\id MRK - Malei-Hote NT [hot] -Papua New Guinea 2010 (DBL 2014) 
\h Mak 
\toc1 Abô Mavi atu ba Mak hato 
\toc2 Mak 
\toc3 Mak 
\mt2 Abô Mavi atu ba  
\mt1 Mak  
\mt2 hato  
\imt1 Abô môŋ  
\ip Mak hato kapya êntêk. Yani anêŋ athêŋ yaŋ nena Jon Mak. Yani ma anyô Islael te. Sêbôk atu ba Yisu hadum anêŋ ku hamô pik, ma Mak ma anyô muk denaŋ ba intu miŋ hi haviŋ Yisu ami. Yani halumbak bêŋ hamô Jelusalem ba intu halaŋô abô hathak Yisu (Ap 12:12). Môŋ anôŋ ma Pol lo Banabas i luvuluvu, ma ewa Mak haviŋ (Ap 12:25; 13:5; 13:13; 15:36-39; Kol 4:10; 2Ti 4:11). Haveŋ yam ma Mak hamô haviŋ Pita hamô Lom. Pita bôk hayê Yisu anêŋ ku lôkthô hathak ma, ba intu hanaŋ ba Mak hato.  
\ip Mak hik thô nena Yisu Kilisi ma Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ ba havaloŋ Wapômbêŋ anêŋ lôklokwaŋ ba hadum nômbithi lomaloma hathak. Ma hato haviŋ nena Yisu halêm pik hatôm anyô ku te. Mak hayê malaiŋ lomaloma hapôm avômalô êvhaviŋ anêŋ Lom, ba intu hato kapya êntêk ek embatho avômalô êvhaviŋ loŋ ek nimiŋ lôklokwaŋ. Mak hayê nena Yisu anêŋ lôklokwaŋ ma bêŋ anôŋ ba hamôŋ ek Sadaŋ anêŋ.  
\ip Hato kapya êntêk hadêŋ sondabêŋ 55 mena 65 AD la.  
\c 1  
\s1 Jon anyô hathik ŋaŋ hapôpêk Yisu anêŋ loŋôndê  
\r (Mat 3:1-12; Luk 3:1-17; Jon 1:19-28)  
\p
\v 1 Abô Mavi êntêk ma hathak Wapômbêŋ nakaduŋ Yisu Kilisi.   
\p
\v 2 Hatôm plopet Aisaia bôk hato aêntêk,  
\q1 “Ondaŋô! Tem yanêm yenaŋ anyô ku te ek enja abô êmôