\id ROM - Malei-Hote NT [hot] -Papua New Guinea 2010 (DBL 2014) \h Lom \toc1 Kapya atu ba Pol hato hi Lom \toc2 Lom \toc3 Lom \mt2 Kapya atu ba Pol hato hi \mt1 Lom \imt1 Abô môŋ \ip Pol hamô Kolin mena Senklia la ma hato kapya êntêk hadêŋ avômalô êvhaviŋ takatu ba êmô Lom. Yani da miŋ bôk hi Lom ami. Lôk aposel la miŋ hamô haviŋ thêlô ek êndôŋ i ami. Thêlô bêŋ anôŋ ma ŋê loŋ buyaŋ, ma doho intu ŋê Islael. Pol anêŋ auk nena tem ni Lom ek ênjê thêlô, ma doŋtom môŋ ma enja avômalô Kolin lo Masedonia iniŋ da takatu ba êv ek nêm avômalô êvhaviŋ anêŋ Jelusalem takatu ba bôm bêŋ hapôm i ba ewa malaiŋ sa am. Ba intu hato ek injik thô nena tem ni ek ênjê thêlô vêm ma ni Spen ek enaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi êndêŋ i. Thêlô ma ŋê daluk ba miŋ bôk elaŋô abô dokte hathak Yisu ami. \ip Ma hato kapya êntêk ek hanaŋ bêŋ halêm yaiŋ hathak Wapômbêŋ anêŋ loŋôndê atu ba hadum ba avômalô ibitak thêthôŋ hathak iniŋ êvhaviŋ. Ma hadum ek enaŋ bêŋ nena aisê ba avômalô Islael bêŋ anôŋ êvôliŋ dômiŋ hadêŋ Yisu. Hato nena embeŋ yam ka tem avômalô Islael bêŋ anôŋ nedaŋô Yisu anêŋ abô ba nesopa. \ip Hato kapya êntêk hadêŋ 57 AD la. \c 1 \s1 Pol hato anêŋ lamavi hadêŋ avômalô Lom \p \v 1 \x * \xo 1:1 \xt Ap 9:15\x*Ya Pol, Yisu Kilisi anêŋ anyô ku, yahato kapya êntêk. Wapômbêŋ bôk halam ya ek yambitak aposel ma hatak ya ek yanaŋ anêŋ Abô Mavi êŋ bêŋ. \v 2 \x * \xo 1:2 \xt Lom 16:25-26\x*Abô Mavi êŋ ma bôk habutiŋ ek nêm ba anêŋ plopet bôk enaŋ bêŋ hêk kapya matheŋ atu. \v 3 Abô Mavi êŋ ma hanaŋ hathak anêŋ Nakaduŋ atu ba halêm pik hatôm anyô ba habitak anêŋ Kiŋ Devit anêŋ thalaleŋ. \v 4 Wapômbêŋ hik yani liŋ hêk ŋama ba hathak Lovak Matheŋ hik yani thô nena Wapômbêŋ Nakaduŋ Lôklokwaŋ. Yani ma Yisu Kilisi, alalôaniŋ Anyô Bêŋ. \v 5 \x * \xo 1:5 \xt Ap 26:16-18; Gal 2:7-9\x*Hathak yani, Wapômbêŋ habi anêŋ wapôm sam hadêŋ yêlô ba hadum yêlô abitak anêŋ aposel ek nandom avômalô loŋ buyaŋ lôkthô ek nênêmimbiŋ ba nesopa yani ek nênêm athêŋ bêŋ êndêŋ yani. \v 6 Ma halam môlô aêŋ iyom ek numbitak Yisu Kilisi anêŋ imbiŋ. \p \v 7 \x * \xo 1:7 \xt Nam 6:25-26\x*Yahato kapya êntêk hadêŋ môlô takatu ba Wapômbêŋ lahaviŋ anêŋ Lom. Yani halam môlô ek numbitak anêŋ avômalô matheŋ. Alalôaniŋ Kamik Wapômbêŋ lôk Anyô Bêŋ Yisu Kilisi iniŋ wapôm lôk labali êmô imbiŋ môlô. \s1 Pol lahaviŋ ênjê avômalô Lom \p \v 8 Abô takatu ba yahadum ek yanaŋ êmôŋ ma avômalô pik bêŋ êntêk lôkthô enaŋ hathak unim ôêvhaviŋ. Ba intu yaleŋhabi môlô ba yahêv yaleŋmavi hadêŋ yenaŋ Wapômbêŋ hathak Yisu Kilisi anêŋ athêŋ. \v 9 Yahathak yahadum Wapômbêŋ anêŋ ku lôk yakapôlôŋ lôkthô ba intu yahanaŋ Abô Mavi hathak Nakaduŋ bêŋ. Ma yanida hayala nena yahathak yahateŋ mek velevele ek môlô \v 10 \x * \xo 1:10 \xt Ap 19:21; Lom 15:23\x*ma miŋ yaleŋpaliŋ ami. Bôk yahateŋ mek bôbô ba yahanaŋ hik anêŋ lahaviŋ liŋ hatôm êpôm loŋôndê te ek yasôk yaŋgê môlô mena mi e? \v 11 Yahêk lêlê ek yaŋgê môlô ek yanêm môlô Lovak Matheŋ anêŋ mek mavi doho ek embatho môlônim ôêvhaviŋ loŋ. \v 12 Ek batu môlônim ôêvhaviŋ embatho yenaŋ loŋ ma yenaŋ embatho môlônim loŋ. \v 13 \x * \xo 1:13 \xt Ap 19:21\x*Aiyaŋ thêlô, noyala katô nena wak bêŋ anôŋ yaleŋhabi yasôk yaŋgê môlô, ma doŋtom nôm lomaloma habitak ba havasiŋ ya. Yahadum ku lomaloma haviŋ avômalô loŋ buyaŋ ba yahayê ku takêŋ anêŋ anôŋ habitak. Ba intu yaleŋhaviŋ yasôk ek yandum ku imbiŋ môlô ek anêŋ anôŋ imbitak aêŋ iyom. \v 14 Wapômbêŋ hêv ku hadêŋ ya ek yanaŋ anêŋ Abô Mavi êndêŋ avômalô sapêŋ, avômalô ŋgwêk lôk avômalô alonaŋ, ma ŋê lôkauk lôk ŋê thôŋôthôŋ. Ba intu miŋ hatôm yatak ku êŋ ami. \v 15 Aêŋ ba yahapôviŋ ya ek yanaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi êndêŋ môlô avômalô Lom imbiŋ. \fig |alt="Solomon’s colonnade" src="LB00248B.TIF" size="col" loc="Rom 1:15" copy="Louise Bass © The British & Foreign Bible Society, 1994." ref="Lom 1:15" \fig* \s1 Abô Mavi ma Wapômbêŋ anêŋ lôklokwaŋ \p \v 16 \x * \xo 1:16 \xt Mak 8:38; Ap 13:46; 1Ko 1:18-24\x*Abô Mavi ma Wapômbêŋ anêŋ lôklokwaŋ ek nêm avômalô sapêŋ atu ba êvhaviŋ bulubiŋ. Ba intu ya miŋ mama ek yanaŋ abô êŋ bêŋ ami. Môŋ ma hêv avômalô Islael bulubiŋ vêm ma avômalô loŋ buyaŋ. \v 17 \x * \xo 1:17 \xt Lom 3:21-22\x*Abô Mavi êŋ intu hik Wapômbêŋ anêŋ loŋôndê atu ba endam avômalô nena thêthôŋ thô. Loŋôndê êŋ ma êvhaviŋ iyom, ma miŋ loŋôndê yaŋ hêk ek nimbitak thêthôŋ ênjêk Wapômbêŋ ma ami. Hatôm bôk eto nena, \q1 “Avômalô takatu ba êvhaviŋ Wapômbêŋ, ma tem endam i nena avômalô thêthôŋ ek nêmô lôkmala.” \rq Habakuk 2:4\rq* \s1 Avômalô sapêŋ êvôliŋ dômiŋ hadêŋ Wapômbêŋ \p \v 18 Wapômbêŋ leŋ lêk hik anêŋ lamaniŋ thô hadêŋ avômalô lôkthô atu ba êvôliŋ dômiŋ hadêŋ yani ba idum kambom lomaloma. Iniŋ kambom takêŋ intu haluviŋ abô avanôŋ. \v 19 \x * \xo 1:19 \xt Ap 14:15-17; 17:24-28\x*Bôk Wapômbêŋ hik auk anôŋ hathak yanida thô hadêŋ avômalô sapêŋ ba intu bôk eyala yôv hêk kapôlôŋiŋ. \v 20 \x * \xo 1:20 \xt Jop 12:7-9; Sng 19:1\x*Anyôla miŋ hatôm ênjê Wapômbêŋ esak ma ami. Ma doŋtom yani hapesaŋ pik lo leŋ ma hathak nôm takêŋ, thêlô hatôm neyala nena yani ma yaŋda ek malê nena yani ma Wapômbêŋ. Ma anêŋ lôklokwaŋ bôk hamô bô ba tem êmô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ. Aêŋ ba avômalô lôkthô bôk eyala yôv, ba miŋ hatôm nesavuthiŋ ba nenaŋ nena êthôŋ Wapômbêŋ ami. \v 21 \x * \xo 1:21 \xt Ep 4:17-18\x*Avanôŋ, thêlô bôk eyala Wapômbêŋ ma doŋtom miŋ êbô anêŋ athêŋ lôk êv leŋiŋmavi hadêŋ yani ami. Mi, iniŋ auk hi mayaliv ba êtôm ŋê molo ba intu momaŋiniŋ havaloŋ iniŋ auk molo êŋ loŋ denaŋ. \v 22 \x * \xo 1:22 \xt Jer 10:14; 1Ko 1:20\x*Thêlô esoŋ nena thêlô ma ŋê lôkauk bêŋ ma doŋtom mi, thêlô lôkthô ibitak ŋê molo. \v 23 \x * \xo 1:23 \xt Lo 4:15-19; Sng 106:20\x*Ba intu miŋ êv yeŋ hadêŋ Wapômbêŋ lôkmaŋgiŋ atu ida hamô aêŋ ami. Mi, êv yeŋ hadêŋ dahô takatu ba epesaŋ hatôm ŋê pik takatu ba êmô vauna lôk menak ma alim lôk umya. \p \v 24 Aêŋ ba Wapômbêŋ hatak thêlô ek nindum sek lôŋgôlôŋ lomaloma hatôm iniŋ thethaŋak habi alak ba intu thêlô êv mama hadêŋ thêlôda leŋviŋkupik. \v 25 Thêlô êdô neja auk anôŋ esak Wapômbêŋ ba ethavuthiŋ hathak abôyaŋ. Ma êv yeŋ hadêŋ nôm takatu ba Wapômbêŋ hapesaŋ ba idum iniŋ ku, ma nômkama lôkthô anêŋ alaŋ atu ba hapesaŋ ma mi. Wapômbêŋ êŋ intu nambô wak nômbêŋ intu sapêŋ. Avanôŋ. \p \v 26 Aêŋ ba Wapômbêŋ hatak thêlô ek nesopa iniŋ thethaŋak mama takêŋ. Ba intu iniŋ avi êdô auk mavi atu nêjêk imbiŋ anyô ma êwê hathak auk lokbaŋ. \v 27 \x * \xo 1:27 \xt Wkp 18:22; 20:13; 1Ko 6:9\x*Ma anyô aêŋ iyom êdô auk mavi nêjêk imbiŋ avi ba iniŋ thethaŋak haliŋ i ek nêndêŋ i. Ba intu idum nôm mama bêŋ hathak anyô yaŋ ba ewa kambom êŋ anêŋ vuli viyaŋ hathak thêlôda leŋviŋkupik. \p \v 28 Thêlô êdô neyala Wapômbêŋ ba intu hatak i ek nesopa iniŋ auk ôvathek takêŋ ek nindum nôm takatu ba miŋ mavi ami. \v 29 Thêlô kapôlôŋiŋ putup hathak kambom lomaloma lôk lokbaŋ ma paloŋ lôk leŋiŋdaŋ. Ma maleŋkilik lôk nijik anyô vônô ma nijik vovak ma abôyaŋ lôk ewa auk kambom hathak anyô vi. Ma etatale avômalô \v 30 lôk enaŋ abôma hathak anyô yaŋ. Ma êpôlik ek Wapômbêŋ, ma epek hathak avômalô vi, ma leŋiŋhabi nena thêlôda iyom intu mavi. Ma ethak ebam thêlôda, ma êbôlêm kambom lukmuk lomaloma ek nindum, ma miŋ êwê taluvi lo lami iniŋ abô vibiŋ ami. \v 31 Thêlô ma ŋê auk mi, lôk miŋ esopa iniŋ abô ami, ma leŋiŋhaviŋ mi, lôk miŋ ethak êv kapôlôŋiŋ ami. \v 32 Thêlô eyala abô thêthôŋ takatu ba Wapômbêŋ bôk hanaŋ nena ŋê takatu ba idum nôm takêŋ tem nêpôm ŋama. Ma doŋtom idum havôhi thêthô lôk leŋiŋmavi ek vi atu ba idum nôm takêŋ haviŋ. \c 2 \s1 Wapômbêŋ anêŋ hadum abô ma thêthôŋ \p \v 1 \x * \xo 2:1 \xt Mat 7:1-2; Jon 8:7\x*Môlô doho lêk lemimhabi nena, “Avanôŋ biŋ, avômalô takêŋ ma ŋê kambom.” Ma doŋtom yahanaŋ nena môlô ma ŋê kambom aêŋ iyom ba intu môlô bônôŋ. Otatale thêlô ma hatôm otatale amda ek malê nena môlô udum hatôm atu ba thêlô idum. \v 2 Wapômbêŋ halaŋô abô, êŋ ma hêv malaiŋ hadêŋ avômalô takatu ba idum kambom. Ma alalô ayala nena yani hayala nômkama sapêŋ ba intu anêŋ hadum abô ma thêthôŋ iyom. \v 3 Ma tem endaŋô iniŋ abô ba nêm malaiŋ êndêŋ i esak iniŋ kambom. Ma môlô udum kambom aêŋ iyom ba osoŋ nena tem miŋ endaŋô môlônim abô ba nêm malaiŋ êndêŋ môlô imbiŋ ami e? Mi. \v 4 \x * \xo 2:4 \xt Ep 1:7; 2Pi 3:15\x*Wapômbêŋ hadum mavi anôŋ hathak alalô ba intu hamô maliŋyaô ba miŋ hêv kambom anêŋ vuli viyaŋ ketheŋ ami. Hosoŋ nena êŋ ma nôm oyaŋ e? Miŋ hoyala nena Wapômbêŋ hadum mavi êŋ ek hêv thalek hêk ek môlô node kapôlômim liliŋ ba nosopa yani ami e? \p \v 5 Ma doŋtom môlônim auk ma thekthek kambom ba miŋ ole kapôlômim liliŋ ami. Aêŋ ba môlô usup Wapômbêŋ anêŋ lamaniŋ hathak amda ba tem êpôm môlô êndêŋ anêŋ waklavôŋ endaŋô abô. Wak êŋ ma anêŋ lamaniŋ atu ba thêthôŋ tem êlêm yaiŋ. \v 6 \x * \xo 2:6 \xt Sng 62:12; Snd 24:12; Mat 16:27; 2Ko 5:10\x*Ma tem nêm anyô tomtom iniŋ vuli êtôm nôm takatu ba bôk idum. \v 7 Ŋê takatu ba idum mavi havôhi thêthô ek neja lôkmaŋgiŋ lôk athêŋ bêŋ ma lôkmala atu ba anêŋ daŋ mi ma Wapômbêŋ tem nêm lôkmala atu ba nêmô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ êndêŋ i. \v 8 \x * \xo 2:8 \xt 2Te 1:8\x*Ma doŋtom ŋê takatu ba idum paloŋ lôk êpôlik hathak abô avanôŋ ma idum kambom thêthô ma tem nêpôm Wapômbêŋ anêŋ lamaniŋ lôk vovaŋ. \v 9 Avanôŋ biŋ, avômalô lôkthô atu ba idum kambom thêthô ma Wapômbêŋ tem nêm malaiŋ lôk vovaŋ êndêŋ i, avômalô Islael êmôŋ ma avômalô loŋ buyaŋ nembeŋ yam. \v 10 Ma doŋtom avômalô lôkthô atu ba idum mavi ma tem neja lôkmaŋgiŋ lôk athêŋ bêŋ ma kapôlôŋiŋ ênjêk yaô, avômalô Islael êmôŋ ma avômalô loŋ buyaŋ nembeŋ yam. \v 11 Ek malê nena Wapômbêŋ hadum kobom doŋtom hadêŋ avômalô lôkthô, avômalô Islael lôk avômalô loŋ buyaŋ haviŋ. \p \v 12 Avômalô loŋ buyaŋ idum kambom ma tem Wapômbêŋ indum abô ba nêm vovaŋ êndêŋ i. Thêlô miŋ eyala Mose anêŋ balabuŋ ami ba intu Wapômbêŋ tem miŋ enja balabuŋ êŋ ba indum abô ek i ami. Aêŋ iyom ma avômalô Islael idum kambom ma tem Wapômbêŋ indum abô ba nêm vovaŋ êndêŋ i. Thêlô eyala Mose anêŋ balabuŋ ba intu tem Wapômbêŋ enja balabuŋ êŋ ba indum abô ek i. \v 13 Ek malê nena ŋê takatu ba elaŋô abô balabuŋ ma miŋ êwê vibiŋ ami ma Wapômbêŋ miŋ halam i nena ŋê thêthôŋ ami. Mi, ŋê takatu ba êwê vibiŋ iyom, intu Wapômbêŋ halam i nena ŋê thêthôŋ. \v 14 \x * \xo 2:14 \xt Ap 10:35\x*Avômalô loŋ buyaŋ miŋ eyala Mose anêŋ abô balabuŋ ami, ma doŋtom doho esopa abô balabuŋ êŋ vi hathak ida iniŋ leŋiŋhabi. Ba intu hik thô nena eyala malê atu ba mavi lo kambom. \v 15 Aêŋ ba iniŋ kobom hik thô nena eyala Wapômbêŋ anêŋ balabuŋ hêk kapôlôŋiŋ. Ma wak doho ma iniŋ auk hanaŋ thêlôda bêŋ, ma wak doho ma iniŋ auk hanaŋ nena thêlô idum mavi. \v 16 Nôm takêŋ tem imbitak êndêŋ waklavôŋ atu ba Wapômbêŋ hatak ek Yisu Kilisi endaŋô abô. Ma tem indum abô esak avômalô iniŋ auk loŋ kapô. Abô Mavi atu ba yahanaŋ intu hanaŋ aêŋ. \s1 Avômalô Islael lôk abô balabuŋ \p \v 17 Môlô vi olam am nena Islael. Môlô lemimhabi nena owa Mose anêŋ abô balabuŋ ba intu Wapômbêŋ tem enja môlô thô. Lôk obam am nena, “Yêlô ma Wapômbêŋ anêŋ avômalô.” \v 18 Ma Wapômbêŋ anêŋ abô bôk hadôŋ môlô ba intu oyala malêla takatu ba Wapômbêŋ lahaviŋ ma malêla takatu ba mavi anôŋ. \v 19-20 \x * \xo 2:19-20 \xt 2Ti 3:5\x*Ma môlô lemimhabi nena abô balabuŋ ma môlô unim ba oyala auk lôk abô avanôŋ sapêŋ. Ba intu lemimhabi nena hatôm nondom ŋê maleŋiŋ pusip lôk nônêm deda êndêŋ avômalô takatu ba êmô momaŋiniŋ lôk uŋgwik auk thô ek avômalô auk thôŋôthôŋ lôk auk pulusik e? \p \v 21 \x * \xo 2:21 \xt Mat 23:3-4\x*Avanôŋ, ôdôŋ avômalô vi, ma aisê ka miŋ ôdôŋ amda ami? Ma onaŋ nena avômalô miŋ neja vani ami. Ma môlôda? \v 22 Ma onaŋ nena miŋ nindum sek imbiŋ anyô yaŋ yanavi ami, ma môlôda udum mena mi e? Ma ôdô ŋgôk, ma doŋtom owa iniŋ nômkama vani hayô iniŋ malak matheŋ e? \v 23 Ma obam am hathak abô balabuŋ ma doŋtom ômô lu êŋ ma hatôm otauviŋ Wapômbêŋ anêŋ athêŋ. \v 24 Hatôm bôk eto nena, \q1 “Môlô Islael udum kambom ba intu avômalô loŋ buyaŋ enaŋ abôma hathak Wapômbêŋ anêŋ athêŋ.” \rq Aisaia 52:5\rq* \p \v 25 Môlô osopa balabuŋ, êŋ ma tabô neŋgothe anyô iniŋ kupik ma nôm mavi. Ma doŋtom ômô balabuŋ lu, êŋ ma ubitak hatôm ŋê takatu ba miŋ eŋgothe iniŋ kupik ami. \v 26 \x * \xo 2:26 \xt Gal 5:6\x*Ma aêŋ iyom ma ŋê takatu ba miŋ eŋgothe iniŋ kupik ami ma doŋtom esopa balabuŋ, êŋ ma Wapômbêŋ tem ênjê i êtôm ŋê eŋgothe kupik haviŋ. \v 27 Avanôŋ, môlô avômalô Islael owa Wapômbêŋ anêŋ kapya balabuŋ ba oŋgothe unim kupik vê. Ma doŋtom ômô balabuŋ lu ba avômalô loŋ buyaŋ takatu ba miŋ eŋgothe iniŋ kupik vê ami ma esopa abô balabuŋ tem nenaŋ môlônim kambom bêŋ. \v 28-29 \x * \xo 2:28-29 \xt Lo 30:6; Kol 2:11\x*Ôpatu ba habitak anêŋ Islael ba eŋgothe anêŋ kupik vê, ma doŋtom kapô lôk auk miŋ hamô haviŋ Wapômbêŋ ami, miŋ Islael anôŋ ami. Mi, Islael anôŋ ma ôpatu ba anêŋ kapô hamô haviŋ Wapômbêŋ. Ma tabô eŋgothe kupik anôŋ ma miŋ kupik viyaiŋ hatôm balabuŋ hanaŋ ami. Mi, tabô eŋgothe kupik anôŋ ma Lovak Matheŋ da haŋgothe tabô êŋ hêk anyô kapô. Ôpêŋ ma avômalô miŋ ebam ami. Mi, Wapômbêŋ da habam yani. \c 3 \s1 Kobom kambom miŋ hatôm indum ba Wapômbêŋ etak anêŋ balabuŋ ami \p \v 1 Aêŋ ba malê mavi te intu hêk ek avômalô Islael? Ma eŋgothe kupik, ma malê mavi te tem êpôm i? \v 2 Mavi lomaloma bêŋ anôŋ hêk! Nôm môŋ ma Wapômbêŋ bôk hêv anêŋ abô halôk thêlô baheŋiŋ ek neyabiŋ. \p \v 3 Ma doŋtom ŋê Islael doho miŋ êvhaviŋ ami. Ba intu nôm êŋ hatôm indum ba Wapômbêŋ etak anêŋ balabuŋ e? \v 4 Mi anôŋ! Avômalô lôkthô ma avômalô abôyaŋ, ma doŋtom Wapômbêŋ da hanaŋ abô avanôŋ ba hasopa anêŋ abô iyom. Hatôm bôk eto nena, \q1 “Abô takatu ba honaŋ, \q2 ma tem nêgê nena abô avanôŋ iyom. \q1 Ma avômalô idum abô ek o, \q2 ma tem ômô i lu.” \rq Kapya Yeŋ 51:4\rq* \p \v 5 Yêlôaniŋ kambom hik Wapômbêŋ anêŋ thêthôŋ thô halêm yaiŋ. Aêŋ ba avômalô pik doho enaŋ nena, “Wapômbêŋ hik anêŋ lamaniŋ thô ba hêv vovaŋ viyaŋ hathak yêlôaniŋ kambom, êŋ ma hadum kambom.” \v 6 Êŋ ma lokbaŋ! Wapômbêŋ miŋ thêthôŋ ami, ma tem indum abô thêthôŋ aisê esak avômalô pik sapêŋ? \v 7 Ma anyôla tem enaŋ nena, “Yenaŋ abôyaŋ hik thô nena Wapômbêŋ anêŋ abô ma avanôŋ ba nanêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ yani. Ma doŋtom, aisê ka Wapômbêŋ hayê ya nena anyô kambom ba hanaŋ ya bêŋ?” \v 8 Abô êŋ ma hatôm abô kambom atu ba bôk doho enaŋ, “Alalô nandum kambom ek nôm mavi imbitak.” Ma avômalô doho esau nena yahanaŋ abô êŋ. Aêŋ ba malaiŋ takatu ba tem êpôm i ma thêthôŋ. \s1 Anyô thêthôŋ la miŋ hamô ami \p \v 9 \x * \xo 3:9 \xt Lom 1:18–2:24; 3:23\x*Aêŋ ba alalô nanaŋ aisê? Avômalô Islael iyom intu mavi hêk Wapômbêŋ ma, ma avômalô loŋ buyaŋ ma mi e? Mi, bôk yahanaŋ yôv nena alalô lôkthô ma amô kambom vibiŋ, avômalô Islael lôk avômalô loŋ buyaŋ haviŋ. \v 10 Hatôm bôk eto nena, \q1 “Anyô thêthôŋ la miŋ hamô ami. Mi anôŋ. \q2 \v 11 Ma anyô lôkauk mavi la miŋ hamô ami. \q2 Lôk anyôla miŋ habôlêm Wapômbêŋ ami. \q1 \v 12 Avômalô lôkthô êvôliŋ dômiŋiŋ hadêŋ Wapômbêŋ ba intu ibitak êtôm nôm oyaŋ. \rq Kapya Yeŋ 14:1-3; 53:1-3; Sav 7:20\rq* \q1 Ma miŋ anyôla hadum mavi ami, milôk. \q1 \v 13 Abô takatu ba hale thêlô veŋiŋbôlêk ma ôvpalê hatôm elav anyô ŋama iniŋ lôv abôlêk vê. \q1 Thêlô ethak enaŋ abôyaŋ bêŋ anôŋ hale veŋiŋbôlêk. \rq Kapya Yeŋ 5:9 \rq* \q1 Ma iniŋ abô hatôm umya kambom anêŋ siniŋ. \rq Kapya Yeŋ 140:3\rq* \q1 \v 14 Wak nômbêŋ intu ma thêlô enaŋ abôma lôk leŋiŋŋaŋa. \rq Kapya Yeŋ 10:7\rq* \q1 \v 15 Ma elom eveŋ ek nijik anyô vônô. \q2 \v 16 Loŋ takatu ba thêlô i, ma ibuliŋ avômalô ba êv malaiŋ hadêŋ i. \q1 \v 17 Ma êthôŋ bôk lo loŋ nêmô labali imbiŋ avômalô vi paliŋ. \rq Aisaia 59:7-8\rq* \q2 \v 18 Ma miŋ êkô dokte ek Wapômbêŋ ami.” \rq Kapya Yeŋ 36:1\rq* \p \v 19 Alalô bôk ayala yôv nena abô balabuŋ takêŋ ma hanaŋ hathak avômalô Islael takatu ba êmô balabuŋ vibiŋ. Ba intu avômalô Islael lôk avômalô pik sapêŋ bônôŋ iyom hathak Wapômbêŋ hanaŋ iniŋ kambom bêŋ. \v 20 \x * \xo 3:20 \xt Sng 143:2; Lom 7:7; Gal 2:16\x*Aêŋ ba anyôla miŋ hatôm esopa balabuŋ ba imbitak thêthôŋ ênjêk Wapômbêŋ ma ami. Mi, balabuŋ hathak hik alalôaniŋ kambom thô hadêŋ alalôda. \s1 Alalô abitak thêthôŋ hathak aêvhaviŋ iyom \p \v 21 Ma doŋtom lêk Wapômbêŋ hik loŋôndê yaŋda thô hadêŋ alalô ek nambitak thêthôŋ ênjêk yani ma. Ma Mose lôk plopet bôk enaŋ hathak loŋôndê êŋ yôv. Ma loŋôndê êŋ miŋ hanaŋ hathak nesopa balabuŋ ami. Mi. \v 22 \x * \xo 3:22 \xt Gal 2:16\x*Loŋôndê êŋ ma aêntêk. Wapômbêŋ halam avômalô takatu ba êvhaviŋ Yisu Kilisi nena thêthôŋ. Avômalô Islael lôk avômalô loŋ buyaŋ sapêŋ ma imbitak thêthôŋ hathak loŋôndê doŋtom êŋ iyom. \v 23 Ek malê nena lôkthô idum kambom ba êv yak ba miŋ hatôm nêmô lôkmaŋgiŋ êtôm Wapômbêŋ ami. \v 24 \x * \xo 3:24 \xt Lom 5:1\x*Aêŋ ba intu Wapômbêŋ habi anêŋ wapôm sam ba hapesaŋ loŋôndê ek avômalô nimbitak thêthôŋ. Hadum aêŋ hathak lôkmala atu ba Yisu Kilisi hêv ek hapole ŋê takatu ba êvhaviŋ iniŋ kambom anêŋ malaiŋ vê. \v 25 Wapômbêŋ hatak Yisu Kilisi hêk avômalô maleŋiŋ ek ema ba eŋgasô anêŋ thalaleŋ êtôm da ek enja alalôaniŋ kambom anêŋ vovaŋ. Ba intu alalô aêvhaviŋ, êŋ ma Wapômbêŋ tem etak anêŋ lamaniŋ atu hathak alalô. Êŋ ma hik thô nena yani bôk hadum thêthôŋ hathak avômalô takatu ba bôk êmô hamôŋ vêm ka Kilisi hama hathak a. Thêlô idum kambom, ma miŋ hadum abô ketheŋ ek i ami. Mi, havaloŋ lôkthô iniŋ kambom loŋ aleba hatak hayô hamô Yisu iyom. \v 26 Ma lêk hik thô nena yanida ma thêthôŋ ba hapesaŋ loŋôndê ek halam avômalô takatu ba êvhaviŋ Yisu nena thêthôŋ. \p \v 27 Aêŋ ba opalê hatôm embam yanida? Mi anôŋ, ek malê nena alalô miŋ adum ku asopa balabuŋ ek nambitak thêthôŋ ênjêk Wapômbêŋ ma ami. Mi, aêvhaviŋ iyom. \v 28 Alalô aêvhaviŋ nena ôpatu ba hêvhaviŋ iyom intu hamô thêthôŋ hêk Wapômbêŋ ma. Ma ku esopa balabuŋ miŋ hatôm indum ôpêŋ imbitak thêthôŋ ami. Mi. \v 29 \x * \xo 3:29 \xt Lom 10:12\x*Wapômbêŋ ma avômalô Islael iyom iniŋ Wapômbêŋ e? Mi, yani ma avômalô loŋ buyaŋ iniŋ Wapômbêŋ haviŋ. \v 30 \x * \xo 3:30 \xt Lo 6:4; Gal 3:20\x*Ek malê nena Wapômbêŋ ma doŋtom iyom. Ma hik loŋôndê doŋtom iyom thô ek nambitak thêthôŋ ênjêk yani ma. Ŋê takatu ba eŋgothe iniŋ kupik ba êvhaviŋ ma Wapômbêŋ tem endam i nena ŋê thêthôŋ. Ma ŋê takatu ba miŋ eŋgothe iniŋ kupik ami ba êvhaviŋ ma Wapômbêŋ tem endam i imbiŋ nena ŋê thêthôŋ. \v 31 \x * \xo 3:31 \xt Mat 5:17\x*Lêk aisê? Alalô adum êvhaviŋ hi bêŋ ma balabuŋ tem imbitak êtôm nôm oyaŋ e? Mi, êvhaviŋ havatho balabuŋ loŋ. \c 4 \s1 Wapômbêŋ halam Ablaham nena anyô thêthôŋ hathak anêŋ hêvhaviŋ \p \v 1 Alalô leŋiŋimbi bumalô Ablaham. Yani hadum aisê ba habitak thêthôŋ? \v 2 Yani hadum ku ba habitak thêthôŋ ba intu yani hatôm êmbôi, e? Mi anôŋ, Wapômbêŋ miŋ lahabi aêŋ ami. \v 3 \x * \xo 4:3 \xt Gal 3:6\x*Bôk eto aisê? Eto nena, \q1 “Ablaham hêvhaviŋ Wapômbêŋ ba intu halam yani nena anyô thêthôŋ.” \rq Môŋ Anôŋ 15:6\rq* \p \v 4 Anyô te hadum ku ba anêŋ anyô bêŋ hêv yani vuli, êŋ ma nanaŋ nena hêv anêŋ anyô ku vuli ma miŋ nanaŋ nena anêŋ anyô bêŋ hêv anêŋ wapôm hadêŋ yani ami. \v 5 Ma doŋtom anyô miŋ hatôm indum ku ek imbitak thêthôŋ ami. Mi, hêvhaviŋ Wapômbêŋ iyom, ma tem Wapômbêŋ endam yani nena anyô thêthôŋ. Wapômbêŋ ma ôpatu ba halam ŋê kambom nena thêthôŋ. \v 6 Devit bôk hanaŋ aêŋ iyom hathak avômalô takatu ba miŋ idum ku ek nimbitak thêthôŋ ami, ma Wapômbêŋ halam i nena ŋê thêthôŋ. Yani hanaŋ nena thêlô lêk êmô lôk leŋiŋmavi ba hato hathak i nena, \q1 \v 7 “Ŋê takatu ba Wapômbêŋ bôk hêv iniŋ kambom vê \q2 lôk haluviŋ iniŋ sek, \q2 thêlô lêk êmô lôk leŋiŋmavi. \q1 \v 8 Ma ŋê takatu ba bôk Wapômbêŋ lapaliŋ iniŋ kambom, \q2 lêk êmô lôk leŋiŋmavi.” \rq Kapya Yeŋ 32:1-2\rq* \p \v 9 Môlônim auk aisê? Mek mavi êŋ ma ŋê Islael takatu ba eŋgothe kupik iyom iniŋ e? Ma ŋê loŋ buyaŋ takatu ba miŋ eŋgothe kupik ami? Alalô bôk anaŋ nena Ablaham hêvhaviŋ ba intu halam yani nena anyô thêthôŋ. \v 10 Ma eŋgothe yani kupik vêm ka Wapômbêŋ halam yani nena anyô thêthôŋ e? Mi, bôk halam yani yôv nena anyô thêthôŋ. \v 11 \x * \xo 4:11 \xt Stt 17:10-11\x*Miŋ eŋgothe Ablaham kupik ami denaŋ ma hêvhaviŋ ba Wapômbêŋ halam yani nena anyô thêthôŋ. Vêm ma Wapômbêŋ havak balabuŋ neŋgothe kupik hatôm tabô ek injik thô nena bôk halam yani nena anyô thêthôŋ yôv. Aêŋ ba Ablaham habitak hatôm Lambô ek ŋê êvhaviŋ takatu ba miŋ eŋgothe iniŋ kupik ami ek Wapômbêŋ endam i nena ŋê thêthôŋ. \v 12 Ma aêŋ iyom ma Ablaham ma ŋê takatu ba eŋgothe kupik lôk esopa anêŋ vaŋgwam hathak êvhaviŋ iniŋ lambô. Iniŋ êvhaviŋ ma hatôm bumalô Ablaham anêŋ ba hêvhaviŋ vêm ka eŋgothe anêŋ kupik haveŋ yam. \p \v 13 \x * \xo 4:13 \xt Stt 17:4-6; 22:17-18; Gal 3:29\x*Wapômbêŋ habutiŋ abô haviŋ Ablaham lôk anêŋ limi nena tem nêm pik sapêŋ êndêŋ i hathak anêŋ thêthôŋ atu ba halêm anêŋ hêvhaviŋ. Ma miŋ hathak anêŋ hasopa balabuŋ ami. \v 14 \x * \xo 4:14 \xt Gal 3:18\x*Avômalô esopa abô balabuŋ ba ewa nôm atu ba Wapômbêŋ habutiŋ abô hathak, êŋ ma êvhaviŋ lêk habitak hatôm nôm oyaŋ. Ma Wapômbêŋ anêŋ abô atu ba habutiŋ haviŋ Ablaham habitak hatôm yavoyav oyaŋ. \v 15 \x * \xo 4:15 \xt Lom 3:20; 5:13\x*Ek malê nena balabuŋ hathak havôv Wapômbêŋ anêŋ lamaniŋ halêm hadêŋ avômalô takatu ba miŋ esopa ami. Balabuŋ mi, ma tem namô balabuŋ lu aisê? \p \v 16 \x * \xo 4:16 \xt Gal 3:7\x*Aêŋ ba avômalô ewa nôm takatu ba Wapômbêŋ habutiŋ abô hathak anêŋ anôŋ hathak iniŋ êvhaviŋ. Ba intu hathak anêŋ wapôm ma Wapômbêŋ hadum nôm êŋ. Ma Wapômbêŋ hik anêŋ abô habutiŋ haviŋ Ablaham loŋ hathak anêŋ limi sapêŋ atu ba êvhaviŋ, avômalô Islael takatu ba bôk ewa anêŋ balabuŋ lôk avômalô loŋ buyaŋ haviŋ. Ba intu yani ma bumalô ek alalô lôkthô. \v 17 Hatôm abô atu ba Wapômbêŋ bôk hanaŋ ba eto nena, \q1 “Lêk yahatak o ek umbitak avômalô lodôŋlodôŋ iniŋ lim.” \rq Môŋ Anôŋ 17:5\rq* \m Abô êŋ ma avanôŋ hêk Wapômbêŋ ma. Ablaham hêvhaviŋ yani atu ba hathak hêv lôkmala hadêŋ ŋê ŋama ma hathak halam nômkama takatu ba miŋ hamô ami, ma lôkthô ibitak aêŋ. \p \v 18 Avômalô sapêŋ leŋiŋhabi nena nôm êŋ miŋ hatôm imbitak ami. Ma doŋtom Wapômbêŋ hik vuliŋ leŋsawa thô hadêŋ yani ba hanaŋ, \q1 “Anêm libumi tem nimbitak aêŋ.” \rq Môŋ Anôŋ 15:5\rq* \m Ma Ablaham hêvhaviŋ ba hêv ma ba intu habitak lodôŋlodôŋ iniŋ lambô. \v 19 \x * \xo 4:19 \xt Stt 17:17\x*Ablaham hayala nena yani anêŋ sondabêŋ hatôm 100 ba lêk liŋkupik hayalôv. Ma Sala liŋkupik bôk hayalôv aêŋ iyom. Ma doŋtom nôm êŋ miŋ hatauviŋ anêŋ hêvhaviŋ ami. Mi, havaloŋ loŋ lôklokwaŋ. \v 20 Ma miŋ hawa auk ju hathak abô atu ba Wapômbêŋ havak haviŋ yani ami. Mi, anêŋ hêvhaviŋ halumbak bêŋ ba hêv athêŋ lôkmaŋgiŋ hadêŋ Wapômbêŋ. \v 21 Yani hayala yôv nena Wapômbêŋ hatôm indum êtôm atu ba bôk habutiŋ. \v 22 Ba intu \q1 “Wapômbêŋ halam yani nena anyô thêthôŋ.” \rq Môŋ Anôŋ 15:6 \rq* \m \v 23-24 Ma abô atu ba eto nena “halam yani nena anyô thêthôŋ,” miŋ hathak Ablaham iyom ami. Mi, eto hathak alalô takatu ba êvhaviŋ Wapômbêŋ atu ba hik alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu liŋ hêk ŋama. Ba intu halam alalô lôkthô atu ba aêvhaviŋ nena ŋê thêthôŋ. \v 25 \x * \xo 4:25 \xt Ais 53:4-5\x*Yisu êŋ intu Wapômbêŋ hatak ek ema esak alalôaniŋ kambom ma hik liŋ hathak loŋbô ek êpôpêk loŋôndê ek alalô nambitak thêthôŋ. \c 5 \s1 Alalô lêk amô labali haviŋ Wapômbêŋ \p \v 1 Alalô aêvhaviŋ ba Wapômbêŋ halam alalô nena avômalô thêthôŋ. Aêŋ ba lêk amô labali haviŋ Wapômbêŋ hathak alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu Kilisi. \v 2 Hathak aêvhaviŋ ma yani hawa alalô ba hadô hamô Wapômbêŋ anêŋ wapôm kapô atu ba êntêk lêk amô. Ma alalô aêv maleŋiŋ lôk leŋiŋmavi ek namô Wapômbêŋ anêŋ lôkmaŋgiŋ kapô. \v 3 \x * \xo 5:3 \xt Jem 1:2-3; 1Pi 1:5-7\x*Ma aêŋ iyom ma alalô leŋiŋmavi esak malaiŋ takatu ba hapôm alalô ek malê nena alalô bôk ayala nena malaiŋ takêŋ tem indum ba alalô namiŋ lôklokwaŋ. \v 4 Ma amiŋ lôklokwaŋ, êŋ ma hik thô nena alalô amô malaiŋ takêŋ lu. Ma amô malaiŋ takêŋ lu, êŋ ma havatho alalô loŋ ek nanêm maleŋiŋ. \v 5 Ma aêv maleŋiŋ êŋ miŋ hatôm indum alalô kapôlôŋiŋ malaiŋ ami. Mi, Wapômbêŋ bôk haŋgasô anêŋ lahaviŋ halôk alalô kapôlôŋiŋ hathak anêŋ Lovak Matheŋ atu ba hêv hadêŋ alalô. \p \v 6 Nodaŋô. Bôk alalô lokwaŋ mi ba apôlik hathak Wapômbêŋ ma hadêŋ anêŋ waklavôŋ atu ba yanida hatak ma hêv Yisu halêm ba hama hathak alalô. \v 7 Hatôm anyôla ema ek enja anyô thêthôŋ yaŋ anêŋ loŋ e? Injo, betha wakla intu anyô yaŋ hêv anêŋ lôkmala ek nêm anyô mavi yaŋ sa la. \v 8 \x * \xo 5:8 \xt Jon 3:16; 1Jon 4:10\x*Ma doŋtom Wapômbêŋ hik anêŋ lahaviŋ alalô thô aêntêk. Alalô adum kambom denaŋ ma Kilisi hêv anêŋ lôkmala ba hama ek alalô. \v 9 \x * \xo 5:9 \xt Lom 1:18; 2:5; Ep 2:3-5\x*Ma lêk Wapômbêŋ halam alalô nena thêthôŋ hathak Yisu anêŋ thalaleŋ. Aêŋ ba intu nayala nena hathak yani ma tem nêm alalô vê ênjêk anêŋ lamaniŋ. \v 10 Sêbôk ma alalô lôk Wapômbêŋ apôlik hathak i, êŋ ma hapesaŋ abô haviŋ alalô hathak Nakaduŋ anêŋ ŋama ek nambitak anêŋ ŋê môlô. Ma lêk alalô ma anêŋ ŋê môlô ba intu ayala katô nena tem nêm alalô bulubiŋ esak anêŋ lôkmala. \v 11 Ma nôm mavi yaŋ ma aêntêk. Hathak Anyô Bêŋ Yisu Kilisi ma alalô abitak Wapômbêŋ anêŋ ŋê môlô ba intu alalô athak leŋiŋmavi anôŋ hathak Wapômbêŋ. \s1 Ŋama halêm anêŋ Adam ma lôkmala halêm anêŋ Kilisi \p \v 12 \x * \xo 5:12 \xt Stt 3:6; Lom 6:23\x*Kambom halêm pik hathak anyô doŋtom iyom ma ŋama halêm pik hathak kambom. Avômalô pik lôkthô idum kambom ba intu ŋama hapôm sapêŋ. \v 13 \x * \xo 5:13 \xt Lom 4:15\x*Abô balabuŋ mi denaŋ ma kambom bôk hamô pik yôv. Ma Wapômbêŋ miŋ hakatuŋ avômalô iniŋ kambom tomtom ami ek malê nena balabuŋ mi denaŋ. \v 14 Avômalô takatu ba eveŋ Adam yam ba hi hayô waklavôŋ Wapômbêŋ hêv balabuŋ hadêŋ Mose ma miŋ êmô balabuŋ lu hatôm Adam ami. Ek malê nena thêlô miŋ êmô balabuŋ kapô ami. Ma doŋtom ŋama hayabiŋ thêlô sapêŋ. \p Ma Adam ma hatôm anyô yaŋ atu ba haveŋ yam anêŋ dahô. \v 15 Adam ma anyô doŋtom, ma doŋtom hamô Wapômbêŋ anêŋ balabuŋ lu ba avômalô bêŋ anôŋ ema. Ma Yisu Kilisi, yani ma anyô doŋtom aêŋ iyom. Ma doŋtom hathak yani anêŋ wapôm ma Wapômbêŋ habi anêŋ wapôm sam ba hêv liŋsiŋ ek hêv nôm mavi hadêŋ avômalô bêŋ anôŋ. Ba intu wapôm atu ba Wapômbêŋ hêv ma miŋ hatôm kambom atu ba Adam hadum ami. \v 16 Avanôŋ biŋ, wapôm êŋ lôk kambom êŋ iniŋ anôŋ ma yaŋda yaŋda. Kambom anêŋ anôŋ ma aêntêk, Wapômbêŋ hadum abô ba hik kambom êŋ anêŋ malaiŋ thô. Ma wapôm anêŋ anôŋ ma aêntêk, hadum ŋê takatu ba idum kambom lomaloma ibitak thêthôŋ. \v 17 Anyô doŋtom hadum kambom ba intu ŋama hayabiŋ avômalô pik sapêŋ hathak anêŋ kambom. Ma doŋtom Wapômbêŋ anêŋ wapôm ma hamô vuliŋ ek ŋama ba intu avômalô takatu ba ewa Wapômbêŋ anêŋ wapôm atu ba hêv liŋsiŋ tem nimbitak thêthôŋ. Thêlô tem lovak ek kambom lo ŋama ma nêmô lôkmala êtôm kiŋ esak anyô doŋtom, ôpêŋ ma Yisu Kilisi. \p \v 18 \x * \xo 5:18 \xt 1Ko 15:22\x*Aêŋ iyom ma anyô te hadum kambom te ba intu Wapômbêŋ hadum abô hathak avômalô sapêŋ ba hik iniŋ malaiŋ thô. Ma doŋtom anyô yaŋ hadum nôm thêthôŋ yaŋ ba intu Wapômbêŋ halam alalô sapêŋ nena thêthôŋ ba hêv lôkmala hadêŋ alalô. \v 19 \x * \xo 5:19 \xt Ais 53:11\x*Avanôŋ, anyô te anêŋ lêndôŋ kôtôŋ hadum avômalô bêŋ anôŋ ibitak ŋê idum kambom. Ma doŋtom anyô yaŋ anêŋ halaŋô abô hadum avômalô bêŋ anôŋ ibitak thêthôŋ hêk Wapômbêŋ ma. \p \v 20 Wapômbêŋ hêv balabuŋ ek avômalô neyala nena thêlôniŋ kambom ma nôm kambom anôŋ. Ma doŋtom iniŋ kambom habitak bêŋ anôŋ, êŋ ma Wapômbêŋ anêŋ wapôm halumbak hi ba hi. \v 21 \x * \xo 5:21 \xt Lom 6:23\x*Sêbôk ma kambom hathak hayabiŋ avômalô lôkthô ba hêv ŋama. Ma doŋtom lêk ma Wapômbêŋ anêŋ wapôm hayabiŋ alalô ba halam alalô nena thêthôŋ ek nêm lôkmala atu ba tem êmô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ hathak alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu Kilisi anêŋ athêŋ. \c 6 \s1 Kambom anêŋ lôklokwaŋ lêk hêv yak \p \v 1 Môlônim auk aisê? Bôk yahato yôv nena avômalô idum kambom bêŋ anôŋ, êŋ ma Wapômbêŋ anêŋ wapôm tem indumbak ni ba ni. Aêŋ ba mavi ek alalô nandum kambom lomaloma ek Wapômbêŋ anêŋ wapôm indumbak ni ba ni e? \v 2 Mi anôŋ! Alalô bôk atôm ŋê ŋama ek kambom anêŋ lôklokwaŋ miŋ êmbôv alalô ami ba intu hatôm nandum kambom thêthô e? Mi. \v 3 \x * \xo 6:3 \xt Gal 3:27\x*Alalô takatu ba athik ŋaŋ lôk athak doŋtom haviŋ Yisu Kilisi bôk athik hathak anêŋ ŋama haviŋ. Lemimpaliŋ e? \v 4 \x * \xo 6:4 \xt Kol 2:12\x*Ba intu athik ŋaŋ, êŋ ma hatôm alalô ama ba elav haviŋ Kilisi. Ma hathak ôdôŋ êŋ ma Wapômbêŋ atu ba bôk hik Kilisi liŋ hêk ŋama hathak anêŋ lôklokwaŋ lôkmaŋgiŋ lêk hadum aêŋ hadêŋ alalô ek namô imbiŋ lôkmala lukmuk êŋ. \p \v 5 Alalô bôk athak doŋtom aviŋ Kilisi lôk anêŋ ŋama yôv ba intu avanôŋ biŋ nena tem nasak doŋtom imbiŋ anêŋ haviyô aêŋ iyom. \v 6 \x * \xo 6:6 \xt Gal 5:24\x*Alalô nayala nena alalôaniŋ kapôlôŋiŋ bô bôk ik vônô hathak a haviŋ yani ek kambom anêŋ lôklokwaŋ miŋ hatôm eyabiŋ alalô esak loŋbô ami. Ba intu kambom ma miŋ lêk alalôaniŋ alaŋ ami. \v 7 Ek malê nena ôpatu ba bôk hama yôv haviŋ Kilisi ma miŋ hamô kambom anêŋ lôklokwaŋ vibiŋ ami. \p \v 8 Avanôŋ biŋ nena alalô bôk ama yôv haviŋ Kilisi ba intu ayala nena tem namô lôkmala imbiŋ yani. \v 9 Kilisi hama vêm ma Wapômbêŋ hik yani liŋ ba intu alalô nayala nena yani miŋ hatôm ema esak loŋbô ami. Ŋama anêŋ lôklokwaŋ ma lêk nôm oyaŋ ek yani. \v 10 Yani hama bôlôŋ te iyom ek imbuliŋ kambom anêŋ lôklokwaŋ. Ma lêk hamô lôkmala ek nêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ Wapômbêŋ. \v 11 \x * \xo 6:11 \xt 2Ko 5:15; Gal 2:19\x*Aêŋ iyom lemimimbi nena lêk atak kambom hatôm ŋê ŋama ma amô lôkmala haviŋ Kilisi ek nanêm athêŋ bêŋ êndêŋ Wapômbêŋ. \v 12 \x * \xo 6:12 \xt Stt 4:7\x*Ba intu miŋ notak kambom ek eyabiŋ lemvimkupik ba nosopa anêŋ thethaŋak ami. \v 13 \x * \xo 6:13 \xt Lom 12:1\x*Wapômbêŋ bôk hik môlô liŋ hêk ŋama ba ômô lôkmala. Ba intu nônêm amda lôk unim kupik lôbôlôbô sapêŋ êndêŋ Wapômbêŋ ek nindum ku takatu ba thêthôŋ. Ma miŋ notak lemvimkupik bula ek indum kambom anêŋ ku ami. \v 14 \x * \xo 6:14 \xt 1Jon 3:6\x*Môlô ômô Wapômbêŋ anêŋ wapôm kapô ma miŋ ômô balabuŋ vibiŋ ami. Ba intu kambom miŋ môlônim anyô bêŋ hathak loŋbô ami. \s1 Thêthôŋ ma alalôaniŋ alaŋ \p \v 15 Lemimhabi aisê? Alalô amô Wapômbêŋ anêŋ wapôm kapô ma miŋ amô balabuŋ vibiŋ ami. Ba intu hatôm nandum kambom thêthô e? Mi anôŋ. \v 16 \x * \xo 6:16 \xt Jon 8:34; 2Pi 2:19\x*Ôpatu ba olaŋô anêŋ abô ba osopa, êŋ ma hatôm môlônim anyô bêŋ. Ba osopa kambom, êŋ ma kambom hatôm môlônim anyô bêŋ ba tem endom môlô ni ŋama. Ma aêŋ iyom ma olaŋô Wapômbêŋ anêŋ abô ba osopa, êŋ ma hatôm môlônim anyô bêŋ ba tem indum ba môlô numbitak avômalô thêthôŋ. \v 17 Sêbôk ma kambom ma môlônim alaŋ, ma doŋtom Wapômbêŋ hatak môlô hamô abô avanôŋ vibiŋ ba lêk môlô ôêv kapôlômim ek olaŋô abô êŋ ba osopa. Hathak nôm êŋ ma nanêm leŋiŋmavi êndêŋ Wapômbêŋ. \v 18 Kilisi bôk hêv môlô vê hêk kambom, môlônim alaŋ bô. Ma thêthôŋ lêk habitak môlônim alaŋ lukmuk. \v 19 Auk êŋ ma malaiŋ ek môlô avômalô pik noyala ba intu yahêv liliŋ hathak auk pik. Sêbôk ma môlô ôêv lemvimkupik bula ek lôŋgôlôŋ imbitak môlônim alaŋ ek kambom indumbak ni ba ni. Ma doŋtom lêk ma nônêm lemvimkupik lôkthô ek thêthôŋ imbitak môlônim alaŋ ek êmbôv môlô ni êndêŋ matheŋ. \p \v 20 Sêbôk ma môlônim alaŋ ma kambom. Ba miŋ ômô thêthôŋ anêŋ lôklokwaŋ vibiŋ ami. \v 21 Ma bôk owa anôŋ alêla hêk kambom anêŋ? Mi, nôm takêŋ anêŋ anôŋ ma ŋama iyom ba lêk môlô mama hathak. \v 22 Ma doŋtom lêk Kilisi hapole môlô vê hêk kambom anêŋ lôklokwaŋ ba Wapômbêŋ lêk habitak môlônim alaŋ. Ba ku êŋ anêŋ anôŋ lêk hadum môlô ubitak matheŋ ba tem nômô lôkmala êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ. \v 23 \x * \xo 6:23 \xt Lom 5:12,15\x*Avômalô takatu ba idum kambom anêŋ ku tem neja kambom anêŋ vuli, êŋ ma ŋama. Ma doŋtom avômalô takatu ba êmô haviŋ alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu Kilisi ma Wapômbêŋ tem imbi anêŋ wapôm sam oyaŋ biŋ ba nêm lôkmala atu ba nêmô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ êndêŋ i. \c 7 \s1 Lêk asopa loŋôndê lukmuk \p \v 1 Aiyaŋ thêlô, môlô oyala balabuŋ katô ba intu oyala nena balabuŋ hayabiŋ avômalô takatu ba êmô lôkmala iyom. Ma takatu ba bôk ema ma mi. \v 2 Anêŋ ôdôŋ ma hatôm avi atu ba hawa anyô. Thai êmô lôkmala ma balabuŋ havaloŋ thai loŋ. Ma yamalô hama, êŋ ma balabuŋ miŋ havaloŋ yanavi loŋ ami. \v 3 Aêŋ ba yamalô hamô lôkmala denaŋ ma yanavi hadô ba hi hawa anyô lukmuk, êŋ ma elam yani nena avi sek. Ma doŋtom yamalô hama, êŋ ma balabuŋ miŋ havaloŋ yani loŋ ami ba intu hatôm enja anyô lukmuk ma miŋ nendam yani nena avi sek ami. \p \v 4 \x * \xo 7:4 \xt Lom 6:2,11\x*Aiyaŋ thêlô, môlô ma Kilisi anêŋ liŋkupik. Ba hathak ôdôŋ êŋ, ma oma hathak balabuŋ ek miŋ eyabiŋ môlô ami ek nosak doŋtom imbiŋ anyô yaŋ. Ôpêŋ ma Kilisi, ôpatu ba Wapômbêŋ hik liŋ hêk ŋama. Aêŋ ba môlô ma Kilisi anêŋ ek uŋgwik anôŋ mavi êtôm atu ba Wapômbêŋ lahaviŋ. \v 5 Sêbôk atu ba alalôaniŋ kapôlôŋiŋ bô hayabiŋ alalô ma balabuŋ habisôk ek nandum kambom. Ba intu leŋviŋkupik habi alak ek nandum kambom ba anêŋ anôŋ ma ŋama. \v 6 \x * \xo 7:6 \xt Lom 6:4; 8:2\x*Ma doŋtom lêk alalô ama ek balabuŋ ba intu balabuŋ anêŋ lôklokwaŋ miŋ havaloŋ alalô loŋ hathak loŋbô ami. Ma nandum Wapômbêŋ anêŋ ku ba nasopa loŋôndê lukmuk atu ba Lovak Matheŋ hik thô hadêŋ alalô. Ma miŋ nasopa balabuŋ atu ba bôk eto anêŋ loŋôndê ami. \s1 Balabuŋ hik kambom thô \p \v 7 \x * \xo 7:7 \xt Kis 20:17; Lo 5:21\x*Aêŋ ba intu yahanaŋ nena balabuŋ ma nôm kambom e? Mi anôŋ. Balabuŋ mi, ma tem yayala kambom aisê? Balabuŋ te hanaŋ aêntêk, “Miŋ malemkilik esak anyô yaŋ anêŋ nômkama ami.” Hathak abô êŋ iyom, yahayala nena yamaleŋkilik hathak avômalô vi iniŋ nômkama, êŋ ma kambom. \v 8 Ma doŋtom kambom hawa balabuŋ êŋ ba habisôk ek yamaleŋkilik esak avômalô vi iniŋ nômkama lomaloma. Balabuŋ mi, ma kambom anêŋ lôklokwaŋ ma mi hatôm ŋama. \v 9 Sêbôk atu ba yahathôŋ balabuŋ paliŋ, êŋ ma yahasoŋ nena ya ma anyô lôkmala. Ma doŋtom balabuŋ halêm, êŋ ma hatôm kambom hawa anêŋ lôkmala hathak loŋbô ba intu yahayala nena \v 10 ya hatôm anyô ŋama. Aêŋ ba yahasoŋ nena balabuŋ tem nêm lôkmala êndêŋ ya. Ma doŋtom mi, hêv ŋama hadêŋ ya. \v 11 \x * \xo 7:11 \xt Stt 3:13\x*Kambom hawa balabuŋ ba hasau ya hathak ek yandum kambom ek injik ya vônô. \v 12 \x * \xo 7:12 \xt 1Ti 1:8\x*Aêŋ ba nanaŋ aisê esak abô balabuŋ? Balabuŋ ma nôm kambom e? Mi, Wapômbêŋ anêŋ balabuŋ ma matheŋ lôk thêthôŋ ma mavi. \p \v 13 Aêŋ ba nanaŋ nena nôm mavi êŋ hik ya vônô e? Mi anôŋ! Kambom da hawa nôm mavi êŋ ba hadum ek injik ya vônô esak. Ba intu ayê nena kambom ma nôm ôvathek anôŋ. \p \v 14 Alalô nayala nena balabuŋ halêm anêŋ Lovak Matheŋ, ma doŋtom yada ma anyô pik ba kambom ma yenaŋ alaŋ ba yahadum ku hamô yani vibiŋ. \v 15 \x * \xo 7:15 \xt Gal 5:17\x*Miŋ yahayala nôm atu ba yahadum ami. Malêla takatu ba yaleŋhaviŋ yandum ma miŋ yahadum ami. Ma malêla takatu ba yahapôlik, êŋ ma yahathak yahadum. \v 16 Yahadum kambom atu ba yahapôlik hathak, êŋ ma hik thô nena yenaŋ auk halôk hathak balabuŋ anêŋ auk lôk hayala nena balabuŋ ma nôm mavi. \v 17 Kambom atu ba hamô yakapôlôŋ iyom intu havôv ya ek yandum kambom. Ma miŋ yenaŋ auk havôv ya ek yandum kambom takêŋ ami. \v 18 Yaleŋhaviŋ yandum malê atu ba mavi, ma doŋtom miŋ yahatôm yandum ami. Ba intu yahayala nena nômla mavi te miŋ hêk yakapôlôŋ bô ami. \v 19 Nôm mavi atu ba yaleŋ hik ya hathak ek yandum ma miŋ yahadum ami. Ma kambom takatu ba yahadô, êŋ ma yahadum havôhi thêthô. \v 20 Avanôŋ, nôm kambom takatu ba yahadô yandum ma yahathak yahadum, ba intu hik thô nena yada miŋ yahadum ami. Mi, kambom takatu ba hamô yakapôlôŋ da intu hadum nôm êŋ. \p \v 21 Aêŋ ba avanôŋ biŋ nena wak nômbêŋ atu ba yaleŋhaviŋ yandum mavi ma kambom hamiŋ ya loŋ siŋ. \v 22 Ya dahôlôŋ lamavi hathak Wapômbêŋ anêŋ balabuŋ, \v 23 \x * \xo 7:23 \xt Gal 5:17; 1Pi 2:11\x*ma doŋtom lôklokwaŋ yaŋda hadum ku hathak yaleŋviŋkupik ba hik vovak hadêŋ balabuŋ atu ba yaleŋhaviŋ yasopa. Lôklokwaŋ êŋ ma kambom anêŋ ba lovak ek yaleŋhaviŋ atu ba havaloŋ ya ek yandum anêŋ ku. \v 24-25 \x * \xo 7:24-25 \xt 1Ko 15:57\x*Aêŋ ba yenaŋ auk ma aêntêk. Yaleŋhaviŋ Wapômbêŋ anêŋ balabuŋ imbitak yenaŋ alaŋ, ma doŋtom yakapôlôŋ bô hathak hadum ba kambom habitak yenaŋ alaŋ. Ai, malaiŋ êŋ habuliŋ ya kambom anôŋ! Yaleŋviŋkupik hathak hadum kambom ba intu havôv ya hi loŋôndê ŋama. Opalê intu hatôm nêm ya sa? Wapômbêŋ hathak alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu Kilisi iyom intu hatôm nêm ya vê ênjêk kambom anêŋ lôklokwaŋ, ba intu yahanaŋ yaleŋmavi hadêŋ Wapômbêŋ. \c 8 \s1 Lêk asopa Lovak Matheŋ anêŋ loŋôndê lukmuk \p \v 1 Abô takatu ba bôk yahanaŋ yôv anêŋ ôdôŋ ma aêntêk. Wapômbêŋ tem miŋ indum abô ba nêm malaiŋ êndêŋ avômalô takatu ba êmô haviŋ Yisu Kilisi ami. \v 2 Ek malê nena hathak Yisu Kilisi anêŋ ku, ma Lovak Matheŋ atu ba hêv lôkmala anêŋ lôklokwaŋ hêv alalô vê hêk kambom anêŋ lôklokwaŋ atu ba havôv alalô hi ek nama. \v 3 Alalôaniŋ kapôlôŋiŋ bô miŋ hatôm esopa balabuŋ ami ba intu balabuŋ êŋ miŋ hatôm nêm alalô vê ênjêk kambom anêŋ lôklokwaŋ ami. Ma doŋtom Wapômbêŋ da hadum nôm êŋ hathak hêv Nakaduŋ halêm hatôm anyô pik atu ba hadum kambom. Ma hêv yani hatôm da hathak alalôaniŋ kambom ba hawa anêŋ vovaŋ. \v 4 \x * \xo 8:4 \xt Gal 5:16,25\x*Yani hadum aêŋ ek balabuŋ injik anêŋ anôŋ imiŋ alalô atu ba asopa Lovak Matheŋ anêŋ loŋôndê ma miŋ kapôlôŋiŋ bô anêŋ loŋôndê ami. \p \v 5 Avômalô takatu ba êmô kapôlôŋiŋ bô vibiŋ ethak leŋiŋhabi auk takatu ba kapôlôŋiŋ bô lahaviŋ. Ma doŋtom avômalô takatu ba êmô Lovak Matheŋ vibiŋ ethak leŋiŋhabi auk takatu ba Lovak Matheŋ lahaviŋ. \v 6 Ma avômalô takatu ba iniŋ auk hasopa kapôlôŋiŋ bô anêŋ auk tem nema. Ma doŋtom avômalô takatu ba iniŋ auk hasopa Lovak Matheŋ anêŋ auk tem neja lôkmala ba nêmô labali. \v 7 Avômalô takatu ba evaloŋ kapôlôŋiŋ bô miŋ hatôm nesopa Wapômbêŋ anêŋ balabuŋ ami. Ba intu miŋ esopa ami ba iniŋ auk hapôlik hathak yani. \v 8 Ma avômalô takatu ba kapôlôŋiŋ bô hayabiŋ i miŋ hatôm nindum Wapômbêŋ lamavi ami. \p \v 9 \x * \xo 8:9 \xt 1Ko 3:16; 12:3\x*Ma doŋtom môlônim kapôlômim bô miŋ hayabiŋ môlô ami ma mi. Wapômbêŋ anêŋ Lovak Matheŋ da intu hamô môlô kapôlômim ba hayabiŋ môlô. Ma avômalô takatu ba Kilisi anêŋ Lovak Matheŋ mi, thêlô êŋ intu miŋ yani anêŋ ami. \v 10 \x * \xo 8:10 \xt Gal 2:20\x*Udum kambom ba intu unim kupik tem ema. Ma doŋtom Kilisi hamô môlô kapôlômim ba bôk ubitak avômalô thêthôŋ yôv. Aêŋ ba dahôlômim lêk hawa lôkmala anôŋ yôv. \v 11 Wapômbêŋ bôk hik Yisu Kilisi liŋ hêk ŋama. Ma anêŋ Lovak Matheŋ hamô môlô kapôlômim, ba hathak Lovak Matheŋ anêŋ ku ma Wapômbêŋ tem nêm lôkmala êndêŋ kupik atu ba tem ema aêŋ iyom. \s1 Lovak Matheŋ hadum ba alalô abitak Wapômbêŋ nali \p \v 12 Aêŋ ba aiyaŋ thêlô, alalôaniŋ ku hêk ek nasopa Lovak Matheŋ anêŋ auk ma miŋ nasopa kapôlôŋiŋ bô anêŋ auk esak loŋbô ami. \v 13 \x * \xo 8:13 \xt Gal 6:8; Kol 3:5\x*Môlô osopa unim kapôlômim bô anêŋ auk, êŋ ma tem noma. Ma doŋtom uik kambom atu ba kapôlômim bô lahaviŋ vônô hathak Lovak Matheŋ, êŋ ma tem nômô lôkmala. \v 14 Wapômbêŋ anêŋ avômena ma avômalô takatu ba Lovak Matheŋ halom i. \v 15 \x * \xo 8:15 \xt 2Ti 1:7\x* \x * \xo 8:15 \xt Gal 4:5-7; ALK 21:7\x*Wapômbêŋ hêv anêŋ Lovak Matheŋ hadêŋ alalô. Ma Lovak Matheŋ hadum ek alalô nambitak Wapômbêŋ da anêŋ avômena ba intu alaŋ nena, “Aba, Wakamik!”\f * \fr 8:15 \ft ‘Aba’ anêŋ ôdôŋ nena ‘wakamik’ hathak Abô Alam. Nôŋgô Mak 14:36.\f* Ma miŋ hatak alalô hamô yani vibiŋ ek nakô esak loŋbô ami. \v 16 \x * \xo 8:16 \xt 2Ko 1:22\x*Ma Lovak Matheŋ hathak hik alalôaniŋ auk loŋ nena alalô ma Wapômbêŋ anêŋ avômena anôŋ. \v 17 Alalô ma Wapômbêŋ anêŋ avômena ba intu tem alalô naja nôm mavi takatu ba yani bôk habutiŋ haviŋ anêŋ avômalô. Avanôŋ, tem naja nôm mavimavi takêŋ anêŋ Wapômbêŋ imbiŋ Kilisi. Ma lêk awa vovaŋ hatôm yani bôk hawa, êŋ ma tem naja athêŋ lôkmaŋgiŋ imbiŋ yani. \s1 Lôkmaŋgiŋ tem imbitak embeŋ yam \p \v 18 Avanôŋ, Wapômbêŋ tem injik anêŋ lôkmaŋgiŋ thô ek namô kapô. Ba intu yaleŋhabi nena malaiŋ lomaloma takatu ba lêk hapôm alalô, êŋ ma nôm oyaŋ lôkthô. \v 19 Nômkama sapêŋ atu ba Wapômbêŋ hapesaŋ ma êvsoŋ ba eyabiŋ ek nêgê waklavôŋ atu ba tem yani injik anêŋ avômena thô. \v 20-21 \x * \xo 8:20-21 \xt Stt 3:17-19\x*Ek malê nena nômkama pik sapêŋ lêk êmô mayaliv. Wapômbêŋ habuliŋ hathak Adam anêŋ kambom ba hêv malaiŋ hadêŋ nôm takêŋ. Ma nôm takêŋ miŋ leŋiŋhaviŋ aêŋ ami. Nômkama takatu ba hapesaŋ lêk epalê ba hatôm êmô koladôŋ. Ma doŋtom wak te tem nêm nôm takêŋ vê ênjêk koladôŋ êŋ ba nede yaiŋ imbiŋ Wapômbêŋ anêŋ avômena takatu ba êmô anêŋ lôkmaŋgiŋ kapô. Ba intu nômkama lôkthô lêk êv maleŋiŋ. \p \v 22 Alalô ayala nena nômkama sapêŋ atu ba Wapômbêŋ bôk hapesaŋ ma lôkthô lêk elaŋ ba elom eveŋ hatôm avi lavuvi ek embathu aleba lêk. \v 23 \x * \xo 8:23 \xt 2Ko 5:2-4\x*Vovaŋ êŋ lêk hapôm alalô haviŋ ma miŋ nômkama iyom ami. Wapômbêŋ bôk hêv Lovak Matheŋ yôv hatôm nôm mavi môŋ hadêŋ alalô. Ba intu alalôaniŋ kapôlôŋiŋ halaŋ ba halom haveŋ ba hayabiŋ wak atu ba alalô tem nambitak êtôm Wapômbêŋ da anêŋ avômena anôŋ lôk nêm kupik lukmuk êndêŋ alalô. \v 24 Avanôŋ, Wapômbêŋ bôk hêv alalô bulubiŋ yôv, ma doŋtom miŋ alalô ayê balabuŋ anêŋ anôŋ sapêŋ hathak maleŋiŋ ami denaŋ. Ba intu aêv maleŋiŋ ba ayabiŋ anêŋ anôŋ. Avômalô miŋ ethak eyabiŋ nôm takatu ba bôk ewa yôv ami. Mi. \v 25 Ma aêŋ iyom ma alalô aêv maleŋiŋ hathak nôm takatu ba miŋ bôk ayê ami denaŋ. Ba intu amô maliŋyaô ba ayabiŋ. \p \v 26 Ma Lovak Matheŋ hathak hêv alalô sa haviŋ. Alalô lokwaŋ mi ba athôŋ nena nateŋ mek aisê. Êŋ ma Lovak Matheŋ da hêv alalô sa ba hateŋ mek hatôm kapô halaŋ iyom ma abô mi. \v 27 \x * \xo 8:27 \xt Sng 139:1\x*Ma Wapômbêŋ atu ba hayala kapôlôŋiŋ sapêŋ halaŋô ba hayala Lovak Matheŋ anêŋ mek êŋ. Ek malê nena Lovak Matheŋ hateŋ mek ek avômalô matheŋ hatôm Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ. \s1 Avômalô takatu ba Wapômbêŋ halam tem nêtôm Kilisi \p \v 28 \x * \xo 8:28 \xt Ep 1:11\x*Alalô ayala nena Wapômbêŋ hathak hawa nômkama nômbêŋ atu ba habitak ba hadum ek nôm mavi imbitak ek avômalô takatu ba leŋiŋhaviŋ yani. Thêlô ma yani bôk halam i yôv hatôm yanida anêŋ lahaviŋ. \v 29 \x * \xo 8:29 \xt Kol 1:18; Hib 1:6\x*Sêbôk atu ba môŋ anôŋ ma Wapômbêŋ bôk hayala i yôv ba habi baŋ hayôhêk i ek nimbitak êtôm yanida Nakaduŋ Kilisi. Hadum aêŋ ek Kilisi imbitak anyô môŋ ek iviyaŋ lôk livi nômbêŋ atu ba eveŋ yam. \v 30 Ma avômalô takatu ba bôk habi baŋ hayô hêk i yôv intu halam i haviŋ. Ma takatu ba bôk halam i yôv ma hayê i nena ŋê thêthôŋ haviŋ. Ma takatu ba bôk hayê i nena thêthôŋ ma tem nêm deda lôkmaŋgiŋ êndêŋ i imbiŋ. \s1 Nômlate miŋ hatôm nêm alalô vê