\id MAT - Maskelynes NT [klv] -Vanuatu 2013 (web version -2014) \h Mattiu \toc1 Na-kel-uri-an tovoi aMattiu totosi \toc2 Mattiu \toc3 Mat \mt1 Mattiu \mt3 Na-kel-uri-an tovoi aMattiu totosi \imi Ase itos nalob̃ulat egai? \ipq Nǝvanuan lotokad namitisau hǝn nasoruan siGot lunau ke, aMattiu tovi esua len ahai susur tosǝŋavur pisan toru siYesu, gai itosi. \imi AMattiu itos nalob̃ulat egai hǝn nǝsa? \ipq Itosi hǝn b̃ikel uri mai naJu gail ke aYesu tovi aKristo, aGot totabtabuh lan, aGot tokel gati len na-kel-gati-an ta sutuai. \imi AMattiu itosi m̃os ase? \ipq Itosi m̃os naJu gail, alat a Jutea. \imi Nǝsa evisi len nalob̃ulat egai? \ipq Len nalob̃ulat egai, aMattiu ikel na-kel-uri-an tovoi husur natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav. Ib̃ol husur nǝpasian siYesu, nap̃usanan san, nǝmatan san mai na-le-mǝhat-an san dan nǝmatan. \imi Nalob̃ulat egai ehusur as galito? \ipq Ehusur aYesu len nǝmauran san, ehusur aJon Baptais, ehusur ahai susur siYesu gail, mai aPita tovi galit sua. \imi Natgalenan evisi ŋais? \ipq Nalob̃ulat egai ikel ur nǝsa tovisi len nasihau 6 B.C. vǝbar A.D. 30. \io1 Len nalob̃ulat egai aMattiu itos gat nǝbathuyah siYesu hǝn b̃ip̃arp̃ar ke aYesu evi kiŋ len nǝpasusan siTevit tovi kiŋ ta sutuai. Evi kiŋ aGot tokel gati mai alat aIsrael ta sutuai. Ale evi Kristo, aMessiah, aGot totabtabuh lan hǝn b̃ilav kuv nǝvanuan san gail dan nǝsaan salito. AMattiu ikel ur natit isob̃ur aYesu togole. Isor husur nǝsa ahai kelkel ur gail lotokele ta sutuai, ale len aYesu na-pǝhav-utaut-an galen lotokele lusarpoh. Len nalob̃ulat egai aMattiu itos gat nasoran erim hǝn nap̃usanan siYesu, lumaiegai: \io2 Nasoran san 1 (5.1–7.29) \io2 Nasoran san 2 (10.5–11.1) \io2 Nasoran san 3 (13.1-52) \io2 Nasoran san 4 (18.1-35) \io2 Nasoran san 5 (24.1–25.46) \io1 Imaienan, aMattiu itos nalob̃ulat egai hǝn naJu lǝb̃ikad nadǝlomian len aYesu, aGot totabtabuh lan hǝn b̃evi Kristo, hǝn b̃eil a m̃o hǝn galito, b̃evi kiŋ salito. \io2 1) Nǝbathuyah mai nǝpasian siYesu (1.1–2.23) \io2 2) Natgalenan lotoutaut hǝn aYesu hǝn nauman san (3.1–4.11) \io2 3) AYesu etub̃at hǝn nauman san (4.12-25) \io2 4) Na-kel-uri-an aYesu tokele len naṽehuh (5.1–7.29) \io2 5) AYesu igol namerikel isob̃ur (8.1–9.34) \io2 6) AYesu esǝvat ahai susur lotovi 12 van (9.35–11.1) \io2 7) AYesu ep̃usan husur natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav (11.2–13.52) \io2 8) AMattiu itos husur nǝvanuan gail lotokad nadǝlomian tokǝkereh (13.53–15.20) \io2 9) Nagilen nauman siYesu len naut a Kalili (15.21–18.35) \io2 10) AYesu iyar tur len naut gail tarhǝwisel Jortan, evi Jerusalem (19.1–20.34) \io2 11) Nauman siYesu len naut a Jerusalem (21.1–25.46) \io2 12) Lutah gat aYesu (26.1-56) \io2 13) Lukot hǝn aYesu, lugol imat len nǝhai balbal (26.57–27.66) \io2 14) AYesu ile mǝhat dan nǝmatan (28.1-20) \c 1 \s1 Nǝbathuyah siYesu \r (Luk 3.23-38) \p \v 1 Egai evi na-tos-gati-an sua hǝn nǝbathuyah siYesu Kristo, topat len nǝpasusan siTevit, topat len nǝpasusan siApraham: \q1 \v 2 AApraham evi atǝman aIsak. \q1 AIsak evi atǝman aJakop, \q1 tovi atǝman aJutah mai aṽan aJutah gail. \q1 \v 3 AJutah evi atǝman aPeres mai aSerah, analaru tovi aTamar. \q1 APeres evi atǝman aHesron. \q1 AHesron evi atǝman aRam. \q1 \v 4 ARam evi atǝman aAmminatap. \q1 AAmminatap evi atǝman aNahson, \q2 tovi atǝman aSalmon. \q1 \v 5 ASalmon evi atǝman aPoas, anan tovi Rahap. \q1 APoas evi atǝman aOpet, anan tovi aRut. \q1 AOpet evi atǝman aJesse. \q1 \v 6 Ale aJesse evi atǝman aTevit tovi kiŋ. \q1 Ale aTevit evi atǝman aSolomon, \q2 anan tovi asoan aUriah a m̃o. \q1 \v 7 Ale aSolomon evi atǝman aRehopoam. \q1 Ale aRehopoam evi atǝman aApijah. \q1 Ale aApijah evi atǝman aAsa.\f + \fr 1.7 \ft Nalob̃ulat galevis ta sutuai luke \fq Asaf \ft lǝsake \fq Asa.\f* \q1 \v 8 Ale aAsa evi atǝman aJehosafat. \q1 Ale aJehosafat evi atǝman aJoram. \q1 Ale aJoram evi atǝman aUsiah. \q1 \v 9 Ale aUsiah evi atǝman aJotam. \q1 Ale aJotam evi atǝman aAhas. \q1 Ale aAhas evi atǝman aHesekiah. \q1 \v 10 Ale aHesekiah evi atǝman aManasseh. \q1 AManasseh evi atǝman aAmon. \q1 Ale aAmon evi atǝman aJosiah. \q1 \v 11 Ale aJosiah evi atǝman aJekoniah \q1 mai aṽan gail len nǝboŋ \q2 lotomap̃ip̃iriah vi Papilon.\x * \xo 1.11 \xt 2Ki 24.12-16\x* \q1 \v 12 Husur nǝmap̃ip̃iriahan vi Papilon: \q1 aJekoniah evi atǝman aSealtiel, \q1 ale aSealtiel evi atǝman aSeruppapel. \q1 \v 13 Ale aSeruppapel evi atǝman aApiut, \q1 tovi atǝman aEliakim. \q1 Ale aEliakim evi atǝman aAsor. \q1 \v 14 AAsor evi atǝman aSatok. \q1 Ale aSatok evi atǝman aAkim. \q1 Ale aAkim evi atǝman aEliut. \q1 \v 15 Ale aEliut evi atǝman aEleasar. \q1 Ale aEleasar evi atǝman aMattan. \q1 Ale aMattan evi atǝman aJakop. \q1 \v 16 Ale aJakop evi atǝman aJosef tovi asoan aMeri, \q2 topas aYesu, lotokisi hǝn aKristo, aGot totabtabuh lan. \p \v 17 Imagenan, tub̃at len aApraham vǝbar aTevit ikad naur lotovi 14 p̃isi, ale tub̃at len aTevit vǝbar nǝmap̃ip̃iriahan vi Papilon ikad naur lotovi 14 am, ale tub̃at len nǝmap̃ip̃iriahan vi Papilon vǝbar aKristo, aGot totabtabuh lan, ikad naur lotovi 14 tǝtas. \s1 AMeri ipas aYesu \r (Luk 2.1-7) \p \v 18 Nǝpasian siYesu Kristo evisi magegai. Anan aYesu, aMeri ikel gati ke tilah mai aJosef, be a tahw hǝn arb̃ib̃on, isab̃i ke etian, aNunun aGot togole. \v 19 Husur ke ahaṽut san, aJosef tovi nǝvanuan tonor, nǝboŋ tosǝsǝloŋ hǝn aMeri totian, emǝtahun b̃igol nahurun aMeri b̃isa, ŋa isab̃ sǝhoti len nǝnauan san ke teriŋ aMeri, be emǝtahun avan ideh b̃elǝboii. \v 20 Nǝboŋ tonau natgalenan sal, aŋel sua siNasub̃ evisi hǝni len nab̃ǝb̃er. Ike, “Josef anatun ulum̃an siTevit, sagemǝtahw hǝn gǝb̃esǝhar aMeri hǝn b̃evi asoam̃, bathut natǝtai totian hǝni, aNunun aGot gatolavi maii. \v 21 Alitenan dereh tipas anatun ulum̃an balai, ale geriŋ nahǝsan aYesu lan, husur gai tilav kuv nǝvanuan san gail dan nǝsaan salit balai.” \p \v 22 Natgalen p̃isi evisi hǝn b̃igol nǝsa aGot tokele len nabuŋon ahai kelkel ur b̃isarpoh. Ike: \q1 \v 23 “Mǝteris! Navensus dereh tetian, \q2 ale tipas anatun ulum̃an, \q1 ale lekis nahǝsan aImmanuel,” \q2 namilen tovi \q2 “AGot itah mai gadito.”\x * \xo 1.23 \xt Isa 7.14, 8.8, 10\x* \p \v 24 Nǝboŋ aJosef tolele, igol nǝsa aŋel siNasub̃ tokel maii. Esǝhar aMeri tovi asoan \v 25 be sagol naitian maii van vǝbar nǝboŋ topas anatun ulum̃an sua. AJosef eriŋ nǝhes Yesu lan. \c 2 \s1 Nǝvanuan lotokad namitisau hǝn nam̃eso \p \v 1 Husur nǝboŋ lotopas aYesu len naut a Petlehem a Jutea, len nǝboŋ aHerot tovi kiŋ, alalum̃an namitisau hǝn nam̃eso luyar dan Nais vi Jerusalem \v 2 luke, “Atenan lotopasi hǝn b̃evi kiŋ seJu gail, atenan gai be? Husur namtoris nam̃eso san nǝboŋ tovisi ale namtogǝm hǝn namtb̃ilotu hǝni.” \p \v 3 Nǝboŋ aHerot aKiŋ tosǝsǝloŋ hǝn natenan, nǝlon etuhatuh, mai alat a Jerusalem p̃isi lumagenan. \v 4 Ekis ab̃iltihai tutumav p̃isi mai ahai p̃usan p̃isi hǝn nalo lub̃onb̃on ale eus galit ke, “AKristo, aGot b̃itabtabuh lan, dereh lipasi a be?” \v 5 Ale lukel maii ke, “Len naut a Petlehem a Jutea, husur ahai kelkel ur itosi maiegai ke: \q1 \v 6 “‘Be gaiug, a Petlehem, len naut a Jutah, \q2 gǝsavi namǝkot len alat lotokad na-il-a-m̃o-an \q3 len naut a Jutah, \q1 husur len gaiug, nǝvanuan na-il-a-m̃o-an sua dereh tegǝm balai \q2 hǝn b̃eil a m̃o hǝn nǝvanuan sagw gail, alat a Israel, \q3 hum nǝvanuan nasipsip toil a m̃o hǝn galito.’”\x * \xo 2.6 \xt Mic 5.2\x* \p \v 7 Beti aHerot igol nab̃onb̃onan tosusuah mai alalum̃an namitisau hǝn nam̃eso. Eus galit hǝn nǝboŋ mai namityal nam̃eso tovisi ale lukele. \v 8 Esǝvat galit vi Petlehem ale ike, “Mitivan, doŋ vahvahur natǝtai. Nǝboŋ mǝtb̃isab̃i, kel uri mai ginau hǝn ginau am nǝb̃ivan valotu hǝni.” \p \v 9 Nǝboŋ lotosǝsǝloŋ hǝn nakiŋ tonoŋ, loriŋ naut enan, ale nam̃eso lotorisi nǝboŋ tovisi, eil a m̃o hǝn galito van vail mǝhat hǝn naut natǝtai totoh lan. \v 10 Nǝboŋ lotoris nam̃eso lukemkem masuṽ. \v 11 Nǝboŋ lotob̃is lohoim loris alarminan, aMeri mai natǝtai, ale lotǝŋedur, lulotu hǝni, ale losǝŋav hǝn naviolan salit hǝn lǝb̃eviol mai natǝtai hǝn nagol, nafraŋkinsens mai namǝr.\f + \fr 2.11 \fq Nagol \ft evi nametǝlai sua tomǝdmǝdau, nǝtau han toyaŋyaŋ. Nagol sǝtaŋ. Nǝvat hǝn gǝb̃eṽur nagol etibau gol ke evi nametǝlai sekiŋ gail. \fq Nafraŋkinsens \ft evi nǝda hǝn nǝhai tomasmas nǝb̃on tosusau. Nǝvanuan gail lurer hǝn nǝvanuan hǝni ale len nalotuan silat a Israel lopǝŋasi len natutumavan husur nǝb̃on nǝbasuhab han esusau. \fq Namǝr \ft am evi nǝda hǝn nǝhai lotogol tomasmas, ale nǝvanuan lolǝmasi hum nǝhai pǝhas. Lolǝmasi am hǝn lǝb̃eriŋi len nǝkaliko lotoruŋ gol niben nǝvanuan tomat lan hǝn b̃ipat ebǝlav be asike b̃ib̃o.\f* \v 12 Nǝboŋ lotoke livan, aGot ikel nalǝlǝgauan mai galit len nab̃ǝb̃er ke saletǝlmam van hǝn aHerot, ŋa lotǝlmam vi lan nǝkantri salit len nap̃isal tile. \s1 Nǝ-gam-yav-an vi Ijip \p \v 13 Nǝboŋ alalum̃an namitisau hǝn nam̃eso lotovan tia, aŋel sua siNasub̃ evisi hǝn aJosef len nab̃ǝb̃er ike, “Gile mǝhat, sǝhar alarminan, gam vi Ijip, ale toh ei vir nǝb̃ikel mai gaiug hǝn gǝb̃etǝlmam, husur aHerot dereh tekǝta doŋ amas hǝn b̃igol b̃imat.” \p \v 14 Ŋa aJosef ile mǝhat, esǝhar alarminan len mariug ale eriŋ naut enan vi Ijip. \v 15 Itoh ei van vǝbar nǝmatan siHerot. Imagenan, nǝsa Nasub̃ aGot tokele isarpoh, len nabuŋon ahai kelkel ur ike, “Nokis anatugw ulum̃an dan naut a Ijip.”\x * \xo 2.15 \xt Hos 11.1\x* \s1 Nǝmatan silathutai \p \v 16 Nǝboŋ aHerot tonau lǝboii ke alalum̃an namitisau hǝn nam̃eso lotogǝrasi, nǝlon ipaŋpaŋ masuṽ vǝsa. Esǝvat alalum̃an hǝn lǝb̃igol alathutai p̃isi, nǝdam̃ halit toru vi pan, lǝb̃imat len naut a Petlehem mai naut gail lotodar visi. Natenan inor hǝn namityal tosab̃i len alalum̃an namitisau hǝn nam̃eso. \v 17 Beti nǝsa aJeremiah, ahai kelkel ur tokele, isarpoh, ke: \q1 \v 18 “Ikad nadoldol sua len naut a Ramah, \q2 totaŋ, tois habat len nalolosaan, \q1 ARakel itaŋis anatun gail, \q2 emǝtahun avan ideh b̃etǝŋov nǝlon vi pan \q2 husur lob̃uer tia.”\x * \xo 2.18 \xt Jer 31.15\x* \s1 Natǝlmaman vi Nasaret \p \v 19 Nǝboŋ aHerot tomat tia, aŋel sua siNasub̃ evisi hǝn aJosef len nab̃ǝb̃er len naut a Ijip \v 20 toke, “Gile mǝhat, sǝhar alarminan, gevi lan naut a Israel, husur alat lotodoŋ natǝtai hǝn lǝb̃igol b̃imat, lumat tia.” \v 21 Ŋa ile mǝhat, sǝhar alarminan ale evi lan naut a Israel. \v 22 Avil nǝboŋ tosǝsǝloŋ hǝni ke aArkelaus tovi kiŋ, tolav namilen aHerot tovi atǝman, len naut a Jutea, emǝtahw hǝn b̃ivan ei. Nǝboŋ aGot tokel nalǝlǝgauan maii len nab̃ǝb̃er, eriŋ naut enan, evi Kalili. \v 23 Ibar navile sua, a Nasaret, ale itoh ei. Beti nǝsa ahai kelkel ur gail lotokele isarpoh ke, “Lekisi hǝn auleNasaret balai.” \c 3 \s1 AJon Baptais eutaut hǝn nap̃isal \r (Mak 1.1-8; Luk 3.1-18; Jon 1.19-28) \p \v 1 Len nǝboŋ galenan, aJon Baptais egǝm vi lan naut masmas tob̃ǝb̃esw a Jutea. Etub̃at kel ur napisulan siGot. \v 2 Ike, “Mitipair dan nǝsaan samito husur natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav egǝm pǝpadaŋ.” \p \v 3 Husur gai boh, ahai kelkel ur aIsaiah tosor husuri ke, \q1 “Nadoldol sua satokai len naut masmas tob̃ǝb̃esw, \q1 ‘Mǝteutaut hǝn nap̃isal m̃os Nasub̃, \q2 gol nap̃isal san gail linor.’”\x * \xo 3.3 \xt Isa 40.3\x* \p \v 4 AJon m̃au esun nahurabat lotovaii hǝn nasivurhǝt nǝkamel, mai etutuṽ hǝn nǝhau tutuṽ hǝn nahurhub̃uluk.\x * \xo 3.4 \xt 2Ki 1.8\x* Ihan taṽtaṽor, ihan nalokust mai nǝhani.\f + \fr 3.4 \fq Nalokust \ft ehun natohtohlomǝtu, naJu gail lotolǝboi lǝb̃ihanhani. \fq Nǝhani \ft evi natit tohehe masuṽ topat len naim sesukapak gail.\f* \v 5 Beti alat a Jerusalem mai a Jutea mai naut todar vis Nawisel Jortan, luvan van hǝni. \v 6 Ale ibaptais hǝn galito len Nawisel Jortan nǝboŋ lotokel vǝhot nǝsaan salit gail. \p \v 7 Nǝboŋ toris naFarisi mai naSattiusi gail lotosob̃ur lotogǝm hǝn lǝb̃ibaptais, ikel mai galit ke, “Anatun nǝm̃at gail!\f + \fr 3.7 \ft Len naut egai nasoruan ta Kris ike nǝvaipa tovi nǝm̃at tosa. Len nǝnauan seJu gail, nǝm̃at isa masuṽ hum natǝmat toil a m̃o hǝni.\f* Ase ikel nalǝlǝgauan mai gamito hǝn mǝtb̃igam dan nab̃iltilol paŋpaŋ b̃egǝmai? \v 8 Len nǝmauran samito mitiṽan hǝn naṽite tinor hǝn nǝpairan samito dan nǝsaan. \v 9 Samtinau ke mǝtolǝboi mǝtb̃ikel mai gamit gabag ke, ‘Asike datupanis, aApraham evi atǝmadato ta sutuai.’ Husur nukel mai gamit ke, aGot elǝboi b̃ilav nǝvat galegai ŋai, ale gol ke legǝm vi pasusan siApraham! \v 10 AGot esum̃an naulum̃an toutaut tia hǝn b̃itai nǝkadhuhai gail hǝn nakuvkuv; nǝhai p̃isi lǝsǝṽan hǝn naṽit tovoi, gai dereh titaii, bar hǝn gail vi lan nǝhab. \v 11 Ginau nubaptais hǝn gamit hǝn nǝwai sil nǝpairan dan nǝsaan samito. Avil avan sua satogǝmai tohusur ginau, idaŋ am sǝhor ginau, ginau novi naut kǝmas ŋai, nǝsanor kasi hǝn nǝb̃isah rub̃at nǝhau hǝn naributbut san.\f + \fr 3.11 \ft Evi slev gail lotosah rub̃at nǝhau hǝn naributbut silat lotovi lohoim, ale naslev evi naut kǝmas len nǝnauan salit gail.\f* Gai dereh tibaptais hǝn gamito hǝn aNunun aGot mai nǝhab. \v 12 Gai esum̃an naulum̃an topat nǝhai rivrivhai hǝn b̃epǝpehun namisurhuwit dan nasugut nawit tomasmas. Dereh tib̃on hǝn namisurhuwit len natuhim han, be tepǝŋas nasugut nawit tosa len nǝhab todǝdas nǝmatan.” \s1 Nǝbaptaisan siYesu \r (Mak 1.9-11; Luk 3.21-22) \p \v 13 Beti aYesu egǝm len naut a Kalili vi lan Nawisel Jortan hǝn aJon b̃ibaptais hǝni. \v 14 Avil aJon isor tasi, ike, “Satimaienan, nǝsanor hum gaiug. Ivoi am ke gaiug m̃au gibaptais hǝn ginau, gol ke gogǝm hǝn ginau mabe?” \v 15 Ris aYesu tosor vari ke, “Gidam̃ hǝn nǝb̃ibaptais gagai, husur inor hǝn darb̃igol natit p̃isi tonor, aGot tolǝŋoni.” Beti aJon idam̃ hǝn b̃ibaptais hǝni. \v 16 Nǝboŋ aJon tobaptais hǝni tonoŋ, vǝha-sua ŋai aYesu evi mǝhat dan nǝwai. Nǝmav esǝŋav m̃osi ale eris aNunun aGot togǝm vi pan hum nǝtav,\f + \fr 3.16 \ft Nǝtav ehum navimal be epǝhapǝhw.\f* ale egǝm toh lan. \v 17 Ale nadoldol len nǝmav ike, “Anatugw ulum̃an bogai notolǝmas buni. Nohǝhaṽur masuṽ hǝni.”\x * \xo 3.17 \xt Psa 2.7; Isa 42.1\x* \c 4 \s1 Natǝmat italtal ke aYesu tigol nǝsaan \r (Mak 1.12-13; Luk 4.1-13) \p \v 1 Beti aNunun aGot esǝhar aYesu vi lan naut masmas tob̃ǝb̃esw hǝn natǝmat b̃italtal ke tigol nǝsaan. \v 2 Len nǝmariboŋ tovi 40 mai nalenmariug tovi 40 aYesu sǝhan, gol ke nǝmal ihati. \v 3 Beti natǝmat egǝm hǝni, ike, “Gǝb̃evi aNatun aGot, kel mai nǝvat galegai ke legǝm vi bǝta.” \v 4 Ris tosor vari ke, “Natosian siGot ike, ‘Nǝvanuan edǝdas b̃imaur len nabǝta ŋai, be imaur len nasoruan p̃isi aGot tokele.’”\x * \xo 4.4 \xt Deu 8.3\x* \v 5 Beti natǝmat esǝhari vi lan nab̃iltivile siGot, a Jerusalem, ale eriŋi eil gilgile a mǝhat buni len naim siGot. \v 6 Ale ikel maii ke, “Gǝb̃evi aNatun aGot, gigol gaiug gabag giteh vi pan. Husur natosian siGot ike, \q1 “‘AGot dereh tikele hǝn aŋel san gail husur gaiug \q1 ale lipat gaiug vi mǝhat len navǝlalito \q2 hǝn asike nariem̃ b̃esǝhot nǝvat.’”\x * \xo 4.6 \xt Psa 91.11-12\x* \p \v 7 AYesu isor vari ke, “Natosian siGot ikele am ke, ‘Sagitaltal kitev nǝdaŋan siNasub̃ aGot sam̃ ke timabe.’”\x * \xo 4.7 \xt Deu 6.16\x* \v 8 Ale natǝmat esǝhar tǝtas hǝni van hǝn naṽehuh tosahsah habat, ale eṽusani hǝn nǝkantri p̃isi len navile a pan len nǝyalyalan salito. \v 9 Ale ikel maii ke, “Dereh nilav natgaleg p̃is mai gaiug, gǝb̃etǝŋedur, lotu hǝn ginau.” \v 10 Beti aYesu ikel maii ke, “Setan gevi tut! Husur natosian siGot ike, ‘Gilotu hǝn Nasub̃ aGot sam̃ m̃au, ale gigol nalotuan van hǝn gai sǝb̃on.’”\x * \xo 4.10 \xt Deu 6.13\x* \v 11 Beti natǝmat eriŋi, ale aŋel gail logǝm vi tarhǝt san. \s1 AYesu etub̃at hǝn nauman san \r (Mak 1.14-15; Luk 4.14-15) \p \v 12 Nǝboŋ tosǝsǝloŋ hǝni ke lototah gat aJon, riŋi len naim bǝbaŋis, aYesu eriŋ naut enan, evi Kalili.\x * \xo 4.12 \xt Mat 14.3; Mak 6.17; Luk 3.19-20\x* \v 13 Elul dan naut a Nasaret a Kalili van vatoh len naut a Kapernaum tarhǝb̃iltiwai. Kapernaum ipat len naut sinahǝmar gǝlaru, a Sepulun mai a Naftali. \v 14 Imagenan, nǝsa ahai kelkel ur, aIsaiah, tokele, isarpoh. Ike, \q1 \v 15 “Naut sinahǝmar Sepulun mai naut sinahǝmar Naftali, \q2 metp̃isal vi lan nab̃iltiwai, tarhǝwisel Jortan, \q2 len naut a Kalili simetb̃os gail, \q1 \v 16 nǝvanuan gail lotobǝtah len nǝmargobut \q2 loris nab̃iltim̃ial; \q1 len galit lotobǝtah len naut hǝn nǝm̃ol hǝn nǝmatan, \q2 nam̃ial siGot evisi, em̃ias galito.”\x * \xo 4.16 \xt Isa 9.1-2\x* \p \v 17 Len nǝboŋ enan van, aYesu etub̃at kel uri ke, “Pair dan nǝsaan samito husur natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav egǝm pǝpadaŋ!” \s1 Ahai susur metǝkav gail \r (Mak 1.16-20; Luk 5.1-11) \p \v 18 Len nǝboŋ sua aYesu iyar husur nǝtarhǝt nab̃iltiwai lotokisi hǝn Nab̃iltiwai Kalili. Eris alarmiṽan, aSimon, nahǝsan togon aPita, mai aAdru aṽan. Arubar hǝn nalevlev vi lan nab̃iltiwai, husur arovi vanuan nǝsahiehan. \v 19 Ale ikel mai gǝlar ke, “Gǝm husur ginau, ale gamǝr mǝrtosah hǝn naieh, dereh nigol mirisah hǝn nǝvanuan gail.” \v 20 Vǝha-sua ŋai aroriŋ nalevlev sǝlaru, arohusuri. \p \v 21 Nǝboŋ toyar van am, eris alarmiṽan am, nahǝsalar aJemes anatun aSepeti, mai aJon, aṽan. Arutoh len nab̃ot mai atǝmalaru aSepeti, lobutan nalevlev salit gail lunor. Ale aYesu ekis gǝlar gǝmai. \v 22 Vǝha-sua ŋai aroriŋ nab̃ot mai atǝmalaru, arohusuri. \s1 AYesu igol alat lotomǝsah lumaur \p \v 23 Ale aYesu iyar turtur len naut a Kalili p̃isi. Ep̃usan len naim nab̃onb̃onan seJu gail, ikel ur na-kel-uri-an tovoi hǝn natohan pipihabǝlan aGot, ale igol nǝvanuan gail lotokad namǝsahan tiltile gail o nibelit tomatmat, lumaur. \v 24 Na-kel-uri-an husuri ibar naut a Siria kavkav. Ale nǝvanuan gail losǝhar alat lotomǝsah gǝm hǝni: alat lotokad namǝsahan tiltile, alat nibelit topǝŋas, alat lotokad natǝmat gail, alat lotokad nahumatmat mai alat nahudhubelit tomat, ale igol galit lumaur. \v 25 Nab̃iltiluṽoh gail lohusuri, alat a Kalili, a Tekap̃olis, a Jerusalem, a Jutea mai alat tarhǝt Nawisel Jortan. \c 5 \s1 Na-sor-ivoi-an gail \r (Luk 6.20-23) \p \v 1 Nǝboŋ aYesu toris naluṽoh gail, etǝṽehuh, ebǝtah. Nǝboŋ tobǝtah, ahai susur san gail logǝm hǝni, \v 2 ale etub̃at ṽusan galit ke: \p \v 3 “Alat lotolǝboi len nǝlolito ke lotopar Got, be lotolǝŋoni, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav evi salito. \q1 \v 4 Alat lototaŋ, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur dereh lelǝŋon tivoi am len nǝlolito. \q1 \v 5 Alat nǝlolit tomǝdau, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur aGot teviol hǝn navile a pan mai galito. \q1 \v 6 Alat lotomalkǝkat, lotomaduh hǝn nanoran, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur dereh lihanukub. \q1 \v 7 Alat nǝlolit totaŋis avan ideh, lotovi tarhǝt san, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur dereh aGot tilolosa hǝn galit balai. \q1 \v 8 Alat nǝlolit tomasil, lotolǝŋon aGot sǝb̃on ŋai, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur dereh leris aGot balai. \q1 \v 9 Alat lotogol nanoŋan hǝn nǝb̃alan gail, lotogol natǝm̃at, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur dereh aGot tekis galit hǝn anatun gail. \q1 \v 10 Alat, nǝvanuan gail lotomǝdas bun galito \q1 sil lotogol nǝsa tonor, \q2 navoian siGot igol gagai lukab hǝni, \q2 husur natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav evi salito. \p \v 11 “Nǝboŋ nǝvanuan gail lǝb̃isor viles gamit vǝsa, lǝb̃emǝdas bun gamit gol ke mǝtb̃elǝŋon b̃isa vǝsa, lǝb̃elibliboŋ ke mǝttogol nǝsaan tiltile sil mǝttovi esagw, navoian siGot igol mǝtukab hǝni. \v 12 Len naṽide tomaienan lomǝdas tabtab hǝn ahai kelkel ur gail ta m̃o. Mitikemkem, mǝtehǝhaṽur husur aGot ikad nakonp̃urp̃uran totibau m̃os gamit len nǝmav.”\x * \xo 5.12 \xt 2Chr 36.16; Uman 7.52\x* \s1 Nǝtas mai nam̃ial \r (Mak 9.50; Luk 14.34-35) \p \v 13 AYesu isor kǝta ke, “Gamit mǝtohum nǝtas\f + \fr 5.13 \fq Nǝtas \ft aYesu tosor husuri evi nasol tohum nǝvat lotohiri len tan, savi nǝtas tovi wai.\f* m̃os navile a pan.\f + \fr 5.13 \ft Nǝtas elǝboi b̃igol namǝŋod ivoi tebǝlav, ilav kuvi dan nab̃oan. Imagenan, alat lotohusur aYesu lolǝboi lǝb̃etǝgau gat nǝsa tovoi ale gol nǝsa tosa sǝsa habat hǝn nǝvanuan navile a pan lǝb̃ivoi am. Lugol navile a pan ivoi am hum nǝtas togol nabus hǝn nǝhanian ivoi am.\f* Be nabus hǝn nǝtas b̃imasig hǝn b̃edub̃e, tegǝm vi tas tǝtas am mabe? Savoi hǝn natideh am. Ivoi ŋai hǝn lǝb̃ibar hǝni len tan hǝn nǝvanuan gail lǝb̃ipal gati. \p \v 14 “Gamit mǝtohum nam̃ial m̃os navile a pan. Nab̃iltivile topat mǝhat len naṽehuh edǝdas b̃esusuah. Nǝvanuan p̃isi lolǝboi lǝb̃erisi. \v 15 Ale avan ideh asike epigau nam̃ial, riŋi pipit nǝhad. Aoa! Eriŋi a mǝhat hǝn b̃em̃ias galit p̃isi lototoh len naim. \v 16 Tomaienan, nam̃ial samit tem̃ial m̃os nǝvanuan p̃isi hǝn lǝb̃eris navoian mǝttogolgole, ale sal suh nǝyalyalan seTǝmamit len nǝmav. \s1 Nap̃usanan husur nalo siMoses \p \v 17 “Samtinau ke notogǝm hǝn nǝb̃ikaskas nalo o nǝsa ahai kelkel ur lotokele. Ao, nǝsagǝm hǝn nǝb̃ikaskasi, nogǝm hǝn nǝb̃igol b̃isarpoh. \v 18 Nokitin mai gamit ke, van vǝbar nǝboŋ nǝmav mai navile a pan arb̃imasig, sǝkad nǝmap̃irhǝt natosian b̃imasig dan nalo siGot, vir natit p̃isi b̃isarpoh. \v 19 Imaienan, avan ideh b̃ilab̃ur b̃esua tokǝkereh len nalo, ale toṽusan nǝvanuan gail hǝn lǝb̃igol tǝtoṽ hǝni, dereh tevi ut kǝmas balai len galit lototoh pipihabǝlan aGot len nǝmav. Avil avan ideh togol husur nalo, toṽusan nǝvanuan hǝn lǝb̃igol gail, dereh tetibau balai len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav. \v 20 Be nukel mai gamit ke, mǝtb̃ike mǝtb̃eb̃is len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav, mitimasnor sǝhor ahai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail. \s1 Nǝlol paŋpaŋ \p \v 21 “Mǝtosǝsǝloŋ tia hǝn nǝsa aGot tokele mai naur gail ta sutuai ke, ‘Sagigol avan ideh timat’\f + \fr 5.21 \ft Nǝboŋ toke \fq Sagigol avan ideh timat \ft namilen ke sagigol avan ideh timat sil nǝlol paŋpaŋ sam̃ o nalǝŋonian sam̃ ŋai.\f* ale ‘avan ideh togole, dereh tipanis.’\x * \xo 5.21 \xt Exo 20.13; Deu 5.17\x* \v 22 Be nukel mai gamit ke, avan ideh nǝlon topǝŋas aṽan, tipanis. Ale avan ideh tosor viles aṽan, dereh tevi lan nakotan hǝn nǝSanhitrin. Ale avan ideh toke, ‘Gumelmel, govi hoṽon!’ inor hǝn b̃evi lan nǝhab naut nǝmatan. \v 23 Imaienan, gǝb̃ilav naviolan sam̃ van hǝn nǝmel tutumavan ale gǝb̃inau tǝlmam hǝni ke, gotogol natesua togol aṽam̃ tokad nǝsasaan mai gaiug, \v 24 b̃imaienan, riŋ naviolan sam̃ ei. Givan hǝn aṽam̃ hǝn mǝrb̃inor, mǝrb̃ikad navoivoian tǝtas. Beti gǝm, lav naviolan sam̃ mai aGot len natutumavan van hǝni. \p \v 25 “Avan ideh b̃ikot hǝn gaiug, len nǝyaran sam̃ mai atenan tosor tas gaiug, len nap̃isal vi lan nakotan ŋai, gisaṽsaṽut hǝn mǝrb̃ikad natǝm̃at tǝtas. Asike gǝb̃igole, dereh teliv gargar gaiug vi lan nǝmatsistret, ale nǝmatsistret teriŋ gaiug len navǝlan nalipah, ale nalipah tibar hǝn gaiug len naim bǝbaŋis. \v 26 Nukel nakitinan mai gaiug ke, asike govivile dani vǝbar gǝb̃eṽur p̃is nǝvat hǝn nǝpain nǝmatsistret toriŋi. \s1 Naitian tosa \p \v 27 “Mǝtosǝsǝloŋ tia hǝn nǝsa aGot tokele ke, ‘Sagigol naitian tob̃ur kotov nǝlahan,’\x * \xo 5.27 \xt Exo 20.14; Deu 5.18\x* \v 28 ris notokel mai gamit ke, avan ideh tokǝta husur napǝhaṽut hǝn b̃elǝŋoni, len nǝlon, gai igol naitian maii tia. \v 29 Namǝtam̃ nǝmatu b̃igol gaiug gǝb̃igol nǝsaan, kis kuvi, bar hǝni. Nahudhubem̃ b̃eb̃uer enan esǝhor lǝb̃ibar hǝn nibem̃ kavkav len nǝhab nǝmatan. \v 30 Navǝlam̃ nǝmatu b̃igol gaiug gǝb̃igol nǝsaan, ta kotovi, bar hǝni. Nahudhubem̃ b̃eb̃uer enan esǝhor nibem̃ kavkav b̃evi lan nǝhab nǝmatan. \s1 Natiṽosan \r (Mat 19.9; Mak 10.11-12; Luk 16.18) \p \v 31 “Nalo ike, ‘Avan ideh totiṽos hǝn asoan, atenan timaslav nalob̃ulat hǝn natiṽosan mai alitenan.’\x * \xo 5.31 \xt Deu 24.1\x* \v 32 Avil nukel mai gamit ke, avan ideh totiṽos hǝn asoan, naut kǝmas alitenan sagol naitian tosa, atenan igol ke asoan igol naitian tob̃ur kotov nǝlahan.\f + \fr 5.32 \ft Len naṽide seJu gail, apǝhaṽut salǝboi b̃itoh sǝb̃on, gol ke alitenan timaslah tǝtas hǝn b̃imaur. Be alitenan b̃ilah tǝtas, atenan totiṽos hǝni igol ke asoan igol naitian tob̃ur kotov nǝlahan.\f* Ale avan ideh tolah mai napǝhaṽut totiṽos, gai igol naitian tob̃ur kotov nǝlahan.” \s1 Na-kel-gati-an gotota gati len nǝhon aGot \p \v 33 AYesu isor am ke, “Mǝtosǝsǝloŋ tia hǝn nǝsa aGot tokele mai naur gail ta sutuai ke, ‘Sagikel na-kel-gati-an gǝgǝras, be gigol na-kel-gati-an sam̃ van hǝn Nasub̃ aGot, tisarpoh.’\x * \xo 5.33 \xt Lev 19.12; Num 30.2; Deu 23.21-24\x* \v 34 Avil nukel mai gamit ke, samtikel nǝhes ideh hǝn b̃ita gat na-kel-gati-an samito. Samtikel nǝhes nǝmav husur aGot ebǝtah len nǝmav topat pipihabǝlan. \v 35 Samtikel nǝhes navile a pan husur ehum nakes aGot toriŋriŋ narien lan nǝboŋ tobǝtah len nǝmav. Samtikel nǝhes naut a Jerusalem husur evi nab̃iltivile seKiŋ toyalyal, tovi aGot. \v 36 Sagikel nǝhes nǝkadum̃ hǝn b̃ita gat na-kel-gati-an sam̃ husur godǝdas gǝb̃igol nasivur ideh b̃epǝhw o b̃imermer. \v 37 Len nǝsa gotokele, ‘Evoi’ sam̃ timasvi ‘Evoi’ ŋai, ‘Aoa’ sam̃ timasvi ‘Aoa’ ŋai. Nasoran ideh am egǝm len atenan tosa vǝsa masuṽ tovi tǝmat. \s1 Nasisilan \r (Luk 6.29-30) \p \v 38 “Mǝtosǝsǝloŋ tia hǝn nǝsa aGot tokele ke, ‘Gǝb̃igol namǝtan o nariṽon avan ideh b̃imasig, namǝtam̃ o nariṽom̃ timasmasig.’\x * \xo 5.38 \xt Exo 21.24; Lev 24.20; Deu 19.21\x* \v 39 Avil nukel mai gamit ke, samtesisil hǝn avan ideh togol tosa hǝn gamito, be avan ideh b̃iṽos nǝtarhom̃ nǝmatu, pair hǝn nǝtarhǝte van hǝni. \v 40 Ale avan ideh b̃ikot hǝn gaiug, b̃ilav nǝhai susun sam̃ hǝn b̃isar gel nǝkabut sam̃, gidam̃ hǝn nahurabat naut susus am maii. \v 41 Nasoltia ta Rom\f + \fr 5.41 \ft Nasoltia silat aRom, inor hǝn b̃igol auleJutea hǝn b̃itariv nǝhad san van vǝbar nǝmail b̃esua.\f* b̃igol ke gǝb̃ipat natit san gail van vǝbar nǝmail\f + \fr 5.41 \fq Nǝmail \ft evi namita tovi 1,500.\f* b̃esua, gipati vǝbar nǝmail teru. \v 42 Avan ideh b̃eus gaiug hǝn natideh, lavi maii, ale gai b̃ike b̃ikabut sam̃, sagipair dani. \s1 Lǝmas bun aenemi sam̃ gail \r (Luk 6.27-28, 32-36) \p \v 43 “Mǝtosǝsǝloŋ tia hǝn nǝsa aGot tokele ke, ‘Lǝmas bun alat lototoh pǝpadaŋ hǝn gaiug,’\x * \xo 5.43 \xt Lev 19.18\x* ale ikad nasoruan am toke ‘mǝtahun bun aenemi sam̃ gail.’ \v 44 Avil nukel mai gamit ke, mǝtelǝmas bun aenemi samit gail, ale alat lotomǝdas bun gamit hǝn mǝtb̃elǝŋon b̃isa vǝsa, mitisor tuṽ m̃os galito. \v 45 Mitimaienan hǝn mǝtb̃esum̃an aTǝmamit len nǝmav bathut igol nǝyal tovisi, tovi mǝhat, tosun alat lotosa mai lotovoi, ale esǝvat naus van hǝn alat lotonor mai lǝsanor. \v 46 Husur mǝtb̃elǝmas bun ŋai alat lotolǝmas bun gamito, aGot asike ilav nakonp̃urp̃uran ideh mai gamit sile. Nǝvanuan nǝtaks am lugol tomagenan. \v 47 Mǝtb̃ike, ‘Ivoi,’ mai alat lotosum̃an gamit ŋai, gamit mǝtotile mabe? Alat lǝsavi Ju lotovi metb̃os gail, galit am lugol tomagenan. \v 48 Imaienan, gamit m̃au mitimasnor kavkav hum aTǝmamit len nǝmav tonor kavkav.”\x * \xo 5.48 \xt Lev 19.2; Deu 18.13\x* \c 6 \s1 Na-viol-hǝni-an mai alat lotom̃idol \p \v 1 AYesu isor am ke, “Mǝtelǝlǝgau! Samtigol nagolean tonor samito len nǝhon nǝvanuan gail hǝn lǝb̃isal suh gamito. Mǝtb̃imagenan, nakonp̃urp̃uran aTǝmamit len nǝmav tokade m̃os gamito, eb̃uer. \p \v 2 “Imaienan, nǝboŋ mǝtb̃eviol mai alat lotom̃idol, samtiwal hǝni hum nǝvanuan gǝgǝras gail. Galit lugole len naim nab̃onb̃onan mai len nametp̃isal gail hǝn nǝvanuan gail lǝb̃isal suh galito. Nokitin ke asike lukad nakonp̃urp̃uran ideh am hǝn nǝsa lotogole, be nǝ-sal-suhi-an enan ŋai. \v 3 Avil nǝboŋ mǝtb̃eviol mai alat lotom̃idol, gole hǝn avan ideh asike b̃elǝboii. \v 4 B̃imaienan, nǝsa mǝtb̃igole tesusuah. Ale aTǝmamit len nǝmav, toris nǝsa tosusuah, dereh gai tilav nakonp̃urp̃uran mai gamito. \s1 Nap̃usanan husur na-sor-tuṽ-an \r (Luk 11.2-4) \p \v 5 “Nǝboŋ mǝtb̃isor tuṽ, samtesum̃an nǝvanuan gǝgǝras gail! Lolǝmas lǝb̃eil sor tuṽ len naim nab̃onb̃onan gail mai tarhǝp̃isal topasil gail hǝn nǝvanuan gail lǝb̃isal suh galito. Nokitin ke asike lukad nakonp̃urp̃uran ideh am hǝn nǝsa lotogole, be nǝ-sal-suhi-an enan ŋai.\x * \xo 6.5 \xt Luk 18.10-14\x* \v 6 Avil nǝboŋ mǝtb̃isor tuṽ, b̃is len naut tosusuah lohoim samito, ale nǝboŋ mǝtb̃ekǝkol hǝn nabopita b̃inoŋ, sor tuṽ vi tǝban aTǝmamit tosusuah. Ale aTǝmamit toris nǝsa gotogole tosusuah, dereh gai tilav nakonp̃urp̃uran mai gamito. \p \v 7 “Nǝboŋ mǝtb̃isor tuṽ, samtiwal tavtav hum nametb̃os gail lotonau ke nagot salit gail losǝsǝloŋ hǝn nasorsoran tobǝlav ŋai. \v 8 Imagenan, samtesum̃an galito, husur aTǝmamit elǝboi nǝsa mǝttom̃idol hǝni, naut kǝmas mǝtsausi hǝni sal. \v 9 Imagenan, mitisor tuṽ maiegai: \q1 “‘ATǝmanamito len nǝmav, \q2 nahǝsam̃ tiyalyal tabtab. \q1 \v 10 Gegǝmai hǝn nǝvanuan p̃isi lǝb̃itoh pipihabǝlam̃, \q1 Nǝsa gotolǝŋoni m̃au tevisi, \q2 len navile a pan hum ŋai tovisi len nǝmav. \q1 \v 11 Viol hǝn nǝhanian husur nǝboŋ ṽisusua mai ginamito, \q1 \v 12 Rub̃at nǝsaan sinamit gail, \q2 sum̃an ŋai namttorub̃at nǝsaan silat lotogole hǝn ginamito. \q1 \v 13 Sagidam̃ hǝn natideh hǝn b̃italtal ke namtigol nǝsaan, \q2 be lav kuv ginamito dan navǝlan atenan tosa vǝsa masuṽ, tovi tǝmat.’ \p \v 14 “Husur mǝtb̃erub̃at nǝsaan gail silat lotogol tosa hǝn gamito, aTǝmamit len nǝmav dereh terub̃at nǝsaan samit gail. \v 15 Wake asike mǝtb̃erub̃at nǝsaan gail silat lotogol tosa hǝn gamito, aTǝmamit asike erub̃at nǝsaan samito gail.” \s1 Nǝboŋ mǝtsǝhan m̃os mǝtb̃inau aGot \p \v 16 AYesu isor am, ike, “Nǝboŋ mǝtsǝhan m̃os mǝtb̃inau aGot, samtesum̃an alat lotokel natesua be gol natsua tile am, lotosar batut, gol nǝholit tomǝraŋraŋ. Lomǝdas nǝholito, hǝn nǝvanuan gail lǝb̃eris lǝboii ke lǝsǝhan. Nokitin ke asike lukad nakonp̃urp̃uran ideh am hǝn nǝsa lotogole, be na-ris-lǝboii-an sinǝvanuan ŋai. \v 17 Be gamito, nǝboŋ mǝtsǝhan, mǝtevǝhas nǝkadumit gail ale kǝkas nǝhomit gail \v 18 hǝn nǝvanuan gail asike lǝb̃eris lǝboii ke mǝtsǝhan, avil aTǝmamit tosusuah ŋai dereh telǝboii. Ale aTǝmamit len nǝmav, toris nǝsa tosusuah, dereh gai tilav nakonp̃urp̃uran mai gamito.” \s1 Naviolan aGot totǝgau m̃os gamito len nǝmav \r (Luk 12.33-34) \p \v 19 Beti aYesu ike, “Samtisah tuan nakontit gail m̃os gamit gabag len navile a pan. Husur len navile a pan egai nametǝlai itaŋ, nahurabat, nǝbarm̃om\f + \fr 6.19 \ft Len naut susus gail, nǝbarm̃om tokǝkereh gail luhanhan nahurabat gail van lomǝdas gail.\f* lomǝdasi, ale nǝvanuan vǝnvǝnah lovǝnoh gail. \v 20 Aoa, mitigol nǝsa aGot tolǝŋoni ale dereh tetǝgau nakontit gail m̃os gamito len nǝmav, len naut enan naviolan asike itaŋ, asike nǝbarm̃om emǝdasi, asike nǝvanuan vǝnvǝnah eb̃ur naim, vi lohoim hǝn b̃evǝnohi. \v 21 Husur, naut nakontit sam̃ gail lotopat lan, dereh nǝlom̃ tu tipat tabtab lan. \s1 Nam̃ial hǝn nibemito \r (Luk 11.34-36) \p \v 22 “Namǝtam̃ ehum nam̃ial tolav nam̃ial mai nibem̃. Imaienan, namǝtam̃ b̃imaur, dereh nibem̃ kavkav tepul hǝn nam̃ial. \v 23 Avil namǝtam̃ b̃isa, dereh nibem̃ kavkav tepul hǝn nǝmargobut. Imaienan, nam̃ial gǝb̃inau ke gotokade b̃evi margobut, dereh nǝmargobut enan tevisivis masuṽ! \s1 AGot mai nasugsugur \r (Luk 16.13, 12.22-31) \p \v 24 “Naslev ideh edǝdas b̃evi slev simasta toru len nǝboŋ tosua, husur dereh temǝtahun bun tesua ale telǝmas bun togon, o dereh tidaŋ len tesua ale tinau ke togon tovi naut kǝmas. Gǝsalǝboi gǝb̃evi slev siGot mai slev sinǝvat len nǝboŋ top̃itoṽ ŋai. \p \v 25 “Husur tomaienan, nukel mai gamit ke, samtinau tuhatuh hǝn nǝmauran samito. Samtinau masuṽ hǝn nǝsa mǝtb̃ihani, nǝsa mǝtb̃emuni, samtinau masuṽ hǝn nibemito mai nǝsa mǝtb̃esuni. Nǝmauran esǝhor nǝhanian, ale nibemito esǝhor nahurabat mǝttosuni. \v 26 Mitinau nǝman namǝsav gail. Lǝsǝmabul natideh, lǝsǝlav kukuv nǝhanian, lǝsatuani lohoim gail, be aTǝmamit len nǝmav evǝŋan galito. Avil len nǝnauan siGot gamit mǝtosǝhor masuṽ hǝn nǝman galenan. \v 27 Mǝtolǝboi mǝtb̃igol nǝmauran samit tebǝlav am len nǝ-nau-masuṽ-hǝni-an samito a? Aoa, sǝmagenan! \p \v 28 “Ale husur nǝsa mǝttonau masuṽ hǝn nahurabat samito? Mitinau napusihai mai naṽide hǝn natovan han len naliol marireu. Saum, sasod nahurabat. \v 29 Be nukel mai gamit ke, napǝhasan hǝn napusihai enan esǝhor napǝhasan siSolomon tosun nahurabat bilbil tokab.\x * \xo 6.29 \xt 1Ki 10.4-7\x* \v 30 AGot b̃igol naliol b̃epǝhas maienan, naut kǝmas totov damǝŋai ale pelan han tomasmas, topaŋ len naoven, a mǝhat hǝn natenan dereh tilav nahurabat mai gamito, gamit mǝttokad nadǝlomian tokǝkereh ŋai! \v 31 Imagenan, samtinau tuhatuh hǝn mǝtb̃ike, ‘Datihan nǝsa? Datukad nǝhanian a?’ o ‘Datemun nǝsa? Datukad nǝwai a?’ o ‘Datesun nǝsa? Datukad nahurabat ideh a?’ \v 32 Husur nametb̃os gail lǝsalǝboi aGot lugol tomaienan. Ale aTǝmamit len nǝmav elǝboi tia natit p̃isi mǝttom̃idol hǝni. \v 33 Be a mǝhat hǝn natit p̃isi am, mǝtelǝŋon nǝsa aGot tolǝŋoni len natohan pipihabǝlan, mitidoŋ kitev nanoran len nǝhon. Ale dereh tilav mai gamito natit p̃isi mǝttom̃idol hǝni. \v 34 Imagenan, samtinau tuhatuh hǝn nǝsa b̃evisi len nǝboŋ pelan, riŋi vir nǝboŋ pelan. Husur nǝmariboŋ p̃isi ikad na-lǝŋon-isa-an han, ale nǝmariboŋ p̃isi ikad naut todaŋ han sagesuhud hǝn natgalen ideh hǝn nǝboŋ pelan hǝn b̃egǝm b̃ipat len nǝboŋ damǝŋai. \c 7 \s1 Samtisab̃ sǝhoti ke avan ideh isa, timaspanis \r (Luk 6.37-38, 41-42) \p \v 1 “Samtisab̃ sǝhoti ke nǝvanuan tile timaspanis, hǝn asike aGot b̃eriŋ gamit mǝtb̃ipanis. \v 2 Husur aGot dereh tisab̃ sǝhoti ke mitimaspanis p̃itp̃itoṽ hǝn nǝpanismen mǝttosab̃ sǝhoti ke nǝvanuan tile timaskade. AGot dereh tenǝnoṽ hǝn nǝsaan samito len naṽide top̃itoṽ hǝn mǝtb̃enǝnoṽ hǝn nǝsaan sivan tile gail. \v 3 Imabe gotokǝta kot nakumashǝhai len namǝtan aṽam̃ be gǝsǝnau nab̃iltitarhai len namǝtam̃? \v 4 Imabe gotolǝboi gǝb̃ikel mai aṽam̃ ke, ‘Eee, nidakuv nakumashǝhai dan namǝtam̃ bai,’ be gaiug, gukad nǝtarhai len namǝtam̃ sal? \v 5 Gaiug gotovi vanuan gǝgǝras, geliv kuv nǝtarhai dan namǝtam̃ a m̃o, beti dereh gekǝta timasil b̃inor hǝn gǝb̃idakuv nakumashǝhai dan namǝtan aṽam̃. \v 6 Samtilav nǝsa tovi siGot mai nalipah gail. Ehum gotolav nasoruan siGot mai alat lotomǝtahuni. Samtebubulan nanesnes samit gail len nǝhon nabuai gail. Mǝtb̃imaienan, dereh lipal kisom gail, beti lipair van hǝn gamito, kat pǝpas gamito.\f + \fr 7.6 \fq Nanesnes \ft gail lohum nasoruan siGot, \fq nalipah \ft mai \fq nabuai \ft gail lohum alat lotomǝtahun nasoruan siGot.\f* \s1 Usi, doŋi, deldel \r (Luk 11.9-13) \p \v 7 “Usi van, dereh aGot teviol hǝni mai gamito; doŋi van, dereh mitisab̃i; deldel van, dereh nabopita tesǝŋav m̃os gamito. \v 8 Husur nǝvanuan p̃isi lotousi, dereh likade; avan ideh todoŋi, dereh tisab̃i; ale avan ideh todeldel, dereh nabopita tesǝŋav m̃osi. \v 9 Ikad gamit ideh tǝlav nǝvat mot mai anatun nǝboŋ tous nabǝta hǝn b̃ihani a? \v 10 Ale b̃eus naieh sua, gamit ideh tǝlav nǝm̃at maii a? Aoa! \v 11 Naut kǝmas mǝttosa, gamit mǝtolǝboi mǝtb̃ilav naviolan tovoi gail mai anatumit gail. Be aTǝmamit len nǝmav eviol habat sǝhor gamito, dereh teviol hǝn naviolan tovoi gail mai alat lotous gai. \v 12 Imaienan, natit p̃isi mǝttolǝŋoni ke nǝvanuan gail ligole m̃os gamito, gamit m̃au mitigol timagenan m̃os galito. Egai evi nap̃usanan kavkav hǝn nalo siGot, aMoses totosi mai natosian sihai kelkel ur gail. \s1 Nametlǝkau tomagugun \r (Luk 13.24) \p \v 13 “B̃is tur len nametlǝkau tomagugun, husur ikad nametlǝkau top̃osp̃os, nab̃iltip̃isal tomalum̃lum̃, tovi lan naut nǝmasigan ale nǝvanuan isob̃ur luyar tur lan. \v 14 Avil nametlǝkau tomagugun, natuhp̃isal tohab̃ taṽtaṽor, evi lan nǝmauran, ale evis ŋai lusab̃ lǝboii. \s1 Nǝhai mai naṽite \r (Luk 6.43-44) \p \v 15 “Lǝlǝgau! Kǝtkǝta gol gamit dan ahai kelkel ur gǝgǝras gail. Logǝm hǝn gamit hum nasipsip lǝsalǝboi lǝb̃emǝdas natideh, be lǝsǝmaienan. Len nǝlolito lohum nalipah katkat tosa lotomǝdas bun nǝvanuan gail. \v 16 Mǝtolǝboi mǝtb̃elǝboi galit len nǝsa lotogole tohum naṽit nǝhai. Nǝhai tosa sǝṽan hǝn naṽit tovoi; nǝhau tosa tokad nasunite sǝṽan hǝn nakrep, nǝhai tosa tokad nasunite sǝṽan hǝn nafik. \v 17 Len naṽide tomaienan, nǝhai p̃isi lotovoi luṽan hǝn naṽit tovoi avil nǝhai lotosa luṽan hǝn naṽit tosa. \v 18 Nǝhai tovoi edǝdas b̃iṽan hǝn naṽit tosa, ale nǝhai tosa edǝdas b̃iṽan hǝn naṽit tovoi. \v 19 Nǝhai ideh sǝṽan hǝn naṽit tovoi, nǝvanuan tokǝtkǝta tǝban nǝhol ita kokotovi, bar hǝni len nǝhab. \v 20 Imaienan, len nǝsa lotogole, len naṽit nǝmauran salito, dereh mǝtelǝboi ahai kelkel ur gǝgǝras gail. \s1 Nǝsalǝboi gamito boŋ ideh \r (Luk 13.25-27) \p \v 21 “Len alat lotokis ginau hǝn Nasub̃, savi galit p̃isi lǝb̃eb̃is len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav, be alat ŋai lotogol nǝsa aTǝmagw totoh len nǝmav tolǝŋoni, galit dereh leb̃is lan. \v 22 Len nǝboŋ aGot b̃epǝpehun navoian dan nǝsaan, dereh tisob̃ur like, ‘Nasub̃, Nasub̃, len nahǝsam̃ namtukel nasoruan sam̃, len nahǝsam̃ namtohut natǝmat gail, len nahǝsam̃ namtugol namerikel todaŋ gail!’ \v 23 Beti dereh nikel p̃arp̃ar hǝni mai galit ke, ‘Ginau nǝsalǝboi gamito boŋ ideh. Mǝtevi tut dan ginau, gamit mǝttogolgol nǝsaan!’”\x * \xo 7.23 \xt Psa 6.8\x* \s1 Nǝvanuan na-um-im-an eru \r (Luk 6.47-49) \p \v 24 AYesu imaris kotov nasoran san ke, “Imagenan, avan ideh tosǝsǝloŋ hǝn nasoruan galen sagw ale togole, gai ehum naulum̃an tokad nǝkadun, toum hǝn naim san len nǝvat mot. \v 25 Ale naus eus, nawisel ilev, nǝlan eṽuv, iṽas naim enan, be sateh husur eil gǝgat len nǝvat butitan. \v 26 Avil avan ideh tosǝsǝloŋ hǝn nasoran galen sagw be sagole, gai ehum naulum̃an tovi hoṽon, toum hǝn naim san len nabion. \v 27 Ale naus eus, nawisel ilev, nǝlan eṽuv, iṽas naim enan, ale iteh vǝmasirsir.” \p \v 28 Nǝboŋ aYesu tokǝmagenan tonoŋ, naluṽoh gail lup̃aŋ len nap̃usanan san, \v 29 husur sahum ahai p̃usan gail hǝn nalo, gai ep̃usan lǝboii hum tokad na-il-a-m̃o-an hǝn namitisau. \c 8 \s1 Naulum̃an tokad naleprosi \r (Mak 1.40-45; Luk 5.12-16) \p \v 1 Nǝboŋ aYesu tomariŋ vi pan dan naṽehuh, nab̃iltiluṽoh gail lohusuri. \v 2 Beti naulum̃an tokad naleprosi egǝm pǝpadaŋ hǝni, iteh bathurien, ike, “Nasub̃, gǝb̃elǝŋoni, golǝboi gǝb̃igol nǝb̃imaur, nǝb̃iveveu.\f + \fr 8.2 \ft Namǝsahan enan, naleprosi igol nǝvanuan tokade eb̃iŋb̃iŋal len nalotuan seJu gail hum tokele len nalo siMoses. Alat lotokad naleprosi lǝsalǝboi lǝb̃itoh mai nǝbathudud salito, be lutoh vivile dan navile.\f*” \v 3 Ale aYesu isar hǝn navǝlan, ibari, ike, “Nolǝŋoni. Gimaur, giveveu!” Vǝha-sua ŋai, naleprosi san emǝkaskas, gai iveveu. \v 4 Beti aYesu ikel maii ke, “Sagikele mai avan ideh, be gia ṽusan nibem̃ hǝn ahai tutumav, ale getutumav hǝn naviolan aMoses tokel todaŋ hǝni hǝn b̃eṽusan sǝhot galito ke gotomaur.”\x * \xo 8.4 \xt Lev 14.1-32\x* \s1 Naslev sinasenturion \r (Luk 7.1-10) \p \v 5 Nǝboŋ aYesu tobar naut a Kapernaum, nasenturion, nasoltia sua tovi auleRom egǝm hǝni, eŋiri ke, \v 6 “Nasub̃, naslev sagw, a-vi-tarhǝte-an sagw ipat len nǝmel a im, nahudhuben imat ale elǝŋon isa vǝsa.” \v 7 AYesu ikel maii ke, “Ale nia gol timaur beti.” \v 8 Be nasenturion ike, “Nasub̃, nǝsanor kasi hǝn gǝb̃egǝm vi lohoim sagw. Be gǝb̃ikele ŋai, naslev sagw dereh timaur. \v 9 Husur ginau am nutoh pipihabǝlan nakomada gail, ale nasoltia gail lutoh pipihabǝlagw. Nukel mai tosua ke, ‘Givan!’ ale ivan, nukel mai sual am ke, ‘Gǝmai!’ ale egǝmai, ale nukel mai naslev sagw ke, ‘Gol nategai!’ ale igole.” \p \v 10 Nǝboŋ aYesu tosǝsǝloŋ hǝni tonoŋ ip̃aŋ ale ikel mai alat lotohusuri ke, “Nukel nakitinan mai gamit ke, len alat a Israel nǝsǝsab̃ avan ideh tokad nadǝlomian tosum̃an nab̃iltidǝlomian sitegai. \v 11 Nukel mai gamit ke, isob̃ur lǝsavi Ju dereh legǝm len nais mai nawes, hǝn lǝb̃ihan len nab̃iltihanan mai aApraham mai aIsak mai aJakop len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav. \v 12 Avil anatun gail sinatohan pipihabǝlan aGot, aGot dereh tibar hǝn galit vi tut vi lan nǝmargobut. Len naut enan dereh litaŋ, lides batriṽoriṽ.” \p \v 13 Beti aYesu ikel mai nasenturion ke, “Givan. Bathut ke gotodǝlomi ke b̃imaienan, timaienan m̃os gaiug.” Ale len namityal enan ŋai naslev san imaur. \s1 AYesu igol isob̃ur lumaur \r (Mak 1.29-34; Luk 4.38-41) \p \v 14 Nǝboŋ aYesu tovi lohoim sePita, eris anan asoan aPita topat len nǝmel, topud hǝn namǝsahan. \v 15 AYesu ibar navǝlan ale namǝsahan ivan dani. Beti alitenan ile mǝhat, etub̃at lav nǝhanian maii. \p \v 16 Nǝboŋ nabǝŋ tois, nǝvanuan gail losǝhar nǝvanuan isob̃ur lotokad natǝmat gail van hǝni. Len nasoruan sua ŋai ehut nanunun tosa gail dan galito. Ale igol galit p̃isi lotomǝsah, lumaur. \v 17 Imagenan, nǝsa aGot tokele len nabuŋon ahai kelkel ur, aIsaiah, isarpoh toke: “Igol gidat datumaur dan nǝsa tomǝdas gidato, ilav kuv namǝsahan sidat vi tut.”\x * \xo 8.17 \xt Isa 53.4\x* \s1 Na-husur-aYesu-an imabe? \r (Luk 9.57-62) \p \v 18 Nǝboŋ aYesu toris nab̃iltiluṽoh lotoil dar visi, ikele hǝn ahai susur san gail ke liwol kotov nab̃iltiwai vi tarhǝte. \v 19 Beti ahai p̃usan hǝn nalo egǝm hǝni ike, “Hai p̃usan, dereh nehusur gaiug vi lan naut p̃isi gǝb̃evi lan!” \v 20 AYesu isor vari ke, “Nafoks gail lukad nab̃ur patǝpat halito len tan, nǝman namǝsav gail lukad nǝhai ŋodŋod, be aNatun Nǝvanuan sǝkad naut ideh hǝn b̃ipat turuŋ lan, hǝn b̃iŋavŋav.” \v 21 Ahai susur san sual am ikel maii ke, “Nasub̃, gidam̃ hǝn ginau nia tavun atǝmagw bai, beti nehusur gaiug.” \v 22 Ris aYesu toke, “Gehusur ginau! Riŋ alat lotomat litavun nǝvanuan salit gail lotomat.” \s1 AYesu igol nǝlan mai nab̃iltiwai arotǝm̃at \r (Mak 4.35-41; Luk 8.22-25) \p \v 23 Nǝboŋ aYesu tosah len nab̃ot, ahai susur san gail lohusuri ale lotub̃at wol kotov nab̃iltiwai. \v 24 Vǝha-sua ŋai nǝlan todaŋ igol nab̃iltiwai ekudkud masuṽ gol ke nǝwai topus pǝpadaŋ hǝn b̃ipah dǝlom nab̃ot. Avil aYesu ipatmari. \v 25 Ahai susur gail luvan hǝni, lovǝŋoni, luke, “Nasub̃, Sanamtimasig! Datomun!” \v 26 Ris aYesu toke, “Mǝtomǝtahw mabe? Nadǝlomian samit em̃idol, ekǝkereh masuṽ!” Beti ile mǝhat, esivoh len nǝlan mai nab̃iltiwai, ale naut etǝm̃at tǝtas. \v 27 Ale ahai susur gail lumaŋmaŋ, luke, “Naulum̃an tomabe gagai? Nǝlan mai nab̃iltiwai am lugol nǝsa tokele!” \s1 AYesu igol alaruevis arumaur dan natǝmat gail \r (Mak 5.1-20; Luk 8.26-39) \p \v 28 Nǝboŋ aYesu tobar nǝtarhǝwai len naut a Katara, naulum̃an eru artokad natǝmat gail len gǝlaru, arogǝm len nab̃urhuvat nǝmatan gail, arobubur maii. Arugolgol nasǝnahan tosa gol ke avan ideh edǝdas b̃iyar tur len naut enan. \v 29 Arukai ke, “ANatun aGot, gaiug savi hǝn gǝb̃emǝdas ginamito. Gogǝm gegai a tahw hǝn nǝboŋ tonor hǝni hǝn namtb̃ipanis a?” \v 30 A tut hǝn galito ikad navǝshǝbuai lotosob̃ur lotohan. \v 31 Ale natǝmat gail loŋiri ke, “Gǝb̃ehut ginamito, sǝvat ginamit vi lan navǝshǝbuai.” \v 32 Ale ikel mai galit ke, “Vi tut!” Ŋa luvan dan gǝlaru, lob̃is len nabuai gail. Ale navǝshǝbuai p̃isi lugam sarmar mariŋ vi lan nab̃iltiwai. Lumat p̃isi ei. \p \v 33 Alat lotokǝtkǝta tǝban nabuai gail lugam vi lan nab̃iltivile. Ale lukel ur natit p̃isi mai nǝsa tovisi hǝn alaruenan artokad natǝmat gail. \v 34 Beti nǝvanuan p̃isi len nab̃iltivile luvan hǝn lǝb̃ib̃onb̃on mai aYesu. Ale nǝboŋ lotorisi, loŋiri ke teriŋ naut salit gail. \c 9 \s1 AYesu igol avan sua nahudhuben tomat imaur \r (Mak 2.1-12; Luk 5.17-26) \p \v 1 Nǝboŋ aYesu tosah len nab̃ot, iwol kotov nǝwai tǝlmam vǝbar nab̃iltivile san. \v 2 Nǝvanuan galevis lupat avan sua len nǝmel, nahudhuben tomat, gǝm hǝn aYesu. Nǝboŋ aYesu toris nadǝlomian salito, aYesu ikel mai atenan niben tomat ke, “Natugw, sagemǝtahw! Nǝsaan sam̃ gail lumarub̃at.” \v 3 Ahai p̃usan galevis hǝn nalo lusor len galit gabag, luke, “Ategai inau ke gai tovi aGot! Isor mǝdas nahǝsan aGot!” \p \v 4 Nǝboŋ aYesu tolǝboi nǝnauan salito ike, “Imabe mǝtunau isa maienan len nǝlomito? \v 5 Nǝb̃ike, ‘Norub̃at nǝsaan sam̃ gail,’ o ‘Gile mǝhat, giyar,’ nǝsa emǝdmǝdau am?\f + \fr 9.5 \ft Nǝboŋ aYesu tokǝmaienan, nǝvanuan lotokad namitisau len nasoruan siGot lunau ke namilen imaiegai ke: Avan ideh edǝdas b̃igol eru en p̃isi, ale nǝb̃ike, ‘Norub̃at nǝsaan sam̃ gail,’ mǝtsalǝboii ke lumarub̃at o lǝsǝmarub̃at. Be nǝb̃ike, ‘Gile mǝhat, giyar!’ mǝtolǝboi mǝtb̃erisi ke imaur.\f* \v 6 Be hǝn mǝtb̃elǝboi sǝhoti ke aNatun Nǝvanuan tokad nǝdaŋan hǝn b̃erub̃at nǝsaan gail len navile a pan, nekǝmaiegai….” Ale aYesu ikel mai atenan nahudhuben tomat ke, “Gile mǝhat, pat nǝmel sam̃, givahim!” \v 7 Ale ile mǝhat, ivahim. \v 8 Nǝboŋ naluṽoh lotoris natenan, lomǝtahw, lusal suh nǝyalyalan siGot toriŋ nǝdaŋan maienan len navǝlan nǝvanuan. \s1 AYesu ekis aMattiu \r (Mak 2.13-17; Luk 5.27-32) \p \v 9 Len nǝyaran san dan naut enan, aYesu eris avan sua, nahǝsan aMattiu, tobǝtah len nǝpasvalǝval hǝn nǝtaks. Ale ikel maii ke, “Gitah mai ginau, gehusur ginau.” Ale ile mǝhat, ehusuri.\x * \xo 9.9 \xt Mak 2.14; Luk 5.27\x* \p \v 10 Nǝboŋ aYesu tohan lohoim siMattiu, nǝvanuan nǝtaks mai nǝvanuan nǝsaan isob̃ur logǝm b̃on hǝn lǝb̃ihan mai aYesu mai ahai susur san gail. \v 11 Nǝboŋ naFarisi gail lotoris natgalenan, lukel mai ahai susur san gail ke, “Imabe ahai p̃usan samit tohan mai nǝvanuan nǝtaks mai nǝvanuan nǝsaan gail?” \p \v 12 Nǝboŋ aYesu tosǝsǝloŋ hǝn natenan ike, “Savi alat lotomaur lotovan hǝn nǝvanuan nareran, be alat lotomǝsah ŋai luvan hǝni. \v 13 Mitia nau sǝhot namilen natosian egai siGot toke, ‘Nolǝŋon nalolosaan, nǝsalǝŋon natutumavan.’\x * \xo 9.13 \xt Hos 6.6\x* Ginau nǝsagǝm hǝn nǝb̃ekis alat lotonor be nogǝm hǝn nǝb̃ekis nǝvanuan nǝsaan gail.” \s1 Nausian husur naṽide silat lǝsǝhan \r (Mak 2.18-22; Luk 5.33-39) \p \v 14 Beti ahai susur siJon gail logǝm hǝn aYesu, lousi ke, “Ginamit mai naFarisi gail, len nǝboŋ tosob̃ur namtsǝhan hǝn namtb̃isor tuṽ, be naṽide sihai susur sam̃ gail sǝmagenan, luhan akis. Husur nǝsa?” \p \v 15 AYesu ikel mai galit ke, “Amahean naulum̃an tolah gail lodǝdas lǝb̃itaŋ nǝboŋ naulum̃an totoh mai galit sal. Evoi, imaienan. Be dereh tikad nǝboŋ hǝn lǝb̃esǝhar naulum̃an tolah dan nǝvanuan san gail. Ale len nǝboŋ enan asike luhan. \p \v 16 “Sǝkad avan ideh tolav nap̃isihoh sakǝkasi sal hǝn b̃imagugun, ale sode len nahurabat tomatu,\f + \fr 9.16 \ft Nǝkaliko ta m̃o, nǝboŋ lotokǝkasi, imagugun, gol ke akis lumaskǝkasi a tahw hǝn lǝb̃isode.\f* husur dereh nap̃isihoh timagugun, timakuv dan nahurabat, titari sǝhor ta m̃o. \v 17 Sǝkad avan ideh tob̃ir nǝwain veveu lotomadhagole len nahurhuwain tomatu tovi nahurhunani.\f + \fr 9.17 \fq Nahurhuwain \ft evi nahurhunani o nahurhusipsip lotob̃ir nǝwain veveu b̃urhulon. Nǝboŋ nǝwain tosaruvah hum nǝtrai pam, igol nahurhuwain iyohyoh. Nǝboŋ toyohyoh, imasmas, idaŋ. Ale gǝb̃eb̃ir nǝwain veveu len nab̃iliwain tomasmas, todaŋ, dereh nahurhuwain tovi nahurhunani temǝtar.