\id MAT Mum language \ide UTF-8 \h Matyu \mt1 Kuyu Avi Matyu Yɨhimbɨvɨrami \imt Kuyu kasiram \ip Kuyu avi Matyu yɨhimbɨvɨrami nɨŋandɨhin, aŋgwɨmɨkɨ arɨkita arɨkita hañɨndu kimaŋgima aŋgwɨmɨkɨ, Jisas pɨrɨ nɨñɨ kɨyɨhi muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahamirɨm ambavarami. Aŋgwɨmɨkɨ kanɨŋandɨhin kimaŋgimañɨ Maria Jisasɨŋ kavuhi muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahamirɨm, naŋga Jisasɨŋ yɨvutatamahu kɨmuta savayɨ kɨta aŋga yahamɨrata, nuŋandɨ hatiŋ mitata Gotɨndu pɨhuyɨ yahumirɨm ambavarami. \ip Aru vana mu Matyu isɨhuramɨrɨman vata andɨmiha, nɨmata. Kuha Got sirɨtɨmbuta ambami maña Jisas andɨhi kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahamirɨm aŋgwɨmɨkɨ atɨnduyɨ yɨhimbɨvɨramu. Got kru mumɨŋgaŋ sɨmbɨtɨn pata Israel hatiŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata sirɨtɨmbumi. Naŋga aŋgwɨmɨkɨ kanɨŋandɨhin Jisasɨrɨm kru kandɨhamanda nɨma vata isɨhuramɨrɨmandɨ. Matyundu aŋgwɨmɨkɨ kanɨñɨ kuyu sambɨ muhɨmɨmuhɨm vana Jisas andɨmirɨm isɨhuramami. Kamata kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavarandu haŋɨnɨŋ ambavaramu haŋandɨhin kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. Matyu 1.22-23, 2.4-6, 2.14-15, 2.23, 4.13-16, 8.16-17, 12.15-21, 13.34-35, 21.2-5, 21.16, 26.24, 26.31, 26.54, 27.6-10yɨ ŋgamara. \ip Aru vana mu aŋgwɨmɨkɨ Matyuyɨ ambami ha Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨrɨm ambavarami. Jisasɨndu sɨmbɨrayɨ Got krunavundi sɨhanaŋgandu aru miku yɨvurahɨrɨman vata andɨmi. Kamata krunavundi sɨhanaŋga nuŋandɨ vana taya mɨŋahandamu vata pirɨ kɨndi. \ip Matyundu aŋgwɨmɨkɨyɨ, kuyu kutaŋguta arɨkita arɨkita mɨnzataya Jisas ambavarami. Kuyu kimaŋgima ha Matyu 5—7yɨ kɨyɨ. Kandɨhañɨ Jisas apu muyɨ yahuta, krunavundiŋ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨrɨm ambavarami. Ara kuyu kuta muha Matyu 10yɨ kɨyɨ. Kuyu kandɨhañɨ, Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋɨrɨm muhɨmɨmuhɨm vana andɨndɨ pɨrɨvɨsa muvumuvu uta nuŋandɨ kuyu krunavundiŋ ambavaramu vata ambami. \ip Kuyu kuta muha Matyu 13yɨ, Jisas tɨhi kuyu Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ vanarɨm krunavundiŋ isɨhuramata ambavarami. Ara kuyu kuta muha Matyu 18yɨ, Jisas krunavundi nuŋandɨ sɨmbɨrasara sɨkwɨ kɨyɨhɨyɨrɨm ambavarami. Kuyu kuta muha Matyu 24—25yɨ, Jisas muhɨmɨmuhɨm vana imbɨhɨvɨ hañɨ yɨvurahɨrɨmandɨrɨm ambavarami. \ip Aŋgwɨmɨkɨ kanɨŋandɨhin, kru nuhaya sɨkwɨ yɨhimbɨvɨrami vava kuyu maŋgɨyɨ. Hara aŋgwɨmɨkɨ nɨ, nɨmata ñɨmbi mɨŋami. Kuyu avi Matyu yɨhimbɨvɨrami. Matyurɨm nɨmata indarɨmitandu. Nu kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋarasɨmi. Kuyu kanɨŋandɨhin Matyu 9.9-13yɨ kɨyɨ. \c 1 \ms Jisas pɨrɨ nɨñɨ yahami \mr (Sapta 1.1—4.16) \s Jisas Krais nɨŋuñɨŋgitakɨñandu ñɨmbi \r (Luk 3.23-38) \p \v 1 \x - \xo 1.1: \xo*\xt Stt 22.18 naŋga, 1 Sto 17.11\xt*\x*Nɨŋandɨhin Jisas Krais nɨŋuñɨŋgitakɨñandu kuyu. Jisas nu Devit nɨŋuñɨŋgi. Devit nu Abraham nɨŋuñɨŋgi. \v 2 Abraham Aisak nɨŋuva. Aisak Jekop nɨŋuva. Juda nɨŋusinava naŋga nɨŋuranava nɨŋuva Jekop. \v 3 \x - \xo 1.3: \xo*\xt Stt 38.29-30 naŋga, Rut 4.18-22\xt*\x*Peres naŋga Sera nɨŋuva Juda, nurɨŋandɨ nɨŋum Tamar. Peres Hesron nɨŋuva, Hesron Ram nɨŋuva. \v 4 Ram Aminadap nɨŋuva, Aminadap Nason nɨŋuva, Nason Salmon nɨŋuva. \v 5 Salmon Boas nɨŋuva, Boas nɨŋum Rahap. Boas Obet nɨŋuva, Obet nɨŋum Rut. Obet Jesi nɨŋuva. \v 6 \x - \xo 1.6: \xo*\xt 2 Sml 12.24\xt*\x*Jesi, aru miku Devit nɨŋuva. Devit Solomon nɨŋuva. Solomon nɨŋum Batseba, Batseba Uria kindahu. \v 7 \x - \xo 1.7: \xo*\xt 1 Sto 3.10-16\xt*\x*Solomon Rehoboam nɨŋuva, Rehoboam Abiya nɨŋuva, Abiya Asap nɨŋuva. \v 8 Asap Jehosafat nɨŋuva, Jehosafat Jehoram nɨŋuva, Jehoram Usia nɨŋuva. \v 9 Usia Jotam nɨŋuva, Jotam Ahas nɨŋuva, Ahas Hesekia nɨŋuva. \v 10 Hesekia Manase nɨŋuva, Manase Emon nɨŋuva, Emon Josaia nɨŋuva. \v 11 \x - \xo 1.11: \xo*\xt 2 Kin 24.14-15 naŋga, 1 Sto 3.15 naŋga, 2 Sto 36.10 naŋga, Jer 27.20\xt*\x*Josaia Jehoiakim naŋga nɨŋuranava nɨŋuva. Kandɨhɨrɨvɨ hañɨ Babilon hati pata Israel saŋga kurɨhata, Israel hatiŋ mɨŋata uta Babilon tamahu sɨmbɨra tɨkatɨka mɨŋamu. \v 12 \x - \xo 1.12: \xo*\xt Esr 3.2\xt*\x*Babilon kɨta sɨmbɨra tɨkatɨka mɨŋamu hɨrɨvɨyɨ Jehoiakim Sealtielɨŋ kavumi. Sealtiel Serubabel nɨŋuva. \v 13 Serubabel Abiut nɨŋuva, Abiut Eliakim nɨŋuva, Eliakim Asor nɨŋuva. \v 14 Asor Sadok nɨŋuva, Sadok Akim nɨŋuva, Akim Eliut nɨŋuva. \v 15 Eliut Eleasar nɨŋuva, Eleasar Matan nɨŋuva, Matan Jekop nɨŋuva. \v 16 Jekop, Josep nɨŋuva, Maria nɨmuŋa. Maria Jisasɨŋ kavuhi, Jisasɨrɨm Krais vandu.\f * \fr 1.16 \fr*\ft Ñɨmbi Krais vava nɨŋandɨhinɨndu kuyu sapa ha nɨmata, Kru, Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami vava ñɨmbi.\ft*\f* \v 17 Jisasɨndu krunzapayɨndu kimaŋgima hama Abraham. Abrahamɨyɨ kɨta 14 krunzapa sɨwɨtɨmbɨyɨtɨmbɨyɨ ñɨŋi kavumu patavata Devitɨyɨ. Devitɨyɨ kɨta 14 krunzapa sɨwɨtɨmbɨyɨtɨmbɨyɨ ñɨŋi kavumu patavata Jehoiakim kuhɨrata tɨhi, mɨŋata Babilon umu. Babilon uta sɨmbɨra tɨkatɨka mɨŋamu takuk hañɨ kɨta 14 krunzapa sɨwɨtɨmbɨyɨtɨmbɨyɨ ñɨŋi kavumu patavata Krais kuhɨrami. \s Maria Jisasɨŋ kavumi \r (Luk 2.1-7) \p \v 18 \x - \xo 1.18: \xo*\xt Lu 1.27 naŋga, 1.35\xt*\x*Jisas Krais yahami vana haŋandɨhin nɨmata. Nɨŋum Mariaŋ, Josepɨrɨm mɨŋavɨhumu. Hara kɨhɨrɨ upɨ maŋgarɨhɨmat kɨta tɨhu, Gotɨndu Mavɨñɨŋi mavɨndaŋguramahi mavɨnaŋgandɨmi. \v 19 \x - \xo 1.19: \xo*\xt Lo 24.1\xt*\x*Nɨmuŋa Josep, nu tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ mɨŋga. Maria naŋga kɨhɨrɨ upɨ maŋgarɨhandu. Harɨm Maria kɨpɨ naŋgandɨhi ŋgata, krunavundindu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ pɨŋguvarɨtɨnda Maria sɨwɨmanzɨwɨmandɨtima vata, aviñam hañɨ kɨta nuŋ mitɨrɨm indarɨmitami. \v 20 Kamatɨrɨman vata indarɨmitata kɨyɨmiyɨ, kɨvɨyɨ karɨhata akwɨsɨhuyɨ Aru nɨmandu kutɨkara hamaŋ ŋgahi nuŋ nɨmavami, Josep, Devit nɨŋuñɨŋgi ŋgana, ñɨŋi mavɨ humbambu kɨyɨ haŋandɨhin Gotɨndu Mavɨñɨŋi mavɨndaŋguramahi kɨpɨ naŋgandɨsɨmi. Harɨm Mariaŋ uraurarɨm pɨŋimandu. \v 21 \x - \xo 1.21: \xo*\xt Lu 1.31 naŋga, 2.21 naŋga, Sɨ 4.12 naŋga, 13.23 naŋga, 13.38\xt*\x*Nu kru ñɨŋi kavɨrɨmandɨ. Nu tɨhi nuŋandɨ krunavundi ñamba vanavana andɨndu haŋɨnɨŋ sɨhiŋgata nurɨŋ ŋguramata aŋga mɨŋɨmandɨ. Harɨm nuŋ ñɨmbi ŋguta Jisas vamba amba, vami.\f * \fr 1.21 \fr*\ft Hibru kuyuyɨ ñɨmbi Jisas vava nɨŋandɨhin Aru nɨma krunavundiŋ aŋga mɨŋamɨŋa vava kuyu maña ŋandi. Ñɨmbi Jisas vava nɨ, Grik kuyuyɨndu. Hibru kuyuyɨ Josua vandu.\ft*\f* \p \v 22-23 \x - \xo 1.22-23: \xo*\xt Ais 7.14\xt*\x*Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara hama ambami, Ŋgamara, navundi muŋambɨ kru naŋga kɨhɨrɨ upɨ maŋgarɨhatara kɨpɨ naŋgandɨta, kru ñɨŋi kavɨrɨmandɨ. Kamati nuŋandɨ ñɨmbi Emanuel vɨrɨmandɨyu, vami. Kanɨmavami kuyu nɨŋandɨhin kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahi. Emanuel ñɨmbi kanɨŋandɨhindu kuyu sapa ha nɨmata, Got ara naŋga kɨyɨ. \v 24 Kamavahi Josep karɨhata yahamɨrata Aru nɨmandu kutɨkara ambami maña Mariaŋ urami. \v 25 \x - \xo 1.25: \xo*\xt Lu 2.7 naŋga, 2.21\xt*\x*Hara Maria naŋga kɨhɨrɨ upɨ maŋgarɨhɨmat kɨyɨhi ututa Maria kru ñɨŋi ha kavuhi Josep ñɨmbi ŋguta Jisas, vami. \c 2 \s Kru indarɨmit avi naŋga haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ ŋgɨrɨm payɨmu \p \v 1-2 \x - \xo 2.1-2: \xo*\xt Nam 24.17\xt*\x*Herot aru miku mɨŋga kɨyɨmi hɨrɨvɨyɨ, Maria Jisasɨŋ pɨrɨvɨsa Judia pɨhu Betlehem kavumi.\f * \fr 2.1-2 \fr*\ft Aru miku Herot pɨrɨvɨsa Judia naŋga pɨrɨvɨsa muvɨra, Judia arɨñɨ kɨndu haŋɨnɨŋ naŋga karatamarasɨmi. Herot aru miku mɨŋga kɨyɨmi. Hara Herot Romɨndu aru miku mɨŋgandu tɨwɨyɨ kɨyɨmi. Romɨndu aru mikurɨm Sisar varasɨmu.\ft*\f* Kamatɨhi indarɨmit avi naŋga muvɨra ina yahayahavundu haŋɨnɨŋ pata Jerusalem yɨvurahata nɨmavamba kitɨhumu, Ñɨŋi kɨhi Judandu aru miku yahami kandɨha pambu kɨyɨ. Nuŋandɨ kinɨkɨ ina yahayaha nɨmbu kɨta ŋgata nuŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahɨrɨm parɨŋ, vamu.\fig Ina yahahavundu indarɨmit avi naŋga haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ ŋgɨrɨm payɨmu|alt="three wise men" src="Gw002.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="2.1-2"\fig* \v 3 Kamavahu aru miku Herot kuyu kandɨha indarɨhira nuŋandɨ mavɨ hambu avi mandɨmi. Jerusalemɨndu krunavundi ndahara sɨhanaŋga nurɨŋandɨ mavɨ hambu avi mandɨmi. \v 4 Kamata Herot yahata Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israelɨndu tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ ambahi pata tɨhɨruhu nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Got krunavundiŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami kru kandɨhama pɨhu pañɨ nzɨkwɨ yɨvurahɨmandɨ, vami. \v 5 Kamavahi nɨmavamu, Pɨhu Betlehem, pɨrɨvɨsa Judia nduyɨ yɨvurahɨmandɨ. Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga kuyu nɨmata yɨhimbɨvɨrami. \v 6 \x - \xo 2.6: \xo*\xt Mai 5.2 naŋga, Jo 7.42\xt*\x*Pɨhu Betlehem, krunzapa Judandu pɨrɨvɨsayɨ kɨndana. Krunzapa Judandu pɨrɨvɨsayɨ pɨhu aruru muvɨra haŋɨnɨŋ ñɨmbi naŋga. Nandahara ñɨmbi naŋga. Nandɨ kru mumɨŋga aru miku mɨŋga yɨvurahata Gotɨndu krunavundi Israel hatiŋ karatamɨrɨmandɨ vamba yɨhimbɨvɨrami, vamu. \p \v 7 Kamavahu Herot kuyu kandɨha indarɨta kru mumɨŋgaŋ aviñam ambahi, uta kru indarɨmit avi ina yahayahavundu haŋɨnɨŋ ambahi payɨmu. Payɨhu nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Pamata hɨrɨvɨyɨ kinɨkɨ kandɨha yɨvurahahi ŋgamara, vami. \v 8 Kamavata nurɨŋ ambami. Uta ñɨŋi kandɨha avindamata puhɨramaŋgarata ŋgata, pata yaŋ ambɨtɨra yindahara uta nuŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahɨtɨn, vami. Kamavata sɨmbɨhi Betlehem umu. \v 9-10 Aru miku Herot ambavarahi indarɨta mɨtuta umu.\f * \fr 2.9-10 \fr*\ft Betlehem, Jerusalem arɨñɨŋgɨndi, 8 kilomita taya. \ft*\f* Uta kinɨkɨ ina yahayahavu kɨta ŋgamu sɨwɨ haŋandɨhin ŋgata kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Kinɨkɨ kandɨha kasiramata uhihi nurɨ sɨhɨndɨ umu. Uta tavɨ ñɨŋi kɨyɨmi hañɨ kɨmba hambu kɨyɨmi. \v 11 \x - \xo 2.11: \xo*\xt Sng 72.10 naŋga, Ais 60.6\xt*\x*Kamata indɨhuta ñɨŋi ha naŋga nɨŋum Mariaŋ ŋgata tanda mɨkwɨmɨkwɨnɨta kɨpumɨka nurɨŋandɨ ha pɨrɨyɨ tamahu mɨŋguhi ñɨŋi hamandu ñɨmbi tɨhuyahamu. Kamata paŋaŋgara ha mɨŋavɨhɨrɨta muhɨmɨmuhɨm mɨŋata payɨmu haŋɨnɨŋ, gol, naŋga sambaŋgihɨvɨ maña hɨm kɨrahu kɨnza avi yahandi hɨm, naŋga paura uvɨŋgɨnza avi yahandi haŋandɨhin asɨhuramata Jisasɨŋ ŋgumu. \v 12 Kamatɨhu Got akwɨsɨhuyɨ nurɨŋ nɨmavami, Uta sɨhinda Herot kɨyɨ hañɨ mayɨvurahamara, vami. Kamavahi mu hɨndɨñɨ nurɨŋandɨ pɨhuyɨ aŋga umu. \s Josep tama Isip umu \p \v 13 Kru indarɨmit avi naŋga haŋɨnɨŋ uhuhu, Aru nɨmandu kutɨkara pata akwɨsɨhuyɨ Josepɨŋ nɨmavami, Herot ñɨŋi nɨmaŋ puhɨravuhɨraramata ŋgata yɨvutatamɨrɨman vata andɨtɨhi yahamɨrata ñɨŋi naŋga nɨŋumɨŋ tɨmbuta tɨvata Isip umara. Uta kɨta yandɨ kuyurɨm tavɨra, vami. \v 14 Kutɨkara hama kamavahi Josep yahata nɨŋumɨŋ naŋga ñɨŋi hamaŋ tɨmbuta Isip kɨvɨyɨ umu. \v 15 \x - \xo 2.15: \xo*\xt Hos 11.1\xt*\x*Kamata Isip kɨyɨhuhu Herot kɨmumi. Kandɨ vana nɨŋandɨhinɨrɨm Aru nɨma, kru nuŋandɨ kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋgaŋ ambahi, nɨmavami, Yandɨ kru ñɨŋi Isip kɨyɨhi ambahin Isip mitata payɨ, vami. Kamataharɨm Aru nɨma ambami vana nɨŋandɨhin kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. \s Aru miku Herot ambahi ñɨŋi muvɨra yɨvuhɨmumbɨramu \p \v 16 Kru indarɨmit avi ina yahayahavundu haŋɨnɨŋ uhuhu, Herot yaŋ kuyusɨhɨrata mu hɨndɨyɨ umu vata kɨtɨrɨ kɨyɨmi. Kuha Herot kru indarɨmit avi ina yahayahavundu haŋɨnɨŋ kitɨhuhi ambamu, Kinɨkɨ ŋgamarɨŋ ha arɨkinzimbi umiha, vamu. Kamataharɨm kru muvɨraŋ sɨmbɨhi pɨhu Betlehem naŋga pɨhu makamaka arɨñɨarɨñɨ kɨyɨmuyɨ umu. Uta kru ñɨŋi taya arɨkinzimbi naŋga mɨŋgata haŋɨnɨŋ yɨvuhɨmumbɨramu. \v 17-18 \x - \xo 2.17-18: \xo*\xt Stt 35.19 naŋga, Jer 31.15\xt*\x*Muhɨmɨmuhɨm vana kanɨŋɨnɨŋɨrɨm Got ambahi, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Jeremaia ambami, Pɨhu Rama, Resel nɨŋuñɨŋgiñandu ñɨŋisɨm kɨmumbɨramu. Kamatɨhu ñɨŋi nɨŋumɨnava haŋɨnɨŋ irɨhɨnzɨhi tamamu. Kamatɨhu krunavundi muŋɨnɨŋ pata nurɨŋ mɨŋañɨŋarɨtɨrɨŋ mavɨñam hañɨ kɨyɨmu vata andɨhura kambu maŋindarɨmu, vamba ambami haŋandɨhin, kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. \s Josep tama aŋga payɨmu \p \v 19 Josep Isipɨndu pɨrɨvɨsayɨ kɨyɨhihi, Herot kɨmutatɨhi Aru nɨmandu kutɨkara hama Josepɨŋ akwɨsɨhuyɨ yɨvurahami. \v 20 \x - \xo 2.20: \xo*\xt Kis 4.19\xt*\x*Kamata Josepɨŋ nɨmavami, Ñɨŋi nɨmaŋ yɨvutatamɨndaŋ vata andɨsɨmu haŋɨnɨŋ kɨmusɨmu. Harɨm yahamɨrata ñɨŋi ha naŋga nɨŋumɨŋ tɨmbuta pɨrɨvɨsa Israel aŋga umara, vami. \v 21 Kamavahi Josep yahata ñɨŋi ha naŋga nɨŋumɨŋ urata pɨrɨvɨsa Israelɨrɨm aŋga umu. \v 22 \x - \xo 2.22: \xo*\xt Ais 11.1 naŋga, 53.2 naŋga, Mk 1.24 naŋga, Lu 2.39 naŋga, Jo 1.45\xt*\x*Hara, Arkelaus nɨŋuva Herotɨndu upɨ mɨŋata pɨrɨvɨsa Judiandu aru miku mɨŋga kɨyɨ vahu Josep indarɨta kandɨhambu uhuhurɨm pɨŋitumi.\f * \fr 2.22 \fr*\ft Aru miku Herot kɨmutatɨhi, Rom hati nuŋandɨ pɨrɨvɨsa haŋɨnɨŋ nuŋandɨ ñɨŋisɨmɨŋ tɨŋgɨrumu. Kamatɨhu Arkelaus pɨrɨvɨsa Samaria naŋga Judiandu aru miku yɨvurahami. Kamata aru miku 10 simbi kɨyɨmi. \ft*\f* Hara Aru nɨma akwɨsɨhuyɨ Josepɨŋ nandɨ indarɨmit ha kandɨ vamba ambami. Kamavahi yahata pɨrɨvɨsa Galili umu. \v 23 Uta pɨhu Nasaret mɨnzɨmu. Harɨm kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋ ambamu, Kru nɨma pɨhu Nasaretɨndu mɨŋga vamba ambɨrɨmandɨyu, vamu haŋandɨhin, kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. \c 3 \s Jon krunavundiŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrundi hama kuyu ŋgumi \r (Mak 1.2-8 naŋga, Luk 3.1-18 naŋga, Jon 1.19-28) \p \v 1 \x - \xo 3.1: \xo*\xt Mk 1.4 naŋga, 1.15 naŋga, Lu 3.2-3 naŋga, Jo 1.28\xt*\x*Kandɨhɨvɨ hañɨ Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hama pɨrɨvɨsa Judia, kru manɨman upɨvu umi. Uta krunavundiŋ nɨmavamba kuyu ŋgumi, \v 2 \x - \xo 3.2: \xo*\xt Mt 4.17 naŋga, Mk 1.15\xt*\x*Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha arɨñɨndɨ. Harɨm ñamba vanavana ha mitata mavɨŋgimɨrumara, vami. \v 3 \x - \xo 3.3: \xo*\xt Ais 40.3 naŋga, Mk 1.3 naŋga, Lu 1.76 naŋga, Jo 1.23\xt*\x*Got ambahi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Aisaia Jonɨrɨm nɨmavami, Kru manɨman upɨvu kru mumɨŋga kuyu kɨmbañɨ nɨmavɨrɨmandɨ, Aru nɨmarɨm kwɨmbɨ sɨwɨtamata, kwɨmbɨsiki sukɨsɨrambɨ haŋɨnɨŋ mɨŋasɨrɨvamara, vamba ambɨrɨmandɨ, vami. \v 4 \x - \xo 3.4: \xo*\xt 1 Sml 14.25-26 naŋga, Sek 13.4 naŋga, Mk 1.6\xt*\x*Jonɨndu mɨkwɨrɨ ha, kamel mɨrɨkwɨyɨ sɨvirɨmu. Kandɨhaŋandɨhin tamata aŋgɨ simbɨyɨ yɨvumɨŋgundi. Aŋgɨ kandɨhaŋandɨhin memendu pɨsayɨ musa mɨŋamu. Jon kandɨhama ñaña sɨkwɨ mañandi. Kapɨrɨmbatɨvat naŋga mɨmɨ mɨkwɨ taya ñandi.\f * \fr 3.4 \fr*\ft Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara hama Elaija mɨkwɨrɨ tamandama, ñaña ñarasɨmi. Jon ndahara mɨkwɨrɨ sɨwɨmaña tamandama ñaña sɨwɨmaña ñarasɨmi. Kuyu kanɨŋandɨhin 2 King 1.8 naŋga, Malakai 4.5 naŋga, Matyu 11.14 naŋga, 17.10-13yɨ ŋgamara.\ft*\f*\fig Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hama krunavundiŋ kuyu ŋgumi|alt="John the Baptist preaching" src="WA03809b.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="3.4"\fig* \v 5 Kandɨhɨrɨvɨ haŋu Jerusalem hati, Judia hati naŋga pɨrɨvɨsa kuku Jordan arɨñɨ kɨrasɨmu haŋɨnɨŋ Jon kɨrasɨmiyɨ parasɨmu. \v 6 Kamatɨndɨ ñamba vanavana andɨndu haŋɨnɨŋ ambavarahuhu nurɨŋ Jon, Jordan kukuyɨ mɨŋaŋgɨrundi. \v 7 \x - \xo 3.7: \xo*\xt Mt 12.34 naŋga, 23.33 naŋga, Lu 3.7 naŋga, Ro 5.9 naŋga, 1 Te 1.10\xt*\x*Kamatɨhihi Farisi naŋga Sadyusi muvɨra, utɨrɨŋ arɨŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrum vata payɨmu. Kamatɨhu nurɨŋ ŋgata nɨmavami, Tau ñambandu ñɨŋi narɨ. Narɨŋ nin ambahi Got narɨŋɨrɨm kɨtɨrɨ kɨta ñamba hɨvɨ ŋgurɨmandɨ nɨŋandɨhinɨrɨm tarahɨrɨmɨndaŋ vata andɨra. \v 8 Narɨ mavɨŋgimɨrurɨŋ nzɨkwɨ vataŋgata, muhɨmɨmuhɨm vana andɨtɨra kru muŋɨnɨŋ ŋgamu. Kamata ambɨrɨmandɨyu, Nurɨ mavɨŋgimɨruyu, vamba ambɨrɨmandɨyu. \v 9 \x - \xo 3.9: \xo*\xt Jo 8.33 naŋga, Sɨ 13.26 naŋga, Ro 2.28-29 naŋga, 4.1 naŋga, 4.11-12 naŋga, 4.16\xt*\x*Narɨŋandɨ indarɨmitɨyɨ, Abraham arɨŋandɨ añɨŋgitak vamba maŋindarɨramamara. Narɨŋ yinda ambin, Got ambɨti tɨmba muŋgɨmuŋgɨ nɨŋɨnɨŋ narɨŋandɨ upɨ mɨŋata Abraham nɨŋuñɨŋgiña yɨvurahahu. \v 10 \x - \xo 3.10: \xo*\xt Mt 7.19 naŋga, Lu 13.6-9 naŋga, Jo 15.6\xt*\x*Kahɨri ha ahu tahɨratahɨrarɨm kɨmɨta kɨyɨ. Harɨm ahu sɨhanaŋga kandɨ mandamandu haŋɨnɨŋ tahɨrandahɨra ahumirayɨ kavarɨmandɨyu. \v 11 \x - \xo 3.11: \xo*\xt Ais 4.4 naŋga, Mal 3.2 naŋga, Jo 1.26-27 naŋga, 1.33 naŋga, Sɨ 1.5 naŋga, 2.3-4 naŋga, 1 Ko 12.13\xt*\x*Yi narɨŋ mavɨŋgimɨrumaraŋa vata kukuyɨ mɨŋaŋgɨrundin. Hara kru sɨhɨndɨvu payɨmandɨ hama narɨŋ Gotɨndu Mavɨñɨŋiyɨ naŋga ahumirayɨ mɨŋaŋgɨrumandɨ. Nuŋandɨ tɨkatɨka ha aru sɨkwɨ, yandɨ tɨkatɨka taratɨvɨrandi. Yi avi mɨŋganzɨkwɨ ma, harɨm nuŋandɨ tandambɨsa ha maŋgavuhin. \v 12 \x - \xo 3.12: \xo*\xt Mal 3.3 naŋga, 4.1 naŋga, Mt 13.30\xt*\x*Nu wit taratara tɨmba ha mɨŋata payɨmandɨ. Kamata wit ha tarandara tɨhuyahɨtiti pipɨrɨmbipɨrɨ ha muvu mɨŋgaramɨti avi haŋɨnɨŋ muvu mɨŋgaramɨti mɨŋata nuŋandɨ huyɨmandavɨyɨ tamɨmandɨyu. Kamata ñambañamba haŋɨnɨŋ ahutuvarandiyɨ kɨrɨrɨmandɨ, vami. \s Jon Jisasɨŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrumi \r (Mak 1.9-11 naŋga, Luk 3.21-22) \p \v 13 Kandɨtɨwɨmi hañɨ Jisas pɨrɨvɨsa Galili mitata, Jon yaŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrumandɨ vata kuku Jordan umi. \v 14 Hara Jon nuŋ karirahɨrɨman vata nɨmavami, Na yaŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrunanda avindɨhi. Mumɨndɨhi kɨmbɨnzɨnzɨ yi kɨnɨ nɨñɨ pana, vami. \v 15 Kamavahira Jisas kɨmbɨ nuŋ ambami, Kɨndam, tɨhu yi ambin mañandaya andɨ. Nanaŋga kanɨmata vana andɨtanda, Got avi vana sɨhanaŋga andɨmara vata pirɨ kɨndi haŋɨnɨŋ andɨmɨndaŋ, vami. Kamavahi Jon, Jisas ambami maña andɨmi. \v 16 \x - \xo 3.16: \xo*\xt Ais 11.2 naŋga, Mk 1.10 naŋga, Lu 3.22 naŋga, Jo 1.32-33\xt*\x*Kamavahi Jon, Jisasɨŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨruta mɨtuhi yahami. Kamatɨhi ihunzɨhɨ haŋɨnɨŋ taruvɨhɨrɨhi, Jisas tɨhɨrata yahuta Gotɨndu Mavɨñɨŋi haŋandɨhin ŋgahi kava umari maña nu kɨyɨmiyɨ mɨŋgami. \fig Jon Jisasɨŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrumi|alt="baptism of Jesus" src="gw049.tif" size="span" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="3.16"\fig* \v 17 \x - \xo 3.17: \xo*\xt Stt 22.2 naŋga, Sng 2.7 naŋga, Ais 42.1 naŋga, Mt 12.18 naŋga, 17.5 naŋga, Mk 1.11 naŋga, Lu 9.35 naŋga, Jo 12.28 naŋga, 2 Pi 1.17\xt*\x*Kamatɨhi Gotɨndu pɨhu nɨmbu kuyu samur muŋandi nɨmavami, Ñɨŋi nɨŋandɨhin yandɨ mavɨndamandin mɨŋga. Yandɨ mavɨnɨmbu nuŋɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨ, vami. \c 4 \s Satan Jisasɨŋ mɨŋamɨŋgɨrɨman vata andɨmi \r (Mak 1.12-13 naŋga, Luk 4.1-13) \p \v 1 \x - \xo 4.1: \xo*\xt Mk 1.12-13 naŋga, Lu 4.1-13 naŋga, Hi 2.18 naŋga, 4.15\xt*\x*Kandɨtɨwɨmi hañɨ Gotɨndu Mavɨñɨŋi Jisasɨŋ, pɨrɨvɨsa kru manɨman upɨvu nuŋ Satan mɨŋamɨŋgɨrɨmandɨ vata tɨmbuta umi. \v 2 \x - \xo 4.2: \xo*\xt Kis 34.28 naŋga, 1 Kin 19.8\xt*\x*Kamatɨhi Jisas 40 hɨvɨ itɨhañata inayɨ kɨvɨyɨ mañɨmat avɨharɨm kɨyɨmi. \v 3 \x - \xo 4.3: \xo*\xt Jo 6.30-31\xt*\x*Kamatɨhi Satan pata Jisasɨrɨm nɨmavami, Kandɨ na Gotɨndu Ñɨŋitiŋgata tɨmba muŋgɨmuŋgɨ nɨŋɨnɨŋ ambɨna mavatɨmba yɨvurahamu, vami. \v 4 \x - \xo 4.4: \xo*\xt Lo 8.3\xt*\x*Kamavahira Jisas nuŋ nɨmavami, Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu nɨmata kɨyɨ, krunavundi ñañayɨ taya maŋgɨndu. Hara Gotɨndu kuyu mɨŋata mavɨñɨ tamata mɨŋa tɨkatɨkatɨhana handa sɨha kɨyɨhana, vami. \v 5 Kamavahi Satan Jisasɨŋ tɨmbuta Gotɨndu pɨhu aru Jerusalem uta, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndu upɨyɨndu tapa kɨmbandɨkatɨkayɨ tamami. \v 6 \x - \xo 4.6: \xo*\xt Sng 91.11-12 naŋga, Jo 7.3-4\xt*\x*Kamata Satan yahata Jisasɨŋ nɨmavami, Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ ambami, Got nuŋandɨ kutɨkara haŋɨnɨŋ sɨmbɨti pata kumandamata naŋ mɨŋahandata kavuta urɨmandɨyu. Kamatu tɨmba muyɨputak ndahara nandɨ tanda ha mandarahandɨrɨmandɨ, vamba ambami. Harɨm na Gotɨndu Ñɨŋitiŋgata, kumbɨtɨhuta mɨŋgu, vami. \v 7 \x - \xo 4.7: \xo*\xt Lo 6.16\xt*\x*Kamavahi Jisas nɨmavami, Hara Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu nɨmata ndahara kɨyɨ. Got nandɨ Aru nɨmandu tɨkatɨkarɨm mamɨŋa mɨŋga, vami. \v 8 Jisas kamavahi, sɨhinda Satan nuŋ tɨmbuta apu kɨmbandɨkatɨkayɨ yahumi. Kamata nuŋ pɨrɨ nɨñɨndu pɨrɨvɨsa sɨhanaŋga tɨkatɨka haŋɨnɨŋ, naŋga nurɨŋandɨ muhɨmɨmuhɨm avivi kɨyɨmi haŋɨnɨŋ isɨhuramami. \v 9 Kamata Jisasɨŋ nɨmavami, Tanda mɨkwɨmɨkwɨnɨta yandɨ ñɨmbi tɨhuyaha. Kamatɨna naŋ muhɨmɨmuhɨm kanɨŋɨnɨŋ ŋgurɨman, vami. \v 10 \x - \xo 4.10: \xo*\xt Lo 6.13 naŋga, 10.20 naŋga, Jos 24.14\xt*\x*Satan kamavahi Jisas nuŋ nɨmavami, Satan, mikitamata uhu. Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ nɨmavami, Got nandɨ Aru nɨmandu tɨwɨyɨ taya kɨñɨ. Kamata nuŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahata, nuŋandɨ sɨmbɨra taya mɨŋa, vami. \v 11 \x - \xo 4.11: \xo*\xt Hi 1.6 naŋga, 1.14\xt*\x*Jisas kamavahi Satan mitata uhihi Gotɨndu kutɨkara haŋɨnɨŋ pata nuŋ ŋguramamu. \s Jisas nuŋandɨ kimaŋgima sɨmbɨra Galili mɨŋami \r (Mak 1.14-15 naŋga, Luk 4.14-15) \p \v 12 \x - \xo 4.12: \xo*\xt Mt 14.3 naŋga, Mk 1.14 naŋga, 6.17 naŋga, Lu 3.19-20 naŋga, Jo 4.43\xt*\x*Jisas, Jonɨŋ mɨŋata kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ tamasɨyu vahu, kuyuhɨnzɨ indarɨta pɨrɨvɨsa Galili umi. \v 13 \x - \xo 4.13: \xo*\xt Jo 2.12\xt*\x*Kamata pɨhu Nasaret mitata pɨhu Kaperneam umi. Pɨhu Kaperneam kandɨha indu Galilindu tɨvɨyɨ kɨyɨmi. Krunzapa Sebulun naŋga krunzapa Naptalindu pɨrɨvɨsayɨ kɨyɨmi.\f * \fr 4.13 \fr*\ft Kuha Israel hatindu krunzapa arɨkita, krunzapa Sebulun naŋga krunzapa Naptali, indu Galili arɨñɨ mɨnzɨmu. Hara Jisas kɨyɨmi hɨrɨvɨyɨ nurɨŋandɨ pɨrɨvɨsa haŋandɨhin pɨrɨvɨsa Galili kɨyɨmi. \ft*\f* \v 14-16 \x - \xo 4.14-16: \xo*\xt Ais 9.1-2 naŋga, 42.7 naŋga, Lu 2.32\xt*\x*Kuha Got ambahi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Aisaia ambami, Krunzapa Sebulunɨndu pɨrɨvɨsa naŋga krunzapa Naptalindu pɨrɨvɨsa kandɨha kwɨmbɨvat aru añakɨŋgukuyɨrɨm uhuhu tɨvɨyɨ kɨndi. Pɨrɨvɨsa kandɨha kuku Jordan timukari pɨrɨvɨsa Galili kɨndi. Pɨrɨvɨsa Galili kandɨhañɨ krunavundi sambɨ muvundumuvundu ŋɨnɨŋ kɨndu. Krunavundi kɨvɨmɨŋgwɨyɨ kuyu haŋɨnɨŋ sɨña ŋgayu. Naŋga krunavundi kɨmuhɨmurɨm pɨŋituta kɨvɨmɨŋgwɨyɨ kuyu haŋɨnɨŋ, nurɨŋɨrɨm sɨña yɨvurahi, vamba Aisaia ambami. Jisas uta kandɨhambu kɨndaŋgɨnda kuyu ŋguhi, Aisaia ambami kuyu ha kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. \ms Jisas kuyu avi ambavarata kandi mɨŋavindamami \mr (Sapta 4.17—9.34) \s Jisas asa mɨŋandu ŋɨnɨŋ arɨkita arɨkita vatɨŋ uraramami \r (Mak 1.16-20 naŋga, Luk 5.1-11) \p \v 17 \x - \xo 4.17: \xo*\xt Mt 3.2 naŋga, 10.7 naŋga, Mk 1.14-15\xt*\x*Kandɨhɨrɨvɨ haŋu nda kɨta Jisas kimaŋgima sɨmbɨra mɨŋata krunavundiŋ nɨmavamba ambavarami, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha arɨñɨ payɨ. Harɨm ñamba vanavana andɨndara haŋɨnɨŋ mitata mavɨŋgimɨrumara, vami. \v 18 Jisas indu Galili tɨvɨñɨndɨvɨñɨ ndaya umi. Uta kru nɨŋusi nɨŋuraŋ ŋgahi nurɨŋandɨ kamahayɨ ha indu hañɨ kavarata kɨyɨmu. Nɨŋusi Saimon, mu ñɨmbi hambu Pita, nɨŋura Andru. Arɨkimbat asa sɨmbɨra tɨmbahɨrɨsɨrɨm mɨŋandu ŋɨnɨŋ. \v 19 \x - \xo 4.19: \xo*\xt Mt 13.47 naŋga, Lu 5.1-11\xt*\x*Kamata arɨkimbatɨrɨm Jisas uraramata nɨmavami, Avayɨmara, pata yi naŋga kɨndɨtɨra asa mɨŋandara maña narɨŋ krunavundiŋ mɨŋamɨŋarɨm ambaramɨtɨn ŋgamara, vami. \v 20 \x - \xo 4.20: \xo*\xt Mt 19.27 naŋga, Mk 10.28 naŋga, Lu 18.28\xt*\x*Kamavahi arɨkimbat sarɨwayɨŋandi nurɨŋandɨ kamahayɨ haŋɨnɨŋ mitata Jisas naŋga umu. \v 21 Kamata Jisas uhandata, nɨŋusi nɨŋura, Sebedindu ñɨŋisɨm, Jems naŋga Jonɨŋ ŋgami. Nurɨŋandɨ kamahayɨ haŋɨnɨŋ kundɨrahu sɨvirɨta kupik hɨmba hañɨ, nɨŋuva Sebedi nin kɨyɨmu. Kamatɨhuhu Jisas pata arɨkimbatɨŋ uraramami. \v 22 Kamatɨhi sɨkwɨ nda nurɨŋandɨ kupik ha naŋga nɨŋuvaŋ mitata arɨkimbat Jisas naŋga umu. \s Jisas kuyu ambavarata kandi mɨŋavindamami \r (Luk 6.17-19) \p \v 23 \x - \xo 4.23: \xo*\xt Mt 9.35 naŋga, Mk 1.39 naŋga, Lu 4.15 naŋga, 4.44 naŋga, Sɨ 10.38\xt*\x*Jisas pɨrɨvɨsa Galilindu muvumuvu kɨndami. Kamatɨndɨ nurɨŋandɨ Got naŋga kuyundavaravara tavɨyɨ indɨhundɨhu krunavundiŋ ambaramandi. Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨndu kuyu avivi ambavarambara, muhɨmɨmuhɨm kandi naŋga muhɨmɨmuhɨm andɨhi krunavundindu kwɨrandɨ ñambatɨmi haŋɨnɨŋ mɨŋavindamami. \v 24 \x - \xo 4.24: \xo*\xt Mk 6.55\xt*\x*Kamatɨhi nuŋambirɨm pɨrɨvɨsa Siriandu sɨhanaŋga ambavarata mɨtumu. Kamataharɨm krunavundi kru sɨhanaŋga muhɨmɨmuhɨm kandi nurɨŋ pɨsiŋgarahi kañɨnda aru kavumu haŋɨnɨŋ, sundɨ ñamba naŋga haŋɨnɨŋ, kru kandi andɨhi mɨŋgata yɨvuta nanaŋgarahu kuma tanda tɨkatɨkatɨndi haŋɨnɨŋ, naŋga punzɨ kɨmuhɨmu haŋɨnɨŋ Jisas kɨyɨmiyɨ tɨmbuta payɨmu. Kamatɨhu sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvarambara, kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamami. \v 25 \x - \xo 4.25: \xo*\xt Mk 3.7-8\xt*\x*Kamatɨhi krunavundi sambɨ pɨrɨvɨsa Galili hati, pɨrɨvɨsa Dekapolis hati, pɨhu Jerusalem hati, pɨrɨvɨsa Judia hati, naŋga pɨrɨvɨsa kuku Jordan timukari hati ndahara nu naŋga kɨndandu. \c 5 \s Jisas apuyɨ kɨta kuyu ŋgumi \p \v 1 Jisas ŋgahi krunavundi sambɨ payɨhu, apuvu yahumi. Kamata mɨnzɨhi, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nu kɨyɨmiyɨ payɨmu.\f * \fr 5.1 \fr*\ft Juda hatindu vanayɨ, kru mirɨmba naŋga hama krunavundiŋ ambaramɨrɨm mɨnɨzɨta kuyu ŋgundi. Matyu 13.2, 24.3 naŋga Luk 4.20yɨ ndahara ŋgamara.\ft*\f* \fig Jisas apuyɨ kuyu ŋgumi|alt="teaching on the mountain" src="WA03829b.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="5.1"\fig* \s Jisas krunavundiŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨtɨ vanarɨm ambami \r (Luk 6.20-23) \p \v 2 Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ ambaramata ambami,\f * \fr 5.2 \fr*\ft Matyu 4.23-25yɨ naŋga, 9.35yɨ Jisas arɨkinzɨmbɨra mɨŋami. Krunavundiŋ ambaramarama sɨmbɨra, naŋga muha muhɨmɨmuhɨm kandi mɨŋavindamatama sɨmbɨra. Matyu 5yɨ kɨta uta 7yɨ Jisas kuyu sambɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨrɨm krunavundiŋ ambavarami. Matyu 8yɨ kɨta uta 9yɨ krunavundi kandi naŋga haŋɨnɨŋ Jisas mɨŋavindamami. Matyundu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kutaŋguta kumanzɨpi timu tɨŋgɨruramata ambavarami hañɨndu muhanda nɨ. Kuyu kuta kimaŋgima ha Matyu 5yɨ kɨta uta 7yɨ kɨyɨ. Jisas kuyu kanɨŋandɨhin apuyɨ kɨta ambavarami.\ft*\f* \v 3 \x - \xo 5.3: \xo*\xt Sng 51.17 naŋga, Ais 57.15 naŋga, Lu 6.20\xt*\x*Krunavundindu mavɨñɨŋi tɨkatɨka mandɨhi Gotɨŋ ndaya tɨhɨraramandu haŋɨnɨŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Nurɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨyu. \v 4 \x - \xo 5.4: \xo*\xt Ais 61.2 naŋga, Lu 6.21 naŋga, Sk 7.17\xt*\x*Krunavundi irɨhɨŋgukuyɨ kuyu haŋɨnɨŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Nurɨŋ Got mɨŋañɨŋarɨti mavɨñamɨñɨ kɨyɨmandɨyu. \v 5 \x - \xo 5.5: \xo*\xt Sng 37.11 naŋga, Ais 29.19\xt*\x*Krunavundi nurɨŋandɨ ñɨmbi taŋguhu mɨŋgundi haŋɨnɨŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Nurɨŋ Got pɨrɨvɨsa nɨŋandɨhin sɨhanaŋga ŋgurɨmandɨ. \v 6 \x - \xo 5.6: \xo*\xt Ais 55.1-2 naŋga, 65.13\xt*\x*Krunavundi avɨhatɨhi naŋga kukumɨtandɨhi andɨndu maña avi vana andɨtɨrɨm pirɨtamandu haŋɨnɨŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Nurɨŋ Got ŋguramɨti avi vana taya andɨrɨmandɨyu. \v 7 \x - \xo 5.7: \xo*\xt Je 2.13\xt*\x*Krunavundi muŋɨnɨŋ ŋgata sɨhisɨhitɨta ŋguramandu haŋɨnɨŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Nurɨŋ ndahara Got sɨhisɨhitɨta ŋguramɨrɨmandɨ. \v 8 \x - \xo 5.8: \xo*\xt Sng 15.2 naŋga, 24.3-4 naŋga, 51.10 naŋga, 73.1 naŋga, 1 Ko 13.12 naŋga, Hi 12.14 naŋga, 1 Jo 3.2-3\xt*\x*Krunavundi Gotɨndu avi vanarɨmɨndaya indarɨmitandu haŋɨnɨŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Nurɨ Gotɨŋ ŋgɨmandɨyu. \v 9 \x - \xo 5.9: \xo*\xt Mt 5.45 naŋga, Lu 6.35 naŋga, Ro 14.19\xt*\x*Krunavundi kuyumɨŋguta kurɨhahu, timu mɨŋa tamu mɨŋata mɨŋasɨrɨvandu haŋɨnɨŋ kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Kandɨhaŋɨnɨŋɨrɨm Got yandɨ ñɨŋisɨm, vɨrɨmandɨ. \v 10 \x - \xo 5.10: \xo*\xt 2 Ko 4.17 naŋga, 2 Ti 2.12 naŋga, Hi 12.4 naŋga, 1 Pi 3.14\xt*\x*Krunavundi avi vana andɨtu, muŋɨnɨŋ nurɨŋ kañɨnda ŋgutu kɨnzɨhɨnzɨtɨmu. Nurɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨyu. \v 11 \x - \xo 5.11: \xo*\xt Lu 6.22 naŋga, Je 1.2 naŋga, 1 Pi 4.14\xt*\x*Kamata narɨŋ ŋgɨtu yandɨ ñiŋgiñɨ kɨtɨra, narɨŋ kuyu ñamba ŋguta, narɨŋ ñamba taŋguta kuyusɨhɨrɨŋguyu ihɨvarɨtu ndahara kɨnzɨhɨnzɨtɨmara. \v 12 \x - \xo 5.12: \xo*\xt 2 Sto 36.16 naŋga, Lu 6.23 naŋga, Sɨ 5.41 naŋga, 7.52 naŋga, 1 Te 2.15 naŋga, Hi 11.32-38 naŋga, Je 5.10 naŋga, 1 Pi 4.13\xt*\x*Kandɨhamata musa andɨtu ndahara aru kɨnzɨhɨnzɨtɨmara. Muhɨmɨmuhɨm avihɨmɨŋgɨm narɨŋambirɨm Gotɨndu pɨhuyɨ kɨyɨ. Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Gotɨndu haŋɨnɨŋ kasiramata umu haŋɨnɨŋɨrɨm ndahara sɨhwɨmaña musa nda andɨmu, vami. \s Narɨ añak naŋga sɨña maña \r (Mak 9.50 naŋga, Luk 14.34-35) \p \v 13 \x - \xo 5.13: \xo*\xt Mk 9.50 naŋga, Lu 14.34-35\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ pɨrɨ nɨñɨndu añak maña, hara añak kandɨha sɨnza yɨwarɨti pamatɨrɨŋ sɨhinda sɨnzandɨrɨmandɨ. Kandɨhamata añak haŋandɨhinɨndu sɨmbɨra maŋgɨndi. Harɨm kru taŋgusiŋgɨti taŋguyɨwɨyɨwɨtɨhu. \v 14 \x - \xo 5.14: \xo*\xt Snd 4.18 naŋga, Jo 8.12 naŋga, 9.5 naŋga, Fl 2.15\xt*\x*Sɨwɨmañanzihɨ narɨ pɨrɨ nɨñɨndu sɨña maña. Harɨm nɨmata nɨmbu indarɨmara, pɨhu aru muŋandɨhin apuhɨtɨyɨ kɨndi haŋandɨhin manzipɨruhi. \v 15 \x - \xo 5.15: \xo*\xt Mk 4.21 naŋga, Lu 8.16 naŋga, 11.33\xt*\x*Naŋga umbimbuŋgɨ sɨmuvɨramata sɨŋgɨyɨ mandarɨŋguñahu. Sɨkwɨtaya pina hɨmbañɨ tamahu sɨñandɨhi sɨhanaŋga kru tavɨ humbañɨ kɨndu haŋɨnɨŋ sɨñayɨ kɨndu. \v 16 \x - \xo 5.16: \xo*\xt Jo 15.8 naŋga, 1 Ko 14.25 naŋga, Ef 5.8-9 naŋga, 1 Pi 2.12\xt*\x*Kamataharɨm sɨña maña kɨta, krunavundindu tamɨŋgañɨ avi vana andɨmara. Kamatɨra avi vanavana andɨrɨmandɨra haŋɨnɨŋ ŋgɨmandɨyu. Kamata narɨŋandɨ nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hamandu ñɨmbi tɨhuyahɨrɨmandɨyu, vami. \s Gotɨndu tɨkatɨka kuyurɨm Jisas ambavarami \p \v 17 \x - \xo 5.17: \xo*\xt Ro 3.31 naŋga, 10.4 naŋga, Ga 3.24\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ yambirɨm tɨkatɨka kuyu naŋga kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋɨndu kuyu mɨŋasiŋgunziŋgundɨrɨm payɨmi vamba maŋindarɨmitamara. Yi nurɨŋandɨ kuyu ha andɨtɨn kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvuraham vata payɨmin. \v 18 \x - \xo 5.18: \xo*\xt Lu 16.17 naŋga, 21.33\xt*\x*Yi narɨŋ kandɨ ambin, ihumbɨsa naŋga pɨrɨvɨsa nɨ siŋgundɨrɨmandɨ. Hara kuyu musɨmbɨrɨ Gotɨndu tɨkatɨka kuyuyɨ kɨndi ndahara manziŋgundɨrɨmandɨ. Yɨhi suksɨrambɨ naŋga munzɨ suksɨmbɨrɨ, Gotɨndu tɨkatɨka kuyuyɨ yɨhimbɨvɨramu haŋɨnɨŋ ndahara sɨhanaŋga kɨyɨmandɨyu. Kɨtuhɨtu taya ihumbɨsa naŋga pɨrɨvɨsa siŋgundɨrɨmandɨ hɨvɨ ha yɨvurahɨmandɨ. Gotɨndu tɨkatɨka kuyu kanɨmata taya kɨtihɨti muhɨmɨmuhɨm yɨvurahata mɨtɨrɨmandɨ. \v 19 \x - \xo 5.19: \xo*\xt Je 2.10\xt*\x*Kru mumɨŋga Gotɨndu tɨkatɨka kuyu mu sɨmbɨrɨrɨm nda tamahubɨrata, muŋɨnɨŋɨrɨm yi andɨn maña andɨmara vɨti andɨrɨmandɨyu. Kandɨhamata hama Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨ. Hara ñɨmbi manɨman mɨŋga kɨyɨmandɨ. Kru mumɨŋga Gotɨndu tɨkatɨka kuyu mu sɨmbɨrɨrɨm nda indarɨmitata andɨrɨmandɨ. Kamata yi andɨn maña andɨmara vata ambaramɨti muŋɨnɨŋ andɨrɨmandɨyu. Kru kandɨhamata hama Gotɨndu tɨwɨyɨ ñɨmbi aru naŋga mɨŋga kɨyɨmandɨ. \v 20 \x - \xo 5.20: \xo*\xt Ro 9.31 naŋga, 10.3\xt*\x*Yi narɨŋ ambin, Gotɨndu tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ naŋga, Farisi Got pirɨtamandi vana andɨndu. Narɨndahara Got pirɨtamandi vana andɨmara. Kamatɨra narɨŋandɨ vana ha, Gotɨndu tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ naŋga, Farisindu vana haŋɨnɨŋ taratɨvɨram. Kandɨhamata vana maŋandɨrɨmandɨra ha, Gotɨndu tɨwɨyɨ maŋgɨyɨmandɨra, vami. \s Jisas ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru vanarɨm ambami \r (Luk 12.57-59) \p \v 21 \x - \xo 5.21: \xo*\xt Kis 20.13 naŋga, 21.12 naŋga, Wkp 24.17 naŋga, Lo 5.17\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ ŋgandara. Got Mosesɨŋ ambahi, narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñaŋ ambami. Krunavundiŋ mayɨvutatamamara. Krunavundiŋ yɨvutatamɨrɨmandɨ hama ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru hamandu tamɨŋgañɨ taŋguramɨrɨmandɨ, vamba ambami. \v 22 \x - \xo 5.22: \xo*\xt Je 1.19 naŋga, 1 Jo 3.15\xt*\x*Hara yi narɨŋ nɨmavin, kru mumɨŋga nɨŋusi vaha mana nɨŋura naŋga kuyu mɨŋgurɨmandɨ hama, ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru hamandu tamɨŋgañɨ taŋguramɨrɨmandɨ. Ara kru mumɨŋga nɨŋusi vaha mana nɨŋuraŋ mɨkatihɨrɨmandɨ hama, kru Juda hatindu kuyu mɨŋasɨrɨvandu haŋɨnɨŋɨndu tamɨŋgañɨ taŋguramɨrɨmandɨ. Sɨwɨmaña ndaya kru mumɨŋga yahata kru mumɨŋgarɨm na kwɨnɨkwɨnɨ mɨŋga vɨrɨmandɨ hama ahutuvarandi helɨyɨ urɨmandɨ. \v 23-24 \x - \xo 5.23-24: \xo*\xt Mt 8.4 naŋga, 18.15-20 naŋga, 23.19 naŋga, Mk 11.25 naŋga, 1 Ti 2.8 naŋga, 1 Pi 3.8\xt*\x*Na Gotɨŋ kɨrañɨŋgurɨm, kɨrañɨŋguhu pinayɨrɨm uta, indarɨmitɨna nasi vaha mana nara naŋga vaha nandɨ pɨmɨ vana kɨtiŋgata, kɨrañɨŋguhu hɨm ha kɨrañɨŋguhu pina arɨhañɨ tama. Kamata aŋga pata pɨmɨ ha mɨŋasɨrɨvɨna avindɨti, uta Gotɨŋ kɨrañɨŋgu. \v 25 \x - \xo 5.25: \xo*\xt Mt 6.14-15 naŋga, 18.34-35\xt*\x*Sɨhwɨmaña nda, kru mumɨŋga naŋ ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru hamandu kuma hɨmbañɨ tamɨrɨm tɨmbuta urɨmandɨ. Kamati kwɨmbɨyɨ uhuhu nu naŋga kuyu mɨŋasɨrɨva. Kamata mandɨmana ha, naŋ kru kandɨhama kru ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru hamandu kuma hɨmbañɨ tamɨrɨmandɨ. Kamati naŋ kandɨhama ahutambundu kuma hɨmbañɨ tamɨrɨmandɨ. Kamati naŋ ahutambu kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ tamɨrɨmandɨ. \v 26 Yi naŋ kandɨ ambin, kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨ hañɨ kɨñɨŋgɨñɨ tɨmbahɨrɨs ambɨrɨmandɨyu mañamaña mut mamɨŋata, tapɨrañɨ mambindɨhɨrɨmana, vami. \s Jisas kru naŋga navundi mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ vanarɨm ambami \p \v 27 \x - \xo 5.27: \xo*\xt Kis 20.14 naŋga, Lo 5.18\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ ŋgandara. Got Mosesɨŋ ambahi, narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñaŋ ambami, Kru navundi naŋga narɨ navundi mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨmara. Navundi kru naŋga narɨ kru mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨmara, vamba ambami. \v 28 \x - \xo 5.28: \xo*\xt 2 Sml 11.2 naŋga, Snd 6.25 naŋga, 2 Pi 2.14\xt*\x*Hara yi narɨŋ nɨmavɨrɨman, kru mumɨŋga navundi muŋambɨŋ ŋgata nɨŋambirɨm ñamba hɨnzɨhi indarɨta mavɨndamandi hama, navundi mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ vana andɨndi. \v 29 \x - \xo 5.29: \xo*\xt Mt 18.9 naŋga, Mk 9.47 naŋga, 1 Ko 9.27 naŋga, Kl 3.5\xt*\x*Nandɨ tamɨŋga kuma kandɨ samba hambundu pɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨramɨti ñamba vana andɨtaŋgata, ivɨta kavara. Kamata tamɨŋgaŋgɨrɨsɨ tamu naŋgandaya kɨñɨ. Kamata ñamba vana maŋandɨrɨmana. Kamatɨna nandɨ kwɨrandɨmbat ha sɨhanaŋga Got ahutuvarandi helɨyɨ maŋgavarɨmandɨ. Ara tamɨŋgaŋgɨrɨsɨ timu maŋivɨta kavarata ñamba vana andɨrɨmana ha nandɨ kwɨrandɨmbat ha, sɨhanaŋga Got ahutuvarandi helɨyɨ kavarɨmandɨ. \v 30 \x - \xo 5.30: \xo*\xt Mt 18.8 naŋga, Mk 9.43\xt*\x*Sɨwɨmañanda, nandɨ kuma kandɨha pɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨramɨti ñamba vana andɨtaŋgata pɨtɨta kavara. Kamata kuma tamu naŋgandaya kɨñɨ. Kamata ñamba vana maŋandɨrɨmana. Kamatɨna nandɨ kwɨrandɨmbat ha sɨhanaŋga Got ahutuvarandi helɨyɨ maŋgavarɨmandɨ. Ara kuma timu mambɨtɨta kavarata ñamba vana andɨrɨmana ha, nandɨ kwɨrandɨmbat ha sɨhanaŋga Got ahutuvarandi helɨyɨ kavarɨmandɨ, vami. \s Jisas kru navundiŋ pɨŋguvaravara vanarɨm ambavarami \r (Matyu 19.9 naŋga, Mak 10.11-12 naŋga, Luk 16.18) \p \v 31 \x - \xo 5.31: \xo*\xt Lo 24.1-4 naŋga, Jer 3.1 naŋga, Mt 19.7 naŋga, Mk 10.4\xt*\x*Jisas sɨhinda nɨmavami, Got Mosesɨŋ ambahi, narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñaŋ ambami, Kru mumɨŋga nɨmburiŋ pɨŋguvarɨm aŋgwɨmɨkɨ yɨhimbɨvɨrata nɨmburiŋ ŋguta nuŋ pɨŋguvarɨmandɨ, vamba ambami. \v 32 \x - \xo 5.32: \xo*\xt Mt 19.9 naŋga, Mk 10.11-12 naŋga, Lu 16.18 naŋga, Ro 7.3 naŋga, 1 Ko 7.10-11\xt*\x*Hara yi narɨŋ ambin, kru mumɨŋga, nɨmburiŋ saŋɨnaŋga pɨŋguvarɨmandɨ. Kru mamɨŋavɨŋgɨrɨndi. Kamati uta kru mumɨŋgaŋ yawɨrɨmandɨ. Kandɨhamata vana andɨta, Gotɨndu tamɨŋgañɨ navundi kru mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ ŋambɨ andɨndi maña andɨrɨmandɨ. Kamati kru uta yawɨrɨmandɨ hama ndahara Gotɨndu tamɨŋgañɨ, kru navundiŋ mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ mɨŋga andɨndi maña andɨrɨmandɨ, vami. \s Kuyusɨhɨrata kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata maŋambamara \p \v 33 \x - \xo 5.33: \xo*\xt Kis 20.7 naŋga, Wkp 19.12 naŋga, Nam 30.2 naŋga, Lo 23.21\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ ŋgandara. Got Mosesɨŋ ambahi, narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñaŋ ambami, Muhɨm vana andɨrɨm kuyusɨhɨrata narɨŋandɨ kuyu ha tɨkatɨkatɨramata kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata maŋambamara. Kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vataŋgata, Aru nɨmandu tamɨŋgañɨ ambɨrɨmandɨra maña andɨmara, vamba ambami. \v 34 \x - \xo 5.34: \xo*\xt Ais 66.1 naŋga, Mt 23.22 naŋga, Sɨ 7.49 naŋga, Je 5.12\xt*\x*Hara yi narɨŋ nɨmavɨrɨman, kuyu munda tɨkatɨkatɨramata kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata maŋambamara. Narɨŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramata ihumbɨsa vata ndahara maŋambamara. Ihumbɨsa ha Gotɨndu mɨnzɨmɨnzɨ maka tɨhi. \v 35 \x - \xo 5.35: \xo*\xt Sng 48.2 naŋga, Ais 66.1\xt*\x*Narɨŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramata pɨrɨ vata ndahara maŋambamara. Pɨrɨ nɨŋandɨhin Gotɨndu tanda tamatama upɨ tɨhi. Narɨŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramata Jerusalem vata maŋambamara. Jerusalem pɨhu aru Got aru miku tɨkatɨka naŋga nɨmandu tɨhi. \v 36 Narɨŋandɨ miku mɨnɨ ha narɨŋambi andɨtɨra kitɨrɨ yɨvurahata suñɨ yɨvurahata mandɨhi. Harɨm narɨŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramata miku vata maŋambamara. \v 37 \x - \xo 5.37: \xo*\xt Kl 4.6 naŋga, Je 5.12\xt*\x*Narɨ kandɨ naŋga manɨŋga ndaya vamara. Kuyu muvɨra narɨŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramata ambɨrɨmandɨra haŋɨnɨŋ, kaŋɨnɨŋ Satanɨndu kuyu, vami. \s Kɨmbɨŋgɨmbɨ vana maŋandɨmara \r (Luk 6.29-30) \p \v 38 \x - \xo 5.38: \xo*\xt Kis 21.24 naŋga, Wkp 24.20 naŋga, Lo 19.21\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ ŋgandara. Got Mosesɨŋ ambahi, narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñaŋ ambami, Kru mumɨŋga, mumɨŋgandu tamɨŋga mɨŋasɨpɨrɨti ŋgata kɨmbɨ ndahara nuŋandɨ tamɨŋga handahara mɨŋasɨpɨram. Sɨwɨmañanzihɨ kru mumɨŋga, mumɨŋgandu mɨkahɨrɨs ha yɨvukuvɨti ŋgata, kɨmbɨ ndahara nuŋandɨ mɨkahɨrɨs ha yɨvukuvɨm, vamba ambami. \v 39 \x - \xo 5.39: \xo*\xt Wkp 19.18 naŋga, Ais 50.6 naŋga, Lu 6.29 naŋga, Jo 18.22-23 naŋga, Ro 12.17-19 naŋga, 1 Ko 6.7 naŋga, 1 Pi 3.9\xt*\x*Hara yi narɨŋ nɨmavɨrɨman, kru naŋ ñamba vana andɨti ndahara, kɨmbɨ maŋandɨ. Kru mumɨŋga ñuŋgi nandɨ ha timu yɨvuvandɨti ŋgata kimɨruramɨna tamu ndahara yɨvum. \v 40 \x - \xo 5.40: \xo*\xt 1 Ko 6.7\xt*\x*Sɨhwɨmaña nda kru mumɨŋga naŋ kru ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru haŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamata nandɨ mɨkwɨrɨ ha mɨŋɨti ŋgata, nandɨ mɨkwɨrɨ kuta ha naŋga ŋgu. \v 41 Sɨhinda kru mumɨŋga yandɨ maku nɨ kavuta uta muhɨrɨvɨ ndaŋura tama vata tɨkatɨkati ŋgata, kavuta uta ambɨrɨmandɨ mɨkwɨ haŋu itɨvata sɨwɨmañaŋgɨrɨvɨ utara tama. \v 42 \x - \xo 5.42: \xo*\xt Lo 15.8-10 naŋga, Lu 6.30 naŋga, 6.35\xt*\x*Kru mumɨŋga nambirɨm muhɨmɨrɨm kitɨhuta yaŋ ŋgu vɨtiŋgata sɨkwɨtaya ŋgu. Naŋga kru mumɨŋga nandɨ muhɨm nda mɨŋata muhɨvɨra kɨmbɨ ŋgutɨn vɨti ndahara mɨrɨmɨrɨ mandɨ. Kɨmbɨ muyɨvɨra ŋgu vata maŋamba. Sɨkwɨtaya ŋgu, vami. \s Narɨŋandɨ miku haŋɨnɨŋ mavɨñɨ tamamara \r (Luk 6.27-28 naŋga, 6.32-36) \p \v 43 \x - \xo 5.43: \xo*\xt Lo 23.6 naŋga, Sng 41.10\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ ŋgandara. Got Mosesɨŋ ambahi, narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñaŋ ambami. Narɨ krunavundi narɨŋandɨ pɨhuyɨndu mɨŋata mavɨñɨ tamamara. Kamata narɨŋandɨ miku haŋɨnɨŋ tɨkitɨkitɨmara, vamba ambami. \v 44 \x - \xo 5.44: \xo*\xt Kis 23.4-5 naŋga, Lu 23.34 naŋga, Sɨ 7.60 naŋga, Ro 12.14 naŋga, 12.20 naŋga, 1 Ko 4.12-13 naŋga, 1 Pi 2.23\xt*\x*Hara yi narɨŋ nɨmavin, Kru miku tamandara haŋɨnɨŋ mɨŋata mavɨñɨ tamamara. Kamata Got naŋga kuyundavarɨtɨra, kru narɨŋ ñamba vana andɨndu haŋɨnɨŋ Got avindamam. \v 45 \x - \xo 5.45: \xo*\xt Jop 25.3 naŋga, Ef 5.1\xt*\x*Kamatɨrɨmandɨra handa narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hamandu ñɨŋi kɨyɨmandɨra. Nu ina nuŋandɨ andɨhi kru ñamba ŋɨnɨŋ naŋga aviŋɨnɨŋɨrɨm naŋga yahandi. Naŋga andɨhi kuku kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ, naŋga tɨtɨ maŋgɨyɨhɨyɨ ŋɨnɨŋɨrɨm naŋga mɨŋgandi. \v 46 Kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋamɨŋa haŋɨnɨŋ, kru nurɨŋ mɨŋata mavɨñɨ tamandu haŋɨnɨŋ ndaya mavɨñɨ tamandu. Harɨm narɨ, nurɨ andɨndu maña kru narɨŋ mɨŋata mavɨñɨ tamandu haŋɨnɨŋ ndaya mɨŋata mavɨñɨ tamɨrɨmandɨra ha, narɨŋ Got muhɨm maŋgurɨmandɨ. \v 47 Kru Gotɨŋ maŋgandu haŋɨnɨŋ nurɨŋandɨ nɨŋusi nɨŋuraŋ ndaya aviŋgɨvɨ ŋgundu. Harɨm narɨ, nurɨ andɨndu maña maŋandɨmara. Kru muŋɨnɨŋ ndahara aviŋgɨvɨ ŋgumara. Kamata nurɨŋ taratɨvɨrata avi vana sɨkwɨ andɨrɨmandɨra. \v 48 \x - \xo 5.48: \xo*\xt Wkp 11.44 naŋga, 19.2 naŋga, Lo 18.13 naŋga, Lu 6.36 naŋga, Kl 1.28 naŋga, 1 Pi 1.15-16\xt*\x*Narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ avinzɨkwɨ kɨndi. Harɨm narɨndahara nu maña avinzɨkwɨ kɨyɨmara, vami. \c 6 \s Jisas kru muŋɨnɨŋ ŋguramarama vanarɨm ambavarami \p \v 1 \x - \xo 6.1: \xo*\xt Mt 6.5 naŋga, 6.16 naŋga, 23.5\xt*\x*Jisas sɨhinda nɨmavami, Tamɨŋga naŋga kɨndamara. Narɨŋandɨ avi vana ha krunavundindu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ andɨtɨra maŋgamu. Kandɨhamatɨrɨmandɨra ha narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hamandu muhɨmɨmuhɨm mamɨŋɨmandɨra. \v 2 Kru muvɨra krunavundiŋ kuyusɨhɨrɨtɨrɨŋ arɨŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahɨrɨmandɨyu vata andɨndu. Kamata kru mumɨŋgaŋ sɨmbɨhu Got naŋga kuyundavaravara tavɨyɨ naŋga kɨndɨmbatɨyɨ kaur tɨmɨhɨruta kasiramata undi. Kamatɨhihi kru kuyusɨhɨrandu haŋɨnɨŋ sɨhɨndɨ undu. Kamata kru kandɨhaŋɨnɨŋ krunavundi muhɨmɨmuhɨm manɨman haŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs ŋgundu. Harɨm nurɨ andɨndu maña narɨ maŋandɨmara. Narɨŋ yi kandɨ ambin, kru kandɨhaŋɨnɨŋɨndu ñɨmbi krunavundi tɨhuyahɨrɨmandɨyu. Hara Got mandɨhuyahɨrɨmandɨ. \v 3 \x - \xo 6.3: \xo*\xt Mt 25.37-40\xt*\x*Krunavundi muhɨmɨmuhɨm manɨman haŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs ŋguta, kru muŋɨnɨŋ maŋamba. \v 4 \x - \xo 6.4: \xo*\xt Mt 6.6 naŋga, 6.18\xt*\x*Kamataharɨm sɨhisɨhi sɨmbɨra andɨrɨmandɨra haŋandɨhin sipɨruta kɨyɨmandɨ. Kamatɨra, Nava muhɨmɨmuhɨm sipɨrusipɨru hɨm ŋgandi hama, nu taya narɨŋ muhɨmɨmuhɨm ŋgurɨmandɨ, vami. \s Jisas Got naŋga kuyundavaravara vanarɨm ambami \r (Luk 11.2-4) \p \v 5 \x - \xo 6.5: \xo*\xt Mt 23.5 naŋga, Mk 11.25 naŋga, Lu 18.10-14\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Kru muvɨra krunavundiŋ kuyusɨhɨrɨtɨrɨŋ arɨŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahɨrɨmandɨyu vata andɨndu. Kamata Got naŋga kuyundavaravara tavɨyɨ naŋga kɨndɨ hiŋgɨrɨñɨ taŋguramandu. Kamata krunavundi ŋgɨmandɨyu vata Got naŋga kuyundavarambara kuyu pɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨrɨm pirɨtamandu. Harɨm nurɨ andɨndu maña narɨ maŋandɨmara. Narɨŋ yi kandɨ ambin, kru kandɨhaŋɨnɨŋɨndu ñɨmbi krunavundi tɨhuyahɨrɨmandɨyu. Hara Got mandɨhuyahɨrɨmandɨ. \v 6 \x - \xo 6.6: \xo*\xt 2 Kin 4.33 naŋga, Mt 6.4 naŋga, 6.18\xt*\x*Nandɨ Nava nu sipɨrusipɨru upɨyɨ kɨndi. Harɨm nu naŋga kuyundavarɨm nandɨ karɨhaharɨha upɨyɨ indɨhuta kɨndɨŋariha yɨhɨta nu naŋga kuyundavara. Kamatɨna ndahara nandɨ kuyu ha indarɨta naŋ muhɨmɨmuhɨm ŋgurɨmandɨ. \v 7 \x - \xo 6.7: \xo*\xt 1 Kin 18.26-29 naŋga, Ais 1.15\xt*\x*Krunavundi muvundumuvundu ŋɨnɨŋ, Got arɨŋandɨ kuyu indarɨmandɨ vata Got naŋga kuyundavarata kuyu pɨŋgɨrɨndu. Harɨm narɨŋandɨ Nava Got naŋga kuyundavarɨm, krunavundi muvundumuvundu kuyundavarata kuyu pɨŋgɨrɨndu maña kuyu mambɨŋgɨrɨmara. \v 8 \x - \xo 6.8: \xo*\xt Mt 6.32\xt*\x*Narɨŋandɨ Nava Gotɨŋ muhɨmɨrɨm nda ambɨrɨm kwɨsɨ mɨkatɨkumbɨrahara ndahara ŋgandi. Kamataharɨm nurɨ andɨndu maña maŋandɨmara. \v 9 \x - \xo 6.9: \xo*\xt Lu 11.2-4\xt*\x*Indarɨmara, nɨmavamba kuyundavaramara, Arɨŋandɨ yavandak nandɨ pɨhuyɨ kɨna, nandɨ ñɨmbi avinzɨkwɨsɨkwɨ. \v 10 \x - \xo 6.10: \xo*\xt Sng 103.19-21 naŋga, Mt 7.21 naŋga, 26.39 naŋga, 26.42 naŋga, Lu 11.2 naŋga, 22.42 naŋga, Sɨ 21.14\xt*\x*Krunavundi tɨhu naŋga muyɨvɨndahara nandɨ tɨwɨyɨ kɨyɨmu. Nandɨ pɨhuyɨ kɨndu haŋɨnɨŋ na pirɨtamandana vana taya mɨŋahandandu. Krunavundi pɨrɨ nɨñɨ ndahara na pirɨtamandana vana taya mɨŋahandamu. \v 11 Kamata musi hɨvɨrɨm arɨŋ ñaña ŋgu. \v 12 \x - \xo 6.12: \xo*\xt Mt 6.14-15 naŋga, 18.21-35\xt*\x*Arɨŋ kru muŋɨnɨŋ ñamba vana andɨhu nurɨŋ kuŋgɨ kuyɨvandarɨŋ maña, ara naŋ ñamba vana andɨndarɨŋ haŋandɨhinɨndu kuŋgɨ kuyɨva. \v 13 \x - \xo 6.13: \xo*\xt Mt 26.41 naŋga, Lu 22.40 naŋga, 22.46 naŋga, Jo 17.15 naŋga, 1 Ko 10.13 naŋga, 2 Te 3.3 naŋga, 2 Ti 4.18 naŋga, Je 1.13 naŋga, 2 Pi 2.9\xt*\x*Na mitɨna arɨŋ Satan ñamba vana andɨtɨrɨm mɨŋamɨŋgɨtima. Ara ñamba vana andɨrɨmɨtɨrɨŋ arɨŋ ŋguramɨna ñamba vana maŋandɨm, vamba ambamara, vami. \v 14-15 \x - \xo 6.14-15: \xo*\xt Mt 18.35 naŋga, Mk 11.25-26 naŋga, Ef 4.32 naŋga, Kl 3.13 naŋga, Je 2.13\xt*\x*Kamavata nurɨŋ ambami, Krunavundi muŋɨnɨŋ ñamba vana andɨtu nurɨŋ kuŋgɨ maŋguyɨvɨrɨmandɨra ha, narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama ndahara narɨŋ kuŋgɨ maŋguyɨvɨrɨmandɨ. Hara krunavundiŋ kuŋgɨ kuyɨvɨrɨmandɨra ha, narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama ndahara narɨŋ kuŋgɨ kuyɨvɨrɨmandɨ, vami. \s Jisas ñaña itɨhañaña vanarɨm ambami \p \v 16 \x - \xo 6.16: \xo*\xt Ais 58.5-9\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Kru muvɨra krunavundiŋ kuyusɨhɨrɨtɨrɨŋ arɨŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahɨrɨmandɨyu vata andɨndu. Kamata krunavundirɨm nɨŋɨnɨŋ ñaña itɨhañata kɨndayu vɨrɨmandɨyu vata kru kandɨhaŋɨnɨŋ kɨpumɨka ñambayɨ tɨhɨrandu. Hara narɨ ñaña itɨhañata ŋgata kru nɨŋɨnɨŋ andɨndu maña kɨpumɨka ñambayɨ mandɨhɨramara. Narɨŋ yi kandɨ ambin, kru kandɨhaŋɨnɨŋɨndu ñɨmbi krunavundi tɨhuyahɨrɨmandɨyu. Hara Got mandɨhuyahɨrɨmandɨ. \v 17 Hara narɨ ñaña itɨhañata ŋgata, narɨŋandɨ kɨpumɨka ha ñɨmburɨmara. Kamata kwɨrandɨyɨ taŋgusɨharahu kɨnza avi yɨvurahandi hɨm mikuvu taŋgusɨharata ñaña maŋitɨhañata kɨndɨmañandɨmara. \v 18 \x - \xo 6.18: \xo*\xt Mt 6.4-6\xt*\x*Kandɨhamatɨra krunavundi narɨŋambirɨm nɨŋɨnɨŋ ñaña maŋitɨhañayu, vamba ambɨrɨmandɨyu. Hara ñaña itɨhañandara ha, narɨŋandɨ Nava ŋgandi. Nu mɨŋgɨyamɨŋgɨya muhɨmɨmuhɨm sipɨruta kɨyɨhɨyɨ hɨm ŋgandi. Kamatɨra Nava narɨŋ muhɨmɨmuhɨm kɨmbɨ ŋgurɨmandɨ, vami. \s Avihɨmɨŋgɨm yɨvutɨhɨruramarama vana \r (Luk 12.33-34) \p \v 19 \x - \xo 6.19: \xo*\xt 1 Ti 6.17 naŋga, Hi 13.5 naŋga, Je 5.2-3\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨŋandɨ muhɨmɨmuhɨm avihɨmɨŋgɨm mɨŋamɨŋa pɨrɨ nɨñɨ mayɨvumɨŋgumara. Pɨrɨ nɨñɨ akavatɨvatɨ tavɨhandu. Kamatɨhi ñaŋgwɨ yɨvuta muhɨmɨmuhɨm ñambatɨndu. Kru kipa naŋga haŋɨnɨŋ ndahara tapa yɨvuvirɨhuta kipa mɨŋandu. \v 20 \x - \xo 6.20: \xo*\xt Mt 19.21 naŋga, Lu 12.33-34 naŋga, 18.22 naŋga, Kl 3.1-2 naŋga, 1 Ti 6.19 naŋga, 1 Pi 1.4\xt*\x*Hara narɨŋandɨ muhɨmɨmuhɨm avivi haŋɨnɨŋ Gotɨndu pɨhuyɨ yɨvumɨŋgumara. Gotɨndu pɨhuyɨ akavatɨvatɨ mandavɨhandi. Kamatɨhi ñaŋgwɨ mayɨvundi. Kru kipa naŋga haŋɨnɨŋ ndahara tapa yɨvuvirɨhuta kipa mamɨŋandu. \v 21 \x - \xo 6.21: \xo*\xt Lu 12.34\xt*\x*Narɨŋandɨ muhɨmɨmuhɨm avivi kɨyɨmandɨ upɨ hañɨ, narɨŋandɨ indarɨmit handahara upɨ kandɨhañɨ ndaya kɨyɨmandɨ, vami. \s Tamɨŋga nɨŋandɨhin kwɨrandɨmbatɨndu sɨña \r (Luk 11.34-36) \p \v 22 \x - \xo 6.22: \xo*\xt Lu 11.34-36\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Tamɨŋga nɨŋandɨhin kwɨrandɨmbat nɨŋandɨhinɨndu sɨña, tamɨŋga nandɨ avindaya kɨyɨmandɨ ha nandɨ kwɨrandɨ hambu ndahara sɨhanaŋga sɨñanzaŋɨnzaŋ ndɨrɨmandɨ. \v 23 Hara tamɨŋga nandɨ ha ñambatɨrɨmandɨ ha, nandɨ kwɨrandɨ ha sɨhanaŋga kɨvɨmɨŋgwɨtɨrɨmandɨ. Kamataharɨm sɨña nandɨ kwɨrandɨ humba hambu kɨyɨmandɨ ha kɨvɨmɨŋgwɨti, kɨvɨmɨŋgwɨ kandɨha arutɨrɨmandɨ, vami. \s Mɨŋgɨya mɨŋgandaya arɨkimbatɨndu tɨwɨyɨ maŋgɨyɨhi \r (Luk 16.13) \p \v 24 \x - \xo 6.24: \xo*\xt Lu 16.13 naŋga, Ga 1.10 naŋga, 1 Ti 6.17 naŋga, Je 4.4 naŋga, 1 Jo 2.15\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Sɨmbɨrakara mɨŋgɨya mɨŋgandaya, aru miku arɨkimbatɨndu tɨwɨyɨ maŋgɨyɨhi. Muhamaŋ mɨŋata mavɨñɨ tamata, muhamaŋ kutɨvu mandamahi. Naŋga arɨkimbatɨndu kuyu maŋindarɨhi. Kamataharɨm narɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ, naŋga tɨmbahɨrɨsɨndu tɨwɨyɨ maŋgɨyɨhara, vami. \s Jisas muhɨmɨmuhɨmɨrɨm indarɨhɨtɨhɨtɨtɨ vanarɨm ambami \r (Luk 12.22-31) \p \v 25 \x - \xo 6.25: \xo*\xt Sng 55.22 naŋga, Fl 4.6 naŋga, 1 Ti 6.6-8 naŋga, Hi 13.5 naŋga, 1 Pi 5.7\xt*\x*Jisas sɨhinda nɨmavami, Kamataharɨm yi narɨŋ ambin, narɨŋandɨ kwɨrandɨ ha ñaña naŋga mɨkwɨrɨŋ taratɨvɨrandi. Harɨm indarɨhɨtɨhɨta mum ñata, mum kuvɨrɨmɨndaŋ. Kamata mɨkwɨrɨ paŋundu kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨmɨndaŋ vamba maŋindarɨmara. \v 26 \x - \xo 6.26: \xo*\xt Jop 38.41 naŋga, Sng 147.9 naŋga, Mt 10.29-31 naŋga, Lu 12.6-7 naŋga, 12.24\xt*\x*Narɨ kava nɨŋɨnɨŋ ŋgamara. Nurɨ ñaña maŋgurɨndu. Naŋga nurɨ ñaña kayɨvata tavɨyɨ mandamandu. Hara narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨndi hama ŋguhihi ñandu. Harɨm narɨ kavaŋɨ taratɨvɨrandara. \v 27 Kru kɨra hañɨndu muvat mɨŋga pɨrɨ nɨñɨ sɨhinda muhɨrɨvɨ sɨmbɨrɨ avinzɨrɨsɨrɨvɨ kɨyɨhɨyɨ vanarɨm indarɨmitandi. Hara nuŋandɨ indarɨmit kandɨha andɨti arumarɨ hɨrɨvɨ kɨyɨhi vaha. Manɨŋga nzɨkwɨsɨkwɨ. \v 28 Kamataharɨm mumɨrɨm mɨkwɨrɨrɨm indarɨhɨtɨhɨtɨndara. Sumɨ nɨŋɨnɨŋ ŋgamara, nurɨ sɨmbɨra tɨkatɨka mamɨŋandu. Naŋga nurɨ mɨkwɨrɨ manzɨvirɨndu. \v 29 \x - \xo 6.29: \xo*\xt 1 Kin 10.4-7 naŋga, 2 Sto 9.3-6\xt*\x*Hara yi narɨŋ ambin, kuha aru miku Solomon mɨkwɨrɨ avivi tamandi. Hara sumɨ nɨŋɨnɨŋ Solomonɨndu mɨkwɨrɨ avivi kandɨhaŋɨnɨŋ taratɨvɨrandu. \v 30 Musi tɨpanzɨmasɨma nɨŋɨnɨŋ kuyu. Hara amu kru tavɨhavarata ahumira aruyɨ kavarɨmandɨyu. Tɨpa kanɨmata nɨŋɨnɨŋ Got nurɨŋ kanzɨ mɨŋayahuramandi. Kamataharɨm nɨmata nɨmbu ŋgamara. Got narɨŋ ndahara kanzɨ mɨŋayahuramɨrɨmandɨ. Narɨ kru indarɨmaŋgaramaŋgara vana sukɨsɨmbɨrɨ naŋga ŋɨnɨŋ. \v 31 Kamataharɨm indarɨhɨtɨhɨta nɨmavata maŋambamara. Mum ñata mum kuvɨrɨmɨndaŋ. Naŋga muhɨmɨyɨ kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨmɨndaŋ vata maŋambamara. \v 32 \x - \xo 6.32: \xo*\xt Mt 6.8\xt*\x*Gotɨŋ maŋgandu haŋɨnɨŋ muhɨmɨmuhɨm kanɨŋɨnɨŋ sɨhanaŋga ŋgɨmɨndaŋ vata puhɨrandu. Hara narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama, muhɨmɨmuhɨmɨrɨm kɨrɨvɨtɨndara haŋɨnɨŋ ŋgandi. \v 33 \x - \xo 6.33: \xo*\xt 1 Kin 3.13-14 naŋga, Sng 37.4 naŋga, 37.25 naŋga, Ro 14.17\xt*\x*Hara kimaŋgima hɨm andɨrɨmandɨra ha nɨmata. Narɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ taya kɨyɨhɨyɨrɨm indarɨmara. Kamata avi vana taya mɨŋahandamara. Kamatɨra narɨŋ muhɨmɨmuhɨm kandɨhaŋɨnɨŋ ndahara ŋgurɨmandɨ. \v 34 \x - \xo 6.34: \xo*\xt Kis 16.4 naŋga, 16.19 naŋga, Mt 6.11\xt*\x*Kamataharɨm muhɨmɨmuhɨm vana amu yɨvurahɨrɨmandɨrɨm maŋindarɨmitamara. Pɨmɨ amundu haŋandɨhin amu hɨvɨndu. Pɨmɨ musindu haŋandɨhin musi hɨvɨndu, vami. \c 7 \s Kru muŋɨnɨŋɨndu vanarɨm maŋgatɨŋgɨrumara \r (Luk 6.37-38 naŋga, 6.41-42) \p \v 1 \x - \xo 7.1: \xo*\xt Lu 6.37 naŋga, Ro 2.1 naŋga, 1 Ko 4.3-5 naŋga, Je 4.11-12\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ kru muŋɨnɨŋɨndu vana ŋgata ŋgatɨŋgɨruta ndaŋɨnɨŋ ñamba ŋɨnɨŋ vata maŋambamara. Kamavɨtɨra narɨŋ Got sɨhwɨmaña musa andɨrɨmandɨ. \v 2 \x - \xo 7.2: \xo*\xt Mk 4.24\xt*\x*Narɨ kru muŋɨnɨŋ ŋgatɨŋgɨrundara maña, Got ndahara narɨŋ ŋgatɨŋgurɨmandɨ. Kamata nurɨŋ muhɨmɨmuhɨm musa andara maña, narɨŋ ndahara kɨmbɨ andɨrɨmandɨ. \v 3 \x - \xo 7.3: \xo*\xt Lu 6.41-42\xt*\x*Mumɨndɨhi nasindu tamɨŋga hañɨ ayɨwɨrsɨ sukɨyɨpu ha ŋgata ambandana. Hara nandɨ tamɨŋga hañɨ ahusɨŋga aru haŋandɨhinɨrɨm maŋindarɨndana. \v 4 Nandɨ tamɨŋga hañɨ ahusɨŋga ha kɨtihɨti, mumɨrɨm yasi nandɨ tamɨŋga hañɨ ayɨwɨrsɨ ha tɨhuyɨkɨrɨtɨnɨ vamba ambɨrɨmana. \v 5 Na kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha mɨŋga. Atɨ ahusɨŋga nandɨ tamɨŋgañɨ ha wɨsa mɨŋata kavara. Kamata tɨhɨramaŋgarata sɨhinda nasindu tamɨŋga hañɨ ayɨwɨrɨsɨyɨpu kɨyɨmandɨ haŋandɨhin ŋgamaŋgarata tɨhuyɨkɨra. \v 6 \x - \xo 7.6: \xo*\xt Mt 10.14\xt*\x*Muhɨmɨmuhɨm Gotɨrɨm yɨhɨramandu haŋɨnɨŋ mɨŋgata upɨriŋ maŋgumara. Narɨŋ aŋga kimɨruramata sɨtumandɨhi. Naŋga narɨŋandɨ mɨnza avivi haŋɨnɨŋ sambarɨm maŋgavaramara. Kamatɨranda tandayɨ taya taŋgumɨŋgutumandɨhi, vami. \s Kitɨhuta mɨŋɨmana \r (Luk 11.9-13) \p \v 7 \x - \xo 7.7: \xo*\xt Jer 29.13-14 naŋga, Mk 11.24 naŋga, Lu 11.9-10 naŋga, Jo 14.13-14 naŋga, 15.7 naŋga, 15.16 naŋga, 16.23-24 naŋga, Je 1.5 naŋga, 1 Jo 3.22\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Got naŋga kuyundavarata nuŋ kitɨwɨtɨra narɨŋ muhɨmɨmuhɨm ŋgurɨmandɨ. Kamata muhɨmɨmuhɨm puhɨravuhɨraramata ŋgɨmandɨra. Kamata tavɨ kɨndɨŋari yɨvuyɨvuramɨtɨra narɨŋambirɨm Got kɨndɨŋari pɨhɨrɨmandɨ. \v 8 \x - \xo 7.8: \xo*\xt Snd 8.17 naŋga, Jer 29.12-13 naŋga, Lu 11.10 naŋga, Je 1.5 naŋga, 1 Jo 3.22-23 naŋga, 5.14-15\xt*\x*Harɨm kru Gotɨŋ kitɨhundu haŋɨnɨŋ muhɨmɨmuhɨm mɨŋandu. Kamata muhɨmɨmuhɨmɨrɨm puhɨravuhɨraramandu haŋɨnɨŋ ŋgandu. Naŋga tavɨ kɨndɨŋari yɨvuyɨvuramandu haŋɨnɨŋɨrɨm Got kɨndɨŋariha pɨhɨrɨndi. \v 9 \x - \xo 7.9: \xo*\xt Lu 11.11\xt*\x*Kɨra nɨñɨndu muvat mɨŋgandu ñɨŋi, nɨŋuvaŋ mavatɨmbarɨm kitɨwɨti nɨŋuva nuŋ tɨmba ŋguhi vaha. Manɨŋganzɨkwɨ. \v 10 Naŋga nuŋandɨ ñɨŋi nɨŋuvaŋ asarɨm kitɨwɨti tau ŋguhi vaha. Manɨŋganzɨkwɨ. \v 11 \x - \xo 7.11: \xo*\xt Lu 11.13 naŋga, Je 1.17\xt*\x*Nɨŋuvanin narɨ ñamba vana sambɨ andara. Hara narɨŋandɨ ñɨŋisɨmɨŋ avihɨmɨŋgɨm ŋgurɨm mavɨndamandara. Kamataharɨm ŋgamara. Narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama naŋga kuyundavarɨtɨra, muhɨmɨmuhɨm avihɨmɨŋgɨm ŋgurɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨrɨmandɨ. \v 12 \x - \xo 7.12: \xo*\xt Mt 22.39-40 naŋga, Lu 6.31 naŋga, Ro 13.8-10 naŋga, Ga 5.14 naŋga, 1 Ti 1.5\xt*\x*Muhɨmɨmuhɨm vana narɨŋ kru muŋɨnɨŋ andɨmu vata pɨrɨ tamɨrɨmandɨra ha, sɨhwɨmaña musa kru muŋɨnɨŋ ndahara andɨmara. Kanɨmata vana nɨŋandɨhin Gotɨndu tɨkatɨka kuyundu kuyu sapa. Naŋga kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋɨndu kuyuyɨndu kuyu sapa, vami. \s Narɨ kɨndɨŋari kɨŋgɨnayɨ indɨhumara \r (Luk 13.24) \p \v 13 \x - \xo 7.13: \xo*\xt Lu 13.24 naŋga, Jo 10.7-9 naŋga, Sɨ 14.22\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ kwɨmbɨsiki suksɨmbɨrɨ hañɨ umara. Pɨhu yɨwarayɨwara hañɨ uhuhundu kwɨmbɨ ha aru. Naŋga pɨhu kandɨhañɨ uhuhu kwɨmbɨ ha patɨ. Harɨm krunavundi sambɨ kwɨmbɨ kandɨhañɨ undu. \v 14 Hara pɨhu sɨhaŋgɨyɨhɨyɨndu kwɨmbɨsiki haŋandɨhin sukɨsɨmbɨrɨ sɨkwɨ. Naŋga kwɨmbɨsiki kandɨhañɨ uhuhurɨm avɨrɨ tamahana. Kamataharɨm krunavundi mɨŋgɨyavatɨvat taya kwɨmbɨsiki kandɨha ŋgata kandɨhañɨ undu, vami. \s Kuyusɨhɨrɨ naŋga ŋɨnɨŋɨrɨm tamɨŋga naŋga kɨndamara \r (Luk 6.43-44 naŋga, 13.25-27) \p \v 15 \x - \xo 7.15: \xo*\xt Ese 22.27 naŋga, Mt 24.4 naŋga, 24.24 naŋga, Mk 13.22 naŋga, Lu 6.26 naŋga, Sɨ 20.29 naŋga, 2 Pi 2.1 naŋga, 1 Jo 4.1\xt*\x*Jisas sɨhinda nɨmavami, Kru muvɨra kuyusɨhɨrata ara kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara ŋɨnɨŋ vamba ambɨrɨmandɨyu. Harɨm tamɨŋga naŋga kɨndamara. Nurɨ kuyusɨhɨranzɨra narɨŋ kuyu avivi ambavarɨmandɨyu. Hara narɨŋandɨ indarɨmit hambu mɨŋawɨnɨkwɨnɨtɨrɨm andɨrɨmandɨyu. Kandɨhamata haŋɨnɨŋ upɨri saŋara maña sipsip vɨsa tarɨŋguramata arɨñɨ uta sipsip mu mɨŋahandɨmɨndaŋ vata andɨndu. \v 16 \x - \xo 7.16: \xo*\xt Mt 7.20 naŋga, 12.33 naŋga, Lu 6.43-44 naŋga, Ga 5.19-22 naŋga, Je 3.12\xt*\x*Nurɨ andɨrɨmandɨyu musa ha ŋgata ambɨrɨmandɨra. Nurɨ kuyusɨhɨrata ara kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara ŋɨnɨŋ vamba ambandu, vamba ambɨrɨmandɨra. Kru wain kɨrɨs mɨŋɨrɨm siki punzɨ naŋgañɨ uta mamɨŋandu, naŋga kru ahu fik kɨrɨs mɨŋɨrɨm tɨpa sɨhɨvɨ naŋgañɨ uta mamɨŋandu. \v 17 \x - \xo 7.17: \xo*\xt Jer 11.19\xt*\x*Kamata maña sɨhanaŋga ahu avivi haŋɨnɨŋ kandɨ avivi tamandu. Ahu ñamba haŋɨnɨŋ kandɨ ñamba tamandu. \v 18 \x - \xo 7.18: \xo*\xt Lu 6.43\xt*\x*Ahu avi haŋɨnɨŋ kandɨ ñamba mandamandu. Ahu ñamba haŋɨnɨŋ kandɨ avi mandamandu. \v 19 \x - \xo 7.19: \xo*\xt Mt 3.10 naŋga, Lu 3.9 naŋga, Jo 15.2 naŋga, 15.6\xt*\x*Sɨhanaŋga ahu kandɨ avi mandamandu haŋɨnɨŋ tahɨravarandu. Kamata ahumirayɨ kavarahu tumbɨrundu. \v 20 \x - \xo 7.20: \xo*\xt Mt 12.33\xt*\x*Kamataharɨm nurɨ andɨrɨmandɨyu vana hambu taya ŋgata ambɨrɨmandɨra. Nurɨ kuyusɨhɨrata ara kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara ŋɨnɨŋ vamba ambandu, vamba ambɨrɨmandɨra. \v 21 \x - \xo 7.21: \xo*\xt Hos 8.2 naŋga, Mt 21.31 naŋga, Lu 6.46 naŋga, Sɨ 19.13 naŋga, Ro 2.13 naŋga, Je 1.22 naŋga, 1.25\xt*\x*Krunavundi sambɨ saŋɨnaŋga yaŋ ambandu, Aru mɨŋga, Aru mɨŋga, vamba ambandu. Hara krunavundi kandɨhaŋɨnɨŋ Gotɨndu tɨwɨyɨ maŋgɨyɨmandɨyu. Kru Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hamandu kuyu taya mɨŋahandɨrɨmandɨ hama, Yavandakɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨ. \v 22 \x - \xo 7.22: \xo*\xt 1 Ko 13.2\xt*\x*Got kuyu mɨŋasɨrɨvɨrɨmandɨ hɨvɨ hañɨ, krunavundi sambɨ yambirɨm nɨmavamba ambɨrɨmandɨyu. Aru mɨŋga nandɨ ñɨmbiyɨ ara Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavarandarɨŋ. Naŋga nandɨ ñɨmbiyɨ taya ara sundɨ ñamba pɨŋguvarata muhɨmɨmuhɨm nzihɨ sihɨrandarɨŋ, vamba ambɨrɨmandɨyu. \v 23 \x - \xo 7.23: \xo*\xt Sng 6.8 naŋga, Mt 10.33 naŋga, 13.41-42 naŋga, 25.12 naŋga, 25.41 naŋga, Lu 13.25-27 naŋga, 2 Ti 2.19\xt*\x*Kamavɨtu kandɨhɨvɨ hañɨ nurɨŋ yi kuyu kɨmbañɨ ambɨrɨman. Yi narɨŋ maŋgahandandin. Narɨ ñamba vana andɨndara. Harɨm yi kɨn nɨñɨ mikitamamara, vamba ambɨrɨman, vami. \s Tavɨ arɨkita tɨhutɨhundu vana \r (Luk 6.47-49) \p \v 24 \x - \xo 7.24: \xo*\xt Lu 6.47-48\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Kru yandɨ kuyu indarɨta mɨŋahandandi hama, kru indarɨmit avi naŋga mɨŋga nuŋandɨ tavɨ tɨmba hɨmbañɨ tɨhundi maña mɨŋga. \v 25 Kumba kayɨvata mɨŋguta tɨmba parapara aru ha ŋgandi. Kamata tɨmba hɨmba hañɨ tavɨ tɨpɨ haŋɨnɨŋ tararamandi. Kamataharɨm, kuku mɨŋgata kukuwɨrɨ taŋgundi, naŋga wɨnɨ tɨkatɨka pandi. Kamata mɨŋañaŋgɨrahi ndahara tavɨ kandɨha mamɨŋgata yɨvundi. \v 26 Hara kru yandɨ kuyu indarɨta mamɨŋahandandi hama, kru indarɨmit avi manɨman mɨŋga nuŋandɨ tavɨ kasɨyɨ tɨhundi maña mɨŋga. \v 27 Kamatɨhi wɨnɨ pandi. Naŋga kuku mɨŋgandi. Kamata kukuwɨrɨ taŋguta tavɨ ha mɨŋañaŋgɨrahi sɨkwɨtaya mɨŋgata yɨvundi, vami. \v 28-29 \x - \xo 7.28-29: \xo*\xt Mk 1.22 naŋga, Lu 4.32 naŋga, Jo 7.46\xt*\x*Jisas kandɨ kuyu nɨŋɨnɨŋ, tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ kuyu ŋgundu maña maŋgumi. Manɨŋga. Nurɨŋ kru ñɨmbi naŋga hama kuyu ŋgumañandɨmi. Kamatɨhi krunavundiŋ mavɨyahavarami. \c 8 \s Jisas kru kandi lepra naŋga mɨŋgaŋ mɨŋavindamami \r (Mak 1.40-44 naŋga, Luk 5.12-14) \p \v 1 Jisas apu ha mitata mɨŋguhi krunavundi sambɨ nu naŋga umu.\f * \fr 8.1 \fr*\ft Kuyu Matyu 5.2yɨ kɨyɨha ŋgamara.\ft*\f* \v 2 \x - \xo 8.2: \xo*\xt Mt 9.18 naŋga, Mk 1.40-44 naŋga, Lu 5.12-14 naŋga, Sɨ 10.25\xt*\x*Kamatɨhi kru kandi lepra naŋga mɨŋga Jisas kɨyɨmiyɨ payɨmi. Kamata tanda mɨkwɨmɨkwɨnɨta ambami, Aru mɨŋga. Naŋ pirɨti nda yaŋ mɨŋavindamɨna Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñaŋɨrandɨhin, vami.\f * \fr 8.2 \fr*\ft Juda hatindu tɨkatɨka kuyu ambami, Krunavundi kandi lepra naŋga haŋɨnɨŋ Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñɨŋɨ naŋga ŋɨnɨŋ kɨndu. Ara ŋgahi kandi lepra ha yɨwarahi uta kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋ ŋgandu. Kamatɨhu kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋ ŋgahu kandi lepra ha siŋgundɨhi ambandu, Krunavundi nɨŋɨnɨŋ Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñaŋɨra yɨvurahayu, vamba ambandu, vami. Wok Pris 13 naŋga 14yɨ ŋgamara.\ft*\f* \v 3 Kamavahi Jisas kumandamata kru kandɨhamaŋ ambami, Yi pirɨkɨnɨ. Harɨm na Gotɨndu tamɨŋgañɨ hɨmbañɨ ñaŋɨrandɨ, vami. Kamavahi sarɨrwayɨ ŋandi kandi lepra ha yɨwarahi kru hama ñaŋɨrandɨmi.\f * \fr 8.3 \fr*\ft Juda hatindu tɨkatɨka kuyu muha ambami, Kandi lepra naŋga mɨŋgandu kwɨrandɨmbɨsayɨ tɨmbusarata ndahara Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñɨŋɨndɨrɨmana, vami. Jisas kru kandɨhamandu kwɨrandɨ hañɨ kuma tamami. Hara Jisas ñɨŋɨ mandɨmi. Kru hamaŋ mɨŋavindamami. Kamatɨhi kandi lepra ha yɨwarahi avindɨmi.\ft*\f* \v 4 \x - \xo 8.4: \xo*\xt Wkp 14.1-32 naŋga, Mt 9.30 naŋga, Mk 5.43 naŋga, 7.36 naŋga, Lu 5.14 naŋga, 17.14\xt*\x*Kamata Jisas nuŋ karikarita ambami, Uta kru mumɨŋgaŋ naŋ yɨvurahi vana nɨrɨm maŋambavarahanda. Uta kwɨrandɨmbɨsa nandɨ ha Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu hamaŋ isɨhurama. Kamata Mosesɨndu tɨkatɨka kuyu mɨŋahandata, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu hɨm ŋgu. Kamatɨna Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu hama kɨrañɨŋgum. Kamatɨna kru muŋɨnɨŋ ŋgata ambɨrɨmandɨyu, Kandi lepra ha yɨwari, vamba ambɨrɨmandɨyu, vami. \s Saŋganzarandu arumiku mɨŋga Jisasɨrɨm indarɨmaŋgarami \r (Luk 7.1-10) \p \v 5 \x - \xo 8.5: \xo*\xt Jo 4.47\xt*\x*Jisas pɨhu aru Kaperneam indɨhuhi Romɨndu 100 saŋganzarandu arumiku muhama pata Jisasɨŋ ambasɨhisɨhita nɨmavami, \v 6 Aru mɨŋga, yandɨ sɨmbɨrakara hama kandikɨmuhi kuma tanda kɨmuramata uhi kañɨnda aru kavuta tavɨyɨ karɨhata kɨyɨ, vami. \v 7 Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Uta mɨŋavindamɨtɨn avindɨrɨmandɨ, vami.\f * \fr 8.7 \fr*\ft Juda hati Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñɨŋɨntɨrɨŋɨma vata krunzapa muŋɨnɨŋɨndu tavɨyɨ maŋundu. Kandɨ kuyu nɨŋandɨhin Sɨmbɨrasara 10.28yɨ kɨyɨha ŋgɨmandɨra. Hara Jisas kuyu kandɨhaŋandɨhin mɨŋata mavɨñɨ mandamami. Yi Romɨndu kru hamandu tavɨyɨ urɨmanɨ vata umi.\ft*\f* \v 8 Jisas kamavahi, saŋganzarandu arumiku hama ambami, Aru mɨŋga, yi avi mɨŋganzɨkwɨ ma, harɨm yandɨ tavɨyɨ maŋu. Hara, kuyu taya ambɨna sɨmbɨrakara yandɨ hama avindɨmɨ. \v 9 Yi kanɨmavin ha nɨmata, yindahara kru ñɨmbi naŋga haŋɨnɨŋ karatamahu nurɨŋandɨ tɨwɨyɨ kɨndin. Yandɨ saŋganzara haŋɨnɨŋ yandɨ tɨwɨyɨ kɨndu. Kamataharɨm muhamarɨm uhu vamba ambahin, undi. Pañɨ vamba ambahin, pandi. Ara yandɨ sɨmbɨrakaraŋ uta kaŋgɨm sɨmbɨra mɨŋa vamba ambahin, uta mɨŋandi, vami. \v 10 \x - \xo 8.10: \xo*\xt Mt 15.28\xt*\x*Kamavahi Jisas kuyu kandɨha indarɨhi mavɨmbɨndɨrami. Kamata kru nu naŋga kɨndamu haŋɨnɨŋɨrɨm ambami, Narɨŋ yi kandɨ ambin, Israel hatindu kru muvatɨŋ ŋgahin kru nɨmandu indarɨmaŋgaramaŋgara vana maña maŋgɨndi. \v 11 \x - \xo 8.11: \xo*\xt Sng 107.3 naŋga, Lu 13.29\xt*\x*Narɨŋ yinda ambin, krunavundi sambɨ pɨrɨvɨsa ina yahayaha naŋga ina mɨŋgumɨŋguvu mitata pata, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨyu. Kamata Abraham, Aisak, Jekop naŋga mɨnzɨta ñɨrɨmandɨyu. \v 12 \x - \xo 8.12: \xo*\xt Mt 13.42 naŋga, 21.43 naŋga, 22.13 naŋga, 25.30 naŋga, Lu 13.28 naŋga, 2 Pi 2.17 naŋga, Ju 1.13\xt*\x*Hara krunavundi kuha nuŋandɨ tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ hañɨrɨm kɨyɨmandɨyu vata yɨhɨramami haŋɨnɨŋ, Got kavarɨti tapɨra kɨvɨmɨŋgwɨ humba ndambu indɨhuta kɨyɨmandɨyu. Pɨhu kɨvɨmɨŋgwɨ kandɨhañɨ irɨharɨha mɨka satɨpɨrɨmandɨyu, vami. \v 13 Kamata Jisas saŋganzarandu arumiku hamaŋ ambami, Tɨhunda uhu. Unana indarɨmitana vana ha yɨvuraham, vami. Kamatɨhi kandɨhɨrɨvɨ hañɨndaya saŋganzarandu aru miku hamandu sɨmbɨrasara hama avindɨmi. \s Jisas Pita nɨmburi nɨŋumɨndakɨŋ mɨŋavindamami \r (Mak 1.29-31 naŋga, Luk 4.38-39) \p \v 14 \x - \xo 8.14: \xo*\xt Mk 1.29-34 naŋga, Lu 4.38-41 naŋga, 1 Ko 9.5\xt*\x*Jisas Pitandu tavɨyɨ indɨhuta ŋgahi Pita nɨmburi nɨŋumɨndakɨ kandikɨmuhi nuŋandɨ kwɨrandɨ ha ahupɨmbɨ maña kɨyɨhi, karɨhata kɨyɨmi. \v 15 Kamatɨhi, Jisas kandɨhaŋambɨndu kumañɨ mɨŋasarahi sɨkwɨtaya avindɨmi. Kamata yahata Jisasɨrɨm ñaña sɨwɨtamami. \s Jisas krunavundi sambɨ mɨŋavindamami \r (Mak 1.32-34 naŋga, Luk 4.40-41) \p \v 16 \x - \xo 8.16: \xo*\xt Mk 1.32 naŋga, Lu 4.40-41\xt*\x*Kamata ina mɨŋgurɨm andɨhitɨhi, krunavundi sambɨ sundɨ ñamba arɨŋgumu haŋɨnɨŋ tɨmbuhavuta Jisas kɨyɨmiyɨ payɨmu. Kamatɨhu, sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ ambahi krunavundi kandɨhaŋɨnɨŋ tɨhɨmitata umu. Kamata krunavundi sambɨ kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamami. \v 17 \x - \xo 8.17: \xo*\xt Ais 53.4 naŋga, 1 Pi 2.24\xt*\x*Kanɨmata musa nɨŋandɨhinɨrɨm, kuha Got ambahi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Aisaia ambami, Muhɨmɨmuhɨm kandi arɨŋandɨnɨ, nuŋambi mɨŋata pɨŋguvarɨmandɨ, vami. Kamataharɨm Got ambami kuyu haŋandɨhin Jisas andɨhi kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. \s Jisas nuŋandɨ vana mɨŋahandahanda vanarɨm ambami \r (Luk 9.57-60) \p \v 18 Jisas ŋgahi krunavundi sambɨ kɨyɨmi hañɨ tɨhɨruhu nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ ambami, Narɨ naŋga indu timukari ndambu indɨwɨmɨ, vami. \v 19 \x - \xo 8.19: \xo*\xt Lu 9.57-58\xt*\x*Kamavahi tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga muhama pata Jisasɨŋ nɨmavamba ambami, Ahusɨki, na mupɨhu mupɨhuyɨ unandahara, yi nanaŋga urɨmanɨ, vami. \v 20 \x - \xo 8.20: \xo*\xt 2 Ko 8.9\xt*\x*Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Upɨri saŋarandu upɨ ha pɨrɨhumbañɨ kɨndi. Naŋga kava ndahara ñiŋgi naŋga ŋɨnɨŋ. Hara Krundu Ñɨŋi hamandu karɨhaharɨha upɨ maŋgɨndi, vami. \v 21 \x - \xo 8.21: \xo*\xt 1 Kin 19.20 naŋga, Lu 9.59-60\xt*\x*Kamavahi sɨmbɨrasara muhama Jisasɨŋ ambami, Aru mɨŋga. Mitɨna uta yavandakɨŋ tuŋgɨñɨ tamɨtɨn wɨsa, vami. \v 22 Kamavahi nuŋ Jisas ambami, Kru kɨmuhɨmu haŋɨnɨŋ nurɨŋambira tuŋgɨñɨ tamamu. Pata yi naŋga kɨnda, vami. \s Jisas ambahi wɨnɨŋgasa aru siŋgundɨmi \r (Mak 4.36-41 naŋga, Luk 8.22-25) \p \v 23 Kamata Jisas kupik hañɨ mɨnzɨhi, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ndahara mɨnzɨta, umu. \v 24 \x - \xo 8.24: \xo*\xt Sng 4.8\xt*\x*Uta indu pɨrɨŋɨmbɨrɨŋ kɨyɨhuhu, wɨnɨ aru pata ihɨmbɨrahi kuku kupik hañɨ indɨhuramata mɨŋa siŋgɨrɨm andɨmi. Kamatɨhira Jisas akwarɨhata kɨyɨmi. \v 25 Kamatɨhi Jisasɨŋ mɨŋahimɨruta ambamu, Aru mɨŋga, kwɨmɨtɨrɨŋɨmandɨhi arɨŋ ŋgurama, vamu. \v 26 \x - \xo 8.26: \xo*\xt Sng 65.7 naŋga, 89.9 naŋga, 107.29 naŋga, Mt 14.31 naŋga, 16.8\xt*\x*Kamavahu Jisas ambami, Narɨ kru indarɨmaŋgaramaŋgara vana sukɨsɨmbɨrɨ naŋga ŋɨnɨŋ. Mumɨrɨm pɨŋitura, vami. Kamavata yahata wɨnɨ ha ambahɨmuhi wɨnɨ ha siŋgundɨhi, kuku sakɨrɨ handara mitami.\fig Jisas ambahi wɨnɨŋgasa mitami|alt="Jesus calms the storm" src="gw013.tif" size="span" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="8.26"\fig* \v 27 Kamatɨhi indarɨhɨtɨhɨtɨta ambamu, Kru kanɨma pamata mɨŋga. Harɨm wɨnɨ nuŋandɨ kuyu indarɨhi, kuku aviñam kɨyɨ, vamu. \s Sundɨ ñamba pɨŋguvarami \r (Mak 5.1-17 naŋga, Luk 8.26-37) \p \v 28 \x - \xo 8.28: \xo*\xt Mk 5.1-2 naŋga, Lu 8.26-27\xt*\x*Jisas uta indu Galili timukari, pɨrɨvɨsa pɨhu Gadara hati nduvu yɨvurahami. Kamatɨhi kru arɨkimbat sundɨ ñamba sambɨ arɨŋgumu haŋɨnɨŋ, kru kɨmuhuhu tamandu upɨ vɨrañɨ kɨta pata nuŋ ŋgamu. Arɨkimbat kandɨhaŋɨnɨŋ krunavundiŋ yɨvuvarandu. Harɨm kwɨmbɨ kandɨhañɨ maŋgɨndandu. \v 29 \x - \xo 8.29: \xo*\xt Mk 1.24 naŋga, Lu 4.34 naŋga, 4.41\xt*\x*Arɨkimbat nɨmavamba avaŋgaramu, Na Gotɨndu Ñɨŋi, arɨŋ mumɨndɨrɨmana. Got arɨŋ pɨsiŋgarɨmandɨ hɨvɨ ha kwɨsɨ. Hara arɨŋ pɨsiŋgarɨm pana, vamu. \v 30 Sambanzivi sambɨ kutañɨmarɨ kɨñɨŋgɨñɨ, ñata kɨyɨmu. \v 31 Harɨm sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ añaŋgarata nɨmavamu, Arɨŋ pɨŋguvarata ŋgata, mitɨna uta sambanzivi ndaŋɨnɨŋɨndu kwɨrandɨ humbañɨ mɨŋguramɨm, vamu. \v 32 Kamavahu Jisas ambami, Umara, vami. Kamavahi sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ kru arɨkimbatɨŋ mitata uta sambanzivi haŋɨnɨŋɨndu kwɨrandɨñɨ indɨhuramamu. Kamatɨhu sambanzivi kandɨhaŋɨnɨŋ sɨhanaŋga tɨvaramata ñamba humba muyɨ mɨŋgumu. Mɨŋguta kuku ñata kɨmumbɨramu. \v 33 Kamatɨhu kru samba karatamandu haŋɨnɨŋ ŋgata tɨvaramamu. Kamata pɨhu aru hañɨ yɨvurahata, krunavundiŋ muhɨmɨmuhɨm yɨvurahamirɨm ambavaramu. Naŋga, kru arɨkimbat sundɨ ñamba arɨŋgumu haŋɨnɨŋ, Jisas sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvarahi ŋgamurɨm ndahara ambavaramu. \v 34 Kamatɨhu sɨhanaŋga krunavundi pɨhu kandɨhañɨ ŋgati Jisas kɨyɨmiyɨ payɨmu. Pata Jisasɨŋ, añaŋgaraŋgara arɨŋandɨ pɨrɨvɨsa nɨŋandɨhin mitata uhu vamba ambamu. \c 9 \s Jisas kru kuma tanda kɨmumi mɨŋgaŋ mɨŋavindamami \r (Mak 2.1-12 naŋga, Luk 5.17-26) \p \v 1 Kamata Jisas kupik muhañɨ mɨnzɨta indu timukari aŋga indɨhuta, nuŋandɨ pɨhuyɨ yɨvurahami.\f * \fr 9.1 \fr*\ft Kandɨhɨrɨvɨ hañɨ Jisasɨndu pɨhu ha, pɨhu aru Kaperneam. Matyu 4.13yɨ ŋgamara.\ft*\f* \v 2 \x - \xo 9.2: \xo*\xt Mt 8.10 naŋga, Mk 2.3-5 naŋga, Lu 5.18-20\xt*\x*Kamatɨhi kru mumɨŋga kuma tanda atɨnda kɨmumi mɨŋgaŋ, pinayɨ kavuta pata Jisas kɨyɨmi arɨhañɨ tamahu karɨhata kɨyɨmi. Kamatɨhu Jisas ŋgahi kru haŋɨnɨŋ nuŋɨrɨm indarɨmaŋgarahu ŋgata kandi naŋga hamaŋ ambami, Yandɨ ñɨŋi tɨkatɨkata kɨñɨ. Ñamba vanavana andɨndana haŋɨnɨŋ kuŋgɨ kuyɨvin, vami. \v 3 Kamavahi kru tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga muvɨra yahata nurɨŋambi masamasa kuyundavarambara Jisasɨrɨm nɨmavamu, Kru nɨma Gotɨndu upɨ mɨŋata kuyu kanɨmata nɨ ambi, vamu. \v 4 \x - \xo 9.4: \xo*\xt Sng 94.11 naŋga, Mt 12.25 naŋga, Lu 6.8 naŋga, 9.47 naŋga, Jo 2.25\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋandɨ indarɨmit hambu ŋgata nɨmavami, Mumɨndɨhi indarɨmit ñamba haŋɨnɨŋ narɨŋandɨ mavɨñɨ kɨyɨ. \v 5 \x - \xo 9.5: \xo*\xt Mk 2.5 naŋga, 2.9 naŋga, Lu 5.20 naŋga, 7.48\xt*\x*Yi kru nɨmarɨm nandɨ ñamba vanavana haŋɨnɨŋ kuŋgɨ kuyɨvin vɨrɨm avɨrɨmandamahin. Naŋga yahamɨrata kɨndavara vɨrɨm ndahara avɨrɨmandamahin. \v 6 \x - \xo 9.6: \xo*\xt Jo 5.8 naŋga, 17.2\xt*\x*Nɨmata nɨmbu indarɨmara. Krundu Ñɨŋi hama pɨrɨ nɨñɨ nu ñɨmbi naŋga mɨŋga. Kamataharɨm ñamba vanavanandu kuŋgɨ kuyɨvahi, vami. Kamavata Jisas kru kuma tanda kɨmuhɨmu hamaŋ tɨhɨratuta ŋgata ambami, Yahamɨrata nandɨ pina ha mɨŋata nandɨ tavɨyɨ uhu, vami. \v 7 Kamavahi kru hama yahamɨrata nuŋandɨ tavɨyɨ umi. \v 8 Kamatɨhi, kruŋ Got tɨkatɨka naŋga ñɨmbi ŋgumiha ŋgata pɨŋitumu. Kamata krunavundi Gotɨndu ñɨmbi tɨhuyahamu. \s Jisas Matyuŋ uraramami \r (Mak 2.13-17 naŋga, Luk 5.27-32) \p \v 9 Jisas uta kru mumɨŋgaŋ ŋgami. Nuŋandɨ ñɨmbi Matyu. Gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋandu tavɨyɨ mɨnzɨta kɨyɨmi. Kamatɨhi Jisas nuŋ ambami, Na yi naŋga pañɨ, vami. Kamavahi Matyu yahamɨrata nu naŋga umi. \v 10 \x - \xo 9.10: \xo*\xt Lu 15.1-2\xt*\x*Kamata muhɨvɨyɨ, Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ, Matyundu tavɨyɨ kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋamɨŋa haŋɨnɨŋ naŋga, kru muvɨra ñamba vanavana andɨndu haŋɨnɨŋ naŋga kɨhɨrɨ mɨnzɨta ñamu.\f * \fr 9.10 \fr*\ft Aŋgwɨmɨkɨyɨ nɨŋandɨhin ninɨmbahandu tavɨyɨ sɨkwɨ ñata kɨyɨmuvu avindamata maŋambami. Kru sambɨ Matyundu tavɨyɨ vaha vamba indarɨmitamu. Kanɨŋandɨhin Mak 2.15yɨ ŋgamara. Hara kru muvɨra Jisasɨndu tavɨyɨ vamba indarɨmitamu.\ft*\f* \v 11 \x - \xo 9.11: \xo*\xt Mt 11.19 naŋga, Mk 2.16 naŋga, Lu 5.30 naŋga, 19.7\xt*\x*Kamatɨhu Farisi haŋɨnɨŋ ŋgata, Jisasɨndu sɨmbɨrasaraŋ kitɨhuta nɨmavamu, Mumɨndɨhi kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋamɨŋa ndaŋɨnɨŋ, naŋga kru muvɨra ñamba vanavana andɨndu ndaŋɨnɨŋ, sɨwɨmañamasa ndamata narɨŋandɨ ahusɨki ndama naŋga kɨhɨrɨ ñandu, vamu.