ênjêk Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ ami \p \v 31 \x * \xo 8:31 \xt Sng 118:6\x*Aêŋ ba alalô nanaŋ aisê esak nôm takatu ba Wapômbêŋ hadum? Yani hamiŋ haviŋ alalô, êŋ ma opalê hatôm êmô alalô lu? Mi anôŋ! \v 32 Wapômbêŋ hatak Nakaduŋ halôk ŋê kambom baheŋiŋ ba hama hathak alalô sapêŋ ma miŋ havasiŋ ami. Aêŋ ba intu nayala nena tem injik anêŋ lawapôm sam ba nêm mek lomaloma êyô êmô loŋ imbiŋ ek nêm alalô sa. \v 33 \x * \xo 8:33 \xt Ais 50:8-9\x*Wapômbêŋ da bôk habi baŋ hayôhêk alalô yôv. Ba intu opalê hatôm enaŋ alalôaniŋ kambom bêŋ? Mi anôŋ, Wapômbêŋ da bôk halam alalô yôv nena thêthôŋ! \v 34 Ba intu opalêla tem nenaŋ nena alalô naja kambom anêŋ vovaŋ? Mi anôŋ. Ek malê nena Yisu Kilisi atu ba bôk hama ma haviyô hathak loŋbô ba lêk hamô Wapômbêŋ baŋ vianôŋ ba hathak hanaŋ hik lambô liŋ ek nêm alalô sa. \p \v 35 Malê te hatôm êmbôv alalô vê ênjêk Kilisi anêŋ lahaviŋ alalô? Malaiŋ lomaloma lôk vovaŋ ma avômalô ethaŋ alalô lôk bôm bêŋ lôk amô thavuthiŋ hathak nômkama ma kambom takatu idum ek nijik alalô vônô mena ele alalô vônô hathak biŋ, nôm takêŋ hatôm êmbôv alalô vê e? Mi anôŋ! \v 36 Hatôm bôk eto nena, \q1 “Yêlô ma anêm avômalô ba intu ethak idum ek nijik yêlô vônô wak nômbêŋ intu. \q2 Yêlô hatôm boksipsip atu ba evaloŋ ek nijik vônô.” \rq Kapya Yeŋ 44:22\rq* \m \v 37 Ma doŋtom malaiŋ takêŋ miŋ hatôm êmô alalô lu ami. Mi, hathak Kilisi atu ba lahaviŋ alalô, alalô lovak ba ik nôm takêŋ sapêŋ sesoŋ. \v 38 Yenaŋ auk thekthek nena nômlate miŋ hatôm êmbôv alalô vê ênjêk Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ ami. Mi anôŋ! Alalô ama mena amô lôkmala, mena aŋela la lôk ŋgôk la, mena nôm takatu ba lêk hamô mena tem nimbitak embeŋ yam, mena lôklokwaŋ la, \v 39 mena nômkama vuliŋ lôk nômkama vibiŋ, mena nômlate atu ba Wapômbêŋ hapesaŋ tem nêm alalô vê ênjêk Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ atu ba halêm anêŋ alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu Kilisi e? Mi anôŋ! \c 9 \s1 Pol lahiki hathak avômalô Islael \p \v 1 Yahamô haviŋ Kilisi ba intu abô alêla takatu ba tem yanaŋ ma avanôŋ iyom. Miŋ yahasau môlô ami. Mi, yenaŋ auk ma Lovak Matheŋ hik loŋ haviŋ. \v 2 Wak nômbêŋ intu ma yakapôlôŋ malaiŋ kambom ba vovaŋ bêŋ haliŋ ya \v 3 \x * \xo 9:3 \xt Kis 32:32\x*hathak yenaŋ avômalô, thêlô ma yêlô ôdôŋ te iyom. Yaleŋhaviŋ thêlô nênêmimbiŋ ek Wapômbêŋ nêm thêlô bulubiŋ. Hêv thêlô bulubiŋ, êŋ ma hatôm nêm ya vê ênjêk Kilisi ba imbi ya êndôk loŋ atum ek nêm thêlô sa. \v 4 \x * \xo 9:4 \xt Kis 4:22; Sng 147:19; Lom 15:8; Hib 9:5\x*Yahanaŋ hathak avômalô Islael iyom. Wapômbêŋ bôk halam i yôv ek nimbitak anêŋ avômena ma hik anêŋ lôkmaŋgiŋ thô hadêŋ i. Ma havak tabô lôk habutiŋ abô haviŋ iniŋ limi. Ma hêv balabuŋ lôk hadôŋ i ek nênêm yeŋ êndêŋ yani. \v 5 Iniŋ limi bôbô ma ŋê lôk athêŋ bêŋ. Ma Kilisi halêm pik hatôm anyô ba habitak anêŋ iniŋ thalaleŋ. Yanida ma Wapômbêŋ ma nômkama lôkthô anêŋ alaŋ. Nambô anêŋ athêŋ esak leŋ êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ. Avanôŋ. \s1 Wapômbêŋ anêŋ loŋôndê halam anêŋ avômalô \p \v 6 Wapômbêŋ bôk havak abô haviŋ avômalô Islael. Ma lêk Islael bêŋ anôŋ êdô Kilisi, ma doŋtom Wapômbêŋ anêŋ abô miŋ hêv yak ami. Ek malê nena avômalô takatu ba ibitak anêŋ Islael, vi atu ba Wapômbêŋ halam iyom intu Islael anôŋ ma vi ma mi. \v 7 Ma aêŋ iyom ma limi lukmuk takatu ba ibitak anêŋ Ablaham ma miŋ Ablaham nali sapêŋ ami. Mi, vi atu ba ibutiŋ abô hathak iyom intu nali anôŋ ma vi atu ba mi ma mi. Hatôm Wapômbêŋ bôk hanaŋ hadêŋ Ablaham nena, \q1 “Aisak nali iyom intu libumi lukmuk tem nimbitak.” \rq Môŋ Anôŋ 21:12 \rq* \m \v 8 \x * \xo 9:8 \xt Gal 4:23\x*Abô êŋ anêŋ ôdôŋ nena avômena takatu ba Wapômbêŋ habutiŋ abô hathak iyom intu ba Wapômbêŋ anêŋ nali. Ma avômena takatu ba Ablaham habi vê, thêlô ma miŋ Ablaham nali anôŋ ami. \v 9 Abô êŋ ma hatôm abô atu ba bôk ibutiŋ ba hanaŋ, \q1 “Sondabêŋ yaŋ endake yahale halêm hathak loŋbô ma Sala tem embathu okna te.” \rq Môŋ Anôŋ 18:10,14 \rq* \p \v 10 Okna êŋ ma bumalô Aisak. Vêm ma hawa Lebeka ba havathu amena lopopek. \v 11-12 Amena ju êŋ mi denaŋ ma Wapômbêŋ hanaŋ hadêŋ Lebeka aêntêk, \q1 “Amena yaŋ bêŋ tem imbitak yaŋ molok anêŋ anyô ku.” \rq Môŋ Anôŋ 25:23 \rq* \m Odaŋô! Amena ju êŋ mi denaŋ ba miŋ idum kambom lo mavi la ami. Ma doŋtom abô êŋ habitak môŋ ba hik thô nena Wapômbêŋ hathak habi baŋ hayôhêk avômalô hatôm yanida anêŋ auk atu ba bôk lahabi. Ma miŋ hathak iniŋ ku ami. Mi, halam i hathak yanida anêŋ lahaviŋ. \v 13 Hatôm bôk eto nena, \q1 “Yaleŋhaviŋ Jekop, ma yahadô yaŋ bêŋ Isau”. \rq Mal 1:2-3 \rq* \p \v 14 Aêŋ ba nanaŋ aisê? Wapômbêŋ hadum aêŋ ma miŋ thêthôŋ ami e? Mi anôŋ! \v 15 Yani bôk hanaŋ hadêŋ Mose nena, \q1 “Yakapôlôŋ hik ya hathak anyôla, êŋ ma tem yanêm yakapôlôŋ ek ôpêŋ. \q2 Ma yaleŋhaviŋ yanêm anyôla sa, êŋ ma tem yanêm ôpêŋ sa.” \rq Etak Ijip 33:19 \rq* \m \v 16 \x * \xo 9:16 \xt Ep 2:8\x*Aêŋ ba intu Wapômbêŋ habi baŋ hayôhêk avômalô hathak yanida anêŋ lahiki. Ma miŋ hathak iniŋ ku lôk leŋiŋhaviŋ ami. \v 17 Hatôm bôk eto Wapômbêŋ anêŋ abô hadêŋ Pelo aêntêk, \q1 “Yahatak o hatôm kiŋ ek yaŋgik yenaŋ lôklokwaŋ thô esak o ek avômalô pik sapêŋ neyala yenaŋ athêŋ.” \rq Etak Ijip 9:16 \rq* \m \v 18 Ba intu Wapômbêŋ lahaviŋ nêm kapô ek anyôla, êŋ ma hêv kapô ek ôpêŋ. Ma lahaviŋ indum avômalô vi leŋôndôŋ kôtôŋ, êŋ ma hadum thêlô leŋôndôŋ kôtôŋ. \p \v 19 Môlô te tem endaŋô abô êŋ ba enaŋ, “Aisê ka Wapômbêŋ hanaŋ avômalô leŋôndôŋ kôtôŋ iniŋ kambom bêŋ? Thêlô miŋ hatôm netak Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ ba nesopa iniŋ leŋiŋhaviŋ ami, aêŋ e?” \v 20 \x * \xo 9:20 \xt Ais 29:16; 45:9\x*Ma doŋtom o anyô alê ba hôwê Wapômbêŋ anêŋ abô viyaŋ? Hatôm nôm atu ba epesaŋ, enaŋ êndêŋ ôpatu ba hapesaŋ yani nena, “Hopesaŋ ya aêŋ eka?” \v 21 \x * \xo 9:21 \xt Jer 18:6\x*Ôpatu ba hapesaŋ uŋ hatôm enja pik tôktôk ba epesaŋ uŋ ek indum ku mavimavi esak lôk epesaŋ uŋ ek indum ku oyaŋ esak imbiŋ e? \p \v 22 Ma aêŋ iyom ma Wapômbêŋ da hatôm esopa anêŋ lahaviŋ ba injik anêŋ lôkliŋyak lôk lamaniŋ thô ba imbuliŋ ŋê takatu ba bôk epesaŋ i yôv ek neja vovaŋ. Ma doŋtom mi, havaloŋ kapô loŋ ba miŋ habuliŋ ŋê takêŋ ketheŋ ami. \v 23 Yani hadum aêŋ ek injik anêŋ lôkmaŋgiŋ anôŋ thô êndêŋ avômalô ôdôŋ yaŋ atu ba lahiki hathak. Yani bôk hapesaŋ i yôv ek nêm anêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ i. \v 24 Avômalô takêŋ ma alalô takatu ba Wapômbêŋ bôk halam yôv, avômalô Islael lôk avômalô loŋ buyaŋ haviŋ. \v 25 Hathak avômalô loŋ buyaŋ ma Wapômbêŋ bôk hanaŋ hadêŋ Hosea nena, \q1 “Avômalô takatu ba miŋ yenaŋ ami ma tem yandam i nena ‘yenaŋ avômalô’. \q2 Ma avômalô takatu ba miŋ yaleŋhaviŋ i ami ma tem yandam i nena ‘avômalô takatu ba yaleŋhaviŋ videdauŋ.’” \rq Hosea 2:23 \rq* \q1 \v 26 Lôk hanaŋ nena, \q1 “Loŋ atu ba bôk yahanaŋ hadêŋ thêlô nena, ‘Môlô ma miŋ yenaŋ avômalô ami’, \q2 loŋ êŋ ma tem nendam thêlô nena, ‘Wapômbêŋ Lôkmala anêŋ nali.’” \rq Hosea 1:10 \rq* \p \v 27 Ma hathak avômalô Islael ma plopet Aisaia bôk halaŋ nena, \q1 “Avômalô Islael ma hatôm thathe ŋgwêk daŋ, \q2 ma doŋtom Anyô Bêŋ tem nêm auviŋna iyom bulubiŋ. \q1 \v 28 Ek malê nena Anyô Bêŋ tem esopa anêŋ indum abô esak avômalô pik sapêŋ ba injik daŋ siŋ ketheŋ oyaŋ.” \rq Aisaia 10:22-23 \rq* \m \v 29 Abô êŋ ma hatôm abô yaŋ atu ba Aisaia bôk hato nena, \q1 “Anyô Bêŋ Lôklokwaŋ Lôkthô Anêŋ Ôdôŋ miŋ hadô alalô doho ek namô lôkmala ami, \q2 êŋ ma alalô lôkthô tem nambitak voŋgovaŋ oyaŋ êtôm Sodom lo Gomola.” \rq Aisaia 1:9 \rq* \s1 Avômalô Islael miŋ esopa loŋôndê êvhaviŋ ami \p \v 30 Aêŋ ba alalô nanaŋ aisê? Avômalô loŋ buyaŋ miŋ idum ek nimbitak thêthôŋ ami, ma doŋtom ibitak thêthôŋ hathak iniŋ êvhaviŋ. \v 31 Ma avômalô Islael esopa balabuŋ ek nimbitak thêthôŋ, ma doŋtom miŋ ibitak thêthôŋ ami. \v 32 Eka? Thêlô esoŋ nena tem nimbitak thêthôŋ esak iniŋ ku esopa balabuŋ ma miŋ hathak iniŋ êvhaviŋ ami. Thêlô evak valu vuviyathiŋ atu silili ba habi i pôŋêŋ. \v 33 Hatôm bôk eto nena, \q1 “Odaŋô! Yahatak valu yaônate hamô Saion ek ende anyô liliŋ ba imbi i pôŋêŋ \q2 lôk valu bêŋ te ek nembak silili ba nênêm yak. \q1 Ma avômalô takatu ba êvhaviŋ yani \q2 tem miŋ nênêm mama êndêŋ i ami.” \rq Aisaia 8:14; 28:16 \rq* \c 10 \s1 Islael miŋ eyala Wapômbêŋ anêŋ loŋôndê ek nimbitak thêthôŋ ami \p \v 1 Aiyaŋ thêlô, yakapôlôŋ lahaviŋ yenaŋ avômalô Islael nêpôm Wapômbêŋ anêŋ bulubiŋ ba intu yahateŋ mek ek thêlô. \v 2 Yahanaŋ avanôŋ nena thêlô ethak lôklokwaŋ ek nesopa Wapômbêŋ, ma doŋtom miŋ eyala loŋôndê êŋ katô ami. \v 3 Thêlô miŋ eyala loŋôndê atu ba Wapômbêŋ bôk hapôpêk ek endam avômalô nena thêthôŋ ami. Mi, esopa thêlôda iniŋ loŋôndê ek nimbitak thêthôŋ. Ba intu miŋ êwê Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ êŋ vibiŋ ami. \v 4 Kilisi ma balabuŋ anêŋ daŋ ba intu avômalô takatu ba êvhaviŋ yani ibitak thêthôŋ hêk Wapômbêŋ ma. \p \v 5 Mose bôk hato abô hathak loŋôndê balabuŋ atu ba avômalô nesopa ek nimbitak thêthôŋ ma aêntêk, \q1 “Ŋê takatu ba esopa abô balabuŋ dedauŋ mavi ma miŋ êv yak hathak bute ami intu tem neja lôkmala.” \rq Wok Plis 18:5 \rq* \m \v 6 Ma doŋtom loŋôndê atu ba avômalô nimbitak thêthôŋ esak nênêmimbiŋ ma miŋ malaiŋ hatôm loŋôndê nesopa abô balabuŋ ami, ma mi. Hatôm bôk eto nena, \q1 “Môlô miŋ nosoŋ nena unim ku bêŋ hêk ek nosak leŋ ba unu ami.” \rq Lo 30:12 \rq* \m Mi, Kilisi bôk halêm yôv ba intu notak auk êŋ. \v 7 Ma hatôm bôk eto nena, \q1 “Môlô miŋ nosoŋ nena unim ku bêŋ hêk ek unu loŋ ŋama ami.” \rq Lo 30:13 \rq* \m Mi, Wapômbêŋ bôk hik yani liŋ yôv hêk loŋ ŋama ba intu notak auk êŋ. \v 8 Loŋôndê nanêmimbiŋ miŋ hanaŋ hathak nandum ku takêŋ ami. Mi, hanaŋ nena, \q1 “Wapômbêŋ anêŋ abô lêk habobo môlô ba hamô vemimbôlêk lôk kapôlômim yôv.” \rq Lo 30:14 \rq* \m Abô nênêmimbiŋ êntêk intu yêlô athak anaŋ hadêŋ môlô. \v 9 Aêntêk nena honaŋ bêŋ hale vembôlêk nena, “Yisu ma Anyô Bêŋ” lôk hôêvhaviŋ hêk kapôlôm nena Wapômbêŋ hik yani liŋ hêk ŋama, êŋ ma Wapômbêŋ tem nêm o bulubiŋ. \v 10 Ek malê nena hêk kapôlôŋiŋ ma avômalô ethak êvhaviŋ ba Wapômbêŋ halam i nena ŋê thêthôŋ. Ma hale veŋiŋbôlêk ma avômalô ethak enaŋ iniŋ êvhaviŋ bêŋ ba Wapômbêŋ hêv i bulubiŋ. \p \v 11 Hatôm Wapômbêŋ anêŋ kapya bôk hanaŋ nena, \q1 “Opalêla takatu ba êvhaviŋ yani ma tem miŋ nênêm mama êndêŋ i ami.” \rq Aisaia 28:16 \rq* \m \v 12 \x * \xo 10:12 \xt Ap 15:9\x*Anyô Bêŋ doŋtom êŋ iyom intu avômalô pik sapêŋ iniŋ Anyô Bêŋ. Ba intu abô êŋ hanaŋ hathak avômalô sapêŋ, avômalô Islael lôk avômalô loŋ buyaŋ haviŋ. Ma takatu ba elam yani ma hathak hêv anêŋ wapôm anôŋ hadêŋ i. \v 13 \x * \xo 10:13 \xt Jol 2:32\x*Hatôm bôk eto nena, \q1 “Lôkthô atu ba elam Anyô Bêŋ anêŋ athêŋ ma tem neja bulubiŋ.” \rq Joel 2:32 \rq* \p \v 14-15 Avômalô takatu ba miŋ êvhaviŋ Anyô Bêŋ ami ma tem nendam yani aisê? Môŋ ma nanêm anyô ek enaŋ Abô Mavi êŋ bêŋ. Ma hanaŋ bêŋ ba elaŋô, êŋ ma tem nênêmimbiŋ ba nendam yani ek nêm thêlô bulubiŋ. Hatôm bôk eto nena, \q1 “Avômalô takatu ba elaŋô Abô Mavi, thêlô êbôi hathak ŋê takatu ba ewa abô êŋ ba êyô enaŋ.” \rq Aisaia 52:7 \rq* \m \v 16-17 Aêŋ ba avômalô ethak elaŋô abô hathak Kilisi vêm ka êvhaviŋ Abô Mavi takatu ba elaŋô. Ma doŋtom avômalô Islael naju iyom ewa Abô Mavi êŋ thô. Hatôm bôk Aisaia hanaŋ, \q1 “Anyô Bêŋ, opalê hêvhaviŋ abô takatu ba yêlô anaŋ hadêŋ i? Mi la.” \rq Aisaia 53:1 \rq* \p \v 18 Ma malê te hapôm Islael ba thêlô bêŋ anôŋ miŋ êvhaviŋ ami? Thêlô miŋ elaŋô Abô Mavi ami e? Mi, bôk elaŋô yôv. Hatôm bôk eto nena, \q1 “Abô êŋ bôk haveŋ mayaliv ba hi hayô pik anêŋ daŋ.” \rq Kapya Yeŋ 19:4 \rq* \m \v 19-21 Avanôŋ, Islael elaŋô, ma doŋtom êthôŋ anêŋ ôdôŋ paliŋ e? Mi, thêlô bôk elaŋô ba eyala yôv ma doŋtom miŋ êvhaviŋ ami. Lemimimbi abô atu ba Aisaia bôk hato hathak Islael nena, \q1 “Wak nômbêŋ intu ma yahalek yabaheŋ hadêŋ môlô, \q2 ma doŋtom môlô ma ŋê auk thekthek lôk lemimôndôŋ kôtôŋ.” \rq Aisaia 65:2 \rq* \m Ba intu Wapômbêŋ hanaŋ ba Mose hato aêntêk, \q1 “Tem yanêm mek mavi êndêŋ avômalô athêŋ mi lôk auk mi ek yandum môlô Islael maleŋiŋkilik lôk leŋiŋŋaŋa.” \rq Lo 32:21 \rq* \m Ma Aisaia miŋ hakô ami ma hanaŋ auk êŋ bêŋ nena, \q1 “Avômalô takatu ba miŋ êbôlêm ya ami intu bôk êpôm ya yôv. \q2 Ma avômalô takatu ba miŋ enaŋ hik ya liŋ ami ma tem yaŋgik ya thô êndêŋ i.” \rq Aisaia 65:1 \rq* \c 11 \s1 Wapômbêŋ miŋ havôliŋ dôm ek Islael ami \p \v 1 \x * \xo 11:1 \xt 1Sml 12:22; Sng 94:14; Plp 3:5\x*Aêŋ ba intu yahanaŋ hik môlô liŋ nena Wapômbêŋ hapôlik ek anêŋ avômalô Islael e? Milôk. Yada ma anyô Islael te ma Ablaham anêŋ lim ba yahabitak anêŋ Benjamin anêŋ ôdôŋ ba intu oyala nena Wapômbêŋ miŋ hapôlik ek Islael ami. \v 2 Sêbôk atu ba môŋ anôŋ ma Wapômbêŋ bôk lahaviŋ thêlô yôv ba intu miŋ hapôlik hathak anêŋ avômalô ami. Lemimimbi Wapômbêŋ anêŋ kapya bu atu ba hanaŋ hathak Elia. Yani hatatale avômalô Islael ba hanaŋ hadêŋ Wapômbêŋ nena, \q1 \v 3 “Anyô Bêŋ, thêlô ik anêm plopet pôpônô lôk ik anêm loŋ êbôk da pepesa. Ma yada iyom êntêk yahamô denaŋ ba thêlô idum ek nijik ya vônô imbiŋ.” \rq I Kiŋ 19:10,14 \rq* \m \v 4 Ma doŋtom Wapômbêŋ hanaŋ aisê hadêŋ Elia? Hanaŋ, \q1 “Yahavaloŋ avômalô Islael hatôm 7,000 takatu ba miŋ êv yeŋ hadêŋ Ŋgôk Baal ami loŋ hatôm yada yenaŋ. Ma miŋ o iyom ami.” \rq I Kiŋ 19:18 \rq* \p \v 5 Ma lêk aêŋ iyom, Wapômbêŋ hik anêŋ wapôm sam ba halam avômalô Islael auviŋna. \v 6 \x * \xo 11:6 \xt Gal 3:18\x*Yani habi anêŋ wapôm sam ba halam thêlô. Ma miŋ hathak iniŋ ku ami. Hêv hathak iniŋ ku, êŋ ma miŋ wapôm anôŋ ami. \p \v 7 Abô êŋ anêŋ ôdôŋ ma aêntêk. Avômalô Islael idum lôklokwaŋ ek nimbitak thêthôŋ ênjêk Wapômbêŋ ma, ma doŋtom mi. Vi atu ba Wapômbêŋ halam iyom intu ibitak thêthôŋ. Ma vi dedauŋ ma hadum thêlôniŋ auk thekthek. \v 8 Hatôm Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ, \q1 “Wapômbêŋ bôk hadum ba thêlô leŋviŋmalaiŋ. \q2 Ma bôk hik maleŋiŋ siŋ ek miŋ nêgê ami. \q2 Ma bôk habi leŋôndôŋ siŋ ek miŋ nedaŋô ami. \q1 Ba bôk êmô aêŋ aleba lêk.” \rq Lo 29:4; Aisaia 29:10 \rq* \m \v 9 Ma hatôm bôk ba Devit hanaŋ hadêŋ Wapômbêŋ hathak avômalô Islael nena, \q1 “Undum nôm mavi atu ba thêlô ethak eyaŋ imbitak êtôm adêk ek embaloŋ thêlô loŋ \q2 ek nênêm yak ba neja malaiŋ êtôm iniŋ vuli. \q1 \v 10 Ômbi thêlô maleŋiŋ siŋ ek miŋ nêgê tak ami, \q2 ma wak nômbêŋ intu ma thêlô dômiŋ lokwaŋ da lokbaŋ ênjêk aêŋ.” \rq Kapya Yeŋ 69:22-23 \rq* \s1 Wapômbêŋ hawa alokwaŋ bomaŋ thaŋaŋ ba hagêgê loŋ haviŋ alokwaŋ yôhôk \p \v 11 \x * \xo 11:11 \xt Ap 13:46\x*Ba intu yahanaŋ hadêŋ môlô hathak Islael aêntêk. Thêlô êv yak ba miŋ hatôm nimbiyô esak loŋbô ami e? Mi anôŋ, tem nimbiyô esak loŋbô. Ma doŋtom hathak iniŋ kambom ma Wapômbêŋ hêv avômalô loŋ buyaŋ bulubiŋ ek batu nêgê ba maleŋiŋkilik esak. \v 12 Hathak iniŋ kambom lôk etak Wapômbêŋ ma avômalô pik sapêŋ lôk avômalô loŋ buyaŋ ewa mek mavi. Vêm ba ele i liliŋ, êŋ ma oyala nena tem neja mek mavi bêŋ anôŋ êmôŋ ek yaŋ bô. \p \v 13 Yahato abô êntêk hadêŋ môlô avômalô loŋ buyaŋ. Wapômbêŋ bôk halam ya ek yambitak avômalô loŋ buyaŋ iniŋ aposel ba yaleŋmavi hathak ku êŋ. Ba intu yahadum ku êŋ dedauŋ mavi \v 14 ek batu yenaŋ avômalô Islael nêgê nôm mavi takatu ba Wapômbêŋ hadum hathak môlô ba maleŋiŋkilik esak ek Wapômbêŋ nêm doho bulubiŋ. \v 15 Lêk ma Wapômbêŋ hatak avômalô Islael ba intu avômalô pik sapêŋ ethak doŋtom haviŋ Wapômbêŋ. Ma haveŋ yam atu ba Wapômbêŋ hawa i hathak loŋbô, êŋ ma tem êtôm iviyô hêk ŋama. \p \v 16 Alalô ayala nena êbôk polom ba êv bute hadêŋ Wapômbêŋ, êŋ ma polom lôkthô habitak matheŋ. Ma alokwaŋ oliv ŋgalôk matheŋ ma anêŋ thaŋaŋ sapêŋ ma matheŋ haviŋ. Ma aêŋ iyom ma avômalô Islael iniŋ limi bôbô bôk matheŋ ba intu limi lukmuk ma tem matheŋ aêŋ iyom. \v 17 \x * \xo 11:17 \xt Ep 2:11-19\x*Avômalô Islael ma hatôm alokwaŋ oliv yôhôk êŋ. Ma môlô avômalô lôŋ buyaŋ ma hatôm alokwaŋ oliv bomaŋ. Ma Wapômbêŋ hale oliv yôhôk anêŋ thaŋaŋ doho vê, ma hawa môlô oliv bomaŋ anêŋ thaŋaŋ ba hagêgê loŋ hathak oliv yôhôk. Ba intu môlô othak doŋtom haviŋ thaŋaŋ vi atu ba hamô denaŋ ba owa pik anêŋ lêŋlêŋ atu ba oliv ŋgalôk havôv. \v 18 Aêŋ ba miŋ nobam amda ba nonaŋ nena yêlô awa alokwaŋ yôhôk thaŋaŋ anêŋ loŋ ami. Môlô ma thaŋaŋ oyaŋ ma Islael limi ma ŋgalôk, ma ŋgalôk êŋ intu havatho môlô loŋ ma miŋ môlô ovatho a êŋ anêŋ ŋgalôk loŋ ami. \p \v 19 Ma doŋtom môlô doho tem nonaŋ nena, “Wapômbêŋ hale thaŋaŋ doho vê ek yêlô naja iniŋ loŋ.” \v 20 Avanôŋ, ma doŋtom lemimimbi nena Wapômbêŋ hadabêŋ i kisi hathak miŋ êvhaviŋ ami ma hawa môlô hathak unim ôêvhaviŋ. Ba intu nôkô ek Wapômbêŋ ba miŋ nobam amda ami. \v 21 Wapômbêŋ bôk hadabêŋ alokwaŋ yôhôk da anêŋ thaŋaŋ vi kisi yôv, ma hatôm edabêŋ môlô kisi imbiŋ. \v 22 \x * \xo 11:22 \xt Jon 15:2,4\x*Ba intu lemimimbi nena Wapômbêŋ hathak mayôhôk lôk mathêlêv haviŋ. Yani mathêlêv hadêŋ avômalô takatu ba êv yak, ma mayôhôk hadêŋ môlô takatu ba ômô anêŋ mayôhôk kapô ba miŋ notak ami. Ma otak, ma tem edabêŋ môlô kisi imbiŋ. \v 23 Ma avômalô Islael ele i liliŋ ba êvhaviŋ, êŋ ma tem Wapômbêŋ êgêgê i loŋ esak alokwaŋ atu esak loŋbô. Yani hatôm indum aêŋ. \v 24 Ek malê nena Wapômbêŋ bôk hale môlô vê hêk oliv bomaŋ ba hagêgê loŋ hathak oliv yôhôk yôv. Alokwaŋ êŋ ma miŋ unim ami. Ba intu miŋ malaiŋ ek êgêgê oliv yôhôk da anêŋ thaŋaŋ esak loŋbô ami. \s1 Wapômbêŋ lahaviŋ injik anêŋ lahiki thô êndêŋ avômalô sapêŋ \p \v 25 Aiyaŋ thêlô, yaleŋhaviŋ môlô noyala abô lôk kup êntêk ek miŋ nômbôam ami. Abô lôk kup êŋ ma aêntêk. Avômalô Islael vi iniŋ kapôlôŋiŋ lêk thekthek ba tem nêmô aêŋ endeba avômalô lôŋ buyaŋ takatu ba Wapômbêŋ halam i, nênêmimbiŋ ba nêyô ek yani am. \v 26 \x * \xo 11:26 \xt Ais 59:20-21\x*Êŋ ma tem yani nêm Islael sapêŋ bulubiŋ. Hatôm bôk eto abô atu ba Wapômbêŋ hanaŋ nena, \q1 “Anyô hêv bulubiŋ tem êlêm anêŋ Saion, \q2 ma tem injik avômalô Islael liliŋ ênjêk iniŋ kambom. \q1 \v 27 \x * \xo 11:27 \xt Ais 27:9; Jer 31:33-34\x*Êŋ ma tem yaleŋimbi tabô atu ba bôk yahavak haviŋ i nena \q2 tem yanêm iniŋ kambom vê.” \rq Aisaia 59:20-21 \rq* \p \v 28 Avômalô Islael miŋ ewa Abô Mavi thô ami ba intu Wapômbêŋ hapôlik hathak i. Nôm êŋ hêv môlô avômalô loŋ buyaŋ sa. Ma doŋtom Wapômbêŋ bôk halam thêlô ba havak balabuŋ haviŋ iniŋ limi ba intu lahaviŋ thêlô denaŋ. \v 29 Ek malê nena Wapômbêŋ hathak halam avômalô ba hêv mek hadêŋ i ma tem miŋ lapaliŋ i ba nêm anêŋ mek vê esak loŋbô ami. \v 30 Bôk môlô avômalô loŋ buyaŋ lemimôndôŋ kôtôŋ hadêŋ Wapômbêŋ. Haveŋ yam ma avômalô Islael leŋiŋôndôŋ kôtôŋ haviŋ ba intu Wapômbêŋ hêv kapô hadêŋ môlô. \v 31 Ma aêŋ iyom ma avômalô Islael lêk leŋiŋôndôŋ kôtôŋ ba Wapômbêŋ hêv kapô ek môlô. Hadum aêŋ ek wak te ma tem nêm kapô ek thêlô imbiŋ. \v 32 Wapômbêŋ hatak avômalô sapêŋ ek nesopa iniŋ leŋiŋôndôŋ kôtôŋ ek injik anêŋ lahiki thô êndêŋ thêlô sapêŋ. \s1 Nambô Wapômbêŋ anêŋ athêŋ \q1 \v 33 \x * \xo 11:33 \xt Ais 55:8-9\x*Aiyê, yahasoŋ kambom hathak Wapômbêŋ anêŋ wapôm lôk anêŋ auk lôk anêŋ hayala nômkama ma anêŋ daŋ mi! \q2 Opalê hatôm eyala anêŋ auk atu ba lahabi am? Mi anôŋ. \q2 Anyô late miŋ hatôm eyala anêŋ loŋôndê atu ba hapesaŋ ami. \q1 \v 34 \x * \xo 11:34 \xt 1Ko 2:16\x*Opalê hatôm eyala Wapômbêŋ anêŋ tabilôk? Mi. \q2 Ma opalê hatôm nêm auk êndêŋ yani? Mi anôŋ. \rq Aisaia 40:13 \rq* \q1 \v 35 Ma opalê hatôm nêm nômlate êndêŋ yani ek êwê viyaŋ. Milôk! \rq Jop 41:11 \rq* \q1 \v 36 \x * \xo 11:36 \xt 1Ko 8:6\x*Nômkama lôkthô halêm anêŋ yani ba imiŋ hathak anêŋ lôklokwaŋ lôk êmô ek nêmbô yani. \q2 Nanêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ yani êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ. Avanôŋ biŋ. \c 12 \s1 Nanêm i êtôm da êndêŋ Wapômbêŋ \p \v 1 \x * \xo 12:1 \xt Lom 6:11,13; 1Pi 2:5\x*Aêŋ ba, aiyaŋ thêlô, Wapômbêŋ lahiki lôbôlôŋ hathak alalô. Ba intu yahasoŋ môlô lokwaŋ nena nônêm am vidoŋ êndêŋ yani êtôm alim takatu ba ik vônô hêk loŋ êbôk da. Da êŋ ma lôkmala lôk matheŋ ba hêv lamavi hadêŋ Wapômbêŋ. Êŋ ma hatôm ôêv yeŋ anôŋ hadêŋ Wapômbêŋ. \v 2 Ba nônêm loŋ ênjêk kapôlômim ek Wapômbêŋ epesaŋ môlônim auk imbitak lukmuk ek môlô numbitak yaŋda. Ma miŋ nosopa avômalô pik veŋiŋgwam ami. Êŋ ma tem noyala ba nosopa nôm takatu ba Wapômbêŋ lahaviŋ. Lahaviŋ êŋ ma mavi lôk mabuŋ anôŋ ba tem indum Wapômbêŋ lamavi. \s1 Nandum ku esak wapôm takatu ba Wapômbêŋ hêv hadêŋ alalô tomtom \p \v 3 \x * \xo 12:3 \xt 1Ko 12:11; Ep 4:7; Plp 2:3\x*Wapômbêŋ habi anêŋ wapôm sam ba hêv ya ku aposel. Ba intu yahanaŋ hadêŋ môlô nena lemimimbi am ba nutitiŋ am katô esak êvhaviŋ atu ba Wapômbêŋ hêv hadêŋ môlô tomtom. Ma miŋ nosoŋ nena môlô ma ŋê bêŋbêŋ ami. \v 4 \x * \xo 12:4 \xt 1Ko 12:12,27\x*Anyô liŋkupik ma doŋtom iyom, ma doŋtom anêŋ lôbôlôbô ma bêŋ anôŋ. Ma lôbôlôbô takêŋ ethak idum ku lomaloma. \v 5 Ma alalô aêŋ iyom. Alalô ma bêŋ anôŋ ma doŋtom athak doŋtom haviŋ Kilisi ba abitak kupik doŋtom. Ba intu alalô amô hatôm ŋê ôdôŋ te iyom. \p \v 6 \x * \xo 12:6 \xt 1Ko 12:4-11; 1Pi 4:10-11\x*Ma Wapômbêŋ hik anêŋ wapôm sam ba hêv auk ku lomaloma hadêŋ alalô tomtom. Ôpatu ba hawa auk ek enaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô êtôm plopet, êŋ ma yani indum ku êŋ êtôm anêŋ hêvhaviŋ. \v 7 Ma yaŋ hawa auk ek indum ku nêm avômalô sa, êŋ ma nêm i sa. Ma te hawa auk ek êndôŋ avômalô esak Wapômbêŋ anêŋ abô, ma êndôŋ. \v 8 Ma yaŋ hawa auk ek embatho avômalô vi loŋ, êŋ ma embatho i loŋ. Ma te hawa auk ek nêm avômalô sa esak nômkama, êŋ ma nêm