\id LUK - Rangi
\ide UTF-8
\h Lʉ́ka
\toc2 Lʉ́ka
\toc1 Masáare Maaja ja ˆvyeene yaandɨkwa nɨ Lʉ́ka
\rem Consultant: Richard Cox
\mt1 Masáare Maaja ya Yéesu Kirisitʉ
\mt2 ja ˆvyeene yaandɨkwa nɨ
\mt1 Lʉ́ka
\imt Mʉlongooryo
\ip Kɨtáabu ɨkɨ chaandɨkwa nɨ Lʉ́ka. Ʉhʉ Lʉ́ka ˆvyeene vyoónekanaa, nɨ Mugiríki ajáa. Kei, nɨ dakitáari ajáa (\xt Vakolosáai 4:14\xt*) na nɨ mʉʉntʉ ˆajáa na ʉmanyi wo kaasakanʉla masáare ya kalɨ (\xt 1:1-4\xt*). Lʉ́ka aandɨka kɨtáabu ɨkɨ na kɨtáabu cha Mɨrɨmo ya Vatumwi. Vitáabu ivi vivɨrɨ, Lʉ́ka ajáa amwaandɨkɨra kɨjeengi chaachwe ˆaséwaa Toofíili. Lʉ́ka atʉmamáa mʉrɨmo wo variyʉla Masáare Maaja hamwɨ na Paúli (\xt 2 Timotéeo 4:11; Filemóoni 24\xt*).
\ip ˆVyeene vyoónekanaa, Lʉ́ka aandɨka kɨtáabu ɨkɨ kati ya myaaka ya 57-64 keende Kirisitʉ ˆavyaalwa. ˆCheene chabweeyya aandɨke kɨtáabu ɨkɨ, nɨ kʉvoonekya vaantʉ kɨkomi cha Masáare Maaja ya Yéesu kwa vaantʉ voosi, noo kʉsea, kwa Vayahúudi na kwa vaantʉ sɨ ˆvarɨ Vayahúudi (\xt 1:4; 4:24-26; 17:11-19\xt*). Ɨkɨ noo ˆchooreka aandɨka ufumo wa lʉkolo lwa Yéesu fʉʉrʉ kwa Adáamu (\xt 3:23-38\xt*). Kei, oonekya ˆvyeene Yéesu ajáa heehi na vaantʉ ˆvachwɨ́ɨwaa matɨ, baa ja Vasamaría (\xt 10:23-37\xt*) na vasaankanʼyi kóodi (\xt 5:27-32\xt*). Avanyemyáa vakɨva, na alumiriryáa vasúngaati vandoovaambirirya vakɨva (\xt 12:33; 14:13; 18:22; 19:8)\xt*.
\ip Lʉ́ka aandɨka masáare ˆyarɨ foo ˆmeene yoonekya Masáare Maaja ya Yéesu Kirisitʉ, nɨ sa vaantʉ voosi. Na ivi vyoónekanaa sa ˆvyeene aandɨka masáare ˆyarɨ foo ˆmeene yasiina kwa vaandiki vɨɨngɨ va Masáare Maaja, noo kʉsea, Matáayo, Maáriki na Yooháani. Masáare aya nɨ, mʉʉntʉ muki mʉhéngeeti ˆamʉhaka Yéesu makuta (\xt 7:36-50\xt*), lusímo lwa Mʉsamaría mʉʉja (\xt 10:30-37\xt*), lusímo lwa taáta ˆajáa na mbavariri kwa mwaana waachwe ˆarɨmɨra (\xt 15:11-32\xt*), lusímo lwa musúngaati na Lasáaro mʉkɨva (\xt 16:19-31\xt*) na masáare ya Sakáayo mʉsaankanʼyi kóodi (\xt 19:1-10\xt*).
\iot ˆVyeene Kɨtáabu ɨkɨ Chagavwa
\io1 Mʉlongooryo, kʉvyaalwa kwa Yéesu na usinga waachwe \ior 1:1–2:52\ior*
\io1 Mʉrɨmo wa Yooháani Mʉbatisáaji \ior 3:1-20\ior*
\io1 Yéesu yoobatisiwa na yooyerwa \ior 3:21–4:13\ior*
\io1 Mʉrɨmo wa Yéesu ɨsɨ ya Galiláaya \ior 4:14–9:50 \ior*
\io1 Mʉrɨmo wa Yéesu mpɨɨndɨ ˆatamanyáa na Yerusaléemu \ior 9:51–19:27\ior*
\io1 Mʉrɨmo wa Yéesu múujii wa Yerusaléemu \ior 19:28–21:38\ior*
\io1 Inkwya ya Yéesu \ior 22:1–23:56\ior*
\io1 Kʉfʉfʉka kwa Yéesu \ior 24:1-53\ior*
\c 1
\s1 Lʉ́ka Yoomwaandɨkɨra Toofíili Masáare ya Yéesu
\p
\v 1 Kwaako Toofíili kɨjeengi,
\p Vaantʉ ˆvarɨ foo vaandɨka masáare aya ˆyakiimana aha mɨɨtʉ. 
\v 2 Avo vaandɨka aya, ja ˆvyeene tavaɨrwa mbuwo nɨ vara ˆvoona na miiso yaavo keende aho ncholo, na vara ˆvajáa vatʉmami va \w Masáare Maaja\w*. 
\v 3 Naanɨ, ˆnkayasimbʉle neeja aya masáare keende ncholo, noona nɨkwaandɨkɨre neejaneeja weewe Toofíili kɨjeengi ˆnɨkʉnyémyaa. 
\v 4 Jeyyo taanga ʉrɨ kɨkomi cha masáare yoosi ˆʉvariyʉrɨrwa.
\s1 Ʉláali na Mʉtwe wa Kʉvyaalwa kwa Yooháani Mʉbatisáaji
\p
\v 5 Mpɨɨndɨ ja \w Heróode Mʉkʉ́ʉ́lʉ|lemma="Heróode"\w* mʉtemi wa \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w*, kʉjáa kwatɨɨte \w mweeneɨsɨ|lemma="Veeneɨsɨ"\w* wa Ijʉva ʉmwɨ ˆasewáa Sakaría. Ʉhʉ Sakaría nɨ wa mpuka ya veeneɨsɨ va Ijʉva va Abíya ajáa. Muki waachwe noo Elisabéeti asewáa. Na yeeye woosi nɨ wa ufumo wa lʉkolo lwa Harúuni ajáa. 
\v 6 Vala Sakaría na Elisabéeti nɨ vawoloki vajáa mbere ya Mʉlʉʉngʉ. Voovo vatuubáa miiro yoosi ya Ijʉva na ndairiri jaachwe baa mangʼuulo tʉkʉ. 
\v 7 Maa kaa, voovo vajáa vasiina vaana tʉkʉ, Elisabéeti nɨ muumba ajáa na voosi vajáa vavɨ́ɨre magarugeeda.
\p
\v 8 Haaha sikʉ ɨmwɨ, Sakaría atʉmamáa mʉrɨmo wa veeneɨsɨ va Ijʉva mbere ya Mʉlʉʉngʉ. Mpɨɨndɨ ijo nɨ nkalo ya mpuka yaachwe kʉtʉmama \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w* ɨjáa. 
\v 9 Sakaría ajáa asáawɨɨrwe ko vaɨrwa mbare ɨɨngɨre na Kaayii Njija ya Ijʉva noo kookuusya ngʼóóno ˆjinyʉ́kɨraa, ja viintʉ tʉʉva ja veeneɨsɨ va Ijʉva ˆjijáa jasea. 
\v 10 Na mpɨɨndɨ Sakaría ˆakuusyáa ngʼóóno ˆjinyʉ́kɨraa ʉko, mpuka ya vaantʉ ɨjáa yiijíingire kʉra waámii yoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ.
\p
\v 11 Aho, \w murimʉ mʉʉja|lemma="Mirimʉ miija"\w* wa Ijʉva ʉkamʉfʉmɨra Sakaría, ʉkɨɨma ivaru ra kʉlʉme ra masabáahʉ yo kuusirirya ngʼóóno ˆjinyʉ́kɨraa. 
\v 12 Sakaría ˆakamoone ʉra murimʉ mʉʉja, mʉtɨma waachwe ʉkafɨrɨra na akoofa maatʉkʉ vii. 
\v 13 Maa kaa, murimʉ mʉʉja ʉkamʉsea, “Sakaría, koofa tʉkʉ! Mʉlʉʉngʉ atéɨɨre kʉloomba kwaako. Muki waako Elisabéeti kʉvyaarɨra arɨ mwaana mʉlʉme. Irina raachwe ʉmʉkemere Yooháani. 
\v 14 Weewe kʉvyeenda ʉrɨ, na kʉva ʉrɨ na cheerʉ. Baa vaantʉ ˆvarɨ foo vaa varɨ siriri sikʉ yo vyaalwa kwaachwe. 
\v 15 Sa yeeye kʉva arɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ mbere ya Ijʉva, sɨ akanywíire \w diváai\w* au kɨɨntʉ chochoosi ˆkɨréevyaa vii kaa tʉkʉ. Yeeye kʉmʉhokera arɨ \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* keende indii ya íyo waavo. 
\v 16 Vahɨndʉla arɨ \w Viisiraéeli\w* ˆvarɨ foo na kwa Ijʉva Mʉlʉʉngʉ waavo. 
\v 17 Ʉwo, longoola arɨ mbere ya Ijʉva, kwa ngururu na mʉtɨma wa \w Elía\w*. Vahɨndʉla arɨ vala baaba na kwa vaana vaavo. Jeyyo, vahɨndʉla arɨ vara ˆvasiina matu na kʉrɨ tooti ya ʉwoloki na kuviimya arɨ neeja kʉmʉhokera Ijʉva.”
\p
\v 18 Aho, Sakaría akuuyurya ʉwo murimʉ mʉʉja, “Nɨɨnɨ nadálahɨɨre, baa mʉdala waanɨ woosi adálahɨɨre. Joolɨ ndɨrɨ taanga isáare ɨrɨ nɨ ra kɨmáárɨ?” 
\v 19 Aho, maa murimʉ mʉʉja ʉkamuwyɨɨra woosea, “Nɨɨnɨ ndɨrɨ Gaburiéeli, nɨɨ́maa mbere ya Mʉlʉʉngʉ, na yeeye aantúmire nɨkʉwyɨɨre aya masáare maaja. 
\v 20 Haaha sa viintʉ sɨ urúmire aya ˆnakuwyɨ́ɨrɨɨre, dunga ʉrɨ mʉlomo fʉʉrʉ sikʉ ɨra mwaana ˆarɨ vyaalwa. Kɨkomi masáare yaanɨ kiimikiririwa yarɨ mpɨɨndɨ ˆjiri fika!”
\p
\v 21 Mpɨɨndɨ ijo, vaantʉ vamʉwoojeráa Sakaría kʉra waámii kʉnʉ vahwáalɨɨre, sa ajáa achérevire kufuma Kaayii Njija. 
\v 22 ˆAkafume, akava sɨ yoodaha kʉlʉʉsɨka novo tʉkʉ. Aho vakataanga ɨɨ́ne njori mʉra Kaayii Njija, sa nɨ avalaɨráa na mɨkono vii, sɨ yoodaha lʉʉsɨka tʉkʉ.
\p
\v 23 Mpɨɨndɨ jaachwe jo tʉmama Kaayii Njija ˆjikasire, maa akahɨndʉka na kaayii. 
\v 24 Sikʉ ingaɨ vii ˆjikalooke, Elisabéeti muki waachwe akava mawʉlʉ maruto, akiivisa kaayii kwaachwe kwa myeeri ɨsaano kʉnʉ yoosea, 
\v 25 “Ijʉva noo ˆmweene aantʉ́mamɨɨre ɨkɨ, yeeye aanaanga sikʉ jira sa aanséyyiirye soni yo dɨɨra kʉva na vaana mbere ja vaantʉ.”
\s1 Ʉláali na Mʉtwe wa Kʉvyaalwa kwa Yéesu
\p
\v 26 ˆɄkafike mweeri wa sasatʉ keende Elisabéeti ˆakave muruto, Mʉlʉʉngʉ akatʉma murimʉ mʉʉja Gaburiéeli ʉtamanye fʉʉrʉ ituri ra Nasaréeti ˆrɨrɨ ɨsɨ ya \w Galiláaya\w*. 
\v 27 Ʉko, ʉkatamanya fʉʉrʉ kwa muhíínja ʉmwɨ ˆajáa mʉnjalʉ. Ʉhʉ ajáa atʉmɨrwa nɨ mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆasewáa Yooséefu wa lʉkolo lwa mʉtemi \w Daúdi\w*. Na irina ra ʉwo muhíínja noo Maríia asewáa. 
\v 28 Murimʉ mʉʉja ˆʉkafike kwa Maríia, maa ʉkamʉsea, “Lʉmbɨ niijo weewe ˆʉheewa nduwo, Ijʉva nɨ na weewe arɨ!”
\p
\v 29 Maríia ˆakateere jeyyo, akahwaalala maatʉkʉ vii, akiiyurya yoosea, “Ɨhɨ lʉmbɨ nɨ ya che?” 
\v 30 Aho, maa murimʉ mʉʉja ʉkamʉsea, “Maríia, koofa tʉkʉ! Wapátire wʉʉja miiswii ya Mʉlʉʉngʉ. 
\v 31 Teera! Kʉva ʉrɨ muruto, na kʉva ʉrɨ na mwaana mʉlʉme. Irina raachwe mʉkemera ʉrɨ \w Yéesu\w*. 
\v 32 Yeeye kʉva arɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ, na kaanɨrɨrwa eende Mwaana wa ˆArɨ Mweerimweeri. Ijʉva Mʉlʉʉngʉ kʉmʉheera arɨ ichuumbi ra kɨtemi ra baaba waavo Daúdi. 
\v 33 Kwɨɨmɨrɨra arɨ kaaya ya Yaakúupu kwa sikʉ ˆjisiina ʉhero, na \w Ʉtemi|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* waachwe kʉva ʉrɨ usiina ʉhero.”
\p
\v 34 Maríia akuuyurya ʉra murimʉ mʉʉja, “Ɨrɨ isáare joolɨ rɨrɨ dahɨka, na nɨɨnɨ nkaarɨ sɨ nɨnaseesererwa nɨ mʉʉntʉ mʉlʉme?” 
\v 35 Aho, murimʉ mʉʉja ʉkamʉsea, “Mʉtɨma Mʉʉja kʉʉjɨra arɨ, na ngururu ja ˆArɨ Mweerimweeri kʉkʉnɨkɨrɨra jiri. Sa mwaana ˆarɨ vyaalwa, kʉva arɨ mʉʉja na kaanɨrɨrwa eende \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w*. 
\v 36 Laanga, baa mʉndʉʉ waako Elisabéeti atɨɨte uruto wa mwaana mʉlʉme mpɨɨndɨ iji ja ʉdala waachwe. Ʉra ˆvamwaanɨrɨráa muumba, ʉhʉ nɨ mweeri wa sasatʉ wa uruto waachwe. 
\v 37 Sa kwa Mʉlʉʉngʉ kisiina sɨ ˆkɨdáhɨkaa tʉkʉ!” 
\v 38 Aho, Maríia akasea, “Laanga, nɨɨnɨ ndɨrɨ mʉtʉmami wa Ijʉva, vive kwaanɨ ja ˆvyeene ulúusire.” Aho, maa re ʉra murimʉ mʉʉja ʉkalooka.
\s1 Maríia Yoodoma noo Muluumbya Elisabéeti
\p
\v 39 Sikʉ ingaɨ vii ˆjikalooke, Maríia akakwaata njɨra, akafweenga na múuji ʉmwɨ ˆʉrɨ ɨsɨ ya viduunda vya Yʉ́ʉda. 
\v 40 Ʉko akɨɨngɨra kaayii kwa Sakaría, akamuluumbya Elisabéeti\fig Maríia yoomuluumbya Elisabéeti|alt="Mary greets Elizabeth" src="CN01609b.tif" size="col" copy="© 1996 David C. Cook" ref="1:40"\fig*. 
\v 41 Elisabéeti ˆakateere lʉmbɨ ya Maríia, mwaana ˆarɨ indii yaachwe akabwɨɨta. Aho, ngururu ja Mʉtɨma Mʉʉja jikamʉʉjɨra Elisabéeti. 
\v 42 Akalʉʉsa na ngururu yoosea, “Weewe watalariwa kʉlookya vaantʉ vaki voosi, na mʉvyaalwa wa ɨnda yaako atalariwa. 
\v 43 Nɨɨnɨ ndɨrɨ ani mpaka íyo wa Mweenevyoosi waanɨ ʉʉje noo kʉʉnaanga? 
\v 44 Laanga, ˆnkateere vii lʉmbɨ yaako, mwaana indii yaanɨ, afɨ́rɨɨre na cheerʉ. 
\v 45 Ʉtalariwa weewe, sa uruma Ijʉva tʉmama arɨ yara ˆakuwyɨɨra.”
\s1 Lwɨɨ́mbo lo Mʉdʉʉmba Ijʉva lwa Maríia
\p
\v 46 Aho, maa Maríia akasea,
\b
\q1 “Mʉtɨma waanɨ wamʉbwéeyyiryaa Ijʉva nkongojima,
\q2
\v 47 kei mʉtɨma waanɨ wavyeéndire,
\q2 kwa Mʉlʉʉngʉ Mʉlamuriri waanɨ,
\q2
\v 48 sa akwɨɨ́ne kʉsova ngururu kwa mʉtʉmami waachwe.
\q1 Kɨkomi, kwaandɨra haaha, nkolo joosi ja weerʉ kʉʉnyanɨrɨra veende natalariwa,
\q2
\v 49 sa Mʉlʉʉngʉ Mweenengururu,
\q2 aantʉ́mamɨɨre masáare makʉʉlʉ.
\q2 Irina raachwe nɨ riija.
\q1
\v 50 Kʉlaanga na riiso ra wʉʉja kwaachwe kwatámanyaa na kwa vaantʉ ˆvamʉnyémyaa,
\q2 kufuma mbyaala ɨmwɨ fʉʉrʉ yɨɨngɨ.
\q1
\v 51 Yeeye atʉ́mamire masáare makʉʉlʉ kwa mʉkono waachwe,
\q2 avapásirepasire vara ˆviívaa kɨpeembe mitimii yaavo.
\q1
\v 52 Avakíimiirye vakʉ́ʉ́lʉ fuma machuumbii yaavo ya kɨtemi,
\q2 na vara ˆvarɨ ɨsɨ aviínwɨɨre.
\q1
\v 53 Vara ˆvarɨ na njala aviikutya viintʉ ˆvyabooha,
\q2 maa kaa, vasúngaati avakibirya na mɨkono mɨtʉhʉ.
\q1
\v 54 Amwaámbiriirye Isiraéeli mʉtʉmami waachwe,
\q2 kʉkʉmbʉkɨra kʉlaha kwaachwe kʉvalaanga arɨ na riiso ra wʉʉja,
\q1
\v 55 ja ˆvyeene avalaha vala baaba wiitʉ,
\q2 \w Aburaháamu\w* na mbyaala yaachwe kwa sikʉ ˆjisiina ʉhero.”
\b
\p
\v 56 Ʉko Maríia akiikala na Elisabéeti ja myeeri ɨtatʉ jei, maa de akahɨndʉka na kaayii kwaachwe.
\s1 Kʉvyaalwa kwa Yooháani Mʉbatisáaji
\p
\v 57 Mpɨɨndɨ jo kiichʉngʉla Elisabéeti ˆjikafike, akiichʉngʉla mwaana mʉlʉme. 
\v 58 Vakaaya na vandʉʉ vaachwe ˆvakateere ˆvyeene Ijʉva amʉláangire na riiso ra wʉʉja mʉnʉmʉʉnʉ, vakava voovyeenda hamwɨ ne.
\p
\v 59 Sikʉ ya naanɨ keende mwaana ˆavyaalwa ˆɨkafike, vakʉʉja noo mʉtwaala mwaana na \w kɨbawii|lemma="Kɨbawo"\w*.\x + \xo 1:59 \xo*\xt Laanga Ncholo 17:12-14.\xt*\x* Vakasaaka vamʉkemere ʉra mwaana Sakaría irina ra taáta waavo. 
\v 60 Maa kaa, íyo waavo akasiita yoosea, “Tʉkʉ! Irina ˆarɨ kaanɨrɨrwa nɨ Yooháani.”
\p
\v 61 Novo vakamʉsea, “Amwɨ lʉkolwii lwaanyu kusiina mʉʉntʉ ˆarɨ nɨ irina ja ɨro tʉkʉ?” 
\v 62 Aho, maa kei vakamuurya taáta waavo ko moonekya na mɨkono sa vataange nɨ irina che ˆarɨ mʉkemera. 
\v 63 Sa jeyyo, Sakaría akaloomba kabambari ko kaandɨkɨra, maa akaandɨka jei, “Irina raachwe noo Yooháani.” Aho, maa vaantʉ voosi vakahwaalala. 
\v 64 Hahara, lurimi lwaachwe lʉkachʉngʉlʉka, akaanda lʉʉsɨka yoomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ.
\p
\v 65 Vakaaya voosi va Sakaría vakakwaatwa nɨ woowa. Masáare aya yakeenera ɨsɨ yoosi ya viduunda vya Yudéea. 
\v 66 Vaantʉ voosi ˆvateera aya masáare, vakahwaalala na vakatuuba kwiiririkana mitimii yaavo kʉnʉ vookiisea, “Ʉhʉ musinga nɨ arɨ joolɨ arɨ kʉva?” Viiririkanáa jeyyo, sa vajáa vataanga mʉkono wa Ijʉva nɨ ne ʉjáa.
\s1 Lwɨɨ́mbo lwa Sakaría
\p
\v 67 Aho, Sakaría taáta waala ʉra musinga akapata ngururu ja Mʉtɨma Mʉʉja, akaanda lʉʉsa \w ʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* yoosea,
\q1
\v 68 “Adʉʉmbwe Ijʉva Mʉlʉʉngʉ wa Isiraéeli,
\q2 sa uújire vaambirirya no \w vanunuula|lemma="Ununuuli"\w* vaantʉ vaachwe.
\q1
\v 69 Atʉhɨ́ɨre Mʉlamuriri ˆarɨ na ngururu,
\q2 kufuma ichina ra Daúdi mʉtʉmami waachwe,
\q1
\v 70 ja ˆvyeene Mʉlʉʉngʉ alʉʉsa ko tweera valáali na mʉtwe vaachwe keende aho kalɨ,
\q1
\v 71 kʉtʉlamurirya iise fuma mɨkonwii ya vavɨ viitʉ,
\q2 na kufuma mɨkonwii ya voosi ˆvatʉsʉʉla.
\q1
\v 72 Abwéeyyiirye jei koonekya riiso ra wʉʉja kwa vala baaba wiitʉ,
\q2 ko kʉmbʉkɨra \w mʉháko\w* waachwe mʉʉja.
\q1
\v 73 Mʉhákwii ʉwo, amʉlaha Aburaháamu baaba wiitʉ,
\q1
\v 74 kʉtʉlamurirya arɨ fuma mɨkonwii ya vavɨ viitʉ,
\q2 haaha tʉmʉtʉmamɨre yeeye baa woowa tʉkʉ,
\q1
\v 75 kwa wʉʉja na ʉwoloki mbere yaachwe,
\q2 sikʉ joosi ja nkaasʉ jiitʉ.
\q1
\v 76 Naawe mwaana waanɨ, kaanɨrɨrwa weende mʉláali na mʉtwe wa ˆArɨ Mweerimweeri,
\q2 sa mʉlongorera ʉrɨ Ijʉva,
\q2 ʉmʉwólorire njɨra yaachwe,
\q1
\v 77 na vawyɨɨra ʉrɨ vaantʉ vaachwe mɨryʉʉngʉ ya kʉlamuririwa kwaavo,
\q2 ko sewa ʉvɨ waavo wasírire.
\q1
\v 78 Kwa njɨra ya kʉlaanga kwaachwe na riiso ra wʉʉja kʉkʉʉlʉ,
\q2 kɨweerʉ chaachwe kʉtʉʉjɨra kɨrɨ fuma mweeri,
\q1
\v 79 sa kɨvamʉrɨkɨre voosi vara ˆviíkalaa kilwiiryii cha murimírimii wa inkwya,
\q1 na kɨlongoole majeo yiitʉ na njirii ya mwiikalo mʉʉja.”
\b
\p
\v 80 Yooháani akʉla, akatuuba kʉva na ngururu ja Mʉtɨma Mʉʉja. Akɨɨta kiikala ɨsɨ ya ibaláángʉ, mpaka sikʉ ˆaanda mʉrɨmo mbere ja vaantʉ va Isiraéeli.
\c 2
\s1 Kʉvyaalwa kwa Yéesu
\r (Matáayo 1:18-25)
\p
\v 1 Sikʉ ijo, \w Kaisáari\w* Agúusto mʉtawáala wa weerʉ ya Róoma, ajáa alairirya vaantʉ voosi va ɨsɨ ja ʉtemi waachwe vavalwe. 
\v 2 Kʉvalwa ʉkʉ noo kʉjáa kwa ncholo mpɨɨndɨ Kireníio ˆajáa gávana wa ɨsɨ ya Síria. 
\v 3 Sa jeyyo, vaantʉ voosi vajáa vadoma noo valwa, kɨra mʉʉntʉ múujii kʉʉntʉ lʉkolo lwaachwe ˆlwafuma.
\p
\v 4 Na sa viintʉ Yooséefu ajáa nɨ wa ichina ra \w Daúdi\w*, ne akaambʉka fuma múujii wa Nasaréeti, ˆʉrɨ ɨsɨ ya \w Galiláaya\w*, fʉʉrʉ múuji ˆʉséwaa Betelehéemu, ˆʉrɨ ɨsɨ ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w*. 
\v 5 Ne ajáa atamanya na ʉko noo valwa hamwɨ na Maríia muhíínja ˆajáa amʉtʉmɨra. Mpɨɨndɨ ijo, Maríia nɨ mawʉlʉ maruto ajáa.
\p
\v 6 Na mpɨɨndɨ ˆvajáa ʉko Betelehéemu, sikʉ ja Maríia jo kiichʉngʉla jikava jafíkire. 
\v 7 Maríia akiichʉngʉla mwaana wa ndaambere wa kɨɨntʉ kɨlʉme. Akamʉkʉnɨkɨrɨra na ɨngo ja kisinga, maa akamʉlaarya mʉlaambwii wo riishirya ngʼoombe, sa vajáa vasóvire nkalo nyuumbii ya vayeni.\fig Yéesu mwaana|alt="baby Jesus" src="CN01617b.tif" size="col" copy="David C. Cook Publishing Co., 1978" ref="2:7"\fig*
\s1 Varíisi na Mirimʉ Miija
\p
\v 8 Haaha, heehi na aho kʉʉntʉ ˆvajáa uchikʉ ʉwo, kʉjáa kwatɨɨte varíisi ˆvalaangiriryáa makukikuki ya muundi na mburi ʉko mawundii mpɨɨndɨ ja uchikʉ. 
\v 9 Koonka, \w murimʉ mʉʉja|lemma="Mirimʉ miija"\w* wa Ijʉva ʉkavafʉmɨra, kɨweerʉ cha nkongojima ya Ijʉva kɨkavarɨɨngɨrɨra mavaru yoosi. Aho, vakoofa mpaka vakoololokera. 
\v 10 Maa kaa, murimʉ mʉʉja ʉkavasea, “Koofi tʉkʉ! Laangi, navarétɨɨre masáare maaja ˆyarɨ kʉva cheerʉ kɨkʉʉlʉ kwa vaantʉ voosi. 
\v 11 Sa isikʉ aha múujii wa mʉtemi Daúdi, avyɨ́ɨrwe Mʉlamuriri, noo \w Masía\w* na Mweenevyoosi. 
\v 12 Na ɨhɨ noo isháara ˆɨrɨ bweeyya mʉmʉtaange: La, kʉmʉshaana mʉrɨ mwaana awɨ́ɨkɨɨrwe ɨngo ja kisinga, aláariiwe mʉlaambwii wo riishirya ngʼoombe.”
\p
\v 13 Koonka, mpuka nkʉʉlʉ ya mirimʉ miija ya kurumwii ɨkasaangɨra na ʉra murimʉ mʉʉja, ɨkaanda mʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ yoosea,
\q1
\v 14 “Nkongojima kwa Mʉlʉʉngʉ ˆArɨ Mweerimweeri,
\q2 na kʉrɨ weerʉ kʉve na mwiikalo mʉʉja kwa vaantʉ ˆaveenda!”
\p
\v 15 Mirimʉ miija ˆɨkahɨndʉke na kurumwii, maa vara varíisi vakiiwyɨɨra voovo kwa voovo, “Arumi, hendi na Betelehéemu tʉkoone ɨkɨ ˆchafʉ́mɨɨre Ijʉva ˆatʉláɨɨre.”
\p
\v 16 Jeyyo, vakatamanya chaangʉ na Betelehéemu. Kʉra vakamʉshaana Maríia na Yooséefu na mwaana aláariiwe mʉlaambwii. 
\v 17 ˆVakamoone mwaana, maa vakalʉʉsa masáare ˆmeene vajáa vawyɨ́ɨrɨɨrwe nɨ murimʉ mʉʉja ya ʉwo mwaana kwa vaantʉ. 
\v 18 Na voosi ˆvajáa vateera ayo, vakahwaalala kwa ayo masáare ˆvajáa vawyɨ́ɨrɨɨrwe nɨ avo varíisi. 
\v 19 Maa kaa, Maríia akayakwaatya na andookiiririkana ayo masáare yoosi mutimii waachwe. 
\v 20 Vara varíisi vakahɨndʉka kʉnʉ voomʉbweeyyirya Mʉlʉʉngʉ nkongojima, sa ayo masáare yoosi ˆvajáa vatéɨɨre na ˆvajáa vɨɨ́ne fuma kwa mirimʉ miija.
\p
\v 21 Sikʉ inaanɨ ˆjikafike, vakamuwyiirya \w kɨbawii|lemma="Kɨbawo"\w* mwaana na vakamʉheera irina \w Yéesu\w*. Ɨrɨ irina noo rɨra ˆajáa aheewa nɨ murimʉ mʉʉja de íyo waavo ave muruto.
\s1 Yéesu Yootwaalwa na Kaayii Njija ya Ijʉva
\p
\v 22 Sikʉ jo kiijirʉla vala Yooséefu na Maríia ja ˆvyeene \w Miiro\w* ya Mʉ́sa \x + \xo 2:22 \xo*\xt Laanga Valáawi 12:2-8.\xt*\x* yalairirya, jikafika. Vakamʉtwaala mwaana na Yerusaléemu sa vamʉvɨɨke \w mʉháko\w* kwa Ijʉva, 
\v 23 ja ˆvyeene vyaandɨka Miirwii ya Ijʉva, “Kɨra mwaana wa kɨɨntʉ kɨlʉme wa ndaambere vɨɨkwa arɨ mʉháko kwa \nd Ijʉva\nd*.”\x + \xo 2:23 \xo*\xt Laanga Ufumo 13:2, 12, 15.\xt*\x* 
\v 24 Kei, vajáa vadoma noo toola \w mpóryo\w* ja ˆvyeene Miiro ya Ijʉva yalʉʉsa, “Mʉtoole haramu ivɨrɨ au makɨ́ɨnda yavɨrɨ ya nkúnde.”
\s1 Ʉláali na Mʉtwe wa Simeóoni
\p
\v 25 Haaha, aho Yerusaléemu kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆasewáa Simeóoni. Ʉhʉ, nɨ mʉwoloki ajáa na amutuubáa Mʉlʉʉngʉ. Yeeye, amʉloombáa Mʉlʉʉngʉ kɨra siikʉ, na kei iilaangyáa Masía kʉʉja arɨ na tuurya arɨ mʉtɨma \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w*. Simeóoni alongoolwáa nɨ \w Mʉtɨma Mʉʉja\w*. 
\v 26 Mʉtɨma Mʉʉja ajáa amʉtʉʉnʉkʉrɨra sɨ arɨ kukwya tʉkʉ, mpaka amoone Masía wa Ijʉva. 
\v 27 Kʉnʉ yoolongoolwa nɨ Mʉtɨma Mʉʉja, Simeóoni ajáa atamanya na waámii wa \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w*. Ʉko Yooséefu na Maríia vajáa vamʉtwáarire mwaana waavo Yéesu na Kaayii Njija ja ˆvyeene Miiro yalʉʉsa. 
\v 28 Aho, Simeóoni akamʉhokera mwaana mɨkonwii yaachwe, maa akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ yoosea,
\q1
\v 29 “Haaha ee Ijʉva Mweeneevyo weemweene, rekera mʉtʉ́mwa waako,
\q2 asuukye na wʉʉja, ja ˆvyeene ʉlʉʉsa.
\q1
\v 30 Sa miiso yaanɨ yɨɨ́ne ʉlamuriri waako.
\q2
\v 31 Ʉlamuriri wʉʉvɨɨka mbere ya vaantʉ voosi.
\q1
\v 32 Ʉhʉ kʉva arɨ kɨweerʉ ˆkɨrɨ koonekya Mʉlʉʉngʉ kwa vaantʉ sɨ ˆvarɨ \w Vayahúudi\w*,
\q2 kei yeeye nɨ nkongojima kwa vaantʉ vaako Viisiraéeli.”
\b
\p
\v 33 Masáare ˆyajáa yalúusirwe nɨ Simeóoni kʉrɨ musinga, yakavahwaalarya vala taáta na íyo waavo. 
\v 34 Aho, Simeóoni akavatalarya, maa akamʉsea Maríia, “Laanga, mwaana ʉhʉ bweeyya arɨ vaantʉ ˆvarɨ foo va Isiraéeli vawye na ˆvarɨ foo viinʉke. Yeeye kʉva arɨ isháara ˆɨrɨ siitwa. 
\v 35 Jeyyo, miiririkano ya vaantʉ ˆvarɨ foo yiivariyʉle. Naawe mweeneevyo, nyaasʉka tʉʉnga ɨrɨ mʉtɨma waako.”
\s1 Ʉláali na Mʉtwe wa Áana
\p
\v 36 Haaha, kʉjáa kwatɨɨte \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* wa kɨɨntʉ kiki ˆasewáa Áana, mwaana wa Fanʉéeli wa lʉkolo lwa Ashéeri. Yeeye ajáa avɨ́ɨre ibaasʉka. Áana ajáa aloolwa na ajáa iikala na mʉlʉme waachwe kwa myaaka mufungatɨ, maa mʉlʉme waachwe akawulala. 
\v 37 Keende aho, akava mʉlala na ajáa afíkiirye myaaka makumi yanaanɨ na ɨne (84). Kwa mpɨɨndɨ joosi kʉʉntʉ ˆavijáa, nɨ Kaayii Njija uchikʉ na muusi yoomwiinamɨra Mʉlʉʉngʉ, no mʉloomba Mʉlʉʉngʉ, kʉnʉ iirékiirye kurya. 
\v 38 Na mpɨɨndɨ jiijo kati Simeóoni ˆalʉʉsɨkáa na Yooséefu na Maríia, Áana akʉʉja, akaanda mʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ na akaanda lʉʉsa masáare ya ʉwo mwaana kwa vaantʉ voosi vara ˆvawoojeráa \w kununuulwa|lemma="Ununuuli"\w* kwa Yerusaléemu.
\s1 Yooséefu na Maríia Voohɨndʉka na Nasaréeti
\p
\v 39 Yooséefu na Maríia ˆvakamarikirye masáare yoosi ˆyasaakwa nɨ Miiro ya Ijʉva, maa vakahɨndʉka na ɨsɨ ya Galiláaya fʉʉrʉ meevo múujii wa Nasaréeti. 
\v 40 Musinga ne akakʉla, akava na ngururu, akakɨɨngɨka tooti na nduwo ya Mʉlʉʉngʉ nɨ na yeeye ɨjáa.
\s1 Yéesu Kaayii Njija ya Ijʉva
\p
\v 41 Kɨra mwaaka, Yooséefu na Maríia vadomáa na Yerusaléemu na \w ngovii ya Paásika|lemma="Ngovi ya Paásika"\w*. 
\v 42 Yéesu ˆakafikye myaaka ikimi na ɨvɨrɨ, vakaambʉkanʼya ne na ngovii ja ˆvyeene viijʉvɨra. 
\v 43 Ngovi ya Paásika ˆɨkasire, maa Yooséefu na Maríia vakakwaata njɨra voohɨndʉka na kaayii, Yéesu akachaala Yerusaléemu baa voovo taanga tʉkʉ. 
\v 44 Maa kaa, sa viintʉ voovo viiseáa Yéesu amwaarɨ aho ikukikukii, vakayeenda lʉyeendo lwa sikʉ ɨmwɨ. Aho, vakaanda kʉmʉsaakɨra kwa vandʉʉ vaavo na kwa vijeengi vyaavo.
\p
\v 45 ˆVakamʉsove, vakalamʉla vahɨndʉke na Yerusaléemu kʉnʉ voomʉsaakɨra. 
\v 46 Sikʉ itatʉ ˆjikalooke, vakamʉshaana Kaayii Njija, kʉnʉ iíkyɨɨre katɨ na katɨ ya \w vakiindya va Miiro\w* yoovateerera na yoovuurya viintʉ ˆvalʉʉsáa. 
\v 47 Vaantʉ voosi ˆvateeráa ˆvyeene Yéesu uuyiryáa na mʉryʉʉngʉ ˆajáa nowo, vakahwaalala.
\p
\v 48 Yooséefu na Maríia ˆvakamoone, maa vakahwaalala. Íyo waavo akamʉsea, “Mwanawaanɨ, sa che kʉtʉbweeyyirya jei? Laanga, nɨɨnɨ na taáta waanyu tatʉ́rɨkɨɨre maatʉkʉ vii tookʉsaakɨra.”
\p
\v 49 Yeeye akavasea, “Sa che mwakʉnsaakɨra? Sɨ mootaanga nasaakwa mbeere nyuumbii ya Taáta tʉkʉ wʉʉ?” 
\v 50 Maa kaa, sɨ vataanga ˆcheene avawyɨɨráa tʉkʉ.
\p
\v 51 Aho, akahɨndʉkanʼya novo na Nasaréeti na akava matu sikʉ joosi. Maa kaa, íyo waavo akayakwaatya ayo yoosi mutimii waachwe. 
\v 52 Yéesu akatuuba kʉla na akava na tooti, kʉnʉ yoomweerya mʉtɨma Mʉlʉʉngʉ na vaantʉ.
\c 3
\s1 Yooháani Mʉbatisáaji Yoomwiimirya Njɨra Yéesu
\r (Matáayo 3:1-12; Maáriki 1:1-8; Yooháani 1:19-28)
\p
\v 1 Haaha, ʉjáa wafíkire mwaaka wa ikimi na ɨsaano (15) wa ʉtemi wa \w Kaisáari\w* Tiberío. Mpɨɨndɨ ijo, Poontío \w Piláato\w* noo ajáa gávana wa ɨsɨ ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w*, \w Heróode Antípaasi|lemma="Heróode"\w* noo ɨɨmɨrɨráa ɨsɨ ya \w Galiláaya\w* na Filíipi mwaanaavo na Heróode noo ɨɨmɨrɨráa ɨsɨ ya Ituréa na ɨsɨ ya Tirakoníiti na Lisanía noo ɨɨmɨrɨráa ɨsɨ ya Abiléene. 
\v 2 Kei mpɨɨndɨ ijo, Anáasi na Kayáafa noo vajáa \w veeneɨsɨ vakʉʉlʉ|lemma="Veeneɨsɨ"\w*. Isáare ra Mʉlʉʉngʉ rɨkamʉʉjɨra Yooháani mwaana wa Sakaría ʉko ɨsɨ ya ibaláángwii. 
\v 3 Yooháani adomáa na nkaande joosi ja lʉʉjɨ lwa Yorodáani, yoovariyʉla \w ʉbatíiso|lemma="Batisa"\w* wa vaantʉ \w kʉvalandʉka|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waavo, sa Mʉlʉʉngʉ asee, ʉvɨ waavo wasírire. 
\v 4 Ja ˆvyeene Ijʉva alʉʉsa kɨtáabwii cha Isáaya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* waachwe,
\q1 “Mʉʉntʉ yookaanɨrɨra vikʉlʉkʉʉlʉ ɨsɨ ya ibaláángwii,
\q1 ‘Imyi neeja njɨra sa \nd Ijʉva\nd*.
\q2 Wololi njɨra ˆngʼeene arɨ tweera.
\q1
\v 5 Kɨra nkuruwo fʉkɨrwa ɨrɨ,
\q2 kɨra lʉʉlʉ na kiduunda yaaniririwa viri.
\q1 Njɨra ˆjawoda wololwa jiri,
\q2 na jira ˆjabonkoka yaaniririwa jiri.
\q1
\v 6 Na vaantʉ voosi koona varɨ
\q2 ʉlamuriri wa Mʉlʉʉngʉ.’”\x + \xo 3:6 \xo*\xt Laanga Isáaya 40:3-5.\xt*\x*
\b
\p
\v 7 Haaha vaantʉ ˆvarɨ foo vʉʉjáa na kʉrɨ Yooháani sa avabatise. Yooháani avawyɨɨráa yoosea, “Eri, nyuunyu mbyaala ya nyororooda! Nɨ ani ˆavalúmire kutu mʉtɨɨje nkalari ya Mʉlʉʉngʉ ˆyookʉʉja? 
\v 8 Tʉmami mɨrɨmo ˆɨrɨ koonekya kɨkomi mwaválandukire fuma uvii waanyu. Reki kwiiririkana mitimii yaanyu, ‘\w Aburaháamu\w* nɨ taáta wiitʉ!’ Nɨ kʉvawyɨɨra niise, Mʉlʉʉngʉ ifaanaa avalandʉle mawye aya yave vaana va Aburaháamu! 
\v 9 Baa haaha, chaarya chavíikirwe miririi ya kɨra mʉtɨ. Kɨra mʉtɨ sɨ ˆʉtʉ́ʉngaa ndɨɨwa ˆjabooha, temwa ʉrɨ na fweitɨrwa ʉrɨ iviivii ra mooto.”
\p
\v 10 Aho, ɨra mpuka ya vaantʉ ɨkamuurya, “Haaha nɨ che tʉrɨ bweeyya?” 
\v 11 Yooháani akavasea, “ˆArɨ na nkáancho ivɨrɨ, amʉheere ɨmwɨ ʉra ˆasiina, na ʉra ˆarɨ na chóorya abweeyye viivyo.”
\p
\v 12 \w Vasaankanʼyi kóodi\w* novo vakʉʉja sa vabatisiwe, maa vakamuurya Yooháani, “Mukiindya na suusu tasaakwa tʉbweeyye joolɨ?” 
\v 13 Ne akavasea, “Karɨ mʉsʉ́mʉlaa kʉlookya vira ˆvyeene \w Miiro\w* yaruma tʉkʉ.”
\p
\v 14 Valwi nkoondo novo vakamuurya voosea, “Ha suusu nɨ che tʉrɨ bweeyya?” Yooháani akavasea, “Karɨ muvúulaa mʉʉntʉ viintʉ vyaachwe tʉkʉ, na karɨ mʉkóovereryaa sa mʉpate mpía ja mʉhonyo tʉkʉ, maa kaa, ikinkimi na mɨsáala yaanyu.”
\p
\v 15 Vaantʉ vara ˆvaawoojera kʉʉja kwa \w Masía\w* mpɨɨndɨ ijo, voosi viiseáa mitimii yaavo ifaanaa ɨkava Yooháani noo Masía. 
\v 16 Aho, maa Yooháani akavasea vaantʉ voosi, “Nɨɨnɨ vabatisa niise na maaji. Maa kaa, amwaarɨ yookʉʉja nyuma yaanɨ ˆarɨ na ngururu kʉlookya nɨɨnɨ, nɨɨnɨ sɨ ndɨrɨ daha baa tʉmama mʉrɨmo wa mʉtʉ́mwa, wo reherya nkova ja mirunkumo yaachwe tʉkʉ. Yeeye vabatisa arɨ na \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* na mooto. 
