\id MAT - Kobon NT [kpw] -Papua New Guinea 2005 (web version -2013 bd) \h Madyu \toc1 Jisas Krais Manö Aij u Madyu kalɨ kƚiñ rɨka \toc2 Madyu \toc3 Mad \mt1 Madyu \mt2 Jisas Krais Manö Aij u Madyu kalɨ kƚiñ rɨka \c 1 \s1 Ebraham rɨkö rɨk dam dapɨl gɨlö Jisas Krais nɨp yag daula \r (Luk 3:23-38) \p \v 1 Jisas Krais nap nɨhi iƚaŋ nɨpe gau rɨklö rɨk amɨl apɨl göm nɨp yag daula rö hagnɨg gabin. Bɨ kub Ebraham rɨkö rɨk damöm, kiŋ Depid nɨp yag daula. Depid nɨpe rɨkö rɨk damöm, Jisas Krais nɨp yag daula. \x * \xo 1:1 \xt 1Kr 17:11; Jen 22:18\x* \p \v 2 Anɨg gɨla: \li1 Ebraham Aisak nɨp yag daua. \li1 Aisak Jekop nɨp yag daua. \li1 Jekop nɨpe pen, Juda nɨp rɨköm, nɨmam hain magö u agɨp yag daua. \li1 \v 3 Juda nɨpe nɨbi Dema aip mɨdöm, Peres aip Sera aip kalɨp yag daua. \li1 Peres, Hesron nɨp yag daua. \li1 Hesron, Ram nɨp yag daua. \x * \xo 1:3 \xt Jen 38:29-30\x* \li1 \v 4 Ram, Aminadap nɨp yag daua. \li1 Aminadap, Nason nɨp yag daua. \li1 Nason, Salmon nɨp yag daua. \li1 \v 5 Salmon, Boas nɨp yag daua. Boas nɨme nɨpe u Rehap. \li1 Boas, Obed nɨp yag daua. Obed, nɨme nɨpe u Rud. \li1 Obed, Jesi nɨp yag daua. \li1 \v 6 Jesi, kiŋ Depid nɨp yag daua. \li1 Depid, Solomon nɨp yag daua. \li1 Solomon nɨme nɨpe u, nöd bɨ ne Yuraia nɨp udö umö, hainö Depid nɨp udöm me, Solomon nɨp yag daua. \x * \xo 1:6 \xt 2Sa 12:24\x* \li1 \v 7 Solomon, Riaboam nɨp yag daua. \li1 Riaboam, Abaija nɨp yag daua. \li1 Abaija, Esa nɨp yag daua. \li1 \v 8 Esa, Jihosapad nɨp yag daua. \li1 Jihosapad, Joram nɨp yag daua. \li1 Joram, Asaia nɨp yag daua. \li1 \v 9 Asaia, Jodam nɨp yag daua. \li1 Jodam, Ehas nɨp yag daua. \li1 Ehas, Hesekaia nɨp yag daua. \li1 \v 10 Hesekaia, Manasa nɨp yag daua. \li1 Manasa, Emos nɨp yag daua. \li1 Emos, Josaia nɨp yag daua. \li1 \v 11 Josaia, Jekonaia nɨp yag dapöm, nɨmam rɨmnap yag daua. Ñɨn anɨbu, daun kub Babilon nɨbi bɨ apöm, Isrel nɨbi bɨ kalɨp nagɨ lɨ dam Babilon ud arla. \x * \xo 1:11 \xt 2Ki 24:14-15; 2Kr 36:10; Jer 27:20\x* \li1 \v 12 Ud areila, Jekonaia anɨb gau mɨdöm, Sialdiel nɨp yag daua. \li1 Isrel nɨbi bɨ kale Babilon arö göm ram mɨnöŋ Juda ado gɨ arla u, Sialdiel, Serababel nɨp yag daua. \x * \xo 1:12 \xt Esr 3:2\x* \li1 \v 13 Serababel, Abaiad nɨp yag daua. \li1 Abaiad, Eliakim nɨp yag daua. \li1 Eliakim, Eso nɨp yag daua. \li1 \v 14 Eso, Sedok nɨp yag daua. \li1 Sedok, Ekim nɨp yag daua. \li1 Ekim, Elaiad nɨp yag daua. \li1 \v 15 Elaiad, Eliesa nɨp yag daua. \li1 Eliesa, Madan nɨp yag daua. \li1 Madan, Jekop nɨp yag daua. \li1 \v 16 Jekop, Josep nɨp yag daua. \li1 Josep me, nɨbi Maria nɨp ñeila. Maria nɨpe Jisas nɨp yag daua. Jisas nɨp Krais a gɨmɨdal. \p \v 17 Anɨb u me, bac hon Ebraham nɨpe rɨkö rɨklö rɨk dam dapɨl göm unbö sɨduŋ böŋ daŋ ara u, hainö bac kiŋ Depid nɨp yag daula. Yag daulö, Depid nɨpe pen rɨkö rɨklö rɨk dam dapɨl göm u rö nöp sɨduŋ böŋ daŋ areia, hainö Babilon bɨ ke gau nɨbö apöm kalɨp nagɨ lɨ dam ram mɨnöŋ kale u ud arla. Ud areila, hainö pen kauyaŋ rɨk dam dapɨl göm unbö sɨduŋ böŋ daŋ ara u, hainö Krais nɨp yag daula. \s1 Maria Jisas nɨp yag daua \r (Luk 2:1-7) \p \v 18 Jisas Krais nɨp yag daula manö u hagnɨg gabin. Jisas nɨme Maria, Josep nɨp ñeila, nɨpe aip ajmil wasö, kale nɨŋla Maria ñɨ mudun mɨdeia. Ana Uɫ nɨpe u ke gö, ñɨ mudun anɨbu mɨdeia. \x * \xo 1:18 \xt Luk 1:27,35\x* \v 19 Pen nugmul nɨpe Josep bɨ aij u me, manö kub hagaga; gasɨ u nöp nɨŋöm haga, “Ñɨ mudun mɨdöp anɨbu, nɨbi bɨ gau hag ñɨnabin, nɨp nable gɨnab. Anɨb u, agamɨj hag yuɨn,” a ga. \v 20 Josep anɨg nɨŋa u pen, sɨbön yaŋ uhön nɨŋa, Bɨ Kub ejol nɨpe ap nɨp haga, “Josep, Depid ñɨ nɨpe! ‘Nɨbi anɨbu, nɨhön gɨnɨg udnam?’ a gɨmön, gasɨ u nɨŋagmön; haƚöwaƚö udmön. Ñɨ mudun mɨdöp u, Ana Uɫ u nöp gö mɨdöp. \v 21 Hainö ñɨ u rɨk dauö nɨpe kub göm, nɨbi bɨ nɨpe gau nan si nan naij gɨpal prɨ u ƚɨk gɨ yunab u me, hib nɨpe Jisas a gɨmön,” a ga. \x * \xo 1:21 \xt Luk 1:31; 2:21\x* \v 22 Anɨg ga anɨbu, Bɨ Kub nɨpe bɨ manö nɨpe hagep bɨ ap nɨp hag ña nɨŋöm nɨpe pen anɨg gɨnab a göm haga. \v 23 Nɨpe haga, \q1 “Nɨbi praj bɨ ap aip ajöm wasö, ñɨ mudun mɨdöm, \q2 ñɨ ap yag daueinab, hib nɨpe u Emanyuel a gɨnaböl,” a ga. \m Emanyuel manö iƚ u, God hon aip mɨdöp. \x * \xo 1:23 \xt Ais 7:14\x* \p \v 24 Pen Josep uhön hanöm uraköm, Bɨ Kub ejol nɨpe manö haga u udöm, nɨbi Maria nɨp udnam, a göm nɨŋa. \v 25 Nöd Josep Maria aip ajmil wasö, Maria ñɨ u yag dauö, Josep ñɨ anɨbu hib nɨpe Jisas a göm me, Maria nɨp böŋ nöp uda. \x * \xo 1:25 \xt Luk 2:21\x* \c 2 \s1 Bɨ gasɨ kɨd hiɨk nɨŋeb gau apöm Jisas nɨp nɨŋla \p \v 1 Pen Herod Judia Propins kiŋ mɨdmɨdöp ñɨn u, Maria Jisas nɨp yag daua Bedlehem daun, ram mɨnöŋ Judia aŋ au. Yag dauö, bɨ gapɨ kɨd hiɨk nɨŋeb gau, sɨdö auab lau nɨbö Jerusalem apöm, nɨbi bɨ gau hag nɨŋöm hagla, \v 2 “Juda nɨbi bɨ, Kiŋ hon, a gɨpim u nɨp yag daubal! Mɨñi lɨbal mɨdöp gaiŋ Hon ram mɨnöŋ hon sɨdö auab lau nɨbö gau mɨdun nɨŋbun gapɨ u waielöp; nɨŋun me, hib nɨpe hagno adö araŋ a gun aubun,” a gɨla. \x * \xo 2:2 \xt Nab 24:17\x* \v 3 Anɨg hageila, kiŋ Herod manö anɨbu nɨŋöm, nɨbi bɨ gai i kale ñɨ anɨbu nɨp gasɨ nɨŋöm yɨp nɨŋagöl rö löp, a göm, gasɨ iru nɨŋa. Jerusalem nɨbi bɨ gau magöŋhalö u rö nöp gasɨ iru nɨŋla. \v 4 Pen kiŋ Herod, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, kalɨp wɨñ alö aueila haga, “God manö hagep bɨ gau Krais nɨp yag daunaböl ram mɨnöŋ gai, a gɨla?” ö ga. \v 5 Anɨg hageia hagla, “Bɨ God manö hagep ap, hadame nöp manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga rö, nɨp yag daunaböl Bedlehem daun, ram mɨnöŋ Judia aŋ au. God manö hagep bɨ anɨbu God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 \v 6 ‘Ram mɨnöŋ Judia aŋ gau \q2 ram mɨnöŋ ke ke iru mɨdöp u me, \q1 ram mɨnöŋ Bedlehem nɨŋö pro rö lɨnab u \q2 pen Bɨ Kub u ram mɨnöŋ anɨbu nɨbö apöm, \q1 nɨbi bɨ yad Isrel nɨbi bɨ kalɨp abad mɨdeinab. \q2 Anɨg gɨnab rö, Bedlehem hib kub mɨdeinab,’ a ga,” a gɨla. \x * \xo 2:6 \xt Mai 5:2; Jon 7:42\x* \p \v 7 Anɨg hageila, kiŋ Herod nɨŋöm, am bɨ gasɨ kɨd hiɨk nɨŋeb gau kalɨp agamɨj wɨñ alö aueila haga, “Magö mai rö gapɨ anɨbu waiela?” ö ga. \v 8 Hageia, nɨp manö anɨbu hag ñeila, kalɨp Bedlehem hag yuöm pir alöm haga, “Kale am ñɨ anɨbu uƚhai nɨŋ aij gɨmim, ado gɨ apim yɨp hagpe, yad abe amem hib nɨpe hagnö adö araŋ,” a ga. \p \v 9 Kiŋ Herod anɨg hagö, kale hadlö nɨŋöl gɨ, gapɨ kale sɨdö auab lau nɨŋla u nöd nöd gö nɨŋöl gɨ, kale hain gɨla. Gapɨ u am am, ñɨŋaŋ u ram mɨdeia aŋ au gɨlaŋ nöp pɨdöŋ ga. \v 10 Anɨg gö kale nɨŋlö, aij a gö nɨŋöl gɨ, \v 11 ram raul mɨgan yaŋ amöm nɨŋla, ñɨŋaŋ u nɨme Maria aip mɨdailö. Kale am kugom yɨmöm, ñɨŋaŋ u hib haglö adö areia nɨŋöm, wadɨ kale gau aŋa löm, nɨp nan aij rɨmnap ñɨla. Gol rɨmnap, pauda haƚɨŋ aij auep rɨmnap, wel haƚɨŋ aij auep rɨmnap ñɨla. \x * \xo 2:11 \xt Sam 72:10-15; Ais 60:6\x* \p \v 12 Pen kale sɨbön aŋ yaŋ hanöm uhön nɨŋla, God haga, “Ado gɨ Herod mɨdöp u aragmim!” a ga. Anɨb u, haga rö nɨŋöm, adan mɨlö ap aramöm, ram kale ado gɨ arla. \s1 Josep Maria amɨl mɨhau ud pɨñɨŋ gɨ ram mɨnöŋ Ijip ara \p \v 13 Pen bɨ gasɨ kɨd hiɨk nɨŋeb gau kale anɨg göl arla nɨŋöl gɨ, Josep uhön nɨŋa, ejol ap apöm nɨp haga, “Herod ñɨŋaŋ u al pak lɨnam a göm, uƚhai nɨŋnɨg gab. Anɨb u, ñɨŋaŋ amɨl mɨhau yɨŋɨd uɫ gɨ, pɨñɨŋ gɨ ram mɨnöŋ Ijip armön. Aumön a geinam nöp, kauyaŋ ado gɨ aumön,” a ga. \p \v 14 Hagö, Josep sɨbön aŋ yaŋ nöp uraköm, ñɨŋaŋ amɨl mɨhau uɫ gɨ ram mɨnöŋ Ijip ara. \p \v 15 Uɫ gɨ ara anɨbu, Bɨ Kub nɨpe bɨ manö nɨpe hagep ap nɨp hag ña nɨŋöm nɨpe pen kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Ñɨ yad u Ijip nɨbö wɨñ alnö auöp,” a ga. \p Pen Josep amɨlap am Ijip nöp mɨdlö, Herod umaia me, hainö kauyaŋ ado gɨ aula. \x * \xo 2:15 \xt Hos 11:1\x* \p \v 16 Pen Herod nɨpe nɨŋa, bɨ gasɨ kɨd hiɨk nɨŋeb gau, nɨpe haga rö gageila, nɨp mulu kal yabɨƚ lugö haga, “Yɨp gɨpal anɨbu, ñɨŋaŋ bɨ kub mɨdnɨg gab u yad aigö gɨ gem nɨp al pak lɨnam?” a göm nɨŋa. Pen nɨpe gasɨ ap nɨŋöm haga, “Bɨ gasɨ kɨd hiɨk nɨŋeb gau kalɨp gapɨ u waiela ñɨn u, yɨp hag aij göm arla. Anɨb u yad nɨŋbin, Bedlehem söl au ñɨŋaŋ yag daulö, mɨ mɨhöp lugöp gau abe, ñɨŋaŋ hainö yag daubal gau abe, al pak lɨnaböl u, ñɨ anɨbu abe al pak lɨnaböl,” a ga. Anɨg hagöm me, bɨ nɨpe rɨmnap hag yuö amöm, ñɨŋaŋ Bedlehem söl au mɨdeila magöŋhalö al pak lɨ hakla. \p \v 17 Bedlehem ñɨŋaŋ al pak lɨla anɨbu, bɨ God manö hagep Jeremaia gɨnab a göm kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp gɨla. Jeremaia manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 \v 18 “Rama daun au mög gö, \q2 manö hauƚ kub göm, mɨɫöŋ kub gɨnaböl. \q1 Nɨbi Resel rɨkö, rɨklö rɨk amɨl apɨl gɨnab gau, \q2 mög gö mɨɫöŋ gɨnaböl. \q1 Ñɨ kale um hakla nɨŋöm \q2 nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag udöl rö lagnab,” a ga. \x * \xo 2:18 \xt Jer 31:15; Jen 35:19\x* \s1 Josep Maria amɨl mɨhau aip kauyaŋ ado gɨ arla \p \v 19 Pen hainö bɨ kub Herod umö, Josep Ijip gau mɨdöm hanöm uhön nɨŋa, Bɨ Kub ejol nɨpe ap apöm nɨp haga, \v 20 “Bɨ ñɨŋaŋ al pak lɨnɨg geila gau hadö umbal u me, nabin amɨl mɨhau kalɨp uɫ gɨ, ado gɨ ram mɨnöŋ Isrel armön,” a ga. \v 21 Hagö, Josep ñɨŋaŋ amɨl mɨhau uɫ gɨ, ado gɨ Isrel ara. \v 22 Pen amjakö, manö ap hagla, “Herod umö, ñɨ nɨpe Akeleas Judia Propins nɨbi bɨ kalɨp abad mɨdöp,” a gɨla. Hageila, Josep nɨpe Akeleas mɨdöp ram mɨnöŋ anɨbu nɨhön gɨnɨg arnam a göm, pɨñɨŋ ga u pen, hanöm uhön nɨŋa God nɨp haga, “Ram mɨnöŋ Judia ado gɨ aragmön, ne ram mɨnöŋ Galili armön,” a ga. \v 23 Hagö, Josep ñɨŋaŋ amɨl mɨhau kalɨp uɫ gɨ Nasared daun aramöm mɨdmɨdal. Arla anɨbu, bɨ God manö hagep gau anɨg gɨnab a göm kalɨ kƚiñ rɨkla rö nöp ga. Kale kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, “Nɨp bɨ Nasared nɨbö ap, a gɨnaböl,” a gɨla. \x * \xo 2:23 \xt Luk 2:39; Ais 11:1; 53:2; Jon 1:45\x* \c 3 \s1 Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb u God manö hag ñɨmɨdöp \r (Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1 Nasared mɨdeila ñɨn aŋ anɨbu, Jon bɨ ñɨg pak ñeb u apöm, ram mɨnöŋ Judia aŋ au, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ iru mɨdagmɨdal, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdmɨdöp aŋ gau mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau aulö, nɨpe kalɨp manö hag ñɨmɨdöp. \v 2 Kalɨp hag ñöm hagmɨdöp, “Söl mɨdöp, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab. Anɨb u, nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a gɨmim, arö gɨmim,” a gɨmɨdöp. \x * \xo 3:2 \xt Mad 4:17; 1:15\x* \v 3 Jon kalɨp manö hag ñɨmɨdöp anɨbu, bɨ God manö hagep Aisaia hadame nöp gɨnab a göm, kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp ga. Aisaia manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Bɨ ap, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ iru mɨdagpal, \q2 ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp aŋ au am mɨdöm, \q1 wɨñ alöm hagnab, ‘Bɨ Kub u auab! \q2 Adan sɨr u gɨlaŋ gɨyaŋ gɨ mɨdainɨm gau, \q1 dum goƚ pɨƚu gɨ mɨdainɨm gau, \q2 bɨnɨg ral aij gɨ mɨdaimim,’ a gɨnab,” a ga. \x * \xo 3:3 \xt Ais 40:3\x* \p \v 4 Pen Jon waƚɨj nɨpe u, kaj kamel uŋ udöm gɨla waƚɨj ap yɨmöm, kaj kau hañ dip nagɨ aŋ u pɨg lɨmɨdöp. Nan ñɨŋeb nɨpe u, joŋ habƚadɨŋ u abe, bom ñɨg u abe ñɨŋmɨdöp. \x * \xo 3:4 \xt 2Ki 1:8\x* \v 5 Ñɨn anɨbu, Jerusalem nɨbi bɨ mɨdeila gau abe, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ Judia yöp anɨb gau mɨdeila gau abe, ñɨg Jodan söl gau nɨbi bɨ mɨdeila gau abe, kale magöŋhalö Jon mɨdeia au arla. \v 6 Jon mɨdeia au amöm, nan si nan naij gɨla gau waiö hag payɨk pe gɨlö nɨŋöl gɨ, Jon kalɨp ñɨg Jodan aŋ au ñɨg pak ñɨmɨdöp. \p \v 7 Pen bɨ Perisi gau abe, bɨ Sadyusi gau abe iru nöp, Jon hanɨp ñɨg pak ñaŋ a göm aueila, Jon kalɨp sɨƚɨk hag göm haga, “Kale haiŋo ñɨ pai gai i! Gasɨ nɨhön nɨŋmim pɨñɨŋ gɨ aubimŋ ‘Ñɨg pakno, God nɨbi bɨ ke nɨbö gau kalɨp hag gɨnab ñɨn u, hanɨp hag gagnab,’ a gɨmim, pɨñɨŋ gɨ aubim aka? \x * \xo 3:7 \xt Mad 12:34; 23:33\x* \v 8 Kale ñɨg paknɨg gɨnabim u, nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨmim, mɨd aij gɨmim. Anɨg geinabim me, nɨbi bɨ nɨŋnaböl, kale nan si nan naij gɨmɨdim u hadö arö gɨpim. \v 9 Pen kale gasɨ ap nɨŋmim, ‘Hon bac iƚaŋ Ebraham ñɨ pai nɨpe mɨdpun nɨŋöm God hanɨp nan naij ap gagnab,’ a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Ebraham ñɨ pai nɨpe mɨdpun a gɨpim u nan yɨharɨŋ! God kabö gai i udöm, Ebraham ñɨ pai nɨpe gau gɨ lɨnɨg göm, gɨ lɨböp! Anɨb u, ‘Bɨ aij Ebraham rɨköm rɨk amɨl apɨl göm hon ke rɨk dap lɨbal,’ a gɨpim u, manö u rö hagagmim. \x * \xo 3:9 \xt Jon 8:33,39; Ro 4:12\x* \p \v 10 “Nɨŋ aij gɨmim! God mab u iƚ halö rɨb junɨg, ru u mab iƚ yaŋ kɨd gɨ mɨdöp. Mab ap magö ñɨŋeb aij rɨmnap pɨlagnab u, rɨb gɨ dö gɨ ud mab inab yaŋ yunab. \x * \xo 3:10 \xt Mad 7:19; Luk 13:6-9\x* \v 11 Kale nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a gɨmim, arö gɨmim me, yad kalöp ñɨg nöp pak ñɨnabin. Pen bɨ yɨp hain aunab u, nɨpe yad rö wasö; nɨpe bɨ kub yabɨƚ, yad bɨ pro. Yad nɨp nɨŋnö nable gɨnab. Ma hañ nɨpe ud ajeinam rö lagöp. Yad kalöp ñɨg nöp pak ñabin, pen bɨ anɨbu nɨpe apöm, kalöp Ana Uɫ u pak ñöm, mab mɨɫaŋ pak ñöm gɨnab. \x * \xo 3:11 \xt Jon 1:26-27,33; Ap 1:5\x* \p \v 12 “Nɨpe wid magö po gö, rɨk dap pakpal rö u gɨnɨg gab. Wid magö ñɨŋeb gau ke löm, wid cög naböŋ naböŋ gau ke lɨnab. Anɨg göm, wid magö ñɨŋeb nɨpe gau dam ram raul mɨgan au lɨnab; pen naböŋ naböŋ gau dam mab pör inmɨdöp u launab,” a ga. \s1 Jon Jisas nɨp ñɨg pak ña \r (Mak 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 Ñɨn anɨbu, Jisas nɨpe, Jon yɨp ñɨg pak ñaŋ, a göm, ram mɨnöŋ Galili arö göm, ñɨg Jodan aramöm, \v 14 Jon nɨp haga, “Yɨp ñɨg pak ñɨ,” a ga. Hageia, Jon haga, “Ne nöp me yɨp ñɨg pak ñɨbnap. Pen yad aige gem nöp ñɨg pak ñɨnam?” ö ga. \p \v 15 Hageia, Jisas haga, “Ne hagabön u arö gɨmön, yad hagabin rö nöp gul me, God hagöp hagöp rö nöp gɨnabul,” a ga. Hageia Jon, “Nɨŋö hagpan,” a göm, Jisas nɨp ñɨg pak ña. \p \v 16 Nɨp ñɨg pak ñö nɨŋöl gɨ, Jisas ñɨg goƚ au laŋ apöm nɨŋa, kumi kabö adö laŋ mɨgan pɨral hiɨkö, God Ana u yaur dapo rö u gɨ nɨp aua. \x * \xo 3:16 \xt Jon 1:32\x* \v 17 Anɨg göm auö nɨŋöl gɨ, manö ap kumi kabö adö laŋ nɨbö apöm haga, “Ñɨ aij anɨbi, ñɨ mɨdmagö yad yabɨƚ. Yad nɨp nɨŋnö, yɨp aij yabɨƚ göp,” a ga. \x * \xo 3:17 \xt Sam 2:7; Ais 42:1; Mad 12:18; 17:5; Luk 9:35\x* \c 4 \s1 Seden, Jisas nɨp gasɨ ñɨnö nan si nan naij gɨnɨm a göm nɨŋa \r (Mak 1:12-13; Luk 4:1-13) \p \v 1 Ñɨn anɨbu God Ana u, Seden nɨbi bɨ gau kalɨp pör gɨmɨdöp rö, Jisas nɨp u rö nöp gɨnɨm a göm, Jisas nɨp uɫ gɨ, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ mɨdagmɨdal, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp aŋ gau ud arö, Seden nɨpe Jisas nan si nan naij rɨmnap gɨnɨm aka göm ga. \x * \xo 4:1 \xt Hib 2:18; 4:15\x* \v 2 Jisas ram mɨnöŋ nöp aŋ anɨb gau nan ñɨŋöm wasö, ñɨn unbö ñɨn juöl mɨhöp (40) mailö abe sɨbön abe yɨharɨŋ nöp mɨdeia. Anɨg göm yɨharɨŋ nöp mɨdö, nɨp kɨyö kub yabɨƚ u gö, \x * \xo 4:2 \xt Eks 34:28\x* \v 3 Seden Jisas nɨp gasɨ ñɨnö, naij gɨnɨm a göm apöm, Jisas nɨp haga, “Yad God Ñɨ nɨpe mɨdpin a gɨpan u, kabö gai i hagö, bred rö laŋ,” a ga. \v 4 Hageia, Jisas pen haga, “God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘Nɨbi bɨ gau, bred nöp ñɨŋöm \q2 kamɨŋ mɨdageinaböl; \q1 God manö hagöp anɨbu magöŋhalö nɨŋ udöm me, \q2 kamɨŋ mɨdeinaböl,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:4 \xt Dud 8:3\x* \p \v 5 Jisas anɨg hagö, kɨjaki Jisas nɨp uɫ gɨ dam daun kub uɫ Jerusalem amöm, God sabe gep ram i adö gɨlaŋ gɨla u löm haga, \v 6 “Yad God Ñɨ nɨpe mɨdpin a gɨpan u, ujaŋdi mɨnöŋ yaŋ lɨ. God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘God ejol nɨpe gau hagö, nöp ñɨmagö kale udeinaböl me, \q2 kabö ma nöp u bɨnɨŋ gagnab,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:6 \xt Sam 91:11-12\x* \p \v 7 Hageia, Jisas pen haga, “Wasö! God Manö u manö rɨmnap halö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘God Bɨ Kub u, nɨpe bɨ nɨŋö aka bɨ pir alep, a gagmim,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:7 \xt Dud 6:16\x* \p \v 8 Hagö, Seden Jisas nɨp dam dum kub yabɨƚ ap amöm, ram mɨnöŋ aij aij bɨ kub ke ke abadpal gau Jisas nɨp yamöm haga, \v 9 “Ne kugom yɨmmön, hib yad hagö adö laŋ arö, yad ram mɨnöŋ anɨb gai i magöŋhalö nape nöp ñɨnabin,” a ga. \p \v 10 Hageia, Jisas Seden nɨp haga, “Ne ke gau aru! God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘God Bɨ Kub hib nɨpe u nöp hagpe adö arnɨm; wög nɨp nöp gɨmim,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:10 \xt Dud 6:13\x* \p \v 11 Jisas anɨg hageia nɨŋöm kɨjaki, Jisas nɨpe nan naij rɨmnap gɨnɨm a göm gɨ gɨ wasö nɨŋöm, nɨp arö göm arö nɨŋöl gɨ, ejol rɨmnap apöm, nɨp ap aɫ ba göm abad mɨdeila. \s1 Jisas ram mɨnöŋ Galili iƚ göm nɨbi bɨ gau God manö hag ña \r (Mak 1:14-15; Luk 4:14-15) \p \v 12 Ñɨn anɨbu Jon bɨ ñɨg pak ñeb u nɨp nagɨ leila, Jisas manö anɨbu apdi nɨŋöm, ram mɨnöŋ Galili ado gɨ ara. \x * \xo 4:12 \xt Mad 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19-20\x* \v 13 Amöm daun nɨpe Nasared am mɨdageia; am mɨdeia daun pro Kapaneam, ram mɨnöŋ Sebyulan Napdalai aŋ au mɨdöp Ñɨg Waŋö Galili goƚ au. \v 14 Jisas ram mɨnöŋ anɨbu amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö aij u hag ñɨ ajmɨdöp u me, bɨ God manö hagep Aisaia gɨnab a göm kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp ga. Nɨpe haga, \q1 \v 15-16 “Ram mɨnöŋ Sebyulan abe Napdalai abe, Ñɨg Waŋö Galili goƚ au, \q2 Ñɨg Jodan sɨdö wad arab böŋ lau, \q1 Juda nɨbi bɨ wasö ram mɨnöŋ Galili au mɨdpal gau \q2 kale mailö kub yabɨƚ nɨŋbal. \q1 Sɨbön gau mɨdöm umöl rö la u \q2 pen mailö kub u hadö nɨŋbal,” a ga. \x * \xo 4:15-16 \xt Ais 9:1-2\x* \p \v 17 Jisas ñɨn anɨbu iƚ göm, nɨbi bɨ gau kalɨp God manö aij u hag ñɨ ajöl gɨ haga, “Nan si nan naij gɨpim adö u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a gɨmim, arö gɨmim. Söl mɨdöp, God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab; ñɨn hain pör abad mɨdmɨdim u, mɨñi auöp!” a ga. \x * \xo 4:17 \xt Mad 3:2; 19:27\x* \s1 Jisas bɨ mɨhau mɨhau, “Kale yad aip aumim,” a ga \r (Mak 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Jisas Ñɨg Waŋö Galili goƚ adö au ap lug aramöm nɨŋa, bɨ kabsaƚ udep mamil mɨhau, uben yumil kabsaƚ udailö. Bɨ madöl mɨhau, nɨmam ap hib nɨpe u Saimon, nɨmam ap hib nɨpe u Edru. Saimon nɨp hib ap Pida a gɨmɨdal. \v 19 Jisas kalɨp mɨhöŋ nɨŋöm haga, “Yɨp hain gɨmil. Yad kalöp gɨnö, kale mamil mɨhau, kabsaƚ udep bɨ wasö, nɨbi bɨ udep bɨ mɨdeinabil,” a ga. \v 20 Hagö, haga rö nöp nɨŋmil, kabsaƚ udailö uben gau arö gɨmil, Jisas aip ajmɨdil. \p \v 21 Pen magö ap rapɨn amöm nɨŋa, Jems aip Jon aip nap Sebedi aip ñɨg magɨb mɨgan u apɨlap mɨdöl göm, uben ƚuöl udöl gɨ mɨdeila. Jisas nɨŋöm, kalɨp mɨhöŋ wɨñ alö, \v 22 kale nap Sebedi ñɨg magɨb au arö gɨmil, Jisas aip arla. \s1 Jisas gau ajöm nɨbi bɨ kalɨp manö hag ña \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 Jisas ram mɨnöŋ Galili aŋ gau gɨ ajöl göm, Juda magum gep ram gau gau amöm, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨ ajöl gɨ, nan nɨhön nɨhön nɨbi bɨ gau kalɨp ga gau gö kamɨŋ lɨmɨdöp. \x * \xo 4:23 \xt Mad 9:35; Mak 1:39; Ap 10:38\x* \v 24 Anɨg gö, ram mɨnöŋ Siria nɨbi bɨ gau magöŋhalö manö anɨbu nɨŋöm, nɨbi bɨ nan nɨhön nɨhön ga gau daulö, Jisas gö kamɨŋ lɨmɨdöp. Nɨbi bɨ anɨb gau, rɨmnap nan ga; rɨmnap hañ romaŋ ilön kub ga; rɨmnap kɨjaki abaŋ ala; rɨmnap amgö mɨmainö auö, ap lug paköm gɨl gɨl gɨmɨdal; rɨmnap ñɨn ma kɨƚa ga; pen nɨbi bɨ nan nɨhön nɨhön ga gau daulö, Jisas gö magöŋhalö kamɨŋ la. \x * \xo 4:24 \xt Mak 6:55\x* \v 25 Pen Galili nɨbi bɨ löm, Dekapolis nɨbi bɨ löm, Jerusalem nɨbi bɨ löm, Judia nɨbi bɨ löm, ñɨg Jodan nö lödaŋ au nɨbi bɨ löm, iru nöp Jisas arö nɨŋöl gɨ, hain arla. \x * \xo 4:25 \xt Mak 3:7-8\x* \c 5 \s1 Jisas nö ilö laŋ am mɨdöm, manö hag ña \r (Luk 6:20-23) \p \v 1 Jisas, nɨbi bɨ iru nöp anɨb gau nɨŋöm, am nö ilö laŋ bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ u aip asɨk mɨdöl göm, kalɨp manö hag ña. \s1 Nɨbi bɨ mɨñ mɨñ gɨnaböl \r (Luk 6:20-23) \p \v 2 Jisas nɨpe kalɨp hag ñöl gɨ haga, \q1 \v 3 Nɨbi bɨ gau, hon nɨbi bɨ aij wasö, \q1 God nɨpe nöp hanɨp gɨ ñɨnab a göm, \q2 God nɨp hag nɨŋnaböl gau, \q1 God kalɨp udöm kumi kabö adö laŋ abad mɨdeinab u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \x * \xo 5:3 \xt Ais 57:15\x* \q1 \v 4 Nɨbi bɨ mɨɫöŋ gɨpal gau, \q1 God kalɨp hag udnab u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \x * \xo 5:4 \xt Ais 61:2-3; Rep 7:17\x* \q1 \v 5 Nɨbi bɨ hain agamɨj mɨdpal gau, \q1 kale mɨnöŋ naböŋ iƚ i udnaböl u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \x * \xo 5:5 \xt Sam 37:11\x* \q1 \v 6 Nɨbi bɨ, God haga rö nöp gɨnabun a göm, nɨŋbal gau, \q1 God kalɨp abad mɨdeinab u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \x * \xo 5:6 \xt Ais 55:1-2\x* \q1 \v 7 Nɨbi bɨ kale nɨbi bɨ gau kalɨp mög nɨŋöm ud aij gɨnaböl gau, \q1 God kalɨp pen u rö nöp mög nɨŋöm ud aij gɨnab u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \q1 \v 8 Nɨbi bɨ God nɨp gasɨ añɨ nɨŋbal gau, \q1 God nɨp nɨŋnaböl u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \q1 \v 9 Nɨbi bɨ nɨŋnaböl, nɨbi bɨ rɨmnap pen pen gɨnaböl gau, \q2 kale apöm hagnaböl, ‘Kale unbö gagmim, agamɨj mɨdaimim,’ a gɨnaböl gau, \q1 God kalɨp ñɨ pai yad a gɨnab u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \q1 \v 10 Nɨbi bɨ kale God haga rö nöp gɨnabun a gɨ mɨdlö, \q2 nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp gɨ naij gɨnaböl u, \q1 God kalɨp udöm kumi kabö adö laŋ abad mɨdeinab u me, \q2 mɨñ mɨñ göl. \x * \xo 5:10 \xt 1Pi 3:14\x* \p \v 11 “Kalöp Jisas nɨbi bɨ nɨpe a göm gɨ naij göm, manö piral hagöm hag juaiöl, kale mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨmim. \x * \xo 5:11 \xt 1Pi 4:14\x* \v 12 Bɨ God manö hagep hadame nöp gau kalɨp adö anɨbu nöp gɨla. Anɨb u, kalöp u rö nöp geinaböl u, gasɨ kub u nɨŋagmim; God hanɨp kumi kabö adö laŋ ud aij gɨnab a gɨmim, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨmim,” a ga. \x * \xo 5:12 \xt 2Kr 36:16; Ap 7:52\x* \s1 God nɨbi bɨ nɨpe gau kale dö sol rö mɨdpal; kale mailö rö mɨdpal \r (Mak 9:50; Luk 14:34-35) \p \v 13 Jisas manö anɨbu hagöm haga, “Nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdpal gau, dö sol rö kale mɨdpim. Pen dö sol kal u am haköm kauyaŋ kal gagnab; böŋ nöp naij göp a göm, abhib jaköm ud yunaböl. \p \v 14 “Daun kub dum laŋ mɨdöm, pi göl mɨdnɨm rö lagnab; waiö yabɨƚ mɨdeinab. Anɨb u rö, nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdpal gau kalɨp hapö mailö rö mɨdpim. \x * \xo 5:14 \xt Jon 8:12; 9:5\x* \v 15 Nɨbi bɨ gau hapö lauöm rin cög mɨgan gau pi gagnaböl. Adö au gɨlaŋ rɨk lɨlö mailö gö, nɨbi bɨ ram raul mɨgan gau magöŋhalö nɨŋ aij gɨnaböl. \x * \xo 5:15 \xt Mak 4:21; Luk 8:16; 11:33\x* \v 16 Anɨb u rö, kale nɨbi bɨ gau kalɨp gɨ aij gɨpe, nɨbi bɨ gau kalöp nɨŋöm, Nap kumi kabö adö laŋ mɨdöp hib nɨpe nöp haglö adö arnab. \x * \xo 5:16 \xt Ep 5:8-9; 1Pi 2:12\x* \s1 Lo manö u \p \v 17 “Kale hagnabim, Jisas auöp u, God Mosɨs nɨp lo manö haga manö adö u abe, bɨ God manö hagep rɨmnap hagla manö adö u abe, arö gɨmim a gɨnɨg auöp a gɨnabim u pen u wasö! Yad aubin u, bɨ God manö hagep gau gɨnab a gɨla rö magöŋhalö gɨnam a gem aubin. \x * \xo 5:17 \xt Ro 3:31\x* \v 18 Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin. Kumi kabö adö laŋ abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe böŋ nöp ur gɨnab u pen God Manö u manö magö rɨmnap ur gagnab; magöŋhalö pör pör nöp mɨdeinab. Manö nɨhön nɨhön haga u, magöŋhalö haga rö nöp gɨnab. \x * \xo 5:18 \xt Luk 16:17; 21:33\x* \p \v 19 “Anɨb u, nɨbi bɨ an God lo manö u nɨŋöm, manö pro magö ap arö gɨnam a göm, nɨbi bɨ gau haƚöwaƚö hag ñö arö gɨnaböl u, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u, hib kale ap lugnab. Pen nɨbi bɨ an God lo manö nɨŋöm, nɨŋ aij göm, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨ aij gɨnaböl u, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u, hib kale ap rannab. \x * \xo 5:19 \xt Jem 2:10\x* \v 20 Bɨ Perisi gau abe, God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, ‘God haga rö nöp gɨpun,’ a gɨpal u pen kale yɨharɨŋ manö hagöm God haga rö gagpal, wasö. Kale ke pen, God manö haga rö nöp nɨŋmim kabö rö nöp hain gɨmim. Anɨg gɨnabim u me, God kalöp udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab. \s1 Nɨbi bɨ koƚmaƚ kale gau aip manö hag jɨm ñɨmim mɨdaimim \r (Luk 12:57-59) \p \v 21 “Hadame nöp napɨs nahai iƚaŋ gau God lo manö hagmɨdal adö u kale nɨŋbim. Kale hagmɨdal, ‘Wip al pakagmim. Nɨbi bɨ ap, nɨbi bɨ ap al pak lɨnab u, manö kub nɨŋnab,’ a gɨmɨdal. \x * \xo 5:21 \xt Eks 20:13; Dud 5:17\x* \v 22 Manö anɨbu nɨŋbim u pen kalöp mɨñi hag aij gɨnam. Nɨbi bɨ ap, nɨbi bɨ ap nɨp nɨŋö mulu lugnab u, manö kub nɨŋnab. Nɨbi bɨ ap, nɨbi bɨ ap hib dap lugnab u, Juda Kansol gau ap magum göm, nɨp manö kub hagnaböl. Nɨbi bɨ ap, nɨbi bɨ ap nɨp hagnab, ‘Ne bɨ hauƚ halö,’ a gɨnab u, ram mɨnöŋ mab ke inab mɨgan yaŋ arnɨm rö löp. \x * \xo 5:22 \xt 1Jn 3:15\x* \p \v 23 “Anɨb u, ne nan God nɨp sabe gɨ ñeb dam kabö bɨd adö u sabe gɨ ñɨnɨg, añ mam ne nɨp gɨna rö manö mɨdöp a gɨnabön u, \x * \xo 5:23 \xt Mak 11:25\x* \v 24 nan God nɨp sabe gɨ ñeb anɨbu kabö bɨd au arö gɨmön, nɨpe aip manö hag aij gɨmön, uri agamɨj mɨdaiul a gɨmön, ado gɨ ap nan anɨbu God nɨp sabe gɨ ñɨmön. \p \v 25 “Nan nɨhön gɨ naij gɨnabim u, kalöp manö kub hagnɨg, dam adan aŋ gau hain ud arlö nɨŋöl gɨ, kalɨp aip manö anɨbu hag ud asɨkmim, dɨm ñöl mɨdaimim. Wasö u, kalöp dam bɨ kub u nɨp ñeinaböl, nɨpe pen kalöp ud polisman kai kalɨp ñö, kalöp dam nagɨ lɨnaböl. \v 26 Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, nan naböŋ kale u böŋ nöp naböŋ ral pɨs gɨmim höŋ arnabim. \s1 Nɨbi si bɨ si gɨpal \p \v 27 “Pen manö ap hagla u, u rö nöp nɨŋbim. Manö anɨbu hagla, ‘Nɨbi si bɨ si gagmim,’ a gɨla. \x * \xo 5:27 \xt Eks 20:14; Dud 5:18\x* \v 28 Pen yad kalöp hagabin, bɨ ap nɨbi ap nɨp nɨŋöm, nɨp gɨbnep a göm gasɨ nɨŋnab u, God nɨŋö, bɨ anɨbu gasɨ nɨpe aŋ yaŋ nɨbi anɨbu si gɨnab. \v 29 Anɨb u, amgö magö yɨjɨg lau nɨŋöm, nan si nan naij gep rö lainɨm u, amgö böŋ anɨbu ud ju yumim. Pen amgö kale u mög nɨŋnabim u, nan si nan naij gɨmim, mab ke inab mɨgan yaŋ armim rö löp. \x * \xo 5:29 \xt Mad 18:9; Mak 9:47\x* \v 30 Pen ñɨmagö yɨjɨg kɨd u u rö nöp, nan si nan naij gɨnɨg gainɨm, rɨb gɨ dö gɨ yumim. Anɨg gɨmim me, ñɨn böŋ lap nöp mɨdö kamɨŋ arnabim. Wasö u, mab ke inab mɨgan yaŋ arnabim. \x * \xo 5:30 \xt Mad 18:8; Mak 9:43\x* \s1 Jisas nɨbi hag yuep manö hag ña \r (Mad 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18) \p \v 31 “Kale nɨŋbim, manö ap hagla, ‘Bɨ ap nɨbin nɨp arö gɨnɨg, nɨbi i böŋ nöp arö gɨnam a göm, kalɨ kƚiñ bad ap rɨköm, nɨbi anɨbu nɨp ñöm me, böŋ nöp arö gɨnab,’ a gɨla. \x * \xo 5:31 \xt Dud 24:1-4; Mak 10:4\x* \v 32 Pen yad kalöp hagabin: bɨ ap, nɨbin nɨpe bɨ ap si udagnab wasö, pen nugmul nɨpe nɨbin yɨharɨŋ nöp arö gɨnab u, gɨ naij gɨnab. Pen nɨbi u nɨp anɨg göm arö gö, am bɨ hain nɨbö ap udnab u, bɨ u nɨpe nɨbin nɨpe arö gɨnab u me, nɨpe anɨg gö, nɨbin nɨpe bɨ si udep nɨbi lɨnab. Pen bɨ an nɨbi anɨbu udnab u, nɨpe u rö nöp nɨbi si udep bɨ lɨnab. \x * \xo 5:32 \xt 1Ko 7:10-11\x* \s1 Manö nɨŋö yabɨƚ hagabun, a gɨpal \r (Mad 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18) \p \v 33 “Hadame nöp manö ap hagla u, u rö nöp nɨŋbim. Manö anɨbu hagla, ‘Kale Bɨ Kub amgö ilö nɨpe manö nɨŋö yabɨƚ hagnabim u, hagnabim rö nöp gɨmim. God nɨpe nɨŋmɨdöp nɨŋöm hagnabim rö nöp gɨmim,’ a gɨla. \x * \xo 5:33 \xt Eks 20:7; Lep 19:12; Nab 30:2; Dud 23:21\x* \v 34 Pen yad kalöp hagabin: manö ap hagnɨg, ‘God amgö ilö adö u nɨŋö hagabin,’ a gɨmim hagagmim. ‘Ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au mɨdöp rö, nɨŋö hagabin,’ a gɨmim hagagmim; God nɨpe ram mɨnöŋ anɨb au sea kiŋ adö au asɨk mɨdöp. \x * \xo 5:34 \xt Ais 66:1; Jem 5:12; Mad 23:22\x* \v 35 ‘Mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdöp rö nɨŋö hagabin,’ a gɨmim hagagmim; God nɨpe sea kiŋ adö au asɨköm, ram mɨnöŋ iƚ i ma adö au abö gɨ mɨdöp. ‘Jerusalem mɨdöp rö nɨŋö hagabin,’ a gɨmim hagagmim; u Kiŋ Kub yabɨƚ daun kub nɨpe me. \x * \xo 5:35 \xt Sam 48:2; Ais 66:1\x* \v 36 ‘Nabɨc yad mɨdöp rö, nɨŋö hagabin,’ a gɨmim hagagmim. Kale ke gɨpe, nabɨc uŋ kale añɨ ap ule aka pɨr ranagnab. \v 37 Anɨb u, ‘Gɨnabin’ a gɨmim, ‘Gɨnabin’ nöp a gɨmim; pen ‘Gagnabin’ a gɨmim, ‘Gagnabin’ nöp a gɨmim. Manö kuöyaŋ lɨmim hagmim, lɨmim hagmim u, Seden kalöp gasɨ ñö, hagnabim. \s1 Jisas pen pen gep manö haga \r (Luk 6:29-30) \p \v 38 “Pen manö ap hagla u, u rö nöp nɨŋbim. Manö anɨbu hagla, ‘Amgö magö u bɨg juaiöl, kalɨp pen abe bɨg jumim. Meg magö pa jö gaiöl, kalɨp pen abe pa jö gɨmim,’ a gɨla. \x * \xo 5:38 \xt Eks 21:24; Lep 24:20; Dud 19:21\x* \v 39 Pen yad kalöp hagabin: bɨ ap kalöp gɨ naij gainɨm, nɨp pen gɨ naij gagmim. Bɨ ap kalöp alaun pak hil gainɨm, ado gɨmim böŋ lap abe paknɨm. \v 40 Bɨ ap apöm kalöp manö kub hagöm, ‘Sior ne u yɨp hajɨ gɨ,’ a gainɨm, sior nöp ñagmim, kolsior u abe ñɨmim. \v 41 Bɨ ap kalöp hag nɨŋöm, ‘Nan wadɨ i dam ka au yumön aumön,’ a geinab u, jɨ nɨŋagmim; ka hagöl au hil gɨmim, dam yɨharɨŋ ka au yumim aumim. \v 42 Nɨbi bɨ rɨmnap kalöp, ‘Hanɨp nan rɨmnap ñim,’ a gaiöl, haƚöwaƚö ñɨmim. Pen nɨbi bɨ rɨmnap kalöp, ‘Hanɨp nan rɨmnap yɨharɨŋ ñɨbe, hainö pen kalöp ado gɨ dam ñɨnabun,’ a gaiöl, arö gagmim, haƚöwaƚö ñɨmim. \s1 Koƚmaƚ kale gau kalɨp mɨdmagö lɨmim \r (Luk 6:27-28,32-36) \p \v 43 “Manö ap hagla u, u rö nöp nɨŋbim. Manö anɨbu hagla, ‘Mɨdaimam kale gau kalɨp mɨdmagö lɨmim; nɨbi bɨ koƚmaƚ kale gau kalɨp mulu adɨŋ nɨŋmim,’ a gɨla. \x * \xo 5:43 \xt Lep 19:18\x* \v 44 Pen yad kalöp hagabin: nɨbi bɨ koƚmaƚ kale gau, kalɨp mɨdmagö lɨmim; nɨbi bɨ kalöp gɨ naij gɨpal gau, God nɨp sabe gɨmim, ‘Kalɨp abad mɨd aij gɨmön,’ a gɨmim. \x * \xo 5:44 \xt Eks 23:4-5; Luk 23:34; Ap 7:60; Ro 12:14,20\x* \p \v 45 “Kale anɨg gɨnabim u, Nap kumi kabö adö laŋ mɨdöp u, ñɨ pai nɨpe yabɨƚ mɨdeinabim. Nɨpe gö, sɨdö mailö gö, nɨbi bɨ gɨ aij gɨpal gau abe, nɨbi bɨ gɨ naij gɨpal gau abe, mailö gab. Nɨpe gö, möŋ alöm, nɨbi bɨ gɨ aij gɨpal gau nan wög kale gau ranöm, nɨbi bɨ gɨ naij gɨpal gau nan wög kale gau ranöm göp. \v 46 Kale nɨbi bɨ kalöp mɨdmagö lɨbal gau nöp ud aij gɨnabim u, bɨ dakɨs udpal gau gɨpal rö nöp gɨnabim. Anɨg geinabim u, God ne aige göm ñɨñɨ löm kalöp nan aij ñɨnab. \v 47 Kale añ mam kale gau nöp hag wɨhai udnabim u, nɨbi bɨ God nɨp gasɨ nɨŋagpal gau, nɨbi bɨ yɨharɨŋ gau kalɨp gɨpal rö nöp gɨnabim. \p \v 48 “Anɨb u, Nap kumi kabö adö laŋ gɨ aij yabɨƚ gab rö, kale u rö nöp gɨ aij yabɨƚ gɨmim. \x * \xo 5:48 \xt Lep 19:2; Dud 18:13\x* \c 6 \s1 Nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau kalɨp abönamö ñɨmim \p \v 1 “Pen kale, hib kub udun a gɨmim, nɨbi bɨ amgö ilö adö kale u nöp God hagöp rö nöp gun, a gɨmim gɨpe u, Nap kale kumi kabö adö laŋ mɨdöp u nɨpe nɨŋöm kalöp pen nan aij ap ñagnab. \x * \xo 6:1 \xt Mad 23:5\x* \v 2 Nɨbi bɨ rɨmnap, God nɨp nɨŋ udpun, a göm, piral nöp gɨpal. Hib kub udun, a göm, kale nɨbi bɨ mög gep rö gau mani nan rɨmnap ñɨnɨg, Juda magum gep ram nɨbi bɨ iru mɨdnaböl raul u aka, adan kub nɨbi bɨ iru nöp ajnaböl gau nöp amöm, nɨbi bɨ amgö ilö adö au ñɨnaböl. Gɨnaböl anɨbu yad kalöp hagabin: hib kub udun a göm, nan kale pen udnaböl anɨbu; Bapi kalɨp nan rɨmnap halö ñagnab. Kale anɨg gɨnaböl u rö gagmim. \p \v 3 “Pen kale nɨbi bɨ mög gep rö gau kalɨp nan ñɨnɨg, waiö ñagmim; \v 4 agamɨj pi gɨmim rö ñɨmim. Nan nɨhön agamɨj gɨpim u, Nap kale magöŋhalö nɨŋöb rö, nɨhön nɨhön gɨnabim nɨŋöm, kalöp pen nan aij ñɨnab. \s1 Jisas God nɨp sabe gep manö hag ña \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 “Kale God nɨp sabe gɨnɨg gɨmim u, nɨbi bɨ rɨmnap, God nɨp gasɨ nɨŋbun, a göm, piral nöp gɨpal rö gagmim. Kale nɨbi bɨ rɨmnap hanɨp nɨŋlö, hib kub udnabun a göm, am Juda magum gep ram aŋ u mɨdöm aka, am adan ramö gau mɨdöm, nɨbi bɨ amgö ilö au God nɨp sabe gɨpal. Gɨpal anɨbu yad kalöp hagabin, hib kub udun a göm, nan kale pen udnaböl anɨbu; God nɨpe manö kalɨp u udagnab. \x * \xo 6:5 \xt Mad 23:5; Luk 18:10-14\x* \v 6 Anɨb u, kale God nɨp sabe gɨnɨg, ram magö raul mɨgan kale u ammim, ajöŋ gɨ ñɨmim, Bapi hon amgö nɨŋagpun nɨp sabe gɨmim. Nan nɨhön agamɨj gɨpim u, Nap kale magöŋhalö nɨŋöb rö, nɨhön nɨhön gɨnabim nɨŋöm, manö kale nɨŋöm, kalöp pen nan aij ñɨnab. \p \v 7 “Nɨbi bɨ God Manö nɨŋagpal gau, nɨp sabe gɨnɨg, manö mɨlö kub yabɨƚ hagpal. Gasɨ kale nöp nɨŋöm hagpal, ‘Manö mɨlö kub hagno me nɨŋnab,’ a gɨpal. \x * \xo 6:7 \xt 1Ki 18:26-29\x* \v 8 Pen kale anɨbu rö gagmim. Manö nɨhön God nɨp sabe gɨnɨg gabim gau, nɨpe nöd nɨŋnab. \x * \xo 6:8 \xt Mad 6:32\x* \v 9 Anɨb u, God nɨp sabe gɨnɨg, hagmim, \q1 ‘Bapi kub kumi kabö adö laŋ mɨdpan; \q2 hib ne i adö laŋ mɨdöp. \q1 \v 10 Ne hanɨp udmön abad mɨdaimön. \q1 Ne kumi kabö adö laŋ hagpan rö nɨŋbal u, \q2 hon aui mɨnöŋ naböŋ iƚ i gɨ ñɨmön nɨŋun hon abe manö nöp nɨŋun. \x * \xo 6:10 \xt Luk 22:42\x* \q1 \v 11 Hanɨp nan ñɨŋeb rɨmnap nɨme lɨmön; \q2 pör pör ñɨban rö u ñɨn añɨ añɨ ñɨmön. \q1 \v 12 Nɨbi bɨ rɨmnap hanɨp gɨ naij gɨpal nɨŋun arö gɨpun rö, \q2 hon gɨ naij gɨpun u u rö nöp nɨŋmön arö gɨmön. \x * \xo 6:12 \xt Mad 6:14-15; 18:21-35\x* \q1 \v 13 Hon gɨ naij gun rö löp u, \q2 ne hanɨp abad mɨdö, hon gɨ naij gagun,’ a gɨmim. \x * \xo 6:13 \xt Luk 22:40; Jem 1:13; Jon 17:15\x* \p \v 14 “Nɨbi bɨ rɨmnap kalöp gɨ naij gaiöl nɨŋmim arö gɨnabim u, Nap kale kumi kabö adö laŋ mɨdöp u nan si nan naij kale gɨnabim u u rö nöp nɨŋöm, arö gɨnab. \x * \xo 6:14 \xt Mak 11:25-26\x* \v 15 Pen nɨbi bɨ rɨmnap kalöp gɨ naij gaiöl nɨŋmim arö gagnabim u, Nap kale nan si nan naij kale gɨnabim u u rö nöp nɨŋöm arö gagnab. \s1 Nan ñɨŋeb hil gɨpal \p \v 16 “Kale nan ñɨŋeb arö gɨnɨg, nɨbi bɨ God nɨp gasɨ nɨŋbun, a göm, piral nöp gɨpal rö, gagmim. Kale, ‘Hon mulu halö halö rö mɨdno, nɨbi bɨ nɨŋöm hagnaböl, “God nɨp gasɨ nɨŋöm, nan ñɨŋeb hil göm me, mulu halö halö mɨdpal,” a gɨnaböl,’ a göm, piral anɨg gɨnaböl. Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin: nɨbi bɨ hanɨp nɨŋlaŋ, a göm gɨnaböl anɨb gau, nɨbi bɨ gau nɨŋöm hib kale haglö adö arnab u pen God kalɨp nan aij kumi kabö adö laŋ ñagnab. \x * \xo 6:16 \xt Ais 58:5-9\x* \v 17 Kale pen nan ñɨŋeb gau hil geinabim u, mulu halö halö rö mɨdagaimim. Ñɨg pak aij gɨmim, wel lɨmim, kom gɨmim mɨdaimim. \v 18 Anɨg geinabim me, kalöp nɨbi bɨ nan magö hil gɨpal gau a göm, nɨŋagnaböl. Nan agamɨj gɨpim u, Nap kale, hon amgö nɨŋagpun Bɨ u, nɨpe magöŋhalö nɨŋöb rö, kalöp pen ñöm nan aij ñɨnab. \s1 Amun God aip mɨdaiun a gɨmim, nɨŋöl gɨ mɨdaimim \r (Luk 12:21,33-34) \p \v 19 “Pen mɨnöŋ naböŋ iƚ i nan aij aij gau ud magum gun, a gɨmim gasɨ u nɨŋagmim. Nɨhön gɨnɨg: nan anɨb gau ud magum geinabim, sɨpsop ñɨŋöm, hij göm, si udöm gɨnaböl. \x * \xo 6:19 \xt Jem 5:1-3\x* \v 20 Anɨb u, nan aij kale rö gau, God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au ud magum gɨpe, sɨpsop ñɨŋagnɨm, hij gagnɨm, si udagöl, mɨdep nöp mɨdainɨm. \x * \xo 6:20 \xt Mad 19:21; Luk 18:22\x* \v 21 Nan aij kale mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i ud magum geinabim u, gasɨ kale mɨdeinab mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i; nan aij kale God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au ud magum geinabim u, gasɨ kale u arnab anɨb laŋ. \s1 Hañ romaŋ mailö u \r (Luk 11:34-36) \p \v 22 “Amgö magö hañ romaŋ hapö mailö rö mɨdöp. Amgö magö kale u aij mɨdö, mailö aij gö nɨŋ aij gɨnabim. \v 23 Pen amgö magö kale u naij gö, hañ romaŋ kale u sɨbön gɨnab. Mailö gɨböp pen böŋ nöp sɨbön gö, nan ap nɨŋagnabim. Kale mailö nɨŋagpim u, sɨbön göp rö mɨdpim. \s1 Mani nan gau god ap rö mɨdagnɨm \r (Luk 16:13; 12:22-31) \p \v 24 “Bɨ añɨ ap, bɨ kub mɨhöp kalɨp wög gɨ ñɨnɨm rö lagöp. Nɨhön gɨnɨg: bɨ kub ap nɨp nɨŋö aij geinab, ap nɨp arö gɨnab: pen bɨ kub ap nɨp nɨŋö aij geinab, ap nɨp arö gɨnab. Anɨb u, kale mani nan aij mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i mɨdöp gau, nɨŋbe aij gö, God nɨp arö gɨnabim rö löp u, nɨŋ aij gɨmim. \s1 Gasɨ kub nɨŋagmim \r (Luk 12:22-31) \p \v 25 “Adö anɨbu me kalöp hagabin: nan gai nɨbö ñɨŋun mɨdaiun, waƚɨj gai nɨbö rol gun mɨdaiun, a gɨmim, gasɨ kub u nɨŋagmim. Kamɨŋ mɨdep u nan kub; nan ñɨŋeb nan pro. Uri mɨdpun i, hañ romaŋ nan yabɨƚ; hañ romaŋ waƚɨj rol gep nan pro. Anɨg gö nɨŋmim, God kalöp gɨ la u, nɨpe nan ñɨŋeb, waƚɨj hañ romaŋ rol gep, nan pro anɨb gau ñagnab a gɨ nɨŋbim ar? \x * \xo 6:25 \xt Plp 4:6; 1Di 6:6-8; 1Pi 5:7\x* \v 26 Kale nɨŋbim, yaur gau nan yɨŋ yɨmagal; wid, rais, nan gau rɨk dap magum gagpal. Pen Nap kale kumi kabö adö laŋ u kalɨp abad mɨdö, nan ñɨŋbal. Anɨb u, yaur u nan yɨharɨŋ u pen nɨpe nan ñö ñɨŋbal rö, kalöp u rö nöp ñagnab a gɨ nɨŋbim ar? \x * \xo 6:26 \xt Mad 10:29-31; Luk 12:6-7\x* \v 27 Aka, gasɨ iru nɨŋun me, rapɨn mɨdun umnabun a gɨ gasɨ nɨŋbim ar? \p \v 28 “Pen nɨhön gɨnɨg waƚɨj nan gau gasɨ iru nɨŋbimŋ Nan pɨƚpɨƚ be gau ranöb gau, wög gagöm, waƚɨj gagöm, gɨpal. \v 29 Pen kiŋ Solomon mani iru mɨdö rɨb adɨk aij yabɨƚ gɨmɨdöp u, nan pɨƚpɨƚ anɨb gau rö rɨb adɨk aij gaga. \x * \xo 6:29 \xt 1Ki 10:4-7; 2Kr 9:3-6\x* \v 30 Nan pɨƚpɨƚ anɨb gau nan yɨharɨŋ. Pör mɨdöm wasö, mɨñi rö mɨdöm, rol rö laubal. Pen God nan yɨharɨŋ anɨb gau gɨ löm rɨb adɨk aij gɨ ñöb u, nɨhön gɨnɨg hanɨp abad mɨdagnab a gɨmim nɨŋbimŋ Kale anɨg gasɨ nɨŋnabim u, kale God nɨp nɨŋ ud aij gagpim. \p \v 31 “Anɨb u, nan mai ñɨŋun, ñɨg mai ñɨŋun, waƚɨj nɨhön rol gun, a gɨmim, gasɨ kub u nɨŋagmim. \v 32 Nɨbi bɨ God Manö nɨŋagpal gau, nan anɨb gau udun a göm, gasɨ kub anɨbu rö nɨŋbal. Pen kale nɨŋbim, Nap kale kumi kabö adö laŋ mɨdöp u, kale nan nɨhön nɨhön mɨdagöp u nɨŋöb. \x * \xo 6:32 \xt Mad 6:8\x* \v 33 Anɨb u, God nɨbi bɨ rɨmnap udöm abad mɨdeinab u, hanɨp u rö nöp udnab a gɨmim gasɨ añɨ nɨŋmim; God nɨpe haga rö nöp gɨ mɨdaiun a gɨmim, gasɨ añɨ nɨŋmim; kale anɨg gɨpe arö me, nan ñɨŋeb, ñɨg ñɨŋeb, waƚɨj rol gep, nan anɨb gau magöŋhalö kalöp ñɨnab. \x * \xo 6:33 \xt 1Ki 3:13-14; Sam 37:4,25; Ro 14:17\x* \v 34 Anɨb u, rol ruö nɨhön gun mɨdaiun, a gɨmim gasɨ kub u nɨŋagmim. Ñɨn uri u ñɨn uri. Uri ñɨn i nöp nan mɨŋör rɨmnap mɨdöp u, u nöp gasɨ nɨŋmim. \c 7 \s1 Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp manö kub hag gagmim \r (Luk 6:37-38,41-42) \p \v 1 “Hon nɨbi bɨ aij a gɨmim, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp gasɨ naij nɨŋnabim u, manö anɨbu ado gɨ kale ke aunab. \x * \xo 7:1 \xt Ro 2:1; 1Ko 4:5; Jem 4:11-12\x* \v 2 Anɨb u, nɨŋ aij gɨmim. Kale nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp gɨnabim rö, God kalöp pen gɨnab. Kale nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋmim manö kub hag gɨnabim rö, God kalöp u rö nöp manö kub hag gɨnab. \x * \xo 7:2 \xt Mak 4:24\x* \v 3 Mab po amgö kale pak harɨ göl mɨdöp u, nɨhön gɨnɨg mab po anɨbu nan yɨharɨŋ a gɨmim, namam nan acɨp amgö nɨpe mɨdöp u nɨŋmim hagpim? \v 4-5 Ne bɨ manö piral hagep bɨ. Mab po amgö kale pak harɨ göl mɨdöp u nöd ud yumim, amgö nɨŋ aij gɨmim, namam nan acɨp amgö nɨp mɨdöp u nɨp, ‘Ud yuɨn’ a gɨmim hagmim. \v 6 God nan uɫ nɨpe gau, kain hapeb gau kalɨp ñagmim. Kɨbap mɨƚep gau, kaj gau mɨdöp, a gɨmim ud yuagmim. Pen nɨhön gɨnɨg: ud yunabim, kale abö jö ma jö gɨ yuöm, ado gɨ apöm kalöp haunaböl. \s1 Hon aigöl gun bɨ kub nɨp sabe gun? \r (Luk 11:9-13) \p \v 7 “Nan nɨhön mɨdagainɨm u, God nɨp hag nɨŋbe kalöp ñɨnab. Pen nan rɨmnap uƚhai nɨŋnabim u, udnabim. Hanɨp ajöŋ hiɨk, a gɨmim, pak gu gɨpe, kalöp ajöŋ u hiɨknab. \x * \xo 7:7 \xt Mak 11:24; Jon 14:13; 15:7; 16:23-24\x* \v 8 Pen nɨhön gɨnɨg: nɨbi bɨ God nɨp hag nɨŋnaböl u, hag nɨŋnaböl rö nöp gɨnab. Nan uƚhai nɨŋnaböl u kalɨp yamnab. Pen, ajöŋ u hiɨk, a göm, pak gu gu gɨlö, hagnaböl rö nɨŋöm hiɨknab. \x * \xo 7:8 \xt 1Jn 3:22; 5:14-15\x* \p \v 9 “Kale bɨ nap gau, ñɨ pai kale ap maj ap ñɨ a gö, kale kabö ñɨnabim? \v 10 Aka pen, kabsaƚ ap ñɨ a gö, haiŋo ap ñɨnabimŋ U anɨg gagnabim. \v 11 Kale nɨbi bɨ aij wasö u pen ñɨ pai kale gau, nan aij gau nöp ñɨnabim. Nap kale kumi kabö adö laŋ bɨ aij yabɨƚ u, piral gagnab; kale hag nɨŋnabim u, nɨpe kalöp nan aij ñɨnab. \x * \xo 7:11 \xt Jem 1:17\x* \p \v 12 “Pen kale ke, hanɨp adö u gɨlaŋ, adö u gaglaŋ, a gɨmim nɨŋbim, adö u nöp nɨbi bɨ gau kalɨp gɨmim. Mosɨs God lo manö udöm kalɨ kƚiñ rɨka manö u abe, bɨ God manö hagep kalɨ kƚiñ rɨkla manö u abe, iƚ me anɨbu. \x * \xo 7:12 \xt Mad 22:39-40; Luk 6:31; Ro 13:8-10\x* \s1 Adan pro, adan majö \r (Luk 13:24) \p \v 13-14 “Mab ke yaŋ adan kub u waiö nɨŋöm am aij gɨpal. Nɨbi bɨ iru nöp mɨgan anɨbu arbal. Anɨb u, kale nɨŋ aij gɨmim, pör mɨdep adan pro u udmim armim. Adan pro anɨbu uɫham arnaböl. Nɨbi bɨ añɨ añɨ nöp, adan pro mɨlö anɨbu kƚö göm uƚhai nɨŋöm arnaböl. \s1 Piral hagnaböl, nɨŋ aij gɨmim \r (Luk 6:43-46) \p \v 15 “Pen nɨbi bɨ God manö hagabun a göm piral hagpal gau, kaj sipsip hain aij rö halu löm aunaböl u pen apöm mɨdöl gɨ, kain hapeb nɨbi bɨ hau löp rö u kalöp gɨnaböl. Anɨb u, nɨŋ aij gɨmim. \x * \xo 7:15 \xt Mad 24:24; Ap 20:29; 2Pi 2:1\x* \v 16 Nɨbi bɨ mɨd aij gɨpal rö halu löm aunaböl u pen kale nan si nan naij gɨnaböl rö nɨŋmim, kalɨp nɨŋ aij gɨnabim. Kale nɨŋbim, nagɨ yɨharɨŋ kalɨ kalɨ halö gau magö ñɨŋeb u pɨlö gu ñɨŋagnabim. \x * \xo 7:16 \xt Gal 5:19-22; Jem 3:12\x* \v 17-18 Mab gau u rö nöp gɨnab. Mab magö ñɨŋeb ur gau, mab magö ñɨŋagep pɨlagnab. Pen mab magö ñɨŋagep ur gau, magö ñɨŋeb pɨlagnab. \v 19 Pen mab magö aij pɨlagnab gau, rɨb gɨ dö gɨ dam mab inab u yunaböl. \x * \xo 7:19 \xt Mad 3:10; Luk 3:9; Jon 15:6\x* \v 20 Anɨb u, nɨbi bɨ gau nagɨ gɨnaböl adö u nɨŋmim, nɨbi bɨ gau aij, nɨbi bɨ gau naij a gɨmim nɨŋnabim. \x * \xo 7:20 \xt Mad 12:33\x* \s1 Jisas “Yad kale nɨŋagmɨdin,” a gɨnab \r (Luk 13:25-27) \p \v 21 “Nɨbi bɨ yɨp, ‘Bɨ Kub hon!’ ‘Bɨ Kub hon!’ a gɨpal gau magöŋhalö, God kalɨp udöm abad mɨdeinab, a gɨ gasɨ u nɨŋagmim. Bapi yad kumi kabö adö laŋ mɨdöp u hagöp rö gɨpal nɨbi bɨ gau nöp kalɨp udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab. \x * \xo 7:21 \xt Luk 6:46; Jem 1:25\x* \v 22 God nɨbi bɨ manö kub hagnab ñɨn u, nɨbi bɨ iru nöp yɨp hagnaböl, ‘Bɨ Kub, hon nɨbi bɨ ne nöp. Hib ne nöp hagun, manö ne hag ñɨno. Hib ne nöp hagun, nan nɨbi bɨ kɨjaki abaŋ ala gau hag yuno. Hib ne nöp hagun, nan gagep rö gau iru nöp gɨno,’ a gɨnaböl. \v 23 Yɨp anɨg hagnaböl u pen yad kalɨp hagnabin, ‘Yad kale nɨŋagmɨdin; kale gɨ naij nöp gɨpim, ke gau arim!’ a gɨnabin. \x * \xo 7:23 \xt Sam 6:8; 2Di 2:19\x* \s1 Bɨ mɨhöp ram mɨhöp gɨlö \r (Luk 6:47-49) \p \v 24-25 “Bɨ gasɨ nɨŋeb yabɨƚ ap, ram nɨpe u gɨnɨg, kabö adö laŋ gɨnab. Hainö hadal kub apöm, möŋ kub alöm, ñɨg uƚ apöm gɨnab u pen ram nɨpe kabö adö laŋ gɨ pɨdöŋ gɨnab u, pa jö ma jö gɨ ud aragnab. Anɨb u rö me, nɨbi bɨ manö yɨp nɨŋöm, nɨŋ udöm, hagpin rö gɨnaböl gau. \p \v 26-27 “Pen bɨ gasɨ nɨŋ aij gagnab ap, ram nɨpe u gɨnɨg, mɨnöŋ kabö kuƚup adö au gɨnab. Hainö hadal kub apöm, möŋ kub alöm, ñɨg uƚ apöm, ram nɨpe u böŋ nöp pa jö ma jö gɨ ud arnab. Anɨb u rö me, nɨbi bɨ manö yad nɨŋöm hagpin rö gagnaböl gau,” a ga. \p \v 28-29 Jisas manö anɨbu hag hakö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp ap mɨdeila gau nɨŋöm hagla, “God lo manö hag ñeb bɨ hon gau manö hagpal rö hagagöp; nɨpe bɨ manö nɨŋ aij yabɨƚ göm hagöp,” a göm, aiö yabɨƚ gɨla. \x * \xo 7:28-29 \xt Mak 1:22; Luk 4:32\x* \c 8 \s1 Jisas bɨ wös hapeb la u gö, kamɨŋ la \r (Mak 1:40-45; Luk 5:12-16) \p \v 1 Jisas nö ilö laŋ mɨdeia u arö göm, sɨr yaŋ ap lugö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp nɨp hain gɨla. \v 2 Pen bɨ wös hapeb la ap, Jisas mɨdeia söl au amöm, kugom yɨmöm, ubör yɨhöŋ göm haga, “Bɨ Kub. Ne yɨp gö kamɨŋ lɨnɨg, gö kamɨŋ lɨnab. Yɨp kamɨŋ lɨnab u, yad God sabe gep ram raul arnɨg gabin u, yɨp wɨhö gagnaböl,” a ga. \v 3 Anɨg hagö, Jisas ñɨmagö mɨlöbö löm bɨ anɨbu ud nɨŋöm haga, “Yad gɨnabin; nöp kamɨŋ laŋ,” a gö, magö anɨbu nöp nɨp kamɨŋ lö nɨŋöl gɨ, \v 4 Jisas bɨ anɨbu nɨp haga, “Nöp gɨnö kamɨŋ löp anɨbu, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag ñagmön wasö. Am bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ gau kalɨp nöp yammön hagmön, ‘Yɨp kamɨŋ löp nɨŋim!’ a gɨmön. Anɨg hagmön, Mosɨs haga rö, yaur ap God nɨp pak sabe gɨ ñɨmön. Anɨg geinabön, nɨbi bɨ gau nɨŋöm hagnaböl, ‘Nɨp kamɨŋ löp u me anɨg gab,’ a gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 8:4 \xt Lep 14:1-32; Mad 9:30; Luk 17:14\x* \s1 Jisas, ami bɨ kub bɨ wög gɨ ñeb nɨpe u nɨp gö, kamɨŋ la \r (Luk 7:1-10) \p \v 5 Jisas daun pro Kapaneam arö nɨŋöl gɨ, ami bɨ iru nöp abad mɨdmɨdöp bɨ kub ap, Jisas yɨp gɨ ñɨnɨm a göm apöm Jisas nɨp haga, \v 6 “Bɨ Kub, bɨ wög gɨ ñeb yad u nɨp mɨña kub göm, ilön neb neb gö, aŋa gagöp; ram au um mɨdöp,” a ga. \v 7 Hageia, Jisas haga, “Yad am nɨp gɨnö kamɨŋ lɨnab,” a ga. \v 8-9 Hageia, ami bɨ kub anɨbu haga, “Bɨ Kub, nɨŋö hagpan u pen yad bɨ kub rö ram yad u aumön. Yad nɨŋbin u, ami bɨ kub rɨmnap yɨp abad mɨdlö, yad pen ami bɨ rɨmnap kalɨp abad mɨdem, ‘Arim,’ a gɨnö, arbal halö; ‘Auim,’ a gɨnö, aubal halö. Bɨ yɨp wög göp u nɨp, wög gau anɨg gɨmön anɨg gɨmön a gɨnö, göp. Anɨb u rö, ne yɨharɨŋ, ‘Kamɨŋ laŋ,’ a gɨmön, nɨp kamɨŋ lɨnab,” a ga. \v 10 Anɨg hagö Jisas aiö göm, nɨbi bɨ hain areila gau kalɨp haga, “Bɨ anɨbi mɨlö gau nɨbö u pen, God göp rö nɨŋ aij yabɨƚ göm me, anɨg hagöp. Bɨ hon Isrel nɨbö ap, God nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ göm hagöp anɨbu rö hagö, yad nɨŋagpin. \v 11 Anɨb u, hainö nɨbi bɨ mɨlö gau nɨbö gau, God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ abad mɨdeinab aŋ u amöm, Ebraham, Aisak, Jekop bɨ aip asɨköm, nan ñɨŋeb iru ñɨŋöm, mɨñ mɨñ göl gɨ mɨdeinaböl. \x * \xo 8:11 \xt Luk 13:29\x* \v 12 Kale anɨg göm am mɨdeinaböl, pen nɨbi bɨ hon Isrel nɨbö gau, am aŋ anɨbu mɨdageinaböl rö löp. God kalɨp hag yueinab, am mɨdeinaböl höŋ sɨbön göp adö yaŋ. Kale mɨɫöŋ magö göm meg magö hau jö ma jö gɨ ñɨŋöl gɨ mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 8:12 \xt Mad 22:13; 25:30; Luk 13:28\x* \v 13 Anɨg hagöm, Jisas ami bɨ kub anɨbu nɨp haga, “Ne ado gɨ aru! Hagpan rö nöp gɨnab,” a ga. Jisas anɨg hagö, nɨpe ram aramöm nɨŋa, bɨ nɨpe nan ga u, Jisas haga magö anɨbu nöp kamɨŋ la. \s1 Jisas Pida nɨbor nɨp gö, kamɨŋ la \r (Mak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 Pen Jisas Pida ram amöm nɨŋa, Pida nɨbor u, hañ romaŋ gau mab rö inö, abañ adö laŋ um mɨdeia. \v 15 Jisas nɨŋöm, am Pida nɨbor ñɨmagö nɨpe ud nɨŋö, magö u nöp kamɨŋ lö, nɨpe uraköm, Jisas nɨp nan magö ud lɨ aij ga. \s1 Jisas nɨbi bɨ iru nöp gö, kamɨŋ la \r (Mak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 16 Dugo magö u, nɨbi bɨ kɨjaki abaŋ ala gau abe, nɨbi bɨ nan ga gau abe, dam Jisas mɨdeia u aueila, nɨpe kɨjaki gau hag höŋ yuöm, nɨbi bɨ ñɨ pai nan ga gau gö magöŋhalö kamɨŋ la. \v 17 Nɨpe ga anɨbu, bɨ God manö hagep Aisaia, hadame nöp gɨnab a göm kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp ga. Nɨpe kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Hanɨp nan ga gau gö kamɨŋ la. \q2 Nan nɨhön nɨhön hanɨp naij ga gau \q2 hag yuö mɨd aij gɨpun,” a ga. \x * \xo 8:17 \xt Ais 53:4\x* \s1 Bɨ ap Jisas nɨp haga, “Yad aip ajeinabul,” a ga \r (Luk 9:57-62) \p \v 18 Jisas nɨŋa, nɨbi bɨ iru nöp ap nɨp bɨg gɨgabö geila, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Ñɨg waŋö juun böŋ lödaŋ arun,” a ga. \v 19 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, God lo manö hag ñeb bɨ ap apöm nɨp haga, “Manö hag ñeb bɨ. Ne ram mɨnöŋ gai gai arnabön u, yad nöp aip arnabul,” a ga. \v 20 Hageia, Jisas haga, “Kain hauƚ gau, kale mɨnöŋ mɨgan gau hanbal. Yaur gau, kau kale haneb u mɨdöp. Pen yad Bɨ Ñɨ nɨpe haneb mɨgan u mɨdagöp,” a ga. \x * \xo 8:20 \xt 2Ko 8:9\x* \v 21 Pen bɨ Jisas nɨp nɨŋ uda bɨ ap haga, “Bɨ Kub, yad ne aip arul u pen, yɨp yau a gö, bapi nɨp umö rɨgöl gem, ne aip ajeinabul,” a ga. \x * \xo 8:21 \xt 1Ki 19:20\x* \v 22 Hageia, Jisas haga, “Nɨbi bɨ yɨp nɨŋ udagpal rɨmnap umaiöl, nɨbi bɨ yɨp nɨŋagpal rɨmnap dam rɨgöl göl; pen ne auö yad aip arul,” a ga. \s1 Jisas hagö, yɨgön kub ur ga \r (Mak 4:35-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Jisas ñɨg magɨb udöm arnɨg gö, bɨ nɨpe gau aip hadla. \v 24 Ñɨg aŋ au arlö nɨŋöl gɨ, adɨŋ yɨgön kub yabɨƚ u udöm, ñɨg ral apöm, ñɨg magɨb u ud ado gɨnɨg rö ga. Pen Jisas nɨpe hon haneia rö, \x * \xo 8:24 \xt Sam 4:8\x* \v 25 bɨ nɨpe gau nɨp am haglö urakö hagla, “Bɨ Kub! Pɨnöm asad kub u hanɨp ud ado gö, ñɨg ñɨŋun rö löp u, ne hanɨp ud kamɨŋ lɨ,” a gɨla. \v 26 Hagaila, kalɨp haga, “Nɨhön gɨnɨg pɨñɨŋ gabimŋ Kale manö yad pro pro rɨmnap nɨŋ udagpim aka?” ga. Anɨg hagöm, uraköm, pɨnöm asad udeia u hagö hir göm, ñɨg ral aueia u ur göm ga. \x * \xo 8:26 \xt Mad 14:31; Sam 89:9\x* \v 27 Anɨg gö, kale aiö göm hagla, “Bɨ kal yabɨƚ i nɨpe bɨ aige rö bɨ gajɨp nɨŋöm pɨnöm asad udeia u hir göm, ñɨg ral auajɨp u ur göm göp?” ö gɨla. \s1 Aiön pi halö bɨ mɨhau Jisas gö, kamɨŋ la \r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 28 Jisas ñɨg juöm, ram mɨnöŋ Gadara böŋ lödaŋ amjaka nɨŋöm, bɨ hauƚ kɨjaki abaŋ ala mɨhau wip rɨgöl gɨmɨdal kabö mɨgan gau nɨbö apjaklö. Bɨ anɨb mɨhau kalɨp kɨjaki aiön pi abaŋ alla rö, bɨ hapeb yabɨƚ mɨhau mɨdmɨdil. Adan kalpe mɨdmɨdil au, nɨbi bɨ rɨmnap aragmɨdal. \v 29 Pen kalpe mɨhöŋ apjakmil, Jisas nɨp haglö, “God Ñɨ nɨpe. Nɨhön gɨnɨg auabön? Hanɨp ilön kub ñɨnɨg auabön aka nɨhön? Ñɨn ne hanɨp ram mɨnöŋ naij hag yuep u auagöp,” a gɨlö. \x * \xo 8:29 \xt Mak 1:24; Luk 4:41\x* \v 30 Pen magö anɨbu, kaj iru nöp amɨl ñɨŋeila söl goƚ anɨb au me, \v 31 kɨjaki aiön pi bɨ anɨb mɨhau kalɨp abaŋ alla gau, Jisas nɨp neb neb göl gɨ hagla, “Hanɨp hag yunɨg gɨmön u, hagö, amun kaj mɨdpal gɨdaŋ kalɨp yuö hiɨkun,” a gɨla. \v 32 Hageila, Jisas “Arim,” a gö, bɨ anɨb mɨhau kalɨp arö göm, am kaj gau kalɨp yuö hiɨkla. Hiɨklö kaj gau pɨñɨŋ gɨ mɨnöŋ rul goƚ au amöm, gɨ dam ñɨg waŋö yaŋ paköm, ñɨg ñɨŋöm, magöŋhalö um hakla. \p \v 33 Pen bɨ kaj mukmɨdal gau, ga anɨbu nɨŋöm, yɨŋɨd daun u amöm, Jisas nɨhön nɨhön ga u, bɨ kɨjaki abaŋ alla mɨhau nɨhön nɨhön ga manö u, nɨbi bɨ gau kalɨp magöŋhalö hag ñɨla. \v 34 Hag ñeila, nɨbi bɨ daun mɨdeila anɨb gau magöŋhalö Jisas nɨp nɨŋun a göm, ap nɨp nɨŋöm, neb neb göl gɨ hagla, “Ram mɨnöŋ hon i arö gɨmön, ke gau aru,” a gɨla. \c 9 \s1 Jisas bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga u nɨp gö, kamɨŋ la \r (Mak 2:1-12; Luk 5:17-26) \p \v 1 Jisas kauyaŋ ñɨg magɨb udöm, ñɨg waŋö juöm, ram mɨnöŋ nɨpe hanmɨdöp u böŋ lödaŋ ara. \x * \xo 9:1 \xt Mad 4:13\x* \v 2 Pen nɨbi bɨ rɨmnap, bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga ap, Jisas gö kamɨŋ lɨnab, a göm, nɨp ilöŋ lɨ dapöm Jisas mɨdeia au daula. Pen, Jisas gö kamɨŋ lɨnab, a göm nɨŋla rö, Jisas bɨ ñɨn ma kɨƚa ga anɨbu nɨp haga, “Ñɨ me! Gasɨ halö mɨdaimön. Nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gabin,” a ga. \v 3 Jisas anɨg hagö, God lo manö hag ñeb bɨ gau rɨmnap hagla, “Bɨ i God nɨp hag juöl gɨ me, anɨg hagab,” a gɨla. \v 4 Pen Jisas gasɨ nɨŋla anɨbu ke nɨŋöm haga, “Kale nɨhön gɨnɨg yɨp gasɨ naij nɨŋmim anɨg hagabim? \x * \xo 9:4 \xt Mad 12:25; Luk 9:47; Jon 2:25\x* \v 5 Yad nɨp, ‘Nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gabin,’ a gɨnö, kalöp aij gɨnab, aka ‘Urak aru!’ a gɨnö, kalöp aij gɨnabŋ Aka manö nɨhön hagnö, kalöp aij gɨnab? \v 6 Mɨñi kale nɨŋnabim, Bapi God yɨp Bɨ Ñɨ nɨpe hag la nɨŋöm, mɨnöŋ naböŋ iƚ i apem, nan si nan naij gɨpal gau nɨŋem arö gɨnabin,” a ga. Jisas anɨg hagöm, bɨ ñɨn ma kɨƚa ga u nɨp haga, “Urakmön, köp ne u udmön, ram ne aru!” a ga. \x * \xo 9:6 \xt Jon 17:2\x* \v 7 Jisas anɨg hagö, bɨ anɨbu uraköm köp bad nɨpe u udöm ram nɨpe ara. \v 8 Ram nɨpe arö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau nɨŋöm, God hagö Jisas apöm gab, a göm pɨñɨŋ göm, bɨ ap mɨnöŋ naböŋ iƚ i anɨb unbö rö gö nɨŋagpun a göm, God hib nɨpe haglö adö ara. \s1 Jisas bɨ nɨpe Madyu nɨp uda \r (Mak 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 Jisas ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, mɨgan ap amöm nɨŋa, bɨ dakɨs udep wög gɨmɨdöp bɨ ap ram raul mɨgan u asɨk mɨdeia. Bɨ anɨbu hib nɨpe Madyu. Jisas nɨp nɨŋöm haga, “Yad aip aue!” gö, uraköm Jisas aip ara. \p \v 10 Jisas bɨ nɨpe gau aip Madyu ram amöm, nan ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, bɨ dakɨs udep gau abe, bɨ nan si nan naij gɨmɨdal bɨ gau abe, iru nöp apöm Jisas bɨ nɨpe gau aip nan ñɨŋla. \v 11 Nan ñɨŋeila, bɨ Perisi gau nɨŋöm, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp hagla, “Manö hag ñeb bɨ kale u, nɨpe nɨhön gɨnɨg, bɨ dakɨs udep gau abe, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau abe, aip dɨm ñöl nan ñɨŋab?” ö gɨla. \x * \xo 9:11 \xt Luk 15:2\x* \v 12 Hageila, Jisas manö anɨbu apdi nɨŋöm haga, “Nɨbi bɨ nan gagöp gau, wös wameb bɨ gau aragpal; nɨbi bɨ nan göp gau nöp wös wameb bɨ gau arbal. \v 13 Pen God manö ap haga iƚ u nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim. Nɨpe haga, ‘Yɨp nan sabe gɨ ñɨnabim u, yɨp aij gagnab; pen nɨbi bɨ gau kalɨp mög nɨŋmim gɨ aij geinabim u, yɨp aij gɨnab,’ a ga. Pen yad aunö u, nɨbi bɨ, hon nɨbi bɨ aij, mɨd aij gɨpun a gɨ gasɨ nɨŋbal gau, kalɨp uƚhai nɨŋ udnɨg auagnö; yad nɨbi bɨ, hon nan si nan naij gɨpun a gɨ gasɨ nɨŋbal gau, kalɨp uƚhai nɨŋ udnam a gem aunö,” a ga. \x * \xo 9:13 \xt Mad 12:7; Hos 6:6\x* \s1 Nan magö hil gep \r (Mak 2:18-22; Luk 5:33-39) \p \v 14 Ñɨn ap, Jon ñɨg pak ñeb bɨ nɨpe gau, Jisas mɨdeia au apöm hagla, “Hon abe, bɨ Perisi gau abe, ñɨn rɨmnap, God nɨp nöp gasɨ nɨŋun, a gun, nan ñɨŋagpun. Pen bɨ ne gau nɨhön gɨnɨg u rö nöp gagpal?” ö gɨla. \x * \xo 9:14 \xt Luk 18:12\x* \p \v 15 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Nɨbi bɨ gau, bɨ nɨbi udnɨg gab bɨ u aip mɨdeinaböl ñɨn u, mɨñ mɨñ göl göm nan ñɨŋnaböl; pen bɨ rɨmnap apöm bɨ anɨbu nɨp ud junaböl ñɨn u, mög gö nan hil göm ñɨŋagnaböl,” a ga. \p \v 16 Pen Jisas nɨpe kalɨp manö ap hod rɨköm haga, “Waƚɨj gɨsön u udöm, waƚɨj papɨƚ gɨ, pa gɨ dö gɨnab ramö u al dör gagnaböl. Pen ai gɨnɨg göm al dör gagnabölŋ Anɨg geinaböl u, waƚɨj ƚuƚö gabin a gɨnɨg gab, mɨgan kub yabɨƚ pa bɨƚɨƚɨ gɨnab. \v 17 Pen ñɨg wain u, u rö nöp. Wain gɨsön nɨbö u göm, ud kaj meme hañ mɨƚep mɨgan u ral lagnaböl. Pen nɨhön: anɨg geinaböl u, ñɨg wain kamɨŋ u ranöm, bɨŋ yabɨƚ hagöm, kaj meme hañ u pak gɨ dö göm, hoŋ göm arnab. Anɨb u, ñɨg wain kamɨŋ u udöm, kaj meme hañ kamɨŋ nɨbö mɨgan u ud lɨlö nöp me, aij gɨnab,” a ga. \s1 Jisas gaia nɨbi kub ap, pai pro ap, kamɨŋ la \r (Mak 5:21-43; Luk 8:40-56) \p \v 18 Jisas manö anɨbu hagö nɨŋöl gɨ, Juda bɨ kub ap Jisas mɨdeia au apöm, kugom yɨmöm haga, “Pai yad u böŋ nöp umöb u pen ne am nɨp ud nɨŋö, uraknɨm,” a ga. \v 19 Hagö, Jisas bɨ nɨpe gau aip uraköm, bɨ anɨbu aip arla. \p \v 20-21 Pen nɨbi ap, hagape lugöl gɨ lugöl gɨ mɨdeia, mɨ unbö mɨgan laŋ ina. Anɨg gö, gasɨ nɨpe u nöp nɨŋöm, “Jisas waƚɨj nɨpe mɨlö kub goƚ gau nöp ud nɨŋnö, yɨp kamɨŋ lɨnab,” a göm, Jisas arö nɨŋöl gɨ, jöl adö gau amöm, waƚɨj nɨp u ud nɨŋa. \x * \xo 9:20-21 \xt Mad 14:36\x* \v 22 Ud nɨŋö, Jisas ado göm nɨbi anɨbu nɨp nɨŋöm haga, “Yɨp nɨŋ udpan u me, nöp kamɨŋ löp. Gasɨ halö mɨdaimön,” a ga. Hagö, nan nɨp gɨmɨdöp u magö anɨbu nöp kamɨŋ löm, hagape aumɨdöp u mɨƚep ga. \p \v 23 Pen Jisas nɨbi bɨ anɨbu arö göm am am, bɨ kub ram u amjaköm nɨŋa, aƚɨŋ magö pu göm, manö hauƚ kub yabɨƚ geila. \v 24 Jisas nɨŋöm kalɨp haga, “Kale ke gau arim! Pai i umagöp; yɨharɨŋ hon hanab,” a ga. Anɨg hagö, nɨp mɨhol gɨla. \v 25 Pen Jisas nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp hag höŋ yuöm, ram raul mɨgan yaŋ amöm, pai uma u nɨp, ñɨmagö kɨd u ud nɨŋö, uraka. \v 26 Anɨg gö, manö anɨbu yag dam ram mɨnöŋ anɨb gau magöŋhalö ud arla. \s1 Jisas gö, bɨ amgö we mɨhau amgö ñɨl nɨŋlö \p \v 27 Pen Jisas ram mɨnöŋ anɨbu arö göm arö nɨŋöl gɨ, bɨ amgö magö we ga mɨhau nɨp hain göl gɨmil meg mɨgan dap ranmil, haglö, “Depid Ñɨ nɨpe! Halɨp mɨhöŋ mög nɨŋmön!” a gɨlö. \x * \xo 9:27 \xt Mad 20:29-34\x* \v 28 Anɨg hagailö, pen Jisas nɨpe ram raul mɨgan u ara. Bɨ anɨb mɨhau hain ammil ram u apjaklö, Jisas kalɨp mɨhöŋ haga, “Kale mɨhöŋ, yad kalöp gɨnö kamɨŋ lɨnab a gɨmil, yɨp ap hagabilŋ Yad yau a gɨnabin, kale gasɨ nɨŋbil amgö kale ñɨl lɨnab aka wasö?” ö ga. Hageia, haglö, “Bɨ Kub, holmɨŋ nɨŋbul, ne halɨp geinabön kamɨŋ lɨnab,” a gɨlö. \v 29 Hagailö, Jisas amgö kalɨp mɨhöŋ ud nɨŋöm haga, “Yɨp nɨŋ udpil u me, hagpil rö gɨnɨm,” a ga. \v 30 Hagö, amgö kalɨp mɨhöŋ kamɨŋ lö, nɨŋlö nɨŋöl gɨ, Jisas kalɨp mɨhöŋ manö kƚö hagöm hag aij göm haga, “Nɨbi bɨ gau, Jisas gajɨp halɨp kamɨŋ löp, a gɨmil hagagmil,” a ga. \x * \xo 9:30 \xt Mad 8:4\x* \v 31 Anɨg haga u pen kalpe mɨhöŋ ammil, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ aŋ anɨb gau magöŋhalö hag ñɨlö ara. \s1 Jisas aɫab ado ga bɨ ap nɨp gö, manö ga \p \v 32 Pen kalpe mɨhöŋ arlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ rɨmnap, bɨ aiön pi halö aɫab ado ga bɨ ap, dap Jisas mɨdeia au daueila. \v 33 Jisas aiön pi bɨ anɨbu nɨp abaŋ ala u hag yuö, manö hag aij ga. Anɨg gö, nɨbi bɨ gau aiö göm hagla, “Ram mɨnöŋ Isrel i, bɨ ap anɨbu rö gö nɨŋagpun,” a gɨla. \x * \xo 9:33 \xt Mak 2:12\x* \p \v 34 Pen bɨ Perisi gau hagla, “Nɨpe kɨjaki aiön pi nap kale Seden kƚö u udöm me, aiön pi gau hag höŋ yuöp,” a gɨla. \x * \xo 9:34 \xt Mad 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15\x* \s1 Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp mög nɨŋa \p \v 35 Pen Jisas nɨpe daun pro gau abe, daun kub gau abe gɨ ajöl göm, Juda magum gep ram gau amöm, Kiŋ kub ke yabɨƚ u nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u hag ñɨmɨdöp. Pen nɨbi bɨ gau kalɨp nan nɨhön nɨhön ga u, u rö nöp gö kamɨŋ la. \x * \xo 9:35 \xt Mad 4:23; Mak 1:39\x* \v 36 Jisas nɨŋa, nɨbi bɨ anɨb gau kaj sipsip gau bɨ abad mɨdep kale ap mɨdagöp rö u mɨdeila. Gasɨ kub nɨŋöm uɫham mɨdeila u pen kalɨp bɨ gɨ ñeb ap mɨdageia. Anɨb u nɨŋöm, Jisas nɨpe mög yabɨƚ nɨŋöm, \x * \xo 9:36 \xt Mad 14:14; Nab 27:17; 1Ki 22:17; Sek 10:2; Mak 6:34\x* \v 37 bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nan magö iru yabɨƚ nöp wög naböŋ au po gɨ mɨdöp u pen nɨbi bɨ ral dauep iru mɨdagpal. \x * \xo 9:37 \xt Luk 10:2\x* \v 38 Anɨb u, kale bɨ wög naböŋ nap nɨbö u nɨp hag nɨŋbe, bɨ ral dauep rɨmnap yuö, ral dap nɨp lau adö dauöl,” a ga. \c 10 \s1 Jisas manö ud arep bɨ nɨpe unbö mɨgan la? \r (Mak 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ u wɨñ alö aueila haga, “Yad ke kalöp hagabin u me, kɨjaki aiön pi nan gau hag yunɨg, hag yunabim. Nɨbi bɨ nan nɨhön nɨhön gɨnab gau u rö nöp gɨpe, kamɨŋ lɨnab,” a ga. \x * \xo 10:1 \xt Mak 6:7; Luk 9:1\x* \p \v 2 Bɨ Jisas manö ud arep unbö mɨgan laŋ Jisas hag yua bɨ gau, hib kale gau me, bɨ ap Saimon, hib nɨpe ap Pida a gɨmɨdal; bɨ ap Edru, Pida nɨmam nɨpe u; bɨ ap Jems, Sebedi ñɨ nɨpe; bɨ ap Jon, Jems nɨmam nɨpe; \v 3 bɨ ap Pilip; ap Badolomyu; ap Domas; ap Madyu, nɨpe dakɨs udmɨdöp; bɨ ap Jems, Alpias ñɨ nɨpe; bɨ ap Dadias; \v 4 bɨ ap Saimon, hib nɨpe ap Selod a gɨmɨdal; bɨ ap Judas Iskariod, nɨpe me hainö Jisas nɨp mumug nɨŋa. \s1 Jisas manö ud arep bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ kalɨp hag ke ke yua \r (Mak 6:7-13; Luk 9:1-6) \p \v 5 Jisas bɨ nɨpe anɨb gau kalɨp manö aij wög u göl a göm, hag ke ke yuöl gɨ haga, “Kale Juda nɨbi bɨ wasö aŋ gau abe, Sameria kai mɨdpal aŋ gau abe, aragmim. \v 6 Pen kale am nɨbi bɨ hon Isrel, nɨbi bɨ kale God nɨp gasɨ nɨŋagpal gau, kalɨp hag ñöl gɨ hagmim, \x * \xo 10:6 \xt Jer 50:6\x* \v 7 “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u, hadö söl auöp,” a gɨmim. \x * \xo 10:7 \xt Mad 3:2; 4:17; Luk 10:9,11\x* \v 8 Nɨbi bɨ nan gɨnɨm gau gɨpe, kamɨŋ lɨnɨm. Nɨbi bɨ böŋ nöp umöl gau gɨpe, kauyaŋ uraköl. Nɨbi bɨ wös hapeb lɨnɨm gau gɨpe, kamɨŋ lɨnɨm. Nɨbi bɨ kɨjaki aiön pi abaŋ alnɨm gau hag höŋ yube araŋ. Bapi hol apɨl kalöp pör yɨharɨŋ wög gɨpul rö, kale u rö nöp nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp yɨharɨŋ wög gɨ ñɨmim. \v 9 Mani gol, mani silpa, mani aɫɨ rɨmnap ud aragmim. \x * \xo 10:9 \xt Luk 10:4\x* \v 10 Wadɨ, waƚɨj rɨmnap halö, ma rɨrup, waƚab adɨŋ, nan gau ud aragmim. Pen nɨhön: nɨbi bɨ wög gɨ ñɨnaböl gau pen nan ñɨlö ñɨŋnaböl. \x * \xo 10:10 \xt Luk 10:7; 1Ko 9:14\x* \p \v 11 “Pen daun ap aka ram rɨƚɨg agƚö ap amjakpe, nɨbi bɨ kalöp hag wɨhai udöl rö rɨmnap nɨŋmim, kalɨp aip nöp mɨdmim, ram mɨnöŋ ke ap gau arnɨg gɨnabim ñɨn u nöp, kalɨp arö gɨmim armim. \v 12-14 Pen ram ap ammim, “Kale mɨdpim!” a gɨpe, “Yau, mɨdpun; aij aubim,” a gaiöl, ram raul mɨgan anɨbu armim. Pen kalöp manö yad hag ñɨmim hag wɨhai ud nɨŋagaiöl u, arɨk arnɨg, acɨp acɨp ma kɨd kale cɨg udöm mɨdainɨm u, ab ƚɨƚɨ gɨ yumim armim. \x * \xo 10:12-14 \xt Luk 10:5-6; Ap 13:51\x* \v 15 Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin: manö kub hagep ñɨn u, Sodom Gomora nɨbi bɨ ilön pro pro udnaböl; nɨbi bɨ kalöp udagnaböl anɨb gau, ilön kub yabɨƚ udnaböl. \x * \xo 10:15 \xt Mad 11:24; Jud 7\x* \s1 Marö iru nöp aunab \r (Mak 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 16 “Pen nɨŋim! Yad kalöp kaj sipsip rö u, nɨbi bɨ kain hauƚ rö mɨdpal aŋ gau yuabin. Anɨb u, gasɨ nɨŋ aij göl gɨ, agamɨj kalɨp hag ñöl gɨ mɨdaimim. \x * \xo 10:16 \xt Luk 10:3; Ro 16:19\x* \p \v 17 “Pen nɨbi bɨ rɨmnap kalöp ud sɨsɨ löm, dam Juda magum gep ram gau arlö, kansol kale gau ap manö kub hagöm, kalöp paknaböl. Anɨb u, nɨŋ aij gɨmim. \x * \xo 10:17 \xt Mak 13:9-11; Luk 12:11-12; 21:12-15\x* \v 18 Kalöp bɨ yad a göm, ɫɨp gɨ dam gapman bɨ kub aka kiŋ mɨdeinaböl au ud arlö, kale manö aij yad u, bɨ kub gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö ram mɨnöŋ mɨlö kub gau nɨbö gau abe, kalɨp hag ñɨnabim. \v 19-20 Kalöp manö kub hagnaböl anɨbu, manö nɨhön hagun aka manö aige gun hagun a gɨmim pɨñɨŋ gɨmim, gasɨ iru nɨŋagmim. Hagpe nɨŋöl gɨ, Nap God Ana nɨpe kale aip mɨdöp u, gasɨ aij ñeinab, manö kale adö u ke hagagnabim; Nap God Ana nɨpe kalöp hagnab rö nöp hagnabim. \x * \xo 10:19-20 \xt Jon 14:26\x* \p \v 21 “Ñɨn anɨbu, nɨmam gau uraköm, nɨmam kale ke gau al paklaŋ a göm, bɨ kub gau kalɨp mumug gɨnaböl. Nap gau uraköm, ñɨ pai kale ke gau al paklaŋ a göm, bɨ kub gau kalɨp mumug gɨnaböl. Ñɨ pai gau uraköm, nɨme nap kale ke gau jöl ñöm u rö nöp gɨnaböl. \x * \xo 10:21 \xt Mai 7:6; Mad 10:35; Mak 13:12; Luk 21:16\x* \v 22 Yɨp lau adö mɨdeinabim rö, nɨbi bɨ gau magöŋhalö kalöp nɨŋlö, mulu kal alnab. Pen nɨbi bɨ an kƚö göm, yɨp pɨg nöp mɨdeinaböl gau, ñɨn hain u auö, God kalɨp udnab. \v 23 Pen mɨgan ap arbe, kalöp gɨ naij gaiöl u, pɨñɨŋ gɨ mɨgan ap armim. Yad kalöp nɨŋö hagabin, Isrel daun gau nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨbe aragnab adö, yad Bɨ Ñɨ nɨpe aunabin. \p \v 24-25 “Ñɨ pai skul hagpal gau kub mɨdlö, hag ñeb bɨ kale gau pro mɨdagpal. Pen hag ñeb bɨ mɨdöp rö mɨdaiun a göm me, skul hagpal. Nɨbi bɨ wög gɨ ñɨbal gau kub mɨdlö, nɨbi bɨ kalɨp abad mɨdpal gau pro mɨdagpal. Wög gɨpal u, nɨbi bɨ kub mɨdpal rö mɨdaiun a göm, wög gɨpal. Anɨb u rö, nɨbi bɨ yad gau, yad mɨdpin rö mɨdaiun a göm, gɨpal. Pen nɨbi bɨ gau yɨp hag juöm, Seden hib nɨpe ap löm yɨp Bielsebul a gɨpal rö, kalöp bɨ wög gɨ ñeb yad u rö nöp hag juöm manö naij hagnaböl me. \x * \xo 10:24-25 \xt Mad 9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 6:40; 11:15; Jon 13:16; 15:20\x* \s1 God nɨp nöp pɨñɨŋ gep \r (Luk 12:2-7) \p \v 26 “Nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋmim pɨñɨŋ gagmim. Manö nɨhön mɨñi harɨ göl mɨdöp u, hainö waiö mɨdeinab. Nan nɨhön agamɨj gɨpal gau, hainö waiö nɨŋnaböl. \x * \xo 10:26 \xt Mak 4:22; Luk 8:17\x* \v 27 Manö yad kalöp pi gem hagnabin u, kale am kalɨp waiö hag ñɨmim. Manö yad kalöp rɨmɨd iƚ hagnabin u, ram adö laŋ ammim, manö kub hag ñɨbe nɨŋöl. \p \v 28 “Kale nɨbi bɨ al pak lɨbal bɨ gau nɨŋmim pɨñɨŋ gagmim. Kale yɨharɨŋ hañ bad u nöp al pak lɨnaböl; ana u halö gɨ naij göl rö lagöp. Pɨñɨŋ gɨnɨg me, Bɨ Kub nɨbi bɨ hañ romaŋ abe ana abe mɨgan mab ke inab yaŋ yunab u nɨp pɨñɨŋ gɨmim. \x * \xo 10:28 \xt Jem 4:12\x* \v 29 Yaur pro gau, nan yɨharɨŋ. Mani aɫɨ magö añɨ nöp yuöm, mɨhöp udpal. Nan yɨharɨŋ u pen, God kalɨp nɨŋ mɨdöp rö, ap yɨharɨŋ lug pakagnab. \v 30 Umagö kalöp u, God magöŋhalö wö ralöp. \v 31 Anɨb u, pɨñɨŋ gagmim. Yaur gau nan pro yabɨƚ; kale pen nan yabɨƚ mɨdpim. \x * \xo 10:31 \xt Mad 6:26\x* \s1 Yad Jisas bɨ nɨpe a gɨmim waiö hagmim \r (Luk 12:8-9) \p \v 32 “Nɨbi bɨ an yɨp lau adö mɨdöm, nɨbi bɨ gau kalɨp waiö hag ñɨnaböl gau, yad pen Bapi yad kumi kabö adö laŋ mɨdöp u nɨp, yɨp lau adö mɨdpal, a gem, waiö hagnabin. \v 33 Pen nɨbi bɨ an, yɨp cɨg aij gagöm, nɨbi bɨ aip mɨdeinaböl aŋ au hagnaböl, bɨ anɨbu yad nɨŋagpin, a gɨnaböl u, yad pen Bapi yad kumi kabö adö laŋ u nɨp, nɨbi bɨ gai i yad nɨŋagpin, a gɨnabin. \x * \xo 10:33 \xt Mak 8:38; Luk 9:26; 2Di 2:12\x* \s1 Pen pen gɨnaböl \r (Luk 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 “Yad mɨnöŋ naböŋ iƚ i aunö u, ‘Jisas nɨpe mɨnöŋ naböŋ iƚ i aua rö, agamɨj mɨd aij gɨnabun,’ a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Yad aunö u me, nɨbi bɨ gau manö kub hagöm, pen pen gɨnaböl. \v 35 Anɨg gɨnab: ñɨ gau uraköm, nap aip pen pen gɨnaböl. Pai gau uraköm, nɨme aip pen pen gɨnaböl. Ñɨ nɨbin gau uraköm, nɨpɨs aip pen pen gɨnaböl. \x * \xo 10:35 \xt Mai 7:6\x* \v 36 Anɨg gɨnaböl anɨbu, ram kale añɨ mɨdpal u, kale ke nöp pen pen gɨnaböl. \p \v 37 “Nɨbi bɨ an, nɨme nap aka ñɨ pai gau nöp mɨdmagö löm, yɨp mɨdmagö lagnaböl u, nɨbi bɨ yad mɨdöl rö lagnab. \v 38 Nɨbi bɨ an yɨp pɨg mɨdnɨg gaböl, pen gasɨ ap nɨŋöm hagnaböl, ‘Nɨbi bɨ rɨmnap hanɨp gɨ naij göl rö löp,’ a göm, yɨp arö gɨnaböl u, nɨbi bɨ yad mɨdöl rö lagnab. \v 39 Nɨbi bɨ an, yad ke nöp mɨdem, mɨd aij gɨnam a gɨnab u, mab ke inab yaŋ u arnab. Nɨbi bɨ an pen hagnab, yad Jisas lau adö mɨdnö, yɨp al pak lɨnɨg al pak löl a gɨnab u, kamɨŋ pör pör mɨdep u udnab. \x * \xo 10:39 \xt Mad 16:24-25; Mak 8:34-35; Luk 9:23-24; 17:33; Jon 12:25\x* \s1 God kalɨp pen u rö nöp abad mɨdeinab \r (Mak 9:41) \p \v 40 “Kale arbe, nɨbi bɨ rɨmnap kalöp hag wɨhai udaiöl u, yɨp abe hag wɨhai udnaböl. Pen yɨp hag wɨhai udnaböl rö, Bɨ yɨp hag yuö aunö u nɨp abe hag wɨhai udnaböl. \x * \xo 10:40 \xt Mak 9:37; Luk 10:16; Jon 13:20\x* \v 41 Nɨbi bɨ an, God manö hagep bɨ ap nɨŋöm hagnab, ‘Bɨ auöp i, God wög göp u me, nɨp udnabin,’ a göm, udnab u, aij yabɨƚ gɨnab. God manö hagep bɨ anɨbu ud aij gɨnab rö, hainö God nɨp u rö nöp ud aij gɨnab. Nɨbi bɨ an, God nɨbi bɨ kamɨŋ aij nɨpe ap nɨŋöm hagnab, ‘Bɨ auöp i, God bɨ kamɨŋ aij nɨpe u me, nɨp udnabin,’ a göm udnab u, aij yabɨƚ gɨnab. God nɨbi bɨ kamɨŋ aij nɨpe u ud aij gɨnab rö, hainö God nɨp u rö nöp ud aij gɨnab. \v 42 Pen nɨbi bɨ an, bɨ yɨharɨŋ yad ap nɨŋöm, Jisas bɨ nɨpe u a göm, ñɨg mɨl dap ñɨnab u, God nɨŋö, aij gö, pen hauƚ gagnab,” a ga. \c 11 \s1 Jon bɨ nɨpe rɨmnap hag yuö, Jisas nɨp nɨŋnɨg arla \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau kalɨp anɨg göl anɨg göl gɨmim a göm hag ñɨ aij göm, ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, daun yöp söl anɨb gau amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ña. \p \v 2 Pen Jon bɨ ñɨg pak ñeb u nagɨ mɨdöm, Krais nɨhön nɨhön ga manö u nɨŋöm, bɨ nɨpe rɨmnap hag yuö, Krais mɨdeia au amjaköm, \v 3 nɨp hag nɨŋöm hagla, “Hanɨp hag ñɨmön, ne bɨ ‘Krais’ a gun pör abad mɨdpun u nöp auban, aka hon bɨ hain nɨbö anɨbu ke abad mɨdaiun?” ö gɨla. \p \v 4 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Kale Jon mɨdöp au ammim hagmim, ‘Hon amun amgö hon ke nɨŋun, rɨmɨd hon ke nɨŋbun, \v 5 bɨ anɨbu nɨbi bɨ amgö we göp gau gajɨp amgö nɨŋbal. Nɨbi bɨ ma naij göp gau gajɨp adan aj aij gɨpal. Nɨbi bɨ wös hapeb löp gau gajɨp mɨƚep göp. Nɨbi bɨ rɨmɨd mɨgan pɨƚ göp gau gajɨp gasɨ wakö nɨŋbal. Nɨbi bɨ umbal gau gajɨp kauyaŋ urakpal. Nɨbi bɨ mög gep rö gau, u rö nöp Krais manö aij u hagö nɨŋbal,’ a gɨmim. \x * \xo 11:5 \xt Ais 35:5-6; 61:1\x* \v 6 Pen manö ap hagmim, ‘Nɨbi bɨ yɨp nɨŋ udöm, gasɨ ap ap nɨŋagnaböl gau, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨnaböl,’ a gɨmim,” a ga. \p \v 7 Anɨg hagö, Jon bɨ nɨpe gau arlö nɨŋöl gɨ, Jisas nɨbi bɨ ap mɨdeila gau kalɨp Jon manö adö u hagöm haga, “Kale nöd ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp aŋ gau arbe ñɨn u, nɨhön nɨŋnɨg arbeŋ Hod mɨlö añɨ ap yɨgön ud daŋ i göp ap nɨŋnɨg arbe? \v 8 Aka nɨhön nɨŋnɨg arbeŋ Bɨ waƚɨj aij aij nöp lɨbal bɨ ap nɨŋnɨg arbeŋ Bɨ waƚɨj aij aij udun a göm nɨŋbal gau, bɨ kub ram kƚiñ aij gau hanbal. Kale Jon mɨdmɨdöp ram mɨnöŋ nöp aŋ au han mɨdagmɨdal. \v 9 Pen nan nɨhön nɨŋnɨg arbeŋ Yɨharɨŋ aragpe. Jon bɨ God manö hagep, bɨ anɨbu nɨŋnɨg arbe. Bɨ God manö hagep aunab a gɨmim abad mɨdmɨdim me, bɨ anɨbu me u. Pen Jon nɨpe God manö hagep bɨ nöp wasö. \v 10 Jon nɨp gasɨ nɨŋöm, hadame nöp God nɨpe Ñɨ nɨpe nɨp manö haga manö anɨbu, God Manö yaŋ kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘Bɨ manö hagep yad u, \q2 hag yunö nöd amöm, \q1 nɨbi bɨ gau hag ñɨ aij gö, \q2 hainö ne ke arnabön,’ a göm kalɨ kƚiñ rɨkla. \x * \xo 11:10 \xt Mal 3:1; Luk 1:76\x* \m \v 11 Kalöp hagabin, nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdpal gau, añɨ ap Jon rö wasö. Pen God nɨbi bɨ yɨharɨŋ yabɨƚ dam kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab gau, kale Jon rö mɨdageinaböl; God nɨpe nɨbi bɨ yɨharɨŋ yabɨƚ gau ud aij yabɨƚ gö, nɨbi bɨ aij nɨpe yabɨƚ mɨdeinaböl. \v 12 Jon bɨ ñɨg pak ñeb bɨ apöm manö aij hag ña ñɨn u rɨköm, nɨbi bɨ gau, God hanɨp udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdainɨm a göm, manö anɨbu kƚö yabɨƚ gɨ dam dam, mɨñi u rö nöp kƚö yabɨƚ gɨpal. \p \v 13 “Bɨ God manö hagep manö kalɨ kƚiñ rɨkla gau abe, Mosɨs God lo manö kalɨ kƚiñ rɨka u abe, iƚ u me, God Mesaia u nɨp yuö, nɨpe nɨbi bɨ gau kalɨp udöm abad mɨdeinab. Manö anɨbu nöp hag daulö daulö me, Jon aua. \x * \xo 11:13 \xt Luk 16:16\x* \v 14 Pen manö hagnɨg gabin u udnabim aka nɨŋagpin. God Jon nɨp hagö, apöm nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ña u, God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm, gɨnab a gɨla rö nöp ga. Kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, bɨ God manö hagep Ilaija rö bɨ ap aunab, a gɨla. \x * \xo 11:14 \xt Mal 4:5; Mad 17:10-13; Mak 9:11-13\x* \v 15 Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, manö hagabin i rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim. \p \v 16 “Nɨbi bɨ mɨñi ñɨn i mɨdpal gau yad nɨŋbin, kale ñɨ paiŋaŋ rɨmnap maker au asɨköm, ñɨ paiŋaŋ rɨmnap meg mɨgan dap ranöm kalɨp hagpal rö u mɨdpal. \v 17 Kale hagpal, \q1 ‘Hon aƚɨŋ pu gɨno, \q2 kale nɨhön gɨnɨg kugom ralagpim? \q1 Kɨmap mɨɫöŋ gep rö ap hagno, \q2 kale nɨhön gɨnɨg mɨɫöŋ gagpim?’ ö gɨpal. \p \v 18 Anɨb u rö, God Jon nɨp yuö apöm, ñɨn rɨmnap nan magö ñɨŋagöm, ñɨg wain ñɨŋagöm gö, hagla, ‘Bɨ anɨbi nɨp nan nɨhön abaŋ alö anɨg göp?’ ö gɨla. \v 19 Bɨ Ñɨ nɨpe pen auö hagpal, ‘Bɨ nan kub ñɨŋöm, ñɨg wain ñɨŋöm, bɨ dakɨs udpal gau aip ajöm, bɨ nan naij gɨpal gau aip ajöm göp,’ a gɨpal. Pen nɨbi bɨ God Manö u nɨŋ udöm, gɨ aij göm, mɨd aij gɨnaböl u, nɨbi bɨ gau nɨŋöm hagnaböl, God Manö u manö aij yabɨƚ, a gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 11:19 \xt Mad 9:14\x* \s1 Manö kub udnaböl \r (Luk 10:13-15) \p \v 20-21 Jisas daun kub nöd gɨ ajöm, nan gagep iru nöp gö, nɨbi bɨ gau nɨŋla u pen kale, nɨhön gɨnɨg nan si nan naij gɨpun a göm, nan si nan naij gɨmɨdal u arö göm, Jisas nɨp nɨŋ udagla. Anɨg gɨlö, Jisas kalɨp hag göm haga, “Korasin daun nɨbi bɨ gau! Bedsaida daun nɨbi bɨ gau! Nan gagep gau gɨnö, nɨŋbe. Pen nan si nan naij gɨpim u arö gɨmim, yɨp nɨŋ udagpim. Anɨg gɨpim u, kale manö kub yabɨƚ udnabim. Daun kub Daia Juda nɨbi bɨ wasö gau, daun kub Saidon Juda nɨbi bɨ wasö gau, nan gagep anɨb gau kalɨp u rö nöp gaibnep, kale nan si nan naij gɨmɨdal gau arö göm, wadɨ asöl rö rɨmnap yɨmöm, run he löl gɨ löl gɨ mɨdaiblap. \x * \xo 11:20-21 \xt Ais 23; Esi 26:1–28:26; Joe 3:4-8; Emo 1:9-10; Sek 9:2-4\x* \v 22 Anɨb u, manö kub hagep ñɨn u, Daia nɨbi bɨ abe, Saidon nɨbi bɨ abe, manö pro rö udnaböl; pen kale Korasin nɨbi bɨ abe, Bedsaida nɨbi bɨ abe, manö kub yabɨƚ udnabim. \p \v 23 “Kapaneam nɨbi bɨ gau. Ñɨn anɨbu kale kumi kabö adö laŋ au aragnabim; böŋ nöp mab ke inab uƚöm mɨgan yaŋ u arnabim. Nan gagep kale aŋ aui gɨnö u, daun kub Sodom gaibnep, kale nan si nan naij gɨmɨdal gau arö göm, uri kamɨŋ mɨdaiblap. \x * \xo 11:23 \xt Ais 14:13-15; Jen 19:24-28\x* \v 24 Adö anɨbu yad kalöp nɨŋö hagabin, manö kub hagep ñɨn u, Sodom nɨbi bɨ gau manö pro rö udnaböl; kale Kapaneam nɨbi bɨ manö kub yabɨƚ udnabim,” a ga. \x * \xo 11:24 \xt Mad 10:15; Luk 10:12\x* \s1 Yɨp aumim ake lɨmim \r (Luk 10:21-22) \p \v 25-26 Ñɨn anɨbu Jisas Nap nɨp haga, “Bapi, yad hib ne hagnö adö laŋ araŋ. Ne Bɨ Kub, kumi kabö adö laŋ abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe abad mɨdpan u, gasɨ ne ke nɨŋö aij göp rö, nɨbi bɨ gasɨ kɨd hiɨk nɨŋun nɨŋbun a gɨpal gau, kalɨp manö yad hagabin iƚ u hag ñagpan; pen nɨbi bɨ ñɨ paiŋaŋ rö mɨdpal gau kalɨp gasɨ aij ñɨmön, manö yad hagabin iƚ u hag waiö lɨban u, nöp aij a gabin,” a ga. \x * \xo 11:25-26 \xt 1Ko 1:26-29\x* \p \v 27 Jisas anɨg hagöm haga, “Bapi kƚö nɨpe mɨdöp rö, yɨp ñöb. Nɨbi bɨ rɨmnap yɨp nɨŋ aij gagpal; Bapi nöp yɨp nɨŋöb. Yad nöp Bapi nɨp nɨŋ aij gɨpin. Pen nɨbi bɨ gasɨ aij ñɨnam a gem nɨŋbin gau, kalɨp gasɨ aij ñɨnö, Bapi nɨp nɨŋnaböl,” a ga. \x * \xo 11:27 \xt Mad 28:18; Jon 3:35; 17:2; Plp 2:9; Jon 1:18; 10:15\x* \p \v 28 Jisas anɨg hagöm haga, “Kale nɨbi bɨ nan wañɨb kub iru maru pör ud ajmim gasɨ iru nɨŋmim mɨdpim gau, yad aumim nɨŋöm nan wañɨb kub iru maru ud ajabim gau yad ke udnö ake lɨnabim. \x * \xo 11:28 \xt Jer 31:25\x* \v 29 Yad bɨ hain aij agamɨj mɨdpin; kal gagnabin; anɨb u, yɨp aumim, wög yad gɨ ñɨmim, hibur gasɨ mɨdmagö kalöp aŋ daŋ ake lɨmim. \v 30 Kale yɨp aumim wög yad geinabim u, ud marö ap gagnab; pɨɫa gɨnab. \x * \xo 11:30 \xt 1Jn 5:3\x* \c 12 \s1 God nɨp sabe gep ñɨn u, wid magö rɨk ñɨŋla \r (Mak 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 Juda God nɨp sabe gep ñɨn u, Jisas bɨ nɨpe gau aip wid wög aŋ au amöl gɨ, bɨ nɨpe gau kɨyö lö, wid magö anɨb gau rɨmnap udöm, hañ pak yuöm, ñɨŋöl gɨ ñɨŋöl gɨ areila. \x * \xo 12:1 \xt Dud 23:25\x* \v 2 Anɨg geila, bɨ Perisi gau nɨŋöm, Jisas nɨp hagla, “Lo manö hon hagab, nɨbi bɨ God nɨp sabe gep ñɨn u wög gagnaböl. Pen bɨ ne gau nɨhön gɨnɨg God nɨp sabe gep ñɨn wög gagep i, wid magö hañ pak yuaböl?” ö gɨla. \x * \xo 12:2 \xt Eks 20:10\x* \p \v 3-4 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Depid hadame nöp bɨ nɨpe gau aip kɨyö lö, God sabe gep ram u amjaköm, bred God amgö ilö adö au löm, bɨ yɨharɨŋ ñɨŋagpal, bɨ God nɨp nan sabe gɨpal gau nöp ñɨŋbal bred u, kalɨp hag nɨŋö nɨp ñɨlö, bɨ nɨpe gau aip ñɨŋla. Pen kɨyö lö gɨla aiud anɨbu, God Manö yaŋ kalɨ kƚiñ rɨkla u kale nɨŋagpim ar? \x * \xo 12:3-4 \xt Lep 24:5-9; 1Sa 21:1-6\x* \p \v 5 “Kale Mosɨs God Manö kalɨ kƚiñ rɨka u nɨŋagpim rö löp. Nɨpe kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ gau, God nɨp sabe gep ñɨn u, God sabe gep ram raul u am mɨdöm, wög gɨpal. Pen God kalɨp manö kub hagagnab,’ a ga. \x * \xo 12:5 \xt Nab 28:9-10\x* \v 6 Pen yad kalöp hagabin, God sabe gep ram anɨbu nan kub wasö; yad ke pen Bɨ kub yabɨƚ mɨdpin. \x * \xo 12:6 \xt Mad 12:41-42\x* \v 7 Pen manö ap God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u, nɨŋ aij gagpim akaŋ Manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Nɨbi bɨ yɨp nan pak sabe gɨ ñɨnaböl u, yɨp aij gagnab; nɨbi bɨ gau kalɨp mög nɨŋnaböl u, yɨp aij gɨnab,’ a gɨla. Manö anɨbu nɨŋmim gagpim u me, bɨ yad gau gɨ aij gɨlö nɨŋöl gɨ, kalɨp ud sɨƚɨk hagpe. \x * \xo 12:7 \xt Hos 6:6; Mad 9:13\x* \v 8 ‘God nɨp sabe gep ñɨn! God nɨp sabe gep ñɨn!’ a gɨpim u pen Bɨ Ñɨ nɨpe nöp God nɨp sabe gep ñɨn u abad mɨdöp a gɨmim gasɨ u nɨŋagpim. \s1 Jisas bɨ ñɨmagö pɨno ga u gö, kamɨŋ la \r (Mak 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 Jisas ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, ram mɨnöŋ ap aramöm, Juda magum gep ram raul mɨgan u ara. \v 10 Pen ram raul mɨgan anɨbu bɨ ñɨmagö pɨno ga ap mɨdeia. Nɨbi bɨ ap mɨdeila gau, Jisas manö rɨmnap hagö nɨp dam manö kub hagun a göm, nɨp manö pir alöm hagla, “God nɨp sabe gep ñɨn i, nɨbi bɨ kamɨŋ lep aka wasö?” gɨla. \x * \xo 12:10 \xt Luk 14:3\x* \p \v 11 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Kaj sipsip kale ap God nɨp sabe gep ñɨn i uƚöm mɨgan areinab u, ud yunabim aka wasöŋ Ud yunabim rö löp. \v 12 Pen kaj sipsip u nan yɨharɨŋ. Nɨbi bɨ u nan yabɨƚ. God nɨp sabe gep ñɨn i kamɨŋ laŋ a gun gɨnabun u, manö mɨdagöp, gɨnabun,” a ga. \x * \xo 12:12 \xt Luk 14:5\x* \p \v 13 Jisas anɨg hagöm, bɨ ñɨmagö pɨno ga u nɨp haga, “Ñɨn mɨlöbö lɨ!” a ga. Anɨg hagö, ñɨmagö mɨlöbö labin a ga. Anɨg ga nɨŋöm ñɨmagö pɨno ga u böŋ nöp kamɨŋ löm, ñɨmagö böŋ lau aij mɨdeia u rö la. \p \v 14 Anɨg gö nɨŋöm, bɨ Perisi gau am magum göm, nɨp anɨg anɨg gun al pak lun, a göm, manö hag nɨŋ hag nɨŋ gɨla. \x * \xo 12:14 \xt Jon 5:16\x* \s1 Jisas nɨpe God bɨ wög gɨ ñeb nɨpe \p \v 15 Anɨg geila, Jisas nɨŋöm, ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, mɨgan ap arnɨg göm ara. Arö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp nɨp hain gɨla. Anɨg geila, nɨbi bɨ nan ga gau, nɨpe gö magöŋhalö kamɨŋ lö nɨŋöl gɨ, \v 16 kalɨp haga, “Bɨ u anɨg anɨg göp a gɨmim, hagagmim!” a ga. \x * \xo 12:16 \xt Mad 8:4; Mak 3:12\x* \p \v 17 Jisas ga anɨbu, bɨ God manö hagep Aisaia gɨnab a ga rö nöp ga. Nɨpe kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 \v 18 “Bɨ yad böŋ nöp hag lɨbin i, wög yad gɨ ñab. \q2 Bɨ yad nɨŋnö, yɨp aij yabɨƚ göp me u. \q1 Yad nɨpe mɨdmagö lɨbin. \q2 Ana yad u nɨp aɫ ba gö, \q1 nɨbi bɨ kale aigöl göm asɨ mɨd aij gɨnaböl manö yad u, \q2 nɨbi bɨ gau magöŋhalö hag ñɨnab. \q1 \v 19 Pen nɨpe nɨbi bɨ gau nɨŋö mulu lugö, \q2 manö pen pen hagagnab. \q1 Nɨbi bɨ mɨdpal gau, yɨp nöp nɨŋöl a göm, \q2 meg magö dap ranöm hagagnab. \q1 \v 20 Nɨbi bɨ nɨŋagpal gau \q2 kalɨp agamɨj hag aij gɨnab. \q1 Ƚam hoŋ gɨnɨg gö, kaƚasin rɨm lɨlö inmɨdöp rö u kalɨp hagnab. \q2 Nɨpe anɨg göl gɨ damöm me, \q1 God hagöp rö böŋ u apranö, \q2 nan si nan naij gep böŋ u böŋ nöp ap lugnab. \q1 \v 21 Nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau nɨbö gau u rö nöp, \q2 nɨp gasɨ halö abad mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 12:21 \xt Mad 3:17; Ais 42:1-4\x* \s1 Jisas nɨpe Bielsebul kƚö udöm nan gagep gab, a gɨla \r (Mak 3:20-30; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Bɨ kɨjaki abaŋ alö, amgö we göm, maj hañ pɨƚ göm ga bɨ ap dam Jisas mɨdeia au daueila. Jisas kɨjaki u hag höŋ yuö, amgö yabɨƚ nɨŋöm, manö hagöm ga. \v 23 Nɨbi bɨ mɨdeila gau, Jisas ga anɨbu nɨŋöm, aiö göm hagla, “Bɨ anɨbi bac Depid Ñɨ nɨpe pör abad mɨdpun u rö löp,” a gɨla. \p \v 24 Pen bɨ Perisi gau manö anɨbu nɨŋöm, gasɨ kale gau nöp nɨŋöm hagla, “Bɨ anɨbu God kƚö nɨpe udöm hag höŋ yuagöp; nɨpe kɨjaki aiön pi nan gau, nap kale Bielsebul kƚö udöm hag yuöp,” a gɨ gasɨ nɨŋla. \x * \xo 12:24 \xt Mad 9:34; 10:25\x* \p \v 25-26 Pen gasɨ nɨŋla anɨbu, Jisas ke nɨŋöm, kalɨp haga, “Seden uraköm, nɨbi bɨ nɨpe rɨmnap hag yunab u, aige göm bɨ kub mɨdeinabŋ Ram mɨnöŋ ap, kale ke pen pen hagöm asɨk ke ke lɨnaböl u, ap lug paknaböl. Ram mɨnöŋ kub ap aka nɨbi bɨ iƚ añɨ ap, kale ke pen pen hagöm asɨk ke ke lɨnaböl u, ap lug paknaböl. Kale anɨbu rö hagabim u pen Seden nɨpe yam nɨpe ke gau kalɨp hag yuagnab. \p \v 27 “Yɨp hagpim, ‘Kɨjaki aiön pi nan gau nap kale Bielsebul kƚö u udmön hag höŋ yuban,’ a gɨpim u pen kale yɨp hagpe nɨŋɨn: bɨ kale ke gau Bielsebul kƚö u udöm kɨjaki aiön pi nan gau hag höŋ yubal aka nɨhön? Kale ke hagnaböl, ‘Nɨbi bɨ ap anɨg göl rö lagöp,’ a gɨnaböl. \p \v 28 “Pen God Ana kƚö u udem, kɨjaki aiön pi nan gau hag höŋ yuabin u, nɨhön gɨnɨg God bɨ nɨpe nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u hadö auöp i a gɨmim yɨp udagpim? \x * \xo 12:28 \xt Ap 10:38; 1Jn 3:8\x* \p \v 29 “Bɨ kƚö yabɨƚ ap mɨdö, nan nɨp gau udnɨg, yɨharɨŋ aragnaböl. Nɨp böŋ nöp nagɨ adɨk löm me, amöm nan nɨp gau udnaböl. \p \v 30 “Nɨbi bɨ yad pɨg mɨdpal gau, nɨbi bɨ gau kalɨp yad daunaböl. Pen nɨbi bɨ yad wasö gau, nɨbi bɨ yad aunɨg gaböl gau kalɨp rɨdɨk gɨ yunaböl. \x * \xo 12:30 \xt Mak 9:40; Luk 9:50\x* \v 31 Anɨb u, kale nɨŋ aij gɨmim. Nɨbi bɨ gau nan si nan naij nɨhön nɨhön geinaböl u, God nɨŋöm arö gɨnab. Nɨbi bɨ God nɨp manö rɨb junaböl u, u rö nöp God nɨŋöm arö gɨnab. Pen God Ana nɨp manö rɨb junaböl u, God nɨŋöm arö gagnab. \x * \xo 12:31 \xt Hib 6:4-6\x* \v 32 Bɨ Ñɨ nɨpe u nɨp manö naij hageinaböl u, God nɨŋöm arö gɨnab. Pen Ana Uɫ nɨp manö naij hageinaböl u, ñɨn i abe, ñɨn hain u abe, God nɨpe nɨŋ nöp mɨdöm arö gagnab. \s1 Manö ke hagpim adö u kalöp manö kub hagnab \r (Luk 6:43-45) \p \v 33 “Kale yɨp nɨhön gɨnɨg hagpim, ‘Seden abaŋ alö, wög aij u göp,’ a gɨpimŋ Mab aij gau magö aij pɨlnab; mab naij gau magö naij pɨlnab. Mab magö pɨlnab magö anɨbu nɨŋöm me, mab u aij mab u naij a gɨnaböl. \x * \xo 12:33 \xt Mad 7:16-20\x* \v 34 Kale haiŋo ñɨ pai yag daubal gau me anɨg hagabim. Kale nɨbi bɨ naij anɨbu rö, aige gɨmim manö aij hagnabimŋ Nɨbi bɨ manö hagpal rö nɨŋnabun me, hibur gasɨ mɨdmagö kalɨp aŋ daŋ nɨhön rö mɨdöp u nɨŋnabun. \x * \xo 12:34 \xt Mad 3:7; 15:18; Luk 3:7; 6:45\x* \v 35 Nɨbi bɨ aij gau, hibur gasɨ mɨdmagö aŋ kale daŋ nan aij mɨdöp nɨŋöm gɨ aij gɨpal; nɨbi bɨ naij gau, hibur gasɨ mɨdmagö aŋ kale daŋ nan naij mɨdöp nɨŋöm gɨ naij gɨpal. \v 36 Nɨŋ aij gɨmim. Hainö manö kub hagep ñɨn u, God nɨbi bɨ gau kalɨp magöŋhalö, manö haƚöwaƚö hagöm nɨbi bɨ rɨmnap gɨ naij gɨla u, nɨhön gɨnɨg anɨg hagpe a göm, kalɨp hag gɨnab. \v 37 Anɨb u me, kale ke manö hagnabim u nöp God nɨŋöm hagnab nɨŋöm, kamɨŋ arnabim aka ilön udnabim,” a ga. \s1 Nan gagep rö gö nɨŋun, a gɨla \r (Mak 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 God lo manö hag ñeb bɨ rɨmnap abe, bɨ Perisi rɨmnap abe, apöm Jisas nɨp hagla, “Manö hag ñeb bɨ! Nan gagep rö ap gö, hon nɨŋun me, ne God nöp hag yuöp auban a gɨnabun,” a gɨla. \x * \xo 12:38 \xt Mad 16:1; Luk 11:16; Jon 6:30\x* \p \v 39 Hageila, Jisas haga, “Kale nɨbi bɨ nan si nan naij nöp gɨmim, God manö haga u nɨŋagpim. Nan gagep rö ap gö nɨŋun a gɨpim u, pen kalöp nan ap gɨnö nɨŋagnabim. Bɨ God manö hagep Jona nɨp ga adö u nöp yɨp u rö nöp gö, nɨŋnabim. \x * \xo 12:39 \xt Mad 16:4; Mak 8:12\x* \v 40 Hadame nöp kabsaƚ kub u Jona nɨp pa bo yuö, hibur aŋ yaŋ ñɨn mɨhau nɨgaŋ mɨdöm, ado gɨ aua. Anɨb u rö, yad, Bɨ Ñɨ nɨpe, u rö nöp ñɨn mɨhau nɨgaŋ mɨnöŋ aŋ gau mɨdem, ado gɨ aunabin. \x * \xo 12:40 \xt Jo 1:17\x* \v 41 Hadame nöp Jona amöm, daun kub Ninepa nɨbi bɨ kalɨp hagö, nan si nan naij gɨla gau yɨŋɨd arö göm, God nɨp nɨŋ udla. Jona bɨ yɨharɨŋ u hagö nɨŋla; kale pen Bɨ Kub yabɨƚ mɨñi mɨdöp i, manö hagöp u udagpim. Anɨb u, hainö manö kub hagep ñɨn u, Ninepa bɨ kale uraköm kalöp manö kub haglö, kale manö kub udnabim. \x * \xo 12:41 \xt Jo 3:5\x* \p \v 42 “Nɨbi kwin kub, ram mɨnöŋ Siba nɨbö u, hadame nöp ga rö u nɨŋbim. Ram mɨnöŋ nɨpe mɨlö gau nɨbö u pen, Juda kiŋ kub Solomon gasɨ kɨd hiɨk nɨŋeb bɨ u manö nɨp nɨŋnɨg aua. Solomon bɨ yɨharɨŋ u nɨp anɨg ga; pen nɨhön gɨnɨg Bɨ Kub mɨñi mɨdöp i manö hagöp u nɨŋagpimŋ Hainö manö kub hagep ñɨn u, Siba kwin uraköm kalöp manö kub hagö, kale manö kub udnabim. \x * \xo 12:42 \xt 1Ki 10:1-10\x* \s1 Kɨjaki aiön pi nan gau kauyaŋ ado gɨ aunɨm rö löp, a ga \r (Luk 11:24-26) \p \v 43 “Seden yam nɨpe kɨjaki nan gau ap nɨbi bɨ abaŋ al mɨdöm, höŋ amöm, nɨbi bɨ rɨmnap abaŋ alɨn, a göm, nɨŋ aj wasö nɨŋöm, \v 44 ado gɨ apöm nɨŋnab, bɨ nöd arɨk arnab kuö u aij aij nöp mɨdeinab. \v 45 Nɨpe nɨŋöm, kɨjaki naij nɨpe rö wasö, kɨjaki naij yabɨƚ, unbö mudun jɨŋ u uɫ gɨ dapöm, bɨ anɨbu nɨp yuö hiɨknaböl. Anɨg gö, nöd mɨd naij ga rö wasö; hainö mɨd naij yabɨƚ gɨnab. Kale nɨbi bɨ uri mɨdpim kale nan si nan naij nöd gɨ mɨdmɨdim rö wasö, hainö nan si nan naij yabɨƚ gɨnabim,” a ga. \x * \xo 12:45 \xt 2Pi 2:20\x* \s1 Jisas nɨme nɨmam bɨ \r (Mak 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp manö hagö nɨŋöl gɨ, nɨme nɨmam nɨpe yabɨƚ gau höŋ yaŋ apöm hagla, “Hon Jisas nɨp manö hagnɨg aubun,” a gɨla. \v 47 Hageila, bɨ ap ram raul mɨgan amöm, Jisas nɨp haga, “Name namam ne gau, nöp manö hagnɨg ap mɨdpal höŋ yaŋ,” a ga. \p \v 48-49 Hageia, nɨbi bɨ nɨpe aip ram raul mɨgan yaŋ mɨdeila gau kalɨp nɨŋ gɨgabö göm haga, “Nɨŋö hagpan u pen, nɨbi bɨ ram raul mɨgan mɨdpal gai i, kale ami yad, mam yad mɨdpal. \v 50 Nɨbi bɨ Bapi yad kumi kabö adö laŋ manö hagöp rö nɨŋöm anɨg unbö rö nöp gɨpal gau, ami yad, añ yad, mam yad gau nöp mɨdpal,” a ga. \x * \xo 12:50 \xt Ro 8:29\x* \c 13 \s1 Jisas, God manö u nɨŋ aij gɨlaŋ, a göm, manö hod rɨköm haga \r (Mak 4:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Ñɨn añɨ anɨbu nöp, Jisas ram arö göm am Ñɨg Waŋö Galili goƚ au asɨkö, \v 2-3 nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp apöm nɨp bɨg gɨgabö geila. Anɨg geila nɨŋöm nɨpe am ñɨg magɨb adö u asɨköm, amöm ñɨg aŋ au daŋ mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ ñɨg waŋö goƚ au urak mɨdeila. \p Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp manö hod rɨköm manö iru nöp hag ña. Hag ñöl gɨ haga, “Bɨ ap wid ranaŋ a göm, wid magö u dam wög naböŋ gau yueinab. \x * \xo 13:2-3 \xt Luk 5:1-3\x* \v 4 Yɨŋ yuö, rɨmnap adan adö au lugö, yaur gau apöm ñɨŋnaböl. \v 5 Rɨmnap kabö adö mɨnöŋ pro pro mɨdeinab au lugöm, yɨŋɨd marep gɨnab \v 6 pen kɨdɨƚ am pɨdöŋ gagnab rö, sɨdö nɨŋöm mɨƚep gɨnab. \v 7 Pen rɨmnap nagɨ kalɨ kalɨ halö aŋ gau lugöm rannab pen nagɨ anɨbu hau göm pak ñɨŋö, mɨƚep gɨnab. \v 8 Pen rɨmnap mɨnöŋ aij adö au lugöm, ran aij yabɨƚ göm, magö iru yabɨƚ nöp pɨlnab. Rɨmnap ñɨn juöl mamɨd u (100) rö pɨlnab; rɨmnap ñɨn juöl mɨhau nɨgaŋ (60) rö pɨlnab; rɨmnap ñɨn juöl añɨ ap ado gɨ da unbö wajƚem laŋ (30) rö pɨlnab. \v 9 Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, manö hagabin i rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \s1 Jisas nɨhön gɨnɨg manö hod rɨköm hagmɨdöp \r (Mak 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 10 Jisas anɨg hagö, bɨ nɨpe gau apöm, nɨp hag nɨŋöm hagla, “Nɨbi bɨ gau kalɨp nɨhön gɨnɨg manö hod rɨkmön nöp hagpan?” ö gɨla. \p \v 11 Hageila haga, “God nɨbi bɨ nɨpe udöm abad mɨdeinab manö pi göl mɨdmɨdöp u, kalöp gasɨ ñö nɨŋnabim; pen nɨbi bɨ yɨharɨŋ gau nɨŋagnaböl. \v 12 Nɨbi bɨ manö yɨp nɨŋöm udpal gau, manö rɨmnap halö nɨŋöm, iƚ u nɨŋ aij gɨnaböl; pen nɨbi bɨ manö yɨp nɨŋöm udagpal gau, manö pro nɨŋbal u böŋ nöp ur gɨnab. \x * \xo 13:12 \xt Mad 25:29; Mak 4:25 \xt Luk 8:18; 19:26\x* \v 13 Kalɨp manö hod rɨkem hagpin u, kale amgö halö, gasɨ rɨmɨd halö u pen, hagöp me u a göm, nɨŋagpal. \p \v 14 “Gɨpal anɨbu, bɨ God manö hagep Aisaia nöd gɨnab a göm kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp gɨpal. Manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Manö nɨŋnaböl u pen \q2 manö hagöp anɨg a göm nɨŋagnaböl. \q1 Amgö nɨŋnaböl u pen \q2 nan ap nɨŋagnaböl. \x * \xo 13:14 \xt Ais 6:9-10; Jon 12:40 \xt Ap 28:26-27\x* \q1 \v 15 Nɨbi bɨ gai i manö yad hagpin u kalɨp iru gö nɨŋagpal. \q1 God Manö nɨŋno, hanɨp gö, \q2 nɨbi bɨ nɨpe mɨdaiun rö löp a göm, \q2 rɨmɨd pɨƚ göm, amgö ju göm nöp mɨdpal,’ a ga. \p \v 16-17 “Anɨb u, kale nɨŋagpal; pen God kalöp gasɨ aij ñö nɨŋbim u, mɨñ mɨñ gɨmim. Yad kalöp nɨŋö hagabin, God manö hagep bɨ gau abe, nɨbi bɨ God Manö hagöp rö nɨŋöm gɨmɨdal gau abe, iru nöp Mesaia nɨp nɨŋun a gɨmɨdal u pen yɨp amgö nɨŋagöm, manö yɨp nɨŋagla. Pen mɨñi kale yɨp amgö nɨŋmim, manö yɨp apdi nɨŋabim u, mɨñ mɨñ gɨmim. \x * \xo 13:16-17 \xt Luk 10:23-24\x* \s1 Bɨ wid magö yua aiud haga u, Jisas manö iƚ u hag ña \r (Mak 4:13-20; Luk 8:11-15) \p \v 18 “Pen manö hod rɨkem hagajɨn u, bɨ narö u nɨpe wid magö dam wög naböŋ gau yua u, iƚ u hagnö nɨŋim,” a ga. \p \v 19 “Wid magö rɨmnap adan adö au lugö, yaur gau apöm ñɨŋnaböl a gɨpin u, nɨbi bɨ gau, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u nɨŋnaböl u pen iƚ u nɨŋagnaböl nɨŋöm Seden nɨpe gö böŋ nöp hauƚ gɨnaböl, a gem hagpin. \p \v 20-21 “Pen magö rɨmnap kabö adö mɨnöŋ pro pro mɨdeinab au lugöm, yɨŋɨd marep gɨnab pen kɨdɨƚ am pɨdöŋ gagnab rö, sɨdö nɨŋöm mɨƚep gɨnab a gɨpin u, nɨbi bɨ gau manö yɨp gɨsön nɨŋnaböl magö u, mɨñ mɨñ gɨnaböl, pen uri nöp nɨbi bɨ rɨmnap apöm, nɨbi bɨ manö yad nɨŋnaböl gau gasɨ naij nɨŋöm, kauaƚ mauaƚ rö mɨdöm, kalɨp gɨ naij gɨnaböl nɨŋöm nɨbi bɨ manö yad nöd udla gau, uri manö yɨp u hauƚ göm, gasɨ adö rɨmnap nɨŋnaböl, a gem hagpin. \v 22 Magö rɨmnap lugnab nagɨ kalɨ kalɨ halö aŋ gau a gɨpin u, nɨbi bɨ gau manö yɨp u nɨŋnaböl u pen wög waryö, ram, kaj, ru mɨŋoƚ, uɫpö kɨƚno kɨbap nan gau nöp gasɨ nɨŋöm, God manö aij u arö gɨnaböl nɨŋöm nan ñɨŋeb rɨmnap pɨlagnab, a gem hagpin. \x * \xo 13:22 \xt Luk 12:16-21; 1Di 6:9-10,17\x* \v 23 Pen magö rɨmnap mɨnöŋ aij adö au lugöm, ran aij göm, magö iru pɨlnab a gɨpin u, nɨbi bɨ gau manö yad u nɨŋöm, ud pɨdöŋ yabɨƚ löm, rɨmnap gɨ aij gɨnaböl, rɨmnap gɨ aij yabɨƚ gɨnaböl, rɨmnap gɨ aij adö ke yabɨƚ gɨnaböl, a gem hagpin,” a ga. \s1 Nɨbi bɨ gɨ naij gɨpal gau God nɨbi bɨ nɨpe gau aip uɫ göm mɨdpal \p \v 24 Jisas kalɨp manö ap halö manö hod rɨköm haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud udabin i rö gɨnab. Bɨ kub ap wid magö gau ranaŋ a göm, dam wög naböŋ nɨpe gau yunab. \v 25 Pen sɨbön yaŋ han arnaböl magö u, bɨ naij ap nan yɨŋ naij rɨmnap dapöm, aŋ anɨb gau yuöm arnab. \v 26 Anɨb u, wid yɨŋ aij u rannab, pen nan yɨŋ naij u abe rannab. \v 27 Anɨg gö, bɨ wög gɨ ñeb gau apöm bɨ kub u nɨp hagnaböl, ‘Bɨ kub! Nan yɨŋ aij gau nöp dam wög naböŋ u yuban pen nan yɨŋ naij gau gai nɨbö apöm halö ranab?’ ö gɨnaböl. \v 28 Nɨpe kalɨp pen hagnab, ‘Bɨ koƚmaƚ yad ap dap yuöp,’ a gɨnab. Pen kale hagnaböl, ‘Hon amun nan yɨŋ naij ranab anɨb gau ud ju yuun aka?’ gɨnaböl. Bɨ wög naböŋ nap nɨbö u pen hagöm hagnab, \v 29 ‘Wasö! Ñɨn i, nan yɨŋ naij anɨb gau ud juim a gɨnö, ammim nan yɨŋ aij rɨmnap halö ud jumim rö löp! \v 30 Arö gɨpe mɨhöŋgöl rannɨm. Pen ranöm magö pɨlö, rɨkep ñɨn u bɨ nan rɨkep yad gau hagnabin, “Nan yɨŋ naij anɨb gau ud jumim, dam ugan ugan adɨk lɨbe, mab laulö in habɨk ñɨŋ arnɨm; pen wid magö gau nöp ud magum gɨmim, dam wid magö lep raul mɨgan yad u yumim,” a gɨnabin,’ a gɨnab,” a ga. \s1 Mab masded magö u, manö hod rɨköm haga \r (Mak 4:30-32; Luk 13:18-19) \p \v 31-32 Jisas kalɨp manö ap pen manö hod rɨköm haga, “Bɨ ap mab masded magö pro u dam wög naböŋ nɨpe u yueinab, ran kub göm, lö aij u lö, yaur gau apöm, lö ke ke ram gɨnaböl. Anɨb u rö me, God nɨbi bɨ udöm, ram mɨnöŋ aij nɨpe kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab u,” a ga. \s1 Yɨs u, manö hod rɨköm haga \r (Luk 13:20-21) \p \v 33 Manö ap pen hod rɨköm haga, “Nɨbi gau nan yɨs a gɨpal u, ud plaua rin kub yaŋ halö ud ado malo gɨlö, nan kub yabɨƚ ranöb. Anɨb u rö me, God nɨbi bɨ udöm, ram mɨnöŋ aij kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab u,” a ga. \s1 Jisas ai gɨnɨg nɨbi bɨ gau manö hod rɨköm hagmɨdöp \r (Mak 4:33-34) \p \v 34 Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp manö rɨmnap hag ñɨnɨg göm waiö hagagmɨdöp; manö hod rɨköm nöp kalɨp hag ñɨmɨdöp. \v 35 Ga anɨbu, bɨ God manö hagep ap nöd gɨnab a göm kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp ga. Nɨpe manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Ram mɨnöŋ hadame dagol gɨ la ñɨn u rɨköm, \q2 mɨd damöm mɨñi mɨdpun ñɨn i, manö nɨŋagla u, \q2 manö hod rɨkep manö u nöp kalɨp hag ñɨnabin,” a ga. \x * \xo 13:35 \xt Sam 78:2\x* \s1 Jisas wid magö manö hod rɨköm haga u, manö iƚ u haga \p \v 36 Jisas anɨg hagöm, nɨbi bɨ gau kalɨp arö göm, ram raul mɨgan arö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ u apöm, nɨp hagla, “Nan yɨŋ naij wög naböŋ aŋ gau ranöb a gɨmön, manö hod rɨkmön hagpan u, hanɨp hagö nɨŋun,” a gɨla. \p \v 37 Hageila, haga, “Bɨ nan yɨŋ aij yuöp a gɨpin u, yad Bɨ Ñɨ nɨpe. \v 38-39 Wög naböŋ a gɨpin u, mɨnöŋ naböŋ iƚ i magöŋhalö. Nan yɨŋ aij a gɨpin u, nɨbi bɨ God udöm abad mɨdeinab gau. Bɨ nan yɨŋ naij dap yuö ranöb a gɨpin u, bɨ yɨp nɨŋö mulu lugöp Seden nɨp nöp hagpin. Nan yɨŋ naij ranöb a gɨpin u, Seden nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp hagpin. Pen wid magö aɫɨ gɨnab ñɨn a gɨpin u, ñɨn ram mɨnöŋ iƚ i ur gɨnab ñɨn anɨbu hagpin. Bɨ rɨk dauep a gɨpin u, ejol gau kalɨp hagpin. \v 40 Nan haƚöwaƚö ranöb gau ud juöm, dam mab inab yaŋ yunaböl a gɨpin u, ñɨn ram mɨnöŋ iƚ i ur gɨnab ñɨn anɨbu me u. \x * \xo 13:40 \xt Jon 15:6\x* \v 41 Bɨ Ñɨ nɨpe ejol nɨpe gau kalɨp hag yuö, apöm, nɨbi bɨ nan si naij gɨpal gau abe, nɨbi bɨ nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hagailö, kale nan si nan naij gɨpal gau abe, ejol kale apöm kalɨp udöm \x * \xo 13:41 \xt Mad 24:31; 25:31; Mak 13:27\x* \v 42 mab ke inab mɨgan yaŋ u yunaböl, ilön gö nɨŋöl gɨ, meg hau rɨbɨköm mɨɫöŋ gɨnaböl, a gem hagpin. \x * \xo 13:42 \xt Mad 8:12\x* \v 43 Ñɨn anɨbu, nɨbi bɨ Bap kale udöm kumi kabö adö laŋ abad mɨdeinab gau, kale sɨdö mailö rö paköl gɨ mɨdeinaböl. Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, manö hagabin i rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim. \x * \xo 13:43 \xt Dan 12:3\x* \s1 Mani kes pi gɨla u, manö hod rɨköm haga \p \v 44 “Pen God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud adö i rö mɨdöp. Bɨ ap amöm nɨŋnab, mani kes hadame nöp pi gɨla ap wög adɨŋ ap mɨdeinab. Nɨpe nɨŋöm, nan rɨmnap ud pa rɨbɨk aij göm, ram arnab. Amöm, ñɨñɨ yabɨƚ löm, nan nɨpe gau magöŋhalö sɨkim göm, mani udöm, mani anɨbu damöm, wög adɨŋ anɨbu rauöm, am mani kes anɨbu udnab. \s1 Kɨbap aij aij u, manö hod rɨköm haga \p \v 45-46 “Pen God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud adö i rö mɨdöp. Bɨ sɨkim gep gau kɨbap uƚhai nɨŋ ajöm, kɨbap aij aij yabɨƚ ap nɨŋöm, ram amöm, nan kale gau magöŋhalö sɨkim göm, mani udöm, am kɨbap anɨbu raunaböl. \s1 Uben u, manö hod rɨköm haga \p \v 47 “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud adö i rö mɨdöp. Nɨbi bɨ rɨmnap uben damöm, ñɨg waŋö au yulö, kabsaƚ iru nöp apöm mɨgan anɨbu arbal. \v 48 Anɨg gɨlö, uben ɫɨp gɨ dam goƚ gau amöm, kabsaƚ aij gau ƚɨhu kabsaƚ lep rin mɨgan u löm, kabsaƚ naij gau ud yubal. \v 49 Ram mɨnöŋ iƚ i ur gɨnab ñɨn u anɨb unbö rö gɨnab. God ejol nɨpe gau apöm, nɨbi bɨ God Manö hagöp rö gɨla gau ke löm, nɨbi bɨ God Manö hagöp rö gagla gau ke löm, \v 50 dam mab ke inab yaŋ u yunaböl. Yulö ilön gö, meg kale hau rɨb göm, mɨɫöŋ gɨ mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 13:50 \xt Mad 13:42 \xt Luk 13:28\x* \p \v 51 Anɨg hagöm haga, “Yad manö hagajɨn gau nɨŋbim?” ö ga. \p Hageia, bɨ nɨpe gau hagla, “Yau, nɨŋbun,” a gɨla. \p \v 52 Hageila, haga, “Kale nöd God lo manö u nöp hag mɨdmɨdim u pen uri kale God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij hagpin u nɨŋbim. Anɨg nɨŋöm kale uri nɨbi bɨ gau hag ñɨnabim u, kale God Manö aij nöd nɨbö u abe, God Manö aij hain nɨbö u abe hag ñɨnabim,” a ga. \s1 Nasared nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udagla \r (Mak 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53-54 Pen Jisas nɨpe manö hod rɨköm manö haga anɨbu hag pɨs göm, daun nɨpe ke Nasared amöm, Juda magum gep ram raul mɨgan u amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñö, kale nɨŋöm aiö yabɨƚ gɨla. Kale pen hagla, ‘Bɨ anɨbi nɨpe aige göm gasɨ kɨd hiɨk nɨŋöm nan gagep unbö rö gab?’ ö gɨla. Hainö pen hagla, \x * \xo 13:53-54 \xt Jon 7:15\x* \v 55-56 “Bɨ anɨbi nɨme nap, nɨñɨn nɨmam nɨpe gau, hon aip mɨdpal u pen, nɨpe aige göm bɨ kub rö mɨdöm, manö ke hagöm, nan gagep rö gau gabŋ Nap nɨpe u bɨ kapeda; nɨme Maria; nɨmam nɨpe gau Jems u, Josep u, Saimon u, Judas u. Anɨb u, nɨpe aige göm apöm anɨg gab?” ö gɨla. \x * \xo 13:55-56 \xt Jon 6:42\x* \v 57 Anɨg hagöm, kale Jisas nɨp naij nɨŋöm, manö nɨpe haga u, udagla. \p Pen Jisas kalɨp haga, “Bɨ God manö hagep gau ram mɨnöŋ mɨlö gau amöm haglö, nɨŋö hagpal a göm nɨŋnaböl; pen ram mɨnöŋ kale ke u haglö, piral hagpal rö löp a göm arö gɨpal u rö gabim,” a ga. \x * \xo 13:57 \xt Jon 4:44\x* \v 58 Manö haga u nɨŋagla u me, ram mɨnöŋ anɨbu nan gagep rö iru nöp gaga. \c 14 \s1 Herod hagö, Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb u nabɨc cög rɨb gɨ dö gɨla \r (Mak 6:14-29; Luk 3:19-20; 9:7-9) \p \v 1 Pen gapman bɨ kub ram mɨnöŋ Galili abad mɨdmɨdöp Herod, Jisas nɨpe nɨhön nɨhön ga manö u nɨŋöm, \v 2 am bɨ nɨp wög gɨ ñeb rɨmnap kalɨp haga, “Bɨ Jisas nan gagep rö göp u, nɨpe bɨ ap ke wasö; nɨpe Jon bɨ ñɨg pak ñeb u nöp. Nɨp al pak lɨnö u pen kauyaŋ uraköm ap mɨdöp rö, nan gagep rö anɨb gau gab,” a ga. \p \v 3-5 Pen Jon nɨp nagɨ löm, al pak la manö iƚ u anɨg göl mɨdöp. Herod nɨpe nɨmam Pilip nɨbin nɨpe u Herodias ud arö, Jon Herod nɨp haga, “Ne unbö gɨpan, gɨ naij gɨpan. Bɨ ap nɨmam nɨpe kamɨŋ mɨdeinab nuwi nɨpe udagnab,” a ga. Jon anɨg hagö, nɨbi anɨbu Herodias nɨpe Herod nɨp manö haga nɨŋöm Herod Jon nɨp dam nagɨ löm, al pak lɨn a göm gasɨ nɨŋa u pen nɨbi bɨ gau, Jon nɨp bɨ God manö hagep hon a gɨla rö, pɨñɨŋ göm arö ga. \x * \xo 14:3-5 \xt Lep 18:16; 20:21; Mad 21:26; Luk 13:19-20\x* \p \v 6 Pen hainö Herod nɨme nɨp yag daua ñɨn u nöp, nɨbi bɨ iru nöp ap magum göm, nan magö lau ñɨŋnɨg gɨla. Ñɨn anɨbu, Herodias pai nɨpe u apöm aŋ anɨb au kugom ralö, Herod nɨŋö, aij yabɨƚ ga. \v 7 Anɨg gö, nɨpe pai anɨbu nɨp manö hagöm haga, “Yad manö nɨŋö yabɨƚ hagem nöp hagabin, ne nan ap hag nɨŋeinabön, nöp haƚöwaƚö ud ñɨnabin,” a ga. \v 8 Hageia, pai anɨbu, nɨme haga rö nɨŋöm haga, “Jon bɨ ñɨg pak ñeb nabɨc cög u, kɨnaŋ cög mɨgan yaŋ lɨmön, dap ñɨmön,” a ga. \p \v 9-10 Anɨg hagö, Herod nɨŋö mög ga, pen nɨbi bɨ gau nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, pai anɨbu nɨp waiö manö nɨŋö hag löm haga, “Ne nan ap hag nɨŋeinabön, nöp haƚöwaƚö ñɨnabin,” a ga rö nɨŋöm, bɨ rɨmnap hag yuö, am Jon nagɨ mɨdeia au amöm, nabɨc cög nɨp u rɨb gɨ dö göm, \v 11 ud kɨnaŋ cög mɨgan yaŋ löm, dap pai anɨbu nɨp ñɨla. Ñeila, nɨpe pen damöm nɨme nɨp ña. \p \v 12 Pen Jon bɨ nɨpe gau apöm, wip dam rɨgöl göm, am Jisas nɨp hag ñɨla. \s1 Jisas bɨ unbö paip dausan nan ñö ñɨŋla \r (Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 13 Jisas manö anɨbu nɨŋöm, am ram mɨnöŋ ke mɨgan ap mɨdeinam, a göm, ñɨg magɨb udöm, ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, hada. Pen nɨbi bɨ gau, Jisas arab au hain arun, a göm, ram mɨnöŋ kale gau arö göm, iƚ adö aramöm, Jisas arnɨg ga gau arla. \v 14 Jisas nɨpe pen ram mɨnöŋ mɨgan anɨbu apjaköm, ñɨg magɨb u arö göm, goƚ gau apöm nɨŋa, nɨbi bɨ iru nöp mɨdeila. Kalɨp nɨŋö, mög gö, nɨbi bɨ nan ga gau gö, kamɨŋ la. \p \v 15 Pen dugo magö u, bɨ nɨpe gau Jisas mɨdeia au apöm, nɨp hagla, “Söl sɨb gɨnɨg gab. Mɨdö nöp nan magö ñɨŋeb magö u padiöp. Gai i ram mɨnöŋ nöp aŋ au. Nɨbi bɨ iru nöp gai i hagö, ram aŋ gai i amöm, nan magö kale rɨmnap rau ñɨŋlaŋ,” a gɨla. \v 16 Anɨg hageila, Jisas kalɨp haga, “Wasö, kale aragnaböl. Kale ke kalɨp nan magö ñɨmim,” a ga. \v 17 Hageia, hagla, “Hon nan magö iru mɨdagöp. Yɨharɨŋ bred magö unbö mamɨd kabsaƚ mɨhöp mɨdöp,” a gɨla. \p \v 18 Hageila, Jisas haga, “Nan anɨb gau ud yɨp dauim,” a ga. \v 19 Anɨg hagöm, nɨbi bɨ gau kalɨp hagö, nan uɫaŋ adö gau bɨs gɨlö nɨŋöl gɨ, bred kabö u udöm, kabsaƚ mɨhau u udöm, gɨlaŋ gɨ nɨŋöm, God nɨp aij a göm, bred u ud jö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö nɨŋöl gɨ, kale udöl gɨ, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨme lɨ ñɨla. Kabsaƚ u u rö nöp gɨla. \x * \xo 14:19 \xt Mad 15:35-39; Mak 8:6-10\x* \v 20 Anɨg göl nɨme lɨ ñeila, ñɨŋlö, ñɨŋlö, mudun gö, ñɨŋ haköl rö laga. Naböŋ naböŋ arö gɨla gau me, Jisas bɨ nɨpe gau wadɨ unbö mɨgan laŋ u ud yaglö, böŋ nöp ajmaŋ raua. \v 21 Nɨbi bɨ nan ñɨŋla anɨb gau, nɨbi gau wasö, ñɨ pai pro gau wasö, bɨ gau nöp me paip dausan rö ara. \s1 Jisas ñɨg uɫ adö au abö gɨ ara \r (Mak 6:45-52; Jon 6:15-21) \p \v 22 Jisas, bɨ nɨpe gau kale ñɨg böŋ lödaŋ arlaŋ a göm hagö, ñɨg magɨb udöm arla nɨŋöm nɨpe nɨbi bɨ gau kalɨp hag yuöm, \v 23 nɨpe ke God nɨp sabe gɨnɨg ram mɨnöŋ dum ap ara. Mɨdö, ram dugnɨg geia pen nɨpe añɨ nöp halö dum anɨb laŋ mɨdeia. \x * \xo 14:23 \xt Luk 6:12; 9:28\x* \v 24 Pen bɨ nɨpe gau ñɨg magɨb udöm ñɨg waŋö aŋ kub au arlö nɨŋöl gɨ, pɨnöm asad kub yabɨƚ u apöm, ñɨg magɨb u ud ado gɨnɨg rö ga. \v 25 Magö anɨbu ram gɨsön nöp runɨg geia u me, Jisas ñɨg uɫ adö u abö gɨ apöm, bɨ nɨpe gau mɨdeila söl au aueia, \v 26 kale nɨŋöm, “U wip ana ap auab!” a göm, anɨnɨn gö pɨñɨŋ göm, aiö kub bƚaƚö gɨla. \x * \xo 14:26 \xt Luk 24:37\x* \p \v 27 Jisas pen kalɨp haga, “Pɨñɨŋ gagmim! Yad nöp auabin!” a ga. \p \v 28 Hageia, Pida haga, “Bɨ Kub! Ne nöp auaimön u, yɨp abe hagö, ñɨg uɫ adö au abö gɨ yagol au nɨn,” a ga. \p \v 29-30 Hageia, Jisas haga, “Anɨb u, au!” a ga. \p Hagö, Pida ñɨg magɨb u arö göm, ñɨg uɫ adö u abö gɨ am Jisas mɨdeia au am am aŋ au amöm nɨŋa, yɨgön kub yabɨƚ u apöm, ñɨg u ral auajɨp. Anɨg geia nɨpe pɨñɨŋ göm, ñɨg yaŋ had lugöl gɨ, wɨñ kub alöm haga, “Bɨ Kub! Ne yɨp yɨŋɨd ud yu!” a ga. \p \v 31 Anɨg hagö, Jisas yɨŋɨd nɨp ud sɨsɨ udöm haga, “Nɨŋ udep magö ne u uƚep yabɨƚ göp. Nɨhön gɨnɨg gasɨ mɨhöp nɨŋajan?” ö ga. \x * \xo 14:31 \xt Mad 8:26; Mak 4:39\x* \p \v 32 Anɨg hagöm, Jisas aip Pida aip ñɨg magɨb mɨgan u arlö nɨŋöl gɨ, pɨnöm asad kub udeia u ur ga. \v 33 Anɨg gö nɨŋöm, bɨ nɨpe ñɨg magɨb mɨgan yaŋ asɨk mɨdeila gau, Jisas hib nɨpe haglö adö arö nɨŋöl gɨ hagla, “Nɨŋö! Ne God Ñɨ nɨpe yabɨƚ!” a gɨla. \s1 Genesared nɨbi bɨ nan ga gau Jisas gö, kamɨŋ la \r (Mak 6:53-56) \p \v 34 Pen kale ñɨg waŋö juöm, ram mɨnöŋ Genesared böŋ lödaŋ amjakla. \v 35 Amjaklö, nɨbi bɨ mɨdmɨdal gau Jisas nɨp nɨŋöm, Jisas nöp auöp a göm, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ söl anɨb gau magöŋhalö wɨñ allö, nɨbi bɨ nan ga gau magöŋhalö daula. \v 36 Dapöm, Jisas nɨp neb neb göl gɨ hagla, “Hanɨp yau a gö, nɨbi bɨ nan göp gai i, waƚɨj nöp goƚ au nöp ud nɨŋlö, kamɨŋ laŋ,” a gɨla. Hageila nɨpe yau a gö, nɨbi bɨ waƚɨj nɨpe ud nɨŋla gau kalɨp magöŋhalö kamɨŋ la. \x * \xo 14:36 \xt Mad 9:20-21\x* \c 15 \s1 Nɨpɨs nɨhi bɨ gɨmɨdal rö, Perisi kai u rö nöp gɨmɨdal \r (Mak 7:1-13) \p \v 1 Pen ñɨn anɨbu, bɨ Perisi rɨmnap, bɨ lo manö hag ñeb bɨ rɨmnap, Jerusalem nɨbö apöm Jisas nɨp hagla, \v 2 “Bɨ ne gai i, nɨhön gɨnɨg apɨs bac bɨ manö pör u arö göm, ñɨmagö kale ñɨg lɨ yuöm wasö, yɨharɨŋ nöp nan ñɨŋbal?” ö gɨla. \v 3 Hageila, Jisas pen haga, “Kale nɨhön gɨnɨg God Manö nɨpe u arö gɨmim, bac bɨ gɨla rö nöp gabim? \v 4 God haga, ‘Name nap kalɨp gɨ aij gɨmim ud aij gɨmim,’ a ga. God manö ap hagöm haga, ‘Bɨ ap nɨme nap kalɨp manö naij rɨmnap hagnab u, kale bɨ anɨbu nɨp al pak löl,’ a ga. \x * \xo 15:4 \xt Eks 20:12; 21:17; Dud 5:16\x* \v 5-7 Pen kale manö anɨbu kabö göl hag ñagpim. Bɨ ap, ami bapi arö gɨnabin a gɨnab u, kalɨp hagnab, ‘Ami bapi, yad nan aij rɨmnap kalpe mɨhöŋ ñɨbnep pen mani kalpe mɨhöŋ ñeb mani u, uri yad God nɨp ñɨnabin a gɨpin, nɨŋöm mani kalpe mɨhöŋ ñeb ap mɨdagöp,’ a gɨnab. Anɨg gɨlö, kale nɨŋmim hagpim, ‘Kale anɨg gɨpal u, manö mɨdagöp,’ a gɨpim. Anɨg hagpim u, ‘God Manö hagabun,’ a gɨpim u pen kale piral yabɨƚ hagmim, kale ke hagpim rö gagpim. Kale manö anɨbu rö nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨbim u, God manö hagep bɨ ne Aisaia nɨpe bɨ kalöp rö nöp gasɨ nɨŋöm, manö nɨŋö yabɨƚ ap kalɨ kƚiñ rɨka. Manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 \v 8-9 ‘Nɨbi bɨ gai i manö pir alöm hagpal, \q2 “God Bɨ Kub hon,” a gɨpal u pen \q1 yɨharɨŋ manö nöp hagpal; \q2 yɨp mɨdmagö lagpal. \q1 Yɨp sabe göm, \q2 yɨharɨŋ manö nöp hagpal. \q1 God Manö nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñabun a gɨpal u pen \q2 bɨ ram mɨnöŋ iƚ i nɨbö \q1 manö kale ke hagmɨdal manö u nöp ud hag ñɨ ajaböl!’ a ga,” a ga. \x * \xo 15:8-9 \xt Ais 29:13\x* \s1 Nɨbi bɨ nan gac göp gau \r (Mak 7:14-23) \p \v 10 Jisas anɨg hagöm, nɨbi bɨ mɨdeila gau wɨñ alö aueila haga, “Manö hagabin i, nɨŋ aij gɨmim! \v 11 Nɨbi bɨ gau nan magö gau haƚöwaƚö ñɨŋlö, hibur aŋ kalɨp yaŋ amöm prɨ gagöp; hibur aŋ kale yaŋ gasɨ naij nɨŋöm hagpal u me, prɨ gac halö mɨdpal,” a ga. \x * \xo 15:11 \xt Mad 12:34\x* \p \v 12 Pen Jisas bɨ nɨpe gau apöm Jisas nɨp hagla, “Bɨ Perisi gau manö hagpan u nɨŋlö, nöp mulu lugöp u, ne nɨŋban?” ö gɨla. \v 13 Hageila, Jisas haga, “U manö mɨdagöp. Bap yad kumi kabö adö laŋ mɨdöp u, nan yɨŋ nɨpe yɨmagöp gau magöŋhalö iƚ halö bɨg ju ud yunab. \v 14 Bɨ anɨb gau kale amgö we. Bɨ amgö we ap, bɨ amgö we ap nɨp uɫ gɨ damöm, mɨhöŋgöl uƚöm mɨgan u ap lug paknabil,” a ga. \x * \xo 15:14 \xt Luk 6:39; Ro 2:19\x* \p \v 15 Jisas anɨg hageia, Pida haga, “Manö anɨbu manö hod rɨk hagpan iƚ u hanɨp hag ñö nɨŋun,” a ga. \p \v 16-17 Hageia, haga, “Kale nɨŋagpal rö, kale u rö nöp nɨŋagpim arŋ Nɨŋim! Nan nɨhön nɨhön haƚöwaƚö ñɨŋbal gau, God nɨŋö, manö mɨdagöp. U yɨharɨŋ ñɨŋöm, hib halö kɨl yubal. \v 18 Hibur aŋ kale yaŋ gasɨ naij nɨŋbal u me, prɨ halö mɨdpal. \v 19 Gasɨ kale ke nɨŋöm, gasɨ naij nɨŋöm, nɨbi bɨ al pak löm, nɨbi si bɨ si göm, nan gau si udöm, manö kub hagnaböl ñɨn u manö piral hagöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag juöm, gɨpal. \v 20 Gɨpal anɨbu me, God nɨŋö gac halö mɨdpal; pen nan ñɨŋnɨg, ñɨmagö ñɨg lɨ yuagöm haƚöwaƚö ñɨŋbal u, God nɨŋö gac gagöp,” a ga. \s1 Kenan nɨbi ap Jisas manö haga rö nɨŋ uda \r (Mak 7:24-30) \p \v 21 Jisas ram mɨnöŋ Genesared anɨbu arö göm, ram mɨnöŋ kub, daun kub mɨhöp Daia Saidon aŋ gau ara. \v 22 Amöm anɨb gau ram mɨnöŋ Kenan gau mɨdö, nɨbi ram mɨnöŋ anɨb gau nɨbö ap, Jisas nɨp apöm haga, “Bɨ Kub, Depid Ñɨ nɨpe, yɨp mög nɨŋmön! Pai yad u kɨjaki abaŋ alö, mɨd aij gagöp,” a ga. \p \v 23 Hageia, Jisas pen hagaga. Pen bɨ nɨpe gau apöm, Jisas nɨp hagla, “Nɨbi i hanɨp hain göl gɨ, manö hauƚ nöp gab. Nɨp hag yu gau araŋ!” a gɨla. \p \v 24 Hageila, Jisas haga, “God yɨp yuö aunö u, Juda nɨbi bɨ God nɨp arö gɨpal gau, kalɨp nöp udnam, a gem, aunö,” a ga. \x * \xo 15:24 \xt Mad 10:6\x* \v 25 Anɨg hageia, nɨbi Juda wasö anɨbu apöm, Jisas mɨdeia iƚ au kugom yɨmöm haga, “Bɨ Kub, yɨp gɨ ñɨmön!” a ga. \p \v 26 Hageia, Jisas haga, “Nan magö ñɨ pai hon ñeb u, nɨhön gɨnɨg ud kain gau mukun?” ö ga. \p \v 27 Hageia, nɨbi anɨbu pen haga, “Bɨ Kub, nɨŋö hagpan u pen, bɨ kub gau nan ñɨŋlö, naböŋ naböŋ gau abañ mo gau lugö, kain gau halö ñɨŋnaböl,” a ga. \p \v 28 Hageia, Jisas haga, “Nɨbi me, yɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gɨpan u me, nan hag nɨŋban u gɨnabin,” a ga. Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, kɨjaki u magö anɨbu nöp pai nɨpe u nɨp arö göm höŋ arö, nɨp kamɨŋ la. \s1 Jisas nɨbi bɨ iru nöp kalɨp gö, kamɨŋ la \p \v 29 Jisas ado gɨ Ñɨg Waŋö Galili goƚ böŋ lödaŋ amöm, sɨr u gɨlaŋ göm, am dum laŋ asɨka. \v 30 Asɨk mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp, nɨbi bɨ ma naij ga gau, amgö we ga gau, ñɨmagö ma gɨ ga be wa be ga gau, aɫab ado gö manö hagagla gau, nan nɨhön nɨhön ga gau magöŋhalö dapöm, Jisas mɨdeia ma iƚ au lɨlö nɨŋöl gɨ, kalɨp gö kamɨŋ la. \v 31 Anɨg gö, nɨbi bɨ anɨb gau nɨŋöm, aiö göm hagla, “Hon Isrel nɨbi bɨ God hon u aij yabɨƚ. Nɨbi bɨ aɫab ado ga gau gö, manö hagaböl; nɨbi bɨ ñɨn ma gɨ ga be wa be ga gau gö, kamɨŋ löp; nɨbi bɨ ma naij ga gau gö, aj aij gaböl; nɨbi bɨ amgö we ga gau gö, amgö ñɨl nɨŋaböl,” a göm, hib nɨpe haglö adö ara. \x * \xo 15:31 \xt Mak 7:37\x* \s1 Jisas bɨ po dausan rö nan ñö ñɨŋla \r (Mak 8:1-10) \p \v 32 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ kalɨp wɨñ al hagö, aueila, haga, “Nɨbi bɨ gai i kalɨp mög nɨŋabin. Ñɨn mɨhau nɨgaŋ yad aip mɨdajal pen kale nan magö mɨdagöp. Kalɨp yɨharɨŋ hag yunö, amöm adan aŋ au amgö mɨmainö auö, ap lug paköl rö löp,” a ga. \x * \xo 15:32 \xt Mad 14:14\x* \p \v 33 Hageia, bɨ nɨpe gau hagla, “Ram mɨnöŋ nɨbi bɨ iru mɨdagpal aŋ anɨb gai i, nan magö gai nɨbö uƚhai nɨŋun dapun, nɨbi bɨ iru nöp anɨb gai i ñɨno ñɨŋnaböl?” ö gɨla. \v 34 Hageila, Jisas haga, “Bred magö kale aigöl gɨ rö mɨdöp?” ö ga. \p Hageia, hagla, “Bred unbö mudun jɨŋ kabsaƚ pro rɨmnap halö mɨdöp,” a gɨla. \v 35 Hageila, Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp hagö, mɨnöŋ adö anɨb au asɨkla. \v 36 Kale anɨg göm asɨklö nɨŋöl gɨ, nɨpe bred magö unbö mudun jɨŋ u udöm, kabsaƚ pro gau abe udöm, God nɨp aij a göm, ud jö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö, kale pen udöm, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨme lɨ ñɨla. \v 37 Anɨg göl nɨme lɨ ñeila, ñɨŋlö, ñɨŋlö, mudun gö, ñɨŋ haköl rö laga. Naböŋ naböŋ arö gɨla gau me, Jisas bɨ nɨpe gau wadɨ unbö mudun jɨŋ ud yaglö, böŋ nöp ajmaŋ raua. \p \v 38 Nɨbi bɨ nan ñɨŋla anɨb gau, nɨbi gau wasö, ñɨ pai pro gau wasö, bɨ gau nöp me, po dausan rö ara. \p \v 39 Pen anɨg nan ñɨŋöm, Jisas nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp hag yuöm, nɨpe ñɨg magɨb udöm, ram mɨnöŋ Magadan böŋ lamɨŋ amöm, ram mɨnöŋ aŋ anɨb gau ara. \c 16 \s1 Jisas nɨp hagla, “Nan gagep rö ap gö nɨŋun,” a gɨla \r (Mak 8:11-13; Luk 12:54-56) \p \v 1 Bɨ Perisi rɨmnap, bɨ Sadyusi rɨmnap, Jisas nɨhön gainɨm nɨp hag juun a göm, apöm nɨp hagla, “Ne Mesaia u mɨdpin a gɨpan u, nan gagep rö ap kumi kabö adö laŋ nɨbö gaimön, nɨŋö hagpan a gun, nɨŋun,” a gɨla. \x * \xo 16:1 \xt Mad 12:38; Luk 11:16\x* \p \v 2 Hag nɨŋeila, Jisas haga, “Sɨdö wad amöm, kumi kabö hagape hagape gö nɨŋöl gɨ hagnabim, ‘Ram rɨk aij gɨnab,’ a gɨnabim. \v 3 Sɨb halö sɨdö lɨm gɨnɨg göm hagape hagape göm kumi wam ñö nɨŋöl gɨ, hagnabim, ‘Möŋ alnɨg gab,’ a gɨnabim. Anɨg gɨmim nɨŋ aij gɨpim u, pen yad uri nan nɨhön nɨhön gabin i, kale nɨŋabim pen iƚ u nɨŋagpim. \v 4 Kale nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gau, mɨd aij gagmim, God nɨp gasɨ u nɨŋagpim. Nan gagep rö ap gö nɨŋun, a gɨpim u, yad gɨnö nɨŋagnabim. Bɨ Jona nɨp ga rö, adö u yɨp gö, nɨŋnabim,” a ga. Jisas anɨg hagöm, kalɨp arö göm mɨgan ap ara. \x * \xo 16:4 \xt Mad 12:39; Luk 11:29\x* \s1 Nan yɨs a gɨpal rö u, Jisas manö hod rɨköm haga \r (Mak 8:14-21) \p \v 5 Jisas abe, bɨ nɨpe gau abe ñɨg magɨb udöm, ñɨg waŋö böŋ lödaŋ amöm nɨŋla, bred gau hauƚ göm dauagla. \v 6 Anɨg nɨŋöm Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Bɨ Perisi, bɨ Sadyusi, yɨs kale u, nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \x * \xo 16:6 \xt Luk 12:1\x* \v 7 Jisas anɨg haga nɨŋöm, bɨ nɨpe gau, ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Hon bred dauagpun u me, anɨg hagab,” a gɨla. \p \v 8-9 Pen Jisas kale hageila anɨbu ke nɨŋöm haga, “Kale nɨhön gɨnɨg bred dauagpun, a gɨmim, hag amɨl apɨl gabimŋ Kale yɨp nɨŋ ud aij gagpim. Bɨ paip dausan rö mɨdeila ñɨn u, bred magö unbö mamɨd u udem, ud jö gɨ ñainö, ñɨŋöm naböŋ naböŋ pɨl pali geila, wadɨ aigegö rö yagpe ajmaŋ raua? \x * \xo 16:8-9 \xt Mad 14:17-21\x* \p \v 10 “Pen ñɨn hain u, bred magö unbö mudun jɨŋ udem, bɨ po dausan rö mɨdeila u ñainö, ñɨŋöm naböŋ naböŋ pɨl pali geila, wadɨ aigegö rö yagpe ajmaŋ raua? \x * \xo 16:10 \xt Mad 15:34-38\x* \v 11 Ñɨn anɨbu kale ke mɨdmim, bred wadɨ yagpe u pen mɨñi manö hod rɨk hagajɨn u nɨŋagmim, ‘Bred nan a gɨ hagab,’ a gɨpim. Bred nan a gɨ hagagabin. Bɨ Perisi gau abe, bɨ Sadyusi gau abe, yɨs kale u kalöp udnɨm rö löp u, a gem, hagabin,” a ga. \v 12 Anɨg hagö, kale nɨŋla nan yɨs bred halö lɨbal u hagaga; bɨ Perisi gau abe, bɨ Sadyusi gau abe, manö hag ñɨbal u nɨŋagmim, a göm, manö hod rɨköm haga. \s1 Pida Jisas nɨp haga, “Ne Mesaia u, God kamɨŋ u Ñɨ nɨpe yabɨƚ,” a ga \r (Mak 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Hainö Jisas daun kub Sisaria Pilipai aŋ au amjaköm, bɨ nɨpe gau kalɨp hag nɨŋöm haga, “Nɨbi bɨ gau Bɨ Ñɨ nɨpe bɨ an a gɨpal?” ö ga. \p \v 14 Hageia, bɨ nɨpe gau hagla, “Rɨmnap Jon bɨ ñɨg pak ñeb u, a gɨpal; rɨmnap, Ilaija, a gɨpal; rɨmnap, Jeremaia, a gɨpal; rɨmnap pen bɨ God manö hagep ap, a gɨpal,” a gɨla. \x * \xo 16:14 \xt Mad 14:1-2; Mak 6:14-15; Luk 9:7-8\x* \p \v 15 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Kale ke pen, yɨp an a gɨmim nɨŋbim?” ö ga. \p \v 16 Hageia, bɨ nɨpe Saimon Pida haga, “Ne Mesaia u, God kamɨŋ u Ñɨ nɨpe yabɨƚ,” a ga. \x * \xo 16:16 \xt Jon 6:69\x* \p \v 17 Hageia, Jisas haga, “Jona ñɨ nɨpe Saimon. Manö hagpan anɨbu, aij hagpan. Ne gasɨ kabö rö nɨŋban anɨbu, ke gau nɨbö auagöp; Bap kumi kabö adö laŋ u nöp, nöp gasɨ anɨbu ñö, ne kabö rö nɨŋban. \x * \xo 16:17 \xt Gal 1:15-16\x* \p \v 18 “Yad nöp hagabin, ne Pida. Gasɨ kabö rö nɨŋban anɨbu, yad nɨbi bɨ yad gau gau uɫ gɨ dapem, cöc yad kabö anɨbu adö u lɨnabin. Umeb magö u cöc yad gö, lug paknɨm rö lagöp. \x * \xo 16:18 \xt Jon 1:42; Ep 2:20\x* \p \v 19 “God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au, ki rib u nöp ñɨnabin. Ne mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdmön, nagɨ adö mai nɨŋmön kabö rö gagöp, wasö geinabön u, God kumi kabö adö laŋ au, u rö nöp wasö gɨnab. Pen nagɨ adö mai nɨŋmön kabö rö mɨdöp, yau a geinabön u, God kumi kabö adö laŋ au, u rö nöp yau a gɨnab,” a ga. \x * \xo 16:19 \xt Mad 18:18; Jon 20:23\x* \p \v 20 Jisas anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nɨbi bɨ gau kalɨp, yad Mesaia me anɨbu, a gɨmim, hagagmim,” a ga. \s1 Jisas, “Ilön udem umem uraknabin,” a ga \r (Mak 8:31–9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 Ñɨn aŋ anɨb u, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp, bɨ gau yɨp anɨg anɨg gɨnaböl, a göm, waiö hagöm haga, “Yad hainö Jerusalem arnö, bɨ manö ud asɨkep gau löm, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau löm, bɨ God lo manö hag ñeb bɨ gau löm, yɨp ilön ñöm al pak lɨnaböl. Pen ñɨn mɨhöp mɨdem, ñɨn mɨhöp nɨgaŋ u kauyaŋ uraknabin,” a ga. \p \v 22 Anɨg hageia, Pida, Jisas nɨp dam goƚ au amöm, manö kƚö rö hagöm haga, “Bɨ Kub! Nöp anɨg gagnɨm! Manö anɨbu hag aij gagpan. God nöp abad mɨdö, anɨg gagnɨm,” a ga. \p \v 23 Hageia, Jisas ado göm, Pida nɨp haga, “Seden, yɨp arö gɨmön aru! Yɨp nɨhön gɨnɨg wasö gɨmön hagabön? God gasɨ nɨŋöb rö nɨŋagpan; nɨbi bɨ gasɨ nɨŋbal rö nöp nɨŋmön hagabön,” a ga. \p \v 24 Jisas anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nɨbi bɨ an an yɨp lau adö mɨdun a gaiöl u, nan mɨnöŋ naböŋ iƚ i gasɨ kub nɨŋbal u arö göm, hañ romaŋ kale ke gasɨ kub nɨŋbal u arö göm, mab kros ud kag göm yɨp hain göl. \x * \xo 16:24 \xt Mad 10:38; Luk 14:27\x* \v 25 Nɨbi bɨ an, yad Jisas nɨp udnö aij gagnab, a göm, nɨŋnab u, kamɨŋ mɨdagnab; pen nɨbi bɨ an, yad Jisas nɨp nɨŋ ud mɨdainö yɨp nɨhön gaiöl u, manö mɨdagöp a gɨnab u, pör nöp kamɨŋ nöp mɨdeinab. \x * \xo 16:25 \xt Mad 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x* \p \v 26 “Nɨbi bɨ an nan mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i udnam, a göm, gö arnab u, gasɨ kub nɨpe u adö anɨbu nöp areinab me, kamɨŋ pör mɨdep u udagnab. Aka God nɨp nan anɨb gau rauöm, kamɨŋ pör mɨdep u udnabŋ Wasö yabɨƚ! \x * \xo 16:26 \xt Mad 4:8-9\x* \p \v 27 “Hainö yad Bɨ Ñɨ nɨpe, Bapi mailö pɨdöŋ udem, ejol gau aip ado gɨ aunabin ñɨn u, manö kub u nɨŋem, nɨbi bɨ gɨ aij gɨpal gau ke lem, nɨbi bɨ gɨ naij gɨpal gau ke lem, pen ñɨnabin. \x * \xo 16:27 \xt Mad 25:31; Sam 62:12; Pro 24:12; Ro 2:6; Rep 22:12\x* \p \v 28 “Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, kale nɨbi bɨ mɨdpim gai i, rɨmnap kamɨŋ mɨdeinabim me, Bɨ Ñɨ nɨpe nɨbi bɨ udöm, kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab ñɨn u, Bɨ Ñɨ nɨpe auö nɨŋöl gɨ, nɨp nɨŋnabim,” a ga. \c 17 \s1 Jisas hañ romaŋ ke yabɨƚ la \r (Mak 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 Jisas manö anɨbu hagöm, ñɨn unbö kagoƚ jɨŋ u mɨdöm, Pida, Jems, Jems nɨmam Jon kalɨp yam uɫ gɨ, dum i gɨlaŋ ap amöm, ke mɨdeila. \v 2 Anɨg göm mɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas hañ romaŋ nɨpe u ke yabɨƚ löm, mulu adɨŋ u sɨdö rö nɨŋöm, waƚɨj nɨpe u mɨmailö yabɨƚ ga. \x * \xo 17:2 \xt 2Pi 1:16-18\x* \v 3 Anɨg gö nɨŋöl gɨ, kale nɨŋla, bɨ God manö hagep nöd umlö, Mosɨs aip Ilaija aip, apil Jisas aip manö hag mɨdeila. \v 4 Kale nɨŋöm, Pida Jisas nɨp haga, “Bɨ Kub. Hon aui mɨdpun u, aij yabɨƚ mɨdpun. Ne yau a gɨmön, ram bada mɨhau nɨgaŋ gun, nöp ap, Mosɨs nɨp ap, Ilaija nɨp ap,” a ga. \p \v 5 Pida anɨg hagö nɨŋöl gɨ, kumi rud yabɨƚ ap apöm, kalɨp magöŋhalö paƚu gɨ yuö yua. Paƚu gɨ yuö yuö nɨŋöl gɨ, manö ap kumi aŋ anɨbu nɨbö haga, “Ñɨ mɨdmagö yad i, yɨp aij yabɨƚ göp. Manö nɨhön nɨhön hagnɨm u, nɨŋ udmim,” a ga. \x * \xo 17:5 \xt Sam 2:7; Ais 42:1; Mad 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22; Dud 18:15\x* \p \v 6 Manö anɨbu anɨg göl auö nɨŋöm, Jisas bɨ nɨpe gau gasɨ iru nɨŋöm, pɨñɨŋ göm, am mɨnöŋ iƚ au paköm, mulu adɨŋ kale u mɨnöŋ yaŋ lɨ mɨdeila. \v 7 Jisas apöm, kalɨp ud nɨŋöm haga, “Pɨñɨŋ gagmim. Urakim!” a ga. \v 8 Hagö, uraköm nɨŋla, Jisas nɨpe nöp mɨdeia. \p \v 9 Pen sɨr u gɨyaŋ göl gɨ, Jisas kalɨp haga, “Mɨñi nɨhön nɨhön gajɨp nɨŋbim anɨbu, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñagmim. Hainö Bɨ Ñɨ nɨpe umöm uraknab ñɨn u me, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨnabim,” a ga. \p \v 10 Hageia, nɨp hagla, “Lo manö hag ñeb bɨ gau nɨhön gɨnɨg hagpal, ‘Ilaija nöd aueinab; hainö Mesaia mɨnöŋ naböŋ iƚ i aunab,’ a gɨpal?” ö gɨla. \x * \xo 17:10 \xt Mal 4:5\x* \p \v 11 Hageila, haga, “Nɨŋö hagpal. Manö anɨbu mɨdöp: ‘Ilaija nöd apöm, kalɨp hag aij gö, hainö Mesaia u aunab.’ \v 12 Pen nɨŋim. Ilaija aua u pen auö nɨp nɨŋagla. Gasɨ kale ke nɨŋla rö, nɨp gɨ naij gɨla. Bɨ Ñɨ nɨpe u nɨp u rö nöp gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 17:12 \xt Mad 11:14\x* \p \v 13 Jisas anɨg hagö, bɨ nɨpe gau nɨŋla, Jisas Ilaija hib haga u pen Jon bɨ ñɨg pak ñeb u nɨp nöp haga. \x * \xo 17:13 \xt Luk 1:17\x* \s1 Kɨjaki abaŋ ala ñɨ ap, Jisas gö, kamɨŋ la \r (Mak 9:14-29; Luk 9:37-43a) \p \v 14 Pen kale ban yaŋ amjaköm nɨŋla, nɨbi bɨ iru nöp mɨdeila. Bɨ ap, nɨbi bɨ mɨdeila aŋ anɨb au apöm, Jisas mɨdeia au kugom yɨmöm haga, \v 15 “Bɨ Kub. Ñɨ yad u mög nɨŋmön. Nɨp hauƚ alö, mɨd aij gagöp. Pör amöm, mab inöb aŋ gau abe, ñɨg aŋ gau abe gɨ dam pakab. \v 16 Nɨp dam bɨ ne gau mɨdajal gau ud arnö, gɨ wasö nɨŋöm arö gɨpal,” a ga. \p \v 17 Hageia, Jisas haga, “Kale nɨbi bɨ mɨñi ñɨn i mɨdpim gau, God nɨp gasɨ nɨŋmim nɨŋ udagpim; God haga rö gagpim. Mañ mai kale nɨŋ udmim ke gɨnabimŋ Ñɨ anɨbu ud yɨp aui dauim,” a ga. \p \v 18 Hagö, ñɨ anɨbu daueila, Jisas kɨjaki nɨp abaŋ ala u hag gö, höŋ arö, magö u nöp kamɨŋ la. \p \v 19 Anɨg gö, Jisas bɨ nɨpe gau nɨpe mɨdeia au apöm, ke nöp mɨdöl gɨ, nɨp hag nɨŋöm hagla, “Nɨhön gö, kɨjaki abaŋ ala anɨbu, hag yu wasö nɨŋun arö gɨpun?” ö gɨla. \x * \xo 17:19 \xt Mad 10:1\x* \p \v 20 Hageila, Jisas haga, “Nɨŋ udep magö kale u uƚep göp u me, hag yu wasö nɨŋmim arö gɨpim. Pen nɨŋim! Nɨŋ udep magö kale u mab masded yɨŋ magö pro mɨdöp rö u mɨdeinab u, nan nɨhön nɨhön hageinabim, hagnabim rö gɨnab. Nö ilö i, ‘Ke gɨdaŋ aru,’ a gɨnabim u, arnab. \x * \xo 17:20 \xt Mad 21:21; Mak 11:23; Luk 17:6; 1Ko 13:2\x* \v 21 Pen kɨjaki abaŋ alöp anɨbu, yɨharɨŋ hag yumim rö lagöp. Nan magö arö gɨmim, God nɨp sabe göl gɨ mɨdmim me, hag yunabim,” a ga. \s1 Jisas kuöyaŋ haga, “Umem uraknabin,” a ga \r (Mak 9:30-32; Luk 9:43b-45) \p \v 22 Jisas bɨ nɨpe gau aip ram mɨnöŋ Galili apöm magum göm, kalɨp haga, “Söl mɨdöp, Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp dam nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp ñeinaböl, \x * \xo 17:22 \xt Mad 16:21\x* \v 23 nɨp böŋ nöp al pak lɨlö umnab u pen ñɨn mɨhöp mɨdöm, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,” a ga. \p Jisas anɨg hagö, bɨ nɨpe gau nɨp mög nɨŋöm, gasɨ iru yabɨƚ nɨŋla. \s1 Jisas God sabe gep ram dakɨs u ña \p \v 24 Pen hainö, Jisas bɨ nɨpe gau aip daun pro Kapaneam amjaklö, bɨ God sabe gep ram dakɨs udep gau kale apöm Pida nɨp hagla, “Manö hag ñeb bɨ kale u dakɨs ñöb halö?” ö gɨla. \x * \xo 17:24 \xt Eks 30:13; 38:26\x* \v 25 Hageila, Pida haga, “Yau, nɨpe dakɨs ñöb halö,” a ga. Pen Pida anɨg hagöm, ram raul arö nɨŋöl gɨ, Jisas nɨpe nöd hagöm, Pida nɨp hag nɨŋöm haga, “Gasɨ ne nɨhön nɨŋban? Gapman bɨ kub gau, dakɨs mani gai nɨbö udpalŋ Nɨbi bɨ kale ke gau nɨbö udpal aka nɨbi bɨ mɨlö gau nɨbö udpal?” ö ga. \p \v 26 Hageia, Pida haga, “Nɨbi bɨ mɨlö gau nɨbö udpal,” a ga. Hageia, Jisas haga, “Nɨŋö, bɨ kale ke gau dakɨs ñagpal. \v 27 Pen hol ñagnabul u, kalɨp mulu lugnɨm rö löp. Anɨb u, ne ñɨg waŋö au ammön, nagɨ huk yumön, kabsaƚ nöd udnabön u, meg mɨgan ud lakmön nɨŋnabön, mani magö añɨ ap meg mɨgan u mɨdeinab. Ud dam dakɨs hol mɨhöŋ u ñɨmön,” a ga. Hageia me, am haga rö nöp ga. \c 18 \s1 Bɨ kub mɨdaiun, a göm, manö pen pen hagla \r (Mak 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe gau apöm, nɨp hag nɨŋla, “Nɨbi bɨ God udöm, kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab gau, an nɨbi kub bɨ kub mɨdeinab?” ö gɨla. \x * \xo 18:1 \xt Luk 22:24\x* \p \v 2 Hageila, Jisas ñɨ pai pro ap wɨñ alö auö, ud amgö ilö adö kalɨp au urak ñöm, \v 3 haga, “Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, kale ñɨ pai pro gau gasɨ nɨŋbal rö nɨŋagnabim u, God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au aragnabim. \x * \xo 18:3 \xt Mad 19:14; Mak 10:15; Luk 18:17\x* \v 4 Anɨb u, nɨbi bɨ hon nɨbi bɨ kub mɨdagpun a göm, ñɨ pai pro i rö mɨdeinaböl u me, God nɨbi bɨ nɨpe ke udöm, abad mɨdeinab aŋ au, nɨbi bɨ kub rö mɨdeinaböl,” a ga. \v 5 Pen nɨbi bɨ yɨp nɨŋ udöm, ñɨ pai pro i rö ud aij gɨnaböl u, kalɨp nöp wasö, yɨp abe ud aij gɨnaböl. \x * \xo 18:5 \xt Mad 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20\x* \s1 Ñɨ pai kalɨp nan naij gɨ yambal u \r (Mak 9:42-48; Luk 17:1-2) \p \v 6 “Pen nɨbi bɨ rɨmnap apöm, ñɨ pai yɨp gasɨ nɨŋ udpal gau, kalɨp nan si nan naij adö u gɨ yamlö, kale gasɨ yɨp u hauƚ göm, nan si nan naij gɨnaböl. Nɨbi bɨ anɨg gɨnɨg geinaböl u, nöd kabö kub ap uŋam u nagɨ ud lɨ rɨbɨköm, dam ñɨg solwara aŋ au yublap u aij. Kamɨŋ mɨdöm, anɨg gɨ naij yabɨƚ gɨnaböl u, ilön kub yabɨƚ udnaböl. \p \v 7 “Nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdpal gau marö yabɨƚ gɨnab. Nagɨ naij adö u göm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp gasɨ ñɨlö, adö anɨbu göm ap lug paknaböl u, naij yabɨƚ gɨnab. Nagɨ adö anɨbu nöd gɨmɨdal, mɨñi gɨpal, hainö u rö nöp gɨnaböl. Anɨg gɨnab pen nɨbi bɨ adö anɨbu gɨ yamnaböl gau, ilön ke yabɨƚ udnaböl. \p \v 8 “Ñɨmagö ma kale u nɨŋmim, nan si nan naij gɨnɨg gainɨm, ñɨmagö ma u rɨb gɨ dö gɨ yumim. Anɨg gɨmim me, nan si nan naij gep adö u arö gɨmim, God ram mɨnöŋ au ammim, pör mɨdeinabim. Wasö u, ñɨmagö ma halö mɨdmim, pen mɨd aij gagmim, nan si nan naij gep adö u gɨ dammim, ram mɨnöŋ mab ke pör inmɨdöp u arnabim. \x * \xo 18:8 \xt Mad 5:29-30\x* \p \v 9 “Pen amgö u nɨŋmim, nan si nan naij gɨnɨg gainɨm, amgö böŋ anɨb lau ud gulu gɨ yumim. Anɨg gɨmim me, nan si nan naij gep adö u arö gɨmim, God ram mɨnöŋ au ammim, pör mɨdeinabim. Wasö u, amgö mɨhöp halö mɨdmim, pen mɨd aij gagmim, nan si nan naij gep adö u gɨ dammim, ram mɨnöŋ mab ke pör inmɨdöp u arnabim. \p \v 10 “Kale nɨŋ aij gɨmim, ñɨ pai pro gau nan yɨharɨŋ, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Yad kalöp hagabin, ñɨ pai pro gau ejol kale gau, Bapi yad amgö ilö adö nɨpe u ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au mɨdpal. \x * \xo 18:10 \xt Hib 1:14\x* \s1 Jisas, kaj sipsip ur ga u, manö hod rɨköm haga \r (Luk 15:3-7) \p \v 11 “Bɨ Ñɨ nɨpe u, nɨbi bɨ ur gɨpal gau, kalɨp udnɨg aua. \x * \xo 18:11 \xt Luk 19:10\x* \p \v 12 “Bɨ ap kaj sipsip nɨpe ñɨn juöl unbö mamɨd u rö mɨdeinab. Pen añɨ ap ur geinab u, nɨpe nɨhön gɨnabŋ Sipsip nɨpe rɨmnap kalɨp arö gö, nan uɫaŋ uɫaŋ ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, sipsip nɨpe ur gɨnab u nɨp uƚhai nɨŋ arnab. Am uƚhai uƚhai udöm, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨnab. \v 13 Kalöp nɨŋö hagabin, kaj sipsip nɨpe magöŋhalö mɨñ mɨñ göp, pen kaj sipsip nɨpe ap ur gö, uƚhai nɨŋ dam dam udnab u, sipsip anɨbu nöp mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨnab. \v 14 Anɨb u rö, Bapi kale kumi kabö adö laŋ mɨdöp u, ñɨ pai pro nɨpe ap ur gagnɨm, a göm, nɨŋ nöp mɨdöp. \s1 Añ mam kale gau kalöp gɨ naij gaiöl u \p \v 15 “Nɨbi bɨ añ mam, a gɨnabön gau, bɨ ap nöp gɨ naij gainɨm, ne pen ammön, nɨp aip ke mɨdmön, nöp nan nɨhön ga anɨbu waiö hagmön. Anɨg hagö, nɨŋ udö me, nañɨn namam ne yabɨƚ mɨdeinab. \x * \xo 18:15 \xt Luk 17:3; Gal 6:1\x* \v 16 Pen ne anɨg gö, nɨpe nɨŋagnab u, ne ammön, añ mam mɨhöp rö uɫ gɨ dammön, kale nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, ne bɨ anɨbu aip manö hagmil. \x * \xo 18:16 \xt Dud 19:15; Jon 8:17\x* \v 17 Pen ne anɨg gö, nɨpe manö udagainɨm u, nɨbi bɨ cöc aubal rö magöŋhalö nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, manö anɨbu kalɨp hag ñɨmön. Pen ne anɨg gö, nɨŋ udageinab u, ne arö gɨmön. Anɨg ga nɨŋmön hagmön, ‘Bɨ anɨbu nɨbi bɨ God Manö nɨŋagöm, bɨ dakɨs udep rö u me, anɨg göp,’ a gɨmön, nɨp arö gɨmön. \p \v 18 “Anɨb u, yad kalöp nɨŋö hagabin, mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i wasö geinabim u, God nɨpe kumi kabö adö laŋ mɨdöm, u rö nöp wasö gɨnab; pen yau a geinabim u, nɨpe u rö nöp yau a gɨnab. \x * \xo 18:18 \xt Mad 16:19; Jon 20:23\x* \p \v 19 “Yad kalöp hagabin, nɨbi bɨ mɨhöp mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdmil, manö hag adö añɨ lɨmil, Bapi yad kumi kabö adö laŋ mɨdöp u nɨp hag nɨŋeinabil u, hag nɨŋnabil rö gɨnab. \x * \xo 18:19 \xt Mak 11:24; Jon 15:7\x* \v 20 Pen nɨbi bɨ mɨhöp aka mɨhau nɨgaŋ rö, gasɨ yɨp nɨŋöm, ap magum geinaböl u, yad kalɨp aŋ anɨb au mɨdeinabin,” a ga. \s1 Bɨ wög gɨ ñeb naij u \p \v 21 Pida Jisas mɨdeia söl au apöm haga, “Bɨ Kub. Mam ap yɨp gɨ naij gainɨm u, ñɨn aigegö rö gɨ naij geinab, yad nɨŋem arö gɨnamŋ Ñɨn unbö mudun jɨŋ u rö aka?” ga. \v 22 Hageia, Jisas haga, “Ñɨn unbö mudun jɨŋ wasö; ne bɨ anɨbu nöp gɨ naij gɨnab u nɨŋmön arö gɨnabön u, ñɨn juöl ñɨn juöl unbö mudun jɨŋ u nɨŋmön arö gɨnabön. \x * \xo 18:22 \xt Luk 17:4\x* \v 23 God nɨbi bɨ udöm ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab u, aiud adö i rö mɨdöp. Kiŋ ap nɨpe bɨ wög gɨ ñeb nɨpe rɨmnap kalɨp mani rɨmnap ñöm, hainö pen ñim a gɨnab. Hainö nɨpe gasɨ nɨŋöm hagnab, ‘Kale naböŋ ñɨlaŋ,’ a gɨnab. \v 24 Pen mɨdöp u pen ñɨnaböl, a gö, bɨ ap nɨpe mani ilöŋ ñɨn juöl iru yabɨƚ nan naböŋ mɨdnab bɨ u daunaböl. \v 25 Pen bɨ anɨbu pen nɨpe kub yabɨƚ mɨdnab u me, pen ñɨnɨm rö lagnab. Anɨg gö, bɨ kub u nɨŋöm, bɨ wög gep nɨpe rɨmnap kalɨp hagnab, ‘Nɨpe göp anɨbu rö, nɨp udmim, nɨbin ñɨ pai, nan nɨpe nɨhön nɨhön mɨdöp gau magöŋhalö udmim, dam sɨkim gɨpe, rauaiöl nɨŋöl gɨ, mani anɨbu dap yɨp ñɨmim,’ a gɨnab. \v 26 Anɨg hagö, bɨ anɨbu pen, kugom yɨmöm, kiŋ u nɨp hagnab, ‘Ne yɨp mög nɨŋmön, abad mɨdaimön; nan adɨŋ ne anɨb gau magöŋhalö naböŋ ralnabin,’ a gɨnab. \v 27 Hagö, kiŋ u nɨp mög nɨŋöm, nan naböŋ nɨpe u, arö gɨmön aru, a gɨnab. \p \v 28 “Anɨg göm arö gö nɨŋöl gɨ, bɨ wög gɨ ñeb anɨbu nɨpe pen amöm nɨŋnab, bɨ nɨpe aip wög gɨmɨdil bɨ ap mɨdeinab. Nɨp nɨŋöm, uŋam ud sɨsɨ löm hagnab, ‘Nöp mani ilöŋ añɨ ap ñɨnö u, naböŋ ral!’ a gɨnab. \v 29 Hagö, bɨ nɨpe aip wög gɨmɨdil anɨbu kugom yɨmöm manö neb neb gɨ hagöm hagnab, ‘Ne yɨp mög nɨŋmön, abad mɨdaimön; nan naböŋ ne anɨbu magöŋhalö naböŋ ralnabin,’ a gɨnab. \v 30 Hagö, bɨ anɨbu manö nɨp u nɨŋagöm hagnab, ‘Nöp dam nagɨ leinabin, nan naböŋ anɨbu naböŋ ralmön nöp me, höŋ arnabön,’ a göm, nɨp dam nagɨ lɨnab. \v 31 Anɨg gö, bɨ nɨpe aip wög gɨmɨdal gau, kalɨp hibur naij gö, amöm kiŋ u nɨp manö anɨbu magöŋhalö hag ñɨnaböl. \v 32 Hag ñɨlö, bɨ kub u, bɨ nɨpe anɨbu nɨp wɨñ alö aueinab hagnab, ‘Ne wög gɨ ñeb bɨ naij yabɨƚ. Ne yɨp mɨɫöŋ gajan, nöp mög nɨŋem, nan naböŋ yad nöp mɨdöp u arö gɨpin. \v 33 Ne pen nɨhön gɨnɨg, bɨ ne aip wög gɨpil u nɨp u rö nöp mög nɨŋmön, arö gagpan?’ ö gɨnab. \v 34 Bɨ anɨbu bɨ nɨpe aip wög gɨmɨdil u nɨp mög nɨŋagnab u me, bɨ kub anɨbu kal juöm, wög gɨ ñeb bɨ anɨbu nɨp dam nagɨ lep ka abadep bɨ gau ñöm hagnab, ‘Nɨp nagɨ lö, ilön gö nɨŋöl gɨ mɨdöm, nan naböŋ yɨp u naböŋ magöŋhalö ralöm nöp höŋ arnab,’ a gɨnab. \x * \xo 18:34 \xt Mad 5:25-26\x* \v 35 Kale añ mam rɨmnap kalɨp u rö nöp geinabim, Bapi yad kumi kabö adö laŋ au mɨdöp u, kalöp pen u rö nöp gɨnab. Anɨb u, nañɨn namam kale gau kalöp gɨ naij geinaböl u, kalɨp mög nɨŋmim, mɨdmagö lɨmim, arö gɨmim,” a ga. \x * \xo 18:35 \xt Mad 6:15; Mak 11:25; Ep 4:32; Kol 3:13\x* \c 19 \s1 Bɨ nɨbi udnɨg, böŋ nöp udnab; hainö nɨp hag yuagnab \r (Mak 10:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Jisas manö anɨbu hag pɨs göm, ram mɨnöŋ Galili arö göm, ram mɨnöŋ Judia, ñɨg Jodan böŋ lödaŋ adö ara. \v 2 Areia, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nɨp hain geila nɨŋöm nɨbi bɨ nan ga gau gö kamɨŋ la. \p \v 3 Pen bɨ Perisi gau, Jisas nɨp hag nɨŋno, manö naij rɨmnap hagnɨm, a göm, apöm hagla, “God Mosɨs nɨp hag ña lo manö u, nɨbi ap nan pro ap gɨ naij gɨnab u, bɨ nɨpe nɨp hag yunɨg, hag yunab aka wasöŋ Ne nɨhön gasɨ nɨŋban?” ö gɨla. \p \v 4 Hageila, Jisas haga, “God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u kale amgö lɨ nɨŋagpim arŋ Ram mɨnöŋ hadame dagol gɨ la ñɨn u, bɨ ap, nɨbi ap, gɨ la. \x * \xo 19:4 \xt Jen 1:27; 5:2\x* \v 5 God haga, ‘Adö anɨbu me, bɨ gau nɨme nap aip mɨdöm, nɨbi udöl gɨ, nɨme nap arö göm, kale ber mɨhau jɨm ñöl han mɨdlö hañ romaŋ añɨ yabɨƚ lɨnab,’ a ga. \x * \xo 19:5 \xt Jen 2:24; Ep 5:31\x* \v 6 Anɨb u me, God hagö hañ romaŋ kale mɨhöp wasö; uri jɨm ñöl añɨ lɨnab anɨbu, bɨ ap apöm, kalɨp hag ud asɨk ke ke lagnab wasö,” ga. \p \v 7 Jisas anɨg hageia, bɨ Perisi gau nɨp hagla, “Pen nɨhön gɨnɨg Mosɨs manö ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘Nɨbi hag yunɨg, nɨbi i böŋ nöp arö gabin, a gɨmim, köp ap kalɨ kƚiñ rɨk ñɨmim, hag yumim,’ a ga?” ö gɨla. \x * \xo 19:7 \xt Dud 24:1-4; Mad 5:31\x* \p \v 8 Hageila, Jisas haga, “Kale nɨbi bɨ manö nɨŋ udagpim u me, Mosɨs anɨg haga. Pen God nɨbi bɨ hadame gau gɨ la ñɨn u, anɨg gagmɨdal. \v 9 Pen yad kalöp hagabin, bɨ an, nɨbin u bɨ ap aip ud gɨlö wasö, yɨharɨŋ nöp hag yuöm, nɨbi hain nɨbö udnab u, nɨbi si udnab nɨŋöm God nɨŋö naij yabɨƚ gɨnab; nɨpe nɨbi si udep bɨ me u,” a ga. \x * \xo 19:9 \xt Mad 5:32; 1Ko 7:10-11\x* \p \v 10 Jisas anɨg hagö, bɨ nɨpe gau hagla, “Bɨ gau nɨbi kale yɨharɨŋ hag yuagnaböl u, bɨ praj mɨdöm nɨbi udagöl u aij,” a gɨla. \p \v 11 Hageila, Jisas haga, “Bɨ magöŋhalö yɨharɨŋ mɨdaiöl rö lagöp. God bɨ yɨharɨŋ mɨdaiöl, a göm, hag la gau nöp, yɨharɨŋ mɨdaiöl rö löp. \v 12 Bɨ rɨmnap, kale waƚa lagö yag daubal gau, nɨbi udagpal. Bɨ rɨmnap, bɨ rɨmnap waƚa kalɨp rɨb gɨ dö gɨpal gau, nɨbi udagpal. Pen bɨ rɨmnap, God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab wög u gun, a göm, nɨbi udagpal. Kale bɨ praj mɨdun, a gɨmim, bɨ praj mɨdeinabim u aij,” a ga. \s1 Jisas ñɨmagö ara nɨpe u ñɨ pai pro nabɨc cög adö laŋ la \r (Mak 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 13 Nɨbi bɨ gau, “Jisas ñɨmagö ñɨ pai hon nabɨc cög adö laŋ löm, God nɨp sabe gaŋ,” a göm daueila, pen bɨ nɨpe gau kalɨp nɨŋ ij halö löm hag gɨla. \v 14 Anɨg gɨlö, Jisas pen ñɨ pai anɨb gau wɨñ alö aueila nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nɨhön gɨnɨg kalɨp anɨg hag gɨpimŋ Ñɨ pai pro anɨb gau arö gɨpe yɨp aulaŋ. God nɨbi bɨ udöm, kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab u, ñɨ pai pro anɨb gau rö,” a ga. \x * \xo 19:14 \xt Mad 18:2-3\x* \v 15 Anɨg hagöm, God ñɨ pai pro anɨb gau kalɨp pɨg mɨdeiaŋ, a göm, Jisas ñɨmagö ara nɨpe u ñɨ pai pro nabɨc cög adö laŋ löm, ram mɨnöŋ mɨgan ap ara. \s1 Bɨ ap nan nɨpe iru nöp mɨdeia \r (Mak 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 Bɨ ap Jisas mɨdeia au apöm haga, “Manö hag ñeb bɨ. Yad nan nɨhön aij u gem, pör mɨdep u udnam?” ö ga. \p \v 17 Hageia, Jisas haga, “Yɨp nɨhön gɨnɨg, nan aij mai, a gɨmön, hag nɨŋabön? God añɨ me Bɨ aij. Pen pör pör mɨdeinam, a gɨmön u, lo manö hagöm kalɨ kƚiñ rɨkla gau nɨŋmön hagöp rö gɨmön,” a ga. \x * \xo 19:17 \xt Lep 18:5; Luk 10:28\x* \p \v 18 Hageia, haga, “Lo adö mai rö hagabön?” ö ga. Hageia, Jisas haga, “Wip al pak gagmön; nɨbi si bɨ si gagmön; nan si udagmön; manö kub hagnaböl u, manö piral hagagmön; \x * \xo 19:18 \xt Eks 20:12-16; Dud 5:16-20\x* \v 19 name nap manö hagöl adö u nöp nɨŋmön hain gɨmön; ne ke mɨdmagö lɨban rö, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp mɨdmagö lɨmön,” a ga. \x * \xo 19:19 \xt Eks 20:12-16; Lep 19:18\x* \p \v 20 Anɨg hageia, bɨ praj anɨbu haga, “Lo manö gau magöŋhalö nɨŋ hakpin. Pen yad nɨhön nan aij u gem, kamɨŋ pör mɨdep u udnam?” ö ga. \p \v 21 Hageia, Jisas haga, “Mɨd aij yabɨƚ gɨnam, a gɨmön u, nan ne gau magöŋhalö yumön, mani udmön, nɨbi bɨ mög gep rö gau kalɨp ñɨmön me, mɨd aij gep ne u mɨdeinab God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au. Pen yad hagpin rö gɨmön, aumön, yad aip ajaiul,” a ga. \p \v 22 Hagö, bɨ praj anɨbu nan nɨpe iru mɨdeia rö, manö anɨbu nɨŋöm, gasɨ iru nɨŋöl gɨ ara. \p \v 23 Pen nɨpe anɨg göl arö nɨŋöl gɨ, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, nɨbi bɨ mani nan kale iru mɨdeinab gau, God nɨp uɫham gasɨ nɨŋ udlö, kalɨp udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab. \v 24 Kaj kamel gau, kalɨ mauöƚ nagɨ yubal mɨgan u arnɨg arnaböl; pen nɨbi bɨ nan iru mɨdöp gau, God nɨp uɫham gasɨ nɨŋ udlö, kalɨp udöm abad mɨdeinab,” a ga. \p \v 25 Jisas bɨ nɨpe gau manö anɨbu nɨŋöm, gasɨ kub nɨŋöm hagla, “Pen bɨ aij anɨbu, God ud kumi kabö adö laŋ au ud aragnab, a gɨpan u, nɨbi bɨ an rö ud arnab?” ö gɨla. \p \v 26 Hageila, Jisas kalɨp nɨŋöl gɨ haga, “Nɨbi bɨ gau ke göl rö lagöp. God nöp me, nan nɨhön nɨhön gɨnɨg, gɨnab,” a ga. \p \v 27 Jisas anɨg hageia, Pida haga, “Nöŋ! Hon nan hon gau magöŋhalö arö gun, ne aip nöp cɨg gun ajpun u, hon pen nan nɨhön udnabun?” ö ga. \p \v 28 Hageia, Jisas haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, ñɨn hain u yad mailö pɨdöŋ halö apem, nɨbi bɨ magöŋhalö abad mɨdeinabin. Ñɨn anɨbu me, kalöp bɨ yɨp hain geinabim gau hagnö, Isrel nɨbi bɨ iƚ ke ke unbö mɨgan laŋ gau, kalɨp abad mɨdeinabim. \x * \xo 19:28 \xt Mad 25:31; Luk 22:30; Rep 3:21\x* \v 29 Nɨbi bɨ yɨp nɨŋ udöm, ram, nɨñɨn nɨmam, nɨme nap, ñɨ pai, wög adɨŋ, nan nɨhön nɨhön gau arö gɨnaböl gau, God kalɨp hauƚ gagnab; nan anɨb gau rö kalɨp pen iru yabɨƚ ñöm, pör mɨdep kalɨp ñɨnab. \v 30 Pen nɨbi bɨ uri nöd araböl gau, hainö iru nöp jöl adö yabɨƚ gau mɨdeinaböl. Pen nɨbi bɨ uri jöl adö yabɨƚ au mɨdpal gau, hainö iru nöp nöd am mɨdeinaböl. \x * \xo 19:30 \xt Mad 20:16; Luk 13:30\x* \c 20 \s1 Nɨbi bɨ nagɨ wain wög gɨpal gau, manö hod rɨköm haga \p \v 1 Jisas anɨg hagöm haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud adö i rö mɨdöp. Bɨ wain wög nap nɨbö ap, bɨ rɨmnap am daunö, wög yɨp u gɨlaŋ, a göm, ram gɨsön rɨka magö u uraköm, am bɨ rɨmnap uƚhai nɨŋöm, \v 2 kalöp mani silpa magö añɨ añɨ raunabin, a göm, kalɨp aip manö hag adö añɨ löm, hag yuö, am wain wög nɨpe u wög geila. \v 3 Pen sɨdö yöp aŋ au ap ranab magö u, am maker au amöm nɨŋa, bɨ rɨmnap yɨharɨŋ mɨdeila. \v 4 Kalɨp nɨŋöm haga, ‘Kale u rö nöp am wög yad u geinabim, yad kalöp mani kabö rö raunabin,’ a ga. \v 5 Hagö, am wög nɨpe u geila. Pen sɨdö aŋ kub laŋ magö u abe, sɨdö gamɨŋ gab magö u abe, manö anɨbu nöp hagöm, bɨ rɨmnap halö udö, wög nɨpe u geila. \v 6 Sɨdö wad arnɨg gab magö u, kuöyaŋ maker au amöm nɨŋa, bɨ rɨmnap halö ap mɨdep nöp mɨdeila. Kalɨp haga, ‘Kale nɨhön gɨnɨg ñɨn i wög gagmim, yɨharɨŋ yabɨƚ mɨdpim?’ ö ga. \v 7 Hageia, nɨp hagla, ‘Bɨ ap hanɨp wög ap ñagöp,’ a gɨla. Hageila, kalɨp haga, ‘Kale u rö nöp am wain wög yad u gɨmim,’ a gö, am wög geila. \v 8 Duga magö u, wain wög nap u, bɨ abad mɨdep nɨpe u nɨp haga, ‘Ne ammön, bɨ wög yɨp gaböl gau kalɨp hagö, aulö, bɨ hainö hagnö aubal gau, mani kalɨp u nöd ñɨmön; bɨ nöd hagnö aubal gau, mani kalɨp u hainö ñɨmön,’ a ga. \x * \xo 20:8 \xt Lep 19:13; Dud 24:15\x* \p \v 9 “Hagö, bɨ abad mɨdep u, bɨ anɨb gau kalɨp wɨñ alö aueila, bɨ sɨdö wad arö nɨŋöl gɨ, ap wög gɨla gau, ap mani kale u nöd udla. \v 10 Pen kale anɨg göl udlö nɨŋöl gɨ, bɨ nöd hagö, ap wög gɨla gau, hag nɨŋla e, ‘Hon mani kub u udnabun,’ a gɨla u, pen hainö udöl gɨ nɨŋla, kale mani añɨ anɨbu nöp udla. \v 11 Udöm, adɨŋ bɨ wain wög nap nɨbö u aip pen pen hagöm hagla, \v 12 ‘Hon nɨhön gɨnɨg, bɨ hain aubal gau mani udpal añɨ u rö nöp udpun? Hon hilɨm halö urakun, sɨdö kal nɨŋö nɨŋöl gɨ, wög gɨno gɨno iru göp u, pen bɨ ap pro magö ap wög gajal mani ñɨban rö nöp hanɨp ñɨban!’ a gɨla. \v 13 Hageila, bɨ wög naböŋ nap nɨbö u nɨŋöm, bɨ kale ap nɨp haga, ‘Mam, nöŋ! Nöp gɨ naij gagpin. Nöp mani ñɨnabin a gɨpin rö ñɨbin. \v 14-15 Bɨ hain aubal gau, bɨ nöd aubal gau aip adɨp adɨp ñɨnɨg, ñɨnabin. U nan yad. Anɨb u, bɨ rɨmnap ai gɨnɨg göm wasö gɨnabölŋ Kalɨp haƚöwaƚö ñɨbin u, ne ai gɨnɨg gɨmön mulu lugöpŋ Mani ñɨbin u ud ram ne aru!’ a ga,” a ga. \p \v 16 Jisas aiud anɨbu hagöm, haga, “Nɨbi bɨ hain mɨdpal gau, nöd mɨdeinaböl; nɨbi bɨ nöd mɨdpal gau, hain mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 20:16 \xt Mad 19:30; Mak 10:31; Luk 13:30\x* \s1 Jisas kuöyaŋ haga, yɨp al pak lɨlö umem uraknabin, a ga \r (Mak 10:32-34; Luk 18:31-34) \p \v 17 Jisas Jerusalem amöl gɨ, adan aŋ au, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ kalɨp dam goƚ gau amöm, ke mɨdaila nɨŋöl gɨ kalɨp haga, \v 18 “Kale nɨŋim! Hon Jerusalem arno, Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp mumug göm, nɨp dam God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, lo manö hag ñeb bɨ gau abe, ñɨmagö adö kalɨp u leinaböl, kale nɨp manö kub hagöm hagnaböl, ‘Bɨ i nɨp al pak lep,’ a gɨnaböl. \x * \xo 20:18 \xt Mad 16:21; 17:22-23\x* \v 19 Anɨg hagöm, Juda bɨ wasö gau kalɨp ñeinaböl, nɨp hag juöm, rapɨn paköm, dam mab ba laŋ al pak lɨlö umnab. Ñɨn mɨhöp mɨdöm, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,” a ga. \s1 Jems aip Jon aip bɨ kub mɨdnɨg gasɨ nɨŋlö \r (Mak 10:35-45) \p \v 20 Sebedi ñɨ nɨpe mɨhöp, nɨme ñɨ anɨb mɨhau uɫ gɨ, Jisas mɨdeia au apöm, ubör yɨhöŋ göm haga, “Yad manö ap mɨdajɨp auabin,” a ga. \p \v 21 Hageia haga, “Manö anɨbu nɨhön?” ö ga. \p Hageia, haga, “Yɨp aij gɨnab u, hainö ne kiŋ mɨdmön, nɨbi bɨ abad mɨdeinabön ñɨn u, ñɨ yad mɨhau ba nöp au asɨknabil,” a ga. \x * \xo 20:21 \xt Mad 19:28; Luk 22:30\x* \p \v 22 Anɨg hageia, Jisas haga, “Manö yɨp hag nɨŋbil u, nɨŋ aij gagpil. Ñɨg asɨ yad ñɨŋnɨg gabin u, kale mɨhöŋ u rö nöp ñɨŋnabil?” ö ga. Hageia haglö, “Yau! Ñɨŋnabul!” a gɨlö. \x * \xo 20:22 \xt Mad 26:39; Jon 18:11\x* \p \v 23 Hagailö haga, “Nɨŋö hagabil. Ñɨg asɨ ñɨŋnɨg gabin u ñɨŋnabil. Pen bɨ an yɨjɨg böŋ lau, bɨ an sɨdagö böŋ lau asɨk mɨdeinabil u, hagagnabin. Manö u manö yad wasö; Bapi manö nɨpe. Nɨbi bɨ nɨpe ke hag löp gau anɨb rö mɨdeinabil,” a ga. \p \v 24 Bɨ nɨpe anɨb mɨhau manö anɨbu anɨg hagailö, bɨ nɨpe unbö sɨduŋ laŋ manö u nɨŋlö, mulu lugö, mamil mɨhau kalɨp manö hag gɨla. \v 25 Jisas pen bɨ nɨpe gau kalɨp magöŋhalö hagö aueila haga, “Kale nɨŋbim, Juda nɨbi bɨ wasö gau, kiŋ kale kƚö göm, abad mɨdpal; bɨ kub kale manö nɨhön nɨhön hagnaböl u nɨŋöm, ana udöm, hain gɨnaböl me. \x * \xo 20:25 \xt Luk 22:25-26\x* \v 26 Pen kale gɨpal rö gagmim. Bɨ an bɨ kub mɨdainɨm u, bɨ pro rö mɨdöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp wög gɨ ñeb bɨ rö mɨdainɨm. \x * \xo 20:26 \xt Mad 23:11; Mak 9:35\x* \v 27 Bɨ an bɨ kub yabɨƚ mɨdainɨm u, bɨ pro ramö gau rö mɨdöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nagɨ wög gep bɨ rö mɨdainɨm. \v 28 Bɨ Ñɨ nɨpe u, nɨbi bɨ gau kale wög yɨp gɨlaŋ a göm, auaga; wög kalɨp gɨ ñɨ damem, hainö nan si nan naij gɨpal adö u hajɨ gɨ umnö, kale kamɨŋ aröl, a göm, aua,” a ga. \x * \xo 20:28 \xt Luk 22:27; Plp 2:7\x* \s1 Jisas bɨ amgö we ga mɨhau gö, amgö ñɨl nɨŋlö \r (Mak 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 Pen Jisas daun kub Jeriko arö göm arö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp nɨp hain gɨla. \v 30 Bɨ amgö we mɨhau adan goƚ au asɨk mɨdlö nɨŋöl gɨ, “Jisas auab,” a gɨlö nɨŋmil, meg mɨgan dap ranmil haglö, “Depid Ñɨ nɨpe, halɨp mög nɨŋmön!” a gɨlö. \p \v 31 Hagailö, nɨbi bɨ gau kalɨp mɨhöŋ nɨŋ ij halö hagöm hagla, “Manö hauƚ gagmil!” a gɨla. Anɨg hagla u pen, manö kalɨp u udagöm, meg magö rapɨn dap ranmil haglö, “Depid Ñɨ nɨpe, halɨp mög nɨŋmön!” a gɨlö. \v 32 Anɨg hagailö, Jisas pɨdöŋ göm, kalɨp mɨhöŋ wɨñ alöm haga, “Halɨp nɨhön gaŋ, a gɨmil, yɨp wɨñ alabil?” ö ga. \v 33 Hageia haglö, “Bɨ Kub, halɨp amgö we göp u gö ñɨl nɨŋul!” a gɨlö. \v 34 Hagailö, Jisas kalɨp mɨhöŋ mög nɨŋöm, amgö kalɨp u ud nɨŋö, yöp magö u nöp amgö ñɨl nɨŋlö, nɨpe arö nɨŋöl gɨ, hain gɨlö. \c 21 \s1 Jisas Kiŋ rö Jerusalem ara \r (Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe gau aip Jerusalem sösöl göm, ram mɨnöŋ pro Bedpagi, Olip Dum söl amjakla. Amjaköm, bɨ nɨpe mɨhöp hag yuöm haga, \v 2 “Kale mɨhöŋ ram rɨƚɨg agƚö nö lödaŋ ammil nɨŋnabil, kaj donki nɨme pi amɨl mɨhau nagɨ adɨk lɨnaböl mɨdeinabil. Nɨŋmil, nagɨ u hubɨkmil paŋɨd daumil. \v 3 Pen nɨbi bɨ ap apöm, nɨhön gɨnɨg kaj donki hon u hubɨk ud arabil a gainɨm u, pen hagmil, ‘Bɨ Kub u wög mɨdö, hagajɨp udnɨg aubul,’ a gɨmil, yɨŋɨd yau a geinab, daunabil,” a ga. \v 4 Pen kalɨp mɨhöŋ hag yuö arlö anɨbu, bɨ God manö hagep ap gɨnaböl, a göm, kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp ga. Nɨpe haga, \q1 \v 5 “Jerusalem nɨbi bɨ kalɨp hagmim, \q1 ‘Kiŋ kale bɨ hain u, kaj donki adö u asɨköm, kalöp auab. \q2 Nɨpe kaj donki pi adö u asɨköm auab,’ a gɨmim,” a ga. \x * \xo 21:5 \xt Sek 9:9\x* \p \v 6 Pen Jisas bɨ nɨpe hag yuö arlö anɨb mɨhau, haga haga rö, \v 7 kaj donki nɨme abe, pi marep abe paŋɨd dauailö, bɨ nɨpe gau waƚɨj mɨlö ud juöm, kaj donki adö laŋ laila, Jisas adö au asɨka. \v 8 Nɨbi bɨ iru nöp, Bɨ Kub auab, a göm, waƚɨj mɨlö kale adö laŋ rol lɨmɨdal gau ud juöm, adan majö au lɨla. Rɨmnap am köp uɫaŋ, mab uɫaŋ gau rɨb gɨ dö gɨ dapöm adan majö au lɨla. \v 9 Nɨbi bɨ gau Jisas nɨp bɨg gɨgabö göl amöl gɨ meg magö dap ranöm hagla, \q1 “Nɨŋim! Depid rɨkö, rɨk damöm rɨköp u, auöp i. \q2 Nɨp aij a gabun! \q1 Bɨ Kub nɨp yuö auöp bɨ anɨbi me, \q2 nɨp aij a gabun!” a gɨla. \x * \xo 21:9 \xt Sam 118:25-26\x* \p \v 10 Jisas Jerusalem amjakö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau magöŋhalö hag amɨl apɨl göm hagla, “Bɨ anɨbu an?” ö gɨla. \v 11 Hageila, nɨbi bɨ Jisas aip aula gau hagla, “Bɨ i me Jisas, bɨ God manö hagep Nasared, ram mɨnöŋ Galili nɨbö u,” a gɨla. \s1 Jisas nɨbi bɨ God sabe gep ram nan sɨkim geila gau kalɨp rɨdɨk gɨ höŋ yaŋ yua \r (Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 12 Jisas God sabe gep ram raul yaŋ amöm nɨŋa, nɨbi bɨ gau nan sɨkim gɨ mɨdeila. Nɨpe nɨŋöm, kalɨp magöŋhalö rɨdɨk yuöm, abañ bad mani löm, pen pen yɨmjɨk gaila gau ud ado göm, bɨ yaur sɨkim göm, mab po adö asɨk mɨdeila gau, ud ado ga. \v 13 Anɨg göm kalɨp hag göm haga, “God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u, God haga, \q1 ‘Ram yad u yɨp sabe gep ram, pen kale gɨpim u, \q2 bɨ nan si udep ram ap rö löp,’ a ga,” a ga. \x * \xo 21:13 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x* \p \v 14 Pen Jisas nɨpe God sabe gep ram raul mɨgan anɨbu mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ amgö we ga rɨmnap, nɨbi bɨ ma naij ga rɨmnap aueila, kalɨp gö kamɨŋ la. \v 15 Nɨpe nan gagep rö gö, ñɨ pai pro gau wɨñ alöl gɨ hagla, “Nöp aij a gabun! Depid Ñɨ nɨpe! Use!” gɨla. Pen kale anɨg geila, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe nɨŋlö, kalɨp mulu yabɨƚ luga. \v 16 Mulu lugö hagla, “Nöp hagaböl u nɨŋabön?” ö gɨla. Hageila, Jisas kalɨp haga, “Yau! Hagaböl u nɨŋabin u pen kale manö rɨmnap kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘God, ne gɨnabön nɨŋöm ñɨ pai pro ñɨ paiŋaŋ gau hib ne haglö adö arnab,’ a gɨla. Kale manö kalɨ kƚiñ rɨkla anɨbu, amgö lɨ nɨŋagim ar?” a ga. \x * \xo 21:16 \xt Sam 8:2\x* \p \v 17 Anɨg hagöm, kalɨp arö göm, am ram rɨƚɨg agƚö Bedani hana. \s1 Jisas hagö, mab kia u mɨƚep ga \r (Mak 11:12-14,20-24) \p \v 18 Ruö Jisas ado gɨ Jerusalem aramöm adan aŋ gau arö, nɨp kɨyö lö, \v 19 adan majö goƚ au nɨŋa, mab kia ur ap mɨdeia. Iƚ au amöm nɨŋa, magö ñɨŋeb pɨlaga; uɫaŋ au nöp mɨdeia. Anɨg gö Jisas haga, “Ne hainö magö ap pɨlagnabön!” a ga. Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp kia mab ur u mɨƚep ga. \v 20 Anɨg gö, bɨ nɨpe gau nɨŋöm, aiö göm hagla, “Aige göm mab anɨbi yɨŋɨd mɨƚep göp?” ö gɨla. \v 21 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, hon hagno God u rö nöp gɨnab, a gɨmim, gasɨ mɨhöp wasö, gasɨ añɨ nöp nɨŋnabim u, gɨnab. Pen mab kia mɨƚep ga u nöp wasö; dum ilö anɨbi ƚɨƚɨ gɨ ñɨg kub aŋ au aru, a gɨnabim u, arnab. \x * \xo 21:21 \xt Mad 17:20; Luk 17:6; 1Ko 13:2; Jon 14:12\x* \p \v 22 “Pen kale God nɨp nɨŋ ud mɨdmim, nɨp hag nɨŋnabim u, hagnabim rö nöp gɨnab,” a ga. \x * \xo 21:22 \xt Mad 7:7-11; 18:19\x* \s1 Jisas nɨp hagla, “Nöp an hagö anɨg hag ajabön?” ö gɨla \r (Mak 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 Jisas God sabe gep ram u amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñö nɨŋöl gɨ, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe apöm nɨp hagla, “Nöp an ne anɨg gɨmön, a göp, nɨŋmön anɨg gɨ ajabön?” ö gɨla. \p \v 24 Hageila, Jisas pen haga, “Yad kalöp manö ap hag nɨŋnö, yɨp hag ñɨbe, yad pen an hagö wög gɨpin u, kalöp hag ñɨnabin. \v 25 Jon nɨbi bɨ gau kalɨp ñɨg pak ña u, nɨpe ke gasɨ nɨŋöm aua aka God hagö, apöm anɨg ga?” ö ga. Jisas anɨg hagö, kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Hon, ‘God yuö apöm ga,’ a geinabun u, hanɨp hagnab, ‘Anɨb u, Jon hagöp u nɨhön gɨnɨg nɨŋ udagpim?’ ö gɨnab. \v 26 Pen, ‘Jon gasɨ nɨpe ke nɨŋöm apöm ga,’ a geinabun u, nɨbi bɨ gau hanɨp kal gɨnaböl. Gasɨ kale u, Jon nɨpe bɨ God manö hagep bɨ ap aua,” a gɨla. \x * \xo 21:26 \xt Mad 14:5\x* \v 27 Anɨg hagöm, Jisas nɨp hagla, “Hon nɨŋagpun,” a gɨla. Hageila, Jisas kalɨp haga, “Kale yɨp hag ñagpim rö, yad pen an hagö yad apem gabin u, kalöp u rö nöp hag ñagnabin,” a ga. \s1 Jisas bɨ madöl mɨhau, manö hod rɨköm haga \p \v 28 Jisas anɨg hagöm haga, “Pen kale nɨhön gasɨ nɨŋabimŋ Bɨ ap ñɨ nɨpe mɨhöp mɨdeinab. Ñɨ nɨpe nañɨ u nɨp hagnab, ‘Ñɨ me! Mɨñi wain wög u am wög gɨ,’ a gɨnab. \v 29 Hagö, ñɨ nɨpe hagnab, ‘Yade am gagnam,’ a göm, hainö pen gasɨ adog nɨŋöm, am wain wög u geinab. \v 30 Nap pen am ñɨ wañɨg u nɨp u rö nöp hag nɨŋö, hagnab, ‘Yau, gɨnam!’ a gɨnab u pen am gagnab. \v 31 Pen ñɨ anɨb mɨhau, an nap hagnab rö gɨnab?” ö ga. Hageia, Juda bɨ kub anɨb gau hagla, “Ñɨ nɨpe nañɨ u nöp nap hagnab rö gɨnab,” a gɨla. Hageila, Jisas haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, kale yɨharɨŋ mɨdpe nɨŋöl gɨ, bɨ dakɨs udpal bɨ gau abe, bɨ si udep nɨbi gau abe, God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab ram mɨnöŋ u, kalöp abhak löm arnaböl. \v 32 Jon bɨ ñɨg pak ñeb u, kale nɨhön nɨhön gɨpe God nɨp aij gɨnab u, kalöp hag ña, pen manö nɨpe u udagpe. Bɨ dakɨs udöm mani piral rɨmnap halö udpal gau abe, bɨ si udep nɨbi gau abe, kale Jon manö haga adö anɨbu nɨŋöm, udla. Udla anɨbu kale hadö nɨŋbe, pen kale ke, Jon manö u udmim, nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a gɨmim, arö gagpe,” a ga. \x * \xo 21:32 \xt Luk 3:12; 7:29-30\x* \s1 Bɨ naij wain wög abadpal, manö hod rɨköm haga \r (Mak 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 Jisas haga, “Mɨñi manö hod rɨkem ap halö hagnɨg gabin i nɨŋim. Bɨ wög adɨŋ nap nɨbö ap nagɨ wain wög u gɨ yɨmöm, waryö göm, nagɨ wain magö pak hib jakep mɨgan ap geinab. Gɨ löm, nagɨ wain magö ap si ñɨŋnaböl u, nɨŋ mɨdaiun, a göm, ram mɨlö kub ap göm, bɨ rɨmnap kalɨp hagnab, ‘Kale nagɨ wög yɨp u abad mɨdaimim, hainö pɨlöm po gö, yɨp rɨmnap, kale rɨmnap udmim,’ a göm, ram mɨnöŋ mɨlö yabɨƚ gau arnab. \x * \xo 21:33 \xt Ais 5:1-2\x* \v 34 Nagɨ wain magö u po gö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe gau kalɨp hagnab, ‘Wain wög yad gau ammim, bɨ wög abad mɨdpal gau hagmim, nagɨ wain magö yɨp rɨmnap dauim,’ a gɨnab. \v 35 Kale wain wög gau amjaklö, bɨ wain wög gɨ mɨdeinaböl gau uraköm, bɨ ap nɨp gabi paknaböl, bɨ ap nɨp böŋ nöp al pak lɨlö umnab, bɨ ap nɨp kabö ju paknaböl. \v 36 Anɨg gɨlö, bɨ nagɨ wain wög nap nɨbö anɨbu, bɨ nɨpe rapɨn bad ap pen hag yunab. Hag yuö, areinaböl, bɨ nagɨ wain wög geinaböl gau, kalɨp u rö nöp gɨnaböl. \v 37 Anɨg gɨlö, bɨ wain wög nap nɨbö u hagnab, ‘Ñɨ yad u yunö me, manö nɨp u nɨŋnaböl,’ a göm, hag yuö arnab. \v 38 Ñɨ nɨpe u amjakö, bɨ wain wög gɨ mɨdeinaböl gau, nɨp nɨŋöm, kale ke hagnaböl, ‘Bɨ wög nap nɨbö ñɨ nɨpe u auab i. Nap hainö umeinab, nan wög gai i ñɨ nɨpe udnab. Anɨb u, nɨp al pak lɨno umö, hainö nan wög gai i magöŋhalö udnabun,’ a gɨnaböl. \x * \xo 21:38 \xt Mad 27:18\x* \v 39 Anɨg hagöm, nɨp dam wög adɨŋ goƚ gau amöm, böŋ nöp al pak lɨnaböl. \x * \xo 21:39 \xt Hib 13:12\x* \p \v 40 “Anɨg geinaböl u, hainö bɨ nagɨ wain wög adɨŋ nap nɨbö u apöm, kalɨp nɨhön nɨhön gɨnɨg gab?” ö ga. \p \v 41 Hageia hagla, “Bɨ naij gɨnaböl anɨb gau kalɨp geinab, ilön kub yabɨƚ udöm umnaböl; hainö pen nɨbi bɨ rɨmnap halö udöm, kalɨp nagɨ wain wög u lɨnab, wög anɨbu gɨnaböl. Nagɨ wain magö po gɨnab ñɨn u, nɨp rɨk dam ñɨnaböl,” a gɨla. \p \v 42 Hageila, Jisas haga, “God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u nɨŋagpim rö löp. Kale kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘Bɨ ram gep gau, kale kabö ram gɨnɨg göm, \q2 kabö ap udöm hagla, “Kabö i kabö naij göp gö arö gun,” a gɨla. \q1 Pen Bɨ Kub nɨpe geia nɨŋöm \q2 kabö anɨbu nöp ram nɨpe au kabö aij ke yabɨƚ mɨdöp. \q1 Bɨ Kub nɨpe anɨg gaia, \q2 hon nɨŋun aiö yabɨƚ gabun,’ a gɨla. \x * \xo 21:42 \xt Sam 118:22-23; Ro 9:33; 1Pi 2:6-8\x* \p \v 43 “Kabö aij udagpim anɨbu, God kalöp Juda kai arö göm, nɨbi bɨ ke gau nɨbö, nan nɨp ñeb ñɨnaböl gau, kalɨp udöm abad mɨdeinab. \v 44 Nɨbi bɨ kabö adö anɨbu ap lug paknaböl gau, kalɨp rapɨn nöp paknab; pen kabö anɨbu ju lugöm, nɨbi bɨ pak rɨbɨknab gau, böŋ nöp pa jö ma jö gɨ arnab,” a ga. \p \v 45 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ Perisi gau abe, Jisas manö hod rɨköm haga anɨbu, kalɨp nöp haga u nɨŋöm, \v 46 nɨp nagɨ lun, a göm, gasɨ nɨŋla u pen nɨbi bɨ gau, Jisas nɨp bɨ God manö hagep a gɨla u me, hanɨp kal hagnaböl, a göm, nɨp nan ap göl rö laga. \c 22 \s1 Bɨ nɨbi udöm nan kub ñɨŋbal \r (Luk 14:15-24) \p \v 1 Jisas kauyaŋ manö hod rɨköm haga, \v 2 “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, aiud adö i rö: \p “Bɨ kiŋ ap ñɨ nɨpe u nɨbi udnɨg gö, nan kub ñɨŋnɨg, nan magö dap magum gɨnaböl. \v 3 Anɨg göm, bɨ nɨpe rɨmnap hag yuöm hagnab, ‘Nɨbi bɨ hag lɨnö gau am hagpe aulö, nan kub ñɨŋun,’ a gɨnab. Anɨg hagö, kale am nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp hagnaböl u pen kale arö gɨnaböl. \v 4 Anɨg gɨlö, bɨ nɨpe rɨmnap pen kauyaŋ hag yuöm hagnab, ‘Kale am nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp hagmim, “Kiŋ u, kaj kau kub rɨmnap, kaj kau pi marep rɨmnap pak lauöm, nan gau magöŋhalö gɨ jɨn göm, ‘Auöl,’ a göp,” a gɨmim,’ a gɨnab. \v 5 Anɨg hagö, kale am hagnaböl u pen manö kalɨp u ud yunaböl. Rɨmnap nan wög kale gau arnaböl; rɨmnap mani wög kale gau geinaböl; \v 6 pen rɨmnap, kiŋ bɨ nɨpe gau gɨ naij göm, al pak lɨlö umnaböl. \x * \xo 22:6 \xt Mad 21:35\x* \p \v 7 “Anɨg gɨlö, kiŋ anɨbu nɨŋö, hibur nɨp u naij gö, ami bɨ nɨpe gau hag yuö, am nɨbi bɨ bɨ nɨpe al pak lɨnaböl anɨb gau kalɨp magöŋhalö al pak hak löm, daun kub kale u lau ju yulö arnab. \v 8 Pen bɨ nɨp wög gɨ ñeb gau kalɨp hagnab, ‘Nan magö nan gau hadö magum gɨpun, pen nɨbi bɨ nöd wɨñ alnö gau auöl rö lagöp. \v 9 Anɨb u, kale adan ramö gau ammim, nɨbi bɨ nɨŋmim gau, kalɨp magöŋhalö, “Aube nan kub ñɨŋun,” a gɨmim, haƚöwaƚö uɫ gɨ daube, nan kub ñɨŋun,’ a gɨnab. \v 10 Anɨg hagö, bɨ nɨpe gau am adan ramö ramö gau amöm, nɨbi bɨ aij gau, nɨbi bɨ naij gau kalɨp magöŋhalö, ‘Aube nan kub ñɨŋun,’ a göm haƚöwaƚö uɫ gɨ dapöm, bɨ nɨbi udöm nan kub ñɨŋnaböl ram raul anɨbu amöm, sɨsɨ göl mɨdeinab. \p \v 11 “Kiŋ anɨbu pen, nɨbi bɨ aubal gau nɨŋɨn a göm, ram raul yaŋ amöm nɨŋnab, bɨ ap, nan ñɨŋnɨg waƚɨj lɨbal u löm wasö, yɨharɨŋ nöp mɨdeinab. \v 12 Anɨg gö, nɨp hagnab, ‘Bɨ me! Nɨhön gɨnɨg, nɨbi udöm nan ñɨŋnɨg waƚɨj lɨbal u lɨmön wasö, yɨharɨŋ nöp auban?’ ö gɨnab. Hagö, bɨ anɨbu pen manö ap hagageinab. \v 13 Pen kiŋ u bɨ nɨpe gau kalɨp hagnab, ‘Bɨ i ñɨmagö ma nɨp gau nagɨ lɨmim, dam sɨbön göp aŋ yaŋ ud yube, nɨbi bɨ anɨb gau aip meg magö hau jö göl gɨ, mɨɫöŋ magö göl gɨ mɨdlaŋ,’ a gɨnab,” a ga. \x * \xo 22:13 \xt Mad 8:12; 25:30; Luk 13:28\x* \p \v 14 Jisas aiud anɨbu hag pɨs göm, kalɨp haga, “God nɨbi bɨ iru nöp wɨñ alnab, pen kalɨp magöŋhalö udagnab. Nɨbi bɨ rɨmnap nöp udnab,” a ga. \s1 “Gapman bɨ kub Sisa nɨp dakɨs ñeb aka wasö?” gɨla \r (Mak 12:13-17; Luk 20:20-26) \p \v 15 Pen bɨ Perisi gau, Jisas nɨp manö nɨhön hagno, pen hagö nɨŋun, nɨp dam nagɨ lun, a göm, manö hag nɨŋ hag nɨŋ göm, \x * \xo 22:15 \xt Mak 3:6\x* \v 16 bɨ kale ke rɨmnap, Herod bɨ nɨpe rɨmnap yulö, Jisas mɨdeia au amöm hagla, “Manö hag ñeb bɨ. Ne bɨ manö nɨŋö yabɨƚ nöp hagabön. Bɨ rɨmnap nɨŋmön pɨñɨŋ gagpan. God hagöp rö nöp nɨŋmön, nɨbi bɨ hag ñabön. \v 17 Anɨb u, ne gasɨ nɨhön nɨŋban? Hon Isrel nɨbi bɨ, Sisa bɨ kub daun kub Rom nɨbö u, nɨp dakɨs ñeb aka ñagep wasö?” gɨla. \v 18 Hageila, Jisas gasɨ naij kale nɨŋöm haga, “Yɨp nɨhön gɨnɨg neb neb göl gɨ apim, anɨg göl hag nɨŋabim? \v 19 Kale dakɨs ñɨbal kabö magö ap ñɨbe, nɨŋɨn!” a ga. Hagö, nɨp kabö magö ap dap ñeila. \v 20 Jisas kabö magö anɨbu nɨŋöm kalɨp haga, “Kabö magö i, bɨ nabɨc cög i, an nabɨc cög mɨdöpŋ Hib u, an hib mɨdöp?” ö ga. \v 21 Hageia hagla, “U bɨ kub Sisa,” a gɨla. Hageila, Jisas kalɨp haga, “Anɨb u, Sisa nan nɨpe mɨdainɨm, Sisa nɨp ñɨmim. God nan nɨpe mɨdainɨm, God nɨp ñɨmim!” a ga. \x * \xo 22:21 \xt Ro 13:7\x* \v 22 Anɨg hagö, kale gasɨ iru nɨŋöm, nɨp arö göm arla. \s1 Umöm kauyaŋ uraknaböl aka göm, Jisas nɨp hag nɨŋla \r (Mak 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 Ñɨn anɨbu nöp, Sadyusi bɨ rɨmnap Jisas mɨdeia au aula. Sadyusi nɨbi bɨ anɨb gau hagmɨdal, nɨbi bɨ umöm kauyaŋ urakagnaböl, a gɨmɨdal. \x * \xo 22:23 \xt Ap 23:8\x* \v 24 Kale Jisas mɨdeia au apöm hagla, “Manö hag ñeb bɨ. Mosɨs haga, ‘Bɨ ap nɨbi udöm, ñɨ pai yag dapöm wasö, yɨharɨŋ umeinab, nɨmam nɨpe u, nɨbi anɨbu udöm, ñɨ pai nɨpe gau, a göm, yag daunɨm,’ a ga. \x * \xo 22:24 \xt Dud 25:5\x* \v 25 Anɨb u, bɨ iƚ halö unbö mudun jɨŋ u mɨdeinaböl. Nɨmam nañɨ u nɨbi udöm, ñɨ pai yag dapöm wasö yɨharɨŋ umnab. Anɨg gö, nɨmam yɨgwö aŋ nɨbö u pen nɨbi anɨbu nöp udnab. \v 26 Nɨmam yɨgwö aŋ nɨbö u pen nɨbi anɨbu udöm, u rö nöp ñɨ pai yag dapöm wasö, yɨharɨŋ umnab. Anɨb u, nɨmam yɨgwö nɨgaŋ nɨbö u nɨbi anɨbu udöm, u rö nöp ñɨ pai yag dapöm wasö, yɨharɨŋ umnab. Anɨbu nöp gɨ dam dam, nɨmam unbö mudun jɨŋ u, magöŋhalö ñɨ pai yag dapöm wasö, yɨharɨŋ nöp umnaböl. \v 27 Pen nɨbi u, u rö nöp umnab. \v 28 Nɨmam gau kale magöŋhalö nɨbi anɨbu udla. Anɨb u, nɨbi bɨ umbal gau uraknaböl ñɨn u, nɨbi anɨbu an udnab?” ö gɨla. \p \v 29 Hageila, Jisas kalɨp pen haga, “Kale God Manö hagöp u abe, God kƚö mɨdöp u abe, nɨŋagpim u me, dui hagmim hagpim, ‘Nɨbi bɨ gau umöm urakagnaböl,’ a gɨpim. \v 30 Nɨbi bɨ uraknaböl ñɨn u, nɨbi gau bɨ udagnaböl, bɨ gau nɨbi udagnaböl. Ejol kumi kabö adö laŋ mɨdpal rö u mɨdeinaböl. \v 31 Kale, ‘Nɨbi bɨ umöm urakagnaböl,’ a gɨpim u, God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla rɨmnap nɨŋagpim ar? \v 32 God haga, ‘Yad Ebraham, Aisak, Jekop, God kale me yad mɨdpin,’ a ga. Bɨ gau böŋ nöp umblap u, God bɨ nöd umla anɨb gau kalɨp hagöm, ‘God kale yad mɨdpin,’ a gagböp. Bɨ umlö, rɨgöl gɨla anɨb gau kamɨŋ mɨdpal u me, kalɨp haga, ‘God kale yad mɨdpin,’ a ga,” a ga. \x * \xo 22:32 \xt Eks 3:6 \xt Mad 8:11\x* \p \v 33 Jisas manö anɨbu hag ñö, nɨbi bɨ mɨdeila gau nɨŋöm, aiö waiö gɨla. \s1 Lo kub yabɨƚ u \r (Mak 12:28-34; Luk 10:25-28) \p \v 34 Jisas manö anɨbu hag aij gö, Sadyusi bɨ gau manö ap pen hagöl rö laga. Pen Perisi bɨ rɨmnap, Jisas anɨg ga u nɨŋöm Jisas mɨdeia au aula. \v 35 Bɨ kale lo manö nɨŋ aij ga ap, Jisas nɨhön rö hagnɨm, a göm haga, \v 36 “Manö hag ñeb bɨ. Lo manö u, manö adö mai manö kub yabɨƚ mɨdöp?” ö ga. \p \v 37 Hageia, Jisas haga, “Gasɨ rɨmɨd ne u magöŋhalö God lau adö arö, nɨp mɨdmagö yabɨƚ lɨmön. \x * \xo 22:37 \xt Dud 6:5\x* \v 38 Manö kub nöd yabɨƚ me u. \v 39 Manö kub yɨgwö aŋ nɨbö u pen anɨgöl mɨdöp: ne ke mɨdmagö lɨban rö, nɨbi bɨ ke nɨbö gau abe mɨdmagö lɨmön. \x * \xo 22:39 \xt Lep 19:18; Mad 7:12\x* \v 40 Manö mɨhau hagajɨn i, Mosɨs lo manö kalɨ kƚiñ rɨka manö u magöŋhalö abe, God manö hagep bɨ gau kalɨ kƚiñ rɨkla manö u magöŋhalö abe, manö iƚ kub yabɨƚ me manö anɨb mɨhau nöp,” a ga. \x * \xo 22:40 \xt Ro 13:10; Gal 5:14\x* \s1 Jisas hag nɨŋa, “Mesaia a gɨpim u, nɨp bɨ an ñɨ nɨpe a gɨmim nɨŋbim?” ö ga \r (Mak 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 Perisi kai ap magum göm mɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas kalɨp manö ap hag nɨŋöm haga, \v 42 “Kale Mesaia u nɨp nɨhön gasɨ nɨŋbimŋ Nɨp bɨ an ñɨ nɨpe a gɨmim nɨŋbim?” ö ga. \p Hageia hagla, “Depid ñɨ nɨpe,” a gɨla. \x * \xo 22:42 \xt Jon 7:42\x* \p \v 43 Hageila, Jisas haga, “God Ana u Depid nɨp gasɨ ñö nɨŋöl gɨ, Depid nɨpe Mesaia u nɨp ‘Bɨ Kub yad’ a ga. Depid haga, \q1 \v 44 ‘Bɨ Kub manö hagöm, Bɨ Kub yad u nɨp hagöp, \q2 “Ne ñɨmagö yɨjɨg yad lau adö mɨdmön me, \q1 yad gɨnö, kauaƚ mauaƚ ne gau \q2 kalɨp ab ƚɨƚɨ gɨ yunabön,” a göp,’ a ga. \x * \xo 22:44 \xt Sam 110:1; Mad 26:64\x* \m \v 45 Depid nap iƚaŋ nɨpe a gɨpim u pen Depid nɨp ‘Bɨ Kub yad’ a ga. Anɨb u, kale nɨhön gasɨ nɨŋbim?” ö ga. \v 46 Jisas manö nɨpe u hag aij gö, kale nɨp pen hagöl rö lagö me, pɨñɨg gɨ mɨdeila nɨŋöm hainö Jisas nɨp manö rɨmnap halö hag nɨŋagla. \c 23 \s1 Lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe gɨpal rö gagmim, a ga \r (Mak 12:38-39; Luk 11:43,46; 20:45-46) \p \v 1 Hainö ñɨn ap, Jisas bɨ nɨpe gau abe, nɨbi bɨ rɨmnap abe, kalɨp manö hagöm haga, \v 2 “Lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, Mosɨs ka nɨpe u udöm, God lo manö Mosɨs hadame nöp kalɨ kƚiñ rɨka rö hag ñɨbal. \v 3 Anɨb u, bɨ anɨb gau kale God lo manö nɨhön hagöl u nɨŋ udmim hain gɨmim; pen nagɨ kale göl adö u nɨŋmim, hain gagmim. God lo manö hag ñɨbal u pen kale ke manö anɨbu hain gagpal. \x * \xo 23:3 \xt Mal 2:7-8\x* \v 4 Nan gau gɨmim, nan gau gagmim a gɨpal u, manö iru yabɨƚ nöp hagpal. Kale hagpal anɨbu, wadɨ marö kub yabɨƚ u rö, nɨbi bɨ gau kalɨp gam ñɨbal u, pen kalɨp mög nɨŋöm, rɨmnap ud asɨk gagpal. \v 5 Nɨbi bɨ gau hanɨp nöp nɨŋlaŋ, a göm, God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla manö rɨmnap ud nable cög adö laŋ abe, ñɨmagö gau abe lɨ rɨbɨköm ajpal. Hon God bɨ nɨpe me gau, a gɨlaŋ, a göm, waƚɨj mɨlö kub nagɨ adɨŋ halö aij gau rol gɨpal. \x * \xo 23:5 \xt Mad 6:1; Eks 13:9; Dud 6:8; Nab 15:38-39\x* \v 6 Kale nan kub ñɨŋeb aŋ u amöm aka Juda magum gep ram gau amöm, bɨ kub mab po asɨkpal adö u nöp asɨkpal. \v 7 Gasɨ kale nɨŋbal u, nɨbi bɨ iru mɨdpal aŋ gau arno, ‘Manö hag ñeb bɨ kub auabön e!’ gɨlö, hanɨp aij gɨnab, a göm, nɨŋbal. \p \v 8 “Pen kale mam iƚ añɨ mɨdpim rö, kalöp, ‘Hag ñeb bɨ kub yad,’ a göm hagagöl. Hag Ñeb Bɨ Kub kale añɨ ap nöp mɨdöp. \v 9 Mɨnöŋ naböŋ iƚ i bɨ ap, ‘Bapi bɨ kub yad,’ a gɨmim hagagmim. Nap kale añɨ ap nöp mɨdöp ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au. \v 10 Kale u rö nöp, ‘Bɨ nabɨc bɨ kub yad,’ a göm hagagöl. Bɨ nabɨc bɨ kub kale añɨ ap nöp, Mesaia u nöp mɨdöp. \v 11 Kale aŋ au, nɨbi bɨ an nɨpe nɨbi bɨ kub rö mɨdainɨm, nɨpe nɨbi bɨ wög gɨ ñeb rö mɨdnab. \x * \xo 23:11 \xt Mad 20:26; Mak 9:35; Luk 22:26\x* \v 12 Nɨbi bɨ hib kale ke haglö adö arnab gau, hib kale lugnab; pen nɨbi bɨ hib kale ke haglö adö aragnab gau, hainö hib kub yabɨƚ mɨdeinab. \x * \xo 23:12 \xt Pro 29:23; Luk 14:11; 18:14\x* \s1 Lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ \r (Mak 12:40; Luk 11:39-42,44,52; 20:47) \p \v 13 “Kale God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ. God kalöp gɨ naij gɨnab. Kale ke God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab mɨgan u aragmim, nɨbi bɨ arnɨg gɨpal gau kalɨp adan rɨkpim. \p \v 14 “Kale God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ. God kalöp gɨ naij gɨnab. Kale nɨbi paƚpaƚ ram halö si udpim. Anɨbu pen, nɨbi bɨ hanɨp nɨŋöl, a gɨmim, God nɨp manö mɨlö kub piral gau nöp hagpim. Gɨpim anɨbu me, ilön kub yabɨƚ udnabim. \p \v 15 “Kale God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ. God kalöp gɨ naij gɨnab. Nɨbi bɨ gau manö hanɨp u nɨŋöm hain gɨlaŋ, a gɨmim, ram mɨnöŋ mɨlö gau uƚhai nɨŋ ajmim, rɨmnap nɨŋmim hag ñɨbe, kale ke Seden bɨ nɨpe mɨdpim rö wasö, kale Seden nɨbi bɨ nɨpe yɨjɨg göl yabɨƚ lɨnaböl. \p \v 16 “Nɨbi bɨ gau kalɨp God adan la u yam aij gɨpun, a gɨpim u, pen kale bɨ amgö we u me, kale ke nɨŋagpim! Anɨg gɨpim anɨbu, manö kub yabɨƚ mɨdöp. Nɨbi bɨ gau kalɨp manö pir almim hagpim, ‘Hon, “God sabe gep ram mɨdöp rö, nɨŋö hagabun,” a gɨnabun u, hainö arö gun, a gɨnabun u, arö gɨnabun. Pen gol udöm, nan God sabe gep ram raul yaŋ gɨla gau, hib anɨbu hagöl gɨ, “Nɨŋö hagabun,” a gɨnabun u, hagnabun rö nöp gɨnabun me; arö gagnabun,’ a gɨpim. \x * \xo 23:16 \xt Mad 15:14\x* \v 17 Kale bɨ amgö we, bɨ hauƚ! Kale gasɨ nɨhön nɨŋbim: gol u nan yabɨƚ aka God sabe gep ram uɫ u nan yabɨƚŋ Nan yabɨƚ me, God sabe gep ram uɫ nɨpe u. Ram uɫ mɨdeinab u, nan ram raul mɨdöp abe uɫ mɨdeinab me. \p \v 18 Manö ap u rö nöp, nɨbi bɨ gau kalɨp manö pir almim hagpim, ‘Hon, “God kabö bɨd nɨpe mɨdöp rö nɨŋö hagabun,” a gɨnabun u, manö nɨŋö hagnabun u nan yɨharɨŋ; hainö gasɨ ap nɨŋun, arö gun, a gɨnabun u, arö gɨnabun. Pen, nan God kabö bɨd adö au God nɨp pak sabe gɨ ñɨbal gau, hib anɨbu hagöl gɨ, “Nɨŋö hagabun,” a gɨnabun u, hainö gasɨ ke ap nɨŋun ke gun rö lagnab; hagnabun rö nöp gɨnabun,’ a gɨpim. \v 19 Kale bɨ gasɨ rɨmɨd lagöp gau, nan nɨhön u nan kubŋ Nan God nɨp pak sabe gɨ ñɨbal nan u, aka kabö bɨd adö au sabe gɨ ñɨbal uŋ Nan yabɨƚ me, kabö bɨd u. Kabö bɨd adö au mɨdeinab u me, nan anɨbu nan God nɨp ñeb rö lɨnab. \v 20 Pen ‘Kabö bɨd mɨdöp rö, nɨŋö hagabun,’ a gɨnaböl u, bɨd adö anɨbu nan dap laumɨdal halö hagnaböl. \v 21 Pen ‘God sabe gep ram mɨdöp rö, nɨŋö hagabun,’ a gɨnaböl u, u God ram nɨpe nɨŋöm God hib nɨpe halö hagnaböl. \v 22 ‘Kumi kabö adö laŋ mɨdöp rö, nɨŋö hagabun,’ a gɨnaböl u, God sea kiŋ asɨk mɨdöp au nɨŋöm sea kiŋ anɨbu abe, God sea kiŋ anɨbu asɨk mɨdöp u abe mɨdöp rö, nɨŋö hagabun a gɨnaböl. \x * \xo 23:22 \xt Ais 66:1; Mad 5:34\x* \p \v 23 “Kale God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ. God kalöp gɨ naij gɨnab. Manö nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hagpim adö u kale ke gagpim. Kamöŋ asɨ, nan haƚöwaƚö wög adɨŋ ranöb u nɨŋbe, nan yabɨƚ rö lö, wö ralbe, am sɨduŋ laŋ arö, God nɨp añɨ ap ñun, a gɨmim, pör nan kale God nɨp ñɨbim. Nan pro pro anɨbu rö pör anɨg gɨpim, pen nɨhön gɨnɨg manö iƚ yabɨƚ u anɨg gagpimŋ Nɨbi bɨ gau kalɨp naij gɨnɨm nagɨ adö u gagmim; kabö rö gɨnɨm adö u gɨmim. Kalɨp mög nɨŋmim, ud aij gɨmim. Gɨnabun a gɨmim, gɨmim. \x * \xo 23:23 \xt Lep 27:30; Mai 6:8\x* \v 24 Nɨbi bɨ gau kalöp adan yamun, a gɨpim, pen kale ke bɨ amgö we. Nan pro pro gau nɨŋbe, nan yabɨƚ rö löp, pen nan kub nan hib waiö mɨdöp gau nɨŋagpim. \p \v 25 “Kale God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ. God kalöp gɨ naij gɨnab. Pler kap kale gau rö, höŋ adö gau ñɨg lɨ yu aij gɨpim u, pen aŋ yaŋ nan si nan naij prɨ u ajmaŋ rauöm mɨdöp. Hon nan iru udun, a gɨmim, hañ romaŋ hon ke gɨ aij gun, a gɨpim. \x * \xo 23:25 \xt Mak 7:4\x* \v 26 Kale Perisi bɨ gau gasɨ rɨmɨd lagöp. Pler kap kale aŋ yaŋ ñɨg lɨ yu aij gɨbep, höŋ adö gau u rö nöp mɨd aij gɨböp. \p \v 27 “Kale God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ. God kalöp gɨ naij gɨnab. Wip kabö mɨgan gau rɨgöl göm, ajöŋ pɨƚ göm, ped rud mailö aij gö, nɨbi bɨ gau nɨŋlö, aij göp, pen mɨgan aŋ yaŋ wip le haƚɨŋ naij apöl gɨ mɨdöp; kale unbö rö nöp mɨdpim. \x * \xo 23:27 \xt Ap 23:3\x* \v 28 Kale unbö rö nöp, höŋ adö hañ romaŋ nɨŋbun u, kale bɨ aij rö löp u, pen kalöp aŋ yaŋ, manö piral gau abe, nan si nan naij gau abe, prɨ u ajmaŋ rauöm mɨdöp. \x * \xo 23:28 \xt Luk 16:15\x* \s1 God kalöp pen gɨ naij gɨnab, a ga \r (Luk 11:47-51) \p \v 29 “Kale God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe, kale manö pir alöm gɨ naij gep bɨ. God kalöp gɨ naij gɨnab. Bɨ God manö hagep hadame nöp allö rɨgöl gɨla uƚöm ka adö u rɨb adɨk gɨ aij göl gɨ hagpim, \v 30 ‘Apɨs bac bɨ gɨla rö u, hon God manö hagep bɨ gau kalɨp al pakagbnop,’ a gɨpim. \v 31 Pen hagpim anɨbu, bɨ God manö hagep gau kalɨp al pak lɨmɨdal iƚ u me, hon mɨdpun, a gɨmim, hagpim. \x * \xo 23:31 \xt Ap 7:52\x* \v 32 Anɨb u, apɨs bac bɨ gɨ naij gɨla u rö, kale u rö nöp gɨnabun, a gɨmim u, u rö nöp gɨmim! \v 33 Kale haiŋo ñɨ pai gai i. Hainö God nɨbi bɨ manö kub hagöm, mab ke inab yaŋ yunab ñɨn u, kale aigö gɨmim pɨñɨŋ gɨ ke gau arnabimŋ Wasö yabɨƚ. Adan kale ap mɨdageinab. \x * \xo 23:33 \xt Mad 3:7; 12:34; Luk 3:7\x* \p \v 34 “Anɨb u, yad kalöp hagabin, yad bɨ God manö hagep rɨmnap, bɨ gasɨ kɨd hiɨk nɨŋeb rɨmnap, bɨ manö hag ñeb rɨmnap yunö, kalöp aueinaböl, rɨmnap al pak lɨnabim, rɨmnap mab ba laŋ al pak lɨnabim, rɨmnap Juda magum gep ram raul mɨgan kale u paknabim, rɨmnap pɨñɨŋ gɨ arlö nɨŋöl gɨ, ram mɨnöŋ gau gau rɨdɨk gɨ yunabim. \v 35 Anɨb u me, God nɨbi bɨ kamɨŋ aij nɨpe gau, hadame nöp allö auöp i rö, manö marö u udnabim. Adam ñɨ nɨpe, gɨ aij nöp gɨmɨdöp bɨ u, Ebol nɨp nöd iƚ göm al pak löm, al dapöm, al dapöm, hainö Berekaia ñɨ nɨpe Sekaraia nɨp, God nɨp sabe gep ram au daŋ, kabö ud gɨla bɨd au daŋ mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨp aŋ au al pak lɨla. \x * \xo 23:35 \xt Jen 4:8; 2Kr 24:20-21\x* \v 36 Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin: nan gɨpim anɨbu, manö anɨbu kalöp mɨñi mɨdpim gai i ado gɨ aunab. \s1 Jisas Jerusalem nɨŋö, mög gö, mɨɫöŋ ga \r (Luk 13:34-35) \p \v 37 “Jerusalem nɨbi bɨ, nɨbi bɨ mög gep rö yad gai i. Bɨ God manö hagep God kalɨp yua bɨ gau, ram mɨnöŋ kalöp u aulö, kabö jumim pör nöp al pak lɨbim. Yad kalöp kɨƚakɨƚ nɨme pi gau gɨpal rö, dam auan mo yad gau lɨnam a gɨ lɨbin u pen yɨp nɨŋmim arö gɨpim. \v 38 God nɨpe God sabe gep ram kale u arɨk ara; cög nöp mɨdöp. \x * \xo 23:38 \xt 1Ki 9:7-8; Jer 22:5\x* \v 39 Uri yɨp nɨŋagnabim; hainö, ‘God bɨ hanɨp a göm yua bɨ i, aij yabɨƚ auab,’ a gɨmim, ñɨn anɨbu nöp, yad kauyaŋ nɨŋnabim,” a ga. \x * \xo 23:39 \xt Sam 118:26\x* \c 24 \s1 God sabe gep ram u ud waƚ gɨnaböl, a ga \r (Mak 13:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Jisas God sabe gep ram u arö göm, höŋ arö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe gau nɨp hagla, “God sabe gep ram aij gai i nöŋ!” a gɨla. \p \v 2 Hageila, kalɨp haga, “Kale nan anɨb gau magöŋhalö nɨŋmim hagabim u pen yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, hainö ram i ud waƚ gɨnaböl u, kabö ap kabö ap adö u rö mɨdageinab,” a ga. \x * \xo 24:2 \xt Luk 19:44\x* \s1 Hainö mɨd aij gagnaböl \r (Mak 13:3-13; Luk 21:7-19) \p \v 3 Jisas am Olip Dum laŋ asɨk mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe gau apöm, kalpe ke nöp ap Jisas nɨp agamɨj hag nɨŋöm hagla, “God sabe gep ram ud waƚ gɨnaböl a gɨpan u, mañ mai rö anɨg gɨnabölŋ Hon nan nɨhön u gö nɨŋun, ne söl aunabön nɨŋöm ram mɨnöŋ naböŋ iƚ i ur gɨnab, a gun nɨŋnabun?” ö gɨla. \p \v 4 Hageila, Jisas haga, “Nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim. Nɨbi bɨ rɨmnap kalöp piral hagnaböl. \v 5 Bɨ iru nöp apöm, nɨbi bɨ gau kalɨp pir alöm, hib yad u udöm hagnaböl, ‘Yad nöp Krais u,’ a gɨnaböl. Nɨbi bɨ iru nöp manö piral kale u nɨŋ udnaböl. \x * \xo 24:5 \xt Mad 24:23-24 \xt 1Jn 2:18\x* \v 6 Söl au pen pen gɨlö, gu gö nɨŋnabim; pen mɨlö yabɨƚ gau pen pen gɨnaböl u, manö u nöp auö nɨŋnabim. Anɨg gö nɨŋmim, ñɨn hain u aunɨg gab a gɨmim pɨñɨŋ gagmim. U yɨharɨŋ pen pen alnaböl. Ñɨn hain u hainö aunab. \v 7 Nɨbi bɨ mɨgan rɨmnap uraköm, nɨbi bɨ mɨgan rɨmnap aip pen pen gɨnaböl. Kiŋ mɨgan rɨmnap uraköm, kiŋ mɨgan rɨmnap aip pen pen gɨnaböl. Ram mɨnöŋ gau magöŋhalö munmon udöm, kɨyö kub yabɨƚ apöm gɨnab. \v 8 Anɨg geinab, kalöp nɨbi ñɨ pai ñɨŋöb rö u gö, söl mɨdöp a gɨmim nɨŋnabim. \p \v 9 “Kale nɨbi bɨ yad mɨdeinabim rö, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau magöŋhalö kalöp iru nɨŋöm, dam nagɨ löm, gɨ naij göm, böŋ nöp al pak lɨnaböl. \x * \xo 24:9 \xt Mad 10:22\x* \v 10 Ñɨn anɨbu, nɨbi bɨ God nɨp nɨŋ udpal gau iru nöp nɨŋ udep magö kale u arö göm, mɨdeimam kale ke gau nɨŋlö mulu lugö, kalɨp ud bɨ kauaƚ mauaƚ ñɨmagö adö u lɨnaböl. \v 11 Pen nɨbi bɨ iru nöp apöm, “Hon God manö hagep bɨ,” a göm, manö piral haglö, nɨbi bɨ iru nöp manö piral kale u udnaböl. \x * \xo 24:11 \xt Mad 24:5,24 \xt 1Jn 4:1\x* \v 12 Nɨbi bɨ gau nagɨ naij adö u gɨlö gɨlö, magöŋhalö rö gasɨ adö anɨbu nɨŋöm, mɨdmagö lep adö u hauƚ gɨnaböl. \v 13 Pen nɨbi bɨ an God manö aij u nɨŋ ud pɨdöŋ göm, hagöp rö göm, nɨbi bɨ ke nɨbö gau mɨdmagö löm gɨ nöp mɨdeinaböl gau, God nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp magöŋhalö ud kamɨŋ yunab. \x * \xo 24:13 \xt Mad 10:22\x* \v 14 Pen God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u, ram mɨnöŋ ke gau gau nɨbi bɨ ke ke gau nɨbö gau nɨbö magöŋhalö yabɨƚ haglö haglö am haknɨg gab u me, ñɨn hain anɨbu aunab. \x * \xo 24:14 \xt Mad 28:19\x* \s1 Bɨ ap God sabe gep ram u gɨ naij yabɨƚ gɨnab, a ga \r (Mak 13:14-23; Luk 21:20-24) \p \v 15 “Pen bɨ God manö hagep Daniel hadame nöp haga rö u gɨnab. Nɨpe haga, ‘Kale nɨŋnabim, God sabe gep ram raul mɨgan uɫ u, nan asɨ masɨ naij yabɨƚ gep ap urak mɨdeinab,’ a ga. (Kale nɨbi bɨ manö i uri nöp amgö lɨ nɨŋabim gau, manö anɨbi iƚ u nɨŋ aij gɨmim!) \x * \xo 24:15 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11\x* \v 16 Kale nɨbi bɨ ram mɨnöŋ Judia mɨdeinabim gau, nan naij anɨbu nɨŋmim, yɨŋɨd pɨñɨŋ gɨ nö ilö gau armim. \v 17 Nɨbi bɨ ram adö laŋ mɨdeinabim gau, nan hon rɨmnap udun a gɨmim, ado gɨ ram raul aragmim. \x * \xo 24:17 \xt Luk 17:31\x* \v 18 Nɨbi bɨ wög naböŋ gau ajeinabim gau, waƚɨj mɨlö ap udun a gɨmim, ado gɨ ram aragmim. \v 19 Pen ñɨn anɨbu nɨbi ñɨ mudun halö mɨdeinabim gau abe, nɨbi ñɨ paiŋaŋ ci ñeinabim gau abe, uɫham yabɨƚ arnabim. \p \v 20 “Pen God nɨp sabe gɨmim hagmim, ram yɨgön göp ñɨn u pɨñɨŋ gɨ aragun, a gɨmim; God nɨp sabe gep ñɨn kale u gagnɨm, a gɨmim. \v 21 Nɨhön gɨnɨg, God hadame dagol gau ram mɨnöŋ gɨ la ñɨn u rɨköm, mɨd damöm mɨñi mɨdpun ñɨn i, nan naij anɨbu rö gaga; hainö anɨbu rö gagnab. \x * \xo 24:21 \xt Dan 12:1\x* \v 22 Yɨharɨŋ u, nan naij anɨbu pör gö, nɨbi bɨ magöŋhalö um hakblap. Pen Bɨ Kub u nɨbi bɨ nɨpe udnab gau kalɨp gasɨ nɨŋöm, wasö gö me, nan naij anɨbu yöp magö ap gɨnab. \p \v 23 “Ñɨn anɨbu nɨbi bɨ rɨmnap kalöp hagnaböl, ‘Nɨŋim! Krais mɨdöp i! Krais mɨdöp daŋ!’ a gɨnaböl u, pen nɨŋö hagpal a gɨmim, nɨŋagmim. \x * \xo 24:23 \xt Mad 24:5\x* \v 24 Nɨbi bɨ rɨmnap, God nɨbi bɨ nɨpe hag la gau, böŋ hanɨp lau aulaŋ a göm, piral hagöm hagnaböl, ‘Yad me Krais; yad me bɨ God manö hagep bɨ ap,’ a göm, nan gagep rö rɨmnap gɨnaböl. Pen God nɨbi bɨ nɨpe hag la gau udagnaböl, wasö. \x * \xo 24:24 \xt Dud 13:1-3; 2De 2:8-9; Rep 13:13-14\x* \v 25 Anɨb u, nɨŋ aij gɨmim. Nan nɨhön nɨhön hainö gɨnab u, yad kalöp hadö hagnö nɨŋbim u me, nɨŋ aij göl gɨ mɨdaimim. \p \v 26 “Anɨb u, nɨbi bɨ rɨmnap apöm kalöp hagnaböl, ‘Krais apöm mɨdöp ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp aŋ gau,’ a gaiöl u, anɨb gau aragmim. Rɨmnap pen hagnaböl, ‘Krais apöm pi göl mɨdöp gai i,’ a gaiöl u, nɨŋö hagpal a gɨmim nɨŋagmim. \x * \xo 24:26 \xt Luk 17:23-24\x* \v 27 Yad Bɨ Ñɨ nɨpe aunabin ñɨn u, añɨm añɨm udöm, amdam magö bol u adɨŋ mɨŋ nɨbö adɨŋ jɨŋ aröp rö u gö nɨŋöl gɨ, aunabin. \x * \xo 24:27 \xt Mad 24:37-39\x* \v 28 Wal wayöŋ ap umöl mɨdeinab u, yaur apöm magum geinaböl. \x * \xo 24:28 \xt Luk 17:37\x* \s1 Bɨ Ñɨ nɨpe aunab ñɨn u \r (Mak 13:24-27; Luk 21:25-28) \p \v 29 “Pen marö kub anɨbu gɨ dam pɨs gö nɨŋöl gɨ, sɨdö u mailö gagnab; rakɨn u mailö gagnab; gapɨ gau kumi kabö laŋ nɨbö ju lugnab; nan kumi kabö adö laŋ gau, gau nɨbö gau nɨbö gɨnab. \x * \xo 24:29 \xt Ais 13:10; 34:4; Esi 32:7; Joe 2:10,31; 2Pi 3:10; Rep 6:12-13\x* \v 30 Ñɨn anɨbu, Bɨ Ñɨ nɨpe aunɨg gö nɨŋöl gɨ, kumi kabö adö laŋ ke lö, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau ke ke mɨdpal rö nɨŋöm, mɨɫöŋ gɨnaböl. Bɨ Ñɨ nɨpe Nap pɨdöŋ u udöm, mailö aij unbö ke halö kumi bad adö au auö nɨŋöl gɨ, nɨŋnaböl. \x * \xo 24:30 \xt Sek 12:10; Rep 1:7; Dan 7:13\x* \v 31 Aƚɨŋ magö kub hagö nɨŋöl gɨ, ejol nɨpe gau hag yuö, nɨbi bɨ nɨpe, udnabin, a göm hag la gau udnɨg, ram mɨnöŋ iƚ i mɨdöp mɨdöp rö gau gau amöm, udöm nɨp daunaböl. \x * \xo 24:31 \xt 1Ko 15:52; 1De 4:16\x* \s1 Mab rauan u nɨŋmim \r (Mak 13:28-31; Luk 21:29-33) \p \v 32 “Kale nɨŋbim, mab rauan uɫaŋ sɨƚɨp löm, söl pɨdöŋ gɨnɨg gab nɨŋöl gɨ, sɨdö lɨnɨg gab a gɨmim nɨŋbim. \v 33 Anɨb u rö, hainö nan hagpin gau gö nɨŋöl gɨ, “Bɨ Ñɨ nɨpe ado gɨ aunab ñɨn u mɨñi söl yabɨƚ mɨdöp; magö pro marap mɨdöm, apjaknab,” a gɨmim, nɨŋnabim. \v 34 Yad kalöp nɨŋö hagabin, nɨbi bɨ mɨñi mɨdpal gau umagnaböl, kamɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, nan anɨb gau magöŋhalö gɨnab. \x * \xo 24:34 \xt Mad 16:28\x* \v 35 Kumi kabö adö laŋ abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe ur gɨnab, pen manö magö yad ur gagnab. \x * \xo 24:35 \xt Mad 5:18\x* \s1 Ñɨn mai yad Bɨ Ñɨ nɨpe aunabin u, nɨbi bɨ ap nɨŋagöp, a ga \r (Mak 13:32-37; Luk 17:26-30,34-36) \p \v 36 “Yad magö mai rö, ñɨn mai rö aunabin u, nɨbi bɨ nɨŋagpal; ejol gau nɨŋagpal; yad ke God Ñɨ u pen yad abe nɨŋagpin; Bapi nɨpe ke nöp nɨŋöb. \x * \xo 24:36 \xt Ap 1:7; 1De 5:1-2\x* \p \v 37 “Yad Bɨ Ñɨ nɨpe ado gɨ aunabin ñɨn u, Noa mɨdeia ñɨn u, gɨ mɨdmɨdal rö nöp gɨ mɨdeinaböl. \x * \xo 24:37 \xt Jen 6:5-8\x* \v 38 Hadame nöp Noa mɨdeia ñɨn anɨbu, ñɨg u nɨbi bɨ gau kalɨp ud yuö yuaga magö u, kale nan ñɨŋöl gɨ, ñɨg ñɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ udöl gɨ, gɨ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Noa ñɨg magɨb kub mɨgan u arö, ñɨg apöm kalɨp magöŋhalö ud yuö yua. \v 39 Pen kale nan ap gɨnab a göm nɨŋagla; ñɨg u kalɨp ud yuö yuö nɨŋöl gɨ nöp nɨŋla. Hainö yad Bɨ Ñɨ nɨpe aunabin mañu, anɨg unbö rö nöp gɨnab. \x * \xo 24:39 \xt Jen 7:21-23\x* \v 40 Ñɨn anɨbu, bɨ mɨhöp wög adɨŋ gau wög gɨ mɨdeinabil u, bɨ ap udem, ap arö gɨnabin. \v 41 Pen nɨbi mɨhöp plaua gɨnɨg, wid magö pa jö ma jö ƚugaƚug geinabil u, ap udem, ap arö gɨnabin. \p \v 42 “Yad Bɨ Kub aunabin ñɨn u nɨŋagpim u me, nɨŋ aij göl gɨ mɨdaimim. \x * \xo 24:42 \xt Mad 25:13\x* \v 43 Bɨ ram nap nɨbö u, bɨ nan si udep u magö mai aunab u nɨŋböp, nɨŋ aij gɨböp; ram nɨpe pa jö gɨ raul daŋ am nan nɨpe gau si udagböp. \x * \xo 24:43 \xt Luk 12:39-40; Rep 16:15\x* \v 44 Anɨb u rö, kale gɨ jɨn gɨmim mɨdaimim. Wasö u, Bɨ Ñɨ nɨpe auagab a gɨmim, hauƚ padö gɨ mɨdeinabim ñɨn u nöp aunabin. \s1 Bɨ wög gɨ ñeb rɨmnap wög gɨ aij gɨpal, rɨmnap wög gɨ aij gagpal, a ga \r (Luk 12:14-48) \p \v 45 “Bɨ kub ap adan arnɨg göm, bɨ an wög gɨ aij gɨnab u nɨp hag löm hagnab, ‘Bɨ wög yɨp gɨ ñɨbal rɨmnap kalɨp abad mɨdmön, nan magö kalɨp gau nɨme lɨ aij göl gɨ mɨdaimön,’ a göm, arnab. \v 46 Hainö ado gɨ apöm nɨŋnab, haga rö nöp geinab. Anɨg nɨŋöm nɨp ud aij yabɨƚ gö nɨŋöl gɨ, bɨ wög gɨ ñeb nɨpe mɨñ mɨñ gɨnab. \v 47 Yad kalöp nɨŋö hagabin, nɨp hag lö, nan nɨpe gau magöŋhalö abad mɨdeinab. \x * \xo 24:47 \xt Mad 25:21,23\x* \p \v 48 “Pen bɨ nɨpe hag lɨnab anɨbu mɨd damöm, bɨ kub mɨñi auagnab, a göm, \v 49 nɨbi bɨ wög gɨ ñeb rɨmnap kalɨp mɨñu magö paköm, am bɨ ñɨg ñɨŋöm hauƚ lɨbal gau aip aŋ haköm, nan ñɨŋöm, ñɨg ñɨŋöm gɨ mɨdeinab. \v 50 Bɨ wög gep anɨbu, bɨ kub yɨŋɨd auagnab, a göm, hauƚ padö göm mɨdeinab ñɨn u nöp, bɨ kub aunab. \v 51 Apöm, nɨp gɨ naij yabɨƚ göm, nɨbi bɨ piral hagöm, “Hon Bɨ Kub nɨbi bɨ nɨpe me,” a göm piral hagpal gau aip hag yunab. Hag yuö, kale am meg hau rɨbɨköm, mɨɫöŋ gɨ mɨdeinaböl. \c 25 \s1 Nɨbi praj unbö sɨduŋ laŋ, manö hod rɨköm haga \p \v 1 “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn anɨbu, aiud adö i rö gɨnab. Bɨ ap nɨbi udnɨg gab. Nɨbi praj unbö sɨduŋ laŋ nan kub ñɨŋnɨg arnaböl. Nɨbi praj anɨb gau, bɨ anɨbu nɨp am adan aŋ au nɨŋun uɫ gɨ dam ram aunabun a göm, ƚam ke ke udöm arnaböl. \x * \xo 25:1 \xt Rep 19:7; Luk 12:35\x* \v 2 Pen nɨbi praj anɨb gau, unbö mamɨd u gasɨ nɨŋ aij gɨnaböl; unbö mamɨd u gasɨ nɨŋ aij gagnaböl. \v 3 Nɨbi praj gasɨ nɨŋ aij gagnaböl gau, ƚam udöm, ƚam lauep wel rɨmnap halö ud aragnaböl. \v 4 Pen nɨbi praj gasɨ nɨŋ aij gɨnaböl anɨb gau, ƚam udöm, ƚam lauep wel rɨmnap ral barol mɨgan u löm, halö halö ud arnaböl. \v 5 Pen nɨbi praj anɨb gau kale magöŋhalö amjaköm, abad mɨdlö mɨdlö, bɨ nɨbi udnɨg gɨnab u yɨŋɨd auageinab me, uhön auö hon han arnaböl. \p \v 6 “Pen sɨbön aŋ kub yaŋ, nɨbi bɨ rɨmnap wɨñ alöm hagnaböl, ‘Bɨ nɨbi udnɨg gab u auab. Nɨp am adan aŋ u nɨŋmim, uɫ gɨ dauim,’ a gɨnaböl. \v 7 Anɨg hageinaböl, nɨbi ugan unbö sɨduŋ laŋ anɨbu magöŋhalö uraköm, ƚam wik kale gau gɨ aij gɨnaböl. \v 8 Anɨg göm, nɨbi gasɨ nɨŋ aij gagnaböl ugan u, nɨbi gasɨ nɨŋ aij gɨnaböl ugan u kalɨp hagnaböl, ‘Ƚam hon gau hoŋ gɨnɨg gab u, wel köl gau hanɨp rɨmnap ñim,’ a gɨnaböl. \v 9 Anɨg hageinaböl u, pen nɨbi gasɨ nɨŋ aij gɨnaböl ugan u hagnaböl, ‘Wasö! Hon wel hon kölape rɨmnap ñɨnabun u, wel hon uƚep gɨnab. Kale wel rauep ram ap gau ammim, kale ke rauim,’ a gɨnaböl. \v 10 Anɨg hageinaböl, wel rauep ram u arnaböl magö u, bɨ nɨbi udnɨg gɨnab u apjaknab. Nɨbi gasɨ nɨŋ aij gɨnaböl ugan u, bɨ anɨbu aip ram raul mɨgan arlö nɨŋöl gɨ, nɨpe ajöŋ gɨ ñɨnab. \v 11 Hainö pen nɨbi praj gasɨ nɨŋ aij gagnaböl ugan u apjaköm hagnaböl, ‘Bɨ kub! Bɨ kub! Hanɨp ajöŋ u hiɨk,’ a gɨnaböl. \x * \xo 25:11 \xt Luk 13:25-27\x* \v 12 Hageinaböl, hagnab, ‘Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, yad kalöp nɨŋagpin,’ a gɨnab,” a ga. \x * \xo 25:12 \xt Mad 7:23\x* \v 13 Jisas manö anɨbu hagöm nɨbi bɨ gau haga, “Anɨb u, kale Bɨ Kub u ñɨn mai aka magö mai aunab u nɨŋagpim rö, nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim,” a ga. \x * \xo 25:13 \xt Mad 24:42\x* \s1 Bɨ kub ap bɨ wög gɨ ñeb nɨpe gau kalɨp mani ña, manö hod rɨköm haga \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 “Pen aiud udnɨg gabin adö i rö gɨnab. Bɨ kub ap ram mɨnöŋ mɨlö kub gau arnɨg, bɨ wög gɨ ñeb nɨpe gau kalɨp wɨñ alö aulö, nan nɨpe gau abad mɨdeilaŋ, a göm, kalɨp ñɨnab. \v 15-16 Bɨ nɨpe anɨb gau, wög gɨnaböl gɨnaböl rö nɨŋöm, mani nɨme löm, bɨ ap nɨp paip dausan ñɨnab, ap nɨp du dausan ñɨnab, ap nɨp wan dausan ñɨnab. Ñöm, nɨpe am gau mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ paip dausan udnab u, mani anɨbu udöm, sɨkim gɨ dam amɨl apɨl göm, mani sinɨŋ paip dausan udnab. \x * \xo 25:15-16 \xt Ro 12:6\x* \v 17 Bɨ du dausan udnab u, u rö nöp, mani anɨbu udöm, sɨkim gɨ dam amɨl apɨl göm, mani sinɨŋ du dausan udnab. \v 18 Pen bɨ mani wan dausan udnab u, damöm, uƚöm udöm mɨnöŋ ñɨnab. \p \v 19 “Hainö mɨd damöm, bɨ wög gɨ ñeb anɨb gau bɨ kub kale u ado gɨ apöm, mani ñɨbin anɨbu nɨhön nɨhön gɨpal, a göm, kalɨp hag nɨŋnab. \v 20 Hag nɨŋö, bɨ paip dausan udnab u, mani nɨpe u dap ñöm hagnab, ‘Bɨ kub, nöŋ! Yɨp mani paip dausan nöp ñɨna pen yad mani anɨbu udem, sɨkim gɨ ado malo gɨ damem, paip dausan mani sinɨŋ udpin me i,’ a gɨnab. \v 21 Hagö, bɨ kub u pen hagnab, ‘Aij göp. Ne wög gɨ ñeb bɨ aij. Ne yɨp wög gɨ aij gɨ ñɨban u me, anɨg gɨpan. Ne nan pro u anɨg gɨ aij gɨpan u, nöp hagnö, nan kub gau abad mɨdeinabön. Ne apön, ram yad u mɨñ mɨñ yabɨƚ göl gɨ mɨdaimön,’ a gɨnab. \x * \xo 25:21 \xt Mad 24:45-47; Luk 16:10\x* \p \v 22 “Bɨ mani du dausan udnab u, u rö nöp mani nɨpe u dap ñöm hagnab, ‘Bɨ kub. Yɨp du dausan nöp ñɨna pen yad mani anɨbu udem, sɨkim gɨ ado malo gɨ damem, du dausan mani sinɨŋ udpin me i,’ a gɨnab. \v 23 Hagö, bɨ kub u hagnab, ‘Aij göp. Ne wög gɨ ñeb bɨ aij. Ne yɨp wög gɨ aij gɨ ñɨban u me, anɨg gɨpan. Ne nan pro u anɨg gɨ aij gɨpan u, nöp hagnö, nan kub gau abad mɨdeinabön. Ne apön, ram yad u mɨñ mɨñ yabɨƚ göl gɨ mɨdaimön,’ a gɨnab. \p \v 24 “Pen bɨ mani wan dausan udnab u, mani nɨpe u dap ñöm hagnab, ‘Bɨ kub. Yad nöp nɨŋbin; ne bɨ kal yabɨƚ. Nɨbi bɨ ne rɨmnap wög waryö kale gɨpal gau, ne yɨharɨŋ hal dapön ñɨŋban. \v 25 Ne anɨg gɨpan rö, yad pɨñɨŋ gem, mani ñɨna u damem, uƚöm udem mɨnöŋ ñɨnö mɨdmɨdöp u, mɨñi mani ne dap ñabin me i,’ a gɨnab. \p \v 26 “Hagö, bɨ kub u hagnab, ‘Ne bɨ naij wög gagep ap. Nɨbi bɨ yɨp wög waryö gɨpal gau, nan yɨharɨŋ hal dapem ñɨŋbin, a gɨpan ar? \v 27 Anɨb u, ne mani yɨp i dam beg pasbuk lɨbnap, mɨñi yad apem mani sinɨŋ rɨmnap halö yɨharɨŋ udbnep,’ a gɨnab. \v 28 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp hagnab, ‘Anɨg göp u, mani wan dausan anɨbu ju udmim, bɨ den dausan mɨdöp u nɨp ñɨmim. \v 29 Pör hagpun rö, nɨbi bɨ gep gau, kalɨp rɨmnap halö ñɨlö udöm mɨd aij gɨnaböl; pen nɨbi bɨ gep wasö gau, nan pro kale mɨdöp u pɨƚɨ gɨ udlö, yɨharɨŋ mɨdeinaböl. \x * \xo 25:29 \xt Mad 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18\x* \v 30 Anɨb u, bɨ wög gagöp anɨbu nɨp dam sɨbön kub auöp höŋ adö au yaŋ yube, nɨbi bɨ meg hau rɨbɨköm, mɨɫöŋ gɨ mɨdpal gau aip mɨdeiaŋ,’ a gɨnab,” a ga. \x * \xo 25:30 \xt Mad 8:12; Luk 13:28\x* \s1 Manö kub hagep ñɨn u \p \v 31 “Bɨ Ñɨ nɨpe Kiŋ kub mɨdöm, mailö aij unbö ke halö aunab ñɨn u, ejol gau magöŋhalö aip apöm, sea Kiŋ nɨpe asɨk mɨdep adö u asɨkö, \x * \xo 25:31 \xt Mad 16:27; 19:28\x* \v 32 nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke gau gau mɨdpal rö magöŋhalö apöm, amgö ilö nɨp au magum gɨlö nɨŋöl gɨ, kalɨp nɨme lɨ böŋ u ke löm, böŋ u ke löm gɨnab. Bɨ kaj sipsip kaj meme mukep bɨ gau, kaj sipsip gau mɨgan ap ke yuöm, kaj meme gau mɨgan ap ke yuöm gɨpal rö u gɨnab. \x * \xo 25:32 \xt Esi 34:17; Rep 20:11-13\x* \v 33 Nɨbi bɨ kaj sipsip rö mɨdpal gau nɨŋöm, ñɨmagö yɨjɨg böŋ lau lɨnab; nɨbi bɨ kaj meme rö mɨdpal gau nɨŋöm, ñɨmagö sɨdagö böŋ lau lɨnab. \v 34 Nɨpe Kiŋ kub u me, nɨbi bɨ ñɨmagö yɨjɨg böŋ lau kalɨp hagnab, ‘Bapi kalöp ud aij göp u me, mɨñ mɨñ gɨmim. Nɨpe ram mɨnöŋ hadame dagol gau gɨ la ñɨn u, ka kalöp u gɨ la. Apim, ka aij anɨbu udim. \v 35 Pen nɨhön: yɨp kɨyö lö, nan magö ñɨbim. Yɨp ñɨg nan gö, ñɨg ñɨbim. Yad ram mɨnöŋ mɨlö gau nɨbö aunö, yɨp hag udmim, dam ram kale u lɨbim. \x * \xo 25:35 \xt Ais 58:7\x* \v 36 Yad waƚɨj mɨdagö, yɨp waƚɨj u ñɨbim. Yad nan gö, yɨp gɨ aij gɨpim. Nagɨ mɨdainö, yɨp am nɨŋbim,’ a gɨnab. \p \v 37 “Anɨg hageinab, nɨbi bɨ aij gau nɨp pen hagnaböl, ‘Bɨ Kub. Magö mai nöp kɨyö lö nan magö ñɨbun? Magö mai ñɨg nan gö, nöp ñɨg ñɨbun? \v 38 Magö mai ne bɨ mɨlö gau nɨbö rö auö, nöp hag udun dam ram hon u lɨbun? Magö mai waƚɨj u mɨdagö, nöp waƚɨj ñɨbun? \v 39 Magö mai ne nan ga aka ne nagɨ mɨdaina, nöp am nɨŋbun?’ ö gɨnaböl. \p \v 40 “Hageinaböl, Kiŋ u hagnab, ‘Mam yad yɨharɨŋ ap gɨ aij gɨpim u me, yɨp gɨ aij gɨpim,’ a gɨnab. \x * \xo 25:40 \xt Pro 19:17; Mad 10:42; Mak 9:41\x* \v 41 Kalɨp anɨg hagöm, nɨbi bɨ ñɨmagö sɨdagö böŋ lau mɨdeinaböl gau, kalɨp hagnab, ‘God kalöp nɨŋöm gasɨ naij nɨŋab. Nɨpe Seden nɨp abe, Seden ejol nɨpe gau abe, kalɨp ilön gö nɨŋöl gɨ mɨdeilaŋ, a göm, ka mab ke inab ap gɨ la. Kale nɨbi bɨ naij, ilön kub udnabim gau, yɨp arö gɨmim, mab ke inab ka anɨbu arim. \x * \xo 25:41 \xt Mad 7:23\x* \v 42 Nɨhön gɨnɨg: yɨp kɨyö lö, nan magö ñagpe. Yɨp ñɨg nan gö, ñɨg ñagpe. \v 43 Yad mɨlö gau nɨbö aunö, yɨp hag udmim, dam ram kale u lagpe. Yad waƚɨj mɨdagö, yɨp waƚɨj ñagpe. Yad nan ga ñɨn u, aka nagɨ mɨdainö ñɨn u, yɨp ap nɨŋmim gɨ aij gagpe,’ a gɨnab. \p \v 44 “Hageinab, nɨp hagnaböl, ‘Bɨ Kub. Ñɨn mai ne kɨyö mɨdaina, nan magö ñagnoŋ Ñɨn mai ne ñɨg nan gö, ñɨg ñagnoŋ Ñɨn mai ne mɨlö gau nɨbö auö, nöp hag udagnoŋ Ñɨn mai ne waƚɨj mɨdagö, nöp ñagnoŋ Ñɨn mai ne nan ga aka nagɨ mɨdaina, nöp am nɨŋun gɨ aij gagno?’ ö gɨnaböl. \p \v 45 “Anɨg hageinaböl, Kiŋ u hagnab, ‘Yad kale nɨŋö hagabin, kale mam yad yɨharɨŋ ap gɨ aij gagpim u me, yɨp u rö nöp gɨ aij gagpim,’ a gɨnab. \v 46 Anɨg hagöm, kalɨp hag yuö amöm, pör nöp ilön gö nɨŋöl gɨ mɨdeinaböl ka u arnaböl; pen nɨbi bɨ aij nɨpe gau hagö, kale amöm, pör nöp pör nöp kamɨŋ mɨdep ram mɨnöŋ au arnaböl,” a ga. \x * \xo 25:46 \xt Dan 12:2; Jon 5:29\x* \c 26 \s1 Jisas nɨp ai göl gun al pak lun, a göm, agamɨj hag nɨŋla \r (Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Jisas manö anɨbu hagöm, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau kalɨp haga, \v 2 “Kale nɨŋbim, ñɨn mɨhöp mɨdöm, Pasopa ñɨn kub u mɨñi, a göm, ap magum göm yɨharɨŋ mɨdeinaböl. Pen kale anɨg göl ap magum göm, yɨp Bɨ Ñɨ nɨpe u, ud gapman bɨ kub gau kalɨp ñöm hagnaböl, ‘Nɨp mab ba laŋ al pak lɨmim,’ a gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 26:2 \xt Eks 12:1-27; Mad 20:18\x* \p \v 3 Pen God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe apöm bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ Kaiapas ram kub nɨpe u magum göm, \v 4 Jisas nɨp ai göl gun, agamɨj ud sɨsɨ lun, al pak lɨnabun, a göm, manö hag lɨ mɨdeila. \v 5 Pen kale hagla, “Pasopa nan ñɨŋeb yɨharɨŋ mɨdep ñɨn i, hon anɨg gɨno, nɨbi bɨ iru nöp mɨdpal gai i pen pen göl rö löp. Anɨb u, mɨñi arö gun, ñɨn ap nɨp al pak lun,” a gɨla. \s1 Nɨbi ap Jisas nabɨc cög nɨp wel lɨ ña \r (Mak 14:3-9; Jon 12:1-8) \p \v 6-7 Jisas ram rɨƚɨg agƚö Bedani am mɨdöm, Saimon bɨ wös hapeb nöd la u ram nɨpe u am nan ñɨŋeila. Nan ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, nɨbi ap wel haƚɨŋ aij auep, mani kub raubal u, barol halö dapöm, Jisas nabɨc cög adö u hoŋ ga. \x * \xo 26:6-7 \xt Luk 7:37-38\x* \v 8-9 Hoŋ gö, Jisas bɨ nɨpe gau nɨŋlö, hibur kale u naij gö, hagla, “Wel anɨbu damöm mani kub udöm, nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau kalɨp ñeb rö u, pen nɨhön gɨnɨg anɨg göl yɨharɨŋ hoŋ göp?” ö gɨla. \p \v 10 Manö anɨbu hageila, Jisas ke nɨŋöm, kalɨp haga, “Nɨbi anɨbi nɨpe yɨp gɨ aij yabɨƚ göp u, nɨhön gɨnɨg anɨg hagabim? \v 11 Nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau aip pör mɨdeinabim, pen yad aip pör mɨdageinabun. \x * \xo 26:11 \xt Dud 15:11\x* \v 12 Nɨbi bɨ umlö, wip rɨgöl gɨnɨg, wel lɨ ñöm dam rɨgöl gɨpal. Yɨp rɨgöl gɨnɨg gaböl u me, nɨpe wel anɨbu hañ romaŋ yɨp lɨ ñöb. \v 13 Pen yad kalöp nɨŋö hagabin, hainö ram mɨnöŋ iƚ i ke gau gau magöŋhalö, manö aij yad u hagöl gɨ, nɨbi anɨbi anɨg gajɨp u aiud udöl gɨ, ga anɨbu hauƚ gagnaböl,” a ga. \s1 Judas Jisas nɨp mumug nɨŋa \r (Mak 14:10-11; Luk 22:3-6) \p \v 14-15 Ñɨn anɨbu, Jisas bɨ nɨpe Judas Iskariod, Jisas nɨp kain gɨ dam ñɨnö al pak löl a göm, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau kalɨp hagnɨg ara. Amöm haga, “Yad Jisas nɨp kain gɨ dapem kalöp ñeinabin u, yɨp nan nɨhön ñɨnabim?” ö ga. Hagö, nɨp silpa magö ñɨn juöl añɨ ap ado gɨ da unbö sɨduŋ laŋ (30) ñɨla. \x * \xo 26:14-15 \xt Sek 11:12; Jon 11:57\x* \v 16 Ñeila, Judas nɨpe, “Yad ai göl gem Jisas nɨp mumug gɨnö, nɨp ud sɨsɨ löm ud aröl,” a göm, gasɨ u nɨŋa. \s1 Jisas bɨ nɨpe gau aip Pasopa nan ñɨŋla \r (Mak 14:12-21; Luk 22:7-13,21-23; Jon 13:21-30) \p \v 17 Hainö nan ñɨŋeb kub Bred Yɨs Mɨdagöp a gɨmɨdal ñɨn u iƚ gö, ñɨn wañɨgnɨbö u nöp, bɨ nɨpe gau Jisas mɨdeia u apöm hagla, “Pasopa sipsip pi pak ñɨŋnabun ñɨn u söl mɨdöp. Anɨb u, hon ram mai amun nan ñɨŋnabun gau gɨ lɨ aij gun?” ö gɨla. \x * \xo 26:17 \xt Eks 12:14-20\x* \v 18 Hageila, kalɨp haga, “Kale daun kub u ammim, bɨ ap mɨdöp au ram nɨpe ammim nɨp hagmim, ‘Manö hag ñeb bɨ hagöp, “Ñɨn yad u söl mɨdöp u me, bɨ yad gau aip kaj sipsip pi pak lau ñɨŋnabun ram ne u,” a göp,’ a gɨmim,” a ga. \p \v 19 Jisas anɨg hagö, bɨ nɨpe gau haga rö nɨŋöm, amöm kaj sipsip anɨbu ram anɨbu pak lauöm, gɨ lɨ aij geila. \v 20 Dugo magö u, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau aip asɨköm, \v 21 nan ñɨŋöl gɨ haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, bɨ hon aip nan ñɨŋabun i, ap yɨp kain gɨ dam arnab,” a ga. \p \v 22 Hageia, bɨ nɨpe gau gasɨ mɨlö löm, añɨ añɨ nɨp hag nɨŋöl gɨ hagla, “Bɨ Kub! Yad hagpan aka?” gɨla. \p \v 23 Hageila haga, “Bɨ yad aip kɨnaŋ mɨgan añɨ ñɨŋabul i, yɨp kain gɨ dam arnab. \x * \xo 26:23 \xt Sam 41:9\x* \v 24 God Manö u hadame nöp kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö, yɨp kain gɨ damöm, al pak lɨlö umnabin u, pen bɨ yɨp kain gɨ dam arnab u, God bɨ anɨbu nɨp gɨ naij gɨnab. Nɨme nɨp yag dauagböp u aij. Pen yag dauö, mɨdöl gɨ anɨg gɨnab u, hainö ilön kub yabɨƚ udnab,” a ga. \p \v 25 Hageia, bɨ nɨpe Judas, nɨp kain gɨnɨg ga u haga, “Manö hag ñeb bɨ. Yɨp hagagpan aka?” ga. Hageia haga, “Me nöp hagabin,” a ga. \s1 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp bred ñɨg wain ña \r (Mak 14:22-26; Luk 22:14-20; 1Ko 11:23-25) \p \v 26 Nan ñɨŋ mɨdöl gɨ, Jisas bred udöm, God nɨp aij a göm, ud jö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñöl gɨ haga, “Kale ud ñɨŋim. U hañ romaŋ yad,” a ga. \p \v 27 Anɨg hagöm, ñɨg wain kap u, u rö nöp udöm, God nɨp aij a göm, kalɨp ñöl gɨ haga, “Kale magöŋhalö ñɨŋim. \v 28 U hagape yad lugnab u nöp. Lugö, God hadame gau haga manö u pɨdöŋ arnab. Lugö, nɨbi bɨ iru nöp nan si nan naij gɨpal gau, God nɨŋöm arö gɨnab,” a ga. \x * \xo 26:28 \xt Eks 24:8; Jer 31:31-34; Sek 9:11; 1Ko 10:16\x* \p \v 29 Anɨg hagöm haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, ñɨg wain i mɨñi rɨmnap halö ñɨŋagnabin. Hainö, God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab ñɨn u nöp, yad kauyaŋ kale aip ñɨg wain u ñɨŋnabin,” a ga. \v 30 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau aip God hib dap raneb kɨmap ap hagöl gɨ, Olip Dum arla. \x * \xo 26:30 \xt Luk 22:39; Jon 18:1\x* \s1 Jisas Pida nɨp, “‘Jisas nɨp nɨŋagpin,’ a gɨnabön,” a ga \r (Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 31 Jisas haga, “God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘Yad bɨ kaj sipsip mukep u nɨp pak lɨnö, \q1 kaj sipsip nɨpe gau magöŋhalö pɨñɨŋ gɨ arnaböl,’ a gɨla. \p Hagla anɨbu me, mɨdö sɨbön aŋ yaŋ kale magöŋhalö yɨp arö gɨmim, pɨñɨŋ gɨ arnabim. \x * \xo 26:31 \xt Jon 16:32; Sek 13:7\x* \v 32 Pen yad umem urakem, ram mɨnöŋ Galili nöd areinabin, kale hain nɨnabim,” a ga. \x * \xo 26:32 \xt Mad 28:7,16\x* \p \v 33 Hageia, Pida haga, “Bɨ magöŋhalö nöp arö göm, jöl ñɨnaböl rö löp, pen yad anɨg gagnabin,” a ga. \p \v 34 Hageia, Jisas haga, “Yad nöp manö nɨŋö hagabin, sɨbön aŋ yaŋ yaur kɨƚakɨƚ wɨñ alagnab magö u, ‘Jisas nɨp nɨŋagpin,’ a gɨmön, magö mɨhau nɨgaŋ hagnabön,” a ga. \x * \xo 26:34 \xt Mad 26:69-75\x* \p \v 35 Hageia, Pida kƚö yabɨƚ göm haga, “Yɨp al pak lɨnɨg, al pak lɨnaböl u pen, ‘Jisas bɨ yad wasö,’ gem hagagnabin,” a ga. Jisas bɨ nɨpe magöŋhalö u rö nöp Pida haga rö nöp hagla. \s1 Jisas God nɨp sabe gɨ mɨdeia \r (Mak 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 Jisas bɨ nɨpe gau aip mab wög adɨŋ Gedsemani amöm, bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp haga, “Kale aui asɨk mɨdaimim. Yad au daŋ amem, Bapi nɨp sabe göl gɨ mɨdeinabin,” a ga. \v 37 Anɨg hagöm, Pida aip, Sebedi ñɨ nɨpe mɨhöp Jems Jon aip kalɨp uɫ gɨ ara. Amöl gɨ, Jisas nɨpe gasɨ mɨlö löm, \v 38 kalɨp yam haga, “Mɨdmagö yɨp u bɨg ñöl nöp löp u, umnam rö löp. Kale aui mɨdmim, yɨp abad mɨdaimim,” a ga. \x * \xo 26:38 \xt Jon 12:27\x* \p \v 39 Anɨg hagöm, kalɨp anɨb au hag löm, nɨpe yöp söl dagol au amöm, ubör yɨhöŋ göm, mulu adɨŋ u ud mɨnöŋ yaŋ löm, God nɨp sabe göm haga, “Bapi, nan yɨp gɨnɨg gab anɨbu, wasö gɨnɨg, wasö gɨmön. Pen yad gasɨ nɨŋbin adö u gagmön; gasɨ ne ke nɨŋban adö u rö gɨmön,” a ga. \p \v 40 Anɨg hagöm, ado gɨ apöm nɨŋa, bɨ nɨpe gau hon haneila. Jisas Pida nɨp haga, “Kale magö añɨ ap nöp yɨp abad mɨdagim ar? \v 41 Nan naij gun rö löp, a gɨmim, God nɨp sabe göl gɨ mɨdaimim. Gasɨ kale u gɨmim rö löp u pen hañ romaŋ u nöp masös göp,” a ga. \p \v 42 Jisas anɨg hagöm, kauyaŋ am Nap nɨp sabe göm haga, “Nan yɨp gɨnɨg gö ilön udnabin u, arö gep rö mɨdagöp u, haƚöwaƚö gaŋ; gasɨ ne ke nɨŋban adö u rö gɨmön,” a ga. \v 43 Anɨg hagöm, kauyaŋ ado gɨ apöm nɨŋa, bɨ nɨpe gau amgö nɨŋ mɨdageila; hon haneila. \p \v 44 Pen nɨpe ado gɨ amöm, Nap nɨp nöd sabe ga rö nöp, kauyaŋ sabe göm, \v 45 ado gɨ apöm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Kale masös gö, han mɨdpim arŋ Bɨ gau me, nɨŋim! Bɨ yɨp kain göm, Bɨ Ñɨ nɨpe, bɨ nan si nan naij gɨpal gau kalɨp ñɨnɨg gab. \v 46 Urakpe arun! Nɨŋim! Bɨ kain göp bɨ auab i,” a ga. \x * \xo 26:46 \xt Jon 14:31\x* \s1 Judas Jisas nɨp kain gɨ ud ara \r (Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 47 Jisas manö hagö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ ap, Judas, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, nɨp hagla rö, bɨ kale iru nöp dapöm apjaka. Kale ru mɨlö kɨd rɨmnap, ur pakep rɨmnap udöm, aula. \v 48 Judas nöd kalɨp hag löm haga, “Yad bɨ ap nɨp am hag wɨhai udem, ud bom haluem, mulu ñɨŋeinam u, bɨ u me, a gɨmim, nɨp ud sɨsɨ lɨmim,” a ga. \v 49 Pen Judas nɨpe Jisas mɨdeia au yɨŋɨd nöp apjaköm, “Manö hag ñeb bɨ, ne mɨdpan?” a göm, nɨp mulu ñɨŋa. \p \v 50 Anɨg gö, Jisas haga, “Bɨ me. Nan gɨnɨg gabön u yɨŋɨd gɨ!” a ga. \p Hagö, bɨ Judas aip aula gau Jisas nɨp ud sɨsɨ lɨla. \v 51 Jisas ud sɨsɨ lɨlö nɨŋöl gɨ, Jisas bɨ nɨpe ap ru mɨlö kɨd nɨpe u ud ɫɨp gɨ udöm, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u wög nɨp gɨmɨdöp bɨ u, nɨp rɨmɨd böŋ lap u böŋ nöp rɨb gɨ dö gɨ yua. \x * \xo 26:51 \xt Jon 18:26\x* \v 52 Anɨg gö, Jisas nɨp haga, “Ru mɨlö kɨd udpan u ado gɨ lɨ mɨgan yuö lugaŋ. Nɨbi bɨ ru mɨlö kɨd udöm pen pen gɨnaböl gau, adö anɨbu nöp umnaböl. \x * \xo 26:52 \xt Jen 9:6; Rep 13:10\x* \v 53 Yad ‘Bapi ake!’ gaibnep, nɨpe yɨŋɨd nöp ejol yam ke ke unbö mɨgan laŋ rö hag yuö, apöm yɨp abad mɨdaiblap. \v 54 Pen hadame nöp God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm, yɨp anɨg anɨg göm umnab a gɨla u me, anɨg gɨnɨm. Yad adö ap ke geinabin u, kabö rö gagnab,” a ga. \p \v 55 Pen bɨ nɨp udnɨg aula anɨb gau kalɨp haga, “Yad pör am God sabe gep ram u asɨkem, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñɨbin u pen yɨp udagpim. Mɨñi pen, ru mɨlö kɨd halö, ur pakep halö dapim, bɨ nan si udep rö u yɨp udnɨg auabim. \x * \xo 26:55 \xt Luk 19:47; 21:37\x* \v 56 Kale gabim anɨbu, God manö hagep bɨ gau God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö nöp gabim,” a ga. \p Pen magö anɨbu, Jisas bɨ nɨpe gau magöŋhalö nɨp arö göm pɨñɨŋ gɨ arla. \s1 Juda Kansol Kub bɨ gau Jisas nɨp manö kub hagla \r (Mak 14:53-65; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:13-14,19-24) \p \v 57 Pen God lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, ap magum gɨ mɨdeila bɨ Kaiapas God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u ram nɨpe au me, Jisas nɨp ud sɨsɨ löm, dam ram anɨbu arla. \p \v 58 Pen Pida nɨpe hain hain amöm, ram höŋ adö u mɨdöm, God sabe gep ram polisman gau aip asɨköm, nɨhön rö gɨnaböl a göm, nɨŋ mɨdeia. \p \v 59 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, Juda Kansol kub bɨ gau abe hagla, “Hon bɨ manö piral hagep bɨ rɨmnap kalɨp hag nɨŋno, kale manö ap haglö, kabö göl mɨdö, manö iƚ me u, a gun, Jisas nɨp al pak lun,” a gɨla. \v 60 Anɨg hagla u pen manö anɨbu ke ke arö, Jisas nɨp al pak lep iƚ ap mɨdageia. \p Anɨg ga u pen hainö bɨ mɨhöp apil haglö, \v 61 “Bɨ anɨbi haga, ‘God sabe gep ram u ud jö gɨ yuem, mɨdö ñɨn mɨhau nɨgaŋ kauyaŋ gɨ lɨnabin,’ a ga,” a gɨlö. \x * \xo 26:61 \xt Jon 2:19-21\x* \v 62 Anɨg hagailö, God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u, Jisas nɨp haga, “Manö nöp hagabil u, ne pen ap hagagnabön ar?” a ga. \v 63 Hageia, Jisas pen manö ap hagaga. Anɨg gö, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u haga, “Mɨñi manö kub hagnɨg mɨdpun i, manö piral hagagmön. God pör kamɨŋ mɨdöp u, u rö nöp nɨŋ mɨdöp. Anɨb u, hanɨp kabö göl hagmön: ne Mesaia u, God Ñɨ nɨpe aka wasö?” ga. \x * \xo 26:63 \xt Ais 53:7; Mad 27:12\x* \v 64 Hageia, Jisas haga, “Me hagpan u. Pen kale magöŋhalö nɨŋim! Yad kalöp hagabin, yad Bɨ Kub kƚö ke yabɨƚ u ñɨmagö yɨjɨg böŋ nɨpe lau adö mɨdem, kumi bad adö au amem mɨnöŋ naböŋ iƚ i aueinabin u nɨŋnabim,” a ga. \x * \xo 26:64 \xt Sam 110:1; Dan 7:13; Mad 24:30\x* \p \v 65 Jisas anɨg hagö, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u, waƚɨj nɨpe gau ke ud bɨƚɨƚɨ göl gɨ haga, “Nɨpe God hib u rɨb juajɨp nɨŋbim! Anɨb u, nɨbi bɨ rɨmnap hag nɨŋagun. Nɨpe gɨ naij göp u waiö hagöp me u. \x * \xo 26:65 \xt Mad 9:3 \xt Jon 10:33\x* \v 66 Aka kale gasɨ nɨhön nɨŋabim?” ö ga. Hageia hagla, “Me hagöp me u; umaŋ añɨ,” a gɨla. \x * \xo 26:66 \xt Lep 24:16; Jon 19:7\x* \p \v 67 Anɨg hagöm, mulu maj mɨgan nɨp u kɨñu al ñöm, paköl gɨ gɨla. Rɨmnap Jisas amgö magö nɨpe paƚu gɨ ñöm, alaun nɨpe gau paköl gɨ, \x * \xo 26:67 \xt Ais 50:6; 53:5\x* \v 68 hagla, “Ne Mesaia u, an nöp pakab u, hanɨp hagö nɨŋun,” a gɨla. \s1 Pida, “Jisas nɨp nɨŋagpin,” a ga \r (Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18,25-27) \p \v 69 Pen Pida manö kub hagep ram höŋ adö yaŋ asɨk mɨdeia u me, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u nɨp wög gɨmɨdöp pai ap apöm, nɨp haga, “Ne Jisas bɨ Galili nɨbö u aip mɨdajɨl,” a ga. \p \v 70 Hagö, Pida nɨbi bɨ gau magöŋhalö nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, haga, “Manö ne hagabön u yad nɨŋagpin,” a ga. \v 71 Anɨg hagöm, uraköm, am ajöŋ iƚ au mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi ram anɨbu wög gɨmɨdöp ap apöm, Pida nɨp nɨŋöm, nɨbi bɨ mɨdeila gau kalɨp haga, “Nɨpe bɨ Jisas Nasared nɨbö u aip mɨdailö nɨŋbin,” a ga. \v 72 Hagö, Pida wai ñöm haga, “Yad nɨŋö yabɨƚ hagabin, bɨ hagpim anɨbu yad nɨŋagpin,” a ga. \p \v 73 Pro magö ap mɨdöm, nɨbi bɨ Pida aip urak mɨdeila gau nɨp hagla, “Nɨŋö nöp hagpun. Ne bɨ kale ap. Meg mɨgan kale hagpal rö, ne u rö nöp hagpan,” a gɨla. \p \v 74 Hageila, Pida bƚaƚö göm haga, “Yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin. Wasö u, God yɨp ilön mab ñɨnɨm aij. Bɨ kale hagpim anɨbu yad nɨŋagpin!” a ga. Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, adɨŋ yaur kɨƚakɨƚ u wɨñ ala. \v 75 Kɨƚakɨƚ u wɨñ alö, Pida Jisas manö nɨp nöd haga anɨbu gasɨ nɨŋöm, gasɨ mɨlö la. Nɨhön gɨnɨg: Jisas haga, “Yaur kɨƚakɨƚ wɨñ alagnab magö u, ‘Jisas nɨp nɨŋagpin,’ a gɨmön, magö mɨhau nɨgaŋ hagnabön,” a ga. Gasɨ anɨbu nɨŋöm me, gasɨ mɨlö löm, höŋ amöm, mɨɫöŋ kub ga. \x * \xo 26:75 \xt Mad 26:34\x* \c 27 \s1 Jisas nɨp dam gapna Pailod nɨp ñɨla \r (Mak 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32) \p \v 1 Ram gɨsön rɨka nɨŋöm, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, manö hag nɨŋ hag nɨŋ göm, manö hag adö añɨ löm, Jisas nɨp al pak lun, a gɨla. \v 2 Anɨb u, Jisas nɨp nagɨ löm, damöm gapman bɨ kub gapna Pailod nɨp ñɨla. \s1 Judas nagɨ ñɨŋa \r (Ap 1:18-19) \p \v 3 Pen Jisas nɨp manö kub hagöm, al pak lɨnɨg geila nɨŋöm, Judas, nɨhön gɨnɨg Jisas nɨp mumug nɨŋbin, a göm, mani uda u, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, kalɨp ju dam ñɨnɨg göm, God sabe gep ram u ara. \v 4 Amöm, mani anɨb gau kalɨp ñöl gɨ haga, “Jisas naij gagöp u pen yad nɨp mumug nɨŋbin u, mɨdö umnab. Anɨb u, yad nan si nan naij gɨpin,” a ga. Hageia, kale hagla, “U nan hon wasö. Ne ke nöp anɨg gɨpan,” a gɨla. \v 5 Hageila, Judas mani ñɨla anɨbu God sabe gep ram raul u ud yuöm, am nagɨ ñɨŋa. \x * \xo 27:5 \xt Ap 1:18-19; Mad 26:14-15\x* \p \v 6 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau, mani anɨbu udöm hagla, “Mani anɨbi, bɨ al pak lun, a gun, mumug gɨno u me, God nɨp ñun rö lagöp,” a gɨla. \v 7 Anɨg hagöm, manö hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Bɨ mɨlö gau nɨbö apöm umlö, dam rɨgöl gun u, mɨnöŋ naböŋ mɨgan ap rauun,” a göm, am bɨ ap mɨnöŋ udöm rin cög gɨmɨdöp mɨnöŋ naböŋ mɨgan anɨbu raula. \v 8 Mɨnöŋ naböŋ mɨgan anɨbu, mumug bɨg ñɨla mani u udöm raula u me, hainö nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ mɨgan anɨbu, hib “Mɨnöŋ Mɨgan Hagape Halö” a gɨla. Mɨñi u rö nöp mɨnöŋ naböŋ mɨgan anɨbu, hib “Mɨnöŋ Mɨgan Hagape Halö” a gɨpal. \p \v 9 Pen kale mɨnöŋ naböŋ raula anɨbu, bɨ God manö hagep Jeremaia nöd hagöm kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp gɨla. Nɨpe God Manö u adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, “Kale mani silpa ñɨn juöl añɨ ap ado gɨ da unbö sɨduŋ laŋ (30) u, Juda nɨbi bɨ hagla mani u yag damöm, \x * \xo 27:9 \xt Sek 11:12-13\x* \v 10 bɨ mɨnöŋ udöm rin cög gɨmɨdöp mɨnöŋ naböŋ mɨgan anɨbu raula. Bɨ Kub yɨp haga rö nöp gɨla,” a ga. \s1 Gapna Pailod Jisas hag nɨŋa \r (Mak 15:2-5; Luk 23:3-5; Jon 18:33-38) \p \v 11 Jisas nɨp damöm, gapman bɨ kub Pailod mɨdeia au arlö nɨŋöl gɨ, Pailod Jisas nɨp haga, “Ne Juda kai kiŋ kub kale mɨdpan aka?” ga. Hageia, Jisas haga, “Me hagpan me u,” a ga. \v 12 Pen bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, nɨp manö rɨmnap hageila, nɨpe pen manö ap hagaga. \x * \xo 27:12 \xt Ais 53:7\x* \v 13 Anɨg gö, gapman bɨ kub Pailod haga, “Manö pen pen hagöm, manö ke ke hagaböl u, nɨŋagan ar?” a ga. \v 14 Hageia, Jisas manö pen ap hagagö, Pailod gasɨ iru yabɨƚ nɨŋa. \s1 Juda nɨbi bɨ gau, Jisas nɨp al pak lɨmim, a gɨla \r (Mak 15:6-15; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 15-19 Pen Pailod nɨpe bɨ kub manö ud asɨkep sea adö u asɨk mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbin manö ap hagö, auö haga, “Yad mɨdö nöp sɨbön yaŋ uhön nɨŋbin, bɨ manö kub hagabön bɨ u bɨ aij. Nɨp manö kƚö hagagmön. Yad uhön nɨŋbin anɨbu, gasɨ iru yabɨƚ nɨŋabin,” a ga. Pen Pailod gasɨ nɨpe ke gau nöp nɨŋa, Jisas nan ap gaga; bɨ kub gau nöp nɨp nɨŋlö mulu lugöp daubal. Anɨb u, yad aigöl gem, nɨp hag yuö araŋ, a göm, gasɨ u nɨŋa. \p Pen Rom gapna bɨ kub u pör mɨ u mɨ u Juda kai Pasopa ñɨn kub u, kalɨp bɨ nagɨman kale ke hag nɨŋmɨdal u, yɨharɨŋ hubɨk yumɨdöp. Ñɨn anɨbu, bɨ naij yabɨƚ ap nagɨ mɨdeia; hib nɨpe u Barabas. Nɨbi bɨ iru nöp ap magum geila gau, Pailod kalɨp haga, “Kalöp bɨ mai yɨharɨŋ hag yunamŋ Jisas, Mesaia u a gɨpal u aka Barabas nɨp hag yunam?” ö ga. \x * \xo 27:15-19 \xt Jon 11:47-48; 12:19\x* \v 20 Hagö, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, nɨbi bɨ gau kalɨp hagla, “Kale Pailod nɨp hagmim, Barabas nɨp hubɨk yuöm, Jisas nɨp al pak lɨlaŋ,” a gɨla. \p \v 21 Pen Pailod nɨbi bɨ ap magum gɨ mɨdeila gau kalɨp haga, “Bɨ mɨhai i, bɨ an nɨp hubɨk yunam?” ö ga. Hageia hagla, “Barabas nɨp hubɨk yumön,” a gɨla. \p \v 22 Hageila, Pailod haga, “Anɨg hagpim u, Jisas Mesaia u a gɨpal u, nɨp nɨhön gɨnam?” ö ga. \p Hageia, kale magöŋhalö hagla, “Nɨp mab ba laŋ al pak lɨlaŋ!” a gɨla. \p \v 23 Hageila, Pailod haga, “Pen nɨhön? Nɨpe nan nɨhön nan gɨ naij göp?” ö ga. Hagö, manö haga u nɨŋagöm, manö dap ranöm hagla, “Nɨp mab ba laŋ al pak lɨlaŋ! Nɨp mab ba laŋ al pak lɨlaŋ!” a gɨla. \p \v 24 Hageila, Pailod gasɨ nɨŋa, manö yad udagnaböl; pen manö rɨmnap halö kalɨp hag ñɨnö, pen pen paköl rö löp, a gɨ gasɨ nɨŋa. Anɨg nɨŋöm, nɨbi bɨ gau amgö ilö kale gau, ñɨg udöm ñɨmagö ñɨg lɨ lɨ göm, kalɨp haga, “Bɨ anɨbi nɨp al pak lɨnɨg gabim u, manö anɨbu yɨp auagnab; kale ke ado gɨ aunab,” a ga. \x * \xo 27:24 \xt Dud 21:6-9\x* \p \v 25 Hageia, nɨbi bɨ gau magöŋhalö hagla, “U wip nabɨc hon ke! Hagape nɨpe hanɨp apöm, ñɨ hon gau arnab! Manö anɨbu, hon abe, ñɨ pai hon gau abe aunab!” a gɨla. \x * \xo 27:25 \xt Ap 5:28\x* \p \v 26 Anɨg hageila, Pailod kalɨp Barabas nɨp hubɨk yuöm, Jisas nɨp ami bɨ nɨpe gau ña nɨŋöm kale nagɨ ud Jisas pakla. Anɨg gɨlö, Pailod nɨpe Jisas nɨp mab ba laŋ al pak löl, a göm, ami bɨ nɨpe gau kalɨp ña. \s1 Ami bɨ gau Jisas nɨp hag jula \r (Mak 15:16-20; Jon 19:2-3) \p \v 27 Gapna Pailod ami bɨ nɨpe gau, Jisas nɨp udöm, dam ram kub kale u amöm, ami bɨ yɨharɨŋ gau kalɨp magöŋhalö wɨñ allö, \v 28 ap magum göm, waƚɨj nɨp u ud juöm, waƚɨj aɫɨ, bɨ kub yɨmbal rö ap dapöm, nɨp yɨm ñɨla. \x * \xo 27:28 \xt Luk 23:11\x* \v 29 Yɨm ñöm, nagɨ kalɨ kalɨ halö gau dapöm, kiŋ kai rol gɨpal rö usajɨl bad ap göm, nɨp rol gɨ ñöm, bɨ kub gau ur udpal, a göm, gamɨƚ mɨlö ap ud Jisas nɨp ñɨmagö yɨjɨg u ñöm, apöm nɨp kugom yɨmöm, hag juöl gɨ hagla, “Bɨ kub ne auban? Juda kai kiŋ kale ne auban?” ö gɨla. \v 30 Anɨg hagöm, nɨp kɨñu alöm, gamɨƚ mɨlö anɨbu ju udöm, nɨp nabɨc cög laŋ pakla. \x * \xo 27:30 \xt Ais 50:6\x* \p \v 31 Pen Jisas nɨp anɨg göl hag juöm, waƚɨj aɫɨ nɨp yɨm ñɨla u ud ju yuöm, waƚɨj nɨpe ke yɨm ñöm, nɨp mab ba laŋ al pak lɨnɨg, uɫ gɨ ud arla. \s1 Jisas nɨp mab ba laŋ al pak lɨla \r (Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 32 Adan aŋ gau amöl gɨ nɨŋla, Sairini daun nɨbö bɨ ap aueia. Hib nɨpe u Saimon. Nɨp nable paköm, kƚö göm hagla, “Jisas nɨp al pak lɨnabun mab i ud aru,” a gɨla. \v 33 Haglö, nɨpe udöl gɨ, ram mɨnöŋ Golgoda dum arla. Golgoda a gɨmɨdal u manö iƚ u, “Wip Nabɨc Cög Ij.” \p \v 34 Pen dum anɨbu amjaköm, ami bɨ gau ñɨg wain udöm, ñɨg asɨ ap udöm, halö ud ado malo göm, Jisas nɨp ñeila, pen nɨpe ñɨŋ nɨŋöm arö ga. \x * \xo 27:34 \xt Sam 69:21\x* \v 35 Jisas nɨp mab ba laŋ al pak löm, waƚɨj nɨp gau nɨme lɨ ke ke udnɨg, sadu rö göm udla. \x * \xo 27:35 \xt Sam 22:18\x* \v 36 Anɨg göm, Jisas nɨp mab ba laŋ al pak lɨla iƚ au asɨköm, abad nɨŋ mɨdeila. \p \v 37 Jisas nɨp al pak löm, mab ba laŋ kalɨ kƚiñ rɨkla: \qc \sc BƗ I JISAS, JUDA KAI KIŊ KALE ME I.\sc* \p \v 38 Pen Jisas nɨp al pak löm, bɨ nan si udep mɨhau, ap böŋ lap, ap böŋ lap, al pak lɨla. \x * \xo 27:38 \xt Ais 53:12\x* \v 39-40 Nɨbi bɨ adan majö ap ran ap lug geila gau, nabɨc cög gor mar göm, nɨp hag juöm hagla, “Ne God Ñɨ nɨpe rö! God sabe gep ram u ud waƚ gɨ yumön, ñɨn mɨhöp nɨgaŋ kauyaŋ gɨ lɨnabön u me, mab ba laŋ arö gɨmön lugö, hon nɨŋun!” a gɨla. \x * \xo 27:39-40 \xt Sam 22:7; 109:25; Mad 26:61; Jon 2:19\x* \p \v 41 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau, bɨ manö ud asɨkep gau, kale u rö nöp nɨp hag juöm hagla, \v 42 “Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp gajɨp kamɨŋ arbal, pen nɨpe ke anɨg gɨnɨm rö lagöp. Isrel Kiŋ kub hon u, mab ba laŋ arö göm, mɨnöŋ iƚ i lugö, nɨŋö hagöp a gun, nɨp nɨŋ udun. \v 43 Nɨpe God nɨp nɨŋ udöm hagöp, ‘Yad God Ñɨ nɨpe,’ a göp. God nɨpe ke u rö nöp gasɨ nɨŋeinab u, mɨñi apöm, nɨp ud kamɨŋ yuaŋ,” a gɨla. \x * \xo 27:43 \xt Sam 22:8\x* \v 44 Bɨ nan si udep Jisas aip al pak lɨla mɨhau, kale u rö nöp, nɨp manö naij anɨbu rö nöp haglö. \s1 Jisas uma \r (Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 45 Ñɨn anɨbu sɨdö aŋ aulɨk magö u, sɨbön apöm, mɨd damöm sɨdö gamɨŋ ga magö u kauyaŋ mailö ga. \v 46 Sɨdö gamɨŋ ga magö u, Jisas wɨñ kub al hagöm haga, “Eli, Eli, lama sabakdani,” a ga. Haga anɨbu, “God yad. God yad. Yɨp ai gɨnɨg arö gɨpan?” ö ga. \x * \xo 27:46 \xt Sam 22:1\x* \v 47 Anɨg hagö, nɨbi bɨ rɨmnap söl anɨb au mɨdeila gau nɨŋöm hagla, “Bɨ anɨbi bɨ God manö hagep Ilaija nɨp wɨñ alab,” a gɨla. \v 48 Anɨg hagöm, bɨ ap am nan adɨŋ us hain rö bad ap ud dapöm, ñɨg wain asɨ u rauöm, gamɨƚ mɨlö ap udöm, abös alöm, ñɨnö ñɨŋaŋ a göm, ña. \x * \xo 27:48 \xt Sam 69:21\x* \p \v 49 Anɨg göm ñö, bɨ rɨmnap hagla, “Arɨk! Agamɨj nɨŋ mɨdaiun. Ilaija apöm, nɨp ud kamɨŋ yunab aka?” gɨla. \v 50 Pen Jisas kauyaŋ wɨñ kub al hagöm, ake bad mɨdeia u ur ga. \p \v 51 Magö anɨbu nöp, waƚɨj mɨlö kub God sabe gep ram raul mɨgan yaŋ, ajöŋ pak pɨƚ gɨla u, aŋ yaŋ pak bɨƚɨƚɨ göm lap ke lap ke ara. Anɨg gö nɨŋöl gɨ, munmon udöm, kabö gau pa bu göm, \x * \xo 27:51 \xt Eks 26:31-33; Hib 10:19-20\x* \v 52 wip kabö mɨgan rɨgöl göm pak pɨƚ gɨla gau, mɨgan hiɨköm, God nɨbi bɨ uɫ nɨpe nöd umla rɨgöl gɨla gau, iru nöp gö, kauyaŋ urakla. \v 53 Uraköm, kabö mɨgan gau arɨk höŋ amöm, Jisas uraka ñɨn u kale daun kub uɫ Jerusalem areila, nɨbi bɨ iru nöp kalɨp waiö lɨlö nɨŋla. \p \v 54 Pen munmon udöm, nɨhön nɨhön ga u nɨŋöm, ami bɨ kub u abe, bɨ nɨpe gau aip mɨdeila gau abe, kale anɨnɨn gö pɨñɨŋ göm, mɨdmagö kale arö nɨŋöl gɨ, kale hagla, “Yaue! Bɨ i nɨpe God Ñɨ nɨpe nɨŋö yabɨƚ!” a gɨla. \v 55 Pen nɨbi iru nöp apöm, ke ke au mɨdöm, nɨŋ mɨdeila. Nɨbi anɨb gau Jisas nɨp gɨ ñɨnɨg Galili nɨbö aula. \x * \xo 27:55 \xt Luk 8:2-3\x* \v 56 Nɨbi mɨdeila anɨb gau ap Maria Magdala u, ap Jems aip Josep aip nɨme Maria u, ap Sebedi ñɨ nɨpe mɨhau nɨme u. \s1 Josep nɨpe Jisas hañ romaŋ dam kabö mɨgan ap rɨgöl ga \r (Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 57-58 Bɨ gep yabɨƚ ap, Josep, Arimadia daun nɨbö u, nɨpe Jisas bɨ nɨpe ap mɨdeia. Bɨ anɨbu, Jisas umöb nɨŋöm, dugo dugo magö u apöm, gapna Pailod nɨp, Jisas hañ romaŋ u udnam aka gö, Pailod yau a göm, bɨ nɨpe gau kalɨp hagö, Josep nɨp ñɨla. \x * \xo 27:57-58 \xt Dud 21:22-23\x* \v 59 Jisas hañ romaŋ nɨpe u Josep nɨp ñɨlö, nɨpe waƚɨj rud aij ap udöm, wip he mɨlö u magöŋhalö wam haluöm, \v 60 dam kabö mɨgan gɨsön nöp ap, yɨp rɨgöl gɨnaböl, a göm, ju ƚu lɨla mɨgan u rɨgöl göm, kabö haƚai kub ap ud gau ga gɨ dam ajöŋ pɨƚ göm ara. \x * \xo 27:60 \xt Ais 53:9\x* \p \v 61 Nɨbi mɨhöp mɨdailö, nɨbi ap Maria Magdala, nɨbi ap Maria ap. Nɨbi Maria mɨhau apil nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Josep anɨg göm rɨgöl ga. \s1 Ami bɨ gau wip he rɨgöl gɨla kabö mɨgan u abad mɨdeila \p \v 62 Jisas umö rɨgöl gɨla ñɨn anɨbu, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ Perisi gau abe, God nɨp sabe gɨnɨg ñɨn u rol, a göm, nan gɨ dap jɨn gɨla. Pen ruö, God nɨp sabe gɨnɨg ñɨn kale u me, gapman bɨ kub Pailod mɨdeia au arla. \v 63 Amöm hagla, “Bɨ kub. Bɨ piral hagep anɨbu haga, ‘Yad umem, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u uraknabin,’ a ga. \x * \xo 27:63 \xt Mad 12:40; 16:21; Mak 9:31; 10:33-34; Luk 9:22; 18:31-33; Jon 2:19-21\x* \v 64 Anɨb u, ne bɨ rɨmnap hagö, ñɨn mɨhöp nɨgaŋ wip rɨgöl u abad mɨdaiöl. Wasö u, bɨ nɨpe gau apöm, wip he mɨlö u si udöm, nɨbi bɨ gau kalɨp piral hagöm hagnaböl, ‘Nɨpe kauyaŋ uraköp,’ a gɨnaböl. Anɨg gɨlö, Jisas nöd manö piral haga u nan pro; kale hainö manö piral hagnaböl u kub yabɨƚ gɨnab,” a gɨla. \p \v 65 Hageila, Pailod kalɨp haga, “Anɨb u, kale ami bɨ bad ap udmim, wip rɨgöl gɨla gau ammim, gasɨ kale ke nɨŋ aij gɨmim, wip rɨgöl kabö lɨ pɨdöŋ gɨpe, ami bɨ abad nɨŋ mɨdaiöl,” a ga. \p \v 66 Hagö, Juda bɨ kub anɨb gau amöm, ajöŋ pɨƚ gɨla kabö kub u urön rö göm, ami bɨ bad u haglö, anɨb au nɨŋ mɨdeila. \c 28 \s1 Jisas uraka \r (Mak 16:1-10; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Ruö ram rɨk da lö nɨŋöl gɨ, nɨbi mɨhau Maria Magdala abe Maria ap abe kale ammil, Jisas nɨp rɨgöl gɨla u nɨŋnɨg arlö. \v 2 Magö anɨbu munmon kub yabɨƚ udö nɨŋöl gɨ, ejol ap kumi kabö adö laŋ nɨbö apöm, Jisas nɨp rɨgöl göm kabö haƚai pɨƚ gɨla u, ud ju ba u yuöm, adö anɨbu asɨka. \v 3 Ejol anɨbu, mulu adɨŋ nɨpe mɨmailö göl gɨ mɨdeia. Waƚɨj nɨpe u, rud aij yabɨƚ u la. \v 4 Pen ami bɨ nɨŋ mɨdeila gau, nɨp nɨŋöm, anɨnɨn gö pɨñɨŋ göm, gɨl gɨl göm, umöm rö mɨdeila. \p \v 5 Pen ejol u nɨbi mɨhau kalɨp haga, “Pɨñɨŋ gagmil! Yad nɨŋbin, kale mɨhöŋ Jisas mab ba laŋ al pak lɨla u nɨp nɨŋ ajabil. \v 6 Nɨpe aui mɨdagöp. Nöd haga rö, mɨdö nöp kauyaŋ uraköm aröp. Pen kale apil, nɨp dam lɨla kuö adö u nɨŋmil, \x * \xo 28:6 \xt Mad 12:40; 16:21\x* \v 7 yɨŋɨd ammil, bɨ nɨpe gau kalɨp hagmil, ‘Jisas kauyaŋ uraköm Galili arab. Kale bɨ nɨpe ammim nɨp anɨb gau nɨŋnabim,’ a gɨmil. Manö anɨbu nöp kalöp hag ñɨnɨg aubin,” a ga. \p \v 8 Anɨg hagö nɨŋmil, nɨbi mɨhau pɨñɨŋ gɨlö u pen mɨñ mɨñ göl gɨ, wip rɨgöl anɨbu yɨŋɨd arö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp hagnɨg gɨ dö gɨ arlö. \v 9 Adan aŋ gau arlö nɨŋöl gɨ, Jisas kalɨp mɨhöŋ nable paköm haga, “Kale mɨdpil?” a ga. Hagö, kalpe mɨhöŋ ap kugom yɨmmil, ma nɨpe pɨdöŋ udmil, hib nɨpe u haglö adö ara. \v 10 Jisas kalɨp mɨhöŋ haga, “Pɨñɨŋ gagmil! Kale ammil mam yad gau kalɨp hagmil, ‘Galili ammim Jisas nɨp nɨŋnabim,’ a gɨmil,” a ga. \x * \xo 28:10 \xt Mad 26:32\x* \s1 Ami bɨ gau am Jisas uraköp manö u hagla \p \v 11 Nɨbi mɨhau, adan aŋ gau arlö nɨŋöl gɨ, ami bɨ nɨŋ mɨdeila gau rɨmnap, daun kub waryö raul aŋ amöm, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau kalɨp, nɨhön nɨhön ga anɨbu magöŋhalö hag ñɨla. \p \v 12 Hag ñeila, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau amöm, bɨ manö ud asɨkep aip manö hag adö añɨ löm, ami bɨ anɨb gau kalɨp mani kub ñöm hagla, \v 13 “Kale manö i nöp hagmim, ‘Sɨb aŋ yaŋ hon hanajun magö u, bɨ nɨpe gau apöm, wip he mɨlö u si ud arbal,’ a gɨmim. \v 14 Anɨg hagpe, gapna Pailod manö anɨbu nɨŋnab u, hon nɨp aip hagno, kalöp marö rɨmnap ñagnab,” a gɨla. \p \v 15 Anɨg haglö, ami bɨ gau mani anɨbu udöm, amöm Juda bɨ kub anɨb gau hagla rö nöp gɨla. Kale pir alöm, Jisas wip he mɨlö nɨpe u, bɨ nɨpe gau si ud arbal, a geila manö u, mɨñi Juda nɨbi bɨ gau manö piral anɨbu nöp hagöl gɨ nöp mɨdpal. \s1 Bɨ nɨpe gau Jisas nɨp nɨŋla \r (Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23) \p \v 16 Jisas bɨ nɨpe unbö agɨp u Galili amöm, Jisas nöd haga dum u arla. \x * \xo 28:16 \xt Mad 26:32\x* \v 17 Amöm, Jisas nɨp nɨŋöm, hib nɨpe haglö adö ara. Pen bɨ nɨpe rɨmnap nɨŋöm dui göm hagla, “U Jisas aka bɨ unbö ke?” ö gɨla. \p \v 18 Pen Jisas söl au apöm, kalɨp haga, “Bapi yɨp hagö, ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ u abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe, yad magöŋhalö abadöl mɨdpin. \x * \xo 28:18 \xt Jon 13:3; Ep 1:20-22\x* \v 19 Anɨb u, kale ram mɨnöŋ gau magöŋhalö rɨgoŋ rɨgoŋ ammim, nɨbi bɨ ke ke gau magöŋhalö manö aij yad hag ñɨbe, kale yɨp nɨŋ udöm nɨbi bɨ yad mɨdöm yɨp hain göl. Anɨg gɨmim, Bap u, Ñɨ u, Ana Uɫ u hib hagmim, kalɨp ñɨg pak ñɨmim. \x * \xo 28:19 \xt Mak 16:15-16; Ap 1:8\x* \v 20 Anɨg gɨmim, yad kalöp gɨmim, a gem, manö nɨhön nɨhön hag ñɨbin u, kale u rö nöp manö anɨbu magöŋhalö kalɨp hag ñɨ aij gɨpe, magöŋhalö hain göl. Pen yad kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, yad kalöp aip mɨdem, mɨd damem, mɨd damem, mɨnöŋ naböŋ iƚ i ur gɨnab,” a ga.