\id LUK - Kobon NT [kpw] -Papua New Guinea 2005 (web version -2013 bd) \h Luk \toc1 Jisas Krais Manö Aij u Luk kalɨ kƚiñ rɨka \toc2 Luk \toc3 Luk \mt1 Luk \mt2 Jisas Krais Manö Aij u Luk kalɨ kƚiñ rɨka \c 1 \s1 Manö nöd \p \v 1-2 Jisas Krais aŋ hanɨp i yag daulö kub göm ga ga rö, bɨ rɨmnap amgö magö kale ke nɨŋöm, manö aij anɨbu hag ñɨ ajöm, yɨp abe, nɨbi bɨ gau rɨmnap halö kalɨp abe, hag ñɨla. Hag ñeila bɨ iru rö manö anɨbu nɨŋ aij göm kalɨ kƚiñ rɨkla. \x * \xo 1:1-2 \xt Ap 1:1\x* \v 3 Pen bɨ majö Diopilas, yad u rö nöp manö yɨp hag ñɨla anɨbu iƚ u magöŋhalö uƚhai nɨŋ aij gɨpin u me, yad u rö nöp manö anɨbu magöŋhalö gasɨ nɨŋ aij gem, nöp kalɨ kƚiñ rɨknɨg gabin. \v 4 Anɨg gɨnö me, manö nöp hagla nɨŋban u, nɨŋö hagla a gɨmön nɨŋnabön. \s1 Ejol, ber mɨhau Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb yag daunabil, a ga \p \v 5 Nöd Kiŋ Herod Judia Propins abad mɨdmɨdöp ñɨn u, bɨ ne Sekaraia, God nɨp nan sabe gep bɨ ap mɨdmɨdöp. Bɨ yam nɨpe aip wög jɨm ñöl gɨmɨdal gau kalɨp Abaija Yam a gɨmɨdal. Sekaraia nɨbin nɨpe Ilisabed. Ilisabed u rö nöp God nɨp nan sabe gep bɨ Eron iƚ u rɨk dam dapɨl göm rɨkla. \v 6 Kalpe ber mɨhau God lo manö adö u magöŋhalö hain göl gɨ mɨdlö, God nɨŋö, manö ap mɨdageia. \v 7 Pen Sekaraia nɨbin nɨpe Ilisabed ñɨ pai wem u me, ñɨ pai ap yag dapöm wasö, böŋ nöp nɨbi mɨƚep bɨ mɨƚep lɨlö. \p \v 8 Ñɨn ap Sekaraia bɨ nɨpe aip wög jɨm ñöl gɨmɨdal gau apöm, God nɨp sabe gep wög u geila. \v 9 Pen wög kale u göl gɨ, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ gau pör gɨmɨdal rö, bɨ hon an rö God sabe gep ram raul mɨgan yaŋ amöm nan haƚɨŋ aij auep u launab a göm, ilöŋ cal ud gulu gɨ udla. Udlö, Sekaraia nɨpe ilöŋ cal ke ud gulu gɨ udöm, God sabe gep ram raul mɨgan yaŋ arnɨg ga. \x * \xo 1:9 \xt Eks 30:7\x* \v 10 Nɨbi bɨ iru nöp God sabe gep ram höŋ adö au God nɨp sabe göl gɨ mɨdailö nɨŋöl gɨ, Sekaraias nɨpe raul mɨgan yaŋ aramöm nan haƚɨŋ aij auep anɨbu laua. \v 11 Pen Bɨ Kub ejol nɨpe ap apöm, nan haƚɨŋ aij lep kabö kɨnaŋ u ñɨmagö yɨjɨg adö lau waiö mɨdeia. \v 12 Sekaraia ejol anɨbu nɨŋöm pa gɨƚɨ ga. \v 13 Pen ejol anɨbu nɨp haga, “Ne pɨñɨŋ gagmön. God nɨp sabe gɨpan u, nɨpe nɨŋöb. Nabin ne Ilisabed ñɨ ne ap yag daunab. Yag dauö, hib nɨpe Jon a gɨmön. \v 14 Nɨme ñɨ u yag daunab u, ne mɨñ mɨñ gɨnabön; nɨbi bɨ iru nöp gau u rö nöp mɨñ mɨñ gɨnaböl. \v 15 Bɨ Kub amgö ilö adö nɨpe u, Jon bɨ kub rö mɨdeinab. Nɨpe ñɨg wain aka ñɨg kƚö rɨmnap ñɨŋagnɨm. Nɨme ñɨ mɨdun mɨdeinab ñɨn anɨbu nöp, Ana Uɫ nɨpe ñɨ anɨbu nɨp aŋ daŋ amöm ajmaŋ raunab. \x * \xo 1:15 \xt Nab 6:3\x* \v 16 Hainö nɨpe Isrel nɨbi bɨ God nɨp arö gɨpal gau iru nöp manö aij hag ñö, God nɨp, Bɨ Kub hon, a göm, nɨŋ udnaböl. \v 17 Pen ñɨ ne anɨbu nɨpe bɨ God manö hagep Ilaija hadame ram God pɨdöŋ udöm gɨmɨdöp rö gɨnab. Nap bɨ kalɨp udöm, ñɨ pai kale gau udöm, kalɨp ud jɨm ñöl lɨnab. Nɨbi bɨ God nɨp aƚeb aƚeb ñɨbal gau, kalɨp manö aij hag ñö, nɨbi bɨ kamɨŋ aij nɨpe gasɨ nɨŋbal rö nɨŋöm, gɨ aij göm, Bɨ Kub aunab, a göm, abad mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 1:17 \xt Mal 3:1; 4:5-6; Mad 17:11-13\x* \p \v 18 Ejol u anɨg hagö, Sekaraia haga, “Hol ber mɨhau mɨƚep yabɨƚ lɨbul. Anɨb u, yad aigöl gem, ne nɨŋö hagpan, a gɨ nɨŋnabin?” ö ga. \p \v 19 Hagö, ejol u Sekaraia nɨp haga, “Yad Gebriel. Yad God amgö ilö adö u mɨdem, yɨp hag yuö apem manö aij anɨbi nöp hag ñɨnɨg aubin. \x * \xo 1:19 \xt Dan 8:16; 9:21\x* \v 20 Ne manö yad u, nɨŋö hagöp a gɨmön nɨŋagpan rö, aɫab nöp u marö gö, manö hagöl gɨ mɨdageinabön. Yɨharɨŋ nöp mɨd mɨd, ñɨ u yag daunabil mañu nöp kauyaŋ manö hagnabön,” a ga. \p \v 21 Pen Sekaraia God sabe gep ram aŋ raul yaŋ mɨlö padö mɨdeia nɨŋöm, nɨbi bɨ höŋ yaŋ mɨdeila gau gasɨ iru nɨŋla. \v 22 Hainö nɨpe höŋ apöm, manö rɨmnap hagnɨm rö laga. Anɨb u, yɨp anɨg anɨg göp, a göm, ñɨmagö nöp yamaia. Kale nɨŋöm hagla, nɨpe ram raul mɨgan yaŋ am mɨdöm, nan ap ke nɨŋöm auöp, a göm, nɨŋla. \p \v 23 Pen Sekaraia God sabe gep ram wög u gɨ mɨdö, ñɨn nɨpe u pɨs gö, bɨ rɨmnap apöm ka nɨpe u udlö nɨŋöl gɨ, nɨpe ado gɨ ram nɨpe ara. \v 24-25 Hainö mɨd damöm, nɨbin nɨpe Ilisabed ñɨ mudun mɨdöm haga, “Nöd yad nɨbi ñɨ pai wem mɨdmɨdin u me, yɨp nable ga, jɨ mɨñi Bɨ Kub yɨp mög nɨŋöm yɨp abad mɨdö, ñɨ mudun mɨdpin u yɨp aij göp, nable gagnab, wasö,” ga. Anɨg hagöm, rakɨn unbö mamɨd agamɨj ram raul mɨgan gau nöp pi göl mɨdmɨdöp. \s1 Ejol apöm Maria nɨp haga, “Jisas yag daunabön,” a ga \p \v 26 Ilisabed rakɨn unbö kagoƚ jɨŋ ñɨ mudun mɨdö nɨŋöl gɨ, God ejol Gebriel nɨp hag yuö ara Nasared daun, ram mɨnöŋ Galili au. \v 27 Nasared au nɨbi praj ap mɨdmɨdöp, hib nɨpe Maria. Nɨbi praj anɨbu bɨ ap aip gɨ gö wasö. Nɨbi praj anɨbu, bɨ ne Josep udnab, a göm manö hagla. Bɨ Josep anɨbu, nɨp kiŋ Depid bɨ rɨdɨg anɨbu ap rɨk dam lɨla u me. \x * \xo 1:27 \xt Mad 1:16,18\x* \v 28 God ejol Gebriel hag yuö, nɨbi praj Maria mɨdeia au amjaköm haga, “Nɨbi praj, ne mɨdpan? Bɨ Kub nöp ud aij göp. Nɨpe aip mɨdpil,” a ga. \p \v 29 Anɨg hagö, Maria manö anɨbu nɨŋöm, yɨp ai gɨnɨg anɨg hagab, a göm, gasɨ iru nɨŋa. \v 30 Nɨpe gasɨ iru nɨŋö nɨŋöl gɨ, ejol nɨp haga, “Maria, ne pɨñɨŋ gagmön. God nöp ud aij yabɨƚ göp. \v 31 Hainö ne ñɨ mudun mɨdmön, ñɨ ap yag daunabön. Yag daumön, hib nɨpe Jisas, a gɨmön. \x * \xo 1:31 \xt Ais 7:14; Mad 1:21-23\x* \v 32 Pen nɨpe bɨ kub yabɨƚ mɨdeinab. Nɨbi bɨ nɨp hagnaböl, Bɨ Kub yabɨƚ adö i gɨlaŋ mɨdöp Ñɨ nɨpe, a gɨnaböl. God Bɨ Kub geinab nɨŋöm nɨpe nɨhi iƚaŋ Depid, kiŋ kub mɨdmɨdöp rö mɨdeinab. \v 33 Jekop rɨkö rɨk amɨl apɨl gɨlö mɨdeinaböl gau kalɨp magöŋhalö pör nöp pör nöp kiŋ kale mɨdöm abadöl mɨdeinab,” a ga. \x * \xo 1:33 \xt 2Sa 7:12,13,16; Ais 9:7\x* \p \v 34 Ejol anɨg hagö, Maria nɨp haga, “Yad bɨ ap aip mɨdagpul u, aigöl gem ñɨ anɨbu yag daunabin?” ö ga. \p \v 35 Hageia, ejol nɨp haga, “Ana Uɫ u nöp apöm, Bɨ Kub yabɨƚ adö i gɨlaŋ mɨdöp pɨdöŋ nɨpe nöp ralu ñɨnab. Anɨg gö, ñɨ uɫ yag daunabön u, nɨbi bɨ nɨŋöm hagnaböl, nɨpe God Ñɨ nɨpe, a gɨnaböl. \v 36 Nöŋ! Naubi ne Ilisabed nɨpe nɨbi mɨƚep löp. Kale nɨp nɨbi ñɨ pai wem a gɨmɨdal u pen mɨñi nɨpe ñɨ mudun mɨdö, rakɨn unbö kagoƚ jɨŋ hadö ara. \v 37 God nan gagnɨm rö ap mɨdagöp; nan gau magöŋhalö gɨnɨm rö nöp mɨdöp,” a ga. \x * \xo 1:37 \xt Jen 18:14\x* \p \v 38 Anɨg hagö, Maria haga, “Yad God nɨp wög gɨ ñeb pai. Hagabön rö nöp yɨp gɨnɨm,” a ga. Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, ejol nɨp arö göm ara. \s1 Maria am nubi Ilisabed nɨp nɨŋa \p \v 39-40 Pen Maria yɨŋɨd amnam, a göm, ram mɨnöŋ anɨbu arö göm ram mɨnöŋ Judia no ilö gau adan mɨlö u am am, Sekaraia Ilisabed ber mɨhau mɨdmɨdil daun u ara. Ram kale amjaköm, nubi Ilisabed nɨp haga, “Ne mɨdpan?” a ga. \v 41 “Ne mɨdpan?” a gö, nubi Ilisabed manö anɨbu nɨŋö, ñɨ mudun mɨdeia u pɨraŋɨd la. Pen magö anɨbu nöp Ana Uɫ u nɨpe Ilisabed aŋ daŋ aramöm nɨp ajmaŋ raua. \v 42 God Ana ajmaŋ rauö, Ilisabed nɨpe meg mɨgan dap ranöm Maria nɨp haga, “God nɨbi rɨmnap kalɨp abad mɨdöp u pen nöp ud aij yabɨƚ göp. Ñɨ mudun ne mɨdpan yagol ñɨ u abe ud aij yabɨƚ göp. \v 43 Yad nɨbi aij wasö jɨ ne Bɨ Kub yad nɨme nɨpe u yɨp nɨŋnɨg auban u yad aiö gem God nɨp aij a gabin. \v 44 Ne apön yɨp, ‘Mɨdpan?’ a gajan magö u, ñɨ mudun mɨdpin i ñɨñɨ yabɨƚ löm pɨraŋɨd löp. \v 45 Ne, ‘Yɨp God hagöp rö gɨnab,’ a gɨmön nɨŋ mɨdpan u me, ne mɨñ mɨñ gɨmön,” a ga. \s1 Maria God hib nɨpe hagö adö ara \p \v 46 Ilisabed anɨg hagö, Maria God nɨp gasɨ nɨŋöl gɨ, ñɨñɨ yabɨƚ löl gɨ haga, \q1 “Yad Bɨ Kub nɨp gasɨ nɨŋem, \q2 hib nɨpe hagnö, i adö laŋ arnab. \x * \xo 1:46 \xt 1Sa 2:1-10\x* \q1 \v 47-48 Yad böŋ nöp umeb rö mɨdainö, \q2 God yɨp mög nɨŋöm ud kamɨŋ yua u, \q2 nɨp gasɨ nɨŋem ñɨñɨ yabɨƚ lɨbin. \q1 Yad yɨharɨŋ pai nɨp wög gɨ ñeb mɨdpin u \q2 pen yɨp hauƚ gagöp. \q1 Anɨg göp u, \q2 mɨñi rɨköm, hainö rɨköm, rɨk dam lɨnaböl gau, \q1 nɨbi bɨ magöŋhalö yɨp gasɨ nɨŋöm hagnaböl, \q2 ‘God nɨbi anɨbu ud aij yabɨƚ ga,’ a gɨnaböl. \q1 \v 49 Nɨpe pɨdöŋ magöŋhalö mɨdöp u, \q2 nɨpe nan kƚö yabɨƚ yɨp göp. \q1 Yad nɨŋbin nɨpe añɨ nöp \q2 Bɨ Uɫ mɨdöp. \q1 \v 50 Nɨbi bɨ manö nɨpe nɨŋöm, ana udöm, hain gɨnaböl gau, \q2 kalɨp mög nɨŋöm ud aij gɨnab. \q1 Kale ñɨ pai rɨköm, rɨk damöm, rɨk lɨnaböl gau, \q2 kalɨp u rö nöp mög nɨŋöm ud aij gɨnab. \x * \xo 1:50 \xt Sam 103:13,17\x* \q1 \v 51 Nɨpe Bɨ ñɨmagö mɨlö kub yabɨƚ; \q2 nɨpe nan kƚö kƚö iru nöp göp. \q1 Nɨbi bɨ, hon ke nɨbi kub bɨ kub mɨdpun, a gɨpal gau, \q2 God kalɨp yu gɨ yuöp. \x * \xo 1:51 \xt 2Sa 22:28\x* \q1 \v 52 Anɨb u, kiŋ bɨ kub ram mɨnöŋ kub abad mɨdlö hib kub mɨdmɨdöp gau, \q2 God gö ke ke arlö, \q1 nɨbi bɨ hib mɨdagmɨdöp gau, \q2 God kalɨp udöm ud adö adö göp. \x * \xo 1:52 \xt Job 12:19; 5:11; Sam 147:6\x* \q1 \v 53 Nɨbi bɨ kɨyö löp gau, \q2 God kalɨp nan nɨme lö ñɨŋlö mudun göp. \q1 Pen nɨbi bɨ nan iru mɨdöp gau \q2 kalɨp yɨharɨŋ hag yuö arbal. \x * \xo 1:53 \xt Sam 34:10\x* \q1 \v 54 God nɨpe apɨs bac iƚaŋ hon gau \q2 kalɨp manö haga u hauƚ gagöm, \q1 hanɨp Isrel nɨbi bɨ \q2 pör mög nɨŋöm abad mɨd aij göp. \x * \xo 1:54 \xt Sam 98:3\x* \q1 \v 55 Bac Ebraham abe, bac hon rɨmnap abe \q2 ñɨ pai kale rɨköm rɨklö arnab gau, \q1 God kalɨp abad mɨdeinabin, a göm, \q2 haga rö nöp hanɨp göp,” a ga. \x * \xo 1:55 \xt Mai 7:20; Jen 17:7\x* \p \v 56 Maria manö anɨbu hagöm, nubi Ilisabed aip rakɨn mɨhau nɨgaŋ mɨdöm, hainö ado gɨ ram nɨpe ara. \s1 Ilisabed ñɨ nɨpe Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb u nɨp yag daua \p \v 57 Mɨd damöm, Ilisabed ñɨ ap yag daua. \v 58 God nɨp mög nɨŋöm abad mɨdö, nɨpe mɨƚep yabɨƚ löm ñɨ yag daua anɨbu, nɨbi bɨ nɨñɨn nubi nɨmam nuö bɨ nɨpe gau nɨŋöm, nɨpe aip mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨla. \p \v 59 Ñɨ u yag dapöm, ñɨn unbö mudun jɨŋ mɨdöm, raleb jɨŋ mañu waŋ hañ nɨpe rɨb gɨ dö gɨnɨg göm magum gɨla. Magum göm, kale ñɨ u hib ñɨnɨg göm hagla, “Ñɨ anɨbi, nap Sekaraia hib u la ij gep,” a gɨla. \x * \xo 1:59 \xt Jen 17:12; Lep 12:3; Luk 2:21\x* \v 60 Hageila, nɨme haga, “Wasö, hib nɨpe Jon a gɨnabul,” a ga. \v 61 Anɨg hagö, nɨbi bɨ nɨpe gau hagla, “Hon unbö anɨg gagun. Bac baid buö ne gau hib ap Jon mɨdagöp,” a gɨla. \v 62 Anɨg hagöm, nap Sekaraia nɨp ñɨmagö u nöp yamöm hag nɨŋla, “Ñɨ hib nɨhön ñɨnabön?” ö gɨla. \v 63 Hag nɨŋlö, nap ñɨmagö u nöp yamöm haga, “Yɨp köp kalɨ kƚiñ rɨkep ap dauim,” a ga. Hagö daueila, adö anɨbu manö kalɨ kƚiñ rɨköm, “Hib nɨpe Jon,” a ga. Anɨg göl hib kalɨ kƚiñ rɨkö, kale nɨŋöm magöŋhalö aiö yabɨƚ gɨla. \v 64 Pen magö anɨbu nöp Sekaraia aɫab marö ga u pɨɫa gö nɨŋöl gɨ, nöd manö hagmɨdöp rö hagöl gɨ, God hib nɨpe hagö adö ara. \v 65 Nɨbi bɨ söl au han mɨdeila gau, ga anɨbu nɨŋöm pɨñɨŋ göm, manö anɨbu yag dam ram mɨnöŋ Judia ilö gau magöŋhalö yabɨƚ nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨla. \v 66 Hageila, nɨbi bɨ manö anɨbu nɨŋla gau, kale magöŋhalö gasɨ iru nɨŋöm hagla, “God gö, ñɨ anɨbu anɨg göl yag dauöp u me, hainö bɨ aigale bɨ rö mɨdeinab?” ö gɨla. God pɨdöŋ ñɨ anɨbu pɨg mɨdeia u nɨŋla u me, anɨg hagla. \s1 Sekaraia God hib nɨpe hagö adö ara \p \v 67 Ana Uɫ nɨpe ñɨŋaŋ nap Sekaraia aŋ nɨpe daŋ apöm ajmaŋ raua nɨŋöm God hib nɨpe u dap ranöl gɨ haga, \q1 \v 68 “Hon Isrel nɨbi bɨ, God Bɨ Kub hon \q2 hib nɨpe dap ranun hagno adö arnɨm. \q1 Nɨpe ke ram mɨnöŋ iƚ i apöm, \q2 nɨbi bɨ nɨpe rau adog udöp. \x * \xo 1:68 \xt Sam 72:18\x* \q1 \v 69 God Bɨ Kub nɨpe gö, Depid rɨkö, rɨklö, rɨk amɨl apɨl gɨlö, \q2 ñɨŋaŋ ap yag dauö hanɨp ud kamɨŋ yunab. \x * \xo 1:69 \xt Sam 18:2\x* \q1 \v 70 Hadame nöp, manö yad nɨbi bɨ gau hagnɨg gabin, a göm, \q2 God nɨpe bɨ rɨmnap wög anɨbu hag la. \q1 God manö hagep bɨ uɫ nɨpe gau kale God manö haga u nɨŋöm, \q2 nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨla. \q1 \v 71 Bɨ al ñɨŋeb hon gau apöm, hanɨp al pak lɨnɨg gaböl \q2 pen nɨpe apöm hanɨp ud kamɨŋ yunab; \q1 bɨ hanɨp mulu lugö nɨŋbal gau hanɨp gɨ naij gɨnɨg gaböl u \q2 pen nɨpe hanɨp abad mɨdö kamɨŋ arnabun. \x * \xo 1:71 \xt Sam 106:10\x* \q1 \v 72-73 God hadame nöp bac iƚaŋ hon mög nɨŋöm \q2 ud aij gɨnabin, a göm, manö kƚö nɨŋö rɨmnap hag la. \q1 God nɨpe manö bac hon Ebraham nɨp hag la u hauƚ gagöp; \q2 manö uɫ anɨbu haga rö nöp göp. \x * \xo 1:72-73 \xt Jen 17:7; 22:16-17; Sam 105:8-9\x* \q1 \v 74-75 Bɨ Kub hanɨp abad mɨdö, \q2 koƚmaƚ gau hanɨp gɨ naij göl rö lagnab. \q1 Anɨb u, hon bɨ al ñɨŋeb gau pɨñɨŋ gagun, kamɨŋ mɨdeinabun rö, \q2 pör pör nöp Bɨ Kub nöp gasɨ nɨŋun, nan si nan naij arö gun, \q1 Bɨ Kub nɨbi bɨ uɫ nɨpe mɨdun, \q2 wög nɨp göl gɨ, gɨ mɨdeinabun. \x * \xo 1:74-75 \xt Dai 2:12-14\x* \q1 \v 76 Pen ñɨ yad, ne God Bɨ Kub nɨp wög gö, \q2 nɨbi bɨ gau kale nɨŋöm hagnaböl, \q1 ‘God Bɨ Kub yabɨƚ adö i gɨlaŋ mɨdöp u, \q2 bɨ manö nɨpe hagep me u,’ a gɨnaböl. \q1 Nɨhön gɨnɨg: ne nöd ammön, nɨbi bɨ gau kalɨp hag aij gö, \q2 Bɨ Kub u nɨp abad mɨdlö nɨŋöl gɨ, nɨpe aunab. \x * \xo 1:76 \xt Ais 40:3\x* \q1 \v 77 Ne nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp manö aij nɨpe u hag ñɨ aij gö, \q2 Bɨ Kub kale u apöm, \q1 nan si nan naij gɨpal prɨ u ƚɨk gɨ yuöm kalɨp udnab, \q2 manö aij u nɨŋnaböl. \x * \xo 1:77 \xt Jer 31:34\x* \q1 \v 78 God Bɨ hain agamɨj rɨköm, \q2 nɨpe nɨbi bɨ mög nɨŋöm, \q1 mailö aij nɨpe sɨdö mailö rö \q2 kumi kabö adö laŋ nɨbö apöm, \q2 hanɨp mailö pak ñɨnab. \x * \xo 1:78 \xt Ais 60:1-2\x* \q1 \v 79 Hon nɨbi bɨ an an sɨbön gau mɨdun \q2 umnɨg gɨnabun gau, \q1 nɨpe gö mailö magö anɨbu \q2 hanɨp mɨdmagö aŋ daŋ mailö pak ñɨnab nɨŋun, \q1 hon hibur hain hain mɨdep adan aij u uƚhai nɨŋun, \q2 adö anɨbu nöp ajeinabun,” a ga. \p \v 80 Pen ñɨŋaŋ anɨbu, Jon, majö gö nɨŋöl gɨ, ana nɨpe halö halö pɨdöŋ ga. Nɨpe ram mɨnöŋ nɨbi bɨ mɨdagmɨdal, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdmɨdöp aŋ gau mɨd mɨd, böŋ nöp kub göm auö, Isrel nɨbi bɨ nɨp nɨŋla. \c 2 \s1 Maria Jisas yag daua \r (Mad 1:18-25) \p \v 1 Pen ñɨn aŋ anɨbu, gapman bɨ kub Sisa Ogasdas nɨpe lo löm haga, “Nɨbi bɨ yad abad mɨdpin gau, kale magöŋhalö hib kale udöl,” a ga. \v 2 Nöd api iƚ göm nɨbi bɨ hib udla ñɨn u, gapman bɨ kub Kwairinias Siria Propins\f + \fr 2:2 \ft Ñɨn anɨbu Rom kai kale ram mɨnöŋ Isrel abad mɨdeila. Ram mɨnöŋ Isrel Siria Propins aŋ au mɨdeia. Rom kai kiŋ kale Sisa a gɨmɨdal.\f* nɨbi bɨ kalɨp abad mɨdmɨdöp. \v 3 Anɨb u, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ mɨlö kub gau ke nɨbö ke nɨbö ap yɨharɨŋ mɨdeila gau, ado gɨ ram mɨnöŋ kale ke hib udnɨg arla. \p \v 4 Josep nɨpe kiŋ Depid kɨgɨn rɨk damöm rɨkla rö, nɨpe Depid daun nɨpe Bedlehem arnɨg ga. Nɨbi praj Maria nɨp uɫ gɨ, Nasared daun, ram mɨnöŋ Galili au arö gɨmil, aram aram ram mɨnöŋ Judia amöm, kiŋ Depid nɨp rɨklö mɨdmɨdöp daun nɨpe Bedlehem arlö. \v 5 Pen nɨbi praj Maria, Josep udnab a gɨla u me, ñɨ mudun halö mɨdö nɨŋöl gɨ, Josep Maria nɨp uɫ gɨ hib udnɨg arlö. \v 6 Kale Bedlehem arlö, Maria ñɨŋaŋ yag dauep ñɨn u söl ga. \v 7 Pen Bedlehem gau amjakmil nɨŋlö, mani rauöm hanmɨdal ram u böŋ nöp sɨsɨ ga. Anɨb u me, kaj kau mukmɨdal ram ap am mɨdöm, Maria ñɨŋaŋ nöd añɨ u yag daua. Yag dapöm ñɨŋaŋ laplap wam wam göm, ud kaj sipsip nan haɫɨ habadö pɨñ u rɨk dap lɨlö ñɨŋmɨdal mab ij mɨgan u la. \s1 God ejol ap kaj sipsip mukep bɨ gau kalɨp haga \p \v 8 Maria Jisas nɨp yag daua ñɨn anɨbu, kaj sipsip mukep bɨ gau rɨmnap sɨbön yaŋ kaj sipsip abad mɨdeila ram mɨnöŋ söl anɨb au. \v 9 Bɨ Kub ejol nɨpe ap yuö, Bɨ Kub mailö aij magö nɨpe apöm kalɨp pak nɨŋö, anɨnɨn gö pɨñɨŋ gɨla. \v 10 Kale pɨñɨŋ gɨlö nɨŋöl gɨ, ejol u kalɨp haga, “Kale pɨñɨŋ gagmim. Yad kalöp abe nɨbi bɨ gau magöŋhalö kalɨp abe, manö aij ñɨñɨ lep ap dauabin. \v 11 Mɨñi nöp nɨbi ap ñɨ unbö ke ap yag dauöp Depid daun nɨpe au. Ñɨ anɨbu kalöp ud kamɨŋ yunab. Nɨpe Krais\f + \fr 2:11 \ft Grik manö “Krais u” abe, Hibru manö “Mesaia u” abe iƚ añɨ ap mɨdöp: “God hag la Bɨ u.”\f* Bɨ Kub u me. \v 12 Nɨp am uƚhai nɨŋmim nɨŋnabim, nɨme nɨp waƚɨj wam wam göm, ud kaj sipsip nan haɫɨ habadö pɨñ u rɨk dap lɨlö ñɨŋmɨdal mab ij mɨgan u lö mɨdeinab. Kale am nɨŋmim, hagpin rö gɨnab u, nɨŋö hagöp, a gɨnabim,” a ga. \p \v 13 Ejol anɨbu anɨg hagö nɨŋöl gɨ, adɨŋ ejol kumi kabö adö laŋ au nɨbö iru yabɨƚ nöp ap ejol nöd nɨbö u aip mɨdöm, God hib nɨpe u dap ranöl gɨ hagla, \q1 \v 14 “God hib nɨpe i adö laŋol mɨdöp; \q2 nɨpe nɨbi bɨ an an mög nɨŋöm ud aij gɨnab gau, \q1 hibur hain hain gasɨ mɨdmagö añɨ lep magö u \q2 kale aip mɨdnab,” a gɨla. \x * \xo 2:14 \xt Luk 19:38\x* \s1 Kaj sipsip mukep bɨ gau am Jisas nɨp nɨŋla \p \v 15 Ejol gau ado gɨ kumi kabö adö laŋ arlö nɨŋöl gɨ, bɨ kaj sipsip mukep gau manö hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Bɨ Kub hanɨp manö hagajɨp u, uri Bedlehem am nɨŋun,” a gɨla. \p \v 16 Anɨg hagöm yɨŋɨd amöm nɨŋla, Josep aip Maria aip ñɨŋaŋ hagla anɨbu, waƚɨj wam wam gɨmil, kaj sipsip nan haɫɨ habadö pɨñ u dap lɨlö ñɨŋmɨdal mab ij mɨgan u lɨlö mɨdeia. \v 17 Kale ñɨŋaŋ anɨbu nɨŋöm, amöm, ejol kalɨp nɨhön nɨhön hagla manö u, nɨbi bɨ gau gau kalɨp hag ñɨla. \v 18 Bɨ kaj sipsip mukep gau nɨbi bɨ gau manö anɨbu hag ñɨlö, kale nɨŋöm magöŋhalö aiö yabɨƚ gɨla. \v 19 Pen Maria nɨp nan ke yabɨƚ anɨbu ga rö, aij a gö, gasɨ aij nöp nɨŋmɨdöp. \x * \xo 2:19 \xt Luk 2:51\x* \v 20 Bɨ kaj sipsip mukep gau, God ejol nɨpe gau hagla rö nöp gö amgö kale ke nɨŋla u me, God hib nɨpe u dap ranöl göm, aula gau ado gɨ arla. \s1 Josep Maria ber mɨhau Jisas nɨp dam God sabe ram u ud arlö \p \v 21 Maria ñɨŋaŋ u yag dapöm ñɨn unbö mudun jɨŋ mɨdöm, ruö raleb ñɨn u waŋ hañ nɨpe rɨb gɨ dö gɨla. Nöd ejol u nɨme Maria nɨp, ñɨ yag daumön hib nɨpe u anɨg göl lɨmön a ga rö, hib nɨpe u Jisas, a gɨla. \x * \xo 2:21 \xt Luk 1:31\x* \s1 Bɨ Simion aip nɨbi Ana aip Jisas nɨp nɨŋmil mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨlö \p \v 22-23 Pen nöd Mosɨs nɨpe lo manö kalɨ kƚiñ rɨköm, ñɨ nöd yag daunaböl gau God nɨp ñɨnaböl a ga. Anɨb u me, Maria ñɨŋaŋ u yag dapöm, Juda nɨbi bɨ gɨmɨdal rö, God sabe gep ram u asɨ masɨ gɨ, ram nɨpe ke gau nöp mɨdö, kamɨŋ lö nɨŋöl gɨ, Josep aip, Jisas nɨp dam Bɨ Kub nɨp ñɨnɨg, God sabe gep ram Jerusalem au arlö. \x * \xo 2:22-23 \xt Eks 13:2,12; Lep 12:1-8\x* \v 24 Pen Bɨ Kub lo manö ap halö hagöp, “Nɨbi ñɨ pai yag daunaböl gau kamɨŋ lö, yaur maƚɨg aka yaur dapo mɨhöp dam God sabe gep ram höŋ yaŋ amöm, pak God nɨp sabe gɨ ñöm me, böŋ nöp kamɨŋ löp, a göm, God sabe gep ram raul mɨgan u arnaböl,” a gɨla. Gasɨ anɨbu u rö nöp nɨŋmil me, yaur mɨhöp halö ud arlö. \x * \xo 2:24 \xt Lep 12:8\x* \p \v 25 Pen Jerusalem au bɨ aij yöl ap mɨdmɨdöp, hib nɨpe Simion. Bɨ anɨbu nɨpe God Manö u nɨŋöm, hagöp rö nöp gɨmɨdöp. Ana Uɫ nɨpe Simion aip mɨdmɨdöp; nɨpe Krais u Isrel nɨbi bɨ ud kamɨŋ yunab, a göm, abad mɨdmɨdöp. \v 26 Ana Uɫ nɨpe Simion nɨp nöd haga, “Bɨ Kub nɨpe Krais nɨp yuö aunab u, ne amgö nɨŋmön hainö umnabön,” a ga nɨŋöm nɨpe nɨŋöl mɨdeia. \v 27 Pen ñɨn anɨbu, Ana nɨpe Simion nɨp gasɨ ñö, God sabe gep ram u amöm nɨŋa, Josep ber mɨhau Jisas nɨp dammil, lo manö haga rö gul a gɨmil ap mɨdailö. \v 28 Simion kalɨp mɨhöŋ nɨŋöm, Jisas nɨp ud wabi göm, God hib nɨpe u dap ranöl gɨ haga, \q1 \v 29-30 “Ne añɨ nöp Bɨ Kub. \q2 Ñɨŋaŋ i kub göm, \q1 hanɨp nɨbi bɨ ud kamɨŋ yunab u, \q2 nöd yɨp hagna rö, uri amgö magö yad ke nɨŋabin. \q1 Anɨb u, uri yɨp paliö aij gö nɨŋöl gɨ umnam. \x * \xo 2:29-30 \xt Ais 52:10; Luk 3:6; Dai 2:11\x* \q1 \v 31 Ñɨŋaŋ anɨbi, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö \q2 ud nöp aip jɨm ñöl lɨnab. \x * \xo 2:31 \xt Ais 42:6; 49:6; 52:10\x* \q1 \v 32 Nɨpe mailö aij rö apöm, \q2 Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp pak ñö, \q2 God bɨ aigale bɨ rö mɨdöp u nɨŋnaböl. \q1 Nɨpe mailö aij unbö ke ne dapöm, \q2 Isrel nɨbi bɨ ne gau kalɨp pak ñɨnab,” a ga. \p \v 33 Simion Jisas nɨp manö anɨbu hageia u nɨŋmil, Josep ber mɨhau aiö yabɨƚ gɨlö. \v 34 Pen Simion nɨpe Josep Maria Jisas amlɨ bɨ kalɨp, “God kalöp abad mɨdeiaŋ,” a göm, Jisas nɨme Maria nɨp haga, “Ñɨ anɨbi mɨdö nɨŋöl gɨ, Isrel nɨbi bɨ iru nöp aŋ u ud asɨk ke ke löm, adan naij udöm arnaböl gau, ap lug paknaböl; pen adan aij udöm arnaböl gau, God lau adö arnaböl. God Isrel nɨbi bɨ nɨŋlaŋ, a göm, ñɨ i yua pen nɨbi bɨ rɨmnap nɨp udagöm hag junaböl. \x * \xo 2:34 \xt Ais 8:14; Mad 21:42; 1Pi 2:8\x* \v 35 Anɨg göl me, nɨbi bɨ iru nöp nɨhön nɨhön gasɨ nɨŋöm nɨŋ mɨdpal rö, nɨbi bɨ gau waiö nɨŋnaböl. Pen ru mɨlö kɨd ap mɨdmagö aŋ ne ke daŋ bɨnɨŋ gɨnab,” a ga. \p \v 36 Pen ñɨn anɨbu nöp, God manö hagep nɨbi ap ap mɨdeia. Hib nɨpe u Ana; nap hib u Panuel. Panuel u, Asa rɨkö rɨk dapöm rɨkla. Nɨpe nɨbi mɨƚep yabɨƚ. Nöd nɨbi praj bɨ udöm, nugmul aip mɨdailö mɨ unbö mudun jɨŋ ina. \v 37 Nugmul uma pen Ana mɨ nɨpe ñɨnjuöl mɨhau mɨhau unbö yɨgwö mɨlö laŋ (84) ina. Nɨpe God nɨp nöp gasɨ nɨŋöm ñɨn rɨmnap nan magö ñɨŋöm wasö, God sabe gep ram u am mɨdöm, sɨdö aŋ sɨbön yaŋ God nɨp sabe göl gɨ mɨdmɨdöp. \v 38 Pen nɨbi Ana u, magö anɨbu nöp Jisas nɨp ud mɨdeila söl au apöm, God nɨp aij a göm, nɨbi bɨ kale, Bɨ Kub apöm Jerusalem nɨbi bɨ nagɨ mɨdeila u hubɨknɨm, a göm abad mɨdmɨdal nɨbi bɨ gau kalɨp hagöm, ñɨŋaŋ anɨbu nɨhön nɨhön rö gɨnab u, manö hag ña. \s1 Ber mɨhau Jisas ud ado gɨ Nasared arlö \p \v 39 Josep ber mɨhau Bɨ Kub lo manö haga rö magöŋhalö gɨ hakmil, kale ado gɨ ram mɨnöŋ Galili ammil, daun kale Nasared arlö. \x * \xo 2:39 \xt Mad 2:23\x* \v 40 Am mɨdöm Jisas kub göm, God nɨp abad mɨd aij gö nɨŋöl gɨ, gasɨ aij yabɨƚ nɨŋöm, mɨd aij ga. \s1 Jisas nɨpe God sabe gep ram u ara \p \v 41 Pasopa ñɨn kub u söl auö, Jisas nɨme nap mɨ u mɨ u, Pasopa ñɨn kub u mɨñi a göm, am Jerusalem armɨdil. \x * \xo 2:41 \xt Eks 12:24-27; 23:14-17; Dud 16:1-8\x* \v 42 Anɨg göl me, Jisas mɨ nɨpe in mɨgan laŋ lö, Juda kai gɨmɨdal rö, nɨme nap nɨp uɫ gɨ Pasopa nan ñɨŋnɨg Jerusalem am mɨdeila. \v 43 Ñɨn kub anɨbu ap padiö nɨŋöl gɨ, ram arabun a göm, ado gɨ am adan aŋ au ammil nɨŋlö, Jisas aip auageila. Nɨpe Jerusalem nöp mɨdeia pen kale nɨŋagmil, \v 44 nɨpe nɨbi bɨ rɨmnap aip auab a gɨmil, gasɨ nɨŋlö. Pen adan aŋ au hannɨg gɨmil, am nɨmdaŋ nɨmam nɨbi bɨ rɨmnap aip mɨdöp, a gɨmil, nɨp uƚhai nɨŋailö. \v 45 Uƚhai nɨŋ dam wasö nɨŋmil, ado gɨ Jerusalem nɨp uƚhai nɨŋnɨg arlö. \v 46 Ammil ñɨn mɨhöp nɨgaŋ mañu nɨŋlö, nɨpe amöm God sabe gep ram u mɨdöm, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau aip asɨk mɨdöm, manö hagaila u nɨŋöm, manö rɨmnap hag nɨŋmɨdeia. \v 47 Nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila gau, Jisas haga rö nɨŋöm, ñɨ anɨbu gasɨ nɨŋ kɨd hiɨköm manö aij hagab u, a göm, aiö waiö gɨla. \v 48 Pen nɨme nap ber Jisas nɨp nɨŋmil kale u rö nöp aiö gɨlö. Nɨme pen Jisas nɨp haga, “Ne nap halɨp nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpan? Mɨdmagö hol ilön gö nɨŋöl gul nöp uƚhai nɨŋ ajabul,” a ga. \p \v 49 Nɨme anɨg hagö, Jisas haga, “Kale nɨhön gɨnɨg yɨp uƚhai nɨŋ ajabilŋ Bapi ram am mɨdpin u kale nɨŋagɨl aka?” ga. \v 50 Jisas anɨg haga u pen kale manö hagab u, a gɨmil, rɨk nɨŋaglö. \p \v 51 Jisas nɨp uɫ gɨ ram kale Nasared ado gɨ arla. Jisas anɨb gau nöp mɨdöm, nɨme nap hagmɨdil rö nöp nɨŋöm hain gɨmɨdöp. Pen nɨme Jisas nɨhön nɨhön ga u gasɨ nɨŋöl gɨ nöp mɨdmɨdöp. \x * \xo 2:51 \xt Luk 2:19\x* \v 52 Jisas nɨme nap aip mɨdöm, majö göm gasɨ nɨŋ aij yabɨƚ gö nɨŋöl gɨ, God abe, nɨbi bɨ gau abe nɨp nɨŋlö aij ga. \x * \xo 2:52 \xt 1Sa 2:26; Pro 3:4\x* \c 3 \s1 Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb manö hag ña \r (Mad 3:1-12; Mak 1:2-8; Jon 1:19-28) \p \v 1 Rom gapman bɨ kub yabɨƚ Sisa Daibirias ram mɨnöŋ gau gau abad mɨdmɨdöp, mɨ in la unbö ajɨp böŋ daŋ. Pen nɨpe mɨlö gau mɨdöm, bɨ abad mɨdep aŋ yagol nɨpe rɨmnap hag lö, am ram mɨnöŋ rɨmnap abad mɨdmɨdal. Bɨ nɨpe Podias Pailod ram mɨnöŋ Judia nɨbi bɨ gau kalɨp abad mɨdmɨdöp. Bɨ nɨpe Herod ram mɨnöŋ Galili nɨbi bɨ gau kalɨp abad mɨdmɨdöp. Herod nɨmam nɨpe Pilip ram mɨnöŋ Iduria nɨbi bɨ gau abe, ram mɨnöŋ Drakonaidis nɨbi bɨ gau abe kalɨp abad mɨdmɨdöp. Bɨ nɨpe Laisenias ram mɨnöŋ Abilini nɨbi bɨ gau kalɨp abad mɨdmɨdöp. \v 2 Pen magö anɨbu, bɨ ne Anas aip, Kaiapas aip, God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ mɨhau Jerusalem mɨdailö. \p Pen ñɨn aŋ anɨbu, Sekaraia ñɨ nɨpe Jon, nɨbi bɨ iru mɨdagmɨdal, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdmɨdöp aŋ gau han mɨdmɨdöp. Aŋ gau han mɨdö nɨŋöl gɨ, God nɨpe Jon nɨp gasɨ ñö, \v 3 ram mɨnöŋ ñɨg Jodan goƚ gau gau ajmɨdöp nɨŋöm nɨbi bɨ gau aulö, kalɨp manö hag ñɨmɨdöp, “Nan si nan naij gɨpim gau, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a gɨmim arö gɨmim yɨp aube yad kalöp ñɨg pak ñɨnö, God nan si nan naij gɨpim gau nɨŋöm arö gɨnab,” a gɨmɨdöp. \x * \xo 3:3 \xt Ap 13:24\x* \v 4 Jon kalɨp manö hag ñɨmɨdöp anɨbu, bɨ God manö hagep Aisaia hadame nöp gɨnab a göm, kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp ga. Aisaia manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 “Bɨ ap, ram mɨnöŋ nɨbi bɨ iru mɨdagpal, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp \q2 aŋ au am mɨdöm, wɨñ alöm hagnab, \q1 ‘Bɨ Kub u auab a gɨmim, \q2 nɨp abad mɨdaimim! \q1 Anɨb u, adan sɨr gɨlaŋ gɨyaŋ gɨnɨm gau, \q2 dum goƚ pɨƚu gɨnɨm gau, bɨnɨg ral aij gɨ mɨdaimim. \q1 \v 5 Anɨb u, mɨnöŋ ban göp gau bɨnɨg ral aij gɨmim, \q2 dum gau bɨnɨg ral aij gɨmim, \q1 adan dudu badu gɨnɨm gau, kabö göl gɨmim, \q2 kabö gau ud yu aij gɨmim mɨdaimim. \q1 \v 6 Anɨg göl me, nɨbi bɨ gau magöŋhalö nɨŋnaböl, \q2 God nɨpe aigöl göm kalɨp ud kamɨŋ yunab,’ a gɨnab,” a ga. \x * \xo 3:6 \xt Ais 40:3-5\x* \p \v 7 Jon nɨpe Aisaia manö kalɨ kƚiñ rɨka anɨbu rö hag ñö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp nɨpe mɨdeia au apöm hagla, “Hanɨp ñɨg pak ñɨmön,” a gɨla. Jon kalɨp sɨƚɨk hag göm haga, “Kale haiŋo ñɨ pai gai i! Gasɨ nɨhön nɨŋmim pɨñɨŋ gɨ aubimŋ ‘Ñɨg pakno, God nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag gɨnab ñɨn u, hanɨp hag gagnab,’ a gɨmim, pɨñɨŋ gɨ aubim ar? \x * \xo 3:7 \xt Mad 12:34; 23:33\x* \v 8 Kale ñɨg paknɨg gɨnabim u, nan si nan naij gɨpim gau nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨmim, mɨd aij gɨmim. Anɨg gɨpe me, nɨbi bɨ nɨŋnaböl, kale nan si nan naij gɨmɨdim gau arö gɨpim. Pen kale gasɨ ap nɨŋmim, ‘Hon bac iƚaŋ Ebraham ñɨ pai nɨpe mɨdpun,’ a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Hon Ebraham ñɨ pai nɨpe a gɨpim u nan yɨharɨŋ! God kabö gai i udöm, Ebraham ñɨ pai nɨpe gau gɨ lɨnɨg göm, gɨ lɨböp! \x * \xo 3:8 \xt Jon 8:33,39\x* \v 9 Nɨŋ aij gɨmim! God mab u iƚ halö rɨb junɨg, ru u mab iƚ yaŋ kɨd gɨ mɨdöp. Mab au, magö ñɨŋeb aij rɨmnap pɨlagnab u, rɨb gɨ dö gɨ ud mab inab yaŋ yunab,” a ga. \x * \xo 3:9 \xt Mad 7:19\x* \p \v 10 Jon manö anɨbu rö hagö, kale nɨp pen hag nɨŋöm hagla, “Hon nɨhön gun, a gɨmön, anɨg hagpan?” ö gɨla. Haglö, Jon kalɨp haga, \p \v 11 “Nɨbi bɨ sior mɨhöp mɨdainɨm u, ap nɨbi bɨ sior mɨdagainɨm gau kalɨp ñöl. Pen nɨbi bɨ nan magö mɨdainɨm u, nɨbi bɨ nan magö mɨdagainɨm gau kalɨp rɨmnap ñöl,” a ga. \p \v 12 Pen bɨ dakɨs udep gau, Jon hanɨp ñɨg pak ñaŋ a göm, apöm nɨp hag nɨŋöm hagla, “Manö hag ñeb bɨ, hon nɨhön gun?” ö gɨla. \x * \xo 3:12 \xt Luk 7:29\x* \p \v 13 Hageila, kalɨp haga, “Dakɨs u udnɨg gɨmim, gapman hagpal rö nöp udmim. Yɨharɨŋ rɨmnap udagmim,” a ga. \p \v 14 Pen ami bɨ rɨmnap Jon nɨp manö anɨbu rö nöp hag nɨŋöm hagla, “Hon nɨhön gun?” ö gɨla. \p Hageila, kalɨp haga, “Kale manö piral hagmim nɨbi bɨ gau mani kalɨp si udagmim. Manö piral hagmim nɨbi bɨ gau manö kub hagagmim. Wög pe udnabim u ap halö udun, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim,” a ga. \p \v 15 Pen anɨg göm mɨd damöm nɨbi bɨ gau gasɨ adö ap nɨŋöm hagla, “Bɨ anɨbi Krais pör abad mɨdpun u rö löp,” a gɨla. \v 16 Hageila, nɨpe manö anɨbu nɨŋöm kalɨp pen haga, “Wasö! Yad kalöp yɨharɨŋ ñɨg nöp pak ñabin, pen yɨp hain aunab bɨ u, nɨpe yad rö wasö; nɨpe bɨ kub yabɨƚ, yad bɨ pro. Yad nɨp nɨŋnö nable gɨnab. Ma rɨrup nɨpe u nagɨ ud hubɨknam rö lagöp,” a ga. Bɨ anɨbu nɨpe apöm, kalöp Ana Uɫ u nöp pak ñöm, mab mɨɫaŋ pak ñöm gɨnab. \x * \xo 3:16 \xt Ap 13:25\x* \v 17 “Nɨpe wid magö po gö, rɨk dap pakpal rö u gɨnɨg gab. Wid magö ñɨŋeb gau ke löm, wid cög naböŋ naböŋ gau ke löm gɨnab. Anɨg göm, wid magö ñɨŋeb gau dam ram raul mɨgan nɨpe lɨnab; pen naböŋ naböŋ gau dam mab pör inmɨdöp u launab,” a ga. \s1 Herod Jon nɨp nagɨ la \p \v 18 Jon, nɨbi bɨ gau kalɨp God manö aij u rɨmnap halö hag ñɨnö nɨŋ aij gɨlaŋ, a göm, kalɨp manö aij anɨbu rö pro hagagmɨdöp. \v 19 Pen gapman bɨ kub Herod, nan si nan naij gau gɨ damöm, hainö nɨmam Pilip nɨbin nɨpe Herodias nɨp ud gö, Jon u aij gagöp, a ga. \x * \xo 3:19 \xt Mad 14:3-4; Mak 6:17-18\x* \v 20 Jon manö anɨg hagö, Herod nɨŋöm, naij ga adö ap halö göm, Jon nɨp dam nagɨ la. \s1 Jon Jisas nɨp ñɨg pak ña \r (Mad 3:13-17; Mak 1:9-11) \p \v 21-22 Pen Herod Jon nɨp nagɨ laga magö u, nɨpe nɨbi bɨ gau kalɨp ñɨg pak ñɨmɨdöp. Jisas nɨp abe ñɨg pak ña. Jisas nɨp ñɨg pak ñö, nɨpe Nap God nɨp sabe gɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, kumi kabö adö laŋ au ƚɨƚɨ gɨ gau gau arö, ajöŋ hiɨkö, Ana Uɫ u yaur dapo rö halu löm, Jisas nɨp u gɨ aua. Anɨg göl auö nɨŋöl gɨ, manö ap kumi kabö adö laŋ au nɨbö apöm haga, “Ne Ñɨ mɨdmagö yad yabɨƚ. Nöp nɨŋnö, yɨp aij yabɨƚ göp,” a ga. \x * \xo 3:21-22 \xt Jon 1:32\x* \s1 Jisas nɨhi bɨ \r (Mad 1:1-17) \p \v 23 Pen Jisas mɨ nɨpe unbö ñɨnjuöl añɨ ap ado gɨ da unbö sɨduŋ laŋ (30) arö nɨŋöl gɨ, nɨpe iƚ göm nɨbi bɨ gau kalɨp God Manö hag ña. Nɨbi bɨ gau Jisas nɨp, nap nɨpe u bɨ ne Josep, a gɨ gasɨ nɨŋla. \li1 Josep nap nɨpe u Heli. \x * \xo 3:23 \xt Luk 4:22; Jon 6:42\x* \li1 \v 24 Heli nap nɨpe u Madad. \li1 Madad nap nɨpe u Lipai. \li1 Lipai nap nɨpe u Melkai. \li1 Melkai nap nɨpe u Janai. \li1 Janai nap nɨpe u Josep. \li1 \v 25 Josep nap nɨpe u Madadaias. \li1 Madadaias nap nɨpe u Emos. \li1 Emos nap nɨpe u Neham. \li1 Neham nap nɨpe u Esli. \li1 Esli nap nɨpe u Nagai. \li1 \v 26 Nagai nap nɨpe u Mead. \li1 Mead nap nɨpe u Madadaias. \li1 Madadaias nap nɨpe u Semein. \li1 Semein nap nɨpe u Josek. \li1 Josek nap nɨpe u Joda. \li1 \v 27 Joda nap nɨpe u Joanan. \li1 Joanan nap nɨpe u Resa. \li1 Resa nap nɨpe u Serababel. \li1 Serababel nap nɨpe u Sialdiel. \li1 Sialdiel nap nɨpe u Nerai. \li1 \v 28 Nerai nap nɨpe u Melkai. \li1 Melkai nap nɨpe u Adai. \li1 Adai nap nɨpe u Kosam. \li1 Kosam nap nɨpe u Elmadam. \li1 Elmadam nap nɨpe u Er. \li1 \v 29 Er nap nɨpe u Josua. \li1 Josua nap nɨpe u Eliesa. \li1 Eliesa nap nɨpe u Jorim. \li1 Jorim nap nɨpe u Madad. \li1 Madad nap nɨpe u Lipai. \li1 \v 30 Lipai nap nɨpe u Simion. \li1 Simion nap nɨpe u Juda. \li1 Juda nap nɨpe u Josep. \li1 Josep nap nɨpe u Jonam. \li1 Jonam nap nɨpe u Eliakim. \li1 \v 31 Eliakim nap nɨpe u Melea. \li1 Melea nap nɨpe u Mena. \li1 Mena nap nɨpe u Madada. \li1 Madada nap nɨpe u Nadam. \li1 Nadam nap nɨpe u Depid. \li1 \v 32 Depid nap nɨpe u Jesi. \li1 Jesi nap nɨpe u Obed. \li1 Obed nap nɨpe u Boas. \li1 Boas nap nɨpe u Salmon. \li1 Salmon nap nɨpe u Nason. \li1 \v 33 Nason nap nɨpe u Aminadap. \li1 Aminadap nap nɨpe u Admin. \li1 Admin nap nɨpe u Arni. \li1 Arni nap nɨpe u Hesron. \li1 Hesron nap nɨpe u Peres. \li1 Peres nap nɨpe u Juda. \li1 \v 34 Juda nap nɨpe u Jekop. \li1 Jekop nap nɨpe u Aisak. \li1 Aisak nap nɨpe u Ebraham. \li1 Ebraham nap nɨpe u Dera. \li1 Dera nap nɨpe u Nahor. \li1 Nahor nap nɨpe u Seruk. \li1 \v 35 Seruk nap nɨpe u Rehu. \li1 Rehu nap nɨpe u Pelek. \li1 Pelek nap nɨpe u Eber. \li1 Eber nap nɨpe u Sela. \li1 \v 36 Sela nap nɨpe u Kenam. \li1 Kenam nap nɨpe u Apaksad. \li1 Apaksad nap nɨpe u Sem. \li1 Sem nap nɨpe u Noa. \li1 Noa nap nɨpe u Lemek. \x * \xo 3:36 \xt Jen 11:10-26\x* \li1 \v 37 Lemek nap nɨpe u Medusela. \li1 Medusela nap nɨpe u Inok. \li1 Inok nap nɨpe u Jared. \li1 Jared nap nɨpe u Malelael. \li1 Malelael nap nɨpe u Kenan. \li1 \v 38 Kenan nap nɨpe u Inos. \li1 Inos nap nɨpe u Sed. \li1 Sed nap nɨpe u Adam. \li1 Adam nap nɨpe u God. \x * \xo 3:38 \xt Jen 4:25-26\x* \c 4 \s1 Seden Jisas nɨp manö piral haga \p \v 1-2 Ana Uɫ u Jisas nɨp ajmaŋ rauöm, nɨp uɫ gɨ ñɨg Jodan gau nɨbö ud arö, Jisas ram mɨnöŋ nɨbi bɨ mɨdagmɨdal, ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdmɨdöp aŋ gau mɨdeia. Seden nɨpe Jisas nan si nan naij rɨmnap gɨnɨm aka wasö gɨ nɨŋöl göm gɨ gɨ gö, ñɨn unbö ñɨn juöl mɨhöp (40) ara. Jisas nan magö ñɨŋöm wasö, nɨp kɨyö majö la. \p \v 3 Nɨp kɨyö majö lö, Seden haga, “Ne ‘God Ñɨ nɨpe mɨdpin,’ a gɨpan u, kabö gai i hagö, bred rö laŋ,” a ga. \p \v 4 Hageia, Jisas pen haga, “God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Nɨbi bɨ gau, bred nöp ñɨŋöm kamɨŋ mɨdageinaböl,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:4 \xt Dud 8:3\x* \p \v 5 Hagö, Seden Jisas nɨp dam dum kub laŋ ap amöm, ram mɨnöŋ aij aij kiŋ ke ke abadpal gau magöŋhalö, magö anɨbu nöp, Jisas nɨp yamöm haga, \v 6-7 “Ram mɨnöŋ aij aij gai i nöŋ! Nɨbi bɨ ke ke abad mɨdpal. Yad me ram mɨnöŋ anɨb gau magöŋhalö abad mɨdpin rö, bɨ ap nɨp hagnɨg gem hagnabin. Anɨb u, ne yɨp kugom yɨmmön sabe geinabön u, ram mɨnöŋ anɨb gai i magöŋhalö nape hagnö, ne abad mɨdeinabön,” a ga. \p \v 8 Hageia Jisas pen haga, “God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘God Bɨ Kub kale u hagöp rö gɨmim hib nɨpe nöp hagpe adö araŋ,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:8 \xt Dud 6:13-14\x* \p \v 9 Jisas anɨg hageia, Seden nɨpe Jisas nɨp uɫ gɨ Jerusalem amöm, dam God sabe gep ram i adö laŋ gɨ lɨla adö u amöm haga, “Ne, ‘God Ñɨ nɨpe mɨdpin,’ a gɨpan u, pɨraŋɨd mɨnöŋ iƚ yaŋ lug. \v 10-11 God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘God ejol nɨpe gau hagö, \q2 nöp abad mɨdeinaböl. \q1 Ap lug paknɨg geinabön u, \q2 nöp ñɨmagö kale udnaböl nɨŋöm \q2 kabö ma ne u bɨnɨŋ gagnab,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:10-11 \xt Sam 91:11-12\x* \p \v 12 Seden anɨg hageia, Jisas pen haga, “God Manö u manö rɨmnap halö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘God Bɨ Kub u, nɨpe bɨ nɨŋö hagep aka bɨ pir alep, a gɨmim hagagmim,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 4:12 \xt Dud 6:16; 1Ko 10:9\x* \p \v 13 Kɨjaki Jisas nɨp manö piral hag wasö nɨŋöm, arɨk arɨn a göm, gasɨ nɨpe gau nöp nɨŋa, “Uri wasö pen hainö ñɨn rɨmnap apem manö rɨmnap halö pir alem hag nɨŋnam,” a göm arɨk ara. \x * \xo 4:13 \xt Hib 2:18; 4:15\x* \s1 Jisas ram mɨnöŋ Galili iƚ göm manö hag ña \r (Mad 4:1-11; Mak 1:12-13) \p \v 14 Pen God Ana Jisas nɨp kƚö ñö, Jisas nɨpe ado gɨ apöm ram mɨnöŋ Galili mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau, manö nɨpe u nɨŋöm, dam ram mɨnöŋ Galili aŋ gau magöŋhalö ud arla. \v 15 Nɨpe Juda magum gep ram gau amöm, manö hag ñɨ aij gö, nɨbi bɨ gau nɨpe bɨ aij yabɨƚ a göm, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨla. \s1 Nasared nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udagla \r (Mad 13:53-58; Mak 6:1-6) \p \v 16 Pen Jisas nɨpe ram mɨnöŋ Galili aŋ gau gɨ aj pɨs göm, Nasared am mɨdeia. Daun anɨbu nɨpe nöd mɨdöm majö ga. Juda God nɨp sabe gep ñɨn kale u auö, nɨpe pör gɨmɨdöp rö, magum gep ram u amöm, uraköm God Manö u amgö lɨ nɨŋöm hagnɨg ga. \v 17 Bɨ God manö hagep Aisaia kalɨ kƚiñ rɨka köp u nɨp dap ñɨlö, ud pɨƚaiöm, manö hagnɨg ga adɨŋ u amgö lɨ nɨŋöm kalɨp haga, \x * \xo 4:17 \xt Ais 61:1-2\x* \q1 \v 18 “Bɨ Kub u yɨp, wög yad gɨmön, a göm, \q2 Ana nɨpe yuö yad aip mɨdöp. \q1 Anɨb u, nɨbi bɨ mög gep rö mɨdpal gau \q2 kalɨp manö aij u hag ñɨnö, nɨŋ aij gɨnaböl. \q1 Nɨbi bɨ nagɨman rö mɨdpal gau \q2 kalɨp hubɨk yunö, arnaböl. \q1 Nɨbi bɨ amgö we göp rö mɨdpal gau \q2 kalɨp gɨnö, amgö ñɨl nɨŋnaböl. \q1 Nɨbi bɨ uɫham mɨdpal gau \q2 kalɨp ud aij gɨnö, mɨd aij gɨnaböl. \q1 \v 19 Pen, Bɨ Kub nɨbi bɨ udnab ñɨn aij u mɨñi auöp, a gem, \q2 nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨnabin,” a ga. \p \v 20 Jisas manö kƚiñ anɨbu amgö lɨ nɨŋ hag pɨs göm, köp bad u ud wam wam göm, bɨ köp abad mɨdmɨdöp u nɨp adog ñöm asɨkö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ magum gep ram raul mɨdeila gau magöŋhalö amgö juöm nɨp nɨŋ ij halö lɨla. \v 21 Anɨg nɨŋeila, Jisas kalɨp haga, “God Manö adɨŋ anɨbu ud amgö lɨ nɨŋ kalöp hagnö nɨŋajim anɨbu, uri anɨg unbö rö nöp göp. \p \v 22 Anɨg hagö, manö aij yabɨƚ haga u nɨŋöm, nɨbi bɨ nɨp ñɨñɨ löm, aiö gɨla. Pen gasɨ ap nɨŋöm, “Bɨ anɨbi Josep ñɨ nɨpe nöp aka?” göm, aiö waiö gɨla. \x * \xo 4:22 \xt Luk 3:23; Jon 6:42\x* \p \v 23 Anɨg haglö, Jisas kalɨp haga, “Pen yad nɨŋbin, yɨp hagnabim, ‘Ne wös wameb bɨ, ne ke gɨmön nan ne ke göp u kamɨŋ lɨnab. Ne daun pro Kapaneam am mɨdmön, nan gagep rö gaina, yɨd acmal ajajɨp nɨŋbun u rö, mɨñi ram mɨnöŋ ne ke aui abe gö yɨd acmal ajö nɨŋun,’ a gɨnabim. \v 24 Pen kalöp nɨŋö hagabin, bɨ God manö hagep gau, ram mɨnöŋ ke gau amöm, manö aij u haglö, nɨŋö hagaböl a göm udnaböl. Pen ram mɨnöŋ kale ke u apöm haglö, bɨ hon gau ke hagaböl a göm, manö kalɨp udagnaböl. \x * \xo 4:24 \xt Jon 4:44\x* \v 25 Pen nɨŋim! Bɨ God manö hagep Ilaija mɨdeia ñɨn u, nɨbi yadu iru nöp Isrel au mɨdmɨdal. Mɨ mɨhau nɨgaŋ rakɨn unbö kagoƚ jɨŋ u, möŋ alagö, nan magö ranagö, kɨyö kub yabɨƚ la. \x * \xo 4:25 \xt 1Ki 17:1,7\x* \v 26 Isrel nɨbi yadu rɨmnap kɨyö la gau iru yabɨƚ nöp mɨdeila au, pen God Ilaija nɨp yuö, am daun pro Sarepad ram mɨnöŋ daun kub Saidon söl au amöm, nan gagep rö gö, nɨbi yadu ap nan magö nɨpe iru nöp mɨdeia. \x * \xo 4:26 \xt 1Ki 17:8-16\x* \v 27 Pen adö anɨbu rö, hainö bɨ God manö hagep Ilaisa mɨdeia ñɨn u, Isrel nɨbi bɨ rɨmnap wös gɨsa la gau iru yabɨƚ nöp mɨdeila au, pen kalɨp rɨmnap gö kamɨŋ laga; Ilaisa bɨ Neman ram mɨnöŋ mɨlö kub Siria nɨbö u nɨp nöp gö, kamɨŋ la,” a ga. \x * \xo 4:27 \xt 2Ki 5:1-14\x* \p \v 28 Jisas anɨg hagö, Juda nɨbi bɨ magum gep ram raul mɨdeila gau nɨŋlö mulu kal yabɨƚ lugö, \v 29-30 nɨp rɨdɨk gɨ yu gɨ dam rul gau yuno umaŋ a göm, rɨdɨk gɨ ud arla jɨ Jisas nɨpe ado göm aŋ kale au amöm ara. \s1 Jisas kɨjaki aiön pi hag höŋ yua \p \v 31 Jisas daun pro Kapaneam, ram mɨnöŋ Galili au am mɨdöm, Juda kai God nɨp sabe gep ñɨn u nɨbi bɨ kalɨp manö hag ña. \v 32 God Manö u, Jisas kƚö naij göm kabö göl nöp hagö, kale aiö yabɨƚ gɨla. \x * \xo 4:32 \xt Mad 7:28-29\x* \v 33 Pen Juda magum gep ram raul aŋ anɨb au, bɨ kɨjaki abaŋ ala ap mɨdeia. Nɨpe meg mɨgan dap ranöm wɨñ kub alöm haga, \v 34 “Bɨ Jisas Nasared nɨbö! Ne nɨhön gɨnɨg auban? Hanɨp gɨ naij gɨnɨg auban akaŋ Yad nöp nɨŋbin. God Bɨ Uɫ nɨpe u nöp auban,” a ga. \p \v 35 Pen Jisas kɨjaki abaŋ al mɨdeia anɨbu nɨp hag göm haga, “Manö hagagmön! Bɨ u arö gɨmön höŋ aru!” a ga. Jisas hagö, kɨjaki aiön pi höŋ aröl gɨ bɨ anɨbu nɨp, nɨbi bɨ mɨdeila aŋ au ud yuöm ara. Pen nɨp mɨñu magö pakaga; kamɨŋ ara. \p \v 36 Anɨg gö, nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila gau kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Bɨ kƚö yabɨƚ anɨbi, manö anɨbu gai nɨbö dapöm hagö, kɨjaki gau höŋ arbal?” ö gɨla. \v 37 Pen Jisas ga manö anɨbu ram mɨnöŋ anɨb gau magöŋhalö ud arla. \s1 Jisas nɨbi bɨ iru nöp gö kamɨŋ la \r (Mad 8:14-15; Mak 1:29-31) \p \v 38 Pen Jisas Juda magum gep ram u arö göm Saimon ram u ara. Saimon nɨbor nɨpe u nan gö, hañ romaŋ nɨpe gau magöŋhalö mab rö inö me, nɨbi bɨ gau apöm Jisas nɨp hagla, “Aumön, ne Saimon nɨbor nɨp gö urak araŋ,” a gɨla. \v 39 Hageila, nɨpe nɨbi nan gö um mɨdeia söl au apöm, nan geia anɨbu hag gö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp nɨp arö göm ara. Nɨp kamɨŋ lö, uraköm, nɨbi bɨ ap mɨdeila gau kalɨp nan magö ña. \p \v 40 Nɨbi bɨ anɨb au mɨdeila gau, manö anɨbu nɨŋöm, sɨdö wad ara magö u, nɨbi bɨ kale mɨña ga gau magöŋhalö dap Jisas mɨdeia au daula. Daueila, Jisas kalɨp añɨ añɨ ud nɨŋö kamɨŋ la. \v 41 Pen nɨbi bɨ kɨjaki aiön pi nan gau abaŋ al mɨdeia gau hag yuö, höŋ amöl gɨ wɨñ kub alöm hagla, “Ne God Ñɨ nɨpe!” a gɨla. Kale Jisas nɨpe Krais u nɨŋöm anɨg hageila nɨŋöm Jisas nɨpe kalɨp hag göm haga, “Manö ap hagagmim,” a gö, haga rö nɨŋla. \x * \xo 4:41 \xt Mad 8:29; Mak 3:11-12\x* \s1 Jisas ram mɨnöŋ mɨgan rɨmnap amöm kalɨp manö hag ña \r (Mak 1:35-39) \p \v 42 Ruö sɨb halö, Jisas ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, ke am mɨdaiɨn, a göm, ram mɨnöŋ nöp aŋ gau ara. Ara pen nɨbi bɨ gau hain amöm, nɨp uƚhai nɨŋöm hagla, “Gau aragmön; hon aip mɨdaiun,” a gɨla. \v 43 Anɨg hageila Jisas haga, “God yɨp hag yuö aunö u, amem nɨbi bɨ ke mɨgan rɨmnap halö kalɨp u rö nöp God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u hag ñɨnabin,” a ga. \p \v 44 Anɨg hagöm, Jisas Juda nɨbi bɨ ram mɨnöŋ kale gau magöŋhalö gɨ ajöl gɨ, am Juda magum gep ram gau amöm, manö aij anɨbu kalɨp hag ñɨmɨdöp. \x * \xo 4:44 \xt Mad 4:23\x* \c 5 \s1 Jisas hagö kabsaƚ iru nöp udla \r (Mad 4:18-22; Mak 1:16-20) \p \v 1 Jisas ñɨn ap am Ñɨg Waŋö Genesared goƚ au mɨdöm, God Manö u hag ñö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru yabɨƚ, manö aij anɨbu nɨŋun a göm, cɨro maƚo ñöl gɨ aula. \x * \xo 5:1 \xt Mad 13:1-2; Mak 3:9-10\x* \v 2 Anɨg göl aulö nɨŋöl gɨ, Jisas nɨŋa, bɨ kabsaƚ udep gau ñɨg magɨb mɨhöp dap ñɨg waŋö goƚ anɨb au löm, kabsaƚ udep uben gau uɫ gɨ mɨdeila. \v 3 Jisas nɨpe Saimon ñɨg magɨb adö u ujaŋɨd löm haga, “Yɨp ud neb neb gö, ñɨg waŋö aŋ söl au daŋ arɨn,” a ga. Hagö, Saimon ñɨg magɨb u ud neb neb gö, Jisas ñɨg waŋö aŋ söl au amöm ñɨg magɨb adö anɨbu asɨk mɨdöl gɨ, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ña. \p \v 4 Manö hag pɨs göm, Jisas Saimon nɨp haga, “Ñɨg magɨb i ñɨg uɫaŋ pɨrɨk gɨ dam ñɨg waŋö aŋ kub au daŋ ammim, uben yumim kabsaƚ udim,” a ga. \p \v 5 Hageia, Saimon pen haga, “Bɨ Kub, mɨñi sɨbön yaŋ nöp hon kabsaƚ nɨŋ aj aj aj, ram halö ru dam löp pen hon kabsaƚ rɨmnap udagpun. Pe ne anɨg hagpan rö, uben u haƚöwaƚö yu nɨŋun,” a ga. \x * \xo 5:5 \xt Jon 21:3-8\x* \v 6 Anɨg hagöl göm uben yulö nɨŋöl gɨ, kabsaƚ iru nöp ap uben mɨgan u arlö, uben gau ajmaŋ rauöm, pak gɨ dö gɨnɨg rö ga. \v 7 Anɨg ga nɨŋöm, nɨmam bɨ ñɨg magɨb adö ap mɨdeila gau kalɨp ñɨn aiaŋ gɨlö, kale apöm kabsaƚ anɨb gau udöm, ñɨg magɨb anɨb mɨhau lɨlö, böŋ nöp ajmaŋ rauöm, ñɨg magɨb mɨhau pɨg lugnɨg rö ga. \p \v 8-10 Anɨg ga nɨŋöm, Saimon Pida bɨ nɨpe aip ñɨg magɨb adö mɨdeila gau, kabsaƚ iru yabɨƚ udla gau nɨŋöm, gasɨ iru nöp nɨŋla. Pen Sebedi ñɨ nɨpe Jems aip Jon aip, ñɨg magɨb ap udmil Saimon aip wög jɨm ñöl gɨmɨdil bɨ mɨhau, u rö nöp gasɨ iru nɨŋlö. Pen Saimon am Jisas mɨdeia söl au kugom yɨmöm haga, “Bɨ Kub, yad bɨ nan si nan naij gɨpin u, ne ke gau aru,” a ga. Hageia Jisas haga, “Ne pɨñɨŋ gagmön. Mɨñi ñɨn i rɨköm, bɨ kabsaƚ udep u arö gɨmön, nɨbi bɨ ud God nɨp dauep bɨ mɨdeinabön,” a ga. \p \v 11 Jisas anɨg hagö, ñɨg magɨb mɨhau dam ñɨg goƚ au löm, kabsaƚ nan gau arö göm, Jisas aip amöm ajmɨdal. \x * \xo 5:11 \xt Mad 19:27\x* \s1 Jisas, bɨ wös hapeb la ap gö, kamɨŋ la \p \v 12 Pen hainö Jisas am daun ap mɨdö, bɨ wös hapeb hañ romaŋ gau magöŋhalö la bɨ ap apöm, Jisas mɨdeia söl au kugom yɨmöm nabɨc yɨhöŋ göm, haga, “Ne yɨp gö kamɨŋ lɨnɨg, gö kamɨŋ lɨnɨm,” a ga. \p \v 13 Anɨg hagö, Jisas haga, “Yau, yad gɨnö, nöp kamɨŋ lɨnɨm,” a ga. Anɨg hagöm, Jisas ñɨmagö nɨpe mɨlöbö löm bɨ anɨbu ud nɨŋö, magö anɨbu nöp wös hapeb gau böŋ nöp hir ga. \v 14 Wös hapeb gau hir gö, Jisas bɨ anɨbu nɨp haga, “Yad nöp ud nɨŋnö kamɨŋ löp u nɨbi bɨ gau hagagmön. Pen bɨ Mosɨs hadame nöp kalɨ kƚiñ rɨköm haga rö, wös hapeb yɨp u kamɨŋ löp a gɨmön, am bɨ God nɨp nan sabe gɨpal gau kalɨp yamön, nan sabe gep u kalɨp ñɨmön hagmön, ‘Yɨp kamɨŋ löp rö, nan i God nɨp sabe gim,’ a gɨmön. Ne anɨg gɨmön, nɨbi bɨ nɨŋöm hagnaböl, ‘Nɨpe kamɨŋ löp rö anɨg göp,’ a gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 5:14 \xt Lep 14:1-32\x* \p \v 15 Pen Jisas manö nɨpe u, ram mɨnöŋ gau magöŋhalö rɨgoŋ rɨgoŋ arö, nɨbi bɨ iru nöp, nɨp nɨŋun a göm, cɨro maƚo ñöm aumɨdal. Nɨbi bɨ anɨb gau, rɨmnap manö aij nɨpe u nɨŋnɨg aumɨdal; rɨmnap hanɨp gö kamɨŋ laŋ a göm aumɨdal. \v 16 Pen ñɨn rɨmnap Jisas am ke mɨgan ap mɨdöm, Nap nɨp sabe gɨmɨdöp. \s1 Jisas, bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga ap gö, kamɨŋ la \p \v 17 Ñɨn ap Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñɨ mɨdeia. Perisi bɨ rɨmnap abe, lo manö hag ñeb bɨ rɨmnap abe, ram mɨnöŋ Galili aŋ au ram rɨƚɨg agƚö magöŋhalö gau nɨbö abe, ram mɨnöŋ Judia aŋ au ram rɨƚɨg agƚö magöŋhalö gau nɨbö abe, Jerusalem nɨbö abe apöm, Jisas manö hag ñɨmɨdeia au asɨk mɨdeila. Pen Bɨ Kub kƚö nɨpe aip mɨdeia u me, Jisas nɨbi bɨ nan ga gau kalɨp gö kamɨŋ la. \v 18 Pen bɨ rɨmnap, bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga ap ilöŋ lɨ dapöm, Jisas nɨp gö kamɨŋ laŋ a göm, nɨp Jisas mɨdöp ram raul mɨgan u ud arun a gɨ gasɨ u nɨŋla. \v 19 Pen Jisas mɨdeia ram u nɨŋla, nɨbi bɨ gau ram raul mɨgan anɨbu böŋ nöp sɨsɨ ga. Anɨg gö, wip ilöŋ lɨ daula anɨbu, dam ram adö laŋ amöm, ram u ud mɨgan hiɨköm, nagɨ löm, Jisas mɨdeia aŋ au gɨyaŋ yula. \v 20 Kale gasɨ nɨŋla, Jisas gö kamɨŋ lɨnɨm rö löp, a göm nɨŋeila rö, Jisas gasɨ kale u nɨŋöm, bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga u nɨp haga, “Bɨ nɨŋeb yad, nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gabin,” a ga. \x * \xo 5:20 \xt Luk 7:48; Ais 43:25\x* \v 21 Jisas anɨg hagö, bɨ Perisi gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, gasɨ aŋ kale gau nöp ke nɨŋöm hagla, “Bɨ anɨbi ban? Nɨpe God nɨp hag juöl gɨ hagab. God nɨpe añɨ nöp me nan si nan naij gɨpal gau nɨŋöm arö gɨnɨm rö löp,” a göm, gasɨ kale u nöp nɨŋla. \p \v 22 Pen gasɨ nɨŋeila anɨbu, Jisas ke rɨk nɨŋöm haga, “Kale nɨhön gɨnɨg yɨp gasɨ naij nɨŋabim? \v 23 Bɨ ap bɨ ap nɨp hagnab, ‘Nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gabin,’ a gɨnab u, kale aigöl gɨmim nɨŋnabim nɨpe manö nɨŋö hagab aka manö pir alabŋ Pen bɨ ñɨmagö ma kɨƚa göp ap mɨdeinab, bɨ ap nɨp hagnab, ‘Ne mɨñi nöp urak aru,’ a gɨnab u, kale aigöl gɨmim nɨŋnabim nɨpe manö nɨŋö hagab aka manö pir alab? \v 24 Bɨ Ñɨ nɨpe nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ iƚ i nan si nan naij gɨpal gau nɨŋöm arö gɨnɨm rö löp u, kale manö anɨbu manö nɨŋö a gɨmim nɨŋ udmim a gem, manö anɨg göl hagnɨg gabin,” a ga. Anɨg hagöm, Jisas bɨ ñɨmagö ma kɨƚa ga u nɨp haga, “Ne mɨñi nöp urakmön, nöp ilöŋ lɨ daubal abañ bad u udmön, ado gɨ ram ne aru,” a ga. \x * \xo 5:24 \xt Jon 5:8\x* \v 25 Anɨg hagö, nɨbi bɨ gau nɨŋmɨdlö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp uraköm, nɨp ilöŋ lɨ daula abañ bad anɨbu udöm, God nɨp aij a göl gɨ, ram nɨpe ara. \v 26 Anɨg gö, nɨbi bɨ nɨŋmɨdeila gau magöŋhalö pa gɨƚɨ göm, God hib u dap ranöl gɨ hagla, “Mɨñi nan ke nɨbö yabɨƚ gajɨp nɨŋbun,” a göm, aiö waiö gɨla. \s1 Jisas bɨ nɨpe Lipai nɨp uda \r (Mad 9:9-13; Mak 2:13-17) \p \v 27 Pen hainö Jisas amöm nɨŋa, bɨ dakɨs udep ap dakɨs ñeb ram raul mɨgan u asɨk mɨdeia. Hib nɨpe u Lipai. Jisas nɨp nɨŋöm haga, “Ne aumön, yad aip arul,” a ga. \v 28 Hageia, Lipai uraköm, wög gɨmɨdöp u arö göm, nan nɨpe gau magöŋhalö arö göm, Jisas aip arlö. \p \v 29 Pen Lipai ñɨñɨ löm, Jisas nɨp nan magö kub ram nɨpe u lau löm, bɨ dakɨs udep rɨmnap, nɨbi bɨ rɨmnap iru nöp wɨñ alö apöm, Jisas aip asɨköm nan magö ñɨŋeila. \v 30 Pen Jisas kale aip nan magö ñɨŋaia u nɨŋöm, bɨ Perisi rɨmnap abe, bɨ lo manö hag ñeb kale rɨmnap abe apöm, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp hagla, “Kale nɨhön gɨnɨg nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau abe, bɨ dakɨs udep gau abe aip asɨkmim nan ñɨŋabim?” ö gɨla. \x * \xo 5:30 \xt Luk 15:1-2\x* \p \v 31 Anɨg haglö, Jisas manö anɨbu nɨŋöm kalɨp pen hagöm haga, “Nɨbi bɨ kamɨŋ mɨdpun a gɨpal gau, wös wameb bɨ wɨñ alagpal; nɨbi bɨ nan göp gau nöp, hanɨp gö kamɨŋ laŋ a göm, wös wameb bɨ wɨñ albal. \v 32 Anɨb unbö rö nöp, yad nɨbi bɨ, mɨd aij gɨpun a göm gasɨ nɨŋbal gau, kalɨp hagnɨg auagpin; nɨbi bɨ, hon nan si nan naij gun, mɨd aij gagpun, a göm gasɨ nɨŋbal gau, kalɨp hagnɨg aubin. Yad kalɨp manö aij hag ñɨnö, kale manö yad u nɨŋ udöm, nan naij gɨpal gau, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a göm, arö göm, God hagöp rö nöp göl,” a gem aubin. \s1 God nɨp sabe gep gasɨ u nöp nɨŋöm nan magö ñɨŋagla \r (Mad 9:14-17; Mak 2:18-22) \p \v 33 Pen kale rɨmnap Jisas nɨp hagla, “Jon bɨ nɨpe gau abe, Perisi bɨ kale gau abe ñɨn rɨmnap, God nɨp nöp gasɨ añɨ nɨŋun, a göm, nan magö ñɨŋagöm kɨyö nöp mɨdöm, God nɨp sabe gɨpal. Pen bɨ ne gau nan magö ñɨŋöl gɨ, ñɨg ñɨŋöl gɨ nöp mɨdpal,” a gɨla. \p \v 34 Anɨg hageila, Jisas kalɨp pen haga, “Bɨ ap nɨbi udöm, nɨbi bɨ nɨpe gau aip nan kub ñɨŋnaböl u, bɨ rɨmnap uraköm, nɨhön gɨnɨg anɨg gabim a göm hagagnaböl. \x * \xo 5:34 \xt Jon 3:29\x* \v 35 Pen hainö bɨ rɨmnap apöm bɨ anɨbu ud arlö, ñɨn anɨbu nɨbi bɨ nɨpe gau mög gö, nan magö ñɨŋagnaböl,” a ga. \p \v 36 Pen Jisas manö hod rɨköm kalɨp haga, “Waƚɨj nöd nɨbö ap gɨ dö geinab u, waƚɨj gɨsön nɨbö ap ud gɨ dö göm, dap al dör gɨlö, adɨp adɨp lagnab. Ke ke yabɨƚ löm, mɨhöŋgöl naij yabɨƚ gɨnab. \v 37 Pen ñɨg wain u, u rö nöp. Ñɨg wain kamɨŋ u udöm, kaj meme hañ mɨƚep mɨgan yaŋ hoŋ gagpal. Nɨhön gɨnɨg: hoŋ göm mame ñɨlö, ran ap ranöm, bɨŋ naij yabɨƚ hagöm pak gɨ dö göm hoŋ gö, kaj meme hañ u abe naij gɨnab. \v 38 Gasɨ anɨbu nɨŋöm me, ñɨg wain kamɨŋ udöm, kaj meme hañ kamɨŋ mɨgan u nöp hoŋ lep. \v 39 Pen nɨbi bɨ ñɨg wain nöd nɨbö hadö ñɨŋbal gau, hainö ñɨg wain kamɨŋ gɨsön nɨbö u ñɨŋlö kalɨp aij gagnab; ‘Ñɨg wain nöd nɨbö u aij,’ a gɨnaböl,” a ga. \c 6 \s1 “Yɨharɨŋ mɨdep ñɨn i nɨhön gɨnɨg anɨg gabim?” ö gɨla \r (Mad 12:1-8; Mak 2:23-28) \p \v 1 Hainö Juda God nɨp sabe gep ñɨn ap, Jisas bɨ nɨpe gau aip wid wög adɨŋ aŋ au amöl gɨ, bɨ nɨpe gau wid magö anɨb gau rɨmnap rɨk ñɨmagö adö kale au löm, hañ pak yuöm ñɨŋöl gɨ arla. \x * \xo 6:1 \xt Dud 23:25\x* \v 2 Anɨg geila, bɨ Perisi rɨmnap nɨŋöm hagla, “Kale nɨhön gɨnɨg God nɨp sabe gep ñɨn wög gagep i, wid magö hañ pak yumim wög gabim?” ö gɨla. \x * \xo 6:2 \xt Jon 5:10\x* \p \v 3-4 Hageila, Jisas bɨ nɨpe gau gɨla anɨbu naij gagla u nɨŋöm, bɨ Perisi gau kalɨp haga, “Depid hadame nöp bɨ nɨpe gau aip kɨyö lö, God sabe gep ram u amjaköm, bred God amgö ilö adö u löm, bɨ yɨharɨŋ ñɨŋagpal, bɨ God nɨp nan sabe gɨpal gau nöp ñɨŋbal bred u, Depid hag nɨŋö, nɨp ñɨlö, bɨ nɨpe gau aip ñɨŋla. Kalɨp kɨyö lö gɨla aiud anɨbu God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u, kale nɨŋagpim ar?” a ga. \x * \xo 6:3-4 \xt Lep 24:5-9; 1Sa 21:1-6\x* \p \v 5 Jisas manö ap halö hagöm haga, “Bɨ Ñɨ nɨpe Bɨ Kub mɨdöm, ñɨn yɨharɨŋ mɨdep ñɨn u, nɨhön gɨnam a gɨnab u, gɨnab,” a ga. \s1 Jisas, bɨ ñɨmagö pɨno ga ap gö, kamɨŋ la \p \v 6-7 Pen Juda God nɨp sabe gep ñɨn hain ap, Jisas Juda magum gep ram u amöm, kalɨp God Manö u hag ñöl gɨ mɨdeia. Ram raul mɨgan anɨbu, bɨ ñɨmagö pɨno ga ap ap mɨdeia. Bɨ Perisi gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ anɨbu nɨp nɨŋla rö, Jisas nɨpe God nɨp sabe gep ñɨn i nɨp gö kamɨŋ lɨnab aka nɨhön gö, nɨp hag gun a göm, nɨp nɨŋ ij halö lɨ mɨdeila. \v 8 Pen gasɨ nɨŋla anɨbu, Jisas ke nɨŋöm, bɨ ñɨmagö pɨno ga anɨbu nɨp haga, “Ne urakmön aŋ aui au,” a ga. \v 9 Hageia, urak auö nɨŋöl gɨ, Jisas bɨ Perisi gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe kalɨp haga, “Yɨharɨŋ mɨdep ñɨn i rö, nɨbi bɨ gau kalɨp ud aij gɨnabun aka, yɨharɨŋ mɨdep ñɨn uri a gun, kalɨp arö gɨnabun? Kalɨp gɨno urak aröl aka kalɨp arö gɨno umöl?” ö ga. \v 10 Anɨg hagöm, kalɨp nɨŋ gus gus göm, bɨ ñɨmagö pɨno ga u nɨp haga, “Ñɨmagö ne u mɨlöbö lɨ!” a ga. Hagö, ñɨmagö nɨpe mɨlöbö lö nɨŋöl gɨ, adɨŋ kamɨŋ la. \p \v 11 Jisas bɨ anɨbu nɨp gö kamɨŋ la u nɨŋöm, bɨ Perisi gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, mulu kal yabɨƚ nɨŋöm, Jisas nɨp nɨhön gun a göm, hag nɨŋ hag nɨŋ gɨ mɨdeila. \s1 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ uda \r (Mad 10:1-4; Mak 3:13-19) \p \v 12 Pen ñɨn aŋ anɨb au, Jisas Nap nɨp hagnabin, a göm, dum ilö laŋ amöm, Nap nɨp sabe gɨ mɨdö mɨdö, ram rua. \v 13 Pen ruö sɨdö aua magö u, bɨ nɨpe gau magöŋhalö hagö aueila, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ kalɨp ud asɨk ke löm, kale bɨ manö yad ud arep gau mɨdeinabim, a göm hag la. \v 14-15 Bɨ nɨpe hag la anɨb gau hib kale me: ap Saimon, hainö Jisas hib nɨpe ap löm Pida a ga; ap Edru, Saimon nɨmam nɨpe u; ap Jems; ap Jon; ap Pilip; ap Badolomyu; ap Madyu; ap Domas; ap Jems, Alpias ñɨ nɨpe u; ap Saimon hib aƚog Saimon Selod a gɨmɨdal u; \v 16 ap Judas, Jems ñɨ nɨpe u; ap Judas Iskariod. Nɨpe nöp me hainö Jisas al pak lɨlaŋ a göm, nɨp mumug nɨŋa. \s1 Nɨbi bɨ iru nöp Jisas mɨdeia au aula \p \v 17 Pen Jisas bɨ nɨpe anɨb gau aip dum ilö laŋ arö göm, au gɨyaŋ gɨ am ban aij yaŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp, nɨp nɨŋun a göm, ap magum gɨla. Nɨbi bɨ anɨb gau, rɨmnap Jerusalem nɨbö, rɨmnap ram mɨnöŋ Judia gau nɨbö gau nɨbö, rɨmnap ram mɨnöŋ nabis daun kub mɨhöp Daia Saidon nɨbö, \v 18 Jisas manö nɨpe nɨŋun, hanɨp nan göp gö kamɨŋ lɨnɨm a göm aueila. Nɨbi bɨ kɨjaki aiön pi nan gau abaŋ alö mɨd aij gagla gau, Jisas gö kamɨŋ la. \v 19 Pɨdöŋ nɨp nɨbö apöm, kalɨp nan nɨhön nɨhön ga gau gö, magöŋhalö kamɨŋ lajɨp u nɨŋöm, nɨbi bɨ anɨb gau magöŋhalö apöm, hon abe Jisas nɨp ud nɨŋun a göm, nɨp cɨro maƚo ñöm aula. \s1 Nɨbi bɨ mög gep rö gau hainö mɨñ mɨñ gɨnaböl \r (Mad 5:1-12) \p \v 20 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp amgö nɨŋöl gɨ haga, \q1 “Kale nɨbi bɨ mög gep rö mɨdpim gau, \q2 God kalɨp ud aij göm abad mɨdeinab. \q1 Gasɨ anɨbu nɨŋmim \q2 mɨñ mɨñ gɨmim. \q1 \v 21 Kale mɨñi kɨyö kub löp gau, \q2 hainö kɨyö lagnab. \q1 Gasɨ anɨbu nɨŋmim \q2 mɨñ mɨñ gɨmim. \q1 Kale mög gö, mɨɫöŋ magö gabim gau, \q2 hainö aij gö nɨŋöl gɨ, mɨhol gɨnabim. \q1 Gasɨ anɨbu nɨŋmim \q2 mɨñ mɨñ gɨmim. \x * \xo 6:21 \xt Rep 7:16-17; Sam 126:5-6; Ais 61:3\x* \q1 \v 22 Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp cɨg mɨdpe, nɨbi bɨ gau \q2 kalöp mulu kal nɨŋöm, jɨ nɨŋöm, \q1 nɨbi bɨ naij anɨb gai i, bɨ an aip mɨdeinaböl, a göm, \q2 kalöp hib gasɨ naij nɨŋöm \q1 manö udöm hag jueinaböl u, \q2 kale mɨñ mɨñ gɨmim. \x * \xo 6:22 \xt Jon 15:19; 16:2; 1Pi 4:14\x* \q1 \v 23 Gɨnaböl anɨbu, nɨhi iƚaŋ kale gau, \q2 bɨ God manö hagep gau kalɨp gɨmɨdal rö nöp kalöp gɨnaböl. \q1 Anɨb u nɨŋmim, God hanɨp ud aij yabɨƚ gɨnab \q2 ram mɨnöŋ nɨpe adö laŋ au, a gɨmim, \q1 aij a gö nɨŋöl gɨ, ñɨn ma ju adö adö gɨ uraköl gɨ, \q2 mɨñ mɨñ göl gɨ mɨdaimim. \s1 Kale nɨŋ aij gɨmim \q1 \v 24 “Pen kale nɨbi bɨ mani nan iru mɨdöp gau \q2 nɨŋ aij gɨmim. \q1 Nan kale udep rö u, \q2 mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i hadö udpim. \q1 \v 25 Pen kale mɨñi nan magö rö ñɨŋ gɨpe gɨpe mudun göp gau, \q2 hainö kɨyö lɨnab u nɨŋ aij gɨmim. \q1 Pen kale mɨñi manö mɨhol uƚɨb gɨ mɨdpim gau, \q2 hainö mög gö mɨɫöŋ magö gɨ mɨdeinabim. \q1 \v 26 Pen kalöp hib dap ranöl gɨ nöp mɨdeinaböl u, \q2 kale nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim. \q1 Nɨhi iƚaŋ kale gau, bɨ God Manö piral hagmɨdal gau, \q2 kalɨp unbö rö gɨmɨdal. \s1 Koƚmaƚ kale gau kalɨp mɨdmagö lɨmim \r (Mad 5:38-48) \p \v 27 “Pen nɨbi bɨ manö yad nɨŋabim gai i. Koƚmaƚ kale gau kalɨp mɨdmagö lɨmim. Nɨbi bɨ kalöp mulu lugö nɨŋbal gau kalɨp ud aij gɨmim. \v 28 Nɨbi bɨ kalöp hag juaiöl, God kalɨp abad mɨdeiaŋ a gɨmim, nɨp sabe gɨmim. Nɨbi bɨ kalöp gɨ naij gaiöl, kalɨp God nɨp sabe gɨmim. \v 29 Pen nɨbi bɨ rɨmnap kalöp alaun böŋ lap pakaiöl, ado