\f * \fr 9.11 \fr*\ft Farisi tɨkatɨka kuyu sambɨ mɨŋahandandu. Kamataharɨm nɨmata indarɨndu. Kru tɨkatɨka kuyu kanɨŋɨnɨŋ mamɨŋahandandu haŋɨnɨŋ ñamba vana andɨndu. Kamataharɨm nurɨ Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñɨŋɨ naŋga kɨndu. Juda hati kru Rom hati naŋga kɨndu haŋɨnɨŋ Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñɨŋɨ naŋga kɨndu. Naŋga Juda hati kru Romɨndu gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋandu haŋɨnɨŋ ndahara Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ ñɨŋɨ naŋga kɨndu.\ft*\f* \v 12 \x - \xo 9.12: \xo*\xt Mk 2.17 naŋga, Lu 5.31\xt*\x*Kamavahu Jisas indarɨta ambami, Kru kandi manɨman haŋɨnɨŋ ukɨ kahahaha mɨŋga kɨndiyɨ maŋundu. Kru kandi naŋga haŋɨnɨŋ ndaya ukɨ kahahaha mɨŋga kɨndiyɨ undu. \v 13 \x - \xo 9.13: \xo*\xt Hos 6.6 naŋga, Mt 12.7 naŋga, Mk 2.17 naŋga, Lu 5.32 naŋga, 1 Ti 1.15\xt*\x*Got ambami, Narɨ yaŋ saŋɨnaŋga kɨrañɨŋgundararɨm pirɨmandamandin. Hara muŋɨnɨŋ sɨhiŋgamara vata pirɨtamamaŋgarandin, vamba ambami, vami. Kamavata Jisas sɨhinda ambami, Harɨm narɨ uta kuyu kanɨŋandɨhinɨrɨm indarɨmitata ŋgamara. Yi tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ haŋɨnɨŋ uraramɨrɨm mambayɨmin. Yi ñamba vanavana andɨndu haŋɨnɨŋ uraramɨrɨm payɨmin, vami. \s Jisas ñaña itɨhañaña vanarɨm ambavarami \r (Mak 2.18-22 naŋga, Luk 5.33-39) \p \v 14 \x - \xo 9.14: \xo*\xt Lu 18.12\xt*\x*Kandɨtɨwɨmi hañɨ Jonɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata Jisasɨŋ kitɨhuta nɨmavamu, Mumɨndɨhi ara naŋga Farisi ñaña itɨhañaharɨŋ nandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ñaña maŋitɨhañandu, vamu. \v 15 \x - \xo 9.15: \xo*\xt Jo 3.29\xt*\x*Kamavahu Jisas ambami, Kru mumɨŋga navundi urɨrɨm andɨndi. Kamata nuŋandɨ kru mɨndu haŋɨnɨŋ naŋga kɨyɨhihi nuŋambirɨm indarɨhu mavɨndɨhi maŋirɨhandu. Kɨyɨhandata kru muŋɨnɨŋ kru kandɨhamaŋ tɨmbuta muvu undu. Kamatɨhu nuŋandɨ kru mɨndu haŋɨnɨŋ nɨŋambirɨm indarɨhu mavɨndɨhi ñaña itɨhañandu. \v 16 Sɨwɨmañanda, kru mumɨŋga mɨkwɨrɨ kɨhi sɨŋga mɨŋata, kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨhavɨ atɨndu sɨhɨrasɨhɨra humbañɨ yɨvuvihɨta manzɨvirɨndi. Kandɨhamata musa andɨta, kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨhavɨ atɨndu ha ñɨmburɨndi. Kamatɨhi mɨkwɨrɨ kɨhi sɨŋga kumba yɨvuvihɨta sɨvirɨndi haŋandɨhin uta sukɨyɨputɨndi. Kamata mɨkwɨrɨ kɨhi sɨŋga ha andɨhi kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨhavɨ atɨndu ha sɨhɨrata kumba ha sɨhinda arutɨmaŋgarandi. \v 17 Kru mumɨŋga wain kɨhi ŋandi meme vɨsa atɨnduyɨ maŋgapirandi. Kamatɨhi meme vɨsa ha pirɨhuhi wain ha pɨrɨyɨ mɨŋgaramandi. Kamatɨhi meme vɨsa handahara ñambatɨndi. Kamataharɨm wain kɨhi, meme vɨsa kɨhiyɨ kapirandi. Kamatɨhi arɨkiŋgɨm avindaya kɨndu.\f * \fr 9.17 \fr*\ft Juda meme yɨvuta nuŋandɨ pɨsa ha mɨŋata sɨvirɨhu meme vɨsa ha uta kuku tihɨtihɨ vuŋgɨ aru maña yɨvurahahi wain kapirandu. Wain kɨhi meme vɨsa kandɨhañɨ tamata mitahu kutamarɨ kɨta uta wain avindɨta akɨndɨndi. Kandɨhɨrɨvɨ hañɨ wain ha kɨhata meme vɨsa atɨndu paña haŋandɨhin andɨti kundɨrahi.\ft*\f* \s Ñɨŋi mɨŋahimɨruta muŋambɨŋ mɨŋavindamami \r (Mak 5.22-43 naŋga, Luk 8.41-56) \p \v 18 \x - \xo 9.18: \xo*\xt Mk 5.22 naŋga, Lu 8.41-42\xt*\x*Jisas Jonɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambavarahihi, aru miku mumɨŋga pata Jisasɨndu tandanzapayɨ tanda mɨkwɨmɨkwɨnɨta ambami, Yandɨ navundi ha tɨhura kwɨmi. Hara pata uta mɨŋasarɨna aŋga yahamɨram, vami. \v 19 Kamavahi Jisas yahamɨrata kru kandɨhama naŋga uhi, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ndahara nu naŋga kɨhɨrɨ umu. \v 20-21 \x - \xo 9.20-21: \xo*\xt Mt 14.36 naŋga, Mk 5.25 naŋga, Lu 8.43\xt*\x*Kamatɨhi navundi 12 simbi sɨkwɨ ñaŋgwɨ yɨvukuvɨta kɨndi ŋambɨ nuŋambi ambami, Nuŋandɨ mɨkwɨrɨ kuta nɨñɨ ñapɨruvu kumandamata tɨmbusarata ndahara avindɨrɨman, vami. Kamavata Jisasɨndu kutɨvu arɨhañɨ pata kumandamata nuŋandɨ mɨkwɨrɨ kuta hañɨ tɨmbusarami.\fig Navundi ñaŋgwɨ yɨvukuvɨhuvɨ ŋambɨ Jisas ndu mɨkwɨrɨyɨ tɨmbusarata avɨndɨmi|alt="woman touches Jesus' clothes" src="WA03827b.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="9.20-21"\fig* \v 22 Kamatɨhi Jisas kimɨruramata ŋgata nɨmavami, Yandɨ ñɨŋi tɨkatɨkata kɨñɨ. Na yaŋɨrɨm indarɨmaŋgarana harɨm avindɨ, vami. Kamavahi navundi haŋambɨ kandɨhɨrɨvɨ hañɨ sɨkwɨtaya avindɨmi. \v 23 Kamatɨhi Jisas uta aru miku hamandu tavɨyɨ yɨvurahata ŋgahi krunavundi kambirɨhata kɨyɨmu. Kru haŋɨnɨŋ pɨkɨ tɨmɨhuruhuhu, krunavundi pɨrɨndɨm aru tamata kɨyɨmu. \v 24 \x - \xo 9.24: \xo*\xt Jo 11.11\xt*\x*Kamatɨhu Jisas nurɨŋ ambami, Mikitamata umara. Navundiyɨpu nɨ maŋgwɨmi. Saŋ karɨhata kɨyɨ, vami. Kamavahi nuŋ irɨmɨndihɨmu. \v 25 Kamatɨhura nurɨŋ pɨŋguvarahi tapɨrañɨ pindɨhamu. Kamata Jisas indɨhuta navundi ñaŋɨra haŋambɨndu kuma hañɨ mɨŋahandahi yahamɨrami. \v 26 Kandɨhamatɨmi hañɨndu vana ha pɨrɨvɨsa kandɨhañɨndu pɨhu muvumuvu panzaŋgarami. \s Tamɨŋga ñumi arɨkimbatɨŋ mɨŋavindamami \p \v 27 \x - \xo 9.27: \xo*\xt Mt 15.22 naŋga, 20.29-34\xt*\x*Kamata Jisas kandɨ pɨhu ha mitata umi. Kamatɨhi tamɨŋga ñumi arɨkimbat Jisas uhihi sɨhɨndɨ uta nɨmavamu, Devit nɨŋuñɨŋgi, avinda vaha arɨŋ sɨhiŋgahana, vamu.\f * \fr 9.27 \fr*\ft Juda hati ŋgandu, Kru Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami hama, Aru miku Devitɨndu krunzapayɨndu mɨŋga yɨvurahɨmandɨ, vandu. Tamɨŋga ñumi arɨkimbat Jisasɨrɨm nɨmata indarɨmaŋgaramu, Kru kanɨmarɨm ndɨhi Israel hati tavɨramu, vamu. Kamataharɨm arɨkimbat Jisasɨŋ ambamu, Devit nɨŋuñɨŋgi, vamu.\ft*\f* \v 28 Kamavahu Jisas tavɨyɨ indɨhuhi, kru arɨkimbat tamɨŋga ñumi haŋɨnɨŋ Jisas kɨyɨmiyɨ payɨmu. Kamatɨhu nurɨŋ kitɨhuta nɨmavami, Yi andɨrɨman vana nɨŋandɨhinɨrɨm narɨ indarɨmaŋgarara vaha, vami. Kamavahi arɨkimbat ambamu, Kandɨ Aru mɨŋga, ara indarɨmaŋgararɨŋ, vamu. \v 29 \x - \xo 9.29: \xo*\xt Mt 8.13\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋandɨ tamɨŋga hañɨ mɨŋasarata ambami, Narɨ yambirɨm indarɨmaŋgarara, harɨm ambara maña narɨŋ yɨvuraham, vami. \v 30 \x - \xo 9.30: \xo*\xt Mt 8.4\xt*\x*Kamatɨhi arɨkimbatɨndu tamɨŋga ha taruvɨhɨrɨmi. Kamatɨhi Jisas arɨkimbatɨŋ tɨkatɨka kuyu ŋguta nɨmavami, Nɨmata musa andɨhin ŋgara nɨrɨm uta muŋɨnɨŋ maŋambavaramara, vami. \v 31 Hara arɨkimbat uta krunavundi pɨrɨvɨsa kandɨhañɨ hatiŋ Jisas avi vana andɨmi haŋandɨhinɨrɨm ambavaramu. \s Maŋguyundavaravara mɨŋgaŋ mɨŋavindamami \p \v 32 \x - \xo 9.32: \xo*\xt Mt 12.22\xt*\x*Kamata kru arɨkimbat uhuhu, krunavundi kru sundɨ ñamba arɨŋguhi mɨka pɨmɨtɨhi maŋguyundavarandi hamaŋ, Jisas kɨyɨmiyɨ tɨmbuta payɨmu. \v 33 \x - \xo 9.33: \xo*\xt Mk 2.12\xt*\x*Kamatɨhu Jisas sundɨ ñamba ha pɨŋguvarahi kuyundavarami. Kamatɨhi ŋgata krunavundi sɨhanaŋga indarɨhɨtɨhɨtɨta ambamu, Kuha Israel pɨrɨvɨsayɨ mayɨvurahandi vana yɨvurahi, vamu. \v 34 \x - \xo 9.34: \xo*\xt Mt 10.25 naŋga, 12.24 naŋga, Mk 3.22 naŋga, Lu 11.15\xt*\x*Kamavahura Farisi ambamu, Nuŋ sundɨ ñambandu aru miku hama tɨkatɨka ŋguhi sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvarandi, vamu. \ms Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ sɨmbɨra ŋgumi \mr (Sapta 9.35—10.42) \s Jisas krunavundiŋ ŋgahi mavɨndɨmi \p \v 35 \x - \xo 9.35: \xo*\xt Mt 4.23 naŋga, Mk 1.39 naŋga, Lu 4.44\xt*\x*Jisas pɨhu aruru naŋga pɨhu suksɨrambɨ sɨhanaŋgayɨ kɨndami. Kamata krunavundiŋ Got naŋga kuyundavaravara tavɨhumba nurɨŋandɨyɨ nurɨŋ ambaramami. Kamatɨndɨ kuyu avivi Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨrɨm ambavarami. Kamatɨndɨ kru muhɨmɨmuhɨm kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamami. \v 36 \x - \xo 9.36: \xo*\xt Nam 27.17 naŋga, 1 Kin 22.17 naŋga, 2 Sto 18.16 naŋga, Ese 34.5 naŋga, Sek 10.2 naŋga, Mt 14.14 naŋga, Mk 6.34\xt*\x*Kamata krunavundi sambɨ ŋgahi indarɨhu tɨmɨndɨmɨndɨhi ñamba sɨkwɨ kɨta sipsip kara manɨmanɨ haŋɨnɨŋ kɨndu maña kɨyɨmu. Kamatɨhu nuŋ mavɨnzaŋɨnzaŋɨnɨdɨmi. \v 37 \x - \xo 9.37: \xo*\xt Jo 4.35\xt*\x*\x - \xo 9.37-38: \xo*\xt Lu 10.2\xt*\x*Kamatɨhi Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambami, Kɨvayɨ ñaña sambɨ mɨndɨtɨ. Hara krunavundi ñaña yɨvutɨhɨruramarama haŋɨnɨŋ maŋgɨyu. \v 38 Kamataharɨm kɨva nɨŋuva hama naŋga kuyundavarata kitɨhumara. Kamatɨra sɨmbɨrasaraŋ sɨmbɨti uta nuŋandɨ ñaña haŋɨnɨŋ yɨvutɨhɨrumu, vami. \c 10 \s 12 sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋɨndu ñɨmbi \r (Mak 3.13-19 naŋga, Luk 6.12-16) \p \v 1 \x - \xo 10.1: \xo*\xt Mt 9.35 naŋga, Mk 3.13-15 naŋga, 6.7 naŋga, Lu 9.1\xt*\x*Jisas nuŋandɨ 12 sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambahi payɨhu ambami, Yi narɨŋ yɨhɨramamin. Harɨm uta sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvarata, krunavundi muhɨmɨmuhɨm kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamamara. \v 2 Sɨmbɨrasara kandɨhaŋɨnɨŋɨndu ñɨmbi haŋɨnɨŋ nɨmata, kimaŋgima hama Saimon, mu ñɨmbi nuŋandɨ Pita, muhama nɨŋura Andru. Naŋga Jems Sebedi ñanɨŋ naŋga nɨŋura Jon. \v 3 Muhama Filip, muhama Bartolomyu, muhama Tomas, muhama Matyu. Kandɨhama nu gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋamɨŋa mɨŋga. Muhama Jems, Alfius ñanɨŋ. Muhama Tadius. \v 4 Muhama Saimon, Selot vat mɨŋga, imbɨ hama Judas Iskariot. Kandɨhama Jisasɨŋ kru ñamba ŋɨnɨŋɨndu kumañɨ tamɨrɨmandɨ. Kamati nuŋ ñamba taŋgurɨmandɨyu. \s Jisas 12 sɨmbɨrasaraŋ sɨmbɨra ŋgumi \r (Mak 6.7-13 naŋga, Luk 9.1-5) \p \v 5 \x - \xo 10.5: \xo*\xt Sɨ 13.46\xt*\x*Jisas kru 12 vat kandɨhaŋɨnɨŋ sɨmbɨta nɨmavami, Krunavundi muvundumuvundu kɨnduyɨ maŋumara. Samariandu pɨhu aruruyɨ ndahara maŋindɨhumara.\f * \fr 10.5 \fr*\ft Matyundu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kutaŋguta kumanzɨpi timu tɨŋgɨruramata ambavarami hañɨndu muhanda nɨ. Kuyu kanɨŋandɨhin Matyu 10.5-42yɨ kɨyɨ. Jisasɨndu sɨmbɨrasara krunavundiŋ Gotɨndu kuyu ambavarɨrɨmɨtu nurɨŋ muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahɨrɨmandɨrɨm ambami. \ft*\f* \v 6 \x - \xo 10.6: \xo*\xt Jer 50.6 naŋga, Mt 15.24\xt*\x*Narɨ sipsip Israel hatindu atɨnda yɨwaramu haŋɨnɨŋ ndaya kɨnduyɨ umara. \v 7 \x - \xo 10.7: \xo*\xt Mt 3.2 naŋga, 4.17 naŋga, Lu 10.9-11\xt*\x*\x - \xo 10.7-15: \xo*\xt Lu 10.4-12\xt*\x*Uta nɨmavamba ambavaramara, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha arɨñɨndɨ ha, vamba ambamara. \v 8 Uta kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamata, kru kɨmumu haŋɨnɨŋ andɨtɨra aŋga yahamɨramu. Kamata kru kandi lepra naŋga haŋɨnɨŋ andɨtɨra ñaŋɨraŋgɨyɨmu. Kamata sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvaramara. Narɨŋ sɨmbɨra mɨŋamɨŋarɨm yɨhɨramin vana nɨŋandɨhin mut mɨŋata mamɨŋara. Narɨ saŋ mɨŋara. Harɨm narɨ uta krunavundiŋ ŋguramata, mut mɨŋamɨŋarɨm maŋambamara. \v 9 \x - \xo 10.9: \xo*\xt Lu 10.4\xt*\x*Narɨŋandɨ paŋaŋgarayɨ gol, tɨmbahɨrɨs silva, naŋga kopa kɨmbarɨta maŋumara. \v 10 \x - \xo 10.10: \xo*\xt Nam 18.31 naŋga, Lu 10.7 naŋga, 1 Ko 9.14 naŋga, 1 Ti 5.18\xt*\x*Urɨm, narɨŋandɨ paŋa, kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨhavɨ arɨkita, tandambɨsa, naŋga makɨrutɨm mamɨŋamara. Kru sɨmbɨra mɨŋandi hamaŋ nuŋandɨ ñaña ha ŋgundu. \v 11 Pɨhu aru muyɨ vaha, mana suksɨmbɨrɨ muyɨ vaha indɨhuta, pɨhu kandɨhañɨ kru avinzɨkwɨsɨkwɨ naŋga tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ mɨŋgaŋ ŋgamara. Kamata kru kandɨhama naŋgandaya kɨta uta pɨhu kandɨha mitamara. \v 12 \x - \xo 10.12: \xo*\xt Lu 10.5-6\xt*\x*Tavɨ muyɨ indɨhutaŋgata, krunavundi tavɨ kandɨhañɨndu ŋɨnɨŋɨrɨm kuyu avivi ŋguta ambamara. Gotɨndu mavɨñam narɨ naŋga kɨyɨm, vamba ambamara. \v 13 Kamatɨra tavɨ kandɨhañɨndu krunavundi narɨŋɨrɨm kɨnzɨkɨtuŋgata, narɨŋandɨ kuyu avi ha andɨti mavɨñamɨñɨ kɨyɨmandɨyu. Ara narɨŋɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨ mandɨtuŋgata, Gotɨŋ kitɨwɨtɨra mavɨñamɨñɨ kɨyɨhɨyɨ vana ha nurɨ naŋga maŋgɨyɨmandɨ. \v 14 \x - \xo 10.14: \xo*\xt Sɨ 18.6\xt*\x*Kamata kru mumɨŋga narɨŋ tavɨ nuŋandɨyɨ tɨmbuta maŋutiŋgata, naŋga narɨŋandɨ kuyu maŋindarɨtiŋgata, tavɨ vaha, mana pɨhu aru kandɨha mitata urɨm narɨŋandɨ tanda hañɨ ayɨwɨrsɨ kɨyɨmandɨ ha yɨvuvaramara. Kamatɨra kru pɨhu aru kandɨhañɨ ŋgati ŋgata ambɨrɨmandɨyu, Ñamba vana andɨharɨŋ nɨmata vana nɨ andɨyu vamba ambɨrɨmandɨyu.\f * \fr 10.14 \fr*\ft Kuyu sɨwɨmaña Mak 6.11yɨ naŋga Sɨmbɨrasara 13.51yɨ ŋgɨmandɨra. \ft*\f* \v 15 \x - \xo 10.15: \xo*\xt Stt 19.24-28 naŋga, Mt 11.24 naŋga, Ju 1.7\xt*\x*Yi narɨŋ kandɨ ambin, Got krunavundiŋ ŋgatɨŋgurɨman vata yɨhɨramami hɨvɨyɨ hañɨ, krunavundi pɨhu kandɨhañɨ hati pɨmɨ kavɨrɨmandɨyu. Kamatu Sodom naŋga Gomora hati pɨmɨ kavɨrɨmandɨyu ha taratɨvɨrɨmandɨ, vami. \s Muhɨmɨmuhɨm pɨmɨ vanavana yɨvurahɨmandɨ \r (Mak 13.9-13 naŋga, Luk 21.12-17) \p \v 16 \x - \xo 10.16: \xo*\xt Lu 10.3 naŋga, Jo 10.12 naŋga, Sɨ 20.29 naŋga, Ro 16.19 naŋga, 1 Ko 14.20 naŋga, Ef 5.15\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Ŋgara. Yi narɨŋ sipsip maña sɨmbɨhin upɨri saŋara ñiŋgiñɨ ura. Harɨm tau andɨndi maña andɨmara. Indarɨmaŋgaratara muhɨmɨmuhɨm vana ha andɨmara. Naŋga kava umari andɨndu maña andɨmara. Ñamba vanavana andɨtɨrɨm maŋindarɨmara. \v 17 \x - \xo 10.17: \xo*\xt Mt 24.9\xt*\x*\x - \xo 10.17-20: \xo*\xt Mk 13.9-11 naŋga, Lu 12.11-12 naŋga, 21.12-15\xt*\x*Kruŋ ŋgamaŋgaramara. Narɨŋ kru Juda hatindu kuyu mɨŋasɨrɨvandu haŋɨnɨŋɨndu kumañɨ tamɨmandɨyu. Kamata Got naŋga kuyundavaravara tavɨ nurɨŋandɨyɨ narɨŋ pɨŋgɨrawɨsɨrɨmandɨyu. \v 18 \x - \xo 10.18: \xo*\xt Sɨ 25.23 naŋga, 27.24\xt*\x*Narɨ yandɨ sɨmbɨrasara ŋɨnɨŋ. Harɨm narɨŋ gavaman ndama naŋga aru miku haŋɨnɨŋ kɨyuyɨ tɨmbuta urɨmandɨyu. Kamatu yandɨ kuyu avivi kru aruru haŋɨnɨŋ naŋga krunavundi muvundumuvundu haŋɨnɨŋ ndahara ambavarɨtɨra indarɨmandɨyu. \v 19 \x - \xo 10.19: \xo*\xt Jo 14.26 naŋga, 1 Ko 2.4\xt*\x*Narɨŋ kru ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru hama kɨyɨyɨ tɨmbuta urɨmandɨyu. Kamatu arɨŋ ambɨtuŋgata mumvamba ambavarɨmɨndaŋ, vata maŋindarɨhɨtɨhɨtɨmara. Kandɨtɨwɨmi hañɨ narɨŋandɨ indarɨmit hambu, Got nuŋambi ambavarɨtiti ambavarɨmandɨra. \v 20 Kuyu ambavarɨmandɨra ha narɨŋambi maŋambavarɨmandɨra. Narɨŋandɨ Navandu Mavɨñɨŋi narɨŋ indarɨmit ŋguti ambavarɨmandɨra. \v 21 \x - \xo 10.21: \xo*\xt Mai 7.6 naŋga, Mt 10.35 naŋga, Lu 21.16\xt*\x*Kru nɨŋuraŋ vaha mana nɨŋusiŋ vaha ŋgatɨŋgɨruta ambɨti yɨvutatamɨrɨmandɨyu. Sɨwɨmañanzihɨ nda nɨŋuvanin yahata nurɨŋandɨ ñɨŋiŋ andɨrɨmandɨyu. Nurɨŋandɨ ñɨŋi haŋɨnɨŋ ndahara nɨŋum nɨŋuvaŋ miku tamata, kru muŋɨnɨŋ sɨmbɨtu nɨŋum nɨŋuvaŋ yɨvutatamɨrɨmandɨyu. \v 22 \x - \xo 10.22: \xo*\xt Mt 24.9 naŋga, 24.13 naŋga, Mk 13.13 naŋga, Lu 21.17 naŋga, Jo 15.18-21\xt*\x*Narɨ yandɨ ŋɨnɨŋ. Harɨm narɨŋambirɨm sɨhanaŋga krunavundi kɨtɨrɨ ñɨmandɨyu. Hara krunavundi tɨkatɨkata kɨtuhɨtu imbɨhɨvɨ ha yɨvurahɨti, Got nurɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ. \v 23 \x - \xo 10.23: \xo*\xt Mt 16.28\xt*\x*Krunavundi pɨhu muyɨndu haŋɨnɨŋ narɨŋ ñamba vana andɨtuŋgata, tɨvaramata pɨhu muyɨ umara. Yi narɨŋ kandɨ ambin, sɨmbɨra narɨŋandɨ Israelɨndu pɨhu makamaka mamɨturamɨtɨratɨra, Krundu Ñɨŋi hama payɨmandɨ. \v 24 \x - \xo 10.24: \xo*\xt Lu 6.40 naŋga, Jo 13.16 naŋga, 15.20\xt*\x*Ñɨŋi nuŋandɨ ahusɨkiŋ mandaratɨvɨrandi, naŋga sɨmbɨrakara hama nuŋandɨ aru miku hamaŋ taratɨvɨrata kɨmbañɨ maŋgɨndi. \v 25 \x - \xo 10.25: \xo*\xt Mt 9.34 naŋga, Mk 3.22 naŋga, Lu 11.15\xt*\x*Ñɨŋi nuŋandɨ ahusɨki maña yɨvurahɨmandɨ hama, kamatanda kɨyɨm. Naŋga sɨmbɨrasara, nuŋandɨ aru miku hama maña kɨyɨmandɨ hama, kamatanda kɨyɨm. Tavɨ nɨŋuvarɨm Belsebul vamba ambandu. Harɨm ñɨŋisɨm tavɨ kandɨhañɨ kɨndu haŋɨnɨŋ ñɨmbi ñamba sɨkwɨ ŋgumandɨyu, vami.\f * \fr 10.25 \fr*\ft Belsebul ñɨmbi nɨ, Satanɨndu mu ñɨmbi. Matyu 12.22-28yɨ ndahara kɨyɨ.\ft*\f* \s Kru Gotɨrɨmɨndaya pɨŋitumu \r (Luk 12.2-7) \p \v 26 \x - \xo 10.26: \xo*\xt Mk 4.22 naŋga, Lu 8.17\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨŋ kru kandɨhaŋɨnɨŋ ñamba vana andɨrɨmɨtu ndahara mambɨŋitumara. Muhɨmɨmuhɨm tarɨŋguramata kɨndi haŋɨnɨŋ mamañɨ yɨvurahɨmandɨ. Kamati kuyu tarɨŋguramata kɨndi haŋɨnɨŋ ndahara sɨhanaŋga kru indarɨmandɨyu. \v 27 Narɨŋ kuyu kɨvɨyɨ ambavaradin haŋɨnɨŋ, inahɨmur ambavaramara. Ara kuyu sɨwɨña indarɨmandɨra haŋɨnɨŋ, uta tɨhɨrutɨhɨru upɨyɨ kuyu kɨmbañɨ ambavarɨtɨra krunavundi indarɨmu. \v 28 \x - \xo 10.28: \xo*\xt Ais 8.12-13 naŋga, Lu 12.4 naŋga, Je 4.12 naŋga, 1 Pi 3.14\xt*\x*Kru pɨrɨ nɨñɨndurɨm mambɨŋitumara. Narɨŋandɨ kwɨrandɨmbatɨ ha yɨvutatamɨrɨmandɨyu, hara narɨŋandɨ mavɨñɨŋi ha mayɨvutatamɨrɨmandɨyu. Gotɨrɨmɨndaya pɨŋitumara. Nu taya narɨŋandɨ kwɨrandɨ naŋga mavɨñɨŋi ha pɨsiŋgarata, ahutuvarandi helɨyɨ kavarɨmandɨ. \v 29 Narɨ ŋgandara, kava arɨkita sukɨsɨrambɨ kru tuki tamɨŋgañɨ mut mɨŋandu. Hara narɨŋandɨ Nava kava suksɨrambɨ kandɨhaŋɨnɨŋ karatamaŋgarandi. Harɨm, kava kandɨhañɨndu muvat pɨrɨyɨ mamɨŋgatayɨvum vɨtiŋgata, mamɨŋgata yɨvɨrɨmandɨ. \v 30 \x - \xo 10.30: \xo*\xt Lu 21.18 naŋga, Sɨ 27.34\xt*\x*Naŋga, Got narɨŋandɨ miku mɨnɨ nɨŋɨnɨŋ mɨnza mɨnɨmɨnɨ ŋgatɨŋgɨruta mɨtundi. \v 31 \x - \xo 10.31: \xo*\xt Mt 6.26 naŋga, 12.12\xt*\x*Narɨ Gotɨndu tamɨŋgañɨ aruŋɨnɨŋ nzɨkwɨ kɨndara, kava sukɨsɨrambɨŋ taratɨvɨramaŋgarandara. Kamataharɨm mambɨŋitumara, vami. \s Ara Jisasɨndu ñiŋgiñɨndu ŋɨnɨŋ vavarɨm sɨwɨmanzɨwɨma mandɨmɨ \r (Luk 12.8-9) \p \v 32 \x - \xo 10.32: \xo*\xt Lu 12.8 naŋga, Ro 10.9-10 naŋga, Sk 3.5\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Kru mumɨŋga krunavundiŋ nɨmavamba ambɨrɨmandɨ. Yi Jisasɨndu ñiŋgiñɨndu mɨŋga vamba ambɨrɨmandɨ. Kru kandɨhamarɨm, yindahara Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hamarɨm, kru nɨma yandɨ vamba ambɨrɨman. \v 33 \x - \xo 10.33: \xo*\xt Mk 8.38 naŋga, Lu 9.26 naŋga, 2 Ti 2.12\xt*\x*Ara kru mumɨŋga krunavundiŋ, nɨmavamba ambɨrɨmandɨ. Yi Jisasɨndu ñiŋgiñɨndu mɨŋga ma vamba ambɨrɨmandɨ. Kru kandɨhamarɨm, yindahara Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hamarɨm, kru nɨma yandɨma vamba ambɨrɨman, vami. \s Krunavundi Jisasɨrɨmɨndaya mavɨ ndamamaŋgaramu \r (Luk 12.51-53 naŋga, 14.26-27) \p \v 34 \x - \xo 10.34: \xo*\xt Lu 12.49-53\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Narɨ yambirɨm nɨmata maŋindarɨmitamara. Nu pɨrɨ nɨñɨ saŋga kirahɨrɨm payɨmi vamba maŋindarɨmitamara. Yi saŋga kirahɨrɨm mambayɨmin. Yi tuki kuta mɨŋata payɨmin. \v 35 \x - \xo 10.35: \xo*\xt Mai 7.6\xt*\x*Yi saŋga pɨruramɨrɨm payɨmin. Kru ñɨŋi hama nɨŋuvarɨm miku tamɨrɨmandɨ, navundi ñɨŋi haŋambɨ nɨŋumɨrɨm miku tamɨrɨmandɨ, nɨmbas nɨpahiŋ miku tamɨrɨmandɨ. \v 36 \x - \xo 10.36: \xo*\xt Sng 41.9 naŋga, 55.13\xt*\x*Nuŋandɨ kru ñɨŋi, navundi ñɨŋi, nɨmburi, nɨmbas, nurɨŋambi masamasa miku tamɨmandɨyu. \v 37 \x - \xo 10.37: \xo*\xt Lo 33.9 naŋga, Lu 14.26\xt*\x*Kru nɨŋum navaŋ mavɨndamata, yaŋ mavɨmandamɨrɨmandɨ hamarɨm, yandɨyɨndu vata maŋambɨrɨman. Kru nuŋandɨ kru ñɨŋi naŋga navundi ñɨŋiŋ mavɨndamata, yaŋ mavɨmandamɨrɨmandɨ hamarɨm, yandɨyɨndu vata maŋambɨrɨman. \v 38 \x - \xo 10.38: \xo*\xt Mt 16.24 naŋga, Mk 8.34 naŋga, Lu 9.23\xt*\x*Naŋga kru, nuŋandɨ ahuandɨ maña pɨmɨ kavuta yi naŋga maŋgɨndɨrɨmandɨ hamarɨm, yandɨyɨndu vata maŋambɨrɨman.\f * \fr 10.38 \fr*\ft Krunavundi muvundumuvundu naŋga sɨmbɨrasara saŋɨŋɨnɨŋ ñamba vana andɨhu Rom hati ahuandɨñɨ taŋgɨraramarasɨmu. Kamata kru kwɨmɨrɨmandɨ varasɨmu hama, nuŋambi nda ahuhɨrɨvɨ ha kavuta taŋgɨraramarama upɨyɨ urasɨmi. Jisas ahuandɨ kavuhavundu tɨhi kuyu ŋguta ambami kanɨŋandɨhin krunavundiŋ pɨmɨ kavuta kɨmuhɨmurɨm mambɨŋitumara vata ambami. \ft*\f* \v 39 \x - \xo 10.39: \xo*\xt Mt 16.25 naŋga, Mk 8.35 naŋga, Lu 9.24 naŋga, 17.33 naŋga, Jo 12.25\xt*\x*Kru yambira muhɨmɨmuhɨm vana andɨtɨn avindɨrɨmandɨ vamba ambɨrɨmandɨ hama, siŋgundɨrɨmandɨ. Ara yambirɨm indarɨta kwɨmɨrɨmandɨ hama, kɨmuta ndahara sɨhaŋgɨyɨmandɨ, vami. \s Kru ŋguramɨrɨmandɨ hama muhɨmɨmuhɨm mɨŋɨmandɨ \r (Mak 9.41) \p \v 40 \x - \xo 10.40: \xo*\xt Mk 9.37 naŋga, Lu 9.48 naŋga, 10.16 naŋga, Jo 13.20\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Kru narɨŋɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨrɨmandɨ hama, yaŋɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨrɨmandɨ. Ara kru yaŋɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨrɨmandɨ hama, Gotɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨrɨmandɨ. Got yaŋ sɨmbɨhi payɨmin. \v 41 \x - \xo 10.41: \xo*\xt 1 Kin 17.10 naŋga, 2 Kin 4.8\xt*\x*Hara, kru mumɨŋga ambɨrɨmandɨ. Yi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavarandi mɨŋgaŋ ŋguramɨrɨman vamba ambɨrɨmandɨ. Kamavata kru kandɨhamaŋ nuŋandɨ tavɨyɨ tɨmbuta uta karatamɨrɨmandɨ. Kru kandɨhamatɨrɨmandɨ hama, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavarandu haŋɨnɨŋ mɨŋandu maña muhɨmɨmuhɨm avivi mɨŋɨmandɨ. Naŋga, kru mumɨŋga ambɨrɨmandɨ. Yi kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ mɨŋgaŋ ŋguramɨrɨman vamba ambɨrɨmandɨ. Kamavata kru kandɨhamaŋ nuŋandɨ tavɨyɨ tɨmbuta uta karatamɨrɨmandɨ. Kru kandɨhamatɨrɨmandɨ hama, kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ mɨŋga muhɨmɨmuhɨm avivi mɨŋandi maña, mɨŋɨmandɨ. \v 42 \x - \xo 10.42: \xo*\xt Mt 18.5-6 naŋga, 25.40 naŋga, Mk 9.41 naŋga, Hi 6.10\xt*\x*Kru mumɨŋga ambɨrɨmandɨ. Yi kukumɨni Jisasɨndu sɨmbɨrasara ñiŋgiñɨndu ñɨmbi manɨman muvatɨŋ ŋguramɨrɨman vamba ambɨrɨmandɨ. Kamavata nuŋ ŋguramɨrɨmandɨ. Harɨm yi narɨŋ kandɨ ambin, kru kandɨhamandu avihɨmɨŋgɨm ha manziŋgundɨrɨmandɨ, mɨŋɨmandɨ, vami. \c 11 \ms Jisas nin ndɨmbanzɨkwɨ \mr (Sapta 11.1—16.20) \s Jon nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ sɨmbɨhi Jisas kɨyɨmiyɨ umu \r (Luk 7.18-35) \p \v 1 Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara 12 vatɨŋ ambaramata mɨtuta, kandɨ pɨhu ha mitata pɨhu makamaka kandɨhaŋu kɨndaŋgɨnda krunavundiŋ ambaramarama, nurɨŋ Gotɨndu kuyu ambavarami. \v 2 \x - \xo 11.2: \xo*\xt Mt 14.3\xt*\x*Kamatɨhi Jon kru ñamba vana andɨhi tamandu upɨyɨ kɨta, Krais muhɨmɨmuhɨm sɨmbɨra mɨŋamindu kuyuhɨnzɨ indarɨmi. Kamata nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ ambami, Uta Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumara, \v 3 \x - \xo 11.3: \xo*\xt Mal 3.1\xt*\x*Jon ambi, Naŋɨnda vaha Got sɨmbɨhi pɨrɨ nɨñɨ payɨmana, mana mumɨŋgaŋ vaha tavɨrɨmɨndaŋ, vamba ambi, vamba ambamara, vamu. \v 4 Kamavahu Jisas nurɨŋ kɨmbɨ nɨmavami, Uta Jonɨŋ muhɨmɨmuhɨm vana indarɨra, naŋga ŋgara nɨŋɨnɨŋ ambavaramara. \v 5 Krunavundi tamɨŋga ñumi haŋɨnɨŋ tɨhɨrañayu. Tanda ñamba haŋɨnɨŋ kɨndavarayu. Kandi lepra naŋga haŋɨnɨŋ ñaŋɨra yɨvurahayu. Kɨnzɨhi ñamba haŋɨnɨŋ kuyu indarɨyu. Naŋga kru kɨmuhɨmu haŋɨnɨŋ aŋga yahamɨrayu. Kamatɨhuhu krunavundi muhɨmɨmuhɨm manɨman haŋɨnɨŋ ndahara kuyu avi indarɨyu.\f * \fr 11.5 \fr*\ft Kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Aisaia ambami. Got Israel hatiŋ ŋguramɨrɨmandɨ, vami. Kuyu kanɨŋandɨhin, Aisaia 35.1-7yɨ naŋga, 61.1-4yɨ kɨyɨ. \ft*\f* \v 6 \x - \xo 11.6: \xo*\xt Mt 13.57 naŋga, 26.31\xt*\x*Naŋga kru yaŋ ŋgɨtu nurɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha mamɨŋgata yɨvɨrɨmandɨ haŋɨnɨŋ, kɨnzɨhɨnzɨtɨmu, vami. \v 7 \x - \xo 11.7: \xo*\xt Mt 3.5\xt*\x*Kamavahi Jonɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ indarɨta umu. Uhuhu Jisas krunavundiŋ Jonɨrɨm ambami, Narɨ kru manɨman upɨvu undara ha, wɨnɨ pata kukimaka mɨŋa ñɨŋuñɨŋu ndɨhi ŋgɨrɨm maŋundara. \v 8 Naŋga, nu kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨhavɨ kuta avivi haŋɨnɨŋ tamata kɨyɨhi ŋgɨrɨm maŋundara. Kru kwɨrandɨ yɨvupɨhavɨhavɨ kuta avivi ŋɨnɨŋ tamata kɨndu haŋɨnɨŋ aru miku ndu tavɨyɨ kɨndu. \v 9 \x - \xo 11.9: \xo*\xt Lu 1.76\xt*\x*Hara narɨ undara ha, muhɨmɨmuhɨm kandɨhaŋɨnɨŋ ŋgɨrɨm maŋundara. Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mumɨŋgaŋ ŋgɨrɨm undara. Narɨŋ yi kandɨ ambin, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara kandɨhama, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara sɨhanaŋgaŋ taratɨvɨramaŋgarahi. \v 10 \x - \xo 11.10: \xo*\xt Mal 3.1 naŋga, Mk 1.2 naŋga, Jo 3.28\xt*\x*Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ Jonɨrɨm ambami, Got ñɨŋi nuŋandɨŋ ambi, Ŋgana. Yi kru mumɨŋgaŋ sɨmbɨtɨn kasiramata yandɨ kuyu nɨ mɨŋata ambavarata, nambirɨm kwɨmbɨ mɨŋasɨrɨvɨrɨmandɨ. Kamati na sɨhɨndɨ payɨmana, vamba ambi, vamba ambami. \v 11 Narɨŋ yi kandɨ ambin, Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hama kru pɨrɨvɨsayɨ yɨvurahamu haŋɨnɨŋ taratɨvɨrandi. Hara kru ñɨmbi manɨmanɨ nzɨkwɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨ hama, Jonɨŋ taratɨvɨrɨmaŋgarɨmandɨ. \v 12 \x - \xo 11.12: \xo*\xt Lu 16.16\xt*\x*Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hama Gotɨndu kuyu ambavarami hɨrɨvɨyɨ nda kɨta, patavata tɨhu ndahara, kru saŋgandu tɨkatɨka naŋga haŋɨnɨŋ, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmɨndaŋ vata tɨkatɨkatɨndu. Kamatɨndɨ muvitamuvita saŋga kurɨhandu. Kamata krunavundi Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨndu haŋɨnɨŋ pɨmɨ aru ŋgundu.\f * \fr 11.12 \fr*\ft Grik kuyuyɨ kanɨŋɨnɨŋɨrɨm maŋambamaŋgarami. Kru muvɨra nurɨŋandɨ indarɨmitɨyɨ, tɨhu ambandu. Jisas ambami. Kru yaŋɨrɨm idarɨmaŋgarandu haŋɨnɨŋ ambɨtɨn, Rom hati naŋga kurɨhata nurɨŋ pɨŋguvarɨmandɨyu. Kamata Gotɨndu kwɨmbɨ mɨŋasɨrɨvɨtu muhɨmɨmuhɨm nuŋandɨ tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ haŋɨnɨŋ pɨrɨ nɨñɨ yɨvurahɨmandɨ, vamba ambami, vandu.\ft*\f* \v 13 Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋ, naŋga tɨkatɨka kuyundu aŋgwɨmɨkɨ nɨŋandɨhin, Gotɨndu kuyu ambavarahuhu Jon kuhɨrami. \v 14 \x - \xo 11.14: \xo*\xt Mal 4.5 naŋga, Mt 17.10-13 naŋga, Mk 9.11-13\xt*\x*Harɨm narɨ kuyu kanɨŋandɨhin indarɨmɨndaŋ vataŋgata indarɨmara. Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ ambami, Elaija payɨmandɨ, vamba ambami. Kaŋandɨhin Jonɨrɨm ambami. \v 15 Kru kɨnzɨhi naŋga hama, kuyu nɨŋandɨhin mɨŋatamamaŋgarata indarɨm. \v 16 Krunavundi tɨhundu nɨŋɨnɨŋɨndu vana haŋɨnɨŋɨrɨm ambavarɨrɨm, tɨhi kuyu pamatavu ambɨrɨman. Nurɨ ñɨŋi maña tɨhɨrutɨhɨru upɨyɨ mɨnzɨta kɨndu. Kamata ñɨŋi muvɨrarɨm nɨmavamba ambandu, \v 17 Ara pɨkɨ tɨmɨhɨruharɨŋ narɨ manduturamara. Mavɨmavɨ sɨhɨpuri yɨvurɨŋ, hara narɨŋ mavɨndɨhi maŋirɨhara, vamba ambandu, vami. \v 18 \x - \xo 11.18: \xo*\xt Mt 3.4\xt*\x*Kamavata Jisas sɨhinda ambami, Jon pata kandɨŋgandɨ mañata wain maŋguvɨrandi, naŋga ambandu, Sundɨ ñamba nu naŋga kɨyɨ, vamba ambandu. \v 19 \x - \xo 11.19: \xo*\xt Mt 9.10-14 naŋga, Lu 7.35\xt*\x*Hara Krundu Ñɨŋi hama pata, ñata kuvɨrandi. Kamatɨhi ambandu, Nɨŋgamara, kru nɨma ñaña sambɨ ñata wain sambɨ kuvɨrandi. Nu kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋandu, naŋga kru ñamba vanavana andɨndu muvɨrandu nɨmbɨha, vamba ambandu. Hara krunavundi Gotɨndu indarɨmit avi kanɨŋɨnɨŋ mɨŋahandata sɨmbɨra mɨŋandu. Kamatɨhu krunavundi muvɨra nurɨŋandɨ sɨmbɨravu taya ŋgandu. Kamatɨhu Gotɨndu indarɨmit avi ha mamañɨndɨndi, vami. \s Krunavundi mavɨ maŋgimɨruyu haŋɨnɨŋ pɨmɨ kavɨrɨmandɨyu \r (Luk 10.13-15) \p \v 20 Pɨhu aruru muvɨrañɨ, Jisas muhɨmɨmuhɨm nzihɨ sambɨ sihɨrahira mavɨ maŋgimɨrumu. Kamatɨhu kandɨtɨwɨmi hañɨ krunavundi pɨhu aruru kandɨhaŋu hatiŋ Jisas ambahɨmumbɨrami. \v 21 \x - \xo 11.21: \xo*\xt Ais 23.1-18 naŋga, Ese 26.1—28.26 naŋga, Jol 3.4-8 naŋga, Amo 1.9-10 naŋga, Jna 3.6 naŋga, Sek 9.2-4\xt*\x*Kamata ambami, Pɨhu aruru Korasin naŋga Betsaida hati narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Kru mumɨŋga uta pɨhu Tair naŋga Saidon muhɨmɨmuhɨm nzihɨ yi sihɨrahin ŋgandara maña nu ndahara sihɨrahi. Kamati ŋgata, nurɨ atɨnda ñamba vanavana andɨndu haŋɨnɨŋɨrɨm indarɨramata mavɨŋgimɨruhu. Kamata mɨkwɨrɨ kavɨta ahuyɨpuyɨ mɨnzɨta kɨyɨhu. \v 22 Kamataharɨm yi narɨŋ ambin, Got krunavundiŋ ŋgatɨŋgurɨman vata yɨhɨramami hɨvɨyɨ hañɨ, narɨ pɨmɨ kavɨrɨmandɨra ha, Tair naŋga Saidon hati pɨmɨ kavɨrɨmandɨyu ha taratɨvɨrɨmandɨ. \v 23 \x - \xo 11.23: \xo*\xt Stt 19.24-28 naŋga, Ais 14.13-15\xt*\x*Kaperneam hati narɨ ambandara, Arɨŋ Got tɨhuyahɨti nuŋandɨ pɨhuyɨ yawɨmɨndaŋ, vamba ambandara, manɨŋganzɨkwɨ. Hara narɨ kɨmuhɨmu ŋɨnɨŋɨndu upɨyɨ mɨŋgurɨmandɨra. Yi narɨ naŋga kɨta muhɨmɨmuhɨm nzihɨ sihɨrahin ŋgandara maña kru mumɨŋga uta Sodom ndahara sihɨrɨti, Sodom kɨyɨhi wɨsa. \v 24 \x - \xo 11.24: \xo*\xt Mt 10.15 naŋga, Lu 10.12\xt*\x*Kamataharɨm yi narɨŋ ambin, Got krunavundiŋ ŋgatɨŋgurɨman vata yɨhɨramami hɨvɨ hañɨ, narɨ pɨmɨ kavɨrɨmandɨra ha, Sodom hati pɨmɨ kavɨrɨmandɨyu ha taratɨvɨrɨmandɨ, vami. \s Narɨ yi kɨyɨman nɨñɨ pata avɨrɨkɨmumara \r (Luk 10.21-22) \p \v 25 \x - \xo 11.25: \xo*\xt 1 Ko 1.26-29\xt*\x*Kandɨhɨrɨvɨ haŋu Jisas nɨmavami, Yava. Na ihumbɨsa naŋga pɨrɨ nɨñɨndu Aru mɨŋga. Yi naŋ kuyu avi ŋgwin, na muhɨmɨmuhɨm kandɨhaŋɨnɨŋ indarɨmit avi naŋga mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋɨrɨm sipɨruramamana. Kamata kru nurɨŋambi taŋguhu mɨŋguhi ñɨŋi maña kɨndu haŋɨnɨŋ isɨhuramamana. \v 26 Kandɨ yava, nambi pirɨtamata kandɨhamatɨmana, vami. \v 27 \x - \xo 11.27: \xo*\xt Mt 28.18 naŋga, Jo 1.18 naŋga, 3.35 naŋga, 10.15 naŋga, 17.2 naŋga, Fl 2.9\xt*\x*Kamavata Jisas sɨhinda ambami, Muhɨmɨmuhɨm Yavandak yandɨ kumañɨ tamami. Kru mumɨŋga ndahara Ñɨŋi hamaŋ maŋgandi. Nɨŋuva nuŋambi ŋgandi. Naŋga, kru mumɨŋga Nɨŋuvaŋ maŋgandi. Ñɨŋi hama nuŋambi ŋgandi. Naŋga kru Nɨŋuvaŋ isɨhuramahi ŋgandu haŋɨnɨŋ ndaya Nɨŋuvaŋ ŋgandu. \v 28 \x - \xo 11.28: \xo*\xt Jer 31.25\xt*\x*Kru sɨmbɨra tɨkatɨka mɨŋata pɨmɨ aru kavundara narɨ, sɨhanaŋga yi kɨyɨman nɨñɨ pata avɨrɨkɨmumara. \v 29 \x - \xo 11.29: \xo*\xt Jer 6.16 naŋga, Sek 9.9 naŋga, Jo 13.15 naŋga, Fl 2.5 naŋga, 1 Jo 2.6\xt*\x*Narɨ yaŋ ŋgandara. Yi yambi taŋguhin mɨŋguhi, mavɨñamɨñɨ kɨndin. Kamataharɨm pata avɨrɨkɨmumara. Narɨ yandɨ vana ŋgata, yandɨ kuyundu tɨwɨyɨ kɨyɨmara. Ahuhɨrɨvɨ bulmakau arɨkitandu pɨŋgwɨyɨ pɨŋgɨrɨmandɨyu vata tamandu maña yandɨ tɨwɨyɨ kɨyɨmara. \v 30 \x - \xo 11.30: \xo*\xt 1 Jo 5.3\xt*\x*Ahuhɨrɨvɨ narɨŋandɨ pɨŋgwɨyɨ tamin haŋandɨhin, kavuhavurɨm avɨrɨ mandamɨrɨmandɨra. Naŋga narɨŋ kavuhavu hɨm ŋgundin ha pɨmɨ ma, vami. \c 12 \s Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ sɨmbɨrarɨm karikaritɨndu vanarɨm ambami \r (Mak 2.23-28 naŋga, Luk 6.1-5) \p \v 1 \x - \xo 12.1: \xo*\xt Lo 23.25 naŋga, Mk 2.23-28 naŋga, Lu 6.1-5\xt*\x*Kamata Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨ muyɨ, Jisas wit kɨva itɨñɨitɨñɨ umi. Kamata nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ avɨhatɨhi, wit kɨrɨs haŋɨnɨŋ mɨŋamɨŋa ñamu. \v 2 \x - \xo 12.2: \xo*\xt Kis 20.10 naŋga, Mt 12.10 naŋga, Lu 13.14 naŋga, Jo 5.10 naŋga, 7.23\xt*\x*Kamatɨhu Farisi haŋɨnɨŋ ŋgata Jisasɨŋ nɨmavamu, Nɨŋga, nɨmata vana nandɨ sɨmbɨrasara nɨŋɨnɨŋ andɨyu nɨŋandɨhin, Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ andɨhu avimandɨ, vamu.\f * \fr 12.2 \fr*\ft Juda hatindu tɨkatɨka kuyuyɨ Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ sɨmbɨra mɨŋamɨŋarɨm karikaritɨmi. Sɨmbɨra mɨŋamɨŋarɨm tɨkatɨka kuyu nurɨŋ karikaritɨmi muha, ñaña mɨndɨtɨŋɨnɨŋ yɨvutɨhɨruramarama sɨmbɨra. Aŋga Mɨŋamɨŋa, 34.21yɨ ŋgamara. Farisi ambamu, Sɨmbɨrasara nandɨ nɨŋɨnɨŋ tamahubɨrata tɨkatɨka kuyu kanɨŋandɨhin mɨŋata kavarayu, vamu. \ft*\f* \v 3 \x - \xo 12.3: \xo*\xt Wkp 24.9 naŋga, 1 Sml 21.1-6\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ kɨmbɨ nɨmavami, Kuha Devit nuŋandɨ hati naŋga avɨharɨm ŋgɨta andɨmi vana ha narɨ ŋgatɨŋgɨruta mambaha ŋgandara. \v 4 Devit Gotɨndu tavɨyɨ indɨhuta, mavatɨmba amutɨ ndu tak Gotɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ kɨyɨhi, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋ tamahu mambɨrañɨ kɨndi. Kandɨhaŋandɨhin mɨŋata nuŋandɨ hati naŋga ñamu. Mavatɨmba kandɨha kru saŋɨŋɨnɨŋ mañarasɨmu, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋ ndaya ñarasɨmu. Hara Devit naŋga nuŋandɨ hati ñamu. \v 5 \x - \xo 12.5: \xo*\xt Nam 28.9-10\xt*\x*Naŋga, tɨkatɨka kuyundu aŋgwɨmɨkɨyɨ kɨndi haŋandɨhin ŋgatɨŋgɨruta mambaha ŋgandara. Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ ndahara Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨyɨ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋ sɨmbɨra mɨŋandu. Hara nurɨŋ kuŋgɨ maŋgahandi. \v 6 \x - \xo 12.6: \xo*\xt Mt 12.41-42 naŋga, Lu 11.31-32\xt*\x*Harɨm narɨŋ yi ambin, kru nɨñɨ kɨyɨ mɨŋga Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ ha taratɨvɨri. \v 7 \x - \xo 12.7: \xo*\xt Hos 6.6 naŋga, Mt 9.13\xt*\x*Got ambami, narɨ yaŋ saŋɨnaŋga kɨrañɨŋgundararɨm pirɨmandamandin. Hara muŋɨnɨŋ sɨhiŋgamara vata pirɨtamamaŋgarandin, vamba ambami. Harɨm kuyu kanɨŋandɨhindu kuyu sapa ha ŋgamaŋgarandarandɨti, kru pɨmɨ manɨmanɨ nɨŋɨnɨŋɨrɨm pɨmɨ maŋguhara. \v 8 Harɨm Krundu Ñɨŋi hama nuŋambi Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨ karatamandi, vami. \s Jisas kru kuma kɨmuhɨmu mɨŋgaŋ mɨŋavindamami \r (Mak 3.1-6 naŋga, Luk 6.6-11) \p \v 9 Jisas kandɨ upɨ haŋu mitata uta pɨhu muyɨ yɨvurahami. Kamata Got naŋga kuyundavaravara tavɨ nurɨŋandɨyɨ indɨhumi. \v 10 \x - \xo 12.10: \xo*\xt Lu 14.3\xt*\x*Kandɨhañɨ kru mumɨŋga kɨyɨmi, kru kandɨhama kumamaka timu kɨmuhɨmu mɨŋga. Kru muvɨra kuyusɨhɨrata Jisasɨŋ nuŋandɨ miku ŋɨnɨŋ ndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨmɨndaŋ vata kitɨhuta ambamu, Kru kandi naŋga haŋɨnɨŋ Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ mɨŋavindamaharɨŋ vaha, mana mambaha mɨŋavindamaharɨŋ, vamu. \v 11 \x - \xo 12.11: \xo*\xt Kis 23.4-5 naŋga, Lo 22.4 naŋga, Lu 14.5\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ ambami, Narɨŋandɨ kru mumɨŋga nuŋandɨ sipsip mɨnzamɨnza ŋandi Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ kumbañɨ mɨŋguti pɨŋgɨrɨti, yahahi. \v 12 Hara kru sipsip maña hɨm ma, sipsipɨŋ kru taratɨvɨramaŋgarandi. Harɨm Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ kru kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamaharɨŋ, vami. \v 13 Kamavata kru kuma kɨmuhɨmu hamaŋ ambami, Kuma nandɨ ha tɨtɨ tama, vahi, kuma nuŋandɨha tɨtɨ tamahi avindɨta kuma tamu maña kɨyɨmi. \v 14 \x - \xo 12.14: \xo*\xt Mt 26.4 naŋga, 27.1 naŋga, Mk 3.6 naŋga, Lu 6.11 naŋga, Jo 7.1 naŋga, 7.19 naŋga, 11.53\xt*\x*Kandɨhamatɨhi ŋgata, Farisi haŋɨnɨŋ Got naŋga kuyundavaravara tavɨ ha mitata uta tɨhɨrumu. Kamata kuyundavarata Jisasɨŋ yɨvutatamɨtɨrɨŋ kwɨmɨrɨmandɨ vata kɨndɨmbuhɨramu.\f * \fr 12.14 \fr*\ft Farisi, kru kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamatama vanarɨm sɨmbɨra maña vamba indarɨramarasɨmu. Harɨm Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ kru kandi naŋga ŋɨnɨŋ mamɨŋavindamata sɨmbɨra mamɨŋarasɨmu. Hara Jisas kru kandi naŋga haŋɨnɨŋ Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨ mɨŋavindamarasɨmi. Kamatɨhi Farisindu mavɨmbu nɨŋambirɨm ñambatɨrasɨmi. Harɨm nuŋ yɨvutatamɨmɨndaŋ vata kɨndɨmbuhɨramu. Luk 13.14yɨ, naŋga Jon 5.16yɨ kɨta uta 18yɨ ŋgamara.\ft*\f* \s Jisas Gotɨndu sɨmbɨrakara sɨkwɨ mɨŋga \p \v 15 \x - \xo 12.15: \xo*\xt Mk 3.7-10\xt*\x*Farisi haŋɨnɨŋ Jisasɨrɨm mɨndahɨrahu ŋgami. Harɨm kandɨ pɨhu ha mitata umi. Uhihi krunavundi sambɨ kandi naŋga haŋɨnɨŋ sɨhɨndɨ umu. Kamatɨhu krunavundi kandi naŋga haŋɨnɨŋ sɨhanaŋga mɨŋavindamami. \v 16 \x - \xo 12.16: \xo*\xt Mt 8.4 naŋga, Mk 3.12\xt*\x*Kamata Jisas krunavundiŋ karikarita ambami, Uta yambirɨm kru muŋɨnɨŋ maŋambavaramara, vami. \v 17 Jisas kandɨhamata vana andɨhi, Got ambahi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Aisaia ambami kuyu haŋandɨhin kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. Aisaia ambami, Got ambi, \v 18 \x - \xo 12.18: \xo*\xt Ais 42.1-4 naŋga, Mt 3.17 naŋga, 17.5\xt*\x*Nɨŋandɨhin yandɨ sɨmbɨrakara mɨŋga. Yi nuŋ yambi yɨhɨramamin. Yi nuŋ mavɨndamamaŋgarandin, naŋga yandɨ mavɨnɨmbu nuŋambirɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨmaŋgari. Yandɨ Mavɨñɨŋi nu naŋga tamɨman. Kamatɨn tɨtɨ vanarɨmɨndaya krunavundi pɨrɨvɨsa muvundumuvundu haŋɨnɨŋ ambavarɨmandɨ. \v 19 Nu krunavundiŋ ukari saŋganzaŋgandɨndɨ mambɨhuravɨrɨmandɨ. Naŋga kɨndɨmakamakayɨ taŋguramata ambavarɨtiti krunavundi maŋindarɨmandɨyu. \v 20 Kuki tɨkatɨkama haŋandɨhin nu mamɨŋarɨvɨrɨmandɨ. Naŋga umbi mandumaŋgarɨmandɨ ha mamɨŋawɨmɨrɨmandɨ. Nu sɨmbɨra mɨŋata andɨti tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ vana ha ñamba vanavana haŋɨnɨŋ taratɨvɨrɨmandɨ. \v 21 Kamati krunavundi pɨrɨvɨsa muvundumuvundu haŋɨnɨŋ, nuŋɨrɨm indarɨmaŋgarata arɨŋ ŋguramɨrɨmandɨ vata tavɨrɨmandɨyu, vamba ambi, vamba ambami, vami. \s Jisas Belsebul naŋga sɨmbɨra mɨŋandi vamu \r (Mak 3.20-30 naŋga, Luk 11.14-23 naŋga, 12.10) \p \v 22 \x - \xo 12.22: \xo*\xt Mt 9.32-33\xt*\x*Kandɨhɨrɨvɨ hañɨ kru sundɨ ñamba arɨŋgumi mɨŋgaŋ Jisas kɨyɨmiyɨ mɨŋata payɨmu. Kru kandɨhama tamɨŋga ñumi naŋga kuyu maŋguyundavarandi mɨŋga. Kamatɨhu Jisas nuŋ mɨŋavindamahi, kandɨhama kuyundavarata tɨhɨrañami. \v 23 Kamatɨhi krunavundi sɨhanaŋga pɨndɨrata yahata ambamu, Kru nɨma Devit nɨŋuñɨŋgi vaha, vamu. \v 24 \x - \xo 12.24: \xo*\xt Mt 9.34 naŋga, 10.25 naŋga, Mk 3.22 naŋga, Lu 11.15\xt*\x*Hara, Farisi haŋɨnɨŋ kuyu kandɨha indarɨta yahata ambamu, Kru nɨma, sundɨ ñambandu aru miku Belsebulɨndu tɨkatɨkayɨ sundɨ ñamba pɨŋguvarandi, vamu.\f * \fr 12.24 \fr*\ft Belsebul ñɨmbi nɨ Satanɨndu mu ñɨmbi.\ft*\f* \v 25 \x - \xo 12.25: \xo*\xt Mt 9.4 naŋga, Jo 2.25 naŋga, Sk 2.23\xt*\x*Hara Jisas nurɨŋandɨ indarɨmit hambu ŋgami. Harɨm nurɨŋ nɨmavami, Pɨrɨvɨsa mɨnzayɨndu ŋɨnɨŋ sɨhɨrata arɨkinzapa kɨta kurɨhata, krunavundi kandɨhaŋɨnɨŋ ñambatɨhu. Pɨhu aru muyɨ hati vaha mana tavɨ mɨnzayɨndu ŋɨnɨŋ tamarahata arɨkinzapa kɨta kurɨhata, krunavundi kandɨhaŋɨnɨŋ tɨkatɨka mandɨhu. \v 26 Kamata maña, Satan yahata Satanɨŋ pɨŋguvarɨti tamarahata arɨkinzapa kɨta kurɨhɨtu, Satanɨndu tɨkatɨkata nurɨŋ karatamatamandu maŋgɨyɨmandɨ. \v 27 Harɨm yaŋ Belsebul ŋguramahi sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvarandintiŋgata, narɨŋandɨ hatiŋ ninɨndaya ŋguramahi sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvarandu. Harɨm narɨ ambara kuyu haŋɨnɨrɨm narɨŋandɨ hati narɨŋ ŋgatɨŋgurɨmandɨyu. \v 28 \x - \xo 12.28: \xo*\xt Dan 2.44 naŋga, 7.14 naŋga, Lu 1.33 naŋga, 17.20-21 naŋga, Sɨ 10.38 naŋga, 1 Jo 3.8\xt*\x*Hara, yaŋ Gotɨndu Mavɨñɨŋi ŋguramahi sundɨ ñamba haŋɨnɨŋ pɨŋguvarandintiŋgata, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha pata ara naŋga kɨyɨha, vamba indarɨmara. \v 29 \x - \xo 12.29: \xo*\xt Ais 49.24 naŋga, Lu 11.21-23 naŋga, 1 Jo 4.4\xt*\x*Kru mumɨŋga kru tɨkatɨka mɨŋgandu tavɨyɨ pamata indɨhuta nuŋandɨ muhɨmɨmuhɨm mɨŋahi. Kamatɨrɨm kru tɨkatɨka hamaŋ siki naŋga sɨmahahi wɨsa. Kamatanda kru kandɨhamandu tavɨyɨ muhɨmɨmuhɨm mɨŋahi. \v 30 \x - \xo 12.30: \xo*\xt Mk 9.40 naŋga, Lu 9.50 naŋga, 11.23\xt*\x*Kru yaŋ mɨndu mandamandi hama, yaŋ miku tamandi. Ara kru yaŋ ŋguramata krunavundiŋ mayɨvutɨhɨruramandi hama, pɨŋguvarahi siŋunziŋgu undu. \v 31 \x - \xo 12.31: \xo*\xt Mk 3.28-29 naŋga, Lu 12.10 naŋga, Sɨ 7.51 naŋga, 1 Ti 1.13 naŋga, Hi 6.4-6 naŋga, 10.26 naŋga, 1 Jo 5.16\xt*\x*Kamataharɨm narɨŋ yi ambin, krunavundi muhɨmɨmuhɨm ñamba vanavana andɨrɨmandɨyu, naŋga Gotɨŋ ambasuvɨrɨmandɨyu haŋɨnɨŋ, Got kuŋgɨ kuyɨvɨrɨmandɨ. Hara kru Gotɨndu Mavɨñɨŋiŋ ambasuvɨrɨmandɨ hamandu kuŋgɨ, Got maŋguyɨvɨrɨmandɨ. \v 32 \x - \xo 12.32: \xo*\xt Mt 11.19 naŋga, Lu 12.10 naŋga, Jo 7.12 naŋga, 7.52 naŋga, 1 Ti 1.13\xt*\x*Kru mumɨŋga Krundu Ñɨŋiŋ kuyu ñamba ambɨrɨmandɨ. Hara ñamba vana kandɨhaŋɨnɨŋ Got kuŋgɨ kuyɨvɨrɨmandɨ. Hara kru Gotɨndu Mavɨñɨŋiŋ kuyu ñamba ambɨrɨmandɨ hamandu ñamba vana haŋandɨhin, tɨhu naŋga mutɨhu ndahara Got kuŋgɨ maŋguyɨvɨrɨmandɨ, vami. \s Ahu ñamba haŋandɨhin kandɨ ñamba tamandi \r (Luk 6.43-45) \p \v 33 \x - \xo 12.33: \xo*\xt Mt 7.16-20 naŋga, Lu 6.44\xt*\x*Kamata Jisas ambami, Ahu avi haŋandɨhin nuŋandɨ kandɨ handahara avindɨrɨmandɨ. Ara ahu ñamba ha kandɨ nuŋandɨ handahara avi mandɨrɨmandɨ. Kamataharɨm kru ndahara ñaña kandɨhambu ŋgaŋgaramata ambandu, Ahu nda avi, nda ñamba, vamba ambandu. \v 34 \x - \xo 12.34: \xo*\xt Mt 3.7 naŋga, 15.18 naŋga, 23.22 naŋga, Lu 3.7 naŋga, 6.45\xt*\x*Narɨ kru ñamba, tau ñamba ŋɨnɨŋ maña. Pamata kuyu avi ambavarɨmandɨra. Kru nuŋandɨ mavɨŋgukuyɨ muhɨmɨmuhɨm indarɨmit kɨndi haŋɨnɨŋ ambavarandi. \v 35 Kru avi hamandu indarɨmit avivi sambɨ nuŋandɨ mavɨ humbavu kɨndi. Harɨm avi vana taya andɨndi. Ara kru ñamba hamandu indarɨmit ñamba sambɨ nuŋandɨ mavɨ humbavu kɨndi. Harɨm ñamba vana taya andɨndi. \v 36 Hara yi narɨŋ ambin, Got krunavundiŋ ŋgatɨŋgurɨmandɨ hɨvɨ hañɨ, krunavundi muhɨmɨmuhɨm kuyuhuyu kuyundavarandu haŋɨnɨŋɨrɨm indarɨramarama ŋgatɨŋgurɨmandɨ. \v 37 Harɨm nandɨ kuyuvu taya ŋgaŋgaramata Got ambɨrɨmandɨ, Kru na ñamba mɨŋga, na avi mɨŋga vamba ambɨrɨmandɨ, vami. \s Kru muvɨra Jisasɨŋ muhɨm nzihɨ sihɨrasihɨrarɨm kitɨhumu \r (Mak 8.11-12 naŋga, Luk 11.29-32) \p \v 38 \x - \xo 12.38: \xo*\xt Mt 16.1 naŋga, Mk 8.11 naŋga, Lu 11.16 naŋga, Jo 6.30 naŋga, 1 Ko 1.22\xt*\x*Kru tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ naŋga Farisi muvɨra Jisasɨŋ nɨmavamu, Ahusɨki, muhɨm nzihɨ sihɨrɨnana ŋgɨm vata pirɨ kɨrɨŋ, vamu. \v 39 \x - \xo 12.39: \xo*\xt Mt 16.4 naŋga, Mk 8.12 naŋga, Lu 11.29-32\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ kɨmbɨ ambami, Nɨmati hɨrɨvɨyɨndu krunavundi ñamba ŋɨnɨŋ. Harɨm Gotɨŋ ndaya mavɨñɨ mandamandu. Imutamut muhɨmɨmuhɨm nzihɨ ŋgɨmɨndaŋ vata añaŋgarandu hara maŋgɨmandɨyu, manɨŋga. Muhɨm nzihɨ sihɨrahi ŋgɨmaña ha, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Jona sihɨrami handaya ŋgɨmandɨyu. \v 40 Jona asa arundu mavɨŋgumbañɨ arɨkikwɨrɨ hɨvɨ kɨyɨmi. Sɨwɨmañanda Krundu Ñɨŋi hama ndahara arɨkikwɨrɨ hɨvɨ sava humbañɨ kɨyɨmandɨ. \f * \fr 12.40 \fr*\ft Jona 1.17yɨ ŋgamara. Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Jonandu aŋgwɨmɨkɨyɨ Jona uta pɨhu aru Ninive hati krunavundiŋ Gotɨndu kuyu ambavarahi, nuŋandɨ kuyu indarɨta mavɨŋgimɨrumurɨm ambavarami. Jona 3.5yɨ ŋgamara.\ft*\f* \v 41 \x - \xo 12.41: \xo*\xt Jna 3.5\xt*\x*Krunavundiŋ Got ŋgatɨŋgurɨman vata yɨhɨramami hɨvɨyɨ, Ninive hati krunavundi sɨhanaŋga Gotɨndu tamɨŋgañɨ ñamba vana andɨndurɨm taŋguramɨrɨmandɨyu. Kamata narɨŋandɨ tɨwɨmiyɨ krunavundi ñamba vanavana andɨndurɨm kuyu kɨmbañɨ ambavarɨmandɨyu. Ninive hati Jona ambavarahi ŋgaŋga mavɨŋgimɨrumu. Hara kru mumɨŋga narɨ ñiŋgiñɨ kɨyɨ mɨŋga, Jonaŋ taratɨvɨri. \v 42 \x - \xo 12.42: \xo*\xt 1 Kin 10.1-10 naŋga, 2 Sto 9.1-12 naŋga, Mt 12.6\xt*\x*Krunavundiŋ Got ŋgatɨŋgurɨmandɨ tɨwɨmiyɨ, Navundi aru miku Sebandu haŋambɨ ndahara Gotɨndu tamɨŋgañɨ taŋguramɨrɨmandɨ. Kamata krunavundi tɨhundu nɨŋɨnɨŋɨndu ñamba vanavanarɨm kuyu kɨmbañɨ ambavarɨmandɨ. Navundi aru miku kandɨhaŋambɨ, pɨrɨvɨsa nɨñɨndu mandambuyɨ kɨndi. Hara Solomon indarɨmit avivi nuŋandɨ ambavarɨti indarɨtɨn vata payɨmi. Hara kru mumɨŋga nɨñɨ kɨyɨ mɨŋga Solomonɨŋ taratɨvɨramaŋgari, vami. \s Sundɨ ñamba aŋga payɨmi \r (Luk 11.24-26) \p \v 43 \x - \xo 12.43: \xo*\xt Jop 1.7 naŋga, Lu 11.24 naŋga, 1 Pi 5.8\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Sundɨ ñamba kru mumɨŋgaŋ mitata urɨmandɨ. Kamata kuku manɨman upɨvu avɨrɨkɨmuhɨmu upɨ puhɨrata kɨndɨrɨmandɨ. Hara avɨrɨkɨmuhɨmu upɨ maŋgɨmandɨ. \v 44 Kamata ambɨrɨmandɨ, Yi tavɨ kɨyɨmin hañɨ aŋga uta kɨyɨman, vamba ambɨrɨmandɨ. Kamavata uta kɨyɨmi tavɨ ha ŋgɨti ikɨrañata kanzɨ mɨŋayahuramɨntu saŋgɨyɨmandɨ. \v 45 \x - \xo 12.45: \xo*\xt Hi 6.4 naŋga, 2 Pi 2.20-22\xt*\x*Kamati uta sundɨ ñamba kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata vat ñamba vanandu supɨrisupɨri haŋɨnɨŋ tɨmbuta pata indɨhuta tavɨ kandɨhañɨ kɨyɨmandɨyu. Kru kandɨhama kuha ñamba kɨyɨmi, hara tɨhu ñambatɨmaŋgarɨmandɨ. Krunavundi tɨhundu nɨŋɨnɨŋ sɨwɨmañanzihɨ yɨvurahɨmandɨ, vami. \s Ninɨnin Jisas nɨŋum naŋga nɨŋuranava \r (Mak 3.31-35 naŋga, Luk 8.19-21) \p \v 46 \x - \xo 12.46: \xo*\xt Mt 13.55 naŋga, Mk 3.31 naŋga, Jo 2.12 naŋga, Sɨ 1.14\xt*\x*Jisas krunavundiŋ kuyu ŋguhihi nɨŋum naŋga nɨŋuratakɨña pata Jisas naŋga kuyundavarɨmɨndaŋ vata tapɨrañɨ kɨyɨmu. \v 47 Kuyundavarahihi, kru mumɨŋga pata ambami, Namaka naŋga naratakɨña nanaŋga kuyundavarɨmɨndaŋ vata pata tapɨravu nda kuyu, vami.\f * \fr 12.47 \fr*\ft Kru mirɨmba naŋga muvɨra ambandu. Kuyu Matyu 12.47yɨ kɨyɨ nɨŋandɨhin Matyu nuŋambi mayɨhimbɨvɨrami. Kru mumɨŋga kuyu Mak 3.32yɨ naŋga Luk 8.20yɨ kɨyɨ haŋɨnɨŋ ŋgata, kuyu sɨwɨmañara kɨyɨm vata, kuyu Matyu 12.47yɨ kɨyɨ nɨŋandɨhin sɨhɨndɨvura yɨhimbɨvɨrami, vandu. \ft*\f* \v 48 Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Yamaka naŋga yaratakɨña kandɨhaŋɨnɨŋ ninɨnin, vami. \v 49 Kamavata nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ isɨhuramata ambami, Ŋgamara, nɨŋɨnɨŋ ndɨhi yandɨ yamaka naŋga yaratakɨña. \v 50 \x - \xo 12.50: \xo*\xt Jo 15.14 naŋga, Ro 8.29 naŋga, Ga 5.6 naŋga, 6.15 naŋga, Kl 3.11 naŋga, Hi 2.11\xt*\x*Krunavundi Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨndi hamandu vana taya mɨŋahandahandarɨm pirɨkɨndu haŋɨnɨŋ ndaya, yandɨ yamaka, yarɨmandakɨña naŋga yaratakɨña, vami. \c 13 \s Wit kɨrɨs ndu tɨhi kuyu \r (Mak 4.1-9 naŋga, Luk 8.4-8) \p \v 1 Kandɨhɨvɨ hañɨndaya Jisas tavɨhumba hambu mitata tapɨrañɨ pindɨhata uta indu aru hañɨndu tɨvɨyɨ mɨnzɨta kɨyɨmi. \v 2 \x - \xo 13.2: \xo*\xt Lu 5.1-3\xt*\x*Kamatɨhi krunavundi sambɨ nu kɨyɨmi hañɨ payɨhu, kupik hañɨ yahuta mɨnzɨmi. Kamatɨhi krunavundi sɨhanaŋga indu tɨvɨ hambu taŋguvatamu. \v 3 Kamatɨhu Jisas nurɨŋ tɨhi kuyu sambɨ ambavarata, nɨmavami, Indarɨmara. Kru mumɨŋga wit kɨrɨs kɨvayɨ sisɨvɨrɨman vata umi.\f * \fr 13.3 \fr*\ft Matyundu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kutaŋguta kumanzɨpi timu tɨŋgɨruramata ambavarami hañɨndu muhanda nɨ. Kuyu kanɨŋandɨhin 13.3yɨ kɨta uta 52yɨ tɨhi kuyu sambɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨrɨm ambami.\ft*\f* \v 4 Kamata kɨva hañɨ sisɨvata uhihi muvɨra kɨndɨmbatɨyɨ mɨŋgaramahu kava pata ñamu.\fig Kru wit kɨrɨs sisɨvami|alt="Sow seed" src="gw079.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="13.4"\fig* \v 5 Muvɨra pɨrɨ tɨmba naŋga vɨrañɨ mɨŋgaramamu. Pɨrɨ kandɨhaŋu simbɨyɨ simbɨyɨ kɨrɨ hambu tɨmba naŋga. Kamataharɨm wit kɨrɨs kandɨhaŋɨnɨŋ pɨrɨ kandɨhaŋu mɨŋgaramata sarɨwayɨ tɨmɨravaramu. \v 6 Hara kundur ha kavarahi pɨrɨhumbañɨ mamɨŋgumi. Harɨm ina kɨrahɨmuhi sahata kɨmumbɨramu. \v 7 Ara wit kɨrɨs muvɨra siki punzɨmbunzɨ ñiŋgiñɨ mɨŋgaramamu. Kamatɨhu siki punzɨ naŋga haŋɨnɨŋ tɨmɨrata wit haŋɨnɨŋ tarɨŋgumu. \v 8 Hara wit kɨrɨs muvɨra pɨrɨ aviyɨ mɨŋgaramata tɨmɨrata kandɨ tamamu. Muvɨra 100, muvɨra 60, muvɨra 30 tɨndɨ tamamu. \v 9 Kru kɨnzɨhi naŋga hama, kuyu nɨŋandɨhin mɨŋatamamaŋgarata indarɨm, vami. \s Jisas tɨhi kuyuyɨ taya ambavarami \r (Mak 4.10-12 naŋga, Luk 8.9-10) \p \v 10 Kɨyɨhandata Jisasɨndu sɨmbɨrasara pata nuŋ nɨmavamba kitɨhumu, Mumɨndɨhi krunavundiŋ tɨhi kuyuyɨ taya ambavarandana, vamu. \v 11 Kamavahu Jisas ambami, Narɨŋ Got andɨti muhɨmɨmuhɨm nuŋandɨ tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ hañɨndu kuyu sapa sipɨruta kɨndi ha ŋgɨmandɨra. Hara krunavundi maŋgɨmandɨyu. \v 12 \x - \xo 13.12: \xo*\xt Mt 25.29 naŋga, Mk 4.25 naŋga, Lu 8.18 naŋga, 19.26\xt*\x*Kru mumɨŋgandu kandɨhamata hɨm muhɨmɨmuhɨm kɨyɨmandɨ hañɨ nuŋ Got sɨhinda muvɨra ŋgurɨmandɨ. Kamati nuŋandɨ muhɨmɨmuhɨm sambɨ kɨyɨmandɨ. Hara kru mumɨŋgandu muhɨmɨmuhɨm maŋgɨyɨmandɨ ha, muhɨmɨmuhɨm mɨŋahandata kɨyɨmandɨyɨpu ha Got pɨŋguvarata mɨtɨrɨmandɨ. \v 13 \x - \xo 13.13: \xo*\xt Lo 29.4\xt*\x*Kanɨmata sapayɨrɨm nurɨŋ tɨhi kuyu ŋgundin. Nurɨŋandɨ tamɨŋgaŋgɨrɨs ha tɨhɨrañandi, hara muhɨm maŋgɨmandɨyu. Mɨŋatamandu hara, kuyu mu maŋindarɨmandɨyu, kamatu nurɨŋandɨ mirɨmba vu mandaruvɨhɨrɨmandɨ. \v 14-15 \x - \xo 13.14-15: \xo*\xt Ais 6.9-10 naŋga, Mk 4.12 naŋga, Jo 12.40 naŋga, Sɨ 28.26-27 naŋga, Hi 5.11\xt*\x*Krunavundi kanɨmata nɨŋɨnɨŋɨrɨm ndɨhi Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Aisaia ambami, Got ambi, Kuyu sambɨ ñɨmbɨrɨ indarɨmandɨra. Hara kuyu sapavu maŋgɨmandɨra. Muhɨmɨnda ŋgɨmɨndaŋ vata sambɨ ñɨmbɨrɨ tɨhɨraramɨrɨmandɨra, hara maŋgɨyɨmandɨra. Krunavundi kandaŋɨnɨŋɨndu mavɨ humba hambu tɨkatɨkatɨmi. Kamatɨhi nurɨŋandɨ kɨnɨzɨhi haŋɨnɨŋ kuyu avi indarɨtarɨrɨm yakwɨrɨvarandu. Nurɨŋandɨ tamɨŋgaŋgɨrɨsɨ ha mɨŋayɨhɨndu. Kamataharɨm nurɨŋandɨ tamɨŋga ha muhɨm maŋgɨmandɨ. Kamati nurɨŋandɨ kɨnzɨhi ha muhɨm kuyu maŋindarɨti, nurɨŋandɨ mavɨ humbavu kuyu sapa ha maŋgɨmandɨ. Kandɨhamata vana maŋandɨta, mavɨŋgimɨruta yi kɨnɨyɨ patu nurɨŋ mɨŋavindamahin, vamba ambi, vamba ambami. Aisaia ambami kuyu ha kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahi. \v 16 \x - \xo 13.16: \xo*\xt Lu 10.23-24 naŋga, Jo 8.56 naŋga, Hi 11.13 naŋga, 1 Pi 1.10-12\xt*\x*Narɨ kuyu indarɨndara, naŋga muhɨmɨmuhɨm ŋgandara. Harɨm narɨ kɨnzɨhɨnzɨtɨmara. \v 17 Yi narɨŋ kandɨ ambin, kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara naŋga kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ haŋɨnɨŋ sambɨ muhɨmɨmuhɨm tɨhu ŋgara nɨŋɨnɨŋ ŋgɨmɨndaŋ vata pirɨtamamaŋgaramu, hara maŋgamu. Naŋga kuyu indarɨndara nɨŋɨnɨŋ indarɨmɨndaŋ vata pirɨtamamaŋgaramu, hara maŋindarɨmu, vami. \s Wit kɨrɨsɨndu tɨhi kuyundu kuyu sapa \r (Mak 4.13-20 naŋga, Luk 8.11-15) \p \v 18 Jisas sɨhinda ambami, Kru mumɨŋga kɨvayɨ wit kɨrɨs kavaramindu tɨhi kuyu hañɨndu kuyu sapa ambɨtɨn indarɨmara. \v 19 Wit kɨrɨs kwɨmbɨyɨ mɨŋgaramamu maña handa, kru Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨndu kuyu avivi indarɨndi. Hara nuŋandɨ sapavu maŋgandi. Kamatɨhi Satan nu kɨndɨyɨ pata sarɨwayɨŋandi kuyu Got nuŋandɨ mavɨŋgukuyɨ kurɨndi haŋɨnɨŋ pɨŋguvarandi. \v 20-21 Ara wit kɨrɨs pɨrɨ simbɨyɨ simbɨyɨ kɨrɨvu tɨmba naŋga vɨrañɨ mɨŋgaramata sarɨwayɨŋandi tɨmɨravarami maña handa, kru Gotɨndu kuyu avivi sarɨwayɨŋandi indarɨta kɨnzɨhɨnzɨtɨndi. Hara nuŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha wit kɨrɨs kundur manɨman maña, harɨm nuŋandɨ indarɨmaŋgamaŋgara vana ha pakanda kɨndi. Gotɨndu kuyu avivi indarɨta kɨnzɨhɨnzɨtɨndi. Hara kru nuŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana haŋandɨhinɨrɨm pɨmɨ ŋguhu, nuŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha mɨŋgata yɨvundi. \v 22 \x - \xo 13.22: \xo*\xt Mt 6.19-34 naŋga, Lu 12.16-21 naŋga, 1 Ti 6.9-10 naŋga, 6.17\xt*\x*Ara wit kɨrɨs muvɨra siki punzɨmbunzɨ ñiŋgiñɨ mɨŋgaramamu maña handa, kru Gotɨndu kuyu avivi indarɨndu. Hara pɨrɨ nɨñɨndu hɨmɨrɨm tɨmutɨmutɨndi, naŋga tɨmbahɨrɨs sambɨ mɨŋatɨhɨruramaramarɨm indarɨndi. Kamatɨhu kandɨ vana haŋɨnɨŋ Gotɨndu kuyu haŋɨnɨŋ yɨvutarɨŋguhi kandɨmandamandi. \v 23 Hara wit kɨrɨs pɨrɨ aviyɨ mɨŋgaramamu maña handa, kru Gotɨndu kuyu avivi indarɨta sapavu ŋgamaŋgarandi. Kamata 30 kɨrɨs, 60 kɨrɨs, 100 kɨrɨs tɨndɨ kandɨ tamandi, vami. \s Tɨpa ñamba kɨvayɨ tɨmɨravaramindu tɨhi kuyu \p \v 24 Jisas nurɨŋ tɨhi kuyu muŋandɨhin nɨmavamba ambami, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha kru mumɨŋga nuŋandɨ kɨvayɨ wit kɨrɨs avi haŋɨnɨŋ kavarami maña. \v 25 Hara krunavundi karɨhahuhu kru hamandu miku mɨŋga pata tɨpa ñambandu kɨrɨs wit avi ñiŋgi hañɨ kavarata umi. \v 26 Kamatɨhi kɨyɨhandata wit haŋɨnɨŋ aruta kandɨ tamɨrɨm andɨhi ŋgahura tɨpa ñamba haŋɨnɨŋ ndahara kandɨ tamɨrɨm kɨyɨmi. \v 27 Kamatɨhu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ uta kɨva nɨŋuva hamaŋ nɨmavamba ambamu, Aru mɨŋga, ara wit kɨrɨs taya vaha nandɨ kɨva nɨñɨ kavaramana vamba indarɨndarɨŋ. Hara mumɨndɨhi tɨpa ñamba nda naŋga tɨmɨri, vamba ambamu. \v 28 Kamavahu nurɨŋ ambami, Miku hɨru mumɨŋga kandɨ musa ha andɨsɨmi, vamba ambami. Kamavahi ambamu, Ŋgɨnaŋgata uta tɨpa ñamba ha kumbɨravarɨm, vamba ambamu. \v 29 Kamavahura nurɨŋ ambami, Kɨtɨraŋgɨtɨraŋgwɨsa. Tɨpa ñamba haŋɨnɨŋ kumbɨravarambara wit avi haŋɨnɨŋ naŋga kumbɨravarɨtɨramandɨhi. \v 30 \x - \xo 13.30: \xo*\xt Mt 3.12\xt*\x*Kamata mandɨta mitɨra arɨkita kɨhɨrɨhɨrɨ arutɨmu. Kamatu tahɨratahɨra tɨwɨmi kru sɨmbɨra mɨŋɨmandɨyu haŋɨnɨŋɨrɨm ambɨrɨman, Tɨpa ñamba haŋɨnɨŋ wɨsa tahɨrandahɨra kɨtɨ kahaŋgaha ahuyɨ kɨrahɨrarɨm tamamara. Kamata wit avi haŋɨnɨŋ yɨvutɨhɨruramata huyɨmandavɨ yandɨyɨ tamamamara, vamba ambami, vami. \s Mastet kɨrɨsɨndu tɨhi kuyu \r (Mak 4.30-32 naŋga, Luk 13.18-19) \p \v 31 Jisas nurɨŋ tɨhi kuyu muŋandɨhin nɨmavamba ambami, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha sahi mastetɨndu kɨrɨs maña. Kru mumɨŋga mastet kɨrɨs ha mɨŋata nuŋandɨ kɨvayɨ sisɨvami. \v 32 Mastetɨndu kɨrɨs ha sahi muvɨrandu maña ma. Sukɨhɨrɨs sɨrambɨ, hara tɨmɨrata arutɨndi ha sahi muvɨraŋ taratɨvɨrata ahu maña arutɨndi. Kamatɨhi kava pata nuŋandɨ maka hañɨ ñiŋgi tɨhundu, vami. \s Yisɨndu tɨhi kuyu \r (Luk 13.20-21) \p \v 33 Jisas nurɨŋ sɨhinda tɨhi kuyu muŋandi nɨmavamba ambami. Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha yis maña. Navundi muŋambɨ wit sambɨ mɨŋata yis naŋga tarayɨwarata tamahi kɨhata sɨŋgɨ ha naŋga kɨhɨrɨhɨrɨtɨndi, vami. \s Jisas tɨhi kuyuyɨ taya ambavarami \r (Mak 4.33-34) \p \v 34 Jisas sɨhanaŋga kuyu krunavundiŋ ambavarami nɨŋɨnɨŋ, tɨhi kuyuyɨ taya ambavarami. Mɨŋamamañɨ ndamata maŋambavarami. \v 35 \x - \xo 13.35: \xo*\xt Sng 78.2\xt*\x*Kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mumɨŋgandu mɨkatɨmbayɨ Got nɨmavamba ambami, Muhɨmɨmuhɨm pɨrɨ nɨñɨ yɨvurahami hɨrɨvɨ hañɨnda kɨta patavata tɨhundu takuk nɨñɨ, muhɨmɨmuhɨm sipɨruta kɨndi ha yi tɨhi kuyuyɨ taya ambavarɨman, vamba ambami. Kamavami kuyu ha Jisas andɨhi kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. \s Tɨpa ñambandu tɨhi kuyundu kuyu sapa \p \v 36 Jisas krunavundiŋ mitata tavɨ humbañɨ indɨhuhi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nu kɨyɨmiyɨ pata nɨmavamba kitɨhumu, Tɨpa ñamba kɨvayɨ yaharamami hañɨndu kuyu sapa ha ambɨna ŋgaharɨŋ vaha, vamu. \v 37 Kamavahu Jisas nurɨŋ ambami, Kru wit kɨrɨs avi kavarami hama Krundu Ñɨŋi. \v 38 \x - \xo 13.38: \xo*\xt 1 Ko 3.9\xt*\x*Ara kɨva ha pɨrɨ nɨŋandɨhin. Ara wit kɨrɨs avi haŋɨnɨŋ krunavundi Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ haŋɨnɨŋ. Ara tɨpa ñamba haŋɨnɨŋ, kaŋɨnɨŋ krunavundi Satanɨndu. \v 39 Kru miku mɨŋga tɨpa ñamba kavarami hama Satan. Ara wit tahɨratahɨra tɨwɨmi haŋandɨhin pɨrɨ nɨŋandihindu imbɨhɨvɨ. Ara sɨmbɨrasara wit tahɨratahɨra haŋɨnɨŋ Gotɨndu kutɨkara. \v 40 \x - \xo 13.40: \xo*\xt Mt 7.16 naŋga, Jo 15.6\xt*\x*Kru tɨpa ñamba kumbɨrata kɨramu maña ha, pɨrɨ nɨñɨndu imbɨhɨvɨyɨ andɨrɨmandɨyu. \v 41 \x - \xo 13.41: \xo*\xt Mt 24.31 naŋga, 25.31-46 naŋga, Mk 13.27\xt*\x*Krundu Ñɨŋi hama nuŋandɨ kutɨkara haŋɨnɨŋ sɨmbɨti payɨmandɨyu. Kamati muhɨmɨmuhɨm andɨhi krunavundindu indarɨmaŋgaramaŋgara vana ñambatɨndi haŋɨnɨŋ naŋga, kru sɨhanaŋga ñamba vana andɨndu haŋɨnɨŋ, pɨŋguvarɨmandɨyu. \v 42 \x - \xo 13.42: \xo*\xt Mt 8.12\xt*\x*Kamata kavarɨtu ahumira aruyɨ urɨmandɨyu. Ahutuŋgɨ kandɨhañɨ irɨharɨha mɨka satɨpɨrɨmandɨyu. \v 43 \x - \xo 13.43: \xo*\xt Dan 12.3 naŋga, 1 Ko 15.42 naŋga, 15.53 naŋga, 15.58\xt*\x*Kandɨtɨwɨmi hañɨ krunavundi tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ haŋɨnɨŋ, nurɨŋandɨ Nɨŋuvandu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ hañɨ ina tɨmɨrata sɨñandɨndi maña sɨñandɨrɨmandɨyu. Kru kɨnzɨhi naŋga hama, kuyu nɨŋandɨhin mɨŋatamamaŋgarata indarɨm, vami. \s Tɨmbahɨrɨs tupi pɨrɨhumbañɨ sipɨruta kɨndindu tɨhi kuyu \p \v 44 \x - \xo 13.44: \xo*\xt Ais 55.1 naŋga, Mt 19.29 naŋga, Lu 14.33 naŋga, Fl 3.7-8 naŋga, Sk 3.18\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha tɨmbahɨrɨs tupi kɨva itɨñɨ pɨrɨ kayɨvata sipɨrumu maña ŋandi. Kamatɨhu kru mumɨŋga ŋgata sɨhinda sipɨrumi. Kamata kɨnzɨhɨnzɨta uta nuŋandɨ muhɨmɨmuhɨm ambahi mut mɨŋahu tɨmbahɨrɨs ha mɨŋata uta kɨva kandɨha mut mɨŋami, vami. \s Wɨrɨri avinzɨkwɨ ŋandindu tɨhi kuyu \p \v 45 Jisas sɨhinda tɨhi kuyu muŋandi ambata nɨmavami, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha, kru tɨmbahɨrɨsɨndu arɨku mɨŋga wɨrɨri avirɨm puhɨrata kɨndɨmañandɨmi. \v 46 \x - \xo 13.46: \xo*\xt Snd 2.4 naŋga, 3.14-15 naŋga, 8.10 naŋga, 8.19\xt*\x*Kamata wɨrɨri muŋandi ŋgahi avinzɨkwɨsɨkwɨ tɨhi, uta ambahi muhɨmɨmuhɨm nuŋandɨha mut mɨŋahu tɨmbahɨrɨs ha mɨŋata uta wɨrɨri avinzɨkwɨ kandɨha mut mɨŋami, vami. \s Kamahayɨndu tɨhi kuyu \p \v 47 \x - \xo 13.47: \xo*\xt Mt 22.9-10\xt*\x*Jisas sɨhinda tɨhi kuyu muŋandi ambata nɨmavami, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha kamahayɨ indu muyɨ kavarahu mɨŋguhi muhɨmɨmuhɨm asa mɨŋandu maña. \v 48 Kamahayɨ ha yavurɨhi pɨŋgɨrɨta pata tɨŋgɨvu tamamu. Kamata mɨnɨzɨta itɨhata asa avivi haŋɨnɨŋ maki isɨ muyɨ tamata, asa ñamba haŋɨnɨŋ kahuvaramu. \v 49 \x - \xo 13.49-50: \xo*\xt Mt 13.42 naŋga, 25.32 naŋga, Lu 13.28\xt*\x*Pɨrɨ nɨñɨndu imbɨhɨvɨyɨ ndahara sɨwɨmañanda andɨrɨmandɨyu. Gotɨndu kutɨkara pata, kru ñamba ŋɨnɨŋ kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ ñiŋgi hañɨ kɨyɨmandɨyu haŋɨnɨŋ mɨŋɨmandɨyu. \v 50 Kamata kavarɨtu ahumira aruyɨ urɨmandɨyu. Kamata ahutuŋgɨ aruyɨ kavarɨtu irɨharɨha mɨka satɨpɨrɨmandɨyu, vami. \v 51 Kamavata Jisas sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kitɨhuta nɨmavami, Kuyu sɨhanaŋga kanɨŋɨnɨŋɨndu kuyu sapa ŋgandara vaha, vami. Kamavahi ambamu, Ŋgandarɨŋ, vamu. \v 52 Kamavahu nurɨŋ ambami, Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ tɨkatɨka kuyu ŋgandu. Kamataharɨm Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨndu kuyu sapa handahara ŋgandu. Nurɨ tavɨ aru muŋandɨhinɨndu nɨŋuva maña. Tavɨhumba hañɨndu muhambu indɨhuta muhɨmɨmuhɨm nuŋandɨ avivi kuhandu naŋga kɨhi yavurɨta kɨndi haŋɨnɨŋ, sɨhanaŋga mɨŋaramahi tapɨrañɨ pindɨhami, vami. \s Nasaret hati Jisasɨŋ kutɨvu tamamu \r (Mak 6.1-6 naŋga, Luk 4.16-30) \p \v 53-54 \x - \xo 13.53-54: \xo*\xt Mt 2.23 naŋga, 7.28 naŋga, Mk 6.1 naŋga, Lu 4.16 naŋga, 4.22 naŋga, Jo 7.15\xt*\x*Jisas tɨhi kuyu kanɨŋɨnɨŋ ambavarata mɨtuta pɨhu kandɨha mitata nuŋandɨ pɨhuyɨ umi. Uta Got naŋga kuyundavaravara tavɨ nurɨŋandɨyɨ indɨhuta, krunavundiŋ Gotɨndu kuyu ambavarami. Kamatɨhi krunavundi sɨhanaŋga nuŋandɨ kuyu ha indarɨhu mavɨ yahavarahi nɨmavamu, Kru kanɨma indarɨmit avi naŋga muhɨm nzihɨ sɨhɨrandi vana nɨŋandɨhin paŋundu mɨŋami. \v 55 \x - \xo 13.55: \xo*\xt Jo 6.42\xt*\x*Ara ŋgandarɨŋ, kru nɨma nɨŋuva tavɨ tɨhutɨhu mɨŋga. Nɨŋum Maria, nɨŋuranava, Jems, Josep, Saimon naŋga Judas. \v 56 Naŋga nɨŋurɨmaŋgati sɨhanaŋga kɨhɨrɨ kɨrɨŋ. Kru kanɨma tɨkatɨka naŋga indarɨmit avi nɨŋandɨhin paŋundu mɨŋata kandɨ vana nɨŋɨnɨŋ andɨ, vamu. \v 57 \x - \xo 13.57: \xo*\xt Mt 11.6 naŋga, Mk 6.3-4 naŋga, Lu 4.24 naŋga, Jo 4.44\xt*\x*Kamavata nuŋɨrɨm kɨpuhɨputɨmu. Kamatɨhura Jisas nurɨŋ nɨmavami, Kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga mupɨhu mupɨhu nu ñɨmbi naŋga mɨŋga kɨndi. Hara nuŋandɨ pɨhu tɨmbanzɨkwɨyɨ naŋga nuŋandɨ tavɨyɨ nu ñɨmbi manɨman mɨŋga kɨndi, vami. \v 58 \x - \xo 13.58: \xo*\xt Mk 6.5-6\xt*\x*Kamataharɨm nɨŋambirɨm maŋindarɨmaŋgarahu, pɨhu kandɨhañɨ muhɨmɨmuhɨm nzihɨ kandɨŋgandɨ nzɨkwɨ manzihɨrami. \c 14 \s Herot Jisasɨrɨm Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hama vaha vami \r (Mak 6.14-29 naŋga, Luk 3.19-20 naŋga, 9.7-9) \p \v 1 Kandɨhɨrɨvɨ hañɨ Herot pɨrɨvɨsa Galilindu gavamandu aru miku kɨyɨmi. Kamata Jisas muhɨmɨmuhɨm nzihɨsihɨ andɨmi vana ha indarɨmi.\f * \fr 14.1 \fr*\ft Herot kanɨma, mu ñɨmbi nuŋandɨ Antipas, pɨrɨvɨsa Galili karatamandi. Herot kandɨhama nɨŋuvandu ñɨmbi Herot. Nɨŋuva Herot Aru miku kɨyɨmi hɨrɨvɨyɨ, Maria Jisasɨŋ kavumi. Matyu 2yɨ ŋgɨmandɨra. \ft*\f* \v 2 Jisasɨndu kuyuhɨnzɨ Herot indarɨta nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nɨmavami, Kru kandɨhama Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hama ndɨmbanzɨkwɨ. Nu savayɨ kɨta aŋga yahamɨrami. Harɨm muhɨmɨmuhɨm nzihɨ sihɨrasihɨrandu tɨkatɨka nuŋandɨ kɨyɨ, vami. \v 3-4 \x - \xo 14.3-4: \xo*\xt Wkp 18.16 naŋga, 20.21 naŋga, Mt 11.2 naŋga, 21.26 naŋga, Lu 3.19-20 naŋga, 20.6\xt*\x*Kuha Herodiasɨŋ Herot urami, nu nɨŋura Filip nɨmburi. Kamatɨhi Jon Herotɨŋ nɨmavami, Navundi kaŋambɨŋ urahana avimandɨ, vami. Kamavahi Jonɨŋ Herot mɨŋahandata siki takɨrɨ maña tɨkatɨka hɨmɨñɨ kahañata ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ tamami. \v 5 Kamata Herot Jonɨŋ yɨvutatamɨrɨman vata andɨmi. Hara krunavundi Jonɨrɨm kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga vamba indarɨmitandu. Harɨm krunavundirɨm pɨŋitumi. \v 6 Kamata muhɨvɨyɨ kru muvɨra pata Herot naŋga nɨŋum nuŋ kavumi hɨvɨ haŋandɨhinɨrɨm indaramata ñamu. Kamatɨhu kandɨhɨvɨ hañɨ Herodiasɨndu navundi ñɨŋi haŋambɨ pata nurɨ kɨyɨmu itɨhañɨ tuturamami. Kamatɨhi Herot tuturamami haŋandɨhinɨrɨm mavɨndamaŋgarami. \v 7 Kamata Herot tɨkatɨka kuyu kahañata nɨmavami, Kandɨsɨkwɨsɨkwɨ, yaŋ muhɨmɨrɨm nda kitɨwɨna ŋgurɨman, vami. \v 8 Kamavahi Herodias, navundi ñɨŋi haŋambɨ nɨŋum, nuŋandɨ navundiŋ ambami. Kamatɨhi nuŋandɨ navundi haŋambɨ Herotɨŋ ambami, Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hamandu mikumuŋgɨ ha maki muyɨ tamata kavuta pata yaŋ ŋgu, vami. \v 9 Kamavahi aru miku hama kuyu kandɨha indarɨhi nuŋandɨ mavɨmbu pɨmɨtɨmi. Hara tɨkatɨka kuyu kahañami haŋandɨhinɨrɨm indarɨmi. Harɨm kɨhɨrɨ mɨnzɨta ñamu haŋɨnɨŋɨndu tamɨŋgaŋgɨmbañɨ sɨhumɨ ŋgavɨtɨnɨma vata, saŋganzaraŋ ambahi navundi ñɨŋi haŋambɨ ambami maña andɨmu. \v 10 \x - \xo 14.10: \xo*\xt Mt 17.12 naŋga, Mk 6.27 naŋga, Lu 9.9\xt*\x*Kru mumɨŋgaŋ sɨmbɨhi kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ umi. Uta saŋganzara muhamaŋ ambahi Jonɨŋ pɨŋgwɨ pɨtɨmi. \v 11 Kamata maki muyɨ miku ha tamata mɨŋata uta navundi ñɨŋi haŋambɨŋ ŋgumi. Kamatɨhi nɨŋum kɨyɨmiyɨ mɨŋata umi. \v 12 Kamatɨhu Jonɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata Jonɨndu patɨ ha kavuta uta, sava humbañɨ tamamamu. Kamata uta Jisasɨŋ ambavaramu. \s Jisas 5,000 kruŋ ñaña ŋgumi \r (Mak 6.31-44 naŋga, Luk 9.10-17 naŋga, Jon 6.1-13) \p \v 13 Jisas Jonɨŋ yɨvutatamatama kuyu indarɨmi, harɨm kandɨ pɨhu ha mitata nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ naŋga kupik mɨŋata kru manɨman upɨvu umu. Kamatɨhura krunavundi sambɨ Jisas uyɨ vava kuyu indarɨta, pɨhu aru haŋɨnɨŋ mitata, nuŋ puhɨrata pɨrɨyɨ umu. \v 14 \x - \xo 14.14: \xo*\xt Mt 9.36 naŋga, Mk 6.34\xt*\x*Uta yɨvurahata ŋgahi krunavundi sambɨ kɨyɨmu. Kamatɨhu ŋgahi mavɨndɨhi, nurɨŋandɨ krunavundi kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamami. \v 15 Kamata kɨvɨtititɨhi sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata Jisasɨŋ nɨmavamu, Nɨŋu kru manɨman upɨvu, naŋga ina mɨŋguta kɨvɨtɨrɨm andɨ. Harɨm avinda krunavundiŋ sɨmbɨna pɨhu makamaka uhuhu nurɨŋambirɨm ñaña mut mɨŋamu, vamu. \v 16 Kamavahu Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ ambami, Mumɨrɨm urɨmandɨyu. Narɨŋambinda ñaña ŋgutɨra ñamu, vami. \v 17 Kamavahi nuŋ ambamu, Arɨŋandɨ ñaña nɨñɨ sambɨ maŋgɨyɨ. Mavatɨmba arɨkita arɨkita kwɨrɨ naŋga asa arɨkita taya kɨyɨ, vamu.\f * \fr 14.17 \fr*\ft Mavatɨmba Juda hati musa mɨŋandu haŋɨnɨŋ aru sɨkwɨ ma. Mavatɨmba arɨŋandɨ skon vandu haŋgɨm maña. Mavatɨmba kumanzɨpi tɨŋgɨruramata haŋɨnɨŋ arɨkimbat taya ñahu.\ft*\f* \v 18 Kamavahu ambami, Ara mavatɨmba naŋga asa kandɨha yi kɨnɨ nɨñɨ mɨŋata payɨmara, vami. \v 19 \x - \xo 14.19: \xo*\xt Mt 15.35-39 naŋga, Mk 8.6-10\xt*\x*Kamatɨhu Jisas krunavundiŋ ambahi tɨpa hañɨ mɨnzɨmu. Kamatɨhu mavatɨmba arɨkita arɨkita kwɨrɨ naŋga asa arɨkita haŋɨnɨŋ mɨŋata, kɨmba nɨmbu kuta yahuta Gotɨŋ kuyu avivi ŋgumi. Kamata mɨŋasɨhɨraramata nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ ŋguhi krunavundiŋ tɨŋgɨrumu.\fig Jisas 5,000 kruŋ ñaña ŋgumi|alt="Feeds 5,000" src="gw084.tif" size="span" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="14.19"\fig* \v 20 \x - \xo 14.20: \xo*\xt 2 Kin 4.44 naŋga, Mk 6.42-43 naŋga, Lu 9.17 naŋga, Jo 6.11-13\xt*\x*Kamatɨhu sɨhanaŋga ñahu kɨpɨtɨmi. Kamata mitamu haŋɨnɨŋ kɨyɨhi, yɨvutɨhɨruramata tɨwatɨwa kuma timutamu, tanda arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramatayɨ kundamu. \v 21 Kru ñamu haŋɨnɨŋ 5,000 vat krundaya. Hara navundi naŋga ñɨŋisɨmɨŋ mayɨhɨtɨŋgɨrumu. \s Jisas indu hɨmbañɨ kɨndavarami \r (Mak 6.45-52 naŋga, Jon 6.16-21) \p \v 22 Jisas nuŋambi kɨta krunavundiŋ sɨmbɨtɨn urɨmandɨyu vata andɨmi. Harɨm nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kupik hañɨ yahuta kasiramata indu timukari hambu indɨhumu vata ambami. \v 23 \x - \xo 14.23: \xo*\xt Lu 6.12 naŋga, 9.28\xt*\x*Kamata krunavundiŋ sɨmbɨhi uhuhu nu nuŋambi apuvu Aru nɨma naŋga kuyundavarɨrɨm yahumi. Kamata ina mɨŋgumi hɨrɨvɨyɨ nu nuŋambi apu hambu kɨyɨmi. \v 24 Kupik ha tɨvɨ hambu mitata uhi kutandɨmi. Kamatɨhi wɨnɨ kupik ñapɨru hambu pata kuku ha naŋga kupik ha tarayɨkɨrahi mɨnza haŋu ndaya kɨyɨmi. \v 25 Kamata kwɨsɨ pɨhɨrɨta sɨñandɨhi Jisas kuku hɨmba hañɨ taŋguramata uta nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kɨyɨmuyɨ yɨvurahami. \v 26 \x - \xo 14.26: \xo*\xt Lu 24.37\xt*\x*Kamatɨhi nuŋ ŋgahu indu hɨmba hañɨ payɨhi pɨŋituta nanaŋgarata ambamu, Nɨ sundɨ ñamba muŋandi, vamu. Kamavata pɨŋituta patɨ avaŋgaramu. \v 27 Kamatɨhura sarɨwayɨŋandi Jisas nurɨŋ nɨmavami, Tɨkatɨkatɨta kɨyɨmara. Nɨmbu yitɨhi pɨŋimandumara, vami. \v 28 Kamavahi Pita yahata nuŋ kɨmbɨ nɨmavami, Aru mɨŋga, na tiŋgata, ambɨna yindahara kuku hɨmbanɨñɨ na kɨna hañɨ taŋguramata utɨnɨ, vami. \v 29 \x - \xo 14.29: \xo*\xt Jo 21.7\xt*\x*Kamavahi Jisas ambami, Ara pañɨ, vami. Kamavahi Pita kupik ha mitata kuku hɨmba hañɨ taŋgutaŋguramata Jisas kɨyɨmiyɨ umi. \v 30 Hara ŋgahi wɨnɨ ha tɨkatɨka sɨkwɨtɨhi pɨŋitumi. Kamata kuku hañɨ tɨhɨta mɨŋguhandami. Harɨm yahata kuyu kɨmbañɨ nɨmavami, Aru mɨŋga, yaŋ ŋgurama, vami. \v 31 \x - \xo 14.31: \xo*\xt Mt 8.26\xt*\x*Kamavahi sarɨwayɨŋandi Jisas kumandamata Pitaŋ mɨŋahandata nɨmavami, Yaŋɨrɨm indarɨmaŋgaramaŋgara vana nandɨ ha sukɨsɨmbɨrɨ. Mumɨndɨhi nandɨ indarɨmit arɨkita kɨyɨ, vami. \v 32 Kamavata arɨkimbat kupik hañɨ yahuhu wɨnɨ ha tɨhɨmitami. \v 33 \x - \xo 14.33: \xo*\xt Sng 2.7 naŋga, Mk 4.39 naŋga, Lu 4.41 naŋga, Jo 6.69 naŋga, Ro 1.4\xt*\x*Kamatɨhi kru kupik hɨmba hañɨ kɨyɨmu haŋɨnɨŋ Jisasɨndu ñɨmbi tɨhuyahata nɨmavamu, Kandɨsɨkwɨsɨkwɨ na Gotɨndu Ñɨŋi, vamu. \s Kandi naŋga haŋɨnɨŋ Genesaret mɨŋavindamami \r (Mak 6.53-56) \p \v 34 Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara indu timukari hambu indɨhuta, pɨhu Genesaret arɨñɨ yɨvurahamu. \v 35 Kamatɨhu kru kandɨhaŋu hati Jisasɨŋ ŋgata, nuŋ ŋgandu, harɨm sɨhanaŋga pɨhu kandɨhaŋu arɨñɨ kɨndu haŋɨnɨŋɨrɨm kuyu tamahu umi. Kamatɨhu krunavundi sɨhanaŋga kandi naŋga haŋɨnɨŋ tɨmbuta nu kɨyɨmiyɨ payɨmu. \v 36 \x - \xo 14.36: \xo*\xt Mt 9.20-21 naŋga, Mk 5.27-28 naŋga, Lu 8.44\xt*\x*Kamata Jisasɨrɨm, mitɨna krunavundi kandi naŋga nɨŋɨnɨŋ nandɨ mɨkwɨrɨ ñapɨru hañɨ mɨŋasarata avindɨmu vata añaŋgaramu. Kamata krunavundi sɨhanaŋga kandɨhamatɨmu haŋɨnɨŋ, avindɨmu. \c 15 \s Gotɨndu tɨkatɨka kuyu añɨŋgitakɨñandu kuyu taratɨvɨrahi \r (Mak 7.1-13) \p \v 1 Kandɨhɨrɨvɨ haŋu Farisi naŋga tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ Jerusalem mitata Jisas kɨyɨmiyɨ umu. Kamata nuŋ nɨmavamba kitɨhumu, \v 2 \x - \xo 15.2: \xo*\xt Mk 7.5 naŋga, Lu 11.38\xt*\x*Mumɨndɨhi nandɨ sɨmbɨrasara nɨŋɨnɨŋ arɨŋandɨ añɨŋgitakɨñandu tɨkatɨka kuyu arɨŋ ŋgumu nɨŋɨnɨŋ mɨŋata kavarandu. Ñɨrɨm, kuma ñɨmburɨtara mañandu, vamu.\f * \fr 15.2 \fr*\ft Sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋɨndu kuma haŋɨnɨŋ ñɨŋɨndɨmbanzɨkwɨ mandɨhira ñamu. Ñɨŋɨ naŋga hɨmɨnda Gotɨndu tamɨŋgañɨ mɨŋata, nurɨŋambi ñɨŋɨ naŋgandɨtuma vata Juda hati pɨŋitundu. Kamataharɨm kuyu tɨkatɨka mu, kuma ñɨmburɨta Gotɨndu tamɨŋgañɨ sɨhinda ñaŋɨrandɨtara ñañandu ŋandi kɨndi.\ft*\f* \v 3 Kamavahu Jisas nurɨŋ kɨmbɨ nɨmavami, Mumɨndɨhi narɨŋandɨ vana taya mɨŋahandata, Gotɨndu tɨkatɨka kuyu mɨŋata kavarandara. \v 4 \x - \xo 15.4: \xo*\xt Kis 20.12 naŋga, 21.17 naŋga, Wkp 20.9 naŋga, Lo 5.16\xt*\x*Got ambami, Namɨnavandu tɨwɨyɨ taya kɨta nurɨŋandɨ kuyu taya mɨŋahanda. Naŋga, kru nɨŋum nɨŋuvaŋ mɨkatihɨrɨmandɨ hama kwɨmɨrɨmandɨ, vamba ambami. \v 5 Hara narɨ nɨmavamba ambandara, Kru mumɨŋga nɨŋum nɨŋuvaŋ ŋguramaramandu tɨmbahɨrɨs haŋandɨhin ndaya kɨti, yahata nɨŋum nɨŋuvaŋ ambɨrɨmandɨ. Yi tɨmbahɨrɨs nɨ Gotɨŋ ŋgurɨm yɨhɨramin ndaya kɨyɨ, vamba ambɨrɨmandɨ. \v 6 Kru kandɨhama nɨŋum nɨŋuvandu tɨwɨyɨ maŋgɨyɨmandɨ. Hara narɨ ambandara, Kru nɨŋum nɨŋuvaŋ tɨmbahɨrɨs maŋguta avi vana andɨrɨmandɨ, vamba ambandara. Kandɨhamata vanayɨ narɨ Gotɨndu kuyu haŋandɨhin taŋguhara mɨŋgundi. Kamata narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñandu vana taya tɨhuyahandara. \v 7 Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Aisaia narɨŋandɨ vanarɨm ambami, Got ambi, \v 8 \x - \xo 15.8: \xo*\xt Ese 33.31\xt*\x*\x - \xo 15.8-9: \xo*\xt Ais 29.13\xt*\x*Krunavundi yandɨ ñɨmbi nurɨŋandɨ mɨkatɨmbayɨ tɨhuyahandu. Hara nurɨŋandɨ mavɨŋguku naŋga indarɨmit haŋɨnɨŋ yambirɨm kutañɨ nzɨkwɨ kɨndi. \v 9 \x - \xo 15.9: \xo*\xt Kl 2.18-22 naŋga, Ta 1.14\xt*\x*Krundu tɨkatɨka kuyu ambavarata, Nɨŋandɨhin Gotɨndu kuyu, vamba ambandu. Harɨm yandɨ ñɨmbi saŋ naŋga tɨhuyahandu, vamba ambi, vamba ambami, vami. \s Gotɨndu tamɨŋgañɨ ñɨŋɨndɨndirɨm ambami \r (Mak 7.14-23) \p \v 10 Jisas krunavundiŋ uraramahi payɨhu nɨmavamba ambami, Kuyu nɨ ambɨtɨn indarɨmaŋgarata mirɨmbañɨ tamamara. \v 11 \x - \xo 15.11: \xo*\xt Mt 12.34 naŋga, Sɨ 10.15 naŋga, Ro 14.14 naŋga, 14.17 naŋga, 1 Ti 4.4 naŋga, Ta 1.15\xt*\x*Muhɨmɨmuhɨm mɨka humbañɨ indɨhundi haŋɨnɨŋ andɨhi Gotɨndu tamɨŋgañɨ kru ñɨŋɨ mandɨndi. Muhɨmɨmuhɨm kuyu mɨkatɨmba nɨ ambavarandi haŋandɨhin andɨhi, Gotɨndu tamɨŋgañɨ kru ñɨŋɨndɨndi, vami. \v 12 Kamavahi kɨyɨhandata Jisasɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata nuŋ nɨmavamu, Farisi ndaŋɨnɨŋ kuyu kandɨnɨ indarɨhu nurɨŋandɨ mavɨ ndambu avimandɨha ŋganada, vamu. \v 13 \x - \xo 15.13: \xo*\xt Jo 15.2 naŋga, 1 Ko 3.7\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ nɨmavami, Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama kɨva naŋga mɨŋga. Harɨm muhɨmɨmuhɨm nu maŋgurɨmi haŋɨnɨŋ kundur haŋɨnɨŋ naŋga kumbɨravarɨmandɨ. \v 14 \x - \xo 15.14: \xo*\xt Ais 9.16 naŋga, Mal 2.8 naŋga, Mt 23.16 naŋga, Lu 6.39 naŋga, Ro 2.19\xt*\x*Kaŋɨnɨŋɨrɨm kandɨ vata maŋambamara. Nurɨ tamɨŋga ñumi ŋɨnɨŋ maña. Tamɨŋga ñumi mɨŋga yahata tamɨŋga ñumi muhamaŋ kwɨmbɨ isɨhuramɨrɨman vata arɨkimbat kumbañɨ mɨŋguhu, vami. \v 15 Kamavahi Pita Jisasɨŋ kitɨhuta nɨmavami, Krunavundiŋ muhɨmɨmuhɨm andɨhi Gotɨndu tamɨŋgañɨ ñɨŋɨndɨndu vamba tɨhi kuyu ambavarana hañɨndu kuyu sapa arɨŋ ambavarɨna indarɨharɨŋ vaha, vami. \v 16 Kamavahi Jisas ambami, Narɨndahara kwɨnɨkwɨnɨtɨra wɨsa vaha tɨhi. \v 17 Narɨ ŋgandara. Muhɨmɨmuhɨm mɨka humbañɨ indɨhundi ha mavɨ humbañɨ mɨŋgundi. Kamatɨhi mavɨ nɨŋandɨhin sɨhusɨhu tavɨyɨ pɨŋguvarahi undi. \v 18 \x - \xo 15.18: \xo*\xt Mt 12.34 naŋga, Je 3.6\xt*\x*Hara kuyu mɨka nɨŋandɨhin ambavarandi haŋandɨhin mavɨŋguku nɨmbundu yɨvurahandi. Kandɨ vana haŋandɨhin andɨhi Gotɨndu tamɨŋgañɨ kru ñɨŋɨndɨndi. \v 19 \x - \xo 15.19: \xo*\xt Stt 8.21 naŋga, Snd 6.14 naŋga, Jer 17.9 naŋga, Mt 12.34 naŋga, Mk 7.21\xt*\x*Yi krundu mavɨŋgukuyɨndu muhɨmɨmuhɨm ñamba vana nɨmata nɨŋɨnɨŋ yɨvurahandirɨm ambin. Indarɨmit ñamba. Kruŋ yɨvutatamahi kɨmuhɨmu vana. Navundi kru manɨman naŋga kru navundi manɨman mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ vana. Navundi kru naŋga haŋɨnɨŋ, naŋga kru navundi naŋga haŋɨnɨŋ pɨsiŋgarahara vana. Kipa mɨŋamɨŋa vana. Ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru tɨwɨmiyɨ kuyusɨhɨrɨŋguyu ambavaravara vana, naŋga muŋɨnɨŋ ñamba taŋgutaŋgu vana. \v 20 Kandɨ vana nɨŋɨnɨŋ andɨhi, Gotɨndu tamɨŋgañɨ kru ñɨŋɨndɨndi. Hara kru kuma ñɨmburɨmatɨ ñandi haŋandɨhin andɨhi Gotɨndu tamɨŋgañɨ kru ñɨŋɨ mandɨndi, vami. \s Kenanɨndu navundi Jisasɨrɨm indarɨmaŋgarami \r (Mak 7.24-30) \p \v 21 Jisas pɨhu Genesaret mitata, pɨhu aru Tair naŋga Saidonɨndu vu umi. \v 22 Kamatɨhi Kenanɨndu krunzapayɨndu navundi uta kandambu kɨndi ŋambɨ pata kuyu kɨmbañɨ Jisasɨŋ nɨmavami, Aru mɨŋga, na Devit Nɨŋuñɨŋgi yaŋ sɨhiŋga. Yandɨ navundi ñɨŋi nɨŋambɨŋ sundɨ ñamba arɨŋguta pɨsiŋgarandi, vami. \v 23 Kamavahira Jisas nuŋ kuyu kɨmbɨ mu ndahara maŋambami. Kamatɨhira navundi haŋambɨ tuvɨrata sɨhɨndɨ payɨhi Jisasɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata Jisasɨŋ nɨmavamu, Navundi nɨŋambɨ sɨhɨndɨ nɨmbu avaŋgarata sirindamata payɨtɨhi sɨmbɨna aŋga umɨ, vamu. \v 24 \x - \xo 15.24: \xo*\xt Mt 10.5-6 naŋga, Sɨ 3.25-26 naŋga, Ro 15.8\xt*\x*Kamavahu Jisas ambami, Got yaŋ sɨmbɨhi Israel hatiŋ ndaya, sipsip siŋgundɨndu maña haŋɨnɨŋ ŋguramɨrɨm payɨmin, vami. \v 25 Kamavahira navundi haŋambɨ pata Jisas kɨyɨmi hañɨ tandamɨkwɨmɨkwɨta, naŋgwɨndarata pɨrɨnɨmbu tɨhɨrata nɨmavami, Aru mɨŋga, yaŋ ŋgurama, vami. \v 26 Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Ñɨŋindu ñaña nɨ mɨŋata upɨrirɨm kavarɨtɨrɨŋ utima, vami.\f * \fr 15.26 \fr*\ft Jisas navundi haŋambɨŋ taŋgutɨnɨ mɨŋgum vata maŋandɨmi. Manɨŋga. Hara kuyu avi nɨ Israel hati kɨyuyɨ wɨsa umɨ, kamati sɨhɨndɨvura muŋɨnɨŋ indarɨmu vata pirɨ tamami. Kamataharɨm Jisas tɨhi kuyu kanɨŋandɨhin gumi. Ñɨŋisɨrambɨ haŋɨnɨŋ Israel hati maña, upɨri haŋɨnɨŋ krunzapa muŋɨnɨŋ maña. Hara Jisas navundi haŋambɨndu indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha ŋgata nuŋ ŋguramami.