\id MRK Mark in KwaraꞋae SFC June 2002sh, corꞋd 12/02sh, proofed 1/03sh, corꞋd 1/03sh \h Mark \toc3 Mark \toc1 Na FaꞋarongoꞋa LeꞋa NeꞋe Sa Mark Nia Keresia \toc2 Mark \mt1 Na FaꞋarongoꞋa LeꞋa NeꞋe Sa Mark Nia Keresia \ip Sa Mark noaꞋa laꞋu ta lifurongo ana sa Jesus, bore ma nia rao fiku faꞋinia sa Peter (1 Peter 5:13). ꞋUnaꞋeri nia sai leꞋa ana na FaꞋarongoꞋa LeꞋa faꞋasia sa Peter. Sa Mark keresia buka neꞋe fuana ngwae noaꞋa laꞋu Jiu ki neꞋe kira tua Ꞌi Rom. \ip Buka neꞋe fata goꞋo sulia na tualana sa Jesus ma na faꞋamanata Ꞌanga nia ki. Sa Mark inaꞋu ana saelana na faꞋanadaꞋa neꞋe sa Jesus nia sasiꞋi ki, osiꞋana na faꞋanadaꞋa neꞋe ki faꞋataꞋinia neꞋe nia fuliꞋi nama Ꞌani na ngasingasiꞋanga ana God, ma ka faꞋataꞋinia logo neꞋe niaꞋa ngela God neꞋe leka maꞋi fuana faꞋamaurilana ngwae ki. Na taꞋi faꞋanadaꞋa ngasingasiꞋa neꞋe sa Jesus faꞋataꞋinia Ꞌania maelana ma na tataꞋe olilana. Bore ma Jiu ki taꞋifau kira fia kaidaꞋi na Christ dao maꞋi, nia ka tatalafaꞋa firi naꞋa saena ꞋinotoꞋanga nia fuada, ma nia ka fuꞋalia ꞋinotoꞋanga Ꞌi Rom. Na Farasi ki, ma na Sadusi ki, ma na gwaungaꞋi ngwae Jiu ki, kira Ꞌaila Ꞌani sa Jesus si neꞋe noaꞋa kira Ꞌiri faꞋamamana neꞋe sa Jesus leka maꞋi faꞋasia God. \ip Sa Mark keresia na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe ana kaidaꞋi neꞋe ngwae gwaungaꞋi Ꞌi Rom kira faꞋakaisia na ngwae faꞋamamana ki. Sa Mark oga ka radua sa tai neꞋe ke toꞋomani na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe, nia ke fitoꞋo ana na ngasingasiꞋanga sa Jesus neꞋe ke Ꞌafida faꞋasia mataꞋinga ki, ma anoꞋi ru taꞋa ki, ma na maeꞋa. Sa Mark oga logo ka faꞋamanata oli adaꞋa neꞋe na mauriꞋa faolu sulia na fitoꞋo Ꞌanga noaꞋa Ꞌiri talangwaraꞋu. \iot Na ru talingaꞋi ki saena buka neꞋe: \io1 ꞋI naꞋona neꞋe sa Jesus talaꞋae ana raoꞋa nia 1:1-13 \io1 Sa Jesus sasi na raoꞋa nia Ꞌi Galili 1:14—9:50 \io1 Lekalana sa Jesus faꞋasi Ꞌi Galili Ꞌuana Ꞌi Jerusalem 10:1-52 \io1 Wiki ꞋisiꞋisi neꞋe sa Jesus nia tua Ꞌi Jerusalem 11:1—13:37 \io1 Sa Jesus mae ma ka tataꞋe oli laꞋu 14:1—16:20 \c 1 \s1 Sa John saea ngwae ki kike sasi akaꞋu fuana daoꞋa toꞋona na Christ\f + \fr 1:0 \ft Christ na sata Ꞌi ru fuana ngwae neꞋe God filia ka leka maꞋi fuana faꞋamaurilana ngwae God ki. Kira saea logo Ꞌani na Mesaea.\f* \r (Matthew 3:1-12; Luke 3:1-18; John 1:19-28) \p \v 1 Na etangilana maꞋi na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe sulia sa Jesus Christ na Ngela God neꞋe Ꞌuri: \v 2 Nia talaꞋae diꞋia maꞋi sa Aesea na profet ba nia keresia ru neꞋe God nia saea fuana na Christ neꞋe Ꞌuri, \q1 “Nai baꞋa kwatea kwau na ngwae ni ngali alaꞋanga nau Ꞌi naꞋomu, fasi Ꞌiri nia ke sasi akaꞋu ana ngwae ki fuamu. \q1 \v 3 TaꞋi ngwae nia ri fuana ngwae ki saena na abaꞋi kula kwasi. \q1 Ma nia ka Ꞌuri, ‘Na Aofia nia ke dao maꞋi! \q1 Kamu ke faꞋasaga na tala fuana!’”\x + \xo 1:3 \xt Malaki 3:1; Aesea 40:3\x* \b \p \v 4-6 ꞋUnaꞋeri sa John nia ka dao naꞋa maꞋi saena abaꞋi kula kwasi neꞋe noaꞋa kasi bolo faꞋinia ta ngwae ka tua ana. Nia ruꞋufia na ifi Ꞌania ifuna kamel, ma nia ka nikia na foꞋosae nia ana na ꞋuꞋuila buluka. Ma nia ka Ꞌania na siko ki ma na ngingidua kwasi.\f + \fr 1:4-6 \ft Na toro ma na fanga neꞋe, nia talangwaraꞋu fuana daoꞋa toꞋona saena abaꞋi kula kwasi. Sa Elaeja na profet ruꞋufia ifi Ꞌuri. 2 Kings 1:8; Matthew 17:11-13.\f* \p Ma nia siuabua ngwae ki, ma ka alaꞋa fuana ngwae ki, ka fata Ꞌuri, “Muke kakari alifaꞋi faꞋasia taꞋangaꞋa kamu ki, ma muke siuabu Ꞌiri God ke rufuanata ana taꞋangaꞋa kamu ki.” Ma na ngwae Ꞌoro ki faꞋasia na abaꞋi kula Ꞌi Judea, ma na fanoa Ꞌi Jerusalem, kira ka leka maꞋi fuana rongolana na fatalana sa John. Kira ka fulangaꞋinia taꞋangaꞋa kira ki, ma nia ka siuabuda saena kafo Ꞌi Jodan. \p \v 7 Ma sa John ka fata Ꞌuri fuana ngwae ki, “TaꞋi ngwae ke baꞋa leka maꞋi Ꞌi buriku, nia talingaꞋi ka liufi nau, ma nau kusi bolo faꞋinia neꞋe nai orooro, ma ku logea na taꞋe butu nia ki. \v 8 Ma nau ku siufi kamu goꞋo Ꞌaku Ꞌani kafo, bore ma nia neꞋe ke baꞋa siuabu kamu Ꞌani na AnoꞋi ru Abu.” \s1 Na siuabulana ma na ilitoꞋolana sa Jesus \r (Matthew 3:13—4:11; Luke 3:21-22; 4:1-13) \p \v 9 NoaꞋa nia kasi tau goꞋo Ꞌi buri Ꞌana ru neꞋeri ki, sa Jesus ka dao naꞋa maꞋi faꞋasia na fanoa Ꞌi Nasaret saena na abaꞋi kula Ꞌi Galili. Nia ka dao naꞋa maꞋi siana sa John Ꞌiri ke siuabu. Ma sa John ka ngalia ka lolomani nia saena na kafo Ꞌi Jodan. \v 10 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia tataꞋe maꞋi faꞋasia saena kafo, nia ka lisia na lofana salo nia Ꞌifi, ma na AnoꞋi ru Abu ka koso maꞋi fafia diꞋia ta bola. \v 11 Ma taꞋi lingalingaꞋi ru nia talo maꞋi faꞋasia Ꞌi langi ma ka Ꞌuri, “ꞋAeꞋo naꞋa neꞋe ngela mutaꞋi nau neꞋe nau ku alafe liu amu, ma nau ku saeleꞋa liu faꞋiniꞋo.” \p \v 12 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri goꞋo, na AnoꞋi ru Abu ka talaꞋia sa Jesus Ꞌuana saena abaꞋi kula kwasi. \v 13 Ma nia ka tua Ꞌi neꞋeri sulia fai akwala asoa ki, ma sa Saetan ka ilitoꞋona. Na ru ꞋaeꞋaela kwasi ki, kira tua logo Ꞌi neꞋeri, bore ma na Ꞌainsel ki kira ka leka maꞋi, ma kika kwaiꞋafi ana. \s1 Sa Jesus nia filia fai ngwae ki fuana fafarongo nia ki \r (Matthew 4:12-22; Luke 4:14-15; 5:1-11) \p \v 14 ꞋI buri Ꞌana neꞋe kira alua naꞋa sa John saena na lokafo, sa Jesus ka leka Ꞌi Galili ma ka faꞋarongo Ꞌani na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe leka maꞋi faꞋasia God. \v 15 Nia ka fata Ꞌuri, “KaidaꞋi nia karangi naꞋa maꞋi fuana neꞋe God ke ꞋinotoꞋa fafia na ngwae nia ki. Muke kakari alifaꞋi faꞋasia na taꞋangaꞋa kamu ki, ma muke faꞋamamana na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe.” \p \v 16 Ma ana kaidaꞋi sa Jesus nia leka sulia na Ꞌosi Ꞌi Galili, nia ka lisia sa Simon faꞋinia ngwaefuta nia sa Andrew. KeroꞋa ro ngwae dee ki. KeroꞋa dee adaroꞋo ana furai kera saena na Ꞌosi neꞋeri. \v 17 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuadaroꞋo, “Moro leka maꞋi faꞋinau, koroꞋo ro ngwae dee iꞋa ki, bore ma nai baꞋa faꞋamanata koroꞋo Ꞌani ngali ngwaeꞋa maꞋi fuaku.” \v 18 Ma kaidaꞋi neꞋeri nama goꞋo, kera ka faꞋasia naꞋa na furai keroꞋa ki, ma kera ka leka naꞋa faꞋinia. \p \v 19 Ma sa Jesus ka leka tiꞋitiꞋi laꞋu kwau, nia ka lisia sa James faꞋinia sa John, na ro ngela sa Sebedi ki. Kera tua adaroꞋo Ꞌi saena na gwaꞋi baru, ma kera ke subungia furai keroꞋa. \v 20 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia lisidaroꞋo goꞋo, nia ka sae keroꞋa naꞋa, ma kera ka faꞋasia naꞋa maꞋa kera sa Sebedi Ꞌi saena na gwaꞋi baru faꞋinia na ngwae ni rao ki, ma kera ka leka naꞋa faꞋinia sa Jesus. \s1 Sa Jesus toꞋo ana ngasingasiꞋanga fuana ifulangaꞋilana ano Ꞌi ru taꞋa ki \r (Luke 4:31-37) \p \v 21 Sa Jesus faꞋinia fafarongo nia ki, kira dao ana fanoa Ꞌi Kapaneam. Ma ana na Sabat, asoa ana mamaloꞋanga, sa Jesus ka ruꞋu Ꞌi saena na luma fuana foꞋongaꞋa, ma ka faꞋamanata ngwae Ꞌoro ki. \v 22 KaidaꞋi kira rongoa, kira ka Ꞌarefo liu ana na faꞋamanataꞋanga nia, sulia kira sai leꞋa ana neꞋe sa Jesus nia faꞋamanata Ꞌani ngasingasiꞋanga ma na mamanaꞋanga maꞋi ana God. NoaꞋa nia kasi donga laꞋu sai Ꞌi ruꞋanga ngwae faꞋamanata ana taki sa Moses ki, osiꞋana neꞋe kira faꞋamanata lala Ꞌani ngasingasiꞋanga kira talada. \p \v 23 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri logo, taꞋi ngwae neꞋe ano Ꞌi ru taꞋa nia ruꞋufia, nia ka ako ma ka Ꞌuri, \v 24 “Jesus Ꞌae! ꞋAeꞋo na ngwae Ꞌi Nasaret! Tae niniꞋa Ꞌoke sasia aimili? Sali Ꞌoke leka maꞋi fuana malangisi laimili taka niniꞋa! Nau ku sai goꞋo Ꞌaku amu, ꞋaeꞋo neꞋana Ngwae Abu God!” \p \v 25 Ma sa Jesus ka balufia na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri ka Ꞌuri, “ꞋOke noto amu kwa, ma Ꞌoko ruꞋu maꞋi Ꞌi maa faꞋasia na ngwae neꞋana!” \p \v 26 Ma na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri, nia ka ako doe, ma ka lebesia na ngwae neꞋeri, ma ka ruꞋu tafa naꞋa maꞋi faꞋasia. \v 27 Ma na toꞋa neꞋe kira fiku Ꞌi neꞋeri ki, kira ka Ꞌarefo liu, ma kira ka lidi kwailiu ada ma kika Ꞌuri, “Na tae naꞋa neꞋe Ꞌuri re? Ta faꞋamanataꞋanga faolu taka niniꞋa? Ngwae neꞋe nia fata Ꞌani na ngasingasiꞋanga. Nia baꞋea ano Ꞌi ru taꞋa ki, ma kira ka roꞋosulia na fatalana.” \p \v 28 ꞋI neꞋeri goꞋo, ꞋaliꞋali goꞋo alaꞋanga sulia sa Jesus ka talo naꞋa saena abaꞋi kula kalikali ana Ꞌi Galili. \s1 Sa Jesus nia gura na toꞋa Ꞌoro neꞋe kira mataꞋi ki \r (Matthew 8:14-17; Luke 4:38-41) \p \v 29 KaidaꞋi sa Jesus faꞋinia sa James, ma sa John, kira leka naꞋa kwau faꞋasia na luma fuana foꞋongaꞋa neꞋeri, kira ka leka Ꞌuana luma sa Simon ma sa Andrew. \v 30 KaidaꞋi sa Jesus nia dao saena luma neꞋeri, kira faꞋarongoa neꞋe na funga kini sa Simon nia mataꞋi Ꞌani ꞋakoꞋakoꞋanga, ma nia ka maliu goꞋo Ꞌana saena na ꞋifitaꞋi nia. \v 31 Ma sa Jesus nia ka leka siana kini neꞋeri, ma ka dau Ꞌi limana, ma ka taꞋea. Ma na ꞋakoꞋakoꞋanga neꞋeri ka sui naꞋa faꞋasia, ma kini neꞋeri ka kwatea fanga fuada. \p \v 32 Ma ana faꞋi saꞋulafi neꞋeri, kaidaꞋi sina nia suu, ma ana asoa Jiu ki fuana mamaloꞋanga nia sui naꞋa, na ngwae ki ka ngalia maꞋi ngwae mataꞋi ki, ma toꞋa ano Ꞌi ru taꞋa ruꞋufida ki logo siana sa Jesus. \v 33 Ma toꞋa ana fanoa neꞋeri kira ka fiku taꞋifau maꞋi Ꞌi maana luma neꞋeri. \v 34 Ma sa Jesus ka gura naꞋa ngwae Ꞌoro ki neꞋe kira mataꞋi ana na mataꞋinga Ꞌoro toꞋotoꞋo ki. Ma nia ka ifulangaꞋinia logo na ano Ꞌi ru taꞋa Ꞌoro ki. Ma nia kasi alaꞋania neꞋe ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri ki kike fata, sulia kira sai sui goꞋo ana neꞋe niaꞋa Ngela God. \s1 Sa Jesus nia faꞋatalo saena abaꞋi kula Ꞌi Galili \r (Luke 4:42-44) \p \v 35 Ma Ꞌofodangi goꞋo, kaidaꞋi nia rorodoꞋa Ꞌua, sa Jesus nia ada ka tataꞋe, ma ka ruꞋu kwau Ꞌi maa faꞋasia na luma neꞋeri. Ma nia ka leka foꞋo Ꞌana ana kula neꞋe nia aroaro. \v 36 Ma sa Simon faꞋinia na ngwae kwaima nia ki kika lulu Ꞌuana. \v 37 Ma kaidaꞋi kira dao toꞋona, kira ka fata Ꞌuri fuana, “Ngwae ki taꞋifau kira lulu Ꞌuamu.” \p \v 38 Ma sa Jesus ka olisida ma ka Ꞌuri, “Nau ku saiana, bore ma kulu leka kwau ana ti maꞋe fanoa karangi logo, fasi Ꞌiri nau kui faꞋamanatada logo, duꞋungana ru neꞋeri na raoꞋa nau ku leka naꞋa maꞋi fuana.” \p \v 39 ꞋUnaꞋeri goꞋo, sa Jesus nia ka leka saena maꞋe fanoa ki taꞋifau saena abaꞋi kula Ꞌi Galili, ma ka fulangaꞋinia fatalana God Ꞌi saena Luma fuana foꞋongaꞋa kira ki, ma ka ifulangaꞋinia ano Ꞌi ru taꞋa ki faꞋasia na ngwae ki. \s1 Na faꞋanadaꞋa sa Jesus fulia neꞋe fikua maꞋi ngwae ki siana \r (Matthew 8:1-4; Luke 5:12-16) \p \v 40 ꞋUnaꞋeri laꞋu, taꞋi ngwae kuuꞋa nia leka maꞋi siana sa Jesus, ma ka bobo uruuru Ꞌi Ꞌaena, ma ka amasia ka Ꞌuri, “DiꞋia Ꞌoko maꞋudi, Ꞌoke gura nau kwa.” \p \v 41 Ma sa Jesus ka kwaimanatai liu ana, ma ka taga naꞋa limana kwau, ma ka sama toꞋona na ngwae neꞋeri, ka fata Ꞌuri, “Nau ku maꞋudi kwa. Na nonimu neꞋe ke mafo naꞋa!” \v 42 Ma ꞋaliꞋali goꞋo na kuu neꞋeri ka siki naꞋa faꞋasia, ma na nonina ka mafo taꞋifau naꞋa. \p \v 43 Sa Jesus ka fata totongaꞋi fuana ngwae neꞋeri ka Ꞌuri, \v 44 “NoaꞋa Ꞌoe kosi faꞋarongoa laꞋu ta ngwae ana ru neꞋe nau ku sasia fuamu. Bore ma Ꞌoke leka basi, ma Ꞌoko faꞋataꞋinia naꞋa nonimu fuana na fata abu God, Ꞌoko alaꞋania fata abu God ka iroꞋo. Sui ma Ꞌoko kwatea na kwaisuꞋusiꞋanga Ꞌoe diꞋia ba sa Moses nia saea fuana kwatelana, fasi Ꞌiri ke kwatea faꞋamamanaꞋanga fuana na ngwae ki taꞋifau neꞋe nonimu nia mafo naꞋa.” Ma sa Jesus ka kwatea ngwae neꞋeri ka leka naꞋa Ꞌana. \p \v 45 Bore ma, na ngwae neꞋeri nia leka, ma ka alaꞋa kwailiu ana saena fanoa ki taꞋifau sulia tae neꞋe sa Jesus nia sasia ana nonina ka leꞋa naꞋa. OsiꞋana faꞋarongoꞋanga neꞋeri talofida naꞋa neꞋe, ngwae Ꞌoro ki kira ka fiku fafia sa Jesus fuana rongolana. ꞋUnaꞋeri ma nia ka ꞋafitaꞋi naꞋa fuana sa Jesus neꞋe ke leka tafangaꞋi maꞋi saena fanoa kira ki, ma nia ka tua nene goꞋo Ꞌana ana kula aroaro ki. Ka ꞋunaꞋeri bore Ꞌana, na ngwae saena fanoa ki taꞋifau kira leka goꞋo maꞋi Ꞌada siana sa Jesus. \c 2 \s1 Sa Jesus toꞋo ana ngasingasiꞋanga fuana rufuanatalana Ꞌani taꞋangaꞋa \r (Matthew 9:1-8; Luke 5:17-26) \p \v 1 Ma Ꞌi buri Ꞌana bara faꞋi asoa sui, sa Jesus ka oli laꞋu maꞋi Ꞌuana Ꞌi Kapaneam. Ma kira ka faꞋarongo kwailiu Ꞌani neꞋe nia tua goꞋo Ꞌana saena luma ba nia ꞋidufaꞋi dao dao ana saena fanoa neꞋeri. \v 2 ꞋUnaꞋeri na ngwae Ꞌoro ki kira ka fiku naꞋa maꞋi siana sa Jesus, leleka na luma neꞋeri kira ka tuafia ka fungu liu naꞋa, ma ka noaꞋa naꞋa ta kula ni tuaꞋa Ꞌi saena luma neꞋeri. Ma Ꞌi maa bore, ngwae Ꞌoro ki kira fiku logo ana. Ma sa Jesus ka fulangaꞋinia fatalana God fuada. \v 3 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri logo, na fai ngwae ki kira leka maꞋi, kira ka ngalia maꞋi taꞋi ngwae neꞋe nonina mae. \v 4 Ma osiꞋana neꞋe fikuꞋa doe neꞋeri, nia ka ꞋafitaꞋi naꞋa fuada ngalilana kwau siana sa Jesus. ꞋUnaꞋeri goꞋo, kira ka raꞋe Ꞌi fafona luma faꞋinia na ngwae neꞋeri. Ma kira ka tafangia taꞋi maꞋekwakwa doe Ꞌi fafona luma bolo faꞋinia kula neꞋe sa Jesus nia tua ana, ma kira ka faꞋakosoa na ngwae neꞋeri Ꞌi fafona ꞋifitaꞋi nia siana sa Jesus. \v 5 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia lia saiana faꞋamamanaꞋanga kira, nia ka fata Ꞌuri fuana na ngwae nonina mae neꞋeri, “ꞋAlako Ꞌae, nau ku rufuanata naꞋa ana na taꞋangaꞋa Ꞌoe ki faꞋasiꞋo.” \p \v 6 Ma kaidaꞋi neꞋeri, ti ngwae faꞋamanata ana taki ki kira tua logo Ꞌi neꞋeri, ma kira ka manata Ꞌada Ꞌuri talada, \v 7 “Reala kwa! NoaꞋa nia kasi bolo faꞋinia neꞋe nia ka fata ꞋunaꞋeri. Ngwae ki noaꞋa kasi saiana rufuanatalana taꞋangaꞋa ki. TalitoꞋona goꞋo God neꞋe saiana rufuanatalana taꞋangaꞋa ki. Nia faꞋabolotaꞋinia naꞋa faꞋinia God.” \p \v 8 Bore ma sa Jesus ka saiana manatalada, ma ka fata Ꞌuri fuada, “Kamu kasi manata laꞋu ꞋunaꞋeri.” Ma sa Jesus saiana logo neꞋe kira faꞋamamana talitoꞋona goꞋo God neꞋe ke gura ngwae ki. GoꞋo ꞋunaꞋeri nia ka fata Ꞌuri, \v 9 “DiꞋia nau ku fata Ꞌuri fuana ngwae nonina mae neꞋe, ‘TaꞋangaꞋa Ꞌoe ki rufuanata naꞋa,’ kaumulu kasi lisia goꞋo neꞋe nia fuli. Bore ma diꞋia nau ku fata Ꞌuri, ‘TataꞋe, ngalia ꞋifitaꞋi Ꞌoe, ma Ꞌoko fali,’ Ꞌi neꞋeri kamu ka fiꞋi lisia neꞋe ngasingasiꞋanga nia aku fuana guraꞋa. \v 10 KaidaꞋi nai gura ngwae neꞋe, nai faꞋataꞋinia fuamuꞋa neꞋe nauꞋa, Ngela Ngwae, nau ku toꞋo ana ngasingasiꞋanga fuana rufuanatalana na taꞋangaꞋa ki.” ꞋUnaꞋeri nia ka fata Ꞌuri fuana na ngwae neꞋeri neꞋe nonina mae, \v 11 “Nau ku saea fuamu, Ꞌoke tataꞋe, ngalia naꞋa ꞋifitaꞋi Ꞌoe, ma Ꞌoko leka naꞋa Ꞌi luma Ꞌoe.” \p \v 12 Ma ngwae neꞋeri tataꞋe, ka ngalia naꞋa ꞋifitaꞋi nia, ma ka leka naꞋa. ꞋUnaꞋeri, kira taꞋifau kira lisia, ma kika Ꞌarefo liu. KaidaꞋi neꞋeri, kira ka tafea God, ma kira ka fata Ꞌuri, “NoaꞋa kulu kasi lilisia Ꞌua ta ru Ꞌuri!” \s1 Na Farasi ki noaꞋa kira kasi oga sa Jesus neꞋe ka dola ngwae aburongo ki \r (Matthew 9:9-13; Luke 5:27-32) \p \v 13 Ta kaidaꞋi logo, sa Jesus nia oli laꞋu ninimana Ꞌosi Ꞌi Galili. Ma fikuꞋa doe kira ka leka maꞋi siana, ma nia ka talaꞋae ka faꞋamanata kira. \v 14 Ma ana kaidaꞋi nia liu kwau sulia Ꞌosi neꞋeri, nia ka lisia sa Lifae, na ngela sa Alfeas. Nia tua goꞋo Ꞌana ana kula fuana ngalilana mani ana takisi, osiꞋana neꞋe nia rao Ꞌi neꞋeri. Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana, “ꞋOke leka maꞋi faꞋinau.” Ma sa Lifae ka tataꞋe, ma ka leka naꞋa Ꞌana faꞋinia. \p \v 15 Ma Ꞌi buri Ꞌana neꞋe sa Jesus nia baꞋea sa Lifae fuana fafarongo nia, nia ka leka fanga naꞋa Ꞌi luma nia. Ma na ngwaꞋi toꞋa ngali mani ana na takisi ki tua logo Ꞌi neꞋeri, ma ti “ngwae aburongo”\f + \fr 2:15 \fq ngwae aburongo \ft Na Farasi saea ta ngwae ka aburongo sulia nia aburongo ana taki Farasi ki.\f* logo, kira fanga faꞋinia sa Jesus ma na fafarongo nia ki. Na ngwae Ꞌoro ꞋunaꞋeri ki, kira leka faꞋinia sa Jesus. \v 16 Ti Farasi\f + \fr 2:16 \ft TaꞋi fikutaꞋi ngwae ana Jiu ki neꞋe kira manata doe sulia roꞋongaꞋa sulia taki sa Moses nia keresia faꞋinia logo faꞋamanataꞋanga kira ki talada.\f* neꞋe kira faꞋamanata Ꞌani taki sa Moses ki, kira lisia neꞋe sa Jesus nia fanga faꞋinia “ngwaꞋi toꞋa aburongo ki” ma na ngwaꞋi toꞋa kira ngali mani ana takisi ki. GoꞋo Farasi ki kira ka fata Ꞌuri fuana fafarongo sa Jesus ki, “Nia bolo faꞋinia nia kasi fanga laꞋu faꞋinia ngwae Ꞌufuni ki.” \p \v 17 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia rongoa ru neꞋeri, nia ka fata Ꞌuri fuada, “Kamu saiana, noaꞋa laꞋu na ngwae Ꞌakwa ki neꞋe kira oga na ngwae kwaigurai. Ngwae mataꞋi ki tari, kira ka oga na ngwae kwaigurai fasi Ꞌiri ke gurada. Nau ku Ꞌiri leka laꞋu maꞋi fuana na ngwae tualada ꞋoloꞋolo naꞋa ki Ꞌi naꞋona God, bore ma nau ku leka lala maꞋi fuana ngwae abula taꞋa ki.” \s1 Aofia dao naꞋa, kwaimanataiꞋanga ke noaꞋa, muke sae saeleꞋa \r (Matthew 9:14-17; Luke 5:33-39) \p \v 18 Ana taꞋi kaidaꞋi, ti fafarongo ana sa John ngwae ni siuabu, ma na fafarongo Farasi ki, kira abu fanga fuana foꞋongaꞋa. Ma ti ngwae kira ka leka maꞋi, ma kira ka fata fuana sa Jesus kika Ꞌuri, “Fafarongo sa John ki, ma na fafarongo na Farasi ki, kira abu fanga. Nia Ꞌiri leꞋa fuana na fafarongo Ꞌoe ki neꞋe noaꞋa kira kasi abu fanga.” \p \v 19 Ma sa Jesus ka olisida ka Ꞌuri, “Nia kasi bolo faꞋinia toꞋa neꞋe kira tua ana fafangaꞋa ana ara araꞋinga, kika abu fanga. DuꞋungana neꞋe, kaidaꞋi araꞋi faolu nia goꞋo Ꞌana Ꞌua faꞋinida ngwae ki, kira saeleꞋa. NoaꞋa daofaꞋi liu kira ka abu fanga, osiꞋana kira tua ana fafangaꞋa. \v 20 Bore ma kaidaꞋi ke dao maꞋi aigaꞋi neꞋe kira ke baꞋea na araꞋi faolu faꞋasida. ꞋUnaꞋeri mala, kira fiꞋi abu fanga laꞋu, osiꞋana neꞋe kira kwaimanatai. Nia neꞋe noaꞋa kasi bolo faꞋinia na fafarongo nau ki neꞋe kira ke abu fanga kaidaꞋi nau ku tua Ꞌua goꞋo aku faꞋi kira.” \p \v 21 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “NoaꞋa ta ngwae kasi subungia ta toro neꞋe nia muu naꞋa ana ta ngisingisi toro neꞋe nia faolu. Si diꞋia nia sasia na ru neꞋeri, na ngisingisi toro faolu neꞋeri ka gasia na toro Ꞌua neꞋeri, duꞋungana toro faolu nia lukuluku Ꞌi buri Ꞌana saꞋulana, ma nia ka sasi na maꞋekwakwa neꞋe doe. \v 22 Ma muke saiana logo, noaꞋa nia kasi bolo fuana ta ngwae ka alua naꞋa waen faolu Ꞌi saena ngwaꞋi Ꞌua ana ꞋuꞋuila nanigot, duꞋungana ngwaꞋi ru Ꞌua neꞋeri kasi baꞋu. Si diꞋia nia sasia ru ꞋunaꞋeri, kaidaꞋi na waen neꞋeri ke totoro goꞋo maꞋi, nia ka foga naꞋa ngwaꞋi ru Ꞌua neꞋeri, ma na waen neꞋeri ka kisitaꞋi, ma na ngwaꞋi ru neꞋeri ka taꞋa naꞋa. Nia neꞋe ngwae ke alua nama waen faolu Ꞌi saena na ngwaꞋi ru faolu neꞋe nia saiana ke baꞋu.” \s1 Sa Jesus toꞋo ana ngasingasiꞋanga fafia asoa ana mamaloꞋanga \r (Matthew 12:1-8; Luke 6:1-5) \p \v 23 Ana taꞋi Sabat, asoa ana mamaloꞋanga, sa Jesus ma na fafarongo nia ki, kira leka sulia na tala neꞋe nia liu Ꞌi saena oꞋola witi, na ru kira saungani fuana beret. Ma kaidaꞋi kira liu ana, na fafarongo nia ki kira ka loia fingi witi ki, ma kira ka Ꞌania. \v 24 Ma na Farasi ki kira lisia, ma kira ka fata Ꞌuri fuana sa Jesus, “Lisia basi kwa! Ru neꞋe kaumulu sasia nia Ꞌoia na taki sa Moses, osiꞋana kamu loia witi neꞋe ana Sabat, asoa ana mamaloꞋanga.” \p \v 25-26 Ma sa Jesus ka olisida ma ka Ꞌuri, “Nau ku saiana kaumulu toꞋomaꞋi saena Buka Abu sulia ru ba sa David nia sasia, kaidaꞋi ba sa Abiata nia ꞋingataꞋi fata abuꞋa. KaidaꞋi baera, sa David faꞋinia ngwae nia ki kira fiolo liu, sulia noaꞋa naꞋa ta fanga fuada. Ma nia ka leka Ꞌi saena na luma God, ma na ꞋingataꞋi fata abu kwatea fuana sa David na beret neꞋe kira Ꞌau abua fuana God. Ma sa David ka Ꞌania naꞋa beret neꞋeri, ma ka kwatea logo fuana ngwae nia ki, ma kira ka Ꞌania. Bore ma na taki kulu alaꞋani fuana taꞋifilia goꞋo na fata abu God ki neꞋe kira saiana Ꞌanilana. Ma noaꞋa kulu kasi lisia saena Buka Abu neꞋe God ni saetaꞋa fuana sa David.”\x + \xo 2:25-26 \xt 1 Samuel 21:1-6; Levitikus 24:9\x* \p \v 27 Sui goꞋo sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana na Farasi ki, “God nia saungaꞋinia asoa ana mamaloꞋanga fuana Ꞌafilana ngwae ki. Ma noaꞋa nia kasi saungaꞋinia laꞋu asoa ana mamalo Ꞌanga fuana ngwae neꞋe ke lae roroto olofana. \v 28 DuꞋungana neꞋe nauꞋa, na Ngela Ngwae, nau ku toꞋo ana na ngasingasiꞋanga fuana saelana ru ki fuana ngwae ki kira saiana kike sasia goꞋo Ꞌada ana asoa ana mamaloꞋanga.” \c 3 \s1 Ngwae ki manata Ꞌuana saungilana sa Jesus \r (Matthew 12:9-14; Luke 6:6-11) \p \v 1 Ta kaidaꞋi logo, sa Jesus nia ka leka laꞋu saena na luma fuana foꞋongaꞋa, ma taꞋi ngwae neꞋe limana mae, nia tua Ꞌi neꞋeri. \v 2 Ma ti Farasi Ꞌi neꞋeri, kira ka lialia diꞋia sa Jesus ke gura ngwae neꞋeri ana asoa ana mamaloꞋanga ana Sabat. DiꞋia ꞋunaꞋeri, kira ka fata maana sa Jesus ana Ꞌoilana taki God ana guraꞋa, ru neꞋeri kira manata sulia neꞋe diꞋia raoꞋa. \v 3 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana na ngwae neꞋe limana mae, “TataꞋe maꞋi Ꞌi neꞋe, ko uu Ꞌi naꞋo ana ngwae ki taꞋifau.” \v 4 GoꞋo, sa Jesus ka lidia na Farasi ki ka Ꞌuri, “Tae neꞋe taki kulu nia alaꞋania fasi Ꞌiri kulu ka sasia ana asoa ana mamaloꞋanga? Nia alaꞋania sasilana ru leꞋa ki, nama sasilana ru taꞋa ki? Nia alaꞋania na faꞋamaurilana ta ngwae, nama saungilana ta ngwae?” \p Bore ma kira kasi saea goꞋo ta ru. \v 5 Sa Jesus nia lia kalikalida, ma nia ka lia saetaꞋa, osiꞋana neꞋe kira noaꞋa kasi kwaimanatai naꞋa ana ngwae mataꞋi neꞋeri, ma nia ka kwaimanatai logo fuada sulia manatada ngasi liu naꞋa. Sui goꞋo, ma nia ka fata Ꞌuri fuana na ngwae neꞋeri, “Taga maꞋi na limamu.” Ma nia ka taga naꞋa limana, goꞋo ma na limana ka leꞋa naꞋa. \v 6 ꞋUnaꞋeri goꞋo Farasi ki kira ka ruꞋu kwau Ꞌi maa, ma kira ka alaꞋa fiku faꞋinia ti ngwae ana ngwaꞋi toꞋa sa Herod\f + \fr 3:6 \fq Fiku taꞋi ngwae sa Herod \ft nia ti ngwaꞋi toꞋa Jiu ki neꞋe kira oga sa Herod faꞋinia ngwae nia kira ke ꞋaꞋana fuada.\f* ki, ma kira ka manata Ꞌuana saungilana sa Jesus. \s1 Na fiku taꞋi ngwae Ꞌoro ki leka maꞋi siana sa Jesus \p \v 7-8 Sa Jesus faꞋinia fafarongo nia ki, kira ka faꞋasia ngwaꞋi toꞋa neꞋeri, ma kira ka leka Ꞌuana na Ꞌosi Ꞌi Galili. Na ngwae Ꞌoro kira ka leka logo Ꞌi buri Ꞌada. Kira leka maꞋi faꞋasia na abaꞋi kula Ꞌi Galili, Ꞌi Judea ma Ꞌi Idumea ki. Ma ti ngwae logo faꞋasia ꞋingataꞋi fanoa Ꞌi Jerusalem, ma faꞋasia na bali fanoa ana raꞋelana sina ana kafo Ꞌi Jodan. Ma ti ngwae kira ka leka maꞋi faꞋasia na fanoa ki kalikalia Ꞌi Taea ma Ꞌi Saedon. Na fikuꞋa doe neꞋeri, kira leka maꞋi siana sa Jesus, sulia kira rongoa ru doe ki neꞋe nia sasiꞋi. \v 9 Sulia na fikuꞋa neꞋeri doe liu, sa Jesus ka saea fuana fafarongo nia ki fasi Ꞌiri kike sasi akaꞋu ana na gwaꞋi baru, Ꞌasu Ꞌubani na ngwaꞋi toꞋa kira kata kwaibekesi. \v 10 Nia gura ngwae Ꞌoro ki ka sui naꞋa, nia neꞋe ngwae Ꞌoro mataꞋi ki ka suꞋumaꞋi kira kwau, fasi Ꞌiri kike sama toꞋona nama sa Jesus Ꞌiri kike Ꞌakwa. \v 11 Ma kaidaꞋi na ngwaꞋi toꞋa ano Ꞌi ru taꞋa ki nia ruꞋufida kira lisia, kira ka bobo uruuru Ꞌi naꞋona, ma kira ka ri ma kika Ꞌuri, “ꞋAeꞋo naꞋa neꞋe, na Ngela mamana God!” \v 12 Bore ma sa Jesus fata ka luia liu na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri ki, fasi Ꞌiri kira kasi faꞋarongoa laꞋu ta ngwae Ꞌani niaꞋa. \s1 Sa Jesus nia filia na akwala ma ro lifurongo ki \r (Matthew 10:1-4; Luke 6:12-16) \p \v 13 ꞋUnaꞋeri goꞋo sa Jesus ka raꞋe ꞋalaꞋa Ꞌi gwauna taꞋi faꞋi ua, ma ka baꞋea maꞋi ngwae ki fuana raoꞋa faꞋinia. GoꞋo kira ka leka maꞋi siana, \v 14 ma nia ka filia na akwala ma ro ngwae, ma ka faꞋasata kira Ꞌani lifurongo ki. Ma nia ka fata Ꞌuri fuada, “Nau ku fili kamu fasi Ꞌiri muke tua tari faꞋinau, ma nau ku baꞋe kamu logo fuana faꞋamanataꞋanga sulia fatalana God fuana ngwae ki. \v 15 Ma kamu ka toꞋo ana na ngasingasiꞋanga fuana na ifulangaꞋilana na ano Ꞌi ru taꞋa ki.” \p \v 16 ꞋIu, na satana na akwala ma ro ngwae neꞋe nia filida ki: sa Simon, neꞋe sa Jesus nia faꞋasata logo Ꞌani sa Peter, \v 17 ma sa James faꞋinia sa John na ro ngela sa Sebedi ki, neꞋe sa Jesus nia faꞋasata kera Ꞌani “Boneges,” na fadalana neꞋe ngwae neꞋe saetaꞋa ladaroꞋo ꞋaliꞋali diꞋia na kwangakwanga. \v 18 Ma sa Andrew, ma sa Filip, ma sa Batolomiu, ma sa Matthew, ma sa Tomas, ma sa James, ngela sa Alfeas, ma sa Tadeas, ma sa Simon, ta ngwae ana ngwaꞋi toꞋa Jiu neꞋe kira oga lalilana na ngwaꞋi toꞋa Ꞌi Rom faꞋasia Israel. \v 19 Ma sa Judas Iskariot na ngwae nia ke baꞋa Ꞌolosaea sa Jesus fuana malimae nia ki. \s1 NgasingasiꞋanga sa Jesus nia tasa liu ana sa Saetan \r (Matthew 12:22-32; Luke 11:14-23; 12:10) \p \v 20 ꞋUnaꞋeri, sa Jesus ka oli logo saena luma ba nia ꞋidufaꞋi dao dao ana. Ma na ngwae Ꞌoro ki, kira ka inaꞋu naꞋa maꞋi ana fikuꞋa. ꞋUnaꞋeri noaꞋa naꞋa ta kaidaꞋi fuana sa Jesus ma na fafarongo nia ki fuana sasilana ta ru ma na fangaꞋa bore. \v 21 Ma kaidaꞋi neꞋe ngwaefuta nia ki kira rongoa ru neꞋeri, kira ka leka siana fuana olitaꞋilana Ꞌuana Ꞌi fanoa, sulia kira fata Ꞌuri, “Nia boleboleꞋa liu naꞋa.” \p \v 22 Ma ti ngwae faꞋamanata ana taki sa Moses neꞋe kira leka maꞋi faꞋasia Ꞌi Jerusalem, kira ka fata Ꞌuri, “Sa Jesus nia ifulani naꞋa ano Ꞌi ru taꞋa ki Ꞌani ngasingasiꞋanga sa Saetan, na ꞋingataꞋi ano Ꞌi ru taꞋa.”\f + \fr 3:22 \ft Ta sata logo ana sa Saetan neꞋe sa Bielsebul.\f* \p \v 23 Nia neꞋe, sa Jesus ka saea maꞋi ngwae ki ka fata Ꞌuri fuada Ꞌania tarifulaꞋa ki ka Ꞌuri, “Sa Saetan nia ꞋafitaꞋi ka ifulani ano Ꞌi ru taꞋa ki faꞋasia ngwae nia ki. \v 24 DiꞋia ngwaꞋi toꞋa saena ta fanoa doe kira fuꞋali kira talada, Ꞌirai na fanoa doe neꞋeri ke angosi, ma ka takalo naꞋa. \v 25 Ma diꞋia neꞋe ngwae, ma na Ꞌafe, ma na ngela nia ki, kira fuꞋa faꞋi kira talada, nia ꞋafitaꞋi fuana kira ka tua fiku. \v 26 Ma na ꞋinotoꞋanga sa Saetan neꞋe ꞋunaꞋeri logo. DiꞋia sa Saetan ke fuꞋa faꞋinia toꞋa neꞋe kira leka sulia, Ꞌirai kira ke takalo kwailiu goꞋo, ma ngasingasiꞋanga nia fafida ka dao ana Ꞌisilana.” \p \v 27 ꞋI buri Ꞌana, sa Jesus ka saea laꞋu taꞋi tarifulaꞋa, ka fata Ꞌuri, “DiꞋia ta ngwae goꞋo Ꞌana oga ka ifulani ta ano Ꞌi ru taꞋa, ngwae neꞋeri ke ngasingasiꞋa ka liufia sa Saetan. Ka diꞋia logo ta ngwae neꞋe oga ke ruꞋu saena luma na ngwae ngasingasiꞋa fuana ngalilana ru nia ki. Nia ke ngasingasiꞋa ka liufia mala ngwae neꞋeri, fasi Ꞌiri ke talangwaraꞋu fuana firiꞋilana ngwae ngasingasiꞋa neꞋeri sui mala nia ka fiꞋi ngali ru nia ki.\x + \xo 3:27 \xt Aesea 49:24-26\x* \p \v 28 “Ru mamana nau ku saea fuamuꞋa, na abula taꞋangaꞋa ki, ma na fata faꞋalilana God neꞋe ngwae ki kira sasi, God nia rufuanata goꞋo Ꞌana. \v 29 Bore ma, diꞋia ta ngwae ke inaꞋo ana fata faꞋalilana na AnoꞋi ru Abu, God noaꞋa kasi rufuanata, sulia taꞋangaꞋa neꞋeri nia teoteo firi.” \v 30 Sa Jesus nia fata ꞋunaꞋeri sulia na ngwae faꞋamanata ana taki ki, kira saea nia toꞋo ana na ano Ꞌi ru taꞋa. \s1 TuaꞋa mamana sa Jesus neꞋe ngwae neꞋe kira roꞋosulia God \r (Matthew 12:46-50; Luke 8:19-21) \p \v 31 Ma Ꞌi buri Ꞌana ru neꞋeri ki, teꞋa sa Jesus ma na ngwaefuta nia ki, kira ka dao naꞋa. Ma kira ka uu goꞋo Ꞌada Ꞌi maana luma, ma kira ka kwate alaꞋanga kwau fuana sa Jesus, ma kira ka lidi Ꞌuana. \v 32 Na ngwaꞋi toꞋa Ꞌoro liu ki neꞋe kira tua kalikalia sa Jesus, ma kira ka faꞋarongoa kika Ꞌuri, “TeꞋa Ꞌoe, ma na ngwaefuta Ꞌoe ki, kira uu maꞋi Ꞌi maa, kira oga lisilamu.” \p \v 33 Ma sa Jesus ka olisida ka Ꞌuri, “Nai saea fuamuꞋa Ꞌi tai neꞋe teꞋa mamana nau, ma ngwaefuta nau ki!” \v 34 GoꞋo kaidaꞋi nia ka lia kwau fuana na ngwaꞋi toꞋa Ꞌoro neꞋe kira tua kalikalia, nia ka fata Ꞌuri, “Nia naꞋa neꞋe ngwaꞋi toꞋa kira diꞋia naꞋa teꞋa nau ki, ma na ngwaefuta nau ki! \v 35 Sulia sa tai goꞋo Ꞌana neꞋe nia sasia ru neꞋe God nia ogaꞋi ki, nia naꞋa neꞋe ngwaefuta nau, ma na ngwaingwaena nau, ma teꞋa nau.” \c 4 \s1 Na tarifulaꞋa sulia na ngwae neꞋe nia tasali maga ru ki saena oꞋola nia \r (Matthew 13:1-9; Luke 8:19-21) \p \v 1 Ana taꞋi kaidaꞋi laꞋu, sa Jesus nia faꞋamanata Ꞌi ninimana Ꞌosi Ꞌi Galili. Ma na fikuꞋa doe liu kira ka fiku kalikalia, ma nia ka raꞋe saena taꞋi gwaꞋi baru, ma ka tua Ꞌi saena, ma nia ka Ꞌidu tiꞋitiꞋi laꞋu folo saena Ꞌosi. Ma na fikuꞋa neꞋeri, kira ka uu kwau Ꞌi ninimana Ꞌosi. \v 2 Ma sa Jesus ka faꞋamanata Ꞌani ru Ꞌoro ki fuada ana tarifulaꞋa ki ma ka Ꞌuri, \v 3 “Mulu fafarongo basi! TaꞋi ngwae nia leka ka tasalia na maga witi ki Ꞌi saena oꞋola nia. \v 4 Ma kaidaꞋi nia tasalia na maga witi neꞋeri ki, ti maga witi kira Ꞌasia sulia na talalinga, ma na noꞋo ki kira ka lofo maꞋi, ma kira ka Ꞌanida taꞋifau. \v 5 Ma ti maga witi kira ka Ꞌasida ana kula faula ki, kula neꞋe ano kasi doe. Ma kira ka bulao ꞋaliꞋali, sulia neꞋe ano nia kasi Ꞌoro. \v 6 Ma ana ta kaidaꞋi neꞋe sina nia taꞋe maꞋi, nia ka sinafia na witi neꞋe masubu ki, ma kira ka kuku logo, sulia neꞋe lali ru ki noaꞋa kasi koso lalo. \v 7 Ma ti maga witi kira Ꞌasida Ꞌi safitana na kwalo Ꞌabui ki, ma kwalo neꞋeri ka nuku fafia na witi ki, ma witi neꞋeri ki noaꞋa kasi fungu goꞋo. \v 8 Ma ti maga witi laꞋu, kira Ꞌasida Ꞌi saena na ano neꞋe nia leꞋa, ma kaidaꞋi kira taꞋe maꞋi, kira ka fungu ana fuaꞋi ru Ꞌoro ki. Ma ti witi kira ka fungu ana uulu akwala faꞋiruꞋa, ma ti witi kira ka fungu ana ono akwala faꞋiruꞋa, ma ti witi laꞋu kira ka fungu ana taꞋi talangaꞋi faꞋiruꞋa.” \p \v 9 Ma sa Jesus ka faꞋasuia fatalana ka Ꞌuri, “DiꞋia ta ngwae oga ka sai leꞋa ana ru neꞋe ki, nia ka sailinga leꞋa mala.” \s1 Sa Jesus ka alaꞋa Ꞌani tarifulaꞋanga ki fuana ngwae Ꞌoro, bore ma nia faꞋamadakola ru ki taꞋifau fuana fafarongo nia ki \r (Matthew 13:10-17; Luke 8:9-10) \p \v 10 KaidaꞋi sa Jesus nia tua Ꞌana taꞋifilia, na akwala ma ro fafarongo ba nia ki, faꞋinia ta bali ana ngwae neꞋe kira rongoa na fatalana, kira ka leka maꞋi siana. Ma kira ka lidia fasi Ꞌiri nia ke fada madakola ana fadalana tarifulaꞋa neꞋeri ki. \v 11 Ma nia ka olisida ka Ꞌuri, “KaidaꞋi sui ki, God noaꞋa kasi faꞋamadakola Ꞌua faꞋuta neꞋe nia ke baꞋa gwaungaꞋi fafia ngwae nia ki. Bore ma taꞋena, na madakolaꞋa niniꞋa dao naꞋa fuamuꞋa. Ngwae neꞋe noaꞋa kira kasi oga fafarongo aku, nau ku fata Ꞌani tarifulaꞋa ki, ma noaꞋa naisi faꞋamadakola \v 12 fasi Ꞌiri, \q1 ‘Kira ke lia, ma kira ke lia, bore ma noaꞋa kira kasi lisia tae neꞋe God nia sasi fuada. \q1 Ma kira ke fafarongo, ma kike fafarongo, bore ma noaꞋa kira kasi saiana faꞋarongoꞋa God. \q1 Sulia diꞋia kira lia saiana, ma kira ka rongo saiana, Ꞌirai kira ke abula maꞋi fuana God, ma nia ke rufuanata ana taꞋangaꞋa kira ki.’”\x + \xo 4:12 \xt Aesea 6:9-10\x* \s1 Sa Jesus nia fada tarifulaꞋanga fuana fafarongo nia ki \r (Matthew 13:18-23; Luke 8:11-15) \p \v 13 ꞋUnaꞋeri sa Jesus ka saefilo Ꞌuri ada, “ꞋUri ma noaꞋa kamu kasi sai goꞋo ana tarifulaꞋa neꞋe? DiꞋia noaꞋa kamu kasi saiana tarifulaꞋa neꞋe, kamu ke fiꞋi sai mo faꞋuta ana tarifulaꞋa ki? \v 14 Na ngwae ba nia tasali maga witi, nia tasalia na fatalana God ba. \v 15 Ma ngwae neꞋe kira rongoa na fatalana God, kira diꞋia na maga witi neꞋe nia Ꞌasia sulia na talalinga. Ma kaidaꞋi kira rongoa, sa Saetan nia leka maꞋi, ma ka lafua logo Ꞌana fatalana God faꞋasida. \v 16 Ma ti ngwae laꞋu kira diꞋia na maga witi neꞋe kira Ꞌasida ana kula faula. KaidaꞋi kira rongoa na fatalana God, kira ngalia, ma kira ka saesaeleꞋa liu. \v 17 Bore ma fatalana God noaꞋa kasi lalisusu goꞋo saena maurilada. Nia neꞋe fitoꞋonga kira ki ka mauri goꞋo sulia kala kaidaꞋi tiꞋitiꞋi. Ma kaidaꞋi neꞋe kira dao toꞋona ꞋafitaꞋiꞋanga, ma na nonifiiꞋanga ki duꞋungana faꞋarongoꞋa leꞋa neꞋe, kira ka danga Ꞌania goꞋo na fatalana God. \v 18 Ma ti ngwae neꞋe kira diꞋia maga witi neꞋe kira Ꞌasida Ꞌi safitana na kwalo Ꞌabui ki. Kira rongoa na fatalana God, \v 19 bore ma kira manata Ꞌabera Ꞌada sulia ru ki ana mauriꞋa kira, ma kira ka manata doe ana na mani. Ma ru neꞋeri ki, nia diꞋia na kwalo Ꞌabui ki nia nuku fafia na fatalana God saena maurilada. NoaꞋa kira kasi rokisi goꞋo saena maurilada, ka diꞋia na witi neꞋe noaꞋa kasi fungu goꞋo Ꞌani ta fuaꞋi ru. \v 20 Ma ti ngwae laꞋu neꞋe kira diꞋia na maga witi neꞋe kira Ꞌasida Ꞌi saena ta ano leꞋa. Kira rongoa fatalana God, ma kira ka roꞋosulia, ma kira faꞋataꞋinia tuaꞋa ꞋoloꞋolo, ka diꞋia witi neꞋe nia fungu ana fuaꞋi ru ki. Ti witi neꞋe uulu akwala fuaꞋi ruꞋanga, ma ti witi neꞋe ono akwala fuaꞋi ruꞋanga, ma ti ai neꞋe taꞋi talangaꞋi fuaꞋi ruꞋanga.” \s1 Sa Jesus faꞋabasua na ngwaꞋi toꞋa ka sailinga leꞋa mala \r (Luke 8:16-18) \p \v 21 ꞋUnaꞋeri goꞋo sa Jesus ka saefilo laꞋu Ꞌuri ada, “Nia faꞋuta? ꞋUri ma diꞋia ta ngwae ngalia maꞋi na unu, nia ke alua goꞋo Ꞌana Ꞌi olofana ta dako nama ta ꞋifitaꞋi? NoaꞋa goꞋo! Nia ke alua nama Ꞌi fuila Ꞌi lifua! \v 22 Ta ru ngwae ki noaꞋa Ꞌiri sai sai ana Ꞌi naꞋo, kike baꞋa saiana. \v 23 DiꞋia ta ngwae neꞋe oga ka sai leꞋa ana ru neꞋe ki, nia ka sailinga leꞋa mala.” \p \v 24 Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri fuada, “Muke manata leꞋa sulia ru neꞋe kamu rongoꞋi ki. God ke baꞋa kwate tatakolaꞋa ana liatoꞋo Ꞌanga fuamuꞋa, si diꞋia kamu roꞋosulia na faꞋamanataꞋanga nau ki. \v 25 Sa tai bore Ꞌana neꞋe toꞋo ana ta madakolaꞋa Ꞌanga tiꞋitiꞋi sulia ꞋinotoꞋanga God, God ke baꞋa luda gwauna fuana. Bore ma sa tai neꞋe noaꞋa kasi roꞋosulia faꞋamanata Ꞌanga neꞋe ki, ta madakolaꞋanga tiꞋitiꞋi bore Ꞌana neꞋe nia toꞋo ana sulia ꞋinotoꞋanga God, God ke ngali olitaꞋinia faꞋasia.” \s1 TaꞋifilia God goꞋo neꞋe faꞋa uua na ꞋinotoꞋanga nia \p \v 26 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri fuada, “Na ꞋInotoꞋanga God nia diꞋia na ngwae neꞋe nia fasia ta maga ru Ꞌi saena na oꞋola nia. \v 27 Nia ada, ka liliu Ꞌana asoa ki, ma ka maliu Ꞌana saena rodo ki. ꞋUnaꞋeri bore Ꞌana, kaidaꞋi neꞋe maga ru ki nia bulao, ma ka tataꞋe naꞋa, noaꞋa laꞋu ꞋaberaꞋanga nia. OsiꞋana ngwae neꞋe noaꞋa kasi sai logo Ꞌana ana ru neꞋe nia sasia maga ru ka bulao. \v 28 Na ano talana naꞋa neꞋe nia faꞋamauria maga ru neꞋeri ki niꞋi ka doe, ma ka fungu Ꞌani fuaꞋi ru ki. Na ꞋingataꞋi Ꞌai nia raꞋe maꞋi Ꞌi naꞋo, sui na fingi ru ki, Ꞌi buri na maga ru ki fiꞋi raꞋe maꞋi. \v 29 Ma kaidaꞋi neꞋe maga ru neꞋeri ki nia maua, na ngwae neꞋeri ka talaꞋae fuana sikililana naꞋa fingi ru ki, sulia nia dao naꞋa ana kaidaꞋi fuana loi ruꞋa.” \s1 ꞋInotoꞋanga God etangilana tiꞋitiꞋi, bore ma nia ka doe ana aliꞋafulana \r (Matthew 13:31-32, 34; Luke 13:18-19) \p \v 30 Sa Jesus nia fata laꞋu ka Ꞌuri, “Nai fata laꞋu kwau sulia ta ꞋaꞋemae neꞋe ke faꞋataꞋinia na ru neꞋe bolo faꞋinia ꞋinotoꞋanga God fafia ngwae nia ki. \v 31 Nia ka Ꞌuri: TaꞋi ngwae nia ngalia na magana Ꞌai neꞋe kira saea Ꞌani mastad, nia tiꞋitiꞋi ka liufia magana Ꞌai ki taꞋifau, ma nia ka fasia saena ano. \v 32 Ma Ꞌi buri Ꞌana neꞋe nia fasia ka sui, na maga ru baera ka taꞋe, ma ka alua naꞋa Ꞌai. ꞋAi neꞋeri doe ka liufia naꞋa Ꞌai Ꞌoro ki. Ma nia ka toꞋo ana na rara Ꞌai doe ki, ma na noꞋo ki kira ka lofo maꞋi, ma kira ka saungaꞋinia na nuꞋi kira ki ana.” \p \v 33 ꞋUnaꞋeri neꞋe, sa Jesus ka fata fuana na ngwae ki ana tarifulaꞋa neꞋeri ki, ma nia ka saea ru neꞋe nia bolo faꞋinia kike saiana ki. \v 34 Ma nia ka fata fuada Ꞌania tarifulaꞋa ki. Bore ma, kaidaꞋi neꞋe nia tua Ꞌana taꞋifilia faꞋinia na fafarongo nia ki, nia ka fiꞋi faꞋamadakola ru ki taꞋifau fuada. \s1 Sa Jesus nia toꞋo ana ngasingasiꞋanga fafia kauburu \r (Matthew 8:23-27; Luke 8:22-25) \p \v 35 Nia saꞋulafi naꞋa ana asoa neꞋeri, sa Jesus nia ka fata Ꞌuri fuana fafarongo nia ki, “Kulu toꞋofolo basi Ꞌuana bali Ꞌosi loꞋoba.” \v 36 Ma kika faꞋasia naꞋa fikuꞋa neꞋeri, ma kira ka leka faꞋinia sa Jesus Ꞌi saena baru neꞋeri neꞋe nia ka tua Ꞌi saena. Ma ti baru logo teo Ꞌi neꞋeri. \v 37 Ma na iru doe nia taꞋe maꞋi, ma na nafo ka magara naꞋa maꞋi saena na baru neꞋeri, ma ka karangi kuru naꞋa. \v 38 Ma sa Jesus nia maliu Ꞌana Ꞌi burina na baru, ma ka alu gwau ana bogwau nia. Ma na fafarongo nia ki kira ka faꞋaada, ma kira ka fata Ꞌuri, “Aofia kwa, kulu karangi kuke mae naꞋa! ꞋOe kosi manata Ꞌabera goꞋo niniꞋa?” \p \v 39 Ma sa Jesus ka tataꞋe, ma ka balufia na iru neꞋeri ka Ꞌuri, “ꞋOke aroaro naꞋa!” Ma nia ka fata logo fuana na nafo neꞋeri ka Ꞌuri, “Kamu ke tua nene naꞋa!” ꞋUnaꞋeri goꞋo, na iru baera ka aroaro naꞋa, ma Ꞌosi ka folaꞋa naꞋa. \v 40 Ma nia ka fata Ꞌuri fuana fafarongo nia ki, “FaꞋuta neꞋe kamu ka maꞋu? Nau ku lisia na faꞋamamana Ꞌanga kamu aku noaꞋa Ꞌiri doe.” \p \v 41 Ma kira ka maꞋu kika felo naꞋa, ma kira ka lidi kwailiu ada kira ka Ꞌuri, “Ngwae faꞋuta naꞋa niniꞋa re? Na iru ma na nafo bore kika roꞋo naꞋa sulia!” \c 5 \s1 Sa Jesus nia gura taꞋi ngwae neꞋe ano Ꞌi ru taꞋa nia ruꞋufia \r (Matthew 8:28-34; Luke 8:26-39) \p \v 1 Sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki, kira