\id MAT - Kwanga NT -Papua New Guinea 1992 (DBL 2014) 
\h Matiyu 
\toc1 Matiyu To Kairo Mwanji Kipe 
\toc2 Matiyu 
\toc3 Mt 
\mt1 Matiyu To Kairo Mwanji Kipe  
\c 1  
\s1 Jisas ri atei hima le hi wuhi  
\r Lu 3:23-38  
\p
\v 1 Delehaꞌa Jisas Kurais ri atei hima le hi wuhi. Jisas ri atei, Defit. Wowani Defit ga ri atei, Epuraham.   
\p
\v 2 Epuraham rini Aisak ni rawani Aisak ga Jekop ni rawani Jekop Juta ga ri hiparakambwe lenga wunu ra.  
\v 3 Juta rini Peres hima pe Sira ni ra. E, fi nuwai hi ti, Tema. Peres rini Heseron ni ra. Wowani Heseron ga Ram ni ra.  
\v 4 Ete wowani Ram ga Aminatap ni ra. Wowani Aminatap ga Nason ni ra. Wowani Nason ga Salumon ni ra.  
\v 5 Ete wowani Salumon ga Boas ni ra. Boas ri nuwai, Rehap. Wowani Boas ga Opet ni ra. Opet ri nuwai, Rut. Wowani Opet ga Jesi ni ra.  
\v 6 Ete wowani Jesi ga King Defit ni ra.  
\p Wowani Defit ga Solomon ni ra. Solomon ri nuwai, Yuraiya to metengei tini hopwero.  
\v 7 Ete wowani Solomon Riyapoam ni ra. Wowani Riyapoam ga Apaisa ni ra. Wowani Apaisa ga Esa ni ra.  
\v 8 Ete wowani Esa ga Jehosafat ni ra. Wowani Jehosafat ga Joram ni ra. Wowani Joram ga Asaiya ni ra.  
\v 9 Ete wowani Asaiya ga Jotam ni ra. Wowani Jotam ga Ehas ni ra. Wowani Ehas ga Hesekaiya ni ra.  
\v 10 Ete wowani Hesekaiya ga Manasa ni ra. Wowani Manasa ga Emos ni ra. Wowani Emos ga Josaiya ni ra.  
\v 11 Ete wowani Josaiya Jokonaiya ga ri hiparakambwe lenga wunu ri ra. Ka gisi Isurel himako wunu raꞌaini Bapilon ko ki hima kicha hinga wunu andosiro.   
\p
\v 12 Bapilon ko ki wu dasini Jekonaiya Sialitiyel ni ra. Wowani Sialitiyel ga Serapapel ni ra.  
\v 13 Ete wowani Serapapel ga Apaiyat ni ra. Wowani Apaiyat ga Elaiyakim ni ra. Wowani Elaiyakim ga Eso ni ra.  
\v 14 Ete wowani Eso ga Setok ni ra. Wowani Setok ga Ekim ni ra. Wowani Ekim ga Elaiyat ni ra.  
\v 15 Ete wowani Elaiyat ga Eliesa ni ra. Wowani Eliesa ga Matan ni ra. Wowani Matan ga Jekop ni ra.  
\v 16 Ete wowani Jekop ga Josep ni ra. Wosiwani Josep Mariya ni hopwe. Wosiwani Mariya to Jisas ni rasiwani apa, Kurais, hi rini wu nandau.   
\p
\v 17 Epuraham kale ri hima kupu hinga tinda ete ta tani Defit ki ambwero ti, tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi opuriꞌopuri. Wowani Defit ele ri hima kupu hinga tinda ete ta tani Bapilon ko ki wu daro gisi ambwero ti, tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi opuriꞌopuri. Ka Bapilon ko ki wu daro gisi ete ta tani Kurais sukwaro gisi tiki ambwero ti tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi opuriꞌopuri.   
\s1 Mariya Jisas Kurais ni raro  
\r Lu 2:1-7  
\p
\v 18 Jisas Kurais ni raro mwanji mu ka hinga sukwaro. Ri nuwai Mariya Josep ni hopwe kinani mwanji ya wu inji. Wosiwani funda fi tukuya nambwe fi dani Mariya Gotri Himamwale to tini yohosiwani che tinga ya ti da.  
\v 19 Ti hurache, Josep, rini hima kipe naha. O keke ri humwe Mariya ni huruhumba ti ri ha ki ri diyaha. O hinga keke nimba gainani tini andosiwa ti da ki.  
\v 20 Josep o tini ete ri hambwandani, tukuki tiki ri tukuyaneheiwani Apukolaka i ensel fori rini tambwa tani ya rini sawe, “Josep, Defit i che, apa mi humwe Mariya mi toro ki aki kei. Ma mendi, o sembe ga dau che oti, o Gotri Himamwale to tini haro.  
\v 21 Apa hurahama che ni o ti rakonda. Wowa hi rihi ti, Jisas, ma uchasi. Hinde wowani, rini himiyama hurahama wui kapwa sumbu rani ri humbwesini wunu ai ri ratano hima.”   
\p
\v 22 Delehaꞌa sumbu siraro ti, o imbihumbwa Apukolaka to Gotri mwanji bwarakarandaro hima foi takisopo ki sawero mwanji mwe naha sukwa kinani siraro. Ka Gotri mwanji bwarakarandaro hima ete sawe:  
\v 23 “Ma mendi, humwe chongo foti sembe tinga ti dani, hurahama che fori o ti rakonda. Wowa hi rihi ti, Emanuwel, ma ku uchasi.” O hi mwanji mu mwe ti ka hinga: Gotri nunu ga ete dau.   
\p
\v 24 Ete wowani Josep tukuyandaro ti, ri ai saini Apukolaka i ensel rini sawero hinga ri humwe hinga ya ri toro.  
\v 25 Woroti Josep ri humwe ga tukuya nambwe ete da dawani ri humwe hurahama che ya ti ra. Wowani ri hi ti, Jisas, ya ri uchasi.   
\c 2  
\s1 Kale nika sukwa mapwa tokwe dau hambwandau himako Jisas ni hei ki taro  
\p
\v 1 Jutiya mapwa tokwe Herot to king apukolaka daro gisi tiki Mariya Jisas ni Betelehem ko tiki ya ti ra. Ti rasiwani dani ini nika sukwa mapwa tokwe dau hambwandau himako Jerusalem ko tiki wu tani ya wu sawe,  
\v 2 “Ka che ako, Jutiya himako i king apukolaka waꞌaino che soki dau? Rini ni mekuro isangi nika sukwa tokwe nu heiro. Wosini rini ni lotu nu wo ki nu tanda.”  
\v 3 Ete wowani Herot king apukolaka o mwanji hinga ri mendikoni ete ri apapana. Wowani Jerusalem pe himiyama hurahama wunu okwe o hingambwa ya wu apapana.  
\v 4 Wofunu Herot ele Jutiya kipe puris hima i apukolaka lenga Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga wunu ri wausini ya wunu ri sili, “Ka Kurais so ko ki sirakondau?”  
\v 5 Ete wowani wunu ga ya rini wu sawe, “Jutiya ki dau Betelehem ko tiki. Imbihumbwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima ka hinga sawero,   
\q1
\v 6 ‘Mini Jutiya kipe Betelehem. Mini apa Jutiya ni aulindau hima laka lei nindo ki jepini mi sirinandau hinga ti, mina. Minambwe naha. Hinde wowani, mini ki hima apukolaka fo sukwakondau, wowa rindo ai hima kupu, Isurel, leni ri aulindakonda.’”   
\p
\v 7 O mwanji hinga ti Herot ri mendifuni nika sukwa mapwa tokwe dau hambwandau hima ele ni ya wunu sili, “Hinde gisi naha ki ka isangi siraro?”  
\v 8 Wowani rini wu sawewani wunu ri humbwewani Betelehem ko tokwe wu ikowani ya ri sawe, “Ku ini tau kwambu ku ani ka che ma ku wakinehei. E, ku heiwa mwanji ti ma ku ani humbwewa a mendi. Wowa ani okwe ani ini rini ni a lotu wo.”   
\p
\v 9 Wowani wunu king apukolaka ri mwanji ti wu mendisini ya wu i. Wondawani ka isangi imbihumbwa nika sukwa mapwa tokwe wu heiro o isangi to ai mwaseni ini o che tukuyandau aka tuwo tenge naha ki ya da.  
\v 10 Wosiwani o isangi ni wu heikoni sembe wuhi ti kipe naha ya i.  
\v 11 Ete wosini o aka ki wu raruni wu heiwani o che ri nuwai Mariya ga ya da. Wondawani, wu opulisini seke wuhi ti wu ombungwesini o che ni ya lotu wo. Wosini bokis wuhi ti wu tukwasini ele mwaꞌambwe kipe naha ya rini wu ha, gol, kuwa chele hiki saindau paura ti, e, kuwa chele mwaꞌambwe hi foti, sanda.  
\v 12 Wosini wu tukuyandawani Gotri niliki tukuki tiki autangi mwanji wunu hani ya sawe, “Apa Herot tambwa ku ai i kei.” Ete wowani nurumbu numbo ba fotiki wui ko tokwe ya wu i.   
\s1 Josep ga ri che humwe ga Isip ko tokwe wu iro  
\p
\v 13 Wu isiwani Apukolaka i ensel fo tani Josep ni tukuki tiki ya rini sawe, “Ma saini mi che humwe rani Isip ko laka tokwe akini i. Wosini Isip ko laka tiki ya ma ete dawa mwanji fo mini a sawewa pwe mi bwe ta. Hinde wowani, Herot o hurahama che ni wakineheisini o rini yeni si ki ri hambwandau.”  
\v 14 O hinga nawani Josep saini ri che humwe rani Isip ko tokwe niliki ya ete wu i.  
\v 15 Wu isini Isip ko tiki ete wu da dani Herot haro gisi tiki ya wu ambwe. O sumbu hinga siraro ti, ka Apukolaka i mwanji bwarakarandaro hima ri takisopo tiki bwaro mwanji hingambwa mwe naha siraro. Ka hinga ri sawero, “Hurahama che ahi Isip ko tiki o da. Wosiwani rini ani uchawani taro.”   
\s1 Herot sawewani che miyafo naha yeni wu sindaro.  
\p
\v 16 Dani ini Herot hambwahiro, kale nika sukwa mapwa tokwe dau hambwandau hima le rini gamboro. O keke sembe rihi ti enge omwesika ya rini a. Ete wokoni hima fwele ri humbwewani Betelehem ko ga o ko ni takaisini dau ko ele ga tinda ya wu i. Wu ini hurahama che asama fisi diki nambwe ele che hinga tinda ete ya wu yeni si. O sumbu hinga Herot wosiro ti, kale hambwandau himako rini sawero mwanji tini ri ai kilisini asama fisi ni diki nambwe che leni wu ye ki ri sawero.  
\v 17 Ka sumbu hinga ti, Gotri mwanji bwarakarandaro hima, Jeremaiya, to sawero hingambwa siraro. Ka hinga ri sawero.   
\q1
\v 18 “Wu mendiwani Rama ko tiki ata fo gindani au laka ya ichakanda. Resel to ele ti che le keke ya ti ichakanda.  
\q1 Wondawani ele himiyama hurahama ti sembe hinde tini wu wahapi kumbwa. Hinde wowani, kale ti che tini ga da nambwe.”   
\s1 Josep ga ri che humwe ga wu ai taro.  
\p
\v 19-20 Wosiwani dani ini Herot ya ha. Ete wosiwani Isip ko tiki Apukolaka i ensel Josep tambwa tukuki tiki tani ya rini sawe, “Ma saini o che ri nuwai ga ma fini rani Isurel ko tokwe ai i. Ka che ni yeni si ki hambwandaro hima le hahiro.”  
\v 21 Ete wowani Josep ri saini ri che humwe ga Isurel ko tokwe ya wu ai i.   
\p
\v 22 Wu ini ya ri mendi, Akeleyas to ri yapai Herot i wa tiki Jutiya lei King apukolaka ri etiro ti. O keke Josep o mapwa ki ri i kinani ya ri aki. Wowani tukuki fotiki Gotri Josep ni sawewani Galili mapwa tokwe ya ri i.  
\v 23 Ri ini ko fotiki ya ri liti. O ko hi ti, Nasaret. Woro o sumbu hinga sukwaro ti, Gotri mwanji bwarakarandaro hima lei mwanji hingambwa mwe naha siraro. Wunu ete sawero: “Wunu apa Nasaret pe hima hinga ya rini wu uchakonda.”   
\c 3  
\s1 Uku yasindau hima ri, Jon, Gotri mwanji bwaro  
\r Mk 1:2-8; Lu 3:1-18; Jo 1:19-28  
\p
\v 1 Ka gisi ki uku yasindau hima, Jon, ya ri sukwa. Wosini Jutiya mapwa ki dau hima da nambwe michi tiki ri dasini ele kipe himiyama hurahama leni Gotri mwanji ti ya wunu ri bwanda.  
\v 2 Wondani ka hinga ya wunu ri sawe, “Kunu kapwa sumbu kuhi ti gumwa ma ku si. Hewen ki da kwambu ti tani takaihiro.”  
\v 3 Imbihumbwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima ri, Aisaiya, to Jon ni ka hinga ri sawero,  
\q1 “Hima da nambwe michi ki hima fori ri takisopo ki ri uchani ka hinga o ri sawenda, ‘Apukolaka ri numbo ma ku nambusini ri ino numbo rihi ti ma ku norukwe.” ’   
\p
\v 4 Jon kamel kopika tiki wosiro nikaꞌari hime ti ri injisini leti ti himamandemu tiki ri dahapisini omwengape tinga fuku ki dau mwanungwa uku tinga ri andaro.  
\v 5 Ka gisi ki Jerusalem kipe hima le, Jutiya pe hima le, e, Jotan gara ki takaisini dau hima le okwe, wunu tinda Jon tambwa ya wu ta.  
\v 6 Wu tani wui kapwa sumbu amwei wu saweni gumwa wu siwani Jon Jotan gara tiki uku ti ya wunu ri yasi.   
\p
\v 7 Wondawani Jon ri heiwani Farisi hima le, e, Satiyusi hima le uku wunu yasi kinani ya wu ta. Wowani ya wunu ri sawe, “Kunu kapwa hopo to raro che hinga. Namoto kunu sawewani Gotri nomo omwesika kunu hakondau sumbu tini ku hanjaꞌai ki ku hambwandau?  
\v 8 E, kapwa sumbu kuhi mwe naha gumwa ku siro ti nawa, o sumbu kuhi ni chikindau ahirahi mwe kipe ma ku wa.  
\v 9 Kunu inaka kuhi tiki ka hinga apa ku hambwa kei, ‘Epuraham o nui atei.’ O kunu a sawenda! Gotri dele humokuto ni ri sawewa Epuraham i che hinga wu sirano.  
\v 10 Le laka ti me mu tiki o da. E, ahirahi mwe ti kipe wanda nambwe me ti tinda seni hi tiki humbwesiwa uno.   
\p
\v 11 “Kapwa sumbu kuhi ti gumwa ku siro keke uku minde ki o kunu a yasisinda. Woroti hima fori ai gumwa tokwe tano ti, rini ai kwambu tini ri dikikondau. Ani ai hambwa ti kapwacheche naha, rindo ri hambwa ti omwesika naha. Rini kunu ni uku ri yasino ti, o Gotri himamwale ki hi hinga okunda ki kunu ri yasino.  
\v 12 Rini sawol hinga tapa rihi tiki ri torosindau. Wosini witi tikisapu tini ri rani rumbwesini witi mwe ti aka tiki ya ri rawarukonda. Wosini o tikisapu usungwahanda nambwe hi tiki ri tuno.”   
\s1 Jon Jisas ni uku yasiro  
\r Mk 1:9-11; Lu 3:21-22  
\p
\v 13 Ka gisi ki Jisas Galili ri hanjaꞌaisini Jotan gara tokwe ya ri i. Rini Jon uku rini yasi kinani rini tambwa ri iro.  
\v 14 Wowani Jon rini etipesini ya ri sawe, “Hinde wowani ani tambwa mi taro? Uku ti mindo ma ani yasi.”  
\v 15 Ete wowani Jisas mwanji wasa ya rini sawe, “Tambwa mini a sawero hingambwa ma wosi. E, sumbu kipe ti tinda nu chikiwa o kipe naha.” Ete wowani Jon ri mwanji tini ya ri sirina.   
\p
\v 16 Wosini Jisas ni uku yasisiwani metengei ete fwa ri hanjaꞌaisini ya ri sukwa. Wokowani niri ti tuhuwasiwani Jisas ri heiwani Gotri Himamwale ti apwenumwa hinga hangani sikani mwa tenge rihi ki ya liti.  
\v 17 Ete wowani tumwa foti niri we tiki ya uchani sawe, “Dohaꞌa ai che, ani rini keke a wondau. Ani rini keke ani eripendau.”   
\c 4  
\s1 Saiten Jisas ni simiyaneheiro  
\r Mk 1:12-13; Lu 4:1-13  
\p
\v 1 Wosiwani ka gisi ki Saiten rini simiyanehei kinani Gotri Himamwale Jisas ni humbwewani hima da nambwe michi tiki ya ri i.  
\v 2 Wosini Jisas ahirahi nambwe 40 gisi hinga ya ri da. Ete ri da dawani iche tinga ya rini ha.  
\v 3 Iche tinga ri handawani rini simiyaneheino hima fori rini tambwa tani ya ri sawe, “E, mini Gotri Che naha nawa, dohaꞌa humokuto mi sawewa sa jamekoni bereti hinga sa sira.”  
\v 4 Ete wowani Jisas mwanji wasa rini hani ka hinga ya ri sawe, “Gotri mwanji ka hinga sawero, ‘Bereti to hima lei himamwale hinde apa okula kumbwa. Mina. Gotri takisopo tiki sukwandau mwanji tumbwa hima lei himamwale okulano.” ’   
\p
\v 5 O hinga ri nawani Saiten Jerusalem ko tokwe rini raꞌaini rakauni Gotri aka laka tuwo kaumbwa naha ya rini esi.  
\v 6 Wosini ya rini sawe, “E, mini Gotri Che naha nawa, ma chunani rai. Gotri mwanji ete sawero: ‘Apa Gotri ri ensel leni sawewa wu tani humokuto foti seke mini yehekuno keke wui tapa tenge tiki mini wu lisisini o mini rakaikonda.” ’  
\v 7 Wowani Jisas ya rini sawe, “Gotri mwanji kumbwa ka hinga ai sawesinda, ‘Mini apa Apukolaka, mi Gotri, ni simiyanehei kei.” ’   
\p
\v 8 Ete ri nawani Saiten Jisas ni ai ra ra kimba hime laka fotiki ya rini rakau. Rakausini Saiten Jisas ni nuwe pe ele ko kwambu hinga tinda ete, e, ele wui mwaꞌambwe kipe naha hinga tinda ete ya rini mekusi.  
\v 9 Wosini Jisas ni ya ri sawe, “E, mi ombungweni mi opulisini ani ni lotu mi wowa, apa delehaꞌa mwaꞌambwe hinga tinda ete o mini ani hakonda.”  
\v 10 Ete wowani Jisas ga rini sawe, “Saiten, ma akini i! Gotri mwanji ete sawero, ‘Apukolaka, mi Gotri, tunumbwa ma lotu wo. Apukolaka ri tau naha tunumbwa ma randa.” ’   
\p
\v 11 O hinga ri sawewani Saiten rini andosini ya i. Wowani ensel fwele tani Jisas ni ya wu okula.   
\s1 Jisas metengei naha tau ti Galili ko tiki rasairo  
\r Mk 1:14-15; Lu 4:14-15  
\p
\v 12 Wosiwanumbwa Jisas mendiwani Jon kalapus tiki ya rini rawaru. Wosiwani Galili mapwa tokwe ya ri i.  
\v 13 Wosini Nasaret ko ri hanjaꞌaisini ri ai ini Kapaneyam ko tiki ya ri da. Kapaneyam ko ti, Sepulan lei nuwe ambwe ga Nafatalai lei nuwe ambwe ga o wui nuwe nindo tiki dau fwa gamba tiki dau.  
\v 14 Ka sumbu sukwaro ti, imbihumbwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima ri, Aisaiya, bwaro mwanji hingambwa mwe naha siraro. Rini ete sawero,   
\q1
\v 15 “Sepulan mapwa, Nafatalai mapwa, fwanjuwei tokwe indau numbo, e, Jotan gara indau kachi tokwe, ele mapwa ki dau Galili kipe hima kupu ba fwele.   
\q1
\v 16 Wunu hundu tiki wu dau ti, hi omwesika okundau ti, wu heiro. Ele himiyama hurahama wunu nurungundume naha ki wu dau ti, apa lindana ti wunu ki sirahiro.”   
\p
\v 17 Ka gisi naha ki Jisas ri tau ri rasaini Gotri mwanji ti ri bwani ya ri sawe, “Kapwa sumbu kuhi gumwa ma ku si. Hewen pe kwambu ti tani takaihiro.”   
\s1 Jisas hima opuriꞌopuri ni uchawani rini wu sirinaro  
\r Mk 1:16-20; Lu 5:1-11  
\p
\v 18 Wosini Jisas Galili fwa gamba tiki eti eti ini heiwani Saimon, ri hi fori, Pita, ri analongo Anduru ga tukwa fwa we tiki ya fi humbwenda. Tukwa fi humbweni omwe torondau sumbu ti o fi ya tau.  
\v 19 Wondawani Jisas ya fini sawe, “Ma ki tani ani sirina. Wowa apa kini ani ondiyawa hima ani tambwa ki rata.”  
\v 20 Wowani metengei ete tukwa fi andosini Jisas ni fi sirinani ya fi i.   
\p
\v 21 Biya hinga ri ini ri heiwani analongo fopi, Jemis hima pi Jon, fi yapai Sepeti ga kanu we tiki tukwa ya wu wonorukwenda. Wondawani Jisas ya fini ucha.  
\v 22 Ete wowani metengei ete fi yapai kanu we tiki fi andosini rini sirinani ya fi i.   
\s1 Jisas mwanji bwasini himiyama hurahama miyafo kipe wosiro  
\r Lu 6:17-19  
\p
\v 23 Jisas kale Galili ko hinga tinda ri ini, himiyama hurahama leni wui lotu wo aka tiki ya wunu ondiyakandiyanda. Wondani Jisas Gotri kwambu hima i sembe aulino mwanji kipe naha ni ri bwandani, kale himiyama hurahama ele wui hahungo hinga tinda ete, e, ele wui kapwa tape hinga tinda ete kipe ya ri ai wunu ri wosinda.  
\v 24 Jisas ri wosindaro ele sumbu hinga Siriya mapwa laka hinga tinda ete ichiꞌuchawani ya wu mendi. Ete wokoni ele ba fo ba fo hahungo mendindau hima le, seke kapwa tapa kapwa hima le, talihapa dinga ba hima le, seke tapa rikirikinandau hima le, e, himamwale kapwa tinga dau hima le, rini tambwa wunu ratawani kipe ya wunu ri wosinda.  
\v 25 Wondawani kale himiyama hurahama miyafo naha Galili mapwa pe, Dekapolis mapwa tokwe pe, Jerusalem pe, Jutiya mapwa pe, e, Jotan o kachi mapwa tokwe pe, tinda wu tani ya rini wu sirina.   
\c 5  
\s1 Jisas Gotri mwanji kimba tiki bwaro  
\p
\v 1 Ete wowani Jisas ka himiyama hurahama miyafo naha ri heifuni kimbache foriki ya ri rau. Ri rau ri lilindawani ri himache le rini tambwa ya wu ta.  
\v 2 Wowani Jisas ri ondiyakandiyani mwanji ya wunu ri sawe.   
\s1 Jisas, hima le eripeꞌaripe ki sawero  
\r Lu 6:20-23  
\p
\v 3 “Hima fwele wunjenga ete wu hambwawa, wunu Gotri miyaningisopo ki wunu chikinda nambwe. Wowa sa wu eripeꞌaripe. Hinde wowani, hewen pe kwambu o wuhi.   
\p
\v 4 “Ichakandau hima le, wunu sa wu eripeꞌaripe. Hinde wowani, Gotri wunu okulawa sembe wuhi o wunu wahapikonda.   
\p
\v 5 “Hima waha hima le, wunu sa eripeꞌaripe. Hinde wowani, ichakai Gotri seke wange o ya wu sirinakonda.   
\p
\v 6 “Sumbu kipe keke iche tinga wunu handau himako sa wu eripeꞌaripe. Hinde wowani, ichai Gotri wunu hawa o wunu talekonda.   
\p
\v 7 “Hima le keke wondau hima le sa wu eripeꞌaripe. Hinde wowani, ichai Gotri hima keke wondau sumbu wasa o wunu hakonda.   
\p
\v 8 “Sembe wuhi ti fwa hinga halayasindau hima le, wunu sa wu eripeꞌaripe. Hinde wowani, ichai Gotri o wu heikonda.   
\p
\v 9 “Ele hima anayewani alase ki raindau hima le, wunu sa wu eripeꞌaripe. Hinde wowani, ichai Gotri ri che o wunu nakonda.   
\p
\v 10 “Ele hima sumbu kipe wu sirinandawani hima ba fwele nomo wunu handau le, wunu sa wu eripeꞌaripe. Hinde wowani, hewen pe kwambu ti o wuhi.   
\p
\v 11 “E, sembe ani ni ku haro keke hima ba fwele kapwa sumbu kunu wu woni kapwa mwanji ti kunu wu bwani nimba kunu gambowa, kunu ma nimba ku eripeꞌaripe.  
\v 12 Kunu sembe kuhi ti ma ku eripeꞌaripenda. Mwaꞌambwe kipe naha ti hewen ko tiki o dani kunu nikisinda. Woro o hingambwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima le wunu okwe nomo wu raro.   
\s1 Sembe haro hima le soliwo au hinga tandani hi hinga okundau  
\r Mk 9:50; Lu 14:34-35  
\p
\v 13 “Kunu dohaꞌa nuwe ki dau hima lei nindo tiki soliwo hinga ku dau. E, ka soliwo au anda nambwe nawa hinde hinga apa nu wowa au ai ano? Ka soliwo tapa hinga ti, tau nambwe nimba dano. O keke hima le diyahani wu humbweꞌisini seke ki wu yititahumu sindau.   
\p
\v 14 “Kunu do nuwe ki dau hima i nindo tiki hi okundau hinga ku dau. E, ko laka foti kimba laka dau mwangi tiki dawa, o apa hinde yani kumbwa.  
\v 15 Hinde na hima to lamu okusini hungwe tako tiki lisino? Mina. Wu okusini tei tenge tiki owesiwa ele aka we tiki dau hima hinga tinda hi ti wu heino.  
\v 16 O hinga ku wowa hi kuhi ti kale biya himiyama hurahama i miyaningisopo tiki sa okundawa, o kui sumbu kipe ti sa wu hei. Wondawa kui Yapai hewen ko tiki dau, ri hi tunumbwa ya sa wu rasainda.   
\s1 Gotri chengi ki dau lo mwanji  
\p
\v 17 “Kunu apa ka hinga hambwa kei, ani Gotri chengi ki dau Moses kaisiro Gotri lo mwanji tinga Gotri mwanji bwarakarandaro hima i mwanji tinga a humbu ki a taro. Woro mina. Ani o tini a humbu ki a ta nambwe. Ani ele mwanji ni tinda ani ai chiki ki a taro.  
\v 18 Mwe naha ki kunu a sawendau. Do niri ga do nuwe ga humbuno gisi sukwakonda. Woro, apa Gotri chengi ki dau Gotri lo mwanji kairo himikiche fori hinde humbu kumbwa. Gotri chengi ki dau lo mwanji sawesindau sumbu ti tinda ete mwe naha sirakonda.  
\v 19 E, hima fori Gotri lo mwanjiche fori ri toroni gumwa tokwe ri humbweꞌisini ri sumbu ni hima fweleni o hingambwa wu wo ki ri mekuwa ori hima hewen ko tiki ri hi ti kapwacheche. E, hima forito Gotri lo mwanji tini sirinandani ele himiyama hurahama leni norukweni ri ondiyakandiyandawa, rini hewen ko tiki hi rihi ti apukolaka.  
\v 20 Mwe naha ki kunu a sawendau. E, kui sumbu kipe ti, kale Gotri lo mwanji hambwandau himako ga Farisi himako ga wui sumbu kipe tini Gotri miyaningisopo ki wunu ku diki nambwe nawa, apa ka Gotri kwambu tinga dau ko tiki hinde ku raru kumbwa.   
\s1 Mwanji norukwe bomo  
\r Lu 12:57-59  
\p
\v 21 “Kunu ku mendiro, kui atei hima tororo mwanji kati: ‘Apa hima fo yeni si kei. E, hima fori saini hima foni yeni siwa ori hima ni kotimwono.’  
\v 22 Woro o tini kunu a sawendau: Hima fori ri hiparakambwe foni sembe enge awa rini koti wo ki sa i. Hima fori ri hiparakambwe ni saweholiyawa rini kanisol apukolaka tambwa sa i. E, hima fori ete sawewa, ‘Mini ambwatinambwati naha.’, wowa rini hi laka ki ri raino.   
\p
\v 23 “E, mi anguꞌomwe ti humokuto tei tokwe mi ratawa, mi hiparakambwe fori mini omwemendindau ti, ma hambwasini pwe.  
\v 24 O nomo mini ki ete dawa ele anguꞌomwe humokuto tei mu tiki ma andosini, ma ini mi hiparakambwe ga ma ki wonorukwesini ai tani pwe, mi anguꞌomwe ti Gotri ni bwe ha.   
\p
\v 25 “E, hima fori mini kotimwo ki numbo tiki funda ki indawa rini ga metengei ete ma ki wonorukwe. Foki apa koti mendindau hima laka i tapa tenge tiki o mini ri owekonda. Wowa o hima laka ga apa apungwandai kicha hima ri tapa tenge tiki o mini ri owekonda. Ete wowa apungwandai kicha hima ga kalapus we tiki mini rawarukonda.  
\v 26 Mwe naha ki mini a sawendau. Kalapus mi iwa kapwa sumbu mi woro ya tinda ete mi chiki nambwe nawa apa kalapus ti hinde mini andosi kumbwa.   
\s1 Anahopwesini walambe sumbu ai wondau sumbu  
\p
\v 27 “Kunu, imbihumbwa kate sawero ku mendiro: ‘Apa anahopwero sumbu ni kapwa sumbu ai wo kei.’  
\v 28 Woroti ando ka hinga kunu a sawendau. E, hima fori ri miya ti humwe fotini ri heini ete ri okokonandawa, ori hima ri inaka tiki anahopwendau sumbu tini walambe ri wohiro.   
\p
\v 29 “E, tapa mama tokwe pe miya mihi to mini matinani raꞌaini kapwa sumbu wowa, ma ongorini humbweꞌi. O hinga mi wowa mini kipe mi dano. Minambwe nawa, o miya kapwa mihi keke hi tiki mini rawaino.  
\v 30 E, tapa mama mihi to mini matinawani kapwa sumbu mi woni mi hichakowa o tapa mama ma takutoni humbweꞌi. O hinga mi wowa mini kipe mi dano. Minambwe nawa, o tapa kapwa mihi keke hi tiki mini rawaino.   
\s1 Humwe humbundau sumbu  
\r Mt 19:9; Mk 10:11-12; Lu 16:18  
\p
\v 31 “Imbihumbwa ka hinga sawero: ‘E, hima fori ri humwe ri humbu kinawa, anahopwesini ai humbundau chengi ti sa tini ha.’  
\v 32 Woro o tini kunu a sawendau. E, hima fori, ri humwe hima fonga kapwa sumbu fo ti wo nambwe, nindumwasari tini ri humbuwa ti ini hima foriki ti ai torowa, ti hurache tini humburo keke anahopwendau sumbu tini walambe ti wosindau. E, hima fori imbihumbwa hima fo diyahani ri andosiro humwe tini ri hopwewa, o rini anahopwendau sumbu tini walambe ai ri wondau.   
\s1 Kari kau mwe naha nandau sumbu.  
\p
\v 33 “Atei hima torosiro mwanji fo ku mendiro ti ka hinga: ‘Apa nimba gamboni kari kau mwe naha na kei. E, kari kau mwe naha mi nani sumbu foti mi wo kinawa, Apukolaka i miyaningisopo tiki mwe naha ma ete wo.’  
\v 34 Woro o tini kunu a sawendau. Apa kari kau mwe naha na kei. Minambwe naha kunu a nasindau. Apa hewen pe mwaꞌambwe fotini kui mwanji okula ki ku ucha kei. Hinde wowani, hewen oti Gotri ko.  
\v 35 Apa nuwe pe mwaꞌambwe fotini kui mwanji okula ki ku ucha kei. Hinde wowani, nuwe oti Gotri seke yitindau. Apa Jerusalem ko hi tini kunu okula ki ku ucha kei. Hinde wowani, Jerusalem ko oti King Apukolaka i ko laka.  
\v 36 E, apa mi mwa tini mwanji mini okula ki ucha kei. Hinde wowani, apa mwa kopika mihi foti mi wosiwa wamwaꞌa ke hinga hinde sira kumbwa.  
\v 37 ‘Ei’ gambwa ‘Mina’ gambwa ma ku sawenda. Ori yakito. Kale inakahambwa mwanji ku sawendau ti Saiten ki sukwandau.   
\s1 Kapwa sumbu wasa ai wosindau sumbu  
\r Lu 6:29-30  
\p
\v 38 “Injelembwa ka hinga wu sawero ti ku mendiro: ‘E, hima fori mi miya ti ongoriwa, mini okwe wasa ma rini ongori. E, hima fori mi fu ti ri yetupuwa, mini okwe ri fu ti wasa ma rini yetupu.’  
\v 39 Woro o tini kunu a sawendau. Apa kapwa sumbu woro hima ni wasa ai wo kei. Minambwe naha. E, hima fori warama tiki mini ri yetapewa, warama angi tokwe ma tinda rini hasiwa sa mini yetape.  
\v 40 Hima fori mini kotimwoni ki pe siyoti mihi ti ri raꞌai kinawa, heiye pe siyoti okwe ma tinda ete rini ha.  
\v 41 E, hima fori mini amayiti amayitini numbo fai tiki ki i ki mini ekichasiwa mini ga mi ai rini ra ra numbo hime tiki ma ki i.  
\v 42 E, hima fori mwaꞌambwe keke mini ri siliwa, ma rini ha. E, hima fori mini ki mwaꞌambwe fwele nimba ri raꞌai kinawa, apa gumwa rini si kei.   
\s1 Omwemendinda hima leni okokonandau sumbu  
\r Lu 6:27-28, 32-36  
\p
\v 43 “Kunu imbihumbwa ku mendiwani ete sawero ti: ‘Mini mi hima sopu ni ma okokona. Wosini o mini omwemendindau hima ni sembe kapwa ma rini hambwa.’  
\v 44 Woroti ete o kunu a sawenda. Kunu ele kunu omwemendindau hima leni ma ku okokonasini wunu keke Gotri ni ma ku uchahambwawa Gotri ele kapwa sumbu kunu ni wosindau hima leni sa wunu okula.  
\v 45 O hinga ku wosiwa kunu hewen ko tiki dau kui Yapai ri che hinga ku dano. Kui Yapai Gotri rini tapwaki nika ti ele kapwa hima le keke ri wosini, e, hima kipe le keke okwe ri wosiwani sukwanda. Wosini mwa ti o hingambwa ele sumbu kipe wosindau hima le keke, e, kapwa sumbu wosindau hima le keke funda ete ri wosiwani sikandau.  
\v 46 E, kunu ele kunu okokonandau hima lembwa ku okokonawa bwele mwaꞌambwe wasa hinga tini Gotri kunu hano? Takisi ya torondau hima le okwe wunu o hingambwa wu wosindau.  
\v 47 Kunu kui hiparakambwe lenga ku anaweseꞌawa ele biya hima ba fweleni bwele sumbu hinga ki wunu ku dikino? Hinde wowani, kale biya hima ba fwele okwe o hingambwa wu wosindau.  
\v 48 Kunu kipe naha kumbwa ma funda ete ku da, ka kui Yapai hewen ko tiki kipe naha kumbwa ri dau hinga.   
