\id GAL - Kalam NT [kmh] -Papua New Guinea 1992 (DBL 2014) \h Galesiya \toc1 Pol Galesiya Biynimb Kuyip Minj Tikak \toc2 Galesiya \toc3 Gal \mt1 GALESIYA \mt2 Pol Galesiya Biynimb Kuyip Minj Tikak \imt1 Minim Nind Niŋep \ip Pol Galesiya biynimb kuyip minj tikak ak, nind am Jiwda gok sek, Jiwda mer gok sek kuyip Jiysis minim tep ak aŋgñak. Kisen Jiwda biynimb kun okok gunap aŋgyak, “Nimb Jiwda mer gok Mosis aŋgek, chin Jiwda biynimb kilrimey gipun rek kunep gem, Gor nimbip diniŋgamb aŋgyak.” Minim yesek aŋgyak kun ak Pol niŋek tep ma gak. Kiyk Jiysis Krays chinup di Nop yip jimñiy ayip minim ak kirgiy, apyap pikniŋgiy rek ayek niŋiy, kuyip minj kun biy tikak. \iot Minim Ar Keykey Mindip Rek: \io1 Minim nind aŋgak ak mindip, chapta 1:1-10. \io1 Gor nep aŋgek Pol bi Jiysis minim tep dand amemb woŋg gak minim ak mindip, chapta 1:11–2:21. \io1 Gor biynimb gok kuyip simb niŋimb rek dip; nup tap bap gey kuyip dinimuŋ rek ma ayip minim ak mindip, chapta 3:1–4:31. \io1 Krays chinup kalambis rek mindonuk tuŋgasik dak minim ak sek, Gor Kawnan gos ñinimuŋ ar ak nep giyiŋg, penpen direp gep minim ak sek mindip, chapta 5:1–6:10. \io1 Minim aŋg jiwniŋg aŋgak minim ak mindip, chapta6:11-18. \c 1 \p \v 1 Yand Pol, bi Jiysis minim dand amemb ak mindpiyn. Pen woŋg gipiyn kun ak, biynimb gunap aŋgey akaŋ, gos yand key niŋiy ma gipiyn; Jiysis Krays sek, Nop nup gek tikjakak ak sek kiyk apiymiŋay nep aŋger gipiyn. \p \v 2 Chin mam ay Krays ker mindpun akniy, nimbip mam ay Krays ker Galesiya propens mindpim gok, “Nimb mindpim?” aspun. \p \v 3 Bapiy yomb chin apiymiŋay ak nimbip simb niŋiy kond minder, mindrep ginimimb. \v 4 Tap siy tap timey gach ak, chinup pisnep timey ginimuŋ rek ayek, Nop Ñinuk nup ginimuŋ aŋgak rek, chinup di Nop yip jimñiniŋg kumek mey, biynimb tap siy tap timey giyiŋg nep mindpay gok yip, yiwur yomb ma diniŋgambun. \v 5 Kun ak Nop nup yimb ak, pernep dand aranjun. Tep. \s1 Jiysis Chinup Aŋgiy Kumak Minim Tep Ak Nep Niŋjun \p \v 6 Yand gos kuŋay yimb niŋsipiyn. Gor chinup simb niŋiy Jiysis nup aŋgek, chinup nen kumak ak pen, per mindiy mer; minim tep kun ak kirgiy, minim kisen dand wiyak bap key niŋniŋg gispim. \v 7 Minim kun ak, Jiysis Krays minim tep ak mer: yikop biynimb gunap apiy, minim yesek ak nimbip aŋgey, niŋniŋg gispim. \v 8 Krays minim tep nimbip aŋgñinuk ak, minim niŋind yimb ak aŋgñinuk. Pen chin key akaŋ, enjol semb biyoŋ nimb gunap apiy, minim yesek okok nimb gunap yiŋgoŋg giy aŋgniŋgambun ak, mon key yinjap ak amniŋg, mey kun aŋgniŋgambun. \v 9 Minim kun ak nimbip tip aspiyn. Bi gunap ap nimbip minim yesek okok nimb gunap yiŋgoŋg giy aŋgniŋgambay ak, mon key yinjap ak amniŋgiy. \p \v 10 Yimb yip ak dand aranyaŋ aŋgiy ma aspiyn; Gor nup yimb ak dand aranyaŋ aŋgiy aspiyn. Biynimb gok yip kindik giyaŋ aŋgiy ma aspiyn. Yenen, yand kun giy apnip ak; bi minim yesek aŋgep bap rek mindiy; Krays nup woŋg giñemb bi ak ma mindembinip. \s1 Gor Pol Nup Dek Woŋg Nup Ak Giyiŋgip \p \v 11-12 Mam ay sikop. Yand nimbip niŋind aspiyn. Minim tep nimbip aŋgnik ak, biynimb nep aŋgey niŋiy akaŋ, gos yand key niŋiy ma aŋgnik; Jiysis Krays yip gos ñek, nimbip aŋgñinik. \p \v 13-14 Pen yand giyiŋgipiyn ar ak, nimb niŋbim. Jiysis nup minim ak ma diy, basind sikop minim ak diy, kilis yimb giyiŋgipiyn. Bi Jiwda yand yip yomb ginuk gok kuyip tawsak ay, Jiysis nup chiŋgyak biynimb gok kuyip, gi timey yimb giyiŋgipiyn. \p \v 15 Pen amiy yip ma tikak ñin ak, Gor Biyomb biynimb simb niŋiy dip ak, yip diniŋgayn aŋgiy niŋak. Kisen yip tikey yomb gen, Gor yip simb niŋiy diniŋg niŋayak ñin ak apek, \v 16 Ñiyand Jiysis; Pol nup yomen niŋrep giy, kisen biynimb Jiwda mer gok kuyip, minim tep yip ak aŋgñirep giniŋgamb aŋgiy, Ñinuk nup yip yomek niŋrep ginik. Kun gek, Jiysis minim ak yergiy rek mindip aŋgiy, biynimb gunap ma aŋgniŋnik. \v 17 Bi Jiysis minim dand amemb Jerusalem mindeyak gok kuyip, niŋniŋg ma amninik. Yikop miñmon paryomb Areybiya am mindiy, andkind ap miñmon Damaskas mindyiŋgipiyn. \v 18 Simiy omiŋal nokom yinek, Piyta Jerusalem mindek ak niŋniŋg amiy, nund yip ñin kuŋay ma mindenik; yikop ñin onep anjip piskind ak mindenik. \v 19 Pen yand bi Jiysis minim dand amemb gunap ma niŋnik; Piyta yip, Jiysis numam Jemis yip kuyip nep niŋnik. \v 20 Minim tiksipiyn kun biy, Gor niŋmindip ak, nimbip niŋind yimb aspiyn. \p \v 21 Pen kisen miñmon Siyriya amiy, miñmon Siyliysiya amiy ginik. \v 22 Ñin kun ak, Jiwdiya biynimb Krays ker mindeyak miñmon sikoy keykey okok, yip miseŋ ma niŋyak; \v 23 yikop biynimb gunap minim yip ak yiŋg dand amiy, bi Jiysis nup minim ak aŋgjiwiy, chinup gi timey giyiŋgip ak, miñiy Jiysis minim tep ak biynimb okok kuyip aŋgñirasap aŋgey niŋiy; \v 24 Gor nup yimb ak dand aranyak. \c 2 \s1 Pol Bi Gor Minim Dand Amemb Gunap Yip Minim Aŋg Jimñiyak \p \v 1-2 Pen mind dand amiy, simiy ak yin wanjrem piskind ak ayek, Jiwda bi gunap miñmon Antiyok nimb apiy, biynimb Jiwda mer Jiysis minim aŋgñenik nup gosimb niŋyak gok kuyip, yesek aŋgiy aŋgyak, “Nimb chin Jiwda kumbak tikpun rek tikiy, tap yerip yerip asikpun gok asikrep giy mey, Gor biynimb nuk yimb mindeniŋgambim aŋgyak.” Minim aŋgyak kun ak niŋen yipund ma gek, Gor yip gos ñek, mam Banabas yip, Taytas yip kuyip poŋind Jerusalem amninuk. Amiy, biyomb Jiysis nup niŋyak gok yip, am wikan bap bisgiy, kiy yerip rek aŋgniŋgiy aŋgiy; kuyip aŋgnik, “Biynimb Jiwda mer gok kuyip Jiysis minim tep ak aŋgñimbiyn; pen Jiwda kumbak tikep minim ar ak sek, tap yerip yerip asik mosik gipay minim ak sek kuyip ma aŋgñimbiyn aŋgnik.” Kun aŋgen, yip pen ma aŋgyak. \p Pen yand am kuyip niŋnik ñin kun ak, am kiy yip mindiy, minim aŋgrep ma giniŋgambun ak; Jiwda biynimb gok ap minim yomb aŋgey, Gor woŋg gipiyn ak pisnep yowniŋgamb aŋgiy niŋnik. \p \v 3-4 Bi yand Taytas, nuk Jiwda mer: bi Griyk nimb ak pen, bi Jiwda gunap Jiysis Krays binuk yimb rek ay, kapkap ap chin yip wilikiy aŋgyak, “Taytas kumbak tikiy, chin Jiwda biynimb gipun ar ak nep ginimuŋ aŋgyak.” Kun aŋgey, chin minim kun ak aŋg amiy apiy giy, minim yand ak niŋind ayek, kumbak ma tikniŋgamb aŋgnuk. Pen chin Jiysis nup chiŋgiy mindrep gipun rek niŋey, kuyip tep ma gek; kirgiy, chin low keykey apun rek giyaŋ aŋgiy, ap minim yesek kun ak aŋgyak. \v 5 Yand nimbip biynimb Jiwda mer gok gos niŋiy, Jiysis minim niŋind yimb ak nep diniŋgiy aŋgiy, minim kiyk aŋgyak ak ma nep dinuk. \p \v 6 Piyta, Jemis, bi gok rek, biyomb aŋgniŋgambun ak pen; Gor niŋek chin nep kuyip kun aŋgniŋgambun. Pen biyomb kun gok, biynimb gok kuyip kun kun giy aŋgñinimin aŋgiy, yip ma aŋgyak. Yand Jiysis minim aŋgñimbiyn rek niŋiy aŋgyak, “Mey aŋgip ak aŋgyak.” \v 7 Kiyk niŋyak: Gor Piyta nup kond mindek, bi Jiysis minim dand amemb ak mindiy, Jiwda biynimb gok kuyip aŋgñiraŋgip rek; yip kunep kond mindek, bi minim nup dand amemb ak mindiy, biynimb Jiwda mer gok kuyip aŋgñirapiyn. \v 8 Kun ak niŋiy mey aŋgyak, “Gor Piyta nup kond mindakniŋ, Jiwda biynimb okok kuyip aŋgñiraŋgip rek, Pol nup kunep kond mindakniŋ, am biynimb Jiwda mer gok kuyip aŋgñiraŋgip aŋgyak.” \v 9 Jemis, Piyta, Jon kuyipyakam biyomb apay ak pen; kiykyakam nep, Gor yip woŋg kun ak aŋgayek niŋyak rek; woŋg chin ar nokom gipun aŋgiy, Banabas chirup ñin piksakyak. Kun giy minim aŋg ar nokom ay aŋgnuk, “Banabas chir biynimb Jiwda mer gok kuyip Gor minim aŋgñiniŋgambur; nimb Jiwda biynimb gok kuyip aŋgñinimimb aŋgnuk.” \v 10 Pen kiyk minim nokom bap aŋgiy aŋgyak, “Am miñmon kun okok taŋgiy, biynimb Jiysis nup dipay gok kuyip aŋgenimiyr; biynimb simbgeprek miñmon Jiwda biy mindpay gok kuyip sakiy ma giy, kuyip maniy gunap ñiniŋgiy aŋgyak.” Minim aŋgyak kun ak, yip tep gak ar ak nep aŋgyak. \s1 Pol Piyta Nup Aŋg Gak \p \v 11 Pen kisen miñmon Antiyok am mindonuk ñin ak, Piyta apiy, ar kun ak key gek, nup miseŋ aŋg ginik. \v 12 Yenen: nuk nind biynimb Jiwda mer namb okok mindiy, biynimb Jiysis nup chiŋgyak gok yip, tap jimñiy ñimbyiŋgip. Pen Jemis binuk gunap Jerusalem nimb wiyak gok yip aŋgniŋgambay, “Yenen bi kumbak ma tikpay gok yip tap ñimbsap aŋgniŋgambay” aŋgiy pirikiy, Jiwda mer gok yip tap ma ñiŋak. \v 13 Kun gek, Jiwda biynimb nind jiw am miñmon kun okok mindeyak gok, yesek gak kun ak niŋiy, kunep giyak. Pen mam Banabas kunep niŋiy, kiyk giyak ar kun ak kindik gak. \p \v 14 Pen Jiysis minim tep ak kun giy kirgeyak, biynimb gok niŋmindyakniŋ, Piyta nup aŋgnik, “Nand bi Jiwda nimb ak pen, biynimb Jiwda mer gok rek mindyiŋgipan. Pen miñiy yenen key asik ay, biynimb Jiwda mer gok, chin Jiwda kay gipun gipun rek ginimimb aŋgiy aspan aŋgnik?” \s1 Biynimb Jiysis Nup Gosimb Niŋniŋgambay Gok Biynimb Suŋ-tep Nuk Mindeniŋgambay \p \v 15 Chin Jiwda biynimb yipund giy gok, biynimb yikop gok rek ma mindpun ak mey; \v 16 chin niŋbun: low minim ar ak gon amek, Gor niŋek biynimb suŋ-tep nuk gok ma mindeniŋgambun. Chin biynimb Jiysis Krays chinup nen kumak aŋgiy, nup gosimb niŋbun gok nep biynimb suŋ-tep nuk gok mindpun. Pen biynimb low minim ar ak gey amniŋgamb gok, biynimb suŋ-tep yand aŋgiy ma aŋgniŋgamb. \p \v 17 Pen nimb gunap aŋgniŋgambim, “Chin Jiwda biynimb Krays chinup aŋgiy kumak rek, suŋ-tep mindonjun aŋgiy,” low minim ar ak niŋiy, tap kilrimey gipay gok kirginiŋgambun ak; Jiwda mer gok Gor nup kirpay rek ak giniŋgambun. Ar kun ak Krays nep gek, timey giniŋgambun aŋgniŋgambim ak pen; ak mer. \v 18 Chin key Gor minim ak timbrikpun. Krays nup diy, won ak pen nup kirgiy, chin Jiwda biynimb low minim ak tip kisen giyiŋg, tap kilrimey giyiŋgipun ar ak amiy, minim nup ak timbrikniŋgambun. \v 19 Yand low minim ak niŋdand amiy, mindrep ginim rek ma ayek, ar kun ak pisnep kirgiy, Jiysis nup diy mey; Gor yip tapiyn. \v 20 Gor Ñinuk yip simb niŋiy kumak ak nup chiŋgiy mey; nuk kumak ak, yand yip kumruk rek ayip. Kun ak low minim tap kilrimey ginimimb aŋgyiŋgipay gok kirgiy, nup chiŋgiy mey; mindyiŋgipiyn rek ma mindpiyn: miñiy kim yimb mindiy, nup gosimb niŋyiŋg, yip gos ñimb ar ak nep gipiyn. \v 21 Pen low minim ak nep niŋiy, Gor biynimb nuk mindombinup rek aŋgep, Nop aŋgek Krays chinup nen ma kumbikop. Low minim ar ak giy, Gor yip jimñiy mindonjun rek ma ayek, chinup simb niŋiy, Ñinuk nup aŋgek apiy, chinup nen kumak. Kun ak yand minim tep nup chinup nen kumak ak, ma kirginiŋgayn. \c 3 \s1 Tap Kilrimey Giyiŋgipay Rek Mer; Jiysis Nup Chiŋgiy Mey, Gor Yip Jimñiy Mindeniŋgambun. \p \v 1 Galesiya biynimb. Nimbip sakiy ayip akaŋ yergip? Chin Jiysis Krays nup mon kiros bak biyoŋ ñaŋgbirikyak minim tep ak, aŋgñirep gon niŋbik ak pen; yergek apim, “Low minim kilrimey giyiŋgipay rek nep giy, biynimb nuk mindoniŋgambun apim?” \v 2 Pen yand nimbip minim nokom bap aŋgniŋsipiyn. Nimb nind yerer gem, Gor Kawnan nuk ak nimbip yokak? Low minim ak niŋem nimbip ma yokak; minim tep nimbip aŋgñinuk ak nep niŋem, nimbip yokak. \v 3 Gor Kawnan ak nup diy mey, biynimb suŋ-tep nuk gok mindpim ak pen, miñiy sakiy ayek, chin key kilrimey giy, mindrep giniŋgambun aŋgiy gispim. \v 4 Nind Krays nup dem nimbip timey geyak, nup ma kirpik ak pen; miñiy yenen low minim ak aŋgey, minim kun ak diy, nup kirginiŋg gispim? \v 5 Yip aŋgem niŋiyn. Low minim ar ak gem niŋiy, Gor Kawnan nuk ak yokek tap mageprek gok gipik? \p \v 6 Gor basind Ebraham nup gak rek, chinup kunep gip. Baybol buk ak tikiy aŋgyak, “Gor giniŋgayn aŋgiy aŋgayak minim ak, Ebraham niŋind aŋgip aŋgiy niŋek, bi suŋ-tep yand aŋgip” aŋgyak. \p \v 7 Kun ak niŋim: biynimb kumbak tikiy, Jiwda low aŋgip aŋgip rek giy mey, Ebraham ker mindeniŋgambim apay gok; yesek apay. Biynimb Gor aŋgip minim ak niŋiy, niŋind aŋgip aŋgiy dipay gok, Ebraham ker mindpay. \v 8 Gor Ebraham nup aŋgak, “Nand mindpan rek, kisen biynimb miñmon okok maŋgiysek tep giniŋgamb aŋgak.” Minim aŋgak kun ak, “Kisen biynimb Jiwda mer gok, Jiysis minim tep ak niŋind aŋgip aŋgiy diniŋgambay ak mey; kuyip diniŋgayn aŋgiy,” aŋgak. \v 9 Kun ak biynimb minim tep nup ak niŋiy, nup gosimb niŋniŋgambay gok, Ebraham Gor nup gosimb niŋiy, am nuk yip mindrep gip rek ak, am mindeniŋgambay. \p \v 10 Pen biynimb Gor low ar ak gon, chinup biynimb suŋ-tep aŋgiy diniŋgamb apay gok, yiwur yomb yimb diniŋgambay. Yenen, Baybol buk ak tikiy aŋgyak, “Biynimb Gor low minim tikyak tikyak rek maŋgiysek kisen ma giniŋgambay gok, yiwur yomb diniŋgambay aŋgyak.” \p \v 11 Pen minim bap tikiy aŋgyak, “Biynimb yip gosimb niŋbay gok nep mey, biynimb suŋ-tep yand mindeniŋgambay aŋgyak.” Kun ak niŋbun: Biynimb low minim ar ak nep niŋiy gey amniŋgamb gok, biynimb suŋ-tep nuk mindey, kuyip dinimuŋ rek ma ayniŋgamb. \v 12 Biynimb, “Jiysis chinup nen kumak rek, Nop chinup diniŋgamb aŋgiy” niŋbay gok nep, ñin ar kuyip apiymiŋay ak mindeniŋgambay. Pen low minim niŋiy gipay ak, Baybol buk tikiy aŋgyak, “Gor low gok maŋgiysek kisen giy mey, kim amniŋgambay aŋgyak.” \v 13 Pen chin, Gor low minim ar ak gi mer niŋiy, apyap pikiy yiwur yomb diniŋg gon, Krays Nop Gor nup aŋgak, “Yand tip kuyip ak diy, bi timey rek bap minden, yip mon bak biyoŋ ñaŋgbirik ayey kumiyn aŋgiy,” kumak. Baybol buk ak tikiy aŋgyak, “Bi mon bak biyoŋ tiwniŋgaypay gok, Gor kuyip yiwur yomb ñamb mey; kun giy kumbay aŋgyak.” Kun ak niŋbun: chin yiwur yomb diniŋg gon, Krays tip chinup ak diy, yiwur yomb kun ak diy kumak. \v 14 Pen Krays kumak ak, biynimb Jiwda mer gok kuyip kunep diniŋg kumak. Gor Ebraham nup minim aŋgay aŋgak, “Nand mindpan ak mey, biynimb miñmon okok kuŋaynep, kuyip tep giniŋgamb aŋgak.” Ar kun ak nep, Krays Jiysis chinup nen kumek mey; nup gosimb niŋiy kond mindon, Gor Kawnan nuk ak nup yokek apiy, chinup bak ayip. \s1 Gor Giniŋgayn Aŋgiy Aŋgayak Minim Ak Sek, Low Minim Ak Sek \p \v 15 Mam ay sikop. Yand nimbip minim bap aŋgiyn. Bi gunap minim aŋg ar nokom ay, apay rek nep gipay. Bi bap ap timbrikiy monmon ma giniŋgamb. \v 16 Kun ak rek, Gor Ebraham nup giniŋgayn aŋgiy aŋgayak minim ak, kisen minim bap key ma aŋgniŋgamb. Pen minim aŋgayek, Baybol buk tikyak ak, “Ñapan nip gok,” aŋgiy ma tikyak; “Ñapan nip ak,” aŋgiy tikyak.” Ñapan nokom aŋgyak kun ak, Krays nup nep aŋgyak. \v 17 Pen yand aspiyn ak: Gor Ebraham nup giniŋgayn aŋgiy aŋgayak minim ak, pisnep aŋgay, simiy kuŋaynep mindiy, low minim kisen aŋgyak ak; yergiy minim nuk nindnimb aŋgayak ak kirginiŋgamb. Nuk kun ma giniŋgamb; minim nind aŋgak kun ak pisnep aŋgak. \v 18 Pen basind chin Ebraham low minim ak niŋek, Gor nup dak ma aŋgnimimb; nup simb niŋiy, giniŋgayn aŋgiy aŋgayak rek dak. \p \v 19-20 Pen kun apiyn ak nimb aŋgniŋgambim, “Gor Ebraham nup yikop dak kun ak; nuk yenen Jiwda biynimb gok kuyip, low minim ak aŋgñak aŋgniŋgambim.” Pen Gor nup giniŋgayn aŋgiy aŋgayak minim ak, aŋgak rek mindakniŋ, low minim ak kisen sesek