toꞋofolo Ꞌuana bali Ꞌosi Ꞌi Galili, ma kira ka dao ana bali Ꞌosi neꞋe ana abaꞋi kula Ꞌi Gerasa. \v 2 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia koso faꞋasia na baru, taꞋi ngwae neꞋe ano Ꞌi ru taꞋa nia ruꞋufia ka leka maꞋi faꞋasia na faoda fuana kwaiatoꞋa ki, ma nia ka leka maꞋi siana sa Jesus. \v 3 Na ngwae neꞋeri tualana saena faoda ꞋunaꞋeri ki, ma noaꞋa ta ngwae kasi bolo faꞋinia firiꞋilana Ꞌani ta sene. \v 4 Sulia kaidaꞋi Ꞌoro ki, kira firi fafia na limana ma na Ꞌaena Ꞌani sene ki, sui nia ka muusia goꞋo na sene neꞋeri ki, ma ka Ꞌoia goꞋo Ꞌana na sene neꞋeri ki Ꞌi Ꞌaena. Ma noaꞋa ta ngwae kasi ngasingasiꞋa kasi bolo faꞋinia na daulana. \v 5 Ma na rodo ki ma na asoa ki, nia tua Ꞌi safitana na faoda ana kwaiatoꞋa ki, ma nia ka raꞋe saena faꞋi ua ki, ma nia ka ako, ma ka afasia talana Ꞌani naki ki. \p \v 6 KaidaꞋi nia tua tau maꞋi, nia ka lisia sa Jesus, ma ka lalili maꞋi, ma ka bobo uruuru Ꞌi naꞋona. \v 7-8 Sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana, “Ano Ꞌi ru taꞋa neꞋe, Ꞌoke ruꞋu maꞋi Ꞌi maa faꞋasia na ngwae neꞋe.” \p Ma nia ka ako doe ka Ꞌuri, “Jesus! ꞋAeꞋo, na Ngela God neꞋe nia ngasingasiꞋa liu. Na tae neꞋe Ꞌoko oga Ꞌoke sasia aku? Nau ku amasiꞋo Ꞌania satana God, Ꞌoe kosi kwatea ta kwaꞋikwaꞋinga fuaku!” \p \v 9 Sui sa Jesus ka saefiloa ka Ꞌuri, “Satamu sa tai kwa?” \p Ma nia ka olisia ka Ꞌuri, “Na sataku sa Fuani Oro, sulia kaimili Ꞌoro liu.” \v 10 Ma nia ka amasia sa Jesus fasi Ꞌiri noaꞋa nia kasi baꞋeda laꞋu faꞋasia na bali fanoa neꞋeri. \p \v 11 Ma na ngwaꞋi gwata Ꞌoro liu kira fanga goꞋo ada logo Ꞌi babaraꞋo ana ua neꞋeri. \v 12 Ma na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri ki, kira amasia sa Jesus kira ka Ꞌuri, “ꞋOke kwate kaimili fuana na gwata loꞋoko ki, fasi Ꞌiri kaimili ke ruꞋu Ꞌaimili Ꞌi saeda.” \v 13 Ma sa Jesus ka alaꞋanida, ma na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri ki kira ka ruꞋu maꞋi faꞋasia ngwae neꞋe, ma kira ka leka, kika ruꞋu Ꞌi saena na gwata neꞋeri ki. Ma na ngwaꞋi gwata neꞋeri nia bolo faꞋinia na ro toꞋoni gwata ki, ma kira ka lalili saena kwata Ꞌato neꞋeri, ma kira ka Ꞌasia Ꞌi saena na Ꞌosi neꞋeri, ma kira ka kwaꞋu kika mae taꞋifau naꞋa. \p \v 14 Ma ngwae neꞋe kira lia sulia na gwata neꞋeri ki, kira ka tafi, ma kira ka faꞋarongo Ꞌani ru neꞋe nia fuli ana gwata ki Ꞌi saena fanoa neꞋeri, ma na fanoa tiꞋitiꞋi kalikalida ki. Ma na ngwae Ꞌoro ki kira ka leka fuana lisilana ru neꞋe nia fuli. \v 15 Ma ana kaidaꞋi kira dao siana sa Jesus, kira ka lisia naꞋa ngwae baera neꞋe ano Ꞌi ru taꞋa Ꞌoro ki kira ruꞋufia, nia tua naꞋa Ꞌana Ꞌi neꞋeri, ma nia ka toro naꞋa, ma nia ka manata saga naꞋa. Ma na ngwae ki kira ka maꞋu, kira ka Ꞌarefo liu. \v 16 Ma na ngwae neꞋe kira lisia ru neꞋeri nia fuli, kira ka alaꞋa fuana ngwae ki sulia na ngwae ano Ꞌi ru taꞋa ki tuatua ana, ma kira ka alaꞋa logo sulia na gwata neꞋeri ki. \p \v 17 Ma buri Ꞌana, ngwaꞋi toꞋa neꞋeri kika Ꞌengoa sa Jesus ka leka faꞋasia na bali fanoa kira. \p \v 18 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia raꞋe naꞋa saena na baru, na ngwae ba na ano Ꞌi ru taꞋa ki kira ruꞋufia Ꞌi naꞋo, nia ka Ꞌengoa sa Jesus Ꞌiri ke leka faꞋinia. \v 19 Bore ma sa Jesus kasi alaꞋania, ma ka fata Ꞌuri fuana, “ꞋOke oli Ꞌi fanoa siana na ngwae Ꞌoe ki, ma Ꞌoko faꞋarongoda Ꞌani ru leꞋa ki taꞋifau neꞋe God nia sasia fuamu, ma na kwaimanataiꞋanga nia fuamu.” \p \v 20 Ma na ngwae neꞋeri nia leka, ma ka faꞋarongoa naꞋa ngwae ki ana abaꞋi kula Ꞌi Dekapolis ana ru ki taꞋifau neꞋe sa Jesus nia sasia fuana. Ma na ngwae ki taꞋifau kira ka Ꞌarefo liu. \s1 Sa Jesus toꞋo ana ngasingasiꞋanga fafia mataꞋinga ki ma na maeꞋa \r (Matthew 9:18-26; Luke 8:40-56) \p \v 21 Sa Jesus nia toꞋofolo laꞋu kwau Ꞌuana ta bali Ꞌosi. Ma ana kaidaꞋi nia ka dao naꞋa ana ta bali, ngwae Ꞌoro ki kira ka fiku kalikalia. \v 22 Ma taꞋi ngwae ada neꞋe ngwae fai naꞋonaꞋo saena na Luma fuana foꞋongaꞋa ana fanoa neꞋeri, satana sa Jaeras, ka leka maꞋi. Ma kaidaꞋi nia lisia sa Jesus, nia ka bobo uruuru Ꞌi maana Ꞌaena, \v 23 ma nia ka amasia ma ka Ꞌuri, “Kala defo nau nia teo naꞋa fuana maelana. ꞋOke leka maꞋi, Ꞌiri Ꞌoke alua na limamu Ꞌi fafona, fasi Ꞌiri nia ke Ꞌakwa ma ka mauri.” \p \v 24 Ma sa Jesus ka leka naꞋa faꞋinia. Ma na fikuꞋa doe kika leka Ꞌi burina, ma kira ka kwaibekesi naꞋa. \p \v 25 Ma taꞋi Ꞌafe neꞋe na gwaꞋi Ꞌabu tafangia sulia taꞋi akwala ma ro faꞋi ngali sui naꞋa, nia tua logo Ꞌi neꞋeri. \v 26 Ma nia ka nonifii liu naꞋa. Ma nia ka faꞋalia naꞋa mani Ꞌoro nia ki fuana na ngwae kwaigurai Ꞌoro ki, bore ma tualana kasi leꞋa goꞋo. Nia fiꞋi taꞋa ka tasa liu mo. \v 27 Ma kaidaꞋi neꞋe nia rongoa alaꞋanga sulia sa Jesus, nia ka kwako maꞋi Ꞌi burina Ꞌi safitana na fikuꞋa neꞋeri, nia ka sama toꞋona na ifi keta sa Jesus. \v 28 Sulia nia manata Ꞌuri, “DiꞋia nau ku sama toꞋona bore aku na mumuduꞋana ifi nia, nai leꞋa naꞋa.” \p \v 29 Ma kaidaꞋi neꞋe nia sama toꞋona goꞋo ifi sa Jesus, ꞋaliꞋali naꞋa Ꞌabu neꞋe tafangia nia ka langa naꞋa, ma nia ka saiana na nonina nia Ꞌakwa naꞋa faꞋasia na mataꞋinga nia. \v 30 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri goꞋo, sa Jesus nia saiana neꞋe ngasingasiꞋanga nia gura ta ngwae. Ma nia ka abula Ꞌi safitana na fikuꞋa neꞋeri, ma ka lidida ka Ꞌuri, “Sa tai naꞋa niniꞋa sama toꞋona kwau na ifi nau?” \p \v 31 Ma na fafarongo nia ki, kira ka olisia kika Ꞌuri, “ꞋOko lisia goꞋo Ꞌamu na ngwaꞋi toꞋa Ꞌoro neꞋe nini kira bekesiꞋo naꞋa. FaꞋuta neꞋe Ꞌoko lidi Ꞌuana fasi ta ngwae nia sama toꞋomu?” \p \v 32 Bore ma sa Jesus ka lia kwailiu fasi Ꞌiri ke lisia sa tai neꞋe nia sasia ru neꞋe. \v 33 Ma na Ꞌafe neꞋe nia saiana ru neꞋe fuli fuana, ma nia ka leka lebelebe maꞋi Ꞌani maꞋungaꞋa, ma ka bobo uruuru Ꞌi maana Ꞌaena sa Jesus. Ma nia ka faꞋarongoa mamana ana ru neꞋe nia sasiꞋi ki. \v 34 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana, “ꞋAfe neꞋe Ꞌae, God nia guraꞋo naꞋa sulia neꞋe Ꞌoko faꞋamamana nau. ꞋOke leka naꞋa Ꞌamu, ma Ꞌoe kosi manata Ꞌabera, ma Ꞌoko Ꞌakwa naꞋa faꞋasia na mataꞋinga Ꞌoe.” \p \v 35 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia alaꞋa goꞋo Ꞌana Ꞌua, ti ngwae kira ka dao maꞋi faꞋasia na luma sa Jaeras, ma kira ka fata Ꞌuri fuana sa Jaeras, “Kala defo ba Ꞌoe nia mae naꞋa. ꞋOe kosi faꞋa Ꞌabera laꞋu na ngwae faꞋamanata.” \p \v 36 Ma sa Jesus kasi Ꞌabera goꞋo sulia ru neꞋe kira saea, ma ka fata naꞋa Ꞌuri fuana sa Jaeras, “NoaꞋa Ꞌoe kosi fitala laꞋu. ꞋOke faꞋamamana nau lala Ꞌamu.” \v 37 Ma nia kasi alaꞋania ta ngwae ke leka faꞋinia, taꞋifilia goꞋo sa Peter, ma sa James, ma sa John na ngwaefuta nia sa James. \v 38 Ma kaidaꞋi kira dao Ꞌi luma sa Jaeras, sa Jesus ka rongoa na isiꞋa faꞋinia na angiꞋa ma na oꞋomaeꞋanga nia doe liu. \v 39 Ma nia ka ruꞋu kwau, ma ka fata Ꞌuri fuada, “FaꞋuta neꞋe kamu angi, ma muka oꞋomae ka Ꞌuri naꞋa? Ngela neꞋe noaꞋa kasi mae, nia maliu goꞋo Ꞌana ne.” \p \v 40 Bore ma, kira ka fiꞋi gaꞋasia lala sa Jesus. Ma nia ka baꞋeda kwau Ꞌi maa, ma ka talaꞋia na maꞋa nia, ma teꞋa ngela neꞋeri, ma na fafarongo nia ki neꞋe kira tua faꞋinia, ma kira ka ruꞋu saena maꞋe luma neꞋe ngela neꞋeri nia teo ana. \p \v 41 Ma nia ka dau ana na limana na ngela neꞋeri, ma ka fata Ꞌuri fuana, \it “Talita kom!”\it* Na fadalana nia Ꞌuri, “Kala defo Ꞌae, nau ku saea fuamu Ꞌoke tataꞋe!” \p \v 42 Ma nia ka tataꞋe, ma ka uu, ma ka fali. Na ngela neꞋeri taꞋi akwala ma ro faꞋi ngali goꞋo neꞋe sui fafia futalana. Ma kira ka Ꞌarefo liu ana ru neꞋeri. \v 43 Bore ma sa Jesus fata ka luida, fasi Ꞌiri noaꞋa kira kasi faꞋarongoa laꞋu ta ngwae Ꞌani ru neꞋeri. Ma nia ka saea kira ka kwatea fanga fuana na ngela neꞋeri Ꞌiri nia ke Ꞌania. \c 6 \s1 Na ngwae Ꞌi Nasaret ki kira Ꞌaila Ꞌania sa Jesus \r (Matthew 13:53-58; Luke 4:16-30) \p \v 1 Sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki, kira faꞋasia na kula neꞋeri, ma kira ka oli Ꞌuana fanoa neꞋe nia doe maꞋi saena Ꞌi Nasaret. \v 2 Ma ana Sabat, na asoa ana mamaloꞋanga, nia ka faꞋamanata Ꞌi saena na luma fuana foꞋongaꞋa. Ma toꞋa Ꞌoro ki kira rongoa, ma kira ka Ꞌarefo liu. Ma kira ka saefiloda kwailiu ma kika Ꞌuri, “Na ngasingasiꞋanga ana sa tai niniꞋa kwate nia ka faꞋamanata Ꞌania fatalana God Ꞌuri, ma faꞋinia sasilana na faꞋanadaꞋa ki? \v 3 Na ngwae neꞋe kulu sai leꞋa goꞋo ana. Nia ngwae saungaꞋi luma niniꞋa. TeꞋa nia ba Ꞌi Mary goꞋo. Ti ngwaefuta ana ba sa James, ma sa Josef, ma sa Judas, ma sa Simon. Ma na ngwaingwaena nia ki kira tua goꞋo Ꞌada Ꞌi neꞋe.” ꞋUnaꞋeri, kira ka Ꞌaila Ꞌani niaꞋa. \p \v 4 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuada, “Na ngwae ana fanoa ki kira saiana kira ke faꞋadoea na profet. Bore ma ngwae ana fanoa nia Ꞌi talana, ma na ngwaefuta nia ki, ꞋafitaꞋi kira ka faꞋadoea.” \p \v 5 Ma nia kasi bolo naꞋa faꞋinia sasilana laꞋu faꞋanadaꞋa Ꞌoro ki Ꞌi neꞋeri. Ma nia ka alua na limana fafia bara ngwae mataꞋi ma ka gurada. \v 6 Ma nia ka Ꞌarefo liu, osiꞋana na ngwae ki noaꞋa kasi faꞋamamana. \s1 Sa Jesus nia asungani kwau na ngwae lifurongo ki \r (Matthew 10:5-15; Luke 9:1-6) \p ꞋUnaꞋeri sa Jesus nia leka ana maꞋe fanoa ki kalikalia Ꞌi neꞋeri, ma ka faꞋamanata na ngwae ki. \v 7 Nia ka ri Ꞌuana na akwala ma ro ngwae ana fafarongo nia ki siana, ma nia ka kwatea naꞋa ngasingasiꞋanga fuada fuana ifulangaꞋilana na ano Ꞌi ru taꞋa ki, ma ka baꞋeda maꞋi taꞋifau, ma ka alu na ro ngwaeꞋa kera ka leka fiku. \v 8 Ma sa Jesus ka fata totongaꞋi fuada ka Ꞌuri, “NoaꞋa kamu kasi ngalia ta ru fuana lekaꞋa neꞋe, taꞋifilia faꞋi kuba goꞋo neꞋe kamu ke ngalia. Ma noaꞋa kamu kasi ngalia fanga, ma ta ngwaꞋi, ma ta mani. \v 9 Kamu ke ruꞋufia na taꞋe butu ki, bore ma kamu kasi ngalia laꞋu ruana Ꞌaba toro rengorengo. \v 10 Ma kaidaꞋi ta ngwae nia kwalo kamu, kamu ke tua faꞋinia, leleka ka dao ana kaidaꞋi kamu ke leka faꞋasia na fanoa neꞋeri. \v 11 Ma diꞋia kamu dao ana na fanoa, ma na ngwae ki Ꞌi neꞋeri noaꞋa kasi kwalo kamu, ma kira kasi oga goꞋo rongolamuꞋa, kamu ka leka amuꞋa faꞋasida. Ma kamu ke tafula fulafulana ano faꞋasia na ꞋaemuꞋa Ꞌuana na faꞋabasuꞋanga naꞋa fuada neꞋe God ke baꞋa matalangaꞋi kira, duꞋungana kira Ꞌaila Ꞌania rongolana fatalana God.” \p \v 12 Ma kira ka leka, ma kira ka fulangaꞋinia fuana ngwae ki Ꞌiri kike rokisi faꞋasia na abula taꞋangaꞋa kira ki. \v 13 Ma kira ka ifulani naꞋa ano Ꞌi ru taꞋa Ꞌoro ki, ma kira ka ngwaia naꞋa ngwae mataꞋi Ꞌoro ki, ma kira ka gurada laꞋu goꞋo. \s1 Na maelana sa John ngwae ni Siuabu \r (Matthew 14:1-12; Luke 9:7-9) \p \v 14 ꞋIu, sa Herod na tatalafaꞋa nia rongoa ru neꞋe ki sulia sa Jesus neꞋe nia faꞋamanata ma ka gura ngwae ki. Ma satana sa Jesus ka talofia naꞋa fanoa ki taꞋifau. Ma ti ngwae kira ka Ꞌuri, “Sa John ngwae ni siuabu nia mauri laꞋu! Nia niniꞋa ke sasia laꞋu na ru ni ꞋarefoꞋa ki.” \p \v 15 Ma ti ngwae laꞋu kira ka fata Ꞌuri, “NiaꞋa sa Elaeja.” \p Ma ti ngwae kira ka fata Ꞌuri, “NiaꞋa ta profet, diꞋia na profet ba Ꞌi naꞋo ki maꞋi.” \p \v 16 Ana kaidaꞋi sa Herod nia rongoa ru neꞋeri ki neꞋe na ngwae ki fata ꞋunaꞋeri sulia sa Jesus, nia ka fata Ꞌuri, “Sa John na ngwae ba nau ku kwatea fuana siki musilana gwauna, nia tataꞋe laꞋu faꞋasia na maeꞋa niniꞋa.” \v 17-20 Sa Herod nia korea logo Ꞌi Herodias, na Ꞌafe ngwaefuta nia sa Filip. Ma sa John ka fata fata Ꞌuri fuana sa Herod, “Na taki God nia luia Ꞌoe kosi korea Ꞌafe ngwaefuta Ꞌoe.” ꞋUnaꞋeri, liana Ꞌi Herodias ka taꞋa liu naꞋa fuana sa John, ma nia ka oga saungilana, bore ma ka ꞋafitaꞋi liu fuana, duꞋungana sa Herod nia saiana sa John nia na ngwae saga, ma na ngwae nia abu. Sa Herod nia maꞋungia sa John, ma nia ka gonia sa John. Sa Herod talana neꞋe nia udua ngwae ki fuana daulana sa John, ma kira ka alua Ꞌi saena lokafo faꞋasia Ꞌi Herodias. ꞋIu, sa Herod nia oga liua naꞋa rongolana sa John, bore Ꞌana nia ka manata Ꞌabera kaidaꞋi neꞋe nia rongoa. \p \v 21 GoꞋo ma Ꞌi Herodias ka dao toꞋona taꞋi kaidaꞋi leꞋa nia fuana saungilana sa John. Ana faꞋi asoa neꞋe sa Herod nia faꞋadoea asoa neꞋe nia futa ana, nia ka saungaꞋinia taꞋi fangaꞋa fuana na ngwae doe nia ki, ma na ngwae doe nia ki fuana fuꞋanga, ma na faꞋinaꞋonaꞋo ki neꞋe kira tua Ꞌi saena abaꞋi kula Ꞌi Galili. \v 22 Ma kaidaꞋi neꞋe, sariꞋi Ꞌi Herodias nia ruꞋu maꞋi ma ka ngwaꞋe, sa Herod faꞋinia na ngwae nia ki neꞋe kira fanga faꞋinia, kika saeleꞋa liu faꞋinia. Ma sa Herod ka fata Ꞌuri fuana na sariꞋi neꞋeri, “ꞋOke gani nau maꞋi Ꞌuana ta ru neꞋe Ꞌoko oga, nau kui kwatea fuamu.” \v 23 Ma nia ka fata alangaꞋi ana alafuꞋa fuana ka Ꞌuri, “Ta tae neꞋe Ꞌoko gania aku, nau kui kwatea fuamu, sui bore Ꞌana ta bali ana na ꞋinotoꞋanga nau.” \p \v 24 Ma na sariꞋi neꞋeri ka ruꞋu kwau Ꞌi maa ka leka naꞋa siana teꞋa nia, ma ka saefilo Ꞌuri, “Ta tae neꞋe nai baꞋa gania?” \p Ma teꞋa nia ka olisia ka Ꞌuri, “Na gwauna sa John ngwae ni siuabu.” \p \v 25 Ma na sariꞋi neꞋeri ka oli ꞋaliꞋali siana sa Herod, ma ka gani ka Ꞌuri, “Nau ku oga Ꞌoke kwatea maꞋi na gwauna sa John Siuabu fuaku Ꞌi fafona ta taꞋe ru ana kaidaꞋi neꞋe naꞋa.” \p \v 26 Ma sa Herod ka kwaimanatai liu duꞋungana ru neꞋeri. Sui bore Ꞌana, sulia na fata alangaꞋinga neꞋe nia sasia Ꞌi naꞋona na ngwae ki neꞋe kira fanga faꞋinia, nia kasi luia naꞋa faꞋasia. \v 27 Ma nia ka kwatea taꞋi ngwae ni ofo fuana ngalilana maꞋi na gwauna sa John. Ma na ngwae neꞋeri ka leka Ꞌi saena na lokafo, ma ka siki muusia na luana sa John, \v 28 ma ka ngalia maꞋi na gwauna Ꞌi fafona na taꞋe ru dakodakoꞋa, ma ka kwatea fuana sariꞋi neꞋeri, ma nia ka kwatea fuana teꞋa nia. \v 29 Ma kaidaꞋi neꞋe fafarongo sa John ki kira rongoa ru neꞋeri, kira leka maꞋi, ma kira ka ngalia naꞋa nonina, ma kira ka kwaiatoa naꞋa. \s1 Sa Jesus nia sarea na lima toꞋoni ngwae ki \r (Matthew 14:13-21; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p \v 30 Na ngwae lifurongo ki kira oli naꞋa maꞋi, ma kira ka fiku taꞋifau maꞋi siana sa Jesus, ma kira ka faꞋarongoa Ꞌani ru neꞋe kira sasiꞋi, ma kira faꞋamanata suliꞋi ki. \v 31 Sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki, kira Ꞌabera liu, sulia neꞋe ngwae Ꞌoro ki kira dao faꞋi oli ana kula neꞋe kira tua ana. Ma sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki, kira noaꞋa kasi toꞋo naꞋa ana ta kaidaꞋi fuana fangaꞋa bore. Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuada, “Mulu leka maꞋi faꞋinau Ꞌuana ta kula buringaꞋi, fasi Ꞌiri kuke mamalo basi Ꞌakulu.” \v 32 Ma kira ka leka taꞋifilida Ꞌania baru Ꞌuana kula neꞋe aroaro. \p \v 33 Ka ꞋunaꞋeri bore Ꞌana, na ngwae Ꞌoro ki faꞋasia na fanoa ki taꞋifau kira lia saiada, ma kira ka lalili Ꞌi naꞋoda, ma kira ka eta dao ada Ꞌi neꞋeri. \v 34 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia koso faꞋasia na baru, nia ka lisia na fikuꞋa doe neꞋeri, ma nia ka kwaimanatai liu ada, sulia kira diꞋia naꞋa sipsip ki neꞋe noaꞋa ta ngwae fuana liaꞋa sulida. Ma nia ka faꞋamanata kira Ꞌani ru Ꞌoro ki. \p \v 35 Ma kaidaꞋi neꞋe na sina nia ego folo naꞋa, fafarongo nia ki kira ka leka maꞋi siana, ma kira ka fata Ꞌuri, “Kula neꞋe noaꞋa ta ngwae Ꞌiri tua ana, ma na sina ka ego folo naꞋa. \v 36 ꞋOke baꞋea na ngwaꞋi toꞋa neꞋe ki kira ka leka naꞋa Ꞌada, Ꞌiri kira ka leka ana maꞋe fanoa neꞋe kalikalida ki, Ꞌiri kike foli fanga.” \p \v 37 Bore ma nia olisida ka Ꞌuri, “Kaumulu, muke kwatea fanga fuada.” \p Ma kira ka saefilo Ꞌuri ana, “ꞋUri ma Ꞌoko oga kaimili ke kwatea maꞋi mani Ꞌoro ki\f + \fr 6:37 \fq mani Ꞌoro \ft Na Ꞌorolana mani neꞋe nia bolo faꞋinia folifoliꞋa taꞋi ngwae fuana kwalu madamo ki.\f* fuana folilana beret Ꞌiri ke bolo faꞋinia sarelana fikuꞋa neꞋe?” \p \v 38 Ma sa Jesus ka lidi kira ka fata Ꞌuri, “Ta fita afu beret neꞋe kamu toꞋo ana? Leka muke lia maꞋi Ꞌuani.” \p Ma kaidaꞋi kira dao toꞋona, kira ka fata Ꞌuri, “Lima afu beret ki goꞋo faꞋinia na ro gwaꞋi iꞋa ki.” \p \v 39 ꞋUnaꞋeri sa Jesus ka saea fuana fafarongo nia ki Ꞌiri kika saea fuana ngwae ki kira ke tua Ꞌi ano Ꞌani gwaꞋi tuaꞋa ki Ꞌi fafona na karasi faka marako. \v 40 Ma kira ka tua Ꞌi ano Ꞌani talangaꞋi ngwae Ꞌanga, ma ti gwaꞋi tuaꞋa na lima akwala ngwaeꞋa. \v 41 Ma sa Jesus ka ngalia na lima afu beret neꞋeri ki ma na ro gwaꞋi iꞋa neꞋeri ki, ma ka lia ꞋalaꞋa Ꞌuana Ꞌi langi, ma ka baꞋatafea God. Ma nia ka ngiia afu beret neꞋe ki, ma ka kwatea fuana fafarongo nia ki, fasi Ꞌiri kira ka daroꞋia fuana ngwaꞋi toꞋa neꞋeri. Ma nia ka daroꞋia logo na ro gwaꞋi iꞋa neꞋeri ki fuada. \v 42 Ma na ngwae Ꞌoro neꞋeri ki kira ka fanga, ma kira ka abusu taꞋifau naꞋa. \v 43 GoꞋo, na fafarongo nia ki kira ka gonia naꞋa orengana na beret ma na iꞋa neꞋeri ki, ma kira ka faꞋafungua taꞋi akwala ma ro kokofi ki. \v 44 Na lima toꞋoni ngwae ki neꞋe kira fanga.\f + \fr 6:44 \ft Kira kasi toꞋoa goꞋo Ꞌafe ki faꞋinia ngela ki neꞋe kira fanga logo saena fikuꞋa neꞋe.\f* \s1 Sa Jesus nia leka Ꞌi fafona na Ꞌosi \r (Matthew 14:22-33; John 6:15-21) \p \v 45 Ma Ꞌi buri Ꞌana ru neꞋeri, sa Jesus nia asungaꞋinia na fafarongo nia ki kira ka etaeta Ꞌuana ta bali ana Ꞌosi neꞋeri saena na baru Ꞌuana fanoa Ꞌi Betsaeda. Ma nia ka tua buri fasi Ꞌiri ke saea fuana na fikuꞋa neꞋeri kira ka leka naꞋa Ꞌada. \v 46 Ma Ꞌi buri Ꞌana neꞋe nia olioli ana ngwae Ꞌoro neꞋeri ki, nia ka leka Ꞌi gwauna taꞋi faꞋi ua fasi ke foꞋo Ꞌana. \v 47 Ma kaidaꞋi nia talaꞋae ka rodo naꞋa maꞋi, na baru baera nia naꞋa saena tofongana Ꞌosi, ma sa Jesus tua goꞋo Ꞌana Ꞌua taꞋifilia Ꞌi sara. \v 48 Ma nia ka lisia na fafarongo nia ki, kira laga ulafu liu naꞋa ana falutaꞋanga, duꞋungana kira naꞋofia naꞋa iru. Ma ana agi rodo Ꞌofodangi, sa Jesus ka leka Ꞌi fafona na kafo, ma ka leka maꞋi fuada. Ma nia ka karangi liufida naꞋa. \v 49 Ma ana kaidaꞋi kira lisia neꞋe nia leka Ꞌi fafona na kafo, kira ka fia fasi nia na anoano ru. Ma kira ka fai araarai, \v 50 duꞋungana kira maꞋu liu naꞋa, ana kaidaꞋi kira lisia nia leka fafona kafo. \p Ma sa Jesus nia ka ꞋaliꞋali ma ka fata kwau fuada ka Ꞌuri, “NauꞋa goꞋo niniꞋa! NoaꞋa kamu kasi maꞋu laꞋu.” \v 51 ꞋUnaꞋeri goꞋo, nia ka taꞋe Ꞌi saena na baru faꞋinida, ma na iru ka aroaro naꞋa. Ma kira ka Ꞌarefo liu, \v 52 duꞋungana noaꞋa kira kasi saiana na malingaꞋilana ngasingasiꞋanga sa Jesus toꞋo ana fuana sarelana lima toꞋoni ngwae baera ki Ꞌani lima afu beret ki goꞋo. Sulia manata Ꞌanga kira ki dole liu fuana malingaꞋilana na ru neꞋe kira lisia. \s1 Sa Jesus nia gura na ngwae mataꞋi ki \r (Matthew 14:34-36) \p \v 53 Kira toꞋofolo ana Ꞌosi neꞋeri, ma kira ka koso ana bali fanoa Ꞌi Genesaret, ma kira ka gwalua na baru Ꞌi neꞋeri. \v 54 Ma kaidaꞋi kira faꞋasia na baru, na ngwae Ꞌi neꞋeri ki, kira ꞋaliꞋali kira ka lia saiana sa Jesus. \v 55 Ma na ngwae ki kira ka lalili saena Ꞌafutana bali fanoa neꞋeri, ma kira ka ngalia maꞋi na ngwae mataꞋi ki Ꞌi fafona na tatafe ki Ꞌuana kula ki neꞋe kira rongoa sa Jesus nia tua ana. \v 56 Ma kula ki taꞋifau neꞋe sa Jesus nia leka ana, na ngwae ki kira ngalia maꞋi na ngwae mataꞋi ki Ꞌuana foli usiꞋa ki, ma kira ka gania sa Jesus fuana na ngwae mataꞋi ki Ꞌiri kira ka sama toꞋona namunamuna ifi keta nia. Ma na ngwae ki taꞋifau neꞋe kira sama toꞋona, ma kira ka Ꞌakwa naꞋa. \c 7 \s1 Na falafala ngwae Farasi ki \r (Matthew 15:1-9) \p \v 1 Na Farasi ki ma ti ngwae faꞋamanata ana na taki ki, kira leka maꞋi faꞋasia Ꞌi Jerusalem, ma kira ka fiku kalia sa Jesus. \v 2 Ma kira ka lisia ti ngwae ana fafarongo nia ki noaꞋa kasi taufia goꞋo limada Ꞌi naꞋo, ma kira fiꞋi fanga. NoaꞋa kira kasi taufia limada diꞋia na falafala neꞋe Farasi ki kira saea fuana na ngwaꞋi toꞋa Jiu ki kira ke sasi sulia.