\v 17 Saama yaachwe yo keerera akwáatire mɨkonwii yaachwe. Iímire neeja kʉfyaahɨra lʉʉha lwaachwe, ajiinge ngáano kyoomii maa kaa, mukúúnku achɨmɨke mootwii sɨ ˆurímaa.” 
\v 18 Kwa masáare ayo na yɨɨngɨ ˆyarɨ foo, Yooháani avalʉmáa kutu vaantʉ, mpɨɨndɨ ˆavavariyʉrɨráa \w Masáare Maaja\w*.
\p
\v 19 Maa kaa, Yooháani ˆakamʉdalavye mʉtemi Heróode Antípaasi sa viintʉ ˆajáa amʉsʉmʉla Herodía muki wa mwaanaavo, na sa mavɨ yɨɨngɨ ˆatʉmamáa, 
\v 20 Heróode akoongererya ʉvɨ wɨɨngɨ ko muchuunga mʉnyololwii Yooháani.
\s1 Yéesu Yoobatisiwa
\r (Matáayo 3:13-17; Maáriki 1:9-11)
\p
\v 21 Sikʉ ɨmwɨ mpɨɨndɨ Yooháani ˆajáa akaarɨ yeekerwa, vaantʉ voosi ˆvakahʉmʉle batisiwa, \w Yéesu\w* ne akabatisiwa. Mpɨɨndɨ Yéesu ˆaloombáa, kurumu kʉkaatʉka dwee. 
\v 22 Mʉtɨma Mʉʉja wa Mʉlʉʉngʉ akakiima mweeri yaachwe arɨ ja nkúnde. Aho, sawúti ɨkafuma kurumwii, yoosea, “Weewe ʉrɨ Mwaana waanɨ. Nakweenda, neeriwa mʉtɨma mʉnʉmʉʉnʉ nɨ weewe.”
\s1 Lʉkolo lwa Yéesu
\r (Matáayo 1:1-17)
\p
\v 23 Yéesu ajáa afíkiirye myaaka makumi yatatʉ (30) de akaanda mʉrɨmo waachwe. Na vaantʉ viiririkanáa yeeye nɨ mwaana wa Yooséefu.
\li1 Yooséefu nɨ mwaana wa Éeli ajáa.
\li1
\v 24 Éeli nɨ mwaana wa Matáati ajáa.
\li1 Matáati nɨ mwaana wa Láawi ajáa.
\li1 Láawi nɨ mwaana wa Méliki ajáa.
\li1 Méliki nɨ mwaana wa Yanái ajáa.
\li1 Yanái nɨ mwaana wa Yooséefu ajáa.
\li1
\v 25 Yooséefu nɨ mwaana wa Matatía ajáa.
\li1 Matatía nɨ mwaana wa Amóosi ajáa.
\li1 Amóosi nɨ mwaana wa Nahúumu ajáa.
\li1 Nahúumu nɨ mwaana wa Ésili ajáa.
\li1 Ésili nɨ mwaana wa Nagáai ajáa.
\li1
\v 26 Nagáai nɨ mwaana wa Máati ajáa.
\li1 Máati nɨ mwaana wa Matatía ajáa.
\li1 Matatía nɨ mwaana wa Semeíini ajáa.
\li1 Semeíini nɨ mwaana wa Yoséeki ajáa.
\li1 Yoséeki nɨ mwaana wa Yóoda ajáa.
\li1
\v 27 Yóoda nɨ mwaana wa Yoanáani ajáa.
\li1 Yoanáani nɨ mwaana wa Réesa ajáa.
\li1 Réesa nɨ mwaana wa Serubabéeli ajáa.
\li1 Serubabéeli nɨ mwaana wa Searitiéeli ajáa.
\li1 Searitiéeli nɨ mwaana wa Néeri ajáa.
\li1
\v 28 Néeri nɨ mwaana wa Méliki ajáa.
\li1 Méliki nɨ mwaana wa Áadi ajáa.
\li1 Áadi nɨ mwaana wa Kosáamu ajáa.
\li1 Kosáamu nɨ mwaana wa Elimadáamu ajáa.
\li1 Elimadáamu nɨ mwaana wa Éeri ajáa.
\li1
\v 29 Éeri nɨ mwaana wa Yooshʉ́a ajáa.
\li1 Yooshʉ́a nɨ mwaana wa Elieséeri ajáa.
\li1 Elieséeri nɨ mwaana wa Yoríimu ajáa.
\li1 Yoríimu nɨ mwaana wa Matáati ajáa.
\li1 Matáati nɨ mwaana wa Láawi ajáa.
\li1
\v 30 Láawi nɨ mwaana wa Simeóoni ajáa.
\li1 Simeóoni nɨ mwaana wa Yʉ́ʉda ajáa.
\li1 Yʉ́ʉda nɨ mwaana wa Yooséefu ajáa.
\li1 Yooséefu nɨ mwaana wa Yonáamu ajáa.
\li1 Yonáamu nɨ mwaana wa Eliakíimu ajáa.
\li1
\v 31 Eliakíimu nɨ mwaana wa Meléa ajáa.
\li1 Meléa nɨ mwaana wa Méena ajáa.
\li1 Méena nɨ mwaana wa Matáasa ajáa.
\li1 Matáasa nɨ mwaana wa Nasáani ajáa.
\li1 Nasáani nɨ mwaana wa \w Daúdi\w* ajáa.
\li1
\v 32 Daúdi nɨ mwaana wa Yéese ajáa.
\li1 Yéese nɨ mwaana wa Obéedi ajáa.
\li1 Obéedi nɨ mwaana wa Boáasi ajáa.
\li1 Boáasi nɨ mwaana wa Salimóoni ajáa.
\li1 Salimóoni nɨ mwaana wa Nashóoni ajáa.
\li1
\v 33 Nashóoni nɨ mwaana wa Aminadáabu ajáa.
\li1 Aminadáabu nɨ mwaana wa Adimíini ajáa.
\li1 Adimíini nɨ mwaana wa Aráamu ajáa.
\li1 Aráamu nɨ mwaana wa Hesiróoni ajáa.
\li1 Hesiróoni nɨ mwaana wa Peréesi ajáa.
\li1 Peréesi nɨ mwaana wa Yʉ́ʉda ajáa.
\li1
\v 34 Yʉ́ʉda nɨ mwaana wa Yaakúupu ajáa.
\li1 Yaakúupu nɨ mwaana wa Isaka ajáa.
\li1 Isaka nɨ mwaana wa Aburaháamu ajáa.
\li1 Aburaháamu nɨ mwaana wa Téera ajáa.
\li1 Téera nɨ mwaana wa Nahóori ajáa.
\li1
\v 35 Nahóori nɨ mwaana wa Serúugi ajáa.
\li1 Serúugi nɨ mwaana wa Réeu ajáa.
\li1 Réeu nɨ mwaana wa Peléegi ajáa.
\li1 Peléegi nɨ mwaana wa Ebéeri ajáa.
\li1 Ebéeri nɨ mwaana wa Sáala ajáa.
\li1
\v 36 Sáala nɨ mwaana wa Kenáani ajáa.
\li1 Kenáani nɨ mwaana wa Arɨfakisáadi ajáa.
\li1 Arɨfakisáadi nɨ mwaana wa Shéemu ajáa.
\li1 Shéemu nɨ mwaana wa Nʉ́hʉ ajáa.
\li1 Nʉ́hʉ nɨ mwaana wa Lámeki ajáa.
\li1
\v 37 Lámeki nɨ mwaana wa Mesuséela ajáa.
\li1 Mesuséela nɨ mwaana wa Enóoki ajáa.
\li1 Enóoki nɨ mwaana wa Jeráadi ajáa.
\li1 Jeráadi nɨ mwaana wa Mahalaléeli ajáa.
\li1 Mahalaléeli nɨ mwaana wa Kenáani ajáa.
\li1
\v 38 Kenáani nɨ mwaana wa Enóoshi ajáa.
\li1 Enóoshi nɨ mwaana wa Séeti ajáa.
\li1 Séeti nɨ mwaana wa Adáamu ajáa,
\li1 na Adáamu nɨ mwaana wa Mʉlʉʉngʉ ajáa.
\c 4
\s1 Yéesu Yooyerwa nɨ Irimʉ
\r (Matáayo 4:1-11; Maáriki 1:12-13)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* kʉnʉ ahókɨɨre \w Mʉtɨma Mʉʉja\w*, akahɨndʉka fuma luujii lwa Yorodáani. Mʉtɨma Mʉʉja akamʉtwaala fʉʉrʉ ɨsɨ ya ibaláángwii. 
\v 2 Ʉko Ikʉ́ʉ́lʉ ra \w Mirimʉ Mɨvɨ\w* rɨkamʉyera Yéesu kwa sikʉ makumi yanɨ (40). Na kwa sikʉ joosi ijo sɨ arijáa kɨɨntʉ chochoosi tʉkʉ, aho akiiteera njala.
\p
\v 3 Aho, Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ rɨkamʉsea, “Koonɨ ʉrɨ \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w*, lairirya iwye ɨrɨ rɨve mʉkáate.” 
\v 4 Yéesu akuuyirya, yoosea, “Masáare ˆYarɨ Mpeho yalʉʉsa jei, ‘Mʉʉntʉ sɨ arɨ kʉva nkaasʉ kwa vyóorya vii tʉkʉ.’\x + \xo 4:4 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 8:3.\xt*\x*”
\p
\v 5 Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ rɨkamʉtwaala Yéesu na haantʉ ˆhiinʉka harɨ ncholwii. Ʉko, rɨkamʉlaɨra kwa mpɨɨndɨ nduudi ntemi ja weerʉ yoosi. 
\v 6 Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ rɨkamʉsea, “Kʉheera ndɨrɨ nkongojima ya ntemi jaavo joosi na wiimiriri waavo, sa nkongojima na wiimiriri wa ntemi iji joosi naheewa nɨɨnɨ na ifaanaa nkamʉheera yoyoosi ˆnoosaaka. 
\v 7 Haaha koonɨ wuunyinamɨɨre, ivi vyoosi kʉva viri vyaako.”
\p
\v 8 Yéesu akuuyirya, yoosea, “Masáare ˆYarɨ Mpeho yalʉʉsa jei,
\q1 ‘Mwiinamɨre \nd Ijʉva\nd* Mʉlʉʉngʉ waako vii,
\q1 na ʉmʉtʉmamɨre yeemweene vii.’\x + \xo 4:8 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:13.\xt*\x*”
\p
\v 9 Rɨkamʉtwaala Yéesu fʉʉrʉ múujii wa Yerusaléemu, ncholwiinchoolwii ya mʉnáara wa \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w*, maa rɨkamʉsea, “Koonɨ weewe ʉrɨ Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ, ifweite na ɨsɨ fuma aha. 
\v 10 Sa Masáare ˆYarɨ Mpeho yalʉʉsa,
\q1 ‘Mʉlʉʉngʉ tʉma arɨ \w mirimʉ yaachwe miija|lemma="Mirimʉ miija"\w* ɨkʉlamurirye,
\q1
\v 11 yooyo kʉkwaatɨrɨra ɨrɨ mɨkonwii yaavo,
\q2 sa karɨ ijeo raako jɨ riikunguvale iwyii tʉkʉ.’\x + \xo 4:11 \xo*\xt Laanga Sabúuri 91:11-12.\xt*\x*”
\p
\v 12 Yéesu akuuyirya, yoosea, “Masáare ˆYarɨ Mpeho yalʉʉsa jei, ‘Karɨ ʉmʉyéraa \nd Ijʉva\nd* Mʉlʉʉngʉ waako tʉkʉ.’\x + \xo 4:12 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:16.\xt*\x*”
\p
\v 13 Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ ˆrɨkahʉmʉle kʉmʉyera Yéesu kwa njɨra joosi ijo, maa rɨkamʉreka kwa mpɨɨndɨ.
\s1 Yéesu Yookaanda Mʉrɨmo Waachwe
\r (Matáayo 4:12-17; 13:52-58; Maáriki 1:14-15; 6:1-6)
\p
\v 14 Aho, Yéesu akahɨndʉka na ɨsɨ ya \w Galiláaya\w* ahókɨɨre lʉvɨro lwa Mʉtɨma Mʉʉja. Noyo masáare yaachwe yakeenera ɨsɨ joosi ˆjarɨɨngɨrɨra. 
\v 15 Ne akiindyáa vaantʉ \w sinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* jaavo na kɨra mʉʉntʉ amʉdʉʉmbáa.
\p
\v 16 Sikʉ ɨmwɨ, Yéesu akadoma na múujii wa Nasaréeti kʉʉntʉ ˆakʉrɨra. Na sikʉ ya \w Sabáato\w* akɨɨngɨra na sinagóogii ja ˆvyeene iijʉvɨra. Akɨɨma sa asome Masáare ˆYarɨ Mpeho. 
\v 17 Akaheewa kɨtáabu cha Isáaya \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w*. \fig Kɨtáabu cha ndɨrɨ|alt="scroll" src="hk00150c.tif" size="col" copy="Illustrations by Horace Knowles © The British & Foreign Bible Society, 1954, 1967, 1972, 1995" ref="4:17, 20"\fig* Akakɨfotolola na akashaana haantʉ ˆhaandɨkwa,
\q1
\v 18 “Mʉtɨma wa \nd Ijʉva\nd* nɨ mweeri yaanɨ ʉrɨ,
\q2 sa aampaka makuta,
\q2 nvariyʉle \w Masáare Maaja\w* kwa vakɨva.
\q1 Aantʉma nɨvawyɨɨre vaantʉ ˆvarɨ mʉnyololwii,
\q2 kʉchʉngʉrɨrwa kwaavo,
\q2 vahoku koona kwaavo kei,
\q1 kʉvalamurirya vaantʉ ˆvakénderɨrwaa,
\q2
\v 19 kei, noo vavariyʉrɨra vaantʉ mwaaka wa \nd Ijʉva\nd* yookʉʉja noo vatalarya vaantʉ vaachwe.”\x + \xo 4:19 \xo*\xt Laanga Isáaya 61:1-2; maa de Isáaya 58:6.\xt*\x*
\b
\p
\v 20 Yéesu ˆakamarikirye soma, akakɨfota kɨra kɨtáabu, akamʉheera mʉtʉmami wa sinagóogi, maa akiikala. Vaantʉ voosi ˆvajáa aho, vakamutuurirya miiso. 
\v 21 Aho, akaanda lʉʉsɨka novo akavasea, “Isikʉ, aya Masáare ˆYarɨ Mpeho ˆmʉtéɨɨre, yakíimɨɨne.”
\p
\v 22 Vaantʉ voosi ˆvajáa aho, vakamʉdʉʉmba kʉnʉ vahwáalɨɨre sa masáare ya nduwo ˆmeene alʉʉsáa. Viiyuryáa voosea, “Ʉhʉ sɨ arɨ mwaana wa Yooséefu tʉkʉ wʉʉ?”
\p
\v 23 Ne akavasea, “Namányire kuungwyɨɨra mʉrɨ mpɨ́rɨ ɨhɨ, ‘Mwaanga ihorye mweeneevyo!’ Kei kʉʉnsea mʉrɨ, ‘Masáare ˆtateera watʉmama kʉra iturii ra Kaperenáumu, yatʉmame aha iturii kʉʉntʉ ˆwakʉrɨra.’” 
\v 24 Kei akavasea, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, kusiina mʉláali na mʉtwe wa Ijʉva ˆarúmwaa kaayii kwaachwe tʉkʉ.
\p
\v 25 Kɨmaarɨ kaa noovawyɨɨra, mpɨɨndɨ ja \w Elía\w* mʉláali na mʉtwe, mbula ɨjáa yɨɨma kwa myaaka ɨtatʉ na myeeri mʉsasatʉ, ɨsɨ yoosi ɨkava na njala ya imalo. Mpɨɨndɨ ijo, ɨsɨ ya \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w* ɨjáa yatɨɨte valala ˆvamema maatʉkʉ vii. 
\v 26 Maa kaa, Elía sɨ atʉmwa baa kwa ʉmwɨ wa valala avo tʉkʉ. Yeeye atʉmwa kwa mʉlala ʉmwɨ wa múujii wa Seréputa ˆʉrɨ ɨsɨ ya \w Sidóoni|lemma="Tíiro na Sidóoni"\w*.\x + \xo 4:26 \xo*\xt Laanga 1 Vatemi 17:1-24.\xt*\x* 
\v 27 Kei, mpɨɨndɨ ja Elíisha mʉláali na mʉtwe ɨsɨ ya Isiraéeli ɨjáa yatɨɨte vaantʉ ˆvarɨ foo ˆvarɨ na \w ʉlóónda\w*. Baa jeyyo, kusiina baa ʉmwɨ waavo ajirʉlwa tʉkʉ, maa kaa, Naamáani vii fuma ɨsɨ ya Síria.”\x + \xo 4:27 \xo*\xt Laanga 2 Vatemi 5:1-14.\xt*\x*
\p
\v 28 Vaantʉ voosi ˆvajáa aho sinagóogii ˆvakateere jeyyo, vakakorera nɨ nkalari. 
\v 29 Hahara, vakiinʉka, vakamufumya Yéesu na weerwii ya ituri raavo, vakamʉtwaala fʉʉrʉ nemwiinemwii ya lʉʉlʉ ˆlweene ituri raavo rɨjáa rajeengwa sa vamʉkʉndʉrɨre. 
\v 30 Maa kaa, yeeye akalooka na katɨkatɨ yaavo, akiilookera.
\s1 Yéesu Yookibirya Murimʉ Mʉvɨ
\r (Maáriki 1:21-28)
\p
\v 31 Aho, Yéesu akagirita na múujii wa Kaperenáumu ˆʉrɨ ɨsɨ ya Galiláaya. Ʉko, sikʉ ya Sabáato avakiindyáa. 
\v 32 Vaantʉ vakahwaalala ʉvariyuli waachwe, sa ʉjáa watɨɨte wiimiriri.
\p
\v 33 Aho sinagóogii, kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ˆajáa na \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w*. Ʉwo mʉʉntʉ akatʉlatʉʉla isóso yoosea, 
\v 34 “Haaka! Weewe Yéesu wa Nasaréeti, che woosaaka kʉrɨ suusu? Wuújire tʉmala wʉʉ? Nakʉmányire ʉrɨ ani weewe! Weewe ʉrɨ Mʉʉja wa Mʉlʉʉngʉ.”
\p
\v 35 Yéesu akʉʉdalavya ʉra murimʉ mʉvɨ yoosea, “Kirinya sawu! Fuma kʉrɨ ʉhʉ mʉʉntʉ!” Ʉra murimʉ mʉvɨ ʉkamʉvayya ʉra mʉʉntʉ mbere yaavo baa mʉtamikya tʉkʉ.
\p
\v 36 Vaantʉ voosi vakahwaalariwa maatʉkʉ vii, maa vakaanda kiiyurya voovo kwa voovo voosea, “Aya nɨ masáare che? Kwa wiimiriri na ngururu yoolairirya mirimʉ mɨvɨ ifume noyo yoofuma!” 
\v 37 Jeyyo, masáare ya Yéesu yakeenera kɨra haantʉ ɨsɨ ɨra.
\s1 Yéesu Yoohorya Valwɨ́ɨrɨ ˆVarɨ Foo
\r (Matáayo 8:14-17; Maáriki 1:32-34)
\p
\v 38 Yéesu akafuma aho sinagóogii, maa akadoma fʉʉrʉ kaayii kwa Simóoni. ˆVakafike, vakamʉshaana mʉkwɨ wa Simóoni ajáa nchiirii aváirwe nɨ ndwáala, maa vakamʉloomba Yéesu amʉhorye. 
\v 39 Yéesu akamʉseeserera, maa akɨɨdalavya ɨra ndwáala. Hahara akahola ɨra ndwáala yaachwe, maa akaanda vatʉmamɨra.
\p
\v 40 Mpɨɨndɨ mwaasʉ ˆwakʉtʉmɨráa, vaantʉ voosi ˆvajáa na valwɨ́ɨrɨ ˆvajáa na ndwáala ˆjiísimiresimire, vakavareeta na kwa Yéesu. Akavɨɨka mɨkono yaachwe mweeri yaavo voosi na voosi vakahola. 
\v 41 Mirimʉ mɨvɨ yafumáa kwa vaantʉ ˆvarɨ foo, noyo yatʉláa isóso yoosea, “Weewe ʉrɨ Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ!” Maa kaa, Yéesu ɨɨdalavyáa ɨreke lʉʉsa isáare roroosi sa ɨjáa yamányire yeeye noo \w Masía\w*.
\s1 Yéesu Yoovariyʉla Masáare ˆYarɨ Mpeho Míijii Yɨɨngɨ
\r (Maáriki 1:35-39)
\p
\v 42 Lomʉtóondo yaachwe ˆkʉkeere, Yéesu akatamanya na haantʉ ˆharɨ kijiraawa. Mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ˆvakataange asiina, maa vakaanda mʉsaakɨra. ˆVakamoone vakaanda kʉmʉkɨtɨra sa achaale ʉko meevo. 
\v 43 Maa kaa, Yéesu akavasea, “Nasaakwa nvariyʉle Masáare Maaja ya \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* míijii yɨɨngɨ sa ɨkɨ noo ˆcheene natʉmwa jɨ ntʉmame.”
\p
\v 44 Jeyyo, Yéesu akatuuba variyʉla Masáare ˆYarɨ Mpeho masinagóogii ya \w Vayahúudi\w*.
\c 5
\s1 Yéesu Yoovaanɨrɨra Vapooji va Ncholo
\r (Matáayo 4:18-22; Maáriki 1:16-20)
\p
\v 1 Sikʉ ɨmwɨ, \w Yéesu\w* ajáa ɨɨma mbarɨmbarɨ ya iriva ra Genesaréeti, kʉnʉ yoovariyʉla isáare ra Mʉlʉʉngʉ. Vaantʉ ˆvarɨ foo vakamʉrɨɨngɨrɨra mpaka vakaanda kʉmʉfenyenkererya. 
\v 2 Aho, akoona mashʉ́wa ivɨrɨ ˆjiri mbarɨmbarɨ ya iriva. Ijo mashʉ́wa, vavúuvi vaachwe vajáa vakíimire noo kooyya njwaavu jaavo. 
\v 3 Yéesu akɨɨngɨra mashúwii ɨmwɨ. Ɨyo mashʉ́wa nɨ ya \w Simóoni|lemma="Peéteri"\w* ɨjáa. Yéesu akamʉloomba Simóoni ɨɨkʉndʉle kiduudi na luujii. Aho, Yéesu akiikala mashúwii, maa de ɨndookiindya mpuka ya vaantʉ.
\p
\v 4 ˆAkahʉmʉle kukiindya, maa akamʉsea Simóoni, “Hende, twaala mashʉ́wa na maajii malɨɨhɨ, aho, maa de mukiimye njwaavu jaanyu mʉkwaate soompa.”
\p
\v 5 Simóoni akamʉsea, “Aka Aaɨ, tatʉ́mamire chɨrɨrɨ baa turya kɨɨntʉ tʉkʉ. Maa kaa, kwa isáare raako kiimya ndɨrɨ njwaavu.” 
\v 6 Simóoni na viivaachwe ˆvakakiimye njwaavu, vakakwaata soompa ˆjamema maatʉkʉ vii mpaka njwaavu jikaanda dʉmʉka. 
\v 7 Sa jeyyo, vakavaanɨrɨra viivaavo ˆvajáa na mashʉ́wa yɨɨngɨ, vʉʉje jɨ vavaambɨre. Vakʉʉja, vakamemya soompa mashʉ́wa joosi ivɨrɨ mpaka jikasengerera nyɨmɨra.
\p
\v 8 Simóoni Peéteri ˆakoone masáare ayo, akachwaama mbere ya Yéesu maa akasea, “Aaɨ Mʉkʉ́lʉ, looka kwaanɨ, nɨɨnɨ ndɨrɨ mʉvɨ.” 
\v 9 Simóoni na viivaachwe vajáa vahwáalariiwe maatʉkʉ nɨ soompa ˆngʼeene vajáa vakwáatire. 
\v 10 Vɨɨngɨ ˆvajáa vahwaalala nɨ vala Yaakúupu na Yooháani vaana va Sebedáayo. Ava vatʉmamanʼyáa na Simóoni.
\p Aho, Yéesu akamʉsea Simóoni, “Simóoni, koofa tʉkʉ, kwaandɨra haaha kʉva ʉrɨ muvúuvi wa vaantʉ.” 
\v 11 ˆVakajitwaale mashʉ́wa na mbarɨmbarɨ ya iriva, vakareka kɨra kɨɨntʉ, vakamutuuba Yéesu.
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ ˆArɨ na Ʉlóónda
\r (Matáayo 8:1-4; Maáriki 1:40-45)
\p
\v 12 Sikʉ ɨmwɨ, Yéesu ajáa atamanya na múujii ʉmwɨ. Ʉko, mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆahaambwa nɨ \w ʉlóónda\w* mʉvɨrɨ woosi akʉʉja na kʉrɨ Yéesu, akachwaama mbere yaachwe akiinamya kisho chaachwe fʉʉrʉ ɨsɨ. Akiiloombererya yoosea, “Aaɨ, koonɨ woosaaka, ifaanaa ʉkaanjirʉla ndwáala yaanɨ.”
\p
\v 13 Yéesu akiinurirya mʉkono waachwe, akamʉsaasya, kʉnʉ yoosea, “Noosaaka, ujirʉlwe!” Hahara, ʉlóónda ʉkafuma muvirii waachwe, akahola. 
\v 14 Aho, Yéesu akamʉlairirya yoosea, “Karɨ umuwyɨ́ɨraa mʉʉntʉ yoyoosi isáare ɨrɨ tʉkʉ, maa kaa, tamanya ukiiyónekye kwa \w mweeneɨsɨ|lemma="Veeneɨsɨ"\w* wa Ijʉva, ʉtoole na \w mpóryo\w* yo jirʉlwa, ja ˆvyeene \w Mʉ́sa\w* alairirya, sa vataange kɨmaarɨ ʉhórire.”\x + \xo 5:14 \xo*\xt Laanga Valáawi 14:1-32.\xt*\x*
\p
\v 15 Baa jeyyo, masáare ya Yéesu yakaariwa kɨra haantʉ. Mpuka nkʉʉlʉ ja vaantʉ jiijiingáa kʉmʉteerera na vahoriwáa ndwáala jaavo. 
\v 16 Maa kaa, Yéesu avarekáa na adomáa na kijiraawii noo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ.
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ ˆAakwya Iyandiyandi
\r (Matáayo 9:1-8; Maáriki 2:1-12)
\p
\v 17 Sikʉ ɨmwɨ, Yéesu avavariyʉrɨráa vaantʉ Masáare ˆYarɨ Mpeho. Vamwɨ va vaantʉ vamʉteereráa, nɨ \w Mafarisáayo\w* na \w vakiindya va Miiro\w* vajáa. Avo Mafarisáayo na vakiindya vajáa vafuma kɨra ituri ra \w Galiláaya\w*, \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w* na múujii wa Yerusaléemu. Lʉvɨro lwa Ijʉva nɨ na Yéesu lʉjáa sa ahorye vaantʉ.
\p
\v 18 Vaantʉ vamwɨ vakʉʉja viínwɨɨre mʉlwɨ́ɨrɨ ʉmwɨ na ndɨrɨ yaachwe. Ʉhʉ mʉlwɨ́ɨrɨ ajáa aakwya iyandiyandi. Vakasaaka vamwiingirye na nyuumbii kʉʉntʉ ˆajáa Yéesu. 
\v 19 Maa kaa, vakasiindwa kumwiingirya sa vaantʉ vajáa vamémire mʉnʉmʉʉnʉ. Aho, vakaambʉka nɨ ikekeerii, vakabontola ikekeera hara kʉʉntʉ Yéesu ˆajáa, vakamukiimirya ʉra mʉlwɨ́ɨrɨ na ndɨrɨ yaachwe, maa vakamʉvɨɨka heehi na Yéesu. 
\v 20 Yéesu ˆakoone kuruma kwaavo, akamʉsea ʉra mʉlwɨ́ɨrɨ, “Aaɨ, ʉvɨ waako wasírire.”
\p
\v 21 Aho, vakiindya va Miiro na Mafarisáayo vakaanda kiiyurya voosea, “Nɨ ani ʉhʉ yoolʉʉsa masáare yo \w mʉhɨɨntɨkɨra|lemma="Hɨɨntɨka"\w* Mʉlʉʉngʉ? Kusiina wɨɨngɨ ˆadáhaa sea ʉvɨ wasírire tʉkʉ, nɨ Mʉlʉʉngʉ yeemweene vii.”
\p
\v 22 Yéesu akataanga kwiiririkana kwaavo. Aho akavasea, “Nɨ sa che mookiiririkana ayo mitimii yaanyu? 
\v 23 Eri, nɨ kɨrɨkwɨ noo chaangʉ kʉlookya myeewe, kʉmʉsea ʉhʉ mʉlwɨ́ɨrɨ, ‘Ʉvɨ waako wasírire,’ bakʉ kʉmʉsea, ‘Inʉka, ʉlooke’? 
\v 24 Haaha noosaaka mʉtaange, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* atɨɨte wiimiriri wo sea vaantʉ aha weerwii, ‘Ʉvɨ waavo wasírire.’” Aho, akamʉsea ʉra mʉʉntʉ ˆaakwya iyandiyandi, “Nookʉsea, inʉka, toola ndɨrɨ yaako, ʉdome na kaayii kwaako.”
\p
\v 25 Hahara, ʉra mʉʉntʉ akɨɨma mbere ya vaantʉ voosi, akatoola ndɨrɨ yaachwe, maa akadoma na kaayii kwaachwe kʉnʉ yoomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ. 
\v 26 Vaantʉ voosi vakahwaalala maatʉkʉ vii na vakakwaatwa nɨ woowa kʉnʉ voomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ vakasea, “Isikʉ tɨɨ́ne masáare ˆyahwáalaryaa!”
\s1 Yéesu Ʉʉja jo Kaanɨrɨra Vavɨ
\r (Matáayo 9:9-13; Maáriki 2:13-17)
\p
\v 27 Ayo ˆyakalooke, Yéesu akafuma na weerwii ya múuji. Ʉko akamoona \w mʉsaankanʼyi kóodi|lemma="Vasaankanʼyi kóodi"\w* ʉmwɨ ˆasewáa Láawi iíkyɨɨre kɨvaandii cho rɨhɨra kóodi, yoosaankanʼya kóodi. Aho, akamʉsea, “Ntuuba!”\fig Yéesu yoomwaanɨrɨra Láawi|alt="Jesus calls Levi" src=" CN01691B.TIF" size="col" loc="5:27" copy="© 1996 David C. Cook" ref="5:27-28"\fig* 
\v 28 Ne Láawi akiinʉka, akareka kɨra kɨɨntʉ, maa akamutuuba Yéesu.
\p
\v 29 Na Láawi akamʉbweeyyirya Yéesu ngovi nkʉʉlʉ aho kaayii kwaachwe. Mpuka nkʉʉlʉ ya vasaankanʼyi kóodi na vaantʉ vɨɨngɨ vakiikala kurya ne chákurya. 
\v 30 Maa kaa, Mafarisáayo na vakiindya va Miiro vakavangʼʉʉrɨra vapooji vaachwe voosea, “Sa che moorya no nywa hamwɨ na masaankanʼyi kóodi na maduwalo?”
\p
\v 31 Yéesu ˆakayateere ayo masáare, maa akavasea, “Vaantʉ ˆvarɨ nkaasʉ sɨ vasáakaa mwaanga tʉkʉ, maa kaa, valwɨ́ɨrɨ noo vasáakaa mwaanga. 
\v 32 Sɨ nʉʉja joo kaanɨrɨra vaantʉ ˆviiyónaa nɨ vawoloki tʉkʉ, nʉʉja joo kaanɨrɨra vavɨ sa \w vamʉvalandʉkɨre|lemma="Valandʉka"\w* Mʉlʉʉngʉ.”
\s1 Yéesu Yookuuriwa Kwiirekya Kurya
\r (Matáayo 9:14-17; Maáriki 2:18-22)
\p
\v 33 Aho, vakamuurya Yéesu voosea, “Vapooji va Yooháani na va Mafarisáayo viirékyaa kurya so mʉloomba Mʉlʉʉngʉ. Maa kaa, amwɨ vapooji vaako nɨ varíjaa no nywa vii kɨra siikʉ?”
\p
\v 34 Yéesu akavasea, “Eri, ifaanaa mʉkavabweeyya vaantʉ ˆvaláarikirwe na ngovi ya ilóola na mweenengovi ntɨ ˆarɨ novo viirekye kurya wʉʉ? 
\v 35 Maa kaa, mpɨɨndɨ luu kʉʉja jiri, mweenengovi luu sʉmʉlwa arɨ, aho noo vakiirekiirye kurya.”
\p
\v 36 Aho, maa Yéesu akavavaɨra lusímo ʉlʉ, “Kusiina mʉʉntʉ ˆakéraa kɨráka fuma ɨngo ifya sa achʉmɨre isaámʉ tʉkʉ. Koonɨ abwéeyyiirye jeyyo, kʉva arɨ amwɨ́ɨre ɨngo ifya na ɨkyo kɨráka kifya sɨ kɨrɨ kiifwaanɨrɨra na ɨro isaámʉ tʉkʉ.
\p
\v 37 Kei, kusiina mʉʉntʉ ˆavɨ́kɨraa \w diváai\w* ifya viríibii\f + \fr 5:37 \fr*\fk viríibii: \fk*\ft Viríiba nɨ saama ˆjavɨ́kɨraa diváai. Jaténgeneshiwaa na ndɨrɨ.\ft*\f* vya kalɨ tʉkʉ. Koonɨ abwéeyyiirye jeyyo, ɨyo diváai pʉsʉla ɨrɨ ivyo viríiba, diváai kɨɨtɨka ɨrɨ na viríiba saambʉka viri. 
\v 38 Diváai ifya nɨ viríibii vifya ɨvɨ́kɨrwaa. 
\v 39 Baa kusiina mʉʉntʉ ˆasáakaa kʉnywa diváai ifya koonɨ anywíire ɨra ya kalɨ tʉkʉ, sa aséaa, ‘Ɨra ya kalɨ noo yabooha kʉlookya.’”
\c 6
\s1 Yéesu nɨ Mweeneevyo wa Sabáato
\r (Matáayo 12:1-8; Maáriki 2:23-28)
\p
\v 1 Sikʉ ya \w Sabáato\w* ɨmwɨ, \w Yéesu\w* na vapooji vaachwe vajáa vakwaatɨra na mawundii ya ngáano. Mpɨɨndɨ ˆvalookáa, vapooji vaachwe vakava voohʉʉnga maangala ya ngáano, vakayafiisa de vandoorya. 
\v 2 Vamwɨ va \w Mafarisáayo\w* vakasea, “Eri, sa che moowuna \w Miiro\w* sikʉ ya Sabáato?”\f + \fr 6:2 \fr*\fk moowuna Miiro sikʉ ya Sabáato: \fk*\ft Kwa Miiro ya Vayahúudi kuwuna maangala yavɨrɨ yatatʉ iwundii kwa mʉʉntʉ sɨ vijáa vyakaaniwa tʉkʉ. Laanga \ft*\xt Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 23:25.\xt* Mafarisáayo sɨ vamuuryáa Yéesu sa che vapooji vaachwe vookiiva tʉkʉ, kɨɨntʉ ˆvamʉseáa nɨ sa che vapooji vaachwe vootʉmama mʉrɨmo wo chwa sikʉ ya Sabáato. Na Miiro ya Mʉ́sa yasea kusiina mʉʉntʉ kʉtʉmama sikʉ ya Sabáato tʉkʉ. Laanga \xt Ufumo 20:8-11.\xt*\f*
\p
\v 3 Aho, maa Yéesu akavasea, “Sɨ mʉnasoma ˆcheene atʉmama mʉtemi \w Daúdi\w* mpɨɨndɨ ˆajáa aávirwe nɨ njala na vaantʉ vaachwe tʉkʉ wʉʉ? 
\v 4 Daúdi ɨɨngɨra na nyuumbii ya Mʉlʉʉngʉ, akatoola ɨra mɨkáate ˆɨvɨ́ɨkwaa mbere ya Mʉlʉʉngʉ, akarya. Mɨkáate ɨyo, \w veeneɨsɨ\w* va \nd Ijʉva\nd* vii noo vajáa varekerwa vɨndoorya. Vaantʉ vɨɨngɨ Miiro ɨjáa yakaanʼya kurya. Ne akavaheera vaantʉ vaachwe, vakarya.”\x + \xo 6:3-4 \xo*\xt Laanga 1 Samwéeli 21:1-6.\xt*\x* 
\v 5 Aho, Yéesu akavasea, “\w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* nɨ Mweeneevyo wa Sabáato.”
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ Sikʉ ya Sabáato
\r (Matáayo 12:9-14; Maáriki 3:1-6)
\p
\v 6 Sikʉ ya Sabáato yɨɨngɨ, Yéesu ajáa ɨɨngɨra na \w sinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w*, maa akaanda kiindya. Aho, kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ˆajáa na mʉkono wa kʉlʉme ˆwaakwya iyandiyandi. 
\v 7 \w Vakiindya va Miiro\w* na Mafarisáayo vakava voomʉlaanga neeja sa voone koonɨ arɨ mʉhorya sikʉ ya Sabáato. Vabweeyyáa jeyyo sa vapate nkalo yo mʉtwaala na balásii.
\p
\v 8 Maa kaa, Yéesu ajáa atáangire miiririkano yaavo, aho akamʉsea ʉra mʉʉntʉ ˆajáa na mʉkono ˆwaakwya iyandiyandi, “Seesa, ɨma aha mbere ya vaantʉ.” Ʉra mʉʉntʉ akiinʉka, maa akɨɨma mbere ya vaantʉ voosi.
\p
\v 9 Aho, maa Yéesu akavasea, “Nɨ kuvuurya niise, nɨ rɨrɨkwɨ noo Miiro ˆyaruma kʉtʉmama sikʉ ya Sabáato? Kʉtʉmama kɨɨntʉ kiija bakʉ kɨvɨ? Kʉlamurirya nkaasʉ au kʉmala?”
\p
\v 10 Aho, akavalaanga vaantʉ voosi, maa akamʉsea ʉra mʉʉntʉ, “Wolola mʉkono waako!” Ʉra mʉʉntʉ akabweeyya jeyyo, hahara mʉkono waachwe ʉkava nkaasʉ kei! 
\v 11 Maa kaa, vara vakiindya va Miiro na Mafarisáayo vakakalala maatʉkʉ vii, vakaanda kiiheera mɨryʉʉngʉ voovo kwa voovo ˆcheene varɨ mʉbweeyya Yéesu.
\s1 Yéesu Yoovasaawʉla Vapooji Ikimi na Vavɨrɨ
\r (Matáayo 10:1-4; Maáriki 3:13-19)
\p
\v 12 Sikʉ ɨmwɨ, Yéesu ajáa aambʉka na luulwii noo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ. Ʉko akamʉloomba Mʉlʉʉngʉ chɨrɨrɨ. 
\v 13 ˆKʉkeere, maa akavaanɨrɨra vapooji vaachwe. Aho, akavasaawʉla ikimi na vavɨrɨ, avo akavakemera \w vatumwi\w*. 
\v 14 Ava noo vatumwi ˆasaawʉla, Simóoni, yeeye amʉkemera \w Peéteri\w*, na Anderéa mwaanaavo, Yaakúupu na Yooháani, Filíipi na Batolomáayo, 
\v 15 Matáayo na Tomáasi, Yaakúupu sha Alʉfáayo na Simóoni ˆmweene aanɨrɨrwáa Selóote,\f + \fr 6:15 \fr*\fk Selóote: \fk*\ft Noo kʉsea, mʉlwɨɨrɨ wa ɨsɨ.\ft*\f* 
\v 16 Yʉ́ʉda sha Yaakúupu, na Yʉ́ʉda Isikarióoti ˆamʉvarindʉka Yéesu.
\s1 Yéesu Yookiindya no Horya Valwɨ́ɨrɨ ˆVarɨ Foo
\r (Matáayo 4:23-25)
\p
\v 17 Yéesu akakiima fuma luulwii hamwɨ na vatumwi vaachwe. Na ˆakafike haantʉ ˆharɨ na irɨrɨɨsɨ, akɨɨma. Aho, kʉjáa kwatɨɨte mpuka nkʉʉlʉ ya vapooji vaachwe na vaantʉ ˆvajáa vafúmire ɨsɨ yoosi ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w*, múujii wa Yerusaléemu, na mbarɨmbarɨ ya mayɨya ya míiji ya \w Tíiro na Sidóoni\w*. Ava, vajáa vuújire noo mʉteerera Yéesu na vahoriwe ndwáala jaavo. 
\v 18 Na vara ˆvaturikiriwáa nɨ \w mirimʉ mɨvɨ\w*, avahoryáa. 
\v 19 Vaantʉ voosi vasaakáa kʉmʉsaasya sa ngururu ˆjafumáa kwaachwe na avahoryáa vaantʉ voosi.
\s1 Ntálarya na Njumo
\r (Matáayo 5:1-12)
\p
\v 20 Yéesu akavalaanga vapooji vaachwe akasea,
\q1 “Mwatalariwa nyuunyu ˆmʉrɨ vakɨva,
\q2 sa \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* nɨ waanyu.
\q1
\v 21 Mwatalariwa nyuunyu ˆmʉrɨ na njala haaha,
\q2 sa kiikutiwa mʉrɨ.
\q1 Mwatalariwa nyuunyu ˆmoorɨra haaha,
\q2 sa seka mʉrɨ.
\q1
\v 22 Mwatalariwa nyuunyu mpɨɨndɨ vaantʉ ˆvarɨ vasʉʉla,
\q2 ˆvarɨ vakera lʉtaamɨ na \w kʉvatʉkɨra|lemma="Tʉkɨra"\w*,
\q1 na ˆvarɨ vasea mʉrɨ vavɨ,
\q2 sa mwamuruma Mwaana wa Mʉʉntʉ.
\b
\p
\v 23 Sikʉ masáare aya ˆyarɨ fʉmɨra, eryi mɨtɨma na mʉndoofɨrɨra sa kʉnáálo yaanyu nɨ nkʉ́ʉ́lʉ kurumwii, sa baa vala baaba waavo vavabweeyyirirya viivyo \w valáali na mʉtwe\w* va Ijʉva.
\b
\q1
\v 24 Maa kaa, mpolaɨ nyuunyu ˆmʉrɨ vasúngaati,
\q2 sa kutuurya mɨtɨma kwaanyu mwahʉmʉla kʉkʉhokera.
\q1
\v 25 Mpolaɨ nyuunyu ˆmwiíkutire haaha,
\q2 sa kwaavwa mʉrɨ nɨ njala.
\q1 Mpolaɨ nyuunyu ˆmooseka na cheerʉ haaha,
\q2 sa rɨra mʉrɨ na rɨra mʉrɨ no myaa.
\q1
\v 26 Mpolaɨ nyuunyu vaantʉ voosi ˆvakavadʉ́ʉmbɨrɨraa,
\q2 sa baa vala baaba vaavo viivyo vavadʉʉmbɨrɨráa,
\q2 valáali na mʉtwe va ʉloongo.
\s1 Kʉveenda Vavɨ
\r (Matáayo 5:38-48; 7:12)
\p
\v 27 Maa kaa, nɨ vawyɨɨra niise nyuunyu vara ˆmookʉʉnteerera, veendi vavɨ vaanyu. Vabweeyyiryi wʉʉja vara ˆvavasʉʉla. 
\v 28 Vatalaryi vara ˆvavajúmaa, na vara ˆvavabwéeyyiryaa mavɨ valoomberi kwa Mʉlʉʉngʉ. 
\v 29 Koonɨ mʉʉntʉ akʉváire lʉsayya lwa ivaru rɨmwɨ, mʉvarindʉrɨre na lwa ivaru rɨɨngɨ. Koonɨ mʉʉntʉ akʉhókire ikóoti raako, kʉmʉsɨɨtɨra isháati raako tʉkʉ. 
