ waavo.
\q1
\v 4 Vatalariwa vara ˆvarɨ na makɨva,
\q1 sa Mʉlʉʉngʉ vatuurya arɨ mɨtɨma.
\q1
\v 5 Vatalariwa vara mɨtɨma yaavo ˆyahola,
\q1 voovo heewa varɨ weerʉ.\x + \xo 5:5 \xo*\xt Laanga Sabúuri 37:11.\xt*\x*
\q1
\v 6 Vatalariwa vara ˆvakalʉkwa na ˆvarɨ na njala ya ʉwoloki,
\q1 avo kiikutiwa varɨ nɨ Mʉlʉʉngʉ.
\q1
\v 7 Vatalariwa vara ˆvaláangaa na riiso ra wʉʉja,
\q1 voovo laangwa varɨ na riiso ra wʉʉja.
\q1
\v 8 Vatalariwa vara ˆveerya mɨtɨma,
\q1 avo moona varɨ Mʉlʉʉngʉ.
\q1
\v 9 Vatalariwa vara ˆvalʉ́manʼyaa vavɨ viikalanʼye na wʉʉja,
\q1 avo kaanɨrɨrwa varɨ vaana va Mʉlʉʉngʉ.
\q1
\v 10 Vatalariwa vara ˆvatúrikiriwaa sa viíkalaa mwiikalo wa ʉwoloki,
\q1 sa Ʉtemi wa Kurumwii nɨ waavo.
\p
\v 11 Mwatalariwa nyuunyu koonɨ \w mootʉkɨrwa|lemma="Tʉkɨra"\w*, mooturikiriwa na mookoovereriwa mavɨ ˆyiísimiresimire sa nɨɨnɨ. 
\v 12 Eryi mɨtɨma na vai siriri, sa kʉnáálo yaanyu nɨ nkʉ́ʉ́lʉ kurumwii. Nɨ kwa njɨra yɨɨyo vavaturikirya \w valáali na mʉtwe\w* va aho mbere.
\s2 Sangása na Kɨweerʉ
\r (Maáriki 9:50; Lʉ́ka 14:34-35)
\p
\v 13 Nyuunyu mʉrɨ sangása ya weerʉ. Maa kaa, sangása koonɨ yasúukire, nɨ che ɨrɨ vɨkɨrwa sa mwerere ʉhɨndʉkɨre kei? Ɨyo sɨ yabooha kwa kɨɨntʉ chochoosi tʉkʉ, ɨyo nɨ yo fweita vii na weerwii ɨlwaatiririwe nɨ vaantʉ.
\p
\v 14 Nyuunyu nɨ kɨweerʉ cha weerʉ. Múuji ˆwajeengwa luulwii sɨ wiívisaa tʉkʉ. 
\v 15 Baa kei, vaantʉ sɨ vakórereryaa kɨmʉrɨ, maa vakakɨkʉnɨkɨrɨra na nyiingʉ ya kweenga tʉkʉ, kɨrɨ vyoova jeyyo, vakɨ́vɨɨkaa kyaángwii, sa kɨmʉrɨkɨre voosi ˆvarɨ nyuumbii. 
\v 16 Viivyo baa nyuunyu, kɨweerʉ chaanyu choosaakwa kɨmʉrɨke, vaantʉ voone nteendo jaanyu njija, aho, vamʉbweeyyirye nkongojima Taáta waanyu. Yeeye arɨ kurumwii.
\s2 Ʉvariyuli wa Miiro
\p
\v 17 Karɨ mwiisee nʉʉja joo seyya \w Miiro\w* au ʉvariyuli wa valáali na mʉtwe tʉkʉ. Sɨ nʉʉja joo seyya tʉkʉ, maa kaa, nʉʉja joo vikiimikirirya. 
\v 18 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, mpaka kurumu na weerʉ jilooke, kusiina baa lʉtalo lʉmwɨ luduudi au katóonti ka lʉtalo lwa Miiro lʉrɨ seyyiwa tʉkʉ, fʉʉrʉ aya yoosi yakiimane. 
\v 19 Jeyyo, mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ wuna ʉmwɨ wa ʉlairiri muduudi wa ndairiri iji, na avakiindye vaantʉ vɨɨngɨ vabweeyye jeyyo, ʉwo kaanɨrɨrwa arɨ mudúúdi Ʉtemii wa Kurumwii. Maa kaa, yoyoosi ˆatʉ́mamaa na ˆakíindyaa ndairiri iji, ʉwo kaanɨrɨrwa arɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ Ʉtemii wa Kurumwii. 
\v 20 Sa jeyyo, nɨ kʉvawyɨɨra niise, ʉwoloki waanyu koonɨ sɨ walóokeriirye wa \w Mafarisáayo\w* na wa \w vakiindya va Miiro\w*, kɨkomi sɨ mʉrɨ kɨɨngɨra Ʉtemii wa Kurumwii vii kaa tʉkʉ.
\s2 Ʉvariyuli wa Nkalari
\r (Lʉ́ka 12:57-59)
\p
\v 21 Mwateera vambere vasewa jei, ‘Karɨ wʉʉ́laa tʉkʉ,’\x + \xo 5:21a \xo*\xt Laanga Ufumo 20:13.\xt*\x* na kei mwateera, ‘mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ kʉʉlaa heewa arɨ irya.’\x + \xo 5:21b \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 17:8-9.\xt*\x* 
\v 22 Maa kaa, nɨɨnɨ nɨ kʉvawyɨɨra niise, mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ mʉkalarɨra mwaanaavo heewa arɨ irya. Na mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ mʉtʉkɨra mwaanaavo kituki, ʉwo kɨɨma arɨ mbere ya \w Balása Nkʉʉlʉ\w* ya \w Vayahúudi\w*. Na mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ mʉtʉkɨra mwaanaavo amʉsee ‘Mʉkoókoyo,’ tamanya arɨ na mootwii wa \w Jehénamu\w*.
\p
\v 23 Haaha koonɨ woodoma noo toola \w mpóryo\w* yaako masabáahwii, maa ʉkʉmbʉkɨre wiitoola na mwaanaanyu, 
\v 24 reka ɨyo mpóryo yaako haaho masabáahwii, hɨndʉka ukiiteerwe na mwaanaanyu, maa de jɨ ʉtoole ɨyo mpóryo yaako.
\p
\v 25 Koonɨ mʉʉntʉ yookʉtwaala na balásii, mʉloombe iivae na mpʉʉlo chaangʉ mpɨɨndɨ ˆmʉkaarɨ njirii. Koonɨ sɨ jeyyo, ʉra ˆakusítakiirye kʉkʉtwaala arɨ na kwa mʉlamuli, na mʉlamuli ne kʉkwaatya arɨ kwa mʉlʉkalʉka akwiingirye na mʉnyololwii na ngururu. 
\v 26 Kɨmaarɨ nookuwyɨɨra, sɨ ʉrɨ fuma aho mʉnyololwii tʉkʉ, mpaka ʉrɨhe mpoocho yo marikirirya.
\s2 Ukiindya wa Kʉyeenda na Muki wa Mʉʉntʉ
\p
\v 27 Mwateera yasewa, ‘Karɨ ʉyéendaa na muki wa mʉʉntʉ tʉkʉ.’\x + \xo 5:27 \xo*\xt Laanga Ufumo 20:14.\xt*\x* 
\v 28 Maa kaa, nɨɨnɨ nɨ kʉvawyɨɨra niise, mʉʉntʉ ˆarɨ mʉlaanga mʉʉntʉ muki, maa amʉmererye matɨ, ʉwo kʉva arɨ ahʉ́mwɨɨre yeenda ne mutimii waachwe. 
\v 29 Koonɨ riiso raako ra kʉlʉme rakʉháandire ʉtʉmame ʉvɨ, rɨnonkole, ʉrɨfweite na kʉlɨ. Nɨ pwee kwaako kʉsova kɨɨntʉ kɨmwɨ cha mʉvɨrɨ waako, kʉlookya mʉvɨrɨ waako woosi vʉʉ kʉfweitɨrwa na mootwii wa Jehénamu. 
\v 30 Kei koonɨ iyaanja raako ra kʉlʉme rakʉháandire ʉndoobweeyya ʉvɨ, rɨkere ʉrɨfweite na kʉlɨ. Nɨ pwee kʉsova kɨɨntʉ kɨmwɨ cha mʉvɨrɨ waako, kʉlookya mʉvɨrɨ waako woosi kʉfweitɨrwa na mootwii wa Jehénamu.
\s2 Kwiisiita na Muki
\r (Matáayo 19:9; Maáriki 10:11-12; Lʉ́ka 16:18)
\p
\v 31 Mwateera yasewa, ‘Mʉʉntʉ yoyoosi ˆamusíitire muki waachwe, amʉheere taláka.’\x + \xo 5:31 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 24:1.\xt*\x* 
\v 32 Maa kaa, nɨɨnɨ nɨ kʉvawyɨɨra niise, mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ musiita muki waachwe koonɨ sɨ sa kʉyeenda na mʉlʉme wa mʉʉntʉ, kʉva arɨ yoomʉbweeyya muki waachwe ave ja ayéendaa na mʉlʉme wa mʉʉntʉ. Na mʉʉntʉ ˆarɨ mʉloola ʉwo muki ˆasíitirwe nɨ mʉlʉme, kʉva arɨ yooyeenda na muki wa mʉʉntʉ.
\s2 Kwiilaha
\p
\v 33 Kei mwateera viintʉ vambere vawyɨɨrwa, ‘Karɨ uwúnaa kʉlaha kwaako tʉkʉ, maa kaa, kiimikirirya kʉlaha kwaako mbere ya \nd Ijʉva\nd*.’\x + \xo 5:33 \xo*\xt Laanga Valáawi 19:12; Ʉvalo 30:3; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 23:21.\xt*\x* 
\v 34 Nɨɨnɨ nɨ kʉvawyɨɨra niise, kɨkomi karɨ mwiiláhaa tʉkʉ, baa kwa kurumu tʉkʉ, sa kurumu noo ichuumbi ra kɨtemi ra Mʉlʉʉngʉ. 
\v 35 Baa karɨ mwiiláhaa kwa weerʉ tʉkʉ, sa nɨ ibambari raachwe ro lwaatirya majeo yaachwe. Baa kei, karɨ mwiiláhaa kwa múuji wa Yerusaléemu tʉkʉ, sa noo múuji wa Mʉtemi Mʉkʉʉlʉ. 
\v 36 Baa kei, karɨ mwiiláhaa kwa mɨtwe yaanyu tʉkʉ, sa sɨ mʉrɨ daha valandʉla lʉjwɨ́ɨrɨ baa lʉmwɨ vii lʉve lwiirʉ au lweerʉ tʉkʉ. 
\v 37 Koonɨ mʉséire, ‘Hɨɨ,’ ɨve ‘Hɨɨ’ kɨkomi, na koonɨ mʉséire, ‘Tʉkʉ,’ ɨve ‘Tʉkʉ’ kɨkomi. Chochoosi ˆkɨrɨ lookerera ayo, chafúmaa kwa Mʉvɨ.
\s2 Ukiindya wa Kʉrɨha Isáare kwa Isáare
\r (Lʉ́ka 6:29-30)
\p
\v 38 Mwateera kei vyasewa, ‘Riiso kwa riiso na iyeo kwa iyeo.’\x + \xo 5:38 \xo*\xt Laanga Ufumo 21:24; Valáawi 24:20; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 19:21.\xt*\x* 
\v 39 Maa kaa, nɨɨnɨ nɨ kʉvawyɨɨra niise, karɨ wiilóokereryaa na mʉʉntʉ mʉvɨ tʉkʉ. Koonɨ mʉʉntʉ akʉváire lʉsayya lwa kʉlʉme, mʉvarindʉrɨre na lwa kʉmooso. 
\v 40 Koonɨ mʉʉntʉ akʉtwáarɨre na balásii sa asʉmʉle nkáancho yaako, mʉheere baa ikóoti raako.\x + \xo 5:40 \xo*\xt Laanga Ufumo 22:26-27; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 24:12-13.\xt*\x* 
\v 41 Koonɨ mʉʉntʉ akufíindirirye wiitɨɨke muriwa waachwe lʉyeendo lwa isaa rɨmwɨ, weewe itɨɨke lʉyeendo lwa masaa yavɨrɨ. 
\v 42 Mʉʉntʉ ˆyookʉloomba kɨɨntʉ, mʉheere. Koonɨ mʉʉntʉ yookʉkopa karɨ ʉmʉhéeraa moongo tʉkʉ.
\s2 Kʉveenda Vavɨ
\r (Lʉ́ka 6:27-28, 32-36)
\p
\v 43 Kei mwateera vyasewa, ‘Mweende mwiiwaako,’\x + \xo 5:43 \xo*\xt Laanga Valáawi 19:18.\xt*\x* na kei, ‘Mʉsʉʉle mʉvɨ waako.’ 
\v 44 Maa kaa, nɨɨnɨ nɨ kʉvawyɨɨra niise, veendi vavɨ vaanyu na mʉndoovaloombera vara ˆvavatúrikiryaa, 
\v 45 sa mwiifwaane na Taáta waanyu wa kurumwii. Sa yeeye avamʉ́rɨkɨraa mwaasʉ waachwe vavɨ na vaaja, baa kei avahéeraa mbula vawoloki na vara sɨ ˆvarɨ vawoloki. 
\v 46 Ha koonɨ mooveenda vara ˆvaveenda vii nyuunyu, nɨ kʉnáálo che mʉrɨ turya? Eri, baa \w vasaankanʼyi kóodi\w* sɨ vabwéeyyaa jeyyo tʉkʉ wʉʉ? 
\v 47 Koonɨ moovaluumbya vaanaanyu vii, nɨ kɨɨntʉ che ˆmoobweeyya ˆkiísimire na vɨɨngɨ? Amwɨ baa vaantʉ sɨ ˆvamʉmányire Mʉlʉʉngʉ vabwéeyyaa jeyyo. 
\v 48 Sa jeyyo, mʉve vawoloki ja Taáta waanyu wa kurumwii viintʉ ˆarɨ mʉwoloki.
\c 6
\s2 Kʉvaambirirya Vakɨva
\p
\v 1 Mʉlaange neeja, karɨ mʉbwéeyyaa ʉwoloki waanyu mbere ja vaantʉ sa moonwe vii nɨ voovo tʉkʉ. Sa koonɨ mʉbwéeyyiirye jeyyo, sɨ mʉrɨ turya kʉnáálo fuma kwa Taáta waanyu wa kurumwii tʉkʉ.
\p
\v 2 Weewe mpɨɨndɨ ˆwoomwaambirirya mʉkɨva, karɨ wiilʉ́ʉsaa ja vakweembi viintʉ ˆvabwéeyyaa \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* na njirii tʉkʉ. Voovo vabwéeyyaa jeyyo sa vabweeyyiriwe nkongojima nɨ vaantʉ. Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, avo vahʉmʉla turya kʉnáálo yaavo. 
\v 3 Maa kaa, weewe mpɨɨndɨ ˆwoomwaambirirya mʉkɨva, bweeyya kwa kimbiso, karɨ baa mʉkono waako wa kʉmooso ʉtaange kɨra mʉkono waako wa kʉlʉme wootʉmama tʉkʉ. 
\v 4 Toola nyambirirya yaako kwa kimbiso, ne Taáta waanyu ˆoónaa yara ˆyiivisa, kʉkʉtalarya arɨ.
\s2 Kʉmʉloomba Mʉlʉʉngʉ
\r (Lʉ́ka 11:2-4)
\p
\v 5 Kei mpɨɨndɨ ˆmoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ, karɨ mʉbwéeyyaa ja vakweembi tʉkʉ. Voovo veenda mʉloomba Mʉlʉʉngʉ kʉnʉ viímire masinagóogii na haantʉ njɨra ˆjalʉmanɨra, sa voonwe nɨ vaantʉ. Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, avo vahʉmʉla turya kʉnáálo yaavo. 
\v 6 Maa kaa, weewe koonɨ wooloomba, ɨngɨra na mberii, chuunga mʉryaango, maa de ʉlʉʉsɨke na Taáta waanyu sɨ ˆoónekanaa. Ʉko, Taáta waanyu ˆoónaa yara ˆyiivisa, kʉkʉtalarya arɨ.
\p
\v 7 Mpɨɨndɨ ˆmoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ, karɨ mʉlʉ́ʉsaa masáare ˆyarɨ foo ja vara sɨ ˆvamʉmányire Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ. Voovo viiséaa Mʉlʉʉngʉ vateera arɨ sa masáare yaavo ˆyarɨ foo. 
\v 8 Karɨ mʉve ja voovo tʉkʉ. Nyuunyu Taáta waanyu amányire yara ˆmoosaaka baa viintʉ ˆmʉkaarɨ kʉmʉloomba.
\p
\v 9 Haaha, ja jei noo ˆvyeene mwasaakwa mʉndoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ,
\q1 ‘Taáta wiitʉ wa kurumwii,
\q2 Irina raako rɨbweeyyiriwe nkongojima.
\q1
\v 10 \w Ʉtemi|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* waako wʉʉje.
\q2 ˆCheene woosaaka kɨtʉmamwe aha weerwii,
\q2 ja ˆvyeene kɨtʉ́mamwaa ʉko kurumwii.
\q1
\v 11 Ʉtʉheere chóorya chiitʉ,
\q2 cha kɨra siikʉ.
\q1
\v 12 Ʉtʉsee ʉvɨ wiitʉ wasírire,
\q2 ja ˆvyeene suusu tavaséaa vara ˆvatʉhonerya,
\q2 ʉvɨ waavo wasírire.
\q1
\v 13 Kʉtʉrekera twɨɨngɨre na mʉtehwii tʉkʉ,
\q2 maa kaa, ʉtʉlamurirye na ʉra Mʉvɨ.’
\q1 [Sa Ʉtemi, ngururu na nkongojima nɨ vyaako,
\q2 kwa sikʉ ˆjisiina ʉhero. Kɨkomi.]
\b
\p
\v 14 Koonɨ moovasea viivaanyu ʉvɨ waavo wasírire mpɨɨndɨ ˆvahoniirye kwaanyu, baa Taáta waanyu wa kurumwii vasea arɨ ʉvɨ waanyu wasírire. 
\v 15 Maa kaa, koonɨ sɨ moovasea viivaanyu ʉvɨ waavo wasírire, baa Taáta waanyu wa kurumwii sɨ arɨ vasea nyuunyu ʉvɨ waanyu wasírire tʉkʉ.
\s2 Kwiirekya Kurya
\p
\v 16 Mpɨɨndɨ ˆmookiirekya kurya, karɨ mʉfótaa visho vyaanyu ja viintʉ vakweembi ˆvabwéeyyaa tʉkʉ. Voovo vafótaa visho vyaavo sa voonwe nɨ vaantʉ viirékiirye kurya. Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, avo vahʉmʉla turya kʉnáálo yaavo. 
\v 17 Maa kaa, koonɨ weewe wiirékiirye kurya, ihake makuta mutwii na wooyye kisho, 
\v 18 sa vaantʉ vadɨɨre taanga koonɨ wiirékiirye kurya. Kwiirekya kwaako kurya kʉtaangwe vii nɨ Taáta waanyu sɨ ˆoónekanaa. Na Taáta waanyu ˆoónaa yarɨ kimbiswii, kʉkʉtalarya arɨ.
\s2 Usúngaati wa Kurumwii
\r (Lʉ́ka 12:33-34)
\p
\v 19 Karɨ mukúnguulaa máari ja kɨkomi ja mberii aha weerwii kʉʉntʉ mbuuvu na kúutu ˆjisáambʉlaa tʉkʉ. Baa kei, viívi vabókaa vakiiva. 
\v 20 Kunguuli máari ja kɨkomi ja mberii mʉvɨɨke kurumwii, kʉʉntʉ mbuuvu sɨ ˆjisáambʉlaa ɨngo na kúutu sɨ ˆisáambʉlaa chʉʉ́ma. Baa kei, viívi sɨ vabókaa viive. 
\v 21 Sa kʉʉntʉ máari jaako ja kɨkomi ja mberii ˆjiri, noo kʉʉntʉ mʉtɨma waako ˆʉrɨ veera.
\s2 Kɨweerʉ cha Mʉvɨrɨ
\r (Lʉ́ka 11:34-36)
\p
\v 22 Riiso nɨ kɨmʉrɨ cha mʉvɨrɨ. Koonɨ riiso raako rɨrɨ nkaasʉ, mʉvɨrɨ waako woosi wavíjaa na kɨweerʉ. 
\v 23 Maa kaa, koonɨ riiso raako rasaambʉka, mʉvɨrɨ waako woosi wavéeraa kilwiiryii. Koonɨ kɨkomi kɨweerʉ ˆkɨrɨ isii yaako nɨ kilwiirya, ɨkyo kilwiirya chatʉʉnɨka maatʉkʉ vii.
\s2 Mʉlʉʉngʉ na Máari
\r (Lʉ́ka 16:13; 12:22-31)
\p
\v 24 Kusiina mʉtʉmami ˆadáhaa tʉmamɨra vasúngaati vavɨrɨ tʉkʉ. Sa mʉsʉʉla arɨ ʉmwɨ na amweende wɨɨngɨ, au mʉnyemya eende ʉmwɨ na kumuchwa eende matɨ wɨɨngɨ. Sɨ mʉrɨ daha kʉmʉtʉmamɨra Mʉlʉʉngʉ na máari tʉkʉ.
\p
\v 25 Noo ˆchooreka noovawyɨɨra, reki koofa sa kʉva nkaasʉ kwaanyu, che mʉrɨ kurya, che mʉrɨ kʉnywa, au sa mɨvɨrɨ yaanyu, che mʉrɨ kiivɨkɨra tʉkʉ. Eri, nkaasʉ nɨ chóorya vii wʉʉ? Na mʉvɨrɨ sɨ kʉlookya ɨngo tʉkʉ wʉʉ? 
\v 26 Laangi ndee ja kurumwii. Joojo sɨ jiháandaa tʉkʉ, sɨ jichwíjaa tʉkʉ, na jisiina madongʼa tʉkʉ. Baa neembe nɨ jeyyo, Taáta waanyu wa kurumwii ajiríishaa. Eri, nyuunyu sɨ mʉrɨ vakʉ́ʉ́lʉ miiswii yaachwe kʉlookya ndee tʉkʉ wʉʉ? 
\v 27 Nɨ ani kʉrɨ nyuunyu so manyɨka kwaachwe ifaanaa oongererye nkaasʉ yaachwe kwa sáa baa ɨmwɨ vii?
\p
\v 28 Sa che kwiitweetya sa ɨngo? Laangi, malʉva ya iwundii ˆvyeene yadeda. Yooyo sɨ yatʉ́mamaa tʉkʉ, baa kei, sɨ yachúmaa ɨngo tʉkʉ. 
\v 29 Kɨmaarɨ kaa noovawyɨɨra, baa mʉtemi Solomóoni na nkongojima yaachwe yoosi, sɨ arwɨɨkwa vyabooha ja rɨmwɨ ra malʉva ayo tʉkʉ. 
\v 30 Haaha koonɨ Mʉlʉʉngʉ ayarwɨ́ɨkaa masaambɨ ya iwundii aya ˆyavíjaa isikʉ na lomʉtóondo yakafweitɨrwa na iviivii, sɨ arɨ varwɨɨka nyuunyu kʉlookya ayo tʉkʉ wʉʉ? Eri, sa che mumurúmaa kiduudi jei?
\p
\v 31 Sa jeyyo, reki kwiitweetya kʉnʉ moosea, ‘Che tʉrɨ kurya? Che tʉrɨ kʉnywa? Che tʉrɨ kiivɨkɨra?’ 
\v 32 Sa vaantʉ sɨ ˆvamʉmányire Mʉlʉʉngʉ noo viitwéetyaa sa viintʉ ivi vyoosi. Kwaanyu Taáta waanyu wa kurumwii amányire visaaka mwiise. 
\v 33 Haaha, nyuunyu saakiri ta Ʉtemi na ʉwoloki waachwe na ayo yoosi koongereriwa mʉrɨ. 
\v 34 Sa jeyyo, reki kwiitweetya sa lomʉtóondo, sa lomʉtóondo kwiijʉʉwɨkɨra ɨrɨ yoongʼeene. Uturikiri wa isikʉ wakiimana.
\c 7
\s2 Kʉvalamʉrɨra Vɨɨngɨ
\r (Maáriki 4:24; Lʉ́ka 6:37-38, 41-42)
\p
\v 1 Karɨ mʉvalámʉrɨraa vɨɨngɨ tʉkʉ, sa nyuunyu mʉdɨɨre lamʉrɨrwa nɨ Mʉlʉʉngʉ. 
\v 2 Sa ja ˆvyeene moovalamʉrɨra vɨɨngɨ, noo ˆvyeene baa nyuunyu mʉrɨ lamʉrɨrwa. Kei kipíimo ˆmupíimɨraa vɨɨngɨ, noo baa nyuunyu ˆmʉrɨ piimɨrwa. 
\v 3 Sa che woolaanga kajʉla ˆkarɨ riiswii ra mwaanaanyu, na ʉlɨ sɨ wookoona mpóngoola ˆɨrɨ riiswii raako? 
\v 4 Joolɨ ʉrɨ daha mʉsea mwaanaanyu, ‘Mwanawiitʉ, tʉʉla nɨkʉseyye kajʉla riiswii raako,’ na kʉnʉ weewe ˆʉrɨ na mpóngoola riiswii raako? 
\v 5 Weewe mʉkweembi! Seyya ta mpóngoola riiswii raako, aho, maa de ʉdahe koona neeja na ʉseyye kajʉla ˆkarɨ riiswii ra mwaanaanyu.
\p
\v 6 Karɨ mʉhéeraa kúri viintʉ viija tʉkʉ, na karɨ mʉwʉ́mɨraa nkaamba lúulu jaanyu tʉkʉ. Sa koonɨ mʉbwéeyyiirye jeyyo, nkaamba jilwaata jiri na viiji vyaavo na kúri vavalandʉkɨra jiri jivangʼenyengʼenye.
\s2 Loomba, Saakɨra na Luumbya Mʉryaangwii
\r (Lʉ́ka 11:9-13)
\p
\v 7 Loombi, naanyu heewa mʉrɨ, saakiri, naanyu turya mʉrɨ, luumbyi mʉryaangwii, naanyu yʉʉrɨrwa mʉrɨ. 
\v 8 Sa kɨra ˆalóombaa, ahéewaa, na ʉra ˆasáakɨraa, atúryaa, na ʉra ˆalúumbyaa mʉryaangwii, ayʉ́ʉrɨrwaa. 
\v 9 Nɨ ani kʉrɨ nyuunyu koonɨ mwaana waachwe amʉlóombire mʉkáate, ˆarɨ mʉheera iwye? 
\v 10 Au koonɨ mwaana amʉlóombire soompa, ˆarɨ mʉheera njoka? 
\v 11 Koonɨ nyuunyu baa neembe mʉrɨ vavɨ, mʉmányire kʉvaheera vaana vaanyu viintʉ ˆvyabooha, eri, Taáta waanyu wa kurumwii sɨ arɨ bweeyya vyabooha kʉlookya ivyo ko vaheera viintʉ ˆvyabooha vara ˆvamʉlóombaa tʉkʉ wʉʉ? 
\v 12 Sa chochoosi ˆmoosaaka mʉtʉmamɨrwe nɨ vaantʉ, nyuunyu vatʉmamiri. Ɨyo noo \w Miiro\w* na \w valáali na mʉtwe\w*.
\s2 Mʉryaango ˆWafinya na Mʉryaango ˆWawarɨha
\r (Lʉ́ka 13:24)
\p
\v 13 Ingiri na mʉryaango ˆwafinya. Sa njɨra nɨ yawarɨha na mʉryaango nɨ wawarɨha ˆvyatamanya na imalwii, na ˆvɨɨ́ngɨraa na ʉko nɨ ˆvarɨ foo. 
\v 14 Maa kaa, njɨra ˆɨdómaa na nkaaswii yafafa, na mʉryaango wo kɨɨngɨrɨra na ʉko wafinya. Na vaantʉ ˆvatáangaa njɨra ɨyo nɨ vake.
\s2 Mʉtɨ Watáangɨkanaa kwa Ndɨɨwa Jaachwe
\r (Lʉ́ka 6:43-44)
\p
\v 15 Mʉlaange neeja valáali na mʉtwe va ʉloongo. Voovo vʉʉ́jaa na kwaanyu viivɨ́kɨɨre mɨmberʉ ya muundi, maa kaa, isii yaavo nɨ mbʉʉjɨ nkarɨ. 
\v 16 Avo, vataanga mʉrɨ kwa nteendo jaavo. Eri, vaantʉ vatʉ́ʉndaa sabíibu mihuungii wʉʉ? Bakʉ vatʉ́ʉndaa saambu matʉʉnga mpichii wʉʉ?\fig Sabíibu|src="HK00110b.tif" size="col" copy="The British & Foreign Bible society 1994" ref="7:16"\fig* 
\v 17 Viivyo, mʉtɨ mʉʉja watʉ́ʉngaa ndɨɨwa njija na mʉtɨ mʉvɨ watʉ́ʉngaa ndɨɨwa mbɨ. 
\v 18 Mʉtɨ mʉʉja sɨ watʉ́ʉngaa ndɨɨwa mbɨ tʉkʉ, na mʉtɨ mʉvɨ sɨ watʉ́ʉngaa ndɨɨwa njija tʉkʉ. 
\v 19 Kɨra mʉtɨ sɨ ˆʉtʉ́ʉngaa ndɨɨwa njija, temwa ʉrɨ na fweitɨrwa ʉrɨ na iviivii. 
\v 20 Sa jeyyo, vataanga mʉrɨ kwa nteendo jaavo.
\s2 Vapooji va Kɨkomi va Yéesu
\r (Lʉ́ka 13:25-27)
\p
\v 21 Sɨ kɨra mʉʉntʉ ˆaanyánɨrɨraa ‘Mʉkʉ́lʉ, Mʉkʉ́lʉ’ ˆarɨ kɨɨngɨra \w Ʉtemii wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* tʉkʉ, maa kaa, nɨ ʉra vii ˆatʉ́mamaa ˆmeene Taáta waanɨ wa kurumwii asáakaa. 
\v 22 Sikʉ ya ʉlamu ˆvarɨ foo kʉʉnsea varɨ, ‘Mʉkʉ́lʉ, Mʉkʉ́lʉ, sɨ talʉʉsáa ʉláali na mʉtwe kwa irina raako tʉkʉ wʉʉ? Kei, sɨ kwa irina raako taseyyáa \w mirimʉ mɨvɨ\w* na tabweeyyáa myuujíisa ˆɨrɨ foo tʉkʉ wʉʉ?’ 
\v 23 Aho, nɨɨnɨ vasea ndɨrɨ baa visa tʉkʉ, ‘Sɨ navamányire nyuunyu baa kiduudi vii tʉkʉ. Isunki mbere yaanɨ, nyuunyu ˆmuwúnaa miiro.’
\s2 Mʉjeengi ˆArɨ na Tooti na Mʉjeengi Mʉhoho
\r (Lʉ́ka 6:47-49)
\p
\v 24 Sa jeyyo, mʉʉntʉ yoyoosi ˆayatéeraa masáare yaanɨ no yakwaatya, iifwɨ́ɨne na mʉʉntʉ ˆarɨ na tooti, ˆmweene ajeenga nyuumba yaachwe mwaalaliwyii. 
\v 25 Mbula ˆɨkavae, maboote yakamema maaji mpaka yakamoola, ihúmbuuto na maaji vikʉʉja, vikakʉndʉla nyuumba, nyuumba baa sɨ yaawya tʉkʉ sa viintʉ mwaariryo waachwe ʉjáa wajeengwa mwaalaliwyii. 
\v 26 Na mʉʉntʉ yoyoosi ˆayatéeraa masáare yaanɨ baa yakwaatya tʉkʉ, ʉwo iifwɨ́ɨne na mʉhoho ˆmweene ajeenga nyuumba yaachwe isaárii. 
\v 27 Mbula ˆɨkavae, maboote yakamema maaji mpaka yakamoola, ihúmbuuto na maaji vikʉʉja, vikakʉndʉla nyuumba mpaka ɨkawya kacha.”\fig Nyuumba ˆyajeengwa isáarii na ˆyajeengwa mwaalaliwyii|alt="House built on the sand and on the rock" src="WA03837b.tif" size="col" copy="Wade - United Bible Societies, 1989, Nairobi, Kenya" ref="7:27"\fig*
\p
\v 28 \w Yéesu\w* ˆakahʉmʉle kʉlʉʉsa masáare aya, mpuka ya vaantʉ ɨkava yoohwaalariwa nɨ ʉvariyuli waachwe. 
\v 29 Yeeye akiindyáa ja mʉʉntʉ ˆarɨ na wiimiriri, na sɨ ja \w vakiindya vaavo va Miiro|lemma="Vakiindya va Miiro"\w* tʉkʉ.
\c 8
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ ˆArɨ na Ʉlóónda
\r (Maáriki 1:40-45; Lʉ́ka 5:12-16)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakakiime fuma luulwii, mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ɨkamutuuba. 
\v 2 Mʉʉntʉ ʉmwɨ ajáa na \w ʉlóónda\w* akamwiinamɨra yoosea, “Aaɨ, koonɨ woosaaka, ifaanaa ʉkaanjirʉla ndwáala yaanɨ.” 
\v 3 Yéesu akawolola mʉkono waachwe, akamʉsaasya, kʉnʉ yoosea, “Noosaaka, ujirʉlwe!” Hahara, ʉlóónda waachwe ʉkahola. 
\v 4 Aho, Yéesu akamʉsea, “Karɨ umuwyɨ́ɨraa mʉʉntʉ yoyoosi isáare ɨrɨ tʉkʉ, maa kaa, tamanya ukiiyonekye kwa \w mweeneɨsɨ|lemma="Veeneɨsɨ"\w* wa Ijʉva, ʉtoole na \w mpóryo\w* yo jirʉlwa, ja ˆvyeene \w Mʉ́sa\w* alairirya, sa vataange kɨmaarɨ ʉhórire.”\x + \xo 8:4 \xo*\xt Laanga Valáawi 14:1-32.\xt*\x*
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉtʉmami wa Mʉlʉkalʉka // sɨ ˆArɨ Mʉyahúudi
\r (Lʉ́ka 7:1-10; Yooháani 4:43-54)
\p
\v 5 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa ɨɨ́ngɨɨre múujii wa Kaperenáumu, mʉkʉ́ʉ́lʉ ʉmwɨ wa valwi nkoondo akʉʉja na kʉrɨ Yéesu, maa akiilomboola yoosea, 
\v 6 “Ee Aaɨ, mʉtʉmami waanɨ nɨ mʉlwɨ́ɨrɨ, akwíire iyandiyandi, atɨɨte makuundi ˆyahʉʉmba maatʉkʉ vii.” 
\v 7 Yéesu akamʉsea, “Doma niise noomʉhorya.” 
\v 8 Maa kaa, ʉra mʉkʉ́ʉ́lʉ wa valwi nkoondo akamʉsea Yéesu, “Ee Aaɨ, nɨɨnɨ sɨ navalwa nɨɨma neeja kʉkʉteengya na nyuumbii kwaanɨ tʉkʉ. Lʉʉsa isáare vii, na mʉtʉmami waanɨ hola arɨ. 
\v 9 Sa baa nɨɨnɨ nɨ mʉʉntʉ ˆnavɨɨkwa ɨsɨ ya wiimiriri, baa kei natɨɨte valwi nkoondo ɨsɨ yaanɨ. Koonɨ namʉséire ʉhʉ ‘Doma,’ adómaa na wɨɨngɨ ‘Ʉja,’ ʉʉ́jaa. Koonɨ namʉséire mʉtʉmami waanɨ ‘Bweeyya ɨkɨ,’ abwéeyyaa.”
\p
\v 10 Yéesu ˆakateere masáare ayo, akahwaalala, maa akɨɨsea ɨra mpuka ˆyamutuubáa, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, sɨ nɨnoona kuruma ja ʉkʉ kwa mʉʉntʉ yoyoosi wa \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w* tʉkʉ! 
\v 11 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, vaantʉ ˆvarɨ foo kʉʉja varɨ fuma itʉʉmba na ʉsweero, na kiikala varɨ ngovii hamwɨ na \w Aburaháamu\w*, Isaka na Yaakúupu kurya ngovi \w Ʉtemii wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*. 
\v 12 Maa kaa, vaana va Ʉtemi, fweitɨrwa varɨ na weerwii haantʉ ˆharɨ na kilwiirya, ʉko kʉva kʉrɨ na kɨrɨro no sha mayeo.” 
\v 13 Aho, Yéesu akamʉsea ʉra mʉkʉ́ʉ́lʉ wa valwi nkoondo, “Tamanya na kaayii, na vive kwaako, ja kuruma kwaako.” Mpɨɨndɨ ɨʼɨra, mʉtʉmami waachwe akahola.
\s1 Yéesu Yoohorya Valwɨ́ɨrɨ ˆVarɨ Foo
\r (Maáriki 1:32-34; Lʉ́ka 4:38-41)
\p
\v 14 Yéesu akatamanya na kaayii kwa \w Peéteri\w*, ˆakafike, akamʉshaana mʉkwɨ wa Peéteri ajáa nchiirii aváirwe nɨ ndwáala. 
\v 15 Aho, akamʉsaasya mʉkono, na hahara akahola ɨra ndwáala yaachwe, akiinʉka, maa akaanda vatʉmamɨra. 
\v 16 Mwaasʉ noo kʉtʉmɨra, vaantʉ ˆvajáa na \w mirimʉ mɨvɨ\w* vakareetwa na kʉrɨ Yéesu, yeeye kwa isáare raachwe akiikibirya mirimʉ mɨvɨ na akavahorya valwɨ́ɨrɨ voosi. 
\v 17 Abweeyya jeyyo, sa isáare ra Isáaya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* rikiimane,
\q1 “Yeeye mweeneevyo asʉmʉla teketeke yiitʉ,
\q1 na avereka ndwáala jiitʉ.”\x + \xo 8:17 \xo*\xt Laanga Isáaya 53:4.\xt*\x*
\s1 Koonɨ Mʉʉntʉ Yoosaaka Kumutuuba Yéesu Kɨkomi
\r (Lʉ́ka 9:57-62)
\p
\v 18 Yéesu ˆakoone mpuka ya vaantʉ yoomʉrɨɨngɨrɨra, maa akalairirya vapooji vaachwe vafɨrɨre ne na nyambʉko ya iriva. 
\v 19 Aho, \w mukiindya wa Miiro|lemma="Vakiindya va Miiro"\w* ya Mʉlʉʉngʉ akʉʉja na kʉrɨ Yéesu, maa akamʉsea, “Mukiindya, kukutuuba ndɨrɨ na haantʉ hohoosi ˆʉrɨ doma.” 
\v 20 Yéesu akamʉsea, “Mʉʉnjʉ jatɨɨte viláalo mpáángii, na ndee jatɨɨte vivururu, maa kaa, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* asiina baa ho laarya mʉtwe waachwe vii tʉkʉ.” 
\v 21 Aho, ʉmwɨ wa vapooji vaachwe akamʉsea, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, reka ta nkataahe taáta.” 
\v 22 Maa kaa, Yéesu akamʉsea, “Ntuuba, reka vaantʉ ˆvaakwya\x + \xo 8:22 \xo*\xt Laanga Lʉ́ka 15:24, 32; Vaeféeso 2:1.\xt*\x* vataahe vaantʉ ˆvaakwya viivaavo.”
\s1 Yéesu Yootuurya Ihúmbuuto Irivii
\r (Maáriki 4:35-41; Lʉ́ka 8:22-25)
\p
\v 23 Aho, Yéesu akaambʉka mashʉ́wa hamwɨ na vapooji vaachwe. 
\v 24 Koonka, kʉkava na ihúmbuuto ˆradalavadalaava irivii, mapúunta yakaanda wɨɨkɨra mashʉ́wa kende ɨnyɨmɨre. Mpɨɨndɨ ɨyo, Yéesu ajáa alɨ́ɨre anyéyyiirye. 
\v 25 Vapooji vaachwe vakadoma noo mwiinukya voosea, “Mʉkʉ́lʉ! Mʉkʉ́lʉ! Tʉlamurirye, sira tiise!”
\p
\v 26 Yéesu akavasea, “Nyuunyu ˆmurúmaa kiduudi, sa che mookoofa?” Aho, akiinʉka, akarɨdalavya ihúmbuuto na yara mapúunta. Ihúmbuuto rɨkakirinya sawu, na maaji yakatʉʉla tʉ. 
\v 27 Vapooji vaachwe vakahwaalala, vakaanda kiiyurya voosea, “Ʉhʉ nɨ mʉʉntʉ che? Baa ihúmbuuto na mapúunta vyoomʉteera?”
\s1 Yéesu Yoovahorya Vaantʉ Vavɨrɨ ˆVarɨ na Mirimʉ Mɨvɨ
\r (Maáriki 5:1-20; Lʉ́ka 8:26-39)
\p
\v 28 Yéesu na vapooji vaachwe vakafɨrɨra iriva fʉʉrʉ ɨsɨ ya Vageráasi. Ʉko akalʉmana na vaantʉ vavɨrɨ ˆvarɨ na mirimʉ mɨvɨ voofuma \w mbiríírii|lemma="Mbɨrɨ́ɨ́ra"\w*. Avo vaantʉ vajáa vahʉʉmba maatʉkʉ vii, kusiina mʉʉntʉ ˆakwáatɨraa na ɨyo njɨra tʉkʉ. 
\v 29 Vakatʉla isóso voosea, “Nɨ che woosaaka kʉrɨ suusu weewe \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w*? Wuújire noo tuturikirya baa mpɨɨndɨ ˆyasaawʉlwa sɨ ɨnafika wʉʉ?”
\p
\v 30 Haaha, heehi na aho haantʉ, kʉjáa kwatɨɨte ufya wa nkaamba ˆjooriisha. 
\v 31 Mirimʉ mɨvɨ ikiilomboola kʉrɨ Yéesu, yoosea, “Koonɨ wootukibirya, tʉrekere tʉkɨɨngɨre ʉra ufya wa nkaamba.”
\p
\v 32 Aho, Yéesu akɨɨsea, “Domi!” Ɨra mirimʉ mɨvɨ ɨkafuma kwa vara vaantʉ, maa ɨkadoma noo kɨɨngɨra nkaamba. Ufya woosi wa nkaamba ʉkagɨrɨtɨra na kɨwoongwii, maa jikabʉrʉkɨra na irivii, na joosi vʉʉ jikakwya. 
\v 33 Varíisi va jira nkaamba vakakʉʉrɨka itɨ́ɨjo, vakatwaala mʉlomo kwa vaantʉ ˆvajáa múujii, vakɨɨta noo vawyɨɨra masáare yoosi ˆyajáa yafʉ́mɨɨre, baa na kɨra ˆkɨjáa chafʉ́mɨɨre kwa vara vaantʉ ˆvajáa na mirimʉ mɨvɨ. 
\v 34 Vaantʉ voosi va ʉra múuji vakadoma noo lʉmana na Yéesu, ˆvakamoone, vakamʉloomba alooke aho meevo.
\c 9
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ ˆAakwya Iyandiyandi
\r (Maáriki 2:1-12; Lʉ́ka 5:17-26)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* akɨɨngɨra mashúwii, akafɨrɨra iriva ra \w Galiláaya\w*, maa akahɨndʉka na múujii meevo. 
\v 2 Vaantʉ vamwɨ, vakamʉretera mʉʉntʉ ˆaakwya iyandiyandi, aláariiwe ndirii yaachwe. Yéesu ˆakoone kuruma kwaavo, akamʉsea ʉra ˆaakwya iyandiyandi, “Mwaana waanɨ, iheere mʉtɨma! Ʉvɨ waako wasírire.” 
\v 3 Vamwɨ va \w vakiindya va Miiro\w* ˆveene vajáa aho, vakiiwyɨɨra jei, “Ʉhʉ mʉmaka \w yoomʉhɨɨntɨkɨra|lemma="Hɨɨntɨka"\w* Mʉlʉʉngʉ!” 
\v 4 Yéesu akataanga miiririkano yaavo, maa akavuurya, “Sa che mookiiririkana mavɨ mitimii yaanyu? 
\v 5 Nɨ kɨrɨkwɨ noo chaangʉ kʉlookya myeewe,\x + \xo 9:5 \xo*\xt Laanga Matáayo 19:24.\xt*\x* kʉmʉsea, ‘Ʉvɨ waako wasírire,’ au kʉmʉsea, ‘Inʉka, yeenda’? 
\v 6 Haaha noosaaka mʉtaange \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* atɨɨte wiimiriri aha weerwii wo sea vaantʉ ʉvɨ waavo wasírire.” Aho, akamʉsea ʉra mʉʉntʉ ˆaakwya iyandiyandi, “Inʉka, toola ndɨrɨ yaako, tamanya na kaayii.” 
\v 7 Ʉra mʉʉntʉ akiinʉka, maa akatamanya na kaayii kwaachwe. 
\v 8 Ɨra mpuka ya vaantʉ ˆɨjáa aho ˆvakoone ayo, vakakwaatwa nɨ woowa kʉnʉ voomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ ˆavahéeraa vaantʉ wiimiriri ja ʉwo.
\s1 Yéesu Ʉʉja jo Kaanɨrɨra Vavɨ
\r (Maáriki 2:13-17; Lʉ́ka 5:27-32)
\p
\v 9 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆalookáa fuma ʉko, ajáa oona mʉʉntʉ ʉmwɨ iíkyɨɨre kɨvaandii cho rɨhɨra kóodi. Ʉhʉ mʉʉntʉ irina raachwe noo Matáayo asewáa. Yéesu akamʉsea, “Ntuuba.” Ne akiinʉka akamutuuba Yéesu. 
\v 10 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆarijáa kaayii kwa Matáayo, \w vasaankanʼyi kóodi\w* na vaduwalo ˆvarɨ foo vakʉʉja. Avo vakiikala kurya chóorya hamwɨ na Yéesu na vapooji vaachwe. 
\v 11 \w Mafarisáayo\w* ˆvakoone jeyyo, maa vakavasea vapooji vaachwe, “Sa che mukiindya waanyu yoorya na masaankanʼyi kóodi na maduwalo?” 
\v 12 Yéesu ˆakateere jeyyo, maa akasea, “Vaantʉ ˆvarɨ nkaasʉ sɨ vasáakaa mwaanga tʉkʉ, maa kaa, valwɨ́ɨrɨ noo vasáakaa mwaanga. 
\v 13 Haaha tamanyi mukiikiindye aya masáare ˆcheene yalʉʉsa, ‘Noosaaka riiso ra wʉʉja, na sɨ \w mpóryo\w* jaanyu tʉkʉ.’\x + \xo 9:13 \xo*\xt Laanga Hósea 6:6.\xt*\x* Sɨ nʉʉja joo kaanɨrɨra vaantʉ ˆviiyónaa nɨ vawoloki tʉkʉ, nʉʉja joo kaanɨrɨra vavɨ.”
\s1 Yéesu Yookuuriwa Kwiirekya Kurya
\r (Maáriki 2:18-22; Lʉ́ka 5:33-39)
\p
\v 14 Haaha, vapooji va Yooháani vajáa vadoma na kʉrɨ Yéesu, maa vakamuurya, “Sa che suusu na Mafarisáayo twiirékyaa kurya, maa kaa, vapooji vaako sɨ viirékyaa kurya?” 
\v 15 Yéesu akavasea, “Vaantʉ ˆvaláarikirwe na ngovii joolɨ varɨ rɨra no myaa mpɨɨndɨ ˆvarɨ hamwɨ na mweenengovi? Mpɨɨndɨ kʉʉja jiri, sikʉ ijo mweenengovi sʉmʉlwa arɨ fuma kwaavo, na aho noo varɨ kwiirekya kurya. 
\v 16 Kusiina mʉʉntʉ ˆadáhɨraa kɨráka kifya isaámwii tʉkʉ. Koonɨ abwéeyyiirye jeyyo, ɨkyo kɨráka kifya moola kɨrɨ ɨro isaámʉ na ɨyo ɨngo tatʉka ɨrɨ kʉlookya lwa ncholo. 
\v 17 Kei, kusiina mʉʉntʉ ˆavɨ́kɨraa \w diváai\w* ifya viríibii vya kalɨ tʉkʉ. Koonɨ abwéeyyiirye jeyyo, ɨyo diváai pʉsʉla ɨrɨ ivyo viríiba,\f + \fr 9:17 \fr*\fk viríiba: \fk*\ft Nɨ saama ˆjavɨ́kɨraa diváai. Jaténgeneshiwaa na ndɨrɨ.\ft*\f* viríiba saambʉka viri na diváai kɨɨtɨka ɨrɨ. Diváai ifya nɨ viríibii vifya ˆɨvɨ́kɨrwaa, na vyoosi diváai na viríiba chaala viri nkaasʉ.”\fig Kiríiba cha diváai|alt="wineskin" src="lb00145c.tif" size="col" copy="The British & Foreign Bible Society, 1994" ref="9:17"\fig*
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ Muki na Yoomʉfʉfʉla Muhíínja
\r (Maáriki 5:21-43; Lʉ́ka 8:40-56)
\p
\v 18 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa akaarɨ yoolʉʉsɨka ayo masáare, mʉʉntʉ ʉmwɨ mʉkʉʉlʉ wa \w sinagóogi\w* akʉʉja. Akachwaama mbere ya Yéesu, maa akamʉsea, “Muhíínja waanɨ awʉ́lɨɨre haaha vii. Baa neembe nɨ jeyyo, nookʉloomba wʉʉje na kwaanɨ sa jɨ ʉmʉsaasye na mʉkono waako na kʉva arɨ mooyo kei.” 
\v 19 Yéesu akiinʉka na ʉwo mʉʉntʉ, akadomanʼya baa na vapooji vaachwe.
\p
\v 20 Mʉʉntʉ muki ʉmwɨ ajáa na ndwáala yo fuma sakami kwa myaaka ikimi na ɨvɨrɨ. Akamutuuba Yéesu kwa nyuma, maa akasaasya mʉkáwo wa nkáancho yaachwe.\x + \xo 9:20 \xo*\xt Laanga Ʉvalo 15:37-41; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 22:12.\xt*\x* 
\v 21 Abweeyya jei, sa iiseáa kɨmoyomooyo, “Koonɨ nasáasiirye ɨngo ya Yéesu vii, hola ndɨrɨ.” 
\v 22 Yéesu akiilorera, akamoona ʉra mʉʉntʉ muki, maa akamʉsea, “Muhíínja waanɨ, iheere mʉtɨma! Kuruma kwaako kwakʉhóriirye.” Hahara, ʉra mʉʉntʉ muki akahola!
\p
\v 23 Yéesu ˆakafike kaayii kwa ʉra mʉkʉ́ʉ́lʉ wa sinagóogi, akashaana vavai ntoroonya na vaantʉ ˆvarɨ foo viijíingire aho, voorɨra no myaa kwa isóso. 
\v 24 Aho, Yéesu akavasea, “Isunki aha, muhíínja sɨ akwíire tʉkʉ, nɨ alɨ́ɨre vii.” Avo vaantʉ vakamʉsekerera. 
\v 25 Vaantʉ ˆvakafumiwe voosi na weerwii, Yéesu akɨɨngɨra na nyuumbii, akamʉkwaata mʉkono ʉra muhíínja, hahara, akiinʉka. 
\v 26 Masáare aya, yakeenera ɨra ɨsɨ yoosi.
\s1 Yéesu Yoovahorya Vahoku Vavɨrɨ
\p
\v 27 Yéesu ˆakiinʉke fuma aho, vahoku vavɨrɨ vakamutuuba kʉnʉ vootʉla isóso voosea, “Tʉlaange na riiso ra wʉʉja, ee \w Sha Daúdi\w*!”\x + \xo 9:27 \xo*\xt Laanga Sabúuri 89:3-37; Isáaya 29:18-19; 35:5-6; Yeremía 23:5-6; Esekiéeli 34:23-24.\xt*\x* 
\v 28 ˆAkafike kaayii, vara vahoku vakʉʉja na kʉʉntʉ ˆajáa. Aho, Yéesu akavasea, “Ruma mwiise daha ndɨrɨ kʉvahorya wʉʉ?” Avo vahoku vakamʉsea, “Hɨɨ Mʉkʉ́lʉ.” 
\v 29 Aho, Yéesu akasaasya miiso yaavo kʉnʉ yoosea, “Vive ja kuruma kwaanyu.” 
\v 30 Miiso yaavo yakatʉʉnʉkʉka. Yéesu akavakaanʼya na ngururu yoosea, “Karɨ mumuwyɨ́ɨraa mʉʉntʉ yoyoosi ɨrɨ isáare tʉkʉ.” 
\v 31 Maa kaa, voovo ˆvakiinʉke aho, vakaarya ayo masáare ɨra ɨsɨ yoosi.
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Kimumu
\p
\v 32 Mpɨɨndɨ avo vaantʉ vavɨrɨ ˆvalookáa aho, vaantʉ vɨɨngɨ vakamʉreeta kimumu ʉmwɨ ˆarɨ na \w mirimʉ mɨvɨ\w*. 
\v 33 Yéesu ˆakiikibirye ɨra mirimʉ mɨvɨ, ʉra mʉʉntʉ akaanda lʉʉsɨka kei. Mpuka ya vaantʉ voosi ˆvajáa aho, ɨkahwaalala kʉnʉ voosea, “Isáare ja ɨrɨ sɨ rɨnoonekana ɨsɨ yoosi ya \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w* vii tʉkʉ!”
\p
\v 34 Maa kaa, Mafarisáayo vakava voosea, “Yookibirya mirimʉ mɨvɨ kwa ngururu ja \w Irimʉ\w*.”
\s1 Vatʉmami nɨ Vake
\p
\v 35 Yéesu arɨɨngɨrɨráa míiji yoosi na maturi yoosi, kʉnʉ yoovariyʉla masinagóogii yaavo \w Masáare Maaja\w* ya \w Ʉtemi|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*, na avahoryáa vaantʉ ndwáala ˆjiísimiresimire. 
\v 36 Yéesu ˆakoone mayɨɨmbɨ ya vaantʉ, akavoonera mbavariri, sa vatʉrɨkɨráa baa nyambirirya tʉkʉ, vajáa nɨ ja muundi ˆjisiina muríisi. 
\v 37 Aho, maa Yéesu akavasea vapooji vaachwe, “Viintʉ vyo chwa nɨ foo viri, maa kaa, vachwi nɨ vake. 
\v 38 Sa jeyyo, mʉloombi Mweenevyoosi wo chwa, atʉme vachwi na iwundii raachwe ro chwa.”
\c 10
\s1 Vapooji Ikimi na Vavɨrɨ
\r (Maáriki 3:13-19; Lʉ́ka 6:12-16)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* akavaanɨrɨra vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ. Akavaheera wiimiriri wo kibirya \w mirimʉ mɨvɨ\w* no vahorya vaantʉ ndwáala ˆjiísimiresimire.
\p
\v 2 Aya noo marina ya \w vatumwi\w* ikimi na vavɨrɨ, wa ncholo Simóoni, ˆmweene akemerwáa \w Peéteri\w*, na Anderéa mwaanaavo, Yaakúupu na Yooháani vaana va Sebedáayo, 
\v 3 Filíipi, Batolomáayo, Matáayo \w mʉsaankanʼyi kóodi|lemma="Vasaankanʼyi kóodi"\w*, Tomáasi, Yaakúupu sha Alʉfáayo, Tedéei, 
\v 4 Simóoni Mʉkanáani, na Yʉ́ʉda Isikarióoti ˆamʉvarindʉka Yéesu.
\s1 Yéesu Yoovatʉma Vapooji Vaachwe Ikimi na Vavɨrɨ
\r (Maáriki 6:6-13; Lʉ́ka 9:1-6)
\p
\v 5 Avo vapooji ikimi na vavɨrɨ Yéesu avatʉma, akavalairirya yoosea, “Karɨ mʉdómaa na kwa vaantʉ sɨ ˆvarɨ \w Vayahúudi\w* tʉkʉ, na karɨ mwɨɨ́ngɨraa múujii wowoosi wa \w Vasamaría|lemma="Samaría"\w* tʉkʉ. 
\v 6 Maa kaa, tamanyi na kwa \w Viisiraéeli\w*, ava vataahɨka ja muundi. 
\v 7 Na mpɨɨndɨ ˆmooyeenda ʉko, mʉndoovariyʉla moosea, ‘\w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*, waséngerɨɨre.’ 
\v 8 Mʉndoohorya valwɨ́ɨrɨ, mʉndoofʉfʉla vaantʉ ˆvaakwya, mʉndoojirʉla vaantʉ ˆvarɨ na \w ʉlóónda\w* na mʉndookibirya mirimʉ mɨvɨ. Mwaheewa bweete, tooli bweete. 
\v 9 Karɨ mʉsʉ́mʉlaa mpía yoyoosi mifukwii yaanyu tʉkʉ. 
\v 10 Baa kei, karɨ mʉsʉ́mʉlaa mifuko yo kɨɨnjɨra tʉkʉ, nkáancho ivɨrɨ tʉkʉ, viráatʉ baa nkome tʉkʉ. Sa mʉtʉmami ɨɨma neeja kʉheewa marɨho yaachwe.
\p
\v 11 Múuji au ituri roroosi ˆmʉrɨ kɨɨngɨra, saakiri mʉʉmo mʉʉntʉ ˆavalwa ɨɨma neeja. Ikali aho fʉʉrʉ sikʉ ˆmʉrɨ looka. 
\v 12 Na nyuumba ˆngʼeene mʉrɨ kɨɨngɨra, valuumbyi vaantʉ ˆvarɨ aho. 
\v 13 Koonɨ veenekaaya vavalwa vɨɨma neeja kwa ɨyo lʉmbɨ, mwiikalo mʉʉja waanyu wiikale novo. Maa kaa, koonɨ veenekaaya sɨ vavalwa vɨɨma neeja kwa ɨyo lʉmbɨ, mwiikalo waanyu mʉʉja ʉhɨndʉke na kʉrɨ nyuunyu. 
\v 14 Koonɨ mʉʉntʉ sɨ avatéengiirye au koonɨ sɨ atéɨɨre masáare yaanyu, ˆmʉrɨ fuma aho nyuumbii, au aho múujii, \w ikonkomi marʉrɨ|lemma="Konkoma marʉrɨ"\w* ˆyarɨ majewii yaanyu koonekya ʉvɨ waavo. 
\v 15 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, sikʉ ya ʉlamu, kʉva viri pwee kwa vaantʉ va \w Sodóoma na Gomóora\w* kʉlookya vaantʉ va míiji ɨyo.\x + \xo 10:15 \xo*\xt Laanga Ncholo 19:24-29.\xt*\x*
\s1 Uturikiri ˆWookʉʉja
\r (Maáriki 13:9-13; Lʉ́ka 21:12-17)
\p
\v 16 Laangi, nɨ vatʉma niise ja muundi katɨ na katɨ ya mbʉʉjɨ. Sa jeyyo, mʉve na tooti ja njoka na mʉve ˆmwahola ja nkúnde. 
\v 17 Laangi neeja vaantʉ, sa kʉvatwaala veende na balásii na vawa mweende \w mɨjeléedi\w* \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* yaavo. 
\v 18 Twaalwa mweende na mbere ja magávana na vatemi sa nɨɨnɨ, aho de mʉdahe variyʉla \w Masáare Maaja\w* kwa vaantʉ sɨ ˆvarɨ Vayahúudi na vatemi vaavo. 
\v 19 Maa kaa, mpɨɨndɨ ˆvarɨ vatwaala na balásii, karɨ mwiítweetyaa nɨ che ˆmʉrɨ lʉʉsa na ˆvyeene mʉrɨ lʉʉsa tʉkʉ, sa mpɨɨndɨ yɨɨyo longoolwa mʉrɨ cho lʉʉsa. 
\v 20 Masáare mwɨɨndoolʉʉsa sɨ yarɨ fuma kwaanyu tʉkʉ, maa kaa, fuma yeende kwa \w Mʉtɨma|lemma="Mʉtɨma Mʉʉja"\w* wa Taáta waanyu. Yeeye noo ˆɨndoolʉʉsɨka ko tweera nyuunyu.
\p
\v 21 Mʉʉntʉ mʉvarindʉka arɨ mwaanaavo sa ʉʉlawe, taáta mʉvarindʉka arɨ mwaana waachwe sa ʉʉlawe. Vaana novo vavarindʉka varɨ, vala íyo na taáta waavo sa vʉʉlawe. 
\v 22 Sʉʉlwa mʉrɨ nɨ vaantʉ voosi sa irina raanɨ. Maa kaa, yoyoosi ˆarɨ yimirirya fʉʉrʉ ʉhero, ʉwo noo ˆarɨ lamuririwa. 
\v 23 ˆMʉrɨ turikiriwa múuji ʉmwɨ, tiiji na múujii wɨɨngɨ. Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, sɨ mʉrɨ mala kʉtweerera míijii yoosi ya Isiraéeli tʉkʉ, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* sɨ anahɨndʉka.
\p
\v 24 Mʉpooji sɨ arɨ mweeri ya mukiindya waachwe tʉkʉ, baa mʉtʉ́mwa sɨ mweeri ya mweenekaaya waachwe tʉkʉ. 
\v 25 Maa kaa, vyatoosha mʉpooji kʉva ja mʉcháani na mʉtʉ́mwa kʉva ja mweenekaaya waachwe. Koonɨ voomwaanɨrɨra mweenekaaya \w Belisebúuri\w*, eri, vaantʉ va ɨyo kaaya sɨ varɨ kaanɨrɨrwa marina ˆyavɨɨha kʉlookya ɨro tʉkʉ wʉʉ?
\s1 Mʉlʉʉngʉ vii noo wo Koofa
\r (Lʉ́ka 12:2-7)
\p
\v 26 Sa jeyyo, karɨ mʉvoofe avo vaantʉ tʉkʉ. Sa kɨɨntʉ chochoosi ˆchakʉnɨkɨrɨrwa, kʉnʉkʉlwa kɨrɨ, na baa kusiina ˆchaviswa, ˆkɨrɨ dɨɨra taangwa tʉkʉ. 
\v 27 Vyoosi ˆnoovawyɨɨra kilwiiryii, viluusi kɨweerwii namuusi kweerʉ chwe. Vyoosi ˆmoohweeherwa kutwii, viluusi italii. 
\v 28 Koofi vaantʉ ˆvʉʉ́laa mʉvɨrɨ tʉkʉ, na kʉnʉ sɨ vadáhaa kʉʉlaa nkaasʉ tʉkʉ. Moofi ʉra ˆadáhaa mala mʉvɨrɨ na nkaasʉ kwa mooto wa \w Jehénamu\w*. 
\v 29 Eri, seese ivɨrɨ sɨ jiváwaa iyoombe igwáare rɨmwɨ tʉkʉ wʉʉ? Baa neembe nɨ jeyyo, baa ɨmwɨ vii sɨ ɨrɨ kukwya tʉkʉ, mpaka Taáta waanyu alamʉle. 
\v 30 Haaha kʉrɨ nyuunyu baa njwɨɨrɨ jiri mitwii yaanyu javalwa joosi. 
\v 31 Sa jeyyo, koofi tʉkʉ, nyuunyu kwa Mʉlʉʉngʉ mʉrɨ va iyoombe ikʉʉlʉ kʉlookya seese ˆjiri foo!
\s1 Kʉmʉvariyʉla Yéesu Mbere ja Vaantʉ
\r (Lʉ́ka 12:8-9)
\p
\v 32 Mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ kuunduma, noo kʉsea, kʉʉndʉʉsɨkɨra nɨɨnɨ mbere ja vaantʉ, nɨɨnɨ muruma ndɨrɨ mbere ja Taáta waanɨ. Yeeye iíkalaa kurumwii. 
\v 33 Maa kaa, ˆarɨ sea sɨ aamányire tʉkʉ mbere ja vaantʉ, nɨɨnɨ naanɨ sea ndɨrɨ sɨ namʉmányire tʉkʉ mbere ja Taáta waanɨ. Yeeye iíkalaa kurumwii.
\s1 Yéesu Areeta Vaantʉ Kwiikera Ndʉʉ
\r (Lʉ́ka 12:51-53; 14:26-27)
\p
\v 34 Karɨ mwiisee nʉʉja noo reeta mwiikalo mʉʉja aha weerwii tʉkʉ. Tʉkʉ, sɨ nʉʉja noo reeta mwiikalo mʉʉja tʉkʉ, nʉʉja noo reeta nkoondo. 
\v 35 Sa nʉʉja noo choonkererya,
\q1 ‘musinga na taáta waavo,
\q2 muhíínja na íyo waavo,
\q1 na íyo mʉkwɨ na muki wa mwaana.
\q2
\v 36 Na vavɨ va mʉʉntʉ,
\q2 kʉva varɨ vaantʉ va kaayii kwaachwe.’\x + \xo 10:36 \xo*\xt Laanga Míika 7:6.\xt*\x*
\m
\v 37 Mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ mweenda taáta waavo na íyo waavo kʉlookya nɨɨnɨ, au ˆarɨ mweenda mwaana waachwe wa kɨɨntʉ kiki au wa kɨɨntʉ kɨlʉme kʉlookya nɨɨnɨ, ʉwo sɨ ɨɨma neeja kʉva kwaanɨ tʉkʉ. 
\v 38 Na mʉʉntʉ yoyoosi koonɨ sɨ yoovereka \w mʉsaláaba\w* waachwe noo kuuntuuba nɨɨnɨ, ʉwo sɨ ɨɨma neeja kʉva kwaanɨ tʉkʉ. 
\v 39 Sa koonɨ mʉʉntʉ yooturya nkaasʉ yaachwe, kɨɨtaaha arɨ, maa kaa, mʉʉntʉ yoyoosi ˆyookɨɨtaaha nkaasʉ yaachwe sa nɨɨnɨ, ʉwo kiiturya arɨ.
\s1 Vaantʉ ˆVarɨ Hokera Kʉnáálo
\r (Maáriki 9:41)
\p
\v 40 Ʉra ˆarɨ vateengya nyuunyu, nɨ nɨɨnɨ yookʉʉnteengya. Na ʉra ˆyookʉʉnteengya nɨɨnɨ, nɨ mʉteengya iise Mʉlʉʉngʉ, na yeeye aantʉma nɨɨnɨ. 
\v 41 Ʉra ˆarɨ mʉteengya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* sa nɨ mʉláali na mʉtwe, hokera arɨ kʉnáálo ya mʉláali na mʉtwe. Na ʉra ˆarɨ mʉhokera mʉwoloki sa nɨ mʉwoloki, hokera arɨ kʉnáálo ya mʉwoloki. 
\v 42 Na mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ mʉheera ʉmwɨ wa ava vadúúdi baa ndʉvo ya maaji vii, sa yeeye nɨ mʉpooji waanɨ, kɨmaarɨ noovawyɨɨra, sɨ arɨ sova kʉnáálo yaachwe tʉkʉ.”
\c 11
\s1 Yéesu na Yooháani Mʉbatisáaji
\r (Lʉ́ka 7:18-35)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakahʉmʉle kʉvalairirya vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ, maa akatamanya na míijii ya \w Galiláaya\w* noo kookiindya no vavariyʉrɨra isáare ra Mʉlʉʉngʉ.
\p
\v 2 Ʉko mʉnyololwii, Yooháani Mʉbatisáaji akateera masáare ˆmeene \w Kirisitʉ\w* atʉmamáa, akavatʉma vapooji vaachwe vamuurye, 
\v 3 “Eri, weewe noo ʉra ˆalʉʉswa nɨ \w valáali na mʉtwe\w* yookʉʉja, bakʉ tʉwoojere wɨɨngɨ?” 
\v 4 Yéesu akavasea, “Tamanyi na kwa Yooháani mʉkamʉwyɨɨre yoosi ˆmwɨɨ́ne na ˆmʉtéɨɨre. 
\v 5 Vahoku vookoona, vivete vooyeenda, ˆvarɨ na \w ʉlóónda\w* voojirʉlwa, vimatu vooteera, vaantʉ ˆvaakwya voofʉfʉlwa na vakɨva voovariyʉrɨrwa \w Masáare Maaja\w*.\f + \fr 11:5 \fr*\ft Mɨrɨmo ˆmyeene yoolʉʉsa aha, noo ɨra ˆyalʉʉswa nɨ Isáaya Mʉláali na mʉtwe. Mɨrɨmo ɨyo noo Masía arɨ tʉmama mpɨɨndɨ ˆarɨ kʉʉja. \ft*\xt Laanga Isáaya 26:19; 29:18-19; 35:5-6; 61:1.\xt*\f* 
\v 6 Atalariwa ʉra sɨ ˆahɨ́twahɨtwaa sa nɨɨnɨ.”
\p
\v 7 Vara vapooji va Yooháani ˆvakalooke, maa Yéesu akaanda kiiwyɨɨra ɨra mpuka ya vaantʉ masáare ya Yooháani yoosea, “Nɨ che mwɨɨtáa koo laanga kʉra ɨsɨ ya ibaláángwii? Isaanga rooringiwaringiwa nɨ mpeho wʉʉ? 
\v 8 Koonɨ sɨ jeyyo, nɨ che mwɨɨtáa laanga? Mʉʉntʉ iirwíikire ɨngo ja iyoombe ikʉʉlʉ wʉʉ? Aka tʉkʉ, vaantʉ viirwɨ́ɨkaa ɨngo ja iyoombe ikʉʉlʉ na ˆvarɨ na kɨra kɨɨntʉ ˆchabooha nɨ nyuumbii ja kɨtemi viíkalaa. 
\v 9 Haaha nɨ che mwɨɨtáa koo laanga? Nɨ mʉláali na mʉtwe mwɨɨtáa koo laanga wʉʉ? Kɨkomi, noovawyɨɨra nɨ kʉlookya mʉláali na mʉtwe, mwɨɨtáa koo laanga. 
\v 10 Ʉhʉ noo masáare yaachwe ˆyaandɨkwa Masáarii ˆYarɨ Mpeho,
\q1 ‘Laanga, mʉtʉma ndɨrɨ \w mutumwi|lemma="Vatumwi"\w* waanɨ akʉlongorɨre,
\q2 yeeye kʉtengenesherya arɨ njɨra yaako.’\x + \xo 11:10 \xo*\xt Laanga Maláaki 3:1.\xt*\x*
\p
\v 11 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, kwa vaantʉ voosi kusiina ˆarɨ mʉkʉʉlʉ kʉlookya Yooháani Mʉbatisáaji tʉkʉ. Maa kaa, ʉra ˆarɨ muduudiduudi \w Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*, noo mʉkʉʉlʉ kʉlookya Yooháani. 
\v 12 Kwaandɨra sikʉ ja Yooháani Mʉbatisáaji fʉʉrʉ isikʉ, Ʉtemi wa Kurumwii wookɨɨmɨrɨrwa na ngururu, na vara ˆvarɨ na ngururu noo vookʉʉnyahɨra. 
\v 13 Valáali na mʉtwe voosi na \w Miiro\w* yalʉʉsa ʉláali na mʉtwe fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ja Yooháani. 
\v 14 Haaha koonɨ mooruma ʉláali na mʉtwe ʉwo, yeeye noo \w Elía\w* ʉra ˆalʉʉswa kʉʉja arɨ.\x + \xo 11:14 \xo*\xt Laanga Maláaki 4:5.\xt*\x* 
\v 15 ˆArɨ na matu, nɨ ateere!
\p
\v 16 Na che ndɨrɨ kɨɨfwaanirirya mbyaala ɨhɨ? Mbyaala ɨhɨ yiifwɨ́ɨne na vasinga viíkyɨɨre isóokwii de vandoovaanɨrɨra viivaavo voosea,
\q1
\v 17 ‘Tavaváɨɨre firíimbi,
\q2 nyuunyu baa bwɨɨta tʉkʉ!