\f + \fr 7:2 \ft Ngwae Jiu ki toꞋona taki ki neꞋe kira ka eta taufia basi na limana sui mala kira fiꞋi fanga.\f* \p \v 3 Aia, na Jiu ki ma tasa naꞋa na Farasi ki logo, kira sasi sulia falafala neꞋe koꞋo bora kira ki kira faꞋamanata nama maꞋi Ꞌania. Nia ꞋafitaꞋi kira ka fanga diꞋia noaꞋa kira kasi taufia limada diꞋia na falafala ana tau limaꞋanga. \v 4 Ma kaidaꞋi kira oli maꞋi faꞋasia na usiꞋa, nia ꞋafitaꞋi kira kasi fanga, diꞋia noaꞋa kira kasi tau lima basi sulia na falafala kira naꞋa. ꞋUnaꞋeri kira ka roꞋo sulia na falafala Ꞌoro kira ki, diꞋia na taufilana titiu ki, ma na faꞋi tini ki, ma na dako ki. \p \v 5 ꞋUnaꞋeri na Farasi ki, ma na ngwae faꞋamanata ana taki ki, kira ka lidia sa Jesus ma kira ka Ꞌuri, “FaꞋuta neꞋe fafarongo Ꞌoe ki noaꞋa kasi roꞋosulia na faꞋamanataꞋanga neꞋe koꞋo bora kia ki kira alua naꞋa maꞋi fuaka, osiꞋana noaꞋa kira kasi taufia goꞋo na limada Ꞌi naꞋo basi, ma kira fiꞋi fanga?” \p \v 6 Ma nia ka olisida ma ka Ꞌuri, “Sa Aesea nia fata mamana kaidaꞋi ba nia alaꞋa suli kamu. KamuꞋa na ngwae ꞋosoꞋoso ki, diꞋia ba nia keresia ka Ꞌuri, \q1 ‘God nia saea, na ngwaꞋi toꞋa neꞋe ki, kira faꞋadoe nau goꞋo Ꞌada Ꞌani alaꞋanga kira ki, bore ma na manatada nia tau liu faꞋasi nau. \q1 \v 7 Kira foꞋosi nau ꞋoꞋo goꞋo Ꞌada, duꞋungana kira faꞋamanata goꞋo Ꞌada sulia taki kira ki talada, ma kira ka saea fasi taki God ki naꞋa neꞋeriꞋa!’\x + \xo 7:7 \xt Aesea 29:13\x* \b \p \v 8 “Kamu aburongo ana taki God ki, ma muka roꞋosulia amuꞋa lala na faꞋamanataꞋanga na ngwae ki.” \p \v 9 Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri fuada, “Kamu sai liu naꞋa ana ilangaꞋilana ma rokisilana taki God ki, ma muka roꞋosulia lala amuꞋa sulia na falafala kamu ki talamuꞋa. \v 10 Sulia sa Moses ba nia fata ka Ꞌuri, ‘ꞋOke faꞋadoea na maꞋa Ꞌoe, ma na teꞋa Ꞌoe.’ Ma ‘DiꞋia sa tai neꞋe nia taofia maꞋa nia nama teꞋa nia, kira ke saungia ka mae.’ \v 11 Bore ma, kamu faꞋamanata rora Ꞌuri, diꞋia ta ngwae nia toꞋo ana ti ru neꞋe nia saiana ke Ꞌafia Ꞌani maꞋa nia nama teꞋa nia, ma ka fata lala Ꞌuri, ‘Nai baꞋa kwatea naꞋa ru baera ki fuana God.’ \v 12 Kamu saea, nia leꞋa goꞋo Ꞌana fuana neꞋe nia noaꞋa kasi Ꞌafia naꞋa maꞋa nia ma na teꞋa nia Ꞌani ru baera ki ba nia eta fataꞋa Ꞌani fuana God. \v 13 Ma diꞋia nia ꞋunaꞋeri, na faꞋamanataꞋanga neꞋe kamu alua, nia ka kware teꞋeteꞋe naꞋa ana fatalana God. Ma ru Ꞌoro taꞋa ꞋunaꞋeri ki neꞋe kamu sasiꞋi.” \s1 Ru ki neꞋe ke faꞋasua na ngwae \r (Matthew 15:10-20) \p \v 14 ꞋUnaꞋeri sa Jesus nia ka ri laꞋu maꞋi Ꞌuana na fikuꞋa doe neꞋeri siana, ma ka fata Ꞌuri fuada, “Mulu fafarongo maꞋi fuaku, ma muke saiana. \v 15-16 NoaꞋa ta ru neꞋe ta ngwae nia ke Ꞌania neꞋe nia kwatea na suaꞋa fuana. Na ru neꞋe sasia taꞋangaꞋa ki, nia Ꞌita maꞋi faꞋasia na lia na ngwae lala, nia neꞋe ka kwatea ngwae ka sua.” \p \v 17 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia faꞋasia naꞋa fikuꞋa neꞋeri, nia ka ruꞋu saena luma, ma na fafarongo nia ki kira ka lidia fasi Ꞌiri nia ka fada na alaꞋanga neꞋeri ki. \v 18 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuada, “ꞋUri ma noaꞋa kaumulu kasi sai goꞋo ana ru neꞋe ki niniꞋa? Na ru neꞋe ngwae nia Ꞌania noaꞋa kasi faꞋasua na ngwae Ꞌi naꞋona God, \v 19 duꞋungana fanga noaꞋa nia kasi leka Ꞌi saena na lia na ngwae. Nia leka goꞋo Ꞌana saena na ogana, ma ka sakatafa logo Ꞌana Ꞌi maa faꞋasia na nonina.” Ana alaꞋanga sa Jesus naꞋa neꞋe, nia saea na fanga ki taꞋifau, nia leꞋa goꞋo Ꞌana fuana ꞋanilaniꞋi. \p \v 20 Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “Ta ru neꞋe ta ngwae nia fulia ka taꞋa ma ka saea ka rora, nia neꞋe faꞋasua Ꞌi naꞋona God. \v 21 OsiꞋana na manataꞋanga taꞋa ki nia saka maꞋi faꞋasia saena na liana ngwae, nia ka sasia ru taꞋa ki, ma nia ka bili, ma nia ka sau ngwae, \v 22 ma nia ka kakabara, ma nia ka guguta, ma nia ka sasia ru taꞋa Ꞌoro ki, ma ka sokea na ngwae ki, ma ka kwaimamagolai, ma ka alaꞋa ꞋosoꞋoso Ꞌana sulia ta ngwae, ma nia ka manata lafua talana, ma nia ka boleboleꞋa. \v 23 Ma duꞋungana ru Ꞌoro taꞋa neꞋeri ki taꞋifau nia ruꞋu maꞋi faꞋasia na manatalana, nia ka faꞋasua na ngwae Ꞌi naꞋona God.” \s1 Mamanalana raoꞋa sa Jesus nia eta Ꞌafia basi ngwae Jiu ki \r (Matthew 15:21-28) \p \v 24 Sui goꞋo, sa Jesus ka leka naꞋa faꞋasia na kula neꞋeri, ma ka leka Ꞌuana na bali fanoa Ꞌi Taea. Ma nia ka ruꞋu Ꞌi saena taꞋi luma, sulia noaꞋa nia kasi oga ta ngwae ke saiana neꞋe nia tua Ꞌi neꞋeri, sui bore Ꞌana nia ꞋafitaꞋi fuana nia ka ago. \v 25 Ma taꞋi kini ka rongo sulia neꞋe sa Jesus nia dao, ma nia ka leka ꞋaliꞋali maꞋi, ma ka bobo uruuru Ꞌi maana Ꞌaena sa Jesus. \v 26 Ma na kini neꞋeri, nia neꞋe kini kwaita faꞋasia Ꞌi Fonisia saena tuaꞋa Ꞌi Siria, ma nia noaꞋa laꞋu kini Jiu, ma na sariꞋi nia na ano Ꞌi ru taꞋa nia ruꞋufia. ꞋUnaꞋeri, nia ka amasia sa Jesus fasi Ꞌiri ke ifulani na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri faꞋasia na sariꞋi nia. \v 27 Ma sa Jesus ka fata sulia na Jiu ki neꞋe diꞋia na ngela ki ka Ꞌuri,\f + \fr 7:27 \ft Sa Jesus nia alaꞋa Ꞌani tarifulaꞋa Ꞌi neꞋe sulia mamanalana raoꞋa nia neꞋe nia eta Ꞌafia basi ngwae Jiu ki.\f* “Mike sarea basi amiꞋa na ngela ki Ꞌi naꞋo. NoaꞋa nia kasi leꞋa fuamiꞋa ka eta Ꞌui Ꞌania basi na fanga ngela ki fuana na kui ki.” \p \v 28 Ma na kini neꞋeri nia olisia ma ka Ꞌuri, “Aofia Ꞌae, na kui ki bore, kira saiana kira ka Ꞌania logo orengana fanga neꞋe nia Ꞌasia Ꞌi olofana tatafe ni fangaꞋa na ngela ki.” \p \v 29 Sui sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana, “ꞋOke oli Ꞌamu Ꞌi fanoa Ꞌoe. Na ano Ꞌi ru taꞋa baera, nia leka naꞋa faꞋasia na sariꞋi Ꞌoe. OsiꞋana olisiꞋanga neꞋeri nia faꞋataꞋinia Ꞌoko faꞋamamana.” \v 30 Ma nia ka oli Ꞌi fanoa, ma ka lisia na sariꞋi ba nia maliu goꞋo Ꞌana Ꞌi saena na ꞋifitaꞋi. Ma na ano Ꞌi ru taꞋa baera ka leka mamana naꞋa faꞋasia. \s1 Sa Jesus nia gura taꞋi ngwae neꞋe alingana bani ma na kwakwana ka kulu \p \v 31 Sui sa Jesus nia faꞋasia naꞋa bali fanoa Ꞌi Taea, ma ka daofaꞋi liu faꞋasia Ꞌi Saedon, ma bali fanoa Ꞌi Dekapolis, ma ka koso naꞋa kwau fafona na Ꞌosi Ꞌi Galili. \v 32 Ma ngwae ki Ꞌi neꞋeri, kira ka ngalia maꞋi taꞋi ngwae neꞋe alingana bani ma na kwakwana ka kulu siana sa Jesus, ma kira ka amasia sa Jesus fasi Ꞌiri nia ke alua na limana Ꞌi fafona na ngwae neꞋe. \v 33 Ma sa Jesus ka talaꞋia Ꞌuana taꞋi kula taꞋifilidaroꞋo faꞋasia na fikuꞋa neꞋeri, ma nia ka ruꞋungaꞋinia na ꞋuꞋuna Ꞌi saena na alingana ngwae neꞋeri. Ma nia ka ngisu ana na ꞋuꞋuna, ma ka sama toꞋona na meana na ngwae neꞋe. \v 34 GoꞋo, nia ka lia ꞋalaꞋa Ꞌuana Ꞌi langi, ma ka mango doe, ma ka fata Ꞌuri fuana Ꞌani fatalana, \tl “Efata!”\tl* na fadalana neꞋe Ꞌuri, “ꞋIfi naꞋa!” \p \v 35 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri, na alingana na ngwae neꞋeri ka Ꞌifi, ma nia ka rongo naꞋa, ma na kwakwana ka sasala naꞋa, ma nia ka talaꞋae ka fata madakola naꞋa. \v 36 ꞋUnaꞋeri, sa Jesus ka luia na ngwae ki noaꞋa kasi faꞋarongoa laꞋu ti ngwae. Sui bore Ꞌana nia ka lui totongaꞋi ana, na ngwae ki kira ka donga alaꞋa sulia sa Jesus neꞋe nia gura na ngwae neꞋeri ka leleka naꞋa Ꞌana. \v 37 Ma na ngwae ki neꞋe kira rongoa, kira ka Ꞌarefo liu naꞋa, ma kira ka fata Ꞌuri, “Reala! Nia sasia ru ki taꞋifau ka leꞋa liu! Nia saungaꞋinia na ngwae neꞋe alingana bani ma ka rongo naꞋa, ma na ngwae neꞋe kwakwana nia nonoto bore, ka fata naꞋa.” \c 8 \s1 Sa Jesus nia sarea na fai toꞋoni ngwae ki \r (Matthew 15:32-39) \p \v 1 NoaꞋa kasi tau goꞋo Ꞌi buri Ꞌana ru neꞋeri ki, taꞋi fikuꞋa doe ka fiku maꞋi. Ma kaidaꞋi neꞋeri noaꞋa naꞋa ta fanga ada, sa Jesus ka saea maꞋi fafarongo nia ki, ma ka fata Ꞌuri, \v 2 “Nau ku kwaimanatai naꞋa ana ngwaꞋi toꞋa neꞋe, sulia kira tua faꞋinau sulia uulu asoa ki, ma ka noaꞋa naꞋa ta fanga ada taꞋena. \v 3 Ma diꞋia niniꞋa kira fiolo, ma nau ku olitaꞋinida Ꞌi fanoa, kira ke baꞋa Ꞌasida sulia tala, sulia ta bali ada neꞋe fanoa kira ki tua tau.” \p \v 4 Ma na fafarongo nia ki kira ka saefilo Ꞌuri, “ꞋI faꞋi neꞋe kuke dao toꞋona ta fanga neꞋe ke bolo faꞋinia na sarelana ngwaꞋi toꞋa Ꞌoro Ꞌuri ki saena na abaꞋi kula kwasi neꞋe kasi bolo faꞋinia ta ngwae ka tua ana Ꞌuri?” \p \v 5 Ma sa Jesus ka lidida ma ka Ꞌuri, “Ta fita afu beret neꞋe kamu toꞋo ana?” \p Ma kira ka olisia kika Ꞌuri, “Fiu afu beret ki.” \p \v 6 Ma sa Jesus ka saea fuana na fikuꞋa neꞋeri kira ka tua Ꞌi ano. GoꞋo, nia ka ngalia na fiu afu beret neꞋeri ki, ma ka baꞋatafea God, sui ka ngiia ma ka kwatea fuana fafarongo nia ki, ma kira ka daroꞋia ana na fikuꞋa neꞋeri. \v 7 Ma kira toꞋo logo ana bara gwaꞋi iꞋa tiꞋitiꞋi. Ma sa Jesus nia ka kwatea logo baꞋatafea fuana God, ma ka saea fuana fafarongo nia ki kira ka daroꞋia logo ana na ngwaꞋi toꞋa neꞋeri. \v 8 Ma kira ka fanga leleka kira ka abusu taꞋifau. Ma Ꞌi buri, na fafarongo nia ki kira ka gonia naꞋa ngisingisi fanga neꞋe nia ore Ꞌi saena fiu kokofi ki leleka ka fungu. \v 9 Ma na fikuꞋa neꞋeri, nia bolo faꞋinia na fai toꞋoni ngwae ki. Sui sa Jesus ka olitaꞋinida naꞋa Ꞌuana fanoa kira, \v 10 ma niaꞋa faꞋinia na fafarongo nia ki, kira ꞋaliꞋali kira ka raꞋe Ꞌi saena gwaꞋi baru, ma kira ka leka Ꞌuana na bali fanoa Ꞌi Dalmanuta. \s1 Na Farasi ki kira gania sa Jesus fasi Ꞌiri nia ke fulia ta faꞋanadaꞋa \r (Matthew 16:1-4) \p \v 11 Ma ti Farasi kira leka maꞋi, ma kira ka olisuꞋusuꞋu faꞋinia sa Jesus, ma kira oga fasi Ꞌiri kike ilitoꞋona. Nia neꞋe kira ka gania fasi Ꞌiri nia ke fulia ta faꞋanadaꞋa, fasi Ꞌiri ke faꞋataꞋinia mamanaꞋanga God neꞋe kwate maꞋi niaꞋa. \v 12 ꞋUnaꞋeri sa Jesus nia ka mango doe, ma ka fata Ꞌuri, “FaꞋuta neꞋe ngwae ki ana talaꞋi ngwae neꞋe kira ka gania faꞋanadaꞋa ki re? Nau ku saea na ru mamana fuamuꞋa, nau noaꞋa kusi faꞋataꞋinia goꞋo ta faꞋanadaꞋa fuana na talaꞋi ngwae neꞋe.” \s1 Na Farasi ki ma sa Herod noaꞋa kasi faꞋamamana sa Jesus neꞋe na Christ \r (Matthew 16:5-12) \p \v 13 Ma nia ka faꞋasida, ma ka raꞋe logo Ꞌana Ꞌi saena gwaꞋi baru, ma ka toꞋofolo Ꞌuana ta bali Ꞌosi. \v 14 KaidaꞋi kira saena Ꞌosi naꞋa, na fafarongo nia ki kira manata bura ana ngalilana maꞋi ti afu beret, bore ma taꞋi afu beret goꞋo neꞋe kira toꞋo ana saena na gwaꞋi baru. \v 15 Ma sa Jesus ka faꞋabasuda ma ka Ꞌuri, “Kamu ke lia leꞋa suli kamu faꞋasia na isi fuana beret ana Farasi ki ma sa Herod logo.” \p \v 16 Ma kira ka alaꞋa Ꞌi safitada kwailiu, ma kira ka Ꞌuri, “Nia fata ꞋunaꞋeri sulia neꞋe noaꞋa kulu Ꞌisi ngalia maꞋi ta afu beret.” \p \v 17 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia saiana neꞋe kira kina neꞋe nia fata sulia na faꞋamanataꞋanga taꞋa Farasi ki ma sa Herod, nia ka fata Ꞌuri fuada, “FaꞋuta neꞋe kamu ka alaꞋa sulia neꞋe noaꞋa kamu Ꞌisi ngalia maꞋi ti afu beret? NoaꞋa kamu Ꞌisi malingaꞋi ru Ꞌua ana manatai ngwae saena na ru nini nau ku saea fuamuꞋa? Nau ku lisia manatamuꞋa dole liu fuana kamu ka faꞋamamana. \v 18 Kamu lisia ma muka rongoa na ru Ꞌoro nau ku sasiꞋi ki, bore ma noaꞋa kaumulu kasi malingaꞋiniꞋi goꞋo. NoaꞋa kamu Ꞌisi manata goꞋo toꞋona, \v 19 kaidaꞋi ba nau ku ngiia na lima afu beret baera ki fuana na lima toꞋoni ngwane baera ki? Ma ta fita kokofi ba kamu gonia naꞋa ngisingisi fanga baera Ꞌi saena leleka ka fungu?” \p Ma kira ka olisia kira ka Ꞌuri, “Na taꞋi akwala ma ro kokofi.” \p \v 20 Ma sa Jesus nia lidi laꞋu ka Ꞌuri, “Ma kaidaꞋi ba nau ku ngiia fiu afu beret ki fuana fai toꞋoni ngwae ki, na fita kokofi ki ba kamu gonia ngisingisina fanga Ꞌi saena leka ka fungu?” \p Ma kira ka olisia ma kira ka Ꞌuri, “Na fiu kokofi ki.” \p \v 21 Ma nia ka saefilo Ꞌuri ada, “FaꞋuta neꞋe noaꞋa kamu kasi saiana tae neꞋe nau ku fata sulia?” \s1 Sa Jesus nia gura taꞋi ngwae maana rodo \p \v 22 Kira dao ana na fanoa Ꞌi Betsaeda, ma ngwae ki kira ka ngali maꞋi taꞋi ngwae neꞋe maana nia rodo, ma kira ka gania sa Jesus fasi Ꞌiri nia ke sama toꞋona. \v 23 Ma sa Jesus ka dau Ꞌi limana na ngwae neꞋeri, ma ka talaꞋia Ꞌuana Ꞌi maa faꞋasia na fanoa neꞋeri. Ma sa Jesus ka ngisu Ꞌi saena na maana na ngwae neꞋeri, ma nia ka alua na limana fafia. Sui, nia lidia ka Ꞌuri, “ꞋOko lisia ta ru?” \p \v 24 GoꞋo, na ngwae baera nia ka lia ꞋalaꞋa, ma ka fata Ꞌuri, “Nau ku lisia na ngwae ki, kira diꞋia Ꞌai ki, ma kira fali.” \p \v 25 ꞋUnaꞋeri sa Jesus ka alua laꞋu na limana fafia na maana na ngwae neꞋeri. Ma na ngwae neꞋeri ka lia mamana naꞋa, ma ka lia madako naꞋa ana ru ki taꞋifau. \v 26 Ma sa Jesus ka baꞋea naꞋa Ꞌuana na luma nia, ma ka fata Ꞌuri fuana, “NoaꞋa Ꞌoe kosi leka Ꞌua Ꞌuana fanoa neꞋeri.” \s1 Sa Peter nia fulangaꞋinia sa Jesus neꞋe na Christ \r (Matthew 16:13-20; Luke 9:18-21) \p \v 27 Sui sa Jesus ma na fafarongo nia ki, kira ka leka Ꞌuana fanoa ki kalikalia na fanoa Ꞌi Sesarea Filipae. Ma ana kaidaꞋi kira leka Ꞌada, nia ka lidia fafarongo nia ki ka Ꞌuri, “ꞋUri ma ngwae ki kira sae nau Ꞌani sa tai niniꞋa re?” \p \v 28 Ma kira ka olisia kira ka Ꞌuri, “Ti ngwae ki kira saea ꞋaeꞋo Ꞌania sa John ngwae ni siuabu neꞋe nia mauri laꞋu, ma ti ngwae kira ka saea ꞋaeꞋo Ꞌania sa Elaeja neꞋe nia mauri laꞋu, ma ti ngwae laꞋu kira ka saea ꞋaeꞋo Ꞌania ta ngwae ana profet baera ki neꞋe nia mauri laꞋu.” \p \v 29 Ma sa Jesus lidida laꞋu ka Ꞌuri, “Ma kamuꞋa, kamu sae nau mo Ꞌani sa tai?” \p Ma sa Peter ka olisia ma ka Ꞌuri, “ꞋAeꞋo na Christ, ngwae God nia filia fuana Ꞌafilana ngwae nia ki.” \p \v 30 Ma sa Jesus ka fata totongaꞋi fuada ka Ꞌuri, “NoaꞋa kamu kasi faꞋarongo laꞋu Ꞌani nau fuana ta ngwae.” \s1 Sa Jesus nia fata sulia na maelana \r (Matthew 16:21-28; Luke 9:22-27) \p \v 31 Ma sa Jesus ka talaꞋae fuana faꞋamanatalana fafarongo nia ki ka Ꞌuri, “NauꞋa, na Ngela Ngwae, nai baꞋa nonifii ana ru Ꞌoro ki. Ma na faꞋinaꞋonaꞋo ki, ma na fata abu doe ki, ma na ngwae faꞋamanata ana na taki ki, kike baꞋa ilangaꞋi nau. Ma kike baꞋa saungi nau, ma ana uula faꞋi asoa, nau kui tataꞋe faꞋasia maeꞋa.” \v 32 Ma nia ka fata madako sulia ru neꞋeri. Ma sa Peter ka talaꞋia tiꞋitiꞋi kwau, ma ka balufia. \v 33 Bore ma sa Jesus nia abula, ma ka lia fuana fafarongo nia ki, ma ka balufia sa Peter ka Ꞌuri, “Saetan leka tau kwau fasi nau kwa. Na manataꞋanga Ꞌoe ki neꞋe manataꞋanga ngwae ki goꞋo, nia noaꞋa laꞋu na manataꞋanga God.” \p \v 34 GoꞋo ꞋunaꞋeri, sa Jesus ka saea maꞋi na fikuꞋa neꞋeri ma na fafarongo nia ki siana, ma ka fata Ꞌuri, “Sa tai bore Ꞌana neꞋe oga ke donga nau, noaꞋa nia kasi manata Ꞌabera sulia ru nia ogaꞋi ki goꞋo Ꞌana talana. Nia ke maꞋudi fuana dongalaku, sui bore Ꞌana kaidaꞋi nia ke nonifii, ma ke mae ana Ꞌai rara folo. \v 35 Sa tai bore Ꞌana neꞋe Ꞌaila kasi donga nau, duꞋungana nia oga ke sasi Ꞌana sulia kwaiogaiꞋanga nia ki talana, nia ke baꞋa talafia na mauriꞋa firi. Bore ma diꞋia sa tai bore Ꞌana neꞋe ke mae fuaku ma fuana na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe, nia ka toꞋo ana mauriꞋa firi. \v 36 DiꞋia neꞋe na ngwae ka toꞋo ana ru ki taꞋifau saena magalia, ma nia mae, ma nia tua tau faꞋasia God, ru neꞋeri kasi fulia goꞋo ta leꞋangaꞋa fuana. \v 37 NoaꞋa ta ngwae kasi totolia folilana na mauri firi Ꞌani ta mani. \v 38 Ma diꞋia ta ngwae nia Ꞌeke Ꞌani nau faꞋinia fatalaku Ꞌi saena asoa taꞋa ki, neꞋe ngwae ki noaꞋa kasi foꞋosia God, Ꞌirai ana kaidaꞋi nau kui dao maꞋi faꞋinia na ngwasinasinaꞋanga MaꞋa nau ma na Ꞌainsel abu ki, NauꞋa, na Ngela Ngwae, nai baꞋa Ꞌeke logo Ꞌania.” \c 9 \p \v 1 GoꞋo sa Jesus ka fata laꞋu ka Ꞌuri, “Nau ku saea naꞋa fuamuꞋa, ti ngwae aumulu Ꞌi neꞋe logo, kira noaꞋa kasi mae leleka kike lisia God ke gwaungaꞋi fafia ngwae nia ki Ꞌania ngasingasiꞋanga.” \s1 Sa Jesus nia faꞋataꞋinia na ngasingasiꞋanga nia faꞋinia raraꞋa nia \r (Matthew 17:1-13; Luke 9:28-36) \p \v 2 ꞋI buri Ꞌana ono asoa ki, sa Jesus ka talaꞋia sa Peter, ma sa James, ma sa John, ma kira raꞋe Ꞌuana gwauna taꞋi faꞋi ua neꞋe fane, ma kira ka tua taꞋifili Ꞌada Ꞌi neꞋeri. Ma ana kaidaꞋi kira lia, kira ka lisia sa Jesus nia rokisi Ꞌi naꞋoda, \v 3 ma na ifi nia ka ngwasinasina, ma ka kwao liu. Ma nia kwao ka liufia mala ta ifi kwao neꞋe ta ngwae saena fanoa neꞋe Ꞌi ano neꞋe ke taufia. \v 4 Ma na uulu fafarongo neꞋeri ki kira ka lisia sa Elaeja ma sa Moses, kera dao tafangaꞋi maꞋi siada, ma kera ka alaꞋa faꞋinia sa Jesus. \v 5 Ma sa Peter ka fata Ꞌuri fuana sa Jesus, “Aofia kwa, nia leꞋa liu fuakulu kuke tua Ꞌakulu Ꞌi neꞋe. Alu kaimili ke saungaꞋinia uulu babala ki, ta ai fuamu, ta ai fuana sa Moses, ma ta ai fuana sa Elaeja.” \v 6 Sa Peter nia fata ꞋunaꞋeri, sulia noaꞋa nia kasi saiana naꞋa ta ru neꞋe nia ke saea, duꞋungana kira maꞋu liu naꞋa. \p \v 7 Ma taꞋi gwaꞋi salo ka dao maꞋi ma na nunufilana ka buta fafida. Ma taꞋi lingaꞋi ru nia talo maꞋi faꞋasia na gwaꞋi salo neꞋeri ma ka Ꞌuri, “Na ngela mutaꞋi nau neꞋe nau ku alafe liu naꞋa ana. Muke rongo sulia niaꞋa!” \v 8 Ma kira ka lia ꞋaliꞋali kalikalida, ma kira kasi lisia naꞋa ta ngwae faꞋinida, taꞋifilia goꞋo sa Jesus. \p \v 9 KaidaꞋi kira koso naꞋa maꞋi faꞋasia faꞋi ua neꞋeri, sa Jesus ka fata luida ka Ꞌuri, “NoaꞋa kamu kasi faꞋarongoa ta ngwae ana ru niniꞋa kamu lisia, leleka ka dao ana kaidaꞋi neꞋe nauꞋa, na Ngela Ngwae, nai tataꞋe faꞋasia na maeꞋa.” \p \v 10 Ma kira ka roꞋosulia na fatalana, ma kira ka fata Ꞌi safitada kwailiu, ma kira ka Ꞌuri, “Na manataꞋi ngwae faꞋuta niniꞋa nia saea, ‘Nai tataꞋe faꞋasia na maeꞋa re?’” \v 11 Ma kira ka lidia, kira ka Ꞌuri, “FaꞋuta neꞋe ngwae faꞋamanata ana taki kira ka saea sa Elaeja neꞋe ke baꞋa eta dao maꞋi?”