gɨmim, böŋ lap u rö nöp paköl. Pen nɨbi bɨ rɨmnap kolsior kale u udaiöl, sior u rö abe udim a gɨmim, haƚöwaƚö ñɨmim. \v 30 Nɨbi bɨ rɨmnap nan mɨdagainɨm asɨb hagaiöl, kalɨp ñɨmim. Pen nan kale ap nɨŋöm udaiöl, hanɨp adog ñɨmim, a gɨmim hagagmim. \v 31 Hanɨp gɨlaŋ a gɨmim gasɨ nɨŋbim rö u, kale ke nɨbi bɨ rɨmnap gau kalɨp u rö nöp gɨmim. \x * \xo 6:31 \xt Mad 7:12\x* \p \v 32 “Nɨbi bɨ kalöp mɨdmagö lɨbal gau nöp mɨdmagö lɨnabim u, God kalöp aigöl göm nɨŋö, aij gɨnabŋ Nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau, nɨbi bɨ kale ke gau u rö nöp pen pen mɨdmagö lɨbal. \v 33 Pen nɨbi bɨ kalöp ud aij gɨpal gau nöp kalɨp gɨ aij gɨnabim u, God kalöp aigöl göm nɨŋö, aij gɨnabŋ Gɨnabim anɨbu, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau gɨpal rö nöp gɨnabim. \v 34 Nan ñɨno pen ñɨnaböl a gɨmim, gasɨ u nöp nɨŋmim nan ñɨnabim u, God kalöp aigöl göm nɨŋö, aij gɨnabŋ Gɨnabim anɨbu, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau gɨpal rö nöp gɨnabim. \v 35 Anɨb u, koƚmaƚ kale gau mɨdmagö lɨmim, kalɨp gɨ aij gɨmim, nan haƚöwaƚö ñɨmim. Hanɨp pen ñɨnaböl a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Anɨg geinabim u, God kƚö yabɨƚ adö laŋol mɨdöp u, ñɨ pai nɨpe mɨdeinabim. Nɨpe göp rö geinabim u me, kalöp hauƚ gagöm, pen aij ñɨnab. God nɨpe nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau abe, nɨbi bɨ nɨp, aij a göp, a gagpal gau abe, kalɨp u rö nöp gɨ aij gab. \v 36 Nap kale nɨbi bɨ mög nɨŋöm ud aij göp rö, kale u rö nöp nɨbi bɨ mög nɨŋmim ud aij gɨmim. \s1 Nɨbi bɨ gau kalɨp manö kub hagagmim \p \v 37 “Kale nɨbi bɨ rɨmnap, ‘Anɨg anɨg gɨpim rö, kale nɨbi bɨ naij mɨdpim,’ a gagnabim u, God kalöp pen u rö nöp, ‘Anɨg anɨg gɨpim rö, kale nɨbi bɨ naij mɨdpim,’ a gagnab. Kale nɨbi bɨ rɨmnap manö kub hagmim, ‘Kale nɨbi bɨ naij, pen udnabim,’ a gagnabim u, God kalöp pen u rö nöp manö kub hagöm, ‘Kale nɨbi bɨ naij, pen udnabim,’ a gagnab. Nɨbi bɨ gau kalöp gɨ naij geinaböl u nɨŋmim arö geinabim u, God nan naij kale gɨpim u, u rö nöp nɨŋöm arö gɨnab. \x * \xo 6:37 \xt Mad 6:14\x* \v 38 Nan kale gau nɨbi bɨ gau kalɨp haƚöwaƚö ñeinabim u, God kalöp pen u rö nöp haƚöwaƚö yabɨƚ ñɨnab. Kale skel nɨhön rö udmim nɨbi bɨ gau kalɨp nan nɨme lɨ ñɨnabim u rö, God skel anɨbu nöp ud kalöp u rö nöp nan nɨme lɨ ñɨnab,” a ga. \x * \xo 6:38 \xt Mak 4:24\x* \p \v 39 Pen Jisas manö ap hod rɨköm haga, “Bɨ amgö we gɨnab ap, bɨ amgö we ap nɨp, adan anɨg anɨg mɨdöp a göm yamagnab. Nɨhön gɨnɨg: nɨpe anɨg gö, mɨhöŋgöl uƚöm mɨgan yaŋ ap lug paknabil. \x * \xo 6:39 \xt Mad 15:14\x* \v 40 Nɨbi bɨ skul hagpal gau, am skul hagpal magö u, hag ñeb bɨ kale gau kalɨp adö laŋ mɨdagpal. Pen hainö skul u hag pɨs gɨ aij göm me, hag ñeb bɨ kale gau aip adɨp adɨp mɨdeinaböl. \x * \xo 6:40 \xt Mad 10:24-25\x* \p \v 41 “Pen nɨhön gɨnɨg mab po amgö kalöp ke pak paƚu gɨ mɨdöp u nɨŋ hagmim wasö, namam nan acɨp amgö nɨpe mɨdöp u nöp nɨŋ hagpim? \v 42 Mab po kub amgö kalöp pak paƚu gɨ mɨdöp u nöd ud yube, amgö kale amgö yabɨƚ lö, hainö namam nan acɨp pro amgö nɨpe mɨdöp u, ud yuun a gɨmim hagmim,” a ga. \s1 Mab aij pɨlöp, mab naij pɨlöp \p \v 43 “Pen mab aij ap magö naij ap pɨlagnab; pen mab naij ap magö aij ap pɨlagnab. \v 44 Anɨb u, mab gau magö pɨlnab u nɨŋöm, mab u aij, mab u naij a göm nɨŋnaböl. Nagɨ mɨgañɨb u kia magö pɨlagnab. Nagɨ gabƚog u papo magö pɨlagnab. \v 45 Nɨbi bɨ aij gau, hibur gasɨ mɨdmagö aŋ kale daŋ aij mɨdöp rö, gɨ aij gɨpal. Nɨbi bɨ naij gau, hibur gasɨ mɨdmagö aŋ kale daŋ naij mɨdöp rö, gɨ naij gɨpal. Pen nɨbi bɨ aigale nɨbi bɨ rö mɨdpal u, manö hagnaböl u nöp apdi nɨŋun, nɨbi bɨ gau aij, nɨbi bɨ gau naij a gun nɨŋnabun. \s1 Bɨ mɨhöp ram mɨhöp gɨlö \r (Mad 7:24-27) \p \v 46 “Yɨp Bɨ Kub hon, Bɨ Kub hon, a gɨpim u pen nɨhön gɨnɨg manö hagpin u hain gagpim? \x * \xo 6:46 \xt Mad 7:21\x* \v 47 Nɨbi bɨ manö yad u nɨŋöm, hagpin rö gɨpal gau, manö hagnɨg gabin i rö mɨdpal. \v 48 Nɨbi bɨ manö yad u nɨŋöm, hagpin rö gɨnaböl gau, bɨ ram gɨ lɨnɨg geinab, uƚöm mɨlö udöm, ram padö kabö adö au lɨ aij göm, ram adö anɨbu nöp gɨ lɨnab rö mɨdnaböl. Anɨg gö, ñɨg uƚ apöm, ram halö pa jö ma jö gɨ ud arnam a gɨ wasö nɨŋöm, ram gɨ aij gɨnab anɨbu pɨdöŋ nöp mɨdeinab. \v 49 Pen nɨbi bɨ manö yad u nɨŋöm, hagpin rö gagnaböl gau, bɨ ram gɨ lɨnɨg geinab, uƚöm mɨlö udagöm, ram padö lagöm, yɨharɨŋ ram mɨnöŋ adö adö au gɨ lɨnab rö mɨdnaböl. Anɨg gö, ñɨg uƚ apöm, ram halö pa jö ma jö gɨ ud arnam a göm, magö anɨbu nöp ram halö böŋ nöp ud arö, mɨnöŋ cög nöp mɨdeinab. \c 7 \s1 Jisas bɨ wög gɨ ñeb ap gö kamɨŋ la \r (Mad 8:5-13) \p \v 1 Jisas nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp manö anɨbu hag ñɨ pɨs göm daun pro Kapaneam ara. \v 2-3 Pen daun anɨbu, bɨ kub ami bɨ iru nöp abad mɨdmɨdöp bɨ ap mɨdeia. Bɨ rɨmnap Jisas ap Kapaneam mɨdöp a gɨlö, manö anɨbu nɨŋöm, Rom ami bɨ kub Juda bɨ manö ud asɨkep rɨmnap hag yuöm haga, “Bɨ nagɨ wög gɨ ñeb aij yabɨƚ yad ap nan göp umnɨg gab nɨŋöm kale am Jisas nɨp hag nɨŋmim uɫ gɨ daube, nɨp gö kamɨŋ laŋ,” a ga. \v 4-5 Hagö, kale Jisas mɨdeia au amöm, nɨp manö kƚö neb neb göm hagla, “Ami bɨ abad mɨdep bɨ kub ap, bɨ aij yabɨƚ. Hanɨp Juda nɨbi bɨ gau mɨdmagö löm pör abad mɨd aij göp. Magum gep ram hanɨp ap gɨ la. Anɨb u, ne ammön bɨ nagɨ wög gɨ ñeb nɨpe u gö kamɨŋ lɨnɨm,” a gɨla. \p \v 6 Kale hageila nɨŋöm Jisas kalɨp aip am am ram au söl au amöl gɨlö nɨŋöl gɨ, ami bɨ abad mɨdep anɨbu bɨ nɨŋeb nɨpe rɨmnap hag yuö, am Jisas nɨp nable paköm hagla, “Bɨ ami abad mɨdep bɨ hon u nöp hagöp, ‘Bɨ Kub, yad bɨ aij wasö, ram yad u ma ilön auagmön. \v 7 Yad bɨ aij rö nöp nɨnam, pen yad nɨŋbin, God nöp aip mɨdöp rö, “Kamɨŋ laŋ,” manö u nöp hagaimön, bɨ yad nan göp anɨbu kamɨŋ lɨnɨm. \v 8 Bɨ kub yabɨƚ ap yɨp abad mɨdöp; yad ke pen ami bɨ gau kalɨp abad mɨdem, “Arim!” a gɨnö arbal; “Auim!” a gɨnö aubal; “Wög anɨbu gim!” a gɨnö gɨpal,’ a göp,” a gɨla. \p \v 9 Anɨg haglö, Jisas, bɨ anɨbu gasɨ nɨpe ke nɨŋöm anɨg hagöp a göm, aiö göm, nɨbi bɨ nɨp hain göm aueila gau kalɨp haga, “Ami bɨ Rom nɨbö u, yɨp nɨŋ ud pɨdöŋ göp. Nɨpe göp anɨbu, Isrel bɨ ap unbö rö göp yad nɨŋagpin yabɨƚ,” a ga. \p \v 10 Pen ami bɨ abad mɨdep bɨ u, bɨ nɨpe gau ado gɨ amöm nɨŋla, bɨ nan ga anɨbu hadö kamɨŋ la. \s1 Jisas nɨbi adu ñɨ nɨpe uma u nɨp gö, kamɨŋ ara \p \v 11 Ñɨn aŋ anɨbu nöp, Jisas aip bɨ nɨpe gau aip Nen daun arla. Nɨbi bɨ gau iru yabɨƚ nöp aip arla. \v 12 Daun ajöŋ iƚ söl au amjaklö nɨŋöl gɨ, nɨbi adu ap ñɨ añɨ nɨpe yag daua uma u, wip ilöŋ löm daueila. Nɨbi bɨ iru nöp daun anɨbu nɨbö apöm nɨbi anɨbu aip aueila. \v 13 Jisas nɨbi adu anɨbu nɨp nɨŋö, mög gö haga, “Mɨɫöŋ gagmön,” a ga. \v 14 Anɨg hagöm, nɨpe amöm wip ilöŋ lɨ daueila mab u ud nɨŋö nɨŋöl gɨ, bɨ ilöŋ daueila gau pɨdöŋ gɨla. Jisas bɨ praj uma u nɨp haga, “Ñɨ me, nöp hagabin, urak!” a ga. \v 15 Anɨg hagö, ñɨ urak asɨköm manö hagö nɨŋöl gɨ, Jisas nɨme nɨp, ñɨ ne u, a göm ud ña. \x * \xo 7:15 \xt 1Ki 17:23; 2Ki 4:36\x* \p \v 16 Pen nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila gau magöŋhalö pa gɨƚɨ göm, God hib nɨpe u dap ranöl gɨ hagla, “God manö hagep bɨ kub yabɨƚ hanɨp auöp. God hanɨp gɨ ñɨnɨg auöp,” a gɨla. \x * \xo 7:16 \xt Luk 1:68\x* \p \v 17 Jisas ga anɨbu nɨŋöm, aiud udlö, manö anɨbu Juda nɨbi bɨ ram mɨnöŋ kale gau gau amöm, ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö ara. \s1 Jon Bɨ Ñɨg Pak Ñeb bɨ nɨpe mɨhöp Jisas nɨŋnɨg arlö \p \v 18 Jon bɨ nɨpe gau, Jisas ga rö magöŋhalö nɨŋöm, am Jon nɨp hag ñɨlö, bɨ nɨpe mɨhöp hagö aueilö haga, \v 19 “Kale mɨhöŋ ammil Bɨ Kub nɨp hag nɨŋmil, ‘Ne Mesaia pör abad mɨdpun u nöp auban aka bɨ ke nɨbö ap halö abad mɨdaiun?’ ö gɨmil,” a ga. \p \v 20 Hageia, bɨ mɨhau Jisas mɨdeia au ammil haglö, “Jon bɨ ñɨg pak ñeb u halɨp bɨ mɨhöŋ hagöp, ‘Kale mɨhöŋ ammil Bɨ Kub hag nɨŋmil, “Ne Mesaia pör abad mɨdpun u nöp auban aka bɨ ke nɨbö ap halö abad mɨdaiun,” a gɨmil,’ a göm, hol mɨhöŋ hag yuö, nöp hag nɨŋnɨg aubul i,” a gɨlö. \x * \xo 7:20 \xt Sam 40:7; Mal 3:1; Rep 1:8\x* \p \v 21 Pen kale mɨhöŋ anɨg hagmil nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas nɨbi bɨ iru nöp nan adö ke ke ga gau gö kamɨŋ la; nɨbi bɨ iru nöp mɨña ga gau gö kamɨŋ la; nɨbi bɨ iru nöp kɨjaki aiön pi abaŋ al mɨdeia gau gö kamɨŋ la; nɨbi bɨ iru nöp amgö we ga gau gö amgö ñɨl nɨŋla. \v 22 Anɨg göm, Jisas bɨ anɨb mɨhau kalɨp haga, “Kale mɨhöŋ ado gɨ ammil Jon nɨp hagmil, ‘Hol am nɨŋbul, bɨ anɨbu nɨbi bɨ amgö we ga gau gö amgö ñɨl nɨŋbal; nɨbi bɨ ma böŋ nöp naij ga gau gö kauyaŋ ajaböl; nɨbi bɨ hañ romaŋ wös hapeb la gau gö mɨƚep göp; nɨbi bɨ rɨmɨd mɨgan pɨƚ göp gau gö manö apdi nɨŋaböl; nɨbi bɨ umbal gau gö kamɨŋ mɨdpal; nɨbi bɨ mög gep rö gau manö aij u hagab nɨŋaböl. \x * \xo 7:22 \xt Ais 35:5-6; 61:1; Luk 4:18\x* \v 23 Nɨbi bɨ yɨp gasɨ nɨŋöm cɨg göl gɨ nöp mɨdeinaböl gau, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨnaböl,’ a gɨmil,” a ga. \p \v 24 Anɨg hagö, bɨ Jon manö daulö mɨhau ado gɨ arlö nɨŋöl gɨ, Jisas nɨpe, Jon nɨp manö adö u hagöm nɨbi bɨ mɨdeila gau kalɨp haga, “Kale nöd ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp aŋ au arbe ñɨn u, nɨhön nɨŋnɨg arbeŋ Kale hod mɨlö añɨ ap yɨgön ud aŋa gɨ daŋ i göp ap nɨŋnɨg arbe? \v 25 Kale nɨhön nɨŋnɨg arbeŋ Bɨ waƚɨj aij yabɨƚ yɨmöb ap nɨŋnɨg arbeŋ Anɨbu wasö. Bɨ waƚɨj aij yabɨƚ udöm, nan aij aij udun a göm gasɨ nɨŋbal gau, bɨ kub ram gau nöp hanbal. \v 26 Pen kale nɨhön nɨŋnɨg arbeŋ God manö hagep bɨ ap nɨp nɨŋnɨg arbe akaŋ Nɨŋö me, God manö hagep bɨ ap nɨp nɨŋnɨg arbe, pen bɨ Jon nɨŋbe u nɨpe wög adö ke nɨbö gɨnɨg aua. \x * \xo 7:26 \xt Luk 1:76\x* \v 27 Bɨ Jon u me, hadame ram God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘Bɨ manö hagep yad u hag yunö, nöd amöm, \q2 nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨ aij gɨnab; \q1 hainö ne ke hag yunö nɨnabön,’ a göm kalɨ kƚiñ rɨkla. \x * \xo 7:27 \xt Mal 3:1\x* \m \v 28 Kalöp hagabin, nɨbi bɨ nöd mɨdmɨdal gau abe, nɨbi bɨ mɨñi mɨdpal gau abe magöŋhalö nɨbi bɨ yɨharɨŋ, Jon bɨ kub. Pen God nɨbi bɨ yɨharɨŋ gau udöm ram mɨnöŋ nɨpe kumi kabö adö laŋ au abad mɨdeinab gau, kale Jon rö mɨdageinaböl; kale nɨbi bɨ kub mɨdeinaböl,” a ga. \p \v 29 Nɨbi bɨ gau, bɨ dakɨs udep gau halö, nöd Jon nɨp aula, kalɨp magöŋhalö ñɨg pak ña. Anɨg gö, Jisas manö haga u nɨŋöm hagla, “God adan nɨpe nöp kabö rö mɨdöp,” a gɨla. \x * \xo 7:29 \xt Luk 3:12\x* \v 30 Pen bɨ Perisi abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ kub gau abe kale, God kalɨp nɨhön nɨhön gɨlaŋ a ga u gasɨ kale ke nɨŋöm pa jö nɨŋöm, Jon hanɨp ñɨg pak ñaŋ a göm auagla. \x * \xo 7:30 \xt Mad 21:32\x* \p \v 31-32 Pen Jisas nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp manö ap hagöm haga, “Nɨbi bɨ mɨñi ñɨn i mɨdpim gau yad nɨŋbin, kale ñɨ pai pro gau, nɨbi bɨ magum gep ka au asɨköm, ñɨ pai pro rɨmnap meg mɨgan dap ranöm hag amɨl apɨl göm hagpal, ‘Hon aƚɨŋ pu gɨno, kale nɨhön gɨnɨg kugom ralagpimŋ Pen kɨmap mɨɫöŋ gep rö ap hagno, kale nɨhön gɨnɨg mɨɫöŋ gagpim?’ ö gɨpal rö u, kale gɨpim. \v 33 Nɨhön gɨnɨg: Jon bɨ ñɨg pak ñeb u apöm, nan magö ñɨŋagöm, ñɨg wain ñɨŋagöm gö, kale nɨp hag jumim hagpim, ‘Bɨ kɨjaki aiön pi abaŋ alöp mɨdöp u,’ a gɨpim. \v 34 Pen mɨñi yad Bɨ Ñɨ nɨpe apem, nan ñɨŋem, ñɨg wain ñɨŋem gɨnö, yɨp hag jumim hagpim, ‘Nan iru ñɨŋöm, ñɨg wain ñɨŋöm göp u me, nɨpe nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal bɨ gau, bɨ dakɨs udep bɨ gau, bɨ kale ap mɨdöp u,’ a gɨpim. \x * \xo 7:34 \xt Luk 15:2\x* \v 35 Pen nɨbi bɨ God Manö aij u nɨŋ udöm, hain göm, gɨ aij göm, mɨd aij geinaböl u, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋöm hagnaböl, God Manö u manö nɨŋö yabɨƚ, a gɨnaböl,” a ga. \s1 Bɨ si udmɨdöp nɨbi ap \p \v 36 Bɨ Perisi ap hib nɨpe Saimon. Nɨpe Jisas nɨp haga, “Ne aumön ram yad u nan magö ñɨŋul,” a ga. Hagö, Jisas ram nɨpe u amöm nan magö ñɨŋlö nɨŋöl gɨ, \v 37 nɨbi daun anɨbu mɨdöm nan si nan naij gɨmɨdöp manö ap nɨŋa, Jisas bɨ Perisi ram amöm aip nan ñɨŋailö. Anɨb u nɨŋöm, ñɨg haƚɨŋ aij auep kabö barol ud rɨm lɨla ap dapöm, \x * \xo 7:37 \xt Mad 26:7; Mak 14:3; Jon 12:3\x* \v 38 Jisas mɨdeia jöl adö gau apöm, ma iƚ au mɨɫöŋ gɨ mɨdeia. Anɨg göl mɨɫöŋ gö nɨŋöl gɨ, amgö ñɨg u gɨ dö gɨ Jisas ma adö yaŋ lugö, umagö nɨpe u ud ƚɨƚɨ gɨ yuöl gɨ, ma kɨd nɨpe u bom haluöm, mulu ñɨŋöm, ñɨg haƚɨŋ aij auep anɨbu ma kɨd nɨpe adö au lɨ ña. \v 39 Anɨg geia, bɨ Perisi Saimon u, gasɨ magö nɨpe u nöp gasɨ nɨŋöm nɨp ke haga, “Bɨ anɨbi bɨ God manö hagep kabö göl mɨdaiböp, nɨbi anɨbi nɨpe nan si nan naij gɨmɨdöp nɨbi naij ap apöm nɨp ud nɨŋab u rɨk nɨŋböp,” a ga. \p \v 40 Jisas pen, bɨ Perisi gasɨ nɨŋa anɨbu nɨŋöm, nɨp haga, “Saimon, manö yad añɨ ap mɨdöp nöp hag ñɨnɨg gabin,” a ga. \p Hageia, Saimon haga, “Manö hag ñeb bɨ yad, manö anɨbu hag,” a ga. \p \v 41 Hageia, Jisas manö hod rɨköm haga, “Bɨ ap uraköm, bɨ mɨhöp kalɨp bɨ ap paip hadred (500) denariai ñöm, ap pipdi denariai (50) ñɨnab. \v 42 Pen hainö bɨ anɨb mɨhau pen ñeb rö lagö, bɨ mani ñɨnab anɨbu kalɨp mɨhöŋ hagnab, ‘Arö gɨmil. Mani kalöp mɨhöŋ ñɨbin u, pen ñul a gɨmil gasɨ u nɨŋagmil,’ a gɨnab. Anɨg hagö, bɨ an bɨ anɨbu nɨp mɨdmagö yabɨƚ lɨnab, bɨ nan naböŋ kub mɨdeinab u aka bɨ nan naböŋ pro mɨdeinab u?” ö ga. \p \v 43 Hageia, Saimon haga, “Gasɨ yad nɨŋbin u, bɨ nan naböŋ kub mɨdeinab u,” a ga. \p Hageia, Jisas haga, “Nɨŋö yabɨƚ hagpan,” a ga. \v 44 Anɨg hagöm, Jisas ado gɨ, nɨbi u nɨp nɨŋöm, Saimon nɨp haga, “Nɨbi i nɨp nöŋ. Yad ram raul mɨgan nöp i auajɨn, ne ñɨg ap udmön ma yɨp ƚɨk gɨ yuep rɨmnap ñagpan, jɨ nɨbi anɨbi, amgö ñɨg nɨpe u gɨ dö gɨ lugöm ma yad ñɨg lö, umagö nɨpe udöm ƚɨƚɨ gɨ yuöp. \v 45 Ne yɨp bom haluagpan, jɨ nɨbi i, yad ram raul mɨgan nöp apjakajɨn magö u rɨkö, nɨpe ma kɨd yad bom haluöl gɨ nöp mɨdöp. \v 46 Yɨp wel nabɨc cög laŋ lɨ ñagpan, jɨ nɨbi i nɨpe ma kɨd yad ñɨg haƚɨŋ aij auep u lɨ ñöb. \v 47 Anɨb u, nöp hagabin, nɨbi anɨbi nan si nan naij iru nöp göp u nɨŋem arö gɨpin. Anɨb u, yɨp pen mɨdmagö yabɨƚ löp. Pen nɨbi bɨ nan si nan naij pro pro gɨpal gau nɨŋem arö gɨnö, yɨp pen mɨdmagö pro pro lɨbal,” a ga. \p \v 48 Pen Jisas anɨg hagöm nɨbi anɨbu nɨp haga, “Nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gabin,” a ga. \p \v 49 Anɨg hagö, bɨ nɨpe aip nan ñɨŋeila gau, kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Bɨ anɨbi nɨhön gɨnɨg göm, ‘Nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gabin,’ a gab?” ö gɨla. \p \v 50 Anɨg hageila u pen Jisas nɨbi anɨbu nɨp haga, “Gasɨ ne ke u nöp nɨŋ udmön, nan si nan naij gɨpin rö Jisas nɨŋöm arö gaŋ, a gɨmön auban rö, nan si nan naij gɨpan gau nɨŋem arö gɨpin. Ne ammön, God ñɨmagö ara adö u mɨdaimön,” a ga. \x * \xo 7:50 \xt Luk 8:48; 18:42\x* \c 8 \s1 Nɨbi rɨmnap Jisas aip arla \p \v 1 Pen hainö ñɨn aŋ anɨb au, Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ aip daun gau abe, ram rɨƚɨg agƚö gau abe amöm, God nɨbi bɨ nɨpe udöm abad mɨdeinab manö aij u, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ña. \v 2 Pen ñɨn anɨbu, nɨbi rɨmnap kɨjaki aiön pi halö mɨdeila gau Jisas gö kamɨŋ la, rɨmnap nan ga gau gö kamɨŋ la, nɨŋöm nɨbi anɨb gau rɨmnap Jisas aip ajmɨdal. Nɨbi anɨb gau hib kale me, ap Maria Magdala a gɨmɨdal. Kɨjaki aiön pi unbö mudun jɨŋ nɨbi anɨbu aŋ daŋ mɨdöm höŋ arla. \x * \xo 8:2 \xt Mad 27:55-56; Mak 15:40-41; Luk 23:49\x* \v 3 Nɨbi ap Joana. Nugmul nɨpe hib u Kuja. Nɨpe kiŋ Herod ram nan nɨpe gau abad mɨdmɨdöp. Nɨbi ap Susana. Pen nɨbi rɨmnap halö iru rö aip ajmɨdal. Nɨbi anɨb gau kale magöŋhalö mani kale ke udöm, nan magö rau dapöm, Jisas bɨ nɨpe gau aip nan magö jɨm ñöl ñɨŋ ajmɨdal. \s1 Gɨñbɨƚ magö rö u, manö hod rɨk haga \r (Mad 13:1-9; Mak 4:1-9) \p \v 4 Nɨbi bɨ daun ke ke, yam ugan kub yöl gau nɨbö gau nɨbö Jisas nɨp nɨŋnɨg aulö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ nöd aula gau kalɨp manö ap hod rɨköm haga, \p \v 5 “Bɨ ap, gɨñbɨƚ magö ranaŋ a göm, gɨñbɨƚ magö u dam wög adɨŋ gau yunab. Rɨmnap wög adɨŋ arep adan gau lugö, nɨbi bɨ ƚaƚa gɨ amɨl apɨl gɨlö, yaur gau pen ap nɨŋöm ñɨŋnaböl. \v 6 Pen yɨŋ rɨmnap kabö adö mɨnöŋ pro pro mɨdeinab gau lugöm, marep gɨnab u pen kabö mɨnöŋ au ñɨg ñɨg halö mɨdageinab u me, böŋ nöp mɨƚep gɨnab. \v 7 Pen yɨŋ rɨmnap nagɨ gɨƚɨkasɨ aŋ gau lugö, nagɨ anɨbu hararo gɨ paƚu gö, ran aij gagnab. \v 8 Pen yɨŋ rɨmnap mɨnöŋ aij gau lugöm, ran aij göm, magö iru yabɨƚ nöp pɨlnab. Añɨ añɨ magö ñɨn juöl unbö mamɨd pɨlnab,” a ga. \p Jisas kalɨp anɨg hagöm haga, “Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, manö hagabin i rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \s1 Jisas, gɨñbɨƚ magö u manö hod rɨk haga u, manö iƚ u haga \p \v 9 Jisas manö hod rɨköm aiud anɨbu hagö, bɨ nɨpe gau nɨp hag nɨŋöm hagla, “Manö hod rɨkmön hagajan anɨbu, manö iƚ u aigöl gö rö mɨdöp?” ö gɨla. \v 10 Hageila, Jisas kalɨp haga, “God nɨbi bɨ nɨpe udöm abad mɨdeinab manö pi göl mɨdmɨdöp u, God kalöp gasɨ ñö nɨŋbim, pen nɨbi bɨ rɨmnap gau, yad kalɨp manö hod rɨkem nöp hagnö, \q1 ‘kale nɨŋöm nɨŋagöl, \q2 manö magö apdi nɨŋöm manö iƚ nɨŋ udagöl.’ \x * \xo 8:10 \xt Ais 6:9-10\x* \p \v 11 Pen manö hod rɨkem nan yɨŋ rö hagpin u, God Manö adö u hagpin. \v 12 Yɨŋ rɨmnap lugnab wög adɨŋ arep adan adö au a gɨpin u, nɨbi bɨ gau God Manö u nɨŋnaböl pen Seden gasɨ naij nɨŋöm, kale God Manö u nɨŋ udlö, God kalɨp ud kamɨŋ yunab u naij göp a göm, apöm God Manö gasɨ kalɨp aŋ daŋ mɨdöp u ju udö, hauƚ gɨnaböl, a gem hagpin. \v 13 Pen yɨŋ rɨmnap lugnab kabö adö mɨnöŋ pro pro mɨdeinab gau a gɨpin u, nɨbi bɨ gau God Manö u nɨŋöm, ñɨñɨ löm, aij a gö nɨŋöl gɨ, manö anɨbu nɨŋ udnaböl u pen nɨŋ ud pɨdöŋ gagnaböl rö, mɨŋör rɨmnap auö hauƚ göm arö gɨnaböl, a gem hagpin. \v 14 Pen yɨŋ rɨmnap lugnab nagɨ gɨƚɨkasɨ aŋ gau a gɨpin u, nɨbi bɨ gau God Manö u nɨŋnaböl u pen hainö manö marö aka mani kub nan gau aka mɨñ mɨñ gep adö u nöp gasɨ nɨŋöm, God Manö nɨŋ ud pɨdöŋ gagnaböl, a gem hagpin. \v 15 Pen yɨŋ rɨmnap mɨnöŋ aij adö au lugöm, ran aij göm, magö iru yabɨƚ nöp pɨlnab a gɨpin u, nɨbi bɨ gau God Manö u nɨŋöm, nɨŋ ud pɨdöŋ yabɨƚ göm, gɨ dam dam, nan magö aij pɨlnab, a gem hagpin,” a ga. \s1 Hapö lau pi gagep \p \v 16 Jisas anɨg hagöm haga, “Nɨbi bɨ gau hapö lauöm rin cög mɨgan aka abañ adö hanbal u mo gayɨk gau pi gagnaböl. Adö au gɨlaŋ rɨk lɨlö mailö gö, nɨbi bɨ gau ram raul mɨgan anɨbu apöm mailö anɨbu nɨŋnaböl. \x * \xo 8:16 \xt Mad 5:15; Luk 11:33\x* \p \v 17 “U rö nöp me, nan nɨhön nɨhön pi göl mɨdöp gau, magöŋhalö waiö lɨnab; nan nɨhön nɨhön paƚu gɨ mɨdöp gau, magöŋhalö ud mailö göp au lɨnab. \x * \xo 8:17 \xt Mad 10:26; Luk 12:2\x* \p \v 18 “Anɨb u, manö hagabin u nɨŋ aij gɨmim. Nɨbi bɨ manö nɨŋöm, nɨŋ udnaböl gau, manö aij rɨmnap halö nɨŋnaböl; pen nɨbi bɨ manö nɨŋöm nɨŋ udagnaböl gau, pro pro nɨŋun a göm nɨŋbal u halö böŋ nöp ur gɨnab. \x * \xo 8:18 \xt Mad 25:29; Luk 19:26\x* \s1 Jisas nɨme nɨmam bɨ gau \r (Mad 12:46-50; Mak 3:31-35) \p \v 19 Pen ñɨn anɨbu nöp, Jisas nɨme aip, nɨmam hain nɨpe gau aip Jisas nɨp nɨŋnɨg aula. Apöm nɨŋla, ram raul mɨgan anɨb yaŋ Jisas nɨbi bɨ sɨsɨ göl mɨdeila nɨŋöm höŋ yaŋ mɨdeila. \v 20 Anɨg gɨlö, nɨbi bɨ ap ram raul mɨdeila gau nɨŋöm, Jisas nɨp hagla, “Name namam ne gau nöp nɨŋnɨg ap mɨdpal höŋ yaŋ,” a gɨla. \p \v 21 Haglö, Jisas kalɨp haga, “Nɨbi bɨ an an God Manö u nɨŋöm hain gɨpal gau me, ami yad, mam yad mɨdpal,” a ga. \s1 Jisas hagö, yɨgön kub udeia u ur ga \r (Mad 8:23-27; Mak 4:35-41) \p \v 22 Pen ñɨn ap, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp hagöm haga, “Ñɨg Waŋö Galili juun böŋ lödaŋ arun,” a göm, ñɨg magɨb udöm arla. \v 23 Pen aŋ gau arlö nɨŋöl gɨ, Jisas nɨpe hon han ara. Hon haneia magö u, yɨgön asad kub yabɨƚ ap ñɨg aŋ anɨbu udöm, ñɨg ral ñɨg magɨb mɨgan u auö, umöl rö nöp la. \v 24 Anɨg gö, bɨ nɨpe gau apöm, Jisas nɨp aŋa gɨlö uraka hagla, “Bɨ Kub! Hon magöŋhalö umnɨg gabun!” a gɨla. \p Hageila, Jisas yɨgön udaia u abe, ñɨg ral auaia u abe hag gö, magö anɨbu nöp yɨgön u ur göm, ñɨg u haluöm, nöd mɨdeia rö mɨdeia. \v 25 Pen Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Kale ai gɨmim yɨp nɨŋ udagpim?” ö ga. \p Hageia, kale pɨñɨŋ göm aiö waiö göm, kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “Bɨ anɨbi bɨ an? Nɨpe hagö, yɨgön abe, ñɨg kub abe manö nɨpe hagöp rö nöp göp,” a gɨla. \s1 Bɨ kɨjaki aiön pi halö u, Jisas gö, kamɨŋ la \r (Mad 8:28-34; Mak 5:1-20) \p \v 26 Ñɨg magɨb udöm, amöm Ñɨg Waŋö Galili aŋ u am am, ram mɨnöŋ Gerasa nɨbi bɨ mɨdmɨdal böŋ lödaŋ arla. \v 27 Pen Jisas ñɨg magɨb u arö gɨ, ñɨg waŋö goƚ au kabö kuƚup adö au ma abö gö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp, kɨjaki aiön pi abaŋ al mɨdeila bɨ ap, daun anɨbu nɨbö apöm, Jisas nɨp nable paka. Bɨ anɨbu nɨpe magö nöp mɨdöm, ram yabɨƚ raul mɨgan u hanagmɨdöp; wip rɨgöl gɨmɨdal kabö mɨgan gau nöp han ajmɨdöp. \v 28-29 Bɨ nɨpe abad mɨdep gau, sen udöm ñɨmagö ma nɨpe gau adɨk lɨ pɨdöŋ gɨmɨdal u pen kɨjaki nan gau apöm kƚö gɨlö, sen lɨmɨdal anɨb gau pak gɨ dö gö, ram mɨnöŋ nöp aŋ gau pör pör armɨdöp. Pen bɨ anɨbu, Jisas nɨp nɨŋöm aiö göm, apöm ma iƚ au lug paka. Jisas kɨjaki aiön pi nɨp abaŋ alla anɨb gau kalɨp haga, “Bɨ anɨbi nɨp arö gɨmim höŋ arim!” a ga. Jisas anɨg hagö, kɨjaki aiön pi nɨp abaŋ alla bɨ u, kakö göm, manö kub hagöm haga, “Ne Jisas, God Bɨ Kub adö i gɨlaŋ mɨdöp Ñɨ nɨpe u, yɨp nɨhön gɨnɨg gabön? Yɨp ilön kub ñagmön!” a ga. \p \v 30 Hageia, Jisas haga, “Hib ne u hag!” a ga. Jisas hageia, nɨpe pen haga, “Hib yad u Iru Nöp,” a ga. Kɨjaki aiön pi nan gau iru yabɨƚ nöp nɨp yuö hiɨköm mɨdeila rö u me, anɨg haga. \v 31 Pen kɨjaki aiön pi gau Jisas nɨp neb neb göm hagla, “Hanɨp hagmön, mab ke yaŋ uƚöm mɨgan mauɨñ juaga u yuagmön!” a gɨla. \p \v 32 Anɨg hagöm, kaj iru yabɨƚ nöp amɨl geila yöp ba anɨb gau nɨŋöm, Jisas nɨp neb neb göm hagla, “Ne hanɨp hagö, am kaj mɨdpal gɨdaŋ kalɨp yuö hiɨkun,” a gɨlö, Jisas yau a ga. \v 33 Jisas yau a gö, kɨjaki aiön pi nan gau, bɨ u nɨp arö göm, am kaj anɨb gau kalɨp yuö hiɨklö, kaj gau pɨg ju sɨr ba yaŋ amöm, gɨ dam ñɨg waŋö aŋ yaŋ paköm, ñɨg ñɨŋöm magöŋhalö um hakla. \p \v 34 Pen bɨ kaj mukmɨdal gau, ga anɨbu nɨŋöm, gɨ dö gɨ am nɨbi bɨ daun mɨdeila gau kalɨp hag ñöm, am nɨbi bɨ ram mɨnöŋ daun söl au mɨdeila gau kalɨp hag ñöm, gɨla. \v 35 Hag ñɨlö, nan anɨbu nɨhön gö hagaböl a göm, apöm nɨŋla, bɨ kɨjaki yuö hiɨköm mɨdmɨdöp u, kamɨŋ lö, waƚɨj yɨmöm, Jisas ma iƚ söl au asɨk mɨdeia. Kale anɨbu nɨŋöm anɨnɨn gö pɨñɨŋ gɨla. \v 36 Pen nɨbi bɨ nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas kɨjaki hag höŋ yua, nɨbi bɨ gau, nɨbi bɨ hain aula gau kalɨp, anɨg anɨg göp, a göm, hag ñɨla. \v 37 Pen Gerasa nɨbi bɨ magöŋhalö anɨnɨn gö pɨñɨŋ göm, Jisas nɨp, ne ado gɨ aru a gɨlö, ñɨg magɨb udöm hada. \v 38 Jisas arɨk arnɨg geia nɨŋöm, nɨpe gö kɨjaki aiön pi höŋ arla bɨ anɨbu, nɨp manö neb neb hagöm haga, “Yad ne aip arul,” a ga. \v 39 Anɨg hageia, Jisas nɨp pen haga, “Wasö. God nöp nan aij yabɨƚ nɨhön nɨhön göp u, ne ram ne ammön nɨbi bɨ ne gau kalɨp hag ñɨmön,” a ga. \p Anɨb u, nɨpe daun nɨpe ado gɨ amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp magöŋhalö, Jisas yɨp anɨg anɨg göp a göm, hag ña. \s1 Pai ap uma Jisas gö uraka; nɨbi ap Jisas nɨp ud nɨŋö kamɨŋ la \r (Mad 9:18-26; Mak 5:22-43) \p \v 40 Pen nɨbi bɨ Jisas auab a göm, abad mɨdeila gau, Jisas ñɨg magɨb udöm amjakö, aij yabɨƚ auabön e gɨla. \v 41-42 Pen bɨ kub Juda magum gep ram abad mɨdmɨdöp bɨ ap hib nɨpe Jairas. Pai nɨpe añɨ yabɨƚ mɨ in la mɨgan laŋ u umnɨg gö, Jairas nɨpe apöm, Jisas mɨdeia söl au kugom yɨmöm haga, “Ram yad arul. Pai yad añɨ u umnɨg gab,” a ga. Hageia, Jisas nɨŋnɨg arö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp apöm, nɨp böŋ böŋ cɨro cɨro ñöl gɨ arla. \v 43 Pen nɨbi ap pör pör nɨpe nɨbi adan armɨdöp mɨ unbö mɨgan laŋ la. Nɨbi anɨbu, wös wameb bɨ gau yɨp gɨlö, yɨp kamɨŋ laŋ a göm, kalɨp mani ñɨmɨdöp u pen nɨp gɨlö mɨƚep gɨnɨm rö laga. \v 44 Nɨpe Jisas araia jöl adö lau apöm, waƚɨj mɨlö kub la u ud nɨŋö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp nɨp mɨƚep ga. \v 45 Pen Jisas kalɨp haga, “Yɨp bɨ an ud nɨŋöb?” ö ga. \p Hageia, nɨbi bɨ gau hagla, “Hon ud nɨŋagun,” a gɨla. Pen Pida haga, “Bɨ Kub, nɨbi bɨ iru nöp gai i apöm, nöp cɨro cɨro ñaböl,” a ga. \p \v 46 Hageia, Jisas haga, “Nɨbi bɨ ap yɨp ud nɨŋöb. Pɨdöŋ yad u aröp nɨŋem hagabin,” a ga. \v 47 Pen nɨbi Jisas ud nɨŋa anɨbu, nɨpe pi gɨnɨm rö laga u nɨŋöm, gɨl gɨl göl gɨ, Jisas mɨdeia söl au ap kugom yɨma. Nɨbi bɨ anɨb gau nɨŋ mɨdeila aŋ gau, Jisas nɨp hagöm, nɨpe nan gö, Jisas ud nɨŋö, magö anɨbu nöp kamɨŋ löp aiud u magöŋhalö waiö haga. \v 48 Hageia, Jisas nɨp haga, “Pai yad. Ne yɨp ud nɨŋnö kamɨŋ laŋ a gɨmön nɨŋ udpan u, yɨp ud nɨŋö kamɨŋ löp me u. Manö mɨdagöp. Ne ammön, God ñɨmagö ara adö u mɨdaimön,” a ga. \x * \xo 8:48 \xt Luk 7:50\x* \p \v 49 Jisas anɨg hagö nɨŋöl gɨ, bɨ Jairas nɨp wög gɨmɨdöp bɨ ap apöm, Jairas nɨp haga, “Pai ne böŋ nöp umöb; hag ñeb bɨ nɨp hagö ma ilön auagnɨm; ado gɨ arnɨm,” a ga. \p \v 50 Hagö, Jisas manö anɨbu nɨŋöm, Jairas nɨp haga, “Pai yad u umöb a gɨmön, gasɨ u nɨŋagmön. Nɨŋ udeinabön u, nɨp kamɨŋ lɨnab,” a ga. \p \v 51 Anɨg hagöm, Jairas ram nɨpe u amjaköm, nɨbi bɨ gau kalɨp magöŋhalö hag höŋ au yaŋ löm, pai nɨme nap mɨhau, Pida u, Jon u, Jems u kalɨp uɫ göm, pai u nɨp nɨŋnɨg ram raul mɨgan yaŋ arla. \v 52 Pen nɨbi bɨ, pai anɨbu umöb a göm mɨɫöŋ gɨ mɨdeila gau, Jisas kalɨp haga, “Kale mɨɫöŋ gagim. Pai u umagöp; yɨharɨŋ hon hanab,” a ga. \p \v 53 Jisas anɨg hageia, nɨbi bɨ gau, pai anɨbu böŋ nöp umöb u nɨŋöm, nɨp mɨhol gɨla. \v 54 Pen Jisas pai u ñɨmagö kɨd nɨpe u udöm haga, “Pai yad, urak!” a ga. \v 55 Anɨg hagö, ana nɨpe u ap kuöyaŋ kuöbö gö uraka. Uraka, Jisas haga, “Nan rɨmnap ñɨbe ñɨŋaŋ,” a ga. \v 56 Pai nɨme nap kale aiö waiö gɨlö. Pen Jisas kalɨp ber mɨhau haga, “Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp manö anɨbu hag ñagmil, wasö!” ga. \c 9 \s1 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau hag ke ke yua \r (Mad 10:5-15; Mak 6:7-13) \p \v 1-2 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ kalɨp hagö aueila haga, “Yad kalöp bɨ yad, kƚö yad ke ñem, yunɨg gabin. Anɨb u, kale gau ammim, kɨjaki aiön pi nɨbi bɨ yuö hiɨköm mɨdpal gau hagpe höŋ aröl; nɨbi bɨ nan göp gau gɨpe kamɨŋ lɨnɨm; nɨbi bɨ mɨña göp gau gɨpe hir gɨnɨm; God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u hag ñɨbe nɨŋöl. \v 3 Pen arnɨg gɨmim, waƚab adɨŋ, wadɨ, nan ñɨŋeb, mani, waƚɨj, nan gau halö ud aragmim; yɨharɨŋ armim. \v 4 Daun ap ammim ram ap amjakmim, kalöp hag udaiöl, kalɨp aip han mɨdmim, daun anɨbu arɨk arun a gɨnabim u, magö u nöp arɨk armim. \v 5 Pen ram mɨnöŋ mɨgan ap arbe, kalöp hag udagaiöl, daun anɨbu arɨk arun a gɨnabim u, kalɨp hagmim, ‘Manö aij u dauajun udagpim rö, mɨnöŋ naböŋ kalöp i auajun, nan acɨp acɨp ma hanɨp udöp u ƚɨk gɨ yuun arabun,’ a gɨmim, ƚɨk gɨ yumim armim. Anɨg gɨnabim, kale gɨ naij gɨpal u nɨŋnaböl,” a ga. \x * \xo 9:5 \xt Luk 10:4-11\x* \p \v 6 Anɨg hagö, kale ram rɨƚɨg agƚö magöŋhalö gau gau am am manö aij u hag ñöl gɨ, nɨbi bɨ mɨña ga gau gɨlö kamɨŋ la. \s1 Herod gasɨ iru nɨŋa \r (Mad 13:1-2; Mak 6:14-16) \p \v 7 Pen nɨbi bɨ gau, Jisas nɨhön nɨhön ga manö u hag amɨl apɨl gɨlö nɨŋöl gɨ, gapman bɨ kub Herod nɨŋöm, gasɨ iru yabɨƚ nɨŋa. Nɨbi bɨ rɨmnap hagla, “Jon bɨ ñɨg pak ñeb uŋam rɨb gɨ dö gɨla uma u, kauyaŋ uraköp,” a gɨla. \x * \xo 9:7 \xt Mad 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19\x* \v 8 Rɨmnap hagla, “Bɨ nöd nɨbö God manö hagep bɨ u Ilaija nɨpe auöp,” a gɨla. Rɨmnap hagla, “Bɨ hadame dagol gau God manö hag ñɨmɨdöp bɨ ap kauyaŋ kamɨŋ löm auöp,” a gɨla. \v 9 Anɨg haglö, bɨ kub