aŋgak. Pen gak kun ak aŋgak, “Giniŋgayn aŋgiy aŋgaynik rek, Ebraham tikek tik dand amiy tikniŋgamb Ñi ak, kuyip aŋgyokniŋgayn ak pen, ñin namb biy tap siy tap timey keykey gispay rek, kuyip low minim ak aŋgen mey; low kun gok timbrikyiŋg, Gor minim nup timbriksipun aŋgiy, niŋrep giniŋgambay aŋgak.” \p Pen low minim ak enjol gok nep dand apiy, Mosis nup aŋgñeyak, Mosis nund pen biynimb gok kuyip aŋgñak. Minim chinup giniŋgayn aŋgiy aŋgayak ak, minim yomb yimb ak mey, nuk key apiy Ebraham nup aŋgñak. \s1 Low Minim Ak Chinup Gos Timund Winjikak \p \v 21 Nimb gos bap niŋiy aŋgniŋgambim, Gor chinup minim ar omiŋal aŋgak ak; low minim aŋgak ak dep nep; giniŋgayn aŋgiy aŋgayak minim ak dep nep aŋgniŋgambim. Pen minim omiŋal kun ak keykey ma mindip. Biynimb suŋ-tep mindeniŋgiy aŋgiy low minim bap aŋgombikop; low ar kun ak giy kim amiy, perper mindombinup. Pen low kun ak rek bap ma aŋgak. \v 22 Baybol buk tikyak rek nep mindip. Chin biynimb miñmon okok maŋgiysek tap siy tap timey ar ak gon gon, gach kun ak kom kom gek, key kim amjun rek ma ayip. Pen biynimb Jiysis Krays nup gosimb niŋniŋgambun gok, Gor giniŋgayn aŋgiy aŋgayak rek giy, chinup diniŋgamb. \p \v 23 Pen Krays ma awak ñin ak, nup gosimb ma niŋnuk ak mey, Mosis low minim aŋgak ak, chinup wariy rek gi kus kus gak. \v 24 Kun ak low minim ak chinup gos timund winjik dand apiy, Krays apek nup gosimb niŋon, Gor niŋek biynimb minim ma mindip gok mindpun. \v 25 Krays chinup aŋgiy owak rek nup gosimb niŋiy mey, kilrimey giyiŋgipay low ar ak kirpun. \v 26-27 Nimb nup gosimb niŋiy mey, maŋgiysek Gor ñapan nuk mindiy, ñiŋg pikiy, nup chiŋgiy, chech kisenimb rek ak aypim. \v 28 Kun ak Jiwda kiñiŋ ak key, Jiwda mer kiñiŋ ak key; biyn kiñiŋ ak key, bi kiñiŋ ak key ma mindpun; biynimb kalambis woŋg gipay gok key, biynimb yikop mindpay gok key ma mindpun; chin Krays Jiysis biynimb nuk mindpun rek, kiñiŋ nokom yimb mindpun. \v 29 Krays ker mindpun rek, Ebraham biynimb kiñiŋ nuk nokom mindpun ak mey; Gor chinup Ebraham nup giniŋgayn aŋgak rek giniŋgamb. \c 4 \s1 Krays Nep Gek Gor Ñapan Nuk Mindpun \p \v 1 Minim yand apiyn ak kun giy mindip: bi tap kuŋay mindip gok kumey, tap kiyk gok, ñapan kiyk gok kuyip aŋgaypay. Ñapan kun gok tap kuŋay mindip ak pen; kiyk sikoy mindey, tap kiyk ma mindip rek ayip. \v 2 Pen bi ñapan kun gok kuyip kond mindpay gok, kun kun ginimimb aŋgiy aŋg dand amiy, nop aŋgayak ñin ak apek nep, tap kiyk kun gok dipay. \v 3 Chin kunep Gor nup chiŋgrep ma ginuk ñin ak, kichekiy, chipday, tap yerip yerip okok minim aŋgyak ak niŋiy, mindrep ma giyiŋgipun. \v 4 Pen Gor key niŋayak ñin ak apek, Ñinuk nup yokek, Jiwda biyn bap nup tikak. Tikek, nuk Jiwda low minim ar ak niŋmind dand amiy, \v 5 biynimb low minim dipay gok sek di Gor yip jimñiy ayniŋg kumak. \v 6 Nimb ñapan nuk yimb mindpim rek, Kawnan nup ak yokek apiy, nimbip bak ayip ak mey; Gor nup Bapiy chin apim. \v 7 Kun ak nimb biynimb Seytan nup kalambis woŋg rek giyiŋgipim gok, miñiy Gor Ñapan nuk mindpim ak; Gor nimbip mindrep giyaŋ aŋgiy aŋgayak rek, mindrep giniŋgambim. \s1 Pol Galesiya Biynimb Kuyip Gos Miker Ayak \p \v 8 Pen nind Gor nup ma chiŋgiy, tap yesek okok lotiw gi dand amiy, tap kun gok kirgiy, Gor nup gosimb niŋnimimb rek ma ayak. \v 9 Pen miñiy Gor nup chiŋgipim. Kun ak nimb niŋiy nup ma dipik; nuk key niŋiy nimbip dak. Pen yenen andkind amiy, nind giyiŋgipim rek giniŋg gispim? Gispim kun ak, tip ak kosyam mindon aŋgiy gispim. \v 10 Per ñin yomb apay ak nep niŋiy, takin yomb apay ak nep niŋiy, pumb yombip apay ak nep niŋiy, simiy yomb apay ak nep niŋiy gipim. \v 11 Nimbip minim tep aŋgñen niŋbik ak pen; miñiy kirgipim rek ayek, nimbip gos kuŋay niŋsipiyn. \p \v 12 Mam ay sikop. Yand nimbip simb niŋiy aspiyn! Nind Jiwda low minim niŋyiŋgipiyn ak kirgiy, nimb yikop mindyiŋgipim rek mindpiyn ak; nimb kunep low minim kun ak kirgiy, Gor nup nokom chiŋgnimimb. Yand nimb yip mindenik ñin ak, yip direp yimb gipik. \v 13 Nimb niŋbim, yip tap gak ak mey; miñmon nimb ak mindiy, nimbip minim tep ak aŋgñinik. \v 14 Mindrep ma ginik kun ak, yip yiruk niŋiy ma kirpik; Gor enjol bap akaŋ, Krays Jiysis nep aŋgiy dipay rek yip dipik. \v 15-16 Yip dipik miñ ar kun ak, miñiy dam yokpim akay? Akaŋ minim niŋind aŋgnik ar ak niŋiy, miluk niŋbim? Am nimb yip mindenik ñin ak, yip simb niŋiy, windin maŋgiy nimbik gok tuŋgjiw yip ñemb rek ayek, monmon tuŋgjiw ñinimimb rek ak mindenimbik. Pen miñiy yip yenen kirpim? \p \v 17 Bi nimbip timund winjikpay gok, yimb kiyk ak nep dand aranyiŋg, Pol nup kirgiyaŋ aŋgiy, nimbip per tom gipay. \v 18 Yand nimb yip mindiy akaŋ, par okok minden, bi gunap nimbip gosimb ñiniŋgambay ak, tep giniŋgambay ak pen; yimb kiyk dand aranyiŋg, nimbip tom gipay ak, tep ma gip. \p \v 19 Pen ñapan yand gok. Nimb yip am mindenik ñin ak, Krays nup chiŋgiy, nuk mindip rek mindeniŋgiy aŋgiy, biyn gok ñapan tikniŋg gey miker yimb gip rek gak ak, miñiy yip tip ak gisap. \v 20 Nimb yip mindembinip ak, minim akay diy aŋgnim aŋgiy, niŋbinip ak pen; par akniy mindpiyn rek, gos niŋen tikindyowip. \s1 Hega Yip Sera Yip Kuyip Minim Paydoŋ Ayak \p \v 21 Pen nimb low minim nep niŋjun apim gok, low minim tikyiŋg aŋgyak minim ak ma niŋbim rek ayip. \v 22 Minim kun ak tikiy aŋgyak, “Ebraham ñi omiŋal tikak. Ñinuk bap, biyn piñ ap biynuk nup woŋg giñiyiŋgip ak nup diy tikak; ñinuk bap, biynuk yipund giy ak yip tikak. \v 23 Biyn woŋg giyiŋgip ñi tikak ak, ñapan tikpay rek tikak; pen biynuk nind ak ñapan wom mindiy, Gor Ebraham nup ñi bap tikniŋgamban aŋgiy minim aŋgayak rek, ñi ak tikak.” \p \v 24-25 Pen kesim ar kun ak, minim gunap bak okok mindip. Biyn woŋg giñemb Hega mey, low minim rek ak; biyn Sera mey, minim giniŋgayn aŋgiy aŋgayak ak rek. Biyn Hega miñmon nuk Areybiya nimb. Miñmon Areybiya kun ak mey, nind Gor low minim ak, Mosis nup ñak miñmon sikoy Saynay dum. Pen Jiwda kiyk pernep low apay ak mey; Jerusalem miñiy mindip ak, miñmon Saynay dum rek ayip. Kiyk mey, Hega ñapan nuk gok kun gim kun gim aŋgyakniŋ, kalambis woŋg giyiŋgipay rek ak gipay. \v 26 Pen chin biyn Hega kind ak nimb ma mindpun. Amiy chin mey, Jerusalem, semb biyoŋ nimb ak. Biynimb Jerusalem kun biyoŋ nimb gok kuyip, minim sosim aŋgniŋgiy rek ma ayip; Gor chinup minim aŋgayak rek giniŋgamb aŋgiy niŋbay rek, kuyip dip. \v 27 Kun ak rek, Baybol buk tikiy aŋgyak, \q1 “Biyn ñapan wom ak, ñapan tikek nup tep gakniŋ, miñmiñ yimb giniŋgamb. Kiñiŋ nuk ak yomb yimb mindeniŋgambay. Pen biyn nuŋgumiy yip taŋgyiŋgip ak ñapan tikek, kiñiŋ yomb ma mindeniŋgambay aŋgyak.” \p \v 28 Mam ay sikop. Gor Ebraham nup, biyn nand yipund giy yimb ak, ñapan bap tikniŋgamb aŋgek, gos kun ak niŋmindiy, ñinuk Aysek nup tikek, kiñiŋ yomb yimb amnak. Kun ak rek, Gor chinup diniŋgayn aŋgek, gos kun ak nep niŋmindon, chinup dek, miñiy kiñiŋ yomb yimb ak mindpun. \p \v 29 Ñin kun ak, basind Ebraham ñinuk biynimb ñapan tikpay rek tikak ak tikjakiy, numam andik Gor Kawnan gek tikak ak nup miluk niŋak. Kun ak rek, miñiy biynimb Jiwda low minim niŋbay gok, chinup Jiysis nup gos niŋbun gok kunep gipay. \p \v 30 Pen Baybol buk ak tikiy aŋgyak, “Biyn woŋg giñemb amiymiŋay ak kuyip aŋgyoknimin. Biyn yipund giy diy ñi tiknak ak, tap niripapiy gok, ñi bap ma diniŋgamb aŋgyak.” \p \v 31 Kun ak mam ay sikop niŋim! Chin biyn yikop ap woŋg giñiyiŋgip ñapan nuk rek ma mindpun; Ebraham biynuk yipund giy diy ñapan tikak rek gok mindpun. \c 5 \s1 Kalambis Mindonuk Krays Chinup Tuŋgasik Dak \p \v 1 Nind mindrep ma giy, mind dand amiy, Krays chinup nen kumek, nup diy mindrep gipun ak pen; miñiy nimbip Jiwda low minim ak tip niŋyaŋ aŋgiy, nembnemb gi dand amjipay ak, niŋrep ginimimb. \v 2 Yand Pol nimbip aspiyn: Gor biynimb nuk mindenjun aŋgiy, Jiwda kay minim ak diy kumbak tikniŋgambim ak; Krays nup kirginiŋgambim. \v 3 Yand nimbip tip ak aŋgrep giniŋg gispiyn: kumbak tikep ar kun ak kindik giniŋg; Gor low minim aŋgyak aŋgyak rek giniŋgambim. \v 4 Nimb biynimb low minim niŋdon, Gor chinup diniŋgamb aŋgiy niŋbim gok; Krays nup kirgiy yap pikpim. Gos kun giy niŋbim rek, nimbip simb niŋiy dinimuŋ rek ma ayip. \v 5 Pen chin biynimb Gor nup gosimb niŋon, Kawnan nuk ak chinup bak ayip gok, suŋ-tep yimb mindeniŋgambun aŋgiy, tep gakniŋ kond mindpun. \v 6 Biynimb Krays Jiysis nup chiŋgipay gok, kumbak tikyak akaŋ ma tikyak ak, minim ma mindip. Pen Gor nup gosimb niŋiy, biynimb gok kuyip simb niŋniŋgambay ak; tep yimb. \p \v 7 Nind taŋgrep giyiŋgipim; miñiy an nimbip kinjeŋ tikek, minim tep ak kirgiy, minim yesek apay ak niŋniŋg gispim? \v 8 Gor nimbip kinjeŋ tikek, minim tep ak kirpim? Nuk nep mey nimbip suk aŋgek, minim tep ak niŋiy dipik. \v 9 Minim yesek apay ak ma niŋnimimb. Tap yiys ak, sikoy band gunap biret sek ay daŋgiyey, yin tanimb. Kun ak rek nimbip giniŋgamb ak mey, minim kuyip ak ma dinimimb. \v 10 Yand niŋbiyn: Krays nup chiŋgiy jimñiy mindpun ak mey; minim tep nimbip aŋgnik ak, ma kirginiŋgambim. Pen bi an ap aŋgek, gosow gosow niŋsipim ak, yiwur yomb yimb diniŋgamb. \p \v 11 Pen mam ay sikop niŋim! Yip timey giyiŋg nep mindpay ak, Jiysis minim anep aŋgen yip kun gipay. Pen Jiysis minim ak aŋgñiyiŋg, kumbak tikep minim ak sek apnip ak; yip timey ma gipyap. \v 12 Pen bi nimbip kumbak tiknimimb aŋgiy, kilpul apay kun gok, walak ak sek dipyap ak tep! \p \v 13 Pen mam ay sikop. Gor nimbip diyn aŋgiy pisnep dak ak mey, low minim diy kosyam mindeyaŋ aŋgiy, nimbip ma dak. Pen chin low minim sek ma apun ak niŋiy, gos nimbik ak key niŋiy, monmon ma ginimimb; biynimb gok kuyip simb niŋiy, direp ginimimb. \v 14 Gor low minim nuk ak, maŋgiysek di jimñiy minim won nokom bap aŋgiy aŋgak, “Nimb key wasemb aypim rek, biynimb gunap kuyip kunep wasemb aynimimb aŋgak.” \v 15 Kun ak, nimb key niŋrep ginimimb. Kanj kayn gok gipay rek miluk yapek, penpen giniŋgambim ak; maŋgiysek yap pikniŋgambim. \s1 Gos Key Niŋbim Ar Ak Kirgiy, Gor Kawnan Ak Gos Ñinimuŋ Rek Ginimimb \p \v 16 Kun ak nimbip apiyn: Gor Kawnan gos ñimb ar ak nep geniŋgambim mey, gos nimb key niŋiy tap siy tap timey giyiŋgipim ar ak kirginiŋgambim. \v 17 Gos omiŋal kun ak, bap pis bap lipiŋg dand amniŋgamb, bap pis bap lipiŋg dand amniŋgamb ak mey, ginjun aŋgiy niŋniŋgambim ar ak, ginimimb rek ma ayniŋgamb. \v 18 Pen Gor Kawnan gos ñakniŋ gon amek, low minim bap niŋiy chinup kor ma giniŋgamb. \v 19 Gos key niŋiy gipay ar ak mey: biyn siy bi siy giy, monmon giraŋgiy, timey yimb giy, \v 20 tap yikop okok aŋgniŋiy, kunj giy, koyimb pikiy, miluk niŋiy, simbwur timey gek, yand key biyomb minden aŋgiy, penpen giy, mindrep ma gipay. \v 21 Tap kiyk gok yand rek mindombikop aŋgiy; tap yesek aŋgniŋyiŋg, ñiŋg kilis ñimbiy sakiy ay, timey yimb nep gipay. Yand nimbip minim aŋgnik ak, miñiy tip ak nimbip aspiyn. Biynimb kun ak rek gi mindpay gok, Gor kuyip diy ma kond mindeniŋgamb. \p \v 22-23 Pen biynimb Gor Kawnan gos ñakniŋ gey amimb gok, miñmiñ yimb giy; biynimb simb niŋiy; biynimb gunap kuyip timey gey, pen miluk ma niŋbay. Kapkap jimñiy