lôk lavidoŋ. Ma te hawa auk ek eyabiŋ avômalô, êŋ ma eyabiŋ dedauŋ mavi. Ma te hawa auk nêm kapô ek avômalô, êŋ ma indum lôk lamavi. \s1 Kobom leŋhaviŋ \p \v 9 Lemimbiŋ avômalô lôk lemvidoŋ. Ma nôpôlik esak nôm takatu ba kambom ma nobaloŋ nôm takatu ba mavi loŋ. \v 10 \x * \xo 12:10 \xt 1Pi 1:22\x*Lemimbiŋ avômalô takatu ba êvhaviŋ videdauŋ êtôm lemhaviŋ mamuyaŋ. Ma nêm athêŋ bêŋ êndêŋ i êmôŋ ek o. \v 11 Ma nônêm am lôkthô ek nundum Anyô Bêŋ anêŋ ku ma miŋ o vau ami. Ma notak Lovak Matheŋ ek esaŋ êtôm atum êmô môlô kapôlômim. \v 12 \x * \xo 12:12 \xt 1Te 5:16-18\x*Ma nônêm malemim lôk lemimmavi. Ma malaiŋ hapôm o ma ômô maliŋyaô. Ma oteŋ mek thôthô. \v 13 \x * \xo 12:13 \xt Hib 13:2\x*Ma avômalô matheŋ takatu ba êv i sêkêya, êŋ ma nêm i sa. Ma avômalô malak yaŋ êlêm, onja i thô ba oyabiŋ i mavi. \p \v 14 \x * \xo 12:14 \xt Mat 5:44; 1Ko 4:12\x*Nêm mek ek avômalô takatu ba idum kambom hadêŋ o. Nêm mek ma miŋ ondaŋ ek Wapômbêŋ nêm malaiŋ êndêŋ i ami. \v 15 Avômalô takatu ba leŋiŋmavi ma lemmavi imbiŋ i. Ma avômalô takatu ba elaŋ asêŋ malêŋ ma ondaŋ imbiŋ i. \v 16 \x * \xo 12:16 \xt Snd 3:7\x*Nômô maliŋyaô imbiŋ am. Ma miŋ osoŋ nena o anyô bêŋ ami. Mi, otauviŋ o ba ômô imbiŋ ŋê athêŋ mi. Ma miŋ osoŋ nena o anyô lôkauk bêŋ ami. Mi. \p \v 17 \x * \xo 12:17 \xt 1Te 5:15\x*Anyôla hadum kambom hadêŋ o ma miŋ nuŋgwik kambom êŋ liliŋ êndêŋ yani ami. Undum malêla takatu ba avômalô eyala nena mavi iyom ênjêk thêlô maleŋiŋ. \v 18 Ombatho o loŋ lôklokwaŋ ek ômô labali imbiŋ avômalô sapêŋ. \v 19 \x * \xo 12:19 \xt Mat 5:39\x*Aiyaŋ thêlô, miŋ nôwê kambom viyaŋ ami ma notak êndôk Wapômbêŋ anêŋ lamaniŋ kapô. Hatôm bôk eto nena, \q1 “Ya Anyô Bêŋ yahanaŋ nena ku nijik anyô leŋkadôk liŋ ma yenaŋ ku ba tem yandum.” \rq Lo 32:35 \rq* \m \v 20 \x * \xo 12:20 \xt Mat 5:44\x*Ma \q1 “Ôpatu ba hapôlik hathak o hama kisi ma nêm nôm êndêŋ yani. \q2 Ma hathakmuniŋ ma nêm ŋaŋ ek inum. \q2 Hudum aêŋ ma tem nêm yani mama bêŋ.” \rq Gutpela Sindaun 25:21-22 \rq* \m \v 21 Aêŋ ba undum mavi iyom ek ômô kambom lu, ma miŋ otak kambom ek êmô o lu ami. \c 13 \s1 Alalô namô gavman vibiŋ \p \v 1 \x * \xo 13:1 \xt Snd 8:15; Tit 3:1\x*Gavman pik sapêŋ ma Wapômbêŋ hatak i ba hêv lôklokwaŋ hadêŋ i ek neyabiŋ avômalô. Gavman te miŋ habitak oyaŋ ami ma mi. Ba intu avômalô lôkthô nêmô thêlô vibiŋ. \v 2 Aêŋ ba anyôla hadô êmô gavman vibiŋ, êŋ ma hadô ek êmô Wapômbêŋ baŋ vibiŋ. Ba intu ôpêŋ tem indum abô ba enja malaiŋ. \v 3 \x * \xo 13:3 \xt 1Pi 2:13-14\x*Opalêla intu êkô ek gavman? Avômalô takatu ba idum mavi e? Mi, ŋê takatu ba idum kambom. Ba intu undum mavi ek gavman miŋ nêm vovaŋ êndêŋ o ami, ma embam o iyom. Êŋ ma tem miŋ ôkô ek gavman ami. \v 4 Gavman ma Wapômbêŋ anêŋ ŋê ku ek nênêm o sa ek ômô mavi. Wapômbêŋ hêv lôklokwaŋ hadêŋ i ek nênêm anêŋ vovaŋ êndêŋ avômalô takatu ba idum kambom. Ma thêlô miŋ ewa lôklokwaŋ êŋ oyaŋ ami. Mi, ba intu hudum kambom, êŋ ma ôkô. \v 5 Aêŋ ba alalô miŋ namô gavman vibiŋ esak akô ek naja vovaŋ iyom ami. Mi, esak nayala ênjêk kapôlôŋiŋ nena êŋ ma mavi. \p \v 6 \x * \xo 13:6 \xt Mat 22:21\x*Aêŋ ba intu alalô athak êv takis. Gavman ma Wapômbêŋ anêŋ ŋê ku ba ethak idum iniŋ ku thêthôŋ. \v 7 Ba intu malêla takatu ba enaŋ nena nêm ma nêm. Elam takis alêla ma nêm. Ma anyôla hamô o vuliŋ ma ômô yani vibiŋ. Ma opalêla takatu ba ewa athêŋ bêŋ ma nêm athêŋ bêŋ êndêŋ i. \s1 Lemimbiŋ avômalô vi \p \v 8 \x * \xo 13:8 \xt Mat 22:39-40; Jem 2:8\x*Ôwê anêm malêla takatu ba viyaŋ hêk denaŋ. Ma undum ku esak viyaŋ doŋtom atu hêk nena lemimbiŋ avômalô. Hudum aêŋ ma hatôm abô balabuŋ lôkthô hik anôŋ hamiŋ o. \v 9 \x * \xo 13:9 \xt Kis 20:13-15,17; Lo 5:17-19,21\x*Abô balabuŋ hanaŋ aêntêk, “Miŋ undum sek imbiŋ anyô yaŋ yanavi ami. Miŋ nuŋgwik anyô vônô ami. Miŋ onja vani ami. Ma miŋ malemkilik esak anyô vi iniŋ nômkama ami.” Ma hanaŋ abô balabuŋ vi haviŋ. Balabuŋ nômbêŋ êŋ hamô balabuŋ ali êntêk kapô nena, “Lemimbiŋ anyô yaŋ êtôm lemhaviŋ oda.” \v 10 \x * \xo 13:10 \xt 1Ko 13:4-7\x*Alalô leŋiŋhaviŋ avômalô vi ma tem miŋ nandum i kambom ami. Ba intu alalô leŋiŋhaviŋ avômalô vi, êŋ ma hatôm balabuŋ lôkthô hik anôŋ. \s1 Waklavôŋ naja bulubiŋ lêk habobo \p \v 11 \x * \xo 13:11 \xt Ep 5:14; 1Te 5:6-7\x*Oyala waklavôŋ êntêk ba lêk alalô amô, aêŋ ba nosopa abô takatu ba lêk yahanaŋ yôv hadêŋ môlô. Sêbôk atu ba alalô aêvhaviŋ môŋ anôŋ ma hamô daim dokte, ma doŋtom waklavôŋ naja bulubiŋ lêk habobo. Ba intu notak malemim hayaŋ ma numbiyô. \v 12 \x * \xo 13:12 \xt 1Jon 2:8\x*Bôlôvôŋ anêŋ daŋ lêk habobo ma wak tem imbi. Ba intu nômbi momaŋiniŋ anêŋ ku thô ma noba deda anêŋ nômkama vovak. \v 13 \x * \xo 13:13 \xt Luk 21:34; Ep 5:18\x*Aêŋ ba alalô nasopa waklavôŋ êŋ anêŋ kobom mavi. Ba miŋ nandum nômkama mayaliv lôk nanum waiŋ ba nambitak molo ami. Ma miŋ nandum sek waliliŋ lôk nasopa thethaŋak ami. Ma natak leŋiŋŋaŋa lôk leŋiŋdaŋ. \v 14 \x * \xo 13:14 \xt Ep 5:11\x*Miŋ nundum kobom takêŋ ami, ma mi. Omba Anyô Bêŋ Yisu Kilisi êtôm anêm kwêv ma miŋ ômbôlêm kambom anêŋ loŋôndê ek undum thethaŋak lamavi ami. \c 14 \s1 Miŋ ôŋgô môlôviyaŋ ba nonaŋ nena ŋê kambom ami \p \v 1 \x * \xo 14:1 \xt Lom 15:7\x*Onja ŋê takatu ba iniŋ êvhaviŋ pulusik thô. Ma hathak auk atu ba Wapômbêŋ anêŋ abô miŋ hik thô halêm yaiŋ ami ma miŋ otatale i esak iniŋ auk atu ba leŋiŋhabi nena malê intu mavi lo kambom hêk Wapômbêŋ ma ami. \v 2 \x * \xo 14:2 \xt Stt 9:3-4\x*Ma anyô yaŋ anêŋ êvhaviŋ ma lôklokwaŋ ba hatôm enjaŋ nôm lomaloma sapêŋ. Ma yaŋ anêŋ hêvhaviŋ ma pulusikna ba intu hayaŋ nôm ku kapô iyom ma hatip ek alim atu ba êv hadêŋ ŋgôk. \v 3 \x * \xo 14:3 \xt Kol 2:16\x*Ôpatu ba hayaŋ nômkama sapêŋ ma miŋ enaŋ nena ôpatu ba hatip ek nôm doho ma anyô kambom ami. Ma ôpatu ba hatak nôm doho ma miŋ etatale ôpatu ba hayaŋ nômkama sapêŋ ami. Mi, Wapômbêŋ bôk hawa yani yôv. \v 4 \x * \xo 14:4 \xt Mat 7:1; Jem 4:11-12\x*Ma o opalê ba hotatale anyô yaŋ anêŋ anyô ku? Ôpêŋ da anêŋ anyô bêŋ tem enaŋ nena ôpêŋ hamiŋ mena hêv yak. Ma Anyô Bêŋ da tem embatho ôpêŋ loŋ ek imiŋ. \p \v 5 \x * \xo 14:5 \xt Gal 4:10-11\x*Ma avômalô vi leŋiŋhabi nena wak doho ma matheŋ ma doho ma mi. Ma vi leŋiŋhabi nena wak lôkthô ma hatôm doŋtom iyom. Hathak auk êŋ ma anyô tomtom da leŋiŋimbi katô am ka nesopa iniŋ êvhaviŋ. \v 6 Avômalô takatu ba leŋiŋhabi nena wak doho ma matheŋ ma ethak idum aêŋ ek êv athêŋ bêŋ hadêŋ Anyô Bêŋ. Ma vi atu ba ethak eyaŋ alim ma êv leŋiŋmavi hadêŋ Wapômbêŋ ba eyaŋ ek nênêm athêŋ bêŋ êndêŋ Anyô Bêŋ. Ma avômalô takatu ba itip ek alim ma êv leŋiŋmavi hadêŋ Wapômbêŋ ba eyaŋ iniŋ nôm ek nênêm athêŋ bêŋ êndêŋ Anyô Bêŋ. \v 7 Alalô ŋê êvhaviŋ miŋ adum nômlate ek alalô da iyom ami. Mi, nômkama lôkthô atu ba adum, amô lôkmala mena ama, ma adum ek Anyô Bêŋ. \v 8 \x * \xo 14:8 \xt Gal 2:20\x*Alalô amô lôkmala, ma amô ek nanêm athêŋ bêŋ êndêŋ Anyô Bêŋ. Ma ama, ma ama ek nanêm athêŋ bêŋ êndêŋ Anyô Bêŋ aêŋ iyom. Ba intu alalô amô mena ama, alalô ma Anyô Bêŋ da anêŋ. \v 9 Kilisi bôk hama ba haviyô hathak loŋbô ek imbitak ŋê lôkmala lôk ŋê ŋama iniŋ Anyô Bêŋ. \p \v 10 \x * \xo 14:10 \xt 2Ko 5:10\x*Aêŋ ba aisê ka môlô otatale môlôviyaŋ? Ma aisê ka môlô ôyê môlôviyaŋ ba onaŋ nena thêlô ma ŋê kambom? Wapômbêŋ tem indum abô ba alalô sapêŋ tem namiŋ yani ma êndêŋ wak êŋ. \v 11 \x * \xo 14:11 \xt Plp 2:10-11\x*Hatôm bôk eto nena, \q1 “Yada Anyô Bêŋ, yahamô aêŋ, ba yahanaŋ avanôŋ biŋ nena \q2 avômalô sapêŋ tem nedek veŋiŋdôŋ lêlô \q2 ma nênêm athêŋ bêŋ êndêŋ ya Wapômbêŋ.” \rq Aisaia 45:23 \rq* \m \v 12 Ba intu alalô tomtom tem namiŋ Wapômbêŋ ma ek nandum abô esak alalôaniŋ nôm takatu ba adum. \s1 Miŋ undum mamuyaŋ nêm yak ami \p \v 13 Wapômbêŋ tem endaŋô avômalô lôkthô iniŋ abô ba intu notak auk notatale avômalô êvhaviŋ vi. Ma lemimimbi katô ek miŋ nundum nômlate ek nosale lôk numbuliŋ môlôviyaŋ ami. \v 14 \x * \xo 14:14 \xt Ap 10:15; Tit 1:15\x*Yahamô haviŋ Anyô Bêŋ Yisu ba yahayala lôk yahêvhaviŋ nena nôm takatu ba êv hadêŋ ŋgôk lôk nôm sapêŋ ma mavi hêk Wapômbêŋ ma ek nejaŋ. Ma doŋtom anyôla lahabi nena nômlate lelaik hêk Wapômbêŋ ma, êŋ ma nôm êŋ lêk lelaik ek ôpêŋ. \v 15 \x * \xo 14:15 \xt 1Ko 8:11-13\x*Hoaŋ nômlate atu ba mamuyaŋ hêvhaviŋ nena lelaik ba hôêv malaiŋ hadêŋ yani, êŋ ma miŋ hosopa leŋhaviŋ anêŋ loŋôndê ami. Kilisi hama hathak ôpêŋ ba intu miŋ undum ek yani nêm yak esak nôm atu ba hoaŋ ami. \v 16 Aêŋ ba hoyala nena nôm lôkthô ma mavi ek nejaŋ, êŋ ma auk mavi. Ma doŋtom mamuyaŋ atu ba hapôlik ek nômla doho hayô, êŋ ma oyabiŋ o ek anêm auk mavi êŋ miŋ imbuliŋ yani ba enaŋ abô kambom esak anêm auk êŋ ami. \v 17 Nôm eyaŋ lo inum, êŋ ma nôm oyaŋ. Nômbêŋ hêk Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma nandum nômkama thêthôŋ lôk namô labali imbiŋ i ma namô lôk leŋiŋmavi. Nôm takêŋ halêm anêŋ Lovak Matheŋ. \v 18 Ôpatu ba hadum Kilisi anêŋ ku takêŋ hêv lamavi hadêŋ Wapômbêŋ ba avômalô ebam yani. \p \v 19 \x * \xo 14:19 \xt Lom 12:18; 15:2\x*Aêŋ ba alalô nandum ek namô yôhôk imbiŋ i lôk nambatho alalôaniŋ êvhaviŋ loŋ. \v 20 \x * \xo 14:20 \xt 1Ko 8:13\x*Ma miŋ umbuliŋ Wapômbêŋ anêŋ ku esak nôm eyaŋ ami. Nôm lôkthô ma mabuŋ hêk Wapômbêŋ ma, ma doŋtom hoaŋ nômla te atu ba hadum ba anyô yaŋ hêv yak, êŋ ma hudum kambom. \v 21 Aêŋ ba hoaŋ alim mena hunum waiŋ mena hudum nômla yaŋ atu ba hadum mamuyaŋ hêv yak, êŋ ma mavi ek otak. \p \v 22 Anêm auk hathak nôm takatu ba lêk yahanaŋ, êŋ ma êmô imbiŋ oda lôk Wapômbêŋ iyom. Avômalô takatu ba esopa iniŋ êvhaviŋ lôk kapôlôŋiŋ labali lêk êmô lôk leŋiŋmavi. \v 23 Ma doŋtom avômalô takatu ba eyaŋ nôm lôk auk ju, êŋ ma miŋ esopa iniŋ êvhaviŋ ami ba intu idum kambom hêk Wapômbêŋ ma. Malêla takatu ba hudum ma miŋ halêm anêŋ hôêvhaviŋ ami, êŋ ma hatôm hudum kambom. \c 15 \s1 Nundum nômkama lôkthô ek nônêm môlôviyaŋ sa \p \v 1 Alalô takatu ba aêvhaviŋ lôklokwaŋ miŋ nasopa alalôaniŋ leŋiŋhaviŋ iyom ami. Mi, nanêm avômalô takatu ba iniŋ êvhaviŋ pulusikna sa ba naja iniŋ malaiŋ imbiŋ. \v 2 \x * \xo 15:2 \xt 1Ko 10:24,33\x*Ma alalô tomtom leŋiŋimbi alalôaniŋ iviyaŋ ek nanêm i sa ek iniŋ êvhaviŋ imbitak lôklokwaŋ. \v 3 Êtôm Kilisi da bôk hadum ba miŋ hasopa yanida anêŋ lahaviŋ ami. Mi, bôk eto nena, \q1 “Wapômbêŋ, abôma atu ba enaŋ hathak o ma lêk hapôm ya haviŋ.” \rq Kapya Yeŋ 69:9 \rq* \m \v 4 \x * \xo 15:4 \xt 2Ti 3:16\x*Abô lôkthô atu ba bôk eto hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya ma eto ek êndôŋ alalô ek namô maliŋyaô lôk nêm alalô thêvô ek alalô nanêm maleŋiŋ ek Wapômbêŋ anêŋ bulubiŋ. \p \v 5 Wapômbêŋ atu ba hathak havatho môlô loŋ ek nômô maliŋyaô lôk hêv môlô thêvô ma tem indum ba môlô kapôlômim imbitak doŋtom êtôm Yisu Kilisi anêŋ lahaviŋ. \v 6 Ek môlô sapêŋ kapôlômim doŋtom lôk auk doŋtom ba nônêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ Wapômbêŋ alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu Kilisi anêŋ Lambô. \s1 Yisu halêm ek nêm avômalô Islael lo avômalô loŋ buyaŋ sa \p \v 7 \x * \xo 15:7 \xt Lom 14:1\x*Aêŋ ba onja ŋê êvhaviŋ vi thô êtôm môlôviyaŋ hatôm Kilisi bôk hawa môlô thô. Nundum aêŋ ek nêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ Wapômbêŋ. \v 8 \x * \xo 15:8 \xt Mat 15:24\x*Yahanaŋ avanôŋ nena Kilisi habitak hatôm ŋê Islael iniŋ anyô ku ek hik thô nena Wapômbêŋ hasopa anêŋ abô takatu ba bôk habutiŋ haviŋ iniŋ limi. \v 9 \x * \xo 15:9 \xt Ap 3:25\x*Ma Kilisi hadum ku êŋ ek avômalô loŋ buyaŋ hatôm nênêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ Wapômbêŋ hathak anêŋ hêv kapô hadêŋ thêlô. Hatôm bôk eto nena, \q1 “Tem yambam anêm athêŋ ênjêk ŋê loŋ buyaŋ malêvôŋ. \q2 Lôk yanêm yeŋ êndêŋ o.” \rq Kapya Yeŋ 18:49 \rq* \m \v 10 Ma buyaŋ hanaŋ nena, \q1 “Môlô ŋê loŋ buyaŋ, lemimmavi imbiŋ Wapômbêŋ anêŋ avômalô.” \rq Lo 32:43 \rq* \m \v 11 Ma bute hanaŋ nena, \q1 “Môlô avômalô loŋ buyaŋ sapêŋ nômbô Anyô Bêŋ. \q2 Lôk avômalô pik sapêŋ nônêm yeŋ ba nômbô yani.” \rq Kapya Yeŋ 117:1 \rq* \m \v 12 \x * \xo 15:12 \xt ALK 5:5\x*Ma Aisaia bôk hato abô te aêntêk, \q1 “Jesi anêŋ ôdôŋ ma su lukmuk tem ipililip.\f * \fr 15:12 \ft Jesi ma Kiŋ Devit anêŋ lambô.\f* \q2 Yani tem imbitak kiŋ ba eyabiŋ avômalô loŋ buyaŋ sapêŋ. \q2 Ma thêlô tem nênêm maleŋ ek nôm atu ba yani bôk havak abô hathak.” \rq Aisaia 11:10 \rq* \p \v 13 Môlô ôêvhaviŋ ma Wapômbêŋ ma nôm mavi lôkthô atu ba ôêv malem hathak anêŋ ôdôŋ tem êmbôlô môlô kapôlômim siŋ esak leŋiŋmavi lôk labali. Ma hathak Lovak Matheŋ anêŋ lôklokwaŋ ma tem indum ek môlô malemim endahaliŋ nôm takatu ba tem Wapômbêŋ nêm. \s1 Pol anêŋ ku hawa Abô Mavi hi loŋ buyaŋ \p \v 14 Aiyaŋ thêlô, yahayala nena môlôda othak udum mavi lomaloma ba unim auk mavi ma bêŋ ba intu hatôm nôndôŋ amda. \v 15 Wapômbêŋ habi anêŋ wapôm sam hadêŋ ya ba hêv anêŋ ku hadêŋ ya ba intu yahato abô lôkliŋyak doho hêk kapya êntêk hadêŋ môlô ek lemimimbi esak loŋbô. \v 16 \x * \xo 15:16 \xt Lom 1:5; 11:13\x*Yani halam ya ek yambitak êtôm Yisu Kilisi anêŋ anyô habôk da ek môlô avômalô loŋ buyaŋ. Ba intu yahanaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi hadêŋ môlô ek yanêm môlô êtôm da ôv mavi êndêŋ Wapômbêŋ. Lovak Matheŋ hadum ba da êŋ habitak matheŋ. \p \v 17 Aêŋ ba Yisu Kilisi hadum ku bêŋ hathak ya ek yandum Wapômbêŋ anêŋ ku ba intu hathak ku takêŋ ma yahabam yada. \v 18 Tem miŋ yanaŋ abô esak malêla takatu ba yada yahadum ami. Mi, tem yanaŋ esak nôm takatu ba Kilisi hadum hathak ya iyom ek batu avômalô loŋ buyaŋ nênêmimbiŋ Wapômbêŋ esak nôm takatu ba yahadum lôk yahanaŋ. \v 19 Ma êyê nômbithi lôk lavôŋiŋ lomaloma takatu ba yahadum hathak Lovak Matheŋ anêŋ lôklokwaŋ. Ba intu ŋê loŋ buyaŋ esopa Wapômbêŋ anêŋ abô. Aêŋ ba bôk yahanaŋ Abô Mavi lôkthô hathak Kilisi halôk Jelusalem ba hi loŋ sapêŋ aleba hayô plovins Ililikum. \v 20 \x * \xo 15:20 \xt 2Ko 10:15-16\x*Yahathak yaleŋ hik ya lôklokwaŋ ek yanaŋ Abô Mavi embeŋ loŋ takatu ba miŋ bôk elaŋô abô hathak Kilisi ami. Yahadô yandav unyak êyômô loŋ lavôŋ atu ba anyô yaŋ bôk halav halôk yôv. \v 21 Hatôm atu ba bôk eto nena, \q1 “Avômalô takatu ba miŋ bôk enaŋ abô hathak yani hadêŋ i ami ma tem nêgê katô. \q2 Ma avômalô takatu ba miŋ bôk elaŋô ami ma tem neyala katô anôŋ.” \rq Aisaia 52:15 \rq* \s1 Pol hadum ek ni Lom \p \v 22 \x * \xo 15:22 \xt Lom 1:13\x*Ku takêŋ hathak havaloŋ ya loŋ bêŋ anôŋ ba intu miŋ yahathôk ek môlô ami. \v 23 Sondabêŋ lôbôlôŋ ya thôthô ek yasôk yaŋgê môlô ma doŋtom mi. Ma yenaŋ ku loŋ êntêk lêk yôv ba intu tem yasôk. \v 24 Yahadum ek yana Spen, êŋ ma yaleŋhabi nena tem yande yaŋgê môlô vêmam ek alalô leŋiŋmavi imbiŋ i. Vêm ma môlô nônêm ya sa esak loŋôndê ek yana Spen. \p \v 25 \x * \xo 15:25 \xt 1Ko 16:1-4\x*Ma doŋtom lêk êntêk ma tem yana Jelusalem ek yanêm i sa esak da vêmam. \v 26 \x * \xo 15:26 \xt Ap 24:17; 1Ko 16:1; 2Ko 8:1; 9:2,12\x*Avômalô plovins Masedonia lôk Akaia êv da takêŋ lôk leŋiŋmavi anôŋ ek nênêm avômalô matheŋ takatu ba êv i sêkêya êmô Jelusalem sa. \v 27 \x * \xo 15:27 \xt 1Ko 9:11\x*Thêlô leŋiŋmavi ek nênêm da êŋ êndêŋ avômalô Jelusalem ek malê nena avômalô Islael bôk êv nômkama malak leŋ hadêŋ thêlô ŋê loŋ buyaŋ ba intu viyaŋ hêk. Ma lêk ma mavi ek thêlô nêwê viyaŋ esak nômkama pik. \v 28 Tem yada yanja da êŋ ba yana Jelusalem ek yanêm da êŋ solop êndêŋ i. Vêm ma yana Spen ma tem yaŋgê môlô vêmam ka yana. \v 29 \x * \xo 15:29 \xt Lom 1:11\x*Yahayala nena yahathôk ek môlô ba alalô amô, êŋ ma Kilisi tem nêm mek bêŋ anôŋ êndêŋ alalô. \p \v 30 \x * \xo 15:30 \xt 2Ko 1:11; Kol 4:3; 2Te 3:1\x*Aiyaŋ thêlô, Wapômbêŋ anêŋ Lovak Matheŋ hadum ba alalô leŋiŋhaviŋ i. Aêŋ ba yahasoŋ môlô lokwaŋ hathak Yisu Kilisi anêŋ athêŋ nena nônêm lêlê esak mek imbiŋ ya ek Wapômbêŋ nêm ya sa. \v 31 Môlô noteŋ mek ek Wapômbêŋ eyabiŋ ya mavi ek ŋê Islael takatu ba leŋiŋôndôŋ kôtôŋ miŋ nimbuliŋ ya ami. Ma noteŋ mek imbiŋ ek avômalô matheŋ anêŋ Jelusalem leŋiŋmavi esak da takatu ba yahawa ba yaha ek thêlô. \v 32 Ek Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ yasôk, êŋ ma tem yasôk ek alalô leŋiŋmavi lôk yambatho môlô loŋ ma môlô nobatho ya loŋ. \p \v 33 Wapômbêŋ, labali lôkthô anêŋ alaŋ, êmô imbiŋ môlô. Avanôŋ. \c 16 \s1 Pol hêv anêŋ lamavi hadêŋ avômalô \p \v 1 Yahêv abô ek môlô hathak livôŋ Pibi atu ba hathôk ek ênjê môlô. Yani ma avômalô êvhaviŋ anêŋ Senklia iniŋ avi ku te. \v 2 Ba noja yani thô esak Anyô Bêŋ anêŋ athêŋ êtôm Wapômbêŋ anêŋ avi ku matheŋ te. Yani bôk hayabiŋ ya lôk avômalô bêŋ anôŋ hathak anêŋ nômkama. Ba nônêm yani sa esak malaiŋ malêla takatu ba hapôm yani. \p \v 3 \x * \xo 16:3 \xt Ap 18:2\x*Nônêm yenaŋ yaleŋmavi êndêŋ Plisila lo yamalô Akwila atu ba idum Yisu Kilisi anêŋ ku haviŋ ya. \v 4 Sêbôk ma habobo tem nijik thai vônô esak ya. Ba intu yada lôk avômalô êvhaviŋ lodôŋlodôŋ anêŋ loŋ buyaŋ sapêŋ leŋiŋmavi hathak thai. \v 5 Ma nônêm yaleŋmavi ni êndêŋ avômalô êvhaviŋ takatu ba ethak êv yeŋ halôk thai iniŋ unyak imbiŋ. \p Nônêm yaleŋmavi êndêŋ yenaŋ aiyaŋ anôŋ Epainetus. Yani anyô môŋ anêŋ plovins Esia atu ba hêvhaviŋ Kilisi vêm ka vi êvhaviŋ haveŋ yam. \v 6 Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ Malia. Yani hathak hadum ku bêŋ ek hêv môlô sa. \v 7 Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ Andlonikus lo yanavi Junias. Thai ma yenaŋ avômalô Islael ba bôk êvhaviŋ Kilisi hamôŋ ek ya. Ma bôk yêlô amô koladôŋ haviŋ i. Thai ma aposel lôk athêŋ bêŋ. \p \v 8 Nônêm yaleŋmavi êndêŋ Ampliatus atu ba yaleŋhaviŋ hathak Anyô Bêŋ anêŋ athêŋ. \v 9 Nônêm yaleŋmavi êndêŋ Ulbanus, yani hadum Kilisi anêŋ ku haviŋ alalô. Lôk nônêm yaleŋmavi êndêŋ yenaŋ aiyaŋ Stakis. \v 10 Nônêm yaleŋmavi êndêŋ Apeles, yani hawa malaiŋ lomaloma ma doŋtom hamiŋ lôklokwaŋ hathak Kilisi. Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ avômalô sapêŋ atu ba êmô haviŋ Alistobulus. \v 11 Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ Helodion, yani ma yenaŋ avômalô Islael te. Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ Anyô Bêŋ anêŋ avômalô sapêŋ atu ba êmô haviŋ Nalsisus. \p \v 12 Nônêm yaleŋmavi êndêŋ Tlipina lo Tliposa, avi ju atu ba idum Anyô Bêŋ anêŋ ku. Nônêm yaleŋmavi êndêŋ livôŋ Pelsis, yani hadum Anyô Bêŋ anêŋ ku lôklokwaŋ haviŋ. \v 13 \x * \xo 16:13 \xt Mak 15:21\x*Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ Lupus atu ba Anyô Bêŋ bôk habi baŋ hayô hêk yôv lo talêbô atu ba habitak hatôm yenaŋ wakatik. \v 14 Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ Asinklitus lo Plegon ma Helmes lo Patlobas ma Helmas lôk avômalô êvhaviŋ takatu ba ethak êmô haviŋ thêlô. \v 15 Ma nônêm yaleŋmavi êndêŋ Pilologus lôk Julia, ma Neleus lo livavi ma Olimpas lôk avômalô matheŋ lôkthô atu ba êmô haviŋ thêlô. \p \v 16 \x * \xo 16:16 \xt 1Ko 16:20; 1Pi 5:14\x*Ma nokam môlôviyaŋ esak kobom yôhôk matheŋ. \p Kilisi anêŋ avômalô êvhaviŋ lodôŋlodôŋ sapêŋ êv iniŋ leŋiŋmavi hadêŋ môlô. \s1 Noyabiŋ am \p \v 17 \x * \xo 16:17 \xt Mat 7:15; Tit 3:10\x*Aiyaŋ thêlô, yahathô môlô loŋ lôklokwaŋ nena noyabiŋ am esak ŋê takatu ba idum ek nembak môlô vose. Thêlô iniŋ abô ma yaŋda ek abô avanôŋ atu ba bôk olaŋô ba ôêvhaviŋ. Ba intu imiŋ môlô loŋ siŋ hathak ôêvhaviŋ. Aêŋ ba nômô daim ek i. \v 18 \x * \xo 16:18 \xt Plp 3:19; 2Pi 2:3\x*Thêlô lôk avômalô takatu ba esopa iniŋ kobom idum ku hathak thêlôda iniŋ leŋiŋhaviŋ ma miŋ idum alalôaniŋ Anyô Bêŋ Kilisi anêŋ ku ami. Enaŋ abô vasiŋ mavi lôk abô lôk thôk ek nesau avômalô takatu ba iniŋ auk voloŋ. \v 19 \x * \xo 16:19 \xt Lom 1:8; 1Ko 14:20\x*Avômalô êvhaviŋ lôkthô bôk elaŋô yôv nena môlô ma avômalô olaŋô abô ba osopa. Ba intu yaleŋmavi anôŋ hathak môlô. Ma doŋtom yaleŋhaviŋ môlô nômô lôk auk esak malêla takatu ba mavi ma nômô mabuŋ ek malêla takatu ba kambom. \v 20 \x * \xo 16:20 \xt Stt 3:15\x*Ma Wapômbêŋ ma labali anêŋ alaŋ ba kasana ma tem etak Sadaŋ êmô vemimkapô vibiŋ ek nombak pesa. \p Anyô Bêŋ Yisu anêŋ wapôm êmô imbiŋ môlô. \s1 Avômalô doho êv iniŋ leŋiŋmavi hadêŋ avômalô Lom \p \v 21 \x * \xo 16:21 \xt Ap 16:1-2; 19:22; 20:4\x*Timoti atu ba hadum ku haviŋ ya hêv anêŋ lamavi hadêŋ môlô. Ma Lusius lo Jeson ma Sosipatel, thêlô ma yenaŋ avômalô Islael ba êv iniŋ leŋiŋmavi haviŋ. \p \v 22 Ma ya Teltius atu ba yahato Pol anêŋ abô halôk kapya êntêk, yahanaŋ yenaŋ yaleŋmavi hathak Anyô Bêŋ anêŋ athêŋ hadêŋ môlô haviŋ. \p \v 23-24 \x * \xo 16:23-24 \xt Ap 19:22; 1Ko 1:14\x*Gaius hêv anêŋ lamavi hadêŋ môlô. Yani hathak hayabiŋ ya lôk avômalô êvhaviŋ sapêŋ atu ba êlêm êmô anêŋ unyak. Ma Elastus atu ba hayabiŋ malak bêŋ êntêk iniŋ valu lôk yêlôaniŋ aiyaŋ Kwaltus êv iniŋ leŋiŋmavi hadêŋ môlô haviŋ.\f * \fr 16:23-24 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Pol hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: Yisu Kilisi anêŋ wapôm êmô imbiŋ môlô. Avanôŋ.\f* \s1 Nanêm athêŋ bêŋ êndêŋ Wapômbêŋ \p \v 25 \x * \xo 16:25 \xt Lom 1:5; Ep 1:9; 3:5,9; Kol 1:26\x*Alalô nambô Wapômbêŋ anêŋ athêŋ. Yani hatôm embatho unim ôêvhaviŋ loŋ esak Abô Mavi takatu ba yahanaŋ hathak Yisu Kilisi. Abô Mavi êŋ intu hik auk loŋ kapô takatu ba bôk havuŋ i bô halêm yaiŋ. \v 26 Plopet bôk eto hathak auk loŋ kapô êŋ ma Wapômbêŋ atu ba hamô lôkmala hatôm wak nômbêŋ intu sapêŋ hanaŋ ek auk loŋ kapô êŋ lêk halêm yaiŋ ek avômalô pik lôkthô hatôm nênêmimbiŋ ba nesopa. \v 27 Aêŋ ba alalô nanêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ Wapômbêŋ, yanida iyom intu Wapômbêŋ lôkauk lôkthô anêŋ ôdôŋ hatôm wak nômbêŋ intu sapêŋ esak Yisu Kilisi. Avanôŋ.