\id ROM - Kobon NT [kpw] -Papua New Guinea 2005 (web version -2013 bd) \h Rom \toc1 Pol Rom nɨbi bɨ kalɨp köp kalɨ kƚiñ rɨka \toc2 Rom \toc3 Ro \mt1 Rom \mt2 Pol Rom nɨbi bɨ kalɨp köp kalɨ kƚiñ rɨka \c 1 \s1 Pol Rom nɨbi bɨ kalɨp köp kalɨ kƚiñ rɨka \p \v 1 Yad Pol. Krais Jisas wög gɨ ñeb bɨ nɨpe mɨdpin. God yɨp hag lö, Krais Jisas manö aij ud arep bɨ ap mɨdpin. God nɨpe yɨp udö, God manö aij u ud ajmɨdin. \x * \xo 1:1 \xt Ap 9:15\x* \v 2 Pen manö aij anɨbu, God hadame nöp bɨ manö hagep nɨpe gau kalɨp hagö, kale God Manö u Manö Uɫ u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö nöp ga. \x * \xo 1:2 \xt Ro 16:25-26\x* \v 3 Manö Uɫ kalɨ kƚiñ rɨköm hagla anɨbu, kale God Ñɨ nɨpe manö u nöp hagla. Ram mɨnöŋ iƚ i lau u, bɨ ne Depid rɨkö, rɨk dam dapɨl göm, nɨp yag daula. \v 4 Pen nɨpe ke God, nɨpe ke uɫ yabɨƚ u, nɨpe umöm uraka u me, kƚö ke yabɨƚ anɨbu nɨŋun nɨŋbun, nɨpe God Ñɨ nɨpe yabɨƚ, Bɨ Kub hon Jisas Krais. \p \v 5 Jisas Krais yɨp mög nɨŋöm ud aij ga. Jisas Krais hib nɨpe adö araŋ, a göm, God bɨ gau abe yɨp abe hag löm haga, kale mɨnöŋ naböŋ gau rɨgoŋ rɨgoŋ nɨbi bɨ magöŋhalö yabɨƚ kalɨp Jisas manö aij hag ñɨbe, kale manö aij anɨbu nɨŋ udöm, hagöp rö nöp göl, a ga. \x * \xo 1:5 \xt Ap 26:16-18; Gal 2:7-9\x* \v 6 Pen kale Rom nɨbi bɨ mɨdpim au, God kalöp u rö nöp Jisas Krais nɨbi bɨ nɨpe ke hag la. \p \v 7 Anɨb u, kalöp Rom kai, God, nɨbi bɨ yad mɨdeilaŋ, a göm ud mɨdmagö yabɨƚ löp gau, kalöp köp i kalɨ kƚiñ rɨkabin. Bapi God, Bɨ Kub Jisas Krais, kalöp ud aij gɨmil, abad mɨd aij gɨlö me, kale agamɨj mɨd aij gɨmim. \x * \xo 1:7 \xt Nab 6:25-26\x* \s1 Pol daun kub Rom arnam, a göm, gasɨ u nɨŋa \p \v 8 Manö nöd hagnɨg gabin u, kale Jisas Krais nɨŋ udpim u, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ goƚ adsagö gau magöŋhalö aiud anɨbu nɨŋöm haglö arab. Anɨb u, yad Jisas Krais nɨp sabe gem, God nɨp aij a gabin. \v 9-10 Yad God Ñɨ nɨpe manö aij u, gasɨ añɨ u nöp nɨŋem kƚö gem, hag ñɨ ajem, God nɨp wög gɨmɨdin. God nɨpe nɨŋöb, yad nɨp sabe gem, pör nöp hib kale hagabin. God nɨpe adan hiɨkö, kale mɨdpim au am nɨŋnabin, a gem, nɨp sabe gabin. \x * \xo 1:9-10 \xt Ap 19:21; Ro 15:23\x* \p \v 11 Jisas manö aij nɨpe rɨmnap kalöp hag ñɨnö, God Ana nɨpe ana kalöp nan aij ap ñö, ana kalöp aŋ daŋ pɨdöŋ mɨdaimim, a gem, kale mɨdpim au am nɨŋnam a gem gasɨ u pör nɨŋabin. \v 12 Pen adö anɨbu nöp wasö. Yad aunabin u, yad Jisas Krais nɨŋ udpin rö nɨŋmim, kale ana kalöp aŋ daŋ pɨdöŋ udmim, Jisas Krais nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ yabɨƚ gɨnabim. Pen anɨg unbö rö, kale Jisas Krais nɨŋ udpim rö nɨŋem, yad u rö nöp ana yad aŋ daŋ pɨdöŋ udem, Jisas Krais nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ yabɨƚ gɨnabin. \p \v 13 Añ mam bɨ. Yad kalöp am nɨŋnam, a gem, gasɨ u pör nɨŋmɨdin u pen adan mɨdageia. Amem, Jisas Krais manö aij u hag ñɨnö, kale manö aij u nɨŋmim, hagöp rö nöp nɨŋ udmim, Jisas Krais nɨp nɨŋ udpe, nɨpe kalöp ud asɨk yunɨm, a gɨ gasɨ nɨŋbin. Mɨnöŋ naböŋ ke ke gau, nɨbi bɨ rɨmnap aŋ kalɨp gau gɨnö rö, am aŋ kalöp au u rö nöp gɨbnep. \x * \xo 1:13 \xt Ap 19:21\x* \p \v 14 Pen Jisas Krais yɨp ud kamɨŋ yua u me, yad gasɨ nɨŋbin yad nan naböŋ mɨdöp. Yad nɨbi bɨ gau manö aij nɨpe u hag ñɨnam. Grik nɨbi bɨ gau abe, Grik nɨbi bɨ wasö gau abe, nɨbi bɨ kalɨ kƚiñ nɨŋbal gau abe, nɨbi bɨ kalɨ kƚiñ nɨŋagpal gau abe, kalɨp magöŋhalö manö aij nɨpe u hag ñɨnam, a gem, gasɨ u nɨŋbin. \v 15 Anɨb u me, yad kale daun kub Rom mɨdpim gau u rö nöp, am Jisas manö aij u kalöp hag ñɨnam, a gem, gasɨ añɨ u nöp nɨŋabin. \v 16 Jisas Krais manö aij nɨpe u God pɨdöŋ halö hagab u me, nɨbi bɨ manö anɨbu nɨŋ udeinaböl u, manö aij anɨbu kalɨp ud asɨk yunab; Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe, kalɨp magöŋhalö ud asɨk yunab. Anɨb u, yad Jisas manö aij nɨpe u gasɨ nɨŋem, gasɨ halö nöp mɨdpin. \x * \xo 1:16 \xt Mak 8:38; 1Ko 1:18-24; Ap 13:46\x* \v 17 Jisas manö aij u nɨŋun nɨŋbun, God nɨpe aigöl göm nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau kalɨp nɨbi bɨ aij, a gɨnab. Nɨbi bɨ gau kale gɨ aij gɨpal u nɨŋöm, God kale nɨbi bɨ kamɨŋ aij, a gagnab; kale Jisas manö aij u nɨŋ udpal u nɨŋöm, kale nɨbi bɨ kamɨŋ aij, a gɨnab. Adö anɨbu nöp, God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, “Nɨbi bɨ God Manö hagöp rö nɨŋ udnaböl gau, God kalɨp nɨbi bɨ aij, a gö, kale kamɨŋ yöl mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 1:17 \xt Ro 3:21-22; Hab 2:4\x* \s1 Nɨbi bɨ Jisas Krais nɨp nɨŋ udagnaböl gau manö kub nɨŋnaböl \p \v 18 Nɨbi bɨ God Manö nɨŋö nɨŋblap u pen nɨbi bɨ rɨmnap God nɨp gasɨ nɨŋagöm, gɨ naij göm, God Manö nɨŋö u paƚu gɨpal. Anɨb u me, God nɨpe kal göm, kalɨp manö kub hagnɨg gab. \v 19 God nɨpe aigale Bɨ rö mɨdöp, nɨpe ke waiö lö nɨŋbal. \x * \xo 1:19 \xt Ap 14:15-17; 17:24-28\x* \v 20 Nɨpe hadame dagol gau mɨnöŋ naböŋ gɨ la ñɨn u rɨkö, nɨpe God kƚö halö yabɨƚ pör pör mɨdöp u waiö mɨdö nɨŋbal. God nɨpe nan nɨhön nɨhön gɨ la gau nöp nɨŋöm, nɨpe aigale Bɨ rö mɨdöp u nɨŋblap. Nɨŋageinaböl u, nan kale. \x * \xo 1:20 \xt Job 12:7-9; Sam 19:1\x* \v 21 Anɨb u, God nɨp nɨŋbal u pen nɨp aij, a göm, hib nɨpe u haglö adö aragöp. Gasɨ haƚöwaƚö nɨŋöm, hauƚ alöm, sɨbön göp gau rö mɨdpal. \x * \xo 1:21 \xt Ep 4:17-18\x* \v 22 Hon nɨbi bɨ gasɨ aij nɨŋmɨdun, a gɨpal u pen kale nɨbi bɨ hauƚ rö mɨdpal. \x * \xo 1:22 \xt Jer 10:14 \xt 1Ko 1:20\x* \v 23 God pör mɨdöp u nɨp hauƚ göm, nan yɨharɨŋ rɨmnap udöm, nɨbi bɨ rö gɨ löm, wal yaur rö gɨ löm, haiŋo sara rö gɨ löm, nan anɨb gau, god hon, a göm, sabe gɨpal. \x * \xo 1:23 \xt Dud 4:15-19; Sam 106:20\x* \v 24 Anɨg gɨlö, God kalɨp arö gö, kale gasɨ naij yabɨƚ nɨŋöm, nɨbi si bɨ si göm, nagɨ naij adö anɨbu amöm, hañ romaŋ kale ke gɨ naij gɨpal. \p \v 25 God Manö nɨŋö u arö göm, manö piral nɨŋ udpal. God nan gɨ la gau nöp sabe göm, nɨpe nan gɨ la gau nöp hib haglö adö aröp. Pen God nan magöŋhalö gɨ la u, hib nɨpe haglö adö arböp. Hib nɨpe nöp pör pör nöp hagno adö araŋ. Anɨb unbö rö aij. \p \v 26 Kale anɨg göl gɨ naij yabɨƚ geila u me, God kalɨp arö gö, nan nable yabɨƚ göp adö u nöp gɨmɨdal. Nɨbi gau, bɨ kabö göl ud mɨdöl rö arö göm, nɨbi rɨmnap aip nagɨ naij adö rɨmnap gɨpal. \v 27 Bɨ gau u rö nöp, nɨbi kabö göl ud mɨdöl rö arö göm, bɨ ap bɨ ap nɨp nɨŋö mab rö inö, bɨ gau kale ke nöp gɨ naij yabɨƚ gɨpal. Anɨg göm pen ilön udpal. \x * \xo 1:27 \xt Lep 18:22; 20:13; 1Ko 6:9\x* \p \v 28 Hainö God manö nɨŋagnabun, a göm, gasɨ nɨŋla u me, God kalɨp arö gö, nan naij nan gagep kalɨp mɨdmagö pɨƚu göp gau nöp gɨpal. \v 29 Pen kalɨp nan naij gep adö u gasɨ añɨ u nöp lö, kale naij yabɨƚ nöp göl göm, nan gau hon nöp mɨdaŋ, a göm, gasɨ u nɨŋöl göm, haƚöwaƚö gɨ naij göl göm, gɨpal. Nɨbi bɨ nan aij kale gau yad rö lagöp a göm, gasɨ naij nɨŋöm, wip alöm, pen pen göm, piral hagöm, gasɨ naij nöp nɨŋbal. Pen, nöp hagöp yɨp hagöp, a göm, \v 30 nɨbi bɨ hag juöm, God nɨp mulu kal nɨŋöm, nɨbi bɨ hag pro göm, hanɨp nöp nɨbi bɨ kub, a gɨ nɨŋlaŋ, a göm, hib kale u ke dap ranbal. Gasɨ hain nɨbö adö rɨmnap nɨŋun gɨ naij gun, a göm, gasɨ kale anɨbu nöp nɨŋbal. Nɨme nap manö hagpal u rɨb jubal. \v 31 Kale gasɨ rɨmɨd lagöp. Manö ke hag lɨbal adö u hain gagpal. Ñɨ pai amɨlɨp apɨlɨp kale ke gau mɨdmagö lagpal. Nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋlö, mög gagöp. \v 32 Gɨpal anɨbu, God wasö gö ilön kub udep u nɨŋbal u pen kale ke göm aka nɨbi bɨ rɨmnap aip göm, u gɨ aij gabun, a gɨpal. \c 2 \s1 God manö kub hagöm, manö kabö göl nöp ud asɨknab \p \v 1 Pen kale nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag jumim hagnabim, “Nɨbi bɨ gau nɨhön gɨnɨg nan si nan naij gɨpal,” a gɨnabim u pen kale ke u rö nöp gɨpim u me, God nɨŋöm kalöp manö kub hageinab u, kale abe manö pen hagmim rö lagnab. \x * \xo 2:1 \xt Mad 7:1-2; Jon 8:7\x* \v 2 Hon nɨŋbun, God nɨpe manö nɨŋö nöp hagöp. Anɨb u, nɨbi bɨ anɨg unbö rö gɨnaböl gau, kalɨp manö kub hagnab u, manö kabö göl nöp hagnab. \v 3 Nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau, a gɨmim, hag junabim u pen kale ke u rö nöp gɨpim. Anɨb u, kale gasɨ nɨhön nɨŋbim? God hanɨp manö kub hagagnab a gɨmim nɨŋbim aka? \v 4 God bɨ aij, kalöp nɨbi bɨ pör mög yabɨƚ nɨŋöm, agamɨj hain rɨk damöm, yɨŋɨd kal gagöp u nɨŋbe, nɨpe bɨ yɨharɨŋ ap rö löp ar? Pen nɨŋim! Nɨpe agamɨj hain rɨk mɨdöp u, yad yɨŋɨd kal juageinabin, kale nan si nan naij gɨpal gau, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a göm, arö göl, a göm, agamɨj hain rɨk mɨdöp. \x * \xo 2:4 \xt Ep 1:7; 2Pi 3:15\x* \v 5 Pen God agamɨj hain rɨk mɨdöm yɨŋɨd kal gagöp u, kale nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gagpim. Kale manö nɨpe jɨ nɨŋmim, nan si nan naij gɨpim gau nöp göl gɨ mɨdpim. Anɨb u, God nɨbi bɨ gɨnaböl gɨnaböl rö nɨŋöm, manö kub hagnab ñɨn u, kale manö kub yabɨƚ nɨŋnabim. Ñɨn anɨbu, nɨpe manö kub hagöm, kabö rö nöp hagnab u, waiö nɨŋnaböl. Nan si nan naij gɨpim u, nɨpe nɨŋöm kal göm kalöp ilön pen ñɨnab. \v 6 “Nɨbi bɨ añɨ añɨ gɨnaböl gɨnaböl rö nɨŋöm, God kalɨp u rö nöp añɨ añɨ pen ñɨnab.” \x * \xo 2:6 \xt Sam 62:12; Pro 24:12; Mad 16:27; 2Ko 5:10\x* \p \v 7 Ñɨn anɨbu nɨbi bɨ an, God hanɨp mailö aij nɨpe ñöm, manö aij hagöm, kamɨŋ pör mɨdep magö u ñɨnab, a göm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp pör pör gɨ aij gɨpal gau, God kalɨp kamɨŋ pör mɨdep magö u ñɨnab. \v 8 Pen nɨbi bɨ an an, nan hañ romaŋ kale ke nöp gasɨ nɨŋöm, nagɨ aij adö anɨbu jɨ nɨŋöm, nagɨ naij adö u arnaböl gau, God kalɨp nɨŋö mulu yabɨƚ lugö, kal juöm, ilön kub yabɨƚ ñɨnab. \x * \xo 2:8 \xt 2De 1:8\x* \p \v 9 Pen Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe, nagɨ naij adö u geinaböl u, God kalɨp hagö, kale magöŋhalö uɫham mɨdöl göm, gasɨ mɨlö yabɨƚ löl göm, gɨ mɨdeinaböl. \v 10 Pen Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe, gɨ aij geinaböl u, God kalɨp magöŋhalö mailö aij nɨpe ñöm, manö aij hagöm, ud aij gö, mɨd aij gɨnaböl. \v 11 Nɨhön gɨnɨg: God nɨpe böŋ lap aka böŋ lap aragnab. Kabö göl nöp nɨŋöm, nɨbi bɨ gau kalɨp ud asɨk ke ke lɨnab. \p \v 12 Juda nɨbi bɨ wasö gau, lo Mosɨs haga nɨŋagal gau, nan si nan naij geinaböl u, lo manö nɨŋagal u pen kale ram mɨnöŋ naij arnaböl. Pen nɨbi bɨ lo Mosɨs haga nɨŋbal gau, nan si nan naij geinaböl u, God lo manö anɨbu udöm, kalɨp manö kub hagnab. \v 13 Nɨbi bɨ lo manö nɨŋmɨdal gau, God kalɨp, nɨbi bɨ aij yad, a göm hagagnab. Nɨbi bɨ lo manö hagöp rö nöp gɨnaböl gau nöp, God kalɨp, nɨbi bɨ aij yad, a gɨnab. \v 14 Juda nɨbi bɨ wasö gau lo Mosɨs haga nɨŋagal. Pen kale gasɨ kale ke nɨŋöm, lo manö hagöp rö geinaböl u, gasɨ magö kale ke lo rö mɨdöp. \x * \xo 2:14 \xt Ap 10:35\x* \v 15 Kale anɨg göl gasɨ nɨŋöm gɨpal u me, hon nɨŋun nɨŋbun, lo manö u aŋ kale daŋ mɨdöp. Ñɨn rɨmnap gɨ damöm, aŋ kale yaŋ, “Gɨ naij gabun,” a göm nɨŋbal. Pen ñɨn rɨmnap gɨ damöm, aŋ kale yaŋ, “Gɨ aij gabun,” a göm nɨŋbal. \p \v 16 Jisas Krais manö aij hag ñɨ ajmɨdin u hagab, manö kub hagep ñɨn u, God Jisas Krais nɨp hagö, nɨbi bɨ nan si nan naij pi göl gɨpal gau hag hiɨk waiö lö, nɨpe gasɨ magö kale ke mɨdmagö aŋ kale daŋ nɨhön nɨhön hagöp u nɨŋöm, kalɨp manö kub hagnab. \s1 God nɨpe lo manö hanɨp ña u me, hon Juda kai nɨbi bɨ nɨpe ke yabɨƚ mɨdpun, a gɨla \p \v 17 Pen kale Juda nɨbi bɨ gau, hib kale ke dap ranöl gɨ hagpim, “God nɨpe lo manö hanɨp ña u me, nɨbi bɨ nɨpe ke yabɨƚ mɨdpun. \v 18 Hon lo manö nɨŋbun u me, nagɨ adö anɨbu aij, nagɨ adö anɨbu naij, a gɨ gasɨ nɨŋun, God nɨp aij göp adö u nöp gɨpun,” a gɨpim. \v 19 Pen manö adö ap hagpim, “Nɨbi bɨ nɨŋagpal gau kalɨp hag ñɨ aij gun, nɨbi bɨ amgö we gö sɨbön göp rö mɨdpal gau kalɨp hag ñɨ aij gun, \v 20 nɨbi bɨ lo manö nɨŋagpal gau kalɨp hag ñɨ aij gun, ñɨ pai pro gau kalɨp hag ñɨ aij gun gɨpun,” a gɨpim. Hagpim anɨbu hagpim, “God nɨpe lo manö hanɨp ña u me, gasɨ aij magöŋhalö abe, gasɨ nɨŋö magöŋhalö abe hadö nɨŋbun,” a gɨpim. \x * \xo 2:20 \xt 2Di 3:5\x* \p \v 21 Kale lo manö u nɨŋmim, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨbim u pen manö nɨbi bɨ gau hag ñɨbim rö kale ke gagpim. Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hagpim, “Nan si udagmim,” a gɨpim u pen kale ke nan si udpim aka? \x * \xo 2:21 \xt Mad 23:3-4\x* \v 22 Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hagpim, “Nɨbi si bɨ si gagmim,” a gɨpim u pen kale ke anɨg gɨpim aka? Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hagpim, “Nan haƚöwaƚö gau God rö sabe gagmim,” a gɨpim u pen ram sabe gɨpal mɨgan anɨb gau ammim, nan dap lɨbal gau rɨmnap si udpim aka? \p \v 23 Hib kale u ke dap ran lɨmim hagpim, “God lo u hanɨp Juda nɨbi bɨ ña,” a gɨpim u pen manö nɨpe u rɨb jubim rö, hib nɨpe u rö nöp hag jubim aka? \v 24 Gɨ naij gɨpim anɨbu, bɨ ap nöd God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga rö nöp gɨpim. Nɨpe haga, \q1 “Kale Juda nɨbi bɨ, God lo manö nɨŋbun a gɨpim u \q2 pen kale ke mɨd aij gagpim rö, \q1 Juda nɨbi bɨ wasö gau, \q2 God nɨp hag jubal,” a ga. \x * \xo 2:24 \xt Ais 52:5\x* \p \v 25 Kale Juda kai, God nɨbi bɨ nɨpe mɨdaiun, a gɨmim, ñɨ gau yag dapim, pör pör waŋ hañ rɨb gɨ dö gɨpim. Pen lo manö nɨpe u rɨb jumim, ke nɨŋnabim rö gɨnabim u, nɨbi bɨ yɨharɨŋ ñɨ waŋ hañ rɨb gɨ dö gagal rö u mɨdnabim. \v 26 Anɨb unbö rö, nɨbi bɨ au Juda wasö, ñɨ hañ rɨb gɨ dö gagal gau, lo manö hagöp rö geinaböl u, God kalɨp nɨbi bɨ ñɨ hañ rɨb gɨ dö gɨpal u rö nɨŋnab. \x * \xo 2:26 \xt Gal 5:6\x* \p \v 27 Juda nɨbi bɨ wasö, ñɨ hañ rɨb gɨ dö gagal gau, lo manö hagöp rö gɨpal. Pen kale Juda kai, Mosɨs lo kalɨ kƚiñ rɨka u udmim, ñɨ hañ rɨb gɨ dö gɨpim u pen lo manö rɨb jubim u me, kalöp manö kub mɨdeinab. \p \v 28 Hon nɨbi bɨ rɨmnap hagpun, nɨbi bɨ ñɨ hañ rɨb gɨ dö gɨpal gau nöp Juda nɨbi bɨ kabö göl, a gɨpun u pen u manö nɨŋö hagagpun. Nɨbi bɨ an an kale Juda nɨbi bɨ kabö göl mɨdpal? Hañ romaŋ nöp nɨŋun, Juda nɨbi bɨ aka Juda nɨbi bɨ wasö, gun, hagagnabun. \v 29 Juda nɨbi bɨ kabö göl gau, aŋ kale daŋ nɨŋun hagnabun, bɨ anɨbi nɨpe Juda nɨbö kabö göl, a gɨnabun. Mɨdmagö nɨpe u hañ rɨb gɨ dö gɨ mɨdöp nɨŋnabun u, bɨ u bɨ Juda kabö göl, nɨbi u nɨbi Juda kabö göl, a gɨnabun. Lo Mosɨs kalɨ kƚiñ rɨka u gö, mɨdmagö kale au hañ rɨb gɨ dö gagep; God Ana nɨpe nöp mɨdmagö kale au hañ rɨb gɨ dö gɨnab. Nɨbi bɨ mɨdmagö kale unbö rö mɨdöp gau, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋlö hib mɨdagöp, pen God nɨŋö hib mɨdöp. \x * \xo 2:29 \xt Dud 30:6; Kol 2:11\x* \c 3 \s1 God hagab rö nöp gab \p \v 1 Anɨg hagabin u, bɨ ap hagnab, “Juda nɨbi bɨ wasö, hañ rɨb gɨ dö gagal rö mɨdaibnop aij gɨböp,” a gɨnab u pen adö anɨbu hagagɨn. \v 2 Juda nɨbi bɨ mɨdpun u aij yabɨƚ mɨdpun. Manö yad ke nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag ñöl, a göm, God hanɨp Juda nɨbi bɨ nöp manö aij nɨpe ña. \v 3 Pen Juda nɨbi bɨ rɨmnap nɨhi bɨ manö kƚö hagla rö gagla. Anɨg gɨla u, God manö kƚö kalɨp haga u arö gɨnab aka? \v 4 Wasö yabɨƚ, arö gagnab. Nɨbi bɨ gau magöŋhalö ñɨn rɨmnap piral hagnaböl, pen God nɨpe bɨ nɨŋö yabɨƚ hagöm, hagab rö nöp gɨnab. Manö anɨbu rö God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 “God, ne manö kabö göl nöp hagpan u, \q2 nöp manö rɨmnap pen hagöl rö lagöp. \q1 Nöp manö kub hageinaböl u, \q2 manö iƚ ap mɨdageinab,” a ga. \x * \xo 3:4 \xt Sam 51:4\x* \p \v 5 “Hon pör pör gɨ naij gɨnabun u, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋöm, God pör pör gɨ aij göp u waiö nɨŋnaböl. Anɨb u, God hanɨp kal göm manö kub hagnɨg gab u aij gagöp,” a gɨnabun aka? (Pen manö anɨbu, nɨbi bɨ nɨŋöm hagpal rö nöp hagabin.) \v 6 Wasö yabɨƚ! God nɨbi bɨ magöŋhalö manö kub hagnab u, böŋ lap aka böŋ lap aragnab; kabö göl adö u nöp hagnab. \p \v 7 Pen kale rɨmnap hagnabim, “Hon pör pör piral adö rɨmnap gɨnabun u, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋöm, God pör pör nɨŋö nöp hagöp u waiö nɨŋöm, Bɨ mailö halö yabɨƚ mɨdöp, a göm, hib nɨpe haglö adö arnab. Anɨb u, nɨhön gɨnɨg God hanɨp nɨbi bɨ nan si nan naij gep, a göm, manö kub hagöm, ilön kub ñɨnab?” ö gɨnabim. \v 8 Manö piral anɨbu rö hagmim hagnabim, “Nan si nan naij u nöp gɨno gɨno, God hanɨp mög yabɨƚ nɨŋöm, nan si nan naij ke ke iru yabɨƚ gɨnabun anɨbu nɨŋöm arö gɨnab u, nɨbi bɨ gau nɨŋöm, nɨpe bɨ aij unbö ke a göm hib nɨpe haglö adö arnab,” a gɨnabim. Pen nɨbi bɨ rɨmnap yɨp ke hag juöl gɨ, Pol manö anɨbu rö hagöp, a gɨpal. Manö anɨbu rö yad hagagɨn! Piral hagpal rö, God nɨŋö, kalɨp manö kub hagöm, pen ilön kub ñɨnab. \s1 Nɨbi bɨ aij ap mɨdagpun \p \v 9 Anɨb u, nɨhön hagun? God nɨŋö, hon Juda nɨbi bɨ gau mɨd aij gɨpun; Juda nɨbi bɨ wasö gau mɨd aij gagpal, a gun aka? Wasö! Mɨdö nöp me hagpin rö, hon nɨbi bɨ magöŋhalö, Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe, nan si nan naij nagɨ adö anɨbu hanɨp kƚö gɨ ɫɨp gɨ ud arnɨg gab. \x * \xo 3:9 \xt Ro 1:18–2:24; 3:23\x* \p \v 10 Manö anɨbu rö, God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 “Nɨbi bɨ pör gɨ aij gɨnaböl rö rɨmnap mɨdagpal. \x * \xo 3:10 \xt Sam 14:1-3; 53:1-3\x* \q1 \v 11 Nɨbi bɨ, nagɨ adö anɨbu aij, \q2 nagɨ adö anɨbu naij, a göm nɨŋbal gau rɨmnap mɨdagpal. \q1 Nɨbi bɨ, ‘God lau adö arun, \q2 nɨp aip mɨdaiun,’ a gɨ nɨŋbal gau rɨmnap mɨdagpal. \q1 \v 12 Nɨbi bɨ gau magöŋhalö God nɨp arö göm, \q2 nɨbi bɨ naij rö mɨdöm, \q1 nan si nan naij nöp gɨpal. \q2 Kale magöŋhalö unbö rö nöp gɨpal. \q1 \v 13-14 Aɫab kale u ado malo göm, \q2 pör piral yabɨƚ nöp hagpal. \q1 Rugu mɨgan kale u, wip umö paƚu gɨ aij gaglö, \q2 haƚɨŋ naij auöp u rö mɨdöp. \q1 Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nɨŋlö mulu lugö, hag juöm, \q2 manö naij hagpal u, re naij hauaɫ rö mɨdpal. \x * \xo 3:13-14 \xt Sam 5:9; 10:7; 140:3\x* \q1 \v 15 Kal naij yabɨƚ juöm, \q2 nɨbi bɨ gau kalɨp ilön ñun, \q1 al pak lun, a göm, \q2 gasɨ u nöp nɨŋöm, \x * \xo 3:15 \xt Ais 59:7-8\x* \q1 \v 16 nɨbi bɨ gau kalɨp pör gɨ naij gɨlö, \q2 gasɨ iru yabɨƚ nöp nɨŋbal. \q1 \v 17 Nɨbi bɨ gau aip mɨdöm, \q2 agamɨj mɨd aij göl rö lagöp. \q1 \v 18 God bɨ kub nɨŋ mɨdöp, a göm, \q2 pɨñɨŋ gagpal,” a gɨla. \x * \xo 3:18 \xt Sam 36:1\x* \p \v 19 God lo manö anɨbu hanɨp Juda nɨbi bɨ nöp ña u me, manö anɨbu magöŋhalö hanɨp Juda nɨbi bɨ hagab. Anɨb u, God manö kub hagnab ñɨn u, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö manö pen ap hagöl rö lagnab; kale magöŋhalö manö mɨdeinab. \v 20 Anɨb u, bɨ ap lo manö hagöp rö geinab u, God bɨ anɨbu nɨp, bɨ aij yad, a gagnab. Pen God lo hagöp rö nɨŋun, hon nan si nan naij gɨpun, a gun nɨŋnabun. \x * \xo 3:20 \xt Sam 143:2; Ro 7:7; Gal 2:16\x* \s1 Nɨbi bɨ Krais nɨp nɨŋ udpal gau nöp, kalɨp nɨbi bɨ asɨŋ mɨdagöp aij yad, a gɨnab \p \v 21-22 Anɨbu, pen mɨñi, Mosɨs abe, bɨ God manö hagep bɨ gau abe, gɨnab a göm, kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö, Jisas Krais hanɨp a göm uma u me, nɨp nɨŋ udno, God hanɨp hagnab, “Kale nɨbi bɨ aij yad,” a gɨnab. Pen hon Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe, lo adö u nöp nɨŋun gɨno, anɨg hagagnab. \x * \xo 3:21-22 \xt Gal 2:16\x* \p \v 23 Hon nɨbi bɨ magöŋhalö nan si nan naij gɨpun rö, God mailö magö aij nɨpe ñöb udun rö lagöp u pen \v 24 God hanɨp mög nɨŋöm, Krais Jisas yuö apöm hanɨp rau adog uda u me, God hanɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab. \x * \xo 3:24 \xt Ro 5:1\x* \p \v 25 Yad aigöl gem, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau kalɨp nɨbi bɨ aij yad, a gɨnabin u nɨŋöl, a göm, God nɨpe Krais Jisas nɨp nan sabe gep rö mɨnöŋ naböŋ iƚ i hag yua. God nɨpe nɨbi bɨ nan si nan naij nöd gɨla gau, manö kub hagöm, kal juöm, ilön pen ñöm, böŋ nöp al pak lɨböp u pen nɨpe agamɨj hain rɨk mɨdöm, anɨg gaga. Pen uri Krais Jisas nɨpe apöm, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau magöŋhalö hañ romaŋ nɨpe ke udöm ilön kub udöm uma. Anɨb u me, nɨbi bɨ an an, hagape nɨpe nan si nan naij yad ƚɨk gɨ yuöp, a göm, Jisas nɨŋ udeinaböl gau, God kalɨp nɨŋöm kal juöm ilön pen ap ñagnab. \v 26 Yad aigöl gem, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau kalɨp nɨbi bɨ aij yad, a gɨnabin u nɨŋöl, a göm, God nɨpe anɨg ga. Manö kub hagem, nan si nan naij gɨpal rö pen ilön u rö nöp ñɨnabin, a ga u me, nɨpe haga rö nöp göm, Krais Jisas nɨp nan sabe gep rö hag yuö, nɨbi bɨ nɨp nɨŋ udnaböl gau kalɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab. \p \v 27 Anɨb u, lo adö u gɨno, God hanɨp nɨbi bɨ aij yad a göm udö, nɨbi bɨ nɨpe mɨdpun, a gun, hib hon ke hagno adö arnɨm rö lagöp. Jisas hanɨp a göm uma manö aij u nɨŋ udun me, God nɨbi bɨ nɨpe mɨdpun. \v 28 Anɨb u, nɨbi bɨ gau lo manö hagöp rö gɨpal, a göm, God kalɨp nɨbi bɨ aij yad a gagnab. Nɨbi bɨ Krais Jisas ga manö aij u nɨŋ udpal, a göm me, God kalɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab. \p \v 29 God nɨpe hon Juda nɨbi bɨ, God hon nöp wasö; nɨpe Juda nɨbi bɨ wasö gau God kale abe mɨdöp. \x * \xo 3:29 \xt Ro 10:12\x* \v 30 Nɨhön gɨnɨg: God nɨpe añɨ u me, nɨbi bɨ ñɨ hañ rɨb gɨ dö gɨpal gau abe, nɨbi bɨ rɨb gɨ dö gagpal gau abe, kale adan añɨ u nöp arlö, God kalɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab. Anɨb u, kale magöŋhalö Krais Jisas ga manö aij anɨbu nöp nɨŋ udöl. \x * \xo 3:30 \xt Dud 6:4; Gal 3:20\x* \p \v 31 Pen hon Jisas manö aij u nɨŋ udno, God hanɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab, a gɨpin u, lo manö gau arö gɨnabun a gem hagagabin, wasö. Nɨbi bɨ Jisas manö aij u nɨŋ udnaböl gau, kale manö aij anɨbu hagöp rö nöp gɨlö, lo manö u am pɨdöŋ gɨnab. \x * \xo 3:31 \xt Mad 5:17\x* \c 4 \s1 God Ebraham nɨp bɨ aij yad a ga \p \v 1 Hon Juda nɨbi bɨ, bac iƚaŋ hon iƚ göm rɨkö, rɨk amɨl apɨl göm, rɨklö mɨdpun gau me, bɨ ne Ebraham. Pen God Ebraham nɨp uda u, aige göm Ebraham udaŋ \v 2 Ebraham nɨpe ke nan aij ap gö, God ne bɨ aij yad, a gɨböp, Ebraham bɨ gau hagöm “Yad bɨ aij,” a gɨböp. Pen God nɨŋöb Ebraham hib nɨpe ke dap raneb iƚ ap mɨdageia. \v 3 Pen ai gɨnɨg Ebraham hib nɨpe ke dap ranagböp? God Manö hagab, “Ebraham nɨpe God manö haga u nɨŋ uda u me, God nɨp ‘Ne bɨ aij yad,’ a ga.” \x * \xo 4:3 \xt Jen 15:6; Gal 3:6\x* \p \v 4 Bɨ ap wög göm pe udöm, mani anɨbi yɨharɨŋ udpin a gagnab; wög gainö pen u mani i udpin a gɨnab. \p \v 5 Pen nɨbi bɨ, hon God nɨp kƚö hon ke wög geinabun, nɨpe hanɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab, a gɨ gasɨ nɨŋnaböl gau, God kalɨp nɨbi bɨ aij yad a gagnab. Pen nɨbi bɨ, nan si nan naij gɨpun u pen God nan si nan naij gɨpun anɨbu yɨharɨŋ arö göm, hanɨp nɨbi bɨ kamɨŋ aij yad a gɨnab nɨŋbal gau, kalɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab. \p \v 6 Manö hagabin i rö, Depid u rö nöp hadame nöp God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm, nɨbi bɨ nan aij ap gagnaböl pen God kalɨp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab gau ñɨñɨ lɨnaböl, a ga. Nɨpe haga, \q1 \v 7 “Nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau, \q2 God nan si nan naij kale nɨŋöm arö gɨnab rö, \q2 aij gö nɨŋöl gɨ mɨdeinaböl. \q1 Nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau, \q2 God nan si nan naij kale manö kub hagagnab rö, \q2 mɨñ mɨñ göl gɨ mɨdeinaböl. \q1 \v 8 Nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau, \q2 Bɨ Kub nan si nan naij kale ƚɨk gɨ yunab rö, \q2 ñɨñɨ löl gɨ mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 4:8 \xt Sam 32:1-2\x* \p \v 9 Depid ñɨñɨ lep magö haga u, nɨbi bɨ ñɨ hañ rɨb gɨ dö gɨpal gau nöp manö u udnaböl? Wasö yabɨƚ! Nɨbi bɨ ñɨ hañ rɨb gɨ dö gagpal gau abe udnaböl. God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla adɨŋ anɨbu uri nöp hagajɨn: “Ebraham nɨpe God manö haga u nɨŋ uda u me, God nɨp, ‘Ne bɨ aij yad,’ a ga.” \p \v 10 Bac iƚaŋ hon Ebraham, hañ rɨb gɨ dö gaga ñɨn u, God manö haga u nɨŋ udö, God nɨp, “Ne bɨ aij yad,” a ga. \v 11 “Ebraham manö yad nɨŋ uda u me, yad, ‘Ne bɨ aij yad,’ a gɨpin u, nɨbi bɨ gau nɨŋlaŋ,” a göm, hainö God hagö, Ebraham hañ rɨb gɨ dö ga. God anɨg ga u nɨŋbun. Anɨb u, nɨbi bɨ ñɨ hañ rɨb gɨ dö gagöm, God Manö nɨŋ udlö, kalɨp, “Nɨbi bɨ aij yad,” a gɨnab nɨbi bɨ gau, Ebraham bac iƚaŋ kale mɨdöp. \x * \xo 4:11 \xt Jen 17:10-11\x* \p \v 12 Pen nɨbi bɨ ñɨ hañ rɨb gɨ dö gɨpal pen, Ebraham hañ rɨb gɨ dö gaga ñɨn u, God manö nɨpe nɨŋ udmɨdöp rö, u rö nöp nɨŋ udnaböl nɨbi bɨ gau abe, Ebraham bac iƚaŋ kale u rö nöp mɨdöp. \p \v 13 Pen Ebraham lo adö gau nɨŋöm gö, God nɨp, “Ne bɨ aij yad,” a göm udaga. Ebraham nɨpe God manö haga u nɨŋ uda u me, God nɨp, “Ne bɨ aij yad,” a göm, manö kƚö nɨŋö hagöm Ebraham abe ñɨ pai nɨpe anɨb gau abe kalɨp haga, “Kale ram mɨnöŋ iƚ i gau gau magöŋhalö udnabim,” a ga. \x * \xo 4:13 \xt Jen 17:4-6; 22:17-18; Gal 3:29\x* \p \v 14-15 God manö kƚö nɨŋö haga u, nɨbi bɨ lo adö u nɨŋöm gɨnaböl gau hagböp, God manö kƚö nɨŋö haga anɨbu nan yɨharɨŋ rö lɨböp. Nɨhön gɨnɨg: nɨbi bɨ lo adö u hain göm, God nɨbi bɨ nɨpe mɨdeinabun a göm nɨŋbal gau, kale magöŋhalö lo manö u rɨb junaböl nɨŋöm God kal juöm, manö kub hagöm, pen ilön ñɨnab. God manö kƚö nɨŋö haga u, nɨbi bɨ lo adö u nɨŋöm gɨnaböl gau hagböp, God manö haga nɨŋ udpal u nan yɨharɨŋ rö lɨböp. Ai gɨnɨg: nɨbi bɨ God manö haga nɨŋ udnaböl gau nɨŋ aij gagöm, dui gɨnaböl. God manö kƚö nɨŋö Ebraham nɨp haga u udagnaböl. \x * \xo 4:14-15 \xt Ro 3:20; 5:13; Gal 3:18\x* \p \v 16 Anɨb u, hon nɨŋbun, God gɨnabin a göm, manö kƚö nɨŋö hag la anɨbu, nɨbi bɨ God manö haga nɨŋ udnaböl gau nöp kalɨp haga. Anɨb u, God gasɨ nɨpe ke nɨbi bɨ mög nɨŋöm, yɨharɨŋ ud aij gɨnab u me, Ebraham ñɨ pai nɨpe gau magöŋhalö God manö kƚö nɨŋö haga u rö udnaböl. Nɨbi bɨ kalɨp lo manö ña gau abe, nɨbi bɨ Ebraham rö hañ rɨb gɨ dö gagöm God manö nɨŋ uda rö, nɨŋ udpal gau abe, kale magöŋhalö manö kƚö nɨŋö haga u nöp udnaböl. Ebraham nɨpe bac iƚaŋ hon magöŋhalö mɨdöp me u. \x * \xo 4:16 \xt Gal 3:7\x* \v 17 God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, “God Ebraham nɨp haga, ‘Yad gɨnö, nɨbi bɨ iƚ ke ke iru nöp mɨdpal gau, nöp bac iƚaŋ hon, a gɨnaböl,’ a ga,” a gɨla. Anɨb u, God amgö ilö adö nɨpe u, hon nɨbi bɨ iƚ ke ke gau nɨbö nɨp nɨŋ udpun gau magöŋhalö bac iƚaŋ Ebraham ñɨ pai nɨpe yabɨƚ mɨdpun. God nɨpe nɨbi bɨ umbal gau gö, kale urakpal. God nɨpe nöp gö, nan nöd mɨdagmɨdöp u mɨñi waielöp. \x * \xo 4:17 \xt Jen 17:5\x* \s1 Ebraham God nɨp nɨŋ uda rö nöp gun \p \v 18 Pen Ebraham mɨƚep yabɨƚ löm, ñɨ pai rɨknɨm rö lagö, God nɨp haga, “Ne, iƚ gɨmön, nɨbi bɨ ñɨ pai ne hainö mɨdeinaböl gau, iƚ ke ke iru yabɨƚ mɨdeinabim,” a ga. Anɨg hagö Ebraham, God manö nɨŋö hagöp, a göm, gasɨ halö mɨdöm me, haga rö nöp me, nɨbi bɨ ñɨ pai nɨpe iƚ ke ke iru yabɨƚ nöp mɨdpal. \x * \xo 4:18 \xt Jen 15:5\x* \p \v 19 Pen Ebraham nɨŋa, hañ romaŋ kalpe ber mɨhau bir bir gɨ mɨhau luga. Ebraham mɨ nɨpe söl ñɨn juöl unbö mamɨd laŋ (100) ara u me, ñɨ pai rɨkep rö laga. Nɨbin nɨpe Sera u rö nöp mɨƚep yabɨƚ la, ñɨ pai rɨkep rö laga. Pen nɨpe God manö nɨp haga u nɨŋ ud pɨdöŋ gɨ damöm, gasɨ halö mɨdeia. \x * \xo 4:19 \xt Jen 17:17\x* \v 20-21 God nɨpe Ebraham nɨp manö kƚö nɨŋö haga u, Ebraham gasɨ mɨhöp nɨŋaga; nɨpe böŋ nöp nɨŋ uda. God Bɨ pɨdöŋ halö, manö kƚö nɨŋö haga rö nöp gɨnab, a göm, God manö haga u nɨŋ udöl gɨ mɨdeia rö, gasɨ magö nɨpe u pɨdöŋ rɨmnap halö udöm, nɨpe God manö haga u ud pɨdöŋ yabɨƚ göm, God hib nɨpe u hagö adö ara. \v 22 Ebraham ga anɨbu, God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, “Ebraham nɨpe God manö haga u nɨŋ uda u me, God nɨp, ‘Ne bɨ aij yad,’ a ga,” a gɨla. \x * \xo 4:22 \xt Jen 15:6\x* \v 23 “God nɨp, ‘Ne bɨ aij yad,’ a ga,” manö kalɨ kƚiñ rɨkla anɨbu, Ebraham nɨp nöp kalɨ kƚiñ rɨkagla. \v 24 Hanɨp abe, nɨŋöl a göm, kalɨ kƚiñ rɨkla. God nɨpe gö, Bɨ Kub hon Jisas uraka anɨbu nɨŋ udpun u me, nɨpe hanɨp abe nɨbi bɨ aij yad a gɨnab. \v 25 Pen nan si nan naij gun asɨŋ mɨdaino rö, God hanɨp mög nɨŋöm, Ñɨ nɨpe Jisas Krais nɨp yuö apöm, “Kale nan si nan naij gɨpal anɨbu God nɨŋöm arö gɨnɨm,” a göm, uma. Pen Jisas umö, God gö, kauyaŋ uraka rö, asɨŋ kub gac hanɨp uɫ ga anɨbu kamɨŋ lɨnɨm rö löp. \x * \xo 4:25 \xt Ais 53:4-5\x* \c 5 \s1 God nɨp nɨŋ udeinabun u, hanɨp nɨbi bɨ asɨ masɨ mɨdagöp a gɨnab \p \v 1-2 Pen God hanɨp mög nɨŋöm ga anɨbu nɨŋ udno u me, hanɨp nɨbi bɨ asɨ masɨ mɨdagöp a göm, uda. Anɨb u, Bɨ Kub hon Jisas Krais nɨpe gö, hon God aip jɨm ñöl mɨdun, agamɨj mɨd aij gɨpun. Pen ram mɨnöŋ hon hag löp u amun, God mailö aij nɨpe u nɨŋun, nɨp aip mɨdeinabun a gun, aij gö nɨŋöl gɨ mɨdpun. \p \v 3 Mɨŋör auö, uɫham mɨdpun u, mɨñ mɨñ göl gɨ mɨdpun. Nɨhön gɨnɨg: mɨŋör auö, uɫham mɨdeinabun u, hon kƚö gun, Jisas Krais cɨg aij gun, arö gagnabun. \x * \xo 5:3 \xt Jem 1:2-3; 1Pi 1:5-7\x* \v 4 Hon kƚö gun, Jisas Krais cɨg aij gun, gɨ dam dam, hon nɨbi bɨ gasɨ magö pɨdöŋ halö mɨdeinabun. Pen gasɨ magö pɨdöŋ halö mɨdeinabun u, hon gasɨ halö mɨdeinabun. \v 5 Pen anɨg göl gasɨ halö mɨdeinabun u, yɨharɨŋ mɨdageinabun. Nɨhön gɨnɨg: God nɨpe Ana Uɫ u hanɨp ñöm hanɨp mɨdmagö yabɨƚ lɨbil. \p \v 6 Pen hon nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i mɨdpun gau, nan si nan naij gɨ damun gac halö mɨdaino, God aip jɨm ñöl mɨdep rö laga. Hon adan arun ap mɨdageia. Pen God nɨpe hag la ñɨn u nöp, Krais hanɨp nɨbi bɨ naij nan a göm uma. \v 7 Pör nɨbi bɨ rɨmnap, bɨ aij ap nɨp nɨŋöm, “Yad nɨp nan a gem umnö, nɨpe kamɨŋ araŋ,” a göm umagnaböl. Pen ñɨn añɨ añɨ rɨmnap bɨ ap bɨ aij yabɨƚ ap rö nɨŋöm, “Yad nɨp nan a gem umnö, nɨpe kamɨŋ araŋ,” a göm umnab aka nɨŋagpun. \v 8 Pen hon nan si nan naij gɨ mɨdaiun ñɨn anɨbu nöp, Krais hanɨp nan a göm uma. Anɨb u, hon nɨŋbun, God hanɨp mɨdmagö yabɨƚ löp. \x * \xo 5:8 \xt Jon 3:16; 1Jn 4:10\x* \p \v 9 Krais nɨpe hanɨp a gɨ umöm, hagape nɨpe lugö, God hanɨp nɨbi bɨ aij yad a ga. Anɨb u me, hon nɨŋbun, God kal ju manö kub hagnab ñɨn u, Krais nɨpe hanɨp ud kamɨŋ yunab. \x * \xo 5:9 \xt Ro 1:18; 2:5\x* \v 10 God koƚmaƚ nɨpe mɨdaino ñɨn u me, Ñɨ nɨpe umöm, hanɨp Nap aip jɨm ña. Uri Nap aip jɨm ñöl mɨdpun u me, Ñɨ nɨpe uraköm kamɨŋ mɨdöp u, hanɨp nɨŋö nöp ud kamɨŋ yunab! \v 11 Pen anɨbu nöp wasö. Hon God aip jɨm ñöl mɨdpun rö, Bɨ Kub hon Jisas Krais nɨpe nöp gö, God aip jɨm ñöl mɨdpun, a gun, hib kale apil mɨhau dap ranöl gun, aij a gö nɨŋöl gɨ mɨdpun. \s1 Adam yam nɨpe umbal pen Jisas yam nɨpe kamɨŋ pör mɨdep udpal \p \v 12 Pen nan si nan naij göl umeb iƚ u, Adam nöp iƚ göm gö me, asɨŋ nɨpe anɨbu nɨbi bɨ rɨk lep nɨpe gau magöŋhalö umbal. Nɨhön gɨnɨg: God nɨŋö, Adam ga anɨbu, hon nɨbi bɨ rɨk lep nɨpe gau magöŋhalö anɨg gɨno. Ñɨn anɨbu hanɨp yag dauagla u pen hon aip gɨno. \x * \xo 5:12 \xt Jen 3:6; Ro 6:23\x* \p \v 13 God Mosɨs nɨp lo manö ña adö u, nan si nan naij gep gasɨ u mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i nöd mɨdeia. Pen lo mɨdageia ñɨn u, God nan si nan naij gɨla u nɨŋöm, hainö pen ñɨnaböl, a göm, gasɨ nɨŋ mɨdageia. \x * \xo 5:13 \xt Ro 4:15\x* \v 14 Pen Adam iƚ göm gɨ naij gö, asɨŋ nɨpe anɨbu nɨbi bɨ gau kalɨp uɫ gö, magöŋhalö um dap dap, Mosɨs lo manö hag ña ñɨn u aua. Adam God manö nɨp haga u rɨb jua rö, rɨmnap rɨb juagla u pen Adam ga rö magöŋhalö umla. Adam nɨpe Bɨ hainö aunab Bɨ u rö. \p \v 15 Adam gɨ naij ga u ke; Jisas Krais nan aij ña u ke. Adam nan si nan naij gö, nɨbi bɨ magöŋhalö umbal. Pen Jisas Krais nɨbi bɨ mög nɨŋöm uma rö, God nɨbi bɨ gau magöŋhalö mög yabɨƚ nɨŋöm, ud aij göm, nan aij yabɨƚ ña. \p \v 16 Bɨ añɨ anɨbu nan si nan naij ga u ke; God nan aij ña u ke. Adam nan si nan naij añɨ anɨbu ga u, God nɨŋöm manö kub hagöm, ne umnabön a ga. Pen Adam ñɨ pai nɨpe nan si nan naij gɨ dam dam, Jisas Krais nan aij yɨharɨŋ ñö, God, “Nɨbi bɨ gau magöŋhalö pör pör kamɨŋ mɨdaiöl rö löp,” a ga. \p \v 17 Nöd bɨ añɨ ap nan si nan naij gö, asɨŋ kƚö naij yabɨƚ anɨbu hanɨp magöŋhalö uɫ ga. Pen hainö, anɨg adö anɨb unbö rö wasö, God nɨbi bɨ mög yabɨƚ nɨŋöm ud aij yabɨƚ gö, nɨbi bɨ asɨŋ mɨdagöp a gɨnab gau, bɨ añɨ Jisas Krais gö, kale kamɨŋ mɨdöm nɨpe aip aij gö nɨŋöl gɨ mɨdeinaböl. \p \v 18 Adam nan si nan naij magö añɨ ap nöp gö, asɨŋ anɨbu nɨbi bɨ magöŋhalö uɫ gö, God manö kub hagöm, “Nɨbi bɨ magöŋhalö umnaböl,” a ga. Pen Jisas Krais ñɨn añɨ ap nöp nan aij yabɨƚ gö, God nɨbi bɨ magöŋhalö kalɨp nɨbi bɨ aij yad a göm, kamɨŋ mɨdep magö u ñɨnɨm rö löp. \x * \xo 5:18 \xt 1Ko 15:22\x* \v 19 Bɨ añɨ ap God manö haga u rɨb jua rö, God nɨŋö, hon nɨbi bɨ magöŋhalö nan si nan naij gɨno. Ñɨn anɨbu hanɨp yag dauagla u pen hon aip gɨno. Anɨb unbö rö nöp, bɨ añɨ ap God manö haga rö nɨŋöm umö, God nɨbi bɨ magöŋhalö kalɨp nɨbi bɨ yad a gɨnɨm rö löp. \x * \xo 5:19 \xt Ais 53:11\x* \p \v 20 Nɨbi bɨ nöd nan si nan naij gɨ mɨdmɨdal; God nɨpe lo manö hainö ña. God lo manö ña u, nɨbi bɨ, lo manö rɨb juun nan si nan naij gɨpun u nɨŋöl, a göm, lo manö ña. Anɨb u, nan si nan naij gɨla gau iru yabɨƚ nöp gɨlö ara. Pen God nɨbi bɨ nan si nan naij gɨla gau kalɨp mög yabɨƚ nɨŋöm, ud aij yabɨƚ ga. \p \v 21 Anɨb u, nan si nan naij asɨŋ anɨbu kƚö yabɨƚ göm, nɨbi bɨ magöŋhalö uɫ gö, wip umbal rö mɨdeila. Pen God anɨg göl nɨbi bɨ gau kalɨp mög yabɨƚ nɨŋöm, ud aij yabɨƚ göm, nɨbi bɨ aij yad a göm, kamɨŋ pör mɨdep anɨbu ñɨnab. Bɨ Kub hon Jisas Krais nɨpe gɨ aij ga u me, God anɨg gɨnab. \x * \xo 5:21 \xt Ro 6:23\x* \c 6 \s1 Jisas aip umun um hauƚ gɨno a gun, nan si nan naij gep gasɨ adö u nɨŋagun \p \v 1 God hanɨp mög nɨŋöb anɨbu, nɨbi bɨ rɨmnap hagnaböl, “Nan si nan naij haƚöwaƚö göl gɨ mɨdno mɨdno, God hanɨp nöd nɨŋöm ud aij göp rö wasö, hainö hanɨp mög yabɨƚ nɨŋöm ud aij yabɨƚ gɨnab,” a gɨnaböl. \v 2 Pen manö piral anɨg rö hagagun! Hon nan si nan naij gep nagɨ adö u, hon hadö umno. Anɨb u, mɨdmagö hon pɨƚu gö, nan si nan naij gun rö lagöp. \v 3 Kale nɨŋbim, hon nɨbi bɨ Krais Jisas aip jɨm ñöl mɨdaiun a gun ñɨg pakno gau, “Nɨpe uma rö jɨm ñöl umbun,” a gun, ñɨg pakno. \x * \xo 6:3 \xt Gal 3:27\x* \v 4 Hon ñɨg pakno u, Krais Jisas aip wip rɨgöl mɨgan lugun umno rö la. Nɨhön gɨnɨg: Krais nɨpe umö, kabö mɨgan u rɨgöl gɨla pen Nap kƚö ke yabɨƚ nɨpe u gö, uraköm kamɨŋ mɨdöp rö, hon unbö rö wip rɨgöl mɨgan rö mɨdpun u urakun, kamɨŋ hain nɨbö adö u mɨdeinabun. \x * \xo 6:4 \xt Kol 2:12\x* \p \v 5 Krais aip jɨm ñöl umno u me, nɨpe kauyaŋ uraköm kamɨŋ mɨdöp rö, hainö hon u rö nöp urakun kamɨŋ mɨdeinabun. \v 6 God nɨpe gasɨ nɨŋa, nan si nan naij gep nagɨ u böŋ nöp rɨb gɨ dö gö, hainö nɨbi bɨ gau kalɨp nagɨ wög gep bɨ rö, adan naij u ud ɫɨp gɨ dam aragnɨm, a gɨ gasɨ nɨŋa. Anɨb u me, nagɨ adö naij gɨmɨdun u, Krais aip mab ba laŋ al pak lɨlö uma. \x * \xo 6:6 \xt Gal 5:24\x* \v 7 Pen nɨhön, nɨbi bɨ um hauƚ gɨpal gau, nan si nan naij gep magö u mɨdmagö kale pɨƚu gö göl rö lagöp. \p \v 8 Hon nɨŋbun, Krais aip umno u me, nɨpe aip kamɨŋ mɨdeinabun. \v 9 Hon nɨŋbun, Nap nɨpe gö Krais uraka rö, nɨpe kauyaŋ umagnab. Uri umeb magö u Krais nɨp nan ap gɨnɨm rö lagöp. \v 10 Krais nɨpe ñɨn añɨ ap nöp uma u pen nan si nan naij gep pɨdöŋ u böŋ nöp hir göp. Krais kauyaŋ uraköm, am God aip mɨdpil. \p \v 11 Anɨb u me, Krais Jisas aip uɫ gun, nan si nan naij gep adö u um hauƚ gun, urak God aip kamɨŋ mɨdpun, a gɨmim nɨŋmim. \x * \xo 6:11 \xt 2Ko 5:15; Gal 2:19\x* \v 12 Nan si nan naij gep magö u, kalöp adɨk ɫɨp gɨ dam, bɨ nagɨ wög gep rö mo gau mɨdmim, nan si nan naij gɨnabim, a gɨnab. Pen kale wɨhö gɨmim. \x * \xo 6:12 \xt Jen 4:7\x* \v 13 Pen gasɨ naij kale u, hañ romaŋ ñɨn ma kalöp adɨŋ ap, nan si nan naij gɨnɨm, a göm, ɫɨp gɨ gainɨm rö, kale hañ romaŋ kale adɨŋ adɨŋ gau magöŋhalö böŋ nöp wɨhö gɨmim. Jisas aip umun urakpun u me, gasɨ mɨdmagö rɨmɨd hon God nɨp ñun, hañ romaŋ adɨŋ gau God nɨp ñun, nɨpe hagöp rö nöp gun, a gɨmim nɨŋmim. \x * \xo 6:13 \xt Ro 12:1\x* \p \v 14 Nöd lo manö adö u nɨŋun gun, a gɨ gasɨ u nɨŋbe, nan si nan naij gep gasɨ u nöp lö, anɨg gɨmɨdim. Pen mɨñi adö anɨbu rö mɨdagpim. God kalöp mög nɨŋöm udö, Krais nɨbi bɨ nɨpe mɨdpim u, nɨp cɨg gɨmim, nan si nan naij gau arö gɨnabim. \x * \xo 6:14 \xt 1Jn 3:6\x* \s1 Nagɨ asɨŋ mɨdagöp aij adö u nöp arun \p \v 15 Pen God lo manö adö u gɨno, God nɨŋöm hanɨp udagnab; nɨpe ke hanɨp mög nɨŋöm, Krais nɨp yuö apöm, hanɨp a göm uma rö, udnab. Anɨb u, nan si nan naij nöp gɨ mɨdaiun aka? Wasö yabɨƚ! Anɨg gagun. \v 16 Kale nɨŋbim, kale bɨ kub ap nɨp, hon bɨ nagɨ wög gep ne mɨdun, wög nɨhön hagnabön gɨnabun, a geinabim u, kale bɨ kub anɨbu mo nɨpe gau mɨdpim. Kale nan si nan naij gep nɨp nagɨ wög gep bɨ rö mɨdeinabim u, nan si nan naij gep mo gau mɨdmim umnabim. Pen kale God manö hagöp nagɨ wög gep bɨ rö mɨdeinabim u, God manö hagöp mo gau mɨdpe, nɨpe kalöp nɨbi bɨ aij yad a gɨnab. \x * \xo 6:16 \xt Jon 8:34; 2Pi 2:19\x* \p \v 17 Nöd kalöp nan si nan naij gep gasɨ u nöp lö, bɨ nagɨ wög gep rö mɨdmim, adö anɨbu nöp gɨmɨdim. Pen hainö, Jisas manö aij u nɨŋmim, böŋ nöp udpim. Anɨg gɨpim u, yad God nɨp aij a gabin. \v 18 God nɨpe gö, kale nan si nan naij mo gau mɨdmim, yöñ udmim, God nagɨ wög gep nɨbi bɨ rö mɨdmim, nɨpe hagöp rö gɨ aij gɨpim. \v 19 Pen kale ke kƚö mɨdagpim rö, manö hagnɨg gabin i, yad waiö nöp hagnö nɨŋ aij göl, a gem, waiö nöp hagnabin. \p Nöd kale gasɨ naij yabɨƚ nɨŋmim, nagɨ wög gep nɨbi bɨ rö mɨdmim, hañ romaŋ ñɨn ma kale gau nan si nan naij yabɨƚ gɨ dammim, gɨ naij yabɨƚ nöp gɨmɨdim. Pen mɨñi gasɨ aij yabɨƚ nɨŋmim, nagɨ wög gep bɨ rö mɨdmim, hañ romaŋ ñɨn ma kale gau God manö hagöp rö nöp gɨ dammim, kamɨŋ aij nöp mɨdeinabim. \v 20 Nöd nan si nan naij gep nagɨ wög gep nɨbi bɨ rö mɨdmɨdim u, God manö hagöp adö u kalöp abadö, mo nɨpe gau mɨdagmɨdim. \v 21 Pen nöd gɨ naij gɨmɨdim anɨbu, mɨñi nɨŋmim hagnabim, “Pör anɨg gɨ naij gɨmɨdun u, nable göp. Anɨg gun nan aij ap udagpun,” a gɨnabim. Nɨbi bɨ anɨg gɨpal gau umnɨg gɨnaböl. \p \v 22 Pen mɨñi God nɨpe gö, kale nan si nan naij mo gau mɨdmim, yöñ udmim, God nagɨ wög gep nɨbi bɨ rö mɨdmim, God nɨŋö aij gɨnab adö u nöp gɨmim, kamɨŋ pör pör mɨdep u udnabim. \v 23 Nan si nan naij gep adö u gɨ damun, pe udun umnabun; pen Bɨ Kub hon Jisas Krais aip jɨm ñöl mɨdeinabun u, God hanɨp kamɨŋ pör pör mɨdep magö u yɨharɨŋ ñɨnab. \x * \xo 6:23 \xt Ro 5:12,15\x* \c 7 \s1 Krais hañ romaŋ nɨpe mɨdpim rö, nɨpe aip umbe \p \v 1 Kale añ mam lo manö nɨŋbim gau. Kale nɨŋbim, nɨbi bɨ kamɨŋ mɨdpal gau nöp lo manö hain gɨnaböl; umeinaböl, marö kalɨp rɨmnap mɨdagnab. \p \v 2 Manö ap ba gau rö ap mɨdöp. Lo manö ap haga, bɨ nɨpe mɨdeinab, nɨbin nɨpe nugmul aip mɨdainɨm; pen nugmul umnab u, lo anɨbu pɨs gɨnab. \v 3 Nɨbi u nugmul mɨdö nɨŋöl gɨ, am bɨ hain nɨbö ap nɨŋöm udeinab u, nɨp hagnaböl, “Lo manö rɨb jumön, ne bɨ si udep nɨbi,” a gɨnaböl. Pen nugmul umö, am bɨ hain nɨbö nɨŋöm udeinab u, manö mɨdagöp; “Lo manö rɨb jumön, ne bɨ si udep nɨbi,” a göm, hagagnaböl. \p \v 4 Pen añ mam bɨ. Anɨb unbö rö nöp, kale Krais hañ romaŋ nɨpe mɨdpim gau, nɨpe aip umbe rö, lo manö ud sɨsɨ lɨmɨdim u arö gɨpe nɨŋöm Bɨ ap kalöp udnab. Bɨ au umöm uraka Bɨ u kalöp udö, kale God nɨp