\c 6  
\s1 Hima okulandau sumbu  
\p
\v 1 “Kunu hambwafwaꞌai, apa sumbu kipe kuhi ti wui miyaningisopo ki hima kunu hei kinani ku wosinda kei. E, o sumbu hinga ku wosiwa apa kui Yapai hewen ko ki ri dau ti, mwaꞌambwe wasa hinde kunu ha kumbwa.   
\p
\v 2 “Mwaꞌambwe ti bwarichape hima ni ku ha kinawa, apa hambangini ti hima i miyaningisopo tiki wuichi wuichi mwaꞌambwe raꞌai ku ha kei. Kunu apa kale hima lotu wondau aka ki, e, numbo ki wu raruni hi wuhi tini wu rasai ki nimba gamboni wu wondau sumbu hinga ku wo kei. Mwe naha ki kunu a sawendau. Hima le hi wuhi wu rasairo keke wunu sumbu wasa wuhi wu torohiro.  
\v 3 Ele bwarichape hima fweleni mi okula kinawa, apa tapa usanji mihi ti tapa mama wosindau sumbu kipe tini heini hi rasai kei.  
\v 4 O hinga mi wosiwa apa ele hima okulandau sumbu mihi ti yanisini dawa mi Yapai wanisini dau mwaꞌambwe ele ni amwei ri heini mwaꞌambwe wasa o mini hakonda.   
\s1 Gotri ni uchahambwandau sumbu  
\r Lu 11:2-4  
\p
\v 5 “Gotri ni ku uchahambwa kinawa kunu apa nimba gambondau himako le wosindau hinga ku wosi kei. Wunu hima leto wunu hei ki lotu wondau aka laka ki, e, numbo laka gamba tiki saini wu etisini Apukolaka ni uchahambwandau hinga wu uchahambwandau tini wu okokonandau. Mwe naha ki kunu a sawendau. Wunu wu wosindaro sumbu wasa wuhi wu tororo.  
\v 6 Woroti, Apukolaka ni mi uchahambwa kinawa, mi tukuyandau aka tipa mihi ki ma raruni aka ti mi ai dimisini mi Yapai yanisini dau tini ma rini uchahambwa. Wowa Yapai mihi, ele wanisini dau mwaꞌambwe hinga tinda ri heindau ki, mwaꞌambwe wasa o ai mini hakonda.   
\p
\v 7 “Apukolaka ni ku uchahambwa kinawa, apa sembe ha nambwe hima ba fweleto mwanji miyafo Gotri ni bwandau hinga ku bwanda kei. Wunu ka hinga wu hambwandau, mwanji miyafo wu bwawa Gotri apa o wunu mendikonda.  
\v 8 Kunu apa wui sumbu tini ku sirina kei. Hinde wowani, kui Yapai ni ku ucha nambwe ku dawani rini ele mwaꞌambwe ku heifundau ti rini metengei hambwasindau.   
\p
\v 9 “Ka hinga ma ku uchahambwa:  
\q1 Nui yapai Apukolaka, mini hewen ko tiki mi dau, hi mihi ti kipe naha tumbwa ya sa wu rasainda.   
\q1
\v 10 Kwambu mihi sa tani sa nunu aulinda.  
\q1 Wosiwa mi okokona tumbwa hewen ko tiki wu sirinandau sumbu hinga nunu do nuwe ki o hingambwa nu sirinanda.   
\q1
\v 11 Apa ahirahi ti do gisi ki nu ano hinga ma nunu ha.   
\q1
\v 12 Kapwa sumbu nuhi ti ma rani rumbwe, kale hima kapwa sumbu nunu wosiwani nu rani nu humbwero hinga.   
\q1
\v 13 Apa simiyanehei sumbu hinga ki nunu raꞌai kei. Saiten tapa tenge ki nu dano keke ma nunu leningimbani rata.  
\q1 Kwambu laka mihi tinga hi laka mihi tinga mihi kumbwa sa ete da ete da. Mwe naha.   
\p
\v 14 “Ma ku mendi. E, kunu ele biya himiyama hurahama kapwa sumbu wuhi ti ku rani ku rumbwewa, kui Yapai, hewen ko ki dau ti, rini okwe kui kapwa sumbu ti o ri rani rumbwekonda.  
\v 15 E, kunu ele himiyama hurahama lei kapwa sumbu ku rani ku rumbwe nambwe ti nawa, apa kui Yapai, hewen ko ki ri dau, ti okwe kapwa sumbu kuhi ti hinde rani ri rumbwe kumbwa.   
\s1 Ahirahi hakindau sumbu  
\p
\v 16 “Wosini ahirahi ti Gotri ku hambwa ki ku haki kinawa apa miyaningisopo kuhi ti nimba gambondau hima lei sumbu hinga ku rata kei. Wunu wu hakini kapwa miya naha wu sirandau. O hinga wu wosiwa ele himiyama hurahama ka hinga wunu hambwa ki, dele bai hima ahirahi hakindau. Mwe naha ki kunu a sawendau. Wunu o sumbu wasa wuhi ti wu tororo.  
\v 17 Woroti, mini ahirahi ti mi haki kinawa, weli ti mi toroni mwa simba mihi tiki ma hindini uku ti miyaningisopo mihi ma yoko.  
\v 18 Wosiwa ele hima ahirahi mi hakindau sumbu hinga hinde apa wu hambwa kumbwa. Mi Yapai yanisini dau tombwa o tini ri hambwandau. O keke mi Yapai ele yanisindau mwaꞌambwe tinda ri heindau ti, wasa o mini hakonda.   
\s1 Ya mwaꞌambwe waundau sumbu  
\r Lu 12:33-34  
\p
\v 19 “Kunu apa mwaꞌambwe kipe naha kuhi le do nuwe ki ku waunda kei. Dohaꞌa nuwe ki dau owechehopoche le ele mwaꞌambwe ni wu andawa mwaꞌambwe fwele se ya yekonda. Wondawani hili yandau hima le okwe aka ti setapweningisini raruni mwaꞌambwe le hili wu yandau.  
\v 20 O hinga ti keke mwaꞌambwe kipe kuhi ti hewen ko kipe sumbu ni ku sirinani ma ku wo. O hinga ku wowa hewen ko ki mwaꞌambwe kipe ni ku waundau. Hewen ko tiki, owechehopoche le andau sumbu ti, se yendau sumbu ti, e, hili yandau sumbu ti, ele sumbu hinga ti da nambwe.  
\v 21 Mwaꞌambwe kipe mihi dau ko tiki inaka mihi okwe o ko ki dau.   
\s1 Tape tini olohoisakandau miya  
\r Lu 11:34-36  
\p
\v 22 “Miya nuhi ti lamu hinga. E, Miya mihi ti kipe naha ete dawa tape mihi ti tinda lindana sindau hinga.  
\v 23 E, miya mihi ti sawa, tape mihi ti mini hundu sindau hinga. O hinga keke sembe mihi ki dau hi ti oku nambwe nawa hundu ti omwesika naha.   
\s1 Hima fori hacha ba fisi ki tau hinde ri ra kumbwa  
\r Lu 16:13  
\p
\v 24 “Hima fori hacha fisi ki tau ti hinde ri ra kumbwa. Apa o hinga ti forini sembe amwaka ri ani fori keke ri wono. Wosini forini sirinakoni apa forini gumwa sino. Kunu apa Gotri numbo tinga ya mwaꞌambwe tandau numbo tinga fisi ku sirina kei.   
\s1 Inaka tenge miyafo hambwandau sumbu  
\r Lu 12:22-31  
\p
\v 25 “O keke ka kunu a sawenda, kunu apa kui sembe tupu keke inaka bongo miyafo ku hambwani ete sawe kei, ‘Apa ahirahi bweleni nu ano? Uku sumbwe bweleni nu ano?’ Wondani apa kui tape ti keke ku hambwani ete ku sawe kei, ‘Ka bwele nikaꞌari ki nu injino?’ O sumbu hinga ti, himamwale kuhi ti ahirahi kekembwa ku woni, e, hima tape kuhi ti nikaꞌari ti kekembwa ku wondau. Woroti, himamwale kuhi ti, ele ahirahi ni dikini tape kuhi ti ele nikaꞌari ni dikindau.  
\v 26 Me pe apwe le ma ku mauni hei. Wunu mwaꞌambwe keke inaka tenge wu hambwanda nambwe. Wunu ahirahi le kisini wu eini wu ratani aka tiki wu waunda nambwe. Kui Yapai hewen ki dau tombwa rindo ahirahi ti wunu ri yakwandau. Woro kunu apwe leni ku dikindau.  
\v 27 Hinde na hima kuhi forito rinjenga ri inaka tiki himamwale rihi tini kamindache ri ai ondiyasiwa gisi huwe hinga ino? Minambwe naha.   
\p
\v 28 “Hinde wowani kunu nikaꞌari mwaꞌambwe ti keke inaka tenge miyafo naha ku hambwandau? Kale rupwa ki dau wariko ma ku hei. Hinde hinga wu sirandau? Wunu tau kwambu wu rani nikaꞌari wu wosinda nambwe.  
\v 29 Woroti ete kunu a sawenda. Imbihumbwa Solomon rini mwaꞌambwe kipe miyafo naha. Woroti rini ka wariko buyani kaꞌapwe kipe naha sirandau hinga tini ri dikisini ri soꞌoi nambwe.  
\v 30 Apa dele fuku ki saindau ki le, icheki sarepi tiki wu yekutosini hi tiki wu humbwewa uno. Woroti, kale nimba dau ki le Gotri to wariko kipe wunu hani nimba wunu ri enependau. O hinga keke kunu dele himiyama hurahama ku dau ti, mwe naha ya ma ku hambwa. Gotri kipe naha o kunu gwarosikonda. Sembe ha sumbu kuhi ti kapwacheche naha.  
\v 31 Kunu apa inaka tenge miyafo naha ku hambwandani ete ku sawe kei, ‘Ka bwele a ni nu ano? Ka uku sumbwe bweleni nu ano?’  
\v 32 Mina. Ele hima ba fweleto ele mwaꞌambwe keke ete wondani ra ki wu hambwandau. Woroti, kui Yapai hewen ko tiki dau to rini ri hambwasindau, ahirahi ku andani nikaꞌari le ku injisini ku dau tini.  
\v 33 Woroti o keke kunu ri sumbu kipe tinga ri kwambu tinga ma ku wakinehei. Wosiwambwa kale mwaꞌambwe kipe Gotri o kunu hakonda.  
\v 34 O hinga ti keke, kunu icheki kipe mwaꞌambwe tini ku hambwa kei. Icheki kipe mwaꞌambwe kuhi ti icheki pwe ku bwe hambwa. O gisi kipe nomo mihi ti, o o gisi ki mi bwe ra.   
\c 7  
\s1 Hima i sumbu tini kilindau sumbu  
\r Lu 6:37-38, 41-42  
\p
\v 1 “Kunu apa hima fwelei sumbu ni kili kei. Foki apa Gotri okwe o kunu kilikonda.  
\v 2 Kale hima i sumbu ni kilindau tapa hinga ti, ichai Gotri okwe o hingambwa o kunu kilikonda. E, kale hima fweleni ku heini ku hambwasini wunu ku wosindau hingambwa ichai Gotri okwe o hingambwa o kunu wosikonda.  
\v 3 Hinde wowani mi hiparakambwe miya tiki mi misini kapwa rungoche fori dau ti mi heindau, woro mindo mi hambwa nambwe, mi miya tiki kapwa rungo laka foti dau ti?  
\v 4 Bwele keke mi hiparakambwe forini ete mi sawendau, ‘Apwai, ani mi miya pe kapwa rungo ti a rani a rawaka ki,’ woroti mini okwe kapwa rungo laka foti mi miya ki o da?  
\v 5 Mini nimba gambo hima. Metengei mi miya tiki dau me rungo laka tini ma rani humbweꞌi. Wosini miya mihi ti norukweni mi hei hei pwe mi hiparakambwe miya pe kapwa rungo ti mi bwe rani rumbwe.   
\p
\v 6 “Apa Gotri okokonandau mwaꞌambwe kipe naha mihi ti asa tini si kei. E, apa soluwara kipe yaso kipe naha mihi le fe tini si kei. Foki apa wu yititambisekoni jamekoni o kunu sekonda.   
\s1 Gotri ni kwambu naha ki uchahambwandau sumbu  
\r Lu 11:9-13  
\p
\v 7 “Kunu Gotri ni mwaꞌambwe keke ma ete ku uchahambwanda. Wowa o mwaꞌambwe Gotri o kunu ri hakonda. Kunu mwaꞌambwe keke ma ete ku wakinda. Wowa ku wakini o ku heikonda. Aka lengenumbo ma ete ku yenda. Wowa Gotri o kunu dungwasikonda.  
\v 8 E, hima fori Gotri ni ete ri uchahambwandau ti, mwaꞌambwe ete ri torondau. Hima fori mwaꞌambwe ti ri hei kinani ete wakindau ti, ori hima o mwaꞌambwe heindau. E, hima fori aka lengenumbo tini ete ri yendau ti, Gotri o aka lengenumbo ti rini dungwasindau.   
\p
\v 9 “E, che fori tani ri yapai ni nakuhopo mwanji rini bwawa, apa ri yapai humokuto tini rini hanoꞌo? Mina.  
\v 10 E, che fori tani ri yapai ni fwaiꞌomwe mwanji rini nawa, apa kapwa hopo tini rini hanoꞌo? O okwe mina.  
\v 11 Kunu, kapwa hima le, kale che kuhi ni mwaꞌambwe kipe naha ti ku handau. O keke ma ku hambwa, hewen ko ki dau Yapai kuhi okwe, rini ni uchahambwandau hima leni mwaꞌambwe kipe naha ti kui che leni ku handau hinga kunu hakonda.   
\p
\v 12 “Kale biya hima ele sumbu kipe kunu ni wo ki ku okokonandau hingambwa kunu okwe o hingambwa ma wunu wo. Moses kaisiro Gotri lo mwanji ga Gotri mwanji bwarakarandaro hima i mwanji okwe wui mwanji mu mwe ti o hingambwa.   
\s1 Himamwale kipe tini torondau numbo cheche  
\r Lu 13:24  
\p
\v 13 “Kunu numbo cheche ki ma ku ini ku raru. Hi tokwe raindau numbo ti omwesika naha, wosini bwanja laka. Himiyama hurahama miyafo naha o numbo ni wu sirinani indau.  
\v 14 Woro, himamwale kipe torondau numbo ti tingiche, wosini tau kwambu naha. Ka numbo tingiche hima funda funda naha tombwa rarundau.   
\s1 Nunu kale mwanji gambondau hima leni ma nu hambwafwaꞌai  
\r Lu 6:43-44; 13:25-27  
\p
\v 15 “Kunu kale Gotri mwanji gamboni bwarakarandau hima leni ma ku hambwafwaꞌai. Wunu omwe tupu tini injisini hima kipe hinga wu gambosini kunu tambwa ele tanda. Woro, sembe we wuhi ti fuku pe kapwa asa hinga.  
\v 16 Wui sumbu ki ahirahi mwe sukwawa kunjenga amwei naha o wunu ku kilikonda. Mondo tuko ti lame chele kapwa kupu ki sirandauꞌu? Wate mwe ti gama ki wandauꞌu? Mina.  
\v 17 Woro hingambwa ele me kipe hinga mwe kipe naha tumbwa wandani, e, me kapwa hinga mwe kapwa naha tumbwa wandau.  
\v 18 E, me kipe ti mwe kapwa hinde apa wa kumbwa. Wowa me kapwa ti mwe kipe hinde apa wa kumbwa.  
\v 19 Ele me, mwe kipe wanda nambwe hinga ti, wu seni wu humbweꞌini wu wausini hi tiki tinda ete wu tundau.  
\v 20 Woro kale nimba gamboni Gotri mwanji bwarakarandau hima lei sumbu ki sukwandau ahirahi tini ku heisinimbwa o hingambwa o wunu ku hambwakonda.   
\p
\v 21 “Kunu himiyama hurahama ka hinga apa ku hambwa kei. Ani ni ‘Apukolaka, Apukolaka,’ uchandau hima le tinda ete hewen ko ki wu raruno. Woro mina. Ai Yapai okokona tini sirinani indau hima tombwa hewen ko ki raruno.  
\v 22 Ka gisi jipe tawa ele himiyama hurahama miyafo ani sawekonda, ‘Apukolaka, Apukolaka, nunu hi mihi tiki Gotri mwanji nu bwandani hi mihi tiki kale himamwale kapwa nu rani nu humbweꞌindani, e, mi hi tukumbwa kale ba fo ba fo sumbu kwambu nu wo nambweꞌe?’  
\v 23 Woro o gisi kumbwa ka hinga wunu a sawekonda, ‘Ani kunu a hikisandau. Kunu kapwa sumbu ku wondaro hima. Ma ku akini i.’   
\s1 Aka kindau sumbu ti fisi  
\r Lu 6:47-49  
\p
\v 24 “E, hima fori ele ai mwanji ni ri mendini ani ni ri sirinandawa ori hima inakahambwa to aka rihi ti humokuto tenge tiki ri kiro hinga.  
\v 25 Wosiwani mwa laka yeni, fwa omwesika taleni, e, ausuwa kwambu naha ki sini o aka hinde apa lendo kumbwa. Hinde wowani, o aka humokuto tenge miyafo nindo tiki ri kiro.  
\v 26 E, hima fori ele ai mwanji ni ri mendini ri sirina nambwe nawa ori hima ambwatinambwati to hapi mwai tenge tiki aka ri kiro hinga.  
\v 27 Wosiwani ausuwa hapa tinga saini mwa laka yeni fwa omwesika talekoni aka o tini ekichakowani metengei ete lendoni walambe naha ete iro.”   
\p
\v 28 Jisas ele mwanji rihi ri bwani ri humbukowani ele himiyama hurahama miyafo naha o mwanji ni wu mendini ete ya wu apapana.  
\v 29 Hinde wowani, rini Gotri lo mwanji hambwandau hima hinga wunu ri ondiyakandiya nambwe. Mina. Rini kwambu torosini randau hima hinga wunu ri ondiyakandiyandaro.   
\c 8  
\s1 Jisas sechi okwe andau hima forini kipe ri wosiro  
\r Mk 1:40-44; Lu 5:12-14  
\p
\v 1 Wosini rini kimba oti ri hanjaꞌaisini ya ri rai. Wowani ele himiyama hurahama miyafo rini sirinani ya wu i.  
\v 2 Wowani sechi okwe andau hima fori tani Jisas mu tiki ri ombungwesini ya ri sawe, “Apukolaka, sembe mihi au mini saiwa mi ani okulawa hahungo ahi sa humbuwa tape kipe naha a sira.”  
\v 3 Wowani Jisas tapa rihi ti dachinani rini haiyesini ya rini sawe, “Sembe ahi ti au ani sainda. Mini kipe ma wosi.” Ete wowani metengei ete sechi okwe rihi ti ete humbuwani ori hima kipe naha ya ri wosi.  
\v 4 Wosiwani Jisas ya ri sawe, “Ma mendisini hambwafwaꞌai. O sumbu mi ini apa hima forini sawe kei. Gotri aka laka ki dau puris hima tambwa ma ini mi tape ti ma rini meku. Wosini Moses kaisiro Gotri lo mwanji sawendau hinga sumbwe dau anguꞌomwe mi torosini kipe ti mini wosiro ti keke Gotri ni ya ma ha. Mi hasiwa ele hima miyafo sa wu hambwa, sechi okwe mihi ti humburo.”   
\s1 Jisas au anaye hima lei wui apukolaka ri tau ra himache ni kipe ri wosiro  
\r Lu 7:1-10  
\p
\v 5 Ete wosini Jisas Kapaneyam ko tiki ri raruwani 100 au anaye hima le wui apukolaka, rini Rom kipe, ri tani mwanji miyafo ki ka hinga ya rini sili,  
\v 6 “Apukolaka, ai tau ra himache fori hahungo omwesika naha ri mendindani aka ki o kaka tukuyanda. Talihapa rihi ti funda dinga ba naha. Wosini amwaka omwesika naha ri mendindau.”  
\v 7 Ete wowani Jisas ga mwanji wasa ya rini sawe, “Ani ini kipe o rini a wosikonda.”  
\v 8 Ete wowani ele au anaye hima lei wui apukolaka rini ga mwanji wasa ka hinga ya ai rini sawe, “Apukolaka ani hima kapwacheche. Ai aka tiki mi sira to sa biya da. Mwanji tini ma nimba sawewa tau ra himache ahi kipe sa wosi.  
\v 9 Hinde wowani, ani okwe hi chele hima ri tako tokwe a dawani rindo ani aulisindau. Dele ai au anaye himache le okwe ai tako tokwe wu dau. E, ai himache forini ete rini a sawewa, ‘Mini ma i,’ wowa rini apa ri i sindau. E, ai himache ba forini ete a sawewa, ‘Mini ma ta,’ wowani rini ya ri tau. E, ai tau ra himache foni ete a sawewa, ‘Mini do tau ma ra,’ wowani o tau ya ri rau.”  
\v 10 Ete wani Jisas o mwanji ni ri mendikoni ya ri apapana. Wokoni ele rini sirinani indau hima leni ya ri sawe, “Mwe naha ki kunu a sawendau. Isurel hima foni ani heiwani dori hima, ri sembe ha sumbu hinga fo da nambwe.   
\p
\v 11 “Woro apa kunu a sawenda. Himiyama hurahama miyafo nika sukwa mapwa tokwe, e, nika rai mapwa tokwe ele wu takonda. Wu tani Epuraham, Aisak, Jekop wunu ga hewen ko tiki wu litini ahirahi o wu akonda.  
\v 12 Woroti, Gotri rihi naro Isurel hima kupu le, sembe ha nambwe leni, ri sawewa hundusindau hoko ki wunu rawarano. Wosiwa ka mapwa ki ichaka omwesika naha ti wu ichakandani, fu wuhi ti wu tangindomunandano.”   
\p
\v 13 Wosini Jisas au anaye hima lei wui apukolaka ori ni ya ri sawe, “Mini ya ma i. Ai okokona ti, mini ki sukwano sumbu ti sembe mi ani haro hinga o sukwakonda.” Wosiwani o ri sawero gisi naha ki ori hima ri tau ra himache kipe ya ete ri wosi.   
\s1 Jisas Pita atako tini kipe wosiro  
\r Mk 1:29-31; Lu 4:38-39  
\p
\v 14 Wosini Jisas Pita i aka tiki ri raruni ri heiwani Pita atako ti hahungondani tape hi ti ya tini sainda.  
\v 15 Wowani Jisas ti tapa ti ya ri toro. Wosiwani o tape hi tini saindaro ti ya humbu. Ete wowani ti saini Jisas ahirahi tini ya ti ratoronda.   
\s1 Jisas himiyama hurahama miyafo ri okulawani kipe wu wosiro  
\r Mk 1:32-34; Lu 4:40-41  
\p
\v 16 Dani ini sunduya ki ele himamwale kapwa dau himiyama hurahama miyafo ni wu rani Jisas tambwa ya wu rata. Wowani mwanji ri sawewani ele himamwale kapwa sira akini ya inda. Wondawani ele hahungo dau hima le kipe ya ri wosi.  
\v 17 O hinga ri wosiro ti, imbihumbwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima ri, Aisaiya, bwaro hinga ya ri chiki. Aisaiya ka hinga ri bwaro: “Rinjenga hahungo nuhi ti ri rani ri raꞌairo.”   
\s1 Hima lei wui okokona ti Jisas ni wu sirina ki.  
\r Lu 9:57-60  
\p
\v 18 Wosini Jisas ri heiwani himiyama hurahama miyafo rini ni haweisiwani ya ri sawe, “Ma, fwanjuwei angi tokwe nu rachi.”  
\v 19 Ete wowani Gotri lo mwanji hambwandau hima fori tani ya rini sawe, “Ondiyakandiyandau hima, ai okokona ti, ele mapwa hinga mi ino ti mini a sirinani funda si i ki.”  
\v 20 Wowani Jisas ga mwanji wasa ya rini sawe, “Dache le wunu nuwe sopu tiki dau. Me pe apwe le wunu woto wuhi tiki wu tukuyandau. Woro dori Hima ri Che to mwa rihi ti mwasakimbe ri rasaisini ri tukuyano michi nambwe.”  
\v 21 Ete wowani himache rihi foringa ya rini sawe, “Apukolaka, mi ani ohounawa ani ini ai yapai ani eini a sisini pwe.”  
\v 22 Ete wowani Jisas ya ri sawe, “Sa biya da. Ani hikisandau hima leto wui nindo tiki haro hima ni sa wu eini si. Woro mini ani ni ma sirinani tawa si i.”   
\s1 Jisas ausuwa laka ni ri sawewani gainaro  
\r Mk 4:36-41; Lu 8:22-25  
\p
\v 23 Wosini Jisas kanu tenge tiki ri rauwani ele ri himache okwe ya rini wu sirinani ya wu rau.  
\v 24 Ete wowani ausuwa laka fwanjuwei o tiki saikowani fwa oti yembekinani ya wunu yewalikonda. Woro Jisas rini tukuyandaro.  
\v 25 Wondawani wu ini rini wu yetelesini ya rini wu sawe, “Apukolaka, mini ma nunu okula. Walambe ya nunu ikondau.”  
\v 26 Wowani ya wunu ri sawe, “Hinde wowani ku akindau? Sembe kuhi Gotri ni ku haro ti kapwacheche naha.” Wosinumbwa ri saini ausuwa tinga fwa o tinga ya ri sawe. Wokowani ausuwa oti humbuwani fwa oti gamweche ai yembekina nambwe.  
\v 27 O hinga ri wosisiwani wunu inaka tenge miyafo naha wu hambwandani ya wu sawe, “Kari hinde na hima hinga ri dasini fwa tinga ausuwa tinga ri sawewani ri mwanji ni sirinani gainaro?”   
\s1 Jisas hima fisi ni himamwale kapwa rani ri rumbwero  
\r Mk 5:1-17; Lu 8:26-37  
\p
\v 28 Wosini Jisas ri ini fwanjuwei angi tokwe Gatara lei nuwe tiki ya ri rachi. Wowani himamwale kapwa dau hima fisi, matimat tiki fi daro ti, fi tani ya rini fi hei. Fini au hima naha. O keke ele himiyama hurahama o numbo wu i kinani ya wu akinda.  
\v 29 Woro findo hapa tinga fi uchani ya fi sawe, “Mini Gotri che, bwele sumbu hinga tini nunu mi wosikondau? Mwanji nunu mi bwano gisi jipe ti wayambwa. Ahaꞌa nimba nunu ni amwaka mi ha kinani mi taroꞌo?”  
\v 30 Wondawani fe miyafo naha apahime hingache wu dani nuwe wu uyanda.  
\v 31 Wowani ele himamwale kapwa to hapa tinga wu uchani Jisas ni ka hinga ya wu sawe, “E, nunu mi rani mi humbwe kinawa, kale biya fe miyafo naha dau ki ma nunu humbwewa nu ini nu raru.”   
\p
\v 32 Wowani ya wunu ri sawe, “Ma ku i.” Ete wowani opi hima fisi wu andosini wu ini ele fe ki ya wu raru. Wowani ele fe hapa tinga wu namani wu ini kapwa kimba tiki wu raini fwanjuwei o ki uku sumbwe ti wu ani ya wu ha.   
\p
\v 33 Ete wowani ele fe aulini dau hima le okwe wu akini wu ini ko laka ki wu raruni ele sumbu hinga sukwaro tini tinda ya wu sawe. Wu sawero bomo foti himamwale kapwa ga daro hima fisi opi ki sukwaro sumbu tini wu sawero.  
\v 34 Ete wowani o ko laka kipe himiyama hurahama le Jisas ni wakini wu tani ya rini wu hei. Wosini mwanji kwambu tiki ya rini wu sawe, kahaꞌa nuwe wuhi ri andosini mapwa fo tokwe ri i kinani.   
\c 9  
\s1 Jisas talihapa dinga ba hima rini kipe ri wosiro  
\r Mk 2:1-12; Lu 5:17-26  
\p
\v 1 Ete wowani Jisas kanu tenge tiki ai ri rauni ri litisini fwanjuwei angi tokwe dau ri ko tokwe ya ri rachi.  
\v 2 Ri rachisiwani talihapa dinga ba hima forini tei tenge tiki rini wu owesini Jisas tambwa ya rini wu rata. Wowani Jisas wui inaka ti ri heiwani rini ni sembe ti wu hasindau. Wosiwani Jisas talihapa dinga ba wosiro hima o rini ya ri sawe, “Ai che, sembe mihi sa wahapisi. Mi kapwa sumbu ti a rani a humbweꞌihiro.”   
\p
\v 3 Ete wowani kale Gotri lo mwanji kipe naha hambwandau hima fwele wui inaka tiki ka hinga ya wu hambwa, “Dori hima Gotri ni saweholiyandau.”   
\p
\v 4 O hinga wu hambwawani Jisas wui inaka ti ri hambwahiro. Wosini ya wunu ri sawe, “Hinde wowani kui inaka ki o inaka kapwa hinga ku hambwandau?  
\v 5 Woro, so mwanji to amwei naha, e, ete a sawewa, ‘Mi kapwa sumbu a rani a humbweꞌihiro,’ wo ete a sawewa, ‘Kipe mi wosini ma saini ya i’?  
\v 6 Dori Hima ri Che kwambu torosini do nuwe pe hima i kapwa sumbu rani humbwendau, o sumbu ni ku hambwa kinani apa sumbu fo kunu a mekukonda.” Jisas o hinga ri sawesini talihapa dinga ba dau hima ori ni ya sawe, “Ma saini mi minatopo toroni mi aka tokwe ya i.”  
\v 7 O hinga ri nawani ri saini ri aka tokwe ya ri i.  
\v 8 Ete wowani kale himiyama hurahama miyafo o tini wu heini wu akikoni ya wu hambwa, Gotri ka kwambu hinga o hima ni haro tini. Wondani Gotri hi tini ya wu rasai.   
\s1 Jisas Matiyu ni ucharo  
\r Mk 2:13-17; Lu 5:27-32  
\p
\v 9 Dani ini Jisas ri ini ri heiwani, hima fori takisi ya torondau aka tiki lininda, hi rihi ti Matiyu. Wowani Jisas ya rini sawe, “Mini ma tani ani sirina.” Ete wowani ri saini ri tani Jisas ni ya ri sirina.   
\p
\v 10 Dani ini Jisas aka we rihi tiki linindani ahirahi ri andawani takisi ya toro hima miyafo naha, e, Gotri lo mwanji hikisandau hima miyafo naha ya wu ta. Wu tani Jisas ga ri himache lenga wu litisini ahirahi ya wu anda.  
\v 11 Wu andawani ele Farisi hima Jisas himache leni wu heini ya wu sawe, “Hinde wowani kui Apukolaka ri ele takisi ya torondau hima, e, Gotri lo mwanji hikisandau hima lenga ahirahi ri andau?”   
\p
\v 12 Wowani Jisas o hinga ri mendini ya ri sawe, “Hahungo mendinda nambwe hima le wunu apa dokita tambwa hinde wu i kumbwa. Mina. Hahungo mendindau hima letombwa apa dokita tambwa ino.  
\v 13 Kunu ma ini Gotri chengi tiki dau ka mwanji ni ma ku hambwanda. Gotri ete sawero: ‘Ani anguꞌomwe ani ni handau sumbu ti a diyaha. Ani hima keke wondau sumbu tini ani okokonandau.’ Ani ele hima kipe ni ucha ki a ta nambwe. Mina. Ani ele kapwa sumbu wondau hima le kekembwa a taro.”   
\s1 Ahirahi hakindau sumbu  
\r Mk 2:18-22; Lu 5:33-39  
\p
\v 14 O gisi hinga ki gisi fo Jon ri himache le Jisas tambwa tani ya rini wu sawe, “Hinde wowani nunu ga ele Farisi hima lenga ahirahi nu hakindawani ele himache mihi to ahirahi hakinda nambwe?”   
\p
\v 15 Wowani Jisas ga ya wunu sawe, “E, hima fori humwe apambwa naha hopwesini ele ri hima kupu lenga ete ri dawa ele hima sembe nomo hinde wu a kumbwa, mina. Woro dani ini ichekaimbwa rini toroningini raꞌaino gisi kumbwa ri hima kupu le ahirahi ti ya wu hakikonda.   
\s1 Jisas sawero, mwanji hukwe ga mwanji ako ga anara hinga  
\p
\v 16 “Hima fori nikaꞌari ako sumbu foti ratasini nikaꞌari simba sopu fotini apa hinde kapa kumbwa. O hinga ri wosiwa, apa o nikaꞌari ako sumbu sopu o tini yekichani kapasiro gamba tokwe ai lefeheno. Wosiwa sopu ti apa omwesika naha.  
\v 17 E, hima fori waini uku ako ti omwe tupu ki wosiro kowe simba tiki apa hinde guto kumbwa. O hinga ri wowa apa waini uku oti sukwa talekoni omwe tupu ki wosiro kowe o tini lefehewa waini uku oti lohohonani sikano. Woro hima fori omwe tupu ki wosiro kowe ako ki waini uku ako gutono ti, apa kipe naha tumbwa ete dano.”   
\s1 Jisas nikaꞌari rihi tini tororo humwe kipe ti wosini hima laka ri che tini ai rasairo  
\r Mk 5:22-43; Lu 8:41-56  
\p
\v 18 Jisas o mwanji ni ete wunu ri sawendawani hi ucha hima laka fori ri tani ri mu tiki ri ombungwesini ya ri sawe, “Ai himiyama che ti apa chumbwa naha kumbwa ete haro. Woroti mi tani tapa mihi ti ti tape tenge tiki ma owewa sa ai tani wanda.”  
\v 19 Wowani Jisas saini ya rini sirinani ya ri i. Rini sirinani iwani Jisas himache le okwe ya fini sirinani ya wu i.   
\p
\v 20 Wondawani humwe foti okwe o ki ya ti da. O humwe akawe ti daro asama ti tapaꞌangi tapaꞌangi ini hatachi fisi ti daro. Woro o humwe to Jisas gumwa tiki takai ti ini Jisas i nikaꞌari tumafu tini ya ti toro.  
\v 21 Hinde wowani, inaka tihi tiki ka hinga ti hambwandaro, “Ani ini tapa ahi ti nikaꞌari tumafu rihi kumbwa ani torowa kipe naha ani wosino.”  
\v 22 O hinga ti hambwasini ti torowani Jisas jamekoni tini heikoni ya tini sawe, “Ai che, sembe nihi sa wahapisini sa da. Sembe ani ni ni haro ti keke apa kipe ti ni wosihiro.” Ete wowani metengei ete o humwe kipe ya ti wosi.   
\p
\v 23 Wosini Jisas o hiꞌucha hima ri aka tokwe ya ri i. Ri ini ri heiwani hima fwele hambangini ti wuichindawani himiyama hurahama fwele wu ichakandani wasamba miyafo naha ya wu wonda.  
\v 24 Wondawani Jisas ya wunu sawe, “Kunu ma akini i. O bai humwe che ha nambwe, nimba tukuyandau.” Ete wowani wunu rini ni ya wu sawehingi.  
\v 25 Wondawani ele himiyama hurahama miyafo ri sawewani wu sirawani, Jisas raruni o humwe chongoche i tapa ri torowani ya ti sai.  
\v 26 Wosiwani o mwanji to ele mapwa laka hinga tinda ete ya chiki.   
\s1 Jisas miya sa hima fisi ga mwanji bwanda nambwe hima ringa kipe ri wosiro  
\p
\v 27 Wosini Jisas o ko ri andosini ya ri i. Wondawani miya sa hima fisi ri gumwa tokwe rini sirinani ini ka hinga ya fi ucha, “Mini Defit i che, sini keke mi woni ma sini okula.”  
\v 28 Ete fi uchandawani aka tiki ya ri raru. Ri raruwani miya sa hima fisi opi rini tambwa ya fi i. Fi ini fi raruwani Jisas ya fini sawe, “Miya kihi ti kipe a wosi kinani sembe ani ni mwe naha ki haroꞌo?” Wowani fini ga ya rini sawe, “Ei, Apukolaka.”  