\f* Tagole, nahurhuwain tamǝtar, nǝwain tariv dani, ale nahurhuwain tǝsa. Nǝvanuan p̃isi lob̃ir nǝwain veveu len nahurhuwain veveu hǝn gǝlar p̃isi arb̃ipat b̃ivoi b̃ebǝlav.” \s1 Natǝbarehreh tomat, napǝhaṽut tomǝsah \r (Mak 5.21-43; Luk 8.40-56) \p \v 18 Nǝboŋ aYesu tokǝmaienan sal, avan sua toil a m̃o hǝn naim nab̃onb̃onan egǝm hǝni, iteh bathurien, ike, “Anatvavigw imadhamat, avil gǝb̃egǝm riŋ navǝlam̃ lan, dereh timaur.” \v 19 Ale aYesu ile mǝhat, ehusuri. Ahai susur san gail am lohusuri. \v 20-21 Len nǝboŋ enan, apǝhaṽut sua, nǝda han tosel len nasihau tovi 12, egǝm pǝpadaŋ, madun aYesu. Len nǝnauan san isor mai gai gabag ke, “Nǝb̃ibar ŋa nahurabat sitegai, dereh nimaur.” Ale ibar nagilen nahurabat. \v 22 AYesu ipair, erisi, ike, “Litegai, tǝgau gat nǝlom̃! Nadǝlomian sam̃ igol gumaur.” Ale napǝhaṽut imaur len namityal enan ŋai. \p \v 23 Nǝboŋ aYesu tob̃is lohoim sitenan toil a m̃o hǝn naim nab̃onb̃onan, toris alat lotoṽuv hǝn nab̃uvimal mai naluṽoh lotosuh taṽtaṽor, lotowal, \v 24 ike, “Mǝtevi tut! Atǝbarehreh sǝmat, ipat ŋai.” Be lotub̃at sor vilesi. \v 25 Avil nǝboŋ naluṽoh lotovivile, eb̃is, etǝgau navǝlan natǝbarehreh ale ile mǝhat! \v 26 Na-kel-uri-an husur nǝsa tovisi ibar naut p̃isi todar vis naut enan. \s1 AYesu igol ametb̃esw eru mai nab̃ut lumaur \p \v 27 Nǝboŋ aYesu toriŋ naut enan, nametb̃esw eru arohusuri, arukai ke, “Anatun siTevit gilolosa hǝn ginamǝru!”\f + \fr 9.27 \ft AYesu savi anatun matmat aTevit be esua len nǝpasusan siTevit.\f* \v 28 Nǝboŋ aYesu tob̃is lohoim, ametb̃esw gǝlaru arogǝm hǝni, ale aYesu eus gǝlar ke, “Mǝrodǝlomi ke notolǝboi nǝb̃igol mǝrb̃imaur a?” Arukel maii ke, “Evoi, Nasub̃.” \v 29 Beti ibar namǝtalaru ike, “Husur nadǝlomian samǝr m̃au, mirimaur!” \v 30 Ale namǝtalar esǝŋav, arokǝta. Ale aYesu ikel idaŋ mai gǝlar ke, “Samrisor husur nategai mai avan ideh!” \v 31 Be arovivile, aropiau hǝn na-kel-uri-an husuri van vǝbar naut p̃isi todar vis naut enan. \p \v 32 Nǝboŋ artovivile tonoŋ, nǝvanuan galevis losǝhar naulum̃an sua van hǝn aYesu. Atenan evi nab̃ut husur ikad natǝmat. \v 33 Nǝboŋ aYesu tohut natǝmat tonoŋ, nab̃ut etub̃at sor. Ale naluṽoh lumaŋmaŋ luke, “Nateg tovisi, evi metǝkav hǝn gidat a Israel.” \v 34 Be naFarisi gail lukelkele ke, “Ehut natǝmat gail len nǝdaŋan seb̃iltitǝmat toil a m̃o hǝn natǝmat gail.”\x * \xo 9.34 \xt Mat 12.24\x* \s1 Nǝvanuan nǝmatuan lovis \p \v 35 Beti aYesu iyar turtur len nab̃iltivile mai navile p̃isi len naut enan. Ep̃usan len naim nab̃onb̃onan salit gail, ikel ur na-kel-uri-an tovoi hǝn natohan pipihabǝlan aGot, ale igol nǝvanuan gail lotokad namǝsahan tiltile o nibelit tomatmat, lumaur. \v 36 Nǝboŋ aYesu toris naluṽoh, nǝlon itaŋis galito husur nǝlolit etuhatuh, lolǝŋon isa hum nǝmauran salit savi natideh, lohum navǝshǝsipsip lǝsǝkad avan ideh tokǝtkǝta tǝban galito.\x * \xo 9.36 \xt Num 27.17; 1Ki 22.17\x* \v 37 Beti ikel mai ahai susur san gail ke, “Nǝhanian totov tomatu isob̃ur, be nǝvanuan nauman lovis ŋai. \v 38 Imagenan, mǝteŋir aMasta hǝn nǝmatuan ke tesǝvat nǝvanuan nauman gail vi lan nǝmarireu nǝmatuan san.” \c 10 \s1 AYesu esǝvat ahai pispisul sǝŋavur pisan eru \r (Mak 3.13-19, 6.7-13; Luk 6.12-16, 9.1-6) \p \v 1 AYesu ekis ahai susur san gail gǝmai, ale ilav nǝdaŋan hǝn na-il-a-m̃o-an mai galito hǝn lǝb̃ehut nanunun nǝmargobut gail, ale hǝn lǝb̃igol nǝvanuan gail lotokad namǝsahan ideh o nibelit tomatmat, lumaur. \v 2 Ahai pispisul lotovi 12 lukad nahǝsalit maiegai: metǝkav aSimon, lotokisi hǝn aPita, mai aṽan nahǝsan aAdru; ikad alarmiṽan, aJemes mai aJon anatun aSepeti gǝlaru; \v 3 ikad aFilip mai aPartolomiu; aTomas mai aMattiu tovi nǝvanuan nǝtaks; ikad aJemes anatun aAlfeus ale ikad aTatteus; \v 4 ikad aSimon tovi Selot sua mai aJutas Iskariot b̃eriŋ aYesu len navǝlan aenemi san gail.\f + \fr 10.4 \fq NaSelot \ft evi avan sua len naluṽoh lotoke lib̃al mai alat a Rom.\f* \p \v 5 AYesu esǝvat alatenan lotovi 12, ikel idaŋ mai galit ke, “Samtevi lan naut ideh silat lǝsavi Ju, samteb̃is len navile ideh a Samaria. \v 6 Avil mitivan hǝn alat a Israel lotohum nasipsip gail lotomasig. \v 7 Len nǝvanan samito mitikel ur napisulan egai ke: ‘Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav egǝm pǝpadaŋ.’ \v 8 Gol alat lotomǝsah limaur, gol alat lotomat lile mǝhat, gol alat lotokad naleprosi liveveu, hut natǝmat gail. AGot eviol kǝmas mai gamit tia, mǝteviol kǝmas. \v 9 Samtilav nǝvat hǝn nagol, nasilva o nakopa ideh len nǝpaus samito. \v 10 Samtitariv nǝhad sǝsǝŋon hǝn nǝyaran, samtilav nǝhai susun gǝgel, o naributbut gail o nǝhai tǝbatehw ideh. Husur inor hǝn lǝb̃evǝŋan nǝvanuan nauman toum salito.\x * \xo 10.10 \xt 1Kor 9.14; 1Tim 5.18\x* \p \v 11 “Ale nǝboŋ mǝtb̃eb̃is len nab̃iltivile o navile ideh, doŋ avan ideh b̃ehǝhaṽur hǝn gamito, ale toh maii vǝbar mǝtb̃eriŋ naut enan. \v 12 Nǝboŋ mǝtb̃eb̃is lohoim san, us aGot hǝn b̃eriŋ natǝm̃at lan. \v 13 Alat hǝn naim enan lǝb̃ehǝhaṽur hǝn gamito, natǝm̃at tipat len nǝlolito, avil asike lǝb̃ehǝhaṽur hǝn gamito, natǝm̃at tetǝlmam van hǝn gamito. \v 14 Ale avan ideh asike b̃ehǝhaṽur hǝn gamito, asike b̃esǝsǝloŋ hǝn nasoruan samito, nǝboŋ mǝtb̃evivile dan naim o navile enan, dardar hǝn nariemito hǝn nǝmasiav b̃imakuv dan gǝlaru. \v 15 Nokitin mai gamit ke, len nǝboŋ aGot b̃epǝpehun navoian dan nǝsaan, dereh nǝpanismen sinavile enan tesǝhor nǝpanismen togon b̃ibar alat a Sotom mai a Kom̃orrah.\x * \xo 10.15 \xt Gen 19.24-28\x* \s1 Nap̃isal sihai susur siYesu dereh tidaŋ \r (Mak 13.9-13; Luk 21.12-17) \p \v 16 “Nosǝvat gamit mǝttohum nasipsip gail rivuh len navǝshǝlipah katkat lǝb̃ike lǝb̃ikat sisil gamito.\f + \fr 10.16 \ft Len nasoruan ta Kris ike wolf. \fq Nawolf \ft ehum nab̃iltilipah katkat towael.\f* Imaienan, gamit m̃au mitikad nǝnauan hum nǝm̃at tohulahul, mititoh mǝdau hum nǝtav samǝdas avan ideh, sagol natideh tosa.\f + \fr 10.16 \fq Nǝtav \ft ehum navimal be epǝhapǝhw.\f* \v 17 Mǝtelǝlǝgau hǝn asike nǝvanuan gail lǝb̃emǝdas gamito, husur dereh leriŋ gamit len nakotan gail, dereh lebilas habat hǝn gamito len naim nab̃onb̃onan salito. \v 18 Dereh lesǝhar gamit vi lan nakotan len nǝhon nǝgavna mai nakiŋ gail m̃os ginau hǝn mǝtb̃ikel sǝhot ginau mai galito mai alat lǝsavi Ju. \v 19 Nǝboŋ lǝb̃esǝhar gamit vi lan nakotan galenan, samtinau masuṽ hǝn nǝsa mǝtb̃ikele o naṽide hǝn nasoran samito. Husur len namityal enan ŋai aTǝmamit len nǝmav dereh teriŋ nasoruan len gamito hǝn mǝtb̃ikele. \v 20 Husur savi gamit mǝtb̃isor be aNunun aGot aTǝmamito len nǝmav dereh tisor len nabuŋomito. \p \v 21 “Nǝvanuan dereh teriŋ aṽan len navǝlan alat lotoil a m̃o hǝn b̃imat, atata dereh timagen hǝn anatun hǝn b̃imat, ale alahutai dereh lile mǝhat, pair dan analito mai atǝmalito hǝn nakotan b̃eriŋ alatmisoan gail lǝb̃imat. \v 22 Nǝvanuan p̃isi dereh lemǝtahun bun gamito bathut nahǝsagw mǝttokade. Avil avan ideh b̃idaŋ len ginau, b̃ikad nǝ-daŋ-b̃uri-an van vǝbar nagilen, dereh aGot tilav kuvi hǝn b̃ikad nǝmauran vi sutuai. \v 23 Nǝboŋ lǝb̃emǝdas tabtab hǝn gamito len navile ideh, gam dani vi lan navile ideh am. Husur nokitin mai gamit ke asike mǝtuyar tur navile p̃isi a Israel a tahw nagǝmaian siNatun Nǝvanuan. \p \v 24 “Ahai susur satibau sǝhor ahai p̃usan san, naslev satibau sǝhor nǝmasta san. \v 25 Inor ŋai hǝn ahai susur b̃esum̃an ahai p̃usan san mai naslev b̃esum̃an nǝmasta san. Ginau nosum̃an amasta hǝn naim, gamit mǝtosum̃an alat lototoh lohoim sagw. Nǝvanuan gail lǝb̃ekis amasta hǝn naim hǝn aPeelsepul o aSetan, dereh lekis alat lototoh maii hǝn nǝhes tosa gail am. \s1 Mǝtahw len aGot, samtemǝtahw len nǝvanuan \r (Luk 12.2-9) \p \v 26 “Imagenan samtemǝtahw len galito. Natideh aGot toruŋ gole dereh tevuhe, natideh tosusuah nǝvanuan gail dereh lelǝboii. \v 27 Nǝsa notokele mai gamit len nǝmargobut, gamit m̃au mitikel uri len nam̃ial. Nǝsa notokele mai gamit sǝb̃omito, mitikel ur habat hǝni mai nǝvanuan p̃isi. \v 28 Samtemǝtahw len alat lotolǝboi lǝb̃igol nǝmatan len nibemito, be lotodǝdas lǝb̃igol nǝlomito o nanunumito lǝb̃imat. Ao, mǝtemǝtahw len aGot tolǝboi b̃igol nibemito b̃imat ale b̃igol nǝlomito mai nanunumito b̃imasig len nǝhab nǝmatan. \v 29 Mǝtolǝboi mǝtb̃eṽur nǝsparo eru hǝn nǝvat tokǝkereh toru a?\f + \fr 10.29 \fq Nǝsparo \ft evi natuhman namǝsav.\f* Avil gǝlar sua b̃iteh len tan vǝmat, aTǝmamit len nǝmav elǝboii, idam̃ hǝni. \v 30 Avil gamito, aGot ep̃uruŋ p̃is nasivur hǝn navurumit len nǝkadumito. \v 31 Imagenan, samtemǝtahw. Len nǝnauan siGot mǝtosǝhor masuṽ hǝn nǝsparo tosob̃ur. \p \v 32 “Imaienan, avan ideh b̃ikel uri ke tovi esagw len nǝhon nǝvanuan gail, dereh ginau m̃au nikel uri ke tovi esagw len nǝhon aTǝmagw len nǝmav. \v 33 Avil alat lotosor mǝtahun ginau len nǝhon nǝvanuan gail, dereh ginau m̃au nisor mǝtahun galito len nǝhon aTǝmagw len nǝmav.”\x * \xo 10.33 \xt 2Tim 2.12\x* \s1 Lǝmas bun aYesu sǝhor nǝbathudud \r (Luk 12.51-53, 14.26-27) \p \v 34 AYesu isor am ke, “Samtinau ke notogǝm hǝn nǝb̃ilav natǝm̃at gǝm vi lan navile a pan. Ao, nǝsagǝm hǝn nǝb̃ilav natǝm̃at, be hǝn nǝb̃ilav nǝb̃alb̃alan. \v 35 ‘Nogǝm hǝn nǝb̃epǝpehun naulum̃an dan atǝman, natǝbarehreh dan anan, avilah dan avuŋon pǝhaṽut. \v 36 Ale aenemi sinǝvanuan, dereh levi nǝbathudud san.’\f + \fr 10.36 \ft Hǝn naves 35-36, ris Mic 7.6\f* \p \v 37 “Avan ideh tolǝmas bun anan o atǝman sǝhor tolǝmas bun ginau, gai sanor hǝn b̃evi ahai susur sagw; ale avan ideh tolǝmas bun anatun ulum̃an o anatvavin sǝhor tolǝmas bun ginau, gai sanor hǝn b̃evi ahai susur sagw. \v 38 Avan ideh asike b̃ipat nǝhai balbal san ale husur ginau, gai sanor kasi hǝn b̃evi ahai susur sagw.\f + \fr 10.38 \ft Namilen ke ahai susur siYesu timasutaut akis hǝn b̃imat sil na-husur-aYesu-an.\f* \v 39 Avan ideh toke b̃etǝgau gat nǝmauran san, dereh timasig dani. Ale avan ideh todam̃ hǝn nǝmauran san b̃imasig m̃os ginau, dereh tikade vi sutuai. \p \v 40 “Avan ideh tohǝhaṽur hǝn gamit mǝtb̃itoh maii, ehǝhaṽur hǝn ginau; ale avan ideh tohǝhaṽur hǝn ginau nǝb̃itoh maii; ehǝhaṽur hǝn atenan tosǝvat ginau.\x * \xo 10.40 \xt Mak 9.37\x* \v 41 Avan ideh tohǝhaṽur hǝn ahai kelkel ur sua b̃itoh maii bathut ikel ur napisulan siGot, dereh tikad nakonp̃urp̃uran sihai kelkel ur. Ale avan ideh tohǝhaṽur hǝn nǝvanuan nanoran b̃itoh maii bathut tovi vanuan nanoran, dereh tikad nakonp̃urp̃uran sinǝvanuan nanoran. \v 42 Ale avan ideh b̃ilav nab̃iliwai hǝn nǝwai susus mai ideh len alategai lotovi ut kǝmas bathut tovi ahai susur sagw, dereh aGot m̃au tilav nakonp̃urp̃uran mai avan enan.” \c 11 \s1 AYesu mai aJon Baptais \r (Luk 7.18-35) \p \v 1 Nǝboŋ aYesu tokǝmaienan mai ahai susur san tovi 12 tonoŋ, ivan dan naut enan hǝn b̃ep̃usan mai hǝn b̃ikel ur na-kel-uri-an tovoi len navile gail a Kalili. \p \v 2 AJon Baptais itoh len naim bǝbaŋis, ale nǝboŋ tosǝsǝloŋ hǝn nǝsa aKristo togolgole, aJon esǝvat ahai susur san galevis hǝn lǝb̃eus aYesu ke, \v 3 “Gaiug govi atenan togǝmgǝmai o namtimasvatvat vir togon?” \v 4 Ale aYesu isor var galit ke, “Tǝlmam van hǝn aJon. Kel maii nǝsa mǝttosǝsǝloŋ hǝni, nǝsa mǝttoris notogole. \v 5 Ametb̃esw gail lukad nakǝtaan, alat lotogau luyar, alat lotokad naleprosi lumaur, luveveu, nǝdariŋ b̃ulb̃ulol gail losǝsǝloŋ, alat lotomat lule mǝhat dan nǝmatan ale namǝsal gail losǝsǝloŋ hǝn na-kel-uri-an tovoi notokele.\x * \xo 11.5 \xt Isa 35.5-6, 61.1\x* \v 6 AGot tigol tivoi hǝn avan ideh sateh dan nadǝlomian len ginau sil nǝsa notogole.” \p \v 7 Nǝboŋ galit lotovan, aYesu etub̃at sor husur aJon mai naluṽoh ke, “Gamit mǝtovi lan naut masmas tob̃ǝb̃esw hǝn mǝtb̃eris nǝsa? Mǝtuvan varis naulum̃an tohum nalut naṽiliol nǝlan toṽuvi, tokur hǝni a? \v 8 Avil mǝtuvan hǝn mǝtb̃eris nǝsa? Naulum̃an tosun nahurabat nǝvat halit totibau a? Aoa! Alat lotosun nahurabat tomaienan lutoh len nab̃iltiim sekiŋ gail. \v 9 B̃imaienan, mǝtuvan hǝn mǝtb̃eris nǝsa? Ahai kelkel ur sual a? Evoi! Nukel mai gamit ke, savi ahai kelkel ur ŋai, iyalyal sǝhor ahai kelkel ur. \v 10 Natosian siGot isor husur ategaii ke, ‘Geris! Dereh nesǝvat ahai pispisul sagw a m̃o hǝn gaiug hǝn b̃eutaut hǝn nap̃isal m̃os gaiug.’\x * \xo 11.10 \xt Mal 3.1\x* \p \v 11 “Nokitin mai gamit ke, sǝkad avan ideh napǝhaṽut topasi, tosǝhor aJon Baptais. Be len alat lototoh pipihabǝlan aGot len nǝmav, galit ideh tovi ut kǝmas, iyalyal sǝhor aJon. \v 12 Len nǝboŋ ta m̃o siJon Baptais van vǝbar damǝŋai, nǝvanuan gail lutaltal hǝn lǝb̃eb̃is len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav, nǝvanuan nǝb̃alan luke litah gati.\f + \fr 11.12 \ft Len naut egai, naves elǝboi b̃ikad namilen eru. Len tosua namilen imaiegai ke, nǝvanuan lolǝŋon masuṽ hǝn lǝb̃eb̃is len natohan pipihabǝlan aGot, ale lutah gati, il gǝgat lan. Namilen togon ike, nǝvanuan luke lǝb̃eb̃is len natohan pipihabǝlan aGot hǝn lǝb̃emǝdas masuṽ hǝni.\f* \v 13 Husur nalo siMoses mai ahai kelkel ur p̃isi lopǝhav utaut van vǝbar nǝboŋ aJon togǝmai. \v 14 Ale mǝtb̃ike mǝtb̃edǝlomi, gai evi Elijah, ahai kelkel ur gail lotoke b̃egǝmai. \v 15 Avan ideh tokad nǝdariŋan hǝn b̃esǝsǝloŋ, tesǝsǝloŋ m̃au!” \p \v 16 Beti aYesu eus gai gabag ke, “Be nolǝboi nǝb̃enǝnoṽ hǝn nǝvanuan gail ta damǝŋai mai nǝsa? Lohum alahutai lotobǝtah len nǝmaket lotokai van hǝn galit gabag ke, \v 17 ‘Namtoṽuv nab̃uvimal m̃os gamito be mǝtsǝsav; namtokǝkai hǝn nǝb̃e nǝmatan be mǝtsǝtaŋ.’ \v 18 Nokǝmaienan husur nǝboŋ aJon togǝmai, gai sǝhan, gai samun, be luke, ‘Gai ikad natǝmat!’ \v 19 Nǝboŋ aNatun Nǝvanuan togǝmai, tohan, tomun, luke, ‘Mǝteris! Naulum̃an tohan tǝmǝhav, tomun vatǝrog bolai. Itah mai nǝvanuan nǝtaks mai nǝvanuan nǝsaan gail.’ Avil nǝvanuan gail lolǝboi lǝb̃ekǝta lǝboii ke, namitisau hǝn nǝmauran tonor, ekitin len nǝsa togole.” \s1 Nab̃iltivile gail lǝsǝpair dan nǝsaan salito \r (Luk 10.13-15) \p \v 20 Beti aYesu etub̃at sor van hǝn nab̃iltivile gail, esivoh len gail, gai togol namerikel tosob̃ur len galito, husur galit lǝsǝpair dan nǝsaan salito. \v 21 Ike, “Dereh tisa vǝsa hǝn gaiug, naut a Korasin, ale gaiug am, naut a Petsaita, tisa vǝsa hǝn gaiug! Husur nǝtagol namerikel gail len naut a Tair mai a Siton hun notogole len gamǝru, gǝlaru artǝpair dan nǝsaan sǝlaru len nahurabat toharharo mai nǝmasiav.\f + \fr 11.21 \ft Isa 23.1-18; Eze 26.1–28.26; Jol 3.4-8; Amo 1.9-10; Zec 9.2-4. Naṽide silat a Israel nǝboŋ lotolǝŋon isa hǝn nǝsaan salito ale lotopair dani imaiegai ke: losun nahurabat toharharo hum nǝbak namǝtu, ale lobǝtah len namilen nǝhab, lubarbar hǝn nǝmasiav len nǝkadulito.\f* \v 22 Be nukel mai gamǝru ke, len nǝboŋ aGot b̃epǝpehun navoian dan nǝsaan, nǝpanismen hǝn naut a Tair mai a Siton asike idaŋ hum b̃ibar gamǝru. \v 23 Ale gaiug naut a Kapernaum, gunau ke aGot tipatpat gaiug mǝhat vǝbar nǝmav a?\x * \xo 11.23 \xt Isa 14.13-15\x* Ao! AGot dereh tilav gaiug vi pan vi lan naut nǝmatan. Husur nǝtagol namerikel len naut a Sotom hun notogole len gaiug tia, naut enan tǝpat sal vǝbar nǝboŋ ta damǝŋai.\x * \xo 11.23 \xt Gen 19.24-28\x* \v 24 Be nukel mai gaiug ke, len nǝboŋ aGot b̃epǝpehun navoian dan nǝsaan, nǝpanismen hǝn naut a Sotom asike idaŋ hum b̃ibar gaiug.” \s1 Nǝŋavŋavan kitin \r (Luk 10.21-22) \p \v 25 Len nǝboŋ enan aYesu isor tuṽ, ike, “Nusal suh gaiug aTata gotovi Masta hǝn nǝmav mai navile a pan. Nusal suh gaiug husur gosusuan natgalenan dan alat lotokad nǝkadulito mai alat lotokad namitisau hǝn navile a pan, ale gukel vǝhot gail mai alat lotovi ut kǝmas hum atuhlahutai. \v 26 Evoi, aTata, husur gohǝhaṽur hǝn tomaienan. \p \v 27 “Natit p̃isi, aTǝmagw ilav gail mai ginau tia. Sǝkad avan ideh tolǝboi aNatun aGot, be aTata ŋai elǝboii. Ale sǝkad avan ideh tolǝboi aTata, be aNatun ŋai elǝboii. Ale gai ilekis hǝn nǝvanuan galevis hǝn b̃evǝhot p̃arp̃ar hǝn aTata mai galito hǝn lǝb̃elǝboii.” \p \v 28 Nǝboŋ aYesu tokǝmaienan tonoŋ ike, “Gegǝm hǝn ginau, gaiug nibem̃ tomǝhav, nǝlom̃ tosa hǝn natit tomǝlas gotovusi, ale dereh neviol hǝn nǝŋavŋavan mai gaiug. \v 29 Nayok sagw, lav nǝhai enan togol dartob̃on hǝn nǝb̃esusupah mai gaiug. Ale gegǝm vi hai susur sagw. Husur naut kǝmas nǝb̃evi amasta sam̃, nǝsǝdaŋ taltal, nǝlogw mǝdau, nǝsǝnau ginau, ale dereh nǝŋavŋavan tegǝm len gaiug, len nǝlom̃ am.\x * \xo 11.29 \xt Jer 6.16\x* \v 30 Husur nayok sagw sǝdaŋ hǝn gǝb̃ikade, sǝdaŋ hǝn gaiug gǝb̃elǝboi nǝsa notokele, ale nǝsa notoriŋi len gaiug, emǝlala, sǝdaŋ hǝn gǝb̃igole.” \c 12 \s1 Masta hǝn nǝSappat \r (Mak 2.23-28; Luk 6.1-5) \p \v 1 Len nǝboŋ enan aYesu iyar tur len nǝmarireu nawit galevis len nǝSappat. Ahai susur san gail lumalkǝkat ale lotub̃at b̃ub̃ur nǝhavhǝt nawit gail hǝn lǝb̃ihani.\x * \xo 12.1 \xt Deu 23.25\x* \v 2 Nǝboŋ naFarisi galevis lotoris natenan, lukel mai aYesu ke, “Geris, ahai susur sam̃ gail lugol nǝsa nalo tokai tasi len nǝSappat.” \v 3 Ris aYesu tokel mai galit ke, “Be len natosian siGot, mǝtsaṽuruŋ lǝboi nǝsa aTevit galito lotogole nǝboŋ lotomalkǝkat a?\x * \xo 12.3 \xt 1Sam 21.1-6\x* \v 4 Eb̃is len naim siGot ale luhan nabǝta tolo, tokolkol hǝn galito be tonor hǝn ahai tutumav sǝb̃olit ŋai lǝb̃ihani.\x * \xo 12.4 \xt Lev 24.9\x* \v 5 Ale mǝtsaṽuruŋi len nalo siMoses toke len nǝSappat ahai tutumav gail lotoum len naim siGot, lǝsagol kas natideh tosa, naut kǝmas lob̃ur kotov nalo hǝn nǝSappat a?\x * \xo 12.5 \xt Num 28.9-10\x* \v 6-7 Avil mǝttalǝboi namilen nategai len natosian siGot toke, ‘Nolǝŋon nalolosaan, savi natutumavan,’ asike mǝttǝsab̃ sǝhoti ke alategai lotonor limaspanis.\x * \xo 12.6-7 \xt Hos 6.6\x* Nukel mai gamit ke, ikad natesua gegai toyalyal sǝhor masuṽ hǝn naim siGot.\f + \fr 12.6-7 \ft Nǝboŋ toke \fq ikad natesua gegai, \ft aYesu isor husur gai gabag.\f* \v 8 Alategai lunor bathut aNatun Nǝvanuan evi Masta hǝn nǝSappat.” \s1 Naulum̃an navǝlan tomat \r (Mak 3.1-6; Luk 6.6-11) \p \v 9 Beti aYesu eriŋ naut enan, evi lan naim nab̃onb̃onan sua salito. \v 10 Ikad naulum̃an sual ei, navǝlan tomat, togǝm hum towas. Ale naFarisi gail luke lisab̃ sǝhot nǝsaban ideh len aYesu ale lousi ke, “Inor len nalo hǝn nǝvanuan b̃igol avan ideh b̃imaur len nǝSappat a?” \v 11 Ale isor var galit ke, “Gamit ideh gotokad nasipsip tosua tateh len nab̃ur len nǝSappat, gǝtatǝgau gati, lav kuvi a? Evoi mǝttǝlav kuvi! \v 12 Ale nasipsip savi natideh, nǝvanuan esǝhor masuṽ hǝni len nǝnauan siGot. Imaienan, inor len nalo hǝn datb̃igol navoian len nǝSappat.” \p \v 13 Beti ikel mai aulum̃an ke, “Gisar hǝn navǝlam̃.” Nǝboŋ tosar hǝni tonoŋ, navǝlan imaur tǝlmam inor ŋai hǝn togon. \v 14 Ŋa naFarisi gail luvan, lub̃onb̃on, lusor utaut hǝn nap̃isal hǝn lǝb̃emǝdas bun aYesu hǝn b̃imat. \s1 AYesu, nǝvanuan nauman aGot tolekis hǝni \p \v 15 Be bathut ke aYesu tolǝboi natgalenan, eriŋ naut enan. Nab̃iltiluṽoh lohusuri ale igol alat lotomǝsah p̃isi lumaur. \v 16 Ale ikele hǝn galit ke salihol husur gai len nǝhon nǝvanuan gail. \v 17 Ekǝmaienan hǝn nǝsa ahai kelkel ur, aIsaiah, tokele b̃isarpoh ke: \q1 \v 18 “Naulum̃an nauman sagw bogai notolekis hǝni. \q1 Nolǝmas bun gai, \q2 nǝlogw ehǝhaṽur hǝni. \q1 Dereh neriŋ aNunugw lan, \q2 ale dereh tikel ur nanoran sagw van hǝn nǝvanuan naut tiltile gail. \q1 \v 19 Asike eṽitṽituh, asike ikai habat, \q2 asike ikad avan ideh b̃esǝsǝloŋ hǝn nadolon len nap̃isal gail. \q1 \v 20 Asike ikol b̃ur naviyab tomab̃it tia, \q2 asike ekin bun nǝhau nam̃ial topaŋ kǝkereh sal,\f + \fr 12.20 \ft Len naut egai ikele ke aKristo asike idaŋ taltal hǝn alat lǝsǝdaŋ, dereh tivoi ŋai hǝn alat lotodǝdas lǝb̃iwol hǝn nǝmauran salit gabag.\f* \q1 van vǝbar b̃igol nanoran b̃ipat puŋpuŋ naut p̃isi. \q2 \v 21 Ale nǝvanuan naut tiltile gail p̃isi dereh leriŋ nǝlolit lan, \q3 dereh livatvat viri hǝn b̃ilav kuv galit dan nǝsaan salito.”\x * \xo 12.21 \xt Isa 42.1-4\x* \s1 AYesu mai aPeelsepul \r (Mak 3.20-30; Luk 11.14-23) \p \v 22 Beti nǝvanuan galevis losǝhar naulum̃an tokad natǝmat togol tob̃ut mai namǝtan tob̃esw. Losǝhari van hǝn aYesu, ale igol imaur hǝn ke elǝboi b̃isor, elǝboi b̃ekǝta. \v 23 Naluṽoh p̃isi lumaŋmaŋ tǝban ale luke, “Ategai bogai, anatun siTevit m̃au a?” \p \v 24 Be nǝboŋ naFarisi gail lotosǝsǝloŋ hǝn natenan, luke, “Ategai ehut natǝmat gail len nǝdaŋan siPeelsepul ŋai toil a m̃o hǝn natǝmat gail.” \p \v 25 Avil aYesu elǝboi nǝnauan salito ale ikel mai galit ke, “Nǝvanuan gail hǝn nǝkantri pipihabǝlan nakiŋ ideh lotob̃alkabaŋ, dereh naut enan timasirsir, teb̃ǝb̃esw. Navile o nǝbathudud ideh tob̃alkabaŋ, asike eil gǝgat be dereh tepǝpehw. \v 26 ASetan tahut natǝmat san gail, gai tǝb̃alkabaŋ. Dereh alat lototoh pipihabǝlan lepǝpehw, asike loil gǝgat. \v 27 Ale nǝtahut natǝmat gail len nǝdaŋan siPeelsepul, ahai susur samit gail lohut natǝmat gail len nǝdaŋan sise? Ahai susur samit gail gabag loṽusani ke mǝtsanor. \v 28 Be nǝb̃ehut natǝmat gail len nǝdaŋan seNunun aGot, imagenan natohan pipihabǝlan aGot ibar gamit tia. \v 29 Avan ideh toke teb̃is len naim sinabǝhariv todaŋ hǝn b̃evǝnoh natit san gail, imasbaŋis gat abǝhariv. Nǝboŋ tobaŋisi tonoŋ ŋai, elǝboi b̃itariv kuv natit p̃isi dan naim san.\f + \fr 12.29 \ft Len nasoruan kǝta egai aYesu ike gai elǝboi b̃ilav kuv nǝvanuan dan aSetan nǝboŋ tobaŋis gat aSetan, husur aYesu idaŋ sǝhori.\f* \p \v 30 “Avan ideh satoh len nǝtarhǝt sagw, avan en evi enemi sagw; ale avan ideh sasǝsǝgov mai ginau len nǝmatuan, gai igol imap̃ip̃iriah; asike b̃esǝhar nǝvanuan gail van hǝn aGot, esǝhar nǝvanuan gail van vǝsab. \v 31 Imagenan, nukel mai gamito ke, aGot dereh terub̃at nǝsaan p̃isi naut kǝmas nǝvanuan gail lǝb̃isor mǝdasi, be lǝb̃isor mǝdas aNunun aGot, aGot asike erub̃at nǝsaan enan. \v 32 Avan ideh b̃isor tas aNatun Nǝvanuan, aGot dereh terub̃at nǝsaan enan, be avan ideh b̃isor tas aNunun aGot, aGot asike erub̃at nǝsaan enan dani boŋ ideh vi sutuai.” \s1 Nǝhai mai naṽite \r (Luk 6.43-45) \p \v 33 Ale aYesu ike, “Gǝb̃ikad nǝhai tovoi, naṽit dereh tivoi. Gǝb̃ikad nǝhai b̃isa, naṽit dereh tisa. Bathut goris lǝboi nǝhai nǝboŋ gotoris naṽite. \v 34 Gamit anatun nǝm̃at gail!\f + \fr 12.34 \ft Len nǝnauan seJu gail, nǝm̃at isa masuṽ hum natǝmat toil a m̃o hǝni.\f* Anatun nǝvaipa gail!\f + \fr 12.34 \fq Nǝvaipa \ft evi nǝm̃at tosa.\f* Mǝtolǝboi mǝtb̃ikel natit tovoi nǝboŋ mǝttosa? Aoa! Nǝsa topul sǝsǝhov len nǝlon nǝvanuan evivile len nǝsa tokele. \v 35 Nǝvanuan tovoi, navoian egǝm len natit tovoi topul len nǝlon; avil nǝvanuan tosa, nǝsaan egǝm len natit tosa topul len nǝlon. \v 36 Be nukel mai gamit ke, len nǝboŋ aGot b̃epǝpehun navoian dan nǝsaan, nǝvanuan gail limaskele sil nǝsa lotokel nasoruan p̃isi lotosor lab hǝni. \v 37 Bathut len nasoruan sam̃ aGot dereh tisab̃ sǝhoti ke gotonor, ale len nasoruan sam̃ aGot dereh tisab̃ sǝhoti ke gotosa, gimaspanis.” \s1 AYesu esivoh len alat lotousus namerikel \r (Mak 8.11-12; Luk 11.29-32) \p \v 38 Beti ahai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi galevis lous aYesu ke, “Hai p̃usan, namtuke namteris namerikel gǝb̃igole.” \v 39 AYesu isor var galit ke, “Gamit naur ta damǝŋai mǝtusa, mǝtsǝdaŋ len aGot sum̃an apǝhaṽut tohusur aulum̃an tiltile, sǝdaŋ len asoan. Mǝtous namerikel, avil asike nugol namerikel ideh, be dereh nigol ŋai namerikel hǝn nasuhunian sihai kelkel ur, aJonah. \v 40 Sum̃an aJonah totoh len nǝmariboŋ totor mai nalenmariug totor len nabǝhaṽun nab̃iltiieh, len naṽide tomagenan, aNatun Nǝvanuan dereh tipat b̃urhulon nǝtan husur nǝmariboŋ titor mai nalenmariug titor.\x * \xo 12.40 \xt Jna 1.17\x* \v 41 Husur natgalenan, len nǝboŋ aGot b̃epǝpehun navoian dan nǝsaan, alat a Nineveh dereh leil, kel kot nǝsaan sinaur ta damǝŋai, like naur egai limaspanis. Alat a Nineveh dereh ligol naten husur ke, nǝboŋ aJonah tokel ur napisulan siGot, galit lupair dan nǝsaan salito, be gagai ikad natesua gegai toyalyal habat sǝhor aJonah!\f + \fr 12.41 \ft Jna 3.5, 8, 10. Nǝboŋ toke ikad natesua gegai, aYesu isor husur gai gabag.\f* \v 42 Len nǝboŋ aGot b̃epǝpehun navoian dan nǝsaan, naKwin hǝn naSaut dereh tile mǝhat, kel kot nǝsaan sinaur ta damǝŋai, tike naur egai limaspanis. Dereh tigol timagenan husur egǝm len nǝtarhǝt navile a pan hǝn b̃esǝsǝloŋ hǝn namitisau siSolomon hǝn nǝmauran tonor, be gagai, ikad natesua gegai toyalyal sǝhor aSolomon!”\f + \fr 12.42 \ft 1Ki 10.1-10. Nǝboŋ toke ikad natesua gegai, aYesu isor husur gai gabag ale lomǝtahun lǝb̃esǝsǝloŋ hǝni.\f* \s1 Natǝlmaman hǝn nanunun tosa \r (Luk 11.24-26) \p \v 43 AYesu isor tǝtas am ke, “Datusor husur nahutian hǝn natǝmat gail. Ale, nǝboŋ nanunun nǝmargobut tovan dan nǝvanuan ideh, nanunun nǝmargobut enan iyar turtur naut masmas gail hǝn b̃isab̃ naut ideh hǝn b̃iŋavŋav lan, be idoŋ sob̃uer hǝni. \v 44 Beti natǝmat ikel mai gai gabag, ike, ‘Netǝlmam bai vi lan naim sagw notogam dani.’ Ale nǝboŋ tobar nǝvanuan gai tovan dani, nǝvanuan enan ehum naim tob̃ǝb̃esw, lotosir vahvahuri, tuan tǝlmam hǝn natit p̃isi tonor. \v 45 Beti ivan vasǝhar nanunun tomǝlevru lotosa masuṽ sǝhor gai, ale nǝboŋ lotob̃is len nǝvanuan, lutoh tin ei. Ale nǝmauran sinǝvanuan enan egǝm isa vǝsa tibatbat sǝhor ta m̃o. Dereh timagenan hǝn naur tosa ta damǝŋai.” \s1 Nǝbathudud kitin siYesu \r (Mak 3.31-35; Luk 8.19-21) \p \v 46 Nǝboŋ aYesu tosor mai naluṽoh sal, aṽan matmat gail mai anan lubar naut enan. Loil vivile, luke lisor maii. \v 47 Avan sua ikel maii ke, “Geris, anam̃ mai aṽam̃ gail loil vivile, luke lisor mai gaiug.” \v 48 Ale isor var atenan ke, “Anagw ase? Aṽagw gail ase?” \v 49 Ale esuhun navǝlan van hǝn ahai susur san gail, ike, “Geris! Anana sagw mai aṽagw gail bogai! \v 50 Bathut avan ideh togol nǝsa aTǝmagw len nǝmav tolǝŋoni, gai evi aṽagw, o aṽavinegw o anana sagw.” \c 13 \s1 Nǝb̃ol p̃usan hǝn namisurhuwit \r (Mak 4.1-12; Luk 8.4-10) \p \v 1 Len nǝboŋ enan, aYesu evivile len naim, ebǝtah tarhǝwai Kalili. \v 2 Ale nab̃iltiluṽoh logǝm, b̃onb̃on garu lan, gol ke isah len nab̃ot hǝn b̃ebǝtah, ale naluṽoh loil husur nabitas. \v 3 Beti ikel natit tosob̃ur mai galito len nǝb̃ol p̃usan gail. Ike, “Ikad nǝvanuan tomabmabul namisurhut gail. Boŋ sua ia bubulan namisurhut nawit. \v 4 Nǝboŋ tobubulan gail van, namisurhuwit galevis lorus husur nap̃isal, ale nǝman namǝsav logǝm, luhan p̃is gail. \v 5 Galevis lorus len naut tobaŋ vat, nǝtan tokǝkereh lan, ale lutov tutut bathut nǝtan sǝsareh. \v 6 Nǝboŋ namityal tovi mǝhat, nǝyal etun idaŋ gol nalut gail lomial husur sǝkad nǝharhǝt tovi pan, ale lumayoh. \v 7 Galevis lorus len nǝhau tokad nasunite, ale nǝhau itov vi mǝhat, ruŋ gut bun nawit. \v 8 Galevis lorus len nǝtan tokǝnoh ale nǝboŋ lotomatu, sua iṽan vǝkad 100, sua iṽan vǝkad 60, sual am iṽan vǝkad 30. \v 9 Nǝvanuan tokad nǝdariŋan, tesǝsǝloŋ!” \p \v 10 Beti ahai susur san gail logǝm hǝn aYesu, lousi ke, “Nǝboŋ gotosor mai galito, gub̃ol p̃usan m̃os nǝsa?” \v 11 Ale isor var galit ke, “Nugole husur aGot idam̃ hǝni ke mǝtb̃elǝboi nǝsa tosusuah len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav be aGot sǝdam̃ hǝni ke galit lǝb̃elǝboii. \v 12 Bathut avan ideh nǝlon tomab̃ur hǝn nǝsa notokele, dereh aGot tilav nalǝboian am maii hǝn b̃epul hǝni. Avil avan ideh tomǝtahun b̃elǝboi nǝsa notokele, dereh aGot tilav kuv nalǝboian tokade dani. \v 13 Husur enan nusor mai galito len nǝb̃ol p̃usan, husur naut kǝmas lotokǝta, lǝsakǝta lǝboi nǝsa notogole, naut kǝmas lotosǝsǝloŋ, lǝsasǝsǝloŋ hǝn nǝsa notokele, lǝsalǝboii. \v 14 Ale nasoruan siGot aIsaiah tokel uri isarpoh len galito, ike: \q1 “‘Len nasǝsǝloŋan samito, dereh mǝtesǝsǝloŋ \q2 be asike mǝtosǝsǝloŋ lǝboi nǝsa notokele, \q1 ale len nakǝtaan samito, dereh mǝtekǝta \q2 be asike mǝtokǝta lǝboi nǝsa notogole. \q1 \v 15 Husur nǝkadun alategai egǝm ṽonṽon, \q2 pǝpadaŋ nǝdariŋalit eb̃ulb̃ulol, \q2 ale namǝtalit ib̃er. \q1 Asike lǝtǝmagenan, \q2 namǝtalit takǝta ris nǝsa notogole, \q2 nǝdariŋalit tasǝsǝloŋ hǝn nǝsa notokele, \q2 nǝlolit talǝboi natgalenan, \q1 ale lǝtǝpair van hǝn ginau, \q1 ale nǝtagol galit lǝtǝmaur.’”\x * \xo 13.15 \xt Isa 6.9-10\x* \p \v 16 Ale aYesu isor am ke, “Gamito, navoian siGot igol mǝtukab hǝn namǝtamito bathut ke lotokǝta, mǝtukab hǝn nǝdariŋamito bathut ke lotosǝsǝloŋ. \v 17 Husur nukel nakitinan mai gamito ke, ahai kelkel ur mai nǝvanuan tonor lotosob̃ur lolǝŋon masuṽ ke lǝtaris nǝsa mǝttorisi, be lǝsarisi, lolǝŋon masuṽ ke lǝtasǝsǝloŋ hǝn nǝsa mǝttosǝsǝloŋ hǝni, be lǝsasǝsǝloŋ hǝni. \s1 AYesu isor vǝsvǝsai nǝb̃ol p̃usan enan \r (Mak 4.13-20; Luk 8.11-15) \p \v 18 “Imagenan, sǝsǝloŋ hǝn namilen nǝb̃ol hǝn nǝvanuan tobubulan namisurhuwit. \v 19 Namisurhuwit torus len nap̃isal esum̃an nǝvanuan gail lotosǝsǝloŋ hǝn nasoruan hǝn natohan pipihabǝlan aGot be lǝsalǝboii, gai tosa vǝsa masuṽ tovi tǝmat egǝm, lav kuv namisurhut nasoruan enan dan nǝlolito. \v 20 Namisurhuwit torus len naut tobaŋ vat esum̃an alat lotosǝsǝloŋ hǝn nasoruan, ale vǝha-sua ŋai lotǝgau gati len nakemkeman. \v 21 Avil lǝsǝkad nǝharhǝt tovi pan gol lǝsǝmaur sabǝlav. Be nǝboŋ todaŋ b̃ibari o avan ideh b̃emǝdas buni gol lǝb̃elǝŋon b̃isa, dereh limayoh tutut, luteh dan nadǝlomian len nasoruan. \v 22 Namisurhuwit torus len nǝhau tokad nasunite esum̃an alat lotosǝsǝloŋ hǝn nasoruan avil nǝ-nau-masuṽ-an hǝn nǝmauran ta damǝŋai mai nagǝrasian hǝn na-pul-hǝn-natite-an aroruŋ gut bun nasoruan gol sǝṽan. \v 23 Avil namisurhuwit torus len nǝtan tokǝnoh esum̃an alat lotosǝsǝloŋ hǝn nasoruan, lotolǝboii, lotoṽan masuṽ. Sual iṽan vǝkad 100, sual iṽan vǝkad 60, sual am iṽan vǝkad 30.” \s1 Nǝb̃ol p̃usan hǝn nawit mai naliol tosa \p \v 24 AYesu ikel nǝb̃ol p̃usan sual am mai galito, ike, “Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Ikad avan sua tobubulan namisurhuwit tovoi len nǝmarireu san. \v 25 Be nǝboŋ topat len mariug, aenemi sua egǝm, ebubulan namisurhuliol tosa len nǝmarireu tokad nawit tia, ale ivan.\f + \fr 13.25 \ft Naliol tosa enan ehun nawit, be evi behi, igol nǝvanuan eru.\f* \v 26 Nǝboŋ nawit totov, tub̃at b̃iṽan, naliol tosa am itov. \v 27 Naslev gail simahean naim logǝm hǝni, luke, ‘Nasub̃, gaiug gobubulan namisurhuwit tovoi len nǝmarireu sam̃ be gagai epul hǝn naliol tosa! Imabe?’ \v 28 Ale ikel mai galit ke, ‘Aenemi sua igol nategai.’ Ŋa naslev gail lousi ke, ‘Guke namteput tuan naliol enan a?’ \v 29 Ris toke, ‘Ao, nǝboŋ mǝtb̃eputi, dereh mǝteput mǝdas nawit am. \v 30 Riŋ gǝlar p̃isi aritov b̃onb̃on vǝbar nǝmatuan, ale len nǝboŋ hǝn nǝmatuan, dereh nikel mai nǝvanuan nǝmatuan ke lepǝpehun gǝlaru, baŋis tuan naliol tosa hǝn lǝb̃epǝŋasi, ale baŋis tuan nawit vi lan naim sagw notoriŋriŋ nǝhanian lan.’” \s1 Nǝb̃ol p̃usan hǝn namisurhumastat \r (Mak 4.30-32; Luk 13.18-19) \p \v 31 AYesu ib̃ol p̃usan tǝtas ike, “Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Ikad namisurhumastat avan sua tomabule len nǝhol san. \v 32 Ekǝkereh sǝhor namisurhuhanian tiltile gail, avil nǝboŋ totov, egǝm tibau sǝhor nǝhanian gail len nǝhol, ale egǝm vi hai, hǝn ke nǝman namǝsav logǝm um hǝn nǝhai ŋodŋod salit len nǝpashǝt gail.” \s1 Nǝb̃ol p̃usan hǝn nayis \r (Luk 13.20-21) \p \v 33 AYesu ikel nǝb̃ol p̃usan. Ike, “Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Mitinau nayis, apǝhaṽut sua tolavi. Eb̃undasi len nǝhad nǝflaua totor van vǝbar nǝflaua kavkav totob.”\f + \fr 13.33 \fq Nǝhad nǝflaua totor \ft evi nǝflaua tosob̃ur, len nasoruan ta Kris lokisi hǝn sata totor.\f* \p \v 34 AYesu ikel natgalen p̃isi mai naluṽoh gail len nǝb̃ol p̃usan. Nǝboŋ tosor mai galito, ikel nǝb̃ol p̃usan akis ŋai.\f + \fr 13.34 \ft Hǝn naves 34-35, Mak 4.33-34\f* \v 35 Igol tomaienan hǝn b̃igol nǝsa ahai kelkel ur tokele b̃isarpoh ke, \q1 “Nǝboŋ nǝb̃esǝŋav hǝn nabuŋogw, dereh nisor len nǝb̃ol p̃usan, \q1 dereh nikel ur natit gail lotosusuah ta sutuai len natub̃atan, \q2 nǝboŋ notoum hǝn navile a pan.”\x * \xo 13.35 \xt Psa 78.2\x* \s1 AYesu isor vǝsvǝsai nǝb̃ol hǝn naliol tosa \p \v 36 Beti aYesu eriŋ naluṽoh, evi lohoim. Ale ahai susur san gail logǝm hǝni, luke, “Kel mai ginamito bai, namilen nǝb̃ol hǝn naliol tosa len nǝmarireu.” \v 37 Isor var galit ke, “Atenan tobubulan namisurhuwit tovoi evi aNatun Nǝvanuan, \v 38 ale nǝmarireu evi navile a pan. Namisurhuwit tovoi lovi alat lototoh pipihabǝlan aGot. Naliol tosa lovi alat sitenan tosa vǝsa masuṽ tovi tǝmat. \v 39 Ale aenemi tobubulan namisurhuliol tosa, evi natǝmat. Nǝboŋ hǝn nǝmatuan evi nǝboŋ hǝn nanoŋan hǝn navile a pan, nagilen hǝn natit p̃isi, ale alat nǝmatuan lovi aŋel gail. \v 40 Sum̃an alat nǝmatuan lotobaŋis tuan naliol tosa hǝn nǝhab b̃ihani, dereh timagenan len nagilen hǝn natit p̃isi. \v 41 Dereh aNatun Nǝvanuan tesǝvat aŋel san gail hǝn lǝb̃epǝpehun galit p̃isi lotogol nǝvanuan b̃igol nǝsaan, mai alat lotogol nǝsaan, dan natohan pipihabǝlan. \v 42 Dereh aŋel gail libar hǝn galito vi lan nǝhab topud vǝsa; len naut enan dereh litaŋ, likat b̃urb̃ur nariṽolito.\f + \fr 13.42 \ft Nǝhab egai tosor husuri epud vǝsa vagol nametǝlai tovi wai.\f* \v 43 Beti alat lotonor dereh lesum̃an namityal tom̃ial habat len natohan pipihabǝlan aTǝmalito. Nǝvanuan tokad nǝdariŋan tesǝsǝloŋ! \s1 Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav \p \v 44 “Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Ikad nakontit sua tovoi buni, nǝvat han tosob̃ur, tosusuah len nǝmarireu sua. Ale avan sua isab̃i. Itavun tǝtas hǝni. Ale len nakemkeman san ivan, ep̃ur hǝn natit p̃isi tokade ale ia ṽur nǝmarireu enan hǝn b̃ikad natenan tovoi. \p \v 45 “Nukele am ke, natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Ikad avan sua toṽur natit gail, p̃ur hǝn gail, todoŋ nanesnes tovoi gail. \v 46 Ale nǝboŋ tosab̃ nanesnes sua, nǝvat han totibau, ivan, p̃ur hǝn natit p̃isi tokade, ale ia ṽur nanesnes enan. \p \v 47 “Nukele am ke, natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Nǝvanuan galevis lubar hǝn nalevlev len nab̃iltiwai. Sǝdareh ikad namǝŋod totiltile tosob̃ur tovisivis lan. \v 48 Ale nǝboŋ topul, lolivi vahut, lobǝtah, losǝŋon tovoi gail len nǝhad sua ale lubar hǝn tosa gail vi tut. \v 49 Dereh timagenan len nǝboŋ hǝn nanoŋan hǝn navile a pan, nagilen hǝn natit p̃isi. Aŋel gail dereh lia pǝpehun alat lotosa vǝsa dan alat lotonor. \v 50 Dereh libar hǝn alat lotosa vi lan nǝhab topud vǝsa vagol nametǝlai tovi wai; len naut enan dereh litaŋ, likat b̃urb̃ur nariṽolito.” \p \v 51 AYesu eus galit ke, “Mǝtolǝboi sǝhot natgalen p̃isi m̃au a?” Lusor vari ke, “Evoi, namtolǝboii.” \v 52 Ŋa ikel mai galit ke, “Ahai p̃usan hǝn nalo siMoses togǝm vi ahai susur len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav, ahai p̃usan enan esum̃an amahean naim topul hǝn nakontit gail. Eriŋ natgalenan len naut sua hǝn lǝb̃esuh ei. Ale ilav nakontit toveveu mai nakontit tomatu dan naut enan.” \s1 Lomǝtahun aYesu len naut a Nasaret \r (Mak 6.1-6; Luk 4.16-30) \p \v 53 Nǝboŋ aYesu tokel nǝb̃ol p̃usan galenan tonoŋ, eriŋ naut enan. \v 54 Ale nǝboŋ tobar naut a Nasaret, naut totibau lan, ep̃usan len naim nab̃onb̃onan salito. Galit lup̃aŋ, luke, “Eee, namitisau hǝn nǝmauran tovoi egai, gai ilavi a be? Nǝdaŋan hǝn b̃igol namerikel gail, ilavi a be? \v 55 Be savi anatun ulum̃an sinǝvanuan na-um-im-an a? Anan, nahǝsan aMeri a? Aṽan aJemes, aJosef, aSimon mai aJutas a? \v 56 Ale aṽavinen gail p̃isi lǝsatoh mai gidato a? B̃imaienan, ilav natgalen a be? Savi gai hǝn b̃imaienan!” \v 57 Ale nǝlolit epǝŋasi, lomǝtahuni. Be aYesu ikel mai galit ke, “Ahai kelkel ur ideh, len naut p̃isi loputsani len nǝnauan salito, be len naut a im san mai len naim san, lunau ke tovi ut kǝmas.” \v 58 Ale aYesu sagol namerikel sasob̃ur len naut enan husur lupar dǝlomian lan. \c 14 \s1 Nǝmatan siJon Baptais \r (Mak 6.14-29; Luk 9.7-9) \p \v 1 Nǝboŋ aHerot Antipas tosǝsǝloŋ hǝn na-kel-uri-an husur aYesu, \v 2 ikel mai naslev lotokǝtkǝta tǝban ke, “Atenan aJon Baptais bolai! Ile mǝhat dan nǝmatan, imagenan nǝdaŋan hǝn b̃igol namerikel gail ipat lan.” \p \v 3 AHerot ekǝmaienan husur a m̃o igol ke lototah gat aJon, riŋi len naim bǝbaŋis sil abareab siHerot, aHerotias tovi asoan aFilip, aHerot aṽan aFilip tosǝhar kuvi. \v 4 Lutah gat aJon husur ikel titau hǝn aHerot ke, “Len nalo sanor hǝn gǝb̃esǝhar alitenan.”\x * \xo 14.4 \xt Lev 18.16, 20.21\x* \v 5 AHerot ike tigol aJon timat be emǝtahw len nǝlol paŋpaŋ sinaluṽoh bathut lunau ke aJon tovi ahai kelkel ur. \p \v 6 Len nǝhanan hǝn nǝboŋ nǝpasian siHerot, anatvavin aHerotias isav len nǝholito ale aHerot ehǝhaṽur habat hǝni. \v 7 Imagenan ita gat na-kel-gati-an sua hǝn b̃eviol hǝn natideh gai b̃elǝŋoni maii. \v 8 Ŋa nǝboŋ anan tokel maii hǝn nǝsa hǝn b̃eusi, natǝbarehreh ikel mai aHerot ke, “Nolǝŋon nǝkadun aJon Baptais, gegai, len nasiloh!” \v 9 Ale naut kǝmas ilolosa, bathut na-kel-gati-an san gai tota gati, mai alat lotosuh len nǝhanan, aHerot ikele hǝn nasoltia galevis ke tehum tousi. \v 10 Ale lovi lan naim bǝbaŋis, luta kotov nǝkadun aJon. \v 11 Loriŋ nǝkadun len nasiloh, pati, lavi mai natǝbarehreh topati vǝlavi mai anan. \v 12 Beti ahai susur siJon logǝmai, lupat niben van vǝtavuni. Ale nǝboŋ lototavuni tonoŋ, luvan hǝn aYesu, lukel nǝsa tovisi maii. \s1 AYesu evǝŋan alalum̃an lotovi 5,000 \r (Mak 6.30-44; Luk 9.10-17; Jon 6.1-14) \p \v 13 Nǝboŋ aYesu tosǝsǝloŋ hǝn na-kel-uri-an husur aJon, isah len nab̃ot sua, eriŋ naut enan hǝn b̃itoh sǝb̃on len naut tob̃ǝb̃esw. Nǝboŋ naluṽoh gail lotosǝsǝloŋ hǝni, loriŋ nab̃iltivile gail, luyar a ut husuri. \v 14 Nǝboŋ aYesu tomariŋ dan nab̃ot, eris nab̃iltiluṽoh, nǝlon itaŋis galito ale igol alat lotomǝsah lumaur. \p \v 15 Nǝboŋ naut togomgom, ahai susur san gail logǝm hǝni, luke, “Naut eg ipat a tut dan navile gail. Namityal ivan p̃isi tia. Sǝvat naluṽoh van, hǝn lǝb̃evi lan navile gail hǝn lǝb̃idas hanian hǝn lǝb̃eṽuri.” \v 16 Ris aYesu tokel mai galit ke, “Salivan, gamit m̃au mitilav nǝhanian mai galito.” \v 17 Lukel maii ke, “Be namtsǝkad natideh gegai, natuhbǝta torim mai naieh toru ŋai.” \v 18 Ale ike, “Tariv gail gǝm, mai ginau.” \v 19 Beti ikel mai naluṽoh ke lebǝtah len naliol. Ale ilav nabǝta torim mai naieh toru, ekǝta vi lan nǝmav, ikel nasipaan. Eb̃ur gail, ilav nabǝta mai ahai susur san gail ale lopǝpehun gail mai naluṽoh. \v 20 Galit p̃isi luhan, luhanukub, ale losǝsǝŋon hudhuhanian van, gol nǝhad tovi 12 lopul.\x * \xo 14.20 \xt 2Ki 4.42-44\x* \v 21 Ikad alalum̃an lotovi 5,000 lotohan, be ikad alatpǝhaṽut mai alahutai am. \s1 AYesu iyar len nǝp̃on nǝwai \r (Mak 6.45-56; Jon 6.15-21) \p \v 22 Beti aYesu igol ahai susur gail lusah len nab̃ot hǝn lǝb̃eil a m̃o vi lan nǝtarhǝt nab̃iltiwai. Ale gai esǝvat naluṽoh gail hǝn lǝb̃eriŋ naut enan. \v 23 Nǝboŋ tosǝvat galit tonoŋ, aYesu etǝṽehuh sǝb̃on vi lan naṽehuh hǝn b̃isor mai aGot. Ale nǝboŋ naut togomgom itoh sǝb̃on ei. \v 24 Len namityal enan, nab̃ot isal vi rivuh a tut dan nǝtan. Nǝwai ekudkud vapus, gol iṽas nab̃ot husur isoh b̃ur nǝlan. \v 25 Len nadudulan som̃ilan naut sǝlan sal be aYesu egǝm hǝn galito, iyar len nǝp̃on nab̃iltiwai. \v 26 Nǝboŋ ahai susur gail lotoris toyaryar p̃oniwai, nǝkadulit eṽurṽur. Lukai ke, “Wao! Nanunun sua bolai.” Ale ninelit epil gol lukai habat. \v 27 Vǝha-sua ŋai aYesu isor mai galit ke, “Samtemǝtahw! Mǝteil b̃uri! Ginau bogai!” \v 28 APita ikai van hǝni ke, “Nasub̃, b̃evi gaiug kitin, kel mai ginau ke niyar len nǝp̃on nǝwai van hǝn gaiug.” \v 29 Ale ike, “Gǝmai!” Nǝboŋ aPita tomariŋ dan nab̃ot, iyar p̃oniwai van hǝn aYesu. \v 30 Be nǝboŋ aPita toris nǝlan todaŋ, emǝtahw, etub̃at sar maduŋduŋ ale ikai ke, “Nasub̃, numat! Liv kuv ginau!” \v 31 Vǝha-sua ŋai aYesu isar hǝn navǝlan, itah gati, ale ike, “Gaiug gotokad natuhdǝlomian ŋai, nǝlom̃ eur ginau mabe?” \v 32 Ale nǝboŋ artosah len nab̃ot, nǝlan idar buni. \v 33 Beti alat len nab̃ot lulotu hǝni ke, “Govi aNatun aGot kitin.” \p \v 34 Nǝboŋ lotolav tukot len nab̃iltiwai, luvahut len naut a Kennesaret. \v 35 Nǝboŋ alat len naut enan lotokǝta lǝboi aYesu, lopisul van hǝn naut p̃isi todar vis naut enan ale losǝhar alat lotomǝsah van hǝni. \v 36 Loŋiri ke tidam̃ hǝn lǝb̃ibar ŋai nasum̃arhǝt nahurabat san, ale galit p̃isi lotobari lumaur. \c 15 \s1 Inor ke niben nǝvanuan b̃iveveu o nǝlon m̃au? \r (Mak 7.1-13) \p \v 1 Beti naFarisi gail mai ahai p̃usan hǝn nalo luyar a Jerusalem gǝm hǝn aYesu, luke, \v 2 “Imabe ahai susur sam̃ gail lupal sob dan nap̃isal hǝn naṽide sihaṽut sidat gail ta sutuai? Husur lǝsakǝkasǝval nǝboŋ lotohan.” \v 3 Ris aYesu tosor var galit ke, “Gamit, imabe mǝtob̃ur kotov nalo siGot m̃os mǝtb̃ehusur naṽide samit ta sutuai? \v 4 Bathut aGot ike, ‘Putsan atǝmam̃ mai anam̃ matmat len nǝnauan sam̃,’\x * \xo 15.4 \xt Exo 20.12; Deu 5.16\x* ikele am ke, ‘Avan ideh tosor tosa todaŋ hǝn atǝman o anan, gai timat ebun m̃au.’\x * \xo 15.4 \xt Exo 21.17; Lev 20.9\x* \v 5-6 Avil gamito, mǝtumakuv dan nalo siGot hǝn mǝtb̃ehusur naṽide samit ta sutuai nǝboŋ mǝttop̃usan ke, ‘Avan ideh b̃ikel mai atǝman o anan ke, “Nǝsa notokade hǝn nǝb̃evi tarhǝt sam̃, noviol hǝni tia mai aGot. Gai b̃igol b̃imagenan, inor ŋai ke asike eputsan atǝman len nǝnauan san.”’ Gamito, mǝtugol ke nakelean siGot evi naut kǝmas ŋai. \v 7 Mǝtovi nǝvanuan gǝgǝras ŋai. Nǝsa aGot tokele len nabuŋon aIsaiah husur gamito ekitin. Ike, \q1 \v 8 “‘Nǝvanuan galegai loputsan nahǝsagw len nasoran salito, \q2 be len nǝlolito, lunau ke notovi naut kǝmas. \q1 \v 9 Lulotu sob̃uer hǝn ginau, \q2 lop̃usan hǝn nakelean sinǝvanuan, \q3 hum tovi lo sagw.’”\x * \xo 15.9 \xt Isa 29.13\x* \s1 Nǝsa igol nǝvanuan saveveu? \r (Mak 7.14-23) \p \v 10 Beti aYesu ekis naluṽoh gǝmai, ikel mai galit ke, “Mǝtesǝsǝloŋ hǝn nǝsa notokele, mǝtelǝboii. \v 11 Savi nǝsa tovi lan nǝp̃an togol nǝvanuan tob̃iŋb̃iŋal len nǝhon aGot. Ao, evi nǝsa tovivile dan nabuŋon togol nǝvanuan tosa, evi nǝsa tokele togol nǝvanuan saveveu.” \v 12 Beti ahai susur gail logǝm hǝni luke, “Nǝboŋ naFarisi gail lotosǝsǝloŋ hǝn nǝsa gotomadhakele, igol nǝlolit isa. Golǝboii m̃au a?” \v 13 Ris aYesu tosor var galit ke, “Nǝhai ideh aTǝmagw len nǝmav sǝmabule, dereh teput kuvi. \v 14 Riŋ galit lesuh! Lovi metb̃esw gail lotosǝhar alat lǝsakǝta. Nametb̃esw sua b̃esǝhar nametb̃esw togon, dereh gǝlar p̃isi ariteh, arimasur len nab̃ur.” \v 15 Ale aPita ike, “Kel namilen nasoruan kǝta enan mai ginamito.” \v 16 AYesu ike, “Gamito am, mǝtsalǝboi sǝhoti a? \v 17 Mǝtolǝboii tia ke natit p̃isi tovi lan nǝp̃an nǝvanuan, evi lan natǝbaŋ van, evivile vi lan nalitavtav. \v 18 Avil natit gail nǝvanuan tokele, nǝsa tovivile dan nabuŋon, egǝm len nǝsa topat len nǝlon, ale natgalenan lugol nǝvanuan isa, saveveu. \v 19 Husur natgalegai logǝm len nǝlon: nǝnauan tosa, nagolean hǝn nǝmatan, naitian tob̃ur kotov nǝlahan, naitian tosa, navǝnahan, naliboŋan len nakotan, mai nasoruan tomǝdas nahǝsan nǝvanuan o tomǝdas nahǝsan aGot. \v 20 Natgalenan lugol nǝvanuan lob̃iŋb̃iŋal len nǝhon aGot. Naṽide hǝn nakǝkasǝvalan len nǝhanan sagole!” \s1 Nadǝlomian sitob̃taKenaan \r (Mak 7.24-30) \p \v 21 Beti aYesu eriŋ naut a Kalili, evi lan naut pǝpadaŋ hǝn nab̃iltivile eru, a Tair mai a Siton. \v 22 Atob̃taKenaan sua totoh len naut enan, egǝm hǝn aYesu, ikai ke, “Nasub̃, aNatun siTevit, gilolosa hǝn ginau. Natǝmat sua emǝdas anatvavigw vǝsa!” \v 23 Be aYesu sasor vari len nasoruan ideh. Ale ahai susur san gail logǝm hǝni luke, “Sǝvati vi tut bathut ehusur gidato, ikai walwal!” \v 24 Len na-sor-vari-an san aYesu ike, “AGot esǝvat ginau van hǝn alat a Israel ŋai lotohum nasipsip gail lotomasig.” \v 25 Ŋa alitenan egǝm, teh bathurien aYesu, ike, “Nasub̃, gevi tarhǝt sagw!” \v 26 AYesu ike, “Sanor hǝn nǝb̃ilav kuv nabǝta hinatugw gail hǝn nǝb̃ibar hǝni van hǝn nalipah gail.” \v 27 Ris aliten toke, “Evoi, Nasub̃, be nalipah gail lolǝboi lǝb̃ihan nasugut nabǝta torus vi pan dan natev simasta salito.” \v 28 Ale aYesu isor vari ke, “Bareab, gaiug gukad nadǝlomian totibau masuṽ! Tevisi m̃os gaiug hum gotolǝŋoni.” Ale anatvavin imaur len namityal enan van. \s1 AYesu igol isob̃ur lumaur \p \v 29 AYesu eriŋ naut enan, etǝlmam vi Kalili, iyar husur nǝtarhǝb̃iltiwai Kalili. Ale etǝṽehuh vi lan naṽehuh, ebǝtah ei. \v 30 Nab̃iltiluṽoh gail logǝm hǝni, losǝhar alat lotogau, nametb̃esw gail, alat narielit tosa gol lǝsǝyar, nab̃ut gail mai isob̃ur am. Loriŋ galit bathurien aYesu ale igol galit lumaur. \v 31 Naluṽoh lumaŋmaŋ len nǝsa lotorisi. Nab̃ut gail lusor; alat narielit tosa, nibelit ivoŋǝvoŋ, lumaur; alat lotogau luyar; mai nametb̃esw gail lokǝta. Ale lusal suh nǝyalyalan siGot silat a Israel. \s1 AYesu evǝŋan alalum̃an lotovi 4,000 \r (Mak 8.1-10) \p \v 32 Beti aYesu ekis ahai susur san gail gǝmai ike, “Nǝlogw itaŋis alategai, husur lutah mai ginau len nǝmariboŋ totor tia ale lǝsǝkad natideh hǝn lǝb̃ihani. Nǝsalǝŋon nǝb̃esǝvat galit van malkǝkat. Nǝb̃igole, dereh limatmatioṽ husur nap̃isal salito.” \v 33 Ale ahai susur gail lukel maii ke, “Len naut tob̃ǝb̃esw topat sǝb̃on maiegai, namtilav natuhbǝta tihau mabe hǝn namtb̃evǝŋan nab̃iltiluṽoh egai?” \v 34 AYesu eus galit ke, “Mǝtukad natuhbǝta evis?” Luke, “Namtukad emǝlevru mai natuhieh galevis.” \v 35 Ŋa aYesu ikel mai naluṽoh ke lebǝtah len tan. \v 36 Ilav natuhbǝta tomǝlevru mai naieh gail, esipa vi tǝban aGot hǝn nǝhanian, eb̃uri, lavi mai ahai susur gail ale lopǝpehuni mai naluṽoh. \v 37 Galit p̃isi luhan vǝhanukub. Ale losǝŋon nahudhuhanian van gol nǝhad tomǝlevru lopul. \v 38 Ikad alalum̃an lotovi 4,000 lotohan, be ikad alatpǝhaṽut mai alahutai gail am. \v 39 Beti aYesu esǝvat naluṽoh gail van. Ale isah len nab̃ot, igam van vǝbar naut a Makatan.\f + \fr 15.39 \ft Datsalǝboi savoi naut a Makatan topat lan, be datolǝboi ŋai ke topat tarhǝb̃iltiwai Kalili.\f* \c 16 \s1 Lous taltal hǝn aYesu hǝn namerikel \r (Mak 8.11-13; Luk 12.54-56) \p \v 1 Boŋ sua naFarisi mai naSattiusi gail logǝm hǝn aYesu. Lolǝŋon ke aYesu tigol nǝsaban, ŋa lousi hǝn b̃eṽusan galit hǝn namerikel hǝn nǝmav. \v 2 Be aYesu isor var galit ke, “Nǝboŋ namityal tomasur mǝtuke, ‘Pelan dereh naut tivoi husur nǝmarigw ikathab,’ \v 3 ale len nadudulan mǝtuke, ‘Damǝŋai naut ibatmot, nǝmarigw epit vi mǝhat mai nǝmav epitau. Dereh naut tisa. Nab̃iltius dereh teus.’ Mǝtolǝboi mǝtb̃eris nǝsa tovisi len nǝmav, ale vǝha-sua ŋai mǝtolǝboii ke naut tivoi o tisa, be mǝtodǝdas mǝtb̃eris lǝboi namilen nǝsa tovisi len nǝboŋ gail ta damǝŋai. Mitimabe? \v 4 Gamit naur ta damǝŋai mǝtusa, mǝtsǝdaŋ len aGot sum̃an apǝhaṽut tohusur aulum̃an tiltile, sǝdaŋ len asoan. Mǝtous namerikel, avil asike nugol namerikel ideh, be dereh nigol ŋai namerikel hǝn nasuhunian sihai kelkel ur, aJonah.” Ale aYesu eriŋ galito, ivan dan galito. \s1 Nayis hiFarisi mai Sattiusi gail \r (Mak 8.14-21) \p \v 5 Nǝboŋ ahai susur gail lotogam tukot vǝbar nǝtarhǝt nab̃iltiwai, nǝlolit iboŋboŋ hǝn lǝb̃esǝŋon nabǝta ideh van. \v 6 Ale aYesu ikel mai galito ke, “Mǝtelǝlǝgau hǝn gamit gabag! Mǝtekǝtkǝta gol gamito dan nayis hiFarisi mai Sattiusi gail.” \v 7 Lusor mai galit gabag ke, “Ekǝmaienan husur datsǝlav nabǝta ideh gǝmai.” \v 8 AYesu elǝboi nǝnauan salito ŋa ike, “Gamit mǝttokad natuhdǝlomian ŋai, mǝtuhol husur nabǝta mǝtsǝkade hǝn nǝsa? \v 9 Mǝtsalǝboi sal a? Nǝlomit iboŋboŋ hǝn natuhbǝta torim hilat lotovi 5,000 mai nǝhad gail p̃isi mǝttosǝŋoni a?\x * \xo 16.9 \xt Mat 14.15-21\x* \v 10 Nǝlomit iboŋboŋ hǝn natuhbǝta tomǝlevru hilat lotovi 4,000 mai nǝhad gail p̃isi mǝttosǝŋoni a?\x * \xo 16.10 \xt Mat 15.32-38\x* \v 11 Imabe? Mǝtunau sal ke nusor husur nabǝta m̃au a? Aoa! Be nukel mai gamit tǝtas ke, kǝtkǝta gol gamito dan nayis hiFarisi mai Sattiusi gail!” \v 12 Beti len namityal enan ŋai lunau sǝhoti ke nǝboŋ tokel nalǝlǝgauan mai galito, gai sasor husur nayis len nabǝta. Ao isor tas nap̃usanan siFarisi mai Sattiusi gail. \s1 APita ikel kot aYesu \r (Mak 8.27-30; Luk 9.18-21) \p \v 13 AYesu eriŋ naut enan ale nǝboŋ tobar naut a Sisarea Filippi, eus ahai susur san gail ke, “Nǝvanuan gail lotosor husur aNatun Nǝvanuan, luke tovi ase?” \v 14 Lusor vari ke, “Galevis luke aJon Baptais. Galevis luke aElijah. Galevis am luke aJeremiah o ahai kelkel ur sual am.” \v 15 Beti eus galit ke, “Be gamito, mǝtunau ke ginau ase?” \v 16 ASimon Pita isor vari ke, “Gaiug boh aKristo, aNatun aGot nǝkadun nǝmauran.” \v 17 Ale aYesu ikel maii ke, “Tivoi hǝn gaiug, aSimon anatun aJonah! Savi avan ideh len navile a pan tokel vǝhot natenan, be aTǝmagw len nǝmav ikel vǝhoti mai gaiug. \v 18 Nukele am mai gaiug ke govi aPita, nǝvat, ale dereh neum hǝn naim sagw len nǝvat enan, naim sagw tovi vanuan sagw gail. Ale nǝdaŋan hǝn nǝmatan edǝdas b̃esǝhor galito. \v 19 Nukele am mai gaiug ke, dereh neviol hǝn naki hǝn nabopita hǝn natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav mai gaiug. Natideh gǝb̃ikai tasi len navile a pan, evi nǝsa aGot tokai tasi tia len nǝmav. Ale natideh gǝb̃idam̃ hǝni len navile a pan, evi nǝsa aGot todam̃ hǝni tia len nǝmav.”\x * \xo 16.19 \xt Mat 18.18; Jon 20.23\x* \v 20 Beti aYesu ikel p̃uli hǝn ahai susur gail ke salikel avan ideh ke gai tovi aKristo, aGot totabtabuh lan. \s1 AYesu epǝhav utaut hǝn nǝmatan san \r (Mak 8.31–9.1; Luk 9.22-27) \p \v 21 Len nǝboŋ enan van, aYesu etub̃at kele ip̃arp̃ar mai ahai susur san gail ke timasvi Jerusalem ale timaslǝŋon tisa vǝsa len naṽide tosob̃ur len navǝlan alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail, ab̃iltihai tutumav gail mai ahai p̃usan gail hǝn nalo. Ale dereh ligol timat. Beti len nǝmariboŋ b̃itor dereh aGot tigol tile mǝhat. \v 22 Beti aPita eliv aYesu vi tarhǝte, etub̃at sor lan, ike, “Satimaiean, Nasub̃! Natgalenan salevisi hǝn gaiug!” \v 23 Be ipair van hǝn aPita, ike, “Gevi tahw dan ginau aSetan! Gugol risi hǝn nǝb̃ipes hab̃etw hǝn nǝb̃iteh. Nǝnauan sam̃ gail lǝsǝpat len nǝsa aGot tolǝŋoni, lohusur nalǝŋonian sinǝvanuan ŋai.” \p \v 24 Beti aYesu ikel mai ahai susur san gail ke, “Avan ideh b̃ike b̃ehusur ginau, timaske, ‘Aoa,’ hǝn nǝnauan mai nalǝŋonian san gabag, timasvus nǝhai balbal san, tehusur ginau. \v 25 Husur avan ideh b̃ike b̃iwol hǝn nǝmauran san gabag hǝn b̃etǝgau gat nǝmauran san, dereh timasig. Be nǝmauran san b̃imasig m̃os ginau, dereh tikad nǝmauran vi sutuai. \v 26 Nǝvanuan b̃ikad natit p̃isi len navile a pan, be nǝmauran san vi sutuai b̃imasig, imabe? Ikad nǝsa? Nǝvanuan elǝboi b̃eviol hǝn nǝsa hǝn b̃ikad nǝmauran enan a? \v 27 Bathut aNatun Nǝvanuan dereh tegǝm ta bog. Dereh tegǝm mai aŋel san gail len nǝdaŋan mai namǝnas seTǝman. Len nǝboŋ enan, dereh tilav nap̃urp̃uran mai nǝvanuan gail hǝn natit p̃isi lotogole, tinor hǝn nǝsa lotogole.\x * \xo 16.27 \xt Psa 62.12; Rom 2.6\x* \v 28 Nokitin mai gamit ke, gamit galevis mǝttoil gegai, asike lumat van vǝbar lǝb̃eris nagǝmaian siNatun Nǝvanuan hǝn b̃eil a m̃o hum aKiŋ.” \c 17 \s1 Namǝnas kitin siYesu \r (Mak 9.2-13; Luk 9.28-36) \p \v 1 Len nǝmariboŋ tomǝlevtes husur nǝboŋ enan, aYesu esǝhar aPita, mai alarmiṽan, aJemes mai aJon. Esǝhar galit sǝb̃olito vi mǝhat len naṽehuh sua tosahsah. \v 2 Ale len nǝholito egǝm tile, nǝhon em̃ial hum namityal, nahurabat san egǝm pǝhapǝhw buni vabilbil.\x * \xo 17.2 \xt 2Pit 1.16-18\x* \v 3 Vǝha-sua ŋai loris aMoses mai aElijah artohol mai aYesu. \v 4 APita isor mai aYesu, ike, “Ivoi hǝn dattotoh gegai. Gǝb̃elǝŋoni, dereh neum hǝn nǝpasvalǝval titor, tesua esam̃, tesua siMoses, mai tesua siElijah.” \p \v 5 Nǝboŋ aPita tosor sal, nǝmavukasw tom̃ial habat ikabut gol galito, ale nadoldol sua len nǝmavukasw ike, “Ategai evi aNatugw ulum̃an notolǝmas buni, notohǝhaṽur hǝni. Sǝsǝloŋ husuri!” \v 6 Nǝboŋ lotosǝsǝloŋ hǝn natenan, ahai susur gail luteh, kǝta vi pan, nǝlolit epil vǝsa. \v 7 AYesu egǝm hǝn galito, ibar galito, ike, “Mitile mǝhat. Samtemǝtahw.” \v 8 Ale nǝboŋ lotokǝta vi mǝhat, lokǝta ris aYesu sǝb̃on ŋai, lǝsaris avan ideh am. \p \v 9 Nǝboŋ lotomariŋ vi pan len naṽehuh, aYesu ikele hǝn galit ke, “Samtikel ur nǝsa mǝttorisi mai avan ideh am vir aGot b̃igol aNatun Nǝvanuan b̃ile mǝhat dan nǝmatan.” \v 10 Beti ahai susur gail lousi ke, “Ahai p̃usan hǝn nalo luke aElijah timasgǝm a m̃o, be lukele hǝn nǝsa?”\x * \xo 17.10 \xt Mal 4.5\x* \v 11 AYesu isor var galit ke, “Evoi, tarhǝt sua, aElijah dereh tegǝm a m̃o hǝn b̃igol tǝlmam hǝn natit p̃isi lǝb̃inor. \v 12 Be len nǝtarhǝte am, nukele mai gamit ke, aElijah egǝm tia, ale nǝvanuan gail lǝsakǝta lǝboii, lugol nǝsa lotolǝŋoni hǝni. Imagenan, dereh ligol aNatun Nǝvanuan am telǝŋon tisa vǝsa.” \v 13 Len namityal enan ŋai ahai susur gail lunau sǝhoti ke aYesu isor mai galito husur aJon Baptais. \s1 AYesu igol natǝtai sua tokad natǝmat imaur \r (Mak 9.14-29; Luk 9.37-43a) \p \v 14 Nǝboŋ lototǝlmam dan naṽehuh tonoŋ, logǝm hǝn naluṽoh, ale aulum̃an sua egǝm hǝn aYesu, etǝŋedur bathurien, \v 15 ale ike, “Nasub̃, gilolosa hǝn anatugw ulum̃an husur nahumatmat ibari gol ke elǝŋon isa vǝsa batbat. Husur iteh len nǝhab tabtab ale iteh vǝha-sob̃sob̃ur len nǝwai am. \v 16 Nosǝhari van hǝn ahai susur sam̃ gail avil lodǝdas lǝb̃igol b̃imaur.” \v 17 AYesu isor vari ke, “Eee naur egai mǝttomǝtahun nadǝlomian, mǝttohusur nap̃isal tosa tokab̃kab̃ur, nitoh mai gamit tebǝlav mabe? Mǝtupar dǝlomian van van van nupetǝmas hǝni. Sǝhar natǝtai gǝmai!” \v 18 Beti aYesu esivoh len natǝmat ale imakuv dan natǝtai, ale len namityal enan van imaur buni. \p \v 19 Ale ahai susur gail logǝm hǝn aYesu, lusor sǝb̃olit maii ke, “Imabe ginamit namtsalǝboi namtb̃ehut natǝmat enan?” \v 20-21 Ale ikel mai galit ke, “Mǝtodǝdasi bathut nadǝlomian samit em̃idol, ekǝkereh masuṽ. Husur nokitin mai gamit ke, mǝtb̃ikad nadǝlomian hun namisurhumastat tomarisoris mǝtolǝboi mǝtb̃ikel mai naṽehuh egai ke, ‘Gerus van ea!’ ale dereh terus. Naut kǝmas mǝtunau ke mǝtodǝdas mǝtb̃igol natesua, dereh mǝtolǝboi mǝtb̃igole.”\f + \fr 17.20-21 \ft Nalob̃ulat galevis ta sutuai losuhud hǝn naves egai: \fv \ft 21\+fv* \fq Avil mǝttolǝboi mǝtb̃ehut tomagenan nǝboŋ mǝtsǝhan be mǝttosor tuṽ ŋai.\f* \s1 AYesu isor tǝtas husur nǝmatan san \r (Mak 9.30-32; Luk 9.43b-45) \p \v 22 Nǝboŋ ahai susur gail lotob̃onb̃on len naut a Kalili, aYesu isor mai galit ke, “Avan sua dereh teriŋ aNatun Nǝvanuan len navǝlan nǝvanuan gail. \v 23 Dereh ligol timat, ale len nǝmariboŋ titor aGot tigol tile mǝhat.” Nǝboŋ aYesu tokǝmaienan tonoŋ, ahai susur gail lolǝŋon isa masuṽ. \s1 Nǝtaks hǝn naim siGot \p \v 24 Nǝboŋ aYesu mai ahai susur san gail lotobar naut a Kapernaum, alat lototariv tuan nǝtaks tovi nǝtrahma toru, logǝm hǝn aPita luke, “Ahai p̃usan sam̃, eṽur nǝtaks hǝn naim siGot m̃au a?”\f + \fr 17.24 \ft Exo 30.11-16, 38.26. Nǝtrahma evi nakoin tovi nap̃urp̃uran hǝn nauman hǝn nǝmariboŋ tosua.\f* \p \v 25 APita ike, “Evoi.” Ale nǝboŋ tob̃is lohoim, aSimon sakel natideh be aYesu isor a m̃o maii ike, “Simon, len nǝnauan sam̃ nǝsa inor? Nau nakiŋ gail len navile a pan. Ase eṽur nǝlaisens mai nǝtaks lototariv tuani, anatulit gail o nametb̃os gail a?” \v 26 Ale aPita ikel maii ke, “Nametb̃os gail.” Beti aYesu ike, “B̃imaienan, savi len anatulit gail hǝn lǝb̃eṽuri. \v 27 Be hǝn asike nǝlolit b̃ipaŋpaŋ, givan hǝn nab̃iltiwai, bar hǝn nǝhau. Naieh metǝkav gǝb̃isah hǝni, sǝŋav hǝn nabuŋon ale dereh gisab̃ nakoin tovi nǝstater.\f + \fr 17.27 \fq Nǝstater \ft evi nakoin sua tovi nap̃urp̃uran hǝn nauman hǝn nǝmariboŋ tovat.\f* Lav kuvi, lavi mai galito m̃os nǝtaks sidaru.” \c 18 \s1 Ase iyalyal sǝhor galit am \r (Mak 9.33-37, 42-48; Luk 9.46-48, 17.1-2) \p \v 1 Len namityal enan ahai susur gail logǝm hǝn aYesu lousi ke, “Ase iyalyal sehor galit am len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav?” \v 2 Ale aYesu ekis natuhtǝtai sua gǝmai, igol eil rivuh len galito. \v 3 Beti ike, “Nokitin, nukel mai gamit ke, asike mǝtb̃ipair dan naṽide tosa samito hǝn mǝtb̃esum̃an atuhlahutai, mitimabe? Asike asike mǝtob̃is len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav. \v 4 Imagenan, avan ideh b̃eriŋ gai hum tovi ut kǝmas sum̃an natuhtǝtai egai, gai iyalyal sǝhor galit am len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav. \v 5 Ale avan ideh tohǝhaṽur hǝn natuhtǝtai sum̃an egai b̃itah maii len nahǝsagw, gai ehǝhaṽur hǝn ginau nǝb̃itah maii. \p \v 6 “Ale avan ideh b̃igol atuhlahutai sua, tokad nadǝlomian len ginau, b̃iteh len nǝsaan, nǝpanismen sitenan dereh tisa am sǝhor ke nǝvanuan galevis lǝb̃itahǝtah hǝn nab̃iltivat len naholoan, ale lǝb̃ibar hǝni len tas hǝn b̃imaduŋduŋ butitas tosareh vi pan.\f + \fr 18.6 \ft Nab̃iltivat enan emǝlas habat, natoŋki esulsul hǝni hǝn b̃ebul dasdas nawit hǝn b̃egǝm vi flaua.\f* \v 7 Navile a pan dereh tisa vǝsa bathut natit gail lotogol nǝvanuan gail lotogol nǝsaan. Natgalenan lotomaienan dereh limasvisi be tisa vǝsa tibatbat hǝn nǝvanuan togol natgalen lǝb̃evisi. \v 8 Ale, navǝlam̃ o nariem̃ b̃igol gaiug gǝb̃igol nǝsaan, gita kotovi, bar hǝni vi tut. Gǝb̃ikad nǝmauran vi sutuai be nariem̃ b̃isa gol gǝsǝyar o gugau, natenan esǝhor gǝb̃ikad nariem̃ gǝlar p̃isi arb̃ivoi ale aGot b̃ibar hǝn gaiug len nǝhab topaŋ vi sutuai. \v 9 Namǝtam̃ b̃igol gǝb̃iteh len nǝsaan, kis kuvi, bar hǝni vi tut. Gǝb̃ikad nǝmauran vi sutuai be namǝtam̃ b̃esua b̃ib̃esw, natenan esǝhor gǝb̃ikad namǝtam̃ gǝlar p̃isi arb̃ivoi ale aGot b̃ibar hǝn gaiug len nǝhab nǝmatan. \s1 Nǝb̃ol p̃usan husur nasipsip tomasig \r (Luk 15.3-7) \p \v 10-11 “Mǝtelǝlǝgau hǝn gamito! Atuhlahutai ideh tokad nadǝlomian len ginau, samtinau ke gai evi naut kǝmas. Husur nukele mai gamit ke, aŋel gail lotokǝtkǝta tǝban galito, lolǝboi tabtab hǝn lǝb̃isor m̃os galito len nǝhon aTǝmagw len nǝmav.\f + \fr 18.10-11 \ft Natosian galevis ta sutuai losuhud naves egai: \fv \ft 11\+fv* \fq Husur aNatun Nǝvanuan egǝm hǝn b̃ilav kuv alat lotomasig dan nǝsaan salito.\f* \p \v 12 “Mitinau natsua. Avan ideh b̃ikad nasipsip lotovi 100, ale sua iyar lab vi tut sua, mǝtunau ke tigol nǝsa? Dereh atenan teriŋ lotovi 99 lesuh len naṽehuh hǝn b̃ia doŋ tosua toyar lab vi tut. \v 13 Ale b̃isab̃i, nukel nakitinan mai gamito ke, ikemkem tǝban sǝhor lotovi 99 lǝsǝyar lab vi tut. \v 14 Imagenan, savi nalǝŋonian seTǝmamito len nǝmav hǝn atuhlahutai galegai ideh b̃imasig.” \s1 Nǝbathudud nadǝlomian sua togol tosa hǝn gaiug \p \v 15 AYesu isor am ke, “Nǝbathudud ideh len nadǝlomian b̃igol nǝsaan hǝn gaiug, gia sor mai gai sǝb̃on, kel p̃arp̃ar hǝn nǝsa tosa gai togole maii. Gai b̃esǝsǝloŋ sǝhot nǝsa gotokele, gukad tǝlmam hǝni sum̃an na-ke-wawa-an len nadǝlomian. \v 16 Be asike b̃esǝsǝloŋ hǝn gaiug, gesǝhar nǝvanuan nadǝlomian tesua o teru am hǝn gǝb̃ehusur natosian siGot toke, ‘Nǝboŋ avan ideh b̃ikel uri ke nǝvanuan togon togol nǝsaan, nakitinan hǝn nǝsa tokele timasil p̃arp̃ar len na-kel-koti-an sinǝvanuan toru o totor am.’\x * \xo 18.16 \xt Deu 19.15\x* \v 17 Be asike b̃esǝsǝloŋ husur galito, kel ur natit p̃isi mai nab̃onb̃onan kavkav silat lotokad nadǝlomian len naut enan. Asike b̃esǝsǝloŋ husur alat lotokad nadǝlomian am, len nǝnauan sam̃ riŋi tesum̃an nametb̃os sǝkad nadǝlomian o nǝvanuan nǝtaks. \p \v 18 “Nukel nakitinan mai gamito ke, natideh gǝb̃ikai tasi len navile a pan tevi nǝsa aGot tokai tasi tia len nǝmav, ale natideh gǝb̃idam̃ hǝni len navile a pan tevi nǝsa aGot todam̃ hǝni tia len nǝmav.\x * \xo 18.18 \xt Mat 16.19; Jon 20.23\x* \v 19 Nukel tǝtas hǝn nakitinan mai gamit ke, gamit b̃eru arb̃ikad nǝnauan b̃esua husur natideh len navile a pan, nǝsa arb̃eusi, aTǝmagw len nǝmav dereh tigole m̃os gǝlaru. \v 20 Husur toru o totor lotob̃on len nahǝsagw, ginau nutah mai galit ei.” \s1 Narub̃atian \p \v 21 Beti aPita egǝm hǝn aYesu eusi ke, “Nǝbathudud nadǝlomian sua b̃igol nǝsaan tabtab hǝn ginau, nerub̃at nǝsaan san vǝha-vis? Nerub̃at gail vǝha-mǝlevru a?” \v 22 AYesu isor vari ke, “Ao, nǝsakel ke vǝha-mǝlevru, avil nuke gerub̃at gail sǝŋavur vǝha-mǝlevru vǝha-mǝlevru.\f + \fr 18.22 \ft Nǝboŋ aYesu ekǝmaienan, namilen ke datimasrub̃at nǝsaan sinǝvanuan nadǝlomian tabtab, nanoŋan teb̃uer.\f* \v 23 Imaienan, natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Ikad nakiŋ sua toke naslev san gail lisar gel nǝkabut salit maii. \v 24 Nǝboŋ totub̃at us nǝkabut salito, losǝhar avan sua van hǝni tokabut hǝn nǝtalent tovi 10,000, ale nǝtalent esua ŋai evi nap̃urp̃uran hǝn nauman hǝn nasihau tovi 15. \v 25 Husur atenan todǝdas b̃isar gel nǝkabut enan, amasta san ikele hǝni ke tep̃ur hǝn asoan mai anatun gail hǝn lǝb̃egǝm vi slev gail ale tep̃ur hǝn natit p̃isi am gai tokade, hǝn b̃isar gel nǝkabut san. \v 26 Ŋa naslev iteh bathurien, eŋiri ke, ‘Sagesigarir hǝn ginau, ale dereh nisar gel tǝlmam hǝn natit p̃isi mai gaiug.’ \v 27 Nǝlon amasta itaŋis naslev san enan, ikas kuv nǝkabut san, eriŋi hǝn b̃ivan. \p \v 28 “Beti naslev enan evivile, etut len naslev togon tovi galit sua ŋai tokabut san hǝn nǝvat, natenarius tovi 100.\f + \fr 18.28 \fq Natenarius \ft evi nǝvat nap̃urp̃uran hǝn nauman hǝn nǝmariboŋ tosua.\f* Ale naslev itah gat togon, tub̃at tǝgau gat naholoan, ike, ‘Sar gel nǝvat gotokabut hǝni len ginau!’ \v 29 Ale naslev togon iteh bathurien eŋiri ke, ‘Sagesigarir hǝn ginau, ale dereh nisar gel tǝlmam hǝni mai gaiug.’ \v 30 Be naslev ta m̃o emǝtahuni. Ivan, gole hǝn lǝb̃itah gat togon, riŋi len naim bǝbaŋis vir b̃isar gel p̃is nǝkabut san. \v 31 Nǝboŋ naslev galen am lotoris nǝsa tovisi, lulolosa masuṽ, ale lua kel ur natit p̃isi lotovisi mai amasta salito. \v 32 Ale amasta ekis naslev ta m̃o gǝmai, ikel maii ke, ‘Govi slev gotosa vǝsa batbat! Ginau nukas kuv nǝkabut sam̃ p̃isi husur goŋir ginau hǝni. \v 33 Ivoi am gǝtalolosa hǝn naslev togon sum̃an ginau notololosa hǝn gaiug.’ \v 34 Ale len nǝlol paŋpaŋ san, amasta eriŋi len navǝlan alat lotokǝtkǝta kǝkol hǝn naim bǝbaŋis hǝn lǝb̃igol niben atenan b̃epǝŋas vir b̃isar gel natit p̃isi gai tokabut hǝni. \v 35 Len naṽide tomagenan, len nǝlomito asike mǝtb̃erub̃at kitin hǝn nǝsaan sinǝbathudud nadǝlomian ideh lotogol tosa hǝn gamito, aTǝmagw len nǝmav dereh tigol timaienan hǝn gamito.” \c 19 \s1 Natiṽosan \r (Mak 10.1-12) \p \v 1 Nǝboŋ aYesu tokǝmaienan tonoŋ, eriŋ naut a Kalili, evi Jutea len naut tarhǝwisel Jortan. \v 2 Nab̃iltiluṽoh gail lohusuri, ale igol galit lumaur ei. \p \v 3 Beti naFarisi galevis logǝm hǝn aYesu, lolǝŋon ke tekǝkos len nasoruan san, mǝdas nahǝsan ale lousi ke, “Inor hǝn aulum̃an b̃etiṽos hǝn asoan, riŋ gab̃ulani husur nǝnauan o nalǝŋonian sitenan ŋai a?\f + \fr 19.3 \ft Natiṽosan evi na-tos-gati-an hǝn napǝpehwan silarmisoan sua hǝn asike arb̃ilah am.\f*” \v 4 Ris aYesu tosor var galit ke, “Mǝtsaṽuruŋ natosian siGot toke ‘sutuai len natub̃atan aGot igol naulum̃an mai napǝhaṽut a?’\x * \xo 19.4 \xt Gen 1.27, 5.2\x* \v 5 Ale aGot ike, ‘Bathut natenan, naulum̃an dereh teriŋ atǝman mai anan hǝn b̃eudud mai asoan, ale aresua sum̃an artovi niben tosua ŋai.’\x * \xo 19.5 \xt Gen 2.24\x* \v 6 Husur arsaru am, arosua ŋai. Imagenan, naududan aGot togole, nǝvanuan satepǝpehuni.” \v 7 Ale lousi ke, “B̃imagenan, aMoses ikel nalo toke, ‘Naulum̃an tilav nalob̃ulat hǝn natiṽosan mai asoan ale tesǝvati van,’ ikele husur nǝsa?”\x * \xo 19.7 \xt Deu 24.1-4; Mat 5.31\x* \v 8 AYesu ikel mai galit ke, “AMoses idam̃ hǝni ke mǝttotiṽos hǝn asoamito husur nǝkadumit ihaihai masuṽ, avil sutuai len natub̃atan, sǝmaienan. \v 9 Be nukel mai gamito ke naulum̃an ideh totiṽos hǝn asoan naut kǝmas alitenan sagol naitian tosa, ale tolah mai napǝhaṽut ideh am, atenan igol naitian tob̃ur kotov nǝlahan.” \v 10 Ahai susur san gail lukel maii ke, “Nǝlahan naulum̃an tokade mai asoan b̃imaienan, nǝlahan tob̃uer ivoi am.” \v 11 Ris aYesu tosor var galit ke, “Savi nǝvanuan p̃isi lolǝboi lǝb̃esǝsǝloŋ sǝhot nap̃usanan enan, be aGot ilav nǝdaŋan mai galevis ŋai hǝn lǝb̃elǝboi lǝb̃igole. \v 12 Husur sogsog galevis lovi sogsog nǝboŋ analit lotopas galito, be sogsog galevis am, nǝvanuan gail lugol lotovi sogsog. Ale ikad galevis tile am lǝsǝlah m̃os natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav gol ke len nǝmauran salito losum̃an sogsog gail. Avan ideh tolǝboi b̃esǝsǝloŋ sǝhot natenan, tesǝsǝloŋ sǝhoti!”\f + \fr 19.12 \fq Sogsog \ft evi nabuai o nab̃uluk o naulum̃an ideh sǝkad nǝdavurhut naloson husur lototev kotovi.\f* \s1 AYesu mai alahutai \r (Mak 10.13-16; Luk 18.15-17) \p \v 13 Beti nǝvanuan galevis losǝhar atuhlahutai van hǝn aYesu hǝn b̃eriŋ navǝlan gǝlaru len galito ale sor tuṽ. Avil ahai susur gail losivoh len galito. \v 14 Be aYesu ike, “Mitidam̃ hǝn alahutai lǝb̃egǝm hǝn ginau; samteil gol galito! Husur natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav evi silat lotosum̃an alategai.” \v 15 Ale nǝboŋ aYesu toriŋ navǝlan gǝlaru len galito tonoŋ, eriŋ naut enan, ivan. \s1 Nǝmantuhmar topul hǝn natite \r (Mak 10.17-31; Luk 18.18-30) \p \v 16 Len nǝboŋ sua, aulum̃an sua egǝm hǝn aYesu eusi ke, “Hai p̃usan, nigol natit tovoi sa hǝn nǝb̃ikad nǝmauran vi sutuai?” \v 17 AYesu isor vari ke, “Imabe gotous ginau husur natit tovoi? Ikad Atesua ŋai tovoi. Be gǝb̃ike gǝb̃evi lan nǝmauran vi sutuai, gigol nǝsa nakelean todaŋ gail siGot tokele.” \v 18 Ike, “Nakelean todaŋ gail ta be?” Ale aYesu ike, “Sagigol avan ideh timat,\f + \fr 19.18 \ft Nǝboŋ toke \fq Sagigol avan ideh timat \ft namilen ke sagigol avan ideh timat sil nǝlol paŋpaŋ sam̃ o nalǝŋonian sam̃ ŋai.\f* sagigol naitian tob̃ur kotov nǝlahan, sagevǝnah, sageliboŋ len nakotan, \v 19 geputsan atǝmam̃ mai anam̃ len nǝnauan sam̃, ale lǝmas bun nǝvanuan totoh pǝpadaŋ hǝn gaiug sum̃an gotolǝmas bun gaiug gabag.”\x * \xo 19.19 \xt Exo 20.12-16; Deu 5.16-20; Lev 19.18\x* \v 20 Nǝmantuhmar ikel maii ke, “Nugol natgalen p̃isi tia. Nǝsa ipat sal hǝn nǝb̃igole?” \v 21 AYesu ikel maii ke, “Gǝb̃ike gǝb̃inor kavkav len nǝhon aGot, gia p̃ur hǝn natit p̃isi sam̃, ale viol hǝn nǝvat han mai namǝsal gail. Ale dereh gikad nakonviolan aGot totǝgau gati m̃os gaiug len nǝmav. Beti gegǝm husur ginau.” \p \v 22 Nǝboŋ nǝmantuhmar tosǝsǝloŋ hǝn natenan, ivan, elǝŋon isa habat husur epul hǝn natite, ikad nasugsugur isob̃ur. \v 23 Ale aYesu isor mai ahai susur san gail, ike, “Nukel nakitinan mai gamit ke, idaŋ habat hǝn avan ideh topul hǝn natite b̃eb̃is len natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav.” \v 24 Ikele am ke, “Idaŋ habat hǝn nǝkamel b̃eb̃is tur len nab̃urhunil sǝsod. Idaŋ sǝhori am hǝn nǝvanuan topul hǝn natite b̃eb̃is len natohan pipihabǝlan aGot.” \v 25 Nǝboŋ lotosǝsǝloŋ hǝni, ahai susur gail lup̃aŋ habat, luke, “B̃imaienan, as teb̃is lan? Sǝkad avan ideh b̃ikad nǝmauran vi sutuai!” \v 26 Beti aYesu ekǝta bunus galito ike, “Len nǝvanuan gail, galit lodǝdas lǝb̃igol natenan, avil aGot elǝboi b̃igol natit p̃isi.” \v 27 Ale aPita isor vari ke, “Geris, ginamit namtoriŋ natit p̃isi hǝn namttohusur gaiug. Dereh tikad nǝsa sinamito?” \v 28 Beti aYesu ikel mai galit ke, “Nukel nakitinan mai gamito ke, len nǝboŋ navile a pan b̃iveveu, nǝboŋ aNatun Nǝvanuan b̃ebǝtah len nab̃iltihai bǝtbǝtah san toyalyal hum akiŋ, gamit am mǝttohusur ginau, dereh mǝtebǝtah len nab̃iltihai bǝtbǝtah gail lotovi 12 hǝn mǝtb̃epǝpehun navoian dan nǝsaan len nahǝmar lotovi 12 seIsrael. \v 29 Ale avan ideh toriŋ naim gail o aṽan gail o aṽavinen gail o atǝman o anan o anatun gail o nǝtan m̃os nahǝsagw, dereh aGot teviol hǝn vǝha-100 maii, ale aGot teviol am hǝn nǝmauran vi sutuai maii. \v 30 Ale nab̃iltivanuan isob̃ur gagai, asike lovi natideh; ale isob̃ur lǝsavi natideh gagai, dereh legǝm vi b̃iltivanuan.” \c 20 \s1 Nǝvanuan gail lotoum len nǝhol nakrep \p \v 1 AYesu ep̃usan am ke, “Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Ikad amahean nǝtan tovivile dudulan som̃ilan hǝn b̃idas lalum̃an m̃os nauman hǝn nǝhol nakrep san. \v 2 Lous nǝvat ale idam̃ hǝn b̃eṽur galit hǝn natenarius hǝn nǝmariboŋ tesua.\f + \fr 20.2 \fq Natenarius \ft evi nap̃urp̃uran hǝn nǝmariboŋ tosua.\f* Ale esǝvat galit van hǝn nǝhol nakrep san. \v 3 Len namityal tomǝlapat dudulan evivile tǝtas, ale eris alalum̃an lotoil kǝmas len nǝmaket. \v 4 Ale ikel mai galit ke, ‘Gamito am, mitivan vaum len nǝhol nakrep sagw, ale dereh neṽur gamito tinor.’ \v 5 Ale luvan. Len natub̃lial mai len namityal totor ut mǝdau, len naṽide tomaienan, amahean idas lalum̃an tǝtas. \v 6 Len namityal torim ut mǝdau, evivile, eris galevis am lotoil ei, ale ikel mai galit ke, ‘Imabe mǝtoil kǝmas gegai len nǝmariboŋ kavkav?’ \v 7 Ris lotoke, ‘Ao, avan ideh saus ginamit hǝn namtb̃eum.’ Ŋa ikel mai galit ke, ‘Gamit am mǝtevi lan nǝhol nakrep sagw.’ \p \v 8 “Nǝboŋ naut togomgom ut mǝdau, amahean nǝhol ikel mai ab̃iltivanuan nauman san ke, ‘Kis alalum̃an nauman gǝmai ale ṽur galito, tub̃at len alat lotoyar a tahw van vǝbar alat lotoil a m̃o.’ \v 9 Ale nǝboŋ alat lototub̃at len namityal torim ut mǝdau lotogǝmai, eṽur galit ṽisusua hǝn natenarius tosua. \v 10 Ale nǝboŋ tobar alat lotoil a m̃o, lunau ke lǝb̃ikad nǝvat b̃esǝhor galit lotogǝm a tahw. Be eṽur galit ṽisusua hǝn natenarius tosua ŋai. \v 11 Nǝboŋ lotolav natenarius tosua, lukoblen mai amahean nǝtan husur lǝsahǝhaṽur hǝn nǝvat, \v 12 luke, ‘Alategai lotomadhagǝmai, loum husur nǝhaua tosua ŋai, be gaiug, goṽur galito p̃itoṽ hǝn ginamito. Be ginamito, namttodaŋ b̃ur nab̃iltiuman mai nǝyal tosun ginamito husur nǝmariboŋ kavkav!’ \v 13 Ris tosor var galit sua ke, ‘Ginau nǝsamǝdas gaiug. Gaiug gudam̃ mai ginau hǝn natenarius tosua hǝn nauman. Ale gagai gumabe? \v 14 Lav nǝvat tovi esam̃, givan. Nuke neviol mai ategai toyar a tahw, hum notoviol mai gaiug. \v 15 Gunau ke sanor hǝn nǝb̃igol nǝsa notolǝŋoni hǝn natit sagw gail a? Nǝlom̃ itab̃ulol bulos ginau husur noviol habat a?’” \p \v 16 AYesu imaris kotovi ke, “Imagenan, alat lǝsavi natideh gagai, dereh legǝm vi b̃iltivanuan, leil a m̃o; ale alat lototibau, lotoil a m̃o, dereh asike lovi natideh.” \s1 AYesu isor husur nǝmatan mai na-le-mǝhat-an san \r (Mak 10.32-34; Luk 18.31-34) \p \v 17 Husur nǝboŋ enan, aYesu evi mǝhat vi Jerusalem. Len nǝyaran san van, esǝhar ahai susur lotovi 12 hǝn b̃isor mai galit sǝb̃olito, ikel mai galit ke, \v 18 “Mǝtesǝsǝloŋ! Datevi mǝhat vi Jerusalem. Ale dereh leriŋ aNatun Nǝvanuan len navǝlan ab̃iltihai tutumav mai ahai p̃usan gail hǝn nalo. Ale len nakotan salito dereh lisab̃ sǝhoti ke tipanis, timat. \v 19 Dereh leriŋi len navǝlan alat lǝsavi Ju hǝn lǝb̃isor vilesi, bilas habat hǝni, ale p̃os gati len nǝhai balbal. Be len nǝmariboŋ titor dereh aGot tigol tile mǝhat.” \s1 Nausian sinan aJemes mai aJon \r (Mak 10.35-45) \p \v 20 Beti anana sinatun aSepeti gail esǝhar anatun ulum̃an gǝlaru gǝm hǝn aYesu, etǝŋedur bathurien hǝn b̃eus natsua hǝni. \v 21 AYesu eusi ke, “Golǝŋon nǝsa?” Isor vari ke, “Nuke gikel gati ke nǝboŋ gǝb̃evi Kiŋ, alarmiṽan egai sagw arebǝtah tǝban gaiug, sua len nǝmatu, sua len nǝmair.” \v 22 AYesu ekǝta ris gǝlaru ike, “Mǝrsalǝboi nǝsa mǝrtousi. Mǝrolǝboi mǝrb̃emun len nab̃iliwai hǝn na-lǝŋon-isa-vǝsa-an ginau nǝb̃emun lan a?” Arukel maii ke, “Namrolǝboi namrb̃igole.” \v 23 Ale ikel mai gǝlaru ke, “Dereh mǝremun len nab̃iliwai hǝn na-lǝŋon-isa-vǝsa-an sagw. Avil nabǝtahan len nǝmatu o nǝmair sagw, sǝpat len ginau hǝn nǝb̃idam̃ hǝni. Ipat len aTǝmagw hǝn b̃idam̃ hǝn ase arb̃ebǝtah ei, husur gai eutaut hǝn naut eru m̃os gǝlaru.” \p \v 24 Nǝboŋ ahai susur tosǝŋavur am lotosǝsǝloŋ hǝn natgalenan, nǝlolit epǝŋas alarmiṽan. \v 25 Be aYesu ekis galit p̃isi gǝmai, ike, “Mǝtolǝboii ke nǝgavna hǝn nametb̃os gail lupatpat galit mǝhat len nǝdaŋan lotokade tǝban nǝvanuan salit gail, ale len nǝdaŋan hǝn na-il-a-m̃o-an, nǝvanuan totibau salito loil a m̃o hǝn nǝvanuan salit gail. \v 26 Samtimagenan! Be gamit ideh toke tevi vanuan totibau, gai timasgǝm vi vanuan na-vi-tarhǝte-an samito, nǝlon tomǝdau hum tovi ut kǝmas ŋai. \v 27 Ale gamit ideh toke teil a m̃o hǝn gamito, gai tegǝm vi slev samit m̃au. \v 28 Tesum̃an ŋai aNatun Nǝvanuan. Gai sagǝm hǝn nǝvanuan gail hǝn lǝb̃evi tarhǝt san hum galit lotovi ut kǝmas. Ao, egǝm hǝn b̃evi tarhǝt salito hum gai tovi ut kǝmas; egǝm hǝn b̃evi na-p̃ur-kuvi-an m̃os navivilean hǝn nǝvanuan tosob̃ur dan nǝpanismen sil nǝsaan salito.” \s1 AYesu igol nametb̃esw eru arokǝta \r (Mak 10.46-52; Luk 18.35-43) \p \v 29 Len nǝyaran siYesu galito, luyar tur len naut a Jeriko. Ale nǝboŋ lotoriŋ naut enan, nab̃iltiluṽoh lohusur aYesu. \v 30 Ikad nametb̃esw eru artobǝtah len nǝgarhǝp̃isal, ale nǝboŋ artosǝsǝloŋ hǝni ke aYesu toṽot van, arukai ke, “Nasub̃, aNatun siTevit, gilolosa hǝn ginamǝru!” \v 31 Naluṽoh losivoh len gǝlaru hǝn naut b̃eb̃ut hǝn gǝlaru. Be lukai habat am ke, “Nasub̃, aNatun siTevit, gilolosa hǝn ginamǝru!” \v 32 Ale aYesu eil, ikai van hǝn gǝlaru ke, “Mǝrolǝŋon ke nigol nǝsa hǝn gamǝru?” \v 33 Arusor vari ke, “Nasub̃, namrolǝŋon nakǝtaan!” \v 34 Ale nǝlon aYesu itaŋis gǝlaru, ibar namǝtalaru. Vǝha-sua ŋai arokǝta tǝtas, beti arohusuri. \c 21 \s1 AYesu eb̃is len naut a Jerusalem hum akiŋ \r (Mak 11.1-11; Luk 19.28-40; Jon 12.12-19) \p \v 1 Nǝboŋ lotogǝm pǝpadaŋ hǝn naut a Jerusalem, lubar navile a Petfas tarhǝṽehuh Oliv. Beti aYesu esǝvat ahai susur eru van. \v 2 Ikel mai gǝlaru ke, “Mǝrevi lan navile ea, ale vǝha-sua ŋai dereh mǝreris natoŋki sua lotobaŋisi ei mai natuhtoŋki ulum̃an san. Sah rub̃at gǝlaru, sehar gǝlar gǝmai. \v 3 Ale avan ideh b̃ikel natideh mai gamǝru, mirikele ŋai ke, ‘Nasub̃ timaskad gǝlaru.’ Ale vǝha-sua ŋai dereh atenan tidam̃ hǝn gǝlaru.” \p \v 4 Natenan evisi hǝn nasoruan sihai kelkel ur b̃isarpoh. Ike, \q1 \v 5 “Kel mai anatvavin aSion\f + \fr 21.5 \ft Namilen anatvavin aSion evi alat lototoh len naut a Jerusalem lotokisi hǝn Sion am.\f* ke, \q1 ‘Geris! AKiŋ sam̃ egǝm hǝn gaiug, \q2 nǝlon emǝdau, ebǝtah len natoŋki, \q3 natuhtoŋki ulum̃an tovi anatun natoŋki sua.’”\x * \xo 21.5 \xt Zec 9.9; Isa 62.11\x* \p \v 6 Ŋa ahai susur eru aruvan, arugol ŋai nǝsa aYesu tokel mai gǝlaru. \v 7 Arosǝhar natoŋki mai natuhtoŋki gǝmai, ale aroriŋ nahurabat naut susus gail len gǝlaru hǝn aYesu b̃ebǝtah len gail. \v 8 Nab̃iltiluṽoh luṽolsan nahurabat salit gail metp̃isal. Galevis am lutai nǝpashǝhai dan nǝhai gail, lobubulan gail husur nametp̃isal. \v 9 Alat lotoyar a m̃o hǝn aYesu mai alat lotohusuri lukai ke, \q1 “Hosanna van hǝn aNatun ulum̃an siTevit! Putsani! \q1 AGot ivoi hǝn atenan togǝm len nahǝsan Nasub̃! \q1 Hosanna! Sal suh aGot len nǝmav a mǝhat buni!”\x * \xo 21.9 \xt Psa 118.25-26\x* \p \v 10 Nǝboŋ aYesu tob̃is len naut a Jerusalem, navile kavkav luwal taṽtaṽor, lunau tuhatuh, luke, “Ategai ase?” \v 11 Naluṽoh luke, “Ahai kelkel ur bogai, aYesu ta Nasaret len naut a Kalili!” \s1 AYesu ivahvahur naholǝvat todar vis naim siGot \r (Mak 11.15-19; Luk 19.45-48; Jon 2.13-22) \p \v 12 Beti aYesu eb̃is len naholǝvat todar vis naim siGot ale ehut alat lotop̃ur hǝn natit gail mai alat lotoṽur natit gail ei. Ikovsan natev gail silat lotogǝgel hǝn nǝvat mai nǝhai bǝtbǝtah silat lotop̃ur hǝn nǝtav gail.\f + \fr 21.12 \fq Nǝtav \ft ehum navimal topǝhapǝhw.\f* \v 13 Ale ikel mai galit ke, “Natosian siGot ike, ‘Naim sagw, dereh lekisi hǝn naim hǝn na-sor-tuṽ-an,’\x * \xo 21.13 \xt Isa 56.7\x* be mǝtugol tovi naut susuah sinǝvanuan vǝnvǝnah gail.”\x * \xo 21.13 \xt Jer 7.11\x* \p \v 14 Nametb̃esw gail mai alat lotogau logǝm hǝni len naholǝvat todar vis naim siGot, ale igol galit lumaur. \v 15 Ab̃iltihai tutumav mai ahai p̃usan gail hǝn nalo nǝlolit ipaŋpaŋ nǝboŋ lotoris natit gail aYesu togole nǝvanuan p̃isi lotomaŋmaŋ lan, mai nǝboŋ lotosǝsǝloŋ hǝn atuhlahutai lotokai len naholǝvat todar vis naim siGot ke, “Hosanna van hǝn aNatun ulum̃an siTevit! Putsani!” \v 16 Ŋa lous aYesu ke, “Gosǝsǝloŋ hǝn nǝsa alategai lotokele a?” Ale aYesu ikel mai galit ke, “Evoi, be mǝtsaṽuruŋ natosian siGot boŋ ideh toke, ‘Gaiug Got goutaut hǝn nǝ-sal-suhi-an m̃os gaiug gabag len nabuŋon atuhlahutai mai len nabuŋon atuhtǝtai gail lotosus sal a?’”\x * \xo 21.16 \xt Psa 8.2\x* \p \v 17 Beti eriŋ galito, evivile dan nab̃iltivile, evi Petani ale itoh ei len nalenmariug. \s1 AYesu isor len nǝhai nafik \r (Mak 11.12-14, 20-24) \p \v 18 Dudulan som̃ilan, nǝboŋ aYesu totǝlmam vi lan nab̃iltivile, imalkǝkat. \v 19 Len nǝyaran san eris nǝhai nafik sua, ale ia das ṽite sob̃uer husur nǝhai ibaŋ lute ŋai. Ale aYesu isor lan, ike, “Sagiṽan am vi sutuai!” Vǝha-sua ŋai nǝhai nafik enan emǝlaŋ. \p \v 20 Nǝboŋ ahai susur gail lotoris natenan, lumaŋmaŋ. Luke, “Nǝhai nafik egai emǝlaŋ tutut maiegai mabe?” \v 21 AYesu isor var galit ke, “Nokitin mai gamit ke, mǝtb̃ikad nadǝlomian, nǝ-lon-uri-an b̃eb̃uer, nǝsa tovisi hǝn nǝhai nafik, dereh mitigole. Be savi natenan ŋai, mǝtelǝboi mǝtb̃ikel mai naṽehuh egai ke, ‘Makuv, bar hǝn gaiug len tas,’ ale dereh tevisi. \v 22 Ale mǝtb̃ikad nadǝlomian, natit p̃isi mǝtb̃eusi len na-sor-tuṽ-an, natideh mǝtb̃eusi, dereh mitikade.” \s1 Nausian husur nǝdaŋan hǝn na-il-a-m̃o-an siYesu \r (Mak 11.27-33; Luk 20.1-8) \p \v 23 AYesu ibar naholǝvat todar vis naim siGot, eb̃is lan, ale nǝboŋ top̃usan ei, ab̃iltihai tutumav mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail logǝm hǝni, lous taltal hǝni ke, “Gugol natgalenan len nǝdaŋan na-il-a-m̃o-an ta be? Len nǝdaŋan sise? Ase ilav nǝdaŋan na-il-a-m̃o-an enan mai gaiug?” \v 24 AYesu isor var galit ke, “Nuke neus nausian sua hǝn gamit bai. Mǝtb̃isor var nausian sagw, dereh nikel ur nǝdaŋan na-il-a-m̃o-an notogol natgalenan lan mai gamito. \v 25 Nausian imaiegai, ke, nǝkadhut na-il-a-m̃o-an aJon tokade hǝn tobaptais, egǝm len nǝmav o len nǝvanuan?” Lusor kitevi len galit gabag, luke, “Datb̃ike, ‘Egǝm len nǝmav,’ dereh tike, ‘Imabe mǝtsadǝlom aJon?’ \v 26 Avil datb̃ike, ‘Egǝm len nǝvanuan,’ datomǝtahw len naluṽoh husur galit p̃isi lunau ke aJon evi ahai kelkel ur.” \v 27 Ŋa lusor var aYesu ke, “Namtsalǝboii.” Ale ikel mai galit ke, “B̃imaienan, ginau am, asike nukel mai gamito, nǝdaŋan na-il-a-m̃o-an notogol natgalenan lan.” \s1 Nǝb̃ol p̃usan husur anatun ulum̃an eru \p \v 28 AYesu isor am, ike, “Mǝtunau ke nǝsa? Naulum̃an sua ikad anatun ulum̃an eru, ale ivan hǝn gǝlar sua ike, ‘Anatugw, damǝŋai gia um len nǝhol nakrep.’ \v 29 Anatun isor vari ke, ‘Ao, nomǝtahuni.’ Avil nǝboŋ namityal topair, egǝgel hǝn nǝnauan san, ivan. \v 30 Beti atata ivan hǝn anatun togon am ikel nasoruan top̃itoṽ hǝn tokele a m̃o tia. Ale anatun togon isor vari ke, ‘Ale Nasub̃, nivan bai.’ Wake sǝvan. \v 31 Len gǝlaru, anatun ulum̃an ta be igol nǝsa atata sǝlaru tolǝŋoni?” Lusor var aYesu, luke, “Anatun atata tosor maii a m̃o.” Ale aYesu ikel mai galit ke, “Nukel nakitinan mai gamito. Nǝvanuan nǝtaks gail mai alatpǝhaṽut lotop̃ur hǝn nibelito saltoyar a m̃o hǝn gamito vi lan natohan pipihabǝlan aGot. \v 32 Husur aJon egǝm hǝn gamito hǝn b̃eṽusan gamit hǝn nap̃isal hǝn nanoran, be mǝtsadǝlomi, avil nǝvanuan nǝtaks gail mai alatpǝhaṽut lotop̃ur hǝn nibelito, lodǝlomi. Naut kǝmas mǝtoris natenan, len namityal tohusuri, mǝtsagǝgel hǝn nǝnauan samito hǝn mǝtb̃edǝlom nǝsa tokele.” \s1 Nǝb̃ol p̃usan husur alat lotorentem nǝhol nakrep \r (Mak 12.1-12; Luk 20.9-19) \p \v 33 AYesu ike, “Sǝsǝloŋ hǝn nǝb̃ol p̃usan sual am. Ikad naulum̃an tokad nǝtan. Len naut enan imabul nakrep, eum hǝn nǝhol garu len nǝtan enan. Ehir nab̃ur hǝn b̃egǝm vi naut lotopal dasdas nakrep lan, ale eum hǝn naut na-kǝtkǝta-tǝban-an a mǝhat. Beti idam̃ hǝn nǝhol van hǝn alat lotokǝtkǝta tǝban nǝhol hǝn lǝb̃irentem, ale eriŋ naut enan len nǝyaran sua.\x * \xo 21.33 \xt Isa 5.1-2\x* \v 34 Nǝboŋ nakrep pǝpadaŋ hǝn b̃imen, amahean nǝhol esǝvat naslev san gail van hǝn alat lotorentem nǝhol hǝn lǝb̃epǝpehun naṽit nakrep galevis tovi esan. \v 35 Avil alat lotorentem nǝhol lutah gat naslev san gail. Luṽas esua, lugol esua imat ale lotuṽ sual am. \v 36 Ale amahean esǝvat naslev galevis am sǝhor ta m̃o, be alat lotorentem nǝhol lugol naṽide top̃itoṽ hum ta m̃o. \v 37 Len namǝkot esǝvat anatun ulum̃an van hǝn galito, isor mai gai gabag ke ‘Dereh leputsan anatugw ulum̃an len nǝnauan salito, ligol nǝsa b̃ikele.’ \v 38 Be nǝboŋ alat lotorentem nǝhol lotoris anatun ulum̃an, lusor mai galit gabag ke, ‘Atea, dereh tikad nǝhol egai nǝboŋ amahean nǝtan b̃imat. Gǝmai, datiparu buni hǝn datb̃ikad natit p̃isi b̃evi esan nǝboŋ atǝman b̃imat.’ \v 39 Ale lutah gati, bar hǝni vivile dan nǝhol nakrep ale paru buni. \v 40 Imaienan, nǝboŋ amahean nǝhol nakrep b̃egǝmai, dereh tigol nǝsa hǝn alatenan lotorentem nǝhol?” \v 41 Lusor var aYesu ke, “Nǝvanuan galen lotosa, dereh tilav nǝmatan tosa vǝsa masuṽ mai galito. Beti tidam̃ hǝn nǝvanuan galevis am lǝb̃irentem nǝhol, lǝb̃ilav naṽit nakrep maii nǝboŋ lǝb̃imen.” \p \v 42 AYesu ikel mai galit ke, “Mǝtsaṽuruŋ nategai len natosian siGot a? Ike, \q1 “‘Nǝvat, nǝvanuan na-um-im-an gail lotomǝtahuni, \q1 gai egǝm vi vat sua ŋai b̃elǝboi b̃igol naim b̃ihav mai b̃inor. \q1 Ale evi Nasub̃ aGot togol nǝvat tomagenan \q2 ale nǝboŋ dattorisi, datumaŋmaŋ len nǝsa togole.’\x * \xo 21.42 \xt Psa 118.22-23\x* \p \v 43 “Bathut enan nukel mai gamit ke, dereh aGot tilav kuv natohan pipihabǝlan dan gamito, ale tilavi mai naluṽoh hǝn nǝvanuan tile lǝb̃igol naṽite tovi nalǝŋonian san. \v 44 Avan ideh b̃iteh len nǝvat enan, dereh timab̃urb̃ur, mai avan ideh, nǝvat b̃iteh lan, dereh tipat dole.”\f + \fr 21.44 \ft Natosian galevis ta sutuai lǝsǝkad naves 44.\f* \p \v 45 Nǝboŋ ab̃iltihai tutumav mai naFarisi gail lotosǝsǝloŋ hǝn nǝb̃ol galenan, lunau sǝhoti ke aYesu tosor husur galito. \v 46 Imagenan ludas p̃isal hǝn lǝb̃itah gati, be lomǝtahw len naluṽoh gail lotonau ke tovi ahai kelkel ur. \c 22 \s1 Nǝb̃ol p̃usan husur nǝhanan hǝn nǝlahan \r (Luk 14.15-24) \p \v 1 AYesu ib̃ol p̃usan tǝtas mai galit am, ike, \v 2 “Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai. Ikad nakiŋ sua toutaut hǝn nǝhanan hǝn nǝlahan sinatun ulum̃an. \v 3 Eus nǝvanuan isob̃ur hǝn lǝb̃egǝm hǝn nǝlahan enan. Ale nǝboŋ nǝhanian toutaut, esǝvat naslev san gail hǝn lǝb̃ekis nǝvanuan galenan gǝmai, be lomǝtahun lǝb̃egǝmai. \v 4 Esǝvat naslev galevis am, ike, ‘Kel mai alat notous galit gǝmai ke numaul hǝn nǝhanian tia. Namtotibun nab̃uluk ulum̃an mai natuhb̃uluk tokǝnoh gail, ale natit p̃isi eutaut tia. Mǝtegǝm tutut hǝn nǝhanan nǝlahan!’ \v 5 Avil alat akiŋ tous galit lǝb̃egǝmai, lǝsasǝsǝloŋ husuri, luvan. Galit sua evi lan nǝtan san, togon evi lan naim p̃urp̃ur san. \v 6 Galevis am lutah gat naslev san gail, lomǝdas bun galito vagol lumat. \v 7 Akiŋ nǝlon ipaŋpaŋ masuṽ. Esǝvat navǝshǝsoltia san hǝn lǝb̃iṽabun alatenan lotogol nǝmatan ale hǝn lǝb̃epǝŋas nab̃iltivile salito. \v 8 Ale ikel mai naslev san gail ke, ‘Nǝhanan hǝn nǝlahan eutaut tia, be alat notous galit hǝn lǝb̃egǝmai lǝsǝbar nǝsa notolǝŋoni tonor len nǝhanan sagw, sanor hǝn lǝb̃egǝmai. \v 9 Imaienan, mitivan hǝn nametp̃isal pasil gail, ale nǝvanuan ideh mǝtb̃isab̃i, usi hǝn b̃egǝm vi lan nǝhanan nǝlahan.’ \v 10 Ale naslev galenan luvan husur nap̃isal gail. Lokis galit p̃isi lotosab̃ gail b̃onb̃on, naut kǝmas lotovoi o lotosa. Ale nǝhanan nǝlahan epul hǝn nǝvanuan. \v 11 Be nǝboŋ akiŋ tob̃is lohoim san hǝn b̃eris alat lotohan, eris aulum̃an sual ei sasun nahurabat nǝlahan. \v 12 Ale ikel maii ke, ‘Eee Tegai, gaiug gǝsasun nahurabat nǝlahan, gogǝm lohoim gegai mabe?’ Ris naut tob̃ut hǝn atenan. \v 13 Beti akiŋ ikel mai nǝvanuan nauman san gail ke, ‘Baŋis gat navǝlan gǝlaru mai narien gǝlaru, bar hǝni vivile len nǝmargobut! Len naut enan dereh litaŋ, lides batriṽoriṽ.’” \v 14 AYesu imaris kotov nasoruan san ike, “Husur aGot ekis isob̃ur be ilekis hǝn evis ŋai.” \s1 Ṽur nǝtaks seSisa \r (Mak 12.13-17; Luk 20.20-26) \p \v 15 Ale naFarisi gail luvan. Nǝboŋ lotovan tonoŋ, Lub̃onb̃on, lusor utaut hǝn lǝb̃igol aYesu b̃ekǝkos len nasoruan san. \v 16 Beti losǝvat ahai susur salit gail mai galevis len nǝpati tovi tarhǝt siHerot van hǝn aYesu.\f + \fr 22.16 \ft Alat len nǝpati tovi tarhǝt siHerot lovi len nǝpati polotik tolǝŋon ke sua len nǝbathudud siHerot timasvi kiŋ len naut a Jutea, hǝn naut a Jutea b̃ipat akis len navǝlan aRom.\f* Lousi ke, “Hai p̃usan, namtolǝboii ke gokitin, gop̃usan hǝn nap̃isal siGot len nakitinan. Gukel nakitinan, nǝvanuan b̃etibau o b̃evi naut kǝmas savi natideh len gaiug. \v 17 Gikel natsua mai ginamit bai. Inor hǝn datb̃eṽur nǝtaks van hǝn aSisa m̃au a? Gunau mab hǝni?” \v 18 Be aYesu elǝboi nagǝrasian tosa salito ale ike, “Vanuan gǝgǝras gail! Imabe mǝtous kitev ginau hum mǝtb̃igol ke nekǝkos? \v 19 Ṽusan ginau hǝn natenarius hǝn nǝtaks.” Ale lulav nakoin sua enan van hǝni. \v 20 Eus galit ke, “Nǝhon mai nahǝsan ase arupat len nakoin egai?” \v 21 Lusor vari ke, “ASisa.” Beti ikel mai galit ke, “Imagenan, lav mai aSisa nǝsa tovi seSisa ale lav mai aGot nǝsa tovi siGot.” \v 22 Nǝboŋ lotosǝsǝloŋ hǝn natenan, lup̃aŋ, beti loriŋi, luvan. \s1 Nǝlahan mai na-le-mǝhat-an dan nǝmatan \r (Mak 12.18-27; Luk 20.27-40) \p \v 23 Len nǝboŋ enan ŋai, naSattiusi gail (lotokele ke na-le-mǝhat-an dan nǝmatan eb̃uer), logǝm hǝni, lousi\x * \xo 22.23 \xt Uman 23.8\x* \v 24 luke, “Hai p̃usan, aMoses ikele ke, ‘Aulum̃an ideh b̃imat anatun b̃eb̃uer, aṽan matmat tilah mai nǝbatunau enan hǝn b̃ipas anatun gail hǝn aṽan tomat b̃ikad anatun gail.’\x * \xo 22.24 \xt Deu 25.5-6\x* \v 25 Ikad alatmiṽan tomǝlevru len ginamito. Ahai a m̃o ilah, ale imat, anatun eb̃uer. Ale aṽan tohusuri ilah mai asoan aten tomat. \v 26 Aṽan enan am imat, anatun eb̃uer, ale aṽan tohusuri ilah mai nǝbatunau. Ivan magenan van vǝbar alatmiṽan p̃isi lulah mai alitenan. \v 27 Ale nǝboŋ alatmiṽan p̃isi lotomat, alitenan tu imat. \v 28 Imagenan, kel mai ginamito, len na-le-mǝhat-an dan nǝmatan, alitenan dereh tevi asoan alatmiṽan tomǝlevru ta be, husur ilah mai galit p̃isi?” \v 29 AYesu isor var galit ke, “Mǝtusab husur mǝtsalǝboi natosian siGot mai nǝdaŋan san. \v 30 Husur len na-le-mǝhat-an dan nǝmatan, nǝvanuan gail asike lulah, avan ideh asike idam̃ hǝn lǝb̃ilah, be dereh lesum̃an aŋel gail len nǝmav lǝsǝlah. \v 31 Be datb̃isor husur na-le-mǝhat-an dan nǝmatan, mǝtsaṽuruŋ nǝsa aGot tokele mai gamito a? Ike, \v 32 ‘Gagai ginau novi aGot siApraham, aGot seIsak, aGot siJakop.’\x * \xo 22.32 \xt Exo 3.6\x* Gai savi aGot silat lotomat be silat lotomaur.” \p \v 33 Nǝboŋ naluṽoh gail lotosǝsǝloŋ hǝn natenan, lumaŋmaŋ len nap̃usanan san. \s1 Nakelean todaŋ totibau, tosǝhor gail p̃isi am \r (Mak 12.28-34; Luk 10.25-28) \p \v 34 Nǝboŋ lotosǝsǝloŋ hǝni ke aYesu togol naSattiusi gail lǝsasor am, naFarisi gail lub̃onb̃on, \v 35 ale galit sua tokad namitisau hǝn nalo eus nausian sua hǝni hǝn b̃ekǝkos len na-sor-vari-an san. \v 36 Ike, “Hai p̃usan, len nalo gail, ta be esǝhor gail p̃isi am?” \v 37 AYesu isor var galit ke, “‘Gelǝmas bun Nasub̃ aGot sam̃ len nǝlom̃ kavkav, nanunum̃ kavkav, mai nǝnauan sam̃ kavkav; len gaiug kavkav.’\x * \xo 22.37 \xt Deu 6.5\x* \v 38 Enan evi nakelean todaŋ totibau, tosǝhor gail p̃isi am. \v 39 Nakelean todaŋ tohusuri ehum enan, ike ‘Gelǝmas bun nǝvanuan totoh pǝpadaŋ hǝn gaiug sum̃an gotolǝmas bun gaiug gabag.’\x * \xo 22.39 \xt Lev 19.18\x* \v 40 Nakelean eru enan artodaŋ arovi nǝbathut nalo kavkav mai nap̃usanan sihai kelkel ur gail p̃isi.” \s1 Anatun ase aKristo, aGot totabtabuh lan? \r (Mak 12.35-37; Luk 20.41-44) \p \v 41 Beti aYesu eus naFarisi gail lotob̃onb̃on, \v 42 ike, “Mǝtb̃inau aKristo, aGot totabtabuh lan, mǝtunau ke gai evi anatun ase, nǝpasusan sise?” Lusor vari ke, “Anatun siTevit.”\f + \fr 22.42 \ft NaJu gail p̃isi lolǝboii ke dereh aKristo egǝm len nǝpasusan siTevit tovi kiŋ ta sutuai.\f* \v 43 Beti aYesu eus galit ke, “B̃imaienan, nǝboŋ aTevit tosor len aNunun aGot, bathut nǝsa ekis aKristo hǝn aMasta? Husur aTevit ike, \q1 \v 44 “‘Nasub̃ aGot ikel mai aMasta sagw, ke \q1 “Gebǝtah tarhǝt len navǝlagw nǝmatu, \q2 vir nǝb̃eriŋ aenemi sam̃ gail pipit nariem̃ gǝlaru \q3 hǝn lǝb̃evi ut kǝmas.”’\x * \xo 22.44 \xt Psa 110.1\x* \p \v 45 “Imaienan, aTevit b̃ekis aKristo hǝn aMasta san, evi anatun mabe?” \v 46 Be sǝkad ideh tolǝboi b̃isor var aYesu. Len nǝboŋ enan van, galit p̃isi lomǝtahw hǝn lǝb̃eus nausian ideh hǝni am. \c 23 \s1 AYesu isor tas nab̃iltiJu gail \r (Mak 12.38-40; Luk 11.39-52, 20.45-47) \p \v 1 Beti aYesu isor mai naluṽoh gail mai ahai susur san gail. \v 2 Ike, “Ahai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, lulav namilen aMoses hǝn lǝb̃ep̃usan hǝn nalo siGot.\f + \fr 23.2 \ft Len nasoruan ta Kris ike \fq lobǝtah len nǝhai bǝtbǝtah siMoses, \ft be namilen ike lulav namilen a Moses hǝn lǝb̃ep̃usan hǝn nalo aGot tolavi mai a Moses.\f* \v 3 Imaienan, sǝsǝloŋ husur galito, gol natideh lotokel mai gamito hǝn mǝtb̃igole. Avil samtigol tǝtoṽ hǝn nǝsa lotogole, husur lǝsagol nǝsa lotop̃usan hǝni. \v 4 Lukai tas natit isob̃ur, lugol nalo isob̃ur am lotodaŋ habat hǝn nǝvanuan b̃ehusur gail. Ehum lotobaŋis gat natit tomǝlas habat, ale lotoriŋi len nǝbathuvǝson nǝvanuan hǝn b̃evusi. Be lomǝtahun lǝb̃igol natideh hǝn lǝb̃esusupah mai nǝvanuan hǝn b̃erusan natgalenan tomǝlas. \v 5 Natit p̃isi lotogole, lugole hǝn nǝvanuan gail lǝb̃erisi ŋai. Galit, lukad nabokis gail lotosǝŋon natosian siGot len gail hǝn lǝb̃ibaŋis gail len navǝlalit mai nabunǝholito.\x * \xo 23.5 \xt Num 15.38-41\x* Be mǝteris, lugol nabokis gail lup̃osp̃os, lugol nasum̃arhǝt nahurabat salit gail lobǝlbǝlav. \v 6 Lolǝŋon masuṽ hǝn lǝb̃ebǝtah rivuh len nab̃iltihanan ideh, lolǝŋon nǝhai bǝtbǝtah tovoi ŋai len naim nab̃onb̃onan. \v 7 Lolǝŋon masuṽ hǝn nǝvanuan gail lǝb̃ike, ‘Ivoi,’ mai galito len nǝmaket, lolǝmas nǝvanuan lǝb̃ekis galit, ‘Hai p̃usan.’\f + \fr 23.7 \ft Len nasoruan ta Kris, lovǝnoh nasoruan ta Aram tovi Rappi, namilen toke hai p̃usan.\f* \v 8 Be avan ideh satekis gamit hǝn ‘Hai p̃usan,’ husur mǝtukad ahai p̃usan tosua ŋai, ale gamit p̃isi mǝtop̃itp̃itoṽ sum̃an na-ke-ṽan-an gail. \v 9 Ale samtinau avan ideh len navile a pan hum totibau gol ke mǝttokisi hǝn, ‘Tata,’ husur esua ŋai evi aTata samit len nǝmav. \v 10 Avan ideh satekis gamit hǝn ‘Hai p̃usan,’ husur esua ŋai evi ahai p̃usan samito, evi aKristo. \v 11 Gamit ideh toke tetibau sǝhor gamit am, tekǝtkǝta tǝban gamito, tevi tarhǝt samito. \v 12 Avan ideh topatpat gai mǝhat, dereh tegǝm vi ut kǝmas; avan ideh togol gai savi natideh, dereh aGot teputsani vi mǝhat. \p \v 13-14 “Be gamit mǝttovi ahai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, mǝtovi vanuan gǝgǝras gail ŋai! Nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat, husur mǝtokǝkol hǝn nabopita hǝn natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav len nǝhon nǝvanuan gail. Bathut mǝtsab̃is lan ale alat lotoke lǝb̃eb̃is lan, mǝtsǝdam̃ hǝn ke leb̃is.\f + \fr 23.13-14 \ft Natosian galevis ta sutuai losuhud naves egai: \fv \ft 14\+fv* \fq Gamit mǝttovi ahai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, mǝtovi vanuan gǝgǝras gail ŋai! Nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat, husur mǝtuhan nǝvat sibatunau pǝhaṽut gail, vǝnoh naim salit gail. Ale mǝtusor tuṽ ebǝlav hǝn mǝtb̃ipatpat gamit mǝhat. Husur natenan, aGot dereh tipansem habat hǝn gamito.\f* \p \v 15 “Gamit mǝttovi ahai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, mǝtovi vanuan gǝgǝras gail ŋai! Nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat. Husur len nǝyaran samito, mǝtuyar len tan, wol len tas, hǝn mǝtb̃egǝgel hǝn nadǝlomian sinǝvanuan b̃esua ŋai, hǝn b̃ikad nadǝlomian seJu gail. Ale nǝboŋ tohusur nadǝlomian samito, mǝtugol egǝm isa sǝhor gamito, gol ke inor hǝn nǝhab nǝmatan ŋai. \p \v 16 “Gamit mǝttoil a m̃o, mǝttosǝhar nǝvanuan gail, mǝtovi metb̃esw gail, nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat! Len nap̃usanan samit mǝtuke, ‘Avan ideh tota gat na-kel-gati-an san len nahǝsan naim siGot, nakelean san savi natideh. Be avan ideh tota gat na-kel-gati-an san len nahǝsan nagol hǝn naim siGot, gai timasgol nǝsa tokel gati, salǝboi b̃imakuv dani.’ \v 17 Metb̃esw gail! Melmel gail! Mǝtolǝboii ke naim siGot esǝhor masuṽ hǝn nagol topat lan. Nagol enan egǝm siGot sǝb̃on, husur ŋai topat len naim siGot. \v 18 Ale len nap̃usanan samit mǝtuke, ‘Avan ideh tota gat na-kel-gati-an san len nahǝsan nǝmel tutumavan, nakelean san savi natideh. Be avan ideh tota gat na-kel-gati-an san len nahǝsan naviolan topat len nǝmel tutumavan, gai timasgol nǝsa tokel gati, salǝboi b̃imakuv dani.’ \v 19 Metb̃esw gail! Mǝtolǝboii ke nǝmel tutumavan esǝhor masuṽ hǝn naviolan ideh topat lan. Naviolan enan egǝm siGot sǝb̃on husur ŋai topat len nǝmel tutumavan len natutumavan van hǝn aGot. \v 20 Imaienan, avan ideh tota gat na-kel-gati-an san len nahǝsan nǝmel tutumavan, gai ita gat na-kel-gati-an san len nǝhes enan, mai len nahǝsan natideh topat lan. \v 21 Ale avan ideh tota gat na-kel-gati-an san len nahǝsan naim siGot, gai ita gat na-kel-gati-an san len nǝhes enan, mai len nahǝsan atenan totoh lan. \v 22 Ale avan ideh tota gat na-kel-gati-an san len nahǝsan nǝmav, gai ita gat na-kel-gati-an san len nahǝsan nab̃iltihai bǝtbǝtah siGot, mai len nahǝsan atenan tobǝtah lan. \p \v 23 “Gamit mǝttovi ahai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, mǝtovi vanuan gǝgǝras gail! Nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat, husur nahudhut tosua len nasǝŋavuran hǝn naluhai hun namint, natil mai nakumin, mǝtoviol hǝn gail mai aGot. Avil mǝtsagol natit totibau gail sǝhor natgalenan len nalo. Mǝtsagol sanor van hǝn nǝvanuan gail, mǝtsalolosa hǝn galito. Mǝtsariŋ nǝlomit len aGot, mǝtsǝdaŋ lan. Ivoi hǝn mǝttagol natgalenan ale sa-nǝlomit tiboŋboŋ hǝn mǝtb̃eviol hǝn tesua len nasǝŋavuran.\x * \xo 23.23 \xt Lev 27.30; Deu 14.22\x* \v 24 Gamit mǝttoil a m̃o, mǝttosǝhar nǝvanuan gail, mǝtovi metb̃esw gail! Mǝtohisi hǝn mǝtb̃ehusur natuhlo p̃isi, be mǝtsagol nab̃iltitit gail lotopat lan. Ehum mǝttob̃ir nǝwai tur len nǝkaliko hǝn asike mǝtb̃edǝlom nahonon ideh, be mǝtodǝlom nǝkamel mǝtsarisi.\f + \fr 23.24 \ft Nahonon mai nǝkamel, gǝlar p̃isi arsaveveu len nalo siMoses.\f* \p \v 25 “Gamit mǝttovi hai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, mǝtovi vanuan gǝgǝras gail! Nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat, husur mǝtokǝkas navivile hǝn nab̃iliwai mai nasiloh, be nǝlolit eb̃iŋb̃iŋal. Nǝlomit epul hǝn na-lǝŋon-masuṽ-hǝn-natite-an mai nagolean hǝn natideh mǝttolǝŋoni. Mǝtsǝnau nǝvanuan ideh am. \v 26 Farisi namǝtamit tob̃esw! Kǝkas nǝlon nab̃iliwai a m̃o, hǝn navivile am b̃iveveu. \p \v 27 “Gamit mǝttovi hai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, mǝtovi vanuan gǝgǝras gail! Nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat, husur mǝtohum nab̃urhes lotopiti pǝhapǝhw. Navivile epǝhw, ikab buni, be butite epul hǝn nabǝlasun nǝvanuan tomat gail mai natit gail am tob̃os nǝtan. \v 28 Gamit mǝtumaienan. Nǝvanuan gail lotoris navivile samito lunau ke mǝtunor, avil len nǝlomito, mǝtopul hǝn nagǝgǝrasan, mǝtutoh hum nalo savi natideh. \p \v 29 “Gamit mǝttovi hai p̃usan hǝn nalo mai naFarisi gail, mǝtovi vanuan gǝgǝras gail! Nǝmauran samit dereh tisa vǝsa tibatbat, husur mǝtoum hǝn nab̃urhes sihai kelkel ur gail, atǝmamit gail ta sutuai lotoparu bubun galito, ale mǝtovǝhas nab̃urhes silat lotonor len nǝhon aGot. \v 30 Beti, sum̃an mǝttavoi sǝhor atǝmamit gail ta sutuai, mǝtuke, ‘Dattatoh len nǝboŋ setǝmadat ta sutuai, asike dattab̃on mai galito nǝboŋ lotogol nǝda hihai kelkel ur gail lotosel.’ \v 31 Nǝboŋ mǝttokǝmaienan, mǝtukel koti ke mǝttovi anatulit gail, mǝttosa sum̃an alat lotoparu bubun ahai kelkel ur gail. \v 32 Gamit m̃au, nǝsa atǝmamit gail ta sutuai lototub̃at hǝni, mitigol tihav! \v 33 Mǝtovi m̃at gail mai anatun nǝvaipa gail!\f + \fr 23.33 \fq Nǝvaipa \ft evi nǝm̃at tosa, nǝboŋ b̃ihat avan ideh, nabehi han igol timat.\f* Mitigam yav dan nǝpanismen hǝn naut nǝmatan mabe? \v 34 Husur natenan, dereh nesǝvat ahai kelkel ur gail, nǝvanuan lotokad namitisau hǝn nǝmauran tonor, mai ahai p̃usan gail hǝn nalo, van hǝn gamito. Dereh mititahǝtah hǝn galevis len nǝhai balbal hǝn lǝb̃imat. Galevis am mǝtebilas habat hǝn galito len naim nab̃onb̃onan samito, hut galit van husur nab̃iltivile ṽisusua. \v 35 Ŋa nǝmatan silat lotonor p̃isi len navile a pan, dereh lipat len navǝlamito; tub̃at len nǝda hiApel tonor, van vǝbar nǝda hiSekariah, anatun ulum̃an aParakiah,\f + \fr 23.35 \ft Len Zec 1.1 lokis \fq aParakiah \ft hǝn aPerekiah.\f* mǝttotubuni rivuh hǝn nǝmel tutumavan mai naim siGot.\x * \xo 23.35 \xt Gen 4.8; 2Chr 24.20-21\x* \v 36 Nukel nakitinan mai gamito, nǝpanismen hǝn nǝmatan galen p̃isi, dereh tibar naur ta damǝŋ egai. \s1 AYesu ilolosa hǝn naut a Jerusalem \r (Luk 13.34-35) \p \v 37 “O Jerusalem, Jerusalem! Gugol ahai kelkel ur gail lumat, gotubun ahai pispisul gail aGot tosǝvat galit van hǝn gaiug. Akis nuke nigol anatum̃ gail lib̃onb̃on hum natopǝhaṽut togol natuhman san gail lub̃onb̃on hǝn b̃ihavhav hǝn galito. Be gomǝtahuni. \v 38 Geris! AGot eriŋ gab̃ulan naim sam̃ gol eb̃ǝb̃esw.\x * \xo 23.38 \xt Jer 22.5\x* \v 39 Husur nukel mai gamit ke, gagai van, asike mǝtoris ginau am van vǝbar mǝtb̃ike, ‘AGot tivoi hǝn atenan togǝm len nahǝsan Nasub̃ aGot!’”\x * \xo 23.39 \xt Psa 118.26\x* \c 24 \s1 AYesu isor husur naim siGot ke dereh timasirsir \r (Mak 13.1-2; Luk 21.5-6) \p \v 1 Nǝboŋ aYesu toriŋ naholǝvat todar vis naim siGot, toyar dani, ahai susur san gail logǝm hǝni hǝn lǝb̃eṽusani hǝn naim gail ei. \v 2 Be aYesu ikel mai galit ke, “Mǝtoris naim galeg a? Nokitin mai gamit ke dereh limasirsir p̃isi hǝn asike ikad nǝvat ideh gegai b̃epǝlah len nǝvat togon.” \s1 Natit gail lotoṽusan nagǝman hǝn nanoŋan hǝn navile a pan \r (Mak 13.3-13; Luk 21.7-19) \p \v 3 Beti nǝboŋ aYesu tobǝtah sǝb̃on len Naṽehuh Oliv, ahai susur san gail logǝm hǝni luke, “Natgalen gotomadhakele mai ginamito levisi ŋais? Nǝsa teṽusan nagǝmaian sam̃? Nǝsa teṽusan nǝboŋ navile a pan b̃inoŋ?” \v 4 AYesu isor var galit ke, “Mǝtelǝlǝgau! Avan ideh sategǝras gamito, \v 5 husur dereh tisob̃ur legǝm len nahǝsagw, like, ‘Ginau aKristo,’ ale dereh legǝras tisob̃ur nǝboŋ lǝb̃ekǝmaienan. \v 6 Dereh mǝtesǝsǝloŋ hǝn nǝwalan hǝn nab̃iltib̃alan gail mai na-kel-uri-an hǝn nab̃iltib̃alan gail am. Be samtemǝtahw, husur timasvisi magenan, be sǝbar nagilen sal. \v 7 Naluṽoh hǝn nǝvanuan naut sua dereh ligol nab̃iltib̃alan mai naluṽoh hǝn nǝvanuan naut tile, ale nǝvanuan sekiŋ gail dereh lib̃al mai nǝvanuan sekiŋ tile gail. Dereh nǝhanian teb̃uer mai tikad nab̃iltidu gail husur naut gail. \v 8 Be natgalen p̃isi lohum natub̃atan ŋai hǝn napǝŋasan hǝn nǝpasusan. Dereh lisa van vǝsa, levisi vǝha-sob̃sob̃ur am len nǝboŋ lǝb̃egǝmai. \p \v 9 “Beti dereh leriŋ gamit len navǝlan alat lǝb̃emǝdas tabtab hǝn gamito mai lǝb̃igol mǝtb̃imat. Naluṽoh hǝn nǝvanuan naut tiltile dereh lemǝtahun bun gamito sil nahǝsagw. \v 10 Ale len nǝboŋ enan tisob̃ur dereh lipair dan ginau, lemǝtahun bun galit gabag, leriŋ galit gabag len navǝlan aenemi salit gail. \v 11 Ale ahai kelkel ur gǝgǝras gail dereh levisi, legǝras nǝvanuan tisob̃ur. \v 12 Ale husur nǝsaan b̃iperŋan naut p̃isi, na-lǝmlǝmas-buni-an sinǝvanuan b̃isob̃ur dereh tegǝm kǝkereh. \v 13 Avil nǝvanuan tokad nǝ-daŋ-b̃uri-an van vǝbar nagilen, gai dereh aGot tilav kuvi hǝn b̃ikad nǝmauran vi sutuai. \v 14 Ale nǝvanuan sagw gail dereh likel ur na-kel-uri-an tovoi egai hǝn natohan pipihabǝlan aGot, len navile a pan kavkav, hǝn ke, naluṽoh hǝn nǝvanuan naut tiltile p̃isi lǝb̃esǝsǝloŋ hǝni bai, beti nagilen navile a pan tegǝmai.” \s1 Natit tomǝdas naut tolo \r (Mak 13.14-23; Luk 21.20-24) \p \v 15 Gaiug gotoṽuruŋ nategai, geṽuruŋ lǝboii. AYesu isor am ke, “Imagenan, nǝboŋ mǝtb̃eris nǝsa ahai kelkel ur, aTaniel, totos husuri a m̃o, nǝboŋ mǝtb̃eris natit aGot tomǝtahun buni, toil len naut tolo, tomǝdas bun naut enan van vagol tob̃ǝb̃esw vi sutuai,\x * \xo 24.15 \xt Dan 9.27, 11.31, 12.11\x* \v 16 len nǝboŋ enan, alat a Jutea limasgam dan naut enan vi lan naut tobaŋ ṽehuh. \v 17 Avan ideh b̃iŋavŋav mǝhat len navurun naim, timasgam tutut dan naim san, satimariŋ vi lohoim hǝn b̃itariv kukuv natite dani. \v 18 Ale ideh b̃eum marireu san, satetǝlmam hǝn b̃ilav nahurabat san. \v 19 Len nǝboŋ enan nǝmauran dereh tidaŋ vǝsa habat hǝn apǝhaṽut ideh totian o tovǝhasus. \v 20 Be mitisor tuṽ vi tǝban aGot ke nǝ-gam-yav-an samit satipat len nahǝbati naut susus o len nǝSappat ideh. \v 21 Nokǝmaienan husur len nǝboŋ natgalen b̃evisi, na-lǝŋon-isa-vǝsa-an dereh tidaŋ habat sǝhor nǝboŋ ta sutuai len natub̃atan, vǝbar nǝboŋ ta damǝŋai, ale asike idaŋ sǝhori tǝtas am boŋ ideh.\x * \xo 24.21 \xt Dan 12.1\x* \v 22 Asike aGot tagol na-lǝŋon-isa-vǝsa-an tam̃idol len nǝboŋ galenan, nǝvanuan p̃isi lǝtǝmat. Avil aGot dereh tigol na-lǝŋon-isa-vǝsa-an sinǝvanuan p̃isi tem̃idol m̃os alat, gai tolekis hǝn galito, lotovi esan. \p \v 23 “Beti avan ideh b̃ikel mai gamit ke, ‘Mǝteris, aKristo bogai!’ o ‘Gai saga!’ samtedǝlomi. \v 24 Husur akristo gǝgǝras gail mai ahai kelkel ur gǝgǝras gail dereh levisi. Dereh ligol namerikel nasuhunian nǝvanuan gail lotop̃aŋ habat lan. Lǝtalǝboi lǝtagǝras nǝvanuan gail aGot tolekis hǝn galito, dereh ligole len namerikel galenan. \v 25 Nalǝlǝgauan enan, nukele hǝn mǝtb̃elǝboi nǝsa b̃evisi. \v 26 Imagenan, nǝvanuan gail lǝb̃ikel mai gamit ke, ‘Mǝteris, aKristo satotoh len naut masmas tob̃ǝb̃esw!’ samtivan varisi. Lǝb̃ike, ‘Mǝteris, satosusuah lohoim,’ samtedǝlomi. \v 27 Husur, nǝboŋ aNatun Nǝvanuan b̃egǝmai, dereh tehum nasǝm̃oropun togol nǝmav kavkav tom̃ial, nǝvanuan p̃isi lerisi. \v 28 Len naut ideh natit tomat topat lan, nab̃iltiman namǝsav tohanhan natit tomat dereh lemǝlah gǝm b̃on ei.”\f + \fr 24.28 \ft Namilen hum ma toke: nǝboŋ nǝsa notomadhakele b̃evisi, dereh mǝtelǝboi nǝboŋ hǝn nanoŋan hǝn navile a pan togǝm pǝpadaŋ. Be husur nab̃iltiman tohanhan natit tomat evi nǝharhar sisoltia gail ta Rom, namilen hum ma toke: navǝshǝsoltia dereh legǝm b̃on ei.\f* \s1 Nagǝmaian siNatun Nǝvanuan \r (Mak 13.24-27; Luk 21.25-28) \p \v 29 AYesu isor am, ike, “Nǝboŋ na-lǝŋon-isa-vǝsa-an hǝn nǝboŋ galenan b̃inoŋ, ‘dereh namityal timotmot, mai nahǝbati asike em̃ial; dereh nam̃eso gail lerus vi pan dan nǝmav mai natit gail lotokad nǝdaŋan len nǝmav dereh lekurkur habat.’\f + \fr 24.29 \ft Isa 13.10, 34.4; Eze 32.7; Jol 2.10, 31, 3.15. Naut toke: \fq natit gail len nǝmav dereh lekurkur habat, \ft ikad namilen sual am len nasoruan ta Kris hum ma toke: aGot dereh tilav kuv alat lotokad nǝdaŋan len nǝmav dan namilelit hǝn nǝdaŋan.\f* \v 30 Beti natit tovǝhot nagǝmaian siNatun Nǝvanuan dereh tevisi len nǝmav, ale naluṽoh hǝn nǝvanuan gail p̃isi len navile a pan dereh lelǝŋon tisa habat, litaŋ. Beti dereh leris aNatun Nǝvanuan togǝm len nǝmavukasw len nǝdaŋan mai nǝyalyalan totibau.\x * \xo 24.30 \xt Dan 7.13\x* \v 31 Len nab̃iltiwalan hǝn nǝtrampet\f + \fr 24.31 \ft Nǝboŋ gotoṽuv nǝtrampet, nǝwalan han esǝhor nǝwalan hǝn nahǝmadu.\f* dereh tesǝvat aŋel san gail vi lan naut p̃isi len navile a pan kavkav hǝn lǝb̃etǝtariv b̃onb̃on hǝn alat aGot tolekis hǝn galito hǝn lǝb̃evi esan.”\x * \xo 24.31 \xt Deu 30.4; Neh 1.9\x* \s1 Nasoruan kǝta husur nǝhai nafik \r (Mak 13.28-31; Luk 21.29-33) \p \v 32 AYesu ike, “Ivoi hǝn mǝtb̃elǝboi sǝhot natsua nǝhai nafik b̃eṽusani. Nǝboŋ nǝpashǝt nafik sǝmasmas am be todum̃oh, mǝtolǝboii ke nahǝbati naut pudpud egǝm pǝpadaŋ. \v 33 Len naṽide tomagenan, nǝboŋ mǝtb̃eris natgalen p̃isi notomadhasor husuri, dereh mǝtelǝboii ke natǝlmaman siNatun Nǝvanuan satogǝmai, ehum gai tia bopita. \v 34 Nukel nakitinan mai gamito, naur egai asike lumat vǝbar natgalen p̃isi lǝb̃isarpoh. \v 35 Nǝmav mai navile a pan dereh arimasig, be nasoruan sagw gail asike lumasig boŋ ideh.” \s1 Utaut! \r (Mak 13.32-37; Luk 17.26-30, 34-36) \p \v 36 AYesu isor am ike, “Nǝmariboŋ enan o namityal enan, avan ideh salǝboii. Aŋel gail len nǝmav mai aNatun aGot, galit lǝsalǝboii, avil aGot Tata sǝb̃on, gai elǝboii. \v 37 Nagǝman siNatun Nǝvanuan dereh tehum nǝboŋ siNoah gail. \v 38 Len nǝboŋ siNoah gail, nǝboŋ nilev sagǝm sal, nǝvanuan gail luhan, lomun, lulah mai ludam̃ hǝn nǝlahan gail van vǝbar nǝboŋ aNoah tob̃is len nǝak.\x * \xo 24.38 \xt Gen 6.9–7.5\x* \v 39 Nǝvanuan gail lǝsǝnau sǝhot nǝsa b̃evisi van vǝbar nilev egǝm lev kuv galit p̃isi.\x * \xo 24.39 \xt Gen 7.6-24\x* Nǝboŋ aNatun Nǝvanuan b̃egǝmai, dereh timaienan. \p \v 40 “Len nǝboŋ enan, dereh tikad naulum̃an toru artoum marireu. AGot dereh tilav kuv tesua, teriŋ tesua. \v 41 Dereh tikad napǝhaṽut toru artolis dasdas namisurhuwit. AGot dereh tilav kuv tesua, teriŋ tesua. \v 42 Imagenan, mǝtehulahul, husur mǝtsalǝboi nǝboŋ aMasta samit b̃egǝmai. \v 43 Be mǝtelǝboi sǝhot nategai: amahean naim talǝboi namityal nǝvanuan vǝnvǝnah tagǝmai, amahean talele hǝn nǝvanuan asike tǝlavutur vi lohoim san. \v 44 Gamit am mitimasutaut, husur aNatun Nǝvanuan dereh tegǝm len namityal mǝtsǝvatvat viri.” \s1 Naslev todaŋ len nauman simasta san mai togon sǝdaŋ lan \r (Luk 12.41-48) \p \v 45 Ale aYesu ib̃ol p̃usan, ike, “Avan sua ikad naslev eru, be ta be ivoi sǝhor togon? Naslev sua idaŋ len nauman san, ikad namitisau hǝn nǝmauran tonor. Ale amasta san itabtabuh lan hǝn b̃ekǝtkǝta tǝban naslev san gail len naim san, hǝn b̃evǝŋan galito len namityal tonor hǝni. \v 46 Amasta b̃ivahim, b̃isab̃ naslev enan togol nauman san, aslev enan dereh tehǝhaṽur habat. \v 47 Nukel nakitinan mai gamito, amasta enan dereh titabtabuh len naslev enan hǝn b̃ekǝtkǝta tǝban natit p̃isi san. \v 48 Be naslev togon isa. Hum ma gai toke, ‘Amasta sagw dereh titoh a tut tebǝlav.’ \v 49 Beti etub̃at ṽas naslev gail lototoh len navǝlan, ale ihan, emun mai alat lototǝrog akis. \v 50 Ale amasta dereh tetǝlmam len nǝmariboŋ naslev enan sǝvatvat viri mai namityal naslev salǝboii. \v 51 Dereh amasta tita kotovi, teriŋi len naut nǝvanuan gǝgǝras lototohtoh lan. Len naut enan lutaŋ habat, kat b̃urb̃ur nariṽolit bathut lolǝŋon isa vǝsa batbat.”\f + \fr 24.51 \ft Len nasoruan ta Kris ike: \fq amasta dereh tita kotov naslev, riŋ nahudhute len naut nǝvanuan gǝgǝras gail lototohtoh lan.\f* \c 25 \s1 Nǝb̃ol p̃usan husur navensus tosǝŋavur \p \v 1 Beti aYesu isor husur natǝlmaman san dan nǝmav hum nakiŋ, ike, “Datolǝboi datb̃enǝnoṽ hǝn natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav, mai navensus tosǝŋavur lotolav nam̃ial salit, yar van hǝn lǝb̃ebubur mai naulum̃an b̃ilah.\f + \fr 25.1 \ft Len nasoruan ta Kris sake aYesu isor husur natǝlmaman san dan nǝmav, be nasoruan enan ipat gegai hǝn b̃isor vǝsvǝsai nǝb̃ol p̃usan tohusuri. Navensus gail hum ma lotovi galevis len naluṽoh sivensus b̃ilah, ale luvan hǝn lǝb̃ebubur mai naulum̃an b̃ilah mai naluṽoh san. Nǝboŋ naluṽoh toru arb̃ib̃on, nǝlahan etub̃at.\f* \v 2 Galit erim lovi hoṽon, erim lukad namitisau hǝn nǝmauran tonor. \v 3 Navensus lotovi hoṽon, lupat nam̃ial salit gail be lǝsǝpat naoil ideh. \v 4 Navensus lotokad namitisau hǝn nǝmauran tonor, lupat nam̃ial salit gail mai lupat nab̃iliwai hǝn naoil gail am. \p \v 5 “Nǝboŋ naulum̃an b̃ilah tovǝlo, navensus gail p̃isi losusuh metanoṽ, gol lupatmari. \v 6 Tub̃loh len mariug nǝkaian sua evi mǝhat, ‘Mǝteris! Naulum̃an b̃ilah bogai! Gǝm risi, ke “Ivoi,” maii!’ \v 7 Ale navensus gail lule mǝhat, logut kuv nadurinen nawik hǝn nam̃ial salit gail. \v 8 Be torim lotovi hoṽon lukel mai torim lotokad nalǝboian ke, ‘Lav naoil ideh samit mai ginamito, husur nam̃ial sinamit gail lǝsǝpaŋ savoi, dereh limat.’ \v 9 Be alat lotokad nalǝboian luke, ‘Ao, datb̃igol b̃imaienan, dereh naoil tem̃idol hǝn gidat p̃isi. Mitia ṽur ideh samito len naim p̃urp̃ur.’ \v 10 Ale luvan hǝn lǝb̃eṽuri. Be nǝboŋ lotoyar van sal, naulum̃an b̃ilah evisi. Beti navensus torim lotoutaut tia, lutah maii, lob̃is lohoim hǝn nǝlahan. Ale nǝvanuan nauman ekǝkol gat nabopita. \v 11 Nǝboŋ namityal topair, navensus lotoṽur naoil lotǝlmam, lukai ke, ‘Nasub̃, Nasub̃, sǝŋav hǝn nabopita hǝn ginamito!’ \v 12 Ris tosor var galit ke, ‘Nukel nakitinan mai gamito, nǝsalǝboi kas gamito.’” \p \v 13 AYesu imaris kotov nǝb̃ol enan ike, “Imagenan, mǝtehulahul hǝn asike mǝtb̃esum̃an navensus lotovi hoṽon, husur mǝtsalǝboi nǝmariboŋ o namityal hǝn natǝlmaman sagw.” \s1 Nǝb̃ol p̃usan husur naslev totor mai nǝvat \r (Luk 19.11-27) \p \v 14 AYesu isor tǝtas husur natǝlmaman san, ike, “Natohan pipihabǝlan aGot len nǝmav imaiegai: Ikad avan sua toutaut hǝn b̃ivan len nǝyaran sua. Ekis naslev san gail gǝmai ale eriŋ natit san gail len navǝlalito. \v 15 Ilav nǝvat mai galit ṽisusua tonor hǝn namitisau salito. Ilav nǝtalent torim mai naslev sua, ilav nǝtalent toru mai naslev sual am, ale ilav tosua mai naslev togon.\f + \fr 25.15 \fq Nǝtalent \ft esua ŋai evi nap̃urp̃uran hǝn nauman hǝn nasihau tovi 15.\f* Ale vǝha-sua ŋai eriŋ naut enan len nǝyaran san. \v 16 Naslev tokad nǝtalent torim eum lan van ikad erim am. \v 17 Len naṽide tomaienan, naslev tokad toru, eum lan van ikad eru am. \v 18 Be aten tokad nǝtalent tosua, evivile, ehir nab̃ur len tan ale itavun susuan nǝvat simasta san. \p \v 19 “Idareh buni amasta sislev galenan etǝlmam hǝn b̃elǝboi nǝsa lotogole len nǝvat san. \v 20 Naslev, amasta tolav nǝtalent torim maii, ipat nǝtalent torim am gǝm hǝni ike, ‘Nasub̃, gulav nǝtalent torim mai ginau, ale len torim enan nopisan erim eg am.’ \v 21 Amasta ikel maii ke, ‘Nauman sam̃ ikab! Govi naslev tovoi, todaŋ len ginau. Gudaŋ len natit tokǝkereh notoriŋi len navǝlam̃, imagenan dereh nitabtabuh len gaiug hǝn nǝb̃eriŋ natit tisob̃ur len navǝlam̃. Gegǝmai, gehǝhaṽur mai ginau!’ \p \v 22 “Beti naslev, amasta tolav nǝtalent toru maii, egǝm hǝni ike, ‘Nasub̃, gulav nǝtalent toru mai ginau, ale len toru enan nopisan eru eg am.’ \v 23 Amasta ikel maii ke, ‘Nauman sam̃ ikab! Govi naslev tovoi, todaŋ len ginau. Gudaŋ len natit tokǝkereh notoriŋi len navǝlam̃, imaienan dereh nitabtabuh len gaiug hǝn nǝb̃eriŋ natit tisob̃ur len navǝlam̃. Gegǝmai, gehǝhaṽur mai ginau!’ \p \v 24 “Beti naslev, amasta tolav nǝtalent tosua maii, egǝm hǝni ike, ‘Nasub̃, nolǝboii tia ke govi naulum̃an totaltal, len nǝmatuan gulav nǝhanian dan naut gǝsǝmabule lan, gotǝtariv wit len naut gǝsǝdaŋdaŋ namisurhute lan. \v 25 Imagenan nomǝtahw, ale nua susuan nǝtalent sam̃ len tan. Nǝvat sam̃ bogai.’ \v 26 Amasta san isor vari ke, ‘Govi naslev tosa vǝsa gotovekan. Gǝb̃inau ke notovi naulum̃an totaltal, gǝb̃inau ke notolav nǝhanian dan naut nǝsǝmabule lan, gǝb̃inau ke nototǝtariv wit len naut nǝsǝdaŋdaŋ namisurhute lan, \v 27 imabe gǝsariŋ nǝvat sagw len nalulutar? Gǝtagol tomaienan, nǝboŋ nototǝlmam, nǝtǝlav nǝvat sagw mai naintǝres han.’ \v 28 Ale ikel mai nǝvanuan nauman san gail ke, ‘Lav kuv nǝtalent dan ategai, lavi mai atea tokad tosǝŋavur. \v 29 Husur avan ideh toum tovoi len nǝsa tokade, dereh nilav tisob̃ur am maii hǝn b̃epul hǝni. Be avan ideh tom̃idol, avan ideh saum savoi len nǝsa tokade, dereh nilav kuv tokǝkereh gai tokade, dani. \v 30 Naslev sagol natideh savoi, bar hǝni vivile len nǝmargobut, len naut enan dereh tikad nǝtaŋan mai na-desdes-batriṽoriṽ-an.’ \s1 Napǝpehwan namǝkot hǝn navoian dan nǝsaan \p \v 31 “Nǝboŋ aNatun Nǝvanuan b̃egǝmai len namǝnas hǝn nǝyalyalan san, mai aŋel gail p̃isi, dereh tebǝtah len nab̃iltihai bǝtbǝtah san toyalyal hum nakiŋ. \v 32 Beti naluṽoh hǝn nǝvanuan naut tiltile gail p̃isi dereh lib̃onb̃on len nǝhon. Ale dereh tepǝpehun galito hum nǝvanuan nasipsip topǝpehun nasipsip gail dan nǝnani gail. \v 33 Dereh teriŋ nasipsip gail len nǝmatu san mai nǝnani gail len nǝmair. \v 34 Beti nakiŋ dereh tikel mai alat len nǝmatu san ke, ‘Gamit, aTǝmagw tovoi buni hǝn gamito, mǝtegǝmai! Mititoh pipihabǝlan aTǝmagw len naut toutaut hǝni tia m̃os gamito len natub̃atan, nǝboŋ togol navile a pan. \v 35 Husur nǝboŋ notomalkǝkat, mǝtovǝŋan ginau; nǝboŋ notomaduh, mǝtulav nǝwai mai ginau; nǝboŋ notovi metb̃os, mǝtokis ginau vi lohoim samito; \v 36 nǝboŋ notomalmal hǝn nahurabat, mǝtukol nahurabat len ginau; nǝboŋ notomǝsah, mǝtokǝtkǝta tǝban ginau; nǝboŋ nototoh len naim bǝbaŋis, mǝtogǝm, m̃ǝdoŋ tǝban ginau.’ \v 37 Beti alat lotonor dereh lisor vari ke, ‘Nasub̃, namtoris gotomalkǝkat namtovǝŋan gaiug ŋais? Namtoris gotomaduh namtulav nǝwai mai gaiug ŋais? \v 38 Namtoris gaiug gotovi metb̃os namtous gaiug vi lohoim sinamit ŋais? Namtoris gotomalmal hǝn nahurabat namtukol nahurabat len gaiug ŋais? \v 39 Namtoris gotomǝsah o namtom̃ǝdoŋ tǝban gaiug ŋais len naim bǝbaŋis?’ \v 40 Ale nakiŋ dereh tisor var galit ke, ‘Nukel nakitinan mai gamit ke, nǝboŋ mǝttogole van hǝn nǝbathudud ideh sagw tovi ut kǝmas ŋai, mǝtugole van hǝn ginau.’ \p \v 41 “Beti dereh tipair, tikel mai alat len nǝmair san ke, ‘Gamit, aGot togol nǝmauran samit tosa vǝsa, mǝtevi tut dan ginau, mǝtevi lan nǝhab topaŋ vi sutuai aGot toutaut hǝni tia m̃os natǝmat mai aŋel san gail! \v 42 Husur nǝboŋ notomalkǝkat, mǝtsavǝŋan ginau; nǝboŋ notomaduh, mǝtsǝlav nǝwai mai ginau; \v 43 nǝboŋ notovi metb̃os, mǝtsakis ginau vi lohoim samito; nǝboŋ notomalmal hǝn nahurabat, mǝtsakol nahurabat ideh len ginau; nǝboŋ notomǝsah o nototoh len naim bǝbaŋis, mǝtsam̃ǝdoŋ tǝban ginau.’ \v 44 Beti dereh lisor vari ke, ‘Nasub̃, ŋais namtoris gaiug gotomalkǝkat, o gotomaduh, o gotovi metb̃os, o gotomalmal, o gotomǝsah, o gototoh len naim bǝbaŋis be namtsavi tarhǝt sam̃?’ \v 45 Ale dereh tisor var galit ke, ‘Nukel nakitinan mai gamit ke, nǝboŋ mǝtsagole van hǝn nǝbathudud ideh sagw tovi ut kǝmas ŋai, mǝtsagole van hǝn ginau.’ \v 46 Beti alatenan dereh levi tut, vi lan nǝpanismen topat vi sutuai, be alat lotonor levi lan nǝmauran vi sutuai.”\x * \xo 25.46 \xt Dan 12.2\x* \c 26 \s1 Na-sor-utaut-an hǝn lǝb̃itah gat aYesu \r (Mak 14.1-2; Luk 22.1-2; Jon 11.45-53) \p \v 1 Nǝboŋ aYesu tokǝmaienan tonoŋ, ikel mai ahai susur san gail ike, \v 2 “Mǝtolǝboii tia ke nǝboŋ nǝmariboŋ b̃eru b̃inoŋ dereh tikad nǝPasova, ale aNatun Nǝvanuan, dereh leriŋi len navǝlan alat lǝb̃ip̃os gati len nǝhai balbal.” \p \v 3 Len namityal enan ab̃iltihai tutumav mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail, lub̃onb̃on len nab̃iltiim seb̃iltihai tutumav, nahǝsan aKaiafas. \v 4 Lusor utaut hǝn lǝb̃igol nagǝrasian ale tah gat aYesu hǝn lǝb̃igol b̃imat. \v 5 Be luke, “Sadatigole len Nǝhanan egai, hǝn asike nǝvanuan gail lǝb̃eluṽoh hǝn lǝb̃ib̃al taṽtaṽor, mǝdas natit gail.” \s1 Napǝhaṽut sua evǝhas aYesu \r (Mak 14.3-9; Jon 12.1-8) \p \v 6 Len nǝboŋ enan, aYesu itoh len naut a Petani len naim seSimon tokad naleprosi a m̃o. \v 7 Ale napǝhaṽut sua tolav nab̃otel lotoum hǝni hǝn nǝvat topǝhw, egǝm hǝn aYesu tohan. Ilav nab̃otel enan topul hǝn naoil pǝhpǝhas tosusau, nǝvat han totibau, ale eb̃iri len nǝkadun aYesu. \v 8 Nǝboŋ ahai susur gail lotoris natenan, nǝlolit epǝŋasi. Luke, “Imabe tomǝdas natenan? \v 9 Ivoi am tap̃ur hǝni m̃os nǝvat tosob̃ur ale tǝlav nǝvat enan mai namǝsal gail.” \v 10 Be aYesu tolǝboi natenan ikel mai galit ke, “Imabe mǝtugol nǝlon alitegai isa? Gai igol natit tokab hǝn ginau. \v 11 Mitinau nategai! Namǝsal gail lutoh mai gamit akis, be ginau, asike nutoh tabtab hǝn ginau.\x * \xo 26.11 \xt Deu 15.11\x* \v 12 Nǝboŋ alitegai tob̃ir naoil len ginau, eutaut hǝn nibegw hǝn lǝb̃itavuni. \v 13 Nukel nakitinan mai gamit ke, len naut p̃isi len navile a pan lotokel ur na-kel-uri-an tovoi lan, dereh lisor husur nǝsa alitegai togole, gol ke nǝvanuan gail lǝb̃inau gati.” \s1 AJutas isor utaut hǝn b̃ep̃ur hǝn aYesu \r (Mak 14.10-11; Luk 22.3-6) \p \v 14 Beti, ahai susur lotovi 12, galit sua, nahǝsan aJutas Iskariot, ivan hǝn ab̃iltihai tutumav gail, \v 15 ike, “Nǝb̃eriŋ aYesu len navǝlamito, mǝtudam̃ hǝn mǝtb̃ilav nǝvat tevis mai ginau?” Ale lulav nakoin nasilva tovi 30 maii.\x * \xo 26.15 \xt Zec 11.12\x* \v 16 Len nǝboŋ enan van, aJutas idas p̃isal hǝn b̃eriŋ aYesu len navǝlalito. \s1 NǝPasova namǝkot \r (Mak 14.12-21; Luk 22.7-13, 21-23; Jon 13.21-30) \p \v 17 Len nǝmariboŋ metǝkav hǝn Nǝhanan hǝn nabǝta sǝkad nayis lan, ahai susur gail logǝm hǝn aYesu, lousi ke, “Golǝŋon ke namteutaut hǝn gǝb̃ihan nǝPasova a be?” \v 18 Ale ike, “Mǝtevi lan nab̃iltivile Jerusalem. Dereh mǝteris naulum̃an sual ei, ale kel maii ke, ‘Ahai p̃usan ike: Nǝboŋ sagw egǝm pǝpadaŋ. Dereh nihan nǝhanian hǝn nǝPasova mai ahai susur sagw gail len naim sam̃.’” \v 19 Ŋa ahai susur gail lugol nǝsa aYesu tokel mai galito, ale loutaut hǝn nǝhanian hǝn nǝPasova. \p \v 20 Nǝboŋ namityal tomasur, aYesu itah mai ahai susur lotovi 12 len natev hǝn lǝb̃ihan. \v 21 Nǝboŋ lotohanhan sal, ike, “Nukel nakitinan mai gamit ke, gamit sua dereh teriŋ ginau len navǝlan aenemi sagw gail.”\x * \xo 26.21 \xt Psa 41.9\x* \v 22 Ahai susur gail nǝlolit isa masuṽ, ale galit ṽisusua lotub̃at usi ke, “Nasub̃, ase lai? Savi ginau a?” \v 23 Isor var galit ke, “Gamit mǝttohanhan mai ginau, gamit sua toriŋ navǝlan len nasiloh mai navǝlagw, dereh teriŋ ginau len navǝlan aenemi sagw gail. \v 24 Husur aNatun Nǝvanuan dereh timasmat hum lototos husuri a m̃o, avil atenan toriŋ aNatun Nǝvanuan len navǝlan aenemi san gail, nǝmauran sitenan tisa vǝsa tibatbat! Tavoi am hǝn atenan ke anan asike tǝpasi!”\x * \xo 26.24 \xt Psa 22.2-19; Isa 53\x* \v 25 Ale aJutas, gai b̃eriŋi len navǝlan aenemi san gail, gai am eusi ke, “Hai p̃usan, savi ginau a?” Ale aYesu isor vari ke, “Evoi, gaiug boh gukele.” \s1 Nǝhanan mǝkot siNasub̃ \r (Mak 14.22-26; Luk 22.14-20; 1Kor 11.23-25) \p \v 26 Nǝboŋ lotohan tin sal, aYesu ilav nabǝta, ale esipa lan, eb̃uri, beti ilavi mai ahai susur gail, ike, “Lavi, hani, nibegw bogai.” \v 27 Ale nǝboŋ tolav nab̃iliwai topul hǝn nǝwain, esipa hǝni ale ilavi mai galito, ike, “Gamit p̃isi mǝtemun lan, \v 28 husur nǝda hagw bogai, aGot tota gat na-kel-gati-an san lan mai nǝvanuan san gail.\x * \xo 26.28 \xt Exo 24.8; Jer 31.31-34\x* Nǝda eg hagw b̃isel, eṽusan nǝmatan sagw tohum natutumavan hǝn b̃erub̃at nǝsaan gail dan nǝvanuan tosob̃ur. \v 29 Ale nukel mai gamit ke, nǝwain egai, len natohan pipihabǝlan aTǝmagw, nǝwain eg dereh tiveveu, ale gagai van asike nomun nǝwain egai van vǝbar nǝboŋ nǝb̃emuni mai gamit ei.” \v 30 Beti lokǝkai hǝn nǝb̃e hǝn nalotuan ale lovivile, lovi lan Naṽehuh Oliv. \s1 AYesu epǝhav utaut hǝn na-sor-mǝtahuni-an sePita \r (Mak 14.27-31; Luk 22.31-34; Jon 13.36-38) \p \v 31 Beti aYesu ikel mai galit ke, “Len mariug egai dereh gamit p̃isi mitigam dan ginau. Husur len natosian siGot ike, \q1 “‘Dereh niṽabun nǝvanuan nasipsip, \q2 ale navǝshǝsipsip ligam ṽisusua.’\x * \xo 26.31 \xt Zec 13.7\x* \m \v 32 Avil, nǝboŋ nǝb̃imat ale aGot b̃igol nǝb̃ile mǝhat, dereh neil a m̃o hǝn gamito vi lan naut a Kalili.” \v 33 Ale aPita isor vari, ike, “Naut kǝmas nǝvanuan p̃isi lǝb̃igam dan gaiug, ginau asike nugam dan gaiug boŋ ideh!” \v 34 AYesu isor vari ke, “Nukel nakitinan mai gaiug ke, len mariug eg ŋai, a tahw hǝn natoulum̃an b̃ekǝkǝraiko, dereh gikel vǝha-tor hǝni ke gǝsalǝboi ginau!” \v 35 APita ikel maii ke, “Ao, naut kǝmas nǝb̃imat mai gaiug, asike nukele ke nǝsalǝboi gaiug!” Ale ahai susur gail p̃isi lokǝmaienan. \s1 AYesu isor tuṽ a Ketsemane \r (Mak 14.32-42; Luk 22.39-46) \p \v 36 Beti aYesu iyar mai galito vi lan naut a Ketsemane, ale ikel mai ahai susur gail ke, “Mǝtebǝtah gegai, ale nivan ea hǝn nǝb̃isor tuṽ.” \v 37 Esǝhar aPita mai anatun aSepeti gǝlaru, aJemes mai aJon, etub̃at lolosa, nǝlon isa vǝsa habat. \v 38 Ale ikel mai galit ke, “Nulolosa masuṽ! Ehum nalolosaan ikabut gol nǝlogw van numat! Mititoh gegai, mitilele mai ginau!” \p \v 39 Nǝboŋ toyar van kǝkereh am, ib̃ov len tan, kǝta vi pan, ike, “Tata sagw, b̃ike b̃inor len nalǝŋonian sam̃, gilav kuv nab̃iliwai hǝn na-lǝŋon-isa-vǝsa-an egai dan ginau.\f + \fr 26.39 \ft Len nasoruan siGot ta m̃o, nǝboŋ lotoke \fq nab̃iliwai, \ft lusor husur na-lǝŋon-isa-vǝsa-an sinǝvanuan mai nǝlol paŋpaŋ siGot.\f* Wake sagigol nǝsa notolǝŋoni, Tata gigol nǝsa ŋai gaiug gotolǝŋoni.” \p \v 40 Beti etǝlmam van hǝn ahai susur totor enan, isab̃ lotopatmari. Ikel mai aPita ke, “Mǝtsǝdaŋ sǝbar mǝtb̃ilele mai ginau len nǝhaua tosua ŋai a? \v 41 Mǝtehulahul ale sor tuṽ hǝn asike mǝtb̃iteh len nǝsaan totaltal ke mǝtehusuri. Naut kǝmas nǝlomito elǝŋon b̃igol nǝsa tonor, nibemit sǝdaŋ, edǝdasi.” \p \v 42 Ale aYesu eriŋ galit tǝtas, isor tuṽ, ike, “Tata sagw, gǝb̃ike sanor len nalǝŋonian sam̃ hǝn gǝb̃ilav kuv nab̃iliwai hǝn na-lǝŋon-isa-vǝsa-an egai dan ginau, avil gǝb̃ike nemuni, gigol nǝsa gotolǝŋoni!” \p \v 43 Nǝboŋ tosor tuṽ tonoŋ etǝlmam tǝtas, isab̃ lotopatmari husur namǝtalit inoṽ masuṽ. \v 44 Ŋa eriŋ galit tasi am, ivan, isor mai aTǝman tǝtas hum togole tia. \v 45 Beti etǝlmam van hǝn ahai susur totor, ikel mai galit ke, “Mǝtupat sal a? Mǝtuŋavŋav sal a? Mǝteris! Namityal egǝm pǝpadaŋ. Avan sua dereh teriŋ aNatun Nǝvanuan len navǝlan alat nǝsaan ta bogai! \v 46 Mitile mǝhat, dativan. Mǝteris, atenan b̃eriŋ ginau len navǝlalito satogǝm pǝpadaŋ.” \s1 Lutah gat aYesu \r (Mak 14.43-50; Luk 22.47-53; Jon 18.3-12) \p \v 47 Nǝboŋ aYesu tosorsor sal, aJutas tosua len tosǝŋavur pisan toru, egǝmai. Itah mai nab̃iltiluṽoh lototǝgau nab̃u nǝb̃alan mai nǝbatw gail. Ab̃iltihai tutumav gail mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail losǝvat naluṽoh enan. \v 48 Ale aJutas isor utaut hǝn naṽusanian sua mai galit a m̃o, ike, “Nǝboŋ nǝb̃esum̃ nǝtarhon atenan, gai bolai. Tah gati.” \v 49 Ale vǝha-sua ŋai ivan hǝn aYesu ike, “Ivoi, Hai p̃usan,” ale esum̃ nǝtarhon. \v 50 AYesu ikel maii ke, “Tegai, gaiug gigol nǝsa gotogǝm m̃osi.” \p Beti logǝm tǝban aYesu, lutah gati. \v 51 Ŋa galit sua lototah mai aYesu eliv kuv nab̃u nǝb̃alan san, ita kotov nǝdariŋan naslev seb̃iltihai tutumav. \v 52 Beti aYesu ikel maii ke, “Riŋ tǝlmam hǝn nab̃u sam̃, bathut avan ideh tob̃al hǝn nab̃u nǝb̃alan, dereh nab̃u nǝb̃alan tigol nǝmatan san! \v 53 Gamit mǝtsalǝboii ke nolǝboi nǝb̃eus aTǝmagw hǝn na-vi-tarhǝte-an san. Ale nǝtausi, gai tasǝvat nab̃iltivǝshǝŋel tovi 12 gag ŋai. \v 54 Nǝtagol tomagenan, natosian siGot lotoke timasvisi maiegai, lisarpoh mabe?” \p \v 55 Len namityal enan ŋai aYesu ikel mai naluṽoh ke, “Imabe mǝtogǝm, lav nab̃u nǝb̃alan mai nǝbatw gail gǝmai hǝn mǝtb̃itah gat ginau hum notovi vanuan nǝb̃alan toke tib̃al mai alat lotoil a m̃o? Imabe mǝtsǝtah gat ginau len naholǝvat todar vis naim siGot? Nobǝtah, nop̃usan ei len nǝmariboŋ p̃isi. \v 56 Avil nǝsa tovisi gagai evisi hǝn natosian sihai kelkel ur b̃isarpoh.” \p Beti ahai susur san p̃isi loriŋi, lugam mǝtahw dani. \s1 NǝSanhitrin lukot hǝn aYesu \r (Mak 14.53-65; Luk 22.54-55, 63-71; Jon 18.13-14, 19-24) \p \v 57 Nǝboŋ lotogam dani tonoŋ, alat lototah gat aYesu losǝhari vi lan naim siKaiafas tovi b̃iltihai tutumav, ale ahai p̃usan gail hǝn nalo mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail lub̃onb̃on ei. \v 58 Be aPita ehusuri, iyar a tut dani vǝbar naholǝvat todar vis naim seb̃iltihai tutumav. Ale nǝboŋ tob̃is lan, ebǝtah ei mai nǝvanuan nauman gail hǝn b̃eris nǝsa b̃evisi. \p \v 59 Len naim, ab̃iltihai tutumav mai nǝSanhitrin p̃isi ludas vanuan gǝgǝras gail lǝb̃idam̃ hǝn lǝb̃elibliboŋ ke aYesu togol tosa, gol alat lotoil a m̃o lolǝboi lǝb̃igol b̃imat sile. \v 60 Be lǝsǝsab̃ nalibliboŋan ideh tonor hǝn aYesu b̃imat sile, naut kǝmas nǝvanuan gǝgǝras isob̃ur lotogǝmai. Namǝkot hǝn galito, eru arogǝmai. \v 61 Aruke, “Ategai ike, ‘Nolǝboi nǝb̃igol naim siGot b̃imasirsir ale um tǝtas hǝni len nǝmariboŋ b̃itor.’”\f + \fr 26.61 \ft Jon 2.19. AYesu sakele ke, “Nolǝboi nǝb̃igol naim siGot b̃imasirsir,” ike “Mitigol naim siGot timasirsir.”\f* \v 62 Beti ab̃iltihai tutumav ile mǝhat ikel mai aYesu ke, “Imabe gǝsakel natideh hǝn gǝb̃etǝtas gol gaiug? Na-kel-koti-an sǝlaru ekitin a?” \v 63 Be aYesu sasor. Ale ab̃iltihai tutumav ikel maii ke, “Nukel idaŋ mai gaiug len nahǝsan aGot nǝkadun nǝmauran, ke, gǝb̃evi aKristo, aNatun aGot, gikele mai ginamito!” \p \v 64 AYesu isor vari ke, “Gaiug gukele tia. Be nukel mai gamit ke, gagai van dereh mǝteris aNatun Nǝvanuan b̃ebǝtah len navǝlan nǝmatu siGot tovi aB̃iltidaŋan. Dereh mǝteris b̃egǝmai len nǝmavukasw hǝn nǝmav.”\x * \xo 26.64 \xt Psa 110.1; Dan 7.13\x* \p \v 65 Beti ab̃iltihai tutumav, nǝhon emǝkanun taṽtaṽor, itar nahurabat san hǝn b̃eṽusan tomǝtahun nasoruan siYesu. Ike, “Gai isor mǝdas aGot! Imabe datolǝŋon nǝvanuan ideh am hǝn b̃ikel kot nǝsaan sitegai? Gamit mǝtosǝsǝloŋ hǝn tosor mǝdas aGot! \v 66 Gamit mǝtunau mab hǝni?” \p Lusor vari ke, “Inor hǝn b̃imat! Timasmat!”\x * \xo 26.66 \xt Lev 24.16\x* \p \v 67 Beti loṽulai nǝhon aYesu, lotuhi, luṽosi.\x * \xo 26.67 \xt Isa 50.6\x* \v 68 Lohǝlasi ke, “Kristo, gǝtavi aKristo gepǝhav utaut! Kel mai ginamito, ase iṽos gaiug?” \s1 APita ikele ke salǝboi aYesu \r (Mak 14.66-72; Luk 22.56-62; Jon 18.15-18, 25-27) \p \v 69 Len namityal enan aPita ebǝtah vivile len naholǝvat todar vis naim seb̃iltihai tutumav, ale natǝbarehreh tovi slev egǝm hǝni ike, “Gaiug gutah mai aYesu ta Kalili.” \v 70 Be len nǝhon alat lototoh ei aPita ike sakitin. Ike, “Gusor husur nǝsa? Ginau nǝsalǝboi nǝsa gotokele!” \v 71 Ale evi lan nametlǝkau, beti natǝbarehreh togon tovi slev erisi, ikel mai galit ei ke, “Ategai itah mai aYesu ta Nasaret.” \v 72 Ale aPita ikel tasi ke sakitin, ita gat nasoran san len nahǝsan aGot ike, “Ginau nǝsalǝboi atenan!” \v 73 Len namityal tovan kǝkereh galevis lotoil pǝpadaŋ logǝm hǝni, lukel mai aPita ke, “Kitin, gaiug am govi galit sua. Nǝboŋ namttosǝsǝloŋ hǝn nadolom̃, namtosǝsǝloŋ lǝboii ke govi auleKalili, nadolom̃ ikel uri.” \v 74 Beti len nahǝsan aGot aPita ita gati ke nǝsa tokele evi nakitinan. Ike, “Len nahǝsan aGot nokitin, ginau nǝsalǝboi atenan! Asike nǝb̃ekitin, aGot tipansem ginau!” \p Vǝha-sua ŋai natoulum̃an ekǝkǝraiko. \v 75 Beti aPita inau tǝlmam hǝn nǝsa aYesu tokele tia ke, “A tahw hǝn natoulum̃an b̃ekǝkǝraiko, dereh gikel vǝha-tor hǝni ke gǝsalǝboi ginau.”\x * \xo 26.75 \xt Mat 26.34\x* Nasoran siYesu a m̃o etunus nǝlon aPita, ale evivile, itaŋ habat. \c 27 \s1 Loriŋ aYesu len navǝlan aPilate \r (Mak 15.1; Luk 23.1-2; Jon 18.28-32) \p \v 1 Pelan han, dudulan som̃ilan, ab̃iltihai tutumav p̃isi mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail, lub̃onb̃on tǝtas hǝn lǝb̃ihol kitev nap̃isal hǝn lǝb̃igol aYesu b̃imat.\f + \fr 27.1 \ft Asike alat a Rom lotoil a m̃o lǝb̃idam̃ hǝni, naJu gail lodǝdas lǝb̃igol avan ideh b̃imat.\f* \v 2 Beti lubaŋis gati, losǝhari van, loriŋi len navǝlan aPilate tovi gavna ta Rom. \s1 AJutas itahǝtah hǝn gai \r (Uman 1.18-19) \p \v 3 AJutas, toriŋ aYesu len navǝlan aenemi san gail, nǝboŋ torisi ke nǝSanhitrin toriŋi ke aYesu b̃imat, aJutas ipair dan nǝsa togole. Ilav tǝlmam hǝn nakoin nasilva tovi 30 van hǝn ab̃iltihai tutumav gail mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail. \v 4 Isor tǝvah mai galit ke, “Ginau nugol nǝsaan husur noriŋ ategaii len navǝlamito hǝn b̃imat naut kǝmas sagol kas natideh tosa.” Ris lotoke, “Natenan savi natideh len ginamito. Ipat len gaiug.” \p \v 5 AJutas ibar hǝn nakoin nasilva gail len naim siGot. Beti evivile, itahǝtah hǝn gai gabag hǝn b̃imat. \p \v 6 Ab̃iltihai tutumav gail lulav nakoin galenan luke, “Sanor len nalo hǝn datb̃eriŋ nǝvat egai hǝn b̃ib̃on mai nǝvat hǝn naim siGot bathut eb̃iŋb̃iŋal, eṽur nǝda hǝn nǝmatan sivan sua.” \v 7 Imagenan, luhol b̃onb̃on. Nǝboŋ lotohol tonoŋ, loṽur nǝmarireu sivan sua togol natit hǝn nǝtan b̃ulau. Loṽur nǝtan enan hǝn b̃egǝm vi ut natǝtavunan simetb̃os gail. \v 8 Husur natenan, lokis nǝtan enan hǝn Marireu hǝn Nǝda van vǝbar nǝboŋ ta damǝŋai. \v 9 Beti nǝsa ahai kelkel ur, aJeremiah totosi, isarpoh. Ike, “Lulav nakoin nasilva tovi 30, nǝvat alat a Israel lotodam̃ hǝn lǝb̃eṽur atenan hǝni, \v 10 ale loṽur nǝmarireu sivan sua togol natit hǝn nǝtan b̃ulau, hum Nasub̃ aGot tokele hǝn ginau.”\x * \xo 27.10 \xt Zec 11.12-13; Jer 18.2-3, 19.1-13, 32.6-15\x* \s1 AYesu a m̃o hǝn aPilate \r (Mak 15.2-5; Luk 23.3-5; Jon 18.33-38) \p \v 11 Nǝboŋ lotosǝhar aYesu van hǝn nǝgavna ta Rom tonoŋ, eil len nǝhon. Ale agavna Pilate eusi ke, “Gaiug govi kiŋ seJu gail a?” AYesu isor vari ke, “Gaiug boh gukele.” \p \v 12 Be nǝboŋ ab̃iltihai tutumav gail mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail lotoil hirhir lan, sor tasi, aYesu sakel natideh. \v 13 Beti aPilate eusi ke, “Gǝsasǝsǝloŋ hǝn natit tosob̃ur lotosor tas gaiug hǝni a?” \v 14 Be aYesu sasor vari, sakel kas natuhsoruan ideh, gol nǝgavna ip̃aŋ habat lan. \s1 Pilate eriŋ aYesu len nǝmatan \r (Mak 15.6-15; Luk 23.13-25; Jon 18.39–19.16) \p \v 15 Len Nǝhanan nǝPasova p̃isi, nǝgavna ikad naṽide sua. Idam̃ hǝn avan sua totoh len naim bǝbaŋis b̃evivile husur nalǝŋonian sinaluṽoh. \v 16 Len nǝboŋ enan, len naim bǝbaŋis, ikad naulum̃an sua nǝvanuan p̃isi lotolǝboii, nahǝsan aYesu Parappas. \v 17 Nǝboŋ naluṽoh lotob̃onb̃on sal, aPilate eus galit ke, “Mǝtolǝŋon ke nigol ase tevivile? AYesu Parappas o aYesu lotokisi hǝn aKristo?” \p \v 18 (APilate elǝboi buni ke naJu gail loriŋ aYesu len navǝlan husur lototab̃ulol bulosi.) \p \v 19 Len namityal enan, aPilate ebǝtah len nǝhai bǝtbǝtah hǝn nakotan. Nǝboŋ tobǝtah maienan, asoan esǝvat napisulan van hǝni toke, “Sagigol natideh hǝn atenan tonor, bathut damǝŋai len nab̃ǝb̃er, nolǝŋon isa masuṽ husuri.” \p \v 20 Avil ab̃iltihai tutumav gail mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail lusorsor mai naluṽoh hǝn lǝb̃igol husur galito, us aPilate hǝn b̃igol aParappas b̃evivile mai aYesu b̃imat. \v 21 Imaienan, nǝboŋ agavna tous galit tǝtas ke, “Mǝtolǝŋon nǝb̃igol gǝlar ta be b̃evivile m̃os gamito?” Lusor vari ke, “Parappas!” \v 22 APilate esǝhoṽut, eus galit ke, “B̃imagenan, nigol nǝsa hǝn aYesu lotokisi hǝn aKristo?” Galit p̃is luke, “Timat len nǝhai balbal!” \v 23 Ris aPilate tous galit ke, “Bathut nǝsa? Gai igol nǝsa tosa?” Be lukai habat van am ke, “Timat len nǝhai balbal!” \p \v 24 Nǝboŋ aPilate tolǝboii ke edǝdas b̃igol natideh hǝn b̃egǝgel hǝn nǝnauan salito, be nab̃iltimǝdasian etub̃at len naluṽoh, ilav nasiloh topul hǝn nǝwai. Len nǝhon nǝvanuan gail ekǝkasǝval.\f + \fr 27.24 \ft Ekǝkasǝval hǝn b̃eṽusani ke gai ehusur nanoran, sagol natideh tolab̃ur nanoran.\f* Ikel mai galit ke, “Nǝda hǝn nǝmatan sitegai, sǝpat len ginau. Ipat len gamito!” \v 25 Beti nǝvanuan gail p̃isi lusor vari ke, “Nǝda hǝn nǝmatan san tipat len ginamito, mai len nǝpasusan sinamito!” \v 26 Beti igol aParappas evivile m̃os galito, be igol nasoltia san tobilas habat hǝn aYesu.\f + \fr 27.26 \ft Nǝboŋ nasoltia gail lotobilas aYesu, lobilasi hǝn nǝhau tokad natuhmetǝlai o nahudhubǝlasehw gail tokan lan. Len nalo silat a Rom, nǝvanuan ideh nakotan toke timasmat, a tahw hǝn nǝmatan, lobilas habat hǝni. Na-bilas-habat-hǝni-an enan evi nǝpanismen totibau tolǝboi b̃igol nǝmatan.\f* Ale eriŋ aYesu len navǝlalito hǝn lǝb̃ip̃os gati len nǝhai balbal. \s1 Nasoltia gail lusor viles aYesu \r (Mak 15.16-20; Jon 19.2-3) \p \v 27 Beti nasoltia sigavna gail losǝhar aYesu vi lohoim sisoltia gail, ale galit p̃isi lub̃onb̃on garu lan. \v 28 Lukol nahurabat san dani, lukol nahurabat bisibis hum sekiŋ lan. \v 29 Lovisvis hǝn nǝhau tokad nasunite tohum nab̃ulgǝgau, ale loriŋi len nǝkadun aYesu hum nǝkraun sekiŋ. Loriŋ natsua hun nǝhaie len navǝlan nǝmatu hum nǝhai sekiŋ. Beti lotǝŋedur bathurien, lotub̃at sor vilesi ke, “Sal suh nakiŋ seJu gail!” \v 30 Loṽulaii, ale lusab̃ul natenan hun nǝhaie dani, luṽas nǝkadun hǝni. \v 31 Nǝboŋ lotosor vilesi tonoŋ, lukol nahurabat bisibis dani, lukol nahurabat san lan tǝtas, ale losǝhari van hǝn lǝb̃ip̃os gati len nǝhai balbal. \s1 Lup̃os gat aYesu len nǝhai balbal \r (Mak 15.21-32; Luk 23.26-43; Jon 19.17-27) \p \v 32 Len nǝyaran salit dan nab̃iltivile, lobubur mai auleSairin sua nahǝsan aSimon. Lugol atenan ipat nǝhai balbal siYesu. \v 33 Nǝboŋ lotobar naut a Kolkota (namilen nahǝsenan tovi Naut hǝn Nabǝlashukadhutǝmat). \v 34 Lulav nǝwain lotobul hǝn natit tokon masuṽ lan maii, be nǝboŋ aYesu tomun risi, emǝtahuni.\f + \fr 27.34 \ft Psa 69.21. Lobul hǝn natit tokon masuṽ len nǝwain hǝn nabus hǝn na-p̃os-gati-an asike b̃ibar masuṽ hǝn avan ideh lotop̃os gati len nǝhai balbal.\f* \v 35 Beti lup̃os gati len nǝhai balbal.\x * \xo 27.35 \xt Psa 22.18\x* \p Nǝboŋ lotop̃os gati tonoŋ, lopǝpehun nahurabat san, bar hǝn nǝvat hǝn lǝb̃isab̃ ase b̃ilav nahurabat ṽisusua. \v 36 Ale lobǝtah, kǝtkǝta kǝkol hǝn aYesu ei. \v 37 Lutos gat nǝsa aYesu togole tosa, ale loriŋ na-kel-uri-an enan len nǝhai balbal a mǝhat hǝn nǝkadun. Ike, “AYesu bogai, Kiŋ seJu gail.” \v 38 Ikad nǝvanuan vǝnvǝnah eru artotahǝtah mai aYesu. Sual itahǝtah len nǝhai balbal len nǝmatu siYesu, togon len nǝmair san. \p \v 39 Nǝvanuan gail lotoṽot, lohǝlas aYesu, sor mǝdas nahǝsan. Loŋit nǝholit van hǝni,\x * \xo 27.39 \xt Psa 22.7\x* \v 40 luke, “Gaiug golǝboi gǝb̃igol naim siGot b̃imasirsir ale len nǝmariboŋ b̃itor um tǝlmam hǝni a? B̃imagenan, gǝb̃evi aNatun aGot, lav kuv gaiug gabag! Mariŋ dan nǝhai balbal!”\x * \xo 27.40 \xt Mat 26.61; Jon 2.19\x* \p \v 41 Len naṽide tomaienan, ab̃iltihai tutumav gail, alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail mai ahai p̃usan gail hǝn nalo lusor vilesi, luke, \v 42 “Gai ilav kuv nǝvanuan tile gail be edǝdas b̃ilav kuv gai! Inau ke tovi kiŋ seIsrael a? B̃imagenan, timariŋ dan nǝhai balbal ale dereh datedǝlomi ke tovi kiŋ. \v 43 Eriŋ nǝlon len aGot mai ike tovi aNatun aGot. Imagenan, gagai aGot b̃elǝŋoni, tilav kuvi.”\x * \xo 27.43 \xt Psa 22.8\x* \p \v 44 Nǝvanuan vǝnvǝnah gǝlaru artotahǝtah tǝban aYesu, gǝlar am arokǝmaienan, arohǝlasi. \s1 Nǝmatan siYesu \r (Mak 15.33-41; Luk 23.44-49; Jon 19.28-30) \p \v 45 Len natub̃lial nǝmargobut ikabut gol p̃is naut kavkav van vǝbar namityal totor ut mǝdau. \v 46 Ale len namityal totor enan, aYesu ikai habat len nasoruan matmat san ke, “Eli, eli, lema sapahtani!” namilen, “Got sagw, Got sagw, goriŋ gab̃ulan ginau sil nǝsa?”\x * \xo 27.46 \xt Psa 22.1\x* \p \v 47 Nǝvanuan galevis lotoil ei lotosǝsǝloŋ hǝni, lunau suluṽi, lunau ke tokis aElijah. \v 48 Vǝha-sua ŋai galit sua ilav nasponts\f + \fr 27.48 \fq Nasponts \ft evi nǝkasbǝta nǝtas. Evi natsua tomǝdmǝdau toyaŋyaŋ totov len naut nasǝhau tovi pan len naliliṽol. Ibaŋ b̃ur.\f* igol topul hǝn nǝwain tokon, ale esii len nǝhai, esuhuni van hǝn aYesu hǝn b̃emuni.\x * \xo 27.48 \xt Psa 69.21\x* \v 49 Be galevis am luke, “Riŋi! Datebunus risi ke aElijah dereh tegǝm lav kuvi o teb̃uer.” \p \v 50 Beti aYesu ikai habat tǝtas am, emǝsol, imat. \p \v 51 Len namityal enan ŋai, nǝkaliko mǝtortor totahǝtah len naim siGot, tub̃at a mǝhat, emǝtar vǝbar naut a pan, igol nahudhut eru.\x * \xo 27.51 \xt Exo 26.31-33\x* Nǝtan ekurkur, nǝvat gail lumap̃ulp̃ul, \v 52 nab̃urhuvat nǝmatan losǝŋav. Ale aGot igol nǝvanuan isob̃ur lotovi esan lule mǝhat dan nǝmatan. \v 53 Ale lovivile dan nab̃urhuvat nǝmatan gail. Husur na-le-mǝhat-an dan nǝmatan siYesu lob̃is len nab̃iltivile siGot, a Jerusalem, ale lovisi hǝn nǝvanuan isob̃ur. \p \v 54 Nasenturion mai nasoltia gail lotokǝtkǝta kǝkol hǝn aYesu len nǝhai balbal, nǝboŋ lotoris nadu mai natit gail am lotovisi, lomǝtahw habat. Luke, “Kitin, ategai evi aNatun aGot!” \p \v 55 Len naut enan ikad napǝhaṽut tosob̃ur lotohusur aYesu, kǝtkǝta tǝban len nǝyaran san a Kalili gǝmai. Alatenan loil a tut dan nǝhai balbal, lokǝta ris nǝsa tovisi.\x * \xo 27.55 \xt Luk 8.2-3\x* \v 56 Galit galevis lovi aMeri ta Maktala; togon aMeri anan aJemes mai aJosef; togon asoan aSepeti, anan aJemes mai aJon. \s1 Nǝtavunan siYesu \r (Mak 15.42-47; Luk 23.50-56; Jon 19.38-42) \p \v 57 Nǝboŋ namityal pǝpadaŋ b̃imasur, aJosef tovi auleArimatea sua tokad natite mai tohusur aYesu, \v 58 ivan hǝn aPilate. Eus niben aYesu. APilate idam̃ hǝni ale ikele idaŋ ke lipat niben mai aJosef. \v 59 Ŋa aJosef eruŋ gole len nǝkaliko tovi linen toveveu. \v 60 Eriŋi len nab̃urhuvat nǝtavunan san toveveu, tota p̃up̃uli tia len nǝvat. Erib hǝn nab̃iltivat hǝn b̃ipat gol nabopita hǝn nab̃urhuvat nǝmatan enan, ale ivan. \v 61 AMeri ta Maktala mai aMeri togon arobǝtah a m̃o, a tut kǝkereh dan nabopita hǝn nab̃urhuvat nǝmatan. \s1 Lokǝtkǝta kǝkol hǝn nab̃urhuvat nǝmatan \p \v 62 Pelan han, tovi nǝmariboŋ tohusur Nǝboŋ hǝn Nautautan hǝn nǝPasova, ab̃iltihai tutumav gail mai naFarisi gail lub̃onb̃on, luvan hǝn aPilate. \v 63 Ale luke, “Nasub̃, namtunau tǝlmam hǝn nǝsa nǝvanuan gǝgǝras egaii tokele nǝboŋ tomaur sal. Ike, ‘Len nǝmariboŋ titor dereh aGot tigol nile mǝhat.’\x * \xo 27.63 \xt Mat 16.21, 17.23, 20.19\x* \v 64 Imaienan, namtuke gikele hǝn nasoltia sam̃ gail ke lekǝtkǝta kǝkol hǝn nab̃urhuvat nǝmatan vǝbar nǝmariboŋ titor. Asike datb̃igole, ahai susur san gail hum ma lǝb̃evǝnoh niben ale kel mai nǝvanuan gail ke tole mǝhat dan nǝmatan tia! Ale b̃imaienan, nagǝgǝrasan enan dereh tesǝhor nagǝgǝrasan tokele a m̃o.” \p \v 65 APilate isor var galit ke, “Sǝhar nasoltia na-kǝtkǝta-kǝkol-an gail van, ale len namitisau ideh mǝttokade, mǝtekǝtkǝta kǝkol gat nab̃urhuvat.” \v 66 Ale luvan, lokǝkol gat nab̃urhuvat nǝmatan, loriŋ na-burut-gati-an lan ale loriŋ nasoltia gail hǝn lǝb̃ekǝtkǝta kǝkol hǝni. Lugol natgalenan len nǝSappat. \c 28 \s1 Na-le-mǝhat-an dan nǝmatan \r (Mak 16.1-10; Luk 24.1-12; Jon 20.1-10) \p \v 1 Nǝboŋ nǝSappat enan tonoŋ, nǝmav topitau dudulan som̃ilan, len nǝmariboŋ metǝkav hǝn nawik,\f + \fr 28.1 \ft Len nasoruan ta Kris ike \fq len nǝmariboŋ metǝkav hǝn nawik, \ft gidato datokis nǝmariboŋ enan hǝn nǝSade.\f* aMeri ta Maktala mai aMeri togon luvan varis nab̃urhuvat nǝmatan.\x * \xo 28.1 \xt Mat 27.56\x* \v 2 Vǝha-sua ŋai ikad nab̃iltidu, bathut aŋel sua siNasub̃ evi pan dan nǝmav, ale erib kuv nab̃iltivat topat gol nab̃urhuvat, ebǝtah lan. \v 3 Nǝnahǝnah han em̃ial hum nǝkabil mai nahurabat san epǝhw yesyes hum nasno. \v 4 Nasoltia gail lotokǝtkǝta kǝkol hǝn nab̃urhuvat, ninelit epil lan, lom̃inm̃inikot, luteh matmatiov. \v 5 Beti aŋel isor mai napǝhaṽut gǝlaru, ike, “Samremǝtahw! Nolǝboi mǝruke mǝreris aYesu lotogol tomat len nǝhai balbal. \v 6 Be gai satoh gegai, husur aGot igol ile mǝhat tia sum̃an ŋai aYesu tokele. Mǝregǝm ris naut topat lan. \v 7 Mirivan tutut! Kel mai ahai susur san gail ke, ‘Sǝsǝloŋ! AGot igol ile mǝhat dan nǝmatan. Dereh teil a m̃o hǝn gamito vi lan naut a Kalili. Ale dereh mǝterisi ei.’ Enan ŋai na-kel-uri-an sagw.” \p \v 8 Napǝhaṽut gǝlaru arugam tutut dan nab̃urhuvat. Aromǝtahw be aropul hǝn nakemkeman ale arusaṽsaṽut hǝn arb̃ikele mai ahai susur san gail. \v 9 Vǝha-sua ŋai aYesu ebubur mai gǝlaru. Ike, “Ivoi!” Arogǝm hǝni, arotǝgau gat narien gǝlaru, arulotu hǝni. \v 10 Beti aYesu ikel mai gǝlaru ke, “Samremǝtahw. Mirivan, kel mai aṽagw gail ke levi lan naut a Kalili, ale dereh leris ginau ei.” \s1 Na-kel-uri-an sisoltia gail \p \v 11 Nǝboŋ napǝhaṽut gǝlaru artovan sal, nasoltia galevis lotokǝtkǝta kǝkol hǝn nab̃urhuvat nǝmatan lovi lan nab̃iltivile. Ale lukel ur natit p̃isi tovisi mai ab̃iltihai tutumav gail. \v 12 Ab̃iltihai tutumav gail lub̃onb̃on mai alat lotoil a m̃o hǝn nǝvanuan gail ale ludam̃ hǝn na-sor-utaut-an sua. Lulav nǝvat isob̃ur mai nasoltia gail, \v 13 lukel mai galit ke, “Mǝtekǝmaiegai ke, ‘Ahai susur san gail logǝm len mariug, lovǝnoh niben nǝboŋ namttopat.’ \v 14 Agavna Pilate b̃esǝsǝloŋ hǝn natenan, dereh namtetǝŋov nǝlon hǝn asike mǝtb̃ikad nǝpanismen ideh.” \v 15 Imaienan, nasoltia gail lulav nǝvat enan, lugol nǝsa ab̃iltiJu gail lotokele. Na-kel-uri-an enan salito, naJu gail lukele van vǝbar nǝboŋ ta damǝŋai. \s1 Nakelean namǝkot siYesu \r (Mak 16.14-18; Luk 24.36-49; Jon 20.19-23; Uman 1.6-8) \p \v 16 Beti ahai susur lotovi 11 lovi Kalili vi lan naṽehuh aYesu tokel mai galit tia hǝn lǝb̃evi lan. \v 17 Nǝboŋ lotorisi ei, lulotu hǝni, be galit galevis lukad nǝ-lon-uri-an. \v 18 AYesu egǝm hǝn galito, ikel mai galit ke, “AGot aTǝmagw ilav mai ginau nǝdaŋan hǝn na-il-a-m̃o-an p̃isi len nǝmav mai len navile a pan. \v 19 Imagenan, mitivan hǝn mǝtb̃eṽusan naluṽoh hǝn nǝvanuan naut tiltile gail hǝn lǝb̃egǝm vi hai susur sagw gail. Baptais hǝn galito len nahǝsan aGot aTata, aNatun mai aNunun.\x * \xo 28.19 \xt Uman 1.8\x* \v 20 Ṽusan galito hǝn lǝb̃igol natit p̃isi notokele todaŋ mai gamito. Nau gat nategai: ginau nutah mai gamito, ale dereh nitah mai gamito van vǝbar nǝboŋ hǝn nanoŋan hǝn navile a pan, nagilen natit p̃isi.”