Herod haga, “Jon nɨp uŋam rɨb gɨ dö gɨnö hadö uma rö, bɨ anɨbu bɨ an ap mɨdö nɨŋöl gɨ hagaböl u am nɨŋnam,” a göm, gasɨ u nɨŋa. \x * \xo 9:9 \xt Luk 23:8\x* \s1 Jisas nɨbi bɨ iru nöp nan ñɨŋeb ñö ñɨŋla \r (Mad 14:13-21; Mak 6:30-44; Jon 6:1-12) \p \v 10 Pen Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ ado gɨ apöm, ram mɨnöŋ gau ajöm nan nɨhön nɨhön gɨla manö u, Jisas nɨp hag ñɨla. Hag ñɨlö, am ram mɨnöŋ mɨgan ap ke am mɨdaiun a göm, Jisas kalɨp uɫ göm Bedsaida daun au arla. \v 11 Pen adan aŋ gau arlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ rɨmnap hagla, “Jisas bɨ nɨpe gau aip apöm padiaböl,” a gɨla. Anɨg haglö, nɨbi bɨ iru nöp nɨp nɨŋnɨg hain gɨla. Aueila, nɨpe aij auabim e göm, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö u kalɨp hag ñöl gɨ, nɨbi bɨ nan ga gau gö kamɨŋ la. \p \v 12 Pen dugo sɨdö wad arnɨg geia magö u, bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ apöm, Jisas nɨp hagla, “Ram mɨnöŋ gai i, nɨbi bɨ mɨdagpal, ram mɨnöŋ nöp aŋ aui mɨdpun rö u, nɨbi bɨ gai i kalɨp hag yuö, ram nɨbi bɨ mɨdpal gau ke ke amöm, nan ñɨŋeb kale gau ke uƚhai nɨŋöm, haneb mɨgan gau uƚhai nɨŋlaŋ,” a gɨla. \p \v 13 Anɨg hageila, Jisas pen haga, “Kale ke nan magö kalɨp ñɨmim,” a ga. \p Hageia, kale hagla, “Hon nan ñɨŋeb iru mɨdagöp. Yɨharɨŋ bred magö unbö mamɨd u mɨdöm, kabsaƚ mɨhöp mɨdöp. Ne nɨhön gasɨ nɨŋban? Nɨbi bɨ gai i iru nöp mɨdpal u, hon am nan ñɨŋeb kalɨp rɨmnap rau dapun aka?” gɨla. \v 14 Ñɨn anɨbu, nɨbi bɨ apöm magum gɨla gau, nɨbi ñɨ pai gau wasö, bɨ gau nöp me wö ralla paip dausan (5000) rö ara. \p Pen Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nɨbi bɨ iru nöp ap mɨdpal gai i hagpe, nɨbi bɨ unbö ñɨnjuöl mɨhöp ado gɨ da unbö sɨduŋ laŋ (50) ugan ke ke asɨklaŋ,” a ga. \p \v 15 Hageia, bɨ nɨpe gau nɨpe haga rö nöp gɨlö, nɨbi bɨ gau magöŋhalö au asɨkla. \v 16 Nɨpe bred magö unbö mamɨd u udöm, kabsaƚ mɨhau halö udöm, gɨlaŋ gɨ kumi kabö adö laŋ au nɨŋöm, God nɨp aij a göm, nan ñɨŋeb anɨbu ud jö göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñö, kale pen udöm, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨme lɨ ñɨla. \v 17 Ñeila, kale magöŋhalö ñɨŋ damöm, ñɨŋ haköl rö lagö, naböŋ naböŋ pali pali gɨla gau, bɨ nɨpe gau ud wadɨ unbö mɨgan laŋ yaglö ajmaŋ raua. \s1 Pida haga, “Ne Krais u,” a ga \r (Mad 16:13-19; Mak 8:27-29) \p \v 18 Pen ñɨn ap, Jisas am ke halö God nɨp sabe göl gɨ mɨdöm, bɨ nɨpe gau kalɨp hag nɨŋöm haga, “Nɨbi bɨ gau yɨp bɨ an a gɨ gasɨ nɨŋbal?” ö ga. \p \v 19 Hageia hagla, “Nɨbi bɨ rɨmnap nöp Jon bɨ ñɨg pak ñeb u a gɨ gasɨ nɨŋbal; rɨmnap nöp bɨ nöd nɨbö God manö hagep bɨ u Ilaija a gɨ gasɨ nɨŋbal; rɨmnap nöp bɨ hadame dagol gau God manö hag ñɨmɨdöp bɨ ap kauyaŋ kamɨŋ löm auöp a gɨ gasɨ nɨŋbal,” a gɨla. \x * \xo 9:19 \xt Luk 9:7-8\x* \p \v 20 Hageila, Jisas kalɨp pen hag nɨŋa, “Pen kale ke yɨp bɨ an a gɨmim, gasɨ nɨŋbim?” ö ga. \p Hageia, Pida pen haga, “Ne God Krais nɨpe u,” a ga. \x * \xo 9:20 \xt Jon 6:68-69\x* \p \v 21 Anɨg hageia, Jisas kalɨp haga, “Manö anɨbu nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag ñagmim, wasö yabɨƚ!” a ga. \s1 Jisas haga, “Umem kauyaŋ uraknabin,” a ga \p \v 22 Jisas anɨg hagöm, manö ap hagöm haga, “Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp ilön kub yabɨƚ ñɨnaböl. Bɨ manö ud asɨkep gau, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau, nɨp nɨŋlö mulu lugö al pak lɨlö, umnab u pen ñɨn mɨhöp mɨdöm ruö ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,” a ga. \x * \xo 9:22 \xt Luk 9:44; 18:32-33\x* \p \v 23 Pen Jisas bɨ nɨpe gau abe, nɨbi bɨ mɨdeila gau abe, kalɨp magöŋhalö hagöm haga, “Nɨbi bɨ yɨp hain gun a göm, gasɨ nɨŋeinaböl gau, nan mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i gasɨ kub nɨŋbal u arö göm, hañ romaŋ kale ke gasɨ kub nɨŋbal u arö göm, ñɨn añɨ añɨ mab kros ud kag göm yɨp hain göl. \x * \xo 9:23 \xt Mad 10:38; Luk 14:27\x* \v 24 Nɨbi bɨ an, hañ romaŋ, kamɨŋ mɨdep magö hon ke gasɨ nɨŋun mɨd aij gɨnabun a göm, gasɨ nɨŋnaböl gau, böŋ nöp ap lug paknaböl. Pen nɨbi bɨ an, Jisas nɨp nɨŋ udun, hañ romaŋ, kamɨŋ mɨdep magö hon nɨhön nɨhön gɨnab u manö mɨdagöp a göm, gasɨ nɨŋnaböl gau, kamɨŋ mɨdep magö u udnaböl. \x * \xo 9:24 \xt Mad 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x* \v 25 Nɨbi bɨ nan mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i udun a göm, gɨlö arnab gau, nan aij aij gau udöm, mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i mɨd aij gɨnaböl, pen hainö umöm mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i arö göm, God aip pör pör mɨdaiöl rö lagnab. \v 26 Nɨbi bɨ an yɨp nable gö, yad Jisas nɨp nɨŋagpin, a göm, manö yad nɨŋ udagnab u, hainö Bapi hol apɨl mailö aij ke u udem, ejol uɫ mailö aij halö gau aip aunabin ñɨn u, bɨ anɨbu nɨp nable gö, nɨŋagpin a gɨnabin. \x * \xo 9:26 \xt Mad 10:33; Luk 12:9\x* \v 27 Pen kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gai i rɨmnap umagnabim; kamɨŋ nöp mɨdmim, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u nɨŋnabim,” a ga. \s1 Jisas hañ romaŋ nɨpe u ke yabɨƚ la \p \v 28 Jisas anɨg hagöm, ñɨn unbö raleb jɨŋ rö mɨdöm, Jon, Jems, Pida kalɨp uɫ göm, God nɨp sabe gɨnɨg göm yöp dum anɨb au ara. \v 29 Amöm, God sabe gɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, mulu adɨŋ nɨpe ke yabɨƚ löm, waƚɨj nɨpe rud yabɨƚ löm, mailö unbö ke yabɨƚ ga nɨŋla. \v 30-31 Anɨg gö nɨŋöl gɨ, bɨ hadame nöp umlö, Mosɨs aip, Ilaija aip, God mailö aij unbö ke magö u udmil apil, Jisas Jerusalem amöm umöm wög nɨpe gɨ haknɨg geia manö u hag mɨdeila. \x * \xo 9:30-31 \xt Luk 9:22\x* \v 32 Pen Pida, Jems, Jon kalɨp yam hon auö, amgö ju ju göl gɨ mɨdeila, pen mɨdö kale amgö ñɨl nɨŋöm, Jisas mailö aij nɨpe u abe, bɨ anɨb mɨhau Jisas aip urak mɨdailö gau abe, nɨŋla. \x * \xo 9:32 \xt 2Pi 1:16-18\x* \v 33 Bɨ anɨb mɨhau arnɨg gɨlö nɨŋöl gɨ, Pida gasɨ nɨŋ aij göm wasö, Jisas nɨp haga, “Bɨ Kub, hon aui mɨdpun u, aij yabɨƚ mɨdpun. Ne hanɨp yau a gö, ram bada yɨharɨŋ mɨhau nɨgaŋ, nöp ap, Mosɨs nɨp ap, Ilaija nɨp ap gun,” a ga. \p \v 34 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp, kumi rud kub ap apöm kalɨp magöŋhalö ralu ñö pɨñɨŋ gɨla. \v 35 Pen manö ap kumi aŋ au nɨbö apöm haga, “Bɨ i Ñɨ yad; yad nɨp hag lɨnö. Kale manö nɨpe hagnɨm rö nɨŋmim,” a ga. \x * \xo 9:35 \xt Luk 3:22\x* \p \v 36 Manö hag pɨs gö, magö anɨbu nöp nɨŋla, bɨ anɨb mɨhau mɨdagailö; Jisas nöp mɨdeia. Pen dum ilö laŋ mɨdöm, nan ga u nɨŋeila u, ñɨn aŋ anɨb au nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag ñagla. \s1 Ñɨ pro kɨjaki abaŋ ala ap Jisas gö, kamɨŋ la \r (Mad 17:14-21; Mak 9:14-29) \p \v 37 Pen ruö, dum ilö laŋ anɨbu arö göm, adan au gɨyaŋ ap luglö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp ap kalɨp nable pakla. \v 38 Bɨ ap nɨbi bɨ aŋ anɨbu wɨñ kub alöm haga, “Manö hag ñeb bɨ. Ñɨ yad añɨ i, ne mög nɨŋmön a gem dauabin. \v 39 Kɨjaki aiön pi pör nɨp abaŋ al mɨdöm nɨp gö, wɨñ kub yabɨƚ alöm gɨ dam paköm, kɨñu habkob gaɫ goɫ apöm, um dam aŋ löl gɨ auöp. Nɨp anɨg göm, pör pör nöp gö gö me, nɨpe ilön mab udöl gɨmɨdöp. \v 40 Bɨ ne gau kalɨp, kɨjaki mɨdöp anɨbu hag yuim, a gɨpin u pen kale hag yu wasö nɨŋöm arö gɨpal,” a ga. \v 41 Anɨg hageia, Jisas haga, “Nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim mɨnöŋ naböŋ iƚ i, ñɨn mai manö nɨŋ udnabimŋ Yad hadame nöp mɨŋör kale ud ajpin; pen hainö ñɨn aige gem mɨŋör kale ud arnam?” ö ga. Anɨg hagöm, bɨ anɨbu nɨp haga, “Ñɨ ne anɨbu söl aui dau,” a ga. \v 42 Jisas anɨg hageia, ñɨ anɨbu dap auö nɨŋöl gɨ, kɨjaki aiön pi ñɨ u nɨp kƚö yabɨƚ göm, pa jö gɨ yuö gɨ dam pɨɫab paka. Jisas pen kɨjaki aiön pi u nɨp hag gö, ke arö nɨŋöl gɨ, ñɨ anɨbu kamɨŋ lö, Jisas dam nap nɨp ña. \v 43 Nɨbi bɨ ap mɨdeila gau, God kƚö nɨpe unbö ke anɨbu nɨŋöm, ñaul udla. \s1 Jisas, “Yɨp mumug gɨnaböl,” a ga \r (Mad 17:22-23; Mak 9:30-32) \p Jisas nan nɨhön nɨhön ga u gasɨ nɨŋöm, kale ñaul udöm nɨŋmɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, \v 44 “Manö hagnɨg gabin anɨbi, kale rɨmɨd lɨ nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim mɨdaimim. Söl mɨdöp, Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp mumug nɨŋöm, bɨ rɨmnap kalɨp ñɨnaböl,” a ga. \x * \xo 9:44 \xt Luk 9:22\x* \v 45 Pen manö haga anɨbu, kale rɨk nɨŋöl rö laga. Pen pɨñɨŋ göm Jisas nɨp hag nɨŋagla. \x * \xo 9:45 \xt Luk 18:34\x* \s1 An nɨbi bɨ kub mɨdeinaböl? \r (Mad 18:1-5; Mak 9:33-37) \p \v 46 Jisas bɨ nɨpe anɨb gau kale ke hag amɨl apɨl göm, bɨ ap haga, “Yad bɨ kub mɨdeinam,” a ga. Pen bɨ ap pen haga, “Ne wasö, yad bɨ kub mɨdeinam,” a ga. \x * \xo 9:46 \xt Luk 22:24\x* \v 47 Jisas bɨ nɨpe gau gasɨ nɨŋla anɨbu ke nɨŋöm, ñɨ pro ap dap nɨpe mɨdeia ba au löm haga, \v 48 “Nɨbi bɨ an yɨp gasɨ nɨŋöm, ñɨ pai pro inbö rö udnab u, yɨp abe udnab. Pen nɨbi bɨ an yɨp udnab u, Bɨ yɨp yuö aunö nɨp abe udnab. Pen bɨ an aŋ kale au bɨ yɨharɨŋ yabɨƚ rö mɨdöp, bɨ anɨbu nöp nɨpe bɨ kub yabɨƚ,” a ga. \x * \xo 9:48 \xt Mad 10:40\x* \p \v 49 Jisas anɨg hageia, Jon haga, “Bɨ Kub, hon nɨŋbun, bɨ ap hib ne hagöm, kɨjaki aiön pi nan gau hag yua. Pen bɨ anɨbu hon aip ajagpun rö, ‘Ne anɨg gagmön,’ a gɨno,” a ga. \p \v 50 Hageia, Jisas haga, “Nɨhön gɨnɨg nɨp anɨg hag gɨpeŋ Nɨbi bɨ kalöp nɨŋlö mulu lugagnab gau, bɨ nɨŋeb hon a gɨmim nɨŋmim,” a ga. \x * \xo 9:50 \xt Mad 12:30; Luk 11:23\x* \s1 Sameria kai Jisas nɨp udagla \p \v 51 Pen Nap nɨpe Jisas nɨp dam ram mɨnöŋ nɨpe kumi kabö adö laŋ ud arep ñɨn u söl ga nɨŋöm Jisas, Jerusalem arnam a göm, gasɨ kƚö gɨ nɨŋöm me ara. \v 52 Nɨpe bɨ nɨpe rɨmnap nöd hag yua. Kale amöm nan nɨp gɨ jɨn gɨnɨg, ram mɨnöŋ Sameria aŋ au ram rɨƚɨg agƚö ap arla. \v 53 Pen Sameria nɨbi bɨ ram rɨƚɨg agƚö anɨbu hanmɨdal gau, Jisas Jerusalem arnɨg geia manö u nɨŋöm, nɨp hag wɨhai udagla. \v 54 Anɨg gailö, Jisas bɨ nɨpe Jems aip Jon aip nɨŋmil, Jisas nɨp haglö, “Bɨ Kub, kumi kabö adö laŋ nɨbö mab mɨɫaŋ haglo, apöm nɨbi bɨ anɨg gɨpal gau kalɨp innɨm aka?” gɨlö. \x * \xo 9:54 \xt 2Ki 1:9-16\x* \p \v 55 Anɨg hagailö, Jisas ado göm kalɨp mɨhöŋ nɨŋöm, anɨg gagnabun a göm, kalɨp mɨhöŋ hag ga. \v 56 Nɨbi bɨ anɨb gau Jisas nɨp udagnaböl u nɨŋöm, ram rɨƚɨg agƚö anɨbu arö göm, ram rɨƚɨg agƚö ke nɨbö ap arla. \s1 Bɨ ap Jisas nɨp haga, “Yad ne aip ajeinabul,” a ga \r (Mad 8:19-22) \p \v 57 Pen adan aŋ gau arlö nɨŋöl gɨ, bɨ ap apöm, Jisas nɨp haga, “Ram mɨnöŋ gai gai arnabön gau, yad aip ajeinabul,” a ga. \p \v 58 Anɨg hageia, Jisas nɨp haga, “Yad aip uɫham ajeinabön. Kain hapeb gau ram haneb kale mɨnöŋ mɨgan gau mɨdöp; yaur gau rin kale u ke mɨdöp; pen Bɨ Ñɨ nɨpe, ka haneb nɨpe ap mɨdagöp,” a ga. \p \v 59 Pen Jisas bɨ ap nɨp haga, “Ne yad aip ajaiul,” a ga. Anɨg hageia, bɨ anɨbu pen pe haga, “Bɨ Kub, yɨp yau a gö, yad am bap yad rɨgöl gem aunam,” a ga. \p \v 60 Hageia, Jisas nɨp pen haga, “Nɨbi bɨ yɨp nɨŋ udagpal rɨmnap umaiöl, nɨbi bɨ yɨp nɨŋagpal rɨmnap dam rɨgöl göl. Ne pen ammön, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö u hag ñö araŋ,” a ga. \p \v 61 Pen bɨ ap haga, “Yad ne aip ajeinabul u pen yɨp yau a gö, am ami bapi, añ mam yad gau kalɨp manö hag ñɨ aij gem, ñɨmagö pakem, aunam,” a ga. \x * \xo 9:61 \xt 1Ki 19:20\x* \p \v 62 Hageia, Jisas pen haga, “Nɨbi bɨ an wög adɨŋ iƚ göm, gasɨ iru nɨŋöm, nab au arö gɨnab gau, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u hag ñeb bɨ wög u gɨnɨm rö lagöp,” a ga. \c 10 \s1 Jisas bɨ nɨpe iru nöp hag yuö am ram mɨnöŋ ke ke arla \p \v 1 Hainö Jisas bɨ nɨpe ñɨnjuöl mɨhau nɨgaŋ ado gɨ da mɨgan laŋ (72) udöm, kalɨp baluöm mɨhau ke, mɨhau ke, ram mɨnöŋ gau ke ke yunɨg göm haga, “Kale nöd ammim, manö yad u hag ñɨbe, yad hainö nɨnabin,” a ga. \x * \xo 10:1 \xt Mak 6:7\x* \v 2 Pen kalɨp manö ap haga, “Nan wög kub yabɨƚ mɨdöp u pen nɨbi bɨ nan magö ral dauep gau iru mɨdagpal. Anɨb u, Bɨ Kub wög adɨŋ nap nɨbö u nɨp hag nɨŋbe, nɨbi bɨ nan magö ral dauep rɨmnap halö hagö, am ral dauöl. \x * \xo 10:2 \xt Mad 9:37-38; Jon 4:35\x* \v 3 Kale arim! Pen kalöp kaj sipsip pi rö kain hapeb mɨdpal aŋ au hag yuabin. \x * \xo 10:3 \xt Mad 10:16\x* \v 4 Kale mani rin, wadɨ, ma rɨrɨp gau halö ud aragmim. Nɨbi bɨ rɨmnap aip adan aŋ au manö hag mɨlö mɨdagaimim. \x * \xo 10:4 \xt Mad 10:7-14; Mak 6:8-11; Luk 9:3-5\x* \v 5 Pen ram ap amjakmim, ram raul mɨgan amöl gɨ, kalɨp manö aij hag ñɨmim hagmim, ‘God kalöp abad mɨdeiaŋ,’ a gɨmim. \v 6 Anɨg hageinabim, nɨbi bɨ God manö hain aij nɨpe udep rö ap mɨdeinab u, manö hain kale anɨbu udnab. Wasö u, manö hain hagnabim u kalöp ke ado gɨ aunab. \v 7 Pen ram anɨbu nöp mɨdaimim, nan magö dap ñɨnaböl u ñɨŋöl gɨ mɨdaimim. Bɨ wög gɨpal gau pen hajɨ udpal. Anɨbu rö, kalɨp manö aij u hag ñɨnabim rö, kale pen nan magö dap ñɨnaböl. Pen kale ram ram gagmim. \x * \xo 10:7 \xt 1Ko 9:6-14; 1Di 5:18\x* \v 8 Pen daun ap araimim, kalöp hag wɨhai udöm, nan magö ñɨnaböl u, haƚöwaƚö ñɨŋmim. \x * \xo 10:8 \xt 1Ko 10:27\x* \v 9 Ram mɨnöŋ anɨbu, nɨbi bɨ nan gɨnɨm gau kalɨp gɨpe, kamɨŋ lɨnɨm. Nɨbi bɨ gau magöŋhalö kalɨp hag aij gɨmim hagmim, ‘God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, ma iƚ kalöp u auöp,’ a gɨmim. \v 10 Pen daun ap araimim, kalöp hag wɨhai udagaiöl, adan aŋ au ammim hagmim, \v 11 ‘Ram mɨnöŋ kalöp i auajun u, haƚpɨƚ acɨp acɨp ma hon udöp gau kale ke ƚɨk gɨ yu arabun. Pen nɨŋ aij gim! God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, ma iƚ kalöp u auöp,’ a gɨmim. \x * \xo 10:11 \xt Ap 13:51; 18:6\x* \v 12 Yad kalöp hagabin, hainö manö kub nɨŋnaböl ñɨn u, daun kub Sodom nɨbi bɨ nan si nan naij nöp gɨlö gɨlö in habɨk ñɨŋ ara u, manö kub nɨŋöm ilön pro rö udnaböl; pen nɨbi bɨ manö kale am hagpe udagnaböl gau, manö kub nɨŋöm ilön kub yabɨƚ udnaböl. \x * \xo 10:12 \xt Jen 19:24-25; Mad 10:15; 11:24\x* \s1 Pen ilön kub udnaböl \p \v 13 “Korasin nɨbi bɨ gau abe, Bedsaida nɨbi bɨ gau abe, nan gagep rö u gɨnö, nɨŋmim arö gɨpim rö, ilön kub yabɨƚ udnabim. Pen daun kub mɨhöp Daia Saidon nɨbi bɨ gau kalɨp, nan gagep anɨbu rö rɨmnap gɨnö nɨŋblap u, kale waƚɨj gɨ dö gɨ lugöp rɨmnap yɨmöm asɨköm, run he ud yuöl gɨ ud yuöl gɨ mɨdöm, nan naij gɨmɨdal anɨbu arö gɨblap. \v 14 Manö kub nɨŋnaböl ñɨn u, Daia Saidon nɨbi bɨ gau ilön pro rö udnaböl; pen kale Korasin nɨbi bɨ gau abe, kale Bedsaida nɨbi bɨ gau abe ilön kub yabɨƚ udnabim. \v 15 Pen ñɨn anɨbu, kale Kapaneam nɨbi bɨ gau u rö nöp, kumi kabö adö laŋ au aragnabim; böŋ nöp uƚöm mɨgan kub yaŋ arnabim,” a ga. \p \v 16 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nɨbi bɨ manö kale udnaböl gau, manö kalöp nöp wasö, manö yad u u rö nöp udnaböl. Pen kalöp udagnaböl gau, kalöp nöp wasö, yɨp u rö nöp udagnaböl. Pen yɨp udagnaböl gau, yɨp nöp wasö, Bɨ yɨp hag yuö aunö u nɨp u rö nöp udagnaböl,” a ga. \x * \xo 10:16 \xt Mad 10:40; Luk 9:48; Jon 5:23\x* \s1 Bɨ nɨpe hag yua gau ado gɨ aula \p \v 17 Pen hainö bɨ nɨpe ñɨnjuöl mɨhau nɨgaŋ ado gɨ da mɨgan laŋ (72) anɨb gau, ram mɨnöŋ gau aj arö göm apöm, aij a göl gɨ Jisas nɨp hagla, “Bɨ Kub! Kɨjaki aiön pi nɨbi bɨ abaŋ albal gau, hib ne hagun, ‘Jisas mɨdöp rö arim!’ a gɨno, hagpun rö nɨŋöm arbal,” a gɨla. \p \v 18 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Yad nɨŋ mɨdnö nɨŋöl gɨ, kɨjaki aiön pi nap kale Seden, añɨm añɨm rö udöm kumi kabö adö laŋ nɨbö ap lug paka. \x * \xo 10:18 \xt Jon 12:31; Rep 12:8-9\x* \v 19 Kalöp hag lɨbin u me, re haiŋo sara, gaiwadö, hauaɫ, nan hapeb anɨb gau abe, Bɨ Koƚmaƚ kƚö nɨpe u abe, kalöp gɨ naij göl rö lagöp. \x * \xo 10:19 \xt Sam 91:13; Mak 16:18\x* \v 20 Pen kɨjaki aiön pi nan gau hagpun rö nɨŋöm höŋ arbal a gɨmim, mɨñ mɨñ gagmim; God nɨpe hib hon kumi kabö adö laŋ au kalɨ kƚiñ rɨköp, a gɨmim, mɨñ mɨñ gɨmim,” a ga. \x * \xo 10:20 \xt Plp 4:3; Rep 3:5\x* \s1 Jisas Nap God nɨp aij a ga \r (Mad 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Magö anɨbu, Ana Uɫ u Jisas nɨp ajmaŋ rau mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨpe mɨñ mɨñ göl gɨ, Nap nɨpe nɨp haga, “Bapi, ne Bɨ Kub kumi kabö adö laŋ abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe abad mɨdpan u, gasɨ ne ke nɨŋö aij göp adö u nöp gɨpan. Hon nɨbi bɨ kub gasɨ nɨŋ kɨd hiɨkun ke nɨŋbun, a gɨpal gau, kalɨp manö aij iƚ u yamagpan pen ñɨ pai pro gau, ne kalɨp gasɨ aij ñö, manö aij iƚ u nɨŋbal u me, nöp aij a gabin,” a ga. \p \v 22 Jisas anɨg hagöm haga, “Nɨbi bɨ rɨmnap yad bɨ aigale bɨ rö mɨdpin u nɨŋagpal; Bapi nɨpe nöp yɨp nɨŋöb. Pen Bapi nɨpe bɨ aigale bɨ rö mɨdöp u, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋagpal; yad ke nöp nɨŋbin. Nɨpe yɨp pɨdöŋ nan nɨpe gau magöŋhalö ñöb rö, nɨbi bɨ kalɨp yamnam a gɨnabin gau nöp, Bapi kalɨp yamnö nɨp nɨŋnaböl. Nɨbi bɨ rɨmnap halö Bapi nɨp nɨŋagnaböl,” a ga. \x * \xo 10:22 \xt Jon 3:35; 10:15\x* \p \v 23 Jisas anɨg hagöm, ado göm, bɨ nɨpe gau nöp kalɨp hagöm haga, “Nan anɨbi nɨŋabim u, mɨñ mɨñ gɨmim. God kalöp nöp me ud aij yabɨƚ gö nɨŋabim. \v 24 God manö hagep bɨ gau iru nöp abe, kiŋ gau iru nöp abe, nan amgö nɨŋabim anɨbi nɨŋun a göm, abad mɨdmɨdal u pen kale nɨŋagla; manö apdi nɨŋabim anɨbi nɨŋun a göm, abad mɨdmɨdal u pen kale nɨŋagla. \s1 Jisas, bɨ aij Sameria nɨbö u, manö hod rɨköm haga \p \v 25 Ñɨn ap aŋ au, bɨ lo manö hag ñeb bɨ ap, Jisas yɨp nɨhön manö hagnɨm a göm, apöm nɨp hag nɨŋöm haga, “Manö hag ñeb bɨ, yad nɨhön nɨhön gem, pör mɨdep magö u udnam?” ö ga. \x * \xo 10:25 \xt Mad 22:35-40; Luk 18:18\x* \p \v 26 Hageia, Jisas nɨp haga, “Lo manö u kalɨ kƚiñ rɨköm, nɨhön hagla?” ö ga. \p \v 27 Hageia, bɨ lo manö hag ñeb bɨ anɨbu haga, “Lo manö u nɨŋbin, Mosɨs kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘God Bɨ Kub ne u nɨp mɨñ mɨñ gɨmön, \q2 gasɨ rɨmɨd ne u nɨp ñɨmön, \q1 kƚö ne u magöŋhalö nɨp ñɨmön, \q2 nɨp mɨdmagö yabɨƚ lɨmön. \q1 Ne ke mɨdmagö lɨban rö, \q2 nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp u rö nöp mɨdmagö lɨmön,’ a ga,” a ga. \x * \xo 10:27 \xt Dud 6:5; Lep 19:18\x* \p \v 28 Anɨg hageia, Jisas bɨ anɨbu nɨp haga, “Ne kabö göl hagpan; adö anɨbu nöp hain gɨmön, pör mɨdep magö u udnabön,” a ga. \x * \xo 10:28 \xt Lep 18:5\x* \p \v 29 Jisas anɨg hageia, bɨ lo manö hag ñeb bɨ anɨbu, hib yad u pro gɨnab a göm, Jisas nɨp kauyaŋ hag nɨŋöm haga, “Lo manö kalɨ kƚiñ rɨka u, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp mɨdmagö lɨmim a göm, kalɨ kƚiñ rɨka. Anɨb u, nɨbi bɨ mai kalɨp mɨdmagö lɨmim a göm, kalɨ kƚiñ rɨka?” ö ga. \p \v 30 Hageia, Jisas bɨ lo manö hag ñeb bɨ anɨbu nɨp, manö pen hagöl gɨ, aiud udöm haga, “Bɨ ap Jerusalem arö göm, daun kub Jeriko amnam a göm, adan aŋ au araia nɨŋöm, bɨ nan si udep rɨmnap apöm, nɨp mɨñu magö paköm, waƚɨj nan nɨpe gau pɨƚɨ gɨ ud arlö nɨŋöl gɨ, nɨpe adan aŋ au umnɨg göm gɨ mɨdeia. \v 31 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ ap, adan adö anɨbu amöm bɨ anɨbu umnɨg göm gɨ mɨdeia au nɨŋöm, böŋ lau nöp adan löm ara. \v 32 Pen bɨ Lipai iƚ bɨ ap, adan adö anɨbu nöp amöm, bɨ anɨbu umnɨg göm gɨ mɨdeia au nɨŋöm, mɨdeia söl au amöm nɨŋ aij göm, böŋ lau nöp adan löm ara. \v 33 Pen bɨ Juda wasö, ram mɨnöŋ Sameria nɨbö bɨ ap, adan mɨlö añɨ anɨbu nöp amöm, bɨ anɨbu umnɨg göm gɨ mɨdeia au nɨŋöm, nɨp mög yabɨƚ nɨŋa. \v 34 Nɨp mög yabɨƚ nɨŋöm, mɨdeia söl au amöm, wös nɨp gau wel rɨmnap löm, ñɨg wain rɨmnap löm, wös nɨp gau wama. Wös wamöm, ud donki adö nɨpe u löm, ram mani rauöm hanmɨdal u dam löm, abad mɨd aij yabɨƚ ga. \v 35 Ruö arnɨg göm, bɨ ram abad mɨdmɨdöp anɨbu nɨp silpa kɨd mɨhöp ñöm haga, ‘Ne bɨ anɨbi nɨp abad mɨd aij gɨmön. Pen mani aigeg hagnabön u, ado gɨ apem nöp ñɨnabin,’ a ga,” a ga. \p \v 36 Jisas aiud anɨbu udöm, nɨpe bɨ lo manö hag ñeb bɨ anɨbu nɨp hag nɨŋa, “Bɨ adan aŋ pak lɨla u, bɨ mɨhau nɨgaŋ padiöl göm arla gau, bɨ an nɨpe ke mɨdmagö la rö, nɨp mɨdmagö la?” ö ga. \p \v 37 Hageia, bɨ lo manö hag ñeb bɨ u haga, “Bɨ nɨp mög nɨŋöm gɨ aij ga u,” a ga. \p Hageia, Jisas nɨp haga, “Nɨŋö nöp hagpan. Me ne arammön, adö anɨbu nöp gɨmön,” a ga. \s1 Jisas nɨpe Mada Maria añɨl mɨhau ram kale ara \p \v 38 Pen Jisas bɨ nɨpe gau aip ram mɨnöŋ ap amjakeila, nɨbi ram mɨnöŋ anɨbu mɨdeia ap apöm, kalɨp uɫ gɨ dam ram nɨpe u ara. Nɨbi anɨbu hib nɨpe Mada. \v 39 Ram nɨpe u nɨñɨn ap mɨdeia. Hib nɨpe u Maria. Maria nɨpe Jisas mɨdeia söl au ap asɨköm, Jisas manö hageia u nɨŋmɨdeia. \x * \xo 10:39 \xt Jon 11:1; 12:2-3\x* \v 40 Mada nɨpe ke nöp nan magö lauöm, gasɨ iru nɨŋöm, ap Jisas nɨp haga, “Bɨ Kub, Maria yɨp arö gö, yad ke nöp nan magö hon lauabin u aij gagöp. Nɨp hagö apöm yad aip nan magö lauul,” a ga. \v 41 Hageia, Jisas haga, “Mada, Mada, ne nan iru nöp gasɨ iru nɨŋban u aij wasö. \v 42 Maria manö aij yad nɨŋnam a göm, gasɨ añɨ u nöp nɨŋöm, ap manö yad nɨŋmɨdöp. Nɨbi bɨ ap nan aij udöp anɨbu pɨƚɨ gɨ udnɨm rö lagöp,” a ga. \x * \xo 10:42 \xt Mad 6:33\x* \c 11 \s1 God nɨp sabe gɨnɨg, anɨg göl rö hagmim, a ga \r (Mad 6:9-15; 7:7-11) \p \v 1 Ñɨn ap, Jisas ram mɨnöŋ ke mɨgan ap mɨdöm, Nap God nɨp sabe göl gɨ mɨdeia. Sabe gɨ pɨs gö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe ap apöm nɨp haga, “Bɨ Kub, God nɨp aigöl gun sabe gun? Jon bɨ nɨpe gau kalɨp hag ñö nɨŋbal rö, ne hanɨp u rö nöp hag ñö nɨŋun,” a ga. \p \v 2 Hageia, Jisas kalɨp haga, “God nɨp sabe gɨnɨg gɨmim, anɨgöl hagmim, \q1 ‘Bapi, nɨbi bɨ gau hib ne haglö adö araŋ. \q1 Ne nɨbi bɨ udmön abad mɨdeinabön ñɨn u yɨŋɨd aunɨm. \q1 \v 3 Nan magö hanɨp ñɨn añɨ añɨ pör pör ñɨban rö u ñɨmön. \q1 \v 4 Nɨbi bɨ rɨmnap hanɨp gɨ naij gɨlö, \q2 kalɨp pen nɨŋno mulu lugö gɨ naij gagpun rö, \q2 hon nan si nan naij gɨpun gau nɨŋmön arö gɨmön. \q1 Hanɨp abad mɨdaimön, \q2 gasɨ ap wakainɨm, gɨ naij gagun,’ a gɨmim,” a ga. \p \v 5-6 Jisas manö anɨbu hagöm, bɨ nɨpe gau kalɨp manö hod rɨköm haga, “Kale bɨ ap, sɨbön aŋ kub yaŋ, bɨ nɨŋeb nɨpe ram amöm hagnab, ‘Mɨdaimam, bɨ nɨŋeb yad ap mɨlö gau nɨbö apöm ram yad u apjakajɨp. Pen nan nɨp ñɨnö ñɨŋnɨm u mɨdagöp u me, nöp auabin. Yɨp bred magö mɨhau nɨgaŋ ñɨ,’ a gɨnab. Hageinab, bɨ nɨŋeb nɨpe anɨbu manö pen hagnab, \v 7 ‘Sɨbön aŋ kub i yɨp ap unbö hagagmön! Yad ñɨ pai yad gau aip ajöŋ gɨñun hanabun. Anɨb u, yad aigöl gem urakem, nöp nan hagabön anɨb gau ud ñɨnam?’ ö gɨnab. \v 8 Pen kalöp hagabin, bɨ ram nap nɨbö u, bɨ nɨŋeb yad a göm yɨŋɨd ud ñagnab, jɨ nɨp ñɨ a göm abad mɨdöl gɨ, kƚö gɨ mɨdö mɨdö, hagnab rö ñɨnab. \v 9 Anɨb u, kalöp hagabin, nan nɨhön mɨdagainɨm, God nɨp hag nɨŋbe, kalöp ñɨnab. Nan nɨhön uƚhai nɨŋnabim u, udnabim. Hanɨp ajöŋ u hiɨkaŋ a gɨmim, pak gu gu gɨpe, hiɨknab. \v 10 Nɨhön gɨnɨg: nɨbi bɨ God nɨp hag nɨŋnaböl gau, udnaböl. Nɨbi bɨ nan uƚhai nɨŋnaböl gau, udnaböl. Nɨbi bɨ hanɨp ajöŋ hiɨkaŋ a göm, pak gu gu gɨlö, kalɨp ajöŋ hiɨknab. \v 11 Kale ñɨ pai nap gau, ñɨ kale ap kabsaƚ nan a geinab, re ap ñɨnabön aka? \v 12 Aka jɨ, yaur magö nan a geinab, hauaɫ ap ñɨnabön akaŋ U rö nöp anɨg gagnabön. \v 13 Kale nɨbi bɨ aij wasö u pen ñɨ pai kale gau nan aij gau nöp ñɨnabim. Bapi kumi kabö adö laŋ au mɨdöp u Bɨ aij yabɨƚ. Nɨpe nan naij ap ñagnab. Ana Uɫ u hanɨp ñɨmön a geinabim u, Bapi kalöp ñɨnab,” a ga. \s1 Jisas Seden kƚö udöm nan gagep rö gab, a gɨla \r (Mad 12:22-30; Mak 3:20-27) \p \v 14 Pen bɨ ap nɨp kɨjaki abaŋ alö, manö hagöm wasö, yɨharɨŋ nöp mɨdeia. Jisas kɨjaki anɨbu hag yuö, bɨ abaŋ almɨdeia u manö hagö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ nɨŋmɨdeila gau aiö waiö gɨla. \v 15 Pen nɨbi bɨ anɨb gau rɨmnap hagla, “Nɨpe kɨjaki aiön pi nap kale Bielsebul kƚö nɨpe u udöm, kɨjaki aiön pi gau hag yuab,” a gɨla. \x * \xo 11:15 \xt Mad 9:34; 10:25\x* \p \v 16 Pen nɨbi bɨ anɨb gau rɨmnap, Jisas nɨhön gɨnab a göm, hagla, “Nan nɨŋagep ap ke kumi kabö adö aulɨk gö nɨŋun me, God nöp hag yuö auna u, nɨŋnabun,” a gɨla. \x * \xo 11:16 \xt Mad 12:38\x* \v 17 Pen Jisas gasɨ piral kale ke nɨŋla u ke nɨŋöm haga, “Ram mɨnöŋ kub añɨ ap, ud asɨk ke ke löm, nɨbi bɨ kale ke aip pen pen geinaböl u, ram mɨnöŋ anɨbu lug paknab. Nɨbi bɨ iƚ añɨ ap, u rö nöp ud asɨk ke ke löm, nɨbi bɨ kale ke aip pen pen aleinaböl u, nɨbi bɨ iƚ añɨ anɨbu lug paknab. \v 18 Anɨb unbö rö nöp, Seden iƚ u ud asɨk ke ke leinab u, aigegö göm mɨd aij gɨnɨmŋ Pen kale yɨp hagpim, ‘Bielsebul kƚö u udöm, kɨjaki aiön pi hag yuö höŋ araböl,’ a gɨpim. \v 19 Anɨg hagpim u, yam kale ke gau kɨjaki aiön pi gau aigegö göm hag höŋ yubalŋ Yam kale ke hagnaböl, nɨbi bɨ anɨg göl rö lagöp. \v 20 Pen yad God kƚö nɨpe udem, kɨjaki aiön pi nan gau hag höŋ yubin rö, kale nɨŋnabim, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdep ñɨn u hanɨp hadö auöp i, a gɨmim nɨŋnabim. \p \v 21 “Pen bɨ kƚö ap, wim po nɨpe lɨ aij göm, ram nɨpe u nɨŋ mɨdeinab, nɨbi bɨ rɨmnap nan nɨpe ap pɨƚɨ gɨ udöl rö lagnab. \v 22 Pen bɨ kƚö yabɨƚ ap ke apöm, nɨp aip pen pen göm pakeinab u, wim po ram au lɨ aij ga u halö pɨƚɨ gɨ udöm, nan si udnab gau dam nɨme lɨ ñɨnab. \x * \xo 11:22 \xt Kol 2:15\x* \p \v 23 “Nɨbi bɨ yɨp pɨg mɨdagpal gau, wög yad gɨpin u rɨb waƚ gɨpal. Nɨbi bɨ kale nɨbi bɨ rɨmnap yɨp dauageinaböl gau, nɨbi bɨ yɨp aunɨg gaböl gau kalɨp rɨdɨk dam yubal. \x * \xo 11:23 \xt Luk 9:50\x* \s1 Kɨjaki aiön pi nan gau kauyaŋ ado gɨ aunɨm rö löp, a ga \p \v 24 “Kɨjaki aiön pi ap, nɨbi bɨ abaŋ lɨ mɨdö, hag höŋ yuö arnab u, am ram mɨnöŋ nöp aŋ gau aramöm, ka ap uƚhai nɨŋem mɨdeinam, a göm, am aŋ anɨb gau aj aj wasö nɨŋöm, ‘Ram raul mɨgan nöd mɨdem aubin u arnam,’ a gɨnab. \v 25 Hagöm, amöm nɨŋnab, ram anɨbu ƚɨk gɨ aij gɨ, kuö aij nöp mɨdeinab. \v 26 Nɨpe nɨŋöm gau amöm, nɨpe rö wasö, kɨjaki aiön pi naij yabɨƚ unbö mudun jɨŋ u halö uɫ gɨ dapöm, mɨgan anɨbu am mɨdeinaböl. Anɨg gö, bɨ anɨbu nöd aij pro rö mɨdmɨdöp rö wasö; uri nɨpe böŋ nöp naij yabɨƚ mɨdeinab,” a ga. \p \v 27 Jisas manö anɨbu hagö, nɨbi bɨ iru mɨdeila aŋ anɨb au nɨbi ap uraköm, wɨñ al hagöm haga, “Name nöp yag dap ci ña u, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨnɨm,” a ga. \x * \xo 11:27 \xt Luk 1:28,42,48\x* \p \v 28 Hageia, Jisas pen pe haga, “Anɨg hagpan u pen nɨbi bɨ an an God Manö u nɨŋöm hagöp rö gɨnaböl gau, kale mɨñ mɨñ gɨnaböl,” a ga. \s1 Nan ap ke gö nɨŋun, a gɨla \r (Mad 12:38-42; Mak 8:12) \p \v 29 Pen nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp ap magum gɨlö nɨŋöl gɨ, Jisas kalɨp haga, “Nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim aŋ aui, nan si nan naij göl gɨ mɨdmim hagpim, ‘Nan gagep rö ap kumi kabö adö laŋ gö nɨŋun,’ a gɨpim. Pen yad kalöp hagabin, nan ap ke gɨnö nɨŋagnabim. Bɨ God manö hagep Jona nɨp ga adö u nöp yɨp gö, nɨŋnabim. \x * \xo 11:29 \xt Mad 16:4\x* \v 30 Daun kub Ninepa nɨbi bɨ gau, God manö hagep bɨ Jona apöm ga rö nɨŋöm God nɨp nɨŋ udla rö, nɨbi bɨ uri mɨdpim gau, yad Bɨ Ñɨ nɨpe gɨnabin rö nɨŋmim, nɨŋnabim. \v 31 Pen hadame nöp nɨbi kwin ram mɨnöŋ mɨlö mɨdeia gau nɨbö apöm, Kiŋ Solomon manö aij hagab u nɨŋɨn a göm aua. Pen kale nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gau, bɨ kub Solomon rö wasö, yad Bɨ Kub yabɨƚ apem aŋ kalöp aui mɨdem, kalöp manö aij yabɨƚ hag ñɨnö udagpim. Anɨb u, manö kub hagep ñɨn u, kwin anɨbu uraköm kalöp nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gau manö kub hagnab. \x * \xo 11:31 \xt 1Ki 10:1-10\x* \v 32 Hadame nöp Jona am Ninepa nɨbi bɨ gau kalɨp hagö, nan si nan naij gɨmɨdal gau, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun a göm arö göm, God nɨp nɨŋ udla. Jona nɨpe hagö nɨŋ udla u pen mɨñi yad Bɨ Kub yabɨƚ apem aŋ kalöp aui mɨdem, manö aij yabɨƚ hag ñɨnö, nan si nan naij gɨpim gau arö gagpim. Anɨb u, manö kub hagep ñɨn u, Jona nɨpe uraköm kalöp nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gau manö kub hagnab. \x * \xo 11:32 \xt Jo 3:5-10\x* \s1 Sɨb aŋ gau rö mɨdagaimim \r (Mad 23:1-26; Mak 12:38-40; Luk 20:45-47) \p \v 33 “Nɨbi bɨ gau hapö lauöm rin cög mɨgan gau pi gagnaböl; adö au gɨlaŋ rɨk lɨlö mailö gö, nɨbi bɨ gau ram raul mɨgan anɨbu apöm waiö nɨŋnaböl. \x * \xo 11:33 \xt Mak 4:21; Luk 8:16\x* \v 34 Pen amgö magö u hapö mailö rö mɨdöp. Amgö magö u mɨd aij gɨnab u, hañ romaŋ aŋ daŋ mailö göm mɨd aij gɨnab, pen amgö magö mɨd aij gagnab u, hañ romaŋ aŋ daŋ sɨb göp u rö mɨdnab. \v 35 Kale nɨŋ aij gɨmim, aŋ kalöp daŋ mailö mɨdöp aka sɨbön mɨdöpŋ Kale gasɨ nɨŋbim, aŋ hon daŋ mailö mɨdöp a gɨ gasɨ nɨŋbim u pen sɨbön aunɨm rö löp rö, kale ke nɨŋ aij gɨmim. \v 36 Hañ romaŋ kale aŋ daŋ magöŋhalö mailö gɨ mɨdöl gɨ, mɨgan pro marap sɨbön mɨdageinab u, hapö mailö gö kalöp mailö pak ñɨnab unbö rö lɨnab,” a ga. \s1 Kale Perisi prɨ halö mɨdpim, a ga \p \v 37 Pen Jisas manö hag juö nɨŋöl gɨ, bɨ Perisi ap nɨp haga, “Auö ram yad amul nan ñɨŋul,” a ga. Hageia, Jisas ram nɨpe amöm, raul mɨgan yaŋ nan ñɨŋnɨg asɨka. \v 38 Asɨköm, nan ñɨŋö nɨŋöl gɨ, bɨ Perisi anɨbu, gasɨ nɨpe ke aŋ gau nöp nɨŋöm, bɨ anɨbi nɨhön gɨnɨg hon Juda kai pör gɨpun rö, ñɨmagö nɨpe u ñɨg lɨ yuöm wasö, yɨharɨŋ nöp nan ñɨŋab a göm, gasɨ u nɨŋa. \v 39 Jisas gasɨ nɨŋa anɨbu ke nɨŋöm nɨp haga, “Kale Perisi kai, pler kap gau höŋ adö gau ñɨg pak aij gɨpal rö u gɨpim u pen aŋ kale yaŋ nan si nan naij gɨpim prɨ u ajmaŋ rauöm mɨdöp. Kale nɨbi bɨ nan aij kale gau udun a gɨmim, gɨ naij yabɨƚ nöp gɨmɨdim. \v 40 Kale hauƚ halö yabɨƚ. God kalöp hañ u nöp gɨ laga; aŋ yaŋ abe gɨ la. \v 41 Anɨb u, nan pler kap mɨgan yaŋ mɨdöp u, nɨbi bɨ mög gep rö gau kalɨp ñɨmim. Anɨg gɨnabim u, nan kale magöŋhalö uɫ gɨnab. \p \v 42 “Pen kale Perisi kai, nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim: kale marö kub yabɨƚ udnabim. Kamöŋ, dil, nan yɨharɨŋ haƚɨŋ aij auep wög adɨŋ ranab gau nɨŋbe, nan kub rö lö, wö ral nɨŋ dammim, sɨduŋ laŋ arö, nɨme lun God nɨp añɨ ap ñun a gɨmim, pör nɨŋbim. Nan pro pro gau pör anɨg gɨmim gɨpim u aij, pen nɨhön gɨnɨg manö iƚ yabɨƚ u nɨŋmim hain gagpimŋ Nɨbi bɨ gau kalɨp kabö rö gɨnɨm adö u gagpim; kalɨp naij gɨnɨm adö u nöp gɨpim. God nɨp mɨdmagö lagpim. Anɨg gɨmim, gɨ naij gɨpim. \p \v 43 “Pen kale Perisi kai, nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim: kale marö kub yabɨƚ udnabim. Kale Juda magum gep ram gau ammim, bɨ kub mab po asɨkpal adö u nöp asɨkpim. Gasɨ kale nɨŋbim u, nɨbi bɨ iru mɨdpal aŋ gau arno, ‘Manö hag ñeb bɨ auabön e!’ gɨlö, hanɨp aij gɨnab a gɨmim, nɨŋbim. \v 44 Pen kale Perisi kai, nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim: kale marö kub yabɨƚ udnabim. Nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋöm, kalöp bɨ aij yabɨƚ a gɨpal u pen wip rɨgöl gɨpal hij naij mɨdöp mɨgan gau nɨbi bɨ nɨŋagöm adö laŋ ajpal rö mɨdpim,” a ga. \p \v 45 Jisas anɨg hagö, lo manö hag ñeb bɨ ap nɨp haga, “Manö hag ñeb bɨ, manö kƚö yabɨƚ lɨ hagpan anɨbu, hanɨp u rö nöp hag juban,” a ga. \p \v 46 Hageia, Jisas haga, “Pen kale lo manö hag ñeb bɨ gau, nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim. Kale marö kub yabɨƚ udnabim. Manö kƚiñ aij hagpim u, wadɨ marö kub gau rö, nɨbi bɨ gau kalɨp gam ñɨbim u pen kalɨp mög nɨŋmim hag rau udagpim. \v 47 Pen kale lo manö hag ñeb bɨ gau, nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim. Kale marö kub yabɨƚ udnabim. Nahai iƚaŋ kale gau hadame nöp bɨ God manö hagep bɨ gau kalɨp al pak lɨla. Pen kale God manö hagep bɨ gau wip rɨgöl kale gɨ lɨbim. \v 48 Gɨpim anɨbu, aij nöp pakla a gɨmim gɨpim. Nahai iƚaŋ God manö hagep bɨ gau al pak lɨla; kale pen wip rɨgöl kalɨp gɨ lɨbim. \v 49 Anɨb u, God gasɨ aij ke nɨŋöb u haga, ‘Bɨ manö yad hagep gau, bɨ manö aij yad ud arep gau kalɨp yunabin, pen kalɨp jɨ nɨŋöm, rɨmnap gɨ naij göm, rɨmnap böŋ nöp al pak lɨnaböl,’ a ga. \v 50 Pen hadame nöp, God mɨnöŋ naböŋ iƚ i gɨ lɨnɨg ga ñɨn u rɨköm, bɨ God manö hagep gau kalɨp pör paklö auöp rö, nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gai i, nan naböŋ anɨbu pen udnabim. \v 51 Marö anɨbu me, bɨ Ebol nɨp nöd iƚ göm al paköm, al pak dapöm, al pak dapöm, hainö Sekaraia nɨp, ka nan sabe gɨ ñeb ram raul mɨgan u lödaŋ, kabö kaƚum ud gɨla bɨd adö au i, aŋ au al pak lɨla. Kalöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, manö marö anɨbu magöŋhalö, nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gau udnabim. \v 52 Pen kale lo manö hag ñeb bɨ gau, nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim. Kale marö kub yabɨƚ udnabim. Manö aij u, gasɨ aij nɨŋeb ram raul mɨgan ajöŋ ki u kale udmim, gau pi gɨpim. Gau pi gɨpim u, nɨbi bɨ ram raul mɨgan am nɨŋun a göm gasɨ nɨŋbal gau, kalɨp pör adan magrem hag rɨkpim,” a ga. \p \v 53-54 Jisas kalɨp anɨg hagöm höŋ arö nɨŋöl gɨ, lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ Perisi gau abe nɨp jɨ nɨŋöl hagla, “Manö nɨhön u hagno, pen hagö nɨŋun, nɨp dam manö kub hagun,” a göm, Jisas nɨp manö piral piral adö rɨmnap haglö ara. \c 12 \s1 Nan pi göm gɨpal gau waiö nɨŋnaböl \r (Mad 10:26-27) \p \v 1 Pen ñɨn ap, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp ap magum göm, pen pen cɨro cɨro ñöm nɨbi bɨ rɨmnap ma abö jö ma jö gɨlö nɨŋöl gɨ, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Perisi kai pör gɨ naij gɨpal u pi göm, mɨd aij gɨpun, a gɨ gasɨ nɨŋbal. Kale anɨb unbö rö gɨmim rö löp u, kale yɨs kale u nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim. \v 2 Nan pi gɨmim gɨpim gau, hainö waiö lö nɨŋnaböl. Manö agamɨj hag pi gɨpim gau, u rö nöp waiö lö nɨŋnaböl. \x * \xo 12:2 \xt Luk 8:17\x* \v 3 Pen manö sɨbön yaŋ hagpim u, mailö halö haglö nɨŋnaböl. Manö agamɨj raul mɨgan yaŋ hagpim u, meg magö dap ranöm ram adö laŋ haglö, yag dam ram mɨnöŋ gau ud arnaböl,” a ga. \s1 God nɨp nöp pɨñɨŋ gɨmim \r (Mad 10:31) \p \v 4 “Nɨbi bɨ yad gai i, kalöp hagabin, God nɨp cɨg gɨno, hanɨp al paknaböl a gɨmim, pɨñɨŋ gagmim. U yɨharɨŋ hañ romaŋ adö u nöp gɨ naij gɨlö, hij gɨnab. Hainö kale nan ap kalöp göl rö lagnab. \v 5 Anɨb u, yad kalöp hagabin, kale pɨñɨŋ gɨnɨg, Bɨ kalöp hañ romaŋ al pak löm, hainö kalöp mab ke inab mɨgan yaŋ ud yunɨm rö löp, Bɨ anɨbu nöp pɨñɨŋ gɨmim. Nɨpe nöp Bɨ pɨñɨŋ gep me; nɨp nöp pɨñɨŋ gɨmim. \p \v 6 “Kale nɨŋbim, nɨbi bɨ yaur pro unbö mamɨd u sɨkim göm, mani aɫɨ pro mɨhöp nöp udpal. Yaur pro anɨb gau, God añɨ ap nɨŋagnɨm rö lagöp; magöŋhalö nɨŋöb u nöp mɨdöp. \v 7 Pen kale nɨbi bɨ gau nan yabɨƚ; yaur gau kale aip adɨp adɨp rö wasö. God nabɨc cög umagö kale u magöŋhalö wö ralöp u me, kale pɨñɨŋ gagmim, gasɨ halö mɨdaimim,” a ga. \x * \xo 12:7 \xt Luk 12:24; Ap 27:34\x* \s1 Jisas nɨbi bɨ nɨpe mɨdpim u, nɨbi bɨ gau waiö hagmim \r (Mad 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 8 “Kalöp manö nɨŋö hagabin, nɨbi bɨ Jisas lau adö mɨdpun a göm, nɨbi bɨ mɨdpal aŋ au waiö hag hiɨkeinaböl gau, yad kalɨp pen abe nɨbi bɨ gai i yɨp lau adö mɨdpal a gem, God ejol nɨpe mɨdpal aŋ au waiö hag hiɨknabin. \v 9 Pen nɨbi bɨ Jisas lau adö mɨdagpun a göm, nɨbi bɨ mɨdpal aŋ au waiö hageinaböl u, yad kalɨp pen abe nɨbi bɨ gai i yɨp lau adö mɨdagpal a gem, God ejol nɨpe mɨdpal aŋ au waiö hagnabin. \p \v 10 “Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp hag jueinaböl u, God nɨŋöm arö gɨnɨg arö gɨnab; pen Ana Uɫ u nɨp hag jueinaböl u, God nɨpe nɨŋöm arö gagnab. \p \v 11 “Pen kalöp manö kub hagnɨg göm, ud Juda magum gep ram au, aka gapman bɨ kub mɨdpal aŋ au, aka kiŋ mɨdpal aŋ au, daueinaböl u, pen manö nɨhön u udun hagun a gɨmim, gasɨ iru nɨŋagmim. \x * \xo 12:11 \xt Mak 13:11; Luk 21:12-15\x* \v 12 Urak hagpe nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp Ana Uɫ nɨpe kalöp gasɨ ñö nɨŋöl gɨ, nɨŋmim hagnabim,” a ga. \s1 Nan iru udun, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim \p \v 13 Nɨbi bɨ iru mɨdeila aŋ anɨb au, bɨ ap Jisas nɨp haga, “Manö hag ñeb bɨ, ne mam yad u nɨp hagö, bapi nan nɨpe ud löm uma gau, nɨme lɨ yɨp böŋ lau ke ñaŋ,” a ga. \p \v 14 Hageia, Jisas nɨp pen haga, “Yɨp an hagöp, ‘Bɨ nan ud asɨk ñeb u mɨdaimön,’ a ga nɨŋem nan kalöp gau ud nɨme lɨ ñɨnam?” ö ga. \v 15 Jisas anɨg hagöm, nɨbi bɨ mɨdeila gau kalɨp haga, “Nɨŋ aij yabɨƚ gɨmim. Nan iru nöp udun a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim. Nan iru udun a gɨmim, gasɨ nɨŋnabim u, mɨd aij gɨmim rö lagnab,” a ga. \x * \xo 12:15 \xt 1Di 6:9-10\x* \p \v 16 Pen Jisas manö ap kalɨp manö hod rɨköm haga, “Bɨ mani iru mɨdeinab ap, wög adɨŋ nɨpe u, wid magö nan gau iru yabɨƚ nöp mɨdeinab. \v 17 Gasɨ nɨpe gau nöp ke nɨŋ damöm, ‘Nan ñɨŋeb yad iru nöp mɨdöp gau, ram raul mɨgan mai dap lem, ñɨŋ mɨdeinam?’ ö gɨnab. \v 18 Pen gasɨ ap nɨŋöm, ‘Ram pro gau rɨb waƚ gɨ yuem, ram kub kub gau nöp gɨ lem, wid magö yad abe, nan yad gau abe magöŋhalö ud ram raul mɨgan anɨb gau dam lɨnabin. \v 19 Yad anɨg gem, yɨp ke hagnabin, “Bɨ me. Ne nan aij iru yabɨƚ mɨdöp u mɨ iru yabɨƚ nöp mɨdöm pɨs gagnab. Anɨb u, wög ne u arö gɨmön, nan ne anɨb gau nöp ñɨŋöl gɨ, ñɨg ñɨŋöl gɨ, mɨñ mɨñ göl gɨ, gɨ mɨdaimön,” a gɨnabin,’ a gɨnab. \v 20 Anɨg hagöm gasɨ nɨŋnab, pen God nɨp hagnab, ‘Ne bɨ hauƚ halö yabɨƚ! Mɨñi sɨb aŋ yaŋ nöp umnabön. Nan ne iru nöp gɨ jɨn gɨ lö mɨdöp anɨb gau, an rö ud ñɨŋ mɨdeinab?’ ö gɨnab. \p \v 21 “Anɨbu rö me, nɨbi bɨ nan aij gau iru nöp ud magum göm mɨñ mɨñ gɨpal u, pen God amgö ilö nɨpe au kale nɨbi bɨ mög gep rö mɨdpal,” a ga. \x * \xo 12:21 \xt Mad 6:19-20\x* \s1 God hanɨp abad mɨdeinab, a gɨmim, gasɨ iru nɨŋagmim \p \v 22 Jisas anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Anɨb u, ‘Nan magö gai nɨbö udun ñɨŋ mɨdaiun, waƚɨj gai nɨbö udun yɨm mɨdaiun,’ a gɨmim, gasɨ kub u nɨŋagmim. \v 23 Nan ñɨŋeb u nan kub wasö. Kamɨŋ mɨdep magö u nan yabɨƚ. Waƚɨj nan gau nan kub wasö. Hañ romaŋ u nan yabɨƚ. \v 24 Yaur mɨdpal gau nɨŋim. Yaur gau, nɨbi bɨ gɨpal rö, wid wög gɨ yɨmlö, po gö rɨk dauagpal. Wid magö rɨk dap magum gep ram kale ap mɨdagöp. God nöp me nan ñɨŋeb kalɨp ñöb. Nɨpe nan pro gau gasɨ nɨŋöm anɨg göp u, kale nɨhön gɨnɨg hanɨp nɨbi bɨ abad mɨdageinab a gɨmim, gasɨ iru nɨŋbimŋ Yaur gau nan pro; kale nan pro wasö. \v 25 Pen kale gasɨ iru nɨŋeinabim u, umnɨg gɨnabim ñɨn u arö gɨmim, magö ap halö mɨdeinabim aka? \v 26 U nan pro, pen kale ke nan pro anɨbu gɨmim rö lagöp. Anɨb u, kale nɨhön gɨnɨg nan yɨharɨŋ adö rɨmnap gasɨ iru nɨŋbim? \v 27 Nan be gau ranöm, magö pɨlöm pɨpɨƚ yuöp u pen ke waƚɨj göm rɨb adɨk gɨnɨm rö lagöp. God nöp gö, rɨb adɨk aij yabɨƚ gɨmɨdöp. Pen Kiŋ Solomon rɨb adɨk aij yabɨƚ gɨmɨdöp u, gausɨƚ gau rɨb adɨk aij gɨmɨdöp u rö gagmɨdöp. \v 28 Nan be gau ranöb anɨb gau nan yɨharɨŋ; pör mɨdageinab. Mɨñi rö mɨdöm, rol ruö rɨb gɨ dö gɨ mab laulö innab. God nɨpe nan yɨharɨŋ gau gasɨ nɨŋöm anɨg göp u, kale nɨhön gɨnɨg hanɨp waƚɨj ñagnab a gɨmim, gasɨ iru nɨŋbimŋ Nɨŋ udep magö kale u mɨlö mɨdagöp. \v 29 Hon nan magö, ñɨg, nan gau gai nɨbö udun ñɨŋun a gɨmim, gasɨ marö u nɨŋagmim. \v 30 Nɨbi bɨ God nɨp nɨŋagpal gau, gasɨ anɨbu rö nɨŋbal. Pen Nap kale u kalöp hauƚ gagöp; nan kalöp mɨdagöp gau nɨŋöb. \v 31 Anɨb u pen, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab u, hanɨp halö udnɨm a gɨmim, gasɨ añɨ nɨŋmim gɨpe arö me, kalöp abad mɨdöl gɨ, nan anɨb gau kalöp ñɨnab. \s1 Ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au nan aij aij ud magum gɨmim \p \v 32 “Kaj sipsip bad pro yad gai i, Nap kale u, kalöp udem abad mɨdeinabin a göm nɨŋöb u me, kale pɨñɨŋ gagmim. \v 33 Nan kale mɨdöp rö gau, sɨkim gɨ mani udmim, nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau kalɨp ñɨmim. Anɨg gɨnabim u, mani rin kale papɨƚ gagöm pör pör nöp mɨdeinab; nan aij aij kale kumi kabö adö laŋ au mɨdöm ur gagnab; bɨ si udep apöm si udagnab; sɨpsop nan gau ñɨŋagnab. \x * \xo 12:33 \xt Luk 18:22\x* \v 34 Pen nan aij kale gau mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i ud magum geinabim u, hibur gasɨ mɨdmagö kale u u rö nöp mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i mɨdeinab. Pen nan aij kale kumi kabö adö laŋ au ud magum geinabim u, hibur gasɨ mɨdmagö kale u u rö nöp anɨb laŋ mɨdeinab. \s1 Gɨjɨn gɨmim mɨdaimim \p \v 35 “Anɨb u, waƚɨj kale u söl söl pa jö gɨmim, dip nagɨ pɨg lɨ aij gɨmim, hapö lau lɨmim nɨŋöl gɨ mɨdaimim. \x * \xo 12:35 \xt Mad 25:1-13\x* \v 36 Bɨ wög gɨ ñeb gau hagnaböl, ‘Bɨ kub hon u, bɨ nɨŋeb nɨpe nɨbi udöm aip nan kub ñɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, söl ado gɨ aunab,’ a göm, nɨŋ nöp mɨdeinaböl. Bɨ kub kale u ado gɨ apöm, ajöŋ pak gu gu gö, yɨŋɨd hiɨknaböl. Anɨb unbö rö kale anɨg gɨmim. \v 37 Pen nɨpe ado gɨ apöm, kale nɨŋ mɨdeinaböl u nɨŋöm, kalɨp ud aij yabɨƚ gɨnab. Bɨ kub anɨbu nɨpe ke, waƚɨj nɨpe u söl söl pa jö göm, dip nagɨ pɨg lɨ aij göm, kalɨp hagö, ap nan ñɨŋeb lɨ ñɨŋbal ka u asɨk gɨgabö gɨlö, nɨpe ke nan ñɨŋeb gau dam kalɨp ñɨnab. \v 38 Pen bɨ kub sɨbön aŋ kub yaŋ aka kɨƚakɨƚ hagnab magö u apöm nɨŋnab, bɨ nɨpe gau uhön hanageinaböl, kalɨp ud aij yabɨƚ gɨnab. \v 39 Anɨb u, nɨŋim. Nɨbi bɨ ram nap nɨbö gau, bɨ nan si udep bɨ aunab ñɨn u a göm, nɨŋ mɨdaiblap u, ram kalɨp pɨlaköm, nan kale gau si udagböp. \x * \xo 12:39 \xt Mad 24:43-44; 1De 5:2\x* \v 40 Anɨb unbö rö, Bɨ Ñɨ nɨpe aunab a gɨmim, abad mɨdaimim. Auagnab a gɨmim gasɨ nɨŋabim magö anɨbu nöp aunab,” a ga. \s1 God nɨp wög gɨ aij gɨmim \r (Mad 24:45-51) \p \v 41 Jisas anɨg hagö, Pida haga, “Bɨ Kub, manö hod rɨkmön hagabön anɨbu, hanɨp nöp hagabön aka nɨbi bɨ magöŋhalö hagabön?” ö ga. \p \v 42 Hageia, Bɨ Kub pen haga, “Bɨ an gasɨ aij mɨdö, wög gɨ aij gɨnab u, bɨ kub nɨpe ram nɨpe u arnɨg göm nɨp hagnab, ‘Bɨ wög yɨp gɨpal rɨmnap kalɨp abad mɨdmön, nan ñɨŋeb kalɨp gau nɨme lɨ ñöl gɨ mɨdaimön,’ a göm, arnab. \v 43 Anɨb u, hainö ado gɨ apöm, hagnab rö nöp gɨnab u nɨŋöm, nɨp ud aij yabɨƚ gɨnab. \v 44 Yad kalöp hagabin, bɨ kub anɨbu hagö, bɨ nɨpe gɨ aij gɨnab anɨbu nan nɨpe gau magöŋhalö abad mɨdeinab. \x * \xo 12:44 \xt Mad 25:21,23\x* \v 45 Pen bɨ wög gɨ ñeb nɨpe u, bɨ kub yad u yɨŋɨd auagöp a göm, nɨbi bɨ wög gɨ ñeb rɨmnap kalɨp mɨñu magö paköm, nan kub ñɨŋöm, ñɨg wain iru ñɨŋöm, hauƚ alöm, gɨ mɨdeinab. \v 46 Pen bɨ kub nɨpe auagnab a göm nɨŋnab ñɨn u nöp apöm, nɨp rɨb gɨ dö mɨ dö göm, nɨbi bɨ manö nɨp nɨŋagpal aŋ kalɨp au hag yunab. \p \v 47 “Bɨ wög gɨ ñeb bɨ ap, bɨ kub nɨpe manö hagnab u nɨŋ aij gɨnab, pen manö nɨp u rɨb juöm, hagnab rö gagnab u, bɨ kub hagö, kale nɨp rapɨn paknaböl. \x * \xo 12:47 \xt Jem 4:17\x* \v 48 Pen bɨ wög gɨ ñeb bɨ ap, bɨ kub nɨpe manö hagnab u nɨŋagöm, manö hagnab rö gagnab u, bɨ kub hagö, kale nɨp paköm ilön pro rö ñɨnaböl. God nɨbi bɨ kalɨp nan iru ñɨnab gau, yɨp pen nan iru ñɨmim, a gɨnab; pen nɨbi bɨ kalɨp nan iru yabɨƚ ñɨnab gau, yɨp pen nan iru yabɨƚ ñɨmim, a gɨnab. \s1 Nɨbi bɨ rɨmnap Jisas nɨp udagöm asɨk ke ke lɨnaböl \r (Mad 10:34-36) \p \v 49 “Yad aubin u, mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i hapö pɨg yunɨg aubin. Ram mɨnöŋ gau magöŋhalö hadö inböp u aij! \v 50 Yɨp ilön pak ñɨnɨg gaböl u, yɨp marö kub yabɨƚ göp. Marö kub anɨbu mɨd dam dam, yɨp ilön pak pɨs gɨnaböl ñɨn u nöp pɨɫa gɨnab. \x * \xo 12:50 \xt Mak 10:38-39\x* \v 51 Kale yɨp hagnabim, nɨbi bɨ ud jɨm ñɨnɨg auub a gɨnabim u, pen u wasö. Yad aubin rö, nɨbi bɨ gau gasɨ adö ke ke nɨŋöm asɨk ke ke lɨnaböl. \v 52 Mɨñi ñɨn i rɨköm, amɨlap apɨlap unbö mamɨd rö mɨdeinaböl u, mɨhau nɨgaŋ yɨp udlö, mɨhöp yɨp udagmil, asɨk ke ke lɨnabil. Pen wasö u, mɨhöp yɨp udlö, mɨhau nɨgaŋ yɨp udagöm, asɨk ke ke lɨnaböl. \v 53 Bɨ apil mɨhau, ñɨ nɨpe aka nap yɨp udagö me, asɨk ke ke lɨnabil. Nɨbi amɨl mɨhau, pai nɨpe aka nɨme yɨp udagö me, asɨk ke ke lɨnabil. Nɨme aip ñɨ nɨpe nɨbin u aip, u rö nöp gɨnabil; nɨme aka ñɨ nɨpe nɨbin u yɨp udagö, asɨk ke ke lɨnabil,” a ga. \x * \xo 12:53 \xt Mai 7:6\x* \s1 Krais u auub a göm nɨŋagla \r (Mad 16:2-3; Mak 8:11-13) \p \v 54 Pen Jisas manö ap halö kalɨp haga, “Sɨdö wad arab lau adö kumi wamöb nɨŋmim, mɨñi möŋ alnɨg gab a gɨmim nɨŋ mɨdpe, mɨdö mɨdö hagpim rö nöp möŋ alnab. \v 55 Yɨgön kub gamɨŋ nɨbö gai i gɨ auöp nɨŋmim, mɨñi sɨdö kub lɨnɨg gab a gɨmim nɨŋ mɨdpe, mɨdö mɨdö hagpim rö nöp sɨdö kub lɨnab. \v 56 Kale bɨ pir alep! Nan mɨnöŋ naböŋ iƚ i nɨŋ aij gɨmim, nan kumi kabö adö laŋ nɨŋ aij gɨmim gɨpim u, pen nɨhön gɨnɨg ñɨn kub pör abad mɨdmɨdim u, mɨñi hadö auöp a gɨmim nɨŋagpim?” ö ga. \s1 Bɨ nöp manö kub hagnab u aip manö ud asɨkmim \r (Mad 5:25-26) \p \v 57 “Kale ai gɨnɨg, adan anɨbu aij, adan anɨbu naij, a gɨmim nɨŋagpim? \v 58 Pen bɨ ap nöp manö kub hagnɨg dam arabin a gainɨm, manö kub anɨbu nɨhön gɨnɨg arabul a gɨmön, adan aŋ au amöl gɨ, nɨp aip manö hag ud asɨk aij gɨmil. Wasö u, nöp dam bɨ kub manö nɨŋeb ñɨmagö adö nɨpe u yuö, nɨpe pen nöp dam polisman ñɨmagö adö kalɨp gau lö, nöp böŋ nöp dam nagɨ lɨnaböl. \v 59 Anɨb u, yad nöp hagabin, ne nagɨman nöp mɨdmön, nan naböŋ ne gau böŋ nöp naböŋ ral pɨs gɨmön me, höŋ arnabön,” a ga. \c 13 \s1 Kale nan si nan naij gɨpim u arö gagnabim u, umnabim \p \v 1 Magö anɨbu, nɨbi bɨ rɨmnap apöm, Jisas nɨp hagöm hagla, “Galili nɨbi bɨ rɨmnap apöm, God sabe gep ram u nan sabe gɨ ñɨlö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp gapman bɨ kub Pailod kalɨp böŋ nöp al pak la,” a gɨla. \v 2 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Galili nɨbi bɨ anɨb gau nöp, nan si nan naij unbö ke gɨlö anɨg göp, pen Galili nɨbi bɨ rɨmnap nan si nan naij pro pro gɨpal rö anɨg gagöp, a gɨmim, nɨŋbim ar? \x * \xo 13:2 \xt Jon 9:2\x* \v 3 U wasö! Yad kalöp hagabin, nan si nan naij gɨpim gau nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gagnabim u, nɨbi bɨ anɨb gau umla rö nöp, kale magöŋhalö u rö nöp umnabim. \v 4 Pen Siloam waŋö söl au, ram mɨlö kub pa jö göm nɨbi bɨ unbö kagoƚ böŋ daŋ (18) kalɨp pak la u, nan si nan naij unbö ke gɨlö anɨg göp, pen nɨbi bɨ Jerusalem mɨdmɨdal rɨmnap nan si nan naij pro pro gɨpal rö anɨg gagöp, a gɨmim, nɨŋbim ar? \v 5 U wasö! Yad kalöp hagabin, nan si nan naij gɨpim gau nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gagnabim u, nɨbi bɨ anɨb gau umla rö nöp, kale magöŋhalö u rö nöp umnabim. \s1 Mab ap magö pɨlagöp \p \v 6 Pen Jisas manö hod rɨköm kalɨp haga, “Bɨ ap uɫhem magö ap pɨlaŋ, a göm, yɨŋ u ju dapöm, nagɨ wain wög nɨpe au yɨmnab. Hainö ado gɨ apöm nɨŋnab magö ap pɨlagnab. \v 7 Bɨ wög gep nɨpe u nɨp hagnab, ‘Mɨ mɨhau nɨgaŋ mɨ añɨ añɨ inö nɨŋöl gɨ, pör apem nɨŋbin uɫhem yɨmnö u magö ñɨŋeb ap pɨlagöp. Anɨb u, wög adɨŋ yad aŋ au mɨdöp u aij gagöp. Rɨb yu!’ a gɨnab. \x * \xo 13:7 \xt Luk 3:9\x* \v 8 Hageinab, bɨ wög gɨ ñeb nɨpe hagnab, ‘Bɨ kub, uɫhem iƚ anɨbu mɨñi rɨb yuagep. Yad uɫhem iƚ anɨbu kɨpɨƚ gɨ aij gem, nan uɫaŋ uɫaŋ rɨmnap dap lɨnö, \x * \xo 13:8 \xt 2Pi 3:9,15\x* \v 9 mɨ hainbö u magö pɨlnɨm u arö gɨmön; pen magö pɨlagnɨm u rɨb yumön,’ a gɨnab,” a ga. \s1 Jisas nɨbi jöl magö dudu ga u gö, yɨdun ga \p \v 10 Pen Juda God nɨp sabe gep ñɨn ap, Jisas Juda magum gep ram ap amöm, kalɨp manö hag ñɨ mɨdeia. \v 11 Ram raul mɨgan anɨbu nɨbi ap ap mɨdeia. Nɨbi anɨbu nɨp kɨjaki aiön pi gö, jöl magö nɨpe u dudu badu göl nöp ajmɨdöp mɨ unbö kagoƚ böŋ daŋ (18) ina. \v 12 Jisas nɨbi anɨbu nɨp hagö auaia haga, “Nan nöp göp u kamɨŋ löp,” a ga. \v 13 Anɨg hagöm, nɨp ud nɨŋö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp jöl magö u yɨjɨg gö, God hib nɨpe u hagö adö ara. \p \v 14 Pen Jisas God nɨp sabe gep ñɨn u gö kamɨŋ la u nɨŋöm, bɨ kub Juda magum gep ram anɨbu abad mɨdmɨdöp u, Jisas nɨp nɨŋö mulu lugö, nɨbi bɨ ap mɨdeila gau kalɨp haga, “Kale nɨbi bɨ nan göp gau, wög gep ñɨn unbö kagoƚ jɨŋ nöp aube kamɨŋ lɨnɨm. Mɨñi God nɨp sabe gep ñɨn i anɨg gagmim,” a ga. \x * \xo 13:14 \xt Eks 20:9-10; Dud 5:13-14\x* \p \v 15 Anɨg hagö, Bɨ Kub nɨp pen haga, “Kale bɨ pir alep! Kaj kau, kaj donki kale gau adɨk lɨbe mɨdeinab au, God nɨp sabe gep ñɨn u ñɨg nan gö, kalɨp nagɨ hubɨkmim, dam arbe ñɨg ñɨŋnaböl aka wasö? \x * \xo 13:15 \xt Luk 14:5\x* \v 16 Pen bac iƚaŋ hon Ebraham rɨköm, rɨk dap lɨla pai i, Seden nɨp hadame nöp adɨk lö, mɨ in kagoƚ böŋ daŋ mɨdöp u, nɨp mög nɨŋagpim arŋ Mɨñi God nɨp sabe gep ñɨn i, nagɨ nɨpe hubɨk yuajɨn, manö kub hagabim ar? \v 17 Jisas anɨg hagö, bɨ nɨp nɨŋlö mulu luga gau nable yabɨƚ ga. Pen nɨbi bɨ rɨmnap gau, Jisas nan gagep rö gɨmɨdöp gau nɨŋöm, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨla. \s1 Mab masded magö u, manö hod rɨköm haga \p \v 18 Jisas manö ap halö hagöm haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö u kalöp hag ñɨnɨg gabin u, aige gem hagnö, kale nɨŋ aij gɨnabim? \v 19 Me manö adö hagnɨg gabin inbö rö mɨdöp. Bɨ ap mab masded magö u dam wög naböŋ nɨpe u yɨmö, ran kub göm ramö löm gau gau arnab, yaur gau apöm lö lö gau gau mɨdeinaböl,” a ga. \p \v 20 Manö ap pen kauyaŋ haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö u, aige gem hagnö, kale nɨŋ aij gɨnabim? \v 21 Adö anɨbu rö, nɨbi ap yɨs bad pro pro ap udöm, plaua rin kub yaŋ halö ud ado malo gö mɨdöl gɨ, kub yabɨƚ rannab rö u gɨnab,” a ga. \s1 Ajöŋ pro u \r (Mad 7:13-14,21-23) \p \v 22 Pen Jisas Jerusalem arnɨg göm, yɨjɨg göl araga. Nɨpe daun gau abe, nɨbi bɨ ram rɨƚɨg agƚö mɨdeila gau abe, aŋ aŋ hanöl gɨ, manö hag ñöl gɨ ara. \v 23 Nɨbi bɨ mɨdeila anɨb gau, bɨ ap Jisas nɨp haga, “Bɨ Kub, God yöp nɨbi bɨ mɨhöp nöp ud kamɨŋ yunab aka?” ga. \p Hageia, Jisas kalɨp haga, \v 24 “Anɨb u, kale kƚö gɨmim nöp, ajöŋ iƚ pro ramö anɨbu arnabim. Nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp, adan ramö pro anɨbu arun, a göm, am rua rɨk wasö nɨŋnaböl. \v 25 Nɨhön gɨnɨg, bɨ ram nap nɨbö u adan gɨñnab, kale höŋ gau nöp mɨdmim, pak gu gu gɨmim hagnabim, ‘Bɨ kub, adan hiɨk!’ a gɨpe, nɨpe pen pe hagnab, ‘Kale gai nɨböŋ Yad kalöp nɨŋagpin!’ a gɨnab. \x * \xo 13:25 \xt Mad 25:10-12\x* \v 26 Hageinab, kale pen hagnabim, ‘Ne nöd ram mɨnöŋ hon u apön, nöp aip nan ñɨŋun ñɨg ñɨŋun gɨmɨdun; ne hanɨp manö hag ñɨmɨdan,’ a gɨnabim. \v 27 Kalöp pen hagnab, ‘Yad kale nɨŋagmɨdin. Kale gai nɨbö yad nɨŋagpin. Kale nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpim u me, kalöp ajöŋ hiɨkagnabin. Arim!’ a gɨnab. \x * \xo 13:27 \xt Sam 6:8\x* \v 28 Hainö kale nɨŋnabim, Ebraham, Aisak, Jekop, bɨ God manö hagep bɨ gau, God ram mɨnöŋ pör mɨdep u God aip mɨdeinaböl, pen kalöp hag höŋ yuö, mɨɫöŋ kub göl gɨ, meg magö hau rɨbɨköl gɨ nöp mɨdeinabim. \x * \xo 13:28 \xt Mad 8:11-12\x* \v 29 Pen nɨbi bɨ mɨlö gau nɨbö, sɨdö auab lau adö nɨbö, sɨdö wad arab lau adö nɨbö, gamɨŋ gau nɨbö, gajɨŋ gau nɨbö, God ram mɨnöŋ pör mɨdep nɨpe u apöm, asɨköm jɨm ñöl nan kub ñɨŋnaböl. \x * \xo 13:29 \xt Sam 107:3\x* \v 30 Pen nɨbi bɨ uri jöl adö yabɨƚ au mɨdpal gau, hainö rɨmnap nöd am mɨdeinaböl. Pen nɨbi bɨ uri nöd araböl gau, hainö rɨmnap jöl adö yabɨƚ gau mɨdeinaböl,” a ga. \x * \xo 13:30 \xt Mad 19:30\x* \s1 Jisas Jerusalem nɨŋö mög ga \p \v 31 Magö anɨbu nöp, bɨ Perisi rɨmnap apöm Jisas nɨp hagla, “Gapman bɨ kub Herod nöp al pak lɨnɨg gab. Anɨb u, ne ram mɨnöŋ i arö gɨmön, ram mɨnöŋ ke ap aru,” a gɨla. \p \v 32 Hageila, Jisas haga, “Kale am kain hapeb anɨbu nɨp hagpe, nɨŋ mɨdainɨm. Mɨñi abe, rol abe, nɨbi bɨ kɨjaki aiön pi abaŋ alöp gau gɨnö kamɨŋ löm, nɨbi bɨ nan göp gau gɨnö kamɨŋ löm, gɨnab. Ruö pen, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u me, wög yad u gɨ haknabin. \v 33 Pen mɨñi, rol, ruö yad adan arɨn a gabin u arnɨg gabin. Bɨ God manö hagep gau kalɨp Jerusalem nöp al pak lɨnaböl. \p \v 34 “Jerusalem! Jerusalem! God nɨpe manö hagep bɨ nɨpe kalöp a göm yua gau, nɨhön gɨnɨg pör kabö ud pak lɨbimŋ Kɨƚakɨƚ pi ud auan mo gau löp rö u, yad pör ñɨ pai ne gau ud aij gɨnam, a gem, nɨŋbin u pen yɨp iru nɨŋmim wɨhö gɨpim. \v 35 Anɨb u, nɨŋim. Ram kale u kuö nöp mɨdöp. Mɨdö, kale yɨp nɨŋagnabim; hainö gau, ‘Bɨ anɨbi Bɨ Kub hag yuöp auab i, God gö, hib nɨpe adö laŋ araŋ,’ a gɨnabim ñɨn u me, yɨp kauyaŋ nɨŋnabim,” a ga. \c 14 \s1 Jisas, bɨ ñɨmagö ma hu ga ap nɨp gö, kamɨŋ la \p \v 1 Juda God nɨp sabe gep ñɨn ap, Jisas am Perisi bɨ kub ap ram nɨpe u nan ñɨŋö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ mɨdeila gau, nɨpe nɨhön rö gɨnɨm, a göm, nɨŋ ij halö lɨ mɨdeila. \v 2 Nɨhön gɨnɨg: ñɨn anɨbu, bɨ ñɨmagö ma hu ga ap ap mɨdeia. \v 3 Jisas, bɨ Perisi gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, kalɨp haga, “God nɨp sabe gep ñɨn i, bɨ nan göp ap gɨno kamɨŋ lɨnab u aij aka wasöŋ Lo manö nɨhön hagöp?” ö ga. \x * \xo 14:3 \xt Luk 6:9\x* \p \v 4 Hageia, manö ap pen hagagla. Anɨb u, Jisas bɨ ñɨmagö ma hu ga u nɨp ud nɨŋö kamɨŋ la. Kamɨŋ lö, Jisas bɨ anɨbu nɨp hag yuö ara. \v 5 Jisas bɨ anɨbu hag yuöm, bɨ anɨb gau kalɨp haga, “Ñɨ pai kale ap aka kaj kau kale ap, God nɨp sabe gep ñɨn u ñɨg mɨlbim uƚöm mɨgan yaŋ lugeinab u, kale yɨŋɨd am ud yunabim aka wasö?” ga. \x * \xo 14:5 \xt Mad 12:11; Luk 13:15\x* \p \v 6 Hageia, kale pen manö ap hagöl rö laga. \s1 Hon hib kub mɨdeiaŋ, a gɨmim, gasɨ u nɨŋagmim \p \v 7 Pen nɨbi bɨ anɨb gau nan magö ñɨŋnɨg apöm, ka asɨkep aij aij gau nöp nɨŋun asɨkun, a göm asɨkla u, Jisas nɨŋöm, manö ap manö hod rɨköm haga, \v 8 “Bɨ ap nɨbi udnɨg göm, nan kub ñɨŋnɨg kalöp wɨñ alö ammim, ka asɨkep aij lɨnɨm adö u asɨkagmim. Nɨhön gɨnɨg: nɨbi bɨ kub rɨmnap auöl rö löp. \x * \xo 14:8 \xt Pro 25:6-7\x* \v 9 Anɨb u, kale ka asɨkep aij adö anɨbu asɨk geinabim, bɨ kalöp wɨñ alnab u apöm hagnab, ‘Ne ke gau aru, bɨ kub i adö anɨb au asɨkaŋ,’ a gö, nöp nable gö nɨŋöl gɨ, am ƚɨƚɨ gɨ am ba gau asɨknabön. \v 10 Pen kalöp, nan ñɨŋun, a göm, wɨñ alaiöl, am goƚ gau asɨk mɨdpe me, bɨ kalöp wɨñ alnab u apöm hagnab, ‘Bɨ mɨdeimam. Ne aumön ka adö aij i asɨk gɨ,’ a gö, nɨbi bɨ nan ñɨŋnɨg ap mɨdeinaböl gau nöp nɨŋöm, bɨ u aŋ i bɨ kub nöp mɨdöp, a gɨnaböl. \v 11 Anɨb unbö rö, nɨbi bɨ hon hib kub mɨdöp, a göm, nɨŋbal gau, God hib kalpe gö ap lugnab. Pen nɨbi bɨ ana udöm mɨdpal gau, God hib kalpe gö ap rannab,” a ga. \x * \xo 14:11 \xt Mad 23:12; Luk 18:14\x* \p \v 12 Jisas manö anɨbu hagöm, bɨ nan kub ñɨŋnɨg nɨbi bɨ wɨñ ala u nɨp haga, “Ne nan kub ñɨŋnɨg, bɨ nɨŋeb ne gau, nañɨn namam yam ne gau, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ aƚog ne mani iru mɨdöp gau, kalɨp wɨñ alagmön. Nɨbi bɨ anɨb gau, naböŋ ñun, a göm, nöp pen nan ñɨŋnɨg wɨñ alöl rö löp. \v 13 Ne nan kub ñɨŋnɨg, nɨbi bɨ mög gep rö gau, nɨbi bɨ ñɨmagö ma kɨƚa göp gau, nɨbi bɨ ma naij göp gau, nɨbi bɨ amgö we göp gau, kalɨp wɨñ albe, aueinaböl, nan ñɨŋmim. \v 14 Nɨbi bɨ mög gep rö anɨb gau, nöp pen ñöl rö lagnab u me, hainö God nɨbi bɨ kamɨŋ aij nɨpe gau gö uraknaböl ñɨn u, nɨpe ke nöp pen ñɨnab,” a ga. \x * \xo 14:14 \xt Jon 5:29\x* \s1 Nan kub ñɨŋnaböl u, manö hod rɨköm haga \p \v 15 Pen manö anɨbu nɨŋöm, bɨ kale aip nan ñɨŋeila ap Jisas nɨp haga, “God nɨbi bɨ nɨpe udöm abad mɨdeinab u, nɨpe aip jɨm ñöl nan kub ñɨŋnaböl gau, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 14:15 \xt Luk 13:29\x* \p \v 16 Hageia, Jisas haga, “Bɨ ap nan kub ñɨŋnɨg göm, nɨbi bɨ iru nöp wɨñ alnab. \v 17 Pen nan kub ñɨŋeb ñɨn anɨbu aueinab, bɨ wög gɨ ñeb nɨpe u nɨp hagnab, ‘Mɨñi am nɨbi bɨ nöd hag lɨbin gau kalɨp am paŋɨd dau,’ a gɨnab. Bɨ wög gɨ ñeb nɨpe pen amöm hagnab, ‘Nan magöŋhalö dap gɨjɨn gɨpun; aube arun!’ a gɨnab. \v 18 Hageinab, nɨbi bɨ anɨb gau ap hagnab, ‘Yad arnam u pen mɨnöŋ naböŋ ap raubin u nɨŋnɨg arabin,’ a gɨnab. \v 19 Pen ap hagnab, ‘Yad arnam u pen kaj kau unbö sɨduŋ laŋ raubin u, wög gɨ aij göl aka gem, am nɨŋnabin,’ a gɨnab. \v 20 Ap hagnab, ‘Yad arnam u pen nɨbi yad gɨsön nöp udpin u me, aunam rö lagöp,’ a gɨnab. \x * \xo 14:20 \xt 1Ko 7:33\x* \v 21 Anɨg hageinaböl, bɨ anɨbu ado gɨ amöm, nɨbi bɨ gau kale nɨhön nɨhön hagnaböl u, bɨ kub nɨpe u nɨp hagnab. Hageinab, bɨ kub u hibur nɨpe u naij gö, bɨ nɨpe u nɨp kauyaŋ hag yuöm hagnab, ‘Ne yɨŋɨd am adan kub gau abe, adan pro gau abe ammön, nɨbi bɨ mög gep rö gau, nɨbi bɨ ñɨmagö ma kɨƚa göp gau, nɨbi bɨ amgö we göp gau, nɨbi bɨ ma naij göp gau, kalɨp paŋɨd dau,’ a gɨnab. \v 22 Hageinab, hagnab rö göm, hainö bɨ wög gɨ ñeb anɨbu hagnab, ‘Bɨ kub, hagpan rö gɨpin u pen mɨgan rɨmnap kau nöp mɨdöp,’ a gɨnab. \v 23 Hageinab, bɨ kub u bɨ wög gɨ ñeb nɨpe nɨp hagnab, ‘Ne adan kub gau abe, adan pro gau abe ammön, nɨbi bɨ manö kƚö gɨmön hagö, kale aulö, ram raul mɨgan yad u böŋ nöp rɨb udnɨm. \v 24 Pen nɨbi bɨ nöd wɨñ alnö auagpal gau, nɨbi bɨ ap nan yad pro pro rɨmnap ñɨŋagnab, wasö yabɨƚ,’ a gɨnab,” a ga. \s1 Gasɨ nɨŋ aij gɨmim, yɨp lau adö aumim, a ga \r (Mad 10:37-38) \p \v 25 Jisas adan araia u, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nɨp hain gɨla. Nɨpe ado göm kalɨp haga, \v 26 “Nɨbi bɨ gau yɨp lau adö arun a gɨnaböl u pen gasɨ kub kale areinab nɨme nap, nɨbi ñɨ pai, nɨñɨn nɨmam kale, aka hañ romaŋ kale ke u, yad nɨŋnö nɨbi bɨ yad mɨdaiöl rö lagöp. \x * \xo 14:26 \xt Luk 9:23\x* \v 27 Nɨbi bɨ rɨmnap hagnaböl, Jisas nɨbi bɨ nɨpe mɨdaiun u pen anɨg gɨno, nɨbi bɨ rɨmnap hanɨp gɨ naij göl rö löp, a göm, hañ romaŋ kale ke nöp gasɨ nɨŋöl gɨ mɨdeinaböl u, nɨbi bɨ yad mɨdaiöl rö lagöp. \v 28 Pen bɨ kale ap, ram mɨlö kub i adö laŋ ap gɨnɨg, nöd mani aige gö rö udem gɨnam, a göm, gasɨ nɨŋ aij göm gɨnab. \v 29 Pen, gɨnam gɨnam, a göm, kabö nöd nöp gɨnab u pen hainö mani uƚep gö, ram uƚep gö, nɨbi bɨ gau nɨp hag juöm hagnaböl, \v 30 ‘Ake! Bɨ mɨlö i ram gɨnɨg göm rö gɨ damöm, ram adɨŋ arö göp,’ a gɨnaböl. \v 31 Pen anɨbu rö, bɨ kiŋ ap, bɨ kiŋ ap aip pen pen gɨnɨg, nöd gasɨ nɨŋ aij göm arnab. Pen nɨpe gasɨ nɨŋ damöm, ami bɨ yad u den dausan nöp mɨdöp; pen kiŋ anɨbu ami bɨ nɨpe dwedi dausan mɨdöp; pen pen gun, nɨpe ami bɨ yad al pak lɨnɨm rö löp, a gɨnab. \v 32 Gasɨ anɨbu nɨŋöm, kiŋ ap mɨlö gau hain auö nɨŋöl gɨ, manö yuöm hagnab, ‘Hol aige gul, manö hag jɨm ñul?’ ö gɨnab. \v 33 Anɨb u, nɨŋ aij gɨmim. Nan kale gau magöŋhalö arö gɨmim, yɨp aip auagnabim u, nɨbi bɨ yad mɨdaimim rö lagöp. \p \v 34 “Dö nan aij yabɨƚ u pen dö kal nɨpe arnab u, kale nɨhön gɨlö kauyaŋ dö gɨnab? \v 35 Dö anɨbu rö, ud wög adɨŋ aka kɨƚakɨƚ hib au yulö nan magö ran aij gagnab. Dö anɨbu rö wög ap mɨdagöp; ud yuep rö nöp löp. Kale nɨbi bɨ gasɨ rɨmɨd mɨdainɨm gau, manö hagabin i rɨmɨd lɨ nɨŋ aij gɨmim,” a ga. \c 15 \s1 Kaj sipsip ap ur ga \r (Mad 18:12-14) \p \v 1 Pen bɨ dakɨs udep gau abe, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨla gau abe, Jisas manö hagab u nɨŋun, a göm, ap nɨŋ mɨdeila. \v 2 Pen bɨ Perisi gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, Jisas nɨp hag juöm hagla, “Nɨpe nɨhön gɨnɨg bɨ nan si nan naij gɨpal gau udöm, aip nan magö jɨm ñöl ñɨŋab?” ö gɨla. \x * \xo 15:2 \xt Luk 5:30\x* \v 3 Anɨg hageila, Jisas manö ap hod rɨköm kalɨp haga, \v 4 “Bɨ kale ap, kaj sipsip ñɨnjuöl unbö mamɨd u (100) muk mɨdeinab. Pen añɨ nɨbö ap ur geinab u, rɨmnap dam mɨnöŋ haƚɨn haƚɨn mɨdöp gau löm, am kaj sipsip nɨpe ur gɨnab u uƚhai nɨŋ aj aj aj, nɨp uƚhai nɨŋ dam dam nɨŋ udnab. \x * \xo 15:4 \xt Esi 34:11,16; Luk 19:10\x* \v 5 Kaj sipsip nɨpe anɨbu uƚhai nɨŋ udöm, aij a gö nɨŋöl gɨ, ud sɨduŋ nɨpe u adö laŋ lɨnab. \v 6 Sɨduŋ laŋ dap ram amöm, nɨbi bɨ nɨŋeb nɨpe gau, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ aƚog nɨpe gau, kalɨp wɨñ alöm, ap magum gɨnaböl hagnab, ‘Kaj sipsip yad ur göp u, uƚhai nɨŋ adog udpin u, köl yad aip mɨñ mɨñ gun,’ a gɨnab. \v 7 Anɨg unbö rö me, nɨbi bɨ iru nöp gau, hon gɨ aij gun nan si nan naij gagpun, a göm, gasɨ nɨŋbal gau, kumi kabö adö laŋ au mɨdpal gau nɨŋöm mɨñ mɨñ gagnaböl; pen nɨbi bɨ añɨ ap, nan si nan naij gɨpin gau nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpin, a göm, arö geinab u, kumi kabö adö laŋ au nɨŋöm mɨñ mɨñ gɨnaböl. \s1 Mani kabö magö ap ur ga \p \v 8 “Aka pen, nɨbi ap mani silpa magö nɨpe unbö sɨduŋ laŋ mɨdeinab. Pen magö ap, ram raul mɨgan gau agamɨj ap lugeinab u, nɨpe nɨhön gɨnabŋ Nɨpe hapö lau adö aulɨk löm, uƚhai nɨŋ nɨŋ ka acɨp acɨp ƚɨk ƚɨk, kabö magö nɨpe anɨbu udnab. \v 9 Mani silpa magö nɨpe anɨbu uƚhai nɨŋ udöm, aij a gö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ nɨŋeb nɨpe gau, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ aƚog nɨpe gau, kalɨp wɨñ alöm, ap magum gɨnaböl hagnab, ‘Kabö magö yad lugöp magö añɨ anɨbu, uƚhai nɨŋ adog udpin u, köl yad aip mɨñ mɨñ gun,’ a gɨnab. \v 10 Anɨbu rö me, nɨbi bɨ añɨ ap, nan si nan naij gɨpin gau nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpin, a göm, arö geinab u, kumi kabö adö laŋ au God ejol nɨpe gau nɨŋöm mɨñ mɨñ gɨnaböl,” a ga. \s1 Ñɨ ap nap nɨp arɨk ara u, manö hod rɨköm haga \p \v 11 Jisas manö anɨbu hagöm haga, “Bɨ ap ñɨ nɨpe mɨhöp mɨdeinab u. \v 12 Ñɨ nɨpe hain u, ap nap nɨp hagnab, ‘Bapi, nan halɨp mɨhöŋ hagpan gau, ud asɨk yɨp gau ke ñɨ,’ a gö, nap nan kalpe mɨhöŋ gau ud asɨk ke ke ñɨnab. \v 13 Ñö, ñɨ nɨpe hain u magö uƚep magö ap mɨdöm, nap nan nɨp ud asɨk ña gau magöŋhalö sɨkim göm, mani udöm, dam ram mɨnöŋ mɨlö gau arnab. Am anɨb gau mɨdöm, nɨbi si nan naij gau göl gɨ, mani nan nɨpe ud arnab gau, haƚöwaƚö nɨbi bɨ gau ñɨ pɨs gɨnab. \v 14 Anɨg gö, mani nɨpe pɨs gö, ram mɨnöŋ anɨbu kɨyö kub yabɨƚ lɨnab. Pen nan magö rau ñɨŋnɨm mani ap mɨdageinab. \v 15 Anɨg gö, nɨpe amöm, bɨ ram mɨnöŋ anɨbu nɨbö nap kale ap hag nɨŋö, nɨp kaj mukep wög u hag lɨnab. \v 16 Pen nɨp kɨyö kub yabɨƚ u lö gɨ mɨdö mɨdö, kaj mukmɨdal womai hañ gau rɨmnap ñɨŋnam a gɨnab u pen nɨbi bɨ rɨmnap nɨp nan magö ñagnaböl. \v 17 Pen gasɨ magö nɨpe nɨŋ ud arö gasɨ aij magö u auö hagnab, ‘Bapi yad bɨ nɨp wög gaböl gau, nan magö iru mɨdöp. Yad aui mɨdpin, yɨp kɨyö kub yabɨƚ löp. \v 18 Anɨb u, yad ram mɨnöŋ i arö gem, bapi mɨdöp au kauyaŋ ado gɨ amem, nɨp hagnabin, “God amgö ilö adö nɨpe u gɨ naij gem, amgö ilö adö ne u gɨ naij gem, gɨpin rö, \x * \xo 15:18 \xt Sam 51:4\x* \v 19 ne yɨp ñɨ yad a gɨ hagagmön. Yɨp bɨ wög gɨ ñeb ne ap rö hag lɨmön gɨnabin,” a gɨnabin,’ a gɨnab. \v 20 Gasɨ anɨbu nɨŋöm, bapi ram ado gɨ arnabin, a göm, hadnab. Am am am, nap nɨpe mɨlö gau nɨbö ñɨ nɨpe anɨbu nɨp yɨjɨg nɨŋnab. Nap ñɨ nɨpe nɨŋöm, nɨp mög yabɨƚ gɨnab. Nɨpe dip gɨ dö gɨ am nɨp ud wabi göm, ud bom haluöm mulu ñɨŋnab. \v 21 Nap anɨg gö, ñɨ hagnab, ‘Bapi, God amgö ilö adö nɨpe u gɨ naij gem, amgö ilö adö ne u gɨ naij gem, gɨpin rö, ne yɨp ñɨ yad a gɨ hagagmön,’ a gɨnab. \v 22 Nap pen, bɨ wög gɨ ñeb nɨpe gau kalɨp hagnab, ‘Kale yɨŋɨd nöp am waƚɨj mɨlö kub yad u dap nɨp yɨm ñɨmim, ñɨmagö nɨpe u riŋ lɨ ñɨmim, ma rɨrup lɨ ñɨmim, gim. \v 23 Anɨg gɨmim, am kaj kau pi marep haƚɨn aij yabɨƚ u pak dam laube, mɨñ mɨñ göl gɨ nan kub ñɨŋun. \v 24 Ñɨ yad u böŋ nöp uma rö la u, pen mɨñi nɨpe kauyaŋ kamɨŋ mɨdöp. Nöd nɨpe böŋ nöp hir ga u, pen mɨñi nɨp adog udpin,’ a gɨnab. Nap hagö, kale am kaj kau pi pak dapöm, nan magö laulö, mɨñ mɨñ gɨnaböl. \x * \xo 15:24 \xt Ep 2:1,5\x* \p \v 25 “Pen ñɨ nɨpe nöd u, wög adɨŋ gau gɨ aj arö göm, ado gɨ yöp ram söl au apöm nɨŋnab, cacɨŋ, mab ij paköm, kugom ralöm, mɨñ mɨñ göl gɨ mɨdeinaböl. \v 26 Anɨg geinaböl, nap bɨ wög gɨ ñeb nɨpe ap nɨp hag nɨŋöm hagnab, ‘Nɨhön gaböl?’ ö gɨnab. \v 27 Hageinab, hagnab, ‘Namam hain ne umöb a göm nɨŋöb u pen mɨñi ado gɨ auö, nap kaj kau pi marep haƚɨn aij u pak lau ñɨŋöl gɨ mɨñ mɨñ gaböl,’ a gɨnab. \v 28 Hageinab, nɨp mulu kal yabɨƚ lugö, ram raul mɨgan aragnab; höŋ au yaŋ nöp mɨdeinab. Nap pen höŋ amöm, auö ram raul mɨgan arul, a göm, nɨp manö hain hain hagöm hagnab. \v 29 Nap nɨpe manö hain hain hageinab pen ñɨ nöd nɨpe hagnab, ‘Yad manö ne hagpan rö pör nöp hain gem, bɨ nagɨ wög gep ne rö mɨdem, wög nöp pör pör gɨnö gɨnö mɨ iru yabɨƚ nöp lugöp. Pen yɨp kaj meme pi ap ñö, mɨdeimam yad gau aip pak lau ñɨŋun mɨñ mɨñ gagpun. \v 30 Pen ñɨ ne anɨbu, nan nɨme lɨ ñɨna gau damöm, nɨbi si nan gau göm gɨ ñɨŋ yu haköm auub, nɨp mög nɨŋmön, kaj kau pi marep haƚɨn aij yabɨƚ u pakpan!’ a gɨnab. \v 31 Anɨg hageinab, nap ñɨ nɨpe nöd nɨp hagnab, ‘Hol apɨl pör mɨdpul rö, nan yad gau magöŋhalö ne udnabön. \v 32 Namam hain ne u böŋ nöp uma rö la u, pen mɨñi nɨpe kauyaŋ kamɨŋ mɨdöp. Nɨpe böŋ nöp hir ga u, pen mɨñi nɨp uƚhai nɨŋ adog udpin. Anɨb u me, hon mɨñ mɨñ gun,’ a gɨnab,” a ga. \c 16 \s1 Bɨ wög abadep bɨ u, manö hod rɨköm haga \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Bɨ kub nan iru mɨdnab ap, bɨ nan nɨpe abad mɨdep bɨ ap hag lö, nan nɨpe gau abad mɨdeinab. Pen bɨ kub u, manö ap nɨŋnab, bɨ nan nɨpe abad mɨdnab anɨbu, nan nɨpe gau haƚöwaƚö gɨnab. \v 2 Bɨ kub manö anɨbu nɨŋöm, nɨp wɨñ alö aueinab hagnab, ‘Nan yad gau abad mɨd aij gagpan u, yɨp hag ñɨlö nɨŋbin. Anɨb u, ne ammön, nan yad aigeg mɨdöp gau magöŋhalö wö ral nɨŋ aij gɨmön, nɨbi bɨ gau kalɨp nan naböŋ yad aigeg mɨdöp gau magöŋhalö wö ral nɨŋ aij gɨmön, ap yɨp hag ñɨmön, wög yɨp gɨpan u hainö gagnabön,’ a gɨnab. \v 3 Hageinab, bɨ nan nɨpe abad mɨdep anɨbu, aŋ nɨpe gau nöp gasɨ iru nɨŋöm hagnab, ‘Bɨ kub u yɨp hag yunɨg gab u pen yad nɨhön gɨnamŋ Yad bɨ pɨdöŋ mɨdagpin rö, mɨnöŋ bɨnɨg jö gɨnam rö lagöp. Nɨbi bɨ rɨmnap nan kale u asɨb hag gɨ ñɨŋeinabin u, yɨp nable gɨnab,’ a gɨnab. \v 4 Pen hainö gasɨ nɨŋ aij göm hagnab, ‘Yad nɨhön gɨnam u uri nɨŋbin. Adö anɨbu gɨnö, hainö bɨ kub yad yɨp hag yunab ñɨn u, nɨbi bɨ rɨmnap yɨp udlö, ram kale au han mɨdeinabin,’ a gɨnab. \v 5 Anɨg hagöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp bɨ kub nɨpe nan naböŋ mɨdeinab gau wɨñ alnab. Wɨñ alö, bɨ nöd aunab u nɨp hagnab, ‘Ne bɨ kub yad nan naböŋ aigeg mɨdöp?’ ö gɨnab. \v 6 Hageinab hagnab, ‘Wel ñɨŋeb dɨƚam ñɨnjuöl añɨ ap,’ a gɨnab. Hageinab hagnab, ‘Diker i ud, yɨŋɨd asɨkmön dɨƚam unbö sɨduŋ laŋ kalɨ kƚiñ rɨk,’ a gɨnab. Hageinab, hagnab rö nöp gɨnab. \v 7 Hainö bɨ ap aueinab, hagnab, ‘Ne bɨ kub yad nan naböŋ aigeg mɨdöp?’ ö gɨnab. Hageinab hagnab, ‘Wid beg ñɨnjuöl unbö mamɨd u,’ a gɨnab. Hageinab hagnab, ‘Diker i ud, yɨŋɨd asɨkmön beg ñɨnjuöl mɨhau mɨhau kalɨ kƚiñ rɨk,’ a gɨnab. Hageinab, hagnab rö nöp gɨnab. \v 8 Anɨg geinab, hainö bɨ kub nɨpe u nɨŋöm hagnab, ‘Bɨ nan yad abad mɨdep bɨ anɨbu, gasɨ nɨŋ aij göm, nɨhön nɨhön gem mɨd aij gɨnabin a göp u, nɨpe gɨ aij göp,’ a gɨnab. Anɨb u nɨŋim. Nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i gasɨ nɨŋbal gau hagpal, ‘Mɨñi aigöl gun hainö asɨk mɨdep hon u mɨd aij gɨnɨm?’ ö göm, gasɨ u nɨŋöl gɨ gɨlö arab. Pen mailö aij nɨŋbal nɨbi bɨ gau, anɨg unbö rö nöp gɨlö arböp u aij. \p \v 9 “Mani nan mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdöp gau, nɨbi bɨ rɨmnap gau ñɨbe me, hainö nan anɨb gau böŋ nöp pɨs gɨnab ñɨn u, God ram mɨnöŋ pör mɨdep nɨpe au kalöp hag wɨhai udnab. \v 10 Mani nan pro ap, nɨbi bɨ ap ñɨmagö adö u lɨlö, abad mɨd aij gɨnab u, nan kub gau ñɨlö, u rö nöp gɨnab. Pen mani nan pro ap, nɨbi bɨ ap ñɨmagö adö u lɨlö, abad mɨd aij gagnab u, nan kub gau ñɨlö, u rö nöp gɨnab. \x * \xo 16:10 \xt Luk 19:17-26\x* \v 11 Pen kale mani nan mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i mɨdöp u udmim, pir almim, abad mɨd aij gagnabim u, bɨ an kalöp nan aij yabɨƚ adö laŋ nɨbö ñɨnab? \v 12 Bɨ ap mani nan nɨpe ud ñɨmagö adö kalöp lɨnab u, kale pir almim, abad mɨd aij gagnabim u, bɨ an mani nan kalöp ke ñɨnab? \v 13 Bɨ añɨ ap, bɨ kub mɨhöp kalɨp wög gɨnɨm rö lagöp. Bɨ mɨhöŋgöl kalɨp wög gɨnab u pen nɨpe bɨ kub ap nɨp mɨdmagö löm, bɨ ap nɨp mɨdmagö lagnab. Aka bɨ kub ap nɨp mɨdmagö löm, bɨ ap nɨp mɨdmagö lagnab. Unbö rö, kale mani nan gau nan aij yabɨƚ a gɨmim nɨŋeinabim u, God nɨp wög gɨpim u arö gɨmim rö löp,” a ga. \x * \xo 16:13 \xt Mad 6:24\x* \p \v 14 Bɨ Perisi gau, gasɨ kub kale mani adö u nöp nɨŋmɨdal u me, Jisas manö haga u nɨŋöm mɨhol göm hag jula. \v 15 Hag jueila, kalɨp haga, “Kale nɨbi bɨ amgö ilö adö u, hon nɨbi bɨ aij mɨdpun, a gɨpim u, pen God hibur gasɨ mɨdmagö aŋ kalöp daŋ nɨŋöb. Nan nɨbi bɨ nɨŋlö aij göp gau, God nɨŋö nan naij rö löp. \x * \xo 16:15 \xt Mad 23:28; Luk 18:9-14\x* \p \v 16 “Jon bɨ ñɨg pak ñeb auaga ñɨn u, lo manö kalɨ kƚiñ rɨkla u abe, bɨ God manö hagep manö kalɨ kƚiñ rɨkla u abe haglö, nɨbi bɨ nɨŋöm, adö anɨbu gɨlö armɨdöp. Pen Jon aua ñɨn u rɨkö, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö aij u haglö, nɨbi bɨ nɨŋöm kale magöŋhalö adö anɨbu nöp arun, a göm, kƚö göm gɨlö arab. \x * \xo 16:16 \xt Mad 11:12-13\x* \v 17 Kumi kabö adö laŋ abe mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe ur gɨnɨm rö löp, pen lo manö u adɨŋ pro ap ur gɨnɨm rö lagöp. \x * \xo 16:17 \xt Mad 5:18\x* \p \v 18 “Pen, bɨ ap nɨbi udöm arö göm, am nɨbi hain nɨbö ap udnab u, nɨbi si udnab. Pen bɨ ap uraköm, nɨbi u, bɨ udöm arö gɨnab nɨbi anɨbu, udnab u, nɨpe u rö nöp nɨbi si udnab. \s1 Bɨ mani halö bɨ ap aip, Lasaras aip \p \v 19 “Bɨ ap mani nan nɨpe iru yabɨƚ mɨdmɨdöp. Nɨpe waƚɨj aij aij nöp yɨmöm, nan ñɨŋeb aij aij nöp ñɨŋmɨdöp. \v 20 Pen ram ajöŋ iƚ goƚ nɨpe au, bɨ use use halö nan mɨdagmɨdöp bɨ ap dap lɨlö mɨdmɨdöp. Hib nɨpe Lasaras. \v 21 Gasɨ nɨpe u nöp nɨŋöm, ‘Bɨ nan iru mɨdöp i nan ñɨŋö, nan naböŋ naböŋ abañ mo gai i lugnab u, yad ñɨŋnabin kɨyö lagnab,’ a göm, nɨŋmɨdöp. Pen kain gau apöm, wös nɨpe gau baɫö gɨ ñɨŋmɨdal. \v 22 Hainö bɨ yɨgön anɨbu uma. Nɨpe umö, ejol gau apöm, nɨp dam ram mɨnöŋ adö laŋ au amöm, Ebraham böŋ nɨpe lau lö nan kub ñɨŋa. Pen bɨ gep anɨbu abe umö, rɨgöl gɨla. \v 23 Bɨ gep anɨbu umöm, am mab ke inab yaŋ au, nɨp ilön kub yabɨƚ gö nɨŋöl gɨ mɨdmɨdöp. Pen mɨdöm gɨlaŋ gɨ nɨŋa, Ebraham Lasaras aip ke ke au laŋ mɨdailö. \v 24 Nɨŋöm, wɨñ al hagöm haga, ‘Bapi Ebraham, yɨp mög nɨŋmön, Lasaras nɨp hagö, ñɨmagö mɨlö nɨpe ap ñɨg ap rauöm, dap aɫab yɨp u ud nɨŋö, yɨp hain gaŋ. Mab u inöm, yɨp ilön kub yabɨƚ göp,’ a ga. \v 25 Hageia, Ebraham haga, ‘Ñɨ nöŋ! Mɨnöŋ naböŋ adö iƚ yaŋ mɨdmɨdan ñɨn u, ne nan aij aij ne udmɨdan, pen Lasaras nan naij naij nöp udmɨdöp. Pen mɨñi ram mɨnöŋ i, nɨpe hain aij mɨdö nɨŋöl gɨ, nöp ilön kub gab. \v 26 God nɨpe moƚ kub yabɨƚ aŋ i gɨ la u me, hon nɨbi bɨ böŋ lai raƚa gun böŋ lau nun rö lagöp; pen kale böŋ lau raƚa gɨmim böŋ lai aumim rö lagöp,’ a ga. \v 27 Hageia, bɨ anɨbu haga, ‘Anɨg hagpan rö, Lasaras nɨp hagmön, nɨpe bapi yad ram amöm, \v 28 mam yad unbö mamɨd u kalɨp manö kƚö yabɨƚ hagö, ram mɨnöŋ ilön ke naij pör nöp göp aui auagöl,’ a ga. \v 29 Hageia, Ebraham haga, ‘Mosɨs abe, bɨ God manö hagep bɨ gau abe, manö kalɨ kƚiñ rɨkla u nɨŋöl,’ a ga. \v 30 Hageia, haga, ‘Bapi, anɨg gagnaböl; pen nɨbi bɨ ap umöm uraköm, am hageinab me, nɨŋö hagöp, a göm, nan si nan naij gɨpal adö u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a göm, arö gɨnaböl,’ a ga. \v 31 Hageia, Ebraham haga, ‘Kale Mosɨs abe, bɨ God manö hagep bɨ gau abe, manö kalɨ kƚiñ rɨkla manö anɨbu nɨŋagpal rö, bɨ ap umöm uraknab u, kale u rö nöp nɨŋagnaböl,’ a ga,” a ga. \c 17 \s1 Nan si nan naij gep magö u \r (Mad 18:6-7; Mak 9:42) \p \v 1 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Bɨ ap aka nɨbi ap nagɨ naij adö u göm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp gasɨ ñö, kale abe nagɨ naij adö anɨbu göm ap lug paknaböl. Nagɨ adö anɨbu nöd gɨmɨdal, mɨñi gɨpal, hainö u rö nöp gɨnaböl. Pen nɨbi bɨ kale gasɨ naij ñɨnaböl gau, kale ilön unbö ke yabɨƚ udnaböl. \v 2 Pen bɨ ap aka nɨbi ap, ñɨ pai gau añɨ ap anɨg gɨnɨg gɨnab u, nɨp kabö kub wid paib jakep kabö ap, uŋam u halö nagɨ lɨ rɨbɨköm, dam ñɨg solwara yublap u aij. Nɨhön gɨnɨg: nɨpe kamɨŋ mɨdöm, ñɨ pai ap nɨp gö ap lug paknab u, ilön kub yabɨƚ udnab. \v 3 Anɨb u, kale ke gasɨ nɨŋ aij gɨmim gɨmim. \p “Nañɨn namam ne ap nan si nan naij gainɨm, nɨp sɨƚɨk hagpe, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpin, a göm, gasɨ nɨŋeinab u, gɨ naij ga anɨbu nɨŋmim arö gɨmim. \x * \xo 17:3 \xt Mad 18:15\x* \v 4 Nan kalöp rö rɨmnap gɨ naij göm, hainö apöm, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpin, a göm, hageinab u, nan naij ga anɨbu nɨŋmim arö gɨmim. Pen ñɨn añɨ ap, anɨg gö gö unbö mudun jɨŋ u gɨnɨm u, u rö nöp nɨŋmim arö gɨmim,” a ga. \s1 Nɨŋ udep magö u \p \v 5 Jisas anɨg hageia, bɨ manö nɨpe ud arep gau hagla, “Ne hanɨp gö, nɨŋ udep magö hon kub gɨnɨm,” a gɨla. \p \v 6 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Nɨŋ udep magö kub wasö, nɨŋ udep magö kale mab masded magö pro yabɨƚ u rö nöp mɨdeinab u, kale mab anɨbi, iƚ halö ju ñɨg solwara aŋ au daŋ ran mɨdai, a gɨmim hagpe, hagnabim rö gɨnab. \x * \xo 17:6 \xt Mad 17:20; 21:21\x* \s1 Bɨ wög gɨ ñeb ap wög nɨpe \p \v 7 “Kale gasɨ nɨhön nɨŋbimŋ Bɨ wög gɨ ñeb bɨ ap mɨnöŋ naböŋ bɨnɨg ral pɨs göm, aka kaj sipsip muk pɨs göm, ado gɨ ram auö, bɨ nap nɨpe u nɨp manö nɨhön hagnabŋ ‘Nöp kɨyö löp u, ne aui asɨkmön nan magö ñöŋ,’ a gɨnab aka? \v 8 Wasö. Anɨg hagagnab. Nɨpe hagnab, ‘Waƚɨj udö auö, dip nagɨ u pɨg lɨmön, ñɨg nan yad gau dap ñö ñɨŋnam, hainö ñɨg nan ne gau ñöŋ,’ a gɨnab. \v 9 Kale gasɨ nɨhön nɨŋbimŋ Bɨ wög gɨ ñeb anɨbu, bɨ kub hagnab rö geinab u, bɨ kub manö aij rɨmnap nɨp hagnab akaŋ Wasö. Bɨ wög gɨ ñeb nɨpe mɨdöp u me, hagnab rö gɨnab. \v 10 Anɨg unbö rö me kale. God kalöp wög hag lɨnab rö, gɨ pɨs gɨmim, hagnabim, ‘Hon nɨbi bɨ wög gɨ ñeb aij wasö. Nan adö ap ke gagpun; wög hon ke gep u rö nöp gɨpun,’ a gɨnabim,” a ga. \s1 Bɨ unbö sɨduŋ laŋ wös gɨsa la gau, Jisas gö, kamɨŋ la \p \v 11 Jisas Jerusalem arnam a göm, ram mɨnöŋ Sameria i, ram mɨnöŋ Galili lödaŋ aŋ au gɨdaŋ am am, \v 12 ram rɨƚɨg agƚö ap ajö nɨŋöl gɨ, bɨ wös gɨsa la unbö sɨduŋ laŋ, nɨp nable paköm, ke ke au daŋ mɨdöm, \v 13 meg magö dap ranöm hagla, “Jisas, Bɨ Kub, hanɨp mög nɨŋmön,” a gɨla. \x * \xo 17:13 \xt Lep 13:45-46\x* \p \v 14 Hageila, kalɨp haga, “Kale ammim, bɨ God nɨp nan sabe gep gau kalɨp hañ kale gau yammim,” a ga. Anɨg hagö, kale amöm, adan aŋ au arlö nɨŋöl gɨ, kalɨp kamɨŋ la. \x * \xo 17:14 \xt Lep 14:2-3; Jon 3:3; 18:36\x* \v 15 Pen kalɨp anɨg göl kamɨŋ lö, bɨ Sameria nɨbö ap, nɨp kamɨŋ la u nɨŋöm, manö kub hagöl gɨ, God hib u hagö adö arö nɨŋöl göm, \v 16 ado gɨ apöm, Jisas mɨdeia söl ma iƚ au lug paköm, mulu adɨŋ nɨpe gɨyaŋ gɨ mɨnöŋ yaŋ nɨŋöm, Jisas nɨp aij a ga. \v 17 Nɨpe anɨg gö, Jisas haga, “Yad gasɨ nɨŋbin e, bɨ unbö sɨduŋ laŋ kamɨŋ löp u, pen bɨ unbö ajɨp laŋ gau mai? \v 18 Bɨ rɨmnap nɨhön gɨnɨg auagpalŋ Bɨ mɨlö gau nɨbö, bɨ Juda wasö u nöp apöm God nɨp aij a göp ar?” a ga. \v 19 Jisas anɨg hagöm bɨ anɨbu nɨp haga, “Jisas yɨp gö kamɨŋ lɨnab, a gɨmön, nɨŋ udpan rö, nöp kamɨŋ löp aru,” a ga. \s1 God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab \r (Mad 24:23-28) \p \v 20 Pen ñɨn ap bɨ Perisi gau Jisas nɨp hag nɨŋöm, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn anɨbu ñɨn mai aunab?” ö gɨla. Hageila, Jisas haga, “God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab, a gɨpim anɨbu, kiŋ rɨmnap gau, nɨbi bɨ abad mɨd mɨd, nɨŋ aij gɨlö gɨlö, hainö kiŋ kale auö, nɨbi bɨ nɨp amgö nɨŋöm, uri auöp, a gɨpal, unbö rö gagnab. \v 21 ‘Mɨdöp i,’ aka ‘Mɨdöp daŋ,’ hagagnaböl. Nɨhön gɨnɨg: nɨpe agamɨj apöm, aŋ kalöp aui hadö mɨdöp,” a ga. \p \v 22 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Hainö gau, Bɨ Ñɨ nɨpe auö nɨp nɨŋun, a gɨmim, mɨdmagö kalöp bɨg ñöl nöp mɨdnab, pen nɨp nɨŋagnabim. \v 23 Nɨbi bɨ rɨmnap kalöp hagnaböl, ‘Mɨdöp i,’ aka ‘Mɨdöp daŋ,’ a gɨnaböl u pen manö anɨbu nɨŋö hagpal, a gɨmim, gɨ dö gɨ ammim, kalɨp aip aragmim. \x * \xo 17:23 \xt Mak 13:21; Luk 21:8\x* \v 24 Nɨhön gɨnɨg: Bɨ Ñɨ nɨpe aunab ñɨn u, añɨm añɨm udöm, mailö mɨlöbö aröp nɨŋbal u rö aunab. \v 25 Pen kale nɨbi bɨ mɨñi mɨdpim gai i, Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp iru nɨŋmim, nɨp udagmim, nɨp marö kub yabɨƚ ñɨnabim. \v 26 Bɨ Ñɨ nɨpe aunab ñɨn anɨbu, hadame nöp Noa mɨdeia ñɨn u ga rö, gɨnab. \v 27 Noa mɨdeia ñɨn u, nɨbi bɨ gau nan magö ñɨŋöl gɨ, ñɨg ñɨŋöl gɨ, nɨbi pen pen ñöl gɨ, gɨ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Noa amɨlap apɨlap ñɨg magɨb kub raul mɨgan arlö nɨŋöl gɨ, möŋ asad kub yabɨƚ alabin, a gö, ñɨg uƚ apöm nɨbi bɨ gau kalɨp magöŋhalö ud yuö yuö umhakla. \v 28 Pen bɨ Lod mɨdeia ñɨn u, Sodom nɨbi bɨ gau u rö nöp nan ñɨŋöl gɨ, ñɨg ñɨŋöl gɨ, nan gau sɨkim göl gɨ, nan wög adɨŋ gau göl gɨ, ram göl gɨ, gɨ mɨdlö nɨŋöl gɨ, \x * \xo 17:28 \xt Jen 18:20; 19:25\x* \v 29 Lod ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, ram mɨnöŋ mɨgan ap ke arö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp, mab mɨɫaŋ kub kumi kabö adö laŋ nɨbö apöm, Sodom nɨbi bɨ kalɨp magöŋhalö in habɨk ñɨŋ ara. \v 30 Bɨ Ñɨ nɨpe aunab ñɨn u, anɨg unbö rö nöp gɨnab. \p \v 31 “Ñɨn anɨbu, nɨbi bɨ ram adö laŋ mɨdaiöl u, nan kale ram raul mɨgan yaŋ mɨdöp u udnɨg ram raul yaŋ aragnaböl. Pen nɨbi bɨ wög adɨŋ gau ajaiöl gau, nan rɨmnap udnɨg ado gɨ ram aragnaböl. \x * \xo 17:31 \xt Mad 24:17-18\x* \v 32 Lod nɨbin nɨp ga adö u nöp gasɨ nɨŋmim, nɨŋ aij gɨmim. \v 33 Nɨbi bɨ an, yad ke nɨŋ aij gem kamɨŋ mɨdeinabin a göm nɨŋnab u, umnab; pen nɨbi bɨ an, Krais manö aij hagöp rö wög nɨp gɨ damem umnabin a göm nɨŋnab u, kamɨŋ mɨdeinab. \x * \xo 17:33 \xt Luk 9:24\x* \v 34 Kalöp hagabin, ñɨn anɨbu sɨbön yaŋ bɨ mɨhöp abañ adö añɨ ap haneinabil u, ap udem, ap arö gɨnabin. \v 35 Pen nɨbi mɨhöp wid magö pa jö ma jö ƚugaƚug geinabil u, ap udem, ap arö gɨnabin. \v 36 Bɨ mɨhöp wög adɨŋ gau wög gɨ mɨdeinabil u, ap udem, ap arö gɨnabin,” a ga. \p \v 37 Jisas anɨg hageia, kale hagla, “Bɨ Kub, manö hagabön anɨbu, ram mɨnöŋ mai anɨg gɨnab?” ö gɨla. \p Hageila, Jisas haga, “Wal wayöŋ ap umöl mɨdeinab au, yaur gɨlgalö nɨŋöm ap sɨbaibai gɨnaböl,” a ga. \c 18 \s1 Bɨ manö ud asɨkep ap, nɨbi adu ap \p \v 1 Jisas, bɨ yad gau gasɨ iru nɨŋagöl, God nɨp sabe göl gɨ nöp mɨdaiöl, a göm, kalɨp manö ap manö hod rɨköm haga, \x * \xo 18:1 \xt Kol 4:2; 1De 5:17\x* \v 2 “Ram mɨnöŋ ap, bɨ kub manö ud asɨkep bɨ ap mɨdeinab. Pen bɨ anɨbu, God nɨp gasɨ u nɨŋagöm, nɨbi bɨ gau kalɨp mög nɨŋagnab. \v 3 Pen nɨbi adu ram mɨnöŋ anɨbu nɨbö ap, pör nöp apöm nɨp hagnab, ‘Bɨ koƚmaƚ yad ap manö halɨp u nɨŋmön,’ a gɨnab. \v 4 Anɨg hagnab u pen bɨ manö ud asɨkep bɨ kub anɨbu manö nɨpe u udagnab. Pen nɨbi adu anɨbu, nɨpe pör pör apöm hag nɨŋ gö gö, hainö bɨ kub anɨbu hagnab, ‘Yad God nɨp pɨñɨŋ gagpin; nɨbi bɨ gau kalɨp mög nɨŋagpin; \v 5 pen nɨbi kaŋɨƚ i yɨp pör pör apöm hag nɨŋ gö gö yɨp iru göp u me, yad am manö kub anɨbu nɨŋnam,’ a gɨnab,” a ga. \p \v 6 Bɨ Kub anɨg hagöm haga, “Bɨ manö ud asɨkep anɨbu nɨbi bɨ mög gaga, pen nɨpe manö nɨhön haga u nɨŋ aij gɨmim. \v 7 Kale gasɨ nɨhön nɨŋbimŋ God nɨpe nɨbi bɨ nɨpe ke hag löp gau, sɨdö aŋ sɨbön yaŋ nɨp sabe geinaböl u, manö kalɨp nɨŋöm mög nɨŋagnab, a gɨmim, nɨŋbimŋ Kale mɨlö padö abadnaböl, a gɨmim, nɨŋbim? \v 8 Yad kalöp hagabin, nɨpe manö hagnaböl anɨbu nɨŋöm, kalɨp mög nɨŋöm, yɨŋɨd nöp bɨ koƚmaƚ kale gɨ naij gɨnaböl gau adan pɨƚ gɨnab. Pen Bɨ Ñɨ nɨpe mɨnöŋ naböŋ iƚ i ado gɨ aunab ñɨn u, nɨbi bɨ rɨmnap nɨp nɨŋ udöl gɨ mɨdeinaböl aka wasö?” ga. \s1 Bɨ Perisi ap, bɨ dakɨs udep ap \p \v 9 Nɨbi bɨ rɨmnap, hon nɨbi bɨ aij, nɨbi bɨ rɨmnap gau nɨbi bɨ naij, a göm, nɨŋla rö, Jisas kalɨp manö ap manö hod rɨköm haga, \v 10 “Bɨ Perisi ap, bɨ dakɨs udep ap, God nɨp sabe gɨnɨg, God sabe gep ram u arnabil. \v 11 Bɨ Perisi anɨbu, aŋ nɨpe gau nöp God nɨp sabe göm hagnab, ‘Nöp aij yabɨƚ a gabin. Yad bɨ rɨmnap gɨpal rö, nan aij iru nöp udem, nan si udem, nɨbi si udem, gagpin. Yad bɨ dakɨs udep inbö i rö wasö. \v 12 Wik pör pör, ñɨn mɨhöp nan magö ñɨŋagpin halö. Pör nan yad unbö sɨduŋ laŋ udem, nöp añɨ nɨbö ap ñɨbin,’ a gɨnab. \x * \xo 18:12 \xt Ais 58:2-3; Mad 23:23\x* \v 13 Pen bɨ dakɨs udep anɨbu, nɨp nable gö, kumi kabö adö laŋ nɨŋagöm, ke ke au daŋ ubör yɨhöŋ göm, pabɨƚ nɨpe ke paköm, gasɨ iru nɨŋöm hagnab, ‘God, yad bɨ nan si nan naij gɨpin u, yɨp mög nɨŋmön,’ a gɨnab. \x * \xo 18:13 \xt Sam 51:1\x* \v 14 Kalöp hagabin, bɨ dakɨs udep u anɨg hagö, God nɨp, nan si nan naij gɨpan u nɨŋem arö gɨnabin, a gɨnab. Pen bɨ Perisi u nɨp God anɨg hagagnab. Nɨhön gɨnɨg: nɨbi bɨ hib kale ke dap rannaböl gau, God gö ap lug paknaböl. Pen nɨbi bɨ ana udnaböl gau, God gö kale hib mɨdeinab,” a ga. \x * \xo 18:14 \xt Mad 23:12\x* \s1 Jisas ñɨ pai pro gau kalɨp ud nɨŋa \r (Mad 19:13-15; Mak 10:13-16) \p \v 15 Nɨbi bɨ gau, Jisas ñɨ pai pro hanɨp gai i ud nɨŋaŋ a göm, daueila. Jisas kalɨp ud nɨŋö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe gau anɨg gajal u nɨŋöm, nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp sɨƚɨk hagöm hagla, “Kale unbö gagmim,” a gɨla. \v 16 Jisas pen ñɨ pai anɨb gau wɨñ alö aueila, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nɨhön gɨnɨg kalɨp anɨg hag gabimŋ Ñɨ pai pro anɨb gau arö gɨpe yɨp aulaŋ. God nɨbi bɨ udöm kumi kabö adö laŋ abad mɨdeinab u, ñɨ pai pro anɨb gau rö mɨdeinaböl,” a ga. \v 17 God Manö hag ñöm anɨg göl mɨdöp a geinaböl u, ñɨ pai pro gau God Manö anɨbu nɨŋöm, yɨŋɨd nɨŋ udnaböl. Anɨb u, yad kalöp nɨŋö hagabin, nɨbi bɨ ñɨ pai pro yɨp nɨŋ udpal rö, nɨŋ udeinaböl gau, God kalɨp udöm abad mɨdeinab. Pen nɨbi bɨ ñɨ pai pro yɨp nɨŋ udpal rö, nɨŋ udageinaböl gau, God ram mɨnöŋ nɨpe au aragnaböl. \x * \xo 18:17 \xt Mad 18:3\x* \s1 Juda bɨ kub ap nan iru mɨdeia \r (Mad 19:16-22; Mak 10:17-22) \p \v 18 Juda bɨ kub ap Jisas mɨdeia au apöm haga, “Bɨ manö hag ñeb bɨ aij yad. Yad nɨhön gem, pör mɨdep u udnam?” ö ga. \x * \xo 18:18 \xt Luk 10:25\x* \p \v 19 Hageia, Jisas haga, “Yɨp nɨhön gɨnɨg, ‘Bɨ aij,’ a gɨpan? Nɨbi bɨ ap aij mɨdagöp; God añɨ me Bɨ aij mɨdöp. \v 20 Pen ne God lo manö u nɨŋban: ‘Nɨbi si bɨ si gagmim; wip alagmim; nan si udagmim; manö kub hagnaböl gau am manö piral hagagmim; name nap hagmil adö u nöp nɨŋmim, hain gɨmim,’” a ga. \x * \xo 18:20 \xt Eks 20:12-16; Dud 5:17-20\x* \p \v 21 Anɨg hageia, bɨ anɨbu haga, “Yad ñɨ pro nöp rɨkem, lo manö adö anɨb gau magöŋhalö gɨ dap dap, mɨñi ñɨn i u rö nöp gɨ mɨdpin,” a ga. \p \v 22 Jisas manö anɨbu nɨŋöm haga, “Nan añɨ ap nöp gagpan. Nan ne gau magöŋhalö sɨkim gɨmön, mani udmön, nɨbi bɨ mög gep rö gau kalɨp ñɨmön me, mɨd aij gep ne u mɨdeinab God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au. Hagpin rö gɨmön, aumön, yad aip ajaiul,” a ga. \v 23 Juda bɨ kub anɨbu, mani nan nɨpe gau iru nöp mɨdeia rö, Jisas manö anɨbu hagö, nan nɨpe hib gö, gasɨ mɨlö la. \p \v 24 Gasɨ mɨlö leia u, Jisas nɨp nɨŋöm haga, “Nɨbi bɨ nan iru mɨdeinab gau, uɫham yabɨƚ God nɨbi bɨ nɨpe mɨdlö, kalɨp udöm, ram nɨpe au abad mɨdnab. \v 25 Kaj kamel gau kalɨ mauöƚ nagɨ yubal mɨgan u arnɨg, uɫham arnaböl u pen nɨbi bɨ uɫpö kɨƚno nan gau iru nöp mɨdöp gau, God ram mɨnöŋ nɨpe u uɫham yabɨƚ arnaböl,” a ga. \p \v 26 Anɨg hageia, nɨbi bɨ mɨdeila gau hagla, “Manö hagabön anɨbu, God nɨpe nɨbi bɨ ap ud kamɨŋ yunɨm rö lagöp aka nɨhön?” ö gɨla. \p \v 27 Hageila, Jisas haga, “Adö rɨmnap nɨbi bɨ göl rö lagöp u pen God nɨpe gɨnɨg, gɨnɨm rö nöp löp,” a ga. \p \v 28 Anɨg hageia, Pida haga, “Nöŋ! Ram nan hon gau magöŋhalö arö gun, nöp aip nöp se gɨ ajmɨdun,” a ga. \p \v 29 Hageia, Jisas kalɨp haga, “Kalöp nɨŋö hagabin, nɨbi bɨ, God manö aij nɨpe u ud ajaiun, a göm, ram, nɨbin, nɨmam, nɨme nap, ñɨ pai kale gau arö gɨnaböl gau, God kalɨp hauƚ gagnab. \v 30 Mɨñi mɨdpun ñɨn aŋ i, God nɨpe kalɨp abad mɨd aij gö, nan kale gau, nɨbi bɨ kale gau iru nöp mɨdeinab. Pen ñɨn hain u, nɨpe aip pör pör nöp mɨdeinaböl,” a ga. \s1 Jisas kauyaŋ, “Yɨp al pak lɨlö, umem uraknabin,” a ga \r (Mad 20:29-34; Mak 10:46-52) \p \v 31 Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ kalɨp dam goƚ gau amöm haga, “Nɨŋim. Mɨñi Jerusalem arabun. Amjaknabun u, Bɨ Ñɨ nɨpe nɨp, God manö hagep bɨ gau hadame nöp God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö nöp gɨnaböl. \x * \xo 18:31 \xt Luk 24:44\x* \v 32 Nɨp udöm, bɨ Juda wasö gau ñɨmagö adö kalɨp lɨlö, nɨp hag juöm, ñɨƚoŋ löl göm, kɨñu alöm, nagɨ ud paköm, böŋ nöp al pak lɨnaböl. \x * \xo 18:32 \xt Luk 9:22,44\x* \v 33 Pen ñɨn mɨhöp mɨdöm, ruö ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,” a ga. \p \v 34 Pen Jisas anɨg hageia, bɨ nɨpe gau gasɨ pɨral hiɨknɨm rö lagö, manö hagab adö u, a göm, nɨŋagla. \x * \xo 18:34 \xt Mak 9:32\x* \s1 Jisas bɨ amgö we ga u gö, amgö ñɨl nɨŋa \r (Mad 20:17-19; Mak 10:32-34) \p \v 35 Pen hain, Jisas am Jeriko amjakö nɨŋöl gɨ, bɨ amgö we ap mɨdeia. Bɨ anɨbu nɨpe adan goƚ au asɨk mɨdöm, mani nan ñim, a göm, asɨb gɨ mɨdeia. \v 36 Nɨbi bɨ iru nöp manö hag padilö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp hag nɨŋöm haga, “Nɨhön gaböl?” ö ga. \p \v 37 Hageia hagla, “Jisas bɨ Nasared nɨbö u apöm padiab,” a gɨla. \p \v 38 Anɨg hageila, nɨpe wɨñ kub alöm haga, “Jisas, Depid Ñɨ nɨpe, yɨp mög nɨŋmön!” a ga. \p \v 39 Hageia, nɨbi bɨ padieila gau nɨp hag göm hagla, “Nɨhön gɨnɨg ap ranabön? Agamɨj mɨd!” a gɨla. Anɨg hagla u pen nɨpe agamɨj mɨdageia. Wɨñ kub yabɨƚ alöl gɨ haga, “Jisas, Depid Ñɨ nɨpe, yɨp mög nɨŋmön!” a ga. \p \v 40 Hageia, Jisas nɨŋöm pɨdöŋ göm, nɨbi bɨ gau kalɨp haga, “Paŋɨd söl aui dauim,” a ga. Hagö, paŋɨd daueila haga, \v 41 “Nöp nɨhön gɨnam?” ö ga. \p Hageia haga, “Bɨ Kub, yɨp gö amgö magö u kauyaŋ nɨŋɨn,” a ga. \p \v 42 Hageia, Jisas nɨp haga, “Jisas yɨp gö, amgö magö ñɨl nɨŋnabin, a gɨmön, gasɨ nɨŋ udpan rö, amgö magö ñɨl nöŋ,” a ga. \p \v 43 Hagö, magö anɨbu nöp amgö ñɨl nɨŋöm, God hib nɨpe u hagö adö arö nɨŋöl göm, Jisas areia au hain ga. Nɨbi bɨ magöŋhalö Jisas ga anɨbu nɨŋöm, God hib nɨpe u haglö adö ara. \c 19 \s1 Sakias, bɨ dakɨs udep ap \p \v 1 Jisas Jeriko amöm, aŋ anɨb au ap padia. \v 2 Pen Jeriko au, bɨ mani nan gau iru mɨdmɨdöp ap, bɨ dakɨs bɨ udmɨdal gau kalɨp magöŋhalö abad mɨdmɨdöp. Hib nɨpe Sakias. \v 3 Jisas daun aŋ au padiö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp ap nɨŋnɨg geila. Sakias nɨpe bɨ uƚep magö u me, Jisas bɨ aigale bɨ rö mɨdöp u nɨŋɨn, a göm, nɨŋa u pen nɨŋaga. \v 4 Anɨg gö, nɨpe nöd gɨ dö gɨ am mab ur ap ran adö laŋ amöm, Jisas auaia padö jɨŋ nɨŋöl gɨ mɨdeia. \v 5 Jisas pen mab ran mɨdeia iƚ anɨb au apöm, gɨlaŋ gɨ nɨŋöm, Sakias nɨp haga, “Sakias, ne yɨŋɨd iƚ i lug! Mɨñi am ram ne u aip mɨdeinabin,” a ga. \p \v 6 Hageia, Sakias iƚ yaŋ lugöm, mɨñ mɨñ göl gɨ, Jisas nɨp uɫ gɨ dam ram nɨpe ud ara. \v 7 Nɨbi bɨ gau ga anɨbu nɨŋlö mulu lugö hagla, “Bɨ anɨbu am bɨ nan si nan naij göp ram u hannɨg arab,” a gɨla. \x * \xo 19:7 \xt Luk 15:2\x* \p \v 8 Pen Sakias uraköm, Jisas nɨp haga, “Bɨ Kub, ne nöŋ! Mɨñi nan yad gau nɨme lɨ böŋ u lem, böŋ u nɨbi bɨ mög gep rö gau kalɨp ñɨnabin. Pen yad nöd pir alem, nɨbi bɨ rɨmnap nan kale si udnö rö löp gau pen ñɨnabin, a gem, nan añɨ ap si udnö rö, pen mɨhau mɨhau ñɨnabin; pen nan mɨhöp si udnö rö, pen unbö raleb jɨŋ u ñɨnabin. Anɨg gɨ dam dam magöŋhalö naböŋ ral pɨs gem, arö gɨnabin,” a ga. \x * \xo 19:8 \xt Eks 22:1; Nab 5:6-7\x* \p \v 9 Hageia, Jisas haga, “Bɨ i Ebraham ñɨ nɨpe ap. Uri God nɨpe yam ram aui hanbal nan si nan naij gɨpal gau nɨŋöm arö göm ud kamɨŋ yuöp. \x * \xo 19:9 \xt Ap 16:31; Luk 13:16\x* \v 10 Bɨ Ñɨ nɨpe aua u, nɨbi bɨ hir gɨpal gau, kalɨp uƚhai nɨŋem ud kamɨŋ yunam, a göm, aua,” a ga. \x * \xo 19:10 \xt Luk 15:4; Jon 3:17; 1Di 1:15\x* \s1 Bɨ unbö sɨduŋ laŋ mani udla u, manö hod rɨköm haga \r (Mad 25:14-30) \p \v 11 Pen nɨbi bɨ anɨb gau, Jisas me, Bɨ Kub pör abad mɨdpun u, Jerusalem arö, nɨp kiŋ hag lɨno, hanɨp abad mɨdö, mɨd aij yabɨƚ gɨnabun, a göm gasɨ u nɨŋla. Jisas, gasɨ kalpe nɨŋla anɨbu, ke nɨŋöm, kalɨp manö ap halö hod rɨköm haga. \v 12 Jisas manö hod rɨköm haga, “Bɨ kub ap, bɨ kub abad mɨdep yad mɨdöp au arnö, yɨp kiŋ hag lö, ado gɨ apem, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ yad gai i kalɨp kiŋ abad mɨdeinam, a göm, ram mɨnöŋ mɨlö kub gau arnab. \v 13 Pen nöd bɨ wög gep nɨpe unbö sɨduŋ laŋ kalɨp wɨñ alö aueinaböl, bɨ kub nɨpe kabö magö gol añɨ añɨ ke ke nɨme löm hagnab, ‘Mani ñabin i udmim, sɨkim gɨ ado malo gɨmim, iru ud lɨmim; hainö yad kauyaŋ aunabin,’ a gɨnab. \v 14 Anɨg hagöm arnab u, pen nɨbi bɨ ram mɨnöŋ nɨpe abad mɨdeia gau, nɨp mulu lugö nɨŋöl göm, bɨ rɨmnap hag yulö, hain amöm, bɨ kub yabɨƚ u nɨp hagnaböl, ‘Bɨ anɨbi nɨpe kiŋ hon mɨdagnab,’ a gɨnaböl. \p \v 15 “Pen bɨ kub yabɨƚ u manö kale u udagöm, bɨ kub anɨbu nɨp kiŋ kale hag lɨnab. Anɨg gö, nɨpe kauyaŋ ado gɨ apöm, bɨ wög gɨ ñeb nɨpe gau kalɨp wɨñ alö aueinaböl, kiŋ kale u hagnab, ‘Kabö magö gol ñɨbin gau, kale ud sɨkim gɨ ado malo gɨmim, pen aigöl gɨ udpim?’ ö gɨnab. \v 16 Hagö, bɨ nöd u apöm hagnab, ‘Bɨ kub, kabö magö gol añɨ yɨp ñɨna u, sɨkim gɨ ado malo gem, pen unbö sɨduŋ laŋ kabö magö gol udpin,’ a gɨnab. \v 17 Hageinab, bɨ kub nɨpe u hagnab, ‘Ne gɨ aij gɨpan. Nan pro u ñɨnö wög gɨ aij gɨpan rö, mɨñi daun kub unbö sɨduŋ laŋ nöp hagnö, abad mɨdeinabön,’ a gɨnab. \x * \xo 19:17 \xt Luk 16:10\x* \v 18 Pen bɨ ap apöm hagnab, ‘Bɨ kub, kabö magö gol añɨ yɨp ñɨna u, sɨkim gɨ ado malo gem, pen unbö mamɨd u kabö magö gol udpin,’ a gɨnab. \v 19 Hageinab, bɨ kub nɨpe u hagnab, ‘Gɨpan anɨbu rö, mɨñi daun kub unbö mamɨd u nöp hagnö, abad mɨdeinabön,’ a gɨnab. \v 20-21 Pen bɨ wög gep nɨpe ap apöm hagnab, ‘Bɨ kub, yad nöp nɨŋbin. Ne bɨ kal yabɨƚ. Nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau, ne sɨkim gɨ aij gɨmön wasö, rau pɨƚɨ gɨmön rö udpan. Nan wög uɫham gɨ yɨmbal gau, ne kƚö gɨmön nöp ñɨŋban. Anɨb u, yad nöp pɨñɨŋ gem me, kabö magö gol añɨ yɨp ñɨna u, dam apo rin ugan gɨ lɨnö mɨdeia. Magö gol añɨ ne u mɨñi daubin i,’ a gɨnab. \v 22 Hageinab, bɨ kub nɨpe u hagnab, ‘Manö ne hagpan u ud ado gem, manö kub ne aip hagnabin. “Ne bɨ kal yabɨƚ, nɨbi bɨ rɨmnap nan kale gau, ne sɨkim gɨ aij gɨmön wasö, rau pɨƚɨ gɨmön rö udpan; nan wög uɫham gɨ yɨmbal gau, ne kƚö gɨmön nöp ñɨŋban,” a gɨpan ar? \v 23 Anɨb u, nɨhön gɨnɨg kabö magö yad u dam beg pasbuk lö, ado gɨ apem sinɨŋ rɨmnap halö udagpin?’ ö gɨnab. \v 24 Anɨg hagöm, bɨ söl au mɨdeinaböl gau kalɨp hagnab, ‘Kabö magö gol yad u pɨƚɨ gɨ udmim, bɨ au kabö magö gol sɨduŋ laŋ mɨdöp u nɨp ñim,’ a gɨnab. \v 25 Hageinab hagnaböl, ‘Bɨ kub. Nɨpe kabö magö gol sɨduŋ laŋ hadö mɨdöp!’ a gɨnaböl. \v 26 Hageinaböl hagnab, ‘Kalöp hagabin, pör nɨbi bɨ nan kale iru mɨdeinab gau rɨmnap halö udnaböl, pen nɨbi bɨ nan kale pro pro mɨdeinab gau gɨlö, nan pro anɨbu böŋ nöp lug lɨ arnab. \x * \xo 19:26 \xt Mad 13:12; Luk 8:18\x* \v 27 Pen nɨbi bɨ yɨp nɨŋlö mulu lugö, bɨ anɨbu nɨpe kiŋ hon mɨdageinab, a gɨla gau, kalɨp am dapim, amgö ilö adö yad aui al pak lim,’ a gɨnab,” a ga. \s1 Jisas Kiŋ rö Jerusalem ara \r (Mad 21:1-11; Mak 11:1-11; Jon 12:12-19) \p \v 28 Jisas kalɨp manö anɨbu hagöm, bɨ nɨpe gau aip Jerusalem arun, a göm, nɨpe nöd ga. \v 29 Am am Olip Dum au, ram rɨƚɨg agƚö Bedpagi Bedani goƚ au söl amjaköm, bɨ nɨpe mɨhöp kalɨp nöd hag yuöm haga, \v 30 “Ram rɨƚɨg agƚö mɨgan lödaŋ ammil nɨŋnabil, kaj donki marep nɨbi bɨ ud ajagpal ap, nagɨ adɨk lɨlö mɨdeinab u, hubɨk daumil. \v 31 Pen nɨbi bɨ rɨmnap apöm, ‘Kaj donki u nɨhön gɨnɨg hubɨk ud arabil,’ a gaiöl u, hagmil, ‘Bɨ Kub u wög mɨdö halɨp hag yuajɨp, udnɨg aubul,’ a gɨmil,” a ga. \p \v 32 Anɨg hagö, ammil nɨŋlö, haga rö nöp mɨdeia. \v 33 Am nagɨ hubɨk gɨlö nɨŋöl gɨ, bɨ kaj donki nap nɨbö gau apöm hagla, “Kaj donki marep u nɨhön gɨnɨg gɨmil nagɨ hubɨkabil?” ö gɨla. \p \v 34 Hageila haglö, “Bɨ Kub u wög mɨdö halɨp hag yuajɨp, apul nagɨ hubɨkabul,” a gɨlö. \v 35 Anɨg hagmil, kaj donki marep anɨbu nagɨ hubɨkmil, uɫ gɨ dam Jisas mɨdeia au amjakmil, waƚɨj kale bad rɨmnap ud jumil, ud kaj donki adö u lɨmil, Jisas nɨp ud kaj donki adö anɨb laŋ lɨla. \v 36 Jisas donki adö laŋ asɨköm, adan adö u arö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau waƚɨj nan kale rɨmnap dap adan adö anɨbu lɨlö nɨŋöl gɨ, kaj donki Jisas asɨk mɨdeia anɨbu waƚɨj nan kale adö anɨbu abö göl gɨ abö göl gɨ ara. \p \v 37 Am am Jerusalem sösöl gɨlö nɨŋöl gɨ, Olip Dum adan ramö gɨyaŋ gep ka au, nɨbi bɨ nɨpe gau iru yabɨƚ nöp, magöŋhalö nɨp mɨñ mɨñ yabɨƚ göl gɨ, nan nɨhön nɨhön ga gau gasɨ u nɨŋöl gɨ, wɨñ kub alöl gɨ, God hib nɨpe dap ranöm hagla, \q1 \v 38 “Bɨ Kub nɨpe Kiŋ hanɨp hag yuö auöp i, \q2 God nɨp ud aij gɨnɨm! \q1 God ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au, \q2 hibur hain hain magö u nöp mɨdöp. \q1 God nɨpe adö i gɨlaŋ mɨdöm, \q2 nɨpe mailö aij unbö ke halö mɨdöp,” a gɨla. \x * \xo 19:38 \xt Sam 118:26; Luk 2:14\x* \p \v 39 Anɨg haglö nɨŋöl gɨ, bɨ Perisi rɨmnap aŋ anɨb au mɨdeila gau, Jisas nɨp hagla, “Manö hag ñeb bɨ. Nɨbi bɨ ne gau kalɨp hag gö, anɨg unbö rö hagaglaŋ,” a gɨla. \p \v 40 Hageila, Jisas pen haga, “Kalöp hagabin, kale manö anɨbu rö hagageinaböl u, kabö gau ke wɨñ alnaböl,” a ga. \s1 Jisas Jerusalem nɨŋöm mɨɫöŋ ga \p \v 41 Jisas Jerusalem sösöl göl gɨ, daun kub anɨbu nɨŋöm, amgö ñɨg lugö nɨŋöl gɨ haga, \v 42 “Ram mɨnöŋ Jerusalem i, kalöp mög yabɨƚ nɨŋabin. Yad kalöp ud God aip jɨm ñem, hibur hain hain magö u kalɨp ñɨnɨg aunö u nɨŋbep u, aij yabɨƚ gɨböp. Pen mɨñi kale nɨŋagmim, amgö we rö mɨdpim. \v 43 Hainö bɨ koƚmaƚ kale apöm, daun kub kale i, uƚɨŋɨn lɨ gɨgabö gɨ mɨdöm, \v 44 apöm gɨ naij yabɨƚ gɨlö, wög waryö, ram gau magöŋhalö, kabö ap kabö ap adö laŋ waköm mɨdageinab; nɨbi bɨ, ñɨ pai, kabö waryö raul aŋ yaŋ mɨdeinaböl gau ram halö pa jö ma jö gɨ yunaböl. God kalöp udnɨg auöp ñɨn i nɨŋagpim u me, anɨg gɨnab,” a ga. \x * \xo 19:44 \xt Luk 21:6\x* \s1 Jisas God sabe gep ram raul mɨgan yaŋ ara \r (Mad 21:12-17; Mak 11:15-19; Jon 2:13-22) \p \v 45 Jisas anɨg hagöm, God sabe gep ram u amöm, nɨbi bɨ sɨkim geila gau kalɨp hag höŋ yuöl gɨ haga, \v 46 “God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Ram yad u, yɨp sabe gep ram mɨdeinab,’ a gɨla u pen kale sɨkim gɨ gɨpe gɨpe, nɨbi bɨ nan si udöm, dap pi göl hanbal ram ap rö löp,” a ga. \p \v 47 Pen Jisas nɨpe pör pör, ñɨn añɨ añɨ am God sabe gep ram raul mɨgan u, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñɨmɨdöp. Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau, bɨ manö ud asɨkep gau, nɨp al pak lun, a göm, gasɨ añɨ u nɨŋeila. \x * \xo 19:47 \xt Luk 21:37\x* \v 48 Anɨg gasɨ nɨŋla u pen nɨbi bɨ magöŋhalö, manö aij nɨpe nɨŋun, a göm, nɨp ñɨñɨ lɨlö nɨŋöl gɨ, kale Jisas nɨp al pak löl rö laga. \c 20 \s1 “Nöp an hagö anɨg gɨ ajabön?” ö gɨla \r (Mad 21:23-27; Mak 11:27-33) \p \v 1 Pen ñɨn aŋ anɨb au, Jisas nɨpe God sabe gep ram raul mɨgan u amöm, nɨpe nɨbi bɨ ud God aip jɨm ñöl lɨnab manö aij u hag ñɨ mɨdeia nɨŋöm bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe aula. \v 2 Apöm nɨp hagla, “An nöp hagö, ne apön anɨg gɨ ajabön?” ö gɨla. \p \v 3 Hageila haga, “Yad kalöp pen hag nɨŋeb ap hag nɨŋnɨg gabin. \v 4 Jon nɨbi bɨ gau kalɨp ñɨg pak ñɨmɨdöp u, God nɨp hagö anɨg ga aka gasɨ nɨpe ke nɨŋöm ga?” ö ga. \p \v 5 Hageia, kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, “‘God hagö, Jon nɨbi bɨ gau kalɨp ñɨg pak ña,’ a gɨnabun u, nɨpe hagnab, ‘Anɨb u, manö nɨpe u nɨhön gɨnɨg udagpim?’ ö gɨnab. \v 6 Pen, ‘Jon gasɨ nɨpe ke nöp nɨŋöm, nɨbi bɨ gau kalɨp ñɨg pak ña,’ a geinabun u, nɨbi bɨ gai i, God nɨpe Jon manö hagep bɨ nɨpe rö hag lö apöm gaia a göm nɨŋbal rö, kal juöm hanɨp kabö ju pak lɨnaböl,” a gɨla. \v 7 Pen kale gasɨ anɨbu nɨŋöm, Jisas nɨp pen hagla, “Jon apöm nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñöm, ñɨg pak ñöm ga u, hon nɨŋagpun, God hagö ga aka gasɨ nɨpe ke ga u nɨŋagpun,” a gɨla. \p \v 8 Anɨg hageila, Jisas kalɨp haga, “Kale yɨp pen hag ñagpim rö, yad pen an hagö apem gabin u, kalöp u rö nöp hag ñagnabin,” a ga. \s1 Bɨ wain wög adɨŋ abad mɨdeila gau, manö hod rɨköm haga \r (Mad 21:33-46; Mak 12:1-12) \p \v 9 Jisas nɨbi bɨ gau kalɨp manö hod rɨköm haga, “Bɨ ap wain wög adɨŋ ap gɨ yɨmöm, nɨbi bɨ rɨmnap hag löm, am ram mɨnöŋ mɨlö gau mɨdeinab. \x * \xo 20:9 \xt Ais 5:1\x* \v 10 Pen wain magö po gɨnab magö u, bɨ nɨpe ap hag yuöm hagnab, ‘Am nɨbi bɨ wain wög gɨ mɨdpal gau kalɨp hagö, wain magö yɨp rɨmnap ñɨlö daumön,’ a gɨnab. Hagö amjakö, nɨbi bɨ wain wög gɨ mɨdeinaböl gau nɨp pak pak löm, yɨharɨŋ hag yulö ado gɨ aunab. \v 11 Anɨg gɨlö, bɨ wain wög nap nɨbö u, bɨ ap pen hag yuö arnab. Areinab nɨp u rö nöp pak pak löm, yɨharɨŋ hag yulö ado gɨ aunab. \v 12 Anɨg gɨlö, bɨ hainbö ap hag yuö amjakö, nɨp mɨñu magö paköm, ɫɨp gɨ dam höŋ au yaŋ yunaböl. \v 13 Anɨg gɨlö, bɨ wög adɨŋ nap nɨbö u hagnab, ‘Yad ai gɨnamŋ Ñɨ mɨdmagö yad u yunabin u, manö nɨpe hageinab rö nɨŋöl rö löp,’ a göm yunab. \v 14 Yuö amjakö, nɨbi bɨ wain wög gɨ mɨdeinaböl anɨb gau hagnaböl, ‘Ñɨ auöp i, nap wain wög u nɨpe udnɨm rö löp. Nɨp böŋ nöp al pak lun, hon udun,’ a gɨnaböl. \v 15 Anɨg hagöm, nɨp ɫɨp ɫɨp gɨ dam höŋ gau amöm, böŋ nöp al pak lɨlö umnab. \p “Pen anɨg geinaböl u, bɨ wög adɨŋ nap nɨbö u kalɨp nɨhön gɨnab? \v 16 Nɨpe apöm, nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp al pak löm, wög adɨŋ anɨbu nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp pen hagö abad mɨdeinaböl,” a ga. \p Jisas anɨg hageia, nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila gau hagla, “Hagpan anɨbu rö gagnɨm!” a gɨla. \p \v 17 Hageila, Jisas kalɨp nɨŋ gusgus göm haga, “Anɨg hagpim u pen anɨb u, God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla adɨŋ ap rɨk nɨŋmim iƚ u yɨp hag ñɨmim. Adɨŋ hagabin anɨbu anɨg göl mɨdöp, \q2 ‘Bɨ ram gep gau, kabö ap aij gagnɨm a göm arö gɨla u \q2 pen mɨñi ram padö aŋ yaŋ u bɨnɨg ñöl mɨdöp,’ a gɨla. \p \v 18 “Nɨbi bɨ an an ap lug kabö adö anɨbu paknaböl gau, kalɨp böŋ nöp pa jö ma jö gɨ lɨnab. Pen kabö anɨbu pɨg ju ap lug nɨbi bɨ pak rɨbɨknab u, kalɨp böŋ nöp paib waib jö gɨ lɨnab,” a ga. \x * \xo 20:18 \xt Ais 8:14-15\x* \p \v 19 Jisas anɨg hageia, hanɨp nöp hagab a göm, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, uri nöp nɨp manö kub hagun a göm nɨŋla u pen nɨbi bɨ iru nöp nɨŋ mɨdeila gau nɨŋöm, pɨñɨŋ göm arö gɨla. \s1 “Rom bɨ kub Sisa nɨp dakɨs ñun aka wasö?” gɨla \r (Mad 22:15-22; Mak 12:13-17) \p \v 20 Pen Jisas nɨp aige göl gun dam manö kub hagnɨg arun a göm, am nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp mumug göm hagla, “Kale nɨbi bɨ aij rö halu lɨmim, am manö pir pir almim, nɨp manö rɨmnap hagpe, pen nɨhön hagainɨm nɨŋun, nɨp dam gapman bɨ manö kub ud asɨkep u ud arnabun,” a gɨla. \x * \xo 20:20 \xt Luk 11:54\x* \v 21 Anɨg haglö, amöm nɨp manö rɨmnap piral hagöm hagla, “Manö hag ñeb bɨ, hon nɨŋbun ne böŋ lap nöp aragpan; kabö göl nöp hagpan. God Manö u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨban u, u rö nöp kabö göl nöp hagpan. \v 22 Anɨb u, hon nɨhön gun? Rom gapman bɨ kub Sisa nɨp dakɨs ñun aka wasö?” gɨla. \p \v 23 Kale manö pir pir hagla anɨbu nɨŋöm, Jisas kalɨp haga, \v 24 “Mani dakɨs ñɨbal anɨbu ap yɨp ud yambe nɨŋɨn,” a ga. Hageia, ud yamla nɨŋöm haga, “Mani ba u, ana an rö mɨdöpŋ Hib kalɨ kƚiñ rɨkla anɨbu, an hib rö mɨdöp?” ö ga. \p Hageia hagla, “Sisa ana nɨpe u mɨdöm, hib nɨpe u mɨdöm göp,” a gɨla. \p \v 25 Hageila, kalɨp haga, “Anɨb u, Sisa nan nɨpe mɨdainɨm, Sisa nɨp ñɨmim. God nan nɨpe mɨdainɨm, God nɨp ñɨmim,” a ga. \p \v 26 Jisas nɨpe nɨbi bɨ mɨdeila aŋ anɨb au anɨg hageia, manö nɨpe rɨb juöl rö lagö, gasɨ iru nɨŋöm manö ap hagagla. \s1 Nɨbi bɨ uraknaböl u, hag nɨŋeb ap \r (Mad 22:23-33; Mak 12:18-27) \p \v 27 Sadyusi gau, nɨbi bɨ umöm urakagnaböl a göm, gasɨ u nɨŋmɨdal. Pen Sadyusi bɨ rɨmnap Jisas mɨdeia au apöm, nɨp hag nɨŋeb ap hag nɨŋla. \v 28 Hag nɨŋöm hagla, “Manö hag ñeb bɨ. Mosɨs manö ap hanɨp kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘Bɨ ap nɨbi udöm, ñɨ pai yag dapöm wasö yɨharɨŋ umnab u, nɨmam nɨpe ap pen nɨbi anɨbu udöm, ñɨ pai nɨpe u, a göm, yag daunɨm,’ a ga. \v 29 Anɨb u, bɨ iƚ halö unbö mudun jɨŋ u mɨdeinaböl. Nɨmam nöd u nɨbi udöm, ñɨ pai yag dapöm wasö yɨharɨŋ umnab. \v 30 Umö, nɨmam yɨgwö aŋ nɨbö u pen nɨbi anɨbu udöm, u rö nöp ñɨ pai yag dapöm wasö, yɨharɨŋ umnab. \v 31 Anɨg gö, nɨmam yɨgwö nɨgaŋ nɨbö u pen nɨbi anɨbu udöm, u rö nöp ñɨ pai yag dapöm wasö, yɨharɨŋ umnab. Anɨg gɨ dam dam, nɨmam unbö mudun jɨŋ magöŋhalö ñɨ pai yag dapöm wasö yɨharɨŋ umnaböl. \v 32 Hainö nɨbi anɨbu u rö nöp umnab. \v 33 Pen umöm uraknaböl a gɨpan u, nɨbi añɨ anɨbu bɨ nɨpe unbö ud mudun jɨŋ lɨnab u, hainö bɨ an nɨbi mɨdeinab?” ö gɨla. \p \v 34 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Mɨñi mɨdpun ñɨn i, nɨbi gau bɨ udpal, bɨ gau nɨbi udpal. \v 35 Pen nɨbi bɨ God gö uraköm, ram nɨpe kumi kabö adö laŋ au arnaböl gau, nɨbi gau bɨ udagnaböl, bɨ gau nɨbi udagnaböl. \v 36 Pen kale kauyaŋ umagnaböl; ejol gau rö pör pör nöp kamɨŋ mɨdeinaböl. Kale uraknaböl u me, God ñɨ pai nɨpe mɨdeinaböl. \v 37 Nɨbi bɨ umöm urakpal manö u, Mosɨs u rö nöp mab ineia aiud u hagöm kalɨ kƚiñ rɨka. Mosɨs manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘Bɨ Kub nɨpe Ebraham, Aisak, Jekop, God kale mɨdöp,’ a ga. \v 38 Nɨbi bɨ nöd umla gau, ‘God kale mɨdöp,’ a ga rö, hon nɨŋbun, nɨbi bɨ nöd umla gau uri kamɨŋ mɨdpal. God nɨŋöb, nɨbi bɨ nɨpe magöŋhalö kamɨŋ mɨdpal,” a ga. \p \v 39 Jisas anɨg hageia, bɨ lo manö hag ñeb bɨ rɨmnap hagla, “Manö hag ñeb bɨ, manö kabö göl nöp hagpan!” a gɨla. \v 40 Manö hag aij ga anɨbu nɨŋöm, pɨñɨŋ göm, hainö manö rɨmnap nɨp hag nɨŋagla. \s1 “Nɨhön gɨnɨg yɨp Mesaia a göm nɨŋagpal?” ö ga \p \v 41 Pen Jisas kalɨp haga, “Nɨbi bɨ gau nɨhön gɨnɨg, Mesaia u Depid ñɨ nɨpe u nöp mɨdöp, a gɨpal? \v 42 Depid nɨpe ke God Manö adɨŋ Sam a gɨpal u kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Bɨ Kub nɨpe Bɨ Kub yad nɨp haga, \q2 “Ne ñɨmagö yɨjɨg yad lau adö asɨk mɨdmön; \x * \xo 20:42 \xt Sam 110:1\x* \q1 \v 43 mɨd damöm yad koƚmaƚ ne gau kalɨp gɨnö, \q2 ma mo ne gau kalɨp abö gɨ rɨbɨknabön,”’ a ga. \m \v 44 Pen Depid nɨpe Mesaia u nɨp, ‘Bɨ Kub yad,’ a ga rö, nɨhön gɨnɨg, Mesaia u Depid ñɨ nɨpe u nöp mɨdöp, a gɨpal?” ö ga. \s1 Lo manö hag ñeb bɨ gau gɨpal rö gagmim, a ga \r (Mad 23:1-36; Mak 12:38-40; Luk 11:37-54) \p \v 45 Nɨbi bɨ gau nɨŋmɨdlö nɨŋöl gɨ, Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp haga, \v 46 “Kale lo manö hag ñeb bɨ gau gɨpal rö gɨmim rö löp u, nɨŋ aij gɨmim. Kale gɨpal adö u, hon gau ajno hib hon u nöp ñɨlaŋ a göm, waƚɨj mɨlö rol göm, nɨbi bɨ gau aip magum gɨlö, nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋöm, ‘Bɨ kub auabim e!’ gɨnaböl u, mɨñ mɨñ gɨnaböl; Juda magum gep ram gau amöm, bɨ kub asɨkpal sea adö u asɨkpal; pen nan kub ñɨŋnaböl ñɨn u, am bɨ kub asɨkpal ka u nöp asɨknaböl. \v 47 Bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau, nɨbi paƚpaƚ ram nan kale gau si udöm, God nɨp sabe gɨnabun u, nɨbi bɨ nɨŋöl, a göm, manö mɨlö kub pir pir adö rɨmnap hagpal. Anɨg gɨpal u, hainö ilön kub ke yabɨƚ udnaböl,” a ga. \c 21 \s1 Nɨbi adu ap God nɨp nan kub ña \r (Mak 12:41-44) \p \v 1 Jisas God sabe gep ram raul mɨgan am mɨdöm nɨŋa, nɨbi bɨ mani halö gau mani rɨmnap dap mab ij mɨgan u yueila. \v 2 Pen nɨbi adu mög gep rö ap mani aɫɨ pro magö mɨhöp dap yua. \v 3 Anɨg ga nɨŋöm Jisas haga, “Yad kalöp nɨŋö hagabin, nɨbi bɨ rɨmnap mani pro yubal; pen nɨbi adu mög gep rö i mani nɨpe kub yabɨƚ yuöp. \x * \xo 21:3 \xt 2Ko 8:12\x* \v 4 Pen nɨbi bɨ rɨmnap mani kale iru nöp mɨdö nɨŋöl gɨ mani yubal; jɨ nɨbi adu mög gep rö i mani nɨpe mɨdöp rö magöŋhalö yuöp. Nan rau ñɨŋeb ap mɨdagöp,” a ga. \s1 God sabe gep ram u gɨ naij gɨnaböl, a ga \r (Mad 24:1-2; Mak 13:1-2) \p \v 5 Pen bɨ nɨpe rɨmnap hagla, “God sabe gep ram i kabö aij aij, nan aij aij dap God nɨp ñöm rɨb adɨk ñɨla u, aij yabɨƚ mɨdöp,” a gɨla. Anɨg hageila, Jisas kalɨp haga, \v 6 “Anɨg hagpim u pen hainö nan aij nɨŋabim anɨb gau mɨdageinab. Magöŋhalö ud waƚ gɨ yulö, kabö ap kabö ap adö u mɨdageinab,” a ga. \x * \xo 21:6 \xt Luk 19:44\x* \s1 Hainö mɨŋör kub aunab, a ga \r (Mad 24:3-14; Mak 13:3-13) \p \v 7 Hageia, nɨp hag nɨŋöm hagla, “Manö hag ñeb bɨ. Nan anɨbu ñɨn mai rö anɨg gɨnabŋ Pen nan nɨhön rö gö nɨŋun, mɨñi gɨnɨg gab a gɨnabun?” ö gɨla. \p \v 8 Hageila, Jisas kalɨp haga, “Nɨŋ aij gɨmim! Nɨbi bɨ iru nöp apöm pir alöm, hib yad u udöm hagnaböl, ‘Yad nöp auabin. Ñɨn kub u auöp,’ a gɨnaböl. Anɨg hageinaböl u, nɨŋö hagaböl a gɨmim kalɨp hain gagmim. \v 9 Pen ram mɨnöŋ mɨgan rɨmnap uraköm, ram mɨnöŋ mɨgan rɨmnap aip pen pen gɨnaböl. Ram mɨnöŋ mɨgan rɨmnap kale ke nöp pen pen gɨnaböl. Anɨg geinaböl u nɨŋmim, ñɨn kub hagpal u aunɨg gab nɨŋöm anɨg gaböl a gɨmim, pɨñɨŋ gagmim. Ñɨn kub anɨbu hainö aunab,” a ga. \p \v 10 Anɨg hagöm kalɨp haga, “Ram mɨnöŋ mɨgan rɨmnap uraköm, ram mɨnöŋ mɨgan rɨmnap aip pen pen gɨnaböl. Kiŋ rɨmnap yam kale uraköm, kiŋ rɨmnap yam kale aip pen pen gɨnaböl. \v 11 Ram mɨnöŋ gau iru nöp munmon kub yabɨƚ udöm, kɨyö kub alöm, mɨña kub yabɨƚ göm gɨnab. Nan kumi kabö adö laŋ au ke hain nɨbö löm, nan unbö ke pɨñɨŋ gep rö adö laŋ au lɨnab. \v 12 Nan anɨb gau hainö anɨg gɨnab jɨ nöd yɨp pɨg aip mɨdpim rö, kalöp gɨ naij gɨnaböl. Kalöp manö kub hagnɨg, dam Juda magum gep ram gau amöm, manö kub hagöm, kalöp nagɨ löm, dam kiŋ gapman bɨ kub gau ud arnaböl. \v 13 Kalöp gɨnaböl anɨbu, manö aij yad u kalɨp waiö hag ñɨmim rö lɨnab. \v 14 Pen kalöp manö kub hagaiöl u, manö nɨhön rö pen hagun a gɨmim, nöd uƚhai nɨŋagmim. \x * \xo 21:14 \xt Luk 12:11-12\x* \v 15 Yad ke kalöp gasɨ aij ñem manö magö ñɨnö, kale manö anɨbu nöp hag ñɨbe, kale pen hagöm ud yuep rö lagnab. \x * \xo 21:15 \xt Ap 6:10\x* \v 16 Pen name nap, namam bɨ, bɨ rɨdɨk nɨŋeb, bɨ nɨŋeb kale ke rɨmnap kalöp mumug göm, ud koƚmaƚ ñɨmagö adö lɨlö, kalöp rɨmnap böŋ nöp al pak lɨnaböl. \x * \xo 21:16 \xt Mad 10:21-22\x* \v 17 Yɨp nɨŋ udpim rö, nɨbi bɨ gau magöŋhalö kalöp mulu kal nɨŋnaböl. \v 18 Pen nabɨc umagö kale añɨ ap ur gagnab. \v 19 Pen yɨp cɨg pɨdöŋ gɨ mɨdeinabim u, kamɨŋ mɨdep magö u udmim, pör pör nöp mɨdeinabim. \s1 Jerusalem gɨ naij gɨnaböl, a ga \r (Mad 24:15-21; Mak 13:14-19) \p \v 20 “Pen ami bɨ gau apöm, Jerusalem bɨnöm yu gɨgabö gɨnaböl ñɨn u, mɨñi söl mɨdöp Jerusalem gɨ naij gɨnaböl, a gɨmim nɨŋnabim. \v 21 Nɨbi bɨ ram mɨnöŋ Judia mɨdaiöl gau, pɨñɨŋ gɨ no ilö gau aröl. Nɨbi bɨ Jerusalem mɨdaiöl gau, pɨñɨŋ gɨ höŋ adö aröl. Pen nɨbi bɨ höŋ adö mɨdaiöl gau, Jerusalem waryö raul aragöl. \v 22 Nɨhön gɨnɨg: ñɨn anɨbu me, kale God nɨp arö gɨpal rö, God manö hagep bɨ gau magöŋhalö God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla rö nöp gɨnab nɨŋöm kale pen ilön kub udnaböl. \x * \xo 21:22 \xt Jer 5:29; 46:10; Hos 9:7\x* \v 23 Pen ñɨn anɨbu, nɨbi ñɨ mudun mɨdeinaböl gau abe, nɨbi ñɨ paiŋaŋ ci ñeinaböl gau abe, kalɨp mɨŋör kub yöl gɨnab. God Juda nɨbi bɨ kalɨp mɨŋör kub yabɨƚ gɨnam a göm, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ anɨbi mɨdpal kalɨp gɨ naij yabɨƚ gɨnab. \v 24 Bɨ mɨlö gau nɨbö apöm, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp ru mɨlö kɨd udöm rɨb lɨnaböl, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nagɨ löm dam ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö ud arnaböl. Pen Juda nɨbi bɨ wasö gau apöm, Jerusalem gɨ naij gɨlö gɨlö, God ñɨn nɨpe haga u ap auö, arö gɨnaböl. \x * \xo 21:24 \xt Sam 79:1; Rep 11:2\x* \s1 Bɨ Ñɨ nɨpe mailö halö aunab, a ga \r (Mad 24:29-31; Mak 13:24-27) \p \v 25 “Pen hainö, sɨdö rakɨn gapɨ nan ke ap waiö löm, ñɨg si ral apöm gu kub geinab. Pen ram mɨnöŋ iƚ i nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö gasɨ iru nɨŋöm, nɨhön gab a göm, gasɨ mɨlö löm pɨñɨŋ gɨnaböl. \x * \xo 21:25 \xt Ais 13:10; Esi 32:7; Joe 2:31; Rep 6:12-13\x* \v 26 Nan kumi kabö adö laŋ mɨdöp gau, daŋ nɨbö i nɨbö gö, mɨnöŋ naböŋ i nɨhön gɨnɨg göm gab, a göm, pɨñɨŋ göm, gasɨ magö rɨk auö umeb rö lɨnab. \v 27 Anɨg gɨnab ñɨn u, Bɨ Ñɨ nɨpe kumi aŋ au auö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ kale pɨdöŋ nɨpe u abe, mailö aij unbö ke yabɨƚ nɨpe u abe nɨŋnaböl. \x * \xo 21:27 \xt Dan 7:13; Mad 26:64; Rep 1:7\x* \v 28 Nan hagabin i geinab u, Bɨ Kub hanɨp ud kamɨŋ yunab ñɨn u söl mɨdöp, a gɨmim, amgö gɨlaŋ gɨmim nɨŋöl gɨ mɨdaimim,” a ga. \s1 Mab wasɨŋad u, manö hod rɨköm haga \r (Mad 24:32-35; Mak 13:28-31) \p \v 29 Jisas anɨg hagöm, kalɨp manö hod rɨköm haga, “Mab wasɨŋad abe, mab rɨmnap abe, \v 30 sɨƚɨp lö, mɨñi sɨdö lɨnɨg göm gab a gɨmim, nɨŋbim. \v 31 Anɨb u rö, nan hagpin gau gö, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u söl auub a gɨmim, nɨŋnabim. \p \v 32 “Yad kalöp nɨŋö hagabin, nɨbi bɨ uri mɨdpal gai i magöŋhalö umagnaböl; rɨmnap kamɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, nan hagabin i magöŋhalö gɨnab. \v 33 Kumi kabö adö laŋ abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe ur gɨnab, jɨ manö magö yad gau ur gagnab. \s1 Nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim, a ga \p \v 34 “Pen nɨŋ aij gɨmim. Kale ñɨg wain ñɨg kƚö iru ñɨŋmim hauƚ lɨmim, nan mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i nöp gasɨ nɨŋ mɨdeinabim ñɨn anɨbu nöp, yaur kaj wal wayöŋ hel lɨlö yɨŋɨd nöp udöp rö u gɨnab. \v 35 Gai i nöp gagnab; nɨbi bɨ ram mɨnöŋ iƚ kɨgɨn yɨma magöŋhalö mɨdpal rö gɨnab. \v 36 Anɨb u, kale pör pör nɨŋ aij gɨmim, God nɨp sabe göl gɨ nöp mɨdmim hagmim, ‘Nan anɨb gau hanɨp al pak lagnɨm; ne hanɨp abad mɨdö kamɨŋ arun, am Bɨ Ñɨ nɨpe amgö ilö adö nɨpe u mɨdaiun,’ a gɨmim,” a ga. \p \v 37 Ñɨn pro bad anɨbu, Jisas pör am God sabe gep ram raul mɨgan u am mɨdöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñɨmɨdöp. Pen sɨbön gö nɨŋöl göm, Jisas nɨpe am ram mɨnöŋ ap Olip Dum a gal u hanmɨdöp. \v 38 Nɨbi bɨ gau magöŋhalö, manö nɨp u nɨŋun, a göm, hilɨm halö yabɨƚ uraköm, God sabe gep ram u armɨdal. \c 22 \s1 Judas Jisas nɨp mumug ga \r (Mad 26:1-5; Mak 14:1-2,10-11; Jon 11:45-53) \p \v 1 Juda kai Bred Yɨs Halö Ñɨŋagep ñɨn kub kale u, Pasopa a gɨpal ñɨn kub kale u, sösöl ga. \v 2 Bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, Jisas nɨp alun a gɨla u pen nɨbi bɨ gau kalɨp pɨñɨŋ göm, aigöl gun alun a göm, hag nɨŋ mɨdeila. \p \v 3 Hag nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Seden nɨpe apöm, Judas hib nɨpe ap Iskariod a gɨmɨdal u, nɨp yuö hiɨka. Bɨ anɨbu Jisas bɨ nɨpe unbö mɨgan laŋ gau bɨ ap. \x * \xo 22:3 \xt Jon 13:2,27\x* \v 4 Yuö hiɨkö, nɨpe am God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, God sabe gep ram abad mɨdmɨdal polisman bɨ kub kale gau abe mɨdeila gau amöm, Jisas nɨp aigöl gem mumug gɨ dam ñɨnö nɨp al pak löl, a göm, manö anɨbu kalɨp aip hag nɨŋa. \v 5 Hagö, kalɨp aij a gö nɨŋöl gɨ hagla, “Nöp mani ñɨnabun,” a gɨla. \v 6 Hageila, Judas nɨpe, magö mai rö Jisas nɨbi bɨ gau aip mɨdageinab u, nɨp mumug gɨ dam bɨ kub gau kalɨp ñɨnabin, a göm, abad nɨŋ mɨdeia. \s1 Pasopa nan ñɨŋnɨg gɨjɨn gɨla \r (Mad 26:17-25; Mak 14:12-21; Jon 13:21-30) \p \v 7 Pen Bred Yɨs Halö Ñɨŋagep ñɨn anɨbu auö, Pasopa kaj sipsip pi pak sabe gep ñɨn uri, a göm, \x * \xo 22:7 \xt Eks 12:1-27\x* \v 8 Jisas nɨpe Pida aip Jon aip kalɨp mɨhöŋ hag yuöm haga, “Kale mɨhöŋ am Pasopa nan ñɨŋnabun u gɨ lɨ aij gɨmil,” a ga. \p \v 9 Hageia haglö, “Gai anɨg gul?” ö gɨlö. \p \v 10 Hageila, Jisas haga, “Kale mɨhöŋ daun kub u ammil nɨŋnabil, bɨ ap ñɨg mɨl daueinab. Nɨp nable pakmil, arnɨm ram u ammil, \v 11 bɨ ram nap nɨbö anɨbu nɨp hagmil, ‘Manö Hag Ñeb Bɨ nöp hag nɨŋöb, “Ram raul mɨgan mai bɨ yad gau aip Pasopa nan ñɨŋnabun?” ö göp,’ a gɨmil. \v 12 Anɨg hageinabil, kalöp mɨhöŋ dam ram raul mɨgan kub debol nan gau halö mɨdeinab adö laŋ u hageinab u, Pasopa nan ñɨŋnabun gau raul mɨgan anɨbu gɨ jɨn gɨmil,” a ga. \p \v 13 Hagö ammil nɨŋlö, haga haga rö nöp mɨdeia. Anɨb u, Pasopa nan ñɨŋnɨg gɨla gau gɨ lɨ aij gɨlö. \s1 Jisas bɨ nɨpe gau kalɨp bred wain ña \r (Mad 26:26-30; Mak 14:22-26; 1Ko 11:23-25) \p \v 14 Pen ram dugöp magö u nan ñɨŋnɨg göm, bɨ manö nɨpe ud arep gau aip debol u asɨk gɨgabö göm, \v 15 kalɨp haga, “Gasɨ yad pör nɨŋbin u, kalöp aip Pasopa nan ñɨŋnɨg gabun i ñɨŋun me, hainö ilön kub udnam, a gem, gasɨ u nɨŋbin. \v 16 Pen yad kalöp hagabin, Pasopa nan u hainö kauyaŋ ñɨŋagnabin; hainö Pasopa kaj sipsip pi pör pak ñɨŋbun iƚ anɨbu waiö lɨnab nɨŋöm God nɨbi bɨ nɨpe udöm abad mɨdeinab ñɨn u nöp nan kub ñɨŋnabun,” a ga. \p \v 17 Jisas anɨg hagöm, ñɨg wain kap udöm, God nɨp aij a göm, bɨ nɨpe gau kalɨp ñöl gɨ haga, “Ñɨg ñabin i kale ke ud ñɨŋim. \v 18 Pen kalöp hagabin, mɨñi ñɨn i rɨkö, ñɨg wain kauyaŋ ñɨŋagnabin; God nɨbi bɨ nɨpe udöm abad mɨdeinab ñɨn u nöp ñɨg wain kauyaŋ ñɨŋnabin,” a ga. \p \v 19 Anɨg hagöm, bred ap udöm, God nɨp aij a göm, ud jö göm kalɨp ñöl gɨ haga, “Hañ romaŋ yad i kalöp ñabin. Kale udmim gasɨ yɨp nöp nɨŋöl gɨmim ñɨŋim,” a ga. \v 20 Kale nan ñɨŋ haköm, Jisas ñɨg wain kap u udöm, kalɨp ñöl gɨ haga, “Hagape yad lugö umnö me, God kalöp nɨbi bɨ yad, a göm, udnabin a ga manö adö u am pɨdöŋ gɨnab u me, kalöp ñɨg wain i ñabin. \p \v 21 Pen bɨ yɨp kain gɨ dam arnab u aip asɨk mɨdpun. \x * \xo 22:21 \xt Sam 41:9; Jon 13:21-22\x* \v 22 Bɨ Ñɨ nɨpe, God hadame ram haga adan adö u nöp hain göm umnab u pen bɨ nɨp kain gɨ dam arnab u nɨp mög nɨŋabin,” a ga. \p \v 23 Jisas anɨg hageia, bɨ nɨpe gau kale ke nöp, an rö anɨg gɨnab, a göm, pen pen hag nɨŋöl gɨ mɨdeila. \s1 Bɨ nɨpe gau, “Kale wasö, yad nöp bɨ kub mɨdpin,” a gɨla \p \v 24 Jisas bɨ nɨpe gau, kale wasö, yad nöp bɨ kub mɨdpin, a göm, kale ke nöp pen pen hageila. \x * \xo 22:24 \xt Luk 9:46\x* \v 25 Anɨg hageila, Jisas kalɨp haga, “Kiŋ gau Juda nɨbi bɨ wasö gau kƚö göm abad mɨdöl gɨ hagpal, ‘Kalɨp ud aij yabɨƚ gɨpun,’ a gɨpal. \x * \xo 22:25 \xt Mad 20:25-27; Mak 10:42-45\x* \v 26 Pen kale unbö rö gagmim. Bɨ kub kale gau, ñɨ praj rö mɨdaiöl; bɨ kub yabɨƚ gau, bɨ wög gɨ ñeb rö mɨdaiöl. \x * \xo 22:26 \xt Mad 23:11; Mak 9:35\x* \v 27 Mɨnöŋ naböŋ iƚ i gɨpal nagɨ adö u, bɨ kub am asɨklö, bɨ wög gɨ ñeb gau nan magö nan kalpe gau pɨɫa pɨɫa gɨpal. Pen yad aŋ kalöp bɨ wög gɨ ñeb rö nöp mɨdpin. \x * \xo 22:27 \xt Jon 13:12-15\x* \p \v 28 “Yɨp marö yabɨƚ gɨmɨdöp u nɨŋmim yɨp arö gagpim; yɨp abad mɨdpim. \v 29 Anɨg gɨpim u, God yɨp hagöp, ‘Ne Kiŋ mɨdmön, nɨbi bɨ gau kalɨp abad mɨdeinabön,’ a göp rö, yad pen u rö nöp kalöp hagabin, kale kiŋ rö mɨdmim nɨbi bɨ gau kalɨp abad mɨdeinabim. \v 30 Ñɨn anɨbu kale ram mɨnöŋ yad u ammim, yad aip asɨkmim nan magö ñɨŋmim ñɨg ñɨŋmim gɨnabim; kale kiŋ asɨkpal sea adö u asɨkmim, Isrel iƚ ke ke unbö mɨgan laŋ kalɨp manö kub nɨŋnabim,” a ga. \x * \xo 22:30 \xt Mad 19:28\x* \s1 Pida, “Jisas nɨp nɨŋagpin,” a gɨnab \r (Mad 26:31-35; Mak 14:27-31; Jon 13:36-38) \p \v 31 Jisas nɨpe Pida nɨp haga, “Saimon, Saimon, nöŋ. God nɨpe Seden nɨp yau a gö, kalöp bɨ, wid magö hoŋ gɨlö hoŋ gɨlö, magö yabɨƚ u ke löm, adɨŋ adɨŋ u ke löm gɨpal rö u göm, kale gɨ naij gɨnabim aka wasö gɨ nɨŋnab,” a ga. \v 32 Pen yad God nɨp sabe gɨpin rö, yɨp böŋ nöp arö gagnabön. Pen nan si nan naij gɨnabön u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpin, a gɨmön, yɨp kauyaŋ ado gɨ aunabön. Pen anɨg gɨmön, hainö apön namdamam ne rɨmnap kalɨp manö hag ñɨ aij gö, kale kƚö göm yɨp hain göl,” a ga. \x * \xo 22:32 \xt Jon 17:15\x* \p \v 33 Jisas anɨg hageia Pida haga, “Bɨ Kub, yad nöp arö gagnabin. Mɨhöŋgöl nöp ajeinabul, nöp nagɨ löm, yɨp abe nagɨ löl. Pen nöp al pak löm, yɨp abe al pak löl,” a ga. \p \v 34 Hageia, Jisas haga, “Pida, yad nöp hagabin, mɨñi sɨbön yaŋ kɨƚakɨƚ wɨñ alagnab magö u, Jisas nɨp nɨŋagpin a gɨmön, ij mɨhau nɨgaŋ wai ñɨnabön,” a ga. \s1 Mani rin, wadɨ, ru mɨlö kɨd \p \v 35 Jisas anɨg hagöm kalɨp haga, “Nöd kalöp hag yuem hagnö, ‘Mani rin, wadɨ, ma rɨrup gau udmim ud aragmim; yɨharɨŋ armim,’ a gɨnö. Hagnö arbe ñɨn anɨbu, nan kale rɨmnap mɨdeia aka mɨdageia?” ö ga. \p Hageia hagla, “Wasö, nan hon uƚep laga; mɨdeia nöp,” a gɨla. \x * \xo 22:35 \xt Luk 9:3; 10:4\x* \p \v 36 Hageila, Jisas haga, “Pen mɨñi kale mani rin, wadɨ mɨdainɨm u, halö ud armim. Bɨ an ru mɨlö kɨd mɨdagainɨm u, kolsior nɨpe u bɨ rɨmnap kalɨp sɨkim göm mani udöm ru mɨlö kɨd ap raunɨm. \v 37 Pen nɨŋim! Nöd God manö hagep bɨ Aisaia God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘ “Nɨpe bɨ nan si nan naij gep bɨ ap,” a gɨnaböl,’ a ga. Haga anɨbu yɨp nöp haga. Manö hagöm kalɨ kƚiñ rɨka anɨbu mɨñi gɨnɨg gab,” a ga. \x * \xo 22:37 \xt Ais 53:12\x* \p \v 38 Jisas anɨg hageia, kale hagla, “Bɨ Kub, ru mɨlö kɨd hon mɨhöp mɨdöp,” a gɨla. \p Hageila haga, “U anɨg hagagmim,” a ga. \s1 Jisas Olip Dum au Nap nɨp sabe ga \r (Mad 26:36-46; Mak 14:32-42) \p \v 39 Jisas anɨg hagöl göm Jerusalem höŋ amöm, pör Nap nɨp sabe gɨmɨdöp Olip Dum au ara; bɨ nɨpe gau hain gɨla. \v 40 Ram mɨnöŋ anɨbu amjaköm kalɨp haga, “Gasɨ naij auö gɨ naij gɨmim rö löp u, God nɨp sabe göl gɨ mɨdaimim,” a ga. \p \v 41 Anɨg hagöm, kalɨp arö göm, nɨpe ke ke au amöm, kugom yɨmöm God nɨp sabe göm haga, \v 42 “Bapi, gasɨ yad nɨŋbin u ñɨg asɨ kap yɨp ñɨnɨg gabön u ñagmön. Pen yad gasɨ nɨŋbin adö u gagmön; gasɨ ne ke nɨŋban adö u nöp gɨmön,” a ga. \v 43 Jisas anɨg hagö, ejol ap kumi kabö adö laŋ au nɨbö apöm nɨp pɨdöŋ ña. \v 44 Nɨp marö yabɨƚ gö, Jisas nɨpe Nap nɨp kƚö yabɨƚ göm sabe göl gɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, hapɨl u hagape rö pa gɨ dö gɨ iƚ yaŋ luga. \p \v 45 Nap nɨp sabe gɨ mɨd juöm amöm nɨŋa, bɨ nɨpe gau mɨŋör lugö nɨŋöl gɨ, hon haneila. \v 46 Anɨg geila u nɨŋöm kalɨp haga, “Nɨhön gɨnɨg hon hanabimŋ Seden nɨpe gasɨ ñö kale gɨ naij gɨmim rö löp u, urakmim, sabe göl gɨ mɨdaiim,” a ga. \s1 Jisas nɨp ud sɨsɨ lɨla \r (Mad 26:47-56; Mak 14:43-50; Jon 18:3-12) \p \v 47 Jisas manö anɨbu hag mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe Judas bɨ ugan kub ap uɫ gɨ dap apjaköm, Jisas nɨp ud bom halunam a geia. \v 48 Anɨg geia, Jisas nɨp haga, “Judas, ‘Bɨ me i al pak lɨmim,’ a gɨmön, yɨp Bɨ Ñɨ nɨpe ud bom halunɨg gabön ar?” a ga. \p \v 49 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨpe gau nan nɨhön gɨnɨg geila anɨbu nɨŋöm hagla, “Bɨ Kub, hon kalɨp ru mɨlö kɨd ud rɨbun aka?” gɨla. \v 50 Anɨg hagöl göm, bɨ ap ru mɨlö kɨd nɨpe u udöm, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ bɨ wög gɨ ñeb nɨpe u, nɨp rɨmɨd yɨjɨg lau böŋ nöp rɨb gɨ dö gɨ yua. \p \v 51 Anɨg geia, Jisas nɨŋöm haga, “Anɨg gagmim! Me aij,” a ga. Anɨg hagöm, rɨmɨd u ud nɨŋö kamɨŋ la. \p \v 52 Pen God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, God sabe gep ram abad mɨdmɨdal polisman bɨ kub kale gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, ap nɨp udnɨg geila gau, kalɨp haga, “Kale ru mɨlö kɨd udmim, ur pakep udmim daubim u, yɨp bɨ pen pen alep bɨ ap rö a gɨ gasɨ nɨŋmim, ud sɨsɨ lɨnɨg aubim ar? \v 53 Yad kale aip pör pör God sabe gep ram u mɨdainö yɨp udagpe. Pen mɨñi Seden, bɨ sɨbön lau adö mɨdöp u, ñɨn nɨpe u me, anɨg gabim,” a ga. \s1 Pida, Jisas nɨp nɨŋagpin, a ga \r (Mad 26:47-56; Mak 14:43-50; Jon 18:3-12) \p \v 54 Jisas anɨg hagö nɨŋöl gɨ, nɨp ud sɨsɨ löm, dam God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ ram u ud arla. Pida pen hain hain nɨŋ ara. \x * \xo 22:54 \xt Sam 31:11\x* \v 55 Ram anɨbu apjaköm, ram goƚ au mab lauöm asɨk mɨdeila. Pida hain apjaköm kalɨp aip asɨka. \v 56 Pida aip asɨk mɨdö nɨŋöl gɨ, pai ram anɨbu wög gɨ ñɨmɨdöp ap nɨp nɨŋ dap ran lugöl gɨ haga, “Bɨ i abe Jisas aip mɨdmɨdöp,” a ga. \v 57 Hageia, Pida haga, “Pai, bɨ anɨbu yad nɨŋagpin!” a ga. \p \v 58 Anɨg hagöm, yöp pro magö ap mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ ap pen apöm Pida nɨp nɨŋöm haga, “Ne u rö nöp Jisas bɨ nɨpe ap,” a ga. \p Hageia, Pida haga, “Bɨ me, yad wasö!” ga. \p \v 59 Pen hainö pro pro magö ap mɨdö, bɨ ap pen apöm, kƚö göm haga, “Bɨ i Jisas aip mɨdmɨdöp me. Nɨpe abe ram mɨnöŋ Galili nɨbö,” a ga. \p \v 60 Hageia, Pida haga, “Bɨ me, manö hagabön u yad nɨŋagɨn me!” a ga. \p Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, adɨŋ kɨƚakɨƚ wɨñ ala. \v 61 Anɨg gö, Jisas ado göm, Pida nɨp nɨŋ ij halö lö, Pida pen Jisas, “Mɨñi sɨbön yaŋ kɨƚakɨƚ wɨñ alagnab magö u, Jisas nɨp nɨŋagpin a gɨmön, ij mɨhau nɨgaŋ wai ñɨnabön,” a ga manö u gasɨ nɨŋa. \v 62 Anɨg nɨŋöm, rugu mɨƚep gö, maƚuƚ ral auö, höŋ amöm mɨɫöŋ ga. \s1 Jisas nɨp hag juöl gɨ, pakla \r (Mad 26:67-68; Mak 14:65) \p \v 63 Bɨ Jisas nɨp ud mɨdeila gau nɨp hag juöl gɨ, paköl gɨ gɨla. \v 64 Kale waƚɨj bad ap ud amgö nɨp u paƚu gɨ ñöm, nɨp paköm hagla, “Ne bɨ ke nɨŋban u, nöp an pakab u hanɨp hag ñɨ!” a gɨla. \v 65 Pen manö naij anɨbu rö, nɨp rapɨn iru nöp hagla. \s1 Juda bɨ kub manö ud asɨkep gau Jisas nɨp manö kub hagla \r (Mad 26:59-66; Mak 14:55-64; Jon 18:19-24) \p \v 66 Hilɨm halö, Juda bɨ manö ud asɨkep gau löm, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau löm, bɨ lo manö hag ñeb gau löm, ap magum gɨlö, Jisas nɨp uɫ gɨ Kansol kub anɨbu mɨdeila aŋ au ud daula. \v 67 Pen Kansol bɨ gau kale Jisas nɨp hagla, “Pen ne ke hagmön, ne Mesaia u aka wasö,” gɨla. \p Hageila, Jisas kalɨp haga, “Pen yad kalöp hageinabin u, nɨŋö hagöp a gɨmim, nɨŋagnabim. \x * \xo 22:67 \xt Jon 3:12\x* \v 68 Pen hag nɨŋeb yad mɨdöp u kalöp hag nɨŋeinabin u, yɨp pen hagagnabim. \v 69 Pen mɨñi rɨköl mɨd damöm hainö gau, Bɨ Ñɨ nɨpe God Bɨ kƚö unbö ke halö mɨdöp u, ñɨmagö yɨjɨg adö nɨpe au asɨk mɨdeinab,” a ga. \x * \xo 22:69 \xt Ap 7:56\x* \p \v 70 Anɨg hageia, bɨ kansol gau magöŋhalö nɨp hagla, “Anɨb u, ne ke God Ñɨ nɨpe u aka?” gɨla. \p Hageila, Jisas haga, “Me kale ke hagpim me u,” a ga. \p \v 71 Hageia hagla, “Nɨhön gɨnɨg manö kub rapɨn hag mɨdun, bɨ rɨmnap hag nɨŋno, Jisas anɨg göp anɨg göp a gaiölŋ Maj mɨgan nɨpe ke hagöp nɨŋbun u,” a gɨla. \c 23 \s1 Gapna Pailod Jisas nɨp manö nɨŋa \r (Mad 27:1-2,11-14; Mak 15:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Anɨg hagöm, magöŋhalö uraköm, Jisas nɨp dam gapman bɨ kub Pailod mɨdeia au arla. \v 2 Damöm, nɨp manö kub hagnɨg, manö gau nɨbö gau nɨbö dapöm hagla, “Hon uƚhai nɨŋun nɨŋbun, bɨ anɨbi nɨbi bɨ hon gau manö piral hagöm hagöp, ‘Bɨ kub Sisa nɨp dakɨs ñagmim, gapman kai manö u u rö nöp nɨŋagmim,’ a göp. Pen manö ap hagöp, ‘Yad ke Mesaia u, yad ke kiŋ anɨbu,’ a göp,” a gɨla. \v 3 Hageila, Pailod Jisas nɨp hag nɨŋöm haga, “Ne Juda kai kiŋ kale u aka?” ga. \p Hageia haga, “Me ne ke hagpan me u,” a ga. \p \v 4 Hageia, Pailod pen bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, nɨbi bɨ yɨharɨŋ ap mɨdeila gau abe kalɨp haga, “Yad nɨŋbin, bɨ i nɨp manö kub hagep iƚ ap mɨdagöp,” a ga. \p \v 5 Anɨg haga u pen kale manö kƚö hagöm hagla, “Gapman manö nɨŋagöl, a göm, manö hag ñɨ ajöm, Juda nɨbi bɨ ram mɨnöŋ hon gau magöŋhalö hag ñɨ ajmɨdöp. Ram mɨnöŋ Galili rɨköm, hag ñɨ aj dam dam mɨñi Jerusalem aui auöp,” a gɨla. \s1 Jisas nɨp dam kiŋ Herod mɨdeia au arla \p \v 6 Hageila, Pailod kalɨp hag nɨŋöm haga, “Bɨ anɨbi Galili nɨbö aka?” ga. \v 7 Hageia, yau a gɨla. Pen kiŋ Herod ram mɨnöŋ Galili abad mɨdmɨdöp u, ñɨn aŋ u apöm Jerusalem mɨdmɨdöp. Anɨb u, Jisas nɨpe Galili nɨbö bɨ ap a gɨla u nɨŋöm, nɨp Herod ñɨmagö adö yunö manö kub i nɨŋnɨm, a göm, Pailod kalɨp hagö, Jisas nɨp dam Herod mɨdeia au ud arla. \x * \xo 23:7 \xt Luk 3:1\x* \v 8 Herod, Jisas nan nɨhön nɨhön gɨmɨdöp u pör manö nöp nɨŋöm, ñɨn mai rö nan gagep rö ap gö nɨŋnabin, a göm, gasɨ u nöp nɨŋ mɨdmɨdöp rö, ñɨn anɨbu Jisas nɨp uɫ gɨ dapjaklö, nɨpe mɨñ mɨñ yabɨƚ ga. \v 9 Pen Herod nɨpe Jisas nɨp manö iru nöp hag yɨgɨn wagɨn ga, pen Jisas manö ap pen hagaga. \v 10 Pen bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, manö kƚö göm, bɨ iru nöp dagol dagol hagla. \v 11 Herod abe, ami bɨ nɨpe gau abe, Jisas nɨp gɨ naij göl göm, ñɨñɨƚoŋ löl göm, gapman bɨ kub rol gɨpal waƚɨj aij ap rol gɨ ñöm, kauyaŋ Pailod mɨdeia au yula. \v 12 Nöd Herod aip Pailod aip koƚmaƚ mɨdmɨdil pen ñɨn anɨbu manö nɨŋ jɨm ñɨlö. \s1 Juda nɨbi bɨ gau, “Jisas nɨp al pak lɨmim,” a gɨla \r (Mad 27:15-26; Mak 15:6-15; Jon 18:39–19:16) \p \v 13 Pen Pailod, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep bɨ kub gau abe, nɨbi bɨ yɨharɨŋ gau abe kalɨp hagö ap magum gɨla. \v 14 Kale ap magum geila, nɨpe kalɨp haga, “‘Bɨ i manö aŋ ral hagöm, nɨbi bɨ gau kalɨp anɨg anɨg hagöp,’ a gɨpim u pen mɨñi amgö ilö adö kalöp i manö nɨŋbin u, nɨpe nan naij göp manö iƚ ap nɨŋagpin. \v 15 Herod u rö nöp manö iƚ ap uƚhai nɨŋagöp u me, adog hanpe ke ñöb. Yad nɨŋbin, nan naij ap gagöp; anɨb u nɨp al pak lep rö lagöp. \v 16 Anɨb u, ami bɨ yad gau hagnö, nɨp yɨharɨŋ paköm, hag yulö araŋ,” a ga. \v 17 Pen Juda kai ñɨn kub kale Pasopa u auö, Pailod pör mɨ añɨ añɨ nagɨman kale añɨ ap yɨharɨŋ hag yumɨdöp. \p \v 18 Pen ñɨn anɨbu kale magöŋhalö maj mɨgan bƚaƚö gɨ wɨñ kƚö alöm hagla, “Bɨ anɨbu al pak lɨmim! Barabas nɨp hag yube hanɨp auaŋ!” a gɨla. \v 19 Bɨ Barabas anɨbu nɨpe daun kub anɨbu nɨbi bɨ rɨmnap udöm, ram mɨnöŋ anɨbu abad mɨdmɨdöp bɨ kub anɨbu aip pen pen göm, wip ap böŋ nöp al pak la rö, nɨp manö kub hagöm nagɨ lɨla. \p \v 20 Pen Pailod Jisas yɨharɨŋ hag yunö araŋ a gɨ nɨŋöm, kalɨp kauyaŋ hagöm anɨg haga. \v 21 Hageia, kale kauyaŋ maj mɨgan bƚaƚö gɨ wɨñ alöm hagla, “Nɨp mab ba laŋ al pak lɨmim! Nɨp mab ba laŋ al pak lɨmim!” a gɨla. \p \v 22 Hageila, Pailod kalɨp kauyaŋ hagöm haga, “Bɨ anɨbi nan nɨhön gɨ naij göpŋ Yad nɨŋbin, nan naij ap gagöp rö, nɨp al pak lun rö lagöp. Anɨb u, ami bɨ yad hagnö, nɨp yɨharɨŋ paköm, hag yulö araŋ,” a ga. \p \v 23 Hageia, kale kƚö yabɨƚ göm, Jisas nɨp al pak lɨlö umaŋ, a göm, meg mɨgan kale bƚaƚö gɨ dap ranöm, hag gɨlö gɨlö, \v 24 Pailod manö kalɨp u udöm, \v 25 bɨ ap, nɨbi bɨ rɨmnap udöm ram mɨnöŋ abad mɨdmɨdöp bɨ kub u aip pen pen göm, wip ap böŋ nöp al pak la bɨ anɨbu nɨp hag yuö kamɨŋ ara; pen ami bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Kale Jisas nɨhön gɨnɨg gun a göm hagaböl u nöp gɨmim,” a ga. \s1 Jisas nɨp mab ba laŋ cɨpɨƚ pak lɨla \r (Mad 27:32-44; Mak 15:21-32; Jon 19:17-27) \p \v 26 Jisas nɨp al pak lɨnɨg ud arla. Aŋ au amöl göm, Sairini daun nɨbö bɨ ap Jerusalem aueia. Bɨ anɨbu hib nɨpe Saimon. Nɨp nable paköm, ud sɨsɨ löm, mab kros ud ka gɨ ñöm hagla, “Jisas arab u hain aru,” a gɨlö, ud hain ara. \v 27 Pen Jisas nɨp ud arlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ iru nöp hain gɨla. Nɨbi bɨ areila aŋ anɨbu nɨbi rɨmnap Jisas nɨp mög nɨŋöm ham geila. \v 28 Anɨg gɨlö, Jisas ado gɨ nɨŋöm kalɨp haga, “Kale Jerusalem nɨbi, yɨp gɨnɨg gab u ham gagmim. Kalöp gɨ naij göm, ñɨ pai kale gau gɨ naij göm geinab anɨbu ham gɨmim. \v 29 Hainö marö kub u auö, hagnaböl, ‘Nɨbi ñɨ pai yag dauagpal gau abe, nɨbi ñɨ pai ci ñagpal gau abe, kale nöp mɨñ mɨñ göl,’ a gɨnaböl. \x * \xo 23:29 \xt Luk 21:23\x* \v 30 Ñɨn anɨbu, nɨhön gɨnɨg mɨdaiun, a göm, böŋ nöp umun, a göm, hagnaböl ‘Nö ilö gau pa jö gɨ apöm, hanɨp al pak lɨnɨm aka kɨdip udöm hanɨp mɨnöŋ ñɨnɨm u aij,’ a gɨnaböl. \x * \xo 23:30 \xt Hos 10:8; Rep 6:16\x* \v 31 Yad mab kamɨŋ rö mɨdpin pen yɨp anɨg göm gɨ naij gaböl. Pen kale mab mɨƚep rö mɨdpim rö, kalöp nɨhön rö gɨ naij gɨnaböl?” ö ga. \p \v 32 Pen bɨ gapman lo manö rɨb julö bɨ mɨhau, mab ba laŋ al pak lɨnɨg göm, udöm halö ud arla. \v 33 Dam ram mɨnöŋ Wip Nabɨc Cög Ij a gɨpal u amjaköm, Jisas nɨp dam mab ba laŋ cɨpɨƚ pakla, bɨ gapman lo rɨb julö bɨ mɨhau kalɨp mɨhöŋ dam mab lap lap cɨpɨƚ pakla. \v 34 Anɨg gɨlö, Jisas haga, “Bapi, yɨp gaböl u, ai gɨnɨg anɨg gabun, a göm, nɨŋ aij göm gagaböl. Anɨb u, kale gɨ naij gaböl u nɨŋmön arö gɨmön,” a ga. \p Pen ami bɨ gau, Jisas waƚɨj nɨpe ud ju lɨlö mɨdeia gau, kale ke sadu gɨpal rö u göm udla. \x * \xo 23:34 \xt Ais 53:12; Sam 22:18\x* \v 35 Nɨbi bɨ iru nöp nɨŋmɨdlö nɨŋöl gɨ, Juda bɨ kub gau Jisas nɨp paj hagöm hagla, “Nɨpe, ‘Yad Mesaia u; God yɨp udajɨp nɨpe aip mɨdpul,’ a göm, nɨbi bɨ rɨmnap umbal gajɨp urakpal. Göp anɨbu rö, nɨpe ke u rö nöp anɨg göm kamɨŋ arö nɨŋun,” a gɨla. \x * \xo 23:35 \xt Sam 22:7-8\x* \p \v 36 Pen ami bɨ gau u rö nöp, Jisas mɨdeia söl au apöm nɨp paj hagöm, ñɨg wain asɨ ñöl göm hagla, \x * \xo 23:36 \xt Sam 69:21\x* \v 37 “Ne, ‘Juda Kiŋ kale mɨdpin,’ a gɨpan u, ne ke gɨmön kamɨŋ aru!” a gɨla. \v 38 Pen Jisas nɨp cɨpɨƚ pak lɨla mab ba au gɨlaŋ, mab po bad ap adö u manö kalɨ kƚiñ rɨkla: \qc \sc JUDA KAI KIŊ KALE ME I.\sc* \p \v 39 Bɨ gapman lo manö rɨb julö, mab ba laŋ al pak lɨla mɨhau, bɨ ap Jisas nɨp hag juöm haga, “Ne Mesaia mɨdpan u, ne ke gɨmön kamɨŋ ammön, hol mɨhöŋ u rö nöp gö, kamɨŋ arul!” a ga. \p \v 40 Hageia, bɨ ap pen nɨp hag göm haga, “Bɨ anɨbi ilön kub udöm umnɨg gab; hol mɨhöŋ u rö nöp ilön kub udul umnɨg gabul u, a gɨmön, God nɨp pɨñɨŋ gagpan ar? \v 41 Hol mɨhöŋ naij gɨpul rö ilön udabul, pen bɨ anɨbi nan naij ap gagöp,” a ga. \v 42 Nɨpe anɨg hagöm, Jisas nɨp haga, “Ne ram mɨnöŋ ne au am kiŋ mɨdmön, yɨp gasɨ nɨŋmön,” a ga. \p \v 43 Anɨg hageia, Jisas nɨp pen pe haga, “Yad nöp nɨŋö yabɨƚ hagabin, mɨñi ñɨn i nöp ne yad aip am ram mɨnöŋ aij u mɨdeinabul,” a ga. \s1 Jisas uma \r (Mad 27:45-56; Mak 15:33-41; Jon 19:28-30) \p \v 44 Magö anɨbu, sɨdö aŋ aulɨk magö u sɨbön göm, mɨd damöm sɨdö aumɨŋ gai ga magö u kauyaŋ mailö ga. \v 45-46 Pen Jisas umnɨg göm haga, “Bapi, ana magö yad u ñɨmagö adö ne u labin,” a ga. Anɨg hagöm uma. Jisas uma, magö anɨbu nöp, God sabe gep ram magö raul agamɨj mɨgan yaŋ, waƚɨj ud ajöŋ pɨƚ gɨla u, aŋ yaŋ pa bu göm, ƚɨƚɨ gɨ lap lap arö, ajöŋ hiɨköl mɨdeia. \x * \xo 23:45-46 \xt Luk 8:2-3\x* \p \v 47 Pen ami bɨ abad mɨdep bɨ kub u, gaia anɨbu nɨŋöm, God hib nɨpe u dap ranöl gɨ haga, “Nɨŋö yabɨƚ! Bɨ anɨbi bɨ aij nöp!” a ga. \p \v 48 Nɨbi bɨ ap nɨŋ mɨdeila gau, nan ga anɨbu nɨŋöm, maƚuƚ ral auö pabɨƚ paköl gɨ, ado göm ram kale arla. \v 49 Pen Jisas nɨbi bɨ nɨŋeb nɨpe gau abe, nɨbi Galili nɨbö nɨp hain gɨla gau abe, kale ke ke au daŋ mɨdöm, nan ga anɨbu nɨŋ mɨdeila. \s1 Josep nɨpe Jisas hañ romaŋ dam rɨgöl ga \r (Mad 27:57-61; Mak 15:42-47; Jon 19:38-42) \p \v 50-51 Pen Juda Kansol kub bɨ ap, hib nɨpe Josep. Nɨpe bɨ aij, manö ud asɨk gɨ aij gɨmɨdöp. Nɨpe Arimadia daun, ram mɨnöŋ Judia aŋ au nɨbö. Nɨpe Juda Kansol bɨ rɨmnap, Jisas nɨp al pak lun, a göm, gasɨ nɨŋla rö nɨŋaga. Nɨpe, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab ñɨn u aunab, a göm, abad mɨdmɨdöp. \v 52 Nɨpe Jisas uma, wip he dam rɨgöl gɨnɨg göm, Pailod mɨdeia u amöm, hag nɨŋö yau a ga. \v 53 Anɨb u, Josep nɨpe am wip he ud asɨk dap lugöm, waƚɨj rud aij ap ud wam wam göm, dam kabö mɨgan gɨsön nöp ƚu löm wip rɨgöl gagla mɨgan u rɨgöl ga. \v 54 Pen Juda God nɨp sabe gep ñɨn u söl auub, a göm, Praide\f + \fr 23:54 \ft Juda Sarere ñɨn kale u Praide dugo dugo iƚ göm, gɨ damöm, Sarere dugo dugo pɨs gɨmɨdöp.\f* dugo dugo magö u wip rɨgöl ga. \v 55 Pen nɨbi ugan, Jisas aip Galili nɨbö aula gau, Josep arö nɨŋöl gɨ hain gɨ damöm wip rɨgöl amjaköm, wip he aigegö rɨgöl ga u nɨŋ aij göm, ado gɨ ram kale arla. \v 56 Ram kale amöm, agnoŋ ñɨg haƚɨŋ aij auep rɨmnap wip he lɨ ñɨnɨg göm, gɨ lɨ aij gɨla. \p Ruö mañu nöp daublap u pen Sarere ñɨn kub kale yɨharɨŋ mɨdep u nɨŋöm me, yɨharɨŋ mɨd mɨd hanla. \x * \xo 23:56 \xt Eks 20:10; Dud 5:14\x* \c 24 \s1 Jisas uraka \r (Mad 28:1-10; Mak 16:1-8; Jon 20:1-10) \p \v 1 Ruö Sade ñɨn u, ram gɨsön rua magö u, nɨbi ugan anɨbu agnoŋ ñɨg haƚɨŋ aij auep u udöm, wip he hañ romaŋ anöŋ lɨ ñun, a göm, dam wip rɨgöl gɨla u arla. \v 2 Amöm nɨŋla, kabö haƚai kub wip rɨgöl mɨgan pɨƚ gɨla u, ƚɨƚɨ gɨ am ba lau mɨdeia. \v 3 Pen kale mɨgan anɨbu amöm nɨŋla, Bɨ Kub Jisas hañ romaŋ nɨpe mɨdageia. \v 4 Ai göp, a göm, hag mɨdlö nɨŋöl gɨ, adɨŋ bɨ mɨhau goƚ anɨb au uraköl mɨdailö. Bɨ mɨhau waƚɨj kale rud mailö halö unbö ke mɨdeia. \v 5 Nɨbi gau kale nɨŋöm, anɨnɨn gö pɨñɨŋ göm, kugom yɨmöm yɨhöŋ gɨlö nɨŋöl gɨmil, bɨ anɨb mɨhau haglö, “Nɨhön gɨnɨg bɨ kamɨŋ mɨdöp u nɨp wip rɨgöl gɨpal aŋ gai i uƚhai nɨŋ ajabim? \v 6 Nɨpe aui mɨdagöp; mɨdö nöp uraköp. Pen kalöp aip Galili mɨdöm manö haga u gasɨ nɨŋim. \x * \xo 24:6 \xt Luk 9:22\x* \v 7 Nɨpe kalöp haga, ‘Bɨ Ñɨ nɨpe u nɨp, ud nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal ñɨmagö adö kale lɨlö, nɨp mab ba laŋ al pak lɨlö, umöm ñɨn mɨhöp mɨdöm, ruö ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab,’ a ga,” a gɨlö. \p \v 8 Anɨg haglö nɨŋöl gɨ, gasɨ magö kale u pɨral hiɨkö, Jisas nöd Galili mɨdöm, manö haga anɨbu gasɨ nɨŋ dam nɨŋla. \v 9 Nɨbi gau kale wip rɨgöl u arö göm, kauyaŋ adö gɨ amöm, nan ga nɨŋla anɨbu, Jisas bɨ nɨpe unbö agɨp laŋ gau abe, nɨbi bɨ nɨpe rɨmnap gau abe hag ñɨla. \v 10 Nɨbi ugan manö hag ñɨla anɨbu, Maria Magdala u, Joana u, Jems nɨme Maria u, nɨbi rɨmnap halö. \v 11 Pen kale manö hag ñɨla anɨbu apdi nɨŋöm, nɨŋö hagaböl, a göm, nɨŋagla. Ñɨñɨƚoŋ löm rö hagaböl a göm gasɨ u nɨŋla. \v 12 Pen Pida manö anɨbu nɨŋöm, gɨ dö gɨ amöm, rɨgöl gɨla kabö mɨgan u sɨpsɨp nɨŋa, wip waƚɨj wam wam gɨla bad u nöp mɨdeia. Anɨbu nɨŋöm, nɨhön göp, a göm, gasɨ mɨlö yabɨƚ löl göm, wip rɨgöl u arö göm kauyaŋ ado gɨ ara. \s1 Bɨ mɨhöp ram rɨƚɨg agƚö Emeas arlö \r (Mak 16:12-13) \p \v 13 Ñɨn anɨbu nöp, bɨ mɨhöp ram rɨƚɨg agƚö Emeas, yöp Jerusalem söl anɨb au\f + \fr 24:13 \ft Grik 60 sɨdadia (11 kilomida)\f* arul, a gɨmil, adan amöl gɨmil, \v 14 nan nɨhön nɨhön geia nɨŋlö manö u agamɨj hag nɨŋöl gɨ arailö. \v 15 Arailö nɨŋöl göm, Jisas jöl adö apöm, kalɨp mɨhöŋ uɫ göm ara. \v 16 Pen bɨ anɨb mɨhau Jisas nɨp nɨŋblep u pen God gasɨ magö kalɨp mɨhöŋ u geia nɨŋöm gasɨ hauƚ alö, Jisas nɨp nɨŋlö bɨ unbö ke rö la. \v 17 Nɨpe kalɨp mɨhöŋ hag nɨŋöm haga, “Manö u nɨhön manö haglö arab?” ö ga. \p Anɨg hageia, kale yɨm gep rö pɨdöŋ gɨ urak mɨdöl gɨmil, \v 18 bɨ Kliopas haga, “Ne nöp me, mɨñi ñɨn pro bad i Jerusalem aui am mɨdmön nan nɨhön nɨhön gab u nɨŋagpan ar?” a ga. \p \v 19 Hageia, Jisas haga, “Nan anɨbu nɨhön gö hagabil?” ö ga. \p Hageia haglö, “Jisas Nasared nɨbö ga u me. Bɨ God manö hagep u, manö hag ñɨ aij göm, nan gagep rö gau gɨmɨdöp u me, God nɨp aij a göm, nɨbi bɨ gau kalɨp aij a göm ga. \v 20-21 Nɨpe anɨg gɨmɨdöp u, gasɨ hon nɨŋun hagno, ‘God nɨp yuö hanɨp Isrel nɨbi bɨ udöm, abad mɨd aij gɨnab,’ a gun nɨŋno u pen God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep bɨ kub gau abe, nɨp manö hag göm, dam Rom gapman bɨ kub u nɨp ñɨlö, nɨpe manö kub hagöm, nɨp ami bɨ nɨpe gau kalɨp ñö, dam mab ba laŋ al pak lɨlö uma. Pen nan ga anɨbu ñɨn mɨhöp nöp ap ara me. \x * \xo 24:20-21 \xt Luk 19:11; Ap 1:6\x* \v 22 Mɨñi sɨb halö magö u, nɨbi ugan hon ap, am nɨp rɨgöl gɨla uƚöm mɨgan ka u nɨŋöm, ap hanɨp nan nɨhön nɨhön göp u hag ñɨlö nɨŋun pa gɨƚɨ gɨpun. \v 23 Nɨbi gau kale hagpal, ‘Wip he mɨlö u mɨdagajɨp, pen ejol mɨhau apil hagpil, “Nɨpe uraköm kamɨŋ mɨdöp,” a gɨpil,’ a gɨpal. \v 24 Anɨg haglö, bɨ hon rɨmnap nɨp rɨgöl gɨla uƚöm mɨgan ka u amöm nɨŋbal, nɨbi gau hagajal rö nöp mɨdajɨp. Pen Jisas nɨp nɨŋagpal,” a gɨlö. \x * \xo 24:24 \xt Jon 20:3-10\x* \p \v 25 Anɨg hagailö, Jisas haga, “Kale mɨhöŋ gasɨ nɨŋ aij gagpil. Bɨ God manö hagep gau manö hagla u magöŋhalö, nɨhön gɨnɨg manö nɨŋö hagpal a gɨmil nɨŋagpil? \v 26 God haga rö, Mesaia u nöd ilön kub yabɨƚ udnab me, pen hainö mailö aij ke halö mɨdeinab,” a ga. \x * \xo 24:26 \xt Luk 9:22\x* \v 27 Anɨg hagöm, Mosɨs abe, bɨ God manö hagep bɨ gau magöŋhalö abe, Krais nɨp God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla mɨdöp manö anɨbu magöŋhalö kalɨp hag ñɨ aij gö ara. \x * \xo 24:27 \xt Sam 22:1-21; Ais 53\x* \p \v 28 Ram mɨnöŋ areila söl anɨb au amjaköm, Jisas kalɨp mɨhöŋ abhak löm, arnɨg rö ga. \v 29 Pen kalpe mɨhöŋ nɨp manö kƚö gɨmil haglö, “Dugöp i aubun. Sɨbön gɨnɨg gab nɨŋöm ne auö hol mɨhöŋ aip hanun,” a gɨlö. Haglö, kalpe mɨhöŋ aip ram arla. \v 30 Ram am mɨdöm, nan ñɨŋnɨg, nɨpe bred udöm, God nɨp aij, a göm, ud jö göm kalɨp mɨhöŋ ñö nɨŋöl gɨ, \v 31 gasɨ magö kalpe mɨhöŋ u gasɨ wakö, u Jisas nöp, a gɨmil nɨŋlö nɨŋöl göm, agamɨj ur ga. \v 32 Anɨg ga u nɨŋmil haglö, “Adan aŋ au apöl gun, manö rɨmnap hag ñöl gɨ, God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla manö iƚ u rɨmnap hag ñöl gajɨp u, mɨdmagö halɨp u mab rö inöm pɨƚu gɨ ñöb,” a gɨlö. \p \v 33 Anɨg hagmil, magö anɨbu nöp kauyaŋ ado gɨ Jerusalem ammil nɨŋlö, Jisas bɨ nɨpe unbö agɨp laŋ, nɨbi bɨ nɨŋeb kale rɨmnap halö aip ap magum göm mɨdeila. \v 34 Amjakmil kale nɨŋlö, nɨbi bɨ gau kale ke Jisas nɨp manö hagmɨdeila. “Nɨŋö nöp! Jisas uma u pen kauyaŋ uraköm, ap Saimon mɨdajɨp au waiö lajɨp nɨŋöb,” a gɨla. \x * \xo 24:34 \xt 1Ko 15:4-5\x* \p \v 35 Manö hageila anɨbu nɨŋmil, bɨ mɨhau haglö, “Hol mɨhöŋ adan aŋ au arajul, Jisas halɨp nable pakajɨp, dam ram hol mɨhöŋ u amun, nan ñɨŋnɨg gun, nɨpe bred udöm, God nɨp aij a gajɨp u, u Jisas nöp a gul nɨŋbul,” a gɨlö. \s1 Jisas bɨ nɨpe gau nɨp waiö nɨŋla \r (Mad 28:16-20; Mak 16:14-18; Jon 20:19-23) \p \v 36 Pen manö anɨbu hag mɨdailö nɨŋöl göm, Jisas nɨpe ke mɨdeila aŋ au waiö lɨ aŋ au gɨlaŋ urak mɨdöm haga, “God kalöp abad mɨdeiaŋ,” a ga. \p \v 37 Hageia, kale wip ana, a göm, anɨnɨn gö pɨñɨŋ gɨla. \x * \xo 24:37 \xt Mad 14:26\x* \v 38 Pɨñɨŋ geila, Jisas kalɨp haga, “Nɨhön gɨnɨg pɨñɨŋ gabimŋ Amgö kale ke nɨŋbim u pen nɨhön gɨnɨg gasɨ mɨhöp nɨŋabim? \v 39 Ñɨmagö ma yad gau nɨŋim. Yad nöp me! Yɨp ud po nɨŋmim nɨŋnabim. Wip ana hañ romaŋ le halö mɨdagöp. Pen yad yuö abe, le abe mɨdpin u, amgö kale ke hadö nɨŋabim,” a ga. \p \v 40 Anɨg hagöl göm, ñɨmagö ma nɨpe gau kalɨp yama. \v 41 Anɨg gö, kale mɨñ mɨñ göl gɨ, gasɨ mɨlö löl gɨ, u Jisas nöp aka göm, gasɨ mɨhöp nɨŋlö nɨŋöl göm, Jisas kalɨp haga, “Nan ñɨŋeb kale rɨmnap aui mɨdöp aka?” ga. \v 42 Hageia, nɨp kabsaƚ lau lɨla ap ñɨla. \v 43 Kale nɨŋmɨdlö nɨŋöl gɨ, nɨpe kabsaƚ anɨbu ud ñɨŋa. \p \v 44 Pen Jisas kalɨp haga, “Nöd yad kale aip mɨdem, mɨñi yɨp göp unbö rö u gɨnab, a gem, kalöp hag ñɨmɨdin. Mosɨs yɨp manö kalɨ kƚiñ rɨka u, bɨ God manö hagep yɨp manö kalɨ kƚiñ rɨkla u, God Manö adɨŋ Sam a gɨpal u yɨp manö kalɨ kƚiñ rɨka u, yɨp kalɨ kƚiñ rɨkla rö nöp magöŋhalö unbö rö nöp gɨnab, a gem, kalöp hag ñɨ aij gɨnö,” a ga. \x * \xo 24:44 \xt Luk 9:22\x* \p \v 45 Anɨg hagöm, God Manö kalɨ kƚiñ rɨkla u nɨŋ aij gɨlaŋ, a göm, gasɨ aij yabɨƚ u kalɨp ña. \v 46 Nɨpe anɨg göm, kalɨp haga, “Nöd gau kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Mesaia u ilön kub udöm umö, rɨgöl gɨlö, ñɨn mɨhöp mɨdöm, ñɨn mɨhöp nɨgaŋ u kauyaŋ uraknab. \v 47 Anɨb u, manö aij nɨpe u ram mɨnöŋ Jerusalem iƚ gɨ hag ñöm, hag ñɨ damöm, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö hag ñɨlö arö nɨŋöl göm, nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a göm, arö göm, Krais nɨp cɨg gɨlö nɨŋöl göm, nan naij prɨ kale u ƚɨk gɨ yunab,’ a gɨla. \v 48 Pen yɨp ga anɨbu amgö magö kale ke nɨŋbim. \x * \xo 24:48 \xt Jon 15:27; Ap 1:8\x* \v 49 Pen Bapi yad manö nöd hag la rö, yad kalöp ñɨnabin. Anɨb u, kale daun kub aui nöp mɨdmim, abad mɨdaimim. Kumi kabö adö laŋ au nɨbö pɨdöŋ ke apöm kalöp goŋ leinab u nɨŋmim arnabim,” a ga. \x * \xo 24:49 \xt Jon 14:16; 15:26; Ap 1:4\x* \s1 Jisas ap ran jak ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au ara \r (Mak 16:19-20; Rep 1:9-12) \p \v 50 Anɨg hagöm, kalɨp paŋɨd damöm, Jerusalem arö göm, ram rɨƚɨg agƚö Bedani söl au amöm, God kalɨp abad mɨdeiaŋ, a göm, ñɨmagö nɨpe dap ranöm, God nɨp sabe ga. \v 51 Jisas anɨg gö nɨŋöl göm, God nɨp dam ap ran jak ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au ud ara. \v 52 Anɨg gö, kalɨp aij a gö nɨŋöl gɨ, hib nɨpe u haglö adö arö nɨŋöl göm, ado gɨ Jerusalem arla. \v 53 Amöm, pör pör nöp God nɨp sabe gep ram raul mɨgan u amöm, God hib nɨpe haglö adö armɨdöp.