\v 30 Mʉʉntʉ yoyoosi ʉra ˆyookʉloomba kɨɨntʉ, mʉheere. Kei, koonɨ mʉʉntʉ akʉhókire máari jaako, karɨ ʉdáayyaa akʉhɨndʉrɨre tʉkʉ. 
\v 31 Mʉndoovabweeyyirya vɨɨngɨ ja ˆvyeene nyuunyu moosaaka vandoovabweeyyirya.
\p
\v 32 Koonɨ mʉveéndire vii vara ˆvaveenda nyuunyu, nɨ kʉnáálo che mʉrɨ turya? Amwɨ baa vaduwalo vaveenda vara ˆvaveenda voovo vii! 
\v 33 Kei, koonɨ mʉvabwéeyyiriirye maaja vara ˆvavabwéeyyiryaa wʉʉja vii, nɨ kʉnáálo che mooturya? Amwɨ baa vaduwalo vabweeyya viivyo! 
\v 34 Koonɨ moovakopesha vara ˆmookiilaangya rɨha varɨ, nɨ kʉnáálo che moopata? Baa vaduwalo vavakópeshaa vaduwalo viivaavo kʉnʉ vookiilaangya hɨndʉrɨrwa varɨ vyoosi ˆvakopesha. 
\v 35 Maa kaa, nyuunyu mʉveende vavɨ vaanyu, na mʉndoovabweeyyirya wʉʉja. Kei, mʉndoovakopesha baa kiilaangya hɨndʉrɨrwa mʉrɨ tʉkʉ. Koonɨ mʉbwéeyyiirye jeyyo, ˆArɨ Mweerimweeri varɨha arɨ marɨho makʉʉlʉ. Kei, kʉva mʉrɨ vaana vaachwe sa yeeye aboohya kwa vara sɨ ˆvadʉ́ʉmbaa na vavɨ. 
\v 36 Sa jeyyo, mʉve na mbavariri ja Taáta waanyu ˆvyeene arɨ na mbavariri.
\s1 Kʉlamʉrɨra Vɨɨngɨ
\r (Matáayo 7:1-5)
\p
\v 37 Karɨ mʉlámʉrɨraa tʉkʉ, de baa nyuunyu mʉdɨɨre kʉndoolamʉrɨrwa. Karɨ mʉlʉ́ʉsaa irya tʉkʉ, de baa nyuunyu mʉdɨɨre kʉndoolʉʉsɨrwa irya. Mʉndoovasea viivaanyu yasírire, sa baa nyuunyu mʉndoosewa yasírire. 
\v 38 Mʉboohye ɨnda, aho naanyu heewa mweende. Kɨkomi, heewa mweende vipíimo ˆvyamema, vikasʉngʉsɨrwa mpaka vindookɨɨtɨkɨrɨra. Sa kipíimo kɨkɨra ˆmoopiimɨra vaantʉ vɨɨngɨ, noo ˆmʉrɨ piimɨrwa!”
\p
\v 39 Yéesu akavavaɨra lusímo ʉlʉ, akavasea, “Eri, mʉhoku ifaanaa amʉlongoole mwiiwaachwe wʉʉ? Kɨkomi voosi bʉrʉkɨra varɨ na iduundwii. 
\v 40 Mʉpooji sɨ arɨ mʉlookerera mukiindya waachwe tʉkʉ. Maa kaa, mʉpooji ʉra ˆahʉmʉla kiindiwa yoosi ifaanaa akadaha kʉva ja mukiindya waachwe.
\p
\v 41 Amwɨ woolaanga kajʉla karɨ riiswii ra mwaanaanyu na ʉlɨ sɨ wookoona mpóngoola ˆɨrɨ riiswii raako? 
\v 42 Joolɨ ʉrɨ mʉsea mwaanaanyu, ‘Mwanawiitʉ, tʉʉla nɨkʉseyye kajʉla riiswii raako,’ kʉnʉ weewe sɨ wookoona mpóngoola ˆɨrɨ riiswii raako? Weewe mʉkweembi! Seyya ta mpóngoola riiswii raako, de woone neeja na ʉdahe seyya kajʉla riiswii ra mwaanaanyu.
\s1 Mʉtɨ Watáangɨkanaa kwa Ndɨɨwa Jaachwe
\r (Matáayo 7:16-20; 12:33-35)
\p
\v 43 Kusiina mʉtɨ ˆwabooha ˆwatʉ́ʉngaa ndɨɨwa ˆjavɨɨha tʉkʉ, na kusiina mʉtɨ ˆwavɨɨha ˆwatʉ́ʉngaa ndɨɨwa ˆjabooha tʉkʉ. 
\v 44 Vaantʉ vʉʉtáangaa mʉtɨ kwa ndɨɨwa jaachwe. Vaantʉ sɨ vatʉ́ʉndaa saambu mihuungii tʉkʉ na sɨ vatʉ́ʉndaa sabíibu mbiirii tʉkʉ. 
\v 45 Noo jeyyo viri, mʉʉntʉ mʉʉja afúmyaa maaja fuma máari jaachwe ja kɨkomi ja mberii ja mutimii waachwe mʉʉja. Na mʉʉntʉ mʉvɨ afúmyaa mavɨ fuma mutimii waachwe mʉvɨ. Sa viintʉ ˆvyamema mutimii wa mʉʉntʉ, noo mʉlomo waachwe ʉlʉ́ʉsaa.
\s1 Mʉjeengi ˆArɨ na Tooti na Mʉjeengi Mʉhoho
\r (Matáayo 7:24-27)
\p
\v 46 Sa che mookʉʉnyanɨrɨra, ‘Mʉkʉ́lʉ, Mʉkʉ́lʉ!’ amwɨ sɨ mootʉmama yara ˆnoovawyɨɨra? 
\v 47 Mʉʉntʉ yoyoosi ˆʉʉ́jaa na kʉrɨ nɨɨnɨ na ˆatéereraa no yakwaatya masáare yaanɨ, iifwɨ́ɨne na lusímo ʉlʉ, 
\v 48 yeeye nɨ ja mʉʉntʉ ˆajeengáa nyuumba, maa kaa, de aande jeenga, ajáa avɨɨka mwaariryo isii ya iduundu ˆrɨjáa rasiimbwa fʉʉrʉ mwaalaliwyii. Mbula ˆɨkavae na lʉʉjɨ lʉkʉʉlʉ ˆlukiike mpaka lʉkamoola ikɨko ra iboote, maaji yakakʉngʼʉntɨka na nyuumbii kwaachwe. Maa kaa, sa viintʉ nyuumba ɨra ɨjáa yajeengwa vyabooha, ayo maaji sɨ yadaha baa kwiisingisya tʉkʉ. 
\v 49 Maa kaa, ʉra ˆatéeraa masáare yaanɨ baa yakwaatya tʉkʉ, nɨ ja mʉʉntʉ ˆajeenga nyuumba yaachwe ichuúkii baa siimba no vɨɨka mwaariryo tʉkʉ. Na maaji ˆyakabomole ikɨko ra maaji na maaji ˆyakakʉngʼʉntɨke na nyuumbii yaachwe, hahara nyuumba yaachwe yaawya, na ɨkabomoka vʉʉ!”
\c 7
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉtʉmami wa Mʉlʉkalʉka sɨ ˆArɨ Mʉyahúudi
\r (Matáayo 8:5-13; Yooháani 4:43-54)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakahʉmʉle lʉʉsa masáare ayo yoosi kʉnʉ vaantʉ voomʉteerera, maa akadoma na múujii wa Kaperenáumu. 
\v 2 Aho múujii, kwajáa kwatɨɨte mʉkʉ́ʉ́lʉ ʉmwɨ wa valwi nkoondo. Ʉhʉ mʉkʉ́ʉ́lʉ ajáa atɨɨte mʉtʉmami waachwe ˆajáa amweendamweenda. Haaha ʉhʉ mʉtʉmami ajáa alwaala sengerera akwye. 
\v 3 Ʉwo mʉkʉ́ʉ́lʉ wa valʉkalʉka ˆakateere masáare ya Yéesu, akatʉma vawosi va \w Kɨyahúudi|lemma="Vayahúudi"\w* vadome na kwa Yéesu, vakamʉloombe ʉʉje jɨ amʉhorye mʉtʉmami waachwe. 
\v 4 Novo ˆvakafike kwa Yéesu, vakamʉkalaamya mʉnʉmʉʉnʉ voosea, “Koonɨ kʉrɨ na mʉʉntʉ ˆavalwa ɨɨma neeja kwaambiririwa, nɨ ʉhʉ. 
\v 5 Yeeye eenda ɨsɨ yiitʉ, baa kei noo atʉjeengera \w sinagóogi\w*.”
\p
\v 6 Aho, maa Yéesu akadomanʼya novo. Maa kaa, viintʉ ˆajáa akaarɨ kʉlɨ kʉlɨ na nyuumba ya ʉra mʉkʉ́ʉ́lʉ wa valwi nkoondo, ʉra mʉkʉ́ʉ́lʉ akatʉma vijeengi vyaachwe vakamʉsee Yéesu, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, karɨ ujuuwɨke tʉkʉ, nɨɨnɨ sɨ navalwa nɨɨma neeja kʉkʉteengya weewe wɨɨngɨre nyuumbii kwaanɨ tʉkʉ. 
\v 7 Ɨkɨ noo ˆchooreka, niiyɨɨ́ne sɨ navalwa nɨɨma neeja kʉʉja na kwaako tʉkʉ. Maa kaa, lʉʉsa isáare vii na mʉtʉmami waanɨ ahole. 
\v 8 Sa nɨɨnɨ nɨ mʉʉntʉ ˆnavɨɨkwa ɨsɨ ya wiimiriri, baa kei natɨɨte valwi nkoondo ɨsɨ yaanɨ. Koonɨ namʉséire ʉhʉ ‘Doma,’ adómaa na wɨɨngɨ ‘Ʉja,’ ne ʉʉ́jaa. Koonɨ namʉséire mʉtʉmami waanɨ ‘Bweeyya ɨkɨ,’ yeeye abwéeyyaa.”
\p
\v 9 Yéesu ˆakateere ayo masáare, akahwaalala mʉnʉmʉʉnʉ, akiilorera akɨɨlaanga ɨra mpuka ˆyamutuubáa, maa akavasea, “Noovawyɨɨra, sɨ nɨnoona kuruma ja ʉkʉ baa kʉrɨ ɨsɨ yoosi ya \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w* tʉkʉ.” 
\v 10 Na vara vaantʉ ˆvajáa vatúmirwe noo mwaanɨrɨra Yéesu ˆvakahɨndʉke na kaayii kwa mʉkʉ́ʉ́lʉ wa valʉkalʉka, vakamʉshaana ʉra mʉtʉmami ahórire.
\s1 Yéesu Yoomʉfʉfʉla Musinga wa Mʉlala
\p
\v 11 Mpɨɨndɨ kiduudi, Yéesu akadoma na múujii ʉmwɨ, ˆʉséwaa Náini. Ʉko ajáa adomanʼya na vapooji vaachwe na mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ. 
\v 12 ˆAkasengerere mutiryaangwii wa múuji, akalʉmana na mpuka ya vaantʉ viínwɨɨre mʉvɨrɨ wa mʉtavana ˆajáa awʉ́lɨɨre vootwaala noo taaha. Ʉhʉ mʉtavana noo mwaana ʉmwɨ vii wa mʉlala ʉmwɨ ajáa. Vaantʉ ˆvarɨ foo fuma múuji ʉwo nɨ hamwɨ vajáa na ʉwo mʉʉntʉ muki. 
\v 13 Yéesu Mweenevyoosi ˆakamoone ʉwo maáma mʉlala, akamoonera mbavariri, maa akamʉsea, “Rɨra tʉkʉ.” 
\v 14 Yéesu akaseesa na heehi ya kɨtáanda, akakɨsaasya, maa vara vaantʉ ˆvajáa viínwɨɨre vakɨɨma. Aho, akasea, “Mʉtavana, nakʉséire inʉka!” 
\v 15 Ʉwo mʉtavana ˆajáa awʉ́lɨɨre, akiinʉka, akaanda lʉʉsɨka. Aho, Yéesu akamʉkwaatya íyo waavo. 
\v 16 Vaantʉ voosi ˆvajáa aho, vakakwaatwa nɨ woowa, vakaanda mʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ voosea, “\w Mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* mʉkʉʉlʉ uújire na kʉrɨ suusu! Mʉlʉʉngʉ uújire noo vaambirirya vaantʉ vaachwe.” 
\v 17 Masáare aya ya Yéesu yakeenera ɨsɨ yoosi ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w* na ɨsɨ joosi ˆjiri mʉkaaya.
\s1 Yéesu na Yooháani Mʉbatisáaji
\r (Matáayo 11:2-19)
\p
\v 18 Vapooji va Yooháani Mʉbatisáaji vakamuwyɨɨra masáare yoosi ˆyatʉmamwáa nɨ Yéesu. Yooháani akavaanɨrɨra vapooji vaachwe vavɨrɨ, 
\v 19 akavatʉma kwa Yéesu Mweenevyoosi vakamuurye jei, “Eri, weewe noo ʉra ˆalʉʉswa nɨ valáali na mʉtwe ˆyookʉʉja bakʉ tʉwoojere wɨɨngɨ?”
\p
\v 20 Vara vapooji ˆvakafike kʉrɨ Yéesu, maa vakasea, “Yooháani Mʉbatisáaji atʉtʉ́mɨre tukuurye, ‘Eri, weewe noo ʉra ˆalʉʉswa nɨ valáali na mʉtwe ˆwookʉʉja bakʉ tʉwoojere wɨɨngɨ?’”
\p
\v 21 Mpɨɨndɨ ɨʼɨra Yéesu ajáa ahorya vaantʉ ndwáala, na ʉlwɨ́ɨrɨ waavo. Vara ˆvajáa na \w mirimʉ mɨvɨ\w* akavahorya, na vahoku ˆvarɨ foo akavabweeyya voone. 
\v 22 Aho, maa Yéesu akavasea vara ˆvajáa vatúmirwe, “Tamanyi mʉkamʉwyɨɨre Yooháani yoosi ˆmwiiyónɨɨre na ˆmʉyatéɨɨre. Vahoku vookoona, vivete vooyeenda, ˆvarɨ na \w ʉlóónda\w* voojirʉlwa, vimatu vooteera, vaantʉ ˆvaakwya voofʉfʉlwa na kei vakɨva voovariyʉrɨrwa \w Masáare Maaja\w*.\f + \fr 7:22 \fr*\ft Mɨrɨmo ˆmyeene yoolʉʉsa aha, noo ɨra ˆyalʉʉswa nɨ Isáaya mʉláali na mʉtwe. Mɨrɨmo ɨyo noo Masía ˆarɨ tʉmama mpɨɨndɨ ˆarɨ kʉʉja. \ft*\xt Laanga Isáaya 26:19; 29:18-19; 35:5-6; 61:1\xt*.\f* 
\v 23 Atalariwa ʉra sɨ ˆarɨ hɨtwahɨtwa sa nɨɨnɨ.”
\p
\v 24 Vara vapooji va Yooháani ˆvakalooke, maa Yéesu akaanda kʉvawyɨɨra vara vaantʉ masáare ya Yooháani yoosea, “Nɨ che mwɨɨtáa laanga kʉra ɨsɨ ya ibaláángwii? Isaanga ˆrooringiwaringiwa nɨ mpeho wʉʉ? 
\v 25 Koonɨ sɨ jeyyo, nɨ che mwɨɨtáa laanga? Mʉʉntʉ ˆiirwíikire ɨngo ja iyoombe ikʉʉlʉ wʉʉ? Aka tʉkʉ, vaantʉ ˆviirwɨ́ɨkaa ɨngo ja iyoombe ikʉʉlʉ na ˆvarɨ na kɨra kɨɨntʉ ˆchabooha nɨ nyuumbii ja kɨtemi viíkalaa. 
\v 26 Haaha nɨ che mwɨɨtáa koo laanga? Nɨ mʉláali na mʉtwe mwɨɨtáa ko laanga wʉʉ? Kɨkomi, noovawyɨɨra nɨ kʉlookya mʉláali na mʉtwe mwɨɨtáa ko laanga. 
\v 27 Ʉhʉ noo masáare yaachwe ˆyaandɨkwa Masáarii ˆYarɨ Mpeho,
\q1 ‘Laanga, mʉtʉma ndɨrɨ \w mutumwi|lemma="Vatumwi"\w* waanɨ akʉlongorɨre,
\q2 yeeye kʉtengenesherya arɨ njɨra yaako.’\x + \xo 7:27 \xo*\xt Laanga Maláaki 3:1.\xt*\x*”
\p
\v 28 Kei Yéesu akasea, “Nɨ vawyɨɨra niise, kwa vaantʉ voosi kusiina ˆarɨ mʉkʉʉlʉ kʉlookya Yooháani tʉkʉ. Maa kaa, ʉra ˆarɨ muduudiduudi \w Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*, noo mʉkʉʉlʉ kʉlookya Yooháani.”
\p
\v 29 Vaantʉ voosi, hamwɨ na \w vasaankanʼyi kóodi\w* vajáa vateera ayo masáare ya Yéesu. Vakaruma mʉryʉʉngʉ ˆiímyaa Mʉlʉʉngʉ nɨ mʉwoloki na avo noo vara ˆvajáa \w vabatisiwa|lemma="Batisa"\w* nɨ Yooháani. 
\v 30 Maa kaa, \w Mafarisáayo\w* na \w vakiindya va Miiro\w* sɨ vajáa vabatisiwa nɨ Yooháani tʉkʉ. Voovo vajáa vasiita mʉryʉʉngʉ Mʉlʉʉngʉ ˆajáa aviimirya.
\p
\v 31 Aho, Yéesu akavasea, “Na che ndɨrɨ kɨɨfwaanirirya mbyaala ɨhɨ? Nɨ na che yiifwɨ́ɨne mbyaala ɨhɨ? 
\v 32 Mbyaala ɨhɨ yiifwɨ́ɨne na vasinga viíkyɨɨre isóokwii de vandookiisea,
\q1 ‘Tavaváɨɨre firíimbi,
\q2 nyuunyu baa bwɨɨta tʉkʉ!
\q1 Tavɨɨ́mbɨɨre nyɨɨ́mbo ja ʉsʉʉngʉ,
\q2 nyuunyu baa rɨra tʉkʉ!’
\p
\v 33 Sa Yooháani Mʉbatisáaji ʉʉja, sɨ arijáa mʉkáate baa kei sɨ anywijáa \w diváai\w* tʉkʉ, nyuunyu mʉkasea, ‘Atɨɨte murimʉ mʉvɨ!’ 
\v 34 Maa kaa, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ʉʉja, yoorya no nywa, nyuunyu mʉkasea, ‘Mʉlaangi ʉhʉ, mwaafu na mʉreevi, mare ya vasaankanʼyi kóodi na vaduwalo.’ 
\v 35 Baa neembe nɨ jeyyo, tooti ya Mʉlʉʉngʉ yiiyónekiirye kɨkomi nɨ ya ʉwoloki kwa vaana vaachwe voosi.”
\s1 Mʉʉntʉ Muki Mʉvɨ Yoomʉhaka Yéesu Makuta
\p
\v 36 Sikʉ ɨmwɨ, Mʉfarisáayo ʉmwɨ ˆasewáa Simóoni ajáa amʉteengya Yéesu noo rya chákurya kaayii kwaachwe. Yéesu akatamanya na kaayii kwa ʉwo Mʉfarisáayo, maa akiikala kurya chákurya.\fig Vayahúudi voorya méesii|alt="Jews eat at the table" src="lb00320c.tif" size="col" copy="Bass, The British & Foreign Bible Society, 1994." ref="7:36"\fig* 
\v 37 Haaha, aho múujii kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ muki ʉmwɨ ˆajáa mʉvɨ. Ʉwo mʉʉntʉ muki ˆakataange Yéesu amwaarɨ yoorya chákurya kwa Mʉfarisáayo, akatoola chʉ́pa ya iwye ˆɨrɨ na makuta ˆyanyʉ́kɨraa ya iyoombe ikarɨ. 
\v 38 ˆAkafike, akɨɨma nyuma heehi na majeo ya Yéesu. Akaanda rɨra na miísoori yaachwe yandoowyɨɨra majewii ya Yéesu, de ɨndoomʉhonola Yéesu na njwɨɨrɨ jaachwe. Akatuuba sʉndɨra majeo ya Yéesu na akayahaka yara makuta.
\p
\v 39 Ʉra Mʉfarisáayo ˆajáa amʉtéengiirye Yéesu ˆakoone jeyyo, akaanda kiiririkana mutimii waachwe yoosea, “Ngaarɨ ʉhʉ mʉʉntʉ nɨ mʉláali na mʉtwe wa Ijʉva, ngaarɨ amányire ʉhʉ mʉʉntʉ muki yoomʉkwaata nɨ joolɨ ˆarɨ, na ngaarɨ amányire nɨ mʉvɨ.” 
\v 40 Aho, maa Yéesu akamʉsea ʉra Mʉfarisáayo, “Simóoni, natɨɨte isáare ˆnoosaaka nɨkʉwyɨɨre.” Ne akasea, “Mukiindya ngwyɨɨra.”
\p
\v 41 Yéesu akasea, “Kwajáa kwatɨɨte vaantʉ vavɨrɨ ˆvadaayiwáa noongwa nɨ mʉʉntʉ ʉmwɨ. Ʉmwɨ adaayiwáa mpía ja \w dináari\w* magana yasaano (500) na wɨɨngɨ mpía ja dináari makumi yasaano (50). 
\v 42 Vaantʉ ava vajáa vasiindwa rɨha. Ʉwo ˆajáa avakopesha akavasea noongwa jaavo jasírire. Haaha nɨ arɨkwɨ kati ya ava vavɨrɨ ˆarɨ mweenda kʉlookya mwiiwaachwe?” 
\v 43 Simóoni akasea, “Nɨ ʉra ˆasewa noongwa yaachwe nkʉʉlʉ kʉlookya yasírire.” Yéesu akamʉsea, “Walámwɨɨre kwa ʉwoloki.”
\p
\v 44 Aho, Yéesu akamʉlaanga ʉra mʉʉntʉ muki, maa akamʉsea Simóoni, “Wamwɨɨ́ne ʉhʉ mʉʉntʉ muki? Nɨɨ́ngɨɨre aha nyuumbii kwaako baa sɨ wʉʉmpɨ́ɨre maaji nooyye majeo yaanɨ tʉkʉ, maa kaa, ʉhʉ mʉʉntʉ muki oóyyiirye majeo yaanɨ na miísoori yaachwe na aampónwɨɨre majeo yaanɨ na njwɨɨrɨ jaachwe. 
\v 45 Weewe sɨ waansʉ́ndɨɨre mpɨɨndɨ ˆwakuunuumbya tʉkʉ. Maa kaa, ʉhʉ keende ˆnɨɨ́ngɨɨre aha sɨ anareka kʉʉnsʉʉndɨra majeo yaanɨ tʉkʉ. 
\v 46 Weewe sɨ waampákire makuta mutwii tʉkʉ, maa kaa, yeeye aampákire makuta ˆyanyʉ́kɨraa majewii yaanɨ.
\p
\v 47 Haaha nɨ kuwyɨɨra niise, kweenda kwaachwe nɨ kʉkʉ́ʉ́lʉ sa ʉvɨ waachwe ˆʉrɨ foo wasírire. Maa kaa, ʉra ʉvɨ kiduudi ˆwasírire, eenda kiduudi.” 
\v 48 Aho, maa Yéesu akamʉsea ʉra mʉʉntʉ muki, “Ʉvɨ waako wasírire!”
\p
\v 49 Maa kaa, vara ˆvarijáa ne aho, vakaanda kiiyurya voovo kwa voovo voosea, “Ʉhʉ nɨ ani ˆarɨ sea ʉvɨ wa mʉʉntʉ wasírire?” 
\v 50 Aho, Yéesu akamʉsea ʉra mʉʉntʉ muki, “Kuruma kwaako kwakʉhóniirye, tamanya na mwiikalo mʉʉja.”
\c 8
\s1 Vaantʉ Vaki ˆVeene Vayeendanʼyáa na Yéesu
\p
\v 1 Aya ˆyakalooke, \w Yéesu\w* ajáa akera njɨra na atweeráa na míijii na maturii ˆyiísimiresimire kʉnʉ yoovariyʉla \w Masáare Maaja\w* ya \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w*. Na mpɨɨndɨ ijo nɨ na vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ ajáa. 
\v 2 Kei, nɨ hamwɨ ajáa na vaantʉ vaki vɨɨngɨ ˆveene ajáa avaseyya \w mirimʉ mɨvɨ\w* na vɨɨngɨ ˆajáa avahorya ndwáala jaavo. Na ʉmwɨ wa vaantʉ vaki avo nɨ \w Maríia Makɨdaléena\w*, ˆajáa aseyyiwa mirimʉ mɨvɨ mufungatɨ, 
\v 3 Yooáana muki wa Kúusa mwiimiriri wa máari ja mʉtemi \w Heróode\w*. Wɨɨngɨ nɨ Susáana na vɨɨngɨ ˆvarɨ foo. Vaantʉ vaki ava vatooláa máari jaavo kʉmwaambirirya Yéesu na vapooji vaachwe.
\s1 Lusímo lwa Mʉhaandi Mbeyʉ
\r (Matáayo 13:1-9; Maáriki 4:1-9)
\p
\v 4 Mpɨɨndɨ mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ˆyiijiingáa fuma kɨra múuji, Yéesu akavavaɨra lusímo ʉlʉ, 
\v 5 “Mʉhaandi ʉmwɨ ajáa adoma noo haanda mbeyʉ jaachwe. Mpɨɨndɨ ˆamyaaháa, mbeyʉ jimwi jikawyɨɨra njirii, jikalwaatwa na ndee jikʉʉja jikajirya. 
\v 6 Mbeyʉ jimwi jikawyɨɨra mwaalaliwyii. ˆJikamere, jikʉʉma sa viintʉ kʉjáa kusiina maaji. 
\v 7 Jimwi jikawyɨɨra haantʉ ˆhajáa na miíwa. Miíwa ɨkakʉlanʼya hamwɨ na jira mbeyʉ, miíwa ɨkajivaa, maa jikadundumala. 
\v 8 Maa kaa, jimwi jikawyɨɨra salwii ˆjiri na seve, jikamera, jikakʉla, jikavyaala maatʉkʉ vii, jimwi jikavyaala mara makumi ikimi (100).” ˆAkahʉmʉle kʉvawyɨɨra jeyyo, maa akasea na ngururu, “ˆArɨ na matu yo teerera, nɨ ateere!”
\s1 Yéesu Yoovariyʉla Símo Jaachwe
\r (Matáayo 13:10-17; Maáriki 4:10-12)
\p
\v 9 Mpɨɨndɨ kiduudi vapooji vaachwe vakamuurya, “Lusímo lwaako nɨ che loovariyʉla?” 
\v 10 Ne akavasea, “Nyuunyu mwaheewa nkalo yo taanga viintʉ vya Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ, ivyo nɨ fuumbo. Maa kaa, vara sɨ ˆvarɨ Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ, noovawyɨɨra kwa símo, sa,
\q1 ‘Kʉlaanga, valaange, baa koona tʉkʉ.
\q2 Na kʉteera, vateere, baa taanga tʉkʉ.’\x + \xo 8:10 \xo*\xt Laanga Isáaya 6:9.\xt*\x*
\s1 Yéesu Yoovariyʉla Lusímo lwa Mʉhaandi
\r (Matáayo 13:18-23; Maáriki 4:13-20)
\p
\v 11 Lusímo ʉlʉ ʉvariyuli waachwe nɨ ʉhʉ, mbeyʉ nɨ isáare ra Mʉlʉʉngʉ. 
\v 12 Mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra njirii nɨ vara vaantʉ ˆvarɨtéeraa isáare ra Mʉlʉʉngʉ. Aho, Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ rɨkʉʉja, rɨkarɨseyya mitimii yaavo sa karɨ jɨ varume na valamuririwe tʉkʉ. 
\v 13 Mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra mwaalaliwyii, nɨ vaantʉ vara ˆvarɨtéeraa isáare ra Mʉlʉʉngʉ, maa vakarɨhokera na cheerʉ. Maa kaa, sɨ rɨvɨɨngɨ́raa mitimii tʉkʉ, sa viintʉ vasiina miriri yo rɨkwaata, kiikala varɨ noro kiduudi vii, na uturikiri ˆʉrɨ kʉʉja sa rɨra isáare, varékaa kʉra kuruma kwaavo. 
\v 14 Mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra miíwii, nɨ ja vaantʉ vara ˆvarɨtéeraa isáare ra Mʉlʉʉngʉ. Maa kaa, ˆvarɨ tuuba kwiikala noro, raváwaa nɨ ʉhangaiki wa weerʉ, kukunguula máari na ʉláku wa viintʉ vya weerʉ, jeyyo, sɨ vakʉ́laa tʉkʉ. 
\v 15 Na mbeyʉ jira ˆjawyɨɨra sevii, noo vaantʉ vara ˆvarɨtéeraa isáare ra Mʉlʉʉngʉ. Vakarɨteengya na wʉʉja mitimii yaavo, vakarɨkwaatya, na kwa uyimiriryi mʉkʉʉlʉ, vavyáalaa ndɨɨwa.
\s1 Lusímo lwa Kɨmʉrɨ
\r (Maáriki 4:21-25)
\p
\v 16 Kusiina mʉʉntʉ ˆakórereryaa kɨmʉrɨ, maa akavisa nyiingwii tʉkʉ, au akakɨvɨɨka iruungwii ra kɨtáanda tʉkʉ. Kɨmʉrɨ nɨ kyaángwii kɨvɨ́ɨkwaa sa vaantʉ voosi ˆvookɨɨngɨra voone kɨweerʉ. 
\v 17 Sa kɨra kɨɨntʉ ˆchaviswa, vɨɨkwa kɨrɨ kɨweerwii, na kɨra ˆchakʉnɨkɨrɨrwa, taangwa kɨrɨ.
\p
\v 18 Haaha teereri neeja masáare ayo ˆnoovawyɨɨra. Ʉra ˆarɨ na kɨɨntʉ, koongereriwa arɨ kʉlookya, na ʉra ˆasiina kɨɨntʉ, vuulwa arɨ baa kɨra kidúúdi ˆiiséaa nɨ nocho arɨ.”
\s1 Vandʉʉ va Yéesu na Íyo Waavo
\r (Matáayo 12:46-50; Maáriki 3:31-35)
\p
\v 19 Aho, ndʉʉ ya Yéesu na íyo waavo vakʉʉja noo mʉlaanga Yéesu, maa kaa, sɨ vadaha seesa na haantʉ ˆajáa tʉkʉ, sa vaantʉ vajáa ˆvamema maatʉkʉ vii. 
\v 20 Aho, mʉʉntʉ ʉmwɨ akamʉsea Yéesu, “Íyo waanyu na vaanaanyu vamwaarɨ weerwii, voosaaka vakoone.”
\p
\v 21 Maa kaa, Yéesu akamʉsea, “Íyo wiitʉ na vandʉʉ vaanɨ nɨ vara voosi ˆvarɨtéeraa isáare ra Mʉlʉʉngʉ no rituuba.”
\s1 Yéesu Yootuurya Ihúmbuuto Irivii
\r (Matáayo 8:23-27; Maáriki 4:35-41)
\p
\v 22 Sikʉ ɨmwɨ, Yéesu ajáa aambʉka mashʉ́wa na vapooji vaachwe, maa akavasea, “Hendi tʉfɨrɨre na nyambʉko ya iriva.” Aho, vakakwaata lʉyeendo. 
\v 23 Na mpɨɨndɨ ˆvafɨrɨráa, Yéesu akakwaatwa nɨ tʉlo, maa akanyeyya. Aho, ihúmbuuto ˆradalavadalaava rɨkaanda wuva, maa mashʉ́wa ɨkaanda mema maaji, vakava vɨɨ́ngɨɨre iremii.
\p
\v 24 Vapooji vaachwe vakɨɨta noo mwiinukya, vakatʉla isóso voosea, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ! Aaɨ mʉkʉ́lʉ! Sira tiise!” Hara Yéesu akiinʉka, akarɨdalavya rɨra ihúmbuuto na yara mapúunta. Hara, ihúmbuuto rɨkakirinya sawu, na maaji yakatʉʉla tʉ. 
\v 25 Aho, akavuurya vapooji vaachwe, “Kuruma kwaanyu hai kʉrɨ?” Vapooji vaachwe vakahwaalala na vakakwaatwa nɨ woowa mʉnʉmʉʉnʉ, vaakiiyurya voosea, “De ʉhʉ nɨ ani, ˆmweene baa ihúmbuuto na maaji vyoomʉteera?”
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ ˆArɨ na Murimʉ Mʉvɨ
\r (Matáayo 8:28-34; Maáriki 5:1-20)
\p
\v 26 Yéesu na vapooji vaachwe vakafɨrɨra na nyambʉko ya iriva ra \w Galiláaya\w*, vakafika ɨsɨ ya Vageráasi ˆɨrɨ mbarɨmbarɨ ya iriva. 
\v 27 Yéesu ˆakakiime vii hara mashúwii, maa akalʉmana na mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆarɨ na mirimʉ mɨvɨ. Kwa mpɨɨndɨ nkʉʉlʉ ʉhʉ mʉʉntʉ sɨ iivɨ́kɨraa ɨngo tʉkʉ, baa kei sɨ iikaláa kaayii tʉkʉ nɨ \w mbiríírii|lemma="Mbɨrɨ́ɨ́ra"\w* vii iikaláa.
\p
\v 28 Ʉwo mʉʉntʉ ˆakamoone Yéesu, akachwaama mbere yaachwe, akatʉlatʉʉla isóso, yoosea, “Che woosaaka kʉrɨ nɨɨnɨ, weewe Yéesu, \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w* ˆArɨ Mweerimweeri? Nookʉloomba, kuunturikirya tʉkʉ.” 
\v 29 Alʉʉsa jeyyo, sa Yéesu ajáa ɨɨséire ɨyo mirimʉ mɨvɨ yiisunke kʉrɨ ʉwo mʉʉntʉ. Ɨyo mirimʉ mɨvɨ, ɨjáa yamuturikirya maatʉkʉ vii. Vaantʉ vamʉyeekeráa nyuumbii na vamuchuungáa na mɨnyololo mɨkonwii na mawulwii, maa kaa, yeeye adʉmʉladʉmʉláa, na ɨyo mirimʉ mɨvɨ yamʉtwaaláa na ɨsɨ ya ibaláángwii.
\p
\v 30 Haaha, maa Yéesu akuuyurya, “Irina raako noo ani?” Ʉkasea, “Irina raanɨ nɨ Mayana na Mayana ya Valwi Nkoondo,” sa nɨ mirimʉ mɨvɨ ˆɨrɨ foo ɨjáa yamwɨɨngɨra. 
\v 31 Aho ɨra mirimʉ mɨvɨ ikiilomboola maatʉkʉ vii kʉrɨ Yéesu, karɨ iikibirye na \w Ntarii|lemma="Ntare"\w* tʉkʉ.
\p
\v 32 Haaha mpɨɨndɨ ijo, heehi na aho haantʉ kʉjáa kwatɨɨte ufya wa nkaamba ˆjooriisha mbarɨmbarɨ ya lʉʉlʉ. Ɨra mirimʉ mɨvɨ ikiilomboola kʉrɨ Yéesu, yoosea, “Kalaama tʉrekere, tʉkajɨɨngɨre jira nkaamba.” Ne akɨɨrekera. 
\v 33 Ɨra mirimʉ mɨvɨ ɨkafuma kwa ʉra mʉʉntʉ, maa ɨkɨɨta kɨɨngɨra jira nkaamba. Ufya woosi wa nkaamba ʉkagɨrɨtɨra na kɨwoongwii, maa jikabʉrʉkɨra na irivii na nkaamba joosi vʉʉ jikakwya.
\p
\v 34 Varíisi va jira nkaamba ˆvakoone jeyyo, vakakʉʉrɨka itɨ́ɨjo, vakatwaala mʉlomo kwa vaantʉ ˆvajáa mawundii na múujii. 
\v 35 Vaantʉ vakadoma noo laanga masáare ˆmeene yajáa yafʉ́mɨɨre. ˆVakafike kʉrɨ Yéesu, vakamoona ʉra mʉʉntʉ ˆajáa aséyyiiwe mirimʉ mɨvɨ, iíkyɨɨre mawulwii ya Yéesu, iivɨ́kɨɨre ɨngo, arɨ na mɨryʉʉngʉ yaachwe! Vakoofa maatʉkʉ vii. 
\v 36 Na vara ˆvajáa voona, vakavawyɨɨra vaantʉ vɨɨngɨ ˆvyeene ʉra mʉʉntʉ ˆajáa na mirimʉ mɨvɨ ahoriwa nɨ Yéesu. 
\v 37 Vaantʉ voosi va ɨsɨ ya Vageráasi na ɨsɨ ˆjarɨɨngɨrɨra, vakakwaatwa nɨ woowa mʉnʉmʉʉnʉ, maa voosi vakamʉloomba Yéesu alooke aho meevo. Aho, maa Yéesu akaambʉka mashʉ́wa, akahɨndʉka.
\p
\v 38 Haaha de Yéesu alooke, ʉra mʉʉntʉ ˆajáa aséyyiiwe mirimʉ mɨvɨ akiiloombererya atamanyanʼye na Yéesu. Maa kaa, Yéesu akamʉsɨɨtɨra, yoosea, 
\v 39 “Hɨndʉka na meenyu, ʉkavawyɨɨre vaantʉ ˆvyeene Mʉlʉʉngʉ akʉtʉ́mamɨɨre masáare makʉʉlʉ.” Aho, ʉra mʉʉntʉ akiitamanyirya, akɨtookaarya múujii waachwe woosi masáare makʉʉlʉ ˆmeene Yéesu ajáa amʉtʉ́mamɨɨre.
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ Muki na Yoomʉfʉfʉla Muhíínja
\r (Matáayo 9:18-26; Maáriki 5:21-43)
\p
\v 40 Haaha Yéesu ˆakahɨndʉke na nyambʉko ya iriva ra Galiláaya, akateengiwa nɨ mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ˆvamʉwoojeráa. 
\v 41 Aho, akʉʉja mʉʉntʉ ʉmwɨ irina raachwe Yaíiro. Ʉhʉ nɨ mʉlongooli wa \w sinagóogi\w* ajáa. Akawya majewii ya Yéesu yoomʉloomba atamanye na kaayii kwaachwe. 
\v 42 Ʉko kaayii kwaachwe muhíínja waachwe wa mpeke wa myaaka ikimi na ɨvɨrɨ ajáa aséngerɨɨre kukwya.
\p Kati ˆadomáa na kwa Yaíiro, mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ɨkava yoomufiinda. 
\v 43 Aho, kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ muki ˆajáa na ndwáala yo fuma sakami kwa myaaka ikimi na ɨvɨrɨ. [Yeeye ajáa amala máari jaachwe joosi vʉʉ kwa vaanga,] baa kusiina yoyoosi ˆadaha mʉhorya tʉkʉ. 
\v 44 Ʉra mʉʉntʉ muki akamutuuba Yéesu kʉnʉ nyuma, maa akasaasya mʉkáwo wa nkáancho yaachwe. Hahara, sakami ɨkadeenʼya.
\p
\v 45 Aho, Yéesu akuurya, “Nɨ ani aansáasiirye?” Vaantʉ voosi ˆvakasiite, maa \w Peéteri\w* akamʉsea, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, ɨhɨ mpuka ya vaantʉ yoosi yookufiinda na vookiifenyenkererya!” 
\v 46 Maa kaa, Yéesu akasea, “Kwatɨɨte mʉʉntʉ ˆaansáasiirye, sa kwatɨɨte ngururu jo horya mʉʉntʉ ˆjaanfúmire.” 
\v 47 Ʉra mʉʉntʉ muki ˆakataange sɨ arɨ daha kwiivisa tʉkʉ, akiiturirya, kʉnʉ yootetema\f + \fr 8:47 \fr*\fk yootetema: \fk*\ft Ʉhʉ mʉʉntʉ muki atetemáa, sa iiseáa amʉbweeyyirye Yéesu ave na njeo baa kei ajáa awúnire Miiro ya Vayahúudi. Sa kwa Vayahúudi mʉʉntʉ muki kufuma sakami, kwabweeyyáa ave na njeo. Na sɨ yasaakwáa asaangɨre na vaantʉ vɨɨngɨ tʉkʉ.\ft*\f* nɨ woowa, maa akachwaama mbere ya Yéesu. Aho, akalʉʉsa mbere ja vaantʉ voosi ˆcheene kɨmʉbwéeyyiirye amʉsaasye Yéesu na ˆvyeene ahóriiwe hahara. 
\v 48 Aho, maa re Yéesu akamʉsea, “Muhíínja waanɨ, kuruma kwaako kwakʉhóriirye. Tamanya na mwiikalo mʉʉja!”
\p
\v 49 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa akaarɨ yoolʉʉsɨka, akʉʉja mʉʉntʉ fuma kaayii kwa Yaíiro, maa akamʉsea, “Muhíínja waako awʉ́lɨɨre. Aaɨ reka tuuba kumujuuwa Mukiindya.”
\p
\v 50 Maa kaa, Yéesu ˆakateere jeyyo, akamʉsea Yaíiro, “Kwiitweetya tʉkʉ, ruma vii, muhíínja waako hola arɨ.”
\p
\v 51 Yéesu ˆakafike kaayii kwa Yaíiro, akavakaanʼya vaantʉ vɨɨngɨ kwɨɨngɨra hamwɨ ne na nyuumbii, maa kaa, ˆveene ɨɨngɨra novo nɨ vala Peéteri, Yooháani, Yaakúupu, na taáta na íyo waala ʉra muhíínja. 
\v 52 Mpɨɨndɨ ijo vaantʉ voosi varɨráa no myaa sa ʉra muhíínja. Maa kaa, Yéesu akavasea, “Reki kʉrɨra! Muhíínja sɨ awʉ́lɨɨre tʉkʉ, nɨ anyéyyiirye vii.”
\p
\v 53 Vaantʉ ˆvajáa aho, vakaanda kʉmʉseka na heenchʉ, sa vajáa vatáangire ʉra muhíínja akwíire. 
\v 54 Aho, Yéesu akamʉkwaata mʉkono ʉra muhíínja, maa akamʉsea na ngururu, “Musinga, inʉka!” 
\v 55 Hahara, mʉtɨma waachwe ʉkamʉhɨndʉkɨra, ne akiinʉka chaangʉ. Yéesu akavasea vara vaantʉ vamʉheere chóorya ʉra muhíínja arye. 
\v 56 Taáta na íyo waala ʉra muhíínja vakahwaalala maatʉkʉ vii. Maa kaa, Yéesu akavakaanʼya karɨ valʉʉse kʉrɨ mʉʉntʉ yoyoosi yara ˆyajáa yafʉ́mɨɨre tʉkʉ.
\c 9
\s1 Yéesu Yoovatʉma Vatumwi Vaachwe Ikimi na Vavɨrɨ
\r (Matáayo 10:5-15; Maáriki 6:7-13)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* akavajiinga \w vatumwi\w* vaachwe ikimi na vavɨrɨ. Akavaheera ngururu na wiimiriri wo kibirya \w mirimʉ mɨvɨ\w* no horya ndwáala. 
\v 2 Aho, akavatʉma vakavavariyʉrɨre vaantʉ \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* na vavahorye valwɨ́ɨrɨ. 
\v 3 Akavasea, “Kati ˆmookera njɨra, sumuli muriwa tʉkʉ, baa nkome tʉkʉ, mufuko tʉkʉ, chóorya tʉkʉ, mpía tʉkʉ baa na nkáancho ivɨrɨ tʉkʉ. 
\v 4 Kaaya ˆngʼeene mʉrɨ teengiwa, ikali haaho fʉʉrʉ sikʉ ˆmʉrɨ looka múuji ʉwo. 
\v 5 Koonɨ kaaya yoyoosi vasíitire kʉvateengya, mpɨɨndɨ ˆmoolooka, \w ikonkomi marʉrɨ|lemma="Konkoma marʉrɨ"\w* majewii yaanyu, koonekya ʉvɨ waavo.” 
