\id MAT - Kandas \h Matiu \toc1 A Wakak na Wasiso uno Iesu Karisito o Matiu i tumusi \toc2 Matiu \mt2 A Wakak na Wasiso uno Iesu Karisito \mt1 o Matiu \mt2 i tumusi \is1 A wasiso talapor mugu \ip O Matiu i tumus a buk ri, i ara tagun a noino ma aru nat na ususer anun o Iesu, ma ara risano kai o Liwai. Numugu i a tene los takis, ma i papam tomo nama gapman Rom. Numur o Iesu i kabo pasi, ra i wanpat a nat na ususer (tama Mt 9:9-13). \ip O Matiu i tumus a buk ri torom anun a taro, a taro Juda. A taro Juda det kis langlang sur a inawan pat anun a musano ra o God i pilok pasi, sur in king anundet. Una wasiso Ibru di watungi nama Mesaia, ma una wasiso Grik di watungi nama Karisito. \ip O Matiu i nemi sur in inanos det lena, o Iesu ut ra a Karisito, a King anun a taro Juda. Sur i mo ra i wasiso una inawan pat anun o Iesu ra i elar nama king. \ip Ma i watung puaso i kai a ramano kum wasiso tagun a Mugano Buk Tabu una Karisito. A inawan pat anun o Iesu i ulingmulus a kum wasiso ri. O Matiu i tumtumus kai una etowo anun o Iesu una matanitu anun o God. \iot A inawan ina buk Matiu: \li1 A usus ino Iesu (1:1-2:23) \li1 A pinapam anun o Jon a Tene Baptaiso (3:1-12) \li1 Di baptaiso o Iesu ra numur o Satan i lari (3:13-4:11) \li1 O Iesu i papam tong o Galili (4:12-18:35) \li1 O Iesu i wan usapat o Jerusalem (19:1-20:34) \li1 A tintinip na wik ma a minat ino Iesu (21:1-27:66) \li1 A katkatutur melet anun o Iesu tagun a minat (28:1-20) \ie \hr \c 1 \s1 A risan a kabotaro anun o Iesu Karisito \r (Lk 3:23-38) \p \v 1 Iri a risan a kabotaro tagun numugu ra o Iesu Karisito i wanpat tagun det. O Iesu, i a nutun o Dewid, o Dewid i a nutun o Abaram. \li1 \v 2 O Abaram i o taman o Aisak, \li1 O Aisak i o taman o Jekop, \li1 ma o Jekop i o taman o Juda ma a kum tistisino. \li1 \v 3 O Juda i o taman o Peres der nam o Sera, ra a nander o Tamar. \li1 O Peres i o taman o Esrom, \li1 o Esrom i o taman o Ram, \li1 \v 4 ma o Ram i o taman o Aminadap, \li1 o Aminadap i o taman o Nason, \li1 ma o Nason i o taman o Salmon, \li1 \v 5 o Salmon i o taman o Boas, ma o nano a risano o Reap. \li1 O Boas i o taman o Obed, ma o nano a risano o Rut. \li1 O Obed i o taman o Jesi, \li1 \v 6 ma o Jesi i o taman o Dewid, i ra a king. \b \li1 O Dewid i o taman o Solomon, ma o nano a ino ra i nolin pas nam o Uria. \li1 \v 7 O Solomon i o taman o Roboam, \li1 o Roboam i o taman o Abia, \li1 o Abia i o taman o Asa, \li1 \v 8 o Asa i o taman o Josapat, \li1 o Josapat i o taman o Joram, \li1 ma o Joram i o taman o Usia, \li1 \v 9 o Usia i o taman o Jotam, \li1 o Jotam i o taman o Akas, \li1 ma o Akas i o taman o Esekia, \li1 \v 10 o Esekia i o taman o Manase, \li1 o Manase i o taman o Amon, \li1 ma o Amon i o taman o Josaia, \li1 \v 11 o Josaia i ulabo o Jekonia tomo nama kum tistisino. Numur tano, a taro Babilon det dat pas a taro Israel utong o Babilon sur det in kis na karabus. \b \li1 \v 12 Numur tan a inawan utong o Babilon: \li1 O Jekonia i ulabo o Salatiel, \li1 o Salatiel i o taman o Serubabel, \li1 \v 13 o Serubabel i o taman o Abiut, \li1 o Abiut i o taman o Eliakim, \li1 ma o Eliakim i o taman o Asor, \li1 \v 14 o Asor i o taman o Sadok, \li1 o Sadok i o taman o Akim, \li1 ma o Akim i o taman o Eliut, \li1 \v 15 o Eliut i o taman o Eliaser, \li1 o Eliaser i o taman o Matan, \li1 ma o Matan i o taman o Jekop, \li1 \v 16 o Jekop i o taman o Josep, i ra i nolin nam o Maria. O Maria i usus o Iesu, ra di watungi a Karisito, i ra o God i tulu ru i. \b \p \v 17 A kum taun taro turpasi tagun o Abaram tuk un o Dewid i elar nama noino ma wat det, ma tagun o Dewid tuk una inawan na karabus tong o Babilon a noino ma wat kai det, ma tagun a inawan na karabus tong o Babilon tuk un o Karisito a noino ma wat na taun taro kai. \s1 A saksak utna un o Maria ra i usus o Iesu Karisito \r (Lk 2:1-7) \p \v 18 Di usus pas o Iesu Karisito lenri: O nano, o Maria, di sa ubek bat tari sur anun o Josep, ikut numugu tan anunder a nolin o Maria i sa tasmani lena i tianan tan a Tokodos na Nion. \v 19 O Josep ra di sa ubek bat tar o Maria toromi, i a tene tokodos, ma ke nemi sur in ban umaimai o Maria umatan a taro. Ra i nuki lena in kutus eno ru anunder a liliman sur a nolin. \p \v 20 Ra i nuknuk utmakai una utna ri, a ensel anun a Labino i wanpat toromi una ririon ra i watungi lena, “Josep, a nutun o Dewid, gong u wur nuknuk un o Maria, un ben pasi kut sur anum a ino. Uni a nat ra i tianan pasi, i wanpat tagun a Tokodos na Nion. \v 21 In usus pas a nat na musano ma un pasor a risano nam o Iesu, uni in ulaun pas anun a taro gusun anundet a kum sakino petutna.” \p \v 22 A kum utna rop ri i wanpat sur din pam sot pas a kum wasiso anun a Labino ra anun a poropet i sa upuaso tari lenri, \v 23 “Tama i, a toraro na ino in tianan ma in usus pas a nat na musano ra din watungi nam o Emanuel,” \rq Ais 7:14 \rq* \m a kukuraino lena, “O God i kis tomo nam dat.” \p \v 24 Ra o Josep i tuangun, i muri lenutra a ensel anun a Labino i sa inanos tari nami, ra i ben pas o Maria sur anun a ino. \v 25 Ikut ka der inep tomo pas tuk ra o Maria i usus pas a nat na musano. Ma o Josep i pasor a risano nam o Iesu. \c 2 \s1 A kum tene mananos det etabor torom o Iesu \p \v 1 Di usus o Iesu una tamon Betliem tiro una papor Judia, una kilalo ra o Erod i king. Numur a ramano kum tene mananos tagun a kum nangnang det wan tagitiro una nubual ra in matanas i pusu pat iai, ra det wanpat sapat o Jerusalem. \v 2 Ra det iting lena, “Awai i a nat ra di ususi, sur in king anun a taro Juda? Uni met tama anun in nangnang tiro una nubual ra in matanas i pusu pat iai, ra iri met wan urin sur met in lotu toromi.” \p \v 3 Ra o king Erod i longoro i, i talara a nuknukino ma a nuknukin a taro Jerusalem rop kai. \v 4 Numur i ben tomo rop pas a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum tene ususer tagun a Warkurai. Ra i ting det lena, “A Karisito ra o God in tulu ru i, din usus i awai?” \v 5 Det balu i lena, “Tong o Betliem una papor Judia, uni a poropet i sa tumus tari lenri, \q1 \v 6 ‘Ma ui o Betliem una piso anun a kabotaro Juda, \q2 Ui ko natino bing tan a kum mugumugu anun a kabotaro Juda, \q1 Uni a mugumugu in nanpat tagun ui, \q2 ra in mugu anung a taro Israel elar nama tene tamtamabat anun a kum sipsip.’” \rq Maika 5:2 \rq* \p \v 7 Numur o Erod i itula eno pas a kum tene mananos tagun a kum nangnang sur in talapor pas tandet lena, nangisin mulus ra in nangnang i wanpat. \v 8 I tulu ru det utong o Betliem nama wasiso lenri, “Mot nan ma mot in sisio wakak sur a natlik. Ma ra mot sa sio pasi, mot in inanos iau, sur iau bulung an nan ma an lotu toromi.” \p \v 9 Det sa longoro tar a king ra det wan. Det tama melet pas in nangnang ra det sa tama tari una nubual ra in matanas i pusu pat iai. I mugu nanan det tuk i tur sapat una nubual ra a natlik kura iai. \v 10 Ra det tama in nangnang ra, det taramo a labino gasgas. \v 11 Det ruk una rumu ra det tama pas a natlik, ma o nano o Maria. Det kis butkeke ra det lotu torom a natlik. Numur det papos pas anundet a kum bek ma det tabori nama kum etabor lenri: a gol, ma a paura di tuni ra a mis ino i sangnain wakak ra di watungi nama insens, ma a torok sangsangnain kai ra di watungi nama mira. \v 12 O God i sa utumarong tar det una ririon, sur gong det milet taru sur o Erod. Ra det milet sur anundet a tamon una se kisapi mukut. \s1 A inawan eno utong o Ijip \p \v 13 Ra det sa wan taru, a ensel anun a Labino i wanpat torom o Josep una ririon ra i watungi lena, “Un katutur, un ben pas o nader nano, ma motul in kalabor eno utong o Ijip. Ma motul in kis tong iai tuk una bung ra an inanos ui melet, uni o Erod in sisio sur a natlik sur in um doko i.” \v 14 Ra i katutur, i ben pas nader nano una mirum, ma detul wan utong o Ijip. \v 15 Detul kis tiro iai tuk o Erod i mat. Una anundetul a kinkinis tiro, di pam sot pas a wasiso anun a Labino, ra a poropet i sa wasiso mugu taru uni lenri, “A kabo pas a nutunglik tagitong o Ijip.” \rq Hosea 11:1 \rq* \p \v 16 Ra o Erod i tama i lena a kum tene mananos tagun a kum nangnang det sa toro tari, i kankan doko ra i itula sur din um doko rop ru a kum nat musano tong o Betliem ma una kum tamon kai ra det kis milau. I pitar a warkurai sur din um doko det ra aru kilalo anundet, ma det kai ra ke ru kilalo utmakai anundet, uni a kum tene mananos det sa inanos tari una kilalo anun a natlik. \v 17 Ra di sa pam sot pasi maragom a wasiso ra o Jeremaia a poropet i wasiso mugu taru uni lena, \q1 \v 18 “Tong o Rama di longoro in nalngan ara, \q2 a tintinangis ma a ungugaia, \q1 O Rakel i domos a kum nutnutunu liklik, \q2 uni det sa mat rop, \q1 ma ka di umarip lar pasi.” \rq Jer 31:15 \rq* \s1 O Josep detul tamano milet melet utong o Nasaret \p \v 19 O Erod i sa mat, ra a ensel anun a Labino i wanpat torom o Josep una ririon tiro o Ijip. \v 20 Ma i watungi tano lena, “Un katutur, un ben pas der nano, ma motul in nan utong o Israel, uni det ra det nem na um doko a natlik det sa mat.” \v 21 Numur i katutur, i ben pas der nano, ra detul wan utong o Israel. \v 22 Ikut i longoro i lena, o Akelaus i keles o tamano o Erod, sur i bulung in king tong una papor Judia, ra o Josep i ngara sur in nan utong o Judia. Ra detul wan mukut utong una papor Galili, uni o God i turbat tar o Josep una ririon, sur gong detul wan utong una papor Judia. \v 23 Ra detul wan ma detul kis una tamon a risano o Nasaret. Una anundetul a kinkinis tiro, di pam sot pas a wasiso anun a kum poropet lena, “Din watungi lena i a te Nasaret.” \c 3 \s1 O Jon a Tene Baptaiso i warawai \r (Mk 1:1-8; Lk 3:1-18; Io 1:19-28) \p \v 1 A ramano kum kilalo numur, o Jon a Tene Baptaiso i wanpat, ma i warawai una nubual kalako taro uni una papor Judia, \v 2 ra i watungi lena, “Mot in nukpukus, uni a matanitu tagisapat una langit i sa milau.” \v 3 O Jon ut ra, ra a poropet Aisaia i sa wasiso puaso mugu taru uni lena, \q1 “Una nubual kalako taro uni, in nalngan ara i kakabo lena, \q1 ‘Mot in pam saro a kisapi anun a Labino, \q2 mot in pam kodos anun a kum kisapi.’” \rq Ais 40:3 \rq* \p \v 4 O Jon i ser emar nam in namalu di pami nama iwu na kamel, ma i ser ker wati nam in pino bulumakau. I ser wan a kum ko ma a polono tatos. \v 5 A taro tagisapat o Jerusalem, ma tagun a kum tamtamon rop una papor Judia, ma tagun a kum tamon ra det kis milau a danim Jodan, det wan toromi. \v 6 Det watung puaso anundet a kum sakino petutna, ra i baptaiso det una danim Jodan. \p \v 7 O Jon i tama a susut na Parisi tomo nama kum Sadusi det wan sur in baptaiso det, ra i watungi tandet lena, “Ai, mot a kum nutnutun a kum sui! Osi i inanos mot sur mot in kalabor eno gusun a warkurai na minabalu anun o God, ra in nanpat? \v 8 Mot in pam a kum utna ra in upuaso i lena, mot sa nukpukus. \v 9 Ma gong mot nuki lena, o God ken warkurai mot uni mot a kabotaro anun o Abaram. A inanos mot lena, o God in pet lari sur in pam pat pas a kabotaro anun o Abaram tagun a kum watat ri. \v 10 Di sa ubek tar a nawu nisan a kum kibino duwai, ma a kum duwai rop ra ka det wu lako wakak na windet, din tau ru det, ma din woro tar det una sungun. \v 11 Iau, a baptaiso mot nama danim sur in upuaso i lena mot sa nukpukus. Ikut i ra in mur tang a dekdekino i labo tan a dekdeking. Ka elar sur an los anun aru su, uni a natino sakit tano. In baptaiso mot nama Tokodos na Nion ma a sungun. \v 12 I pam pas anun a pok nam aru lamano sur in lakro suaro a pino wit gusun a wino wit. Ra i sa timilo rop tari, in ubek tomo anun a wino wit una nuna rumu na wit, ra in tun ru a kum pinino una sungun ra ke ser mat.” \s1 O Jon i baptaiso o Iesu \r (Mk 1:9-11; Lk 3:21-22) \p \v 13 O Iesu i wan tagitong una papor Galili utiro una danim Jodan torom o Jon sur in baptaiso i. \v 14 O Jon i nem na turbati, ra i watungi tano lena, “Ilai ra u wan torom iau sur an baptaiso ui? In wakak sur ui un baptaiso iau.” \v 15 Ra o Iesu i balu i lena, “Un baptaiso iau kut. I wakak ra un pami, sur dar in pam sot pas asau rop ra i tokodos umatan o God.” Ra o Jon i tarom tano. \p \v 16 Ra i baptaiso tari. Uniutra o Iesu i saur gusun a danim, ra a langit i tapapos, ma i tama a Nion o God i wan pirso elar namin natabun ma i kis taru netes uni. \v 17 Numur in nalngan ara tagisapat una langit i watungi lena, “Iri a Nutunglik, a nat na wakak, a gas doko nami.” \c 4 \s1 O Satan i lar o Iesu \r (Mk 1:12-13; Lk 4:1-13) \p \v 1 Numur a Tokodos na Nion i mugu o Iesu usa una nubual kalako taro uni sur o Satan in lari. \v 2 Ra i sa wewel pas a wat na noino bung na mirum ma a wat na noino bung na waspi, i murak. \v 3 Ra a tene ululam i wanpat toromi, ma i watungi tano lena, “Ra ui a Nutun o God, un inanos a kum watat ri sur det in nanpat a beret.” \v 4 O Iesu i balu i lena, “Di sa tumus tari una Buk Tabu lena, ‘A taro ka det ser laun nama utna na inangon kut, det ser laun nama kum wasiso rop ra i pirso gusun a wan o God.’” \rq Lo 8:3 \rq* \p \v 5 Numur o Satan i ben pasi usapat o Jerusalem, a tamon anun o God, ra i utur tari sapat netes sakit una rumu na etabor. \v 6 Ma i watungi tano lena, “Ra ui a Nutun o God, un sirok pirso, uni di sa tumus tari una Buk Tabu lena, \q1 ‘In tulu ru anun a kum ensel sur det in tamtamabat ui. \q1 Det in pam pas ui nama kum lamandet, \q2 sur gong u tuka a kikim un tu wat.’” \rq Buk Song 91:11-12 \rq* \m \v 7 O Iesu i balu i lena, “Di sa tumus tari kai una Buk Tabu lena, ‘Gong u lar a Labino anum a God.’” \rq Lo 6:16 \rq* \p \v 8 O Satan i ben melet pasi usapat netes una labino tangai, ra i ese tar a kum matanitu rop una rakrakon bual tomo nama kum minamar indet rop kai tano. \v 9 Ra i watungi tano lena, “ Ra un kis butkeke ma un lotu torom iau, a kum utna rop ri an pitar tari tam.” \v 10 O Iesu i watungi tano lena, “Satan, un nan gisen, uni di sa tumus tari una Buk Tabu lena, ‘Un lotu torom a Labino anum a God, ma un tarom kut toromi.’” \rq Lo 6:13 \rq* \m \v 11 Numur o Satan i wan pas gusuni, ra a kum ensel det wan toromi, ma det waruti. \s1 O Iesu i turpas anun a pinapam na warawai una papor Galili \r (Mk 1:14-15; Lk 4:14-15) \p \v 12 O Iesu i longoro i lena, di sa uruk tar o Jon una karabus, ra i milet melet utong una papor Galili. \v 13 Ra i wan tagitong o Nasaret, i kis tiro o Kapernaum, a tamon ra i kis una usalin nisan a du tasi Galili, una piso anun a kabotaro Sebulon ma a kabotaro Naptali, \v 14 sur in pam sot pas a wasiso anun o God ra o Aisaia a poropet i sa wasiso mugu taru uni lena, \q1 \v 15 “A piso anun a kabotaro Sebulon ma a piso anun a kabotaro Naptali, \q2 milau a kisapi ra i wan unago utasi, una papor danim Jodan utong, \q2 der kis una papor Galili, ra a taro ra ausur a taro Juda det kis iai. \q1 \v 16 A taro ra det kis una dumirum \q2 det sa tama a labino talapor, \q1 ma det ra a dumirum na minat i pulus bat det, \q2 a talapor i sa wanpat torom det.” \rq Ais 9:1-2 \rq* \m \v 17 Turpasi una kilalo ra, o Iesu i warawai lena, “Mot in nukpukus, uni a matanitu tagisapat una langit i sa milau.” \s1 O Iesu i kabo pas a wat na mugano nat na ususer \r (Mk 1:16-20; Lk 5:1-11) \p \v 18 Ara bung o Iesu i usal una usalin ina du tasi Galili, ra i tama pas o Saimon, di watungi kai nam o Pita, ma a tisino o Endru. Der woro a bene sa utasi, uni der aru tene woro bene. \v 19 I watungi tander lena, “Mur in mur iau, sur an ususer mur sur mur aru tene ben taro.” \v 20 Uniutra, der katutur pas gusun anunder a kum bene, ma der muri. \p \v 21 Ra i wan tagitiro, i tama pas o Jems ma o Jon dersino, aru nutnutun o Sebedi. Detul tamano kis taru una pot ma detul mabon anundetul a kum bene. Ra o Iesu i kabo der. \v 22 Uniutra, der katutur pas ma der wan gusun a pot ma a tamander, ra der mur o Iesu. \s1 O Iesu i ulangolango a kum misait \r (Lk 6:17-19) \p \v 23 O Iesu i wan tuptupukus una papor Galili rop, ma i ususer a taro una nundet a kum rumu na lotu. I warawai nama Wakak na Wasiso una matanitu anun o God. Ma i ulangolango pas a taro gusun a kum wur ngas na misait. \v 24 Ma a wasiso un o Iesu i wan sarara una papor Siria rop. Ra det ben rop pas a taro ra a kum wur ngas na misait i banlaulau det, a taro ra a dekdek na ngunungut i banlaulau det, ma det ra a kum laulau na nion kura un det, det kai ra det ser mat lalang ma det ra a pinpinindet i mat. Ra o Iesu i ulangolango pas det rop. \v 25 Ma a labino kunur na taro taginin una papor Galili ma tagitiro una papor Dekapolis, ma tagisapat o Jerusalem, ma tagun a papor Judia ma tagitong una ara papor danim Jodan det mur o Iesu. \c 5 \s1 O Iesu i warawai un osi det ra det dan \r (Lk 6:20-23) \p \v 1 O Iesu i tama pas a kunur na taro, ra i wan toto una tangai, ma i kis. Anun a taro na ususer det wan toromi. \v 2 Ma i ususer det lena, \q1 \v 3 “Det ra det tasmani lena det sibo una niondet, det dan, \q2 uni anundet a matanitu tagisapat una langit. \q1 \v 4 Det ra a balandet i tangis nama tupunuk, det dan, \q2 uni o God in umarom det. \q1 \v 5 Det ra det unatino pas det, det dan, \q2 uni det in los pas a rakrakon bual sur anundet. \q1 \v 6 Det ra det murak ma det muruk sur a tokodos na petutna, det dan, \q2 uni numur det in masur. \q1 \v 7 Det ra a kum tene marmaris, det dan, \q2 uni o God in maris det kai. \q1 \v 8 Det ra a nuknukindet i talapor ma katu dur, det dan, \q2 uni det in tama o God. \q1 \v 9 Det ra det ser umolmol a taro, det dan, \q2 uni o God in watung det a kum nutnutunu. \q1 \v 10 Det ra di banlaulau det uni det mur a tokodos na petutna, det dan, \q2 uni anundet a matanitu tagisapat una langit. \p \v 11 “Mot dan ra di watung laulau mot, ma di banlaulau mot, ma di watung a kum torotoro na wasiso un mot lena mot pam a kum sakino petutna, kibino un iau. \v 12 Mot in gas, uni i labo sakit anumot a ikul sapat una langit. Uni di sa banlaulau mugu a kum poropet ra det laun mugu tamot, lenkut kai ra di pami un mot. \s1 A wasiso elelar una sol ma a talapor \r (Mk 9:50; Lk 8:16; 14:34-35) \p \v 13 “Mot a sol una rakrakon bual rop. Ikut, ra makasman ino i sa rop, din umakasman meleti mo pepetlai? Katu utna mo i gas uni. Din woro upirso ru i unago utamon, ma a taro det in papapas mukut netes uni. \p \v 14 “Mot a talapor una rakrakon bual rop. Tu tamon ra i kis netes una tangai, ken parau lar pasi. \v 15 Katutaio in ungangon tar tu lam ra in wop bat tari nama paket, awu. Din ubek tari ut netes una nuna turtur, sur in talapor torom det rop ra det kis una rumu. \v 16 Lenkai ra, anumot a talapor in upuaso i umatan a taro, sur det in tama anumot a kum wakak na pinapam, ma det in watung ulabo pas a Tamamot ra i kis sapat una langit. \s1 O Iesu i ususer a taro una kum Warkurai \p \v 17 “Gong mot nuki lena a wanpat sur an rakon ru a kum Warkurai anun o Moses ma a kum etowo anun a kum poropet, awu. Ka wanpat sur an rakon ru det, a wanpat sur an pam sot pas det. \v 18 A inanos mot nama lingmulus, katu nat na tumtumus lik o tu ukinalong lik tagun a kum Warkurai ri in rop, tuk ra a bakut ma a rakrakon bual der in rop. A kum Warkurai det in kis ut, tuk ra din pam sot pasi. \v 19 Osi ra in lakai tu nat na warkurai tagun a kum Warkurai ri, ma in ususer raro a taro sur det kai det in lakai i, din watungi lena, i natino doko una matanitu sapat una langit. Ikut osi ra in tarom una kum Warkurai ri, ma in ususer a taro uni, din watungi lena, i labo una matanitu sapat una langit. \v 20 Lenra, a watungi tamot, ra anumot a tokodos na petutna ken wakak tan a tokodos na petutna anun a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot in lagano ruk una matanitu sapat una langit. \s1 A wasiso una kankan \p \v 21 “Mot sa longoro tari ra numugu di sa watung tari tan a taro lena, ‘Gong u um doko taio. Osi ra in um doko taio din warkurai i.’ \v 22 Ikut iau, an watungi tamot lena, osi ra in kankan torom tu tisinolik, din warkurai i, ma osi ra in watungi un tu tisinolik lena, ‘Katin lorim,’ din warkurai i umatan a taro na kiwung. Ma osi ra in watungi un tu musano lena, ‘A longlong ui,’ kutiro a warkurai toromi, ra din woro i una labino sungun. \p \v 23 “Ra un nan sur un pitar anum a etabor una kabulu na tuntun etabor, ma u nuk pas tu utna ra o tisimlik i takun ui uni, \v 24 un ubek tar anum a etabor tiro nisan a kabulu na tuntun etabor. Un nan munung, ma mur in emarom mugu pas nam o tisimlik. Numur un milet melet, ma un pitari maragom anum a etabor. \p \v 25 “Ra taio in ubek tar ui una warkurai, mur in emarom mugu ra mur wan nanan utmakai una kisapi, sako in pitar tar ui torom a tene warkurai. Ma a tene warkurai in mulaot ru ui torom a tene tamtamabat ra in uruk tar ui una karabus. \v 26 A inanos ui nama lingmulus, kon pirso lar pas tuk ut ra un pitar rop ru a tintinip na toia ina num a kunukul. \s1 A wasiso una sakino ninunuk sur a ino \p \v 27 “Mot sa longoro tari ra di sa watung tari lena, ‘Gong u pam a sakino un tu ino anun taio.’ \v 28 Ikut iau, an watungi tamot lena, ra tu musano in tama tar tu ino ma a nuknukino i laulau toromi, una nuknukino, i sa pam tar a sakino petutna una ino ra. \v 29 Ra in nosot na matam in ben raro ui sur a sakino, liok ru i, ma un woro gisen ru i. In wakak ra ara du pinim kut din woro ru i, sur gong di woro a pinim rop una labino sungun. \v 30 Ra a sot na lamam in ben raro ui sur a sakino, kutus ru i, ma un woro gisen ru i. In wakak ra ara du pinim kut din woro ru i, sur gong di woro a pinim rop una labino sungun. \s1 A wasiso una kutus nolin \p \v 31 “Di sa watung tari kai lena, ‘Osi ra i lakro ru anun a ino, in pitar tari kai a dono buk na kutus nolin tano.’ \v 32 Ikut iau, a watungi tamot lena, ra a ino ke pam a sakino nam tu musano, ma anun a musano i lakro oros ru i kut, ma a ino i nolin melet, i pam a sakino. Ikut anun a musano, i kibino una sakino ra. Ra tu musano in nolin nam tu ino ra anun a musano i lakro ru i, i kai i sa pam a sakino, uni a ino ra, i nolin ut. \s1 A wasiso una uliliman \p \v 33 “Mot sa longoro tari kai ra numugu di sa watung tari tan a taro lena, ‘Gong u liliman torotoro. A utna ra u sa liliman taru uni torom a Labino, un pam sot i ut.’ \v 34 Ikut iau, a watungi tamot lena, gong mot udekdek a liliman nam tu ngas na wasiso kai. Gong mot liliman nama langit, uni a langit i a kiskis na king anun o God. \v 35 Gong mot liliman nama rakrakon bual, uni a rakrakon bual a nubual ra i ubek aru kikino uni. Gong mot liliman nam o Jerusalem, uni o Jerusalem a tamon anun a labino King. \v 36 Gong u liliman nam in lorim, uni kon pam pukus lar pas tin iwu na lorim sur in kabang, o in mirum. \v 37 Mot in watungi kut lena ‘ma’ o ‘awu’. Uni, ra mot in watung tu ngas na wasiso melet, i ra i wanpat mukut gusun a Tene Sakino. \s1 Gong mot balu a sakino anun taio \r (Lk 6:29-30) \p \v 38 “Mot sa longoro tari ra di sa watung tari lena, ‘Ra taio in liok ru tin matan taio, din balu i kai toromi, din liok ru i kai tin matano. Ma ra taio in tubul pak ru tin lokon taio, din balu i kai toromi, din tubul pak ru i kai tin lokono.’ \v 39 Ikut iau, an watungi tamot lena, gong mot balu a sakino anun taio ra i pami torom mot. Ra taio i pasor tar a papor sot na wam, un pukus ara papor bulung toromi. \v 40 Ra taio i nemi sur in dat tar ui una warkurai ma din pitar a warkurai tam sur un pitar anum a siot tano, un pitar tari kai anum in namalu ra u ser rakup bat anum a ememar nami. \v 41 Ra taio i ungongos pas ui sur mur in nan tomo sur tu tamon ra i milau kut, io un nan tomo nami sur a tamon ra i kis bakbak lilik. \v 42 Un tabor taio ra i saring ui. Ma ra taio in saring ui sur in los pasi munung tu utna gusun ui, un pitari kut munung tano. \s1 A marmaris torom a kum ebar \r (Lk 6:27-28, 32-36) \p \v 43 “Mot sa longoro tari ra di sa watung tari lena, ‘Un nem a pasam, ma un nget anum a ebar.’ \v 44 Ikut iau, an watungi tamot lena, mot in nem anumot a kum ebar, ma mot in wararing un det ra det banlaulau mot. \v 45 Ra mot in pami lenra in ese i lena mot a kum nutnutun a Tamamot, ra i kis sapat una langit. Uni i pitar tar a suan sur in talapor una kum sakino taro ma a kum wakak na taro kai, ma i pitar tar a bato torom a kum tene tokodos ma torom det kai ra ka det tokodos. \v 46 Ra mot nem det kut ra det nem mot, asau mo anumot a ikul? A kum tene los takis, ra ka det lason una marmaris det pampami kai lenra, niko? \v 47 Ra mot gas pasi kut sur a kum paspasamot, mot in wakak pepetlai? A taro kai ra ka det nurnur det gasgas pasi kut sur a kum paspasandet, niko? \v 48 Ikut, mot in tokodos mulus, elar nama Tamamot ra i kis sapat una langit, i tokodos mulus. \c 6 \s1 A ususer una etabor \p \v 1 “Mot in tumarong mot sur gong mot pam anumot a wakak na pinapam umatan a taro kut, sur det in tama i ma det in watung ulabo pas mot. Ra mot pami lenra, katu ikul anumot tan a Tamamot ra i kis sapat una langit. \v 2 Ra un tabor a kum sibo na taro, gong u wasiso mugu sur a taro det in tama ui. A taro ra ka det etabor nama lingmulus una balandet, det ser wasiso mugu nam anundet a etabor una kum rumu na lotu ma una kum kisapi kai, sur a taro det in watung ulabo pas det uni. Gong mot pami elar nam det. A inanos mot nama lingmulus, ra a taro det ulabo pas det, i ut ra anundet a kudulano ikul. \v 3 Ra un tabor a kum sibo na taro, gong taio i tasman a utna ra u pami, un pam eno i kut. \v 4 Ra u pami lenra, o Tamam ra i tama a utna ra u pam eno i, in pitar a ikul tam. \s1 A etowo una niaring \r (Lk 11:2-4) \p \v 5 “Ra mot in wararing, gong mot elar nama kum tene torotoro. Det nem doko i sur det in tur ma det in wararing una kum rumu na lotu, ma una kum nubual ra a taro det wanan tomo iai, sur a taro det in tama det ma det in watung ulabo pas det. A inanos mot nama lingmulus, ra a taro det ulabo pas det, i ut ra anundet a kudulano ikul. \v 6 Ikut ui, ra un wararing, un ruk una num a rumu ma un tagar bat pas ui, ma un wararing torom o Tamam ra ka taio i tama i. Ma o Tamam ra i tama a utna ra u pam eno i, in pitar anum a ikul. \p \v 7 “Ra mot in wararing, gong mot wasiso oros kut, elar nama kum niaring anun a taro ra det lotu torom a kum toktok. Uni det nuki lena din longoro det ra det watung a susut na wasiso. \v 8 Gong mot elar nam det, uni a Tamamot i sa tasman tar asau rop ra mot sibo suri, ra ka mot wararing utmakai. \p \v 9 “Mot in wararing lenri, \q1 ‘Tamamet sapat netes una langit, \q1 i wakak ra din ru a risam. \q1 \v 10 I wakak ra anum a matanitu in nanpat. \q1 I wakak ra din mur anum a nemnem nin una rakrakon bual, \q1 elar nami ra di ser muri sapat netes una langit. \q1 \v 11 A bung ri un tabor met nam amet a utna na inanangon. \q1 \v 12 Un dumano ru anumet a kum sakino petutna, \q1 elar nam met dumano ru anundet a kum sakino petutna torom met. \q1 \v 13 Gong u ben met una ululam. \q1 Un ulaun met gusun a Tene Sakino. Amen.’\f + \fr 6:13 \ft (6:13) A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena a ramano kum wasiso kai i kis una rino ri. I lenri: \+it Uni anumi kut a matanitu ma a dekdek ma a minamar, ma ken rop. Amen. \+it* \f* \p \v 14 “Ra mot in dumano ru a kum sakino petutna ra a taro det pami torom mot, a Tamamot, ra i kis sapat una langit, in dumano ru anumot a kum sakino petutna kai. \v 15 Ikut, ra ka mot dumano ru a kum sakino petutna, ra a taro det pam tari torom mot, a Tamamot kai ken dumano ru anumot a kum sakino petutna. \s1 A etowo una winewel \p \v 16 “Ra mot in wewel sur mot in wararing, gong mot tamtama tumtumul elar nama kum tene torotoro, uni det tamtama tumtumul sur a taro det in tama i lena det wewel. A inanos mot nama lingmulus, ra a taro det ulabo pas det lena det a kum tene lotu mulus, i ut ra anundet a kudulano ikul. \v 17 Ra un wewel, un kom in lorim, ma un gos in masarim, \v 18 sur gong a taro det tasmani lena u wewel. O Tamam kut, ra ka taio i tama i, in tasmani. Ma o Tamam ra i tama a utna ra u pam eno i, in pitar anum a ikul. \s1 A kum wakak na utna sapat una langit \r (Lk 12:33-34) \p \v 19 “Gong mot ubek tomo a kum wakak na ululeng nin upiso, uni a koropos ma a moroto der in banlaulau ru det kut, ma a kum tene wolong kai det in rege pas anumot a kum rumu ma det in los a kum ututna. \v 20 Mot in mur a kum tokodos na petutna sur in elar nama wakak na ululeng sapat una langit, uni a koropos ma a moroto ka der in banlaulau i, ma a kum tene wolong kai ka det in wolong lar pasi. \v 21 Uni anum a nilaun in kis una nubual ra anum a wakak na ululeng i kis iai. \s1 A lam una pinindat \r (Lk 11:34-36) \p \v 22 “Arin matandat der elar nama lam una pinindat. Ra arin matam der wakak, a pinim rop in bukus nama talapor. \v 23 Ikut, ra arin matam der laulau, a pinim rop in bukus nama dumirum. Ra anum a talapor i dumirum kut, a dumirum ra in labo sakit! \s1 Gong mot nuknuk doko sur tu utna \r (Lk 16:13; 12:22-31) \p \v 24 “Katu tultul in pet lar pasi sur in papam torom lako ru mugumugu. In nget ara pasander, ma in gas sur ara pasander, in tarom torom ara, ma in rosumur gusun ara. Ka mot in papam lar pasi torom o God ma torom a mani kai. \p \v 25 “Uniri an watungi tamot lena, gong mot nuknuk doko una numot a nilaun sur asau mot in nani, ma asau mot in inumi. Ma gong mot nuknuk doko una pinimot kai sur asau mot in emar nami. A nilaun i labo tan a utna na inangon, niko? Ma a pinindi kai i labo tan a malu, niko? \v 26 Mot in tama a kum piko. Ka det marut tu utna, ma ka det pasong tomo lako utna, ma ka det umubek tomo un tu rumu, ikut a Tamamot ra i kis sapat una langit, i ser tabor det. Ra mot, mot labo sakit tandet. \v 27 Osi tamot ra i nuknuk doko una nuna nilaun, ken pet lari sur in tugus walos melet tu du bung lik uni. Awu. \p \v 28 “Ilai ra mot nuknuk doko sur a malmalu? Mot in tama a kum purpur tagisa ubual, ra det lubung pepetlai. Ka det ser papam ma ka det ser pam malu. \v 29 Ikut a watungi tamot, a minamar rop anun o King Solomon ut i tamtama wakak bing, ikut ke tamtama wakak elar nama kum purpur ra. \v 30 O God i mar a kum wuliso sa ubual nama kum wakak na purpurindet, ra i puspus uniri, ra markan din tun ru i una sungun. Ra i pami lenra una kum wuliso, pepetlai, ken mar mot kai? I natino doko anumot a nurnur. \v 31 Gong mot nuknuk doko ma mot watungi lena, ‘Asau dat in nani?’, o ‘Asau dat in inumi?’, o ‘Asau ra dat in emar nami?’ \v 32 Uni a taro ra ka det nurnur det nemnem doko sur a kum utna rop ri, ikut a Tamamot ra i kis sapat una langit i tasmani lena mot sibo sur a kum utna rop ri. \v 33 Mot in nuknuk mugu sur anun a matanitu ma anun a tokodos na petutna, ra in tabor mot kai nama kum utna rop ri. \v 34 Ra gong mot nuknuk doko sur a bung markan, uni markan in nuknuk ut suri. A ninunuk sur ara bung taktakai i to pasi ut a bung ra. \c 7 \s1 Gong mot takun taio \r (Lk 6:37-38, 41-42) \p \v 1 “Gong mot takun tar taio, sur gong kai o God i takun tar mot. \v 2 Uni a warkurai ra mot takun taio nami, i ut ra o God in takun mot melet nami. Asi na ngas na warkurai ra mot takun taio nami, ra i tokodos o ke tokodos, i ut ra o God kai in takun mot melet nami. \v 3 Ilai ra u tama pasi kut a burbururup kura un in matan o tisimlik, ma ko nuk pas a nuduwai pi kura ut un in matam? \v 4 Ra a nuduwai pi kura kut un in matam, un watung petlani torom o tisimlik lena, ‘An rakon ru a burbururup gusun in matam’? \v 5 Ui a tene torotoro, un los mugu ru a nuduwai pi gusun in matam, ra un tamtama wakak, sur un rakon ru a burbururup gusun in matan o tisimlik. \p \v 6 “Gong mot tabor a kum pap nama utna anun o God, sako det in tupukus ma det in karot ginogino mot. Ma gong mot woro anumot a dusaro tan a kum boro, sako det in pas ginogino i kut nama kum kikindet. \s1 Mot in sasaring ma o God in tabor mot \r (Lk 11:9-13) \p \v 7 “Mot in sasaring, ra din tabor mot, mot in sisio, ra mot in sio pasi, mot in pinpidik, ra din papos saro mot. \v 8 Uni det rop ra det sasaring din tabor det, ma i ra i sisio in sio pasi, ma i ra i pinpidik, din papos saro i. \p \v 9 Osi na pasamot, ra a nutunulik in saringi sur tu beret, in tabori kut nama wat? \v 10 Ma ra in saringi kai sur tin kiripo, in tabori kut nam in nusui? \v 11 Mot a kum sakino taro, ikut mot tasmani ut a kum wakak na etabor sur mot in tabor a kum nutnutumot nami. Ra mot ser pami lenra, i lingmulus sakit lena, ra osi in saring a Tamamot ra i kis sapat una langit, in tabori ut nama kum wakak na utna. \v 12 A kibin a wasiso na Warkurai anun o Moses, ma a kum etowo anun a kum poropet i lenri: A kum utna rop ra mot nemi sur a taro det in pami torom mot, mot kai, mot in ser pami torom det. \s1 A kisapi sur a nilaun ma a kisapi sur a iniru tukum \r (Lk 13:24) \p \v 13 “Mot in ruk una nat na matansako lik. Uni a matansako ma a kisapi ra i wan sur a iniru tukum, i perere ma i langolango, ma a susut na taro doko det ser ruk uni. \v 14 Ikut a matansako ma a kisapi ra i wan sur a nilaun, i natino, ma a pak na taro kut det ser sio pasi. \s1 In nanai ma a wino \r (Lk 6:43-44) \p \v 15 “Mot in tumarong mot gusun a kum torotoro na poropet. Det ser wan torom mot nama wakak na magirandet elar nama kum sipsip, ikut tiro ubalandet, det nem na banlaulau mot elar nama kum ngalngalia na pap. \v 16 Mot in tama lele a kum torotoro na poropet tagun a windet ut. Pepetlai, din git pas in niwino wain tagun in kandas, ma in niwino fig tagun in suksuk? Awu, ken elar! \v 17 Lenkutkai ra a kum wakak na duwai rop det ser wu a wakak na windet, ikut in laulau na duwai i ser wu a kum laulau na wino. \v 18 In wakak na duwai ken wu lako laulau na wino, ma in laulau na duwai kai ken wu lako wakak na wino. \v 19 A kum duwai rop ra ka det wu a wakak na windet, din tau ru det, ma din woro tar det una sungun. \v 20 Ra mot in tama lele a kum torotoro na poropet tagun a windet ut. \s1 A Labino in ipul lena, “Ka tasman mot” \r (Lk 13:25-27) \p \v 21 “Det ra det watung iau lena, ‘Labino, Labino,’ ausur det rop det in ruk una matanitu sapat una langit. Det sot kut, ra det ser mur a nemnem anun o Tita, ra i kis sapat una langit, det in ruk una nun a matanitu. \v 22 Una bung na warkurai a susut det in watungi tang lena, ‘Labino, Labino, met wasiso na poropet nama risam, ma met lakro ru a kum laulau na nion kai nama risam, ma met pam a susut na utna na ukisin nama risam.’ \v 23 An balu det lena, ‘Ka tasman mot. Mot a kum tene sakino, mot in nan gisen gusun iau.’ \s1 Aru tene pam rumu \r (Lk 6:47-49) \p \v 24 “Det rop ra det longoro anung a kum wasiso ri, ma det tarom uni, det elar nama tene mananos, ra i pam tar anun a rumu netes una wat. \v 25 A bato i puku, ra a lomom i wanpat, ma a wuwu i ragoti ra i um a rumu ra, ikut ke toropo lar pas, uni di utur tari netes una wat. \v 26 Det rop ra det longoro anung a kum wasiso ri, ikut ka det muri, det elar nama longlong, ra i pam tar anun a rumu netes kut una woio, ma ke por dekdek a kum pagopago. \v 27 A bato i puku, ra a lomom i wanpat, ma a wuwu i ragoti ra i um a rumu ra, i toropo, ma i terege laulau mut.” \p \v 28 Ra o Iesu i sa watung rop tar a kum wasiso ri, a kunur na taro det kisin una nuna kum etowo, \v 29 uni i ususer det elar nam ara, ra a warkurai kura ut tano. Ke ususer det elar nam anundet a kum tene ususer tagun a Warkurai. \c 8 \s1 O Iesu i ulangolango pas a lepra \r (Mk 1:40-45; Lk 5:12-16) \p \v 1 Ra o Iesu i wan pirso tagisapat una tangai, a susut na taro det muri. \v 2 Ara musano, i misait nama lepra, i wan toromi, i kis butkeke nisano, ma i watungi lena, “Labino, ke ngangitin torom ui. Ra u nemi un ulangolango pas iau.” \v 3 O Iesu i kodos a lamano, ma i pam a pinino, ra i watungi tano lena, “A nemi ut, un langolango.” Uniutra a misait i rop gusuni. \v 4 Ra o Iesu i watungi tano lena, “Gong u inanos tar taio nami. Un nan ma un ese mugu tar ui torom a tene etabor torom o God, ma un pitar a etabor torom o God elar nami ra o Moses i sa watung tari. Ra un pami lenra, in talapor torom a taro lena u sa langolango.” \s1 A nurnur anun a mugumugu anun a kum tene inaim \r (Lk 7:1-10) \p \v 5 Ra o Iesu i sa wanpat tong o Kapernaum, ara mugumugu anun a kum tene inaim tagitong o Rom i wan toromi, ra i inanosi sur in waruti. \v 6 I watungi lena, “Labino, ara tultul anung kurong ut una rumu i inep, a pinino rop i mat, ma i taramo a dekdek na ngunungut doko.” \v 7 O Iesu i watungi tano lena, “An nan ma an ulangolango pasi.” \v 8 A mugumugu ra i balu i lena, “Labino, ka tokodos sur un ruk una nung a rumu. Un watung tu wasiso kut, ra anung a tultul in langolango. \v 9 Uni iau a musano ra a ser tarom una warkurai anundet ra det labo tang, ma di pitar tar a warkurai kai tang sur a taro na inaim. Ra an watungi tan taio lena, ‘Un nan,’ in nan kut. Ma torom taio kai lenri, ‘Un nan urin,’ in nan kut urin. Ma torom anung a tultul lena, ‘Un pam a utna ri,’ in pami kut.” \p \v 10 O Iesu i longoro anun a wasiso, ra i kisin doko uni, ma i watungi torom a taro ra det muri lena, “A inanos mot nama lingmulus, ka tama tar tu te Israel ra anun a nurnur i labo elar nama musano ri. \v 11 A watungi tamot lena kura munung a susut na taro det in nan tagitiro na matmatano tobar ma a matmatano lubur, ra det in kis tomo nam o Abaram, o Aisak ma o Jekop una labino bung na lotu una matanitu sapat una langit. \v 12 Ikut, a taro Israel ra numugu o God i pilok pas det sur det in kis una nuna matanitu, in lu pirso ru a susut gusun det utiro una dumirum. Ra det in tangtangis ma det in ungingit lokondet iai.” \v 13 Ra o Iesu i watungi tan a mugumugu anun a kum tene inaim lena, “Un nan kut. Din pam a utna ut ra u nurnur suri.” Una du bung ut ra anuna tultul i langolango mut. \s1 O Iesu i ulangolango pas a susut na misait \r (Mk 1:29-34; Lk 4:38-41) \p \v 14 O Iesu i ruk una rumu anun o Pita, ra i tama a ino, a inumun o Pita, i misait nama pino mararong, kura i inep una kabulu. \v 15 O Iesu i pam a lamano, ra a mararong i rop mut gusuni. A ino ra i katutur, ra numur i tabor o Iesu nama utna na inangon. \p \v 16 Ra in matanas i sa sup taru, di ben pat a susut na taro torom o Iesu ra a kum laulau na nion kura un det. I lakro ru a kum laulau na nion nama wasiso kut, ma i ulangolango pas det rop, ra det misait. \v 17 A utna ri i wanpat sur din pam sot pas a kum wasiso, ra a poropet Aisaia i sa wasiso taru uni lenri, \q1 “I ut i los pas anundat a kum misait, \q2 ma i rakon ru anundat a kum ngunungut.” \rq Ais 53:4 \rq* \s1 Det ra det nem na mur o Iesu \r (Lk 9:57-62) \p \v 18 Ra o Iesu i tama a kunur na taro ra det tur talilis pasi, i watungi tan anun a kum nat na ususer lena, “Dat nan utong una ara papor tasi.” \v 19 Ma ara tene ususer tagun a Warkurai i wan toromi, ra i watungi tano lena, “Tene Ususer, an mur ui una kum tamtamon rop ra un nan iai.” \v 20 Ra o Iesu i watungi tano lena, “A kum kuabor na pap anundet a kum tung ut, ma a kum piko kai anundet a kum pios ut, ikut a Nutun a Musano katu rumu na ininep.” \v 21 Ma ara musano kai, tagun anun a taro na ususer i watungi tano lena, “Labino, un mulaot ru iau munung sur an nan, sur an por ru tar o tita.” \v 22 Ikut o Iesu i watungi tano, “Un mur iau, ma un madek ru a kum minat det in por anundet a kum minat.” \s1 O Iesu i turbat a wuwu ma a top \r (Mk 4:35-41; Lk 8:22-25) \p \v 23 Ra o Iesu i kas una pot, anuna kum nat na ususer det kas numurunu. \v 24 Numur a dekdek na wuwu doko i wanpat kisin ma i ragoti un det una du tasi. A top i tapak sapat netes una pot. Ikut o Iesu i inep dumun, \v 25 ra det wan toromi, det wangun pasi, ma det inanosi lena, “Labino, un ulaun dat. Dat na iru.” \v 26 Ma i watungi tandet lena, “Anumot a nurnur i natino doko. Sur asau ra mot ngara?” I katutur ra i turbat a wuwu ma a top, ra i mililo rop. \v 27 Ra a kum nat na ususer det kisin uni, ma det watungi lena, “Osi na ngas na musano mulus ri? A wuwu ma a top der tarom tano!” \s1 O Iesu i lakro ru a kum laulau na nion gusun aru musano \r (Mk 5:1-20; Lk 8:26-39) \p \v 28 O Iesu i sot una ara papor tasi, una papor anun a taro Gadara. Aru musano ra a kum laulau na nion kura un der, der wan gusun a kum kulam na minat, ra der wan barato i. Der ngalngalia doko, ma kataio i ser wan sakit tiro una kisapi ra. \v 29 Der woiwoi lena, “Nutun o God, asau u nem na pami un mir? Pepetlai, u wan urin sur un ukadik met? Ke sot utmakai a bung na warkurai.” \v 30 A kabo liur na boro det wangon milau kut tiro iai. \v 31 Ra a kum laulau na nion det inanos dekdek o Iesu lena, “Ra un lakro ru met, un tulu ruk tar met utiro una kum boro.” \v 32 O Iesu i watungi tandet lena, “Mot nan!” Ra a kum laulau na nion det pirso gusun aru musano ra, ma det ruk una kum boro. A kum boro det kalabor pirso una palis sur a du tasi, ra det kongo rop. \p \v 33 A taro ra det ser tabor a kabo liur na boro ra, det kalabor tupukus melet sur anundet a tamon. Ra det wanpat, det inanos una kum utna rop ra i wanpat, ma un der kai, ra a kum laulau na nion numugu det kis taru un der. \v 34 A taro rop tagun a tamon ra, det wan sur det in tama o Iesu. Ra det tama pasi, det inanosi sur in nan gisen gusun anundet a papor. \c 9 \s1 O Iesu i ulangolango pas a musano ra a pinino i mat \r (Mk 2:1-12; Lk 5:17-26) \p \v 1 O Iesu i kas una pot, ra i wan kutus utiro una ara papor du tasi sur anuna tamon. \v 2 Ra a ramano kum musano det los pat ara musano toromi, a pinino i mat ma i inep taru kut una bat. O Iesu i tama anundet a nurnur, ra i inanos a musano ra lena, “Nutunglik, gong u ngara, di sa dumano ru anum a kum sakino petutna.” \v 3 A ramano kum tene ususer tagun a Warkurai det wasiso etalai torom det ut lena, “A musano ri i watung laulau o God, uni i wasiso lenra i nuki lena i o God.” \p \v 4 Ma o Iesu i tasman a nuknukindet, ra i ting det lena, “Sur asau ra mot nuknuk laulau? \v 5 Asi na ngas na wasiso an watungi, sur an ese a dekdeking nami torom mot? Pepetlai, an watungi lena, ‘Di sa dumano ru anum a kum sakino petutna,’ o, an lena, ‘Un katutur, ma un nan’? \v 6 An watungi lenri, sur mot in tasmani lena, o God i pitar a warkurai torom a Nutun a Musano, sur in dumano ru a kum sakino petutna nin upiso.” Ra i watungi torom a musano a pinino i mat lena, “Un katutur, un los anum a bat, ra un nan sur anum a rumu.” \v 7 I katutur mut, ra i wan sur anun a rumu. \v 8 A kunur na taro det tama i, ra det kisin doko uni, ma det rakon lekeleke pas a risan o God, uni i pitar a dekdek lenri torom a musano ri. \s1 O Iesu i kabo pas o Matiu \r (Mk 2:13-17; Lk 5:27-32) \p \v 9 O Iesu i wan tagitiro iai, ra i tama pas ara musano, a risano o Matiu, i kis una rumu na los takis. O Iesu i inanosi lena, “Un mur iau.” Ra o Matiu i katutur ma i muri. \p \v 10 Numur o Iesu ma anun a kum nat na ususer, det wangon tiro una rumu anun o Matiu. A susut na tene los takis ma a kum tene sakino det wan torom o Iesu, ra det wangon tomo nam det. \v 11 Ra a kum Parisi det tama i, det ting anuna kum nat na ususer lena, “Sur asau ra anumot a tene ususer i wangon tomo nama kum tene los takis ma a kum tene sakino?” \p \v 12 O Iesu i longoro i ra i watungi lena, “A dokta ke wanpat sur det ra det langolango. Awu! I wanpat sur det kut ra det misait. \v 13 Mot in nan, ma mot in ususer sur mot in tasman a kukuraina wasiso ri tagun a Buk Tabu, ‘A nem a marmaris, ma ka nem a etabor ra di ser tuni.’ \rq Hosea 6:6 \rq* \m Uni ka wanpat sur an kabo pas a kum tene tokodos, awu. A wanpat sur an kabo pas a kum tene sakino.” \s1 A iting una winewel \r (Mk 2:18-22; Lk 5:33-39) \p \v 14 A kum nat na ususer anun o Jon det wan torom o Iesu, ra det tingi lena, “Sur asau ra met ma a kum Parisi met wewel, ikut anum a kum nat na ususer awu?” \v 15 O Iesu i balu det lena, “A kum paspasan a musano ra i nem na nolin det in domos pepetlai ra kura utmakai i tomo nam det? Tu bung in nanpat, ra din ben ru i gusun det, ra det in wewel maragom. \p \v 16 “Katutaio in mabon a du matok na malu tomo nama turaino ra i tararos, sako a du matok na malu in raros a turai na malu, ra in tararos bing. \v 17 Kataio in titior a matok na wain utiro un in turai na koto ra di pami nam in pino meme, sako in nokoto in tupurus ma in laulau, ra a wain in tilingis. Din titior a matok na wain ut utiro un in matok na koto na wain, sur der rop der in kis wakak.” \s1 O Iesu i ulaun pas a ino lik, ma i ulangolango pas ara ino \r (Mk 5:21-43; Lk 8:40-56) \p \v 18 Ra o Iesu i wasiso utmakai torom det, ara mugumugu i wan toromi, ra i kis butkeke sa numugu tano, ra i watungi lena, “A nutunglik a ino, unikutri i mat. Aiap, dar in nan ma un ubek a lamam sapat netes uni, sur in laun.” \v 19 Ra o Iesu i katutur ra der wan, det tomo nam anun a kum nat na ususer. \p \v 20-21 Ara ino ra i misait nama gap elar nama noino ma aru kilalo i nuki lena, “Ra an tuki kut anun a kolos, an langolango.” Ra i wan numur tan o Iesu, ma i tuk tar a sinisir na kolos anunu. \v 22 O Iesu i tur tupukus ra i tama a ino ra, ra i watungi tano lena, “Nutunglik, gong u ngara, anum a nurnur i sa ulangolango pas ui.” Ra una du bung ut ra a ino ra i langolango mut. \p \v 23 O Iesu i wanpat una rumu anun a mugumugu, ra i tama a taro ra det ese anundet a tupunuk una minat. Det wup a kum tulal, ma a susut na taro kai det domos. \v 24 I watungi tandet lena, “Mot in pirso saro i. A ino lik ri ausur i mat, i inep dumun kut.” Ra det nongoni kut. \v 25 Ra o Iesu i sa tulu pirso ru a taro, i ruk ra i pam a laman a ino lik, ra i katutur mut. \v 26 A wasiso una utna ri i wan sarara una papor rop ra. \s1 O Iesu i utamtama pas aru pulu \p \v 27 O Iesu i wan tagitiro, ra aru musano, aru pulu, der muri, der kakabo dekdek lena, “Nutun o Dewid, un maris mir.” \v 28 Ra i ruk una rumu, aru pulu der wan toromi, ma i ting der lena, “Pepetlai, mur nurnur ut un iau sur an pam sot pas a utna ri?” Der balu i lena, “Ma, Labino.” \v 29 Ra i pam arin matander ma i watungi lena, “Din pami torom mur elar nami, ra mur nurnur suri.” \v 30 Ra der tamtama mut. Ra o Iesu i sakbat dekdek tar der lena, “Gong mur inanos tar taio nami.” \v 31 Ikut, der wan ra der inanos nanan nam o Iesu una papor rop ra. \s1 O Iesu i lakro ru a laulau na nion gusun ara ngat \p \v 32 Ra aru pulu der wan nanan utmakai gusun o Iesu, di ben tar ara musano bulung toromi, i ngat, ma a laulau na nion kura uni. \v 33 O Iesu i lakro ru a laulau na nion gusuni, ra a musano ra i wasiso maragom. Ma a kunur na taro det kisin, ra det watungi lena, “Telek ri di tama a utna lenri nin o Israel.” \v 34 Ikut a kum Parisi det watungi lena, “I ser lakro ru a kum laulau na nion nama dekdek ina labino anun a kum laulau na nion.” \s1 A kum tene pasong ka det susut \p \v 35 O Iesu i wan una kum lamlabino tamon ma a kum natnat na tamon rop. Ra i ususer a taro una nundet a kum rumu na lotu, ma i warawai nama Wakak na Wasiso una matanitu anun o God, ma i ulangolango pas a taro gusun a kum wur ngas na misait. \v 36 Ra i tama a kunur na taro, i maris doko det, uni i talara a nuknukindet, ma det pot na marmaris, elar kut nama kum sipsip ra katu tene tamtamabat anundet. \v 37 Ra i watungi tan anun a kum nat na ususer lena, “A kinobot i sa makus, ma i sa labo doko, ikut ke susut a kum tene pasong. \v 38 Mot in saring a Labino, i ra a taman a kinobot, sur in tulu ru a kum tene pasong sur ana kinobot.” \c 10 \s1 A noino ma aru nat na ususer anun o Iesu \r (Mk 3:13-19; Lk 6:12-16) \p \v 1 O Iesu i kabo pas anun a noino ma aru nat na ususer ra i pitar a dekdek tandet sur det in lakro ru a kum laulau na nion, ma sur det in ulangolango pas a taro gusun a wur ngas na misait. \p \v 2 Iri a kum risan a noino ma aru aposel: A mugano, o Saimon ara risano kai ra o Pita, dersino nam o Endru, o Jems ma o Jon der sino, aru nutnutun o Sebedi, \v 3 o Pilip, o Batolomiu, o Tomas, o Matiu a tene los takis, o Jems a nutun o Alpius, ma o Tadius, \v 4 ma o Saimon ara tagun a taro Silot,\f + \fr 10:4 \ft (10:4) Silot i a risan a taro, ra det tur tomo, uni det nemi sur det in lakro ru a gapman Rom.\f* ma o Judas Iskariot, i ra i usobor tar o Iesu. \s1 O Iesu i tulu ru a noino ma aru nat na ususer \r (Mk 6:7-13; Lk 9:1-6) \p \v 5 O Iesu i tulu ru a noino ma aru nat na ususer, ra i watungi tandet lena, “Gong mot wan torom a taro ra ausur a taro Israel, ma gong mot wan una kum tamon anun a kum te Samaria. \v 6 Mot in nan kut torom a taro Israel, ra det raro elar nama kum sipsip. \v 7 Ra mot nan, mot in warawai nanan lenri, ‘A matanitu tagisapat una langit i sa milau.’ \v 8 Mot in ulangolango pas a kum misait, ma mot in ulaun pas a kum minat, mot in ulangolango pas a kum lepra, ma mot in lakro ru a kum laulau na nion. Di tabor oros mot kut, lenkai ra, mot in etabor oros kut. \v 9 Gong mot silapo tu mani una numot a kum malu. \v 10 Gong mot los tu rat una numot a inawan, gong tin namalu na kelkeles, gong tu su, ma gong tin nubuku. Uni i tokodos sur din tabor a tene pinapam nama ana utna. \p \v 11 “Ra mot in nan una kum lamlabino tamon, ma a kum natnat na tamon, mot in sisio sur taio ra i wakak, ma mot in kis nisano tuk una bung ra mot in nan gusun a tamon ra. \v 12 Ra mot in ruk un tu rumu, mot in wasiso na ugasgas pas det. \v 13 Ra a taro tagun a rumu ra det in gas pas mot, mot in ruk ma mot in watungi lena, ‘A malmal in kis torom mot.’ Ikut ra ka det in gas pas mot, anumot a malmal mot in los melet pasi. \v 14 Ra taio ke gas pas mot, ma ke longoro anumot a wasiso, ra mot in nan gusun anun a rumu, o a tamon ra, mot in tang ru a kubus gusun a kikimot.\f + \fr 10:14 \ft (10:14) A petutna ra di tang ru a kubus gusun a kikindi, i a utumarong torom det, ra ka det nurnur una wasiso anun o God, det in tur una nun a warkurai.\f* \v 15 A inanos mot nama lingmulus, una bung na warkurai, a warkurai torom o Sodom ma o Gomora in dekdek, ikut torom a tamon ra, in laulau doko. \s1 A kum ngas na ngunungut ra in nanpat \r (Mk 13:9-13; Lk 21:12-17) \p \v 16 “Tama i, iri a tulu ru mot elar nama kum sipsip epotor tan a kum ngalngalia na pap. Mot in mananos wakak elar nama kum sui, sur gong taio i ben raro mot, ma mot in tokodos elar nama kum tabun, sur gong taio i takun mot. \v 17 Mot in tumarong mot, uni a taro det in pitar mot ulaman a kum tene warkurai, ma det in miras mot una nundet a kum rumu na lotu. \v 18 Ma din dat mot utiro una kum warkurai numugu umatan a kum lamlabino mugumugu ma a kum king, i kibino un iau. Mot in wasiso talapor un iau torom det ma torom a taro ra ausur a taro Juda. \v 19 Ra din dat pas mot, gong mot nuknuk bing sur asau mot in watungi, ma mot in wasiso pepetlai, uni una du bung ut ra, o God in unuk tar mot nama wasiso ra mot in watungi. \v 20 Ausur mot ra mot in wasiso, a Nion a Tamamot ut in unuk tar mot nam asau ra mot in watungi. \p \v 21 “Taio in mulaot ru tu tisino sur din um doko i, ma tu musano in mulaot ru tu nutunu sur din um doko i. Ma a kum nat det in tur na inaim torom a tamandet ma a nandet ma det in mulaot ru a tamandet ma a nandet sur din um doko der. \v 22 Ma a taro rop det in nget mot kibino una risang, ikut osi ra in tur dekdek tuk anun a nilaun in rop, o God in ulauni. \v 23 Ra det in banlaulau mot un tu tamon, mot in kalabor utiro un tu tamon gisen. A inanos mot nama lingmulus, ra ka mot in nan rop utmakai utiro una kum tamtamon nin o Israel, a Nutun a Musano in nanpat. \p \v 24 “A nat na ususer ke labo taun anun a tene ususer, ma a tultul kai ke labo taun anun a labino. \v 25 I to pasi sur a nat na ususer in elar kut nam anun a tene ususer ma a tultul in elar nam anun a labino. Ra di sa watung iau nam o Belsebul,\f + \fr 10:25 \ft (10:25) Belsebul i ara risan o Satan kai. \f* mot kai ra mot kis tomo nam iau, din watung mot nama kum rising i sakino taun a rising ra. \s1 Mot in ngara sur o God kut \r (Lk 12:2-7) \p \v 26 “Gong mot ngaran a taro. A kum utna rop ra di munu tari, numur in kis taltalapor, ma a kum utna rop ra i kis eno, numur in nanpat pupuaso. \v 27 A wasiso ra a inanos mot nami una dumirum, mot in inanos nami una waspi, ma a wasiso ra di wasisik kut nami torom mot, mot in tur sapat netes una rumu, ma mot in watung puaso i. \v 28 Gong mot ngaran det ra det um doko i kut a pinindi, ikut ka det in um doko lar pas a niondi. Mot in ngaran o naro ra in pet lar pasi sur in banlaulau a pinindi ma a niondi kai una labino sungun. \v 29 Di ser kul arin nipiko liklik nama kabano toia kut, niko? Ikut ka tino lik tagun der in iru, ra a Tamamot ke mulaot uni. \v 30 I lingmulus sakit, o God i sa luk tar a kum iwu na lorimot, ma i sa tasman rop tari. \v 31 Ra gong mot ngara, uni mot labo sakit umatan o God, taun a susut na piko. \s1 Osi ra i watung puaso o Iesu ma osi ra i ipul ru i \r (Lk 12:8-9) \p \v 32 “Osi ra in watung puaso i umatan a taro lena, i tagun iau, iau kai an watung puaso i umatan o Tita ra i kis sapat una langit lena, i tagun iau. \v 33 Ikut osi ra in ipul ru iau umatan a taro, iau kai an ipul ru i umatan o Tita, ra i kis sapat una langit. \s1 O Iesu ke wanpat sur in pitar a molmol \r (Lk 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 “Gong mot nuki lena a wanpat sur an pitar a molmol una rakrakon bual. Awu, ka wanpat sur an pitar a molmol, a wanpat nama totok na inaim. \v 35 A wanpat sur a taro det in kis na inaim, kibino un iau. \q1 ‘A nat na musano in nget o tamano, \q2 ma a nat na ino in nget o nano, \q1 ma a nolin na ino in nget o tubunu. \q2 \v 36 Det tamano det in ebar etetalai tomo nam det.’ \rq Maika 7:6 \rq* \p \v 37 “Osi ra i nem doko o tamano ma o nano, ikut anun a marmaris torom iau ke labo, ke to pasi sur i anung a nat na ususer. In wakak ra anun a marmaris torom iau in labo taun anun a marmaris torom o tamano ma o nano. Ma osi ra i nem doko o nutunulik, a nat na musano o a ino, ikut anun a marmaris torom iau ke labo, ke to pasi sur i anung a nat na ususer. In wakak ra anun a marmaris torom iau in labo taun anun a marmaris torom o nutunulik. \v 38 Osi ra ke rakon pas anun in nanai kutus sur in murmur iau, ke to pasi sur i anung a nat na ususer. \v 39 Osi ra i maris bat anun a nilaun, in iru, ma osi ra i nuk pas iau ra ke maris bat anun a nilaun, in laun. \s1 Osi ra in gas pas tu nat na ususer anun o Iesu in los a ikul \r (Mk 9:41) \p \v 40 “Osi ra in gas pas mot, i gas pas iau utkai, ma osi ra i gas pas iau, i gas pasi utkai o naro ra i tulu ru iau urin. \v 41 Osi ra in gas pas a poropet uni i tasmani lena, i a poropet, in losi utkai a ngas na ikul elar nama poropet in losi. Ma osi ra in gas pas a tene tokodos, uni i tasmani lena, i a tene tokodos, in losi utkai a ngas na ikul elar nama tene tokodos in losi. \v 42 Osi ra in tabor anung tu nat na ususer, ra ke sot umatan a taro, nam lakalik kotokoto na danim, uni i tasmani lena, i anung a nat na ususer, a inanos mot nama lingmulus, i kai in losi ut anun a ikul.” \c 11 \s1 O Iesu ma o Jon a Tene Baptaiso \r (Lk 7:18-35) \p \v 1 Ra o Iesu i sa wasiso rop taru torom anun a noino ma aru nat na ususer, i wan tagitiro sur in ususer a taro ma in warawai una kum tamon, tong una papor Galili. \v 2 O Jon i kis una karabus ma i longoro a kum pinapam anun o Karisito. Ra i tulu ru anun a kum nat na ususer sur det in tingi lena, \v 3 “Ui mo, ra di wasiso mugu taru un ui lena, un nanpat, o met in kis langlang utmakai sur taio?” \v 4 Ra o Iesu i balu det lena, “Mot in milet melet, ma mot in inanos o Jon una kum utna ri mot sa longoro i ma mot sa tama tari: \v 5 A kum pulu det sa tamtama, det ra a kikindet i mat det sa wan tokodos, a kum lepra det sa langolango, a kum kutkut det sa longoro, a kum minat det sa laun, ma di warawai nama Wakak na Wasiso torom a kum sibo na taro. \v 6 Osi ra i tama a kum utna ri a pami, ma anun a nurnur ke puku, i sa dan.” \p \v 7 Ra a kum nat na ususer anun o Jon det wan, o Iesu i inanos a kunur na taro un o Jon lena, “Urabung ra mot wan una nubual kalako taro uni torom o Jon, asau ra mot tamtama suri? Kutiro in nere ra i erere una wuwu? Awu. \v 8 Asau ra mot wan sur mot in tama i? A musano ra i emar nama kum wakak na malu? Awu. Tama i, det ra det ser emar nama kum wakak na malu det ser kis una kum rumu na king. \v 9 Asau ra mot wan sur mot in tama i? A poropet? Ma! A watungi tamot, o Jon i labo sakit ut taun a kum poropet. \v 10 Di sa tumtumus taru uni una Buk Tabu lena, \q1 ‘Tama i, an tulu ru anung a tene los wasiso sur in mugu tam, \q1 ra in pam saro anum a kisapi numugu tam.’ \rq Mal 3:1 \rq* \m \v 11 A inanos mot nama lingmulus, o Jon a Tene Baptaiso i labo sakit taun a taro rop taginin upiso. Ikut osi ra i natino sakit una matanitu tagisapat una langit, i labo taun o Jon. \p \v 12 “Turpasi una kilalo ra o Jon a Tene Baptaiso i turpas a warawai ma tuk uniri, a dekdek na taro det waim dekdek nama matanitu tagisapat una langit, ma det dekdek doko nama inaim sur det in turbati. \v 13 A kum poropet ma a kum Warkurai anun o Moses det upuaso a wasiso anun o God, tuk una kilalo ra o Jon i turpas anun a pinapam uni. \v 14 Det wasiso una poropet Elaija ra in nanpat. Ra mot nem na nurnur una wasiso ra, uniri, o Jon i sa pam sot pasi, uni i a poropet Elaija ra in nanpat. \v 15 Osi ra arin talngano kura, i wakak sur in longoro nami. \p \v 16 “An elaro a taro tagun uniri nama sau? Det elar nama kum nat liklik ra det kis una balano tamon ma det kakabo torom a kum paspasandet lena, \q1 \v 17 ‘Met pasor kudu, \q2 ikut ka mot lagor uni, \q1 ma met kele a kelekele na tupunuk, \q2 ikut ka mot tangis uni.’ \m \v 18 O Jon i wanpat, ke wan tu wakak na utna ma ke inum a wain, ra det watungi uni lena, ‘A laulau na nion kura uni.’ \v 19 A Nutun a Musano i wanpat, i wangon ma i inum, ra det watungi uni lena, ‘Tama i, a musano ri a tene inangon ma a tene ininum, a pasan a kum tene los takis ma a kum tene sakino.’ Ikut a kum pinapam anun o God i upuaso i lena, anun a mananos i a mananos mulus.” \s1 A warkurai na minabalu torom det ra ka det nukpukus \r (Lk 10:13-15) \p \v 20 O Iesu i wasiso na kankan torom a taro una kum tamon ra i sa pam tar anun a susut na utna na ukisin doko tiro iai, uni ka det nukpukus. \v 21 I watungi lena, “In laulau torom mot a taro Korasin, ma in laulau kai torom mot a taro Betsaida. Ra gunuk di sa pam tar a kum utna na ukisin ri torom a taro Tair ma a taro Saidon, elar nami ra di sa pam tari torom mot, kanapi det in nukpukus lakit ma det in tobo, det in emar nama kum malu na tupunuk ma det in talus a pinpinindet nama kubus na sungun. Ikut mot, ka mot nukpukus. \v 22 A watungi tamot lena, una bung na warkurai, a warkurai torom mot a taro Korasin ma a taro Betsaida, in laulau doko taun a warkurai torom a taro Tair ma a taro Saidon. \v 23 Ma mot kai a taro Kapernaum, pepetlai, mot nuki lena din ulabo pas mot usapat netes? Awu, din woro upirso ru mot kut una labino sungun. Gunuk ra di sa pam tar a kum utna na ukisin torom a taro Sodom, elar nami ra di sa pam tari torom mot, kanapi o Sodom kuri utmakai i. \v 24 A watungi tamot lena, una bung na warkurai, a warkurai torom mot a taro Kapernaum in laulau doko taun a warkurai torom a taro Sodom.” \s1 Dat in nan torom o Iesu sur in umana dat \r (Lk 10:21-22) \p \v 25 Una du bung ra, o Iesu i watungi lena, “Tita, ui a Labino tagun a langit ma a rakrakon bual rop. A watung ulabo pas ui, uni u munu a kum utna ri tan a kum tene mananos ma det ra det tastasman, ma u upuaso i kut, torom det ra det elar nama kum nat liklik. \v 26 A lingmulus, Tita, uni anum a nemnem i lenutra. \p \v 27 “O Tita i sa pitar tar a kum utna rop torom iau. Katutaio i tasman o Nutunu, o Tamano kut, ma kataio kai i tasman o Tamano, o Nutunu kut, ma det kai ra o Nutunu i nemi sur in upuaso o Tamano torom det. \p \v 28 “Mot rop ra mot pino ngoro ma a kum mamaut i monong mot, mot in nan torom iau, sur an umana mot. \v 29 Mot in los anung in nikip, ma mot in ususer gusun iau, uni a magirang i wowowon ma a ser unatino pas iau. Mot in los in nikip ri sur a niomot in mana. \v 30 Uni in nikip ri an pitari tamot ke ngangitin, ma a nilolos ino ke maut.” \c 12 \s1 O Iesu i a Labino tagun a Bung na Sabat \r (Mk 2:23-28; Lk 6:1-5) \p \v 1 Numur, un ara Bung na Sabat, o Iesu i wan epotor una kum kinobot na wit. Anun a kum nat na ususer det murak, ra det turpas a kumut a ramano kum turunu wit ma det wani. \v 2 Ra a kum Parisi det tama i, det watungi tano lena, “Tama i, anum a kum nat na ususer det pam a utna ri, ra ke tokodos elar nama warkurai tagun a Bung na Sabat.” \v 3 O Iesu i balu det lena, “Pepetlai, ka mot luk utmakai asau ra o Dewid i pami? Det nama taro ra det wan tomo det murak, \v 4 ra i ruk una rumu anun o God, ra i wan a beret ra di sa pitar tari torom o God. Ma det kai ra det wan tomo nami det wangon taguni. A beret ra, a warkurai taguni, i lenri, a kum tene etabor torom o God kut det in nangon taguni, ma a taro ororos gong. \v 5 Pepetlai, ka mot luk utmakai a wasiso tagun a Buk na Warkurai? I watungi lena, a kum tene etabor torom o God det ser papam una rumu na etabor una Bung na Sabat, ikut ka det raro uni. \v 6 A watungi tamot lena, ara kuri nin i labo taun a rumu na etabor. \v 7 Di sa tumtumus tari una Buk Tabu lenri, ‘A nem a marmaris, ma ka nem a etabor ra di ser tuni,’ \rq Hosea 6:6 \rq* \m Ra gunuk mot sa tasman a kukurain a wasiso ri, ka mot in takun det ra ka det raro. \v 8 Uni a Nutun a Musano i a Labino tagun a Bung na Sabat.” \s1 O Iesu i ulangolango pas a musano ra a lamano i kong \r (Mk 3:1-6; Lk 6:6-11) \p \v 9 Numur o Iesu i wan tagitiro, ra i ruk una nundet a rumu na lotu. \v 10 Ara musano kura iai, a lamano i kong. Det sisio sur tu utna det in takun o Iesu nami, ra det tingi lena, “Pepetlai, i tokodos ut elar nam anundat a kum Warkurai sur din ulangolango pas taio una Bung na Sabat o awu?” \v 11 Ma i balu det lena, “Ra taio tagun mot anunu tu sipsip in puku taru un tin nutung una Bung na Sabat, pepetlai, ken pam ukai pasi, ma ken dat toto melet pasi? \v 12 A musano i ngatngat taun a sipsip. Lenra i tokodos sur din pam a wakakino una Bung na Sabat.” \v 13 Ra i inanos a musano ra lena, “Kodos a lamam.” I kodosi, ra a lamano i tokodos melet, elar nam ara lamano ra i wakak. \v 14 A kum Parisi det pirso, ma det epak pas sur tu kisapi sur det in um doko o Iesu uni. \s1 A tultul ra o God i pilok pasi \p \v 15 Ra o Iesu i tasmani lena det epak sur det in um doko i, i wan gisen tagitiro iai. A susut na taro det muri, ma i ulangolango pas det rop ra det misait. \v 16 Ma i turbat det, sur gong det inanos tar taio lena, i osi. \v 17 I watungi lenra sur in pam sot pas a wasiso anun o God ra o Aisaia a poropet i sa wasiso mugu taru uni lena, \q1 \v 18 “Iri i anung a tultul ra a sa pilok pasi, \q2 anung a nat na wakak, a gas doko nami. \q1 An uruk tar a Niong uni, \q2 ra in upuaso a warkurai ra i tokodos torom a taro ra ausur a taro Juda. \q1 \v 19 Ken wasiso na kankan, ma ken ugaia, \q2 ma ka din longoro in nalngano una kum kisapi. \q1 \v 20 Ken pak in nere ra i tulukun, \q2 ma ken wup doko a lam ra ke kunabor wakak. \q1 In pami lenra tuk a tokodos na warkurai in uwia. \q2 \v 21 A taro ra ausur a taro Juda det in nurnur una risano ma det in kis langlang sur in ulaun det.” \rq Ais 42:1-4 \rq* \s1 O Iesu ma o Belsebul \r (Mk 3:20-30; Lk 11:14-23) \p \v 22 Det ben pat ara musano torom o Iesu, i ngat ma i pulu, ma a laulau na nion kura uni. O Iesu i ulangolango pasi, ra a musano ra i wasiso ma i tamtama kai. \v 23 Ra a taro rop det kisin, ma det iting lena, “Kutiro a Nutun o Dewid\f + \fr 12:23 \ft (12:23) A taro Juda det ser watung a Mesaia a Nutun o Dewid. \f* ut ri?” \v 24 Ikut a kum Parisi det longoro i ra det watungi lena, “A musano ri, i ser lakro ru a kum laulau na nion nama dekdekin o Belsebul, a labino anun a kum laulau na nion.” \p \v 25 O Iesu i sa tasman a nuknukindet, ra i watungi tandet lena, “Ra tu gapman det melet ut det in waim etalai, a gapman ra in rop kut. Ra tu tamon, o lako taro tagun tu rumu, det in waim etalai melet kut, ka det in kis tomo melet mo. \v 26 Ra o Satan in lakro ru anun a kum tultul, ka det in tur tomo melet mo, det in nan sarara. Ra i lenra, anun a gapman in tur dekdek pepetlai? \v 27 Ra iau a lakro ru a kum laulau na nion nama dekdekin o Belsebul, anumot a taro det ser lakro ru a kum laulau na nion nama dekdekin osi? Anundet a pinapam ut in upuaso i lena anumot a etakun i raro. \v 28 Ikut, ra a lakro ru a kum laulau na nion nama dekdek in a Nion o God, mot in tasmani lena a matanitu anun o God i sa wanpat torom mot. \p \v 29 “Kataio in pet lar pasi sur in ruk una rumu anun tu dekdek na musano, ma in los pas a kum utna tagitiro una nun a rumu, ra ken ker ukai mugu tari. Ra ut in ker ukai mugu tari, in los a kum utna maragom anun a musano ra. \p \v 30 “I ra ke warut iau, i turbat iau kut. Ma i ra ke warut iau u eben, i lu sarara ru det kut. \v 31 Ra a watungi tamot lena, din dumano ru a kum sakino petutna rop anun a taro, ma anundet a kum sakino wasiso kai un o God, ikut a wasiso laulau una Tokodos na Nion ka din unus lar pasi. \v 32 Osi kai ra in watung tar tu sakino wasiso una Nutun a Musano, din dumano ru i kut, ikut osi ra in wasiso laulau una Tokodos na Nion, ka din unus lar pasi, una nilaun uniri ma una nilaun numur kai. \s1 In nanai ma a wino \r (Lk 6:43-45) \p \v 33 “In nanai ra i wakak, i ser wu a wakak na wino, ma in nanai ra i laulau, i ser wu a laulau na wino. Din tama lele in nanai tagun a wino. \v 34 Mot a kum nutnutun a kum sui! Mot ra a laulau na taro, mot in watung petlan tu wakak na wasiso? Uni a wan a taro i watung puaso a petutna ra i bukus una nundet a nilaun. \v 35 A wakak na musano i ese anun a wakak na petutna tagun a wakakino ra i kis una nun a nilaun, ma a sakino musano kai, i ese anun a sakino petutna tagun a sakino ra i kis una nun a nilaun. \v 36 A watungi tamot lena, a kum wasiso laulau rop ra a taro det sa watung tatari, kura munung din ting det uni una bung na warkurai. \v 37 Ra una bung ra, anum a wasiso ut in ulangolango ui, o in banlaulau ui.” \s1 Det saring o Iesu sur in pam tu ukinalong \r (Mk 8:11-12; Lk 11:29-32) \p \v 38 Numur ara taro tagun a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi det watungi tano lena, “Tene Ususer, un pam tu ukinalong sur met in tama i.” \v 39 I balu det lena, “A taro tagun uniri, a sakino taro, anundet a nilaun i bakbak gusun o God. Det sasaring sur tu ukinalong, ikut ka din pam taio torom det. Din pam a ukinalong kut elar nam i ra di pam tari un o Jona a poropet. \v 40 Elar nam o Jona i laun a tulu bung un in balan a labino kiripo, lenkut kai ra a Nutun a Musano in inep pas a tulu bung ubalan a piso. \v 41 Una bung na warkurai, a taro Niniwe det in tur ma det in takun dekdek a taro tagun uniri, uni det nukpukus una warawai anun o Jona, ma ikut, ara ra i labo taun o Jona kuri ut nin. \v 42 Una bung na warkurai, a kwin tagitong una matmatano tobar in tur ma in takun dekdek a taro tagun uniri, uni i wan ut tagitiro bakbak sur in longoro a mananos anun a King Solomon, ma ikut ara ra i labo taun o Solomon kuri ut nin. \s1 A laulau na nion i milet melet \r (Lk 11:24-26) \p \v 43 “Ra tu laulau na nion in pirso pas gusun tu musano, in nan una kum nubual ra kalako danim iai, sur in mana, ikut ken sio pas tu nubual ra in mana uni. \v 44 Ra in watungi lena, ‘An milet melet sur anung a rumu, ra a pirso pas gusuni.’ Ra in nanpat, in tama i ra i sa belbel, di sa surupu tari, ma di sa ukodos tari. \v 45 Numur in nan ra in ben melet pas a wonomawit na laulau na nion, ra det laulau sakit tano, ma det in ruk rop taru una rumu ra, ma det in kis uni. Ma a nilaun anun a musano ra i laulau sakit mo tan a nilaun ra i utur ukai i numugu. In lenkutkai ra torom a laulau na taro tagun uniri.” \s1 O nan o Iesu ma a kum tistisino \r (Mk 3:31-35; Lk 8:19-21) \p \v 46 Ra o Iesu i wasiso utmakai torom a kunur na taro, o nano ma a kum tistisino det wanpat, ma det tur taru kut nago upiso, uni det nem na wasiso tomo nami. [ \v 47 Ma ara musano i inanos o Iesu lena, “O nam ma a kum tistisim, kunago det upiso. Det nem na wasiso tomo nam ui.”\f + \fr 12:47 \ft (12:47) A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena o Matiu ke tumus a dino 47. Det nuki lena taio gisen i tumus tari numur. \f*] \v 48 Ra i balu i lena, “Osi o nang, ma osi det a kum tistising?” \v 49 Ra i kodos a lamano torom anun a taro na ususer ma i watungi lena, “Tama i, det ri o nang ma a kum tistising! \v 50 Uni osi ra i ser mur a nemnem anun o Tita ra i kis sapat una langit, i ra a tising a musano, ma a tising a ino, ma o nang.” \c 13 \s1 A wasiso elelar una tene minarut \r (Mk 4:1-9; Lk 8:4-8) \p \v 1 Una bung ra, o Iesu i pirso gusun a rumu ra i wan ma i kis tiro nisan a du tasi Galili. \v 2 A labino kunur na taro det tur talilis pasi. Ra i kas una pot ra i kis taru uni, ma a taro rop det tur nago una usalin. \v 3 I wasiso torom det una susut na utna nama kum wasiso elelar. I watungi lena, “A tene minarut i wan sur in sapro a kum pitino wit. \v 4 Ra i sapro nanan a kum pitino wit, a ramano det puku una kisapi, ra a kum piko det ro pat ma det wan ru i. \v 5 A ramano kai det puku una nubual na watat, ra kalako susut na piso uni. Det sibul pat lakit, uni a piso ke but. \v 6 Ikut ra a suan i sisio pat, i rang det ra det main ma det marang rop, uni kalako wakakor indet. \v 7 A ramano kum pitino wit det puku epotor una kum kuikui, ra a kum kuikui det lubung ma det rau bat pas det. \v 8 Ikut a ramano kum pitino kai det puku una wakak na piso ra det wu. A ramano det wu ara mar na windet, a ramano kai a wonom na noino, ma a ramano a tulu noino. \v 9 Osi ra arin talngano kura, i wakak sur in longoro nami.” \s1 Iri a kibino ra o Iesu i wasiso nama kum wasiso elelar \r (Mk 4:10-12; Lk 8:9-10) \p \v 10 Anun a kum nat na ususer det wan toromi ma det tingi lena, “Sur asau ra u ususer a taro nama kum wasiso elelar?” \v 11 Ma i balu det lena, “O God i sa pitar tar a mananos tamot, sur mot in talapor una kum wasiso na pidik una matanitu tagisapat una langit. Ikut, ke pitari torom a taro rop. \v 12 Uni osi ra i utur ukai a mananos uni, din tabor meleti nama labino, ma in mananos bing. Ma osi ra ke pam ukai tu mananos uni, din rakon ru i utkai asau lik ra kura i utur ukai i. \v 13 A ususer det nama kum wasiso elelar, uni \q1 det tamtama, ikut ka det tama lele i, \q2 det longlongoro, ikut ka det longoro lele i, ma ka det mananos uni. \m \v 14 A wasiso na poropet anun o Aisaia i sa sot un det, ra i watungi lena, \q1 ‘Mot in longlongoro, ikut ka mot in longoro lele i, \q2 mot in tamtama, ikut ka mot in tama lele i. \q1 \v 15 Uni a taro ri \q2 a kum balandet i dekdek, \q2 a kum taltalngandet i kutkut, \q2 ma a kum matmatan det i pulu. \q1 Ra gunuk det in tamtama lele nama kum matmatandet, \q2 ma det in longoro lele nama kum taltalngandet, \q2 ma det in mananos nama kum nuknukindet, \q1 ma det in tupukus, ma, iau ut an ulaun pas det.’ \rq Ais 6:9-10 \rq* \m \v 16 Ikut mot, mot dan, uni mot tamtama ut nama kum matmata mot, ma mot longlongoro ut nama kum taltalngamot kai. \v 17 A inanos mot nama lingmulus, numugu a susut na poropet ma a susut na tene tokodos det kalkal doko sur det in tama a kum utna ri a pami umatamot, ikut ka det tama i. Ma det kalkal doko kai sur det in longoro a kum utna ri mot longoro i, ikut ka det longoro i. \s1 O Iesu i palos a kukurai na wasiso elelar ina tene minarut \r (Mk 4:13-20; Lk 8:11-15) \p \v 18 “Mot in longoro a kukurai na wasiso elelar ina tene minarut. \v 19 Osi ra i longoro a wasiso una matanitu tagisapat una langit, ma ke mananos uni, i elar nama kum pitino wit ra det puku una kisapi. A Laulau na Musano i wanpat ra i rakon ru i melet a wasiso ra di sa marut tari un in balano. \v 20 Ma a kum pitino ra det puku una nubual na watat, det elar nama musano ra i longoro a wasiso, ra uniutra, i pam ukai i nama gasgas. \v 21 Ikut a wasiso ke kis un in balano, ma a musano ra ken tur suano i, elar nam in wit ra kalako wakakor ino. Ra a kum mamaut in nanpat, ma din banlaulau i, uni i nurnur una wasiso anun o God, in puku lakit. \v 22 A kum pitino ra det puku epotor una kum kuikui, i elar nam ara musano ra i longoro a wasiso, ikut a labino nuknuk sur a wakak na kinkinis nin upiso, ma a kum usobor tagun a kum ululeng taginin una rakrakon bual, i rau bat a wasiso anun o God, ra ke wu lako wino. \v 23 Ikut a kum pitino ra det lubung sapat una wakak na piso, det elar nam ara musano ra i longoro a wasiso, ma i mananos uni. In wu ara mar, o a wonom na noino, o a tulu noino wino.” \s1 A wasiso elelar una wit ma a karapa \p \v 24 O Iesu i watung ara wasiso elelar bulung torom det lena, “A matanitu tagisapat una langit i elar nama musano ra i sapro a kum pitino wit una nun a kinobot. \v 25 Ra a taro det inep, anun a ebar i wanpat ra i sapro tar a kum pitino karapa ubalan a kum wit, ra i wan. \v 26 A pitino wit i lubung pat ma i ling na wu, ra di tama i utkai a karapa i lubung ubalano. \v 27 A kum tultul anun a taman a kinobot det wan toromi, ma det watungi tano lena, ‘Labino, pepetlai, a kum pitino wit rop kut ra u sapro tari una num a kinobot? Tagai kai a kum karapa?’ \v 28 I balu det lena, ‘A ebar i pam a petutna ra.’ Ra det tingi lena, ‘U nemi sur met in nan, ma met in gat rop ru det?’ \v 29 I turbat det lena, ‘Gong munung, sako mot in gat tomo ru i nama kum wit. \v 30 Madek ru i, der in lubung tomo tuk una kalang na pasong. Una bung ra, an watungi tan a kum tene pasong lena: Mot in rakon mugu ru a kum karapa, mot in ker tomo tar a kum kamkabino sur din tun ru det una sungun. Ra numur mot in los tomo i bulung a kum wit una nung a rumu na ululeng.’” \s1 A wasiso elelar un in pitino mastad ma una is \r (Mk 4:30-32; Lk 13:18-21) \p \v 31 O Iesu i watung ara wasiso elelar bulung tandet lena, “A matanitu tagisapat una langit i elar nam in pitino mastad, ra ara musano i los pasi, ma i marut tari una nun a kinobot. \v 32 I natino taun a kum pitino duwai rop, ikut ra i lubung, i labo taun a kum duwai na inangon rop. Ma a kum piko det ser pam pios una kum kanokano.” \p \v 33 O Iesu i watung ara wasiso elelar bulung tandet lena, “A matanitu tagisapat una langit i elar nama is, ra ara ino i rakon pasi, ma i pam tomo tari nama labino palawa, ra a palawa rop i mubus nami.” \p \v 34 O Iesu i ususer a kunur na taro nama kum wasiso elelar, ma ke wasiso torom det nam tu se wasiso, a wasiso elelar rop kut. \v 35 I watungi lenra sur din pam sot pas a wasiso anun a poropet lena, \q1 “An wasiso nama kum wasiso elelar, \q2 an watung a kum utna ra i kis eno, turpasi numugu utmakai, ra o God i ukis a rakrakon bual.” \rq Buk Song 78:2 \rq* \s1 O Iesu i palos a kukurai na wasiso elelar una wit ma a karapa \p \v 36 Numur o Iesu i wan gusun a kunur na taro, ra i ruk una rumu. Anun a kum nat na ususer det ruk toromi ma det inanosi lena, “Un palos a kukurai na wasiso elelar ri ta met una karapa ra i lubung ubalan a kinobot.” \v 37 I balu det lena, “O naro ra i sapro a kum pitino wit i a Nutun a Musano. \v 38 A kinobot, i a rakrakon bual, ma a kum pitino wit, det a taro tagun a matanitu tagisapat una langit, ma a kum karapa, det a kum nutnutun a Laulau na Musano, \v 39 ma a ebar ra i sapro det, i o Satan. A kalang na pasong, i a tintinip ina rakrakon bual, ma a kum tene pasong, a kum ensel. \v 40 A kum tene pasong det los tomo a kum karapa ra det tun ru det una sungun. In lenkutkai ra din pami una tintinip ina rakrakon bual. \v 41 A Nutun a Musano in tulu ru anun a kum ensel, ma det in rakon rop ru a kum utna ra i ben raro a taro, ma det kai ra det ser pam a sakino. \v 42 Ma det in woro det una labino sungun. Det in tangtangis ma det in ungingit lokondet iai. \v 43 Ma a kum tene tokodos det in sisio elar nam in nusuan una matanitu anun a Tamandet. Osi ra arin talngano kura, i wakak sur in longoro nami. \s1 A wasiso elelar una ngatngat na utna ra di sio pasi \p \v 44 “A matanitu tagisapat una langit i elar nama utna ra a matano i ka doko, ra di munu tari una kinobot. Ma ara musano i sio pasi ma i munu melet tari. Ra i wan nama gasgas, ma i siuru rop ru anun a kum utna, ra i kul pas a kinobot ra nami. \p \v 45 “A matanitu tagisapat una langit i elar kai nam ara tene siuru, i sisio sur a kum ngatngat na wat ra i ser kis ubalan a kabokabol. \v 46 Ra i sio pas ara wat ra i ngatngat doko a matano, i siuru rop ru anun a kum utna, ma i kul pas a ngatngat na wat ra nami. \s1 A wasiso elelar una bene \p \v 47 “A matanitu tagisapat una langit i elar kai nama bene, ra di woro tari sa u tasi, ma a wur ngas na kiripo det iru taru uni. \v 48 Ra i bukus a bene, a kum tene woro bene det dat mamaso tari una usalin. Det kis ra det timilo ru a kum kiripo utiro una kum rat, ma a kum laulau ino det woro ru det. \v 49 Una tintinip ina rakrakon bual din pami ut lenri: A kum ensel det in nanpat ma det in isuaro ru a kum tene sakino gusun a kum tene tokodos. \v 50 Ra det in woro ru a kum tene sakino una labino sungun. Det in tangtangis ma det in ungingit lokondet iai. \p \v 51 “Pepetlai, mot sa mananos una kum kukurai na kum utna rop ri, o awu?” Anun a kum nat na ususer det balu i lena, “Ma! Met sa tasmani.” \v 52 Ra o Iesu i watungi tandet lena, “A kum tene ususer rop tagun a Warkurai, ra det sa ususer pas una matanitu tagisapat una langit, det elar nam ara musano ra i uleng a kum wakak na utna una nun a rumu. Ra i upirso a kum wakak na utna ra, gusun anun a rumu sur in papam nami, a ramano kum utna, a kum matokino, ma a ramano kai, a kum turaino.” \s1 A poropet ra ka di ru i \r (Mk 6:1-6; Lk 4:16-30) \p \v 53 Ra o Iesu i sa watung rop tar a kum wasiso elelar ri, i wan tagitiro iai, \v 54 ra i wanpat una nun a tamon, tong o Nasaret. I tur pasi sur in ususer a taro tiro una nundet a rumu na lotu, ma det kisin doko ra det watungi lena, “A musano ri i los a mananos tagai? Ma tagai kai a dekdek ra i pam a kum utna na ukisin ri nami? \v 55 O Tamano a tene pam rumu kut, ma o nano o Maria. A kum tistisino kai, o Jems, o Josep, o Saimon ma o Judas \v 56 ma a kum bunu kai ano kuri ut dat laun tomo nin. Ma tagai a dekdek ra a musano ri i pam a kum utna ri nami?” \v 57 Ra ka det nemi ut mo. Ra o Iesu i watungi tandet lena, “Di ser ru a poropet una kum se tamon, ikut det ut una nun a tamon ma anun a rumu ka det ru i.” \v 58 Ra ke pam lako susut na utna na ukisin tiro iai, uni ka det nurnur uni. \c 14 \s1 O Erod i nuki lena o Iesu i o Jon a Tene Baptaiso \r (Mk 6:14-29; Lk 9:7-9) \p \v 1 Una kilalo ra, o Erod a mugumugu i longoro a wasiso un o Iesu, \v 2 ra i watungi tan anun a kum tultul lena, “A musano ra, i o Jon a Tene Baptaiso, i sa laun melet gusun a minat. I mo ra i pam a kum utna na ukisin.” \p \v 3-4 Numugu o Erod i tulu ru anun a kum tene inaim sur det in dat pas o Jon. Ra det dat pasi, det ker pasi, ma det uruk tari una karabus. O Erod i pami lenri, uni o Jon i inanosi lena, “Ke tokodos ra u nolin nam o Erodias, a urim.” I watungi lenri, uni o Erod i sa sal pas o Erodias, a ino anun o tisino, o Pilip, ra i nolin nami. \v 5 Ma o Erod i nemi sur din um doko o Jon, ikut i ngaran a taro, ra det tasmani lena o Jon a poropet. \p \v 6 Una bung ra di ukinalong a bung na usus anun o Erod, a nutun o Erodias a ino, i lagor nisan det. O Erod i gas doko nami, \v 7 ma i uliliman dekdek tar a nutun o Erodias lena, “Asau mukut ra un saringi tang an pitari ut tam.” \v 8 Ra i inanosi lena, “Un pitar kut in lorin o Jon a Tene Baptaiso tang un tu pelet.” I watungi lenri uni o nano i sa inanos tari nami. \p \v 9 A king i tupunuk doko. Ikut i tulu a kum tene inaim sur det in tarom una sasaring anun a toraro ra, uni i sa uliliman tari lena asau mukut ra in saringi tano in tabori ut nami, ma a taro ra det kis tomo nami una inangon, det sa longoro tar anun a wasiso. \v 10 A kum tene inaim det wan utong una karabus ma det tau kutus pas in lorin o Jon. \v 11 Det ubek pas in lorino una pelet ma det pitari torom a toraro, ra i losi torom o nano. \p \v 12 Ra a kum nat na ususer anun o Jon det wanpat ma det los pas a minatino, ra det pori. Numur det wan torom o Iesu ra det inanosi nami. \s1 O Iesu i tabor a limo na arip na musano \r (Mk 6:30-44; Lk 9:10-17; Io 6:1-14) \p \v 13 Ra o Iesu i longoro i lena o Jon i sa mat, i kas taru una pot ra i wan tagitiro sur a nubual kalako taro uni, sur i sot kut in kis. Ra a taro tagun a kum tamon det longoro i, det wan murmuri una kisapi sur a nubual ra. \v 14 Ra i sot, i tama a labino kunur na taro. I maris doko det, ma i ulangolango pas det rop ra det misait. \p \v 15 Ra i sa lirop anun a kum nat na ususer det wan toromi, ra det watungi tano lena, “A nubual ri i bakbak gusun a kum tamon, ma i sa lirop kai. Un tulu ru a kunur na taro sur det in nan sur a kum tamon, sur det in kul pas andet lako utna na inangon.” \v 16 O Iesu i balu det lena, “Det in nan sur asau? Mot ut mot in tabor det.” \v 17 Det watungi tano lena, “A limanin beret sot kut, ma arin kiripo kuri met losi.” \v 18 I watungi tandet lena, “Mot in losi urin torom iau.” \p \v 19 Ra i itula sur a kunur na taro det in kis una wuliso. I los pas a limanin beret ma aru kiripo, i tamtama usapat una langit, i watung wakak pas torom o God uni, i tibik a limanin beret, ra i pitari tan anun a kum nat na ususer. Ra det tibo a kunur na taro nami. \v 20 Det rop det wangon ma det masur. Numur det song bukus pas a noino ma aru rat nama utna ra det wan kopos tari. \v 21 A wardain ma a kum nat liklik ma a kum musano det rop det wangon. Ikut a niluluk ina kum musano kut, i elar nama limo na arip. \s1 O Iesu i wan sapat netes una tasi \r (Mk 6:45-52; Io 6:15-21) \p \v 22 Uniutra, o Iesu i tulu ru anun a kum nat na ususer, sur det in kas una pot, ma det in mugu utong sur ara papor tasi. Ma i, i kis utmakai sur in tulu ru a taro. \v 23 Ra i sa tulu rop ru det, i sot mukut i wan tito usapat una tangai sur in wararing. Ra i sa lirop matano mirum i sot mukut i kis. \v 24 A pot i sa wan potor ra i tinako nanan una top, uni a wuwu i waim tagisa numugu. \v 25 Una lar, o Iesu i wan sapat netes una du tasi torom det. \v 26 Ra anun a kum nat na ususer det tama pasi ra i wan netes una du tasi, det ngara doko ma det watungi lena, “A nion kut ra!” Ra det woiwoi nama nginara. \v 27 Uniutra o Iesu i watungi tandet lena, “A kosom taru tamot, iau kut ri. Gong mot ngara.” \p \v 28 O Pita i watungi tan o Iesu lena, “Labino, ra ui ut ra, un inanos iau sur iau kai an nan sapat netes una du tasi torom ui.” \v 29 O Iesu i inanosi lena, “Un nan urin.” Ra o Pita i sirok gusun a pot, ra i wan sapat netes una tasi torom o Iesu. \v 30 Ikut, ra i tama a kum lamlabino top, i ngara. Ra i murung nanan, i kakabo lena, “Labino, un ulaun iau.” \v 31 Uniutra, o Iesu i kodos a lamano toromi, i dat toto pasi, ra i watungi tano lena, “Anum a nurnur i natino doko. Ilai ra u nuknuk larlar?” \v 32 Ra der kas una pot, a wuwu i mana mut. \v 33 Ra det kis tomo una pot, a kum nat na ususer det lotu torom o Iesu, ma det watungi lena, “I lingmulus ut ra ui a Nutun o God.” \s1 O Iesu i ulangolango pas a kum misait tong una papor Genesaret \r (Mk 6:53-56) \p \v 34 Ra det sa wan kutus un ara papor tasi, det sot tiro una papor Genesaret. \v 35 Ra a taro tagitiro det tama lele pas o Iesu, det pitar wasiso utiro una kum tamon. Numur det ben rop pas a kum misait toromi. \v 36 Ma det saringi sur a kum misait det in pami kut a sinisir ina nun a kolos. Ra det rop ra det pami, det langolango mut. \c 15 \s1 A taro det unatino pas a wasiso anun o God \r (Mk 7:1-13) \p \v 1 A ramano kum Parisi ma a kum tene ususer tagun a Warkurai det wan tagisapat o Jerusalem torom o Iesu, ma det tingi lena, \v 2 “Ilai sur anum a kum nat na ususer ka det ser mur a kum etowo anun anundat a taro tagun numugu? Ra det wangon, ka det gos mugu pas a lamandet.” \v 3 Ma i balu det lena, “Sur asau ra ka mot mur a Warkurai anun o God? Mot muri kut a kum etowo anun anumot a taro tagun numugu. \v 4 Uni o God i watungi lena, ‘Un ru o tamam ma o nam,’ \rq Kisim Bek 20:12 \rq* \m ra i watungi kai lena, ‘Osi ra in wasiso laulau un o tamano ma o nano, din um doko i.’ \rq Kisim Bek 21:17 \rq* \m \v 5 Ikut mot, mot ususer a taro lena, i wakak kut ra taio in watungi tan o tamano ma o nano lena, ‘Asau ra an warut mur nami, a sa tabor tar o God nami.’ \v 6 Ikut ra ke warut o tamano, ke ru i. Ra mot pami lenra, mot unatino pas a wasiso anun o God sur mot in muri kut a kum etowo anun anumot a taro tagun numugu. \v 7 Mot a kum tene torotoro. A wasiso anun o Aisaia i lingmulus ut, ra i wasiso na poropet mugu taru un mot lena, \q1 \v 8 ‘A taro ri det ru iau kut nama wandet, \q2 ikut a balandet i bakbak doko gusun iau. \q1 \v 9 Det lotu oros kut torom iau, \q2 uni det ususer kut nama kum warkurai anun a taro.’” \rq Ais 29:13 \rq* \s1 A kum utna ra in udur a taro umatan o God \r (Mk 7:14-23) \p \v 10 O Iesu i kabo pas a kunur na taro toromi, ra i watungi tandet lena, “Mot in longoro iau ma mot in tasman lele anung a wasiso. \v 11 Asau ra in ruk una wan tu musano, ken uduri umatan o God. Ikut, asau ra i watungi nama wano, i ra in uduri umatan o God.” \p \v 12 Numur anun a kum nat na ususer det wan toromi ra det tingi lena, “Pepetlai, u sa tasmani lena a kum Parisi det balano mamaut una num a wasiso?” \v 13 I balu det lena, “A kum duwai ra o Tita, ra i kis sapat una langit, ke marut det, din gat rop ru det. \v 14 Mot in madek ru a kum Parisi. Det a kum pulu na mugumugu. Ra tu pulu in ben tu pulu, der rop der in puku dorong un in nutung.” \p \v 15 Ma o Pita i tingi lena, “Un palos a wasiso elelar ri torom met.” \v 16 Ra o Iesu i watungi lena, “Mot kai ka mot talapor utmakai? \v 17 Ka mot tasmani lena, a kum utna rop ra i ruk una wan a musano, i ruk un in balano ma i upirso melet ru i? \v 18 Ikut a kum wasiso rop ra i watungi nama wano, i wanpat gusun a nuknukino, i ra in uduri. \v 19 Iri a kum utna ra i ser wanpat tagun a nuknukino: a kum sakino nuknuk, um doko a taro, di sal pas a ino anun taio gisen, a kum petutna na pamuk, a wolong, a etakun torotoro, ma di mang laulau ara. \v 20 A kum utna ri det udur a taro. Ikut ra det wangon ma ka det gos mugu pas a lamandet, ausur in udur det umatan o God.” \s1 A nurnur anun a ino ra i ausur a ino Israel \r (Mk 7:24-30) \p \v 21 O Iesu i wan tagitiro, ra i wanpat milau a tamon Tair ma o Saidon. \v 22 Ara ino Kanan tagitiro una papor ra, i wanpat ma i kabo o Iesu lena, “Labino, a Nutun o Dewid un maris iau. A nutunglik a ino, a laulau na nion kura uni, ra i ser banlaulau i.” \v 23 Ikut o Iesu ke balu i. Anun a kum nat na ususer det wan toromi, ma det inanos dekdeki lena, “Un tulu ru i mukut, uni i woiwoi numur un dat.” \p \v 24 O Iesu i watungi lena, “O God i tulu ru iau urin sur a taro Israel kut, ra det raro elar nama kum sipsip.” \v 25 Ikut a ino ra i wan torom o Iesu, i kis butkeke numugu tano ra i watungi tano lena, “Labino, un warut iau.” \v 26 Ra o Iesu i balu i lena, “Ke tokodos sur din los a utna ana kum nat, ma din woro i tan a kum pap.” \v 27 A ino ra i balu i lena, “Labino, a lingmulus ut ra. Ikut, a kum pap kai det ser wan a kum mumumut na utna ra i ser puku tagun a kabulu na inangon anun a kum tamtamandet.” \v 28 Ra o Iesu i balu i lena, “Le, i labo doko anum a nurnur! A utna ra u nemi, an pami ut torom ui.” Ma una du bung ut ra, a nutunulik i langolango. \s1 O Iesu i ulangolango a kum misait \p \v 29 O Iesu i wan tagitiro, ma i usal nanan una usalin una du tasi Galili. Numur i wan toto una tangai ra i kis sapat. \v 30 Ma a labino kunur na taro det wan toromi. Det los det ra a kikindet i mat, ma det ben a kum pulu, a kum pio, a kum ngat, ma a susut na misait utkai toromi. Ma det uinep tar det nisano, ra i ulangolango pas det. \v 31 A kunur na taro det tama a kum ngat det wasiso, ma a kum pio det tur, ma det ra a kikindet i mat det wan tokodos, ma a kum pulu kai det tamtama. Det kisin doko ra det watung ulabo pas a God anun a taro Israel. \s1 O Iesu i tabor a wat na arip na musano \r (Mk 8:1-10) \p \v 32 O Iesu i kabo pas anun a kum nat na ususer toromi ma i watungi tandet lena, “A maris doko a taro ri, uni det sa kis tomo nam iau nin a tulu bung, ma kalako utna na inangon sur det in nani. Ka nemi sur an tulu ru det kut nama munurak, sako det in bengbeng nanan una kisapi.” \v 33 Anun a kum nat na ususer det inanosi lena, “A nubual ri, kalako taro uni. Tagai mo lako utna na inangon sur dat in tabor a kunur na taro ri nami?” \v 34 O Iesu i ting det lena, “A isin beret kura mot losi?” Det balu i lena, “A wonomawit na beret ma a kabanin natnat na kiripo.” \p \v 35 Ra i inanos a taro rop sur det in kis piso. \v 36 I los pas a wonomawit nin beret ma a kabanin kiripo ra, i watung wakak pas uni torom o God, i tibiki ma i pitari torom a kum nat na ususer sur det in tabor a taro nami. \v 37 A taro rop det wangon ma det masur. Numur det song bukus pas a wonomawit na rat nama kum utna ra det wangon kopos pas uni. \v 38 A kum ino tomo nama kum nat liklik ma a kum musano det rop det wangon. A niluluk ina kum musano kut i elar nama wat na arip. \p \v 39 Numur o Iesu i tulu ru a kunur na taro, i kas una pot, ra i wan sur a papor Magadan. \c 16 \s1 Det saring o Iesu sur in pam tu utna na ukisin \r (Mk 8:11-13; Lk 12:54-56) \p \v 1 A kum Parisi ma a kum Sadusi det wan torom o Iesu, ra det saringi sur in pam tu ukinalong umatandet, sur in ese i lena i tagisapat una langit. [ \v 2 Ra i watungi tandet lena, “Ra i ser lirop mot ser watungi lena, ‘A bakut i sa merek rop, markan ken bato.’ \v 3 Ma una kobot mot ser watungi kai lena, ‘Uniri in bato, uni a bakut i sa merek, ma i sa bagubagu rop.’ Mot mananos sur mot in palos a tamtama ina bakut, ikut ka mot mananos sur mot in palos a kukurai na kum ukinalong tagun uniri.]\f + \fr 16:3 \ft \+bd (16:2-3) \+bd* A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena o Matiu ke tumus aru rino 2 ma 3. Det nuki lena taio gisen i tumus tari numur. \f* \v 4 A taro tagun uniri, a sakino taro, anundet a nilaun i bakbak gusun o God. Det nem na tama tu ukinalong, ikut ka din pam taio torom det. Din pam a ukinalong kut elar nam i ra di pam tari un o Jona.” Ra o Iesu i wan gusun det. \s1 A utumarong una is anun a kum Parisi ma a kum Sadusi \r (Mk 8:14-21) \p \v 5 O Iesu tomo nam anun a kum nat na ususer det wan kutus a du tasi, ma a kum nat na ususer ka det los lako beret, det dumano ru i kut. \v 6 O Iesu i watungi tandet lena, “Mot in tumarong mot una is anun a kum Parisi ma a kum Sadusi.” \v 7 Ra det wasiso etetalai torom det una kukurai na wasiso anun o Iesu, ma det lena, “I watungi lenra uni ka dat los lako beret.” \v 8 O Iesu i tasman anundet a wasiso ra i watungi tandet lena, “I natino doko anumot a nurnur. Ilai ra mot wasiso etalai un mot ra ka mot los lako beret? \v 9 Pepetlai, ka mot mananos utmakai? Ka mot nuk pas a limanin beret ra a tibiki torom a limo na arip na musano? Ma ka mot nuk pasi kai aiso rat ra mot song bukus pasi? \v 10 Ka mot nuk pas a wonomawit na beret ra a tibiki torom a wat na arip na musano? Ma ka mot nuk pasi kai aiso rat ra mot song bukus pasi? \v 11 Ilai ra ka mot mananos? Ka wasiso una beret. Mot in tumarong mot una is anun a kum Parisi ma a kum Sadusi.” \v 12 Ra det tasmani maragom lena ke turbat det gusun a is ra i kis una beret, ikut i watungi lenra, sur det in tumarong det una etowo anun a kum Parisi ma a kum Sadusi. \s1 O Pita i wasiso talapor un o Iesu \r (Mk 8:27-30; Lk 9:18-21) \p \v 13 O Iesu i wanpat milau a tamon Sisaria Pilipai. Ra i ting anun a kum nat na ususer lena, “A taro det watung a Nutun a Musano nam osi?” \v 14 Det balu i lena, “Ara taro det watung ui o Jon a Tene Baptaiso. Ara taro det watung ui o Elaija, ara taro det watung ui o Jeremaia, ma ara taro kai det watung ui ara tagun a kum poropet.” \v 15 I ting det lena, “Ma mot, mot watung iau nam osi?” \v 16 Ra o Saimon Pita i balu i lena, “Ui a Karisito, a Nutun o God ra i laun.” \p \v 17 Ra o Iesu i watungi tano lena, “Saimon, a nutun o Jon, u sa dan, uni kataio i inanos ui nama wasiso ra. O Tita ut ra i kis sapat una langit i unuk tar ui nami. \v 18 Ra a watungi tam lena, ui o Pita,\f + \fr 16:18 \ft \+bd (16:18) \+bd* Pita a kukuraino a wat. \f* a wat kis. An utur anung a taro na lotu una wat ri. A dekdek ina minat ken turus pas anung a taro na nurnur. \v 19 An pitar a kum ki tagun a matanitu tagisapat una langit torom ui, ma asau ra u kubusi nin upiso, din kubusi kai sapat netes una langit, ma asau ra u palosi nin upiso, din palosi kai sapat netes una langit.” \v 20 Ra o Iesu i turbat anun a kum nat na ususer lena gong det inanos tar taio lena i a Karisito. \s1 O Iesu i inanos mugu nam anun a minat \r (Mk 8:31-9:1; Lk 9:22-27) \p \v 21 Tur pasi una bung ra, o Iesu i utalapor anun a kum nat na ususer lena, in nan ut usapat o Jerusalem. Ra in taramo a susut na mamaut ulaman a kum mugumugu, a kum lamlabino tene etabor torom o God, ma a kum tene ususer tagun a Warkurai, ma din um doko i. Ra a tulu bung in rop in laun pat melet. \v 22 Ra o Pita i ben gisen pas o Iesu ma i turbat dekdeki lena, “Gong Labino! Gong ut di pam tar a utna ri un ui.” \v 23 O Iesu i tupukus torom o Pita ra i watungi tano lena, “Satan, un nan unago numur tang! U ubatbat iau, uni, u muri kut a nuknukin a taro, ma ko mur a nuknukin o God.” \p \v 24 Ra o Iesu i watungi tan anun a kum nat na ususer lena, “Osi ra i nemi sur in mur iau, gong i mur a nuknukino. In los pas anun in nanai kutus ma in mur iau. \v 25 Osi ra i maris bat anun a nilaun, in iru, ikut osi ra ke maris bat anun a nilaun sur iau, in laun. \v 26 Osi ra in utur ukai a kum ututna rop taginin una rakrakon bual, ma a niono in iru, in wakak pepetlai toromi? In kul keles a niono nam asau? \v 27 Uni a Nutun a Musano in nanpat nama minamar anun o Tamano, det nam anun a kum ensel, ma in pitar a ikul torom ara ra taktakai elar nam anun a pinapam. \v 28 A inanos mot nama lingmulus, lako taro tagun mot ri mot tur nin, ka mot in mat utmakai, ra mot in tama a Nutun a Musano in nanpat tomo nam anun a matanitu.” \c 17 \s1 A pinin o Iesu i tamtama senene \r (Mk 9:2-13; Lk 9:28-36) \p \v 1 Numur tan a wonom na bung, o Iesu i ben pas o Pita, o Jems ma o Jon, i ra a tisin o Jems, ra i ben gisen pas detul usapat una tangai ra i tur toto bing. \v 2 Tiro iai, detul tama a pinin o Iesu i wanpat senene. In masarino i sisio elar nam in matanas, ma anun a kum malu kai i kabang doko elar nama talapor. \v 3 Uniutra, a tulu nat na ususer detul tama pas o Moses ma o Elaija der wanpat ra detul wasiso tomo nam o Iesu. \v 4 O Pita i watungi tan o Iesu lena, “Labino, i wakak ra dat kis nin. Ra u nemi, an pam lako tulu turturup, ara anumi, ara anun o Moses, ma ara anun o Elaija.” \p \v 5 Ra i wasiso utmakai, a du bakut ra i talapor doko i pulus bat pas det. Ma in nalngan ara tagisapat una du bakut ra, i watungi lena, “Iri i a Nutunglik, a nat na wakak, a gas doko nami. Mot in longoro i.” \v 6 Ra a tulu nat na ususer detul longoro i, detul ngara doko, ra detul puku pirso nama matandetul una piso. \v 7 Ikut o Iesu i wan torom detul, ra i pam detul ma i watungi lena, “Motul katutur, gong motul ngara.” \v 8 Ra detul tamtama toto, ka detul tama melet mo taio, o Iesu sot mukut kura i tur. \p \v 9 Ra det wan pirso nanan tagisapat una tangai, o Iesu i turbat tar detul lena, “Gong motul inanos tar taio un asau ri motul sa tama tari, tuk una bung ra a Nutun a Musano in katutur gusun a minat.” \p \v 10 Ma anun a tulu nat na ususer detul tingi lena, “Sur asau ra a kum tene ususer tagun a Warkurai det watungi lena o Elaija in nanpat mugu?” \v 11 I balu detul lena, “A lingmulus ut, o Elaija in nanpat mugu ma in ukodos melet a kum utna rop. \v 12 Ikut uniri a watungi torom motul lena, o Elaija i sa wanpat taru, ma ka det tasman lele i, det pam a kum sakino petutna uni, elar ut nam anundet a nemnem. Lenkutkai ra torom a Nutun a Musano, in taramo a ngunungut una laman a taro.” \v 13 Ra a tulu nat na ususer detul tasmani maragom lena, i wasiso torom detul un o Jon a Tene Baptaiso. \s1 O Iesu i lakro ru a laulau na nion gusun ara natlik \r (Mk 9:14-29; Lk 9:37-43) \p \v 14 O Iesu ma a tulu nat na ususer det wanpat nisan a kunur na taro, ra ara musano i wan torom o Iesu, i kis butkeke numugu nisano, \v 15 ma i watungi lena, “Labino, un maris a nutunglik a musano, i ser mat lalang, ma i ser taramo a labino ngunungut. A susut na bung i ser puku una sungun, o una danim. \v 16 A sa ben tari munung torom anum a kum nat na ususer, ikut ka det pet lar pasi sur det in ulangolango i.” \p \v 17 O Iesu i balu i lena, “Mot a taro tagun uniri, ka mot nurnur ma mot a kum tene sakino. A sa kis suano i torom mot. Nangisin mo mot in nurnur? Mot in ben a nat ra urin torom iau.” \v 18 O Iesu i wasiso dekdek torom a laulau na nion, ra a nion i pirso pas gusun a natlik. Ra una du bung utra i langolango. \p \v 19 Numur a kum nat na ususer det wan torom o Iesu, ma det ting eno i lena, “Ilai ra ka met lakro lar pas a laulau na nion gusuni?” \v 20-21 Ma i balu det lena, “Uni anumot a nurnur i natino doko. A inanos mot nama lingmulus, ra anumot a nurnur in natino elar nam in pitino mastad, mot in pet lar pasi sur mot in watungi tan a tangai ri, ‘Un karai taginin utong,’ ra in karai kut. Katu utna in ngangitin torom mot.”\f + \fr 17:20-21 \ft \+bd (17:20-21) \+bd* A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena a ramano kum wasiso kai i kis una rino ri. I lenri: \+it Ikut, a ngas na laulau na nion lenri in pirso kut una niaring ma a winewel, ausur un tu utna kai. \+it* \f* \s1 O Iesu i wasiso melet una nun a minat ma a katkatutur melet \r (Mk 9:30-32; Lk 9:43-45) \p \v 22 O Iesu ma anun a kum nat na ususer det wan tomo tong una papor Galili, ra i watungi tandet lena, “Din pitar a Nutun a Musano ulaman a taro \v 23 ma det in um doko i. Numur tan a tulu bung o God in ulaun melet pasi.” Ra a kum nat na ususer det longoro i, det tupunuk doko uni. \s1 A takis sur a rumu na etabor \p \v 24 O Iesu ma anun a kum nat na ususer det wanpat tong o Kapernaum, ra det ra det ser los takis sur a rumu na etabor, det wan torom o Pita ma det tingi lena, “Anumot a tene ususer i ser pitar a takis sur a rumu na etabor o awu?” \v 25 Ra i mulaot lena, “Ma.” \p O Pita i ruk una rumu, ra o Iesu i wasiso mugu mut, ra i tingi lena, “Saimon, asau u nuki, a kum king taginin upiso det ser los a takis ma a ikul tan osi? Tan a kum nutnutundet o tan a taro gisen?” \v 26 Ra i balu i lena, “Tan a taro gisen.” O Iesu i watungi tano lena, “Ra i lenra, a kum nutnutundet, det langolango, ka det ser kul a takis. \v 27 Ikut, sur gong dar ban ukankan det, un nan usa utasi ma un boko. In mugano kiripo ra un dat pasi, un pagom a wano, ra un los pas a mani gusuni. Ma un los tari torom det sur a takis anundar rop.” \c 18 \s1 Osi ra i labo sakit? \r (Mk 9:33-37, 42-48; Lk 9:46-48; 17:1-2) \p \v 1 Una du bung ra, anun a kum nat na ususer det wan torom o Iesu, ma det tingi lena, “Osi ra i labo sakit una matanitu tagisapat una langit?” \v 2 I kabo pas ara natlik toromi, i utur tari epotor tandet, \v 3 ma i watungi lena, “A inanos mot nama lingmulus, ra ka mot in nukpukus sur mot in elar nama kum nat liklik, ka mot in ruk lar pas una matanitu tagisapat una langit. \v 4 Osi ra i unatino pasi, elar nama natlik ri, i ut ra i labo sakit una matanitu tagisapat una langit. \p \v 5 “Osi ra in gas pas tu natlik lenri una risang, i gas pas iau ut. \v 6 Ikut, osi ra in ben raro ara tagun a kum nat liklik ri, ra det nurnur un iau, a warkurai toromi, in laulau doko tan taio, ra din kubus tar tu labino wat un in kabarano, ma din woro murungi sa umadu. \p \v 7 “In laulau torom a taro tagun a rakrakon bual, kibino una kum utna ra i dat a taro sur det in puku una sakino. A kum utna ra in nanpat ut, ikut in laulau doko torom o naro ra i pam pat pasi. \v 8 Ra a lamam, o a kikim i ben raro ui, kutus ru i ma un woro gisen ru i. In wakak ra un ruk una nilaun tukum a tumul kut ui, sur gong di woro ui tomo nama ru lamam, o aru kikim rop, una labino sungun ra ke ser rop. \v 9 Ra in matam i ben raro ui, liok ru i ma un woro gisen ru i. In wakak ra un ruk una nilaun tukum nam in teken matam kut, sur gong di woro ui tomo nam arin matam rop una labino sungun ra ke ser rop. \s1 A wasiso elelar un ara sipsip ra i raro \r (Lk 15:3-7) \p \v 10-11 “Gong mot nuk natino pas taio tagun a kum nat liklik ri. A inanos mot, anundet a kum ensel sapat una langit det ser tama in masarin o Tita ra i kis sapat una langit.\f + \fr 18:10-11 \ft \+bd (18:10-11) \+bd* A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena a ramano kum wasiso kai i kis una rino ri. I lenri: \+it Uni a Nutun a Musano i wanpat sur in ulaun det ra det sa raro \+it* .\f* \p \v 12 “Asau a nuknukimot? Ra tu musano anunu tu mar na sipsip, ma taio tagun det i raro. Pepetlai, ken nan pas gusun a lisu na noino ma lisu tiro una kum tangai, ma in sisio sur ara ra i raro? \v 13 A inanos mot nama lingmulus, ra i sa sio pasi, anun a gasgas uni, in labo taun anun a gasgas una lisu na noino ma lisu ra ka det raro. \v 14 Lenkutkai ra, a Tamamot ra i kis sapat una langit, ke nemi sur taio tagun det a kum nat liklik ri in iru. \s1 Asau ra un pami torom o tisim ra i pam a sakino torom ui \p \v 15 “Ra o tisim i pam a sakino [torom ui]\f + \fr 18:15 \ft \+bd (18:15) \+bd* A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena o Matiu ke tumus a wasiso \+it ‘torom ui’ \+it* . Det nuki lena taio gisen i tumus tari numur. \f* un nan toromi, ma mur kut mur in kis. Ra un watung puaso anun a niraro toromi. Ra in longoro ui, u sa umarom melet pasi. \v 16 Ra ken longoro ui, un ben melet pas taio o lako ru sur der in warut ui. Uni a Buk Tabu i watungi lenri, ‘Ra lako ru o lako tul anundetul a wasiso i takai kut un tu utna, anundetul a wasiso i lingmulus.’ \v 17 Ra ken longoro der, un upuaso i torom a taro na lotu. Ra ken longoro bulung a taro na lotu, i wakak sur un tama i elar nam o naro ra ausur a tene nurnur, o elar nam o naro ra a tene los takis. \p \v 18 “A inanos mot nama lingmulus, asau ra mot kubus i nin upiso, din kubus i kai sapat netes una langit, ma asau ra mot palos i nin upiso, din palos i kai sapat netes una langit. \v 19 A watungi kai tamot, ra lako ru tagun mot nin upiso der mulaot un tu utna ra der sasaring suri, o Tita ra i kis sapat una langit in pam soti ut torom der. \v 20 Ra lako ru o lako tul detul kis tomo una risang, iau an kis tomo nam detul.” \s1 A wasiso elelar una tultul ra ke ser marmaris \p \v 21 O Pita i wan torom o Iesu, ra i tingi lena, “Labino, an man iso udumano ru a sakino ra o tising i pami torom iau? Lako wonomawit na dino ut?” \v 22 O Iesu i balu i lena, “Ausur a watungi tam lena a wonomawit na dino kut. A watungi lena a wonomawit na noino ma wonomawit na dino. \p \v 23 “Tama i, a matanitu tagisapat una langit i elar nam ara king, ra i nemi sur anun a kum tultul det in ukodos a mani ra det los papasi tano. \v 24 Ra i turpas a iting, di ben pat ara tultul toromi. A tultul ra i los pas a noino arip na kina, \v 25 ikut katu mani sur in balu i nami. Ra anun a labino i pitar a warkurai sur din siuru pas a musano ra, tomo nam anun a ino, ma a kum nutnutunu, ma anun a kum ututna rop, sur din balu a mani ra nami. \v 26 Ra a tultul ra i kis butkeke umatan anun a labino, ra i saringi lena, ‘Un madek ru iau munung, numur an balu rop tar anum a kum mani.’ \v 27 Ma a labino anun a tultul ra i marisi, ra i watungi tano lena, ‘Un nan. Gong mukut u balu i.’ \p \v 28 “A tultul ra i pirso unago utamon, ra i barato pas ara tultul ra numugu i los pas a noino kina kut tano. I pam ukai pasi, i bing in kabarano, ra i watungi tano lena, ‘Un balu tar anung a mani ra u los pasi.’ \v 29 A pasano ra i kis butkeke umatano ra i saringi lena, ‘Un madek ru iau munung, numur an balu melet tar anum a mani.’ \v 30 Ikut ke longoro pasi. I beni kut ra i uruk tari una karabus, tuk una bung ra in balu tar a mani ra i los pasi. \v 31 Ra a kum paspasano det tama a kum petutna ra, det taramo laulau i. Det wan torom anundet a labino, ra det inanosi una kum utna ra a tultul ra i sa pam tari. \p \v 32 “Anun a labino i kabo pasi, ma i watungi tano lena, ‘Ui, a sakino tultul ui. A madek ru ui sur gong mo u balu a mani ra u los pasi tang, uni u saring iau. \v 33 Ilai ra ko nem a pasam elar nam iau a nem ui?’ \v 34 Anun a labino i kankan toromi, ra i pitar tari tan a kum tene tamtamabat tagun a karabus sur det in ukadik laulau i tuk in balu tari ut a mani ra i los pasi. \p \v 35 “Ra ka mot in dumano ru a sakino petutna ra a kum tistisimot det pam tari torom mot, o Tita ra i kis sapat una langit in pami kai lenra torom mot taktakai. ” \c 19 \s1 Gong taio i kutus a nolin \r (Mk 10:1-12) \p \v 1 Ra o Iesu i sa watung rop tar a kum wasiso ri, i wan tagitong o Galili, utong una papor Judia, un ara papor danim Jodan. \v 2 Ma a labino kunur na taro det muri, ma i ulangolango pas a kum misait tiro iai. \v 3 A ramano kum Parisi det wan toromi sur det in lari. Det tingi lena, “I tokodos ut elar nam anundat a kum Warkurai sur a musano in lakro ru anun a ino un tu utna oros kut, o awu?” \v 4 I balu det lena, “Pepetlai, ka mot luk utmakai a wasiso una Buk Tabu? I watungi lenri: Una turturkibin a ukukis, a Tene Ukukis ‘i ukis a taro, sur det in musano ma det in ino,’ \rq Stat 1:27 \rq* \m \v 5 ma i watungi lena, ‘Iri a kibino ra a musano in nan gusun o tamano ma o nano, ma in kis tomo nam anun a ino, sur der in takai mukut.’ \rq Stat2:24 \rq* \m \v 6 Ra ausur mo der aru, der takai mukut. Asau ra o God i sa kubus tomo tari, gong melet mo taio i kutusi.” \p \v 7 Det ting meleti lena, “Ilai sur o Moses i pitar a warkurai sur a musano in pitar a dono buk na kutus nolin torom anun a ino, sur din palos ru a kinkinis na nolin?” \v 8 I balu det lena, “O Moses i mulaot ru mot sur mot in lakro ru anumot a kum wardain, uni a balamot i dekdek doko. Ikut una turturkibin a ukukis ausur i lenra. \v 9 A watungi tamot, osi ra in lakro ru anun a ino ra ke pam tu sakino tomo nam tu musano gisen, ma a musano ra i nolin melet nam tu ino, a musano ra i pam a sakino.” \p \v 10 Ra anun a kum nat na ususer det watungi tano lena, “Ra i lenra, i wakak sur gong di nolin.” \v 11 I balu det lena, “Ausur a taro rop ka det in nolin. Det kut ra o God i sa pitar tar a dekdek tandet. \v 12 Iri a kum kibino ra lako taro ka det in nolin: Ara taro di usus det lenutra. Ara taro, a taro det banlaulau det, ma ara taro kai, ka det nolin uni det balon una pinapam una matanitu tagisapat una langit. Osi ra in pet lar pasi, in mur a wasiso ri.” \s1 O Iesu i ubek aru lamano netes una kum nat liklik \r (Mk 10:13-16; Lk 18:15-17) \p \v 13 Di ben a kum nat liklik torom o Iesu sur in ubek aru lamano netes un det ma in wararing un det. Ikut anun a kum nat na ususer det sakbat det. \v 14 O Iesu i watungi lena, “Mot in madek ru a kum nat liklik sur det in nan torom iau. Gong mot turbat det, uni a matanitu tagisapat una langit anundet ra det lenri.” \v 15 Ra i ubek tar aru lamano netes un det, numur i wan tagitiro. \s1 A tene gongon na barman \r (Mk 10:17-31; Lk 18:18-30) \p \v 16 Ara barman i wan torom o Iesu, ra i tingi lena, “Tene Ususer, osi na wakak na utna ra an pami sur an rakon a nilaun tukum?” \v 17 O Iesu i balu i lena, “Sur asau ra u ting iau un asau ra i wakak? Ara sot kut i wakak. Ra u nemi sur un ruk una nilaun tukum, un tarom una kum Warkurai.” \v 18 Ra i tingi lena, “Osi na kum Warkurai?” O Iesu i balu i lena, “‘Gong u um doko taio, gong u pam a sakino un tu ino anun taio, gong u wolong, gong u etakun torotoro, \v 19 un ru o tamam ma o nam,’ \rq Kisim Bek 20:12-16 \rq* \m ma ‘un nem a pasam elar nam i ra u nem ui ut.’” \rq Wok Pris 19:18 \rq* \m \v 20 A barman ra i watungi tano lena, “A kum Warkurai rop ri a sa mur sot pasi. Asau melet mo an pami?” \v 21 O Iesu i balu i lena, “Ra u nemi sur un nanpat tokodos mulus, un nan ma un siuru ru anum a kum ululeng rop, ra a mani taguni, un tabor a kum sibo na taro nami. Ra un pami lenra, anum a wakak na ululeng kusapat una langit. Numur un nan urin ma un mur iau.” \v 22 Ra a barman i longoro a wasiso ri, i wan ma ikut ke gasgas, uni i labo doko anun a ululeng. \p \v 23 Ra o Iesu i watungi tan anun a kum nat na ususer lena, “A inanos mot nama lingmulus, i ngangitin doko torom a tene gongon sur in ruk una matanitu tagisapat una langit. \v 24 A watungi kai tamot lena, in ngangitin sur a kamel in ruk una mato na sur na susuk, ikut, i ngangitin doko sur a tene gongon in ruk una matanitu anun o God.” \v 25 Ra anun a kum nat na ususer det longoro i, det kisin doko ma det watungi lena, “Ra i lenra, osi mo ra din ulauni?” \v 26 O Iesu i tamtama torom det ra i watungi lena, “A taro ka det in pet lar pasi, ikut o God sot kut in pet lar pas a kum utna rop.” \p \v 27 O Pita i balu i lena, “Tama i, met sa wan gusun anumet a kum utna rop, ra met mur ui. Asau ra met in rakoni numur?” \v 28 O Iesu i watungi tandet lena, “A Nutun a Musano in kis na king una nun a kiskis na minamar ra din umatok a kum utna rop. A inanos mot nama lingmulus, una du bung ra, mot ra mot sa mur iau, mot in kis una noino ma aru kiskis na king, ma mot in kuro a noino ma aru kabotaro Israel. \v 29 Ma det rop taktakai ra det sa wan gusun anundet a kum rumu, o gusun a kum tistisindet a kum musano ma a kum ino, o gusun a kum tamtamandet, o a kum nanandet, o a kum nutnutundet, o gusun anundet a kum piso, kibino un iau, din pitar a marmar na utna lenri tandet, ma det in rakoni kai a nilaun tukum. \v 30 Ikut a susut ra det mugu uniri, numur det in mur, ma det ra det mur uniri, numur det in mugu.” \c 20 \s1 A wasiso elelar una kum tene pinapam una kinobot na wain \p \v 1 “A matanitu tagisapat una langit i elar nama taman a kinobot na wain, i pirso una kobot raut sur in iting sur lako kum tene pinapam sur det in papam una nun a kinobot na wain. \v 2 Det kubus wasiso tomo pas nama kum tene pinapam sur det in los a ikul tagun ara bung na pinapam, ra i tulu det sur anun a kinobot na wain. \v 3 Una lisu na pakano bung, i wan melet ra i tama pas ara taro bulung det tur ororos kut una nubual na inawan tomo. \v 4 Ra i watungi tandet lena, ‘Mot kai, mot in nan, ma mot in papam una nung a kinobot na wain, ma an tokom mot nam asau ra i tokodos.’ \v 5 Ra det wan. \p “Una labino suan i wan ra i iting melet sur lako kum tene pinapam, ma una tulu pakano bung una lirop i wan melet sur lako taro. \v 6 Una limo na pakano bung una lirop i wan melet, ma i tama pas ara taro bulung det tur ororos kut. Ra i watungi tandet lena, ‘Ilai ra mot tur ororos kut nin, a kudulano bung rop ri?’ \v 7 Det balu i lena, ‘Katutaio i ben met sur tu pinapam.’ I watungi tandet lena, ‘Mot kai mot in nan ma mot in papam una nung a kinobot na wain.’ \p \v 8 “Ra i sa lirop matano mirum, a taman a kinobot na wain, i watungi tan a mugumugu tagun anun a kum tene pinapam lena, ‘Kabo pas a kum tene pinapam urin, ma un tokom det. Det ra det wanpat murmur sakit un tokom mugu det. Numur un tokom imurmur a kum tene pinapam tuk un det ra det mugu pat.’ \v 9 A kum tene pinapam ra di ben pas det una limo na pakano bung det wanpat, ra di tokom det taktakai nama ikul tagun ara bung na pinapam. \v 10 Det ra di ben mugu pas det det wanpat. Det nuki lena det in los a labino ikul. Ikut, awu! Det kai di tokom det taktakai nama ikul tagun ara bung na pinapam kut. \v 11 Ra det sa lolos pas, det ururai torom a taman a kinobot na wain, \v 12 det watungi lena, ‘Det ri ka det papam suanoi, ma met, met pam a dekdek na pinapam ma a suan i rang met, ikut u tokom det utkai elar nam met.’ \v 13 Ra i balu ara tandet lena, ‘Pasang, ausur a banlaulau ui. Pepetlai, ka dar kubus pas a wasiso sur a ikul tagun ara bung na pinapam? \v 14 Los pas anum a mani, ma un nan. Iau ut a nemi sur an tokom det ra det wanpat murmur elar nam ui ra u mugu. \v 15 Pepetlai, ke sot sur an pam asau ra a nemi nam anung a mani? U nuknuk laulau un iau, uni a maris a taro ri?’ \v 16 I lenri, det ra uniri det mur, det in mugu, ma det ra uniri det mugu, det in mur.” \s1 O Iesu i mantul u wasiso una nun a minat \r (Mk 10:32-34; Lk 18:31-34) \p \v 17 Ra o Iesu i wan nanan usapat o Jerusalem, i ben gisen pas anun a noino ma aru nat na ususer, ma i watungi tandet lena, \v 18 “Tama i, iri dat wan nanan usapat o Jerusalem. Din pitar a Nutun a Musano torom a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum tene ususer tagun a Warkurai. Det in warkurai i sur in iru, \v 19 ma det in pitar tari torom det, ra ausur a taro Juda sur det in urongon laulau uni, det in taktakalo i, ma det in sak wati un in nanai kutus. Ra a tulu bung in rop in laun pat melet.” \s1 A nan o Jon ma o Jems i saring o Iesu \r (Mk 10:35-45) \p \v 20 Numur a nan aru nutnutun o Sebedi i wan torom o Iesu nam aru nutnutunu. I kis butkeke umatano ma i saringi sur in tarom una nun a nemnem. \v 21 Ma o Iesu i tingi lena, “Asau ra u nemi?” Ra i balu i lena, “Un mulaot sur aru nutnutung ri, der in kis tomo nam ui una num a matanitu, ara una sot na lamam, ma ara pasander una kair, ma motul in warkurai tomo.” \v 22 O Iesu i balu i lena, “Ka motul tasman asau ra motul sasaring suri. Pepetlai, in elar sur mur kai mur in inum una kap na mamaut ra an inum uni?” Der balu i lena, “Mir in pet lar pasi kut.” \v 23 I watungi tander lena, “A lingmulus ut, a kap na mamaut ra an inum uni, mur kai mur in inum uni. Ikut a kinkinis una sot na lamang ma una kair, ausur iau, a warkurai sur an pitari. O Tita in pitari torom det ra i sa waninar tari sur det.” \p \v 24 Ra a noino nat na ususer det longoro i, det kankan torom dersino ra. \v 25 O Iesu i kabo tomo pas det, ra i watungi lena, “Mot tasmani lena a kum tene warkurai anun a taro ra ausur a taro Juda, det kuro laulau a taro. Ma anundet a kum mugumugu kai det pitar a kum dekdek na warkurai torom anundet a taro. \v 26 Ikut torom mot ken lenra. Osi ra i nemi sur in labo tamot, in unatino pasi sur in tultul anumot. \v 27 Ma osi ra i nemi sur in mugumugu anumot, in papam oros kut torom mot ma ka din kuli. \v 28 Lenkutkai ra a Nutun a Musano ke wanpat sur din papam toromi. I wanpat sur i ut in papam torom a taro, ma in pitar tar anun a nilaun, a ikul, sur in kul langolango pas a susut na taro.” \s1 O Iesu i utamtama pas aru pulu \r (Mk 10:46-52; Lk 18:35-43) \p \v 29 O Iesu ma anun a kum nat na ususer det wan tagitong o Jeriko, a labino kunur na taro det mur det. \v 30 Aru musano aru pulu der kis taru una papor ina kisapi. Ra der longoro i lena o Iesu i wan nanan milau, der kakabo dekdek lena, “Labino, a Nutun o Dewid, un maris mir.” \v 31 Ma a kunur na taro det turbat der sur der in kis wowowon. Ikut der kakabo dekdek makai usapat, “Labino, a Nutun o Dewid, un maris mir.” \v 32 O Iesu i tur sikot, ra i kabo pas der, ma i ting der lena, “Asau ra mur nemi sur an pami un mur?” \v 33 Der balu i lena, “Labino, mir nemi sur mir in tamtama.” \v 34 O Iesu i maris doko der, ra i pam arin matander. Uniutra der tamtama, ma der muri. \c 21 \s1 O Iesu i wan usapat o Jerusalem elar nama king \r (Mk 11:1-11; Lk 19:28-40; Io 12:12-19) \p \v 1 Ra det wan milau o Jerusalem, det wanpat tiro o Betpage una Tangai na Oliw, o Iesu i tulu aru nat na ususer. \v 2 I watungi tander lena, “Mur in nan sur a tamon kura numugu tamur. Ra mur in nanpat mur in tama ara dongki kura di ker ukai tari, tomo nama nutunulik. Mur in palos pas der, ma mur in ben der urin torom iau. \v 3 Ra taio in ting mur un der, mur in watungi lena, ‘A Labino i nem der,’ ra uniutra in madek ru der torom mur.” \v 4 Di pam a utna ri sur din pam sot pas a wasiso anun o God ra a poropet i sa watung tari numugu lena, \q1 \v 5 “Mot in inanos a taro Saion lena, \q2 ‘Tama i, anumot a king uniri i wanpat torom mot, \q1 i unatino pasi, ma i kas una dongki, \q2 a barman na dongki.’” \rq Sekaraia 9:9 \rq* \p \v 6 Aru nat na ususer der wan, ma der pami elar nama wasiso ra o Iesu i sa watung tari tander. \v 7 Der ben pas a dongki tomo nama nutunu, der rakon ru anunder aru saket, ma der ubek tari netes una aru dongki, ra o Iesu i kas un der. \v 8 A labino kunur na taro kai det rakon ru anundet a kum saket, ma det languni una kisapi. Ma ara taro kai det tau pas a kum turunu duwai ma det ubek tari una kisapi. \v 9 A kunur na taro ra det mugu tano, ma det kai ra det mur, det kukukuk lena, \q1 “Osana torom a Nutun o Dewid! \q1 Dat in watung ulabo pas o naro ra i wanpat nama risan a Labino!” \rq Buk Song 118:25-26 \rq* \q1 “Osana usapat netes sakit!” \p \v 10 Ra o Iesu i wanpat sapat o Jerusalem, a taro Jerusalem rop det kisin ra det iting lena, “Osi ra?” \v 11 Ra a taro ra det wan tomo nam i det watungi lena, “A musano ri i o Iesu, a poropet tagitong o Nasaret una papor Galili.” \s1 O Iesu i ruk una rumu na etabor \r (Mk 11:15-19; Lk 19:45-48; Io 2:13-22) \p \v 12 O Iesu i ruk una ara dino tagun a rumu na etabor, ra i lu ru pirso det rop ra det siuru, ma det kai ra det kukul tiro iai. I woro bulus ru a kum kabulu anun a kum tene keles mani\f + \fr 21:12 \ft A mani anun a gapman Rom det ser ruk nami una rumu na etabor, ra det kelesi sur a mani sur det in kul a takis nami tagun a rumu na etabor.\f*, ma a kum kiskis anundet ra det siuru a kum tabun. \v 13 Ma i watungi tandet lena, “Di sa tumus tari una Buk Tabu lena, ‘Din watung anung a rumu nama rumu na niaring.’ \rq Ais 56:7 \rq* \m Ikut mot sa pam pukus pasi sur in elar mukut nama ‘rumu anun a kum tene wolong.’” \rq Jer 7:11 \rq* \p \v 14 A kum pulu ma det ra a kikindet i mat det wan toromi una rumu na etabor ma i ulangolango pas det. \v 15 Ra a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum tene ususer tagun a Warkurai det tama a wakak na utna sakit ri i pami, ra det longoro i kai a kum nat liklik det kukukuk una dino na rumu na etabor lena, “Osana torom a Nutun o Dewid,” det kankan doko. \v 16 Ra det ting o Iesu lena, “U sa longoro tar a kum wasiso ri anun a kum nat liklik?” O Iesu i balu det lena, “Ma! Pepetlai, ka mot luki utmakai a wasiso tagun a Buk Tabu? I watungi lena, ‘U sa ususer tar a kum nat liklik sur det in watung ulabo pas ui.’” \rq Buk Song 8:2 \rq* \m \v 17 Ra i wan gusun det tiro iai, ra i wan utong o Betani ra i inep pas ara bung na mirum tong. \s1 O Iesu i bor in nanai na fig \r (Mk 11:12-14, 20-24) \p \v 18 Una kobot raut o Iesu i milet melet usapat o Jerusalem, ra i murak. \v 19 I tama pas in nanai na fig i tur taru una papor ina kisapi, ra i wan milau i. Ikut ke tama lako wino, a dondono rop kut. Ra i watungi torom in nanai ra lena, “Turpasi uniri ma numur, kon wu melet mo.” Uniutra, in nanai i marang. \p \v 20 Ra a kum nat na ususer det tama i, det kisin, ra det tingi lena, “In nanai na fig ri, i marang lakit lai?” \v 21 O Iesu i balu det lena, “A inanos mot nama lingmulus, ra mot nurnur, ma ka mot in wur nuknuk, mot in pam a pinapam ri a pami un in nanai na fig. Ausur i kut ri ra mot in pami, awu. Ra mot in watungi kai torom a tangai ri lena, ‘Un taragot ma un sirok losop usa utasi,’ in pami kut. \v 22 Ra mot nurnur, a kum utna rop ra mot wararing suri, din pitari ut torom mot.” \s1 A iting una dekdek ra o Iesu i ser papam nami \r (Mk 11:27-33; Lk 20:1-8) \p \v 23 O Iesu i ruk una rumu na etabor, ma i ususer a taro. A kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum mugumugu anun a taro det wan toromi. Ra det tingi lena, “Asi na ngas na dekdek ra u pam a kum utna ri nami? Osi ra i pitar tar a dekdek ri torom ui?” \v 24 Ra o Iesu i balu det lena, “Iau kai an ting mot nam ara iting. Ra mot in balu i, an inanos mot una dekdek ra a ser pam a kum utna ri nami. \v 25 Tagai a baptais ra o Jon i baptaiso a taro nami? Tan o God, o tan a taro kut?” \p Ra det wasiso eno pas lena, “Ra dat in watungi lena, ‘Tan o God,’ in balu dat kut lena, ‘Sur asau ra ka mot nurnur uni?’ \v 26 Ikut ra dat in watungi lena, ‘Tan a taro,’ dat in ngaran a taro, sako det in kankan torom dat, uni det rop det nurnur un o Jon lena, i a poropet.” \v 27 Ra det balu o Iesu kut lena, “Ka met tasmani.” Numur o Iesu i watungi tandet lena, “Iau kai, kan inanos mot una dekdek ra a ser pam a kum utna ri nami.” \s1 A wasiso elelar una ru nutnutun a musano \p \v 28 O Iesu i inanos det lena, “Asau mot nuki? Ara musano aru nutnutunu, aru nat musano. I wan torom a mugano, ra i watungi tano lena, ‘Nutunglik, uniri un nan sur a kinobot na wain ma un papam.’ \v 29 Ra o nutunulik i watungi lena, ‘Iau kan nan,’ ikut numur i pukus melet a nuknukino, ra i wan. \v 30 Ra o tamano i wan bulung torom ara pasander, ra i inanosi utkai lenra, ra a nutunulik i balu i lena, ‘I wakaak kut tita, an nan ut,’ ikut ke wan. \v 31 Osi na pasander ra i tarom tan a tamander?” Det balu i lena, “A mugano.” \p O Iesu i watungi tandet lena, “A inanos mot nama lingmulus, a kum tene los takis ma a kum pamuk na ino, kuri det ruk mugu nanan tamot, una matanitu anun o God. \v 32 O Jon i wanpat ra i ususer mot una tokodos na petutna, ra ka mot nurnur uni, ikut a kum tene los takis ma a kum pamuk na ino det nurnur uni. Mot tama tar det ut, ikut ka mot nukpukus kai sur mot in nurnur uni.” \s1 A wasiso elelar una kum tene pinapam una kinobot na wain \r (Mk 12:1-12; Lk 20:9-19) \p \v 33 “Mot in longoro ara wasiso elelar bulung ri: Ara musano i marut tar a kinobot na wain, ra i pam bat tari nam in noworo. Tiro ubalan a kinobot, i kil tar in nutung sur din pas ginogino a wain uni sur a polono in nanpat. Ma i pam tar a nat na rumu lekeleke sur a tene tamtamabat. Numur i pitar tar a kinobot munung tan a ramano kum tene pinapam sur det in tamtamabati, ra i wan sur ara tamon gisen. \v 34 Ra i milau a kalang sur din git tomo a wino wain, i tulu ru anun a kum tultul torom a taro na pinapam, sur det in los pas anunu lako wino wain. \v 35 A taro na pinapam ra, det pam ukai pas anun a kum tultul, det um ara, det um doko ara ma ara kai det duku doko i nama kum watat. \v 36 I tulu melet anun a ramano kum tultul, det susut tandet ra det mugu, ikut a taro na pinapam det pam meleti kut lenra un det. \v 37 Numur i tulu ru ut a nutunulik torom det, uni i nuki lena det in urur uni. \v 38 Ikut, ra a taro na pinapam det tama pas o nutunulik det wasiso tomo pas lena, ‘I ra in keles o tamano, i mo ri i wan urin. Mot iap, dat in um doko i, sur anundat mo a kinobot na wain.’ \v 39 Ra det pam ukai pasi, det woro pirso ru i tagun a kinobot, ma det um doko ru i.” \p \v 40 Numur o Iesu i ting a taro lena, “Ra a taman a kinobot na wain in nanpat, asau ra in pami torom a taro na pinapam?” \v 41 Det balu i lena, “In um doko rop ru a sakino taro ra, ma in pitar tar anun a kinobot na wain torom lako taro na pinapam gisen, sur det in tamtamabati. A taro na pinapam maragom ra, det in pitar tar anunu lako wino wain toromi una kalang na ngigit.” \p \v 42 O Iesu i watungi tandet lena, “Pepetlai, ka mot luk a wasiso ri una Buk Tabu? I watungi lena, \q1 ‘A wat ra a kum tene pam rumu det lakro ru tari, \q2 i ut ra, a wakak na wat ra i udekdek a rumu. \q1 A utna ri, a Labino ut i sa pam tari, \q2 ma i wakak sakit una numet a tamtama.’ \rq Buk Song 118:22-23 \rq* \m \v 43 I mo ra a watungi tamot lena, din rakon ru a matanitu anun o God gusun mot, ma din pitar tari tan ara taro ra det in wu a wakak na windet.” [ \v 44 Osi ra in puku taru una wat ri, in tiginogino, ma osi ra a wat ri in puku taru uni, in tiginogino elar nama kubus.]\f + \fr 21:44 \ft \+bd (21:44) \+bd* A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena o Matiu ke tumus a rino 44. Det nuki lena taio gisen i tumus tari numur. \f* \p \v 45 Ra a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum Parisi det longoro a kum wasiso elelar anun o Iesu, det tasmani ut lena i wasiso kut un det. \v 46 Ra det sisio sur tu kisapi sur det in pam ukai i uni, ikut det ngaran a kunur na taro, uni a taro det nurnur uni lena i a poropet. \c 22 \s1 A wasiso elelar una lukaro na unolin \r (Lk 14:15-24) \p \v 1 O Iesu i wasiso melet torom det nama wasiso elelar lenri, \v 2 “A matanitu tagisapat una langit i elar nama king ra i sa waninar tar a lukaro na unolin sur o nutunu, a musano. \v 3 Ra i tulu ru anun a kum tultul torom det, ra di sa inanos mugu tar det, sur det in ben pas det sur a lukaro. Ikut det putut rop kut. \v 4 I tulu ru i bulung anun a ramano kum tultul gisen nama wasiso lena, ‘Mot in inanos det ra di sa inanos mugu tar det lena, “A sa waninar rop tar a utna na inangon. A sa um doko tar a kum bulumakau ma a kum matok na butbut na bulumakau, a kum utna i sa waninar rop. Mot in nan urin una lukaro na unolin.” ’ \p \v 5 “Ikut ka det tarom, det wan gisgisen kut. Ara i wan sur ana kinobot, ara kai sur anun a rumu na siuru. \v 6 Ma ara taro kai ra di wan sur det, det pam ukai pasi kut a kum tultul, ma det banlaulau det ma det um doko det. \v 7 A king ra, in balano i sungun doko, i tulu ru anun a taro na inaim, ra det um doko ru a kum tene umum doko taro ra, ma det tun ru anundet a tamon. \p \v 8 “I watungi melet tan anun a kum tultul lena, ‘Di sa waninar tar a lukaro na unolin, ikut det ra di sa inanos mugu tar det, ka det tokodos sur det in kis una lukaro. \v 9 Mot nan una kum kisapi ma osi ra mot in etoromi, mot in inanosi lena in nan urin sur a lukaro.’ \v 10 Ra a kum tultul det wan una kum kisapi, ma det ben tomo det rop ra det etorom det, a kum sakino taro ma a kum wakak na taro kai, ma a lukaro na unolin i bukus nam det. \p \v 11 “Ra a king i ruk sur in tama a taro, i tama torom pas ara musano ra ke emar nam tin namalu na lukaro na unolin. \v 12 Ma i tingi lena, ‘Le, u ruk lai taru urin? Uni ka num tin namalu na lukaro na unolin.’ A musano ra ke balu i. \v 13 Ra a king i watungi tan anun a kum tultul lena, ‘Mot in ker pas aru kikino ma aru lamano ma mot in woro pirso ru i unago utamon una dumirum. Tiro iai di tangtangis ma di ungingit lokondi iai.’ \p \v 14 “Di sa kabo pas a susut, ikut di pilok pas a pak na taro mukut.” \s1 A iting una takis \r (Mk 12:13-17; Lk 20:20-26) \p \v 15 Numur a kum Parisi det wan tomo taru, ra det epak pas lena det in lar o Iesu sur tu wasiso anunu, ra det in takuni nami. \v 16 Det tulu ru anundet a kum nat na ususer tomo nama kum paspasan o Erod torom o Iesu, ma det watungi lena, “Tene Ususer, met tasmani lena ui a tokodos na musano, ma u ususer a taro una kisapi anun o God nama lingmulus. Ko nuknuk bing un asau ra a taro det watungi un ui, uni a magiram i takai kut torom a taro rop. \v 17 Un inanos met, asau a nuknukim? I tokodos sur din pitar a takis torom a Sisa\f + \fr 22:17 \ft (22:17) A Sisa i a labino mugumugu una gapman Rom, ma a taro Israel kai det kis tuntudu una nun a warkurai.\f* o awu?” \p \v 18 Ikut, o Iesu i tasmani lena, a nuknukindet i laulau, ra i watungi tandet lena, “Mot a kum tene torotoro, ilai ra mot nemi sur mot in lar iau? \v 19 Mot in ese iau un tu mani na takis.” Ra det pitar tar a mani tano. \v 20 Ma i ting det lena, “In masarin osi ri, ma a tumtumus ri uni anun osi?” \v 21 Det balu i lena, “Anun a Sisa.” Ra i watungi tandet lena, “Asau ra anun a Sisa, mot in pitari torom a Sisa. Ma asau ra anun o God, mot in pitari torom o God.” \v 22 Ra det longoro i, det kisin doko ma det wan gusuni. \s1 A iting una nilaun melet gusun a minat \r (Mk 12:18-27; Lk 20:27-40) \p \v 23 Una bung ut ra a kum Sadusi, ra det ser ipul kut lena katu nilaun melet gusun a minat, det wan torom o Iesu, ma det tingi lena, \v 24 “Tene Ususer, o Moses i watungi lena, ra tu musano in mat pas gusun anun a ino, ma katu nutunder, o tisinolik in ben pasi ra in nolin nami, sur in ulabo tar lako kum nat una risan o tisino ra i sa mat. \v 25-26 Ara kabo tisino a wonomawit na musano det, det kis epotor tamet. A mugano i nolin, ra i mat pas gusun anun a ino, ma katu nutunder. Ra a murmur tano bulung i nolin nama ino ra, ma i bulung i mat kut gusuni. Numur a mantul na tisino bulung. Ra i lenra torom a wonomawit, det rop det nolin nami, ikut katu nutun tu pasandet. \v 27 Ra numur a ino bulung i mat. \p \v 28 “Una nilaun melet gusun a minat, a ino ra, anun osi na pasandet mo? Uni det rop det sa nolin pas nami.” \p \v 29 O Iesu i balu det lena, “Mot raro doko, uni ka mot tasman a Buk Tabu ma a dekdekin o God kai. \v 30 Una nilaun melet gusun a minat, ka det in nolin melet mo, det in elar mukut nama kum ensel sapat una langit. \v 31 Ra mot ipul lena a kum minat ka det in laun melet gusun a minat, pepetlai, ka mot luki utmakai a wasiso ra o God i sa watung tari tamot? I watungi lena, \v 32 ‘Iau a God anun o Abaram, a God anun o Aisak ma a God anun o Jekop.’ \rq Kisim Bek 3:6 \rq* \m O God ausur a God anun a kum minat, i a God anundet ra det laun.” \v 33 Ra a kunur na taro det longoro i, det kisin doko una nun a ngas na etowo. \s1 A warkurai ra i labo sakit \r (Mk 12:28-34; Lk 10:25-28) \p \v 34 A kum Parisi det longoro i lena, o Iesu i sa duku sot pas a kum Sadusi, ra det wan tomo toromi. \v 35 Ma ara pasandet, a tene mananos una Warkurai, i lari nama iting lena, \v 36 “Tene Ususer, asi na warkurai ra i labo sakit tandet rop?” \v 37 Ma i balu i lena, “‘Un nem a Labino anum a God nam in balam rop, a niom rop, ma a nuknukim rop.’ \rq Lo 6:5 \rq* \m \v 38 A warkurai ri i labo sakit tandet rop, ma i a mugano warkurai. \v 39 Ma iri i a manru na warkurai, ra i ling na elar nami, ‘Un nem a pasam elar nami, ra u nem ui ut.’ \rq Wok Pris 19:18 \rq* \m \v 40 Aru warkurai ri, der a kimkibin a kum wasiso na Warkurai rop anun o Moses ma a kum etowo anun a kum poropet.” \s1 A Karisito i a Labino anun o Dewid \r (Mk 12:35-37; Lk 20:41-44) \p \v 41 Ra a kum Parisi det kis tomo, o Iesu i ting det lena, \v 42 “Asau ra mot nuki una Karisito? I a nutun osi?” Det balu i lena, “A nutun o Dewid.” \v 43 O Iesu i watungi tandet lena, “Ra in lenra, ilai ra a Tokodos na Nion i mugu o Dewid ra i watung a Karisito lena ‘anung a Labino’? Uni o Dewid i watungi lena, \q1 \v 44 ‘A Labino i watungi torom anung a Labino, \q2 “Un kis una papor sot na lamang, \q1 tuk ra an turus pas anum a kum ebar \q2 sur det in kis utuntudu ina num a warkurai.” ’ \rq Buk Song 110:1 \rq* \m \v 45 O Dewid i watung a Karisito lena i anun a Labino. Ra i lenra, der tamano pepetlai?” \v 46 Ma kataio i nuk pas tu wasiso melet sur in balu i nami. Turpasi una bung ra, kataio melet mo i wan toromi nam tu iting, uni det ngara. \c 23 \s1 A magiran a kum Parisi ma a kum tene ususer tagun a Warkurai \r (Mk 12:38-39; Lk 11:43,46; 20:45-46) \p \v 1 Numur o Iesu i watungi tan a kunur na taro ma anun a kum nat na ususer lena, \v 2 “A kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi det ususer a taro nama kum Warkurai elar nami ra o Moses i pami. \v 3 A kum utna rop ra det ususer mot uni, mot in tarom uni, ma mot in pami. Ikut, gong mot mur anundet a ngasino, uni det watung tari kut, ma det ut, ka det pami. \v 4 Det pitar tar a kum dekdek na warkurai sur a taro det in muri, ikut det ut, ka det warut det uni. \v 5 Anundet a kum pinapam rop, det pami kut, sur a taro det in tama det. I perere bing anundet a kum bok liklik ra det ser uruk tar a kum du Buk Tabu uni ma det keri una kum masmasaridet. I walos bing anundet a kum kulo ra kura una sinisir ina nundet a kum malu na niaring. \v 6 Det nem a kinkinis na labino sa numugu una kum lukaro, ma a kinkinis kai sa numugu una kum rumu na lotu. \v 7 Ma det nemi sur a taro det in pitar a labino urur torom det una kum nubual na inawan tomo, ma det in watung det kai nama kum tene ususer. \p \v 8 “Ikut, gong di watung mot a kum tene ususer, uni ara Tene Ususer sot kut anumot. Ma mot, mot nisnisino. \v 9 Ra gong mot tar tamamot un taio taginin upiso, uni ara Tamamot sot kut, ra i kis sapat una langit. \v 10 Ma gong di watung mot kai a kum mugumugu, uni ara sot kut anumot a mugumugu, a Karisito kut. \v 11 Ma osi ra i labo tamot, in unatino pasi, ma in tarom lu mot. \v 12 Uni osi ra i ulabo pasi, din unatino i. Ma osi ra i unatino pasi, din ulabo i.” \s1 O Iesu i wasiso una magiran a kum Parisi ma a kum tene ususer tagun a Warkurai \r (Mk 12:40; Lk 11:39-42, 44, 47-52; 20:47) \p \v 13-14 O Iesu i watungi lena, “In laulau doko torom mot a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot a kum tene torotoro. Mot tagar bat a taro sur gong det ruk una matanitu tagisapat una langit. Ma mot ut, ka mot ruk uni, ma ka mot madek a taro ra det nem na ruk, sur det in ruk.\f + \fr 23:13-14 \ft \+bd (23:13-14) \+bd* A ramano kum tene mananos una Buk Tabu det nuki lena a ramano kum wasiso kai i kis una rino ri. I lena: \+it In laulau doko torom mot a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot a kum tene torotoro. Mot urop a kum ululeng anun a kum ula, ma mot pam a kum walalos na niaring sur a taro det in tama mot. In labo sakit a warkurai na minabalu anun o God torom mot\+it*. \f* \p \v 15 “In laulau doko torom mot a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot a kum tene torotoro. Mot wan tuptupukus sa utasi ma sa ubual, sur mot in dat pukus taio, sur in nanpat a nat na ususer anumot. Ra i sa tarom, mot tarai taru uni, sur in nan una labino sungun, ma anun a sakino petutna in labo tan anumot a sakino petutna. \p \v 16 “In laulau doko torom mot a kum pulu na mugumugu, uni mot watungi lena, ‘Ra taio i liliman nama rumu na etabor, ke maut, ikut ra taio i liliman nama gol una rumu na etabor, i ra i lingmulus.’ \v 17 Mot a kum longlong na pulu! Asau ra i labo tander? A gol, o a rumu na etabor? A rumu na etabor! Uni a gol ra i kis una rumu na etabor in nanpat a utna anun o God, uni a rumu na etabor i utalapori. \v 18 Mot watungi kai lena, ‘Ra taio i liliman nama kabulu na tuntun etabor, ke maut, ikut ra taio i liliman nama etabor ra di ubeki uni, i ra i lingmulus.’ \v 19 Mot a kum pulu! Asau ra i labo tander? A etabor, o a kabulu na tuntun etabor? A kabulu na tuntun etabor! Uni a etabor ra i kis una kabulu na tuntun etabor in nanpat a utna anun o God, uni a kabulu na tuntun etabor i utalapor i. \v 20 Ra taio i liliman nama kabulu na tuntun etabor, i liliman utkai nama kum utna rop ra kura uni. \v 21 Osi ra i liliman nama rumu na etabor, i liliman utkai nam o God ra i kis uni. \v 22 Ra taio i liliman nama langit, i liliman ut nama kiskis na king anun o God, ma i liliman utkai nam o naro ra i kis uni. \p \v 23 “In laulau doko torom mot a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot a kum tene torotoro. Mot nuknuk doko una kum natnat na warkurai, lenri mot pitar in tekteken nanai tagun a noino natnat na duwai ra i sangsangnain wakak, ikut ka mot nuk pas a kum lamlabino utna una kum warkurai. Iri a kum lamlabino utna: a tokodos na warkurai, ma a marmaris torom a taro, ma a lingmulus na petutna. I wakak sur mot in pam a kum utna ra, ma gong kai mot dumano ru in tektekene tagun a noino, sur mot in pitari torom o God. \v 24 Mot a kum pulu na mugumugu! Ra mot inum, mot rakon ru in nalang gusun a kap, ikut, a kamel ra kura una kap, mot inumi kut! \p \v 25 “In laulau doko torom mot a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot a kum tene torotoro. Mot gosgos pasi kut a surun a kap ma a pelet, ikut a balander i bukus nama petutna na ungongos pas a utna tan taio, ma a ngasino ra ara i nuk pasi ut. \v 26 Ui a pulu na Parisi! Un dur mugu pas a balan a kap ma a pelet, sur in talapor kai a surunder. \p \v 27 “In laulau doko torom mot a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot a kum tene torotoro. Mot elar nama kum kulam na minat ra di pen tar det. Ra di tama det taginago upiso det wakak, ikut tiro ubalandet i bukus nama kum sursur na minat ma a kum utna rop ra i dur. \v 28 Lenkutkai ra, a taro det tama a pinimot lena, mot a kum tene tokodos, ikut a balamot i bukus nama torotoro, ma a kum sakino petutna. \p \v 29 “In laulau doko torom mot a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum Parisi, mot a kum tene torotoro. Mot utur a kum aim nisan a kum kulam na minat anun a kum poropet, ma mot mar a kum tung na minat anun a kum tene tokodos. \v 30 Ma mot watungi lena, ‘Gunuk ra met sa laun tomo numugu nama kum tumtubumet, ka met in warut det ra det um doko a kum poropet.’ \v 31 Ikut uniri mot upuaso mot ut lena, mot a kum tumtubundet ra det um doko a kum poropet. \v 32 Mot mo, mot in urop a kum sakino petutna ra a kum tumtubumot det sa ukatutur tari numugu. \p \v 33 “Mot a kum sui! Mot a kum nutnutun a kum laulau na sui! Mot in kalabor eno pepetlai gusun a warkurai na minabalu una labino sungun? \v 34 Uniri an tulu ru a kum poropet, a kum tene mananos, ma a kum tene ususer torom mot. Lako taro tagun det, mot in um doko det, ma lako taro, mot in sak wat det una kum nanai kutus, ma lako taro kai, mot in um det una numot a kum rumu na lotu, ma mot in lu ru det gusun anumot a kum tamon, ma det in kalabor sur a kum tamon gisen. \v 35 Din pitar a warkurai na minabalu torom mot, una gapin a kum tene tokodos rop, ra di sa um doko tar det. Turpasi ra di um doko o Abel, a tene tokodos, ma i wan tuk ra di um doko o Sekaraia, a nutun o Berekia, i ra mot um doko i epotor nisan a kabulu na tuntun etabor ma a nubual ra i Tabu, tiro urumu una rumu na etabor. \v 36 A inanos mot nama lingmulus, din pitar a warkurai na minabalu torom a taro tagun uniri una kum utna rop ri. \s1 O Iesu i maris o Jerusalem \r (Lk 13:34-35) \p \v 37 “Jerusalem, Jerusalem, ui ra u um doko a kum poropet, ma det ra di tulu ru det torom ui, u duku doko ru det kut nama watat. A susut na dino a nem na rakup bat tomo a kum nutnutum elar nama kereke ra i rakup bat tomo a kum nutnutunu utuntudu ina ru mebene, ikut ka mot nemi. \v 38 Tama i! O God i sa wan gusun anumot a tamon. \v 39 Uni a inanos mot lena, ka mot in tama melet iau mo tuk una bung ra mot in watungi lena, ‘Dat in watung ulabo pas o naro ra i wanpat nama risan a Labino.’” \rq Buk Song 118:26 \rq* \c 24 \s1 A kum ukinalong ra in ese a tintinip na bung \r (Mk 13:1-13; Lk 21:5-19) \p \v 1 O Iesu i pirso gusun a rumu na etabor. Ra i wan nanan, anun a kum nat na ususer det wan toromi, ma det inanosi sur in tama a kum rumu nisan a rumu na etabor. \v 2 Ra i watungi tandet, “Mot tama i ut a kum rumu ri, niko? A inanos mot nama lingmulus, numur din rege ginogino det rop, ma a kum watat det in inep sarsarara.” \p \v 3 Ra o Iesu i kis sapat netes una Tangai na Oliw, a kum nat na ususer det wanpat eno toromi, ma det watungi tano lena, “Un inanos met, nangisin a kum utna ri in nanpat? Ma asau a ukinalong ra in ese anum a milmilet ma a tintinip ina rakrakon bual?” \v 4 O Iesu i balu det lena, “Mot in tumarong, sako taio in toro pas mot. \v 5 Uni a susut det in nanpat nama risang, ma det in warango det lena, ‘Iau a Karisito,’ ra det in toro lako susut na taro. \v 6 Mot in longoro a kum inaim ma a kum inarang na inaim, ikut gong mot lai taru. A kum utna lenri det in nanpat, ikut a tintinip ina rakrakon bual kura utmakai. \v 7 Ara kabotaro in tur na inaim torom ara kabotaro, ma ara gapman in tur na inaim torom ara gapman. A kum lamlabino munurak, ma a kum guri in nanpat una kum tamon. \v 8 A kum utna rop ri, i elar nama kum mugano ngunungut, ra i ser wanpat una ino ra i ling na usus. \p \v 9 “Kura numur, din pitar mot sur din banlaulau mot, ma din um doko mot, ma a kum kabotaro rop det in nget mot, i kibino una risang. \v 10 Una kum bungbung ra, a susut det in nan gisen gusun a nurnur. Det in pitar etetalai det torom a kum ebar, ma det in nget etetalai det. \v 11 A susut na torotoro na poropet kai det in nanpat, ma det in toro pas a susut na taro. \v 12 A marmaris anun lako susut in rop, uni a kum sakino petutna in labo doko mo. \v 13 Ikut osi ra in tur dekdek tuk una tintinipino, o God in ulauni. \v 14 Din warawai nama Wakak na Wasiso una matanitu anun o God torom a taro tagun a rakrakon bual rop, sur a wasiso talapor in nan torom a kum kamkabo taro rop, numur a tintinip na bung in nanpat maragom. \s1 A utumarong una sakino utna ra in nanpat \r (Mk 13:14-23; Lk 21:20-24) \p \v 15 “Mot in tama ara sakino utna sakit in nanpat, in tur una rumu anun o God ra in ban udur a rumu ra. A utna ra, o Daniel a poropet i sa wasiso mugu taru uni numugu utmakai. Osi ra in luk a kum wasiso ri, i wakak sur in mananos uni. \v 16 Una bung ra, det ra det kis una papor Judia, det in kalabor eno usapat una kum tangai. \v 17 Ra taio in kis sapat netes una nun a rumu\f + \fr 24:17 \ft A ngas na rumu anun a taro Israel, sapat na lur na rumu i elaro kut, ma det ser kis utkai uni.\f*, ra in pirso, gong i ruk sur in los pas tu utna tagisa urumu. \v 18 Ma ra taio in kis sa ukinobot, gong melet mo i milet utiro utamon sur anuna saket. \v 19 Una kum bungbung ra, in laulau doko torom a kum tianan, ma torom a kum ino kai ra a kum nutnutundet, det sus utmakai. \v 20 Mot in wararing sur gong mot kalabor song una kum kalang na kotokoto, o una Bung na Sabat. \v 21 Uni una kum bungbung ra, in labo sakit a ngunungut. In labo taun a kum ngunungut ra i ser wanpat una rakrakon bual. Turpasi una turturkibin ina rakrakon bual tuk uniri, ma numur kai, katu ngunungut in elar nami. \v 22 Ra gunuk o God ken kutus pirso a kum bungbung ra, ka taio ut in laun. Ikut in kutus pirso ru i sur det ra i sa pilok pas det, det in laun. \p \v 23 “Una kum bungbung ra, ra taio in watungi torom mot lena, ‘Tama i, a Karisito kuri i,’ o ‘Kurong i,’ gong mot nurnur. \v 24 Uni lako kum torotoro na Karisito, ma lako kum torotoro na poropet det in nanpat. Det in pam lako kum labino ukinalong ma lako kum utna na ukisin sur det in toro pas a taro ra o God i sa pilok pas det, ra ut ko det in pet lar pasi. Ikut ka det in pet lar pasi. \v 25 Tama i, a sa inanos mugu tar mot uni. \p \v 26 “Ra det in watungi tamot lena, ‘Kura i kis una nubual kalako taro uni,’ gong mot wan suri, ma ra det in watungi kai lena, ‘Kuri una rumu,’ gong mot nurnur. \v 27 Uni una bung na inawan pat anun a Nutun a Musano, a taro rop det in tama i. In elar nam in nememe, ra i meme i tagitong una matmatano tobar, tuk una matmatano lubur. \v 28 A nubual ra a minat i inep uni, a kum kotkot det in nan tomo iai. \s1 A Nutun a Musano in nanpat \r (Mk 13:24-27; Lk 21:25-28) \p \v 29 “Uniutra, ra i sa rop a kum mamaut ma ngunungut una kum bungbung ra, \q1 ‘in matanas in dumirum, \q2 a kalang ken talapor, \q1 a kum nangnang det in puku pirso tagisapat una bakut, \q2 ma a kum utna sapat netes una bakut det in tugunugunu.’ \rq Ais 13:10; 34:4 \rq* \p \v 30 “Una bung ra, a ukinalong ina Nutun a Musano in nanpat una bakut. Ma a kum kamkabo taro rop una rakrakon bual det in domos. Ma det in tama a Nutun a Musano in nanpat sapat netes una kum du bakut, nama dekdek ma a labino minamar. \v 31 In tuwuru in tangis ra a Nutun a Musano in tulu pirso anun a kum ensel, sur det in ben tomo anun a taro na pipilok tagun a wat na matmatano wuwu, tagun ara papor rakrakon bual tuk tong una ara papor rakrakon bual. \s1 A wasiso elelar un in nanai na fig \r (Mk 13:28-31; Lk 21:29-33) \p \v 32 “Mot in ususer tagun in nanai na fig. Ra a kum kanokano in sibul pat melet, ma a dondono in tapalos, mot tasmani lena a kum kalang na mararong i sa milau. \v 33 Lenkutkai, ra mot tama a kum utna rop ra a wasiso taru uni in nanpat, mot in tasmani lena, a du bung i sa milau. \v 34 A inanos mot nama lingmulus, a kum utna rop ri in nanpat ra a taro tagun uniri det laun utmakai. \v 35 A langit ma a rakrakon bual der in rop, ikut anung a kum wasiso ken rop. \s1 Katutaio i tasman a bung o a du bung ra a Nutun a Musano in nanpat \r (Mk 13:32-37; Lk 17:26-30, 34-36) \p \v 36 “Katutaio i tasman a bung o a du bung ra a kum utna ri in nanpat. A kum ensel sapat una langit ka det tasmani, ma a Nutunu kai ke tasmani, o Tamano sot kut i tasmani. \v 37 A inawan pat melet anun a Nutun a Musano, in elar nama kum bungbung anun o Noa. \v 38 Una kum bungbung ra in nolomom ke wanpat utmakai, det wangon, det inum, ma det unolin det, tuk una bung ra o Noa i kas una sip. \v 39 Ma ka det tasman asau ra in nanpat, tuk in nolomom i wanpat, ra i los rop ru det. In lenkutkai ra una inawan pat melet anun a Nutun a Musano. \v 40 Una bung ra, ra lako ru musano der in papam sa ukinobot, din los pas tu pasander kut, ma ara pasander awu. \v 41 Ra lako ru ino kai der in gino a wit, din los pasi kut tu pasander, ma ara pasander awu. \p \v 42 “Mot in tumarong mot, uni ka mot tasman a bung ra anumot a Labino in nanpat uni. \v 43 Mot in tama i: Ra a taman a rumu in tasman a du bung una mirum ra a tene wolong in nanpat uni, in kis ma in tamtamabat anun a rumu. Ken madek ru anun a rumu sur din wolongi. \v 44 Mot kai, mot in koikoi taru, uni a Nutun a Musano in nanpat una du bung ra ka mot nuki lena in nanpat uni. \s1 A lingmulus na tultul ma a tultul ra ke lingmulus \r (Lk 12:41-48) \p \v 45 “A tultul ra i lingmulus una nun a pinapam ma i mananos kai, anun a labino in ukis tari sur in tene warkurai una nun a rumu, ma in tamtabor a kum tultul kai, nama andet a utna na inangon una kum du bung na inangon. \v 46 A tultul ra, in dan ra anun a labino in nanpat ma in tama i ra i pam sot pas anun a pinapam. \v 47 A inanos mot nama lingmulus, anun a labino in ubek tari sur in tene warkurai una nun a kum utna rop. \v 48 Ikut ra a tultul ra, i a sakino tultul, ma i nuki lena, anun a labino ken nanpat lakit, \v 49 in turpasi sur in um a kum tultul ra det papam tomo nami. Ma in nangon ma in inum tomo nama kum tene ininum. \v 50 Anun a labino in nanpat un tu bung o tu du bung ra a tultul ke tasmani, ma ke nuki lena in nanpat uni. \v 51 Ra a labino in tau kutkutusi, ma in pitar tar a warkurai na minabalu toromi, sur in kis tomo nama kum tene torotoro, una nubual ra di tangtangis ma di ungingit lokondi iai. \c 25 \s1 A wasiso elelar una noino toraro \p \v 1 “Una du bung ra, a matanitu tagisapat una langit in elar nama noino toraro, ra det los pas anundet a kum lam, ma det wan sur det in barato a matok na nolin. \v 2 A limo tagun det, det mananos, ma a limo kai tandet, ka det mananos. \v 3 Det ra ka det mananos det los anundet a kum lam, ikut ka det los lako kum koto na wel kai tomo nam det. \v 4 Ikut, det ra det mananos det los anundet a kum lam ma det los i utkai a kum koto na wel tomo nam det. \v 5 A matok na nolin ke wanpat lakit, ra a matan det i sunu, ma det inep dumun rop. \p \v 6 “Ra una labino mirum di kakabo lena, ‘Wo, a matok na nolin mo! Mot iap, mot in barato i.’ \v 7 A kum toraro rop det tuangun, ma det waninar anundet a kum lam. \v 8 Det ra ka det mananos, det saring a kum mananos ino lena, ‘Mot in tabor met nam lakalik wel, uni anumet a kum lam det sa ling na mat.’ \v 9 Det balu det lena, ‘Awu, sako ken elar nam dat rop. Mot in nan torom det ra det siuru wel ma mot in kukul pas.’ \v 10 Ikut ra det wan sur det in kukul, a matok na nolin i wanpat. A limo ra det sa waninar, det wan tomo nam i sur a lukaro na unolin, ra di tagar bat a matansako. \p \v 11 “Numur a limo ra ka det mananos det wanpat, ma det kakabo lena, ‘Labino, labino, un papos pas met.’ \v 12 I balu det lena, ‘A inanos mot nama lingmulus, ka tasman mot.’ \p \v 13 “Ra i lenra, mot in tumarong mot, uni ka mot tasman a bung o a du bung ra a Labino in nanpat uni. \s1 A wasiso elelar una tulu tultul \r (Lk 19:11-27) \p \v 14 “A matanitu tagisapat una langit i elar utkai nam ara musano ra i waninar sur in nan utiro una ra tamon gisen. I kabo pas anun a tulu tultul, ra i isuaro tar anun a kum ululeng tandetul sur detul in papam nami. \v 15 I pitar tar a limo na arip na kina tan ara, ma aru arip na kina tan ara, ma ara arip na kina kai tan ara. I pitar tari torom detul taktakai elar ut nam anundetul a mananos. Ra numur i wan una nun a inawan. \v 16 O naro ra di pitar tar a limo na arip na kina tano, i wan lakit ma i papam nami, ma i ulabo melet pas a limo na arip na kina taguni. \v 17 Lenkutkai ra torom o naro i ra di pitar tar aru arip na kina tano, i ulabo melet pas aru arip na kina taguni. \v 18 Ikut, o naro i ra di pitar tar ara arip na kina tano, i wan, i kil pas in nutung, ma i por eno tar a mani anun anun a labino. \p \v 19 “Ra i sa suano i, a labino anun a tulu tultul, i wanpat ma i kabo pas detul sur detul in inanos kapo i una nun a mani. \v 20 O naro ra di pitar tar a limo na arip na kina tano i wan toromi nama limo na arip melet, ra i watungi tano lena, ‘Labino, u pitar tar a limo na arip na kina tang. Tama i, a sa pam pat pas a limo na arip melet taguni.’ \v 21 Anun a labino i balu i lena, ‘Wakak sakit, ui a wakak na tultul, u lingmulus una num a pinapam. An ubek tar ui sur un warkurai un lako susut na utna, uni u lingmulus una nat na utna ri. Ra uniri dar in nan ma dar in gas tomo.’ \p \v 22 “O naro ra di pitar tar aru arip na kina tano i wan toromi, ma i watungi lena, ‘Labino u pitar tar aru arip na kina tang. Tama i, a sa pam pat pas aru arip melet taguni.’ \v 23 Anun a labino i balu i lena, ‘Wakak sakit, ui a wakak na tultul, u lingmulus una num a pinapam. An ubek tar ui sur un warkurai un lako susut na utna, uni u lingmulus una nat na utna ri. Ra uniri dar in nan ma dar in gas tomo.’ \p \v 24 “Numur, i ra di pitar tar ara arip na kina tano i wan toromi, ra i watungi lena, ‘Labino, a tasmani lena ui a tene ngalngalia. U pasong pas a utna ra ko marut tari, ma u git pasi kai, a win a utna ra ko marut tari. \v 25 A ngaran ui, ra a wan, a por eno tar anum a mani. Iri melet mi anum a mani.’ \v 26 Anun a labino i balu i lena, ‘Ui a sakino tultul, a tabalamat na musano ui. U sa tasmani lena, a pasong a utna ra ka marut tari, ma a git pasi kai a wino utna ra ka marut tari. \v 27 Ilai ra ko ubek tar anung a mani una beng sur an los pas anung a mani ma tu sibano kai una bung ra an nanpat uni? \v 28 Mot in los ru a mani gusuni, ma mot in pitar tari toromi ra anun a noino arip na kina. \v 29 Uni, osi ra i utur ukai a labino, din tabor meleti sur anun a utna in labo bing, ma osi ra ke utur ukai tu utna, din rakon ru anun a nat na utnalik gusuni. \v 30 Ra a tultul ri ra ke gas un tu utna, mot in woro pirso ru i una dumirum, a nubual ra di tangtangis ma di ungingit lokondi iai.’ \s1 A Nutun a Musano in isuaro a taro una bung na warkurai \p \v 31 “A Nutun a Musano in nanpat nama nun a minamar, tomo nama nun a kum ensel, ra in kis una nun a kiskis na king. A kiskis ra a labino minamar ino. \v 32 A kum kamkabo taro rop una rakrakon bual det in nan tomo umatano, ma in isuaro det, elar nama tene tamtamabat anun a kum sipsip i isuaro a kum sipsip gusun a kum meme. \v 33 In tulu a kum sipsip sur a papor sot na lamano, ma a kum meme sur a papor kair. \v 34 A king in watungi tandet ra kura una papor sot na lamano lena, ‘Mot wan urin, mot ra o Tita i sa watung udan tar mot. Mot in rakon pas a matanitu di sa waninar tari sur anumot, tagun numnumugu utmakai una turturkibin ina rakrakon bual. \v 35 Uni a murak ra mot tabor iau, a muruk ra mot uinum iau, a usiro ra mot ben ruk iau una rumu. \v 36 Ka tin namalu anung ra mot pitar in namalu tang, a misait ra mot tamtamabat iau, ma a kis una karabus ra mot lumu iau.’ \p \v 37 “A kum tene tokodos det in tingi lena, ‘Labino, nangisin met tama ui ra u murak ma met tabor ui, o u muruk ra met uinum ui? \v 38 Nangisin met tama ui ra u usiro ra met ben ruk ui una rumu, o ka tin namalu anum ra met pitar in namalu tam? \v 39 Nangisin met tama ui ra u misait, o u kis una karabus, ra met lumu ui?’ \p \v 40 “A king in balu det lena, ‘A inanos mot nama lingmulus, asau ra mot sa pam tari torom tu musano oros kut tagun a kum tistising ri, mot sa pam tari ut un iau.’ \p \v 41 “In watungi bulung torom det una papor kair na lamano lena, ‘Mot wan gisen gusun iau. A dekdek ina warkurai na minabalu i sa kis un mot. Mot nan una labino sungun ra ken mat, ra di sa waninar tari sur o Satan ma anun a kum ensel. \v 42 Uni a murak ra ka mot tabor iau, a muruk ra ka mot uinum iau. \v 43 A usiro ra ka mot ben ruk iau una rumu, ka tin namalu anung ra ka mot pitar tin namalu tang, a misait ma a kis una karabus ra ka mot lumu iau.’ \p \v 44 “Det bulung det in tingi lena, ‘Labino, nangisin met tama ui ra u murak, o u muruk, o u usiro, o ka tin namalu anum, o u misait, o u kis una karabus, ra ka met warut ui?’ \p \v 45 “In balu det lena, ‘A inanos mot nama lingmulus, asau ra ka mot pam tari torom tu musano oros kut, ka mot pami kai un iau.’ \v 46 Ra det in nan sur a warkurai na ngunungut tukum. Ikut a kum tene tokodos det in nan sur a nilaun tukum.” \c 26 \s1 Det wasiso tomo pas sur det in um doko o Iesu \r (Mk 14:1-2; Lk 22:1-2; Io 11:45-53) \p \v 1 Ra o Iesu i sa watung rop tar a kum wasiso ri, i inanos anun a kum nat na ususer lena, \v 2 “Mot tasmani ut, ra aru bung in rop, din turpas a labino bung na lotu na Wanlakai, ra din pitar tar a Nutun a Musano sur din sak wati un in nanai kutus.” \p \v 3 Una du bung ut ra a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum mugumugu anun a taro, det kis tomo una labino rumu anun o Kaiapas, a mugumugu na tene etabor. \v 4 Det wasiso tomo pas sur det in pam ukai eno pas o Iesu, ma det in um doko i. \v 5 Det watungi lena, “Gong dat pami una labino bung na lotu, sako a taro det in kankan ma det in ukatutur tu inaim. \s1 Ara ino i lingis in polo sangsangnain un in lorin o Iesu \r (Mk 14:3-9; Io 12:1-8) \p \v 6 O Iesu i kis tong o Betani, una rumu anun o Saimon, i ra numugu i misait nama lepra. \v 7 Ara ino i wan torom o Iesu nam in polo sangsangnain, a matano i ka doko, ra i kis un in nokoto ra di pami nama wat. I lingisi un in lorin o Iesu, ra kura utmakai o Iesu i wangon. \v 8 A kum nat na ususer det tama i, ra det kankan doko uni, ma det watungi lena, “Sur asau ra di lingis orosi kut in polo sangsangnain ri? \v 9 Ilai ra ka di siuru pasi sur lako labino mani sur din tabor a kum sibo na taro nami?” \p \v 10 O Iesu i sa tasman asau ra det wasiso uni, ra i watungi tandet lena, “Ilai ra mot pitar a maut torom a ino ri? I sa pam tar a wakak na pinapam sakit un iau. \v 11 A kum sibo na taro det in laun bolbolos tomo ut nam mot. Ikut iau, kan kis tukum nisamot. \v 12 I sa lingis tar in polo sangsangnain ri una pining sur in waninar iau sur a bung an mat ma din uruk a minating una kulam na minat. \v 13 A inanos mot nama lingmulus, una kum tamtamon una rakrakon bual, ra din warawai nama Wakak na Wasiso iai, din inanos utkai un asau ra a ino ri i sa pam tari, sur a risano in tur na aim.” \s1 O Judas i nemi sur in pitar tar o Iesu torom a kum mugumugu anun a taro Juda \r (Mk 14:10-11; Lk 22:3-6) \p \v 14 O Judas Iskariot, ara tagun a noino ma aru nat na ususer, i wan torom a kum lamlabino tene etabor torom o God. \v 15 Ma i ting det lena, “Ra an pitar tar o Iesu torom mot, asau mot in tokom iau nami?” Ma det pitar tar a tulu noino silwa tano. \v 16 Turpasi una bung ra i nuknuk sur tu wakak na du bung ra in pitar tar o Iesu torom det. \s1 O Iesu tomo nama nun a kum nat na ususer det wan a utna na Wanlakai \r (Mk 14:12-21; Lk 22:7-14, 21-23; Io 13:21-30) \p \v 17 Una mugano bung una kum lamlabino bung na lotu na beret ra kalako is uni, a kum nat na ususer det wan torom o Iesu, ma det tingi lena, “U nemi sur met in waninar andat a utna sur a labino bung na lotu na Wanlakai awai?” \v 18 Ra i balu det lena, “Mot in ruk usapat o Jerusalem, mot in barato ara musano, ra mot in watungi tano lena, ‘A Tene Ususer i watungi lena: Anung a bung i sa milau. Met nam anung a kum nat na ususer met in ukinalong a labino bung na lotu na Wanlakai munung una num a rumu.’” \v 19 A kum nat na ususer det pami ut asau ra o Iesu i sa watung tari tandet, ma det waninar a utna na Wanlakai. \p \v 20 Ra i sa lirop, o Iesu tomo nama nuna noino ma aru nat na ususer det kis una inangon. \v 21 Det wangon ra i watungi lena, “A inanos mot nama lingmulus, ara tagun mot in pitar tar iau ulaman a kum ebar.” \v 22 Det tupunuk doko ra det rop taktakai det tur pas a iting toromi lena, “Labino, ausur iau niko?” \v 23 O Iesu i balu det lena, “I ra mir puk tomo amir aru du beret una dis, i ut ra in pitar tar iau ulaman a kum ebar. \v 24 A Nutun a Musano in iru elar nami ra di sa tumus tari una Buk Tabu. Ikut in laulau sakit torom a musano ra in pitar tari torom a kum ebar. In wakak toromi ra ka din ususi, sur gong i taramo a dekdek na warkurai ra uni.” \v 25 O Judas, i ra in pitar tari torom a kum ebar, i tingi lena, “Tene Ususer, ausur iau niko?” I balu i lena, “Ui ut ra.” \s1 A tintinip na inangon anun a Labino \r (Mk 14:22-26; Lk 22:14-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 26 Det wangon utmakai, ra o Iesu i los pas a beret, i watung wakak pas uni, i tibiki, ma i tabor anun a kum nat na ususer nami, ra i watungi lena, “Mot in rakoni ma mot in nani. Iri a pining.” \v 27 Numur i los pas a kap, i watung wakak pas uni ra i pitari tandet. I watungi lena, “Mot rop mot in inum taguni. \v 28 Iri a gaping, a kunubus ra i dat tomo tar o God nama taro. A gaping ri, i tilingis sur in dumano ru a kum sakino petutna anun a susut na taro. \v 29 A watungi tamot lena, kan inum melet mo lako wain, tuk ra dat in inum a matok na wain una matanitu anun o Tita.” \p \v 30 Ra det sa kele tar a kelekele na lotu, det wan tito usapat una Tangai na Oliw. \s1 O Iesu i wasiso mugu taru un o Pita ra in ipul \r (Mk 14:27-31; Lk 22:31-34; Io 13:36-38) \p \v 31 O Iesu i watungi tandet lena, “Miri umirum, mot rop mot in nan pas kut gusun iau, i kibino una kum utna ra in nanpat un iau. Uni di sa tumus tari una Buk Tabu lena, \q1 O God i watungi lena, ‘An um a tene tamtamabat anun a kum sipsip, \q2 ra a kum sipsip det in kalabor sarara.’ \rq Sak 13:7 \rq* \m \v 32 Ikut ra a sa katutur melet gusun a minat, an mugu utong o Galili.” \v 33 O Pita i watungi tano lena, “Ra det rop det in nan pas gusun ui, ikut iau awu.” \v 34 O Iesu i watungi tano lena, “A inanos ui nama lingmulus, miri umirum, ra a kereke ken kurkurakuk utmakai, un ipul a tulu dino lena ko tasman iau.” \v 35 O Pita i watungi tano lena, “Kan ipul ru ui. Iau kai an iru tomo nam ui, i wakak kut.” Ma a kum nat na ususer rop kai det watungi lenutra. \s1 O Iesu i wararing tiro o Getsemani \r (Mk 14:32-42; Lk 22:39-46) \p \v 36 O Iesu tomo nam anun a kum nat na ususer det wanpat una nubual a risano Getsemani, ra i watungi tandet lena, “Mot in kis kut nin, ma iau an nan lilik utong, sur an wararing pas.” \v 37 Ra i ben pas o Pita tomo nama ru nutnutun o Sebedi. Una du bung ut ra, i tupunuk ma i maut doko a nuknukino. \v 38 I watungi tandetul lena, “Anung a nilaun i mamaut doko nama tupunuk, milau mo an mat nami. Motul in kis kut nin, ma motul in koikoi taru ut tomo nam iau.” \v 39 I wan lilik taru usa numugu, i puku tuntudung taru una piso, ma i wararing lena, “Tita, ra gunuk in sot, un los ru a kap na mamaut ri gusun iau. Ikut gong u mur anung a nemnem, un muri ut anum a nemnem.” \p \v 40 I milet melet torom a tulu nat na ususer, ra i tama detul, detul sa inep dumun. I ting o Pita lena, “Pepetlai, ka motul in pet lari sur motul in koikoi tomo nam iau un tu du bunglik kut? \v 41 Motul in koikoi, ma motul in wararing, sur gong motul puku una ululam. A niomotul i nem na tarom, ikut a pinimotul i tungulu kut.” \p \v 42 A manru dino melet i wan gusun detul, ma i wararing lena, “Tita, ra ken sot sur un los ru a kap na mamaut ri gusun iau, an inumi ut. An muri ut anum a nemnem.” \v 43 I milet melet, ra i tama detul, detul sa inep dumun melet, uni a matandetul i sa sunu doko. \v 44 Ra i wan melet gusun detul, i mantul u wararing, ra i watung melet a niaring ra i sa watung tari munung. \p \v 45 Ra i milet melet torom a tulu nat na ususer, i watungi tandetul lena, “Motul in inep liklik mukut ma motul in mana? Tama i, a du bung i sa milau, ra din pitar tar a Nutun a Musano ulaman a kum tene sakino. \v 46 Motul katutur, dat na wan! Tama i, a musano ra in pitar tar iau ulaman a kum ebar, i sa wanpat.” \s1 Di dat pas o Iesu \r (Mk 14:43-50; Lk 22:47-53; Io 18:3-12) \p \v 47 Ra o Iesu i wasiso utmakai, o Judas, ara tagun a noino ma aru nat na ususer, i wanpat, det nama kunur na taro. Det los a kum totok na inaim ma a kum nalnal. A kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum mugumugu anun a taro, det tulu ru det. \v 48 I ra in pitar tar o Iesu ulaman a kum ebar i sa inanos mugu tar a kunur na taro una ukinalong ra in pami lenri, “I ra an gom a pangpagor na wano, i ut ra. Mot in pam ukai pasi.” \p \v 49 Uniutra o Judas i wan torom o Iesu ra i watungi lena, “Wakak na mirum, Tene Ususer!” Ra i gom a pangpagor na wano. \v 50 O Iesu i watungi tano lena, “Pasang, un pami kut a utna ra u wan urin suri.” Ma a taro ra, det wan torom o Iesu, det pam ukai pasi ma det dati. \p \v 51 Ara tagun det ra det wan tomo nam o Iesu, i dat pas anun in totok na inaim, ra i tau kutus ru in talngan a tultul anun a mugumugu na tene etabor torom o God. \v 52 O Iesu i watungi tano lena, “Uruk melet anum in totok una bano, uni det rop ra det etawu nama kum totok na inaim, det in iru nama kum totok na inaim. \v 53 Pepetlai, u nuki lena, in ngangitin sur an saring o Tita sur lako susut na arip na ensel, ra uniutri in tulu ru det torom iau? \v 54 Ikut, ra an pami lenra, ka din pam sot pas a kum wasiso na Buk Tabu una kum utna ri ra i sot sur din pami un iau.” \p \v 55 Una du bung ra, o Iesu i watungi tan a kunur na taro lena, “Pepetlai, kutiro iau a tene inaim ma a tene wolong, sur i mo ri mot wanpat nama kum totok na inaim ma a kum nalnal sur mot in pam ukai iau? Una kum bungbung rop a ser kis una rumu na etabor, a ser ususer a taro, ma ka mot pam ukai iau. \v 56 Ikut a kum utna rop ri i wanpat sur din pam sot pas a kum tumtumus anun a kum poropet.” Numur anun a kum nat na ususer rop det kalabor sarara pas gusuni. \s1 O Iesu i tur una warkurai umatan a taro na kiwung \r (Mk 14:53-65; Lk 22:54-55, 63-71; Io 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Det ra det sa pam ukai pas o Iesu, det beni sur a rumu anun o Kaiapas a mugumugu na tene etabor torom o God. A kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum mugumugu kura det sa wan tomo. \v 58 O Pita i mur nanan o Iesu, ikut i bakbak ut gusuni, tuk una nubual anun a mugumugu na tene etabor torom o God. I ruk una nubual ra, ma i kis tomo nama kum tene tamtamabat sur in tama asau ra din pami un o Iesu. \p \v 59 A kum lamlabino tene etabor torom o God, tomo nama taro na kiwung rop, det sisio sur tu torotoro na wasiso un tu sakino utna ra o Iesu i sa pam tari, sur det in takuni nami, ma det in um doko i uni. \v 60 A susut na tene torotoro det wanpat, ikut ka det sio lar pas tu utna ra det in takuni nami. Aru ra der wanpat murmur, \v 61 der watungi lena, “A musano ri i watungi lena, ‘An rege ru a rumu na etabor ri anun o God, ma an pam melet pasi una tulu bung kut.’” \p \v 62 A mugumugu na tene etabor torom o God i tur, ra i ting o Iesu lena, “Pepetlai, kon balu det? Asau ra un balu a kum wasiso na etakun ri nami?” \v 63 Ikut o Iesu ke wasiso. A tene etabor ra, i watungi tano lena, “Una risan o God, a lalaun ino, un inanos met ra ui a Karisito a Nutun o God, o awu.” \p \v 64 O Iesu i watungi tano lena, “I ut ra u sa watungi. Ma a watungi tamot lena, turpasi uniri, mot in tama a Nutun a Musano in kis una papor sot na laman o God, i ra i dekdek sakit, ma numur mot in tama i ra in nanpat una kum du bakut tagisapat una langit.” \v 65 A mugumugu na tene etabor i kankan ra i raros anun in namalu ut, ra i watungi lena, “Uniri i sa wasiso laulau un o God. Dat nem melet lako wasiso na etakun sur asau? Mot sa longoro tar anun a kum wasiso laulau un o God. \v 66 Asau mot nuki?” Ra det balu i lena, “I wakak sur in iru.” \p \v 67 Ma det ibis in masarino, ma det tubuli, ra ara taro det pasori, \v 68 ra det watungi lena, “Karisito, ui a poropet, un inanos met, osi ra i tubul ui.” \s1 O Pita i ipul ru o Iesu \r (Mk 14:66-72; Lk 22:56-62; Io 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Ra o Pita i kis utmakai nago upiso una rumu ra, ara toraro, a tultul i wan toromi ra i watungi lena, “Ui kai ara tagun det ra mot ser wan tomo nam o Iesu a te Galili.” \v 70 Ikut i ipul umatan det rop, i watungi lena, “Ka tasman asau ra u wasiso uni.” \v 71 Ra i wan utong nisan a matansako ina in noworo, ara toraro bulung i tama pasi, ra i watungi tan a taro tiro iai lena, “A musano ri, der ut nam o Iesu a te Nasaret.” \v 72 Ma i ipul melet, i liliman lena, “A lingmulus ut, ka tasman a musano ra.” \p \v 73 Numur lilik, det ra det tur tiro iai det wan torom o Pita, det watungi tano lena, “A lingmulus ut ra ui kai ara tagun det. Met longoro lele ui kut una num a liu na wasiso.” \v 74 Ma i liliman torom det, i watungi lena, “O God in warkurai laulau iau ra an toro. Ka tasman a musano ra.” Ra uniutra a kereke i kurkurakuk mut. \v 75 Ma o Pita i nuk pas a wasiso ra o Iesu i sa watung tari tano lena, “Ra a kereke ken kurkurakuk utmakai, un ipul a tulu dino lena, ko tasman iau.” Ra i pirso gusun a nubual ra, ma i tangis doko i. \c 27 \s1 Di pitar tar o Iesu torom o Pailat \r (Mk 15:1; Lk 23:1-2; Io 18:28-32) \p \v 1 Una kobot raut, a kum lamlabino tene etabor rop torom o God ma a kum mugumugu anun a taro, det wasiso tomo un o Iesu sur din um doko i. \v 2 Det ker pas aru lamano, det beni ra det pitar tari torom o Pailat, a labino mugumugu anun a gapman. \s1 O Judas i popos \r (Ap 1:18-19) \p \v 3 O Judas, i ra i pitar tar o Iesu ulaman a kum ebar, i tasmani lena di sa warkurai tar o Iesu sur in mat, ra a labino tupunuk i losi. I milet nama tulu noino silwa torom a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum mugumugu. \v 4 Ma i watungi lena, “A sa pam tar a sakino petutna, uni a sa usobor tari ra ke pam tu sakino.” Ra det balu i lena, “Met, met lai? Ui ut!” \v 5 I woro ru a tulu noino silwa una rumu na etabor, ra i wan ma i popos. \p \v 6 A kum lamlabino tene etabor torom o God det los pas a kum silwa, ra det watungi lena, “Ke tokodos una kum Warkurai sur dat in ubek a mani ri una ululeng na mani, uni a mani ri a ikul tagun a musano ra di um doko i.” \v 7 Ra det wasiso tomo pas uni, ma det kul pas a du piso gusun a tene pampam kuro nama piopap, sur din porpor a kum minat ina kum usiro tiro iai. \v 8 I mo ra di watung a nubual ra nam “A piso na gap,” ma a taro det watungi ut lenra tuk uniri. \v 9 Lenra di pam sot pas a wasiso ra o Jeremaia a poropet i sa watung tari numugu lena, “Det los pas a tulu noino silwa, a matano ra a taro Israel det ubek tari una musano ra. \v 10 Ma a tulu noino silwa ra di kul pas a du piso anun a tene pam kuro nama piopap, elar nama Labino i watung tari tang.” \s1 O Pailat i ting o Iesu \r (Mk 15:2-5; Lk 23:3-5; Io 18:33-38) \p \v 11 O Iesu i tur umatan o Pailat, a mugumugu tagun a gapman, ma a mugumugu i tingi lena, “Ui a king anun a taro Juda?” Ra o Iesu i balu i lena, “I ut ra u sa watungi.” \v 12 A kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum mugumugu det takuni, ikut ke balu det. \v 13 Ra o Pailat i tingi lena, “Ko longoro a susut na utna ri det takun ui nami?” \v 14 Ke balu det un tu etakun ra det takuni nami, awu ut. Ra a mugumugu tagun a gapman i kisin doko uni. \s1 Di pitar a warkurai sur o Iesu in mat \r (Mk 15:6-15; Lk 23:13-25; Io 18:39-19:16) \p \v 15 Una kum kilkilalo rop una kum lamlabino bung na lotu na Wanlakai, a mugumugu tagun a gapman i ser palos ru ara karabus ra a taro det sasaring suri. \v 16 Una kilalo ra, ara musano a risano o Barabas i kis una karabus una nun a kum lamlabino sakino petutna, ma a taro rop det tasmani. \v 17 A kunur na taro det wanpat tomo torom o Pailat, ra i ting det lena, “Osi ra mot nemi sur an palos ru i torom mot? O Barabas o o Iesu, i ra di watungi nama Karisito?” \v 18 I watungi lenri, uni i sa tasmani lena, det pitar tar o Iesu toromi una sakino nuknukindet. \v 19 Ra o Pailat kura utmakai i pam a warkurai, anun a ino i pitar ru a wasiso toromi lena, “Gong u pam tu utna una tene tokodos ra, katu niraro anunu. Uni nanganong mirum, a ririon, ma a kum utna a tama i una musano ra, i banlaulau anung a nilaun.” \p \v 20 Ikut a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum mugumugu det ukatutur a balan a kunur na taro sur det in sasaring sur o Barabas, ma sur din um doko o Iesu. \v 21 A mugumugu tagun a gapman i ting det lena, “Osi na pasander ra mot nemi sur an palos ru i torom mot?” Det balu i lena, “O Barabas.” \v 22 O Pailat i ting det lena, “Asau ra an pami un o Iesu, i ra di watungi nama Karisito?” Det rop det balu i lena, “Sak wati un in nanai kutus!” \v 23 Ma i ting det lena, “Sur asau? Asi na sakino utna ra i sa pam tari?” Ikut det kukukuk dekdek lena, “Sak wati un in nanai kutus!” \p \v 24 O Pailat i tama i lena, ke pet lar pas tu utna mo, ma a labino purpuruon milau in nanpat. Ra i los pas a danim, i gos pas aru lamano umatan a kunur na taro, ra i watungi lena, “A langolango gusun a gapin a tene tokodos ri. Mot ut din warkurai mot uni.” \v 25 A taro rop det balu i lena, “I wakak kut, a warkurai na minabalu una gapino in kis un met ma una kum nutnutumet kai.” \v 26 O Pailat i palos ru o Barabas torom det. Ra di sa takalo tatar o Iesu, i pitar tari tan a kum tene inaim sur det in sak wati un in nanai kutus. \s1 A kum tene inaim det urongon laulau un o Iesu \r (Mk 15:16-20; Io 19:2-3) \p \v 27 A kum tene inaim anun a mugumugu tagun a gapman det dat pas o Iesu utiro urumu una labino rumu anun anundet a mugumugu. Ra det ben tomo pas a kum tene inaim rop toromi. \v 28 Det palos ru anun a kum malu, ma det mar tari nam in merek na malu. \v 29 Ra det liko pas in narus a loklokono ma det ubek tari un in lorino elar nama kukup anun a king. Det upampam tari nam in nubuku una sot na lamano\f + \fr 27:29 \ft \+bd (27:29) \+bd* In merek na malu, a kukup ma in nubuku detul tamtama elar nama ememar anun a king.\f* ma det kis butkeke umatano, ma det urongon laulau uni lena, “Ui a king anun a taro Juda!” \v 30 Ma det ibisi, det rakon pas in nubuku ra gusuni, ma det raprapus in lorino nami. \v 31 Ra det sa urongon laulau papas uni, det palos ru in merek na malu gusuni. Det mar tari melet nama nun a kum malu, ma det ben pirso i sur din sak wati un in nanai kutus. \s1 Di sak wat o Iesu un in nanai kutus \r (Mk 15:21-32; Lk 23:26-43; Io 19:17-27) \p \v 32 Det pirso ra det barato pas ara te Sairini, a risan o Saimon, ma det ungongos tari sur in los in nanai kutus anun o Iesu. \v 33 Det wanpat una nubual di watungi nam o Golgota, a kukuraino a “Nubual na Lor na Minat.” \v 34 Det pitar tar a wain tan o Iesu, ra di sa pam tomo tari nam ara utna ra i mapak. I inum tama i, ikut ke nemi sur in inumi. \v 35 Ra det sa sak wat tari un in nanai kutus, det pilai laki sur det in isuaro anun a kum malu torom det taktakai. \v 36 Numur det kis ma det tamtamabat o Iesu. \v 37 Sapat netes tan in lorin o Iesu un in nanai kutus, det ubek tar a wasiso na etakun uni, di tumus tari lena, \qc “ \sc IRI I O IESU, A KING ANUN A TARO JUDA \sc* .” \p \v 38 Ma di sak wati kai aru tene wolong tomo nami una arin nanai kutus, ara una papor sot, ma ara una kair. \v 39 Det ra det wanan sakit o Iesu, det watung laulau i ma det lele lorindet toromi. \v 40 Ma det watungi lena, “Ui mo ra u watungi lena un rege ru a rumu na etabor ma un pam melet pasi una tulu bung kut, uniri un ulaun pas ui mo. Ra ui a Nutun o God, un pirso gusun in nanai kutus.” \v 41 A kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum tene ususer tagun a Warkurai ma a kum mugumugu, det kai det urongon laulau un o Iesu, det watungi lena, \v 42 “I ulaun pas a taro gisen, ikut ken ulaun lar pasi ut. Ra i a King anun a taro Israel, uniutri in pirso gusun in nanai kutus ma dat in nurnur uni. \v 43 I nurnur ut un o God. Ra o God i nemi, uniutri in ulaun melet pasi, uni i ut i sa watung tari lena, ‘Iau a Nutun o God.’” \v 44 Aru tene wolong ra der kete tomo nami, der kai der watung laulau i. \s1 O Iesu i mat \r (Mk 15:33-41; Lk 23:44-49; Io 19:28-30) \p \v 45 Tur pasi una noino ma ru pakano bung una suan, tuk una tulu pakano bung una lirop, a bual rop i dumirum. \v 46 Ra i tulu pakano bung, o Iesu i kukukuk dekdek lena, “Eloi, Eloi, lema sabakatani?” A kukuraina wasiso ra i lenri, “Anung a God, anung a God, ilai ra u wan gusun iau?” \rq Buk Song 22:1 \rq* \p \v 47 Ara taro tagun det ra det tur milau det longoro i, ra det watungi lena, “O naro ri i kakabo sur o Elaija.” \v 48 A iapiap kut, ara tagun det i kalabor, ra i los pas ara utna ra i ser dop a polo. I puk pasi una wain ra i mititir, i ubek pasi un in nanai ra i tulsu toto i usapat sur o Iesu in inumi. \v 49 Ara taro kai tagun det, det watungi lena, “Te, dat in madek tari munung. Dat in tama i ra o Elaija in nan pirso sur in ulaun pasi, o awu.” \v 50 O Iesu i kukuk dekdek melet pas, ra i ubek ru anun a nilaun. \p \v 51 Una du bung ut ra, in namalu na minabat kutus sa urumu una rumu na etabor i tararos potor, turpasi tagisapat netes tuk unago piso. A guri i wanpat, ma a kum watat det tapagol. \v 52 A kum kulam na minat det papos, ma a susut na taro anun o God ra det sa mat, det katutur melet. \v 53 Det pirso gusun a kum kulam na minat. Ma numur tan a katkatutur melet anun o Iesu, det wanpat sapat o Jerusalem, a tamon anun o God, ma det tur pat torom a susut na taro. \v 54 A mugumugu anun a kum tene inaim, ma det kai ra kura tomo nam i sur det in tamtamabat o Iesu, det taramo a guri, ma det tama a kum utna ra i wanpat, ra det ngara doko. Det watungi lena, “I lingmulus ut, a musano ri a Nutun o God.” \p \v 55 A susut na wardain kai ra det mur o Iesu tagitong o Galili sur det in waruti, det tur bakbak taru ut ma det tama a kum utna ri. \v 56 Kura epotor tandet, a tulu ino kai ri, o Maria Magdalen, ma o Maria a nan o Jems ma o Josep, ma a nan aru nutnutun o Sebedi. \s1 Di uinep tar o Iesu una kulam na minat \r (Mk 15:42-47; Lk 23:50-56; Io 19:38-42) \p \v 57 Ra i sa lirop, ara tene gongon, a te Arimatia, a risano o Josep, i kai ara nat na ususer anun o Iesu, \v 58 i wan torom o Pailat ma i saring pas a minatin o Iesu tano. Ra o Pailat i itula sur din pitar tari tano. \v 59 O Josep i los pas a minatino, ma i pulus pasi nam in wakak na matok na malu, \v 60 ra i uinep tari una nun a matok na kulam na minat, ra i sa kil tari una papor wat. I bulus bat tar a matansako na kulam na minat nama labino wat, ra i wan gusuni. \v 61 O Maria Magdalen ma o Maria kai, a nan o Jems ma o Josep, der kis taru numugu tan a kulam na minat. \s1 Det tamtamabat a kulam na minat \p \v 62 Una bung numur, a Bung na Sabat, a kum lamlabino tene etabor torom o God ma a kum Parisi det wan tomo torom o Pailat. \v 63 Det watungi tano lena, “Labino, met nuk pas a wasiso anun a tene torotoro ri. Ra i laun utmakai, i watungi lena, ra a tulu bung in rop, in laun pat melet. \v 64 Un tulu ru lako taro sur det in tamtamabat wakak a kulam na minat, elar nama tulu bung, sako anun a taro na ususer det in nanpat ma det in wolong pas a minatino, ra det in inanos a taro lena i sa laun melet gusun a minat. Ra a torotoro ri anundet, in labo tan a torotoro ra numugu o Iesu i sa watung tari.” \v 65 O Pailat i watungi tandet lena, “Uniutri mot in ben pas a kum tene tamtamabat ma mot in nan. Mot in tamtamabat wakak a kulam na minat elar ut nam anumot a mananos.” \v 66 Ra det wan, ma det udekdek bat tar a kulam na minat. Det ubek a ngas na ukinalong sur det in tasman pasi kut ra taio i sa papos tari. Ma det utur tar a kum tene tamtamabat sur det in tamtamabati. \c 28 \s1 O Iesu i katutur melet gusun a minat \r (Mk 16:1-10; Lk 24:1-12; Io 20:1-10) \p \v 1 Numur tana Bung na Sabat, una lar una mugano bung una wik, o Maria Magdalen, ma ara Maria kai der wan sur der in tama a kulam na minat. \v 2 Ma a labino guri i wanpat, uni ara ensel anun a Labino i wan pirso tagisapat una langit sur a kulam na minat, ma i bulus gisen ru a wat, ra i kis taru netes uni. \v 3 In masarino i talapor elar nam in nememe, ma anun in namalu i kabang elar nama busu na top. \v 4 A kum tene tamtamabat det ngaran doko i, det neneder, ra det elar mukut nama kum minat. \p \v 5 A ensel i watungi tan a aru ino ra lena, “Gong mur ngara. A tasmani lena, mur sisio sur o Iesu, i ra di sak wat tari un in nanai kutus. \v 6 Ke kis mo nin. I sa laun melet elar nama nun a wasiso. Mur wan urin, mur in tama a nubual ra i inep taru uni. \v 7 Numur mur in nan lakit, ma mur in inanos anun a kum nat na ususer lena, ‘I sa laun melet gusun a minat. Uniri in mugu utong o Galili. Mot in tama i tong.’ Iri a sa inanos mur uni.” \p \v 8 Der wan lakit gusun a kulam na minat. Der ngara, ikut a labino gasgas kai i los der. Der kalabor sur anun a kum nat na ususer sur der in inanos det. \v 9 Ra der wan nanan, o Iesu i wanpat kisin torom der. Ma i watungi tander lena, “Wakak na kobot torom mur.” Der wan toromi, der pam aru kikino ma der lotu toromi. \v 10 Ma o Iesu i watungi tander lena, “Gong mur ngara. Mur in nan ma mur in inanos a kum tistising liklik, sur det in nan utong o Galili, ma det in tama iau tong.” \s1 A wasiso anun a kum tene tamtamabat \p \v 11 Ra aru ino der sa wan taru, a ramano kum tene inaim ra det tamtamabat a kulam na minat, det wan usapat o Jerusalem. Ma det inanos a kum lamlabino tene etabor torom o God una kum utna rop ra i wanpat tong una kulam na minat. \v 12 Ra a kum lamlabino tene etabor ma a kum mugumugu det kis tomo, ma det wasiso tomo sur tu kisapi ra det in muri. Numur det pitar tar a labino mani torom a kum tene inaim, \v 13 ra det watungi lena, “Mot in watungi kut lenri, ‘Una mirum ra met inep dumun, anun a kum nat na ususer det wanpat, ma det wolong pas a minatino.’ \v 14 Ra a mugumugu tagun a gapman in longoro a utna ri, ra in iting uni, met in warut mot, ma met in palos pas mot gusun a warkurai.” \v 15 Ra a kum tene inaim det los pas a mani, ma det pami elar nami ra di sa inanos tar det uni. Ma a wasiso ri i wan sarara torom a taro Juda tuk uniri. \s1 O Iesu i wanpat torom anun a kum nat na ususer \r (Mk 16:14-18; Lk 24:36-49; Io 20:19-23; Ap 1:6-8) \p \v 16 A noino ma ra nat na ususer anun o Iesu det wan utong o Galili una tangai ra o Iesu i sa inanos tar det uni. \v 17 Det tama o Iesu, ra det lotu toromi, ikut ara taro tagun det ka det nurnur. \v 18 O Iesu i wan milau torom det, ma i watungi tandet lena, “O God i sa pitar rop tar a warkurai tang, sur an warkurai a kum utna rop sapat una langit ma nin kai upiso. \v 19 Ra mot in nan, mot in ususer a kum kamkabo taro rop, sur det kai anung a kum nat na ususer. Mot in baptaiso det nama risan o Tita, ma o Nutunu, ma a Tokodos na Nion. \v 20 Ma mot in ususer det sur det in mur a kum wasiso rop ra a sa watung tari tamot. Ma a lingmulus lena iau, an kis tomo nam mot tuk una tintinipino.”