\id MRK - Kobon NT [kpw] -Papua New Guinea 2005 (web version -2013 bd) \h Mak \toc1 Jisas Krais Manö Aij u Mak kalɨ kƚiñ rɨka \toc2 Mak \toc3 Mak \mt1 Mak \mt2 Jisas Krais Manö Aij u Mak kalɨ kƚiñ rɨka \c 1 \s1 Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb u God manö hag ñɨmɨdöp \r (Mad 3:1-12; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1 Jisas Krais, God Ñɨ nɨpe manö aij u hagnɨg gabin. \v 2 God hadame nöp Ñɨ nɨpe Jisas Krais nɨp manö haga rö, bɨ God manö hagep Aisaia, manö anɨbu God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Nöŋ! Bɨ manö yad ud arep u, nöd hag yunö amöm, \q2 adan nöp u ƚɨk gɨ aij gɨnab. \x * \xo 1:2 \xt Mal 3:1\x* \q1 \v 3 Bɨ anɨbu, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ iru mɨdagpal, \q2 ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp aŋ au am mɨdöm, wɨñ alöm hagnab, \q1 ‘Bɨ Kub u auab! Adan sɨr gɨlaŋ gɨyaŋ gɨ mɨdainɨm gau, \q2 dum goƚ pɨƚu gɨ mɨdainɨm gau, bɨnɨg ral aij gɨmim,’ a gɨnab,” a ga. \x * \xo 1:3 \xt Ais 40:3\x* \p \v 4 God manö hagep bɨ anɨbu nöd anɨg haga rö nöp me, Jon bɨ ñɨg pak ñeb u amöm, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ iru mɨdagmɨdal, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdmɨdöp aŋ au mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau aulö, kalɨp manö hag ñöm hagmɨdöp, “Nan si nan naij gɨpim gau, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨpe yad kalöp ñɨg pak ñɨnö, God nan si nan naij gɨpim gau nɨŋöm arö gɨnab,” a gɨmɨdöp. \x * \xo 1:4 \xt Ap 13:24; 19:4\x* \v 5 Nɨpe anɨg hagö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ Judia yöp anɨb gau mɨdeila gau abe, Jerusalem nɨbi bɨ mɨdeila gau abe, kale magöŋhalö manö nɨp u nɨŋnɨg arla. Amöm, nan si nan naij gɨmɨdal gau, hag waiö lɨlö, Jon kalɨp ñɨg Jodan aŋ au ñɨg pak ña. \p \v 6 Pen Jon waƚɨj nɨpe u, kaj kamel uŋ udöm gɨla waƚɨj ap yɨmöm, kaj kau hañ dip nagɨ aŋ u pɨg lɨmɨdöp. Nan ñɨŋeb nɨpe u, joŋ habƚadɨŋ u abe, bom ñɨg u abe ñɨŋmɨdöp. \x * \xo 1:6 \xt 2Ki 1:8; Mad 11:8\x* \v 7 Nɨpe nɨbi bɨ gau kalɨp hagmɨdöp, “Bɨ yɨp hain auab u, nɨpe yad rö wasö; nɨpe bɨ kub yabɨƚ, yad bɨ pro. Yad nɨp nɨŋnö nable gɨnab. Yad am söl au kugom yɨmem ma rɨrup nɨpe u nagɨ hubɨknam rö lagöp. \x * \xo 1:7 \xt Ap 13:25\x* \v 8 Yad kalöp ñɨg nöp pak ñabin u pen nɨpe apöm, kalöp Ana Uɫ u nöp pak ñɨnab,” a ga. \s1 Jon Jisas nɨp ñɨg pak ña \r (Mad 3:13-17; Luk 3:21-22) \p \v 9 Pen ñɨn ap, Jisas Nasared daun, ram mɨnöŋ Galili mɨdmɨdöp u arö göm, Jon mɨdeia au auö, Jon Jisas nɨp ñɨg Jodan aŋ au ñɨg pak ña. \v 10 Nɨp ñɨg pak ñö, Jisas ñɨg goƚ au laŋ amöm nɨŋa, kumi kabö adö laŋ pɨral hiɨkö, God Ana u yaur dapo rö, Jisas nɨp u gɨ aua. \v 11 Anɨg göl u gɨ auö nɨŋöl gɨ, manö ap kumi kabö adö laŋ au nɨbö apöm haga, “Ne Ñɨ mɨdmagö yad yabɨƚ. Nöp nɨŋnö, yɨp aij yabɨƚ göp,” a ga. \x * \xo 1:11 \xt Sam 2:7; Ais 42:1; Mad 12:18; Mak 9:7\x* \s1 Seden apöm Jisas nɨp co co ga \r (Mad 4:1-11; Luk 4:1-13) \p \v 12 Pen magö anɨbu nöp, God Ana u Jisas nɨp hag yuö, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdmɨdöp aŋ gau amöm, \v 13 ñɨn unbö ñɨn juöl mɨhöp (40) au mɨdeia. Anɨb gau mɨdö nɨŋöl gɨ, Seden, “Jisas nɨp gɨnö, manö yɨp u hain göm, naij gaŋ,” a göm, apöm hagmɨdöp. Ram mɨnöŋ mɨdmɨdöp mɨgan anɨbu ke kain nan gau nöp mɨdmɨdöp. Pen ejol gau apöm, Jisas nɨp abad mɨdmɨdal. \x * \xo 1:13 \xt Sam 91:11-13\x* \s1 Jisas God manö aij u hag ñɨ mɨdeia \p \v 14 Pen hainö gapman bɨ kub Herod Jon nɨp nagɨ la nɨŋöm Jisas nɨpe ram mɨnöŋ Galili amöm, God manö aij u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñöl gɨ haga, \x * \xo 1:14 \xt Mak 6:17\x* \v 15 “God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab ñɨn hain pör abad mɨdmɨdim u, mɨñi auöp! Nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a gɨmim arö gɨmim, God manö aij u, nɨŋö hagöp a gɨmim, nɨŋ udmim,” a ga. \x * \xo 1:15 \xt Mad 3:2\x* \s1 Jisas bɨ nɨpe mɨhau mɨhau uda \r (Mad 4:18-22) \p \v 16 Jisas Ñɨg Waŋö Galili goƚ au padiöl gɨ nɨŋa, bɨ kabsaƚ udep madöl mɨhau, kabsaƚ udul a gɨmil, uben ap ud ñɨg aŋ yaŋ yumil mɨdailö. Bɨ mamil anɨb mɨhau hib kale mɨhöŋ u, Saimon aip Edru aip. \v 17 Jisas kalɨp mɨhöŋ nɨŋöm haga, “Aulö, yad aip ajun, yad kalöp mɨhöŋ hag ñɨ aij gɨnö, nɨbi bɨ udep bɨ mɨhau mɨdeinabil,” a ga. \v 18 Hagö, nɨŋö hagöp, a gɨmil, uben gau arö gɨmil, Jisas aip arlö. \p \v 19 Pen Jisas yöp pro magö ap amöm nɨŋa, Sebedi ñɨ nɨpe Jems aip, Jon aip ñɨg magɨb mɨgan u mɨdöl gɨ, uben pa gɨ dö ga u, al dör göl gɨ mɨdailö. \v 20 Jisas kalɨp mɨhöŋ nɨŋöm haga, “Kale mɨhöŋ auɨl e!” ga. Jisas anɨg hagö, kalpe mamil mɨhau nɨŋmil, nap nɨp wög gɨ ñeb bɨ rɨmnap aip kalɨp ñɨg magɨb adö au arö gɨmil, Jisas aip arlö. \s1 Kɨjaki bɨ ap nɨp abaŋ ala u, Jisas hag höŋ yua \r (Luk 4:31-37) \p \v 21 Pen kale daun pro Kapaneam amöm, Juda God nɨp sabe gep mañu, Jisas Juda magum gep ram raul mɨgan yaŋ amöm, God Manö u hag ñö, \v 22 nɨbi bɨ gau nɨŋöm, pa gɨƚɨ göm hagla, “God lo manö hag ñeb bɨ gau hagpal rö hagagöp; nɨpe bɨ kub yabɨƚ nɨŋ aij göm hagpal rö hagöp,” a gɨla. \x * \xo 1:22 \xt Mad 7:28-29\x* \v 23 Pen magö anɨbu, bɨ kɨjaki abaŋ ala ap, magum gep ram raul mɨgan anɨbu mɨdeia u bƚaƚö göm haga, \v 24 “Jisas bɨ Nasared nɨbö! Ne hanɨp nɨhön gɨnɨg auban? Hanɨp kɨjaki gau al pak lɨnɨg auban aka? Yad nöp nɨŋbin, ne God Ñɨ Uɫ nɨpe u,” a ga. \x * \xo 1:24 \xt Mak 5:7\x* \p \v 25 Hagö, Jisas pen kɨjaki bɨ anɨbu abaŋ ala u nɨp manö kƚö hagöm haga, “Manö hagagmön! Bɨ u nɨp arö gɨmön, höŋ aru!” a ga. \v 26 Jisas anɨg hagö, kɨjaki anɨbu bɨ u nɨp ud gɨl gɨl göm, wɨñ kub alöm, höŋ ara. \x * \xo 1:26 \xt Mak 9:26\x* \v 27 Jisas anɨg gö, nɨbi bɨ mɨdeila gau aiö yabɨƚ göm, manö hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “U nɨhön? Bɨ i manö gɨsön nɨbö manö adö ap dauöp aka? Nɨpe bɨ pɨdöŋ halö. Kɨjaki aiön pi gau manö nɨpe udöm hagöp rö gɨpal,” a gɨla. \v 28 Nɨbi bɨ gau anɨg hagöl gɨ, Jisas kɨjaki aiön pi hag höŋ yua manö anɨbu, ram mɨnöŋ Galili gau magöŋhalö hag ñɨlö ara. \x * \xo 1:28 \xt Mad 4:24\x* \s1 Jisas gö, Saimon nɨbor nɨp kamɨŋ la \r (Mad 8:14-15; Luk 4:38-39) \p \v 29 Pen Jisas, Jems, Jon, Saimon, Edru, kale Juda magum gep ram u arö göm, höŋ amöm, Saimon aip nɨmam Edru aip ram kale u arla. \v 30 Ram amjaklö, Jisas nɨp hagla, “Saimon nɨbor nɨpe hañ romaŋ u mab rö inö, han mɨdöp,” a gɨla. \v 31 Haglö, Jisas am ñɨmagö kɨd nɨpe u udöm ud urak ñö nɨŋöl gɨ, hañ nɨpe mab rö ineia u kamɨŋ la nɨŋöm adɨŋ nan magö kalɨp ña. \s1 Jisas gö, nɨbi bɨ iru nöp kamɨŋ la \r (Mad 8:16-17; Luk 4:40-41) \p \v 32 Pen sɨdö wad ara magö u, nɨbi bɨ nan ga gau abe, nɨbi bɨ kɨjaki abaŋ ala gau abe, Jisas gö kamɨŋ laŋ, a göm, Jisas mɨdeia au daula. \v 33 Daun pro Kapaneam nɨbi bɨ gau magöŋhalö apöm ram ajöŋ iƚ höŋ nö löyaŋ adö nɨŋ mɨdeila nɨŋöm \v 34 nɨbi bɨ iru nöp nan ga gau, Jisas gö, kamɨŋ la. Kɨjaki aiön pi abaŋ ala gau iru nöp hag höŋ yua. Pen kɨjaki aiön pi anɨb gau Jisas nɨpe bɨ an nɨŋ aij gɨla rö, Jisas kalɨp, “Manö gagmim,” a göm, hag höŋ yua. \x * \xo 1:34 \xt Mak 3:10-12\x* \s1 Jisas mɨgan ap ke amöm, Nap nɨp sabe göl gɨ mɨdeia \r (Luk 4:42-44) \p \v 35 Ruö, Jisas hilɨm halö yabɨƚ uraköm, ram hana u arö göm, daun anɨbu abe arö göm, am mɨgan ap ke amöm, Nap nɨp sabe göl gɨ mɨdeia. \x * \xo 1:35 \xt Mad 14:23; Mak 6:46\x* \v 36 Pen bɨ nɨpe Saimon, bɨ nɨpe rɨmnap aip, Jisas mai, a göm, nɨp uƚhai nɨŋnɨg arla. \v 37 Jisas nɨp uƚhai nɨŋ dam nɨŋöm hagla, “Nɨbi bɨ magöŋhalö nöp mai, a göm, uƚhaiaböl,” a gɨla. \v 38 Anɨg hageila, Jisas haga, “Hon ram rɨƚɨg agƚö rɨmnap halö söl aui arun. Yad aubin u, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ mɨgan gau gau kalɨp manö hag ñɨnam, a gem, aubin,” a ga. \v 39 Anɨg hagöm, ram mɨnöŋ Galili aŋ gau gɨ ajöl gɨ, am Juda magum gep ram raul gau amöm, God Manö hag ñöl gɨ, kɨjaki aiön pi nɨbi bɨ kalɨp abaŋ ala gau hag höŋ yua. \x * \xo 1:39 \xt Mad 4:23; 9:35\x* \s1 Jisas, wös hapeb la bɨ ap gö, mɨƚep ga \r (Mad 8:1-4; Luk 5:12-16) \p \v 40 Wös hapeb la bɨ ap, Jisas mɨdeia au apöm, kugom yɨmöm, haga, “Ne wös yɨp u kamɨŋ laŋ, a gɨnabön u, kamɨŋ lɨnɨm,” a ga. \v 41 Anɨg hagö, Jisas nɨp mög nɨŋöm ñɨmagö mɨlöbö löm bɨ anɨbu nɨp ud nɨŋöm haga, “Yau, gɨnabin. Kamɨŋ lɨ,” a ga. \v 42 Nɨp ud nɨŋö adɨŋ kamɨŋ la. \v 43-44 Pen Jisas bɨ anɨbu nɨp manö kƚö hagöm haga, “Adan aŋ gau nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nɨŋmön, Jisas yɨp gö kamɨŋ löp, a gɨmön, hagagmön. Kabö rö nöp ammön, bɨ God nɨp nan sabe gep u nɨp hañ romaŋ ne u yammön hagmön, ‘Wös hapeb yad u kamɨŋ löp,’ a gɨmön. Anɨg hagmön, Mosɨs nöd haga rö, nan rɨmnap dam bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ u ñɨmön, nɨpe pak God nɨp sabe gɨ ñö me, nɨbi bɨ gau, bɨ u mɨñi kamɨŋ löp, a göm, nɨŋnaböl,” a ga. Jisas manö anɨbu nöp hagöm bɨ u hag yuö ara. \x * \xo 1:43-44 \xt Lep 14:1-32\x* \v 45 Jisas anɨg haga u pen bɨ anɨbu nɨpe amöm, nɨbi bɨ gau abönamö hag ñö ara. Anɨg gö, Jisas daun gau waiö ajainɨm rö lagö, nɨpe amöm nɨbi bɨ iru mɨdageila aŋ gau nöp mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö nɨp nɨŋnɨg aumɨdal. \c 2 \s1 Jisas gö, ñɨn ma kaƚa ga bɨ ap kamɨŋ la \r (Mad 9:1-8; Luk 5:17-26) \p \v 1-2 Ñɨn mɨhöp nöp padiö nɨŋöl gɨ Jisas kauyaŋ daun pro Kapaneam auö, Jisas ap mɨdöp ram nɨpe u, a gɨlö, nɨbi bɨ iru nöp apöm gɨlö gɨlö, ram raul manö hag ñeia mɨgan u sɨsɨ göm, ajöŋ iƚ höŋ adö au yaŋ u rö nöp sɨsɨ yöl ga. Pen Jisas kalɨp God Manö hag ñɨ mɨdeia. \v 3 Jisas kalɨp hag ñɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ unbö yɨgwo mɨlö u bɨ rɨmnap aip, bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga ap ilöŋ löm, dapöm Jisas mɨdeia au daula. \v 4 Apöm nɨŋla, nɨbi bɨ sɨsɨ göl mɨdeila nɨŋöm bɨ ñɨmagö ma kaƚa ga u nɨp dam ram adö laŋ amöm, ram aŋ au ud mol juöm yulö, Jisas mɨdeia yaŋ luga. \v 5 Pen kale Jisas gö kamɨŋ lɨnab, a göm, gasɨ nɨŋ udla u nɨŋöm Jisas haga, “Ñɨ yad. Nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gabin,” a ga. \p \v 6 Anɨg hagö, Juda lo manö hag ñeb bɨ rɨmnap asɨk mɨdeila gau, gasɨ kale gau nöp nɨŋöm hagla, \v 7 “Bɨ i nɨhön gɨnɨg, God nɨp hag juöm, manö piral hagab? Nɨbi bɨ gau nan si nan naij gɨlö, bɨ ap prɨ kalɨp u ƚɨk gɨ yunɨm rö lagöp; God nöp me anɨg gɨnab,” a gɨla. \v 8 Pen gasɨ nɨŋla anɨbu, adɨŋ Jisas ke nɨŋöm haga, “Kale nɨhön gɨnɨg gasɨ anɨbu rö nɨŋabim. \v 9 Bɨ ñɨmagö ma kɨƚa göp u nɨp nɨhön hagnö, kalöp aij gɨnab? Nan si nan naij gɨpan u nɨŋem arö gabin, a gɨnö, kalöp aij gɨnab; aka, urakmön köp ne u wɨnɨg ud aru, a gɨnö, kalöp aij gɨnab? \v 10 Yad gɨnö, kale nɨŋnabim, Bɨ Ñɨ nɨpe mɨnöŋ naböŋ iƚ i aunö u, gasɨ yad ke nɨŋem auagnö. God hagö aunö u me, nan si nan naij gɨpal u nɨŋem arö gɨnabin, a gɨnabin u, arö gɨnabin,” a ga. \v 11 Anɨg hagöm, bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga u nɨp haga, “Yad nöp hagabin, urakmön, köp ne u wɨnɨg udmön ram aru,” a ga. \v 12 Jisas anɨg hagö, nɨbi bɨ nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, bɨ anɨbu uraköm, köp bad nɨpe u wɨnɨg udöm hada. Anɨg gö nɨŋöm, nɨbi bɨ gau magöŋhalö aiö yabɨƚ göm, God hib nɨpe u haglö adö arö nɨŋöl gɨ, hagla, “Nöd nan anɨbu rö ap gɨlö, hon nɨŋagmɨdun,” a gɨla. \s1 Jisas Lipai nɨp wɨñ ala \r (Mad 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Jisas kauyaŋ amöm, Ñɨg Waŋö Galili goƚ au ajeia nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp nɨŋöm mɨdeia au ap magum geila nɨŋöm Jisas kalɨp God Manö hag ña. \v 14 Jisas manö hag ñɨ pɨs göm, adan aŋ au amöl gɨ nɨŋa, Alpias ñɨ nɨpe Lipai, bɨ dakɨs udep bɨ ap, wög gɨmɨdöp ram raul mɨgan u asɨk mɨdeia. Jisas nɨp nɨŋöm haga, “Auö, yad aip arul,” a gö, uraköm Jisas aip arlö. \p \v 15 Jisas pen, bɨ nɨpe gau aip am Lipai ram u nan ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, bɨ dakɨs udep gau abe, bɨ nan si nan naij gɨla gau abe, Jisas aip ajeila rö, am jɨm ñöm nan ñɨŋeila. \v 16 Bɨ lo manö hag ñeb bɨ Perisi rɨmnap, Jisas nɨpe bɨ dakɨs udep gau aip, bɨ nan si nan naij gɨmɨdal gau aip mɨdöm nan ñɨŋeia u nɨŋöm, bɨ nɨpe gau kalɨp hagla, “Jisas nɨhön gɨnɨg bɨ dakɨs udpal gau aip, bɨ nan si nan naij gɨpal gau aip asɨk mɨdöm nan ñɨŋab?” ö gɨla. \x * \xo 2:16 \xt Mad 11:19\x* \p \v 17 Hageila, Jisas manö anɨbu nɨŋöm haga, “Nɨbi bɨ kamɨŋ mɨdpal gau, wös wameb bɨ nɨŋnɨg aragal; nɨbi bɨ nan göp gau nöp wös wameb bɨ nɨŋnɨg arbal. Anɨb u rö, nɨbi bɨ, gɨ aij gɨpun, a gɨ gasɨ nɨŋbal gau, kalɨp udnɨg auagɨn; nɨbi bɨ, nan si nan naij gɨpun, a gɨ gasɨ nɨŋbal gau, kalɨp udnɨg aubin,” a ga. \s1 Nan magö hil gep \r (Mad 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Jon bɨ nɨpe gau abe, Perisi kai bɨ kale gau abe, ñɨn rɨmnap God nɨp sabe göl gɨ nöp mɨdaiun, a göm, nan ñɨŋagmɨdal. Ñɨn ap kale anɨg geila u nɨŋöm nɨbi bɨ rɨmnap apöm Jisas nɨp hagla, “Jon bɨ nɨpe gau abe, Perisi kai bɨ kale gau abe, ñɨn añɨ añɨ nan ñɨŋagpal. Pen bɨ ne gau, nɨhön gɨnɨg anɨg gagpal?” ö gɨla. \v 19 Hageila, Jisas manö hod rɨköm haga, “Bɨ nɨbi udnɨg gɨnab bɨ ap, nɨmdamam nɨpe gau aip mɨdöm, aij gö nɨŋöl gɨ mɨdeinaböl u me, nan magö arö gagnaböl. \v 20 Pen hainö, nɨbi bɨ rɨmnap apöm, bɨ kale anɨbu nɨp ud areinaböl u, mög gö, ñɨn anɨbu nan ñɨŋagnaböl. \v 21 Pen waƚɨj gɨsön nɨbö bad ap udöm, waƚɨj asöl göm pa gɨ dö gɨnab ramö u al udlö, waƚɨj gɨsön u kƚö mɨdöl gɨ, waƚɨj asöl gɨnab u pak gɨ dö göm, waƚɨj kale u rapɨn nöp pa gɨ dö gö arnab. \p \v 22 “Ñɨg wain u, u rö nöp. Ñɨg wain kamɨŋ u udöm, kaj meme hañ nöd nɨbö mɨgan u hoŋ gɨ lagpal. Pen nɨhön: hoŋ gɨ löm mame ñɨlö, kaj meme hañ u bɨŋ hagöm, pak gɨ dö göm hoŋ gɨ am haknab. Anɨb u me, ñɨg wain kamɨŋ u, kaj meme hañ kamɨŋ mɨgan u nöp hoŋ gɨ lep,” a ga. \s1 Bɨ ñɨ nɨpe God nɨp sabe gep ñɨn u Bɨ Kub mɨdöp \p \v 23 Hainö Juda God nɨp sabe gep ñɨn kale ap, Jisas bɨ nɨpe gau aip wid wög aŋ au padiöl gɨ, bɨ nɨpe gau wid magö rɨmnap rɨköl gɨ areila. \v 24 Anɨg gɨlö, Perisi bɨ gau nɨŋöm, Jisas nɨp hagla, “Mɨñi God nɨp sabe gep ñɨn hon wög gagep u, bɨ ne gau anɨg göl wög göm lo hon rɨb juaböl,” a gɨla. \x * \xo 2:24 \xt Dud 23:25\x* \v 25 Hageila, Jisas haga, “Bac Depid hadame nöp kɨyö lö ga aiud kalɨ kƚiñ rɨkla u, kale nɨŋagpim ar? \x * \xo 2:25 \xt 1Sa 21:1-6\x* \v 26 Hadame nöp bɨ ne Abiada God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ mɨdmɨdöp ñɨn u, Depid bɨ nɨpe gau aip kalɨp kɨyö lö, God sabe gep ram u amöm, bred nɨbi bɨ yɨharɨŋ gau ñɨŋagpal, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ gau nöp ñɨŋbal u udöm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö ñɨŋla. \x * \xo 2:26 \xt Lep 24:5-9\x* \p \v 27 “God nɨpe ñɨn yɨharɨŋ mɨdep manö u nöd hagöm, hainö nɨbi bɨ gɨ laga; nɨbi bɨ gɨ löm, ake löm mɨd aij gɨlaŋ, a göm, ñɨn ap yɨharɨŋ mɨdaiöl, a ga. \x * \xo 2:27 \xt Dud 5:14\x* \v 28 Anɨb u, hon nɨŋbun, Bɨ Ñɨ nɨpe God nɨp sabe gep ñɨn u abe Bɨ Kub mɨdöp,” a ga. \c 3 \s1 Jisas bɨ ñɨmagö kɨƚa ga ap, God nɨp sabe gep ñɨn u gö, kamɨŋ la \r (Mad 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Ñɨn ap pen, Jisas kauyaŋ Juda magum gep ram u amöm nɨŋa, bɨ ñɨmagö kɨƚa ga ap ram raul mɨgan anɨbu ap mɨdeia. \v 2 Nɨbi bɨ mɨdeila gau rɨmnap, Jisas nɨhön rö gö, nɨp dam manö kub hagun, a göm, bɨ anɨbu God nɨp sabe gep ñɨn i gö kamɨŋ lɨnab aka göm, agamɨj nɨŋ ij halö lɨ mɨdeila. \p \v 3 Jisas pen bɨ ñɨmagö kɨƚa ga u nɨp haga, “Urakmön, aui au,” a ga. \v 4 Hagö, nɨpe mɨdeia au gɨlaŋ auö, Jisas nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp haga, “God nɨp sabe gep ñɨn u nɨhön gep? Aij gep aka naij gep? Nɨbi bɨ gau kalɨp mög nɨŋun gɨno kamɨŋ aröl, aka gasɨ naij nɨŋun arö gɨno, umöl?” ö ga. Hageia, kale nɨp pen manö ap hagagla. \x * \xo 3:4 \xt Luk 14:3\x* \v 5 Jisas manö udagun, a göm, nɨŋla bɨ anɨb gau, Jisas kalɨp nɨŋö, mulu luga. Jisas kalɨp gau gau nɨŋ damöm sɨƚɨk la. Anɨg göm, bɨ ñɨmagö kɨƚa ga u nɨp haga, “Ñɨmagö ne mɨlöbö lɨ!” a ga. Hageia, ñɨmagö mɨlöbö lö nɨŋöl gɨ, kamɨŋ la. \v 6 Anɨg ga nɨŋöm, bɨ Perisi Juda magum gep ram u arö göm, Herod bɨ nɨpe gau mɨdeila au amöm, manö hag nɨŋ hag nɨŋ göm, “Jisas nɨp aige gun al pak lun?” ö gɨla. \x * \xo 3:6 \xt Mad 22:15-16\x* \s1 Nɨbi bɨ iru nöp Jisas hain gɨla \p \v 7-8 Jisas pen bɨ nɨpe gau udöm, amöm Ñɨg Waŋö Galili goƚ au am mɨdeila. Pen nɨbi bɨ Galili nɨbö iru nöp nɨp hain göm aula. Nɨpe nan nɨhön nɨhön gɨmɨdöp adö u haglö gau arö nɨŋöl gɨ, Judia nɨbi bɨ rɨmnap, Jerusalem nɨbi bɨ rɨmnap, ram mɨnöŋ Idumia nɨbi bɨ rɨmnap, ñɨg Jodan böŋ lödaŋ nɨbi bɨ rɨmnap, daun kub mɨhöp Daia Saidon nɨbi bɨ rɨmnap, nɨbi bɨ iru yabɨƚ Jisas nɨp nɨŋnɨg aula. \v 9-10 Jisas nɨbi bɨ iru nöp gö, kamɨŋ la u me, nɨp ud nɨŋno kamɨŋ lɨnɨm, a göm, nɨbi bɨ iru nɨbanö yabɨƚ apöm, nɨp cɨro cɨro ñöl gɨ auö, bɨ nɨpe gau kalɨp hagö, ñɨg magɨb ap ud lɨla. \x * \xo 3:9-10 \xt Mad 14:36\x* \v 11 Pen nɨbi bɨ kɨjaki aiön pi nan nɨhön abaŋ ala gau, Jisas nɨp nɨŋöm, mɨnöŋ yaŋ lug paköm, manö kub hagöm, “Ne God Ñɨ nɨpe!” a gɨmɨdal. \x * \xo 3:11 \xt Luk 4:41\x* \v 12 Jisas pen kɨjaki aiön pi gau kalɨp manö kƚö hagöm haga, “Yad Bɨ an mɨdpin u waiö hagagmim wasö,” ga. \x * \xo 3:12 \xt Mak 1:34\x* \s1 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ uda \r (Mad 10:14; Luk 6:12-16) \p \v 13 Pen Jisas ram mɨnöŋ nö ap amöm, bɨ nɨpe udnɨg ga gau hagö aueila haga, \v 14 “Yad kalöp bɨ unbö mɨgan laŋ udpin u, kale yad aip ajmim, bɨ manö yad ud arep gau mɨdmim, kalöp hag yunö, ammim nɨbi bɨ gau kalɨp God Manö aij u hag ñɨnabim. \v 15 Yad kalöp hagabin u me, kɨjaki aiön pi nan gau u rö nöp hag yunabim,” a ga. \v 16 Jisas bɨ nɨpe uda anɨb gau hib kale me, ap Saimon, hainö Jisas hib nɨpe ap Pida a ga. \x * \xo 3:16 \xt Jon 1:42\x* \v 17 Ap Jems, nɨmam ap Jon, nap kalpe mɨhöŋ hib u Sebedi. Jisas kalɨp mɨhöŋ Boanerges a ga. Hib anɨbu iƚ u “Rɨmu Bɨ”. \x * \xo 3:17 \xt Luk 9:54\x* \v 18 Bɨ nɨpe ap Edru; ap Pilip; ap Badolomyu; ap Madyu; ap Domas; ap Jems, Alpias ñɨ nɨpe; ap Padias; ap Saimon, nɨp Saimon Selod a gɨmɨdal. \v 19 Pen ap Judas Iskariod. Nɨpe me hainö Jisas nɨp mumug ga. \s1 Jisas nɨp kɨjaki abaŋ alöp, a gɨla \p \v 20 Pen Jisas ram ap arö, kauyaŋ nɨbi bɨ iru nöp ap magum gɨ mɨdeila nɨŋöm, bɨ nɨpe gau aip nan ñɨŋöl rö laga. \v 21 Anɨg gö, nɨbi bɨ rɨmnap Jisas hauƚ alöp a gɨlö nɨŋöm, nɨme, nɨmam bɨ nɨp uɫ gɨnɨg aula. \p \v 22 Pen lo manö hag ñeb bɨ Jerusalem nɨbö aula gau hagla, “Kɨjaki aiön pi nan gau nap kale Bielsebul Jisas nɨp abaŋ alöp rö, aiön pi nan gau hag yuab,” a gɨla. Manö piral anɨbu hageila, \x * \xo 3:22 \xt Mad 9:34; 10:25\x* \v 23 Jisas nɨpe nɨŋöm, nɨbi bɨ gau kalɨp hagö aueila, manö adö anɨbu manö hod rɨköm haga, “Seden aige göl göm Seden nɨp hag yunab? \v 24 Nɨbi bɨ ram mɨnöŋ añɨ ap kale ke nöp pen pen gɨnaböl u, mɨgan anɨbu asɨk ke ke lɨnaböl. \v 25 Pen amɨlap apɨlap gau u rö nöp pen pen gɨnaböl u, asɨk ke ke lɨnaböl. \v 26 Anɨb u rö, Seden nɨpe ke kɨjaki aiön pi nan nɨpe gau hag yueinab u, asɨk ke ke löm böŋ nöp lug paknab. \p \v 27 “Bɨ kal yabɨƚ ap ram nɨpe au mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ ap apöm, nan nɨpe gau ud aragnab; nöd bɨ kal anɨbu nɨp nagɨ adɨk löm me, am nan ram nɨpe gau mɨdöp u ud arnab. \p \v 28 “Pen nɨŋ aij gɨmim! Nɨbi bɨ gau nan si nan naij nɨhön nɨhön gɨnaböl u, God nɨŋöm arö gɨnab. God nɨp hag junaböl u, nɨpe nɨŋöm arö gɨnab. \v 29 Pen Ana Uɫ u nɨp hag junaböl u, God nɨŋöm arö gagnab. Nan si nan naij gɨnab anɨbu pör nöp mɨdeinab,” a ga. \v 30 Jisas nɨp, “Kɨjaki aiön pi nan gau nɨp abaŋ alöp,” a geila u me, anɨg haga. \s1 Jisas nɨme nɨmam bɨ gau \p \v 31 Pen Jisas nɨme nɨmam bɨ apöm, höŋ löyaŋ mɨdöm, bɨ ap nɨp, “Ne am Jisas nɨp hagö auaŋ,” a gɨla. \x * \xo 3:31 \xt Mak 6:3; Jon 2:12; Ap 1:14\x* \v 32 Anɨb u, nɨbi bɨ ram raul mɨgan yaŋ Jisas nɨp bɨg gɨgabö gɨ asɨk mɨdeila gau nɨp hagla, “Name nañɨn namam bɨ gau höŋ yaŋ am mɨdöm, ‘Ne aue,’ gaböl,” a gɨla. \v 33 Anɨg hageila, Jisas haga, “Ami yad, mam yad bɨ an?” ö ga. \v 34 Anɨg hagöm, Jisas nɨbi bɨ mɨdeila gau nɨŋ padiöl gɨ haga, “Kale me ami yad, mam yad mɨdpim. \v 35 Nɨbi bɨ God hagöp rö gɨpal gau me, mam yad, añ yad, ami yad mɨdpal,” a ga. \c 4 \s1 Jisas, bɨ nan yɨŋ yɨmöb u, manö hod rɨköm haga \r (Mad 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Jisas Ñɨg Waŋö Galili goƚ au amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp kauyaŋ manö hag ñɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp ap magum gɨla. Anɨg geila, Jisas ñɨg magɨb ap adö u asɨköm, am ñɨg aŋ söl au mɨdöl gɨ, nɨbi bɨ ñɨg goƚ gau urak mɨdeila gau kalɨp manö hag ña. \x * \xo 4:1 \xt Mak 3:7-9; Luk 5:1-3\x* \v 2 Manö anɨb gau manö hod rɨköm adö ke ke iru nöp hag ña. \x * \xo 4:2 \xt Mad 13:34; Mak 4:33-34\x* \p \v 3 Manö adö ap manö hod rɨköm haga, “Manö hagnɨg gabin i nɨŋim! Bɨ ap wög adɨŋ nɨpe u wid yɨŋ ranaŋ, a göm, ud yuö arö nɨŋöl gɨ, \v 4 rɨmnap adan arep adö au lugö, yaur gau apöm ñɨŋnaböl. \v 5 Rɨmnap kabö adö mɨnöŋ pro pro lɨnab au lugöm rannab u pen \v 6 kɨdɨƚ yuö aragnab rö, sɨdö nɨŋöm, mɨƚep gɨnab. \v 7 Rɨmnap gɨƚɨkasɨ mɨdeinab aŋ au lugöm, rannab u pen gɨƚɨkasɨ gau pɨmamu gɨ pak ñɨŋö, magö pɨlagnab. \v 8 Pen yɨŋ rɨmnap mɨnöŋ aij adö u lugöm, ran aij göm, magö pɨl aij gɨnab. Rɨmnap magö ñɨn juöl ado gɨ da sɨduŋ laŋ (30) rö pɨlnab, rɨmnap magö ñɨn juöl mɨhau nɨgaŋ (60) rö pɨlnab, rɨmnap ñɨn juöl unbö mamɨd u (100) rö pɨlnab,” a ga. \v 9 Jisas manö anɨbu hag pɨs göl gɨ haga, “Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, manö hagabin i rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \s1 Jisas ai gɨnɨg göm manö hod rɨk hagmɨdöp \r (Mad 13:10-17; Luk 8:9-10) \p \v 10 Jisas manö hagö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila anɨb gau ke ke arla nɨŋöm bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau abe, nɨbi bɨ nɨpe rɨmnap halö abe, Jisas nɨp hagla, “Manö hod rɨkmön hagpan iƚ u nɨhön?” ö gɨla. \v 11 Hageila haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö u, God gö kale nɨŋbim u pen nɨbi bɨ gau kalɨp hod rɨkem nöp hag ñabin. \v 12 Anɨg gɨnö, bɨ God manö hagep ap God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga rö nöp gɨnab. Nɨpe haga, \q1 ‘Amgö nɨŋnaböl u pen nan rɨmnap nɨŋagnaböl. \q2 Manö nɨŋnaböl u pen manö iƚ hagöp anɨg rö göm nɨŋagnaböl. \q1 Nɨŋ aij gɨblap, God nɨp hag nɨŋaiblap, \q2 nan si nan naij gɨpal gau nɨŋöm arö gɨböp,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:12 \xt Ais 6:9-10; Ap 28:26-27\x* \s1 Jisas bɨ nan yɨŋ yɨmöb manö hod rɨköm haga u, manö iƚ u hag ña \r (Mad 13:18-23; Luk 8:11-15) \p \v 13 Jisas anɨg hagöm kalɨp haga, “Manö hod rɨkem hagpin anɨbu nɨŋagpim u, hainö manö rɨmnap halö hod rɨk hageinabin u, aigöl gɨmim nɨŋnabim?” ö ga. \v 14 Wid yɨŋ u, God Manö nɨpe u, a gem, hagpin. \v 15 Yɨŋ rɨmnap adan arep adö au lugnab, a gɨpin u, nɨbi bɨ gau God Manö nɨŋnaböl u pen magö anɨbu nöp Seden apöm manö anɨbu ju ud arnab, a gem, hagpin. \v 16-17 Pen yɨŋ rɨmnap kabö adö mɨnöŋ pro pro lɨnab au lugöm, rannab u pen kɨdɨƚ yuö aramöm pɨdöŋ gagö, sɨdö nɨŋöm mɨƚep gɨnab, a gɨpin u, nɨbi bɨ gau God Manö u gɨsön magö u nɨŋlö aij gö nɨŋöl gɨ, udnaböl u pen yöp pro pro magö u mɨdlö nɨŋöl gɨ, mɨŋör rɨmnap aunab aka bɨ gau kalɨp gɨ naij gɨnaböl nɨŋöm manö anɨbu arö gɨnaböl, a gem, hagpin. \v 18 Yɨŋ rɨmnap gɨƚɨkasɨ aŋ au lugöm rannab, a gɨpin u, nɨbi bɨ God Manö nɨŋnaböl u pen \v 19 wög waryö, ram köp haneb, kaj nan gau gasɨ iru nɨŋöm, ru kɨbap, uɫpö mani nan gau gasɨ iru nɨŋöm, nan gau gau nöp gasɨ nɨŋnaböl u me, God Manö u pɨmamu gɨ pak ñɨŋö, magö pɨlagnab, a gem, hagpin. \x * \xo 4:19 \xt Mad 19:23-24\x* \v 20 Wid yɨŋ mɨnöŋ aij adö au lugnab a gɨpin u, nɨbi bɨ God Manö nɨŋöm, nɨŋ udeinaböl nɨŋöm magö ñɨn juöl ado gɨ da sɨduŋ laŋ (30), aka ñɨn juöl mɨhau nɨgaŋ (60), aka ñɨn juöl unbö mamɨd u (100) rö pɨlnab; gasɨ anɨbu nɨŋem hagpin me u,” a ga. \s1 Hapö lauöm adö aulɨk lep \r (Luk 8:16-18) \p \v 21 Jisas pen kauyaŋ manö ap hod rɨköm haga, “Nɨbi bɨ gau hapö lauöm rin cög mɨgan gau aka abañ adö hanbal mo gayɨk gau pi gagnaböl; adö aulɨk lɨlö mailö gɨnab. \x * \xo 4:21 \xt Mad 5:15; Luk 11:33\x* \v 22 Anɨb u rö, nɨhön nɨhön mɨñi pi göl mɨdöp u, hainö waiö lö nɨŋnaböl. \x * \xo 4:22 \xt Mad 10:26; Luk 12:2\x* \v 23 Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, manö hagabin i rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \p \v 24 Kalɨp manö ap haga, “Manö nɨŋabim u, rɨk dam nɨŋ aij gɨmim. Kale nɨbi bɨ gau kalɨp manö kub hagmim, pen aige rö ñɨmim a gɨnabim u, God nɨpe nɨŋöm kalöp ke u rö nöp manö kub hagöm, pen u rö nöp unbö rö ñɨmim a gɨnab. Pen nɨpe kalöp pen rɨmnap halö adö laŋ abe ñɨmim a gɨnab. \x * \xo 4:24 \xt Mad 7:2\x* \v 25 Nɨbi bɨ nan rɨmnap mɨdöp gau rɨmnap halö udnaböl; pen nɨbi bɨ nan rɨmnap mɨdagöp gau, nan rɨmnap pro pro mɨdöp u halö ud arnaböl. \x * \xo 4:25 \xt Mad 13:12; 25:29; Luk 19:26\x* \s1 Krais manö aij u hag ñɨlö arö, nɨbi bɨ iru nöp nɨŋ udnaböl \p \v 26 Jisas manö ap manö hod rɨköm haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud adö i rö mɨdöp. Bɨ wög nap ap wid yɨŋ ranaŋ, a göm, dam wög naböŋ nɨpe gau yunab. \v 27 Wid yɨŋ wög naböŋ au yuöm, han ajö nɨŋöl gɨ, marep göm, rannɨg gab. Aigegö göm ranöb, a göm, nɨŋagnab. \v 28 Mɨnöŋ u ke gö, sɨƚɨp hañauöm, ranöm, magö pɨlöm, po gɨnab. \v 29 Pen wög naböŋ nap nɨbö u po gö nɨŋöm, rɨk dam lep ñɨn u auöp, a göm, ru agƚame u damöm, rɨk daunab,” a ga. \x * \xo 4:29 \xt Joe 3:13; Rep 14:15\x* \s1 Jisas mab masded u, manö hod rɨköm haga \r (Mad 13:31-32; Luk 13:18-19) \p \v 30 Jisas anɨg hagöm haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud nɨhön rö udem hagnö nɨŋnabim? \v 31-32 Me, mab masded yɨŋ rö u, a gɨnam. Nan yɨŋ rɨmnap kub yɨmbal gau pro ranöb, pen masded yɨŋ u pro yabɨƚ yɨmlö, ran kub göm, ramö alö, yaur gau apöm hai anɨb gau lɨ mɨdpal,” a ga. \s1 Jisas manö hod rɨköm hagmɨdöp \r (Mad 13:34-35) \p \v 33 Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp manö hod rɨkep anɨb gau rö iru nöp hag ñɨmɨdöp; anɨg göm, manö aij u kalɨp hag ñɨmɨdöp. Kale manö nɨŋ aij gɨnaböl manö u nöp kalɨp hag ñɨmɨdöp; manö nɨŋ aij gagnaböl manö u hag ñaga. \v 34 Nɨpe kalɨp manö hod rɨköm nöp hag ñɨmɨdöp. Hainö bɨ nɨpe gau aip ke mɨdöl göm, manö iƚ magöŋhalö hag ñɨ aij gɨmɨdöp. \s1 Jisas hagö, hadal ur ga \r (Mad 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Ñɨn anɨbu nöp ram dugöp magö u, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Ñɨg waŋö böŋ lödaŋ arun,” a ga. \v 36 Anɨg hagö, bɨ nɨpe gau nɨbi bɨ iru nöp ap mɨdeila gau kalɨp arö göm, ñɨg magɨb Jisas mɨdeia mɨgan u ranöm, hadla. Ñɨg magɨb rɨmnap halö aip arla. \v 37 Aŋ arlö nɨŋöl gɨ, adɨŋ pɨnöm asad apöm, ñɨg si ral ñɨg magɨb mɨgan u amöm, am lugnɨg rö ga. \v 38 Jisas nɨpe pen ñɨg magɨb mɨgan adɨŋ lajɨŋ adö, nabɨc ilöŋ löm haneia nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe gau nɨp am aŋa göm hagla, “Manö hag ñeb bɨ, hon magöŋhalö umnɨg gabun gasɨ u nɨŋagpan ar?” a gɨla. \v 39 Hageila, Jisas uraköm, pɨnöm asad udeia u abe, ñɨg si ral aueia u abe, agamɨj mɨd a gö, pɨnöm asad udeia u hir göm, ñɨg si ral aueia u böŋ nöp ur göm ga. \p \v 40 Pen Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Kale nɨhön gɨnɨg pɨñɨŋ gabim? Kale nɨŋ udep magö kale pro ap mɨdöp nɨŋöm pɨñɨŋ gabim aka?” ga. \v 41 Hagö, kale aiö göm, pen hag nɨŋö pen hag nɨŋö göm hagla, “Bɨ anɨbi an? Aige gö göm hagajɨp, pɨnöm asad udajɨp u abe, ñɨg si ral auajɨp u abe, manö nɨp u nɨŋöm, hagöp rö göp?” ö gɨla. \c 5 \s1 Kɨjaki bɨ ap nɨp abaŋ al mɨdeia u, Jisas hag höŋ yua \r (Mad 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe gau aip ñɨg magɨb udöm, Ñɨg Waŋö Galili juöm, ram mɨnöŋ Gerasa nɨbi bɨ mɨdeila böŋ lödaŋ adö amjaköm, \v 2 ñɨg magɨb u arö göm, ujaŋɨd lugö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp, kɨjaki abaŋ al mɨdeia bɨ ap, wip rɨgöl mɨgan gau nɨbö apöm, Jisas mɨdeia au aua. \v 3-4 Bɨ anɨbu wip rɨgöl gɨla kabö mɨgan gau han ajmɨdöp. Nɨp pör sen udöm, ñɨmagö ma nɨpe gau lɨ rɨbɨkmɨdal u pen sen gau gö, pa gɨ dö gö, armɨdöp. Nɨpe kƚö yabɨƚ gɨmɨdöp u me, nɨp gɨlö gasɨ nɨŋnɨm rö laga. \v 5 Sɨdö aŋ, sɨbön yaŋ, wip rɨgöl gɨmɨdal kabö mɨgan gau abe, nö ilö gau abe, gauƚ göl göm, kabö udöm, hañ romaŋ nɨpe ke rɨbmɨdöp. \v 6 Pen ñɨn anɨbu, nɨpe Jisas nɨp yɨjɨg nɨŋöm, gɨ dö gɨ amöm, Jisas mɨdeia au kugom yɨmö, \v 7-8 Jisas kɨjaki bɨ anɨbu nɨp abaŋ al mɨdeia u nɨp haga, “Ne kɨjaki aiön pi, bɨ i nɨp arö gɨmön höŋ aru!” a ga. \p Hageia haga, “Jisas, God kƚö unbö ke yabɨƚ Ñɨ nɨpe. Yɨp nɨhön gɨnɨg auban? Manö nɨŋö hagmön, ‘God nɨŋ mɨdöp rö, yad nöp ilön mab rö ñagnabin,’ a gɨmön!” a ga. \x * \xo 5:7-8 \xt Mak 1:24\x* \p \v 9 Anɨg hagö, Jisas bɨ anɨbu nɨp haga, “Hib ne nɨhön?” ö ga. \p Hageia haga, “Yɨp kɨjaki iru nöp abaŋ alöp rö, hib yad ‘Iru Nöp,’” a ga. \v 10 Nɨpe Jisas nɨp, kɨjaki aiön pi gau ram mɨnöŋ ke mɨlö gau hag yuagmön, a göm, hag nɨŋöl gɨ nöp mɨdeia. \p \v 11 Pen magö anɨbu, kaj iru yabɨƚ amɨl ñɨŋeila sɨnaŋ ba anɨb gau. \v 12 Anɨb u, kɨjaki gau Jisas nɨp neb neb göm hagla, “Hanɨp hagö, amun kaj gɨlaŋ kalɨp yuö hiɨkun,” a gɨla. \p \v 13 Anɨg haglö, Jisas yau a gö, kɨjaki gau bɨ anɨbu nɨp arö göm, amöm kaj gau kalɨp yuö hiɨklö, magöŋhalö du dausan rö pɨg ju rul yaŋ amöm, gɨ dam ñɨg waŋö yaŋ paköm, magöŋhalö ñɨg ñɨŋöm um hakla. \p \v 14 Pen bɨ kaj mukmɨdal gau, ga anɨbu nɨŋöm, am daun anɨbu abe, ram mɨnöŋ gau abe, manö anɨbu hag ñɨlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau am nɨŋun, a göm, Jisas mɨdeia au aula. \v 15 Apöm nɨŋla, bɨ nöd kɨjaki iru nöp abaŋ ala anɨbu, waƚɨj yɨmöm, mɨd aij göm, asɨk mɨdeia. Nɨŋlö, anɨnɨn gö pɨñɨŋ gɨla. \p \v 16 Nɨbi bɨ nöd mɨdeila gau, nɨbi bɨ hain aula gau kalɨp, bɨ kɨjaki abaŋ al mɨdeia bɨ u nɨp Jisas nɨhön nɨhön ga u hag ñɨla. Pen kaj gau kalɨp nɨhön nɨhön ga u abe hag ñɨla. \v 17 Pen nɨbi bɨ anɨb gau, manö hagla anɨbu nɨŋöm, Jisas nɨp manö neb neb göm hagla, “Ram mɨnöŋ hon i arö gɨmön aru!” a gɨla. \v 18 Hageila, Jisas ñɨg magɨb udöm arnɨg gö, bɨ gö kamɨŋ la u nɨp neb neb göm haga, “Yad aip arul aka?” ga. \v 19 Hageia, Jisas bɨ u nɨp wɨhö göm, haga, “Ram ne arammön, nɨbi bɨ ne gau kalɨp, Bɨ Kub nöp mög yabɨƚ nɨŋöm, nɨhön nɨhön göp manö u magöŋhalö hag ñɨmön,” a ga. \v 20 Hagö, bɨ anɨbu ram mɨnöŋ Dekapolis aŋ au, daun gau gɨ ajöl gɨ, Jisas nɨp nɨhön nɨhön ga u, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñö, kale magöŋhalö aiö yabɨƚ gɨla. \s1 Jisas gö, nɨbi ap lamɨŋ la, pai uma ap uraka \r (Mad 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Jisas pen ñɨg magɨb udöm, kauyaŋ ado gɨ am Ñɨg Waŋö Galili böŋ lödaŋ goƚ au mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp nɨp aula. \p \v 22-23 Bɨ ap hib nɨpe Jairas. Nɨpe Juda magum gep ram ap abad mɨdmɨdöp. Jairas Jisas nɨp nɨŋöm, ap mɨdeia au kugom yɨmöm haga, “Pai pro mɨdmagö yad u umnɨg gab. Ne yad aip aumön nɨp ud nɨŋö, urak araŋ,” a ga. \v 24 Hagö, Jisas uraköm Jairas aip arlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp amöm, Jisas nɨp cɨro cɨro ñöm aŋ aŋ löm ud areila. \p \v 25 Pen nɨbi ap, nɨpe nɨbi adan ajmɨdöp mɨ unbö mɨgan laŋ la. \v 26 Nɨbi anɨbu wös wameb bɨ gau kalɨp, yɨp gɨlö kamɨŋ laŋ, a göm, mani nɨpe magöŋhalö hadö raua u pen nɨp gɨlö kamɨŋ lagöm, rapɨn kub yabɨƚ ga. \v 27-28 Pen nɨpe Jisas gɨmɨdöp manö u haglö nɨŋa rö, am waƚɨj bad nɨp u ud nɨŋnö kamɨŋ lɨnab, a göm, nɨbi bɨ iru mɨdeila aŋ au jöl adö apöm, waƚɨj nɨp u ud nɨŋö, \v 29 magö anɨbu nöp hagape lugmɨdöp u mɨƚep gö, aŋ nɨpe au yaŋ nɨŋa, nɨp nan ga u kamɨŋ la. \v 30 Pen Jisas ke nɨŋa, kƚö nɨpe rɨmnap ara nɨŋöm, ado göm, nɨbi bɨ iru mɨdeila gau kalɨp haga, “Waƚɨj yad u ban ud nɨŋöb?” ö ga. \x * \xo 5:30 \xt Luk 6:19\x* \v 31 Hageia, bɨ nɨpe gau hagla, “Nɨbi bɨ iru nöp nöp cɨro ñaböl u, nɨhön gɨnɨg yɨp bɨ an ud nɨŋöb, a gɨmön, hagabön?” ö gɨla. \v 32 Pen Jisas manö kale hagla u udagöm, yɨp bɨ an ud nɨŋöb, a göm, uƚhai nɨŋöl gɨ mɨdeia. \v 33 Pen nɨbi anɨbu, nɨp nɨhön nɨhön ga u nɨŋöm, pɨñɨŋ göm gɨl gɨl göl gɨ apöm Jisas mɨdeia ma iƚ nɨpe au kugom yɨmöm, nɨp kamɨŋ la manö u magöŋhalö waiö hag ña. \p \v 34 Jisas pen nɨp haga, “Pai yad. Jisas yɨp gö kamɨŋ lɨnab, a gɨmön, nɨŋ udpan rö, nöp gɨnö kamɨŋ löp me u. Ne arammön mɨd aij gɨmön,” a ga. \x * \xo 5:34 \xt Mak 10:52; Luk 7:50; 17:19\x* \p \v 35 Jisas manö anɨbu hagö nɨŋöl gɨ, Jairas bɨ nɨpe rɨmnap, ram nɨpe au nɨbö apöm hagla, “Pai ne u hadö umöb; hag ñeb bɨ i hagö, ma ilön auagnɨm, ado gɨ arnɨm,” a gɨla. \v 36 Anɨg hagla u pen Jisas manö kalɨp u udagöm, Jairas nɨp haga, “Pɨñɨŋ gagmön; gasɨ kƚö gɨ nɨŋmön,” a ga. \v 37 Jisas anɨg hagöm, nɨbi bɨ gau aip aragnabun, a göm, kalɨp anɨb gau hag löm, Pida u, Jems u, Jems nɨmam Jon u, kalpe yam nöp uɫ gɨ ara. \v 38 Kale Jairas ram u amjaköm Jisas nɨŋa, nɨbi bɨ manö pɨg hagöm, mɨɫöŋ magö göl gɨ mɨdeila. \v 39 Ram raul mɨgan yaŋ amöm haga, “Nɨhön gɨnɨg manö hauƚ gɨmim, mɨɫöŋ gabim? Pai u umagöp; yɨharɨŋ hon hanab,” a ga. \v 40 Anɨg hagö, nɨp mɨhol gɨlö, kalɨp hag höŋ yuöm, pai nɨme nap ber u udöm, bɨ nɨpe kabö u udöm, uɫ gɨ pai u um mɨdeia ram raul mɨgan yaŋ ara. \v 41 Amöm, pai anɨbu ñɨmagö kɨd nɨp u udöm, Arameik manö löm haga, “Dalida kom!” a ga. Manö haga anɨbu iƚ me, “Pai pro! Nöp hagabin, urak!” \x * \xo 5:41 \xt Luk 7:14\x* \v 42 Jisas nɨp manö hagö, magö anɨbu nöp uraköm, ap ran ap lugö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau aiö yabɨƚ gɨla. Pai anɨbu mɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ ara. \v 43 Nɨbi bɨ mɨdeila gau aiö gɨlö nɨŋöl gɨ, Jisas manö kƚö hagöm haga, “Gɨpin anɨbu nɨbi bɨ gau kalɨp waiö hag ñagmim,” a ga. Anɨg hagöl gɨ kalɨp haga, “Pai u nɨp nan magö rɨmnap ñɨbe ñɨŋaŋ,” a ga. \c 6 \s1 Nasared nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udagla \r (Mad 13:53-58; Luk 4:16-30) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe gau uɫ gɨ ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, daun nɨpe ke Nasared ara. \v 2-3 Am mɨdöm, Juda God nɨp sabe gep ñɨn u, magum gep ram u amöm, nɨbi bɨ iru nöp ap mɨdeila gau kalɨp manö hag ñö nɨŋöl gɨ, aiö göm hagla, “Bɨ anɨbi kapeda ram mɨnöŋ i nɨbö bɨ, Maria ñɨ nɨpe ap. Nɨmam nɨpe u Jems, Josep, Judas, Saimon me. Nɨñɨn bɨ nɨpe gau aip mɨdpun i. Pen manö aij anɨbu gai nɨbö nɨŋöm hagöp? Nan gagep rö aigöl göm göp?” ö gɨla. Anɨg hagöm, nɨp udagla. \x * \xo 6:2-3 \xt Jon 7:15\x* \p \v 4 Pen Jisas kalɨp haga, “Bɨ God manö hagep gau, ram mɨnöŋ mɨgan rɨmnap gɨ ajlö, bɨ kub hon, a göm, udnaböl u pen ram mɨnöŋ kale ke gau, manö kalpe u udagnaböl,” a ga. \x * \xo 6:4 \xt Jon 4:44\x* \v 5 Nɨp nɨŋ udagla u me, nan gagep rö rɨmnap gɨnɨm rö laga; nɨbi bɨ nan ga gau mɨhöp nöp ud nɨŋö, kamɨŋ la. \v 6 Pen Nasared nɨbi bɨ nɨp nɨŋ udagla u nɨŋöm Jisas aiö yabɨƚ ga. \s1 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ, wög yɨp gɨmim, a göm, hag yua \r (Mad 10:5-15; Luk 9:1-6) \p Jisas pen ram rɨƚɨg agƚö ram mɨnöŋ anɨb gau gɨ ajöl gɨ, nɨbi bɨ gau kalɨp God Manö u hag ña. \v 7 Ñɨn ap bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau wɨñ alö aueila haga, “Bɨ mɨhöp ke, bɨ mɨhöp ke ram mɨnöŋ gau ke ke ammim, manö aij yad u hag ñɨmim. Yad kalöp hag yuabin rö, manö hag ñɨ ajöl gɨ, kɨjaki aiön pi nan gau hag yunɨg, hag höŋ yunabim,” a ga. \v 8 Manö ap pen haga, “Arnɨg gɨmim u, nan ñɨŋeb, wañɨb, mani ud aragmim; ilöŋ naböŋ u nöp ud armim. \x * \xo 6:8 \xt Luk 10:4-11\x* \v 9 Ma rɨrup lɨmim pen sior mɨlö añɨ nöp lɨmim armim; sior rɨmnap halö ud aragmim. \v 10 Ram ap arbe kalöp hag udaiöl, ram anɨbu nöp mɨdmim, wög gɨ pɨs gɨmim, daun anɨbu arɨk arnɨg gɨmim ñɨn u nöp armim. \v 11 Pen ram mɨnöŋ ap amjakpe kalöp hag udöm, manö kalöp u nɨŋagaiöl, ram mɨnöŋ anɨbu arɨk arnɨg, nɨŋlaŋ, a gɨmim, ma haƚpɨƚ pakpe lugö armim,” a ga. \x * \xo 6:11 \xt Ap 13:51\x* \v 12 Jisas anɨg hagö, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau, kale ram mɨnöŋ gau gau amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñöl gɨ hagla, “Nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨmim,” a gɨla. \v 13 Anɨg hagöm, kɨjaki aiön pi nɨbi bɨ abaŋ al mɨdeia gau hag höŋ yuöm, nɨbi bɨ nan ga gau wel lɨ ñɨlö, kamɨŋ la. \x * \xo 6:13 \xt Jem 5:14\x* \s1 Herod hagö, Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb nabɨc cög nɨpe u rɨb gɨ dö gɨla \r (Mad 14:1-12; Luk 3:19-20; 9:7-9) \p \v 14 Pen Jisas ga rö manö u, ram mɨnöŋ rɨgoŋ rɨgoŋ gau arö, kiŋ Herod u rö nöp nɨŋa. Nɨbi bɨ gau, manö anɨbu hag amɨl apɨl göl gɨ, rɨmnap hagla, “Jon bɨ ñɨg pak ñeb umö rɨgöl gɨla u, kauyaŋ uraköm me, apöm nan gagep rö anɨb gau gab,” a gɨla. \x * \xo 6:14 \xt Mad 16:14; Mak 8:28; Luk 3:19-20\x* \v 15 Rɨmnap hagla, “Bɨ anɨbu bɨ ne Ilaija,” a gɨla. Pen bɨ rɨmnap hagla, “Bɨ God manö hagep hadame nöp mɨdmɨdal rö bɨ ap apöm mɨdöp,” a gɨla. \v 16 Pen kiŋ Herod nɨpe nɨŋöm haga, “U Jon bɨ ñɨg pak ñeb nöd uŋam rɨb gɨ dö gɨnö u nöp uraköm, apöm anɨg gab,” a ga. \p \v 17-19 Pen nɨhön: nöd Herod, nɨmam Pilip nɨbin Herodias nɨp uda. Udö, Jon “Gɨpan anɨbu, gɨ naij gɨpan. Bɨ nuwöɫ nɨpe udagnab,” a ga. Pen Jon anɨg hagö, Herodias Jon nɨp nɨŋö mulu lugö hagö, Herod bɨ nɨpe gau rɨmnap hag yuö, amöm Jon nɨp nagɨ lɨla. Nɨbi Herodias, Jon nɨp aigö göl gem al pak lɨnam, a göm, gasɨ u nöp nɨŋmɨdöp u pen \x * \xo 6:17-19 \xt Lep 18:16\x* \v 20 Jon nan naij ap gagmɨdöp. Nɨpe manö nɨhön nɨhön haga u, Herod nɨŋöm manö aij yɨdun göl nöp hagöp, a göm, ñɨñɨ löm, Jon nɨpe bɨ aij ap bɨ uɫ ap mɨdöp, a göm, pɨñɨŋ göm, nɨp gɨ naij gɨnaböl, a göm, nɨp abad mɨd aij gɨmɨdöp. \v 21 Nɨbi Herodias, Jon nɨp al pak lɨn, a gɨ nɨŋ mɨd mɨd mañ ap, Herod nɨme nɨp yag daua pɨŋan rɨkep ñɨn u nöp, nan kub ñɨŋnɨg, gapman bɨ kub gau, ami bɨ kub gau, ram mɨnöŋ Galili bɨ kub gau wɨñ alö, nan kub ñɨŋnɨg aula. \v 22 Apöm nan ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, Herodias pai nɨpe u raul mɨgan anɨbu apöm kugom ralö, Herod abe, bɨ kub ap mɨdeila gau abe nɨŋlö, kalɨp aij gö, kiŋ Herod pai anɨbu nɨp haga, “Gɨpan anɨbu, nan nɨhön hag nɨŋeinabön nöp ñɨnabin,” a ga. \v 23 Pen manö kƚö manö nɨŋö nöp hagöm haga, “Yad nöp manö nɨŋö yabɨƚ hagabin. Ram mɨnöŋ kub abad mɨdpin i hag nɨŋö, nöp naböŋ u hagnö abad mɨdeinabön,” a ga. \v 24 Anɨg hagö, pai u amöm nɨme Herodias nɨp, nan nɨhön u hag nɨŋnam, a gɨ nɨŋö, nɨme pen haga, “Jon bɨ ñɨg pak ñeb nabɨc cög magö nɨpe u hagmön,” a ga. \v 25 Nɨme anɨg hagö, adɨŋ pai nɨpe yɨŋɨd kiŋ Herod mɨdeia au amöm haga, “Uri magö i nöp, Jon bɨ ñɨg pak ñeb nabɨc cög magö nɨpe u ud kɨnaŋ cög mɨgan ap lɨmön, yɨp dap ñɨ,” a ga. \p \v 26 Anɨg hagö, kiŋ Herod Jon nɨp gasɨ nɨŋö, mög yabɨƚ ga. Pen nɨpe bɨ kub gau nɨŋ mɨdlö nɨŋlö gɨ, manö kƚö manö nɨŋö pai u nɨp haga u nöp gasɨ nɨŋöm, \v 27 magö anɨbu nöp ami bɨ nɨpe ap, “Am Jon nabɨc cög magö u daumön,” a göm hag yuö, am Jon nɨp nabɨc cög magö u rɨb gɨ dö göm, \v 28 ud kɨnaŋ cög mɨgan ap löm, dapöm pai anɨbu nɨp ñö, nɨpe pen damöm nɨme nɨp ña. \v 29 Pen Jon bɨ nɨpe gau, Jon nɨp uŋam rɨb gɨ dö gɨla manö u nɨŋöm, kale am wip damöm, kabö mɨgan au rɨgöl gɨla. \s1 Jisas nɨbi bɨ iru nöp nan magö ñö ñɨŋla \r (Mad 14:13-21; Luk 9:10-17; Jon 6:1-13) \p \v 30 Jisas manö ud arep bɨ gau, kale gau gau wög gɨ ajöl göm, ado gɨ apöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö nɨhön nɨhön hag ñöm, nan nɨhön nɨhön gɨla gau, magöŋhalö Jisas nɨp hag ñɨla. \x * \xo 6:30 \xt Luk 10:17\x* \v 31 Pen nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp amɨl apɨl geila u me, Jisas bɨ nɨpe gau aip nan ñɨŋöl rö lagö, nɨpe kalɨp haga, “Hon, nɨbi bɨ mɨdagpal aŋ au amun, yɨharɨŋ mɨdaiun, kale magö ap ake lɨnabim,” a ga. \v 32 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau aip ñɨg magɨb udöm, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ mɨdagmɨdal au arla. \v 33 Pen kale ñɨg magɨb ud arlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp, Jisas bɨ nɨpe gau aip gau araböl a göm, daun gau nɨbö gau nɨbö dip gɨ dö gɨ aramöm, ñɨg goƚ adö adan mɨlö u nöd amöm, Jisas bɨ nɨpe gau aip arnɨg geila gau, nöd am mɨdeila. \v 34 Jisas bɨ nɨpe gau aip ñɨg goƚ au amjak pɨdöŋ göm, ñɨg magɨb arö göm, nɨbi bɨ iru mɨdeila gau kalɨp nɨŋöm gasɨ nɨpe ke gasɨ nɨŋöm nɨŋa, kale kaj sipsip bɨ abad mɨdep ap mɨdagöp rö u mɨdeila. Anɨbu nɨŋö, mög gö, nɨpe iƚ göm kalɨp manö rɨmnap rapɨn hag ñɨ mɨdeia. \x * \xo 6:34 \xt Nab 27:17; Mad 9:36\x* \v 35 Sɨdö hadö wad ara nɨŋöm bɨ nɨpe gau apöm nɨp hagla, “Sɨdö hadö wad aröp. Aui ram mɨnöŋ nöp aŋ aui. \x * \xo 6:35 \xt Mak 8:1-9\x* \v 36 Anɨb u, nɨbi bɨ gai i hag yuö, kale am ram rɨƚɨg agƚö ram mɨnöŋ yöp söl gai i aramöm, nan magö kale rɨmnap rau ñɨŋlaŋ,” a gɨla. \p \v 37 Hageila, Jisas haga, “Kale ke kalɨp nan magö rɨmnap ñɨmim,” a ga. Hageia hagla, “Anɨg hagpan u, bɨ rakɨn unbö raleb jɨŋ wög göm mani udpal rö udun nan magö rau dapun, kalɨp ñun aka?” gɨla. \v 38 Hageila, Jisas haga, “Bred magö kale aigöl gɨ rö mɨdöp? Am nɨŋim!” a ga. Hageia, am nɨŋöm hagla, “Hon bred magö unbö mamɨd u, kabsaƚ mɨhöp halö mɨdöp,” a gɨla. \v 39 Anɨg hageila, Jisas haga, “Nɨbi bɨ gai i hagpe, asɨk balu ke ke löm, nan uɫaŋ adö gai i asɨk mɨdlö araŋ,” a ga. \v 40 Hagö, nɨbi bɨ gau kalɨp haglö, rɨmnap ñɨn juöl mɨhau ado gɨ da sɨduŋ laŋ (50) rö magum balu löm, rɨmnap ugan nɨbi bɨ ñɨn juöl unbö mamɨd u (100) rö balu lɨla. \v 41 Pen Jisas nɨpe bred magö unbö mamɨd u abe, kabsaƚ mɨhau abe udöm, kumi kabö adö laŋ au nɨŋöm, God nɨp, aij a göm, bred u ud jö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö, kale pen nɨbi bɨ gau kalɨp nɨme lɨ ñɨla. Kabsaƚ mɨhau u, u rö nöp bɨ nɨpe gau ñö, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨme lɨ ñɨla. \v 42 Ñeila, ñɨŋlö ñɨŋlö, kalɨp mudun ga. \v 43 Nan adɨŋ adɨŋ arö gɨla gau, Jisas bɨ nɨpe gau wadɨ udöm yaglö yaglö, wadɨ unbö mɨgan laŋ ajmaŋ raua. \v 44 Nan ñɨŋla ñɨn anɨbu, bɨ gau nöp me, paip dausan ara. \s1 Jisas ñɨg uɫ adö u abö gɨ ara \p \v 45 Pen magö anɨbu nöp Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp hagö, ñɨg magɨb udöm Bedsaida daun nö lödaŋ arlö nɨŋöl gɨ, Jisas au mɨdöm nɨbi bɨ gau kalɨp hag yuö arla. \v 46 Hag yuöm, dum nö ilö ap gɨlaŋ gɨ amöm, God nɨp sabe gɨ mɨdeia. \x * \xo 6:46 \xt Luk 5:16\x* \p \v 47-48 Sɨbön gɨnɨg ga magö u, Jisas nöp mɨdöm nɨŋa, bɨ nɨpe gau kale ñɨg magɨb udöm, ñɨg aŋ au daŋ arlö nɨŋöl gɨ, hadal u areila lau adö auö, uɫham ñɨg uɫ adö laŋ pɨrɨk göl gɨ areila. Ram jɨn parɨka magö u, Jisas ñɨg uɫ ado laŋ au amöm, kalɨp abhak löm, arnɨg gö nɨŋöl gɨ, \v 49-50 nɨp ñɨg uɫ adö laŋ au areia u nɨŋöm, u wip ana ap a göm, anɨnɨn gö pɨñɨŋ göm aiö gauƚ gɨla. Adɨŋ Jisas kalɨp haga, “Pɨñɨŋ gagmim! Yad nöp auabin! Gasɨ iru nɨŋagmim!” a ga. \x * \xo 6:49-50 \xt Luk 24:37\x* \v 51 Hagöm, ñɨg magɨb mɨgan arö, hadal udeia u ur ga. Anɨg gö, Jisas nɨpe aigöl göm anɨg göp, a göm, gasɨ iru yabɨƚ nɨŋla. \x * \xo 6:51 \xt Mak 4:39\x* \v 52 Nɨpe bred udöm nɨbi bɨ iru nöp nɨme lɨ ña u nɨŋla u pen ñɨn anɨbu Jisas nɨp nɨŋ ud aij gagla. \v 53 Pen ñɨg aŋ u am am ram mɨnöŋ Genesared amjaköm, ñɨg magɨb u nagɨ adɨk lɨla. \v 54 Ñɨg magɨb au arɨk arlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ anɨb gau Jisas auöp, a gɨlö nɨŋöm, \v 55 yɨŋɨd ram mɨnöŋ gau gau kɨd kɨd amöm, nɨbi bɨ nan ga gau kalɨp dam Jisas am mɨdeia au areila. \v 56 Ñɨn anɨb gau, Jisas ram rɨƚɨg agƚö gau aka daun gau aka ram mɨnöŋ yɨharɨŋ gau amjakö, nɨbi bɨ nan ga gau kalɨp dap maker aŋ au löm, Jisas nɨp neb neb göm hagla, “Ne mɨdö, nɨbi bɨ nan göp gau, waƚɨj adɨŋ nöp u ud nɨŋlö, kalɨp kamɨŋ laŋ,” a gɨla. Jisas yau a ga nɨŋöm nɨbi bɨ nɨp ud nɨŋla gau kalɨp magöŋhalö kamɨŋ la. \c 7 \s1 Nan hibur mɨdmagö aŋ daŋ nɨbö höŋ aunab u nöp me prɨ mɨdeinab \p \v 1 Bɨ Perisi rɨmnap, bɨ lo manö hag ñeb rɨmnap, Jerusalem nɨbö apöm, Jisas mɨdeia au nɨŋ mɨdöm nɨŋla, \v 2 Jisas bɨ nɨpe rɨmnap, nɨpɨs nɨhi bɨ asɨ masɨ gɨ aij göm, nan ñɨŋmɨdal rö, gagla. \x * \xo 7:2 \xt Luk 11:38\x* \v 3 Perisi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ gau magöŋhalö abe, nɨpɨs nɨhi bɨ hagmɨdal rö nɨŋöm, ñɨmagö ñɨg lɨ yuöm nöp, nan ñɨŋbal. \v 4 Maker aŋ au am mɨdöm, ram ado gɨ apöm, u rö nöp ñɨg lɨ yuöm nöp, nan ñɨŋbal. Pen kap, rin cög, kapa nan gau u rö nöp ñɨg lɨ yuöm nöp, nan ñɨŋbal. Nan anɨbu rö magöŋhalö kƚiñ aij gɨpal. \x * \xo 7:4 \xt Mad 23:25\x* \p \v 5 Anɨb u, Jisas bɨ nɨpe gau nan yɨharɨŋ ñɨŋla u nɨŋöm, bɨ Perisi gau abe, bɨ lo manö hag ñeb gau abe Jisas nɨp hagla, “Bɨ ne gau nɨhön gɨnɨg, apɨs bac bɨ hagla rö, ñɨmagö kale u ñɨg lɨ yuöm wasö, yɨharɨŋ nöp nan ñɨŋaböl?” ö gɨla. \v 6 Hageila, Jisas haga, “Kale manö piral hagpim u, Aisaia manö nɨŋö yabɨƚ hagöm, God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Nɨbi bɨ gai i, God hib hagno adö arab a gɨpal u \q2 pen yɨharɨŋ manö nöp hagal; yɨp mɨdmagö lagpal. \x * \xo 7:6 \xt Ais 29:13\x* \q1 \v 7 God lo manö u hag ñabun, a gɨpal u \q2 pen nɨbi bɨ manö kale ke hagpal manö u nöp hag ñaböl. \q1 Anɨb u, yɨp sabe göm hib yad haglö adö aragab. \q2 Yɨharɨŋ manö nöp hagaböl,’ a ga. \p \v 8 Anɨb u rö, kale God manö hag la u arö gɨmim, nɨbi bɨ manö kale ke hagpal u udmim, nap nahai bɨ hagmɨdal adö u hain gɨmim gabim,” a ga. \p \v 9 Jisas kalɨp kauyaŋ hagöm haga, “Kale gasɨ kɨd hiɨk nɨŋmim, God manö hag la u ud ke gau yumim, gasɨ magö kalpe ke u nöp nɨŋ udmim hain gabim. \v 10 Mosɨs God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘Name nap hagmil rö nɨŋ udmim, kalɨp ud aij gɨmim; pen ñɨ pai rɨmnap nɨme nap kalɨp manö mulu kal lugö hagaiöl, al pak lɨbe umöl,’ a ga. \x * \xo 7:10 \xt Eks 20:12; 21:17; Dud 5:16\x* \v 11 Pen kale manö adö anɨbu kabö göl hag ñagpim. Bɨ ap, ami bapi arö gɨnabin, a gɨnab u, kalɨp hagnab, ‘Ami bapi, yad nan aij rɨmnap kalpe mɨhöŋ ñɨbnep pen mani kalpe mɨhöŋ ñeb mani u, uri yad God nɨp ñɨnabin, a gɨpin u me, mani kalpe mɨhöŋ ñeb ap mɨdagöp,’ a gɨnab. \v 12 Anɨg gɨlö, kale nɨŋmim hagnabim, ‘Kale anɨg gɨpal u, manö mɨdagöp,’ a gɨnabim. Anɨg hagpe, kale God manö haga u arö göm, nan aij rɨmnap nɨme nap kalɨp ñagnaböl. \v 13 Anɨb u, gasɨ magö kalpe ke u nöp nɨŋmim, hain gɨmim, bɨ hain nɨbö rɨmnap halö hag ñɨbe, kale pen u rö nöp bɨ hain nɨbö rɨmnap hag ñɨlö, hag ñɨ dam dapɨl gɨlö nɨŋöl gɨ, God Manö nan yɨharɨŋ rö ud ke gau yubal. Pen nɨme nap manö hagajɨn u nöp wasö; kale nan iru nöp anɨg unbö rö nöp gabim,” a ga. \p \v 14 Jisas anɨg hagöm, nɨbi bɨ iru nöp mɨdeila gau kalɨp hagö, nɨpe mɨdeia iƚ au aueila haga, “Manö hagnɨg gabin i kale magöŋhalö nɨŋmim, manö iƚ rɨk nɨŋ aij gɨmim. \v 15 Kale nan ñɨŋbe aŋ yaŋ arnab u prɨ mɨdageinab; nan hibur mɨdmagö aŋ kale daŋ nɨbö höŋ aunab u nöp gö, kale gac halö mɨdeinabim. \x * \xo 7:15 \xt Ap 10:14-15\x* \v 16 Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \p \v 17 Jisas anɨg hagöm, nɨbi bɨ gau kalɨp arö göm, ram raul mɨgan arö, bɨ nɨpe gau nɨp hag nɨŋla, “Manö hod rɨkmön hagpan anɨbu, iƚ u nɨhön?” ö gɨla. \v 18 Hageila, haga, “Nɨbi bɨ gau kale nɨŋagpal rö, kale u rö nöp nɨŋagpim ar? Nan asɨ masɨ gɨpal gau, haƚöwaƚö ñɨŋlö, hibur aŋ yaŋ arö, God nɨŋö prɨ mɨdageinab. \v 19 Pen nɨhön: nan ñɨŋbal anɨb gau, mɨdmagö aŋ yaŋ aragnab; hibur aŋ yaŋ nöp arö, hib halö kɨl yunaböl,” a ga. Jisas manö haga anɨbu, nan gau magöŋhalö ñɨŋeb nöp, asɨ masɨ gep rɨmnap mɨdagöp, a ga. \p \v 20 Pen Jisas anɨg hagöm haga, “Gasɨ naij aŋ kale yaŋ nɨbö aunab u me, nɨbi bɨ gac halö mɨdnaböl. \v 21 Nɨbi bɨ gau aŋ kalɨp yaŋ gasɨ naij auö nɨŋöl gɨ, kale gɨ naij göm, nan si udöm, wip alöm, nɨbi si bɨ si göm, \v 22 nan gau hon rö laŋ, a göm, nɨbi bɨ rɨmnap gasɨ naij nɨŋöm, manö piral hagöm, manö naij hagöm, nan gau yad rö lagöp, a gö, mulu lugö, nɨbi bɨ hag juöm, hib kale ke dap ranöm, haƚöwaƚö göm, naij gep gasɨ añɨ nɨŋöm gɨpal. \v 23 Nan naij gɨpal anɨb gau gasɨ ke gau nɨbö auagöp, gasɨ naij aŋ kale yaŋ nɨbö aunab u me, nɨbi bɨ gac halö mɨdnaböl. \s1 Nɨbi ap, Jisas nɨpe gö, pai yad kamɨŋ lɨnab, a göm, nɨŋ uda \r (Mad 15:21-28) \p \v 24 Jisas ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, am ram mɨnöŋ daun kub Daia söl anɨb au ara. Amöm, nɨbi bɨ gau yɨp mɨñi nɨŋagöl, a göm, ram raul mɨgan ap amöm pi göl mɨdeia u pen pi göl mɨdainɨm rö laga. \v 25 Nɨbi ap, pai nɨpe nɨp kɨjaki abaŋ ala u me, Jisas auöp, a gɨlö, nɨpe amöm Jisas mɨdeia au ma iƚ nɨp au kugom yɨmöm, \v 26 Jisas nɨp neb neb göl gɨ haga, “Pai yad kɨjaki abaŋ alöp u, hag höŋ yu araŋ,” a ga. Nɨbi anɨbu nɨpe Juda nɨbi wasö. Nɨpe yag daula ram mɨnöŋ Pönisia, bɨ ram mɨnöŋ Siria nɨbö abad mɨdmɨdal u. \v 27 Pen anɨg hageia, Jisas nɨp haga, “Nöd ñɨ pai nan ñɨŋlö, mudun gɨnab, aij. Nan magö ñɨ pai ñeb u udun, kain yunabun u aij gagnab,” a ga. \v 28 Hageia, nɨbi u pen haga, “Bɨ Kub! U aij hagpan u pen ñɨ pai gau nan ñɨŋlö, naböŋ naböŋ gau abañ mo gau lugö, kain gau halö ñɨŋnaböl,” a ga. \v 29 Hageia, Jisas manö anɨbu nɨŋöm haga, “Ne anɨg hagpan u, pai ne kɨjaki yuö hiɨköm mɨdajɨp u hadö höŋ aröp; ne aru,” a ga. \v 30 Jisas anɨg hagö, nɨbi anɨbu ado gɨ amöm nɨŋa, kɨjaki arɨk höŋ arö, pai nɨpe köp adö au agamɨj han mɨdeia. \s1 Rɨmɨd mɨgan pɨƚ ga bɨ ap Jisas gö, rɨmɨd waka \p \v 31 Jisas ram mɨnöŋ daun kub Daia söl anɨb au arö göm, am ram mɨnöŋ daun kub Saidon söl anɨb au paköm, ram mɨnöŋ Dekapolis aŋ gau amöm, Ñɨg Waŋö Galili ara. \v 32 Amjakö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau bɨ rɨmɨd pɨƚ ga manö hag aij gagmɨdöp bɨ ap dapöm, Jisas nɨp neb neb göm hagla, “Bɨ i nɨp ud nɨŋö, kamɨŋ laŋ,” a gɨla. \v 33 Hageila, Jisas bɨ anɨbu nɨp uɫ gɨ ke ke au amöm, ñɨmagö mɨlö nɨpe u rɨmɨd mɨgan nɨp u yuöm, ñɨmagö kɨñu alöm, aɫab nɨp u ud nɨŋöm, \v 34 kumi kabö laŋ nɨŋöm, ake löl göm, “Epada!” a ga. Manö yöl hagöm, “Epada,” a ga u, manö iƚ u “Hiɨk,” a ga. \v 35 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, bɨ anɨbu rɨmɨd mɨgan u pɨral hiɨköm, maj mɨgan pɨɫa gö nɨŋöl gɨ, manö kabö göl haga. \v 36 Jisas pen nɨbi bɨ gau kalɨp haga, “Manö anɨbu nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag ñagmim,” a ga. Manö anɨbu manö kƚö göm haga u pen kale am kƚö göm nɨbi bɨ iru nöp hag ñɨla. \x * \xo 7:36 \xt Mak 1:43-45\x* \v 37 Manö anɨbu hag ñeila nɨbi bɨ nɨŋöm aiö göm hagla, “Jisas nan gau magöŋhalö gajɨp aij yabɨƚ göp. Nɨpe nɨbi bɨ rɨmɨd pɨƚ göp gau gö, pɨral hiɨköm, nɨbi bɨ aɫab mɨŋör göp gau gö manö hag aij gɨpal,” a gɨla. \x * \xo 7:37 \xt Ais 35:5\x* \c 8 \s1 Jisas nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp nan magö ñö ñɨŋla \r (Mad 15:32-39) \p \v 1 Ñɨn aŋ anɨb au nöp, nɨbi bɨ iru nöp ap mɨdlö, nan magö mɨdagö, Jisas bɨ nɨpe gau wɨñ alö aueila haga, \v 2 “Yad nɨbi bɨ gai i kalɨp mög nɨŋabin. Ñɨn mɨhau nɨgaŋ yad aip mɨdöm, yɨharɨŋ mɨdpal. \x * \xo 8:2 \xt Mak 6:34-44\x* \v 3 Kalɨp kɨyö nöp hag yunö, rɨmnap mɨlö gau nɨbö aubal rö, adan aŋ gau amöm, amgö mɨmainö udö, lug paknaböl,” a ga. \v 4 Hageia, bɨ nɨpe gau hagla, “Ram mɨnöŋ nöp aŋ anɨb gai i, nan magö gai nɨbö udun ñun?” ö gɨla. \v 5 Hageila, Jisas haga, “Bred magö kale aigöl gɨ rö mɨdöp?” ö ga. Hageia hagla, “Unbö mudun jɨŋ u,” a gɨla. \v 6 Anɨg haglö, Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp hagö, asɨklö nɨŋöl gɨ, bred magö unbö mudun jɨŋ anɨbu udöm, God nɨp aij, a göm, ud jö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö, kale pen udöl gɨ, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨme lɨ ñɨla. \v 7 Kabsaƚ pro bad ap ud mɨdeila u, u rö nöp udöm, God nɨp aij a göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö, nɨme lɨ ñɨla. \v 8 Ñɨlö, ñɨŋlö ñɨŋlö kalɨp mudun gö, naböŋ naböŋ pali pali gɨla gau, Jisas bɨ nɨpe gau wadɨ unbö mudun jɨŋ u yaglö ajmaŋ raua. \p \v 9 Bɨ nan ñɨŋla anɨb gau, po dausan rö. Jisas pen, nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp hag yuöm, \v 10 bɨ nɨpe gau aip ñɨg magɨb udöm, ram mɨnöŋ Dalmanuda arla. \s1 Perisi bɨ rɨmnap, “Nan gagep rö ap gö nɨŋun,” a gɨla \r (Mad 16:1-4; Luk 12:54-56) \p \v 11 Bɨ Perisi rɨmnap Jisas nɨp neb neb gɨno, nɨhön rö hagnɨm, a göm, apöm nɨp aip manö hag amɨl apɨl göm hagla, “Nan gagep rö ap kumi kabö adö laŋ au gö, nɨŋun,” a gɨla. \v 12 Anɨg haglö, Jisas ake löl göm haga, “Nɨbi bɨ mɨñi mɨdpal ñɨn i, nɨhön gɨnɨg hagpal, ‘Nan gagep rö ap gö nɨŋun,’ a gɨpal? Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, kalöp nan gagep rö ap gɨnö, nɨŋagnabim,” a ga. \x * \xo 8:12 \xt Mad 12:39; Luk 11:29\x* \p \v 13 Anɨg hagöm, kalɨp arö göm, bɨ nɨpe gau aip ñɨg magɨb udöm, ñɨg waŋö böŋ lödaŋ arla. \s1 Jisas, Perisi manö kalɨp u udagöl, a göm, manö hod rɨköm haga \r (Mad 16:5-12) \p \v 14 Pen bɨ nɨpe gau hauƚ göm, bred iru wasö, magö añɨ ap nöp ud ñɨg magɨb löm, ud arla. \v 15 Aŋ gau amöl gɨ, Jisas kalɨp haga, “Perisi yɨs kale u abe, Herod yɨs nɨpe u abe, nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \x * \xo 8:15 \xt Luk 12:1\x* \p \v 16 Anɨg hagö, bɨ nɨpe gau kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Bred magö rɨmnap halö dauagpun rö hagab,” a gɨla. \v 17 Jisas pen kale hagla anɨbu ke nɨŋöm haga, “Nɨhön gɨnɨg bred magö dauagpun, a gɨmim, hagabim? Kale manö nɨŋmim, iƚ u nɨŋagpim ar? \x * \xo 8:17 \xt Mak 6:52\x* \v 18 Amgö la u nɨŋagpim? Rɨmɨd la u nɨŋagpim? Aka nɨŋmim hauƚ gɨpim? \v 19 Bɨ paip dausan mɨdeila ñɨn u, bred magö unbö mamɨd u ud jö gɨ ñɨnö, ñɨŋöm naböŋ naböŋ arö gɨla gau, wadɨ aigöl gɨ rö yagpe?” ö ga. Hageia hagla, “Wadɨ unbö mɨgan laŋ yagno,” a gɨla. \x * \xo 8:19 \xt Mak 6:41-44\x* \v 20 Anɨg hageila haga, “Pen bɨ po dausan mɨdeila ñɨn u, bred magö unbö mudun jɨŋ u ud jö gɨ ñɨnö, ñɨŋöm naböŋ naböŋ arö gɨla gau, wadɨ aigöl gɨ rö yagpe?” ö ga. Hageia hagla, “Wadɨ unbö mudun jɨŋ u yagno,” a gɨla. \v 21 Hageila haga, “Pen kale nɨŋmim, nɨŋ aij gagpim ar?” a ga. \s1 Amgö we ga bɨ ap Jisas gö, amgö ñɨl nɨŋa \p \v 22 Pen kale Bedsaida daun amjaklö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ rɨmnap bɨ amgö we ga ap dapöm, Jisas nɨp neb neb göm hagla, “Nɨp ud nöŋ,” a gɨla. \v 23 Hageila, Jisas bɨ amgö we anɨbu nɨp ñɨmagö kɨd u udöm, uɫ gɨ ram rɨƚɨg agƚö goƚ au amöm, amgö nɨp u kɨñu alöm, nɨp ud nɨŋöm, haga, “Amgö ne nan rɨmnap nɨŋabön aka?” ga. \v 24 Hageia haga, “Yau. Nɨbi bɨ gau nɨŋabin u, pen mab ur rö gau gɨ ajaböl,” a ga. \p \v 25 Hagö, Jisas kauyaŋ amgö magö nɨpe ud nɨŋö, adɨŋ nan gau magöŋhalö nɨŋ aij yabɨƚ ga. \v 26 Pen Jisas bɨ anɨbu nɨp haga, “Kauyaŋ ado gɨ ram rɨƚɨg agƚö nɨbi bɨ mɨdpal lödaŋ aragmön; ram ne yɨdun göl aru,” a ga. \s1 Pida Jisas nɨp haga, “Ne nöp me Mesaia u,” a ga \r (Mad 16:13-20; Luk 9:18-21) \p \v 27 Jisas bɨ nɨpe gau aip ram rɨƚɨg agƚö daun kub Sisaria Pilipai söl au arla. Adan aŋ au amöl gɨ kalɨp haga, “Nɨbi bɨ gau, yɨp an a göm nɨŋbal?” ö ga. \v 28 Hageia hagla, “Nɨbi bɨ rɨmnap nöp Jon bɨ ñɨg pak ñeb u, a gɨpal; rɨmnap Ilaija, a gɨpal; rɨmnap bɨ God manö hagep ap, a gɨpal,” a gɨla. \x * \xo 8:28 \xt Mak 6:15\x* \v 29 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Kale ke pen yɨp an, a gɨmim, nɨŋbim?” ö ga. Hageia, Pida haga, “Ne nöp me Mesaia u,” a ga. \x * \xo 8:29 \xt Jon 6:68-69; Mak 9:9\x* \v 30 Hageia, Jisas haga, “Nɨbi bɨ gau kalɨp manö anɨbu hagagmim,” a ga. \s1 Jisas haga, “Yad umem kauyaŋ uraknabin,” a ga \r (Mad 16:21-28; Luk 9:22-27) \p \v 31 Jisas pen bɨ nɨpe gau kalɨp manö hag ñöl gɨ haga, “Bɨ Ñɨ nɨpe ilön kub yabɨƚ udnab. Bɨ kub manö ud asɨkep gau abe, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb gau abe, nɨp nɨŋlö, mulu lugö, al pak lɨlö, nɨpe umöm, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,” a ga. \v 32 Jisas manö anɨbu waiö hagö, Pida nɨŋö, aij gagö, Jisas nɨp dam goƚ au amöm, nɨp hag göl gɨ haga, “Manö anɨbu rö hagagmön,” a ga. \v 33 Pen Jisas ado göm, bɨ nɨpe gau kalɨp nɨŋöm, Pida nɨp haga, “Seden! Ke gau aru! God gasɨ ñöb rö hagagabön; nɨbi bɨ gau gasɨ nɨŋbal rö nöp nɨŋmön hagabön,” a ga. \p \v 34 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau abe, nɨbi bɨ iru nöp mɨdeila gau abe, wɨñ alö, iƚ au aueila haga, “Nɨbi bɨ an an yɨp pɨg mɨdnɨg göl gau, nan nɨhön mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i gasɨ kub nɨŋbal u arö göm, hañ romaŋ kale ke gasɨ kub nɨŋbal u arö göm, mab kros ud kag göm yɨp hain göl. \x * \xo 8:34 \xt Mad 10:38-39; Luk 14:27\x* \v 35 Nɨbi bɨ, Jisas nɨp nɨŋ ud mɨdno, aij gagnab a göm nɨŋnaböl gau, böŋ nöp ap lug paknaböl. Pen nɨbi bɨ, Jisas nɨp udun, manö aij nɨpe nɨŋ ud mɨdno, hanɨp gɨ naij gɨnaböl u, manö mɨdagöp a göm gɨlö arnab gau, God gö pör nöp pör nöp mɨdeinaböl. \p \v 36 “Pen nɨbi bɨ, nan aij mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i iru nöp udun a göm gɨlö arö, ram mɨnöŋ iƚ i mɨdöp nan gau magöŋhalö udnaböl u pen pör mɨdep u udagnaböl. \v 37 Nan aij gau magöŋhalö dam sɨkim göm, pör mɨdep u rauöl rö lagöp. \p \v 38 “Anɨb u, nɨbi bɨ an, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal aŋ au mɨdöl gɨ, nable gɨnɨm rö lö, ‘Jisas nɨp nɨŋagpun,’ a gɨnaböl gau, hainö Bɨ Ñɨ nɨpe Nap mailö aij unbö ke udöm, ejol uɫ gau halö aunab ñɨn u, nɨpe kalɨp u rö nöp nable gö, ‘Nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋagpin,’ a gɨnab,” a ga. \x * \xo 8:38 \xt Mad 10:33\x* \c 9 \p \v 1 Pen Jisas anɨg hagöm, manö ap haga, “Yad kalöp manö nɨŋö hagabin, kale nɨbi bɨ mɨdpim gai i rɨmnap kamɨŋ mɨdpe nɨŋöl gɨ, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u, kƚö kub halö auö nɨŋnabim,” a ga. \x * \xo 9:1 \xt Mak 13:30\x* \s1 Jisas hañ romaŋ nɨpe u ke yabɨƚ la \r (Mad 17:1-12; Luk 9:28-36) \p \v 2 Pen hainö ñɨn unbö kagoƚ jɨŋ u mɨdöm, Jisas nɨpe Pida Jems Jon kalɨp yam uɫ gɨ, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ mɨdageila dum ilö laŋ ap gɨlaŋ gɨ arla. Amöm, Jisas nɨp nɨŋlö nɨŋöl gɨ, hañ romaŋ nɨpe u ke yabɨƚ la. \x * \xo 9:2 \xt 2Pi 1:17-18; Ap 3:22\x* \v 3 Waƚɨj nɨpe u rud aij ke yabɨƚ löm, mɨmailö yabɨƚ ga. Pen nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i ap waƚɨj rɨmnap ñɨg löm uɫ maɫɨ gɨlö, rud anɨbu rö lɨnɨm rö lagöp. \v 4 Pen magö anɨbu nɨŋla, Ilaija aip Mosɨs aip apil Jisas aip manö hagailö. \v 5 Kale nɨŋöm, Pida Jisas nɨp haga, “Manö hag ñeb bɨ, hon aij yabɨƚ ap aui mɨdpun! Anɨb u, hon ram bada bad mɨhau nɨgaŋ gun; nöp ap, Mosɨs nɨp ap, Ilaija nɨp ap,” a ga. \v 6 Kale pɨñɨŋ geila rö me, Pida gasɨ nɨŋ aij göm wasö, haƚöwaƚö anɨg haga. \p \v 7 Pen kumi bad ap apöm, kalɨp ud yuö yuö nɨŋöl gɨ, manö ap kumi aŋ anɨb au haga, “U Ñɨ mɨdmagö yad yabɨƚ. Manö hagnab rö nɨŋim,” a ga. \v 8 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, kale nɨŋ gɨgabö göm nɨŋla, bɨ anɨb mɨhau mɨdagailö; Jisas nöp mɨdeia. \p \v 9 Pen kale dum laŋ arö göm, ap lugöl gɨ, Jisas haga, “Dum i auajun nan gajɨp nɨŋbim u, mɨñi nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag ñagmim. Hainö Bɨ Ñɨ nɨpe umöm urakainɨm u, waiö hag ñɨmim,” a ga. \v 10 Hagö, bɨ nɨpe gau nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag ñagla; kale ke nöp hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Umem uraknabin, a göp u, manö iƚ u nɨhön?” ö gɨla. \v 11 Anɨg hagöm, Jisas nɨp hag nɨŋöm hagla, “Bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau nɨhön gɨnɨg hagpal, ‘Ilaija nöd aunab,’ a gɨpal?” ö gɨla. \v 12 Hageila, Jisas haga, “Nɨŋö hagpal. God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Bɨ Ilaija nöd apöm nan gau gɨ jɨn geinab,’ a gɨla. Pen God Manö u manö ap kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Nɨbi bɨ gau Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp udagöm, nɨp ilön kub ñɨnaböl,’ a gɨla manö u, nɨhön gɨnɨg anɨg hagla, a gɨmim, nɨŋbim? \x * \xo 9:12 \xt Mal 4:5; Sam 22:1-18; Ais 53:3\x* \v 13 Pen Ilaija hagla anɨbu, hainö aunab, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Nɨp nöd yag daulö, kub göm, manö hag ñö nɨŋöl gɨ, gasɨ kale ke nɨŋöm nɨp abönamö gɨ naij yabɨƚ gɨla. Anɨb u, God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm, nɨp gɨnaböl, a gɨla rö nöp gɨla,” a ga. \x * \xo 9:13 \xt Mad 11:14\x* \s1 Kɨjaki ñɨ pro ap abaŋ ala u, Jisas hag höŋ yua \r (Mad 17:14-21; Luk 9:37-43) \p \v 14 Pen kale ban yaŋ amöm nɨŋla, bɨ lo manö hag ñeb bɨ rɨmnap, Jisas bɨ nɨpe unbö ajɨp gau aip pen pen hag mɨdlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp apöm, kalɨp ud yuö yuöm nɨŋöl gɨ mɨdeila. \v 15 Anɨg gɨ nɨŋmɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas apjakaiö, nɨbi bɨ ap mɨdeila gau, aiö göm, am nɨp hag wɨhai udla. \p \v 16 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp hag nɨŋöm haga, “Nɨhön gɨnɨg pen hagö pen hagö gajim?” ö ga. \v 17 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, bɨ ap nɨbi bɨ mɨdeila aŋ anɨb au haga, “Manö hag ñeb bɨ. Ñɨ yad u, kɨjaki abaŋ alö, manö gagöp. \v 18 Ñɨn rɨmnap nɨp rapɨn gö, ap lug paköm, kɨñu habkob gaɫ goɫ apöm, meg hip yɨmöm, ñɨmagö ma hañ romaŋ iñ göm göp. Pör anɨg gö gö me, daubin u pen bɨ ne gau kalɨp hagnö, kɨjaki u hag yu wasö nɨŋöm arö gɨpal,” a ga. \p \v 19 Anɨg hageia, Jisas kalɨp haga, “Kale nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim i God nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gagpim. Ñɨn mai nɨp nɨŋ udmim, nan anɨb gau ke gɨnabim? Manö pör hagnö nɨŋbim u, aige göl gem manö kƚiñ halö hagnö nɨŋnabim? Ñɨ anɨbu ud mɨdpin i dauim!” a ga. \v 20 Hagö, dam Jisas mɨdeia iƚ au daulö, kɨjaki ñɨ anɨbu nɨp abaŋ ala u, Jisas nɨp nɨŋöm, ñɨ u nɨp gö, ap lug paköm, ado malo göl gɨ, kɨñu habkob gaɫ goɫ apöm luga. \v 21 Anɨg gö, Jisas ñɨ anɨbu nap nɨp hag nɨŋöm haga, “Nan anɨbu ñɨn mai rö ga?” ö ga. Hageia haga, “Hadame nöp ñɨ pro magö u nöp ga. \v 22 Kɨjaki anɨbu, nɨp pör al pak lɨn, a göm, mab inab aŋ gau abe, ñɨg aŋ gau abe ud yuöp. Anɨb u, halɨp apɨl mög nɨŋmön, nan anɨbu hag yuep rö lainɨm u, hag yu,” a ga. \v 23 Hageia, Jisas haga, “Yɨp nɨhön gɨnɨg, ‘Hag yuep rö lainɨm u, hag yu,’ a gɨmön hagabön? Hag nɨŋnabin rö gɨnab, a gɨ gasɨ nɨŋnabön u, hag nɨŋnabön u rö gɨnab,” a ga. \x * \xo 9:23 \xt Mad 21:21; Mak 11:23\x* \v 24 Hageia, ñɨ nap u yɨŋɨd nöp haga, “Nöp nɨŋ udpin; anɨg gɨnabön, a gem, gasɨ u nɨŋbin u pen gasɨ mɨhöp nɨŋnam rö löp u, yɨp gasɨ aij ñɨmön nɨŋem yad böŋ nöp nɨŋ udnam,” a ga. \p \v 25 Pen nɨbi bɨ iru nöp, apil mɨhau Jisas aip mɨdeila au, gɨ dö gɨ aueila nɨŋöm Jisas kɨjaki u nɨp haga, “Ne kɨjaki, nɨbi bɨ gö rɨmɨd hauƚ alö manö hagagnaböl u, nöp hagabin, ñɨ u nɨp arö gɨmön, böŋ nöp armön, hainö kauyaŋ ado gɨ auagmön!” a ga. \v 26 Hagö, kɨjaki anɨbu gauƚ göm, ñɨ u nɨp gö, ap lug paköm, gɨl gɨl gɨ, gɨ pɨdöŋ gö, nɨbi bɨ iru nöp hagla, “Hadö umöb,” a gɨla. \x * \xo 9:26 \xt Mak 1:26\x* \v 27 Anɨg hagla u pen Jisas ñɨmagö ur nɨpe u udöm, nɨp ud urak ña. \v 28 Hainö Jisas ram raul mɨgan amöm, bɨ nɨpe gau aip kale nöp mɨdöl gɨ, nɨp hagla, “Nɨhön gɨnɨg hon kɨjaki anɨbu nɨp hag yu wasö nɨŋbun?” ö gɨla. \v 29 Hageila, Jisas haga, “Kɨjaki anɨbu rö yɨharɨŋ hag yuagnaböl; God nɨp sabe gɨlö me, höŋ arnaböl. Wasö u höŋ aragnaböl,” a ga. \s1 Jisas kauyaŋ, “Umem uraknabin,” a ga \r (Mad 17:22-23; Luk 9:43-45) \p \v 30-31 Jisas bɨ nɨpe gau uɫ gɨ, ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, ram mɨnöŋ Galili aŋ au amöl gɨ, bɨ yad gau kalɨp manö hag ñɨ aij gɨnam, a göm, agamɨj pi göl mɨdöl gɨ, kalɨp hag ñɨmɨdöp. Kalɨp hag ñöm haga, “Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp mumug göm bɨ rɨmnap kalɨp ñö, nɨp al pak lɨlö, umöm, ñɨn mɨhöp mɨdöm, ñɨn mɨhöp nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,” a ga. \x * \xo 9:30-31 \xt Mak 8:31; 10:32-34; Jon 7:1\x* \v 32 Nɨpe anɨg hagö nɨŋöl gɨ, manö iƚ anɨbu nɨhön, a göm, nɨp hag nɨŋblap u pen pɨrɨköm, hag nɨŋagla. \x * \xo 9:32 \xt Luk 9:45\x* \s1 Yad nöp bɨ kub mɨdpin, a göm, manö pen pen hagla \r (Mad 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33-34 Pen adan aŋ au amöl gɨ, Jisas bɨ nɨpe gau, “Yad nöp bɨ kub, ne bɨ kub wasö,” a göl gɨ, pen pen haglö ara. Am Kapaneam amjaköm, ram raul u amöm, Jisas kalɨp hag nɨŋöm, haga, “Adan aŋ au apöl gɨ, manö nɨhön hagpe auajɨp?” ö ga. Hagö, bɨ nɨpe gau manö anɨbu hag nɨŋöl göm aula u nɨŋöm, nable gö, pen hag ñagla. \v 35 Hag ñageila, Jisas am asɨköm, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau kalɨp hagö aueila haga, “Nɨbi bɨ kub mɨdnɨg göl gau, nɨbi bɨ yɨharɨŋ wög gɨ ñɨbal rö mɨdöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp magöŋhalö wög gɨ ñöl,” a ga. \x * \xo 9:35 \xt Luk 22:24; Mad 20:25-27; Mak 10:43-44\x* \v 36 Anɨg hagöm, ñɨ pai pro ap dapöm mɨdeila aŋ au löm, wabi göl gɨ, haga, \v 37 “Nɨbi bɨ yɨp nɨŋ udöm, ñɨ pai pro i rö añɨ ap ud aij gɨnaböl u, ñɨ u nɨp nöp wasö, yad abe udnaböl. Pen yɨp udnaböl u, yɨp nöp wasö, Bapi yɨp hag yuö aunö u nɨp abe udnaböl,” a ga. \x * \xo 9:37 \xt Mad 10:40\x* \s1 Nɨbi bɨ koƚmaƚ hon gagnaböl gau, kale nɨbi bɨ nɨŋeb hon \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 Pen Jon Jisas nɨp haga, “Manö hag ñeb bɨ. Bɨ ap hib ne hagöm, kɨjaki aiön pi hag höŋ yuö nɨŋun nɨp hagno, ‘Ne bɨ hon aip jɨm ñöl ajagpun u, anɨg gagmön,’ a gɨno,” a ga. \v 39 Hageia, Jisas nɨp pen haga, “Nɨp nɨhön gɨnɨg wasö gɨpe? Nɨbi bɨ yɨp gasɨ nɨŋöm, hib yad hagöm, nan gagep rö rɨmnap gɨnaböl gau, hainö ado göm yɨp manö naij hagagnaböl. \v 40 Nɨbi bɨ koƚmaƚ hon gagnaböl gau, kale nɨbi bɨ nɨŋeb hon. \x * \xo 9:40 \xt Mad 12:30; Luk 11:23\x* \v 41 Pen nɨŋim! Nɨbi bɨ an, kalöp Jisas bɨ nɨpe, a göm, ñɨg mɨl ñɨlö ñɨŋnabim u, God kalɨp ud aij gɨnab,” a ga. \x * \xo 9:41 \xt Mad 10:42\x* \s1 Gɨ naij gun rö löp, a gɨmim, nɨŋ aij gɨmim \r (Mad 18:6-9; Luk 17:1-2) \p \v 42 “Pen nɨbi bɨ rɨmnap apöm, ñɨ pai yɨp nɨŋ udpal gau, kalɨp nan si nan naij adö u gɨ yamlö, kale gasɨ yɨp u hauƚ göm, nan si nan naij gɨnaböl. Nɨbi bɨ anɨg gɨnɨg geinaböl u, nöd kabö kub ap uŋam u nagɨ ud lɨ rɨbɨköm, dam ñɨg solwara aŋ au yublap u aij. Pen kamɨŋ mɨdöm, anɨg gɨ naij gɨnaböl u, ilön kub yabɨƚ udnaböl,” a ga. \p \v 43 Jisas anɨg hagöm haga, “Ñɨmagö ap gö, kale nan si nan naij gɨnɨg gabim u, ñɨmagö böŋ anɨb lau rɨb gɨ dö gɨ yube, böŋ lau u nöp mɨdainɨm. Anɨg gɨmim, nan si nan naij anɨbu gagnabim rö, kamɨŋ arnabim. Pen ñɨmagö mɨhöŋgöl mɨdö, gɨ naij gɨmim, ram mɨnöŋ Hel, mab pör nöp inmɨdöp au arnabim. \x * \xo 9:43 \xt Mad 5:30\x* \v 44 Ram mɨnöŋ anɨbu, \q1 ‘kalɨp gɨse pör nöp lɨ mɨdöl gɨ, \q2 mab in nöp mɨdeinab.’ \m \v 45 “Ma kɨd u, u rö nöp. Ma kɨd ap gö, kale nan si nan naij gɨnɨg gabim u, ma kɨd böŋ anɨb lau rɨb gɨ dö gɨ yube, böŋ lau u nöp mɨdainɨm. Anɨg gɨmim, nan si nan naij anɨbu gagnabim rö, kamɨŋ arnabim. Pen ma mɨhöŋgöl mɨdö, gɨ naij gɨpe, kalöp ram mɨnöŋ Hel, mab ke inab u yuö, ilön kub udnabim. \v 46 Ram mɨnöŋ anɨbu, \q1 ‘kalɨp gɨse pör nöp lɨ mɨdöl gɨ, \q2 mab in nöp mɨdeinab.’ \m \v 47 Amgö magö u, u rö nöp. Amgö magö ap gö, kale nan si nan naij gɨnɨg gabim u, amgö magö böŋ anɨb lau ud gulu gɨ yube, böŋ lau u nöp mɨdainɨm. Anɨg gɨmim, nan si nan naij anɨbu gagnabim rö, God ram mɨnöŋ nɨpe au arnabim. Pen amgö magö mɨhöŋgöl mɨdö, gɨ naij gɨpe, kalöp ram mɨnöŋ Hel, mab ke inab u yuö, ilön kub udnabim. \x * \xo 9:47 \xt Mad 5:29\x* \v 48 Ram mɨnöŋ anɨbu, \q1 ‘kalɨp gɨse pör nöp lɨ mɨdöl gɨ, \q2 mab in nöp mɨdeinab.’ \x * \xo 9:48 \xt Ais 66:24\x* \p \v 49 “Bɨɫ hañ run laulö in dö aij lɨnab u rö, God nɨpe nɨbi bɨ magöŋhalö kalɨp anɨg unbö rö nöp gɨnab. \p \v 50 “Dö sol nan dö kal aij yabɨƚ u pen dö kal nɨpe u arö, aige göl gɨmim gɨpe, kauyaŋ dö kal gɨnab? Anɨb u, kale nɨbi bɨ dö kal rö mɨdmim, nɨbi bɨ rɨmnap mɨdmagö lɨmim, aip agamɨj mɨdaimim,” a ga. \x * \xo 9:50 \xt Mad 5:13; Luk 14:34\x* \c 10 \s1 “Nɨbi hag yuep aka wasö?” gɨla \r (Mad 19:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Jisas Kapaneam arö göm, ram mɨnöŋ Judia aŋ gau amöm, am ñɨg Jodan juöm, böŋ lödaŋ ara. Nɨbi bɨ gau nɨŋöm, ap magum geila nɨŋöm nɨpe pör gɨmɨdöp rö kalɨp manö hag ña. \p \v 2 Bɨ Perisi rɨmnap, Jisas nɨhön rö hagnab, a göm, apöm, nɨp hag nɨŋöm hagla, “Bɨ gau nɨbi udöm, hag yunɨg, hag yunaböl aka ne nɨhön gasɨ nɨŋban?” ö gɨla. \v 3 Hageila, Jisas haga, “Mosɨs God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm, kalöp manö nɨhön haga?” ö ga. \v 4 Hageia hagla, “Mosɨs haga, ‘Nɨbi hag yunɨg, “Nöp hag yuabin,” a göm, köp bad ap kalɨ kƚiñ rɨköm nɨp ñöm, hag yunɨm,’ a ga,” a gɨla. \x * \xo 10:4 \xt Dud 24:1-4; Mad 5:31\x* \v 5 Hageila, Jisas haga, “Kalöp manö hag ñö, nɨŋmim, yɨŋɨd udagpim u me, Mosɨs lo manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨka. \v 6 Pen God ram mɨnöŋ hadame dagol gɨ la ñɨn u, bɨ gɨ löm, nɨbi gɨ löm, ga. \x * \xo 10:6 \xt Jen 1:27; 5:2\x* \v 7 Adö anɨbu me, bɨ gau nɨme nap bɨ aip mɨdöm, am nɨbi udöl gɨ, kalɨp arö göm, \v 8 kale ber mɨhau jɨm ñöl hanlö hañ romaŋ añɨ lɨnab. Hainö ke ke wasö, jɨm ñöl nöp mɨdeinabil. \x * \xo 10:8 \xt Jen 2:24; Ep 5:31-33\x* \v 9 God hagö, bɨ nɨbi udöm hañ romaŋ añɨ lɨnab anɨbu, bɨ rɨmnap am kalɨp hag pak asɨk ke ke lagöl,” a ga. \v 10 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau aip kauyaŋ ram raul mɨgan yaŋ amöm, Jisas nɨp manö adö anɨbu kauyaŋ hag nɨŋeila. \v 11 Jisas haga, “Bɨ ap nɨbi udöm, hag yuöm, am nɨbi hain nɨbö udnab u, nɨpe nɨbi si udep bɨ. \x * \xo 10:11 \xt Mad 5:32\x* \v 12 Nɨbi u, u rö nöp, bɨ udöm, arö göm, am bɨ hain nɨbö udnab u, nɨpe bɨ si udep nɨbi,” a ga. \s1 Jisas ñɨ pai pro gau kalɨp wabi göm, ñɨmagö kalɨp nabɨc adö laŋ la \r (Mad 19:13-15; Luk 18:15-17) \p \v 13 Nɨbi bɨ rɨmnap, Jisas ñɨ pai hon gau ud nɨŋaŋ, a göm, daueila, pen bɨ nɨpe gau kalɨp hag geila. \v 14 Anɨg hageila, Jisas nɨŋö, mulu lugö, haga, “Ñɨ pai pro gau arö gɨpe, yad aulaŋ. God ram mɨnöŋ u ñɨ pai pro anɨb gau rö mɨdpal. \v 15 Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, nɨbi bɨ gau, ñɨ pai pro gau God ram mɨnöŋ adö laŋ manö u nɨŋ udpal rö nɨŋ udagnaböl u, God ram mɨnöŋ nɨpe au aragnaböl,” a ga. \x * \xo 10:15 \xt Mad 18:3\x* \v 16 Anɨg hagöm, ñɨ pai pro gau kalɨp ud wabi göm, ñɨmagö nɨpe nabɨc kalɨp adö laŋ löm haga, “God kalöp abad mɨdainɨm,” a ga. \s1 Bɨ nan iru mɨdeia ap \r (Mad 19:16-22; Luk 18:18-23) \p \v 17 Pen Jisas arö nɨŋöl gɨ, bɨ ap gɨ dö gɨ apöm, Jisas mɨdeia iƚ au kugom yɨmöm, haga, “Manö hag ñeb bɨ aij yabɨƚ! Yad nɨhön gem pör mɨdep u udnabin?” ö ga. \v 18 Hageia, Jisas haga, “Yɨp nɨhön gɨnɨg, ‘Bɨ aij yabɨƚ,’ a gɨpan? Nɨbi bɨ ap aij mɨdagpal; God añɨ me aij mɨdöp. \v 19 Pen ne God lo manö u nɨŋban: ‘Wip alagmim; nɨbi si bɨ si gagmim; nan si udagmim; manö kub hagmim piral hagagmim; manö piral hagmim nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau pɨƚɨ gɨ udagmim; name nap hagmil adö u rö nöp nɨŋmim, hain gɨmim,’” a ga. \x * \xo 10:19 \xt Eks 20:12-17; Dud 5:16-20\x* \p \v 20 Jisas anɨg hagö, bɨ anɨbu Jisas nɨp haga, “Manö hag ñeb bɨ. Yad ñɨ pro nöp mɨdem, lo manö anɨb gau magöŋhalö nɨŋöl gɨ mɨdpin,” a ga. \v 21 Hagö, Jisas nɨp nɨŋöm, mɨdmagö löm, haga, “Ne nan añɨ ap nöp gagpan. Ne ammön, nan ne nɨhön nɨhön mɨdöp gau sɨkim gɨ, mani udmön, nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau kalɨp ñɨmön. Anɨg gɨmön me, nan aij ne u mɨdeinab God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au. Hagpin rö gɨmön, aumön, yad aip ajaiul,” a ga. \v 22 Anɨg hagö, bɨ anɨbu nan nɨpe iru mɨdeia rö, mög gö, gasɨ mɨlö yabɨƚ löl gɨ ara. \v 23 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp nɨŋ gɨgabö göm haga, “Nɨbi bɨ nan iru mɨdeinab gau uɫham yabɨƚ God nɨbi bɨ nɨpe mɨdlö, kalɨp udöm ram nɨpe au abad mɨdeinab,” a ga. \v 24 Anɨg hagö, bɨ nɨpe gau manö anɨbu nɨŋöm, gasɨ iru nöp nɨŋlö nɨŋöl göm, Jisas kalɨp kauyaŋ haga, “Ñɨ pai yad gai i, manö hagabin i nɨŋim. God ram mɨnöŋ u uɫham arep rö mɨdöp! \v 25 Kaj kamel gau kalɨ mauöƚ nagɨ yubal mɨgan u arnɨg, uɫham arnaböl u pen nɨbi bɨ uɫpö kɨƚno mani nan gau iru mɨdöp gau, God ram mɨnöŋ nɨpe au uɫham yabɨƚ arnaböl,” a ga. \p \v 26 Jisas anɨg hagö, bɨ nɨpe gau aiö yabɨƚ göm, pen hag nɨŋöl hag nɨŋöl göm hagla, “Anɨb u, an rö pör mɨdep u udnab?” ö gɨla. \v 27 Hageila, Jisas kalɨp nɨŋöl gɨ haga, “Nɨbi bɨ gau ke göl rö lagöp; God nöp me nɨhön nɨhön gɨnɨg, gɨnɨm rö nöp mɨdöp,” a ga. \v 28 Pen Pida Jisas nɨp haga, “Nöŋ! Hon ne aip ajöl gɨ, nan hon gau magöŋhalö arö gɨpun,” a ga. \p \v 29 Hageia, Jisas haga, “Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, nɨbi bɨ yɨp gasɨ nɨŋöm, manö aij yad wög u gɨnɨg, ram mɨnöŋ kale arö göm aka, nɨñɨn nɨmam kale gau arö göm aka, nɨme nap kale gau arö göm aka, ñɨ pai kale gau arö göm aka, wög adɨŋ kale gau arö göm, wög yɨp geinaböl u, \v 30 God kalɨp ud aij gɨnab. Kalɨp abad mɨdö, mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i mɨdeinaböl ñɨn u, ram, nɨñɨn nɨmam, nɨme nap, ñɨ pai, wög adɨŋ kale iru yabɨƚ mɨdeinab. Pen ñɨn rɨmnap nɨbi bɨ rɨmnap gau, kalɨp nɨbi bɨ yad pɨg mɨdpal u nɨŋöm, kalɨp gɨ naij gɨnaböl. Hainö pen God kalɨp dam ram mɨnöŋ nɨpe au ud arö, nɨpe aip pör nöp mɨdeinaböl. \v 31 Pen nɨbi bɨ uri nöd araböl gau, hainö iru nöp jöl adö yabɨƚ gau mɨdeinaböl. Pen nɨbi bɨ uri jöl adö yabɨƚ gau mɨdpal gau, hainö iru nöp nöd am mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 10:31 \xt Mad 20:16; Luk 13:30\x* \s1 Jisas kauyaŋ, “Umem uraknabin,” a ga \r (Mad 20:17-19; Luk 18:31-34) \p \v 32 Pen kale Jerusalem amöl gɨ, Jisas nöd ga; bɨ nɨpe gau hain göm, gasɨ mɨlö mɨlö nɨŋöl gɨ areila nɨŋöm nɨbi bɨ hain aueila gau nɨŋöm pɨñɨŋ gɨla. Jisas pen bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau kalɨp nöp uɫ gɨ, goƚ au amöm, nan nɨhön nɨp gɨnɨg ga u kalɨp hag ña. \x * \xo 10:32 \xt Mak 8:31; 9:31\x* \v 33 Jisas haga, “Hon Jerusalem arno nɨŋöl gɨ, bɨ ap Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp kain gɨ dam, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe ñɨmagö kalɨp ñö, nɨp manö kub hagöm, ‘Bɨ anɨbi nɨp al pak lep,’ a göm, ud bɨ Juda wasö gau kalɨp ñɨnaböl. \v 34 Ñɨlö, nɨp hag juöm, kɨñu alöm, nagɨ ud paköm, dam böŋ nöp al pak lɨlö umnab. Pen ñɨn mɨhöp mɨdöm, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,” a ga. \s1 Jems aip Jon aip bɨ kub mɨdaiul, a gɨ gasɨ u nɨŋlö \r (Mad 20:20-28) \p \v 35 Sebedi ñɨ nɨpe mɨhau, Jems aip Jon aip apil Jisas nɨp haglö, “Manö hag ñeb bɨ, hol mɨhöŋ nöp manö ap hag nɨŋlo, ne yau a gɨmön gɨnabön u aij,” a gɨlö. \v 36 Anɨg hagailö, Jisas kalɨp haga, “Kale yɨp hag nɨŋnɨg gabil anɨbu, yad kalöp nɨhön gɨnam?” ö ga. \v 37 Hageia haglö, “Hainö ne mailö aij ke halö mɨdmön, ram mɨnöŋ magöŋhalö kiŋ rö abad mɨdeinabön ñɨn u, halɨp mɨhöŋ, bɨ ap ud ñɨmagö yɨjɨg böŋ lau adö lɨmön, bɨ ap ud ñɨmagö sɨdagö böŋ lau adö lö, asɨk mɨdaiul,” a gɨlö. \v 38 Anɨg haglö, Jisas haga, “Kale mɨhöŋ nɨŋ aij gɨmil hagagabil. Ñɨg asɨ yad ñɨŋnabin u kale mɨhöŋ u rö nöp ñɨŋnabil? Yad ñɨg paknabin u, kale mɨhöŋ u rö nöp paknabil?” ö ga. \x * \xo 10:38 \xt Mak 14:36; Luk 12:50\x* \v 39 Hageia, “Yau, anɨg gɨnabul,” a gɨlö. Hagailö, Jisas haga, “Nɨŋö hagabil. Ñɨg yad ñɨŋnabin u, kale mɨhöŋ u rö nöp ñɨŋnabil; ñɨg paknabin u, kale mɨhöŋ u rö nöp paknabil u pen \x * \xo 10:39 \xt Ap 12:2; Rep 1:9\x* \v 40 ñɨmagö yɨjɨg yad böŋ lau an mɨdeinab, ñɨmagö sɨdagö yad böŋ lau an mɨdeinab u yad hagagnabin; u bapi nan nɨpe; nɨpe ke nɨŋöb rö gɨnab,” a ga. \p \v 41 Pen Jisas bɨ nɨpe unbö sɨduŋ laŋ manö anɨbu nɨŋlö, kalɨp mulu lugö, Jems Jon bɨ mɨhau kalɨp hag gɨla. \v 42 Anɨg gɨlö, Jisas kalɨp magöŋhalö hagö aueila haga, “Kale nɨŋbim, Juda nɨbi bɨ wasö gau, kiŋ kale kƚö göm abad mɨdpal; bɨ kub kale manö nɨhön nɨhön hagnaböl u nɨŋöm ana udöm hain gɨnaböl me. \x * \xo 10:42 \xt Luk 22:25-26\x* \v 43 Pen kale gɨpal rö gagmim. Bɨ an bɨ kub mɨdainɨm u, bɨ pro rö mɨdöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp wög gɨ ñeb bɨ rö mɨdainɨm. \x * \xo 10:43 \xt Mad 23:11; Mak 9:35\x* \v 44 Bɨ an bɨ kub yabɨƚ mɨdainɨm u, bɨ pro ramö gau rö mɨdöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp magöŋhalö nagɨ wög gep bɨ ap rö mɨdainɨm. \v 45 Bɨ Ñɨ nɨpe u, nɨbi bɨ gau kale wög yɨp gɨlaŋ, a göm, auaga; wög kalɨp gɨ ñɨ damem, hainö nan si nan naij gɨpal adö u hajɨ gɨ umnö, nɨbi bɨ iru nöp kamɨŋ aröl, a göm, aua,” a ga. \s1 Jisas amgö we ga bɨ ap gö, amgö ñɨl nɨŋa \r (Mad 20:29-34; Luk 18:35-43) \p \v 46 Jisas bɨ nɨpe gau aip daun kub Jeriko amjakla. Kale Jeriko arɨk arnɨg, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp aip arla. Bɨ Dimeas ñɨ nɨpe Badimeas amgö we ga u, mani ñim, a göm, asɨb hagöl gɨ, adan goƚ au asɨk mɨdeia. \v 47 Asɨk mɨdö nɨŋöl gɨ, “Jisas bɨ Nasared nɨbö u auab,” a gɨlö nɨŋöm, nɨpe wɨñ alöm haga, “Jisas, Depid Ñɨ nɨpe, yɨp mög nɨŋmön!” a ga. \p \v 48 Hageia, nɨbi bɨ gau nɨp hag göm hagla, “Manö hagagmön! Agamɨj mɨd!” a gɨla. Anɨg hagla u pen nɨpe agamɨj mɨdöm wasö, meg magö dap ranöm wɨñ kub alöm haga, “Depid Ñɨ nɨpe, yɨp mög nɨŋmön!” a ga. \v 49 Hageia, Jisas söl anɨb au pɨdöŋ göm haga, “Nɨp wɨñ albe, aui auaŋ,” a ga. Hagö, nɨbi bɨ gau bɨ amgö we u nɨp hagla, “Jisas nöp wɨñ alab. Urakmön gasɨ halö aumön,” a gɨla. \v 50 Hageila, waƚɨj mɨlöbö nɨpe u ud ju yuöm, yɨŋɨd nöp uraköm, Jisas mɨdeia au ara. \v 51 Areia, Jisas nɨp haga, “Yɨp nɨhön gaŋ, a gɨmön, auabön?” ö ga. Hageia haga, “Manö hag ñeb bɨ. Amgö u kauyaŋ nɨŋnam, a gem, auabin,” a ga. \v 52 Hageia, Jisas haga, “Jisas yɨp gö kamɨŋ lɨnab, a gɨmön, nɨŋ udpan u rö, me ne kamɨŋ löp, gö ne aru,” a ga. Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp amgö ñɨl nɨŋöm Jisas aip ara. \x * \xo 10:52 \xt Mak 5:34\x* \c 11 \s1 Jisas ud aŋ aŋ löm Jerusalem arla \r (Mad 21:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe gau aip am am Jerusalem söl söl göl gɨ, Olip Dum, ram rɨƚɨg agƚö Bedpagi Bedani a gal u amjaköm, Jisas bɨ nɨpe mɨhöp hagöm haga, \v 2 “Ram mɨnöŋ mɨgan lödaŋ ammil nɨŋnabil, kaj donki marep nɨbi bɨ ud ajagpal ap adɨk lɨlö mɨdeinab. Nɨŋmil, hubɨk daumil. \v 3 Nɨbi bɨ rɨmnap kalöp nɨhön gɨnɨg anɨg gabil, a gaiöl, hagmil, ‘Bɨ Kub wög ap göm, kauyaŋ yuö, aunab,’ a gɨmil,” a ga. \v 4 Anɨg hagö, ammil nɨŋlö, kaj donki marep ap adan au ram ajöŋ iƚ goƚ au nagɨ adɨk lɨlö mɨdeia. Hubɨk gɨlö nɨŋöl gɨ, \v 5 nɨbi bɨ yöp söl anɨb au mɨdeila gau hagla, “Nɨhön gɨnɨg kaj donki marep anɨbu hubɨk gabil?” ö gɨla. \v 6 Hageila, Jisas haga rö nöp hagailö, yau a gɨlö, \v 7 kaj donki marep anɨbu dam Jisas mɨdeia au apil, waƚɨj mɨlö kub kale ud jumil, kaj donki adö laŋ lailö, Jisas adö anɨbu asɨka. \v 8 Nɨbi bɨ gau iru nöp, waƚɨj mɨlöbö kale gau ud juöm, adan majö adö au lɨla; rɨmnap mab uɫaŋ gau ud hak dap lɨla. \v 9 Anɨg göm, nɨbi bɨ nɨp nöd gɨla gau abe, nɨp hain gɨla gau abe, wɨñ alöl gɨ hagla, \q1 “God hib nɨpe hagno adö araŋ! \q2 Bɨ Kub bɨ nɨpe yuö auab i; \q2 God nɨp abad aij gɨnɨm. \x * \xo 11:9 \xt Sam 118:25-26\x* \q1 \v 10 Bac Depid kiŋ mɨdöm nɨbi bɨ abad mɨdmɨdöp rö, \q2 nɨpe hanɨp gɨnab! \q2 God hib nɨpe hagno adö araŋ!” a gɨla. \p \v 11 Jisas anɨg göm, Jerusalem aramöm, God sabe gep ram raul u amöm, nan gau nɨŋ ajö nɨŋöl gɨ, sɨdö wad arö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau aip ram rɨƚɨg agƚö Bedani arla. \s1 Mab ñɨŋeb ap magö pɨlaga \r (Mad 21:18-19) \p \v 12 Ruö pen, Bedani nɨbö ado gɨ adan aŋ au apöl gɨ, Jisas nɨp kɨyö la. \v 13 Kɨyö lö, mɨlö yɨjɨg nɨŋa mab uɫem ap mɨdeia. Magö rɨmnap pɨlöm mɨdöp aka göm, amöm nɨŋa, magö pɨlaga; mab uɫaŋ nöp mɨdeia. Pen nɨhön: magö pɨlep ñɨn u auaga. \x * \xo 11:13 \xt Luk 13:6\x* \v 14 Anɨg gö, Jisas mab anɨbu haga, “Hainö nɨbi bɨ rɨmnap mab magö ne u ñɨŋagnaböl,” a ga. Bɨ nɨpe gau manö haga anɨbu nɨŋla. \s1 God sabe gep ram nan sɨkim geila gau, Jisas kalɨp hag höŋ yua \r (Mad 21:12-17; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 15 Jisas bɨ nɨpe gau uɫ gɨ, Jerusalem amöm, God sabe gep ram raul amöm nɨŋa, nɨbi bɨ gau sɨkim göl gɨ, mani yɨmjɨköl gɨ mɨdeila. Anɨg geila, mani yɨmjɨk geila abañ bad gau ud ado göm, yaur dap lɨlö rauöl gɨ mɨdeila mab po gau ud ado göm, nɨbi bɨ sɨkim göl gɨ, nan rauöl gɨ, ram raul anɨbu mɨdeila gau, kalɨp rɨdɨk gɨ höŋ yua. \v 16 Rɨdɨk gɨ höŋ yuöm haga, “Nan rɨmnap dap God sabe gep ram kabö waryö gɨgabö göl mɨdöp aŋ i padiagmim,” a ga. \v 17 Anɨg hagöm haga, “God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘God hagöp, “Ram yad u, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö apöm, yɨp sabe gɨnaböl,” a göp,’ a gɨla. Pen kale anɨg gajim, bɨ nan si ud pi göl mɨdpal ram ap rö löp,” a ga. \x * \xo 11:17 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x* \p \v 18 Anɨg hagö, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, manö anɨbu nɨŋöm, nɨp al pak lun, a gɨla. Pen nɨbi bɨ gau magöŋhalö manö nɨp u nɨŋöm aiö gɨla rö me, Jisas nɨp pɨñɨŋ göm, aigöl gun nɨp al pak lun, a göm, gasɨ u uƚhai nɨŋ mɨdeila. \x * \xo 11:18 \xt Mak 14:1\x* \v 19 Ram duga magö u, Jisas bɨ nɨpe gau aip Jerusalem arö göm arla. \s1 God nɨp gasɨ añɨ nɨŋmim hag nɨŋbe, hag nɨŋnabim rö gɨnab \r (Mad 21:20-22) \p \v 20 Ruö sɨb halö adan aŋ au amöl gɨ nɨŋla, mab uɫem Jisas hag ga u iƚ halö böŋ nöp mɨƚep gɨ mɨdeia. \v 21 Anɨg ga nɨŋöm Pida haga, “Manö hag ñeb bɨ, nöŋ! Uɫem mab rol hag gaina i mɨƚep gɨ lugöp!” a ga. \v 22 Hageia, Jisas haga, “God nɨp nɨŋ udmim. \v 23 Yad kalöp nɨŋö hagabin, hon hagno God u rö nöp gɨnɨm, a gɨmim, gasɨ mɨhöp wasö gasɨ añɨ nɨŋmim, dum ilö anɨbi ‘Ñɨg solwara aŋ au daŋ gɨ dam pak,’ a gɨnabim u, hagnabim rö gɨnab. \x * \xo 11:23 \xt Mad 17:20\x* \v 24 Anɨb u me, God nɨp hagnabun rö gɨnab, a gɨmim, gasɨ añɨ nɨŋmim hag nɨŋbe, hagnabim rö gɨnab. \x * \xo 11:24 \xt Mad 7:7\x* \v 25 Pen God nɨp sabe gɨnɨg gɨmim, nɨbi bɨ rɨmnap kalöp gɨ naij gɨpal gau nɨŋmim arö gɨmim nɨŋöm Nap kale kumi kabö adö laŋ mɨdöp u, nan si nan naij kale gɨpim gau nɨŋöm arö gɨnab. \x * \xo 11:25 \xt Mad 6:14-15\x* \v 26 Pen nɨbi bɨ rɨmnap kalöp gɨ naij gɨpal gau nɨŋmim arö gagnabim u, Nap kale kumi kabö adö laŋ mɨdöp u, nan si nan naij kale gɨpim gau u rö nöp nɨŋöm arö gagnab. \s1 “Nöp an hagö anɨg gɨ ajabön?” ö gɨla \r (Mad 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Pen Jisas bɨ nɨpe gau aip kauyaŋ Jerusalem apjaköm, nɨpe God sabe gep ram raul gau gɨ ajö nɨŋöl gɨ, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, Jisas mɨdeia au apöm hagla, \v 28 “Nöp an, anɨg gɨmön, a gö, gɨ ajabön?” ö gɨla. \v 29 Hageila, Jisas pen haga, “Yad kalöp manö ap hag nɨŋnö, yɨp hag ñeinabim u, yad pen yad an hagö gɨ ajabin u, kalöp hag ñɨnabin. \v 30 Jon nɨbi bɨ gau kalɨp ñɨg pak ña u, God hagö ñɨg pak ña aka gasɨ nɨpe ke nɨŋöm ñɨg pak ña? Yɨp hag ñɨbe, nɨŋɨn!” a ga. \p \v 31 Anɨg hagö, kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Hon hagnabun, ‘God hagö, Jon nɨbi bɨ gau kalɨp ñɨg pak ña,’ a gɨnabun u, hanɨp hagnab, ‘Anɨb u, nɨhön gɨnɨg Jon manö nɨpe u nɨŋ udagpim?’ ö gɨnab. \v 32 Pen hon hagnabun, ‘Jon gasɨ nɨpe ke nɨŋöm kalɨp ñɨg pak ña,’ a gɨnabun u, hanɨp nɨhön gɨnab?” ö gɨla. Pen nɨhön: nɨbi bɨ gau magöŋhalö, God hagö, Jon wög nɨpe gɨmɨdöp a göm nɨŋmɨdal u me, Juda bɨ kub anɨb gau pɨñɨŋ göm manö ke ap hagagla. \v 33 Gasɨ anɨbu nɨŋöm hagla, “Hon nɨŋagpun,” a gɨla. Anɨg hageila, Jisas kalɨp pen haga, “Kale yɨp pen hag ñagpim rö, yɨp an hagö gɨ ajabin u, kalöp u rö nöp pen hag ñagnabin,” a ga. \c 12 \s1 Juda nɨbi bɨ gau kale God bɨ nɨpe gau kalɨp gɨ naij gɨla, a ga \r (Mad 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 Jisas pen kalɨp manö adö ap hod rɨköm haga, “Bɨ ap waryö göm, nagɨ wain wög u gɨ yɨmöm, wain magö pak hib jakep, a göm, mɨgan ap gɨ lɨ aij gɨnab. Nɨbi bɨ apöm nagɨ magö si udnaböl u nɨŋ mɨdaiun, a göm, ram gɨlaŋ gɨ mɨlö kub ap göm, bɨ rɨmnap kalɨp hagnab, ‘Kale nagɨ wain wög yɨp u abad mɨdmim, hainö pɨlöm po gö, yɨp rɨmnap, kale rɨmnap udmim,’ a göm, ram mɨnöŋ mɨlö gau arnab. \x * \xo 12:1 \xt Ais 5:1-2\x* \v 2 Wain magö po gɨnab magö u, bɨ nɨpe ap hag yuöm, hagnab, ‘Wain magö yɨp rɨmnap ñɨlö daumön!’ a gɨnab. \v 3 Hagö, amjakö, bɨ wög gɨnaböl gau, nɨp ud pak pak löm, yɨharɨŋ nöp hag yunaböl. \v 4 Anɨg gɨlö, bɨ wain wög nap nɨbö u bɨ ap pen hag yunab. Amjakö, nɨp nabɨc laŋ paköm, gɨ naij yabɨƚ gɨnaböl. \v 5 Anɨg gɨlö, bɨ wain wög nap nɨbö u, bɨ ap pen yuö arö, nɨp böŋ nöp al pak lɨnaböl. Bɨ rɨmnap iru nöp yuö, anɨb unbö nöp göl gɨ, rɨmnap mɨñu magö paknaböl, rɨmnap böŋ nöp al pak lɨnaböl. \v 6 Anɨg gɨlö gɨlö me, bɨ wain wög nap nɨbö u bɨ nɨpe ap mɨdageinab; ñɨ mɨdmagö nɨpe añɨ mɨdeinab u, manö nɨpe u udnaböl, a göm, yuö arnab. \v 7 Pen amjakö, nɨbi bɨ wain wög gɨ mɨdeinaböl gau nɨŋöm hagnaböl, ‘Ñɨ auöp i, bɨ wain wög nap nɨbö u ñɨ nɨpe auöp. Anɨb u, nɨp al pak lun me, nan nɨpe udnɨm rö gau hon udnabun,’ a gɨnaböl. \v 8 Anɨg hagöm, ñɨ anɨbu nɨp böŋ nöp al pak löm, dam höŋ gau ud yunaböl. \x * \xo 12:8 \xt Hib 13:12\x* \v 9 Anɨg geinaböl, bɨ wain wög nap nɨbö u apöm, nɨhön gɨnab? Nɨpe apöm, nɨbi bɨ wain wög geinaböl anɨb gau kalɨp al pak löm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hagö, wain wög anɨbu abad mɨdeinaböl,” a ga. \p \v 10 Anɨg hagöm kalɨp haga, “God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘Bɨ ram gep gau kabö mɨlö arö gɨla u, \q2 kabö anɨbu nöp mɨñi ram padö aŋ yaŋ u bɨnɨg ñöl mɨdöp. \x * \xo 12:10 \xt Sam 118:22-23\x* \q1 \v 11 Bɨ Kub anɨg ga u, \q2 hon nɨŋun aij a gabun,’ a gɨla,” a ga. \p \v 12 Jisas anɨg hagö, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, hanɨp nöp hagab, a göm, nɨp sɨsɨ udun, a gɨ nɨŋla u pen nɨbi bɨ gau kalɨp pɨñɨŋ göm, arö gɨla. \s1 “Dakɨs ñeb aka ñagep?” ö gɨla \r (Mad 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 Pen hainö Juda bɨ kub anɨb gau, bɨ Perisi rɨmnap aip, Herod bɨ nɨpe rɨmnap aip kalɨp hagla, “Kale Jisas mɨdöp au ammim, nɨp manö rɨmnap hag nɨŋbe, nɨpe nɨhön dui manö hageinab, nɨp dam nagɨ lɨnabun,” a gɨla. \x * \xo 12:13 \xt Mak 3:6\x* \v 14 Anɨg hageila, Jisas mɨdeia au amöm, hagla, “Manö hag ñeb bɨ. Hon nɨŋbun ne bɨ nɨŋö yabɨƚ nöp hagpan. Bɨ kub gau abe, nɨbi bɨ yɨharɨŋ gau abe, kalɨp nɨŋmön pɨñɨŋ gagpan. God hagöp rö nöp nɨŋmön, nɨbi bɨ gau kalɨp yɨjɨg göl nöp hag ñɨban. Anɨb u, hanɨp hag ñɨ! Hon Juda nɨbi bɨ lo gau aigöl gɨ mɨdöp? Gapman bɨ kub Sisa u nɨp dakɨs ñeb aka ñagep?” ö gɨla. \v 15 Anɨg haglö, Jisas manö piral hageila u nɨŋöm haga, “Nɨhön gɨnɨg, manö dui hagaŋ a gɨmim, yɨp manö piral anɨbu hagabim? Mani magö ap daube, yad nɨŋɨn,” a ga. \v 16 Hagö, dap ñɨlö nɨŋöm haga, “Mani ba u, bɨ an mulu adɨŋ u mɨdöm, an hib u mɨdöp?” ö ga. Hageia hagla, “Bɨ kub Sisa u nöp,” a gɨla. \v 17 Hageila, Jisas haga, “Sisa nan nɨpe mɨdainɨm u Sisa nɨp ñɨmim; God nan nɨpe mɨdainɨm u God nɨp ñɨmim,” a ga. Anɨg hagöm, manö piral kale u dauba gɨ aij ga anɨbu nɨŋöm, aiö yabɨƚ gɨla. \x * \xo 12:17 \xt Ro 13:7\x* \s1 Nɨbi bɨ umöm uraknaböl \r (Mad 22:23-33; Luk 20:27-40) \p \v 18 Sadyusi nɨbi bɨ gau, nɨbi bɨ umöm, urakagnaböl, a göm, nɨŋmɨdal rö, rɨmnap Jisas mɨdeia au apöm hagla, \x * \xo 12:18 \xt Ap 23:8\x* \v 19 “Manö hag ñeb bɨ. Bɨ God manö hagep Mosɨs, manö ap hanɨp kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘Bɨ ap nɨbi udöm, ñɨ pai rɨköm wasö, yɨharɨŋ umeinab u, nɨmam nɨpe ap pen nɨbi kaŋɨƚ anɨbu udöm, mam uma u ñɨ pai nɨpe u, a göm, rɨknab,’ a ga. \x * \xo 12:19 \xt Dud 25:5\x* \v 20 Anɨb u, bɨ iƚ halö unbö mɨdun jɨŋ u mɨdeinaböl. Nɨmam nöd nɨbi udöm, ñɨ pai rɨköm wasö, yɨharɨŋ umnab. \v 21 Umö, nɨmam yɨgwö aŋ nɨbö u pen nɨbi anɨbu nɨp udöm, u rö nöp ñɨ pai rɨköm wasö, yɨharɨŋ umnab. Anɨg gö, nɨmam yɨgwö nɨgaŋ nɨbö u pen nɨbi anɨbu nɨp udöm, u rö nöp ñɨ pai rɨköm wasö, yɨharɨŋ umnab. \v 22 Anɨg gɨ dam dam, nɨmam unbö mudun jɨŋ u ñɨ pai rɨköm wasö, magöŋhalö yɨharɨŋ umnaböl. Hainö nɨbi u u rö nöp umnab. Pen nɨbi bɨ umöm uraknaböl, a gɨpan u, \v 23 nɨbi añɨ ap bɨ nɨpe unbö mudun jɨŋ lɨnab anɨbu, hainö nɨmam mai aip nɨbi nɨpe mɨdeinab?” ö gɨla. \p \v 24 Hageila, Jisas haga, “Kale God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u abe, God kƚö nɨpe u abe nɨŋagpim rö, gasɨ nɨŋö nɨŋagpim. \v 25 Nɨbi bɨ umbal gau uraknaböl ñɨn u, God ejol nɨpe gau mɨdpal rö mɨdöm, bɨ gau nɨbi udagnaböl; nɨbi gau bɨ udagnaböl. \v 26 Pen nɨbi bɨ kauyaŋ urakagnaböl, a gɨpim u, Mosɨs mab pro in nöp mɨdeia aiud kalɨ kƚiñ rɨka u nɨŋagpim rö löp. God, mab ineia aŋ au mɨdöm, Mosɨs nɨp haga, ‘Ebraham, Aisak, Jekop, God kale me, yad mɨdpin,’ a ga. Anɨb u, bac bɨ nöd umla gau kalɨp hagöm, ‘God kale mɨdpin,’ a ga. Pen kale hagpim rö, nɨbi bɨ gau umöm, böŋ nöp umblap u, God nɨpe, ‘Ebraham, Aisak, Jekop, God kale mɨdpin,’ a gagböp. \x * \xo 12:26 \xt Eks 3:2,6\x* \v 27 Nɨbi bɨ kamɨŋ mɨdpal aka umbal u, God nɨŋöb kale magöŋhalö kamɨŋ mɨdpal. Kale nɨŋ aij gagpim me, böŋ nöp umbal, a gɨmim, nɨŋbim,” a ga. \s1 God lo manö kub yabɨƚ u \r (Mad 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 Bɨ lo manö hag ñeb bɨ ap, Jisas Sadyusi nɨbi bɨ gau kalɨp hag aij ga u nɨŋöm, apöm nɨp hag nɨŋöm haga, “Lo adö mai kub yabɨƚ?” ö ga. \x * \xo 12:28 \xt Luk 10:25-28\x* \v 29 Hageia, Jisas haga, “Lo kub yabɨƚ u, God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Isrel nɨbi bɨ nɨŋim! Bɨ Kub hon God, nɨpe añɨ nöp Bɨ Kub mɨdöp. \x * \xo 12:29 \xt Dud 6:4-5\x* \v 30 Mɨdmagö ne u magöŋhalö, gasɨ rɨmɨd ne u magöŋhalö, kƚö ne u magöŋhalö udmön, God Bɨ Kub ne u nɨp mɨdmagö lɨmön,’ a gɨla. \v 31 Manö kub yabɨƚ ap, God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Ne ke mɨdmagö lɨban rö, nɨbi bɨ gau kalɨp u rö nöp mɨdmagö lɨmön,’ a gɨla. Lo manö gau magöŋhalö, lo anɨb mɨhau me lo kub yabɨƚ mɨdöp,” a ga. \x * \xo 12:31 \xt Lep 19:18\x* \v 32 Hageia, bɨ lo manö hag ñeb bɨ u haga, “Manö hag ñeb bɨ. Ne nɨŋö yabɨƚ hagpan, God añɨ me Bɨ Kub yabɨƚ mɨdöp; nɨpe rö rɨmnap mɨdagpal. \v 33 Hon God nɨp nan pak sabe gɨ ñɨnabun aka nan pak sabe gɨ ñɨ böŋ nöp launabun u nan kub wasö. Nan kub yabɨƚ me, mɨdmagö hon u magöŋhalö, gasɨ rɨmɨd hon u magöŋhalö, kƚö hon u magöŋhalö udun, God Bɨ Kub u nɨp mɨdmagö lun; hon ke mɨdmagö lɨbun rö, nɨbi bɨ gau kalɨp u rö nöp mɨdmagö lun,” a ga. \x * \xo 12:33 \xt Dud 4:35; 1Sa 15:22; Hos 6:6\x* \v 34 Anɨg hageia, Jisas bɨ u, nɨpe gasɨ nɨŋ aij yabɨƚ göm hagöp, a göm, nɨp haga, “Ne God bɨ nɨpe ap mɨdmön rö löp,” a ga. Jisas pen manö nɨŋö yabɨƚ gau nöp hageia u nɨŋöm, nɨbi bɨ nɨŋmɨdeila gau pɨñɨŋ göm, hainö manö piral gau nɨbö nɨp neb neb göm hagmɨdal rö, rɨmnap halö nɨp hag nɨŋagla. \s1 Krais nɨpe bɨ an? \r (Mad 22:41-46; Luk 20:41-44) \p \v 35 Jisas God sabe gep ram au nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñɨ mɨdöl gɨ, nɨbi bɨ gau kalɨp haga, “Bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau nɨhön gɨnɨg hagpal, ‘Krais u nɨpe Depid ñɨ nɨpe nöp,’ a gɨpal? \v 36 Ana Uɫ u, Depid nɨp gasɨ ñö, Depid nɨpe ke kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Bɨ Kub nɨpe Bɨ Kub yad u nɨp haga, \q2 “Ne ñɨmagö yɨjɨg yad lau adö mɨdmön, \q1 yad nɨbi bɨ koƚmaƚ ne gau \q2 kalɨp ma mo ne gau lɨnabin,” a ga,’ a ga. \x * \xo 12:36 \xt Sam 110:1\x* \m \v 37 Anɨb u, Depid nɨpe ke Krais nɨp ‘Bɨ Kub yad’ a ga. Pen Krais Depid ñɨ nɨpe mɨdböp, nɨp ‘Bɨ Kub yad’ a gagböp,” a ga. Jisas manö iƚ anɨgöl nɨŋöm hag aij ga rö, nɨbi bɨ iru yabɨƚ mɨdeila gau manö nɨp u ñɨñɨ löl gɨ nɨŋla. \s1 Bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau gɨpal rö gagmim, a ga \r (Mad 23:1-36; Luk 11:37-54; 20:4) \p \v 38 Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñöl gɨ haga, “Bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau kalɨp nɨŋ aij gɨmim. Kale gɨpal adö u, waƚɨj mɨlö kub gau löm, maker gau arno, nɨbi bɨ gau, auabim e, gɨlö, hib hane i adö laŋ mɨdeiaŋ, a göm, gasɨ u nɨŋbal. \v 39 Pen Juda magum gep ram u arno, hanɨp ka adö aij aij bɨ kub asɨkpal adö u asɨkmön, a gɨnaböl, a göm, gasɨ u nɨŋbal. Nɨbi bɨ nan kub ñɨŋbal aŋ u, u rö nöp, nɨbi bɨ amgö ilö adö au asɨkno, hanɨp nɨŋöm, hon bɨ gep hib mɨdöp, a gɨnaböl, a göm, gasɨ u nɨŋbal. \v 40 Bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau, nɨbi paƚpaƚ ram nan kale gau nan hon rö laŋ, a göm, pɨƚɨ gɨ udpal. God nɨp sabe gɨnabun u, nɨbi bɨ nɨŋöl, a göm, manö mɨlö kub piral piral adö rɨmnap nöp gau hagpal. Anɨg gɨpal u, hainö God kalpe ilön kub unbö ke yabɨƚ ñɨnab,” a ga. \s1 Nɨbi kaŋɨƚ yɨm gep rö marap God nɨp nan kub ña \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 Jisas God sabe gep ram mani dap ñɨmɨdal mɨgan söl au asɨk mɨdöm nɨŋa, nɨbi bɨ gep gau, mani iru nöp dap yula. \v 42 Pen nɨbi kaŋɨƚ mani mɨdageia ap, mani aɫɨ magö pro mɨhöp dap yua. \v 43 Anɨg ga nɨŋöm, Jisas nɨpe bɨ nɨpe gau hagö aueila haga, “Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, nɨbi bɨ gau kale mani pro ñɨbal, pen nɨbi kaŋɨƚ i mani kub yabɨƚ ñöb. \x * \xo 12:43 \xt 2Ko 8:12\x* \v 44 Nɨbi bɨ mani iru mɨdöp gau, mani kale rɨmnap halö iru nöp mɨdö nɨŋöl gɨ, mani kale God nɨp rɨmnap nöp dap ñɨbal; pen nɨbi kaŋɨƚ i, mani nɨpe magö mɨhöp mɨdajɨp u magöŋhalö dap ñöb. Nɨpe nan rau ñɨŋeb mani ap mɨdagöp. Anɨg göp u, God nɨŋö, nɨbi bɨ rɨmnap pro ñɨbal u pen nɨbi kaŋɨƚ i kub yabɨƚ ñöb,” a ga. \c 13 \s1 God sabe gep ram waƚ gɨnab, a ga \r (Mad 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Jisas God sabe gep ram u arö göm höŋ arö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe ap nɨp haga, “Manö hag ñeb bɨ. Kabö aij udöm, ram aij gɨla i nöŋ!” a ga. \v 2 Hageia, Jisas haga, “Ne kabö ram kub anɨbu nɨŋö, aij gö hagabön ar? Hainö ram anɨb i pa jö ma jö gɨ yulö, kabö ap, kabö ap adö au mɨdageinab; böŋ nöp pɨral yunab,” a ga. \x * \xo 13:2 \xt Luk 19:44\x* \s1 Mɨŋör ugalöm uɫham mɨdeinaböl, a ga \r (Mad 24:3-14; Luk 21:7-19) \p \v 3 Jisas anɨg hagöm, God sabe gep ram u arö göm, Olip Dum ara. God sabe gep ram u nö lau mɨdöp, Olip Dum nö lai mɨdöp. Jisas Olip Dum au asɨk mɨdö nɨŋöl göm, Pida, Jon, Jems, Edru kale yam apöm nɨp hagla, \v 4 “Nan hagajan u, ñɨn mai rö gɨnab? Pen nan nɨhön rö gö nɨŋun hagnabun, ‘Nan anɨb gau mɨñi gɨnɨg gab,’ a gɨnabun?” ö gɨla. \v 5 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Nɨŋ aij gɨmim, manö piral haglö udagmim! \v 6 Nɨbi bɨ iru nöp apöm, pir alöm, hib yad u udöl gɨ, hagnaböl, ‘Yad Jisas nöp auabin,’ a gɨnaböl. Anɨg haglö, nɨŋö hagaböl, a gɨmim, nɨŋagmim. \v 7 ‘Ram mɨnöŋ gai i pen pen gaböl, ram mɨnöŋ gau pen pen gaböl,’ a gaiöl, gasɨ iru nɨŋagmim. Nan anɨb gau gɨnab u pen uri ram mɨnöŋ iƚ i nan gau magöŋhalö pɨs gɨnab, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. \v 8 Nɨbi bɨ mɨgan rɨmnap uraköm, nɨbi bɨ mɨgan rɨmnap aip pen pen gɨnaböl. Kiŋ mɨgan rɨmnap uraköm, kiŋ mɨgan rɨmnap aip pen pen gɨnaböl. Ram mɨnöŋ gau magöŋhalö munmon udöm, kɨyö kub yabɨƚ apöm gɨnab. Nan gɨnab anɨb gau, nɨbi gau kalɨp nöd ñɨ pai ñɨŋajɨp, hainö ñɨ pai rɨkpal rö u gɨnab. \v 9 Pen kale nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim. Ñɨn rɨmnap kalöp dam Juda kansol bɨ gau kalɨp ñɨlö, manö kub hagnaböl. Ñɨn rɨmnap, Juda magum gep ram raul gau, ur udöm, kalöp paknaböl. Ñɨn rɨmnap, Jisas bɨ nɨpe, a göm, kalöp dam gapman bɨ kub abe kiŋ abe mɨdeinaböl au amöm, manö kub hagnaböl. Pen anɨg ud araiöl u, manö aij yad u gapman bɨ kub gau abe, kiŋ gau abe kalɨp hag ñɨnabim. \x * \xo 13:9 \xt Mad 10:17-20\x* \v 10 Pen nöd manö aij yad u, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö hag ñɨlö arnab nɨŋöm ñɨn hain hagpin u aunab. \p \v 11 “Pen kalöp manö kub hagnɨg ud araiöl u, manö pen aigöl gɨ hagun, a gɨmim, gasɨ iru nɨŋagmim. Hagnɨg gɨpe nɨŋöl gɨ, Ana Uɫ kalöp gasɨ aij ñö, hagnabim. Manö anɨbu kale ke hagagnabim; Ana Uɫ nɨpe ke hagnab. \x * \xo 13:11 \xt Luk 12:11-12\x* \v 12 Ñɨn anɨbu, mam bɨ gau uraköm, mam rɨmnap kalɨp al paklaŋ, a göm, kain gɨ dam bɨ manö nɨŋeb bɨ gau ñɨmagö adö kalɨp ñɨlö, al pak lɨnaböl. Nap bɨ gau uraköm, ñɨ pai kale ke gau kalɨp al pak lɨlaŋ, a göm, kain gɨ dam bɨ manö nɨŋeb bɨ gau ñɨmagö adö kalɨp ñɨlö, al pak lɨnaböl. Ñɨ pai gau uraköm, nɨme nap bɨ kalɨp nɨŋlö, mulu lugö, kalɨp al pak lɨlaŋ, a göm, kain gɨ dam bɨ manö nɨŋeb bɨ gau ñɨmagö adö kalɨp ñɨlö, al pak lɨnaböl. \x * \xo 13:12 \xt Mad 10:21\x* \v 13 Yad lau adö mɨdeinabim u nɨŋöm kalɨp mulu kal nɨŋnaböl u pen kale nɨbi bɨ an an, kƚö gɨmim yɨp arö gagmim, cɨg gɨmim nöp mɨdeinabim gau, ñɨn hain hagpin u aueinab, God kalöp ud kamɨŋ yunab,” a ga. \x * \xo 13:13 \xt Mad 10:22; Jon 15:21\x* \s1 Hainö nan naij yabɨƚ waiö lɨnab, a ga \r (Mad 24:15-28; Luk 21:20-24) \p \v 14 “Pen nan hil asɨ masɨ gep u, ka nɨpe aragep au am uraköl mɨdeinab, nɨŋnabim u, kale nɨbi bɨ ram mɨnöŋ Judia mɨdeinabim gau, yɨŋɨd pɨñɨŋ gɨ nö ilö gau armim. (Kale nɨbi bɨ manö i uri nöp amgö lɨ nɨŋabim gau, manö iƚ u rɨk nɨŋ aij gɨmim.) \x * \xo 13:14 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11\x* \v 15 Nɨbi bɨ ram adö laŋ mɨdeinabim gau, nan yad rɨmnap udnam, a gɨmim, ado gɨ ram raul aragmim. \x * \xo 13:15 \xt Luk 17:31\x* \v 16 Nɨbi bɨ wög naböŋ gau ajeinabim gau, waƚɨj mɨlö yad ap udnam, a gɨmim, ado gɨ ram aragmim. \v 17 Pen ñɨn anɨbu, nɨbi ñɨ mudun halö mɨdeinaböl gau abe, nɨbi ñɨ paiŋaŋ ci ñeinaböl gau abe, uɫham yabɨƚ pɨñɨŋ gɨ arnaböl. \x * \xo 13:17 \xt Luk 23:29\x* \v 18 Nan gɨnab anɨbu, God nɨp sabe gɨmim, ram yɨgön göp ñɨn u gagnɨm, a gɨmim. \v 19 Nɨhön gɨnɨg: God hadame dagol gau ram mɨnöŋ gɨ la ñɨn u rɨköm, mɨd damöm mɨñi mɨdpun ñɨn i, nan naij anɨbu rö ap gaga; hainö gau u rö nöp nan naij anɨbu rö ap gagnab. \x * \xo 13:19 \xt Dan 12:1 \xt Rep 7:14\x* \v 20 Nan naij anɨbu pör gɨböp, nɨbi bɨ magöŋhalö um hakblap. Pen Bɨ Kub nɨpe nɨbi bɨ nɨpe udnab gau kalɨp gasɨ nɨŋöm, wasö gö me, nan naij anɨbu yöp magö ap gɨnab. \p \v 21 “Ñɨn anɨbu nɨbi bɨ rɨmnap kalöp hagnaböl, ‘Nɨŋim! Krais mɨdöp i! Krais mɨdöp daŋ!’ a gɨnaböl u pen nɨŋö hagaböl, a gɨmim, nɨŋagmim. \v 22 Nɨbi bɨ rɨmnap, God nɨbi bɨ nɨpe ke hag la gau kalɨp udun, a göm, piral hagöm hagnaböl, ‘Yad me Krais; yad me bɨ God manö hagep ap,’ a göm, nan gagep rö rɨmnap gɨnaböl. Pen God nɨbi bɨ nɨpe ke hag la gau udagnaböl, wasö. \x * \xo 13:22 \xt Rep 13:13\x* \v 23 Anɨb u, nɨŋ aij gɨmim. Nan nɨhön nɨhön hainö gɨnab u, yad kalöp hagnö nɨŋbim u me, nɨŋ aij göl gɨ mɨdaimim. \s1 Jisas hainö ado gɨ aunab \r (Mad 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 “Pen mɨŋör kub anɨb gau gɨ hakö nɨŋöl gɨ, sɨdö u sɨb göm, rakɨn u mailö gagnab. \v 25 Gapɨ gau kumi kabö adö laŋ nɨbö pɨg ju lug auö nɨŋöl gɨ, nan kumi kabö adö laŋ mɨdöp gau, gɨdaŋ nɨbö gai nɨbö gɨnab. \x * \xo 13:25 \xt Ais 13:10; Joe 2:10,31; 3:15; Rep 6:12-13\x* \v 26 Ñɨn anɨbu, Bɨ Ñɨ nɨpe pɨdöŋ ke yabɨƚ udöm, mailö aij unbö ke halö kumi bad aŋ au auö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ nɨp nɨŋnaböl. \x * \xo 13:26 \xt Rep 1:7\x* \v 27 Pen ejol nɨpe gau hag yuö ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö rɨgoŋ rɨgoŋ gau amöm, nɨbi bɨ nɨpe ke hag la gau uɫ göm nɨp daunaböl. \x * \xo 13:27 \xt Mad 13:41; Mak 13:32\x* \s1 Mab sɨƚɨp lɨnab \r (Mad 24:32-35; Luk 21:29-33) \p \v 28 Jisas haga, “Kale mab rauan gau nɨŋnabim u, manö hagabin i nɨŋ aij gɨnabim. Mab rauan gau sɨƚɨp löm, pɨdöŋ gö nɨŋöl gɨ, mɨñi sɨdö lɨnɨg gab, a gɨmim nɨŋbim. \v 29 Anɨb u rö, hainö nan hagpin gau gö nɨŋöl gɨ, ‘Mɨñi söl mɨdöp, Jisas haga rö gɨnɨg gab,’ a gɨmim nɨŋnabim. \v 30 Yad hagabin u gasɨ nɨŋöl gɨ mɨdaimim. Nɨbi bɨ mɨñi mɨdpal gau rɨmnap mɨdlö nɨŋöl gɨ, nan anɨb gau gɨ hakö, hainö umnaböl. \v 31 Kumi kabö adö laŋ abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe ur gɨnab; pen manö magö yad gau ur gagnab; pör pör nöp mɨdeinab. \s1 Ñɨn mai aunabin u bɨ ap nɨŋagöp, a ga \r (Mad 24:36-44; Luk 17:26-30,34-36) \p \v 32 “Ñɨn mai aka magö mai aunabin u, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋagpal, ejol gau nɨŋagpal, yad u rö nöp nɨŋagpin; Bapi nöp nɨŋöb. \v 33 Anɨb u me, ñɨn mai aunabin u nɨŋagpim rö, pör pör nɨŋ aij yabɨƚ göl gɨ mɨdaimim. \p \v 34 “Aunabin ñɨn anɨbu, aiud hagnɨg gabin i rö. Bɨ kub ap ram nɨpe u arö göm mɨgan ap arnɨg göm, bɨ wög gep nɨpe gau kalɨp wög adö ke ke hag löm, ‘Wög anɨg anɨg gɨmim,’ a göm, bɨ nɨpe ajöŋ iƚ abad mɨdeinab u nɨp hagnab, ‘Nɨŋ aij yabɨƚ gɨmön mɨdaimön,’ a göm, arnab. \v 35 Kale u rö nöp, magö mai bɨ ram nap nɨbö u aunab u nɨŋagpim rö, nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim. Dugo magö u aunab aka, sɨbön aŋ kub yaŋ aunab aka, kɨƚakɨƚ wɨñ alnab magö u aunab aka, hilɨm halö aunab, a gɨmim, nɨŋagpim. \x * \xo 13:35 \xt Luk 12:38\x* \v 36 Kale hanbe nɨŋöl gɨ, yɨŋɨd aunɨm rö löp u me, nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim. \v 37 Pen kalöp nöp hagagabin; nɨbi bɨ gau magöŋhalö u rö nöp hagabin, nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim!” a ga. \c 14 \s1 Jisas nɨp aigöl gun al pak lun, a göm, gasɨ u nɨŋla \r (Mad 26:1-5; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Pen Juda kai Pasopa ñɨn kub u abe, Bred Yɨs Halö Ñɨŋagep ñɨn kub u abe yöp ñɨn mɨhöp nöp mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, Jisas nɨp aigöl gun, agamɨj ud sɨsɨ lun, dam al pak lun, a göm, anɨg gɨ gasɨ nɨŋla. \v 2 Pen gasɨ ap nɨŋöm hagla, “Pasopa ñɨn i anɨg gɨno, nɨbi bɨ iru nöp gai i uraköm, pen pen göm, hanɨp gɨ naij gɨnaböl,” a göm, arö gɨla. \p \v 3 Jisas ram rɨƚɨg agƚö Bedani amöm, Saimon ram u am asɨköm, nan ñɨŋeila. Bɨ Saimon anɨbu, nöd wös hapeb la u, Jisas gö, kamɨŋ la. Pen nan ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, nɨbi ap wel haƚɨŋ aij auep mani kub raubal u, barol halö dapöm, aŋ au pa jö göm, Jisas nɨp nabɨc adö laŋ hoŋ ga. \x * \xo 14:3 \xt Luk 7:37-38\x* \v 4-5 Hoŋ gö, bɨ mɨdeila anɨb gau, rɨmnap nɨŋlö, hibur kalɨp u naij gö, kale ke hagla, “Wel anɨbu sɨkim göm, mɨ añɨ ap bɨ ap wög göm mani udnab rö u udöm me, nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau kalɨp ñeb u pen nɨhön gɨnɨg anɨg göl yɨharɨŋ hoŋ göp?” ö gɨla. Anɨg hagöm, nɨbi anɨbu nɨp hag jula. \p \v 6 Anɨg hageila, Jisas kalɨp haga, “Nɨhön gɨnɨg anɨg hagabim? Nɨp arö gim! Yɨp göp anɨbu, gɨ aij yabɨƚ göp. \v 7 Nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau, kale aip pör nöp mɨdeinabim rö, ñɨn rɨmnap kalɨp nan ñɨnɨg, ñɨnabim. Pen yad aip pör mɨdageinabun. \x * \xo 14:7 \xt Dud 15:11\x* \v 8 Nɨbi anɨbi, nan nɨpe gep rö u, göp. Umnö, wel haƚɨŋ aij auep u lɨ ñöm rɨgöl gɨnaböl rö, yɨp nöd lɨ ñab. \x * \xo 14:8 \xt Jon 19:40\x* \v 9 Anɨb u, yad kalöp nɨŋö hagabin, hainö manö aij yad u ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö hag ñɨlö arö nɨŋöl gɨ, nɨpe göp anɨbu halö haglö, kale nɨbi anɨbi nɨp gasɨ hauƚ gagnaböl,” a ga. \s1 Judas, Jisas nɨp al pak lɨlaŋ, a göm, mumug ga \r (Mad 26:14-16; Luk 22:3-6) \p \v 10 Pen Jisas bɨ nɨpe ap Judas Iskariod, Jisas nɨp mumug gɨnam a göm, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau ara. \v 11 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub anɨb gau, mumug ga anɨbu nɨŋöm, aij gö, hagla, “Nöp mani rɨmnap ñɨnabun,” a gɨla. Hageila me, Judas, “Aigöl gem hagnö, kale apöm Jisas nɨp ud aröl,” a göm, gasɨ u uƚhai nɨŋ mɨdeia. \s1 Pasopa ñɨn u mɨñi, a göm, nan ñɨŋla \r (Mad 17:17-25; Luk 22:7-14,21-23; Jon 13:21-30) \p \v 12 Bred Yɨs Halö Ñɨŋagep ñɨn kub u auö, Pasopa kaj sipsip pi pak sabe gɨ ñɨŋeb ñɨn u, Jisas bɨ nɨpe gau nɨp hag nɨŋöm hagla, “Nan hon ñɨŋnabun u, mɨgan mai gɨ jɨn gun?” ö gɨla. \x * \xo 14:12 \xt Eks 12:6\x* \v 13 Hageila, Jisas bɨ nɨpe mɨhöp hag yuöm haga, “Kale daun kub u ammil nɨŋnabil, bɨ ap ñɨg mɨl dap areinab; nɨp nable pakmil aip armil. \v 14 Bɨ anɨbu amöm ram raul arainɨm, kale mɨhöŋ bɨ ram anɨbu nap nɨbö u nɨp hag nɨŋmil hagmil, ‘Manö hag ñeb bɨ hagöp, “Bɨ yad gau aip Pasopa nan ñɨŋnabun raul mɨgan mai?” ö göp,’ a gɨmil. \v 15 Kale hag nɨŋlö, nɨpe kale dam ram adö laŋ, nan gau magöŋhalö mɨdöp raul mɨgan kub u yamnab. Yamö, nan ñɨŋnabun u raul mɨgan anɨbu gɨ jɨn gaimil,” a ga. \p \v 16 Jisas kalɨp mɨhöŋ anɨg hag yuö, daun kub u ammil nɨŋlö, Jisas haga rö nöp mɨdeia. Nɨŋmil, Pasopa nan ñɨŋnɨg gɨla u, gɨ jɨn gɨlö. \p \v 17 Dugo magö u, Jisas bɨ nɨpe rɨmnap aip amjaköm, \v 18 nan ñɨŋöl gɨ haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, bɨ yad aip nan jɨm ñöl ñɨŋabun aui nöp, bɨ ap, yɨp al pak lɨlaŋ, a göm, yɨp mumug gɨnab,” a ga. \x * \xo 14:18 \xt Sam 41:9\x* \p \v 19 Anɨg hagö, bɨ nɨpe gau mög gö, gasɨ mɨŋör nɨŋöl göm, nɨp añɨ añɨ hag nɨŋöl gɨ hagla, “Ne yɨp hagabön aka?” gɨla. \v 20 Hageila, Jisas haga, “Kale bɨ yad unbö mɨgan laŋ mɨdpim u, bɨ ap anɨg gɨnab. Bɨ anɨbu me, yad aip nan kɨnaŋ añɨ jɨm ñöl ñɨŋabul i. \v 21 Yad Bɨ Ñɨ nɨpe, God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö nöp umnabin u pen bɨ yɨp al pak lɨlaŋ, a göm, mumug gɨnab u, nɨp mög nɨŋabin. Nɨpe ilön kub udnab u me, nɨp yag dauagblap u aij,” a ga. \s1 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp bred wain ña \r (Mad 26:26-30; Luk 22:14-20; 1Ko 11:23-25) \p \v 22 Nan ñɨŋöl gɨ, Jisas bred u udöm, God nɨp aij, a göm, ud jö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñöl gɨ haga, “Ud ñɨŋim! U hañ romaŋ yad,” a ga. \p \v 23 Pen ñɨg wain kap u, u rö nöp udöm, God nɨp aij, a göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö, magöŋhalö ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, haga, \v 24 “Ñɨg i, hagape yad. Hagape yad hoŋ gɨ lugnab u me, God manö nɨŋö hag la rö, nɨbi bɨ iru nöp nɨpe aip ud dɨm ñɨnab,” a ga. \x * \xo 14:24 \xt Eks 24:8; Sek 9:11; Jer 31:31-34; 1Ko 10:16; Hib 9:20\x* \v 25 Anɨg hagöm haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, mɨñi ñɨn i rɨköm ñɨg wain ñɨŋagnabin. Yɨharɨŋ nöp mɨdnö mɨdnö, God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab ñɨn u nöp, ñɨg wain kauyaŋ ñɨŋnabin,” a ga. \v 26 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau aip God nɨp sabe gep kɨmap ap hagöm, Olip Dum arla. \s1 Jisas Pida nɨp haga, “‘Yad Jisas nɨp nɨŋagpin,’ a gɨnabön,” a ga \r (Mad 26:31-35; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 27 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘God nɨpe haga, “Yad bɨ kaj sipsip mukep u nɨp pak lɨnö, kaj sipsip gau pɨñɨŋ gɨ ke ke arnaböl,” a ga,’ a gɨla. Anɨb u rö, mɨdö mɨdö kale magöŋhalö yɨp arö gɨmim, pɨñɨŋ gɨ arnabim. \v 28 Pen yad umem, urakem ram mɨnöŋ Galili arnö, kale hain nɨnabim,” a ga. \x * \xo 14:28 \xt Mad 28:16; Mak 16:7\x* \v 29 Anɨg hageia, Pida haga, “Bɨ rɨmnap nöp arö göl rö löp u pen yad nöp arö gagnabin, wasö,” ga. \v 30 Hageia, Jisas haga, “Yad nöp nɨŋö hagabin, mɨñi ñɨn i nöp, sɨbön aŋ yaŋ kɨƚakɨƚ wɨñ mɨhöp alagnab magö u, ‘Yad Jisas nɨp nɨŋagpin,’ a gɨmön, ij mɨhau nɨgaŋ wai ñɨnabön,” a ga. \p \v 31 Hageia, Pida manö kƚö yabɨƚ hagöm haga, “Yɨp nöp aip al pak lɨnɨg, al pak löl u pen yad Jisas nɨp nɨŋagpin, a gem, hagagnabin,” a ga. Jisas bɨ nɨpe gau magöŋhalö, Pida haga rö nöp hagla. \x * \xo 14:31 \xt Jon 11:16\x* \s1 Jisas God nɨp sabe gɨ mɨdeia \r (Mad 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 Jisas bɨ nɨpe gau aip mab wög adɨŋ Gedsemani amöm kalɨp haga, “Kale aui asɨk mɨdaimim; yad am sabe gɨnɨg arabin,” a ga. \x * \xo 14:32 \xt Jon 18:1\x* \v 33 Anɨg hagöm, Pida, Jems, Jon kalɨp uɫ gɨ damöm, gasɨ mɨlö löl gɨ haga, \v 34 “Mɨdmagö yad u ilön gɨ dam lugöp u, umnam rö löp. Kale iƚ i mɨdmim, nɨŋ mɨdaimim,” a ga. \x * \xo 14:34 \xt Jon 12:27\x* \v 35 Anɨg hagöm, kalɨp au hag löm, nɨpe yöp söl anɨb au amöm, mɨnöŋ naböŋ yaŋ lug paköm, ilön kub udnɨg geia anɨbu, Nap nɨpe wasö gɨnɨm aka wasö gagnɨm, a göm, sabe göl gɨ mɨdeia. \v 36 Nap nɨp sabe göm haga, “Bapi, ne nan gau magöŋhalö gep u nöp mɨdöp. Nan yɨp gɨnɨg gab u, yad mɨŋör kub mɨdöp. Ne yau a gɨmön, yɨp unbö gagnɨm. Pen nan yɨp nɨhön gɨnɨg gainɨm u, gasɨ yad nɨŋnam rö gagmön, gasɨ ne ke nɨŋban adö u nöp yɨp gɨmön,” a ga. \x * \xo 14:36 \xt Mak 10:38; Jon 6:38\x* \p \v 37 Hagöm, ado gɨ bɨ nɨpe mɨhau nɨgaŋ mɨdeila au apöm nɨŋa, kale böŋ nöp hon han arla. Anɨb u, nɨpe Pida nɨp haga, “Saimon, ai gɨnɨg gɨmön hon hanabön? Yöp magö ap nɨŋ mɨdaimön rö lagöp ar?” a ga. \v 38 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Hon nan naij gun rö löp, a gɨmim, nɨŋ aij gɨmim, God nɨp sabe göl gɨ mɨdaimim. Gasɨ kale u gɨmim rö löp u pen hañ romaŋ kale iru maru göp,” a ga. \v 39 Anɨg hagöm, kauyaŋ ado gɨ amöm, Nap nɨp nöd sabe ga rö, kauyaŋ sabe ga. \v 40 Pen kauyaŋ ado gɨ apöm nɨŋa, bɨ nɨpe gau böŋ nöp hon kal auö han arla. Nɨŋöm, kalɨp haga, “Kale hon hanabim ar?” a ga. Hagö, ana udöm, pen hagöl rö laga. \p \v 41 Pen Jisas gɨsön amöm, ado gɨ apöm kauyaŋ hon haneila u nɨŋöm haga, “Kale yɨharɨŋ han mɨdpim ar? Me aij! Bɨ game, nɨŋim! Bɨ ap apöm, Bɨ Ñɨ nɨpe kain göm, bɨ nan si nan naij gɨpal gau kalɨp ñɨnɨg gab. \v 42 Urakpe arun! Nɨŋim! Bɨ yɨp kain göp auab i,” a ga. \s1 Jisas nɨp ud sɨsɨ lɨla \r (Mad 26:47-56; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 43 Jisas kalɨp manö anɨbu hagö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ ap, Judas, bɨ iru nöp dapöm apjaka. Bɨ anɨb gau, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, hag yulö aula. Kale ru mɨlö kɨd rɨmnap udöm, ur pakep rɨmnap udöm, aula. \v 44 Judas nöd kalɨp hag löm haga, “Yad bɨ ap nɨp am hag wɨhai udem, ud bom haluem, mulu ñɨŋeinam u, bɨ u me, a gɨmim, nɨp ud sɨsɨ lɨmim, ud arim,” a ga. \p \v 45 Judas anɨg hagöm, Jisas mɨdeia au amjaköm, “Manö hag ñeb bɨ,” a göm, nɨp ud bom haluö nɨŋöl gɨ, \v 46 bɨ rɨmnap apöm, Jisas nɨp ud sɨsɨ lɨla. \p \v 47 Jisas ud sɨsɨ lɨlö nɨŋöl gɨ, Jisas bɨ nɨpe ap uraköm, ru mɨlö kɨd nɨpe u ud ɫɨp gɨ udöm, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u wög nɨp gɨ ñɨmɨdöp bɨ u, nɨp rɨmɨd böŋ lap u böŋ nöp rɨb ajaŋ al yua. \p \v 48 Pen Jisas bɨ nɨp ud sɨsɨ lɨla gau kalɨp haga, “Ru mɨlö kɨd udmim, ur pakep udmim, yɨp nan si udep bɨ ap a gɨmim auabim aka? \v 49 Yad pör pör God sabe gep ram u amem, kale aip mɨdem, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñɨmɨdin u pen yɨp ud sɨsɨ lagpe. Pen uri kale God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö nöp gabim,” a ga. \x * \xo 14:49 \xt Luk 19:47; 21:37; Jon 18:20\x* \v 50 Pen magö anɨbu nöp, Jisas bɨ nɨpe gau magöŋhalö nɨp arö göm pɨñɨŋ gɨ aram hakla. \v 51 Bɨ praj ap, waƚɨj mɨlöbö ap nöp yɨmöm, Jisas nɨp ud areila u hain arö, nɨp abe ud sɨsɨ lun, a gɨlö, \v 52 pɨrɨk areia, waƚɨj bad nɨpe u ud ju udlö, nɨpe magö nöp pɨrɨk ara. \s1 Jisas nɨp manö kub hagla \r (Mad 26:57-68; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:13-14,19-24) \p \v 53 Jisas nɨp dam, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ ram u arla. Ud areila, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau löm, bɨ manö ud asɨkep gau löm, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau löm, ap ram anɨbu magum gɨla. \v 54 Pida pen hapi hapi nɨŋ damöm, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ ram nɨpe u amjaköm, bɨ ram anɨbu wög gɨmɨdal gau aip asɨköm, mab mali mɨdeila. \v 55 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, Juda Kansol kub bɨ gau magöŋhalö abe, Jisas gɨ ajmɨdöp manö iƚ ap udun, nɨp al pak lun, a gɨ nɨŋ wasö nɨŋla. \v 56 Nɨbi bɨ iru nöp daulö, Jisas nɨp manö piral adö rɨmnap hagla u pen manö hagla u adɨp adɨp hagagla. Ke ke haglö, manö iƚ rɨmnap nɨŋagla. \v 57 Pen rɨmnap uraköm, piral hagöm, hagla, \v 58 “Hon nɨŋ mɨdno, nɨpe haga, ‘God sabe gep ram, ñɨmagö udöm gɨla i, rɨb waƚ gɨ yuem, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u, kauyaŋ gɨnabin. Ñɨmagö udöm gɨpal rö u gagnabin; ram anɨbu ke yabɨƚ ap gɨnabin,’ a göp,” a gɨla. \x * \xo 14:58 \xt Jon 2:19-21\x* \v 59 Manö hagla anɨbu u rö nöp adɨp adɨp hagagla; ke ke hagla. \p \v 60 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u uraköm, Jisas nɨp haga, “Manö nöp hagaböl u, ne manö pen ap hagagnabön ar?” a ga. \v 61 Hagö, Jisas manö ap pen hagagö, kauyaŋ hag nɨŋöm haga, “Ne me Mesaia u, Bɨ Kub aij u Ñɨ nɨpe aka?” ga. \v 62 Hageia, Jisas haga, “Yau me. Me yad nöp. Yad, Bɨ Ñɨ nɨpe, Bɨ Kub kƚö ke yabɨƚ ñɨmagö yɨjɨg kɨd lau adö asɨk mɨd arö gem, kumi kabö adö laŋ au nɨbö kumi bad aŋ aŋ lem aueinabin, nɨŋnabim,” a ga. \p \v 63-64 Jisas anɨg hagö, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u, waƚɨj nɨpe gau ke ud bɨƚɨƚɨ göl gɨ haga, “Nɨpe God hib nɨpe u rɨb juajɨp u nɨŋbim! Anɨb u, nɨbi bɨ rɨmnap hag nɨŋagun. Nɨpe gɨ naij göp u waiö hagöp me u. Anɨb u, kale nɨhön gasɨ nɨŋabim?” ö ga. Hagö, bɨ kub gau magöŋhalö uraköm, hagla, “Bɨ anɨg göl hagöp anɨbu, nɨp al pak lep,” a gɨla. \x * \xo 14:63-64 \xt Lep 24:16; Jon 19:7\x* \v 65 Anɨg hagöm, bɨ rɨmnap Jisas nɨp kɨñu alöm, waƚɨj bad ap ud amgö nɨp u paƚu gɨ ñöm, nɨp paköl gɨ hagla, “Ne ke nɨŋmön, hanɨp hagö, nɨŋun, nöp an pakab?” ö gɨla. God sabe gep ram bɨ polisman gau, u rö nöp nɨp mɨñu magö nöp pakla. \s1 Pida haga, “Yad Jisas nɨp nɨŋagpin,” a ga \r (Mad 26:69-75; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18,25-27) \p \v 66 Pida am asɨka au nöp mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi praj ap, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u nɨp wög gɨ ñɨmɨdöp ap apjaköm, \v 67 Pida mab run naböŋ mɨdeia au nɨŋöm, haga, “Ne u rö nöp Jisas bɨ Nasared nɨbö u aip ajmɨdan,” a ga. \v 68 Hageia, Pida haga, “Ne nɨhön hagabön? Manö hagabön u yad nɨŋagpin,” a ga. Anɨg hagöm, höŋ yaŋ arö nɨŋöl gɨ, kɨƚakɨƚ wɨñ ala. \v 69 Nɨbi praj anɨbu nöp, Pida nɨp kauyaŋ nɨŋöm, nɨbi bɨ mɨdeila gau kalɨp haga, “Bɨ i bɨ nɨpe ap,” a ga. \v 70 Hageia, Pida kauyaŋ wasö ga. \p Yöp magö ap mɨdöm, nɨbi bɨ urak mɨdeila anɨb gau, Pida nɨp kauyaŋ hagla, “Ne u rö nöp ram mɨnöŋ Galili nɨbö u me, hon nɨŋbun ne abe bɨ nɨpe ap,” a gɨla. \v 71 Hageila, Pida haga, “Bɨ Kub nɨŋ mɨdöp; piral hagnö, yɨp al pak lɨnɨm. Pen nɨŋö yabɨƚ hagabin! Bɨ anɨg hagabim u yad nɨŋagpin yabɨƚ!” a ga. \v 72 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, kɨƚakɨƚ u kauyaŋ wɨñ ala. Wɨñ alö, Pida Jisas nöd haga, “Kɨƚakɨƚ wɨñ mɨhöp alagnab magö u, ‘Yad Jisas nɨp nɨŋagpin,’ a gɨmön, ij mɨhau nɨgaŋ wai ñɨnabön,” a ga manö u nɨŋö, mög gö, mɨɫöŋ kub ga. \c 15 \s1 Jisas nɨp dam Pailod mɨdeia ud arla \r (Mad 27:1-2,11-14; Luk 23:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Hilɨm halö, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau löm, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau löm, bɨ manö ud asɨkep gau löm, Juda Kansol bɨ kub gau magöŋhalö löm, magöŋhalö manö hag gum göm, Jisas nɨp nagɨ löm, dam gapman bɨ kub Pailod mɨdeia u ud arla. \x * \xo 15:1 \xt Luk 22:66\x* \v 2 Dam arlö, Pailod Jisas nɨp haga, “Ne Juda nɨbi bɨ kiŋ kale u aka?” ga. Hageia, Jisas haga, “Me ne hagpan me u,” a ga. \p \v 3 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau Jisas manö kub hagöm manö ke ke iru nöp hagla. \v 4 Anɨg gö, Pailod Jisas nɨp haga, “Nöp manö iru hagaböl u, ne pen manö rɨmnap hagagnabön ar?” a ga. \v 5 Hagö, Jisas pen manö hagagö, Pailod gasɨ iru yabɨƚ nöp nɨŋa. \x * \xo 15:5 \xt Ais 53:7; Mak 14:61\x* \s1 Juda nɨbi bɨ gau hagla, “Jisas nɨp mab ba laŋ al pak lɨmön!” a gɨla \r (Mad 27:15-26; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 6 Pen Juda kai Pasopa ñɨn kub u auö, pör am Rom gapman bɨ kub Pailod nɨp hag nɨŋlö, kalɨp bɨ nagɨman kale hag nɨŋmɨdal bɨ u nöp yɨharɨŋ hag höŋ yumɨdöp. \v 7 Pen ñɨn anɨbu, bɨ ap hib nɨpe Barabas nɨbi bɨ rɨmnap ugalöm, Rom gapman aip pen pen göm, wip al pak lɨla rö, kalɨp nagɨ lɨlö mɨdeila. \v 8 Nɨbi bɨ gau ap magum göm, Pailod nɨp bɨ nagɨman pör hag nɨŋmɨdal rö hag nɨŋlö, \v 9 Pailod kalɨp haga, “Juda kiŋ kub kale u, kalöp hubɨk yunam aka?” ga. \v 10 Nɨhön gɨnɨg: Pailod nɨpe ke nɨŋa, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau, Jisas nɨp yɨharɨŋ mulu kal nɨŋla rö, nɨp dap ñɨla. \v 11 Pen bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau, nɨbi bɨ gau kalɨp hagla, “Pailod nɨp hagpe, Jisas wasö, Barabas nɨp hubɨk yunɨm,” a gɨla. Anɨg gɨlö, nɨbi bɨ gau Pailod nɨp hagla, “Barabas nɨp hanɨp hubɨk yumön,” a gɨla. \x * \xo 15:11 \xt Ap 3:13-14\x* \v 12 Anɨg hageila, Pailod haga, “Anɨg hagpim u, pen bɨ anɨbi kale Juda kiŋ hon a gɨpim u, nɨp nɨhön gɨnam?” ö ga. \v 13 Hagö, kale manö bƚaƚö göm hagla, “Nɨp mab ba laŋ al pak lɨmön!” a gɨla. \v 14 Hageila, Pailod haga, “Nɨpe nɨhön gɨ naij gö, anɨg gɨnam?” ö ga. Anɨg hageia pen kale bƚaƚö yabɨƚ göm hagla, “Mab ba laŋ al pak lɨmön! Mab ba laŋ al pak lɨmön!” a gɨla. \p \v 15 Pen Pailod, manö kƚö hagla anɨbu udöm, nɨbi bɨ gau kalɨp aij gaŋ, a göm, Barabas nɨp yɨharɨŋ hag yuöm, bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp hagö, Jisas nɨp nagɨ löm, mɨñu magö pakla. Jisas nɨp pak pɨs gɨlö nɨŋöl gɨ, Pailod haga, “Nɨp dam mab ba laŋ al pak lɨmim,” a ga. \s1 Ami bɨ gau Jisas nɨp hag jula \r (Mad 27:27-31; Jon 19:2-3) \p \v 16 Ami bɨ gau, Jisas nɨp dam gapna Pailod ram kub nɨpe u amöm, bɨ yam kale rɨmnap kalɨp wɨñ allö aueila, \v 17 waƚɨj aɫɨ mɨlöbö ap, gapman bɨ kub gau rol gɨ mɨdmɨdal rö Jisas nɨp rɨm ñöm, nan kalɨ kalɨ halö rɨmnap rɨk dapöm, kiŋ rol gɨpal usajɨl bad rö ap göm, nɨp nabɨc cög adö laŋ rol gɨ ñɨla. \v 18 Rol gɨ ñöm, Jisas nɨp aƚeb aƚeb ñöl göm hagla, “Ne Juda kiŋ kub pör nöp mɨdmön!” a gɨla. \p \v 19 Anɨg hagöm, ur udöm, nabɨc nɨpe paköm, nɨp kɨñu al ñɨla. Mɨdeia söl au kugom yɨmöm, kale kiŋ nɨp gɨmɨdal rö, nɨp ubör yɨhöŋ gɨla. \v 20 Nɨp anɨg göl hag juöm, waƚɨj aɫɨ mɨlöbö nɨp rɨm ñɨla u ud ju yuöm, waƚɨj nɨpe ke u yɨm ñöm, mab ba laŋ al pak lɨnɨg ud arla. \s1 Jisas nɨp mab ba laŋ al pak lɨla \r (Mad 27:32-44; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 21 Kale aŋ au amöl gɨ, Aleksada Rupas madöl mɨhau nap kale Saimon, Sairini daun nɨbö bɨ u, gau gɨ ajöm, apöm Jerusalem arnɨg areia u, nɨp nable paköm, kƚö göm, hagla, “Jisas mab kros u ud kag gɨmön ud aru!” a gɨlö, udöm kalɨp aip ara. \x * \xo 15:21 \xt Ro 16:13\x* \v 22 Anɨg göl amöm, Jisas nɨp dam ram mɨnöŋ au manö yöl hib Golgoda a gɨmɨdal ka au amjakla. Golgoda manö iƚ u “Wip Nabɨc Cög Ij.” \v 23 Amjaköm, nɨp ñɨg wain ap udöm, marasɨn mö a gɨmɨdal rɨmnap ud bɨg ado malo göm, Jisas nɨp ñɨla pen ñɨŋaga. \v 24 Jisas nɨp mab ba laŋ al pak löm, waƚɨj nɨp gau udöm, nɨme lɨ ke ke udnɨg, sadu rö göl göm udla. \x * \xo 15:24 \xt Sam 22:18\x* \p \v 25 Sɨdö hilɨm halö lɨm gɨ yuöm yöp audɨk galɨk aua magö u, Jisas nɨp mab ba laŋ cɨpɨƚ pak lɨla. \v 26 Cɨpɨƚ pak löm, nɨhön gɨnɨg al pak lɨla manö u, mab kros ba adö laŋ kalɨ kƚiñ rɨkla: \qc \sc JUDA KAI KIŊ KALE ME I\sc*. \m \v 27 Mañ anɨbu, bɨ nan si udep mɨhöp u rö nöp al pak lɨla, ap mab böŋ lap, ap mab böŋ lap. \v 28 Gɨla anɨbu, God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm, gɨnaböl a gɨla rö nöp gɨla. Manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, “Nɨp nɨŋlö, bɨ nan naij gep ap rö lɨnab,” a gɨla. \x * \xo 15:28 \xt Ais 53:12\x* \p \v 29 Nɨbi bɨ gau ap ran ap lugöl gɨ, Jisas nɨp nɨŋöm, nabɨc gor mar göm, nɨp hag juöm hagla, “Ne, ‘God sabe gep ram u rɨb waƚ gem, ñɨn mɨhöp nɨgaŋ kauyaŋ gɨ lɨnabin,’ a gɨna u, \x * \xo 15:29 \xt Sam 22:7; 109:25; Mak 14:58\x* \v 30 mɨñi ne ke gɨmön, kamɨŋ arö, hon nɨŋun,” a gɨla. \p \v 31 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, Jisas nɨp u rö nöp hag juöm, kalɨp ke nöp pen hagö pen hagö göm hagla, “Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp gajɨp kamɨŋ arbal u pen uri nɨp ke gö kamɨŋ arnɨm rö lagöp. \v 32 Nɨpe pör hagöp, ‘Isrel nɨbi bɨ Mesaia mɨdpin, Isrel Kiŋ mɨdpin,’ a göp rö, mɨñi nɨp au laŋ cɨpɨƚ pak lɨbal u, nɨpe ke u rö nöp urak aui auö nɨŋun nɨŋö hagöp, a gun, nɨp nɨŋ udnabun,” a gɨla. Pen bɨ Jisas aip al pak lɨla mɨhau Jisas nɨp u rö nöp hag julö. \s1 Jisas uma \r (Mad 27:45-56; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 33 Sɨdö aŋ aulɨk aua magö u, sɨbön göm, mɨd damöm, sɨdö gamɨŋ ga magö u kauyaŋ mailö ga. \v 34 Mailö gö nɨŋöl gɨ, Jisas meg mɨgan dap ranöm, wɨñ al hagöm haga, “Eloi, Eloi, lama sabakdani?” ö ga. Hibru manö haga anɨbu manö iƚ u, “God yad. God yad. Yɨp ai gɨnɨg arö gɨpan?” \x * \xo 15:34 \xt Sam 22:1\x* \v 35 Hagö, nɨbi bɨ söl anɨb au mɨdeila gau nɨŋöm hagla, “Nɨŋim! Ilaija nɨp wɨñ alab,” a gɨla. \p \v 36 Pen bɨ ap nan hain auebö rö bad ap udöm, ñɨg wain mani pro raubal mɨgan yaŋ rauöm, Jisas nɨp ñɨnö ñɨŋaŋ, a göm, gamɨƚ mɨlö ap ud abös alöm, mɨdeia adö laŋ ñöl gɨ, haga, “Hon nɨŋ mɨdno, Ilaija apöm, nɨp ud asɨk dam mɨnöŋ iƚ yaŋ lɨnab aka?” ga. \x * \xo 15:36 \xt Sam 69:21\x* \p \v 37 Anɨg hagöm, nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas wɨñ kub alöm, uma. \v 38 Magö anɨbu nöp, waƚɨj mɨlö kub God sabe gep ram magö raul mɨgan yaŋ ajöŋ pɨƚ gɨla u, aŋ u pa bɨƚɨƚɨ göm, ke ke lap lap aram mɨgan hiɨk mɨdeia. \p \v 39 Bɨ ami gau abad mɨdmɨdöp bɨ kub u, mab kros ba aŋ aui adö au gɨlaŋ mɨdeia u, Jisas anɨg hagöm uma u nɨŋöm, nan nɨhön nɨhön ga gau nɨŋöm, haga, “Nɨŋö hagpal! Bɨ anɨbi God Ñɨ nɨpe yabɨƚ!” a ga. \p \v 40-41 Nɨbi iru nöp Jisas aip Jerusalem aula gau, apöm goƚ au mɨdeila. Aŋ anɨbu, nɨbi mɨhau nɨgaŋ Jisas nɨp wög pro pro rɨmnap gɨ ñɨmɨdal ram mɨnöŋ Galili. Nɨbi Maria mɨhöp mɨdailö; nɨbi hib aƚog anɨb mɨhau, ap Magdala daun nɨbö, ap Jems Josep madöl mɨhau nɨme kale u. Nɨbi ap hib nɨpe Salomi. Nɨbi anɨb gau magöŋhalö nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas uma. \x * \xo 15:40-41 \xt Luk 8:2-3\x* \s1 Josep nɨpe Jisas hañ romaŋ kabö mɨgan au rɨgöl ga \r (Mad 27:57-61; Luk 23:50-55; Jon 19:38-42) \p \v 42-43 Josep bɨ Arimadia daun nɨbö, Juda Kansol kub bɨ gep ap, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn anɨbu abad mɨdmɨdöp. Bɨ anɨbu, rol God nɨp sabe gep ñɨn u, a göm, nan gɨ jɨn geia. Jisas uma u nɨŋöm, ram söl dugnɨg gab, a göm, mɨñi wip he ud asɨk dam rɨgöl gɨnam, a göm, pɨñɨŋ gaga; Pailod mɨdeia u amöm, hag nɨŋa. \v 44 Hag nɨŋö, Pailod, Jisas hadö uma manö u nɨŋöm, pa gɨƚɨ göm, bɨ ami bɨ abad mɨdmɨdöp bɨ kub u nɨp wɨñ alö, aueia, hag nɨŋa. \v 45 Hag nɨŋeia haga, “Mɨdönöp umöb,” a ga. Anɨg hagö, Pailod Josep nɨp haga, “Yau. Wip dam rɨgöl gɨmön,” a ga. \p \v 46 Hagö, Josep waƚɨj rud kub ap rauöm, am wip he ud asɨk dap lugöm, waƚɨj u ud magöŋhalö wam wam göm, dam kabö mɨgan gɨsön nɨbö nöp ƚu lɨla kabö mɨgan u rɨgöl ga. Rɨgöl göm, kabö haƚai kub ap ud gau ga gɨ damöm, wip rɨgöl ajöŋ u pɨƚ ga. \p \v 47 Maria Magdala aip, Maria Josep nɨme u aip, nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, wip rɨgöl gɨla. \c 16 \s1 Jisas uraka \r (Mad 28:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Juda God nɨp sabe gep ñɨn kale u ap padiö, Maria Magdala u, Maria Jems nɨme u, nɨbi Salomi u, wip he u wel lɨ ñun, a göm, am wel haƚɨŋ aij auep rɨmnap rau dap lɨlö hana. \p \v 2 Ruö Sade ñɨn u, sɨb halö uraköm, wip rɨgöl gɨla u areila. \v 3 Adan aŋ au aramöl gɨ hagla, “Kabö kub wip rɨgöl ajöŋ pak pɨƚ gɨla u, an ud kɨƚɨƚɨ gɨ goƚ gau yunab?” ö gɨla. \v 4 Anɨg hagöm, amjaköm, nɨŋla, kabö kub wip rɨgöl ajöŋ pak pɨƚ gɨla anɨbu, hadö ƚɨƚɨ gɨ am goƚ au mɨdeia. \v 5 Nɨŋöm, mɨgan anɨbu hiɨkɨd amöm nɨŋla, bɨ praj waƚɨj rud mɨlöbö yɨma ap, ñɨmagö yɨjɨg lau adö asɨk mɨdeia. Nɨp nɨŋöm pɨñɨŋ gɨla. \v 6 Pɨñɨŋ geila, kalɨp haga, “Pɨñɨŋ gagmim. Yad nɨŋbin, kale Jisas bɨ Nasared nɨbö, mab ba laŋ al pak lɨla u nɨp nɨŋnɨg auabim. Pen nɨŋim! Nɨpe aui mɨdagöp. Nɨpe mɨdö nöp uraköm aröp. Nɨp rɨgöl gɨla ka u nöp mɨdöp aui ap nɨŋim. \v 7 Pen yɨŋɨd ammil, bɨ nɨpe gau Pida aip hagmil, ‘Jisas nɨpe nöd amöm Galili mɨdeinab. Nɨpe ke kalöp nöd haga rö, kale am nɨpe nɨŋnabim anɨb gau,’ a gɨmil,” a ga. \x * \xo 16:7 \xt Mad 26:32; Mak 14:28\x* \p \v 8 Anɨg hagö, nɨbi gau anɨnɨn gö, ñɨn ma gɨl gɨl göm, wip rɨgöl höŋ amöm arö göm, gɨ dö gɨ arla. Pɨñɨŋ gɨla nɨŋöm nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp manö anɨbu hag ñagla. \s1 Maria Magdala Jisas nɨp nɨŋa \r (Mad 28:9-10; Jon 20:11-18) \p \v 9 Jisas umöm, ñɨn wañɨgnɨbö u uraköm, nöd yabɨƚ amöm, Maria Magdala mɨdeia au waiö lö, nɨp nɨŋa. Pen nɨbi anɨbu nɨp nöd kɨjaki aiön pi unbö mudun jɨŋ u abaŋ al mɨdeia nɨŋöm Jisas hag höŋ yua. \v 10-11 Nɨpe Jisas nɨp nɨŋöm, am bɨ nɨpe gau mɨɫöŋ gɨ mɨdeila aŋ au amöm, Jisas kamɨŋ mɨdöp nɨp nɨŋbin, a gö, kale böŋ nöp umöb, a göm, manö nɨp u udagla. \s1 Jisas bɨ nɨpe mɨhau adan aŋ au ammil nɨp nɨŋlö \r (Luk 24:13-15) \p \v 12 Hainö pen, Jisas bɨ nɨpe mɨhöp ram mɨnöŋ mɨgan ap gɨ ajailö, Jisas bɨ unbö ke rö löm apöm, adan aŋ au waiö lö, nɨp nɨŋmil, \v 13 am bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp hag ñɨlö u pen, nɨŋö hagabil, a göm, manö kale udagla. \s1 Manö aij yad u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨmim, a ga \r (Mad 28:16-20; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23; Ap 1:6-8) \p \v 14 Hainö mañ ap me, Jisas bɨ nɨpe unbö agɨp laŋ u nan ñɨŋeila aŋ au waiö löm, kalɨp hag göl gɨ haga, “Yad uraknö, nɨbi bɨ rɨmnap yɨp waiö nɨŋöm, apöm kalöp hag ñɨlö, nɨhön gɨnɨg piral hagpal, urakagöp, a gɨmim, nɨŋbim?” ö ga. \x * \xo 16:14 \xt 1Ko 15:5\x* \p \v 15 Anɨg hagöm, kalɨp haga, “Kale manö aij yad u dam ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö ammim, nɨbi bɨ gau magöŋhalö hag ñɨmim. \x * \xo 16:15 \xt Ap 1:8\x* \v 16 Nɨbi bɨ an an, manö aij yad anɨbu nɨŋ udöm, ñɨg paknaböl gau, kamɨŋ arnaböl. Pen nɨbi bɨ an an nɨŋ udagnaböl gau, God kalɨp manö kub hagö ilön udnaböl. \x * \xo 16:16 \xt Ap 2:38\x* \p \v 17 “Nɨbi bɨ manö yɨp nɨŋöm, ‘Nɨŋö hagöp,’ a göm, nɨŋ udnaböl gau, nan gagep rö gɨnaböl. Kɨjaki aiön pi nan gau nɨbi bɨ kalɨp abaŋ alnab gau, hib yad u hagöm, hag höŋ yunaböl. Manö yabɨƚ kale u arö göm, manö gɨsön nɨbö adö ap ke hagnaböl. \x * \xo 16:17 \xt Ap 2:4; 8:7\x* \v 18 Re gadgoƚ nɨbi bɨ hauöp gau ud nɨŋlö, nan ap gö umagnaböl. Nan naij nɨbi bɨ ñɨŋöm umbal gau rɨmnap ñɨŋlö, nan ap gö umagnaböl. Pen nɨbi bɨ nan gɨnab gau, kalɨp ñɨmagö lɨlö, kamɨŋ lɨnab,” a ga. \x * \xo 16:18 \xt Luk 10:19; Ap 28:3-6\x* \s1 God Jisas nɨp udöm ram mɨnöŋ nɨpe kumi kabö adö laŋ au ud ara \r (Luk 24:50-53; Ap 1:9-11) \p \v 19 Bɨ Kub Jisas manö anɨbu kalɨp hag pɨs gö nɨŋöl gɨ, God nɨp udöm, ram mɨnöŋ nɨpe kumi kabö adö laŋ au ud ara. Ud arö, God ñɨmagö yɨjɨg nɨp lau adö asɨka. \x * \xo 16:19 \xt Ap 1:9-11; 2:33-34\x* \p \v 20 Pen bɨ nɨpe gau amöm, Krais manö aij u ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö hag ñɨlö arö nɨŋöl gɨ, Bɨ Kub, manö aij yad nɨŋö lɨnɨm, a göm, kalɨp aip mɨdöm, kƚö ñö, nan gagep rö gau gɨla. \x * \xo 16:20 \xt Ap 14:3; Hib 2:3-4\x*