\v 29 Ete wowani tapa rihi ti miya fihi tiki ri owesini ya ri sawe, “Kini ani ni sembe mwe naha ki haro ti keke miya kihi ti kipe sa kini wosi.”  
\v 30 Wowani miya fihi ti ya fi ripa. Wosiwani Jisas mwanji kwambu fo ka hinga ya fini sawe, “Kini hambwafwaꞌai. Foki apa hima fori mendi ki.”  
\v 31 Worotito fi ini hoko tokwe fi raruni Jisas fini wosiro sumbu o tini ele mapwa hinga tinda ete ya fi saweni inda.   
\p
\v 32 O hinga fi wondawani hima fwele himamwale kapwa dasini takisopo rihi dimisiro hima o rini Jisas tambwa ya wu rata.  
\v 33 Wu ratawani Jisas o himamwale kapwa ni sawewani ya akini i. Wowani o mwanji bwanda nambwe hima ri apa mwanji ya ri bwanda. O hinga ri wosiwani ele himiyama hurahama wu apapanani ka hinga ya wu sawe, “Imbihumbwa ka hinga sumbu Isurel ko tiki sukwa nambwe.”  
\v 34 Ete wowani ele Farisi hima to ka hinga ya wu sawe, “Rini ele himamwale kapwa rani ri humbweꞌindau ti, o himamwale kapwa aulindau hima laka i kwambu torosini ele himamwale kapwa rani ri humbweꞌindau.”   
\s1 Jisas himiyama hurahama le keke ri wondau  
\p
\v 35 Wosini Jisas ele ko laka ga ko cheche ga tinda ete ri ini Kurais tani ele hima i sembe aulino Gotri mwanji ti o wui lotu wo aka tiki wunu ondiyakandiyandani ele wui hahungo ba fo ba fwele kipe ya wunu ri wosinda.  
\v 36 Wondani ele himiyama hurahama miyafo ni ri heini sembe rihi ti wunu keke ya ri wonda. Hinde wowani, sembe wuhi ti nomo miyafo wu andani hahungo miya hinga ya wu siranda. Wunu fe asa, yapai chele nambwe hinga.  
\v 37 Wowani ri himache leni ya ri sawe, “Ahirahi miyafo rupwa tiki otokunasindau. Woroti tau ra himache miyafo nambwe.  
\v 38 O hinga keke o yapai chele tau hima ni ma ku ucha, wowa tau ra hima fwele ri rumbwewa sa wu ini ahirahi tuko oti numbuni sa rini wu wausi.”   
\c 10  
\s1 Jisas himache le tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi hi wuhi  
\r Mk 3:13-19; Lu 6:12-16  
\p
\v 1 Jisas ele ri tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi himache rihi leni ri uchawani rini tambwa wu tawani Gotri kwambu ti ya wunu ri ha. Wosiwa himamwale kapwa rani wu humbwewa ele himiyama hurahama hahungo wuhi ti kipe wunu wosi ki.   
\p
\v 2 Kale ri tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi himache hi wuhi ti kale: Metengei naha ri esiro hima, hi rihi ti, Saimon, hi rihi foti Pita, rini ga ri analongo, Anduru. Wowani Jemis, rini Sepeti che, rini ga ri analongo, Jon.  
\v 3 Ete wowani Filip hima pi Batolomiyu. Wowani Tomas hima pi Matiyu, rini takisi ya torondau hima. Ete wowani Alafiyas i che, Jemis hima pi Tatiyas.  
\v 4 Wowani Saimon, Jutiya ko keke gangambanindau hima fori, rini ga Jutas Isukariyot, Jisas ni miho lei tapa tenge ki haro hima.   
\s1 Jisas ele ri tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi himache rihi leni tau ri haro  
\r Mk 6:7-13; Lu 9:1-5  
\p
\v 5 Jisas ele tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi himache rihi leni ri humbwewani wu ikowani ya wunu ri sawe, “Ku ini ele biya hima ba fwele tambwa apa ku raru kei. E, ku ini apa Sameriya himako wui ko ki ku raru kei. Minambwe naha kunu a nasindau.  
\v 6 Kunu fe che asa che hinga ichiꞌucharo Isurel ri hima kupu le tambwa ma ku ini,  
\v 7 ka mwanji hinga ni ma wunu ku sawe, “Hewen ko kipe Gotri kwambu ti hima i sembe auli kinani tani takaihiro.”  
\v 8 Wondani hahungo dau hima le kipe ku wosini, e, haro hima le ma ku ai rasainda. Ete wondani sechi okwe aro hima le kipe wunu ku wosindani himamwale kapwa dau hima le okwe ma ku sawewa o himamwale kapwa sa sirani sa inda. Hima okula kinani kunu ani haro kwambu ti ya tiki ku ra nambwe. O keke hahungo hima le ma nimba ku rasainda. Apa o ki ya ku toro kei.   
\p
\v 9 “Ku ikoni ya ti kui kowe tiki ku warosini ku raꞌai kei.  
\v 10 Wondani apa barasipeni ti, siyoti fisi, su ti, e, diyandau kumbo ti, apa ku rani i kei. Minambwe naha. Hinde wowani, tau ahi ra ki ino hima ri hima le o rini yakwakonda.   
\p
\v 11 “Ku ini ko laka foꞌo ko che fo ku raruwa norukweni ma ku hei, hinde na hima rito sumbu rihi ga inaka rihi tinga kipe naha. Wowa ori hima ga ya ma ku da. Dani ini o ko ku hanjaꞌaikoni pwe rini ku hanjaꞌaisini ku bwe i.  
\v 12 E, ku ini aka foriki ku raruwa o aka chele hima ni Gotri sembe wahapi rini ha kinani ma rini weseꞌa.  
\v 13 Ete wowa o aka chele hima mwe ri kunu ri ohounawa Gotri sembe wahapi ti mwe naha o wunu ri hakonda. E, kunu ri ohouna nambwe nawa Gotri sembe wahapi ti kunu ki o ai takonda.  
\v 14 E, ko fokipe hima le kunu raꞌaini wui aka tokwe kunu wu rakaruni kui mwanji ti wu mendi nambwe nawa, o ko ki wu dau aka lengu wuhi ku hanjaꞌaisini ku ikoni seke hapi ti ma ku yemburunasini ma funda ete ku i.  
\v 15 Mwe naha ki kunu a sawendau, ichai Gotri ele himiyama hurahama ri mwanji wunu bwano gisi ti tawa Sotom ko ga Gomora ko ga o ko fisi ni Gotri wosiro sumbu kapwacheche hinga, o ko ni wosino sumbu tito omwesika laka fo.   
\s1 Nomo miyafo o sirakonda.  
\r Mk 13:9-13; Lu 21:12-17  
\p
\v 16 “Ma ku mendi, ani fe che asa che hinga kunu a humbwekondau, kapwa asa lei nindo tiki. Woroti kunu walaꞌasa le wu hambwa hambwa wu ichiꞌuchandau hinga o sumbu hingambwa ku torosini ku wosino sumbu ti ma norukweni ku hambwasini pwe ku bwe ra. Wosini apweyilo wahapisini dau sumbu hinga tunumbwa ku sirinani sumbu kipe ma ku wosinda.  
\v 17 Kunu hima leni ma ku hambwafwaꞌainda. Apa kanisol wuhi o kunu kotimwosini lotu wondau aka wuhi tiki kunu rakarusini o kunu tanambwandakonda.  
\v 18 Wondani apa wunu hi ahi tini wu rakai ki o wu hambwakonda. Wosini ele hiꞌucha hima laka lenga king apukolaka le wunu tambwa o kunu raꞌaikonda. O hinga kunu wosisiwa Gotri mwanji ti wunu ga ele hima ba fwelei miyaningisopo tiki o ku bwakonda.  
\v 19 Kunu kotimwo ki wu raꞌaiwa apa ku akini inakambongo ku hambwani ete ku sawe kei, ‘Bwele mwanji tini apa nu bwano?’ O amwa kumbwa ete Gotri ku bwarakarano mwanji ti o kunu sawekonda.  
\v 20 Hinde wowani, kunjenga apa mwanji ti hinde ku bwarakara kumbwa. Mina. Kui Yapai, Gotri, ri Himamwale kipe tito tani inaka kuhi ki rarusini rindo kui takisopo tiki o ri bwakonda.   
\p
\v 21 “Ai hi keke hima fori ri analongo forini kotimwowa hima ba fwele wu tani o rini wu yeni wu sikonda. Yapai fori okwe apa ri che rini o hingambwa o wosikonda. Che le apa wui nuwai yapai ni o hingambwa o wu wosikonda.  
\v 22 Apa ele himiyama hurahama ai hi keke sembe kapwa o kunu hambwakonda. Woroti ai himache fori ani naha ni ete ri hambwandano ti, gisi jipe rihi humbuwa ai Yapai Gotri o rini raꞌaikonda.  
\v 23 E, ko laka foki walambe sumbu kunu wu wosiwa ma ku akini ko laka fo tokwe ma ku i. Mwe naha ki o kunu a sawenda. Tau kuhi ti Isurel ko laka le ku humbu nambwe ete dawa, do Hima ri Che o ri ai takonda.   
\p
\v 24 “Sukul wondau che ri ri tikisa ni dikinda nambwe, e, tau ra himache fori ri hacha ni dikinda nambwe. Mina.  
\v 25 Sukul che ri tikisa rihi hambwandau hinga ri hambwawa oti kipe naha. Woro, tau ra himache o hingambwa, ri hacha rini hinga etiwa oti kipe naha. Aka chele hima mwe ri, ani ni Saiten hi tiki ani wu uchasindau. Woro hingambwa apa o aka kumbwa ani ga dau hima leni kapwa hi naha ki kunu uchasikondau.   
\s1 Hima le Gotri numbwa mwe naha ki sa wu aki  
\r Lu 12:2-7  
\p
\v 26 “Kunu apa wunu aki kei. Woro ele yanisini dau sumbu le amwei sukwakondau. Wowa ele yanisini bwandau mwanji okwe hima le wu mendini ya wu hambwakonda.  
\v 27 Do mwanji niliki tiki kunu a sawendau ti kunu ga ele hima i miyaningisopo ki tapwaki naha ki ma ku sawe. Dohaꞌa mwanji usari naha wasamba sopu tiki kunu a sawewani ku mendindau ti, kunu ga mwangi hinga ki ma rau ku etisini hapa tinga ma ku sawe.  
\v 28 Apa kunu hima tape tini yeni sindau kapwa hima leni ku aki kei. Wunu himamwale kuhi tini sumbu fo hinde kunu wosi kumbwa. Mina. Dohaꞌa hima naha numbwa ma ku aki, hi laka tiki himamwale tinga hima tape tinga kunu uno ti keke.   
\p
\v 29 “Dohaꞌa ko kipe hima le raisi apwe fisi tini 10 toea tiki wu randau. Woro kui Yapai to ohouna nambwe nawa dele raisi apwe hinga fori hinde nuwe ki sika kumbwa.  
\v 30 Kale che, mwa kuhi tiki dau mwa nimbi ti tinda ri gandisindau.  
\v 31 O keke kunu apa ku aki kei. Kunu apwe cheche leni ku dikisindau.   
\s1 Jisas hi tini amwei bwandau sumbu.  
\r Lu 12:8-9  
\p
\v 32 “Hima fori ai hi tini himiyama hurahama lei miyaningisopo tiki ri bwano ti, ani okwe hi rihi ti ai Yapai hewen ko tiki dau ti ri miyaningisopo ki a bwano.  
\v 33 Woro hima fori hi ahi tini himiyama hurahama lei miyaningisopo ki ri yaniwa ani okwe hi rihi ti ai Yapai hewen ko tiki ri dau ti ri miyaningisopo tiki a yanikonda.   
\s1 Jisas au mu tini rasai ki ri taro  
\r Lu 12:51-53; 14:26-27  
\p
\v 34 “Kunu apa ete ku hambwa kei, ani do nuwe ki a taro ti sumbu wahapi a wosi ki a taro. Mina. Ani kui nindo ki au mu ti musu ki a taro.  
\v 35 Hinde wowani, ani a taro ti, omwemendi sumbu a wosikondau. Hurahama che ri ri yapai ni omwemendiwa himiyama che ti ti nuwai ni omwemendikonda. Wowa naruhumwe ti ti tukwahapa ni omwemendikonda.  
\v 36 Apa hima fori ani ni sembe mwe naha ri hawa, ri hima kupu le o rini omwemendikonda.   
\p
\v 37 “Hima fori ri nuwai yapai kekembwa mama ri woni ani keke kapwacheche ri wondau ti, ori hima hinga rini ai nau mina. E, hima fori ri himiyama che hurahama che le kekembwa mama ri woni ani keke kapwacheche ri wondau ti, ori hima rini ai nau mina.  
\v 38 Hima fori me yapweke rihi ti ri kichani ani ni ri sirina nambwe siwa, rini ai nau hinga mina.  
\v 39 E, hima fori ri himamwale tumbwa ri enependano ti, ichai himamwale rihi ti walambe rini i sindau. E, hima fori ri himamwale ti ani keke ri ohumbwewa, ichai himamwale rihi ti ri torosino ti ete da ete dano.   
\s1 Hima fori ri sumbu wasa kipe tini ai torondau  
\r Mk 9:41  
\p
\v 40 “Hima fori kunu ni sumbu kipe ri wosini kunu enependau ti, ori hima ani ni sumbu kipe ri wosindau. E, hima fori ani ni ri sumbu kipe ri wosini ri ani enependau ti, ori hima Gotri okwe rini enependau. Gotri ani ri humbwewani do nuwe ki a taro.  
\v 41 Hima fori ka hinga ri hambwawa, ‘Ani Gotri mwanji bwarakarandau hima ni sumbu kipe a woni rini ani enepeno,’ wosini ori Gotri mwanji bwarakarandau hima ni ri aka tokwe raꞌaiwa, Gotri mwanji bwarakarandau hima ori ni ri handau hingambwa ori hima wosiro sumbu wasa keke Gotri o hingambwa rini hakonda. E, hima fori ka hinga ri hambwawa, ‘Ani sumbu kipe wosindau hima kipe rini sumbu kipe a woni rini ani enepeno,’ wosini ori hima kipe ni ri aka tokwe ri raꞌaiwa, o sumbu kipe wosindau hima kipe ni ri handau hingambwa ori hima wosiro sumbu wasa keke Gotri o hingambwa rini hakonda.  
\v 42 E, hima fori hi nambwe himache ahi forini ri heini ka hinga ri hambwawa, ‘Ani Jisas himache ka rini ani okula ki,’ wosini uku sumbwe ti kapu tiki tisini rini hano hima ri, mwe naha ki kunu a sawendau, ori hima ri sumbu wasa kipe mwe naha ri toro sindau.”   
\c 11  
\s1 Jon ri himache fweleni Jisas tambwa ri humbwero  
\r Lu 7:18-35  
\p
\v 1 Jisas ri tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi himache rihi leni tau rano mwanji tini wunu ri saweni ri humbusini o ko ri andosini ele ko ele ko takaisini dau ko tokwe ri ini Gotri mwanji tini ri sawendani ya wunu ri ondiyakandiyanda.   
\p
\v 2 Wondawani Jon kalapus tiki ri dani Kurais Apukolaka randau tau ti ya ri mendi. Wosini ri himache fwele Jisas tambwa ya ri humbwe.  
\v 3 Wosiwani wu ini rini ni ya wu sili, “Ka Gotri chengi ki sawesiwani takondau hima ri, mindoꞌo, mina, hima forini nu nikisinoꞌo?”   
\p
\v 4 Ete wowani Jisas ga mwanji wasa ya wunu sawe, “Ma ku ini Jon ni ele mwanji ku mendiro ti, e, ele sumbu ku heiro ti ma rini ku sawe.  
\v 5 Ele miyasa hima le miya wuhi ti ai wu heindau. Seke kapwa hima le ai wu ichiꞌuchandau. Sechi okwe aro hima le kipe ai wosindau. Wasamba kiti hima le mwanji ai wu mendindawani haro hima le ai wu saindau. Wondawani bwarichape hima le Gotri mwanji ya wu mendinda.  
\v 6 E, hima fori ai mwanji tini ri mendini inaka walefo ri hambwa nambwe nawa rini sa ri eripenda.”   
\p
\v 7 Jon himache le wu ai isiwani, Jisas ele himiyama hurahama ni Jon sumbu ni ka hinga ya ri sawe, “Imbihumbwa ka hima nambwe michi ku iro ti, bwele mwaꞌambwe forini hei ki ku iro? Ani hambwawani ausuwa to suwa tini sini bwapiꞌi bwapitandau tini ku hei ki ku iroꞌo? Mina.  
\v 8 Wo kunu bwele mwaꞌambwe tini ku hei ki ku iro? Ani hambwawani hima fori kaꞌapwe kipe naha foti wosiwani ku hei ki ku iroꞌo? Mina. Ele hima kaꞌapwe kipe naha soꞌoisini dau le wunu king apukolaka i aka tukumbwa dau.  
\v 9 Hinde wowani kundo ku iro? Gotri mwanji bwarakarandau hima forini hei ki ku iroꞌo? Ei, mwe naha ki kunu a sawenda. Ori hima ele biya Gotri mwanji bwarakarandaro hima fweleni dikisindau.  
\v 10 Ori hima ni Gotri chengi tiki ka hinga sawesindau,  
\q1 ‘Ma mendi, ai mwanji bwano hima ri, mini ni mwaseni o ri ikonda.  
\q1 Rini numbo mihi tini o nambusikonda.’   
\p
\v 11 Ani mwe naha tiki kunu a sawenda: Uku yasindau hima Jon ori tombwa dele nuwe ki sukwaro hima leni dikindau. Woro, ani ni sembe hasini hewen ko ki dau kwambu tini tororo kapwacheche naha forito Jon ni dikindau.   
\p
\v 12 “Jon uku wunu yasindaro gisi ti ambwesini ete ta tani apa okwe hima fwele hewen ko kwambu wu raru kinani wu gangambanini tau kwambu ete wu randau. Woro ele himako wu raruhiro.  
\v 13 Ele Moses kaisiro lo mwanji tinga Gotri mwanji bwarakarandaro hima le kaisiro chengi ele ga Kurais tano tini ete wu sawero. Wosiwanumbwa Jon mwaseni ya sukwa.  
\v 14 Woroti ku mendi kinawa ma mendi. Gotri chengi ki sawesiro Kurais ni mwaseni tano hima, Ilaicha, tahiro. Rini Jon.  
\v 15 E, hima rini wasamba chele ti ka mwanji ya sa ri mendi.   
\p
\v 16 “Do gisi ki dau himiyama hurahama ele bwele mwanji hinga tini wunu a yepeno? Wunu kale kichapwache hinga, apweli ki wu wausini ele biya kichapwache fweleni ka hinga uchandau,   
\q1
\v 17 ‘Nunu hambangini ti kunu keke nu wuichindau ti, kunu hukwa ra ra seke ku yitinda nambwe.  
\q1 Nunu hima keke ichakandau hukwa tini nu randau ti, kunu ku ichakanda nambwe.’   
\p
\v 18 Jon tani ahirahi tinga waini uku tinga ri a nambwe. Wosiwani ya wu sawe, ‘Himamwale kapwa rini ga o da.’  
\v 19 Da hinga woni dori Hima ri Che tani rini ahirahi tinga waini uku tinga ya ri a. Wowani ele hima ya sawe, ‘Ma hei, rini ahirahi ti fe hinga ri andani waini uku mama ri ani humbundau. Rini takisi ya toro hima lenga kapwa hima lenga nau funda wu anatororo.’ Woro, hima fori Gotri hambwa tiki tau randau ti nawa, ichai o tau to amwei o wokonda.”   
\s1 Ko fwele sembe ha nambwe keke fiya kapwa naha  
\r Lu 10:13-15  
\p
\v 20 Ko laka fweleki Jisas sumbu kwambu ba fo ba fo ri woro ti, wundo wu heini kapwa sumbu wuhi gumwa wu sisini sembe wu ha nambwe. O keke Jisas mwanji kwambu tiki ya wunu sawenda.  
\v 21 Ka hinga ya ri sawe, “Kunu Korasin lenga Besaita lenga! Kunu keke a woro ti, ku hambwa nambwe! Hima fori Taiya ko ga Saiton ko ga ba fo ba fo sumbu ele kui ko tiki a wosiro hinga ri wosipo, injelembwa kapwa Taiya lenga Saiton lenga himisombo wu yeni goro wu hindisini nuwe tiki wu dilembendani wundo wu woro kapwa sumbu tini sembe nomo wu hambwakoro.  
\v 22 Woroti kunu a sawenda, Taiya hima lenga Saiton hima lenga Gotri mwanji bwano gisi ki wu mendino amwaka ti, kundo ku mendino amwaka omwesika hinga mina.  
\v 23 Kunu ele Kapaneyam ko pe hima le, hewen ko tiki apa hinde kunu rakau kumbwa. Mina. Kunu hi tiki tinda ete ku raino. E, hima fori Sotom ko tiki sumbu kina hinga foti kui ko tiki a woro hinga ri wosipo Sotom ko napo kipe tumbwa ete dakoro.  
\v 24 Ka hinga keke kunu a sawendau, Gotri mwanji bwano gisi ti tawa Sotom ko pe hima le mendino amwaka ti kundo ku mendino amwaka omwesika hinga mina.”   
\s1 Kunu ani tambwa ma ku tani ku himati  
\r Lu 10:21-22  
\p
\v 25 O gisi kumbwa Jisas ka hinga ya sawe, “Ai yapai Gotri, hewen ko tinga nuwe tinga mini Apukolaka. Mini ni a weseꞌanda, hinde wowani, mini dele mwaꞌambwe ni do nuwe kipe inaka kipe hambwandau hambwa omwesika tororo hima leni mi yanisini, ele kichapwache hinga waꞌairo hima lembwa mi mekusiro.  
\v 26 Ei, ai Yapai, inaka mihi ti o hinga to sa.  
\v 27 Ele mwaꞌambwe hinga tinda ete ai tapa tenge tukumbwa mi ani haro. Hima fori, dori Hima ri Che ni kipe naha ri hambwanda nambwe. Yapai, mindombwa mi hambwandau. Hima fori Yapai Gotri ni kipe naha hambwanda nambwe. Dori ri che tombwa rini hambwandau. Ele hima hinga dori Hima ri Che to Yapai ni wunu mekusi nambwe nawa apa Yapai ni hinde wu hambwa kumbwa.   
\p
\v 28 “Kunu ele tau kwambu ku randani nomo laka ku rani ku mweꞌimwaꞌindau hima le, ani tambwa ma ku tawa himati kunu ani ha.  
\v 29 Wosini o kunu ani hano tau tini ma ku randani ai sumbu tini ma ku hambwani sirinanda. Hinde wowani, ani ele hima keke a wondani mwanji ti usariche wunu a bwandani, hi ahi tini a rakaindau. O hinga ku wowambwa kui himamwale himatino.  
\v 30 Ele tau kunu ani hano ti o tau kwambu nambwe. E, ele nomo ku ra ki kunu ani hano ti, oti nomo nambwe.”   
\c 12  
\s1 Himati gisi ki tau ra nambwe sino mwanji  
\r Mk 2:23-28; Lu 6:1-5  
\p
\v 1 Dani ini himati gisi foriki Jisas witi rupwa nindo tiki ri himache lenga wu ini iche wunu hawani witi oti wu kwani wu yefurunasini ya wu anda.  
\v 2 O hinga wu wondawani Farisi hima le wunu heisini Jisas ni ya wu sawe, “Ma hei. Mi himache le himati gisi ki ka sumbu hinga wu wosindau ti, minambwe naha nu nasindau.”  
\v 3 Wowani Jisas mwanji wasa ya wunu ri sawe, “Kunu Defit wosiro sumbu ti Gotri chengi tiki kaisiro tini ku hambwa nambweꞌe? Ani a sawendau ti, imbihumbwa Defit ga ri himache lenga icherihapari nimba wu daro gisi tini a sawendau.  
\v 4 Wunu Gotri aka tiki wu rarusini wu heiwani Gotri ni anguꞌomwe hinga haro bereti ti ya da. Wosini o tini rukoni ya wu a. O bereti hinga ti puris hima tombwa wu andau.  
\v 5 Ka Gotri chengi tiki dau lo mwanji tini ku hambwa nambweꞌe, ete sawero ti, puris hima le Gotri aka laka ki puris tau wuhi himati gisi ki wu randau ti, wunu kapwa sumbu wosinda nambwe.  
\v 6 Worotini kunu a sawenda: Dori hima ahaꞌa ki dau ti Gotri aka laka tini dikindau.  
\v 7 Kunu ka mwanji ni norukweni ma ku hambwa: ‘Ani Gotri ni anguꞌomwe ha sumbu ti a diyaha. Ani hima keke wondau sumbu tini ani okokonandau.’ O hinga ku hambwapo kapwa sumbu nambwe hima leni mwanji nomo hinde ku hakoro ambwa.  
\v 8 Dori Hima ri Che tombwa himati gisi tini ri aulindau.”   
\s1 Himati gisi ki Jisas tapa kapwa hima forini norukwero.  
\r Mk 3:1-6; Lu 6:6-11  
\p
\v 9 Wosini Jisas o michi ri hanjaꞌaisini lotu wondau aka fo tokwe ya ri i.  
\v 10 Wosini ri heiwani tapa kapwa hima fori o ki ya da. Wondawani hima fwele Jisas ni wu kotimwo kinani ya rini wu sili, “Apa ka himati gisi ki hahungo hima forini nu wonorukwewa sainoꞌo, mina?”  
\v 11 Ete wowani Jisas ga ya wunu ri sawe, “E, hima fori kui nindo ki ri dau ti, rini sipisip rihi funda. Woro o sipisip himati gisi fotiki wa we tiki raisiwa ori yapai chele hima ka sipisip wa we tiki rairo tini ri ai ri rasukwanoꞌo, mina?  
\v 12 Hima le sipisip ni dikindau. O hinga keke himati gisi tiki hima okulandau sumbu kipe ma nu wosi. Hinde wowani, Gotri lo mwanji o sumbu hinga ni ohounasindau.”  
\v 13 Wosini ori hima ni ya ri sawe, “Tapa mihi ti ma dachina.” Wowani ya ri dachina. Ete wowani o tapa kapwa rihi ti o tapa angi kipe dau hinga ya ai wosi.  
\v 14 Ete wowani ele Farisi hima wu ini forukumbwa wu wausini Jisas ni wu yeno mwanji tini ya wu anambwa anambwanda.   
\s1 Jisas rini Gotri tau ra himache naha  
\p
\v 15 Wondawani Jisas wui mwanji ti ri hambwahiro. Wosini o ko ri hanjaꞌaisini ya ri i. Wondawani ele himiyama hurahama rini sirinani wu iwani ele hahungo daro hima leni kipe ya wunu ri wosinda.  
\v 16 Wosini Jisas hi rihi ti ele biya hima fweleni wu saweni ino ti keke minambwe ya wunu ri na.  
\v 17 O sumbu hinga ti, imbihumbwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima, Aisaiya, ri takisopo tiki sawero mwanji hingambwa ya sukwa. Aisaiya to ka hinga ete sawero,   
\q1
\v 18 “Karihaꞌa hima rini ai tau ra himache, rini ani esisindau.  
\q1 Ani rini keke ete a wondani sembe ahi ti rini ni kipe naha ani eripendau.  
\q1 Wosini Himamwale ahi ti rini ni ani owesindau. Wosiwa rini, hima le sirinano sumbu kipe tini ele hima ba fwele tinda ete ri bwano.   
\q1
\v 19 Rini anangiya mwanji apa hinde ri bwa kumbwa. Rini enge rini akoni mwanji ti hapa tinga apa hinde ri bwa kumbwa. Apa numbo laka ki ri indani ata laka hinde ri gi kumbwa.  
\q1 Wosiwa hima o ki ri ata tini hinde wu mendi kumbwa.   
\q1
\v 20 Rini suwa foti lehepusindau tini ri heiwa hinde apa ri lepweke kumbwa.  
\q1 E, lamu wiki foti kamindache naha hi okusindau tini ri heiwa apa hinde tinda ri yetipina kumbwa.  
\q1 Rini ele hima i sembe we ki sumbu kipe rihi ti tale ki tau rihi ti ete ri randano.   
\q1
\v 21 Wondawa ele hima ba fwele sembe rini ni wu hasini ete rini wu nikisindano.”   
\s1 Wunu ete wu sawe, Jisas Belesepul ga tau ti ri randau  
\r Mk 3:20-30; Lu 11:14-23; 12:10  
\p
\v 22 Ka gisi ki hima fori rini tambwa ya wu rata. Kari hima rini himamwale kapwa rini ga dawani miya rihi ti sawani takisopo rihi ti dimisindau. Wowani Jisas kipe ya rini wosi. Ete wowani ori hima miya ti ri maꞌaikaꞌaini mwanji ti ya ri bwa.  
\v 23 Ete wowani ele himiyama hurahama miyafo wu heini wu apapanafuni ya wu sawe, “Dori hima Defit cheꞌe, mina?”  
\v 24 Ete wowani Farisi hima le wu mendini ya wu sawe, “Ori hima Belesepul kwambu tiki himamwale kapwa ri rani ri rumbwendau. Belesepul rini himamwale kapwa lei wui apukolaka.”   
\p
\v 25 O hinga wu bwawani rini wui inaka ti ri hambwasini ya wunu ri sawe, “King apukolaka ga ri himache lenga ko laka foki wu dasini wu huwasini wu anangiyani anayendawa, apa o ko laka walambe i sindau. E, ko laka fokiꞌi, aka fo kumbwa dau hima le wunjenga wu huwasini wu anangiyani anayendawa o ko lakaꞌa, o aka hinde apa yakina kumbwa.  
\v 26 Woro o hingambwa Saiten ri ko ki nerimbe fisi wu huwasini wu anayendani wunjenga wu rumbweꞌi rumbwetandawa, apa ri ko ti hinde yakina kumbwa.  
\v 27 Ete ku ani sawendau ti, Belesepul ri kwambu tiki himamwale kapwa a rani a humbwendau. O hinga ti keke kui himache le wunu namoi kwambu tiki himamwale kapwa rani humbwendau? O hinga ti nawa kui himache letombwa o kunu kotimwokonda.  
\v 28 E, Gotri Himamwale tito ani okulasiwani himamwale kapwa a rani a humbwendau nawa, kunu ya ma ku hambwa, Gotri kwambu ti kunu ki tahiro.   
\p
\v 29 “E, hima fori ri ini hima kwambu naha foi aka tiki ri raruni ri mwaꞌambwe le apa hinde ri rasira kumbwa. Mina. Ori hima i kwambu ti kupu tiki ri injisinimbwa apa ri raruni ele mwaꞌambwe rihi ri rasirano.   
\p
\v 30 “Hima fori rini ai nau nambwe nawa ori hima rini ai miho. E, hima fori, ani ga hima le si wau nambwe ti nawa, rini ele hima ni ri ohumbwewani wu ichiꞌuchandau.   
\p
\v 31 “O keke kunu a sawendau. Hima fori ele kapwa sumbu ri woni ele saweholiya mwanji ri bwano ti, Gotri o tini rani ri humbwe sindau. Woro hima forito Gotri Himamwale tini ete saweholiyandawa, apa Gotri ri kapwa sumbu ti hinde ri rani ri humbwe kumbwa.  
\v 32 Hima fori dori Hima ri Che ni sawesiyaꞌaiwa, Gotri o kapwa sumbu ri rani rumbwekonda. Woroti ori hima to Gotri Himamwale tini ete saweholiyandawa Gotri apa ga ichekai ga kapwa sumbu rihi ti hinde ri rani ri humbwe kumbwa.   
\s1 Kapwa me ti mwe ti kapwa tumbwa wandau  
\r Lu 6:43-45  
\p
\v 33 “Me kipe ti tuko kipe naha tumbwa wandau. E, kapwa me ti, o me tuko kapwa naha tumbwa wandau. Hima le me fo heini wu hambwa kinawa, o me kipeꞌe kapwa, wowa tuko tiki ya wu hambwakonda.  
\v 34 Kunu kapwa hima le kapwa hopo hinga, mwanji kipe ti hinde hinga ku bwakondau? Hima i sembe ki inakahambwa to talesini takisopo ki mwanji ti bwandau.  
\v 35 Hima kipe ri, sumbu kipe miyafo ri sembe tiki talesiwani sumbu kipe miyafo ri wosindau. Wosiwani kapwa sumbu miyafo wosindau kapwa hima ri, ri sembe ti kapwa inaka tombwa ete rini talesiwani kapwa sumbu miyafo naha ri wosindau.   
\p
\v 36 “Worotini kunu a sawendau. Mwanji laka bwano gisi tiki Gotri ele himiyama hurahama ni ele tikisapu mwanji hinga wu bwandaro tini o wunu ri silindakonda.  
\v 37 Mindo dohaꞌa nuwe ki mi bwaro mwanji keke Gotri o mini sawekondau, mini hima kipeꞌe kapwa hima.”   
\s1 Hima fwele Jisas kwambu ti hei kinani wu ucharo  
\r Mk 8:12; Lu 11:29-32  
\p
\v 38 Ka gisi ki Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga ya rini wu sawe, “Ondiyakandiyandau hima, nunu nui okokona ti, mini sumbu kwambu naha fo ma wosiwa nu heini nu hambwa, mini Gotri ki mi taro.”   
\p
\v 39 Ete wowani rini ga mwanji wasa ya wunu ri sawe, “Kapwa sumbu wosindani gambolombo gotri ni sirinandau apa kipe himiyama hurahama dele Gotri sumbu kwambu mwe tini nimba wu hei kinani wu gindau. Woroti apa o sumbu kwambu hinde wunu a meku kumbwa. Gotri mwanji bwarakarandaro hima ri, Jona, ri sumbu kwambu tumbwa o wunu a mekukonda.  
\v 40 Ka imbihumbwa Jona fwaiꞌomwe laka sembe we tiki niliki ga tapwaki ga gisi namili ri daro hinga dori Hima ri Che nuwe sopu tiki niliki tinga tapwaki tinga gisi namili ri dano.  
\v 41 Gotri mwanji laka bwano gisi tawa Ninefa pe hima le wu etisini apa dele dau hima lei kapwa sumbu tini ya wu kilindakonda. Hinde wowani, Ninefa pe hima le wunu Jona mwanji tini wu mendini kapwa sumbu wuhi ti gumwa wu sisini sembe wuhi ti wu haro. Woroti hima fori apa dori dau ti, rini Jona ni dikisini dau.  
\v 42 E, Gotri mwanji laka bwano gisi tawa nika sukwa nika rai saut waku angi tokwe taro kwini humwe to etisini apa dele dau hima lei kapwa sumbu tini o ya ti kilindakonda. Hinde wowani, o kwini tini niri ambwe nuwe ambwe ki ti daro to ti tasini ti mendiro, Solomon to ri hambwa kipe tini tini sawero tini. Woroti hima fori apa dori dau to Solomon ni dikisini dau.   
\s1 Himamwale kapwa ai tandau sumbu  
\r Lu 11:24-26  
\p
\v 43 “E, himamwale kapwa foti hima foni hanjaꞌaisini rini michihapa fotiki ini ri himatino michi tini ri waki wakini ri hei nambwe.  
\v 44 Wofunu ya ri sawe, ‘Ani ai ini imbihumbwa a daro aka tokwe ani ai ino.’ O hinga ri bwasini ya ri ai ri i. Ri ini o aka ri heiwani, yapai chele hima nambwe tikisapu ti ri hanjisini kaꞌapwe ti wosini ya yechikinasinda.  
\v 45 Ete wowani ri ai ini rini dikini kapwa sumbu mama wosindau tapaꞌangi hatachi fisi himamwale kapwa ri ra ra ya wu ta. Wosini o aka hukwe rihi ki wu raruni ya wu da. Wondawani imbihumbwa ori hima kapwa sumbu wai hinga ri wondaro ti, apa kapwa sumbu miyafo naha ri wondau. Woro hingambwa apa dele dau himiyama hurahama le o sumbu hinga wosikondau.”   