aij gɨnɨm adö u nöp gɨnabim. \x * \xo 7:4 \xt Ro 6:2,11\x* \p \v 5 Nöd pen Krais hon udaga ñɨn u, nan si nan naij gep magö u hanɨp ud sɨsɨ lɨmɨdöp. Lo manö adö u nöp hain gun a gɨ mɨdmɨdun u pen gasɨ naij aŋ hon daŋ pɨral hiɨkö, mab asɨ ñɨŋ umeb magö u waiö lö, mɨd aij gɨmɨdagun. God aip mɨdep rö laga. \v 6 Pen mɨñi Krais aip umbun rö, lo manö hanɨp nagɨ rö löm ud sɨsɨ lɨmɨdöp u pak gulu gɨ lun me, Juda lo manö kalɨ kƚiñ rɨkla adö u nɨŋun gagpun; God Ana gasɨ ñöb adö u nöp nɨŋun gɨpun. \x * \xo 7:6 \xt Ro 8:2; 6:4\x* \s1 Lo mɨdöp rö, nan si nan naij gɨpun u waiö nɨŋbun \p \v 7 Anɨb u, hon nɨhön hagun? God lo manö hagö hagla u, manö naij hagöp, a gun aka? Wasö yabɨƚ! U anɨg hagagun. \p Lo mɨdagböp, yad nan si nan naij aigeg rö mɨdöp u nɨŋagbnep. Lo manö adö ap kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, “Nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau nan yad rö mɨdaiböp, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim,” a gɨla. Anɨb u me, yad nɨŋbin, nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau nan yad rö mɨdaiböp a gɨ gasɨ nɨŋeinabin u, nan si nan naij gɨnabin. \x * \xo 7:7 \xt Eks 20:17; Dud 5:21\x* \v 8 Anɨb u, yad gasɨ nɨŋbin, hainö yad nan si nan naij gem, nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau nan yad rö mɨdaiböp, a gɨ gasɨ u nɨŋagnabin. Yad anɨgöl gasɨ nɨŋmɨdin u pen adɨŋ nan si nan naij gep magö u am gasɨ rɨmɨd yad ɫɨp gɨ dam arö, nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau iru yabɨƚ nöp nan yad rö mɨdaiböp a gɨ gasɨ u nöp nɨŋnö. Pen lo manö mɨdagböp, nan si nan naij gep magö kƚö mɨdagböp, bɨ hadö umöb rö mɨdböp. \p \v 9 Lo manö, u gɨmön, u gagmön, a gab u, yad nöd nɨŋagmɨdin. Yad anɨg gem kamɨŋ mɨdainö. Pen lo manö u auö, nan si nan naij gep magö u, bɨ kamɨŋ mɨdöp rö löm, kƚö udöm yɨp ɫɨp gɨ ud arö, umnö. \v 10 God lo manö ña u, hanɨp adan pör mɨdep u yamböp, pen yɨp umeb magö nöp ña. \v 11 Anɨb u, yad gasɨ nɨŋbin, hainö yad nan si nan naij gem, nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau nan yad rö mɨdaiböp a gɨ gasɨ u nɨŋagnabin. Yad anɨgöl gasɨ nɨŋmɨdin u pen, adɨŋ nan si nan naij gep magö u am gasɨ rɨmɨd yad ɫɨp gɨ dam arö, nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau nan yad rö mɨdaiböp a gɨ gasɨ nɨŋnö. Nan si nan naij gep magö u, God lo manö haga u nöp udöm, yɨp al pak la. \x * \xo 7:11 \xt Jen 3:13\x* \p \v 12 Anɨb u, hon nɨŋbun, God lo manö u uɫ mɨdöp. Hon nɨŋbun, “Nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau nan yad rö mɨdaiböp a gɨ gasɨ u nɨŋagmim,” lo manö anɨbu, God nɨpe ke manö kƚö haga u, uɫ nöp, kabö rö nöp, aij nöp mɨdöp. \x * \xo 7:12 \xt 1Di 1:8\x* \v 13 God lo aij anɨbu yɨp al pak la umnö aka nɨhön? U wasö! God lo manö aij u hagö nɨŋbun rö, marö kub anɨbu udagnabun. Nan si nan naij gɨpun rö, marö kub anɨbu udnabun. Pen nɨpe hanɨp lo manö haga anɨbu, gasɨ ap ke nɨŋöm hagaga; nan si nan naij gep magö u gac kub yabɨƚ mɨdöp u nɨŋöl, a göm, lo manö haga. Anɨb u, God lo manö u haglö nɨŋbin rö, umagnö; nan si nan naij gep magö u, lo manö aij anɨbu udöm, yɨp al pak lö umnö. \s1 Nan gagun a gun gasɨ nɨŋbun gau nöp gabun \p \v 14 Hon nɨŋbun, lo manö u, God gasɨ ñö kalɨ kƚiñ rɨkla. Anɨbu pen yad bɨ nöp mɨdpin; yad nagɨ wög gep bɨ rö mɨdem, hibur gasɨ rɨmɨd yad u pör arab nan si nan naij gep adö u. \v 15 Anɨb u me, nan aij gɨnam, a gɨ gasɨ nɨŋbin adö u gagpin; yad nan si nan naij gep adö u, yad magö anɨbu mulu kal nɨŋbin u, yad anɨg gagnam, a gɨpin adö u nöp gɨpin. Pen nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpin u nɨŋagpin. \x * \xo 7:15 \xt Gal 5:17\x* \v 16 Yad gɨ naij gagnam, a gɨ gasɨ nɨŋbin adö u nöp gɨpin rö, yad nɨŋbin, gasɨ magö yad abe God lo manö u abe adɨp adɨp rö mɨdöp. \p \v 17 Uri yad ke nan naij gagpin me. Yad ke naij gɨnam, a gem, gagpin; nan si nan naij gep magö u gasɨ hibur mɨdmagö yad aŋ daŋ mɨdöp u nöp göp. \v 18 Yad nɨŋbin, yad bɨ nöp mɨdpin rö, mɨdmagö prɨ aŋ yad daŋ mɨd aij gagöp. Gasɨ hibur mɨdmagö yad gasɨ aij ñö, nan aij ap gagnabin. Gasɨ magö yad u, gɨ aij gɨnam a gem nɨŋbin u pen yad gɨnam rö lagöp. \v 19 Anɨg gö me, gɨ aij gɨnam, a gɨ nɨŋbin adö u gagabin; gɨ naij gagnam, a gɨ nɨŋbin adö u nöp pör gɨnö arab. \v 20 Anɨb u, yad gɨ naij gagnam, a gɨ nɨŋbin adö u nöp gabin rö, yad ke nan naij gagabin. Nan si nan naij gep magö u gasɨ hibur mɨdmagö yad aŋ daŋ mɨdöp u nöp gö gö gab nɨŋem gabin. \p \v 21 Anɨb u, yad nɨŋbin, yad gɨ aij gɨnam a gɨ nɨŋbin u pen pör gɨ naij gɨnam rö löp. \v 22-23 Gasɨ yad u God lo ña u ñɨñɨ yabɨƚ lɨbin u pen gasɨ hibur mɨdmagö yad aŋ daŋ unbö ke göm, gasɨ magö yad u aip pen pen gö, nan si nan naij gep magö u hañ romaŋ yad aŋ gau mɨdöm, yɨp ud sɨsɨ lö, yad bɨ nagɨman rö mɨdpin. \x * \xo 7:22-23 \xt Gal 5:17; 1Pi 2:11\x* \p \v 24 Yad ñɨñɨ lagpin; bɨ mög gep rö mɨdpin. Gasɨ hibur mɨdmagö yad u yɨp al pak lɨnɨg gab; bɨ an yɨp ud kamɨŋ yunab? \v 25 Bɨ Kub hon Jisas Krais nöp! God nɨp aij a gabin! \p Pen manö hagpin i, anɨg göl mɨdöp: gasɨ yad u God nɨp nagɨ wög gep bɨ rö mɨdpin u pen mɨdmagö prɨ aŋ yad daŋ au, nan si nan naij gep magö u nagɨ wög gep bɨ rö mɨdpin. \x * \xo 7:25 \xt 1Ko 15:57\x* \c 8 \s1 God Ana hon aip mɨdeinab u, hon aigale nɨbi bɨ rö mɨdeinabun \p \v 1-2 Pen hon Krais Jisas aip jɨm ñöl mɨdpun u, Krais Jisas nɨpe umö, God Ana kamɨŋ magö ñeb u nɨpe hanɨp ud kamɨŋ yuö, hon uri nan si nan naij gep magö u abe, umeb magö u abe, kalɨp nagɨ wög gep nɨbi bɨ rö mɨdagpun. Anɨb u, God hanɨp manö kub hagagnab. \v 3 Pen nɨbi bɨ aij mɨdagpun rö, God lo adö u gɨ damun, mɨd aij gun rö lagö, God Ñɨ nɨpe ke u yuö, bɨ yabɨƚ hañ romaŋ hibur mɨdmagö hon unbö rö löm, aua. Nɨpe umöm nan si nan naij gep magö u böŋ nöp gɨ ke yuaŋ, a göm, God nɨpe Ñɨ nɨpe ke nan sabe gep rö yuöm, nan si nan naij gep magö u nɨbi bɨ mɨdmagö prɨ aŋ kale daŋ mɨdöp u, manö kub hagöm, pɨs göp a ga. \v 4 God anɨg ga u, kale gasɨ naij mɨdmagö prɨ aŋ hon yaŋ nɨbö auöp adö u arö göm, God Ana gasɨ ñab adö u gɨ damöm, lo manö yad hagab rö gɨ aij gɨnaböl, a göm ga. \x * \xo 8:4 \xt Gal 5:16,25\x* \p \v 5 Nɨbi bɨ gasɨ naij mɨdmagö prɨ aŋ kale yaŋ nɨbö auö, adö anɨbu nöp gɨlö aröp gau, hibur mɨdmagö kale nɨhön gasɨ göp adö u nöp gasɨ nɨŋbal. Pen nɨbi bɨ God Ana kalɨp gasɨ ñö gɨlö aröp gau, God Ana nɨhön gasɨ göp adö u nöp gasɨ nɨŋbal. \v 6 Nɨbi bɨ hibur mɨdmagö kale nɨhön gasɨ göp adö u nöp gasɨ nɨŋbal gau, adö anɨbu nöp nan si nan naij göm umnaböl. Pen nɨbi bɨ God Ana nɨp aij gɨnab u nöp gasɨ nɨŋbal gau, adö anɨbu nöp gɨ aij göm, God aip jɨm ñöl kamɨŋ mɨdöm, mɨd aij gɨnaböl. \p \v 7 Nɨbi bɨ hibur mɨdmagö kale nɨhön gasɨ göp adö u nöp gasɨ nɨŋbal gau, gasɨ magö kale God nɨp kauaƚ mauaƚ rö mɨdöp. Gasɨ magö kale God lo nɨpe nɨŋagöp; God lo nɨpe nɨŋnɨm rö lagöp. \v 8 Nɨbi bɨ gasɨ naij mɨdmagö prɨ aŋ kalɨp yaŋ nɨbö auö, adö anɨbu gɨlö aröp gau, God nɨp aij gɨnɨm adö u göl rö lagöp. \p \v 9 Pen kale nɨbi bɨ God Ana kalöp aŋ daŋ mɨdöp gau, gasɨ naij mɨdmagö prɨ aŋ kale yaŋ nɨbö auö, adö anɨbu gagabim; God Ana kalöp gasɨ ñab adö u nöp gabim. Nɨbi bɨ Krais Ana nɨpe kalɨp aŋ daŋ mɨdagöp gau, Krais nɨbi bɨ nɨpe mɨdagpal. \x * \xo 8:9 \xt 1Ko 3:16; 12:3\x* \v 10 Krais nɨpe aŋ kalöp daŋ mɨdeinab u, nan si nan naij gep magö u gö, hañ romaŋ kale umnɨg gab; pen Jisas umö God kalöp nɨŋö, nɨbi bɨ aij rö mɨdpim u rö, Ana nɨpe gö, ana kale kamɨŋ mɨdeinab. \x * \xo 8:10 \xt Gal 2:20\x* \v 11 God gö Jisas uraka u, Ana nɨpe aŋ kalöp daŋ mɨdöp u me, God añɨ anɨbu nöp kalöp u rö nöp gö, Ana nɨpe kalöp aŋ daŋ mɨdöp u nɨpe hañ romaŋ kale kamɨŋ mɨdep magö ñɨnab. \p \v 12 Anɨb u, añ mam bɨ, hon naböŋ mɨdöp. Gasɨ naij mɨdmagö prɨ aŋ hon daŋ pɨƚu gɨ ñö adö anɨbu gun, naböŋ anɨbu ñagnabun. \v 13 Adö anɨbu gɨpe arö, umnɨg gabim. Pen God Ana u kalöp gɨ ñö nɨŋöl gɨ, kale nan si nan naij gɨpim anɨbu böŋ nöp arö gɨnabim u, God aip kamɨŋ mɨdeinabim. \x * \xo 8:13 \xt Gal 6:8; Kol 3:5\x* \p \v 14 God Ana gasɨ ñö nɨŋöl gɨ ajaböl nɨbi bɨ gau, God ñɨ pai nɨpe mɨdpal. \v 15-16 Ana kale udpim u, kalöp ɫɨp gɨ dam arö, kale nöd pɨñɨŋ gɨmɨdim rö kauyaŋ pɨñɨŋ gɨmim, nagɨ wög gep nɨbi bɨ rö mɨdagnabim. Ana kale udpim u, nɨpe gö, God ñɨ pai nɨpe mɨdpim. Anɨg nɨŋöm hon nɨp “Aba! Bapi!” a gabun. \x * \xo 8:15-16 \xt 2Di 1:7; Mak 14:36; 2Ko 1:22\x* \p \v 17 Ñɨ pai nɨpe mɨdpun u me, nan aij nɨhön nɨhön ñɨ pai nɨpe ñɨnab u, hon udnabun. Pen Krais nɨp hag juöm gɨ naij gɨla rö, hanɨp u rö nöp gɨ naij gɨlö, pɨñɨŋ gagnabun u, God Krais nɨp ud aij ga rö, hanɨp u rö nöp ud aij gɨnab. \x * \xo 8:17 \xt Gal 4:5-7; Rep 21:7\x* \s1 Hainö mɨd aij gɨnabun \p \v 18 Gasɨ yad nɨŋbin, Krais nɨp cɨg mɨdun, marö rɨmnap gö, uɫham mɨdeinabun u, u nan pro. Hainö God nɨpe nan aij yabɨƚ hanɨp ñö, nɨpe aip mɨd aij gɨnabun u, u nan kub. \p \v 19 God nan nɨhön nɨhön gɨ la gau magöŋhalö mɨñi mɨd aij gɨnɨm rö lagöp. Nan gau magöŋhalö abad mɨdö, God nɨpe ñɨ pai nɨpe waiö udnab ñɨn u nöp, nɨpe gö, nan anɨb gau kauyaŋ mɨd aij gɨnab. \v 20-21 Göp anɨbu, God hadame nöp nɨŋebir gɨnab a ga rö nöp göp. Pen God hadame gau nɨŋa, ñɨ pai yad waiö udnabin ñɨn u, yad gɨnö, ñɨ pai yad ñɨñɨ löm mɨd aij yabɨƚ gɨnaböl rö, nan magöŋhalö gɨ lɨnö gau u rö nöp, hij gɨ lugagöm, ñɨñɨ löm mɨd aij yabɨƚ gɨnab. \p Pen nan gɨ la anɨb gau, nöd mɨd aij gagnab. Pen hanɨp gö, ñɨ pai nɨpe ke yabɨƚ mɨdun nɨpe aip mɨd aij gɨnabun ñɨn u nöp me, kauyaŋ gö nan anɨb gau mɨd aij gɨnab. \x * \xo 8:20-21 \xt Jen 3:17-19\x* \p \v 22 Hon nɨŋbun, nan God gɨ la anɨb gau magöŋhalö mɨd aij gɨnɨg gab u pen hadame nöp marö gö, nɨbi ñɨ pai rɨknɨg gɨlö ilön göp rö u gɨmɨdöp. \v 23 Pen hon abe marö anɨbu mɨdöp. Hainö kalɨp böŋ nöp udnɨg gabin, a göm, God nɨpe Ana u nöd nöp yuö apöm hanɨp aŋ daŋ mɨdöp u, pen ñɨn mai rö hanɨp ñɨ pai nɨpe ke kabö rö yabɨƚ waiö udö, hañ romaŋ gɨsön nɨbö halu lun, a gun, mɨdmagö hon aŋ daŋ marö anɨbu gö nɨŋöl gɨ, mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i abad mɨdpun. \x * \xo 8:23 \xt 2Ko 5:2-4\x* \p \v 24 God nan hainö waiö lɨnab a ga manö u nɨŋ udno, hanɨp uda. Pen nan nɨhön nɨhön hainö waiö lɨnab u magöŋhalö hadö nɨŋbnop, mɨñi gasɨ halö mɨdun ñɨn hain u abad mɨdagaibnop. Nan hadö nɨŋbal u abadagnaböl. \v 25 Pen, nan hainö waiö lɨnab, a gɨ gasɨ u nɨŋun me, iru gö nɨŋöl gɨ abad mɨdagpun; gasɨ halö abad mɨdpun. \p \v 26 Nɨbi bɨ pɨdöŋ mɨdagpun rö, Ana hanɨp gɨ ñöl gɨ mɨdöp. Hon God nɨp sabe gun a gɨpun u pen aige gun God nɨp sabe gɨnabun u nɨŋagun. Pen Ana hanɨp ab hak löm, God nɨp sabe gɨnɨg gab. Manö nɨbi bɨ nɨŋeb rö wasö; kadkad manö löm hagnɨg gab. \v 27 God pen gasɨ hon magöŋhalö nɨŋöb; nɨpe Ana gasɨ nɨpe u abe nɨŋöb. Ana nɨpe hon Krais Jisas nɨbi bɨ nɨpe marö udöm, God nɨp hagö, hagab rö gɨnab. Ana nɨpe God nɨp hagab u, God gɨnam a göm nɨŋöb adö u nöp hagab. \x * \xo 8:27 \xt Sam 139:1\x* \p \v 28 Hon nɨŋbun, God nɨp mɨdmagö lɨbun nɨbi bɨ gau, God nɨpe hanɨp abad mɨdö nɨŋöl gɨ, nan rɨmnap ke gagnab; mɨd aij gɨnabun adö u nöp hanɨp gɨnab. God nɨpe hadame gau gasɨ nɨŋöm haga rö, hanɨp yɨp aumim a ga. \x * \xo 8:28 \xt Ep 1:11\x* \v 29 Pen adö anɨbu nöp, God nɨbi bɨ nöd nɨŋa gau, “Yad gɨnö, kale Ñɨ yad mɨdöp rö löm, nɨñɨn nɨmam hain nɨpe iru yabɨƚ mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 8:29 \xt Kol 1:18; Hib 1:6\x* \v 30 Anɨb u, nɨbi bɨ Ñɨ yad rö mɨdeinaböl a ga nɨbi bɨ gau, kalɨp yɨp aumim a ga. Nɨbi bɨ yɨp aumim a ga nɨbi bɨ gau, kalɨp nɨbi bɨ asɨŋ mɨdagöp a ga. Nɨbi bɨ kalɨp asɨŋ mɨdagöp a ga gau, Ñɨ yad mailö aij halö mɨdöp rö, kale u rö nöp mɨdeinaböl a ga. \s1 Hanɨp mɨdmagö löm abad mɨd aij göp \p \v 31 Pen hanɨp anɨg göm ud aij göp u, an hanɨp gɨ naij gɨnab? Bɨ ap hanɨp gɨ naij gɨnɨm rö lagöp, wasö yabɨƚ! \x * \xo 8:31 \xt Sam 118:6\x* \v 32 God nɨpe pɨñɨŋ gagöm, Ñɨ nɨpe ke u hanɨp nan a göm yuö apöm uma u nan kub yabɨƚ. Pen God hanɨp anɨg ga u me, nɨpe hanɨp ud aij göm, nan aij aij nöp hanɨp u rö nöp ñɨnab. \v 33 Pen God nɨpe hanɨp hag löp rö, an hanɨp manö kub hagnab? God nɨpe ke gö asɨŋ mɨdagöp rö mɨdpun u, manö mɨdagöp, a ga. \x * \xo 8:33 \xt Ais 50:8-9\x* \v 34 Anɨb u, bɨ an hanɨp manö kub hagnab? Bɨ ap anɨg hagnɨm rö lagöp. Krais Jisas hanɨp nan a göm umöm, uraköm, am God ñɨmagö yɨjɨg kɨd nɨpe lau adö mɨdöm, hanɨp a göm, Nap nɨp sabe göl gɨ mɨdöp. \p \v 35 Krais hanɨp mɨdmagö yabɨƚ löp u me, an nɨp wasö göm hanɨp ud asɨk ke lɨnab? Nan ap ke waiö löm, hanɨp ud asɨk ke lɨnɨm rö lagöp. \q1 Hanɨp marö rɨmnap gɨnab aka, \q2 uɫham mɨdeinabun aka, \q1 kɨyö kub leinab aka, \q2 waƚɨj mɨdageinab aka, \q1 gasɨ mɨlö nɨŋnabun aka \q2 bɨ rɨmnap hanɨp, Krais pɨg mɨdpal, a göm, \q1 hanɨp gɨ naij gɨnaböl aka, \q2 al pak lɨnaböl aka, \q1 nan nɨhön gɨnab, \q2 Krais aip jɨm ñöl nöp mɨdeinabun. \m \v 36 Manö anɨbu rö God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 “Nöp pɨg mɨdpun rö, pör hanɨp nɨŋöm, \q2 kaj sipsip rö al pak lun a göm nɨŋbal,” a gɨla. \x * \xo 8:36 \xt Sam 44:22\x* \m \v 37 Anɨb u, umeb