\ft*\f* \v 27 Kamavahira navundi haŋambɨ nɨmavami, Aru mɨŋga, kandɨ ambana. Hara ñɨŋi haŋɨnɨŋ ñahu, ñaña mɨñɨ nɨŋuvandu pina tɨwɨvu mɨŋgaramandi haŋɨnɨŋ upɨri ñandu, vami. \v 28 \x - \xo 15.28: \xo*\xt Mt 8.10 naŋga, 8.13\xt*\x*Jisas kuyu kandɨha indarɨta navundi haŋambɨrɨm nɨmavami, Navundi na, nandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha aru sɨkwɨ. Harɨm indarɨmitana hɨm ha yɨvuraham, vami. Kamavahi navundi haŋambɨndu ñɨŋi haŋambɨ kandɨhɨrɨvɨ hañɨ sɨkwɨtaya avindɨmi. \s Jisas kandi naŋga haŋɨnɨŋ sambɨ mɨŋavindamami \p \v 29 Jisas pɨhu kandɨha mitata indu Galili kuku tɨviyɨndɨvɨñɨ ndaya umi. Kamata apuvu yahuta mɨnzɨmi. \v 30 Kamatɨhi krunavundi sambɨ nu kɨyɨmiyɨ payɨmu. Kamata tanda ñamba, tamɨŋga ñumi, punzɨ kɨmɨkɨmɨ, maŋguyundavaravara haŋɨnɨŋ, naŋga muhɨmɨmuhɨm kandi naŋga haŋɨnɨŋ sambɨ tɨmbuta pata nuŋandɨ tandanzapa hañɨ tamamu. Kamatɨhu nurɨŋ mɨŋavindamahi, avindɨmu. \v 31 \x - \xo 15.31: \xo*\xt Mk 7.37\xt*\x*Kamatɨhi krunavundi ŋgahu maŋguyundavarandu haŋɨnɨŋ kuyundavarahu, punzɨ kɨmɨkɨmɨ haŋɨnɨŋ avindɨhu, tanda ñamba haŋɨnɨŋ kɨndavarahu, tamɨŋga ñumi haŋɨnɨŋ tɨhɨrañamu. Kamatɨhi indarɨhɨtɨta Israelɨndu Gotɨndu ñɨmbi tɨhuyahamu. \s Jisas 4,000 kruŋ ñaña ŋgumi \r (Mak 8.1-10) \p \v 32 \x - \xo 15.32: \xo*\xt Mt 14.14\xt*\x*Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ uraramahi payɨhu nɨmavami, Krunavundi nɨŋɨnɨŋɨrɨm yaŋ mavɨndɨ. Ara naŋga arɨki hɨvɨ sɨkwɨ kɨyɨhu kwɨrɨ hɨvɨ nɨñɨ ñaña nurɨŋandɨ maŋgɨyɨ. Harɨm avɨharɨm kɨtu sɨmbɨtɨn utu avi mandɨrɨmandɨ. Tamɨŋganzihɨsihɨtinda kwɨmbɨyɨ mɨŋgata yɨvɨtuma, vami. \v 33 Kamavahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ nɨmavamu, Nɨmbɨrañɨ kru maŋgɨyɨ. Harɨm ara mavatɨmba sambɨ paŋundu mɨŋata krunzivi kanɨŋɨnɨŋ ŋgutɨrɨŋ ñɨrɨmandɨyu, vamu. \v 34 Kamavahu Jisas nurɨŋ kitɨhuta nɨmavami, Narɨŋandɨ mavatɨmba pamata kɨyɨ, vami. Kamavahi ambamu, Arɨŋandɨ mavatɨmba kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata kɨyɨ, naŋga asa sambɨ sɨkwɨ maŋgɨyɨ, vamu. \v 35 Kamavahu Jisas krunavundiŋ ambahi pɨrɨyɨ kambamɨnzɨmu. \v 36 Kamatɨhu mavatɨmba kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata haŋɨnɨŋ naŋga asa haŋɨnɨŋ mɨŋami. Kamata Gotɨŋ kuyu avivi ŋguta mɨŋasɨhɨraramata nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ ŋgumi. Kamatɨhi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ krunavundiŋ ŋgumu. \v 37 Kamatɨhu sɨhanaŋga ñahu kɨpɨtɨmi. Kamata ñata mitamu haŋɨnɨŋ yɨvutɨhɨruramata, tɨwatɨwa aruru kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramatayɨ kundamu. \v 38 Kru mɨnzɨta ñamu haŋɨnɨŋ kruŋ ndaya yɨhɨtɨŋgɨruhu 4,000 ndɨmi. Hara navundi naŋga ñɨŋi sɨrambɨŋ mayɨhɨtɨŋgɨrumu. \v 39 Kamata Jisas krunavundiŋ sɨmbɨhi uhu, kupik mɨŋata Magadanɨndu vu umi. \c 16 \s Jisasɨŋ muhɨm nzihɨ sihɨrɨna ŋgɨm vamu \r (Mak 8.11-13 naŋga, Luk 12.54-56) \p \v 1 \x - \xo 16.1: \xo*\xt Mt 12.38 naŋga, Lu 11.16 naŋga, 1 Ko 1.22\xt*\x*Farisi naŋga Sadyusi Jisasɨrɨm andɨti ŋgɨm vata pata nuŋ ambamu, Na Gotɨndu sɨmbɨra mɨŋandanatiŋgata muhɨm nzihɨ sihɨrɨna nandɨ kuma munzɨ ŋgɨm, vamu. \v 2 Kamavahura nurɨŋ kɨmbɨ nɨmavami, Kɨvɨtiti ambandara, Ihumbɨsa nɨmbu ñaŋgwɨndɨ. Harɨm aviŋgɨvɨ kɨyɨmandɨ, vamba ambandara. \v 3 Kɨvɨsɨhu ambandara, Kukumuwava ndaŋguta ihumbɨsa nɨmbu kitɨrɨtɨ. Harɨm musi kuku naŋga wɨnɨ payɨmandɨ, vamba ambandara. Kambu kandɨ, ihumbɨsa nɨmbu muhɨmɨmuhɨm nzihɨ yɨvurahandi haŋɨnɨŋ ŋgamaŋgarandara. Hara muhɨmɨmuhɨm nzihɨ tɨhuŋgɨrɨvɨ yɨvurahandi nɨŋɨnɨŋ maŋgamaŋgarandara. \v 4 \x - \xo 16.4: \xo*\xt Mt 12.39 naŋga, Lu 11.29\xt*\x*Krunavundi tɨhundu nɨŋɨnɨŋ ñamba ŋɨnɨŋ nzɨkwɨ, harɨm Gotɨŋ ndaya mavɨñɨ mandamandu. Kamatɨndɨ imutamut muhɨm nzihɨ ŋgɨmɨndaŋ vata tuvɨrandu, hara muhɨm nzihɨ muyɨpu ndahara maŋgɨmandɨyu. Muhɨm nzihɨ mɨŋgɨyamɨŋgɨya, Gotɨndu kru kuyu mɨŋata ambavaravara Jonandu handaya ŋgɨmandɨyu, vami. Kamavata Jisas nurɨŋ mitata umi. \s Farisi naŋga Sadyusindu yisɨndu tɨhi kuyu \r (Mak 8.14-21) \p \v 5 Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ uta indu timukari yɨvurahamu. Hara nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kwɨnɨkwɨnɨta mavatɨmba mɨŋata maŋumu. \v 6 \x - \xo 16.6: \xo*\xt Lu 12.1\xt*\x*Kamatɨhu Jisas nurɨŋ ambami, Narɨ Farisi naŋga Sadyusindu yisɨrɨm tamɨŋga naŋga kɨndamara, vami. \v 7 Kamavahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nurɨŋambi masamasa kuyudavarata ambamu, Mavatɨmba mambaha mamɨŋata payɨharɨŋ yisɨrɨm ambi, vamu. \v 8 Kamavahu indarɨta Jisas nurɨŋ ambami, Kru indarɨmaŋgaramaŋgara vana suksɨmbɨrɨ naŋga narɨ. Mumɨndɨhi narɨ arɨŋandɨ mavatɨmba maŋgɨyɨ, vamba ambara. \v 9 \x - \xo 16.9: \xo*\xt Mt 14.17-21\xt*\x*Narɨ indarɨmitata mambaha ŋgara. Mavatɨmba kumanzɨpi timu tɨŋgɨruramata 5,000 kru ñahu, pamata tɨwatɨwayɨ kundamara. \v 10 \x - \xo 16.10: \xo*\xt Mt 15.34-38\xt*\x*Naŋga narɨ mavatɨmba kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata 4,000 kru ñamu. Kamatɨhu tɨwatɨwa aruru pamatayɨ kundamara. \v 11 Narɨ mumɨndɨhi indarɨmitata maŋgara. Narɨŋ yi mavatɨmbarɨm indarɨmitata kuyu maŋgwin. Yi ambin, narɨ Farisi naŋga Sadyusindu yisɨrɨm tamɨŋga naŋga kɨndamara vata ambin, vami. \v 12 Kuyu kandɨha indarɨta ambamu, Yis mavatɨmba naŋga kɨrandu haŋandɨhinɨrɨm maŋambavari. Farisi naŋga Sadyusindu kuyurɨm tamɨŋga naŋga kɨndamara vata ambi, vamu. \s Pita Jisasɨŋ ambami na nuhaya vami \r (Mak 8.27-30 naŋga, Luk 9.18-21) \p \v 13 Jisas pɨhu aru Sisariafilipai vurɨm umi. Uta kandɨtɨwɨmi hañɨ nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ kitɨhuta ambami, Krunavundi ninɨrɨm Krundu Ñɨŋi, vamba ambandu, vami. \v 14 \x - \xo 16.14: \xo*\xt Mt 14.1-2 naŋga, Mk 6.14-15 naŋga, Lu 9.7-8\xt*\x*Kamavahi ambamu, Muvɨra nambirɨm Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hama vandu. Muvɨra nambirɨm Elaija vandu, muvɨra nambirɨm Jeremaia vandu, mana kuhandu kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋɨndu muvat mɨŋga vaha, vamba ambandu, vamu. \v 15 Kamavahu Jisas nurɨŋ kitɨhuta ambami, Hara narɨŋambi, yambirɨm nin ndaya vamba ambandara, vami. \v 16 \x - \xo 16.16: \xo*\xt Jo 6.68-69 naŋga, Hi 1.2 naŋga, 1.5 naŋga, 1 Jo 4.15\xt*\x*Kamavahi Saimon Pita kɨmbɨ nɨmavamba ambami, Na Got krunavundiŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami hama. Na Got sɨhaŋgɨyɨhɨyɨ hamandu Ñɨŋi, vami. \v 17 \x - \xo 16.17: \xo*\xt Mt 17.5 naŋga, 1 Ko 2.10 naŋga, Ga 1.15-16 naŋga, Ef 2.8\xt*\x*Kamavahi Jisas kɨmbɨ ambami, Saimon, Jon ñanɨŋ, na kɨnzɨhɨnzɨtɨ. Kandɨ kuyu nɨŋandɨhin naŋ pɨrɨ nɨñɨndu kru mumɨŋga maŋambaramami. Yandɨ Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama naŋ kuyu kandɨnɨ ambarami. \v 18 \x - \xo 16.18: \xo*\xt Jo 1.42 naŋga, Ef 2.20 naŋga, Sk 21.14\xt*\x*Kamataharɨm naŋ ambɨrɨman, Na Pita. Yi krunavundi sɨhanaŋga yaŋɨrɨm indarɨmaŋgarandu haŋɨnɨŋ tɨmba hɨmba kandɨhañɨ tamɨman. Kamatɨn kɨmuhɨmundu tɨkatɨka, krunavundi yaŋɨrɨm indarɨmaŋgarandu haŋɨnɨŋ taŋguti mamɨŋgumandɨyu.\f * \fr 16.18 \fr*\ft Grik kuyuyɨ, ñɨmbi Pita nɨŋandɨhin, tɨmba, vava kuyu maña ŋandi.\ft*\f* \v 19 \x - \xo 16.19: \xo*\xt Mt 18.18 naŋga, Jo 20.23\xt*\x*Yi naŋ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨndu kɨndɨŋari pɨhɨrɨvɨhɨrɨ sɨki haŋɨnɨŋ ŋgurɨman. Kamatɨn muhɨmɨmuhɨm vana pɨrɨ nɨñɨ kahañɨrɨmanaŋa Got ndahara nuŋandɨ pɨhuyɨ kahañɨrɨmandɨ. Ara muhɨmɨmuhɨm vana pɨrɨ nɨñɨ kuyɨvɨrɨmanaŋa Got ndahara nuŋandɨ pɨhuyɨ kuyɨvɨrɨmandɨ, vami. \v 20 \x - \xo 16.20: \xo*\xt Mt 17.9 naŋga, Mk 9.9\xt*\x*Kamavata Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ karikarita ambami, Narɨ krunavundiŋ nɨmavamba maŋambamara, Jisas krunavundiŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata Got yɨhɨramami, vamba maŋambamara, vami. \ms Jisas ambami andɨndin maña andɨmara vami \mr (Sapta 16.21—20.34) \s Jisas kɨmuta aŋga yahamɨrɨman vami \r (Mak 8.31—9.1 naŋga, Luk 9.22-27) \p \v 21 Kandɨhɨvɨ hañɨnda kɨta Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ ambami, Yi Jerusalem utɨnɨ, yaŋ Israelɨndu aru miku haŋɨnɨŋ, naŋga Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ, naŋga tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋɨndu kumañɨ tamɨmandɨyu. Kamatu kañɨnda sambɨ kavɨtɨn, yaŋ yɨvutatamɨtu kwɨmɨrɨman. Hara arɨkiŋgɨvɨ kɨta kwɨrɨ hañɨ aŋga yahamɨrɨman, vami. \v 22 Kamavahi Pita kandɨhamata kuyu indarɨta Jisasɨŋ tɨmbuta tɨvɨ hambu uta nuŋ ambahɨmuta ambami, Aru mɨŋga, manɨŋganzɨkwɨ. Naŋ kandɨ vana ha mayɨvurahɨrɨmandɨ, vami. \v 23 Kamavahi Jisas kimɨruramata Pitaŋ ambami, Satan yandɨ kutɨnɨmbu uhu. Na yandɨ kwɨmbɨ kivihɨrɨm andɨna. Na Gotɨndu indarɨmit mɨŋata maŋandɨna. Na krundu indarɨmit mɨŋata andɨnandɨhi, vami. \v 24 \x - \xo 16.24: \xo*\xt Mt 10.38 naŋga, Lu 14.27 naŋga, Sɨ 14.22 naŋga, 2 Ti 3.12\xt*\x*Kamavata Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambami, Kru mumɨŋga yi naŋga payɨman vataŋgata, nuŋambi taŋguti mɨŋgum. Kamata yi pɨmɨ kavɨrɨman maña nu ndahara kavum. \v 25 \x - \xo 16.25: \xo*\xt Mt 10.39 naŋga, Lu 17.33 naŋga, Jo 12.25\xt*\x*Kru mumɨŋga kandɨhamata vana maŋandɨta nuŋandɨ kwɨrandɨ haŋandɨhinɨrɨmɨndaya tɨmutɨmutɨrɨmandɨ hama siŋgundɨrɨmandɨ. Hara kru mumɨŋga yambirɨm indarɨramata kwɨmɨrɨmandɨ hama sɨhaŋgɨyɨmandɨ. \v 26 \x - \xo 16.26: \xo*\xt Sng 49.7-8 naŋga, Mt 4.8-9\xt*\x*Kru mumɨŋga pɨrɨ nɨñɨndu muhɨmɨmuhɨm mɨŋɨmandɨ. Hara nuŋambi siŋgundɨti muhɨmɨmuhɨm kandɨhaŋɨnɨŋ sɨhanaŋga nuŋ maŋguramɨrɨmandɨyu. Naŋga nuŋandɨ kwɨrandɨ haŋandɨhin muhɨmɨmuhɨm kandɨhañɨ mut mamɨŋɨmandɨ. \v 27 \x - \xo 16.27: \xo*\xt Sng 62.12 naŋga, Snd 24.12 naŋga, Sek 14.5 naŋga, Mt 25.31 naŋga, 26.64 naŋga, Mk 8.38 naŋga, Lu 9.26 naŋga, Ro 2.6 naŋga, 1 Pi 1.17 naŋga, Sk 22.12\xt*\x*Krundu Ñɨŋi mɨŋga nuŋandɨ kutɨkara haŋɨnɨŋ naŋga nɨŋuvandu sɨña aruyɨ payɨmandɨ. Kamata kandɨhɨvɨ hañɨ krunavundi sɨhanaŋga muhɨmɨmuhɨm vana andɨndu haŋɨnɨŋ ŋgaharamarama nurɨŋ muhɨmɨmuhɨm ŋgurɨmandɨ. Avi vana andɨndu haŋɨnɨŋ avi hɨm ŋgurɨmandɨ. Ñamba vana andɨndu haŋɨnɨŋ ñamba hɨm ŋgurɨmandɨ. \v 28 \x - \xo 16.28: \xo*\xt Mk 9.1 naŋga, Lu 9.27\xt*\x*Yi narɨŋ kandɨ ambin, kru taŋguramata kuyu nɨñɨndu muvɨra maŋgwɨmɨtutu, Krundu Ñɨŋi mɨŋgaŋ ŋgɨtu aru miku mɨŋga maña payɨmandɨ, vami. \c 17 \s Jisasɨndu kwɨrandɨ muvita yɨvurahami \r (Mak 9.2-13 naŋga, Luk 9.28-36) \p \v 1 \x - \xo 17.1: \xo*\xt 2 Pi 1.17-18\xt*\x*Arɨkikwɨrɨ arɨkikwɨrɨ hɨvɨ uhi, Pita, Jems, naŋga nɨŋura Jonɨŋ Jisas tɨmbuta apu kɨmbandɨkatɨkayɨ yahuta nurɨŋambi kɨyɨmu. \v 2 Kamata tɨhɨraramata kɨyɨhuhu Jisasɨndu kwɨrandɨ ha tɨvɨrata muvita yɨvurahi, nuŋandɨ kɨpumɨka ha ina tɨmɨrɨmañandɨmi. Kamatɨhi nuŋandɨ mɨkwɨrɨ haŋɨnɨŋ suñɨndɨta sɨña maña yɨvurahami. \v 3 Kamatɨhi Jisasɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ŋgahu Moses naŋga Elaija yɨvurahata Jisas naŋga kuyundavaramu.\fig Jisas ndu kwɨrandɨ tɨvɨrami|alt="transfiguration" src="gw020.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="17.3"\fig* \v 4 Kamatɨhu Pita kandɨhamata ŋgata Jisasɨŋ ambami, Aru mɨŋga, nɨñɨ kɨtɨrɨŋ avindɨhi. Aria vɨna nda savanzava arɨkikwɨrɨ tararamahin. Mu nambirɨm, mu Mosesɨrɨm, naŋga mu Elaijarɨm, vami. \v 5 \x - \xo 17.5: \xo*\xt Stt 22.2 naŋga, Lo 18.15 naŋga, Sng 2.7 naŋga, Ais 42.1 naŋga, Mt 3.17 naŋga, 12.18 naŋga, Mk 1.11 naŋga, Lu 3.22\xt*\x*Pita kuyundavarahihi kanzirɨsirɨ ihumukɨrɨ mu, sɨñanzɨkwɨsɨkwɨ ŋandi nurɨŋ kavɨramami. Kamatɨhi ihumukɨrɨ humba kandɨhañɨ kuyu samur muŋandɨhin ambami, Ñɨŋi nɨŋandɨhin yandɨ, nɨŋambirɨm mavɨndamamaŋgarata, nɨŋambirɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨnɨ. Kamataharɨm nuŋandɨ kuyu indarɨmara, vami. \v 6 Kamavahi sɨmbɨrasara arɨkikwɨrɨvat kuyu kandɨha indarɨhu nurɨŋ pɨŋitɨhi, tandamɨkwɨmɨkwɨta kɨpumɨka pɨrɨ vu tamahu mɨŋgumi. \v 7 Kamatɨhu Jisas arɨhañɨ pata nurɨŋ mɨŋahandatanda ambami, Pɨŋimanduta yahamɨramara, vami. \v 8 Kamavahi tɨhɨrata yahuta kru arɨkimbatɨŋ maŋgamu. Jisasɨŋ ndaya ŋgamu. \v 9 \x - \xo 17.9: \xo*\xt Mt 8.4 naŋga, 9.30 naŋga, 12.16 naŋga, 16.20\xt*\x*Kamata apu ha mitata mɨŋgumɨŋgu Jisas nurɨŋ tɨkatɨka kuyu ŋguta ambami, Ŋgara vana nɨŋandɨhin kru mumɨŋgaŋ maŋambavarahandamara, ututa Krundu Ñɨŋi hama sava humbañɨ kɨta aŋga yahamɨram, vami. \v 10 \x - \xo 17.10: \xo*\xt Mal 4.5\xt*\x*Kamavahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ kitɨhuta ambamu, Mumɨndɨhi tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ ambandu, Elaija wɨsa payɨmandɨ, vamba ambandu, vamu. \v 11 Kamavahu Jisas kɨmbɨ ambami, Ambandu kuyu haŋandɨhin kandɨ. Elaija wɨsa pata muhɨmɨmuhɨm mɨŋasɨrɨvɨrɨmandɨ. \v 12 \x - \xo 17.12: \xo*\xt Mt 11.14\xt*\x*Hara yi narɨŋ ambin, Elaija payɨhira kru nuŋ magŋamaŋgarandu. Kamataharɨm nurɨŋandɨ indarɨmitɨyɨ Elaijaŋ ñamba vana andɨndu. Harɨm sɨwɨmaña vanayɨ Krundu Ñɨŋi hamaŋ ñamba taŋgurɨmandɨyu, vami. \v 13 \x - \xo 17.13: \xo*\xt Lu 1.17\xt*\x*Jisas kamavahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambamu, Jon kukuyɨ mɨŋaŋgɨruhɨru hamarɨm ambi, vamu. \s Jisas ñɨŋi muŋandi sundɨ ñamba pɨŋguvarami \r (Mak 9.14-29 naŋga, Luk 9.37-42) \p \v 14 Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara arɨkikwɨrɨvat uta krunavundi sambɨ kɨyɨmu hañɨ yɨvurahamu. Kamatɨhu kru mumɨŋga pata Jisas kɨyɨmi arɨhañɨ tandamɨkwɨmɨkwɨta ambami, \v 15 Aru mɨŋga, ñɨŋi yandɨ nɨŋandɨhin kwɨnɨkwɨnɨtɨhi nuŋandɨ kwɨrandɨ nɨ ñambatɨndi. Kamata sambɨ ñɨmbɨrɨ ahutuŋgɨyɨ mɨŋgundi, naŋga kukuyɨ ndahara mɨŋgundi. Harɨm ñɨŋi yandɨ nɨ sɨhiŋga. \v 16 Nandɨ sɨmbɨrasara nɨŋɨnɨŋ kɨyuyɨ mɨŋata payɨhin andɨhura avimandɨ, vami. \v 17 \x - \xo 17.17: \xo*\xt Lo 32.5 naŋga, 32.20 naŋga, Jo 14.9\xt*\x*Kamavahi Jisas kɨmbɨ ambami, Krunavundi tɨhundu narɨ, narɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara ha tɨkatɨkama. Naŋga narɨŋandɨ indarɨmit naŋga andɨndara vana haŋɨnɨŋ avima. Pamata ñɨmbɨrɨ narɨ naŋga kɨñɨŋgɨñɨ narɨŋandɨ pɨmɨ kavɨrɨman. Ñɨŋi kandɨha nɨñɨ mɨŋata pañɨ, vami. \v 18 Kamatɨhi Jisas sundɨ ñamba haŋandɨhin ambahɨmuhi sarɨwayɨŋandi sundɨ ñamba ha ñɨŋi haŋandɨhin tɨhɨmitahi sɨkwɨ avindɨmi. \v 19 \x - \xo 17.19: \xo*\xt Mt 10.1\xt*\x*Kamata muñɨmbɨrɨ nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ nuŋambi kɨyɨhihi pata nɨmavamba kitɨhumu, Pamatɨhi ara sundɨ ñamba kandɨhaŋandɨhin pɨŋguvarɨmɨndaŋ vata andɨharɨŋ manɨŋgandɨmi, vamu. \v 20-21 \x - \xo 17.20-21: \xo*\xt Mt 21.21 naŋga, Mk 11.23 naŋga, Lu 17.6 naŋga, 1 Ko 12.9 naŋga, 13.2\xt*\x*Kamavahu nurɨŋ ambami, Narɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha suksɨmbɨrɨ sɨkwɨ, harɨm mambɨŋguvarahara. Narɨŋ yi kandɨ ambin, narɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha sahi mastet kɨrɨs maña kɨtindahara sundɨ ñamba ha pɨŋguvarahara. Hara narɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha sahi mastetɨndu kɨrɨs ndahara mandaratɨvɨrandi. Harɨm sundɨ ñamba mambɨŋguvarahara. Narɨ apu nɨŋandɨhinɨrɨm yahamɨrata ndambu uhu vɨtɨra, uhi. Narɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana kɨti muhɨmɨmuhɨm vana andɨhara, vami.\f * \fr 17.20-21 \fr*\ft Kru indarɨmit avi naŋga muvɨra ambandu. Kuyu mu ndahara kanɨñɨ kɨyɨ. Jisas ambami, Got naŋga kuyundavaravara vana naŋga itɨhañaña vana andɨmara. Kandɨhamata vana andɨta sundɨ ñamba kandɨhamata ha pɨŋguvarahara. Mu kwɨmbɨ maŋgɨyɨ, vamba ambami, vandu.\ft*\f* \s Jisas kɨmuta yahamɨrɨman vamba sɨhinda muñɨmbɨrɨ ambami \r (Mak 9.30-32 naŋga, Luk 9.43-45) \p \v 22-23 \x - \xo 17.22-23: \xo*\xt Mt 16.21\xt*\x*Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pɨrɨvɨsa Galili tɨhɨruta nurɨŋ nɨmavamba ambami, Krundu Ñɨŋi mɨŋgaŋ krundu kumaŋgɨmbañɨ tamata, nuŋ yɨvutatamɨrɨmandɨyu. Kamatu arɨkiŋgɨvɨ kɨta kwɨrɨ hañɨ aŋga yahamɨrɨmandɨ, vami. Kamavahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kuyu kandɨha indarɨhu nurɨŋandɨ mavɨha pɨmɨtɨmaŋgarami. \s Kɨrañɨŋguhu tavɨyɨrɨm tɨmbahɨrɨs ŋgumi \p \v 24 \x - \xo 17.24: \xo*\xt Kis 30.13 naŋga, 38.26\xt*\x*Kamata Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ uta pɨhu aru Kaperneam yɨvurahata kɨyɨmu. Kamatɨhu Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndurɨm vata kru tɨmbahɨrɨs mɨŋandu haŋɨnɨŋ payɨmu. Pata Pitaŋ nɨmavamba kitɨhumu, Narɨŋandɨ ahusɨki ndama Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ nɨŋandɨhin mɨŋasɨrɨvasɨrɨvarɨm tɨmbahɨrɨs ŋguhi vaha, vamu. \v 25 Kamavahu Pita ambami, Ara, ŋguhi, vamba ambami. Kamavata Pita tavɨyɨ indɨhuta maŋguyundavarahihi Jisas nuŋ nɨmavamba kitɨhumi, Saimon na pamata indarɨna. Pɨrɨ nɨñɨndu aru miku haŋɨnɨŋ muhɨmɨmuhɨm sɨmbɨrayɨndu tɨmbahɨrɨs mɨŋandu. Kandɨhaŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs ninɨndu taya mɨŋandu. Nurɨŋandɨ krunzapandu mɨŋandu, mana muŋɨnɨŋɨndu taya mɨŋandu, vami. \v 26 Kamavahi Pita yahata ambami, Kru muŋɨnɨŋɨndu taya mɨŋandu, vami. Kamavahi Jisas ambami, Kamataharɨm nurɨŋandɨ krunzapandu tɨmbahɨrɨs mamɨŋandu. \v 27 Hara kamatɨrɨŋ arɨŋ ambɨtuma. Kamataharɨm uta indu ndañɨ atɨŋgi kavara. Kamata asa kimaŋgima pɨŋgɨrɨmana haŋandɨhin nuŋandɨ mɨka ha mɨŋativata tɨmbahɨrɨs muŋandɨhin ŋgɨna kɨyɨmandɨ. Tɨmbahɨrɨs kandɨha mɨŋata nanaŋga arɨŋambirɨm tama, vami. \c 18 \s Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ hañɨndu nindaya aru ñɨmbi naŋga mɨŋga \r (Mak 9.33-37 naŋga, Luk 9.46-48) \p \v 1 \x - \xo 18.1: \xo*\xt Lu 22.24\xt*\x*Kandɨhɨrɨvɨ hañɨ Jisasɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumu, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ hañɨ, kru ninɨndaya ñɨmbi aru naŋga mɨŋga kɨyɨmandɨ, vamu. \v 2 Kamavahu Jisas ñɨŋi muŋandi uraramahi payɨhi nurɨ kɨyɨmu pɨrɨŋ hañɨ taŋguramaramamata \v 3 \x - \xo 18.3: \xo*\xt Mt 19.14 naŋga, Mk 10.15 naŋga, Lu 18.17\xt*\x*ambami, Yi narɨŋ kandɨ ambin, narɨ mavɨ maŋgimɨruta ñɨŋisɨrambɨ kɨndu maña maŋgɨyɨmandɨraŋa, Gotɨndu tɨwɨyɨ maŋgɨyɨmandɨra.\f * \fr 18.3 \fr*\ft Matyundu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kutaŋguta kumanzɨpi timu tɨŋgɨruramata ambavarami hañɨndu muhanda nɨ. Kuyu kanɨŋandɨhin 18.3yɨ kɨta uta 35yɨ kɨyɨ. Kru Jisas naŋga kɨndandu haŋɨnɨŋ muhɨmɨmuhɨm vana nurɨŋambi masamasa andɨmu vata ambavarami. \ft*\f* \v 4 \x - \xo 18.4: \xo*\xt Mt 20.27 naŋga, 23.11\xt*\x*Kru mumɨŋga nuŋambi taŋguti mɨŋguti ñɨŋi nɨma maña yɨvurahɨmandɨ hamanda, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ hañɨ ñɨmbi aru sɨkwɨ naŋga mɨŋga kɨyɨmandɨ. \v 5 \x - \xo 18.5: \xo*\xt Mt 10.40-42 naŋga, Lu 9.48 naŋga, 10.16 naŋga, Jo 13.20\xt*\x*Ara kru mumɨŋga yaŋɨrɨm indarɨramata ñɨŋi sukɨyɨpu nɨmatarɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨrɨmandɨ hama, yaŋɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨrɨmandɨ, vami. \s Ñamba vanavana andɨhi indarɨmaŋgaramaŋgara vana ñambatɨndi \r (Mak 9.42-48 naŋga, Luk 17.1-2) \p \v 6 \x - \xo 18.6: \xo*\xt Mt 17.27 naŋga, Lu 17.1-2 naŋga, 1 Ko 8.12\xt*\x*Kamata Jisas sɨhinda ambami, Kru mumɨŋga andɨti ñɨŋi mu yambirɨm indarɨmaŋgarandi ŋandi ñamba vanayɨ mɨŋgata yɨvɨti, kandɨhamaŋ avinda tɨmba muŋgɨ aru mɨŋata nuŋandɨ pɨŋgwɨ hañɨ sɨmahata kavarɨtu añakɨŋguku tuŋgñɨ mɨŋguta kɨmum. \v 7 \x - \xo 18.7: \xo*\xt Lu 17.1 naŋga, 1 Ti 4.1\xt*\x*Kandɨ, kru pɨrɨ nɨñɨndu, krunavundi muvɨraŋ pɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨramahuhu ñamba vana andɨndu. Krunavundi ñamba vana andɨndu haŋɨnɨŋ pɨmɨ kavɨrɨmandɨyu. Hara kru pɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨramandu haŋɨnɨŋ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨyu. \v 8 \x - \xo 18.8: \xo*\xt Mt 5.30 naŋga, Mk 9.43\xt*\x*Nandɨ kuma vaha mana tanda vaha pɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨramɨti ñamba vana andɨtaŋgata pɨtɨta kavarɨna umɨ. Kamata avinda kuma timu naŋga tanda tamu naŋgandaya kɨta sɨhaŋgɨyɨmana. Nandɨ kuma arɨkita naŋga tanda arɨkita kɨtunda naŋ Got ahu maŋgɨmuhɨmu tuta sɨhaŋgɨndi hañɨ kavarɨti unamandɨhi. \v 9 \x - \xo 18.9: \xo*\xt Mt 5.29 naŋga, Mk 9.47\xt*\x*Nandɨ tamɨŋga timu pɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨramɨti ñamba vana andɨtaŋgata, tamɨŋga kandɨha kumbɨrata kavarɨna umɨ. Kamata tamɨŋga timu naŋgandaya kɨtanda sɨhaŋgɨyɨmana. Nandɨ tamɨŋga arɨkita kɨtinda naŋ Got ahutuvarandi helɨyɨ kavarɨti unamandɨhi. \v 10-11 \x - \xo 18.10-11: \xo*\xt Stt 48.16 naŋga, Sng 34.7 naŋga, Lu 19.10 naŋga, Jo 3.17 naŋga, 12.47 naŋga, Hi 1.14\xt*\x*Narɨ indarɨmara. Ñɨŋi sukɨsɨrambɨ nɨñɨndu munɨrɨm nda, ñɨmbi manɨman saŋ vɨtɨrama. Narɨŋ yinda ambin, Gotɨndu pɨhuyɨ, ñɨŋi kanɨŋɨnɨŋɨndu kutɨkara haŋɨnɨŋ, Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama naŋga sɨhaŋgɨndu, vami.\f * \fr 18.10-11 \fr*\ft Kru indarɨmit avi naŋga muvɨra ambandu. Kuyu mu ndahara kanɨñɨ kɨyɨ. Jisas ambami, Krundu Ñɨŋi hama krunavundi ñamba vana andɨta siŋgundɨmu haŋɨnɨŋ aŋga mɨŋɨrɨm payɨmi, vamba ambami, vandu.\ft*\f* \s Sipsip yɨwaramindu tɨhi kuyu \r (Luk 15.3-7) \p \v 12 Jisas sɨhinda ambami, Narɨ pamata indarɨra. Kru mumɨŋgandu sipsip 100 kɨti, mɨŋgɨyataya yɨwarɨti puhɨrahi vaha mana mambaha puhɨrahi. Manɨŋga, 99 sipsip haŋɨnɨŋ mitɨti apuvu kɨtuhɨtu, uta sipsip mɨŋgɨyataya yɨwarahi haŋandɨhin puhɨrahi. \v 13 Yi narɨŋ kandɨ ambin, sipsip haŋandɨhin aŋga mɨŋata kɨnzɨhɨnzɨtɨhi. 99 sipsip manziŋgundɨhu haŋɨnɨŋɨrɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨmaŋgarahi. Hara sipsip mɨŋgɨyataya siŋgundɨmi haŋandɨhin aŋga mɨŋata, kɨnzɨhɨnzɨtɨmaŋgarahi. \v 14 Kamata maña narɨŋandɨ Nava nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama, ñɨŋi suksɨrambɨ kanɨñɨndu muŋandɨhin yɨwarɨtima vata yakwɨrɨvarandi, vami. \s Krunavundi ñamba vana andɨhu mɨŋasɨrɨvasɨrɨva vana \p \v 15 \x - \xo 18.15: \xo*\xt Wkp 19.17 naŋga, Lu 17.3 naŋga, Ga 6.1 naŋga, Je 5.19-20 naŋga, 1 Pi 4.8\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Krunavundi yandɨ ñiŋgiñɨndu muvat naŋ ñamba vana andɨti, uta nuŋ ŋga. Kamata arɨkimbat taya kɨyɨmandɨra hɨrɨvɨyɨ ñamba vana nuŋandɨ haŋɨnɨŋɨrɨm mɨŋasɨrɨvanzɨrɨva ambavara. Kamatɨna nandɨ kuyu indarɨtiŋgata nuŋ aŋga mɨŋɨmana. \v 16 \x - \xo 18.16: \xo*\xt Lo 19.15 naŋga, Jo 8.17 naŋga, 2 Ko 13.1 naŋga, 1 Ti 5.19\xt*\x*Ara nandɨ kuyu maŋindarɨtiŋgata, sɨhinda uta mɨŋgɨyavatɨŋ vaha mana arɨkimbatɨŋ vaha tɨmbuta uhu. Kamatɨna nandɨ kuyu ha arɨkimbat vaha mana arɨkikwɨrɨvat vaha tɨkatɨkatɨramandɨyu. \v 17 \x - \xo 18.17: \xo*\xt Ro 16.17 naŋga, 1 Ko 5.9 naŋga, 5.13 naŋga, 6.1-6 naŋga, 2 Te 3.6 naŋga, 3.14\xt*\x*Kamatɨna nurɨŋandɨ kuyu maŋindarɨtiŋgata, uta krunavundi Jisasɨrɨm indarɨmaŋgarandu ŋɨnɨŋ amba. Kamatɨna krunavundi Jisasɨrɨm indarɨmaŋgarandu haŋɨnɨŋ ndu kuyu ndahara maŋindarɨtiŋgata, nuŋ Gotɨŋ maŋgaha mɨŋga, naŋga kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋamɨŋa mɨŋgaŋ ŋgɨmañandɨ. \v 18 \x - \xo 18.18: \xo*\xt Mt 16.19 naŋga, Jo 20.23\xt*\x*Yi narɨŋ kandɨ ambin, muhɨmɨmuhɨm vana pɨrɨ nɨñɨ kahañɨrɨmandɨraŋa, Got ndahara nuŋandɨ pɨhuyɨ kahañɨrɨmandɨ. Ara muhɨmɨmuhɨm vana pɨrɨ nɨñɨ kuyɨvɨrɨmandɨraŋa, Got ndahara nuŋandɨ pɨhuyɨ kuyɨvɨrɨmandɨ. \v 19 \x - \xo 18.19: \xo*\xt Mt 28.20 naŋga, Mk 11.24 naŋga, Jo 14.23 naŋga, 15.7 naŋga, 1 Jo 3.22 naŋga, 5.14\xt*\x*Narɨŋ yi sɨhinda ambin, pɨrɨ nɨñɨ narɨ arɨkimbat muhɨmɨrɨm nda mavɨ mɨnzayɨ tamata, yandɨ Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama naŋga kuyundavarɨtɨra narɨŋɨrɨm ŋgurɨmandɨ. \v 20 Arɨkimbat vaha mana arɨkikwɨrɨvat vaha pata yandɨ ñɨmbiyɨ tɨwɨrɨmandɨyu ha, yi yambi nurɨŋandɨ ñiŋgiñɨ kɨyɨman, vami. \s Kuŋgɨ ndu tɨhi kuyu \p \v 21 \x - \xo 18.21: \xo*\xt Lu 17.3-4\xt*\x*Kandɨhɨvɨ hañɨ Pita Jisas kɨyɨmiyɨ pata nɨmavamba kitɨhumi, Aru mɨŋga, krunavundi nandɨ ñiŋgiñɨndu muvat yaŋ ñamba vana andɨti kuŋgɨ kuyɨvahin, sɨhinda muñɨmbɨrɨ andɨti kuŋgɨ kuyɨvahin, kamatataya ututa kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata ñɨmbɨrɨ sɨkwɨ kuŋgɨ kuyɨvata, ambɨhañɨ vaha vahin. Mana pamata ñɨmbɨrɨ sɨkwɨ nuŋandɨ ñamba vana ha kuŋgɨ kuyɨvahin, vami. \p \v 22 \x - \xo 18.22: \xo*\xt Stt 4.24 naŋga, Mt 6.14 naŋga, Mk 11.25 naŋga, Kl 3.13\xt*\x*Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Yi naŋ ambin, naŋ kru ñamba vana kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata ñɨmbɨrɨ andɨti nuŋandɨ kuŋgɨ kuyɨva. Naŋ ñamba vana andɨtiti ndahara imutamut nuŋandɨ ñamba vanandu kuŋgɨ kuyɨva. \v 23 Indarɨmara, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha aru miku maña, sɨmbɨrasara nuŋandɨ tɨmbahɨrɨs mɨŋamu haŋandɨhin nu naŋga kuyu mɨŋasɨrɨvasɨrɨvarɨm pirɨ kɨndi. \v 24 Kamata tɨmbahɨrɨs mɨŋasɨrɨvasɨrɨva sɨmbɨra mɨŋahi sɨmbɨrasara muhamaŋ nu kɨyɨmiyɨ tɨmbuta payɨmu. Kandɨhama tɨmbahɨrɨs 10 milion mɨŋami. \v 25 \x - \xo 18.25: \xo*\xt 2 Kin 4.1 naŋga, Neh 5.8\xt*\x*Hara tɨmbahɨrɨs mɨŋami hañɨndu kɨmbɨ ŋguhu ŋandi maŋgɨyɨmi. Kamataharɨm aru miku hama ambami, Kru kanɨmaŋ, nɨmburiŋ, naŋga ñɨŋisɨmɨŋ naŋga nuŋandɨ muhɨmɨmuhɨm sɨhanaŋga ŋgutɨra kru muŋɨnɨŋ mut mɨŋamu. Kamatu sɨmbɨrasara saŋɨŋɨnɨŋ yɨvurahɨtu, tɨmbahɨrɨs ha mɨŋata yaŋ ŋgumara, vamba ambami. \v 26 Kamavahi sɨmbɨrasara saŋ hama aru miku hamandu tandanzapa hañɨ tanda mɨkwɨmɨkwɨnɨta nɨmavami, Yaŋ sɨhiŋgata tavɨrahanda. Tɨmbahɨrɨs nandɨ mɨŋamin haŋandɨhin sɨhanaŋga kɨmbɨ ŋgurɨman huŋɨndɨhi, vamba ambami. \v 27 Kamavahi sɨmbɨrasara saŋ hamandu aru miku hamaŋ mavɨndɨhi nuŋ kuŋgɨ kuyɨvami. Kamata tɨmbahɨrɨs mɨŋami haŋandɨhinɨrɨm ndahara kɨndam, vamba ambami. \v 28 Kamatɨhi sɨmbɨrasara saŋ hama tapɨrañɨ indɨhuta sɨmbɨra kɨhɨrɨ mɨŋandu mɨŋga nuŋandɨ 10 tɨmbahɨrɨs taya mɨŋami mɨŋgaŋ ŋgami. Kamata sɨkwɨtaya nuŋ pɨŋgwɨ nɨkinɨki mɨŋavandata ambami, Yandɨ tɨmbahɨrɨs mɨŋamana ha tɨhunzaŋɨnzaŋ ŋgu, vamba ambami. \v 29 Kamatɨhi sɨmbɨra kɨhɨrɨ mɨŋandu hama nuŋandɨ tandanzapa hañɨ tanda mɨkwɨmɨkwɨnɨta ambami, Nandɨ tɨmbahɨrɨs mɨŋamin ha ŋgurɨman huŋɨndɨhi yaŋ sɨhiŋgata tavɨrahanda, vamba ambami. \v 30 Hara sɨmbɨrasara saŋ hama yakwɨrɨvarami. Uta sɨmbɨra kɨhɨrɨ mɨŋandu hamaŋ kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ tamami. Kamatɨhi kandɨhañɨ kɨñɨŋgɨñɨ tɨmbahɨrɨs mɨŋami ha mɨŋasɨrɨvami. \v 31 Kandɨhamata musa andɨhi kru sɨmbɨra kɨhɨrɨ mɨŋandu haŋɨnɨŋ ŋgahu nurɨŋandɨ mavɨmbu avi mandɨmi. Kamatɨhi uta nurɨŋandɨ aru miku hamaŋ muhɨmɨmuhɨm vana sɨmbɨrasara saŋ hama andɨmi haŋɨnɨŋɨrɨm ambavaramu. \v 32 Kamatɨhu aru hama sɨmbɨrasara saŋ hamaŋ uraramahi payɨhi ambami, Na sɨmbɨrasara saŋ ñamba mɨŋga. Na yambirɨm mavɨmavɨ kuyu ambahana tɨmbahɨrɨs yandɨ mɨŋamana haŋandɨhinɨrɨm kɨndam vata, naŋ kuŋgɨ kuyɨvasɨn. \v 33 Yi naŋ sɨhisɨhitɨsɨn. Hara mumɨndɨhi sɨmbɨra kɨhɨrɨ mɨŋandara ndamaŋ sɨhisɨhi mandɨsɨna, vamba ambami. \v 34 \x - \xo 18.34: \xo*\xt Mt 5.25-26\xt*\x*Kamavata nuŋandɨ aru miku hama sɨmbɨrasara saŋ hamarɨm kɨtɨrɨ kɨta ambami, Kru kañɨnda ŋguhu haŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨman. Kamatɨn kandɨhañɨ kɨñɨŋgɨñɨ tɨmbahɨrɨs mɨŋami haŋɨnɨŋ sɨhanaŋga aŋga ŋgurɨmandɨ, vamba ambami. \v 35 \x - \xo 18.35: \xo*\xt Mt 6.12-15 naŋga, Mk 11.25-26 naŋga, Ef 4.32 naŋga, Kl 3.13 naŋga, Je 2.13\xt*\x*Sɨwɨmaña ŋandi, muŋɨnɨŋɨndu ñamba vana kuŋgɨ maŋguyɨvɨrɨmandɨra ha, Yavandak nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ hama narɨŋandɨ kuŋgɨ ndahara maŋguyɨvɨrɨmandɨ, vami. \c 19 \s Navundi naŋga kru mɨŋasɨhɨraramarama vanarɨm Jisas ambavarami \r (Mak 10.1-12 naŋga, Luk 16.18) \p \v 1 Jisas kuyu kanɨnɨŋɨnɨŋ ambavarata mɨtuta, pɨrɨvɨsa Galili mitata pɨrɨvɨsa Judiarɨm kuku Jordan ndambukari indɨhumi. \v 2 Kamatɨhi krunavundi sambɨ nu naŋga umu. Kamatɨhu kandɨhambu kandi naŋga haŋɨnɨŋ mɨŋavindamami. \v 3 \x - \xo 19.3: \xo*\xt Mt 16.1\xt*\x*Kamatɨhi Farisi, Jisas andɨti ŋgɨm vata payɨmu. Harɨm Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumu, Na pamata indarɨna. Kru mumɨŋga nɨmburiŋ saŋɨnaŋga pɨŋguvarahi. Kru kandɨhama arɨŋandɨ tɨkatɨka kuyu mɨŋahandandi vaha, vamu. \v 4 \x - \xo 19.4: \xo*\xt Stt 1.27 naŋga, 5.2 naŋga, Mal 2.15\xt*\x*Kamavahu Jisas kɨmbɨ nɨmavami, Narɨ Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kɨndi haŋandɨhin ŋgatɨŋgɨruta mambaha ŋgandara. Kuyu kandɨha nɨmavamba ambami, Kuha Got muhɨmɨmuhɨm tamata krunavundiŋ musa mɨŋami. Kamata andɨhi kru naŋga navundi yɨvurahamu, vamba ambami. \v 5 \x - \xo 19.5: \xo*\xt Stt 2.24 naŋga, 1 Ko 6.16 naŋga, 7.2 naŋga, Ef 5.21 naŋga, 5.31\xt*\x*Kamavata sɨhinda Got ambami, Harɨm kru hama yahata nɨŋum nɨŋuvaŋ mitata nɨmburi naŋga kɨhɨrɨ kɨndu. Kamata arɨkimbat kwɨrandɨmbat mɨŋgɨyataya yɨvurahandu, vamba ambami. \v 6 Got ambami, harɨm arɨkimbat kɨtɨŋgɨtɨ maŋgɨndu. Kwɨrandɨmbat mɨŋgɨyataya maña kɨndu. Harɨm Got kahañami hɨm haŋandɨhin kru mandavɨham, vami. \p \v 7 \x - \xo 19.7: \xo*\xt Lo 24.1-4 naŋga, Mt 5.31\xt*\x*Kamavahi Farisi haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ ambamu, Kamatahara mumɨndɨhi Moses arɨŋ tɨkatɨka kuyu ŋguta ambami, Kru aŋgwɨmɨkɨyɨ yɨhimbɨvɨrata navundiŋ ŋguta pɨŋguvarɨti umɨ, vamba ambami, vamu. \v 8 Kamavahu Jisas nurɨŋ ambami, Narɨ tamahumbɨrɨ ŋɨnɨŋ, harɨm Moses ŋgatara andɨhi navundi pɨŋguvarandara. Hara kimaŋgimañɨ kamata vana maŋgɨyɨmi. \v 9 \x - \xo 19.9: \xo*\xt Mt 5.32 naŋga, Mk 10.11 naŋga, Lu 16.18 naŋga, 1 Ko 7.10-11\xt*\x*Narɨŋ yi ambin, kru mumɨŋga, nɨmburi kru mamɨŋavɨŋgɨrɨtira saŋɨnaŋga pɨŋguvarahi. Kamata navundi mu urahi. Kru kandɨhama nuŋambi navundi mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ vana andɨhi, vami. \v 10 \x - \xo 19.10: \xo*\xt 1 Ko 7.1-2 naŋga, 7.7-9 naŋga, 7.17\xt*\x*Kamavahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kuyu kandɨha indarɨta Jisasɨŋ nɨmavamba ambamu, Kru kandɨhamata vana mɨŋahandɨrɨman vataŋgata, kɨndamɨndɨhi navundi maŋuram, vamu. \v 11 Kamavahu Jisas ambami, Kru sɨhanaŋga kuyu kanɨŋandɨhin mamɨŋandu. Got kru mɨnzavatɨvatɨŋ ndaya tɨkatɨka ŋguhi navundi maŋurandu. \v 12 \x - \xo 19.12: \xo*\xt 1 Ko 7.32-34 naŋga, 9.5\xt*\x*Narɨ indarɨmara. Kru muvitamuvita ŋɨnɨŋ kɨta navundi maŋurandu. Muvɨraŋ nɨŋumɨŋgati kavuhu nurɨŋandɨ kwɨrandɨ ha ñambatɨmi. Muvɨraŋ kru kwɨrandɨmbɨsa tavɨhamu harɨm ñɨŋi maŋgavuhu. Muvɨra Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨndu sɨmbɨrarɨm indarɨramata nurɨŋambi tɨkatɨka kuyu sɨmahata navundi maŋurandu. Harɨm kru kuyu kanɨŋandɨhin mɨŋɨman vɨrɨmandɨ hama mɨŋam, vami. \s Jisas ñɨŋi haŋɨnɨŋ mitɨra yi kɨnɨyɨ payɨmu vami \r (Mak 10.13-16 naŋga, Luk 18.15-17) \p \v 13 Kandɨhɨvɨ hañɨ krunavundi ñɨŋi sukɨsɨrambɨ haŋɨnɨŋ tɨmbuta Jisas kɨyɨmiyɨ payɨmu. Nuŋandɨ kuma ha nurɨŋandɨ kwɨrandɨ hañɨ tamata, Got naŋga kuyundavarɨti, nurɨŋ ŋguramam vata andɨmu. Kamatɨhura nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ krunavundi kandɨhaŋɨnɨŋ ambahɨmumu. \v 14 \x - \xo 19.14: \xo*\xt Mt 18.2-3\xt*\x*Kamatɨhu Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambami, Mitɨra ñɨŋi haŋɨnɨŋ yi kɨnɨ nɨñɨ payɨmu, nurɨŋ karikari mandɨmara. Krunavundi Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmɨndaŋ vataŋgata, ñɨŋi nɨŋɨnɨŋ maña kɨyɨmu, vami. \v 15 Kamavata kuma nuŋandɨha ñɨŋi haŋɨnɨŋɨndu miku hañɨ tamami. Kamata kɨyɨhandata kandɨ upɨ haŋu mitata umi. \fig Jisas ñɨŋisɨrambɨ ndu kwɨrandɨyɨ kuma tamami|alt="let the children come to Jesus" src="gw054.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="19.15"\fig* \s Kru ñaŋɨra arɨku mɨŋga Jisas naŋga kuyundavarami \r (Mak 10.17-31 naŋga, Luk 18.18-30) \p \v 16 \x - \xo 19.16: \xo*\xt Mk 10.17 naŋga, Lu 10.25 naŋga, 18.18\xt*\x*Kamatɨhi kru mumɨŋga Jisas kɨyɨmiyɨ pata ambami, Ahusɨki, yi avi vana pamata ŋandi andɨta sɨhaŋgɨyɨman, vami. \v 17 \x - \xo 19.17: \xo*\xt Wkp 18.5 naŋga, Lu 10.28\xt*\x*Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Mumɨndɨhi na yaŋ avi vanarɨm kitɨhuna. Mɨnzamɨnza Got taya avi. Hara sɨhaŋgɨyɨman vataŋgata, Gotɨndu tɨkatɨka kuyu taya mɨŋahandamaŋgara, vami. \v 18 \x - \xo 19.18: \xo*\xt Kis 20.13-16 naŋga, Lo 5.17-20\xt*\x*Kamavahi kru kandɨhama Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Tɨkatɨka kuyu pamatarɨm ambana, vami. Kamavahi Jisas ambami, Tɨkatɨka kuyu kandɨhaŋɨnɨŋɨndu kuyu nɨmata kɨndi. Krunavundiŋ mayɨvutatama. Kru na, navundi mamɨŋavɨŋgɨrɨ, naŋga navundi na, kru mamɨŋavɨŋgɨrɨ. Kipa mamɨŋa, kru muŋɨnɨŋ kuyusɨhɨrata saŋɨnaŋga maŋgatɨŋguru. \v 19 \x - \xo 19.19: \xo*\xt Kis 20.12 naŋga, Wkp 19.18 naŋga, Lo 5.16 naŋga, Ro 13.9 naŋga, Ga 5.14 naŋga, Je 2.8\xt*\x*Namɨnavandu tɨwɨyɨ kɨñɨŋgɨñɨ nurɨŋandɨ kuyu mɨŋahanda. Kamata nambi nandɨ kwɨrandɨrɨm mavɨndamandana maña, sɨhanaŋga kruŋ ndahara mɨŋata mavɨñɨ tama, vami. \v 20 Kamavahi kru ñaŋɨra hama ambami, Yi sɨhanaŋga tɨkatɨka kuyu kanɨŋɨnɨŋ mɨŋahandandin. Hara yi pamata hɨmɨrɨmɨnzɨkwɨ kɨrɨvɨtɨn, vami. \v 21 \x - \xo 19.21: \xo*\xt Mt 6.20 naŋga, Lu 12.33 naŋga, Sɨ 2.45 naŋga, 4.34-37 naŋga, 1 Ti 6.18-19\xt*\x*Kamavahi Jisas ambami, Avinzɨkwɨ mɨŋga kɨyɨman vataŋgata, uta nandɨ muhɨmɨmuhɨm sɨhanaŋga ŋguna mut mɨŋamu. Kamatu tɨmbahɨrɨs ha mɨŋatuta muhɨmɨmuhɨm manɨman saŋ haŋɨnɨŋ ŋgu. Kamatɨrɨmana handa Gotɨndu pɨhuyɨndu avihɨmɨŋgɨm mɨŋɨmana. Kamata yi naŋga pañɨ, vami. \v 22 Kru ñaŋɨra hama muhɨmɨmuhɨm sambɨ sɨkwɨ naŋga mɨŋga. Harɨm kuyu kandɨha indarɨhi nuŋandɨ mavɨmbu pɨmɨtɨhi umi. \v 23 \x - \xo 19.23: \xo*\xt Mt 13.22 naŋga, Mk 10.24 naŋga, 1 Ti 6.9-10\xt*\x*Kamatɨhi Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambami, Yi narɨŋ kandɨ ambin, kru tɨmbahɨrɨsɨndu arɨku mɨŋga Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨman vata avɨrɨ tamɨrɨmandɨ. \v 24 Yi narɨŋ sɨhinda ambin, kamel mɨkwɨrɨ sɨvirɨsɨvirɨ sɨki humbañɨ indɨwɨrɨm, kru tɨmbahɨrɨsɨndu arɨku haŋɨnɨŋ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨrɨm avɨrɨtamandu maña avɨrɨ mandamahi, vami.\fig Nɨŋandɨhin kamel|alt="camel" src="HK00038C.TIF" size="col" copy="Knowles & Bass" ref="19.24"\fig* \v 25 Nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kuyu kanɨŋandɨhin indarɨhu mavɨyahavarami. Kamata ambamu, Ara nindaya sɨhaŋgɨyɨmandɨ, vamu. \v 26 \x - \xo 19.26: \xo*\xt Stt 18.14 naŋga, Jop 42.2 naŋga, Jer 32.17 naŋga, Sek 8.6 naŋga, Lu 18.27\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ tɨhɨrata ambami, Kru maŋandɨhu. Hara Got muhɨmɨmuhɨm vana andɨhi, vami. \v 27 \x - \xo 19.27: \xo*\xt Mk 10.28 naŋga, Lu 5.11 naŋga, 18.28\xt*\x*Kamavahi Pita kɨmbɨ ambami, Ŋgana, ara arɨŋandɨ muhɨmɨmuhɨm mitata nanaŋga kɨndandarɨŋ. Harɨm ara mum mɨŋɨmɨndaŋ, vami. \v 28 \x - \xo 19.28: \xo*\xt Mt 20.21 naŋga, 25.31 naŋga, Lu 22.30 naŋga, 1 Ko 6.2-3 naŋga, Sk 2.26 naŋga, 3.21\xt*\x*Kamavahi Jisas ambami, Yi narɨŋ kandɨ ambin, muhɨmɨmuhɨm kɨhi yɨvurahɨmandɨ hɨvɨyɨ, Krundu Ñɨŋi mɨŋga aru ñɨmbi naŋgandɨta aru miku ndu mɨnzɨmɨnzɨ maka nuŋandɨ hañɨ mɨnzɨrɨmandɨ. Kamati yi naŋga kɨhɨrɨ kɨndandara narɨndahara, aru miku ndu mɨnzɨmɨnzɨ maka kumanzɨpi timutamu, tanda timundu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramatayɨ mɨnzɨrɨmandɨra. Kamata Israel hatindu krunzapa kumanzɨpi timutamu, tanda timundu arɨkinzɨpi taya tɨŋgɨruramata haŋɨnɨŋ karatamɨrɨmandɨra. \v 29 \x - \xo 19.29: \xo*\xt Mk 10.29-30 naŋga, Lu 18.29-30 naŋga, Hi 10.34\xt*\x*Naŋga krunavundi sɨhanaŋga yambirɨm indarɨta, nurɨŋandɨ tavɨ, nɨŋusinavaŋ, nɨŋuranavaŋ, nɨŋurɨmaŋgatiŋ, ñɨŋisɨmɨŋ, nɨŋumɨnɨŋuvaŋ, naŋga nurɨŋandɨ kɨva mitamu haŋɨnɨŋ sɨhinda muhɨmɨmuhɨm 100 mɨŋɨmandɨyu. Kamata sɨhaŋgɨyɨmandɨyu. \v 30 \x - \xo 19.30: \xo*\xt Mt 20.16 naŋga, Mk 10.31 naŋga, Lu 13.30\xt*\x*Hara kru kasirambu uyu haŋɨnɨŋ sɨhɨndɨvu sɨkwɨ payɨmandɨyu. Kamatu kru sɨhɨndɨvu payu haŋɨnɨŋ kasirambu urɨmandɨyu, vami. \c 20 \s Sɨmbɨrasara wain kɨvayɨ sɨmbɨra mɨŋamu ŋɨnɨŋɨndu tɨhi kuyu \p \v 1 \x - \xo 20.1: \xo*\xt Mt 21.33\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Yi kuyu nɨ kru kasiram vu kɨyɨmandɨyu ŋɨnɨŋɨrɨm ambin. Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha kru pɨrɨvɨsa nɨŋuva mɨŋga maña. Kɨvɨsɨhu nda kruŋ tɨmbuhavuta patɨn yandɨ wain kɨva nɨñɨ sɨmbɨra mɨŋamu vata umi. \v 2 Kamata nurɨ naŋga kuyu sɨmahata ambami, Sɨmbɨra mɨŋɨtɨra musi hɨvɨndu tɨmbahɨrɨs kumba naŋganaŋga kɨrɨs narɨŋ ŋgurɨman, vamba ambami. Kamata sɨmbɨhi uta wain kɨva nuŋandɨ hañɨ sɨmbɨra mɨŋamu. \v 3 Kamata kɨyɨhandata 9 kilok vɨrañɨ aru hama sɨhinda umi. Kamata tɨhɨrutɨhɨru upɨ hañɨ ŋgahi kru muvɨra saŋ taŋguvatata kɨyɨmu. \v 4 Kamatɨhu ambami, Narɨndahara uta wain kɨvayɨ sɨmbɨra mɨŋamara. Kamatɨra sɨmbɨra mɨŋɨmandɨravu ŋgaharamata narɨŋ tɨmbahɨrɨs tɨtɨyɨ ŋgurɨman, vami. \v 5 Kamavahi umu. Kamata ina mɨrɨyɨ kɨyɨhihi, naŋga ina mɨŋgurɨm saŋgindaŋgumi hɨrɨvɨyɨ aru hama sɨhinda aŋga uta sɨwɨmaña musa nda andɨmi. \v 6 Kamata kɨvɨtiti 5 kilok tɨrɨmɨndɨhi sɨhinda uta kru muvɨraŋ ŋgahi tɨhɨrutɨhɨru upɨ hañɨ taŋguvatata kɨyɨhu ambami, Narɨ mumɨndɨhi musi hɨvɨ narɨ nɨñɨndaya saŋ taŋguvatata kɨyɨhara kɨvɨtiti, vamba ambami. \v 7 Kamavahi ambamu, Arɨŋ kru mumɨŋga sɨmbɨra maŋguyɨ, vamba ambamu. Kamavahu ambami, Narɨndahara uta yandɨ wain kɨvayɨ sɨmbɨra mɨŋamara, vamba ambami. \v 8 \x - \xo 20.8: \xo*\xt Wkp 19.13 naŋga, Lo 24.15\xt*\x*Kamata kɨvɨtititɨhi, nuŋandɨ sɨmbɨra mɨŋahuhu karatamandi hamaŋ ambami, Sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ uraramɨna patu tɨmbahɨrɨs ŋgu. Sɨhɨndɨvu pata sɨmbɨra mɨŋayu haŋɨnɨŋ wɨsa ŋguta, kasiramɨyɨ pata mɨŋayu haŋɨnɨŋ ŋgu, vamba ambami. \v 9 Kamavahi kru kɨvɨtiti 5 kilok pata sɨmbɨra mɨŋamu haŋɨnɨŋ kumba naŋganaŋga kɨrɨs mɨŋamu. \v 10 Kamatɨhu kru sɨmbɨra nurɨŋgwɨsa mɨŋamu haŋɨnɨŋ pata tɨmbahɨrɨs sambɨ vaha mɨŋɨmɨndaŋ vamba indarɨmu. Hara nurɨndahara kumba naŋganaŋga kɨrɨs mɨŋamu. \v 11-12 Kamata tɨmbahɨrɨs mɨŋamu hambu ŋgata kɨva nɨŋuva hama naŋga kuyu mɨŋgumu. Kamata ambamu, Kru ndaŋɨnɨŋ sɨhɨndɨvu pata mɨŋgɨya hɨrɨvɨ taya sɨmbɨra mɨŋayu ndaŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs arɨŋ ŋguna maña nurɨŋ ŋguna. Ara kɨvɨsuŋ nda kɨta sɨmbɨra tɨkatɨka mɨŋaharɨŋ arɨŋ ina kɨrahɨmuhi pata kɨvɨtititɨ, vamba ambamu. \v 13 Kamavahu kɨva nɨŋuva hama kuyu kandɨha indarɨta sɨmbɨrasara muhamaŋ ambami, Yambɨha, yi naŋ ñamba vana maŋandɨn. Nanaŋga, tɨmbahɨrɨs kumba naŋga kɨrɨsɨrɨm kuyu sɨmaharɨŋ. \v 14 Nandɨ tɨmbahɨrɨs nɨ mɨŋata uhu. Yi yambi pirɨtamata naŋ tɨmbahɨrɨs ŋgwin maña, sɨhɨndɨvu sɨkwɨ payɨ ndamaŋ ndahara tɨmbahɨrɨs sɨwɨmañanda ŋgwin. \v 15 Nɨŋandɨhin yandɨ sɨmbɨra. Harɨm yandɨ indarɨmitɨyɨ tɨmbahɨrɨs yandɨ nɨ mambaha tɨŋgɨruhin. Yi nurɨŋ avi musa andɨhin yambirɨm mumɨrɨm kɨtɨrɨ kɨna, vamba ambami. \v 16 \x - \xo 20.16: \xo*\xt Mt 19.30 naŋga, Mk 10.31 naŋga, Lu 13.30\xt*\x*Kamata Jisas ambami. Kamata maña, kru sɨhɨndɨvu sɨkwɨ kɨndu haŋɨnɨŋ kasirambu patu, kasirambu kɨndu haŋɨnɨŋ sɨhɨndɨvu sɨkwɨ kɨyɨmandɨyu, vami. \s Kwɨrɨñɨmbɨrɨ kɨmuta aŋga yahamɨrɨman vami \r (Mak 10.32-34 naŋga, Luk 18.31-33) \p \v 17 Jisas Jerusalemɨrɨm umi. Kamata nuŋandɨ 12 sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ tɨmbuta muvu umi. Kamata uhuhu kwɨbɨ hinɨŋgin nurɨŋ ambami, \v 18 \x - \xo 20.18: \xo*\xt Mt 16.21 naŋga, 17.22-23\xt*\x*Narɨ indarɨmara. Musi ara Jerusalem yawɨmɨndaŋ. Kamatɨrɨŋ Krundu Ñɨŋiŋ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨmandɨyu. Kamata nuŋ ŋgatɨŋgɨruta yɨvutatamatamarɨm kuyu kahañɨrɨmandɨyu. \v 19 Kamata krunzapa muŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨmandɨyu. Kamatu nuŋ kandɨhaŋɨnɨŋ ambasuvata pɨŋgɨrawɨsɨta, ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbɨmandɨyu. Kamatu arɨkiŋgɨvɨ kɨta kwɨrɨ hañɨ aŋga yahamɨrɨmandɨ, vami. \s Jems naŋga Jon aru miku yɨvurahɨmɨndaŋ vata andɨmu \r (Mak 10.35-45) \p \v 20 Kɨyɨhandata, Sebedindu ñɨŋisɨm arɨkimbat, naŋga nɨŋum Jisas kɨyɨmi payɨmu. Kamata nɨŋum tanda mɨkwɨmɨkwɨnɨta Jisasɨŋ ambami, Naŋ muhɨmɨrɨm kitɨwɨrɨman, vami. \v 21 \x - \xo 20.21: \xo*\xt Mt 19.28 naŋga, Lu 22.30\xt*\x*Kamatɨhi Jisas nuŋ nɨmavamba kitɨhumi, Na muhɨmɨrɨm pirɨkɨna, vami. Kamavahi navundi haŋambɨ Jisasɨŋ ambami, Na aru miku yɨvurahata, yandɨ ñɨŋi arɨkimbatɨŋ ambɨna, mu nɨma nandɨ kuma kandɨ sambavu mɨnzɨti, mu nɨma nandɨ kuma kakayɨ sambavu mɨnzɨm, vata pirɨkɨnɨ, vami. \v 22 \x - \xo 20.22: \xo*\xt Mt 26.39 naŋga, 26.42 naŋga, Mk 14.36 naŋga, Jo 18.11\xt*\x*Kamavahi Jisas kuyu kandɨha indarɨta ambami, Kitɨhura vana nɨŋandihindu sapa ha maŋgamaŋgarandara. Narɨ arɨkimbat, kuku kuvɨrahuvɨra vuŋgɨ yi kuvɨrɨman hañɨ narɨ kuvɨrɨmandɨra vaha, vami. Kamavahi arɨkimbat nuŋ ambamu, Ara andɨharɨŋ, vamu. \v 23 \x - \xo 20.23: \xo*\xt Mt 25.34 naŋga, Sɨ 12.2 naŋga, Ro 8.17 naŋga, 2 Ko 1.7 naŋga, Sk 1.9\xt*\x*Kamavahu Jisas arɨkimbatɨŋ ambami, Narɨ yandɨ kuku kuvɨrahuvɨra vuŋgɨ hañɨ kuvɨrɨmandɨra. Hara yɨhɨramahi ninɨmbaha taya kandɨ sambavu mɨnzɨti, ninɨmbaha taya kakayɨ sambavu mɨnzɨmɨnzɨ sɨmbɨra nɨŋandɨhin yandɨma. Mɨnzɨmɨnzɨ maka kandɨhaŋɨnɨŋ krundu, yandɨ Yavandak sɨwɨtamami ŋɨnɨŋ, vami. \v 24 Kamatɨhu Jisasɨndu 10 sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nɨŋusi nɨŋura kandɨhamatɨmu kuyu ha indarɨta, arɨkimbatɨrɨm kɨpuhɨputɨmu. \v 25 \x - \xo 20.25: \xo*\xt Lu 22.25-26\xt*\x*Kamata Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ uraramahi payɨhu ambami, Narɨ ŋgandara. Aru miku muyɨndu haŋɨnɨŋ nurɨŋandɨ krunzaparɨm arɨŋandɨ kuyu taya indarɨmu vata tɨkatɨkatmaŋgarandu. Naŋga nurɨŋandɨ kru aru haŋɨnɨŋ, krunavundi nurɨŋandɨ kuyu sɨhanaŋga mɨŋahandamu vata, tuvɨrandu. \v 26 \x - \xo 20.26: \xo*\xt Mk 10.43-44 naŋga, Lu 9.48\xt*\x*\x - \xo 20.26-27: \xo*\xt Mt 23.11 naŋga, Mk 9.35 naŋga, Lu 22.26\xt*\x*Hara kandɨhamata vana ha narɨ naŋga maŋgɨyɨm. Narɨŋandɨ ñiŋgiñɨndu kru muvat aru mɨŋga kɨyɨman vɨrɨmandɨ hama, narɨŋandɨ sɨmbɨrakara mɨŋga kɨyɨm. \v 27 Kru mikuyɨ kɨyɨman vɨrɨmandɨ hama, narɨŋandɨ sɨmbɨrakara saŋ mɨŋga kɨyɨm. \v 28 \x - \xo 20.28: \xo*\xt Lu 22.27 naŋga, Jo 13.14 naŋga, Fl 2.7 naŋga, 1 Ti 2.6 naŋga, Ta 2.14 naŋga, 1 Pi 1.19\xt*\x*Kamata maña Krundu Ñɨŋi hama krunavundi nɨŋambirɨm sɨmbɨra mɨŋamu vata mambayɨmi. Sɨmbɨra mɨŋata nuŋandɨ kwɨrandɨ ha nuŋambi ŋguta kɨmuta krunavundi sambɨ mut mɨŋɨtɨnɨ vata payɨmi, vami. \s Jisas kru arɨkimbat tamɨŋga ñumi ŋɨnɨŋ mɨŋavindamami \r (Mak 10.46-52 naŋga, Luk 18.35-43) \p \v 29 Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pɨhu aru Jeriko mitata umu. Kamatɨhu krunavundi sambɨ sɨkwɨ nurɨ naŋga umu. \v 30 \x - \xo 20.30: \xo*\xt Mt 9.27 naŋga, 15.22\xt*\x*Kamatɨhu kru arɨkimbat kwɨmbɨ tɨvɨ hañɨ mɨnzɨta kɨyɨmu. Arɨkimbat kandɨhaŋɨnɨŋ tamɨŋga ñumi ŋɨnɨŋ. Harɨm Jisas payɨ vahu indarɨta kuyu kɨmbañɨ patɨvat ambamu, Aru mɨŋga na Devit Nɨŋuñɨŋgi. Na arɨŋ sɨhiŋga, vamu. \v 31 Kamavahu krunavundi indarɨta arɨkimbatɨŋ ambahɨmuta ambamu, Mɨka narɨŋandɨha satimɨmara, vamu. Kamavahura arɨkimbat sɨhinda sɨhinda kuyu kɨmbañɨ ambamu, Aru mɨŋga na Devit Nɨŋuñɨŋgi, na arɨŋ sɨhiŋga, vamu. \v 32 Kamavahu Jisas taŋguramata arɨkimbatɨŋ ambami, Yi narɨŋ pamatɨrɨman, vami. \v 33 Kamavahi arɨkimbat kɨmbɨ ambamu, Aru mɨŋga, arɨŋandɨ tamɨŋga nɨŋɨnɨŋ mɨŋavɨhɨrɨ, vamu. \v 34 Kamavahu Jisasɨŋ arɨkimbatɨrɨm mavɨndɨmi. Kamata kumandamata arɨkimbatɨndu tamɨŋga hañɨ tɨmbusarahi, sarɨwayɨ ŋandiŋ tamɨŋga nurɨŋandɨ haŋɨnɨŋ avindɨhi tɨhɨrañamu. Kamatɨhi arɨkimbat Jisas naŋga umu. \fig Tamɨŋga ñumi arɨkimbatɨŋ Jisas mɨŋavindamami |alt="two blind men on the road" src="WA03882b.tif" size="span" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="20.34"\fig* \c 21 \ms Jisas Jerusalem yɨvurahata krunavundiŋ kuyu ŋgumi \mr (Sapta 21—25) \s Jisas Jerusalem aru miku indɨwɨmañandɨmi \r (Mak 11.1-11 naŋga, Luk 19.28-40 naŋga, Jon 12.12-19) \p \v 1-2 Jisas naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Jerusalem yɨvurahɨrɨmɨndɨhu arɨñɨndɨmi. Kamata Apu Oliv tamayɨ yahuta pɨhu Betfage yɨvurahamu. Kamata Jisas sɨmbɨrasara arɨkimbatɨŋ sɨmbɨta nɨmavami, Pɨhu kututa ŋgarɨŋ ndañɨ umara. Uta sɨkwɨtaya ŋgɨtɨra donki mu siki tɨmburamɨtu kɨyɨmandɨ, ñɨŋi nuŋandɨ handahara nu naŋga kɨhɨrɨ kɨyɨmandɨ. Siki ha kuyɨvata arɨkita yi kɨyɨman nɨñɨ tɨmbuta payɨmara. \v 3 \x - \xo 21.3: \xo*\xt Mt 26.18\xt*\x*Kamatɨra kru mumɨŋga narɨŋɨrɨm kuyu mu ambɨtiŋgata ambamara, Donki arɨkita nɨŋɨnɨŋ, Aru hama sɨmbɨra naŋga, vamba ambamara. Kamavɨtɨra sɨkwɨtaya sɨmbɨti arɨkita payɨmandɨyu, vami. \v 4 Kanɨmata vana yɨvurahami nɨŋandɨhinɨrɨm kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga kuyu nɨmata ambami ha kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. Nɨmavamba ambami, \v 5 \x - \xo 21.5: \xo*\xt Ais 62.11 naŋga, Sek 9.9 naŋga, Jo 12.15\xt*\x*Saion hati krunavundirɨm kuyu nɨŋandɨhin ambavaramara, Nɨŋgamara. Narɨŋandɨ aru miku nɨma payɨ. Nu kru ñɨmbi manɨman hama payɨmañandɨ. Kamata donki hɨmba munɨñɨ mɨnzɨ. Nu donki mɨwɨrɨ nɨñɨ mɨnzɨta payɨ, vami. \p \v 6 Kamata sɨmbɨrasara arɨkimbat uta Jisas ambami maña andɨmu. \v 7 Kamata donki nɨŋum naŋga ñɨŋi ha tɨmbuta payɨmu. Kamata arɨkimbat nurɨŋandɨ mɨkwɨrɨ kuta haŋɨnɨŋ donkindu kutɨ hañɨ yɨvutɨhumu. Kamatɨhu Jisas kɨmba hañɨ mɨnzɨmi.\fig Donki nɨŋum naŋga ñɨŋi|alt="taking the colt" src="WA03893b.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="21.7"\fig* \v 8 \x - \xo 21.8: \xo*\xt 2 Kin 9.13\xt*\x*Kamatɨhi krunavundi sambɨ nurɨŋandɨ mɨkwɨrɨ kuta haŋɨnɨŋ sɨharanzɨhara kɨndɨmbat hañɨ yɨvutɨhumu. Kamatɨhu muvɨra ahumakamaka mɨkɨ naŋga haŋɨnɨŋ tahɨrandahɨra kɨndɨmbatɨyɨ tamamu. \v 9 \x - \xo 21.9: \xo*\xt Sng 118.25-26 naŋga, Mt 23.39\xt*\x*Kamatɨndɨ krunavundi Jisasɨndu kasiram ndambu umu ndaŋɨnɨŋ naŋga sɨhɨndɨ payɨmu nɨŋɨnɨŋ, sɨhanaŋga nɨmavamba taŋguvɨhumu, Devit Nɨŋuñɨŋgirɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨm. Kru Aru nɨmandu ñɨmbiyɨ payɨmi nɨmaŋ, Got nuŋ avindamam. Got kɨmbayɨndu sɨkwɨ nɨmarɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨm, vamu. \p \v 10 Jisas Jerusalem indɨhuhi, pɨhu aru hañɨndu krunavundi sɨhanaŋga ŋgata pɨndɨrata nɨmavamba kitɨhumu, Kru kanɨma ninɨndɨmbanzɨkwɨ, vamu. \v 11 \x - \xo 21.11: \xo*\xt Mt 21.46\xt*\x*Kamavahu krunavundi nu naŋga umu haŋɨnɨŋ ambamu, Nu Jisas, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga. Pɨhu Nasaret, pɨrɨvɨsa Galilindu mɨŋga payɨ, vamu. \s Tɨmbahɨrɨs sɨmbɨra mɨŋahu pɨŋguvarami \r (Mak 11.15-19 naŋga, Luk 19.45-48 naŋga, Jon 2.13-22) \p \v 12 Jisas Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndu upɨyɨ indɨhumi. Kamata kru kandɨhaŋu tɨmbahɨrɨs sɨmbɨra mɨŋamu haŋɨnɨŋ sɨhanaŋga pɨŋguvarami. Kamata kru tɨmbahɨrɨs tɨvɨrandu haŋɨnɨŋɨndu pina haŋɨnɨŋ, naŋga kava tamahuhu mut mɨŋandu haŋɨnɨŋɨndu mɨnzɨmɨnzɨ maka haŋɨnɨŋ mɨŋasiŋgɨvarami.\f * \fr 21.12 \fr*\ft Kava naŋga muhɨmɨmuhɨm, kru mut mɨŋandu haŋɨnɨŋ, kandɨhaŋɨnɨŋ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu upɨyɨndu. Kru muvɨra muhɨmɨmuhɨm kɨrañɨŋguhu upɨyɨ kɨndɨ haŋɨnɨŋ mut mɨŋɨrɨm, tɨmbahɨrɨs kɨrañɨŋguhu nduyɨ taya mut mɨŋandu. Rom naŋga Grikɨndu tɨmbahɨrɨsɨyɨ mut mamɨŋandu. \ft*\f* \v 13 \x - \xo 21.13: \xo*\xt Ais 56.7 naŋga, Jer 7.11 naŋga, Mk 11.17 naŋga, Lu 19.46\xt*\x*Kamata nurɨŋ ambami, Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ nɨmavamba ambami, Yandɨ tavɨ nɨŋaŋdɨhin yi naŋgandaya kuyundavaravara tavɨ kɨyɨmandɨ, vamba ambami. Hara narɨ andɨhara kru kurɨhahurɨha naŋga kipa naŋga haŋɨnɨŋɨndu sipɨrusipɨru upɨ maña kɨyɨ, vami.\fig Got ndu tavɨyɨ kru navundiŋ Jisas pɨŋguvarami|alt="flipping tables" src="WA03896b.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="21.13"\fig* \v 14 \x - \xo 21.14: \xo*\xt 2 Sml 5.8 naŋga, Ais 35.5-6\xt*\x*Kamata Jisas Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndu upɨyɨ kɨyɨmi. Kamatɨhi tamɨŋga ñumi naŋga tanda ñamba haŋɨnɨŋ nu kɨyɨmiyɨ payɨhu nurɨŋ mɨŋavindamami. \v 15-16 \x - \xo 21.15-16: \xo*\xt Sng 8.2\xt*\x*Hara Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ, Jisas muhɨmɨmuhɨm avinzɨkwɨ sihɨrami haŋɨnɨŋ ŋgamu. Naŋga ñɨŋisɨrambɨ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndu upɨyɨ kɨta nɨmavamba taŋguvɨhumu, Narɨ Devit Nɨŋuñɨŋgirɨm kɨnzɨhɨnzɨtɨmara, vahu indarɨmu. Harɨm nurɨŋ kɨtɨrɨtɨhi, Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumu, Na ñɨŋisɨrambɨ nɨŋɨnɨŋ kuyu ambayu nɨ indarɨna, vamu. Kamavahu Jisas kɨmbɨ ambami, Ara yi indarɨn. Hara narɨ kuyu nɨ Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ ŋgatɨŋgɨruta mambaha ŋgandara. Devit Gotɨŋ ambami, Ñɨŋi sukɨsɨrambɨ nandɨ ñɨmbi tɨhuyahandu, vamba ambami, vami. \v 17 Kamata Jisas nurɨŋ mitata pɨhu aru hañɨndu tapɨrañɨ pindɨhami. Kamata aŋga pata kandɨhɨvɨ hañɨ Betani kɨyɨmi. \s Jisas ambahi ahu fik ha kwɨrɨñandɨmi \r (Mak 11.12-14 naŋga, 11.20-24) \p \v 18 Kamata kɨvɨsuŋ nda Jisas sɨhinda pɨhu aru hañɨ aŋga uhi, nuŋ avɨhatɨmi. \v 19 \x - \xo 21.19: \xo*\xt Lu 13.6\xt*\x*Kamata kɨndɨ tɨvɨ hañɨ ŋgahi ahu fik muŋandɨhin kɨyɨhi arɨhañɨ umi. Hara ŋgahira kandɨhañɨ kandɨ maŋgɨyɨmi. Mɨkɨ haŋɨnɨŋ ndaya kɨyɨhu ahu fik haŋandɨhinɨrɨm ambami, Na sɨhinda kandɨ mandamɨrɨmana, manɨŋganzɨkwɨ, vami. Kamavahi sarɨwayɨŋandi ahu fik haŋandɨhin kwɨrɨñandɨmi. \v 20 Kamatɨhi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kandɨha ŋgata pɨndɨramu. Kamata nɨmavamba kitɨhumu, Pamatɨhi ahu fik nɨŋandɨhin sarɨwayɨŋandi kwɨrɨñandɨ, vamu. \v 21 \x - \xo 21.21: \xo*\xt Mt 17.20 naŋga, Lu 17.6 naŋga, Jo 14.12 naŋga, 1 Ko 13.2 naŋga, Je 1.6\xt*\x*Kamavahu Jisas kɨmbɨ ambami, Narɨŋ yi kandɨ ambin, narɨ indarɨmaŋgarata, narɨŋandɨ indarɨmit arɨkita maŋgɨti, yi ahu fik nɨŋandɨhin andɨn maña narɨndahara sɨwɨmaña musa andɨhara. Naŋga kandɨ vana nindaya maŋandɨhara. Apu ndaŋandɨhin nɨmavamba ambɨtɨra, Na yahamɨrata kumbɨtɨhuta añakɨŋguku ndañɨ mɨŋgu vamba ambɨtɨra, ambahara maña andɨhi. \v 22 \x - \xo 21.22: \xo*\xt Mt 7.7-11 naŋga, 18.19 naŋga, Mk 11.24 naŋga, Lu 11.9 naŋga, Jo 14.13-14 naŋga, Je 5.16 naŋga, 1 Jo 3.22\xt*\x*Ara indarɨmaŋgarata Got naŋga kuyundavarɨmandɨra ha, muhɨmɨmuhɨm mɨŋɨrɨm ambɨrɨmandɨra ha, narɨ mɨŋɨmandɨra, vami. \s Jisasɨŋ nin ndɨmbanzɨkwɨ aru ñɨmbi ŋgumi vamba kitɨhumu \r (Mak 11.27-33 naŋga, Luk 20.1-8) \p \v 23 \x - \xo 21.23: \xo*\xt Jo 2.18\xt*\x*Jisas Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndu upɨyɨ indɨhuta krunavundiŋ ambaramami. Kamatɨhi Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ payɨmu. Kamata Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumu, Na ñɨmbi kanɨŋandɨhin paŋundu mɨŋata kanɨmata vana nɨ andɨna. Naŋga nindɨmbanzɨkwɨ ñɨmbi ŋguta ambahi kanɨmata sɨmbɨra mɨŋana, vamu. \v 24 Kamavahu Jisas kɨmbɨ ambami, Yindahara narɨŋ muhɨmɨrɨm kitɨwɨrɨman. Kamatɨn kɨmbɨ yaŋ kandɨ ambɨtɨra ŋgatanda, yi narɨŋ yaŋ ninɨmbaha taya ñɨmbi ŋguhi sɨmbɨra mɨŋandinɨrɨm ambɨtɨn indarɨmandɨra. \v 25 Jon krunavundiŋ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrundi vana ha pañɨndu mɨŋami. Kandɨha Gotɨndu pɨhuyɨndu vana vaha, mana krundu vana taya vaha, vami. Kamavahi nurɨŋambi masamasa ambamu, Ara Gotɨndu pɨhuyɨndu vana vɨtɨrɨŋ arɨŋ nɨmavamba kitɨwɨrɨmandɨ, Ara mumɨndɨhi nuŋambirɨm maŋindarɨmaŋgarandara, vamba ambɨrɨmandɨ. \v 26 \x - \xo 21.26: \xo*\xt Mt 14.5 naŋga, 21.46 naŋga, Mk 6.20 naŋga, Lu 20.6\xt*\x*Hara kaŋandɨhin krundu vana vataŋgata krunavundirɨm pɨŋitɨvɨmɨ. Krunavundi Jonɨrɨm kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga vamba ambandundɨhi, vamu. \v 27 Kamavata Jisasɨŋ ambamu, Ara maŋgandarɨŋ, vamu. Kamavahu Jisas nurɨŋ ambami, Yindahara ninɨmbaha taya yaŋ ñɨmbi ŋguhi sɨmbɨra kanɨŋandɨhin mɨŋandinɨrɨm narɨŋ maŋambɨmɨnda, vami. \s Kru mumɨŋgandu ñɨŋi arɨkimbatɨndu tɨhi kuyu \p \v 28 \x - \xo 21.28: \xo*\xt Lu 15.11\xt*\x*Kamata Jisas sɨhinda Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ ambami, Narɨ pamata indarɨmitara. Kru mumɨŋga kru ñɨŋi nuŋandɨ arɨkita. Nuŋandɨ ñɨŋi nɨwɨsa hamarɨm uta ambami, Yandɨ ñɨŋi, musi uta wain kɨva ndañɨ sɨmbɨra mɨŋa, vamba ambami. \v 29 Kamavahi ñanɨŋ ambami, Yaŋ yakwɨrɨtɨ, vamba ambami. Hara kɨyɨhi nuŋandɨ indarɨmit hambu tɨvɨrahi umi. \v 30 Kamata nɨŋuva uta ñɨŋi muhamarɨm sɨwɨmaña kuyu nda ambahi ñɨŋi hama ambami, Yava urɨmanɨ, vamba ambami. Hara maŋumi, vami. \v 31 Jisas kamavata ambami, Ñɨŋi arɨkimbat hañɨndu ninɨndaya nɨŋuva ambami maña andɨmi, vami. Kamavahi ambamu, Kima hama, vamu. Kamavahu Jisas nurɨŋ ambami, Narɨŋ yi kandɨ ambin, kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋamɨŋa haŋɨnɨŋ, naŋga navundi kru mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ haŋɨnɨŋ wɨsa Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨyu. \v 32 \x - \xo 21.32: \xo*\xt Lu 3.12 naŋga, 7.29-30\xt*\x*Jon narɨ kɨyɨmarañɨ yɨvurahata narɨŋ tɨtɨtɨ vana taya isɨhuramami, hara nuŋɨrɨm maŋindarɨmaŋgaramara. Kru gavaman ndamarɨm tɨmbahɨrɨs mɨŋamɨŋa haŋɨnɨŋ, naŋga navundi kru mɨŋavɨŋgɨrɨvɨŋgɨrɨ haŋɨnɨŋ nɨŋambirɨm indarɨmaŋgaramu. Kandɨhamata vana andɨhu ŋgamara, hara narɨŋandɨ indarɨmit hambu tɨvɨrahi nɨŋambirɨm maŋindarɨmaŋgaramara, vami. \s Kru ñamba ŋɨnɨŋ wain kɨva karatamandu haŋɨnɨŋɨndu tɨhi kuyu \r (Mak 12.1-12 naŋga, Luk 20.9-19) \p \v 33 \x - \xo 21.33: \xo*\xt Mt 25.14\xt*\x*Jisas aru miku haŋɨnɨŋ sɨhinda ambami, Sɨhinda tɨhi kuyu muŋandɨhin indarɨmara. Kru mumɨŋga wain kɨva mɨŋami. Kamata tapa haŋandɨhin tɨmbayɨ tama taŋgɨrata arɨndɨhuyɨvɨmi. Kamata kɨva tuŋgɨ hambu wain kɨrɨs taŋguvusɨvusɨrɨm kumba kayɨvata musa mɨŋata, kru kɨta kɨva ha karatamatamarɨm tavɨ kuta ŋandi tɨhumi. Kamata kru muvɨra sɨmbɨra mɨŋɨmandɨyu vata kɨva ha nurɨŋandɨ kumañɨ tamami. Kamata pɨhu mu kutañɨ umi.\f * \fr 21.33 \fr*\ft Wain kɨvandu tɨhi kuyu nɨŋandɨhin, Jisas Aisaia 5.1-2yɨ ŋgami. Got krunavundi Israelɨŋ andɨmirɨm tɨhi kuyu. Tɨhi kuyundu sapa ha nɨmata. Kɨva nɨŋuva hama Got. Wain kɨva ha krunavundi Israel hati. \ft*\f* \v 34 Kamata wain haŋɨnɨŋ kandɨ tamɨrɨm andɨmi. Kamatɨhi nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ muvɨraŋ uta kɨva sɨmbɨra mɨŋamɨŋa haŋɨnɨŋ kɨyuyɨ nuŋandɨ wain mɨndɨ mɨŋamu vata sɨmbɨhi umu. \v 35 \x - \xo 21.35: \xo*\xt Mt 22.6\xt*\x*Kamatɨhu kru kɨva hañɨ sɨmbɨra mɨŋandu haŋɨnɨŋ sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋ mɨŋata, muhamaŋ yɨvuta, muhamaŋ yɨvutatamahu kɨmuhi, muhamaŋ tɨmba kavaramu. \v 36 Kamatɨhu kɨyɨhandata kɨva nɨŋuva hama sɨhinda nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ muvɨraŋ sɨmbɨhi nurɨ kɨyɨmuyɨ umu. Kimaŋgimañɨ sɨmbɨmi haŋɨnɨŋ taratɨvɨrata sambɨmarɨ sɨmbɨmi. Kamatɨhi kɨvayɨ sɨmbɨra mɨŋamu haŋɨnɨŋ sɨmbɨrasara saŋ kandɨhaŋɨnɨŋ ndahara sɨwɨmaña musa nda andɨmu. \v 37 Kamatɨhu kɨta kɨva nɨŋuva hama nuŋandɨ ñɨŋi tɨmbanzɨkwɨŋ sɨmbɨhi nurɨ kɨyɨmuyɨ umi. Nɨŋuva ambami, Yandɨ ñɨŋi nɨmandu kuyu indarɨmandɨyu, vamba ambami. \v 38 \x - \xo 21.38: \xo*\xt Mt 27.18\xt*\x*Hara kru kɨva hañɨ sɨmbɨra mɨŋandu haŋɨnɨŋ ŋgahu ñanɨŋ payɨhi nurɨŋambi masamasa kuyundavarata ambamu, Kru nɨma nɨŋuvandu muhɨmɨmuhɨm nu mɨŋɨmandɨ. Harɨm nuŋ yɨvutatamata, nɨŋuvandu kɨva nɨ ara mɨŋɨm, vamba ambamu. \v 39 \x - \xo 21.39: \xo*\xt Hi 13.12\xt*\x*Kamavata kru hamaŋ mɨŋahandata pɨŋgɨrɨta uta kɨva tapa kut hambu kavarahu indɨhuhi yɨvutatamahu kɨmumi. \v 40 Harɨm muyɨvɨ kɨva nɨŋuva hama pata kru nuŋandɨ kɨva hañɨ sɨmbɨra mɨŋandu haŋɨnɨŋ pamata musa andɨrɨmandɨ, vami. \v 41 Kamavahi nuŋ ambamu, Kru ñamba kandɨhaŋɨnɨŋ pɨsiŋgarɨmandɨ. Kamata wain kɨva ha mɨŋata kru muŋɨnɨŋ ŋguti karatamɨrɨmandɨyu. Kamata ñaña mɨŋamɨŋa tɨwɨmiyɨ yɨvutɨhɨruramata nuŋ ŋgumandɨyu, vamu. \fig Kɨva nɨŋuva hama ndu ñɨŋiŋ yɨvutatamamu|alt="tenants beat the servant" src="WA03897b.tif" size="col" ref="21.41"\fig* \v 42 \x - \xo 21.42: \xo*\xt Sng 118.22-23 naŋga, Ais 28.16 naŋga, Mk 12.10 naŋga, Sɨ 4.11 naŋga, Ro 9.33 naŋga, Ef 2.20 naŋga, 1 Pi 2.6-8\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Narɨ Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu mandambu nɨŋu ŋgatɨŋgɨruta mambaha ŋgamara. Kuyu kandɨha ambami, Tɨmba tavɨ tɨhutɨhu haŋɨnɨŋ ñamba vata tɨvɨmbu tamamu. Tɨmba kandɨha tɨhu tavɨ tapa mɨŋahandahandandu tɨmba avi ŋandi kɨyɨ. Aru hama nuŋambi kandɨhɨm ha andɨhi yɨvurahahi ara ŋgaharɨŋ avindɨmbanzɨkwɨ kɨyɨ, vamba ambami. \v 43 Kamataharɨm narɨŋ yi ambin, kuha narɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨmara. Hara narɨŋ Got tɨhɨmitata krunavundi muŋɨnɨŋ mɨŋɨmandɨ. Kamati nuŋandɨ tɨwɨyɨ kɨta, nuŋandɨ kuyu taya mɨŋahandɨrɨmandɨyu. \v 44 \x - \xo 21.44: \xo*\xt Ais 8.14-15 naŋga, 60.12 naŋga, Dan 2.44-45 naŋga, Sek 12.3 naŋga, 1 Pi 2.8\xt*\x*Kamata kru tɨmba hɨmba kandɨhañɨ mɨŋgata yɨvɨrɨmandɨ hama punzɨ haŋɨnɨŋ yɨvurɨvumbɨrɨmandɨ. Hara tɨmba kandɨha kru ŋgɨmba muyɨ mɨŋgata yɨvɨrɨmandɨ ha, tɨmba ha kru kandɨhamaŋ yɨvɨti mɨñɨndɨrɨmandɨ, vami.\f * \fr 21.44 \fr*\ft Kru indarɨmit avi naŋga muvɨra ambandu. Kuyu Matyu 21.44yɨ kɨndi nɨŋandɨhin Matyu mayɨhimbɨvɨrami. Sɨhɨndɨvu kru mumɨŋga yɨhimbɨvɨrami, vandu. Luk 20.18yɨ ŋgamara. \ft*\f* \p \v 45 Kamavahi Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Farisi tɨhi kuyu kandɨha indarɨta ambamu, Nɨ arɨŋambirɨmɨnzɨkwɨ ambi, vamu. \v 46 \x - \xo 21.46: \xo*\xt Mt 21.11 naŋga, 21.26 naŋga, Lu 7.16 naŋga, Jo 7.40\xt*\x*Harɨm Jisasɨŋ mɨŋahandɨmɨndaŋ nzɨkwɨ vata andɨmu. Hara krunavundi Jisasɨrɨm kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga vamba indarɨmitandu. Harɨm krunavundirɨm pɨŋitumu. \c 22 \s Kru naŋga navundiŋ mɨŋavɨsɨhuramata ñahuravɨravɨndu tɨhi kuyu \r (Luk 14.16-24) \p \v 1 Jisas sɨhinda aru miku haŋɨnɨŋ tɨhi kuyu mu ŋguta nɨmavami, \v 2 Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha aru miku mumɨŋgandu maña. Kru ñɨŋi nuŋandɨ hama navundi urɨrɨmɨndɨhi, aru miku hama ñahuravɨmi. \v 3 Kamata tɨmu kandɨhañɨ payɨmandɨyu vata kruŋ ambami. Kamata ñaña hɨvɨ hañɨ nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋ uta kru kandɨhaŋɨnɨŋ tɨmbuta payɨmara vata sɨmbɨhi umu. Kamatɨhi uta ambahu payɨvayɨrɨm yakwɨrɨvarata mambayɨmu. \v 4 \x - \xo 22.4: \xo*\xt Mt 21.36\xt*\x*Kamatɨhu sɨhinda nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ muvɨraŋɨnzɨkwɨ sɨmbɨta ambami, Uta kru ambasɨmin haŋɨnɨŋ nɨmavamba ambamara. Ŋgamara, nu nuŋandɨ bulmakau kru muvɨra naŋga sɨhɨm muvɨra kwɨrandɨ naŋga haŋɨnɨŋ ndahara yɨvutatamata ñaña nuŋandɨha sɨwɨtami. Kamataharɨm pata ñamara, vamba ambamara, vamba ambami. \v 5 Kamavahi aru miku hamandu sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋ uta kru haŋɨnɨŋ ambami maña ambavaramu. Kamatɨhura nurɨŋandɨ kuyu maŋindarɨta siŋgunziŋgu umu. Muhama nuŋandɨ kɨvayɨ umi. Muhama nuŋandɨ tɨmbahɨrɨs sɨmbɨra mɨŋɨrɨm umi. \v 6 \x - \xo 22.6: \xo*\xt Mt 21.35\xt*\x*Hara muvɨra, aru miku hamandu sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋ mɨŋahandata sɨhumɨŋguyu ŋguta yɨvutatamahu kɨmumbɨramu. \v 7 Kamatɨhu aru miku hamaŋ kɨtɨrɨtɨhi nuŋandɨ saŋganzara haŋɨnɨŋ sɨmbɨhi umu. Uta kru nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ yɨvutatamamu haŋɨnɨŋ sɨhanaŋga yɨvuvarahu kɨmuta mɨtumu. Kamata nurɨŋandɨ pɨhu aru ha kɨramu. \v 8 Kamata aru miku hama nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋɨrɨm ambami, Kru naŋga navundiŋ mɨŋavɨsɨhuramata ñahuravɨravɨndu ñaña sɨwɨ kɨyɨ. Hara kru uraramasɨmin haŋɨnɨŋ aviŋɨnɨŋ ma, harɨm pata mañɨrɨmandɨyu. \v 9 Kamataharɨm kwɨmbɨhiŋgɨrɨñɨ uhuhu kru sɨhanaŋga ŋgɨmandɨra haŋɨnɨŋ, uraramɨtɨra tɨmu nɨñɨ payɨmu, vamba ambami. \v 10 Kamavahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ kandɨhaŋɨnɨŋ kwɨmbɨ sɨhanaŋgayɨ siŋgunziŋgu uhuhu krunavundi ŋgamu haŋɨnɨŋ yɨvutɨhɨruramamu, krunavundi ñamba ŋɨnɨŋ naŋga aviŋɨnɨŋ. Kamatɨhu pata ñɨrɨm mɨnzɨhu tavɨ ha yavurɨmi. \v 11 \x - \xo 22.11: \xo*\xt 2 Ko 5.3 naŋga, Sk 3.4 naŋga, 19.8\xt*\x*Kamata krunavundi mɨnzɨta kɨyɨhuhu, aru miku hama nurɨŋ ŋgɨrɨm indɨhumi. Kamata ŋgahira kru mundama mɨkwɨrɨ avi kru naŋga navundiŋ mɨŋavɨsɨhuramata ñahuravɨndu hɨvɨyɨ tamandu ŋandi mandamami. \v 12 Kamatɨhi aru miku hama kitɨhumi, Yambɨha, na mumɨndɨhi mɨkwɨrɨ aviŋandɨhin mandamɨmat pindɨhana, vamba ambami. Kamavahira kru hamandu kuyu maŋgɨyɨmi. \v 13 \x - \xo 22.13: \xo*\xt Mt 8.12 naŋga, 25.30 naŋga, Lu 13.28\xt*\x*Kamata aru miku hama sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋɨrɨm nɨmavamba ambami, Nuŋandɨ kuma tanda nɨ sɨmahata kavarɨtɨra tapɨra kɨvɨmɨŋgwɨ humba ndambu indɨhuta kɨyɨm. Pɨhu kɨvɨmɨŋgwɨ kandɨhañɨ irɨharɨha mɨka satɨpɨrɨmandɨyu, vamba ambami, vami. \v 14 \x - \xo 22.14: \xo*\xt 2 Pi 1.10 naŋga, Sk 17.14\xt*\x*Kamavata Jisas ambami, Indarɨmara, Got krunavundi sambɨ uraramandi. Hara mɨnzavatɨvatɨŋ ndaya pindɨhavindɨharɨm yɨhɨramandi, vami. \s Tɨmbahɨrɨs Sisarɨŋ ŋguhu vaha mana mambaha ŋguhu \r (Mak 12.13-17 naŋga, Luk 20.20-26) \p \v 15 \x - \xo 22.15: \xo*\xt Mk 3.6\xt*\x*Kamata Farisi uta Jisasɨŋ kɨndɨmbuhɨrata ŋgatɨŋgurɨmɨndaŋ vata kuyu ñamu. Jisasɨŋ kuyusɨhɨrɨtɨrɨŋ kuyu aka vu ambɨti, nuŋandɨ kuyu kandɨhañɨ nuŋ ŋgatɨŋgurɨmɨndaŋ vata indarɨramamu. \v 16 \x - \xo 22.16: \xo*\xt Mk 3.6 naŋga, 8.15 naŋga, 12.13\xt*\x*Kamata nurɨŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ naŋga Herotɨnduyɨndu kru muvɨraŋ sɨmbɨhu, Jisas kɨyɨmiyɨ uta nuŋ ambamu, Ahusɨki, ara naŋ ŋgandarɨŋ, na kandɨtaya ambavava mɨŋga. Kamata krunavundiŋ kuyu kandɨtaya Gotɨndu vana ambavarandana. Na kru mumɨŋgarɨm ndahara mambɨŋitundana. Na kruŋ kuyu sɨwɨmaña ndaya ambaramandana, ñɨmbi naŋga ŋɨnɨŋ naŋga ñɨmbi manɨman ŋɨnɨŋ. \v 17 Kamataharɨm arɨŋ ambɨna ŋgɨm. Na pamata indarɨna, Sisarɨŋ tɨmbahɨrɨs ŋguharɨŋ vaha, mana mambaha ŋguharɨŋ, vamu. \v 18 Kamavahura Jisas nurɨŋandɨ indarɨmit ñamba ha atɨnda ŋgami, harɨm ambami, Kru kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha narɨ, yaŋ mumɨndɨhi kuyusɨhɨrɨrɨm andɨra. \v 19 Yaŋ tɨmbahɨrɨs tamandara muha isɨhuramɨtɨra ŋgɨtɨn, vami. Kamavahi tɨmbahɨrɨs mɨŋgɨya kɨrɨs taya nu kɨyɨmiyɨ mɨŋata payɨmu. \v 20 Kamatɨhu Jisas nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Ñɨmbi naŋga kɨpumɨka nɨ ninɨndu, vami. \v 21 \x - \xo 22.21: \xo*\xt Ro 13.7\xt*\x*Kamavahi ambamu, Sisarɨndu, vamu. Kamavahu ambami, Sisarɨndu hɨm Sisarɨŋ ŋgumara, Gotɨndu hɨm Gotɨŋ ŋgumara, vami. \v 22 Kamavahi kuyu kandɨha indarɨta pɨndɨrata, nuŋ mitata umu. \s Jisasɨŋ Sadyusi kru kɨmuta aŋga yahamɨramɨrarɨm kitɨhumu \r (Mak 12.18-27 naŋga, Luk 20.27-40) \p \v 23 \x - \xo 22.23: \xo*\xt Sɨ 23.8\xt*\x*Kandɨhɨvɨ hañɨndaya Sadyusi Jisas kɨyɨmiyɨ payɨmu. Kandɨhaŋɨnɨŋ ambarasɨmu, Kru kɨmundu haŋɨnɨŋ aŋga mayahamɨrɨmandɨyu, varasɨmu. Harɨm Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumu, \v 24 \x - \xo 22.24: \xo*\xt Lo 25.5\xt*\x*Ahusɨki, Moses ambami, Kru mumɨŋga ñɨŋi maŋgavɨmat kwɨmɨtiŋgata, nɨmburiŋ nɨŋura urata ñɨŋi kavɨti, nɨŋusindu krunzapa ha manziŋgundɨmɨ, vamba ambami. \v 25 Kuha arɨŋandɨ ñiŋgiñɨ kru mɨnza susukiyɨndu taya kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata vat kɨrasɨmu. Kamata Kima hama navundi urata kɨta kɨmumi, hara ñɨŋi maŋgavumi. Harɨm nɨŋura Yaŋgɨv hama navundi kandɨhaŋambɨŋ urami. \v 26 Kamatɨhi nɨŋura Yaŋgɨv hama ndahara ñɨŋi maŋgavɨmat kɨmumi. Kamatɨhi Kari hama ndahara sɨwɨmañanda ñɨŋi maŋgavɨmat kɨmumi. Kamatataya uta imbɨ, Imbima hama ndahara kɨmumi. \v 27 Sɨhanaŋga kɨmuta mɨtuhu, kɨta imbɨ navundi haŋambɨ kɨmumi. \v 28 Harɨm na amba. Kru kɨmuhɨmu haŋɨnɨŋ aŋga yahamɨrɨmandɨyu tɨwɨmiyɨ navundi haŋambɨ nin nɨmburi sɨkwɨ nɨŋusi nɨŋura kuma timu, tamu arɨkinzɨpi tɨŋgɨruramata hañɨndu nɨmburi kɨyɨmandɨ. Ŋgandana, nurɨ sɨhanaŋga nuŋ uramu, vamu. \v 29 \x - \xo 22.29: \xo*\xt Jo 20.9\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ kɨmbɨ ambami, Narɨ Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kɨndi haŋandɨhin mambaha ŋgandara. Naŋga narɨ Gotɨndu tɨkatɨka ndahara maŋgandara. Kamataharɨm narɨ kuyu kirivu ambara. \v 30 \x - \xo 22.30: \xo*\xt 1 Jo 3.2\xt*\x*Gotɨndu kutɨkara nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨndu haŋɨnɨŋ navundi maŋurandu. Sɨwɨmaña ŋandi, krunavundi kɨmuhɨmu haŋɨnɨŋ aŋga yahamɨrɨmandɨyu hɨvɨyɨ, kru haŋɨnɨŋ navundi maŋurɨmandɨyu. Kamatu navundi kru mayawɨrɨmandɨyu. \v 31 Hara kru kɨmuta aŋga yahamɨrɨmandɨyu vava vana nɨŋandɨhinɨrɨm narɨŋ kitɨwɨrɨman. Narɨ Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kɨndi haŋandɨhin ŋgatɨŋgɨruta mambaha ŋgandara. \v 32 \x - \xo 22.32: \xo*\xt Kis 3.6 naŋga, Mt 8.11 naŋga, Mk 12.26 naŋga, Lu 20.37 naŋga, Sɨ 7.32\xt*\x*Got ambami, Yi Got. Yandɨ ñɨmbi Abraham, Aisak, naŋga Jekop tɨhuyahandu, vamba ambami, vami. Kamavata sɨhinda ambami, Krunavundi kɨmuta sava humbañɨ kɨndu haŋɨnɨŋ Gotɨndu ñɨmbi mandɨhuyahandu. Hara krunavundi sɨhaŋgɨndu haŋɨnɨŋ Gotɨndu ñɨmbi tɨhuyahandu. Abraham, Aisak, Jekop ndahara sɨhaŋgɨndu, vami. \v 33 \x - \xo 22.33: \xo*\xt Mt 7.28\xt*\x*Kamavahi krunavundi nuŋandɨ kuyu kandɨha indarɨhu mavɨyahavarami. \s Gotɨndu tɨkatɨka kuyu kimaŋgimanzɨkwɨ \r (Mak 12.28-31 naŋga, Luk 10.25-28) \p \v 34 Kamata Farisi Jisas Sadyusiŋ kuyu hɨndɨ mɨŋayɨhɨ vava kuyu indarɨmu. Kamataharɨm nu kɨyɨmiyɨ payɨmu. \v 35 Kandɨ ñiŋgi hañɨ tɨkatɨka kuyu mɨŋasɨrɨvasɨrɨva mumɨŋga ndahara kɨyɨmi. Harɨm kandɨhama Jisasɨrɨm ambɨti ŋgɨtɨn vata nɨmavamba kitɨhumi, \v 36 Ahusɨki, tɨkatɨka kuyu pamata kuyu sɨkwɨ kimaŋgima, tɨkatɨka kuyu muvɨraŋ sɨhanaŋga taratɨvɨrahi, vami. \v 37 \x - \xo 22.37: \xo*\xt Lo 6.5 naŋga, 10.12 naŋga, Lu 10.27\xt*\x*Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Narɨ Gotɨŋ mɨŋata mavɨñɨ tamamara, arɨŋandɨ Aru nɨmaŋ. Narɨ nuŋ narɨŋandɨ mavɨŋguku naŋga, narɨŋandɨ mavɨñɨŋi naŋga, narɨŋandɨ indarɨmit naŋga mɨŋata mavɨñɨ tamamamara. \v 38 Tɨkatɨka kuyu kanɨŋandɨhin aru, naŋga kimaŋgimanzɨkwɨ. \v 39 \x - \xo 22.39: \xo*\xt Wkp 19.18 naŋga, Mk 12.31 naŋga, Ro 13.9 naŋga, Ga 5.14\xt*\x*Naŋga tɨkatɨka kuyu sɨwɨmaña muha nɨŋandɨhin. Nambi nandɨ kwɨrandɨrɨm mavɨndamandana maña, sɨhanaŋga kruŋ ndahara mɨŋata mavɨñɨ tama. \v 40 \x - \xo 22.40: \xo*\xt Mt 7.12 naŋga, Ro 13.10 naŋga, Ga 5.14 naŋga, 1 Ti 1.5\xt*\x*Kuyu arɨkita kanɨŋɨnɨŋ kuyu muvɨrandu kuyu sapa. Gotɨndu tɨkatɨka kuyu sɨhanaŋgandu kuyu sapa. Naŋga kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋ kuyu yɨhimbɨvɨramundu kuyu sapa, vami. \s Jisas Farisiŋ kru Got yɨhɨramami hamarɨm kitɨhumi \r (Mak 12.35-37 naŋga, Luk 20.41-44) \p \v 41 Farisi tɨhɨruta kɨyɨhuhu Jisas nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, \v 42 \x - \xo 22.42: \xo*\xt Jo 7.42\xt*\x*Narɨ kru Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami hamarɨm narɨ pamata indarɨra. Nu ninɨndu ñɨŋi, vami. Kamavahi nuŋ nɨmavamba ambamu, Nu Devit nɨŋuñɨŋgi, vamu. \v 43 Kamavahu Jisas nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Hara mumɨndɨhi Gotɨndu Mavɨñɨŋi nuŋ indarɨmit ŋguhi, Devit kru kandɨhamarɨm ambami, Yandɨ Aru mɨŋga vami. Kamavata Devit nɨmavamba ambami, \v 44 \x - \xo 22.44: \xo*\xt Sng 110.1 naŋga, Mt 26.64 naŋga, Sɨ 2.34 naŋga, 1 Ko 15.25 naŋga, Hi 1.13\xt*\x*Aru hama yandɨ Aru hamaŋ ambami, Na yandɨ kuma kandɨ samba nɨmbu mɨnzɨrɨmana. Kamatɨna nandɨ miku haŋɨnɨŋ tamɨtɨn nandɨ tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨyu, vamba ambami. \v 45 Narɨ ŋgamara. Devit nuŋambi kru kandɨhamarɨm ambami, Na yandɨ Aru mɨŋga vamba ambami. Hara pamatarɨm kru kandɨhama Devit nɨŋuñɨŋgi, vami. \v 46 \x - \xo 22.46: \xo*\xt Mk 12.34 naŋga, Lu 14.6 naŋga, 20.40\xt*\x*Kamavahi muvat ndahara Jisasɨŋ kuyu kɨmbɨ maŋambami. Kamata kandɨhɨvɨ hañɨ kɨta, Jisasɨŋ muhɨm vanarɨm kitɨhuhitɨhurɨm pɨŋitumu. \c 23 \s Farisi naŋga tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga ŋɨnɨŋ ndu vana \r (Mak 12.38-39 naŋga, Luk 11.43 naŋga, 11.46 naŋga, 20.45-46) \p \v 1 Mutɨwɨmiyɨ Jisas krunavundiŋ naŋga nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ kuyu ŋgumi. \v 2 Kamata ambami, Moses tɨkatɨka kuyu ambavarami maña, narɨŋ tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ naŋga Farisi haŋɨnɨŋ tɨkatɨka kuyu ambavarandu. \v 3 \x - \xo 23.3: \xo*\xt Mal 2.7-8\xt*\x*Kamataharɨm muhɨmɨmuhɨm kuyu narɨŋ ŋgumandɨyu haŋɨnɨŋ indarɨta mɨŋahandamara. Hara muhɨmɨmuhɨm vana andɨndu haŋɨnɨŋ mamɨŋahandamara. Muhɨmɨmuhɨm kuyu sambɨ ambavarandu, hara ambandu kuyu ha mamɨŋahandandu. \v 4 Krundu tɨvɨŋgɨñɨ pɨmɨ tupi ŋandi sɨmahata kavuramɨmañandɨhu kru kavuŋgavu avɨrɨtamandu. Hara nurɨŋambi pɨmɨ musɨmbɨrɨ ndahara kruŋ ŋguramata kavuhavurɨm kuma maŋgundu. \v 5 \x - \xo 23.5: \xo*\xt Mt 6.1\xt*\x*Muhɨmɨmuhɨm vana andɨndu haŋɨnɨŋɨrɨm, kru ŋgɨmandɨyu vata andɨndu. Got naŋga kuyundavaravararɨm tavɨ aru mirɨmbañɨ sɨmahandu. Kamata mɨkwɨrɨ nurɨŋandɨ kuta hañɨ ñapɨru hambu sɨri siki kutaŋguta tɨmbuvarandu.\f * \fr 23.5 \fr*\ft Got naŋga kuyundavaravararɨm tavɨ haŋɨnɨŋ sukɨsɨrambɨ tɨmbahɨrɨs tamatama paŋa maña Juda hati musa mɨŋandu. Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨndu kuyu muhɨrɨvɨ sɨrambɨ aŋgwɨmɨkɨ sukɨsɨrambɨyɨ yɨhimbɨvɨrata paŋa kandɨhañɨ kundandu. Kamata kandɨhaŋɨnɨŋ nurɨŋandɨ kumaŋgak hañɨ kɨŋgɨraramata, tavɨ mirɨmba hañɨ sɨmahandu. Aŋga Mɨŋamɨŋa 13.9 naŋga 13.16 naŋga Tɨkatɨka Kuyu 6.8 naŋga 11.18yɨ ŋgamara. Naŋga Juda hati Namba 15.37-41yɨndu kuyu mɨŋahandandu. Kamata mɨkwɨrɨ nurɨŋandɨ kuta hañɨ ñapɨru hambu sɨri siki tɨmbuvarandu. Jisas ambami, Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ naŋga Farisi nɨmata indarɨndu. Krunavundi arɨŋ ŋgata ambɨrɨmandɨyu, Nɨŋɨnɨŋ Gotɨndu tɨkatɨka kuyu mɨŋahandandu, vamba ambɨrɨmandɨyu, vandu. Kamata Got naŋga kuyundavaravararɨm kumaŋgak aruru kumañɨ tamata, tavɨ aruru mirɨmbañɨ sɨmahandu. Kamata sɨri siki kutaŋguta mɨkwɨrɨ ñapɨru hambu tɨmbuvarandu, vami.\ft*\f* \v 6 \x - \xo 23.6: \xo*\xt Mt 6.5 naŋga, Mk 12.38-39 naŋga, Lu 11.43 naŋga, 14.7\xt*\x*Kamatɨndɨ tɨmu vanayɨ mɨnzɨmɨnzɨ maka kasiramɨyɨndu haŋɨnɨŋ nurɨ taya mɨŋandu. Naŋga Got naŋga kuyundavaravara tavɨyɨ nurɨ taya mɨnzɨmɨnzɨ upɨyɨ kasiramɨvu mɨnzɨmɨndaŋ vata andɨndu. \v 7 Kamata tɨhɨrutɨhɨru upɨyɨ krunavundi arɨŋ kuyu avi ŋguta, ahusɨki vɨrɨmandɨyu vata pirɨkɨndu. \v 8 Hara narɨŋɨrɨm, kru ahusɨki vata maŋambamu. Ahusɨki narɨŋandɨ mɨnzavat mɨŋgandaya kɨyɨ. Narɨ sɨhanaŋga nɨŋusi nɨŋura. \v 9 Narɨ pɨrɨ nɨñɨndu kru mumɨŋgarɨm yava vata maŋambamara. Narɨŋandɨ Nava mɨnzamɨnza nuŋandɨ pɨhuyɨ kɨyɨ. \v 10 Naŋga narɨŋɨrɨm kru miku ŋɨnɨŋ vata maŋambamu. Narɨŋandɨ miku mɨnzamɨŋgandaya, Kru Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami hama. \v 11 \x - \xo 23.11: \xo*\xt Mt 20.26-27 naŋga, Mk 9.35 naŋga, 10.43-44 naŋga, Lu 22.26\xt*\x*Narɨŋandɨ aru hama narɨŋandɨ sɨmbɨrakara mɨŋga kɨyɨm. \v 12 \x - \xo 23.12: \xo*\xt Jop 22.29 naŋga, Snd 15.33 naŋga, 29.23 naŋga, Ese 21.26 naŋga, Lu 14.11 naŋga, 18.14 naŋga, Je 4.6 naŋga, 1 Pi 5.5\xt*\x*Kru nuŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahɨrɨmandɨ hama, Got andɨti ñɨmbi manɨman mɨŋga kɨyɨmandɨ. Ara kru nuŋandɨ ñɨmbi taŋguti mɨŋgurɨmandɨ hama, Got andɨti ñɨmbi aru naŋga mɨŋga kɨyɨmandɨ, vami. \v 13-14 \x - \xo 23.13-14: \xo*\xt Lu 11.52\xt*\x*Kamata Jisas sɨhinda ambami, Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga Farisi narɨ, narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Narɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨ hañɨndu kɨndɨŋariha krunavundindu kɨpumɨkayɨ kivihɨta narɨŋambi maŋindɨhundara. Krunavundi indɨwɨrɨmɨnɨdɨhu nurɨŋandɨ kɨndɨha kivihɨndara.\f * \fr 23.13-14 \fr*\ft Kru indarɨmit avi naŋga muvɨra kuyu mu ndahara kanɨñɨ kɨyɨ vamba indarɨmitandu. Kuyu kandɨha nɨmata, tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga Farisi narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Narɨ navundi kindahu haŋɨnɨŋ kuyusɨhɨrata nurɨŋandɨ tavɨ kipa mɨŋandara. Kamata kuyusɨhɨranzɨhɨra Got naŋga kuyundavarambara kuyu pɨŋgɨrɨndara. Narɨ ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru hɨvɨyɨ pɨmɨ aru sɨkwɨ mɨŋɨmandɨra. Mak 12.40yɨ ŋgamara.\ft*\f* \v 15 Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga Farisi narɨ, narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Narɨ pɨrɨvɨsa naŋga añakɨŋguku muvumuvu kɨndaŋgɨnda andɨhara, mɨnzavat mɨŋgandaya narɨŋandɨ sɨmbɨrasara mɨŋga yɨvurahandi. Kamata narɨŋ nu ñamba vanarɨm taratɨvɨramaŋgarandi. Kamataharɨm narɨ ahutuvarandi helɨyɨ urɨmandɨra maña, nu ndahara urɨmandɨ. \p \v 16 \x - \xo 23.16: \xo*\xt Mt 5.33-34 naŋga, 15.14\xt*\x*Narɨ tamɨŋga ñumi ŋɨnɨŋ kru muŋɨnɨŋ kɨndɨ isɨhuramɨndaŋ vata andɨndara, narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ ambandara, Kru mumɨŋga Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ haŋandɨhinɨndu ñɨmbi yɨhɨta kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata nuŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramandɨ. Kandɨhaŋandɨhinɨrɨm kuyu saŋɨnzaŋ, vamba ambandara. Hara kru mumɨŋga gol Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨyɨ kɨndi haŋandɨhinɨndu ñɨmbi yɨhɨta nuŋandɨ kuyu ha tɨkatɨkatɨramandɨ. Kamata ambɨrɨmandɨ maña andɨmɨ, vamba ambandara. \v 17 Narɨ kwɨnɨkwɨnɨ naŋga tamɨŋga ñumi ŋɨnɨŋ, Gotɨndu tamɨŋgañɨ mumɨndɨmbanzɨkwɨ aru hɨm. Gol vaha aru hɨm, mana Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ vaha aru hɨm. Narɨ ŋgandara. Gol Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨyɨ kɨta, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ ha andɨhi gol kandɨha Gotɨndu hɨm yɨvurahandi. \v 18 Naŋga narɨ ambandara, Kru mumɨŋga Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu pina ha yɨhɨta kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata nuŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramandi. Kandɨhaŋandɨhinɨrɨm kuyu saŋɨnzaŋ, vamba ambandara. Hara kru mumɨŋga muhɨmɨmuhɨm Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu pina kɨmba hañɨ kɨndi haŋɨnɨŋ yɨhɨta nuŋandɨ kuyu ha tɨkatɨkatɨramandɨ. Kamata ambɨrɨmandɨ maña andɨmɨ, vamba ambandara. \v 19 Narɨ tamɨŋga ñumi ŋɨnɨŋ, Gotɨndu tamɨŋgañɨ mum ndɨmbanzɨkwɨ aru hɨm. Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu hɨm vaha aru, mana Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu pina vaha aru. Narɨ ŋgandara, ñaña kɨrañɨŋguhundu ha kɨrañɨŋguhu pina hañɨ kɨndi. Kamataharɨm Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu pina ha andɨhi ñaña ha Gotɨndu hɨm yɨvurahandi. \v 20 Kamataharɨm kru mumɨŋga Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu pina haŋandɨhinɨndu ñɨmbi yɨhɨta kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata nuŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramandi. Kandɨhama, nuŋandɨ kuyu ha kɨrañɨŋguhu pina handaya ñɨmbi yɨhɨta mandɨkatɨkatɨramandi. Nuŋandɨ kuyu ha pina ha naŋga muhɨmɨmuhɨm pina hɨmba hañɨ kɨndi haŋɨnɨŋ naŋga tɨkatɨkatɨramandi. \v 21 Naŋga kru mumɨŋga Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ ha yɨhɨta kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata nuŋandɨ kuyu tɨkatɨramandi. Kandɨhama, nuŋandɨ kuyu ha Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ handaya ñɨmbi yɨhɨta mandɨkatɨkatɨramandi. Nuŋandɨ kuyu ha Gotɨŋ naŋga Got nuŋambi kɨrañɨŋguhu tavɨ kandɨhañɨ kɨndi hamaŋ naŋga tɨkatɨkatɨramandi. \v 22 \x - \xo 23.22: \xo*\xt Ais 66.1 naŋga, Mt 5.34\xt*\x*Naŋga kru mumɨŋga Gotɨndu pɨhundu ñɨmbi yɨhɨta kandɨsɨkwɨsɨkwɨ kuma yawi vata nuŋandɨ kuyu tɨkatɨkatɨramandɨ. Kandɨhama nuŋandɨ kuyu ha Gotɨndu mɨnzɨmɨnzɨ maka, naŋga Got nuŋambi mɨnzɨmɨnzɨ maka kandɨhañɨ mɨnzɨndi hamaŋ naŋga tɨkatɨkatɨramandɨ. \p \v 23 \x - \xo 23.23: \xo*\xt Wkp 27.30 naŋga, Hos 6.6 naŋga, Mai 6.8 naŋga, Lu 11.42\xt*\x*Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga Farisi narɨ, narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Narɨ sahi kɨvayɨndu sukɨsɨrambɨ haŋɨnɨŋ kumanzɨpi timutamu tɨŋgɨruramata tamarahata mɨŋgɨyataya Gotɨŋ ŋgundara. Hara narɨ tɨkatɨka kuyundu vana aruru nɨmata haŋɨnɨŋ mitamaraŋa. Krunavundiŋ tɨtɨ vanayɨ taya ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru vana, sɨhiŋgaha vana, naŋga indarɨmaŋgaramaŋgara vana. Kamataharɨm tɨkatɨkata kuyu aruru haŋɨnɨŋ mɨŋahandata, tɨkatɨka kuyu mu haŋɨnɨŋ ndahara mamitamara. \v 24 Tamɨŋga ñumi narɨ, kru muŋɨnɨŋ kwɨmbɨ isɨhuramɨrɨm andɨndara. Narɨ kru mumɨŋga akavat suksɨmbɨrɨ nuŋandɨ mɨsɨ hañɨ kɨyɨhi ŋgata mɨŋata kavarandi. Kamata kamel mɨsɨ hañɨ kamel ha maŋgɨmat kuvɨrata kamel ha naŋga mɨrɨhi mɨŋgundi maña ŋɨnɨŋ. \fig Nɨŋandɨhin kamel|src="HK00038C.TIF" size="col" copy="Knowles & Bass" ref="23.24"\fig* \p \v 25 \x - \xo 23.25: \xo*\xt Mk 7.4\xt*\x*Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga Farisi narɨ, narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Narɨ maki naŋga kuku kuvɨrahuvɨra vuŋgɨ haŋɨnɨŋ kutɨhambu taya ñaŋɨrandamandara. Hara ñaña hɨm kandɨhañɨ kundandara haŋɨnɨŋ kipa mɨŋamɨŋa vana, naŋga narɨŋambirɨmɨndaya indarɨtarɨ vanayɨ mɨŋandara. \v 26 Farisi na tamɨŋga ñumi, kuku kuvɨrahuvɨra vuŋgɨ ha mavɨ hambu vɨsa ñaŋɨrandama. Kamatɨna kutɨhambu ndahara ñaŋɨrandɨrɨmandɨ. \p \v 27 \x - \xo 23.27: \xo*\xt Lu 11.44 naŋga, Sɨ 23.3\xt*\x*Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga Farisi narɨ, narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Narɨ krunzava mu maŋa suñɨ naŋga taŋgusɨharahu kɨndi maña ŋɨnɨŋ. Krunzava kandɨha tapɨravu ŋgɨna avindɨhi, hara kumba hambu kru kɨmuhɨmu punzɨ naŋga ñamba hɨmɨŋgɨm yavurɨta kɨndi. \v 28 \x - \xo 23.28: \xo*\xt Lu 16.15\xt*\x*Narɨndahara sɨwɨmañanda kɨra. Kru narɨŋandɨ kwɨrandɨ hambu ŋgata nɨŋɨnɨŋ kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ ŋɨnɨŋ vamba indarɨmitandu. Hara narɨŋandɨ mavɨ humba hambu kuyusɨhɨrɨ vana naŋga tɨkatɨka kuyu mɨŋata kavarahavara vana yavurɨta kɨyɨ. \p \v 29 Tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga Farisi narɨ, narɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨra. Narɨ kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha ŋɨnɨŋ. Narɨ kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋɨndu sava humba avinzɨkwɨ musa mɨŋandara. Kamata kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ haŋɨnɨŋɨndu sava ha kanzɨ mɨŋayahuramandara. \v 30 Kamata nɨmavamba ambandara, Ara añɨŋgitakɨña kɨyɨmu takuk hañɨ kɨta, nurɨŋ ŋguramata kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋ mayɨvutatamaharɨŋ, vamba ambandara. \v 31 \x - \xo 23.31: \xo*\xt Sɨ 7.52\xt*\x*Kamataharɨm narɨŋandɨ kuyu kandɨhañɨ narɨŋambi isɨhuramandara. Kamata narɨ kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavarandu haŋɨnɨŋ yɨvutatamandu haŋɨnɨŋɨndu ñɨŋisɨm maña kɨra. \v 32 Kamataharɨm uta narɨŋandɨ nañɨŋgitakɨñandu ñamba vana haŋɨnɨŋ andɨtɨra arutɨmɨ. \p \v 33 \x - \xo 23.33: \xo*\xt Mt 3.7 naŋga, 12.34 naŋga, Lu 3.7\xt*\x*Narɨ tau ñamba ŋɨnɨŋ maña. Narɨ ahutuvarandi helɨyɨrɨm mandarahɨrɨndara. Narɨŋ Got ŋgatɨŋgɨruti, ahutuvarandi helɨyɨ urɨmandɨra. \v 34 \x - \xo 23.34: \xo*\xt Mt 10.23 naŋga, 1 Te 2.15\xt*\x*Kamataharɨm narɨ indarɨmara. Yi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋ, naŋga tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ, naŋga kru indarɨmit avi naŋga haŋɨnɨŋ sɨmbɨtɨn narɨ kɨyɨmandɨrayɨ payɨmandɨyu. Hara muvɨraŋ yɨvutatamɨrɨmandɨra, muvɨraŋ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbɨmandɨra. Muvɨraŋ Got naŋga kuyundavaravara tavɨ narɨŋandɨ hañɨ tamata pɨŋgɨrawɨsmandɨra. Kamata narɨŋandɨ pɨhu aru hañɨ kaharɨvɨtɨra tɨvaramata pɨhu aruru muyɨ urɨmandɨyu. \v 35 \x - \xo 23.35: \xo*\xt Stt 4.8 naŋga, 2 Sto 24.20-21 naŋga, Hi 11.4\xt*\x*Kamataharɨm kru sɨhanaŋga pɨrɨ nɨñɨndu tɨtɨtaya kɨndu haŋɨnɨŋ yɨvutatamandu haŋɨnɨŋɨndu pɨmɨ ha, narɨ naŋgandaya kɨyɨmandɨ. Kru tɨtɨtaya kɨndu haŋɨnɨŋ yɨvutatamamara. Abelɨyɨ kɨta patavata Berikia ñanɨŋ Sekaraiaŋ tɨmu Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu pina, tamu Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ pɨrɨŋɨmbɨrɨŋ tamata yɨvutatamamara. Kamataharɨm ñamba vana kandɨhañɨndu pɨmɨ ha narɨŋambi kavɨrɨmandɨra. \v 36 Narɨŋ yi kandɨ ambin, ñamba vana sɨhanaŋga kandɨhaŋɨnɨŋɨndu kañɨnda ha, krunavundi tɨhu kuyu nɨŋɨnɨŋ yɨvurahɨmandɨ, vami. \s Jisas Jerusalemɨrɨm indarɨhi mavɨndɨmi \r (Luk 13.34-35 naŋga, 19.41-44) \p \v 37 \x - \xo 23.37: \xo*\xt 2 Sto 24.21 naŋga, Sng 17.8 naŋga, 91.4 naŋga, Sɨ 7.59 naŋga, 1 Te 2.15\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Jerusalem, Jerusalem, na kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavara haŋɨnɨŋ yɨvutatamandana. Kamata kru Got na kɨndanayɨ sɨmbɨhi pandu haŋɨnɨŋ mɨŋamɨŋa yɨvutatamɨrɨm tɨmba kavarandana. Sambɨ ñɨmbɨrɨ nandɨ ñɨŋisɨm haŋɨnɨŋ akakara nɨŋum nuŋandɨ ñɨŋisɨmɨŋ ambɨndɨwɨvu yɨvuñɨmbɨrɨndi maña yɨvuñɨmbɨrɨman vata andɨndin. Hara narɨ yakɨwɨrɨvarandara. \v 38 \x - \xo 23.38: \xo*\xt 1 Kin 9.7-8 naŋga, Jer 12.7 naŋga, 22.5\xt*\x*Narɨ indarɨmara. Tɨhu narɨŋandɨ pɨhu nɨ ñambatɨta saŋgɨyɨmandɨ. \v 39 \x - \xo 23.39: \xo*\xt Sng 118.26 naŋga, Mt 21.9\xt*\x*Kamataharɨm yi narɨŋ ambin, narɨ yaŋ sɨhinda maŋgɨmandɨra. Utauta nɨmavamba ambɨrɨmandɨra, Kru Aru nɨmandu ñɨmbiyɨ payɨmi nɨmaŋ Got aviŋgaratamam, vamba ambɨrɨmandɨra, vami. \c 24 \s Jisas Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ ñambatɨrɨmandɨ vami \r (Mak 13.1-2 naŋga, Luk 21.5-6) \p \v 1 Jisas Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndu upɨ ha mitata umi. Kamatɨhi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nu kɨyɨmiyɨ payɨmu. Kamata nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ ha naŋga muhɨmɨmuhɨm upɨ kandɨhañɨndu haŋɨnɨŋ isɨhuramɨndaŋ vata andɨmu. \v 2 \x - \xo 24.2: \xo*\xt Jer 26.18 naŋga, Mai 3.12 naŋga, Lu 19.44\xt*\x*Kamatɨhura nurɨŋ kuyu nɨmata ambami, Narɨ tavɨ paŋgarɨvaŋgarɨ nɨŋɨnɨŋ ŋgara. Narɨŋ yi kandɨ ambin, tɨmba musɨmbɨrɨ ndahara mitɨtu tɨmba muhɨmbañɨ maŋgɨyɨmandɨ. Sɨhanaŋga yɨvukuvɨmbɨrata kavarɨtu mɨŋgurɨmandɨ, vami.\f * \fr 24.2 \fr*\ft Matyundu aŋgwɨmɨkɨyɨ kuyu kutaŋguta kumanzɨpi timu tɨŋgɨruramata ambavarami hañɨndu muhanda nɨ. Kuyu kandɨnɨ 24.2—25.46 kɨyɨ. Muhɨmɨmuhɨm imbɨhɨvɨ yɨvurahɨrɨm arɨñɨdɨtɨrɨm ambavarami. \ft*\f* \s Jisas pɨmɨ sambɨ yɨvurahɨrɨmandɨrɨm ambami \r (Mak 13.3-13 naŋga, Luk 21.7-19) \p \v 3 \x - \xo 24.3: \xo*\xt Mt 24.27 naŋga, 24.37-39 naŋga, Mk 13.3 naŋga, 1 Te 5.1\xt*\x*Jisas Apu Oliv tamayɨ mɨnzɨta kɨyɨhihi, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ndaya pata nuŋ kitɨhuta ambamu, Arɨŋ ambɨna ŋgɨm. Pandɨwɨmira kandɨhamata vana haŋɨnɨŋ yɨvurahɨrɨmandɨyu. Naŋga pamata sihɨ wɨsa yɨvurahɨmandɨ. Kamati ŋgata ambɨmɨndaŋ, Jisas aŋga pati pɨrɨ nɨŋandɨhin siŋgundɨrɨmandɨ, vamba ambɨmɨndaŋ, vamu. \v 4 \x - \xo 24.4: \xo*\xt Jer 14.14 naŋga, 23.21 naŋga, 23.25 naŋga, Mt 24.23-24 naŋga, Jo 5.43 naŋga, Sɨ 5.36-37 naŋga, 1 Jo 2.18\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ kɨmbɨ ambami, Narɨ tamɨŋga naŋga kɨyɨmara. Narɨŋ kru mumɨŋga kuyusɨhɨrɨtimandɨhi. \v 5 Kru sambɨ pañɨmbañɨ yandɨ ñɨmbi yɨhɨyɨhɨ ambɨrɨmandɨyu, Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata kru Got yɨhɨramami hamanda nɨ yi, vamba ambɨrɨmandɨyu. Kamata kru sambɨ kuyusɨhɨrɨmandɨyu. \v 6 Narɨ saŋga arurundu pɨrɨndɨm indarɨmandɨra, naŋga saŋga arurundu kuyuhɨnzɨ indarɨmandɨra. Hara narɨ tamɨŋga naŋga kɨyɨmara. Narɨ mambɨndɨramara. Muhɨmɨmuhɨm kandɨhaŋɨnɨŋ yɨvurahɨmandɨ, hara imbɨhɨvɨ ha kwɨsɨ. \v 7 \x - \xo 24.7: \xo*\xt 2 Sto 15.6 naŋga, Ais 19.2 naŋga, Hag 2.22 naŋga, Sek 14.13 naŋga, Sɨ 11.28\xt*\x*Kru muyɨ hati yahata kru muyɨndumuyɨndu haŋɨnɨŋ naŋga kurɨhɨrɨmandɨyu. Naŋga aru miku muŋɨnɨŋɨndu kru yahata, aru miku muyɨndumuyɨndu haŋɨnɨŋɨndu kru naŋga kurɨhɨrɨmandɨyu. Naŋga muvumuvu avɨha aru kwɨmɨrɨmandɨyu. Naŋga muvumuvu pɨrɨmama payɨmandɨ. \v 8 Muhɨmɨmuhɨm vana kandɨhaŋɨnɨŋ, navundi ñɨŋi kavɨrɨmɨndɨhu kañɨnda atɨkimañɨ yɨvurahandi maña. \p \v 9 \x - \xo 24.9: \xo*\xt Mt 10.22 naŋga, Mk 13.9 naŋga, Lu 21.12 naŋga, Jo 15.18-20 naŋga, Sɨ 4.2-3 naŋga, Sk 2.10 naŋga, 2.13\xt*\x*Kandɨtɨwɨmi hañɨ narɨŋ miku ŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨmandɨyu. Kamata narɨŋ pɨmɨ ŋguta yɨvutatamɨtu kwɨmɨrɨmandɨra. Yandɨ ñɨmbi narɨ naŋga kɨyɨ. Harɨm krunavundi sɨhanaŋga narɨŋambirɨm kɨtɨrɨ kɨyɨmandɨyu. \v 10 \x - \xo 24.10: \xo*\xt Mt 11.6 naŋga, 13.57 naŋga, 2 Ti 1.15\xt*\x*Kandɨtɨwɨmi hañɨ krunavundi sambɨ yambirɨm indarɨmaŋgarandu vana ha tɨhɨmitɨrɨmandɨyu. Kamata krunavundi kandɨhaŋɨnɨŋ nurɨŋambi masamasa kɨtɨrɨ kɨta, nurɨŋambi nurɨŋandɨ miku ŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨmandɨyu. \v 11 \x - \xo 24.11: \xo*\xt Mt 7.15 naŋga, 24.5 naŋga, 24.24 naŋga, Sɨ 20.29 naŋga, 1 Ti 4.1 naŋga, 2 Pi 2.1 naŋga, 1 Jo 4.1\xt*\x*Naŋga, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara kuyusɨhɨrɨŋɨnɨŋ sambɨ yahata, krunavundi sambɨŋ kuyusɨhɨrɨmandɨyu. Kamatu krunavundi nurɨŋandɨ kuyusɨhɨrɨŋguyu haŋɨnɨŋ mɨŋahandɨrɨmandɨyu. \v 12 Kamatu ñamba vana haŋɨnɨŋ arutɨrɨmandɨ. Harɨm kru sambɨ muŋɨnɨŋ mɨŋata mavɨñɨ tamatama vana ha tɨhɨmitɨrɨmandɨyu. \v 13 \x - \xo 24.13: \xo*\xt Mt 10.22 naŋga, Mk 13.13 naŋga, Hi 3.6 naŋga, 3.14\xt*\x*Hara krunavundi tɨkatɨkata kɨtuhɨtu imbɨhɨvɨ ha yɨvurahɨmandɨ haŋɨnɨŋ, Got nurɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ. \v 14 \x - \xo 24.14: \xo*\xt Mt 9.35 naŋga, 10.18 naŋga, 28.19 naŋga, Ro 10.18 naŋga, Kl 1.6 naŋga, 1.23\xt*\x*Kamati Gotɨndu tɨwɨyɨndu kuyu avi haŋandɨhin, pɨrɨvɨsa muvumuvu sɨhanaŋga ambavarɨmandɨyu. Kamatu imbɨvu, imbɨhɨvɨ ha yɨvurahɨmandɨ, vami. \s Ñamba hɨmɨmɨnzɨkwɨ yɨvurahɨmandɨ \r (Mak 13.14-23 naŋga, Luk 21.20-24) \p \v 15 \x - \xo 24.15: \xo*\xt Dan 9.27 naŋga, 11.31 naŋga, 12.11\xt*\x*Kamata Jisas sɨhinda ambami, Kuha kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara Daniel ambami, Pɨsiŋgarahara ñamba hɨmɨnɨzɨkwɨ yɨvurahɨti ŋgɨmandɨra. Ñamba hɨmɨnɨzɨkwɨ kandɨha ŋgɨtɨra Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨ taŋguramata kɨyɨmandɨ vamba ambami, vami. Kuyu aŋgwɨmɨkɨ nɨñɨ kɨyɨ nɨŋandɨhin kru ŋgatɨŋgɨruta ŋgɨmandɨ hama indarɨmitata ŋgam. \v 16 Kamata Jisas ambami, Kandɨtɨwɨmi hañɨ krunavundi pɨrɨvɨsa Judia kɨyɨmandɨyu haŋɨnɨŋ, tɨvaramata upɨ apu sambɨ naŋganaŋgavu yawɨrɨmandɨyu. \v 17 \x - \xo 24.17: \xo*\xt Lu 17.31\xt*\x*Kru tavɨ kɨmba hambu kɨyɨmandɨ hama, tavɨ tɨwɨ hambu mɨŋguta maku nuŋandɨ haŋɨnɨŋ mɨŋamɨŋarɨm maŋindarɨm. \v 18 Naŋga kru kɨvayɨ kɨyɨmandɨ hama, mɨkwɨrɨ kuta nuŋandɨha mɨŋɨrɨm tavɨyɨ aŋga maŋum. \v 19 Naŋga navundi mavɨnaŋga haŋɨnɨŋ naŋga navundi ñɨŋi amaŋgɨmbañɨndu naŋga haŋɨnɨŋ, kandɨtɨwɨmi hañɨ pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨyu. \v 20 \x - \xo 24.20: \xo*\xt Dan 9.26 naŋga, 12.1 naŋga, Jol 2.2 naŋga, Sk 7.14\xt*\x*Naŋga narɨ Got naŋga kuyundavaramara. Kamata kɨmɨri tɨwɨmi naŋga Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨ hañɨ ndahara mandɨvaramɨrɨmandɨra. \v 21 Kamataharɨm kandɨtɨwɨmi hañɨ pɨmɨ aru sɨkwɨ yɨvurahɨmandɨ. Pɨrɨ nɨ kɨhi kɨyɨmi hɨrɨvɨyɨ nda kɨta patavata tɨhu ndahara, pɨmɨ aru kandɨhamata mayɨvurahami. Naŋga muyɨvɨndahara pɨmɨ aru kandɨhamata sɨhinda mayɨvurahɨrɨmandɨ. \v 22 \x - \xo 24.22: \xo*\xt Ais 65.8-9 naŋga, Sek 14.2-3\xt*\x*Got pɨmɨ kanɨŋɨnɨŋɨndu hɨvɨ ha kɨrɨvɨ tamamiti, krunavundi sɨhanaŋga siŋgundɨhu. Hara krunavundi nuŋandɨ vata yɨhɨramami haŋɨnɨŋɨrɨm indarɨta, kandɨhɨvɨ ha kɨrɨvɨ tamɨrɨmandɨ. \v 23 \x - \xo 24.23: \xo*\xt Mt 24.5 naŋga, 24.11 naŋga, Mk 13.21 naŋga, Lu 17.23 naŋga, 21.8\xt*\x*Kandɨhandɨwɨmi narɨŋ muhama nɨmavamba ambɨrɨmandɨ, Nɨŋgamara, kru Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami hama nɨŋan kɨyɨ, vamba ambɨrɨmandɨ. Naŋga muhama nɨmavamba ambɨrɨmandɨ, Ndambunda kɨyɨ, vamba ambɨrɨmandɨ. Hara narɨ kuyu kandɨhaŋɨnɨŋɨrɨm maŋindarɨmaŋgaramara. \v 24 \x - \xo 24.24: \xo*\xt Lo 13.1-3 naŋga, Mk 13.22 naŋga, 2 Te 2.8-9 naŋga, Sk 13.13-14\xt*\x*Naŋga kru sambɨ pata kuyusɨhɨrata ambɨrɨmandɨyu, Yi kru Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami, vamba ambɨrɨmandɨyu. Naŋga kru sambɨ pata kuyusɨhɨrata ambɨrɨmandɨyu, Yi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara mɨŋga, vamba ambɨrɨmandɨyu. Kamata aru hɨmɨhɨm sihɨranzihɨra muhɨmɨmuhɨm nzihɨ andɨtutu yɨvurahɨmandɨ. Kamata krunavundi sɨhanaŋgaŋ mɨŋawɨnɨkwɨnɨtɨrɨmandɨyu. Kamata nurɨ mɨŋatandɨtaŋgata kru Got nuŋandɨ vata yɨhɨramami haŋɨnɨŋ ndahara mɨŋawɨnɨkwɨnɨtɨrɨmandɨyu. \v 25 Narɨ indarɨmara. Yi narɨŋ muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahɨmandɨ nɨŋɨnɨŋɨrɨm ambavarin. \v 26 \x - \xo 24.26: \xo*\xt Lu 17.23-24\xt*\x*Kamataharɨm narɨŋ nɨmavamba ambɨrɨmandɨyu, Ŋgamara. Kru manɨman upɨ vunda kɨyɨ, vamba ambɨrɨmandɨyu. Hara kambu maŋumara. Naŋga nɨmavamba ambɨrɨmandɨyu, Ŋgamara. Tavɨhumba nɨñɨnɨ kɨyɨ, vamba ambɨrɨmandɨyu. Hara nurɨŋandɨ kuyu haŋandɨhirɨm maŋindarɨmara. \v 27 \x - \xo 24.27: \xo*\xt Mt 24.37-39\xt*\x*Narɨ ŋgandara. Ihumbɨsa nɨmbu ñɨma mɨŋaparahi, ina yahayahavu kɨta sɨñandɨta uta ina mɨŋgumɨŋguvu yɨvurahandi. Kamataharɨm Krundu Ñɨŋi hama ndahara payɨmandɨ hɨvɨyɨ sɨwɨmaña musa andɨrɨmandɨ. Kamati krunavundi sɨhanaŋga nuŋ ŋgɨmandɨyu. \v 28 \x - \xo 24.28: \xo*\xt Lu 17.37\xt*\x*Krumbat kɨmuta karɨhata kɨndi upɨyɨ taya, puŋgɨ pata tɨhɨrundu, vami. \s Muyɨvɨ Krundu Ñɨŋi payɨmandɨ \r (Mak 13.24-27 naŋga, Luk 21.25-28) \p \v 29 \x - \xo 24.29: \xo*\xt Ais 13.10 naŋga, 34.4 naŋga, Ese 32.7 naŋga, Jol 2.10 naŋga, 2.31 naŋga, 3.15 naŋga, Sk 6.12-13\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Pɨmɨ aru kandɨhaŋɨnɨŋ siŋgundɨrɨmɨnɨti, sarɨwayɨŋandi ina nɨ kɨnzɨmɨŋgwɨtɨti, takwɨ nɨ mandɨmɨrɨmandɨ. Kamati kinɨkɨ nɨŋɨnɨŋ ihumbɨsa nɨmbu mitata mɨŋaramɨrɨmandɨyu. Kamata tɨkatɨka hɨmɨŋgɨm ihumbɨsa nɨmbu kuyu haŋɨnɨŋ nandahara nanaŋgarɨmandɨyu. \v 30 \x - \xo 24.30: \xo*\xt Dan 7.13 naŋga, Sek 12.10-14 naŋga, Mk 13.26 naŋga, Sk 1.7 naŋga, 6.12-13\xt*\x*Kandɨtɨwɨmi hañɨ Krundu Ñɨŋi hamandu muhɨm nzihɨ ihumbɨsa nɨmbu yɨvurahɨmandɨ. Kamati krunavundi sɨhanaŋga pɨrɨ nɨñɨndu nɨŋɨnɨŋ kambirɨhɨrɨmandɨyu. Kamata ŋgɨtu Krundu Ñɨŋi hama, ihumbɨsa nɨmbu kɨta nuŋandɨ tɨkatɨka naŋga sɨña aru naŋga ihumukɨrɨ humbañɨ payɨmandɨ. \v 31 \x - \xo 24.31: \xo*\xt Ais 27.13 naŋga, Mt 13.41 naŋga, 1 Ko 15.52 naŋga, 1 Te 4.16\xt*\x*Pati kaur mɨnzataya yavɨrɨmandɨ. Kamati kutɨkara nuŋandɨ haŋɨnɨŋ sɨmbɨti pɨrɨ nɨñɨ muvumuvu uta krunavundi yandɨ vata yɨhɨramami haŋɨnɨŋ yɨvuñɨbɨrɨmandɨyu. Kamata tɨmbuhavuta payɨmandɨyu, vami. \s Narɨ ahu fikɨŋ ŋgata idarɨramata ŋgɨmandɨra \r (Mak 13.28-31 naŋga, Luk 21.29-33) \p \v 32 Jisas sɨhinda ambami, Narɨ ahu fikɨŋ ŋgamara. Maka nuŋandɨ haŋɨnɨŋ kuku naŋgandɨta mɨkɨ haŋɨnɨŋ muvirahi ambandara, Ina tɨwɨmi kɨrɨmɨndɨhi andɨ, vamba ambandara. \v 33 \x - \xo 24.33: \xo*\xt Je 5.9\xt*\x*Sɨwɨmaña ŋandi, muhɨmɨmuhɨm vana kanɨŋɨnɨŋ yɨvurahɨti ŋgata indarɨramata nɨmavamba ambamara, Krundu Ñɨŋi hama pata kɨndɨŋari mɨkayɨ ha kɨyɨ, vamba ambamara. \v 34 \x - \xo 24.34: \xo*\xt Mt 16.28 naŋga, 23.36 naŋga, Mk 13.30 naŋga, Lu 21.32\xt*\x*Yi narɨŋ kandɨ ambin, krunavundi tɨhu kuyu nɨŋɨnɨŋ maŋgwɨmɨtutu muhɨmɨmuhɨm vana kanɨŋɨnɨŋ yɨvurahɨmandɨ. \v 35 \x - \xo 24.35: \xo*\xt Sng 102.26 naŋga, Ais 40.8 naŋga, Mt 5.18 naŋga, Mk 13.31 naŋga, Lu 21.33 naŋga, Hi 1.11\xt*\x*Pɨrɨvɨsa naŋga ihumbɨsa nɨ siŋgundɨrɨmandɨ, hara yandɨ kuyu nɨ manziŋgundɨrɨmandɨ, vami. \s Kandɨ vana nɨŋɨnɨŋ yɨvurahɨmandɨ hɨvɨ ha mumɨŋga maŋgandi \r (Mak 13.32-37 naŋga, Luk 17.26-30 naŋga, 17.34-36) \p \v 36 \x - \xo 24.36: \xo*\xt Sek 14.7 naŋga, Sɨ 1.7 naŋga, 1 Te 5.1-2\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Hara kandɨ vana nɨŋɨnɨŋ yɨvurahɨmandɨ hɨvɨ ha naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ vaha yɨvurahɨmandɨ ha kru mumɨŋga ndahara maŋgandi. Gotɨndu pɨhuyɨndu kutɨkara ndahara maŋgandu. Naŋga Krundu Ñɨŋi hama ndahara maŋgandi. Nɨŋuvandaya nu ŋgandi. \v 37 \x - \xo 24.37: \xo*\xt Stt 6.5-8\xt*\x*Krundu Ñɨŋi hama parɨmɨti, muhɨmɨmuhɨm vana Noandu tɨwɨmiyɨ yɨvurahami maña yɨvurahɨmandɨ. \v 38 \x - \xo 24.38: \xo*\xt Stt 6.3-5 naŋga, Lu 17.26 naŋga, 1 Pi 3.20\xt*\x*Kukuwɨrɨ aru ha mandaŋguhihi, ñaña kuvɨrarasɨmu. Naŋga kru, navundi urahihi, navundi kru yahurasɨmu. Kamatɨhuhu taya ututa Noa kupik aru hañɨ indɨhumi. \v 39 \x - \xo 24.39: \xo*\xt Stt 7.6-24 naŋga, 2 Pi 3.6\xt*\x*Nurɨ muhɨmɨmuhɨm vana kandɨhaŋɨnɨŋ nurɨŋ yɨvuraharaha vana ha maŋgamu. Kamatataya kɨyɨhuhu ututa kukuwɨrɨ aru ha taŋguta krunavundi kandɨhaŋɨnɨŋ sɨhanaŋga mɨturamami. Kamataharɨm sɨwɨmaña vana Krundu Ñɨŋi hama pati yɨvurahɨmandɨ. \v 40 Kru arɨkimbat kɨvayɨ sɨmbɨra mɨŋata kɨtuhɨtu, Got muhamaŋ mɨŋata, muhamaŋ tɨhɨmitɨti kɨyɨmandɨ. \v 41 Navundi arɨkimbat mavatɨmbarɨm wit tarambɨruta kɨtuhɨtu, Got muhaŋambɨŋ mɨŋata muhaŋambɨŋ tɨhɨmitɨti kɨyɨmandɨ. \v 42 \x - \xo 24.42: \xo*\xt Mt 25.13 naŋga, Mk 13.33 naŋga, Lu 21.36\xt*\x*Kamataharɨm narɨ tamɨŋga naŋga kɨyɨmara. Narɨŋandɨ Aru hama payɨvayɨ hɨvɨ ha maŋgandarandɨhi. \v 43 \x - \xo 24.43: \xo*\xt 1 Te 5.2 naŋga, 2 Pi 3.10 naŋga, Sk 3.3 naŋga, 16.15\xt*\x*\x - \xo 24.43-44: \xo*\xt Lu 12.39-40\xt*\x*Nɨmata vana nɨrɨm indarɨmitamara. Tavɨ nɨŋuva mɨŋga, kamata hɨrɨvɨyɨra kru kipa naŋga mɨŋga kɨvɨyɨ yandɨ tavɨ nɨñɨ kipa mɨŋɨrɨm payɨ vata nuŋandɨ tavɨ ha karatamahi. Kamati kipa naŋga hama nuŋandɨ tavɨ ha mɨŋavirɨhuta maŋindɨhuhi. \v 44 \x - \xo 24.44: \xo*\xt Mt 25.13 naŋga, 1 Te 5.6\xt*\x*Kamataharɨm narɨndahara yɨvutɨmbumaŋgaramara. Krundu Ñɨŋi hama mambarɨmandɨ vɨrɨmandɨra hɨrɨvɨyɨ payɨmandɨ, vami. \s Sɨmbɨra mɨŋahuhu karatamandi mɨŋgandu tɨhi kuyu \r (Luk 12.42-46) \p \v 45 Jisas sɨhinda nɨmavami, Aru miku mumɨŋga, nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ hañɨndu mumɨŋgaŋ ŋgahi indarɨmit avi, naŋga sɨmbɨra avindaya mɨŋandi hamaŋ yɨhɨramandi. Kamata nuŋ sɨmbɨra ŋgundi. Kamatɨhi nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ mu haŋɨnɨŋ karatamandi. Kamata aru hama nurɨŋ ñaña ŋguhurɨm yɨhɨramandi hɨrɨvɨyɨ ñaña tɨŋgɨrundi. \v 46 \x - \xo 24.46: \xo*\xt Sk 16.15\xt*\x*Kru sɨmbɨra mɨŋahuhu karatamandi kandɨhamata hama sɨmbɨra kandɨha mɨŋɨtiti, nuŋandɨ aru miku hama aŋga pata ŋgɨti, kandɨhama kɨnzɨhɨnzɨtɨm. \v 47 \x - \xo 24.47: \xo*\xt Mt 25.21-23\xt*\x*Narɨŋ yi kandɨ ambin, aru miku kandɨhama kru nuŋandɨ sɨmbɨra mɨŋahuhu karatamandi kandɨhamaŋ tamɨti nuŋandɨ muhɨmɨmuhɨm sɨhanaŋga karatamɨrɨmandɨ. \v 48 Hara kru sɨmbɨra mɨŋahuhu karatamandi kandɨhama kru ñamba mɨŋga. Harɨm indarɨmitata ambɨrɨmandɨ, Yandɨ aru hama mambayɨhavɨrɨmandɨ, vamba ambɨrɨmandɨ. \v 49 Kamavata aru hamandu sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋ yɨvuvarɨmandɨ. Kamata nurɨ naŋga ñaña, kru kuku hapa kuvɨrata kwɨnɨkwɨnɨtɨndu haŋɨnɨŋ naŋga kuku hapa kuvɨrɨmandɨ. \v 50 Kamata kru sɨmbɨra mɨŋahuhu karatamandi hama nuŋandɨ aru hama payɨvayɨ hɨvɨ, naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ vaha payɨmandɨ ha maŋgɨmandɨ. Kamata yɨvutɨmbɨmat kɨtihɨti aru hama payɨmandɨ. \v 51 \x - \xo 24.51: \xo*\xt Mt 8.12 naŋga, 25.30\xt*\x*Kamata aru hama kru sɨmbɨra mɨŋahuhu karatamandi kandɨhamaŋ pɨsiŋgarɨmandɨ. Kamata kru kuyusɨhɨrɨmbɨhapɨha haŋɨnɨŋ naŋga tamɨrɨmandɨ. Kamati kandɨhañɨ irɨharɨha mɨka satɨpɨrɨmandɨyu, vami. \c 25 \s Navundi ñaŋɨra ndu tɨhi kuyu \p \v 1 \x - \xo 25.1: \xo*\xt Lu 12.35 naŋga, Sk 19.7\xt*\x*Kamavata Jisas sɨhinda ambami, Kandɨtɨwɨmi hañɨ Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha, navundi ñaŋɨra kumanzɨpi timutamu tɨŋgɨruramɨvatɨndu vana maña kɨyɨmandɨ. Kru mumɨŋga navundi urɨrɨm andɨmi mɨŋga parɨm andɨmi. Kamatɨhi navundi ñaŋɨra kandɨhaŋɨnɨŋ umbimbuŋgɨ nurɨŋandɨ haŋɨnɨŋ mɨŋata, kru kandɨhamaŋ kɨndɨñɨ ŋgata tɨmbuta payɨm vata umu. \v 2 Navundi kandɨhañɨndu arɨkita arɨkita kwɨrɨ indarɨmit avi naŋga ŋɨnɨŋ, arɨkita arɨkita kwɨrɨ indarɨmit avi manɨmanɨ ŋɨnɨŋ. \v 3 Navundi indarɨmit avi manɨman naŋga haŋɨnɨŋ suñɨndamandu umbi nurɨŋandɨ haŋɨnɨŋ mɨŋamu. Hara kuku hapa muvɨra kuku vuŋgɨyɨ kavuŋgɨta mɨŋata mambayɨmu. \v 4 Hara navundi indarɨmit avi naŋga haŋɨnɨŋ nurɨŋandɨ suñɨndamandu umbi haŋɨnɨŋ mɨŋamu. Kamata kuku hapa muvɨra kuku vuŋgɨyɨ kavuŋgɨta mɨŋata umu. \v 5 Hara kru, navundi urara hama mambayɨhavumi. Kamataharɨm navundi ñaŋɨra kandɨhaŋɨnɨŋ sɨhanaŋga akwɨmɨtandɨhi karɨhamu. \v 6 Kamata kɨvɨ itɨñɨ indarɨhu kru mumɨŋga kuyu kɨmbañɨ ambami, Indarɨmara. Kru, navundi urara hama payɨ. Harɨm patɨra uta nuŋ ŋgɨm, vamba ambami. \v 7 Kamavahi navundi ñaŋɨra kandɨhaŋɨnɨŋ sɨhanaŋga yahamɨrata nurɨŋandɨ umbi haŋɨnɨŋ sɨwɨtamamu. \v 8 Kamatɨhu navundi indarɨmit avi manɨman haŋɨnɨŋ navundi indarɨmit avi naŋga haŋɨnɨŋ ambamu, Arɨŋ narɨŋandɨ kuku hapa hañɨndu muvɨra ŋgumara. Arɨŋandɨ umbi nɨŋɨnɨŋ kwɨmɨrɨm andɨtɨhi, vamba ambamu. \v 9 Kamavahura navundi indarɨmit avi naŋga haŋɨnɨŋ kɨmbɨ nɨmavamba ambamu. Kuku hapa nɨ narɨ naŋga arɨŋ kandɨ mandɨrɨmandɨ. Harɨm avinda uta kuku hapa mɨŋamɨŋa hañɨ narɨŋambirɨm mut mɨŋɨmandɨra, vamba ambamu. \v 10 Kamavahu navundi indarɨmit avi manɨman haŋɨnɨŋ kuku hapa mutɨmɨŋɨrɨm uhuhu, kru, navundi urɨrɨm andɨmi hama yɨvurahami. Kamatɨhi navundi indarɨmit avi naŋga kuku hapa sɨwɨtamamu haŋɨnɨŋ, nu naŋga tavɨ hañɨ navundi urarandu tɨmu hañɨ indɨhumu. Kamatɨhu sɨkwɨtaya kru kɨndɨŋariha yɨhɨmu. \v 11 \x - \xo 25.11: \xo*\xt Lu 13.25\xt*\x*Kamata kɨyɨhandata, navundi ñaŋɨra kuku hapa mut mɨŋɨrɨm umu haŋɨnɨŋ aŋga pata ambamu, Aru mɨŋga, aru mɨŋga, pata arɨŋambirɨm kɨndɨŋari nɨ pɨhɨrɨ, vamba ambamu. \v 12 \x - \xo 25.12: \xo*\xt Mt 7.23\xt*\x*Kamavahura aru hama kɨmbɨ ambami, Yi narɨŋ kandɨ ambin, yi narɨŋ maŋgandin, vamba ambami, vami. \v 13 \x - \xo 25.13: \xo*\xt Mt 24.42-44 naŋga, 1 Te 5.6 naŋga, 1 Pi 5.8\xt*\x*Kamavata Jisas nurɨŋ ambami, Narɨ maŋgandara, pamata hɨvɨyɨ, naŋga pamata hɨrɨvɨyɨra vaha Krundu Ñɨŋi hama payɨmandɨ. Harɨm narɨ tamɨŋga naŋga kɨyɨmara, vami. \fig Navundi ñaŋɨra kuma timutamu tɨŋgɨruramɨvat|alt="10 virgins" src="WA03904b.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="25.13"\fig* \s Sɨmbɨrasara saŋɨŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs mɨŋamundu tɨhi kuyu \r (Luk 19.11-27) \p \v 14 \x - \xo 25.14: \xo*\xt Mk 13.34\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Gotɨndu tɨwɨyɨ kɨyɨhɨyɨha kru mumɨŋga pɨhu kutañɨ urɨm andɨndi maña. Nuŋandɨ sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋ uraramahi payɨmu. Kamata nuŋandɨ muhɨmɨmuhɨm karatamɨrɨmandɨyu vata nurɨŋandɨ kumaŋgɨmbañɨ tamami. \v 15 \x - \xo 25.15: \xo*\xt Ro 12.6\xt*\x*Kamata sɨmbɨrasara saŋ haŋɨnɨŋ mɨnza vatɨvatɨndu vana naŋga tɨkatɨkarɨm indarɨramarama tɨmbahɨrɨs haŋɨnɨŋ tɨŋgɨrumi. Kru muhamaŋ 5,000 tɨmbahɨrɨs ŋgumi. Muhamaŋ 2,000 tɨmbahɨrɨs ŋgumi. Muhamaŋ 1,000 tɨmbahɨrɨs ŋgumi. Kamata kru hama umi. \v 16 Kamatɨhi kru 5,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋami hama 5,000 tɨmbahɨrɨs kandɨhañɨ tɨmbahɨrɨs sɨmbɨra mɨŋata sɨhinda 5,000 tɨmbahɨrɨs mu mɨŋami. \v 17 Kru 2,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋami hama ndahara, 2,000 tɨmbahɨrɨs hañɨ tɨmbahɨrɨs sɨmbɨra mɨŋata sɨhinda 2,000 tɨmbahɨrɨs mu mɨŋami. \v 18 Hara sɨmbɨrasara saŋ 1,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋami hama uta pɨrɨyɨ kumba kayɨvata nuŋandɨ aru hamandu tɨmbahɨrɨs ha sipɨrumi. \p \v 19 Kamata kutaŋgɨvɨ uhi, nurɨŋandɨ aru hama aŋga payɨmi. Kamata nurɨŋ tɨmbahɨrɨs ŋgumi haŋɨnɨŋɨrɨm kuyu mɨŋasɨrɨvɨrɨm andɨmi. \v 20 Kamatɨhi kru 5,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋami hama sɨhinda 5,000 tɨmbahɨrɨs mu naŋga mɨŋata pata nɨmavamba ambami, Aru mɨŋga nɨŋga, yaŋ 5,000 tɨmbahɨrɨs ŋgumana. Hara tɨmbahɨrɨs kandɨnɨñɨ tɨmbahɨrɨs sɨmbɨra mɨŋata sɨhinda 5,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋamin, vamba ambami. \v 21 \x - \xo 25.21: \xo*\xt Mt 24.45-47 naŋga, Lu 12.44 naŋga, 16.10 naŋga, 2 Ti 2.12 naŋga, Hi 12.2 naŋga, 1 Pi 1.8\xt*\x*Kamavahi nuŋandɨ aru hama ambami, Na sɨmbɨrasara saŋ avi mɨŋga, na sɨmbɨra avi mɨŋamana. Na nandɨ sɨmbɨra ha avindamata karatamata, suksɨmbɨrɨ hɨm karatamamaŋgaramana. Harɨm na muhɨmɨmuhɨm sambɨ karatamɨrɨmana vata pirɨkɨnɨ. Kamataharɨm pata yi naŋga kɨnzɨhɨnzɨtɨ, vamba ambami. \v 22 Kamata kru 2,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋami hama ndahara payɨmi. Pata nɨmavamba ambami, Aru mɨŋga nɨŋga, yaŋ 2,000 tɨmbahɨrɨs ŋgumana. Hara tɨmbahɨrɨs kandɨnɨñɨ tɨmbahɨrɨs sɨmbɨra mɨŋata sɨhinda 2,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋamin, vamba ambami. \v 23 Kamavahi nuŋandɨ aru hama ambami, Na sɨmbɨrasara saŋ avi mɨŋga, na sɨmbɨra avi mɨŋamana. Na nandɨ sɨmbɨra ha avindamata karatamata, suksɨmbɨrɨ hɨm karatamamaŋgaramana. Harɨm na muhɨmɨmuhɨm sambɨ karatamɨrɨmana vata pirɨkɨnɨ. Kamataharɨm pata yi naŋga kɨnzɨhɨnzɨtɨ, vamba ambami. \v 24 Kamavahi kru 1,000 tɨmbahɨrɨs mɨŋami hama ndahara payɨmi. Kamata nɨmavamba ambami, Aru mɨŋga yi naŋ ŋgandin, na paña mɨŋga. Na kɨva muŋɨnɨŋ kurɨnduyɨ ndahara kayɨvandana. Naŋga pɨrɨvɨsa muyɨ kru mumɨŋga ñaña kɨrɨs sisɨvahi kandɨ tamahi ndahara nurɨŋandɨ ñaña haŋɨnɨŋ mɨŋandana. \v 25 Kamataharɨm yaŋ pɨŋitɨhi, uta nandɨ tɨmbahɨrɨs nɨ pɨrɨhumbañɨ sipɨrumin. Nandɨ tɨmbahɨrɨs hanɨ, vamba ambami. \v 26 Kamavahira nuŋandɨ aru hama kɨmbɨ nɨmavamba ambami, Na sɨmbɨrasara saŋ ñamba, na yakwɨrɨ mɨŋga. Na yaŋ ŋgamaŋgarandana. Yi kɨva muŋɨnɨŋ kurɨnduyɨ ndahara kayɨvandin. Naŋga pɨrɨvɨsa muyɨ kru mumɨŋga ñaña kɨrɨs sisɨvahi kandɨ tamandi ndahara nurɨŋandɨ ñaña haŋɨnɨŋ mɨŋandin. \v 27 Hara mumɨndɨhi tɨmbahɨrɨs yandɨha uta tɨmbahɨrɨs tamatama tavɨyɨ mandamana. Kamatamandɨti aŋga pata yandɨ tɨmbahɨrɨs ha kañɨmbɨrɨti tɨmbahɨrɨs muvɨra naŋga mɨŋahin. \v 28 Kamataharɨm 1,000 tɨmbahɨrɨs nu naŋga kɨyɨnɨ mɨŋata kru 10,000 tɨmbahɨrɨs naŋga nɨmaŋ ŋgumara. \v 29 \x - \xo 25.29: \xo*\xt Mt 13.12 naŋga, Mk 4.25 naŋga, Lu 8.18 naŋga, Jo 15.2\xt*\x*Kru muhɨmɨmuhɨm naŋga haŋɨnɨŋ, nurɨŋ sɨhinda muvɨra ŋgurɨman. Kamatɨn nurɨŋandɨ muhɨmɨmuhɨm sambɨ kɨyɨmandɨ. Hara kru mumɨŋgandu muhɨmɨmuhɨm maŋgɨti, nuŋandɨ muhɨmɨmuhɨm kɨyɨmandɨ sɨmbɨrɨ ha, aŋga mɨŋɨman. \v 30 \x - \xo 25.30: \xo*\xt Mt 8.12 naŋga, 22.13 naŋga, Lu 13.28\xt*\x*Harɨm sɨmbɨrasara saŋ ñamba nɨmaŋ kavarɨtɨra tapɨra kɨvɨmɨŋgwɨ humba ndambu indɨhuta kɨyɨm. Pɨhu kɨvɨmɨŋgwɨ kandɨhañɨ irɨharɨha mɨka satɨpɨrɨmandɨyu, vamba ambami, vami. \s Krundu Ñɨŋi hama krunavundi sɨhanaŋgaŋ ŋgatɨŋgurɨmandɨ \p \v 31 \x - \xo 25.31: \xo*\xt Sek 14.5 naŋga, Mt 16.27 naŋga, 19.28 naŋga, Sɨ 1.11 naŋga, 1 Te 4.16 naŋga, 2 Te 1.7 naŋga, Sk 1.7 naŋga, 20.11-13\xt*\x*Jisas sɨhinda ambami, Krundu Ñɨŋi hama aru miku maña kutɨkara sɨhanaŋga naŋga payɨmandɨ. Kandɨhɨvɨ hañɨ nuŋandɨ mɨnzɨmɨnzɨ maka aru miku ndu hañɨ mɨnzɨrɨmandɨ. \v 32 \x - \xo 25.32: \xo*\xt Ese 20.38 naŋga, 34.17 naŋga, Ro 14.10 naŋga, 2 Ko 5.10 naŋga, Sk 20.12\xt*\x*Kamati krunavundi sɨhanaŋga pɨrɨvɨsa muvundumuvundu haŋɨnɨŋ pata nuŋandɨ kɨpumɨkayɨ tɨwɨrɨmandɨyu. Kamatu nurɨŋ tamarahata arɨkinziviyɨ tamɨrɨmandɨ. Kru sipsip karatamatama hama tamarahahi sipsip timu uhu meme tamu undu maña. \v 33 Kamata sipsip haŋɨnɨŋ nuŋandɨ kuma kandɨ sambavu tamata, meme haŋɨnɨŋ kuma kakayɨ sambavu tamɨrɨmandɨ. \p \v 34 \x - \xo 25.34: \xo*\xt 1 Ko 6.9 naŋga, 15.50 naŋga, Ga 5.21 naŋga, Hi 4.3 naŋga, 1 Pi 1.20\xt*\x*Kamata aru miku hama krunavundi nuŋandɨ kuma kandɨ sambavu kɨyɨmandɨyu haŋɨnɨŋ nɨmavamba ambɨrɨmandɨ, Yavandak narɨŋ avindamandi. Yandɨ Yava pɨrɨ nɨŋandɨhin tamami hɨrɨvɨyɨ ambami, Yandɨ tɨwɨyɨ kɨyɨmandɨyu vamba ambami. Kamataharɨm pata Yavandu tɨwɨyɨ narɨ kɨyɨmara. \v 35 \x - \xo 25.35: \xo*\xt Ais 58.7 naŋga, Ese 18.7 naŋga, 18.16 naŋga, Hi 13.2 naŋga, Je 1.27\xt*\x*Nɨmata, kuha yi avɨharɨm kɨyɨhin yaŋ ñaña ŋgumara. Yaŋ kukumɨtandɨhi kuku ŋgumara. Yi pɨhu muyɨndu mɨŋga, hara yaŋ tɨmbuta narɨŋandɨ tavɨyɨ umara. \v 36 \x - \xo 25.36: \xo*\xt 2 Ti 1.16 naŋga, Je 2.15-16\xt*\x*Yandɨ mɨkwɨrɨ maŋgɨyɨhi, yaŋ mɨkwɨrɨ ŋgumara. Kandi kɨmuhin yaŋ karatamamara. Naŋga kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ kɨyɨhin pata yaŋ ŋgamara, vamba ambɨrɨmandɨ. \v 37 Kamavɨti krunavundi tɨtɨtaya kɨndu haŋɨnɨŋ kɨmbɨ nɨmavamba ambɨrɨmandɨyu, Aru mɨŋga, na pamata hɨrɨvɨyɨ avɨharɨm kɨyɨhana naŋ ñaña ŋgumarɨŋ. Naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ naŋ kukumɨtandɨhi kuku ŋgumarɨŋ. \v 38 Naŋga naŋ pamata hɨrɨvɨyɨ ŋgaharɨŋ na kru pɨhu muyɨndu mɨŋga kɨyɨhana naŋ tɨmbuta arɨŋandɨ tavɨyɨ umarɨŋ. Naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ mɨkwɨrɨ manɨman kɨyɨhana, naŋ mɨkwɨrɨ ŋgumarɨŋ. \v 39 Naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ kandikɨmuta kɨyɨhana, naŋga kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ kɨyɨhana uta naŋ ŋgamarɨŋ, vamba ambɨrɨmandɨyu. \v 40 \x - \xo 25.40: \xo*\xt Snd 19.17 naŋga, Mt 10.42 naŋga, 18.5 naŋga, Mk 9.41 naŋga, Hi 6.10 naŋga, Sk 22.12\xt*\x*Kamavɨtu aru miku hama kɨmbɨ krunavundiŋ nɨmavamba ambɨrɨmandɨ, Yi narɨŋ kandɨ ambin, muhɨmɨmuhɨm vana yaranava ñɨmbi manɨman haŋɨnɨŋɨndu muvatɨŋ andɨndara haŋɨnɨŋ, yaŋ andɨndara, vamba ambɨrɨmandɨ. \p \v 41 \x - \xo 25.41: \xo*\xt Mt 7.23 naŋga, Mk 9.48 naŋga, Lu 16.24 naŋga, Sk 12.9 naŋga, 20.10\xt*\x*Kamavata aru miku hama krunavundi nuŋandɨ kuma kakayɨ sambavu kɨyɨmandɨyu haŋɨnɨŋ nɨmavamba ambɨrɨmandɨ, Narɨ krunavundi siŋgundɨtɨŋɨnɨŋ, narɨ yaŋ mikiramata ahu tuvarata sɨhaŋgɨyɨhɨyɨ helɨyɨ umara. Ahu kandɨha Satan naŋga nuŋandɨ kutɨkara haŋɨnɨŋɨrɨm Got sɨwɨtamami. \v 42 Nɨmata, yi avɨharɨm kɨyɨhin yaŋ ñaña maŋgumara. Naŋga yaŋ kukumɨtandɨhi kuku maŋgumara. \v 43 Yi pɨhu muyɨndu mɨŋga, hara yaŋ tɨmbuta narɨŋandɨ tavɨyɨ maŋumara. Naŋga yandɨ mɨkwɨrɨ maŋgɨyɨhi, yaŋ mɨkwɨrɨ maŋgumara. Yi kandi kɨmuhin, naŋga kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ kɨyɨhin uta yaŋ maŋgamara, vamba ambɨrɨmandɨ. \v 44 Kamavɨti nurɨndahara nuŋ kɨmbɨ nɨmavamba ambɨrɨmandɨyu, Aru mɨŋga, na pamata hɨrɨvɨyɨ avɨharɨm kɨyɨhana, naŋ ñaña maŋgumarɨŋ. Naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ naŋ kukumɨtandɨhi kuku maŋgumarɨŋ. Naŋga naŋ pamata hɨrɨvɨyɨ ŋgaharɨŋ na kru pɨhu muyɨndu mɨŋga kɨyɨhana naŋ tɨmbuta arɨŋandɨ tavɨyɨ maŋumarɨŋ. Naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ mɨkwɨrɨ manɨman kɨyɨhana, naŋ mɨkwɨrɨ maŋgumarɨŋ. Naŋga pamata hɨrɨvɨyɨ kandikɨmuta kɨyɨhana, naŋga kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ kɨyɨhana uta naŋ maŋguramamarɨŋ, vamba ambɨrɨmandɨyu. \v 45 \x - \xo 25.45: \xo*\xt Sek 2.8 naŋga, Sɨ 9.5\xt*\x*Kamavɨtu nurɨŋ kɨmbɨ nɨmavamba ambɨrɨmandɨ, Yi narɨŋ kandɨ ambin, yaranava ñɨmbi manɨman nɨŋɨnɨŋɨndu muvatɨŋ kanɨmata vana nɨŋɨnɨŋ maŋandɨmara ha, kandɨ vana haŋɨnɨŋ yaŋ maŋandɨmara, vamba ambɨrɨmandɨ. \v 46 \x - \xo 25.46: \xo*\xt Dan 12.2 naŋga, Jo 5.29 naŋga, Ro 2.7\xt*\x*Kamata kandɨhaŋɨnɨŋ ñamba hɨm mɨŋɨrɨm urɨmandɨyu. Ñamba hɨm kandɨha kañɨnda sɨhaŋgɨyɨhɨyɨ ŋandi. Hara krunavundi tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ haŋɨnɨŋ avindaya sɨhaŋgɨyɨmandɨyu, vami. \c 26 \ms Jisas kɨmuta yahamɨrami ndu kuyu \mr (Sapta 26—28) \s Aru miku haŋɨnɨŋ, Jisasɨŋ yɨvutatamɨndaŋ vata kuyu kahañamu \r (Mak 14.1-2 naŋga, Luk 22.1-2 naŋga, Jon 11.45-53) \p \v 1 Jisas kuyu kanɨŋɨnɨŋ ambavarata mɨtuta, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nɨmavami, \v 2 \x - \xo 26.2: \xo*\xt Kis 12.1-27 naŋga, Mt 20.18 naŋga, Mk 14.1 naŋga, Lu 22.1 naŋga, Jo 13.1\xt*\x*Narɨ ŋgandara, arɨkiŋgɨvɨ taya kɨyɨ. Kamati Got Israel Hatiŋ Mitahi Aviŋgɨyɨmu Hɨvɨ haŋandɨhinɨrɨm indarɨramarama ha yɨvurahɨmandɨ. Kamati Krundu Ñɨŋi hamaŋ miku ŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨtu ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbɨmandɨyu, vami. \v 3 Kandɨtɨwɨmi hañɨ, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ, naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ umu. Kamata Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋɨndu aru miku hamandu tavɨyɨ tɨhɨrumu. Nuŋandɨ ñɨmbi Kaiafas. \v 4 Kamata Jisasɨŋ kuyusɨhɨrata mɨŋahandata yɨvutatamɨrɨm kuyundavarata kɨndɨmbuhɨramu. \v 5 Hara nɨmavamu, Got naŋga kuyundavaravarandu aru hɨvɨyɨ maŋandɨm. Kamatɨrɨŋ krunavundi ŋgatanda saŋga yahamɨrɨtumandɨhi, vamu. \s Navundi muŋambɨ Jisasɨndu mikuvu ambuŋguku taŋgusiŋgɨmi \r (Mak 14.3-9 naŋga, Jon 12.1-8) \p \v 6 \x - \xo 26.6: \xo*\xt Lu 7.37-38\xt*\x*Jisas pɨhu Betani Saimonɨndu tavɨyɨ kɨyɨmi. Kru kandɨhama kuha kandi lepra naŋga mɨŋga. \v 7 Kamatɨhi navundi muŋambɨ ambuŋguku vuŋgɨ, tɨmba aviyɨ musa mɨŋamu ha mɨŋata tavɨ kandɨhañɨ payɨmi. Ambuŋguku kandɨha tɨmbahɨrɨs aruyɨ mut mɨŋandu ŋandi. Kamata Jisas pina hañɨ mɨnzɨta kɨyɨhihi, navundi haŋambɨ Jisasɨndu miku hañɨ taŋgusiŋgɨmi. \v 8 Kamatɨhi Jisasɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kandɨha ŋgahu, nurɨŋ mavɨwɨyatɨmi. Kamata ambamu, Mumɨndɨhi ambuŋguku nɨ saŋɨnaŋga mɨtuta kɨyɨ. \v 9 Kanɨŋandɨhin mitɨrɨŋ kru muŋɨnɨŋ mut mɨŋɨtu, tɨmbahɨrɨs aru mɨŋata krunavundi muhɨmɨmuhɨm manɨman haŋɨnɨŋ ŋguharɨŋ, vamu. \v 10 Jisas nurɨŋandɨ kuyu ha indarɨta nurɨŋ nɨmavamba ambami, Narɨ mumɨndɨhi navundi nɨmɨndiŋ pɨmɨ ŋgura. Nu yaŋ avi vana andɨ. \v 11 \x - \xo 26.11: \xo*\xt Lo 15.11 naŋga, Jo 12.8 naŋga, 14.19 naŋga, 17.11\xt*\x*Kru muhɨmɨmuhɨm manɨman haŋɨnɨŋ narɨ naŋga sɨhaŋgɨndu. Hara yi, narɨ naŋga sɨha maŋgɨyɨman. \v 12 Navundi nɨmɨndi yandɨ kwɨrandɨ nɨñɨ ambuŋguku taŋgusiŋgɨ nɨ, yandɨ kwɨrandɨ nɨ tuŋgɨ humbañɨrɨm ikɨvata andɨ. \v 13 Yi narɨŋ kandɨ ambin, pɨrɨ nɨñɨ muvumuvu uta kuyu avi nɨŋandɨhin ambavarɨmandɨyu. Kamata navundi nɨŋambɨ yaŋ andɨ vana nɨrɨm indarɨmitata, ambavarɨmandɨyu, vami. \s Judas, aru miku haŋɨnɨŋ naŋga kuyu kahañami \r (Mak 14.10-11 naŋga, Luk 22.3-6) \p \v 14 \x - \xo 26.14: \xo*\xt Jo 11.57\xt*\x*Kandɨtɨwɨmi hañɨ Jisasɨndu 12 sɨmbɨrasara hañɨndu muhama, nuŋandɨ ñɨmbi Judas Iskariot, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ kɨyɨmuyɨ umi. \v 15 \x - \xo 26.15: \xo*\xt Sek 11.12 naŋga, Mt 27.3\xt*\x*Kamata nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Jisasɨŋ narɨŋandɨ kumaŋgɨmbañɨ tamɨtɨn yaŋ muhɨmɨyɨ mut mɨŋɨmandɨra, vami. Kamavahi nuŋ 30 tɨmbahɨrɨs silva ŋgumu.