\x + \xo 9:11 \xt Malaki 4:5\x* \p \v 12 Ma sa Jesus ka olisida ma ka Ꞌuri, “Sa Elaeja eta dao mamana maꞋi Ꞌi naꞋo, fasi Ꞌiri nia ke sasi akaꞋu ana ru ki taꞋifau. Bore ma kamu Ꞌisi rorongoa ba na KerekereꞋa Abu ba saea neꞋe, Ngela Ngwae ke baꞋa nonifii liu nama ma na ngwae ki kira ke ilangaꞋinia. \v 13 Nau ku saea fuamuꞋa, sa Elaeja nia eta dao naꞋa, ma na ngwae ki kika sasia naꞋa ru taꞋa neꞋe kira oga kike sasi ana, diꞋia KerekereꞋa Abu ba nia fata naꞋa maꞋi sulia.”\x + \xo 9:13 \xt Mark 1:1-8\x* \s1 Sa Jesus nia gura taꞋi ngela neꞋe ano Ꞌi ru taꞋa nia ruꞋufia \r (Matthew 17:14-21; Luke 9:37-43) \p \v 14 Ma kaidaꞋi kira dao maꞋi fuana Ꞌafutana fafarongo ki, kira ka lisia taꞋi fikuꞋa doe kira fiku kalida. Ma ti ngwae faꞋamanata ana taki ki kira olisuꞋusuꞋu faꞋinida. \v 15 Ma kaidaꞋi neꞋe ngwae ki kira lisia sa Jesus, kira ka Ꞌarefo liu, ma kira lalili kwau, ma kira ka kwalo saesaeleꞋa ana. \v 16 Ma sa Jesus ka lidia fafarongo nia ki ka Ꞌuri, “Ru faꞋuta niniꞋa kamu olisuꞋusuꞋu faꞋinida fani?” \p \v 17 Ma taꞋi ngwae Ꞌi saena na fikuꞋa neꞋeri, nia olisia ka Ꞌuri, “FaꞋamanata Ꞌae, nau ku ngalia maꞋi kala Ꞌalako nai fuamu. Na ano Ꞌi ru taꞋa nia ruꞋufia, ma noaꞋa nia kasi fata naꞋa. \v 18 Ma kaidaꞋi na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri nia dao ana, nia ke Ꞌui Ꞌania Ꞌi ano. Ma na kwakwana ka ngisungisuꞋa, nia ke Ꞌala girigiri, ma na nonina ka gagaꞋai taꞋifau. Ma nau ku amasia na fafarongo Ꞌoe ki fasi Ꞌiri kira ka lalia na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋe, bore ma nia ꞋafitaꞋi liu fuada.” \p \v 19 Ma sa Jesus ka saea fuada ka Ꞌuri, “Kamu noaꞋa mu kasi faꞋamamana nauꞋa Ꞌua! Nau ku noni maruku naꞋa Ꞌani abu fitoꞋonga nini kamu. Nau ku tua faꞋi kamu ka dao naꞋa Ꞌuri, fuila kaumulu ka faꞋamamana nau naꞋa. Ngalia maꞋi na ngela neꞋeri fuaku.” \v 20 Ma kira ka ngalia maꞋi na ngela neꞋeri fuana sa Jesus. \p Ma kaidaꞋi neꞋe ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri nia lisia sa Jesus, nia ka Ꞌui Ꞌania na ngela neꞋeri Ꞌi ano, ma ka failadusu, ma na kwakwana ka ngisungisuꞋa taꞋifau naꞋa. \v 21 Ma sa Jesus ka lidia na maꞋa ngela neꞋeri ka Ꞌuri, “ꞋI angita mala neꞋe nia talaꞋae Ꞌuri kwa?” \p Ma nia ka olisia ka Ꞌuri, “Nia Ꞌita naꞋa maꞋi Ꞌua ana kaidaꞋi nia tiꞋitiꞋi. \v 22 Ma kaidaꞋi Ꞌoro neꞋe nia Ꞌui Ꞌania saena na mafula ma Ꞌi saena na kafo, fasi Ꞌiri ke saungia ke mae. Ma diꞋia nia bolo goꞋo Ꞌana fuamu, Ꞌoke manatai keroꞋo maꞋi, ma Ꞌoko kwaiꞋafi amiroꞋo.” \p \v 23 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri, “ꞋIu, Ꞌoke faꞋamamana nau! Na ru ki taꞋifau nia talangwaraꞋu goꞋo Ꞌana fuana sa tai neꞋe nia faꞋamamana nau.” \p \v 24 Ma ꞋaliꞋali goꞋo maꞋa ngela neꞋeri ka ako ka Ꞌuri, “Nau ku faꞋamamana! Bore Ꞌana Ꞌafi nau maꞋi, fasi Ꞌiri neꞋe faꞋamamanaꞋanga nau ke ngasingasiꞋa ma ka lalifu!” \p \v 25 Ma kaidaꞋi sa Jesus lisia na fikuꞋa neꞋeri kira lalili maꞋi Ꞌuana kula neꞋeri, nia ka fata Ꞌuri fuana na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋeri, “ꞋAeꞋo na ano Ꞌi ru nini Ꞌoko faꞋabania alingana ngela neꞋe, ma Ꞌoko faꞋanotoa na kwakwana ngela neꞋe, nau ku baeꞋo Ꞌoke ruꞋu maꞋi Ꞌi maa, ma Ꞌoe kosi oli kosi ruꞋufia laꞋu na ngela neꞋe.” \p \v 26 Ma na ano Ꞌi ru taꞋa neꞋe ka ri, ma ka lebesia na ngela neꞋeri, ma ka ruꞋu naꞋa maꞋi Ꞌi maa faꞋasia. Ma na ngela neꞋeri na lisilana ka diꞋia naꞋa neꞋe nia mae. Ma na ngwae Ꞌoro kira ka fata Ꞌuri, “Nia mae naꞋa.” \v 27 Bore ma, sa Jesus ka dau ana limana na ngela neꞋeri, ma ka taꞋea, ma nia ka tataꞋe. \p \v 28 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia ruꞋu saena luma, na fafarongo nia ki kira ka lidia kaidaꞋi kira tua taꞋifilida ma kira ka Ꞌuri, “FaꞋuta neꞋe nia ꞋafitaꞋi fuaimili fuana ifulangaꞋilana na ano Ꞌi ru taꞋa baera kwa?” \v 29 Ma sa Jesus ka olisida ka Ꞌuri, “TaꞋifilia foꞋongaꞋa goꞋo neꞋe nia bolo faꞋinia ifulangaꞋilana na ano Ꞌi ru taꞋa Ꞌuri ki, ma noaꞋa laꞋu ta ru.” \s1 Sa Jesus nia fata laꞋu sulia na maelana \r (Matthew 17:22-23; Luke 9:43-45) \p \v 30 KaidaꞋi neꞋeri, sa Jesus ma na fafarongo nia ki kira faꞋasia kula neꞋeri, ma kira ka leka liu naꞋa Ꞌuana bali fanoa Ꞌi Galili. Ma sa Jesus ka Ꞌiri oga neꞋe ta ngwae ke saiana kula neꞋe kira tua ana, \v 31 duꞋungana nia faꞋamanata fafarongo nia ki ka Ꞌuri, “Nau, na Ngela Ngwae, kike baꞋa kwate nau fuana malimae nau ki, ma kike saungi nau. Ma uulu asoa ki Ꞌi buri, nai baꞋa tataꞋe oli laꞋu faꞋasia maeꞋa.” \p \v 32 Bore ma fafarongo sa Jesus ki noaꞋa kasi saiana na tae neꞋe nia saea, ma kira ka maꞋu Ꞌania lidilana. \s1 NoaꞋa kamu kasi olisuꞋusuꞋu sulia gwaungaꞋinga bore ma muke rao fuamuꞋa kwailiu \r (Matthew 18:1-5; Luke 9:46-48) \p \v 33 Ma kaidaꞋi kira dao ana fanoa Ꞌi Kapaneam, ma kira ka ruꞋu Ꞌi saena luma, sa Jesus ka lidia na fafarongo nia ki ka Ꞌuri, “Na tae ba kamu olisuꞋusuꞋu maꞋi faꞋinia sulia na tala?” \p \v 34 Bore ma kira kasi saea ta ru, duꞋungana kira olisuꞋusuꞋu maꞋi faꞋinia sa tai adulu neꞋe ka doe ka gwaungaꞋi fafida taꞋifau. \v 35 Ma sa Jesus ka tua Ꞌi ano, ma ka saea maꞋi na akwala ma ro fafarongo ba nia ki siana, ma ka fata Ꞌuri, “DiꞋia sa tai neꞋe nia oga ke faꞋinaꞋonaꞋo, nia ke alu niaꞋa ka Ꞌisi, ma nia na ngwae ni rao fuana ngwae ki taꞋifau.” \p \v 36 Sui sa Jesus ka talaꞋia maꞋi taꞋi ngela, ma ka faꞋauua Ꞌi safitada. Nia ka ofia na ngela neꞋeri, ma ka fata Ꞌuri fuada, \v 37 “DiꞋia sa tai neꞋe ke kwaloa ta ngela tiꞋitiꞋi Ꞌuri ana sataku, nia kwalo nau logo. Ma diꞋia sa tai neꞋe nia kwalo nau, noaꞋa nia kasi kwalo nau laꞋu taꞋifili nau, bore ma nia kwaloa logo God neꞋe nia asungaꞋi nau maꞋi.” \s1 Sa tai neꞋe kasi uu bokota kamu, nia tua faꞋi kamu \r (Luke 9:49-50) \p \v 38 Sa John nia fata Ꞌuri fuana sa Jesus, “Ngwae FaꞋamanata kwa, kaimili lisia taꞋi ngwae nia ifulani na ano Ꞌi ru taꞋa ki ana satamu. Ma kaimili ka luia nia noaꞋa kasi sasia ru neꞋeri, sulia nia noaꞋa laꞋu ta ngwae ana fikuꞋa kulu.” \p \v 39 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri, “NoaꞋa kamu kasi luia laꞋu, sulia sa tai neꞋe nia sasia ta faꞋanadaꞋa ana sataku, nia ꞋafitaꞋi neꞋe nia ke saea laꞋu ta ru taꞋa aku. \v 40 DiꞋia ta ngwae neꞋe noaꞋa nia kasi malimae akulu, nia ngwae kulu neꞋana. \v 41 Nau ku saea ru mamana fuaumulu, diꞋia ta ngwae neꞋe nia kwatea ta maꞋe kafo fuaumulu, sulia kaumulu na ngwae nau ki, nia ke baꞋa ngali mamana naꞋa ana kwaiaraꞋanga nia. \s1 Sa Jesus faꞋabasua ngwae ki Ꞌani taꞋangaꞋa \r (Matthew 18:6-9; Luke 17:1-2) \p \v 42 “DiꞋia ta ngwae ka kwatea ngwae niniꞋa kira enoeno ki ka Ꞌasi faꞋasia fitoꞋonga kira aku, nia leꞋa fuana kira ke firiꞋia ta fau doe Ꞌi luana, ma kira ka Ꞌui Ꞌania Ꞌi saena na Ꞌatako. \v 43-44 Ma diꞋia Ꞌoko oga Ꞌoe sasi ta ru taꞋa Ꞌani limamu, Ꞌoke siki muusia faꞋasiꞋo. Nia taꞋi leꞋa goꞋo Ꞌana fuamu diꞋia Ꞌoko tua tau Ꞌamu saena mauriꞋa Ꞌi langi faꞋinia na ngurunguru lima, Ꞌasu Ꞌubani Ꞌoko fiꞋi koso Ꞌi saena kula ana kwaꞋikwaꞋinga faꞋinia ro lima ki, kula neꞋe mafula nia duꞋaduꞋa kasi mae. \v 45-46 Ma diꞋia Ꞌoko oga Ꞌoe sasi ta ru taꞋa Ꞌani Ꞌaemu, Ꞌoke siki muusia faꞋasiꞋo. Nia taꞋi leꞋa goꞋo Ꞌana fuamu diꞋia Ꞌoko tua tau Ꞌamu saena mauriꞋa Ꞌi langi faꞋinia na ngurunguru Ꞌae, Ꞌasu Ꞌubani Ꞌoko fiꞋi koso Ꞌi saena kula ana kwaꞋikwaꞋinga faꞋinia na ro Ꞌae ki. \v 47 Ma diꞋia Ꞌoko oga Ꞌoe sasia ta ru taꞋa Ꞌani maamu, Ꞌoke lafua Ꞌamu faꞋasiꞋo. Nia taꞋi leꞋa goꞋo Ꞌana fuamu diꞋia Ꞌoko ruꞋu Ꞌi saena na ꞋInotoꞋanga God faꞋinia taꞋi bali maa, Ꞌasu Ꞌubani Ꞌoko fiꞋi koso Ꞌi saena kula ana kwaꞋikwaꞋinga faꞋinia ro bali maa ki. \v 48 Na kula neꞋeri, na ngwangwa ki neꞋe kira Ꞌania na ngwae ki, ma noaꞋa kira kasi mae, ma na mafula neꞋe nia duꞋafia ngwae ki nia duꞋaduꞋa firi. \p \v 49 “Sulia kira alua na mafula Ꞌi fafona ngwae ki taꞋifau, diꞋia neꞋe meme asi kira takalongaꞋinia saena ta fanga. \p \v 50 “Ma na fiki asi nia leꞋa mo, bore ma si diꞋia neꞋe asilalana nia noaꞋa naꞋa faꞋasia, nia ꞋafitaꞋi liu kira ka sasia Ꞌani ta ru Ꞌiri ka asila laꞋu. \p “ꞋUnaꞋeri logo, muke faꞋasaeleꞋa ngwae ki diꞋia logo na meme asi neꞋe faꞋaleꞋa na fanga. Ma muke tua Ꞌani aroaroꞋanga Ꞌi safitamuꞋa kwailiu.” \c 10 \s1 Sa Jesus nia faꞋamanata sulia ilangaꞋilana Ꞌafe \r (Matthew 19:1-12; Luke 16:18) \p \v 1 Sui ma sa Jesus ka faꞋasia Ꞌi Kapaneam, ma ka leka Ꞌuana na bali fanoa Ꞌi Judea, ma ka toꞋofolo ana kafo Ꞌi Jodan. Ma ngwae Ꞌoro ki kira ka fiku maꞋi siana, ma nia ka faꞋamanata kira, diꞋia ba nia Ꞌita ka faꞋamanata naꞋa maꞋi. \p \v 2 Ma ti Farasi kira ke leka siana sa Jesus, ma kira ka iliili Ꞌuana faꞋaroralana faꞋasia na taki sa Moses, ma kira ka Ꞌuri, “ꞋUri ma, na taki sa Moses nia alaꞋania goꞋo Ꞌana neꞋe ngwae ke ilangaꞋinia na Ꞌafe nia kwa?” \p \v 3 Ma sa Jesus ka olisida ma ka Ꞌuri, “Na tae ba sa Moses nia fata totongaꞋi fuamuꞋa Ꞌania sulia ru neꞋe?” \p \v 4 Ma kira ka fata Ꞌuri, “Sa Moses nia alaꞋania neꞋe ngwae ke keresia ta Ꞌaba ru ana kwai ilangaꞋinga, ma ka kwatea fuana na Ꞌafe nia, fasi Ꞌiri nia ka logea naꞋa.” \p \v 5 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri, “Sa Moses nia keresia na taki neꞋe fuamuꞋa sulia nia ꞋafitaꞋi fuana faꞋamanata lamuꞋa. \v 6 Bore ma, Ꞌita nama maꞋi ana kaidaꞋi God nia saungaꞋinia na ru ki taꞋifau, na KerekereꞋa Abu nia saea, ‘Nia saungaꞋinia ngwae ki Ꞌani ngwangwane ma kini. \v 7 DuꞋungana ru neꞋeri, ngwae ka faꞋasia na maꞋa nia faꞋinia teꞋa nia, ma ka tua ratai faꞋinia na Ꞌafe nia, \v 8 ma kera ke alua taꞋi manataꞋanga diꞋia taꞋi ngwae goꞋo.’ Nia noaꞋa laꞋu ta ro ngwae toꞋotoꞋo, bore ma diꞋia taꞋi ngwae naꞋa. \v 9 Nia neꞋe, ru God nia firi fikua ka sui naꞋa ꞋunaꞋeri, noaꞋa nia kasi leꞋa fuana ta ngwae ke logea laꞋu.” \p \v 10 Ma kaidaꞋi sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki kira oli Ꞌi luma, kira ka lidia Ꞌuana malutana ru neꞋeri. \v 11 Ma nia ka olisida ka Ꞌuri, “Ta ngwae bore Ꞌana neꞋe nia ilangaꞋinia na Ꞌafe nia, ma ka korea lala ta Ꞌafe matamata, nia kakabara naꞋa fafia na Ꞌafe nia. \v 12 Ma nia ꞋunaꞋeri logo, diꞋia ta Ꞌafe nia ilangaꞋinia na araꞋi nia, ma ka Ꞌafe laꞋu fuana ta ngwae matamata, nia kakabara naꞋa fafia na araꞋi nia.” \s1 Sa Jesus nia faꞋaleꞋa na ngela tiꞋitiꞋi ki \r (Matthew 19:13-15; Luke 18:15-17) \p \v 13 Ti ngwae kira ngalia maꞋi na kaela ngela tiꞋitiꞋi siana sa Jesus, fasi Ꞌiri nia ka sama toꞋoda ma ka faꞋaleꞋada, bore ma fafarongo nia ki kira ka balufida. \v 14 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia lisia ru neꞋeri, nia ka saetaꞋa, ma ka fata Ꞌuri fuada, “Muke alaꞋania na kaela ngela tiꞋitiꞋi kira ke leka maꞋi siaku, ma noaꞋa kamu kasi foneda laꞋu. DuꞋungana sa tai neꞋe nia manata mamana ka diꞋia ngela tiꞋitiꞋi ki, nia bolo fuana tuaꞋa olofana ꞋInotoꞋanga God. \v 15 Nau ku saea ru mamana fuamuꞋa, diꞋia ta ngwae neꞋe noaꞋa nia kasi faꞋamamana diꞋia ta ngela tiꞋitiꞋi, nia ꞋafitaꞋi liu nia ka ruꞋu Ꞌi saena na ꞋInotoꞋanga God.” \v 16 Ma nia ka ofia na ngela tiꞋitiꞋi neꞋeri ki, ma ka alua na limana ada, ma ka faꞋaleꞋada. \s1 Na ngwae toꞋoru \r (Matthew 19:16-30; Luke 18:18-30) \p \v 17 KaidaꞋi sa Jesus nia talaꞋae ka leka laꞋu kwau sulia taꞋi tala, taꞋi ngwae nia lalili maꞋi, ma ka bobo uruuru Ꞌi naꞋona. Ma nia ka lidia ka Ꞌuri, “Ngwae faꞋamanata leꞋa Ꞌae, ta tae leꞋa neꞋe nau kui sasia Ꞌiri nai toꞋo ana na mauriꞋa firi?” \p \v 18 Ma sa Jesus olisia ka Ꞌuri, “FaꞋuta neꞋe Ꞌoko sae nau Ꞌani ngwae leꞋa? NoaꞋa ta ngwae Ꞌiri leꞋa goꞋo, taꞋifilia God goꞋo neꞋe nia leꞋa. \v 19 Nia leꞋa Ꞌoko saiana alaꞋanga totongaꞋi God ki ba Ꞌuri, ‘ꞋOe kosi sau ngwae, ma Ꞌoe kosi Ꞌusu, ma Ꞌoe kosi bili, ma Ꞌoe kosi soke fafia ta ngwae, ma Ꞌoe kosi Ꞌosoa ta ngwae, ma Ꞌoko fuꞋusi doe ana maꞋa Ꞌoe ma teꞋa Ꞌoe.’”\x + \xo 10:19 \xt Eksodas 20:12-20; Diutronomi 5:16-20\x* \p \v 20 Ma nia ka fata Ꞌuri, “Ngwae FaꞋamanata kwa, nia Ꞌita nama maꞋi ana kaidaꞋi nau ku tiꞋitiꞋi, nau ku roꞋosulia na taki neꞋeri ki taꞋifau.” \p \v 21 GoꞋo, sa Jesus ka lia kwau fuana Ꞌania alafeꞋanga, ma ka fata Ꞌuri fuana, “TaꞋi ru goꞋo neꞋe nia noaꞋa Ꞌua. ꞋOke leka kwau, ma Ꞌoko Ꞌoifoli Ꞌania na ru ba Ꞌoe ki taꞋifau, ma Ꞌoko ngalia mani neꞋeri ki, ma Ꞌoko kwatea fuana na ngwae dalaꞋa ki, ma Ꞌoko fiꞋi toꞋo ana na toꞋoruꞋa Ꞌi langi. ꞋUnaꞋeri goꞋo, Ꞌoko leka maꞋi suli nau.” \v 22 Ma kaidaꞋi neꞋe ngwae neꞋeri nia rongoa goꞋo ru neꞋeri ki, na maana ka ꞋaruꞋaru naꞋa. Ma nia ka leka naꞋa Ꞌana faꞋinia na kwaimanataiꞋanga, duꞋungana neꞋe niaꞋa ngwae toꞋoru liu. \p \v 23 Sui ma sa Jesus ka lia fuana na fafarongo nia ki, ma ka fata Ꞌuri, “Nia ꞋafitaꞋi liu naꞋa fuana na ngwae toꞋoru ki kike ruꞋu saena ꞋInotoꞋanga God.” \p \v 24 Ma na fafarongo nia ki kira ka Ꞌarefo liu naꞋa ana alaꞋanga neꞋeri ki. Sui sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri fuada, “Ngela nau kina, nia ꞋafitaꞋi liu naꞋa fuana na ruꞋungaꞋa saena ꞋInotoꞋanga God. \v 25 Nia ꞋafitaꞋi liu neꞋe ta kamel ke ruꞋu sulia na maꞋe kwakwa tiꞋitiꞋi Ꞌi Ꞌaena sugila. Nia ꞋafitaꞋi ka liufia laꞋu fuana ta ngwae toꞋoru ke ruꞋu Ꞌi saena na ꞋInotoꞋanga God.” \p \v 26 Ma na fafarongo nia ki kira ka Ꞌarefo liu, osiꞋana kira fia fasi na toꞋoruꞋanga neꞋe na faꞋaleꞋanga maꞋi faꞋasia God. Ma kira saefilo kwailiu ada, kira ka Ꞌuri, “ꞋIrai ma noaꞋa ta ngwae goꞋo neꞋe ke toda mauriꞋa firi reala?” \p \v 27 Ma sa Jesus ka lia funufunu fuada ma ka fata Ꞌuri, “Nia ꞋafitaꞋi fuana na ngwae ki ke toda mauriꞋa firi, bore ma fuana God noaꞋa nia kasi ꞋafitaꞋi goꞋo. Na ru ki taꞋifau nia talangwaraꞋu goꞋo Ꞌana fuana God.” \p \v 28 Ma sa Peter ka fata Ꞌuri fuana, “Kaimili faꞋasia naꞋa ru ki taꞋifau Ꞌiri mika donga Ꞌoe naꞋa!” \p \v 29 Ma sa Jesus ka olisia ka Ꞌuri, “ꞋIu, nau ku saea fuamuꞋa, diꞋia ta ngwae neꞋe ke faꞋasia na luma nia, nama na ngwaefuta nia ki, nama na ngwaingwaena nia ki, nama na maꞋa nia, nama teꞋa nia, nama na ngela nia ki, nama na ano nia, duꞋungaku faꞋinia na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe, \v 30 nia ke baꞋa ngalia laꞋu ru neꞋeri ki ka Ꞌoro ka liufia kaidaꞋi neꞋe. Nia ke baꞋa ngalia ru Ꞌoro ana na luma ki, ma na ngwaefuta ki, ma na ngwaingwaena ki, ma teꞋa ki, ma na ngela ki, ma na ano. Ma nia ke baꞋa toda logo nonifiiꞋa ki. Ma ana kaidaꞋi neꞋe ke baꞋa dao maꞋi, nia ke baꞋa toꞋo ana mauriꞋa firi. \v 31 Bore Ꞌana na ngwae Ꞌoro neꞋe kira etaeta Ꞌi naꞋo ki, kike baꞋa Ꞌisiburi, ma na ngwae Ꞌoro neꞋe kira Ꞌisiburi ki, kike baꞋa etaeta Ꞌi naꞋo.” \s1 Na uula kaidaꞋi neꞋe sa Jesus nia fata sulia na maelana \r (Matthew 20:17-19; Luke 18:31-34) \p \v 32 Sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki, kira leka sulia na tala Ꞌuana Ꞌi Jerusalem, ma sa Jesus ka etaeta ada. Ma fafarongo nia ki kira ka Ꞌarefo liu, ma ti ngwae logo neꞋe kira leka kwau Ꞌi burida, kira ka maꞋu liu. Ma sa Jesus ka talaꞋia na akwala ma ro fafarongo nia ki ka taꞋi Ꞌidu tau laꞋu kwau faꞋasia ngwae ki. Ma nia ka fiꞋi faꞋarongoda Ꞌani na ru ki neꞋe ke baꞋa fuli fuana. \v 33 Ma nia ka fata Ꞌuri, “Mulu fafarongo! Kulu raꞋe ꞋalaꞋa Ꞌuana Ꞌi Jerusalem, ma kira ke baꞋa Ꞌolosae nau, na Ngela Ngwae, fuana na fata abu doe ki faꞋinia na ngwae faꞋamanata ki ana taki. Ma kike baꞋa matalangaꞋi nau fuana maelaku, ma kike kwate nau fuana na ngwae kwaita ki. \v 34 Ma na ngwae neꞋeri ki kike baꞋa Ꞌoidorole Ꞌani nau, ma kike ngisuli nau, ma kike kwaiꞋi nau, ma kike saungi nau. Ma ana uula asoa, nai baꞋa tataꞋe laꞋu faꞋasia na maeꞋa.” \s1 Sa James faꞋinia sa John kera gania sa Jesus \r (Matthew 20:20-28) \p \v 35 ꞋUnaꞋeri goꞋo, sa James ma sa John, ro ngela sa Sebedi ki, kera ka leka maꞋi siana sa Jesus, ma kera ka fata Ꞌuri, “Ngwae FaꞋamanata kwa, keroꞋo oga Ꞌoke kwatea taꞋi ru neꞋe keroꞋo gania amu.” \p \v 36 Ma sa Jesus ka lidi Ꞌuri adaroꞋo, “Tae neꞋe koroꞋo oga nai sasia fuamuroꞋo?” \p \v 37 Ma kera ka olisia kera ka Ꞌuri, “KaidaꞋi neꞋe Ꞌoke baꞋa ꞋinotoꞋa fafia magalia faꞋinia ru ki taꞋifau, Ꞌoke alaꞋania ta ngwae amiroꞋo ke tua Ꞌi bali ꞋoloꞋolo amu, ma ta ngwae ana bali mauli amu fuana gwaungaꞋinga fafia ngwae ki.” \p \v 38 Bore ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuadaroꞋo, “KoroꞋo kina goꞋo ru neꞋe koroꞋo gania. KoroꞋo bolo goꞋo amuroꞋo faꞋinia nonifiiꞋanga nini nai baꞋa nonifii Ꞌania?” \p \v 39 Ma kera ka olisia kera ka Ꞌuri, “KeroꞋo bolo goꞋo amiroꞋo fuana sasilana.” \p Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuadaroꞋo, “ꞋIu, nia leꞋa koroꞋo ke baꞋa nonifii logo diꞋia nauꞋa. \v 40 Bore ma noaꞋa nau kusi filia sa tai neꞋe ke tua Ꞌi bali ꞋoloꞋolo aku ma neꞋe Ꞌi bali mauli aku. TalitoꞋona God goꞋo neꞋe ke kwatea kula ꞋunaꞋeri ki fuana sa tai faꞋida neꞋe nia ka sasi akaꞋu ada masida.” \p \v 41 Ma kaidaꞋi na akwala fafarongo neꞋeri ki kira rongoa ru neꞋeri, kira ka saetaꞋa fuana sa James ma sa John. \v 42 Ma sa Jesus nia fikuda ma ka fata Ꞌuri fuada, “Kaumulu saiana na ngwae gwaungaꞋi ki neꞋe kira gwaungaꞋi fuana ngwae neꞋe noaꞋa laꞋu Jiu ki, kira toꞋo ana ngasingasiꞋanga, ma kira sai liu ana usungaꞋilana ngwae fuana sasilana ru kira ogaꞋi ki. \v 43 Sui bore Ꞌana, noaꞋa nia kasi ꞋunaꞋeri laꞋu Ꞌi safitamuꞋa. DiꞋia ta ngwae aumulu nia oga ka faꞋinaꞋonaꞋo, nia ke saiana nia ngwae rao kaumulu. \v 44 Ma diꞋia sa tai aumulu neꞋe nia oga ka ꞋinotoꞋa, nia ke rao ꞋoꞋo fuana ngwae ki taꞋifau. \v 45 OsiꞋana nauꞋa, na Ngela Ngwae, nau noaꞋa kusi leka maꞋi fasi Ꞌiri na ngwae ki kike rao fuaku. Bore ma nau ku leka lala maꞋi fasi Ꞌiri nau kui rao fuana na ngwae ki taꞋifau, ma nau ku kwatea na maurilaku fuana faꞋamaurilana na ngwae Ꞌoro ki.” \s1 Sa Jesus nia gura taꞋi ngwae maana rodo \r (Matthew 20:29-34; Luke 18:35-43) \p \v 46 Ana kaidaꞋi neꞋeri, sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki kira dao naꞋa maꞋi ana fanoa Ꞌi Jeriko. Ma kaidaꞋi kira faꞋasia naꞋa fanoa neꞋeri faꞋinia na fikuꞋa doe neꞋeri, taꞋi ngwae neꞋe maana rodo nia tua goꞋo Ꞌana Ꞌi ninimana na tala fuana na ganiꞋa. Na satana sa Batimeas, na ngela sa Timeas. \v 47 Ma kaidaꞋi nia rongoa sa Jesus, na ngwae Ꞌi Nasaret, nia ka leka maꞋi, nia ka ako ka Ꞌuri, “Jesus ꞋaeꞋo na Ꞌalako ana kwalafa sa David, Ꞌoke manatai nau maꞋi.” \p \v 48 Ma na ngwae ki kira ka kwaifone ana, ma kira ka saea fuana fasi Ꞌiri nia tua aroaro. Bore ma nia fiꞋi ako ka tasa liu mala ka Ꞌuri, “ꞋAlako ana kwalafa sa David Ꞌae, Ꞌoke manatai nau maꞋi!” \p \v 49 Ma sa Jesus ka uutoꞋo ma ka fata Ꞌuri, “Mulu saea maꞋi.” \p Ma kika ri Ꞌuana sa Batimeas, kira ka Ꞌuri, “ꞋOke saeleꞋa naꞋa amu! TataꞋe naꞋa, sa Jesus nia saeꞋo naꞋa.” \p \v 50 GoꞋo nia ka toꞋosia ifi fafo doe nia, ma ka tataꞋe ꞋaliꞋali, ma ka leka siana sa Jesus. \p \v 51 Ma sa Jesus ka lidia ka Ꞌuri, “Tae neꞋe Ꞌoko oga nai sasia fuamu kwa?” \p Ma na ngwae maana rodo neꞋeri olisia sa Jesus ka Ꞌuri, “FaꞋamanata Ꞌae, nau ku oga nai lia logo kwa.” \p \v 52 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana, “Leka naꞋa kwau amu. Lia naꞋa duꞋungana neꞋe Ꞌoko faꞋamamana nau.” \p Ma ꞋaliꞋali na maana ka lia naꞋa, ma nia ka donga naꞋa sa Jesus sulia na tala. \c 11 \s1 Sa Jesus nia ruꞋu Ꞌi saena na fanoa Ꞌi Jerusalem \r (Matthew 21:1-11; Luke 19:28-40; John 12:12-19) \p \v 1 KaidaꞋi sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki kira dao karangia na fanoa Ꞌi Jerusalem, kira dao ana fanoa Ꞌi Betfeis ma Ꞌi Betani, gwauna faꞋi ua kira saea Ꞌani Ꞌi Olif. GoꞋo, nia ka kwatea ta ro ngwae ana fafarongo nia ki, kera ka etaeta Ꞌi naꞋo. \v 2 Ma nia ka fata Ꞌuri fuadaroꞋo, “Moro leka ana fanoa loꞋoko koroꞋo naꞋofia kwau. Ma kaidaꞋi koroꞋo dao Ꞌi neꞋeri, koroꞋo ke lisia taꞋi dongki. Kira firiꞋia goꞋo Ꞌada dongki neꞋeri, ma noaꞋa ta ngwae kasi raꞋeraꞋe Ꞌua fafona. KoroꞋo ke logea, ma moro ka talaꞋia maꞋi Ꞌi neꞋe. \v 3 Ma diꞋia ta ngwae nia lidi koroꞋo, ‘FaꞋuta neꞋe koroꞋo ka logea na dongki neꞋe re?’ Moro ke saea fuana, ‘Na Aofia nia boꞋoboꞋo Ꞌuana, ma nia ke baꞋa olitaꞋi ꞋaliꞋali logo maꞋi ana Ꞌi neꞋe.’” \p \v 4 Ma kera ka leka, ma kera ka lisia taꞋi kala dongki kira firiꞋia goꞋo Ꞌada Ꞌi ninimana na tala Ꞌi maana taꞋi luma. Ma kaidaꞋi kera logea naꞋa, \v 5 ti ngwae neꞋe kira uu Ꞌi neꞋeri, kira ka lidia keroꞋa ka Ꞌuri, “Tae neꞋe koroꞋo logea na kala dongki neꞋe fuana?” \p \v 6 Ma kera ka olisida diꞋia ba sa Jesus nia saea fuadaroꞋo, ma na ngwae neꞋeri ki kira ka alaꞋania fuadaroꞋo. \v 7 Ma kera ka talaꞋia maꞋi na kala dongki neꞋeri siana sa Jesus, ma kera ka safataꞋinia na Ꞌaba ifi kera ki Ꞌi fafona, ma sa Jesus ka raꞋe fafona. \v 8 Na ngwae Ꞌoro ki kira ka safataꞋinia na Ꞌaba ifi keta kira ki Ꞌi sulia na tala, ma ti ngwae kira ka tufua na uila niniu ki, ma kira ka safataꞋinia sulia na tala. Kira sasia ru neꞋeri fuana faꞋadoelana sa Jesus. \v 9 Ma ngwae ki taꞋifau neꞋe leka faꞋinia, ti ngwae kira ka etaeta Ꞌi naꞋo, faꞋinia ti ngwae neꞋe kira Ꞌisi, kira ako ma kira ka Ꞌuri, \b \q1 “AuraꞋea God! \q1 Ma God Ꞌoke ꞋoilakitaꞋinia na ngwae neꞋe nia leka maꞋi Ꞌani na ngasingasiꞋanga Ꞌoe! \q1 \v 10 Ma God Ꞌoke ꞋoilakitaꞋinia maꞋi daolana na ꞋinotoꞋanga neꞋe nia diꞋia na ꞋinotoꞋanga sa David koꞋo bora kia! \q1 AuraꞋea God nia tua Ꞌi langi!” \b \p \v 11 Sa Jesus nia ruꞋu Ꞌi saena na fanoa Ꞌi Jerusalem, ma ka leka Ꞌi saena na Luma Abu God. ꞋUnaꞋeri, nia ka lia kwailiu, ma ka lisia ru ki taꞋifau. Bore ma sulia nia karangi rodo naꞋa, nia ka leka naꞋa Ꞌuana Ꞌi Betani faꞋinia na akwala ma ro fafarongo nia ki. \s1 Sa Jesus nia agia na Ꞌai kira saea Ꞌani na figi \r (Matthew 21:18-19) \p \v 12 Ma ana faꞋi asoa Ꞌi buri, kaidaꞋi sa Jesus ma na fafarongo nia ki kira oli naꞋa maꞋi faꞋasia Ꞌi Betani, sa Jesus ka fiolo. \v 13 Ma nia ka lia kwau, ma ka lisia taꞋi Ꞌai uluuluꞋa neꞋe kira saea Ꞌani na figi. Ma nia ka leka karangia fasi Ꞌiri ke lisia ta fuaꞋi ru ana. Bore ma kaidaꞋi nia dao Ꞌi Ꞌaena, nia ka lisia goꞋo ana na raꞋi ru ki, sulia kaidaꞋi neꞋeri na Ꞌai figi ki kira lua Ꞌao. \v 14 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana na Ꞌai figi neꞋeri, “Ta ngwae kata Ꞌani Ꞌania laꞋu ta fuaꞋi ru amu!” Ma na fafarongo nia ki kira ka rongoa ru neꞋeri. \s1 Sa Jesus nia leka Ꞌi saena na Luma Abu God \r (Matthew 21:12-17; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 15 Ma kaidaꞋi kira dao naꞋa Ꞌi Jerusalem, sa Jesus ka leka Ꞌi saena na Luma Abu God. ꞋUnaꞋeri, nia ka lalia na ngwae ki taꞋifau neꞋe kira foli ma kira ka Ꞌoifoli ana ru fuana kwaisuꞋusiꞋanga ki, ma kira ka obosia ngwae ki Ꞌi neꞋeri. Ma nia ka giosia na tatafe ana ngwae neꞋeri ki neꞋe kira rokisi mani ki, ma ka giosia na ru fuana tuaꞋa ana ngwae ki neꞋe kira Ꞌoifoli ana na faꞋi fao ki. \v 16 Ma noaꞋa nia kasi alaꞋania ta ngwae ke ngalia ta ru Ꞌi saena na ana Luma Abu God. \v 17 Ma nia ka faꞋamanata na ngwae ki, ka fata Ꞌuri, “God nia saea Ꞌi saena na KerekereꞋa Abu ka Ꞌuri, ‘Na luma nau, kira saea Ꞌani na luma fuana foꞋongaꞋa fuana na ngwae ana magalia ki taꞋifau.’ Bore ma kamu faꞋitaꞋinia ka alua lala kula fuana bililana ngwae ki.” \p \v 18 Ana kaidaꞋi, na fata abu doe ki faꞋinia na ngwae faꞋamanata ana na taki ki, kira rongoa ru neꞋeri, ma kira ka talaꞋae kika lulu Ꞌuana ta ru kike sasia fuana saungilana sa Jesus. Ma kira ka maꞋungia, sulia neꞋe fikuꞋa neꞋeri taꞋifau, kira Ꞌarefo liu ana na faꞋamanataꞋanga nia. \p \v 19 Nia saꞋulafi naꞋa, sa Jesus ma na fafarongo nia ki, kira ka leka naꞋa faꞋasia Ꞌi Jerusalem. \s1 FaꞋataꞋinga ana Ꞌai figi \r (Matthew 21:20-22) \p \v 20 Ana Ꞌofodangi ana faꞋi asoa Ꞌi buri, sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki kira ka leka kwau sulia na tala. Kira lisia na Ꞌai figi baera nia kuku taꞋifau naꞋa leka ka koso naꞋa sulia na lalina. \v 21 Ma sa Peter ka manata toꞋona ru ba sa Jesus nia sasia ana Ꞌai neꞋeri, ma ka fata Ꞌuri fuana, “Ngwae faꞋamanata Ꞌae, lisia basi na Ꞌai figi ba Ꞌoko agia, nia mae naꞋa!” \p \v 22 Ma sa Jesus nia olisia ka Ꞌuri, “Kamu ka manata mamana naꞋa ana God. \v 23 Nau ku saea fuamuꞋa, diꞋia kamu ke fata Ꞌuri fuana faꞋi ua neꞋe, ‘ꞋOke tataꞋe, ma Ꞌoko Ꞌui ꞋaniꞋo talamu saena na asi,’ ma noaꞋa kamu kasi manata ruarua Ꞌi saena na liamuꞋa, ma kamu ka manata mamana ana ru neꞋe kamu saea nia ke fuli, ru neꞋeri ke fuli goꞋo ana fuamuꞋa. \v 24 Ta neꞋe, nau ku saea fuamuꞋa Ꞌuri, kaidaꞋi kamu foꞋo, ma muke gani Ꞌuana ta ru, kamu ke manata mamana diꞋia neꞋe kamu ngalia naꞋa, ma God ke baꞋa kwatea goꞋo Ꞌana ru neꞋe kamu gani Ꞌuana. \v 25-26 ꞋIu, kaidaꞋi kamu foꞋo, muke rufuanata ana taꞋangaꞋa neꞋe ta ngwae nia sasia amuꞋa, Ꞌiri neꞋe MaꞋa kamu neꞋe nia tua maꞋi Ꞌi langi ke rufuanata logo ana taꞋangaꞋa kamu ki.” \s1 GwaungaꞋi ngwae Jiu ki kira kwaingilongiloi sulia gwaungaꞋinga sa Jesus \r (Matthew 21:23-27; Luke 20:1-8) \p \v 27 Sa Jesus faꞋinia fafarongo nia ki, kira oli laꞋu maꞋi Ꞌuana Ꞌi Jerusalem. Ma kaidaꞋi sa Jesus leka kwau Ꞌi saena Luma Abu God, na fata abu doe ki, ma na ngwae faꞋamanata ana na taki ki, ma na ngwae faꞋinaꞋonaꞋo ki, kira ka leka maꞋi siana. \v 28 Ma kira ka lidi Ꞌuri ana, “Na mamanaꞋanga tae neꞋe Ꞌoko toꞋo ana fuana na sasilana ru neꞋe ki kwa? Ma sa tai mo neꞋe nia kwatea na mamanaꞋanga neꞋe fuamu?” \p \v 29 Ma sa Jesus ka olisida ka Ꞌuri, “ꞋIu, nau ku lidi kaumulu basi Ꞌuana taꞋi ru. DiꞋia kamu olisia, nau ku fiꞋi faꞋarongo kaumulu ana na mamanaꞋanga neꞋe nau ku toꞋo ana fuana sasilana ru neꞋe ki. \v 30 ꞋIu, kamu ke saea basi fuaku, na mamanaꞋanga neꞋe sa John nia toꞋo ana fuana na siuabuꞋanga nia Ꞌita maꞋi faꞋasia Ꞌi fai? Nia Ꞌita maꞋi ana God, nama nia Ꞌita maꞋi ana na ngwae ki goꞋo?” \p \v 31 Ma kira ka talaꞋae ana olisuꞋusuꞋunga Ꞌi safitada kwailiu kira ka Ꞌuri, “Tae neꞋe kulu ke saea? DiꞋia kulu olisia ma kulu ka Ꞌuri, ‘FaꞋasia maꞋi God,’ nia ke baꞋa fata Ꞌuri, ‘ꞋIrai ma faꞋuta mo neꞋe noaꞋa kamu kasi faꞋamamana sa John?’ \v 32 Ma noaꞋa nia kasi leꞋa logo fuana neꞋe kulu ka fata Ꞌuri, ‘Nia Ꞌita goꞋo maꞋi ana na ngwae ki.’” Kira sasi Ꞌuri osiꞋana kira maꞋungia na ngwae ki, duꞋungana na ngwae ki taꞋifau kira saiana sa John nia na profet mamana. \v 33 Nia neꞋe, kira olisia sa Jesus ma kira ka Ꞌuri, “Kaimili kina goꞋo.” \p Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuada, “NauꞋa bore naisi faꞋarongo kamu logo ana na mamanaꞋanga faꞋuta neꞋe nau ku sasia Ꞌani ru neꞋe ki.” \c 12 \s1 Na tarifulaꞋa sulia na ngwae ni rao Ꞌi saena oꞋola \r (Matthew 21:33-46; Luke 20:9-19) \p \v 1 Sui, sa Jesus nia alaꞋa fuana gwaungaꞋi ngwae Jiu baera ki Ꞌani tarifulaꞋa ka Ꞌuri, “TaꞋi ngwae nia fasia na oꞋola. Ma nia ka saungaꞋinia sakali kalia, ma ka Ꞌilia taꞋi kilu fuana na ngisilana na fuaꞋi Ꞌai ki fuana saungaꞋilana waen, ma ka saungaꞋinia taꞋi luma fuana na foloꞋa. Ma nia ka alua na oꞋola nia saena limana ngwae ki neꞋe kira rao Ꞌi saena. ꞋUnaꞋeri, nia ka leka naꞋa Ꞌana Ꞌuana ta maꞋe fanoa. \v 2 Ma kaidaꞋi neꞋe oꞋola neꞋeri nia maua, nia ka kwatea na ngwae ni rao nia fuana na ngwae neꞋe kira rao Ꞌi saena oꞋola nia, fasi Ꞌiri kike kwatea maꞋi ta bali ana fuaꞋi ru neꞋe kira loiꞋi ki. \v 3 Bore ma ngwae ni rao neꞋeri ki kira firi ngasi ana, ma kira ka ulasia, ma kira ka olitaꞋi ꞋoꞋo goꞋo Ꞌada ana. \v 4 GoꞋo, na ngwae ba nia toꞋo ana na oꞋola neꞋeri ka kwatea laꞋu ta ngwae ni rao. Ma na ngwae ni rao Ꞌi saena oꞋola, kira ka kwaiꞋia gwauna, ma kira ka mala taꞋa liu naꞋa ana. \v 5 ꞋUnaꞋeri na ngwae ba toꞋo ana na oꞋola, nia ka kwatea laꞋu ta ngwae ni rao, ma kira ka saungia ka mae naꞋa. Ma kira ka sasi logo ꞋunaꞋeri ana na ngwae Ꞌoro neꞋe nia baꞋeda Ꞌi buri ki. Kira ulasia ti ngwae, ma kira ka saungia ti ngwae ka mae. \v 6 ꞋIu, ma taꞋi ngwae naꞋa neꞋe nia toꞋo ana fuana baꞋelana, taꞋi ngela mutaꞋi nia naꞋa neꞋe ngwae neꞋeri. Ma nia ka baꞋea kwau, ma ka manata Ꞌuri, ‘Kira ke baꞋa fuꞋusi doe ana ngela nau.’ \v 7 Bore ma, ngwae neꞋe kira rao Ꞌi saena oꞋola, kira fata fuada kwailiu ma kira ka Ꞌuri, ‘Nia naꞋa neꞋe na ngela na ngwae ba nia toꞋo ana na oꞋola. Leka maꞋi kuke saungia, fasi Ꞌiri kulu ka toꞋo Ꞌakulu ana ru nia ki taꞋifau.’ \v 8 Ma kira ka ngalia na ngela neꞋeri, kira ka saungia ka mae, goꞋo kira ka Ꞌui Ꞌania naꞋa nonina Ꞌi maa faꞋasia saena na oꞋola neꞋeri.” \p \v 9 Ma sa Jesus ka saefiloda ka Ꞌuri, “Tae neꞋe na ngwae neꞋe nia toꞋo ana na oꞋola neꞋeri ke baꞋa sasia? Nia ke baꞋa dao maꞋi, ka saumusia na ngwae neꞋeri ki. Sui nia ka kwatea naꞋa oꞋola nia fuana ngwae matamata ki. \v 10 Nia mamana kamu toꞋomani na KerekereꞋa Abu ba nia fata Ꞌuri, \q1 ‘Na fau neꞋe na ngwae saungaꞋi luma ki kira Ꞌaila Ꞌania, nia neꞋe na fau neꞋe talingaꞋi ka liufia na fau ki taꞋifau ana Ꞌodoa. \q1 \v 11 God neꞋe faꞋafulingani ru neꞋeri, ma na lisilana ka leꞋa liu.’”\x + \xo 12:11 \xt Sam 118:22-23\x* \b \p \v 12 Na faꞋinaꞋonaꞋo Jiu ki, kira oga kike daua sa Jesus, osiꞋana kira saiana neꞋe sa Jesus nia fata sulia tarifulaꞋa neꞋeri fuana giosilada. Bore ma, kira maꞋu Ꞌani fikuꞋa neꞋe, ma kira ka faꞋasia, ma kira ka leka naꞋa Ꞌada. \s1 Na kwatelana na mani ana na takisi fuana na tatalafaꞋa Ꞌi Rom \r (Matthew 22:15-22; Luke 20:20-26) \p \v 13 Ti faꞋinaꞋonaꞋo, kira kwatea ti Farasi ma ti ngwae ana ngwae sa Herod ki fuana saefilolana sa Jesus fasi Ꞌiri kike faꞋarora niaꞋa. \v 14 ꞋIu, kira dao naꞋa siana, ma kika fata Ꞌuri, “Ngwae FaꞋamanata Ꞌae, kaimili saiana ru Ꞌoko saeꞋe ki, ru mamana ki taꞋifau goꞋo. ꞋOko faꞋamanata goꞋo Ꞌamu sulia mamanaꞋanga ma kwaiogaiꞋanga God fuana na ngwae ki. Ma Ꞌoe kosi Ꞌado goꞋo faꞋinia ta ngwae Ꞌani ta tae neꞋe kira manata sulia. Ma noaꞋa Ꞌoe kosi manata goꞋo Ꞌuana na ꞋinotoꞋalana na ngwae. ꞋIu, Ꞌoke saea basi fuaimili! Nia faꞋuta? Na taki kia, nia luia na kwatelana na mani ana takisi fuana na ngwae gwaungaꞋi ana Ꞌafutana Ꞌi Rom? Nia faꞋuta? Nia bolo faꞋinia kaimili ke kwatea takisi baera, nama noaꞋa?” \p \v 15 Bore ma, sa Jesus nia sai goꞋo ana sokeꞋa kira, ma nia ka olisia ka Ꞌuri, “FaꞋuta neꞋe kamu ka sasi Ꞌuana na faꞋaroralaku? Mulu ngalia maꞋi ta selene. Nai lisia basi.” \p \v 16 Ma kira ka ngalia maꞋi taꞋi selene, ma nia ka saefiloda ka Ꞌuri, “Na nununa sa tai niniꞋa? Ma na satana sa tai mo niniꞋa?” \p Ma kira olisia, kira ka Ꞌuri, “Na nununa ma na satana na tatalafaꞋa Ꞌi Rom.” \p \v 17 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri, “Kamu ka kwatea fuana na tatalafaꞋa Ꞌi Rom na ru nia ki, ma kamu ka kwatea logo ru God ki fuana God.” \p Ma kira ka Ꞌarefo liu Ꞌania. \s1 TarifulaꞋa sulia na tataꞋenga faꞋasia na maeꞋa \r (Matthew 22:23-33; Luke 20:27-40) \p \v 18 Sui, ti Sadusi kira leka maꞋi siana sa Jesus. Na Sadusi ki kira saea fasi na ngwae ki noaꞋa kira kasi tataꞋe laꞋu faꞋasia na maeꞋa. \v 19 Ma kira ka saefiloa sa Jesus kira ka fata Ꞌuri, “Ngwae FaꞋamanata kwa, sa Moses nia keresia na taki fuaka ka alangaꞋi Ꞌuri, ‘DiꞋia ta ngwae nia mae, ma na Ꞌafe nia ka mauri Ꞌua, bore ma noaꞋa nia kasi toꞋo ana ta ngela, na ngwaefuta nia ka korea laꞋu na gwaꞋi Ꞌuru neꞋeri, fasi Ꞌiri kera ka toꞋo ana ta ngela fuana ka talafuila na ngwae neꞋe nia mae naꞋa.’ \v 20 ꞋIu, ma ana taꞋi kaidaꞋi, fiu ngwae asina ki kira tua. Ma na ngwae Ꞌi naꞋo ka korea ta kini, ma ka noaꞋa kasi alua goꞋo ta ngela, ma ngwae neꞋeri ka mae naꞋa ana. \v 21 Sui ma, ruana ngwae ka korea laꞋu na kini baera, ma noaꞋa nia kasi alua logo ta ngela, ma ka mae logo Ꞌana. Sui ma uula ngwae ka ꞋunaꞋeri logo. \v 22 Ma ka ꞋunaꞋeri logo fuana ai burina ki taꞋifau. Na fiu ngwae asina neꞋeri ki taꞋifau goꞋo neꞋe kira korea kini neꞋeri, ma ka noaꞋa kira kasi toꞋo goꞋo ana ta ngela, ma kira ka mae taꞋifau naꞋa. Ma Ꞌisilana, kini neꞋeri ka mae logo. \v 23 ꞋUri ma, ana asoa neꞋe God ke taꞋea ngwae mae ki taꞋifau faꞋasia maeꞋa, sa tai ada neꞋe na Ꞌafe nia? Sulia na fiu ngwae asina neꞋeri ki ba kira korekorea na kini neꞋeri taꞋifau.” \p \v 24 Ma sa Jesus ka olisida ka Ꞌuri, “Kaumulu rora liu naꞋa, sulia kamu kasi sai goꞋo ana na KerekereꞋa Abu ki, ma na ngasingasiꞋanga God. \v 25 Sulia, kaidaꞋi neꞋe ngwae mae ki kira ke tataꞋe laꞋu fuana na mauriꞋa, kira diꞋia naꞋa Ꞌada na Ꞌainsel ki Ꞌi langi neꞋe noaꞋa kira kasi kore kini naꞋa. \v 26 ꞋIu, nau ku faꞋamanata kamu sulia na tataꞋenga faꞋasia na maeꞋa. Nau ku saiana kamu toꞋomani naꞋa Ꞌi saena na kerekereꞋa sa Moses ana kula ba sulia na mafula nia duꞋafia na busuꞋi Ꞌai baera. God ka fata fuana sa Moses ka Ꞌuri, ‘NauꞋa na God sa Abraham, ma na God sa Aesak, ma na God sa Jakob.’ \v 27 Na fadalana neꞋe Ꞌuri, ngwae neꞋeri ki neꞋe kira mae naꞋa, God nia saea neꞋe nia God kira Ꞌua, osiꞋana kira mauri Ꞌua faꞋinia. Kaumulu rora liu naꞋa!” \s1 Na fata totongaꞋinga neꞋe ꞋinotoꞋa \r (Matthew 22:34-40; Luke 10:25-28) \p \v 28 Ma taꞋi ngwae faꞋamanata ana taki sa Moses, nia ka rongoa alaꞋanga neꞋeri ki. Ma nia ka saiana na olisiꞋanga leꞋa neꞋe sa Jesus sasia fuana ngwae Sadusi ki. Ma nia ka leka maꞋi, ka saefiloa sa Jesus ka Ꞌuri, “Na taki faꞋuta neꞋe nia doe ka liufia na taki sa Moses ki taꞋifau kwa?” \p \v 29 Ma sa Jesus nia olisia ka Ꞌuri, “Na taki doe ka liufia taki ki taꞋifau neꞋe nia Ꞌuri, ‘Ngwae Jiu ki, muke fafarongo basi! Na God kia, nia taꞋi God goꞋo. \v 30 ꞋOke kwaima ana God Ꞌoe Ꞌani manatamu taꞋifau, ma Ꞌani mangomu taꞋifau, ma Ꞌani liamu taꞋifau, ma Ꞌani ngasingasi lamuꞋa taꞋifau.’ \v 31 Ma na ruana taki ka Ꞌuri, ‘ꞋOke alafe fuana ngwae ki taꞋifau ka diꞋia logo neꞋe Ꞌoko alafe fuamu talamu.’ NoaꞋa naꞋa ta taki laꞋu neꞋe nia doe ka liufia na ro taki neꞋeri ki.” \p \v 32 Ma na ngwae faꞋamanata ana taki sa Moses ka fata Ꞌuri fuana sa Jesus, “Ngwae faꞋamanata Ꞌae, na olisiꞋanga Ꞌoe nia leꞋa liu. Nia ka mamana, taꞋifilia na Aofia goꞋo Ꞌana neꞋe God, ma noaꞋa naꞋa ta god matamata laꞋu. \v 33 Ma ngwae ki kira ke alafe nama ana God Ꞌania mangoda taꞋifau, ma Ꞌania na liada taꞋifau, ma Ꞌania na ngasingasilada taꞋifau. Ma kira ka alafe fuana ngwae ki taꞋifau ka diꞋia logo neꞋe kira ke alafe fuada talada. Ngwae neꞋe roꞋosulia ro taki neꞋeri ki, kira sasi ru talingaꞋi ka liufia kwatelana na kwaisuꞋusiꞋanga fuana God.” \p \v 34 Ma sa Jesus ka lia saiana na liatoꞋongaꞋa nia, ma ka fata Ꞌuri fuana, “ꞋOko karangi naꞋa fuana God ke gwaungaꞋi fafia maurilamu.” \p Ma buri Ꞌana naꞋa, noaꞋa ta ngwae kasi noniraꞋa naꞋa fuana saefilolana sa Jesus laꞋu. \s1 Sa Jesus nia Ꞌalako ana kwalafa sa David ma na Aofia nia logo \r (Matthew 22:41-46; Luke 20:41-44) \p \v 35 ꞋUnaꞋeri sa Jesus ka faꞋamanata saena na Luma Abu God, nia ka saefilo Ꞌuri, “Nia faꞋuta neꞋe ngwae faꞋamanata ana na taki sa Moses ki, kira saea na Christ neꞋe ngwae ana na kwalafa sa David? \v 36 Na AnoꞋi ru Abu ba nia faꞋafata sa David ka Ꞌuri, \q1 ‘God nia fata Ꞌuri fuana Aofia nau: \q1 ꞋOko tua bali ꞋoloꞋolo aku, ma Ꞌoko gwaungaꞋi faꞋinau, masia kaidaꞋi nau kui alua malimae Ꞌoe ki ka roꞋosuliꞋo.’\x + \xo 12:36 \xt Sam 110:1\x* \b \p \v 37 “Sa David ana talana neꞋe nia saea na Christ Ꞌani na ‘Aofia.’ Nia neꞋe, na Christ nia noaꞋa laꞋu Ꞌalako ana kwalafa sa David goꞋo Ꞌana. NiaꞋa Aofia nia logo.” \p Na fikuꞋa doe neꞋeri, kira saeleꞋa liu kaidaꞋi kira fafarongoa sa Jesus. \s1 Sa Jesus nia faꞋamaꞋu Ꞌania faꞋamanataꞋanga ana ngwae faꞋamanata ana taki ki \r (Matthew 23:1-36; Luke 20:45-47) \p \v 38 Ma sa Jesus ka faꞋamanatada ka Ꞌuri, “Muke madafi kamu faꞋasia na faꞋamanata ana taki sa Moses ki, sulia kira oga liuꞋa faꞋinia toro rengorengo keta ki. Ma kira ka oga liu logo fasi na ngwae ki kike faꞋaꞋinotoꞋada, ma ke fata leꞋaleꞋa fuada Ꞌi maana usiꞋa ki. \v 39 Ma kira ka oga tuaꞋa Ꞌi naꞋo ana kula ꞋinotoꞋa ni tuaꞋa ki saena luma fuana foꞋongaꞋa ki, ma ana kula leꞋa ki kaidaꞋi ana fangaꞋa ki. \v 40 Sui bore Ꞌana, ngwae neꞋe ki kira bilia na luma ma na ru gwaꞋi Ꞌuru ki toꞋo ani. Ma kira ka foꞋo keta fasi Ꞌiri na ngwae ki ke tangoda. ꞋIu, na ngwae faꞋamanata ana taki sa Moses ki neꞋe kwaꞋikwaꞋinga kira ke baꞋa taꞋa liu fuada!” \s1 Na kwateꞋa na gwaꞋi Ꞌuru \r (Luke 21:1-4) \p \v 41 Sa Jesus nia tua saena na Luma Abu God karangia na kufikufi ru fuana alu maniꞋa Ꞌi saena. Nia ka lisia ngwae neꞋe kira kwatea mani kira ki. Ma na ngwae Ꞌoro neꞋe kira toꞋoru ki kira ka kwatea mani Ꞌoro. \v 42 Sui, nia ka lisia taꞋi gwaꞋi Ꞌuru dalaꞋa liu. Nia leka maꞋi, ma ka kwatea logo ro maga mani tiꞋitiꞋi ki. \v 43 Ma sa Jesus ka saea maꞋi na fafarongo nia ki, ma ka fata Ꞌuri fuada, “Ru mamana nau ku saea fuaumulu, tae neꞋe na gwaꞋi Ꞌuru dalaꞋa neꞋe nia kwateꞋa, nia doe ka liufia ngwae ki taꞋifau neꞋe kira kwate mani doe. \v 44 OsiꞋana ngwae neꞋe kira toꞋoru ki, kira kwatea goꞋo Ꞌada kala bali tiꞋitiꞋi ana toꞋoruꞋa kira ki. Bore ma, gwaꞋi Ꞌuru dalaꞋa neꞋe, nia kwate taꞋifau naꞋa ana ru ki neꞋe nia toꞋo ani fuana tualana.” \c 13 \s1 KaidaꞋi ana ꞋafitaꞋiꞋanga \r (Matthew 24:1-14; Luke 21:5-19) \p \v 1 KaidaꞋi sa Jesus nia faꞋasia na Luma Abu God, taꞋi ngwae ana fafarongo nia ki ka fata Ꞌuri fuana, “Ngwae faꞋamanata kwa, lisia basi na fau doe neꞋe ki, ma na luma leꞋa neꞋe ki ana Luma Abu God!” \p \v 2 Ma sa Jesus ka olisia ka Ꞌuri, “ꞋIu, Ꞌoko oga na luma doe neꞋe ki ana Luma Abu God taka, ne baꞋa! NoaꞋa ta taꞋi gwaꞋi fau Ꞌi neꞋe ana Luma Abu God ke baꞋa teo laꞋu Ꞌi fuila. Kira taꞋifau kike baꞋa takalo Ꞌi ano.” \p \v 3 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia tua gwauna faꞋi ua Ꞌi Olif neꞋe nia tua bolo faꞋinia na Luma Abu God, sa Peter, ma sa James, ma sa John, ma sa Andrew taꞋifilida, kira leka maꞋi siana, ma kira ka saefilo Ꞌuri ana, \v 4 “ꞋOke saea basi fuaimili, Ꞌi angita neꞋe ru neꞋe ki ke baꞋa dao maꞋi? Ma ta tae neꞋe ke baꞋa fuli, fasi Ꞌiri ke faꞋataꞋinia kaidaꞋi fuana ru neꞋe ki taꞋifau ke fuli, ma ka dao Ꞌani?” \p \v 5 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuada, “Kamu ke lialia leꞋa, ma noaꞋa kamu kasi alaꞋania ta ngwae ka talaꞋi rora amuꞋa. \v 6 Sulia neꞋe ngwae Ꞌoro ki kira ke baꞋa dao maꞋi Ꞌani sataku, ma kike fata Ꞌuri, ‘NauꞋa naꞋa neꞋe na Christ!’ Ma kike talaꞋi rora ana ngwae Ꞌoro ki. \v 7 Ma kaidaꞋi kamu rongoa fuꞋanga ki, ma na alaꞋanga sulia na fuꞋanga ki, noaꞋa kamu kasi figwanu. Ru ꞋunaꞋeri ki ke baꞋa dao maꞋi, bore Ꞌana na Ꞌisilana ru ki taꞋifau noaꞋa Ꞌua. \v 8 Na maꞋe fanoa ki kira ke fuꞋalida kwailiu, ma na ꞋinotoꞋanga ki kira ke fuꞋalida kwailiu. Ma na tikitiki ki ke liu ana kula ki taꞋifau, ma na unifioloꞋa ki ke liu. Ma ru neꞋeri ki kira neꞋe etangilana nonifiiꞋa, diꞋia goꞋo Ꞌana na kini faꞋafuta ba nia talaꞋae ka ngelafii. \p \v 9 “Ma kaumulu ke lialia leꞋa. Ti ngwae ki ke baꞋa dau kaumulu, ma kira ke ngali kaumulu fuana na matalangaꞋi lamuꞋa. Kike baꞋa nangasi kamu Ꞌi saena na luma fuana foꞋongaꞋa ki. Sulia kamu faꞋamamana nau, kike kwate kamu ke uu Ꞌi naꞋofana na gwaungaꞋi ki ma na ngwae ꞋinotoꞋa ki. KaidaꞋi neꞋeri kamu ke faꞋarongoda Ꞌani nauꞋa. \v 10 Ma kamu ke fata sulia na FaꞋarongoꞋa LeꞋa fuana ngwae ki taꞋifau saena magalia. \v 11 Ma kaidaꞋi kira ke dau kaumulu, ma kira ka ngali kamu Ꞌuana na matalangaꞋilamuꞋa, noaꞋa kamu kasi manata Ꞌabera Ꞌuana ta alaꞋanga faꞋuta neꞋe kamu ke saea. Kamu ke saea goꞋo amuꞋa ta alaꞋanga neꞋe AnoꞋi ru Abu nia kwatea fuaumulu ana kaidaꞋi neꞋeri. Sulia alaꞋanga ki neꞋe kamu ke baꞋa saea, nia noaꞋa laꞋu na fatalaumulu talamuꞋa. Na alaꞋanga neꞋeri ki, nia ka leka maꞋi faꞋasia na AnoꞋi ru Abu. \v 12 Ma na ngwae ki, kike kwatea na ngwaefuta kira ki talada fuana saungilada. Ma na maꞋa ki, kira ke sasi ꞋunaꞋeri logo ana ngela kira ki. Ma na ngela ki, kira ke olisuꞋusuꞋu ma kike baꞋa kwatea na maꞋa ma teꞋa kira ki fuana saungilada. \v 13 Ma na ngwae ki taꞋifau, kira ke baꞋa suulangaꞋi kaumulu, osiꞋana kaumulu na ngwae nau ki. ꞋIu, ma diꞋia sa tai neꞋe nia manata mamana aku ka dao ana faꞋi asoa isi, God ke baꞋa faꞋamauria. \s1 Osilana Luma Abu God \r (Matthew 24:15-28; Luke 21:20-24) \p \v 14 “Ma kaumulu ke baꞋa lisia na Ru Sua ke tataꞋe maꞋi ana kula abu neꞋe fuila noaꞋa nia kasi uu ana. Na ru taꞋa neꞋeri ke faꞋasua na Luma Abu God, ma ke sasi Ꞌiri God ke malangisia.” (Na alaꞋanga fuana na ngwae neꞋe nia toꞋomaꞋi nia Ꞌuri: ꞋOko malingaꞋi leꞋa ana na fadalana ru neꞋe.) “KaidaꞋi muke lisia na ru neꞋe ki ke dao maꞋi, na ngwae ki neꞋe kira tua ana na abaꞋi kula Ꞌi Judea, kira ke tafi Ꞌuana gwauna faꞋi ua ki. \v 15 Ma ta ngwae neꞋe Ꞌoko tua Ꞌi gwaofana luma, tafi naꞋa, noaꞋa Ꞌoe kosi koso laꞋu maꞋi Ꞌuana saena na luma Ꞌoe fuana ngalilana ta ru. \v 16 Ma na ngwae neꞋe Ꞌoko tua Ꞌi saena na oꞋola Ꞌoe, tafi naꞋa, noaꞋa Ꞌoe kosi oli laꞋu Ꞌi fanoa Ꞌuana na toro keta Ꞌoe. \v 17 Ma ana faꞋi asoa neꞋeri ki, nia ke baꞋa taꞋa fuana na Ꞌafe ina ki, osiꞋana neꞋe nia ꞋafitaꞋi fuada neꞋe kike tafi, ma ka taꞋa logo fuana na Ꞌafe ki neꞋe kira toꞋo ana na ngela tiꞋitiꞋi ki. \v 18 Kamu ke foꞋo fuana God fasi Ꞌiri ru neꞋeri ki noaꞋa kasi dao laꞋu maꞋi ana kaidaꞋi ana unuꞋi gwariꞋa. \v 19 DuꞋungana na nonifiiꞋanga ana faꞋi asoa neꞋeri ki, nia ke baꞋa taꞋa ka liufia na nonifiiꞋanga neꞋe ngwae saena magalia ki kira saiana, Ꞌita Ꞌua maꞋi ana safalilana kaidaꞋi God nia saungaꞋinia na magalia ka dao ana kaidaꞋi neꞋe. Ma nia noaꞋa naꞋa ta ru ꞋunaꞋeri neꞋe ke fuli maꞋi Ꞌi buri. \v 20 Ma diꞋia God kasi faꞋadokodokoa kaidaꞋi ana nonifiiꞋanga, nia ꞋafitaꞋi neꞋe ta ngwae ke mauri. Ma nia faꞋadokodokoa kaidaꞋi neꞋeri fuana leꞋalana ngwae neꞋe nia filida ki. \p \v 21 “ꞋIu, diꞋia ta ngwae fata Ꞌuri fuaumulu, ‘Lisia basi, nia naꞋa neꞋe na Christ,’ nama ka fata Ꞌuri, ‘Lisia basi, nia naꞋa Ꞌi loꞋoko,’ noaꞋa kamu kasi faꞋamamana nia. \v 22 Sulia na ngwae ꞋosoꞋoso ki ke baꞋa dao maꞋi, kira ke fata Ꞌuri, ‘NauꞋa na Christ,’ faꞋinia na ngwae ꞋosoꞋoso ki kira ke fata Ꞌuri, ‘NauꞋa na profet.’ Ma kira ke sasia faꞋanadaꞋa ki fasi Ꞌiri ke talaꞋi rora ana na ngwae neꞋe God nia filida ki, bore ma nia ꞋafitaꞋi liu fuada. \v 23 Kamu ke lialia leꞋa! Nau ku faꞋarongo kaumulu naꞋa Ꞌi naꞋo, sui mala ru neꞋe ki ka fiꞋi dao maꞋi. \s1 Na daolana maꞋi na Ngela Ngwae \r (Matthew 24:29-35; Luke 21:25-33) \p \v 24 “Ma kaidaꞋi neꞋe nonifiiꞋanga neꞋeri ke sui, \q1 ‘God ke fonea na madaꞋafi, ma na madamo, ma noaꞋa keroꞋa kasi sina. \q1 \v 25 Ma God ke sasi na bulubulu ki, kira ke baꞋa Ꞌasida faꞋasia mamanga. \q1 Ma God ke sasi na ru Ꞌi langi ki, kira ke leka rora faꞋasia fulida.’\x + \xo 13:25 \xt Aesea 13:10; 34:4; Esikiel 13:7; Joel 2:10, 31; 3:15\x* \b \p \v 26 “ꞋUnaꞋeri mala, nauꞋa na Ngela Ngwae, nau ku fiꞋi dao tafa maꞋi. Nau kui dao maꞋi faꞋinia na ngasingasiꞋanga doe, ma na ngwasinasinaꞋanga doe Ꞌi fafona na gwaꞋi salo ki. \v 27 Ma nau kui baꞋa kwatea na Ꞌainsel nau ki saena magalia taꞋifau, fasi Ꞌiri kira ke ukua maꞋi na ngwae neꞋe God filida ki.” \s1 Ru neꞋeri ki taꞋifau neꞋe Jesus saea fuada ke baꞋa dao mamana \p \v 28 GoꞋo, sa Jesus ka fata sulia tarifulaꞋa ka Ꞌuri, “Kamu ke manata basi sulia na Ꞌai figi ki. KaidaꞋi kamu lisia na rauna nia ngosa, muke saiana na kaidaꞋi fuana unitaꞋi ꞋakoꞋakoꞋa nia dao karangi naꞋa. \v 29 Ka ꞋunaꞋeri logo, kaidaꞋi kamu lisia na nonifiiꞋanga neꞋeri ki ke baꞋa dao maꞋi, muke saiana na olilaku maꞋi nia karangi naꞋa. \v 30 Ru mamana neꞋe nau ku saea fuamuꞋa, ngwae ki taꞋifau neꞋe kira mauri ana kaidaꞋi neꞋe, noaꞋa kira kasi mae Ꞌi naꞋona ru neꞋeri ki taꞋifau ke baꞋa dao maꞋi.\f + \fr 13:30 \fq nama \ft Ru mamana neꞋe nau ku saea fuamuꞋa, magalia neꞋe noaꞋa kasi mango Ꞌi naꞋona ru neꞋeri ki taꞋifau ke baꞋa dao maꞋi.\f* \v 31 ꞋI langi ma na magalia neꞋe ke baꞋa sui, bore ma fatalaku noaꞋa kasi sui. \s1 NoaꞋa ta ngwae kasi saiana asoa nama kaidaꞋi neꞋeri \r (Matthew 24:36-44) \p \v 32 “NoaꞋa ta ngwae kasi saiana kaidaꞋi mamana neꞋe nau kui oli maꞋi ana. Na Ꞌainsel ki Ꞌi langi bore noaꞋa kasi saiana, ma nauꞋa na Ngela bore, noaꞋa naisi sai logo ana. God na MaꞋa taꞋifilia goꞋo neꞋe nia saiana. \v 33 Kamu ke lialia leꞋa, ma muke kwaimasi, sulia kamu kina Ꞌi angita neꞋe kaidaꞋi neꞋeri ke dao maꞋi ana. \v 34 Na olilaku maꞋi neꞋe ke diꞋia ta ngwae neꞋe nia leka ana fanoa tau, ma ka alua na luma nia saena limana na ngwae ni rao nia ki. Nia kwatea raoꞋa ki fuada toꞋotoꞋo. Ma nia ka saea fuana na ngwae neꞋe nia lia sulia sinamaa fasi Ꞌiri ke lialia leꞋa masia daolana. \v 35 Nia neꞋe, kamu ke lialia leꞋa, sulia nia noaꞋa kamu kasi saiana na kaidaꞋi neꞋe nai baꞋa dao maꞋi, diꞋia ngwae ꞋaꞋana ana luma. Nia ke dao maꞋi saꞋulafi taka, nama saena tofongana na rodo, nama kalokaloꞋa, nama Ꞌofodangi kaidaꞋi sina fiꞋi raꞋe maꞋi. \v 36 Ma diꞋia nia dao ꞋaliꞋali goꞋo maꞋi, nia ka taꞋa liu fuamuꞋa, diꞋia nia dao toꞋomulu kaidaꞋi neꞋe kamu maliu. \v 37 Ma ta ru neꞋe nau ku saea fuaumulu, na ru ba nau ku saea logo fuana na ngwae ki taꞋifau nia Ꞌuri: Kamu ke lialia leꞋa!” \c 14 \s1 Na fata abu doe ki kira saungaꞋinia manataꞋanga ago fuana sa Jesus \r (Matthew 26:1-5; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 Ro faꞋi asoa ki Ꞌi naꞋona na FangaꞋa DaofaꞋi LiuꞋa,\f + \fr 14:1 \fq FangaꞋa DaofaꞋi LiuꞋa \ft FangaꞋa neꞋe Jiu ki sasi fuana manataꞋanga toꞋona kaidaꞋi koꞋo bora kira ki leka faꞋasia Ejipt.\f* ma na fangaꞋa neꞋe Jiu ki kira saiana Ꞌanilana na beret neꞋe nia noaꞋa ta isi Ꞌi saena. Na fata abu doe ki, ma na ngwae faꞋamanata ana taki ki, kira ka fiku lokoꞋi ru fuana dau agolana ma saungilana sa Jesus. \v 2 Kira fata Ꞌuri, “NoaꞋa kulu kasi sasia ana kaidaꞋi ana FangaꞋa, Ꞌasu Ꞌubani na ngwae ki kira ka fiꞋi fuꞋalikulu.” \s1 TaꞋi kini nia ngwaia sa Jesus ana fanoa Ꞌi Betani \r (Matthew 26:6-13; John 12:1-8) \p \v 3 Ana kaidaꞋi sa Jesus nia tua Ꞌi saena maꞋe fanoa Ꞌi Betani, nia ka fanga Ꞌi saena luma sa Simon na ngwae neꞋe kuu nia saungia Ꞌi naꞋo. Ma taꞋi kini ka leka maꞋi siana faꞋinia na biꞋi nura neꞋe kwanga liu,\f + \fr 14:3 \ft Na kukfikufi ru neꞋe kwanga liu neꞋe kira saea Ꞌani alabaster na fau neꞋe madumadu liu. \f* ma nia fungu Ꞌani na ngwaingwai neꞋe moko ufiufi leꞋa,\f + \fr 14:3 \ft Na ngwaingwai neꞋe moko ufiufi leꞋa neꞋe kira saea Ꞌani nad.\f* ma na folilana ka doe liu. Nia Ꞌifingia na maana biꞋi nura neꞋeri, ma ka kisitani naꞋa ngwaingwai moko leꞋa neꞋeri fafona gwauna sa Jesus. \v 4 Ma ti ngwae neꞋe kira tua Ꞌi neꞋeri, kira ka saetaꞋa, ma kira ka fata fuada kwailiu kira ka Ꞌuri, “Fuila noaꞋa nia kasi faꞋalia na ngwaingwai moko leꞋa neꞋe re! \v 5 Fuila nia ka Ꞌoifoli Ꞌani Ꞌuana ti mani Ꞌoro,\f + \fr 14:5 \fq mani Ꞌoro \ft FaꞋafoli Ꞌani Ꞌuana mani bolo faꞋinia folifoliꞋa ana taꞋi faꞋi ngali.\f* fasi Ꞌiri nia ke ngalia mani neꞋeri, ma ka kwatea fuana na ngwae dalaꞋa ki.” Ma kira ka balufia kini neꞋeri. \p \v 6 ꞋUnaꞋeri sa Jesus nia ka rongoa, ma ka fata Ꞌuri, “Mulu alua nia tua Ꞌana! NoaꞋa kamu kasi fata faꞋalia laꞋu. Nia sasia raoꞋa leꞋa liu fuaku. \v 7 Na ngwae dalaꞋa ki kira tua tari goꞋo Ꞌada faꞋi kamu. Ma diꞋia kamu oga, kamu ke Ꞌafida goꞋo amuꞋa ana ta kaidaꞋi. Bore ma nau noaꞋa kusi tua tau goꞋo faꞋi kamu. \v 8 Nia sasia ru neꞋe nia bolo faꞋinia sasilana. Nia kisitaꞋinia na ngwaingwai moko leꞋa neꞋe Ꞌi noniku Ꞌi naꞋo ana maelaku fuana sasi akaꞋu Ꞌanga fuana kwaiatolaku. \v 9 Ru mamana nau ku saea fuamuꞋa, ana kula ki taꞋifau saena magalia neꞋe kira ke alaꞋa sulia na FaꞋarongoꞋa LeꞋa neꞋe, kira ke baꞋa alaꞋa logo sulia ru neꞋe nia sasia aku fuana manataꞋanga toꞋona.” \s1 Sa Judas nia alafafia na kwatelana sa Jesus fuana na malimae nia ki \r (Matthew 26:14-16; Luke 22:3-6) \p \v 10 Sui sa Judas Iskariot, taꞋi ngwae ana na akwala ma ro fafarongo nia ki, nia leka fuana na fata abu doe ki, ka faꞋarongoda Ꞌuri, “Nai baꞋa kwatea sa Jesus fuaumulu.” \v 11 Ma kira ka saeleꞋa liu sulia ru neꞋe nia saea, ma kira ka alangaꞋi fuana kwatelana selene fuana. Ma sa Judas ka talaꞋae naꞋa fuana liaꞋa Ꞌuana ta kaidaꞋi leꞋa fuana kwatelana sa Jesus fuada. \s1 Na FangaꞋa ana DaofaꞋi LiuꞋa \r (Matthew 26:17-25; Luke 22:7-14, 21-23; John 13:21-30) \p \v 12 Ana etana faꞋi asoa ana FangaꞋa ana beret neꞋe nia noaꞋa ta isi Ꞌi saena, faꞋi asoa neꞋeri neꞋe kira saungia kala sipsip fuana na FangaꞋa ana DaofaꞋi LiuꞋa. KaidaꞋi neꞋeri, fafarongo sa Jesus ki kira ka saefilo Ꞌuri ana, “ꞋI fai neꞋe Ꞌoko oga kaimili ke leka ma mika sasi akaꞋu ana na FangaꞋa ana DaofaꞋi LiuꞋa fuamu?” \p \v 13 Ma sa Jesus ka fata fuana ta ro ngwae ada ka Ꞌuri, “Moro ruꞋu saena Ꞌi Jerusalem, ma taꞋi ngwae neꞋe nia ngalia na faꞋi kafo, nia ke baꞋa saka fuamuroꞋo. Moke leka Ꞌi burina \v 14 Ꞌuana ta luma Ꞌi neꞋeri neꞋe nia ruꞋu Ꞌi saena. Moro ke saefilo Ꞌuri ana na ngwae neꞋe nia toꞋo ana na luma neꞋana, ‘Na ngwae FaꞋamanata nia saea neꞋe maꞋe luma Ꞌi faꞋi neꞋe nia ke Ꞌania na FangaꞋa ana DaofaꞋi LiuꞋa faꞋinia na fafarongo nia ki?’ \v 15 Ma nia ke baꞋa faꞋataꞋinia taꞋi maꞋe luma doe neꞋe nia tua Ꞌi lifua. ꞋI neꞋeri na ru ki taꞋifau nia kwaimaꞋakwali naꞋa. Ma moro ka sasi akaꞋu ana na ru ki taꞋifau fuakulu Ꞌi neꞋeri.” \p \v 16 ꞋUnaꞋeri ma, na ro fafarongo neꞋeri ki kera leka, ma kera ka ruꞋu naꞋa Ꞌi Jerusalem, ma kera ka lisia na ru ki taꞋifau nia diꞋia nama neꞋe sa Jesus nia saea fuadaroꞋo. Ma kera ka sasi akaꞋu ana ru ki taꞋifau fuana FangaꞋa ana DaofaꞋi LiuꞋa. \p \v 17 Ma nia saꞋulafi naꞋa, sa Jesus ka dao maꞋi faꞋinia na akwala ma ro fafarongo nia ki. \v 18 Ma kaidaꞋi kira fanga, sa Jesus ka fata Ꞌuri, “Na ru mamana nau ku saea fuaumulu, taꞋi ngwae aumulu ke baꞋa kwate nau fuana na malimae nau ki. TaꞋi ngwae aumulu neꞋe nia fanga goꞋo Ꞌana faꞋinau ana kaidaꞋi neꞋe.” \p \v 19 Ma na fafarongo nia ki, kira ka talaꞋae naꞋa ana liadilaꞋanga, ma kira ka saefiloa sa Jesus, taꞋi taꞋi ngwaeꞋa, ma kira ka Ꞌuri, “NoaꞋa naisi kwateꞋo fuana malimae Ꞌoe ki kwa!” \p \v 20 Ma sa Jesus nia olisida ka Ꞌuri, “Nia neꞋe taꞋi naꞋa aumulu na akwala ma ro fafarongo nau ki, ma nia ta ngwae neꞋe ke alua afu beret nia Ꞌi saena na dako faꞋinau. \v 21 Ma nau, na Ngela Ngwae, nai baꞋa mae diꞋia na KerekereꞋa Abu ki ba fata suli nau. ꞋUnaꞋeri bore ana, kwaimanatai liu fuana na ngwae neꞋe ke baꞋa kwate nau fuana na malimae nau ki! Nia leꞋa fuana na ngwae neꞋeri diꞋia nia noaꞋa kasi futafuta goꞋo.” \s1 Na fangaꞋa Aofia saꞋulafi \r (Matthew 26:26-30; Luke 22:14-20; 1 Korint 11:23-25) \p \v 22 Ma kaidaꞋi kira fanga naꞋa, sa Jesus nia ngalia taꞋi afu beret, ma ka baꞋatafea God, sui ka ngiia. Nia ka kwatea fuana na fafarongo nia ki, ka fata Ꞌuri, “Ngalia muke Ꞌania. Nia naꞋa neꞋe noniku.” \p \v 23 Sui nia ka ngalia na titiu Ꞌi waen, ma ka baꞋatafea God, sui ka kwatea fuada. Ma kira taꞋifau kika kwaꞋu ana. \v 24 Ma nia ka fata Ꞌuri, “Nia naꞋa neꞋe Ꞌabuku neꞋe nia igo fuana ngwae Ꞌoro ki fuana faꞋangasilana na fau alangaꞋinga faolu God.\x + \xo 14:24 \xt Jeremaea 31:31\x* \v 25 Ru mamana nau ku saea fuaumulu, nau noaꞋa kusi kwaꞋufia naꞋa na waen neꞋe leleka ka dao ana faꞋi asoa nau kui kwaꞋufia laꞋu na waen neꞋe, kaidaꞋi God ke gwaungaꞋi fafia ngwae ki taꞋifau.” \p \v 26 Buri Ꞌana kira ka ngulia faꞋi ngu, sui kira ka leka Ꞌuana na ua Ꞌi Olif.\f + \fr 14:26 \fq ua Ꞌi Olif \ft Na ua neꞋe, na Ꞌai neꞋe kira saea Ꞌani Olif ki Ꞌoro liu ana.\f* \s1 Sa Jesus eta fataꞋa Ꞌani sa Peter ke baꞋa tofea niaꞋa \r (Matthew 26:31-35; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 27 Sa Jesus ka fata Ꞌuri fuada, “Kaumulu taꞋifau goꞋo neꞋe kamu ke baꞋa tafi faꞋasi nau. Sulia na KerekereꞋa Abu nia fata Ꞌuri, \q1 ‘God ke saungia ngwae neꞋe nia lia sulia na sipsip ki, ma na sipsip ki taꞋifau kira ka takalo.’\x + \xo 14:27 \xt Sekaraea 13:7\x* \b \p \v 28 “Ka ꞋunaꞋeri bore Ꞌana, Ꞌi buri Ꞌana nau kui tataꞋe laꞋu Ꞌuana mauriꞋa, nau kui etaeta Ꞌi naꞋo aumulu Ꞌuana Ꞌi Galili.” \p \v 29 Ma sa Peter nia olisia ka Ꞌuri, “Nia ꞋafitaꞋi liu neꞋe nau kui leka faꞋasiꞋo, sui bore Ꞌana ngwae ki taꞋifau kira ke leka faꞋasiꞋo!” \p \v 30 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana sa Peter, “Nau ku saea fuamu. NaꞋona na karai ke angi ro ru saena rodo neꞋe Ꞌi taꞋena, Ꞌoke tofe uulufau Ꞌoko kina nau.” \p \v 31 Ma sa Peter nia olisi ngasingasiꞋa ana ka Ꞌuri, “Sui bore Ꞌana nau ku mae faꞋi Ꞌoe, nia ꞋafitaꞋi nau ku saea fasi nau ku kina Ꞌoe!” \p Ma na fafarongo ki taꞋifau goꞋo neꞋe, kira saea logo taꞋi ru neꞋeri. \s1 Sa Jesus nia foꞋo Ꞌi Getsemani \r (Matthew 26:36-46; Luke 22:39-46) \p \v 32 Sui sa Jesus faꞋinia na fafarongo nia ki, kira ka leka Ꞌuana taꞋi kula kira saea Ꞌani Ꞌi Getsemani. KaidaꞋi kira dao naꞋa, sa Jesus ka fata Ꞌuri fuada, “Kamu ke tua Ꞌaumulu Ꞌi neꞋe kaidaꞋi nau kui foꞋo Ꞌaku.” \v 33 Sui nia ka talaꞋia sa Peter, ma sa James, ma sa John faꞋinia. Ma nia ka kwaimanatai liu ma ka liadila. \v 34 Ma nia ka fata Ꞌuri fuada, “Na liaku nia figwanu ka doe liu, ma nia bolo faꞋinia naꞋa saungilaku. Muke tua Ꞌi neꞋe, kamu ka ada, ma muke lialia faꞋinau.” \p \v 35 Ma nia ka Ꞌidu tiꞋitiꞋi kwau, ma ka bobo uruuru Ꞌi ano. Ma nia ka foꞋo fasi Ꞌiri diꞋia nia talangwaraꞋu goꞋo Ꞌana, kwate noaꞋa nia kasi liu saena kaidaꞋi ana nonifiiꞋanga. \v 36 Ma nia ka foꞋo ka Ꞌuri, “MaꞋa Ꞌae, na ru ki taꞋifau nia talangwaraꞋu goꞋo Ꞌana fuamu. ꞋOke lafua Ꞌamu na nonifiiꞋanga neꞋe faꞋasi nau. Sui bore Ꞌana, nia noaꞋa laꞋu na kwaiogaiꞋanga nau, bore ma sulia kwaiogaiꞋanga Ꞌoe lala.” \p \v 37 Sui sa Jesus ka oli maꞋi, ma ka dao toꞋona na uulu fafarongo nia ki, kira maliu goꞋo Ꞌada. Ma nia ka fata Ꞌuri fuana sa Peter, “Simon Ꞌae, faꞋuta neꞋe Ꞌoko maliu kwa? Fuila Ꞌoke ada faꞋinau sulia ta taꞋi agi rodo tiꞋitiꞋi bore Ꞌana.” \v 38 Ma nia ka fata Ꞌuri fuada, “Kamu ke ada, muke lialia Ꞌani foꞋongaꞋa sasi na ilitoꞋonga kata liufi kamu. Sulia kaumulu oga sasilana ru leꞋa ki, bore ma nonimuꞋa nia ngwataꞋutaꞋu liu.” \p \v 39 Ma sa Jesus ka leka laꞋu faꞋasida, ma ka foꞋo, ma ka saea logo taꞋi alaꞋanga ba kiri. \v 40 Sui nia ka oli laꞋu maꞋi fuada, ma ka dao toꞋoda kira maliu laꞋu, sulia neꞋe maada mamaliuꞋa liu. Ma noaꞋa kira kasi sai naꞋa ana na ru neꞋe kira ke saea fuana. \p \v 41 Ma kaidaꞋi nia oli laꞋu maꞋi ana uula kaidaꞋi, nia ka fata Ꞌuri fuada, “Kaumulu maliu Ꞌua niniꞋa? Nia leꞋa naꞋa! Lia basi, kira ke kwate nau naꞋa, na Ngela Ngwae, saena limana na ngwae taꞋa ki. Na kaidaꞋi baera nia dao naꞋa maꞋi! \v 42 TataꞋe, kulu leka naꞋa. Lia basi, na ngwae ba nia kwate nau fuana na malimae nau ki, nia dao naꞋa maꞋi!” \s1 Na daulana sa Jesus \r (Matthew 26:47-56; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 43 Ana kaidaꞋi sa Jesus nia alaꞋa goꞋo Ꞌana, sa Judas, taꞋi ngwae ana na akwala ma ro fafarongo nia ki, ka dao naꞋa maꞋi. TaꞋi fikuꞋa doe leka maꞋi faꞋinia faꞋasia na fata abu doe ki, ma na faꞋinaꞋonaꞋo ki, ma na ngwae faꞋamanata ana taki ki. Ma kira ka ngalia maꞋi na sele ni ofoꞋa ki ma na subi ki. \v 44 Ma sa Judas, na ngwae neꞋe ke kwate sa Jesus fuada, nia ka kwatea na maꞋetoto fuana fikuꞋa neꞋeri ka Ꞌuri, “Na ngwae neꞋe nau kui nonoꞋia,\f + \fr 14:44 \ft DiꞋia na falafala ana Jiu ki, na kwainonoꞋianga faꞋataꞋinia kwaimaꞋanga ma fuꞋusi doeꞋa fuana na faꞋamanata faꞋasia na fafarongo nia. Nia bolo faꞋinia na fafarongo ka fata leꞋaleꞋa na faꞋamanata nia Ꞌani nonoꞋilana limana.