rö aŋ u mɨdpun u pen Krais, bɨ hanɨp mɨdmagö löm uma u aip mɨdun, aij gö nɨŋöl gɨ nöp mɨdun, nan anɨb gau pɨñɨŋ gagnabun. \v 38 Adö anɨbu yad nɨŋbin, umnabun aka mɨdeinabun, God hanɨp mɨdmagö lɨ nöp mɨdeinab nɨŋöm nan ap hanɨp ud asɨk ke lɨnɨm rö lagöp. God ejol nɨpe gau, nan pɨdöŋ halö kumi kabö adö laŋ mɨdöp gau, nan kal naij gau, nan mɨñi mɨdöp gau, nan hainö mɨdeinab gau, \v 39 nan adö galɨk mɨdöp gau, nan mo gayɨk mɨdöp gau, nan nɨhön nɨhön mɨdöp gau magöŋhalö, nan ap hanɨp ud asɨk ke lɨnɨm rö lagöp. Bɨ Kub hon Krais Jisas mɨdöp rö, God hanɨp mɨdmagö lɨ nöp mɨdeinab. \c 9 \s1 God gasɨ nɨpe ke nɨŋöm Isrel kai kalɨp udnɨg ga \p \v 1 Manö hagabin anɨbi, yad Krais bɨ nɨpe mɨdpin rö, piral hagagabin. Ana Uɫ u gasɨ magö yad hagab, manö hagabön anɨbu manö nɨŋö hagabön, a gab. \v 2-3 Pen añɨ mam bɨ. Isrel nɨbi bɨ rɨmnap Krais nɨp udagpal gau hainö manö kub nɨŋöm, ilön kub udnaböl u, yɨp mög yabɨƚ göp. Anɨb u, yad gasɨ iru yabɨƚ nɨŋbin. Mɨdmagö yad pör ilön kub göp. Yad nɨŋö nöp hagabin, adan mɨdböp, yad añɨ mam yad gau kalɨp nan a gem ilön udnö, kale pen kamɨŋ arblap. \x * \xo 9:2-3 \xt Eks 32:32\x* \p \v 4 Pen nɨhön: God Isrel kai nöp kale ñɨ pai yad mɨdeilaŋ a göm, mailö aij nɨpe kalɨp nöp yamöm, yad kalöp unbö gɨnabin a göm manö kƚö nɨŋö kalɨp nöp hag ñöm, lo manö nɨpe u kalɨp nöp hag ñöm, kale aigöl göm God sabe gep ram u kabö rö sabe göl manö u kalɨp nöp hag ñöm, yad aigöl gem nɨbi bɨ kalɨp ud aij gɨnam manö aij u kalɨp nöp hag ña. \x * \xo 9:4 \xt Eks 9:4\x* \v 5 Isrel nɨbi bɨ nɨhi iƚaŋ kale Ebraham, Aisak, Jekop bɨ gau me. Ebraham, Aisak, Jekop ñɨ pai rɨklö, rɨk dam dapɨl gɨ damöm, Isrel nɨbi bɨ kalɨp rɨk daula. Kɨgɨn añɨ u nöp rɨk dam dapɨl gɨ damöm, Krais nɨp bɨ yabɨƚ rɨk daula. Krais nɨpe ke God mɨdöm, nɨbi bɨ magöŋhalö abadab. Kale magöŋhalö hib nɨpe u pör haglö adö araŋ. \p \v 6 God Manö haga u, haga rö nöp ga. Isrel ñɨ pai rɨklö, rɨk dam dapɨl gɨ damöm, rɨk daula gau rɨmnap Isrel nɨbi bɨ kabö rö mɨdagpal. \v 7 Ebraham ñɨ pai rɨklö, rɨk dam dapɨl gɨ damöm rɨk daula gau rɨmnap Ebraham ñɨ pai nɨpe kabö rö mɨdagpal. God Ebraham nɨp haga, “Aisak ñɨ pai rɨknab gau nöp ñɨ pai adö nape rö mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 9:7 \xt Jen 21:12\x* \v 8 Anɨb u, Ebraham ñɨ pai rɨklö, rɨk dam dapɨl gɨ damöm, rɨk daula gau rɨmnap God ñɨ pai nɨpe mɨdagpal. God manö kƚö nɨŋö hagö, Ebraham ñɨ pai yag daunaböl ñɨ pai gau nöp, kale God ñɨ pai nɨpe mɨdnaböl. \x * \xo 9:8 \xt Gal 4:23\x* \v 9 God Ebraham nɨp manö kƚö nɨŋö anɨbu hagöm haga, “Ñɨn yad hag lɨnö ñɨn u nöp yad ado gɨ aunö, nabin ne Sera ñɨ ap yag daunab,” a ga. \x * \xo 9:9 \xt Jen 18:14\x* \p \v 10 Pen apɨs hon Rebeka ñɨ nɨpe mɨhau bɨ añɨ nöp rɨka. Bɨ anɨbu bac hon u Aisak. \v 11-12 Pen God gasɨ nɨpe ke nɨŋöb rö gɨnab. Nɨbi bɨ an hag lɨnabin a gɨnɨg gab u, hag lɨnab. Kale nan aij rɨmnap gɨnaböl u nɨŋöm hag lagnab. God gasɨ nɨpe ke nɨŋöb rö gɨnab. Anɨb unbö rö nöp me, apɨs bac hon Aisak Rebeka ber mɨhau ñɨ ramö rɨkaglö magö u, God nɨpe Rebeka nɨp haga, “Ñɨ ne nañɨ rɨknabön u, bɨ kub rö mɨdageinab; nɨpe ñɨ ne hain u nɨp wög gɨ ñɨnab,” a ga. Ñɨ mudun aŋ gau nöp mɨdailö nɨme yag dauaga adö u nöp, nan aij nan naij ap gɨlö nɨŋöm wasö, God gasɨ nɨpe ke nɨŋöm anɨg haga. \x * \xo 9:11-12 \xt Jen 25:23\x* \v 13 God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨkla u, God manö hagöm haga, “Yad Jekop nɨp mɨdmagö lɨbin pen Iso nɨp mɨdmagö lagpin,” a ga. \x * \xo 9:13 \xt Mal 1:2-3\x* \s1 God nɨpe gab u, kabö rö nöp gab \p \v 14 Anɨb u, God kabö rö gagab, a gun? Wasö! Nɨpe kabö rö nöp gab. \v 15 God nɨpe Mosɨs nɨp haga, \q1 “Nɨbi bɨ mög nɨŋnabin gau kalɨp mög nɨŋnabin. \q2 Nɨbi bɨ mɨdmagö lem ud aij gɨnabin gau \q2 kalɨp mɨdmagö lem ud aij gɨnabin,” a ga. \x * \xo 9:15 \xt Eks 33:19\x* \m \v 16 Anɨb u nɨŋbun, hane ke kƚö gun gɨpun u nɨŋöm hanɨp udagnab; hane ke kƚö gun gasɨ halö mɨdpun u nɨŋöm hanɨp udagnab. Nɨpe ke mög nɨŋnab nɨbi bɨ gau nöp udnab. \x * \xo 9:16 \xt Ep 2:8\x* \p \v 17 God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨkla u, God manö hagöm Pero nɨp haga, “Yad gasɨ nɨŋnö, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau mɨdpal gau magöŋhalö nɨŋnaböl, ne kiŋ Ijip nɨbö u bɨ kub bɨ kƚö yabɨƚ pen yad God gɨnö ne bɨ yɨharɨŋ rö mɨdnabön. Anɨg gɨnab, kale nɨŋöm, manö anɨbu hag amɨl apɨl göm hib yad u haglö ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö arnab. Adö anɨbu nöp yad ke gainö, ne Ijip kiŋ mɨdpan,” a ga. \x * \xo 9:17 \xt Eks 9:16\x* \v 18 Anɨb u nɨŋbun, God gasɨ nɨpe ke nɨŋöb rö, nɨbi bɨ rɨmnap mög nɨŋnab pen nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nɨŋebir gö, gasɨ naij kale nɨŋbal u kɨdɨƚ arnab. \p \v 19 Kale rɨmnap God göp anɨbu rö nɨŋmim hagnabim, “God nɨpe nöp gö, gasɨ kale u kɨdɨƚ aröp u, nɨhön gɨnɨg pen, mɨd aij gagpim, a göm, hanɨp manö kub hagnab? God nɨpe ke, ‘Nan anɨb gau gɨnab,’ a gɨnab u, bɨ an nɨpe pe, ‘Nan gau gagnab,’ a gɨnab?” ö gɨnabim. \v 20 Anɨg hagnabim u pen kale bɨ kub an rö mɨdmim, manö nɨpe u naböŋ udnabim? \p Adö anɨbu rö, God Manö u bɨ ne Aisaia kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Bɨ ap mɨnöŋ udöm, rin cög ap gö, ‘Yɨp nɨhön gɨnɨg anɨg göl gɨpan,’ a göm pen ado göm hagagnab. Wasö yabɨƚ!” a ga. \x * \xo 9:20 \xt Ais 29:16; 45:9\x* \v 21 Bɨ rin cög gɨnɨg gab bɨ u, nɨpe gasɨ nɨpe ke nɨŋöb rö gɨnab. Mɨnöŋ bad añɨ ap ud gɨ dö gɨ dapöm, rin aij aij ñɨn añɨ añɨ lauep ap löm, rin yɨharɨŋ pör pör lauep ap löm, gɨnab. U manö mɨdagöp; gasɨ nɨpe. \x * \xo 9:21 \xt Jer 18:6\x* \v 22-23 Anɨb unbö rö me, God göp. Nɨpe nɨbi bɨ gɨ naij gɨ mɨdpal gau nɨŋö, iru yabɨƚ gö, kalɨp al pak lɨnɨm rö löp u pen, nɨpe mulu halö mɨdöp u nɨŋöm kƚö nɨpe mɨdöp u nɨŋlaŋ, a göm, kalɨp yɨŋɨd anɨg gagöp. God hadame dagol gau gasɨ nɨpe ke nɨŋöm haga, nɨbi bɨ mög nɨŋem ud aij gɨnabin nɨbi bɨ gau mailö aij yad u nɨŋöl, a ga. Anɨb u, nɨbi bɨ anɨb gau mailö aij yad u nɨŋöl a göm, nɨpe nɨbi bɨ gɨ naij gɨ mɨdpal gau gö, gasɨ hibur naij kale u kɨdɨƚ aröp. \v 24 Nɨbi bɨ mög nɨŋem ud aij gɨnabin a ga u, hanɨp Juda nɨbi bɨ abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe, haga. \v 25 Manö adö anɨbu rö, God manö haga rɨmnap bɨ ne Hosea God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Nɨbi bɨ yad mɨdagmɨdal gau, \q2 kalɨp ‘nɨbi bɨ yad’ a gɨnabin. \q1 Pen nɨbi bɨ mɨdmagö lagmɨdin gau, \q2 kalɨp ‘nɨbi bɨ mɨdmagö yad’ a gɨnabin. \m Pen Hosea God Manö adɨŋ ap halö kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \x * \xo 9:25 \xt Hos 2:23\x* \q1 \v 26 Nöd ‘Nɨbi bɨ yad mɨdagpim,’ a gɨnö u, \q1 ram mɨnöŋ añɨ anɨbu nöp kalɨp, \q2 ‘God pör kamɨŋ mɨdöp ñɨ pai nɨpe,’ a gɨnabin,” a ga. \x * \xo 9:26 \xt Hos 1:10\x* \p \v 27 Pen God Manö adɨŋ ap, bɨ God manö hagep Aisaia manö bƚaƚö göm hagab, \q1 “Isrel kai kabö kuƚup ñɨg goƚ gau mɨdöp rö \q2 iru nöp mɨdeinaböl u pen \q1 Bɨ Kub nɨpe yöp pro bad ap nöp \q2 ud kamɨŋ yunab. \x * \xo 9:27 \xt Ais 10:22-23\x* \q1 \v 28 Nɨhön gɨnɨg: Bɨ Kub nɨpe dip nöp \q2 nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdpal gau \q1 magöŋhalö manö kub hagöm \q2 böŋ nöp pen ñɨnab,” a ga. \m \v 29 Gɨnab anɨbu, Aisaia nɨpe nöd God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Bɨ Kub ke pɨdöŋ halö mɨdöp u, \q2 hanɨp ñɨ pai yöp bad ap nöp arö gagböp, \q1 Sodom Gomora nɨbi bɨ kalɨp ga rö u, \q2 hanɨp gɨböp,” a ga. \x * \xo 9:29 \xt Ais 1:9\x* \s1 Isrel kai abe Jisas manö aij u nɨŋ udlaŋ \p \v 30 Anɨb u, nɨŋim! Juda nɨbi bɨ wasö gau, nöd, mɨd aij gun God aip jɨm ñöl mɨdaiun a göm gasɨ u nɨŋagla u, pen mɨñi Jisas manö aij u nɨŋ udlö, God kalɨp asɨŋ mɨdagöp a gö, nɨpe aip jɨm ñöl mɨdpal. \v 31 Pen Isrel nɨbi bɨ nöd God lo manö u udöm, hagöp hagöp rö gun a gɨla u pen mɨñi nɨpe aip jɨm ñöl mɨdagpal. \v 32 Pen nɨhön, God nɨp nɨŋ udöm wasö, hon ke adö rɨmnap gun, nɨpe aip jɨm ñöl mɨdeinabun, a göm, God nɨpe kabö aij la adö u arun a gɨlö nɨŋöl gɨ, ma kale u lɨ yuö ap lug pakpal. \x * \xo 9:32 \xt Ais 8:14\x* \v 33 Manö anɨbu rö, Aisaia nɨpe God manö haga rö kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Nɨŋim! Yad daun kub Saion kabö ap lɨnö, \q2 nɨbi bɨ ma adö anɨbu lɨ yuö ap lug paknaböl; \q1 pen nɨbi bɨ nɨp nɨŋ udnaböl gau, \q2 God nɨp nɨŋöm ana udagnaböl,” a ga. \x * \xo 9:33 \xt Ais 28:16; 1Pi 2:6\x* \c 10 \s1 God nɨpe ke gö, kale nɨbi bɨ nɨpe asɨŋ mɨdagöp rö mɨdeinaböl u, Isrel nɨbi bɨ kale nɨŋagal \p \v 1 Mɨdeimam yad gau. Gasɨ kƚö yɨp auöp u, God nɨbi bɨ yad Isrel kai kalɨp ud kamɨŋ yunɨm, a gem, nɨp pör nöp sabe göl gɨ mɨdpin. \v 2 Yad kale gɨpal rö nɨŋem hagabin, hon God nɨbi bɨ nɨpe mɨdaiun, a göm, kƚö yabɨƚ gɨpal u pen gasɨ nɨŋ aij göm gagpal. \v 3 “Krais uma rö, God hanɨp, ‘Nɨbi bɨ asɨŋ mɨdagöp yad,’ a gɨnab,” a göm gasɨ u nɨŋblap u pen adö anɨbu nɨŋ aij gagöm, gasɨ kale ke adö u nöp nɨŋöm hagla, “Lo adö u gɨno areinab u, nɨbi bɨ aij nɨpe mɨdeinabun,” a gɨla. Anɨb u, lo manö adö anɨbu hain gun a göm gɨ damöm, hainö ap lug pakla. \v 4 Krais ga anɨbu, uri lo u pɨs göp. Anɨb u me, nɨbi bɨ an an Jisas manö aij u nɨŋ udnaböl gau, God kalɨp magöŋhalö nɨbi bɨ asɨŋ mɨdagöp yad a gɨnab. \s1 Nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö kamɨŋ aröl rö löp \p \v 5 God Manö u, Mosɨs manö rɨmnap kalɨ kƚiñ rɨköm, lo manö udöm asɨŋ mɨdagöp rö mɨdeinaböl manö adö u hagöm, Isrel kai kalɨp haga, “Lo manö u udmim, hagöp rö nöp gɨmim me, kamɨŋ arnabim,” a ga. \x * \xo 10:5 \xt Lep 18:5\x* \v 6 God Manö u, Mosɨs manö rɨmnap kalɨ kƚiñ rɨköm, Krais nɨp nɨŋ udöm asɨŋ mɨdagöp rö mɨdeinaböl manö adö u hagöm, Isrel kai kalɨp haga, “Kale, ‘Bɨ an adö laŋ arnab?’ ö gagmim,” a ga. (Manö haga u iƚ u me, kale am kumi kabö adö laŋ au nɨbö Krais nɨp uɫ gɨ dauagnaböl.) \x * \xo 10:6 \xt Dud 30:12-14\x* \v 7 Anɨb unbö rö nöp, “Kale, ‘Bɨ an wip ana ram mɨdöp mo gayɨk arnab?’ ö gagmim,” a ga. (Manö haga u iƚ u me, kale am wip ana ram mɨdöp mo gayɨk nɨbö Krais nɨp uɫ gɨ dauagnaböl.) \v 8 Pen God Manö adɨŋ anɨbu, Mosɨs manö adö rɨmnap nɨhön nɨhön kalɨ kƚiñ rɨköm Isrel kai kalɨp haga. Nɨpe haga, “Manö magö anɨbu mɨlö gau mɨdagöp. Manö magö anɨbu mɨdmagö aŋ kale daŋ mɨdöp pör hagpim adö u nöp,” a ga. Mosɨs nɨpe Jisas manö aij, manö nɨŋ udep anɨbu nöp haga. Manö aij nɨŋ udep anɨbu nöp hon pör nöp hag ñabun u me. \p \v 9 Anɨb u, God gö Jisas uraköp a gɨmim, gasɨ u nɨŋ mɨdmim, “Jisas nɨpe Bɨ kub yad,” waiö hagnabim u, God kalöp nɨbi bɨ asɨŋ mɨdagöp yad a göm, kalöp ud kamɨŋ yunab. \v 10 Pen nɨhön, kale gasɨ mɨdmagö aŋ kale daŋ manö nɨpe nɨŋ udnabim u, God kalöp nɨbi bɨ asɨŋ mɨdagöp yad a gɨnab. Meg mɨgan kale manö hagmim, nɨbi bɨ gau waiö hag ñɨnabim u, God kalöp ud kamɨŋ yunab. \v 11 Adö anɨbu rö, Aisaia nɨpe God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Nɨbi bɨ nɨp nɨŋ udnaböl gau, God nɨp nɨŋöm ana udagnaböl,” a ga. \x * \xo 10:11 \xt Ais 28:16\x* \v 12 Juda nɨbi bɨ gau, Juda nɨbi bɨ wasö gau, ke ke mɨdagpal. Bɨ Kub nɨpe nɨbi bɨ gau nɨbö gau nɨbö magöŋhalö Bɨ Kub añɨ nöp mɨdöp. Nɨbi bɨ gau nɨbö gau nɨbö an an nɨp sabe gɨnaböl gau, kalɨp ud aij yabɨƚ gɨnab. \x * \xo 10:12 \xt Ap 15:9\x* \v 13 Adö anɨbu nöp, bɨ ne Joel, God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Nɨbi bɨ an an Bɨ Kub nɨp, yɨp ud kamɨŋ yu, a göm hag nɨŋlö, kalɨp ud kamɨŋ yunab,” a ga. \x * \xo 10:13 \xt Joe 2:32\x* \v 14 Pen kale Bɨ Kub nɨp nɨŋ udagnaböl u, kale nɨp aigöl göm sabe gɨnaböl? Pen kale Jisas manö aij u apdi nɨŋagnaböl u, kale aigöl göm manö aij anɨbu nɨŋ udnaböl? Pen nɨbi bɨ rɨmnap apöm Jisas manö aij adö u hag ñagnaböl u, kale aigöl göm manö anɨbu apdi nɨŋnaböl? \v 15 Pen nɨbi bɨ Krais Jisas nɨŋ udpal gau kalɨp hag yuagnaböl u, kale aigöl göm arnaböl? Adö anɨbu nöp, Aisaia nɨpe God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Nɨbi bɨ manö aij daunaböl gau, gɨ aij yabɨƚ gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 10:15 \xt Ais 52:7\x* \p \v 16 Pen Isrel nɨbi bɨ Krais Jisas manö aij u nɨŋla gau rɨmnap nɨŋ udagla. Manö adö anɨbu nöp, Aisaia nɨpe God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Yad manö aij ne u hagnö jɨ bɨ an nɨŋ udöp?” ö ga. \x * \xo 10:16 \xt Ais 53:1\x* \v 17 Anɨb u, nɨbi bɨ rɨmnap God manö hag ñɨlö, nɨbi bɨ nɨŋöm manö anɨbu nɨŋ udnaböl. Pen God manö hag ñɨlö, nɨŋ udnaböl u, Krais manö aij u me. \v 18 Pen Isrel kai manö anɨbu nɨŋagla aka nɨhön? Wasö yabɨƚ! Nɨŋla. Kale nöd nɨŋla u me, Depid nɨpe God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Kale ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö amöm, \q2 manö anɨbu hag ñɨbal; \q1 kale manö hag ñɨlö, \q2 mɨnöŋ naböŋ gau rɨgoŋ rɨgoŋ magöŋhalö yabɨƚ aröp,” a ga. \x * \xo 10:18 \xt Sam 19:4\x* \m \v 19 Pen yad hag nɨŋeb ap halö mɨdöp: Isrel kai manö anɨbu nɨŋöm iƚ u nɨŋagla aka nɨhön? Wasö yabɨƚ! Iƚ u nɨŋla. Mosɨs nɨpe God manö haga u udöm, God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Yad nɨbi bɨ hauƚ halö mɨgan rɨmnap kalɨp udem, ud aij gɨnö, \q2 kale Isrel nɨbi bɨ kalɨp mulu kal nɨŋmim, \q2 God hanɨp rö anɨg gagöp, a gɨmim nɨŋnabim,” a ga. \x * \xo 10:19 \xt Dud 32:21\x* \m \v 20 Aisaia nɨpe God manö haga u udöm God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm waiö yabɨƚ hagöm haga, \q1 “Nɨbi bɨ yɨp nɨŋun a göm uƚhai nɨŋagal gau \q2 yɨp uƚhai nɨŋbal; \q1 kale yɨp nɨŋun a göm hag nɨŋagal \q2 pen yad ke kalɨp waiö lajɨn yɨp nɨŋbal,” a ga. \x * \xo 10:20 \xt Ais 65:1\x* \m \v 21 Pen Isrel gɨpal rö, Aisaia nɨpe God manö haga u udöm, God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Yad pör bɨ nɨŋeb kale rö mɨdem, \q2 ‘Yad auim!’ a gɨpin pen yɨp auagal. \q1 Kale aƚeb aƚeb ñöm, \q2 gasɨ kale ke nɨŋbal rö nöp gɨpal,” a ga. \x * \xo 10:21 \xt Ais 65:2\x* \c 11 \s1 God Isrel kalɨp böŋ nöp arö gagöp \p \v 1 Anɨb u, yad hag nɨŋeb ap mɨdöp: God Isrel nɨbi bɨ gau kalɨp böŋ nöp arö göp aka? Wasö yabɨƚ! Kalɨp böŋ nöp arö gagöp. Yad Pol u rö nöp Isrel nɨbö bɨ. Ebraham rɨkö, rɨk damöm, Benjamin nɨp rɨklö; Benjamin pen rɨk dam dapɨl ga iƚ u, yad mɨdpin. \x * \xo 11:1 \xt 1Sa 12:22; Sam 94:14; Plp 3:5\x* \p \v 2 Pen God nɨbi bɨ hadame nöp nɨŋöm, nɨbi bɨ yad mɨdaiöl, a gɨ gasɨ nɨŋa gau kalɨp arö gagöp. Kale bɨ Ilaija nɨp aiud udöm God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u hadö nɨŋbim. Ilaija God nɨp sabe göm haga, \v 3 “Isrel nɨbi bɨ gau magöŋhalö nöp arö göm, bɨ manö ne hagep gau kalɨp al pak löm, kabö kɨnaŋ göm nan pak nöp sabe gep kabö gau, pa jö ma jö gɨ yubal. Yad añɨ nöp mɨdpin u pen yɨp u rö nöp, al pak lun, a göm, rɨdɨk gɨ ud ajaböl,” a ga. \x * \xo 11:3 \xt 2Ki 19:10,14\x* \v 4 Hagö, God nɨp pen haga, “Bɨ yad iru yabɨƚ nöp sepen dausan rö (7,000) mɨdpal gau, Bal god piral u nɨp, ‘Bɨ kub hon,’ a göm, nɨp sabe gagpal,” a ga. \x * \xo 11:4 \xt 1Ki 19:18\x* \p \v 5 Anɨb u rö, God nɨbi bɨ mög yabɨƚ göp u me, nɨpe hanɨp nɨbi bɨ Isrel yöp bad ap mög nɨŋöm hag lö mɨdpun. \v 6 Hanɨp mög nɨŋöm udöp anɨbu, lo adö u gaino aka nan rɨmnap ke gaino nɨŋöm udagöp. Hanɨp yɨharɨŋ mög nɨŋöm udöp a gɨ gasɨ nɨŋbun u, pen hon nan ap ke gaino hanɨp udaiböp, hon anɨg gasɨ nɨŋagbnop. \x * \xo 11:6 \xt Gal 3:18\x* \v 7 Nɨbi bɨ Isrel kƚö yabɨƚ göm, uƚhai nɨŋ damöm, udagla. Nɨbi bɨ God udnabin a göm hag la gau nöp udla. God nɨpe ke gö, nɨbi bɨ rɨmnap manö nɨpe u nɨŋöm nɨŋagla. \p \v 8 Adö anɨbu nöp, Mosɨs God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “God nɨpe gö, kale hon hanöm, \q2 amgö ju ju gɨ mɨdeila; \q1 nɨpe gö, kalɨp amgö we gö, \q2 amgö nɨŋageila; \q1 nɨpe gö, kalɨp hauƚ alö, \q2 manö apdi nɨŋageila; \q1 anɨbu nöp mɨd damöm, \q2 uri unbö rö nöp mɨdpal,” a ga. \x * \xo 11:8 \xt Dud 29:4; Ais 29:10\x* \m \v 9 Pen Depid God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Kale pör nan kub ñɨŋbal u, \q2 kalɨp wanaŋ hel rö ud sɨsɨ lɨnɨm. \q1 Arun a gɨ gasɨ nɨŋnaböl adan anɨbu pɨƚ gɨnab. \q2 Anɨb u, kale gɨ naij gɨpal u, kale pen udnaböl. \x * \xo 11:9 \xt Sam 69:22-23\x* \q1 \v 10 Amgö kale we gö amgö nɨŋagöl. \q2 Mɨŋör kub auö pör uɫham wabi gɨ ud ajaiöl,” a ga. \s1 God Juda nɨbi bɨ wasö gau udab \p \v 11 Pen Isrel kai ap lug pakpal u, böŋ nöp ap lug pakagpal. Kale nan si nan naij gɨla rö, God kalɨp arö göm, Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp udöp. Udöp anɨbu, “Isrel kai, ‘Hanɨp rö anɨg göm udagöp,’ a göm nɨŋlaŋ,” a göm göp. \x * \xo 11:11 \xt Ap 13:46\x* \p \v 12 Pen Isrel kai nan si nan naij geila rö, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau nan aij yabɨƚ udpal. God Isrel kai arö ga rö, Juda nɨbi bɨ wasö gau nan aij yabɨƚ udpal. Anɨb u, God nɨbi bɨ Isrel ud kamɨŋ yunab ñɨn u, nɨbi bɨ nɨpe gau magöŋhalö nan aij aij yabɨƚ udnaböl. \p \v 13 Yad uri kalöp Juda nɨbi bɨ wasö gau hagabin. Krais Jisas yɨp, “Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp manö aij yad hag ñɨmön,” a ga u me, kalöp Juda nɨbi bɨ wasö gau Jisas manö aij u hag ñɨ mɨdnö yɨp aij göp. \v 14 Pen yad kalöp Jisas manö aij u hag ñɨnö nɨŋbe, nɨbi bɨ yad ke Isrel rɨmnap nɨŋöm, “God kalɨp udöp rö hanɨp udagöp,” a göm nɨp auaiöl u, yɨp aij yabɨƚ gɨnab. \v 15 God Isrel kai kalɨp arö ga rö, Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp, nɨbi bɨ yad, a göm udöp. Anɨb u, hainö Isrel kai kalɨp udö, wip umöm kauyaŋ uraknaböl u rö gɨnab. \p \v 16 Kale bred adɨŋ ap God nɨp sabe gɨ ñɨnaböl u, bred magö magöŋhalö God nan nɨpe. Kale hagnaböl, “Mab olip iƚ u God mab iƚ nɨpe,” a gɨnaböl u, ramö löm lö pa gau gau arnab u abe God nan nɨpe. \p \v 17 Pen God nɨpe mab olip lö kɨd nöd nɨbö gau hak yuöm, kalöp olip lö be gau nɨbö rö dapöm dɨm ñö, dɨm ñöl mɨdpim. Anɨb u me, mab olip nöd nɨbö u kamɨŋ mɨdöm mɨnöŋ yaŋ nɨbö ñɨg u udö, lö hain nɨbö u mɨd aij göp. \x * \xo 11:17 \xt Ep 2:11-19\x* \v 18 Kale mab lö nöd nɨbö u, lö yɨharɨŋ, a gɨmim gasɨ u nɨŋagmim. Kale nɨŋmim, kale mab lö hain nɨbö u ñɨg udmim mab iƚ u ñagpim; mab iƚ yaŋ ñɨg udöm kalöp mab lö aŋa ñöb. \v 19 Kale hagnabim, “God nɨpe, ‘Olip lö be gau nɨbö dapem ud dɨm ñɨnam,’ a göm, olip lö nöd nɨbö gau hak yuö, ka anɨbu udun mɨdpun,” a gɨnabim. \v 20 Manö anɨbu nɨŋö hagnabim u pen nɨŋ aij gɨmim. Isrel kai Krais nɨp nɨŋ udaglö, kalɨp arö ga; kale pen Krais nɨp nɨŋ udpe, kalöp uda. Pen kale ana udmim, hib kale ke hagpe adö aragnɨm. \v 21 Nɨhön gɨnɨg: God mab olip lö nöd nɨbö gau hak yua rö, kale u rö nöp gɨnɨm rö löp. \p \v 22 God nɨpe bɨ hain aij yabɨƚ u pen nɨpe bɨ kƚö yabɨƚ rö mɨdöp. Nɨbi bɨ nɨp arö gɨla gau kalɨp bɨ kƚö rö löm arö ga. Pen kalöp agamɨj hain rɨköm, mɨdmagö löm, uda. Kale anɨg göl Krais nɨp nɨŋ udöl gɨ mɨdeinabim u, kalöp agamɨj hain rɨköm, mɨdmagö löl gɨ mɨdeinab. Pen Isrel kai kalɨp ga rö, hanɨp u rö nöp gɨnɨm rö löp, a gɨmim, nɨŋ aij gɨmim. \x * \xo 11:22 \xt Jon 15:2,4\x* \v 23 Isrel nɨbi bɨ anɨb gau hainö Krais nɨp nɨŋ udnaböl u, God kalɨp ud pa dɨm ñɨnab. God kalɨp ud pa dɨm ñɨnɨm rö löp. \v 24 Pen nɨhön, kalöp mab olip lö be gau nɨbö dapöm, mab olip yabɨƚ pa dɨm ñö mɨdpim u, olip lö kabö göl gau kauyaŋ pa dɨm ñɨnɨg, pa dɨm ñɨnab. \s1 Hainö Isrel nɨbi bɨ magöŋhalö kalɨp udnab \p \v 25 Pen añ mam bɨ. Hib kale ke hagpe adö arnɨm rö löp. Anɨb u, manö nöd nɨŋagmɨdun ap kalöp hagnɨg gabin. Isrel nɨbi bɨ iru nöp mɨñi amgö we rö mɨdpal u pen pör anɨg gagnab. God Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp udnabin a göm gasɨ nɨŋa gau magöŋhalö udnab. \v 26 Nɨbi bɨ anɨb gau ud pɨs göm, hainö Isrel nɨbi bɨ kalɨp magöŋhalö ud kamɨŋ yunab. Manö adö anɨbu rö, God manö haga u udöm God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 “God haga, \q2 ‘Jekop kɨgɨn yɨp arö gɨla gau \q1 kalɨp ud kamɨŋ yunab bɨ u, \q2 daun kub Saion nɨbö aunab. \x * \xo 11:26 \xt Ais 59:20-21\x* \q1 \v 27 Yad kalɨp aip manö kƚö nɨŋö hagnö rö, \q2 nan si nan naij gɨpal gac u ƚɨk gɨ yunabin,’ a ga,” a gɨla. \x * \xo 11:27 \xt Jer 31:33-34\x* \p \v 28 Isrel kai Krais nɨŋ udagla rö, kale God kauaƚ mauaƚ nɨpe mɨdpal. Pen kale Krais nɨŋ udmim, mɨñ mɨñ göl gɨ mɨdpim. Pen God hadame nöp Isrel kai nɨhi iƚaŋ kale Ebraham Aisak Jekop bɨ gau kalɨp manö kƚö nɨŋö haga u nɨŋöm, God Isrel kai mɨdmagö löl gɨ nöp mɨdöp. \v 29 God nɨpe nan aij ap ñöm, hainö gasɨ hain nɨbö nɨŋöm, nan aij anɨbu adog udagnab. Anɨb unbö rö nöp, God nɨpe, gɨnabin a göm, manö kƚö nɨŋö hageinab, hainö gasɨ hain nɨbö nɨŋöm, ke gagnab. Manö hagnab u arö gagnab. Hagnab rö nöp gɨnab. \p \v 30 Kale nöd God manö haga u ud yumɨdim pen hainö Isrel nɨbi bɨ God manö nɨpe arö gɨlö, kalöp pen mög nɨŋöm ud aij gö, nɨpe aip mɨd aij gɨpim. \v 31 God kalöp mög nɨŋöm uda u, Isrel nɨbi bɨ nɨŋlö, mulu lugö, Krais manö aij u ud yula, pen hainö God kalɨp u rö nöp mög nɨŋöm udnab. \p \v 32 Anɨb u nɨŋbun, Isrel nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe, God manö haga u ud yula rö, God kalɨp magöŋhalö nɨŋebir arö gö, kale bɨ nagɨman rö mɨdöm, nan si nan naij gɨ dam dam ud arlö, hainö kalɨp mög nɨŋöm udnab. \s1 God hib nɨpe pör hagno adö araŋ \q1 \v 33 Anɨb u, yad nɨŋbin, God nan magöŋhalö nɨŋöb; \q2 gasɨ nɨpe gasɨ aij yabɨƚ. \q1 God nɨpe gasɨ nɨŋ kɨd yabɨƚ nɨŋ hiɨköm, \q2 adö anɨbu ke yabɨƚ göp. \q1 God nɨpe gasɨ nɨŋöm, \q2 nan anɨg anɨg gɨnabin a göm, gasɨ aij nɨŋöb rö, \q2 bɨ ap gasɨ aij unbö rö mɨdagöp. \q1 Hon God gasɨ rɨmɨd nɨpe nɨŋun, \q2 nɨpe ke göp rö gun a gun, gagnabun! \x * \xo 11:33 \xt Ais 55:8-9\x* \m \v 34 God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 “Nɨbi bɨ an, Bɨ Kub gasɨ aij nɨŋöb rö u nɨŋöb? \q2 Nɨbi bɨ an, Bɨ Kub nɨp, ‘Ne anɨg gɨ, anɨg gɨ,’ a gɨnab? \x * \xo 11:34 \xt Ais 40:13; 1Ko 2:16\x* \q1 \v 35 Pen nɨbi bɨ an, nan aij ap God nɨp ñö, pen ñɨnɨm? \q2 Wasö yabɨƚ! Nɨbi bɨ ap nɨp anɨg göl rö lagöp,” a gɨla. \x * \xo 11:35 \xt Job 41:11\x* \q1 \v 36 Nɨhön gɨnɨg: God nɨpe nan gau magöŋhalö gɨ la; \q2 kƚö nɨpe nöp nan anɨb gau magöŋhalö mɨdöp; \q1 nan anɨb gau magöŋhalö God nɨp ñɨñɨ löl gɨ mɨdöl. \q2 Anɨb u, hib nɨpe u pör pör nöp hagno adö arnɨm! \q2 Anɨb unbö rö aij. \x * \xo 11:36 \xt 1Ko 8:6\x* \c 12 \s1 God lau adö mɨdpun, a gɨmim, nɨp aij gɨnɨm adö u gɨpe arnɨm \p \v 1 Anɨb u, añ mam bɨ. Kalöp mög nɨŋöm udöp rö, kale pe nan God nɨp sabe gɨ ñɨbal rö, hañ romaŋ gasɨ rɨmɨd kale u, nan kamɨŋ halö rö, nan uɫ rö, God nɨp ñɨmim. Nan damöm, God nɨp sabe gɨ ñɨbal gau, nan naij naij gau ñagpal. Nan aij aij nan ap gagöp gau nöp ñɨlö me, nɨpe ñɨñɨ löm udöp. Anɨg unbö rö me, God hanɨp nan nɨp sabe gɨ ñɨbal rö udnɨm, a gɨmim, nɨp nɨŋ udöl gɨ mɨdmim, hagöp hagöp rö nöp gɨmim. \x * \xo 12:1 \xt Ro 6:11,13; 1Pi 2:5\x* \p \v 2 Pen nɨbi bɨ mɨnöŋ adö iƚ i gasɨ nɨŋöm gɨpal nagɨ adö u rö gagmim. Pen God nɨp hag nɨŋbe, nɨpe kalöp gasɨ aij ñö, gasɨ rɨmɨd mɨdmagö kale aŋ daŋ hain nɨbö lɨmim, nɨbi bɨ ke hain nɨbö rö lɨmim. Anɨb u, kale nɨŋnabim, hon aigöl gɨno, God nɨp aij gɨnɨm. Kale nɨŋnabim adan nɨhön adan aij yabɨƚ; kabö göl nöp gɨnab adö u nɨŋnabim. Pen kale anɨg göl nɨŋ aij gɨmim, anɨg unbö rö nöp gɨnabim. \v 3 God yɨp mög nɨŋöm udö, wög nɨpe gɨpin. Anɨb u, kalöp magöŋhalö hagabin, hon nɨbi bɨ kub a gɨ gasɨ nɨŋagmim. God nɨpe nɨŋ udep magö u kalöp ke añɨ añɨ ñöb. Anɨb u me, kale ana udmim, hon aigale nɨbi bɨ rö mɨdpun a gɨmim nɨŋmim. \x * \xo 12:3 \xt 1Ko 12:11; Ep 4:7\x* \p \v 4 Hon nɨŋbun, hon magöŋhalö hañ romaŋ añɨ mɨdöp u pen adɨŋ adɨŋ ke ke iru nöp mɨdöp. Adɨŋ gau wög ke ke mɨdöp; ma u wög nɨpe u ke göp, ñɨmagö u wög nɨpe u ke göp, amgö u wög nɨpe u ke göp. Anɨb u, iƚ ke ke mɨdöp rö, iƚ ke ke nöp gɨpal. \x * \xo 12:4 \xt 1Ko 12:12,27\x* \p \v 5 Anɨb u rö, hon Krais lau adö mɨdpun gau u rö nöp wög ke ke gɨpun u pen nɨbi bɨ kɨgɨn nɨpe jɨm ñöl añɨ u nöp mɨdpun. \v 6 God hanɨp añɨ añɨ mög nɨŋöm ud aij göm, nan aij hanɨp ke ke ñöb rö, adö anɨbu nöp nɨŋun gɨnabun. God nɨbi bɨ rɨmnap nan aij ñöm, manö yad nɨbi bɨ gau hag ñɨmön, a geinab u, nɨpe God nɨŋ udep magö ñöb rö hag ñɨnab. \x * \xo 12:6 \xt 1Ko 12:4-11; 1Pi 4:10-11\x* \v 7 God nɨbi bɨ rɨmnap nan aij ñöm hagnab, nɨbi bɨ gau wög rɨmnap gɨ ñɨmön a gɨnab u, nɨbi bɨ gau wög rɨmnap gɨ ñɨnɨm. God nɨbi bɨ rɨmnap nan aij ñöm hagnab, nɨbi bɨ ñɨ pai bɨ gau manö aij rɨmnap hag ñɨmön, a gɨnab u, nɨbi bɨ ñɨ pai manö hag ñɨnɨm. \v 8 God nɨbi bɨ rɨmnap nan aij ñöm hagnab, añ mam ne ap iru gainɨm u, nɨp manö hag ñɨ aij gɨmön, nɨpe gasɨ aij nɨŋöm ñɨñɨ lɨnɨm, a gɨnab u, nɨpe unbö rö gɨnɨm. God nɨbi bɨ rɨmnap nan aij ñöm hagnab, nɨbi bɨ gau mani nan gau uƚep göp u, kalɨp mani nan rɨmnap ñɨmön a gɨnab u, mani nan rɨmnap abönamö ñɨnɨm. Nɨbi bɨ rɨmnap nan aij ñöm hagnab, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp abad mɨdmön a gɨnab u, nɨpe gasɨ nɨŋ aij göm kalɨp abad mɨdnɨm. Nɨbi bɨ rɨmnap nan aij ñöm hagnab, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp mög nɨŋmön ud aij gɨmön a gɨnab u, nɨpe ñɨñɨ löl gɨ mög nɨŋöm ud aij gɨnɨm. \s1 Nɨbi bɨ gau kalɨp mɨdmagö lɨmim \p \v 9 “Nɨbi bɨ gau kalɨp mɨdmagö labun,” a gɨmim, piral hagagmim; kalɨp mɨdmagö yabɨƚ lɨmim, ud aij yabɨƚ gɨmim. Nan si nan naij gep magö u nɨp koƚmaƚ kale rö mulu kal nɨŋmim. Pen kƚö gɨmim nagɨ aij adö u nöp udmim. \v 10 Nɨbi bɨ añ mam bɨ pen pen mɨdmagö lɨbal rö, kale Krais lau adö mɨdpim u rö nöp añ mam bɨ pen pen mɨdmagö lɨmim. Añ mam bɨ kale gau hib kale hagpe adö arnɨm; pen hib kale ke gɨpe adö aragnɨm. \x * \xo 12:10 \xt 1Pi 1:22\x* \v 11 Wög iru maru gagmim; kƚö gɨmim gɨmim. Bɨ Kub hon u nɨp wög gabun a gɨmim, aij gö nɨŋöl gɨ gɨmim. \v 12 Bɨ Kub hanɨp udnab, a gɨmim, aij a gö nɨŋöl gɨ, nɨp abad mɨdaimim. Kalöp marö rɨmnap auainɨm, agamɨj mɨdaimim. God nɨp sabe gep u arö gagmim, pör nöp sabe göl gɨ mɨdaimim. \x * \xo 12:12 \xt 1De 5:16-18\x* \v 13 Nɨbi bɨ God lau adö mɨdöm, mani nan kale uƚep göp gau, kalɨp mani nan rɨmnap nɨme lɨ ñɨmim. Nɨbi bɨ mɨlö gau nɨbö auaiöl, uɫ gɨ dam ram kale ud armim. \x * \xo 12:13 \xt Hib 13:2\x* \p \v 14 Nɨbi bɨ rɨmnap kalöp gɨ naij gaiöl u, pen pe, “God nɨp sabe gɨno kalɨp gɨ naij gaŋ,” a gɨmim sabe gagmim; “God nɨp sabe gɨno kalɨp gɨ aij gaŋ,” a gɨmim sabe gɨmim. \x * \xo 12:14 \xt Mad 5:44; 1Ko 4:12\x* \v 15 Nɨbi bɨ rɨmnap kale ñɨñɨ löl gɨ mɨdaiöl, kale kalɨp aip ñɨñɨ löl gɨ mɨdaimim; pen rɨmnap mög gep rö mɨdaiöl, kale kalɨp aip mög gö nɨŋöl gɨ mɨdaimim. \v 16 Nɨbi bɨ hib mɨdöp gau kalɨp ud aij gun, nɨbi bɨ hib mɨdagöp gau kalɨp ud aij gagun a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Kalɨp magöŋhalö adɨp adɨp rö ud aij gɨmim. Hon nɨbi bɨ hib mɨdöp, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Nɨbi bɨ hib mɨdagöp gau aip aŋ hakmim mɨdaimim. Hon nöp nɨŋ aij gɨpun, a gɨmim gasɨ u nɨŋagmim. \x * \xo 12:16 \xt Pro 3:7\x* \p \v 17 Pen nɨbi bɨ rɨmnap kalöp nɨŋlö mulu lugö, gɨ naij gaiöl u, kalɨp pen u rö nöp gɨ naij gagmim. Nɨbi bɨ gau nɨŋlö, aij gɨnɨm adö u nöp gɨmim. \x * \xo 12:17 \xt 1De 5:15\x* \v 18 Nɨbi bɨ rɨmnap aip pen pen gun, a gɨmim gasɨ u nɨŋagmim. Nɨbi bɨ gau magöŋhalö agamɨj jɨm ñöl mɨdaiun, a gɨmim gasɨ u nöp nɨŋmim. \v 19 Pen nɨbi bɨ aij yad gau. Nɨbi bɨ rɨmnap kalöp gɨ naij gaiöl u, kalɨp pen gɨ naij gun, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. U God nan nɨpe, a gɨmim nɨŋmim. Yad kalɨp pen abe gɨ naij gɨn, a göm, ke gasɨ nɨŋöb rö gɨnab. Mosɨs nɨpe God manö haga u udöm, God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “God hagöp, ‘Kalöp gɨ naij gaiöl u, yad kalöp pen abe gɨ naij gɨnabin; u gasɨ yad,’ a göp,” a ga. \x * \xo 12:19 \xt Dud 32:35; Mad 5:39\x* \v 20 Anɨb u, bɨ ne Solomon God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Nɨbi bɨ kalöp nöd gɨ naij gɨla gau \q2 kale kɨyö lɨnɨm u, nan magö ñɨmim; \q2 kale ñɨg nan gɨnɨm u, ñɨg ñɨmim. \q1 Anɨg gɨnabim u, bɨ kalöp nöd gɨ naij gɨla gau \q2 nabɨc kale adö laŋ mab ineb ineb rö yunabim innab nɨŋnaböl,” a ga. \x * \xo 12:20 \xt Pro 25:21-22; Mad 5:44\x* \m \v 21 Anɨb u me, kalöp gɨ naij gaiöl, kalɨp pen gɨ naij gagmim; kalöp gɨ aij gɨpe, ke hain gö arnɨm. \c 13 \s1 Gapman kai hagöl rö gɨmim \p \v 1 Pen hon magöŋhalö gapman hagöl rö nɨŋun. Ke gasɨ nɨŋöm, gapman mɨdagöp; God hagö, gapman mɨdöp. \x * \xo 13:1 \xt Dai 3:1; Pro 8:15\x* \v 2 Anɨb u, nɨbi bɨ an gapman manö rɨb jueinab, God haga gapman mɨdöp manö nɨpe u abe rɨb junab. Bɨ anɨbu God nɨp manö kub hagnab. \v 3 Nɨbi bɨ gɨ aij gɨnaböl gau, bɨ gapman bɨ kub gau anɨnɨn gö pɨñɨŋ gagnaböl; nɨbi bɨ gɨ naij gɨnaböl gau nöp, bɨ gapman bɨ kub gau anɨnɨn gö pɨñɨŋ gɨnaböl. Anɨb u, bɨ gapman bɨ kub gau pɨñɨŋ gagun, a gɨ nɨŋnabim u, mɨd aij gɨmim nɨŋöm bɨ gapman gau, “Kale gɨ aij gɨpim,” a gɨnaböl. \x * \xo 13:3 \xt 1Pi 2:13-14\x* \v 4 Pen nɨhön: God hagö, gapman bɨ gau, wög gep bɨ nɨpe rö mɨdöm, kalöp abad mɨdlö me, kale mɨd aij gɨnabim. Pen kale nɨŋ aij gɨmim, gɨ naij gagmim; gapman bɨ ru mɨlö kɨd ud ajaböl u, yɨharɨŋ ud ajagaböl. God hagö, gapman bɨ gau, wög gep bɨ nɨpe rö mɨdöm, nɨbi bɨ gau gɨ naij geinaböl u, kalɨp dam manö kub hagöm, pen ilön ñɨnaböl. \p \v 5 Anɨb u, pen ilön udun rö löp a gun, gapman manö u hain gagun; God gapman nɨŋebir hag lö, hanɨp abad mɨdpal u me, nɨhön gɨnɨg gapman manö rɨb juun a gun, manö kale hain gun agamɨj mɨd aij gun. \p \v 6 Adö anɨbu nöp me, dakɨs u rö nöp ñun. God gapman bɨ gau kalɨp nɨŋebir hagö, gapman wög kale anɨbu göm, pe udpal. \x * \xo 13:6 \xt Mad 22:21\x* \v 7 Nan naböŋ kale nan nɨhön nɨhön rö mɨdainɨm u, naböŋ magöŋhalö ral pɨs gɨmim. Gapman dakɨs ñeb u, kalɨp dakɨs ñɨmim. Nɨbi bɨ rɨmnap dakɨs adö ke rɨmnap ñeb u, kalɨp u rö nöp dakɨs ñɨmim. Nɨbi bɨ manö kale nɨŋ udep gau, manö kale nɨŋ udmim. Nɨbi bɨ hib dap raneb gau, hib kale dap ranmim. \s1 Pen pen mɨdmagö lɨmim \p \v 8 Nan naböŋ kale rɨmnap mɨdainɨm, böŋ nöp naböŋ ral pɨs gɨmim. Pen hon nan naböŋ añɨ ap mɨdöp hon naböŋ ral pɨs gɨpun, a gun hagagnabun; nɨbi bɨ pen pen mɨdmagö lep naböŋ anɨbu hagabin. Nɨbi bɨ gau kalɨp mɨdmagö lɨnabun u, God lo manö haga haga rö nöp gɨnabun. \x * \xo 13:8 \xt Mad 22:39-40; Jem 2:8\x* \v 9 God nɨpe ke manö kƚö haga u, Mosɨs nɨpe God Manö adɨŋ rɨmnap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Nɨbi si bɨ si gagmim; wip al pakagmim; nan si udagmim; nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau nan yad rö mɨdaiböp, a gɨmim gasɨ u nɨŋagmim,” a ga. God manö kƚö rɨmnap halö haga. Pen God manö kƚö nɨhön nɨhön haga u manö iƚ añɨ u nöp mɨdöp: “Kale ke mɨdmagö lɨbim rö, nɨbi bɨ gau kalɨp u rö nöp mɨdmagö lɨmim.” \x * \xo 13:9 \xt Eks 20:13-15,17; Dud 5:17-19,21\x* \v 10 Kale nɨbi bɨ rɨmnap mɨdmagö lɨnabim u, kalɨp gɨ naij gagnabim. Adö anɨbu nöp, kale nɨbi bɨ mɨdmagö lɨnabim u, God lo manö haga haga u magöŋhalö hain gɨnabim. \x * \xo 13:10 \xt 1Ko 13:4-7\x* \p \v 11 Ñɨn mɨdpun aŋ anɨbi nɨŋ aij gɨmim. Jisas nɨp hadame nöp nɨŋ udun, hainö God nɨpe nɨbi bɨ yad ke, a göm, hanɨp böŋ nöp dam ram nɨpe adö laŋ au ud arnab, a gɨ gasɨ nɨŋmɨdun. Pen mɨ rɨmnap ap ara, ñɨn anɨbu uri söl mɨdöp. Anɨb u me, nɨhön gɨnɨg hon han hauƚ gɨ mɨdpim? Urakmim, gasɨ nɨŋöl gɨ mɨdaimim. \x * \xo 13:11 \xt Ep 5:14; 1De 5:6-7\x* \v 12 Rapɨn sɨbön aŋ mɨdpun rö, ram runɨg gab. Anɨb u me, kale nan nɨhön nɨhön sɨb aŋ yaŋ rö ajöm gɨ naij gɨmɨdal adö u arö gun, Seden aip pen pen gep sior kƚö usajɨl bad kƚö nan mailö halö God ñöb gau ud yɨmun. \x * \xo 13:12 \xt 1Jn 2:8\x* \v 13 Anɨb u, hon Jisas mailö aij nɨpe adö u mɨdpun, a gun, gɨ aij göl gɨ mɨdeinabun. Pen nan iru yabɨƚ ñɨŋöm, ñɨg kƚö ñɨŋ hauƚ löm, nɨbi si bɨ si göm, haƚöwaƚö göm, pen pen göm, nan kale nan yad rö mɨdaiböp a göm gɨpal gau gagun. \x * \xo 13:13 \xt Luk 21:34; Ep 5:18\x* \v 14 Pen kale Bɨ Kub Jisas Krais ud waƚɨj rö yɨmim, mɨdmagö prɨ aŋ hon daŋ gasɨ göp adö u aigöl gun gɨnabun a gɨmim gasɨ u nɨŋagmim. \x * \xo 13:14 \xt Ep 5:11\x* \c 14 \s1 Asɨ masɨ gɨpal gau kalɨp hag gagmim \p \v 1 Nɨbi bɨ rɨmnap Krais Jisas nɨp nɨŋ udpal u pen nɨŋ ud pɨdöŋ gagöm, gasɨ mɨhöŋgöl nɨŋbal gau, “Kalɨp udun hag amɨl apɨl gɨno, gasɨ nɨŋ aij göl,” a gɨmim, hag gagmim; kale Jisas Krais nɨp nɨŋ udpal u, nɨbi bɨ hon, a gɨmim, ud aij gɨmim. \x * \xo 14:1 \xt Ro 15:7\x* \v 2 Hon nɨŋbun, nɨbi bɨ rɨmnap Krais Jisas nɨp nɨŋ ud mɨdöm, nan gau abönamö ñɨŋbal; pen nɨbi bɨ rɨmnap, Krais Jisas nɨp gasɨ adö adö nöp nɨŋ udöm, nɨp aij gagnab, a göm, kaj wal wayöŋ nan gau hil göm, yɨharɨŋ nan magö haɫɨ nöp ñɨŋbal. \x * \xo 14:2 \xt Jen 9:3-4\x* \v 3 Pen nɨbi bɨ nan haƚöwaƚö ñɨŋbal gau, nɨbi bɨ nan hil gɨpal gau kalɨp hag juagöl. Nɨbi bɨ nan hil gɨpal gau, nɨbi bɨ nan abönamö ñɨŋbal gau, God nɨŋö nan si nan naij gaböl, a göm, kalɨp hag gagöl. Nɨhön gɨnɨg: God nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp udö, nɨbi bɨ nɨpe mɨdpal. \x * \xo 14:3 \xt Kol 2:16\x* \v 4 Bɨ wög gep ap bɨ kub nɨpe nɨp wög rɨmnap geinab, ne nɨŋmön, gɨ aij gɨpan aka gɨ aij gagpan, a gɨmön hagagnabön. Bɨ kub nɨpe ke nɨŋöm, gɨ aij gɨpan aka gɨ aij gagpan, a gɨnab. Pen nɨpe gɨ aij gɨnab me; Bɨ Kub nɨpe ke nɨp gɨ ñö, nɨpe aij gɨnɨm rö löp. \x * \xo 14:4 \xt Mad 7:1; Jem 4:11-12\x* \p \v 5 Pen nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋlö, ñɨn ap God ñɨn kub nɨpe rö löp, ñɨn ap ñɨn yɨharɨŋ rö löp. Pen nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋlö, ñɨn ap God ñɨn kub nɨpe rö lagöp, ñɨn magöŋhalö ñɨn ke ke rö mɨdagöp. Anɨb u, kale ke ke mɨdpim rö, gasɨ kale aij nɨŋbim adö anɨbu nɨŋmim gɨpe arnɨm. \x * \xo 14:5 \xt Gal 4:10-11\x* \p \v 6 Ñɨn ap God ñɨn kub nɨpe rö löp, a göm nɨŋbal gau, Bɨ Kub nɨp gasɨ nɨŋöm me anɨg göl gasɨ nɨŋbal. Pen nɨbi bɨ kaj wal wayöŋ nan gau ñɨŋbal gau, God nɨp aij a göp a göm ñɨŋbal. Nɨbi bɨ asɨ masɨ gɨ aij göm, nan rɨmnap nöp ñɨŋbal gau u rö nöp, God nɨp aij a göp a göm ñɨŋbal. \p \v 7 Hon kamɨŋ mɨdun, hon ke halö mɨdpun, a gun gasɨ u nɨŋagun. Umnɨg gɨnabun u, hon ke halö mudun umnabun, a gun gasɨ u nɨŋagun. \v 8 Nɨhön gɨnɨg: hon kamɨŋ mɨdun, nɨbi bɨ Bɨ Kub hib haglö adö araŋ a gun, gasɨ u nöp nɨŋun mɨdnabun. Umnɨg gɨnabun u, nɨbi bɨ Bɨ Kub hib haglö adö araŋ a gun, gasɨ u nöp nɨŋun umnabun. Anɨb u, mɨdeinabun aka umnabun, hon Bɨ Kub nɨbi bɨ wög gep nɨpe mɨdpun. \x * \xo 14:8 \xt Gal 2:20\x* \v 9 Adö anɨbu nöp, Krais nɨpe umöm uraka. Anɨb u me, hon kamɨŋ mɨdpun gau abe, hadö umla gau abe, hon magöŋhalö Bɨ Kub nɨbi bɨ nɨpe mɨdpun. \p \v 10 Anɨb u, kale nɨhön gɨnɨg añ mam Krais lau adö mɨdpal rɨmnap kalɨp, anɨg gɨpim, anɨg gɨpim, a gɨmim manö hag gabim? Pen kale nɨhön gɨnɨg añ mam Krais lau adö mɨdpal rɨmnap kalɨp nɨŋbe, kale nɨbi bɨ yɨharɨŋ rö löp. Nɨŋ aij gɨmim: hon magöŋhalö God amgö ilö adö nɨpe u mɨdno, hanɨp manö kub hagnab. \x * \xo 14:10 \xt 2Ko 5:10\x* \v 11 Aisaia God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Bɨ Kub hagöp, ‘Yad nɨŋö yabɨƚ hagabin, \q2 hainö nɨbi bɨ gau magöŋhalö yɨp nɨŋöm, \q1 nable udöm, kugom yɨmöm, \q2 “God nɨpe añɨ Bɨ Kub mɨdöp,” a gɨnaböl,’ a göp,” a ga. \x * \xo 14:11 \xt Ais 45:23; Plp 2:10-11\x* \m \v 12 Anɨb u, nɨŋim. Hon añɨ añɨ mɨdpun rö, God hon magöŋhalö hag nɨŋö, hon kamɨŋ mɨdun nan nɨhön nɨhön gɨpun gau hag ñun, ai gɨnɨg anɨg gɨpun a gun hagnabun. \s1 Añ mam Krais lau adö mɨdpal rɨmnap kalɨp gasɨ nɨŋmim \p \v 13 Anɨb u, añ mam Krais lau adö mɨdpal rɨmnap kalɨp, anɨg gɨpim, anɨg gɨpim, a gɨmim manö hag gabim u arö gɨmim. Kale gasɨ nɨŋmim, yad gɨnö añ mam Krais lau adö mɨdöp ap dui göm, adan uɫham ajep rö u aramöm, lug paköm gɨ naij gɨnab, a gɨmim, agamɨj mɨdmim, adö anɨbu nöp gɨpe arnɨm. \v 14 Bɨ Kub Jisas bɨ nɨpe mɨdpin rö, gasɨ yad u nɨŋ aij gɨpin, nan hil gep rɨmnap mɨdagöp. Nɨbi bɨ rɨmnap gasɨ kale ke nɨŋöm, nan hil gɨpal. Pen nan anɨbu ñɨŋno, God nɨŋö aij gagnab a göm hil gɨnaböl u, nan anɨbu ñɨŋagöl. \x * \xo 14:14 \xt Ap 10:15; Dai 1:15\x* \v 15 Pen kale, añ mam Jisas kalɨp a göm uma anɨb gau kalɨp mɨdmagö lagmim, nan kale asɨ masɨ gɨpal gau haƚöwaƚö ñɨŋbe, kale gasɨ iru nɨŋöm ap lug paköl rö löp. Adö anɨbu gɨ naij gɨnabim. \x * \xo 14:15 \xt 1Ko 8:11-13\x* \v 16 Kale ke nɨŋmim, adö rɨmnap gɨmim rö lɨnab u pen nɨbi bɨ rɨmnap anɨg gɨnabim u nɨŋöm hagnaböl, “Krais lau adö mɨdpun a gɨpal u pen kale nɨŋebir nan si nan naij gaböl u me, hon nɨŋbun, Jisas manö aij nɨpe manö nɨŋ udep a gɨpal u piral hagpal,” a gɨnaböl. \v 17 Nɨhön gɨnɨg: God nɨpe kiŋ hon mɨdöp manö adö anɨbu hageinabun u, nan ñɨŋeb ñɨg nɨŋeb manö anɨbu hagagnabun; gɨ aij gep manö adö u nöp hagnabun; agamɨj hain rɨk mɨdep manö adö u nöp hagnabun; mɨñ mɨñ göl gɨ mɨdep manö adö u nöp hagnabun. Nan aij anɨb gau Ana Uɫ nɨpe ñö udnabun me. \v 18 Hon Krais nɨp nɨŋ udun anɨg göl geinabun u, God nɨŋö aij gɨnab; nɨbi bɨ gau nɨŋöm, gɨ aij gɨpal, a gɨnaböl. \p \v 19 Hon aigöl gun añ mam aip agamɨj jɨm ñöl mɨdun, hon magöŋhalö Krais manö aij nɨpe u nɨŋ ud pɨdöŋ gun, a gɨmim, adan anɨbu nöp kƚö gɨmim hain gɨmim. \x * \xo 14:19 \xt Ro 12:18; 15:2\x* \v 20 Nan magö rɨmnap hil gagep. Pen bɨ ap gasɨ gasɨ löm, nan gau haƚöwaƚö ñɨŋaiö, Krais nɨp nɨŋ udöp nɨbi bɨ ap nɨŋöm, dui göm, Krais nɨŋ udöp u arö göm ap lug paknab u, bɨ haƚöwaƚö ñɨŋnab bɨ anɨbu nɨpe gɨ naij gɨnab. Nan magö ñɨŋöm, God wög nɨpe gɨ naij gɨnab. Kale anɨg unbö rö gagmim. \x * \xo 14:20 \xt 1Ko 8:13\x* \v 21 Anɨb u, hon ñɨŋno añ mam ap lug paknɨm rö löp, a gɨ nɨŋnabim u, kaj yuö gau arö gɨmim, ñɨg wain gau arö gɨmim, nan gau arö gɨmim gɨnabim u aij. Nɨhön gɨno añ mam ap lug paknɨm rö löp, a gɨ nɨŋnabim u, añ mam a gɨmim, anɨg gagmim. \p \v 22 Yad nan ñɨŋeb ñɨŋagep manö hagpin u, kale nɨhön gasɨ nɨŋbim u, kale ke God aip. God hanɨp gasɨ aij ñöb rö nɨŋun gun, añ mam rɨmnap rau ñagnabun u, ñɨñɨ löl gɨ mɨdeinabun. \v 23 Pen nan rɨmnap gasɨ mɨlö lun ñɨŋnabun u, manö mɨdeinab. Nɨhön gɨnɨg: anɨg geinabun, God nɨp aij gɨnɨm a gɨ gasɨ u nɨŋun ñɨŋagnabun; nɨp aij gɨnɨm aka aij gagnɨm a gɨ gasɨ u nɨŋun ñɨŋnabun. Hon anɨg göl rö haƚöwaƚö geinabun u, nan si nan naij gɨnabun. \c 15 \s1 Nɨbi bɨ rɨmnap mɨd aij göl rö adö u nöp nɨŋun a gɨmim \p \v 1 Hon nɨbi bɨ Krais nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gɨ mɨdpun gau, hanɨp ke aij gɨnab adö u nɨŋun gagun. \v 2 Nɨbi bɨ nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gagpal gau, nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ göl a gun, gasɨ u nɨŋun gun. Hon ke aij gɨnab u nan kub wasö; pen nɨbi bɨ rɨmnap, Krais nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gɨnaböl aka nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gagnaböl u nan kub. \x * \xo 15:2 \xt 1Ko 10:24,33\x* \v 3 Krais u rö nöp, ke aij ga adö u gaga. Krais nɨpe Nap nɨp manö haga rɨmnap, Depid nɨpe God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Nöp hag jubal u uri yɨp u rö nöp hag juaböl,” a ga. \x * \xo 15:3 \xt Sam 69:9\x* \v 4 Kale nɨŋ aij göl a göm, God nɨpe geia nɨŋöm bɨ nöd nɨbö gau God Manö u kalɨ kƚiñ rɨkla. God Manö anɨbu amgö lɨ nɨŋun, manö aij anɨbu nɨŋ udun, Jisas Krais nɨŋ ud pɨdöŋ gun, kƚö gun gɨ aij gun, agamɨj ñɨñɨ löl gɨ gasɨ halö mɨdeinabun. Adö anɨbu nöp God nɨpe geia, God Manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨkla. \x * \xo 15:4 \xt 2Di 3:16\x* \v 5 God nɨpe gö, kale Jisas Krais nɨŋ ud pɨdöŋ gɨmim, kƚö gɨmim gɨ aij gɨmim, agamɨj ñɨñɨ löl gɨ gasɨ halö mɨdeinabim. Pen Krais Jisas ga rö nɨŋun anɨg rö gun a gɨmim, nɨp anɨg göl hain gɨmim, God nɨpe gö, kale gasɨ adö añɨ nɨŋmim, jɨm ñöl mɨdmim, gɨmim. \v 6 Kale anɨg gɨmim, gasɨ añɨ nöp, maj mɨgan añɨ adɨp adɨp u nöp, Bɨ Kub hon Jisas Krais Nap hib nɨpe u hagpe adö arnɨm. \s1 God Isrel nɨbi bɨ wasö gau kalɨp u rö nöp mög nɨŋöb \p \v 7 Gasɨ nɨŋ aij gagpe ñɨn u, Krais kalöp mög nɨŋöm ud aij gö, nɨbi bɨ nɨpe mɨdpim u, kale ke agamɨj pen pen mög nɨŋmim, ud aij gɨmim, mɨdmagö lɨ mɨdpe, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋöm God hib nɨpe haglö adö arnab. \x * \xo 15:7 \xt Ro 14:1\x* \v 8 God hadame nöp Juda kai nɨhi iƚaŋ kale gau kalɨp manö kƚö nɨŋö haga u, haga rö nöp gɨnab u, nɨŋöl a göm, Krais nɨpe Juda kai kalɨp nan a göm aua. \x * \xo 15:8 \xt Mad 15:24\x* \v 9 Anɨb u, Juda nɨbi bɨ wasö gau, God nɨpe hanɨp mög yabɨƚ nɨŋöb, a göm hib nɨpe haglö adö arnɨm, a göm aua. Krais nöd Nap God nɨp manö haga rö, Depid God Manö adɨŋ rɨmnap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “‘Anɨb u, yad Juda nɨbi bɨ wasö aŋ gau mɨdem, \q2 kɨmap hagem, hib ne u hagnö adö arnab,’ a göp,” a ga. \x * \xo 15:9 \xt Ap 3:25; Sam 18:49\x* \m \v 10 Manö ap Mosɨs God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Kale Juda nɨbi bɨ wasö gau, God nɨbi bɨ nɨpe aip \q2 pa jɨm ñɨmim, mɨñ mɨñ gɨmim,” a ga. \x * \xo 15:10 \xt Dud 32:43\x* \m \v 11 Pen manö ap Depid God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Kale Juda nɨbi bɨ wasö gau magöŋhalö \q2 Bɨ Kub hib nɨpe hagpe adö araŋ. \q1 Kale nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö \q2 kɨmap hagöl gɨ, hib nɨpe hagpe adö i gɨlaŋ araŋ,” a ga. \x * \xo 15:11 \xt Sam 117:1\x* \m \v 12 Pen Aisaia u rö nöp God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Bɨ Jesi rɨkö rɨk damöm rɨk daunaböl ap apöm, \q2 nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke ke mɨdpal gau magöŋhalö abad mɨdeinab. \q1 Juda nɨbi bɨ wasö gau, Bɨ anɨbu nöp gasɨ nɨŋöm, \q2 gasɨ halö mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 15:12 \xt Ais 11:10 \xt Rep 5:5\x* \m \v 13 God nɨpe ga u nɨŋun, gasɨ halö mɨdpun. God gö, kale nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gɨmim, mɨñ mɨñ göl gɨ, agamɨj hibur hain hain göl gɨ mɨdmim. Anɨg göl gɨ mɨdaibe, Ana Uɫ nɨpe pɨdöŋ halö gasɨ rɨmɨd mɨdmagö aŋ kalöp daŋ apöm gö, kale gasɨ halö nöp mɨdeinabim. \s1 Pol nɨhön gɨnɨg manö kƚö hagöm köp kalɨ kƚiñ rɨkaŋ \p \v 14 Pen añ mam bɨ. Gasɨ yad nɨŋbin kale nɨbi bɨ aij yöl; nagɨ adö nɨhön gɨmim God nɨp aij gɨnab u nɨŋ aij gɨpim; kale añ mam kale gau God Manö aij u pen pen hag ñɨ aij gɨmim rö löp. \v 15 Pen kalöp köp kalɨ kƚiñ rɨkabin anɨbi, manö kƚö rö rɨmnap hagpin. God yɨp mög nɨŋöm, ud aij göm, wög gep bɨ nɨpe hag la u me, yad kalöp manö kƚö anɨbu, kauyaŋ hagnö nɨŋ aij gim a gem hagpin. \v 16 God yɨp hag lö, yad Krais Jisas wög gep bɨ nɨpe mɨdem, Juda nɨbi bɨ wasö gau gɨ ñem, God manö aij u kalöp hag ñabin. Yad God manö aij hag ñabin u, yad God nɨp nan sabe gep bɨ rö mɨdem, manö aij nɨpe hag ñabin. Anɨg gɨnö, Juda nɨbi bɨ wasö gau, God nɨp nan sabe gɨ ñɨbal nan aij yabɨƚ nan gagöp rö lɨlö, God nɨp aij gɨnab. Ana Uɫ nɨpe gö, kale nɨbi bɨ ke kamɨŋ aij rö lɨlö, God kalɨp ñɨñɨ löm udnab. \x * \xo 15:16 \xt Ro 1:5; 11:13\x* \p \v 17 Krais Jisas aip jɨm ñöl mɨdpin u me, yɨp aij gö nɨŋöl gɨ, God nɨp wög gɨ mɨdpin. \v 18-19 Krais geia yad nɨp wög gem, yad wög nɨhön nɨhön gɨpin u nöp hagnabin. Yad Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp Krais manö aij u hag ñɨ ajainö nɨŋöl gɨ, Ana nan gagep rö rɨmnap gö nɨŋöl gɨ, Juda nɨbi bɨ wasö gau nɨŋöm, God manö u udpal. Yad ram mɨnöŋ Jerusalem urakem, Krais manö aij u magöŋhalö kabö göl nöp adan mɨlö yabɨƚ hag ñɨ aij gɨ dam dam ram mɨnöŋ Ilirikam amem, ado gɨ aunö. \v 20 Gasɨ yad pör nɨŋbin u, nɨbi bɨ Krais manö nɨpe nöd nɨŋagla ram mɨnöŋ gau nöp amem, hag ñɨnam a gem nɨŋbin. Bɨ Krais manö hag ñeb rɨmnap nöd amöm padö bɨnɨŋ gɨla adö u ram gɨnam a gem nɨŋagpin. \x * \xo 15:20 \xt 2Ko 10:15-16\x* \v 21 Aisaia nɨpe God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Kalɨp manö aij nɨpe hag ñagal; \q2 pen kale nɨŋnaböl. \q1 Nɨbi bɨ manö aij nɨpe apdi nɨŋagal gau, \q2 kale nɨŋöm nɨŋ aij gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 15:21 \xt Ais 52:15\x* \s1 Pol daun kub Rom arnam, a ga \p \v 22-23 Anɨb u, mɨ iru yabɨƚ nöp, ram mɨnöŋ gai i hag ñɨ aj aj, daun kub kale Rom arnam a gɨmɨdin u pen nɨnam rö laga. Pen mɨñi ram mɨnöŋ rɨgoŋ gai i wög gɨnam rö lagöp nɨŋem yad kalöp nɨŋnɨg nɨnabin. \x * \xo 15:22-23 \xt Ro 1:13\x* \v 24 Yöp söl mɨdöp, ram mɨnöŋ Spen arnɨg gabin. Gasɨ yad nɨŋbin u, am kale aip pro magö ap mɨdnö aij gö nɨŋöl gɨ, hainö yɨp dam Spen adan ramö u yumim, a gɨ gasɨ nɨŋbin. \v 25-26 Pen Masedonia Propins nɨbi bɨ abe, Akaia Propins nɨbi bɨ abe, Jerusalem nɨbi bɨ Krais lau adö mɨdöm mani nan kale mɨdagöp gau, kalɨp mani nan kale gau abönamö ñɨla u, mɨñi kalɨp ñɨnam a gem nɨnabin. \x * \xo 15:25-26 \xt 1Ko 16:1-4; 2Ko 8:1; 9:2,12; Ap 24:17\x* \v 27 Gasɨ kale ke nɨŋöm gɨpal anɨbu, gɨ aij gɨpal. Juda nɨbi bɨ Krais manö aij u dam, Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp hag ñɨbal rö, God mani nan kalɨp ñöb gau rɨmnap Juda nɨbi bɨ kalɨp pen ñɨnaböl u aij. \x * \xo 15:27 \xt 1Ko 9:11\x* \p \v 28 Pen mani yɨp ñɨbal anɨbu magöŋhalö dam Jerusalem bɨ gau ñem, Spen adan u amem, kale mɨdpim u nɨnabin. \v 29 Ñɨn anɨbu apem kalöp nɨŋnö, Krais gasɨ aij nɨpe ñö, kale nɨp nɨŋ ud sɨsɨ lɨmim ñɨñɨ yabɨƚ lɨnabim. \x * \xo 15:29 \xt Ro 1:11\x* \p \v 30 Añ mam yad gau. Bɨ Kub Jisas Krais lau adö mɨdpim u, God Ana aŋ kalöp daŋ mɨdöm kalöp mɨdmagö lep magö u ñab rö, yad a gɨmim, God nɨp sabe göl gɨ nöp mɨdaimim. \x * \xo 15:30 \xt 2Ko 1:11; Kol 4:3; 2De 3:1\x* \v 31 God nɨp sabe gɨ mɨdaimim, yad Jerusalem arnɨg gem, ram mɨnöŋ Judia areinam, Judia nɨbi bɨ Krais nɨp nɨŋ udagpal gau yɨp gɨ naij gaiöl, yɨp ud kamɨŋ yunɨm. Pen God nɨp sabe gɨ mɨdaimim, yad Jerusalem amjakem, Krais nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp nan nɨhön nɨhön gɨ ñɨnɨg gabin u gɨnö, kalɨp aij gö nɨŋöl gɨ, aip jɨm ñöl mɨdaiun. \v 32 Anɨb u, God yɨp yau a gainɨm, kale mɨdpim u amem, magö ap mɨdnö aij gö nɨŋöl gɨ, kalöp aip mɨdeinabun. \p \v 33 God kalöp magöŋhalö abad mɨdö nɨŋöl gɨ, agamɨj jɨm ñöl mɨdmim mɨd aij gɨmim. Anɨb unbö rö aij. \c 16 \s1 Pol, “Kale mɨdpim?” a ga \p \v 1 Pen añ hon Pibi, Senkria daun au cöc wög gab nɨbi u, nab. Nɨpe nɨbi aij yabɨƚ. Kale mɨdpim u amjakö, nɨp ud aij gɨmim. \v 2 Yɨp aij gɨnab u, kale mɨdpim u amjakö, kale Bɨ Kub nɨŋ udpim rö, Bɨ Kub nɨbi bɨ nɨpe pen pen ud aij gɨpal u rö, nɨp ud aij gɨmim. Nan rɨmnap mɨdagainɨm, haƚöwaƚö ñɨmim. Nɨpe nɨbi bɨ gau iru nöp kalɨp ud aij göm, yɨp abe ud aij göm göp. \qm1 \v 3 Pen nɨbi Prisila abe, nugmul Akwila abe, Krais nɨp wög jɨm ñun gɨmɨdun ber mɨhau kalɨp hagmim, “Pol kalöp ber mɨhöŋ, ‘Mɨdpil?’ a göp,” a gɨmim. \x * \xo 16:3 \xt Ap 18:2\x* \v 4 Nöd yɨp al pak lɨnɨg geila, ber aij yad mɨhau mɨdmil, yɨp amdam gɨlö. Pen halpe ke al pak löl a gɨmil gasɨ u nɨŋagmil anɨg gɨlö, yɨp aij göm, Juda nɨbi bɨ wasö ram mɨnöŋ ke mɨlö gau hag ñɨnö Krais Jisas nɨŋ udpal gau kalɨp abe aij göm göp. \qm1 \v 5 Pen nɨbi bɨ Krais Jisas nɨŋ udpal ram kalɨp ber u magum gɨpal gau kalɨp u rö nöp hagmim, “Pol kalöp, ‘Mɨdpim?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 Mam mɨdmagö yad Epinidas nɨp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. Esia Propins au, Krais nɨp nöd uda bɨ me anɨbu. \qm1 \v 6 Nɨbi Maria kalöp kƚö yabɨƚ wög gɨ ñɨmɨdöp u nɨp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 7 Pen bɨ rɨdɨk yad nɨŋeb rö, Adronaikas abe, Junias abe, kalɨp mɨhöŋ hagmim, “Pol kalöp mɨhöŋ, ‘Mɨdpil?’ a göp,” a gɨmim. Kalpe mɨhöŋ Krais nɨp nöd nɨŋ udlö, yad hainö nɨŋ udnö. Yɨp nagɨ lɨla rö, kalɨp mɨhöŋ u rö nöp nagɨ lɨlö, jɨm ñun mɨdmɨdun. Pen bɨ Jisas manö ud arep gau, bɨ anɨb mɨhau kalɨp nɨŋ aij yabɨƚ gɨpal. \qm1 \v 8 Mam mɨdmagö yad Ampliedas, Krais nɨp cɨg aij göp u, nɨp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 9 Mam Urbanɨs nɨp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. Mam anɨbu yad aip Krais nɨp wög jɨm ñöl gɨmɨdul. Mam aij Sɨdakis nɨp u rö nöp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 10 Apeles, marö auö, Krais nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ göm mɨd aij göp bɨ u, nɨp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 Nɨbi bɨ Arisdobiulas ram mɨdpal gau kalɨp hagmim, “Pol kalöp, ‘Mɨdpim?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 11 Bɨ rɨdɨk yad nɨŋeb Herodion nɨp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 Nɨbi bɨ Nasisas ram u mɨdöm, Bɨ Kub nɨŋ udpal gau kalɨp hagmim, “Pol kalöp, ‘Mɨdpim?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 12 Nɨbi Draipina abe Draiposa abe, Bɨ Kub nɨp nɨŋ udöl gɨ, nɨp wög gɨpil nɨbi anɨb mɨhau kalɨp hagmim, “Pol kalöp mɨhöŋ, ‘Mɨdpil?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 Añ aij yad Persis, Bɨ Kub nɨp nɨŋ udöl gɨ, nɨp wög kƚö göp nɨbi anɨbu nɨp u rö nöp, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 13 Bɨ Rupas, Krais nɨp wög kƚö göm göp u, nɨp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. Nɨme nɨpe u, ami yad rö löp u, nɨp u rö nöp hagmim, “Pol nöp, ‘Mɨdpan?’ a göp,” a gɨmim. \x * \xo 16:13 \xt Mak 15:21\x* \qm1 \v 14 Asinkridas, Pligon, Hermes, Padrobas, Hermas, nɨmam kale aip mɨdpal gau abe magöŋhalö kalɨp, “Pol kalöp, ‘Mɨdpim?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 15 Pilologas, Julia, Nereus, Nereus nɨñɨn nɨpe Olimpas, Krais nɨbi bɨ nɨpe kale aip mɨdpal gau magöŋhalö, “Pol kalöp, ‘Mɨdpim?’ a göp,” a gɨmim. \qm1 \v 16 Kale Bɨ Kub nɨp nɨŋ udpim rö, pen pen hag wɨhai udöl gɨ, alaun bom halumim. \qm1 Krais nɨbi bɨ nɨpe gai i God nɨp sabe gɨnɨg cöc ke ke magum gɨpal gau, “Kale mɨdpim?” a gɨpal. \x * \xo 16:16 \xt 1Ko 16:20; 1Pi 5:14\x* \s1 Manö piral hagpal gau udagmim \p \v 17 Añ mam aij yad gau, nɨŋ aij gɨmim. Nɨbi bɨ rɨmnap manö gau nɨbö gau nɨbö dapöm, nɨbi bɨ Krais lau adö mɨdpal gau kalɨp hag ñɨlö ñɨlö, gasɨ aij nöd nɨŋla adö u arö göm, manö piral hagpal anɨbu udöm, asɨk ke ke lɨbal. Kalöp anɨb unbö rö nöp gɨnɨm rö löp u, manö piral hagaiöl u udagmim. \x * \xo 16:17 \xt Mad 7:15; Dai 3:10\x* \v 18 Nɨbi bɨ anɨg gɨpal gau, Bɨ Kub hon Krais nɨp wög u gun, a göm gasɨ u nɨŋöm gagpal; kalɨp ke aij göp adö u nöp gasɨ nɨŋöm gɨpal. Kale manö hain hain rö, nɨbi bɨ hib dap raneb manö u nöp hag hag gɨ mɨdlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ nɨŋ aij gagpal gau manö piral kale nɨŋ udöm dui gɨpal. \x * \xo 16:18 \xt Plp 3:19; 2Pi 2:3\x* \v 19 Kale pen God manö aij u ud aij gɨmim, hagöp rö gɨmɨdim, nɨbi bɨ gau magöŋhalö nɨŋbal u, yɨp aij yabɨƚ göp. Nan nɨhön God amgö ilö nɨpe aij gɨnɨm u, kale nɨbi bɨ gasɨ nɨŋeb rö mɨdmim, nan nɨhön God amgö ilö nɨpe nan si nan naij rö mɨdnɨm u, kale nɨbi bɨ gasɨ hauƚ rö mɨdmim u, yɨp aij gɨnab. \x * \xo 16:19 \xt Ro 1:8; 1Ko 14:20\x* \p \v 20 Söl mɨdöp, God nɨbi bɨ abad mɨd aij göp u, nɨpe Seden nɨp ud raƚa mo kale gau lö, kƚö nɨpe mɨdageinab. \p Yad God nɨp sabe gabin, Bɨ Kub hon Jisas kalöp mög nɨŋöm ud aij gö nɨŋöl gɨ, kale mɨd aij gɨmim. \x * \xo 16:20 \xt Jen 3:15\x* \p \v 21 Bɨ yad aip wög jɨm ñöl gɨpul, Dimodi, kalöp hagab, “Mɨdpim?” a gab. Bɨ rɨdɨk nɨŋeb yad gau Lusias, Jeson, Sosipada u rö nöp kalöp, “Mɨdpim?” a gaböl. \x * \xo 16:21 \xt Ap 16:1-2; 19:22; 20:4\x* \p \v 22 Pen yad bɨ Dedias, Pol hagö köp kalɨ kƚiñ rɨkabin i, u rö nöp kale Rom kai Krais lau adö mɨdpim gau kalöp, “Mɨdpim?” a gabin. \p \v 23 Bɨ Gaias, yɨp Pol dam ram nɨpe u löm, abad mɨd aij göp u, kalöp, “Mɨdpim?” a gab. Bɨ anɨbu nöp Krais lau adö mɨdpal nɨbi bɨ gau hagö, ram nɨpe u amöm magum gɨpal, kalɨp ud aij gɨ mɨdöp. \p Pen bɨ kuskus pe ñeb Erasdas abe, mam hon Kwodas abe, u rö nöp kalöp, “Mɨdpim?” a gabil. \x * \xo 16:23 \xt Ap 19:9; 1Ko 1:14\x* \p \v 24 Yad God nɨp sabe gabin, Bɨ Kub hon Jisas Krais kalöp magöŋhalö mög nɨŋöm ud aij gö nɨŋöl gɨ, kale mɨd aij gɨmim. Anɨb unbö rö aij! \p \v 25-26 Pen God hib nɨpe hagno adö arnɨm. Nɨpe nöp me kalöp abad mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨp cɨg aij gɨmim mɨdmim rö löp. Jisas manö aij anɨbu nöd pi göl mɨdmɨdöp u pen mɨñi, bɨ God manö hagep gau, manö nɨpe God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u waiö lö, manö aij anɨbu nɨbi bɨ gau kalɨp pör hag ñɨbin. God nöp hagö me, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö hag ñɨno, nɨp nɨŋ udöm hagöp rö göl. \x * \xo 16:25-26 \xt Ep 1:9; 3:5,9; Kol 1:26; Ro 1:5\x* \p \v 27 God añɨ gasɨ aij gasɨ kƚö göm nɨŋöb u, Jisas Krais nɨp hanɨp nan a göm yuö aua rö, hib nɨpe pör nöp pör nöp hagno adö araŋ. Anɨb unbö rö aij me.