\s1 Jisas nuwai ga ri hipache lenga  
\r Mk 3:31-35; Lu 8:19-21  
\p
\v 46 Jisas ele himiyama hurahama leni mwanji ti ete wunu ri sawendawani ri nuwai ga ri hipache lenga wu tani hoko tiki ya wu eninda. Hinde wowani, wunu rini ga mwanji ti wu bwa kinani wu taro.  
\v 47 Wowani hima fori ya rini sawe, “Mini ma mendi. Mi nuwai ga mi hipache lenga tani hoko tiki kale kwai eninda. Wunu mini ga mwanji wu bwa ki wu taro.”  
\v 48 Ete wowani Jisas ori hima ni mwanji wasa ya ri sawe, “Ai nuwai namo? Ai hipache le namo?”  
\v 49 Wosini ele ri himache leni tapa ba wunu ri ondiyasini ya ri sawe, “Ma hei, ai nuwai ga ai hiparakambwe lenga, delehaꞌa.  
\v 50 E, hima fori ai Yapai, hewen ko ki dau, ri okokona tini ri sirinawa rini ai hiparakambwe, ai kahaiche, ai nuwai.”   
\c 13  
\s1 Hima fori raisi wapa rupwa tiki rumbwendau  
\r Mk 4:1-9; Lu 8:4-8  
\p
\v 1 O gisi ki Jisas aka ri andosini hoko tokwe ya raru. Wosini fwanjuwei gamba tiki ya ri lininda.  
\v 2 Wondawani himiyama hurahama miyafo naha tani rini ga ya wu wau. O hinga wowani rini kanu fotiki ri rauni ri litiwani himiyama hurahama miyafo naha hapi mwai tiki ya wu eninda.  
\v 3 Wosiwani mwanji yepe miyafo naha ki wunu ri bwandani ka hinga ya ri sawe, “Ma ku mendi, hima fori raisi wapa ti rupwa tiki ri yesinani ri humbwe ki ya ri i.   
\p
\v 4 “Wosini ri humbwendawani raisi wapa fwele numbo gamba tiki ya sika. Sikasiwani apwe le hangani sikani ya tinda wu a.  
\v 5 Raisi wapa fwele humokuto tenge tiki ya rai, nuwe miyafo da nambwe michi o tiki. Nuwe oti kaimbwa mina. Wosiwani fwamwe metengei ete ya sukwa.  
\v 6 Ete wondawani nika sukwani ya ye. Ele raisi wapa tingini sukwaro ti nene kwambu i nambwe. Wosiwani nika yewani hopweneni ya rikaꞌai.  
\v 7 Raisi wapa fwele lame chele ki nindo tiki ya rai. Wosiwani lame chele ki oti saini tinda ete ya yekicha.  
\v 8 E, raisi wapa fwele nuwe kipe tiki ya rai. Wosini mwe ti ya wa. Wapa foriki mwe ti 100 hinga ya wa. Wapa foriki mwe ti 60 hinga ya wa. Ete wowani wapa foriki mwe ti 30 hinga ya wa.  
\v 9 Hima wasamba chele ti dohaꞌa mwanji sa ri mendi.”   
\s1 Bwele keke Jisas mwanji yepe tini sawero  
\r Mk 4:10-12; Lu 8:9-10  
\p
\v 10 Wosiwani Jisas himache le tani ka hinga tini ya rini sawe, “Hinde wowani mwanji yepe tini wunu mi sawero?”  
\v 11 Ete wowani rini ga mwanji wasa ka hinga ya wunu sawe, “Gotri hewen kipe kwambu torono numbo yanisindau ti kunu ni mekuro, woro ele biya hima ni, mina.  
\v 12 E, hima fori mwaꞌambwe rihi fwele dawa, Gotri apa fwele ga ri ai hawa rindo apa mwaꞌambwe miyafo naha. E, hima fori mwaꞌambwe fisiche naha dawa, Gotri o mwaꞌambweche okwe apa ri ai raꞌaino.  
\v 13 Mwanji yepe tini wunu a sawendau bomo ti ka. Miya wuhi ti wu maꞌaikaꞌaindau ti, mwaꞌambwe fotini wu heinda nambwe. Wasamba wuhi ti yayanasindau ti, mwanji fotini wu mendini wu hambwanda nambwe.  
\v 14 Woro o sumbu ni ele himiyama hurahama ni Gotri mwanji bwarakarandaro hima ri, Aisaiya, ka hinga ya ri sawe,  
\q1 ‘Kunu Gotri mwanji ti mwe naha ku mendino. Woroti mwanji mu mwe tini hinde apa ku hambwa kumbwa.  
\q1 Kunu kui miya ti ku heindano. Woroti, mwaꞌambwe fori hinde apa ku hei kumbwa.   
\q1
\v 15 Hinde wowani, dele himiyama hurahama lei inaka ti emendiki naha.  
\q1 Wasamba wuhi ti mwanji fo mendino tini tinda diyahasindau. Wasamba wuhi ti funda kitinambusindau. Miya wuhi ti funda dasikinasindau.  
\q1 Ele sumbu hinga wunu nu wosi nambwe napo miya wuhi ti mwaꞌambwe fo wu heini wasamba wuhi ti mwanji wu mendini inaka wuhi ti mwanji mu ti wu hambwakoro. Wopo apa numbo hukwe wu hanjaꞌaisini ani tambwa tawa kipe wunu a wosikoro.’   
\p
\v 16 “Woro kunu ma ku eripenda. Hinde wowani, miya kuhi ti mwaꞌambwe ti o ku heinda. E, wasamba kuhi ti mwanji o ku mendinda.  
\v 17 Mwe naha tiki kunu a sawendau. Imbihumbwa pe Gotri mwanji bwarakarandaro hima le, e, Gotri sumbu ni sirinandaro hima kipe le, o apa ku heindau hinga tini wu hei kinani au wunu saindaro. Woroti wu hei nambwe. Apa o ku mendindau mwanji hinga tini wu mendi kinani au wunu saindaro ti, o mwanji ni wu mendi nambwe.   
\s1 Mwanji mu mwe raisi wapa ki yepero  
\r Mk 4:13-20; Lu 8:11-15  
\p
\v 18 “Apa mwanji mu mwe ti ma ku mendi, hima fori raisi wapa ti tau tiki ri rumbwe ki ri iro mwanji yepe ti.  
\v 19 Kale raisi wapa numbo gambwa ki sikaro ti, dele hima hinga ni sawendau. Wunu Gotri kwambu tini sawekawendau mwanji ti wu mendini o mwanji mu mwe wu hambwa nambwe. Wosiwani Saiten tani wui sembe ki siro mwaꞌambwe tini metengei ri raꞌairo.  
\v 20 Kale raisi wapa fwele humokuto tenge tiki sikaro ti, dele hima hinga ni sawendau. Wunu Gotri mwanji ni wu mendini wu eripeni wui sembe ki wu torondau.  
\v 21 Woro nanji wuhi kaimbwa rai nambwe. O keke gisi miyafo wu i hinga. Dani inumbwa hima fwele Gotri mwanji tini wu yititakicha kinani wunu ni kapwa sumbu ti wu woni nomo ti wunu hakowani, wunu metengei ete ya wu hichakou.  
\v 22 Kale raisi wapa fwele lame chele ki nindo tiki sikaro ti, dele hima hinga ni sawendau. Wunu Gotri mwanji wu mendindau. Woroti do nuwe pe sumbu tinga ya mwaꞌambwe ti keke wu hambwani funda wu okokonakowani ele mwaꞌambwe to Gotri mwanji ti yekichasindau. Wosiwani raisi mwe wandau hinga wu wa nambwe.  
\v 23 Woroti kale raisi wapa nuwe kipe tiki sikaro ti, dele hima hinga ni sawendau. Wunu Gotri mwanji wu mendini mwanji mu mwe ti wu torosindau. Wosiwani fwele mwe ti 100 hinga wu wani fwele mwe ti 60 hinga wu wani fwele 30 hinga ya wu wa.”   
\s1 Kapwa ki rupwa tiki sukwandau mwanji yepe  
\p
\v 24 Wosini Jisas mwanji yepe foti ka hinga ya ai wunu sawe, “Hewen pe kwambu ti raisi wapa kipe fweleni tau rihi tiki sindau hima hinga.  
\v 25 Wosiwani ele himiyama hurahama wu tukuyandawani rini omwemendindau hima fori tani ri tau nindo tiki kapwa ki so ri sisini ya ri i.  
\v 26 Dani ini raisi wapa kipe oti saini mwe ti ya wakondawani wu heiwani kapwa ki tinga funda anangausini ya wu eninda.  
\v 27 Ete wowani ele ri tau ra himache le tani ori tau chele hima ni ya wu sawe, ‘Apukolaka, nunu ete nu hambwaro, ka mi rupwa ki raisi wapa kipe tunumbwa mi siro. Wo hinde wowani ka kapwa ki to sukwaro?’   
\p
\v 28 “Ete wowani ya wunu ri sawe, ‘Nui miho forito o hinga ri wosiro.’ Wowani ri tau ra himache lenga ya rini wu sawe, ‘Nu ini ka kapwa ki nu sipini forukumbwa nu waunoꞌo?’  
\v 29 “Wowani ya wunu ri sawe, ‘Mina. Foki kapwa ki ti ku sipikoni apa ki kipe tinga ku sipino.  
\v 30 Anaꞌape ma ete fini ku andosiwa sa ete fi da. Wowa o raisi rikaꞌaiwa gipi tiki kutono gisi tiki pwe ele tau ra himache leni a bwe sawe, wowa ele kapwa ki metengei wu sipini tene tiki wu upwatino, hi tiki tu ki. E, raisi mwe kipe ti ahirahi owendau aka ahi tiki forukumbwa wu wausino.” ’   
\s1 Masitet tuko tinga bereti ki owesiwani hehenandau wo, yis, fi mwanji yepe  
\r Mk 4:30-32; Lu 13:18-21  
\p
\v 31 Wosini Jisas mwanji yepe foti ka hinga ya ai wunu ri sawe, “Hewen pe kwambu ti me fo hi ti, masitet, o tuko hinga.  
\v 32 Ka masitet tuko kapwacheche naha, ele ahirahi tuko apuko hinga. Apa hima fori ka masitet tuko raꞌaini ri tau tiki sisiwa, saini apukolaka ini tau pe ahirahi leni dikino. Wosini me laka hinga saisiwani apwe le tani tali tapa tiki woto yesini dano.”   
\p
\v 33 Wosini mwanji yepe foti ka hinga ya ai wunu ri sawe, “Hewen pe kwambu ti bereti ki owesiwani hehenandau wo, yis, hinga. Humwe foti hungwe laka kipe falawa tini uku gutosini o yis rawaisini jaunjamekowa dani ini falawa hinga tinda ete hehenani sukwano.”   
\s1 Jisas mwanji ti mwanji yepe tukumbwa ri sawendaro  
\r Mk 4:33-34  
\p
\v 34 Jisas ele mwanji ni himiyama hurahama leni ri sawekawendaro ti, mwanji yepe tukumbwa ete wunu ri sawendaro.  
\v 35 O sumbu, ka Gotri mwanji bwarakarandaro hima fori ka hinga sawero hingambwa mwe naha rini ki ete ya sukwa.  
\q1 “Apa takisopo ani haunani mwanji yepe a sawekonda.  
\q1 Kale mwaꞌambwe injelembwa kapwa do nuwe wosiro gisi ambwesini ete ta tani apa okwe yanisini daro tini amwei kunu a sawekondau.”   
\s1 Kapwa ki ni yepero mwanji mu  
\p
\v 36 Wosini Jisas ele himiyama hurahama ri hanjaꞌaisini aka we tokwe ya ri raru. Wowani ri himache le rini tambwa wu tani ya rini wu sawe, “Ka kapwa ki tau tiki sukwaro mwanji yepe mu mwe ti ma nunu ondiyakandiya.”   
\p
\v 37 Wowani Jisas mwanji wasa ya ai wunu ri sawe, “E, hima fori raisi wapa kipe siro ti, rini dori Hima ri Che ni sawendau.  
\v 38 Woro tau mwe ti dohaꞌa nuwe ni sawendau. E, raisi wapa kipe ti o Gotri kwambu tinga dau himiyama hurahama leni sawendau. E, kapwa ki ti o Saiten ni sirinandau himiyama hurahama leni sawendau.  
\v 39 E, ka omwemendindaro hima ri tau tiki kapwa ki siro ti, ori Saiten ni sawendau. Ka raisi mwe gipi tiki kutono gisi oti dohaꞌa nuwe humbuno gisi jipe tini sawendau. Kale tau ra himache, o ele ensel hima leni sawendau.  
\v 40 Ka kapwa ki fotukumbwa wu wausini hi tiki wu turo hinga, ichai dohaꞌa nuwe humbuno gisi jipe ki o hingambwa hima fweleni wu wosino.  
\v 41 Dori Hima ri Che ensel hima leni ri humbwewa Gotri aulindau nuwe tiki wu tani, hima kapwa sumbu wo kinani wui sembe yero hima lenga kale kapwa sumbu wondaro hima lenga ki hinga wunu sipini wausini  
\v 42 hi laka tiki wunu rawaino. Ka hi laka ki wu raisini wu ichakandani fu wuhi tini wu tangindomunandano.  
\v 43 Wondawa ka gisi ki Gotri ni ete hambwandaro himiyama hurahama kipe le wui yapai kwambu tinga dau ko kipe naha tiki kwai nikahako hinga wunu taiyasino. Hima wasamba chele ti dohaꞌa mwanji sa mendi.   
\s1 Nuwe tiki ya kowe wakiro mwanji yepe  
\p
\v 44 “Hewen pe kwambu ti oti tau fotiki yanisiro ya kowe hinga. Wosiwani hima foringa heisini rini ga o kumbwa norukweni ri ai yani. Wosiwani eripeꞌaripe rihi tito omwesika naha. Ete wosini ri ini ele ri mwaꞌambwe hinga tinda ya wungwa ri jisini o tau ni ya ri rakonda.   
\s1 Yaso mwanji yepe  
\p
\v 45 “E, mwanji yepe foti ka hinga. Hewen pe kwambu ti, yaso kipe naha naha leni wakindau hima fori hinga.  
\v 46 Wosini forini ri heini ri okokonani ele mwaꞌambwe rihi hinga ya wungwa ri jisini yaso kipe naha naha o tini ya ri rakonda.   
\s1 Tukwa ti mwanji yepe  
\p
\v 47 “E, mwanji yepe foti ka hinga. Hewen pe kwambu ti, soluwara ki rawaisini ba fo ba fo fwaiꞌomwe le rasukwandau tukwa omwesika hinga.  
\v 48 Wosini tukwa oti fwaiꞌomwe ti raruni talesiwani wu longoni michi tokwe ya wu rasukwa. Wosini wu kili kili kipe ti hungwe foki apu wu rawai rawai kapwa ti hungwe foki apu wu rawai rawai.  
\v 49 Woroti dohaꞌa nuwe humbuno gisi ti o hingambwa wosino. Ensel hima le tani kale Gotri ni hambwasindau hima kipe nindo leki dau kapwa hima leni yekino.  
\v 50 Wosini ka hi laka ki wunu rawaino. Ka hi laka ki wu raisini wu ichakandani fu wuhi ti wu tangindomunandano.”   
\s1 Hima fori mwaꞌambwe le torosindau ti, fwele ako, fwele simba  
\p
\v 51 Wosini Jisas ya wunu sili, “Kunu dele mwanji mu mwe ti tinda ete ku hambwandauꞌu?” Wowani ya wu sawe, “Ei.”  
\v 52 Ete wowani ka hinga ya wunu ri sawe, “O hinga keke, Gotri lo mwanji kipe naha hambwandani hewen pe kwambu tini norukweni hambwandau hima le, wunu aka chele hima mwe hinga. Mwaꞌambwe owendau aka tipa rihi tiki ri raruni mwaꞌambwe akoꞌo mwaꞌambwe hukwe lenga ri okokona ki tinda ete ra ra ya ri ratau.”   
\s1 Nasaret pe hima le Jisas ni gumwa wu siro  
\r Mk 6:1-6; Lu 4:16-30  
\p
\v 53 Wosini Jisas kale mwanji yepe hinga tinda ri sawesini, o ko andosini ya ri i.  
\v 54 Ri ini hima laka ri sairo ko tiki ri raruni ele himiyama hurahama miyafo ni wu lotu wondau aka laka wuhi tiki Gotri mwanji ti ya wunu ri ondiyakandiyanda. Ete wowani wu apapanani ya wu sawe, “Dori hima ka hambwa ga ele ba fo ba fo sumbu kwambu ga sotiki ri rataro?  
\v 55 Do che hai aka wondau hima ri che mina. E, Mariya ri nuwai mina. E, Jemis, Josep, Saimon, Jutas hima, ri hipache mina.  
\v 56 Ri kahaiche le okwe nunu ga dau. Woro dele hambwa hinga sotiki ri rataro?”  
\v 57 O hinga wu bwakoni rini ni inaka bongo ya wu hambwa. Wowani Jisas ya wunu sawe. “Gotri mwanji bwarakarandau hima, ri hi ti ele ko hinga tinda chikisindau. Woro, ri hima kupu lenga ri ko minde ga hi nambwe.”  
\v 58 Wowani ba fo ba fo sumbu kwambu ka ko ki ri wo nambwe. Hinde wowani, sembe ti wu ha nambwe.   
\c 14  
\s1 Uku yasindau hima Jon haro  
\r Mk 6:14-29; Lu 3:19-20; 9:7-9  
\p
\v 1 Wowani ka gisi ki, Galili mapwa ni aulindaro king apukolaka, Herot, Jisas i mwanji suwa ti ya ri mendi.  
\v 2 Wosini ri tau ra himache leni ya ri sawe, “Kari hima uku yasindaro hima, Jon, hasini ai sairo. O hinga keke dele kwambu tinga dau sumbu rini ki do ete sukwanda.”   
\p
\v 3 Mwanji mwe ka hinga: Mwase, Herot, Jon ni toroni ratani seni tiki rini injisini kalapus tiki ya rini rawaru. Bwele keke Jon kalapus tiki ri raruro? Humwe fo hi ti, Herotiyas, Herot i analongo, Filip, to tini hopwero, woro tindo mwanji mu ti ya ti musu.  
\v 4 Hinde wowani, injelembwa Jon Herot ni ka hinga ri sawero ti keke, “Do humwe, mi analongo humwe, tini mi ratani mi hopwero ti, kipe mina, kapwa.”  
\v 5 Ete wowani Herot Jon ni ri yeni ri si ki ri hambwaro, woro kale himiyama hurahama keke ya ri aki. Hinde wowani, wunu ka hinga wu hambwaro, Jon ori Gotri mwanji bwarakarandau hima.   
\p
\v 6 Gisi foki hima fwele tani Herot ga wu wausini, ri nuwai rini raro gisi tini ya wu hambwanda. Wondawani Herotiyas i himiyama che ti wui nindo tiki hukwa ti ti ra ra seke ti yitindawani Herot o tini ete ri okokonanda.  
\v 7 Wowani tini ni mwaꞌambwe ri ha kinani ya ri sawe, “Mwe naha kari kau, mwaꞌambwe kipe naha foti keke ni ani siliwa, nini ani ha sindau.”  
\v 8 Ete wowani nuwai o ti che ni sembe ti yewani ya ti sawe, “E, uku yasindau hima Jon i mwa ni peleti tenge tiki ma owesini ma ani ha.”   
\p
\v 9 O hinga ti sawewani, king sembe ti nomo naha ya rini a. Woro rini ga funda linindani ahirahi wu andau hima lei miyaningisopo tiki, mwe naha kari kau ri naro keke ri hambwafuni ya ri sawe, “Do mwaꞌambwe ma tini ha.”  
\v 10 Wosini hima fo ri humbwewani kalapus wondau aka tokwe ri ini Jon kwele tini ya ri takuto.  
\v 11 Rini takutosini mwa rihi ti peleti tenge fotiki owesini ratani o humwe chongo ni ya tini ha. Wowani ti nuwai tambwa ya ti raꞌai.  
\v 12 Ete wosiwani Jon ri himache le tani hima tape dinga ti raꞌaini ya wu si. Wu sisini wu ini Jisas ni ya wu sawe.   
\s1 Jisas 5,000 hurahama lenga wui che humwe lenga ahirahi haro  
\r Mk 6:31-44; Lu 9:10-17; Jo 6:1-13  
\p
\v 13 Wowani Jisas o mwanji ri mendini o michi ri andosini kanu foki ri rauni ri litisini hima da nambwe michi fotiki rini bati ya ri i. Wowani ele himiyama hurahama o tini wu mendisini wui ko wu andosini rini wu sirinani ya wu i.  
\v 14 Jisas ini kanu ri andosini fwa gamba tiki ri etisini ri heiwani himiyama hurahama miyafo ya wu da. Wowani sembe mwe naha wunu keke ri woni ele wui hahungo hima fweleni kipe ti ya ri wosi.   
\p
\v 15 Wondawani sundukowani ri himache le rini tambwa wu tani ya rini wu sawe, “Do michi hima nambwe michi, nika ti sisinahiro. Ma wunu humbweꞌiwa ele wui ko tokwe sa wu ini ahirahi ti wakini sa wu a.”  
\v 16 Ete wowani Jisas ya wunu sawe, “Bwele keke wunu a humbweꞌiwa wu ino? Kunjenga ahirahi ma wunu hawa sa wu a.”  
\v 17 Wowani ya rini wu sawe, “Nunu ahirahi miyafo nambwe. Nunu bereti tapaꞌangi ga fwaiꞌomwe ti fisi tombwa dau.”  
\v 18 Ete wowani ya ri sawe, “Opi ahirahiche ma ani rata.”   
\p
\v 19 Wosini ele himiyama hurahama ri sawewani ki tenge tiki wu litisiwani o tapaꞌangi bereti ga fwaiꞌomwe fisi ga ri torosini hewen tokwe ri mauni Gotri ni ri weseꞌasini o fwaiꞌomwe ga o bereti ga ri lepikasini ri himache leni ri hasiwani ele himiyama hurahama ni ya wu haꞌi hatanda.  
\v 20 Wowani o ahirahi wu a awani sembe ti ya wunu tale. Ete wowani ahirahi gomu gamwe ti wu rukoni tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi hala tiki ya wu waro.  
\v 21 O ahirahi wu aro hima hinga tinda ete 5,000, kichapwa himiyama lenga gandi nambwe.   
\s1 Jisas fwanjuwei tenge tiki eti eti inda  
\r Mk 6:45-52; Jo 6:15-21  
\p
\v 22 Ete wosini Jisas, ri himache le wu mwaseni wu i kinani wunu ekichasiwani kanu tenge tiki wu rau wu litisini fwanjuwei angi tokwe ya wu rachi. Wondawanumbwa rinjenga ele himiyama hurahama leni ri humbwewani ya wu i.  
\v 23 Wu isiwani rini ri Yapai ni ri uchahambwa kinani kimba laka tiki ya ri rau. Sunduya iwani rini bati o kimba ki ya ri da.  
\v 24 Wondawani kanu oti fwanjuwei wemi ki indawani ausuwa laka ti saini kanu indau soko tokwe sini fwa o tini yembekinawani tani kanu o tini hapa tinga ya ye. O keke kanu i kinani ya anakwendau.  
\v 25 Kapwa apwe gindawani Jisas fwanjuwei tenge tiki ri eti eti ele ri himache le tambwa ya ri i.  
\v 26 Wondawani rini wu heiwani fwa tenge tiki eti eti ri tandawani wu akini ya wu sawe, “Ka ambusuwa foꞌo?” O hinga wu bwakoni ata ti ya wu gi.  
\v 27 Ete wowani metengei ete Jisas ri mendini ya wunu ri sawe, “Kunu yakinani ma ku eti. Ando a tandau. Apa ku aki kei.”   
\p
\v 28 Ete wowani Pita mwanji wasa ka hinga ya ri sawe, “Apukolaka, e, mini naha nawa ma ani sawewa mini tambwa fwa tenge tiki ani eti eti a ta.”  
\v 29 Wowani Jisas ya rini sawe, “Ma ta.” Ete wowani Pita kanu ri hanjaꞌaisini fwa tenge tiki ri eti eti Jisas tambwa ya ri i.  
\v 30 Ri indani ausuwa tini ri heini ri akikoni fwa we tiki kamindache ya ri rai. Wofunu ri uchani ya ri sawe, “Apukolaka, ma ani okula.”   
\p
\v 31 Ete wowani metengei ba ete Jisas tapa dachinani Pita ni ri torosini ya rini sawe, “Sembe mi haro ti kapwacheche naha. Hinde wowani, mini inaka fisi mi hambwandau?”  
\v 32 Wosini kanu tenge tiki fi rauwani, ausuwa laka oti ya humbu.  
\v 33 Ete wowani ele hima kanu tenge tiki wu daro ti, rini wu lotu woni ya wu sawe, “Mwe naha, mini Gotri Che.”   
\s1 Jisas Genesaret pe hahungo dau hima leni kipe ri wosiro  
\r Mk 6:53-56  
\p
\v 34 O fwanjuwei wu yetikinani wu rachini Genesaret mapwa ki ya wu i.  
\v 35 Wosiwani ele kipe hima le ya wu hambwa, o Jisas to taro. O hinga wu hambwakoni mwanji ti ele ko takai hinga tinda ete wu humbweꞌi humbwetawani hahungondaro hima wuhi le rini tambwa ya wu rata.  
\v 36 Wosini ya rini wu sili, “Dele nui hahungondau hima le nikaꞌari sumbu mihi tunumbwa sa wu toro.” Ete wosiwani ele hahungo hima rini tororo leto tinda ete kipe ti ya wu wosi.   
\c 15  
\s1 Gotri lo mwanji ti atei hima i mwanji hukwe tini dikindau  
\r Mk 7:1-13  
\p
\v 1 Ka gisi ki Farisi hima fwelenga Gotri lo mwanji hambwandau hima fwelenga Jerusalem wu andosini Jisas tambwa wu tani ya wu sawe,  
\v 2 “Hinde wowani kale mi himache le nui atei hima to owero sumbu tini wu sirinanda nambwe? Ahirahi wu akoni Gotri miyaningisopo tiki kipe wu sira kinani tapa wuhi ti wu yokonda nambwe.”   
\p
\v 3 Wowani Jisas mwanji wasa ya wunu ri sawe, “Hinde wowani o kui sumbu hukwe tumbwa ete ku sirinandani Gotri lo mwanji tini ku sawesiyaꞌaindau?  
\v 4 Gotri ete sawero, ‘Mini mi nuwai yapai ni sumbu kipe mi woni mwanji fihi tini ma sirina. E, hima fori ri nuwaiꞌi ri yapai ni kapwa mwanji ri bwano ti, ori hima sa ri ha.’  
\v 5 Woroti kundo o mwanji ku jamekosini ka hinga ku sawendau: ‘E, hima fori ri nuwai yapai ni ete ri sawewa, “Kini ani hakoro ya mwaꞌambwe hinga Gotri aka laka ki ani owero,”  
\v 6 woro o sumbu hinga to kipe, o ya mwaꞌambwe ki ri nuwai yapai ni okulano sumbu to sa biya da.’ O mwanji hinga ku sawendau ti keke Gotri mwanji tini ku takichasini kui sumbu hukwe tumbwa ku rasaindau.  
\v 7 Kunu nimba gambo hima! Gotri mwanji bwarakarandaro hima, Aisaiya, ka hinga ete kunu sawero,   
\q1
\v 8 ‘Delehaꞌa himiyama hurahama hi ahi tini takisopo wuhi tiki nimba rasaindau.  
\q1 Woroti sembe wuhi tito ani ni apahime naha ete dau.   
\q1
\v 9 Wosini hima to wosiro sumbu tunumbwa wu ondiyakandiyani sawe, “Dohaꞌa oti Gotri mwanji.” Wosini nimba ani ni ete wu lotu wondau.” ’   
\s1 Hima i sembe ni kisi wondau sumbu  
\r Mk 7:14-23  
\p
\v 10 Wowani Jisas kale himiyama hurahama ni ri uchawani wu tawani ya wunu ri sawe, “Norukweni ma ku mendini ku hambwa.  
\v 11 Takisopo ki rawaindau ahirahi le hima ni kisi wonda nambwe. Mina. Ka sembe we kipe mwaꞌambwe to takisopo ki sukwani hoko tokwe sirandau tito hima ni kisi wondau.”   
\p
\v 12 Wondawani o gisi ki ri himache le tani ya rini wu sawe, “Mini mi mendinda nambweꞌe, kale Farisi hima le do mwanji mihi ni wu mendisini mini ni sembe enge ti wu andau ti?”   
\p
\v 13 Wowani mwanji wasa ka hinga ya wunu ri sawe, “Ai Yapai hewen ko tiki ri dau ti, rini rupwa chele. Kale rupwa pe mwaꞌambwe hinga rinjenga ri si nambwe leni nanji tinga tinda ete ri gwano.  
\v 14 Ma wunu ku andosiwa sa wu da. Wunu miyasa, wosini miyasa hima leni numbo ti wu mekundau. Woroti miyasa fori miyasa hima forini numbo ti ri mekusino ti, o fini anaꞌape fi ini wa tiki fi raino.”   
\p
\v 15 Wowani Pita Jisas ni mwanji wasa ya ri sawe, “Mini do mwanji yepe mi bwaro ti, mwanji mu mwe ti ma sawewa nu mendi.”  
\v 16 Ete wowani Jisas ya wunu sawe, “Kunu okwe hikisafakisa.  
\v 17 Wo kunu ku hambwanda nambweꞌe? Kale ahirahi hinga takisopo ki rawaiwani sembe we tiki raindau ti, semewa ki yindau.  
\v 18 E, takisopo ki hoko tokwe sukwandau mwaꞌambwe oti inaka to sawekawendawani ya sukwanda. O sumbu hinga tombwa hima i sembe ti kisi wondau.  
\v 19 Kale inaka ki sukwandau sumbu ti ka hinga: kapwa inaka rata, hima ni yeni si ti, hima i humwe ni sawe, hili ya, nimba gambo, saweholiya sumbu, e, kale wembisa sumbu.  
\v 20 Kale sumbu hinga tombwa tinda ete hima i sembe ti kisi wondau. Woroti, hima le tapa yoko nambwe ahirahi ano ti, o sumbu hinga ti apa hima i sembe hinde kisi wo kumbwa.”   
\s1 Kenan pe humwe ti sembe Jisas numbwa ete ti haro  
\r Mk 7:24-30  
\p
\v 21 Wosini Jisas o ko ri andosini Taiya, Saiton mapwa tokwe ya ri ai i.  
\v 22 Wowani Kenan pe humwe foti tani ya ti ucha, “Apukolaka, mini Defit i che. Ani keke mi woni ma ani okula. Himamwale kapwa ti ai himiyama che ki raisini walambe sumbu wosindau.”  
\v 23 Wowani Jisas mwanji wasa fo ai tini ri sawe nambwe. Ete wowani ri himache leto rini tambwa wu tani rini silisini ya rini wu sawe, “Dohaꞌa humwe ucha ucha nunu sirinandau ti, ma tini sawewa sa i.”   
\p
\v 24 O hinga wu sawewani Jisas mwanji wasa ya ai wunu ri sawe, “Gotri ele Isurel pe yapai chele nambwe fe che asa che le kekembwa ri ani rumbwewani a taro.”  
\v 25 O hinga ri sawesiwani o humwe to tani Jisas mu tiki ti raini ti ombungwesini ya ti sawe, “Apukolaka, ma ani okula!”  
\v 26 Ete wowani Jisas mwanji wasa ti ya tini ri sawe, “Apa ai che le ahirahi ti hoko pe asa tini ani ha hinga.”  
\v 27 Ete wowani oti humwe ya ai sawe, “Apukolaka, mwe naha ki mi sawero. Woro asa le wui yapai hima awani gomu sikandau tini rukoni wu andau.”  
\v 28 O hinga ti sawewani, Jisas ga mwanji wasa ya tini ai sawe, “O bai humwe, sembe ani ni ni handau ti, omwesika naha. Sumbu fo keke ni ani silindau ti, oti nini ki o sukwakonda.” Ete wowani o gisi kumbwa ti himiyama che kipe ya ti ai wosi.   
\s1 Jisas hahungo hima miyafo ni kipe ri ai ri wosiro  
\p
\v 29 Wosini Jisas o ko andosini Galili fwanjuwei takai tokwe ya ri i. Ri ini kimba tiki ri rauni ya ri liti.  
\v 30 Ete wondawani himiyama hurahama miyafo naha rini tambwa tani ya wu wau. Wunu ele seke kapwa hima, miyasa hima, talihapa nambwe hima, mwanji bwanda nambwe hima, e, ba fo ba fo hahungo mendindau hima, ele ni ya wu rata. Wu ratani Jisas i seke mu tiki ya wu owe. Wosiwani kipe ya wunu ri wosi.  
\v 31 O hinga ri wosisiwani ele himiyama hurahama inaka miyafo naha ya wu hambwa. Hinde wowani, ele mwanji bwanda nambwe hima le mwanji ai bwandawani, ele talihapa nambwe hima kipe ai wosindawani, ele seke kapwa ai ichiꞌuchandawani, e, ele miyasa hima le ya ai maꞌaikaꞌainda. O keke Isurel pe Gotri hi ni ya wu rasainda.   
\s1 Jisas 4,000 hima leni ahirahi yakwaro  
\r Mk 8:1-10  
\p
\v 32 Dani ini Jisas ri himache leni uchawani tawani ya ri sawe, “Ani dele himiyama hurahama keke a wondau. Wunu ani ga gisi namili wu dani wunu ahirahi nambwe. Iche tinga wunu handawa hinde apa wunu a sawewa wu i kumbwa. Foki apa numbo tiki misisiweri wunu dino.”  
\v 33 Wowani ri himache le ya rini sawe, “Dohaꞌa michi hima nambwe. Apa bereti miyafo naha soki nu ratasini dele himiyama hurahama miyafo naha ni nu hano?”  
\v 34 Ete wowani Jisas ya wunu ai sawe, “Kunu bereti geni kunu dau?” Wowani ya wu sawe, “Nunu tapaꞌangi hatachi fisi bereti ga fwaiꞌomwe fisiche tombwa dau.”   
\p
\v 35 Ete wowani Jisas ele himiyama hurahama leni sawewani nuwe tiki ya wu liti.  
\v 36 Wosisini ele tapaꞌangi hatachi fisi bereti ga fwaiꞌomweche fwelenga ri torosini, Gotri ni ri weseꞌasini ya ri lepika. Wosini ri himache leni ya ri ha. Wowani ri himache lenga raꞌaini ele hima ni ya wu ha.  
\v 37 Wosiwani ele himiyama hurahama miyafo naha wu awani sembe ti ete wunu tale. Ete wosiwani ele ahirahi gomu gamwe nimba dau ti wu rukoni tapaꞌangi hatachi fisi hala ki ya wu waro.  
\v 38 Ele ahirahi aro hima le 4,000 hima hinga. E, che humwe lenga wu gendi nambwe.  
\v 39 Da hinga woni Jisas ele himiyama hurahama ni sawewani ya wu i. Wosini rini kanu tenge tiki rauni Makatan mapwa tokwe ya ri i.   
\c 16  
\s1 Jisas i kwambu tini wu hei kinani wu ucharo  
\r Mk 8:11-13; Lu 12:54-56  
\p
\v 1 Farisi hima lenga Satiyusi hima lenga Jisas ni simiyanehei kinani ya wu ta. Wu tani hewen pe sumbu kwambu tini ri wosiwa wu hei kinani ya rini wu sawe.  
\v 2 Ete wowani rini ga mwanji wasa ya wunu ri sawe, “E, niliki ki isangi le ku heiwa ku hambwakonda, ‘Icheki gisi kipe naha.’  
\v 3 E, nurumbu tiki niri hiki ti ku heiwani mwa roni sukwasini da. Wowani ya ku saweu, ‘O hinga ti apa kapwa gisi, mwa ti ya yekonda.’ Ei, mwe naha, niri ti sumbu tini kipe naha ku kilindau. Woroti apa Gotri ondiyasiwani sukwandau do gisi sumbu tini ku heini ku hambwanda nambwe.  
\v 4 Kunu kapwa hima le, Gotri ni saweholiya hima naha. Gotri sumbu kwambu ni ku hei kinani gamboni ku gindau. Wondau ti, apa sumbu kwambu foti hinde kunu a mekusi kumbwa, mina. Jona ki sukwaro sumbu numbwa kunu a mekukondau.” Wosini Jisas wunu hanjaꞌaisini ya ri i.   
\s1 Farisi hima lenga Satiyusi hima lenga hehenandau wo yis mwanji yepe tiki wunu sawero  
\r Mk 8:14-21  
\p
\v 5 Jisas himache ele o fwanjuwei wu yetikinasini ya wu hambwa, bereti fwele wu ra ra wu i nambwe.  
\v 6 Ete wowani Jisas ya wunu ri sawe, “Kunu kipe naha ku hambwandani Farisi hima lenga Satiyusi hima lenga hehenandau wo, yis, wuhi ti ku hambwafwaꞌainda.”  
\v 7 Wosiwani wunjenga ya wu anambwa anambwanda, “Hinde wowani, bereti nu rata nambwe ti keke ri bwandau.”  
\v 8 Wowani Jisas wui mwanji ti ri hambwani ya wunu ri sawe, “Kunu sembe ha sumbu kuhi ti kapwacheche naha. Hinde wowani kunjenga ka hinga ete ku anambwandau, ‘Nunu bereti nambwe’?  
\v 9 Ka tini ku hambwanda nambweꞌe? Ele 5,000 hima ka tapaꞌangi bereti tini ku haꞌi hatawani wu ani wu wofuwani ahirahi gomu le hala geni ku waroro?  
\v 10 E, kunu ka tapaꞌangi hatachi fisi bereti kale 4,000 hima leni ku haꞌi hatawani wu ani wu wofuwani ahirahi gomu ti hala geni ku waroro?  
\v 11 Hinde wowani ka hinga ku hambwa nambwe? Ani bereti mwanji tini kunu a sawe nambwe. Ani ete a sawero, ‘Kunu Farisi hima lenga Satiyusi hima lenga wui hehenandau wo, yis, o tini ku hambwafwaꞌai.” ’  
\v 12 Wowani ete ya wu hambwa. Rini hehenandau wo, yis, tini wu hambwafwaꞌai kinani ri sawe nambwe, mina. Rini Farisi hima lenga Satiyusi hima lenga wundo ondiyakandiyandau mwanji wuhi tini wu hambwafwaꞌai kinani ri sawero.   
\s1 Pita Jisas hi tini amwei ete ri sawero, rini Kurais  
\r Mk 8:27-30; Lu 9:18-21  
\p
\v 13 Jisas ri saini ri himache lenga Sisariya Filipai mapwa tokwe wu ini ri himache leni ya ri sili, “Kale himiyama hurahama dori Hima ri Che ni hi ti hinde hinga wu uchandau?”  
\v 14 Ete wowani ya wu sawe, “Fwele ete sawendau, ‘Ori uku yasindau hima ri, Jon, to ai sairo.’ E, Fwele ete sawendau, ‘Ori Ilaicha,’ wowani fwele saweu, ‘Ori Jeremaiya.’ Fwele saweu, ‘Ori Gotri mwanji bwarakarandau hima.” ’  
\v 15 Ete wowani Jisas ele ri himache leni ya ri sawe, “Wo kundo hinde hinga ku ani hambwandau?”   
\p
\v 16 Ete wowani Saimon Pita to mwanji wasa ya rini sawe, “Mini Kurais, himamwale ga dau Gotri Che funda naha.”   
\p
\v 17 Wowani Jisas ga Saimon ni mwanji wasa ya ri sawe, “Saimon, Jona i che, mini ma eripeꞌaripe. Do nuwe kipe hima forito do mwanji mini mekusi nambwe. Mina. Ai Yapai, hewen ki dau, to do mwanji mini mekuro.  
\v 18 Apa mini a sawenda. Mini Pita. Pita mwanji mwe ti ‘humokuto.’ Ani ni sembe hano hima leni do humokuto tenge tiki wunu ani esino. Wosiwa heli kwambu ti hinde wunu diki kumbwa.  
\v 19 Apa hewen pe kwambu ti tukwano ki ti mini ani hakonda. E, sumbu fweleni do nuwe ki minambwe mi nawa Gotri okwe hewen ko ki o hingambwa ri wosikonda. E, sumbu fweleni do nuwe ki mi ohounawa Gotri okwe hewen ko ki o hingambwa ri wosikonda.”  
\v 20 Wosini Jisas ele ri himache leni mwanji kwambu naha ki ya wunu ri sawe, “Apa hima fweleni ete ku sawe kei, ani Kurais.”   
\s1 Jisas ete ri sawero, ri hasini ri ai saino  
\r Mk 8:31–9:1; Lu 9:22-27  
\p
\v 21 O gisi hinga ambwesini ete i ini Jisas ri himache leni rini ki sukwano sumbu leni ka hinga ya wunu ri mekunda, “Jerusalem ko ki ani iwa, ko aulindau mekupu le, puris hima laka le, e, Gotri lo mwanji hambwandau hima le amwaka ani hani ani yewa ani hasini gisi namili iwa ani ai saino.”   
\p
\v 22 Ete wowani Pita biya hinga rini raꞌaisini mwanji kwambu tiki ya rini sawe, “Apukolaka, minambwe naha! Kahaꞌa sumbu hinga apa mini ki sukwa hinga.”  
\v 23 Ete wowani Jisas ri jamekosini Pita ni ya ri sawe, “Saiten, mini ai gumwa tokwe ma tani i. Mindo ai numbu ti o mi ichakisinda. Mini Gotri inaka tini mi sirinanda nambwe. Mina. Mini hima i inaka tumbwa mi sirinandau.”   
\p
\v 24 Wosini Jisas ri himache leni ya ri sawe, “E, hima fori ani ni ri sirina kinawa ori hima hi rihi tini sa rakaisini me yapweke rihi ti ri kichani sa ri ani sirina.  
\v 25 E, hima fori ri himamwale tini ete ri enepesiwa himamwale rihi ti humbuno. E, hima fori ani ni hambwani himamwale rihi ti ri ohumbwewa, ichai o hima himamwale rihi ri ai torono.  
\v 26 E, hima fori nuwe pe mwaꞌambwe hinga tinda ete ri torosiwa himamwale rihi humbuwa apa kale mwaꞌambwe hinde hinga rini okulano? Apa ori hima bwele ya mwaꞌambwe ni ri hawa o himamwale rihi ri ai ratano?  
\v 27 Dori Hima ri Che ri Yapai okusindau hi tinga ri ensel le ra ra funda wu takonda. O gisi ki do nuwe ki dau himiyama hurahama lei kipe sumbu kapwa sumbu wasa wunu ri hakonda.  
\v 28 Mwe naha ki kunu a sawendau. Hima fwele do ki enindau ti, hinde apa wu ha kumbwa. Minambwe naha. Ete wu dasini dori Hima ri Che Gotri kwambu tinga tawa wu heisinimbwa.”   
\c 17  
\s1 Jisas tape ba fo hinga ai siraro  
\r Mk 9:2-13; Lu 9:28-36  
\p
\v 1 Wosiwani gisi ti tapaꞌangi hatachi funda isiwani Jisas to Pita, Jemis, ri analongo, Jon, wunu ra ra kimba hime laka fotiki ya wu rau. Wosini wundombwa ya wu da.  
\v 2 Wu dani wu heiwani Jisas tape ti jamekoni ba fo hinga ya ai sira. Wowani ri miyaningisopo ti nika hinga okukoni ri nikaꞌari le wamwa naha hi hinga ya ete oku.  
\v 3 Wosiwani wu heiwani Moses hima pi Ilaicha sikani Jisas ga mwanji ya wu anambwanda.  
\v 4 Wowani Pita o tini ri heikoni Jisas ni ya ri sawe, “Apukolaka, dohaꞌa ki nu dawani kipe naha. E, mi ohounandau ti nawa, dohaꞌa ki teikwara akache namili a kisi, fo mini keke, fo Moses keke, e, foti Ilaicha keke.”   
\p
\v 5 O hinga ete ri bwandawani, hi hinga okundau hiki wamwa ti sikani ya ete wunu yoho. Wowani o hiki we tiki tumwa foti ka hinga uchani ya wunu sawe, “Dori Che o ai Che, rini keke a wondani sembe ahi rini keke kipe naha ani hambwanda. Woro ri mwanji tini ma ku mendi.”   
\p
\v 6 Ete wowani ri himache le o mwanji wu mendikoni miyaningisopo wuhi ti nuwe tiki wu opulisini aki omwesika naha ki ya wu aki.  
\v 7 Wowani Jisas wui mu tiki takai tani wunu ri torosini ya wunu ri sawe, “Ma ku sai. Apa ku aki kei.”  
\v 8 O hinga ri sawewani wu mauni hima fo wu hei nambwe, Jisas tombwa ya da.   
\p
\v 9 Wosini o kimba ete wu raindani, Jisas mwanji kwambu ki ya wunu ri sawe, “Apa hima foni do ku heiro sumbu sawe kei, kui inaka ki sa ete dawa, dori Hima ri Che hasini ai saino gisi tiki pwe.”   
\p
\v 10 Ete wowani ri himache le ya rini wu sili, “Hinde wowani kale Gotri lo mwanji hambwandau hima le ete wu sawendau, Ilaicha to Kurais ni mwaseni tano?”   
\p
\v 11 Wowani mwanji wasa ya wunu ri sawe, “Ei, mwe naha, Ilaicha to tani ele mwaꞌambwe tinda ete ri wonorukweno.  
\v 12 Woroti kunu a sawendau, Ilaicha taro. Wosiwani hima le rini ni wu hambwa nambwe. Mina. Wunu wui okokona tunumbwa wu sirinandani kapwa sumbu ba fo ba fweleni rini wu wosiro. O hingambwa dori Hima ri Che ni walambe o wu wosikonda.”  
\v 13 Jisas o hinga sawewani ri himache le ya wu hambwa, oti uku yasindaro hima ri, Jon, ni ri sawero.   
\s1 Jisas himamwale kapwa tinga dau che foni kipe ri wosiro  
\r Mk 9:14-29; Lu 9:37-42  
\p
\v 14 Wosini wu ini himiyama hurahama miyafo dau michi tiki ya wu raru. Wowani hima fori Jisas tambwa ri tani ya ri ombungwe.  
\v 15 Wosini ya ri sawe, “Apukolaka, mini ai hurahama che keke ma wo. Rini apwe yitindani hima tape rihi ti walambe naha isindau. Ei, gisi miyafo naha hi tiki ri raindani fwa tiki ri raindau.  
\v 16 Wondawani mi himache le tambwa rini a raꞌaiwani himamwale kapwa rihi ti wu rani wu humbweꞌi nambwe.”   
\p
\v 17 Wowani Jisas mwanji wasa ya rini sawe, “Kunu sembe kipe ku ha nambwe hima tiya. Kui inaka ti sawesiyaꞌai tumbwa ku hambwandau. Gisi geni apa kunu ga ete a dano? Numbo geni apa kunu keke ete a wondano? O che ani tambwa ma ani rata.”  
\v 18 Wowani Jisas o himamwale kapwa ni mwanji kwambu ki sawewani, o hima wapache ni andosini ya i. Wowani metengei ete kipe ya ri ai wosi.   
\p
\v 19 Wosiwani ri himache letombwa yanini wu tani Jisas ni ya wu sawe, “Hinde wowani ka himamwale kapwa nundo nu rani rumbwe kinani nu simiyafuro?”   
\p
\v 20 Wowani ya wunu ri sawe, “Sembe ku handau ti, mwe naha ku ha nambwe. O hinga keke ku simiyafuro. Ei, mwe naha ki kunu a sawendau, sembe kuhi ku handau ti, ka masitet tukoche hinga mwe naha ku hasini do kimba ni ete ku sawewa, ‘Ma saini o biya tokwe ini eti,’ wowa apa ino. Ete wowambwa ele sumbu hinga tinda ete ku wono. [  
\v 21 Woroti ka himamwale kapwa rani humbweꞌino ti, numbo ba fo nambwe, mina. Ahirahi hakindani Gotri ni ete uchahambwandau numbo tombwa oto.]”   
\s1 Jisas numbo fisi ri sawero, ri hasini ai saino  
\r Mk 9:30-32; Lu 9:43-45  
\p
\v 22 Wosini Galili mapwa ki funda wu indani Jisas ele ri himache ni ya ri sawe, “Dori Hima ri Che hima lei tapa tenge tiki o wu hakonda.  
\v 23 Wowa rini wu yeni wu sisiwa gisi namili iwa ri ai ri saino.” Ete wowani ri himache le sembe wuhi ti nomo naha ya wunu i.   
\s1 Jisas Gotri aka laka tiki takisi ya ti haro  
\p
\v 24 Wosini Kapaneyam ko ki wu ini wu raruwani Gotri aka laka keke takisi ya torondau hima le Pita tambwa wu tani ka hinga ya rini wu sawe, “Ka kunu ondiyakandiyandau hima ori Gotri aka laka keke takisi ya handauꞌu?”   
\p
\v 25 Wowani Pita ya sawe, “Ei, o ri hakonda.” Wosini aka we tokwe ri raruwani Jisas mwanji rasaini ya rini sawe, “Saimon, hinde hinga mi hambwandau? Do nuwe ki dau king apukolaka le wunu ele takisi ya namoki wu torondau? Wundo wui che leki wu torondau, hima fweleki wu torondau?”   
\p
\v 26 Wowani Pita ya sawe, “Hima ba fweleki wu torondau.” Ete wowani Jisas ya rini sawe, “O hinga nawa king apukolaka le wui che le takisi ya handa nambwe. Ani hewen kipe King Apukolaka i che.  
\v 27 Woro o hingambwa apa nu wosiwa nunu wu bwano. Woro o sumbu hinga sukwano ti nu diyahandau. O hinga keke fwanjuwei tokwe ma ini huku ti ma wali. Wosini o metengei mi rono fwaiꞌomwe ti takisopo ti ma toroni haunasini mi heiwa humokuto ya foti kai dakonda. O ya ti mini keke, e, ani keke takisi ya hinga ma wunu ha.”   
\c 18  
\s1 Gotri kwambu aulindau hewen ko tiki namo naha to funda mwasendau  
\r Mk 9:33-37; Lu 9:46-48  
\p
\v 1 O gisi ki ri himache le tani ya rini wu sawe, “Namo naha to Gotri kwambu aulindau hewen ko tiki funda mwasendau?”   
\p
\v 2 Wowani Jisas che forini uchawani ri tawani ele ri himache i nindo tiki ya rini esi.  
\v 3 Wosini ya ri sawe, “Mwe naha ki kunu a sawendau. E, sumbu hukwe kuhi ku hanjaꞌaisini muku pe che sumbu hinga ku sira nambwe nawa, apa ka hewen pe Gotri kwambu aulindau sumbu ki hinde ku raru kumbwa.  
\v 4 Hima fori hi rihi tini rakaisini do kichapwache hinga ri sirawa rini ele hima fweleni ri dikisini Gotri kwambu aulindau hewen ko tiki rindo apukolaka.   
\p
\v 5 “E, hima fori ani ni hambwani ka che hinga forini enepeni ratawa, ori hima ani ni enependau.   
\s1 Kapwa sumbu tito hima sembe handau tini walambe wosindau  
\r Mk 9:42-48; Lu 17:1-2  
\p
\v 6 “E, ani ni sembe hasindau do kichapwache hinga forini kapwa sumbu mekusiwa ri hichakowa, ori hima miyatapa hinga ti kwele rihi tiki humokuto laka injisini fwa laka ki sa rini rawai. O sumbu hinga rini wosino ti wai hinga, hi tokwe ri raino to kapwa naha.   
\p
\v 7 “Do nuwe ki dau hima ele, hima leni kapwa sumbu tiki ai wunu raꞌaindau keke fiya kapwa naha. Mwe naha, do kapwa sumbu hinga ele mapwa ki sukwandau. Woroti o sumbu hinga wosindau hima, rini fiya kapwa naha.  
\v 8 E, tapa mihi toꞌo seke mihi to kapwa sumbu tokwe mini raꞌaiwa ma takutoni humbweꞌi. Wosiwa tapa funda riꞌi seke funda ritombwa dawa ete da ete da himamwale kipe mi torono. Foki tapa fisiꞌi seke fisi mihi dawa usungwaha da nambwe hi tiki o mini rawaikonda.  
\v 9 E, miya mihi tito mini rani kapwa sumbu tokwe mini raꞌaiwa o miya kapwa ma gorini humbweꞌi. Wosini miya funda tombwa dawa ete da ete da himamwale kipe mi torono. Foki miya mihi fisi ete dawa apa mini toroni hi tiki o mini rawaikonda.   
\p
\v 10 “Kunu hambwafwaꞌainda, foki do che hinga fweleni ete ku sawe ki, mini kichapwache. Mina. Hinde wowani, wunu okulandau hewen ko kipe ensel leto wu heisini mwanji ti ai Yapai hewen ko ki dau tambwa raꞌaindau.  
\v 11 [Hinde wowani, dori Hima ri Che ri sikaro ti, ele kapwa sumbu wondau hima leni ai ri rata ki ri sikaro.]   
\s1 Sipisip yaniro mwanji yepe  
\r Lu 15:3-7  
\p
\v 12 “Kunu hinde hinga ku hambwandau? E, hima fori sipisip rihi ti 100 hinga dau. Woro fori yanisiwa apa ri waki nambwe sinoꞌo? Mina. Apa ele 99 sipisip kimba ki ri andosini o sipisip funda waniro tini ri ai ri wakino.  
\v 13 Mwe naha ki kunu a sawendau. Ri wakini o sipisip funda ri heisinimbwa ele 99 sipisip yani nambwe leni dikini ya ri eripeꞌaripekonda.  
\v 14 Woro hingambwa apa kui Yapai, hewen ko tiki dau, ri inaka ti do che hinga fori apa humbuno tini ri okokonanda nambwe.   
\s1 Kapwa sumbu norukwendau sumbu  
\p
\v 15 “E, mi hiparakambwe fori kapwa sumbu mini wosiwa, ma ini rini ga barikapwa ki linindani kapwa sumbu ri woro ti amwei ma rini sawe. Wowa mi mwanji ri mendiwa, mi hiparakambwe ga tapa ti ma ki anayengunasini sembe wahapi ki ma ki da.  
\v 16 E, mi mwanji ri mendi nambwe nawa, hima fisiꞌi funda hinga mi ra ra rini tambwa ma i. O hinga ku wosiwa ri mendi nambwe nawa kunu hima fisiꞌi namili to koti wono gisi ki mwanji amwei rini ni ku sawekonda.  
\v 17 Wui mwanji ri mendi ki ri diyahawa sios mekupu hima leni ma sawe. E, Sios mekupu hima lei mwanji okwe ri mendi ki ri diyahawa, ma rini andosiwa ele hoko pe hima hinga takisi ya toro hima hinga sa ri da.   
\p
\v 18 “Mwe naha ki kunu a sawendau. E, sumbu fweleni do nuwe ki minambwe ku nawa Gotri okwe hewen ko ki o hingambwa ri wosikonda. E, sumbu fweleni do nuwe ki ku ohounawa Gotri okwe hewen ko ki o hingambwa ri wosikonda.   
\p
\v 19 “Woroti numbo fonga kunu a sawe. E, kunu hima fisi fopi do nuwe ki mwaꞌambwe fo keke sembe funda fi hani o mwaꞌambwe keke Gotri ni fi uchahambwano ti, ai Yapai hewen ko ki dau ti apa fini ha sindau.  
\v 20 Ei, hima fisi namili hinga hi ahi tini wu hambwasini michi foki wu wauwa, ani wui nindo tiki a dano.”   
\s1 Tau ra himache fori hima keke wonda nambwe sumbu  
\p
\v 21 Ka gisi ki Pita Jisas tambwa tani ya rini sawe, “Apukolaka, ai hiparakambwe fori kapwa sumbu ete ani wosindawa numbo geni kapwa sumbu rihi a rani a humbweꞌino? Ani hambwawani numbo tapaꞌangi hatachi fisi hingaꞌa?”   
\p
\v 22 Wowani Jisas ka hinga ya rini sawe, “Ani numbo tapaꞌangi hatachi fisi hinga mini a sawenda nambwe. Mina. Mini a sawe, gisi gisi kapwa sumbu mini wosindau hima fo dawa kapwa sumbu rihi ti ma ete rani rumbweꞌinda.   
\p
\v 23 “O hinga keke hewen pe kwambu ti mwanji yepe ki a sawewa ka hinga, king apukolaka foto dau hinga. O king apukolaka ele ya mwaꞌambwe rihi nimba raꞌairo ri himache lenga ri wonorukwe ki ri hambwasini gisi ti ya ri owe.  
\v 24 Wosiwani o gisi tawani ri litisini ya mwaꞌambwe nimba huwandari raꞌaindaro hima leni ya wunu ri sawenda. Wondawani ya ti 10 miliyon kina hinga miyafo naha huwandari raꞌaindaro hima ni rini tambwa ya wu rata.  
\v 25 Woroti wasa ri ai hano ti ya nambwe. Ete wowani king apukolaka kwambu tiki ya rini sawe, ori hima ri che humwe le, e, ri mwaꞌambwe lenga ya wungwa ri jisini huwandari ri raꞌairo ya mwaꞌambwe wasa ai ha ki.  
\v 26 Ete wowani o tau ra himache king apukolaka mu tiki ri ombungwesini ya rini sawe, ‘Ani keke mi woni ma ani nikisi! Wowa ele ya mwaꞌambwe huwandari a raꞌairo ti wasa ratani mini a bwe ha.’  
\v 27 Wowani o tau ra himache ni aulindau king apukolaka to rini heini rini keke woni huwandari ri raꞌaindaro ya mwaꞌambwe rini hanjaꞌaisini rini sawewani ya ri i.   
\p
\v 28 “Ete wowani hoko tokwe ri raruni tau funda fi randau ri nau forini ya ri hei. O ri nau ya ti rini ki huwandari ri raꞌairo ti 100 kina hinga. Wosini o tau funda fi randau ri nau ni kwele fu tiki ri toroni ambitonambusini ya ri sawe, ‘Mini ya mwaꞌambwe huwandari mi raꞌaindaro ti, tinda mi ai hani humburoꞌo?’   
\p
\v 29 “O hinga ri bwawani tau funda fi randau ri nau ori seke rakai ombungwesini ya rini sili, ‘Ani keke mi woni ma ani nikisi! Wowa ya mwaꞌambwe wasa ratani mini a bwe ha.’  
\v 30 Wowani rini diyaha. Wosini o ri nau ni kalapus tiki ya rini rawaru. Wosiwa ya wasa wakini ri hawambwa.   
\p
\v 31 “Ete wowani ele tau funda wu randau himache fwele o sumbu ni wu heini sembe nomo wu ani rini keke woni wu ini wui king apukolaka ni ele sumbu hinga rini wosindaro tini ya rini wu sawenda.  
\v 32 Ete wowani o ri tau ra himache ni ri uchasini ya ri sawe, ‘Mini tau ra himache kapwa naha! Metengei mi ani heini mi ichakawani ele huwandari mi raꞌaindaro ya mwaꞌambwe le mini ani hanjaꞌairo.  
\v 33 Ani mini keke a woro. Woro mini ga tau funda ki randau nau mihi fori keke o hingambwa mi wopo kipe naha.’  
\v 34 Wowani ri apukolaka enge rini ani kalapus aulindau hima lei tapa tenge tiki ya rini ha, wosiwa ele huwandari ri raꞌairo ya le tinda ri hawambwa.  
\v 35 E, kunu okwe kui sembe ki, kui hiparakambwe kunu wosiro kapwa sumbu ku rani ku humbwe nambwe nawa, ai Yapai hewen ko tiki ri dau rini okwe o sumbu hinga tunumbwa kunu wosino.”   
\c 19  
\s1 Jisas anahopwesini humbundau sumbu tini ri sawero  
\r Mk 10:1-12; Lu 16:18  
\p
\v 1 Jisas ele mwanji hinga tinda ri bwani ri humbusini Galili mapwa ri hanjaꞌaisini ya ri i, Jutiya mapwa laka Jotan fwa angi kachi tokwe.  
\v 2 Wosiwani himiyama hurahama miyafo rini wu sirinani wu indawani hahungondau hima miyafo le kipe ya ri wosinda.   
\p
\v 3 Wondawani Farisi hima fwele tani rini simiyanehei ki ya rini wu sawe, “Gotri lo mwanji ti hima fori humwe hopwesiwani sumbu fo wowani ai tini humbundau sumbu tini ohounasini dauꞌu?”   
\p
\v 4 Wowani Jisas ga mwanji wasa ya ri sawe, “Dohaꞌa mwanji, Gotri chengi ki dau tini ku heini ku hambwa nambweꞌe, ka hinga sawero ti: ‘Injelembwa kapwa Gotri ele mwaꞌambwe hinga tinda ri wosisini opi humwe hura ya ri wosi’?”  
\v 5 Wosini ya ri sawe, “Hima fori ri nuwai yapai hanjaꞌaisini ri ini ri humwe ga ya funda fi dakonda.  
\v 6 O keke fini apumbwa apu fi litinda nambwe, mina. Fini forukumbwa ya fi litiu. Woro o sumbu Gotri sawesiro ti, hima fotoꞌo finjenga hinde apa anahumbu kumbwa.”   
\p
\v 7 Wowani Farisi hima lenga ya rini sawe, “Hinde wowani Moses injelembwa Gotri lo mwanji nunu hasini ete nunu sawero, ‘Hima fori ri humwe humbu kinawa humwe humbu chengi sa kaini o humwe ni ri hasini sa tini humbu’?”   
\p
\v 8 Ete wowani Jisas ga ya wunu sawe, “Ele kui inaka emendiki naha ku dawani heifuni Moses humwe humbuno sumbu tini kunu ohounaro. Woroti injelembwa kapwa Gotri humwe hura wosiro gisi ki o lo mwanji hinga sira nambwe.  
\v 9 Ka hinga kunu a sawe. E, hima fori ri humwe ti, hima foringa kapwa sumbu ti wo nambwe, nimba tini ri humbusini humwe foni ri hopwewa, ori hima to rinjenga fi anahopwero sumbu tini walambe ri woro.”   
\p
\v 10 Wowani ri himache le ya sawe, “E, hima ri humwe ni humbuno sumbu ti mi sawero hinga nawa, apa hima fori humwe ni ri hopwe hinga, hima wapa hinga ri da ki.”   
\p
\v 11 O hinga wu bwawani ya ri sawe, “Himiyama hurahama miyafo do kui mwanji hinga hinde wu sirina kumbwa. Mina. Gotri ohounano hima tombwa hima wapa wu dano.  
\v 12 Ma ku mendi, humwe ni hopwenda nambwe hima le numbo ba fweleki o hinga wu dau. Hima fwele wui nuwai o hinga ete wunu raro. Hima fwele wui hima tape kupu walambe wunu wu wosiwani hima wapa wu dau. Wowani hima fwele Gotri hewen kipe kwambu ni ri hambwasini humwe hopwendau sumbu minambwe ri nasindau. Woro hima fwele do sumbu hinga wu sirina kinawa apa wu sirina sindau.”   
\s1 Jisas Gotri wunu okula kinani che leni mwanji haro  
\r Mk 10:13-16; Lu 18:15-17  
\p
\v 13 O gisi ki hima fwele wui che le rini tambwa ya wu rata. Wunu ete wu hambwaro, rindo ri tapa ti ele che tape tenge wuhi tiki ri owesini Gotri ni ri uchahambwawa kipe naha wunu okulanda ki. Wokowani ri himache leto mwanji kwambu tiki ya wunu bwa.  
\v 14 Wowani Jisas ga ya wunu sawe, “Ma ku haraꞌaiwa ele che ani tambwa sa wu rata. Apa wunu etipe kei. Mina. Hewen kipe kwambu ti ele che hinga dau hima leni okulandau.”  
\v 15 Wowani tapa rihi ti ele che tape tenge tiki ri oweni ri okulasinimbwa o michi ri hanjaꞌaisini ya ri i.   
\s1 Hima fori mwaꞌambwe miyafo naha dau  
\r Mk 10:17-31; Lu 18:18-30  
\p
\v 16 Wosiwani hima fori Jisas tambwa tani ya ri sawe, “Ondiyakandiyandau hima, bwele sumbu kipe hinga tini a wosini ete da ete da himamwale kipe a torono?”   
\p
\v 17 Ete wowani Jisas ya rini sawe, “Hinde wowani sumbu kipe keke mi ani silindau? Gotri rindombwa hima kipe to sa. E, ete da ete da himamwale mi toro kinawa, ele Gotri sawero lo mwanji tinda ma ete sirina.”   
\p
\v 18 Wowani ori hima ya rini sawe, “Kale bwele lo mwanji tini a sirinano?” Wowani Jisas ya rini sawe, “Kalehaꞌa lo mwanji ni: ‘Apa hima yeni si kei. Apa hima i humwe sawe kei. Apa hili ya kei. E, apa hima foni mwanji gambo kei.  
\v 19 Mini mi nuwai yapai mwanji tini ma sirinanda. Wosini minjenga mi okokonandau hingambwa kale biya hima ba fwele o hingambwa ma okokona.” ’   
\p
\v 20 Wowani ori hima wapa ya rini sawe, “Dele lo mwanji hinga tinda a sirinandau. Woro bwele lo mwanji hinga ni a sirinanda nambwe?”   
\p
\v 21 Wowani Jisas ya rini sawe, “E, mini sumbu kipe naha tumbwa ete mi sirina kinawa, ma ini mwaꞌambwe mihi le ya wungwa mi jisini ele heifundau hima leni ma humwasini wunu haꞌi hata. Wosiwambwa mini ga ichai hewen ko tiki mwaꞌambwe miyafo mi wauno. O tau hinga mi rani mi humbusini ma tani ani sirina.”   
\p
\v 22 Ete wowani ori hima wapache o mwanji ni ri mendini ri hambwafuni inaka tenge miyafo ya ri hambwa. Wokoni ya ri i. Hinde wowani, rini mwaꞌambwe miyafo naha.   
\p
\v 23 Ete wowani Jisas ri himache leni ka hinga ya ri sawe, “Mwe naha ki kunu a sawendau, ya chele hima ri Gotri sumbu kipe tini sirinani hewen kipe kwambu aulindau ki raru ki simiyandau ti, tau kwambu naha.  
\v 24 Woro ai kunu a sawekonda. Omwe laka foti nikaꞌari kapandau nili sopu tiki raru ki apa ete simiyandano. O hingambwa kari ya chele hima hewen kipe Gotri kwambu sumbu ki ri raru ki simiyafuno.”   
\p
\v 25 Ete wowani ri himache le ka mwanji ni wu mendikoni ete wu apapanani ya wu sawe, “O sumbu hinga nawa Gotri namoni ri raꞌaikondau?”   
\p
\v 26 Wowani Jisas miya wunu numbwa misisini ya wunu sawe, “Hima i kwambu to mina. Woro Gotri kwambu kumbwa ele sumbu hinga apa ri wosino.”   
\p
\v 27 O hinga ri sawesiwani, Pita ga mwanji wasa ka hinga ya rini sawe, “Ma hei, nunu ele mwaꞌambwe nuhi nu hanjaꞌaisini ya mini nu sirinanda. Woroti apa bwele mwaꞌambwe wasa ni nu torono?”   
\p
\v 28 Wowani Jisas ya wunu sawe, “Mwe naha ki kunu a sawendau. Dele mwaꞌambwe ako naha sirano gisi ki, dori Hima ri Che ri, hi omwesika laka torosini king apukolaka litindau tei tenge ki ri litino. O gisi ki kunu okwe ku ani sirinandaro ti, ka tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi litindau tei tenge ki ku litisini tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi Isurel hima mu leni ku aulino.  
\v 29 E, hima fori hi ahi tini ri sirinaro keke ri tiyamwakichamwa ti, ri hiparakambwe le, ri kahaiche le, ri nuwai yapai le, ri che le, e, ri aku tau le ri hanjaꞌairo ti, rini ele ri hanjaꞌairo mwaꞌambwe wasa hinga miyafo naha ai torosini ete da ete da himamwale ri torono.  
\v 30 Woro, ele mwaseni sirinandaro himako fwele wu ai jepiwa ele jepiro himako fweleto tani wunu dikini mwaseni wu ikonda.”   
\c 20  
\s1 Waini rupwa tiki tau randau tau ra himache  
\p
\v 1 “Hima ni aulindau hewen pe kwambu ti, mwanji yepe ki a sawewa ka hinga: Waini rupwa ni aulindau yapai chele hima hinga. Nurumbumbwa, ete ri saini waini tau rihi rano himache fwele rata ki ya ri i.  
\v 2 Ri ini hima fwele ri heiwani wunu o gisi funda kumbwa silifa ya funda wu toro kinani mwanji ti rini ga ya wu inji. Wowani ori waini rupwa hima mwe ri wunu humbwewani ri tau tokwe ya wu i.  
\v 3 Wosiwani nika sukwani 9 kilok hinga indawani hima waundau michi ki ri ai ini ri heiwani hima fwele wausini ya nimba wu da.  
\v 4 Wowani ya wunu ri sawe, ‘Kunu okwe ku ini ai waini rupwa ki tau ku ranoꞌo? Wowa tau ku rano chiki hinga ya ti kunu ani ha.’ Wowani ya wu i.  
\v 5 Dani ini ori hima nika gondi naha ga nika raini 3 kilok hinga ikondawani ri ai ini o hingambwa tumbwa ete ya ri wosi.   
\p
\v 6 “Wosini da hinga woni rai rai nika yendawani ri ai ini ri heiwani hima fwele ai wu wausini ya wu da. Wowani ya wunu ri sawe, ‘Hinde wowani ahaꞌa gisi funda laka nimba ku dau?’  
\v 7 Ete wowani wunu ga mwanji wasa ya ai wu sawe, ‘Nunu hima fo tau nu ra ki nunu ondiyasi nambwe.’  
\p “Wowani ya wunu ri sawe, ‘Kunu okwe ma tani ai tau tokwe ku i.’   
\p
\v 8 “Hunduwani tau chele hima mwe ri, ri tau ra himache leni aulindau hima ni ya ri sawe, ‘Ma wunu uchawa sa wu tawa ya ti ma wunu ha. Ele gumwa ki naha ki taro tau ra himache leni metengei ma wunu ha ha ini pwe metengei naha taro tau ra himache le bwe ha.’   
\p
\v 9 “Ele tau ra himache rai rai nika ki wu ini tau raro hima le wu tani silifa ya funda funda ya wu toro.  
\v 10 Ete wowani ele metengei naha nurumbu ki wu ini tau raro himako le ka hinga ya wu hambwa, ‘O ya laka o nu torokonda.’ Woroti mina. Wunu okwe silifa ya funda funda numbwa ya wu toro.  
\v 11 O keke sembe enge wu ani o tau chele hima mwe ni gumwa tokwe ya rini wu bwanda.  
\v 12 Wondani ka hinga ya rini wu sawe, ‘Dele gumwa ki naha ki taro hima le wunu tau kamindache naha wu raro. Wosiwani ya ti wunu mi haro ti, nunu mi haro hingambwa mi haro. Woroti nundo metengei nurumbu naha nu tani tau nu randawani nika sukwani nui tape tenge ki ye yeni ete rai.’   
\p
\v 13 “Wowani tau chele hima ori wui nindo tiki dau tau ra himache forini mwanji wasa tini ka hinga ya ri ai sawe, ‘Ai nau, ani kapwa sumbu fo mini a wo nambwe. Do nurumbu mwanji kunu ga nu injiro hingambwa silifa ya funda funda o kunu ani ha to.  
\v 14 Ya mihi ma toroni ya mi i. Ai okokona tiki o ya mini ani haro hingambwa kale biya gumwa ki taro hima leni o hingambwa ani haro.  
\v 15 O ai okokona hingambwa ani haro. Woro ai okokona ki ya ahi ani ha hingaꞌa? Hinde wowani sembe amwaka mi andau? Wo sumbu kipe wunu a wosiro kekeꞌe?’  
\v 16 Woro o hingambwa to sa: Ele gumwa ki taro hima le wu mwasewa ele mwasero hima le ai tani jepino.”   
\s1 Jisas numbo namili ki ete sawero, ri hasini gisi namili iwa ri ai saino  
\r Mk 10:32-34; Lu 18:31-33  
\p
\v 17 Wosini Jisas Jerusalem ko laka tokwe ri ikoni ri Himache tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi le numbwa ri rani ya ri i. Wondani numbo tiki Jisas ka hinga ya wunu sawe,  
\v 18 “Ma ku mendi. Nu ini Jerusalem nu raruwa, dori Hima ri Che ni puris hima laka le, e, Gotri lo mwanji hambwandau hima lei tapa tenge tiki o rini wu hakonda. Wosiwa rini wu kotimwosini rini yewa ri hano mwanji tini ya wu injikonda.  
\v 19 Wosini hima kupu ba fweleni rini wu hasiwa rini saweholiyandani rini tanambwasini me yapweke tiki rini yewa ya ri hakonda. Wosiwa gisi namili iwa ri ai saino.”   
\s1 Jemis hima pi Jon findo apukolaka fi eti ki fi okokonaro  
\r Mk 10:35-45  
\p
\v 20 O gisi ki Sepeti humwe fi che pinga Jisas tambwa ya wu ta. Wu tani fi nuwai nuwe tiki ti ombungwesini sumbu foti keke ya rini ti sili.  
\v 21 Wowani Jisas ya tini sawe, “Nini bwele mwanji tini ni ani sawekondau?”  
\p Ete wowani ya rini ti sawe, “Ma ohounawa dopi ai che King Apukolaka hinga mi linindano gisi ki mini ga takaini fi litinoꞌo, fori mi tapa mama tokwe litiwa fori tapa usanji tokwe sa liti?”   
\p
\v 22 O hinga ti sawewani Jisas ga mwanji wasa ka hinga ya wunu sawe, “Kunu ku hikisasini do mwanji ku ani siliro. Woro ando amwaka a mendikondau hingambwa kunu okwe o hingambwa ku mendinoꞌo?”  
\p Wowani ya rini fi sawe, “Ei, si mendi sindau.”   
\p
\v 23 Wowani Jisas ya ai fini sawe, “Mwe naha amwaka a mendino hinga ki mendino. Woroti namoto ai tapa mama tokwe litiwa namoto ai tapa usanji tokwe litino ti, o ai tau mina. Dopi tei litino hima pi, ai Yapai tombwa fini otokunasindau.”   
\p
\v 24 Ete wowani ele ri tapaꞌangi tapaꞌangi himache le o mwanji ni wu mendini opi wui hiparakambwe fisi ni sembe enge ti ya fini wu a.  
\v 25 O hinga wu wowani Jisas wunu uchawani rini tambwa wu tawani ya wunu ri sawe, “Kunu ku hambwandau, ele hima ba fwele wui king apukolaka le wui himache leni aulindau ti, mwanji kwambu tiki wu bwandawani wu mendini wu akikoni ya wu sirinau.  
\v 26 Woro o sumbu hingambwa apa kui nindo tiki sukwa hinga, minambwe naha. E, hima fori kui nindo ki kunu aulino hima laka hinga ri eti kinawa, rini kui himache hinga kui tako tiki sa ri da.  
\v 27 E, hima fori kui apukolaka ri eti kinawa, rini kui tau ra himache hinga sa ri da.  
\v 28 Woro hingambwa dori Hima ri Che ri taro ti, hima leto rini okula ki ri ta nambwe, mina. Rini do nuwe kipe hima leni ri okula ki ri taro, wosini himamwale rihi ti ele himiyama hurahama keke wungwa ri jisiwa wunu ri ai ri rata kinani.”   
\s1 Jisas miyasa hima fisi ni kipe ri wosiro  
\r Mk 10:46-52; Lu 18:35-43  
\p
\v 29 Wosini Jeriko wu hanjaꞌaisini ya wu i. Wondawani himiyama hurahama miyafo Jisas ni wu sirinani ya wu i.  
\v 30 Ete wondawani miyasa hima fisi opi numbo takai naha ki ya fi lininda. Fi linindani fi mendiwani wu uchani ya wu sawe, “Jisas ahaꞌa numbo ki o tanda.” Ete wowani hapa tinga ka hinga ya fi ucha, “Apukolaka, mini Defit i che, sini keke mi woni ma sini okula!”  
\v 31 Wowani ele hima fi gaina kinani mwanji kwambu tiki hapa tinga ya fini wu sawe. Wondawani fini hapa tinga ka hinga ya fi ai ucha, “Apukolaka, mini Defit i che, sini keke mi woni ma sini okula!”   
\p
\v 32 Ete wowani Jisas etisini fini uchani ya fini sawe, “Kini bwele sumbu hinga tini kini a wosi kinani ki ani uchandau?”   
\p
\v 33 Wowani ya rini fi sawe, “Apukolaka, si miya kipe mi wosi kinani mini si uchandau.”   
\p
\v 34 Ete wowani Jisas fini keke woni, tapa rihi ti fi miya ki ri owewani metengei ete fi ripakoni ya fi maꞌaikaꞌai. Wosini rini fi sirinani ya fi i.   
\c 21  
\s1 Jisas Jerusalem ko laka ki king apukolaka hinga ri raruro  
\r Mk 11:1-11; Lu 19:28-40; Jo 12:12-19  
\p
\v 1 Wu ini Jerusalem wu takaisini Olif kimba laka wa ki dau Betefasi ko ki ya wu raru. Wosini Jisas ri himache fisi ri humbwewani fi ikowani  
\v 2 ya fini sawe, “Ki ini ko cheche ki raruni o ko cheche ki ma ki maꞌaikaꞌainehei. Wokoni metengei ete dongi fo o ki heikonda, kupu tiki wu injisiwani che tinga o fi eninda. Woroti, opi dongi ma ki hungosini che ga nuwai ga ma ki ani rata.  
\v 3 E, hima fori mwanji fo kini sawewa, ka hinga ya ma ki sawe, ‘Si Apukolaka tau chele. Wowani heifuni nuwai ga che ga ete si raꞌaindau.’ Metengei ete o hinga ki bwawa o kini ohounawa ki takonda.”   
\p
\v 4 Dohaꞌa sumbu sukwaro ti, injelembwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima fori bwaro mwanji hingambwa sukwaro. Ka hinga ri sawero:   
\q1
\v 5 “Saiyon pe hima leni ka hinga ma ku sawe:  
\q1 ‘Ma ku hei, kui king Apukolaka kunu tambwa o tanda.  
\q1 Dongi che tenge ki ri litisini hima wahapi sumbu tinga o tanda.” ’   
\p
\v 6 Wosiwani Jisas himache opi fi ini o fini ri sawesiro hingambwa ya fi wosi.  
\v 7 Wosini opi dongi nuwai ga che tinga ya fi rata. Fi ratasini tapa huwe siyoti fihi ti opi dongi tenge ki ya kau fi yeto. Wosiwani Jisas o tenge ki ri litisini ya ri tanda.  
\v 8 Wondawani ele himiyama hurahama miyafo nikaꞌari wuhi le numbo tiki wu yeto yeto ya wu inda. Wondawani hima fwele me tali tini wu yekuto yekuto ratani numbo tiki ya wu yeto yeto inda.  
\v 9 Wowo hima fwele Jisas ni dikisini wu mwaseni wu indau lenga fwele jepini tandau lenga ka hinga ya wu uchanda,  
\q1 “Defit i che ni ma nu eripeꞌaripe! Gotri ri kwambu ti Apukolaka hi tiki tandau ori hima ni sa ri okula.  
\q1 Gotri hi tunumbwa ma nu rasai!”   
\p
\v 10 Jisas ini Jerusalem ko laka ki ri raruwani o ko kipe himiyama hurahama le wu apapanani ya wu sawe, “Dorihaꞌa hinde na hima?”   
\p
\v 11 Ete wowani rini ga indaro hima le ya wu sawe, “Jisas mwe ri oto, rini Galili mapwa ki dau Nasaret pe Gotri mwanji bwarakarandau hima.”   
\s1 Jisas Gotri aka laka ki ya tau randau hima leni ri sahumwaro  
\r Mk 11:15-19; Lu 19:45-48; Jo 2:13-22  
\p
\v 12 Wosini Jisas Gotri aka laka we tiki ri raruni wungwa jindau hima leni ya wunu ri sahumwa. Wondani Gotri aka laka ki ya leni anaha anahandau hima lei tei leni ri yisiyesindani, apwenumwa ki ya wungwa jindaro hima le linindaro tei okwe ri toroni ya ri humbwenda.  
\v 13 Wosini ya wunu ri sawe, “Gotri chengi ete sawero: ‘Aka ahi ti ka hinga wu sawekondau, Gotri ni uchahambwandau aka.’ Woroti kundo hiliya hima hinga ku tani o Gotri aka ki ku yanisini ku wondau.”   
\p
\v 14 Wosini Jisas Gotri aka laka o tiki kwai ri dawani, miyasa hima le, e, seke kapwa hima fwele rini tambwa wu tawani kipe ya wunu ri wosinda.  
\v 15 Ete wondawani puris hima laka lenga Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Jisas ele hima apapanandau sumbu ni ri wosindawani o tini ya wu hei. Wondawani ele che to Gotri aka laka we ki wu uchani ka hinga ya wu sawenda, “Defit i che ni ma nu eripeꞌaripe!” Ete wowani opi sumbu ni wu heikoni sembe wuhi ti enge ya wunu a.  
\v 16 Wokoni ya rini wu sawe, “Ka mwanji wu bwandau tini mi mendindauꞌu?”  
\p Wowani Jisas ya wunu ri sawe, “Ei, a mendinda. Woroti, kunu ka Gotri mwanji chengi tiki dau, ku hambwa nambweꞌe, ka hinga ete sawero ti: ‘Mini ele kichapwache ga ele muku andau che lenga takisopo wuhi ti mi haunasiwani hi mihi wu rasaini wu uchandau’?”  
\v 17 Ete wosini wunu ri hanjaꞌaisini ko laka hoko tokwe ri raruni Betani ko ki ri isini o niliki ya ri da.   
\s1 Jisas fik me foni sawewani rikaꞌairo  
\r Mk 11:12-14, 20-24  
\p
\v 18 Nurumbumbwa ete Jisas ko laka tokwe ri ai ri raru kinani ri indawani iche tinga ya rini ha.  
\v 19 Wokoni ri maꞌaini ri heiwani me hi foti, fik, o ri ino numbo gamba naha ki ya eninda. Woroti takai ri i ri heiwani mwe fwele wa nambwe, mina. Minga le tombwa dawani ri heifuni ya ri sawe, “Mwe apa mi ai wa hinga. Minambwe naha a nasindau.” Ete wowani metengei ete me mwe oti ya ete rikaꞌai.   
\p
\v 20 Wowani ri himache le o sumbu ni wu heikoni wu apapanani ya wu sawe, “Hinde wowani o bai fik me metengei ete rikaꞌairo?”   
\p
\v 21 Ete wowani Jisas mwanji wasa ya wunu ri sawe, “Mwe naha ki kunu a sawendau, e, sembe mwe naha ku hani sembe fisi ku da nambwe nawa do fik me ni a wosiro sumbu hinga kunu okwe ku wosikonda. Woroti do sumbu numbwa mina, ele sumbu hinga tinda ku wosino. E, ete ku sawewa, ‘Do kimba, ma saini o bai soluwara ki chunani rai,’ wowa apa rai sindau.  
\v 22 E, sembe ku hasini Gotri ni ku uchahambwawa, ele mwaꞌambwe keke ku uchahambwaro ti tinda ku toro sindau.”   
\s1 Wunu Jisas ni wu siliro, kwambu namo to rini haro  
\r Mk 11:27-33; Lu 20:1-8  
\p
\v 23 Wosini Jisas Gotri aka laka ki ri rarusini ele himiyama hurahama ni ya wunu ri ondiyakandiyanda. Wondawani puris hima laka lenga Isurel pe mekupu hima lenga rini tambwa wu tani ya wu sawe, “Mini bwele kwambu hinga ni mi torosini dele tau hinga mi randau? Namoto do kwambu mini haro?”   
\p
\v 24 Wowani Jisas ga mwanji wasa ka hinga ya wunu ri sawe, “Ani okwe mwanji fotini kunu a silineheikondau. E, mwanji wasa ahi ku sawewambwa ani ga bwele kwambu hinga a torosini dele tau a randau tini kunu a saweno.  
\v 25 Woro uku yasindaro hima, Jon, kwambu soki ri torosini tau rihi ri randaro? Kwambu rihi ti Gotri to rini haroꞌo, hima leto rini haro?”  
\p O tini wu mendikoni wunjenga ya wu anambwa anambwa, “E, ete nu sawewa, ‘O Gotri to haro,’ wowa apa ka hinga o nunu ri sawekonda, ‘Wo hinde wowani sembe rini ni ku ha nambwe?’  
\v 26 E, ete nu sawewa, ‘O hima leto rini haro,’ wowa apa ele hima ni nu heini nu akikonda. Hinde wowani, wunu tinda ete ka hinga wu hambwandau, Jon ori Gotri mwanji bwarakarandaro hima fo.”  
\v 27 Wofunu Jisas ni mwanji wasa ka hinga ya wu sawe, “Nunu nu hikisandau.”  
\p Wowani Jisas ga ya wunu sawe, “O hinga ti, ani okwe apa kunu a sawe hinga, kwambu soki a torosini dele tau a randau.   
\s1 Yapai fori ri che fisi fi mwanji yepe  
\p
\v 28 “Woro, kunu ka mwanji yepe ni hinde hinga ku hambwakondau? Yapai fori dawani ri hurahama che pi fisi. Wowani yapai ini mwa laka che ni ya ri sawe, ‘Ai che, apa ma ta ini waini rupwa ki tau ti randa.’  
\v 29 Wowani che mwa laka rihi ori ya sawe, ‘Ani a diyaha.’ Wosinumbwa dani ini inaka rihi ti jamekowanimbwa ya ri i.  
\v 30 Wowani yapai ai ini ri hipache ni ri che mwa laka ni sawero hingambwa ya ri sawe. Ete wowani ya ri ohouna, ‘Ei, yapai, ani ikonda.’ Woroti ori che i nambwe.  
\v 31 Woro opi che fisi ki namoto yapai mwanji mendini sirinaro?”  
\p Ete wowani ele puris hima laka lenga Isurel pe mekupu hima lenga ya wu sawe, “Che mwa laka rito sirinaro.”  
\p Wowani Jisas ya wunu ri sawe, “Mwe naha ki kunu a sawendau, takisi ya torondau hima lenga numbo tenge humwe lenga kunu dikisini mwaseni wu ini Gotri aulindau kwambu wu raru sindau.  
\v 32 Hinde wowani, uku yasindaro hima, Jon, tani sumbu kipe tunumbwa kunu mekundaro ti, sembe rini ni ku ha nambwe. Wondawani takisi ya torondaro hima lenga numbo tenge humwe lenga rini ni sembe wu haro. Woro o sumbu ni ku heisini inaka kuhi ti ku jamekoni sembe kuhi ti rini ni ku ha nambwe.   
\s1 Kapwa hima leto waini rupwa aulindau mwanji yepe  
\r Mk 12:1-12; Lu 20:9-19  
\p
\v 33 “Mwanji yepe fonga ma ku ai mendi. Hima fori nuwe tipa omwesika laka o ki waini sino rupwa tau ri woni waini tuko ri kisini ini ti ya ri injisi. Wosini o tau we ki waini uku dahakino tangi laka fo ya ri esisi. Wosini o rupwa kumbwa kwai o rupwa aulino hima keke aka huwe laka fo ya ri kisi. Ete wosini o rupwa rihi tau ra hima fwele tapa tenge ki ya ri hasi, wosiwa waini ki wungwa jiro ya wu toro toro ya tipa rihi rini wu handa ki. Ete wosini rini ko sumbwe foki ya ri i.  
\v 34 Dani ini ele waini mwe numbuno gisi takai tawani o yapai chele rupwa ri tau ra himache fweleni ya ri humbwe, wosiwa wu ini waini mwe rihi fwele wu numbu ki.  
\v 35 Wosiwani wu iwani rupwa ki tau randau hima le ele ri tau ra himache leni wu heini, forini kumbo ba wu tanambwasini, forini wu yewani hawani, forini humokuto ba wu ekeheni ya rini wu ye.  
\v 36 Ete wowani yapai chele rupwa ri himache fweleni ri ai humbwewani ya wu i. Metengei iro tau ra himache le miyafo mina. Wowani ele tau randau hima le wunu heini o sumbu hingambwa tunumbwa ya wunu wosi.  
\v 37 Dani inumbwa ri hurahama che ni ri humbwewani wunu tambwa ri ikowani Yapai ka hinga ya ri hambwa: ‘Do hurahama che ahi ri mwanji o wu mendikonda.’  
\v 38 Wowani o rupwa tau randau hima le rini ni wu heini ka hinga ya wu anambwa, ‘Ichai dorihaꞌa che ri yapai seke wange o sirinakonda. O keke ma rini nu yeni nu si. Wosini ri yapai rupwa dohaꞌa nundo nu raꞌai.’  
\v 39 Wosini rini rani rupwa hoko tokwe rini rakwaisini rini yewani ya ri ha.  
\v 40 Woro ka mwanji ni ku hambwawani hinde hinga? Ichai yapai chele rupwa mwe ri tani rupwa tau randau hima leni hinde hinga ri wosikonda?”   
\p
\v 41 Ete wowani ya rini wu sawe, “Apa ele kapwa hima ni walambe sumbu naha ki wunu ri wosi sindau. Wosini o waini rupwa, tau ra hima anandi fweleni ri hasiwa wundo aulindano. Wowa o waini mwe numbuno gisi ki rihi hinga humwasini norukweni raꞌaini rini wu hano.”   
\p
\v 42 Wowani Jisas ya wunu sawe, “Gotri chengi ki dau mwanji fo ku heini ku hambwa nambweꞌe, ka hinga sawero ti?:  
\q1 ‘Dohaꞌa humokuto aka wondau hima leto dukweleni rumbwero tito humokuto kipe naha ai waꞌaisini o aka ni mwe naha ekikinasindau.  
\q1 Apukolaka to o sumbu hinga ri wowani siraro ti nu heiwani kipe naha.’   
\p
\v 43 Woro o keke kunu a sawendau. Apa Gotri aulindau kwambu rihi kunu hasiro ti, ri ai raꞌaini ele himiyama hurahama ahirahi mwe naha wandau hima leni o ri hakonda.  
\v 44 [E, hima fori do humokuto tenge ki ri raiwa ori hima talihapa rihi ti apa funda ete rini tukumorino. E, do humokuto to hima fori tape tenge tiki sikawa ori hima ni funda ete rini yembisewa hapi hinga ri sira sindau.]”   
\p
\v 45 Wowani ele puris hima laka lenga Farisi hima lenga Jisas o mwanji yepe ri bwaro tini wu mendini ya wu hambwa, ‘Do nunu ni ri sawero.’  
\v 46 Ete wokoni rini ni wu toroningikoni ele himiyama hurahama ni wu heini ya wu aki. Hinde wowani, ele hima wunu wu hambwandau, Jisas rini Gotri mwanji bwarakarandau hima.   
\c 22  
\s1 Humwe hopwekoni ahirahi laka woni andau mwanji yepe  
\r Lu 14:16-24  
\p
\v 1 Wosini Jisas mwanji yepe foti ka hinga ya ai wunu ri sawe,  
\v 2 “Hewen pe kwambu ti nuwe pe king apukolaka fori sumbu hinga. Ri hurahama che humwe ri hopwekowani ori king apukolaka ahirahi laka fo ya ri otokuna.  
\v 3 Wosini metengei naha ele hima fwele humwe hopweno ahirahi wu a ki wunu ri sawehambwaro leni ri rata kinani ri tau ra himache fweleni ri humbwewani ya wu i. Wowani wu ta nambwe wu diyahasini ya wu da.  
\v 4 Wofunu ri himache fwelenga ri ai humbwewani wu ikowani ya wunu ri sawe, ‘Ku ini ele hima a sawehambwaro leni ka hinga ma ku sawe, “Ma ku mendi, king apukolaka ahirahi otokunahiro. Bulumakau hura fwelenga hehenaro omwe laka rihi fwelenga nu yeni ete nu woro. Ele mwaꞌambwe hinga tinda ete otokunasindau. Ma ku saiwa nu ini humwe hopweno ahirahi laka nu a.” ’   
\p
\v 5 “Wosiwani ele ri himache wu ini kale mwanji hinga tinda wunu sawewani ele mwanji ni wu mendini wu sai wu ta nambwe, wunu diyaha. Wunu fori saini ri tau tokwe iwani, fori saini ri ya tau ra ki ya ri i.  
\v 6 Wowani hima fweletombwa king apukolaka tau ra himache rihi leni wu toronambusini wunu ningitengini wunu yewani ya wu ha.  
\v 7 O hinga wu wosiwani king apukolaka sembe enge ri akoni au anaye himache rihi leni ri humbwewani wu ini ele ri tau ra himache ni yero hima leni wu yeni wui ko ti ya wu tu.  
\v 8 Wosini king apukolaka ri tau ra himache leni ya ri sawe, ‘Humwe hopwe kinani woro ahirahi le otokunasini ya da. Wondawani ele a sawehambwaro hima le wu wosindaro sumbu wuhi ti ai miyaningisopo ki chiki nambwe.  
\v 9 O keke ma ku ini ele numbo sopu ki hima fwele ku heini takisopo mwanji ki ma wunu sawewa sa wu tani humwe hopwekondau ahirahi fwele sa wu a.’  
\v 10 O hinga ri bwasiwani ele ri tau ra himache wu ini ele numbo ki kapwa hima lenga, e, hima kipe lenga wunu heini sawe sawe ya wu raꞌai. Wosini funda wu tani o humwe hopweni ahirahi ano aka tipa ki wu litisiwani wunu heiwani hima miyafo naha.   
\p
\v 11 “Ele himiyama hurahama raruni wu wausiwani king apukolaka wunu hei ki o aka tipa ki ya ri raru. Ri raruni ri heiwani hima fori humwe hopwekondau gisi ki soꞌoino nikaꞌari kipe tini ri soꞌoi nambwe.  
\v 12 Ete wowani king apukolaka ya rini sawe, ‘Ai nau, hinde wowani humwe hopweno gisi ki soꞌoino nikaꞌari kipe mi soꞌoi nambwe ahaꞌa ki mi siraro?’ Wowani rini mwanji nambwe.  
\v 13 Ete wowani king apukolaka ri tau ra himache leni ka hinga ya wunu ri sawe, ‘Seke tapa ma rini injisini kari kwai hundusindau hoko tokwe ma rini rawaru. Wosiwa o hundu ki sa ri dani ri ichakandani fu rihi tini sa ri ai tangindomunanda.’  
\v 14 Ei mwe naha, Gotri hima miyafo naha rini sirina kinani ri uchandau, woroti rini wui sumbu tini ri hei hei funda funda rihi ri na kinani ri rakarundau.”   
\s1 Sisa apukolaka ni takisi ya handau sumbu tini Jisas ni wu siliro  
\r Mk 12:13-17; Lu 20:20-26  
\p
\v 15 Ka gisi ki Farisi hima le ini mwanji ka hinga wu injini ya wu sawe, “Ka bwele mwanji hinga ni nu gambosini Jisas nu toroꞌinjino?” Woro wui inaka ti, kale hima bitawa wu risiwani fe raindau hinga ri raiwa rini wu toroꞌinji kinani.  
\v 16 Wokinani wui himache lenga ele Herot inaka ni ohounani sirinandau himache lenga wu humbwewani Jisas tambwa wu ini ka hinga ya rini wu sawe, “Ondiyakandiyandau hima, nunu nu hambwandau, mini hima kipe naha. Mwanji mwe naha kumbwa ele himiyama hurahama ni Gotri sumbu tini mi ondiyakandiyandau. Mini hi chele hima lenga hi nambwe hima lenga sumbu apumbwa apu wunu ni mi wosinda nambwe, mina. Mini ele hima i inaka ni hambwa hambwa mi sirinanda nambwe.  
\v 17 Wondau hinga ma nunu sawe. Hinde hinga mi hambwandau. Takisi ya ti Sisa apukolaka ni wu hanoꞌo, mina?”   
\p
\v 18 Woroti Jisas wui kapwa inaka ti metengei ba ri hambwakoni ya ri sawe, “Kunu nimba gambo hima tiya, hinde wowani ku gamboni ku ani simiyaneheindau?  
\v 19 Takisi ya handau humokuto ya foti ma ku ratawa ani hei.” Wowani humokuto ya foti wu ratani ya rini wu ha.  
\v 20 Wosiwani ya wunu ri sili, “Dohaꞌa ya ki dau hima i himamwale tinga hima hi tinga namohi?”   
\p
\v 21 Wowani ya wu sawe, “Sisa, apukolaka hi.”  
\p Ete wowani ya wunu ri sawe, “E, Sisa ya mwaꞌambwe ti, o Sisa ni ma ku ai ha. E, Gotri mwaꞌambwe ti, o Gotri ni ma ku ai ha.”   
\p
\v 22 Ete wowani ka mwanji ni wu mendini wu apapanakoni rini wu hanjaꞌaisini ya wu i.   
\s1 Hima hasini ai saindau sumbu tini Jisas ni wu siliro  
\r Mk 12:18-27; Lu 20:27-40  
\p
\v 23 Wondawani o gisi kumbwa ele Satiyusi hima fwele Jisas tambwa ya wu ta. Ele hima wunu ete sawendau, matimat ki siro hima le hinde ai sai kumbwa. Wundo wu tani Jisas ni ka hinga ya wu sili,  
\v 24 “Ondiyakandiyandau hima, Moses Gotri chengi ki ete nunu sawero, ‘E, hima fori humwe ri hopwesini che ti ra nambwe ri hawa, o ri hipache rito o humwe ni himanguto sa ri rasini ri apwai keke okulasiwa chefahima wili.’  
\v 25 Woro apa mwanji fo ya mini nu sawekonda. Injelembwa analongo hima lembwa nui nindo tiki wu daro ti tapaꞌangi hatachi fisi. Wui apwai mwa laka ri humwe fo ri hopwesini ya ri ha, woro rini che nambwe. Wosiwani ri diya rito o humwe ni himanguto ya ri ra.  
\v 26 Ete wosini rini o hingambwa che fo ra nambwe ya ri ha. Wowani ri diya fori o hingambwa. Wowani ri diya fwele o hingambwa, funda funda wu hopwe hopwe wu i ini tapaꞌangi hatachi fisi analongo hima kale tinda ete ya wu ha.  
\v 27 Wunu tinda wu hani humbusiwanimbwa jipe naha ki o humwe okwe ya ha.  
\v 28 Woro ka mwanji ma nunu sawe. Ka matimat ki siro hima le ai wu saino gisi tawa kale tapaꞌangi hatachi fisi analongo hima o humwe ni namoi humwe hinga tini nano? Mi hambwanda, wunu tinda o humwe numbwa wu hopwero to sa.”   
\p
\v 29 Ete wosiwani Jisas mwanji wasa wuhi ti ya wunu ri sawe, “Kunu Gotri chengi ki dau mwanji tinga Gotri kwambu tinga ku hambwanda nambwe. Wosini ambwatinambwati mwanji do ku bwanda.  
\v 30 Matimat tiki siro hima le ai wu saino gisi tawa do anahopwendau sumbu hinga apa hinde wu wosi kumbwa. Mina. Kale kau hewen ko ki dau ensel hingambwa wu dano.   
\p
\v 31 “Woro matimat ki siro hima le ai wu saino sumbu o tini kunu a silineheikondau. Gotri o sumbu ni ri kaini ri humbwero tini ku heini ku hambwa nambweꞌe? Ka hinga ri sawero,  
\v 32 ‘Ani Epuraham Gotri, Aisak Gotri, e, Jekop Gotri.’ Do Gotri haro himako wui Gotri mina, himamwale tinga ete da ete da himako wui Gotri.”  
\v 33 Ete wowani ele himiyama hurahama o ri bwaro mwanji tini wu mendikoni ete ya wu apapana.   
\s1 Ka Gotri lo mwanji ele lo mwanji ni funda ete dikisindau  
\r Mk 12:28-31; Lu 10:25-28  
\p
\v 34 Jisas o mwanji ni ri bwawani Satiyusi hima le ete ya wu gingai. Wowani Farisi hima le o mwanji ni wu mendikoni ya wu wau.  
\v 35 Woro wui nindo tiki Gotri lo mwanji hambwandau hima fori ya da. Rindo Jisas ni ri simiyanehei kinani ya ri sili,  
\v 36 “Ondiyakandiyandau hima, hinde na lo mwanji to funda ri kipe naha, lo mwanji fweleni funda ete dikindau?”   
\p
\v 37 Wowani Jisas ya rini sawe, “‘Kari kau Apukolaka o mi Gotri. Rini keke ma woni, sembe mihi ti, inaka mihi ti, hambwa mihi ti, ma tinda ete rini ha.’  
\v 38 Do Gotri lo mwanji to kipe naha funda ete mwasesindau.  
\v 39 Wosini o mwanji ki ri ai ondiyaro lo mwanji ti ka hinga: ‘Mi hima tape keke mi wondau hingambwa ele biya hima ba fwele keke o hingambwa ma wo.’  
\v 40 Dopihaꞌa lo mwanji fisi pito ele Moses kairo Gotri lo mwanji ga ele Gotri mwanji bwarakarandaro hima le kairo mwanji ga wui mwanji mu naha.”   
\s1 Jisas Farisi hima leni Kurais sumbu ni siliro  
\r Mk 12:35-37; Lu 20:41-44  
\p
\v 41 Farisi hima le wausini ete wu dawani Jisas ya wunu sili,  
\v 42 “Kunu hinde ku hambwandau, Kurais ka namoi anitafenita?”  
\p Wowani ya rini wu sawe, “Defit i anitafenita.”   
\p
\v 43 Ete wowani ya ri sawe, “Wo hinde wowani Gotri Himamwale kipe Defit ni ondiyakandiyawani Defit, Apukolaka, rini nandau? Defit rinjenga ka hinga sawe:   
\q1
\v 44 “Apukolaka, ai Apukolaka ni ka hinga sawe, ‘Mini ai tapa mama ki ma liti.  
\q1 Wosiwambwa miho mihi leni mi seke tako ki wunu a rawarusiwa wu dano.” ’   
\p
\v 45 O mwanji ni ma ku hambwa. Defit rinjenga Kurais ni, Apukolaka, ri nandau. O hinga keke Kurais, Defit anitafenita hingambwa ri dau ti, mina.”   
\p
\v 46 Jisas o mwanji ri bwasiwani hima fori ri mwanji wasa rini sawe nambwe. Wokoni o gisi kumbwa rini ni wu heini ya wu aki. Wosini mwanji fwele ai rini wu sili nambwe.   
\c 23  
\s1 Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga wui sumbu  
\r Mk 12:38-39; Lu 11:43, 46; 20:45-46  
\p
\v 1 Wosinumbwa Jisas mwanji ti ri himache lenga ele himiyama hurahama ga ya wunu ri sawekawenda.  
\v 2 Mwanji mwe ti ka hinga ya ri sawe: “Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga Moses wa ki wu etisini Gotri lo mwanji kunu wu ondiyakandiyandau.  
\v 3 Woro ele Gotri lo mwanji kunu wu bwaro ti, ku mendini ya ma ku sirina. Woro wu wosindau sumbu leni ku heini apa wunu ku sirina kei, minambwe naha. Hinde wowani, Gotri lo mwanji kipe naha wu sawe sawe wunu o tini wu sirinanda nambwe.  
\v 4 Wunu kale hurache hinga, nomo ti wui humwe leni tinda wu hasiwani wu fwendisini nomo kwambu wu rani wu indawani wui hurache le gamweche ri wunu okulanda nambwe.  
\v 5 Wunu ele sumbu hinga wu wosindau ti, nimba ele hima leto wunu hei kinani wu wosindau. Ei, mwe naha, wunu Gotri lo mwanji kairo nikaꞌari kupu ti wui mwakambe tinga wui tapa ga ficha hinga wu soꞌoisini, e, nikaꞌari kipe laka wuhi le kaꞌapwe ti miyafo naha nikaꞌari gamba gamba tiki wu wosiro tini wu soꞌoindau.  
\v 6 Wondani ahirahi laka woni oweni wu andau gisi ga, e, lotu wondau gisi ga wunu takumwa ki dau hambwandau hima laka lei tei kumbwa wu litindau.  
\v 7 E, wunu hima wausindau michi naha ki wunu weseꞌandani ondiyakandiyandau hima hinga wunu ucha kinani wu okokonandau.   
\p
\v 8 “Woroti hima le ondiyakandiyandau hima hinga apa kunu ucha hinga. Minambwe naha. Gotri tombwa ondiyakandiyandau hima kuhi, kunu tinda ete hiparakambwe tumbwa.  
\v 9 Do nuwe ki dau hima forini apa kui Yapai ku na hinga. Hewen ko ki dau hima funda naha Gotri numbwa kui Yapai ku nano.  
\v 10 Apa hima le kunu ni ‘Apukolaka’ kunu ucha hinga. Kui Apukolaka funda naha, rini Kurais.  
\v 11 Kui nindo tiki dau hima laka ri, kui tau ra himache hinga sa ri da.  
\v 12 E, hima fori hi rihi tunumbwa ri rasaiwa, Gotri hi rihi ti ri rakaino. E, hima fori hi rihi ti ri rakaiwa, Gotri hi rihi ti ri rasaino.   
\s1 Jisas, ondiyakandiyandau hima lei kapwa sumbu tini ri sawero  
\r Mk 12:40; Lu 11:39-42, 44, 52; 20:47  
\p
\v 13 “Kunu Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga, kunu hambwafwaꞌai! Kunu sembe fisi hima! Himiyama hurahama le Gotri kwambu wu hei ki wu rarukondawani kundo wunu ni ku ai etipendau. Hinde wowani, ku raru nambwe ku dasini hima le rarukowani o numbo ni ku ai ichakindau.   
\p
\v 14 [“Kunu Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga, kunu hambwafwaꞌai! Kunu sembe fisi hima! Himanguto humwe leni nimba wunu ku gambosini wui aka ti kundo hili ti ku raꞌaindau. Wosini o kapwa sumbu kuhi ku yani kinani Gotri ni gamboni huwe laka ku uchahambwandau. O sumbu keke amwaka wasa kunu ki o takonda.]   
\p
\v 15 “Kunu Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga, kunu hambwafwaꞌai! Kunu sembe fisi hima! Kunu soluwara laka ki ku ichiꞌuchandani, e, nuwe mapwa laka ki ku ichiꞌuchandani hima leni kui himache hinga wu eti kinani wunu ku ratandau. Wosini hima fori kui himache hinga ri waꞌaisiwa hi tokwe ino hima kunu hinga ri sira ki rini ku ratandau. O hinga rini ku wosisiwani ori hima ku wosindau sumbu hinga ri wosikoni apa kunu dikihiro.   
\p
\v 16 “Kunu miyasa hima hinga ku sirasini hima leni numbo ku mekusindau ti, kunu hambwafwaꞌai! Ka hinga ku sawendau, ‘E, hima fori Gotri aka laka ni saweni mwe naha kari kau ri nano ti, o sumbu laka mina. Woro hima forito Gotri aka laka ki dau gol ni ri saweni mwe naha kari kau ri nawa, o ri sawero mwanji hingambwa sa ri wosi.’  
\v 17 Kunu ambwatinambwati, kunu miyasa! Bwele mwaꞌambwe to mwasendau? Gol to mwasendauꞌu, gol ni rakaruwani kipe naha sukwandau Gotri aka laka to mwasendau? Ani hambwawani Gotri aka laka to mwasendau.  
\v 18 Wosini ete ku sawendau, ‘E, hima fori Gotri ni anguꞌomwe handau humokuto tei ni uchani mwe naha kari kau ri nawa, o sumbu laka mina. Woro hima fori humokuto tei tenge ki dau anguꞌomwe leni ri uchani mwe naha kari kau ri nawa, o ri sawero mwanji hingambwa sa ri wosi.’  