\q1 Tavɨɨ́mbɨɨre nyɨɨ́mbo ja ʉsʉʉngʉ,
\q2 nyuunyu baa rɨra tʉkʉ!’
\p
\v 18 Sa Yooháani Mʉbatisáaji ʉʉja, sɨ arijáa baa kei sɨ anywijáa tʉkʉ, novo vakasea, ‘Atɨɨte \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w*.’ 
\v 19 Maa kaa, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ʉʉja yoorya no nywa, novo vakasea, ‘Mʉlaangi ʉhʉ, mwaafu na mʉreevi, mare ya \w vasaankanʼyi kóodi\w* na vavɨ.’ Baa neembe nɨ jeyyo, tooti ya Mʉlʉʉngʉ yoonekiirye kɨkomi nɨ ya ʉwoloki kwa mɨrɨmo yaachwe.”
\s1 Marema kwa Míiji ˆƗrɨ Siita Valandʉka
\r (Lʉ́ka 10:13-15)
\p
\v 20 Aho, Yéesu akaanda kiiwyɨɨra marema míiji ɨra ˆajáa abweeyya myuujíisa ˆɨrɨ foo, maa kaa, vaantʉ va ɨyo míiji sɨ \w vamʉvalandʉkɨra|lemma="Valandʉka"\w* Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ. 
\v 21 Akasea, “Mpolaɨ múuji wa Korasíini! Mpolaɨ ituri ra Besaída! Sa ngaarɨ myuujíisa yatʉ́mamirwe kwaanyu yatʉmamwa míiji ya \w Tíiro na Sidóoni\w*, ngaarɨ viivɨkɨra magunía na viihaka mavu koonekya vamʉvalandʉkɨre Mʉlʉʉngʉ. 
\v 22 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, sikʉ ya ʉlamu, kʉva ɨrɨ pwee kwa vaantʉ va míiji ya Tíiro na Sidóoni kʉlookya nyuunyu.\x + \xo 11:22 \xo*\xt Laanga Amóosi 1:9-10; Yoéeli 3:4.\xt*\x* 
\v 23 Weewe múuji wa Kaperenáumu, eri, kiinʉlwa ʉrɨ fʉʉrʉ kurumwii wʉʉ? Aka tʉkʉ! Kiimiriwa ʉrɨ fʉʉrʉ \w Ntarii|lemma="Ntare"\w*. Sa ngaarɨ myuujíisa yatʉ́mamirwe kwaako ngaarɨ yatʉmamwa \w Sodóoma|lemma="Sodóoma na Gomóora"\w*, ngaarɨ múuji wa Sodóoma\x + \xo 11:23 \xo*\xt Laanga Ncholo 19:1-29.\xt*\x* ʉmwaarɨ fʉʉrʉ isikʉ. 
\v 24 Kɨmaarɨ kaa noovawyɨɨra, sikʉ ya ʉlamu kʉva viri pwee kwa múuji wa Sodóoma, kʉlookya weewe!”
\s1 Yéesu Yoova na Cheerʉ
\r (Lʉ́ka 10:21-22)
\p
\v 25 Mpɨɨndɨ ɨra Yéesu akasea, “Nookʉdʉʉmba ee Taáta Mweenevyoosi wa kurumu na ɨsɨ, sa masáare aya ʉvavisa vaantʉ ˆvarɨ na tooti na mɨryʉʉngʉ, maa kaa, ʉkavakʉnʉkʉrɨra vadúúdi. 
\v 26 Kɨkomi Taáta, ivyo noo vyakweerya mʉtɨma.
\p
\v 27 Taáta waanɨ aankwáatiirye viintʉ vyoosi. Kusiina ˆamʉmányire Mwaana tʉkʉ, maa kaa, Taáta vii. Kei, kusiina ˆamʉmányire Taáta tʉkʉ, maa kaa, Mwaana vii na mʉʉntʉ yoyoosi Mwaana ˆarɨ saaka kʉmoonekya.
\s1 Kwa Yéesu Kwatɨɨte Kʉhʉmʉlʉka
\p
\v 28 Yeendi na kʉrɨ nɨɨnɨ, nyuunyu voosi ˆmoohʉʉmwa nɨ miriwa, nɨɨnɨ kʉvahumulukya ndɨrɨ. 
\v 29 Ichuungiri iyóoki raanɨ, mwiikiindye fuma kwaanɨ, sa nɨɨnɨ nahola na nakiimya mʉtɨma waanɨ na ɨsɨ. Kwaanɨ nyuunyu kʉva mʉrɨ na mwiikalo mʉʉja nkaaswii yaanyu. 
\v 30 Iyóoki raanɨ nɨ ferefere rɨrɨ, na muriwa waanɨ waangʉha.”
\c 12
\s1 Yéesu nɨ Mweeneevyo wa Sabáato
\r (Maáriki 2:23-28; Lʉ́ka 6:1-5)
\p
\v 1 Mpɨɨndɨ ɨyo, \w Yéesu\w* ajáa akwaatɨra na mawundii ya ngáano sikʉ ya \w Sabáato\w*. Vapooji vaachwe vakiiteera njala, vakaanda hʉʉnga maangala ya ngáano, maa de vandoorya. 
\v 2 \w Mafarisáayo\w* ˆvakoone jeyyo, maa vakamʉsea Yéesu, “Laanga, vapooji vaako voowuna \w Miiro\w* ko tʉmama mʉrɨmo wo chwa sikʉ ya Sabáato.”\f + \fr 12:2 \fr*\fk voowuna Miiro … sikʉ ya Sabáato: \fk*\ft Kwa Miiro ya Vayahúudi kuwuna maangala yavɨrɨ yatatʉ iwundii kwa mʉʉntʉ sɨ vijáa vyakaaniwa tʉkʉ. Laanga \ft*\xt Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 23:25.\xt* Mafarisáayo sɨ vamuuryáa Yéesu sa che vapooji vaachwe vookiiva tʉkʉ, kɨɨntʉ ˆvamʉseáa nɨ sa che vapooji vaachwe vootʉmama mʉrɨmo wo chwa sikʉ ya Sabáato. Na Miiro ya Mʉ́sa yasea kusiina mʉʉntʉ kʉtʉmama sikʉ ya Sabáato tʉkʉ. Laanga \xt Ufumo 20:8-11.\xt*\f*
\p
\v 3 Yéesu akavasea, “Sɨ mʉnasoma ˆcheene atʉmama mʉtemi \w Daúdi\w* mpɨɨndɨ ˆajáa aávirwe nɨ njala na vaantʉ vaachwe tʉkʉ wʉʉ?\x + \xo 12:3 \xo*\xt Laanga 1 Samwéeli 21:1-6.\xt*\x* 
\v 4 Daúdi ɨɨngɨra na nyuumbii ya Mʉlʉʉngʉ, yeeye na vaantʉ vaachwe vakarya mɨkáate ˆɨvɨ́ɨkwaa mbere ya Mʉlʉʉngʉ. Mɨkáate ɨyo, \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva vii noo vajáa varekerwa vɨndoorya. Vaantʉ vɨɨngɨ Miiro ɨjáa yakaanʼya kurya. 
\v 5 Baa kei sɨ mʉnasoma kɨtáabwii cha Miiro, veeneɨsɨ va Ijʉva ˆvatʉ́mamaa \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w* kɨra sikʉ ya Sabáato, vɨɨbwéeyyaa sikʉ ya Sabáato ɨve na \w njeo\w* tʉkʉ wʉʉ?\x + \xo 12:5 \xo*\xt Laanga Ʉvalo 28:9-10.\xt*\x* Baa neembe nɨ jeyyo, Mʉlʉʉngʉ sɨ avaválaa vabwéeyyiirye ʉvɨ tʉkʉ. 
\v 6 Maa kaa, nɨ kʉvawyɨɨra niise, aha amwaarɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ kʉlookya Kaaya Njija. 
\v 7 Ngaarɨ mʉtáangaa Masáare ˆYarɨ Mpeho aya yalʉʉsa, ‘Noosaaka riiso ra wʉʉja, na sɨ \w mpóryo\w* jaanyu tʉkʉ,’\x + \xo 12:7 \xo*\xt Laanga Hósea 6:6.\xt*\x* ngaarɨ sɨ mwalʉ́ʉsaa irya kwa vaantʉ ˆvasiina ʉvɨ tʉkʉ. 
\v 8 Sa \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* nɨ Mweeneevyo wa Sabáato.”
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ Sikʉ ya Sabáato
\r (Maáriki 3:1-6; Lʉ́ka 6:6-11)
\p
\v 9 Yéesu akiinʉka aho, akatamanya na \w sinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* yaavo. 
\v 10 Aho, kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆajáa na mʉkono ˆwaakwya iyandiyandi. Aho, kʉjáa kwatɨɨte Mafarisáayo ˆvasaakɨráa njɨra yo musitaakya Yéesu. Avo vakamuurya voosea, “Eri, Miiro yaruma kʉmʉhorya mʉʉntʉ sikʉ ya Sabáato wʉʉ?” 
\v 11 Ne akavasea, “Kwatɨɨte ʉmwɨ waanyu, koonɨ muundi yaachwe ɨmwɨ yawyɨ́ɨrɨɨre iduundwii sikʉ ya Sabáato, ˆarɨ reka kwɨɨkwaata no kwɨɨseyya na weerwii wʉʉ? 
\v 12 Maa kaa, mʉʉntʉ nɨ wa iyoombe ikʉʉlʉ kʉlookya muundi. Sa jeyyo Miiro yaruma kʉtʉmama ʉʉja sikʉ ya Sabáato.” 
\v 13 Aho, maa akamʉsea ʉra mʉʉntʉ, “Wolola mʉkono waako!” Ʉra mʉʉntʉ akawolola mʉkono waachwe, nowo ʉkava nkaasʉ ja ʉra wɨɨngɨ. 
\v 14 Maa kaa, Mafarisáayo vakafuma na weerwii, vakaanda kiiheera mɨryʉʉngʉ ˆvyeene varɨ mʉʉlaa Yéesu.
\s1 Mʉtʉmami ˆAsaawʉlwa nɨ Mʉlʉʉngʉ
\p
\v 15 Yéesu ˆakataange Mafarisáayo nɨ mʉrɨɨra viise iyeo sa vamʉʉlae, akiinʉka aho haantʉ. Vaantʉ ˆvarɨ foo vakamutuuba ne akavahorya valwɨ́ɨrɨ voosi. 
\v 16 Akavakaanʼya vareke kwaarya masáare yaachwe kwa vaantʉ. 
\v 17 Yéesu alʉʉsa jeyyo, sa yakiimane masáare ya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* Isáaya ˆvyeene asea:
\q1
\v 18 “Laanga, ʉhʉ nɨ Mʉtʉmami waanɨ ˆnamʉsaawʉla,
\q2 Mʉʉja waanɨ ˆnamweenda, neeriwa mʉtɨma nɨ yeeye.
\q1 Vɨɨka ndɨrɨ \w Mʉtɨma|lemma="Mʉtɨma Mʉʉja"\w* waanɨ mweeri yaachwe,
\q2 yeeye vawyɨɨra arɨ vaantʉ va ɨsɨ joosi ʉwoloki wa Mʉlʉʉngʉ.
\q1
\v 19 Sɨ ɨɨndookiiruta ndihi tʉkʉ, baa tʉla isóso tʉkʉ,
\q2 kusiina ˆarɨ teera sawúti yaachwe njirii tʉkʉ.
\q1
\v 20 Yeeye sɨ arɨ mala tʉkʉ kuruma ˆkʉrɨ teketeke ja kwa isaanga ˆrapuchwa,
\q2 sɨ arɨ rimya tʉkʉ kwiilaangya kuduudi ˆkʉrɨ ja ʉtáampi wo nyeryanyerya,
\q1 fʉʉrʉ abweeyye ʉwoloki usiinde.
\q2
\v 21 Weerʉ yoosi kiilaangya ɨrɨ irina raachwe.”\x + \xo 12:21 \xo*\xt Laanga Isáaya 42:1-4.\xt*\x*
\s1 Yéesu na Belisebúuri
\r (Maáriki 3:20-30; Lʉ́ka 11:14-23)
\p
\v 22 Aho, vakamʉreeta mʉʉntʉ ˆajáa na \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w* na kʉrɨ Yéesu. Ʉwo mʉʉntʉ nɨ mʉhoku na kimumu ajáa. Yéesu akamʉhorya, maa akaanda lʉʉsɨka no koona. 
\v 23 Mpuka yoosi ya vaantʉ ɨkahwaalala, maa vakasea, “Ʉhʉ ifaanaa akava noo \w Sha Daúdi\w* wʉʉ?” 
\v 24 Maa kaa, Mafarisáayo ˆvakateere ayo masáare Yéesu ˆatʉ́mamire, vakasea, “Ʉhʉ mʉʉntʉ sɨ yookibirya mirimʉ mɨvɨ tʉkʉ, maa kaa, kwa ngururu ja \w Belisebúuri\w* vii, noo kʉsea \w Irimʉ\w*.”
\p
\v 25 Maa kaa, Yéesu kʉnʉ yootaanga miiririkano yaavo, akavasea, “Ʉtemi wowoosi koonɨ wiigávire kwiilwa woowo kwa woowo, ʉtemi ʉwo sɨ ʉrɨ lʉʉnga tʉkʉ. Kei koonɨ lʉkolo au múuji wiigávire kwiilwa, ʉwo sɨ ʉrɨ lʉʉnga tʉkʉ. 
\v 26 Haaha koonɨ Irimʉ rookibirya Irimʉ, kʉva rɨrɨ riigávire. Ha de joolɨ ʉtemi waachwe ʉrɨ lʉʉnga? 
\v 27 Haaha koonɨ nookibirya mirimʉ mɨvɨ kwa lʉvɨro lwa Belisebúuri, ha vaantʉ vaanyu nɨ kwa lʉvɨro lwa ani vakíbiryaa mirimʉ mɨvɨ? Sa jeyyo, avo noo ˆvarɨ valamʉrɨra nyuunyu. 
\v 28 Maa kaa, koonɨ nookibirya mirimʉ mɨvɨ kwa lʉvɨro lwa Mʉtɨma wa Mʉlʉʉngʉ, taangi \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* wafíkire haaha kʉrɨ nyuunyu.
\p
\v 29 Kei nɨ jei, kusiina mʉʉntʉ ˆarɨ daha kɨɨngɨra nyuumbii ya mʉʉntʉ ˆarɨ na ngururu, na anyahɨre máari jaachwe tʉkʉ, nɨ mpaka ta amuchuunge ʉwo mʉʉntʉ ˆarɨ na ngururu, de adahe nyahɨra máari jaachwe ˆarɨ nojo. 
\v 30 Mʉʉntʉ yoyoosi ʉra sɨ ˆarɨ ivarwii raanɨ, ʉwo nɨ mʉvɨ waanɨ. Kei, ʉra sɨ ˆajíingaa hamwɨ na nɨɨnɨ, apálaa. 
\v 31 Sa jeyyo, nɨ kʉvawyɨɨra niise, ʉvɨ wa vaantʉ na \w uhiintiki|lemma="Hɨɨntɨka"\w* waavo woosi, Mʉlʉʉngʉ sea arɨ wasírire. Maa kaa, uhiintiki kwa Mʉtɨma wa Mʉlʉʉngʉ, ʉvɨ wa mʉʉntʉ ʉwo, sɨ ʉrɨ sewa wasírire tʉkʉ sikʉ joosi. 
\v 32 Yoyoosi ˆarɨ mʉkɨɨkana Mwaana wa Mʉʉntʉ, ʉvɨ waachwe sewa ʉrɨ wasírire. Maa kaa, ʉra ˆarɨ mʉkɨɨkana Mʉtɨma Mʉʉja, sɨ arɨ sewa ʉvɨ waachwe wasírire tʉkʉ, kwaandɨra kʉrɨ weerʉ ɨhɨ fʉʉrʉ kʉrɨ weerʉ yookʉʉja.
\s1 Mʉtɨ Watáangɨkanaa kwa Ndɨɨwa Jaachwe
\r (Lʉ́ka 6:43-45)
\p
\v 33 Bohereryi mʉtɨ, na ndɨɨwa jaachwe booha jiri, ʉbweeyyi mʉtɨ ʉvɨɨhe na ndɨɨwa jaachwe vɨɨha jiri. Mʉtɨ watáangɨkanaa kwa ndɨɨwa jaachwe. 
\v 34 Nyuunyu mbyaala ya nyororooda! Joolɨ mʉrɨ daha lʉʉsa viintʉ viija na nyuunyu nɨ vavɨ? Sa mʉʉntʉ alʉ́ʉsaa yara ˆyamema mutimii waachwe. 
\v 35 Mʉʉntʉ mʉʉja, afúmyaa máari ja kɨkomi ja mberii njija mutimii waachwe. Maa kaa, mʉʉntʉ mʉvɨ, afúmyaa máari jaachwe ja kɨkomi ja mberii mbɨ mutimii waachwe. 
\v 36 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, sikʉ ya ʉlamu, vaantʉ lo kuuriwa varɨ vavariyʉle kɨra isáare ra kɨkoókoyo ˆvalʉʉsa. 
\v 37 Sa kwa masáare yaako, Mʉlʉʉngʉ kʉvala arɨ weewe ʉrɨ mʉwoloki, na kwa masáare yaako lʉʉsa arɨ irya ʉrɨ mʉvɨ.”
\s1 Mafarisáayo Voosaaka Valaɨrwe Isháara
\r (Maáriki 8:11-12; Lʉ́ka 11:29-32)
\p
\v 38 Aho, vamwɨ va \w vakiindya va Miiro\w* na Mafarisáayo vakamʉsea Yéesu, “Mukiindya, toosaaka koona isháara fuma kʉrɨ weewe.” 
\v 39 Yéesu akavasea, “Mbyaala mbɨ na ya vaantʉ vayeenda na vaki va vaantʉ, sɨ moosaaka kʉmʉtaanga Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ, noo ˆchooreka mooloomba isháara! Sɨ mʉrɨ heewa isháara yoyoosi tʉkʉ, maa kaa, ɨra isháara ya Yóona mʉláali na mʉtwe vii. 
\v 40 Sa ja viintʉ Yóona ˆiikala indii ya soompa kwa sikʉ itatʉ chobu chɨrɨrɨ,\x + \xo 12:40 \xo*\xt Laanga Yóona 1:17.\xt*\x* viivyo Mwaana wa Mʉʉntʉ kiikala arɨ \w mbiríírii|lemma="Mbɨrɨ́ɨ́ra"\w* kwa sikʉ itatʉ chobu chɨrɨrɨ. 
\v 41 Sikʉ ya ʉlamu, vaantʉ va Nináawi kɨɨma varɨ na vaantʉ va ɨhɨ mbyaala, novo lʉʉsa varɨ irya kwa vavɨ. Sa Vanináawi ˆvakateere ʉvariyuli wa Yóona \w vavalandʉka|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waavo, na aha amwaarɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ kʉlookya Yóona!\x + \xo 12:41 \xo*\xt Laanga Yóona 3.\xt*\x* 
\v 42 Sikʉ ya ʉlamu, mʉtemi muki wa ɨsɨ ya saame kɨɨma arɨ alʉʉse irya kwa vaantʉ va ɨhɨ mbyaala nɨ vavɨ. Yeeye avaa njɨra fuma ɨsɨ ya kʉlɨ, akʉʉja joo teerera tooti ja Solomóoni.\x + \xo 12:42 \xo*\xt Laanga 1 Vatemi 10:1-13.\xt*\x* Haaha, aha amwaarɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ kʉlookya Solomóoni.
\s1 Lusímo lwa Mʉʉntʉ ˆarɨ na Murimʉ Mʉvɨ
\r (Lʉ́ka 11:24-26)
\p
\v 43 Murimʉ mʉvɨ koonɨ ufúmire kwa mʉʉntʉ, wadómaa na ɨsɨ ya ibaláángwii kʉʉntʉ ˆkusiina maaji, ʉko wasáakɨraa haantʉ ho hʉmʉlʉkɨra, baa turya tʉkʉ. 
\v 44 Aho wiiséaa, ‘Hɨndʉka ndɨrɨ na nyuumbii yaanɨ kʉʉntʉ ˆnafuma.’ ˆɄrɨ hɨndʉka, washáanaa ɨra nyuumba yafyáahɨɨrwe na yaháambirwe vyabooha. 
\v 45 Aho, ʉwo murimʉ mʉvɨ wadómaa noo sʉmʉla viivaachwe mufungatɨ, vavɨ kʉlookya woowo. Yoosi yamwɨɨ́ngɨraa ʉwo mʉʉntʉ noo kiikala aho. Aho, ʉwo mʉʉntʉ asáambʉkɨrwaa kʉlookya vya ncholo.
\p Ivi, noo ˆvyeene viri kʉva kwa vaantʉ va ɨhɨ mbyaala mbɨ.”
\s1 Vandʉʉ va Yéesu na Íyo Waavo
\r (Maáriki 3:31-35; Lʉ́ka 8:19-21)
\p
\v 46 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa akaarɨ yoolʉʉsɨka na ɨra mpuka ya vaantʉ, íyo waavo na ndʉʉ ya Yéesu vakʉʉja, maa vakɨɨma weerwii voosaaka valʉʉsɨka ne. 
\v 47 Aho, mʉʉntʉ ʉmwɨ akamʉsea Yéesu, “Íyo waanyu na vaanaanyu vamwaarɨ aha weerwii, vookwaamʉkʉla.”
\p
\v 48 Aho, Yéesu akamʉsea ʉra mʉʉntʉ, “Íyo wiitʉ na vandʉʉ viitʉ nɨ vala ani?” 
\v 49 Yéesu akiinurirya mʉkono waachwe na haantʉ ˆvajáa vapooji vaachwe, maa akasea, “Laanga! Ava noo vala íyo, marʉʉmbʉ na ndʉʉ yaanɨ. 
\v 50 Sa mʉʉntʉ yoyoosi ˆatʉ́mamaa masáare ya Taáta waanɨ wa kurumwii ˆasáakaa, ʉwo noo mwaaniitʉ, irʉʉmbʉ raanɨ na íyo wiitʉ.”
\c 13
\s1 Lusímo lwa Mʉhaandi Mbeyʉ
\r (Maáriki 4:1-9; Lʉ́ka 8:4-8)
\p
\v 1 Sikʉ ɨʼɨra, \w Yéesu\w* ajáa afuma ɨra nyuumba akatamanya noo kiikala mbarɨmbarɨ ya iriva. 
\v 2 Mpuka nkʉʉlʉ ja vaantʉ jikiijiinga kʉmʉrɨɨngɨrɨra, fʉʉrʉ ɨkasaakwa aambʉke na mashúwii, akiikala aho na vaantʉ vakɨɨma mbarɨmbarɨ ya iriva. 
\v 3 Ne akavakiindya masáare ˆyarɨ foo kwa símo yoosea, “Teereri! Mʉhaandi ʉmwɨ ajáa adoma noo haanda mbeyʉ. 
\v 4 Mpɨɨndɨ ˆamyaaháa, mbeyʉ jimwi jikawyɨɨra njirii, ndee jikʉʉja jikajirya. 
\v 5 Jimwi jikawyɨɨra mwaalaliwyii, kʉʉntʉ ˆkʉjáa kusiina salʉ jo keenererya. Sa viintʉ salʉ sɨ jijáa jiri foo, jikamera chaangʉ. 
\v 6 Mwaasʉ ˆʉkavarɨke, jikashaawʉka, maa jikʉʉma sa viintʉ jijáa jisiina miriri. 
\v 7 Jimwi jikawyɨɨra haantʉ ˆhajáa na miíwa. Miíwa ˆɨkamere, ɨkajivaa. 
\v 8 Maa kaa, jimwi jikawyɨɨra salwii ˆjiri na seve, jikamera, jikakʉla, jikavyaala maatʉkʉ vii, jimwi jikavyaala mara makumi ikimi (100), jimwi mara makumi mʉsasatʉ (60) na jimwi mara makumi yatatʉ (30). 
\v 9 ˆArɨ na matu, nɨ ateere!”
\s1 Yéesu Yoovariyʉla Símo Jaachwe
\r (Maáriki 4:10-12; Lʉ́ka 8:9-10)
\p
\v 10 Mpɨɨndɨ ˆjikalooke, vapooji vaachwe vajáa vamʉdomera, maa vakamuurya, voosea, “Sa che woolʉʉsɨka na vaantʉ kwa símo?” 
\v 11 Ne akavasea, “Nyuunyu mwaheewa nkalo yo taanga viintʉ vya \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*, ˆvyeene vijáa fuumbo. Maa kaa, voovo sɨ vaheewa ɨyo nkalo tʉkʉ. 
\v 12 Ʉra ˆarɨ na kɨɨntʉ, koongereriwa arɨ kʉlookya, na kʉva arɨ novyo koyokoyo, na ʉra ˆasiina kɨɨntʉ, vuulwa arɨ baa kɨra kidúúdi ˆarɨ nocho. 
\v 13 Noo ˆchooreka noolʉʉsɨka novo kwa símo.
\q1 ‘Baa neembe voolaanga sɨ vookoona tʉkʉ,
\q2 baa neembe vooteera sɨ vooteera tʉkʉ baa sɨ vootaanga tʉkʉ.’
\m
\v 14 Jeyyo, kwaavo isáare ra \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* Isáaya rakiimana roosea,
\q1 ‘Teerera mʉrɨ neeja, maa kaa, sɨ mʉrɨ kwaatya tʉkʉ,
\q2 koona, koona mʉrɨ, maa kaa, sɨ mʉrɨ taanga tʉkʉ.
\q1
\v 15 Sa mɨtɨma ya vaantʉ ava yafafa,
\q2 matu yaavo yadunga,
\q2 miiso yaavo vakʉnɨkɨrɨra,
\q1 sa vandoosiindwa koona,
\q2 matu yaavo yadɨɨre kʉndooteera,
\q2 na mɨtɨma yaavo ɨdɨɨre kʉndootaanga,
\q1 sa vadɨɨre \w kʉʉnvalandʉkɨra|lemma="Valandʉka"\w* nɨɨnɨ nɨvalamurirye.’\x + \xo 13:15 \xo*\xt Laanga Isáaya 6:9-10.\xt*\x*
\b
\p
\v 16 Maa kaa, nyuunyu mwatalariwa sa miiso yaanyu koona yiise na matu yaanyu teera yiise. 
\v 17 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, valáali na mʉtwe na vaantʉ vawoloki ˆvarɨ foo, vajáa vatɨɨte mpɨɨma yo koona aya mookoona nyuunyu, maa kaa, sɨ vayoona tʉkʉ. Baa kei vajáa vatɨɨte mpɨɨma yo teera aya mooteera nyuunyu, maa kaa, sɨ vayateera tʉkʉ.
\s1 Yéesu Yoovariyʉla Lusímo lwa Mʉhaandi
\r (Maáriki 4:13-20; Lʉ́ka 8:11-15)
\p
\v 18 Haaha teeri ˆcheene lusímo lwa mʉhaandi mbeyʉ lwalʉʉsa. 
\v 19 Vaantʉ vara ˆvarɨtéeraa isáare ra Ʉtemi baa rɨtaanga tʉkʉ, nɨ ja mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra njirii, aho ʉra Mʉvɨ ʉʉ́jaa akarɨseyya mitimii yaavo. 
\v 20 Mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra mwaalaliwyii, nɨ vaantʉ vara ˆvarɨtéeraa isáare ra Ʉtemi, maa vakarɨhokera na cheerʉ. 
\v 21 Maa kaa, sa viintʉ risiina miriri, riíkalaa kwa mpɨɨndɨ nduudi vii. Uturikiri au ujuuwiki ˆʉrɨ kʉʉja sa rɨra isáare, varékaa kʉra kuruma kwaavo. 
\v 22 Mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra miíwii, nɨ ja vaantʉ vara ˆvarɨtéeraa isáare, maa kaa, ʉhangaiki wa weerʉ, na ʉkwaata wo kunguula máari vyarɨfényenkereryaa rɨdɨɨre reeta kʉnáálo. 
\v 23 Mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra sevii, noo vara vaantʉ ˆvarɨtéeraa ɨro isáare, vakarɨtaanga. Aho, ravíjaa na nkoonyo, jimwi jikavyaala mara makumi ikimi (100), jimwi mara makumi mʉsasatʉ (60) na jimwi mara makumi yatatʉ (30).”
\s1 Lusímo lwa Kɨsangaaji
\p
\v 24 Yéesu ajáa avawyɨɨra vaantʉ lusímo lwɨɨngɨ yoosea, “Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na lusímo ʉlʉ. Sikʉ ɨmwɨ, mʉʉntʉ ʉmwɨ ajáa ahaanda mbeyʉ njija iwundii kwaachwe. 
\v 25 Maa kaa, vaantʉ ˆvakalaale nuuchikʉ, mʉvɨ akʉʉja, akahaanda kɨsangaaji katɨkatɨ ya ngáano, maa akalooka. 
\v 26 Ngáano ˆɨkamere na ˆɨkave na maangala, kɨsangaaji nocho kɨkamera na kɨkakʉla. 
\v 27 Vatʉmami va ʉra mweeneiwʉnda vakamʉdomera, maa vakamʉsea, ‘Mʉkʉ́lʉ, sɨ wahaanda mbeyʉ njija iwundii kwaako tʉkʉ wʉʉ? Haaha ɨkɨ kɨsangaaji hai chafúmire?’ 
\v 28 Yeeye akavasea, ‘Nɨ mʉvɨ noo abweeyya jei.’ Aho, vatʉmami vaachwe vakamʉsea, ‘Saaka wiise tʉkakɨkʉʉle wʉʉ?’ 
\v 29 Maa kaa, mweeneiwʉnda akavasea, ‘Tʉkʉ, mpɨɨndɨ ˆmoojiinga kɨsangaaji ifaanaa mʉkʉʉrɨre na ngáano. 
\v 30 Reki vyoosi vikʉlanʼye, fʉʉrʉ mpɨɨndɨ yo chwa. Mpɨɨndɨ yo chwa kʉvasea ndɨrɨ vachwi, “Ta kusi kɨsangaaji mujiinge mabuundabuunda sa kɨchɨmɨkwe. Aho, maa de mujiinge ngáano na mwɨɨreete na kyoomii.”’”
\s1 Lusímo lwa Mpeke ya Haradáali
\r (Maáriki 4:30-32; Lʉ́ka 13:18-19)
\p
\v 31 Yéesu ajáa avawyɨɨra lusímo lwɨɨngɨ, yoovasea, “Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na mpeke nduudi ya \w haradáali\w* ˆngʼeene mʉʉntʉ atóolaa, maa akɨtoohaanda iwundii raachwe. 
\v 32 Ɨyo mbeyʉ ya haradáali nɨ nduudi kʉlookya mbeyʉ joosi, maa kaa, ˆɨrɨ mera, yakʉ́laa ɨkava mʉtɨ mʉkʉʉlʉ kʉlookya mɨtɨ yoosi ya mbowa, baa ndee jʉʉ́jaa jikajeenga vivururu matáampii yaachwe.”
\s1 Lusímo lwa Ʉsasɨ
\r (Lʉ́ka 13:20-21)
\p
\v 33 Yéesu ajáa avavaɨra kei lusímo lwɨɨngɨ, yoovasea, “Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na ʉsasɨ mʉʉntʉ muki ˆatoola, akasaangya na muchu wa ngáano viháárɨ vitatʉ vya saimʉ, maa muchu woosi ʉkʉʉka.”
\s1 Símo ja Yéesu nɨ che Jalʉʉsa
\r (Maáriki 4:33-34)
\p
\v 34 Yéesu alʉʉsɨkáa na mpuka masáare aya yoosi kwa símo, sɨ alʉʉsɨkáa novo kɨɨntʉ chochoosi bila símo tʉkʉ. 
\v 35 Jeyyo, isáare rɨra ˆralʉʉswa nɨ mʉláali na mʉtwe wa Ijʉva rikiimane ja viintʉ ˆrasea,
\q1 “Kiinʉla ndɨrɨ mʉlomo waanɨ kwa símo,
\q2 lʉʉsa ndɨrɨ masáare ˆyaviswa keende kʉʉmbwa kwa weerʉ.”\x + \xo 13:35 \xo*\xt Laanga Sabúuri 78:2.\xt*\x*
\s1 Ʉvariyuli wa Lusímo lwa Kɨsangaaji
\p
\v 36 Aho, Yéesu akɨɨteengʉla ɨra mpuka ya vaantʉ, maa yeeye akɨɨngɨra na nyuumbii. Vapooji vaachwe vakamʉdomera, maa vakamʉsea, “Tʉwyɨɨre lusímo lwa kɨsangaaji nɨ che lwalʉʉsa?” 
\v 37 Yéesu akavasea, “Mʉhaandi wa mbeyʉ njija nɨ \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w*. 
\v 38 Iwʉnda nɨ weerʉ, mbeyʉ njija nɨ vaana va Ʉtemi. Kɨsangaaji nɨ vaana va ʉra Mʉvɨ. 
\v 39 Mʉvɨ ʉra ˆahaanda kɨsangaaji nɨ Ikʉ́ʉ́lʉ ra \w Mirimʉ Mɨvɨ\w*. Kuchwa nɨ sikʉ ya ʉhero wa weerʉ, na vachwi nɨ \w mirimʉ miija\w*.
\p
\v 40 Ja ˆvyeene kɨsangaaji kijíingwaa, maa kɨkachɨmɨkwa, noo ˆvyeene viri kʉva sikʉ ya ʉhero wa weerʉ. 
\v 41 Mwaana wa Mʉʉntʉ tʉma arɨ mirimʉ yaachwe miija, noyo jiinga ɨrɨ fuma Ʉtemii waachwe vaantʉ voosi ˆvaháandaa viivaavo vatʉmame nteendo mbɨ, na vara voosi ˆvawúnaa miiro. 
\v 42 Ɨyo mirimʉ miija, vafweitɨra ɨrɨ na mootwii wa ngʼaanjo, na ʉko rɨra varɨ no sha mayeo. 
\v 43 Aho, vawoloki lavalava varɨ ja mwaasʉ Ʉtemii wa Taáta waavo. ˆArɨ na matu, nɨ ateere!
\s1 Lusímo lwa Máari ˆYaviswa
\p
\v 44 Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na máari ya kɨkomi ya mberii ˆyaviswa iwundii. Mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆakɨɨyone, maa akiivisa kei. Kʉnʉ arɨ na cheerʉ akatamanya noo vaa iyoombe viintʉ vyoosi ˆarɨ novyo, maa akawʉla rɨra iwʉnda.
\s1 Lusímo lwa Lúulu
\p
\v 45 Kei, Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na muchurúusi ˆasáakɨraa lúulu ˆɨrɨ foo ya kɨkomi. 
\v 46 ˆAkɨɨpate ɨmwɨ ya iyoombe ikʉʉlʉ, akɨɨta koovaa iyoombe viintʉ vyoosi ˆarɨ novyo, maa akɨɨwʉla ɨra lúulu.
\s1 Lusímo lwa Lwaavu
\p
\v 47 Kei, Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na lwaavu ˆlwatéirwe irivii, lʉkakwaata soompa ja kɨra ivala. 
\v 48 Lwaavu ˆlʉkameme soompa, vavúuvi vakaluruta na mbarɨmbarɨ ya iriva. Aho, vakiikala, vakasaawʉla soompa jira ˆjabooha, vakajivɨkɨra ntoongii, maa kaa, jira ˆjavɨɨha vakajifweita. 
\v 49 Noo ˆvyeene viri kʉva sikʉ ya ʉhero. Mirimʉ miija kʉʉja ɨrɨ, na saawʉla ɨrɨ vavɨ na vawoloki viikale kɨra vaantʉ ivarwii raavo. 
\v 50 Avo vaantʉ vavɨ, fweitɨrwa varɨ mootwii wa ngʼaanjo, ʉko rɨra varɨ no sha mayeo.”
\p
\v 51 Aho, Yéesu akavuurya, “Eri, taanga mwiise masáare ayo yoosi wʉʉ?” Novo vakamʉsea, “Hɨɨ.” 