\f * \fr 26.15 \fr*\ft 30 silva tɨmbahɨrɨs kanɨŋandɨhin maŋgandarɨŋ, tɨmbahɨrɨs arɨŋandɨyɨ tɨmbahɨrɨs kanɨŋandɨhin pamata tɨmɨ vaha kɨhɨrɨhɨrɨ tɨhi. Kanɨŋandɨhin tɨmbahɨrɨs arumarɨ. Sɨmbɨra mɨŋamɨŋa ŋɨnɨŋ, arɨkita arɨkita kwɨrɨ takwɨ vaha, mana arɨkikwɨrɨ arɨkikwɨrɨ takwɨ sɨmbɨra mɨŋata mɨŋɨmaña ŋandi. Kandɨ kuyu nɨ Matyu 27.9-10yɨ ndahara ŋgɨmandɨra. \ft*\f* \v 16 Kamatɨhu Judas Jisasɨŋ nurɨŋandɨ kumañɨ tamɨman vata kɨndɨmbuhɨrami. \fig Judas aru miku haŋɨnɨŋ naŋga kuyu kahañami|alt="Judas" src="Gw034.tif" size="col" ref="26.16"\fig* \s Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara naŋga imbɨ ñami \r (Mak 14.12-21 naŋga, Luk 22.7-14 naŋga, 22.21-23 naŋga, Jon 13.21-30) \p \v 17 \x - \xo 26.17: \xo*\xt Kis 12.6 naŋga, 12.14-20 naŋga, Mk 14.12 naŋga, Lu 22.7-9\xt*\x*Mavatɨmba Yis Manɨmanɨndu Aru Hɨvɨ Haŋɨnɨŋɨndu kimaŋgima hɨvɨ hañɨ, Jisasɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata nuŋ ambamu, Upɨ paŋu umindaŋ. Kamata ñaña sɨwɨtamɨtɨrɨŋ Got Israel Hatiŋ Mitahi Aviŋgɨyɨmu Hɨvɨ haŋandɨhinɨrɨm indarɨramata ñɨrɨmana, vamu. \v 18 \x - \xo 26.18: \xo*\xt Mt 21.3\xt*\x*Kamavahu Jisas nurɨŋ kru mumɨŋgarɨm ambata ambami, Pɨhu aru nɨñɨ indɨhuta kru kandɨhamaŋ ŋgata ambamara, Ahusɨki hama ambi, Yandɨ hɨvɨ ha arɨñɨ payɨ. Harɨm, yi naŋga yandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ naŋga pata nandɨ tavɨyɨ Got Israel Hatiŋ Mitahi Aviŋgɨyɨmu Hɨvɨ haŋandɨhinɨrɨm indarɨramata ñɨmɨndaŋ, vamba ambi, vamba ambamara, vami. \v 19 Kamavahi sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Jisas ambami maña andɨta, ñaña kandɨha sɨwɨtamamu. \v 20 Kamata kɨvɨtiti Jisas naŋga nuŋandɨ 12 sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ñaña tamatama pina hañɨ arɨndɨhuyɨvɨta mɨnzɨmu.\fig Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ naŋga ñamu|alt="last supper" src="GW059.tif" size="span" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="26.20"\fig* \v 21 Kamata ñata kɨñɨŋgɨñɨ ambami, Yi narɨŋ kandɨ ambin, narɨŋandɨ muvatɨ mɨŋga, yaŋ yandɨ miku ŋɨnɨŋɨndu kumañɨ tamɨrɨmandɨ, vami. \v 22 Kamavahi, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ kuyu kandɨha indarɨhu nurɨŋandɨ mavɨ hambu pɨmɨtɨmaŋgarami. Kamatɨhi mɨnzavatɨvat nuŋ nɨmavamba kitɨhumu, Aru mɨŋga, yaŋɨrɨm vaha ambana, vamu. \v 23 \x - \xo 26.23: \xo*\xt Sng 41.9 naŋga, Lu 22.21 naŋga, Jo 13.18\xt*\x*Kamavahu Jisas ambami, Kru yaŋ yandɨ miku ŋɨnɨŋɨndu kumañɨ tamɨrɨmandɨ hama, narɨŋandɨ muvatɨ mɨŋga. Yi naŋga maki isɨ nɨñɨ kɨhɨrɨ kumandamarɨŋ, vami. \v 24 \x - \xo 26.24: \xo*\xt Ais 53 naŋga, Dan 9.26 naŋga, Mk 9.12 naŋga, Jo 17.12\xt*\x*Krundu Ñɨŋi hama, Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ ambami maña kwɨmɨrɨmandɨ. Hara Krundu Ñɨŋi hamaŋ nuŋandɨ miku ŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamɨrɨmandɨ hama, pɨmɨ aru kavɨrɨmandɨ. Kru kandɨhamaŋ nɨŋum maŋgavumiti avindɨhi, vami. \v 25 Kamavahi Judas, kru nuŋandɨ miku ŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamatama hama, nuŋ kitɨhuta nɨmavami, Ahusɨki yambirɨm vaha ambana, vami. Kamavahi Jisas ambami, Nambi ambana maña, vami. \s Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ mavatɨmba naŋga wain ŋgumi \r (Mak 14.22-26 naŋga, Luk 22.15-20 naŋga, 1 Korin 11.23-25) \p \v 26 \x - \xo 26.26: \xo*\xt Mt 14.19 naŋga, 1 Ko 10.16\xt*\x*Kamata ñata kɨyɨhuhu, Jisas mavatɨmba munda mɨŋata Gotɨŋ kuyu avivi ŋguta mɨŋasɨhɨraramata, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ŋgumi. Kamata ambami, Mɨŋata ñamara. Nɨŋandɨhin yandɨ kwɨrandɨ, vami. \v 27 Kamata kuku kuvɨrahuvɨra vuŋgɨ wain naŋga munda mɨŋata Gotɨŋ kuyu avivi ŋgumi. Kamata nurɨŋ ŋguta ambami, Narɨ sɨhanaŋga nɨñɨ kuvɨramara. \v 28 \x - \xo 26.28: \xo*\xt Kis 24.8 naŋga, Jer 31.31-34 naŋga, Sek 9.11 naŋga, Ro 5.15 naŋga, 1 Ko 10.16 naŋga, Hi 9.22\xt*\x*Nɨŋandɨhin yandɨ ñaŋgwɨ. Got naŋga krunavundi nuŋandɨŋ sɨhanaŋga vata mɨŋavɨsɨhuramata sirɨtɨmbin. Yi ñaŋgwɨ kanɨŋandɨhin, krunavundi sɨhanaŋga ñamba vana andɨndu haŋɨnɨŋ kuŋgɨ kuyɨvɨrɨm taŋgusiŋgɨn. \v 29 \x - \xo 26.29: \xo*\xt Mk 14.25 naŋga, Lu 22.18 naŋga, Sɨ 10.41\xt*\x*Yi narɨŋ ambin, yi narɨ naŋga wain sɨhinda maŋguvɨrɨman. Kamata ututa muyɨvɨ wain kɨhi Yavandakɨndu tɨwɨyɨ narɨ naŋga kuvɨrɨman, vami. \v 30 \x - \xo 26.30: \xo*\xt Lu 22.39 naŋga, Jo 18.1\xt*\x*Kamata, sɨhɨpuri muvana tundu pɨhu aru ha mitata, Apu Oliv tamayɨ umu. \s Jisas ambami Pita yaŋ kutɨvu tamɨrɨmandɨ \r (Mak 14.27-31 naŋga, Luk 22.31-34 naŋga, Jon 13.36-38) \p \v 31 \x - \xo 26.31: \xo*\xt Sek 13.7 naŋga, Jo 16.32\xt*\x*Kamata Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambami, Musi kɨvɨyɨ yaŋ muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahɨmandɨ. Kamati ŋgɨtɨra sɨhanaŋga narɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha mɨŋgata yɨvɨrɨmandɨ. Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ, Got nɨmavamba ambami, Yi sipsip karatamatama hamaŋ yɨvutatamɨtɨn sipsip haŋɨnɨŋ siŋgunziŋgu tɨvaramɨrɨmandɨyu, vamba ambami. \v 32 \x - \xo 26.32: \xo*\xt Mt 28.7 naŋga, 28.16 naŋga, Mk 14.28\xt*\x*Hara yi aŋga yahamɨrɨman. Kamata yi wɨsa kasiramata pɨrɨvɨsa Galili urɨman, vami. \v 33 Kamavahi Pita kɨmbɨ ambami, Muhɨmɨmuhɨm vana naŋ yɨvurahɨmandɨ ha muvɨra ŋgɨtu nurɨŋandɨ indarɨmaŋgaramaŋgara vana ha mɨŋgata yɨvɨti naŋ mitɨrɨmandɨyu, hara yi naŋ mamitahandɨrɨman, vami. \v 34 \x - \xo 26.34: \xo*\xt Mt 26.69-75\xt*\x*Kamavahi Jisas nuŋ ambami, Yi naŋ kandɨ ambin, musi kɨvɨyɨ, akakara kwɨsɨ pɨwɨtiti, na arɨkikwɨrɨ ñɨmbɨrɨ nɨmavamba ambɨrɨmana, Yi nuŋ maŋgandin, vamba ambɨrɨmana, vami. \v 35 \x - \xo 26.35: \xo*\xt Mt 26.56\xt*\x*Kamavahi Pita ambami, Yi nanaŋga kwɨmɨrɨm ndahara kwɨmɨrɨman. Yi nuŋ maŋgandin vamba maŋambɨrɨman, vami. Kamavahi Jisasɨndu sɨmbɨrasara sɨhanaŋga kuyu sɨwɨmaña ambamu. \s Jisas Getsemani Got naŋga kuyundavarami \r (Mak 14.32-42 naŋga, Luk 22.39-46) \p \v 36 Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ naŋga kɨva Getsemani umu. Kamata nurɨŋ ambami, Narɨ nɨñɨ mɨnzɨta kɨyɨmara. Yi ndambu uta Got naŋga kuyundavarɨman, vami. \v 37 Kamata, Pitaŋ naŋga Sebedindu ñɨŋi arɨkimbatɨŋ ndaya tɨmbuta kɨhɨrɨ umu. Kamatɨhi nuŋandɨ mavɨ hambu pɨmɨtɨhi, kañɨnda aru mɨŋami. \v 38 \x - \xo 26.38: \xo*\xt Jo 12.27\xt*\x*Kamatɨhi nurɨŋ ambami, Yandɨ mavɨnɨmbu pɨmɨtɨmaŋgarahi kwɨmɨrɨm andɨn. Harɨm narɨ nɨñɨ yaŋ karatamata narɨndahara tamɨŋga naŋga kɨyɨmara, vami. \v 39 \x - \xo 26.39: \xo*\xt Mt 6.10 naŋga, 20.22 naŋga, Jo 6.38 naŋga, Hi 5.7-8\xt*\x*Kamavata sukɨsɨmbɨrɨ uhandata, mɨŋgata taraŋgɨruta nuŋandɨ kɨpumɨka ha pɨrɨyɨ tamami. Kamata Got naŋga nɨmavamba kuyundavarami, Yava, kuku kuvɨrahuvɨra vuŋgɨ nɨ yandɨ kumayɨnɨ mɨŋavɨkɨra vata pirɨkɨn, harɨm nambira. Hara yi pirɨkɨnɨ maña maŋandɨ, nambi pirɨkɨna maña andɨ, vami. \v 40 Kamata, Jisas sɨmbɨrasara arɨkikwɨrɨvat kɨyɨmu hañɨ pata ŋgahi akwarɨhata kɨyɨmu. Kamatɨhu Pitaŋ nɨmavamba kitɨhumi, Narɨ yi naŋga mɨŋgɨya awa nda kɨta tamɨŋga naŋga maŋgɨyɨmandɨra. \v 41 \x - \xo 26.41: \xo*\xt Mt 6.13 naŋga, Ef 6.18 naŋga, Hi 2.14 naŋga, 4.15\xt*\x*Narɨŋ mɨŋagaha vananda yɨvurahɨti mɨŋgata yɨvɨtɨrama. Kamataharɨm tamɨŋga naŋga kɨñɨŋgɨñɨ Got naŋga kuyundavaramara. Kandɨ, muhɨm vana andɨtɨrɨm pirɨkɨra. Hara narɨŋandɨ kwɨrandɨ haŋandɨhinɨndu tɨkatɨka maŋgɨyɨ, vami.\fig Jisas ndu sɨmbɨrasara akwarɨhamu|alt="disciples sleeping on the job" src="gw037.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="26.41"\fig* \v 42 Kamavata, Jisas sɨhinda aŋga uta Got naŋga nɨmavamba kuyundavarami, Yava, kuku kuvɨrahuvɨra vuŋgɨ nɨñɨ yaŋɨrɨm kuvɨrɨmandɨ sɨkwɨ vataŋgata, nambi pirɨkɨna maña, andɨ, vami. \v 43 Kamata sɨhinda pata ŋgahi sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋɨndu tamɨŋga ha pɨmɨtɨhi, karɨhamu. \v 44 \x - \xo 26.44: \xo*\xt 2 Ko 12.8\xt*\x*Kamata sɨhinda nurɨŋ mitatuta kwɨrɨñɨmbɨrɨ, Got naŋga kuyundavarami. Atɨyɨ kuyundavarami kuyu sɨwɨ handaya kuyundavarami. \v 45 \x - \xo 26.45: \xo*\xt Jo 12.27 naŋga, 13.1 naŋga, 14.31\xt*\x*Kamata pata ŋgahi nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ karɨhahu ambami, Narɨ karɨhata avɨrɨkɨmuraŋgwɨsa. Indarɨmara. Krundu Ñɨŋi hamaŋ kru ñamba vana andɨndu haŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamatama hɨrɨvɨ ha yɨvurahi. \v 46 Kamataharɨm yahamɨrɨtɨra narɨ naŋga umɨ. Nɨŋgamara, kru yaŋ nurɨŋandɨ kumaŋgɨmbañɨ ŋguhu hama arɨñɨ nɨ yɨvurahi ha, vami. \s Judas Jisasɨŋ nuŋandɨ miku ŋɨnɨŋɨndu kumaŋgɨmbañɨ tamami \r (Mak 14.43-50 naŋga, Luk 22.47-53 naŋga, Jon 18.3-12) \p \v 47 Jisas kuyundavarata kɨyɨhihi, Judas, nuŋandɨ sɨmbɨrasara hañɨndu muvat hama payɨmi. Kamatɨhi kru sambɨ tuki naŋga ahutɨmɨ mɨŋata nu naŋga payɨmu. Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ, naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ sɨmbɨhu payɨmu. \v 48 Kru Jisasɨŋ nurɨŋandɨ kumaŋgɨmbañɨ tamatama hama nurɨŋ ambami, Kru mɨŋahandɨmɨndaŋ vata andɨra hamaŋ mɨkwɨmɨkwɨ sɨrɨman, kru kandɨhama Jisas. Nuŋ mɨŋahanadamara, vami. \v 49 Kamavata, Judas sarɨwayɨŋandi Jisas kɨyɨmiyɨ pata ambami, Avi kɨvɨ Ahusɨki, vami. Kamavata Jisasɨŋ mɨkwɨmɨkwɨ sami. \v 50 Kandɨhamatɨhi Jisas ambami, Yambɨha, pana vana haŋandɨhin andɨrɨmɨŋgata andɨhavu, vami. Kamavahi kru haŋɨnɨŋ pata Jisasɨŋ mɨŋahandamu.\f * \fr 26.50 \fr*\ft Grik kuyuyɨ avindamata maŋambami. Kru muvɨra ambandu. Jisas ambami, Yambɨha na mumɨndɨhi pana, vamba ambami, vandu.\ft*\f* \v 51 \x - \xo 26.51: \xo*\xt Jo 18.26\xt*\x*Kamatɨhu kru Jisas naŋga kɨyɨmi mɨŋga nuŋandɨ tuki kuta ha mɨŋasɨharami. Kamata Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋɨndu aru miku hamandu sɨmbɨrasara hamandu kɨnzɨhimɨkɨ haŋandɨhin, yɨvutɨvɨhi pɨrɨyɨ mɨŋgata yɨvumi. \v 52 \x - \xo 26.52: \xo*\xt Stt 9.6 naŋga, Sk 13.10\xt*\x*Kandɨhamatɨhira Jisas nuŋ nɨmavami, Nandɨ tuki kuta ha nuŋandɨ upɨyɨ kɨŋgɨraramɨna mɨŋgum. Kru sɨhanaŋga tuki kuta naŋga kurɨhɨrɨmandɨyu haŋɨnɨŋ, tuki kuta ha nurɨŋ pɨsiŋgarɨmandɨ. \v 53 \x - \xo 26.53: \xo*\xt 2 Kin 6.17 naŋga, Dan 7.10\xt*\x*Na mambaha ŋgandana. Yi yandɨ yavandakɨŋ kitɨwɨtɨn, nuŋandɨ kutɨkara sambɨ sɨkwɨ sɨmbɨti pata yaŋ ŋguramahu. \v 54 \x - \xo 26.54: \xo*\xt Ais 53.7 naŋga, Mt 26.56 naŋga, Mk 14.49\xt*\x*Hara yi kanɨmatɨnɨŋgata, kuyu Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨyɨ kɨndi haŋɨnɨŋ kandɨsɨkwɨsɨkwɨ mayɨvurahɨrɨmandɨ. Gotɨndu aŋgwɨmɨkɨ ambami, harɨm kandɨ vana nɨŋɨnɨŋ yɨvurahɨmandɨ, vami. \v 55 \x - \xo 26.55: \xo*\xt Lu 19.47 naŋga, 21.37\xt*\x*Kandɨhɨrɨvɨ hañɨndaya Jisas krunzivi kandɨhaŋɨnɨŋ nɨmavami, Narɨ tuki kuta naŋga ahutɨmɨ mɨŋata yaŋ saŋga kurɨhahurɨha naŋga kipa naŋga mɨŋgaŋ mɨŋahandɨrɨm payɨmañandɨra. Yi imutamut Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ hañɨndu upɨyɨ mɨnzɨta krunavundiŋ kuyu ŋgundin. Hara yaŋ kandɨtɨwɨmi haŋu mamɨŋahandandara. \v 56 \x - \xo 26.56: \xo*\xt Mt 26.31\xt*\x*Muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahami kanɨŋɨnɨŋɨrɨm, kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara haŋɨnɨŋ yɨhimbɨvɨramu maña yɨvurahami, vami. Kandɨhamata vana andɨhu nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ mitamita tɨvaramamu. \s Jisasɨŋ ŋgatɨŋgɨrumu \r (Mak 14.53-65 naŋga, Luk 22.54-55 naŋga, 22.63-71 naŋga, Jon 18.13-14 naŋga, 18.19-24) \p \v 57 Kru Jisasɨŋ mɨŋahandamu haŋɨnɨŋ, nuŋ tɨmbuta kru Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋɨndu aru miku Kaiafasɨndu tavɨyɨ umu. Kamatɨhu tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ tɨhɨruta kɨyɨmu. \v 58 Kamatɨhu Pita Jisasɨŋ ŋgavɨramata sɨhɨndɨ umi, hara kutañɨmarɨ kɨyɨmi. Kamata Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋɨndu aru miku hamandu tavɨ tapa tapɨra hañɨ indɨhuta, kru tavɨ karatamatama haŋɨnɨŋ naŋga mɨnzɨmi. Jisasɨŋ mumɨbaham vana ha yɨvurahɨti ŋgɨtɨn vata, kɨyɨmi. \v 59 Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ, naŋga kru Juda hatindu kuyu mɨŋasɨrɨvandu haŋɨnɨŋ, kru muvɨra pata Jisas andɨndi vana kuyusɨhɨranzɨhɨra ambavaramu vata uraramahu payɨmu. Nuŋandɨ ñamba vana mu ŋgata, nuŋ yɨvutatamɨmɨndaŋ vata andɨmu. \v 60 \x - \xo 26.60-61: \xo*\xt Lo 19.15 naŋga, Sng 27.12 naŋga, Mt 27.40 naŋga, Mk 14.55 naŋga, Jo 2.19 naŋga, Sɨ 6.13\xt*\x*Kamatɨhu kru sambɨ pata nuŋ kuyusɨhɨrɨŋguyu yɨhɨvaramu. Hara kuyu sapa Jisasɨŋ yɨvutatamatama ŋandi maŋgamu. Hara kɨyɨhandata, kru arɨkimbat payɨmu. \v 61 Pata ambamu, Kru nɨma nɨmavamba ambavarandi, Yi Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ ha yɨvukuvɨmbɨrata arɨkikwɨrɨ hɨvɨyɨ taya tararamɨrɨman, vamba ambavarandi, vamu. \v 62 Kamavahu Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋɨndu aru miku hama taŋguramata, Jisasɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Na kuyu kɨmbɨ maŋambɨrɨmana. Naŋ kuyu yɨhɨvarayu nɨŋandɨhinɨrɨm mumɨbana, vami. \v 63 \x - \xo 26.63: \xo*\xt Ais 53.7 naŋga, Mt 27.12\xt*\x*Kamavahira, Jisas kuyu mu maŋambami. Kamatɨhi Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋɨndu aru miku hama ambami, Naŋ Got sɨhaŋgɨyɨhɨyɨ hamandu ñɨmbiyɨ kitɨwin. Harɨm tɨhu kandɨsɨkwɨsɨkwɨ amba. Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami hamanda na. Na Gotɨndu Ñɨŋi, mana, manɨŋga, vami. \v 64 \x - \xo 26.64: \xo*\xt Sng 110.1 naŋga, Dan 7.13 naŋga, Mt 24.30 naŋga, Lu 21.27 naŋga, Sɨ 7.55 naŋga, 1 Te 4.16 naŋga, Sk 1.7\xt*\x*Kamavahi Jisas nuŋ nɨmavami, Nambi ambanaŋa. Hara yi narɨŋ ambin, muyɨvɨ Krundu Ñɨŋi mɨŋgaŋ ŋgɨtɨra, Got tɨkatɨka naŋga hamandu kuma kandɨ sambavu mɨnzɨrɨmandɨ. Kamata ihumbɨsa nɨmbu kɨta ihumukɨrɨ hɨmbañɨ payɨmandɨ, vami. \v 65 \x - \xo 26.65: \xo*\xt Mk 14.63 naŋga, Sɨ 14.14\xt*\x*\x - \xo 26.65-66: \xo*\xt Wkp 24.16\xt*\x*Jisas kamavahi, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋɨndu aru miku hama kandɨhuyu ha indarɨta, aka yahamɨrata nuŋandɨ mɨkwɨrɨ haŋɨnɨŋ mɨŋasɨhɨrata ambami, Gotɨŋ ambasuvi. Harɨm narɨ naŋga sɨhinda kru kanɨmandu vanarɨm ambavaravararɨm kru muvɨraŋ ambɨtɨrɨŋ mambayɨmu. Tɨhura Gotɨŋ ambasuvahi indarɨra. \v 66 \x - \xo 26.66: \xo*\xt Jo 19.7\xt*\x*Kamataharɨm kru kanɨmaŋ pamatɨmɨndaŋ, vami. Kamavahi kɨmbɨ ambamu, Nu ñamba mɨŋga. Harɨm kɨmum, vamu. \v 67 \x - \xo 26.67-68: \xo*\xt Ais 50.6 naŋga, 53.5 naŋga, Mt 27.30 naŋga, Jo 19.3\xt*\x*Kamata Jisasɨndu kɨpumɨka hañɨ sɨmɨruhavɨta nuŋ yɨvumu. Kamata nuŋ muvɨra ñuŋgimbarapara tamandama ambamu, \v 68 Na Kru Got krunavundi nuŋandɨŋ aŋga mɨŋɨmana vata yɨhɨramami mɨŋga. Harɨm kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavarandu haŋɨnɨŋ ambavarandu maña amba. Naŋ kru yɨvi nɨma nin, vamu. \s Pita ambami yi Jisasɨŋ maŋgandin vami \r (Mak 14.66-72 naŋga, Luk 22.56-62 naŋga, Jon 18.15-18 naŋga, 18.25-27) \p \v 69 Pita tapa humba hambu, tavɨ tapɨra hañɨ mɨnzɨta kɨyɨhihi, sɨmbɨrasara muhaŋambɨ nu kɨyɨmi arɨhañɨ pata, ambami. Nandahara Jisas Galilindu hama naŋga kɨndana, vami. \v 70 Kamavahi, kru sɨhanaŋgandu tamɨŋganzimbɨyɨ Pita ambami. Yi ambana kuyu ha maŋgandin, vami. \v 71 Kamavata kɨyɨhandata, tapa kɨndɨŋari naŋga hañɨ uhi, sɨhinda sɨmbɨrasara muŋambɨ ŋgata krunavundi arɨñɨ kɨyɨmu haŋɨnɨŋ ambami, Kru nɨma Jisas Nasaretɨndu hama naŋga kɨndi, vami. \v 72 Kamavahi Pita sɨhinda ambami, Yi kandɨsɨkwɨsɨkwɨ ambin, yi kru kandɨhamaŋ maŋgandin, vami. \v 73 Kamata sɨhinda kɨyɨhandata, kru muvɨra arɨñɨ taŋguramata kɨyɨmu haŋɨnɨŋ pata Pitaŋ ambamu, Kandɨsɨkwɨsɨkwɨ, na nurɨŋandɨ ñiŋgiñɨndu mɨŋga. Nandɨ pɨŋgwɨsamur hambu naŋ mɨŋamamañɨ ndami, vamu. \v 74 \x - \xo 26.74: \xo*\xt Mk 14.71\xt*\x*Kamavahura Pita yahata patɨ ambami, Yi kandɨsɨkwɨsɨkwɨ ambin, yi kru kamaŋ maŋgandin. Yi kuyu kandɨ maŋambɨtɨn ŋgatara yaŋ Got pɨsiŋgaram, vami. Kamavahi sɨkwɨtaya akakara pɨhumi. \v 75 \x - \xo 26.75: \xo*\xt Mt 26.34 naŋga, Mk 14.30 naŋga, Lu 22.61-62 naŋga, Jo 13.38\xt*\x*Kamatɨhi Pita, Jisas akakara kwɨsɨ pɨwɨtiti arɨkikwɨrɨ ñɨmbɨrɨ yambirɨm ambata, Nuŋ maŋgandin vɨrɨmana vamba ambami kuyu haŋandɨhinɨrɨm indarɨmitami. Kamata tapɨrañɨ indɨhuta patɨŋandi irɨhami. \c 27 \s Jisasɨŋ Rom gavamandu aru miku kɨyɨmiyɨ tɨmbuta umu \r (Mak 15.1 naŋga, Luk 23.1-2 naŋga, Jon 18.28-32) \p \v 1 \x - \xo 27.1: \xo*\xt Lu 22.66\xt*\x*Kamata pɨhɨrɨhi, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ sɨhanaŋga, Jisasɨŋ yɨvutatamɨndaŋ vata kuyu kahañamu. \v 2 Kamata mɨtuta, Jisasɨŋ wɨrɨmbɨnzikiyɨ sɨmahata tɨmbuta uta, Pailat Rom gavamandu aru miku hamandu kumaŋgɨmbañɨ tamamu.\f * \fr 27.2 \fr*\ft Pailat Romɨndu mɨŋga. Rom hati nuŋ aru miku gavaman Judandu tamamu. Juda hati nurɨŋambi Jisasɨŋ mayɨvutatamahu. Rom hati taya ambandu, Kru mumɨŋga kwɨmɨrɨmandɨ, vamba ambandu. Kamataharɨm Juda hati Jisasɨŋ Pailat kɨyɨmiyɨ tɨmbuta umu. Jon 18.31yɨ ndahara ŋgamara. \ft*\f* \s Judas kɨmumi \r (Sɨmbɨrasara 1.18-19) \p \v 3 \x - \xo 27.3: \xo*\xt Mt 26.14-15\xt*\x*Kru Jisasɨŋ nuŋandɨ miku ŋɨnɨŋɨndu kumañɨ tamami hama Judas, ŋgahi Jisasɨŋ ŋgatɨŋgɨruta pɨmɨ ŋgumu. Kamatɨhu nuŋandɨ indarɨmit hambu tɨvɨrami. Kamatɨhi 30 tɨmbahɨrɨs silva nuŋ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu miku haŋɨnɨŋ ŋgumu haŋandɨhin, nurɨ kɨyɨmuyɨ aŋga mɨŋata umi. \v 4 Kamata ambami, Yi ñamba vana andɨn. Kru narɨŋandɨ kumaŋgɨmbañɨ tamin hama ñamba vana maŋandɨndi, hara nuŋ yɨvutatamɨrɨmandɨra, vami. Kamavahira nuŋ ambamu, Kaŋandɨhin arɨŋandɨ vana ma. Pɨmɨ ha nandɨ, vamu. \v 5 \x - \xo 27.5: \xo*\xt 2 Sml 17.23\xt*\x*Kamavahu Judas tɨmbahɨrɨs haŋɨnɨŋ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨhumba hambu kahuvarahi indɨhumi. Kamata uta nuŋambi sikiyɨ taŋgɨraramata kɨmumi.\fig Judas tɨmbahɨrɨs kahuvarami|alt="throws back money" src="Gw042.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="27.5"\fig* \v 6 Kamatɨhi Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs kandɨha mɨŋata nɨmavamu, Tɨmbahɨrɨs nɨŋandɨhin kru yɨvutatamatamandu tɨkwɨ ŋandi. Harɨm tɨmbahɨrɨs kanɨŋandɨhin Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ nɨñɨndu tɨmbahɨrɨs naŋga mɨnzayɨ mandamɨmɨ, vamu. \v 7 Kamata tɨmbahɨrɨs kandɨharɨm mɨŋgɨya kuyu taya kahañamu. Kamata tɨmbahɨrɨs kandɨhañɨ kru pɨrɨ sɨŋgɨ musa mɨŋandu haŋɨnɨŋɨndu pɨrɨvɨsa mu mut mɨŋamu. Pɨrɨvɨsa kandɨha kru kutañɨ ŋgati kwɨmɨtutu tamɨmandɨyu vata, mut mɨŋamu. \v 8 Kamataharɨm pɨrɨvɨsa kandɨhaŋu, Pɨrɨvɨsa Kru Ñaŋgwɨ Mɨŋgumɨŋgu vava ñɨmbi ŋgumu. Kuha ñɨmbi kandɨhañɨ ndaya yɨhɨrasɨmu, patavata tɨhu ndahara ñɨmbi kanɨñɨ ndaya yɨhɨndu. \v 9-10 \x - \xo 27.9-10: \xo*\xt Sek 11.12-13 naŋga, Jer 32.6-15\xt*\x*Kamataharɨm kuyu mu, kuha Got ambahi kru Gotɨndu kuyu mɨŋata ambavaravara, Jeremaia ambami, 30 tɨmbahɨrɨs silva haŋandɨhin mɨŋamu. Tɨmbahɨrɨs kandɨha Israel hati kru kandɨhamaŋ mut mɨŋamɨŋarɨm yɨhɨramamu. Aru nɨma yaŋ ambami maña tɨmbahɨrɨs kandɨhañɨ, kru pɨrɨ sɨŋgɨ musa mɨŋandi hamarɨm pɨrɨvɨsa mut mɨŋamu, vami. Kamataharɨm kandɨ vana ha Jeremaia ambami maña kandɨsɨkwɨsɨkwɨ yɨvurahami. \s Pailat ambami na Juda hatindu aru miku vaha \r (Mak 15.2-5 naŋga, Luk 23.3-5 naŋga, Jon 18.33-38) \p \v 11 \x - \xo 27.11: \xo*\xt Mk 15.2 naŋga, Lu 23.3 naŋga, Jo 18.33 naŋga, 18.37 naŋga, 1 Ti 6.13\xt*\x*Jisas Rom gavamandu aru miku Pailatɨndu tamɨŋgañɨ taŋguramata kɨyɨmi. Kamatɨhi Pailat nuŋ nɨmavamba kitɨhumi, Na Juda hatindu aru miku vaha, vami. Kamavahi Jisas ambami, Nambi ambana, vami. \v 12 \x - \xo 27.12: \xo*\xt Ais 53.7 naŋga, Mt 26.63 naŋga, Jo 19.9\xt*\x*Kamavahi, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ, Jisasɨŋ ihɨvarɨŋguyu sambɨ ŋgumu. Kamatɨhura Jisas kuyu kɨmbɨ maŋambami. \v 13 Kamatɨhi nuŋ sɨhinda Pailat kitɨhuta nɨmavami. Naŋ sɨhanaŋga kuyu yɨhɨvarayu nɨmbu mambaha indarɨna, vami. \v 14 \x - \xo 27.14: \xo*\xt Jo 19.9\xt*\x*Kamavahira, Jisas Pailatɨndu kuyu haŋandɨhinɨrɨm kɨmbɨ kuyu maŋambami. Kamatɨhi Pailat indarɨhɨtɨhɨtɨmi. \s Pailat Jisasɨŋ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbuwɨrɨmburɨm ambami \r (Mak 15.6-15 naŋga, Luk 23.13-25 naŋga, Jon 18.38—19.16) \p \v 15 Mɨŋgɨya simbi mɨŋgɨya simbindu mɨnza hɨvɨyɨ taya, Got Israel Hatiŋ Mitahi Aviŋgɨyɨmu Aru Hɨvɨ haŋandɨhinɨrɨm indarɨramarasɨmu. Kandɨhamatɨrasɨmu hɨvɨyɨ gavamandu aru miku hama kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨndu mɨnzavat mɨŋgaŋ ndaya tɨhɨmitarasɨmi. Krunavundi nurɨŋambi, kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨ hañɨndu mɨnzavat hamandu ñɨmbi yɨhɨrasɨmu. Kamatɨhu kru kandɨhamaŋ tɨhɨmitahi nurɨ kɨnduyɨ urasɨmi. \v 16 Kandɨtɨwɨmi hañɨ, kru mumɨŋga kru ñamba vana andɨhu tamandu upɨyɨ kɨyɨmi. Nuŋandɨ ñɨmbi, Jisas Barabas, krunavundi nuŋ ŋgamaŋgarandu. Nu kru ñamba sɨkwɨ mɨŋga. \v 17 \x - \xo 27.17: \xo*\xt Jo 11.47-48 naŋga, 12.19\xt*\x*Kamata krunavundi pata tɨhɨruhu, nurɨŋ Pailat nɨmavamba kitɨhumi, Narɨŋɨrɨm kru ninɨŋ ndɨmbanzɨkwɨ tɨhɨmitɨnɨ urɨmandɨ. Jisas Barabasɨŋ tɨhɨmitɨnɨ urɨmandɨ, mana, Jisas krunavundiŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata Got yɨhɨramami vamba ambandu nɨmaŋ tɨhɨmitɨnɨ urɨmandɨ, vami. \v 18 Pailat nurɨŋ ŋgami. Nurɨ sɨŋgɨrata Jisasɨŋ saŋɨnaŋga tɨmbuta ŋgatɨŋgurɨm payɨmu. Harɨm kandɨhamavami. \v 19 Pailat ŋgatɨŋgɨrutɨŋgɨru hamandu mɨnzɨmɨnzɨ maka hañɨ mɨnzɨta kɨyɨhihi nɨmburi nɨmavamba, kuyu tamahi payɨmi. Kru tɨtɨtaya kɨyɨhɨyɨ hamaŋ muhɨm vana maŋandɨ. Kɨvɨyɨ nuŋ akwɨsɨhuyɨ ŋgin. Kamata indarɨhin pɨmɨsaŋɨnzaŋɨndɨ. Kanɨmavamba, kuyu tamahi payɨmi. \v 20 \x - \xo 27.20: \xo*\xt Sɨ 3.14\xt*\x*Gotɨŋ kɨrañɨŋguhundu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ, sɨhanaŋga krunavundiŋ mɨŋawɨnɨkwɨnɨtɨndɨ, ambamu, Ambɨtɨra Pailat Barabasɨŋ mitɨti payɨm. Kamata Jisasɨŋ yɨvutatamam, vamu. \v 21 Kamata, sɨhinda gavamandu aru miku hama nurɨŋ kitɨhuta ambami, Narɨ kru arɨkimbat nɨñɨndu ninɨŋ ndaya yambirɨm tɨhɨmitam vata pirɨkɨra, vami. Kamavahi krunavundi sɨhanaŋga ambamu, Barabas, vamu. \v 22 Kamavahu Pailat nurɨŋ nɨmavamba kitɨhumi, Ara Jisas, Got krunavundiŋ aŋga mɨŋɨmandɨ vata yɨhɨramami vamba ambandu nɨmaŋ yaŋɨrɨm pamatɨtɨrɨm pirɨkɨra, vami. Kamavahi sɨhanaŋga ambamu, Ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbu, vamu. \v 23 Kamavahu Pailat nurɨŋ kitɨhumi, Mumɨrɨm, nu ñamba vana pamatavu andɨndi, vami. Hara krunavundi patɨvat pɨhuravɨmbɨhurav ambamu, Nuŋ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbu, vamu. \v 24 \x - \xo 27.24: \xo*\xt Lo 21.6-9 naŋga, Mt 27.4\xt*\x*Kamatɨhu Pailat ŋgata, yandɨ kuyu maŋindarɨmandɨyu, naŋga saŋga aru yɨvurahɨmandɨ, vamba indarɨmi. Harɨm kuku nɨkɨrɨ mɨŋata krunavundindu tamɨŋgañɨ nuŋandɨ kuma ha ñɨmburɨmi. Kamata ambami, Kru nɨma kwɨmɨti ndahara yi pɨmɨ maŋgavɨrɨman. Kaŋandɨhin narɨŋandɨ vana, vami. \v 25 \x - \xo 27.25: \xo*\xt Jos 2.19 naŋga, 2 Sml 1.16 naŋga, Mt 23.35 naŋga, Sɨ 5.28\xt*\x*Kamavahi krunavundi sɨhanaŋga kɨmbɨ nɨmavamu, Pɨmɨ kandɨnɨ arɨŋ naŋga arɨŋandɨ ñɨŋisɨmɨŋɨra kɨyɨm, vamu. \v 26 Kamavahu Pailat Barabasɨŋ tɨhɨmitahi nurɨŋɨrɨm umi. Kamata saŋganzara haŋɨnɨŋ ambahi Jisasɨŋ pɨŋgɨrawɨsɨmu. Kamata kɨta Jisasɨŋ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbɨmandɨyu vata, saŋganzarandu kumañɨ tamami. \s Saŋganzara Jisasɨŋ ambasuvamu \r (Mak 15.16-20 naŋga, Jon 19.2-3) \p \v 27 Kamata gavamandu aru miku hama nuŋandɨ saŋganzara haŋɨnɨŋ ambahi, Jisasɨŋ tɨmbuta Rom gavamandu tavɨyɨ indɨhumu. Kamatɨhu saŋganzara sɨhanaŋga pata nuŋandɨ kɨpumɨkayɨ tɨhɨrumu. \v 28 \x - \xo 27.28: \xo*\xt Lu 23.11\xt*\x*Kamata nuŋandɨ mɨkwɨrɨ haŋandɨhin sɨharamu. Sɨharata nuŋ mɨkwɨrɨ ñaŋgwɨ aru miku ndu maña ŋandi tamaramamu. \v 29 \x - \xo 27.29: \xo*\xt Sng 69.19 naŋga, Ais 53.3\xt*\x*Kamata siki punzɨmbunzɨ naŋga haŋandɨhin mɨŋata, aru miku ndu mɨraŋgupihupi maña musa mɨŋata nuŋandɨ miku hañɨ tamamu. Kamata nuŋandɨ kuma kandɨ samba hambu kuki tɨmɨ mu mɨŋandɨhuramamu. Kamata nuŋɨrɨm tanda mɨkwɨmɨkwɨtɨndɨ nɨmavamba ambasuvamu, Aviŋgɨvɨ Juda hatindu aru miku, vamu.\f * \fr 27.29 \fr*\ft Saŋganzara haŋɨnɨŋ Jisasɨŋ imbɨraramata aru miku hamaŋ kanzɨ mɨŋayahuramañandɨmu. Kandɨhamata hɨrɨvɨyɨ aru miku haŋɨnɨŋ mɨkwɨrɨ kandɨhamata haŋɨnɨŋ tamarasɨmu. Mɨkwɨrɨ ñaŋgwɨ naŋga mɨraŋgupihupi kandɨha aru miku ndu. Aru miku ndu mɨnzɨmɨnzɨmakayɨ mɨnzɨta, kuki tɨmɨ mɨnzataya mɨŋahandarasɨmu. \ft*\f* \v 30 \x - \xo 27.30: \xo*\xt Ais 50.6 naŋga, Mt 26.67\xt*\x*Kamatɨndɨ nuŋ sɨmɨruhavɨmu. Kamata kuki tɨmɨ mɨŋandɨhuramamu ha mɨŋata, nuŋandɨ miku hañɨ yɨvumu. \v 31 \x - \xo 27.31: \xo*\xt Ais 53.7\xt*\x*Nuŋ ambasuvasuva vana andɨta mɨtuta, mɨkwɨrɨ tamaramamu haŋandɨhin sɨharata nuŋandɨ mɨkwɨrɨ haŋandɨhin tamaramamu. Kamata nuŋ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbɨrɨm tɨmbuta umu. \s Jisasɨŋ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbumu \r (Mak 15.21-32 naŋga, Luk 23.26-43 naŋga, Jon 19.17-27) \p \v 32 Kamata uta, saŋganzara haŋɨnɨŋ pɨhu aru Sairinindu, kru Saimonɨŋ ŋgamu. Kamata andɨhu Jisasɨndu ahuandɨ ha kavumi.\fig Simon Jisasɨŋ ŋguramami|alt="Simon carries cross" src="WA03924b.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="27.32"\fig* \v 33 Kamata uta upɨ Golgota yɨvurahamu. Ñɨmbi Golgotandu kuyu sapa ha, miku muŋgɨyɨndu punzɨndu upɨ varasɨmu. \v 34 \x - \xo 27.34: \xo*\xt Sng 69.21 naŋga, Mt 27.48\xt*\x*Kamata upɨ kandɨhañɨ, Jisasɨŋ kañɨnda mɨŋguramam vata, wain kuku haŋandɨhin akɨŋgɨm naŋga tarayɨwarata kuvɨrɨmandɨ vata, ŋgumu. Kamatɨhu kuvɨrɨrɨmɨndɨhi akɨndɨhi maŋguvɨrami. \v 35 \x - \xo 27.35: \xo*\xt Sng 22.18\xt*\x*Jisasɨŋ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbuta mɨtuta, saŋganzara haŋɨnɨŋ nuŋandɨ mɨkwɨrɨ haŋɨnɨŋ nurɨŋambi tamarahata mɨŋɨmɨŋɨndaŋ vata, atava imbɨramu. \v 36 Kamata kandɨ upɨ haŋu mɨnzɨta nuŋ karatamamu. \v 37 Kamata ahu parapara sɨŋga kɨrɨvɨ ŋandi pɨtɨta, nuŋ kuyu ŋgatɨŋgɨrumu ha yɨhimbɨvɨrata nuŋandɨ miku tarayawɨ hambu tamamu. Nɨmata kuyu yɨhimbɨvɨramu. Kru nɨma Jisas, Juda hatindu aru miku. \v 38 \x - \xo 27.38: \xo*\xt Ais 53.12\xt*\x*Jisas kɨyɨmi tɨvɨ hañɨ, kru arɨkimbat saŋga kurɨhahurɨha naŋga kipa naŋga haŋɨnɨŋ ndahara ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbuta tararamamu. Muhamaŋ, kandɨ sambavu tararamata, muhamaŋ kakayɨ sambavu tararamamu. \v 39-40 \x - \xo 27.39-40: \xo*\xt Sng 22.7 naŋga, 109.25 naŋga, Mt 26.61 naŋga, Jo 2.19\xt*\x*Kamatɨhu, krunavundi uhuvañɨndɨndɨ ambasuvanzuva, miku tɨwahandɨwaha nɨmavamu. Na Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨ haŋandɨhin yɨvukuvɨmbɨrata, arɨkikwɨrɨ hɨvɨyɨ taya tararamarama mɨŋga. Harɨm nambi ŋgurama. Kandɨsɨkwɨsɨkwɨ na Gotɨndu Ñɨŋitiŋgata ahuandɨ ha mitata mɨŋga, vamu. \v 41 Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga tɨkatɨka kuyundu mirɨmba naŋga haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ ndahara sɨwɨmañanzihɨ andɨndɨ ambasuvamu. \v 42 Nɨmavamba ambamu, Nu kru muŋɨnɨŋ ŋguramandi. Hara nuŋambi maŋgurami. Nu Israel hatindu aru miku. Harɨm ahuandɨ nɨ mitata mɨŋgɨti ŋgatanda nɨŋambirɨm indarɨmaŋgarɨmɨndaŋ. \v 43 \x - \xo 27.43: \xo*\xt Sng 22.8\xt*\x*Nu Gotɨrɨm indarɨmaŋgarata ambandi, Yi Gotɨndu Ñɨŋi, vamba ambandi. Harɨm Got nuŋɨrɨm mavɨndamata ŋgata, nuŋ tɨhu ŋguramɨrɨmandɨ, vamu. \v 44 Kru arɨkimbat saŋga kurɨhahurɨha naŋga kipa naŋga haŋɨnɨŋ, Jisasɨndu tɨvɨ hañɨ ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbumu haŋɨnɨŋ ndahara, Jisasɨŋ ambasuvamu.\fig Ahuandɨ yɨvuwɨrɨmbuwɨrɨmbu arɨkikwɨrɨ|alt="three crosses" src="gw118.tif" size="span" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="27.44"\fig* \s Jisas kɨmumi \r (Mak 15.33-41 naŋga, Luk 23.44-49 naŋga, Jon 19.28-30) \p \v 45 Ina mɨrɨyɨ kɨyɨhi, pɨrɨvɨsa sɨhanaŋga kɨvɨmɨŋgwɨ tarɨŋgumi. Kamatɨhi taya uta ina mɨŋguta saŋgindaŋgumi. \v 46 \x - \xo 27.46: \xo*\xt Sng 22.1 naŋga, Hi 5.7\xt*\x*Kamata ina mɨŋguta saŋgindaŋgumi hɨrɨvɨyɨ, Jisas patɨ avaŋgarata ambami, Eli Eli lema sabaktani, vami. Kandɨ kuyu nɨñɨndu kuyu sapa ha nɨmata. Yandɨ Got, yandɨ Got, mumɨrɨm yaŋ mitana. \v 47 Kamavahi kru muvɨra arɨñɨ taŋguramata kɨyɨmu haŋɨnɨŋ indarɨta ambamu. Kru nɨma Elaijaŋ urarami, vamu. \v 48 \x - \xo 27.48: \xo*\xt Sng 69.21\xt*\x*Kamavahi sarɨwayɨŋandi nurɨŋandɨ muvatɨ hama tɨvɨta uta spans vɨsa mɨŋata wain kuku ahɨvɨ hañɨ tamami. Kamatɨhi wain yavurɨhi kuki tɨmɨ muyɨ sɨmahata, Jisasɨrɨm kuvɨrɨmandɨ vata, ŋgumi. \v 49 Kamatɨhi muvɨra ambamu, Mitɨna ŋgɨmɨŋgusa. Elaija pata nuŋ ŋguramɨrɨmandɨ vaha, vamu. \v 50 Kamata Jisas sɨhinda patɨ avaŋgarata kɨmumi. \v 51 \x - \xo 27.51: \xo*\xt Kis 26.31-33 naŋga, 2 Sto 3.14 naŋga, Mk 15.38 naŋga, Lu 23.45 naŋga, Hi 6.19 naŋga, 10.19-20\xt*\x*Kamatɨhi kandɨhɨrɨvɨ hañɨndaya mɨkwɨrɨ aru, Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu tavɨyɨ inanandɨta kɨrasɨmi haŋandɨhin, kɨmba hambu kɨta sɨhɨrata mɨŋguta aŋgamɨŋga hambu yɨvurahami. Kamata arɨkinzɨŋga yɨvurahami. Kamatɨhi pɨrɨ nɨ namanama tɨhi, tɨmba aruru haŋɨnɨŋ pɨhumbɨramu. \v 52 Kamatɨhi krunzava haŋɨnɨŋ pirɨhumi. Kamatɨhi Gotɨndu krunavundi muvɨra kuha kɨmumu haŋɨnɨŋ kandɨhandɨwɨmi yahamɨramu. \v 53 Yahamɨrata kɨyɨhuhu, Jisas aŋga yahamɨrata mɨtuhi, Gotɨndu pɨhu aru Jerusalem indɨhumu. Kamatɨhu krunavundi sambɨ nurɨŋ ŋgamu. \v 54 Saŋganzarandu arumiku hama naŋga, saŋganzara Jisasɨŋ karatamata kɨyɨmu haŋɨnɨŋ, ŋgahu pɨrɨmama payɨhi muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahahi ŋgata pɨŋisaŋarandumu. Kamata nɨmavamu, Kandɨsɨkwɨsɨkwɨ, kru nɨma Gotɨndu Ñɨŋi, vamu. \v 55 \x - \xo 27.55: \xo*\xt Lu 8.2-3\xt*\x*Navundi Galilindu sambɨ Jisas naŋga kɨndaŋgɨnda nuŋ ŋguramandu haŋɨnɨŋ ndahara kɨyɨmu. Navundi kandɨhaŋɨnɨŋ kutañɨmarɨ taŋguramata tɨhɨraramamu. \v 56 \x - \xo 27.56: \xo*\xt Mt 20.20\xt*\x*Navundi kandɨ ñiŋgi hañɨndu muhambɨ, Maria pɨhu aru Makdalandu ŋambɨ. Muhaŋambɨ, Maria Jems naŋga Josep nɨŋum. Ara muhaŋambɨ, Sebedindu ñɨŋi arɨkimbat nɨŋum. \s Jisasɨndu patɨ ha tɨmba humbañɨ tamamu \r (Mak 15.42-47 naŋga, Luk 23.50-55 naŋga, Jon 19.38-42) \p \v 57 Kamata kɨvɨtiti kɨvɨtɨrɨm andɨhitɨhi, kru tɨmbahɨrɨsɨndu arɨku mɨŋga pɨhu aru Arimateandu mɨŋga, nuŋandɨ ñɨmbi Josep, kandɨhama payɨmi. Josep kandɨhama ndahara Jisasɨndu sɨmbɨrasara muvatɨ mɨŋga. \v 58 \x - \xo 27.58: \xo*\xt Lo 21.22-23\xt*\x*Nu Pailat kɨyɨmiyɨ, kitɨwɨtɨn aria vɨtiŋgata Jisasɨndu patɨ ha mɨŋɨman vata, payɨmi. Kamatɨhi Pailat ambahi, saŋganzara haŋɨnɨŋ patɨ ha mɨŋata Josepɨŋ ŋgumu. \v 59 Kamatɨhu Josep mɨŋata patɨ ha mɨkwɨrɨ ñaŋɨra suñɨyɨ taparami. \v 60-61 \x - \xo 27.60-61: \xo*\xt Ais 53.9\xt*\x*Kamata Josep, Jisasɨndu patɨ ha mɨŋata uta sava humba nuŋandɨ kɨhiyɨ tamami. Sava humba kandɨha ambahi kru tɨmbayɨ kuhanda musa mɨŋahu saŋ kɨndi. Kamatɨhihi Maria pɨhu aru Makdalandu haŋambɨ naŋga, Maria muhaŋambɨ ndahara arɨñɨ mɨnzɨta tɨhɨraramamu. Kamatɨhuhu Josep tɨmba muŋgɨ aru muŋandi tɨhuyaparahi payɨhi, kumba mɨka ha yɨvuvihɨta umi. \s Saŋganzara Jisasɨndu sava karatamamu \p \v 62 Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨyɨrɨm muhɨmɨmuhɨm sɨwɨtamatama hɨvɨ ha sɨrɨvami. Kamatɨhi amut Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨ hañɨ Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ, naŋga Farisi haŋɨnɨŋ uta Pailatɨŋ ŋgamu. \v 63 \x - \xo 27.63: \xo*\xt Mt 12.40 naŋga, 16.21 naŋga, 17.23 naŋga, 20.19 naŋga, Mk 8.31 naŋga, 9.31 naŋga, 10.33-34 naŋga, Lu 9.22 naŋga, 18.31-33 naŋga, Jo 2.19-21\xt*\x*Kamata nuŋ ambamu, Aru mɨŋga, ara kru kuyusɨhɨrɨ naŋga hama kɨñɨŋgɨñɨ kuyu mu ambamirɨm indarɨmitarɨŋ. Ambami, Yi arɨkiŋgɨvɨ kɨta, kwɨrɨ hañɨ aŋga yahamɨrɨman, vamba ambami. \v 64 Kamataharɨm ambɨna kumba mɨka haŋandɨhin yɨhɨñamaŋgarɨtu arɨkikwɨrɨ hɨvɨ kɨyɨm. Nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata nuŋandɨ patɨ haŋandɨhin kipa mɨŋata uta krunavundiŋ ambɨrɨmandɨyu. Sava humba ha mitata aŋga yahamɨri vamba ambɨrɨmandɨyu. Kamatu nurɨŋandɨ kuyusɨhɨrɨŋguyu kɨhi haŋandɨhin, nuŋandɨ kuyusɨhɨrɨŋguyu kuha ambami haŋandɨhin taratɨvɨrɨmandɨ, vamu. \v 65 \x - \xo 27.65: \xo*\xt Dan 6.17\xt*\x*Kamavahu Pailat nurɨŋ ambami, Saŋganzaraŋ tɨmbututa ambɨtɨra sava hañɨ karatamata kɨyɨmu. Narɨ uta narɨŋandɨ indarɨmitɨyɨ muhɨmɨmuhɨm vana andɨta sava hañɨndu kumba mɨka ha yɨhɨvihɨmaŋgaramara, vami. \v 66 \x - \xo 27.66: \xo*\xt Dan 6.17\xt*\x*Kamavahi uta sava hañɨndu kumba mɨka ha yɨhɨvihɨmaŋgaramu. Kamata tɨmba hɨmba hañɨ kuŋgɨ yɨvuta tamata, saŋganzaraŋ tamahu sava ha karatamamu. \c 28 \s Jisas aŋga yahamɨrami \r (Mak 16.1-10 naŋga, Luk 24.1-10 naŋga, Jon 20.1-18) \p \v 1 Avɨrɨkɨmuhɨmu Hɨvɨ ha umi. Kamatɨhi kimaŋgima hɨvɨ hañɨ paka pɨhɨrɨhihi, Maria pɨhu aru Makdalandu haŋambɨ naŋga Maria muhaŋambɨ, Jisasɨndu sava ha ŋgɨmɨndaŋ vata, payɨmu.\f * \fr 28.1 \fr*\ft Kimaŋgima hɨvɨ ha Sande taya.\ft*\f* \v 2 Kamatɨhuhu Aru nɨmandu kutɨkara Gotɨndu pɨhuyɨ kɨta mɨŋgami. Kamatɨhi pɨrɨmama aru sɨkwɨ payɨmi. Kamata kutɨkara hama tɨmba muŋgɨ kumba mɨka yɨvuvihɨmi haŋandɨhin tɨhuyaparahi tɨvɨmbu umi. Kamata kandɨ hɨmba hañɨ mɨnzɨta kɨyɨmi. \v 3 \x - \xo 28.3: \xo*\xt Dan 10.6 naŋga, Mt 17.2 naŋga, Sɨ 1.10\xt*\x*Kutɨkara hamandu kɨpumɨka ha ñɨma mɨŋaparahi sɨñandɨ maña sɨñandɨmañandɨmi. Kamatɨhi nuŋandɨ mɨkwɨrɨ haŋandɨhin ndahara ihumukɨrɨ maña kɨyɨmi. \v 4 Kamatɨhi saŋganzara haŋɨnɨŋ nɨŋambirɨm pɨŋitɨhi, nanaŋgarata, kɨmuhɨmu ŋɨnɨŋ maña yɨvurahamu. \v 5 Kamatɨhu Aru nɨmandu kutɨkara hama yahata navundi arɨkimbatɨrɨm nɨmavami, Pɨŋimandumara. Yi narɨŋ ŋgin, narɨ Jisas kru ahuandɨñɨ yɨvuwɨrɨmbusɨmu hamaŋ ŋgɨrɨm para. \v 6 \x - \xo 28.6: \xo*\xt Mt 12.40 naŋga, 16.21\xt*\x*Nu nɨñɨ maŋgɨyɨ. Nuŋambi kuha ambami maña yahamɨri. Narɨ arɨkimbat pata upɨ karɨhasɨmi nɨŋandɨhin ŋgamara. \v 7 \x - \xo 28.7: \xo*\xt Mt 26.32\xt*\x*Kamataharɨm narɨ arɨkimbat aŋga uhavuta nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ nɨmavamba ambamara, Nu sava humba ha mitata aŋga yahamɨri. Indarɨmara, nuwɨsa kasiramata Galilivu uyɨ, harɨm nuŋ kandɨhambu ŋgɨmandɨra, vamba ambamara. Yi kuyu kandɨnɨ narɨŋ ambavarɨrɨm pan, vami.\fig Gotɨndu kutɨkara naŋga kuyundavaramu|alt="talking to the angel" src="gw046.tif" size="col" copy="Graham Wade © United Bible Societies 1989" ref="28.7"\fig* \v 8 Navundi arɨkimbat pɨŋisaŋarandɨmu, hara kɨnzɨhɨnzɨtɨmaŋgaramu. Kamata sarɨwayɨŋandi sava ha mitata tɨvaramata Jisasɨndu sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ ambavarɨrɨm umu. \v 9 Kamatɨhu Jisas arɨkimbatɨŋ kɨndɨñɨ ŋgata nɨmavami, Kɨvɨsɨhu vami. Kamatɨhi arɨkimbat nu kɨyɨmi arɨhañɨ uta, nuŋandɨ tandanzambɨrɨ hañɨ mɨŋahandata nuŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahamu. \v 10 \x - \xo 28.10: \xo*\xt Hi 2.11\xt*\x*Kamatɨhu Jisas arɨkimbatɨŋ nɨmavami, Pɨŋimandumara. Narɨ arɨkimbat uta ambɨtɨra yaranava Galilivura umu. Yaŋ kandambu ŋgɨmandɨyu, vami. \s Saŋganzarandu kuyu \p \v 11 Navundi arɨkimbat uhuhu, saŋganzara Jisasɨndu sava karatamata kɨyɨmu hañɨndu muvɨra pɨhu aru hañɨ indɨhumu. Kamata Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ muhɨmɨmuhɨm vana yɨvurahamirɨm ambavaramu. \v 12-13 \x - \xo 28.12-13: \xo*\xt Mt 27.64\xt*\x*Kamatɨhu Gotɨŋ kɨrañɨŋguhu haŋɨnɨŋɨndu aru miku haŋɨnɨŋ naŋga Israel hatindu aru miku haŋɨnɨŋ tɨhɨruta, kuyu mu sɨmahamu. Kamata saŋganzara haŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs sambɨ ŋguta, ambamu, Uta nɨmavamba ambamara, Kɨvɨyɨ karɨhaharɨŋgarɨŋ, nuŋandɨ sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ pata nuŋandɨ patɨ ha kipa mɨŋayu, vamba ambamara. \v 14 Kamatɨra gavamandu aru hama kuyu kanɨŋandɨhin indarɨta narɨŋ yɨvutatamɨrɨmɨtiŋgata, arara nu naŋga kuyu mɨŋasɨrɨvɨm. Kamatɨrɨŋ narɨ kuyu maŋgavɨrɨmandɨra, vamu. \v 15 Kamavahu saŋganzara haŋɨnɨŋ tɨmbahɨrɨs haŋandɨhin mɨŋata, aru miku haŋɨnɨŋ ambaramamu mañamaña andɨmu. Kamatɨhu kuyu kanɨŋandɨhin Juda hati indarɨta mɨtumu. Juda hati kuyu kanɨŋandɨhinɨrɨm ambavararasɨmu. Patavata tɨhu ndahara kuyu sɨwɨmaña ndaya ambavarandu. \s Jisas nuŋandɨ sɨmbɨrasaraŋ sɨmbɨra mɨŋɨmandɨyurɨm ambami \r (Mak 16.14-18 naŋga, Luk 24.36-49 naŋga, Jon 20.19-23) \p \v 16 \x - \xo 28.16: \xo*\xt Mt 26.32 naŋga, 28.7-10 naŋga, Mk 14.28\xt*\x*Kamata 11 sɨmbɨrasara haŋɨnɨŋ Galilirɨm umu. Uta Jisas apu ambami hañɨ yɨvurahamu. \v 17 Kamata Jisasɨŋ ŋgata, nuŋandɨ ñɨmbi tɨhuyahamu. Hara sɨmbɨrasara muvɨrandu indarɨmit arɨkita kɨyɨmi. \v 18 \x - \xo 28.18: \xo*\xt Dan 7.13-14 naŋga, Mt 11.27 naŋga, Jo 3.35 naŋga, 13.3 naŋga, Sɨ 2.36 naŋga, 1 Ko 15.27 naŋga, Ef 1.20-22 naŋga, Hi 1.2 naŋga, Sk 17.14\xt*\x*Kamatɨhu Jisas arɨhañɨ pata nurɨŋ nɨmavami, Got nuŋandɨ pɨhuyɨndu naŋga pɨrɨ nɨñɨndu muhɨmɨmuhɨm karatamatarɨm yaŋ ñɨmbi ŋgumi. \v 19 \x - \xo 28.19: \xo*\xt Mk 16.15-16 naŋga, Sɨ 1.8\xt*\x*Kamataharɨm uta krunavundi sɨhanaŋga pɨrɨvɨsa muvundumuvundu andɨtɨra yandɨ sɨmbɨrasara yɨvurahamu. Kamatɨndɨ, Yavandu ñɨmbiyɨ, naŋga nuŋandɨ Ñɨŋindu ñɨmbiyɨ, naŋga nuŋandɨ Mavɨñɨŋindu ñɨmbiyɨ kukuyɨ mɨŋaŋgɨrumara. \v 20 \x - \xo 28.20: \xo*\xt Mt 18.20 naŋga, Jo 14.23\xt*\x*Kamata yi narɨŋ kuyu ŋgumin haŋɨnɨŋ sɨhanaŋga nurɨŋ ambaramamara. Kamatɨra kuyu kandɨhaŋɨnɨŋɨndaya mɨŋahandamu. Indarɨmara. Yi imutamut narɨ naŋga kɨndin. Ututa pɨrɨ nɨŋandɨhin naŋga muhɨmɨmuhɨm siŋgundɨrɨmandɨ.