\v 6 Aho, vara vatumwi vaachwe vakadoma, vakava vootweera ituri ɨrɨ fʉʉrʉ rɨra kʉnʉ voovavariyʉrɨra vaantʉ \w Masáare Maaja\w* no vahorya valwɨ́ɨrɨ kɨra haantʉ.
\s1 Inkwya ya Yooháani Mʉbatisáaji
\r (Matáayo 14:1-12; Maáriki 6:14-29)
\p
\v 7 Haaha, mʉtemi \w Heróode Antípaasi|lemma="Heróode"\w* ajáa ateera masáare yoosi ˆyatʉmamwáa nɨ Yéesu, akoololokera sa vamwɨ va vaantʉ vaseáa nɨ Yooháani Mʉbatisáaji ˆafúfukire fuma inkwyii. 
\v 8 Kei, vaantʉ vamwɨ vaseáa nɨ \w Elía\w* \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* wa Ijʉva afʉ́mɨɨre na vamwɨ vaséaa nɨ ʉmwɨ wa valáali na mʉtwe wa kalɨ afúfukire. 
\v 9 Maa kaa, Heróode akasea, “Yooháani namʉdʉmʉla mʉtwe. Ha ʉhʉ ˆnooteera masáare yaachwe nɨ ani?”\x + \xo 9:9 \xo*\xt Laanga Maáriki 6:14-29.\xt*\x* Heróode akava na mpɨɨma yo moona Yéesu.
\s1 Yéesu Yooriisha Vaantʉ Valʉme Mayana Yasaano
\r (Matáayo 14:13-21; Maáriki 6:30-44; Yooháani 6:1-14)
\p
\v 10 Vatumwi va Yéesu ˆvakahɨndʉke, vakamuwyɨɨra viintʉ vyoosi ˆvatʉ́mamire. Aho, akadomanʼya novo, maa vakiinʉka vooveene fʉʉrʉ iturii rɨmwɨ ˆraséwaa Besaída. 
\v 11 Maa kaa, mpuka ya vaantʉ ˆvakataange na haantʉ Yéesu ˆajáa atámiinye, maa vakamutuuba. Yéesu akavateengya, maa akaanda vakiindya masáare ya Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ no vahorya valwɨ́ɨrɨ ˆveene vasaakáa horiwa.
\p
\v 12 Mpɨɨndɨ ja kyʉʉlwa ˆjikafike, vatumwi vaachwe ikimi na vavɨrɨ vakɨɨta kʉrɨ Yéesu, maa vakamʉsea, “Aaɨ, varekere vaantʉ vakiiwʉrɨre vyóorya na vakiisaakɨre viláalo ʉko mawundii na maturii sa aha haantʉ ˆtʉrɨ nɨ kʉlɨ na kaaya ja vaantʉ.”
\p
\v 13 Maa kaa, Yéesu akavasea, “Vaheeri nyuunyu chóorya.” Maa vakamʉsea, “Tusiina chóorya tʉkʉ. Aha ɨmwaarɨ mɨkáate ɨsaano na soompa ivɨrɨ vii. Nɨ saaka wiise tʉkavawʉrɨre vaantʉ voosi ava chóorya wʉʉ?” 
\v 14 Aho, kʉjáa kwatɨɨte vaantʉ valʉme\f + \fr 9:14 \fr*\fk vaantʉ valʉme: \fk*\ft Vayahúudi vavaláa vaantʉ valʉme vii, maa kaa, kwajáa kwatɨɨte vaantʉ vaki na vasinga ˆvaarya ɨyo mɨkáate na soompa.\ft*\f* ja mayana yasaano (5,000).
\p Yéesu akavasea vapooji, “Viikaryi vaantʉ vitoonge vya vaantʉ makumi yasaanosaano (50).” 
\v 15 Novo vakabweeyya ja ˆvyeene vajáa vaséirwe, vakaviikarya vaantʉ voosi. 
\v 16 Aho, Yéesu akatoola ɨra mɨkáate ɨsaano na jira soompa ivɨrɨ. Akiinurirya miiso yaachwe na kurumwii yoomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ. Akabendʉlabendʉla, maa akavaheera vapooji vaachwe novo vakavaheera vaantʉ. 
\v 17 Vaantʉ voosi vakarya, vakiikuta. Vapooji vakatoorera mabéendʉ ya mɨkáate, vakamemya vikápu ikimi na vivɨrɨ.
\s1 Peéteri Yooruma Yéesu noo Masía
\r (Matáayo 16:13-19; Maáriki 8:27-29)
\p
\v 18 Sikʉ ɨmwɨ, Yéesu na vapooji vaachwe vajáa viikera kijiraawa. Yéesu amʉloombáa Mʉlʉʉngʉ. Ʉko Yéesu akavuurya vapooji vaachwe, “Eri, vaantʉ vaséaa nɨɨnɨ ndɨrɨ ani?” 
\v 19 Novo vakamʉsea, “Vamwɨ vaséaa weewe ʉrɨ Yooháani Mʉbatisáaji, vɨɨngɨ vaséaa ʉrɨ Elía mʉláali na mʉtwe wa Ijʉva, na vɨɨngɨ vaséaa ʉrɨ ʉmwɨ wa valáali na mʉtwe va Ijʉva va kalɨ ˆafúfukire.” 
\v 20 Aho, maa akavuurya, “Ha nyuunyu, mwaséaa nɨɨnɨ ndɨrɨ ani?” \w Peéteri\w* akamʉsea, “Weewe noo \w Masía\w* wa Mʉlʉʉngʉ!” 
\v 21 Maa Yéesu akavakaanʼya yoosea, “Karɨ muwyɨɨra mʉʉntʉ yoyoosi isáare ɨrɨ tʉkʉ.”
\s1 Yéesu Yoolʉʉsɨkɨra Inkwya na Kʉfʉfʉka Kwaachwe
\r (Matáayo 16:20-28; Maáriki 8:31–9:1)
\p
\v 22 Kei akavasea, “\w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w*, nɨ mpaka aturikiriwe mʉnʉmʉʉnʉ, kei asiitwe nɨ vawosi, vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w*, na ʉʉlawe. Maa kaa, sikʉ ya katatʉ fʉfʉlwa arɨ.”
\s1 Lʉkemero lo Kʉva Mʉpooji wa Yéesu
\p
\v 23 Kei akavawyɨɨra voosi yoovasea, “Koonɨ mʉʉntʉ yoyoosi yoosaaka aantuube nɨ mpaka iisiite yeemweene, avaale \w mʉsaláaba\w* waachwe\x + \xo 9:23 \xo*\xt Laanga Lʉ́ka 14:27.\xt*\x* kɨra siikʉ, aantuube. 
\v 24 Sa mʉʉntʉ yoyoosi ˆyoosaaka honʼya nkaasʉ yaachwe, kɨɨtaaha arɨ, maa kaa, mʉʉntʉ yoyoosi ˆyookɨɨtaaha nkaasʉ yaachwe sa nɨɨnɨ ʉwo kɨɨhonʼya arɨ. 
\v 25 Kwatɨɨte kʉnáálo che mʉʉntʉ kuturya weerʉ yoosi, maa kaa, ataahe nkaasʉ yaachwe? 
\v 26 Koonɨ mʉʉntʉ yoyoosi aanyónɨɨre soni nɨɨnɨ na masáare yaanɨ, baa Mwaana wa Mʉʉntʉ moonera arɨ soni, mpɨɨndɨ ˆakuújire na nkongojima ya Taáta na \w mirimʉ miija\w*. 
\v 27 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, vamwaarɨ vɨɨngɨ viímire aha, sɨ varɨ kukwya tʉkʉ mpaka vʉʉyone Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ!”
\s1 Yéesu Yoovalandʉka Buuwo
\r (Matáayo 17:1-8; Maáriki 9:2-8)
\p
\v 28 Ja sikʉ inaanɨ jei ˆjikalooke keende Yéesu ˆalʉʉsa ayo masáare, Yéesu akaambʉkanʼya na vala Peéteri, Yaakúupu na Yooháani na luulwii noo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ. 
\v 29 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆamʉloombáa Mʉlʉʉngʉ, buuwo yaachwe ɨkavalandʉka, ɨngo jaachwe jikava njerʉ chwee, mpaka jindoolavalava. 
\v 30 Koonka, vaantʉ valʉme vavɨrɨ vakafʉmɨra maa vakaanda lʉʉsɨka ne. Novo nɨ vala \w Mʉ́sa\w* na Elía vajáa. 
\v 31 Vajáa voonekana na nkongojima ya kurumwii na valʉʉsɨkáa na Yéesu ˆvyeene arɨ kiimanʼya mʉrɨmo wa Mʉlʉʉngʉ kwa inkwya yaachwe ʉko Yerusaléemu.
\p
\v 32 Mpɨɨndɨ ijo, Peéteri na vara vatumwi viivaachwe vajáa vanyéyyiirye fúti. ˆVakiinʉke, vakamoona Yéesu na nkongojima yaachwe. Na kei vakoona vaantʉ vavɨrɨ vajáa viímire ne. 
\v 33 Na kati vara vaantʉ vavɨrɨ ˆviinʉkáa fuma kʉrɨ Yéesu, maa Peéteri akamʉsea Yéesu, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, vyabooha tʉveere haaha aha. Tʉjeenge vivaanda vitatʉ, kɨmwɨ chaako, kɨmwɨ cha Mʉ́sa na kɨmwɨ cha Elía.” Peéteri alʉʉsa jeyyo maa kaa, sɨ ataangáa kɨra ˆyoolʉʉsa tʉkʉ. 
\v 34 Na viintʉ Peéteri ˆajáa akaarɨ yoolʉʉsɨka jeyyo, ichu rɨkafʉmɨra, maa rɨkavawɨɨkɨra. Aho, vakoofa maatʉkʉ vii.
\p
\v 35 Sawúti ɨkafuma aho ichwii, yoosea, “Ʉhʉ nɨ Mwaana waanɨ. Yeeye namʉsaawʉla. Mʉteereri yeeye.” 
\v 36 Na ɨyo sawúti ˆɨkalooke, Yéesu akoónekana arɨ yeemweene. Vapooji vaachwe sɨ vamuwyɨɨra mʉʉntʉ yoyoosi masáare aya ˆvajáa vɨɨ́ne sikʉ ijo tʉkʉ.
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉtavana ˆArɨ na Murimʉ Mʉvɨ
\r (Matáayo 17:14-18; Maáriki 9:14-27)
\p
\v 37 Lomʉtóondo yaachwe mpɨɨndɨ ˆvagiritáa fuma luulwii, vakalʉmana na mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ. 
\v 38 Aho, ʉmwɨ wa vaantʉ va ɨyo mpuka akalʉʉsɨka na ngururu yoosea, “Mukiindya, nookʉloomba ʉmʉlaange mʉtavana waanɨ, yeeye noo mwaana waanɨ wa mpeke. 
\v 39 Yeeye atɨɨte \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w* ˆwamʉtáavityaa akaanda tʉla isóso mʉnʉmʉʉnʉ. Kei, wamusíngisyasingiisyaa akawya na ɨsɨ ja arɨ na kiinkwiisha, maa de ɨndootuumpa ifulo mʉlomwii. Ʉhʉ murimʉ mʉvɨ wamutúrikiryaa mʉnʉmʉʉnʉ, wamʉrékaa kiduudi vii. 
\v 40 Navalóombire vapooji vaako vuukibirye ʉhʉ murimʉ mʉvɨ, maa kaa, vasíindirwe.”
\p
\v 41 Yéesu akavasea, “Aka! Ɨhɨ mbyaala sɨ ˆirúmaa, na ˆyakɨɨkana. Niikale na nyuunyu mpaka naadi? Na nɨvayimirirye mpaka naadi? Hoonɨ mʉreete mʉtavana waako na aha!”
\p
\v 42 Kati ʉra mʉtavana ˆasesáa na kwa Yéesu, murimʉ mʉvɨ ʉkamʉvayya na ɨsɨ, maa ʉkamʉkwaatya kiinkwiisha. Aho, Yéesu akʉʉyamirirya ʉra murimʉ mʉvɨ, akamʉhorya ʉra mʉtavana, maa akamʉhɨndʉla na kʉrɨ taáta waavo. 
\v 43 Vaantʉ voosi vakatʉlʉvala maatʉkʉ vii koona ʉkʉ́ʉ́lʉ wa Mʉlʉʉngʉ.
\s1 Yéesu Yoolʉʉsɨkɨra Kei Inkwya na Ʉfʉfʉ́ʉko Waachwe
\r (Matáayo 17:22-23; Maáriki 9:30-32)
\p Mpɨɨndɨ vaantʉ ˆvajáa vakaarɨ vahwáalɨɨre sa yoosi Yéesu ˆajáa abwéeyyiirye, maa akavasea vapooji vaachwe, 
\v 44 “Teereri neeja aya ˆnoosaaka nɨvawyɨɨre. Mwaana wa Mʉʉntʉ valandʉkwa arɨ na vɨɨkwa arɨ mɨkonwii ya vaantʉ.” 
\v 45 Maa kaa, vapooji vaachwe sɨ vataanga ʉvariyuli wa masáare yara tʉkʉ. Masáare aya yajáa yiivisa kwaavo sa vadɨɨre taanga. Kei voofáa kumuurya.
\s1 Ani nɨ Mʉkʉ́ʉ́lʉ
\r (Matáayo 18:1-5; Maáriki 9:33-37)
\p
\v 46 Haaha kʉkava na nkaani kwa vapooji va Yéesu nɨ ani arʉʉva mʉkʉ́ʉ́lʉ kati yaavo voosi. 
\v 47 Maa kaa, Yéesu ˆakataange miiririkano yaavo, akamwaanɨrɨra musinga muduudi, maa akamwiimya heehi ne. 
\v 48 Aho, maa akavasea, “Mʉʉntʉ yoyoosi ˆarɨ mʉteengya musinga ja ʉhʉ sa irina raanɨ, kʉva arɨ aantéengiirye nɨɨnɨ. Kei, yoyoosi ˆarɨ kʉʉnteengya nɨɨnɨ, kʉva arɨ amʉtéengiirye Mʉlʉʉngʉ, na yeeye aantʉma. Sa ʉra ˆarɨ mudúúdi kufuma kʉrɨ nyuunyu noo mʉkʉ́ʉ́lʉ kʉlookya voosi.”
\s1 Kutumia Irina ra Yéesu
\r (Maáriki 9:38-40)
\p
\v 49 Yooháani akamʉsea Yéesu, “Mʉkʉ́lʉ, tamwɨɨ́ne mʉʉntʉ yookibirya mirimʉ mɨvɨ kwa irina raako, maa tʉkamʉkaanʼya sa viintʉ sɨ arɨ hamwɨ na suusu.” 
\v 50 Maa kaa, Yéesu akavasea, “Karɨ mʉmʉkáanʼyaa tʉkʉ, sa ˆmweene sɨ yoovakɨɨkana nyuunyu, nɨ hamwɨ arɨ na nyuunyu.”
\s1 Vasamaría Voosiita Kʉmʉteengya Yéesu
\p
\v 51 Sikʉ ja Yéesu jo sʉmʉlwa na kurumwii ˆjikasengerere, maa yeeye akawolola kisho chaachwe yoodoma na Yerusaléemu. 
\v 52 Yeeye akatʉma vaantʉ valongoole na iturii rɨmwɨ ra ɨsɨ ya \w Samaría\w* sa vakiimye neeja haantʉ ˆarɨ fɨkɨra. 
\v 53 Maa kaa, vaantʉ va ɨro ituri vakasiita kʉmʉteengya sa viintʉ aleáa na Yerusaléemu. 
\v 54 Vapooji vaachwe, noo kʉsea vala Yaakúupu na Yooháani, ˆvakoone jeyyo, maa vakamʉsea, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, tʉloombe mooto ukiime fuma kurumwii sa ʉvamale wʉʉ [ja ˆvyeene Elía abweeyya]?”\x + \xo 9:54 \xo*\xt Laanga 2 Vatemi 1:10, 12, 14.\xt*\x* 
\v 55 Maa kaa, Yéesu akavavalandʉkɨra, akavadalavya 
\v 56 [yoosea, nyuunyu sɨ mʉmányire nɨ vaantʉ ˆvarɨ joolɨ mʉrɨ tʉkʉ]. Aho, maa vakatamanya na iturii rɨɨngɨ.
\s1 Koonɨ Mʉʉntʉ Yoosaaka Kumutuuba Yéesu Kɨkomi
\r (Matáayo 8:19-22)
\p
\v 57 Kati Yéesu na vapooji vaachwe ˆvajáa lʉyeendwii, maa mʉʉntʉ ʉmwɨ akamʉsea, “Kukutuuba ndɨrɨ na haantʉ hohoosi ˆʉrɨ doma.” 
\v 58 Yéesu akamʉsea, “Mʉʉnjʉ jatɨɨte viláalo mpáángii, na ndee jatɨɨte vivururu, maa kaa, Mwaana wa Mʉʉntʉ asiina baa ho laarya mʉtwe waachwe vii tʉkʉ.”\fig Kɨláalo cha mʉʉnjʉ|alt="fox shelter" src="bk00051c.tif" size="col" copy="The British & Foreign Bible Society, 1994." ref="9:58"\fig*
\p
\v 59 Aho, Yéesu akamʉsea mʉʉntʉ wɨɨngɨ ˆajáa aho, “Ntuuba.” Maa kaa, ʉra mʉʉntʉ akamʉsea, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, reka ta nkataahe taáta wiitʉ.” 
\v 60 Yéesu akamʉsea, “Reka vaantʉ ˆvaakwya vataahe vaantʉ ˆvaakwya viivaavo, maa kaa, weewe doma ʉkavariyʉle Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ.”
\p
\v 61 Mʉʉntʉ wɨɨngɨ akamʉsea Yéesu, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, kukutuuba ndɨrɨ, maa kaa, reka ta nkavasee vaantʉ va kaayii kwaanɨ nasúukiirye.” 
\v 62 Maa kaa, Yéesu akamʉsea, “Koonɨ mʉʉntʉ yoyoosi aándire rɨma, maa kei ɨndoolaanga kɨrɨ nyuma, ʉwo sɨ asaakwa Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ.”\fig Mʉʉntʉ yoorɨma|alt="person farming" src="lb00018c.tif" size="col" copy="Bass, The British & Foreign Bible Society, 1994." ref="9:62"\fig*
\c 10
\s1 Yéesu Yoovatʉma Vapooji Makumi Mufungatɨ na Vavɨrɨ
\p
\v 1 Ayo ˆyakalooke, \w Yéesu\w* Mweenevyoosi akavasaawʉla vapooji vɨɨngɨ makumi mufungatɨ na vavɨrɨ (72), maa akavatʉma vavɨrɨvɨrɨ. Voovo vakalongoola na kɨra múuji na kɨra haantʉ ˆasaakáa tamanya yeeye mweeneevyo. 
\v 2 Yéesu akavasea, “Viintʉ vyo chwa nɨ foo viri, maa kaa, vachwi nɨ vake. Sa jeyyo, mʉloombi Mweenevyoosi wo chwa, atʉme vachwi, na iwundii raachwe ro chwa. 
\v 3 Haaha tamanyi, na mʉtaange nɨ vatʉma niise nyuunyu ja vaana va muundi katɨ na katɨ ya mbʉʉjɨ. 
\v 4 Sumuli mpía tʉkʉ, mufuko wo kɨɨnjɨra tʉkʉ, baa viráatʉ vya kavɨrɨ tʉkʉ. Mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ njirii, karɨ mʉndoololoosha ko luumbya vaantʉ tʉkʉ.
\p
\v 5 Nyuumba yoyoosi ˆmʉrɨ kɨɨngɨra, valuumbyi jei, ‘Mwiikalo mʉʉja ʉve nyuumbii ɨhɨ!’ 
\v 6 Koonɨ mwiikalo mʉʉja ʉrɨ na mweenenyuumba, mwiikalo waanyu mʉʉja kiikala ʉrɨ ne. Maa kaa, koonɨ mweenenyuumba sɨ yoovahokera na mwiikalo mʉʉja, mwiikalo waanyu mʉʉja hɨndʉka ʉrɨ na kʉrɨ nyuunyu. 
\v 7 Ikali nyuumba yɨɨyo ɨmwɨ, kʉnʉ moorya no nywa kɨra ˆcheene mooheewa. Sa mʉtʉmami ɨɨma neeja kʉrɨhwa marɨho yaachwe. Kʉsaamasaama fuma nyuumba ɨhɨ fʉʉrʉ ɨra tʉkʉ.
\p
\v 8 Koonɨ mwɨɨ́ngɨɨre múuji ʉmwɨ na vaantʉ va múuji ʉwo vavateengiirye na cheerʉ, iryi vyóorya ˆviri vɨɨkwa mbere yaanyu. 
\v 9 Valwɨ́ɨrɨ ˆvarɨ múujii ʉwo vahoryi na mʉvasee, ‘\w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* wafíkire kʉrɨ nyuunyu.’ 
\v 10 Maa kaa, múuji wowoosi ˆmʉrɨ kɨɨngɨra maa vasiite kʉvateengya, looki, na mʉtamanye na njirii ja ʉwo múuji mʉsee jei, 
\v 11 ‘Baa marʉrɨ ya múuji waanyu ˆmeene yanámatɨɨre majewii yiiswi, \w tayakónkomire|lemma="Konkoma marʉrɨ"\w*,\f + \fr 10:11 \fr*\fk tayakónkomire: \fk*\ft Laanga \ft*\bdit konkoma marʉrɨ\bdit* Ʉtamanulii wa Masáare na Kɨlaangi.\f* kʉvalʉma kutu ʉvɨ waanyu. Maa kaa, taangi Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ wafíkire kʉrɨ nyuunyu.’ 
\v 12 Nɨ vawyɨɨra niise, sikʉ ɨyo, kʉva viri pwee kwa múuji wa \w Sodóoma|lemma="Sodóoma na Gomóora"\w* kʉlookya múuji ʉwo.\x + \xo 10:12 \xo*\xt Laanga Ncholo 19:1-29.\xt*\x*
\s1 Marema kwa Míiji ˆƗrɨ Siita Valandʉka
\r (Matáayo 11:20-24)
\p
\v 13 Mpolaɨ múuji wa Korasíini! Mpolaɨ ituri ra Besaída! Sa ngaarɨ myuujíisa ˆyatʉ́mamirwe kwaanyu, ngaarɨ yatʉmamwa míiji ya \w Tíiro na Sidóoni\w*, ngaarɨ \w vamʉvalandʉkɨra|lemma="Valandʉka"\w* Mʉlʉʉngʉ kalɨ vii, ko kiivɨkɨra magunía no kiihaka mavu. 
\v 14 Maa kaa, sikʉ ɨra yo lamʉrɨrwa vaantʉ voosi, kʉva ɨrɨ pwee kwa vaantʉ va míiji ya Tíiro na Sidóoni kʉlookya nyuunyu. 
\v 15 Naanyu vaantʉ va múuji wa Kaperenáumu, eri, kiinʉlwa mʉrɨ fʉʉrʉ kurumwii wʉʉ? Aka tʉkʉ! Kiimiriwa mʉrɨ fʉʉrʉ \w Ntarii|lemma="Ntare"\w*.
\p
\v 16 Mʉʉntʉ ˆavatéereraa nyuunyu, aantéereraa nɨɨnɨ. Na ˆavasíitaa nyuunyu, aansíitaa nɨɨnɨ. Kei mʉʉntʉ ˆaansíitaa nɨɨnɨ, amusíitaa Mʉlʉʉngʉ na yeeye aantʉma.”
\s1 Vapooji Makumi Mufungatɨ na Vavɨrɨ Voohɨndʉka
\p
\v 17 Vara vapooji makumi mufungatɨ na vavɨrɨ (72) ˆvakahɨndʉke, vakamuwyɨɨra Yéesu na cheerʉ voosea, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, baa \w mirimʉ mɨvɨ\w* tookiikibirya kwa irina raako na yootʉteera!”
\p
\v 18 Yéesu akavasea, “Nɨjáa naroonáa \w Irimʉ\w* roohangalamʉka fuma kurumwii ja lʉlávo. 
\v 19 Laangi, navahɨ́ɨre wiimiriri mweeri ya ʉra mʉvɨ kwa kɨra kɨɨntʉ. Kwa ngururu ijo, lwaata mweende njoka na ingi, kei kusiina kɨɨntʉ ˆkɨrɨ vatamikya tʉkʉ. 
\v 20 Baa neembe nɨ jeyyo, kʉvyeendi sa viintʉ mirimʉ mɨvɨ yoovateera tʉkʉ, maa kaa, vyeendi sa viintʉ marina yaanyu yaándikirwe kurumwii.”
\s1 Yéesu Yoova na Cheerʉ
\r (Matáayo 11:25-27; 13:16-17)
\p
\v 21 Mpɨɨndɨ ɨʼɨra, Yéesu kʉnʉ avyeéndire mʉnʉmʉʉnʉ kwa ngururu ja \w Mʉtɨma Mʉʉja\w*, maa akasea, “Nookʉdʉʉmba ee Taáta, Mweenevyoosi wa kurumu na ɨsɨ, sa masáare aya ʉvavisa vara ˆvarɨ na tooti na mɨryʉʉngʉ, maa kaa, ʉkavakʉnʉkʉrɨra vadúúdi. Kɨkomi Taáta, ivyo noo vyakweerya mʉtɨma.”
\p
\v 22 Kei akasea, “Taáta waanɨ aankwáatiirye viintʉ vyoosi. ˆMweene amʉmányire Mwaana nɨ Taáta vii. Kusiina wɨɨngɨ tʉkʉ. Kei ˆmweene amʉmányire Taáta nɨ Mwaana vii, na mʉʉntʉ yoyoosi ˆmweene Mwaana arɨ saaka kʉmʉkʉnʉkʉrɨra.”
\p
\v 23 Aho, Yéesu akavavalandʉkɨra vapooji vaachwe, akalʉʉsɨka na vooveene vii kijiraawii, akavasea, “Yatalariwa miiso aya ˆyookoona masáare aya! 
\v 24 Nɨ vawyɨɨra niise, \w valáali na mʉtwe\w* ˆvarɨ foo na vatemi vajáa vatɨɨte mpɨɨma yo koona aya ˆmookoona nyuunyu, maa kaa, sɨ vayoona tʉkʉ. Kei, vajáa vatɨɨte mpɨɨma yo teera ˆmeene mooteera nyuunyu, maa kaa, sɨ vayateera tʉkʉ.”
\s1 Lusímo lwa Mʉsamaría Mʉʉja
\p
\v 25 Mpɨɨndɨ ijo, \w mukiindya wa Miiro|lemma="Vakiindya va Miiro"\w* ya Mʉlʉʉngʉ akɨɨma, maa akamuurya Yéesu ko mʉyera, akasea, “Mukiindya, che ndɨrɨ bweeyya sa mpokere nkaasʉ ya sikʉ ˆjisiina ʉhero?” 
\v 26 Yéesu akamʉsea, “\w Miiro\w* ya Mʉlʉʉngʉ joolɨ yalʉʉsa? Che ʉsómaa weewe aho?” 
\v 27 Ʉra mukiindya wa Miiro akamʉsea Yéesu, “Vyaandɨkwa jei, ‘Mweende \nd Ijʉva\nd* Mʉlʉʉngʉ waako, na mʉtɨma waako woosi, na nkaasʉ yaako yoosi, na ngururu jaako joosi, na mʉryʉʉngʉ waako woosi.’\x + \xo 10:27a \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:5.\xt*\x* Kei, ‘Ʉmweende mwiiwaako ja ˆvyeene wiiyenda mweeneevyo.’\x + \xo 10:27b \xo*\xt Laanga Valáawi 19:18.\xt*\x*” 
\v 28 Yéesu akamʉsea, “Wuúyiirye vyoovyo, bweeyya jeyyo, naawe turya ʉrɨ nkaasʉ ya sikʉ ˆjisiina ʉhero.”
\p
\v 29 Ʉra mukiindya wa Miiro asaakáa kiiyonekya kɨkomi yeeye nɨ mʉwoloki. Sa jeyyo akamuurya Yéesu kei yoosea, “Ha mwiiwaanɨ nɨ ani?” 
\v 30 Yéesu akamʉsea, “Mʉʉntʉ ʉmwɨ agiritáa fuma Yerusaléemu yoodoma na múujii wa Yerɨ́ɨko. Njirii akakɨɨmɨrɨrwa nɨ viívi. Vakamufumya ɨngo jaachwe, vakamʉvaa mpaka vakamʉtamikya, vakamʉreka aséngerɨɨre kukwya.
\p
\v 31 Haaha ɨkava ja baháati, \w mweeneɨsɨ|lemma="Veeneɨsɨ"\w* ʉmwɨ wa Ijʉva alookáa na ɨra njɨra. ˆAkamoone, akakengeeja na ivarwii, maa akiilookera. 
\v 32 Viivyo, \w Mʉláawi|lemma="Valáawi"\w* ʉmwɨ ne alookáa na aho. ˆAkamoone ʉra mʉʉntʉ ˆajáa atámikiiwe, ne akakengeeja nɨ ivarwii, maa akiilookera.
\p
\v 33 Maa kaa, \w Mʉsamaría|lemma="Samaría"\w* ʉmwɨ ne akeráa njɨra, akatweera na ɨra njɨra. ˆAkamoone ʉra mʉʉntʉ ˆajáa atámikiiwe, maa akamoonera mbavariri. 
\v 34 Akamʉseeserera, akamooyya njʉʉma jaachwe na \w diváai\w*, maa akamʉhaka makuta. Akajichuunga njʉʉma jaachwe na ntaamɨ, maa akamwaambukya ndákwii yaachwe. Aho, akamʉtwaala fʉʉrʉ nyuumbii ya vayeni na akava yoomʉlaangirirya. 
\v 35 Sikʉ ya kavɨrɨ yaachwe, akatoola mpía ja \w dináari\w* ivɨrɨ, akamʉheera mweenenyuumba ya vayeni, maa akamʉsea, ‘Mʉlaangirirye ʉhʉ mʉʉntʉ. Koonɨ iji jasírire na woóngeriirye mpía jɨɨngɨ so mʉlawurya, ˆndɨrɨ hɨndʉka kʉrɨha ndɨrɨ.’”
\p
\v 36 Aho, maa Yéesu akamuurya ʉra mukiindya wa Miiro, “Kati ya ava vatatʉ nɨ ani noo mwiiwaachwe\f + \fr 10:36 \fr*\fk mwiiwaachwe: \fk*\ft Aha Yéesu sɨ alʉʉsa isáare mwiiwaako ja mʉʉntʉ ˆiíkalaa heehi ne tʉkʉ. Kɨrɨ vyoova jeyyo, Yéesu asea mwiiwaachwe, isáare iwarɨwarɨ. Sa jeyyo, mustáarii ʉhʉ, \ft*\fk mwiiwaachwe\fk*\ft nɨ baa Mʉsamaría, mʉʉntʉ wa nkolo ˆyasʉʉlwasʉʉlwa nɨ Vayahúudi.\ft*\f* wa ʉra mʉʉntʉ ˆajáa akɨɨmɨrɨrwa akatamikiwa nɨ viívi?” 
\v 37 Ʉra mukiindya wa Miiro akasea, “Nɨ ʉra ˆamʉlaanga na riiso ra wʉʉja.” Aho, maa Yéesu akamʉsea, “Doma, naawe ʉkabweeyye viivyo.”
\s1 Yéesu Kaayii Kwaala Maárita na Maríia
\p
\v 38 Yéesu na vapooji vaachwe vakakwaata njɨra, maa vakɨɨngɨra iturii rɨmwɨ. Aho, maa mʉʉntʉ muki ʉmwɨ ˆasewáa Maárita akamʉteengya na kaayii kwaachwe. 
\v 39 Maárita ajáa atɨɨte mudúúdi waachwe ˆasewáa Maríia. Yeeye ajáa iikala mawulwii ya Yéesu Mweenevyoosi kʉnʉ yoomʉteerera. 
\v 40 Maa kaa, Maárita ajʉʉwɨkáa na mɨrɨmo ˆɨrɨ foo yo mʉteengya mʉyeni. Sa jeyyo, akadoma na kʉrɨ Yéesu, maa akamʉsea, “Mweenevyoosi, sɨ wookoona nɨ vyavɨɨha viintʉ ʉhʉ mudúúdi waanɨ ˆyookʉʉndekera mɨrɨmo yoosi nɨɨmweene tʉkʉ wʉʉ? Haaha mʉwyɨɨre aanyambɨre.”
\p
\v 41 Maa kaa, Yéesu Mweenevyoosi akamʉsea, “Maárita, Maárita, sa che woojʉʉwɨka na wookoofa sa viintʉ ˆviri foo? 
\v 42 Kɨɨntʉ ˆchoosaakwa nɨ kimudu vii. Maríia asáawɨɨre kɨɨntʉ ˆchabooha, na kusiina mʉʉntʉ ˆarɨ daha kʉkɨseyya kʉrɨ yeeye tʉkʉ.”
\c 11
\s1 Yéesu Yookiindya Kʉmʉloomba Mʉlʉʉngʉ
\r (Matáayo 6:9-13; 7:7-11)
\p
\v 1 Sikʉ ɨmwɨ, \w Yéesu\w* ajáa haantʉ hamwɨ yoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ. ˆAkahʉmʉle, maa ʉmwɨ wa \w vatumwi\w* vaachwe akamʉsea, “Aaɨ mʉkʉ́lʉ, tukiindye baa suusu kʉmʉloomba Mʉlʉʉngʉ ja viintʉ Yooháani Mʉbatisáaji ˆavakiindya vatumwi vaachwe.” 
\v 2 Yéesu akavasea, “Mpɨɨndɨ ˆmoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ, mʉlʉʉse jei,
\q1 ‘Taáta [wiitʉ wa kurumwii,]
\q1 irina raako rɨbweeyyiriwe nkongojima,
\q2 ʉtemi waako wʉʉje.
\q1 [ˆMeene woosaaka yatʉmamwe aha weerwii,
\q2 yatʉmamwe ja ˆvyeene yatʉ́mamwaa ʉko kurumwii.]
\q1
\v 3 Ʉtʉheere chóorya chiitʉ cha kɨra siikʉ.
\q1
\v 4 Ʉtʉsee ʉvɨ wiitʉ wasírire,
\q2 ja ˆvyeene suusu tavaséaa vara ˆvatʉhonerya ʉvɨ waavo wasírire.
\q1 Kʉtʉrekera twɨɨngɨre na mʉtehwii tʉkʉ,
\q2 [maa kaa, ʉtʉlamurirye na ʉra Mʉvɨ.]’”
\p
\v 5 Aho, maa Yéesu akavasea, “Hoonɨ iririkani, koonɨ ʉmwɨ waanyu adómire na kwa kɨjeengi chaachwe nuuchikʉ katɨ, maa amʉsee kɨjeengi chaachwe, ‘Aaɨ kɨjeengi, hoonɨ nkopesha mɨkáate ɨtatʉ. 
\v 6 Amwaarɨ kɨjeengi chaanɨ yookera njɨra alúumbiirye uchikʉ ʉhʉ, na nɨɨnɨ nsiina kɨɨntʉ cho mʉheera tʉkʉ.’ 
\v 7 Maa kaa, ʉra ˆarɨ nyuumbii amʉsee, ‘Reka kʉʉnjuuwa, nachúungire mʉryaango! Kei, nɨɨnɨ na vaana vaanɨ tahʉ́mwɨɨre laala. Sɨ ndɨrɨ kiinʉka nɨkʉheere chóorya tʉkʉ.’ 
\v 8 Nɨ vawyɨɨra niise, koonɨ mʉʉntʉ ʉwo atúubire loomba, kɨjeengi chaachwe kiinʉka arɨ na amʉheere kɨra ˆyoosaaka. Sɨ arɨ bweeyya jeyyo sa viintʉ nɨ kɨjeengi chaachwe tʉkʉ, maa kaa, sa viintʉ atúubire loomba.
\p
\v 9 Sa jeyyo, nɨ vawyɨɨra niise, loombi, naanyu heewa mʉrɨ, saakiri, naanyu turya mʉrɨ, luumbyi mʉryaangwii, naanyu yʉʉrɨrwa mʉrɨ. 
\v 10 Sa kɨra ˆalóombaa, ahéewaa na ʉra ˆasáakɨraa, atúryaa na ʉra ˆalúumbyaa mʉryaangwii, ayʉ́ʉrɨrwaa.
\p
\v 11 Eri, kwatɨɨte ʉmwɨ waanyu nyuunyu vala taáta mwaana waachwe ˆarɨ mʉloomba soompa, amʉheere njoka wʉʉ? 
\v 12 Bakʉ kei koonɨ amʉlóombire ii, amʉheere ingi wʉʉ? 
\v 13 Haaha koonɨ nyuunyu baa neembe mʉrɨ vavɨ mʉmányire kʉvaheera vaana vaanyu viintʉ ˆvyabooha, ha Taáta waanyu wa kurumwii sɨ arɨ bweeyya vyabooha kʉlookya ivyo vyaanyu ko vaheera \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* vara ˆvoomʉloomba tʉkʉ wʉʉ?”
\s1 Yéesu na Belisebúuri
\r (Matáayo 12:22-30; Maáriki 3:22-27)
\p
\v 14 Sikʉ ɨmwɨ, Yéesu akibiryáa \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w* fuma kwa kimumu ʉmwɨ. Ʉwo murimʉ ˆʉkakibiriwe, maa ʉra mʉʉntʉ akaanda lʉʉsɨka. Aho, ɨra mpuka ya vaantʉ vajáa hara vakahwaalala. 
\v 15 Maa kaa, vamwɨ va vaantʉ ˆvajáa aho vakasea, “Yookibirya mirimʉ mɨvɨ kwa ngururu ja \w Belisebúuri\w*, noo kʉsea \w Irimʉ\w*.” 
\v 16 Vaantʉ vɨɨngɨ novo vamʉyeráa ko mʉloomba avalaɨre isháara fuma kurumwii.
\p
\v 17 Maa kaa, Yéesu kʉnʉ yootaanga miiririkano yaavo, akavasea, “Ʉtemi wowoosi koonɨ wiigávire havɨrɨ kwiilwa woowo kwa woowo, ʉtemi ʉwo, sɨ ʉrɨ lʉʉnga tʉkʉ. Kei, koonɨ vaantʉ va lʉkolo lʉmwɨ viigávire, lʉkolo ʉlo, sɨ lʉrɨ lʉʉnga tʉkʉ. 
\v 18 Haaha koonɨ Irimʉ riigávire havɨrɨ, ʉtemi waachwe joolɨ ʉrɨ lʉʉnga? Nɨ lʉʉsa niise jeyyo sa nyuunyu moosea, nooseyya mirimʉ mɨvɨ kwa ngururu ja Belisebúuri. 
\v 19 Ha de haaha koonɨ nookibirya mirimʉ mɨvɨ kwa lʉvɨro lwa Belisebúuri, ha vaantʉ vaanyu nɨ kwa lʉvɨro lwa ani vakíbiryaa mirimʉ mɨvɨ? Sa jeyyo, avo kʉvalamʉrɨra varɨ nyuunyu. 
\v 20 Maa kaa, koonɨ nɨɨnɨ nookibirya mirimʉ mɨvɨ kwa lʉvɨro lwa Mʉlʉʉngʉ, taangi haaha \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* wafíkire kʉrɨ nyuunyu.
\p
\v 21 Mpɨɨndɨ mʉʉntʉ ˆarɨ na ngururu iichʉ́ʉngɨrɨɨre mata yaachwe kʉlaangirirya nyuumba yaachwe, máari jaachwe nɨ nkaasʉ jiri. 
\v 22 Maa kaa, mʉʉntʉ wɨɨngɨ ˆarɨ na ngururu kʉlookya yeeye koonɨ amukíimɨrɨɨre na amusíindire, mʉhoka arɨ mata yaachwe yoosi yara ˆiiláangyaa na nyahɨra arɨ máari joosi, maa asʉmʉle. 
\v 23 Mʉʉntʉ yoyoosi ʉra sɨ ˆarɨ ivarwii raanɨ, ʉwo nɨ mʉvɨ waanɨ. Kei, ʉra sɨ ˆajíingaa hamwɨ na nɨɨnɨ, apálaa.
\s1 Lusímo lwa Mʉʉntʉ ˆArɨ na Murimʉ Mʉvɨ
\r (Matáayo 12:43-45)
\p
\v 24 Mpɨɨndɨ murimʉ mʉvɨ ˆʉrɨ fuma kwa mʉʉntʉ, wadómaa na ɨsɨ ya ibaláángwii kʉra ˆkusiina maaji noo saakɨra haantʉ ho hʉmʉlʉkɨra. Na ˆʉrɨ siindwa kʉhoona aho haantʉ ho hʉmʉlʉkɨra, sea ʉrɨ, ‘Hɨndʉka ndɨrɨ na nyuumbii kwaanɨ haantʉ ˆnafuma.’ 
\v 25 ˆɄrɨ hɨndʉka, washáanaa ɨra nyuumba yafyáahɨɨrwe no haambwa vyabooha. 
\v 26 Jeyyo, ʉwo murimʉ mʉvɨ wadómaa noo sʉmʉla viivaachwe mufungatɨ, vavɨ kʉlookya woowo. Aho, ɨyo mirimʉ yɨɨ́ngɨraa kwa ʉwo mʉʉntʉ na yiíkalaa aho. Ʉwo mʉʉntʉ asáambʉkɨrwaa kʉlookya vya ncholo.”
\s1 Kʉvyeenda kwa Kɨmáárɨ
\p
\v 27 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆalʉʉsáa ayo masáare, mʉʉntʉ muki ʉmwɨ ˆajáa aho mpukii ya vaantʉ, akatʉla isóso yoosea, “Yatalariwa ɨnda ˆyakuvyaala na masʉʉsʉ ˆwoonka!” 
\v 28 Maa kaa, Yéesu akamʉsea, “Vatalariwa mʉnʉmʉʉnʉ vara ˆvarɨtéeraa no rituuba isáare ra Mʉlʉʉngʉ.”
\s1 Vaantʉ Voosaaka Valaɨrwe Isháara
\r (Matáayo 12:38-42; Maáriki 8:12)
\p
\v 29 Mpɨɨndɨ mpuka ya vaantʉ ˆyatuubáa kɨɨngɨka, maa Yéesu akatuuba kiindya yoosea, “Ɨhɨ mbyaala nɨ mbɨ, yoosaaka yoonekiwe isháara, sɨ ɨrɨ heewa isháara yoyoosi tʉkʉ, maa kaa, ɨra ya Yóona \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w*. 
\v 30 Sa ja viintʉ Yóona ˆaava isháara kwa Vanináawi, noo ˆvyeene \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* arʉʉva kwa mbyaala ɨhɨ.
\p
\v 31 Sikʉ ya ʉlamu mʉtemi muki wa ɨsɨ ya saame kɨɨma arɨ na vaantʉ va mbyaala ɨhɨ, ne lʉʉsa arɨ irya. Sa yeeye ajáa avaa njɨra fuma ɨsɨ ya kʉlɨ mʉnʉmʉʉnʉ, akʉʉja joo teerera tooti ja mʉtemi Solomóoni.\x + \xo 11:31 \xo*\xt Laanga 1 Vatemi 10:1-13; 2 Masáare ya Mpɨɨndɨ 9:1-12.\xt*\x* Haaha aha amwaarɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ kʉlookya Solomóoni. 
\v 32 Kei, sikʉ ya ʉlamu vaantʉ va Nináawi kɨɨma varɨ na vaantʉ va ɨhɨ mbyaala, novo lʉʉsa varɨ irya. Sa Vanináawi ˆvakateere ʉvariyuli wa Yóona, \w vavalandʉka|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waavo, na aha amwaarɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ kʉlookya Yóona!\x + \xo 11:32 \xo*\xt Laanga Yóona 3:5.\xt*\x*
\s1 Kɨweerʉ cha Mʉvɨrɨ
\r (Matáayo 5:15; 6:22-23)
\p
\v 33 Kusiina mʉʉntʉ ˆakórereryaa kɨmʉrɨ, maa akakɨvɨɨka haantʉ ˆhiivisa tʉkʉ au akakɨkʉnɨkɨrɨra na nyiingʉ ya kweenga tʉkʉ. Kɨrɨ vyoova jeyyo, kɨmʉrɨ nɨ kyaángwii chavɨ́ɨkwaa, sa vara ˆvookɨɨngɨra voone kɨweerʉ.
\p
\v 34 Riiso nɨ kɨmʉrɨ cha mʉvɨrɨ waako. Koonɨ riiso rɨrɨ nkaasʉ, mʉvɨrɨ waako woosi wamema kɨweerʉ. Maa kaa, koonɨ riiso raako rasaambʉka, mʉvɨrɨ waako wamema kilwiirya. 
\v 35 Haaha ʉlaange neeja, kɨweerʉ ˆʉrɨ nocho karɨ jɨ kɨve kilwiirya tʉkʉ. 
\v 36 Haaha koonɨ mʉvɨrɨ waako woosi ʉrɨ na kɨweerʉ baa kusiina haantʉ ˆharɨ na kilwiirya tʉkʉ, mʉvɨrɨ waako woosi watɨɨte kɨweerʉ ja viintʉ kɨmʉrɨ ˆchakʉmʉ́rɨkɨraa na kɨweerʉ chaachwe.”
\s1 Yéesu Yoovadalavya Mafarisáayo na Vakiindya va Miiro
\r (Matáayo 23:1-36; Maáriki 12:38-40)
\p
\v 37 Yéesu ˆakamarikirye lʉʉsa ayo masáare, maa \w Mʉfarisáayo|lemma="Mafarisáayo"\w* ʉmwɨ akamʉteengya noo rya chákurya kaayii kwaachwe. Yéesu akatamanya, akɨɨngɨra maa akiikala méesii kurya chákurya. 
\v 38 Ʉwo Mʉfarisáayo ˆakamoone Yéesu yoorya baa kooyya mɨkono ja ˆvyeene tʉʉva jasea tʉkʉ, akahwaalala maatʉkʉ vii. 
\v 39 Aho, maa Yéesu Mweenevyoosi akamʉsea, “Nyuunyu Mafarisáayo musúuntaa ndʉvo na saháani kwa weerwii vii, maa kaa, mitimii yaanyu mwamema kʉnyahɨra máari na ʉvɨ. 
\v 40 Nyuunyu mʉrɨ vahoho! Eri, sɨ mootaanga ʉra ˆʉʉmba weerwii sɨ noo ˆʉʉmba isii tʉkʉ wʉʉ? 
\v 41 Vaambiriryi vakɨva ko mɨtɨma yaanyu yoosi, na viintʉ vyɨɨngɨ vyoosi booha viri kwaanyu.
\p
\v 42 Nɨ mpolaɨ nyuunyu Mafarisáayo! Nyuunyu mʉtóolaa ilʉʉndʉ rɨmwɨ ra malʉʉndʉ ikimi baa vira viintʉ viduudi, baa ja mbowa ja masaambɨ na viintʉ ˆvibwéeyyaa chóorya kinyʉkɨre. Maa kaa, sɨ mʉkwáatyaa ʉwoloki na kweenda kwa Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ. Mwasaakwa mʉtʉmame aya na baa kei, karɨ mʉreke aya yɨɨngɨ tʉkʉ. 
\v 43 Nɨ mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu Mafarisáayo, sa mweenda kiikala machuumbii ya mbere \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* na kuluumbiwa kwa nyemi sóokwii! 
\v 44 Nɨ mpolaɨ kwaanyu sa mwiifwɨ́ɨne na \w mbɨrɨ́ɨ́ra\w* ˆjisiina aláama, na vaantʉ vayéendaa mweeri yaachwe baa taanga tʉkʉ!”
\p
\v 45 Aho, maa ʉmwɨ wa \w vakiindya va Miiro\w* akamʉsea Yéesu, “Mukiindya, ayo ulúusire nɨ kituki. Baa suusu vakiindya va Miiro \w ʉtʉtʉ́kɨɨre|lemma="Tʉkɨra"\w*.”
\p
\v 46 Yéesu akamʉsea, “Mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu vakiindya va Miiro! Nyuunyu mwiitíikyaa vaantʉ miriwa ˆyarutaha sɨ ˆvarɨ daha kwiitɨɨka, maa kaa, kʉmba nyuunyu veeneevyo sɨ mʉvaámbiriryaa baa nɨ imaamba vii tʉkʉ. 
\v 47 Mpolaɨ kʉrɨ nyuunyu, sa mwajéengereraa mbɨrɨ́ɨ́ra ja valáali na mʉtwe, vara ˆvʉʉlawa nɨ vala baaba waanyu! 
\v 48 Jeyyo, nyuunyu moónekyaa mwaruma yara vala baaba waanyu ˆvatʉmama. Voovo vavʉláa valáali na mʉtwe, na nyuunyu moovajeengera mbɨrɨ́ɨ́ra avo valáali na mʉtwe. 
\v 49 Ɨkɨ noo kɨra Mʉlʉʉngʉ ˆalʉʉsa kwa tooti yaachwe, ‘Laanga, vatʉma ndɨrɨ valáali na mʉtwe na vatumwi na kwaavo, maa kaa, vamwɨ kʉvʉʉlaa varɨ na vɨɨngɨ kʉvaturikirya varɨ.’
\p
\v 50 Haaha, vaantʉ va mbyaala ɨhɨ lamʉrɨrwa varɨ sa sakami ya valáali na mʉtwe voosi, ɨra ˆyiitwa keende weerʉ ˆyʉʉmbwa, 
\v 51 kwaandɨra sakami ya Abéeli, mpaka sakami ya Sakaría, ʉra ˆʉʉlaɨrwa katɨ na katɨ ya masabáahʉ na Haantʉ Haaja. Kɨkomi noovawyɨɨra vaantʉ va mbyaala ɨhɨ lamʉrɨrwa varɨ kwa ayo yoosi.
\p
\v 52 Mpolaɨ nyuunyu vakiindya va Miiro! Nyuunyu mʉtʉ́ʉnɨkaa njɨra ya vaantʉ yo mʉtaanga Mʉlʉʉngʉ. Nyuunyu sɨ mwɨɨpata tʉkʉ, kei vara ˆvoosaaka kwɨɨpata nyuunyu mʉvakɨ́tɨraa.”
\p
\v 53 Yéesu ˆakafume kaayii kwa ʉra Mʉfarisáayo, maa vakiindya va Miiro na Mafarisáayo vakaanda hʉʉmba na vakaanda kumuurya masáare ˆyarɨ foo. 
\v 54 Vasaakáa vamʉtee kwa masáare yaachwe sa vapate kɨmwɨ cho musitakirya.
\c 12
\s1 Ʉkweembi
\r (Matáayo 10:26-27)
\p
\v 1 Mpɨɨndɨ ijo, iyɨɨmbɨ ra vaantʉ mayana na mayana vajáa viijiinga fʉʉrʉ vandookiilwaatɨrɨra, kʉnʉ voomʉteerera \w Yéesu\w*. Yéesu akaanda ta lʉʉsɨka na vapooji vaachwe yoovasea, “Laangi neeja, mʉnehe ʉsasɨ wa \w Mafarisáayo\w*, noo kʉsea ʉkweembi. 
\v 2 Kusiina isáare ˆrakʉnɨkɨrɨrwa sɨ ˆrɨrɨ kʉnʉkʉlwa tʉkʉ, na kusiina isáare ˆraviswa, sɨ ˆrɨrɨ taangwa tʉkʉ. 
\v 3 Sa jeyyo, roroosi ˆmwarɨvariyʉla kilwiiryii, teerwa rɨrɨ kɨweerwii, na roroosi ˆmwarɨhweeha mberii, variyʉlwa rɨrɨ italii.
\s1 Mʉlʉʉngʉ vii noo wo Koofa
\r (Matáayo 10:28-31)
\p
\v 4 Nɨ vawyɨɨra niise nyuunyu vijeengi vyaanɨ, koofi vara ˆvʉʉ́laa mʉvɨrɨ vii tʉkʉ, na ivyo viri looka sɨ varɨ daha tʉmama chochoosi ˆkɨrɨ lookya ivyo tʉkʉ. 
\v 5 Maa kaa, nɨɨnɨ kʉvawyɨɨra ndɨrɨ wo moofa. Ofi Mʉlʉʉngʉ. Yeeye ˆarɨ hʉmʉla kʉsʉmʉla mʉtɨma wa mʉʉntʉ, atɨɨte wiimiriri wo mʉfweitɨra na mootwii wa \w Jehénamu\w*. Hɨɨ, noovawyɨɨra moofi ʉhʉ. 
\v 6 Eri, seese isaano sɨ jiváwaa iyoombe magwáare yavɨrɨ tʉkʉ wʉʉ? Baa neembe nɨ ndee nduudi, kwa Mʉlʉʉngʉ sɨ ɨrɨ rimiriwa baa ɨmwɨ vii tʉkʉ. 
\v 7 Kɨkomi, njwɨɨrɨ ˆjiri mitwii yaanyu javalwa joosi. Sa jeyyo koofi tʉkʉ, nyuunyu mʉrɨ va iyoombe ikʉʉlʉ kʉlookya seese ˆjiri foo.
\s1 Kʉmʉvariyʉla Yéesu Mbere ja Vaantʉ
\r (Matáayo 10:32-33; 12:32; 10:19-20)
\p
\v 8 Nɨ vawyɨɨra niise, yoyoosi ˆarɨ kuunduma, noo kʉsea, kʉʉndʉʉsɨkɨra nɨɨnɨ mbere ja vaantʉ, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ne muruma arɨ mbere ja Mʉlʉʉngʉ na \w mirimʉ yaachwe miija|lemma="Mirimʉ miija"\w*. 
\v 9 Maa kaa, ˆarɨ sea sɨ aamányire mbere ja vaantʉ tʉkʉ, Mwaana wa Mʉʉntʉ ne sea arɨ sɨ amʉmányire tʉkʉ mbere ya mirimʉ miija ya Mʉlʉʉngʉ. 
\v 10 Na kɨra mʉʉntʉ ˆarɨ mʉkɨɨkana Mwaana wa Mʉʉntʉ, ʉvɨ waachwe sewa ʉrɨ wasírire, maa kaa, ˆarɨ \w mʉhɨɨntɨkɨra|lemma="Hɨɨntɨka"\w* \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* sɨ arɨ sewa ʉvɨ waachwe wasírire tʉkʉ.
\p
\v 11 Mpɨɨndɨ ˆvarɨ vatwaala na \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w*, mbere ja vakʉ́ʉ́lʉ na mbere ja viimiriri, karɨ mwiítweetyaa joolɨ ˆmʉrɨ lʉʉsa au joolɨ ˆmʉrɨ kuuyirya tʉkʉ, 
\v 12 sa Mʉtɨma Mʉʉja mpɨɨndɨ jiijo vakiindya arɨ kɨra ˆmwasaakwa mʉlʉʉse.”
\s1 Lusímo lwa Musúngaati Mʉhoho
\p
\v 13 Mʉʉntʉ ʉmwɨ fuma aho mpukii ya vaantʉ vara ˆvamʉteereráa, akamʉsea Yéesu, “Mukiindya, mʉsee mʉndʉʉ waanɨ aangavɨre viintʉ vya ʉpaari ˆtarekerwa nɨ taáta wiitʉ.” 
\v 14 Yéesu akamʉsea, “Aaɨ, nɨ ani aanvíikire nɨɨnɨ nɨve mʉlamuli au mʉgavi wa ʉpaari waanyu?” 
\v 15 Aho, maa Yéesu akavasea, “Laangi neeja! Mwɨɨme kʉlɨ na kʉdɨɨra kwiikinkima koosi, sa nkaasʉ ya mʉʉntʉ sɨ ifúmaa kʉrɨ viintʉ vyaachwe ˆviri foo ˆatɨɨte tʉkʉ.”
\p
\v 16 Maa Yéesu akavavaɨra lusímo ʉlʉ, “Kwajáa kwatɨɨte musúngaati ʉmwɨ ˆajáa na iwʉnda. Aho iwundii kwaachwe, viintʉ vyakwaatáa mʉnʉmʉʉnʉ. 
\v 17 Sa jeyyo, ʉwo musúngaati akiiyurya mutimii waachwe, ‘Joolɨ ndɨrɨ bweeyya? Ha de amwɨ nsiina haantʉ ho vivɨɨka viintʉ vyaanɨ ˆnaachwa tʉkʉ?’ 
\v 18 Aho, maa ʉwo musúngaati akasea, ‘Jei noo viintʉ ˆndɨrɨ bweeyya, vaa ndɨrɨ madongʼa yaanɨ yoosi, maa njeenge yɨɨngɨ makʉlʉkʉʉlʉ. Aho, noo kʉʉntʉ ndɨrɨ vɨɨka viintʉ vyoosi ˆndɨrɨ kuchwa na viintʉ vyɨɨngɨ vyoosi.’ 
\v 19 Aho, noo ndɨrɨ sea, ‘Ee mʉtɨma waanɨ, watɨɨte viintʉ ˆvyabooha ˆviri foo ˆwiivɨɨkɨra kwa myaaka ˆɨrɨ foo. Hʉmʉlʉka, urye, unywe, na uvyeende.’ 
\v 20 Maa kaa, Mʉlʉʉngʉ akamʉsea, ‘Weewe ʉrɨ mʉhoho! Uchikʉ wa isikʉ nkaasʉ yaako yoosaakwa. Ha ivi viintʉ ˆwiivɨɨkɨra nɨ vya ani viri kʉva?’ 
\v 21 Jeyyo, noo ˆvyeene viri kwa vaantʉ vara ˆvakunguula máari ja weerʉ, vakareka kʉʉnga kwa Mʉlʉʉngʉ.”
\s1 Kumwiilaangya Mʉlʉʉngʉ
\r (Matáayo 6:25-34)
\p
\v 22 Aho, maa Yéesu akavasea vapooji vaachwe, “Sa jeyyo reki koofa sa nkaasʉ ya mɨvɨrɨ yaanyu, che mʉrɨ kurya, au sa mɨvɨrɨ yaanyu, che mʉrɨ kiivɨkɨra. 
\v 23 Sa nkaasʉ nɨ mweeri ɨrɨ ya chóorya na mʉvɨrɨ nɨ kʉlookya ɨngo. 
\v 24 Laangi makʉʉ́ngʉlʉ! Yooyo sɨ yaháandaa tʉkʉ baa kei sɨ ya chwíjaa tʉkʉ, yasiina madongʼa tʉkʉ. Maa kaa, Mʉlʉʉngʉ ayaríishaa. Kwa Mʉlʉʉngʉ, nyuunyu nɨ mweeri ya ndee mʉrɨ. 
\v 25 Nɨ ani kʉrɨ nyuunyu so manyɨka kwaachwe ifaanaa oongererye nkaasʉ yaachwe kwa sáa baa ɨmwɨ vii? 
\v 26 Ha de haaha koonɨ sɨ mʉrɨ daha kʉtʉmama baa isáare iduudi ja ɨrɨ, sa che mookoofa sa aya yɨɨngɨ?
\p
\v 27 Laangi malʉva ˆvyeene yakʉ́laa. Yooyo sɨ yatʉ́mamaa baa kei sɨ yachúmaa ɨngo jaavo tʉkʉ. Kɨkomi noovawyɨɨra, baa mʉtemi Solomóoni na nkongojima yaachwe yoosi, sɨ arwɨɨkwa vyabooha ja rɨmwɨ ra malʉva ayo tʉkʉ. 
\v 28 Ha de koonɨ Mʉlʉʉngʉ ayarwɨ́ɨkaa masaambɨ ya iwundii aya ˆyavíjaa isikʉ na lomʉtóondo yakafweitɨrwa na iviivii, sɨ arɨ varwɨɨka nyuunyu kʉlookya ayo tʉkʉ wʉʉ? Eri, sa che mumurúmaa kiduudi jei?
\p
\v 29 Haaha reki kwiitweetya, che mʉrɨ kurya au che mʉrɨ kʉnywa. Koofi tʉkʉ sa viintʉ ivi. 
\v 30 Vaantʉ sɨ ˆvamʉmányire Mʉlʉʉngʉ noo viitwéetyaa sa viintʉ ivi vyoosi. Maa kaa, kʉrɨ nyuunyu Taáta waanyu amányire visaaka mwiise. 
\v 31 Haaha, saakiri \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* na ivyo vyoosi heewa mʉrɨ ko koongereriwa.
\s1 Usúngaati wa Kurumwii
\r (Matáayo 6:19-21)
\p
\v 32 Reki kwiitweetya nyuunyu mpuka nduudi, sa Taáta waanyu oona nɨ kɨɨntʉ ˆchabooha kʉvaheera nyuunyu Ʉtemi waachwe. 
\v 33 Vai iyoombe máari jaanyu mʉkavaheere vakɨva. Ibweeyyiryi mifuko ya mpía sɨ ˆɨsákahalaa, noo kʉsea, kʉvɨɨka máari ya kɨkomi ya mberii kurumwii. Ʉko kusiina mwiívi ˆaséngereraa tʉkʉ na mbuuvu ˆjiríjaa ɨngo tʉkʉ. 
\v 34 Sa kʉʉntʉ ˆkʉrɨ máari yaako ya kɨkomi ya mberii, noo kʉʉntʉ mʉtɨma waako ˆʉrɨ.
\s1 Kwɨɨma Neeja
\p
\v 35 Kɨra siikʉ mʉndoolaarɨra ndɨrɨ kʉtʉmama mʉrɨmo, na vimʉrɨ vyaanyu vive vikórɨɨre. 
\v 36 Mʉve ja vatʉmami vara ˆvoomʉwoojera mweenenyuumba waavo atámiinye na ngovii ya ilóola, sa mpɨɨndɨ ˆarɨ fika vii vamʉyʉʉrɨre. 
\v 37 Vatalariwa vara vatʉmami ˆveene varɨ shaanwa nɨ mweenenyuumba waavo vookeesha mpɨɨndɨ ˆarɨ kʉʉja. Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, kwiivɨkɨra arɨ sa avatʉmamɨre, yeeye vaseeserya arɨ chákurya varye. 
\v 38 Vatalariwa vatʉmami avo, mweenenyuumba waavo koonɨ avashɨ́hɨɨne varɨ miiso voomʉwoojera, baa koonɨ uújire nuuchikʉ katɨ, au namuyiingʉ.
\p
\v 39 Taangi neeja masáare aya, mweenenyuumba ngaarɨ ajáa ataanga mpɨɨndɨ ˆngʼeene mwiívi arɨ kʉʉja, ngaarɨ sɨ areka nyuumba yaachwe ɨbokwe tʉkʉ. 
\v 40 Baa nyuunyu moosaakwa mʉve mwɨɨ́mɨre neeja mpɨɨndɨ joosi, sa Mwaana wa Mʉʉntʉ kʉʉja arɨ mpɨɨndɨ sɨ ˆmookoona kʉʉja arɨ.”
\s1 Mʉtʉmami Mʉʉja na Mʉtʉmami Mʉvɨ
\r (Matáayo 24:45-51)
\p
\v 41 Aho, maa \w Peéteri\w* akamuurya, “Mʉkʉ́lʉ, lusímo ʉlʉ nɨ suusu vii wootuwyɨɨra bakʉ vaantʉ voosi?”
\p
\v 42 Mweenevyoosi akamʉsea, “Nɨ mwiimiriri arɨkwɨ noo ˆarɨ wo kiilaangiwa na ˆarɨ na tooti? Kei, nɨ mʉtʉmami arɨkwɨ arɨ rekwa nɨ mweenenyuumba waachwe avɨɨmɨrɨre viivaachwe na avaheere chóorya mpɨɨndɨ ˆjasaakwa, maa mweenenyuumba akere njɨra? 
\v 43 Atalariwa mʉtʉmami ʉra mweenenyuumba waachwe ˆarɨ mʉshaana yoobweeyya jeyyo, mpɨɨndɨ ˆarɨ hɨndʉka. 
\v 44 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, mweenenyuumba waachwe mʉvɨɨka arɨ ʉwo mwiimiriri ɨɨmɨrɨre viintʉ vyaachwe vyoosi vʉʉ. 
\v 45 Maa kaa, koonɨ ʉwo mwiimiriri iírɨrɨkɨɨne, ‘Mweenenyuumba waanɨ achérevire,’ na aande kʉvavaa vara vatʉmami va kɨɨntʉ kɨlʉme na va kɨɨntʉ kiki, kʉnʉ yoorya, no nywa, no reeva, 
\v 46 mweenenyuumba waachwe kʉʉja arɨ sikʉ ˆngʼeene sɨ yookoona arɨ kʉʉja, na sáa sɨ ˆɨɨmányire. Aho, Mweenenyuumba waachwe mʉtematema arɨ na mʉvɨɨka arɨ hamwɨ na vara sɨ ˆvarɨ vookiilaangya.
\p
\v 47 Mʉtʉmami ʉra ˆamányire ˆcheene mweenenyuumba waachwe asáakaa, maa kaa, akareka kwɨɨma neeja baa kei akareka tʉmama ja ˆvyeene ʉwo mweenenyuumba waachwe eenda, laɨrwa arɨ ˆkɨrɨ mooto. 
\v 48 Maa kaa, mwiimiriri ʉra sɨ ˆamányire, ˆatʉ́mamire yara ˆyɨɨma neeja kʉvawa, vawa arɨ kiduudi. Mʉʉntʉ ʉra ˆaheewa ˆviri foo, ʉwo atɨɨte noongwa ya ˆviri foo na ʉra ˆakwaatiwa mɨrɨmo ˆɨrɨ foo, saakwa ɨrɨ, ˆɨrɨ foo.
\s1 Yéesu Areeta Vaantʉ Kwiikera Ndʉʉ
\r (Matáayo 10:34-36)
\p
\v 49 Nʉʉja na kʉrɨ weerʉ, sa nkorererye mooto. Nɨ vyaangʉ ngaarɨ waándire korera. 
\v 50 Maa kaa, natɨɨte uturikiri, ˆnoosaaka nturikiriwe na tuuba ndɨrɨ tʉrɨkɨra mʉnʉmʉʉnʉ mutimii waanɨ fʉʉrʉ uturikiri ʉwo ˆʉrɨ hʉmʉla. 
\v 51 Mukiisea nʉʉja na aha weerwii kʉreeta mwiikalo mʉʉja? Aka tʉkʉ, nareeta kwiikera! 
\v 52 Kwaandɨra haaha, nyuumba ˆɨrɨ na vaantʉ vasaano, kwiikera veende vatatʉ kwiiruta ndihi na vavɨrɨ na vavɨrɨ kwiiruta ndihi na vatatʉ. 
\v 53 Taáta kwiitoola eende na mwaana waachwe na mwaana kwiitoola eende na taáta waavo. Íyo kwiitoola eende na muhíínja waachwe, na muhíínja kwiitoola eende na íyo waavo. Íyo mʉkwɨ kwiitoola eende na muki wa mwaana waachwe, na muki wa mwaana kwiitoola eende na mʉkwɨ waachwe.”
\s1 Kʉtaanga Mpɨɨndɨ
\r (Matáayo 16:2-3)
\p
\v 54 Kei Yéesu akɨɨsea ɨra mpuka, “Koonɨ mwɨɨ́ne ichu raándukire ivaru ra ʉsweero hahara mʉséaa, ‘Mbula vaa ɨrɨ,’ noyo yaváa. 
\v 55 Na koonɨ mwɨɨ́ne mpeho yoowuva fuma saame, mwaséaa, ‘Kʉva kʉrɨ na irʉtɨra,’ na kɨkomi vyavíjaa jeyyo. 
\v 56 Nyuunyu vakweembi, mwamányire taanga viintʉ vya kurumu na vya weerʉ kwa ˆvyeene ko koonekana! Sa che moosiindwa taanga masáare aya ˆyootʉmamwa haaha?
\s1 Kwiiteerwa na Mʉvɨ Waako
\r (Matáayo 5:25-26)
\p
\v 57 Sa che sɨ moolamʉla veeneevyo kɨɨntʉ cha ʉwoloki? 
\v 58 Mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ njirii moodoma na balásii na mʉvɨ waako, mʉloombe iivae na mpʉʉlo chaangʉ mpɨɨndɨ ˆmʉkaarɨ njirii. Koonɨ sɨ ʉbwéeyyiirye jeyyo, kʉtwaala arɨ na balásii na ʉko mʉlamuli kʉkwaatya arɨ mɨkonwii ya mʉlʉkalʉka, ne kʉtwaala arɨ na mʉnyololwii na ngururu. 
\v 59 Kɨmaarɨ nookuwyɨɨra, sɨ ʉrɨ rekerwa ʉko tʉkʉ, mpaka ʉrɨhe mpoocho yo marikirirya.”
\c 13
\s1 Kʉvalandʉka au Kʉmalwa
\p
\v 1 Mpɨɨndɨ yɨɨyo, vaantʉ vamwɨ vajáa vamuwyɨɨra \w Yéesu\w* masáare ya \w Vagaliláaya|lemma="Galiláaya"\w* vamwɨ ˆveene \w Piláato\w* ajáa avʉʉlaa mpɨɨndɨ ˆvamʉtooreráa Mʉlʉʉngʉ \w mpóryo\w*. 
\v 2 Aho, maa Yéesu akavuurya, “Eri, mukiisea ava Vagaliláaya ˆvaakwya inkwya ɨhɨ, nɨ vavɨ vajáa kʉlookya Vagaliláaya vɨɨngɨ voosi vʉʉ wʉʉ? 
\v 3 Aka tʉkʉ! Noovawyɨɨra, koonɨ sɨ \w mʉválandukire|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waanyu, voosi sira mʉrɨ jeyyo! 
\v 4 Au vara ikimi na vanaanɨ (18) ˆveene valaarɨrwa nɨ mʉnáara vakakwya kʉra Siloáamu, nɨ kiisea mwiise nɨ vavɨ vajáa kʉlookya vaantʉ vɨɨngɨ voosi ˆveene viikaláa múujii wa Yerusaléemu wʉʉ? 
\v 5 Aka tʉkʉ! Noovawyɨɨra nyuunyu, koonɨ sɨ mʉválandukire fuma uvii waanyu, baa nyuunyu sira mʉrɨ viivyo!”
\s1 Lusímo lwa Mʉsaambu sɨ ˆUvíjaa na Ndɨɨwa
\p
\v 6 Aho, maa Yéesu akavawyɨɨra lusímo ʉlʉ, “Mʉʉntʉ ʉmwɨ ajáa atɨɨte mʉsaambu ˆwahaandwa iwundii raachwe ra sabíibu. Sikʉ ɨmwɨ akatamanya noo tʉʉnda saambu aho mʉsaambwii, maa kaa, sɨ ashaana saambu baa ɨmwɨ tʉkʉ. 
\v 7 Sa jeyyo akamʉsea mʉtʉmami wa iwundii raachwe, ‘Laanga, kwa myaaka ɨtatʉ nʉʉja noo tʉʉnda saambu ja mʉtɨ ʉhʉ, maa kaa, sɨ nɨnapata baa saambu ɨmwɨ vii tʉkʉ! Ʉkanye! Sa nɨ woosaambʉla iwʉnda vii!’
\p
\v 8 Ʉra mʉtʉmami wa iwundii akamʉsea, ‘Mʉkʉ́lʉ, ʉreke ʉhʉ mwaaka kei, nɨɨnɨ kʉʉrɨmɨra ndɨrɨ na kʉʉvɨkɨra ndɨrɨ nchuúkuru. 
\v 9 Koonɨ ʉrɨ tʉʉnga saambu mwaaka ˆwookʉʉja, booha viri, koonɨ sɨ jeyyo wʉʉkanye.’ ”
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉʉntʉ Muki Sikʉ ya Sabáato
\p
\v 10 Sikʉ ɨmwɨ ya \w Sabáato\w*, Yéesu akiindyáa \w sinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* ɨmwɨ. 
\v 11 Aho sinagóogii, kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ muki ʉmwɨ, ˆajáa na \w murimʉ mʉvɨ|lemma="Mirimʉ mɨvɨ"\w*. Ʉwo murimʉ mʉvɨ ʉjáa wamukukumarya na sɨ adaháa woloka tʉkʉ kwa myaaka ikimi na ɨnaanɨ (18). 
\v 12 Yéesu ˆakamoone, maa akamwaanɨrɨra yoosea, “Íyo, ʉrékɨɨrwe nɨ ndwáala yaako!” 
\v 13 Aho, Yéesu akamʉvɨkɨra mɨkono yaachwe, na hahara akawoloka na akaanda kʉmʉbweeyyirya Mʉlʉʉngʉ nkongojima.
\p
\v 14 Maa kaa, mʉkʉ́ʉ́lʉ wa sinagóogi akakalala sa viintʉ Yéesu ˆajáa amʉhóriirye ʉra mʉʉntʉ muki sikʉ ya Sabáato. Sa jeyyo, ʉra mʉkʉ́ʉ́lʉ akavasea vaantʉ, “Júma yatɨɨte sikʉ mʉsasatʉ jo tʉmama. Moosaakwa mʉndookʉʉja noo horiwa sikʉ ijo na sɨ sikʉ ya Sabáato tʉkʉ!”
\p
\v 15 Maa kaa, Mweenevyoosi akamʉsea, “Aka, nyuunyu vakweembi! Eri, nɨ ani sɨ ayʉ́ʉrɨraa ngʼoombe jaachwe na ndákwi fuma waámii noo jitwaala noo nyweesha sikʉ ya Sabáato? 
\v 16 Ʉhʉ mʉʉntʉ muki nɨ mwaana wa \w Aburaháamu\w*. \w Irimʉ\w* ramuchuunga kwa myaaka ikimi na ɨnaanɨ. Eri, sɨ asaakwa arekerwe fuma mʉnyololwii sikʉ ya Sabáato tʉkʉ wʉʉ?”
\p
\v 17 Yéesu ˆakalʉʉse aya, vavɨ vaachwe vakakwaatwa nɨ soni, maa kaa, vaantʉ vakavyeenda sa masáare ˆyoohwaalarya ˆatʉmamáa.
\s1 Lusímo lwa Mpeke ya Haradáali
\r (Matáayo 13:31-32; Maáriki 4:30-32)
\p
\v 18 Aho, maa Yéesu akavuurya, “\w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* wiifwɨ́ɨne na che? Nʉʉfwaanirirye na che? 
\v 19 Wiifwɨ́ɨne na mpeke nduudi ya \w haradáali\w* ˆngʼeene mʉʉntʉ atoola akahaanda iwundii raachwe. Ɨyo mbeyʉ ɨkamera, ɨkava mʉtɨ na ndee jikajeenga vivururu matáampii yaachwe.”
\s1 Lusímo lwa Ʉsasɨ
\r (Matáayo 13:33)
\p
\v 20 Yéesu akavuurya kei, “Na che ndɨrɨ kʉʉfwaanirirya Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ? 
\v 21 Wiifwɨ́ɨne na ʉsasɨ ˆmweene mʉʉntʉ muki atoola, akakaandɨra muchu wa ngáano viháárɨ vitatʉ vya saimʉ. Ʉra ʉsasɨ, ʉkasuuwya muchu woosi.”
\s1 Mʉryaango ˆWafinya
\r (Matáayo 7:13-14, 21-23)
\p
\v 22 Yéesu akatuuba njɨra yaachwe ɨra ˆadomáa na Yerusaléemu. Na njirii akiindyáa vaantʉ míijii na maturii kʉʉntʉ ˆatweeráa. 
\v 23 Sikʉ ɨmwɨ, mʉʉntʉ ʉmwɨ akamuurya, “Mʉkʉ́lʉ, nɨ vake vii noo Mʉlʉʉngʉ arɨ lamurirya wʉʉ?”
\p Yéesu akamʉsea, 
\v 24 “Ifafiriryi mwɨɨngɨre na mʉryaango ˆwafinya. Kɨkomi noovawyɨɨra, ˆvarɨ foo saaka varɨ kwɨɨngɨra maa kaa, sɨ varɨ daha tʉkʉ. 
\v 25 Mpɨɨndɨ kʉʉja jiise, mweenenyuumba kiinʉka arɨ na chuunga arɨ mʉryaango, aho kɨɨma mʉrɨ weerwii de mwaande luumbya kʉnʉ moosea, ‘Ee mʉkʉ́lʉ, tʉyʉʉrɨre!’ Maa kaa, yeeye vasea arɨ, ‘Sɨ nɨvamányire na sɨ nootaanga kʉʉntʉ ˆmufúmire tʉkʉ!’ 
\v 26 Naanyu sea mʉrɨ, ‘Suusu noo vara ˆtarijáa no nywa hamwɨ na weewe! Kei, weewe utukiindyáa maturii ya mɨɨtʉ.’ 
\v 27 Ne vasea arɨ, ‘Navawyɨ́ɨrɨɨre, sɨ nɨvamányire tʉkʉ, na sɨ mányire kʉʉntʉ ˆmufúmire tʉkʉ! Isunki kwaanɨ nyuunyu vavɨ!’
\p
\v 28 Ʉko rɨra mweende no sha mayeo, mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ moona Aburaháamu, Isaka na Yaakúupu na \w valáali na mʉtwe\w* Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ na kʉnʉ nyuunyu mʉfwéitirwe na weerwii. 
\v 29 Vaantʉ kʉʉja varɨ, fuma itʉʉmba na ʉsweero, ʉtʉ́rʉko na saame, novo kiikala varɨ haantʉ ˆviimiriwa neeja ngovii ʉko Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ. 
\v 30 Laanga, vamwaarɨ va mukirii ˆvarɨ kʉva va ncholo, na va ncholo varɨ kʉva mukirii.”
\s1 Yéesu Yookaavwa Mʉtɨma sa Múuji wa Yerusaléemu
\r (Matáayo 23:37-39)
\p
\v 31 Mpɨɨndɨ jiijo, \w Mafarisáayo\w* vamwɨ vakɨɨta na kʉrɨ Yéesu, maa vakamʉsea, “Looka aha, tamanya na kwɨɨngɨ sa \w Heróode\w* saaka iise kʉkʉʉlaa.” 
\v 32 Yéesu akavasea, “Tamanyi mʉkɨɨsee ɨra mʉʉnjʉ ˆɨrɨ kɨnchʉnkʉla, ‘Laanga, mwaarɨ nookibirya mirimʉ mɨvɨ, no horya vaantʉ isikʉ na lomʉtóondo. Na sikʉ ya katatʉ marikirirya ndɨrɨ mʉrɨmo waanɨ.’ 
\v 33 Baa neembe nɨ jeyyo, tuuba niise na njɨra yaanɨ isikʉ, lomʉtóondo na kukyɨɨre fika ndɨrɨ. Bweeyya niise jeyyo, sa sɨ vyasaakwa mʉláali na mʉtwe akwye haantʉ hɨɨngɨ tʉkʉ, maa kaa, nɨ Yerusaléemu vii.
\p
\v 34 Aka Yerusaléemu, aka Yerusaléemu, weewe ˆwʉʉ́laa valáali na mʉtwe no vavaa na mawye vara ˆvatʉ́mwaa kwaako! Nɨ kangaɨ nasáakaa kʉvajiinga vaana vaako ja nkʉkʉ viintʉ ˆijíingaa nchʉʉ́rʉ jaachwe mbavii? Baa jei sɨ wuunduma tʉkʉ! 
\v 35 Laangi! Mʉlʉʉngʉ avarékɨɨre nyuumba jaanyu nyuuveene! Nɨ kʉvawyɨɨra niise, sɨ mʉrɨ kʉʉnyona kei tʉkʉ, fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ˆmʉkaséire, ‘Atalariwa yeeye ˆyookʉʉja kwa irina ra \nd Ijʉva\nd*.’\x + \xo 13:35 \xo*\xt Laanga Sabúuri 118:26.\xt*\x*”
\c 14
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉlwɨ́ɨrɨ Sikʉ ya Sabáato
\p
\v 1 Sikʉ ɨmwɨ ya \w Sabáato\w*, \w Yéesu\w* ajáa adoma noo rya chákurya kaayii kwa mʉkʉ́ʉ́lʉ ʉmwɨ wa \w Mafarisáayo\w*. Mpɨɨndɨ ˆajáa aho, vaantʉ vamʉlaangisháa sa voone nɨ che arɨ tʉmama sikʉ ya Sabáato. 
\v 2 Aho, kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆajáa na ndwáala yo suuwa mawʉlʉ na mɨkono. 
\v 3 Hara, maa Yéesu akavuurya Mafarisáayo na \w vakiindya va Miiro\w*, “Eri, Miiro yaruma kʉmʉhorya mʉʉntʉ sikʉ ya Sabáato, bakʉ tʉkʉ?” 
\v 4 Novo vakakirinya sawu. Jeyyo Yéesu akamʉsaasya ʉra mʉlwɨ́ɨrɨ, akamʉhorya, maa akamʉsea itamanyɨre.
\p
\v 5 Aho, maa akavuurya, “Ivi koonɨ ʉmwɨ waanyu mwaana waachwe au ngʼoombe yaachwe yawyɨ́ɨrɨɨre isimii sɨ arɨ doma no mʉseyya chaangʉ baa neembe nɨ sikʉ ya Sabáato tʉkʉ wʉʉ?” 
\v 6 Voovo, vakasova cho muuyirya.
\s1 Kwiikiimya na Ɨsɨ
\p
\v 7 Yéesu akoona vara ˆvajáa valáarikirwe ˆvyeene viisaawʉrɨráa machuumbi ya nyemi mpɨɨndɨ ja chákurya. Aho, akavawyɨɨra lusímo ʉlʉ, 
\v 8 “Koonɨ ʉláarikirwe na ngovii ya ilóola, karɨ wiíkalaa ichuumbii ra mbere tʉkʉ, sa ifaanaa ɨkava amwaarɨ wɨɨngɨ ˆaláarikirwe ˆanyémiwaa kʉlookya weewe. 
\v 9 Na mpɨɨndɨ ˆarɨ kʉʉja mweenengovi ʉra ˆavaláarikire, weewe na yeeye kʉsea arɨ, ‘Sosoloka ʉhʉ iikale.’ Aho, saama ʉrɨ na ichuumbii ra nyuma kʉnʉ ʉkwáatirwe nɨ soni.
\p
\v 10 Kɨrɨ vyoobweeyya jeyyo, weewe koonɨ ʉláarikirwe, ikala ichuumbii ra nyuma sa ˆarɨ kʉʉja mweenengovi ya ilóola akʉsee, ‘Aaɨ yeenda jiwiikale aha mbere.’ Aho, noo nkongojima yaako ɨrɨ koonekana mbere ja vaantʉ voosi ˆvaláarikirwe. 
\v 11 Sa kɨra mʉʉntʉ ˆiiyámbukyaa na mweeri, kiimiwa arɨ na ɨsɨ, na ʉra ˆiikíimyaa na ɨsɨ, kaambukiwa arɨ.”
\p
\v 12 Aho, maa Yéesu akamʉsea ʉra ˆajáa avaláarikire, “Mpɨɨndɨ ˆwookiimya neeja ngovi ya cháámuusi au kiiwʉlo, karɨ ʉláarɨkaa vijeengi vyaako, au vandʉʉ vaako, au vaantʉ va lʉkolo lwaako, au vakaaya vaako vara ˆvarɨ vasúngaati vii tʉkʉ. Koonɨ ʉbwéeyyiirye jeyyo, baa voovo ifaanaa vakʉlaarɨke weewe na kwaavo, maa ʉve uríhirwe. 
\v 13 Maa kaa, weewe koonɨ woobweeyya ngovi, laarɨka vakɨva, vivete na vahoku. 
\v 14 Aho, talariwa ʉrɨ, sa avo vasiina lʉvɨro lo kʉrɨha tʉkʉ. Weewe rɨhwa ʉrɨ nɨ Mʉlʉʉngʉ mpɨɨndɨ jo fʉfʉlwa vara vawoloki.”
\s1 Lusímo lwa Ngovi Nkʉʉlʉ
\r (Matáayo 22:1-14)
\p
\v 15 Ʉmwɨ ˆajáa iíkyɨɨre aho chákuryii na Yéesu ˆakateere masáare ayo, maa akasea, “Atalariwa mʉʉntʉ ˆarɨ kurya ngovi \w Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*.” 
\v 16 Aho, Yéesu akamʉsea, “Mʉʉntʉ ʉmwɨ ajáa iimya neeja ngovi nkʉʉlʉ, maa akavalaarɨka vaantʉ ˆvarɨ foo. 
\v 17 Mpɨɨndɨ ja ngovi ˆjikafike, akamʉtʉma mʉtʉmami waachwe kwa vaantʉ vara ˆajáa avalaarɨka sa akavasee, ‘Teengi, viintʉ vyoosi vyahʉ́mwɨɨre!’
\p
\v 18 Maa kaa, voosi ˆvajáa valaarɨkwa vakaanda ʉkooveri wo lʉʉsa vadɨɨre kʉʉja. Wa ncholo ko koovera akasea, ‘Nawúrire iwʉnda noosaakwa nkarɨlaange. Kalaama sɨ ndɨrɨ kʉʉja tʉkʉ.’ 
\v 19 Wa kavɨrɨ ne akasea, ‘Nawúrire ngʼoombe ikimi jo rɨma, jei nɨ tamanya niise noo jiyera, kalaama sɨ ndɨrɨ kʉʉja tʉkʉ.’ 
\v 20 Wa katatʉ ko koovera ne akasea, ‘Nasʉ́mwɨɨre muki, sa jeyyo sɨ ndɨrɨ daha kʉʉja tʉkʉ.’
\p
\v 21 Ʉra mʉtʉmami akahɨndʉka, akɨɨta muwyɨɨra mweenenyuumba waachwe kɨra ˆvaséire. Aho, ʉra mweenenyuumba akakalala, maa akamʉlairirya mʉtʉmami waachwe yoomʉsea, ‘Tamanya chaangʉ na balíbalii na njirii joosi ja ʉhʉ múuji, ʉkavareete na aha vakɨva, vivete na vahoku.’ 
\v 22 Ʉra mʉtʉmami ˆakahɨndʉke, maa akamʉsea mweenenyuumba waachwe, ‘Mʉkʉ́lʉ, yoosi ˆmeene waandáiriirye nayatʉ́mamire, maa kaa, nkalo ɨmwaarɨ ɨchɨ́hɨɨre.’ 
\v 23 Sa jeyyo, mweenenyuumba waachwe akamʉsea mʉtʉmami, ‘Tamanya na balíbalii jira ˆjiri weerwii ya múuji, ʉkavadoomererye vaantʉ sa nyuumba yaanɨ ɨmeme. 
\v 24 Sa kɨkomi noovawyɨɨra, kusiina mʉʉntʉ baa ʉmwɨ wa vara ˆnavalaarɨka arɨ saɨra ngovi yaanɨ tʉkʉ.’”
\s1 Kumutuuba Yéesu sɨ Vyoolo Tʉkʉ
\r (Matáayo 10:37-38)
\p
\v 25 Haaha mpuka nkʉʉlʉ yamutuubáa Yéesu. Yéesu akiilorera, maa akavasea, 
\v 26 “Mʉʉntʉ yoyoosi ˆyoosaaka kuuntuuba, asaakwa aanyende nɨɨnɨ kʉlookya ˆvyeene amweenda taáta waavo, íyo waavo, muki waachwe, vaana vaachwe, marʉʉmbʉ yaachwe, vandʉʉ vaachwe na baa kʉlookya ˆvyeene eenda nkaasʉ yaachwe. Koonɨ sɨ jeyyo, sɨ arɨ kʉva mʉpooji waanɨ tʉkʉ. 
\v 27 Mʉʉntʉ yoyoosi koonɨ sɨ avérekire \w mʉsaláaba\w* waachwe\x + \xo 14:27 \xo*\xt Laanga Lʉ́ka 9:23.\xt*\x* ko tʉrɨkɨra na baa koonɨ nɨ kukwya sa nɨɨnɨ na aantuube, sɨ arɨ kʉva mʉpooji waanɨ tʉkʉ.
\p
\v 28 Nɨ ani ʉmwɨ waanyu, koonɨ yoosaaka jeenga sɨ iíkalaa ɨsɨ ta kʉlaanga viintʉ vyoosi ˆyoosaakwa ave novyo, sa ataange koonɨ arɨ na mpía jo marikirya ijeengo raachwe? 
\v 29 Koonɨ sɨ abwéeyyiirye jeyyo, ifaanaa akajeenga mwaariryo wa nyuumba vii, maa asiindwe marikirirya ijeengo roosi. Na voosi ˆvarɨ koona ijeengo raachwe, mʉsekerera varɨ, 
\v 30 voosea, ‘Mʉʉntʉ ʉhʉ aanda jeenga, maa akasiindwa ngururu jo marikirirya.’
\p
\v 31 Haaha iririkani mʉtemi ʉra ˆyoosaaka atamanye na nkoondwii noo lwa na mʉtemi wɨɨngɨ. Nɨ mʉtemi arɨkwɨ sɨ ˆarɨ kiikala ta iiririkane neeja, koonɨ arɨ daha kʉlwa na mʉtemi ˆarɨ na vaantʉ va nkoondo mayana makumi yavɨrɨ (20,000), na kʉnʉ yeeye arɨ na vaantʉ va nkoondo mayana ikimi rɨmwɨ (10,000) vii? 
\v 32 Koonɨ ɨɨ́ne siindwa arɨ, tʉma arɨ vaantʉ vaachwe, vatamanye na kwa ʉra mʉtemi wɨɨngɨ ntɨ ˆakaarɨ kʉlɨ, sa viiteerwe. 
\v 33 Noo jeyyo viri kʉrɨ nyuunyu, kusiina ʉmwɨ waanyu ˆarɨ kʉva mʉpooji waanɨ koonɨ sɨ arékire vira vyoosi ˆarɨ novyo tʉkʉ.
\s1 Sangása ˆIsiina Mwerere
\r (Matáayo 5:13; Maáriki 9:50)
\p
\v 34 Sangása nɨ kɨɨntʉ ˆchabooha kʉterekera, maa kaa, koonɨ yasúukire nɨ che ɨrɨ vɨkɨrwa sa mwerere waachwe ʉhɨndʉkɨre kei? 
\v 35 Sangása ˆɨrɨ jeyyo, sɨ yabooha baa kwiita iwundii tʉkʉ, baa nchuúkurwii tʉkʉ, ɨyo nɨ ɨfwéitwaa vii. ˆArɨ na matu yo teerera, nɨ ateere!”
\c 15
\s1 Lusímo lwa Muundi ˆYataahɨka
\r (Matáayo 18:12-14)
\p
\v 1 Haaha, \w vasaankanʼyi kóodi\w* na vaduwalo vadomáa na kʉrɨ \w Yéesu\w* noo mʉteerera. 
\v 2 Maa kaa, \w Mafarisáayo\w* na \w vakiindya va Miiro\w* vakaanda ngʼuula voosea, “Sa che ʉhʉ mʉʉntʉ iíkalaa na maduwalo baa kei ɨndoorya chóorya noyo?”
\p
\v 3 Aho, maa Yéesu akavasɨmɨra lusímo ʉlʉ, 
\v 4 “Koonɨ ʉmwɨ waanyu arɨ na muundi igana rɨmwɨ (100), na koonɨ muundi ɨmwɨ yarɨ́mɨɨre, che arɨ bweeyya? Jireka arɨ jira muundi makumi keenda na keenda (99) ibaláángwii adome akasaake ɨra ˆyatáahikire mpaka ɨɨpate. 
\v 5 Na ˆarɨ kɨɨpata, kɨɨvaala arɨ mavei kʉnʉ arɨ na cheerʉ. 
\v 6 ˆArɨ fika kaayii, kʉvaanɨrɨra arɨ vijeengi vyaachwe na vakaaya vaachwe kʉnʉ yoovasea, ‘Eryi mɨtɨma hamwɨ na nɨɨnɨ, sa muundi yaanɨ ˆngʼeene yaarɨ yarɨ́mɨɨre, nɨɨyɨɨ́ne!’ 
\v 7 Viivyo noovawyɨɨra, kʉva kʉrɨ na cheerʉ mʉnʉmʉʉnʉ kurumwii, haantʉ mʉʉntʉ ʉmwɨ mʉvɨ ˆarɨ \w mʉvalandʉkɨra|lemma="Valandʉka"\w* Mʉlʉʉngʉ. Cheerʉ ɨkyo kʉva kɨrɨ nɨ kɨkʉʉlʉ kʉlookya vaantʉ makumi keenda na keenda (99) vara ˆviiyónaa voovo nɨ vawoloki, ˆvasiina kɨɨntʉ cho vabweeyya vamʉvalandʉkɨre Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ.”
\s1 Lusímo lwa Mpía ˆYataahɨka
\p
\v 8 Yéesu akavawyɨɨra lusímo lwɨɨngɨ, “Tʉsee baa ja koonɨ mʉʉntʉ muki arɨ na mpía ikimi na koonɨ ɨmwɨ yarɨ́mɨɨre che arɨ bweeyya? Korererya arɨ kɨmʉrɨ na fyaahɨra arɨ nyuumba yoosi vʉʉ, yoosaakɨra ɨra mpía mpaka ɨɨpate. 
\v 9 Na ˆarɨ kɨɨpata, vaanɨrɨra arɨ vijeengi vyaachwe na vakaaya vaachwe na vasea arɨ, ‘Eryi mɨtɨma hamwɨ na nɨɨnɨ, sa mpía yaanɨ ˆngʼeene yaarɨ yarɨ́mɨɨre, nɨɨyɨɨ́ne.’ 
\v 10 Viivyo, noovawyɨɨra, kwatɨɨte cheerʉ kɨkʉʉlʉ kwa \w mirimʉ miija\w* ya Mʉlʉʉngʉ, mpɨɨndɨ mʉvɨ ʉmwɨ ˆarɨ mʉvalandʉkɨra Mʉlʉʉngʉ.”
\s1 Lusímo lwa Mwaana ˆArɨmɨra
\p
\v 11 Yéesu kei akavawyɨɨra lusímo lwɨɨngɨ yoovasea, “Mʉʉntʉ ʉmwɨ ajáa atɨɨte vaana valʉme vavɨrɨ. 
\v 12 Mwaana waachwe muduudi, akamʉsea taáta waavo, ‘Taáta nooloomba ʉpaari waanɨ.’ Jeyyo, akavagavɨra vaana vaachwe ʉpaari waavo.
\p
\v 13 Mpɨɨndɨ kiduudi ˆjikalooke, ʉra mudúúdi akasaankanʼya máari jaachwe joosi vʉʉ, maa akatamanya na ɨsɨ ya kʉlɨ. Ʉko akɨɨta takʉna máari yoosi vʉʉ. 
\v 14 ˆAkamarikirye kɨra kɨɨntʉ ˆajáa nocho, ɨra ɨsɨ yoosi ɨkava na njala ya imalo, ne akava asiina chochoosi tʉkʉ. 
\v 15 Aho, akatamanya na kwa mʉʉntʉ ʉmwɨ wa ɨsɨ ɨra, akɨtooloomba mʉrɨmo. Ʉra mʉʉntʉ akamʉtwaala na iwundii kwaachwe ɨndookooriisha nkaamba jaachwe. 
\v 16 Ʉwo mʉtavana akava yoomererya matɨ mafaala ˆmeene nkaamba jarijáa. Na kusiina mʉʉntʉ ˆamʉheráa chákurya chochoosi tʉkʉ.
\p
\v 17 Maa kaa, ˆakiiririkane mutimii waachwe, maa akasea, ‘Amwɨ vatʉmami va taáta wiitʉ varijáa mpaka vandoocheerya? Nɨɨnɨ mwaarɨ nookwya na njala aha! 
\v 18 Haaha hɨndʉka niise na kwa taáta nkamʉsee, “Taáta, nabweeyya ʉvɨ kwa Mʉlʉʉngʉ na kʉrɨ weewe. 
\v 19 Nɨɨnɨ sɨ nɨɨma neeja kwaanɨrɨrwa mwaana waako kei tʉkʉ, mbɨɨka nɨve ja ʉmwɨ wa vatʉmami vaako. ”’
\p
\v 20 Aho, akiinʉka, akakwaata njɨra na kaayii kwa taáta waavo. ˆAkasengerere kaayii, taáta waavo akamoona kʉra kʉlɨ, maa akamoonera mbavariri. Akamʉkɨbɨrɨra, akamʉkwaatɨrɨra, maa akamʉsʉndɨra mwaana waachwe. 
\v 21 Aho, mwaana waachwe akamʉsea, ‘Taáta, nabweeyya ʉvɨ kʉrɨ kurumu na kʉrɨ weewe. Nɨɨnɨ sɨ nɨɨma neeja kwaanɨrɨrwa mwaana waako kei tʉkʉ.’
\p
\v 22 Maa kaa, taáta waavo akavasea vatʉmami vaachwe, ‘Reeti chaangʉ ɨngo ˆyaboohabooha mʉmʉvɨkɨre, muvikiri ipoo mʉkonwii waachwe na viráatʉ majewii. 
\v 23 Reeti njɨɨkʉ ˆyaneneha, mʉsɨɨnje, turye ngovi. 
\v 24 Sa ʉhʉ mwaana waanɨ ajáa aakwya haaha afúfukire, ajáa ataahɨka haaha oónekɨɨne.’ Aho, vakaanda bweeyya ngovi.
\p
\v 25 Mpɨɨndɨ ijo, ʉra mwaana mʉkʉʉlʉ nɨ iwundii ajáa. Mpɨɨndɨ ˆahɨndʉkáa ˆakasengerere kaayii, akateera chɨɨ́mbo na vina. 
\v 26 Aho, akamwaanɨrɨra mʉtʉmami ʉmwɨ, maa akamuurya, ‘Nɨ che kwatɨɨte?’ 
\v 27 Ʉra mʉtʉmami akamʉsea, ‘Mudúúdi waako uújire na taáta waanyu amʉsɨ́ɨnjɨɨre ɨra njɨɨkʉ ˆyanona sa taáta waanyu amʉhókɨɨre arɨ nkaasʉnkaasʉ.’
\p
\v 28 Ʉra mwaana mʉkʉʉlʉ akavisʉʉla, maa akasiita kwɨɨngɨra na nyuumbii. Aho, taáta waavo akafuma na weerwii noo mʉkalaamya ɨɨngɨre. 
\v 29 Maa kaa, yeeye akamʉsea taáta waavo, ‘Laanga, myaaka yoosi ɨhɨ nɨɨnɨ natʉmama aha kaayii, baa sɨ nɨnawaayya kuchwa matɨ ʉlairiri waako wowoosi baa sikʉ ɨmwɨ tʉkʉ! Maa kaa, nɨɨnɨ sɨ ʉnawaayya kʉʉmpeera baa kaburi vii, nkárye nɨvyeende na viivaanɨ tʉkʉ. 
\v 30 Haaha ʉhʉ mwaana waako ˆmweene atakuna máari jaako na vaantʉ vaki ˆvayéendaa na valʉme va vaantʉ, uújire na kaayii ʉmʉsɨ́ɨnjɨɨre njɨɨkʉ ɨra ˆyanona.’
\p
\v 31 Taáta waavo akamʉsea, ‘Mwanawaanɨ, weewe nɨ na nɨɨnɨ ʉrɨ sikʉ joosi, viintʉ vyoosi ˆndɨrɨ novyo nɨ vyaako. 
\v 32 Haaha nɨ vyabooha kʉbweeyya ngovi tuvyeende, sa mwaanaanyu ajáa aakwya, haaha nɨ nkaasʉ arɨ. Yeeye ajáa arɨmɨra, haaha oónekɨɨne.’ ”
\c 16
\s1 Lusímo lwa Mwiimiriri Mʉweere
\p
\v 1 Kei \w Yéesu\w* akavawyɨɨra lusímo ʉlʉ vapooji vaachwe, yoovasea, “Kʉjáa kwatɨɨte musúngaati ʉmwɨ na mwiimiriri wa máari jaachwe. Ʉwo musúngaati akateera mwiimiriri wa máari jaachwe yoosaambʉla máari. 
\v 2 Sa jeyyo ʉwo musúngaati akamwaanɨrɨra mwiimiriri akamʉsea, ‘Natéɨɨre kɨra ˆwoobweeyya na máari jaanɨ! Laɨra kɨra ˆʉbweeyyirya máari jaanɨ, sa sɨ ʉrɨ kʉva mwiimiriri wa máari jaanɨ tʉkʉ.’
\p
\v 3 Ʉra mwiimiriri akiiririkana mutimii waachwe, ‘Musúngaati waanɨ nɨ kʉʉnseyya iise murimwii waanɨ. Haaha nɨ che ndɨrɨ bweeyya? Nɨɨnɨ nsiina ngururu jo rɨma tʉkʉ, na nookoona soni yo loombaloomba. 
\v 4 Natáangire ˆcheene ndɨrɨ bweeyya, sa ˆndɨrɨ rekiwa mʉrɨmo waanɨ vaantʉ vaanteengye na nyuumbii jaavo.’
\p
\v 5 Jeyyo, akavaanɨrɨra vaantʉ voosi vara ˆvadaayiwáa noongwa nɨ musúngaati waachwe. Wa ncholo akamuurya, ‘Noongwa yaako kwa musúngaati waanɨ nɨ viintʉ vingaɨ?’ 
\v 6 Ne akasea, ‘Noongwa yaanɨ ndáayiwaa nɨ líita mayana yatatʉ na magana mufungatɨ (3,700) ya makuta ya saitúuni.’ Aho, mwiimiriri akamʉsea, ‘Toola karatáasi ɨhɨ ˆngʼeene yaandɨkwa noongwa yaako chaangʉ, andɨka noongwa yaako nɨ líita iyana rɨmwɨ, magana yanaanɨ na makumi yasaano (1,850).’ 
\v 7 Aho, akamuurya wa kavɨrɨ akamʉsea, ‘Weewe viintʉ vingaɨ ʉdáayiwaa?’ Ʉra akamʉsea, ‘Magunía magana yatatʉ na makumi yatatʉ (330) ya ngáano.’ Mwiimiriri akamʉsea, ‘Toola karatáasi ɨhɨ ˆngʼeene yaandɨkwa noongwa yaako, andɨka magana yavɨrɨ na makumi mʉsasatʉ (260).’
\p
\v 8 Ʉra musúngaati akamʉdʉʉmbɨrɨra ʉra mwiimiriri sɨ ˆarɨ wo kiilaangiwa, sa viintʉ ˆajáa abwéeyyiirye ʉweere. Sa kʉrɨ vaantʉ va mbyaala ɨhɨ, vara sɨ ˆvamurúmaa Mʉlʉʉngʉ nɨ vaweere mʉnʉmʉʉnʉ kwa masáare ya ɨhɨ weerʉ, kʉlookya vaantʉ vara ˆvamuruma Mʉlʉʉngʉ. 
\v 9 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, vaambiriryi viivaanyu na máari jaanyu ja aha weerwii, sa ˆjiri sira mʉteengiwe na kiikalwii cha sikʉ ˆjisiina ʉhero.
\p
\v 10 Mʉʉntʉ ˆiiláangiwaa kwa masáare maduudi, kiilaangiwa eende kwa masáare makʉʉlʉ. Noo jeyyo, mʉʉntʉ ʉra ˆasova ʉwoloki kwa viintʉ viduudi, kʉva arɨ mʉʉntʉ ˆasova ʉwoloki kwa viintʉ ˆviri foo. 
\v 11 Na koonɨ sɨ mʉrɨ vo kiilaangiwa kwa máari ja ɨhɨ weerʉ, nɨ ani ˆarɨ viilaangya kwa máari ya kɨkomi? 
\v 12 Kei koonɨ sɨ mʉrɨ kiilaangiwa kwa máari ya mʉʉntʉ wɨɨngɨ, nɨ ani ˆarɨ kʉvaheera máari yaanyu veeneevyo?
\p
\v 13 Kusiina mʉtʉmami ˆadáhaa tʉmamɨra vasúngaati vavɨrɨ tʉkʉ. Sa mʉsʉʉla arɨ ʉmwɨ na amweende wɨɨngɨ, au mʉnyemya eende ʉmwɨ na kumuchwa eende matɨ wɨɨngɨ. Sɨ mʉrɨ daha kʉmʉtʉmamɨra Mʉlʉʉngʉ na máari tʉkʉ.”
\p
\v 14 \w Mafarisáayo\w* ˆvakateere masáare yoosi Yéesu alʉʉsáa, maa vakamʉseka ko muchwa matɨ, sa vajáa veenda mpía maatʉkʉ vii. 
\v 15 Yéesu akavawyɨɨra yoovasea, “Nyuunyu mwiiyónekyaa kɨkomi mbere ja vaantʉ mʉrɨ vawoloki. Maa kaa, Mʉlʉʉngʉ amányire mɨtɨma yaanyu. Sa vira viintʉ vaantʉ ˆvavyoónaa nɨ vya kɨkomi, Mʉlʉʉngʉ avisʉʉla.
\s1 Miiro na Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ
\r (Matáayo 11:12-13; 5:31-32; Maáriki 10:11-12)
\p
\v 16 \w Miiro\w* na masáare ya \w valáali na mʉtwe\w*, yavariyʉlwa fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ja Yooháani Mʉbatisáaji. Fuma mpɨɨndɨ ijo, \w Masáare Maaja\w* ya \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* yaváriyʉlwaa na kɨra mʉʉntʉ iiyingiryáa ʉtemii ʉwo na ngururu. 
\v 17 Maa kaa, nɨ vyoolo kwa kurumu na weerʉ kʉlooka, kʉlookya lʉtalo baa lʉmwɨ kʉrɨmɨra fuma Miirwii ya Mʉlʉʉngʉ.
\p
\v 18 Mʉʉntʉ mʉlʉme ˆamusíitaa muki waachwe, maa akaloola muki wɨɨngɨ, ʉwo ayéendaa na muki wa mʉʉntʉ. Kei, mʉʉntʉ mʉlʉme ʉra ˆamʉlóolaa mʉʉntʉ muki ˆarekwa nɨ mʉlʉme waachwe, ʉwo ayéendaa na muki wa mʉʉntʉ.
\s1 Lusímo lwa Musúngaati na Lasáaro
\p
\v 19 Haaha, kʉjáa kwatɨɨte musúngaati ʉmwɨ, ˆiivɨkɨráa ɨngo ja \w kɨtáani\w* ˆjiri gyaa ja kisúngaati, ˆjalʉkwa na mputi ja kɨkomi. Na sikʉ joosi yeeye arijáa chóorya cha kibuya. 
\v 20 Kei, kʉjáa kwatɨɨte mʉkɨva ʉmwɨ ˆasewáa Lasáaro. Areetwáa, maa akavɨɨkwa mʉryaangwii kwaachwe. Ʉhʉ ajáa atɨɨte viloonda mʉvɨrɨ vʉʉ. 
\v 21 Yeeye iikaláa mʉryaangwii na ajáa atɨɨte mpɨɨma yo rya mangʼenyengʼenye ˆyawíire ɨsɨ ya méesa kwa ʉhʉ musúngaati. Kei, kúri jʉʉjáa noo mʉnaampa viloonda vyaachwe.
\p
\v 22 Sikʉ ˆjikalooke, ʉra mʉkɨva akakwya. \w Mirimʉ miija\w* ɨkʉʉja noo mʉsʉmʉla, ɨkamʉtwaala fʉʉrʉ kɨpeembii cha \w Aburaháamu\w*. Ʉra musúngaati ne akɨjoowulala na akataahwa. 
\v 23 Yeeye akatamanya na \w ntarii|lemma="Ntare"\w*. Ʉko uturikirii, akiinurirya miiso yaachwe na mweeri, maa akamoona Aburaháamu kwa kʉlɨ arɨ na Lasáaro. 
\v 24 Aho, ʉra musúngaati akamwaanɨrɨra Aburaháamu, ‘Taáta Aburaháamu, naanga na riiso ra wʉʉja. Nooloomba ʉmʉtʉme Lasáaro atukye imaamba raachwe luujii, maa atoonyerye lurimii lwaanɨ sa lʉhole. Kɨkomi nɨ tʉrɨkɨra niise mʉnʉmʉʉnʉ mootwii ʉhʉ.’
\p
\v 25 Aho, Aburaháamu akamʉsea, ‘Mwanawaanɨ, kʉmbʉkɨra, weewe mpɨɨndɨ ˆʉjáa mooyo, ʉjáa ʉtɨɨte viintʉ vyoosi ˆvyabooha ˆʉsaakáa. Maa kaa, Lasáaro nɨ uturikiri vii apatáa. Haaha yeeye atúuriiwe mʉtɨma aha na weewe ʉmwaarɨ wootʉrɨkɨra mʉnʉmʉʉnʉ. 
\v 26 Sɨ jeyyo vii tʉkʉ, katɨkatɨ yiiswi na nyuunyu kwatɨɨte iduundu ikʉʉlʉ mʉnʉmʉʉnʉ. Iduundu ɨro, ravɨɨkwa sa vaantʉ va kʉnʉ ˆvarɨ saaka kʉʉja nooko kwaanyu, vasiindwe fɨrɨra na vaantʉ va ʉko vasiindwe kʉʉja na kʉnʉ.’
\p
\v 27 Aho, ʉra musúngaati akasea, ‘Haaha nookʉloomba ee taáta ʉmʉtʉme Lasáaro atamanye na kaayii kwa taáta wiitʉ. 
\v 28 Ʉko natɨɨte vaaniitʉ vasaano. Lasáaro akavalʉme kutu sa karɨ luu vʉʉje na kʉnʉ kʉʉntʉ kwa uturikiri tʉkʉ.’
\p
\v 29 Maa kaa, Aburaháamu akamʉsea, ‘Vaanaanyu vatɨɨte ʉtali wa \w Mʉ́sa\w* na valáali na mʉtwe va Ijʉva, vayateere ayo!’
\p
\v 30 Ʉra musúngaati akamʉsea, ‘Taáta Aburaháamu tʉkʉ! Koonɨ mʉʉntʉ afúfukire na adome akavawyɨɨre, aho, \w valandʉka varɨ|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waavo.’ 
\v 31 Aburaháamu akamʉsea, ‘Koonɨ sɨ vatéerɨɨre yara ˆyaandɨkwa nɨ Mʉ́sa na valáali na mʉtwe, sɨ varɨ ruma baa ya mʉʉntʉ afúfukire tʉkʉ.’”
\c 17
\s1 Kʉsea Yasírire
\r (Matáayo 18:6-7, 21-22; Maáriki 9:42)
\p
\v 1 \w Yéesu\w* akavasea vapooji vaachwe, “Masáare ˆyabwéeyyaa vaantʉ viikunguvale, mpaka yʉʉje vii. Maa kaa, mpolaɨ kwa ʉra yoyoosi ˆyooyareeta. 
\v 2 Nɨ pwee viri kwa mʉʉntʉ ʉwo kʉchʉʉngɨrwa lwaala nkiingwii, maa afweitɨrwe na mayiyii, kʉlookya uturikiri ˆarɨ turya ko mʉhaanda ʉmwɨ wa ava vadúúdi atʉmame ʉvɨ! 
\v 3 Sa jeyyo, imi neeja.
\p Koonɨ mwaanaanyu abwéeyyiirye ʉvɨ, mʉdalavye. Koonɨ \w aválandukire|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waachwe, mʉsee yasírire. 
\v 4 Koonɨ ahóniirye kwa sikʉ ɨmwɨ mara mufungatɨ na uújire na kwaako yoosea, ‘Haɨ, naválandukire fuma uvii waanɨ,’ weewe woosaakwa ʉmʉsee yasírire.”
\s1 Ngururu yo Muruma Mʉlʉʉngʉ
\p
\v 5 Aho, \w vatumwi\w* va Yéesu vakamʉsea Mweenevyoosi, “Toongererye kukuruma.” 
\v 6 Mweenevyoosi akavasea, “Ngaarɨ mʉrɨ na kuruma baa kuduudi ja mpeke nduudi ya \w haradáali\w*, ngaarɨ mʉdáhire kʉʉsea ʉhʉ mʉkʉyʉ, ‘Ngʼooka, ʉkakondiwe mayiyii!’ Nowo ngaarɨ wavɨ́ɨre matu kwa kɨra ˆmuuwyɨ́ɨrɨɨre.
\s1 Mʉrɨmo wa Mʉtʉmami
\p
\v 7 Baa ja tʉsee, koonɨ ʉmwɨ waanyu arɨ na mʉtʉmami waachwe ˆafúmire rɨma iwundii au kuriisha muundi, nɨ ani ʉmwɨ waanyu ifaanaa amʉsee, ‘Yeenda chaangʉ, ikala, urye chóorya?’ 
\v 8 Sɨ jeyyo tʉkʉ. Kɨrɨ vyoolʉʉsa jei sea arɨ, ‘Nyimirya neeja chóorya, na wʉʉntʉmamɨre fʉʉrʉ mpʉmʉle kurya no nywa. ˆNdɨrɨ hʉmʉla de weewe urye no nywa.’ 
\v 9 Eri, mʉdʉʉmba ʉrɨ mʉtʉmami ko bweeyya kɨra ˆcheene ʉmʉwyɨ́ɨrɨɨre abweeyye wʉʉ? Aka tʉkʉ! 
\v 10 Viivyo, baa nyuunyu ˆmʉrɨ hʉmʉla tʉmama yoosi ˆmwalaiririwa, sei, ‘Suusu tʉrɨ vatʉmami vii, tatʉ́mamire yara ˆmeene tasaakwa tʉtʉmame vii.’”
\s1 Yéesu Yoovahorya Vaantʉ Ikimi ˆVarɨ na Ʉlóónda
\p
\v 11 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆadomáa na Yerusaléemu, ajáa atweera na mʉhakii wa ɨsɨ ya \w Samaría\w* na \w Galiláaya\w*. 
\v 12 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆɨɨngɨráa iturii rɨmwɨ, ajáa alʉmana na vaantʉ ikimi ˆvarɨ na \w ʉlóónda\w*. Avo vaantʉ vakɨɨma kʉlɨ, maa 
\v 13 vakaanɨrɨra voosea, “Yéesu, Mweenevyoosi, tʉlaange na riiso ra wʉʉja!”
\p
\v 14 Yéesu ˆakavoone akavasea, “Tamanyi, mukiiyonekye kwa \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva.”\x + \xo 17:14 \xo*\xt Laanga 5:14.\xt*\x* Na mpɨɨndɨ ˆvajáa njirii vootamanya, maa vakajirʉlwa ʉlóónda waavo.
\p
\v 15 Ʉmwɨ waavo ˆakoone ahórire, maa akahɨndʉka na kwa Yéesu kʉnʉ yoomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ na sawúti nkʉʉlʉ. 
\v 16 Akalaala majewii ya Yéesu na ɨnda kʉnʉ yoomʉdʉʉmba. Ʉwo mʉʉntʉ nɨ Mʉsamaría ajáa.
\p
\v 17 Yéesu akamuurya, “Voosi ikimi sɨ vajírwiilwe tʉkʉ wʉʉ? Hai varɨ vara vɨɨngɨ keenda? 
\v 18 Kusiina baa ʉmwɨ ˆahíndukire joo mʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ, maa kaa, ʉhʉ mʉyeni vii?” 
\v 19 Yéesu akamʉsea, “Inʉka, ʉtamanye, kuruma kwaako kwakʉhóniirye.”
\s1 Kʉʉja kwa Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ
\r (Matáayo 24:23-28, 37-41)
\p
\v 20 Sikʉ ɨmwɨ, \w Mafarisáayo\w* vajáa vamuurya Yéesu voosea, “\w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* naadi ʉrɨ kʉʉja?” Yéesu akavasea, “Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ, sɨ wʉʉjáa ko kʉʉlaangishalaangisha tʉkʉ. 
\v 21 Kusiina mʉʉntʉ ˆarɨ daha sea, ‘La nʉ aha!’ au ‘La haʉra kʉra,’ tʉkʉ. Sa Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ nɨ nowo mʉrɨ.”
\p
\v 22 Aho, akavasea vapooji vaachwe, “Mpɨɨndɨ kʉʉja jiise, kʉva mʉrɨ na mpɨɨma jo va na \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* baa kwa sikʉ ɨmwɨ vii, maa kaa, sɨ mʉrɨ kʉʉnyona tʉkʉ. 
\v 23 Vaantʉ kʉndoovasea veende, ‘La haʉra hara,’ au ‘Haʉhʉ aha!’ Karɨ mʉdómaa na karɨ mʉvarúmaa tʉkʉ. 
\v 24 Sa Mwaana wa Mʉʉntʉ sikʉ ˆarɨ kʉʉja, kʉʉja arɨ ja lʉlávo ˆvyeene lʉʉ́jaa loomʉrɨka mavaru yoosi ya kurumu. 
\v 25 Maa kaa, saakwa arɨ aturikiriwe kwa masáare ˆyarɨ foo na siitwa arɨ nɨ mbyaala ɨhɨ.
\p
\v 26 Ja viintʉ ˆvijáa sikʉ ja Nʉ́hʉ, noo ˆvyeene ɨrɨ kʉva sikʉ yo hɨndʉka Mwaana wa Mʉʉntʉ. 
\v 27 Mpɨɨndɨ ja Nʉ́hʉ, vaantʉ varijáa no nywa, valoolwáa no loola fʉʉrʉ sikʉ ɨra Nʉ́hʉ ˆakɨɨngɨre na safíinii. Aho, ɨra mbula ya imalo ɨkʉʉja, maa ɨkavamala voosi vʉʉ.
\p
\v 28 Baa mpɨɨndɨ ja Lúutu nɨ ja jeyyo vijáa. Vaantʉ varijáa no nywa, vaváa iyoombe no wʉla, varɨmáa no jeenga. 
\v 29 Maa kaa, sikʉ ɨra Lúutu ˆakiinʉke \w Sodóoma|lemma="Sodóoma na Gomóora"\w*, mooto na sálʉfa\f + \fr 17:29 \fr*\fk sálʉfa: \fk*\ft Nɨ kemikáali ˆɨrɨ ja iwye au muchu ˆʉrɨ lubúusi. Sálʉfa yakóreraa mooto ja wa ngʼaanjo na yanyúkaa ja iyɨrɨra. Isáarii ra Mʉlʉʉngʉ sálʉfa yoónekyaa nkalari ya Mʉlʉʉngʉ.\ft*\f* ʉjáa wakiima fuma kurumwii, ʉkavamala voosi vʉʉ. 
\v 30 Noo jeyyo ˆviri kʉva sikʉ ɨra Mwaana wa Mʉʉntʉ ˆarɨ variyʉlwa.
\p
\v 31 Sikʉ ɨyo, mʉʉntʉ ˆarɨ ikekeerii karɨ akiime sa atoole viintʉ vyaachwe nyuumbii tʉkʉ. Na ʉra ˆarɨ iwundii karɨ ahɨ́ndʉkaa na kaayii noo toola chochoosi tʉkʉ. 
\v 32 Kumbukiri kɨra alʉmana nocho muki wa Lúutu!\x + \xo 17:32 \xo*\xt Laanga Ncholo 19:26.\xt*\x* 
\v 33 Mʉʉntʉ yoyoosi ʉra ˆyooyera kʉlamurirya nkaasʉ yaachwe, ʉwo kɨɨtaaha arɨ. Maa kaa, mʉʉntʉ yoyoosi ʉra ˆyookɨɨtaaha nkaasʉ yaachwe, ʉwo kɨɨlamurirya arɨ.\fig Nyuumba ya Kɨyahúudi|alt="Jewish house" src="lb00234c.tif" size="col" copy="Louise Bass © The British & Foreign Bible Society, 1994" ref="17:31"\fig*
\p
\v 34 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, sikʉ ɨyo, vaantʉ vavɨrɨ ˆvalɨ́ɨre kɨtáanda kɨmwɨ, ʉmwɨ sʉmʉlwa arɨ, na wɨɨngɨ rekwa arɨ. 
\v 35 Vaantʉ vaki vavɨrɨ ˆvoosha hamwɨ, ʉmwɨ sʉmʉlwa arɨ na wɨɨngɨ rekwa arɨ. [
\v 36 Vaantʉ valʉme vavɨrɨ kʉva varɨ vootʉmama iwundii, ʉmwɨ sʉmʉlwa arɨ na wɨɨngɨ rekwa arɨ.]”
\p
\v 37 Aho, vapooji vaachwe vakamuurya, “Mweenevyoosi, aya nɨ hai ˆyarɨ fʉmɨra?” Ne akavasea, “Hara kʉʉntʉ ˆkʉrɨ na maka ˆikwíire, aho noo kʉʉntʉ nkuumba jilʉ́manɨraa.”
\c 18
\s1 Lusímo lwa Mʉlala sɨ ˆAkéraa Mpɨɨma
\p
\v 1 \w Yéesu\w* akavavaɨra vapooji vaachwe lusímo ʉlʉ yoovakiindya vatuube kʉndooloomba bila yookatala. 
\v 2 Akavasea, “Múujii ʉmwɨ, kʉjáa kwatɨɨte mʉlamuli ʉmwɨ. Ʉhʉ mʉlamuli, sɨ amoofáa Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ, baa kei, sɨ avanyemyáa vaantʉ tʉkʉ. 
\v 3 Na múujii ʉwo, kʉjáa kwatɨɨte mʉlala ʉmwɨ ˆatamanyáa na kwaachwe yoomʉloomba, ‘Kalaama nooloomba ʉlamʉle kɨloongi chaanɨ na mʉvɨ waanɨ sa mpate kɨra \w Miiro\w* ˆyaruma.’
\p
\v 4 Kwa sikʉ ˆjiri foo ʉra mʉlamuli ajáa asiita kʉmwaambirirya. Maa kaa, sikʉ ɨmwɨ akiisea yeemweene, ‘Baa neembe sɨ nɨmoófaa Mʉlʉʉngʉ na baa neembe sɨ nɨvanyémyaa vaantʉ, 
\v 5 sa viintʉ ʉhʉ mʉlala yookuunjuuwa mʉnʉmʉʉnʉ, lamʉla ndɨrɨ kɨloongi chaachwe, apate kɨra ˆkɨmʉtéire sa areke kʉʉnkatarya.’”
\p
\v 6 Aho, Mweenevyoosi akavasea, “Ikiindyi fuma kwa ʉhʉ mʉlamuli sɨ ˆarɨ mʉwoloki. 
\v 7 Eri, Mʉlʉʉngʉ sɨ arɨ vaheera vira ˆvivatéire vaantʉ ˆavasaawʉla vara ˆvoomʉloomba uchikʉ na muusi tʉkʉ wʉʉ? 
\v 8 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, Mʉlʉʉngʉ kʉvaheera arɨ chaangʉ kɨra ˆkɨvatéire. Maa kaa, \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ˆarɨ hɨndʉka na aha weerwii, shaana arɨ vaantʉ ˆvamuruma wʉʉ?”
\s1 Lusímo lwa Mʉfarisáayo na Mʉsaankanʼyi Kóodi
\p
\v 9 Yéesu akavawyɨɨra kwa lusímo vaantʉ ˆveene viiyonáa voovo nɨ vawoloki na vavachwijáa matɨ vaantʉ vɨɨngɨ. 
\v 10 Akavasea, “Sikʉ ɨmwɨ, vaantʉ vavɨrɨ vajáa vatamanya na \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w* noo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ. Ʉmwɨ nɨ \w Mʉfarisáayo|lemma="Mafarisáayo"\w* ajáa na wɨɨngɨ, \w mʉsaankanʼyi kóodi|lemma="Vasaankanʼyi kóodi"\w*. 
\v 11 Ʉra Mʉfarisáayo akɨɨma yeemweene, maa akaanda mʉloomba Mʉlʉʉngʉ yoosea, ‘Ee Mʉlʉʉngʉ, nakʉdʉ́ʉmbaa sa nɨɨnɨ sɨ ndɨrɨ ja vaantʉ vɨɨngɨ tʉkʉ, vakumuriryi, sɨ ˆvarɨ vawoloki tʉkʉ, ˆvayéendaa na vaki va vaantʉ, baa kei sɨ ndɨrɨ ja ʉhʉ mʉsaankanʼyi kóodi tʉkʉ. 
\v 12 Nɨɨnɨ kwa júma ɨmwɨ niirékyaa kurya kavɨrɨ. Kei, natóolaa ilʉʉndʉ rɨmwɨ ra kɨra malʉʉndʉ ikimi ra viintʉ vyaanɨ.’
\p
\v 13 Maa kaa, ʉra mʉsaankanʼyi kóodi akɨɨma kʉlɨ, sɨ asaaka baa kwiinʉla miiso yaachwe na kurumwii tʉkʉ. Yeeye, akiivaavaa kɨpeembe kʉnʉ yookaavwa nɨ mʉtɨma yoosea, ‘Ee Mʉlʉʉngʉ nookʉloomba wʉʉnyonere mbavariri, nɨɨnɨ ndɨrɨ mʉvɨ!’
\p
\v 14 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, ʉhʉ mʉsaankanʼyi kóodi, ahɨndʉka na kaayii kwaachwe kʉnʉ avárirwe nɨ mʉwoloki, maa kaa, kwa ʉra Mʉfarisáayo sɨ jeyyo tʉkʉ. Sa kɨra mʉʉntʉ ˆiiyámbukyaa na mweeri, kiimiwa arɨ, na ʉra ˆiikíimyaa na ɨsɨ, kaambukiwa arɨ.”
\s1 Yéesu Yoovatalarya Vasinga
\r (Matáayo 19:13-15; Maáriki 10:13-16)
\p
\v 15 Haaha vaantʉ vamʉreteráa Yéesu vasinga vaduudi sa avavɨkɨre mɨkono. Vapooji vaachwe ˆvakoone jeyyo, maa vakavaamirirya. 
\v 16 Maa kaa, Yéesu akavaanɨrɨra vara vasinga, akavasea, “Vareki vasinga vaduudi vʉʉje na kʉrɨ nɨɨnɨ, karɨ mʉvakɨtɨre tʉkʉ! Sa \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* nɨ sa vaantʉ ˆvarɨ ja vasinga ava. 
\v 17 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, yoyoosi ʉra sɨ ˆarɨ kʉʉhokera Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ ja musinga muduudi, sɨ arɨ kʉʉyɨngɨra vii kaa tʉkʉ.”
\s1 Kʉheewa Nkaasʉ ya Sikʉ ˆJisiina Ʉhero
\r (Matáayo 19:16-30; Maáriki 10:17-31)
\p
\v 18 Aho, mʉlongooli ʉmwɨ akamuurya Yéesu, “Mukiindya mʉʉja, che ndɨrɨ bweeyya mpokere nkaasʉ ya sikʉ ˆjisiina ʉhero?” 
\v 19 Yéesu akamʉsea, “Sa che wookʉʉnyanɨrɨra mʉʉja? Kusiina mʉʉja tʉkʉ, mʉʉja nɨ Mʉlʉʉngʉ yeemweene vii. 
\v 20 Ʉmányire ndairiri ja Mʉlʉʉngʉ wʉʉ? ‘Karɨ ʉyéendaa na muki wa mʉʉntʉ tʉkʉ, karɨ wʉʉ́laa tʉkʉ, karɨ wiívaa tʉkʉ, karɨ ʉlóngowereryaa mʉʉntʉ tʉkʉ, na ʉvanyemye vala íyo na taáta waanyu.’\x + \xo 18:20 \xo*\xt Laanga Ufumo 20:12-16; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 5:16-20.\xt*\x*” 
\v 21 Ne akasea, “Ayo yoosi nayakwaatya keende usinga waanɨ.”
\p
\v 22 Yéesu ˆakateere jei, akamʉsea, “Kɨmwaarɨ kɨɨntʉ kimudu vii sɨ ˆʉnabweeyya. Tamanya, ʉkavae iyoombe máari joosi ˆʉrɨ nojo, na mpía ˆʉrɨ turya, ʉvaheere vakɨva. Jeyyo, turya ʉrɨ máari ya kɨkomi ya mberii kurumwii. Aho, yeenda, wuuntuube.” 
\v 23 Ʉra mʉʉntʉ ˆakateere ayo, akiirya mʉtɨma maatʉkʉ vii, sa yeeye nɨ musúngaati maatʉkʉ vii ajáa.
\p
\v 24 Yéesu akamoona ʉra mʉʉntʉ iíriirye mʉtɨma, maa akasea, “Kʉva viri vyafafa maatʉkʉ vii kwa musúngaati kwɨɨngɨra Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ! 
\v 25 Kɨkomi, nɨ vyaangʉ ngamɨ́a kʉtweera na ihengerii ra sinkeni, kʉlookya musúngaati kwɨɨngɨra na Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ!”
\p
\v 26 Vaantʉ vara ˆvateera masáare aya vakasea, “Nɨ ani de arɨ daha lamuririwa?” 
\v 27 Yéesu akavasea, “Yara sɨ ˆyadáhɨkaa kwa vaantʉ, kwa Mʉlʉʉngʉ yadáhɨkaa.” 
\v 28 \w Peéteri\w* akamʉsea, “Laanga! Suusu tareka vyoosi ˆtʉjáa novyo tʉkakutuuba weewe!”
\p
\v 29 Yéesu akamʉsea, “Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, mʉʉntʉ yoyoosi ʉra ˆareka nyuumba yaachwe, au mʉdala waachwe, au vandʉʉ vaachwe, au vala íyo na taáta, au vaana vaachwe sa Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ, 
\v 30 ʉwo hokera arɨ ˆviri foo mpɨɨndɨ iji kʉlookya vira ˆareka. Na weerʉ ˆyookʉʉja, hokera arɨ nkaasʉ ya sikʉ ˆjisiina ʉhero.”
\s1 Yéesu Yoolʉʉsa Inkwya na Kʉfʉfʉka Kwaachwe lwa Katatʉ
\r (Matáayo 20:17-19; Maáriki 10:32-34)
\p
\v 31 Aho, Yéesu akavasʉmʉla vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ na ivarwii, maa akavasea, “Haaha nɨ kwaambʉka tiise na Yerusaléemu. Masáare yoosi ˆmeene yaandɨkwa nɨ \w valáali na mʉtwe\w* sa Mwaana wa Mʉʉntʉ, kiimana yarɨ. 
\v 32 Yeeye vɨɨkwa arɨ mɨkonwii ya vaantʉ sɨ ˆvarɨ \w Vayahúudi\w*. Aho, muchwa varɨ matɨ, \w mʉtʉkɨra varɨ|lemma="Tʉkɨra"\w* na kʉmʉchwɨɨra varɨ matɨ. 
\v 33 Kei kʉmʉvaa varɨ na \w mɨjeléedi\w* na kʉmʉʉlaa varɨ na sikʉ ya katatʉ fʉfʉka arɨ.”
\p
\v 34 Maa kaa, vapooji vaachwe sɨ vataanga ʉvariyuli wa masáare aya tʉkʉ, sa ʉvariyuli waachwe ʉjáa wiivisa kʉrɨ voovo. Sɨ vataanga nɨ che alʉʉsáa tʉkʉ.
\s1 Yéesu Yoomʉhorya Mʉhoku
\r (Matáayo 20:29-34; Maáriki 10:46-52)
\p
\v 35 Yéesu ˆakasengerere múuji wa Yerɨ́ɨko, kʉjáa kwatɨɨte mʉhoku ʉmwɨ ˆaloombáa iíkyɨɨre heehi na njɨra. 
\v 36 Ʉwo mʉhoku ˆakateere mpuka ya vaantʉ voolooka, akuurya, “Nɨ che kwatɨɨte?” 
\v 37 Vakamʉsea, “Yéesu wa Nasaréeti yoolooka.” 
\v 38 Aho, akatʉla isóso yoosea, “Ee Yéesu, \w Sha Daúdi\w*, naanga na riiso ra wʉʉja!”
\p
\v 39 Vaantʉ vara ˆvajáa valóngwɨɨre mbere ya Yéesu vakaanda kʉmʉdalavya akirinye. Maa kaa, yeeye akadoomererya kʉmwaanɨrɨra, “Ee Sha Daúdi, naanga na riiso ra wʉʉja Aaɨ!”