mindiy, biynimb key okok nimb gunap yip minim sayn aŋgiy, biynimb sik aŋgdiy, apay rek niŋiy, kal ma jiwiy, niŋrep yimb giy nokom gipay. Gipay kun ak, yenen kun gipim aŋgiy, aŋgniŋgiy rek low bap ma mindip. \p \v 24 Biynimb Krays Jiysis nup chiŋgipay gok, gos key niŋiy monmon giyiŋgipay ar ak kirpay. Miñ ar giyiŋgipun kun ak, Krays yip kumimb aŋgiy, Krays gos ñimb rek nep gipay. \v 25 Kun ak Gor Kawnan anep gek, biynimb nuk mindpun ak; tap yerip yerip giniŋg, chinup gos ñakniŋ nep ginjun. \v 26 Pen chin key yimb yomb mindeŋ aŋgiy, yimb chin dand aranyiŋg, penpen miluk ma niŋjun. \c 6 \s1 Penpen Direp Ginimimb \p \v 1 Mam ay sikop. Biynimb chin gunap miñ timey ar gunap geniŋgiy, nimb biynimb Gor nup chiŋgrep gipim gok, chin kunep timey ginjun rek ayip aŋgiy, kuyip minim sisayn aŋgiy, aŋgrep gem, tip ak mindrep giniŋgiy. \v 2 Kun ak biynimb chin gunap miker gonimuŋ, kuyip simb niŋiy kond mindem, mindrep giniŋgiy. Giniŋgambim kun ak, Krays bi biynimb simb niŋimb ak, aŋgak rek giniŋgambim. \v 3 Pen biynimb gunap, biynimb yomb mindpun ak, yergiy kuyip kun ginjun aŋgniŋgambay ak, yesek aŋgniŋgambay. \v 4 Biynimb gunap yomb akaŋ; yand yomb rek mindpiyn aŋgiy gos ak ma niŋnimimb. Gor yip niŋek, mindrep gipiyn akaŋ, mindrep ma gipiyn aŋgiy gos ak niŋnimimb. \v 5 Yenen: chin nokom nokom miker keykey mindip rek niŋiy, yerer giy mindrep giniŋgambun ak, key niŋrep ginjun. \p \v 6 Pen biynimb Gor minim aŋgñimbay gok kuyip sakiy ma giniŋgiy; tap kiy mindonimuŋ gok, kuyip gunap bilok ñiniŋgiy. \p \v 7 Pen Gor bi sakiy aŋgiy, nup monmon ma ginjun. Nup kun giniŋgambun ak, chinup pen kunep giniŋgamb. \v 8 Chin niŋbun: tap yimniŋgambun rek nep jakniŋgamb; tap key gunap ma jakniŋgamb. Kun ak gos chin key niŋbun rek ginjun aŋgniŋgambun ak; kinjeŋ timey amniŋg kun aŋgniŋgambun. Pen Gor Kawnan gos ñimb rek ginjun aŋgniŋgambun ak; Gor Kawnan ak chinup gek perper mindeniŋgambun. \v 9 Kun ak yiruk gek ma kirginjun, kilis giy gi yimiy, ñiŋemb ñin ak, tep gakniŋ nep ñiŋniŋgambun. \v 10 Pen tap ñiŋemb kun ak wos ma gip ñin biy, biynimb Gor ker mindpay gok kuyip, direp ginjun rek ayek, direp ginjun. Pen biynimb yikop gok kunep ginjun. \s1 Krays Chinup Aŋgiy Mon Kiros Bak Ak Kumak rek, Pol Miñmiñ Gak \p \v 11 Yand aŋgen, mam bap minj biy tikip. Pen miñiy ñin maŋgiy yand key tiksipiyn ak mey, maŋgiy yomb yomb rek tiksipiyn. \p \v 12-13 Tiysa nimbip minim yesek kumbak tiknimimb apay gok, kumbak kiyk key tikpay ak pen; tikiy Jiwda low gok maŋgiysek kisen ma gipay. Kun ak kiyk kumbak tikpay ak, Jiwda gunap Krays mon bak biyoŋ kumak minim ak dipun rek, miker ma ñiniŋgiy aŋgiy tikpay. Nimbip kumbak tiknimimb apay ak, key yimb yomb diy, miñmiñ gun aŋgiy apay. \v 14 Pen yand gos gunap niŋiy miñmiñ ma gipiyn: Jiysis yip aŋgiy mon kiros bak biyoŋ kumek, yand yip kumnik rek ayip ak niŋiy mey; miñmiñ gipiyn. Nuk yip kumnik kun ak, bi pisnep kumemb rek ak minden, biynimb yikop gok tap kuyip tep gip gok, yip ma gos gip. Pen biynimb kun gok yip pen niŋey, tap yikop bap rek ayek, bi pisnep kumemb rek ak mindpiyn. \p \v 15 Chin kumbak tiknuk akaŋ, ma tiknuk ak, minim ma mindip. Gor gek biynimb kisenimb ay, biynimb nuk mindpun ak, tap yimb. \v 16 Nimb biynimb kisenimb rek ay, Gor ker mindpim gok; biynimb nuk yipund giy mindpim. Kun ak Gor ñin ar ak mindiy, gos kuŋay ma niŋnimimb. \p \v 17 Yand minim won nokom bap mindip ak, nimbip aŋgniŋg gispiyn. Jiysis minim tep ak aŋgen, yip pikpay kiñowiŋ gok mindip ak; yip kisen Gor nup chiŋgrep ma gip akaŋ, monmon gip aŋgiy minim ak ma aŋgniŋgiy. \p \v 18 Mam ay yand gok. Nimb Biyomb chin Krays ñin ar ak mindem, nimbip kond mindonimuŋ. Tep.