\v 52 Ne akavasea, “Kɨra \w mukiindya wa Miiro|lemma="Vakiindya va Miiro"\w* ya Mʉlʉʉngʉ ʉra ˆakiindiwa viintʉ vya Ʉtemi wa Kurumwii, iifwɨ́ɨne na mweenenyuumba ˆatóolaa máari jaachwe ja kɨkomi ja mberii, ifya na ja kalɨ.”
\s1 Vanasaréeti Voomusiita Yéesu
\r (Maáriki 6:1-6; Lʉ́ka 4:16-30)
\p
\v 53 Yéesu ˆakahʉmʉle lʉʉsa símo iji, akalooka fuma aho. 
\v 54 ˆAkafike múujii wa Nasaréeti kʉʉntʉ ˆakʉrɨra, akaanda vakiindya vaantʉ \w sinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* yaavo. Voovo vakahwaalala kʉnʉ vookiiyurya, “Ʉhʉ hai afúmiirye tooti na myuujíisa ɨhɨ? 
\v 55 Ʉhʉ sɨ mwaana wa mʉsóngoli mabambari tʉkʉ wʉʉ? Íyo waavo sɨ Maríia tʉkʉ wʉʉ? Vaanaavo sɨ vala Yaakúupu, Yooséefu, Simóoni na Yʉ́ʉda tʉkʉ wʉʉ? 
\v 56 Marʉʉmbʉ yaachwe sɨ tʉrɨ novo aha tʉkʉ wʉʉ? Haaha nɨ hai ʉhʉ ˆafúmiirye viintʉ ivi vyoosi?” 
\v 57 Aho, vakamʉkalarɨra. Maa kaa, Yéesu akavasea, “Mʉláali na mʉtwe wa \nd Ijʉva\nd* arúmwaa kɨra haantʉ, maa kaa, sɨ múujii na kaayii kwaachwe tʉkʉ.” 
\v 58 Sa jeyyo, Yéesu sɨ abweeyya myuujíisa ˆɨrɨ foo tʉkʉ, sa viintʉ vaantʉ sɨ vamuruma.
\c 14
\s1 Inkwya ya Yooháani Mʉbatisáaji
\r (Maáriki 6:14-29; Lʉ́ka 9:7-9)
\p
\v 1 Mpɨɨndɨ ijo, mʉtemi \w Heróode Antípaasi|lemma="Heróode"\w* ajáa ateera masáare ˆmeene \w Yéesu\w* atʉmamáa. 
\v 2 Aho, maa akavasea vatʉmami vaachwe, “Ʉhʉ nɨ Yooháani Mʉbatisáaji ˆafúfukire fuma inkwyii. Ɨkɨ noo ˆchooreka lʉvɨro lo bweeyya myuujíisa lʉrɨ ne.”
\p
\v 3 Heróode alʉʉsa jeyyo, sa ʉko nyuma, ajáa amʉkwaata Yooháani Mʉbatisáaji, akamʉvɨɨka mʉnyololwii sa Herodía. Ʉhʉ Herodía nɨ muki wa Filíipi mwaanaavo na Heróode ajáa. 
\v 4 Sa Yooháani Mʉbatisáaji amʉseáa, “\w Miiro\w* yakaanʼya weewe kʉmʉsʉmʉla muki wa mwaanaanyu.”\x + \xo 14:4 \xo*\xt Laanga Valáawi 18:16; 20:21.\xt*\x* 
\v 5 Heróode asaakɨráa njɨra yo mʉʉlaa Yooháani, maa kaa, avoofáa vaantʉ, sa vaantʉ vajáa vamányire Yooháani nɨ \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* wa Ijʉva.
\p
\v 6 ˆƗkafike sikʉ ya ngovi yo vyaalwa Heróode, muhíínja wa Herodía akavina mbere ya vaantʉ ˆvajáa valáarikirwe fʉʉrʉ Heróode akavyeenda. 
\v 7 Sa jeyyo Heróode akiichuunga kʉmʉheera ʉwo muhíínja kɨɨntʉ chochoosi ˆarɨ loomba ko laha. 
\v 8 Kʉnʉ yooheembwa nɨ íyo waavo, ʉwo muhíínja akamʉloomba Heróode yoosea, “Mpeera aha jei, mʉtwe wa Yooháani Mʉbatisáaji ikaafii.” 
\v 9 Aho, mʉtemi akavisʉʉla, maa kaa, sa kʉlaha ˆkweene ajáa abwéeyyiirye mbere ya vayeni, akalairirya muhíínja aheewe kɨra ˆalóombire. 
\v 10 Jeyyo, akalairirya Yooháani Mʉbatisáaji adʉmʉlwe mʉtwe ʉko mʉnyololwii. 
\v 11 Mʉtwe wa Yooháani ʉkareetwa ikaafii, maa akamʉheera ʉra muhíínja, ne muhíínja akamʉtwaarɨra íyo waavo. 
\v 12 Vapooji va Yooháani vakɨɨta sʉmʉla mʉvɨrɨ wa Yooháani, maa vakɨɨta kʉʉtaaha. Maa re, vakɨɨta muwyɨɨra Yéesu isimwi roosi ˆrɨfʉ́mɨɨre.
\s1 Yéesu Yooriisha Vaantʉ Valʉme Mayana Yasaano
\r (Maáriki 6:30-44; Lʉ́ka 9:10-17; Yooháani 6:1-14)
\p
\v 13 Yéesu ˆakateere ayo masáare, akiinʉka fuma ʉko na mashʉ́wa, maa akatamanya na kijiraawii. Maa kaa, vaantʉ ˆvakateere jeyyo, vakamutuuba na mawʉlʉ fuma maturii meevo. 
\v 14 ˆAkakiime fuma mashúwii, akashaana mayɨɨmbɨ ya vaantʉ, akavoonera mbavariri na akavahorya valwɨ́ɨrɨ vaavo.
\p
\v 15 Nakyʉʉlwa vapooji vaachwe vakɨɨta kʉrɨ Yéesu, maa vakamʉsea, “Aha haantʉ nɨ kʉlɨ na kaaya ja vaantʉ, na mwaasʉ wahʉ́mwɨɨre kʉswa, rekera vaantʉ viidomere na maturii vakawʉle chóorya.” 
\v 16 Maa kaa, Yéesu akavasea, “Kisiina ˆchoovabweeyya vadome tʉkʉ, vaheeri nyuunyu chóorya.” 
\v 17 Maa kaa, voovo vakamʉsea, “Aha tatɨɨte mɨkáate ɨsaano na soompa ivɨrɨ vii.” 
\v 18 Yéesu akavasea, “Reeti na aha.” 
\v 19 Yéesu akalairirya ɨra mpuka ya vaantʉ viikale masaambii. Aho, akatoola ɨra mɨkáate ɨsaano na jira soompa ivɨrɨ. Akiinurirya miiso yaachwe na kurumwii, yoomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ. Akabendʉlabendʉla ɨra mɨkáate, maa akavaheera vapooji vaachwe novo vakavaheera vaantʉ. 
\v 20 Vaantʉ voosi vakarya, vakiikuta. Vapooji vakatoorera mabéendʉ ya mɨkáate, vakamemya vikápu ikimi na vivɨrɨ. 
\v 21 Vaantʉ valʉme\f + \fr 14:21 \fr*\fk Vaantʉ valʉme: \fk*\ft Vayahúudi vavaláa vaantʉ valʉme vii, maa kaa, kwajáa kwatɨɨte vaantʉ vaki na vasinga ˆveene vaarya ɨyo mɨkáate na soompa.\ft*\f* voosi ˆvaarya sikʉ ɨyo nɨ mayana yasaano (5,000), vaantʉ vaki na vasinga sɨ vavalwa tʉkʉ.
\s1 Yéesu Yooyeendera Mweeri ya Maaji
\r (Maáriki 6:45-52; Yooháani 6:15-21)
\p
\v 22 Hahara vii, Yéesu akavadoomererya vapooji vaachwe vaambʉke mashʉ́wa, valongoole na nyambʉko ya iriva ra \w Galiláaya\w*. Yeeye akachaala yookiiteengʉla na ɨra mpuka. 
\v 23 Ne ˆakiiteengʉle na vaantʉ, maa akaambʉka na luulwii yeemweene noo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ. Iwʉlo ˆrɨkɨɨngɨre, akava yeemweene ʉko luulwii. 
\v 24 Mpɨɨndɨ ijo, ɨra mashʉ́wa ɨjáa yafíkire katɨkatɨ ya iriva. Ʉko mashʉ́wa ɨkava yoohɨtɨrwa nɨ mapúunta kʉnʉ na kʉnʉ, sa ihúmbuuto rawuváa fuma mbere yaavo.
\p
\v 25 Namuyiingʉ, Yéesu akavadomera vapooji vaachwe kʉnʉ yooyeendera mweeri ya maaji. 
\v 26 Vapooji ˆvakamoone yooyeenda mweeri ya iriva, vakakwaatwa nɨ woowa mʉnʉmʉʉnʉ, maa vakaanda kwaana ntáákwi, “Nɨ murimʉ!” 
\v 27 Maa kaa, hahara Yéesu akavasea, “Fafyi mɨtɨma, nɨ nɨɨnɨ, koofi tʉkʉ.”
\p
\v 28 Aho, \w Peéteri\w* akamʉsea Yéesu, “Mʉkʉ́lʉ, koonɨ nɨ weewe, sea nʉʉje na kwaako kʉnʉ nooyeendera mweeri ya maaji.” 
\v 29 Yéesu akamʉsea, “Yeenda.” Peéteri akakiima fuma mashúwii, akayeenda mweeri ya maaji yoodoma na kʉrɨ Yéesu. 
\v 30 Maa kaa, Peéteri ˆakoone rɨra ihúmbuuto, akoofa, maa akaanda bʉrʉkɨra luujii, aho akaana ntáákwi yoosea, “Mʉkʉ́lʉ ndamurirya!” 
\v 31 Yéesu akawolola mʉkono waachwe chaangʉ, akamʉkwaata, maa akamʉsea, “Weewe kuruma kwaako kuduudi, sa che wiíkoverɨɨre?” 
\v 32 Aho, Peéteri na Yéesu vakaambʉka na mashúwii, maa ihúmbuuto rɨkaherya. 
\v 33 Vapooji vara ˆvajáa mashúwii, vakamwiinamɨra voosea, “Kɨkomi, weewe ʉrɨ \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w*.”
\s1 Yéesu Yoovahorya Valwɨ́ɨrɨ ʉko Genesaréeti
\r (Maáriki 6:53-56)
\p
\v 34 Yéesu na vapooji vaachwe ˆvakafɨrɨre iriva ra Galiláaya, maa vakafika ɨsɨ ya Genesaréeti. 
\v 35 Vaantʉ va ɨra ɨsɨ ˆvakamʉtaange Yéesu, maa vakatʉma mʉlomo doma na ɨsɨ joosi ˆjiri mʉkaaya. Aho, vakamʉretera valwɨ́ɨrɨ voosi. 
\v 36 Novo vakamʉloomba, Yéesu avarekere valwɨ́ɨrɨ vasaasye baa mʉkáwo vii wa nkáancho yaachwe.\x + \xo 14:36 \xo*\xt Laanga Ʉvalo 15:37-41; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 22:12.\xt*\x* Na voosi ˆvamʉsaasya, vahola ndwáala jaavo.
\c 15
\s1 Miiro yo Tuuba nɨ ya Ijʉva sɨ ya Vaantʉ Tʉkʉ
\r (Maáriki 7:1-13)
\p
\v 1 Aho, \w Mafarisáayo\w* na \w vakiindya va Miiro\w* fuma Yerusaléemu vakʉʉja na kʉrɨ \w Yéesu\w*, maa vakamʉsea, 
\v 2 “Sa che vapooji vaako sɨ vatúubaa nkʉʉngʉ ja vala baaba? Voovo sɨ voóyyaa mɨkono kʉseyya \w njeo\w* tʉkʉ, de varye chóorya.” 
\v 3 Yéesu akavasea, “Sa che nyuunyu ko tuuba nkʉʉngʉ jaanyu mwawúnaa ndairiri ja Mʉlʉʉngʉ? 
\v 4 Sa Mʉlʉʉngʉ asea, ‘Ʉvanyemye vala íyo na taáta waanyu,’\x + \xo 15:4a \xo*\xt Laanga Ufumo 20:12; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 5:16.\xt*\x* na ‘ʉra \w ˆarɨ mʉtʉkɨra|lemma="Tʉkɨra"\w* íyo au taáta waavo, ʉʉlawe.’\x + \xo 15:4b \xo*\xt Laanga Ufumo 21:17; Valáawi 20:9.\xt*\x* 
\v 5 Maa kaa, nyuunyu mʉndoovavariyʉrɨra vaantʉ, vandoovasea vala íyo na taáta waavo, ‘Haɨ, sɨ ndɨrɨ daha kʉvaambirirya tʉkʉ, sa ɨkɨ ˆnatɨɨte chavɨ́ɨre \w kɨlʉngʉlʉngʉ\w* ˆnakera na ivarwii sa Mʉlʉʉngʉ.’ 
\v 6 Jeyyo, sɨ asaakwa amʉnyemye íyo na taáta waavo tʉkʉ. Jeyyo noo ˆvyeene muchwíjaa matɨ isáare ra Mʉlʉʉngʉ sa nkʉʉngʉ jaanyu. 
\v 7 Nyuunyu vakweembi, \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* wa Ijʉva Isáaya, alʉʉsa kɨmaarɨ Masáarii ˆYarɨ Mpeho mpɨɨndɨ ˆalaaláa na mʉtwe yoosea,
\q1
\v 8 ‘Vaantʉ ava vaanyémyaa na mɨlomo vii,
\q2 maa kaa, mɨtɨma yaavo ɨrɨ kʉlɨ na nɨɨnɨ.
\q1
\v 9 Kuunyinamɨra kwaavo nɨ ja kisiina,
\q2 sa nɨ vavariyʉláa ndairiri ya vaantʉ vii.’\x + \xo 15:9 \xo*\xt Laanga Isáaya 29:13.\xt*\x*”
\s1 Viintʉ ˆVibwéeyyaa Mʉʉntʉ Ave na Njeo
\r (Maáriki 7:14-23)
\p
\v 10 Hara, Yéesu akɨɨyanɨrɨra mpuka ya vaantʉ, maa akɨɨsea, “Voosi nteereri neeja, mʉtaange ɨkɨ! 
\v 11 Kusiina kɨɨntʉ ˆkɨmwɨɨ́ngɨraa mʉʉntʉ mʉlomwii kɨdáhaa mʉbweeyya ave na njeo tʉkʉ. Kɨrɨ vyoova jeyyo, ˆkimufúmaa mʉlomwii noo kɨmʉbwéeyyaa mʉʉntʉ ave na njeo.” 
\v 12 Aho, vapooji va Yéesu vakadoma na kwaachwe, maa vakamʉsea, “Taanga wiise Mafarisáayo vakálɨɨre mʉnʉmʉʉnʉ sa rɨra isáare ˆulúusire?” 
\v 13 Yéesu akavasea, “Kɨra mʉhaando sɨ ˆwahaandwa nɨ Taáta wa kurumwii, kʉʉlwa ʉrɨ. 
\v 14 Vareki, nɨ valongooli vahoku. Koonɨ mʉhoku amʉlóngwɨɨre mʉhoku mwiiwaachwe, voosi bʉrʉkɨra varɨ na iduundwii.” 
\v 15 Aho, maa \w Peéteri\w* akamʉsea Yéesu, “Hoonɨ tʉwyɨɨre lusímo ʉlʉ ʉvariyuli waachwe nɨ ʉrɨkwɨ.” 
\v 16 Maa Yéesu akasea, “Baa nyuunyu mʉkaarɨ sɨ mootaanga tʉkʉ wʉʉ? 
\v 17 Sɨ mootaanga kɨɨntʉ ˆkɨmwɨɨ́ngɨraa mʉʉntʉ na mʉlomwii nɨ kɨmwɨɨ́ngɨraa na indii vii, maa kɨkafuma kɨkatwaalwa na chóowii vii tʉkʉ wʉʉ? 
\v 18 Maa kaa, kɨra ˆkimufúmaa mʉʉntʉ mʉlomwii, nɨ mutimii chafúmaa na noo kɨmʉbwéeyyaa ave na njeo. 
\v 19 Sa kufuma mutimii wa mʉʉntʉ, kwafúmaa miiririkano mɨvɨ, wʉʉlaishi, kʉyeenda na muki wa mʉʉntʉ, kʉhanguta, wiivi, kʉlongowererya, na kʉtʉkɨra. 
\v 20 Ivi noo ˆvibwéeyyaa mʉʉntʉ ave na njeo, maa kaa, kurya bila kooyya mɨkono, sɨ kʉbwéeyyaa mʉʉntʉ ave na njeo tʉkʉ.”
\s1 Kuruma kwa Maáma sɨ ˆArɨ Mʉyahúudi
\r (Maáriki 7:24-30)
\p
\v 21 Hara, maa Yéesu akakwaata njɨra, akadoma fʉʉrʉ ɨsɨ ja \w Tíiro na Sidóoni\w*. 
\v 22 Aho, mʉʉntʉ muki ʉmwɨ wa Kɨkanáani wa ɨsɨ ɨra, akʉʉja na kʉrɨ Yéesu, akiiririrya yoosea, “Ee Mweenevyoosi, \w Sha Daúdi\w*, naanga na riiso ra wʉʉja, muhíínja waanɨ atɨɨte \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w* na wamutúrikiryaa maatʉkʉ vii.” 
\v 23 Maa kaa, Yéesu sɨ amuuyirya tʉkʉ. Aho, vapooji vakadoma na kʉrɨ Yéesu, vakamʉloomba voomʉsea Yéesu, “Mʉsee ʉhʉ mʉʉntʉ muki alooke, sa yootʉtʉʉbɨrɨra na isóso kʉnʉ nyuma sikʉ joosi.” 
\v 24 Yéesu akamʉsea ʉra mʉʉntʉ muki, “Natʉmwa sa muundi ˆjarɨmɨra ja \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w* vii.” 
\v 25 Maa kaa, ʉwo mʉʉntʉ muki akamʉseeserera Yéesu, akachwaama mbere yaachwe, maa akamʉsea, “Mweenevyoosi nyambirirya.” 
\v 26 Yéesu akamʉsea, “Sɨ vyabooha kʉtoola chóorya cha vasinga na ujiheere kúri tʉkʉ.” 
\v 27 Ʉra mʉʉntʉ muki akamʉsea, “Nɨ kɨmáárɨ Mweenevyoosi, maa kaa, baa kúri jawóojeraa mangʼenyengʼenye ya chóorya cha vasinga ˆyawyíire iruungwii ra méesa ja veenenyuumba vaavo.” 
\v 28 Aho, Yéesu akamʉsea ʉra mʉʉntʉ muki, “Maáma, kuruma kwaako nɨ kʉkʉ́ʉ́lʉ. Na vive kwaako ja kuruma kwaako.” Na mpɨɨndɨ ɨʼɨra ʉra muhíínja waachwe akahola.
\s1 Yéesu Yoohorya Vaantʉ ˆVarɨ Foo
\p
\v 29 Yéesu akiinʉka fuma ɨsɨ ya Tíiro, akakwaata njɨra, maa akadoma fʉʉrʉ mbarɨmbarɨ ya iriva ra \w Galiláaya\w*. Aho, akaambʉka na luulwii, maa akiikala. 
\v 30 Mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ɨkʉʉja na kʉrɨ Yéesu. Ɨyo mpuka yareetáa vivete, vahoku, vimumu, vaantʉ ˆvarɨ na mawʉlʉ na mɨkono sɨ ˆɨrɨ nkaasʉ na valwɨ́ɨrɨ vɨɨngɨ ˆvarɨ foo, maa vakavalaarya mawulwii ya Yéesu, ne akavahorya. 
\v 31 Avo vaantʉ vakahwaalala maatʉkʉ vii, ˆvakoone vimumu voolʉʉsɨka, vivete na vaantʉ ˆvarɨ na mawʉlʉ sɨ ˆyarɨ nkaasʉ, vooyeenda na vahoku vookoona. Aho, mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ sɨ ˆvarɨ Viisiraéeli, ɨkaanda mʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ wa Isiraéeli.
\s1 Yéesu Yoovariisha Vaantʉ Mayana Yanɨ
\r (Maáriki 8:1-10)
\p
\v 32 Aho, Yéesu akavaanɨrɨra vapooji vaachwe akavasea, “Arumi, noovoonera mbavariri ava vaantʉ, viíkyɨɨre na nɨɨnɨ kwa sikʉ itatʉ na vasiina chóorya tʉkʉ. Nɨɨnɨ sɨ noosaaka kʉvateengʉla vatamanye viintʉ ˆvarɨ na njala tʉkʉ, sa vadɨɨre yɨrɨka njirii.” 
\v 33 Vapooji vaachwe vakamʉsea, “Hai tʉrɨ fumya chóorya cho viikutya vaantʉ voosi ava aha nyikii?” 
\v 34 Yéesu akavuurya, “Mɨkáate ɨngaɨ mwatɨɨte?” Novo vakasea, “Tatɨɨte mɨkáate mufungatɨ na fisoompa fiduudi fingaɨ vii.” 
\v 35 Aho, Yéesu akalairirya vaantʉ viikale ɨsɨ. 
\v 36 Akatoola ɨra mɨkáate mufungatɨ na fira fisoompa, akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ, akabendʉlabendʉla, akava yoovaheera vapooji vaachwe. Novo vakatuuba vaheera vaantʉ. 
\v 37 Vaantʉ voosi vakarya, vakiikuta. ˆVakahʉmʉle, vakatoorera mabéendʉ ya mɨkáate ˆɨchɨ́hɨɨre, vakamemya vikápu mufungatɨ. 
\v 38 Vaantʉ ˆvaarya nɨ vaantʉ valʉme\f + \fr 15:38 \fr*\fk vaantʉ valʉme: \fk*\ft Vayahúudi vavaláa vaantʉ valʉme vii, maa kaa, kwajáa kwatɨɨte vaantʉ vaki na vasinga ˆveene vaarya ɨyo mɨkáate na soompa.\ft*\f* mayana yanɨ (4,000) kʉreka vaantʉ vaki na vasinga. 
\v 39 Yéesu ˆakiiteengʉle na vaantʉ, akaambʉka mashʉ́wa, maa akadoma na Magádaanii.
\c 16
\s1 Mafarisáayo na Masadukáayo Voosaaka Valaɨrwe Isháara
\r (Maáriki 8:11-13; Lʉ́ka 12:54-56)
\p
\v 1 \w Mafarisáayo\w* na \w Masadukáayo\w* vakʉʉja na kʉrɨ \w Yéesu\w*, maa vakaanda mʉyera, voomʉloomba avalaɨre isháara fuma kurumwii. 
\v 2 Yéesu akavasea, “Koonɨ kyʉʉlwa chɨɨ́ngɨɨre mwaséaa, ‘Lomʉtóondo kweera kʉrɨ vyabooha sa kurumu kwiiyériirye.’ 
\v 3 Na namʉtóondo mwaséaa, ‘Isikʉ mbula vaa ɨrɨ, sa kurumu kwasárɨre na kwiikúbutiirye.’ Nyuunyu mwamányire taanga viintʉ vya kurumu kwa ˆvyeene ko koonekana, maa kaa, kʉtaanga isháara ja mpɨɨndɨ iji sɨ mwamányire tʉkʉ. 
\v 4 Mbyaala mbɨ ya vaantʉ ˆvayéendaa na vaki va vaantʉ, sɨ moosaaka kʉmʉtaanga Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ, noo ˆchooreka mooloomba isháara! Sɨ mʉrɨ heewa isháara tʉkʉ, maa kaa, ɨra isháara ya Yóona \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* vii.” Aho, Yéesu akavareka, maa akalooka na vapooji waachwe.
\s1 Ʉsasɨ wa Mafarisáayo na Masadukáayo
\r (Maáriki 8:14-21)
\p
\v 5 Vapooji vaachwe vakafɨrɨra iriva, vakava varímiirye sʉmʉla mɨkáate. 
\v 6 Aho, Yéesu akavasea, “Mʉlaange neeja mʉnehe ʉsasɨ wa Mafarisáayo na wa Masadukáayo.” 
\v 7 Vapooji vakaanda kwiiruta ndihi voovo kwa voovo voosea, “Alúusire jei sa viintʉ sɨ taréetire mɨkáate.” 
\v 8 Yéesu akataanga, kwiiruta kwaavo ndihi, maa akavasea, “Nyuunyu kuruma kwaanyu kuduudi, sa che mookiiruta ndihi nyuunyu kwa nyuunyu, sa viintʉ musiina mɨkáate? 
\v 9 Mʉkaarɨ sɨ mʉnataanga vii tʉkʉ wʉʉ? Sɨ mookʉmbʉkɨra ɨra mɨkáate ɨsaano ˆyarɨɨwa nɨ vaantʉ mayana yasaano (5,000), na nɨ makápu yangaɨ mwatoorera ya mabéendʉ ya mɨkáate tʉkʉ wʉʉ? 
\v 10 Na ɨra mɨkáate mufungatɨ ˆyarɨɨwa nɨ vaantʉ mayana yanɨ (4,000), nɨ makápu yangaɨ mwatoorera ya mabéendʉ ya mɨkáate? 
\v 11 Sa che sɨ mootaanga sɨ nalúusire masáare ya mɨkáate tʉkʉ? Laangi neeja, nehi ʉsasɨ wa Mafarisáayo na Masadukáayo!” 
\v 12 Aho, vapooji vakataanga Yéesu sɨ aseáa valaange neeja ʉsasɨ wa mɨkáatii tʉkʉ, maa kaa, valaange neeja ukiindya wa Mafarisáayo na wa Masadukáayo.
\s1 Peéteri Yoomuruma Yéesu nɨ Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ
\r (Maáriki 8:27-30; Lʉ́ka 9:18-21)
\p
\v 13 Aho, Yéesu akadoma na ɨsɨ ya Kaisaría Filíipi. ˆAkafike ʉko, Yéesu akavuurya vapooji vaachwe yoosea, “Vaantʉ vaséaa \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* nɨ ani?” 
\v 14 Vakasea, “Vamwɨ vaséaa ʉrɨ Yooháani Mʉbatisáaji, vɨɨngɨ \w Elía\w* na vɨɨngɨ Yeremía au ʉmwɨ wa valáali na mʉtwe.”
\p
\v 15 Aho, akavuurya, “Ha nyuunyu mwaséaa ndɨrɨ ani?” 
\v 16 \w Simóoni Peéteri\w* akamʉsea, “Weewe nɨ \w Masía\w*, \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w* ˆarɨ nkaasʉ.” 
\v 17 Aho, Yéesu akamʉsea, “Watalariwa weewe Simóoni mwaana wa Yóona, sa isáare ɨrɨ sɨ ʉtʉ́ʉnʉkʉrɨɨrwe nɨ mʉʉntʉ tʉkʉ, maa kaa, nɨ Taáta waanɨ wa kurumwii. 
\v 18 Nɨ kuwyɨɨra niise, weewe noo Peéteri, na mweeri ya mwaalaliwye\f + \fr 16:18 \fr*\fk mwaalaliwye: \fk*\ft Laanga \ft*\bdit Peéteri\bdit* Ʉtamanulii wa Masáare na Kɨlaangi.\f* ʉhʉ, kiimya ndɨrɨ mpuka ya vaantʉ vaanduma, baa ngururu ja \w Ntarii|lemma="Ntare"\w* sɨ jiri daha kwiisiinda tʉkʉ. 
\v 19 Kʉheera ndɨrɨ fʉngʉ́wo ja \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*. Isáare roroosi ˆʉrɨ chuunga aha weerwii kwa irina raanɨ, kʉva rɨrɨ rachúungirwe kurumwii nɨ Mʉlʉʉngʉ. Na isáare roroosi ˆʉrɨ chʉngʉla aha weerwii kwa irina raanɨ, kʉva rɨrɨ rachʉ́ngwɨɨrwe kurumwii nɨ Mʉlʉʉngʉ.”\x + \xo 16:19 \xo*\xt Laanga Matáayo 18:18.\xt*\x* 
\v 20 Aho, Yéesu akavakaanʼya vapooji vaachwe karɨ vamuwyɨ́ɨraa mʉʉntʉ yoyoosi yeeye nɨ Masía tʉkʉ.
\s1 Yéesu Yoolʉʉsɨkɨra Uturikiri na Inkwya
\r (Maáriki 8:31–9:1; Lʉ́ka 9:22-27)
\p
\v 21 Kwaandɨra mpɨɨndɨ ɨyo, Yéesu ajáa aanda vawyɨɨra vapooji vaachwe yoosea nɨ mpaka adome na Yerusaléemu, na ʉko nɨ mpaka apate uturikiri mʉkʉʉlʉ. Ajáa avasea, turikiriwa arɨ nɨ vawosi, vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w* na nɨ mpaka ʉʉlawe. Sikʉ ya katatʉ nɨ mpaka afʉfʉlwe.
\p
\v 22 Aho, Peéteri akamʉsʉmʉla Yéesu na ivarwii, maa akaanda mʉbaamirirya yoosea, “Mʉkʉ́lʉ, ayo sɨ yarɨ kʉpata sikʉ baa ɨmwɨ vii tʉkʉ!” 
\v 23 Yéesu akamʉvalandʉkɨra Peéteri akamʉsea, “\w Irimʉ\w*! Isunke mbere yaanɨ, wookʉʉnhɨtahɨta, sɨ wookiiririkana masáare ya Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ, wookiiririkana ya vaantʉ.”
\p
\v 24 Aho, Yéesu akavasea vapooji vaachwe, “Koonɨ mʉʉntʉ yoyoosi yoosaaka aantuube nɨ mpaka iisiite yeemweene, avaale \w mʉsaláaba\w* waachwe kɨra siikʉ, aantuube. 
\v 25 Sa koonɨ mʉʉntʉ yoyoosi yoosaaka lamurirya nkaasʉ yaachwe, kɨɨtaaha arɨ, maa kaa, mʉʉntʉ yoyoosi ˆyookɨɨtaaha nkaasʉ yaachwe sa nɨɨnɨ, ʉwo lamurirya arɨ. 
\v 26 Kwatɨɨte kʉnáálo che mʉʉntʉ kuturya weerʉ yoosi no kɨɨtaaha nkaasʉ yaachwe? Bakʉ nɨ kɨɨntʉ che mʉʉntʉ arɨ toola sa nkaasʉ yaachwe? 
\v 27 Sa Mwaana wa Mʉʉntʉ kʉʉja arɨ na nkongojima ya Taáta na \w mirimʉ miija\w*, aho kʉmʉrɨha arɨ kɨra mʉʉntʉ kwa kɨra ˆatʉmama. 
\v 28 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, vamwaarɨ vɨɨngɨ viímire aha, sɨ varɨ kukwya tʉkʉ mpaka vamoone Mwaana wa Mʉʉntʉ yookʉʉja Ʉtemii waachwe.”
\c 17
\s1 Yéesu Yoovalandʉka Buuwo
\r (Maáriki 9:2-13; Lʉ́ka 9:28-36)
\p
\v 1 Sikʉ mʉsasatʉ ˆjikalooke, \w Yéesu\w* akamʉsʉmʉla \w Peéteri\w*, Yaakúupu na mwaanaavo Yooháani, maa akaambʉka novo na luulwii ncholwii kijiraawii. 
\v 2 Mpɨɨndɨ vajáa ʉko, akavalandʉka buuwo mbere yaavo. Kisho chaachwe kɨkalava ja mwaasʉ na ɨngo jaachwe jikava njerʉ chwee, ja kɨweerʉ cha mwaasʉ. 
\v 3 Koonka, \w Mʉ́sa\w* na \w Elía\w* vakavafʉmɨra, maa vakalʉʉsɨka ne. 
\v 4 Aho, Peéteri akamʉsea Yéesu, “Aaɨ Mʉkʉ́lʉ, vyabooha tʉveere haaha aha. Ndekera njeenge vivaanda vitatʉ, kɨmwɨ chaako, kɨmwɨ cha Mʉ́sa na kɨmwɨ cha Elía.”
\p
\v 5 Viintʉ Peéteri ˆajáa akaarɨ yoolʉʉsɨka, ichu ˆroolava rɨkavawɨɨkɨra. Sawúti ɨkafuma aho ichwii yoosea, “Ʉhʉ nɨ Mwaana waanɨ ˆnamweenda, ˆneériwaa mʉtɨma nɨ yeeye, mʉteereri yeeye.” 
\v 6 Vara vapooji ˆvakateere jeyyo, vakalaala ɨsɨ na ɨnda nɨ woowa. 
\v 7 Maa kaa, Yéesu akʉʉja, akavasaasya, maa akavasea, “Inuki. Koofi tʉkʉ.” 
\v 8 Avo vapooji ˆvakiinule miiso, vakamoona Yéesu yeemweene, sɨ vamoona mʉʉntʉ wɨɨngɨ tʉkʉ. 
\v 9 Mpɨɨndɨ ˆvagiritáa fuma luulwii, Yéesu akavalairirya yoosea, “Karɨ mumuwyɨ́ɨraa mʉʉntʉ yoyoosi masáare aya tʉkʉ, fʉʉrʉ sikʉ \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ˆarɨ fʉfʉka fuma inkwyii.”
\p
\v 10 Vapooji vajáa vamuurya, “Sa che \w vakiindya va Miiro\w* vaséaa nɨ mpaka Elía ʉʉje ta?” 
\v 11 Yéesu ajáa avasea, “Nɨ kɨmáárɨ Elía nɨ mpaka ʉʉje ta avɨɨke neeja masáare yoosi. 
\v 12 Maa kaa, nɨ kʉvawyɨɨra niise, Elía ahʉmʉla kʉʉja, novo sɨ vamʉtaanga tʉkʉ, na vamʉbweeyyirya ʉvɨ ja ˆvyeene vasaaka. Viivyo Mwaana wa Mʉʉntʉ tamanya iise noo turikiriwa mɨkonwii yaavo.” 
\v 13 Aho, vapooji vakataanga nɨ lʉʉsɨkɨra aarɨ masáare ya Yooháani Mʉbatisáaji.
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉtavana ˆArɨ na Murimʉ Mʉvɨ
\r (Maáriki 9:14-29; Lʉ́ka 9:37-43)
\p
\v 14 Yéesu na vapooji vaachwe ˆvakagirite fuma luulwii, vakafika kʉʉntʉ ˆkʉjáa na ɨra mpuka ya vaantʉ. Mʉʉntʉ ʉmwɨ akamʉdomera Yéesu, akachwaama mbere yaachwe yoosea, 
\v 15 “Mʉkʉ́lʉ, mʉlaange mwaana waanɨ na riiso ra wʉʉja. Yeeye atɨɨte kiinkwiisha ˆchamutúrikiryaa maatʉkʉ vii. ˆKarɨ foo chamʉváyyaa mootwii na mpɨɨndɨ jɨɨngɨ luujii. 
\v 16 Namʉréetire na kwa vapooji vaako vamʉhorye, maa kaa, vasíindirwe.”
\p
\v 17 Aho, Yéesu akavasea, “Aka! Ɨhɨ mbyaala sɨ irúmaa na yakɨɨkana. Niikale na nyuunyu mpaka naadi? Na nɨvayimirirye mpaka naadi? Hoonɨ mʉreeti na aha.” 
\v 18 Aho, Yéesu akʉʉyamirirya ʉra \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w*, maa ʉkafuma na hahara mʉtavana akahola.
\p
\v 19 Mpɨɨndɨ ˆkʉjáa kusiina vaantʉ, vapooji vakadoma na kʉrɨ Yéesu, maa vakamuurya kʉnʉ varɨ vooveene voosea, “Sa che suusu tasíindirwe kʉʉseyya ʉra murimʉ mʉvɨ?” 
\v 20 Yéesu akavasea, “Sa viintʉ kuruma kwaanyu nɨ kudúúdi. Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, koonɨ kuruma kwaanyu kʉrɨ kudúúdi ja mpeke nduudi ya \w haradáali\w*, sea mʉrɨ lʉʉlʉ ʉlʉ, ‘Isunke aha ʉdome na kʉra na kwiisʉnka lʉrɨ.’ Kʉrɨ nyuunyu kusiina kɨɨntʉ ˆkɨrɨ vasiinda tʉkʉ. 
\v 21 [Maa kaa, murimʉ mʉvɨ ja ʉhʉ sɨ mʉrɨ daha kuukibirya bila yoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ, no kiirekya kurya tʉkʉ.]”
\s1 Yéesu Yoolʉʉsɨkɨra kei Inkwya na Ʉfʉfʉ́ʉko Waachwe
\r (Maáriki 9:30-32; Lʉ́ka 9:43-45)
\p
\v 22 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa na vapooji vaachwe ʉko \w Galiláaya\w*, ajáa avasea, “Mwaana wa Mʉʉntʉ valandʉkwa iise avɨɨkwe mɨkonwii ya vaantʉ, 
\v 23 kʉmʉʉlaa varɨ, maa kaa, sikʉ ya katatʉ fʉfʉlwa arɨ.” Vapooji vaachwe ˆvakateere jeyyo, vakavisʉʉla maatʉkʉ vii.
\s1 Kʉrɨha Kóodi ya Kaaya Njija
\p
\v 24 Yéesu na vapooji vaachwe ˆvakafike múuji wa Kaperenáumu, \w vasaankanʼyi kóodi\w* ya \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w*\x + \xo 17:24 \xo*\xt Laanga Ufumo 30:13-16; 2 Masáare ya Mpɨɨndɨ 24:9-14; Nehemía 10:32.\xt*\x* vakʉʉja na kʉrɨ Peéteri, maa vakamuurya, “Eri, mukiindya waanyu sɨ arɨ́haa kóodi ya Kaaya Njija?” 
\v 25 Peéteri akavasea, “Hɨɨ, arɨ́haa.” Peéteri ˆakahɨndʉke na kaayii, baa sɨ analʉʉsa chochoosi, Yéesu akava wa ncholo kʉlʉʉsɨkɨra isáare ra kóodi. Akamuurya Peéteri, “Simóoni,\f + \fr 17:25 \fr*\ft Nɨ irina rɨɨngɨ Peéteri. Laanga \ft*\bdit Peéteri\bdit* Ʉtamanulii wa Masáare na Kɨlaangi.\f* weewe joolɨ wookoona? Vatemi va ɨhɨ weerʉ vasáankanʼyaa kóodi fuma kwa vaana vaavo, bakʉ fuma kwa vaantʉ vɨɨngɨ?” 
\v 26 Peéteri akamʉsea, “Fuma kwa vaantʉ vɨɨngɨ.” Yéesu akamʉsea, “Koonɨ nɨ jeyyo, vaana varekerwa vadɨɨre kʉrɨha kóodi. 
\v 27 Maa kaa, sa tʉdɨɨre kʉvakalarya, doma na irivii ʉkawʉmɨre ndowáno. Soompa ya ncholo ˆʉrɨ kwaata, asamya mʉlomo waachwe, shaana ʉrɨ mpía mʉlomwii waachwe. Toola ɨyo mpía, doma kwaavo, ʉkarɨhe kóodi yaanɨ na yaako.”
\c 18
\s1 Ani nɨ Mʉkʉ́ʉ́lʉ Ʉtemii wa Kurumwii
\r (Maáriki 9:33-37; Lʉ́ka 9:46-48)
\p
\v 1 Mpɨɨndɨ jira, vapooji vajáa vʉʉja na kʉrɨ \w Yéesu\w*, maa vakamuurya, “Eri, nɨ ani noo mʉkʉʉlʉ kʉlookya voosi \w Ʉtemii wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*?” 
\v 2 Aho, Yéesu akamwaanɨrɨra musinga muduudi, akamwiimya katɨkatɨ yaavo, 
\v 3 maa akavasea vapooji vaachwe, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, koonɨ sɨ \w mʉválandukire|lemma="Valandʉka"\w* mʉve ja vasinga vaduudi, kɨkomi sɨ mʉrɨ kɨɨngɨra vii tʉkʉ Ʉtemii wa Kurumwii. 
\v 4 Sa jeyyo, mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ kiikiimya na ɨsɨ ja ʉhʉ musinga, noo mʉkʉʉlʉ kʉlookya voosi Ʉtemii wa Kurumwii. 
\v 5 Yoyoosi ˆarɨ mʉteengya musinga muduudi ja ʉhʉ kwa irina raanɨ, va arɨ yookʉʉnteengya nɨɨnɨ.
\s1 Kʉvahaanda Vɨɨngɨ Vabweeyye Ʉvɨ
\r (Maáriki 9:42-48; Lʉ́ka 17:1-2)
\p
\v 6 Maa kaa, koonɨ mʉʉntʉ arɨ mʉhaanda ʉmwɨ wa ava vadúúdi ˆvaanduma atʉmame ʉvɨ, nɨ pwee kwaachwe achʉʉngɨrwe lwaala nkiingwii yaachwe, aburukiriwe katɨ na katɨ ya mayɨya. 
\v 7 Nɨ mpolaɨ kʉrɨ weerʉ sa yara masáare ˆyaháandaa vaantʉ vabweeyye ʉvɨ. Kʉyerwa nɨ mpaka kʉʉje vii, maa kaa, nɨ mpolaɨ kwa ʉra mʉʉntʉ, ʉra ˆyooreeta ʉko kʉyerwa. 
\v 8 Koonɨ iyaanja au ijeo raako rakʉháandire ʉbweeyye ʉvɨ, dʉmʉla ʉrɨfweite na kʉlɨ. Nɨ pwee yaako wɨɨngɨre nkaaswii, ʉrɨ iduúmu au ikoónchi kʉlookya kɨɨngɨra mootwii sɨ ˆurímaa wa sikʉ ˆjisiina ʉhero ʉrɨ na mayaanja yavɨrɨ na majeo yavɨrɨ. 
\v 9 Na koonɨ riiso raako rakʉháandire ʉbweeyye ʉvɨ, rɨnonkole ʉrɨfweite na kʉlɨ. Nɨ pwee yaako wɨɨngɨre na nkaaswii, ˆʉrɨ ipoócho kʉlookya kʉfweitɨrwa na mootwii wa \w Jehénamu\w* ˆʉrɨ na miiso yoosi.
\s1 Lusímo lwa Muundi ˆYataahɨka
\r (Lʉ́ka 15:3-7)
\p
\v 10 Mʉlaange neeja, karɨ musínanalaa ʉmwɨ wa ava vadúúdi tʉkʉ, sa nɨ kʉvawyɨɨra niise, mirimʉ yaavo miija, sikʉ joosi yoónaa kisho cha Taáta waanɨ wa kurumwii. [
\v 11 Sa \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ʉʉja jo saakɨra no lamurirya kɨra ˆcharɨmɨra.] 
\v 12 Joolɨ mookoona? Koonɨ ʉmwɨ waanyu arɨ na muundi makumi ikimi (100), na muundi ɨmwɨ yarɨ́mɨɨre, che arɨ bweeyya? Sɨ arɨ reka jira muundi makumi keenda na keenda (99) luulwii, adome akasaake ɨra ɨmwɨ ˆyatáahikire tʉkʉ wʉʉ? 
\v 13 ˆArɨ kɨɨpata, kɨmaarɨ noovawyɨɨra, kʉva arɨ na cheerʉ maatʉkʉ vii sa ɨyo muundi ɨmwɨ kʉlookya viintʉ ˆavyeéndaa sa jira muundi makumi keenda na keenda sɨ ˆjarɨ́mɨɨre. 
\v 14 Viivyo, Taáta waanyu wa kurumwii sɨ asáakaa baa ʉmwɨ wa ava vadúúdi arɨmɨre tʉkʉ.
\s1 Mʉndʉʉ Waako Koonɨ Ahóniirye
\p
\v 15 Koonɨ mwaanaanyu ahóniirye kwaako, doma ʉkamʉwyɨɨre ʉvɨ waachwe, ʉve weewe na yeeye vii. Koonɨ akʉtéɨɨre, ʉmʉpátire mʉndʉʉ waako kei. 
\v 16 Maa kaa, koonɨ sɨ akʉtéɨɨre, tamanya na mʉʉntʉ wɨɨngɨ ʉmwɨ au vavɨrɨ, sa ‘Kɨra kɨloongi lamʉlwa kɨrɨ kwa vooni vavɨrɨ au vatatʉ.’\x + \xo 18:16 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 19:15.\xt*\x* 
\v 17 Koonɨ asíitire vateera avo, wyɨɨra mpuka yaako ya vaantʉ ˆvaanduma. Koonɨ asíitire kʉvateerera vaantʉ ˆvaanduma, mʉbweeyye kwaako ja mʉʉntʉ sɨ ˆamʉmányire Mʉlʉʉngʉ au ja \w mʉsaankanʼyi kóodi|lemma="Vasaankanʼyi kóodi"\w*.
\p
\v 18 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, isáare roroosi ˆmʉrɨ chuunga aha weerwii, kʉva rɨrɨ rachúungirwe kurumwii nɨ Mʉlʉʉngʉ. Na isáare roroosi ˆmʉrɨ rɨchʉngʉla aha weerwii, kʉva rɨrɨ rachʉ́ngwɨɨrwe kurumwii nɨ Mʉlʉʉngʉ.\x + \xo 18:18 \xo*\xt Laanga Matáayo 16:19.\xt*\x* 
\v 19 Kei kɨmaarɨ noovawyɨɨra, koonɨ vaantʉ vavɨrɨ viirʉ́mɨɨre aha weerwii kwa isáare roroosi ˆvarɨ loomba, Taáta waanɨ wa kurumwii vaheera arɨ. 
\v 20 Sa hohoosi hara ˆvarɨ kiijiinga vaantʉ vavɨrɨ au vatatʉ kwa irina raanɨ, nɨɨnɨ kʉva ndɨrɨ hamwɨ novo.”
\s1 Kʉsea Yasírire
\p
\v 21 Aho, \w Peéteri\w* akʉʉja na kʉrɨ Yéesu, maa akamuurya, “Mʉkʉ́lʉ, mwaaniitʉ aahonerye kangaɨ na ntuube mʉsea yasírire? Eri, baa fʉʉrʉ mufungatɨ wʉʉ?” 
\v 22 Yéesu akamʉsea, “Sɨ nookʉsea mara mufungatɨ vii tʉkʉ, maa kaa, mufungatɨ mara makumi mufungatɨ (7x70).”\f + \fr 18:22 \fr*\fk mufungatɨ mara makumi mufungatɨ (7x70): \fk*\ft Ɨhɨ nɨ mpɨ́rɨ ya Kɨeburanía, noo kʉsea yasírire baa kʉvala tʉkʉ.\ft*\f*
\s1 Lusímo lwa Mʉtʉmami sɨ ˆAséaa Yasírire
\p
\v 23 “Sa jeyyo, Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na lusímo ʉlʉ. Mʉtemi ʉmwɨ asaakáa sʉmʉla mpía jaachwe ˆngʼeene adaayyáa fuma kwa vatʉ́mwa vaachwe. 
\v 24 ˆAkaande ʉwo mʉrɨmo, akareterwa mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆajáa na noongwa ya taláanta\f + \fr 18:24 \fr*\fk taláanta: \fk*\ft Nɨ isáare ra Kɨgiríki noo kʉsea mpía. Taláanta ɨmwɨ ya chúuma cha mpía nɨ ja mʉsáala wa mʉʉntʉ wa myaaka ikimi na mʉsasatʉ (16) ɨjáa.\ft*\f* mayana ikimi rɨmwɨ (10,000). 
\v 25 Ʉwo mʉtʉ́mwa akava asiina cho rɨha tʉkʉ. Sa jeyyo, mweenenyuumba waachwe akalamʉla avawe iyoombe yeeye, muki waachwe, vaana vaachwe, na viintʉ vyaachwe vyoosi sa ɨyo noongwa ɨrɨhwe. 
\v 26 Aho, ʉra mʉtʉ́mwa akachwaama mbere yaachwe, akamʉsea, ‘Ee Mʉkʉ́lʉ, yimirirya, kʉrɨha ndɨrɨ noongwa yaako yoosi.’ 
\v 27 Mʉtemi akamoonera mbavariri, akasea ɨra noongwa yasírire, maa akamʉrekera alooke. 
\v 28 Maa kaa, ʉra mʉtʉ́mwa ˆakafike weerwii, akalʉmana na mʉtʉ́mwa mwiiwaachwe ˆmweene ajáa na noongwa yaachwe ya mpía ja \w dináari\w* igana rɨmwɨ (100). Aho, akamʉkwaata, maa akamukurukanʼya nkiingwii kʉnʉ yoomʉsea, ‘Rɨha noongwa yaanɨ!’ 
\v 29 Ʉra mʉtʉ́mwa mwiiwaachwe akachwaama, akiilomboola yoosea, ‘Nookʉloomba yimirirya, rɨha ndɨrɨ noongwa yaako yoosi vʉʉ.’ 
\v 30 Ʉra mʉtʉ́mwa akasiita gɨgɨrɨ. Aho, akatamanya noo mʉvɨɨka mʉnyololwii mpaka arɨhe noongwa yoosi. 
\v 31 Vatʉ́mwa viivaachwe ˆvakoone ˆcheene ʉwo mʉtʉ́mwa amʉbwéeyyiriirye mwiiwaachwe, vakakalala maatʉkʉ vii, maa vakɨɨta muwyɨɨra mweenenyuumba waavo ˆcheene kɨfʉ́mɨɨre.
\p
\v 32 Mʉtemi akamwaanɨrɨra ʉra mʉtʉ́mwa, maa akamʉsea, ‘Weewe ʉrɨ mʉtʉ́mwa mʉvɨ. Nɨɨnɨ naséire noongwa yaako yasírire sa wʉʉnóombire. 
\v 33 Eri, sɨ vyaasaakwa baa weewe ʉmʉlaange mwiiwaako na riiso ra wʉʉja ja ˆvyeene nɨɨnɨ nakʉláangire na riiso ra wʉʉja tʉkʉ wʉʉ?’
\p
\v 34 Aho, mʉtemi na nkalari akamʉtwaala ʉra mʉtʉ́mwa na mʉnyololwii, ʉko aturikiriwe mpaka arɨhe noongwa yoosi vʉʉ.
\p
\v 35 Viivyo baa Taáta waanɨ wa kurumwii arɨ vabweeyyirya kɨra ʉmwɨ waanyu koonɨ sɨ amʉséire mwiiwaachwe yasírire na mʉtɨma waachwe woosi.”
\c 19
\s1 Kusiita Muki
\r (Maáriki 10:1-12)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakamarikirye kʉlʉʉsɨka masáare aya, akalooka fuma \w Galiláaya\w*, akatamanya fʉʉrʉ ɨsɨ ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w* nyambʉko ya lʉʉjɨ lwa Yorodáani. 
\v 2 Mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ɨkamutuuba, ʉko akavahorya.
\p
\v 3 Vamwɨ va \w Mafarisáayo\w* vakʉʉja noo mʉyera. Vakamuurya voosea, “Eri, \w Miiro\w* yaruma mʉʉntʉ kʉmʉreka muki waachwe sa kɨɨntʉ chochoosi wʉʉ?” 
\v 4 Akuuyirya akavasea, “Sɨ mʉnasoma tʉkʉ wʉʉ? Masáare ˆYarɨ Mpeho yalʉʉsa, aho ncholo, Mʉʉ́mba ‘ajáa avʉʉmba mʉʉntʉ mʉlʉme na mʉʉntʉ muki,’\x + \xo 19:4 \xo*\xt Laanga Ncholo 1:27.\xt*\x* 
\v 5 ne akasea, ‘Sa jeyyo, mʉʉntʉ mʉlʉme avarékaa vala íyo na taáta waavo, akava kɨɨntʉ kɨmwɨ na muki waachwe, novo vavɨrɨ kʉva varɨ mʉvɨrɨ ʉmwɨ.’\x + \xo 19:5 \xo*\xt Laanga Ncholo 2:24.\xt*\x* 
\v 6 Sa jeyyo, sɨ varɨ kʉva vavɨrɨ tʉkʉ, nɨ mʉvɨrɨ ʉmwɨ. Jeyyo, ˆcheene akɨlʉmanʼya Mʉlʉʉngʉ, mʉʉntʉ sɨ arɨ nanʉkʉla tʉkʉ.”
\p
\v 7 Aho, vakamʉsea, “Sa che de \w Mʉ́sa\w* atʉrʉmɨra kʉmwaandɨkɨra muki taláka no mʉreka?”\x + \xo 19:7 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 24:1.\xt*\x* 
\v 8 Yéesu akavasea, “Mʉ́sa avarekera mʉndooreka vadala vaanyu, sa ʉfafu wa mɨtɨma yaanyu. Maa kaa, keende aho ncholo sɨ vijáa jeyyo tʉkʉ. 
\v 9 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ musiita muki waachwe koonɨ sɨ sa kʉyeenda na mʉlʉme wa mʉʉntʉ, maa aloole muki wɨɨngɨ, ʉwo kʉva arɨ yooyeenda na muki wa mʉʉntʉ.”
\p
\v 10 Aho, vapooji vaachwe vakamʉsea, “Koonɨ noo ˆviri jeyyo kwa muki na mʉlʉme, nɨ vyaangʉ kʉdɨɨra kʉloola!” 
\v 11 Yeeye akavasea, “Sɨ voosi varɨ daha ruma ukiindya ʉhʉ tʉkʉ, maa kaa, vara ˆvaámbiririwaa nɨ Mʉlʉʉngʉ. 
\v 12 Vaantʉ vɨɨngɨ vavyaalwa matowáashi, vɨɨngɨ vabweeyyiwa matowáashi nɨ vaantʉ, na vɨɨngɨ valamʉla kʉva matowáashi sa \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*. Ʉra ˆarɨ daha hokera ukiindya ʉhʉ nɨ ʉʉhokere.”
\s1 Yéesu Yoovatalarya Vasinga
\r (Maáriki 10:13-16; Lʉ́ka 18:15-17)
\p
\v 13 Aho, vasinga vaduudi vakareetwa na kʉrɨ Yéesu sa avavɨkɨre mɨkono yaachwe na avaloombere. Maa kaa, vapooji vaachwe vakavaamirirya vara vaantʉ ˆvavareetáa. 
\v 14 Yéesu akavasea, “Vareki vasinga vaduudi vʉʉje na kʉrɨ nɨɨnɨ, karɨ mʉvakɨtɨre tʉkʉ! Sa Ʉtemi wa Kurumwii nɨ sa vaantʉ ˆvarɨ ja ava vasinga.” 
\v 15 Aho, Yéesu akavatalarya avo vasinga, maa akiinʉka aho haantʉ.
\s1 Kʉheewa Nkaasʉ ya Sikʉ ˆJisiina Ʉhero
\r (Maáriki 10:17-31; Lʉ́ka 18:18-30)
\p
\v 16 Haaha, mʉʉntʉ ʉmwɨ akʉʉja na kʉrɨ Yéesu, maa akamuurya, “Mukiindya, nɨ kɨɨntʉ che kiija ndɨrɨ bweeyya sa mpokere nkaasʉ ya sikʉ ˆjisiina ʉhero?” 
\v 17 Yéesu akamʉsea, “Sa che wookuunjurya kɨɨntʉ kiija? Kwatɨɨte ʉmwɨ vii noo mʉʉja. Koonɨ woosaaka ʉpate nkaasʉ ya sikʉ ˆjisiina ʉhero, kwaatya ndairiri jaachwe.” 
\v 18 Ʉwo mʉʉntʉ akamuurya, “Ʉlairiri ʉrɨkwɨ?” Yéesu akamʉsea, “Karɨ wʉʉ́laa tʉkʉ, karɨ ʉyéendaa na muki wa mʉʉntʉ tʉkʉ, karɨ wiívaa tʉkʉ, karɨ ʉlóngowereryaa mʉʉntʉ tʉkʉ, 
\v 19 ʉvanyemye vala íyo na taáta waanyu, na mweende mwiiwaako ja ˆvyeene wiiyenda mweeneevyo.”\x + \xo 19:19 \xo*\xt Laanga Ufumo 20:12-16; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 5:16-20; Valáawi 19:18.\xt*\x*
\p
\v 20 Ʉwo mʉtavana akamʉsea, “Ayo yoosi nayakwaatya, che kei chookeeheka kʉrɨ nɨɨnɨ?” 
\v 21 Yéesu akamʉsea, “Koonɨ woosaaka ʉve usiina ˆchakeeheka kwaako, tamanya ʉkavae iyoombe máari ˆʉrɨ nojo na mpía ˆʉrɨ turya ʉvaheere vakɨva. Jeyyo, turya ʉrɨ máari ya kɨkomi ya mberii kurumwii. Aho, yeenda wuuntuube.” 
\v 22 Ʉwo mʉtavana ˆakateere jeyyo, akiirya mʉtɨma, maa akalooka, sa nɨ musúngaati maatʉkʉ vii ajáa.
\p
\v 23 Aho, Yéesu akavasea vapooji vaachwe, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, kʉva viri vyafafa maatʉkʉ vii kwa vasúngaati kwɨɨngɨra Ʉtemii wa Kurumwii. 
\v 24 Kei nɨ kʉvawyɨɨra niise, nɨ vyaangʉ ngamɨ́a kʉtweera na ihengerii ra sinkeni kʉlookya musúngaati kwɨɨngɨra na Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ.” 
\v 25 Vapooji ˆvakateere ayo, vakatʉlʉvalatʉlʉvaala, maa vakamʉsea, “Nɨ ani de ˆarɨ daha lamuririwa?” 
\v 26 Yéesu akavatuurirya miiso, maa akavasea, “Kwa vaantʉ sɨ vidáhɨkaa tʉkʉ, maa kaa, kwa Mʉlʉʉngʉ viintʉ vyoosi vyadáhɨkaa.”
\p
\v 27 Aho, \w Peéteri\w* akamʉsea, “Laanga! Suusu tareka kɨra kɨɨntʉ tʉkakutuuba. Che tʉrɨ turya?” 
\v 28 Yéesu akavasea, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, mpɨɨndɨ viintʉ vyoosi ˆviri bweeyyiwa ufya, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* kiikala arɨ ichuumbii ra kɨtemi ra nkongojima. Na nyuunyu vara ˆmuuntúubaa, kiikala mʉrɨ machuumbii ikimi na yavɨrɨ moojilamʉrɨra nkolo ikimi na ivɨrɨ ja \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w*.\x + \xo 19:28 \xo*\xt Laanga Danyéeli 7:9-14.\xt*\x* 
\v 29 Na kɨra mʉʉntʉ ˆareka nyuumba, au vaanaavo, au marʉʉmbʉ, au taáta, au íyo, au vaana, au mawʉnda sa nɨɨnɨ, hokera arɨ mara igana rɨmwɨ (100) kʉlookererya, na hokera arɨ nkaasʉ ya sikʉ ˆjisiina ʉhero. 
\v 30 Maa kaa, vara va ncholo veera varɨ mukirii, na vara va mukirii kʉva varɨ va ncholo.
\c 20
\s1 Lusímo lwa Vatʉmami Iwundii ra Mɨsabíibu
\p
\v 1 \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*, wiifwɨ́ɨne na mʉʉntʉ ˆajáa na iwʉnda ra mɨsabíibu. Ʉwo ajáa afuma namʉtóondo noo saaka vibarʉ́wa sa iwundii kwaachwe. 
\v 2 Akiirʉmɨra novo kʉvarɨha mpía ya \w dináari\w* ɨmwɨ kwa sikʉ, maa akavatwaala na iwundii raachwe ra mɨsabíibu.
\p
\v 3 Mpɨɨndɨ jo yʉʉrɨra ngʼoombe, akafuma, akashaana vɨɨngɨ viímire isóokwii baa mʉrɨmo tʉkʉ. 
\v 4 Akavasea, ‘Baa nyuunyu tamanyi na iwundii raanɨ ra mɨsabíibu mʉkatʉmame, na nɨɨnɨ varɨha ndɨrɨ kɨra ˆcheene \w Miiro\w* yaruma.’ 
\v 5 Jeyyo vakatamanya. Ʉwo mweeneiwʉnda akafuma kei mpɨɨndɨ ja mpoloonge, na mpɨɨndɨ ja cháámuusi, akabweeyya vivira. 
\v 6 Baa mpɨɨndɨ jo fyʉʉla ngʼoombe akafuma kei. Aho isóokwii, akashaana vaantʉ vɨɨngɨ viímire, maa akavuurya, ‘Sa che mwiímire aha chobu baa mʉrɨmo tʉkʉ?’ 
\v 7 Novo vakamʉsea, ‘Sa kusiina mʉʉntʉ ˆatʉhɨ́ɨre mʉrɨmo tʉkʉ.’ Yeeye akavasea, ‘Baa nyuunyu tamanyi mʉkatʉmame iwundii raanɨ ra mɨsabíibu.’
\p
\v 8 ˆƗkafike niiwʉlo, mweeneiwʉnda ra mɨsabíibu akamʉsea mʉtʉmami ˆɨɨ́mɨrɨraa vatʉmami vaachwe, ‘Vaanɨrɨre vatʉmami voosi ʉvarɨhe mʉsáala waavo. Waandɨre na ʉra ˆakíimikiriirye fʉʉrʉ ʉra wa ncholo.’ 
\v 9 Vara vatʉmami ˆvajáa vaheewa mʉrɨmo mpɨɨndɨ jo fyʉʉla ngʼoombe, kɨra mʉʉntʉ akarɨhwa mpía ya dináari ɨmwɨ. 
\v 10 Vara va ncholo ˆvakʉʉje, vakiisea rɨhwa varɨ ˆjiri foo kʉlookya vara vɨɨngɨ. Maa kaa, kɨra mʉʉntʉ akarɨhwa mpía ya dináari ɨmwɨ. 
\v 11 Vakahokera mpía jaavo, maa vakaanda mʉngʼʉʉrɨra mweeneiwʉnda, 
\v 12 voosea, ‘Vaantʉ ava ʉvahɨ́ɨre mʉrɨmo mpɨɨndɨ jo fyʉʉla ngʼoombe vatʉ́mamire kwa isaa rɨmwɨ vii. Ha de joolɨ ʉvaríhire hamwɨ na suusu ˆtayímiriirye uruto wa mʉrɨmo na ivááva ra mwaasʉ chobu?’
\p
\v 13 Aho, ʉra mweeneiwʉnda akamʉsea ʉmwɨ waavo, ‘Kɨjeengi, sɨ nakʉkwáatire matu tʉkʉ! Eri, sɨ twaarɨ twiirʉ́mɨɨre marɨho ya mpía ya dináari ɨmwɨ tʉkʉ wʉʉ? 
\v 14 Sʉmʉla kɨra ˆkɨkʉtéire, wiitamanyirye. Nɨɨnɨ nalámwɨɨre kʉmʉheera ʉhʉ akíimikiriirye hamwɨ na weewe. 
\v 15 Eri, Miiro sɨ yaruma nɨɨnɨ kutumia máari jaanɨ ja ˆvyeene noosaaka tʉkʉ wʉʉ? Eri, wookoona ʉsʉʉngʉ sa viintʉ nɨɨnɨ naboohya ɨnda wʉʉ?’ ” 
\v 16 \w Yéesu\w* akamʉsea, “Jeyyo, vara va mukirii, kʉva varɨ va ncholo, na vara va ncholo, kʉva varɨ mukirii.”
\s1 Yéesu Yoolʉʉsa Inkwya na Ʉfʉfʉ́ʉko Waachwe lwa Katatʉ
\r (Maáriki 10:32-34; Lʉ́ka 18:31-34)
\p
\v 17 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆaambʉkáa na Yerusaléemu, ajáa avasʉmʉla vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ na ivarwii. Aho, akavasea, 
\v 18 “Nɨ kaambʉka tiise na Yerusaléemu, na \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* vɨɨkwa arɨ mɨkonwii ya vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w*. Voovo lʉʉsa varɨ irya akwye. 
\v 19 Kʉmʉkwaatya varɨ mɨkonwii ya vaantʉ sɨ ˆvarɨ \w Vayahúudi\w* sa vamʉvae \w mɨjeléedi\w* na vamuningʼinʼye \w mʉsaláabii|lemma="Mʉsaláaba"\w* fʉʉrʉ akwye. Maa kaa, sikʉ ya katatʉ fʉfʉka arɨ!”
\s1 Kʉloomba kwa Íyo Waala Yaakúupu na Yooháani
\r (Maáriki 10:35-45)
\p
\v 20 Aho, íyo waala vaana va Sebedáayo akadoma na kʉrɨ Yéesu hamwɨ na vaana vaachwe, akamwiinamɨra, maa akamʉloomba amʉbweeyyirye kɨɨntʉ kɨmwɨ. 
\v 21 Yéesu akamuurya, “Che woosaaka?” Ne akasea, “Nooloomba vaana vaanɨ ava vavɨrɨ ʉmwɨ iikale mʉkono waako wa kʉmooso, na wɨɨngɨ mʉkono waako wa kʉlʉme Ʉtemii waako.” 
\v 22 Yéesu akamʉsea, “Sɨ wootaanga ˆcheene wooloomba tʉkʉ. Eri, daha mʉrɨ kʉnyweera ndʉvo ˆngʼeene ndɨrɨ nyweera nɨɨnɨ wʉʉ?” Vakasea, “Daha tʉrɨ.” 
\v 23 Yéesu akavasea, “Ndʉvo yaanɨ kɨɨnyweera mʉrɨ, maa kaa, kwiikala mʉkono waanɨ wa kʉlʉme na wa kʉmooso sɨ viri vyaanɨ kʉvaheera tʉkʉ. Nkalo ijo nɨ sa vara ˆviimiriwa neeja nɨ Taáta waanɨ.”
\p
\v 24 Vapooji vara vɨɨngɨ ikimi ˆvakateere jeyyo, maa vakavakalarɨra vara vandʉʉ vavɨrɨ. 
\v 25 Maa kaa, Yéesu akavaanɨrɨra voosi, maa akavasea, “Mwamányire vakʉ́ʉ́lʉ va vaantʉ sɨ ˆvarɨ Vayahúudi, vavɨɨ́mɨrɨraa vaantʉ vaavo na ngururu, na vakʉ́ʉ́lʉ vaavo valáɨraa vatɨɨte wiimiriri mweeri yaavo.” 
\v 26 Kʉrɨ nyuunyu sɨ noosaaka vive jeyyo tʉkʉ. Kɨrɨ vyoova jeyyo, mʉʉntʉ ˆyoosaaka ave mʉkʉ́ʉ́lʉ kwaanyu, nɨ mpaka ave mʉtʉmami waanyu.\x + \xo 20:26 \xo*\xt Laanga Yooháani 13:12-17.\xt*\x* 
\v 27 Kei, mʉʉntʉ yoyoosi ˆyoosaaka kʉva wa ncholo kwaanyu, nɨ mpaka ave mʉtʉ́mwa waanyu. 
\v 28 Viivyo Mwaana wa Mʉʉntʉ sɨ ʉʉja jo tʉmamɨrwa tʉkʉ, maa kaa, ʉʉja sa jɨ avatʉmamɨre vaantʉ, kei atoole nkaasʉ yaachwe kʉva \w ununuuli\w* sa vaantʉ ˆvarɨ foo.
\s1 Yéesu Yoohorya Vahoku Vavɨrɨ
\r (Maáriki 10:46-52; Lʉ́ka 18:35-43)
\p
\v 29 Mpɨɨndɨ Yéesu na vapooji vaachwe ˆviinʉkáa fuma Yerɨ́ɨko, mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ɨjáa yavatuuba. 
\v 30 Mbarɨmbarɨ ya njɨra, vajáa viíkyɨɨre vahoku vavɨrɨ. ˆVakateere Yéesu yoolooka, vakatʉla isóso voosea, “Yéesu Mweenevyoosi, \w Sha Daúdi\w*, tʉlaange na riiso ra wʉʉja!” 
\v 31 Mpuka ya vaantʉ ɨkavadalavya vareke tʉla isóso, maa kaa, voovo vakadoomererya tʉla isóso voosea, “Ee Sha Daúdi, Mweenevyoosi, tʉlaange na riiso ra wʉʉja aaɨ!” 
\v 32 Yéesu akɨɨma, maa akavaanɨrɨra yoosea, “Che moosaaka nɨvabweeyyirye?” 
\v 33 Novo vakasea, “Mweenevyoosi, toosaaka toone.” 
\v 34 Yéesu akavoonera mbavariri, akavasaasya miiso yaavo. Hahara miiso yaavo yakatʉʉnʉkʉka, novo vakamutuuba.
\c 21
\s1 Yéesu Yooteengiwa Yerusaléemu na Siriri
\r (Maáriki 11:1-11; Lʉ́ka 19:28-40; Yooháani 12:12-19)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* na vapooji vaachwe ˆvakasengerere fika Yerusaléemu, vakafika iturii ra Besifáage, Luulwii lwa \w Mɨseitúuni\w*. Aho, Yéesu akavatʉma vapooji vaachwe vavɨrɨ, 
\v 2 akavasea, “Tamanyi na iturii ˆrɨrɨ aho mbere, na ˆmʉrɨ fika vii shaana mʉrɨ ndákwi ˆyachúungirwe na mwaana waachwe. Jichunguli mʉʉndetere. 
\v 3 Koonɨ mʉʉntʉ avuúriirye chochoosi mʉsei, ‘Mweenevyoosi yoojisaaka,’ na ʉwo mʉʉntʉ varekera arɨ chaangʉ.” 
\v 4 Masáare aya yafʉmɨra sa masáare ˆyalʉʉswa nɨ \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* yakiimane,
\q1
\v 5 “Vawyɨɨre vaantʉ va múuji wa Sayúuni,
\q2 laangi Mʉtemi waanyu yookʉʉja!
\q1 Ahola na iivérekiirye ndákwi,
\q2 ˆngʼeene ɨrɨ hamwɨ na mwaana.”\x + \xo 21:5 \xo*\xt Laanga Sakaría 9:9.\xt*\x*
\p
\v 6 Vara vapooji vavɨrɨ vakabweeyya ja ˆvyeene vajáa valáiririiwe nɨ Yéesu. 
\v 7 Vakɨɨreeta ɨra ndákwi na mwaana waachwe, vakaala ɨngo jaavo myoongwii ya ijo ndákwi, maa Yéesu akaambʉka. 
\v 8 Mpuka nkʉʉlʉ ɨra ˆyamutuubáa vakaala ɨngo njirii na vɨɨngɨ vakatema matáampi ya mɨtɨ, maa vakaala njirii. 
\v 9 Vaantʉ vara ˆvajáa vamʉlóngorɨɨre na vara ˆvamutuubáa, vatʉláa isóso voosea,
\q1 “Adʉʉmbwe \w Sha Daúdi\w*,
\q1 atalariwa yeeye ˆyookʉʉja kwa irina ra \nd Ijʉva\nd*!
\q1 Kʉdʉʉmbwe kurumu mweerimweeri.”\x + \xo 21:9 \xo*\xt Laanga Sabúuri 118:25-26.\xt*\x*
\p
\v 10 Yéesu ˆakɨɨngɨre Yerusaléemu, múuji woosi ʉkajimbʉka maatʉkʉ vii. Aho, vakaanda kiiyurya, “Ʉhʉ nɨ ani?” 
\v 11 Mpuka ya vaantʉ ɨra ˆɨjáa na Yéesu vakavasea, “Ʉhʉ nɨ Yéesu mʉláali na mʉtwe kufuma Nasaréeti múuji wa \w Galiláaya\w*.”
\s1 Yéesu Kaayii Njija ya Ijʉva
\r (Maáriki 11:15-19; Lʉ́ka 19:45-48; Yooháani 2:13-22)
\p
\v 12 Yéesu akɨɨngɨra waámii ya \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w*, akaanda vakibirya vaantʉ voosi ˆvaváa iyoombe no wʉla viintʉ sa vamʉtoorere Ijʉva. Akakʉndʉla méesa ja vaantʉ ˆvawʉlanáa mpía na akakʉndʉla machuumbi ya vaantʉ ˆvaváa iyoombe njɨva. 
\v 13 Aho, akavasea, “Masáarii ˆYarɨ Mpeho vyaandɨkwa, ‘Nyuumba yaanɨ kaanɨrɨrwa ɨrɨ nyuumba yo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ.’\x + \xo 21:13a \xo*\xt Laanga Isáaya 56:7.\xt*\x* Maa kaa, nyuunyu mwɨɨválandwɨɨre ɨkava ‘mpaanga ya viívi.’\x + \xo 21:13b \xo*\xt Laanga Yeremía 7:11.\xt*\x*”
\p
\v 14 Vahoku na vivete vajáa vʉʉja na Kaayii Njija na yeeye akavahorya. 
\v 15 Maa kaa, vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w* ˆvakoone viintʉ ˆvihwáalaryaa ˆvyeene Yéesu abweeyyáa, kei na viintʉ vasinga ˆvɨɨmbáa waámii ya Kaaya Njija voosea, “Adʉʉmbwe Mwaana wa \w Daúdi\w*,” vakakalala. 
\v 16 Aho, vakamʉsea, “Eri, sɨ wooteera ˆcheene ava voolʉʉsa tʉkʉ wʉʉ?” Yéesu akavasea, “Hɨɨ. Sɨ mʉnasoma Masáare ˆYarɨ Mpeho ˆcheene yalʉʉsa tʉkʉ wʉʉ? Yalʉʉsa,
\q1 ‘Kwa mɨlomo ya vaana vaduudi na nkuumbu,
\q2 wiikiimanirya dʉʉmbɨ.’\x + \xo 21:16 \xo*\xt Laanga Sabúuri 8:2.\xt*\x*”
\p
\v 17 Aho, akavareka maa akalooka na weerwii ya múuji fʉʉrʉ iturii ra Besanía kʉʉntʉ ˆalaala uchikʉ ʉwo.
\s1 Mʉsaambu Wookʉʉma
\r (Maáriki 11:12-14, 20-24)
\p
\v 18 Namʉtóondo vii mpɨɨndɨ Yéesu ˆahɨndʉkáa na múujii, akaavwa nɨ njala. 
\v 19 Aho, akoona mʉsaambu mbarɨmbarɨ ya njɨra, akʉʉtamanyirya, maa kaa, sɨ ashaana kɨɨntʉ tʉkʉ, akashaana masaambɨ vii. Aho akʉʉsea, “Sɨ ʉkatuungire ndɨɨwa kei vii kaa tʉkʉ!” Haaho, mʉsaambu ʉkanyaamala. 
\v 20 Vapooji vaachwe ˆvakoone jei, vakahwaalala maatʉkʉ vii voosea, “Joolɨ vivɨ́ɨre mʉsaambu ʉnyaamale chaangʉ jei?” 
\v 21 Yéesu akavasea, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, koonɨ mʉvɨ́ɨre na kuruma baa kʉva na kivundu tʉkʉ kʉra mitimii yaanyu, sɨ mʉrɨ daha tʉmama ɨkɨ ˆkɨvɨ́ɨre vii kʉrɨ ʉhʉ mʉsaambu tʉkʉ. Maa kaa, daha mʉrɨ kʉlʉsea ʉlʉ lʉʉlʉ, ‘Kʉʉrɨka ʉkafweitɨrwe mayiyii,’ novyo kʉva viri jeyyo. 
\v 22 Chochoosi ˆmʉrɨ loomba mpɨɨndɨ ˆmoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ, koonɨ mooruma, kɨpata mʉrɨ.”
\s1 Yéesu Yoofoorimwa Lʉvɨro Lwaachwe
\r (Maáriki 11:27-33; Lʉ́ka 20:1-8)
\p
\v 23 Yéesu ˆakafike Yerusaléemu, akɨɨngɨra na waámii ya Kaaya Njija, maa akaanda kiindya. Aho, vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na vawosi va \w Vayahúudi\w* vakʉʉja na kʉʉntʉ ˆakiindyáa, maa vakamuurya, “Nɨ kwa wiimiriri ʉrɨkwɨ wootʉmama aya masáare? Na nɨ ani akʉheera wiimiriri ʉhʉ?”\fig Kaaya Njija ya Ijʉva|alt="Temple" src="lb00250c.tif" size="span" copy="The British & Foreign Bible Society, 1994" ref="21:23"\fig* 
\v 24 Yéesu akavasea, “Naanɨ kuvuurya ndɨrɨ kɨɨntʉ kɨmwɨ. Koonɨ muúyiirye, naanɨ vawyɨɨra ndɨrɨ nɨ kwa wiimiriri ʉrɨkwɨ nootʉmama aya masáare. 
\v 25 \w Ʉbatíiso|lemma="Batisa"\w* wa Yooháani nɨ hai ˆwafuma? Nɨ kurumwii bakʉ kwa vaantʉ?” Vakalʉʉsɨkanʼya voovo kwa voovo voosea, “Koonɨ taséire, ‘Wafuma kurumwii,’ sea arɨ, ‘Haaha amwɨ sɨ mumuruma?’ 
\v 26 Maa kaa, koonɨ taséire, ‘Wafuma kwa vaantʉ,’ tookoofa mpuka ya vaantʉ, sa voosi vamuruma Yooháani nɨ mʉláali na mʉtwe wa Mʉlʉʉngʉ.” 
\v 27 Sa jeyyo vakamʉsea Yéesu, “Iyaʉ, sɨ tamányire tʉkʉ.” Ne akavasea, “Baa nɨɨnɨ sɨ ndɨrɨ vawyɨɨra nɨ kwa wiimiriri ʉrɨkwɨ nootʉmama aya tʉkʉ.”
\s1 Lusímo lwa Vaana Vavɨrɨ
\p
\v 28 “Joolɨ mookoona? Mʉʉntʉ ʉmwɨ ajáa atɨɨte vaana vavɨrɨ. Akamʉdomera ndaambere, maa akamʉsea, ‘Mwaana waanɨ, tamanya ʉkatʉmame iwundii ra sabíibu isikʉ.’ 
\v 29 Mwaana waachwe akamʉtatʉla yoosea, ‘Sɨ ndɨrɨ doma tʉkʉ!’ Mpɨɨndɨ ˆjikalooke, akavalandʉla mɨryʉʉngʉ yaachwe akatamanya. 
\v 30 Aho, ʉra moosi akamʉdomera mwaana waachwe wɨɨngɨ akamuwyɨɨra vivira. Ʉwo akamʉrʉmɨra yoosea, ‘Taáta tamanya ndɨrɨ,’ maa kaa, sɨ atamanya vii kaa tʉkʉ. 
\v 31 Nɨ arɨkwɨ kati ya ava vavɨrɨ ˆatʉmama kɨra ˆcheene taáta waavo asaakáa?” Novo vakamʉsea, “Nɨ ʉra wa ncholo.” Yéesu akavasea, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, \w vasaankanʼyi kóodi\w* na vahéngeeti voovalongorera kɨɨngɨra na \w Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*. 
\v 32 Yooháani ʉʉja na kwaanyu kʉvoonekya njɨra ya ʉwoloki, nyuunyu sɨ mumuruma tʉkʉ, maa kaa, vasaankanʼyi kóodi na vahéngeeti vamuruma. Baa neembe moona ayo, mpɨɨndɨ ˆjikalooke sɨ \w mwavalandʉka|lemma="Valandʉka"\w* na mumurume tʉkʉ.
\s1 Yéesu Yoovafwaanirirya Vakʉ́ʉ́lʉ va Vayahúudi na // Varimi Vavɨ
\r (Maáriki 12:1-12; Lʉ́ka 20:9-19)
\p
\v 33 Teereri lusímo lwɨɨngɨ. Kwajáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆajáa na iwʉnda. Aho iwundii raachwe, ajáa ahaanda mɨsabíibu, akariingirirya lʉkaande, akasiimba iduundu ro fʉʉnchɨra sabíibu so tengenesera \w diváai\w* na akajeenga kɨvaanda kɨlɨɨhɨ cho rɨndɨrɨra. Aho, akavakojya varimi ɨro iwʉnda, maa yeeye akakera njɨra. 
\v 34 Mpɨɨndɨ jo chwa ˆjikafike, akavatʉma vatʉmami vaachwe vakasʉmʉle haantʉ haachwe ha ndɨɨwa fuma kwa avo varimi.
\p
\v 35 Vara vaantʉ ˆvakojiwa vakavakwaata vara vatʉmami, ʉmwɨ vakamʉvaa, wɨɨngɨ vakamʉʉlaa na wɨɨngɨ vakamʉvaa na mawye. 
\v 36 Aho, mweeneiwʉnda akatʉma vatʉmami vɨɨngɨ ˆvarɨ foo kʉlookya vara va ncholo, novo vakavabweeyyirya ʉvɨ vivira. 
\v 37 Lo kiimikirirya akamʉtʉma mwaana waachwe na kwaavo kʉnʉ yookiisea, ‘Kʉmʉnyemya varɨ mwaana waanɨ.’
\p
\v 38 Maa kaa, vara ˆvakojiwa iwʉnda ˆvakamoone mwaana waachwe vakiiwyɨɨra, ‘Ʉhʉ noo mʉpaari wa ɨrɨ iwʉnda. Hendi tʉmʉʉlae, maa ʉpaari waachwe ʉve wiiswi!’ 
\v 39 Jeyyo, vakamʉkwaata, vakamʉfweitɨra na weerwii ya iwʉnda ra mɨsabíibu, maa vakamʉʉlaa.
\p
\v 40 Haaha ˆarɨ kʉʉja mweeneiwʉnda ra mɨsabíibu, nɨ joolɨ arɨ vabweeyya avo vaantʉ avakojya?” 
\v 41 Vakamʉsea, “Na nkalari vamala arɨ avo vavɨ! Aho, vakojya arɨ iwʉnda ra mɨsabíibu vaantʉ vɨɨngɨ ˆveene vɨɨndoomʉrɨha ndɨɨwa mpɨɨndɨ jo chwa.” 
\v 42 Yéesu akavasea, “Eri, sɨ mʉnasoma Masáare ˆYarɨ Mpeho ˆcheene yalʉʉsa tʉkʉ wʉʉ?
\q1 ‘Iwye ˆrasiitwa nɨ vajeengi,
\q2 ravɨ́ɨre iwye ikʉʉlʉ ra kichurii.
\q1 \nd Ijʉva\nd* atʉ́mamire isáare ɨrɨ,
\q2 noro rabooha na nɨ iyeni maatʉkʉ vii miiswii yiitʉ.’\x + \xo 21:42 \xo*\xt Laanga Sabúuri 118:22-23.\xt*\x*
\p
\v 43 Sa jeyyo, nɨ kʉvawyɨɨra niise, Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ seyyiwa ʉrɨ kwaanyu, na heewa varɨ vaantʉ va ɨsɨ jɨɨngɨ ˆveene varɨ daha kʉvyaala ndɨɨwa jaachwe. 
\v 44 Kɨra mʉʉntʉ ˆawíjaa mweeri ya iwye ɨrɨ, ngʼenyekangʼenyeka arɨ, na ʉra ˆrɨrɨ muwyɨɨra chɨnɨka arɨ kamwɨ.”\x + \xo 21:44 \xo*\xt Laanga Isáaya 8:14-15; Danyéeli 2:31-45.\xt*\x*
\p
\v 45 Vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na \w Mafarisáayo\w* ˆvakateere símo ja Yéesu, maa vakataanga nɨ voovo joovalʉʉsa. 
\v 46 Vakasaaka njɨra yo mʉkwaata, maa kaa, vakoofa ɨra mpuka ya vaantʉ sa vamoonáa ja mʉláali na mʉtwe wa Ijʉva.
\c 22
\s1 Lusímo lwa Ngovi ya Ilóola
\r (Lʉ́ka 14:15-24)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* akalʉʉsɨka na \w Mafarisáayo\w* kei kwa símo, akavasea, 
\v 2 “\w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* wiifwɨ́ɨne na mʉtemi ʉmwɨ ˆajáa iimya neeja ngovi ya ilóola ya mwaana waachwe. 
\v 3 Akavatʉma vatʉmami vaachwe, vakavaanɨrɨre vara vaantʉ ˆajáa avaláarikire vʉʉje na ngovii, novo vakasiita kʉʉja.
\p
\v 4 Akatʉma vatʉmami vɨɨngɨ kei, akavasea, ‘Vasei vara ˆvaláarikirwe, ngovi yahʉ́mwɨɨre sa nyuunyu, nahʉ́mwɨɨre baa sɨɨnja nkabaako jaanɨ ja ngʼoombe na njɨɨkʉ ˆjanona. Teengi na ngovii.’
\p
\v 5 Vara ˆvaláarikirwe baa sɨ vavikwaatya tʉkʉ, vakiilookera, ʉmwɨ na iwundii kwaachwe, wɨɨngɨ na mirimwii yaachwe. 
\v 6 Vɨɨngɨ vakavakwaata vara vatʉmami, vakavabweeyyirya vyavɨɨha na vakavʉʉlaa. 
\v 7 Ʉra mʉtemi akakalala maatʉkʉ vii, akatʉma mpuka ya valwi nkoondo vaachwe ɨkavamala vara vʉʉlai, na múuji waavo vakʉʉmala na mooto.
\p
\v 8 Aho, akavasea vatʉmami vaachwe, ‘Ngovi ya ilóola yahʉ́mwɨɨre kiimiwa neeja, maa kaa, vara ˆnavalaarɨka sɨ vavalwa vɨɨma neeja vʉʉje tʉkʉ. 
\v 9 Haaha tamanyi na kʉʉntʉ njɨra ˆjalʉmana, mʉmʉlaarɨke kɨra mʉʉntʉ ˆmʉrɨ moona ʉʉje na ngovii.’ 
\v 10 Aho, vara vatʉmami vakafuma vakadoma na kʉʉntʉ njɨra ˆjalʉmanɨra, vakavateengya vaantʉ voosi ˆvavashaana, vavɨ na vaaja. Baanka ya ngovi ɨkamema vayeni.
\p
\v 11 Maa kaa, mʉtemi ˆakɨɨngɨre sa avoone vayeni va ngovi, akamoona mʉʉntʉ ʉmwɨ asiina ɨngo ya ngovi ya ilóola. 
\v 12 Mʉtemi akamuurya, ‘Kɨjeengi, joolɨ wɨɨ́ngɨɨre na kʉnʉ baa ɨngo ya ngovi tʉkʉ?’ Ʉra mʉʉntʉ ajáa asiina cho lʉʉsa tʉkʉ. 
\v 13 Aho, mʉtemi akavasea vatʉmami vaachwe, ‘Muchuungi mɨkono na mawʉlʉ na mʉmʉfweite na weerwii kʉrɨ na kilwiirya, ʉko kʉva kʉrɨ na kɨrɨro no sha mayeo.’ 
\v 14 Sa vara ˆvaanɨrɨrwa nɨ foo varɨ, maa kaa, vara ˆvasaawʉlwa nɨ vake.”
\s1 Kʉrɨha Kóodi kwa Kaisáari
\r (Maáriki 12:13-17; Lʉ́ka 20:20-26)
\p
\v 15 Aho, Mafarisáayo vakatamanya, maa vakɨɨta noo kiimya neeja mʉryʉʉngʉ wo mʉkwaata kwa masáare yaachwe mweeneevyo. 
\v 16 Vakavatʉma vapooji vaavo hamwɨ na vaantʉ va mʉtemi \w Heróode\w* voosea, “Mukiindya, takʉmányire weewe nɨ mʉʉntʉ ˆʉlʉ́ʉsaa kɨmáárɨ, na wakíindyaa njɨra ya Mʉlʉʉngʉ kwa kɨmáárɨ baa sɨ ʉláangaa ʉkʉ́ʉ́lʉ wa mʉʉntʉ tʉkʉ. Weewe sɨ ʉláangaa buuwo tʉkʉ. 
\v 17 Hoonɨ tʉwyɨɨre, joolɨ wookoona? Ndairiri jaruma mʉʉntʉ arɨhe kóodi kwa \w Kaisáari\w*, bakʉ tʉkʉ?”
\p
\v 18 Maa kaa, Yéesu kʉnʉ yootaanga mɨryʉʉngʉ yaavo mɨvɨ, akavasea, “Nyuunyu vakweembi, amwɨ mooyera kʉʉntea? 
\v 19 Hoonɨ nyonekyi mpía yo rɨhɨra kóodi.” Maa vakamʉretera mpía ya \w dináari\w*. 
\v 20 Ne akavuurya, “Buuwo ɨhɨ na irina ɨrɨ nɨ vya ani?” 
\v 21 Vakamʉsea, “Nɨ vya Kaisáari.” Aho, Yéesu akavasea, “Haaha, vya Kaisáari mʉheeri Kaisáari, na vya Mʉlʉʉngʉ mʉheeri Mʉlʉʉngʉ.” 
\v 22 ˆVakateere jeyyo, vakahwaalala maatʉkʉ vii. Aho, vakamʉreka, vakiilookera.
\s1 Kʉloola na Ʉfʉfʉ́ʉko
\r (Maáriki 12:18-27; Lʉ́ka 20:27-40)
\p
\v 23 Sikʉ yɨɨyo, \w Masadukáayo\w*, noo kʉsea vara ˆvaséaa kusiina kʉfʉfʉka tʉkʉ, vakʉʉja na kʉrɨ Yéesu. Aho, vakamʉsea, 
\v 24 “Mukiindya, \w Mʉ́sa\w* asea, ‘Koonɨ mʉʉntʉ akwíire baa kʉva na vaana tʉkʉ, mwaanaavo yoosaakwa amʉpaale ʉwo mʉlala sa amʉvyaarɨre vaana mwaanaavo ʉra ˆaakwya.’\x + \xo 22:24 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 25:5-6.\xt*\x* 
\v 25 Haaha mɨɨtʉ kʉjáa kwatɨɨte vaana valʉme mufungatɨ va mʉʉntʉ ʉmwɨ. Ʉra wa ndaambere akaloola muki, ʉhʉ akakwya, na sa viintʉ ajáa asiina mwaana, akamʉrekera mwaanaavo ʉra mʉlala. 
\v 26 Kɨɨntʉ kɨɨkyo kɨkafʉmɨra kwa mwaanaavo wa kavɨrɨ, na wa katatʉ, na fʉʉrʉ wa mufungatɨ. 
\v 27 Maa reerʉ, ʉra mʉʉntʉ muki ne akawulala. 
\v 28 Haaha, sikʉ ɨra ya ʉfʉfʉ́ʉko ʉra mʉʉntʉ muki nɨ muki wa ani arɨ kʉva? Sa voosi mufungatɨ vamʉloola.”
\p
\v 29 Yéesu akavasea, “Mwahóniirye sa sɨ mʉmányire Masáare ˆYarɨ Mpeho na ngururu ja Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ. 
\v 30 Mpɨɨndɨ ja ʉfʉfʉ́ʉko, vaantʉ sɨ vakalóorire noo loolwa tʉkʉ, voovo kʉva varɨ ja \w mirimʉ miija\w* ya kurumwii. 
\v 31 Maa kaa, kwa ʉfʉfʉ́ʉko wa vaantʉ ˆvaakwya sɨ mʉnasoma kɨra Mʉlʉʉngʉ ˆavawyɨɨra, yoosea, 
\v 32 ‘Nɨɨnɨ nɨ Mʉlʉʉngʉ wa \w Aburaháamu\w*, Mʉlʉʉngʉ wa Isaka, Mʉlʉʉngʉ wa Yaakúupu tʉkʉ wʉʉ’?\x + \xo 22:32 \xo*\xt Laanga Ufumo 3:6.\xt*\x* Yeeye sɨ Mʉlʉʉngʉ wa vaantʉ ˆvaakwya tʉkʉ, yeeye nɨ Mʉlʉʉngʉ wa ˆvarɨ nkaasʉ.”\f + \fr 22:32 \fr*\fk sɨ Mʉlʉʉngʉ wa vaantʉ ˆvaakwya tʉkʉ, yeeye nɨ Mʉlʉʉngʉ wa ˆvarɨ nkaasʉ: \fk*\ft Mpɨɨndɨ Mʉlʉʉngʉ ˆalʉʉsáa jei, ava vaantʉ vajáa vaakwya kalɨ vii. Haaha kɨɨntʉ Mʉlʉʉngʉ ˆalʉʉsa aha, ava vaantʉ nɨ nkaasʉ varɨ kɨmʉtɨma hamwɨ na yeeye.\ft*\f* 
\v 33 Mpuka ya vaantʉ ˆvakateere jei, vakahwaalariwa nɨ ukiindya waachwe.
\s1 Ʉlairiri Mʉkʉʉlʉ Kʉlookya Yoosi
\r (Maáriki 12:28-34; Lʉ́ka 10:25-28)
\p
\v 34 Mafarisáayo ˆvakateere Yéesu avatúunikire mɨlomo Masadukáayo, maa vakiijiinga hamwɨ. 
\v 35 Ʉmwɨ waavo ˆmweene ajáa \w mukiindya wa Miiro|lemma="Vakiindya va Miiro"\w* akamuurya Yéesu ko mʉyera, 
\v 36 “Mukiindya, ʉrɨkwɨ noo ʉlairiri mʉkʉʉlʉ kʉrɨ \w Miiro\w* ya Mʉlʉʉngʉ?” 
\v 37 Yéesu akamʉsea, “‘Mweende \nd Ijʉva\nd* Mʉlʉʉngʉ waako na mʉtɨma waako woosi, na nkaasʉ yaako yoosi, na mʉryʉʉngʉ waako woosi.’\x + \xo 22:37 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:5.\xt*\x* 
\v 38 Ʉhʉ noo ʉlairiri wa ncholo na mʉkʉlʉkʉʉlʉ. 
\v 39 Ʉlairiri wa kavɨrɨ wiifwɨ́ɨne na ʉwo, ‘Mweende mwiiwaako ja ˆvyeene wiiyenda mweeneevyo.’\x + \xo 22:39 \xo*\xt Laanga Valáawi 19:18.\xt*\x* 
\v 40 Miiro na \w valáali na mʉtwe\w* voosi, mwaariryo waavo nɨ ndairiri iji ivɨrɨ.”
\s1 Masía nɨ Mweenevyoosi na Mwaana wa Daúdi
\r (Maáriki 12:35-37; Lʉ́ka 20:41-44)
\p
\v 41 Mafarisáayo ˆvakiijiinge hamwɨ, Yéesu ajáa avuurya, 
\v 42 “Joolɨ moomwiiririkana \w Masía\w*? Yeeye nɨ mwaana wa ani?” Vakamʉsea, “Mwaana wa \w Daúdi\w*.” 
\v 43 Ne akavasea, “Joolɨ de Daúdi kati ˆalʉʉsɨkáa ko longoolwa nɨ \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* amwaanɨrɨra, ‘Mweenevyoosi’? Yeeye asea,
\q1
\v 44 ‘\nd Ijʉva\nd* amʉsea Mweenevyoosi waanɨ,
\q2 “Ikala mʉkono waanɨ wa kʉlʉme,
\q1 fʉʉrʉ nɨvavɨɨke vavɨ vaako,
\q2 vave ɨsɨ ya majeo yaako.”’\x + \xo 22:44 \xo*\xt Laanga Sabúuri 110:1.\xt*\x*
\p
\v 45 Haaha koonɨ Daúdi yoomwaanɨrɨra, ‘Mweenevyoosi’ waachwe, ha de joolɨ Masía arɨ kʉva mwaana wa Daúdi?” 
\v 46 Kusiina mʉʉntʉ ˆadaha kumuuyirya isáare tʉkʉ. Na kwaandɨra sikʉ ɨyo, kusiina ˆayera kumuurya kei tʉkʉ.
\c 23
\s1 Vaantʉ Vavalaange Neeja Vakiindya va Miiro
\r (Maáriki 12:38-40; Lʉ́ka 11:37-52; 20:45-47)
\p
\v 1 Aho, \w Yéesu\w* akɨɨsea ɨra mpuka ya vaantʉ hamwɨ na vapooji vaachwe, 
\v 2 “\w Vakiindya va Miiro\w* na \w Mafarisáayo\w* vatɨɨte wiimiriri wo vakiindya vaantʉ \w Miiro\w* ya Mʉ́sa. 
\v 3 Jeyyo, mwasaakwa mʉvatuube kɨra kɨɨntʉ ˆvoovawyɨɨra. Maa kaa, karɨ mʉvatuube ˆcheene voobweeyya tʉkʉ, sa sɨ vatúubaa kɨra ˆvaváriyʉlaa tʉkʉ. 
\v 4 Voovo vachúungaa miriwa mɨkʉʉlʉ na vavavérekyaa vaantʉ, maa kaa, voovo veeneevyo sɨ vasáakaa kwɨɨyɨnʉla baa na imaamba vii tʉkʉ kwɨɨseesya.
\p
\v 5 Viintʉ vyoosi vabwéeyyaa sa vaantʉ voone. Vaténgeneshaa nkova jawarɨha ˆvaandɨka \w Miiro\w*,\x + \xo 23:5 \xo*\xt Laanga Ufumo 13:1-16; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:4-9; 11:13-21.\xt*\x* maa de vandookiivɨkɨra vipáamii na mɨkonwii. Kei, valíihyaa ndihi ja mɨkáwo ja ɨngo jaavo kʉlookya ja vɨɨngɨ.\fig Nkova vaandɨka Miiro viivɨ́kɨraa vipáamii|alt="phylactories" src="GT00035b.tif" size="col" copy="Gordon Thompson, Wycliffe Bible Translators, 2012" ref="23:5"\fig* 
\v 6 Veenda kwiikala haantʉ ha nyemi ngovii na machuumbii ya mbere \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w*. 
\v 7 Veenda luumbiwa masóokwii na veenda vaantʉ vavanɨrɨre, ‘Ee Mukiindya.’
\p
\v 8 Maa kaa, nyuunyu karɨ mwaánɨrɨrwaa mukiindya tʉkʉ, sa mwatɨɨte Mukiindya ʉmwɨ vii na nyuunyu voosi nɨ vandʉʉ. 
\v 9 Na nyuunyu karɨ mʉmwaánɨrɨraa mʉʉntʉ yoyoosi taáta aha weerwii tʉkʉ, sa mwatɨɨte Taáta ʉmwɨ, yeeye nɨ kurumwii arɨ. 
\v 10 Karɨ mwaánɨrɨrwaa mukiindya tʉkʉ, sa mwatɨɨte mukiindya ʉmwɨ, ne noo \w Masía\w*. 
\v 11 Mʉkʉ́ʉ́lʉ kʉrɨ nyuunyu kʉva arɨ mʉtʉmami waanyu. 
\v 12 Ʉra ˆiiyámbukyaa, kiimiwa arɨ, na ʉra ˆiikíimyaa, kaambukiwa arɨ.
\s1 Yéesu Yoodalavya Ʉkweembi wa Mafarisáayo
\r (Maáriki 12:40; Lʉ́ka 11:39-42, 44, 52; 20:47)
\p
\v 13 Maa kaa, nɨ mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro na nyuunyu Mafarisáayo, nyuunyu vakweembi! Nyuunyu mootuuba vachʉʉngɨra vaantʉ weerwii ya \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*. Nyuunyu veeneevyo sɨ mwɨɨ́ngɨraa tʉkʉ, na vara ˆvoosaaka kwɨɨngɨra mʉvakɨ́tɨraa.
\p [
\v 14 Nɨ mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro na nyuunyu Mafarisáayo vakweembi. Nyuunyu mwanyáhɨraa nyuumba ja valala, na kwa ʉkweembi mwamʉlóombaa Mʉlʉʉngʉ vilɨɨhɨ. Sa jeyyo, heewa mʉrɨ irya ˆralookya.]
\p
\v 15 Nɨ mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro na Mafarisáayo, vakweembi! Nyuunyu mwakéraa njɨra kʉrɨ ɨsɨ na mayiyii moosaakɨra mʉʉntʉ ʉmwɨ atuube díini yaanyu, na ˆarɨ vatuuba mwamʉbwéeyyaa ave wa \w Jehénamu\w* mara kavɨrɨ kʉlookya nyuunyu!
\p
\v 16 Mpolaɨ nyuunyu valongooli vahoku. Nyuunyu mwaséaa koonɨ mʉʉntʉ iiláhire kwa \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w* sɨ kɨɨntʉ tʉkʉ. Maa kaa, kei mwaséaa koonɨ mʉʉntʉ iiláhire kwa saháabu ya Kaaya Njija ʉwo iikúndikire kwa kwiilaha kwaachwe. 
\v 17 Nyuunyu vahoku vakookoyo, nɨ kɨrɨkwɨ noo kɨkʉ́ʉ́lʉ, saháabu bakʉ Kaaya Njija ɨra ˆɨtálaryaa saháabu ɨve njija mbere ya Mʉlʉʉngʉ? 
\v 18 Kei mwaséaa, ‘Koonɨ mʉʉntʉ iiláhire kwa masabáahʉ sɨ kɨɨntʉ tʉkʉ, maa kaa, koonɨ mʉʉntʉ iiláhire kwa \w mpóryo\w* ˆɨrɨ mweeri yaachwe, ʉwo iikúndikire kwa kwiilaha kwaachwe.’ 
\v 19 Nyuunyu vahoku, nɨ kɨrɨkwɨ noo kɨkʉ́ʉ́lʉ, ɨra mpóryo bakʉ masabáahʉ ɨra ˆyookɨɨbweeyya mpóryo ɨve njija mbere ya Mʉlʉʉngʉ? 
\v 20 Haaha mʉʉntʉ yoyoosi ˆiiláhaa kwa masabáahʉ, ʉwo iiláhaa kwa masabáahʉ na viintʉ vyoosi ˆviri mweeri yaachwe. 
\v 21 Mʉʉntʉ yoyoosi ˆiiláhaa kwa Kaaya Njija, iiláhaa kwa ɨyo Kaaya na kwa ʉra ˆiíkalaa isii yaachwe. 
\v 22 Na ʉra ˆiiláhaa kwa kurumu, iiláhaa kwa ichuumbi ra Mʉlʉʉngʉ na kwa yeeye ˆiíkalaa mweeri ya ɨro ichuumbi.
\p
\v 23 Nɨ mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro na Mafarisáayo, vakweembi! Nyuunyu mwatóolaa rɨmwɨ ra malʉʉndʉ ikimi ya faaɨ, biinsáari na jíira na kʉnʉ mooreka masáare ya kɨkomikoomi ya Miiro ya Mʉlʉʉngʉ baa ja ʉwoloki, kʉlaanga na riiso ra wʉʉja na kuruma. Ivyo noo viintʉ ˆvyasaakwa mʉtʉmame, na baa kei, karɨ mʉreke aya yɨɨngɨ tʉkʉ. 
\v 24 Nyuunyu valongooli vahoku. Mwasʉ́ʉjaa vidúúdu, kʉnʉ moomerya ngamɨ́a!
\p
\v 25 Nɨ mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro na Mafarisáayo, vakweembi! Nyuunyu mʉndoosuunta ndʉvo na saháani kwa weerwii, maa kaa, isii jamema kʉnyahɨra máari na ʉláku. 
\v 26 Weewe Mʉfarisáayo mʉhoku, suunta ta isii ya ndʉvo, maa de weerwii ya ndʉvo kʉsʉʉntɨke.
\p
\v 27 Mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro na Mafarisáayo, vakweembi! Nyuunyu mʉrɨ ja \w mbɨrɨ́ɨ́ra\w* ˆjahakwa chokáa, jira ˆjoónekanaa jabooha weerwii, kʉnʉ jamema makúfa ya vaantʉ ˆvaakwya na waavu wa mavala ˆyiísimiresimire. 
\v 28 Nɨ viivyo, kɨweerwii moónekanaa ja vaantʉ vawoloki, maa kaa, isii mwamema ʉkweembi na kuwuna miiro.
\p
\v 29 Nɨ mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro na Mafarisáayo, vakweembi! Nyuunyu mʉndoojeengerera mbɨrɨ́ɨ́ra ja \w valáali na mʉtwe\w* va Ijʉva no bohererya mbɨrɨ́ɨ́ra ja vaantʉ vaaja. 
\v 30 Na mwaséaa, ‘Ngaarɨ tʉjáa twiikala mpɨɨndɨ ya vala baaba wiitʉ, ngaarɨ sɨ tatʉmamanʼya mʉrɨmo wo kiita sakami ya valáali na mʉtwe va Ijʉva tʉkʉ.’ 
\v 31 Kwa njɨra ɨyo moónekyaa nyuunyu mʉrɨ vaana va vara ˆvavʉʉláa valáali na mʉtwe va Ijʉva. 
\v 32 Haaha marikiriryi mʉrɨmo mʉvɨ ˆmweene vala baaba waanyu vaanda.
\p
\v 33 Nyuunyu nɨ njoka, nyuunyu nɨ mbyaala ya nyororooda! Joolɨ mʉrɨ neha kʉheewa irya ro twaalwa na Jehénamu? 
\v 34 Ɨkɨ noo ˆchooreka navatʉ́mɨraa valáali na mʉtwe, vaantʉ ˆvarɨ na tooti na vakiindya. Vamwɨ vʉʉlaa mʉrɨ noo vaningʼinʼya \w mʉsaláabii|lemma="Mʉsaláaba"\w* fʉʉrʉ vakwye, vɨɨngɨ vavaa mʉrɨ \w mɨjeléedi\w* masinagóogii yaanyu na vɨɨngɨ vatuuba mʉrɨ fuma múuji ʉhʉ fʉʉrʉ wɨɨngɨ. 
\v 35 Jeyyo, sakami ya vawoloki yoosi ˆyiitwa aha weerwii ɨve mweeri yaanyu, keende sakami ya Abéeli mʉwoloki, fʉʉrʉ sakami ya Sakaría mwaana wa Barakía, ʉra ˆmwamʉʉlaa katɨ na katɨ ya masabáahʉ na Haantʉ Haaja.\x + \xo 23:35 \xo*\xt Laanga Ncholo 4:8; 2 Masáare ya Mpɨɨndɨ 24:20-22.\xt*\x* 
\v 36 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, aya yoosi kʉʉja yarɨ mweeri ya mbyaala ɨhɨ!
\s1 Yéesu Yookaavwa Mʉtɨma sa Múuji wa Yerusaléemu
\r (Lʉ́ka 13:31-35)
\p
\v 37 Aka Yerusaléemu, aka Yerusaléemu, weewe ˆwʉʉ́laa valáali na mʉtwe na ˆʉvávaa na mawye vara ˆvatʉ́mwaa kwaako. Nɨ kangaɨ nasáakaa vasaankanʼya vaana vaako ja nkʉkʉ viintʉ ˆɨkʉ́nɨkɨrɨraa nchʉʉ́rʉ jaachwe mbavii jaachwe, maa kaa, weewe wasiita? 
\v 38 Laanga nyuumba yaako yarékirwe ntʉhʉ na nkɨva. 
\v 39 Sa noovawyɨɨra, sɨ mʉkaanyɨɨ́ne kei tʉkʉ fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ɨra ˆmʉkaséire, ‘Atalariwa yeeye, ˆyookʉʉja kwa irina ra \nd Ijʉva\nd*.’ \x + \xo 23:39 \xo*\xt Laanga Sabúuri 118:26.\xt*\x*”
\c 24
\s1 Kʉvawa kwa Kaaya Njija ya Ijʉva
\r (Maáriki 13:1-2; Lʉ́ka 21:5-6)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ajáa afuma \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w*, na mpɨɨndɨ ˆiilookeráa, vapooji vaachwe vajáa vamʉdomera, vakamoonekya majuumba ya Kaaya Njija. 
\v 2 Aho, Yéesu akavasea, “Hɨɨ, majuumba aya yoosi, mwayɨɨ́ne. Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, kusiina iwye baa rɨmwɨ ˆrɨrɨ chaala mweeri ya iwye rɨɨngɨ tʉkʉ. Mawye yoosi vʉʉ girimʉlwa yarɨ!”
\s1 Uturikiri ˆWookʉʉja
\r (Maáriki 13:3-13; Lʉ́ka 21:7-19)
\p
\v 3 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa iíkyɨɨre Luulwii lwa \w Mɨseitúuni\w*, vapooji vaachwe vajáa vamʉdomera na kijiraawii vakamuurya, “Tʉwyɨɨre nɨ naadi aya masáare yoosi ˆyarɨ fʉmɨra? Nɨ isháara che ˆjiri koonekya kʉʉja kwaako na kʉherererya kwa mpɨɨndɨ?” 
\v 4 Yéesu akavasea, “Laangi neeja karɨ mʉʉntʉ avakoovere tʉkʉ. 
\v 5 Vaantʉ ˆvarɨ foo kʉʉja varɨ kwa irina raanɨ, kɨra ʉmwɨ yoosea ‘Nɨɨnɨ noo \w Masía\w*,’ novo vakoovera varɨ ˆvarɨ foo. 
\v 6 Teera mʉrɨ nkoondo na fwefwe ja nkoondo, laangi, karɨ moófaa tʉkʉ, sa aya yoosi nɨ mpaka yafʉmɨre, maa kaa, ʉra ʉhero ʉkaarɨ. 
\v 7 Ɨsɨ kiinʉla ɨrɨ nkoondo na ɨsɨ yɨɨngɨ, na ʉtemi ʉmwɨ kiinʉla ʉrɨ nkoondo na ʉtemi wɨɨngɨ. Kʉva kʉrɨ na njala ya imalo na vitiíntima haantʉ haantʉ. 
\v 8 Ivi vyoosi noo ja ncholo vii ya ʉsʉʉngʉ wa makata ˆvyeene waándaa.
\p
\v 9 Aho, vakwaatya varɨ mɨkonwii ya vaantʉ sa muturikiriwe na mʉʉlawe. Ɨsɨ joosi vasʉʉla jiri sa irina raanɨ. 
\v 10 Mpɨɨndɨ ijo, vaantʉ ˆvarɨ foo valandʉka varɨ kuruma kwaavo, novo kiivarindʉka veende na kiisʉʉla varɨ. 
\v 11 Valáali na mʉtwe va ʉloongo ˆvarɨ foo fʉmɨra varɨ na koovera varɨ vaantʉ ˆvarɨ foo. 
\v 12 Sa viintʉ kuwuna miiro kʉrɨ koongereriwa, kweenda kwa vaantʉ ˆvarɨ foo hola kʉrɨ. 
\v 13 Maa kaa, ʉra ˆarɨ yimirirya fʉʉrʉ ʉhero noo ˆarɨ lamuririwa. 
\v 14 \w Masáare Maaja\w* ya \w Ʉtemi|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* variyʉlwa yarɨ kʉrɨ weerʉ yoosi, sa ɨsɨ joosi vataange kɨmáárɨ cha Masáare Maaja. Aho, de kʉra kukiimikirirya kʉʉje.
\s1 Ʉsaambʉ ˆWavɨɨhavɨɨha
\r (Maáriki 13:14-23; Lʉ́ka 21:20-24)
\p
\v 15 Haaha mʉrɨ koona ‘ʉnyanyi ˆʉréetaa ʉsaambʉ ˆwavɨɨhavɨɨha’ wiímire Haantʉ Haaja,\x + \xo 24:15 \xo*\xt Laanga Danyéeli 9:27; 11:31; 12:11.\xt*\x* ʉsaambʉ ʉra ˆwalʉʉswa nɨ Danyéeli \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* wa Ijʉva, ʉra ˆyoosoma ataange, 
\v 16 vara ˆvarɨ ɨsɨ ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w* vatɨjɨre njuulwii. 
\v 17 Yoyoosi ˆarɨ ikekeerii karɨ akiime na ɨsɨ jɨ atoole chochoosi nyuumbii tʉkʉ. 
\v 18 Ʉra ˆarɨ iwundii, karɨ ahɨndʉke na kaayii jɨ atoole nkáancho yaachwe tʉkʉ. 
\v 19 Nɨ mpolaɨ kwa vara ˆvarɨ kʉva varuto na ˆvɨɨndookoonkya sikʉ ijo. 
\v 20 Loombi sa kʉtɨɨja kwaanyu kʉdɨɨre kʉva mpɨɨndɨ ja mpeho au sikʉ ya \w Sabáato\w*. 
\v 21 Sa sikʉ ijo kʉva kʉrɨ na uturikiri mʉkʉʉlʉ ˆmweene sɨ ʉnafʉmɨra keende kwaanda kwa weerʉ mpaka isikʉ, na baa sɨ luu ʉkafʉmɨɨre kei tʉkʉ. 
\v 22 Ngaarɨ sikʉ ijo sɨ jiri keehiwa, ngaarɨ kusiina mʉʉntʉ baa ʉmwɨ ˆahona tʉkʉ. Maa kaa, sa vara vaantʉ ˆavasaawʉla, ajikeehya sikʉ ijo. 
\v 23 Mpɨɨndɨ ijo, koonɨ mʉʉntʉ yoyoosi avaséire, ‘La! Masía nʉ aha,’ au ‘La! Nʉʉra hara,’ karɨ murúmaa tʉkʉ. 
\v 24 Sa fʉmɨra varɨ vala masía va ʉloongo, na valáali na mʉtwe va ʉloongo, voovo bweeyya veende isháara nkʉʉlʉ na viintʉ ˆvihwáalaryaa sa vavakoovere baa vara ˆvasaawʉlwa koonɨ viri dahɨka. 
\v 25 Laangi navawyɨ́ɨrɨɨre, kati ˆyakaarɨ fʉmɨra.
\p
\v 26 Sa jeyyo, koonɨ mʉʉntʉ avawyɨ́ɨrɨɨre, ‘La! Nʉʉra kʉra ɨsɨ ya ibaláángwii,’ karɨ mʉdómaa tʉkʉ, au ‘La! Nʉʉra kʉra mberii,’ karɨ murúmaa tʉkʉ. 
\v 27 Sa ja ˆvyeene lʉlávo lwafúmaa itʉʉmba lʉkoonekana fʉʉrʉ ʉsweero, jeyyo noo ˆvyeene viri kʉva kʉʉja kwa \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w*. 
\v 28 Haantʉ kʉrɨ na maka ˆikwíire, noo kʉʉntʉ nkuumba jilʉ́manɨraa.\fig Nkuumba|alt="vulchers" src="lb00075c.tif" size="col" copy="Knowles, The British & Foreign Bible Society, 1994." ref="24:28"\fig*
\s1 Kʉʉja kwa Mwaana wa Mʉʉntʉ
\r (Maáriki 13:24-27; Lʉ́ka 21:25-28)
\p
\v 29 Uturikiri wa sikʉ ijo ˆʉrɨ looka vii,
\q1 ‘Mwaasʉ kʉnɨkɨrɨrwa ʉrɨ,
\q2 na mweeri sɨ ʉrɨ fala tʉkʉ,
\q1 nyényeeri nojo kuwya jiri fuma kurumwii,
\q2 na ngururu ja kurumu sɨngɨsɨka jiri.’\x + \xo 24:29 \xo*\xt Laanga Isáaya 13:10; 34:4; Yoéeli 2:10.\xt*\x*
\p
\v 30 Aho, isháara ya Mwaana wa Mʉʉntʉ koonekana ɨrɨ kurumwii,\x + \xo 24:30 \xo*\xt Laanga Danyéeli 7:13-14.\xt*\x* na ɨsɨ joosi ja weerʉ rɨra jiri no myaaha. Novo moona varɨ Mwaana wa Mʉʉntʉ yookʉʉja machwii na ngururu na nkongojima nkʉʉlʉ. 
\v 31 Yeeye tʉma arɨ mirimʉ yaachwe miija kwa sawúti nkʉʉlʉ ya ntununu, noyo jiinga ɨrɨ vara ˆvasaawʉlwa fuma mavaru yanɨ ya weerʉ, fuma utulo waasɨ fʉʉrʉ utulo wa kurumu.
\s1 Lusímo lwa Mʉsaambu
\r (Maáriki 13:28-31; Lʉ́ka 21:29-33)
\p
\v 32 Ikiindyi fuma kwa mʉsaambu. Matáampi yaachwe koonɨ yavɨ́ɨre na nchúundo na yaándire tʉrɨka, mwatáangaa mpɨɨndɨ ja irʉtɨra jaséngerɨɨre. 
\v 33 Jeyyo baa nyuunyu, ˆmʉrɨ koona viintʉ ivi vyoosi, taangi aséngerɨɨre, jira mpɨɨndɨ jafíkire aha mʉryaangwii. 
\v 34 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, mbyaala ɨhɨ sɨ ɨrɨ looka tʉkʉ kende masáare aya yoosi sɨ yanafʉmɨra. 
\v 35 Kurumu na weerʉ looka jiri, maa kaa, masáare yaanɨ sɨ yarɨ looka vii kaa tʉkʉ.
\s1 Kusiina ˆAmányire Sikʉ na Mpɨɨndɨ ˆArɨ Kʉʉja Yéesu Tʉkʉ
\r (Maáriki 13:32-37; Lʉ́ka 17:26-30, 34-36)
\p
\v 36 Maa kaa, kusiina ˆamányire sikʉ ɨyo baa sáa ɨyo tʉkʉ, baa \w mirimʉ miija\w* ya kurumwii, na Mwaana wa Mʉʉntʉ tʉkʉ, ˆmweene amányire nɨ Taáta yeemweene vii. 
\v 37 Ja ˆvyeene ɨjáa mpɨɨndɨ ja Nʉ́hʉ, noo ˆvyeene viri kʉva baa kʉʉja kwa Mwaana wa Mʉʉntʉ. 
\v 38 Sikʉ jira de garɨ́ka yaande, vaantʉ varijáa no nywa, valoolwáa no loola, fʉʉrʉ sikʉ ɨra Nʉ́hʉ ˆɨɨngɨra na safíinii. 
\v 39 Avo vaantʉ sɨ vajáa vamányire kɨɨntʉ chochoosi tʉkʉ fʉʉrʉ garɨ́ka ɨkavakʉnɨkɨrɨra, noo jeyyo ˆviri kʉva baa kʉʉja kwa Mwaana wa Mʉʉntʉ. 
\v 40 Vaantʉ vavɨrɨ veera varɨ iwundii, ʉmwɨ sʉmʉlwa arɨ na wɨɨngɨ rekwa arɨ. 
\v 41 Vaantʉ vaki vavɨrɨ kʉva varɨ voosha, ʉmwɨ sʉmʉlwa arɨ na wɨɨngɨ rekwa arɨ.
\p
\v 42 Haaha mwɨɨme neeja mpɨɨndɨ joosi, sa sɨ mʉmányire nɨ sikʉ ɨrɨkwɨ ˆarɨ kʉʉja Mweenevyoosi waanyu tʉkʉ. 
\v 43 Maa kaa, taangi isáare ɨrɨ: ngaarɨ mweenenyuumba ataanga nɨ mpɨɨndɨ che nuuchikʉ mwiívi ˆarɨ kʉʉja, ngaarɨ akeesha, ngaarɨ sɨ areka nyuumba yaachwe ɨbokwe tʉkʉ. 
\v 44 Jeyyo, baa nyuunyu moosaakwa mʉve mwɨɨ́mɨre neeja mpɨɨndɨ joosi, sa Mwaana wa Mʉʉntʉ kʉʉja arɨ mpɨɨndɨ sɨ ˆmookoona kʉʉja arɨ.
\s1 Lusímo lwa Mʉtʉmami ˆArɨ Matu
\r (Lʉ́ka 12:41-48)
\p
\v 45 Nɨ mʉtʉmami arɨkwɨ noo ˆarɨ wo kiilaangiwa na ˆarɨ na tooti? Kei, nɨ mʉtʉmami arɨkwɨ arekerwa mʉrɨmo wo vɨɨmɨrɨra viivaachwe nɨ mweenenyuumba waachwe na avaheere vatʉmami chóorya mpɨɨndɨ ˆjasaakwa? 
\v 46 Atalariwa mʉtʉmami ʉra mweenenyuumba waachwe ˆarɨ mʉshaana yoobweeyya jeyyo, mpɨɨndɨ ˆarɨ hɨndʉka. 
\v 47 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, mweenenyuumba waachwe mʉvɨɨka arɨ ʉwo mwiimiriri ɨɨmɨrɨre viintʉ vyaachwe vyoosi. 
\v 48 Maa kaa, koonɨ ʉwo mʉtʉmami nɨ mʉvɨ, sea arɨ mutimii waachwe, ‘Mweenenyuumba waanɨ kiikala iise ʉko sikʉ ˆjiri foo,’ 
\v 49 aho, kaanda arɨ kʉvavaa vatʉmami viivaachwe noo rya no nywa na vareevi. 
\v 50 Aho, mweenenyuumba wa ʉwo mʉtʉmami kʉʉja arɨ sikʉ ˆngʼeene ʉwo mʉtʉmami sɨ yookoona kʉʉja arɨ na sáa sɨ ˆɨɨmányire. 
\v 51 Mʉkera arɨ ʉwo mʉtʉmami mahoongehoonge na mʉvɨɨka arɨ hamwɨ na vakweembi, kʉʉntʉ ˆkʉrɨ kʉva koorɨra no sha mayeo.
\c 25
\s1 Lusímo lwa Vanjalʉ Ikimi
\p
\v 1 Mpɨɨndɨ ijo, \w Ʉtemi wa Kurumwii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* kwiifwaana ʉrɨ na lusímo ʉlʉ. Sikʉ ɨmwɨ vanjalʉ ikimi, vajáa vatoola vimʉrɨ vyaavo vakatamanya no musingirirya mweenengovi. 
\v 2 Vasaano va avo vanjalʉ nɨ vakoókoyo vajáa, na vasaano vajáa vatɨɨte tooti. 
\v 3 Mpɨɨndɨ vara vakoókoyo ˆvasʉmʉláa vimʉrɨ vyaavo, sɨ vajáa vasʉmʉla makuta tʉkʉ. 
\v 4 Maa kaa, mpɨɨndɨ vara ˆvajáa na tooti ˆvasʉmʉláa vimʉrɨ vyaavo, vajáa vasʉmʉla makuta saamii jaavo yo koongererya. 
\v 5 Mweenengovi ˆakachereve kʉʉja, vara vanjalʉ voosi vakawoojerera na vakalaala.
\p
\v 6 Uchikʉ katɨ kʉkava na isóso, ‘Laangi mweenengovi nʉ afíkire, tamanyi mʉkamusingirirye!’ 
\v 7 Aho, vara vanjalʉ voosi vakiinʉka, vakatengenesha vimʉrɨ vyaavo. 
\v 8 Vara vakoókoyo vakavasea vara ˆvarɨ na tooti, ‘Tʉkeeheryi makuta yaanyu kiduudi, vimʉrɨ viiswi vyoorima.’ 
\v 9 Kɨrɨ vyoova jeyyo, vara ˆvarɨ na tooti vakavasea, ‘Sɨ jeyyo tʉkʉ, makuta sɨ yarɨ tʉtoosha suusu na nyuunyu tʉkʉ. Nɨ vyaangʉ mʉdome na kwa vara ˆvávaa iyoombe, mukiiwʉrɨre.’ 
\v 10 Na mpɨɨndɨ avo ˆvadomáa noo wʉla makuta, mweenengovi akʉʉja, na vara ˆvajáa viímiirye neeja vakɨɨngɨra hamwɨ ne na haantʉ ngovi ˆyaveeráa na mʉryaango ʉkachuungwa. 
\v 11 Mpɨɨndɨ ˆjikalooke, vara vanjalʉ vɨɨngɨ novo vakʉʉja. Vakaanɨrɨra, ‘Mʉkʉ́lʉ! Mʉkʉ́lʉ! Tʉyʉʉrɨre mʉryaango!’ 
\v 12 Maa kaa, mweenengovi akavasea, ‘Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, sɨ navamányire tʉkʉ!’
\p
\v 13 Ivi, noo ˆvyeene viri kʉva, sa jeyyo, mʉlaange neeja sa sɨ mʉmányire sikʉ au sáa tʉkʉ.
\s1 Lusímo lwa Vatʉmami ˆVaheewa Mpía
\r (Lʉ́ka 19:11-27)
\p
\v 14 Kei, Ʉtemi wa Kurumwii wiifwɨ́ɨne na lusímo ʉlʉ. Kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ˆasaakáa akere njɨra. Akavaanɨrɨra vatʉmami vaachwe, maa akavaheera máari jaachwe valaangirirye. 
\v 15 Ʉmwɨ akamʉheera taláanta\f + \fr 25:15 \fr*\fk taláanta: \fk*\ft Nɨ isáare ra Kɨgiríki noo kʉsea mpía. Taláanta ɨmwɨ ya chúuma cha mpía nɨ ja mʉsáala wa mʉʉntʉ wa myaaka ikimi na mʉsasatʉ (16) ɨjáa.\ft*\f* isaano na wɨɨngɨ ivɨrɨ na wɨɨngɨ ɨmwɨ, kɨra mʉʉntʉ akamʉheera ja ˆvyeene lʉvɨro lwaachwe lʉrɨ. Aho, maa yeeye akakera njɨra. 
\v 16 Ʉra ˆaheewa taláanta isaano, chaangʉ akaanda jitʉmamɨra jira mpía, maa akapata taláanta jɨɨngɨ isaano. 
\v 17 Jeyyo baa ʉra wa ivɨrɨ akapata jɨɨngɨ ivɨrɨ. 
\v 18 Maa kaa, ʉra mʉtʉmami ˆajáa ahókɨɨre taláanta ɨmwɨ, ajáa adoma, akasiimba iduundu ɨsɨ, maa akiivisa ɨra mpía ya mweenenyuumba waachwe.
\p
\v 19 Sikʉ ˆjiri foo ˆjikalooke, ʉra mweenenyuumba wa vara vatʉmami akahɨndʉka na akabweeyya hesáabu novo. 
\v 20 Ʉra mʉtʉmami ˆaheewa taláanta isaano akʉʉja, akareeta jɨɨngɨ isaano. Akasea, ‘Mʉkʉ́lʉ, nɨɨnɨ ʉjáa waampeera taláanta isaano. Laanga, napátire kɨsapʉ cha taláanta jɨɨngɨ isaano.’ 
\v 21 Mweenenyuumba waachwe akamʉsea, ‘Mʉtʉmami mʉʉja na wo kiilaangiwa, wavɨ́ɨre wo kiilaangiwa kwa viintʉ viduudi, kʉvɨɨka ndɨrɨ ʉve mwiimiriri wa viintʉ ˆviri foo. Teenga wɨɨngɨre cheerwii cha mweenenyuumba waako.’ 
\v 22 Ʉra ˆajáa aheewa taláanta ivɨrɨ ne akʉʉja, akamʉsea mweenenyuumba waachwe, ‘Mʉkʉ́lʉ, ʉjáa waampeera taláanta ivɨrɨ. Laanga, napátire kɨsapʉ cha jɨɨngɨ ivɨrɨ.’ 
\v 23 Mweenenyuumba waachwe akamʉsea, ‘Mʉtʉmami mʉʉja na wo kiilaangiwa, wavɨ́ɨre wo kiilaangiwa kwa viintʉ viduudi, kʉvɨɨka ndɨrɨ wɨɨmɨrɨre ˆviri foo. Teenga cheerwii cha mweenenyuumba waako.’
\p
\v 24 Aho, ʉra mʉtʉmami ˆajáa aheewa taláanta ɨmwɨ akʉʉja, maa akasea, ‘Mʉkʉ́lʉ, nɨɨnɨ nɨjáa nataanga weewe nɨ mʉʉntʉ mʉfafu, wachwíjaa kʉʉntʉ sɨ ˆʉhaanda, na ujíingaa kʉʉntʉ sɨ ˆʉpasa mbeyʉ. 
\v 25 Sa jeyyo, nɨɨnɨ noofa, maa nkɨɨta kiivisa taláanta yaako ɨsɨ. Laanga, nɨ ɨhɨ aha ˆɨrɨ yaako.’ 
\v 26 Mweenenyuumba waachwe akamʉsea, ‘Weewe nɨ mʉtʉmami mʉvɨ na muvira! Ʉjáa wataanga nachwíjaa kʉʉntʉ sɨ ˆnahaanda, na najíingaa kʉʉntʉ sɨ ˆnapasa mbeyʉ. 
\v 27 Vyabooha ngaarɨ wavɨɨka mpía yaanɨ kwa vaantʉ vahɨ́ndʉlaa na kɨsapʉ, sa ˆndɨrɨ hɨndʉka, nsʉmʉle ˆɨrɨ yaanɨ na kɨsapʉ chaachwe.
\p
\v 28 Haaha mʉhóki ɨyo taláanta, mʉmʉheere ʉra ˆarɨ nojo ikimi. 
\v 29 Sa ʉra ˆarɨ na kɨɨntʉ, koongereriwa arɨ kʉlookya, na kʉva arɨ novyo koyokoyo. Maa kaa, ʉra ˆasiina kɨɨntʉ, vuulwa arɨ baa kɨra kidúúdi ˆarɨ nocho. 
\v 30 Haaha ʉhʉ mʉtʉmami asiina kʉnáálo mʉfweitiri na weerwii, ʉko kʉrɨ na kilwiirya, kʉʉntʉ ˆkʉrɨ kʉva na kʉrɨra no sha mayeo.’
\s1 Sikʉ ya Ʉlamu
\p
\v 31 \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ˆarɨ kʉʉja na nkongojima yaachwe na \w mirimʉ miija\w* yoosi, yeeye kiikala arɨ ichuumbi raachwe ra nkongojima yaachwe. 
\v 32 Ɨsɨ joosi ja weerʉ kiijiinga jiri mbere yaachwe,\x + \xo 25:32 \xo*\xt Laanga Isáaya 66:18; Yoéeli 3:2.\xt*\x* ne vakera arɨ ja muríisi viintʉ ˆakéraa mburi na muundi. 
\v 33 Jivɨɨka arɨ muundi mʉkono waachwe wa kʉlʉme na mburi mʉkono waachwe wa kʉmooso.
\p
\v 34 Aho, ʉwo Mʉtemi vasea arɨ vara ˆvarɨ mʉkono waachwe wa kʉlʉme, ‘Yeendi nyuunyu ˆmwatalariwa nɨ Taáta waanɨ, hokeri Ʉtemi ˆmwiimiriwa neeja keende kʉʉmbwa kwa weerʉ. 
\v 35 Sa nɨjáa na njala mʉkaampeera chóorya, nɨjáa na nyóota mʉkaanyweesha, nɨjáa mʉyeni mʉkaanteengya, 
\v 36 nɨjáa na tʉhʉ mʉkaanvɨkɨra ɨngo, nɨjáa mʉlwɨ́ɨrɨ mʉkʉʉja no kʉʉnaangirirya, na nɨjáa mʉnyololwii mʉkʉʉja no kʉʉnaanga.’
\p
\v 37 Aho, vara vawoloki mʉsea varɨ, ‘Mʉkʉ́lʉ, nɨ naadi ˆtakoona ʉrɨ na njala, tʉkakuriisha, au ʉrɨ na nyóota tʉkakʉnyweesha? 
\v 38 Nɨ naadi ˆtakoona ʉrɨ mʉyeni tʉkakʉteengya, au ʉrɨ na tʉhʉ tʉkakʉvɨkɨra? 
\v 39 Kei nɨ naadi ˆtakoona ʉrɨ mʉlwɨ́ɨrɨ, au ʉrɨ mʉnyololwii tʉkʉʉja no kʉlaanga?’ 
\v 40 Ne Mʉtemi vasea arɨ, ‘Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, ja ˆvyeene mʉvabweeyyirya ava vaaniitʉ vaduudi, mʉʉmbweeyyirya nɨɨnɨ.’
\p
\v 41 Aho, vasea arɨ vara ˆvarɨ mʉkono waachwe wa kʉmooso, ‘Isunki kwaanɨ nyuunyu ˆmwajumwa, tamanyi na mootwii wa sikʉ ˆjisiina ʉhero ˆwiimiwa neeja sa Ikʉ́ʉ́lʉ ra \w Mirimʉ Mɨvɨ\w* na mirimʉ yaachwe. 
\v 42 Sa nɨjáa na njala sɨ mwaampeera chóorya tʉkʉ, nɨjáa na nyóota sɨ mwaanyweesha tʉkʉ. 
\v 43 Nɨjáa mʉyeni sɨ mwaanteengya tʉkʉ, nɨjáa na tʉhʉ sɨ mwaanvɨkɨra ɨngo tʉkʉ, nɨjáa mʉlwɨ́ɨrɨ sɨ mʉʉja noo kʉʉnaangirirya tʉkʉ, nɨjáa mʉnyololwii sɨ mʉʉja no kʉʉnaanga tʉkʉ.’ 
\v 44 Aho, novo kuuyirya varɨ voosea, ‘Mʉkʉ́lʉ nɨ naadi ˆtakoona ʉrɨ na njala, au ʉrɨ na nyóota, au ʉrɨ mʉyeni, au ʉrɨ na tʉhʉ, au ʉrɨ mʉlwɨ́ɨrɨ, au ʉrɨ mʉnyololwii, na suusu sɨ twakʉlaanga?’ 
\v 45 Ne vasea arɨ, ‘Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, ja ˆvyeene sɨ mʉmʉbweeyyirya ʉmwɨ wa ava vaaniitʉ vaduudi, sɨ mʉʉmbweeyyirya nɨɨnɨ tʉkʉ.’ 
\v 46 Aho, avo kɨɨngɨra varɨ kʉlaɨrwa chiirʉ kwa sikʉ ˆjisiina ʉhero, maa kaa, vara vawoloki kɨɨngɨra varɨ na nkaaswii ya sikʉ ˆjisiina ʉhero.”
\c 26
\s1 Mʉryʉʉngʉ wo Mʉʉlaa Yéesu
\r (Maáriki 14:1-2; Lʉ́ka 22:1-2; Yooháani 11:45-53)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakamarikirye kʉlʉʉsa ayo yoosi, akavasea vapooji vaachwe, 
\v 2 “Taanga mwiise sikʉ ivɨrɨ ˆjiri looka kʉva ɨrɨ \w Paásika|lemma="Ngovi ya Paásika"\w* na \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* vɨɨkwa arɨ mɨkonwii ya vavɨ na muningʼinʼya varɨ \w mʉsaláabii|lemma="Mʉsaláaba"\w* fʉʉrʉ akwye wʉʉ?”
\p
\v 3 Mpɨɨndɨ ijo, vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na vawosi vajáa valʉmana balásii ya nyuumbii ya kɨtemi ya \w mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ|lemma="Veeneɨsɨ"\w* ˆasewáa Kayáafa. 
\v 4 Vakabweeyya mʉryʉʉngʉ wa iyasi sa vamʉkwaate Yéesu kimbiso na vamʉʉlae. 
\v 5 Maa kaa, vakasea, “Karɨ ɨve mpɨɨndɨ ja ɨhɨ ngovi tʉkʉ, sa karɨ jɨ kʉve na ntiribʉka tʉkʉ.”
\s1 Yéesu Yoohakwa Makuta ˆYanyʉkɨra
\r (Maáriki 14:3-9; Yooháani 12:1-8)
\p
\v 6 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa iturii ra Besanía kaayii kwa Simóoni ˆmweene asewáa ˆarɨ na \w ʉlóónda\w*, 
\v 7 mʉʉntʉ muki ʉmwɨ ajáa ʉʉja ˆarɨ na chʉ́pa ya iwye ˆrasongolwa ˆɨrɨ na makuta ˆyanyʉ́kɨraa ya iyoombe ikʉʉlʉ. Ʉwo mʉʉntʉ muki ajáa ʉʉja na hara méesii kʉʉntʉ ˆarijáa chákurya, akawuna ɨra chʉ́pa, maa akayakʉʉrɨra ayo makuta mutwii wa Yéesu. 
\v 8 Vapooji vaachwe ˆvakoone jeyyo, vakakalala voosea, “Nɨ wa che ʉsaambʉ ʉhʉ? 
\v 9 Makuta aya, ngaarɨ yawúsirwe kwa iyoombe ikʉʉlʉ, na ijo mpía jivaambirirye vakɨva!”
\p
\v 10 Yéesu ajáa ataanga miiririkano yaavo, maa akavasea, “Amwɨ moomujuuwa ʉhʉ maáma? Yeeye aantʉ́mamɨɨre kɨɨntʉ ˆchabooha. 
\v 11 Vakɨva novo mʉrɨ mpɨɨndɨ joosi, maa kaa, nɨɨnɨ sɨ ndɨrɨ kʉva na nyuunyu sikʉ joosi tʉkʉ. 
\v 12 Ʉhʉ maáma ˆakakʉʉrɨre mʉvɨrɨ waanɨ makuta, uuvíikire neeja so taahwa. 
\v 13 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, haantʉ hohoosi kʉrɨ weerʉ \w Masáare Maaja\w* ˆyarɨ variyʉlwa, ɨkɨ ˆcheene akɨtʉ́mamire ʉhʉ mʉʉntʉ muki, lʉʉswa kɨrɨ ja nkʉmbʉkɨra yaachwe.”
\s1 Yʉ́ʉda Yoolamʉla Kʉmʉvalandʉka Yéesu
\r (Maáriki 14:10-11; Lʉ́ka 22:3-6)
\p
\v 14 Aho, ʉmwɨ wa vara ikimi na vavɨrɨ, ˆaséwaa Yʉ́ʉda Isikarióoti, akadoma na kwa vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva, 
\v 15 akavasea, “Nɨ che mʉrɨ kʉʉmpeera koonɨ namʉválandukire Yéesu nɨmʉvɨɨke mɨkonwii yaanyu?” Vakamʉvarɨra mpía makumi yatatʉ (30).\x + \xo 26:15 \xo*\xt Laanga Sakaría 11:12; Matáayo 27:9.\xt*\x* 
\v 16 Na kwaandɨra aho, Yʉ́ʉda akaanda saakɨra nkalo ˆyabooha yo mʉvalandʉka Yéesu.
\s1 Kwiimya Neeja Ngovi ya Paásika
\r (Maáriki 14:12-21; Lʉ́ka 22:7-23; Yooháani 13:21-30)
\p
\v 17 Sikʉ ya ncholo ya \w ngovi ya mɨkáate sɨ ˆɨvɨ́kɨrwaa ʉsasɨ\w*, vapooji vajáa vamʉdomera Yéesu vakamuurya, “Hai woosaaka tukwiimirye neeja chóorya cha Paásika sa urye?” 
\v 18 Ne akavasea, “Tamanyi na múujii kwa mʉʉntʉ ʉmwɨ mʉmʉsee, ‘Mukiindya aséire, mpɨɨndɨ yaanɨ yafíkire, rɨɨra ndɨrɨ ngovi ya Paásika hamwɨ na vapooji vaanɨ kaayii kwaako.’ ” 
\v 19 Vapooji vakabweeyya ja ˆvyeene Yéesu ajáa avaláiriirye, vakiimya neeja chóorya cha Paásika.
\p
\v 20 Iwʉlo ˆrɨkɨɨngɨre, Yéesu akava méesii hamwɨ na vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ. 
\v 21 Na mpɨɨndɨ ˆvarijáa, Yéesu akasea, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, ʉmwɨ waanyu kʉʉnvarindʉka arɨ.” 
\v 22 Vapooji vaachwe vakavisʉʉla maatʉkʉ vii, maa vakaanda kuurya ʉmwɨ ʉmwɨ, “Mʉkʉ́lʉ, sɨ viri kʉva nɨ nɨɨnɨ tʉkʉ?” 
\v 23 Yéesu akavasea, “Ʉra ˆaríiriirye mʉkáate hamwɨ na nɨɨnɨ luumbwii noo ˆarɨ kʉʉnvarindʉka. 
\v 24 Mwaana wa Mʉʉntʉ nɨ tamanya iise no kʉʉlawa ja ˆvyeene vyaandɨkwa Masáarii ˆYarɨ Mpeho. Maa kaa, nɨ mpolaɨ kwa mʉʉntʉ ʉra ˆarɨ mʉvarindʉka! Nɨ pwee vijáa ngaarɨ baa sɨ avyaalwa.” 
\v 25 Yʉ́ʉda ʉra mʉvalanduki waachwe akamʉsea, “Mukiindya, kɨkomi sɨ nɨɨnɨ tʉkʉ?” Yéesu akamʉsea, “Weewe ulúusire.”
\s1 Chóorya cha Mweenevyoosi
\r (Maáriki 14:22-26; Lʉ́ka 22:14-20; 1 Vakoríinto 11:23-25)
\p
\v 26 Mpɨɨndɨ ˆvarijáa, Yéesu akatoola mʉkáate, akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ, akʉʉbendʉlabendʉla, maa akavaheera vapooji vaachwe yoosea, “Tooli, murye, ʉhʉ nɨ mʉvɨrɨ waanɨ.” 
\v 27 Aho, akatoola ndʉvo, akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ akavaheera yoosea, “Tooli voosi munywe \w diváai\w* fuma nduvwii ɨhɨ. 
\v 28 Ɨhɨ nɨ sakami yaanɨ ya \w mʉháko\w*, sakami ˆyookiitwa sa ˆvarɨ foo vaseyyiriwe ʉvɨ. 
\v 29 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, sɨ ndɨrɨ kʉnywa kei ɨhɨ diváai ya sabíibu tʉkʉ, fʉʉrʉ sikʉ ˆndɨrɨ kiinywa ifya hamwɨ na nyuunyu \w Ʉtemii wa Taáta|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* waanɨ.”
\p
\v 30 ˆVakɨɨmbe lwɨɨ́mbo, vakalooka na Luulwii lwa \w Mɨseitúuni\w*.
\s1 Yéesu Yoolʉʉsa Peéteri Sea Arɨ sɨ Amʉmányire Tʉkʉ
\r (Maáriki 14:27-31; Lʉ́ka 22:31-34; Yooháani 13:36-38)
\p
\v 31 Aho, Yéesu akavasea, “Uchikʉ ʉhʉ wa isikʉ voosi kʉʉndeka mʉrɨ. Sa Masáare ˆYarɨ Mpeho yasea,
\q1 ‘Kʉmʉvaa ndɨrɨ muríisi,
\q2 na muundi ja mpuka yaachwe jiipase.’\x + \xo 26:31 \xo*\xt Laanga Sakaría 13:7.\xt*\x*
\p
\v 32 Maa kaa, ˆndɨrɨ fʉfʉka, valongorera ndɨrɨ na ɨsɨ ya \w Galiláaya\w*.” 
\v 33 \w Peéteri\w* akamʉsea Yéesu, “Baa koonɨ voosi varɨ kʉreke weewe, nɨɨnɨ sɨ ndɨrɨ kʉreka vii kaa tʉkʉ.” 
\v 34 Yéesu akamʉsea, “Kɨmaarɨ kaa nookuwyɨɨra, uchikʉ ʉhʉ nkʉkʉlʉme sɨ ɨnavɨɨka, lʉʉsa ʉrɨ sɨ wʉʉmányire tʉkʉ katatʉ.” 
\v 35 Peéteri akamʉsea, “Koonɨ baa nɨ mpaka nkwye, kukwya ndɨrɨ hamwɨ na weewe, sɨ ndɨrɨ sea sɨ nakʉmányire tʉkʉ.” Baa vara vapooji vɨɨngɨ vakalʉʉsa vivira.
\s1 Yéesu Yoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ Luulwii lwa Mɨseitúuni
\r (Maáriki 14:32-42; Lʉ́ka 22:39-46)
\p
\v 36 Aho, Yéesu akafika na vapooji vaachwe Getisemáane, ʉko akavasea, “Ikali aha, nɨɨnɨ tamanya niise na hara mbere noo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ.” 
\v 37 Akamʉsʉmʉla Peéteri na vaana vavɨrɨ va Sebedáayo, na mpɨɨndɨ ˆvatamanyáa, mʉtɨma waachwe ʉkafɨrɨra kʉnʉ yookiiteera ʉsʉʉngʉ. 
\v 38 Aho, akavasea, “Mʉtɨma waanɨ wookaava kende nkwye. Ikali aha, mʉkeeshe chɨrɨrɨ hamwɨ na nɨɨnɨ.” 
\v 39 ˆAkaseese na mbere kiduudi, akalaala ɨsɨ na ɨnda akamʉloomba Mʉlʉʉngʉ yoosea, “Taáta waanɨ, koonɨ viri dahɨka ndʉvo ɨhɨ yaandooke, maa kaa, sɨ ɨve ja ˆvyeene noosaaka tʉkʉ, ɨve ja ˆvyeene woosaaka weewe.”
\p
\v 40 Akatamanya na kwa vara vapooji vaachwe vatatʉ, akavashaana valɨ́ɨre. Akamʉsea Peéteri, “Arumi, mwasíindirwe keesha na nɨɨnɨ baa kwa isaa rɨmwɨ vii wʉʉ? 
\v 41 Keeshi na mʉloombe sa karɨ jɨ mwɨɨngɨre mʉtehwii tʉkʉ. Mʉtɨma wɨɨ́mɨre neeja kʉtʉmama wʉʉja, maa kaa, wasíindwaa sa mʉvɨrɨ usiina ngururu tʉkʉ.”
\p
\v 42 Akatamanya kei lwa kavɨrɨ no mʉloomba Mʉlʉʉngʉ yoosea, “Taáta waanɨ, koonɨ ndʉvo ɨhɨ ya uturikiri sɨ viri dahɨka yʉʉnehe, ndɨɨre kwiinywa, haaha ˆvyeene woosaaka vikiimane.” 
\v 43 Kei ˆakahɨndʉke, akavashaana valɨ́ɨre, miiso yaavo yajáa yaréheriiwe nɨ tʉlo.
\p
\v 44 Akavareka, akatamanya lwa katatʉ no mʉloomba Mʉlʉʉngʉ kwa masáare yayara. 
\v 45 Aho, akadoma na kwa vara vapooji vaachwe akavasea, “Nyuunyu mʉkaarɨ mʉlɨ́ɨre no hʉmʉlʉka wʉʉ? Laangi, mpɨɨndɨ jafíkire, Mwaana wa Mʉʉntʉ varindʉkwa iise na vɨɨkwa iise mɨkonwii ya vavɨ. 
\v 46 Inuki, hendi tʉlooke! Laangi, ʉra ˆyoojokʉʉnvarindʉka afíkire!”
\s1 Yéesu Yoovarindʉkwa na Yookwaatwa
\r (Maáriki 14:43-50; Lʉ́ka 22:47-53; Yooháani 18:3-12)
\p
\v 47 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa akaarɨ yoolʉʉsɨka novo, Yʉ́ʉda ʉmwɨ wa vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ akafika. Yeeye ajáa ʉʉjanʼya na vaantʉ ˆvarɨ foo ˆvarɨ na nyaasʉka na nkusi. Ava ˆvajáa vatúmirwe nɨ vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na nɨ vawosi. 
\v 48 Haaha ʉra ˆamʉvalandʉkáa Yéesu ajáa ahʉ́mwɨɨre valaɨra isháara yoosea, “Ʉra ˆndɨrɨ mʉsʉndɨra ja noomuluumbya, noo yeeye, mʉkwaati.” 
\v 49 Yʉ́ʉda akahʉlʉlʉka na kʉrɨ Yéesu, akamuluumbya, “Lʉmbɨ ee Mukiindya!” Maa, akamʉsʉndɨra. 
\v 50 Yéesu akamʉsea, “Kɨjeengi, tʉmama ˆcheene chakʉréetire.” Aho, vara vaantʉ vakaseesa, vakamʉkwaata Yéesu, maa vakamʉvɨɨka mɨkonwii yaavo.
\p
\v 51 Hahara, ʉmwɨ wa vara ˆvajáa na Yéesu ˆakoone jeyyo, akakʉʉla nyaasʉka njatwii, akamʉtema kutu dúú mʉtʉmami wa mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ. 
\v 52 Yéesu akamʉsea, “Hɨndʉla nyaasʉka yaako na njatwii, sa voosi vara ˆvʉʉ́laa na nyaasʉka, novo kukwya varɨ kwa nyaasʉka. 
\v 53 Sa che wookiisea sɨ ndɨrɨ daha kʉmʉloomba Taáta waanɨ aandetere haaha jei kʉlookya mayana ikimi na yavɨrɨ (12,000) ya valwi nkoondo va \w mirimʉ miija\w*? 
\v 54 Maa kaa, koonɨ nabwéeyyiirye jeyyo, joolɨ Masáare ˆYarɨ Mpeho yarɨ kiimana yara ˆyasea ivi nɨ mpaka vifʉmɨre jei?”
\p
\v 55 Mpɨɨndɨ ijo, Yéesu akɨɨsea ɨra mpuka ya vaantʉ, “Nɨɨnɨ ndɨrɨ mʉhóki vaantʉ viintʉ, muújire noo kʉʉnkwaata na nyaasʉka na nkusi wʉʉ? Sikʉ joosi nɨjáa na nyuunyu noovariyʉla waámii wa \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w*. Amwɨ sɨ mwaankwaatáa kʉra? 
\v 56 Aya yoosi yafʉ́mɨɨre sa masáare ya \w valáali na mʉtwe\w* yara ˆvaandɨka Masáarii ˆYarɨ Mpeho yakiimane.” Aho, vapooji voosi vakamʉreka, maa vakatɨɨja.
\s1 Yéesu Mbere ya Mweeneɨsɨ Mʉkʉʉlʉ
\r (Maáriki 14:53-65; Lʉ́ka 22:54-55, 63-71; Yooháani 18:13-14, 19-24)
\p
\v 57 Vara ˆvajáa vamʉkwáatire Yéesu, vakamʉtwaala na kwa Kayáafa, mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ, ʉko \w vakiindya va Miiro\w* na vawosi vajáa valʉ́mɨɨne. 
\v 58 Maa kaa, Peéteri ajáa amutúubire Yéesu kwa kʉlɨ fʉʉrʉ waámii ya mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ. Akɨɨngɨra, maa akiikala hamwɨ na valʉkalʉka, sa oone ˆcheene kɨrɨ fʉmɨra.
\p
\v 59 Vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva hamwɨ na \w Balása Nkʉʉlʉ\w* yoosi ya \w Vayahúudi\w* vasaakɨráa ʉshahíidi wa ʉloongo kʉrɨ Yéesu sa vadahe kʉmʉʉlaa. 
\v 60 Maa kaa, sɨ vapata kɨɨntʉ tʉkʉ, baa neembe mashahíidi ˆvarɨ foo va ʉloongo vɨɨmáa mbere.
\p Maa reerʉ, mashahíidi vavɨrɨ vakafʉmɨra, 
\v 61 vakasea, “Ʉhʉ mʉʉntʉ asea, ‘Daha ndɨrɨ kwiigirimʉla Kaaya Njija ya Mʉlʉʉngʉ\f + \fr 26:61 \fr*\fk Kaaya Njija ya Mʉlʉʉngʉ: \fk*\ft Kaaya Njija ˆngʼeene Yéesu alʉʉsáa aha nɨ mʉvɨrɨ waachwe. Kʉbomola no kɨɨjeenga kei kwa sikʉ itatʉ yoonekya kukwya no fʉfʉka kwaachwe. \ft*\f* na nɨɨjeenge kei kwa sikʉ itatʉ.’ ” 
\v 62 Aho, mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ akiinʉka, maa akamʉsea Yéesu, “Sɨ wookuuyirya kɨɨntʉ chochoosi tʉkʉ wʉʉ? Aya masáare ava vaantʉ ˆvookusitaakya nɨ kɨɨntʉ che?” 
\v 63 Maa kaa, Yéesu akakirinya. Mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ akamʉsea, “Kʉbweeyya niise wiilahe mbere ya Mʉlʉʉngʉ ˆArɨ Nkaasʉ, tʉwyɨɨre koonɨ weewe noo \w Masía\w*, \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w*.” 
\v 64 Yéesu akasea, “Weewe ulúusire. Maa kaa, nɨ kʉvawyɨɨra niise voosi, kwaandɨra haaha kʉmoona mʉrɨ Mwaana wa Mʉʉntʉ iíkyɨɨre mʉkono wa kʉlʉme wa Mweenengururu,\x + \xo 26:64a \xo*\xt Laanga Sabúuri 110:1.\xt*\x* yookʉʉja mweeri ya machu ya kurumwii.”\x + \xo 26:64b \xo*\xt Laanga Danyéeli 7:13.\xt*\x*
\p
\v 65 Aho, mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ akamoola ɨngo jaachwe na nkalari yoosea, “Ahíintikire! Ʉshahíidi wa che kei toosaaka? Laangi, nyuunyu mwatéɨɨre ʉwo uhiintiki. 
\v 66 Joolɨ moolamʉla?” Vakamʉsea, “Akiimana akwye.” 
\v 67 Aho, vakamʉchwɨɨra matɨ kishwii na vɨɨngɨ vakamʉvaa ngúumi. Vɨɨngɨ vakamʉhapʉla makóofi 
\v 68 na vakamʉhenchʉla voosea, “Weewe Masía, hoonɨ taanga nɨ ani ˆakʉváire?”
\s1 Peéteri Yoosea sɨ Amʉmányire Yéesu Tʉkʉ
\r (Maáriki 14:66-72; Lʉ́ka 22:56-62; Yooháani 18:15-18, 25-27)
\p
\v 69 Haaha mpɨɨndɨ ijo joosi, Peéteri ajáa iíkyɨɨre weerwii ʉko waámii. Mʉtʉmami ʉmwɨ wa kɨɨntʉ kiki akamʉseeserera Peéteri, maa akamʉsea, “Baa weewe nɨ hamwɨ waarɨ na Yéesu wa Galiláaya.” 
\v 70 Maa kaa, Peéteri akasiita mbere ya voosi yoosea, “Sɨ nootaanga baa ɨkɨ ˆwoolʉʉsa tʉkʉ!”
\p
\v 71 Aho, Peéteri akɨɨtookɨɨma mutiryaangwii wa waámii, mʉtʉmami wɨɨngɨ wa kɨɨntʉ kiki akamoona Peéteri, maa akavasea vaantʉ ˆvajáa aho, “Ʉhʉ nɨ hamwɨ aarɨ na Yéesu wa Nasaréeti.” 
\v 72 Peéteri akasiita kei ko kiilaha yoosea, “Sɨ namʉmányire ʉwo mʉʉntʉ tʉkʉ!” 
\v 73 Mpɨɨndɨ kiduudi vaantʉ ˆvajáa viímire aho, vakamʉseeserera, maa vakamʉsea, “Kɨkomi weewe ʉrɨ ʉmwɨ waavo, sa baa ndʉʉsɨka yaako yookoonekya.” 
\v 74 Aho, Peéteri akaanda kwiijuma yeemweene, na iilaháa yoosea, “Kɨmaarɨ! Sɨ namʉmányire ʉwo mʉʉntʉ tʉkʉ!” Haaho, nkʉkʉlʉme ɨkavɨɨka. 
\v 75 Aho, Peéteri akakʉmbʉkɨra masáare ˆajáa awyɨ́ɨrɨɨrwe nɨ Yéesu, “Nkʉkʉlʉme sɨ ɨnavɨɨka, sea ʉrɨ sɨ waamányire tʉkʉ katatʉ.” Aho, maa re akafuma na weerwii akɨɨtoorɨra maatʉkʉ vii.
\c 27
\s1 Yéesu Yootwaalwa na kwa Gávana Piláato
\r (Maáriki 15:1; Lʉ́ka 23:1-2; Yooháani 18:28-32)
\p
\v 1 ˆKʉkamwaae, vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva voosi na vawosi vakalamʉla kʉmʉʉlaa \w Yéesu\w*. 
\v 2 Vakamuchuunga pɨɨ́ngʉ, vakamʉtwaala na kwa \w Piláato\w*, gávana wa ɨsɨ ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w*, maa vakamʉkwaatya kwaachwe.
\s1 Yʉ́ʉda Yookiikuva
\r (Mɨrɨmo ya Vatumwi 1:18-19)
\p
\v 3 Haaha Yʉ́ʉda ʉhʉ ˆajáa amʉválandukire ˆakoone Yéesu ahʉ́mwɨɨre heewa irya, akiivairya mbiri, maa akavahɨndʉrɨra vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na vawosi jira mpía makumi yatatʉ (30). 
\v 4 Akavasea, “Nahóniirye kʉmʉtoola mʉʉntʉ ˆasiina ʉvɨ ʉʉlawe.” Maa kaa, voovo vakamʉsea, “Ayo ˆwootuwyɨɨra yasiina nyambirirya kʉrɨ suusu tʉkʉ, nɨ yaako mweeneevyo.” 
\v 5 Akajifweitɨra ijo mpía makumi yatatʉ na \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w*, maa akatamanya no kiikuva.
\p
\v 6 Vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva vakajitoola ijo mpía, maa vakasea, “\w Miiro\w* yakaanʼya kujisaangya iji mpía na mpía ja Kaaya Njija, sa nɨ mpía ja sakami.” 
\v 7 Aho, vakalʉma sáare, maa vakalamʉla kujiwʉrɨra iwʉnda ra kɨrongorongo rɨve haantʉ ho taahɨra vayeni. 
\v 8 Noo ˆchooreka fʉʉrʉ isikʉ, ɨro iwʉnda raséwaa Iwʉnda ra Sakami. 
\v 9 Jeyyo, masáare ya Yeremía \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* yakakiimana, “Vajáa vasʉmʉla jira mpía makumi yatatʉ, iyoombe ˆapaangɨrwa nɨ vaantʉ va \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w*. 
\v 10 Ijo mpía vakawʉrɨra iwʉnda ra kɨrongorongo, ja ˆvyeene \nd Ijʉva\nd* aandairirya.”\x + \xo 27:10 \xo*\xt Laanga Sakaría 11:12-13; Yeremía 19:1-13; 32:6-9; Matáayo 26:15.\xt*\x*
\s1 Yéesu Mbere ya Piláato
\r (Maáriki 15:2-5; Lʉ́ka 23:3-5; Yooháani 18:33-38)
\p
\v 11 Haaha, vakamwiimya Yéesu mbere ya gávana Piláato, ne Piláato akamuurya, “Weewe noo mʉtemi wa \w Vayahúudi\w* wʉʉ?” Yéesu akamʉsea, “Weewe ulúusire.” 
\v 12 Maa kaa, vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na vawosi ˆvakamusitaakye, yeeye sɨ uuyirya isáare tʉkʉ. 
\v 13 Piláato akamuurya, “Sɨ wooteera nɨ masáare yangaɨ vookusitaakya tʉkʉ wʉʉ?” 
\v 14 Maa kaa, Yéesu sɨ uuyirya baa isáare rɨmwɨ tʉkʉ, ʉwo gávana akatʉlʉvala maatʉkʉ vii.
\s1 Yéesu Yooheewa Irya ro Kʉʉlawa
\r (Maáriki 15:6-15; Lʉ́ka 23:13-25; Yooháani 18:39–19:16)
\p
\v 15 Haaha, sikʉ ja \w ngovi ya Paásika\w*, gávana ajáa aviijuvirya Vayahúudi kʉmʉchʉngʉrɨra mufúungwa ʉmwɨ ˆmweene varɨ saaka. 
\v 16 Mpɨɨndɨ ijo, kʉjáa kwatɨɨte mufúungwa ʉmwɨ ˆajáa ataangɨkana maatʉkʉ vii sa ʉvɨ, ˆasewáa Baráaba. 
\v 17 Sa jeyyo, vaantʉ ˆvakiijiinge, Piláato akavuurya, “Nɨ ani moosaaka nɨmʉchʉngʉrɨre kati ya ava vavɨrɨ, Baráaba au Yéesu ˆaséwaa \w Masía\w*?” 
\v 18 Ajáa alʉʉsa jeyyo sa ajáa ataanga vajáa vamusítakiirye Yéesu kwaachwe sa kɨvɨna.
\p
\v 19 Mpɨɨndɨ Piláato ˆajáa iíkyɨɨre aho ichuumbii raachwe ro lamʉrɨra, muki waachwe akamʉtwaarɨra mʉlomo, “Karɨ jɨ ʉmʉbweeyyirye ʉvɨ wowoosi mʉʉntʉ ʉwo mʉwoloki tʉkʉ, sa nɨɨnɨ natʉ́rɨkɨɨre maatʉkʉ vii noolootera sa yeeye uchikʉ ʉhʉ.” 
\v 20 Maa kaa, vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na vawosi vakavasoonka vaantʉ valoombe Baráaba achʉngʉrɨrwe na Yéesu ʉʉlawe. 
\v 21 Aho, gávana akavuurya, “Nɨ ani moosaaka nɨmʉchʉngʉrɨre kati ya ava vavɨrɨ?” Voovo vakamʉsea, “Baráaba!” 
\v 22 Piláato akavuurya, “Haaha che ndɨrɨ mʉbweeyya Yéesu ˆaséwaa Masía?” Voosi vakasea, “Aningʼiniwe \w mʉsaláabii|lemma="Mʉsaláaba"\w* fʉʉrʉ akwye!” 
\v 23 Ne akavuurya, “Sa che? Ʉvɨ che abwéeyyiirye?” Voovo vakatuuba tʉla isóso voosea, “Aningʼiniwe mʉsaláabii fʉʉrʉ akwye!”
\p
\v 24 Piláato ˆakoone hasiina yooseesya tʉkʉ na baa ʉsaambʉ waándire, ajáa atoola maaji, maa akooyya mɨkono yaachwe mbere ya vaantʉ yoosea, “Nɨɨnɨ nsiina ʉvɨ mweeri ya inkwya ya ʉhʉ mʉʉntʉ tʉkʉ. Ɨrɨ isáare nɨ mweeri yaanyu rɨrɨ, rɨlaangi.” 
\v 25 Vaantʉ voosi vakasea, “Sakami yaachwe ɨveere mweeri yiiswi na vaana viiswi.” 
\v 26 Aho, Piláato akamʉchʉngʉrɨra Baráaba fuma mʉnyololwii sa voovo, maa kaa, akalairirya Yéesu avawe \w mɨjeléedi\w* maa akamʉtoola aningʼiniwe mʉsaláabii fʉʉrʉ akwye.
\s1 Valʉkalʉka Voomʉhena Yéesu
\r (Maáriki 15:16-20; Yooháani 19:2-3)
\p
\v 27 Aho, valʉkalʉka va gávana vakamʉtwaala Yéesu na ijuumbii ra kɨtemi ra Piláato ˆrɨséwaa Puraitória. Ʉko, valwi nkoondo voosi vakiijiinga kʉmʉrɨɨngɨrɨra Yéesu. 
\v 28 Vakamufumya ɨngo jaachwe, maa vakamʉvɨkɨra ɨngo ˆɨrɨ gyaa atɨ ja mʉtemi. 
\v 29 Aho, vakalʉka kɨsasaavo cha miíwa, vakamʉvɨkɨra mutwii, vakamʉkwaatya dʉʉrɨ mʉkonwii waachwe wa kʉlʉme, maa de vandoomwiinamɨra, voomʉhenchʉla voosea, “Lamʉkyaade ee aaɨ, mʉtemi wa Vayahúudi!” 
\v 30 Vakamʉchwɨɨra matɨ, vakatoola ɨra dʉʉrɨ vakatuuba mʉvaa noyo mutwii. 
\v 31 ˆVakahʉmʉle kʉmʉhenchʉla, vakamufumya ɨra ɨngo ˆɨrɨ gyaa, maa vakamʉvɨkɨra ɨngo jaachwe kei. Aho, vakamʉtwaala fʉʉrʉ weerwii ya múuji noo muningʼinʼya mʉsaláabii fʉʉrʉ akwye.
\s1 Yéesu Yooningʼiniwa Mʉsaláabii Fʉʉrʉ Akwye
\r (Maáriki 15:21-32; Lʉ́ka 23:26-43; Yooháani 19:17-27)
\p
\v 32 Njirii, vakalʉmana na mʉʉntʉ ʉmwɨ fuma múujii wa Kɨréene\f + \fr 27:32 \fr*\fk Kɨréene: \fk*\ft Ʉhʉ nɨ múuji ˆʉjáa kʉra Afɨrɨka kaskasíini. Ʉko, Vayahúudi ˆvarɨ foo viikaláa, baa Simóoni nɨ ʉmwɨ wa Vayahúudi ˆveene vʉʉjáa na Yerusaléemu na ngovii ya Paásika. \ft*\f* ˆaséwaa Simóoni. Valwi nkoondo vakamʉdoomererya avaale mʉsaláaba wa Yéesu. 
\v 33 Na ˆvakafike haantʉ ˆhaséwaa Goligóota, noo kʉsea Kɨsááya cha Mʉtwe, 
\v 34 valwi nkoondo vakamʉheera Yéesu \w diváai\w* ˆyasaangiwa na kɨsʉʉngʉ so seyya makuundi,\x + \xo 27:34 \xo*\xt Laanga Sabúuri 69:21.\xt*\x* maa kaa, yeeye ˆakɨɨsaɨre, akasiita kʉnywa.
\p
\v 35 ˆVakahʉmʉle kumuningʼinʼya mʉsaláabii, vakiigavɨra ɨngo jaachwe ko vaa mbare.\x + \xo 27:35 \xo*\xt Laanga Sabúuri 22:18.\xt*\x* [Jeyyo, isáare rɨra ˆralʉʉswa nɨ mʉláali na mʉtwe rɨkakiimana, “Viigavɨra mɨrwaalo yaanɨ, kati yaavo na ɨngo yaanɨ vakɨɨvaɨra mbare.”]\fig Vookiigavɨra ɨngo ja Yéesu ko vaa mbare|alt="dividing his clothes by casting lots" src="DN00493b.tif" size="span" copy="United Bible Societies, 1989, Nairobi, Kenya" ref="27:35"\fig* 
\v 36 Vakiikala, vakatuuba kʉmʉlaangirirya. 
\v 37 Mweeri ya mʉtwe waachwe vakavɨɨka ishitáaka ˆraandɨkwa, “\sc Ʉhʉ nɨ Yéesu, mʉtemi wa Vayahúudi\sc*.” 
\v 38 Viívi vavɨrɨ vajáa vaningʼiniwa mɨsaláabii hamwɨ ne, ʉmwɨ mʉkono wa kʉmooso na wɨɨngɨ mʉkono wa kʉlʉme, kɨra mʉʉntʉ mʉsaláabii waachwe.
\p
\v 39 Vaantʉ vara ˆvalookáa na aho, \w vamʉtʉkɨráa|lemma="Tʉkɨra"\w* voosingisya mɨtwe kwa heenchʉ voosea, 
\v 40 “Hoonɨ ta ilaange, atɨ girimʉla ʉrɨ Kaaya Njija na wɨɨjeenge kwa sikʉ itatʉ? Haaha ilamurirye we mweeneevyo. Koonɨ kɨkomi weewe nɨ \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w*, kiima aho mʉsaláabii!” 
\v 41 Baa vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva, hamwɨ na vawosi na \w vakiindya va Miiro\w* vakamʉhenchʉla voosea, 
\v 42 “Avalamuriryáa vɨɨngɨ, amwɨ yoosiindwa kiilamurirya yeemweene? Atɨ yeeye nɨ mʉtemi wa Isiraéeli! Hoonɨ nɨ akiime mʉsaláabii naasu tumurume. 
\v 43 Yeeye amwiiláangyaa Mʉlʉʉngʉ, na ajáa alʉʉsa yeeye nɨ Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ, haaha Mʉlʉʉngʉ nɨ amʉlamurirye koonɨ yoomʉsaaka.” 
\v 44 Baa vara ˆvajáa vaníngʼiniiwe mɨsaláabii hamwɨ ne, vakamʉtʉkɨra.
\s1 Yéesu Yookwya Mʉsaláabii
\r (Maáriki 15:33-41; Lʉ́ka 23:44-49; Yooháani 19:28-30)
\p
\v 45 Kwandɨra mpɨɨndɨ ja mpoloonge fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ja cháámuusi, kilwiirya kɨkakʉnɨkɨrɨra ɨsɨ yoosi. 
\v 46 Mpɨɨndɨ jo kiimikirirya ja cháámuusi, Yéesu akarɨra na ngururu yoosea, \it “Éeli, Éeli láama sabakɨtáani?”\it* noo kʉsea, “Ee Mʉlʉʉngʉ, Ee Mʉlʉʉngʉ, amwɨ waandékire?”\x + \xo 27:46 \xo*\xt Laanga Sabúuri 22:1.\xt*\x* 
\v 47 Maa kaa, vamwɨ va vaantʉ ˆvajáa hara ˆvakateere jeyyo, maa vakasea, “Ʉhʉ, yoomʉkemera \w Elía\w*.”\x + \xo 27:47 \xo*\xt Laanga 2 Vatemi 2:11; Maláaki 4:5.\xt*\x* 
\v 48 Ʉmwɨ waavo akatamanya chaangʉ, akatukya kɨɨntʉ ˆkɨrɨ monyomonyo diváaii ˆyasasʉka, akakɨfarɨmbɨrɨra isaangii, maa akamʉheera anywe. 
\v 49 Maa kaa, vɨɨngɨ vakasea, “Reki toone koonɨ Elía arɨ kʉʉja noo mʉlamurirya.” 
\v 50 Maa reerʉ, Yéesu akaana kei vikʉlʉkʉʉlʉ, aho, akawulala.
\p
\v 51 Haaho, \w ipasía ra Kaaya Njija\w* rɨkaatʉka katɨ na katɨ fuma mweeri fʉʉrʉ ɨsɨ, ɨsɨ ɨkasɨngɨsɨka na myaalaliwye ɨkaatʉka. 
\v 52 \w Mbɨrɨ́ɨ́ra\w* jikakʉnʉkʉka na mɨvɨrɨ ya vaaja vara ˆvajáa vaakwya ɨkafʉfʉka. 
\v 53 Yéesu ˆakafʉfʉke, avo vaantʉ vakafuma mbiríírii, na vakatamanya na múujii mʉʉja na vakavafʉmɨra vaantʉ ˆvarɨ foo.
\p
\v 54 Ʉra mʉkʉ́ʉ́lʉ wa valwi nkoondo na vara ˆvajáa ne voomʉlaangirirya Yéesu ˆvakoone kɨra kitiíntima na yara yoosi ˆyajáa yafʉ́mɨɨre, vakoofa mʉnʉmʉʉnʉ, voosea, “Ʉhʉ kɨkomi nɨ Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ aarɨ.”
\p
\v 55 Kʉjáa kwatɨɨte vaantʉ vaki ˆvarɨ foo ˆvalaangáa ayo kwa kʉlɨ. Avo vajáa vamutuuba Yéesu fuma \w Galiláaya\w* sa vɨndoomʉtʉmamɨra. 
\v 56 Kʉrɨ vamwɨ vaavo, ˆajáa amwaarɨ, \w Maríia Makɨdaléena\w*, Maríia íyo waala Yaakúupu na Yóose, na íyo waala vaana va Sebedáayo.
\s1 Kʉtaahwa kwa Yéesu
\r (Maáriki 15:42-47; Lʉ́ka 23:50-56; Yooháani 19:38-42)
\p
\v 57 Haaha iwʉlo ˆrɨkɨɨngɨre, ajáa ʉʉja musúngaati ʉmwɨ fuma múuji wa Arimatáaya ˆasewáa Yooséefu. Ʉhʉ ne nɨ mʉpooji wa Yéesu ajáa. 
\v 58 Akamʉdomera Piláato noo koomʉloomba mʉvɨrɨ wa Yéesu. Piláato akalairirya aheewe. 
\v 59 Yooséefu akʉʉsʉmʉla mʉvɨrɨ, akʉʉfarɨmbɨrɨra sáanda ya \w kɨtáani\w* cha kikomi, 
\v 60 maa akʉʉvɨɨka mbiríírii yaachwe mweeneevyo. Ɨyo mbɨrɨ́ɨ́ra ya mpaanga nɨ ifya na ɨjáa yabokwa mwaalaliwyii. Aho, akafingiritya iwye ikʉlʉkʉʉlʉ, yoorifintamya mʉryaangwii wa mbɨrɨ́ɨ́ra, maa akalooka. 
\v 61 Maríia Makɨdaléena na ʉra Maríia wɨɨngɨ vajáa vamwaarɨ aho haantʉ viíkyɨɨre kʉlaanga mbɨrɨ́ɨ́ra.
\s1 Valʉkalʉka Mbiríírii
\p
\v 62 Lomʉtóondo yaachwe nɨ sikʉ ya \w Sabáato\w* ɨjáa, vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na \w Mafarisáayo\w* vakatamanya na kwa Piláato. 
\v 63 Vakamʉsea Piláato, “Mʉkʉ́lʉ, takʉ́mbʉkɨɨre, ʉra mʉkwaata de akwye ajáa asea, ‘Sikʉ itatʉ ˆjiri looka, fʉfʉka ndɨrɨ.’ 
\v 64 Sa jeyyo, ʉlairirye mbɨrɨ́ɨ́ra ɨlaangiririwe kamwɨ fʉʉrʉ sikʉ ya katatʉ. Koonɨ sɨ jeyyo, vapooji vaachwe ifaanaa vʉʉje, viive mʉvɨrɨ waachwe na vavawyɨɨre vaantʉ afúfukire fuma inkwyii. Ʉkwaata ʉhʉ wo kiimikirirya kʉva ʉrɨ wavɨɨha kʉlookya wa ncholo.”
\p
\v 65 Piláato akavasea, “Nyuunyu sumuli valʉkalʉka. Tamanyi mʉkɨɨvɨɨkɨre valʉkalʉka va kɨkomi ja ˆvyeene mʉrɨ daha.” 
\v 66 Sa jeyyo, vakatamanya na valʉkalʉka sa vakalaangirirye mbɨrɨ́ɨ́ra kɨkomi, vakavaa mɨtooso rɨra iwye na vakavɨɨka ʉlaangiriryi.
\c 28
\s1 Kʉfʉfʉka kwa Yéesu
\r (Maáriki 16:1-10; Lʉ́ka 24:1-12; Yooháani 20:1-10)
\p
\v 1 \w Sabáato\w* ˆɨkalooke namʉtóondo dwɨɨ sikʉ ya Jumapɨ́ɨrɨ,\f + \fr 28:1 \fr*\fk Jumapɨ́ɨrɨ: \fk*\ft Kɨgiríki aha chalʉʉsa sikʉ ya ncholo ya júma. Kwa Vayahúudi júma yaandáa sikʉ ya Jumapɨ́ɨrɨ na yasɨrɨkɨrɨráa na sikʉ ya Sabáato noo kʉsea Jumamóosi.\ft*\f* \w Maríia Makɨdaléena\w*, na ʉra Maríia wɨɨngɨ vajáa vadoma noo laanga \w mbɨrɨ́ɨ́ra\w* ya mpaanga ɨra ˆɨjáa yabokwa mwaalaliwyii.
\p
\v 2 Koonka, kitiíntima kɨkʉʉlʉ kɨkafʉmɨra sa \w murimʉ mʉʉja|lemma="Mirimʉ miija"\w* wa Ijʉva ʉjáa wakiima fuma kurumwii, ʉkafingiritya rɨra iwye, maa ʉkariikarɨra. 
\v 3 Ʉwo murimʉ buuwo yaachwe ɨjáa nɨ ja lʉlávo, na ɨngo jaachwe jijáa jeera ja mawye ya mbula. 
\v 4 Vara valʉkalʉka va mbɨrɨ́ɨ́ra vajáa voofa maatʉkʉ vii, vakatetema fʉʉrʉ vakava ja ˆvaakwya.
\p
\v 5 Ʉra murimʉ mʉʉja ʉkavasea vara vaantʉ vaki, “Koofi tʉkʉ, sa taanga niise nɨ mʉsaakɨra mwiise \w Yéesu\w* ʉra ˆaningʼiniiwé \w mʉsaláabii|lemma="Mʉsaláaba"\w* fʉʉrʉ akakwya. 
\v 6 Asiina aha tʉkʉ, afúfukire ja ˆvyeene asea. Yeendi mʉlaange haantʉ ˆalaariiwé. 
\v 7 Haaha tamanyi chaangʉ mʉkavasee vapooji vaachwe, ‘Afúfukire fuma inkwyii, ne longoola iise na \w Galiláaya\w*. Ʉko moona mʉrɨ.’\x + \xo 28:7 \xo*\xt Laanga Matáayo 26:32.\xt*\x* Laangi, nahʉ́mwɨɨre vawyɨɨra.”
\p
\v 8 Jeyyo, vara vaantʉ vaki vakiinʉka hara varɨ na cheerʉ mʉnʉmʉʉnʉ kʉnʉ vɨɨ́ngɨɨrwe nɨ woowa, vakafuma \w mbiríírii|lemma="Mbɨrɨ́ɨ́ra"\w* itɨ́ɨjo vakatamanya noo vawyɨɨra vapooji vaachwe ɨrɨ isáare. 
\v 9 Koonka, Yéesu akalʉmana novo akavasea, “Lʉmbɨ niijo!” Vara vaantʉ vaki vakamʉseeserera, vakachwaama, vakakwaata majeo yaachwe, vakamwiinamɨra. 
\v 10 Aho, Yéesu akavasea, “Koofi tʉkʉ. Tamanyi mʉkavawyɨɨre vandʉʉ vaanɨ vatamanye na Galiláaya, ʉko kʉʉnyona varɨ.”
\s1 Valʉkalʉka Vootwaala Mʉlomo
\p
\v 11 Mpɨɨndɨ vara vaantʉ vaki ˆvajáa njirii vootamanya, vamwɨ va vara valʉkalʉka ˆvɨɨmɨrɨráa mbɨrɨ́ɨ́ra vajáa vatamanya na múujii no vawyɨɨra vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva yoosi ˆyajáa yafʉ́mɨɨre. 
\v 12 Vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na vawosi vakiikala kiikalo na vakatʉʉnga njɨra ya ʉloongo. Vakavaheera vara valwi nkoondo mpía ˆjiri foo, 
\v 13 kʉnʉ voovasea, “Moosaakwa mʉsee jei, ‘Vapooji vaachwe vuújire nuuchikʉ mpɨɨndɨ suusu ˆtaarɨ talɨ́ɨre, maa vakamwiiva.’ 
\v 14 Koonɨ iji sáare jamʉfɨ́kɨɨre gávana, suusu lʉma tʉrɨ sáare ne, sa mʉdɨɨre ringiwaringiwa.” 
\v 15 Jeyyo, vara valʉkalʉka vakasʉmʉla jira mpía, maa vakabweeyya ja ˆvyeene vajáa vawyɨɨrwa. Masáare aya yeenera kwa \w Vayahúudi\w* fʉʉrʉ isikʉ.
\s1 Yéesu Yoovatʉma Vapooji Vaachwe
\r (Maáriki 16:14-18; Lʉ́ka 24:36-49; Yooháani 20:19-23)
\p
\v 16 Aho, vara vapooji ikimi na ʉmwɨ vakadoma fʉʉrʉ Galiláaya, luulwii haantʉ Yéesu ˆajáa avasea vatamanye. 
\v 17 ˆVakamoone vakamwiinamɨra, maa kaa, vɨɨngɨ vakava vookiivʉndʉka mitimii. 
\v 18 Aho, Yéesu akavʉʉjɨra, maa akasea, “Nahɨ́ɨwe wiimiriri woosi, kurumwii na kʉrɨ weerʉ. 
\v 19 Sa jeyyo, tamanyi mʉkavabweeyye vaantʉ va ɨsɨ joosi kʉva vapooji vaanɨ, \w mʉndoovabatisa|lemma="Batisa"\w*, kwa irina ra Taáta, na ra Mwaana na ra \w Mʉtɨma Mʉʉja\w*. 
\v 20 Kei, mʉndoovakiindya kʉyakwaatya yoosi ˆnavalairirya nyuunyu. Kɨkomi nɨɨnɨ mwaarɨ na nyuunyu sikʉ joosi, fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ja ʉhero.”