\p
\v 40 Yéesu akɨɨma, maa akavalairirya vamʉreete na kwaachwe. Ʉra mʉhoku ˆakaseese, maa Yéesu akamuurya, 
\v 41 “Che woosaaka nɨkʉbweeyyiirye?” Ne akasea, “Ee Mweenevyoosi, noosaaka noone!”\fig Yéesu yoomʉhorya mʉhoku|alt="Jesus heals a blind man" src="CN01741B.TIF" size="col" copy="David C. Cook Publishing Co., 1978" ref="18:40-41"\fig*
\p
\v 42 Aho, Yéesu akamʉsea, “Haaha ona kaa! Kuruma kwaako kwakʉhóniirye.” 
\v 43 Hahara akaanda koona kei. Akamutuuba Yéesu kʉnʉ yoomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ. Na vaantʉ voosi ˆvakoone ayo, vakamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ.
\c 19
\s1 Yéesu Yoolʉmana na Sakáayo
\p
\v 1 \w Yéesu\w* ˆakɨɨngɨre na múuji wa Yerɨ́ɨko, akakwaatɨra na katɨkatɨ ya ʉwo múuji. 
\v 2 Ʉko, kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ʉmwɨ mʉkʉʉlʉ wa \w vasaankanʼyi kóodi\w*. Ʉhʉ mʉʉntʉ nɨ musúngaati ajáa na irina raachwe noo Sakáayo asewáa. 
\v 3 Sakáayo akava yoosaaka kʉmoona Yéesu. Maa kaa, sa viintʉ ajáa mukufi, akasiindwa kʉmoona Yéesu sa kʉjáa kwatɨɨte mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ. 
\v 4 Sa jeyyo, akakʉʉrɨka itɨ́ɨjo, akalongorera na mbere. Akaambʉka mʉsaambwii sa amoone Yéesu kati ˆyoolooka.
\p
\v 5 Yéesu ˆakafike hara mʉsaambwii, akalaanga mweeri, maa akamʉsea Sakáayo, “Sakáayo, kiima chaangʉ! Isikʉ nɨ kwaako ndɨrɨ kʉʉmba!” 
\v 6 Aho, Sakáayo akakiima chaangʉ na ɨsɨ, maa akamʉteengya Yéesu na kaayii kwaachwe na cheerʉ.
\p
\v 7 Vaantʉ voosi ˆvakoone, vakaanda ngʼuula voosea, “Sa che yookɨɨngɨra noo va mʉyeni kwa iduwalo?” 
\v 8 Maa kaa, Sakáayo akɨɨma, ma akamʉsea Mweenevyoosi, “Aaɨ laanga, haaha jei kera niise máari yaanɨ havɨrɨ. Ivaru rɨmwɨ vaheera ndɨrɨ vakɨva na koonɨ nasʉmʉla kɨɨntʉ cha mʉʉntʉ kwa ʉloongo, ʉwo mʉhɨndʉrɨra ndɨrɨ mara kanɨ ya ɨkyo kɨɨntʉ ˆnasʉmʉla.” 
\v 9 Aho, Yéesu akamʉsea, “Ʉlamuriri wɨɨ́ngɨɨre kʉrɨ kaaya ɨhɨ, sa baa weewe umurúmire Mʉlʉʉngʉ ja taáta wiitʉ \w Aburaháamu\w*. 
\v 10 Sa \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* ʉʉja joo saakɨra no lamurirya vara ˆvarɨmɨra.”
\s1 Lusímo lwa Vatʉmami ˆVaheewa Mpía
\r (Matáayo 25:14-30)
\p
\v 11 Vaantʉ vara ˆvamʉteereráa Yéesu yoovavaɨra símo viiseáa \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* fika wiise, sa viintʉ vajáa vaséngerɨɨre fika múuji wa Yerusaléemu. 
\v 12 Aho, Yéesu akavasea, “Kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ʉmwɨ wa lʉkolo lwa kɨtemi. Yeeye ajáa akera njɨra na ɨsɨ ya kʉlɨ. Ʉko ajáa atamanya noo heewa ʉtemi de ahɨndʉke na ɨsɨ yaachwe kʉʉntʉ ˆarɨ kʉva mʉtemi. 
\v 13 De alooke, ajáa avaanɨrɨra vatʉmami vaachwe ikimi, akavaheera kɨra mʉʉntʉ mpía ˆjiri foo akavasea, ‘Saakiri kʉnáálo na mpía iji fʉʉrʉ sikʉ ˆndɨrɨ hɨndʉka!’ 
\v 14 Maa kaa, vaantʉ va ɨsɨ yaachwe vajáa vamʉsʉʉla, sa jeyyo vakatʉma vaantʉ nyuma yaachwe voosea, ‘Sɨ toosaaka mʉʉntʉ ʉhʉ ave mʉtemi wiitʉ tʉkʉ.’ 
\v 15 Baa neembe vajáa valʉʉsa jeyyo, yeeye ajáa aheewa ʉtemi. ˆAkahɨndʉke, akavaanɨrɨra vara vatʉmami ˆajáa avaheera mpía sa ataange kʉnáálo ˆngʼeene vaturya.
\p
\v 16 Mʉtʉmami wa ncholo ˆakʉʉje, maa akasea, ‘Ee mʉtemi, mpía ˆngʼeene waampeera, nasaakɨrɨra kʉnáálo nkapata malʉʉndʉ ikimi yɨɨngɨ.’ 
\v 17 Ʉra mʉtemi akamʉsea, ‘Wabweeyya vyabooha mʉtʉmami mʉʉja! Sa viintʉ waava wo kiilaangiwa kwa viintʉ viduudi, kʉheera ndɨrɨ wɨɨmɨrɨre míiji ikimi.’ 
\v 18 Mʉtʉmami wa kavɨrɨ ne akʉʉja akasea, ‘Ee mʉtemi, mpía ˆngʼeene waampeera nasaakɨrɨra kʉnáálo nkapata malʉʉndʉ yɨɨngɨ yasaano.’ 
\v 19 Mʉtemi akamʉsea ʉhʉ mʉʉntʉ, ‘Baa weewe nakʉhɨ́ɨre wɨɨmɨrɨre míiji ɨsaano.’
\p
\v 20 Maa re, akʉʉja ʉra mʉtʉmami wɨɨngɨ akasea, ‘Ee mʉtemi, mpía jaako nɨ iji aha. Najichʉʉngɨrɨra kɨtabárii sa jidɨɨre rɨmɨra. 
\v 21 Nɨjáa nakoofa sa weewe ʉrɨ mʉʉntʉ mʉfafu. Ʉsʉ́mʉlaa viintʉ haantʉ sɨ ˆwavɨɨka, na wachwíjaa kʉʉntʉ sɨ ˆʉhaanda.’
\p
\v 22 Mʉtemi akamʉsea, ‘Mʉtʉ́mwa mʉvɨ weewe! Kwa masáare ˆyafúmire mʉlomwii waako kʉkʉlamʉrɨra niise! Weewe ʉjáa ʉmányire nɨɨnɨ ndɨrɨ mʉʉntʉ mʉfafu, nasʉ́mʉlaa kʉʉntʉ sɨ ˆnavɨɨka kɨɨntʉ, baa kei nachwíjaa kʉʉntʉ sɨ ˆnahaanda. 
\v 23 Ha de haaha, sa che sɨ ujivɨɨka mpía jaanɨ kwa vaantʉ ˆvachúrushaa sa nɨɨnɨ ˆndɨrɨ hɨndʉka nsʉmʉle mpía jaanɨ na kʉnáálo yaachwe?’
\p
\v 24 Aho, mʉtemi akavasea vara vaantʉ ˆvajáa viímire aho, ‘Mʉhóki ilʉʉndʉ raachwe mʉkamʉheere ʉra ˆarɨ na ikimi.’ 
\v 25 Maa kaa, voovo vakamʉsea, ‘Mʉkʉ́lʉ, amwɨ ʉra atɨɨte malʉʉndʉ ikimi!’ 
\v 26 Ne akavasea, ‘Nɨ kʉvawyɨɨra niise, kɨra ˆarɨ na kɨɨntʉ, koongereriwa arɨ kʉlookya, maa kaa, ʉra ˆasiina kɨɨntʉ, vuulwa arɨ baa kɨra kidúúdi ˆarɨ nocho. 
\v 27 Na kwa vara vavɨ vaanɨ, vara sɨ ˆvasaakáa nɨve mʉtemi mweeri yaavo, vareeti na aha, mʉvʉʉlae mbere yaanɨ.’”
\s1 Yéesu Yooteengiwa Yerusaléemu na Siriri
\r (Matáayo 21:1-11; Maáriki 11:1-11; Yooháani 12:12-19)
\p
\v 28 Yéesu ˆakahʉmʉle kʉlʉʉsa ayo, akavalongorera mbere yookaambʉka na Yerusaléemu. 
\v 29 ˆVakasengerere maturii ya Besifáage na Besanía ˆyarɨ luulwii ˆlwaséwaa Lʉʉlʉ lwa \w Mɨseitúuni\w*, akavatʉma vapooji vaachwe vavɨrɨ, 
\v 30 akavasea, “Tamanyi na ituri ˆrɨrɨ mbere yaanyu, na kati ˆmookɨɨngɨra koona mʉrɨ mwaana wa ndákwi sɨ ˆanavereka mʉʉntʉ, achúungirwe aho. Muchunguriri, mʉmʉreete na aha. 
\v 31 Koonɨ mʉʉntʉ avuúriirye, ‘Sa che moomʉchʉngʉrɨra mwaana wa ndákwi?’ mʉsei, ‘Mweenevyoosi yoomʉsaaka.’ ”
\p
\v 32 Vara vapooji vakadoma, maa vakashaana kɨra kɨɨntʉ ja ˆvyeene Yéesu ajáa avawyɨ́ɨrɨɨre. 
\v 33 Kati ˆvamʉchʉngʉrɨráa ʉra mwaana wa ndákwi, veene ndákwi vakavuurya, “Amwɨ moomʉchʉngʉrɨra mwaana wa ndákwi?”
\p
\v 34 Vara vapooji vakavasea, “Mweenevyoosi yoomʉsaaka.” 
\v 35 Vakamʉtwaarɨra Yéesu. ˆVakahʉmʉle kwaala ɨngo jaavo mweeri ya ʉwo mwaana wa ndákwi, vapooji vaachwe vakamwaambukya ndákwii.
\p
\v 36 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆatamanyáa, vaantʉ vakaala ɨngo jaavo njirii.\fig Yéesu yookɨɨngɨra na Yerusaléemu na siriri|alt="Jesus enters Jerusalem with joy" src="DN00487b.tif" size="col" copy="United Bible Societies, 1989, Nairobi, Kenya" ref="19:36"\fig*
\p
\v 37 Yéesu ˆakafike mugiritwii wa Lʉʉlʉ lwa Mɨseitúuni, mpuka yoosi na vapooji vaachwe vakaanda vaa siriri kʉnʉ voomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ na sawúti nkʉʉlʉ, sa myuujíisa yoosi ˆvajáa voona Yéesu yoobweeyya. 
\v 38 Vaseáa jei,
\b
\q1 “Atalariwa Mʉtemi ˆyookʉʉja kwa irina ra \nd Ijʉva\nd*!
\q2 Mwiikalo mʉʉja kurumwii na nkongojima kwa Mʉlʉʉngʉ ˆArɨ Mweerimweeri.”\x + \xo 19:38 \xo*\xt Laanga Sabúuri 118:26.\xt*\x*
\b
\p
\v 39 Vamwɨ va \w Mafarisáayo\w* ˆvajáa vamwaarɨ mʉra mpukii, maa vakamʉsea Yéesu, “Mukiindya, valairirye vapooji vaako vakirinye.” 
\v 40 Yéesu akavasea, “Nɨ kʉvawyɨɨra niise, koonɨ ava vakíriinye, mawye tʉla yarɨ isóso.”
\s1 Yéesu Yookʉʉrɨrɨra Múuji wa Yerusaléemu
\p
\v 41 Yéesu akasengerera múuji wa Yerusaléemu. ˆAkʉʉyone múuji, maa akʉʉrɨrɨra, 
\v 42 yoosea, “Ngaarɨ wataanga sikʉ ɨhɨ yara ˆyarɨ kʉretera mwiikalo mʉʉja, haaha yaviswa miiswii yaako. 
\v 43 Kɨkomi, sikʉ kʉʉja jiise, vavɨ vaako kʉkereesa varɨ, na kʉrɨɨngɨrɨra varɨ nkaande joosi na kʉkɨtɨra varɨ isii. 
\v 44 Kʉkʉkanya varɨ weewe na vaantʉ vaako voosi. Kei sɨ varɨ reka iwye baa rɨmwɨ mweeri ya rɨɨngɨ tʉkʉ, sa sɨ ʉtaanga mpɨɨndɨ Mʉlʉʉngʉ ʉʉja na kwaako tʉkʉ.”
\s1 Yéesu Kaayii Njija ya Ijʉva
\r (Matáayo 21:12-17; Maáriki 11:15-19; Yooháani 2:13-22)
\p
\v 45 Aho, Yéesu akɨɨngɨra \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w* akaanda vakibirya vaantʉ ˆvaváa iyoombe viintʉ aho. 
\v 46 Akavasea, “Yaandɨkwa Masáarii ˆYarɨ Mpeho, ‘Nyuumba yaanɨ kʉva ɨrɨ nyuumba yo mʉloomba Mʉlʉʉngʉ.’\x + \xo 19:46a \xo*\xt Laanga Isáaya 56:7.\xt*\x* Maa kaa, nyuunyu mwɨɨválandwɨɨre ɨkava ‘mpaanga ya viívi.’\x + \xo 19:46b \xo*\xt Laanga Yeremía 7:11.\xt*\x*”
\p
\v 47 Kɨra siikʉ akiindyáa Kaayii Njija. Maa kaa, vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w* na valongooli va vaantʉ vasaakɨráa njɨra yo mʉʉlaa Yéesu. 
\v 48 Maa kaa, vakasova njɨra sa vaantʉ voosi vateereráa masáare yaachwe na vamʉteeráa matu kamwɨ.
\c 20
\s1 Yéesu Yoofoorimwa Lʉvɨro Lwaachwe
\r (Matáayo 21:23-27; Maáriki 11:27-33)
\p
\v 1 Sikʉ ɨmwɨ, \w Yéesu\w* avavariyʉrɨráa \w Masáare Maaja\w* vaantʉ waámii wa \w Kaaya Njija ya Ijʉva\w*. Vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva, \w vakiindya va Miiro\w* na vawosi vakamʉʉjɨra. 
\v 2 Aho, vakamuurya voosea, “Tʉwyɨɨre nɨ kwa wiimiriri wa ani wootʉmama masáare aya? Nɨ ani akʉheera wiimiriri ʉhʉ?”
\p
\v 3 Ne akavasea, “Naanɨ kuvuurya ndɨrɨ, mʉʉngwyɨɨre, 
\v 4 eri, \w ʉbatíiso|lemma="Batisa"\w* wa Yooháani nɨ kurumwii wafuma, bakʉ kwa vaantʉ?”
\p
\v 5 Aho, vakalʉʉsɨkanʼya voovo kwa voovo, “Koonɨ taséire ‘Wafuma kwa Mʉlʉʉngʉ,’ sea arɨ, ‘Haaha amwɨ sɨ mwamuruma?’ 
\v 6 Maa kaa, koonɨ taséire, ‘Wafuma kwa vaantʉ,’ vaantʉ voosi kʉtʉvaa varɨ na mawye tukwye sa vaantʉ voosi vamuruma Yooháani nɨ \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* wa Mʉlʉʉngʉ.” 
\v 7 Aho, maa re vakamʉsea, “Sɨ tamányire kʉʉntʉ wiimiriri waachwe ˆwafuma tʉkʉ.” 
\v 8 Yéesu ne akavasea, “Naanɨ sɨ ndɨrɨ vawyɨɨra nɨ kwa wiimiriri ʉrɨkwɨ nootʉmama aya tʉkʉ.”
\s1 Yéesu Yoovafwaanirirya Vakʉ́ʉ́lʉ va Vayahúudi na // Varimi Vavɨ
\r (Matáayo 21:33-46; Maáriki 12:1-12)
\p
\v 9 Aho, maa Yéesu akaanda kʉvavaɨra vaantʉ lusímo ʉlʉ, “Mʉʉntʉ ʉmwɨ ajáa ahaanda mɨsabíibu iwundii kwaachwe. Ɨro iwʉnda akarɨkojya kwa varimi. Maa yeeye akakera njɨra na ɨsɨ ya kʉlɨ. Ʉko akɨɨta kiikala kwa sikʉ ˆjiri foo. 
\v 10 Mpɨɨndɨ jo chwa ˆjikafike, akamʉtʉma mʉtʉmami waachwe kwa vara vaantʉ sa vamʉheere haantʉ haachwe ha sabíibu ˆvachwíire. Maa kaa, vara varimi ˆajáa avakojya vakamʉvaa ʉra mʉtʉmami, maa vakamukibirya na mɨkono mɨtʉhʉ. 
\v 11 Akamʉtʉma mʉtʉmami wɨɨngɨ, ʉhʉ ne vakamʉvaa, vakamʉbweeyyirya masáare ya soni, maa vakamukibirya na mɨkono mɨtʉhʉ. 
\v 12 Kei akamʉtʉma wa katatʉ, ʉhʉ ne vakamʉtamikya, maa vakamʉfweitɨra na weerwii ya iwʉnda.
\p
\v 13 Maa re mweeneiwʉnda ra mɨsabíibu akiiyurya, ‘Che ndɨrɨ bweeyya? Haaha kʉmʉtʉma niise mwaana waanɨ. Ʉhʉ namweenda maatʉkʉ! Ʉhʉ ifaanaa vamʉnyemye.’
\p
\v 14 Maa kaa, vara ˆvakojiwa iwʉnda ˆvakamoone vii, maa vakiiwyɨɨra voovo kwa voovo voosea, ‘Ʉhʉ noo mʉpaari wa ɨrɨ iwʉnda. Tʉmʉʉlae haaha sa ʉpaari waachwe ʉve wiiswi.’ 
\v 15 Vakamʉfweitɨra na weerwii ya iwʉnda ra mɨsabíibu, maa vakamʉʉlaa.”
\p Aho, Yéesu akavuurya, “Haaha mweeneiwʉnda che arɨ vabweeyya vaantʉ vara? 
\v 16 Kʉʉja arɨ na kʉvʉʉlaa arɨ avo vaantʉ ˆavakojya iwʉnda na kʉvakojya arɨ vaantʉ vɨɨngɨ ɨrɨ iwʉnda ra mɨsabíibu.” Vaantʉ ˆvakateere ayo masáare, maa vakasea, “Aka tʉkʉ! Karɨ baa luu vifʉmɨre vii tʉkʉ!” 
\v 17 Yéesu akavalaanga, maa akavasea, “Masáare aya ˆYarɨ Mpeho nɨ che yalʉʉsa?
\q1 ‘Iwye ˆrasiitwa nɨ vajeengi,
\q2 ravɨ́ɨre iwye ikʉʉlʉ ra kichurii.’\x + \xo 20:17 \xo*\xt Laanga Sabúuri 118:22.\xt*\x*\fig Iwye ikʉʉlʉ ra kichurii|alt="conerstone" src="GT00081.tif" size="col" copy="Gordon Thompson, Wycliffe Bible Translators 2012" ref="20:17"\fig*
\m
\v 18 Kɨra mʉʉntʉ ˆawíjaa mweeri ya iwye ɨrɨ, ngʼenyekangʼenyeka arɨ, na ʉra ˆrɨrɨ muwyɨɨra, chɨnɨka arɨ kamwɨ.”
\p
\v 19 Vakiindya va Miiro, na vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva, vakasaakɨra njɨra yo mʉkwaata chaangʉ sa vajáa vatáangire lusímo ʉlo nɨ voovo lʉjáa lwavalúusire. Maa kaa, vakavoofa vaantʉ.
\s1 Kʉrɨha Kóodi kwa Kaisáari
\r (Matáayo 22:15-22; Maáriki 12:13-17)
\p
\v 20 Aho, vakʉ́ʉ́lʉ va \w Vayahúudi\w* vakava voomʉrɨɨra iyeo. Vakatʉma vaantʉ viibweeyye vawoloki sa vandoomʉsola. Vabweeyyáa jei sa vapate kɨɨntʉ cho mʉkwaatɨra, vamʉvɨɨke ɨsɨ ya ngururu na wiimiriri wa gávana. 
\v 21 Avo vuurikiriri vakamuurya, “Mukiindya, tamányire weewe ʉlʉ́ʉsaa na ʉváriyʉlaa ya kɨmáárɨ. Weewe sɨ woófaa ʉkʉ́ʉ́lʉ wa vaantʉ tʉkʉ, weewe wakíindyaa kɨmáárɨ ja ˆvyeene Mʉlʉʉngʉ asáakaa. 
\v 22 Eri, ndairiri jaruma tʉndoorɨha kóodi kwa \w Kaisáari\w* bakʉ tʉkʉ?”
\p
\v 23 Maa kaa, Yéesu akataanga ʉkwaata waavo, maa akavasea, 
\v 24 “Ndairi mpía ya \w dináari\w*. Buuwo ɨhɨ na irina ɨrɨ nɨ vya ani?” Vakuuyirya voosea, “Nɨ vya Kaisáari.” 
\v 25 Aho, Yéesu akavasea, “Vya Kaisáari, mʉheeri Kaisáari. Na vya Mʉlʉʉngʉ, mʉheeri Mʉlʉʉngʉ.”
\p
\v 26 Vakasiindwa kʉmʉkwaata kwa yara ˆalʉʉsáa mbere ja vaantʉ. Vakahwaalala maatʉkʉ vii kwa vira ˆvyeene uuyiryáa, vakakirinya sawu.
\s1 Kʉfʉfʉka
\r (Matáayo 22:23-33; Maáriki 12:18-27)
\p
\v 27 Mpɨɨndɨ ˆjikalooke, \w Masadukáayo\w*, noo kʉsea vaantʉ vara ˆvaséaa kusiina kʉfʉfʉka tʉkʉ, vajáa vamʉʉjɨra Yéesu, 
\v 28 maa vakamuurya, “Mukiindya, \w Mʉ́sa\w* ajáa atwaandɨkɨra, ‘Koonɨ mʉʉntʉ akwíire baa kʉva na vaana tʉkʉ, mwaanaavo yoosaakwa amʉpaale ʉwo mʉlala sa amʉvyaarɨre vaana mwaanaavo ʉra ˆaakwya.’\x + \xo 20:28 \xo*\xt Laanga Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 25:5-6.\xt*\x* 
\v 29 Haaha, kʉjáa kwatɨɨte vaana valʉme mufungatɨ va mʉʉntʉ ʉmwɨ. Ndaambere yaachwe ajáa aloola, maa akawulala baa kʉva na mwaana tʉkʉ. 
\v 30 Wa kavɨrɨ [akamʉpaala ʉwo mʉlala, ne akawulala baa reka mwaana tʉkʉ.] 
\v 31 Wa katatʉ ne akamʉpaala ʉwo mʉlaala, ne akakwya baa reka mwaana tʉkʉ. Ɨkava viivyo kwa vaana voosi mufungatɨ ˆvamʉloola ʉra mʉʉntʉ muki, na kusiina ˆareka mwaana tʉkʉ. 
\v 32 Maa reerʉ ʉra mwaana muki akawulala. 
\v 33 Haaha, sikʉ ya ʉfʉfʉ́ʉko nɨ muki wa ani arɨ kʉva? Sa ajáa aloolwa nɨ voosi mufungatɨ.”
\p
\v 34 Yéesu akavasea, “Aha weerwii vaantʉ valóolaa no loolwa. 
\v 35 Maa kaa, vara ˆvarɨ valwa nɨ Mʉlʉʉngʉ, vafʉfʉlwe fuma inkwyii na vaturye nkalo weerwii ifya, avo sɨ varɨ loola no loolwa tʉkʉ. 
\v 36 Ava sɨ varɨ kukwya kei tʉkʉ, sa avo kʉva varɨ ja \w mirimʉ miija\w*. Voovo nɨ vaana va Mʉlʉʉngʉ sa voovo nɨ vaana ˆvafʉfʉlwa.
\p
\v 37 Maa kaa, kwa isáare ra vara ˆvaakwya kʉfʉfʉka, baa Mʉ́sa alʉʉsa vaantʉ ˆvaakwya fʉfʉka varɨ. Alʉʉsa aya masáarii ya rɨra itʉʉndʉ ˆrakoreráa mooto. Alʉʉsa ˆakamwaanɨrɨre Ijʉva nɨ Mʉlʉʉngʉ wa \w Aburaháamu\w*, Mʉlʉʉngʉ wa Isaka na wa Yaakúupu.\f + \fr 20:37 \fr*\ft Kɨtáabwii cha Ufumo 3:6, Mʉlʉʉngʉ ajáa amuwyɨɨra Mʉ́sa masáare aya. Maa kaa, mpɨɨndɨ ijo, Aburaháamu, Isaka na Yaakúupu vajáa vawulala aho kalɨ vii.\ft*\f* 
\v 38 Yeeye sɨ Mʉlʉʉngʉ wa vaantʉ ˆvaakwya tʉkʉ. Yeeye nɨ Mʉlʉʉngʉ wa vaantʉ ˆvarɨ nkaasʉ, na kwaachwe voosi nɨ nkaasʉ varɨ.”
\p
\v 39 Vamwɨ va vakiindya va Miiro vakamʉsea, “Mukiindya, ulúusire kɨkomi kamwɨ!” 
\v 40 Kwaandɨra aho, kusiina ˆayera kumuurya tʉkʉ.
\s1 Masía nɨ Mwaana wa Daúdi na Mweenevyoosi
\r (Matáayo 22:41-46; Maáriki 12:35-37)
\p
\v 41 Aho, maa Yéesu akavuurya, “Eri, nɨ joolɨ vyaava vaantʉ vandoomwaanɨrɨra \w Masía\w* Mwaana wa mʉtemi \w Daúdi\w*? 
\v 42 Daúdi mweeneevyo alʉʉsa jei kɨtáabwii cha Sabúuri,
\q1 ‘\nd Ijʉva\nd* amuwyɨɨra Mweenevyoosi waanɨ,
\q2 “Ikala mʉkono waanɨ wa kʉlʉme,
\q1
\v 43 fʉʉrʉ nɨvavɨɨke vavɨ vaako,
\q2 vave kabambari ko vɨkɨra majeo yaako.”’\x + \xo 20:42-43 \xo*\xt Laanga Sabúuri 110:1.\xt*\x*
\p
\v 44 Koonɨ Daúdi yoomwaanɨrɨra ‘Mweenevyoosi’ waachwe, haaha joolɨ Masía arɨ kʉva Mwaana wa Daúdi?”
\s1 Kwiivaa Kɨpeembe
\r (Matáayo 23:1-36; Maáriki 12:38-40)
\p
\v 45 Na mpɨɨndɨ vaantʉ voosi ˆvamʉteereráa, Yéesu akavasea vapooji vaachwe, 
\v 46 “Mʉvalaange neeja vakiindya va Miiro. Voovo veenda kwiivɨkɨra nkáancho ndɨɨhɨ na veenda luumbiwa kwa nyemi masóokwii. Kei, veenda kwiikala machuumbii ya mbere \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w*, na na haantʉ ha nyemi ngovii. 
\v 47 Vanyáhɨraa nyuumba ja valala. Na ʉkweembi vamʉlóombaa Mʉlʉʉngʉ vilɨɨhɨlɨɨhɨ. Vaantʉ ja ava, heewa varɨ irya ikʉʉlʉ fuma kwa Mʉlʉʉngʉ.”
\c 21
\s1 Mpóryo ya Mʉlala
\r (Maáriki 12:41-44)
\p
\v 1 Mpɨɨndɨ \w Yéesu\w* ˆajáa \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w*, ajáa avoona vasúngaati voovɨkɨra \w mpóryo\w* jaavo isandúkwii ro vɨkɨra mpóryo. 
\v 2 Aho, akamoona mʉlala ʉmwɨ mʉkɨva yoovɨkɨra fipóocho fivɨrɨ fya mpía. 
\v 3 Aho, Yéesu akavasea, “Kɨkomi noovawyɨɨra, ʉhʉ mʉlala mʉkɨva atwɨ́ɨre mʉnʉmʉʉnʉ kʉlookya voosi. 
\v 4 Sa ava vɨɨngɨ voosi, vatwɨ́ɨre mpóryo kwa Mʉlʉʉngʉ sa ʉkʉ́ʉ́lʉ wa usúngaati waavo. Maa kaa, ʉhʉ mʉlala na ʉkɨva waachwe, atwɨ́ɨre vyoosi ˆarɨ novyo vyoomʉbweeyya ave nkaasʉ.”
\s1 Sikʉ ja Ʉhero
\r (Matáayo 24:1-2; Maáriki 13:1-2)
\p
\v 5 Vamwɨ va vapooji va Yéesu vakava voomʉlaɨra ˆvyeene Kaaya Njija yajeengwa na mawye ˆyabooha, baa na viintʉ vyɨɨngɨ vya iyoombe ikʉʉlʉ ˆvyeene vaantʉ vatoola ja mpóryo kwa Mʉlʉʉngʉ. Maa kaa, Yéesu akavasea, 
\v 6 “Viintʉ vyoosi ivi ˆmoovyoona, sikʉ kʉʉja jiri, kusiina iwye ˆrɨrɨ chaala mweeri ya iwye rɨɨngɨ tʉkʉ. Yoosi vawa yarɨ na ɨsɨ!”
\s1 Uturikiri ˆWookʉʉja
\r (Matáayo 24:3-14; Maáriki 13:3-13)
\p
\v 7 Vapooji vaachwe vakamuurya, “Mukiindya, masáare ayo nɨ naadi ˆyarɨ fʉmɨra? Na isháara che jiri laɨra yaséngerɨɨre fʉmɨra?”
\p
\v 8 Yéesu akavasea, “Laangi neeja, karɨ mʉkóoverwaa tʉkʉ. Vaantʉ ˆvarɨ foo kʉʉja varɨ kwa irina raanɨ voosea, ‘Nɨɨnɨ noo yeeye!’ Na vɨɨngɨ sea veende, ‘Mpɨɨndɨ jo herererya nɨ aha miiswii jiri!’ Karɨ mʉvatúubaa tʉkʉ! 
\v 9 Mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ teera mbuwo ja nkoondo na masáare ya ntiribʉka, karɨ moófaa tʉkʉ. Ayo yoosi nɨ mpaka yafʉmɨre ta, maa kaa, ʉra ʉherereryo wa yoosi ʉkaarɨ.”
\p
\v 10 Kei akavasea, “Ɨsɨ kiinʉla ɨrɨ nkoondo na ɨsɨ yɨɨngɨ, na ʉtemi ʉmwɨ kiinʉla ʉrɨ nkoondo na ʉtemi wɨɨngɨ. 
\v 11 Kʉva kʉrɨ na vitiíntima vikʉʉlʉ, njala ya imalo na ndwáala jo kiihokererya haantʉ haantʉ. Kei kʉva kʉrɨ na viintʉ ˆvyookoofya na isháara ˆjiri foo fuma kurumwii.
\p
\v 12 Maa kaa, ayo de yafʉmɨre, vaantʉ kʉvakwaata veende na kʉvaturikirya veende. Vatwaala veende mʉkalamʉrɨrwe \w masinagóogii|lemma="Sinagóogi"\w* na kʉvachuunga veende mʉnyololwii. Kei, twaalwa mweende na kwa vatemi na kwa gávana sa mʉlamʉrɨrwe. Ivi vyoosi nɨ sa irina raanɨ. 
\v 13 Ɨhɨ kʉvaheera ɨrɨ nkalo nyuunyu yo vabweeyya vataange kɨmaarɨ. 
\v 14 Maa kaa, mʉlamʉle kʉreka kwiitweetya mitimii yaanyu nɨ che mʉrɨ lʉʉsa mbere ya balása tʉkʉ. 
\v 15 Sa nɨɨnɨ kʉvaheera neende masáare ya tooti ˆmeene mwɨɨndoolʉʉsa. Na masáare ayo, kusiina mʉvɨ waanyu ˆarɨ daha kuyuuyirya au kʉyasiita tʉkʉ.
\p
\v 16 Varindʉkwa mweende baa nɨ vavyɨɨrɨ vaanyu, vaanaanyu, vandʉʉ vaanyu na vijeengi vyaanyu. Kei vamwɨ vaanyu, vaantʉ kʉvʉʉlaa veende. 
\v 17 Sʉʉlwa mʉrɨ nɨ vaantʉ voosi sa mwaanduma nɨɨnɨ. 
\v 18 Maa kaa, baa lʉjwɨ́ɨrɨ lʉmwɨ vii lwaanyu sɨ lʉrɨ rɨmɨra tʉkʉ. 
\v 19 Ko yimirirya, lamurirya mʉrɨ nkaasʉ yaanyu.
\s1 Kʉsaambʉlwa kwa Yerusaléemu
\r (Matáayo 24:15-21; Maáriki 13:14-19)
\p
\v 20 Mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ koona múuji wa Yerusaléemu warɨ́ɨngɨrɨɨrwe nɨ valʉkalʉka va vavɨ vaanyu, mʉtaange kʉsaambʉlwa kwaachwe kwaséngerɨɨre. 
\v 21 Mpɨɨndɨ ijo, vara ˆvarɨ \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w* vatɨjɨre njuulwii. Vara ˆvarɨ katɨ na katɨ ya múuji vafume na weerwii ya múuji. Na vara ˆvarɨ mawundii karɨ vɨɨngɨre na múujii tʉkʉ. 
\v 22 Sa sikʉ ijo, kʉva jiri sikʉ ja irya, sa yara ˆyaandɨkwa yakiimane. 
\v 23 Nɨ mpolaɨ kwa vara ˆvarɨ kʉva varuto, na vara ˆvɨɨndookoonkya sikʉ ijo! Mpɨɨndɨ ijo, kʉva kʉrɨ na imalo ikʉʉlʉ kʉrɨ weerʉ yoosi, na nkalari ya Mʉlʉʉngʉ veera ɨrɨ mweeri ya vaantʉ va mbyaala ɨhɨ. 
\v 24 Vaantʉ ˆvarɨ foo kʉʉlawa varɨ na nyaasʉka, na vɨɨngɨ twaalwa varɨ na utúmwii ɨsɨ jɨɨngɨ. Na múuji wa Yerusaléemu kindaɨrɨrwa ʉrɨ nɨ vaantʉ sɨ ˆvarɨ \w Vayahúudi\w*, fʉʉrʉ mpɨɨndɨ jaavo jo kʉʉyɨmɨrɨra jisire.
\s1 Kʉʉja kwa Mwaana wa Mʉʉntʉ
\r (Matáayo 24:29-31; Maáriki 13:24-27)
\p
\v 25 Mwaasʉ, mweeri na nyényeeri koonekya viri isháara. Na kʉrɨ weerʉ, ɨsɨ kʉva jiri na uturikiri, mayɨya kʉva yarɨ na vidandárɨka na mapúunta makʉʉlʉ ˆyarɨ na mukíindo. 
\v 26 Vaantʉ kɨndooyɨrɨka veende sa woowa. Kiisea veende irya ikʉʉlʉ kʉʉja riise sa ngururu ja kurumwii sɨngɨsɨka jeende. 
\v 27 Aho, kʉmoona varɨ \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* yookʉʉja machwii na ngururu na nkongojima nkʉʉlʉ. 
\v 28 Mpɨɨndɨ aya ˆyarɨ kaanda fʉmɨra, mwɨɨme neeja na mʉve na cheerʉ sa \w ununuuli\w* waanyu waséngerɨɨre.”
\s1 Lusímo lwa Mʉsaambu
\r (Matáayo 24:32-35; Maáriki 13:28-31)
\p
\v 29 Aho, akavavaɨra lusímo ʉlʉ, “Iririkani mʉsaambu na mɨtɨ yɨɨngɨ yoosi. 
\v 30 Mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ koona yaándire tʉrɨka, mwatáangaa mpɨɨndɨ ja irʉtɨra jaséngerɨɨre.
\p
\v 31 Noo jeyyo, ˆmʉrɨ koona viintʉ ivi vyoofʉmɨra, taangi \w Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ\w* waséngerɨɨre. 
\v 32 Kɨmaarɨ noovawyɨɨra, mbyaala ɨhɨ sɨ ɨrɨ looka tʉkʉ keende masáare aya yoosi sɨ yanafʉmɨra. 
\v 33 Kurumu na weerʉ looka jiri, maa kaa, masáare yaanɨ sɨ yarɨ looka vii kaa tʉkʉ.
\s1 Mʉlaange Neeja
\p
\v 34 Mʉlaange neeja, karɨ mɨtɨma yaanyu ɨremeerwe nɨ ʉreevi, ʉláku na uturikiri wa nkaasʉ ɨhɨ tʉkʉ. Bweeyyi jeyyo, sa sikʉ ya Mwaana wa Mʉʉntʉ kʉʉja ɨrɨ koonka na koonka. 
\v 35 Sikʉ ɨyo, kʉʉja ɨrɨ ja mʉteo kwa vaantʉ voosi va weerʉ. 
\v 36 Haaha mʉve miiso. Mʉndoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ sa avaheere ngururu jo nehera aya yoosi ˆyarɨ fʉmɨra. Aho, mʉdahe kwɨɨma mbere ya Mwaana wa Mʉʉntʉ.”
\p
\v 37 Kwa sikʉ joosi ijo, Yéesu akiindyáa vaantʉ Kaayii Njija. Na kyʉʉlwa ˆkɨkɨɨngɨre atamanyáa noo laala Luulwii lwa \w Mɨseitúuni\w*. 
\v 38 Na kɨra siikʉ vaantʉ valaaváa namʉtóondo noo mʉteerera Kaayii Njija.
\c 22
\s1 Yʉ́ʉda Yoolamʉla Kʉmʉvalandʉka Yéesu
\r (Matáayo 26:1-5, 14-16; Maáriki 14:1-2, 10-11; Yooháani 11:45-53)
\p
\v 1 Haaha mpɨɨndɨ ja \w ngovi ya mɨkáate sɨ ˆɨvɨ́kɨrwaa ʉsasɨ\w* noo kʉsea \w Paásika|lemma="Ngovi ya Paásika"\w* ɨjáa yaséngerɨɨre. 
\v 2 Na mpɨɨndɨ ijo, vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w* vasaakɨráa njɨra yo mʉʉlaa \w Yéesu\w*. Vabweeyya jeyyo sa vavoofáa vaantʉ.\x + \xo 22:2 \xo*\xt Laanga Lʉ́ka 19:47-48.\xt*\x* 
\v 3 \w Irimʉ\w* rɨkamwɨɨngɨra Yʉ́ʉda ˆaséwaa Isikarióoti, ʉmwɨ wa vapooji ikimi na vavɨrɨ va Yéesu. 
\v 4 Aho, Yʉ́ʉda akatamanya na kwa vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na vakʉ́ʉ́lʉ va valʉkalʉka va \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w*. Akiirʉmɨra novo ˆvyeene arɨ mʉvarindʉka sa vamʉkwaate. 
\v 5 Isáare ɨro rɨkaveerya mɨtɨma na vakiirʉmɨra kʉmʉrɨha mpía. 
\v 6 Yʉ́ʉda akaruma na akaanda saakɨra njɨra yo mʉvarindʉka Yéesu mpɨɨndɨ kusiina mpuka ya vaantʉ.
\s1 Kwiimya Neeja Paásika
\r (Matáayo 26:17-25; Maáriki 14:12-21; Yooháani 13:21-30)
\p
\v 7 Sikʉ ya ngovi ya mɨkáate sɨ ˆɨvɨ́kɨrwaa ʉsasɨ ɨkafika. Sikʉ ɨyo noo muundi ˆɨrɨ mpeho sa Paásika yasɨɨnjwáa.\x + \xo 22:7 \xo*\xt Laanga Ufumo 12:3-6.\xt*\x* 
\v 8 Aho, maa Yéesu akavatʉma vala \w Peéteri\w* na Yooháani akavasea, “Tamanyi, mʉkatwiimirye neeja chóorya cha Paásika, twiirye hamwɨ.” 
\v 9 Novo vakamuurya, “Hai woosaaka tukwiimirye neeja chóorya cha Paásika?”
\p
\v 10 Yéesu akavasea, “Mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ kɨɨngɨra múujii, lʉmana mʉrɨ na mʉʉntʉ mʉlʉme ʉmwɨ iitíikire sʉvɨya ya maaji. Mutuubi ʉwo mʉʉntʉ mʉlʉme fʉʉrʉ nyuumba ˆarɨ kɨɨngɨra. 
\v 11 ˆMʉrɨ kɨɨngɨra, mʉsei mweenenyuumba, ‘Mukiindya yookuurya, hai kɨrɨ chúumba cha vayeni kʉʉntʉ ˆndɨrɨ rɨɨra chóorya cha Paásika na vapooji vaanɨ?’ 
\v 12 Na yeeye kʉvoonekya arɨ, baanka nkʉʉlʉ ˆɨrɨ gorófii kwavɨɨkwa viintʉ vyoosi neeja. Iyimyi neeja Paásika haaho.”
\p
\v 13 Aho, vakatamanya, ˆvakafike ʉko, vakashaana kɨra kɨɨntʉ ja ˆvyeene ajáa avawyɨ́ɨrɨɨre. Maa vakiimya neeja chóorya cha Paásika.
\s1 Chóorya cha Mweenevyoosi
\r (Matáayo 26:26-30; Maáriki 14:22-26; 1 Vakoríinto 11:23-25)
\p
\v 14 Mpɨɨndɨ ˆjikafike, Yéesu akiikala méesii hamwɨ na \w vatumwi\w* vaachwe, kurya chóorya. 
\v 15 Aho, akavasea, “Namériirye matɨ maatʉkʉ vii, nirye chóorya cha Paásika na nyuunyu, de kuturikiriwa kwaanɨ kufike. 
\v 16 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, sɨ ndɨrɨ kurya Paásika kei tʉkʉ, fʉʉrʉ sikʉ ˆɨrɨ kiimana \w Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w*.” \fig Yéesu iíkyɨɨre méesii kurya chóorya|alt="Jesus at the table eating" src="CN01803B.TIF" size="col" copy="© 1996 David C. Cook" ref="22:14"\fig*
\p
\v 17 Aho, akatoola ndʉvo, akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ, yoosea, “Tooli ndʉvo ɨhɨ voosi munywe! 
\v 18 Nɨ kʉvawyɨɨra niise, kwaandɨra haaha sɨ ndɨrɨ kʉnywa kei \w diváai\w* tʉkʉ fʉʉrʉ Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ ˆʉrɨ kʉʉja.”
\p
\v 19 Aho, akatoola mʉkáate, akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ, akʉʉbendʉlabendʉla akavaheera yoosea, “Ʉhʉ nɨ mʉvɨrɨ waanɨ ˆwootoolwa sa nyuunyu. Bweeyyi jei sa nkʉmbʉkɨra yaanɨ!” 
\v 20 Viivyo ˆvakahʉmʉle kurya, akatoola ndʉvo, akasea, “Ndʉvo ɨhɨ nɨ \w mʉháko\w* mufya wa Mʉlʉʉngʉ wa sakami yaanɨ ˆyookɨɨtɨka sa nyuunyu.
\p
\v 21 Maa kaa, taangi, mʉʉntʉ ˆyookʉʉnvarindʉka amwaarɨ yoorya na nɨɨnɨ. 
\v 22 Kɨkomi \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* tamanya iise noo kʉʉlawa ja ˆvyeene Mʉlʉʉngʉ asaaka vive. Maa kaa, nɨ mpolaɨ kwa mʉʉntʉ ˆarɨ mʉvarindʉka.” 
\v 23 Aho, vakaanda kiiyurya voovo kwa voovo, “Nɨ ani kʉrɨ suusu ˆarɨ daha tʉmama isáare ɨrɨ?”
\s1 Nɨ Ani noo Mʉkʉ́ʉ́lʉ?
\p
\v 24 Vapooji va Yéesu vakaanda kwiiruta ndihi, nɨ ani katɨ na katɨ yaavo ˆarɨ mʉkʉ́ʉ́lʉ. 