\v 19 Kunu miyasa hima! Bwele mwaꞌambwe to mwasendau? Anguꞌomwe to mwasendauꞌu, anguꞌomwe ni owesiwani kipe naha sirandau humokuto tei to mwasendau? Ani hambwawani humokuto tei to mwasendau.  
\v 20 O hinga keke hima fori humokuto tei ni uchani mwe naha kari kau ri nandau ti, o hima hinga humokuto tei ga o tei tenge ki dau anguꞌomwe lenga ri mwanji okulasi kinani opi mwaꞌambwe ki mwe naha kari kau ri nandau.  
\v 21 E, hima fori Gotri aka laka tini uchani mwe naha kari kau ri nandau ti, o hima hinga Gotri aka laka ga o aka ki dau Gotri ga ri mwanji okula kinani opi hi ki mwe naha kari kau ri nandau.  
\v 22 E, hima fori hewen ko ni uchani mwe naha kari kau ri nandau ti, rini hewen ko ki dau Gotri tei ga o tei ki linindau Gotri ga ri mwanji okula kinani opi hi ki mwe naha kari kau ri nandau.   
\p
\v 23 “Kunu Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga, kunu hambwafwaꞌai! Kunu sembe fisi hima! Kale rupwa ki dau kichahopucha le ku raro ti, ku humwasini tene tapaꞌangi tapaꞌangi ku owesini tene foti Gotri ni ha ki ya ku ratau. Woro Gotri lo mwanji kipe naha fwele ku hanjaꞌairo le kale: Hima ni kipe na kapwa nanda nambwe sumbu ti, hima keke wondau sumbu kipe ti, e, mwanji mwe naha bwandau sumbu ti. Kale ahirahi ratani Gotri ni ku handau sumbu ti apa ku hanjaꞌai kei, woroti dele sumbu kipe ni ma ku toronambusini ku sirina.  
\v 24 Kunu miyasa hima le, ele hima ni numbo ku mekusi kinani ku wondau! Woro, kunu si le isenge kuhi tiki raisiwani ku roni ku humbwesini ku andau. Woroti kwandi to raisiwani o ga funda ete ya ku au.   
\p
\v 25 “Kunu Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga kunu hambwafwaꞌai! Kunu sembe fisi hima! Kunu hatumwa hapa ti hoko tokwembwa ku yokondau, woro we tokwe kwai hili yandau sumbu tinga kui okokona ni ku sirinandau sumbu ti sukwani kwai kunu talesindau.  
\v 26 Kunu Farisi hima, kunu miyasa! Metengei naha hatumwa we tini kwai ma yoko. Wowambwa hoko tokwe sara kipe o sirakonda.   
\p
\v 27 “Kunu Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga Farisi hima lenga, kunu hambwafwaꞌai! Kunu sembe fisi hima! Kunu matimat hinga, hoko tokwe peni wamwa hindisiwani heiwani kipe naha. Woroti matimat wa ti kai hima haro hapa lenga tikisapu lenga mu musundau.  
\v 28 Woro kunu o hingambwa ku dau. Hima leto hoko tokwe kunu heini ete wu hambwandau, ele hima kipe. Woro sembe we kuhi tito sembe fisi sumbu ga Gotri lo mwanji ni yetupwandau sumbu ga ele to kwai funda kunu talesindau.   
\s1 Jisas ondiyakandiyandau hima leni wui sumbu keke amwaka laka wu mendino tini ri sawero  
\r Lu 11:47-51  
\p
\v 29 “Kunu Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga kunu Farisi hima lenga, kunu hambwafwaꞌai! Kunu sembe fisi hima! Kunu Gotri mwanji bwarakarandaro hima le keke matimat aka ku kisini hima kipe naha haro lei matimat ni kaꞌapwe ku wosisindau.  
\v 30 Wondani ku sawe, ‘Nui melokoꞌatei hima ga ete nu dapo, apa wunu nu okulasini Gotri mwanji bwarakarandaro hima leni hinde apa nu yekoro ambwa.’  
\v 31 Woro do mwanji hinga ni ku bwandau ti, kunu okwe wui anitafenita hinga ku bwandau. Do kui melokoꞌatei to injelembwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima leni yeni siro. Woro kunu okwe o hingambwa ku wosikonda.  
\v 32 Woro hingambwa ma ku ini kui melekoꞌatei le wu rasaini wosindaro sumbu hingambwa ma ku wosini sa chiki. Wowa kui sumbu kapwa naha sa sukwa.  
\v 33 Kunu kapwa hopo hinga! Gotri kunu kotimwowa hi tiki ku raikonda. Wo hinde hinga apa ku akini ku ino?   
\p
\v 34 “O keke ma ku mendi. Ani Gotri mwanji bwarakarandau hima fwelenga, hambwa kipe hambwandau hima fwelenga, e, Gotri mwanji ondiyakandiyandau hima fwelenga ete wunu a humbwewa kunu tambwa o wu ikonda. Wosiwa fwele ku yeni ku sindani, fwele ku yeni me yapweke tiki wunu ku yengundani, e, fweleni ku lotu wondau aka kuhi ki wunu ku tanambwandano. Wondawa ko laka foki wu raruwa o sumbu hingambwa wunu ku wosiwa ko laka foki wu ai iwa o hingambwa ya wunu ku wosindakonda.  
\v 35 Ele hima kipe naha ni nindumwasari wunu ku yeni ku sindaro sumbu keke amwaka omwesika naha o ku mendikonda. Injelembwa kapwa kui melokoꞌatei to hima kipe naha fori, Epel, ni ku yeni ku siro gisi ki ku ambwesini ete ta tani Sekaraiya ki ya ku ambwe. Sekaraiya Berekaiya che, ni o Gotri aka laka ga Gotri ni anguꞌomwe handau humokuto tei ga fi nindo naha ki rini ku yeni ku siro.  
\v 36 Mwe naha ki kunu a sawendau. Kunu dele himiyama hurahama apa do ku dau ti, ele kapwa sumbu hinga tinda kui melokoꞌatei wosindaro ti keke ichai amwaka omwesika laka ya ku mendikonda.   
\s1 Jisas Jerusalem ko laka keke ri ichakaro  
\r Lu 13:34-35  
\p
\v 37 “Jerusalem, Jerusalem, kunu Gotri mwanji bwarakarandau hima le ku yeni ku sindani, Gotri kunu tambwa humbwero ri tau ra himache fweleni humokuto ba wunu ku takeheni wunu ku yendau! Numbo miyafo a tani kale apwetoko che nuwai tipi sopu tiki wu rarundau hinga kunu a ratani a waukondawani mina, kunjenga ku diyaharo.  
\v 38 Woroti ma ku mendi, apa ko kuhi hangwaicha ki dau aka simba hinga waꞌaino.  
\v 39 Ei, mwe naha kunu a sawendau. Ai miyaningisopo foti hinde apa ku ani ai hei kumbwa, waya kunjenga ka hinga ku sawewambwa:  
\q1 ‘Apukolaka hi tiki tandau hima o rini Gotri ri kwambu sa rini ha.” ’   
\c 24  
\s1 Jisas Gotri aka laka lendono tini ri sawero  
\r Mk 13:1-2; Lu 21:5-6  
\p
\v 1 Wosini Jisas Gotri aka laka ri hanjaꞌaisini ri iwani ri himache le rini tambwa wu tani Gotri aka laka ga o tini takaisini dau aka fwelenga rini wu mekusi.  
\v 2 Ete wowani mwanji ya wunu ri sawe, “Kunu dele humokuto kipe naha hinga tinda ku heindauꞌu? Mwe naha ki kunu a sawendau, dele humokuto hinde apa wu hanjaꞌaisiwa ki heiye hinde da kumbwa. Apa tinda wu lendosini o wu rawaikonda.”   
\s1 Jisas nomo miyafo sukwakondau tini sawero  
\r Mk 13:3-13; Lu 21:7-19  
\p
\v 3 Wosini Jisas Olif kimba ki ri linindawani ri himache letombwa tani ya rini wu sawe, “Ma nunu sawe, hinde gisimbwa, Gotri aka wu lendono sumbu sukwano? Bwele sumbu tito mwaseni sirawa ete nu hambwano, mindo mi ai mi tano gisi ti tahiro, do nuwe ya humbukonda?”   
\p
\v 4 Wowani Jisas ga mwanji wasa ka hinga ya wunu ri sawe, “Kunu hambwafwaꞌaisini ku da. Foki hima fori apa o kunu gambokonda.  
\v 5 Apa hima miyafo naha wu tani hi ahi tini wu yepeni wu uchani ka hinga o wu sawekonda, ‘Ani andombwa Kurais.’ Wokoni himiyama hurahama miyafo apa o wu gambokonda.  
\v 6 Wondawa au anayendau atahukwa tini ku mendindani au anayeno mwanji suwa tini o ku mendindakonda. O keke kunu hambwafwaꞌaisi. Apa ku apapana kei. Do sumbu kunu a sawendau ti, o sukwakonda, woro, Gotri gisi jipe humbuno tito wayambwa.  
\v 7 Wondawa ko laka fo saini lo laka fonga opi anayendakonda. King apukolaka fori ri himache fwelenga saini ini king apukolaka fori ri himache fwelenga o wu anayendakonda. Wondawa mapwa fweleki minawe laka dindawa mapwa fweleki iche omwesika laka o wu handakonda.  
\v 8 Kale sumbu hinga sukwakondau ti, himiyama to che ra kinani gwai amwaka metengei naha mendindau hinga.   
\p
\v 9 “Woro o gisi ki kunu wu raꞌaisiwa amwaka tinga nomo tinga kunu ha ha o kunu yeni sindakonda. Wondawa hi ahi keke ele mapwa kipe himiyama hurahama tinda ete apa sembe enge o kunu andakonda.  
\v 10 Wondawa o gisi kumbwa hima miyafo naha Gotri ni sembe handau sumbu ti tinda ete wu hanjaꞌaikondau. Wosini wu anaꞌomwemendindani hiparakambwe wuhi leni wunu ye kinani sambe sambe ya wunu raꞌaindakonda.  
\v 11 Wondawa gambolamboni Gotri mwanji bwarakarandau hima fwele wu saini hima miyafo naha ni apa o wu gambondakonda.  
\v 12 O hinga wondawa ele kapwa sumbu miyafo naha sukwakondau, wowa hima miyafo naha hima keke wo sumbu o wu hanjaꞌaikonda.  
\v 13 Woro hima fwele o gisi hinga ki kwambu tiki ete wu da dawa gisi jipe tawa ele hima Gotri ai wunu raꞌaino.  
\v 14 Woro Gotri kwambu ni sawendau do mwanji kipe ni ele nuwe mapwa hinga tinda ete wu bwarakarani wu iwa, ele himiyama hurahama wu mendisiwambwa, gisi jipe o takonda.   
\s1 Kapwa sumbu naha tito sukwakondau  
\r Mk 13:14-23; Lu 21:20-24  
\p
\v 15 “Gisi jipe tano gisi ki injelembwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima Daniyel ri bwaro mwanji hinga sarahumwarandau kapwa hima fori sukwani Gotri aka laka ki raruni ri etikonda sumbu ti o ku heikonda.” Hima fori do a kairo mwanji ni ri heini ri hambwawa rini sa hambwafwaꞌai.  
\v 16 “Wowa o gisi ki Jutiya mapwa ki dau himiyama hurahama le wu saini wu akini kimba laka tiki sa wu rau.  
\v 17 Hima fori wu litikatindau aka tuwo ki kau ri dawa apa ri aka we tokwe ri raini ri raruni ri usalikamba le ri toro hinga.  
\v 18 Hima fori tau tiki dano ti, apa ri ai ini tapa huwe siyoti rihi ti ri ruko hinga.  
\v 19 Woro ka gisi ki che sembe ga dau humwe lenga che ni muku handau humwe lenga walambe sumbu fiya wunu wosikonda.  
\v 20 O keke tikiningo tano gisiꞌi himati gisi ku akini ino keke Gotri ni ma ete ku uchahambwanda.  
\v 21 Ka gisi ki nomo omwesika naha takondau. Injelembwa do nuwe metengei naha wosisiwani ete ta tani apa okwe do nomo hinga sukwa nambwe. Woro ichai sukwakondau ele nomo i nindo ki ka nomo to omwesika naha.  
\v 22 E, Gotri gisi faiche ri owe nambwe nawa, apa ele himiyama hurahama tinda ete wu tikehekondau. Woro mina, Gotri ele hima rihi naro le keke ri hambwafuni gisi faiche hinga ya ri owekonda.   
\p
\v 23 “Ka gisi ki, hima fori ete kunu ri sawewa, ‘Ma ku hei, Kurais ahaꞌa ki o da,’ wowa fori ete ri sawewa, ‘Mina, ka biya kwakwa hinga ki o da,’ wowa kunu apa o mwanji ni mendini ku sirina kei.  
\v 24 Hinde wowani, hima fwele tani ka hinga gamboni apa o kunu sawekonda, ‘Ani andombwa Kurais,’ wowa fwele sawekonda, ‘Andombwa Gotri mwanji bwarakarandau hima.’ Wondani hima rasaindau sumbu wu wondani sumbu ba fo ba fo apa ele wu wosindakonda. Ete wondani Gotri rihi nasiro himiyama hurahama leni wu gamboni raꞌai kinani o wu simiyandakonda.  
\v 25 Dele mwanji kunu a sawero ti, sumbu mwe sira nambwe kunu a sawenda.   
\p
\v 26 “E, ete kunu wu sawewa, ‘Ma ku hei, hima da nambwe michi ki kari kaka da,’ wowa apa o michi ki ku i kei. E, ete wu sawewa, ‘Ma ku hei, aka we tiki kari kaka lininda,’ wowa apa o tini ku mendini ku sirina kei.  
\v 27 Hinde wowani, dori Hima ri Che ai tano ti, niri tiki lewaunawani hi okuni ele mapwa hinga taiyani indau hinga amwei ri ai tano.   
\p
\v 28 “Tau ti tusiwani kwambi wanindawa kandiyasa le hangani wu tani o michi ki ya wu waukonda.   
\s1 Ichai Hima ri Che ai tano  
\r Mk 13:24-27; Lu 21:25-28  
\p
\v 29 “Wosiwa nomo laka rano gisi oti ini humbukowa, metengei ete tapwaki nika ti dasikinani hunduwa, nikahako ti hinde apa okuni taiya kumbwa. Ete wokowa ele isangi hinga tinda ete gwani ya namaꞌi namatandakonda. Wowa niri tiki dau mwaꞌambwe kwambu naha le kau ya raꞌaichiꞌuchandakonda.  
\v 30 O gisi kumbwa niri tiki sumbu fo sirawa, nuwe ki dau hima le dori Hima ri Che ai tano tini wu heikoni ya wu ichakakonda. Wondani wu heiwa dori Hima ri Che Gotri kwambu ga okuni taiyandau hi laka tinga ri soꞌoisini niri tiki dau hiki tenge tiki ri eti eti ya ri sikakonda.  
\v 31 Wondawa hambangini tinga fu tinga hapa tinga wuichindawa ri ensel le ri humbwewa wu sikani ele mapwa ele mapwa ki dau rihi ri nasiro himiyama hurahama ele ni wu ratani ya wu waundakonda.   
\s1 Fik me ti gisi tini yepero  
\r Mk 13:28-31; Lu 21:29-33  
\p
\v 32 “Ka fik me ni ma ku hambwa. Uku ti o me tali ki ini kopika ti anandi ai sirawa, ya ku hambwakonda, gisi kipe naha dani nika ti ya yendakonda.  
\v 33 O hingambwa ichai ku heiwa dele sumbu hinga tinda ete sukwawa ya ma ku hambwa, ri ai tani lengenumbo takai naha ki ri etihiro.  
\v 34 Mwe naha ki kunu a sawendau, kunu do nuwe ki ku dano himiyama hurahama le ku ha nambwe ete ku dawa dele sumbu hinga tinda sirano tini ku heino.  
\v 35 Niri tinga nuwe tinga humbuno. Woro ai mwanji tito hinde apa humbu kumbwa.   
\s1 Hima fori Gotri Che ai tano gisi ga amwa ga ri hambwanda nambwe  
\r Mk 13:32-37; Lu 17:26-30, 34-36  
\p
\v 36 “Woro, hima fori do gisi ga do amwa ga hinde apa ri hambwa kumbwa. Hewen ko ki dau ensel hima le wunu hambwanda nambwe. Dori ri Che okwe ri hambwanda nambwe. Yapai tombwa o gisi ri hambwandau.  
\v 37 Dori Hima ri Che ri ai tano sumbu ti, Nowa dawani wu wosindaro sumbu hingambwa o wu wosikonda.  
\v 38 Fwa laka ti taleni sukwa nambwe gisi ki hima le ahirahi le wu andani uku sumbwe le wu andani wu anahopwendani ete i ini Nowa sipi tiki ri raruro gisi ki ya wu ambwe.  
\v 39 Woro wunu sumbu fo sukwano tini wu hambwa nambwe, wunu ele sumbu hukwe wuhi numbwa ya wu wosinda. Wondawani fwa laka ete taleni sukwani wunu yewaliwani ele himiyama hurahama tinda ete uku sumbwe wu ani ya wu ha. Woro dori Hima ri Che ai tano gisi okwe o hingambwa o wu wosikonda.  
\v 40 O gisi ki hima fisi tau tiki fi dawa, Gotri forini ri raꞌaisini forini tau tiki ya ri hanjaꞌaisikonda.  
\v 41 Humwe fisi nakuhopo ti fi bangendawa, Gotri foni ri raꞌaisini foni o michi kumbwa ya ri hanjaꞌaisikonda.  
\v 42 O keke ma ku hambwafwaꞌaisini ku da. Kui Apukolaka ai tano gisi ti ku hambwanda nambwe.  
\v 43 Do sumbu hinga ni ma ku hambwa. Hima fori niliki tani hima fori aka ni setapweningisini ri raruni mwaꞌambwe ri raꞌai kinani ri otokunaro tini o aka chele hima mwe ori o tini hambwasini niliki aulini ri dapo apa hili ya hima ori hili hinde ri yakoro ambwa.  
\v 44 O hinga keke kunu ma ku hambwafwaꞌainda. Hinde wowani, dori Hima ri Che ri ai tano ti ku hikisafwaꞌaisini ku dawa ete ri tano.   
\s1 Tau ra himache fisi fi mwanji yepe  
\r Lu 12:42-46  
\p
\v 45 “Hinde na tau ra himache rito sumbu rihi kipe naha, wosini tau norukweni ri randau? Ka tau ra himache to oto. Ri apukolaka tau kipe randau hima ori ni ele ri tau ra himache leni ri auli kinani ya rini esisi, wosiwa ahirahi norukweni wunu ri yakwanda ki.  
\v 46 Wondawa dani ini ri apukolaka ai tani rini heiwani injelembwa ri sawero hingambwa ri sirinani ri wosindau ti nawa, o tau ra himache sa ri eripe.  
\v 47 Mwe naha ki kunu a sawendau, o sumbu hinga ri wowa o ri apukolaka rini esisiwa ele mwaꞌambwe rihi hinga tinda ete rindombwa aulindano.  
\v 48 Woro ka tau ra himache tombwa kapwa inaka ri hambwani ka hinga ri sawewa, ‘Apa ai apukolaka amahani hinde ri ai ta kumbwa.’  
\v 49 Wosini ele tau funda wu randau himache leni ri yendani, ri ini uku sumbwe ani ambwatinambwatindau hima ba fwelenga ya wu ichiꞌuchanda.  
\v 50 O hinga ri wondani ri hikisafwaꞌaisini ri dawa gisi foki o ri apukolaka ete ya ri ai takonda.  
\v 51 Wosini o ri tau ra himache ni heini walambe sumbu naha ki ya rini wosikonda. Wosini rini rawaisiwa o ki ele gambolombondau hima lenga ri dani ri ichakandani fu rihi ti ya ri ai tangindomunandakonda.   
\c 25  
\s1 Tapaꞌangi tapaꞌangi humwe chongo le mwanji yepe  
\p
\v 1 “Woro o gisi tawa hewen ko ki dau Gotri kwambu ti dele tapaꞌangi tapaꞌangi humwe chongo leni yepero hinga o sirakonda. Hima fori humwe apambwa ri hopwe ki ya ri takonda. Wokondawani wunu ele humwe chongo lamu wuhi lenga wu nangini ya wu i, ri tawa numbo tiki rini wu heini wu ra ra wu ta ki.  
\v 2 Tapaꞌangi humwe le wunu ambwatinambwati, e, tapaꞌangi humwe le wunu inakahambwa.  
\v 3 Ele ambwatinambwati humwe le, wunu uku ti lamu kumbwa wu mongosini o lamu numbwa wu nangini ya wu i. Woroti botoli ki dau karasini raꞌaino ti ya wu hikisa.  
\v 4 Ete wowani ele inakahambwa humwe le wunje karasini ti botoli tiki hisiwasi wu mongosini lamu wuhi tinga rani ya wu i.  
\v 5 Wosiwani kari hima humwe apambwa hopwe ki takondau hima ri huwainani ri ta nambwe. Wofunu ele humwe miya ga wunu hipiwani ya wu tukuya.   
\p
\v 6 “Ete wondawani nili alase naha ki tumwa laka foti ya ucha: ‘Humwe hopwekondau hima ri apambwa ya tau. Ma ku ini numbo tiki rini ku heini ma rini ku ra ra ku ta.’  
\v 7 Ete wowani ele humwe chongo wu saini wui lamu le ya wu otokunanda.  
\v 8 Wowani ele ambwatinambwati humwe le ele inakahambwa humwe leni ya wu sawe, ‘Karasini gamwe ma nunu gutosi. Lamu nuhi ti ya usungwahakondau naha.’  
\v 9 Ete wowani ele inakahambwa humwe le mwanji wasa ya wunu sawe, ‘Mina, do karasiniche hinga kunu ga nunu ga apa hinde chiki kumbwa. Sutuwa tokwe ma ku ini kuhi ti apu ma ku ra.’  
\v 10 Ete wowani karasini ra ki wu isiwani o humwe hopwekondau hima ri ya ta. Wowani ele lamu otokunaro humwe le rini ga o humwe hopweni ahirahi laka ano aka tiki wu raruwani duwa ti ya dimi.   
\p
\v 11 “Wosiwanumbwa ele tapaꞌangi humwe chongo le wu tani ya wu sawe, ‘Apukolaka, apukolaka, aka ma tukwawa nu sira.’  
\v 12 Ete wowani mwanji wasa ya wunu ri sawe, ‘Mwe naha ki kunu a sawendau. Ani kunu ani hikisandau.’  
\v 13 O sumbu hinga keke kunu hambwafwaꞌaisi. Ri tano gisi ti kunu ku hikisandau.   
\s1 Tau ra himache namili mwanji yepe  
\r Lu 19:11-27  
\p
\v 14 “Woro hingambwa o gisi tawa Gotri kwambu ti, hima fori ko sumbwe naha ki ri ikoni ele ri himache ni tau ti ri haꞌi hatandau hinga. Ori hima ri tau ra himache leni ri uchawani wu tawani ele mwaꞌambwe rihi hinga wui tapa tenge tiki hisiwasi ya wunu ri haꞌi hata.  
\v 15 Ele tau ra himache wu randau tau kwambu wuhi tini ri heini ri hambwasini ya ti ya wunu ri haꞌi hatanda. Forini 5,000 kina hinga ete ya ri ha, wosini forini 2,000 kina hinga ya ri ha, ete wosini forini 1,000 kina hinga ya ri ha. O hinga wunu ri wosisini ya ri i.  
\v 16 Ri isiwani metengei ete o 5,000 kina hinga tororo hima ri, o ya kumbwa ya tau ai ri rawani 5,000 kina hinga ya ai sukwa.  
\v 17 Wowani 2,000 kina hinga tororo hima ori o hingambwa ri wowani 2,000 kina hinga ya ai sukwa.  
\v 18 Ete wowani 1,000 kina hinga tororo hima ori, o ya ri raꞌaini wa ri eisini o wa ki ya ri yanisi.   
\p
\v 19 “Gisi miyafo naha isiwanimbwa ele tau ra himache wui apukolaka ya ri ai ta. Wosini ele tau ra himache ya wunu ri haro leni mwanji wunu ga ri bwani ya wu norukwenda.  
\v 20 Wondawani o 5,000 kina hinga raꞌairo hima ori ri takoni ya tau ri rawani sukwaro 5,000 kina ga ete nangini ri tani ya ri sawe, ‘Apukolaka, mwase mini 5,000 kina hinga mi ani haro. Woro o ya ki ani ga a raꞌaisini ya tau a rawani 5,000 kina hinga ai sukwaro.’  
\v 21 Wowani ri apukolaka ya rini sawe, ‘Mini tau ra himache kipe naha, tau mihi ti kipe naha mi hambwafwaꞌaisini kipe tumbwa mi randaro. Ka tau cheche mi hambwafwaꞌaisini kipe tumbwa mi randaro keke, ai okokona ti, dele ai tau miyafo mindombwa ete mi aulino. Ma tani ani ga si eripeꞌaripe.’   
\p
\v 22 “Wowani o 2,000 kina raꞌairo hima okwe tani ya ri sawe, ‘Apukolaka, mini 2,000 kina hinga mi ani haro. Woro, ma hei, 2,000 kina a raꞌaisini ani ga ya tau a rawani 2,000 kina hinga ai sukwaro.’  
\v 23 Ete wowani ri apukolaka ya rini sawe, ‘Mini tau ra himache kipe naha, tau mihi ti kipe naha mi hambwafwaꞌaisini kipe tumbwa mi randaro. Ka tau cheche mi hambwafwaꞌaisini kipe tumbwa mi randaro keke, ai okokona ti, dele ai tau miyafo mindombwa mi aulino. Ma tani ani ga si dani si eripeꞌaripe.’   
\p
\v 24 “Wowanumbwa 1,000 kina raꞌairo hima ori rini okwe tani ya ri sawe, ‘Apukolaka, ani ani hambwasindau, mini mwanji kwambu tiki mi bwandau hima. Hima fwele tau woni ahirahi kisiwani mi ini ya mi eiu. Nuwe tipa foki hima fori me tuko humbwesiwani saini tuko wasiwani, mi ini tuko ti ya mi numbuu.  
\v 25 O keke mini ani akifuni 1,000 kina mihi ti nuwe tiki ani eini a yanisiro. Woro, ya mwe ti kahaꞌa.’   
\p
\v 26 “Ete wowani ri apukolaka mwanji wasa ya rini sawe, ‘Mini tauwofu himache! Ka mi hambwafwaꞌaisindau to sa, hima fori tau woni ahirahi kisiwani ani ini ya ani eiu, e, hima fori nuwe tipa foki me tuko humbwesiwani saini tuko wasiwani ani ini ya a numbuu.  
\v 27 O hinga nawa, ya ahi ti bengi tiki mi rawaisipo kipe. Wosipo ai a tani o ya chiki ahi ga a toroni ya fwelenga ai a torokoro.  
\v 28 O keke, o 1,000 kina ri tapa tenge ki dau ti ma ku ratani 10,000 kina torosindau ori hima ni ma ku ha.  
\v 29 Hinde wowani, hima fori mwaꞌambwe fwele rini dawa mwaꞌambwe fwelenga ai rini hano. Woro hima fori mwaꞌambwe fisiche hinga rini ga dawa, o mwaꞌambwe rihi raꞌai sindau.  
\v 30 O keke dori tau ra himache kapwa ma ku toroni kari kwai hundusindau hoko ki ma rini ku rawaru. Wosiwa o michi ki amwaka laka ri mendini ri ichakandani fu rihi ti sa ri tangindomunanda.’   
\s1 Hima ri Che ele hima i sumbu tini ri kilino  
\p
\v 31 “Ichai dori Hima ri Che ele ensel ga king apukolaka hinga ri ai tano. Wosini o gisi ki king apukolaka to linindau tei ki ri litino.  
\v 32 Wosiwa ele mapwa ki dau himiyama hurahama le wu tani ri miyaningisopo ki wu wausiwa ri hei hei nerimbe fisi ya wunu ri humwasikonda, kale omwe aulindau hima sipisip lenga meme lenga wu humwasiwani nerimbe fisi wu etindau hinga.  
\v 33 Woro hingambwa hima fwele tapa mama rihi tokwe ri esisini hima fwele tapa yanji tokwe ya ri esikonda.  
\v 34 Wosiwa King Apukolaka ele ri tapa mama tokwe etiro hima leni ka hinga ya ri sawekonda, ‘Kunu ai Yapai kwambu tini ku tororo. O keke ma ku tani Gotri kwambu aulindau ko ki ma ku raru. Ai Yapai do nuwe metengei naha ri wosiro gisi ki kunu ni ri hambwasini o ko ri otokunaro.  
\v 35 Hinde wowani, injelembwa iche ani handawani ahirahi ku ani handaro. Uku sumbwe hi tinga ani saindawani uku sumbwe ku ani hawani ani andaro. Ani ko ba fope hima hinga a tawani ani keke ku woni kui aka tiki ku ani rakaruro.  
\v 36 Nikaꞌari nambwe a dawani nikaꞌari ku ani hawani ani injindaro. Hahungo a mendindawani ku ani enependaro. E, kalapus tiki a dawani ku tani ku ani heindaro.’   
\p
\v 37 “Wowa ele hima kipe lenga mwanji wasa ka hinga ya rini wu sawekonda, ‘Apukolaka, hinde gisi ki iche ga mini hawani mini nu heini ahirahi mini nu haro? E, hinde gisi ki uku sumbwe hi ga mini saiwani mini nu heini uku sumbwe mini nu haro?  
\v 38 Hinde gisi ki mini ko ba fokipe hima fo hinga mi tawani mini nu heini nui aka tiki mini nu rakaruro? Hinde gisi ki nikaꞌari nambwe mi dawani, nikaꞌari mini nu haro?  
\v 39 Hinde gisi ki siki mi wondawani, e, kalapus tiki mi dawani mini nu aulindaro?’   
\p
\v 40 “Wowa King Apukolaka ga mwanji wasa ka hinga ya wunu ri sawekonda, ‘Mwe naha ki kunu a sawendau. Ele sumbu hinga ai hiparakambwe fori hi nambwe forini ku wosiro ti, o ani ni ku wosiro.’   
\p
\v 41 “Wosini ele tapa yanji ki enindau hima leni ka hinga ya ri sawekonda, ‘Kunu hi tiki ku raino himako! Ma ani ku andosini ku ini ai Yapai Saiten ga rini ni sirinandau himamwale kapwa lenga wu rai kinani ri otokunaro usungwaha da nambwe hi ki ku rai.  
\v 42 Hinde wowani, injelembwa iche ga ani hani a dawani ahirahi ku ani yakwa nambwe, uku sumbwe hi tinga ani saindawani uku sumbwe ku ani ha nambwe.  
\v 43 Ani ko ba fokipe hima hinga a tawani ani keke ku woni kui aka tiki ku ani rakaru nambwe. E, nikaꞌari nambwe a dawani nikaꞌari foti ku ani hawani ani inji nambwe. Siki a mendindani, e, kalapus tiki a dawani ku tani ku ani auli nambwe.’   
\p
\v 44 “Ete wowa wunu ga mwanji wasa ka hinga ya rini wu sawekonda, ‘Apukolaka, hinde gisi ki iche mini handawani uku sumbwe hi tinga mini saindawani, e, ko fokipe hima hinga mi tawani, nimba mini nu heindaro. Wondani nikaꞌari mi heifundawani, siki mi mendindawani, e, kalapus tiki mi dawani mini nu heirasirani sumbu kipe mini nu wosi nambwe?’   
\p
\v 45 “Wowa rini ga mwanji wasa ka hinga ya wunu ri sawekonda, ‘Mwe naha tiki kunu a sawendau, kunu kalahaꞌa ai hiparakambwe fori, hi nambwe forini sumbu kipe ku wosi nambwe keke ani ni sumbu kipe ku wosi nambwe.’  
\v 46 O sumbu keke dele himako amwaka laka ti ete ya wu mendindakonda. Woro sumbu kipe sirinandaro hima leto wunje ete da ete da himamwale kipe ya wu torokonda.”   
\c 26  
\s1 Mekupu hima laka le Jisas ni wu yewa ha kinani mwanji wu injiro  
\r Mk 14:1-2; Lu 22:1-2; Jo 11:45-53  
\p
\v 1 Jisas ele mwanji hinga tinda ri bwani ri humbusini o gisi kumbwa ri himache leni ya ri sawe,  
\v 2 “Ku hambwandau, gisi fisi ini humbuwa gisi laka fo, hi ti, Pasofa, o sukwakonda. Wosiwa dori Hima ri Che rini omwemendindau hima lei tapa tenge tiki rini wu hawa rini toroni me yapweke tiki o rini wu yekonda.”   
\p
\v 3 Woro o gisi ki puris hima lei wui hima laka lenga Juta hima kupu le wui mekupu lenga wu tani puris hima apukolaka fori aka kumbwa ya wu wau, hi rihi ti, Kayafas.  
\v 4 Wu wausini Jisas ni gambosini rini wu raꞌaini wu yewa ri hano mwanji fweleni wu bwani ya wu injinda.  
\v 5 Wondani ya wu sawe, “Apa do Pasofa gisi laka ki o sumbu hinga nu wosi hinga. Foki apa himiyama hurahama leni au mu nu musuno.”   
\s1 Humwe fo Jisas mwa tiki weli ti ti owehenaro  
\r Mk 14:3-9; Jo 12:1-8  
\p
\v 6 Wondawani Jisas Betani ko tiki sechi okwe aro hima fori, Saimon, ri aka tiki ya ri da.  
\v 7 Wondawani humwe foti humokuto ki wosiro botoli tiki dau kuwa kipe tandau weli ti, ya laka ki raro tini, ti nangini rini tambwa ya ti ta. Ti ta ti raruni ti heiwani tei tiki ya ri lininda. Wondawani o kuwa kipe tandau weli ni ti toroni Jisas mwa tiki ya ti owehena.  
\v 8 Wowani ri himache le o tini wu heikoni sembe enge ti ya wunu a. Wokoni ya wu sawe, “Hinde wowani do weli nimba ti timbendau?  
\v 9 E, nunu do weli hinga hima foki ya wungwa nu jipo, o ya miyafo nu torosini ele bwarichape hima leni ya nu hau.”   
\p
\v 10 Wowani Jisas wui inaka tini ri heini ri hambwasini ya wunu ri sawe, “Hinde wowani do humwe ni nomo ku handau? Tini sumbu kipe naha ni ti ani wosiro to sa.  
\v 11 Gisi gisi ele bwarichape hima kunu ga dau. Woro ani kunu ga gisi miyafo hinde apa a da kumbwa.  
\v 12 Doti humwe do kuwa kipe tandau weli ai tape tiki ti owehenaro ti, matimat ki wu ani eini sino sumbu keke ti otokunaro.  
\v 13 Mwe naha ki kunu a sawendau. Dele nuwe mapwa hinga tinda ete do Gotri mwanji kipe ele hima wu bwani indani o humwe ani wosiro sumbu okwe o wu bwani indakonda, wosiwa ti woro sumbu tini inaka miyafo wu hambwandakonda.”   
\s1 Jutas Jisas ni mekupu hima lei tapa tenge ki ri ha kinani wunu ga mwanji injiro  
\r Mk 14:10-11; Lu 22:3-6  
\p
\v 14 Ka gisi ki tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi himache rihi fori, hi rihi ti, Jutas Isukariyot, rindo puris hima hima laka le tambwa ya ri i.  
\v 15 Ri ini ya ri sawe, “Ya geni ku ani hawa Jisas kui tapa tenge tiki kunu ani hano?” Ete wowani silifa ya ti mekumbo namili ya rini wu ha.  
\v 16 Woro o gisi ki ambwesini Jisas ni wui tapa tenge tiki ri hano numbo tini ya ri wakinda.   
\s1 Jisas Pasofa ahirahi ti ri himache lenga wu aro  
\r Mk 14:12-21; Lu 22:7-14, 21-23; Jo 13:21-30  
\p
\v 17 Bereti hehenandau wo, yis, owe nambwe kale gisi laka nindo ki metengei naha sukwandau gisi ki, ri himache le rini tambwa wu tani ya wu sawe, “Mi okokona ti soki ahirahi nu otokunasiwa mi tawa Pasofa ahirahi nu ano?”  
\v 18 Wowani ya ri sawe, “Ma ku ini ko laka ki ku raruni hima fori ku heini ma ete rini ku sawe, ‘Ondiyakandiyandau hima ete sawero. Gisi ahi takaihiro. Ani ai himache lenga Pasofa ahirahi mi aka tiki nu a ki.” ’  
\v 19 Wowani wu ini Jisas wunu sawesiro hingambwa ori hima ni wu sawesini Pasofa ahirahi ti ya wu otokunanda.   
\p
\v 20 Wosiwani sunduya ki ri tani ri himache tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi lenga o tei ki ya wu liti.  
\v 21 Wosini ahirahi wu andani ya ri sawe, “Mwe naha ki kunu a sawendau, kunu forito ani omwemendindau hima lei tapa tenge tiki o ri ani hakonda.”  
\v 22 Ete wowani sembe amwaka wu akoni funda funda ya rini wu sili, “Apukolaka andoꞌo?”  
\v 23 Ete wowanumbwa mwanji wasa ka hinga ya ri ai sawe, “Hima mwe ri ri tapa ti ani ga disi we tiki funda si rawairo.  
\v 24 Ei, mwe naha, dori Hima ri Che Gotri chengi sawero hingambwa ya ri hakonda. Woro dori Hima ri Che ni rini omwemendindau hima leni hano hima ri sa fiya walambe rini i! Kari hima nuwai rini ra nambwe napo kipe ri dakoro.”  
\v 25 Ete wowani Jisas ni omwemendindau hima lei tapa tenge ki hakondau hima ri, Juta, to mwanji wasa ya ri sawe, “Ondiyakandiyandau hima, andoꞌo?” Wowani Jisas ya rini sawe, “Ei, mindo o mi sawenda to.”   
\s1 Jisas ri himache leni Jisas a ti wunu ri haro  
\r Mk 14:22-26; Lu 22:15-20; 1Ko 11:23-25  
\p
\v 26 Pasofa ahirahi wu andawani Jisas bereti fo torosini Gotri ni ri weseꞌani ri lepikasini ri himache leni ri hasini ya ri sawe, “Ma toroni ku a. O ai hima tape.”  
\v 27 Wosinumbwa kapu tiki dau waini uku ri torosini Gotri ni ri weseꞌasini wunu hasini ya wunu ri sawe, “Kunu tinda ete do waini uku ma ku a.  
\v 28 Dohaꞌa o ai fi, woro o fi ki Gotri mwanji fo kwambu ki o injisinda. Himiyama hurahama lei kapwa sumbu rani rumbwe kinani ai fi o owehenakonda.  
\v 29 Kunu a sawendau. Ani apa waini uku ani ai a hinga, ichaimbwa kunu ga ai Yapai dau ko kipe naha ki funda nu wausinimbwa nu ano.”   
\p
\v 30 Wosini hukwa fo wu rasini wu sirani wu ini Olif kimba laka ki ya wu rau.   
\s1 Jisas ete sawero, Pita apa gumwa o rini sikonda  
\r Mk 14:27-31; Lu 22:31-34; Jo 13:36-38  
\p
\v 31 Ete wosini Jisas ya wunu sawe, “Sembe ku ani haro ti, apa niliki ki kunu tinda ete ku akitiwotikoni ku hichako sindau. Gotri chengi ki ete sawero, ‘Sipisip aulindau hima ni a yewa, ele sipisip anasawe hinga akini berumbuchini ele ikonda.’  
\v 32 Woroti ani ai a saini ando a mwaseni Galili mapwa ki ani ikonda.”  
\v 33 Ete wowani Pita mwanji wasa ka hinga ya ri sawe, “E, ele hima sembe haro ti, mini ni wu heini wu hichakowa ani apa sembe ani haro ti hinde apa a hichako kumbwa.”  
\v 34 Wowani Jisas ya rini sawe, “Mwe naha ki mini a sawendau. Do niliki ki apwetoko gi nambwe ete dawa hi ahi tini numbo namili o mi hamisakonda.”  
\v 35 Wowani Pita ya rini sawe, “Ani mini ga ete si hano. Apa ete a sawe hinga, ‘Ani mini ani hikisandau.’ Minambwe naha!” Ete wowani ele ri himache okwe o hingambwa ya wu sawe.   
\s1 Jisas Gerisemani ki Gotri ni ri uchahambwandaro  
\r Mk 14:32-42; Lu 22:39-46  
\p
\v 36 Wosini Jisas ga ri himache lenga michi fo hi ti, Gerisemani, uchandau michi o ki ya wu i. Wosini ri himache leni ya ri sawe, “Kunu ahaꞌa ki ma ku linindawa, ani ini o biya ki Gotri ni ani uchahambwa.”  
\v 37 Ri ikoni Pita ga Sepeti hurahama che fisi ga ri rani ya wu i. Wosini sembe rihi ti nomo sukwakoni ri hambwawani walambe naha ya i.  
\v 38 Wokoni ya wunu ri sawe, “Sembe ahi nomo naha tumbwa ihiro. O keke ya ani hakondau. Kunu ahaꞌa ki ma ku hambwafwaꞌaisini ani ga ku da.”  
\v 39 Wosini biya hinga ri ini ri ombungwesini miyaningisopo nuwe tiki ri rakaisini Gotri ni ka hinga ya ri uchahambwa, “Ai Yapai, Gotri, mi ohounawa do ai sembe nomo ma rani rumbweꞌi. Woroti, mini apa ai okokona tunumbwa sirina kei, mina. Mini mi okokona tunumbwa ma sirina.”   
\p
\v 40 Wosini ri himache le tambwa ri ai ini ri heiwani wunu ya tukuyanda. Wowani Pita ni ya ri sawe, “Hinde wowani ku tukuyandau? Wo ani ga ku dau ti, ka gisi faiche hinga ku hambwafwaꞌaisini ku da hingaꞌa?  
\v 41 Ma ku hambwafwaꞌaisini ku dani Gotri ni ku uchahambwanda, foki apa kunu simiyaneheino sumbu fwele o kunu sukwakonda. Mwe naha, sembe kuhi au saindau, woro talihapa kuhi ti yakinano to mina.”   
\p
\v 42 Wosini numbo fonga ri ai ini ka hinga ya ri uchahambwa, “Ai Yapai, Gotri, do amwaka a mendino tini a ratako kinani a wondau ti, o tini minambwe mi nawa mi okokona tunumbwa ya ma sirina.”  
\v 43 Wosini ri ai tani ri heiwani miya ga wunu hipiwani wu ai tukuyahiro.  
\v 44 Ete wowani wunu ri hanjaꞌaisini ri ai ini tambwa ri uchahambwaro hingambwa Gotri ni ri uchahambwawani numbo namili ya i.   
\p
\v 45 Wosinumbwa ri himache le tambwa ri ai tani ya ri sawe, “Kunu ete ku tukuyandani ku himatindauꞌu? Ma ku mendi, gisi mwe takaihiro. Dori Hima ri Che kapwa sumbu wondau hima lei tapa tenge tiki ya wu hakonda.  
\v 46 Ma ku saiwa nu i. Ma ku hei, ani omwemendindau hima lei tapa tenge tiki ani hano hima mwe ri tani takaihiro.”   
\s1 Jutas Jisas ni omwemendindau hima lei tapa tenge tiki ri haro  
\r Mk 14:43-50; Lu 22:47-53; Jo 18:3-12  
\p
\v 47 Jisas o mwanji ni ete ri bwandawani tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi himache rihi fori, Jutas, ya ri ta. Hima miyafo naha hachangipi huwe lenga mesaripa lenga wu nangini rini ga ya wu ta. Isurel hima kupu lei puris hima laka lenga mekupu hima lenga wunu humbwewani wu taro.  
\v 48 Numbo ki apambwa wu tandani Jisas ni wu hambwano sumbu foni Jutas ya wunu ri sawe, “Ani ini ori hima ni a yakosini rini ni a tumwatamwaꞌawa ya ma ku hambwa, Jisas ori. Wowa ya ma rini ku toroningi.”  
\v 49 Wu tani rindo metengei ete Jisas ni ya ri sawe, “Ondiyakandiyandau hima, Seꞌe.” Wokoni rini lomongosini ya rini tumwatamwaꞌa.  
\v 50 Wowani Jisas ya rini sawe, “Ai nau, sumbu fo mi ani wosi ki mi taro ti nawa, o metengei ya ma ete wo.” Ete wowani wu tani Jisas ni ya wu toroningi.   
\p
\v 51 Wowani Jisas ga dau hima forito hachangipi huwe rihi longoni torosini puris hima apukolaka ri tau ra himache ni sekosini wasamba tokwe rini tangesewani o wasamba nuwe tiki ya rai.  
\v 52 Ete wowani Jisas ya rini sawe, “Hachangipi huwe mihi oti daro michi kumbwa ma ai soꞌoi. Ele hima hachangipi huwe ki au anayendau ti, ichai hachangipi to ai wunu sewa wu humbuno.  
\v 53 Ka sumbu hinga ni mi hambwanda nambweꞌe? Ani ai Yapai ni a silipo nerimbe tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi fisi au anaye hima leni dikino ensel le miyafo naha ri ani hano.  
\v 54 Woro o hinga a wowa Gotri chengi tiki injelembwa sawero sumbu mwe naha hinde hinga sirano? O keke Gotri chengi ki sawero sumbu hingambwa sa ete sira.”   
\p
\v 55 Wosini o gisi kumbwa ete Jisas ele hima miyafo naha enindawani ya ri sawe, “Ku ani raꞌai ki hachangipi huwe lenga mesaripa lenga ku nangini ku taro ti, hili ya hima forini ku toroꞌinji kinani ku taroꞌo? Gisi gisi himiyama hurahama leni Gotri aka laka we tiki wunu ani ondiyakandiyandawani ka hinga ku tani ku ani toroningi nambwe.  
\v 56 Dohaꞌa sumbu hinga sukwandau ti, injelembwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima leto kairo hingambwa sukwandau.”  
\p O hinga wowani Jisas ri himache le rini wu hanjaꞌaisini ya wu akini i.   
\s1 Jisas ni wu kotimworo  
\r Mk 14:53-65; Lu 22:54-55, 63-71; Jo 18:13-14, 19-24  
\p
\v 57 Jisas ni toroningiro hima le puris hima apukolaka, Kayafas, tambwa ya rini wu raꞌai. Wondawani Gotri lo mwanji hambwandau hima lenga, mekupu hima laka lenga wu wausini ya wu lininda.  
\v 58 Rini wu raꞌaindawani Pita rini sirinani apahime hinga wusariche nawosi nawosi ya ri inda. Ri ini puris hima apukolaka i aka tini ini injisiro ti ri raruni apungwandai kicha himako lenga ya ri lininda. Wosini bwele sumbu hinga rini wu wosino tini ri hei ki.   
\p
\v 59 Wondawani puris hima laka lenga kanisol hima lenga Jisas ni mwanji gambono hima leni ya wu wakinda, wowa rini wu yewa ri ha ki.  
\v 60 Wondawani hima miyafo naha wu tani mwanji gambo fwele ya rini wu bwanda. Woroti rini wu yewa ri hano numbo foti wu waki nambwe. Dani inumbwa hima fisi ya sira.  
\v 61 Fi sirani ya fi sawe, “Dori hima ete sawero. ‘Ani apa do Gotri aka laka a lendosini gisi namili kumbwa ai a rasaino.” ’   
\p
\v 62 Ete wowani puris hima apukolaka ri saiꞌetisini Jisas ni ya sawe, “Mini mwanji wasa foti mi bwa hingaꞌa? Hinde wowani dele mwanji wundombwa mini bwandau?”  
\v 63 Wowani Jisas rini mwanji foti ri bwa nambwe. Ete wowani puris hima apukolaka ya rini sawe, “Gotri hi tiki mini a silindau, mwe naha kari kau ma na. Mini Kurais, Gotri Cheꞌe, mina?”   
\p
\v 64 Ete wowani Jisas ya rini sawe, “O mi sawe to. Woroti kunu a sawendau, ichai dori Hima ri Che ku heiwa kwambu ga dau Gotri tapa mama tokwe ri linindani hewen ko tiki dau hiki tenge tiki ri etisini ri ai tano.”   
\p
\v 65 Jisas o hinga ri sawewani, puris hima apukolaka sembe enge rini akoni nikaꞌari rihi ti ri lefehesini ya ri sawe, “Rini Gotri ni saweholiyaro! Apa hima fweleni ri woro sumbu kili kinani ku ai ucha kei. Dori hima apachumbwa naha ki ku mendiwani Gotri ni saweholiyahiro.  
\v 66 Hinde hinga ku hambwandau?” Ete wowani ya wu sawe, “Rini kapwa sumbu chele, rini ri ha sindau.”   
\p
\v 67 Wokoni sungwa ti miyaningisopo tokwe rini wu yisisini ya rini wu ye. Wowani hima fwele rini wu yetapesini  
\v 68 ya wu sawe, “Mini Kurais nawa ma sawe, hinde na hima to mini yero?”   
\s1 Pita Jisas hi ni yaniro  
\r Mk 14:66-72; Lu 22:56-62; Jo 18:15-18, 25-27  
\p
\v 69 Wondawani, Pita, aka ni haweini injiro ini we tokwe ya ri lininda. Wondawani tau ra humwe fo tani ya rini sawe, “Mini okwe Galili mapwa kipe Jisas ga funda ki daro.”  
\v 70 Wowani Pita ele hima i mwakambe naha ki ka hinga ya ri sawe, “Ani do mwanji ni bwandau ti, ani hikisandau.”  
\v 71 Ete wowani biya hinga ri ai ini o aka rarususirasi tiki ya ri eninda. Wowani tau ra humwe fo ai tani rini heisini ele rini takaisindau himiyama hurahama leni ya ti sawe, “Dorihaꞌa hima Nasaret ko kipe Jisas ga daro.”  
\v 72 Ete wowani Pita ri ai hamisani ya ri sawe, “Mwe naha kari kau, ani ori hima ani hikisandau.”  
\v 73 Ai dani ikowani hima fwele o ki enindaro le wu tani Pita ni ya wu sawe, “Mwe naha, mini wui hima kupu fo. Mwanji gale mihi tito amwei mini wohiro.”  
\v 74 Ete wokowani Pita mwanji kwambu ki hapa tinga ka hinga ya ri sawe, “Mwe naha kari kau, ani ori hima ani hikisandau. Minambwe naha.” O hinga ri sawesiwani apwetoko ti ya gi.  
\v 75 Wokowani Pita Jisas ka rini sawero mwanji ni ya ri ai hambwa, “Apwetoko gi nambwe dawa numbo namili o mi ani hamisakonda.” Pita o tini ri hambwakoni hoko tokwe ri raruni ya ri ichakanda.   
\c 27  
\s1 Jisas ni Pailat apukolaka tambwa wu raꞌairo  
\r Mk 15:1; Lu 23:1-2; Jo 18:28-32  
\p
\v 1 O nili humbusini lindanawani puris hima laka lenga Isurel ko kipe mekupu hima laka lenga Jisas ni wu yewa ri hano mwanji tini funda wu bwani ya wu mendi.  
\v 2 Wosini seni kupu ki rini wu injisini gapiman apukolaka hima ri tambwa wu raꞌaini ya rini wu ha.   
\s1 Jutas haro  
\r Tau 1:18-19  
\p
\v 3 Jisas ni omwemendindau hima leni haro hima ri, Jutas, ri heiwani Jisas ni kapwa sumbu woro hima hinga rini wu nasini nomo le ya rini wu handa. Wowani o tini ri heifuni inaka rihi ti ai jamekoni ri hambwafuni ele silifa ya mekumbo namili ri tororo ti, ri ai ri raꞌaini ele puris hima laka lenga mekupu hima laka lenga ya wunu ri ai ha.  
\v 4 Wosini ya ri sawe, “Kapwa sumbu naha ni a woro. Kapwa sumbu fo wonda nambwe hima ni rini omwemendindau hima leni ani haro, o keke ya ri hakonda.” Wowani wunu ga ya wu sawe, “O sumbu nunjenga nu wosi nambwe, o mihi fo.”  
\v 5 Ete wowani Jutas ele silifa ya Gotri aka laka we tiki ri rumbweꞌisini ri sirani ini rinjenga hataikupu ti ya ri fwali.   
\p
\v 6 Wowani puris hima laka le ele silifa ya wu rukosini ya wu sawe, “Ahaꞌa hima ni ye kinani wasinguya longoro ya. Ka ya tapa hinga apa Gotri aka laka ki dau ya lenga funda nu owe hinga.”  
\v 7 Wosini o ya ki nuwe ki hungwe sindau hima ri nuwe tipa foni wu ra kinani mwanji funda wu bwani wu mendisini ya wu ra. Wunu ete wu hambwaro, o nuwe nu rasini matimat nu wosiwa hima kicha hinga taro hima le keke sa da.  
\v 8 Ete wosiwani o nuwe tipa hi ti, Hima Fi Nuwe, ya wu uchasi. Wosiwani o nuwe tipa hi uchasiro o ete da.  
\v 9 Ka sumbu hinga ti, injelembwa Gotri mwanji bwarakarandaro hima ri, Jeremaiya, ri takisopo ki bwaro hingambwa mwe naha ya sukwa. Ete ri sawero, “Wunu silifa ya ti mekumbo namili wu rukoro. Ya mwe oti Isurel hima kupu le rini ni yeni si kinani wasinguya longoro ya.  
\v 10 Wosini Apukolaka ani sawero hingambwa o silifa ya ki nuwe ki hungwe sindau hima ri nuwe tipa fotini ya wu ra.”   
\s1 Pailat Jisas ni siliro  
\r Mk 15:2-5; Lu 23:3-5; Jo 18:33-38  
\p
\v 11 Wosini ele hima Jisas ni gapiman apukolaka i miyaningisopo tiki wu esisiwani gapiman apukolaka ya rini sili, “Mini Juta hima kupu lei king apukolakaꞌa?” Wowani Jisas ya sawe, “O mi sawenda to.”  
\v 12 Wosiwani puris hima laka lenga mekupu hima lenga wunu ya rini wu kotimwonda. Wondawani rini mwanji wasa foti ri bwa nambwe.  
\v 13 Ete wowani gapiman apukolaka, Pailat, ya rini sawe, “Mini dele hima mini wu kotimwondau mwanji le mi mendinda nambweꞌe?”  
\v 14 Wowani Jisas mwanji wasa fo gapiman apukolaka Pailat ni ri sawe nambwe. Ete wowani gapiman apukolaka inaka miyafo ya ri hambwa.   
\s1 Pailat Jisas ni me yapweke tiki rini ye kinani ri sawero  
\r Mk 15:6-15; Lu 23:13-25; Jo 18:39–19:16  
\p
\v 15 Ele asama hinga Pasofa gisi laka ki ele himiyama hurahama kalapus hima forini wu rawara kinani gapiman apukolaka ni wu uchani wu sawewani o gapiman apukolaka ori hima ni hanjaꞌaiwani ya ri sirau.  
\v 16 Ka gisi ki kapwa hima naha fori kalapus tiki ya ri da, hi rihi ti, Jisas Barapas. Ele hima rini ni wu hambwandau.  
\v 17 Wosiwani ele himiyama hurahama wausiwani Pailat apukolaka ya wunu ri sawe, “Kui okokona ti namo ni kunu tambwa a rawarano? Jisas Barapas ni a rawaranoꞌo, Kurais hi ki wu uchandau Jisas ni a rawarano?”  
\v 18 Woroti rini ri hambwanda, wunu Jisas Kurais numbwa sembe amwaka wunu andawani ori hima ni ri tapa tenge ki wu haro.   
\p
\v 19 Wosini Pailat apukolaka koti mendindau tei tiki ri linindawani ri humwe mwanji foti ka hinga ti humbwewani ya ta, “Mini apa kapwa sumbu nambwe hima ori ni sumbu foti minjenga wosi kei. Hinde wowani, niliki a tukuyaneheini rini ni ani heisini nomo laka foti do a mendinda.”   
\p
\v 20 Wondawani puris hima laka lenga mekupu hima laka lenga ele hima i sembe ni ya wu yeni rasainda, wowa Pailat Barapas ni ri hanjaꞌaisini Jisas ni ri yewa ha ki.  
\v 21 Ete wowani gapiman apukolaka ya ai wunu ri sawe, “Dopi hima fisi enindau ti, kui okokona ti, namoni ani hanjaꞌaino?” Wowani ya wu sawe, “Barapas.”  
\v 22 Wowani Pailat apukolaka ya wunu ri sawe, “O hinga nawa bwele sumbu hinga ni Kurais hi ki wu uchandau Jisas ni a wosino?” Wowani wunu tinda ete ya wu sawe, “Me yapweke tiki ma rini ye!”  
\v 23 Ete wowani Pailat apukolaka ya wunu ri sawe, “Ori hima bwele kapwa sumbu foni ri woro?” Ete wowani hapa tinga wu ai uchani ya wu sawe, “Me yapweke tiki ma rini ye!”   
\p
\v 24 Wofunu Pailat ya ri hambwa, “Ani bati hinde rini ani okula kumbwa. Foki apa au mu wu musuno.” Wosini uku rini ratawani ele himiyama hurahama lei miyaningisopo ki tapa rihi ri yokoni ri goloni ri rawakasini ya ri sawe, “Dorihaꞌa hima hawa, o ai nomo mina, o kui nomo fo.”  
\v 25 Ete wowani ele himiyama hurahama mwanji wasa ya wu ai sawe, “Dohaꞌa nomo nunu ga nui che lenga nu ra kinawa sa dawa nu ra.”  
\v 26 Ete wowani Pailat Barapas ri hanjaꞌaiwani wunu tambwa iwani, hima fweleni ri sawewani Jisas ni wu tanambwasiwani au anaye hima lei tapa tenge tiki ya ri ha, wowa wundo me yapweke tiki rini wu ye ki.   
\s1 Au anaye hima le Jisas ni saweholiyaro  
\r Mk 15:16-20; Jo 19:2-3  
\p
\v 27 Wosiwani gapiman apukolaka ri au anaye himache le Jisas ni ra ra gapiman apukolaka aka we ki rini wu rakarusiwani ele au anaye himako tinda ete tani ya rini wu hawei.  
\v 28 Wosini ri nikaꞌari wu dangoni wu humbweꞌisini king apukolaka hinga rini wu hei kinani nikaꞌari naro fotini ya rini wu soꞌoisi.  
\v 29 Ete wosini lame chele kupu tiki king apukolaka letindau mwalinjangwei hinga wu balisini mwa rihi ki ya wu letisi. Wosini suwa kumbo foti tapa mama rihi tokwe wu hasini tatumbu ti rini ni wu ombungwesini ya rini wu saweholiyanda. Wondani ya rini wu sawe, “Seꞌe, mini Juta hima kupu lei king apukolaka!”  
\v 30 Wondani sungwa ti rini wu yisindani, o suwa kumbo kumbwa wu torosini mwa rihi ki ya wu dininda.  
\v 31 Ele sumbu hinga wu woni rini wu saweholiyasinimbwa, o nikaꞌari naro wu dangosini nikaꞌari rihi ki ya ai rini soꞌoisi. Wosini me yapweke tiki rini ye kinani ya rini wu raꞌai.   
\s1 Jisas ni me yapweke tiki wu yero  
\r Mk 15:21-32; Lu 23:26-43; Jo 19:17-27  
\p
\v 32 Wu indani Sairini hima fori ya wu hei, hi rihi ti, Saimon. Rini wu heisini Jisas me yapweke tini ri kicha kinani ya rini wu ekichasi.   
\p
\v 33 Wosini wu ini michi foki ya wu raru, o michi hi ti, Golikota. Golikota mwanji mu mwe ti ka hinga: Hima mwa hapa dau michi.  
\v 34 Wosini o michi ki awani kwe indau marasini uku ga waini uku fwelenga anahulehusiro tini Jisas a kinani ya wu ha. Wowani ri a ki ri simiyaneheiwani mina, ri a nambwe.  
\v 35 Wosini me yapweke tiki rini wu yesini, o mu kumbwa ri nikaꞌari ni funda funda hisiwasi wu raꞌai kinani minga ti ya wu heinda.  
\v 36 Wosini o michi ki wu litisini ya rini wu aulinda.  
\v 37 Mwa rihi heiye tokwe rini wu yero mwanji mu ni ka hinga kau o wu kaisiwani da: Dori Jisas, Juta hima kupu lei King Apukolaka.   
\p
\v 38 Woro Jisas takai ki hili ya hima fopini o wu yesinda, fori tapa mama tokwe forito tapa yanji tokwe.  
\v 39 Wosiwani numbo ki ichiꞌuchandaro himiyama hurahama le rini wu hei hei mwa wuhi ti wu rakairasukwandani ya rini wu saweholiyanda.  
\v 40 Wondani ya wu sawenda, “Mini Gotri aka laka ni mi lendosini gisi namili kumbwa mi rasaindau hima. Woro mini Gotri Che nawa minjenga ma ai okulani me yapweke ti ma hanjaꞌaisini ma sika!”  
\v 41 Wondawani puris hima laka le, Gotri lo mwanji hambwandau hima le, e, mekupu hima laka le wunu okwe ka hinga ya wu saweholiyanda,  
\v 42 “Hima fweleni ri okularo. Woro rinjenga ri ai okulano ti mina. E, rini Isurel pe King Apukolaka nawa me yapweke ti sa ri hanjaꞌaisini ri sikawa nu heini sembe rini ni nu ha to.  
\v 43 Sembe Gotri ni ri hasini ri sawendaro, ‘Ani Gotri Che.’ Gotri o hinga rini keke ri wondau ti nawa ya sa rini okula.”  
\v 44 Wondawani hili ya hima opi me yapweke tiki fini wu yero ti, fini okwe Jisas ga kau funda wu dani o hingambwa ya rini fi saweholiyanda.   
\s1 Jisas haro  
\r Mk 15:33-41; Lu 23:44-49; Jo 19:28-30  
\p
\v 45 Nika gondi naha tiki dawani ele nuwe mapwa hinga tinda ete hundusini ete da dawani nika ti raini 3 kilok ya i.  
\v 46 Nika ti raini 3 kilok iwani Jisas hapa tinga ka hinga ya ri ucha, “Eli, Eli, lema sapakitani.” Mwanji mu mwe ti ka hinga, “Ai Gotri, ai Gotri, hinde wowani mi ani hanjaꞌairo?”  
\v 47 Wowani hima fweleto takaini enindaro ti, o mwanji ni wu mendini ya wu sawe, “Kari biya hima Ilaicha ni uchandau.”  
\v 48 Wokoni metengei ete wundo forito namani ri ini uku rarundau sopu chele mwaꞌambwe ri ratasini awani fu naha indau uku tiki ri rawaini ri rasukwasini Jisas ni hawa a kinani suwa kumbo tiki fwarisini ya rini ha.  
\v 49 Wokowani fweleto sawe, “Waya, nu nikisifuni pwe. Ilaicha tani rini okulakondau poꞌumo mina?”  
\v 50 Ete wowani Jisas hapa tinga ri ai uchakoni ri hingitinakoni ya ri ha.   
\p
\v 51 Wowani o gisi kumbwa ete o nikaꞌari laka Gotri aka laka ki yechikinasiro ti tumwafu ki ambwesini lefeheni raini humbuwani tokwe tokwe ya i. Wokowani minawe dini nuwe raꞌichiꞌuchandawani humokuto laka ele ya tuhuwanda.  
\v 52 Wondawani matimat tukwawani Gotri ni sembe hasini haro hima le ya wu ai sainda.  
\v 53 Wunu wu saisiwani dani ini Jisas ai saisiwanimbwa Gotri rihi naro ko laka ki wu raruni wu indawani hima le ya wunu heinda.  
\v 54 Wosiwani au anaye hima le wui apukolaka ga Jisas ni aulindaro hima lenga minawe dini nuwe raꞌichiꞌucharo ele sumbu hinga ni wu heini aki omwesika ki ya wu aki. Wokoni ya wu sawe, “Mwe naha dori hima Gotri Che.”   
\p
\v 55 Wondawani humwe miyafo naha ya wu da, wunu imbihumbwa Galili mapwa ki wu hanjaꞌaisini wu tani Jisas ni wu okulandaro. Woro ele humwe to apahime hinga wu etisini wu maꞌaini ya rini wu heinda.  
\v 56 Woro humwe fo o wui nindo tiki enindau ti, hi tihi ti, Mariya Makitala. Wowani humwe foti, Mariya, Jemis hima pi Josep nuwai. Ete wowani humwe foti Sepeti che fisi fi nuwai.   
\s1 Jisas hima tape tini humokuto sopu tiki rini wu eini siro  
\r Mk 15:42-47; Lu 23:50-55; Jo 19:38-42  
\p
\v 57 Wosiwani sisinawani Arimatiya ko kipe ya chele hima fori ya ta, hi rihi ti, Josep. Rini okwe Jisas ni sirinandau hima fo.  
\v 58 Ri tani Pailat tambwa ri ini Jisas hima tape dinga ni ri raꞌaini ri si kinani ya rini sili. Wowani Pailat au anaye hima ele ni ri sawewani Jisas hima tape dinga ti Josep ni ya wu ha.  
\v 59 Wowani Josep o ri hima tape ri raꞌaini nikaꞌari wamwa ako naha tiki ya rini beni.  
\v 60 Wosini o hima tape dinga ri raꞌaini humokuto laka fo ki goro matimat ako rihi ki ya rini si. Wosini humokuto beiye laka ri dukweleni ratani o humokuto sopu ki ya ri ichaki. O hinga ri wosini ya ri i.  
\v 61 Wondawani Mariya Makitala ga humwe ba fo hi ti, Mariya, ga ya fi da. Fini matimat takai ki fi linindani o sumbu ni ya fi heinda.   
\s1 Au anaye hima le matimat tini wu aulindaro  
\p
\v 62 Wosiwani Juta hima kupu lei himati gisi keke ahirahi hinga le wu otokunandau gisi ti humbusiwani ai lindanawani puris hima laka lenga Farisi hima lenga wu tani Pailat mu kumbwa ya wu wau.  
\v 63 Wosini ya wu sawe, “Hima apukolaka, nunu mwanji foni nu hambwandau, ka nimba gambondaro hima ri mwase ri dasini ka hinga ri sawero ti: ‘Gisi namili iwa ani ai a saino.’ Woro o tini nu hambwandau.  
\v 64 O keke mini ma wunu sawewa o matimat norukweni sa wu diminambusini wu aulindawa gisi namili sa ini sa humbu. Foki ri himache le yanini wu tani hili yani rini wu raꞌaisini himiyama hurahama leni ete wu sawe ki, ‘Rini matimat ki ri ai saihiro.’ Wosiwa apa do nimba gambo mwanji to injelembwa pe nimba gambo mwanji o ni o dikikonda.”  
\v 65 Ete wowani Pailat ya wunu sawe, “Au anaye hima fwele ma ku rani ku ini o rini siro matimat ti ku hambwandau hingambwa ma norukweni ku auli.”  
\v 66 Ete wowani wu ini o matimat wu diminambusini o humokuto beiye ki wupa fo wu owesini ele au anaye himako ni wu sawesiwani o matimat ni ya wu aulinda.   
\c 28  
\s1 Jisas ai sairo  
\r Mk 16:1-10; Lu 24:1-10; Jo 20:1-18  
\p
\v 1 Wosiwani himati gisi ini humbusiwani lindanasiwani Sande nurumbu, Mariya Makitala ga humwe ba fo Mariya ga matimat ni hei kinani ya fi ta.  
\v 2 Wokowani metengei ete minawe laka ete ya di. Wowani Gotri ensel fo hewen ko andosini ri sikani o humokuto beiye dukweleni humbweꞌisini o humokuto beiye tenge ki ya ri liti.  
\v 3 Miyaningisopo rihi ti niri to lepakinandau hinga okundani nikaꞌari rihi ti niri wamwa tini heindau hinga sirasiwani ya lininda.  
\v 4 Wokowani au anaye hima ele matimat o tini wu aulinindaro ti, rini wu heini wu akini seke tapa wunu rikirikinakoni haro hima hinga ya ete wu sira.   
\p
\v 5 Ete wokowani ensel hima ori opi humwe fisi ni ya ri sawe, “Kini apa aki kei. O kini ani hambwanda, kini me yapweke tiki wu yero hima ri, Jisas, ni hei ki ki taro.  
\v 6 Woro rini ahaꞌa ki da numbwa. Rini imbihumbwa ri sawero hingambwa ri ai sairo! Ma ki tani rini wu siro michi ti ki hei.  
\v 7 Wosini ma ete ki imaꞌini ri himache leni ka hinga ma ki sawe, ‘Rini matimat ri hanjaꞌaisini ri ai sairo. Wosini rindo mwaseni Galili mapwa ki o inda. Wosiwa apa ku ini o ki o rini ku heikonda.’ O kini a sawehito. Ya ma ki i.”   
\p
\v 8 Wowani opi humwe fisi fi akindaro ti, eripeꞌaripe omwesika laka foki ete fi eripeꞌaripendani metengei ete matimat fi hanjaꞌaisini ri himache leni fi sawe kinani ya fi namani fi i.  
\v 9 Ete indawani Jisas numbo ki fini ri heini ya fini sawe, “Kapiche, seꞌe.” Ete wowani takai fi ini ri seke ki fi yakonambusini rini ni ya fi lotu wo.  
\v 10 Wowani Jisas ka hinga ya fini sawe, “Kini apa aki kei. Ma ki ini ai hiparakambwe leni ma ki sawewa Galili mapwa ki sa wu i. Wosini o ki wu tani sa apa wu ani hei.”   
\s1 Au anaye hima lei wui mwanji  
\p
\v 11 Wosiwani opi humwe fisi numbo tini ete fi indawani, matimat tini aulindaro au anaye hima fwele wu ini ko laka ki wu raruni ele sumbu hinga tinda wu heiro tini puris hima laka leni ya wu sawenda.  
\v 12 Wosiwani puris hima laka ele, mekupu hima laka lenga wu wausini mwanji foti ya wu inji. Wosini au anaye hima leni ya miyafo wu hasini  
\v 13 ya wu sawe, “Ka hinga ma ku sawe, ‘Nunu nu tukuyandawani ri himache le niliki ki wu tani ri hima tape ti hili yani wu raꞌairo.’  
\v 14 E, gapiman apukolaka do mwanji ri mendini kunu siliwa nunu ga mwanji fwele o rini nu sawekonda, wowa apa kunu kipe. Inaka tenge miyafo hinde apa ku hambwa kumbwa.”  
\v 15 Ete wowani au anaye hima ele o ya wu torosini wunu sawero mwanji hingambwa ya wu sirina. Wosiwani do mwanji Juta hima kupu lei nindo tiki ichiꞌuchandani, o mwanji to do ya ete da.   
\s1 Jisas ri himache leni Gotri mwanji bwano tau tini wunu ri haro  
\r Mk 16:14-18; Lu 24:36-49; Jo 20:19-23  
\p
\v 16 Ete wosiwani ri tapaꞌangi tapaꞌangi hatachi funda himache ele Galili mapwa ki wu ini Jisas wunu sawesiro kimba o ki ya wu rau.  
\v 17 Wosini o kimba ki Jisas ni ya wu hei. Wokoni rini ni ya wu lotu wo. Ete wowani wunu fweleto inaka fisi ya wu hambwa.  
\v 18 Wosiwani Jisas wunu tambwa takai tani ka hinga ya wunu ri sawe, “Gotri hewen ki dau mwaꞌambwe lenga nuwe ki dau mwaꞌambwe lenga tinda ani auli kinani kwambu omwesika laka ri ani haro.  
\v 19 O keke ma ku ini ele himiyama hurahama ni ai himache hinga ma ku rata. Wosini Yapai hi ti, Che hi ti, e, Gotri Himamwale hi ti, ele hi wuhi ki uku ti ma wunu ku yasi.  
\v 20 Wosini o kunu a sawesiro mwanji hinga tinda ete ma wunu ondiyakandiyawa ele mwanji hinga tinda ete norukweni sa wu sirinanda. Ma ku mendi. Ani kunu ga gisi gisi ete a dawa do nuwe humbuno.”