\f* na ngwae neꞋe kamu oga. Kamu ke daua, ma kamu ke talaꞋia kwau.” \p \v 45 ꞋUnaꞋeri, sa Judas nia dao, nia ka leka naꞋa kwau siana sa Jesus, ma ka fata Ꞌuri, “Ngwae FaꞋamanata Ꞌae!” GoꞋo, nia ka nonoꞋia naꞋa. \v 46 Ma kira ka daua naꞋa sa Jesus, ma kira ka loba. \v 47 ꞋIu, ma ana kaidaꞋi neꞋeri, taꞋi ngwae neꞋe nia tataꞋe karangi goꞋo ana, nia lafua naꞋa sele nia, ma ka kwaꞋi muusia na alingana na ngwae rao ꞋingataꞋi fata abu. \p \v 48 Ma sa Jesus ka saefilo Ꞌuri ada, “ꞋUri ma kaumulu fia nauꞋa ta ngwae bili niniꞋa? Nia niniꞋa muka dao naꞋa maꞋi faꞋinia na sele ki, ma na subi ki fuana daulaku? \v 49 Tau naꞋa maꞋi, nau ku faꞋamanata kamu Ꞌi saena na Luma Abu God, bore ma noaꞋa kamu kasi dau nau goꞋo. Ma na ru niniꞋa kamu sasia, nia faꞋamamana na KerekereꞋa Abu.” \p \v 50 ꞋUnaꞋeri goꞋo, fafarongo nia ki taꞋifau kira ka faꞋasia, ma kira ka tafi naꞋa Ꞌada. \p \v 51 Ma taꞋi ngwae fiꞋi doe neꞋe nia toro goꞋo ana na toro folo, nia leka maꞋi buri Ꞌana sa Jesus. Ana kaidaꞋi kira daua naꞋa ngwae fiꞋi doe neꞋe, \v 52 na toro nia ka angosi naꞋa faꞋasia, ma nia ka tafi dadara naꞋa Ꞌana. \s1 Sa Jesus nia uu Ꞌi naꞋona faꞋinaꞋonaꞋo ki \r (Matthew 26:57-68; Luke 22:54-55, 63-71; John 18:13-14, 19-24) \p \v 53 ꞋUnaꞋeri, kira ka talaꞋia sa Jesus Ꞌuana luma ꞋingataꞋi fata abu. Ma na fata abu doe ki, ma na faꞋinaꞋonaꞋo ki, ma na ngwae faꞋamanata ana na taki ki, kira fiku Ꞌi neꞋeri. \v 54 Ma sa Peter nia Ꞌisi buri tau naꞋa kwau, ma ka ruꞋu logo saena na faꞋi labu ana luma na ꞋingataꞋi fata abu. Nia ka tua Ꞌana Ꞌi neꞋeri faꞋinia na ngwae folo ki, ma nia ka rara Ꞌana Ꞌi ninimana na mafula. \v 55 GoꞋo, na fata abu doe ki, ma na fikutaꞋi ngwae lokoꞋi ru taꞋifau, kira ka sasi Ꞌuana daoꞋa toꞋona ta ru taꞋa fuana fafilana ana sa Jesus fasi Ꞌiri kira ke saungia, bore ma kira kasi dao toꞋona goꞋo ta ru ana niaꞋa. \v 56 Ma na ngwae Ꞌoro ki, kira ka soke fafia sa Jesus, bore ma alaꞋanga kira ki noaꞋa kasi alu taꞋi ru. \p \v 57 Ma ti ngwae kira tataꞋe logo, ma kira ka soke fuana sa Jesus kira ka Ꞌuri, \v 58 “Kaimili rongoa nia fata Ꞌuri, ‘Nau kui baꞋa osia na Luma Abu God neꞋe ngwae ki kira saungaꞋinia, ma Ꞌi saena uulu faꞋi asoa ki, nau kui saungaꞋinia laꞋu ta Luma Abu neꞋe noaꞋa laꞋu na ngwae ki neꞋe kira saungaꞋinia.’” \v 59 Ma kiraꞋa bore, na alaꞋanga kira ki noaꞋa kasi alu taꞋi ru. \p \v 60 Ma na ꞋingataꞋi fata abu nia uu Ꞌi naꞋoda, ma nia ka lidia sa Jesus ka Ꞌuri, “ꞋUri ma, noaꞋa Ꞌoe kosi toꞋo goꞋo ana ta alaꞋanga fuana olisilana alaꞋanga neꞋe ki, neꞋe ngwae neꞋe ki kira fai fafiꞋo Ꞌania?” \v 61 Bore ma sa Jesus noto goꞋo Ꞌana, ma ka noaꞋa kasi olisia goꞋo. Ma na ꞋingataꞋi fata abu nia saefiloa laꞋu ka Ꞌuri, “ꞋUri ma, ꞋaeꞋo neꞋe na Christ baera, na Ngela God?” \p \v 62 Ma sa Jesus ka olisia ka Ꞌuri, “ꞋIu, nauꞋa neꞋe niaꞋa. Ma Ꞌoke baꞋa lisia nauꞋa, na Ngela Ngwae, ke tua Ꞌi bali lima ꞋoloꞋolo ana na God ngasingasiꞋa. Nai baꞋa gwaungaꞋi faꞋinia, ma nau kui oli maꞋi faꞋasia Ꞌi langi fafona na gwaꞋi salo ki.” \p \v 63 GoꞋo na ꞋingataꞋi fata abu neꞋeri nia ka gasia na toro keta nia talana ka faꞋataꞋinia na saetaꞋanga nia, ma ka fata Ꞌuri, “Kulu kasi oga laꞋu ta ngwae ni fata faꞋamamana! \v 64 Kaumulu tala rongoa naꞋa nia faꞋabolotaꞋinia faꞋinia God! Kamu manata faꞋuta ana?” \p Ma kira taꞋifau goꞋo, kira ka saea fasi nia rora naꞋa, ma nia bolo faꞋinia kira ke saungia naꞋa. \p \v 65 Ma ti ngwae ada kira ka talaꞋae fuana ngisulilana sa Jesus, ma kira ka firi bokota na maana, ma kira ka kumua. Ma kira ka fata Ꞌuri, “Saea basi sa tai neꞋe nia kumuꞋu?” Ma na ngwae folo ki kira ka talaꞋia, ma kira ka suulangani kwai liu ana. \s1 Sa Peter nia tofe fafia sa Jesus \r (Matthew 26:69-75; Luke 22:56-62; John 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Sa Peter nia tua Ꞌua goꞋo Ꞌana Ꞌi saena faꞋi labu, kaidaꞋi kira matalangani sa Jesus. TaꞋi kini sariꞋi rao fuana ꞋingataꞋi fata abu nia dao maꞋi. \v 67 Ma kaidaꞋi nia lisia sa Peter neꞋe nia rara Ꞌana, nia ka lia saga kwau fuana, ma ka fata Ꞌuri, “ꞋOko tua logo faꞋinia sa Jesus, na ngwae ba faꞋasia na maꞋe fanoa Ꞌi Nasaret.” \p \v 68 Ma sa Peter nia tofe ka Ꞌuri, “Nau ku kina, nau kusi saiana ru neꞋe Ꞌoke fata sulia.” Ma nia ka ruꞋu kwau ana maꞋe taꞋelo. Ma ana kaidaꞋi neꞋe goꞋo, na karai ka angi naꞋa. \p \v 69 Ma na kini sariꞋi rao baera nia lisia laꞋu Ꞌi neꞋeri, ma ka fata Ꞌuri fuana ngwae ki neꞋe kira uu kalikalia Ꞌi neꞋeri, “Nia ta ngwae logo ada ne!” \v 70 Ma sa Peter ka tofea logo. \p Ma kaidaꞋi tiꞋitiꞋi Ꞌi buri Ꞌana, na ngwae ki neꞋe kira uu karangi, kira ka fata Ꞌuri laꞋu fuana sa Peter, “Nia ꞋafitaꞋi liu Ꞌoko tofea fasi ꞋaeꞋo noaꞋa laꞋu ta ngwae ada, sulia ꞋaeꞋo logo neꞋe Ꞌoko leka maꞋi faꞋasia na abaꞋi kulu Ꞌi Galili.” \p \v 71 Sui sa Peter ka talitali ka Ꞌuri, “Alu God ke kwatea na kwaꞋikwaꞋinga fuaku, diꞋia nau kusi fata mamana! Nau noaꞋa kusi saiana na ngwae neꞋe kamu fata sulia!” \p \v 72 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri goꞋo, na karai ka ruana fai angiꞋa naꞋa. Ma sa Peter ka manata toꞋona na alaꞋanga ba sa Jesus nia saea fuana ba nia Ꞌuri, “ꞋI naꞋona na karai ka angi ro fau, Ꞌoko sae uulu fau ana, Ꞌoko kina nau.” Ma kaidaꞋi sa Peter nia manata toꞋona ru neꞋeri, nia ka angi ikaika naꞋa. \c 15 \s1 Kira talaꞋia sa Jesus siana sa Paelat \r (Matthew 27:1-2, 11-16; Luke 23:1-5, 13-25; John 18:28—19:16) \p \v 1 Ana Ꞌofodangi laꞋa bilabila, na fikutaꞋi ngwae lokoꞋi ru kira fiku ꞋaliꞋali maꞋi. GoꞋo na fata abu doe ki, ma na faꞋinaꞋonaꞋo ki, ma na ngwae faꞋamanata ana taki sa Moses ki, kira Ꞌi saena fikutaꞋi ngwae neꞋe. Kira fiku lokoꞋi ru fuana tae neꞋe kira ke sasi ana sa Jesus. Sui kira ka firiꞋia sa Jesus Ꞌani sene, ma kira ka talaꞋia kwau fuana kwatelana fuana sa Paelat, na ngwae doe faꞋasia Ꞌi Rom. \v 2 Ma sa Paelat ka saefiloa ka Ꞌuri, “ꞋUri ma ꞋaeꞋo neꞋe tatalafaꞋa ngwae Ꞌi Jiu ki kwa?” \p Ma sa Jesus ka olisia ka Ꞌuri, “Nia neꞋana Ꞌoko saea naꞋa.” \p \v 3 Na fata abu doe ki kira ka fai fafia ana ru rora Ꞌoro ki. \v 4 Ma sa Paelat ka saefiloa laꞋu ka Ꞌuri, “ꞋOke rongoa basi na ru Ꞌoro ki neꞋe kira fai fafiꞋo naꞋa Ꞌani! ꞋUri ma Ꞌoe kosi olisida laꞋu kwa?” \v 5 Bore ma sa Jesus noaꞋa kasi saea goꞋo ta alaꞋanga, ma sa Paelat ka Ꞌarefo liu. \p \v 6 ꞋIu, ana na FangaꞋa ana DaofaꞋi LiuꞋa, sa Paelat nia ꞋidufaꞋi logea taꞋi ngwae faꞋasia na lokafo neꞋe ngwae ki kira gani Ꞌuana. \v 7 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri, taꞋi ngwae neꞋe satana sa Barabas nia tua logo Ꞌi saena lokafo, osiꞋana nia logo neꞋe taꞋi ana ngwae taꞋa neꞋe kira sau ngwae ana fuꞋanga faꞋinia ngwae Rom ki. \v 8 ꞋUnaꞋeri na fikuꞋa ki kira fiku maꞋi, kira ka gania sa Paelat fuana ke logea taꞋi ngwae faꞋasia na lokafo sulia falafala neꞋe nia ꞋidufaꞋi sasia maꞋi ana kaidaꞋi ꞋunaꞋeri ki. \v 9 Ma nia ka saefilo kira ma ka Ꞌuri, “ꞋUri ma kaumulu oga nau kui logea na tatalafaꞋa Jiu ki fuamuꞋa?” \v 10 Sulia sa Paelat saiana naꞋa neꞋe fata abu doe ki kira kwatea maꞋi sa Jesus siana, duꞋungana manataꞋi ngwae ogalaꞋa kira goꞋo. \p \v 11 Bore ma, na fata abu doe ki kira fataliana na fikuꞋa neꞋeri, fasi Ꞌiri kike gania sa Paelat fuana logelana maꞋi sa Barabas fuada. \v 12 Ma sa Paelat ka saefilo laꞋu Ꞌuri ana na fikuꞋa neꞋeri, “ꞋIrai ma ta tae neꞋe nau kui sasia ana na ngwae neꞋe kamu saea Ꞌani tatalafaꞋa Jiu ki?” \p \v 13 Ma kira ka ako kira ka Ꞌuri, “ꞋOke fotofafia ana Ꞌai rara folo!” \p \v 14 Ma sa Paelat nia saefiloda ka Ꞌuri, “Ta roraꞋa tae neꞋe nia sasia?” \p Ma kira ka ako doe liu laꞋu, kira ka Ꞌuri, “Fotofafia ana Ꞌai rara folo!” \p \v 15 Ma sa Paelat ka logea kwau sa Barabas fuada, sulia nia oga ke faꞋasaeleꞋa na manatalana na fikuꞋa neꞋeri. Sui, nia ka kwatea sa Jesus fuana na nangasilana, ma ka kwatea fuana fotoꞋilana Ꞌi tufungana na Ꞌai rara folo. \s1 Na ngwae ana ofoꞋa ki kira ngongoa sa Jesus \r (Matthew 27:27-31; John 19:2-3) \p \v 16 Na ngwae ana ofoꞋa ki, kira ka talaꞋia naꞋa kwau sa Jesus Ꞌi saena na faꞋi labu ana luma doe sa Paelat, ma kira ka karumia maꞋi na ngwae ana ofoꞋa ki taꞋifau. \v 17 Ma kira ka faꞋaruꞋufia Ꞌani taꞋi ifi boraboraꞋa keta, ma kira ka Ꞌerea na taꞋi Ꞌeregwau ana kwalo ngarangaraꞋa, ma kira ka duꞋua Ꞌani gwauna diꞋia ta tatalafaꞋa. \v 18 Sui kira ka ilifaꞋinia na faꞋadoelana ma kira ka fata Ꞌuri, “Na tatalafaꞋa Jiu ki, Ꞌoke mauri tau amu!” \v 19 Sui kira ka kwaiꞋia gwauna Ꞌani afu Ꞌai, ma kira ka ngisulia, ma kira ka bobo uruuru Ꞌi naꞋona, diꞋia neꞋe kira faꞋadoea. \v 20 Ma kaidaꞋi neꞋe kira ngongoa ka sui naꞋa, kira ka kanusua na ifi boraboraꞋa keta nia faꞋasia. Sui kira ka faꞋaruꞋufia laꞋu Ꞌani ifi nia talana. ꞋUnaꞋeri kira ka talaꞋia naꞋa fuana na fotoꞋilana ana Ꞌai rara folo. \s1 Kira fotofafia sa Jesus ana Ꞌai rara folo \r (Matthew 27:32-44; Luke 23:26-43; John 19:17-27) \p \v 21 Ma ana kaidaꞋi kira leka kwau sulia na tala, kira dao toꞋona taꞋi ngwae satana sa Simon, maꞋa sa Aleksanda, faꞋinia sa Rufus. NiaꞋa na ngwae faꞋasia na fanoa Ꞌi Saeren. Nia leka maꞋi ma ka ruꞋu saena Ꞌi Jerusalem faꞋasia taꞋi kula maꞋi Ꞌi maa. Ma na ngwae ana ofoꞋa ki, kira ka suꞋumaꞋinia fasi Ꞌiri nia ngalia na Ꞌai rara folo sa Jesus. \p \v 22 Ma kira ka talaꞋia kwau sa Jesus Ꞌuana taꞋi kula neꞋe kira saea Ꞌani Ꞌi Golgota. Ma fadalana neꞋe Ꞌuri, “Na Lasi Ngwae.” \p \v 23 Ma kira ka kwatea na waen neꞋe kira dola faꞋinia ru neꞋe kira saea Ꞌani Mira, taꞋi suluꞋi ru fuana faꞋamabelana fiiꞋa, bore ma sa Jesus noaꞋa kasi kwaꞋufia goꞋo. \v 24 Ma kira ka fotofafia Ꞌi tufungana Ꞌai rara folo. Ma kira ka daroꞋia na ifi nia ki Ꞌi safitada kwailiu. Kira ka masa diꞋia daisiꞋanga fasi Ꞌiri kira ke dao toꞋona sa tai ada neꞋe ke ngalia ta ifi. \v 25 Ana na sikona kadi sina Ꞌofodangi, kira fotofafia ana Ꞌai rara folo. \v 26 Ma kira ka alua Ꞌi gwauna Ꞌai rara folo taꞋi kerekereꞋa ana kwaigiosi Ꞌanga. Kira keresia ka Ꞌuri, \sc “Na ngwae tatalafaꞋa Jiu ki.”\sc* \v 27-28 Ma kira ka fotofafia logo ro ngwae bili ki Ꞌi tufungana na ro Ꞌai rara folo ki faꞋinia sa Jesus. Ta ngwae Ꞌi bali ꞋoloꞋolo ana, ma ta ngwae Ꞌi bali mauli ana. \p \v 29 Ma na ngwae ki kira liu, kira ka nanga nangataꞋinia gwauda, ma kira ka fata buri tolingaꞋi kwau ana sa Jesus, ma kira ka fata Ꞌuri, “KwaraꞋae! ꞋOko saea Ꞌoke osia na Luma Abu God, ma Ꞌoko saungaꞋinia goꞋo sulia uulu asoa ki bani kwa! \v 30 ꞋOke faꞋamauriꞋo talamu! Koso maꞋi faꞋasia na Ꞌai rara folo neꞋana!” \p \v 31 Ma na fata abu doe ki, ma na ngwae faꞋamanata ana taki ki, kira ka fata logo ꞋunaꞋeri. Ma kira ka fata Ꞌoidorole ana sa Jesus, ma kira ka fata Ꞌuri fuada kwailiu, “Nia faꞋamauria ngwae matamata ki, bore ma noaꞋa nia kasi faꞋamauria niaꞋa talana! \v 32 Kulu lia basi diꞋia niaꞋa na Christ, na tatalafaꞋa Jiu ki. Nia ke baꞋa koso goꞋo maꞋi faꞋasia na Ꞌai rara folo loeri, Ꞌiri kulu ke faꞋamamana niaꞋa!” \p Ma na ro ngwae neꞋe kira fotoꞋida ana Ꞌai rara folo ki faꞋinia sa Jesus, kera bore, kera fata buri tolingaꞋi logo ana sa Jesus. \s1 Na maelana sa Jesus \r (Matthew 27:45-56; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 33 ꞋIta ana tofongana asoa, na Ꞌafutana abaꞋi kula neꞋe nia rodoꞋa, leleka ka dao ana sina nia egofolo. \p \v 34 Ma ana uula kadi sina saꞋulafi, sa Jesus nia ako doe ma ka Ꞌuri, \tl “Eloi, Eloi, lama sabaktani?”\tl* Na fadalana alaꞋanga neꞋeri ki nia Ꞌuri kwau, “God nau Ꞌae, God nau Ꞌae, faꞋuta naꞋa neꞋe Ꞌoko faꞋasi dangalu naꞋa aku?” \p \v 35 Ma ti ngwae neꞋe kira tua Ꞌi neꞋeri, kira ka rongoa, ma kira ka fia fasi nia ri Ꞌuana sa Elaeja. \v 36 Ma taꞋi ngwae Ꞌada lalili kwau, ma ka tongani taꞋi lumulumu Ꞌasi saena waen Ꞌafae, ma ka alua Ꞌi maana taꞋi maꞋe Ꞌai, ma ka kwatea kwau Ꞌi maana ngiduna sa Jesus, fasi Ꞌiri nia ka kwaꞋufia, ma nia ka fata Ꞌuri, “Kulu lia basi, sali sa Elaeja ka leka maꞋi ma ka lafua maꞋi Ꞌi ano faꞋasia na Ꞌai rara folo!” \p \v 37 Ma sa Jesus ka ako doe, sui nia ka mae naꞋa. \p \v 38 Ma na ifi doe neꞋe nia bokota na kula abu Ꞌi saena na Luma Abu God nia ka gaa Ꞌita maꞋi Ꞌi gwauna leleka ka dao Ꞌi Ꞌaena. \v 39 Ma na ngwae ꞋaꞋana ana ngwae ni ofoꞋa ki, neꞋe nia uu Ꞌi neꞋeri Ꞌi Ꞌaena na Ꞌai rara folo, nia rongoa na rilana, ma ka lisia na maelana, nia ka fata Ꞌuri, “Nia mamana liu, na ngwae neꞋe na Ngela God naꞋa!” \p \v 40 Ma ti kini kira tua logo Ꞌi neꞋeri, ma kira ka lialia tau naꞋa kwau. ꞋI Mary kini Ꞌi Magdala, ma Ꞌi Mary neꞋe teꞋa sa James na ngela Ꞌi buri sa Joses, ma Ꞌi Salome. \v 41 Kira leka logo Ꞌi burina sa Jesus ana kaidaꞋi nia tua Ꞌua Ꞌi Galili, ma kira ka kwaiꞋafi ana. Ma na kini Ꞌoro ki logo neꞋe kira leka maꞋi faꞋinia Ꞌuana Ꞌi Jerusalem, kira tua logo Ꞌi neꞋeri. \s1 Na alulana sa Jesus \r (Matthew 27:57-61; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 42-43 Ma nia ka saꞋulafi naꞋa, sa Josef na ngwae faꞋasia fanoa Ꞌi Arimetea, nia ka leka maꞋi. Nia taꞋi ngwae talingaꞋi ana na fikutaꞋi ngwae lokoꞋi ru neꞋe nia lia kwaimasi logo Ꞌuana lisilana kaidaꞋi God ke gwaungaꞋi fafia ngwae nia ki. Nia noniraꞋa, ma ka leka maꞋi siana sa Paelat. Ma nia ka gani Ꞌuana na nonina sa Jesus, sulia faꞋi asoa neꞋeri na asoa ana na sasi akaꞋu Ꞌanga masia na Sabat, na asoa ana mamaloꞋanga. \v 44 Ma sa Paelat ka Ꞌarefo neꞋe nia rongoa sa Jesus nia mae naꞋa. Ma nia ka ri Ꞌuana ngwae ꞋaꞋana ana ngwae ni ofoꞋa ki, ma ka saefiloa diꞋia sa Jesus mae naꞋa. \v 45 Ma Ꞌi buri Ꞌana neꞋe sa Paelat nia rongoa ngwae ꞋaꞋana neꞋeri nia saea neꞋe nia mae naꞋa, sa Paelat fiꞋi alaꞋania sa Josef ka ngalia nonina sa Jesus. \v 46 ꞋUnaꞋeri, sa Josef ka folia taꞋi Ꞌaba ifi kwao, ma ka kanusua nonina sa Jesus Ꞌi ano, ma ka buta ana ifi neꞋeri, ma ka alua Ꞌi saena na faoda gwaꞋu neꞋe kira Ꞌilia Ꞌi saena na fau. Sui ka gilosia taꞋi babaꞋi fau doe, ma ka bokota naꞋa maana na faoda gwaꞋu neꞋeri. \v 47 Ma Ꞌi Mary na kini Ꞌi Magdala, ma Ꞌi Mary neꞋe teꞋa sa Joses, kera lisia naꞋa kula neꞋe kira kwaiatoa sa Jesus ana. \c 16 \s1 Na tataꞋelana sa Jesus faꞋasia maeꞋa \r (Matthew 28:1-8; Luke 24:1-12; John 20:1-10) \p \v 1 Ma Ꞌi buri Ꞌana na Sabat, na asoa ana mamaloꞋanga nia sui naꞋa, Ꞌi Mary kini Ꞌi Magdala, ma Ꞌi Mary na teꞋa sa James, ma Ꞌi Salome, kira folia maꞋi na ru moko leꞋa ki fuana na ngwailana ana nonina sa Jesus. \v 2 Ana Ꞌofodangi makalokaloꞋa Ꞌua ana Sande, kaidaꞋi sina ni raꞋe naꞋa, kira ka leka maꞋi Ꞌuana na faodaꞋi ngwae mae. \v 3 KaidaꞋi kira leka, kira ka saefiloda kwailiu, kira ka Ꞌuri, “Sa tai neꞋe ke baꞋa gilosia na babaꞋi fau baera faꞋasia maana faoda baera?” Sulia fau neꞋeri nia doe liu. \v 4 Sui, kaidaꞋi kira dao ana, kira ka lisia na babaꞋi fau baera abuli naꞋa. \v 5 Ma kaidaꞋi kira ruꞋu kwau Ꞌi saena na faoda, kira ka lisia taꞋi ngwae fiꞋi doe nia ruꞋufia ifi kwao, ma ka tua ana bali ꞋoloꞋolo saena faoda neꞋeri. Ma kira ka maꞋu liu. \p \v 6 Ma nia ka fata Ꞌuri, “NoaꞋa kamu kasi maꞋu. Nau ku saiana kamu lulu Ꞌuana sa Jesus, na ngwae Ꞌi Nasaret neꞋe kira saungia Ꞌi tufungana na Ꞌai rara folo. NoaꞋa nia kasi tua naꞋa Ꞌi neꞋe. Sulia nia tataꞋe naꞋa faꞋasia maeꞋa! Mulu lisia na kula ba kira kwaiatoa ana! \v 7 Muke leka kwau siana fafarongo nia ki faꞋinia sa Peter, ma kamu ka faꞋarongo Ꞌuri ada naꞋa, ‘Sa Jesus leka naꞋa Ꞌi naꞋo maꞋakwali kaumulu Ꞌi Galili, kamu ke baꞋa lisia Ꞌi neꞋeri, diꞋia ba nia saea naꞋa fuamuꞋa.’” \p \v 8 Ma na kini neꞋeri ki kira ka ruꞋu naꞋa kwau Ꞌi maa, ma kira ka lalili naꞋa faꞋasia na faoda neꞋeri, sulia kira maꞋu, ma kira ka lebelebe liu. NoaꞋa kira kasi saea naꞋa ta ru fuana ta ngwae, sulia kira maꞋu liu. \s1 Sa Jesus nia daotafa fuana Ꞌi Mary kini Ꞌi Magdala \r (Matthew 28:9-10; John 20:11-18) \p \v 9 Ana Ꞌofodangi laꞋa bilabila ana Sande, sa Jesus nia mauri laꞋu, ma ka daotafa fuana Ꞌi Mary kini Ꞌi Magdala, na kini ba sa Jesus nia ifulangaꞋinia na fiu ano Ꞌi ru taꞋa baera ki faꞋasia. \v 10 Ma Ꞌi Mary ka leka siana na fafarongo nia ki. Kira kwaimanatai, ma kira ka angi liu naꞋa. Ma Ꞌi Mary ka faꞋarongoda. \v 11 Ma ana kaidaꞋi neꞋe kira rongoa neꞋe sa Jesus nia mauri, ma Ꞌi Mary ka lisia naꞋa, kira noaꞋa kasi faꞋamamana goꞋo Ꞌi Mary. \s1 Sa Jesus nia faꞋataꞋi fuana ro fafarongo nia ki \r (Matthew 28:16-20; Luke 24:13-49; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 12 Ma Ꞌi buri laꞋu, sa Jesus ka dao tafa logo fuana ta ro fafarongo ana, kaidaꞋi kera leka naꞋa sulia na tala faꞋasia Ꞌi Jerusalem. \v 13 Ma kera ka oli maꞋi, ma kera ka faꞋarongoa laꞋu ti fafarongo ada, bore ma kira kasi faꞋamamana goꞋo. \s1 Sa Jesus nia daotafa fuana fafarongo nia ki \p \v 14 Ma Ꞌi buri Ꞌana naꞋa, sa Jesus ka daotafa fuana na akwala ma taꞋi ngwae ana fafarongo nia ki, kaidaꞋi kira fanga Ꞌada. Ma nia ka balufi kira sulia kira kasi faꞋamamana, ma sulia manatada ngasi liu fuana na faꞋamamanalana ngwae ki neꞋe kira lisia naꞋa Ꞌi buri Ꞌana neꞋe nia tataꞋe faꞋasia maeꞋa. \v 15 Ma nia ka fata Ꞌuri fuada, “Muke leka Ꞌi saena Ꞌafutana na magalia, ma muke faꞋarongo Ꞌani FaꞋarongoꞋa LeꞋa fuana na ngwae ki taꞋifau. \v 16 Ma sa tai neꞋe nia faꞋamamana na FaꞋarongoꞋa LeꞋa, ma ka siuabu, nia ke baꞋa mauri firi faꞋinia God. Ma sa tai neꞋe noaꞋa nia kasi faꞋamamana, God ke baꞋa matalangaꞋinia. \v 17 Ma na ngwae ki neꞋe kira faꞋamamana, kira ke toꞋo ana ngasingasiꞋanga fuana sasilana faꞋanadaꞋa Ꞌuri ki: Kike ifulani ano Ꞌi ru taꞋa ki Ꞌani na sataku, ma kira ka fata Ꞌani na alaꞋanga matamata ki neꞋe kira Ꞌiri saisaiana. \v 18 Ma diꞋia kira daua ta baꞋeko tolo nama kira ka kwaꞋufia bore ti kafo ni maelilani noaꞋa nia kasi faꞋalida goꞋo. Ma diꞋia kira alu lima Ꞌi fafona na ngwae mataꞋi ki, kira ka Ꞌakwa naꞋa.” \s1 Sa Jesus nia fane naꞋa Ꞌuana Ꞌi langi \r (Luke 24:50-53; Acts 1:9-11) \p \v 19 ꞋI buri Ꞌana neꞋe na Aofia sa Jesus nia alaꞋa faꞋi kira, nia ka fane naꞋa Ꞌuana Ꞌi langi, ma ka tua Ꞌi bali ꞋoloꞋolo ana God ka gwaungaꞋi faꞋinia. \v 20 Ma na fafarongo nia ki kira ka leka, ma kira ka lifurongo Ꞌani fatalana God ana kula ki taꞋifau. Ma na Aofia ka rao faꞋinida, ma ka kwatea na ngasingasiꞋanga fuada fuana sasilana faꞋanadaꞋa ki, fasi Ꞌiri ke faꞋataꞋinia na faꞋamanataꞋanga kira nia mamana.