\v 25 Aho, Yéesu akavasea, “Vatemi va vaantʉ sɨ ˆvarɨ \w Vayahúudi\w* na vakʉ́ʉ́lʉ vaavo, vavɨɨ́mɨrɨraa vaantʉ vaavo na ngururu. Na kei, vara ˆvalaɨ́raa vatɨɨte wiimiriri mweeri yaavo, viiyánɨrɨraa nɨ vaambiriryi va vaantʉ. 
\v 26 Maa kaa, nyuunyu karɨ mwiifwaane novo tʉkʉ. Kɨrɨ vyoova jeyyo, mʉʉntʉ mʉkʉʉlʉ waanyu ave ja muduudi kʉlookya voosi. Kei, ʉra ˆarɨ mʉlongooli wa vaantʉ, ave ja mʉtʉmami waanyu. 
\v 27 Iririkani! Mʉkʉ́ʉ́lʉ nɨ arɨkwɨ? Nɨ ʉra ˆiíkalaa méesii kurya au nɨ ʉra ˆatʉ́mamɨraa vaantʉ méesii? Eri, sɨ ʉra ˆiíkalaa kurya tʉkʉ wʉʉ? Haaha nɨɨnɨ ndɨrɨ ʉmwɨ waanyu ja ʉra ˆavatʉ́mamɨraa vaantʉ.\x + \xo 22:27 \xo*\xt Laanga Yooháani 13:1-20.\xt*\x*
\p
\v 28 Nyuunyu mwachaala na nɨɨnɨ sikʉ joosi ˆnayerwáa. 
\v 29 Haaha, ja ˆvyeene nɨɨnɨ naheewa Ʉtemi nɨ Taáta waanɨ, baa nɨɨnɨ nɨ kʉvaheera niise ʉtemi. 
\v 30 Jeyyo, kurya mweende no nywa méesii ya Ʉtemii waanɨ. Kei, kiikala mweende machuumbii ya kɨtemi na lamʉrɨra mweende nkolo ikimi na ivɨrɨ ja \w Isiraéeli|lemma="Viisiraéeli"\w*.”
\s1 Yéesu Yoolʉʉsa Peéteri Sea Arɨ sɨ Amʉmányire Tʉkʉ
\r (Matáayo 26:31-35; Maáriki 14:27-31; Yooháani 13:36-38)
\p
\v 31 Yéesu akasea, “\w Simóoni|lemma="Peéteri"\w*, Simóoni, Irimʉ ralóombire sa rɨveere nyuunyu ja viintʉ murimi ˆeéraa ngáano. 
\v 32 Maa kaa, nakʉlóombɨɨre weewe Simóoni kuruma kwaako kʉdɨɨre keeheka. Na ˆʉrɨ kʉʉnhɨndʉkɨra, ʉvaheere mʉtɨma vaanaanyu.” 
\v 33 Peéteri akamʉsea, “Ee Mweenevyoosi, nɨɨnɨ nɨɨ́mɨre neeja kʉtwaalwa na mʉnyololwii hamwɨ na weewe, baa kukwya hamwɨ na weewe!” 
\v 34 Yéesu akamʉsea, “Peéteri, nookuwyɨɨra de nkʉkʉlʉme ɨvɨɨke uchikʉ wa isikʉ, kuunsiita ʉrɨ katatʉ woosea sɨ wʉʉmányire tʉkʉ!”
\s1 Kuyimirirya Ʉfafu
\p
\v 35 Aho, maa Yéesu akavuurya vapooji vaachwe, “ˆNkavatʉme bila mpía, bila mufuko wo kɨɨnjɨra na bila viráatʉ, mʉjáa mwasɨrɨrwa nɨ kɨɨntʉ wʉʉ?”\x + \xo 22:35 \xo*\xt Laanga Lʉ́ka 10:4.\xt*\x* Novo vakuuyirya vakasea, “Tʉkʉ, sɨ tasɨrɨrwa nɨ kɨɨntʉ chochoosi tʉkʉ!”
\p
\v 36 Aho, akavasea, “Haaha koonɨ mʉʉntʉ arɨ na mufuko wa mpía ʉʉsʉmʉle, na ʉra ˆarɨ na mufuko wo kɨɨnjɨra ʉʉsʉmʉle. Na ʉra ˆasiina nyaasʉka, avae iyoombe nkáancho yaachwe awʉle nyaasʉka. 
\v 37 Sa nɨ kʉvawyɨɨra niise, Masáare ˆYarɨ Mpeho nɨ mpaka yakiimane kʉrɨ nɨɨnɨ, ‘Avalwa hamwɨ na ˆvawúnaa miiro.’\x + \xo 22:37 \xo*\xt Laanga Isáaya 53:12.\xt*\x* Kɨkomi yara ˆyaandɨkwa sa nɨɨnɨ nɨ kiimana yiise.”
\p
\v 38 Vapooji vaachwe vakamʉsea, “Mʉkʉ́lʉ, laanga kwatɨɨte nyaasʉka ivɨrɨ aha.” Ne akavasea, “Yatóoshiirye.”
\s1 Yéesu Yoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ Luulwii lwa Mɨseitúuni
\r (Matáayo 26:36-46; Maáriki 14:32-42)
\p
\v 39 Hara, maa Yéesu akadoma na Luulwii lwa \w Mɨseitúuni\w* ja viintʉ ˆiijʉvɨra na vapooji vaachwe vajáa vamutúubire. 
\v 40 ˆVakafike aho, maa akavasea vapooji vaachwe, “Mʉloombi Mʉlʉʉngʉ sa mʉdɨɨre kwɨɨngɨra mʉtehwii!”
\p
\v 41 Aho, akavareka kʉlɨ kʉlɨ ja iwʉmo ra iwye. Akachwaama akaanda kʉmʉloomba Mʉlʉʉngʉ 
\v 42 yoosea, “Taáta! Koonɨ viri kweerya mʉtɨma, nooloomba wʉʉnseyyirye ndʉvo ɨhɨ ya uturikiri. Maa kaa, karɨ vive ja ˆveene noosaaka tʉkʉ, vive ja ˆvyeene woosaaka weewe.” [
\v 43 \w Murimʉ mʉʉja|lemma="Mirimʉ miija"\w* fuma kurumwii ʉkamʉfʉmɨra, maa ʉkamʉheera ngururu. 
\v 44 Yéesu akatuuba loomba mʉnʉmʉʉnʉ na ajáa atɨɨte uturikiri na alʉngʉrɨráa nɨ ʉsʉʉngʉ. Na mpɨɨndɨ ˆaloombáa, irʉtɨra raachwe rɨkava ja matóonti ya sakami yoowya na ɨsɨ.]
\p
\v 45 Aho, akiinʉka hara kʉʉntʉ ˆamʉloombáa Ijʉva, akahɨndʉka na kwa vapooji vaachwe. Kʉra akavashaana valɨ́ɨre, sa vajáa vakátɨɨre sa viintʉ vajáa vaviswɨ́ɨre. 
\v 46 Akavuurya akavasea, “Sa che mʉnyéyyiirye? Inuki, mʉloombi Mʉlʉʉngʉ, karɨ jɨ mwɨɨngɨre mʉtehwii tʉkʉ.”
\s1 Yéesu Yoovarindʉkwa na Yookwaatwa
\r (Matáayo 26:47-56; Maáriki 14:43-50; Yooháani 18:3-11)
\p
\v 47 Mpɨɨndɨ Yéesu ˆajáa akaarɨ yoolʉʉsɨka na vapooji vaachwe, mpuka ya vaantʉ ˆvalóngwɨɨrwe nɨ Yʉ́ʉda, ʉmwɨ wa vapooji vaachwe ikimi na vavɨrɨ, ɨkafika. Yʉ́ʉda akamʉseeserera Yéesu sa amʉsʉndɨre. 
\v 48 Maa kaa, Yéesu akamʉsea, “Aka Yʉ́ʉda! Eri, nɨ kʉmʉvarindʉka wiise Mwaana wa Mʉʉntʉ ko mʉnsʉndɨra wʉʉ?”
\p
\v 49 Vapooji va Yéesu ˆvakoone yara ˆyarɨ fʉmɨra, maa vakamuurya Yéesu, “Mʉkʉ́lʉ, tʉvatemeteme na nyaasʉka wʉʉ?” 
\v 50 Hahara, ʉmwɨ waavo akamʉtema na nyaasʉka mʉtʉmami wa \w mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ|lemma="Veeneɨsɨ"\w*, kutu kwa kʉlʉme dúú.
\p
\v 51 Maa kaa, Yéesu akasea, “Reki!” Aho, akamʉsaasya kʉra kutu na ʉra mʉʉntʉ akahola.
\p
\v 52 Aho, maa Yéesu akavuurya vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva, vakʉ́ʉ́lʉ va valʉkalʉka va Kaayii Njija ya Ijʉva na vawosi ˆvajáa vuújire, “Nɨɨnɨ ndɨrɨ mʉhóki vaantʉ viintʉ muújire na nyaasʉka na nkusi wʉʉ? 
\v 53 Sikʉ joosi nɨjáa na nyuunyu waámii wa Kaaya Njija, maa kaa, kʉra sɨ mwaankwaatáa tʉkʉ. Haaha vyavɨ́ɨre mpɨɨndɨ jaanyu, mpɨɨndɨ mʉtemi wa kilwiirya ˆyookɨɨmɨrɨra!”
\s1 Peéteri Yoosea sɨ Amʉmányire Yéesu Tʉkʉ
\r (Matáayo 26:57-58, 69-75; Maáriki 14:53-54, 66-72; Yooháani 18:12-18, 25-27)
\p
\v 54 Aho, vakamʉkwaata Yéesu, maa vakamʉtwaala fʉʉrʉ kaayii kwa mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ. Peéteri ne akatuuba nyuma kwa kʉlɨ. 
\v 55 ˆVakakorye mooto katɨkatɨ ya waama, maa vakiikala hamwɨ vookoota mooto. Peéteri ne akiikala hamwɨ novo. 
\v 56 Mʉtʉmami ʉmwɨ wa kɨɨntʉ kiki akamoona Peéteri iíkyɨɨre hara mootwii. Akamʉlaanga neeja, maa akasea, “Baa mʉʉntʉ ʉhʉ nɨ hamwɨ aarɨ na Yéesu.” 
\v 57 Maa kaa, Peéteri akasiita yoosea, “Aka, mʉʉntʉ muki, sɨ namʉmányire tʉkʉ!”
\p
\v 58 Mpɨɨndɨ kiduudi mʉʉntʉ ʉmwɨ akamoona Peéteri, maa akamʉsea, “Baa weewe ʉrɨ ʉmwɨ waavo!” Maa kaa, Peéteri akasea, “We mʉʉntʉ we, nɨɨnɨ tʉkʉ!”
\p
\v 59 Ja isaa rɨmwɨ jei ˆrɨkalooke, mʉʉntʉ wɨɨngɨ akuumirirya yoosea, “Kɨkomi mʉʉntʉ ʉhʉ nɨ hamwɨ aarɨ ne sa baa yeeye woosi nɨ \w Mʉgaliláaya|lemma="Galiláaya"\w*.” 
\v 60 Aho, Peéteri akamʉsea, “We mʉʉntʉ we, sɨ nootaanga kɨra ˆwoolʉʉsa tʉkʉ!”
\p Hahara viintʉ ˆalʉʉsáa masáare ayo, nkʉkʉlʉme ɨkavɨɨka. 
\v 61 Aho, Mweenevyoosi akiilorera, akamʉlaanga Peéteri. Peéteri akakʉmbʉkɨra masáare ˆmeene aarɨ awyɨ́ɨrɨɨrwe nɨ Mweenevyoosi, “Isikʉ nkʉkʉlʉme sɨ ɨnavɨɨka, sea ʉrɨ sɨ waamányire tʉkʉ katatʉ.” 
\v 62 Peéteri akafuma na weerwii, maa akɨɨta koorɨra maatʉkʉ vii.
\s1 Valʉkalʉka Voomʉhenchʉla Yéesu
\r (Matáayo 26:67-68; Maáriki 14:65)
\p
\v 63 Vara vaantʉ ˆvamʉlaangiriryáa Yéesu vakaanda kʉmʉhenchʉla no mʉvaa. 
\v 64 Vakamuchuunga ntaamɨ miiswii, maa de vandoomʉhenchʉla voosea, “Hoonɨ taanga nɨ ani ˆakʉváire?” 
\v 65 Vakatuuba \w kʉmʉtʉkɨra|lemma="Tʉkɨra"\w* mʉnʉmʉʉnʉ.
\s1 Yéesu Yootwaalwa na Mbere ya Balása Nkʉʉlʉ ya Vayahúudi
\r (Matáayo 26:59-66; Maáriki 14:55-64; Yooháani 18:19-24)
\p
\v 66 ˆKʉkamwaae, \w Balása Nkʉʉlʉ\w* ya vawosi, hamwɨ na vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva, na vakʉ́ʉ́lʉ va vakiindya va Miiro vakalʉmana. Yéesu ne akareetwa na mbere yaavo. 
\v 67 Aho, vakamuurya voosea, “Tʉwyɨɨre! Weewe noo \w Masía\w* wʉʉ?” Yéesu akavasea, “Baa koonɨ navawyɨ́ɨrɨɨre sɨ mʉrɨ ruma vii tʉkʉ. 
\v 68 Kei baa koonɨ navuúriirye, sɨ mʉrɨ kuuyirya vii tʉkʉ. 
\v 69 Maa kaa, kwaandɨra haaha Mwaana wa Mʉʉntʉ iíkyɨɨre mʉkono wa kʉlʉme wa Mʉlʉʉngʉ Mweenengururu.”
\p
\v 70 Aho, voosi vakamuurya, “Eri, weewe noo \w Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ\w* wʉʉ?” Yeeye akavasea, “Nyuunyu mulúusire nɨɨnɨ ndɨrɨ!”
\p
\v 71 Aho, maa vakasea, “Ʉshahíidi wɨɨngɨ ʉrɨkwɨ kei toosaaka kʉlookya ʉhʉ? Suusu veeneevyo tatéɨɨre fuma mʉlomwii waachwe.”
\c 23
\s1 Yéesu Yootwaalwa na kwa Gávana Piláato
\r (Matáayo 27:1-2, 11-14; Maáriki 15:1-5; Yooháani 18:28-38)
\p
\v 1 Aho, \w Balása Nkʉʉlʉ\w* yoosi ya \w Vayahúudi\w* ikiinʉka, maa vakamʉtwaala \w Yéesu\w* na kwa \w Piláato\w*. 
\v 2 Vakaanda kumusitaakya voosea, “Tamʉteera ʉhʉ mʉʉntʉ yookiindya vaantʉ vave vasaambʉ kʉrɨ ɨsɨ yiitʉ. Avakáanʼyaa vaantʉ vareke kʉrɨha kóodi kwa \w Kaisáari\w*, kei aséaa yeeye noo \w Masía\w*, na nɨ Mʉtemi.”
\p
\v 3 Jeyyo Piláato akamuurya Yéesu, “Weewe noo mʉtemi wa Vayahúudi wʉʉ?” Yéesu akasea, “Weewe ulúusire.” 
\v 4 Aho, Piláato akavasea vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na mpuka ya vaantʉ, “Sɨ nookoona ʉvɨ wa ʉhʉ mʉʉntʉ tʉkʉ!”
\p
\v 5 Maa kaa, voovo vakuumirirya voosea, “Ʉhʉ mʉʉntʉ yoosoonka vaantʉ kwa ukiindya waachwe kwa ɨsɨ yoosi ya Vayahúudi. Aandɨra ʉko \w Galiláaya\w* mpaka afíkire kʉnʉ Yerusaléemu.”
\s1 Yéesu Mbere ya Heróode
\p
\v 6 Piláato ˆakateere ayo, maa akuurya, “Ʉhʉ mʉʉntʉ nɨ Mʉgaliláaya wʉʉ?” 
\v 7 ˆAkataange Yéesu nɨ mʉʉntʉ wa Galiláaya, maa akamʉtwaala na kwa \w Heróode\w*. Heróode noo ajáa mʉtemi wa Galiláaya na mpɨɨndɨ ijo nɨ Yerusaléemu ajáa.
\p
\v 8 Heróode ˆakamoone Yéesu, akavyeenda maatʉkʉ vii sa ajáa ateera masáare Yéesu ˆatʉmamáa, sa jeyyo, asaakáa kʉmoona Yéesu kwa sikʉ ˆjiri foo. Kei, ajáa atɨɨte mpɨɨma yo moona Yéesu yootʉmama isháara na myuujíisa ˆyiísimiresimire. 
\v 9 Aho, akamuurya Yéesu masáare ˆyarɨ foo, maa kaa, Yéesu sɨ uuyirya kɨɨntʉ chochoosi tʉkʉ. 
\v 10 Vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na \w vakiindya va Miiro\w* vajáa viímire voomusitaakya Yéesu na ngururu.
\p
\v 11 Heróode na valwi nkoondo vaachwe vakaanda kʉmʉhenchʉla Yéesu no mʉbwɨɨtɨra. Vakamʉvɨkɨra ɨngo ja kɨtemi, maa vakamʉhɨndʉla na kwa Piláato. 
\v 12 Keende sikʉ ɨyo, Heróode na Piláato vakava vijeengi. De ayo yafʉmɨre Piláato na Heróode nɨ ja kúri na nyaáu vajáa.
\s1 Yéesu Mbere ya Piláato
\r (Matáayo 27:15-26; Maáriki 15:6-15; Yooháani 18:38–19:16)
\p
\v 13 Mpɨɨndɨ kiduudi, Piláato akavaanɨrɨra vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva, vakʉ́ʉ́lʉ va Vayahúudi na vaantʉ vɨɨngɨ. 
\v 14 Aho, akavasea, “Nyuunyu mʉmʉréetire ʉhʉ mʉʉntʉ na kwaanɨ na mʉséire yoovakiindya vaantʉ vave vasaambʉ. Haaha nɨɨnɨ namuchúkurumire mbere yaanyu, maa kaa, nɨɨ́ne asiina ʉvɨ tʉkʉ. 
\v 15 Baa Heróode sɨ ɨɨ́ne isáare roroosi tʉkʉ ro mʉlamʉrɨra mʉʉntʉ ʉhʉ, na noo ˆchooreka amʉhɨ́ndwɨɨre na kʉrɨ suusu. Ja ˆvyeene mookoona kusiina kɨɨntʉ chochoosi ˆcheene mʉʉntʉ ʉhʉ atʉ́mamire ˆchoobweeya ɨɨme neeja kukwya tʉkʉ. 
\v 16 Haaha nɨ lairirya niise avawe \w mɨjeléedi\w*, maa de nɨmʉrekere.” [
\v 17 Piláato ajáa atɨɨte tʉʉva yo mʉchʉngʉrɨra mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆachuungwa mpɨɨndɨ ja \w ngovi ya Paásika\w*.]
\p
\v 18 Aho, vaantʉ voosi vakatʉla isóso na ngururu voosea, “Mʉʉntʉ ʉwo ʉʉlawe, tʉchʉngʉrɨre Baráaba!” 
\v 19 Ʉhʉ Baráaba ajáa achuungwa sa ntiribʉka ˆngʼeene ajáa abweeyya múujii na so kʉʉlaa mʉʉntʉ.
\p
\v 20 Piláato asaakáa kʉmʉrekera Yéesu, sa jeyyo, akalʉʉsɨka kei na vaantʉ. 
\v 21 Maa kaa, voovo vakatuuba tʉla isóso voosea, “Muningʼinʼye \w mʉsaláabii|lemma="Mʉsaláaba"\w* fʉʉrʉ akwye, muningʼinʼye mʉsaláabii fʉʉrʉ akwye!”
\p
\v 22 Lwa katatʉ Piláato akavuurya, “Sa che? Nɨ ʉvɨ ʉrɨkwɨ ʉhʉ mʉʉntʉ ˆabwéeyyiirye? Nɨɨnɨ sɨ nɨɨ́ne ʉvɨ wowoosi wo bweeyya ʉʉlawe tʉkʉ. Sa jeyyo, lairirya niise avawe mɨjeléedi, maa de nɨmʉrekere.”
\p
\v 23 Maa kaa, vaantʉ vakatuuba tʉla isóso mʉnʉmʉʉnʉ, voosaaka Yéesu aningʼiniwe mʉsaláabii fʉʉrʉ akwye. Jeyyo, isóso raavo rɨkasiinda.
\p
\v 24 Aho, Piláato akalamʉla kʉbweeyya ja ˆvyeene vasaakáa. 
\v 25 Piláato akamʉchʉngʉrɨra ʉra mʉʉntʉ ˆvamʉsaakáa, ˆajáa achuungwa so reeta ntiribʉka na so kʉʉlaa. Akamʉkwaatya Yéesu mɨkonwii ya valwi nkoondo vaachwe va Kɨrúumi, sa vamʉbweeyyirye ja ˆvyeene Vayahúudi vasaakáa.
\s1 Yéesu Yooningʼiniwa Mʉsaláabii
\r (Matáayo 27:32-44; Maáriki 15:21-32; Yooháani 19:17-27)
\p
\v 26 Njirii, mpɨɨndɨ ˆvamʉtwaaláa Yéesu noo muningʼinʼya, vakalʉmana na mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆaséwaa Simóoni, mʉʉntʉ wa múuji wa Kɨréene.\f + \fr 23:26 \fr*\fk Kɨréene: \fk*\ft Ʉhʉ nɨ múuji ˆʉjáa kʉra Afɨrɨka kaskasíini. Ʉko Vayahúudi ˆvarɨ foo viikaláa, baa Simóoni nɨ ʉmwɨ wa Vayahúudi ˆveene vʉʉjáa na Yerusaléemu na ngovii ya Paásika.\ft*\f* Yeeye nɨ iwundii afumáa. Valwi nkoondo vakamʉkwaata, vakamʉdoomererya avereke mʉsaláaba nyuma ya Yéesu.
\p
\v 27 Vaantʉ ˆvarɨ foo vamutuubáa Yéesu. Vamwɨ va vaantʉ avo, nɨ vaantʉ vaki ˆveene vamʉrɨrɨráa no myaaha. 
\v 28 Yéesu akiilorera, akavasea, “Nyuunyu vahíínja va Yerusaléemu, kuundiriri nɨɨnɨ tʉkʉ! Iririri nyuunyu na vaana vaanyu! 
\v 29 Laangi, fika jiri mpɨɨndɨ vaantʉ lʉʉsa varɨ, ‘Vatalariwa ˆvawuumba, vara sɨ ˆvavyaala na vara masʉʉsʉ yaavo sɨ ˆyoonkwa.’ 
\v 30 Aho,
\q1 ‘Kujisea varɨ njʉʉlʉ “Tuwyiiri!”
\q2 Na viduunda “Tukunikiriri!”’\x + \xo 23:30 \xo*\xt Laanga Hósea 10:8.\xt*\x*
\m
\v 31 Sa koonɨ vookʉʉbweeyyirya jei mʉtɨ ˆʉrɨ ɨcho, nɨ joolɨ viri kʉva kwa mʉtɨ ˆwʉʉma?”
\p
\v 32 Mpɨɨndɨ ijo, kʉjáa kwatɨɨte viívi vavɨrɨ ˆvatwaalwáa sa vakʉʉlawe hamwɨ na Yéesu. 
\v 33 ˆVakafike haantʉ ˆhaséwaa Kɨsááya cha Mʉtwe, vakamuningʼinʼya Yéesu mʉsaláabii hamwɨ na viívi vavɨrɨ, ʉmwɨ mʉkono wa kʉlʉme na wɨɨngɨ mʉkono wa kʉmooso, kɨra mʉʉntʉ mʉsaláabii waachwe.\fig Yéesu aníngʼiniiwe mʉsaláabii|src="WA03926b.tif" size="col" copy="United Bible Societies, 1989, Nairobi, Kenya" ref="23:33"\fig* 
\v 34 Yéesu akasea, “Taáta, vasee ʉvɨ waavo wasírire sa sɨ vootaanga kɨra ˆvootʉmama tʉkʉ.” Vakiigavɨra ɨngo jaachwe ko jivaɨra mbare.
\p
\v 35 Vaantʉ vakɨɨma aho, kʉnʉ voomʉlaanga. Vakʉ́ʉ́lʉ va Vayahúudi vakaanda mʉhenchʉla voosea, “Avalamuriryáa vɨɨngɨ, koonɨ yeeye nɨ Masía ˆasaawʉlwa nɨ Mʉlʉʉngʉ nɨ iilamurirye yeemweene!”
\p
\v 36 Valwi nkoondo novo vakʉʉja, vakamʉhenchʉla, maa vakamʉretera \w diváai\w* ˆyasasʉka sa anywe. 
\v 37 Vakamʉsea, “Koonɨ kɨkomi weewe noo mʉtemi wa Vayahúudi, ilamurirye weemweene!” 
\v 38 Mweeri yaachwe masáare aya yajáa yaandɨkwa ibambarii, “\sc Ʉhʉ noo mʉtemi wa Vayahúudi\sc*.”
\p
\v 39 Ʉmwɨ wa vara viívi ˆvajáa vaníngʼiniiwe ne \w akamʉtʉkɨra|lemma="Tʉkɨra"\w* yoosea, “Weewe sɨ noo Masía? Ilamurirye sa ʉtʉlamurirye na suusu.”
\p
\v 40 Maa kaa, ʉra mwiívi wɨɨngɨ akamʉdalavya yoosea, “Eri, weewe sɨ ʉmoófaa Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ wʉʉ? Amwɨ voosi tahɨ́ɨwe irya rɨɨro? 
\v 41 Suusu, tahókɨɨre ɨrɨ irya ja ˆvyeene \w Miiro\w* yalʉʉsa sa vira ˆvyeene tabwéeyyaa. Maa kaa, ʉhʉ mʉʉntʉ sɨ abwéeyyiirye ʉvɨ wowoosi tʉkʉ.”
\p
\v 42 Aho akasea, “Ee Yéesu, nkʉmbʉkɨra mpɨɨndɨ ˆʉrɨ kɨɨngɨra \w Ʉtemii|lemma="Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ"\w* waako!” 
\v 43 Yéesu akamʉsea, “Kɨkomi nookuwyɨɨra, isikʉ kʉva ʉrɨ hamwɨ na nɨɨnɨ ntindikii njija.”
\s1 Yéesu Yookwya Mʉsaláabii
\r (Matáayo 27:45-56; Maáriki 15:33-41; Yooháani 19:28-30)
\p
\v 44 Mpɨɨndɨ ijo, nɨ ja mpɨɨndɨ ja mpoloonge jijáa, mwaasʉ ʉkarima fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ja cháámuusi, kilwiirya kɨkakʉnɨkɨrɨra ɨsɨ yoosi. 
\v 45 Mwaasʉ ʉkareka korera. \w Ipasía ra Kaaya Njija\w* ya Ijʉva rɨkaatʉka katɨ na katɨ havɨrɨ.
\p
\v 46 Yéesu akalʉʉsɨka na ngururu, yoosea, “Taáta, mɨkonwii yaako mʉtɨma waanɨ nuuvíikire.” ˆAkalʉʉse ayo, akawulala.
\p
\v 47 Mʉkʉ́ʉ́lʉ wa valwi nkoondo ˆakoone ayo ˆyafʉ́mɨɨre, akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ yoosea, “Kɨkomi mʉʉntʉ ʉhʉ nɨ mʉwoloki aarɨ.” 
\v 48 Na vaantʉ voosi ˆvajáa viijíingire hara kʉlaanga masáare aya ˆvakoone ayo ˆmeene yajáa yafʉ́mɨɨre, vakahɨndʉka na kaayii kwaavo kʉnʉ vookiivaavaa kɨpeembe nɨ ʉsʉʉngʉ. 
\v 49 Maa kaa, vara ˆvajáa vamʉmányire neeja na vara vaantʉ vaki ˆveene ajáa ʉʉjanʼya novo fuma Galiláaya, vajáa vɨɨma kʉlɨ, kʉnʉ voolaanga ayo masáare.
\s1 Yéesu Yootaahwa
\r (Matáayo 27:57-61; Maáriki 15:42-47; Yooháani 19:38-42)
\p
\v 50 Haaha kʉjáa kwatɨɨte mʉʉntʉ ʉmwɨ ˆajáa mʉʉja na mʉwoloki ˆasewáa Yooséefu. Yeeye nɨ ʉmwɨ wa Balása Nkʉʉlʉ ya Vayahúudi ajáa. 
\v 51 Ʉhʉ Yooséefu, meevo nɨ múujii wa Arimatáaya ˆʉrɨ ɨsɨ ya \w Yudéea|lemma="Vayahúudi"\w* kʉjáa. Yeeye awoojeráa kʉʉja kwa Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ. Sikʉ ɨyo, yeeye sɨ ajáa arúmire ʉlamuli wa viivaachwe wo mʉʉlaa Yéesu tʉkʉ. 
\v 52 Yooséefu akatamanya na kwa Piláato, akɨtooloomba aheewe mʉvɨrɨ wa Yéesu sa akʉʉtaahe. 
\v 53 Akuukiimya mʉvɨrɨ wa Yéesu, akʉʉfarɨmbɨrɨra na sáanda ya \w kɨtáani\w*, maa akɨɨta kʉʉtaaha \w mbiríírii|lemma="Mbɨrɨ́ɨ́ra"\w* ɨjáa sɨ ˆɨnataahwa mʉʉntʉ. Ɨhɨ mbɨrɨ́ɨ́ra nɨ ja mpaanga ɨjáa na ɨjáa yabokwa mwaalaliwyii. 
\v 54 Sikʉ ɨyo, nɨ sikʉ yo kiimya neeja sikʉ ya \w Sabáato\w* ɨjáa na Sabáato ɨjáa yaséngerɨɨre kwaanda.
\p
\v 55 Vaantʉ vaki vara ˆvajáa vʉʉjanʼya na Yéesu fuma Galiláaya, vajáa vamutuuba Yooséefu na mbiríírii. Sa jeyyo, vakɨɨyona ɨra mbɨrɨ́ɨ́ra na mʉvɨrɨ wa Yéesu haantʉ ˆʉjáa ʉláariiwe. 
\v 56 Aho, vakahɨndʉka na kaayii, vakɨɨta kiimya neeja makuta na mooda wo haka mʉvɨrɨ. Sikʉ ya Sabáato vakahʉmʉlʉka ja ˆvyeene ʉlairiri wa Ijʉva walʉʉsa.\x + \xo 23:56 \xo*\xt Laanga Ufumo 20:8-11; Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 5:12-15.\xt*\x*
\c 24
\s1 Kʉfʉfʉka kwa Yéesu
\r (Matáayo 28:1-10; Maáriki 16:1-8; Yooháani 20:1-10)
\p
\v 1 Haaha sikʉ ya Jumapɨ́ɨrɨ namʉtóondo dwɨɨ, vara vaantʉ vaki vajáa vatoola makuta yara ˆvajáa viimiiryé neeja, maa vakadoma na \w mbiríírii|lemma="Mbɨrɨ́ɨ́ra"\w* ya mpaanga ˆngʼeene ɨjáa yabokwa mwaalaliwyii. 
\v 2 ˆVakafike kʉra, vakashaana rɨra iwye rafíngiritiiwe fuma mbiríírii. 
\v 3 Maa kaa, ˆvakɨɨngɨre na mbiríírii, sɨ vashaana mʉvɨrɨ wa \w Yéesu\w* Mweenevyoosi tʉkʉ. 
\v 4 Ntɨ ˆvakaarɨ vahwáalɨɨre, koonka vaantʉ valʉme vavɨrɨ viivɨ́kɨɨre ɨngo njerʉ ˆjilavalava mʉnʉmʉʉnʉ ja lʉlávo vakafʉmɨra, maa vakɨɨma heehi novo.
\p
\v 5 Avo vaantʉ vaki vakoofa mʉnʉmʉʉnʉ, vakiinamya mɨtwe yaavo fʉʉrʉ ɨsɨ. Aho, vara vaantʉ vakavasea, “Sa che moomʉsaakɨra ˆarɨ mooyo kwa vaantʉ ˆvaakwya? 
\v 6 Asiina aha tʉkʉ, afúfukire! Kumbukiri vira ˆvyeene avawyɨɨra mpɨɨndɨ ˆajáa hamwɨ na nyuunyu kʉra \w Galiláaya\w*. 
\v 7 Ajáa avasea, ‘Vyasaakwa \w Mwaana wa Mʉʉntʉ\w* avɨɨkwe mɨkonwii ya vaantʉ vavɨ, aningʼiniwe \w mʉsaláabii|lemma="Mʉsaláaba"\w* fʉʉrʉ akwye, na sikʉ ya katatʉ afʉfʉke.’”\x + \xo 24:7 \xo*\xt Laanga Lʉ́ka 9:22.\xt*\x*
\p
\v 8 Aho, vakayakʉmbʉkɨra yara masáare Yéesu ˆajáa avawyɨɨra. 
\v 9 Avo vaantʉ vaki vakahɨndʉka fuma mbiríírii. Vakɨɨta koo vawyɨɨra isimwi ɨrɨ vara \w vatumwi\w* ikimi na ʉmwɨ baa na vapooji vɨɨngɨ voosi va Yéesu. 
\v 10 Avo vaantʉ vaki marina yaavo noo vala \w Maríia Makɨdaléena\w*, Yooáana na Maríia íyo waala Yaakúupu. Kei kʉjáa kwatɨɨte vaantʉ vaki vɨɨngɨ ˆvajáa hamwɨ novo, na ava noo vavawyɨɨra vatumwi masáare aya. 
\v 11 Maa kaa, sɨ varuma ayo masáare tʉkʉ, vakoona nɨ ya kɨhoho vii. 
\v 12 Baa neembe nɨ jeyyo, \w Peéteri\w* akiinʉka, akatamanya itɨ́ɨjo fʉʉrʉ mbiríírii. ˆAkasʉngɨrɨre akoona ɨngo ja \w kɨtáani\w* joongʼeene vii. Akahɨndʉka na kaayii kʉnʉ yookiiyurya kɨra ˆkɨfʉ́mɨɨre.
\s1 Vapooji Vavɨrɨ Voodoma na Emáau
\r (Maáriki 16:12-13)
\p
\v 13 Haaha sikʉ ɨyo, kʉjáa kwatɨɨte vapooji vavɨrɨ va Yéesu ˆvatamanyáa na iturii rɨmwɨ ˆraséwaa Emáau. Kufuma Yerusaléemu fʉʉrʉ Emáau nɨ ja lʉyeendo lwa masaa yavɨrɨ. 
\v 14 Na mpɨɨndɨ ˆvajáa njirii, vakava vookiivaɨra mbuwo ja masáare ˆmeene yafʉmɨɨré. 
\v 15 Mpɨɨndɨ ˆvajáa vakaarɨ voolʉʉsɨka ayo, Yéesu mweeneevyo akavakwaata, maa akaanda yeendanʼya novo. 
\v 16 Maa kaa, miiso yaavo yakakʉnɨkɨrɨrwa vadɨɨre kʉmʉtaanga.
\p
\v 17 Yeeye akavuurya, “Nɨ mbuwo che mʉkɨtookiivaɨra mpɨɨndɨ ˆmooyeenda?” Avo vamaka vakɨɨma kʉnʉ vaviswɨ́ɨre. 
\v 18 Ʉmwɨ waavo ˆasewáa Kɨleóopa akamuurya, “Weewe vii noo mʉyeni sɨ ˆʉmányire masáare ˆyafʉmɨɨré aha Yerusaléemu sikʉ iji wʉʉ?” 
\v 19 Maa Yéesu akavuurya, “Nɨ masáare yarɨkwɨ ayo?” Novo vakamʉsea, “Masáare ya Yéesu wa Nasaréeti. Yeeye nɨ \w mʉláali na mʉtwe|lemma="Valáali na mʉtwe"\w* ajáa, kei ajáa atɨɨte lʉvɨro lʉkʉʉlʉ mirimwii yaachwe na masáarii yaachwe mbere ya Mʉlʉʉngʉ na vaantʉ voosi. 
\v 20 Vakʉ́ʉ́lʉ va \w veeneɨsɨ\w* va Ijʉva na vakʉ́ʉ́lʉ va aha mɨɨtʉ, vamʉkwaatya mɨkonwii ya \w Piláato\w* sa aheewe irya ro kwya, maa akaningʼiniwa mʉsaláabii fʉʉrʉ akakwya. 
\v 21 Maa kaa, ʉhʉ noo tiilaangyáa \w tununuula|lemma="Ununuuli"\w* arɨ suusu \w Viisiraéeli\w* fuma kwa vavɨ viitʉ. Kʉlookya ayo, isikʉ nɨ sikʉ ya katatʉ keende ayo ˆyafʉmɨra.
\p
\v 22 Kei kwatɨɨte vaantʉ vaki va mpuka yiiswi ˆvatʉhwáaliirye isikʉ. Voovo vaarɨ valáavire na mbiríírii. 
\v 23 Ʉko mbiríírii, sɨ vʉʉshɨ́hɨɨne mʉvɨrɨ wa Yéesu tʉkʉ. ˆVakahɨndʉke, vatʉséire, vafʉ́mɨɨrwe nɨ \w mirimʉ miija\w* na yavaséire, ‘Yéesu nɨ mooyo arɨ.’ 
\v 24 Aho, vamwɨ va vaantʉ valʉme va mpuka yiiswi vadómire itɨ́ɨjo na mbiríírii na vashɨ́hɨɨne ja ˆvyeene vawyɨ́ɨrɨɨrwe nɨ vara vaantʉ vaki. Maa kaa, voovo sɨ vamwɨɨ́ne Yéesu tʉkʉ.”
\p
\v 25 Yéesu akavasea, “Aka re nyuunyu mʉrɨ vahoho! Sa che mɨtɨma yaanyu yafafa jei kuruma masáare yoosi ˆyalʉʉswa nɨ valáali na mʉtwe va Ijʉva? 
\v 26 Eri, sɨ vijáa vyasaakwa \w Masía\w* aturikiriwe kwa njɨra ɨyo, maa de ɨɨngɨre nkongojimii yaachwe tʉkʉ wʉʉ?” 
\v 27 Akavavariyʉrɨra masáare yoosi ˆyarɨ Masáarii ˆYarɨ Mpeho ˆmeene yalʉʉswa kʉrɨ yeeye. Akalʉʉsa kwaandɨra masáarii ya \w Mʉ́sa\w* fʉʉrʉ masáarii yoosi ya valáali na mʉtwe.
\p
\v 28 ˆVakasengerere kufika rɨra ituri kʉʉntʉ ˆvadomáa, Yéesu akabweeyya ja yoolookanirya na mbere. 
\v 29 Maa kaa, voovo vakamʉheemba voosea, “Laala aha mɨɨtʉ, amwɨ iwʉlo rɨɨ́ngɨɨre nuuchikʉ wafíkire?” Jeyyo Yéesu akatamanyanʼya novo. 
\v 30 Yéesu ˆakiikale novo méesii kurya chákurya, akatoola mʉkáate, akamʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ, akʉʉbendʉlabendʉla, maa akavaheera. 
\v 31 Hahara, miiso yaavo yakakʉnʉkʉlwa, maa vakamʉtaanga nɨ Yéesu. Ne hahara akarɨmɨra mbere yaavo. 
\v 32 Aho, vakiiyurya voosea, “Mɨtɨma yiiswi sɨ yaarɨ ɨkórɨɨre mpɨɨndɨ ˆaatʉvariyʉrɨra no tʉlaɨra Masáare ˆYarɨ Mpeho kʉra njirii tʉkʉ wʉʉ?”
\p
\v 33 Mpɨɨndɨ jijira vakahɨndʉka na Yerusaléemu. Kʉra, vakavashaana vapooji vaachwe ikimi na ʉmwɨ viijíingire hamwɨ baa na vɨɨngɨ. 
\v 34 Novo vaseáa, “Mweenevyoosi afúfukire kɨkomi! Amʉfʉ́mɨɨre \w Simóoni|lemma="Peéteri"\w*!” 
\v 35 Aho, vara vapooji vavɨrɨ novo vakalʉʉsa masáare ˆyavafʉ́mɨɨre njirii, na ˆvyeene vamʉtáangire Yéesu ˆakabendʉlebendʉle mʉkáate, de akavaheera.
\s1 Yéesu Yoovafʉmɨra Vapooji Vaachwe
\r (Matáayo 28:16-20; Maáriki 16:14-18; Yooháani 20:19-23)
\p
\v 36 Mpɨɨndɨ ˆvajáa vakaarɨ voolʉʉsɨka ayo, Yéesu mweeneevyo akɨɨma katɨkatɨ yaavo akavasea, “Mwiikalo mʉʉja ʉve na nyuunyu!” 
\v 37 Vakiivʉndʉka na vakoofa mʉnʉmʉʉnʉ sa viiseáa vɨɨ́ne murimʉ.
\p
\v 38 Maa kaa, Yéesu akavuurya, “Sa che mookoofa? Sa che mʉrɨ na kivundu mitimii yaanyu? 
\v 39 Laangi mayaanja yaanɨ na majeo yaanɨ, sa mʉtaange koonɨ kɨkomi nɨ nɨɨnɨ. Nsaasyi moone, sa murimʉ usiina mʉvɨrɨ tʉkʉ na makúfa tʉkʉ ja ˆvyeene mookʉʉnyona natɨɨte.”
\p
\v 40 ˆAkahʉmʉle kʉvawyɨɨra masáare ayo, akavalaɨra mayaanja yaachwe na majeo yaachwe. 
\v 41 Vapooji vaachwe vakavyeenda maatʉkʉ vii mpaka vakasiindwa baa kuruma yara ˆvoonáa. Aho, akavuurya, “Mwatɨɨte chóorya chochoosi aha wʉʉ?” 
\v 42 Voovo vakamʉheera ibéendʉ ra soompa ˆyookiwa. 
\v 43 Yeeye akahokera, maa akarya mbere yaavo.
\p
\v 44 Aho, akavasea, “Aya noo masáare ˆnavawyɨɨráa mpɨɨndɨ ˆnɨjáa na nyuunyu. Nɨjáa navasea, kɨra kɨɨntʉ ˆchaandɨkwa kʉrɨ nɨɨnɨ \w Miirwii|lemma="Miiro"\w* ya Mʉ́sa, vitáabwii vya valáali na mʉtwe na Sabúurii nɨ mpaka kiikiimane.”
\p
\v 45 Aho, akachʉngʉla mɨryʉʉngʉ yaavo sa vadahe kʉtaanga Masáare ˆYarɨ Mpeho. 
\v 46 Akavasea, “Ayo noo yaandɨkwa, Masía turikiriwa arɨ na sikʉ ya katatʉ fʉfʉka arɨ fuma inkwyii. 
\v 47 Kei kwa irina raachwe, vaantʉ va ɨsɨ joosi kwaandɨra Yerusaléemu variyʉrɨrwa varɨ \w vavalandʉke|lemma="Valandʉka"\w* fuma uvii waavo, na vasewe ʉvɨ waavo wasírire. 
\v 48 Nyuunyu noo mashahíidi va aya masáare.
\p
\v 49 Laangi! Nɨɨnɨ mʉtʉma ndɨrɨ kʉrɨ nyuunyu \w Mʉtɨma Mʉʉja\w* Taáta waanɨ ˆajáa iichuunga kʉvaretera arɨ. Haaha, ikali aha Yerusaléemu fʉʉrʉ mpɨɨndɨ ˆmʉrɨ heewa ngururu fuma kurumwii.”
\s1 Yéesu Yoosʉmʉlwa na Kurumwii
\r (Maáriki 16:19-20; Mɨrɨmo ya Vatumwi 1:9-11)
\p
\v 50 Mpɨɨndɨ kiduudi, Yéesu akavasʉmʉla na weerwii ya múuji fʉʉrʉ iturii ra Besanía. Akiinurirya mɨkono yaachwe, akavatalarya. 
\v 51 Mpɨɨndɨ ˆavatalaryáa, akavareka, maa akasʉmʉlwa na kurumwii. 
\v 52 Aho, vakamwiinamɨra, maa vakahɨndʉka na Yerusaléemu kʉnʉ vavyeéndire mʉnʉmʉʉnʉ. 
\v 53 Sikʉ joosi vakiikala \w Kaayii Njija ya Ijʉva|lemma="Kaaya Njija ya Ijʉva"\w*, kʉnʉ voomʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ.