\id ACT - Kobon NT [kpw] -Papua New Guinea 2005 (web version -2013 bd) \h Aposɨl \toc1 Bɨ Jisas manö ud arep gau kale nan nɨhön nɨhön gɨla \toc2 Aposɨl \toc3 Ap \mt1 Aposɨl \mt2 Bɨ Jisas manö ud arep gau kale nan nɨhön nɨhön gɨla \c 1 \s1 Luk Diopilas nɨp kauyaŋ kalɨ kƚiñ rɨka \p \v 1 Mam Diopilas. Yad nöp manö nöd kalɨ kƚiñ rɨknö u, Jisas nɨp yag daulö majö göm, wög iƚ göm mɨd damöm, nan nɨhön nɨhön göm, manö nɨhön nɨhön hag ñöm ga u, nöp köp nöd u kalɨ kƚiñ rɨknö. \x * \xo 1:1 \xt Luk 1:3\x* \v 2 Hainö, God Jisas nɨp dam ap ran jak kumi kabö laŋ au ud ara. Pen nɨpe kumi kabö adö laŋ au arnɨg ga magö u, nɨpe gö Ana Uɫ nɨpe manö nɨpe ud arep hag la bɨ gau kalɨp hag ñɨ aij ga. Manö anɨbu magöŋhalö nöd kalɨ kƚiñ rɨkem nöp ñɨnö u. \x * \xo 1:2 \xt Mak 16:19; Luk 24:49-51\x* \v 3 Jisas uma pen kauyaŋ uraköm, ñɨn unbö ñɨnjuöl mɨhöp (40) aŋ u ñɨn iru nöp waiö löm, manö nɨpe ud arep bɨ nɨpe gau aip mɨdöm, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö u kalɨp hag ñɨmɨdöp. Anɨg gö, kale amgö magö kale ke nɨŋla nɨpe kamɨŋ mɨdeia. \x * \xo 1:3 \xt Luk 24:36-49; Ap 10:41\x* \v 4 Pen umöm uraköm, mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i mɨdmɨdöp ñɨn aŋ anɨb au, ñɨn ap bɨ nɨpe anɨb gau aip nan magö ñɨŋöm haga, “Yad kalöp nöd hagnö rö, Bapi yad nan nɨhön kalöp ñɨnabin a ga u, Jerusalem aui nöp mɨdmim, abad mɨdaimim. \x * \xo 1:4 \xt Luk 24:49; Jon 14:16-17; Ap 2:33\x* \v 5 Jon ñɨg pak ñeb bɨ u nɨbi bɨ kalɨp ñɨg u nöp pak ña, pen ñɨn mɨhöp nöp ap arö, Ana Uɫ u apöm kalöp pak ñɨnab,” a ga. \x * \xo 1:5 \xt Mad 3:11\x* \s1 Jisas nɨpe ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au ap ran jak ara \p \v 6 Pen ñɨn ap Jisas nɨpe bɨ nɨpe anɨb gau mɨdeila aŋ au waiö lö, nɨp hagla, “Bɨ Kub, ne mɨñi kiŋ hon mɨdö, hon Isrel nɨbi bɨ ram mɨnöŋ hon i kauyaŋ ke abad mɨdun, ram mɨnöŋ rɨmnap abad mɨdun gɨnabun aka?” gɨla. \x * \xo 1:6 \xt Luk 24:21\x* \v 7 Hageila, kalɨp haga, “Ñɨn mai gɨnab u, Bapi gasɨ nɨpe ke nɨŋöm hag la; nan kale wasö. \x * \xo 1:7 \xt Mak 13:32\x* \v 8 Pen Ana Uɫ nɨpe kalöp auö, kale pɨdöŋ udmim ammim, Jerusalem nɨbi bɨ, Judia nɨbi bɨ, Sameria nɨbi bɨ, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ gau gau magöŋhalö gau, yad nɨhön nɨhön gɨpin u kalɨp hag ñɨnabim,” a ga. \x * \xo 1:8 \xt Mad 28:19; Luk 24:48\x* \p \v 9 Anɨg hagöm, bɨ nɨpe gau nɨŋmɨdlö nɨŋöl gɨ, God nɨp dam ap ran jak kumi kabö adö laŋ au ud arö nɨŋöl gɨ, kumi bad ap apöm nɨp harɨka. \p \v 10 Pen nɨpe areia, kale kumi kabö laŋ nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp bɨ waƚɨj rud yɨmlö mɨhau ap kalɨp pɨg urak mɨdailö. \v 11 Bɨ anɨb mɨhau haglö, “Bɨ Galili nɨbö gai i, kale nɨhön gɨnɨg kumi kabö laŋ nɨŋ mɨdpim? Kale nɨŋöl gɨ mɨdpe nɨŋöl gɨ, God nɨpe gö, Jisas ap ran jak kumi kabö adö laŋ au ud aröp u, hainö nɨpe ke unbö rö nöp ado gɨ aunab,” a gɨlö. \x * \xo 1:11 \xt Mad 26:64; Luk 21:27\x* \s1 Judas uma u Madaias kuö nɨpe uda \p \v 12 Olip Dum laŋ mɨdeila u arö göm, Jerusalem ado gɨ arla. Adan mɨlö wasö, Olip Dum Jerusalem nɨbö söl; Juda God nɨp sabe gep ñɨn u kale ajmɨdal rö nöp.\f + \fr 1:12 \ft kilomida añɨ ap nöp rö\f* \x * \xo 1:12 \xt Luk 24:50-53\x* \v 13 Jerusalem amöm, ram haneb kale amjaköm, ram raul adö laŋ mɨgan u arla. Bɨ mɨdeila gau: Pida, Jon, Jems, Edru, Pilip, Domas, Badolomyu, Madyu, Alpias ñɨ nɨpe Jems u, Saimon Selod u, Jems ñɨ nɨpe Judas u. \x * \xo 1:13 \xt Mad 10:2-4\x* \v 14 Kale pör pör magum göm, God nɨp sabe gɨmɨdal. Jisas nɨme Maria u, Jisas nɨmam bɨ gau, nɨbi rɨmnap halö pör anɨg gɨmɨdal. \p \v 15 Pen ñɨn aŋ anɨb au, nɨbi bɨ ñɨnjuöl unbö kagoƚ jɨŋ (120) rö ap magum gɨlö nɨŋöl gɨ, Pida uraköm kalɨp haga, \v 16 “Añ mam bɨ nɨŋim. Ana Uɫ nɨpe hadame nöp Depid nɨp gasɨ ñö, Judas Jisas nɨp mumug nɨŋa bɨ u gɨnab rö nɨŋöm kalɨ kƚiñ rɨkö, haga haga rö nöp ga. \x * \xo 1:16 \xt Sam 41:9\x* \v 17 Jisas bɨ Judas anɨbu udö, hon aip mɨdöm, wög nɨpe u jɨm ñöl gɨmɨdun,” a ga. \p \v 18 Pen hainö nɨpe Jisas nɨp mumug nɨŋöm, mani uda u damöm, mɨnöŋ naböŋ ap rauöm, mɨd damöm, ñɨn añɨ ap ap lug paköm, mudun nɨpe u pabu göm, hibur magöŋhalö lɨm gɨ höŋ hañauö uma. \x * \xo 1:18 \xt Mad 27:3-8\x* \v 19 Anɨg göl umö, Jerusalem nɨbi bɨ magöŋhalö nɨŋöm, mɨnöŋ naböŋ rauöm uma anɨbu, hib Akeldama a gɨla. Akeldama hagla manö iƚ u, “Hagape Luga Mɨnöŋ Nabö?,” a göm hagla. \p \v 20 Pida haga, “Depid hadame nöp God Manö adɨŋ Sam a gɨpal u kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Ram nɨpe cög nöp mɨdainɨm; \q2 Nɨbi bɨ rɨmnap ram nɨpe am mɨdagaiöl,’ a ga. \m Depid manö ap pen haga, \q1 ‘Wög nɨpe u bɨ ap udnɨm,’ a ga. \x * \xo 1:20 \xt Sam 69:25; 109:8\x* \m \v 21 Haga anɨbu, bɨ hon ke ap nɨŋun udnabun. Hon Bɨ Kub Jisas aip ajmɨdun u, bɨ hon aip pör ajmɨdöp bɨ ap nɨŋun udnabun. \v 22 Bɨ hon aip pör ajöm, Jon Jisas nɨp ñɨg pak ña u nɨŋöm, mɨd damöm, Jisas umöm uraköm kumi kabö adö laŋ ara nɨŋa bɨ ap nɨŋun udnabun. Bɨ anɨbu rö udno me, Bɨ Kub Jisas umöm uraka manö u hag ñɨ aij gɨnab,” a ga. \x * \xo 1:22 \xt Mad 16:19; Mak 1:9; Jon 15:27\x* \p \v 23 Pida anɨg hagö, bɨ ne Madaias aip Josep aip kalɨp mɨhöŋ hag lɨla. Pen Josep ñɨn rɨmnap hib nɨpe ap Basabas, ap Jasdas, a gɨmɨdal. \v 24-25 Bɨ anɨb mɨhau kalɨp anɨg göl hag löm, God nɨp sabe göm hagla, “Bɨ Kub, Judas nöd gɨ naij göm umöm, ram nɨpe mɨdainɨm au ara u, kuö nɨpe u an udnɨm, a gun, bɨ mɨhöp i hag lɨbun. Anɨb u, ne nɨbi bɨ magöŋhalö gasɨ nɨŋöm gɨpal rö nɨŋban u me, nöp hag nɨŋabun, ne ke bɨ u a gö, hon nɨŋun udnabun,” a gɨla. \v 26 Anɨg hagöm, bɨ anɨb mɨhau ilöŋ cal ud gulu gɨ udlö, Madaias hib apranö, Jisas manö ud arep unbö agɨp laŋ aip jɨm ñöm, kauyaŋ bɨ unbö mɨgan laŋ la. \c 2 \s1 Ana Uɫ nɨpe aua \p \v 1 Nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, Pedikos ñɨn kub u mɨñi, a göm, ap ram raul mɨgan añɨ ap mɨdeila. \x * \xo 2:1 \xt Lep 23:15-21; Dud 16:9-11\x* \v 2 Anɨg göl mɨdlö nɨŋöl gɨ, adɨŋ gu kub kumi kabö adö laŋ nɨbö hagöm, yɨgön rö udöm, ram raul mɨgan asɨk mɨdeila au yaŋ aua. \v 3 Pen magö anɨbu nöp nɨŋla, mab mɨɫaŋ ugan rö u apöm, pɨlajɨk ke ke pa gɨ dö gɨ amöm, nɨbi bɨ nabɨc cög adö laŋ añɨ añɨ am mɨdeia. \x * \xo 2:3 \xt Mad 3:11\x* \v 4 Am mɨdö nɨŋöl gɨ, Ana Uɫ apöm, ana kalɨp aŋ daŋ ajmaŋ raua nɨŋöm kale manö yabɨƚ adö ke ke hagla. \x * \xo 2:4 \xt Ap 4:31; 10:44-46; 19:6; Mak 16:17\x* \p \v 5 Pen ñɨn anɨbu, Juda nɨbi bɨ gau, kale mɨgan ke ke, ram mɨnöŋ gau nɨbö gau nɨbö apöm, Jerusalem magum gɨ mɨdeila. Nɨbi bɨ anɨb gau kale God Manö haga rö nɨŋöm gɨmɨdal. \v 6 Gu kub anɨbu hageia nɨŋöm, nɨhön gab a göm, nɨbi bɨ iru nöp yɨŋɨd ram anɨbu apöm nɨŋla, manö yabɨƚ adö ke ke kabö göl nöp hageila. \v 7 Kale nɨŋöm, aiö waiö göm hagla, “Nɨbi bɨ gai i magöŋhalö Galili nɨbö. \v 8 Pen aige göm manö yabɨƚ hon ke ke hagpun rö kabö göl hagaböl nɨŋabun? \v 9 Hon rɨmnap Padia nɨbö, rɨmnap Midia nɨbö, rɨmnap Ilam nɨbö, rɨmnap Mesopodemia nɨbö, rɨmnap Judia nɨbö, rɨmnap Kapasodia nɨbö, rɨmnap Podas nɨbö, rɨmnap Esia nɨbö, \v 10 rɨmnap Prijia nɨbö, rɨmnap Pampilia nɨbö, rɨmnap Ijip nɨbö, rɨmnap ram mɨnöŋ Libia, Sairini daun goƚ gau nɨbö, rɨmnap Rom nɨbö auno. \v 11 Nɨbi bɨ Rom nɨbö aula u, rɨmnap Juda nɨbi bɨ yɨjɨg göl, rɨmnap Juda nɨbi bɨ wasö pen uri Juda nɨbi bɨ gɨpal rö adö u gɨpal. Rɨmnap Krir nɨbö, rɨmnap Arebia nɨbö auno. Pen hon nɨŋ mɨdno nɨŋöl gɨ, manö yabɨƚ hon ke ke hagpun rö kabö göl hagöm, God nɨpe nan unbö ke yabɨƚ göp, a göm, hib nɨpe haglö adö arab, nɨŋabun,” a gɨla. \v 12 Anɨg hagöm, gasɨ iru nɨŋöl gɨ, pen hag nɨŋö, pen hag nɨŋö göm hagla, “Ke yabɨƚ gab anɨbu nɨhön gɨnɨg gab,” a göm, gasɨ iru yabɨƚ nɨŋla. \p \v 13 Nɨbi bɨ rɨmnap pen kale ñɨñɨƚoŋ lɨ hagla, “U ñɨg wain iru nöp ñɨŋöm, hauƚ alöp hagaböl,” a gɨla. \s1 Pida manö hag ña \p \v 14 Pen Pida bɨ Jisas manö ud arep bɨ unbö agɨp laŋ aip uraköm, meg mɨgan dap ranöm, nɨbi bɨ iru nöp mɨdeila gau kalɨp haga, “Kale Juda nɨbi bɨ hon abe, kale nɨbi bɨ Jerusalem aui hanmɨdim abe, aui nɨhön gajɨp u yad kalöp manö hagnɨg gabin i nɨŋ aij gɨmim. \v 15 Kale rɨmnap hagpim, ‘Bɨ gai i ñɨg wain iru nöp ñɨŋöm, hauƚ alöp hagaböl,’ a gɨpim u, pen kale ñɨg wain ñɨŋlö hauƚ alagöp. Mɨñi sɨdö gɨsön nöp auöp magö u nöp me. \v 16 Pen manö yabɨƚ ke ke hagaböl nɨŋabim anɨbi, bɨ God manö hagep Joel hadame nöp hagöm kalɨ kƚiñ rɨka rö nöp gab me u. Nɨpe manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 \v 17 ‘God hagöp, “Ñɨn hain u, \q2 nɨbi bɨ magöŋhalö gau kalɨp Ana yad yunabin. \q1 Ñɨ pai kale gau God Manö nɨbi bɨ kalɨp hag ñɨnaböl. \q2 Bɨ praj kale gau naböŋ nɨŋnaböl. \q2 Bɨ majö kale gau hon nɨŋnaböl. \x * \xo 2:17 \xt Joe 2:28-32\x* \q1 \v 18 Ñɨn anɨbu, nɨbi bɨ yɨp wög gɨ ñɨbal gau, nɨbi gau abe bɨ gau abe, \q2 kalɨp Ana yad yunö, manö aij yad u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨnaböl. \q1 \v 19 Pen kumi kabö adö laŋ nan ke gagep rö rɨmnap gem, \q2 mɨnöŋ naböŋ adö iƚ i nan nɨŋeb nɨŋagep ke nɨbö rɨmnap gɨnabin. \q2 Hagape göm, mab inöm, hadu adpɨƚ kub göm gɨnab. \q1 \v 20 Sɨdö mailö gagnab; \q2 rakɨn hagape bö lɨnab. \q1 Anɨg geinab, hainö ñɨn unbö ke nɨbö waiö lɨnab. \q2 Bɨ Kub mailö aij unbö ke halö aunab. \q1 \v 21 Pen nɨbi bɨ an an, Bɨ Kub yɨp ud kamɨŋ yuaŋ, a göm, hag nɨŋnaböl gau, \q2 kalɨp ud kamɨŋ yunab,” a ga. \p \v 22 Pida nɨpe Joel kalɨ kƚiñ rɨka manö anɨbu hag pɨs göm haga, “Kale Isrel nɨbi bɨ, manö hagnɨg gabin i nɨŋ aij gɨmim. Jisas bɨ Nasared nɨbö u bɨ yɨharɨŋ wasö; God nɨpe ke nɨp yuö aua. Ñɨ yad u yunö, nan gagep rö iru nöp göm, nan nɨŋeb nɨŋagep iru nöp göm gɨnab aŋ kalɨp au nɨŋöm, bɨ anɨbu God nɨpe ke hag yuö aua u nɨŋlaŋ, a göm, nɨp yuö aua. Jisas nɨpe nan gagep rö aŋ kale ga u, kale ke hadö nɨŋbim. \v 23 God kale gɨnabim rö nöd nɨŋöm, Jisas nɨp ud ñɨmagö adö kalöp u lö, kale dam nɨbi bɨ nan si nan naij gɨpal gau kalɨp ñɨbe, nɨp mab ba laŋ al pak lɨlö uma. \v 24 Nɨpe ilön kub yabɨƚ udöm uma u pen böŋ nöp wip rɨgöl au mɨdöm, hij gɨ lug lɨ arnɨm rö laga. God gö kauyaŋ uraka. \v 25 Depid pen hadame nöp Jisas nɨp manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Yad nɨŋbin, Bɨ Kub yad aip pör pör mɨdöp. \q2 Nɨpe ñɨmagö yɨjɨg yad lau adö mɨdöp u me, yad pɨñɨŋ gagnabin. \x * \xo 2:25 \xt Sam 16:8-11\x* \q1 \v 26 Anɨg göp u, hibur mɨdmagö yad pɨƚaiöp; yad ñɨñɨ lem hagabin. \q2 Hañ romaŋ yad umnɨg gab pen gasɨ halö mɨdem pɨñɨŋ gagnabin. \q1 \v 27 Ai gɨnɨg? Ne yɨp wip rɨgöl mɨgan arö gagnabön. \q2 Ne Bɨ Uɫ ne arö gö, hañ romaŋ nɨpe hij gɨ lug lɨ aragnab. \q1 \v 28 Ne yɨp kamɨŋ mɨdep adan u yamna. \q2 Yad ne aip mɨdem, mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨnabin,’ a ga,” a ga. \p \v 29 Pida Depid haga manö anɨbu hag pɨs göm haga, “Añ mam bɨ, yad kalöp manö kabö göl hagnö, nɨŋ aij gɨnabim. Bac iƚaŋ Depid umö rɨgöl gɨla uƚöm mɨgan u mɨdöp; uƚöm mɨgan anɨbu mɨñi hon u rö nöp nɨŋbun. \x * \xo 2:29 \xt 1Ki 2:10\x* \v 30 Pen Depid nɨpe God manö hag ñeb bɨ mɨdmɨdöp u me, nɨpe nɨŋa, God hadame nöp manö hag löm haga, ‘Ne ñɨ rɨknabön rɨk damöm rɨk lɨnaböl ñɨ ap nɨpe ka ne udöm, kiŋ mɨdeinab,’ a ga. \x * \xo 2:30 \xt 2Sa 7:12; Sam 89:3-4; 132:11\x* \v 31 Depid nan hainö gɨnab u nɨŋöm, Mesaia u\f + \fr 2:31 \ft Grik manö “Krais u” abe, Hibru manö “Mesaia u” abe iƚ añɨ ap nöp mɨdöp: “God hag la Bɨ u.”\f* nɨpe umöm uraknab, a göm, haga, ‘Nɨp wip rɨgöl mɨgan arö gaga. Hañ romaŋ nɨpe hij gɨ lug lɨ araga,’ a ga. \x * \xo 2:31 \xt Sam 16:10\x* \p \v 32 “Mɨñi God gö, Jisas nɨpe uraköm kamɨŋ mɨdöp. Nɨpe kamɨŋ mɨdöp u hon magöŋhalö amgö magö hon ke nɨŋbun. \v 33 God Jisas nɨp dam ñɨmagö yɨjɨg adö nɨpe lau la. Löm nɨpe Ana Uɫ ñɨnabin a göm haga u, Jisas nɨp ñö, nɨpe pen hanɨp ñö, apöm gu kub hagö, hon manö ke ke hagabun i nɨŋabim. \x * \xo 2:33 \xt Ap 5:32; 7:55-56\x* \v 34 Pen Depid manö haga anɨbu, nɨpe ke hagaga. Depid nɨpe mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdöm, kumi kabö adö laŋ araga. Pen nɨpe haga, \q1 ‘Bɨ Kub nɨpe Bɨ Kub yad u nɨp haga, \q2 “Ñɨmagö yɨjɨg yad lau adö asɨk mɨdaimön me; \q1 \v 35 yad gɨnö kauaƚ mauaƚ ne gau, \q2 raƚa mɨgan ne gau mɨdeinaböl,” a ga,’ a ga. \p \x * \xo 2:35 \xt Sam 110:1\x* \v 36 “Anɨb u, kale Isrel nɨbi bɨ magöŋhalö nɨŋ aij gɨmim: Jisas bɨ mab ba laŋ al pak lɨbe uma bɨ anɨbu nöp, God gö Bɨ Kub yabɨƚ mɨdöp. Nɨpe nöp Mesaia pör abad mɨdmɨdun me u,” a ga. \x * \xo 2:36 \xt Ap 5:30-31\x* \p \v 37 Pida manö anɨbu hagö, nɨbi bɨ mɨdeila gau nɨŋöm ñaul ara. Anɨg gö, kale Pida abe, Jisas manö ud arep bɨ gau abe, hag nɨŋöm hagla, “Anɨb u, mam bɨ, hon mɨñi nɨhön gun?” ö gɨla. \p \v 38 Hageila, Pida haga, “Kale añɨ añɨ magöŋhalö mɨdpim rö, nan si nan naij gɨpim adö u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨmim, Jisas Krais nɨp nɨŋ udmim, ñɨg pakmim. Anɨg geinabim, God nan si nan naij gɨpim u nɨŋöm arö göm, Ana Uɫ nɨpe u kalöp ñɨnab. \v 39 God hadame nöp haga, ‘Ana yad kalöp Isrel nɨbi bɨ ñem, ñɨ pai kale yag daunabim gau kalɨp ñem, nɨbi bɨ mɨlö gau kalɨp abe ñem gɨnabin,’ a ga. Anɨb u, hon nɨŋbun, God nɨbi bɨ an an aulaŋ a gɨnab gau, kalɨp magöŋhalö Ana Uɫ u ñɨnab,” a ga. \x * \xo 2:39 \xt Ais 57:19\x* \v 40 Pida kalɨp mög nɨŋöm, manö iru nöp hagöm hagöm haga, “Nɨbi bɨ uri mɨdpal rɨmnap haƚöwaƚö gɨ naij gɨpal rö arö gɨmim, mɨd aij gɨmim. Wasö u, ilön kub udnabim,” a ga. \v 41 Nɨbi bɨ iru nöp Pida manö haga u nɨŋöm, Jisas Krais nɨp nɨŋ udöm, ñɨg pakla. Ñɨn anɨbu nöp, nɨbi bɨ dri dausan (3000) rö Jisas Krais nɨp nɨŋ udöm, Jisas nɨbi bɨ nɨpe aip jɨm ñöl mɨdeila. \x * \xo 2:41 \xt Ap 2:47; 4:4\x* \p \v 42 Anɨb u, kale pör pör apöm, bɨ Jisas manö ud arep bɨ gau aip se göl mɨdöm, God Manö hag ñeila u nɨŋ aij gun, a göm, hag amɨl apɨl göl gɨ, bred ud jö göm se göl ñɨŋöl gɨ, God nɨp sabe göl gɨ mɨdmɨdal. \x * \xo 2:42 \xt Ap 20:7\x* \s1 Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau gɨmɨdal rö \p \v 43 God bɨ Jisas manö ud arep bɨ gau kalɨp pɨdöŋ ñö, nan gagep rö iru nöp göm, nan nɨŋeb nɨŋagep iru nöp göm gɨlö, nɨbi bɨ gau nɨŋöm, aiö waiö gɨla. \v 44 Nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, se gɨ mɨdöm, nɨbi bɨ nan mɨdageia gau, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nan haƚöwaƚö ñɨla. \x * \xo 2:44 \xt Ap 4:32-35\x* \v 45 Mɨnöŋ nabö?, nan gau u rö nöp sɨkim göm, mani udöm, nɨbi bɨ nan mɨdageia gau kalɨp nɨme lɨ ñɨla. \v 46 Kale pör pör, ñɨn añɨ añɨ, God sabe gep ram u am magum gɨmɨdal. Pen ram kale gau u rö nöp am magum göm, bred ud jö göm, mɨdmagö apen löl gɨ, ñɨñɨ löl gɨ, nan se göl ñɨŋmɨdal. \v 47 Pen nɨbi bɨ mɨdeila gau magöŋhalö, Jisas nɨŋ udla nɨbi bɨ kalɨp nɨŋlö, aij a ga. Pör pör, ñɨn añɨ añɨ, Bɨ Kub nɨpe nɨbi bɨ rɨmnap halö ud kamɨŋ yuö, kale Jisas nɨp nɨŋ udöm, ap Jisas nɨbi bɨ nɨpe nöd nɨbö gau aip mɨdmɨdal. \x * \xo 2:47 \xt Ap 6:7; 11:21\x* \c 3 \s1 Bɨ ma naij ga u, Pida gö, kamɨŋ la \p \v 1-3 Bɨ nɨme yag daua ñɨn u nöp ma naij ga ap, nɨp ñɨn añɨ añɨ pör pör dapöm, God sabe gep ram ajöŋ iƚ, Ajö? Kƚiñ Aij, a gɨmɨdal u, goƚ au lɨlö asɨk mɨdmɨdöp. Mɨdöl gɨ, nɨbi bɨ God sabe gep ram raul mɨgan ap armɨdal gau, kale mani nan yɨp ap ñim, a gɨ asɨb gɨmɨdöp. \p Pen mañ ap, Pida aip, Jon aip sɨdö gamɨŋ ga dugo magö u, God nɨp sabe gep magö u, God nɨp sabe gɨnɨg, ap padilö nɨŋöl gɨ, bɨ ma naij ga anɨbu kalɨp mɨhöŋ nɨŋöm haga, “Yɨp mani rɨmnap ñɨl,” a ga. \v 4 Hageia, kalpe mɨhöŋ nɨp nɨŋ ij halö lɨ mɨdmil, Pida haga, “Halɨp mɨhöŋ nöŋ!” a ga. \x * \xo 3:4 \xt Ap 14:9\x* \v 5 Haga, yɨp nan ap ñɨnɨg gabil, a göm, kalɨp mɨhöŋ nɨŋ mɨdö nɨŋöl gɨ, \v 6 Pida haga, “Mani silpa, mani gol, yad mɨdagöp u pen nan yad añɨ ap mɨdöp u nöp ñɨnabin. Jisas Krais Nasared nɨbö u, hib nɨpe hagem nöp hagabin, ‘Urak aru!’” a ga. \x * \xo 3:6 \xt Ap 4:10; 16:18\x* \v 7 Pida anɨg hagöm, ñɨmagö yɨjɨg lau nɨp udöm, ud urak ñö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp ma abe, ma goƚ abe aij la. \v 8 Aij gö, yɨŋɨd urak amöl gɨ, raƚa raƚa göl gɨ, God nɨp aij a göl gɨ, kalɨp mɨhöŋ aip God sabe gep ram raul mɨgan u ara. \v 9 God nɨp aij, a göm, abö göl göm ajeia u, nɨbi bɨ mɨdeila gau nɨŋöm, \v 10 bɨ ma naij pör apöm, God sabe gep ram ajöŋ iƚ, Ajö? Kƚiñ Aij, a gɨmɨdal u, goƚ au asɨk mɨdöm, mani nan gau asɨb gɨmɨdöp bɨ anɨbu, aigöl göm ma yabɨƚ abö gɨ auab, a göm, gasɨ iru nɨŋöm aiö waiö gɨla. \s1 Pida manö hag ña \p \v 11 Bɨ anɨbu nɨpe, God sabe gep ram höŋ adö, Solomon Ram Bada, a gɨmɨdal, mɨgan u mɨdöm, Pida aip, Jon aip kalɨp mɨhöŋ aŋ aŋ lɨ ud mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ magöŋhalö aiö waiö göl gɨ, gɨ dö gɨ aula. \v 12 Nɨbi bɨ aueila, Pida nɨpe nɨŋöm haga, “Isrel nɨbi bɨ gai i, kale nɨhön gɨnɨg gasɨ iru nɨŋmim halɨp bɨ mɨhöŋ nɨŋ ij halö gabim? ‘Kale mɨhöŋ bɨ kƚö, bɨ kamɨŋ aij mɨdmil gajɨl, bɨ anɨbi adan aj aij gab,’ a gɨmim, gasɨ u nɨŋabim ar? U wasö. \v 13 Ebraham, Aisak, Jekop, bac iƚaŋ hon bɨ gau sabe gɨmɨdal God anɨbu nöp nɨpe ke gö, bɨ wög gɨ ñeb nɨpe Jisas urakö, nɨbi bɨ gau nɨŋöm, nɨpe mailö aij unbö ke halö mɨdöp a göm, nɨŋbal. Kale pen Jisas nɨp udagpe. Pailod, Jisas nɨp hubɨk yuɨn a ga u pen kale ke, nɨp dam mab ba laŋ al pak lɨlaŋ, a gɨpe. \x * \xo 3:13 \xt Eks 3:6,15; Luk 23:13-25; Ap 2:23\x* \v 14 Jisas nɨpe Bɨ Uɫ; nɨpe Bɨ Kamɨŋ Aij pör nöp God hagöp rö nöp göp. Pen kale hagpe, Jisas nɨpe bɨ nɨŋeb hon wasö; bɨ wip almɨdöp u hanɨp hubɨk yu, a gɨpe. \v 15 Anɨg gɨmim, Bɨ kamɨŋ mɨdep magö ñöb u nɨp al pak lɨbe. Pen God gö, nɨpe uraka u, hon amgö magö hon ke nɨŋul hagabul. \v 16 Bɨ ma naij pör nɨŋbim i, mɨñi kamɨŋ lajɨp nɨŋbim. Jisas kƚö nɨpe gö me, kamɨŋ löp. Jisas nɨŋ udul, hib nɨpe haglo, nɨpe gö böŋ nöp kamɨŋ löp. \p \v 17 “Pen mɨdeimam yad gai. Kale ke abe, bɨ kub kale gau abe, hauƚ halö mɨdmim, Jisas nɨp anɨg gɨpe. \x * \xo 3:17 \xt Luk 23:34; 1Di 1:13\x* \v 18 Pen God nɨpe bɨ manö nɨpe hagep gau kalɨp hadame nöp gasɨ ñö hagla, ‘Hainö God Mesaia nɨpe ilön kub yabɨƚ udöm umnab,’ a gɨla u me, hagla rö nöp gɨpe. \v 19 Anɨb u, nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨmim, God nɨp ado gɨ aube, nɨpe nan si nan naij gɨpim prɨ u ƚɨk gɨ yunab. \x * \xo 3:19 \xt Ap 2:38\x* \v 20 Anɨg gɨpe, Bɨ Kub nɨpe ana kalöp aŋ daŋ kƚö nɨpe ñöm, Krais u kalöp hadame nöp hag la u hag yunab. Krais u Jisas me. \v 21 God nɨpe hadame nöp hagö, bɨ manö hagep uɫ nɨpe gau hagla rö, Jisas nɨpe ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au mɨdöp rö mɨdö nɨŋöl gɨ, God nan magöŋhalö kauyaŋ gɨ lɨ aij gɨnab ñɨn u aunab. \v 22 Mosɨs haga, ‘Hainö Bɨ Kub God kale, nɨpe bɨ manö hagep yad rö, bɨ iƚ kale ke ap, hag yunab. Nɨpe apöm, manö hagnab u magöŋhalö nɨŋ aij gɨmim. \x * \xo 3:22 \xt Dud 18:15,18-19\x* \v 23 Nɨbi bɨ manö nɨpe udagnaböl gau, nɨbi bɨ nɨpe mɨdageinaböl; kale böŋ nöp höŋ adö yaŋ amöm, umnaböl,’ a ga. \p \v 24 “Bɨ God manö hagep Samyuel abe, bɨ God manö hagep hain aula gau abe magöŋhalö nan uri waiö lab nɨŋabun u hadö hag ñɨla. \v 25 God hadame nöp nahai iƚaŋ kale manö hag la u, kale ke nan ame udabim me u. God bac Ebraham nɨp gɨnabin, a göm, manö hag la. Manö hag löm haga, ‘Ñɨ pai ne rɨkö, kale rɨk dam dapɨl göm rɨknaböl gau, bɨ ap mɨdöm me, nɨpe gö nɨbi bɨ gau magöŋhalö mɨñ mɨñ gɨnaböl,’ a ga. \x * \xo 3:25 \xt Jen 22:18\x* \v 26 Pen God Bɨ Wög Gɨ Ñeb nɨpe Jisas ram mɨnöŋ iƚ i yua u, kalöp nöp a göm, nöd yuö aua. Isrel nɨbi bɨ nan si naij naij gɨpal u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a göm, adö anɨbu arö göm, mɨd aij gɨlaŋ, a göm, kalöp Isrel nɨbi bɨ gai i nöd yuö aua,” a ga. \x * \xo 3:26 \xt Ap 13:46\x* \c 4 \s1 Pida aip Jon aip kalɨp manö kub hagla \p \v 1 Pida aip, Jon aip nɨbi bɨ kalɨp manö hag ñɨlö nɨŋöl gɨ, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ gau abe, God sabe gep ram polisman bɨ nabɨc kale u abe, bɨ Sadyusi gau abe, amöm manö hagailö anɨbu apdi nɨŋla. \v 2 Jisas umöm uraka rö, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udnaböl gau u rö nöp umöm uraknaböl manö u, nɨhön gɨnɨg hag ñabil, a gɨlö, mulu luga. \v 3 Anɨb u, kale Pida aip Jon aip ud sɨsɨ göm, uri dugöp magö i wasö, rol manö kub hagnabun, a göm, kalɨp bɨ mɨhöŋ dam nagɨ lɨla. \v 4 Pen Pida Jon bɨ mɨhau manö aij anɨbu hag ñailö, nɨbi bɨ nɨŋöm, iru yabɨƚ nɨŋ udla. Anɨb u, nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau unbö paip dausan (5000) rö ara. \x * \xo 4:4 \xt Ap 2:41\x* \p \v 5 Pen ruö, Juda bɨ kub ram mɨnöŋ anɨbu abad mɨdmɨdal abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau abe, Jerusalem gau ap magum gɨla. \v 6 God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ Anas aip, Kaiapas aip, yam kale bɨ Jon u, Aleksada u, bɨ yam kale rɨmnap halö apöm, aŋ anɨb au mɨdeila. \v 7 Kale magum göm haglö, Pida Jon kalɨp mɨhöŋ uɫ gɨ dap aŋ au lɨlö, kalɨp mɨhöŋ hag nɨŋöm hagla, “Bɨ ma naij ga u aigöl gɨ gajɨl kamɨŋ löp? Pɨdöŋ gai nɨbö udmil, hib nɨhön hagmil, anɨg gɨpil?” ö gɨla. \v 8 Hageila, Ana Uɫ nɨpe am Pida aŋ daŋ ajmaŋ rauö nɨŋöl gɨ, Pida haga, “Kale Juda bɨ kub abe, bɨ manö ud asɨkep abe, manö hagabin i nɨŋim. \v 9 Bɨ mög gep ma naij ga u gailo kamɨŋ la u nɨŋmim, ‘Kale aigöl gɨ gajɨl kamɨŋ löp?’ ö gɨmim, halɨp manö kub hagabim ar? \v 10 Anɨb u, kale manö hagnɨg gabin i nɨŋ aij gɨmim. Isrel nɨbi bɨ gau magöŋhalö u rö nöp nɨŋ aij göl. Jisas Krais bɨ Nasared nɨbö hib nɨpe u nöp nɨŋ udul, hib nɨpe haglo, nɨpe gö, bɨ anɨbi nɨp böŋ nöp kamɨŋ lö, aj aij gab nɨŋabim. Kale Jisas Krais nɨp mab ba laŋ al pak lɨbe u pen God gö kauyaŋ uraka. \x * \xo 4:10 \xt Ap 3:6,13-16\x* \v 11 Bɨ Jisas anɨbu nɨp me, God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 ‘Kale bɨ ram gep gau, kabö mɨlö ap, u kabö naij, a gɨmim, arö gɨpe u, \q2 uri ram padö aŋ yaŋ bɨnɨg ñöl mɨdöp,’ a gɨla. \x * \xo 4:11 \xt Sam 118:22\x* \m \v 12 God nɨpe Jisas hib nɨpe nöp hanɨp haga nɨŋöm Jisas nɨpe nöp hanɨp ud kamɨŋ yunɨm rö löp. Mɨnöŋ naböŋ iƚ i bɨ ke nɨbö ap hanɨp ud kamɨŋ yunɨm rö lagöp wasö yabɨƚ,” a ga. \x * \xo 4:12 \xt Mad 1:21\x* \p \v 13 Pida Jon kale bɨ mɨhau urakmil, pɨñɨŋ gagmil, haƚöwaƚö kabö göl nöp haglö u, bɨ kub anɨb gau nɨŋöm, aiö waiö göm hagla, “Bɨ mɨhai i kale skul hagaglö u pen kale Jisas aip mɨdmil anɨg gɨmil gɨpil,” a gɨla. \v 14 Bɨ ma naij ga kamɨŋ la u aŋ kale au mɨdö nɨŋöl gɨ, kalɨp mɨhöŋ manö hag göl rö laga. \v 15 Anɨb u me, kale hagla, “Kansol ram i höŋ yaŋ am mɨdaiɨl,” a gɨla. Höŋ yaŋ am mɨdlö nɨŋöl gɨ, kale ke hag nɨŋ hag nɨŋ göm hagla, \v 16 “Bɨ mɨhai i hon nɨhön gun? Kale nan gagep rö u gɨlö, Jerusalem nɨbi bɨ magöŋhalö hadö nɨŋbal. Anɨb u, kale mɨhöŋ nan gagep rö ap gagpil a gun rö lagöp. \v 17 Pen kale ammil, manö anɨbu nɨbi bɨ rɨgoŋ rɨmnap haglö, kale u rö nöp nɨŋöl rö löp. Anɨg göp u, hon kalɨp mɨhöŋ manö kƚö hagun hagun, ‘Jisas hib nɨpe u hainö nɨbi bɨ rɨmnap hagagmil, wasö yabɨƚ,’ a gun,” a gɨla. \p \v 18 Anɨg hagöm, kalɨp mɨhöŋ haglö auailö hagla, “Jisas hib u hainö hagagmil; nɨbi bɨ rɨmnap Jisas manö u hag ñagmil, wasö yabɨƚ,” a gɨla. \x * \xo 4:18 \xt Ap 5:28\x* \v 19 Anɨg hageila, Pida Jon kale pen pe haglö, “Hol God manö nɨp u arö gul, manö kalöp u udlo, God nɨp aij gɨnab aka wasö? Kale ke nɨŋim. \x * \xo 4:19 \xt Ap 5:29\x* \v 20 Pen Jisas nɨhön nɨhön ga, manö nɨhön nɨhön haga u, hol nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨ arö gul rö lagöp,” a gɨlö. \p \v 21-22 Anɨg hagailö, Kansol bɨ kub gau gasɨ kale ke nɨŋöm, ‘Bɨ i mɨ ñɨnjuöl mɨhöp (40) mɨdöm, uri kamɨŋ löp i, nɨbi bɨ gau nɨŋöm magöŋhalö God nɨp aij a gaböl. Hon bɨ anɨb mɨhai i kalɨp nan ap geinabun u, nɨbi bɨ gai i kal aunaböl,’ a göm, kalɨp mɨhöŋ yɨharɨŋ manö kƚö hagöm, hag höŋ yula. \s1 Nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau God nɨp sabe gɨla \p \v 23 Pida Jon kalɨp mɨhöŋ anɨg göl hag höŋ yulö, kale am Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp nɨŋmil, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, manö nɨhön nɨhön hagla u kalɨp hag ñɨlö. \v 24 Hag ñeilö, kale nɨŋöm magöŋhalö God nɨp sabe göm hagla, “Ne Bɨ Kub añɨ nɨbö mɨdpan. Ne kumi kabö adö laŋ gɨ lɨmön, mɨnöŋ naböŋ iƚ i gɨ lɨmön, ñɨg solwara gɨ lɨmön, nan nɨhön nɨhön mɨdöp gau magöŋhalö gɨ lɨmön, gɨ lɨna. \x * \xo 4:24 \xt Eks 20:11; Ne 9:6; Sam 146:6\x* \v 25 Hadame nöp ne gö, Ana Uɫ nɨpe bac hon Depid nɨp gasɨ ñö, manö nöp u hagöm haga, \q1 ‘Juda nɨbi bɨ wasö gau kale nɨhön gɨnɨg kal jubal? \q2 Nɨbi bɨ gau nɨhön gɨnɨg gasɨ nɨŋ aij göm wasö, \q2 manö adö añɨ hag löm mumug manö hagpal? \x * \xo 4:25 \xt Sam 2:1-2\x* \q1 \v 26 Kiŋ ram mɨnöŋ ke ke abad mɨdpal gau abe, \q2 gapman bɨ kub ram mɨnöŋ ke ke abad mɨdpal gau abe, \q1 manö adö añɨ hag löm hagla, \q2 “God Bɨ Kub aip, Mesaia nɨpe aip, kalɨp aip pen pen gun,” a gɨla,’ a ga. \m \v 27 Kiŋ Herod abe, gapman bɨ kub Podias Pailod abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau rɨmnap abe, Isrel nɨbi bɨ gai i nɨbö rɨmnap abe, Jerusalem i apöm, Bɨ Wög Gɨ Ñeb uɫ ne u Jisas, Mesaia hag lɨna u nöp, manö hag adö añɨ lɨla. \x * \xo 4:27 \xt Mad 27:1-2; Luk 23:7-11; Ap 3:13\x* \v 28 Pen ne Bɨ kƚö nöd gasɨ ne ke nɨŋmön hagna, Krais nɨp anɨg anɨg gɨnaböl a gɨna u me, kalɨp göl rö la; yɨharɨŋ u kƚö kale mɨdagaiböp. \x * \xo 4:28 \xt Ap 2:23\x* \v 29 Bɨ Kub, mɨñi hanɨp manö kƚö naij yabɨƚ hagaböl u ne gasɨ nɨŋmön. Hanɨp nɨbi bɨ wög gɨ ñeb ne abad mɨdmön, pɨdöŋ ne hanɨp ñö, hon pɨrɨkagun, kƚö yabɨƚ gun manö ne nɨbi bɨ gau kalɨp waiö hag ñun. \x * \xo 4:29 \xt Ep 6:19\x* \v 30 Nɨbi bɨ nan göp gau, ne gö, hon Bɨ Wög Gɨ Ñeb uɫ ne Jisas hib nɨpe hagno, kalɨp kamɨŋ lɨnɨm. Ne gö, hon Jisas hib nɨpe hagno, nan gagep rö rɨmnap, nan nɨŋeb nɨŋagep rö rɨmnap gun,” a gɨla. \p \v 31 Pen kale God nɨp anɨg gɨ sabe göl gɨ mɨdlö nɨŋöl gɨ, ram mɨdeila u munmon rö udöm, Ana Uɫ nɨpe ap aŋ kalɨp daŋ ajmaŋ rauö, pɨñɨŋ gagöm, God Manö u kƚö yabɨƚ göm hag ñɨla. \s1 Jisas nɨbi bɨ nɨpe nan nɨme lɨ ñɨ aij gɨla \p \v 32 Pen nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla anɨb gau, manö adö añɨ hagöm, gasɨ adö añɨ nɨŋöm, nan kale nan nɨhön mɨdeia gau, nan kale jɨm ñöl nöp mɨdö, nan hon halö a göm nɨŋagla. \x * \xo 4:32 \xt Ap 2:44\x* \v 33 Bɨ Jisas manö ud arep gau, nɨbi bɨ gau kalɨp manö kƚö gɨ hagöm hagmɨdal, “Jisas nɨp al pak lɨlö, umöm uraka, nɨp amgö nɨŋno,” a gɨmɨdal nɨŋöm God kalɨp magöŋhalö mög yabɨƚ nɨŋöm ud aij yabɨƚ gɨmɨdöp. \v 34 Kale bɨ nan lugep mɨdageia; magöŋhalö nan mɨdeia. Nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ aka ram rɨmnap mɨdeia gau, sɨkim gɨ mani udöm, \x * \xo 4:34 \xt Ap 2:45\x* \v 35 bɨ Jisas manö ud arep gau kalɨp ñɨmɨdal. Kale pen udöm, nɨbi bɨ nan mɨdageia gau kalɨp nɨme lɨ ñɨmɨdal. \p \v 36 Pen bɨ Lipai iƚ rɨk damöm rɨkla bɨ ap hib nɨpe Josep. Ram mɨnöŋ nɨpe Saipras nɨbö. Bɨ anɨbu nɨpe nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp manö hain hagöm hag ñɨ aij gö, kale nɨŋöm gasɨ halö mɨdmɨdal rö, bɨ Jisas manö ud arep gau nɨp Banabas a gɨla. \v 37 Josep mɨnöŋ naböŋ nɨpe ap hagö, nɨbi bɨ rɨmnap raula nɨŋöm mani anɨbu dap bɨ Jisas manö ud arep gau kalɨp ña. \c 5 \s1 Ananaias ber pir allö \p \v 1 Pen bɨ ber ap mɨdailö. Nugmul hib u Ananaias, nɨbin nɨpe hib u Sapaira. Ber mɨhau kale mɨnöŋ naböŋ kale ap haglö raula. \v 2 Raulö, Ananaias nɨpe mani anɨbu böŋ lau kale ke nɨme löm, böŋ lau dam Jisas manö ud arep bɨ gau kalɨp ña. Nɨbin abe nɨŋa. \x * \xo 5:2 \xt Ap 4:34-35\x* \p \v 3 Pen Ananaias mani anɨbu anɨg göl dap ñö, Pida haga, “Ananaias, Seden nöp gasɨ ñö, ne pir almön hagpan, ‘Mɨnöŋ raubal mani magöŋhalö daubin i,’ a gɨpan. Manö pir alban anɨbu, Ana Uɫ nɨp u rö nöp pir alban. Mani mɨnöŋ naböŋ raubal anɨbu böŋ lap pi gɨmön auban. \x * \xo 5:3 \xt Jon 13:2\x* \v 4 Mɨnöŋ naböŋ anɨbu, mɨnöŋ naböŋ ne. Sɨkim gɨnɨg, sɨkim gɨbnap; arö gɨnɨg, arö gɨbnap. Pen mɨnöŋ sɨkim gö, mani raula anɨbu, magöŋhalö daunɨg, magöŋhalö daubnap; rɨmnap nöp daunɨg, rɨmnap nöp daubnap; magöŋhalö ram ne au arɨk aunɨg, arɨk aubnap. Manö mɨdagböp. Pen ne manö pir alban u, hanɨp bɨ nöp manö pir alagpan; God nɨp u rö nöp manö pir alban. Ne ai gɨnɨg anɨg gɨpan?” ö ga. \p \v 5 Pida anɨg hagö, Ananaias nɨŋöm, magö anɨbu nöp ap lug mɨnöŋ yaŋ paköm böŋ nöp uma. Anɨg gö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau ga anɨbu nɨŋöm, anɨnɨn gö pɨñɨŋ gɨla. \v 6 Pen bɨ praj gau apöm, wip he mɨlö u waƚɨj wam wam göm, dam rɨgöl gɨla. \p \v 7-8 Pen nɨbin, nugmul nɨpe umö dam rɨgöl gɨla u nɨŋaga. Nɨpe yöp söl magö ap mɨdöm apjakö, Pida nɨp haga, “Mɨnöŋ naböŋ kale ber u sɨkim gɨlö, mani anɨg unbö rö nöp raubal aka?” ga. \p Hageia, nɨbin haga, “Raubal u dauub me u,” a ga. \p \v 9 Hageia, Pida nɨp haga, “Kale ber nɨhön gɨnɨg hag nɨŋmil anɨg gɨpil? Bɨ Kub Ana nɨpe manö pir anɨbu nɨŋagnab a gɨmil anɨg gɨpil? Nö?! Nagamul umajɨp, dam rɨgöl gɨpal bɨ gau mɨdpal ajöŋ iƚ aui. Nöp u rö nöp ud arnɨg gaböl,” a ga. \p \v 10 Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp, Pida ma iƚ au ap lug mɨnöŋ yaŋ paköm uma. Bɨ praj ugan nugmul nɨp dam rɨgöl gɨla anɨbu apöm, nɨbin u rö nöp hadö böŋ nöp uma u nɨŋöm, nɨp dam nugmul nɨp rɨgöl gɨla böŋ lau rɨgöl gɨla. \v 11 Krais nɨp nɨŋ udla nɨbi bɨ gau abe, nɨbi bɨ rɨmnap gau abe, nan ga anɨbu nɨŋöm, magöŋhalö anɨnɨn gö pɨñɨŋ gɨla. \s1 Nan gagep rö rɨmnap ke ke gɨla \p \v 12 Bɨ Jisas manö ud arep unbö mɨgan laŋ nan gagep rö iru nöp nɨbi bɨ mɨdeila aŋ au gɨ mɨdeila. Pen nɨbi bɨ God Manö nɨŋöm Krais nɨp nɨŋ udla gau, magöŋhalö ap magum gɨmɨdal God sabe gep ram höŋ adö “Solomon Ram Bada” a gɨmɨdal u. \x * \xo 5:12 \xt Ap 2:43; 14:3\x* \v 13 Nɨbi bɨ rɨmnap gau, Krais nɨp nɨŋ udla nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋlö aij a ga u pen, Krais nɨbi bɨ nɨpe mɨdpal anɨbu, hon aige gun am kalɨp aip magum gun, a göm, pɨñɨŋ gɨla. \v 14 Pen pör pör nɨbi bɨ hain nɨbö iru yabɨƚ nöp, Bɨ Kub nɨp nɨŋ udöm, nɨbi bɨ nöd nɨbö gau aip ap magum gɨmɨdal. \v 15 Jerusalem nɨbi bɨ, bɨ Jisas manö ud arep gau gɨla rö nɨŋöm, nɨbi bɨ mɨña ga gau dap adan majö goƚ au löm, köp yad mɨgan mɨgan löm hagla, “Pida padiö, sɨdö mɨmɫaŋ nɨpe u kalɨp pak ñö, kamɨŋ lɨnab,” a gɨla. \v 16 Nɨbi bɨ yöp ram mɨnöŋ Jerusalem söl au mɨdeila gau, u rö nöp nɨbi bɨ nan ga gau udöm, nɨbi bɨ kɨjaki aiön pi halö mɨdeila gau udöm, daula. Daueila, kalɨp gɨlö, magöŋhalö kamɨŋ la. \s1 Jisas manö ud arep bɨ gau kalɨp gɨ naij göm nagɨ lɨla \p \v 17 Anɨg geila, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u abe, bɨ nɨŋeb nɨpe bɨ Sadyusi gau abe, kale nan gagep rö anɨg gɨlö hib hon lugnab, a göm, bɨ Jisas manö ud arep gau kalɨp nɨŋlö mulu luga. \v 18 Kalɨp mulu lugö, bɨ Jisas manö ud arep gau kalɨp ud sɨsɨ löm, dam gapman kai kalɨp ñɨlö, nagɨ lɨla. \v 19 Nagɨ lɨla u, pen ñɨn anɨbu nöp sɨbön yaŋ, Bɨ Kub hagö, ejol ap apöm, ajöŋ u hiɨköm, kalɨp uɫ gɨ dam höŋ arla. \x * \xo 5:19 \xt Ap 12:7-10\x* \v 20 Höŋ arlö, ejol haga, “Kale God sabe gep ram u ammim, nɨbi bɨ gau kalɨp, God gö pör pör mɨdeinaböl manö aij u magöŋhalö hag ñɨ aij gɨmim,” a ga. \p \v 21 Hagö, ram rua nɨŋöl gɨ, God sabe gep ram u amöm, ejol u haga rö, nɨbi bɨ gau kalɨp iƚ göm manö hag ñɨla. Anɨg göl hag ñɨlö nɨŋöl gɨ, God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u abe, bɨ nɨŋeb nɨpe gau abe apjaköm, bɨ manö ud asɨkep gau kalɨp magöŋhalö wɨñ allö, ap Kansol kub u magum gɨlö, bɨ God sabe gep ram abad mɨdep bɨ gau hag yuöm hagla, “Bɨ Jisas manö ud arep gau nagɨ lɨbun u mɨñi am uɫ gɨ dauim,” a gɨla. \v 22 Hageila, bɨ God sabe gep ram abad mɨdeila bɨ gau nagɨ lep ram u amöm nɨŋla, bɨ Jisas manö ud arep gau mɨdageila. Kale ado gɨ apöm hagla, \v 23 “Hon am nɨŋbun, ajöŋ u gɨñɨbal rö mɨdajɨp, bɨ abad mɨdep bɨ gau u rö nöp ajöŋ iƚ u nɨŋ mɨdajal u pen hon ajöŋ hiɨkun, ram raul mɨgan yaŋ amun nɨŋbun, bɨ ap mɨdagajɨp yabɨƚ,” a gɨla. \v 24 Anɨg hageila, bɨ God sabe gep ram abad mɨdeila bɨ kub kale u abe, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, manö anɨbu nɨŋöm, anɨg göp nɨhön gɨnab, a göm, gasɨ iru nöp nɨŋla. \p \v 25 Anɨg göl gasɨ iru nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, bɨ ap apöm kalɨp haga, “Bɨ nagɨ lɨbe gau, kale am God sabe gep ram u mɨdöl göm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñaböl,” a ga. \v 26 Anɨg hageia, bɨ God sabe gep ram abad mɨdeila bɨ kub kale u, bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp uɫ göm, bɨ Jisas manö ud arep anɨb gau kalɨp udnɨg arla. Amöm, Jerusalem nɨbi bɨ gai i hanɨp kabö ju paknaböl, a göm, kalɨp hag gagla; agamɨj uɫ gɨ daula. \p \v 27 Jisas manö ud arep bɨ gau kalɨp agamɨj uɫ gɨ Kansol ap magum gɨ mɨdeila aŋ au daulö, God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u kalɨp haga, \v 28 “Kalöp, Jisas manö u hagagmim, a gun, manö kƚö gɨ hagun hagpun u pen hag wasö nɨŋun arö gɨpun. Kale pen am Jerusalem nɨbi bɨ kalɨp magöŋhalö Jisas manö u hag ñöl gɨ, hanɨp hagpim, ‘Kale nöp Jisas nɨp al pak lɨbal,’ a gɨpim,” a ga. \x * \xo 5:28 \xt Mad 27:25\x* \p \v 29 Anɨg hageia, Pida bɨ Jisas manö ud arep rɨmnap aip hagla, “Nɨbi bɨ manö hagpal u udagnabun; God manö nɨpe u nöp udnabun! \x * \xo 5:29 \xt Ap 4:19\x* \v 30 Jisas nɨp mab ba laŋ al pak lɨbe uma u pen, apɨs bac bɨ sabe gɨmɨdal God u nöp gö, kauyaŋ uraka. \v 31 Uraköm, God nɨpe gö, am ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au amöm, God ñɨmagö yɨjɨg lau adö mɨdöp. Anɨb u hon nɨŋbun, nɨpe nöp Kiŋ mɨdöm, hanɨp ud kamɨŋ yunab. Nɨpe hanɨp Isrel nɨbi bɨ mög nɨŋöm, nan si nan naij gɨpun u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gun, arö gɨno, nɨpe nɨŋöm nan naij gɨpun u arö göm, hanɨp ud kamɨŋ yunab. \x * \xo 5:31 \xt Ap 2:33-34; Ep 1:20; Hib 2:10; 12:2\x* \v 32 God göp anɨbu, hon amgö magö rɨmɨd mɨgan hon ke nɨŋun, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñabun. Nɨbi bɨ manö nɨpe nɨŋ udöm hagöp rö nöp gɨnaböl gau, God nɨpe Ana Uɫ u kalɨp ñö, nɨpe kalɨp u rö nöp manö aij anɨbu hag ñɨ aij gö nɨŋnaböl,” a gɨla. \p \v 33 Bɨ Jisas manö ud arep gau anɨg hageila, bɨ manö ud asɨkep ap magum gɨ mɨdeila anɨb gau kal juöm hagla, “Kalɨp böŋ nöp al pak lun,” a gɨla. \v 34 Anɨg hagla u pen, aŋ anɨb au bɨ ap mɨdeia, hib nɨpe u Gameliel. Nɨpe bɨ Perisi, lo manö hag ñeb bɨ kale ap. Juda nɨbi bɨ magöŋhalö nɨp nɨŋlö aij a gɨmɨdöp. Bɨ Gameliel anɨbu uraköm haga, “Bɨ ugan anɨbi kalɨp hagpe höŋ aröl. Yad kalöp manö ap hag ñɨn,” a ga. Anɨg hagö, bɨ anɨb gau hag höŋ yula. \v 35 Bɨ anɨb gau hag höŋ yulö nɨŋöl gɨ, Gameliel nɨpe bɨ Kansol gau kalɨp haga, “Isrel bɨ gai i, kale bɨ gai i kalɨp nɨhön gɨnɨg gabim u, gasɨ nɨŋ aij gɨmim gɨmim. \v 36 Kale nɨŋbim, nöd bɨ Dudas, yad bɨ kub a göm hagö, manö nɨpe hagmɨdöp u nɨbi bɨ iru nöp, po hadred rö, nɨŋ udmɨdal. Pen hainö bɨ rɨmnap nɨp al pak lɨlö, nɨbi bɨ manö nɨp nɨŋ udmɨdal gau ke ke arla pɨs ga. \x * \xo 5:36 \xt Ap 21:38\x* \v 37 Pen hainö, hib hon udla ñɨn u, u rö nöp bɨ Judas Galili nɨbö u haga, ‘Hon gapman gau aip pen pen gun, kalɨp rɨdɨk gɨ yunabun,’ a ga. Anɨg hagö, nɨbi bɨ iru nöp manö nɨp udöm, urak gapman aip pen pen gɨla. Pen mɨd damöm, bɨ anɨbu nɨp u rö nöp al pak lɨlö, nɨbi bɨ manö nɨp nɨŋ udmɨdal gau ke ke arla pɨs ga. \v 38 Anɨb u me, yad kalöp hagabin, bɨ manö kub hagabun gai i kalɨp gɨ naij gagmim. Kalɨp yɨharɨŋ hag yube aröl. Manö kale ke nöp hagnaböl u, kub gɨnɨm a gɨ wasö nɨŋöm ap lugnab. \v 39 Pen God nɨpe ke hagö gɨnaböl u, kale ke nöp nan ap gɨmim rö lagnab. Kalɨp gɨ naij gun, a gɨnabim u, kalɨp aip pen pen gagnabim; God aip pen pen gɨnabim,” a ga. \p \v 40 Gameliel anɨg hagö, bɨ gau haga rö nɨŋöm, bɨ Jisas manö ud arep gau kalɨp haglö aueila, kalɨp nagɨ ud rapɨn pakus paköm, “Jisas manö u hainö hagagmim, wasö yabɨƚ,” a göm, kalɨp hag yulö arla. \x * \xo 5:40 \xt Ap 4:18\x* \p \v 41 Pen bɨ Jisas manö ud arep gau, hanɨp nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpal, a göm, nɨŋagla. God hanɨp Jisas bɨ nɨpe kabö göl a göm gö, hanɨp anɨg gaböl, a göm, aij a gö nɨŋöl gɨ, Kansol kub anɨbu arö göm arla. \x * \xo 5:41 \xt Mad 5:10-12; 1Pi 4:13\x* \v 42 Amöm, pör pör God sabe gep ram höŋ adö au amöm, ram ram gau amöm, Jisas nɨpe Krais u manö aij u hag ñɨmɨdal. \c 6 \s1 Nan balu ñeb bɨ unbö mudun jɨŋ hag lɨla \p \v 1 Pen mɨd damöm, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau iru yabɨƚ mɨdeila. Pen Juda nɨbi bɨ Grik manö nöp nɨŋla gau, Juda nɨbi bɨ Aremeik manö yɨdun göl nɨŋla gau, kalɨp hag göm hagla, “Nɨbi adu kale gau kalɨp mani nan magö nan gau nɨme lɨ ñɨ aij gɨpal pen nɨbi adu hon gau kalɨp nɨme lɨ aij gagpal,” a gɨla. \x * \xo 6:1 \xt Ap 4:35\x* \v 2 Anɨg hageila, bɨ Jisas manö ud arep unbö mɨgan laŋ gau nɨŋöm, nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau magöŋhalö wɨñ allö aueila hagla, “Añ mam bɨ. Hon God Manö hag ñɨbun u arö gun, nɨbi bɨ gau kalɨp nan nɨme lɨ ñɨnabun u, kabö rö gagnab. \v 3 Anɨb u, kale bɨ unbö mudun jɨŋ nɨŋmim hag lɨbe, kalɨp wög anɨbu hag lɨno, wög anɨbu gɨnaböl. Pen God Ana kalɨp ajmaŋ rauöm gasɨ aij ñöb bɨ gau nöp nɨŋmim hag lɨmim. \v 4 Hon pen God nɨp sabe göl gɨ, nɨbi bɨ gau kalɨp God Manö u hag ñöl gɨ, gɨ mɨdeinabun,” a gɨla. \p \v 5 Manö hageila anɨbu nɨŋlö, kalɨp magöŋhalö aij a gö, bɨ unbö mudun jɨŋ hag lɨla. Bɨ anɨb gau me: ap Sɨdipen u. Sɨdipen nɨpe God nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ yabɨƚ gɨmɨdöp. Ana Uɫ nɨp ajmaŋ rau mɨdmɨdöp. Ap Pilip u, ap Prokoras u, ap Naikena u, ap Dimon u, ap Pamenas u, ap Nikolas u. Nikolas nɨpe daun kub Adiok nɨbö. Nɨpe nöd bɨ Juda wasö u pen hainö Juda nɨbi bɨ gasɨ nɨŋla rö nɨŋ uda. Pen hainö nɨpe Jisas nɨp nɨŋ uda. \v 6 Bɨ unbö mudun jɨŋ anɨb gau hag löm, kalɨp dam bɨ Jisas manö ud arep bɨ gau mɨdeila au daulö, kale God nɨp sabe göm, ñɨmagö nabɨc kalɨp adö laŋ lɨla. \p \v 7 Pen kale God Manö hag ñɨlö, arö nɨŋöl gɨ, Jerusalem nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp Jisas nɨp nɨŋ udla. Pen bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ gau iru yabɨƚ nöp Jisas manö aij u nɨŋöm nɨŋ udla. \x * \xo 6:7 \xt Ap 2:41; 16:5\x* \s1 Sɨdipen nɨp manö kub hagla \p \v 8 God nɨpe Sɨdipen nɨp ud aij yabɨƚ göm, pɨdöŋ nɨpe nɨp ñö, Sɨdipen nɨpe nan gagep rö gau, nan nɨŋeb nɨŋagep gau, iru nöp nɨbi bɨ mɨdeila aŋ gau gɨmɨdöp. \v 9 Pen Juda nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke ke gau nɨbö rɨmnap apöm Juda magum gep ram ap apöm God nɨp sabe gɨmɨdal; Juda magum gep ram anɨbu, “Mɨñi Nagɨ Mɨdagpun Ram” a gɨmɨdal. Bɨ Juda anɨb gau, rɨmnap Sairini daun nɨbö, rɨmnap daun kub Aleksadria nɨbö, rɨmnap Silisia Propins nɨbö, rɨmnap Esia Propins nɨbö. Kale Sɨdipen ga rö nɨŋöm, kƚö yabɨƚ göm nɨp manö pen pen hagla u pen, \v 10 God Ana nɨpe Sɨdipen nɨp gasɨ aij yabɨƚ ñö nɨŋöl gɨ, bɨ Juda gau nɨp manö nɨhön hagla u, gasɨ nɨŋ aij göm pen u rö nöp manö aij yabɨƚ hagö, nɨp pen hagöl rö laga. \x * \xo 6:10 \xt Luk 21:15\x* \p \v 11 Pen kale Sɨdipen nɨp hag wasö nɨŋöm, am bɨ manö pir alep rɨmnap kalɨp agamɨj hag aij gɨlö, kale apöm hagla, “Hon nɨŋbun, bɨ i nɨpe Mosɨs manö kalɨ kƚiñ rɨka u hag juöm, God nɨp hag juöm göp,” a gɨla. \p \v 12 Kale manö piral anɨbu hageila, nɨbi bɨ yɨharɨŋ gau löm, bɨ manö ud asɨkep gau löm, bɨ lo manö hag ñeb bɨ gau löm, hibur kalɨp u naij gö, Sɨdipen nɨp manö kub hagnɨg dam Juda Kansol kub mɨdeila gau ud arla. \v 13 Damöm, bɨ manö pir alep rɨmnap halö daulö, kale hagla, “Hon nɨŋbun, bɨ anɨbi pör nöp God sabe gep ram uɫ i hag juöm, Mosɨs lo manö kalɨ kƚiñ rɨka u hag juöm göp. \v 14 Pen nɨpe manö ap pen haga nɨŋno u, haga, ‘Jisas bɨ Nasared nɨbö u, hainö God sabe gep ram i gɨ naij göm, geinab, Mosɨs manö hanɨp hag ña gɨpun u arö gun, manö hain nɨbö udun hain gɨnabun,’ a ga,” a gɨla. \p \v 15 Pen Juda Kansol kub mɨdeila bɨ gau, Sɨdipen nɨp nɨŋ ij halö löm nɨŋla, mulu adɨŋ nɨpe u ejol mulu adɨŋ rö la. \c 7 \s1 Sɨdipen Juda Kansol Kub bɨ gau kalɨp Krais manö aij u manö haga \p \v 1 Kale manö piral anɨg haglö, God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u Sɨdipen nɨp haga, “Manö nöp hagpal anɨbu nɨŋö hagpal aka pir albal?” ö ga. \p \v 2 Hageia, Sɨdipen haga, “Bapi mam bɨ, nɨŋim! Bac iƚaŋ hon Ebraham hadame nöp daun kub Haran araga adö u, ram mɨnöŋ Mesopodemia mɨdeia magö u, God mailö aij ke halö mɨdöp u nɨp haga, \x * \xo 7:2 \xt Jen 11:31; 12:1\x* \v 3 ‘Ram mɨnöŋ ne i arö gɨmön, nɨbi bɨ ne gau arö gɨmön, ram mɨnöŋ ke yad nöp yamnabin u armön,’ a ga. \p \v 4 “Hageia, Ebraham ram mɨnöŋ kub Kaldia mɨdmɨdöp u arö göm, daun kub Haran am mɨdmɨdöp. Hainö Ebraham nap umö, God hagö, ap ram mɨnöŋ kale mɨdpim aui mɨdmɨdöp. \x * \xo 7:4 \xt Jen 11:31–12:5\x* \v 5 Ñɨn anɨbu God Ebraham nɨp mɨnöŋ naböŋ mɨgan ap hagaga. Apöm yɨharɨŋ nöp mɨdmɨdöp. Ñɨn anɨbu Ebraham ñɨ pai ap rɨkaga; yɨharɨŋ nöp mɨdmɨdöp. Pen God Ebraham nɨp haga, ‘Hainö mɨnöŋ naböŋ anɨbi, ne udnabön. Ñɨ pai ne yag daunabön yag daulö arnab gau, mɨnöŋ naböŋ anɨbi u rö nöp udöm mɨdeinaböl,’ a ga. \x * \xo 7:5 \xt Jen 12:7; 15:18; 17:8\x* \v 6 Pen God manö ap hagöm haga, ‘Ñɨ pai ne yag daunabön yag daulö arnab gau, am nɨbi bɨ rɨmnap ram mɨnöŋ gau mɨdlö, kalɨp magöŋhalö nagɨ löm, gɨ naij yabɨƚ göm, nagɨ wög rö hag lɨlö, gɨlö nɨŋöl gɨ, mɨ unbö po hadred (400) innab. \x * \xo 7:6 \xt Jen 15:13-14; Eks 12:40\x* \v 7 Pen nɨbi bɨ kalɨp anɨg geinaböl gau, yad pen pe kalɨp gɨ naij gɨnabin. Nɨbi bɨ ne gau, ram mɨnöŋ anɨbu arö göm, ap yɨp sabe göl gɨ mɨdeinaböl ram mɨnöŋ i,’ a ga. \x * \xo 7:7 \xt Eks 3:12\x* \v 8 Pen God Ebraham nɨp manö ap hag löm haga, ‘Ñɨ pai ne yag daunabön yag daulö arnab gau, kalöp abad mɨdeinabin u me, ñɨŋaŋ hagape bɨ waŋ hañ rɨb gɨ dö gɨmim,’ a ga. Hagö, hainö Ebraham ñɨ nɨpe Aisak nɨp yag dapöm, ñɨn unbö mudun jɨŋ mɨdöm, ñɨn raleb u ñɨ u nɨp waŋ hañ rɨb gɨ dö ga. Aisak pen Jekop nɨp yag daua. Jekop nɨpe pen ñɨ unbö mɨgan laŋ gau kalɨp yag dauö me, hon Isrel nɨbi bɨ iƚ ke ke mɨdpun. \x * \xo 7:8 \xt Jen 17:9-14; 21:4\x* \p \v 9 “Bac iƚaŋ hon anɨb gau, nɨmam nañɨ bɨ gau nɨmam hain Josep nɨp gasɨ naij nɨŋlö, mulu lugö, bɨ rɨmnap ñɨlö, nɨp rau dam ram mɨnöŋ Ijip ud arla. Ud arlö, mɨd aij gaga u pen God nɨp hauƚ gaga. \x * \xo 7:9 \xt Jen 28:1-3; 37:11; 39:1-3,21-23\x* \v 10 Nan mɨŋör Josep nɨp auaia u, God nɨpe nɨŋöm Josep nɨp abad mɨd aij gɨmɨdöp. God nɨpe Josep nɨp gasɨ aij ñöm gö, Ijip Kiŋ Pero, bɨ Josep i gasɨ nɨŋ aij yabɨƚ göp, a göm, nɨp hagö, mɨnöŋ naböŋ Ijip abe, ram nan nɨpe gau magöŋhalö abe abad mɨdmɨdöp. \x * \xo 7:10 \xt Jen 41:37-44\x* \p \v 11 “Hainö ñɨn ap kɨyö kub yabɨƚ u, ram mɨnöŋ Ijip abe, ram mɨnöŋ hon Kenan i abe auö, bac hon ram mɨnöŋ Kenan i mɨdeila gau nan magö uƚhai nɨŋöm, nan ñɨŋeb ap mɨdageia, gasɨ mɨlö yabɨƚ lɨla. \x * \xo 7:11 \xt Jen 41:54; 42:1-2\x* \v 12 Pen nap kale Jekop manö ap nɨŋa, nan magö iru nöp ram mɨnöŋ Ijip mɨdeia. Anɨb u nɨŋöm ñɨ nɨpe gau kalɨp hagö, nan magö raunɨg Ijip arla. \v 13 Am rau dapöm, ñɨŋ pɨs göm, kauyaŋ pen raunɨg arla. Arlö, nɨmam Josep kalɨp haga, ‘Mam bɨ, kale yɨp ban a gɨmim nɨŋbim? Yad namam kale Josep nöp,’ a ga. Hageia, Ijip Kiŋ Pero manö anɨbu nɨŋöm haga, ‘U Josep nɨmam bɨ nɨpe gau e!’ ga. \x * \xo 7:13 \xt Jen 45:1-4,16\x* \v 14 Josep pen, bap yad Jekop, nɨbi bɨ nɨpe gau aip yɨŋɨd auöl, a göm, manö hag yuö, nap Jekop nɨbi bɨ ñɨnjuöl mɨhau nɨgaŋ ado gɨ da ajɨp böŋ daŋ (75) rö udöm, aip arla. \x * \xo 7:14 \xt Jen 45:9-11; 46:27\x* \v 15 Nap Jekop anɨg göm, ram mɨnöŋ Ijip am mɨdöm, uma. Mɨd damöm, bac bɨ anɨb gau magöŋhalö um hakla. \x * \xo 7:15 \xt Jen 46:1-7; 49:33\x* \v 16 Pen hainö ñɨ kale gau nap le damöm, daun kub Sekem rɨgöl gɨla. Wip rɨgöl anɨbu, bac iƚaŋ Ebraham, Hemor ñɨ nɨpe gau kalɨp mani ap ñöm raua. \x * \xo 7:16 \xt Jen 23:2-20; 33:19; Jos 24:32\x* \p \v 17 “Pen God Ebraham nɨp nöd gɨnabin, a göm, manö hag la rö gɨnɨg göm ga u me, nɨbi bɨ hon Isrel ram mɨnöŋ Ijip mɨdeila gau, ñɨ pai rɨk damöm rɨk dam dapɨl göm, iru yabɨƚ nöp mɨdeila. \x * \xo 7:17 \xt Eks 1:7\x* \v 18 Nɨbi bɨ hon Isrel iru nöp mɨdeila ñɨn anɨbu, ram mɨnöŋ Ijip u kiŋ hain nɨbö waiö la. Kiŋ hain nɨbö anɨbu bac Josep nɨp nɨŋaga u me, \v 19 nɨbi bɨ hon gau gɨ naij yabɨƚ göm, manö kƚö hagö, ñɨ pai kale gau yag dapöm, höŋ adö gau yulö, ke mɨdöm ummɨdal. \x * \xo 7:19 \xt Eks 1:11-22\x* \v 20 Anɨg gɨla u pen, ñɨn aŋ anɨb au, ber mɨhöp ñɨ hañ aij ke nɨbö ap yag dapil, hib nɨpe Mosɨs a gɨlö. Ñɨ anɨbu nɨp rakɨn mɨhau nɨgaŋ ram raul mɨgan gau nöp pi gɨlö mɨdmɨdöp. \x * \xo 7:20 \xt Eks 2:2\x* \v 21 Hainö ñɨŋaŋ anɨbu nɨp dam höŋ au yaŋ lɨlö, Pero pai nɨpe u apöm, nɨp nɨŋöm, dam ñɨ yad, a göm, kabö laumɨdöp. \x * \xo 7:21 \xt Eks 2:3-10\x* \v 22 Nɨpe anɨg göm kabö lauö, kub gö, Ijip nɨbi bɨ kale nɨhön nɨhön gɨmɨdal u, nɨp hag ñɨ aij gɨla. Nɨpe bɨ manö kƚö gɨ hagöm, wög kƚö göm gɨmɨdöp. \p \v 23 “Pen Mosɨs mɨ nɨpe unbö ñɨnjuöl mɨhöp (40) inö, nɨbi bɨ yad Isrel kalɨp am nɨŋem auɨn a ga. \v 24 Pen amöm nɨŋa, Ijip bɨ ap Isrel bɨ ap nɨp mɨñu magö pakaia. Mosɨs nɨŋöm, bɨ Isrel nɨp ud kamɨŋ yuöm, Ijip bɨ u nɨp böŋ nöp al pak lö uma. \x * \xo 7:24 \xt Eks 2:11-15\x* \v 25 Pen Mosɨs gasɨ nɨpe nɨŋa u, ‘Nɨbi bɨ yad Isrel hagnaböl, “God Mosɨs nɨp gasɨ ñö, apöm hanɨp ud asɨk yuö, mɨd aij gɨnabun,” a gɨnaböl,’ a gɨ nɨŋa u pen kale gasɨ anɨbu nɨŋagla. \v 26 Pen ruö Mosɨs amöm nɨŋa, Isrel bɨ mɨhöp pen pen gailö. Anɨg gɨlö nɨŋöm haga, ‘Bɨ me, kale mamil mɨhau mɨdpil; pen pen gabil u arö gɨl!’ a ga. \p \v 27 “Hageia, bɨ ap bɨ ap nɨp pakaia u, Mosɨs nɨp ud gɨdaŋ yuöm haga, ‘Ne an hagö, bɨ kub mɨdmön, halɨp bɨ manö ud asɨkep rö abad mɨdpan? \v 28 Ne rol Ijip bɨ u al pak lɨna u, mɨñi yɨp pen al pak lɨnɨg hagabön aka?’ ga. \v 29 Anɨg hagö, Mosɨs bɨ al pak lɨbin anɨbu nɨŋbal, a göm, pɨñɨŋ gɨ am ram mɨnöŋ Midian amöm, bɨ yɨharɨŋ ap rö mɨdmɨdöp. Ñɨn aŋ anɨb au, nɨpe nɨbi udöm, ñɨ mɨhöp yag daua. \x * \xo 7:29 \xt Eks 2:21-22; 18:3-4\x* \v 30 Anɨg göm yɨharɨŋ nöp mɨdö mɨ ñɨnjuöl mɨhöp (40) ina. Hainö ñɨn ap ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp Sainai Dum söl au mɨdöm nɨŋa, ejol ap apöm, mab ur añɨ ap mɨɫaŋ geia aŋ au waiö lö nɨŋa. \x * \xo 7:30 \xt Eks 3:1-4\x* \v 31 Anɨg geia Mosɨs nɨŋöm, nan anɨbu nɨhön göp, a göm, am söl au apöm nɨŋö nɨŋöl gɨ, Bɨ Kub haga, \v 32 ‘Nahai iƚaŋ Ebraham, Aisak, Jekop, God kale yad mɨdpin,’ a ga. Anɨg hageia, Mosɨs, u Bɨ Kub nöp hagab, a göm, pɨñɨŋ göm gɨl gɨl göm, he göm amgö nɨŋaga. \p \v 33 “Pen Bɨ Kub Mosɨs nɨp haga, ‘Mɨnöŋ naböŋ uɫ i am mɨdpan rö, ma rɨrup ne u ud asɨk. \v 34 Ijip nɨbi bɨ gau nɨbi bɨ yad Isrel kalɨp gɨ naij yabɨƚ gɨpal, yad nɨŋbin. Kale mɨɫöŋ gaböl u apdi nɨŋem, apem kalɨp ud asɨk yunɨg aubin. Anɨb u, ne ado gɨ Ijip armön,’ a ga. \p \v 35 “Isrel nɨbi bɨ nöd Mosɨs nɨp hagla, ‘Ne an hagö, bɨ kub mɨdmön, halɨp bɨ manö ud asɨkep rö abad mɨdpan?’ ö gɨla. Pen hainö, God ejol nɨpe hag yuö apöm, mab bɨd mɨɫaŋ geia aŋ au Mosɨs nɨp waiö lö, God nɨpe ke Mosɨs nɨp nɨbi bɨ kub kale mɨdöm kalɨp ud asɨk yuaŋ a göm, hag yua. \v 36 Pen Mosɨs Ijip aramöm, nan gagep rö rɨmnap gau göm, nɨbi bɨ nɨpe Isrel kalɨp udöm ñɨg solwara ‘Aɫɨ’ a gɨpal u amöm, nan gagep rö rɨmnap gau göm, hainö Isrel nɨbi bɨ uɫ gɨ dam ram mɨnöŋ aipɨƚ nöp aŋ gau aramöm, nan gagep rö rɨmnap gau göl gɨ mɨdmɨdöp. Anɨg gɨ mɨdö mɨdö, mɨ ñɨnjuöl mɨhöp (40) ina. \x * \xo 7:36 \xt Eks 7:3; 14:21; Nab 14:33\x* \p \v 37 “Mosɨs nɨpe nöp me nɨbi bɨ Isrel kalɨp haga, ‘God nɨpe bɨ manö nɨpe hagep ap, ñɨ kale ke bɨ yad rö ap, hag yuö, kalöp aunab,’ a ga. \v 38 Mosɨs nɨpe ram mɨnöŋ aipɨƚ nöp aŋ gau mɨdeia; nɨpe apɨs bac hon aip mɨdeia; Sainai Dum gau ejol ap apöm Mosɨs nɨp manö hag ña. Mosɨs manö anɨbu udöm hon Isrel nɨbi bɨ hag ñɨnab, a göm, God nɨpe manö kamɨŋ anɨbu Mosɨs nɨp ña. \x * \xo 7:38 \xt Eks 19:3\x* \p \v 39 “Mosɨs manö kamɨŋ anɨbu hag ña u pen bac hon gau manö anɨbu udagla. Kale Mosɨs nɨp hag juöm, ado gɨ Ijip arun, a göm, gasɨ u nɨŋla. \v 40 Mosɨs nɨmam Eron nɨp hagla, ‘Bɨ ne Mosɨs hanɨp Ijip nɨbö dauub u, nɨp nɨhön göp u nɨŋagpun. Anɨb u, ne hanɨp nan god rö rɨmnap gö, bɨ hon rɨmnap god gɨnabön anɨb gau ud nöd arlö, hon hain arun,’ a gɨla. \x * \xo 7:40 \xt Eks 32:1\x* \v 41 Ñɨn anɨbu nöp, god piral kaj kau pi rö ap gɨ löm, yaur nan gau pak dap sabe gɨ ñɨla. Kale ñɨmagö kale gɨla u nɨŋöm, u god hon a göm, mɨñ mɨñ göl gɨ nan kub lau ñɨŋla. \x * \xo 7:41 \xt Eks 32:2-6\x* \v 42 Anɨg geila, God kalɨp arö göm haga, ‘Anɨg gɨpal u, sɨdö, rakɨn, gapɨ gau haƚöwaƚö sabe gɨlaŋ,’ a ga. Ñɨn anɨbu kale nan anɨb gau nöp sabe gɨla u me, bɨ God manö hagep ap God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Isrel nɨbi bɨ. \q2 Kale nöd mɨ ñɨnjuöl mɨhöp ram mɨnöŋ aipɨƚ nöp aŋ gau ajmɨdim ñɨn u, \q2 kaj kau kaj sipsip nan gau pak yɨp sabe gɨ ñagmɨdim. \x * \xo 7:42 \xt Emo 5:25-27\x* \q1 \v 43 Kale nan yɨharɨŋ piral mɨhöp kale ke gɨpe u \q2 nɨp nan pak sabe gɨ ñɨ mɨdöl gɨ, gɨ mɨdmɨdim. \q1 Nan anɨbu, ap Molok a gɨmɨdim, \q2 ap gapɨ rö gɨ lɨmim, Repan a gɨmɨdim. \q1 Nan god piral anɨb mɨhau nöp, \q2 sel ram gɨ ud ajöl gɨ, sabe göl gɨ mɨdmɨdim. \q1 Gɨ mɨdmɨdim anɨbu, yad kalöp hag yunö, \q2 am nagɨ mɨdeinabim daun kub Babilon ba lau,’ a ga. \p \v 44 “Bac bɨ hon gau ram mɨnöŋ aipɨƚ gau mɨdeila ñɨn u sel ram ud ajmɨdal. Sel ram anɨbu mɨdeia u nɨŋöm, God hon aip mɨdöp a göm nɨŋmɨdal. Sel ram anɨbu, God manö haga rö nöp gɨ lɨlö mɨdeia. \v 45 Hainö Josua bac bɨ hon aip sel ram anɨbu nap bɨ kale nɨbö udla. Hainö, kale sel ram anɨbu daueilö nɨŋöl gɨ, God nɨpe nɨbi bɨ ram mɨnöŋ aui mɨdeila gau yu gɨ yua. Sel ram anɨbu mɨdöm, mɨd damöm, hainö Depid yag daula. \x * \xo 7:45 \xt Jos 3:14-17\x* \v 46 Bac Depid, bɨ God nɨŋö aij ga bɨ u, nɨpe God nɨp hag nɨŋöm haga, ‘Ne yau a gö, yad ram nöp aij ap gɨ lɨnö, ne God Jekop nöd sabe gɨmɨdöp u, ram anɨbu mɨdeinabön,’ a ga. \x * \xo 7:46 \xt 2Sa 7:1-16\x* \v 47 Hageia pen God nɨpe yau a gaga. Hainö Solomon nɨpe God sabe gep ram anɨbu gɨ la. \x * \xo 7:47 \xt 1Ki 6:1-38\x* \p \v 48 “Pen God adö i gɨlaŋ mɨdöp u, nɨbi bɨ ñɨmagö udöm gɨ lɨnaböl ram gau mɨdageinab. Bɨ God manö hagep ap manö anɨbu hagöm haga, \q1 \v 49 ‘Bɨ Kub u haga, \q1 “Ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au \q2 sea kiŋ yad rö adö au asɨk mɨdem, \q2 mɨnöŋ naböŋ iƚ i ma yad abö gɨ löl gɨ mɨdpin. \q1 Yɨp nɨhön ram gɨ lɨbe, yad han mɨdeinam? \q2 Yad ram auai ake lɨnam? \q1 \v 50 Nan gau magöŋhalö ñɨmagö yad ke gɨ lagpin aka?” ga,’ a ga. \p \v 51 “Hon ke nɨŋ aij gɨpun a gɨmim, nan si nan naij nöp gɨmim, God Manö nɨŋagpim. Nahai bɨ gɨmɨdal rö nöp gɨpim. Ana Uɫ nɨpe kalöp gasɨ aij ñö nɨŋbep, pen pör wasö gɨpim. \x * \xo 7:51 \xt Ais 63:10\x* \v 52 Nahai bɨ gau, bɨ God manö hagep gau kalɨp magöŋhalö gɨ naij gɨla. Bɨ God manö hagep hadame gau, ‘God Bɨ Wög Gɨ Ñeb aij yöl u aunab,’ a gɨla. Pen nahai bɨ gau kale bɨ anɨb gau u rö nöp al pak lɨla. Pen mɨñi God Bɨ Wög Gɨ Ñeb aij yöl anɨbu auö me, kale nɨp mumug nɨŋmim al pak lɨbe. \x * \xo 7:52 \xt Mad 23:31\x* \v 53 Pen God lo manö nɨpe u, ejol nɨpe gau kalɨp hag yuö daulö udpe, pen hagöp rö nɨŋmim gagpim,” a ga. \s1 Sɨdipen nɨp kabö ju pak lɨla \p \v 54 Sɨdipen manö anɨbu hagö nɨŋöl gɨ, kalɨp mulu kal yabɨƚ lugö, meg magö hau rɨbɨköm kal jula. \v 55 Pen Ana Uɫ nɨpe Sɨdipen ajmaŋ rau mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨpe gɨlaŋ gɨ nɨŋöm kumi kabö adö laŋ au nɨŋa, God mailö aij unbö ke yabɨƚ nɨpe mɨdeia nɨŋöm Jisas nɨpe God ñɨmagö yɨjɨg kɨd lau adö urak mɨdeia. \x * \xo 7:55 \xt Sam 110:1\x* \v 56 Sɨdipen nɨŋöm haga, “Nɨŋim! Yad nɨŋabin, kumi kabö adö laŋ au ajöŋ hiɨk mɨdöp. Bɨ Ñɨ nɨpe u God ñɨmagö yɨjɨg kɨd lau adö urak mɨdöp!” a ga. \x * \xo 7:56 \xt Kol 3:1\x* \p \v 57 Sɨdipen anɨg hagö, rɨmɨd kale u ñɨmagö ud pɨƚ göm, adɨŋ magöŋhalö uraköm, manö bƚaƚö göm manö kub yabɨƚ hagöm, gɨ dö gɨ am nɨpe mɨdeia arla. \v 58 Nɨp ud sɨsɨ löm, dam dam daun kub anɨbu höŋ adö yaŋ ud arla. Bɨ nɨp manö pir alla gau kal juöm, waƚɨj mɨlö kale gau ud juöm, bɨ praj Sol mɨdeia söl au yulö, nɨpe abad mɨdö nɨŋöl gɨ, kale Sɨdipen nɨp kabö ju pakla. \v 59 Nɨp anɨg göl paklö nɨŋöl gɨ, Sɨdipen Bɨ Kub nɨp wɨñ al hagöm haga, “Bɨ Kub Jisas, ana magö yad ud,” a ga. \v 60 Anɨg hagöm, kugom yɨmöm, wɨñ kub al hagöm haga, “Bɨ Kub! Yɨp al pak laböl i, nan si nan naij gaböl u nɨŋmön arö gɨmön,” a ga. Anɨg hagöl göm uma. \x * \xo 7:60 \xt Luk 23:34\x* \c 8 \p \v 1 Sɨdipen nɨp kabö ju pak lɨla ñɨn u, Sol söl au mɨdöm, paj hagöm obi oƚeƚe ga. \s1 Jisas nɨbi bɨ nɨpe kalɨp rɨdɨk gɨ yulö, ke ke arla \p Ñɨn anɨbu nöp, Jerusalem kai iƚ göm, nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau kalɨp gɨ naij yabɨƚ gɨla. Anɨg gɨlö, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kale magöŋhalö pɨñɨŋ gɨ, ram mɨnöŋ Judia gau abe, ram mɨnöŋ Sameria gau abe, ke ke arla. Pen bɨ Jisas manö ud arep unbö mɨgan laŋ gau kale nöp Jerusalem mɨdeila. \v 2 Pen God Manö hagöp rö nöp gɨmɨdal bɨ rɨmnap, Sɨdipen nɨp mög yabɨƚ gö, mɨɫöŋ kub yabɨƚ göl gɨ, wip dam rɨgöl gɨla. \v 3 Sol pen, nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udpal gau gɨ naij yabɨƚ gɨnabin, a göm, ram ram göl gɨ, nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp haƚöwaƚö ɫɨp gɨ dam nagɨ lɨmɨdöp. \x * \xo 8:3 \xt Ap 9:1,13; 22:4; 26:9-11\x* \s1 Pilip ram mɨnöŋ Sameria amöm manö hag ña \p \v 4 Nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ ud mɨdeila gau pɨñɨŋ gɨ am ram mɨnöŋ ke gau gau mɨdeila. Pen anɨb gau am mɨdöm, Jisas manö aij u dam nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp hag ñɨmɨdal. \v 5-6 Bɨ ne Pilip u rö nöp am daun kub ap ram mɨnöŋ Sameria au mɨdöm, nɨbi bɨ gau kalɨp, Mesaia aua manö aij u hag ña. Pilip manö haga u abe, nan gagep rö ga u abe nɨŋöm, manö nɨpe nɨhön nɨhön haga u, rɨmɨd lɨ nɨŋ aij yabɨƚ gɨla. \v 7 Nɨpe nɨbi bɨ kɨjaki aiön pi halö mɨdeila gau iru nöp gö, nan anɨb gau aiö göm höŋ arla. Nɨpe nɨbi bɨ ñɨmagö ma pɨno gö kɨƚa ga gau iru nöp abe, nɨbi bɨ ma gɨ ga be wa be ga gau iru nöp abe kalɨp gö, kamɨŋ la. \v 8 Anɨg gö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ daun anɨbu hanmɨdeila gau magöŋhalö mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨla. \p \v 9 Pen daun kub anɨbu bɨ ap hanmɨdöp, hib nɨpe u Saimon. Nɨpe kuj göm, nan gagep rö rɨmnap gö, Sameria nɨbi bɨ gau magöŋhalö gasɨ iru yabɨƚ nɨŋmɨdal. Yad bɨ kub yabɨƚ mɨdpin, a ga. \v 10 Saimon nɨpe anɨg geia, nɨbi bɨ hib mɨdeia gau abe, nɨbi bɨ hib mɨdageia gau abe, Saimon manö haga rö nöp nɨŋöm hagla, “Bɨ anɨbi nɨpe god ‘Kƚö Kub’ a gɨpun u nöp,” a gɨla. \v 11 Nan gagep rö gau pör gɨmɨdöp nɨŋöm nɨbi bɨ gau gasɨ iru nɨŋöm, manö haga rö nöp nɨŋmɨdal. \v 12 Pen hainö Pilip apöm, God nɨbi bɨ udöm ram nɨpe kumi kabö laŋ au abad mɨdeinab manö aij u abe, Jisas Krais manö aij nɨpe u abe, hag ñö, nɨbi bɨ gau kale manö nɨpe nɨŋ udöm, ñɨg pakla. \v 13 Saimon nɨpe ke u rö nöp, Jisas nɨp nɨŋ udöm ñɨg paka. Pilip arö, Saimon nɨp hain gö nɨŋöl gɨ, Pilip nan gagep unbö ke rö gaia u nɨŋöm, Saimon nɨpe aiö waiö ga. \p \v 14 Bɨ Jisas manö ud arep gau Jerusalem mɨdlö nɨŋöl gɨ, kalɨp manö ap hagla, “Sameria nɨbi bɨ God Manö nɨŋ udpal,” a gɨla. Kale manö anɨbu nɨŋöm, Pida Jon kalɨp mɨhöŋ hag yulö, ram mɨnöŋ Sameria arlö. \v 15-17 Ammil nɨŋlö, nɨbi bɨ gau Jisas nɨp nɨŋ udlö, Bɨ Kub Jisas hib hagöm kalɨp ñɨg pak ñɨla u pen Ana Uɫ nɨpe kalɨp auaga. Anɨb u, Pida Jon bɨ mɨhöŋ, Ana Uɫ nɨpe kalɨp auaŋ, a gɨmil, sabe gɨmil, ñɨmagö nabɨc cög kalɨp adö laŋ lɨlö, Ana Uɫ nɨpe kalɨp añɨ añɨ aua. \x * \xo 8:15-17 \xt Ap 19:6\x* \p \v 18 Kalpe mɨhöŋ ñɨmagö nabɨc cög adö laŋ lɨlö, God nɨpe Ana Uɫ nɨbi bɨ gau kalɨp ña u, Saimon nɨŋöm, yad u rö nöp gɨnam, a göm, kalɨp mɨhöŋ mani yamöm haga, \v 19 “Mani i udmil, yɨp pɨdöŋ anɨbu ñɨlö, yad nɨbi bɨ an an ñɨmagö yad nabɨc cög adö laŋ lɨnö, kale u rö nöp Ana Uɫ udnaböl,” a ga. \p \v 20 Anɨg hageia, Pida haga, “God nan aij nɨpe yɨharɨŋ ñöb anɨbu, nɨhön gɨnɨg mani raunɨg gabön? Mani anɨbu ne ke pɨg hij gɨ lugnab! \v 21 Wög hol gɨpul u ne aip wasö. Hibur gasɨ mɨdmagö ne nɨŋ ud mɨdpan u, God nɨŋö aij gagöp. \v 22 Nan si nan naij gɨnam, a gɨmön, gasɨ nɨŋban u arö gɨmön, God nɨp sabe geinabön u, gasɨ naij yabɨƚ nɨŋban anɨbu nɨŋöm arö gɨnɨm rö löp,” a ga. \v 23 Yad nɨŋbin, nan aij kale au nan yad rö mɨdböp a gɨmön, nɨŋmön, gasɨ naij nɨŋmön, nan si nan naij gɨ mɨdpan. Anɨb u, ne nan si nan naij gep magö u, nagɨ wög gep bɨ rö mɨdpan. \p \v 24 Hageia, Saimon haga, “Köl mɨhöŋ Bɨ Kub u nɨp sabe gɨlö, nan yɨp gɨnɨm rö löp, a gɨmil hagabil anɨbu gagnɨm,” a ga. \p \v 25 Pen Pida aip Jon aip, Jisas kalɨp mɨhöŋ nɨhön nɨhön ga manö u abe, Bɨ Kub manö aij u abe, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨ pɨs göm, ado gɨ Jerusalem arnɨg, adan nab gau amöl gɨ, ram mɨnöŋ Sameria aŋ au ram rɨƚɨg agƚö iru nöp nɨbi bɨ gau kalɨp Jisas manö aij u hag ñöl gɨ arlö. \s1 Pilip nɨpe bɨ Idiopia nɨbö ap nɨp Jisas manö aij u hag ña \p \v 26 Pen Bɨ Kub ejol ap apöm Pilip nɨp haga, “Jerusalem nɨbö daun kub Gasa arbal adan mɨlö u arammön,” a ga. \v 27 Hagö, Pilip adan haga mɨlö anɨbu amöm nɨŋa, bɨ kub ap, kaj hos ɫɨp gɨ dam ajöp nan bad adö laŋ asɨköm, adan mɨlö anɨbu areia. Bɨ anɨbu nɨpe nɨbi kwin Kadaki, ram mɨnöŋ kub Idiopia abad mɨdeia nɨbi u nɨp wög göl gɨ, mani nɨpe u abad mɨdmɨdöp. Pen nɨpe Jerusalem God sabe gep ram u amöm sabe göl gɨ mɨd pɨs göm, \v 28 ado gɨ ram mɨnöŋ Idiopia aramöm, God Manö adɨŋ Aisaia kalɨ kƚiñ rɨka u udöm, amgö lɨ nɨŋöl gɨ areia. \v 29 Pen God Ana Pilip nɨp haga, “Hos nan bad ɫɨp gɨ dam arab daŋ am söl ba au ammön, bɨ anɨbu aip armil,” a ga. \p \v 30 God Ana haga rö nöp, Pilip gɨ dö gɨ söl ba au amöm nɨŋa, bɨ Idiopia nɨbö anɨbu, bɨ God manö hagep Aisaia God Manö adɨŋ kalɨ kƚiñ rɨka u, amgö lɨ nɨŋöl gɨ areia. Pilip nɨŋöm haga, “Ne köp amgö lɨ nɨŋöl gɨ arabön yagol u, manö iƚ u anɨg hagöp a gɨmön nɨŋabön aka wasö?” ga. \p \v 31 Hageia, nɨpe haga, “Nɨbi bɨ rɨmnap rö yɨp hag ñɨlö nɨŋem rö hagnam,” a ga. Anɨg hagöm Pilip nɨp haga, “Ap adö aui asɨkö hol aip arul,” a ga. Hagaiö, Pilip am adö anɨbu asɨka. \p \v 32 Bɨ anɨbu God Manö adɨŋ Aisaia kalɨ kƚiñ rɨka anɨbu amgö lɨ nɨŋeia. Manö anɨbu anɨgöl mɨdöp: \q1 “Nɨpe kaj sipsip uɫ gɨ dam al pak lɨbal rö nöp mɨdeia. \q2 Kaj sipsip pi uŋ rɨklö, aiö gɨ gagöp rö, \q2 nɨpe u rö nöp manö ap hagaga. \q1 \v 33 Nan naij ap gaga u pen nɨp manö pir alöm, gɨ naij gɨla. \q2 Nɨp böŋ nöp al pak lɨlö uma u me, hainö bɨ an rö mɨdöm, \q2 ‘Anɨg anɨg gɨmɨdöp,’ a gɨnab?” ö ga. \x * \xo 8:33 \xt Ais 53:7-8\x* \p \v 34 Bɨ kub Idiopia nɨbö u manö anɨbu nɨŋöm, Pilip nɨp haga, “Manö hagab anɨbi, God manö hagep bɨ u nɨpe ke hagab aka bɨ ke nɨbö ap nɨp hagab?” ö ga. \v 35 Hagö, Pilip God Manö adɨŋ amgö lɨ nɨŋajɨl u nöp iƚ gɨ hag dam dam, Jisas manö aij u hag ñɨ aij ga. \p \v 36 Pen anɨg göl manö gɨ damöl gɨmil nɨŋlö ñɨg ap mɨdeia. Bɨ anɨbu Pilip nɨp haga, “Ñɨg mɨdöp i yɨp ñɨg pak ñɨnabön aka?” ga. \x * \xo 8:36 \xt Ap 10:47\x* \v 37 Hageia, Pilip haga, “Ne Krais nɨp hibur gasɨ mɨdmagö yad nɨŋö nöp nɨŋ udpin a geinabön u, yad nöp ñɨg pak ñɨnabin,” a ga. Hageia, bɨ anɨbu pen haga, “Jisas Krais nɨpe God Ñɨ nɨpe mɨdöp u, yad nɨŋ udpin,” a ga. \v 38 Hagö, kaj hos nan ɫɨp gɨ dam ajep adö asɨk aueilö u, hos u halö anɨb au lɨmil, ñɨg yaŋ ammil, Pilip bɨ anɨbu nɨp ñɨg pak ña. \v 39 Anɨg göl ñɨg pak ñöm, goƚ au aulö nɨŋöl gɨ, adɨŋ Bɨ Kub Ana nɨpe Pilip nɨp udöm, ke mɨgan ap ud arö nɨŋöl gɨ, bɨ kub anɨbu nɨp nɨŋaga. Nɨpe pen mɨñ mɨñ yabɨƚ göl gɨ adan ara. \v 40 Pen Bɨ Kub Ana nɨpe Pilip nɨp dam ram mɨnöŋ Asodas lö, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ anɨb gau daun ke ke mɨdeila gau kalɨp magöŋhalö Jisas manö aij u hag ñɨ dam dam, daun kub Sisaria amjaka. \x * \xo 8:40 \xt Ap 21:8\x* \c 9 \s1 Sol Jisas nɨp nɨŋ uda \p \v 1 Pen Sol nɨpe Bɨ Kub manö aij nɨŋ udöm hain gɨmɨdal nɨbi bɨ gau kalɨp al pak lɨn, a göm, pör kƚö yabɨƚ gɨmɨdöp. Mañ ap nɨpe am God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u nɨp haga, \x * \xo 9:1 \xt Ap 8:3\x* \v 2 “Yɨp köp rɨmnap kalɨ kƚiñ rɨk ñaimön, yad dam Juda magum gep ram ke ke mɨdöp daun kub Damaskas amem, kalɨp ñɨnabin. Köp anɨbu kalɨ kƚiñ rɨkmön hagmön, ‘Daun kub Damaskas au, kale nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udpal rɨmnap Juda magum gep ram gau mɨdaiöl u, Sol nɨp hagpe, kalɨp nagɨ löm, Jerusalem daunɨm,’ a gɨmön, kalɨ kƚiñ rɨkmön,” a ga. \v 3 Sol köp anɨbu udöm, Damaskas söl söl gö nɨŋöl gɨ, adɨŋ mailö kumi kabö adö laŋ nɨbö ap lugöm nɨp nɨŋa. \v 4 Sol kaj hos adö laŋ nɨbö ap lug mɨnöŋ yaŋ pakö nɨŋöl gɨ, manö ap nɨp haga, “Sol, Sol, yɨp nɨhön gɨnɨg gɨmön pör gɨ naij gabön?” ö ga. \v 5 Hageia, Sol haga, “Bɨ Kub, ne an?” ö ga. \p Hageia, haga, “Yad Jisas, yɨp pör gɨ naij gabön u nöp hagabin. \v 6 Pen ne urakmön, Damaskas ammön, bɨ ap apöm nöp manö hagnɨm rö nɨŋmön gɨmön,” a ga. \p \v 7 Pen bɨ Sol aip aula gau manö magö u nöp nɨŋöm, bɨ nɨme u nɨŋagöm, gasɨ mɨlö löm, manö rɨmnap hagagla. \v 8 Sol pen uraköm amgö hiɨköm nɨŋa, amgö nɨpe u böŋ nöp we ga. Anɨg gö, bɨ nɨpe aip aula gau ñɨmagö kɨd nɨpe u udöm, uɫ gɨ Damaskas arla. \v 9 Nɨp anɨg göl amgö we gö, ñɨg, nan magö nan gau ñɨŋagöm, ñɨn mɨhau nɨgaŋ yɨharɨŋ nöp mɨdeia. \p \v 10 Pen Jisas nɨp nɨŋ uda bɨ ap Damaskas mɨdeia, hib nɨpe u Ananaias. Bɨ anɨbu nɨpe naböŋ nɨŋa, Jisas nɨp haga, “Ananaias!” a ga. \p Hageia haga, “Bɨ Kub, yad mɨdpin,” a ga. \v 11-12 Hageia, Jisas haga, “Sol bɨ daun kub Dasas nɨbö u, God nɨp sabe göl gɨ, naböŋ nɨŋöb, bɨ Ananaias a gɨpal u nɨp am ud nɨŋajɨp, amgö nɨpe we ga u ñɨl nɨŋöb. Nɨpe mɨñi yɨp sabe göl gɨ mɨdöp Judas ram u. Anɨb u, ne adan ‘Yɨjɨg’ a gɨpal u ammön, Judas ram u amjakmön kalɨp hagmön, ‘Sol nɨp nɨŋnɨg auabin,’ a gɨmön,” a ga. \p \v 13 Jisas nɨpe anɨg hageia, Ananaias haga, “Bɨ Kub. Yad nɨŋbin nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp hagpal, ‘Bɨ Sol anɨbu nɨbi bɨ nöp lau adö mɨdpal Jerusalem gau kalɨp pör gɨ naij yabɨƚ göp,’ a gɨpal. \v 14 Nɨpe mɨñi Damaskas i auöp u, bɨ God nan sabe gep bɨ kub gau köp rɨmnap nɨp ñɨlö, nɨbi bɨ an an hib ne haglö adö arnab gau, kalɨp nagɨ lɨn, a göm, auöp,” a ga. \p \v 15 Ananaias anɨg hageia, Bɨ Kub nɨp haga, “Aru! Bɨ anɨbu wög rɨmnap yad ke nɨp hag lɨbin. Nɨpe manö aij yad u Isrel nɨbi bɨ kalɨp hag ñöm, Isrel nɨbi bɨ wasö gau kalɨp hag ñöm, kiŋ gau kalɨp hag ñöm gɨnab. \x * \xo 9:15 \xt Ap 25:13; 27:24; Ro 1:5\x* \v 16 Pen nɨpe ake ranö, iru marö gö nɨŋöl gɨ, wög anɨbu gɨnab. Anɨg gɨnab u yad ke nɨp hag ñɨ aij gɨnabin,” a ga. \x * \xo 9:16 \xt 2Ko 11:23-28\x* \p \v 17 Bɨ Kub anɨg hageia, Ananaias aramöm, Sol mɨdeia ram u apjaköm, raul yaŋ amöm, Sol nɨp nabɨc cög adö laŋ ñɨmagö löm haga, “Mam Sol. Bɨ Kub Jisas nöp adan aŋ au ap lugöm waiö la nɨŋna u, yɨp hag yuöp auabin i. Ne amgö ne kauyaŋ ñɨl nɨŋmön, Ana Uɫ nɨpe nöp am ajmaŋ raunɨm, a göm, yɨp hag yuö aubin i,” a ga. \v 18 Ananaias anɨg hagö nɨŋöl gɨ, nan hag gaɫ bad rö Sol amgö nɨp harɨköl mɨdeia u, waƚ gɨ lugö nɨŋöl gɨ, adɨŋ amgö ñɨl nɨŋa. Amgö nɨŋöm, urak aramöm, ñɨg paka. \v 19 Sol nan ñɨŋöm kƚö uda. \s1 Sol Damaskas nɨbi bɨ gau kalɨp Jisas manö aij u hag ña \p Pen Sol nɨpe ñɨn rɨmnap nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau aip Damaskas mɨdöl gɨ, \v 20 Juda magum gep ram gau ajöm, Jisas nɨpe God Ñɨ nɨpe mɨdöp manö aij u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ña. \v 21 Nɨpe anɨg göl hag ñɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, kale nɨŋöm pa gɨl gɨl göm hagla, “Bɨ i me, Jerusalem nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp gɨ naij gɨmɨdöp me! Mɨñi rɨmnap halö nagɨ lɨ dam, bɨ God sabe gep bɨ kub gau kalɨp ñɨnam a göm auöp,” a gɨla. \x * \xo 9:21 \xt Ap 8:3\x* \v 22 Pen Sol Jisas manö aij u hag ñɨ damöm, Jisas nɨpe nöp Mesaia u manö kabö göl yabɨƚ hagö, bɨ Juda Damaskas han mɨdeila gau manö ap pen hagöl rö laga. \x * \xo 9:22 \xt Ap 18:28\x* \p \v 23 Pen hainö mɨd damöm, Juda kai ap magum göm, manö hag adö añɨ löm hagla, “Sol nɨp al pak lun,” a gɨla. \v 24 Pen manö hagla anɨbu, bɨ ap nɨŋöm Sol hag ña. Daun kub anɨbu, hadame nöp kabö waryö gɨ gɨgabö gɨla u me, adan ramö ajmɨdal gau, Sol nɨp alun, a göm, sɨdö aŋ sɨbön yaŋ uƚɨŋɨn lɨ mɨdeila. \v 25 Anɨg geila nɨŋöm Sol bɨ nɨpe gau sɨbön aŋ yaŋ nɨp wadɨ mɨgan kub ap yagöm, nagɨ adɨköm, ɫɨp gɨ waryö anɨbu mɨgan ap höŋ adö adö laŋ nɨbö mɨnöŋ yaŋ yulö, pɨñɨŋ gɨ ara. \x * \xo 9:25 \xt 2Ko 11:32-33\x* \s1 Sol Jerusalem am mɨdeia \p \v 26 Sol Jerusalem amöm, nɨbi bɨ Jisas lau adö mɨdeila gau aip mɨdeinam, a geia pen kale nɨŋöm, bɨ i Jisas bɨ nɨpe ap wasö, hanɨp al pak lɨnɨg auöp, a göm, pɨñɨŋ gɨla. \x * \xo 9:26 \xt Gal 1:17-19\x* \v 27 Anɨg geila, Banabas nɨpe Sol nɨp dam bɨ Jisas manö ud arep gau mɨdeila au amöm, kalɨp haga, “Bɨ anɨbi nɨp nɨŋmim pɨñɨŋ gagmim. Mañ ap daun kub Damaskas amöl gɨ, adan aŋ au amöm, Bɨ Kub nɨp nɨŋö, nɨp manö rɨmnap haga. Hainö am Damaskas nɨbi bɨ kalɨp pɨñɨŋ gagöm, Jisas manö aij u haƚöwaƚö nöp hag ña,” a ga. \x * \xo 9:27 \xt 1Ko 9:1\x* \v 28 Banabas anɨg hagö, Sol nɨp udlö, kalɨp aip Jerusalem mɨdöm, daun kub anɨbu mɨgan mɨgan gau amöm, Jisas manö aij u haƚöwaƚö yabɨƚ nöp hag ña. \v 29 Pen bɨ Juda Grik manö nɨŋla gau nɨp aip manö pen pen hag amɨl apɨl göm, nɨp al pak lun, a göm, gasɨ u nɨŋla. \v 30 Pen bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla rɨmnap manö anɨbu nɨŋöm, nɨp uɫ gɨ dam daun kub Sisaria amöm yulö, daun kub Dasas ara. \p \v 31 Ñɨn aŋ anɨb au, ram mɨnöŋ Judia, Galili, Sameria gau, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau mɨd aij gɨla. Ana Uɫ nɨpe kalɨp abad mɨd aij göm, pɨdöŋ ñö nɨŋöl gɨ, kale kƚö göm, Bɨ Kub nɨp gasɨ nɨŋöl gɨ mɨdöm, nɨbi bɨ rɨmnap halö Jisas manö aij u hag ñɨlö, kale u rö nöp Jisas nɨp nɨŋ udla. \s1 Pida Inias nɨp gö urak ara \p \v 32 Pida ram mɨnöŋ ke ke gau gɨ ajöl gɨ, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp nɨŋ ajmɨdöp. Anɨg göl nɨŋ ajöm, mañ ap, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp nɨŋɨn, a göm, ram rɨƚɨg agƚö Lida ara. \v 33 Ram mɨnöŋ anɨbu bɨ ap mɨdeia, hib nɨpe u Inias. Pen ñɨmagö ma nɨpe gau kɨƚa gö, kuö adö nɨpe u nöp han mɨdmɨdöp mɨ unbö raleb jɨŋ ina. \v 34 Pida bɨ anɨbu nɨp haga, “Inias. Nan nöp göp u Jisas gö kamɨŋ lɨnab. Urakmön, kuö ne u yad aij gɨ,” a ga. Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, magö anɨbu nöp Inias nɨp kamɨŋ lö uraka. \v 35 Inias uraköm gɨ ajö nɨŋöl gɨ, ram rɨƚɨg agƚö Lida nɨbi bɨ gau abe, ram mɨnöŋ Seron nɨbi bɨ gau abe nɨp nɨŋöm, Bɨ Kub nɨp nɨŋ udla. \s1 Dabida uma, Pida gö, uraka \p \v 36 Pen Pida ram rɨƚɨg agƚö Lida anɨbu mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi Jisas nɨp nɨŋ uda ap uma yöp daun kub Jopa au. Nɨbi anɨbu hib nɨpe Dabida. Pen Grik manö hagöm nɨp Dokas a gɨmɨdal. Nɨpe nɨbi bɨ gau kalɨp abad mɨd aij göm, nɨbi bɨ mög gep rö gau kalɨp wög gɨ ñɨmɨdöp. \v 37 Nɨbi anɨbu nɨp nan gö hadö umö, nɨp ñɨg pak ñöm wip he dam ram raul mɨgan adö laŋ lɨla. \v 38 Jisas nɨbi bɨ nɨpe Jopa mɨdeila gau manö ap nɨŋla, Pida ap mɨdeia ram rɨƚɨg agƚö Lida au. Lida daun kub Jopa söl au mɨdöp, nɨŋöm kale bɨ mɨhöp kalɨp hag yulö, Pida mɨdeia au ammil manö kƚö hagmil haglö, “Ne hol aip yɨŋɨd auö arun,” a gɨlö. \v 39 Hagailö, Pida kalɨp mɨhöŋ aip Jopa amöm amjaklö nɨŋöl gɨ, nɨp uɫ gɨ dam Dabida uma dam lɨla ram raul adö laŋ arla. Uɫ gɨ ud areilö nɨŋöl gɨ, nɨbi paƚpaƚ ap mɨdeila gau, nɨbi uma anɨbu nöd kamɨŋ mɨdmɨdöp u, waƚɨj mɨlö waƚɨj rɨmnap kalɨp yɨharɨŋ ñɨmɨdöp gau, Pida nɨp yamöl gɨ, mɨɫöŋ gɨ mɨdeila. \p \v 40 Pida pen nɨbi bɨ ap mɨdeila anɨb gau kalɨp hag höŋ yaŋ yuöm, kugom yɨmöm, God nɨp sabe göl gɨ, ado göm, wip he nɨŋöl gɨ haga, “Dabida, urak!” a ga. Hagö, Dabida amgö ñɨl Pida nɨp nɨŋöm, urak asɨka. \v 41 Pida pen ñɨmagö kɨd nɨpe u udöm, ud urak ñöm, nɨbi paƚpaƚ gau abe, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau abe, kalɨp magöŋhalö wɨñ alö aueila haga, “Dabida i,” a ga. \v 42 Pen Pida anɨg geia, manö anɨbu Jopa nɨbi bɨ magöŋhalö nɨŋöm, nɨbi bɨ iru nöp Bɨ Kub nɨp nɨŋ udla. \v 43 Pen Pida nɨpe daun kub Jopa anɨbu, bɨ kaj kau hañ wög gɨmɨdöp bɨ ap aip ñɨn rɨmnap rapɨn mɨdmɨdil. Bɨ anɨbu hib nɨpe Saimon. \c 10 \s1 Ejol ap apöm Konilias nɨp manö haga \p \v 1 Pen ami bɨ gau kalɨp abad mɨdmɨdöp bɨ kub ap daun kub Sisaria mɨdmɨdöp. Hib nɨpe u Konilias. Ami bɨ nɨpe abad mɨdmɨdöp anɨb gau kalɨp “Idali Ami Bɨ” a gɨmɨdal. \v 2 Bɨ kub Konilias anɨbu aip, nɨbi bɨ ram nɨpe gau aip, God nɨp nɨŋ udla. Juda nɨbi bɨ nan kale rɨmnap mɨdagmɨdöp u, Konilias nɨpe mani nan gau haƚöwaƚö ñɨmɨdöp. Pen nɨpe God nɨp pör sabe gɨmɨdöp. \v 3 Mañ ap sɨdö gamɨŋ ga magö u, Konilias nɨpe naböŋ nɨŋa, God ejol ap apöm haga, “Konilias!” a ga. \v 4 Hageia, Konilias pɨñɨŋ göm nɨp nɨŋ ij halö löm haga, “Bɨ kub, yɨp nɨhön hagabön?” ö ga. \p Hageia, ejol u nɨp haga, “Ne God nɨp sabe gɨmön, nɨbi bɨ mög gep gau kalɨp nan haƚöwaƚö ñɨmön gɨpan u, God nöp aij göm nöp hauƚ gagöp. \v 5 Ne bɨ rɨmnap hagö, kale am daun kub Jopa amöm, bɨ Saimon Pida a gɨpal u nɨp haglö aunɨm. \v 6 Nɨpe Saimon, bɨ kaj kau hañ wög göp u aip mɨdpil ñɨg solwara goƚ au,” a ga. \p \v 7 Pen ejol manö anɨbu hagöm arö nɨŋöl gɨ, Konilias bɨ wög nɨp gɨ ñɨmɨdil mɨhau abe, ami bɨ God nɨp nɨŋ uda ap abe hagö aueila, \v 8 kalɨp ejol u manö nɨhön nɨhön haga u hag ñɨ aij göm hag yuö, Jopa arnɨg hadla. \p \v 9 Kale am am adan aŋ au hanla. Ruö am am, sɨdö aŋ aulɨk magö u, Jopa söl söl gɨla. Magö anɨbu Pida God nɨp sabe gɨnɨg ara ram adö laŋ mɨgan u. \v 10 Nɨpe amöm, God nɨp sabe gɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨp kɨyö kub yabɨƚ la. Pen nɨbi bɨ nɨpe gau nan magö lau gɨlö nɨŋöl gɨ, nɨpe naböŋ ap nɨŋa. \v 11 Pida nɨpe naböŋ nɨŋöm nɨŋa, kumi kabö adö laŋ mɨgan hiɨköm, wadɨ kub ap ñon mɨlö mɨhau mɨhau goƚ lap lap adɨköl mɨdeia aŋ au lug lug mɨnöŋ iƚ yaŋ luga. \v 12 Wadɨ mɨgan anɨb yaŋ kaj, wal wayöŋ, re, yaur ke ke gau magöŋhalö nöp mɨdeia. \v 13 Manö ap pen nɨp haga, “Pida, urakmön nan ñɨŋeb anɨb yagol gau pak ñö?,” a ga. \p \v 14 Hageia, Pida pen haga, “Bɨ Kub. Wasö yabɨƚ! Nɨhön gɨnɨg ñö? a gɨmön hagpan? Hon Juda nɨbi bɨ nan hil gep anɨb gau nan rɨmnap ñɨŋagpin yabɨƚ,” a ga. \x * \xo 10:14 \xt Lep 11:1-47; Esi 4:14\x* \p \v 15 Hageia, manö anɨbu kauyaŋ haga, “Nan nɨhön nɨhön God nan ñɨŋeb a ga gau, hil gep a gɨmön hagagmön,” a ga. \x * \xo 10:15 \xt Mak 7:15,19\x* \p \v 16 Ga anɨbu, ij mɨhau nɨgaŋ ga. Hainö me, nan wadɨ kub anɨbu ado gɨ kumi kabö adö laŋ ara. \p \v 17 Anɨg gö, Pida naböŋ nɨŋbin anɨbu nɨhön gɨnab, a göm, gasɨ iru nɨŋ mɨdö nɨŋöl gɨ, Konilias bɨ hag yuö nɨp hagnɨg aula bɨ kabö u adan iƚ au apjakla. \v 18 Apjaköm hagla, “Bɨ Saimon Pida au mɨdöp aka?” gɨla. \p \v 19 Pida naböŋ nɨŋajɨp anɨbu gasɨ nɨŋöl gɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, God Ana nɨp haga, “Ne nö?! Bɨ mɨhau nɨgaŋ nöp uƚhai nɨŋ auaböl. \v 20 Anɨb u, urakmön ram au gɨyaŋ arammön. Yad ke kalɨp hag yunö auaböl. Anɨb u, auö aip arun a gaiöl u, gasɨ iru nɨŋagmön aip armön,” a ga. \p \v 21 God Ana anɨg hagö, Pida au yaŋ amöm bɨ anɨb gau kalɨp haga, “Bɨ uƚhai nɨŋabim bɨ u, yad me i. Yɨp manö ap hagnɨg aubim aka?” ga. \p \v 22 Hageia, hagla, “Bɨ kub Konilias, ami bɨ gau kalɨp abad mɨdöp bɨ kub u hanɨp hag yuö auabun. Nɨpe God nɨp nɨŋ udöm, God Manö hagöp rö göp; Juda kai nɨp nɨŋlö kalɨp magöŋhalö aij göp. Pen nɨpe naböŋ nɨŋa, God ejol ap apöm nɨp haga, ‘Ne bɨ rɨmnap yuö, am Saimon Pida nɨp uɫ gɨ daulö, manö hagainɨm u nɨŋmön,’ a ga,” a gɨla. \s1 Pida Konilias ram ara \p \v 23 Anɨg hagailö, Pida kalɨp hagö ram raul mɨgan amöm hanla. \p Ruö Pida, bɨ Jopa nɨbö Jisas nɨp nɨŋ udla rɨmnap udöm, Konilias yua bɨ ugan anɨbu aip am am adan aŋ au hanla. \v 24 Ruö u, Sisaria amjaköm, Konilias ram u amjakla. Pen Konilias nɨpe Pida auab, a göm, nɨbi bɨ nɨpe gau abe, mɨdeimam nɨpe gau abe, kalɨp wɨñ alö ap magum gɨ mɨdeila. \v 25 Pida nɨpe amöm ram raul arnɨg gö nɨŋöl gɨ, Konilias nɨp nable paköm, nɨp bɨ kub a göm, am ma iƚ nɨpe au kugom yɨma. \v 26 Anɨg gö nɨŋöl göm, Pida pen nɨp ud urak ñöm haga, “Ne urak! Yad u rö nöp bɨ ap me,” a ga. \x * \xo 10:26 \xt Ap 14:13-15; Rep 19:10\x* \p \v 27 Hagö, urakö nɨŋöl gɨ, manö hagöl gɨ, ram raul mɨgan yaŋ arlö. Ammil Pida nɨŋa, nɨbi bɨ iru nöp ap magum gɨ mɨdeila. \v 28 Pida kalɨp haga, “Kale ke nɨŋbim, hon Juda nɨbi bɨ asɨ masɨ gɨ aij gɨpun. Juda nɨbi bɨ wasö gau aip ajagpun; ram kale aragpun. Pen yad naböŋ nɨŋnö, God yɨp manö ap haga. Nɨpe manö haga anɨbu, yad nɨbi bɨ rɨmnap asɨ masɨ mɨdpal, a gem, kalɨp asɨ masɨ gɨnam rö lagöp. \v 29 Anɨb u nɨŋem me, Konilias manö hagöp u nɨŋem arö gagpin; hagöp rö nɨŋem aubin. Anɨb u, yɨp nɨhön gɨnɨg hagpe aubin?” ö ga. \p \v 30 Pida anɨg hageia, Konilias haga, “Yad ruö nöp me, mɨñi sɨdö gamɨŋ göp magö u rö, ram raul mɨgan yaŋ God nɨp sabe gɨ mɨdöl gɨ nɨŋnö, bɨ waƚɨj rud yabɨƚ yɨma ap apöm, mɨdainö ba au uraköl mɨdeia. \v 31 Nɨpe yɨp haga, ‘Konilias, ne God nɨp sabe gɨmön, mani nan gau nɨbi bɨ nan mɨdagöp gau kalɨp haƚöwaƚö ñɨmön gɨpan u, God nɨŋöb. \v 32 Anɨb u me, bɨ rɨmnap hag yuö, daun kub Jopa amöm, Saimon hib nɨpe ap Pida a gɨpal u, nɨp uɫ gɨ dauöl. Nɨpe Saimon bɨ kaj kau hañ wög göp u aip mɨdpil ñɨg solwara goƚ au,’ a ga. \v 33 Ejol u yɨp anɨg hagö, yad yɨŋɨd nöp bɨ yad rɨmnap hagnö, nöp am uɫ gɨ dauajal, yɨp aij göp. Hon nɨbi bɨ aui God pɨg mɨdpun rö, Bɨ Kub manö kalɨp hag ñɨmön, a göm, nöp hag yuö auban u, mɨñi hanɨp hag ñö nɨŋun,” a ga. \s1 Pida Konilias nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp manö hag ña \p \v 34 Konilias anɨg hageia, Pida haga, “Yad mɨñi nɨŋbin, God nɨpe, bɨ söl aui nɨbö nöp bɨ aij, bɨ mɨlö gau nɨbö bɨ naij, a göm, nɨŋagöp. \x * \xo 10:34 \xt Dud 10:17; Ro 2:11\x* \v 35 Ram mɨnöŋ ke ke gau nɨbö, iƚ ke ke gau nɨbö, nɨbi bɨ an an God nɨp nɨŋöm ana udöm, manö nɨpe nɨŋöm hagöp rö gɨnaböl gau, kalɨp magöŋhalö udnab. \v 36 Pen God nɨpe hanɨp Isrel nɨbi bɨ manö aij yua u nɨŋbim. Yad ke aip jɨm ñöl mɨdlaŋ, a göm, God nɨpe Jisas Krais nɨp hag yua. Jisas Krais nɨpe nöp me, nɨbi bɨ gau magöŋhalö Bɨ Kub kale mɨdöp. \v 37 Kale ke nɨŋbim, Jon bɨ ñɨg pak ñeb u, ñɨg pak ñöl gɨ, manö aij anɨbu iƚ göm, ram mɨnöŋ Galili hag ña. Anɨg göl hagö, hag damöm, hag damöm, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ Isrel mɨdpal gau magöŋhalö nɨŋla. \x * \xo 10:37 \xt Mad 4:12-17\x* \v 38 Pen kale nɨŋbim, Jisas Nasared nɨbö u God aip mɨdöm, Ana Uɫ u nɨp ñö, abad mɨdö nɨŋöl gɨ, kƚö nɨpe nöp udöm, ram mɨnöŋ ke ke gau magöŋhalö ajöl göm, nɨbi bɨ gau gɨ aij göl gɨ, nɨbi bɨ Seden kalɨp gö uɫham mɨdeila gau kalɨp gö, kamɨŋ lɨmɨdöp. \x * \xo 10:38 \xt Mad 3:16; Luk 4:17-20\x* \p \v 39 “Pen Jisas Juda nɨbi bɨ ram mɨnöŋ kale gau gɨ ajöl göm, Jerusalem gɨ ajöl göm, ga ga rö hon amgö hon ke nɨŋno u hagabin. Pen hainö nɨp mab ba laŋ al pak lɨlö uma. \v 40 Uma u pen ñɨn mɨhöp mɨdöm, God gö, ñɨn mɨhau nɨgaŋ u kauyaŋ uraköm, am waiö lö amgö nɨŋno. \v 41 Nɨbi bɨ magöŋhalö nɨp amgö nɨŋagla. God hanɨp nɨbi bɨ hag la gau nöp Jisas nɨp amgö nɨŋno. Nɨpe umöm urakö nɨŋöl gɨ, aip mɨdun jɨm ñöl nan ñɨŋun ñɨg ñɨŋno. \x * \xo 10:41 \xt Ap 1:8; Luk 24:42-43\x* \v 42 Jisas hanɨp haga, ‘Manö aij yad u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨmim hagmim, “God haga rö me, hainö Jisas nɨbi bɨ kamɨŋ mɨdeinaböl gau abe, nɨbi bɨ umnaböl gau abe, kalɨp magöŋhalö manö kub hagnab,” a gɨmim,’ a ga. \x * \xo 10:42 \xt Ap 17:31; 1Pi 4:5\x* \v 43 Pen adö anɨbu, bɨ God manö hagep gau magöŋhalö Jisas Krais nɨp hagöm hagla, ‘Nɨbi bɨ an an Krais hib kƚö yabɨƚ nɨpe u udnaböl gau, nan si nan naij gɨpal u, God nɨŋöm arö gɨnab,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 10:43 \xt Ais 53:5-6; Jer 31:34\x* \s1 Juda nɨbi bɨ wasö gau Ana Uɫ udla \p \v 44 Pen Pida anɨg göl manö hag mɨdö nɨŋöl gɨ, Ana Uɫ nɨpe nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila gau kalɨp magöŋhalö aua. \x * \xo 10:44 \xt Ap 11:15; 15:8\x* \v 45-46 Ana Uɫ kalɨp auö, kale manö ke nöp, haŋ ke nöp hagöl gɨ, God hib nɨpe haglö adö arö, Juda nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla Pida aip Jopa nɨbö aula gau, God Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp Ana Uɫ ña me u, a göm, aiö waiö gɨla. \p Pida pen haga, \x * \xo 10:45-46 \xt Ap 2:4; 19:6\x* \v 47 “God nɨpe Ana Uɫ hanɨp ña rö u, mɨñi nɨbi bɨ gai i kalɨp u rö nöp ñöb. Anɨb u, kale ñɨg paknabun, a gɨlö, nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp wasö göl rö lagöp,” a ga. \v 48 Pida anɨg hagöm bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp haga, “Nɨbi bɨ gai i kalɨp Jisas Krais hib nɨpe hagmim ñɨg pak ñɨmim,” a ga. Ñɨg pak ñɨlö nɨŋöl gɨ, kale hagla, “Pida, ne hon aip ñɨn pro magö ap aui mɨdaimön,” a gɨla. Haglö, ñɨn pro magö ap kalɨp pɨg mɨdeia. \x * \xo 10:48 \xt Ap 2:38\x* \c 11 \s1 Pida Jerusalem arö nɨp manö hag gɨla \p \v 1 Pen Jisas manö ud arep bɨ gau abe, ram mɨnöŋ Judia nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau abe nɨŋla, Juda nɨbi bɨ wasö gau rɨmnap God Manö nɨŋ udla. \v 2 Anɨb u, hainö Pida Jerusalem arö, Juda bɨ wasö gau u rö nöp hañ rɨb gɨ dö göl, a gɨmɨdal bɨ gau, Pida nɨp kal göm hagla, \v 3 “Ne nɨhön gɨnɨg bɨ hañ rɨb gɨ dö gagpal gau ram kale ammön, kalɨp aip nan jɨm ñöl ñɨŋabön?” ö gɨla. \x * \xo 11:3 \xt Ap 10:28; Gal 2:12\x* \p \v 4 Anɨg hagaila, Pida daun kub Jopa mɨdöm naböŋ nɨŋa aiud u kalɨp hag ñöl gɨ haga, \v 5 “Yad daun kub Jopa mɨdem, God nɨp sabe gɨ mɨdem, naböŋ nɨŋnö, kumi kabö adö laŋ nɨbö, wadɨ kub ap rö ñon mɨlö mɨhau mɨhau goƚ lap lap adɨköl mɨdeia lug lug iƚ yad mɨdainö au ap luga. \x * \xo 11:5 \xt Ap 10:9-48\x* \v 6 Auö, yad wadɨ anɨbu mɨdeia söl au amem nɨŋnö, kaj, wal wayöŋ, re, yaur gau gau magöŋhalö mɨdeia. \v 7 Pen manö ap yɨp haga, ‘Pida, ne urakmön nan anɨb yagol gau pak ñöŋ,’ a ga. \p \v 8 “Hageia, yad pen hagnö, ‘Bɨ Kub. Wasö yabɨƚ! Nɨhön gɨnɨg ñöŋ a gɨmön hagpan? Hon Juda nɨbi bɨ nan hil gep anɨb gau nan rɨmnap ñɨŋagpin yabɨƚ,’ a gɨnö. \p \v 9 “Anɨg hagainö, manö anɨbu kauyaŋ haga, ‘Nan nɨhön God nan ñɨŋeb a ga gau, hil gep a gɨmön hagagmön,’ a ga. \v 10 Ga anɨbu, ij mɨhau nɨgaŋ ga. Pen hainö nan wadɨ kub anɨbu ado gɨ kumi kabö adö laŋ ara. \p \v 11 “Pen magö anɨbu nöp, bɨ mɨhau nɨgaŋ ram han mɨdainö u apjakla. Bɨ anɨb gau bɨ kub Konilias, Sisaria nɨbö hag yuö, yɨp uɫ gɨnɨg aula. \v 12 God Ana yɨp haga, ‘Gasɨ iru nɨŋagmön, kalɨp aip haƚöwaƚö armön,’ a ga. Anɨg hageia, yad mam Jisas manö nɨŋ udpal unbö kagoƚ jɨŋ udem, kalɨp aip Konilias ram u arno. \v 13 Amjakno, Konilias haga, ‘Ejol ap apöm yɨp haga, “Bɨ rɨmnap hagaimön, daun kub Jopa amöm, bɨ ap Saimon Pida a gɨpal u nɨp uɫ gɨ dauöl. \v 14 Uɫ gɨ daulö, nɨpe nöp manö rɨmnap hag ñö, nɨbi bɨ ram ne aip mɨdpim gau, God kalöp magöŋhalö ud kamɨŋ yuö, nɨbi bɨ nɨpe mɨdeinabim,” a ga,’ a ga. \x * \xo 11:14 \xt Ap 16:31\x* \p \v 15 “Konilias yɨp anɨg hagö, yad iƚ gem manö hag ñɨnö nɨŋöl gɨ, Ana Uɫ nɨpe hanɨp nöd aua rö, nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp u rö nöp aua. \x * \xo 11:15 \xt Ap 2:4\x* \v 16 Anɨg gö, Bɨ Kub hanɨp nöd haga manö u gasɨ nɨŋnö. Nɨpe haga, ‘Jon kalɨp ñɨg pak ña u pen söl mɨdöp God nɨpe kalöp Ana Uɫ u pak ñɨnab,’ a ga. \x * \xo 11:16 \xt Ap 1:5\x* \v 17 Pen hon Bɨ Kub Jisas Krais nɨp nɨŋ udno ñɨn u, God nan aij yabɨƚ hanɨp ña rö, kalɨp u rö nöp ña. Anɨb u, yad aigöl gem God nɨp, ‘Anɨg gagmön,’ a gɨbnep?” ö ga. \p \v 18 Pida anɨg hageia, bɨ nɨp manö kal hag gɨla gau manö haga u nɨŋöm, manö kal rɨmnap halö hag gagla. God hib haglö adö arö nɨŋöl gɨ hagla, “Hanɨp nöp wasö; Juda nɨbi bɨ wasö gau u rö nöp, nan si nan naij gɨpal u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a göm, nɨp sabe geinaböl u, nɨpe nɨŋöm, nan si nan naij gɨpal gau arö göm, kamɨŋ pör mɨdep magö u kalɨp ñɨnab,” a gɨla. \x * \xo 11:18 \xt Ap 13:48; 14:27\x* \s1 Adiok nɨbi bɨ Jisas manö aij u nɨŋ udla \p \v 19 Pen Sɨdipen nɨp kabö ju pak lɨla ñɨn aŋ au, bɨ Juda Jerusalem mɨdeila gau, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp gɨ naij yabɨƚ gɨlö, kale pɨñɨŋ gɨ ke ke arla. Rɨmnap pɨñɨŋ gɨ ram mɨnöŋ Pönisia arla, rɨmnap pɨñɨŋ gɨ ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Saipras arla, rɨmnap pɨñɨŋ gɨ daun kub Adiok arla. Amöm, Jisas manö aij u Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp hag ñagla, nɨbi bɨ kale ke Juda kai ju am anɨb gau mɨdmɨdal gau kalɨp nöp hag ñɨla. \x * \xo 11:19 \xt Ap 8:1-4\x* \v 20 Pen nɨbi bɨ Jisas manö aij u nɨŋ udla rɨmnap Saipras nɨbö, rɨmnap Sairini daun nɨbö, pɨñɨŋ gɨ Adiok amöm, Bɨ Kub Jisas manö aij u Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp hag ñɨla. \v 21 Bɨ Kub kƚö nɨpe u kalɨp aip mɨdeia u me, nɨbi bɨ gau kalɨp Jisas manö aij u hag ñɨlö, nɨbi bɨ iru nöp Bɨ Kub nɨp nɨŋ udla. \p \v 22 Pen Jerusalem nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, manö anɨbu nɨŋöm, bɨ kale Banabas nɨp haglö, Adiok ara. \x * \xo 11:22 \xt Ap 4:36\x* \v 23 Banabas nɨpe Adiok amjaköm nɨŋa, God nɨpe nɨbi bɨ anɨb gau mög nɨŋöm gö, Jisas manö aij u nɨŋ udla. Anɨb u me, nɨpe ñɨñɨ löm, kalɨp manö rɨmnap halö hag ñöl gɨ haga, “Bɨ Kub nɨp nɨŋ udpim u arö gagmim; nɨp añɨ nöp hibur gasɨ mɨdmagö kale aŋ daŋ nɨŋ ud pɨdöŋ gɨmim, cɨg göl gɨ mɨdaimim,” a ga. \v 24 Banabas nɨpe bɨ aij yöl. Ana Uɫ nɨpe Banabas apöm ajmaŋ raumɨdöp. Nɨpe Jisas manö aij u böŋ nöp nɨŋ uda. Nɨpe Jisas manö aij u nɨbi bɨ gau hag ñö, nɨbi bɨ iru nöp Bɨ Kub nɨp nɨŋ udla. \p \v 25 Banabas pen bɨ Sol nɨp am daunam, a göm, daun kub Dasas ara. \x * \xo 11:25 \xt Ap 9:30\x* \v 26 Banabas Dasas amjaköm, Sol nɨp uƚhai nɨŋöm, uɫ gɨ ado gɨ am Adiok amöm, mɨ añɨ anɨbu nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp Jisas manö aij u hag ñöl gɨ mɨdailö. Adiok nɨbi bɨ Jisas Krais nɨp nɨŋ udla gau, nöd hib ñöm Krais Nɨbi Bɨ a gɨla. \p \v 27 Ñɨn aŋ anɨb au, bɨ God manö hagep rɨmnap Jerusalem nɨbö Adiok arla. \v 28 Amöm, God Ana nɨpe bɨ kale ap Agabas nɨp gasɨ ñö haga, “Kɨyö kub yabɨƚ ram mɨnöŋ magöŋhalö lɨnɨg gab,” a ga. Hagö, haga rö kɨyö kub yabɨƚ u, gapman bɨ kub Klodias abad mɨdmɨdöp ñɨn u aua. \x * \xo 11:28 \xt Ap 21:10\x* \v 29 Anɨg göl kɨyö kub la nɨŋöm Adiok nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau hagla, “Nɨbi bɨ Jisas manö aij u nɨŋ udpal rɨmnap ram mɨnöŋ Judia gau mɨdlö nɨŋöl gɨ, kalɨp kɨyö kub yabɨƚ löp u, hon añɨ añɨ kalɨp mani rɨmnap magum gun ñun,” a gɨla. \v 30 Anɨg hagöm, mani lɨ magum göm, Banabas aip Sol aip kalɨp ñöm hagla, “Kale bɨ mɨhöŋ mani i dammil, Krais nɨbi bɨ nɨpe abad mɨdpal bɨ kub gau kalɨp ñɨl,” a gɨla. \x * \xo 11:30 \xt Ap 12:25\x* \c 12 \s1 Herod Jems nɨp al pak löm, Pida nɨp nagɨ la \p \v 1 Ñɨn aŋ anɨb au, gapman bɨ kub Herod, nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau rɨmnap kalɨp gɨ naij göl gɨ, dam nagɨ löl gɨ ga. \v 2 Ami bɨ nɨpe gau rɨmnap hagö, Jon nɨmam Jems nɨp ru mɨlö kɨd udöm böŋ nöp al pak lɨlö uma. \v 3 Herod hagö anɨg geila, Juda nɨbi bɨ gau nɨŋöm ñɨñɨ lɨla. Ñɨñɨ lɨla u, Herod nɨŋöm, Pida nɨp u rö nöp hagö, dam nagɨ lɨla. Gɨla anɨbu, Juda nɨbi bɨ Bred Yɨs Halö Ñɨŋagep ñɨn aŋ au gɨla. \v 4 Herod Pida nɨp anɨg göl dam nagɨ löm, ami bɨ unbö raleb böŋ daŋ (16) kalɨp nɨme lɨ yɨgwo mɨlö yɨgwo mɨlö löm haga, “Sɨdö aŋ sɨbön yaŋ bɨ mɨhau mɨhau abad nöp mɨdaimim,” a ga. Herod gasɨ nɨpe u ke nɨŋöm haga, “Pasopa ñɨn u ap arainɨm me, hainö Pida nɨp dam nɨbi bɨ mɨdeinaböl aŋ au amun manö kub hagnabun,” a göm nɨŋa. \p \v 5 Pida nɨpe anɨg göl nagɨ mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau Pida nɨp gasɨ nɨŋöm, kƚö göm God nɨp sabe göl gɨ nöp mɨdeila. \p \v 6 Pen gapman bɨ kub Herod Pida nɨp manö kub hagnam, a göm, nɨŋa ñɨn anɨbu nöp sɨbön au yaŋ, Pida nɨp sen mɨhöp adɨköm, ami bɨ mɨhau böŋ lap lap nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Pida aŋ yaŋ haneia. Ami bɨ rɨmnap u rö nöp adan iƚ u nɨŋ mɨdeila. \v 7 Pen adɨŋ Bɨ Kub ejol nɨpe ap urak mɨdö nɨŋöl gɨ, mab mɨɫaŋ rö am nagɨ lep ram raul mɨgan u ara. Ejol anɨbu am Pida nɨp rɨglöm pak nɨŋöm haga, “Yɨŋɨd urak!” a ga. Hagö, Pida urakö nɨŋöl gɨ, sen nɨp adɨkla u hubɨka. \p \v 8 Ejol Pida nɨp haga, “Dip nagɨ ne u pɨg lɨmön, ma rɨrup ne u gɨmön gɨ,” a ga. Hagö, Pida ejol haga rö nöp gö, ejol u pen haga, “Waƚɨj mɨlö kub ne u yɨmö, yad aip arul,” a ga. \v 9 Hagö, waƚɨj mɨlö kub nɨpe u yɨmöm, ram raul mɨgan mɨdeia u arö göm, ejol u aip hadlö. Ejol ga anɨbu, Pida nɨpe hag nɨŋa e, u naböŋ nɨŋabin a göm nɨŋa. \v 10 Pen ami bɨ nɨŋ mɨdeila ajöŋ iƚ mɨhau hil gɨmil, ajöŋ kƚö yabɨƚ ain udöm gɨla ajöŋ höŋ yaŋ u ke hiɨkö nɨŋöl gɨ, höŋ arlö. Ammil, adan aŋ gau amöl gɨ Pida nɨŋa, ejol u mɨdageia. \x * \xo 12:10 \xt Ap 5:19\x* \p \v 11 Anɨg ga nɨŋöm Pida haga, “Mɨñi nɨŋ aij gɨpin. U Bɨ Kub nöp, ejol nɨpe u hag yuö, ap gapman bɨ kub Herod yɨp nagɨ pɨdöŋ löp u hubɨk yuöp. Gapman bɨ kub Herod abe, Juda nɨbi bɨ gau abe, nan naij yɨp gɨnɨg gɨpal u, göl rö lagöp,” a ga. \v 12 Anɨg hagöm, gasɨ nɨŋ aij göm, bɨ ne Jon Mak nɨme Maria ram u ara. Ram anɨbu nɨbi bɨ iru nöp apöm, God nɨp sabe gɨ mɨdeila. \v 13 Pida apöm, ajöŋ u pa gu gu gö, pai Roda, ram anɨbu wög gɨmɨdöp u ajöŋ u hiɨknɨg aua. \v 14 Pai anɨbu ajöŋ apöm nɨŋa, Pida maj mɨgan u nöp hageia. Nɨpe anɨg nɨŋöm, ñɨñɨ yabɨƚ löm, hauƚ padö ajöŋ hiɨkaga; am nɨbi bɨ gau kalɨp haga, “Pida ap mɨdöp höŋ yaŋ,” a ga. \p \v 15 Hageia, kale hagla, “Ne hauƚ alajɨp hagabön,” a gɨla. Anɨg hageila, nɨpe kƚö yabɨƚ göm haga, “Piral hagagɨn; nɨŋö yabɨƚ hagabin. Pida mɨdöp höŋ yaŋ,” a ga. Hageia hagla, “U ana nɨpe u rö löp ap mɨdöp,” a gɨla. \v 16 Pen Pida nɨpe ajöŋ u kauyaŋ pak gu gu gö gö gö, am ajöŋ u hiɨköm nɨŋla, Pida nöp mɨdeia nɨŋöm aiö yabɨƚ gɨla. \v 17 Aiö gɨlö nɨŋöl gɨ, Pida kalɨp ñɨn mɨƚɨc gɨ ñöm haga, “Manö hagagmim!” a ga. Anɨg hagöm, nagɨ lep ram mɨdö nɨŋöl gɨ, God ejol ap yuö apöm, nɨp nɨhön nɨhön göm daua manö u kalɨp hag ñöm haga, “Manö anɨbi Jems abe, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udpal gau abe, kalɨp hag ñɨmim,” a göm, ke mɨgan ap ara. \p \v 18 Ruö ram ruö nɨŋöl gɨ, ami bɨ gau Pida mɨdageia u nɨŋöm, nɨhön göp, a göm, hag ap ran ap lugöl gɨ mɨdeila. Pɨñɨŋ göm, “Mai,” a göm, uƚhaila u pen nɨŋagla. \x * \xo 12:18 \xt Ap 5:22-24\x* \v 19 Herod ami bɨ anɨb gau kalɨp, Pida nɨp yɨŋɨd uƚhai nɨŋmim dauim, a gö, uƚhai wasö nɨŋlö, kalɨp manö kub hagöm, manö hagö ami bɨ nɨpe rɨmnap ami bɨ anɨb gau böŋ nöp al pak lɨla. \s1 Herod uma \p Hainö Herod ram mɨnöŋ Judia arö göm, am daun kub Sisaria mɨdmɨdöp. \v 20 Herod am Sisaria mɨdöm, daun kub mɨhöp Daia Saidon nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋö mulu luga. Pen Daia Saidon nɨbi bɨ apöm, bɨ Herod ram nɨpe abada bɨ Blasdas nɨp mɨɫöŋ gɨ ñöm hagla, “Hanɨp pör kɨyö lö, apun Herod ram mɨnöŋ nɨpe i nan magö rau ud arbun halö. Anɨb u, hanɨp kal kal juagmim; agamɨj jɨm ñöl mɨdaiun,” a gɨla. Hageila, Blasdas nɨpe pen haga, “U nɨŋö hagpim,” a ga. \p \v 21 Pen Herod manö anɨbu nɨŋöm, ñɨn ap manö hagnabin, a göm, hag la. Hainö hag la ñɨn anɨbu auö, nɨpe kiŋ kai yɨmbal rö waƚɨj aij aij yabɨƚ gau yɨmöm, sea kiŋ kub nɨpe adö u asɨköm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ña. \v 22 Herod manö anɨbu hag ñö nɨŋöl gɨ hagla, “U bɨ ap rö hagagab; god ap rö hagab,” a gɨla. \v 23 Pen Herod manö anɨbu nɨŋöm, “Yɨp manö anɨbu rö hagagmim; God hib nɨpe nöp hagpe adö araŋ,” a gaga. Anɨb u, Bɨ Kub ejol nɨpe ap hag yuö, apöm Herod nɨp gö, mɨña kub göm, gɨse lö böŋ nöp uma. \x * \xo 12:23 \xt Dan 5:20\x* \p \v 24 Pen God Manö u hag ñɨlö arö nɨŋöl gɨ, ram mɨnöŋ gau kɨd kɨd ara. \x * \xo 12:24 \xt Ais 55:11\x* \p \v 25 Pen Banabas aip Sol aip Jerusalem mɨdmil, gɨnɨg aulo u hadö gɨpul, a gɨmil, Jon Mak nɨp uɫ gɨ ado gɨ Adiok arla. \x * \xo 12:25 \xt Ap 11:29-30; 15:37\x* \c 13 \s1 Banabas aip Sol aip manö hag ñöl gɨ arlö \p \v 1 Daun kub Adiok anɨb au bɨ God manö hagep bɨ rɨmnap, bɨ God manö hag ñeb bɨ rɨmnap mɨdeila. Bɨ anɨb gau me, ap Banabas; ap Simion. Bɨ Simion anɨbu nɨp Bɨ Pɨr a gɨmɨdal. Bɨ ap Lusias, nɨpe Sairini daun nɨbö. Bɨ ap Maneyen, nɨpe Kiŋ Herod bɨ nɨŋeb nɨpe ap. Pen bɨ ap Sol. \v 2 Pen ñɨn ap kale nan magö ñɨŋagöm, Bɨ Kub nɨp nöp sabe gɨ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Ana Uɫ nɨpe kalɨp haga, “Kale Banabas aip Sol aip hagaimim, wög kalɨp hag lɨnö u gɨlö arnɨm,” a ga. \x * \xo 13:2 \xt Ap 9:15\x* \v 3 Anɨg hagö, kale nan magö ñɨŋagöm, God nɨp sabe göm, Banabas aip Sol aip kalɨp ñɨmagö adö laŋ löm, God kalɨp mɨhöŋ abad mɨdeiaŋ, a göm, kalɨp hag yula. \x * \xo 13:3 \xt Ap 6:6\x* \p \v 4-5 Ana Uɫ nɨpe kalɨp abad mɨdö nɨŋöl gɨ, bɨ nɨ Jon Mak, wög halɨp pro pro rɨmnap gɨ ñaŋ, a gɨmil, nɨp uɫ gɨ Selusia daun ñɨg goƚ yaŋ amöm, ñɨg magɨb udöm, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Saipras arla. Amöm, daun kub Salamis amöm, Sol aip Banabas aip Juda magum gep ram gau amöm, nɨbi bɨ gau kalɨp God Manö hag ñɨlö. \x * \xo 13:4-5 \xt Ap 12:12; 15:39\x* \v 6 Pen nɨbi bɨ Saipras mɨdeila anɨb gau kalɨp God Manö hag ñɨ dam dam, daun kub Pepos amjaköm, Juda bɨ ap kuj cage aimö gep bɨ ap nable paklö. Bɨ anɨbu hib nɨpe Ba-Jisas. Nɨpe manö piral hagöm haga, “Yad God manö hagep bɨ ap,” a ga. \v 7 Daun kub Pepos au, Saipras gapman bɨ kub yabɨƚ hanmɨdöp, hib nɨpe Segias Polas. Bɨ anɨbu nɨpe bɨ gasɨ nɨŋ kɨd yabɨƚ hiɨköm nɨŋmɨdöp. Nɨpe Banabas aip Sol aip, God Manö yɨp haglö nɨŋɨn, a göm, kalɨp hagö apil, nɨp God Manö hag ñɨlö. Pen bɨ kuj cage aimö gep bɨ u nɨpe bɨ kub anɨbu bɨ nɨŋeb nɨpe ap. \v 8 Bɨ Ba-Jisas anɨbu, Grik manö hagöm nɨp Elimas a gɨmɨdal. Banabas aip Pol aip kale Segias Polas nɨp God Manö aij u hag ñɨlö, nɨpe rɨmɨd lɨ apdi nɨŋ aij ga u pen, bɨ kuj aimö gep bɨ u nɨŋöm, Banabas Pol manö naij kek hagöm, Segias Polas Jisas manö u nɨŋ udagnɨm, a göm, nɨp haga, “Bɨ anɨb mɨhau manö pir alabil u nɨŋagmön,” a ga. \v 9 Sol hib nɨpe ap me Pol a gɨmɨdal. Ana Uɫ nɨpe Pol nɨp ajmaŋ rauöm gasɨ aij ñö nɨŋöl gɨ, bɨ kuj aimö gep bɨ u nɨp nɨŋ ij halö lɨ mɨdöm haga, \v 10 “Ne kɨjaki pi yag daua; naij nöp gɨpan. Nan nɨhön nɨhön aij mɨdöp u arö gɨmön, nɨbi bɨ gau kalɨp piral nöp gabön. Ne pör pör Bɨ Kub manö nɨŋö nɨpe u udmön manö piral rö labön. Ne ñɨn mai gɨ naij gabön u arö gɨnabön? \v 11 Anɨg gabön u, God gö, ñɨn bad ap amgö ne we gö sɨdö mailö nɨŋagnabön,” a ga. \p Pol manö anɨbu hagö, adɨŋ Ba-Jisas nɨŋa, kumi pɨr rö bad ap amgö nɨpe harɨkö böŋ nöp sɨb ga. Anɨg gö, bɨ ap yɨp ñɨmagö ud adan yamaŋ, a göm, ud rɨrɨkoƚ göl gɨ mɨdeia. \x * \xo 13:11 \xt Ap 9:8\x* \v 12 Banabas Pol kale bɨ mɨhöŋ Bɨ Kub manö u nɨp hag ñailö u nɨŋöm, Segias Polas nɨpe aiö ga. Anɨb u, Ba-Jisas ga u nɨŋöm, nɨpe Jisas nɨp nɨŋ uda. \s1 Banabas Pol kale daun kub Adiok, ram mɨnöŋ Pisidia au arlö \p \v 13 Pen Pol bɨ nɨpe gau aip ñɨg magɨb udöm, Pepos arö göm, Pega daun, ram mɨnöŋ Pampilia au arla. Am mɨdöm, Jon Mak nɨpe kalɨp mɨhöŋ au arö göm, ado gɨ Jerusalem ara. \x * \xo 13:13 \xt Ap 15:38\x* \v 14 Kale pen Pega daun arö gɨmil, daun kub Adiok, ram mɨnöŋ Pisidia au arlö. Am mɨdöm, Juda God nɨp sabe gep ñɨn u, Juda magum gep ram u ammil, asɨk mɨdailö. \v 15 Juda magum ram abad mɨdmɨdal bɨ gau uraköm, Mosɨs lo manö kalɨ kƚiñ rɨka adɨŋ rɨmnap abe, bɨ God manö hagep gau kalɨ kƚiñ rɨkla adɨŋ rɨmnap abe, amgö lɨ nɨŋ nɨbi bɨ mɨdeila gau kalɨp hagla. Kale manö hag pɨs göm, bɨ ap hag yulö Banabas Pol asɨk mɨdailö au amöm haga, “Mamil mɨhöŋ. Nɨbi bɨ gai i nɨŋ udep manö rɨmnap mɨdainɨm u, hanɨp hag ñɨlö nɨŋun,” a gɨla. \p \v 16 Hagailö, Pol uraköm manö hagnɨg ñɨmagö dap ranöm haga, “Kale Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö God nɨp sabe gɨmɨdim gau abe, manö hagnɨg gabin i rɨmɨd lɨ nɨŋim. \v 17 God nɨpe hadame nöp apɨs bac bɨ hon gau uda. God anɨbu nɨpe Isrel nɨbi bɨ God hon me. Hainö kale ram mɨnöŋ Ijip am mɨdeila, God kalɨp abad mɨd aij gö, ñɨ pai yag dapöm, iru yabɨƚ nöp mɨdeila. Bɨ kub Pero kalɨp, aragnabim, a ga u pen God kƚö ke yabɨƚ nɨpe u göm, kalɨp uɫ gɨ dam Ijip höŋ adö aula. \x * \xo 13:17 \xt Eks 1:7; 6:6; 12:51\x* \v 18 Kale mɨ ñɨnjuöl mɨhöp (40) ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdmɨdöp aŋ au mɨdöm, God nɨp manö iru nɨbanö sasɨm lɨ gɨmɨdal u pen God kalɨp abad mɨd aij ga. \x * \xo 13:18 \xt Nab 14:34; Dud 1:31\x* \v 19 Pen nöd ram mɨnöŋ Kenan nɨbi bɨ rɨgoŋ ke ke unbö mudun jɨŋ mɨdeila, pen God nɨbi bɨ nɨpe kalɨp abad mɨd aij göm pɨdöŋ nɨpe ñö, nɨbi bɨ rɨgoŋ ke ke unbö mudun jɨŋ nöd mɨdeila gau kalɨp aip pen pen göm, rɨdɨk gɨ yu al pak löm, ram mɨnöŋ anɨbu ram mɨnöŋ kale ke rö udla. \x * \xo 13:19 \xt Dud 7:1; Jos 14:1\x* \v 20 Kale Ijip mɨdlö mɨ ina u wö ralöm, ram mɨnöŋ aipɨƚ nöp aŋ gau mɨdlö mɨ ina u wö ralöm, nɨbi bɨ rɨdɨk gɨ yuöm, ram mɨnöŋ kale udla mɨ ina u abe wö ralöm gɨlö me, mɨ unbö po hadred pipdi (450) ina. \p “Pen God kalɨp dam ram mɨnöŋ Kenan aui löm, bɨ manö ud asɨkep rɨmnap hag lö, kalɨp abad mɨdmɨdal. Hainö bɨ God manö hagep Samyuel mɨdeia ñɨn u, \x * \xo 13:20 \xt Jaj 2:16; 1Sa 3:20\x* \v 21 nɨbi bɨ Isrel gau kale Samyuel nɨp hagla, ‘Ne kiŋ ap hag lö, hanɨp nɨbi bɨ magöŋhalö abad mɨdeinab,’ a gɨla. Hageila, God bɨ ne Kis ñɨ nɨpe Sol nɨp hag lö, kiŋ kale mɨdmɨdöp. Bɨ anɨbu Benjamin kɨgɨn rɨk damöm rɨk damöm rɨk lɨla. Sol kiŋ kale mɨdö, mɨ ñɨnjuöl mɨhöp (40) ina. \x * \xo 13:21 \xt 1Sa 8:5,19; 10:20-24\x* \v 22 Pen hainö God nɨpe gö Sol kiŋ mɨdageia. God nɨpe Depid kiŋ kale hag la. God nɨpe Depid manö hagöm haga, ‘Hibur gasɨ mɨdmagö yad ke gasɨ göp rö u, Jesi ñɨ nɨpe Depid hibur gasɨ mɨdmagö nɨpe abe unbö rö nöp gasɨ göp; nan nɨhön nɨhön gaŋ a gɨ nɨŋnabin u, nɨpe anɨg unbö rö nöp gɨnab,’ a ga. \x * \xo 13:22 \xt 1Sa 13:14; 16:12; Sam 89:20\x* \p \v 23 “Pen God nɨpe gö, Depid ñɨ pai rɨkö, rɨk dam dapɨl göm, Jisas nɨp yag daula. Anɨb u, God nöd manö kƚö hag la rö, nɨpe Isrel nɨbi bɨ kalɨp Ud Kamɨŋ Yuep Bɨ ap yua. \x * \xo 13:23 \xt 2Sa 7:12-16\x* \v 24 Pen Jisas iƚ göm wög gaga magö u, Jon nɨpe apöm, Isrel nɨbi bɨ kalɨp haga, ‘Nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨpe, kalöp ñɨg pak ñɨnabin,’ a ga. \x * \xo 13:24 \xt Mad 3:1-2\x* \v 25 Jon wög nɨpe gɨ pɨs gɨnɨg geia ñɨn aŋ u, nɨbi bɨ gau kalɨp haga, ‘Kale yɨp bɨ an, a gɨmim, gasɨ nɨŋbim? Bɨ Kub pör abad mɨdpim bɨ u, yad wasö. Bɨ anɨbu hainö aunab. Ma rɨrup nɨpe u ud hubɨknam rö lagöp,’ a ga. \x * \xo 13:25 \xt Jon 1:20,27\x* \p \v 26 “Añ mam yad, kale rɨmnap Ebraham ñɨ pai nɨpe mɨdpim; kale rɨmnap Juda nɨbi bɨ wasö pen God nɨp sabe gɨmɨdim. Krais nɨbi bɨ ud kamɨŋ yuep manö Jon hag ñɨ mɨdmɨdöp anɨbu, God nɨpe hanɨp nan a göm haga. \v 27 Jerusalem nɨbi bɨ gau abe, bɨ kub kale gau abe, Jisas nɨpe Krais u auub a göm nɨŋagla. Jisas nɨp al pak lɨlö umaŋ a gɨla u, God manö hagep manö kalɨ kƚiñ rɨkla rö nöp gɨla. Pen God nɨp sabe gɨnɨg Juda magum gep ram pör aumɨdal u, kale manö kalɨ kƚiñ rɨkla anɨbu pör pör nöp nɨŋmɨdal. \v 28 Nɨpe nan naij ap göp aka göm uƚhai wasö nɨŋöm gapman bɨ kub Pailod nɨp hagla, ‘Ne hagö nɨp al pak lɨlaŋ,’ a gɨla. \x * \xo 13:28 \xt Mad 27:22-23\x* \v 29 Pen God Manö haga rö, magöŋhalö nöp Jisas nɨp gɨla. Hainö nɨbi bɨ nɨpe gau apöm, wip he ud asɨk dam kabö mɨgan rɨgöl gɨla. \x * \xo 13:29 \xt Mad 27:59-60\x* \v 30 Rɨgöl gɨla u pen God gö kauyaŋ uraka. \v 31 Nɨpe uraköm, kamɨŋ mɨdö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ nɨpe aip Galili nɨbö Jerusalem aula gau, nɨp ñɨn iru nöp nɨŋla rö, uri Isrel nɨbi bɨ kalɨp Jisas manö aij u hag ñaböl. \x * \xo 13:31 \xt Ap 1:3,8\x* \p \v 32 “Pen hol bɨ mɨhöŋ aubul i, kalöp Krais manö aij u hagnɨg aubul. God hadame nöp apɨs bac bɨ hon kalɨp manö kƚö hag löm gɨnabin a ga manö anɨbu nöp \v 33 gasɨ nɨŋ mɨdöm, God nɨpe Jisas nɨp ud urak ña. Ga anɨbu apɨs bac bɨ gau nɨŋagla u pen ñɨ pai rɨk lep kale gau mɨñi hon nɨŋbun. Depid nɨpe God Manö adɨŋ Sam a gɨpal au Kɨmap yɨgwö aŋ nɨbö kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Ne Ñɨ yad. \q2 Yad mɨñi Nap ne mɨdpin,’ a ga. \x * \xo 13:33 \xt Sam 2:7\x* \m \v 34 God nɨpe gö, Jisas uraka u me, hainö umöm hañ romaŋ hij gɨ lug lɨ arnɨm rö lagöp. Manö anɨbu God Manö adɨŋ ap anɨgöl mɨdöp: \q1 ‘Yad Depid nɨp manö uɫ kƚö nɨŋö hag lɨnö u \q2 kalöp nöp ñɨnabin,’ a ga. \x * \xo 13:34 \xt Ais 55:3\x* \m \v 35 Pen God Manö adɨŋ ap anɨgöl mɨdöp: \q1 “‘Ne Bɨ Uɫ ne arö gö, \q2 hañ romaŋ nɨpe hij gɨ lug lɨ aragnɨm,’ a ga. \x * \xo 13:35 \xt Sam 16:10\x* \p \v 36 “Pen Depid nɨpe God wög nɨp hag la u, nɨbi bɨ nɨpe mɨdmɨdal ñɨn anɨbu gɨ damöm uma. Pen Depid nɨpe umö, nap nɨhi bɨ kalɨp rɨgöl gɨmɨdal gau dam rɨgöl gɨlö, hañ romaŋ nɨpe hij gɨ lug lɨ ara. \v 37 Pen God nɨpe gö uraka Bɨ anɨbu, hañ romaŋ nɨpe hij gɨ lug lɨ araga. \p \v 38 “Anɨb u, mɨdeimam nɨŋim. Jisas nɨpe umöm uraka u me, God nan si nan naij gɨpim u nɨŋöm arö gɨnab manö aij u kalöp hagabul. \v 39 Hon Juda lo manö adö u nöp nɨŋun geinabun u, God nan si nan naij gɨpun u nɨŋ nöp mɨdeinab. Pen Jisas mab ba laŋ al pak lɨlö uma u me, hon Jisas nɨp nɨŋ udeinabun u, God nan si nan naij gɨpun u nɨŋöm, arö göm, hanɨp nɨbi bɨ aij yad, a gɨnab. \x * \xo 13:39 \xt Ro 10:4\x* \v 40 Pen bɨ God manö hagep gau hadame nöp hagla rö hanɨp gagnɨm, a gɨmim gasɨ u nɨŋ aij gɨmim. Kale hagla, \q1 \v 41 ‘Kale nɨbi bɨ yɨp aɫab aɫab ñɨbim gau nɨŋim! \q2 Kale mɨdpim magö i, nan ke nɨbö ap gɨnabin. \q1 Nan gɨnabin anɨbu kalöp nöd hageinaböl u, \q2 ñɨƚoŋ lɨ hagaböl, a gɨ nɨŋnabim. \q1 Anɨb u, kale pa gɨl gɨl gɨmim \q2 böŋ nöp um hir gɨmim!’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 13:41 \xt Hab 1:5\x* \p \v 42 Pol aip Banabas aip manö anɨbu hagmil, Juda magum gep ram anɨbu höŋ arlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau hagla, “God nɨp sabe gep ñɨn hain u kauyaŋ apil, hanɨp manö anɨbu rɨmnap halö hag ñɨmil,” a gɨla. \v 43 Nɨbi bɨ gau magum gɨ mɨdeila gau ram u arö göm, ke ke arlö nɨŋöl gɨ, Juda nɨbi bɨ kabö göl rɨmnap abe, nɨbi bɨ gau nɨbö Juda kai nɨŋmɨdal rö nɨŋ udla rɨmnap abe, Pol aip Banabas aip kalɨp hain göm arla. Adan aŋ au amöl gɨ, bɨ mɨhau kalɨp haglö, “‘God hanɨp mög nɨŋöm ud aij göp,’ a gɨmim, gasɨ u nɨŋöl gɨ nöp mɨdaimim,” a gɨlö. \p \v 44 Pen Juda God nɨp sabe gep ñɨn hain u, nɨbi bɨ daun kub anɨbu mɨdeila gau magöŋhalö rö, Bɨ Kub manö nɨŋnɨg ap magum gɨla. \v 45 Pen Juda bɨ kub gau nɨbi bɨ iru nɨbanö aula u nɨŋlö, mulu lugö, Pol Banabas kalɨp bɨ mɨhau kalɨp nɨŋöm gasɨ naij nɨŋla. Pol manö nɨhön nɨhön nɨbi bɨ gau kalɨp haga u hag juöm, hib nɨpe u hag pro gɨla. \v 46 Juda bɨ gau anɨg gailö, Pol aip Banabas aip pɨñɨŋ gagmil, manö pen kƚö hagmil haglö, “God Manö aij u kalöp Juda nɨbi bɨ nöd hagul a gɨpul u pen kale manö aij anɨbu udagmim, hon pör mɨdep magö u nɨŋ udun rö lagöp, a gɨpim u me, mɨñi Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp hag ñɨnabul. \x * \xo 13:46 \xt Ap 3:26; 18:6\x* \v 47 Nɨhön gɨnɨg: Bɨ Kub hanɨp hagöm manö anɨg göl haga, \q1 ‘Yad hagnö, kale Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp mailö kale mɨdmim, \q2 ram mɨnöŋ ke ke gau ammim, \q1 nɨbi bɨ gau magöŋhalö mailö anɨbu nɨŋlö nɨŋöl gɨ, \q2 yad kalɨp ud kamɨŋ yunabin,’ a ga,” a ga. \x * \xo 13:47 \xt Ais 49:6\x* \p \v 48 Juda nɨbi bɨ wasö gau manö anɨbu nɨŋöm, mɨñ mɨñ göm, Bɨ Kub manö u, manö aij unbö ke yabɨƚ, a gɨla. Anɨb u, nɨbi bɨ God, pör pör mɨdaiöl, a göm, hag la gau magöŋhalö manö aij anɨbu nɨŋ udla. \p \v 49 Pen Bɨ Kub manö u, ram mɨnöŋ anɨb gau magöŋhalö haglö ara. \v 50 Anɨg ga u, Juda nɨbi bɨ gau nɨŋlö mulu lugö, am Adiok nɨbi kub God nɨp nɨŋ udla rɨmnap abe, bɨ kub ram mɨnöŋ anɨbu abad mɨdmɨdal gau rɨmnap abe, kalɨp haglö, kale am nɨbi bɨ iru nöp dapöm, Pol aip Banabas aip kalɨp gɨ naij göm, ram mɨnöŋ kale gau hag höŋ yula. \v 51 Anɨg gɨ hag höŋ yulö, bɨ mɨhau kale Adiok arɨk amöl gɨ, manö aij dam hag ñajul udagpim, a gɨmil, ma kale acɨp acɨp gau ƚɨk gɨ yumil ammil, daun kub Aikoniam arlö. \x * \xo 13:51 \xt Mad 10:14; Ap 18:6\x* \v 52 Pen Ana Uɫ nɨpe nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau ajmaŋ rauö, kale mɨñ mɨñ yabɨƚ göl gɨ mɨdeila. \c 14 \s1 Pol aip Banabas aip daun kub Aikoniam ajailö \p \v 1 Pol aip Banabas aip am daun kub Aikoniam mɨdmil, Juda magum gep ram u ammil, manö hag ñɨ aij gɨlö nɨŋöl gɨ, Juda nɨbi bɨ gau löm, Juda nɨbi bɨ wasö gau löm, iru nöp Jisas nɨp nɨŋ udla. \v 2 Pen Juda nɨbi bɨ rɨmnap, Jisas manö hagabil u nɨŋ udagnabun, a göm, amöm Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp manö nɨŋeb nɨŋagep piral hageila nɨŋöm kale nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau kalɨp nɨŋlö mulu kal luga. \v 3 Pen Pol aip Banabas aip, manö anɨbu nɨŋmil, ram mɨnöŋ anɨbu arɨk araglö. Kale au nöp mɨdmil, Bɨ Kub manö u kƚö göm waiö nöp hag ñɨmɨdil. Bɨ Kub kalɨp mɨhöŋ aip abad mɨdö nɨŋöl gɨ, nan gagep rö rɨmnap, nan nɨŋeb nɨŋagep rö rɨmnap gailö, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋöm hagla, “Anɨb u, manö hagabil anɨbi nɨŋö nöp hagabil,” a göm, nɨŋla. \x * \xo 14:3 \xt Mak 16:20; Hib 2:4\x* \v 4 Pen Aikoniam nɨbi bɨ anɨb gau asɨk ke ke löm, böŋ u Juda nɨbi bɨ gau manö hagla rö nɨŋla, böŋ u bɨ Jisas manö ud arep bɨ gau hagla u nöp nɨŋla. \v 5 Pen Juda nɨbi bɨ rɨmnap gau löm, Juda nɨbi bɨ wasö rɨmnap gau löm, bɨ kub kale gau abe, Pol aip Banabas aip kalɨp gɨ naij gun, kabö ju pak lun, a göm, gasɨ u nɨŋla. \x * \xo 14:5 \xt Ap 14:19\x* \v 6 Kalpe mɨhöŋ pen manö anɨbu nɨŋmil, pɨñɨŋ gɨ am daun kub mɨhau Lisdra Debi, ram mɨnöŋ Likonia au arlö. \v 7 Ammil, anɨb gau gɨ ajöl gɨ, Krais manö aij u hag ñɨmɨdil. \s1 Bɨ ma naij ga u, Pol gö, kamɨŋ la \p \v 8 Pen daun kub Lisdra anɨbu, bɨ ap nɨme nɨp yag daua ñɨn u nöp ma naij gö, adan ajagmɨdöp bɨ ap mɨdmɨdöp. \v 9 Bɨ anɨbu nɨpe ap asɨk mɨdöm, Pol manö hageia u nɨŋ mɨdeia. Pol bɨ anɨbu nɨp nɨŋ ij halö löm gasɨ nɨŋa, bɨ anɨbi, God yɨp gö kamɨŋ lɨnɨm rö löp, a gɨ gasɨ nɨŋmɨdöp. \v 10 Anɨb u, Pol nɨp nɨŋöm, meg mɨgan dap ranöm haga, “Urak!” a ga. Hagö, bɨ anɨbu yɨŋɨd uraköm, ma abö göm ara. \p \v 11 Pol anɨg gö, nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila gau manö yabɨƚ kale Likonia manö u hagöm hagla, “Bɨ kumi kabö adö laŋ nɨbö gau, god mɨhöp nɨbi bɨ rö lɨmil ap hagabil i,” a gɨla. \x * \xo 14:11 \xt Ap 28:6\x* \v 12 Anɨg hagöm, Banabas nɨp, god Sus, a gɨla. Pen Pol nɨpe manö iru nöp hagmɨdöp rö, nɨp, god Hemis, a gɨla. \v 13 God piral Sus sabe gɨmɨdal anɨbu, sabe gep ram u yöp gɨ lɨla daun goƚ anɨb au me, god piral Sus sabe gep bɨ kub u abe, nɨbi bɨ au mɨdeila gau abe, god Sus pör sabe gɨpun u mɨñi auöp i, a göm, kaj kau nɨbar rɨmnap udöm, mab pɨƚpɨƚ aij aij rɨmnap ud dauö, nɨbi bɨ iru yabɨƚ aula. \p \v 14 Pen Pol aip Banabas aip, geila anɨbu nɨŋmil, waƚɨj kale gau ud bɨƚɨƚɨ gɨmil, nɨbi bɨ iru nöp mɨdeila aŋ anɨb au ammil haglö, \v 15 “Kale nɨhön gɨnɨg anɨg gabim? Hol mɨhöŋ god wasö! Kale nɨbi bɨ yabɨƚ mɨdpim rö, hol u rö nöp unbö rö mɨdpun. Hol Jisas Krais manö aij nɨpe u kalöp hag ñɨnɨg aubul. God nɨpe kumi kabö laŋ gɨ löm, mɨnöŋ naböŋ iƚ i gɨ löm, ñɨg solwara u gɨ löm, nan nɨhön nɨhön mɨdöp gau magöŋhalö gɨ löm, ga. Hol kalöp Krais manö aij u haglo, nan yɨharɨŋ piral sabe gabim gau arö gɨmim, God kamɨŋ mɨdöp u nöp sabe gɨ mɨdaimim, a gul, kalöp hagabul. \x * \xo 14:15 \xt Ap 10:26; Sam 146:6\x* \v 16 Pen nöd nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke ke gau mɨdöm, gasɨ kale ke nɨŋöm nan yɨharɨŋ sabe gɨla u, God nɨŋöm kalɨp gɨ naij gaga. \x * \xo 14:16 \xt Ap 17:30\x* \v 17 Pen kale yɨharɨŋ mɨdagpim; nɨp nɨŋnɨg, nɨŋnabim. Nɨpe pör pör kalöp ud aij göp. Nɨpe nöp gö, möŋ alöm, nan magö iru nöp mɨdö nɨŋöl gɨ, mɨñ mɨñ göl gɨ nan ñɨŋbim. Anɨb u, nɨpe anɨg gab u nɨŋmim, nɨŋö nöp God hon mɨdöp u hadö nɨŋbep,” a gɨlö. \x * \xo 14:17 \xt Jer 5:24\x* \v 18 Anɨg haglö u pen, nɨbi bɨ anɨb gau, bɨ anɨb mɨhai i kumi kabö adö laŋ nɨbö aubil, a göm, kaj kau nɨbar rɨmnap pak sabe gɨ ñɨnɨg geila, uɫham yabɨƚ hag hag wasö gɨlö. \s1 Pol nɨp kabö ju pakla \p \v 19 Pen kalpe mɨhöŋ daun kub Lisdra anɨbu nöp mɨdlö nɨŋöl gɨ, Juda kai daun kub Adiok, ram mɨnöŋ Pisidia au mɨdmɨdal nɨbi bɨ rɨmnap abe, daun kub Aikoniam mɨdmɨdal nɨbi bɨ rɨmnap abe apöm, nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp piral hagöm hagla, “Bɨ mɨhau manö aij hagagabil; piral hagabil,” a gɨla. Anɨg hageila, nɨbi bɨ anɨb gau nɨŋöm, Pol nɨp kabö ju pak löm, böŋ nöp umöb, a göm, ɫɨp gɨ dam kabö waryö gɨgabö gɨla u höŋ adö löyaŋ yula. \x * \xo 14:19 \xt Ap 17:13; 2Ko 11:25\x* \v 20 Anɨg gɨla nɨŋöm nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau ap bɨnɨg gɨgabö gɨlö nɨŋöl gɨ, Pol uraköm daun kub aŋ anɨbu ado gɨ ara. Pen ruö Pol aip Banabas aip Lisdra arö gɨmil Debi arlö. \v 21-22 Pol aip Banabas aip Debi ammil, Jisas manö aij u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñailö, nɨbi bɨ iru nöp Jisas nɨp nɨŋ udla. Pen kalpe mɨhöŋ nöd aubul adö u nöp arul, a gɨmil, ado gɨ Lisdra, Aikoniam, Adiok ram mɨnöŋ Pisidia au amöl gɨ, nɨbi bɨ Jisas manö aij u haglö nɨŋ udla gau kalɨp kauyaŋ hag ñɨ aij göl gɨ arlö. Kalɨp hag ñɨ aij göl gɨ haglö, “Jisas manö aij u arö gagmim; nɨŋ udpim rö nöp nɨŋ ud mɨdaimim. Anɨg gɨpe, kalöp mɨŋör iru ñɨnaböl pen gasɨ u nɨŋagmim; God hanɨp udöm abad mɨdeinab, a gɨmim, kƚö gɨmim u nöp nɨŋbe arnɨm,” a gɨlö. \x * \xo 14:21-22 \xt Ap 15:32; 1De 3:3\x* \v 23 Anɨg hagmil, cöc ke ke anɨb gau, nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau bɨ nabɨc mɨdaiöl, a gɨmil, bɨ rɨmnap wög anɨbu hag lɨlö. Anɨg gɨmil, kalpe mɨhöŋ nan magö ñɨŋagmil, God nɨp sabe göl gɨ haglö, “Bɨ Kub, bɨ gai i nöp nɨŋ udpal rö, kalɨp abad mɨdaimön,” a gɨlö. \s1 Pol aip Banabas aip daun kub Adiok, Siria Propins au arlö \p \v 24 Anɨg göl ram mɨnöŋ Pisidia gau ajmil, ram mɨnöŋ Pampilia arlö. \v 25 Pampilia ammil, Jisas manö aij u nɨbi bɨ Pega daun gau kalɨp hag ñɨmil, daun kub Adalia arlö. \p \v 26 Adalia ammil, ñɨg magɨb udmil, daun kub Adiok, Siria Propins au, nöd mɨdmil aulö u ado gɨ arlö. Kale nöd arnɨg gailö, Adiok nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, God nɨp sabe göm hagla, “Manö aij ne u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñɨnɨg arabil rö, kalɨp mɨhöŋ abad mɨd aij gɨmön,” a göm, kalɨp mɨhöŋ hag yulö, ammil, manö anɨbu hag ñɨ ajmɨdil. \x * \xo 14:26 \xt Ap 13:1-2\x* \v 27 Anɨb u, ado gɨ Adiok apil, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp wɨñ allö aueila, God nɨpe gö kale nɨhön nɨhön gɨla gau magöŋhalö hag ñɨ aij gɨla. Juda nɨbi bɨ wasö gau iru nöp Jisas manö aij u nɨŋ udla aiud u abe hag ñɨla. \x * \xo 14:27 \xt Ap 15:4,12\x* \v 28 Kalɨp anɨg göl hag ñɨmil, kalɨp aip ñɨn bad ap rapɨn mɨdailö. \c 15 \s1 Bɨ kub Jerusalem ap magum göm manö hagla \p \v 1 Pen bɨ rɨmnap ram mɨnöŋ Judia nɨbö Adiok apöm, bɨ Juda wasö Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp hag ñɨla, “Mosɨs hadame nöp hanɨp Juda nɨbi bɨ haga, ‘Ñɨŋaŋ gɨsön yag dapim, waŋ hañ kale rɨb gɨ dö gɨmim,’ a ga. Anɨb u, kale u rö nöp hañ rɨb gɨ dö gagnabim u, God kalöp ud kamɨŋ yuagnab,” a gɨla. \x * \xo 15:1 \xt Gal 5:2\x* \v 2 Anɨg hageila, Pol aip Banabas aip manö u kabö rö hagagaböl, a gɨmil, kalɨp aip manö pen pen haglö ara. Anɨg geila, Adiok nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, nɨbi bɨ kale ke rɨmnap abe, Pol Banabas bɨ mɨhau abe hag löm hagla, “Kale Jerusalem ammim, manö anɨbi dam, bɨ Jisas manö ud arep bɨ gau abe, Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp abad mɨdpal bɨ gau abe kalɨp hag ñɨmim, kale pen hag amɨl apɨl göm gasɨ nɨhön nɨŋnaböl u nɨŋmim, ap hagpe nɨŋun,” a gɨla. \x * \xo 15:2 \xt Gal 2:1\x* \v 3 Anɨg hagöm, kalɨp hag yulö, kale am ram mɨnöŋ Pönisia aŋ au amöl gɨ, Juda nɨbi bɨ wasö gau Jisas nɨp nɨŋ udla manö anɨbu hag ñɨlö nɨŋöl gɨ, añ mam nɨŋöm magöŋhalö ñɨñɨ lɨla. Ram mɨnöŋ Pönisia anɨbu arö göm, kale amöm ram mɨnöŋ Sameria aŋ au amöl gɨ, manö u rö nöp hag ñɨlö nɨŋöl gɨ, añɨ mam gau u rö nöp nɨŋöm ñɨñɨ lɨla. \v 4 Pen kale ram mɨnöŋ Sameria arö göm, amöm Jerusalem amjakeilö, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau abe, bɨ Jisas manö ud arep gau abe, Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp abad mɨdeila bɨ gau abe, kalɨp hag wɨhai udöm aij auabim a gɨla. Hageila, Pol aip Banabas aip, God nɨpe gö nan nɨhön nɨhön gɨla u magöŋhalö kalɨp hag ñɨ aij gɨla. \x * \xo 15:4 \xt Ap 14:27\x* \p \v 5 Anɨg hagailö, Perisi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau rɨmnap uraköm hagla, “Juda nɨbi bɨ wasö gau Jisas nɨp nɨŋ udnaböl u, hañ rɨb gɨ dö göm, Mosɨs lo u hagab hagab rö nöp gɨlaŋ,” a gɨla. \p \v 6 Anɨg hageila, bɨ Jisas manö ud arep gau abe, Jisas nɨbi bɨ nɨpe abad mɨdeila bɨ gau abe, manö anɨbu hag aij gun, a göm, ap magum gɨla. \v 7 Ap magum göm, manö anɨbu hag amɨl apɨl gɨ mɨdlö nɨŋöl gɨ, Pida uraköm haga, “Mam bɨ. Kale nɨŋbim, nöd God hanɨp nɨme löm, Juda nɨbi bɨ wasö gau Jisas manö aij u nɨŋ udöl, a göm, yɨp hag lö, yad am kalɨp Krais manö aij u hag ñɨ ajmɨdin. \x * \xo 15:7 \xt Ap 10:1-43\x* \v 8 God gasɨ rɨmɨd mɨdmagö hon magöŋhalö nɨŋöb u, Ana Uɫ hanɨp ña rö, Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp u rö nöp ña. Anɨg ga u hon nɨŋbun, nɨpe kalɨp abe ud aij göp. \x * \xo 15:8 \xt Ap 10:44; 11:15\x* \v 9 Hanɨp Juda kai manö ap ke hagöm, Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp manö ap ke hagöm gagöp. Krais manö aij u nɨŋ udla u me, God nɨpe nan si nan naij gɨla gac mɨdmagö kalɨp aŋ daŋ mɨdeia u ƚɨk gɨ yua. \v 10 God Juda nɨbi bɨ wasö gau böŋ nöp uda rö, kale nɨhön gɨnɨg, neb neb göl gɨ hagpim, ‘Mosɨs lo manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga haga rö nöp lo pro ap gagnabim u, God kalöp ud kamɨŋ yuagnab,’ a gɨpim? Asɨ masɨ gɨ aij gɨmim, a gɨpim u, apɨs bac bɨ gɨ wasö nɨŋla. Hon u rö nöp gɨ wasö nɨŋbun u, pen uri Juda nɨbi bɨ wasö Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp, mɨŋör anɨbu udöl, a gɨmim, hagabim ar? \x * \xo 15:10 \xt Mad 11:30; Gal 3:10\x* \v 11 U aij wasö. Bɨ Kub Jisas hanɨp Juda kai mög nɨŋöb u, iƚ añɨ anɨbu nöp me, Bɨ Kub Jisas nɨpe ke gö, hon nɨp nɨŋ udno, hanɨp ud kamɨŋ yunab. Anɨb unbö rö nöp, Bɨ Kub Jisas Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp mög nɨŋöb u, iƚ añɨ anɨbu nöp me, Bɨ Kub Jisas nɨpe ke gö, kale nɨp nɨŋ udlö, kalɨp u rö nöp ud kamɨŋ yunab,” a ga. \x * \xo 15:11 \xt Gal 2:16; Ep 2:5-8\x* \p \v 12 Pen nɨbi bɨ ap mɨdeila gau magöŋhalö, manö ap hagöm wasö, agamɨj mɨdailö nɨŋöl gɨ, Banabas aip Pol aip kalɨp aiud udöm, kalpe mɨhöŋ ram mɨnöŋ ke gau gau amöl gɨ, Juda nɨbi bɨ wasö gau Jisas manö aij u hag ñɨ ajailö nɨŋöl gɨ, God nɨpe nan gagep rö gau, nan nɨŋeb nɨŋagep gau ga u, aiud u magöŋhalö kalɨp hag ñɨ aij gɨlö. \v 13 Pen bɨ mɨhau manö hag pɨs gɨlö nɨŋöl gɨ, Jems uraköm haga, “Mam bɨ. Manö hagnɨg gabin i nɨŋim! \x * \xo 15:13 \xt Gal 2:9\x* \v 14 God Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp mög nɨŋöm ud aij göm, nɨbi bɨ yad ke mɨdeinaböl, a göm, hadö uda u, Saimon uri nöp manö hagöp u nɨŋbun. \v 15 God ga anɨbu, God manö hagep gau hadame nöp hagöm kalɨ kƚiñ rɨkla rö nöp ga. Manö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, \q1 \v 16 ‘Bɨ Kub nɨpe hagöp, \q2 “Hainö yad ado gɨ apem, \q1 Depid ram pa ƚuƚö gɨ pa jö gɨ luga u, \q2 yad ke kauyaŋ gɨ aij gɨnö, pɨdöŋ yabɨƚ mɨdnab. \q1 \v 17 Anɨb u, Juda nɨbi bɨ wasö ram mɨnöŋ ke gau nɨbö gau nɨbö, \q2 rɨmnap nɨbi bɨ yad mɨdeinaböl a gɨpin gau, yɨp uƚhai nɨŋnaböl. \q1 \v 18 Nan nɨhön nɨhön hainö gɨnab u, \q2 yad Bɨ Kub hadame dagol gau hag lɨnö u me, anɨg hagabin,” a ga,’ a gɨla,” a ga. \x * \xo 15:18 \xt Emo 9:11-12\x* \p \v 19 Jems manö anɨbu hagöm haga, “Gasɨ yad nɨŋbin u, Juda nɨbi bɨ wasö Jisas nɨp nɨŋ udnaböl gau, kalɨp mɨŋör rɨmnap ñagun. \v 20 Pen kalɨp köp kalɨ kƚiñ rɨk yuun hagun, ‘Nɨbi bɨ rɨmnap god piral gau nɨp nan sabe gɨ ñɨnɨg, wal kaj nan gau dam pakaiöl, kale ñɨŋagmim. Nɨbi si bɨ si gagmim. Wal kaj nan gau, hagape u ñɨŋagmim. Wal kaj nan gau rugu ud bu gɨlö umnɨm u ñɨŋagmim,’ a gun. Manö gau rö hagagun. \x * \xo 15:20 \xt Eks 34:15-17; Lep 17:10-16\x* \v 21 Pen ai gɨnɨg: bac bɨ hadame nöp gɨla rö, mɨñi u rö nöp daun gau gau magöŋhalö, God nɨp sabe gep ñɨn u Juda magum gep ram u am magum göm, pör pör manö Mosɨs hagöm kalɨ kƚiñ rɨka u amgö lɨ nɨŋmɨdal,” a ga. \s1 Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp köp kalɨ kƚiñ rɨk yula \p \v 22 Jems anɨg hagö, bɨ Jisas manö ud arep gau löm, bɨ Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp abad mɨdeila bɨ gau löm, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau magöŋhalö löm, hagla, “Hon bɨ hon rɨmnap hag lɨno, Pol Banabas bɨ mɨhau aip Adiok arlaŋ,” a gɨla. Anɨg hagöm, bɨ Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau abad mɨdeila bɨ mɨhöŋ Judas Basabas aip, Sailas aip, kalɨp hag lɨla. \v 23 Köp ap kalɨ kƚiñ rɨköm, Pol Banabas bɨ gau ñɨla. Köp anɨg göl kalɨ kƚiñ rɨkla: \pi1 Mam bɨ, kale mɨdpim? \pi1 Hon namam kale, Jisas manö ud arep bɨ gau abe, Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp abad mɨdpil bɨ mɨhau abe, kalöp Juda nɨbi bɨ wasö daun kub Adiok abe, Siria Propins abe, Silisia Propins abe mɨdmim Jisas nɨp nɨŋ udpim gau, köp kalɨ kƚiñ rɨk yuabun. \v 24 Ai gɨnɨg: manö ap auub nɨŋbun, nɨbi bɨ hon gai i rɨmnap, hanɨp hag nɨŋöm wasö, gasɨ kale ke u nöp nɨŋöm, am manö kub kalöp gasɨ mɨlö lɨmim rö manö rɨmnap kalöp hag ñeila. \v 25 Anɨb u, hon bɨ rɨmnap hon ke hag lɨno, bɨ mɨdmagö hon aij yabɨƚ Pol Banabas bɨ mɨhau seg nɨnaböl. \v 26 Pol Banabas bɨ mɨhau gau ajmil, halɨp al pak lɨnaböl, a gɨmil, gasɨ u nɨŋagpil. Bɨ Kub Jisas Krais manö aij nɨpe u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñul, a gɨmil, gasɨ añɨ anɨbu nöp nɨŋmil, haƚöwaƚö hag ñɨ aij göl gɨ ajmɨdil. \v 27 Judas Sailas bɨ mɨhau yunɨg gabun. Kale ammil köp kalɨ kƚiñ rɨkabun i manö adö u nöp kalöp hag ñɨ aij gɨnabil. \v 28 Hon magum gun, manö anɨbu hag amɨl apɨl gɨno nɨŋöl gɨ, Ana Uɫ nɨpe hanɨp gasɨ aij ñö, köp kalɨ kƚiñ rɨkun mɨŋör rɨmnap kalöp ñagnabun, a gɨno. Yɨharɨ? manö mɨhöp nöp hagnabun a gun hagno. \x * \xo 15:28 \xt Mad 23:4\x* \v 29 Nɨbi bɨ rɨmnap god piral gau sabe gɨnɨg, wal kaj nan gau dam pakaiöl, kale ñɨŋagmim. Wal kaj nan gau, hagape u ñɨŋagmim. Wal kaj nan gau rugu ud bu gɨlö umnɨm u ñɨŋagmim. Nɨbi si bɨ si gagmim. Nan hagabun i arö gɨnabim u, gɨ aij gɨnabim. \mi Manö hagpun me u. Kale mɨd aij gɨmim. \m Köp kalɨ kƚiñ rɨkla u me u. \p \v 30 Köp anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm bɨ gau ñɨlö, kale Jerusalem arö göm, daun kub Adiok, Siria Propins gau ado gɨ arla. Amjaköm, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau haglö, magöŋhalö ap magum gɨla nɨŋöm köp daula u ñɨla. \v 31 Köp ñɨlö, nɨbi bɨ kale manö anɨbu amgö lɨ nɨŋlö, kalɨp aij yabɨƚ gö, gasɨ halö mɨdöm hibur kalɨp ñɨñɨ yabɨƚ la. \v 32 Judas Sailas bɨ God manö hagep bɨ mɨhau mɨdmɨdil me, ñɨn bad ap Adiok mɨdmil, Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp manö iru nöp hag ñɨ aij gɨlö nɨŋöl gɨ, kale Jisas manö aij nɨpe nɨŋ ud pɨdöŋ göm gasɨ halö mɨdeila. \v 33-34 Anɨg gɨmil hag ñɨ pɨs gɨmil, arnɨg gɨlö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla anɨb gau ap magum göm, sabe göm, Bɨ Kub kalpe mɨhöŋ abad mɨd aij gö, kale agamɨj mɨd aij gɨl, a göm, kalɨp mɨhöŋ hag yula. \v 35 Pen Pol aip Banabas aip Adiok au mɨdmil, bɨ anɨb gau nɨbö rɨmnap aip, Bɨ Kub manö aij u nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñöl gɨ mɨdeila. \s1 Pol Banabas ke ke arlö \p \v 36 Pen mɨd damöm, Pol nɨpe Banabas nɨp haga, “Hol mɨhöŋ nöd ajul Bɨ Kub manö haglo ara ram mɨnöŋ gau, nɨŋ ud pɨdöŋ göl gɨ nöp mɨdpal aka gul, am nɨŋul auul,” a ga. \v 37 Hageia, Banabas haga, “Anɨb u, Jon Mak nɨp abe uɫ gɨ ud arul,” a ga. \x * \xo 15:37 \xt Ap 12:12,25\x* \v 38 Hageia, Pol haga, “Ñɨ anɨbu nöd uɫ gɨ ud arlo, wög gɨ haköm auaga; nɨpe Pampilia nöp amöm arɨk ara. Anɨb u, mɨñi nɨp uɫ gɨ ud aragnabul,” a ga. \x * \xo 15:38 \xt Ap 13:13; Kol 4:10\x* \v 39 Pol anɨg hageia, kalpe mɨhöŋ ke nöp pen pen hagmil, Banabas nɨpe Jon Mak aip ñɨg magɨb udmil, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Saipras arlö. \v 40 Pol nɨpe pen Sailas nɨp uda. Nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, sabe göm, Bɨ Kub nɨpe Pol Sailas kalɨp mɨhöŋ abad mɨdeiaŋ, a göm, bɨ mɨhau hag yula. \v 41 Pol nɨpe Siria Propins gau abe, Silisia Propins gau abe gɨ ajöl gɨ, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp God Manö rɨmnap halö hag ñɨ aij gö, kale nɨŋöm nɨŋ ud pɨdöŋ gɨ mɨdeila. \c 16 \s1 Pol ram mɨnöŋ ajmɨdöp gau kauyaŋ ado gɨ ara \p \v 1 Pol Sailas kalpe mɨhöŋ aj aj lɨmil, Debi ammil, Lisdra amjaklö. Ram mɨnöŋ anɨb gau Jisas nɨp nɨŋ uda bɨ ap mɨdeia; hib nɨpe u Dimodi. Bɨ anɨbu nɨme nɨpe u Juda nɨbö nɨbi ap pen Jisas nɨp nɨŋ uda. Nap nɨpe u Grik nɨbö bɨ ap. \x * \xo 16:1 \xt Ap 14:6; 2Di 1:5\x* \v 2 Lisdra nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau abe, Aikoniam nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau abe, Dimodi bɨ aij a gɨla. \x * \xo 16:2 \xt Plp 2:19-22\x* \v 3 Pol pen, Dimodi yad aip Jisas manö u hag ñɨ ajaiul, a göm nɨŋa u pen, Juda nɨbi bɨ gau hagnaböl, “Dimodi nap nɨpe u Grik bɨ ap rö, ñɨ nɨpe hañ rɨb gɨ dö gaga rö, manö nɨpe u udagun,” a gɨnaböl, a gɨ gasɨ nɨŋöm, Dimodi nɨp dam arö hañ rɨb gɨ dö gɨla. \v 4 Pol Sailas Dimodi kalpe daun daun gau gɨ ajöl gɨ, bɨ Jisas manö ud arep gau abe, bɨ Jisas nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp abad mɨdeila bɨ gau abe, Jerusalem gau magum göm manö nɨhön nɨhön hagla u, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp hag ñöm, anɨg anɨg gɨmim, a gɨla. \x * \xo 16:4 \xt Ap 15:23-29\x* \v 5 Anɨg göl gau gau gɨ ajöl gɨ, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, kalɨp Jisas manö aij u hag ñɨ aij gɨlö, kale manö anɨbu nɨŋ udöm, kƚö göm, nɨpe haga rö nöp gɨ mɨdeila. Ñɨn añɨ añɨ pör pör nɨbi bɨ rɨmnap halö Jisas manö aij u nɨŋöm, Jisas nɨp nɨŋ udla. \s1 Pol naböŋ nɨŋa \p \v 6 Pol bɨ nɨpe gau aip Esia Propins mɨdpal nɨbi bɨ gau kalɨp Krais manö aij hag ñun a göm, arnɨg geila u pen Ana Uɫ nɨpe, aragmim, a ga. Anɨb u, ram mɨnöŋ Prijia aŋ gau ajöm, Galesia Propins aŋ gau ajöm geila. \x * \xo 16:6 \xt Ap 18:23\x* \v 7 Kale am am, ram mɨnöŋ Misia sösöl apöl gɨ, Bidinia Propins arun a geila u pen Jisas Ana nɨpe kalɨp, aragmim, a ga. \v 8 Jisas Ana nɨpe anɨg hagö, kale Bidinia Propins aragla; ram mɨnöŋ Misia aŋ au aramöm daun kub Droas arla. \v 9 Droas amöm, sɨbön aŋ yaŋ Pol naböŋ nɨŋa, bɨ Masedonia Propins nɨbö ap uraköl mɨdöm, nɨp manö neb neb gɨ hagöm haga, “Ne ñɨg ju böŋ i Masedonia aumön, hanɨp gɨ ñɨmön,” a ga. \v 10 Pol anɨg gɨ naböŋ nɨŋaia, hon hagno, “U God nöp, Masedonia nɨbi bɨ kalɨp Jisas manö aij u am hag ñim, a göp,” a gun, magö anɨbu nöp Masedonia arnɨg gun nan gɨ jɨn gɨno. \s1 Nɨbi Lidia Jisas nɨp nɨŋ uda \p \v 11 Am ñɨg magɨb udun, Droas arö gun, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Samodres arno. Ruö pen Samodres arö gun, Niapolis daun amjakno. \v 12 Ñɨg magɨb udun, Pilipai, Masedonia Propins aŋ au amjakno. Rom gapman nɨbi bɨ iru nöp aram Pilipai mɨdöm abad mɨdmɨdal. Anɨb u, ram mɨnöŋ aŋ au Pilipai daun kub yabɨƚ mɨdeia. Hon ñɨn bad ap Pilipai gau mɨdaino. \v 13 Juda God nɨp sabe gep ñɨn u, God nɨp sabe gep ka ap mɨdeinab, a gun, daun ajöŋ arö gun, ñɨg goƚ gamɨŋ arno. Amun nɨŋno, nɨbi rɨmnap ap mɨdeila. Anɨb au asɨkun, kalɨp manö hag ñɨno. \v 14 Nɨbi nɨŋ mɨdeila anɨb gau, nɨbi ap daun kub Daiadaira nɨbö, hib nɨpe u Lidia. Nɨpe waƚɨj mu gau gɨ lö, raumɨdal. Nɨpe God nɨp sabe gɨmɨdöp. Bɨ Kub nɨpe nɨbi anɨbu nɨp gasɨ aij ñö, Pol manö aij haga u, nɨŋö hagab, a göm, nɨŋ uda. \v 15 Pen Lidia abe, nɨbi bɨ ram nɨpe aip hanla gau abe, kalɨp ñɨg pak ñɨno, Lidia haga, “Yad Bɨ Kub kabö göl nɨŋ udpin, a gɨmim nɨŋbim u, kale ap ram yad han mɨdaimim,” a ga. Hanɨp anɨg hagö, manö nɨpe udun, am ram nɨpe u hanno. \s1 Pol Sailas kalɨp mɨhöŋ nagɨ lɨla \p \v 16 Hon mañ ap God nɨp sabe gep ka u amun, pai nagɨ wög gep ap nɨp nable pakno. Pai anɨbu nɨp kɨjaki abaŋ alö, nan nɨhön nɨhön hainö gɨnab u, nɨbi bɨ gau kalɨp hag ñö, nɨp mani ñɨmɨdal. Nɨpe anɨg gö, bɨ nɨp rau daulö, nagɨ wög kalɨp gɨmɨdöp gau, mani kub udmɨdal. \v 17 Hon araino nɨŋöl gɨ, pai anɨbu hanɨp hain göl gɨ haga, “Bɨ gai i, God adö i gɨlaŋ mɨdöp u nɨp wög gɨpal. Kale nan nɨhön nɨhön geinabim, God kalöp ud kamɨŋ yunab, manö u nöp hagaböl,” a ga. \x * \xo 16:17 \xt Mak 1:24\x* \v 18 Pen pai u manö anɨbu rö pör pör hag hag hag, ñɨn ap Pol iru yabɨƚ gö, ado göm kɨjaki pai abaŋ ala u nɨp haga, “Jisas Krais hib nɨpe u nɨŋmön, pai anɨbi nɨp arö gɨmön aru!” a ga. Adɨ? kɨjaki nɨp abaŋ ala u höŋ ara. \p \v 19 Pen pai anɨbu nɨp mani raulö, kalɨp nagɨ wög gɨmɨdöp bɨ gau, Pol kɨjaki hag yua manö u nɨŋöm, mani kub udpun u hainö udagnabun, a göm, Pol Sailas kalɨp mɨhöŋ ud sɨsɨ udöm Rom bɨ kub mɨdeila gau manö kub hagnɨg, ɫɨp gɨ dam manö hagep kuö u arla. \v 20 Rom bɨ manö ud asɨkep bɨ kub gau manö kub hagöm hagla, “Bɨ mɨhöŋ i bɨ Juda nɨbö. Daun kub hon i apil gɨlö, hon nɨbi bɨ ram mɨnöŋ hon nuö nɨbö i gɨlö yuö kal lugöp. \x * \xo 16:20 \xt Mak 13:9\x* \v 21 Hon Rom nɨbi bɨ manö nöd nɨbö adö u ke mɨdöp pen kale manö gɨsön nɨbö manö hon nɨŋagep u, nɨŋmim gɨmim, a gɨmil, hag ajabil,” a gɨla. \p \v 22 Nɨbi bɨ nɨŋ mɨdeila gau u rö nöp, manö adö anɨbu nöp hagöm, Pol Sailas kalɨp mɨhöŋ manö kub haglö, bɨ manö ud asɨkep bɨ kub gau hagla, “Waƚɨj kalɨp mɨhöŋ gau ud jumim, ur ud pakim,” a gɨla. \x * \xo 16:22 \xt 2Ko 11:25; 1De 2:2\x* \v 23 Haglö, ur ud pak ado malo göm, dam nagɨ lep ram raul mɨgan u yuöm, bɨ nagɨ lep ram abad mɨdeia u nɨp hagla, “Kalɨp mɨhöŋ nɨŋ aij gɨ mɨdaimön,” a gɨla. \v 24 Haglö, bɨ nagɨ lep ram abad mɨdmɨdöp u, kalɨp mɨhöŋ uɫ gɨ dam ram raul mɨgan yabɨƚ au yaŋ löm, ma kɨd kalɨp mɨhau ud mab kub mɨgan u yulö arö, pa rɨbɨk pɨdöŋ ga. \p \v 25 Pen sɨbön aŋ kub yaŋ, Pol Sailas kalpe mɨhöŋ God nɨp sabe göl gɨ, kɨmap rɨmnap hag mɨdlö nɨŋöl gɨ, bɨ nagɨman rɨmnap kale apdi nɨŋ mɨdeila. \v 26 Anɨg gailö nɨŋöl gɨ, naböŋ munmon kub yabɨƚ u udöm, nagɨ lep ram u halö ud daŋ i göm, ajöŋ gau ke hiɨköm, bɨ nagɨman gau kalɨp sen adɨkla gau magöŋhalö hubɨka. \v 27 Anɨg gö, bɨ nagɨman gau kalɨp abad mɨdeia bɨ u uraköm nɨŋa, ajöŋ gau magöŋhalö hiɨköl mɨdeia. Nɨpe nɨŋöm, “Bɨ nagɨman gau, ajöŋ hiɨkö, pɨñɨŋ gɨ amhakpal rö, bɨ kub yad u yɨp al pak lɨnab,” a göm, ru mɨlö kɨd nɨpe ke u ud ɫɨp gɨ udöm, nɨpe ke bɨg lɨnɨg geia. \x * \xo 16:27 \xt Ap 12:18-19\x* \v 28 Pol pen nɨp wɨñ kub al hagöm haga, “Nɨhön gɨnɨg ne ke bɨg lɨnɨg gabön? Hon pɨñɨŋ gɨ aragpun. Magöŋhalö mɨdpun i,” a ga. \p \v 29 Pol anɨg hagö, nagɨman abad mɨdeia bɨ u wɨñ alöm haga, “Hapö yɨŋɨd dauim,” a ga. Hagö, hapö daulö, nɨpe dam gɨ dö gɨ ram raul mɨgan yaŋ amöm, anɨnɨn gö, gɨl gɨl göl gɨ, am Pol Sailas mɨdailö iƚ au kugom yɨma. \v 30 Pen anɨg göl kugom yɨmöm, uraköm, kalɨp mɨhöŋ uɫ gɨ höŋ yaŋ amöm haga, “Bɨ kub aij yad mɨhai, yad nɨhön geinam, God yɨp ud kamɨŋ yunab?” ö ga. \x * \xo 16:30 \xt Ap 2:37\x* \p \v 31 Hageia, nɨp haglö, “Bɨ Kub Jisas nɨp nɨŋ udeinabön u, ne ke abe, nɨbi bɨ ne aip hanban gau abe, kalöp ud kamɨŋ yunab,” a gɨlö. \v 32 Anɨg hagmil, bɨ anɨbu nɨp abe, nɨbi bɨ nɨpe aip hana gau magöŋhalö abe, kalɨp Bɨ Kub manö aij u hag ñɨlö. \v 33 Anɨg hag ñɨlö, kalɨp mɨhöŋ sɨbön aŋ kub yaŋ nöp damöm, hañ romaŋ pakla gau ñɨg lɨ yua. Anɨg gö, magö anɨbu nöp nɨp abe, nɨbi bɨ nɨpe gau abe, kalɨp magöŋhalö ñɨg pak ñɨlö. \v 34 Kalɨp magöŋhalö ñɨg pak ñɨlö, bɨ nagɨman gau kalɨp abad mɨdeia bɨ u, kalɨp mɨhöŋ uɫ gɨ dam ram nɨpe damöm, nan magö ñö, ñɨŋlö. Bɨ anɨbu nɨpe ke abe, nɨbin ñɨ pai nɨpe gau abe, mɨñi hon God nɨp nɨŋ udpun, a göm, mɨñ mɨñ yabɨƚ göl gɨ mɨdeila. \v 35 Ruö pen, Rom bɨ kub gau polisman gau kalɨp hagla, “Bɨ nagɨ mɨdpil mɨhau kalɨp hubɨk yube, arɨl,” a gɨla. \v 36 Haglö, bɨ nagɨman gau kalɨp abad mɨdeia bɨ anɨbu, manö anɨbu dam Pol Sailas mɨdailö u amöm haga, “Manö ud asɨkep bɨ kub gau kalöp hagpal, ‘Hubɨk yube arɨl,’ a gɨpal. Anɨb u, kale mɨhöŋ arɨl. Bɨ Kub kalpe abad mɨd aij gö, agamɨj mɨd aij gɨ mɨdaimim!” a ga. \p \v 37 Hageia, Pol haga, “Hol mɨhöŋ u rö nöp bɨ Rom nɨbö mɨhau pen manö kub nɨŋöm wasö, nɨbi bɨ aŋ au halɨp mɨhöŋ ur ud pak ado malo göm, dam nagɨ lɨbal u, aij gagöp. Anɨb u, halɨp mɨhöŋ agamɨj pi göl hag yuun, a göm, hagaböl ar? Bɨ kub gau kale ke nagɨ lep ram i apöm, halɨp bɨ mɨhöŋ uɫ gɨ damöm, seg höŋ yaŋ arun,” a ga. \p \v 38 Pol anɨg hagö, polisman gau manö anɨbu nɨŋöm, ado gɨ am manö ud asɨkep bɨ kub gau kalɨp hag ñɨlö, Pol Sailas kale Rom nɨbö bɨ mɨhau manö u nɨŋöm, pɨñɨŋ gɨla. \v 39 Pɨñɨŋ göm, kale am Pol Sailas kalɨp bɨ mɨhöŋ uɫ gɨ damöm, seg höŋ yaŋ amöm, manö hain hain göm hagla, “Kalɨp mɨhöŋ aij geinab u, daun kub anɨbi arö gɨmil armil,” a gɨla. \v 40 Pol Sailas nagɨ lep ram u arö gɨmil, nɨbi Lidia ram u am mɨdmil, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau aip magum göm, Bɨ Kub manö aij kalɨp hag ñɨlö kale nɨŋöm, manö aij anɨbu udöm gasɨ halö mɨdöm mɨñ mɨñ gɨla. \c 17 \s1 Desalonaika nɨbi bɨ Pol Sailas kalɨp mɨhöŋ al pak lɨnɨg gɨla \p \v 1 Pen Pol Sailas kalpe mɨhöŋ daun kub Pilipai arö gɨmil, ammil daun kub Ampipolis amjaklö. Ampipolis arö gɨmil, am daun kub Apolonia amjaklö. Pen Apolonia arö gɨmil, am daun kub Desalonaika amjakmil nɨŋlö, Juda magum gep ram ap mɨdeia. \v 2 Nɨŋmil, Pol pör gɨmɨdöp rö, Juda God nɨp sabe gep ñɨn mɨhau nɨgaŋ, nɨbi bɨ gau aip Juda magum gep ram raul mɨgan u amöm, kalɨp aip manö hag amɨl apɨl ga. \v 3 God Manö iƚ u kalɨp hag ñɨ aij göm, God manö hagep bɨ gau hadame gau, Mesaia u ilön kub udöm umöm kauyaŋ uraknab a gɨla manö anɨbu hag ñɨ aij göm, “Mesaia u Jisas, bɨ kalöp hagabin i,” a ga. \v 4 Pol anɨg hagö, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋö hagöp, a göm, manö haga rö nöp nɨŋ udöm, Pol Sailas kɨd u arla. Nɨbi hib halö iru nöp abe, Grik nɨbi bɨ God nɨp nɨŋ udla iru nöp abe, Pol haga manö anɨbu nɨŋ udla. \p \v 5 Pol Sailas manö haglö nɨbi bɨ iru nöp nɨŋ udeila u, Juda bɨ gau rɨmnap nɨŋlö, mulu lugö, bɨ naij yɨharɨŋ daun adan aŋ au mɨdeila gau rɨmnap udlö, kale pen am nɨbi bɨ iru nöp dap löm, manö pi pug kub yabɨƚ gɨla. “Pol Sailas kalɨp mɨhöŋ uƚhai nɨŋun, nɨbi bɨ gai i kalɨp ñɨno, bɨ mɨhau al pak lɨlaŋ,” a göm, am Jeson ram u urön gɨgabö göm uƚhai wasö nɨŋla. \v 6 Uƚhai wasö nɨŋöm, Jeson nɨp udöm, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla rɨmnap halö udöm, dam gapman bɨ kub mɨdeila au amöm, manö kub hagla. Manö kub hagöm hagla, “Pol Sailas bɨ mɨhau ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö ajmil haglö, nɨbi bɨ gau magöŋhalö manö pen pen manö hauƚ gɨpal. Pen mɨñi ap mɨdpil ram mɨnöŋ hon i. \v 7 Kale gapman bɨ kub hon Sisa manö nɨpe rɨb juöm, kiŋ hon ke ap mɨdöp, a göm, bɨ Kiŋ anɨbu Jisas a gɨpal. Pen bɨ Jeson i, bɨ anɨb mɨhau kalɨp dam ram nɨpe u lö han mɨdajɨl,” a gɨla. \x * \xo 17:7 \xt Luk 23:2; Jon 19:12\x* \v 8 Anɨg hageila, nɨbi bɨ iru nöp ap mɨdeila gau abe, daun gapman bɨ kub gau abe nɨŋöm, manö hauƚ kub yabɨƚ gɨla. \v 9 Manö hauƚ kub yabɨƚ göm, Jeson nɨp mani rɨmnap udöm, nɨbi bɨ nɨp aip daula gau mani rɨmnap udöm, hagla, “Hainö manö anɨbu kuöyaŋ gɨnabim u, mani kale anɨbi böŋ nöp udnabun,” a gɨla. Anɨg hagöm, kalɨp hag höŋ yula. \s1 Daun kub Beria nɨbi bɨ iru nöp Jisas manö aij u nɨŋ udla \p \v 10 Sɨbön ga magö u nöp, nɨbi bɨ Krais nɨp nɨŋ udla gau Pol Sailas kalɨp mɨhöŋ dam yulö, daun kub Beria arlö. Beria amjakmil, Juda magum gep ram u arlö. \v 11 Ammil, Jisas manö aij u hag ñɨlö, Juda nɨbi bɨ Beria mɨdeila gau, nɨbi bɨ Desalonaika mɨdeila gau rö wasö; manö kalɨp mɨhöŋ u nɨŋlö, aij gö nɨŋöl gɨ, “Pol nɨŋö hagab aka?” göm, God Manö u ñɨn añɨ añɨ pör pör amgö lɨ nɨŋ aij gɨmɨdal. \v 12 Pen Juda magum gep ram anɨbu nɨbi bɨ aula gau iru nöp Jisas nɨp nɨŋ udla. Grik nɨbi hib mɨdeia gau u rö nöp, iru nöp Jisas nɨp nɨŋ udla. Grik bɨ u rö nöp, iru nöp Jisas nɨp nɨŋ udla. \p \v 13 Pen Pol am Beria nɨbi bɨ kalɨp God Manö hag ñab, a gɨlö, Juda nɨbi bɨ Desalonaika mɨdmɨdal gau manö anɨbu nɨŋlö, mulu lugö, apöm, Beria nɨbi bɨ kalɨp manö neb neb gɨlö, kal junɨg geila. \v 14 Anɨg gö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, Pol nɨp dam yulö, ñɨg solwara goƚ gau ara. Pen Sailas Dimodi bɨ mɨhau Beria au mɨdailö. \v 15 Pen bɨ rɨmnap Pol nɨp dam daun kub Adens yuöm, ado gɨ arnɨg geila nɨŋöm Pol kalɨp haga, “Sailas Dimodi kalɨp mɨhöŋ hagpe, yɨŋɨd auɨl,” a ga. \s1 Pol daun kub Adens mɨdeia \p \v 16 Pol nɨpe Sailas Dimodi kalɨp mɨhöŋ daun kub Adens au abad mɨdöl gɨ nɨŋa, nɨbi bɨ anɨb gau god piral kale sabe gɨmɨdal nan gau, iru yabɨƚ nöp mɨdeia. Nɨpe nɨŋö, hibur nɨp u naij yabɨƚ ga. \v 17 Anɨg gö, Juda magum gep ram u amöm, Juda nɨbi bɨ gau rɨmnap abe, Grik nɨbi bɨ God nɨp nɨŋ udla rɨmnap abe, kalɨp aip manö hag amɨl apɨl gɨmɨdöp. Pen ñɨn añɨ añɨ pör pör manö hagep kuö au amöm, nɨbi bɨ ap mɨdeila gau, kalɨp aip u rö nöp manö hag amɨl apɨl gɨmɨdöp. \x * \xo 17:17 \xt Ap 18:19\x* \v 18 Daun kub Adens anɨbu, nɨbi bɨ gasɨ adö ke ke nɨŋla gau, hib ke ke hagöm, rɨmnap Epikorian nɨbi bɨ a gɨla, rɨmnap Sɨdowɨk nɨbi bɨ a gɨla. Ñɨn ap, Pol nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp Jisas umöm uraka manö aij u hagö, Epikorian bɨ gasɨ aij nɨŋeb rɨmnap, Sɨdowɨk bɨ gasɨ aij nɨŋeb rɨmnap, Pol manö haga u nɨŋöm, nɨp aip hag amɨl apɨl göm, rɨmnap hagla, “Bɨ manö hib ñɨg löp manö u nɨhön manö hagnɨg gab?” ö gɨla. Pen rɨmnap hagla, “Nɨbi bɨ mɨlö gau sabe gɨpal god kale gau rö nöp hagab,” a gɨla. \v 19-20 Pen Pol nɨp dam kansol kai mɨdeila u amöm hagla, “Ne manö gɨsön ke nɨbö nɨbi bɨ gau kalɨp hagabön u, mɨñi hanɨp u rö nöp hag ñɨ aij gö, hon abe manö iƚ anɨbu nɨŋ aij gun,” a gɨla. \v 21 Pen nɨbi bɨ Adens nɨbö gau abe, nɨbi bɨ ke gau nɨbö apöm Adens mɨdeila gau abe, manö gɨsön nɨbö rɨmnap nɨŋun hag mɨdaiun, a göm, gasɨ u nöp nɨŋmɨdal. \p \v 22 Pol pen nɨpe kansol kai mɨdeila aŋ au uraköm haga, “Kale Adens nɨbi bɨ. Yad nɨŋbin kale kƚö yabɨƚ gɨmim, nan rɨmnap sabe gun, a gɨmim, gasɨ u nɨŋbim. \v 23 Yad gai i ajem nɨŋbin, kale kabö ana ke ke gɨ lɨmim, nan ke ke sabe gɨpim rö, hib u adö anɨbu kalɨ kƚiñ rɨkpe. Pen kabö bɨd nan sabe gɨ ñeb ap gɨ lɨbe u, hib u kalɨ kƚiñ rɨkpe, ‘Bɨ sabe gɨpal nɨŋagpun u, kabö ana nɨpe me i,’ a gɨpe. Manö nɨŋagpun, a gɨmim, kalɨ kƚiñ rɨkpe anɨbu, mɨñi kalöp manö iƚ u hagnɨg gabin. \p \v 24 “God mɨnöŋ naböŋ iƚ i gɨ löm, nan mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdöp gau magöŋhalö gɨ löm ga u, nɨpe Bɨ Kub yabɨƚ. Kumi kabö adö laŋ abe, mɨnöŋ naböŋ iƚ i abe, Bɨ Kub mɨdöm abad mɨdöp. Nɨbi bɨ gau God sabe gep ram ñɨmagö kale gɨ lɨlö, nɨpe ap ram aŋ anɨb gau mɨdagnab, wasö. \x * \xo 17:24 \xt 1Ki 8:27; Ap 7:48\x* \v 25 Nɨpe hanɨp gɨ löm, ake bad u yuö, ake löl gɨ mɨdpun. Nan hon gau magöŋhalö nɨpe nöp ñöb. Nɨpe Bɨ kƚö naij anɨbu, hon ñɨmagö hon nan aij ap gun nɨp ñun rö lagöp. \x * \xo 17:25 \xt Sam 50:12\x* \v 26 Nɨpe bɨ añɨ ap nöp, Adam nɨp gɨ lö, Adam nɨpe pen rɨk damöm, rɨk dam dapɨl gɨlö, mɨñi nɨbi bɨ ke ke gau mɨnöŋ naböŋ iƚ i rɨgoŋ rɨgoŋ magöŋhalö gau mɨdpun. Pen God nɨpe nöp nöd gasɨ nɨŋöm gaia me, nɨbi bɨ rɨmnap ram mɨnöŋ ap ap mɨdöm, mɨd damöm, hainö nɨpe ke haga ñɨn u, nɨbi bɨ gau nɨbö rɨmnap ap ka kale anɨbu udpal. \v 27 God nɨpe ke gasɨ nɨŋöm gab u, ñɨn rɨmnap uɫham mɨdöm, yɨp uƚhai nɨŋöm, ud rɨrɨkoƚ göl gɨ gɨ, yɨp uƚhai nɨŋ udöl, a göm, gab. Pen nɨp nɨŋ udnɨg geinaböl u, nɨpe hon magöŋhalö mɨlö gau mɨdagöp. Hon aip mɨdöp i. \x * \xo 17:27 \xt Sam 145:18; Jer 23:23\x* \v 28 Ñɨmagö adö nɨpe u me, hon mɨdpun. Pen bɨ manö kalɨ kƚiñ rɨkep kale ke rɨmnap, ‘Hon abe ñɨ pai nɨpe mɨdpun,’ a gɨpal u, nɨŋö hagpal. \p \v 29 “Pen hon God ñɨ pai nɨpe mɨdpun rö, gol, silpa, kabö gau udun, gasɨ hon ke nɨŋun, ñɨmagö hon ke nan rɨmnap ana gɨ lun, sabe gagun. \x * \xo 17:29 \xt Ais 40:18-20; 44:10-17; Ap 19:26\x* \v 30 Nöd God manö aij nɨpe nɨŋagmɨdal rö, kalɨp manö kub hagaga. Pen uri nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö kalɨp hagab, ‘Nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gim,’ a gab. \v 31 Hainö nɨpe ke nöp nɨŋöb ñɨn u, Bɨ nɨpe hag la u nɨp yuö apöm, nɨbi bɨ mɨnöŋ naböŋ iƚ i mɨdpal magöŋhalö manö kub hagöm, nɨme lɨnab. Hon nɨŋbun, Bɨ manö kub hagnab anɨbu, nɨp al pak lɨlö umö, God gö kauyaŋ uraka. Anɨg ga u, nɨbi bɨ gau magöŋhalö nɨŋöm, manö kub hagnab haga u, waiö nöp haga u nɨŋlaŋ a göm ga,” a ga. \x * \xo 17:31 \xt Sam 96:13\x* \p \v 32 Pol, bɨ ap umöm uraköp manö hagajɨp u nɨŋöm, nɨbi bɨ mɨdeila gau rɨmnap hag mɨhol gɨla; pen rɨmnap hagla, “Ñɨn rɨmnap halö manö anɨbu kauyaŋ hagaimön nɨŋun,” a gɨla. \v 33 Anɨg haglö nɨŋöl gɨ, Pol kansol kai mɨdeila gau kalɨp arɨk ara. \v 34 Pen daun kub Adens anɨbu, nɨbi bɨ rɨmnap Pol manö nɨp u udöm, Jisas nɨp nɨŋ udla. Nɨbi bɨ anɨb gau me, bɨ ap hib nɨpe u Dionisias. Nɨpe bɨ kub kansol kub kale ram mɨnöŋ anɨbu nɨbö bɨ ap. Nɨbi ap hib nɨpe u Damaris. Pen nɨbi bɨ rɨmnap halö abe Jisas nɨp nɨŋ udla. \c 18 \s1 Pol am daun kub Korid gau mɨdeia \p \v 1 Pol daun kub Adens arö göm, daun kub Korid gau ara. \v 2 Pol Korid amöm nɨŋa, bɨ Juda ber mɨhau mɨdailö. Nugmul hib u Akwila; nɨp ram mɨnöŋ Podas yag daulö, kub göm nɨpe ju dam ram mɨnöŋ Idali, daun kub Rom söl au, mɨdmɨdöp. Pen hainö gapman bɨ kub Klodias, Juda nɨbi bɨ rɨmnap Rom mɨdagaiöl, a gö, Akwila aip nɨbin nɨpe Prisila aip, Idali arö gɨmil, am Korid au mɨdailö. Pen Pol, ber anɨb mɨhau am nɨŋnɨg göm, ram kalpe ara. \x * \xo 18:2 \xt Ro 16:3\x* \v 3 Bɨ ber anɨbu, kale sel ram gɨmɨdil. Pen Pol u rö nöp wög anɨbu rö gɨmɨdöp u me, am kalɨp aip han mɨdöm, sel gau gɨmɨdal. \x * \xo 18:3 \xt Ap 20:34\x* \v 4 Pol nɨpe pen, Juda nɨbi bɨ gau abe, Grik nɨbi bɨ gau abe, kale magöŋhalö Jisas manö aij u nɨŋ udlaŋ, a göm, Juda God nɨp sabe gep ñɨn u, nɨpe pör pör Juda magum gep ram u amöm, kƚö göm kalɨp aip manö hag amɨl apɨl gɨmɨdöp. \p \v 5 Pen hainö Sailas aip Dimodi aip Masedonia Propins arö gɨmil, Pol Korid mɨdeia au aulö, Pol nɨpe pör pör Jisas manö aij u hag ñɨ dam dam, Juda nɨbi bɨ gau kalɨp manö hag ñöm, Mesaia pör abad mɨdmɨdun u me Jisas nöp, a gɨmɨdöp. \x * \xo 18:5 \xt Ap 17:14-15\x* \v 6 Pol anɨg hageia, Juda nɨbi bɨ gau manö nɨpe u nɨŋagöm, nɨp hag juöm, manö naij haglö nɨŋöl gɨ, Pol nɨpe, Jisas manö aij u nɨhön gɨnɨg arö gɨpal, a göm, waƚɨj nɨpe u pɨpal paköl gɨ haga, “Yad kalöp Jisas manö aij u hag ñɨnö nɨŋagpim rö, God kalöp ud kamɨŋ yuagnab u, nan kale ke. Mɨñi kalöp Juda nɨbi bɨ arö gem, Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp am hag ñɨnabin,” a ga. \x * \xo 18:6 \xt Ap 13:46,51; 20:26\x* \p \v 7 Pol anɨg hagöm, kalɨp arö göm, bɨ Juda wasö ap ram u ara. Bɨ anɨbu hib nɨpe Didias Jasdas. Nɨpe God nɨp sabe gɨmɨdöp. Ram nɨpe u Juda magum gep ram goƚ söl au. \v 8 Pen Krispas, bɨ Juda magum gep ram abad mɨdmɨdöp bɨ u, nɨbi bɨ nɨpe aip han mɨdeila gau aip Jisas nɨp nɨŋ udla. Daun kub Korid gau, nɨbi bɨ rɨmnap iru nöp, Pol Jisas manö aij haga u nɨŋöm, nɨŋö hagöp, a göm, manö anɨbu nɨŋ udöm, ñɨg pakla. \p \v 9 Ñɨn ap sɨbön yaŋ Pol naböŋ nɨŋa, Bɨ Kub nɨp haga, “Ne pɨñɨŋ gagmön. Ne gasɨ halö mɨdmön, kƚö gɨmön, manö aij yad u nɨbi bɨ gau kalɨp haƚöwaƚö hag ñö araŋ. \v 10 Yad nöp aip mɨdpin. Daun kub i nɨbi bɨ yad iru yabɨƚ nöp mɨdpal; nɨbi bɨ rɨmnap nöp gɨ naij göl rö lagöp,” a ga. \x * \xo 18:10 \xt Jos 1:9; Ais 41:10\x* \v 11 Bɨ Kub anɨg hagö, Pol Korid nöp mɨdöm, mɨ añɨ ap rakɨn unbö kagoƚ jɨŋ u, nɨbi bɨ gau kalɨp God Manö u hag ñɨ mɨdmɨdöp. \p \v 12 Pen Rom bɨ kub gau Galio nɨp hag lɨlö, nɨpe amöm Akaia Propins abad mɨdeia ñɨn u, Juda nɨbi bɨ gau, Pol nɨp nɨŋlö mulu lugö, manö hag adö añɨ löm, nɨp ud sɨsɨ lɨ dam manö kub hagnɨg arla. \v 13 Pol nɨp manö kub hagöm hagla, “Bɨ i nɨbi bɨ gai i kalɨp hagöm, ‘Kale God nɨp sabe gɨnɨg gɨmim, anɨg anɨg gɨpe,’ a göp. Pen manö hagab u udöm geinaböl u, kale lo hon rɨb junaböl,” a gɨla. \p \v 14 Anɨg hageila, Pol pen hagnɨg gabin a gɨ nɨŋa u pen, Galio pen uraköm, Juda nɨbi bɨ gau kalɨp haga, “Kale Juda nɨbi bɨ. Bɨ i nan naij ap gaiböp, manö kub hagnɨg gabim u nɨŋbnep. \v 15 Pen kale yɨharɨŋ manö magö gau nɨbö gau nɨbö udmim pen pen hagmim, bɨ hib kale ñɨla gau u rö nöp udmim, manö pen pen hagmim, u manö kub wasö; manö yɨharɨŋ anɨbu yad nɨŋagnabin. U manö yad wasö. Manö anɨbu kale ke hagmim!” a ga. \v 16 Anɨg hagöm, bɨ polisman nɨpe gau hagö, manö kub hagep mɨgan u kalɨp ju dam höŋ yaŋ yula. \v 17 Kale höŋ amöl gɨ, bɨ Juda magum gep ram abad mɨdmɨdöp u, Sosdenes, polisman gau nɨp ur udöm pak gus gɨla. Gapman bɨ kub Galio nɨŋöm, manö ap hagaga. \s1 Pol kauyaŋ daun kub Adiok, Siria Propins au ara \p \v 18 Pen Pol Korid rapɨn mɨdöm, nɨbi bɨ Jisas manö nɨŋ udla gau kalɨp, “Kölarö au mɨdaiim,” a göm, Akwila Prisila ber mɨhau aip ram mɨnöŋ Siria arun, a göm, Senkria daun, ñɨg solwara goƚ au arla. Senkria gau am mɨdöm, Pol manö kƚö nɨŋö nɨŋö nöp God nɨp hagabin a göm, umagö nɨpe rɨka. \x * \xo 18:18 \xt Nab 6:18; Ap 21:24\x* \v 19-21 Ñɨg magɨb udöm, Senkria arö göm, am am daun kub Epesas amjakla. Pol nɨpe Juda magum gep ram raul mɨgan u amöm, Juda nɨbi bɨ gau aip manö hag amɨl apɨl geia. Anɨg gö, nɨbi bɨ gau nɨp hagla, “Ñɨn rɨmnap halö hon aip aui mɨdaimön,” a gɨla. Pen manö kalɨp u udagöm haga, “Kale au mɨdaiim. God yɨp, yau, a geinab u, hainö ado gɨ kalöp aunabin,” a ga. Anɨg hagöm, Akwila Prisila ber mɨhau kalɨp nɨbi bɨ anɨb gau aip Epesas gau hag löm, nɨpe ñɨg magɨb udöm hada. \v 22 Ñɨg magɨb anɨbu am am Sisaria amjakö, Pol ñɨg magɨb anɨbu arö göm, iƚ aramöm Jerusalem ara. Jerusalem amjaköm, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, “Kale mɨdpim?” a göm, kalɨp aip manö rɨmnap haga. Pol anɨg göm, Jerusalem arö göm, ñɨg magɨb kauyaŋ udöm, daun kub Adiok, Siria Propins au ara. \p \v 23 Pol Adiok amöm, yöp rapɨn ñɨn bad ap mɨd arö göm, am Galesia Propins gau abe, ram mɨnöŋ Prijia gau abe gɨ ajöl göm, nɨbi bɨ Jisas nɨp nöd nɨŋ udla gau, kale Jisas manö aij u nɨŋ ud pɨdöŋ göl, a göm, kalɨp magöŋhalö hag ñɨ aij ga. \s1 Bɨ ne Apolos manö u \p \v 24 Pen bɨ Juda daun kub Aleksadria nɨbö ap, apöm Epesas mɨdeia. Hib nɨpe u Apolos. Nɨpe bɨ gasɨ aij nɨŋöm manö hag aij gep bɨ. Nɨpe God Manö adɨŋ nöd kalɨ kƚiñ rɨkla u nɨŋ aij ga. \v 25 Bɨ rɨmnap nɨp Bɨ Kub Adan Arep manö rɨmnap nöp hag ñɨla. Anɨb u me, nɨpe kƚö yabɨƚ göm, Jisas nɨpe gai nɨbö apöm bɨ aigale bɨ rö mɨdeia u nɨbi bɨ gau kalɨp kabö göl nöp hag ñɨmɨdöp. Pen manö hag ñɨmɨdöp anɨbu, Jon bɨ ñɨg pak ñeb hag ñɨmɨdöp rö nöp nɨŋöm hag ñɨmɨdöp. Manö rɨmnap halö nɨŋaga. \v 26 Pen Apolos pɨñɨŋ gagöm, Juda magum gep ram u amöm, manö anɨbu haƚöwaƚö yabɨƚ hag ñɨmɨdöp. Pen ñɨn ap manö hag ñɨ mɨdeia nɨŋöm Prisila Akwila ber mɨhau nɨŋmil, nɨp uɫ gɨ dam ram kale u amöm, God Adan Arep manö nɨŋaga magö rɨmnap hag ñɨ aij yabɨƚ gɨlö. \p \v 27-28 Hainö Apolos nɨpe Akaia Propins arnɨg gö, Epesas nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, Apolos nɨpe am kalɨp manö aij u hag ñɨnab u aij, a göm, Akaia nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp köp ap kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, “Bɨ God wög gep Apolos amjakö, nɨp udmim,” a gɨla. Anɨg gɨlö me, Apolos Akaia Propins amjaköm, köp anɨbu yamö, Akaia nɨbi bɨ God kalɨp mög nɨŋöm gasɨ aij ñö, Jisas nɨp nɨŋ udla gau Apolos nɨp udla. Nɨp udlö, nɨpe pen ka kalɨp udöm, manö hagep kuö au Juda nɨbi bɨ gau aip manö hag amɨl apɨl göm, God Manö adö u hag ñɨ aij göl gɨ, “Mesaia, a gɨmim, abad mɨdpim u Jisas nöp,” a ga. Anɨg göm, hag ñɨ aij gö, nɨp manö ap pen hagöl rö laga. Anɨg gö, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp gɨ ñɨ aij gö, mɨd aij gɨla. \x * \xo 18:27-28 \xt Ap 9:22\x* \c 19 \s1 Pol Epesas am mɨdöm Krais manö aij u hag ña \p \v 1 Apolos Korid mɨdeia ñɨn aŋ anɨb au, Pol nɨpe am Galesia Propins gau abe, ram mɨnöŋ Prijia gau abe, aŋ au gɨ ajöl göm, daun kub Epesas amjaka. Amjaköm nɨŋa, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla rɨmnap mɨdeila. \x * \xo 19:1 \xt 1Ko 3:6\x* \v 2 Pol kalɨp hag nɨŋa, “Kale Jisas nɨp nɨŋ udpe ñɨn u, Ana Uɫ halö udpe aka wasö?” ga. \p Hageia, hagla, “Wasö. Ana Uɫ ap mɨdöp, a gun, hon nɨŋagpun,” a gɨla. \x * \xo 19:2 \xt Ap 8:16\x* \p \v 3 Anɨg hageila, Pol kalɨp haga, “Pen kale ñɨg pakpe u, iƚ u nɨhön, a gɨ gasɨ nɨŋbim?” ö ga. \p Hageia, hagla, “Hon Jon hagmɨdöp manö u udun me, ñɨg pakno,” a gɨla. \p \v 4 Anɨg hageila, Pol haga, “Jon Isrel nɨbi bɨ gau hagö, ñɨg pakmɨdal u, nan si nan naij gɨpun u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a göm, nɨŋlö me, kalɨp ñɨg pak ñɨmɨdöp. Pen Jon kalɨp hagmɨdöp, ‘Bɨ Kub hainö aunab u auö, nɨp nɨŋ udmim,’ a gɨmɨdöp. Bɨ hainö aunab a ga anɨbu, Jisas nöp,” a ga. \x * \xo 19:4 \xt Mad 3:11\x* \v 5 Pol anɨg hageia, Bɨ Kub Jisas nɨp nɨŋ udun, nɨbi bɨ nɨpe yabɨƚ mɨdaiun, a göm, ñɨg pakla. \v 6 Kale ñɨg paklö nɨŋöl gɨ, Pol ñɨmagö nɨpe kalɨp adö au lö, Ana Uɫ kalɨp auö, adɨŋ manö yabɨƚ unbö ke ke hagöm, God manö aij u hag ñɨla. \x * \xo 19:6 \xt Ap 8:17; 10:44,46\x* \v 7 Bɨ unbö mɨgan laŋ rö anɨg gɨla. \p \v 8 Pol rakɨn mɨhau nɨgaŋ, Juda nɨbi bɨ magum gep ram aula gau aip, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö u nɨŋ udöl, a göm, kƚö göm, waiö nöp manö hag amɨl apɨl gɨ mɨdmɨdöp. \v 9 Pen nɨbi bɨ rɨmnap gasɨ mɨdmagö kale u gasɨ mɨdmagö kale aŋ gau nöp mɨdeia nɨŋöm Pol manö haga u udagnabun, a göm, nɨbi bɨ magöŋhalö mɨdeila aŋ au amöm, Bɨ Kub Adan Arep u manö naij hagla. Anɨg haglö, Pol nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp nöp uɫ gɨ dam, Diranas skul ram kub u amöm, kalɨp manö hag ñɨ mɨdmɨdöp. \v 10 Pol anɨg göl hag ñɨ mɨdö, mɨ mɨhöp inö me, Juda nɨbi bɨ gau löm, Grik nɨbi bɨ gau löm, Esia Propins mɨdeila gau magöŋhalö Jisas manö aij u nɨŋla. \s1 Sipa ñɨ nɨpe gau \p \v 11 God nɨpe Pol aip mɨdeia nɨŋöm nɨpe nan gagep rö ke yabɨƚ rɨmnap gɨmɨdöp. \x * \xo 19:11 \xt Ap 14:3\x* \v 12 Nɨbi bɨ rɨmnap kale Pol agsi waƚɨj bad nɨpe gau dam, nɨbi bɨ mɨña ga gau hañ romaŋ kalɨp lɨlö, urak armɨdal; kɨjaki aiön pi nɨbi bɨ abaŋ almɨdöp gau kale u rö nöp höŋ armɨdal. \x * \xo 19:12 \xt Ap 5:15\x* \p \v 13 Juda nɨbi bɨ rɨmnap kuj nan gau göm, kɨjaki aiön pi nan gau hag höŋ yu ajmɨdal. Pen hainö, Pol gaia rö nɨŋöm, hon u rö nöp Bɨ Kub Jisas hib hagno, kɨjaki aiön pi höŋ arlaŋ, a göm, kɨjaki aiön pi nɨbi bɨ abaŋ alla gau kalɨp hagla, “Jisas, Pol manö nɨpe hagmɨdöp bɨ u, hib nɨpe hagabun u nɨŋmön, höŋ aru!” a gɨla. \v 14 Pen bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ ap Sipa, ñɨ nɨpe unbö mudun jɨŋ anɨg gɨ mɨdeila. \v 15 Pen mañ ap kale, kɨjaki aiön pi hag yuun, a göm, anɨg haglö nɨŋöl gɨ, kɨjaki bɨ abaŋ ala u manö kale u nɨŋöm kalɨp pen haga, “Yad Jisas nɨŋbin, Pol nɨp nɨŋbin u pen kale bɨ an?” ö ga. \v 16 Anɨg hagöm, bɨ kɨjaki abaŋ ala u kƚö ke yabɨƚ kalɨp raƚa göm, mɨñu magö pak ado malo göm, waƚɨj kalɨp gau ud bɨƚɨƚɨ gɨ yuö, kale magö nöp me ram anɨbu arö göm, hagape halö pɨñɨŋ gɨ arla. \p \v 17 Pen manö anɨbu, Juda nɨbi bɨ abe, Grik nɨbi bɨ abe, Epesas mɨdeila gau magöŋhalö nɨŋöm, anɨnɨn gö pɨñɨŋ göm, Bɨ Kub Jisas hib nɨpe u nöp haglö adö ara. \x * \xo 19:17 \xt Ap 5:11\x* \v 18 Anɨg gö, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau iru nöp ap magum göm, nan nɨhön nɨhön gɨ naij gɨla gau hag waiö lɨla. \v 19 Kuj nan gau göm, buk kalɨ kƚiñ rɨk lɨmɨdal gau, nɨbi bɨ rɨmnap daulö, nɨbi bɨ rɨmnap gau nɨŋ mɨdlö nɨŋöl gɨ, kale mab pak laulö ina. Buk nan anɨb gau, mani kabö magö silpa rauep wö ralö, pipdi dausan (50,000) rö ara. \v 20 Pen daun kub Epesas anɨbu anɨg geila me, Bɨ Kub manö aij u gau gau aramöm pɨdöŋ yabɨƚ ga. \s1 Epesas nɨbi bɨ manö hauƚ gɨla \p \v 21 Pen hainö, God Ana nɨpe Pol nɨp gasɨ ñö, Pol haga, “Yad Masedonia amem, Akaia amem, Jerusalem arnabin. Pen hainö Rom u rö nöp arnam,” a ga. \x * \xo 19:21 \xt Ap 23:11; Ro 1:13\x* \v 22 Anɨg hagöm, bɨ mɨhau nɨpe aip wög gɨmɨdil, Dimodi aip Erasdas aip kalɨp hag yuö, Masedonia Propins arlö. Nɨpe pen Esia Propins rapɨn ñɨn bad ap mɨdeia. \p \v 23 Pol Epesas mɨdeia ñɨn aŋ anɨb au, Epesas nɨbi bɨ rɨmnap uraköm, Bɨ Kub Adan Arep manö aij anɨbu nɨŋ udla nɨbi bɨ gau kalɨp nɨŋlö, mulu lugö, pen pen gɨnɨg rö geila. \x * \xo 19:23 \xt 2Ko 1:8\x* \v 24 Pen bɨ ap, hib nɨpe Demidrias u, bɨ nɨpe rɨmnap aip kabö silpa udöm, god piral sabe gɨmɨdal, hib Ademis, a gɨmɨdal u, ram pro kƚiñ aij rɨmnap gɨ lɨlö, nɨbi bɨ rɨmnap apöm, rau dam löm, nɨbi kub hon Ademis nɨp sabe gep ram u, a göm, sabe gɨmɨdal. Bɨ anɨb gau wög anɨbu göm, mani kub yabɨƚ udmɨdal. \v 25 Demidrias nɨpe, bɨ nɨp wög gɨmɨdal gau abe, bɨ wög kale gɨmɨdal anɨbu rö gɨmɨdal bɨ gau abe hagö, ap magum geila, haga, “Kale nɨŋbim, hon wög añɨ anɨbu gun me, mani kub yabɨƚ udpun. \v 26 Pen uri bɨ anɨb Pol apöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö piral hagöm hagöp, ‘Ñɨmagö udöm nan gɨpal gau nan sabe gep wasö,’ göp. Anɨg hagajɨp, Epesas aui abe, Esia Propins gau abe, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp manö nɨpe udpal. \v 27 Pol manö piral u hagö, nɨŋ udöm, nan gɨ lɨno raumɨdal u, hainö rauagnaböl. Pen adö anɨbu nöp hagagabin. Hon ke abe, nɨbi bɨ Esia Propins gau magöŋhalö abe, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö abe, god kub Ademis u nɨp sabe gɨpun. Pen nɨp arö göm, ram kub nɨp sabe gɨpal u u rö nöp arö göl rö löp, a gem, hagabin,” a ga. \p \v 28 Demidrias anɨg hagö, bɨ anɨb gau nɨŋlö, mulu kal yabɨƚ lugö, meg mɨgan dap ranöm hagla, “Ademis Epesas nɨbö nɨpe kub yabɨƚ! Ademis Epesas nɨbö nɨpe kub yabɨƚ!” a gɨla. \v 29 Anɨg göl manö kub haglö arö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ daun kub anɨbu magöŋhalö apöm, Pol bɨ nɨpe mɨhau ud sɨsɨ lɨ ɫɨp gɨ dam manö hagep ka u ud arla. Pol bɨ nɨpe anɨb mɨhau nɨpe aip Masedonia Propins nɨbö ap mɨdailö. Hib kalpe mɨhöŋ u, Gaias aip Arisdakas aip. \x * \xo 19:29 \xt Ap 20:4; 27:2; Kol 4:10; Plm 24\x* \v 30 Pol pen, nɨbi bɨ ap magum göm, manö hageila aŋ au arnam, a ga u pen nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau nɨp wasö gɨla. \v 31 Pen Esia Propins gapman bɨ kub rɨmnap, Pol nɨp bɨ nɨŋeb nɨpe u me, nɨp manö yuöm hagla, “Nɨbi bɨ manö hagep ka au ap magum göm, manö hagaböl au aragmön wasö,” gɨla. \p \v 32 Pen nɨbi bɨ iru nöp ap magum göm, manö kub hagöm, manö ke ke yabɨƚ nöp hagla. Nɨbi bɨ iru nöp kale manö iƚ mɨdöp nɨŋun hagabun u, a göm, nɨŋagla; haƚöwaƚö nöp hagla. \v 33 Pen bɨ Juda rɨmnap, bɨ hon Aleksada kalɨp hag aij gɨnab, a göm, nɨp nɨbi bɨ amgö ilö au yuöm, nɨbi bɨ rɨmnap manö adö rɨmnap anɨg anɨg hagnɨm, a göm, wɨñ al hagaila pen nɨpe manö hagnɨg göm, kale manö hagagmim a göm, ñɨmagö ud mɨƚɨc gɨ ña. \v 34 Aleksada ñɨmagö ud mɨƚɨc gɨ ñö nɨŋöl gɨ, nɨbi bɨ gau nɨŋla, nɨpe Juda nɨbö bɨ ap, nɨŋöm maj mɨgan dap ranöm, manö adö añɨ nöp wɨñ kub al hagöm hagla, “Ademis Epesas nɨbö nɨpe kub yabɨƚ! Ademis Epesas nɨbö nɨpe kub yabɨƚ!” a göm, manö adö añɨ anɨbu nöp seg wɨñ mɨlö padö yabɨƚ al hag mɨdeila. \p \v 35 Kale du aua nöp anɨg wɨñ al hag mɨdö mɨdö, hainö bɨ daun gapman wög göm, kalɨ kƚiñ rɨkep bɨ kub kale u uraköm, kalɨp haga, “Agamɨj mɨdaiim!” a ga. Anɨg hagö hagö, agamɨj mɨdlö nɨŋöl gɨ, nɨpe haga, “Epesas nɨbi bɨ. Ram mɨnöŋ hon i, god kub Ademis kabö ana nɨpe kumi kabö laŋ nɨbö ju aua u udun, ram gɨ lɨ aij gun, sabe gɨpun u, bɨ an nɨŋagöp, a gɨmim, manö hauƚ gabim? \v 36 Manö anɨbu, nɨbi bɨ gau magöŋhalö hadö nɨŋbal. Anɨb u, kale agamɨj mɨdmim dui gagmim. \v 37 Pen bɨ daubim mɨhai i, god hon Ademis nɨp hag jumil, ram sabe gɨpun gau nan rɨmnap si udagpil u pen kalɨp aui daubim. \v 38 Anɨb u, Demidrias aka bɨ nɨpe rɨmnap bɨ ap nɨp manö kub hagnɨg gɨnaböl u, bɨ kub manö ud asɨkep bɨ gau mɨdpal gau amöm manö haglö, kale manö kub anɨbu nɨŋnaböl. \v 39 Pen manö mɨŋör rɨmnap mɨdainɨm u, gapman bɨ manö ud asɨkep nɨŋ mɨdeinaböl amgö ilö kale au hagpe nɨŋöl. \v 40 Hon mɨñi aui ap magum gun, manö pɨg gabun u, manö iƚ ap mɨdö hagagabun. Gapman bɨ kub yabɨƚ ap, ‘Nɨhön gɨnɨg ap magum gɨmim anɨg gabim,’ a gö, pen manö ap hagun rö lagöp,” a ga. \v 41 Nɨpe anɨg hagöm, nɨbi bɨ gau kalɨp hag yuö, ke ke arla. \c 20 \s1 Pol Masedonia Propins amöm, Akaia Propins ara \p \v 1 Pen nɨbi bɨ gau manö pi pɨg hag mɨd arö göm, am ram kale ke ke gau arla. Pol nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp wɨñ alö, aueila, kale gasɨ halö mɨdöm Jisas nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ göl gɨ mɨdeilaŋ a göm, nɨpe manö rɨmnap hag ñɨ aij göm, “Kale au mɨdaiim,” a göm, kalɨp arö göm Masedonia Propins ara. \v 2 Amöm, anɨb gau gɨ ajöl göm, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla anɨb gau, kale gasɨ halö mɨdöm Jisas nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ göl gɨ mɨdeilaŋ a göm, nɨpe manö rɨmnap hag ñɨ aij gɨ damöm, Akaia Propins amjaka. \v 3 Akaia amjaköm, rakɨn mɨhau nɨgaŋ anɨb gau mɨdöm, ñɨg magɨb udem Siria Propins arnam a ga u pen nɨpe manö ap nɨŋa, Juda kai nɨp al pak lɨnɨg geila. Manö anɨbu nɨŋöm me haga, “Iƚ adö nöp ado gɨ Masedonia arɨn,” a ga. \v 4 Pen Pol nɨpe aip ajeila bɨ gau me: Piras ñɨ nɨpe Sopada daun kub Beria nɨbö u; Arisdakas aip Sekadas aip daun kub Desalonaika nɨbö mɨhau u; Gaias daun kub Debi nɨbö u; Dijikas aip Dɨropimas aip Esia Propins nɨbö mɨhau u; Dimodi u. \v 5 Bɨ anɨb gau kale nöd amöm, daun kub Droas amöm, hanɨp abad mɨdeila. \v 6 Pen ñɨn kub Bred Yɨs Halö Ñɨŋagep ñɨn u mɨdno, ap arö nɨŋöl gɨ, ñɨg magɨb udun, ñɨn unbö mamɨd u aŋ hanun, Droas amun, bɨ nöd arla gau aip am seg mɨdun ñɨn unbö mudun jɨŋ anɨb gau mɨdaino. \s1 Pol ñɨ uma ap nɨp gö, kauyaŋ uraka \p \v 7-8 Wik añɨ ap Droas mɨdaino anɨbu, wañɨgnɨbö yaŋ ñɨn u, bred ud jö gɨ ñɨŋnɨg gun, ram raul mɨgan adö laŋ am magum gun, Pol, rol arnabin a göm manö hagö nɨŋöl gun, nɨŋ mɨdaino. Anɨg göl nɨŋ mɨdno mɨdno, sɨbön gö, hapö mɨɫaŋ iru nöp lau ado au laŋ lun, Pol manö hageia u nɨŋ mɨdaino. \v 9 Pen bɨ praj ap wido adö u asɨköm, Pol manö hagaia u nɨŋ mɨdeia. Hib nɨpe u Yudikas. Nɨpe anɨg gɨ nɨŋ mɨd mɨdö, hon kal yabɨƚ auö me, amgö juju gɨ gɨ böŋ nöp ram adö yabɨƚ laŋ nɨbö gɨ dam mɨnöŋ au yaŋ paka. Anɨg gö, kale am au yaŋ ud nɨŋla, böŋ nöp hadö umöl mɨdeia. \v 10 Pol nɨpe pen au yaŋ amöm, ñɨ anɨbu nɨp nab nab lɨ udöm, haga, “Gasɨ iru nɨŋagmim; nɨpe kamɨŋ mɨdöp,” a ga. \v 11 Anɨg hagöm, kauyaŋ ram raul adö laŋ amöm, bred rɨmnap ud jö göm, jɨm ñöl ñɨŋöm, Pol kauyaŋ manö hag mɨdö mɨdö, ram ru mailö la u ara. \v 12 Pen bɨ praj ap lug paköm uma u nɨp kamɨŋ ram damöm mɨñ mɨñ yabɨƚ gɨla. \s1 Pol Droas arö göm, Midilini ara \p \v 13 Pol hanɨp haga, “Kale ñɨg magɨb udmim, daun kub Asos am mɨdaimim; pen yad iƚ adö apem, daun kub anɨbu ñɨg magɨb seg udun ram mɨnöŋ Midilini arun,” a ga. Anɨg hagö, hon ñɨg magɨb udun, Asos arno. \v 14 Asos amun, Pol nɨp udun, ram mɨnöŋ Midilini arno. \v 15-16 Ruö Midilini arö gun, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Kaios söl au amjakno. Ruö u, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Semos amjakun, Pol nɨpe gasɨ ap nɨŋa, Epesas amun, hain nöp gɨ ajöl gun, Pedikos ñɨn u Jerusalem nɨŋagun rö löp, a gɨ gasɨ nɨŋa. Anɨb u me, hon Epesas lau hil gun, böŋ nöp daun kub Mailidas arno. \s1 Pol Epesas nɨbi bɨ kalɨp haga, “Yad böŋ nöp arabin,” a ga \p \v 17 Daun kub Mailidas amjakun, Pol manö yuö, Epesas arö, nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau kalɨp abad mɨdmɨdal bɨ gau kalɨp haga, “Yad mɨdpin i auim,” a ga. \x * \xo 20:17 \xt Ap 18:21\x* \v 18 Anɨg hagö, bɨ anɨb gau aueila, kalɨp haga, “Nöd Esia Propins kale au apem, kale aip mɨdem, mɨd damem, nɨhön nɨhön gɨmɨdin u nɨŋbim. \v 19 Hib yad udnö adö araga. Bɨ Kub nɨp wög u gɨnö nɨŋöl gɨ, Juda nɨbi bɨ yɨp gɨ naij gun a gɨlö nɨŋöl gɨ, mɨɫöŋ göl gɨ manö hag ñɨnö ara. \v 20 Kale nɨŋbim, yad Jisas manö aij nɨpe ap arö gagnö, pen magum gɨpim ka gau abe, ram kale gau abe amem, nɨhön manö kalöp gɨ ñɨnab u magöŋhalö haƚöwaƚö hag ñɨnö ara. \v 21 Kale Juda nɨbi bɨ gau löm, Grik nɨbi bɨ gau löm, manö kƚö hagem, hag ñɨ aij gem, hagnö, ‘Nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨmim, God hagöp manö u udmim, Bɨ Kub hon Jisas nɨp nɨŋ udmim,’ a gɨnö. \p \v 22 “Pen mɨñi nɨŋim! God Ana yɨp nagɨ rö löm, dam Jerusalem ud arab u, yɨp nɨhön rö gɨnab u nɨŋagpin. \v 23 Pen yad nɨŋbin, daun kub gau gau amjaknö, Ana Uɫ nɨpe yɨp pör hagöp, ‘Ne Jerusalem arnabön, nöp nagɨ lɨlö, uɫham mɨdeinabön,’ a göp. \x * \xo 20:23 \xt Ap 9:16; 21:11\x* \v 24 Pen u manö mɨdagöp. Yad ke nöp mɨd aij gɨnam, a gem, gasɨ u nɨŋagpin. Yɨp paknaböl, a gem, pɨñɨŋ gagpin, wasö. Bɨ Kub Jisas, wög yɨp haga u nöp gasɨ nɨŋem, God hanɨp mög nɨŋöm udöp manö aij u, hag ñöl gɨ nöp mɨdeinabin. Yad gasɨ añɨ anɨbu nöp nɨŋem, amem, adan anɨbu böŋ nöp arnabin. \x * \xo 20:24 \xt Ap 21:13; 2Di 4:7\x* \p \v 25 “Pen yad nɨŋbin, kale nɨbi bɨ gau gai magöŋhalö, God nɨbi bɨ udöm abad mɨdeinab manö anɨbu hagnö nɨŋbim gau, yɨp kauyaŋ nɨŋagnabim, wasö. \v 26 Mɨñi arnɨg gem me, kalöp waiö hagabin, nɨbi bɨ an an God manö aij u nɨŋ udagöm, ilön kub udnaböl u, u nan kale ke; yad wasö. \v 27 Yad God nan nɨhön nɨhön gɨnɨg gab manö u ap arö gagpin, wasö; magöŋhalö yabɨƚ kalöp hag ñɨbin. \v 28 Kale ke nɨŋ aij gɨmim, nɨbi bɨ Ana Uɫ nɨpe hagö abad mɨdpim gau abe nɨŋ aij gɨmim mɨdaimim. Bɨ kaj sipsip mukep gau kaj sipsip kale gau abad mɨd aij gɨpal rö, kale u rö nöp, God nɨbi bɨ nɨpe, hagape nɨpe ke rau adog uda nɨbi bɨ anɨb gau me, kalɨp abad mɨd aij gɨmim midaimim. \x * \xo 20:28 \xt 1Di 4:16; 1Pi 5:2-4\x* \v 29 Yad nɨŋbin, yad arnö, kain hauƚ gau apöm, kaj sipsip kale mukpim gau rɨmnap hau ñɨŋnaböl. \x * \xo 20:29 \xt Mad 7:15; Jon 10:12\x* \v 30 Pen nɨbi bɨ aŋ kale au mɨdpal rɨmnap u rö nöp, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udpal gau kalɨp ɫɨp gɨ ud arno, kale hon aip arun, a göm, kalɨp manö piral hagnaböl. \v 31 Pen yad mɨ mɨhau nɨgaŋ, ram mɨnöŋ kale Epesas mɨdem, sɨdö aŋ, sɨbön yaŋ, kalöp mög gö, mɨɫöŋ göl gem, kalöp magöŋhalö añɨ añɨ hag ñɨ aij gɨnö. Manö hag ñɨnö anɨbu hauƚ gagmim; nɨŋ aij gɨ mɨdaimim. \x * \xo 20:31 \xt 1De 2:11\x* \p \v 32 “Yad kalöp God ñɨmagö adö u lem, manö aij nɨpe u, nɨpe nɨbi bɨ mög nɨŋöb manö aij anɨbu adö u lem, arabin. God kalöp aip mɨdeinab. God manö aij nɨpe u nɨŋ udeinabim u, nɨpe gö, kale Jisas nɨp nɨŋ ud pɨdöŋ gɨmim nɨbi bɨ nɨpe ke mɨdmim, nan aij aij nɨbi bɨ nɨpe ñɨnɨg gab u udnabim. \v 33 Yad kale aip mɨdainö ñɨn u, nɨbi bɨ rɨmnap mani gol, mani silpa, waƚɨj nan kale gau asɨb hagagnö. \x * \xo 20:33 \xt 1Ko 9:11-12\x* \v 34 Kale nɨŋbim, ñɨmagö yad u ke nöp wög gem, bɨ yad aip ajmɨdun gau aip nan magö ñɨŋun waƚɨj rau yɨmun mɨdmɨdun. \x * \xo 20:34 \xt Ap 18:3; 1De 2:9\x* \v 35 Pen yad gɨpin anɨbu rö, kale u rö nöp gɨmim, nɨbi bɨ mög gep rö gau kalɨp ud aij gɨmim gɨ ñɨmim. Bɨ Kub hon Jisas nɨpe ke manö haga u nɨŋ mɨdaimim. Nɨpe haga, ‘Bɨ rɨmnap kalöp nan ñɨnaböl u, kalöp aij gɨnab; pen kale nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nan ñɨnabim u, kalöp aij yabɨƚ gɨnab,’ a ga,” a ga. \p \v 36 Pol manö anɨbu hag pɨs göm, Epesas nɨbi bɨ Jisas nɨŋ udla gau kalɨp abad mɨdmɨdal bɨ gau aip kugom yɨmöm, God nɨp sabe ga. \v 37 Pol sabe gö nɨŋöl gɨ, kale mɨɫöŋ göm, nɨp am ud wabi göm, mulu rö ñɨŋöm bom halula. \v 38 Hainö mulu adɨŋ yad u nɨŋagnabim, a ga, manö u nöp nɨŋöm, kale mög yabɨƚ nɨŋöm, mɨɫöŋ gɨla. Anɨg göl göm, Pol nɨp aŋ aŋ lɨ dam ñɨg magɨb mɨgan u yula. \c 21 \s1 Pol ñɨg magɨb udöm Jerusalem arnɨg ara \p \v 1 Pen hon Epesas nɨbi bɨ gau kalɨp, au mɨdaiim, a gun, ñɨg magɨb udun, hadno. Yɨgön u ap aij gö, yɨjɨg göl nöp am am, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Kos arno. Pen ruö u, Kos arö gun, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Rodos arno. Pen ruö u, Rodos arö gun, daun kub Padara arno. \v 2 Daun kub Padara amun nɨŋno, ñɨg magɨb ap ram mɨnöŋ Pönisia arnɨg geia. Anɨb u, hon ñɨg magɨb anɨbu udun hadno. \v 3 Am am, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Saipras ñɨmagö sɨdagö lau adö mɨdö nɨŋöl gɨ, am am, ram mɨnöŋ Siria söl apun me, nan kago gau ud yunɨg am daun kub Daia pɨdöŋ gɨno. \v 4 Daia am pɨdöŋ gun, am nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp uƚhai nɨŋun, kalɨp aip wik añɨ ap mɨdaino. Pen God Ana nɨpe kalɨp gasɨ ñö, kale Pol nɨp hagla, “Jerusalem arnɨg gabön u, aragmön,” a gɨla. \x * \xo 21:4 \xt Ap 20:23\x* \v 5 Pen arnɨg gɨno magö u, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla anɨb gau, nɨbi bɨ, ñɨ pai kale gau magöŋhalö hanɨp dam daun kub anɨb höŋ adö ñɨg goƚ au amun, kalɨp aip kugom yɨmun, God nɨp sabe gɨno. \v 6 Pen hon, “Kale au mɨdaiim,” a gɨno, kale pen, “Kale gau arim,” a gɨlö, hon am ñɨg magɨb u raul mɨgan u arno nɨŋöl gɨ, kale ado gɨ ram kale arla. \s1 Agabas, Pol nɨp anɨg anɨg gɨnaböl, a ga \p \v 7 Pen hon ñɨg magɨb udun, daun kub Daia arö gun, am daun kub Dolemais pɨdöŋ gɨno. Pɨdöŋ gun, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp, “Kale mɨdpim?” a gun, ñɨn bad ap kalɨp aip aŋ anɨb au mɨdaino. \v 8 Ruö u kalɨp arö gun, am Sisaria amjakun, Pilip ram u am hanno. Nɨpe Jisas manö aij hag ñɨ ajep bɨ ap. Nɨpe me, nöd Jerusalem mɨdöm, bɨ unbö kagoƚ jɨŋ u aip nan magö nɨme lɨmɨdöp. \x * \xo 21:8 \xt Ap 6:5; 8:40\x* \v 9 Pen bɨ Pilip anɨbu, pai nɨpe mɨhau mɨhau, Jisas manö aij u hag ñɨmɨdal. Pai anɨb gau kale bɨ udagla. \p \v 10 Hon Pilip aip mɨdaino ñɨn aŋ anɨb au, bɨ God manö hagep Agabas ram mɨnöŋ Judia nɨbö aua. \x * \xo 21:10 \xt Ap 11:28\x* \v 11 Agabas apöm, Pol dip nagɨ nɨpe u udöm, ñɨmagö ma nɨpe ke nagɨ löm haga, “Ana Uɫ hagöp, ‘Bɨ dip nagɨ nap nɨbö anɨbi, Juda kai Jerusalem au nɨp nagɨ löm, dam Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp ñɨnaböl,’ a göp,” a ga. \x * \xo 21:11 \xt Ap 20:23; 21:33\x* \p \v 12 Hon magöŋhalö manö anɨbu nɨŋun, Pol nɨp neb neb gun hagno, “Jerusalem aragmön,” a gɨno. \v 13 Hagaino, Pol pen pe haga, “Yɨp nɨhön gɨnɨg mög gö mɨɫöŋ gɨpe, mɨdmagö yad ilön göp. Yad Jerusalem amem, ‘Bɨ Kub yad Jisas,’ a gɨnabin. Kale manö u nɨŋlö, mulu lugö, yɨp nagɨ lɨnɨg geinaböl aka böŋ nöp al pak lɨnɨg geinaböl u, pɨñɨŋ gagnabin. Haƚöwaƚö am hagnabin,” a ga. \x * \xo 21:13 \xt Ap 20:24\x* \v 14 Pen hon Pol nɨp anɨg gɨ hag wasö nɨŋun, arö gun, hagno, “Bɨ Kub nɨpe ke nɨŋöb rö gɨnab,” a gɨno. \s1 Jerusalem nɨbi bɨ Pol nɨp hag jula \p \v 15 Pen hon anɨg göl Sisaria mɨdun, Jerusalem arnabun, a gun, nan hon gau gɨ jɨn gɨ lun, hadno. \v 16 Nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla Sisaria nɨbö rɨmnap aip Jerusalem arno. Kale hanɨp dam Neson ram u lɨlö, aip hanno. Bɨ Neson anɨbu Saipras nɨbö. Nɨpe Jisas nɨp nöd nöp nɨŋ uda. \p \v 17 Jerusalem amjakno, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau magöŋhalö hanɨp nɨŋlö aij ga. \v 18 Rol Pol hon aip Jems nɨp manö hagnɨg arno. Jerusalem nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp abad mɨdmɨdal bɨ gau magöŋhalö ap magum göm mɨdeila. \v 19 Pen hon amjakun, Pol kalɨp, “Kale mɨdpim?” a göm, God nɨp abad mɨdö nɨŋöl gɨ, ram mɨnöŋ gau gau ajöm, Juda nɨbi bɨ wasö gau nan nɨhön nɨhön ga u magöŋhalö, bɨ anɨb gau kalɨp aiud anɨbu haga. \x * \xo 21:19 \xt Ap 15:12\x* \v 20 Pol anɨg göl aiud anɨbu hageia nɨŋöm, God nɨp aij a göm, Pol nɨp hagla, “Mam. Ne nɨŋban, Juda nɨbi bɨ iru nɨbanö Jisas nɨp nɨŋ udpal u pen kƚö yabɨƚ göm hagpal, ‘Hon Juda nɨbi bɨ mɨdpun. Anɨb u, Juda lo adö u nöp gun,’ a gɨpal. \x * \xo 21:20 \xt Ap 15:1,5\x* \v 21 Pen Juda nɨbi bɨ gau rɨmnap Jerusalem i apöm hagpal, ‘Pol nɨpe, Mosɨs hadame nöp lo manö kalɨ kƚiñ rɨka u arö göm, hon Juda kai gɨpun adö u arö göm, Juda nɨbi bɨ ju am Juda nɨbi bɨ wasö ram mɨnöŋ aŋ gau mɨdpal kalɨp hagöp, “Ñɨ kale gau hañ rɨb gɨ dö gagmim, Juda kai gɨpal rö gagmim,” a göp,’ a gɨpal. \v 22 Ne uri Jerusalem i auban, manö anɨbu gau gau arö nɨŋnaböl. Anɨb u, hon aige gun a gun, manö anɨbu hag amɨl apɨl gɨno. \v 23 Manö hag amɨl apɨl gun, manö adö añɨ hag lɨno u uri nöp hageinabun, ne nɨŋmön, hain gɨmön. Bɨ hon i bɨ mɨhau mɨhau, manö kƚö nɨŋö nɨŋö God nɨp hagabun, a gɨpal. \v 24 Anɨg gɨpal rö, God nɨp nan pak sabe gɨ ñɨnɨg gaböl. Anɨb u, ne am ñɨn rɨmnap kalɨp aip mɨdmön, nan nɨhön nɨhön göm God amgö ilö uɫ mɨdeinaböl u, gɨ aij gɨmön, nan God nɨp sabe gɨ ñɨnaböl gau ne rau ñɨmön, kalɨp gɨ ñɨmön me, hainö nabɨc umagö kale u rɨknaböl. Anɨg geinabön u me, nɨbi bɨ gau magöŋhalö nɨŋnaböl, nöp manö hagla anɨbu piral nöp hagla. Kale nɨŋnaböl, ne Juda nɨbö u me, hon Juda kai gɨmɨdun rö nöp gɨmɨdan. \x * \xo 21:24 \xt Nab 6:1-20; Ap 18:18\x* \v 25 Pen Juda nɨbi bɨ wasö Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp köp kalɨ kƚiñ rɨk ñun hagno, ‘Nɨbi bɨ rɨmnap nan yɨharɨŋ piral gau sabe göm, wal kaj pakaiöl, kale ñɨŋagmim. Wal kaj nan gau hagape ñɨŋagmim. Wal kaj nan gau rugu bu gɨlö umainɨm u, ñɨŋagmim. Nɨbi si bɨ si gagmim,’ a gun, köp kalɨ kƚiñ rɨkpun,” a gɨla. \x * \xo 21:25 \xt Ap 15:29\x* \p \v 26 Anɨg hageila, Pol manö kalɨp u udöm, ruö bɨ mɨhau mɨhau nan sabe gɨ ñɨnɨg gɨla bɨ anɨb gau aip, kale nan nɨhön nɨhön göm God amgö ilö uɫ mɨdeinaböl u, gɨ aij göm, God sabe gep ram u arla. Amöm, Pol bɨ abad mɨdeila gau kalɨp haga, “Hon ñɨn unbö kagoƚ jɨŋ u mɨdun, ñɨn mudun jɨŋ u God nɨp nan rɨmnap ke ke dapun, nɨp sabe gɨ ñɨnabun,” a ga. \x * \xo 21:26 \xt 1Ko 9:20\x* \s1 Juda nɨbi bɨ Pol nɨp ud sɨsɨ lɨla \p \v 27 Pol anɨg hagöm, kale nan nɨhön nɨhön göm, God amgö ilö uɫ mɨdeinaböl u, gɨ damöm, mudun jɨŋ ñɨn u söl gö nɨŋöl gɨ, Juda nɨbi bɨ Esia Propins mɨdöm aula rɨmnap nɨŋla, Pol God sabe gep ram raul u mɨdeia. Nɨpe mɨdeia au nɨŋöm, nɨbi bɨ mɨdeila gau manö haglö, kale kal juöm Pol nɨp ud sɨsɨ lɨla. \v 28 Pol nɨp ud sɨsɨ löm, wɨñ kub alöm hagla, “Nɨbi bɨ Isrel gai. Bɨ anɨbi nɨpe ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö ajöm, nɨbi bɨ gau kalɨp manö piral hagöm, hon Isrel nɨbi bɨ abe, lo hon abe, God sabe gep ram i abe manö naij hagab. Pen adö anɨbu nöp, uri nɨpe Juda nɨbi bɨ wasö gau God sabe gep ram raul mɨgan au aragep gau, kalɨp haƚöwaƚö uɫ gɨ dauub. Anɨb u, nɨpe ram uɫ anɨbi gɨ naij göp,” a gɨla. \v 29 Kale manö hagla anɨbu, gasɨ kale ke nöp nɨŋöm piral hagla. Pol yɨharɨŋ Dɨropimas aip God sabe gep ram söl gau ajailö nɨŋöl göm, gasɨ kale ke nɨŋöm hagla, “Pol bɨ ne Dɨropimas Epesas nɨbö u aip God sabe gep ram raul mɨgan u arbil,” a gɨla. \x * \xo 21:29 \xt Ap 20:4\x* \p \v 30 Pen kale anɨg haglö, manö anɨbu nɨbi bɨ gau magöŋhalö nɨŋöm, ke nɨbö ke nɨbö apöm Pol nɨp ud ɫɨp gɨ dam God sabe gep ram höŋ yaŋ yulö nɨŋöl gɨ, adɨŋ ajöŋ gɨ ñɨla. \v 31-32 Nɨbi bɨ iru yabɨƚ manö hauƚ kub hagöl göm, kal ju Pol nɨp böŋ nöp al pak lɨnɨg geila. Pen geila manö anɨbu Rom ami bɨ kub yabɨƚ mɨdeia au arö, nɨpe ami bɨ abad mɨdmɨdal bɨ kub nɨpe rɨmnap udöm, ami bɨ rɨmnap udöm, lel am nɨbi bɨ magum gɨ mɨdeila au amjakla nɨŋöm Pol nɨp pak ado malo geila u arö gɨla. \p \v 33 Ami bɨ kub anɨbu apöm, Pol nɨp ud sɨsɨ löm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Kale nɨp sen mɨhöp lɨmim,” a ga. Hagö, haga rö gɨla. Pen nɨpe bɨ nöd mɨdeila gau kalɨp hag nɨŋa, “Nɨpe nan nɨhön gajɨp nɨp anɨg gabim?” ö ga. \v 34 Hageia, kale manö ke ke hagöm, manö pɨg kub yabɨƚ gɨla. Anɨg gɨlö, ami bɨ kub u manö iƚ ap nɨŋagöm, bɨ nɨpe gau kalɨp haga, “Nɨp dam ram kub pɨdöŋ kale ud arim,” a ga. \v 35 Hagö, ami bɨ kale Pol nɨp dam ajöŋ iƚ goƚ au amjaklö nɨŋöl göm, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp se göl amöl göm Pol nɨp sɨƚɨköm, ud pakun, a göm, pen pen gɨ yueila nɨŋöm bɨ ami bɨ rɨmnap Pol nɨp ud ka göm, ram raul kale ud arla. \v 36 Pen nɨbi bɨ gau kale kal hagöm hagöm, hagla, “Nɨp böŋ nöp al pak lim!” a gɨla. \x * \xo 21:36 \xt Luk 23:18\x* \p \v 37 Pen ami bɨ gau Pol nɨp dam ram raul mɨgan yaŋ arnɨg gɨlö nɨŋöl gɨ, Pol ami bɨ kub yabɨƚ u nɨp haga, “Manö yad nöp ap hagnam aka?” ga. \p Hageia, ami bɨ kub yabɨƚ u haga, “Yad nɨŋbin ne Grik manö nɨŋban. \v 38 Yad gasɨ nɨŋbin e, ne me, bɨ au Ijip nɨbö bɨ pen pen gɨpal po dausan (4,000) nöp udöm, dam ram mɨnöŋ kabö nöp mɨdöp aŋ gau pi göl mɨdeila, bɨ u nöp, a gɨ nɨŋbin. Pen ne Grik manö nɨŋban u me, ne bɨ anɨbu wasö,” ga. \x * \xo 21:38 \xt Ap 5:36-37\x* \p \v 39 Hageia, Pol haga, “Wasö, yad bɨ Juda ap. Yɨp yag daula daun kub Dasas, Silisia Propins gau. Daun kub yad u hib mɨdöp. Pen yɨp yau, a gɨmön, yad nɨbi bɨ gai i kalɨp manö ap hag ñɨnam,” a ga. \p \v 40 Hageia, ami bɨ kub u yau, a gö, Pol kabö ubɨŋ ran arep adö u abö gɨ mɨdöm, ñɨn mɨƚɨc gö, nɨbi bɨ gau manö arö gɨlö nɨŋöl gɨ, Juda nɨbi bɨ hagmɨdal manö u löm, kalɨp manö haga. \c 22 \p \v 1 Pol nɨpe Juda nɨbi bɨ hagmɨdal manö u löm, haga, “Bapi mam bɨ. Manö kalöp hagnɨg gabin u nɨŋ mɨdaiim,” a ga. \p \v 2 Anɨg hageia, nɨpe Juda nɨbi bɨ hagmɨdal manö yöl haga rö nɨŋöm, manö manö gagöm, agamɨj yabɨƚ nöp mɨdeila. \v 3 Kale agamɨj mɨdlö nɨŋöl gɨ, Pol kalɨp haga, “Yad Juda nɨbö u pen yɨp yag daula daun kub Dasas, Silisia Propins gau. Pen yad ap Jerusalem i, manö hag ñeb bɨ Gameliel aip mɨdem, kub gɨnö u me, apɨs bac bɨ lo manö nɨhön nɨhön hagla u magöŋhalö yɨp hag ñö, nɨŋbin. Anɨb u, kale God nɨp ud aij gun, a gɨmim, kƚiñ aij nöp gɨpim rö, yad u rö nöp gɨmɨdin. \x * \xo 22:3 \xt Ap 5:34\x* \v 4 Nɨbi bɨ Jisas Adan anɨbu arla gau kalɨp gɨ naij yabɨƚ gɨmɨdin. Kalɨp al pak lɨn, a gem, nɨbi abe bɨ abe kalɨp haƚöwaƚö nagɨ lem, dam nagɨ lɨmɨdin. Pen rɨmnap gɨ naij gɨ dam pak lɨnö, böŋ nöp ummɨdal. \x * \xo 22:4 \xt Ap 8:3\x* \v 5 Gɨmɨdin anɨbu, God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u abe, bɨ manö ud asɨkep Kansol mɨdpal bɨ kub gau abe, kalɨp hag nɨŋbe, piral hagöp, a göm, hagagnaböl; nɨŋö hagöp, a gɨnaböl. Ñɨn ap yad Damaskas arnɨg gainö, bɨ kub anɨb gau yɨp köp rɨmnap nɨmam bɨ kale Damaskas mɨdeila gau kalɨ kƚiñ rɨk ñɨla. Köp anɨbu kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Pol nɨp abad mɨdaimim. Damaskas nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udpal gau kalɨp nagɨ löm, dam Jerusalem i daunɨm,’ a gɨla. Yad köp anɨbu udem, kalɨp nagɨ lɨ Jerusalem daunö, ilön udnaböl, a gem, Damaskas arnö. \s1 Pol nöd Jisas nɨp nɨŋ uda, aiud u haga \p \v 6 “Pen yad köp anɨb gau udem, bɨ rɨmnap aip am am sɨdö aŋ aulɨk magö u, Damaskas sösöl gɨno nɨŋöl gɨ, adɨŋ mailö kub unbö ke kumi kabö adö laŋ nɨbö ap lugöm yɨp nɨŋa. \v 7 Anɨg gö, yad ap lug mɨnöŋ yaŋ paknö nɨŋöl göm, manö ap yɨp haga, ‘Sol, Sol, yɨp nɨhön gɨnɨg gɨmön pör gɨ naij gabön?’ ö ga. \p \v 8 “Hageia, yad hagnö, ‘Bɨ Kub! Ne ban?’ ö gɨnö. \p “Hagainö, haga, ‘Yad bɨ Jisas Nasared nɨbö; yɨp pör gɨ naij gabön u nöp hagabin,’ a ga. \v 9 Bɨ yad aip araino gau, mailö kub u nɨŋla u pen manö magö yɨp haga u apdi nɨŋagla. \p \v 10 “Yad pen hagnö, ‘Bɨ Kub. Nɨhön gɨnam?’ ö gɨnö. \p “Hagainö, yɨp haga, ‘Ne urakmön, Damaskas ammön, bɨ ap apöm, nɨhön nɨhön gɨnabön u nöp hagnab,’ a ga. \v 11 Mailö anɨbu mailö kub yabɨƚ göm, amgö yɨp u böŋ nöp we ga. Anɨg gö, bɨ yad aip araino gau, yɨp ñɨmagö kɨd u udöm, uɫ gɨ Damaskas arno. \p \v 12 “Pen daun kub anɨbu bɨ ap mɨdeia. Hib nɨpe u Ananaias. Nɨpe lo hon u nɨŋ aij göm, hagöp hagöp rö nöp gɨmɨdöp. Bɨ anɨbu nöp, Juda nɨbi bɨ Damaskas mɨdeila gau magöŋhalö hagla, ‘U bɨ aij yabɨƚ,’ a gɨla. \v 13 Pen nɨpe yad mɨdainö söl au apöm yɨp haga, ‘Mam Sol. Amgö magö ne kauyaŋ ñɨl nöŋ,’ a ga. Anɨg hagö nɨŋöl gɨ, adɨŋ amgö yad we ga u böŋ nöp kamɨŋ lö, ñɨl nɨŋem nɨp nɨŋnö. \p \v 14 “Anɨg gö, Ananaias yɨp haga, ‘God apɨs bac bɨ hon sabe gɨmɨdal God u nöp, nöp uda. Udöm, nɨpe nan nɨhön nɨhön gɨnɨg gabin a gɨnab u nöp yamö nɨŋnabön. Nɨpe gasɨ nɨŋöb, ne Bɨ Kamɨŋ Aij nɨpe u waiö nɨŋmön, manö maj mɨgan nɨpe ke hagainɨm manö u ne ke waiö nɨŋnabön. \v 15 God wög gɨ ñeb bɨ mɨdmön, nöp nɨhön nɨhön gajɨp amgö nɨŋban u, manö nɨhön nɨhön hagajɨp apdi nɨŋban u, nɨbi bɨ gau magöŋhalö kalɨp hag ñɨnabön. \v 16 Anɨb u, abad mɨdagaimön. Urakmön, God nɨp sabe gɨmön, ñɨg pakeinabön, nɨpe nan si nan naij gɨpan gac u ƚɨk gɨ ke yunab,’ a ga. \s1 “Juda nɨbi bɨ wasö gau kalɨp manö aij yad u hag ñɨmön,” a ga \p \v 17 “Anɨg hagö, haga rö nöp gɨnö. Hainö Jerusalem i apem, God sabe gep ram u amem, God nɨp sabe gɨ mɨdem, naböŋ nɨŋnö. \v 18 Naböŋ nɨŋem, yad Bɨ Kub nɨŋnö nɨŋöl göm, nɨpe yɨp haga, ‘Yɨŋɨd Jerusalem arö gɨmön, ram mɨnöŋ ke gau armön. Nɨbi bɨ gai i manö aij yad hageinabön u nɨŋagnaböl,’ a ga. \x * \xo 22:18 \xt Ap 9:29-30\x* \p \v 19 “Anɨg hageia, yad hagnö, ‘Bɨ Kub. Kale ke yɨp nɨŋbal, yad nöd Juda magum gep ram gau ajem, nɨbi bɨ nöp nɨŋ udla gau kalɨp nagɨ lem, mɨñu magö nöp pakmɨdin. \x * \xo 22:19 \xt Ap 8:3; 26:9-11\x* \v 20 Pen ñɨn ap bɨ manö aij ne hagep Sɨdipen nɨp kabö ju pak lɨlö nɨŋöl gem, yad bɨ nɨp pak leila gau waƚɨj kale ud ju lɨla gau abad mɨdem, paj hagnö,’ a gɨnö. \x * \xo 22:20 \xt Ap 8:1\x* \p \v 21 “Anɨg hagainö, Bɨ Kub yɨp haga, ‘Yad nöp hag yunö ammön Juda nɨbi bɨ wasö mɨlö gau mɨdpal gau arnabön,’ a ga,” a ga. \x * \xo 22:21 \xt Ap 9:15\x* \s1 Ami bɨ kub u Pol nɨp abad mɨdeia \p \v 22 Juda nɨbi bɨ Pol manö hageia u nɨŋ mɨd damöm, Juda nɨbi bɨ wasö manö u nöp hagajɨp u nɨŋöm, kale meg magö dap ranöm manö kub yabɨƚ hagöm hagla, “Nɨp ud al pak lim! Bɨ unbö rö kamɨŋ mɨdagnɨm,” a gɨla. \p \v 23 Manö kub anɨg hagöl gɨ, waƚɨj kale rɨmnap ud ju löm, haƚpɨƚ gau ƚɨhu udlö, ƚɨhu udlö, haƚpɨƚ ap rana. \v 24 Anɨg geila, ami bɨ kub yabɨƚ u, bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp haga, “Nɨp dam ram raul mɨgan dammim, pakaimim, nɨbi bɨ gai i nɨhön gɨnɨg nɨp manö kub hagaböl iƚ u kalöp hag ñɨnɨm,” a ga. \v 25 Anɨg hagö, nɨp paknɨg damöm, nagɨ adɨk lɨla. Pen Pol nɨpe ami bɨ kub söl anɨb au urak mɨdeia u nɨp haga, “Hon Rom nɨbi bɨ lo ap anɨg göl mɨdagöp. Bɨ Rom nɨbö kabö göl gau yɨharɨŋ pakagnaböl. Kale nöd manö kub hagöm, manö ud asɨköm, gɨnaböl,” a ga. \x * \xo 22:25 \xt Ap 16:37\x* \p \v 26 Pol anɨg hagö, ami bɨ kub anɨbu am bɨ kub yabɨƚ u nɨp haga, “Ne nɨhön gɨnɨg gabön? Bɨ anɨbu nɨpe bɨ Rom nɨbö rö,” a ga. \p \v 27 Anɨg hageia, ami bɨ kub yabɨƚ u apöm, Pol nɨp haga, “Ne nɨŋö bɨ Rom nɨbö rö aka? Yɨp hagö, nɨŋɨn,” a ga. \p Hageia, Pol haga, “Yau. Nɨŋö, yad bɨ Rom nɨbö rö,” a ga. \p \v 28 Hageia, ami bɨ kub yabɨƚ u haga, “Yad mani kub yabɨƚ u yuem me, Rom bɨ mɨdpin,” a ga. \p Hageia, Pol pen haga, “Yɨp Rom nɨbö rö yag daula u me, yad bɨ Rom nɨbö rö mɨdpin,” a ga. \p \v 29 Pol anɨg hageia, bɨ nɨp nagɨ lɨla gau pɨñɨŋ gɨla. Ami bɨ kub yabɨƚ u, “Bɨ i Rom nɨbö rö u pen nɨp nagɨ lɨbin,” a göm, u rö nöp pɨñɨŋ ga. \x * \xo 22:29 \xt Ap 16:38\x* \p \v 30 Ruö pen ami bɨ kub yabɨƚ u, Juda kai Pol nɨp manö nɨhön hagaböl u nɨŋ aij gɨn, a göm, God nan sabe gep bɨ kub gau abe, Juda kansol bɨ gau magöŋhalö abe, auim a gö, ap magum gɨlö nɨŋöl gɨ, Pol nɨp am hubɨk gɨ dapöm, mɨdeila aŋ au la. \c 23 \s1 Pol Juda Kansol kub bɨ gau kalɨp manö haga \p \v 1 Pol nɨpe Juda Kansol kub bɨ anɨb gau kalɨp nɨŋ ij halö löm haga, “Mam bɨ. Yad God hagöp rö pör gɨpin u me, gasɨ mɨlö nɨŋöl gem mɨdagpin,” a ga. \v 2 Pol anɨg hageia, Ananaias, bɨ God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u, bɨ söl au mɨdeila gau kalɨp haga, “Maj hañ nɨp pakmim,” a ga. \x * \xo 23:2 \xt Jon 18:22-23\x* \v 3 Anɨg hageia, Pol Ananaias nɨp haga, “Ne mulu sɨgi lauöl mɨdpan. Nɨbi bɨ gau nöp nɨŋlö, bɨ aij rö mɨdpan u pen gasɨ magö ne nɨŋban u naij yabɨƚ göp. Anɨg hagpan anɨbu, God nöp pen pe paknab. Hon Juda gɨpun rö nɨŋmön, yɨp manö kub hagpan u pen Juda gɨpun adö u arö gɨmön, ‘Nɨp haƚöwaƚö pakim,’ a gɨpan,” a ga. \x * \xo 23:3 \xt Mad 23:27\x* \p \v 4 Pol anɨg hageia, bɨ söl au mɨdeila anɨb gau hagla, “God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ u nɨp hag juabön aka?” gɨla. \p \v 5 Hageila, Pol pen pe haga, “Mam bɨ. Nɨpe God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ hagöp a gem nɨŋagpin. God Manö u kalɨ kƚiñ rɨköm hagla, ‘Bɨ kub kale gau kalɨp hag juagmim, wasö,’ gɨla,” a ga. \x * \xo 23:5 \xt Eks 22:28\x* \p \v 6-8 Pen Pol nɨpe nɨŋa, bɨ Kansol kub mɨdeila anɨb gau rɨmnap Sadyusi nɨbi bɨ nɨŋla rö nɨŋla, rɨmnap Perisi nɨbi bɨ nɨŋla rö nɨŋla. Bɨ Sadyusi gau gasɨ kale u nɨŋöm hagmɨdal, “Ejol gau mɨdagpal. Ana mɨdagöp. Nɨbi bɨ gau umöm, böŋ nöp umöm, urakagnaböl,” a gɨmɨdal. Pen bɨ Perisi gau unbö gasɨ nɨŋagmɨdal. Gasɨ kale u nɨŋöm hagmɨdal, “Ejol gau mɨdpal. Ana mɨdöp. Nɨbi bɨ gau umöm, böŋ nöp umöm wasö, uraknaböl,” a gɨmɨdal. Pol nɨpe yam ke ke mɨdeila anɨbu nɨŋöm, manö kub hagöm, haga, “Mam bɨ. Bac bɨ yad gau magöŋhalö Perisi nɨbö; yad u rö nöp Perisi nɨbö nöp. Yad nɨbi bɨ umöm uraknaböl manö hagnö u me, yɨp pen manö kub hagaböl,” a ga. Anɨg hageia, bɨ Sadyusi Kansol kub gau asɨk ke ke löm, bɨ Perisi Kansol kub gau asɨk ke ke löm, manö pen pen hagla. \x * \xo 23:6-8 \xt Mad 22:23; Ap 26:5\x* \v 9 Manö pen pen hagöm, manö bƚaƚö göm, manö hauƚ gɨla. Hageila, Perisi kai bɨ lo hag ñeb bɨ kale rɨmnap uraköm, manö pen pen hagöm, hagla, “Bɨ i nan naij ap göp, a gun, hagagabun. Nɨpe Damaskas areia ñɨn u, ana ap aka ejol ap nɨp hagö nɨŋa rö löp; hon nɨŋagpun,” a gɨla. \v 10 Anɨg hagöm, pen pen hag ud areila nɨŋöm, ami bɨ kub yabɨƚ u nɨŋöm, mɨdö mɨdö anɨg hag damöm Pol nɨp ud gɨ dö gɨ adɨŋ adɨŋ löl rö löp, a göm, ami bɨ nɨpe gau kalɨp hagö, Pol nɨp uɫ gɨ dam ram kub raul kale dap lɨla. \p \v 11 Pen ñɨn anɨbu sɨb aŋ yaŋ Bɨ Kub apöm Pol mɨdeia söl au urak mɨdöm haga, “Gasɨ halö mɨdaimön. Manö aij yad u Jerusalem i hagpan rö, daun kub Rom ammön, u rö nöp hagnabön,” a ga. \x * \xo 23:11 \xt Ap 27:24; 28:16,23\x* \s1 Pol nɨp al pak lɨnabun, a gɨla \p \v 12-13 Ruö pen Juda bɨ ñɨnjuöl mɨhöp rö ap magum göm, manö hag adö añɨ löm hagla, “Hon Pol nɨp böŋ nöp al pak lɨnabun. Nɨp al pak lagpun magö i, nan ñɨŋagun, ñɨg ñɨŋagnabun!” a gɨla. \v 14 Anɨg hagöm, am God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, bɨ manö ud asɨkep gau abe, kalɨp hagla, “Hon manö kƚö manö nɨŋö nɨŋö God nɨp hagpun. Nan magö ñɨŋagnabun; Pol nɨp böŋ nöp al pak lun me, hainö nan ñɨŋnabun. \v 15 Anɨb u, kale abe Juda Kansol kub bɨ gau abe, Rom ami bɨ kub yabɨƚ u nɨp manö yumim, piral hagmim, ‘Pol nɨp uɫ gɨ i daube, nɨp manö rɨmnap halö hag nɨŋ aij gun!’ a gɨmim. Kale piral anɨg hageinabim, hon uƚɨŋɨn lɨ mɨdun, i auö nɨŋöl gun, nɨp böŋ nöp al pak lɨnabun,” a gɨla. \x * \xo 23:15 \xt Ap 25:3\x* \p \v 16 Pen Pol pi yɨŋ nɨpe u, Pol nɨp paknɨg gɨla manö anɨbu nɨŋöm, nɨbap Pol nɨp dam lɨla ram u amöm, nɨp hag ña. \p \v 17 Hag ñö, Pol nɨŋöm, ami bɨ kalɨp abad mɨdeia bɨ ap wɨñ alö, aueia, nɨp haga, “Bɨ praj i manö nɨpe ap mɨdöp. Nɨp uɫ gɨ ami bɨ kub yabɨƚ mɨdöp u arö, manö anɨbu hagaŋ,” a ga. \v 18 Pol hagö, ami bɨ anɨbu pi yɨŋ nɨpe anɨbu nɨp uɫ gɨ ami bɨ kub yabɨƚ mɨdeia u ammil, haga, “Bɨ nagɨman Pol u hagöp, ‘Bɨ praj i manö ap mɨdöp nɨŋöm nɨp uɫ gɨ dam ami bɨ kub yabɨƚ mɨdöp u arö, manö anɨbu hagaŋ,’ a gajɨp, nɨp uɫ gɨ dauabin i,” a ga. \p \v 19 Anɨg hagö, ami bɨ kub yabɨƚ u, nɨbi bɨ rɨmnap nɨŋnaböl, a göm, ñɨ anɨbu nɨp ñɨmagö kɨd u udöm, uɫ gɨ ke ke goƚ gau amöm, haga, “Yɨp manö hagnɨg gabön u hag,” a ga. \p \v 20 Hageia, ñɨ praj anɨbu haga, “Juda bɨ gau rol nöp manö yuöm, piral hagnaböl, ‘Pol nɨp dam Juda Kansol kub mɨdpal u auaimön, manö rɨmnap halö hag nɨŋ aij gun,’ a gɨnaböl. \v 21 Anɨb u, manö kale hagaiöl u nɨŋagmön, wasö. Bɨ kale ñɨnjuöl mɨhöp rö Pol nɨp al pak lun nöp me, kauyaŋ nan magö ñɨŋun ñɨg ñɨŋun gɨnabun, a göm, manö hag lɨbal. Kale manö nöp u nɨŋun, anɨg gun, a göm, abad mɨdpal,” a ga. \p \v 22 Ñɨ praj anɨg hageia, ami bɨ kub yabɨƚ u nɨŋöm, nɨp hag yuöl gɨ haga, “Nɨbi bɨ rɨmnap kalɨp nɨŋmön, ‘Ami bɨ kub yabɨƚ u nɨp anɨg anɨg gɨ hagem auabin,’ a gɨmön, hagagmön, wasö yabɨƚ,” a göm kabö la. \s1 Pol gapman bɨ kub Piliks mɨdeia ara \p \v 23 Ami bɨ kub yabɨƚ u anɨg hagöm, ami bɨ abad mɨdep nɨpe mɨhau kalɨp wɨñ alö, aulö, haga, “Ami bɨ gau ñɨnjuöl unbö sɨduŋ laŋ (200) udmil, ami bɨ kaj hos adö asɨk göl pen pen gɨpal gau ñɨnjuöl mɨhau nɨgaŋ ado gɨ da unbö sɨduŋ laŋ (70) udmil, ami bɨ wim gasaƚ pen pen gɨpal gau ñɨnjuöl unbö sɨduŋ laŋ (200) udmil, mɨñi sɨb aŋ yaŋ nöp Sisaria armil. \v 24 Pol nɨp kaj hos rɨmnap halö ñɨmön, nɨp uɫ gɨ dam aij gɨmil, gapman bɨ kub Piliks mɨdöp u yumil, aumil,” a ga. \p \v 25 Anɨg hagöm, nɨpe bɨ kub Piliks nɨp köp ap kalɨ kƚiñ rɨka: \pi1 \v 26 Yad Klodias Lisias. Nöp gapman bɨ kub Piliks köp i kalɨ kƚiñ rɨkabin. \pi1 Ne mɨdpan? \pi1 \v 27 Bɨ nöp yuabin i, Juda nɨbi bɨ nɨp ud sɨsɨ löm, pak lɨnɨg geila, pen yad nɨŋnö nɨpe bɨ Rom nɨbö rö u nɨŋem me, ami bɨ yad rɨmnap aip am nɨp uɫ gɨ daunö. \x * \xo 23:27 \xt Ap 21:30-33; 22:25-27\x* \v 28 Dapem, nɨp al pak lɨnɨg gɨla manö iƚ anɨbu nɨŋnam, a gem, nɨp dam Juda Kansol kub manö hagep kale au amem nɨŋnö, \x * \xo 23:28 \xt Ap 22:30\x* \v 29 Juda nɨbi bɨ kale gɨpal rö lo manö adö rɨmnap nöp mɨdeia. Pen nɨpe nan rɨmnap gö, nɨp böŋ nöp al pak lep aka nagɨ lep manö iƚ ap mɨdageia. \v 30 Pen manö ap hagla, ‘Bɨ anɨbu nɨp uƚɨŋɨn lun, alnabun,’ a gɨla nɨŋem, ne mɨdpan u yuabin. Bɨ nɨp manö hagal anɨb gau rɨmnap hag yunö, amöm, nöp manö iƚ anɨbu hagnaböl. \mi Manö hagpin me u. \x * \xo 23:30 \xt Ap 24:5-8\x* \p \v 31 Ami bɨ kub yabɨƚ u anɨg hagöm, köp anɨbu gɨ ñö, ami bɨ gau Pol nɨp sɨbön yaŋ nöp uɫ gɨ damöm, daun kub Adipadris amjakla. \v 32 Ruö ami bɨ iƚ ajmɨdal gau magöŋhalö ado gɨ Jerusalem arla. Ami bɨ kaj hos adö asɨk göm pen pen gɨmɨdal gau nöp Pol nɨp dam daun kub Sisaria arla. \v 33 Sisaria amjaköm, am köp dauajal u, gapna ram mɨnöŋ anɨbu abad mɨdmɨdöp u nɨp köp anɨbu ñöm, Pol ñɨmagö adö nɨpe u lɨla. \v 34 Gapna nɨpe köp anɨbu amgö lɨ nɨŋöm, Pol nɨp haga, “Ram mɨnöŋ ne gai nɨbö?” ö ga. Hageia, Pol haga, “Yad Silisia Propins nɨbö,” a ga. \v 35 Pol Silisia Propins nɨbö bɨ mɨdeia manö u nɨŋöm, bɨ kub nɨp haga, “Bɨ nöp manö hagnaböl gau aueinaböl, manö kub ne hagnabun,” a ga. Anɨg hagöm, bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp haga, “Nɨp dam Herod ram kub gɨ la u lɨmim, abad mɨd aij gɨmim,” a ga. \c 24 \s1 Juda bɨ kub gau Pol nɨp manö kub hagla \p \v 1 Pol nɨp dam Herod ram gɨ la u lɨlö, ñɨn unbö yɨgwo mɨlö u mɨdeia. Ruö mamɨd ñɨn u, God nɨp nan sabe gep bɨ kub yabɨƚ Ananaias, daun kub Sisaria u arnɨg, bɨ manö ud asɨkep rɨmnap uɫ gɨ, bɨ manö hagep kale Dedalas aip Sisaria arla. Manö kub hagep ram u amöm, kale gapman bɨ kub Gapna Piliks u nɨp, Pol anɨg göl anɨg göl ga u manö kub hagnɨg gabun, a gɨla. \v 2 Pol ram raul u daulö nɨŋöl gɨ, bɨ manö hagep Dedalas Gapna Piliks nɨp haga, “Ne me mɨlö padö hanɨp abad mɨdajan, pen pen gun gɨ gagun, mɨd aij gɨpun. Ne gasɨ nɨŋ aij gɨmön gajan u me, ram mɨnöŋ hon i nan aij nan hain nɨbö waiö löp u, hon mɨd aij gɨpun. \v 3 Ram mɨnöŋ hon i rɨgoŋ rɨgoŋ gau magöŋhalö pör nöp gɨ aij gabön anɨbu nɨŋun hon nöp aij yabɨƚ a gabun. \v 4 Pen nöp manö mɨlö kub hagagnabin. Manö uƚep magö ap hagnɨg gabin u, rɨmɨd pak nɨŋmön. \p \v 5 “Bɨ aui mɨdöp i, hon nɨŋbun nɨpe pör nöp gɨ naij göp. Nɨbi bɨ gau kalɨp manö piral hagö, kale manö piral anɨbu nɨŋ udöm, nɨpe gɨ naij göp rö anɨg unbö rö nöp gɨ naij gɨpal. Ram mɨnöŋ ke gau gau magöŋhalö ajom manö piral hagöm, Juda kai kalɨp ud asɨk ke ke lö nɨŋöl göm, kale gapman manö hag juöm, pen pen gɨpal. Nɨbi bɨ Jisas bɨ Nasared nɨbö u nɨp nɨŋ udpal gau, bɨ kub kale ap me anɨbu. \x * \xo 24:5 \xt Ap 17:6\x* \v 6-7 Nɨpe God sabe gep ram gɨ naij gɨnɨg geia, hon nɨŋun nɨp ud sɨsɨ lun nan hanɨp gɨ naij ga anɨbu lo hon ke manö kub hagnɨg gaino, ami bɨ kub yabɨƚ Lisias kal ju apöm, \x * \xo 24:6-7 \xt Ap 21:28-30\x* \v 8 nɨp damöm haga, ‘Bɨ u nɨp manö kub hagnɨg gɨpal gau, bɨ kub Piliks mɨdöp au amöm, manö kub hagöl,’ a ga. Anɨg hagö me, hon mɨñi aubun. Manö anɨbu Pol nɨp hag nɨŋaimön, nɨpe ke, nɨp manö kub hagpun manö iƚ u hagö, nɨŋnabön,” a ga. \p \v 9 Dedalas anɨg hagaiö, bɨ Juda ap mɨdeila gau, manö nɨpe haga adö u nöp hagöm, hagla, “Nɨŋö yabɨƚ hagöp,” a gɨla. \s1 Pol gapna Piliks nɨp manö haga \p \v 10 Gapna Piliks nɨpe ñɨmagö dap ranöl göm, Pol nɨp, manö hag, a gö, Pol haga, “Ne mɨ iru nöp ram mɨnöŋ i abad mɨdmön, nɨŋ aij gɨmön, manö ud asɨk aij gɨpan rö, yɨjɨg göl nöp hagnabön. Anɨb u nɨŋem yɨp aij gö nɨŋöl gem nöp manö hagabin. \v 11 Ne bɨ gau kalɨp hag nɨŋaimön, hagnaböl ñɨn unbö mɨgan laŋ araga nöp, yad Jerusalem aramem, God sabe gep ram u sabe gɨnabin, a gem, arnö. \v 12 Yad nɨbi bɨ rɨmnap udem, God sabe gep ram u aka Juda magum gep ram gau aka Jerusalem aŋ u, hibur naij gep rö manö rɨmnap hagagnö, wasö. \v 13 Yɨp mɨñi manö kub hagaböl u, ne nɨŋnabön manö iƚ ap mɨdageinab, wasö. \v 14 Pen nöp manö ap waiö hagnɨg gabin. Yɨp hagal, ‘Pol hon Juda gɨpun u rö rɨmnap gagöp; nɨpe pir alöm, Adan gɨsön nɨbö u arab,’ a gɨpal. Yɨp Adan gɨsön nɨbö ajab, a gɨpal u, nɨŋö hagpal. Yad Adan gɨsön nɨbö ajem, bac bɨ sabe gɨmɨdal God añɨ anɨbu nöp sabe gɨmɨdin. Mosɨs Lo manö kalɨ kƚiñ rɨka u abe, bɨ God manö hagep gau manö kalɨ kƚiñ rɨkla u abe, magöŋhalö nɨŋ udöl gɨ mɨdpin. \v 15 Bɨ Juda aui mɨdpal, nɨbi bɨ aij gau abe, nɨbi bɨ naij gau abe, magöŋhalö umöm uraknaböl, a göm nɨŋbal rö u, yad u rö nöp nɨŋbin. \x * \xo 24:15 \xt Jon 5:28-29\x* \v 16 God aip am mɨdeinabin, a gem, yad haƚöwaƚö gagɨn, wasö. God nɨŋöm aka nɨbi bɨ gau nɨŋöm, Pol kabö rö gagöp, a gɨnaböl u nɨŋem, pör nɨŋ aij gem, mɨd aij gɨpin. \p \v 17 “Pen yad mɨ rɨmnap Jerusalem aragnö. Pen nɨbi bɨ yad nan mɨdagöp gau kalɨp mani rɨmnap ñem, God nɨp nan sabe gɨ ñɨn, a gem, Jerusalem arnö. \v 18 Jerusalem amem, hon Juda bɨ God amgö ilö mɨd aij gun, a gun, nɨhön nɨhön gɨmɨdun u, gɨnö. Anɨg gɨ pɨs gem, God nɨp nan sabe gɨ ñɨn, a gem, God sabe gep ram u am mɨdainö. Anɨg göl gɨ mɨdainö u, bɨ aui kale apöm yɨp nɨŋla. Pen nɨbi bɨ iru nöp yad aip ap mɨdageila. Pen pen hagep manö rɨmnap hagagnö. \x * \xo 24:18 \xt Ap 21:12-28\x* \v 19 Pen Juda nɨbi bɨ Esia Propins nɨbö gau Jerusalem apöm, God sabe gep ram au mɨdeila. Manö kale mɨdaiböp u, kale aui apöm, manö anɨbu hagblap. \v 20 Auagpal u, bɨ Juda Kansol kub gai i yɨp Jerusalem manö kub hagöm, yad nan naij gɨnö manö iƚ nɨŋla u haglö, ne nöŋ! \v 21 Pen yɨp manö kub hagla ñɨn u, yad manö añɨ ap nöp hagnö. Meg mɨgan dap ranem hagnö, ‘Yad nɨbi bɨ umöm uraknaböl, a gem, gasɨ u nöp nɨŋbin u me, yɨp manö kub hagabim i,’ a gɨnö,” a ga. \x * \xo 24:21 \xt Ap 23:6\x* \p \v 22 Pol anɨg hagö nɨŋöl göm, Gapna Piliks, Adan u a gɨmɨdal manö u nɨŋ aij ga u me, Juda bɨ gau manö hageila u udagöm, haga, “Hainö ami bɨ kub yabɨƚ u Lisias auö, manö nɨpe u nɨŋem, manö anɨbu hagnabin,” a ga. \x * \xo 24:22 \xt Ap 23:26\x* \v 23 Anɨg hagöm, bɨ nagɨman kai kalɨp abad mɨdeia u nɨp haga, “Pol nɨp abad mɨd aij gɨmön; nɨp böŋ nöp nagɨ pɨdöŋ lagmön. Nɨpe nan rɨmnap mɨdagainɨm, nɨbi bɨ nɨpe gau kalɨp hag nɨŋö, nɨp ñöl,” a ga. \s1 Pol mɨ mɨhöp nagɨ mɨdeia \p \v 24 Ñɨn pro bad ap arö, ñɨn ap Piliks nɨbin nɨpe Drusila aip aulö. Nɨbi Drusila anɨbu nɨpe Juda nɨbö nɨbi. Pen kale ber apil, nugmul nɨpe Pol nɨp wɨñ alö, apöm, Krais Jisas nɨp aigöl göm nɨŋ udpal manö u hagö, Piliks nɨŋ mɨdeia. \v 25 Pol nɨpe manö hag damöl gɨ, hon aigöl gun gɨ aij gɨnabun manö u abe, hon aigöl gun hibur gasɨ mɨdmagö hon gasɨ göp rö nöp gagnabun manö u abe, God hainö hanɨp manö kub hagnab manö u abe Piliks nɨp haga. Pen Pol anɨg hagö, Gapna Piliks manö anɨbu nɨŋöm, pɨñɨŋ göm, Pol nɨp haga, “Ne mɨñi am mɨdaimön. Hainö yad ñɨn ap nöp wɨñ alnö, aumön,” a ga. \v 26 Pen gapman bɨ kub anɨbu, gasɨ nɨpe ke gau nöp nɨŋa, “Yad Pol nɨp pör pör wɨñ alnabin u, nɨpe pen gasɨ nɨŋnab, ‘Yad bɨ i nɨp agamɨj mani rɨmnap ñɨnö, hagö, arnam,’ a göm, yɨp mani rɨmnap ñɨnab,” a gɨ gasɨ u nɨŋa. Pen gasɨ anɨbu nöp nɨŋ mɨdöm, Pol nɨp dugo ruö wɨñ alö, apöm, manö hagmɨdil. \p \v 27 Mɨ mɨhöp pɨs ga nɨŋöm bɨ ne Posias Pesdas, Piliks kuö nɨp udöm, ram mɨnöŋ anɨbu gapna mɨdeia. Pen Piliks, Juda kai yɨp bɨ aij a gɨnaböl u aij a göm, Pol nagɨ mɨdeia u hubɨkaga. \c 25 \s1 Pesdas Pol nɨp manö kub nɨŋa \p \v 1 Pen Pesdas daun kub Sisaria u am gapna wög anɨbu udöm, ñɨn mɨhau nɨgaŋ nöp mɨdöm, Jerusalem ara. \v 2-3 Pesdas Jerusalem arö nɨŋöl göm, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, Juda bɨ kub rɨmnap abe nɨp am nɨŋöm, Pol anɨg göl anɨg göl gɨ naij ga manö anɨbu nɨp hagla. Juda bɨ gau kale ke agamɨj manö adö añɨ hagöm, Pol nɨp adan aŋ au uƚɨŋɨn lun, al pak lɨnabun, a göm, hagla, “Hanɨp mög nɨŋmön, bɨ ne rɨmnap hagaimön, Pol nɨp yɨŋɨd uɫ gɨ Jerusalem dauöl,” a gɨla. \x * \xo 25:2-3 \xt Ap 23:15; 24:1\x* \v 4 Anɨg hageila, Pesdas haga, “Pol nagɨ mɨdöp Sisaria. Anɨb u, yad Sisaria arnɨg gabin rö, \v 5 nɨp manö rɨmnap mɨdainɨm, bɨ kub kale rɨmnap hagpe, yad aip Sisaria amöm, nɨp manö kub hagöl,” a ga. \p \v 6 Pesdas anɨg hagöm, ñɨn raleb jɨŋ aka sɨduŋ laŋ halö Jerusalem mɨdöm, ado gɨ Sisaria ara. Ruö, Pesdas nɨpe manö kub hagep ram raul mɨgan u amöm, Pol nɨp dauim, a ga. \v 7 Pol nɨp daueila, Juda bɨ Jerusalem nɨbö aula gau apöm nɨp bɨnɨg gɨgabö göm, manö adö ke ke iru nöp hagla. Pen manö hagla adö anɨb gau manö iƚ mɨdö, hagagla. \x * \xo 25:7 \xt Ap 24:5-6\x* \p \v 8 Kale manö hageila, Pol uraköm pen haga, “Yad Juda nɨbi bɨ lo manö kale u rɨb rɨkagɨn; yad God sabe gep ram u nan naij ap gagɨn; yad Rom Empra Sisa nɨp manö naij ap hagagɨn,” a ga. \p \v 9 Hageia, bɨ kub Pesdas, Juda nɨbi bɨ gau yɨp bɨ aij a gɨnaböl u aij, a göm, Pol nɨp hag nɨŋöm, haga, “Manö kub hagabun anɨbi, Jerusalem amun hagun aka?” ga. \p \v 10 Hageia, Pol haga, “Mɨñi Sisa manö kub adö nɨpe u hadö mɨdpin. Yad Juda nɨbi bɨ kalɨp nan naij ap gagpin u, ne u rö nöp hadö nɨŋban. \v 11 Pen nan naij ap gɨnö, yɨp manö kub hagöm, al pak lun, a gɨblap u, pɨñɨŋ gagbnep; anɨb u yɨp al pakblap. Pen manö kub hagöm, manö iƚ ap mɨdagöp u, bɨ ap yɨp Juda nɨbi bɨ kalɨp ñɨnɨm rö lagöp. Anɨb u, ne yɨp Sisa mɨdöp u yuö, nɨpe ke manö anɨbi nɨŋnab,” a ga. \p \v 12 Pol anɨg hagö, bɨ kub Pesdas am bɨ nɨpe gau aip manö anɨbu hag amɨl apɨl göm, ado gɨ apöm, haga, “‘Sisa manö kub yad u nɨŋnab,’ a gan u me, nöp Sisa mɨdöp u hag yunabin,” a ga. \s1 Kiŋ Agripa aip nɨñɨn nɨpe Benis aip \p \v 13 Pen yöp ñɨn mɨhöp lugö nɨŋöl gɨ, Kiŋ Agripa aip nɨñɨn nɨpe Benis aip, Pesdas gɨsön nöp gapna aua rö nɨp am nɨŋul a gɨmil, Sisaria ammil, Pesdas aip ñɨn bad rapɨn ap mɨdailö. \v 14 Kale ñɨn iru rö au mɨdnɨg gɨlö nɨŋöl gɨ, Pesdas nɨpe Kiŋ Agripa nɨp haga, “Nöd Piliks gapna mɨdeia ñɨn u, nɨpe bɨ ap nagɨ la. Pen gapna wög nɨpe u arö göm, bɨ anɨbu nagɨ lep ka u arɨk ara. \x * \xo 25:14 \xt Ap 24:27\x* \v 15 Yad Jerusalem arainö, bɨ Juda God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau abe, Juda nɨbi bɨ manö ud asɨkep bɨ kub gau abe, bɨ anɨbu nɨp yɨp manö kub hagöm, hagla, ‘Ne hagmön, Pol nɨp al pak lɨlaŋ,’ a gɨla. \v 16 Pen manö iƚ ap hagageila nɨŋöm yad kalɨp hagnö, ‘Hon Rom nɨbi bɨ lo ap anɨg göl mɨdagöp. Nɨbi bɨ yɨharɨŋ al pakagun. Manö kub hagun nɨŋöm bɨ manö mɨdainɨm gau amöm, bɨ kalɨp gɨ naij ga amgö ilö nɨpe au manö waiö hageinaböl; nɨpe manö pen hageinab; manö iƚ ap mɨdeinab u, nɨp al pak löl a gɨnabun,’ a gɨnö. \v 17 Anɨg hagem, Juda bɨ gau yad aip Sisaria i apem, ruö me, am manö kub hagep ram raul mɨgan u asɨkem, Pol nɨp am dauim a gɨnö, daula. \v 18 Yad gasɨ nɨŋnö e, manö kub yabɨƚ mɨdöp, a gɨnö u pen manö kub hagla gau manö haglö nɨŋöl gem nɨŋnö manö kub mɨdageia, wasö. \v 19 Kale yɨharɨŋ hagla, ‘God manö u, hon hag aij gɨpun rö hagagöp. Pen bɨ Jisas u hadö uma u pen Pol hagöp nɨpe kamɨŋ mɨdöp a göp,’ a gɨla. \v 20 Manö hageila u yad nɨŋ aij gagpin rö, Pol nɨp hag nɨŋnö, ‘Ne Jerusalem areinabön, nöp manö kub hagnaböl aka?’ gɨnö. \v 21 Hagainö, nɨpe wasö ga. Nɨpe haga, ‘Yad nagɨ mɨdeinabin. Hainö Empra Sisa nɨpe ke manö anɨbu hagnab,’ a ga. Anɨg hagö, yad nɨp Sisa mɨdöp gau yunabin, a gem, nagɨ lɨbin rö mɨdöp,” a ga. \p \v 22 Pesdas anɨg hageia, Kiŋ Agripa haga, “Pesdas. Bɨ anɨbu manö nɨpe ke hagö, yad nɨŋnabin,” a ga. Hageia haga, “Anɨb u, rol nɨŋnabön,” a ga. \p \v 23 Anɨg hagö, ruö, Agripa nɨñɨn Benis aip, waƚɨj aij aij nöp yɨmmil, ami bɨ kub rɨmnap abe, bɨ kub yabɨƚ rɨmnap abe uɫ göm, nɨbi bɨ kub auabun, a göm, ñɨñɨ löl gɨ manö kub nɨŋeb ram raul mɨgan u arla. Ap mɨdlö nɨŋöl göm, Pesdas bɨ nɨpe rɨmnap kalɨp haga, “Pol nɨp am dauim,” a ga. \v 24 Hagö, daueila, Pesdas haga, “Kiŋ Agripa abe, nɨbi bɨ ap mɨdpim gai i abe, bɨ i nɨp nɨŋim. Juda nɨbi bɨ nɨp manö kub hagöm, bɨ anɨbi böŋ nöp al pak lep, a gɨpal. Yad Jerusalem mɨdainö, yɨp anɨg unbö nöp hagla. Aui auajɨn, unbö nöp hagal. \v 25 Yad nɨŋbin, nɨbi bɨ gau nan naij yabɨƚ gɨlö, ñɨn rɨmnap al pak lɨbal u pen bɨ i nɨp manö kub hagem nɨŋnö, nan anɨbu rö ap gaga, wasö. Pen nɨpe ke haga, ‘Empra nɨpe ke manö yad hagnab,’ a ga. Anɨb u me, yad nɨp Sisa nɨp yunɨg gabin. \v 26 Bɨ anɨbi Empra nɨp hag yunabin u pen nɨpe nan nɨhön nɨhön göp manö iƚ u, köp halö kalɨ kƚiñ rɨk ñɨnam rö lagöp. Anɨb u, ne Kiŋ Agripa abe, nɨbi bɨ rɨmnap gai i abe, bɨ anɨbi nan nɨhön nɨhön göp manö iƚ u nɨŋnabim. Kale manö nɨpe u nɨŋmim, manö iƚ magö u yɨp hagnabim yad kalɨ kƚiñ rɨkem, Sisa mɨdöp au yunam. \v 27 Pen gasɨ yad nɨŋbin u, bɨ nagɨman Sisa mɨdöp au yɨharɨŋ yuem, lo nɨhön nɨhön rɨb rɨka u hagagnabin u, aij gagöp, wasö,” ga. \c 26 \s1 Pol Kiŋ Agripa nɨp manö haga \p \v 1 Pen Kiŋ Agripa Pol nɨp haga, “Yad nöp apdi nɨŋöl mɨdpin, manö hag!” a ga. \p Anɨg hagö, Pol ñɨmagö dap ranöl göm haga, \v 2 “Kiŋ Agripa. Ne nöp apön yɨp manö hag, a gajan, Juda nɨbi bɨ manö yɨp hagaböl u, nöp hagnɨg gabin u, yɨp aij göp. \v 3 Hon Juda nɨbi bɨ gɨpun gɨpun adö u abe, manö pen pen hagpun hagpun adö u abe, ne magöŋhalö hadö nɨŋban u me, nöp hagnɨg gabin i, yɨp aij göp. Anɨb u, yad manö hagnö, yɨp iru nɨŋagmön. \p \v 4 “Yad ñɨ pro ram mɨnöŋ yad ke gau mɨdainö ñɨn u abe, hainö am Jerusalem mɨdainö ñɨn u abe, yad bɨ aigale bɨ rö mɨdpin u, Juda nɨbi bɨ gau magöŋhalö hadö nɨŋbal. \v 5 Kale yɨp mɨlö padö nɨŋmɨdal. Yad bɨ Perisi, Juda lo manö nɨŋem, kƚö gem, asɨ masɨ gɨ aij yabɨƚ gɨpin. Kale nöp manö anɨbu waiö hageinaböl u, yad manö nɨŋö hagabin u a gɨmön nɨŋnabön. \x * \xo 26:5 \xt Plp 3:5-6\x* \v 6 Pen God hadame nöp apɨs bac bɨ kalɨp manö aij hagö, gasɨ halö abad mɨdmɨdal manö anɨbu nöp nɨŋ udpin u me, kale yɨp manö kub hagaböl. \v 7 Hon Juda iƚ ke ke unbö mɨgan laŋ magöŋhalö, God apɨs bac bɨ kalɨp haga manö aij u abad mɨdpun. God nɨpe nan aij ñɨnabin a ga nan aij anɨbu udun a gun, sɨdö aŋ sɨbön yaŋ nɨp sabe göl gɨ mɨdpun. Pen Kiŋ Agripa, ne nö?! Manö haga anɨbu manö nɨŋö nöp hagöp a gem nɨŋ udöl gɨ mɨdpin u me, yɨp manö kub hagaböl. \x * \xo 26:7 \xt Ap 23:6; 28:20\x* \v 8 Pen kale nɨhön gɨnɨg nɨbi bɨ umbal gau, God gö urakagnaböl, a gɨmim, nɨŋbim? \p \v 9 “Pen nöd yad ke, Jisas Nasared nɨbö manö hageila gau kalɨp gɨ naij gɨnam, a gem, gɨ nɨŋmɨdin. \x * \xo 26:9 \xt Ap 8:3\x* \v 10 Pen Jerusalem mɨdem, yad u rö nöp gainö. God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau yɨp haglö, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau iru nöp am daunö, nagɨ lɨmɨdal. Yad ke bɨ manö ud asɨkep gau aip yau a gɨnö, rɨmnap böŋ nöp al pak lɨlö umla, kalɨp paj hagmɨdin. \v 11 Juda magum gep ram gau ajem, nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp mulu kal nɨŋem, kale Jisas manö nɨpe u arö gɨlaŋ, a gem, kalɨp gɨ naij gɨmɨdin. Yad gasɨ adö añɨ ap nöp nɨŋem, ñɨn rɨmnap nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp uƚhai nɨŋɨn, a gem, ram mɨnöŋ mɨlö kub gau ajmɨdin. \s1 Jisas Krais Pol nɨp uda u, Pol aiud anɨbu haga \p \v 12 “Pen ñɨn ap Damaskas nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau kalɨp nagɨ lɨ daunam, a gɨnö, God nɨp nan sabe gep bɨ kub gau, yau, a göm, köp kalɨ kƚiñ rɨk ñɨlö, udem hadnö. \v 13 Pen bɨ kub aij nöŋ! Yad sɨdö aŋ aulɨk aua magö u, adan aŋ au amöl gɨ nɨŋnö, mailö kub unbö ke kumi kabö adö laŋ nɨbö yad bɨ rɨmnap aip araino gau pak ña. Mailö pak ña anɨbu, sɨdö mailö rö wasö; mailö anɨbu ke yabɨƚ ga. \v 14 Anɨg gö, hon magöŋhalö mɨnöŋ yaŋ ap lug pakun, yad nɨŋnö, manö ap, manö yabɨƚ hon Arameik manö hagöm, yɨp haga, ‘Sol! Sol! Yɨp nɨhön gɨnɨg pör gɨ naij gabön? Nöp pör adan aij yamnam, a gɨpin u pen ne yad aip pen pen gabön u, nöp ke ilön gab,’ a ga. \p \v 15 “Hageia, yad hagnö, ‘Bɨ Kub, ne ban?’ ö gɨnö. \p “Hagainö, Bɨ Kub haga, ‘Yad Jisas, yɨp pör gɨ naij gabön u nöp hagabin,’ a ga. \v 16 Anɨg hagöm yɨp haga, ‘Pen uri ne urak! Yad nöp manö hagnɨg aubin. Ne wög gɨ ñeb bɨ yad mɨdmön, yɨp mɨñi amgö nɨŋban u abe, yad nöp hainö yamnabin u abe, nɨbi bɨ rɨmnap gau kalɨp hag ñɨnabön. \v 17 Yad nöp hag yunö, ne ammön Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe hag ñö, nöp gɨ naij gɨlö nɨŋöl gem, nöp abad mɨdem ud asɨk yunabin. \v 18 Ne manö aij yad kalɨp hag ñö, amgö we mɨdpal u amgö ñɨl nɨŋnaböl. Ne manö aij yad kalɨp hag ñö, sɨb gau mɨdpal u arö göm mailö aunaböl. Ne manö aij yad kalɨp hag ñö, Seden pɨdöŋ magö nɨpe mo gau mɨdpal u arö göm God nɨp aunaböl. Anɨg geinaböl, nan si nan naij gɨpal gau, Bapi nɨŋöm arö gö, nɨbi bɨ nöd yɨp nɨŋ udpal gau aip seg kamɨŋ mɨdeinaböl,’ a ga. \x * \xo 26:18 \xt Ais 42:16; Ep 2:2; Kol 1:13\x* \s1 Pol God nɨp wög gɨmɨdöp manö u haga \p \v 19 “Pen Kiŋ Agripa. Yad naböŋ ram mɨnöŋ kumi kabö adö laŋ au nɨbö apöm manö haga nɨŋnö anɨbu arö gagnö. \v 20 Damaskas amem, nɨbi bɨ anɨb gau kalɨp manö aij anɨbu hag ñɨnö. Hainö am Jerusalem nɨbi bɨ kalɨp hag ñem, ram mɨnöŋ Juda nɨbi bɨ mɨdpal gau magöŋhalö kalɨp hag ñem, Juda nɨbi bɨ wasö gau hag ñem, gɨnö. Kalɨp hag ñem hagnö, ‘Nan si nan naij gɨpim u, nɨhön gɨnɨg anɨg gɨpun, a gɨmim, arö gɨmim, God nɨp añɨ nɨŋ udmim, nan naij gau hadö arö gɨpun u nɨŋöl a gɨmim, hagöp rö nöp gɨmim,’ a gɨnö. \v 21 Yad anɨg gɨnö u me, ñɨn ap God sabe gep ram au arainö, Juda bɨ aui kale yɨp ud sɨsɨ löm, al pak lɨnɨg gɨla. \v 22 Pen God yɨp pör nöp abad mɨdöp rö, yad uri magö i nöp aui urak mɨdem, manö aij nɨpe u, nɨbi bɨ hib mɨdöp gau abe, nɨbi bɨ hib mɨdagöp gau abe hag ñöl gɨ mɨdpin. Manö hag ñabin anɨbu, adö ap ke wasö; bɨ God manö hagep bɨ gau abe, bɨ ne Mosɨs abe, hainö gɨnab a göm kalɨ kƚiñ rɨkla manö u nöp hag ñabin. \v 23 God manö hagep bɨ Aisaia God Manö kalɨ kƚiñ rɨköm haga, ‘Krais apöm, ilön udöm umnab, pen nɨpe bɨ nöd nöp kauyaŋ uraknab u me, Juda nɨbi bɨ gau abe, Juda nɨbi bɨ wasö gau abe nɨŋnaböl, God kalɨp u rö nöp ud kamɨŋ yunɨm rö löp. Anɨg gɨnab u nɨpe kalɨp mailö rö pak ñɨnab,’ a ga,” a ga. \x * \xo 26:23 \xt Luk 24:44-47; 1Ko 15:20\x* \p \v 24 Pol manö anɨbu hagö nɨŋöl gɨ, Gapna Pesdas manö kub hagöm haga, “Pol, ne bɨ manö adö ke ke nɨŋban rö, nabɨc jɨn mo ne mɨƚep göp hauƚ almön hagabön,” a ga. \p \v 25 Hageia, Pol pen haga, “Bɨ kub aij yad Pesdas. Yad hauƚ alö hagagabin. Gasɨ nɨŋöl nɨŋ aij gem, manö nɨŋö yabɨƚ u hagabin. \v 26 Yad nɨhön manö hagabin i, Kiŋ Agripa nɨpe ke hadö nɨŋöb. Jisas nɨp nɨhön nɨhön göm manö nɨhön nɨhön göm gɨla u pi göm gagla. Waiö nöp gɨla u me, yad nɨŋbin, Kiŋ Agripa nɨpe magöŋhalö hadö nɨŋöb. Anɨg gö nɨŋem yad nɨp pɨñɨŋ gem hagagabin, wasö,” ga. \v 27 Pol anɨg hagöm Kiŋ Agripa nɨp nɨŋöm haga, “Kiŋ Agripa. Ne bɨ God manö hagep gau manö hagla u, nɨŋö hagla, a gɨmön, gasɨ nɨŋban aka? Yad nɨŋbin, manö anɨbu nɨŋö hagal, a gɨmön, nɨŋban,” a ga. \p \v 28 Pol anɨg hagö, Kiŋ Agripa pen haga, “Pol. Ne yɨp, manö pro ap hagnö, Jisas bɨ nɨpe ap mɨdeiaŋ, a gɨmön, yɨp manö anɨbu hagabön aka?” ga. \p \v 29 Hageia, Pol haga, “Manö uƚep hagnam aka manö mɨlö hagnam, yad gasɨ añɨ ap nöp nɨŋem, God nɨp sabe gem hagabin, ne abe, nɨbi bɨ manö hagabin nɨŋaböl gai i magöŋhalö abe, yad mɨdpin rö mɨdaiim, a gem, sabe gabin. Pen yɨp sen adɨkpal rö kalöp löl, a gem, sabe gagabin,” a ga. \p \v 30-31 Pol anɨg hagö, Kiŋ Agripa u, Gapna Pesdas u, Agripa nɨñɨn Benis u, nɨbi bɨ mɨdeila gau magöŋhalö uraköm, höŋ amöm, hagla, “Nɨbi bɨ rɨmnap gɨ naij gɨlö me, manö kub hagöm, rɨmnap nagɨ löm, rɨmnap böŋ nöp al pak lɨnaböl. Pen bɨ i nan naij ap gagöp, wasö,” gɨla. \p \v 32 Anɨg hagöm, Kiŋ Agripa nɨpe Pesdas nɨp haga, “Mɨñi nagɨ lep ram arö göm höŋ arböp u pen nɨpe, ‘Sisa manö kub yad nɨŋnab,’ a göp u me, nagɨ mɨdöm, bɨ kub Sisa mɨdöp u arnab,” a ga. \c 27 \s1 Pol Rom arnɨg göm ñɨg magɨb uda \p \v 1 Gapna Pesdas Pol Rom uri arnɨm a göm hagö, ami bɨ gau abad mɨdep bɨ kub Julias u, Pol abe nagɨman bɨ rɨmnap halö abe udöm abad mɨdeia. Ami bɨ anɨb gau kalɨp “Empra Ami Bɨ Nɨpe” a gɨmɨdal. \v 2 Pen ñɨn anɨbu, ñɨg magɨb ram mɨnöŋ Adramidiam nɨbö u, Esia Propins arnɨg göm, Sisaria am pɨdöŋ ga. Anɨb u, ñɨg magɨb anɨbu udun ñɨg aŋ yaŋ arno. Bɨ daun kub Desalonaika, Masedonia Propins au nɨbö bɨ ap aip arno. Hib nɨpe u Arisdakas. \x * \xo 27:2 \xt Ap 19:29\x* \p \v 3 Ruö daun kub Saidon amjak am pɨdöŋ gɨno. Julias Pol nɨp ud aij göm haga, “Am mɨdeimam bɨ kalɨp nɨŋmön, nöp nan nɨhön mɨdagainɨm gau nöp ñöl,” a ga. \v 4 Pen hon Saidon arɨk arnɨg gun nɨŋno, yɨgön kub yabɨƚ u apöm, ñɨg solwara u abe ral auaia. Anɨg gö, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Saipras böŋ lau arno. \v 5 Anɨg gun, am am Silisia Propins hil gun, am ram mɨnöŋ Pampilia hil gun, am Lisia Propins amun, daun kub Maira amjak pɨdöŋ gɨno. \v 6 Amjak pɨdöŋ gun, ami bɨ kub bɨ nagɨman gau kalɨp abad mɨdeia u nɨŋa, ñɨg magɨb Aleksadria nɨbö ap ram mɨnöŋ Idali arnɨg geia. Anɨb u, nɨpe hanɨp hagö, ñɨg magɨb anɨbu arno. \v 7 Ñɨg magɨb anɨbu amun, ñɨg aŋ kub yaŋ amun, hain hain nöp uɫham am am daun kub Kɨnidos amjakno. Pen yɨgön kub auageia nɨŋöm yɨjɨg göl arep rö laga. Anɨb u me, böŋ lau nöp am am ram mɨnöŋ Salmoni hil gun, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Krir ba lau nöp amun, \v 8 uɫham am am ram mɨnöŋ pro ñɨg goƚ au ap, “Ñɨg Magɨb Mɨd Aij Gep Kuö,” a gɨmɨdal, amjak pɨdöŋ gɨno. Ram mɨnöŋ anɨbu Lasia daun söl au. \p \v 9 Hon anɨg gun, hain hain nöp gɨ ajno nɨŋöl göm me, Juda nɨbi bɨ nan ñɨŋagla ñɨn u ap arö, ñɨg solwara kub ral auep ñɨn u hadö aua. \v 10 Pen Pol nɨpe kalɨp haga, “Bɨ gai i. Arep rö lagöp rö, areinabun u, nan wim wañɨb nan gau magöŋhalö naij göm, ñɨg magɨb abe naij gö, hon magöŋhalö ñɨg ñɨŋun rö löp,” a ga. \v 11 Pol anɨg haga u pen, ñɨg magɨb bɨ wög gɨmɨdal abad mɨdmɨdöp bɨ kub u abe, bɨ ñɨg magɨb nap nɨbö u abe, manö ke hagailö nɨŋöm, ami bɨ kub Julias, Pol manö arö göm, manö kalɨp u uda. \v 12 Bɨ iru nöp hagla, “Ram mɨnöŋ i ram mɨnöŋ naij. Yɨgön kub udöp ñɨn i, ram mɨnöŋ naij anɨbi mɨdagaiun; Piniks söl mɨdöp au am mɨdaiun. Yɨgön kub auab ñɨn u, ñɨg magɨb dam ram mɨnöŋ anɨbu lɨno, naij gagnɨm,” a gɨla. Piniks daun anɨbu, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Krir mɨdöp. Ñɨg magɨb Piniks aumɨdöp u, yɨgön kub sɨdö auab lau adö aueinab u, ñɨg magɨb agamɨj sɨdö wad arab lau adö arnab; pen yɨgön kub sɨdö wad arab lau adö aueinab u, ñɨg magɨb agamɨj sɨdö auab lau adö arnab. \s1 Yɨgön kub apöm, ñɨg solwara rala \p \v 13 Pen kale anɨg haglö, au mɨdaino nɨŋöl gɨ, yɨgön pro pro auaia u nɨŋöm, “Mɨñi amun arnabun,” a göm, bɨ ñɨg magɨb wög gɨmɨdal gau, aga yula u ɫɨp gɨ udöm, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan Krir ñɨg goƚ adö u arno. \v 14 Anɨg gun arno nɨŋöl gɨ, adɨŋ hadal majö yabɨƚ, airan Krir böŋ lap nɨbö, ñɨg magɨb arnɨg gɨno lau adö apöm, ñɨg magɨb ud jɨnomno ga. \v 15 Anɨg gö, bɨ ñɨg magɨb wög gɨmɨdal gau nɨŋöm, dam yɨjɨg göl arun, a göm, gɨ wasö nɨŋöm, arö gɨlö, hanɨp halö dam ñɨg solwara aŋ kub gau ud ara. \v 16 Hadal anɨg göm ud arö, am am ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan pro Kauda a gɨmɨdal u, böŋ lap araino nɨŋöm hadal kub auaia u hain ga. Anɨg gö nɨŋöl gun, hagno, “Yɨgön pro auab rö, ñɨg magɨb pro bad u udun, ñɨg magɨb kub mɨgan u ud lun,” a gun, uɫham yabɨƚ ud lɨno. \v 17 Ñɨg magɨb pro bad u ud lɨ aij göm, ñɨg magɨb kub u pa jö gɨnab rö löp, a göm, ñɨg magɨb gau nɨbö gau nɨbö nagɨ adɨköm, ɫɨp gɨ lɨ pɨdöŋ gɨla. Pen, “Yɨgön kub auab i, ñɨg magɨb hon u dam kabö kuƚup Södis a gɨmɨdal gau amöm, kabö kuƚup naij u bɨnɨŋ gö, naij gɨnab,” a göm, sel adɨkla u hubɨk yulö, anɨnɨn gö pɨñɨŋ göl gɨ arno. \v 18 Yɨgön kub u apöl gɨ mɨdeia u me, ruö ñɨg magɨb u pɨɫa gaŋ, a göm, wim wañɨb nan gau ud ñɨg yula. \v 19 Ruö u, u rö nöp, yɨgön ud nöp mɨdeia u me, nan nɨhön nɨhön ñɨg magɨb mɨd aij gaŋ a göm raul mɨgan lɨlö mɨdeia u, magöŋhalö nɨŋebir ud ñɨg yaŋ yula. \v 20 Pen hon pör pör sɨdö gapɨ gau nɨŋmɨdagun, wasö. Yɨgön u anɨg göl udöl nöp mɨdeia u me, gasɨ ap nɨŋun, hagno, “Ram mɨnöŋ ap aragnabun; um haknabun,” a gun, gasɨ nɨŋno. \p \v 21 Pen mɨlö padö kale nan magö ñɨŋmɨdagal. Hainö Pol mɨdeila aŋ au uraköm haga, “Bɨ gai i, manö yad hagnö u nɨŋbep rö, hon airan Krir nöp mɨdun, wim wañɨb nan gau ud ñɨg yaŋ yuagbnop. \v 22 Pen yad kalöp hagabin, uri gasɨ iru nɨŋagmim; gasɨ halö mɨdaimim. Hon ap umagnabun. Ñɨg magɨb u nöp böŋ nöp naij gɨnab. \v 23 Yad God nɨp wög gɨ ñeb bɨ nɨpe mɨdpin u me, mɨñi sɨb yaŋ God ejol nɨpe ap yuö, apöm yad mɨdajɨn söl au apöm yɨp hagöp, \v 24 ‘Pol, ne pɨñɨŋ gagmön! Mɨdmön, bɨ kub Sisa mɨdöp au ammön, manö kub nɨŋnabön. Pen nɨbi bɨ ñɨg magɨb raul mɨgan mɨdpal gau, God kalɨp u rö nöp abad mɨdö umagnaböl. God nɨpe nöp mög nɨŋöm, kamɨŋ mɨdep magö kale u nape ñöb,’ a göp. \x * \xo 27:24 \xt Ap 23:11\x* \v 25 Anɨb u, bɨ gai i, kale pɨñɨŋ gagmim; gasɨ halö mɨdaimim. Yad nɨŋbin, God nɨp nɨŋ udpin u, nɨpe hagöp rö nöp gɨnab. \v 26 Pen hon am am, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan ap arno, ñɨg magɨb kabö kuƚup bɨnɨŋ gɨ pɨdöŋ gɨnab,” a ga. \x * \xo 27:26 \xt Ap 28:1\x* \s1 Ñɨg magɨb böŋ nöp naij ga \p \v 27 Pen yɨgön u hanɨp anɨg göl ud dam dam ñɨn unbö sɨduŋ böŋ daŋ ara nɨŋöm sɨbön yaŋ me, ñɨg solwara Edriadik, a gal u, aŋ au amöl gun, bɨ ñɨg magɨb wög gɨmɨdal gau, gasɨ ap nɨŋöm, söl ram mɨnöŋ ap apjaknabun rö löp, a gɨla. \v 28 Kale gasɨ anɨbu nɨŋöm, kabö kuƚup söl söl mɨdöp aka göm, nan ñɨg lɨ nɨŋbal ap löm nɨŋla mɨlö kub kub 40 mida mɨdeia. Yöp pro pro magö ap amöm, nan anɨbu kuöyaŋ löm nɨŋla 30 mida mɨdeia. \v 29 Anɨg gö, hon kabö kub haƚai adö au arun rö löp, a göm, pɨñɨŋ göm, aga mɨhau mɨhau yula nɨŋöm, ñɨg magɨb pɨdöŋ ga. Pɨdöŋ gö nɨŋöl gɨ, God nɨp sabe göm hagla, “Ram yɨŋɨd ruöm sɨdö laŋ,” a gɨla. \v 30 Pen bɨ ñɨg magɨb wög gɨmɨdal gau, ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga airan anɨbu yöp söl anɨb au arnɨg, nɨbi bɨ gau nɨŋ mɨdeila rö, piral wai ñöm, hagla, “Ñɨg magɨb pro u dam ñɨg magɨb nabɨc lau adö yuun, aga rɨmnap halö yuun,” a gɨla. \v 31 Kale piral anɨg gɨlö nɨŋöl gɨ, Pol nɨŋöm, Julias ami bɨ nɨpe gau aip kalɨp haga, “Bɨ ñɨg magɨb wög gaböl i, kale ñɨg magɨb pro u udöm pɨnɨŋ gɨ areinaböl u, kale magöŋhalö um haknabim,” a ga. \v 32 Pol anɨg hagö, ami bɨ gau, ñɨg magɨb ñɨg yaŋ yunɨg geila nagɨ u, böŋ nöp rɨb gɨ dö gɨ yulö, ñɨg aŋ yaŋ luga. \p \v 33 Pen ram runɨg ga magö u, Pol kalɨp haga, “Ñɨn unbö sɨduŋ böŋ daŋ u gasɨ iru nɨŋmim, nan magö ñɨŋagmim, yɨharɨŋ nöp mɨdpim. \v 34 Anɨb u, uri nan rɨmnap ñɨŋmim. Wasö u, aige göl gɨmim mɨdeinabim. Nɨbi bɨ añɨ ap nabɨc uŋ añɨ ap lugagnab,” a ga. \v 35 Pol anɨg hagöm, bred rɨmnap udöm, kale mɨdeila aŋ au God nɨp aij a göm, ud jö göm, nan rɨmnap ñɨŋa. \v 36 Pol nɨpe ñɨŋö nɨŋöl göm, kale u rö nöp hibur aij gö, nan rɨmnap ud ñɨŋla. \v 37 Hon söl ñɨn juöl unbö sɨduŋ böŋ daŋ (276) nɨbi bɨ ñɨg magɨb mɨgan anɨbu mɨdaino. \v 38 Pen nan ñɨŋ pɨs gun, ñɨg magɨb pɨɫa gaŋ, a gun, wid mɨdeia gau ud ñɨg yaŋ yuno. \p \v 39 Ram ruö nɨŋöl gun, ram mɨnöŋ anɨbu nɨŋno. Pen bɨ ñɨg magɨb wög gɨmɨdal gau ram mɨnöŋ anɨbu nɨhön, a göm, nɨŋagla. Pen kale nɨŋla, ñɨg solwara lajɨŋ waj hak ara u, kabö kuƚup aij nöp mɨdeia lau u me, hagla, “Ñɨg magɨb adö anɨbu kabö rö arnabun,” a gɨla. \v 40 Anɨb u, ñɨg magɨb aga yula nagɨ gau böŋ nöp rɨb gɨ dö göm, ñɨg magɨb böŋ böŋ lɨla sɨdia mɨhau hubɨk paliöm, sel kub u hubɨk lɨla u, kauyaŋ dap ran adɨköm, hadla. \v 41 Am am me, ñɨg magɨb mulu adɨŋ u, kabö kuƚup adö u bɨnɨŋ göm, paköl gɨ pɨdöŋ ga. Anɨg göl paköl gɨ pɨdöŋ gö, ñɨg solwara u ral apöm, ñɨg magɨb himgan adɨŋ böŋ nöp pa jö ma jö gɨ ud ara. \p \v 42 Anɨg gö, ami bɨ rɨmnap apöm, bɨ kub kale Julias nɨp hagla, “Ñɨg magɨb i naij gab. Bɨ nagɨman gau pɨñɨŋ gɨ arlö, hanɨp hag gɨnaböl. Anɨb u, kalɨp al pak lun,” a gɨla. \v 43 Anɨg hagla u pen Julias, Pol nɨp gasɨ nɨŋöm, kalɨp wasö göm, haga, “Bɨ ñɨg uɫaŋ pɨrɨk nɨŋbal gau nöd ñɨg uɫaŋ pɨrɨk aröl. \v 44 Hainö bɨ ñɨg uɫaŋ pɨrɨk nɨŋagpal gau, mab po naböŋ naböŋ gau udöm, ud sɨsɨ löm aröl,” a ga. Hagö, haga rö nöp gɨno. Bɨ ap ñɨg ñɨŋagno; magöŋhalö kamɨŋ arno. \c 28 \s1 Pol ram mɨnöŋ Molda am mɨdeia \p \v 1 Pen hon ram mɨnöŋ ñɨg rɨb gus ga anɨbu arno, nɨbi bɨ anɨb gau mɨdeila gau hanɨp hagla, “Ram mɨnöŋ i Molda,” a gɨla. \v 2 Anɨg hagöm, hanɨp udöm gɨ aij gɨla. Hanɨp möŋ al kɨƚa ga rö, hanɨp ud aij göm, mab dap laulö, mali aij gɨno. \x * \xo 28:2 \xt 2Ko 11:27\x* \v 3 Pol pen am mab lö lö rɨmnap ƚɨhu dapöm lauö nɨŋöl gɨ, hauaɫ ap mab lö lö daueia aŋ anɨb au mɨdeia u me, pɨböŋ gö, ap ranöm Pol nɨp ñɨmagö kɨd u hau ij halö la. \v 4 Anɨg gö, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ anɨbu mɨdeila gau nɨŋöm, kale ke hagla, “Bɨ nagɨman i gɨ naij göp rö kamɨŋ arnɨm rö lagöp. Ñɨg solwara aŋ au mɨdöm, ñɨg magɨb u naij gö umagöp u pen mɨñi umnab,” a gɨla. \v 5 Anɨg hagla u pen Pol ñɨmagö nɨpe u pɨpal pakö, hauaɫ anɨbu lugöm, ñöl ina. Pen Pol nɨp nan ap gaga. \x * \xo 28:5 \xt Mak 16:18\x* \v 6 Anɨg gö, nɨbi bɨ anɨb gau kale ke hagla, “Bɨ i nɨp hauaɫ hauöp u hu gɨnɨm aka hu gagö yɨŋɨd umnɨm,” a göm, rapɨn nöp nɨŋ mɨdeila. Pen anɨg gɨ nɨŋ mɨdlö, nɨp nan ap gaga, wasö. Kale nɨŋöm, hagla, “Bɨ anɨbu bɨ yabɨƚ ap wasö; nɨpe god ap,” a gɨla. \x * \xo 28:6 \xt Ap 14:11\x* \p \v 7 Pen bɨ kub ram mɨnöŋ anɨbu abad mɨdeia u hib nɨpe u Pablias. Ram mɨnöŋ nɨpe u söl anɨb au mɨdeia u me, hanɨp dam ram nɨpe u amun, ñɨn mɨhau nɨgaŋ abad mɨd aij yabɨƚ ga. \v 8 Bɨ kub anɨbu nap nɨpe u hañ romaŋ nɨpe u mab rö inöm, hib yuö göm, um mɨdeia. Pen Pol nɨpe Pablias nap nɨp nɨŋöm, God nɨp sabe göm, nɨp ñɨmagö lö nɨŋöl gɨ, nan ga anɨbu böŋ nöp kamɨŋ la. \v 9 Anɨg gö me, nɨbi bɨ ram mɨnöŋ anɨbu nan ga gau aulö nɨŋöl gɨ, Pol nɨpe God nɨp sabe gö, kalɨp kamɨŋ la. \v 10 Pol anɨg gö me, hanɨp abad mɨd aij yabɨƚ göm, ñɨg magɨb udun arnɨg gaino ñɨn u, nan nɨhön nɨhön mɨdageia gau hanɨp haƚöwaƚö ñɨla. \s1 Pol daun kub Rom amjaka \p \v 11 Pen ram mɨnöŋ anɨbu, ñɨg magɨb Aleksadria nɨbö ap, u rö nöp ap mɨdeia. Ñɨg magɨb anɨbu hib nɨpe u “Ñɨ Ramö” a gɨla. Ñɨn anɨbu yɨgön kub udep ñɨn u aua u me, arep rö lagö, anɨb au mɨdeia. Hon abe ram mɨnöŋ anɨbu mɨdno, rakɨn mɨhau nɨgaŋ luga. \v 12 Pen yɨgön kub auagep ñɨn u, ñɨg magɨb Ñɨ Ramö anɨbu amun, daun kub Sairakius amjak pɨdöŋ gɨno. Amjak pɨdöŋ gun, ñɨn mɨhau nɨgaŋ anɨb au mɨdaino. \v 13 Ñɨg magɨb anɨbu nöp udun, Sairakius arö gun, daun kub Regium arno. Ruö yɨgön kub ap jöl adö apöm, ñɨg magɨb u udöm, yɨŋɨd arö me, ñɨn mɨhöp nöp ñɨg aŋ au mɨdun, Pudiolai daun amjak pɨdöŋ gɨno. \v 14 Ram mɨnöŋ anɨbu nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla rɨmnap mɨdeila u me, hanɨp hagla, “Hon aip mɨdmim, armim,” a gɨla. Hageila, kalɨp aip ñɨn unbö mudun jɨŋ mɨdun, “Rom arun,” a gun, hadno. \v 15 Pen Rom nɨbi bɨ Jisas nɨp nɨŋ udla gau, “Pol bɨ gau aunaböl,” a gɨlö, nɨŋöm, rɨmnap ap hanɨp Apias Maker aŋ u nable pakla rö, rɨmnap ap hanɨp Ram Haneb Mɨhau Nɨgaŋ mɨdeia ram mɨnöŋ u nable pakla. Pol kalɨp nɨŋö, hibur nɨpe aij gö, God nɨp aij a ga. \v 16 Pen hon am Rom mɨdaino, gapman bɨ kub u Pol nɨp haga, “Ram ne ap ke hanmön,” a ga. Anɨg hagö, Pol nɨpe ram ap uƚhai nɨŋöm han mɨdö nɨŋöl gɨ, ami bɨ ap nɨp abad mɨdeia. \s1 Pol Jisas manö aij u daun kub Rom au hag ña \p \v 17 Pol ñɨn mɨhau nɨgaŋ mɨdöm, Juda bɨ kub ram mɨnöŋ anɨbu mɨdeila gau kalɨp wɨñ alö, ap magum geila, haga, “Mam bɨ. Yad nɨbi bɨ hon gau nan naij ap gagem, apɨs bac bɨ manö hagla u rɨb juagɨn u pen Juda bɨ kub Jerusalem nɨbö gau yɨp ud sɨsɨ löm, dam Rom gapman bɨ kub anɨb gau kalɨp ñɨla. \v 18-19 Rom gapman bɨ gau yɨp manö kub hagöm nɨŋla manö iƚ ap mɨdageia. Yɨp al pak löl rö laga. Anɨb u, yɨp, hubɨk yuun, a göm, nɨŋla u pen Juda kai mɨdeila gau kƚö yabɨƚ göm, yɨp kauyaŋ manö kub hagla. Anɨg gailö me, yad hagnö, ‘Sisa nɨpe ke manö yad u nɨŋnab,’ a gɨnö. Pen yad nɨbi bɨ yad Juda gau kalɨp manö ap hagnɨg auagɨn. \x * \xo 28:18-19 \xt Ap 25:11; 26:31\x* \v 20 Pen hon Juda kai Bɨ Kub nɨp gasɨ halö abad mɨdpun manö aij nɨpe u nöp hag ñɨnö, yɨp nagɨ lɨbal i. Manö anɨbu hagnɨg me kalöp wɨñ alnö aubim,” a ga. \x * \xo 28:20 \xt Ap 26:6-7\x* \p \v 21 Pol anɨg hageia, nɨp pen hagla, “Bɨ ram mɨnöŋ Judia nɨbö anɨb gau, i apöm aka köp ñɨlö auö, manö naij rɨmnap nöp haglö, nɨŋagpun. \v 22 Pen hon nɨŋbun, Juda nɨbi bɨ gau gau magöŋhalö hagpal, ‘Nɨbi bɨ gasɨ ne nɨŋban rö nɨŋbal gau, nɨbi bɨ aij wasö,’ a gɨpal. Anɨb u, ne manö ne ke hagö, hon ke nɨŋun,” a gɨla. \x * \xo 28:22 \xt Ap 24:14\x* \p \v 23 Pen kale anɨg hagöm, ñɨn ap manö hagnabun, a göm, hag la. Ñɨn hag la anɨbu nöp, nɨbi bɨ nöd aula rö wasö, nɨbi bɨ iru yabɨƚ nöp Pol mɨdeia ram u sɨb halö nöp ap magum gɨla. Anɨg göm, ap magum gɨlö nɨŋöl gɨ, Pol nɨpe, God nɨbi bɨ udnɨg göm, Ñɨ nɨpe hag yuö, Kiŋ rö aua manö u hag ñɨnɨg, Mosɨs abe, bɨ God manö hagep bɨ gau abe, hadame nöp Jisas anɨg anɨg göm gɨnab, a göm, kalɨ kƚiñ rɨkla manö u kalɨp hag ña. Jisas manö u hagnö nɨŋlaŋ, a göm, Pol manö anɨbu hag mɨdö nɨŋöl göm, sɨdö wad ara. \v 24 Pen manö haga anɨbu, rɨmnap haga rö nɨŋ udla pen rɨmnap nɨŋ udagla. \v 25 Pol nɨbi bɨ nɨŋ udagla gau kalɨp haga, “Hadame nöp Ana Uɫ nɨpe Aisaia nɨp go? lö, apɨs bac kale gau kalɨp manö nɨŋö yabɨƚ haga. \v 26 Manö anɨbu Aisaia nɨpe God Manö adɨŋ ap kalɨ kƚiñ rɨköm haga, \q1 ‘Juda nɨbi bɨ gau kalɨp ammön hagmön, \q1 “Manö hagnaböl nɨŋnabim u \q2 pen manö hagöp u, a gɨmim, nɨŋagnabim. \q1 Amgö nɨŋnabim u \q2 pen nan ap nɨŋagnabim. \q1 \v 27 Nɨbi bɨ gai i manö yad hagpin u \q2 kalɨp iru gö nɨŋagpal. \q1 God Manö nɨŋno, hanɨp gö, \q2 nɨbi bɨ nɨpe mɨdaiun rö löp a göm, \q2 rɨmɨd pɨƚ göm, amgö ju göm nöp mɨdpal,” a gɨmön,’ a ga. \p \v 28 “Anɨb u, Juda nɨbi bɨ gai i nɨŋim! Kale Juda kai, God manö aij u arö gɨpim rö, nɨpe hagö, manö aij anɨbu Juda nɨbi bɨ wasö mɨgan rɨmnap arnab nɨŋöm kale manö anɨbu udnaböl,” a ga. \v 29 Pol kalɨp manö anɨbu hag pɨs gö nɨŋöl göm, Juda nɨbi bɨ gau kale ke amöl gɨ, pen hagö pen hagö göl gɨ arla. \p \v 30 Pen Pol daun kub Rom han mɨdmɨdöp ram u rauöl gɨ han mɨdeia, mɨ mɨhöp ina. Nɨbi bɨ nɨp nɨŋnɨg aueila gau kalɨp magöŋhalö hag wɨhai udöm, ud aij ga. \v 31 Nɨbi bɨ nɨp aula gau, God nɨbi bɨ udnɨg göm, Ñɨ nɨpe hag yuö, Kiŋ rö aua manö u kalɨp hag ñöm, Bɨ Kub Jisas Krais manö aij u hag ñöm, gɨmɨdöp. Nɨpe anɨg geia, Rom gapman bɨ kub gau nɨp hag gagla u me, nɨbi bɨ gau kalɨp manö kƚö gɨ hagöm, kabö göl nöp hag ñɨmɨdöp.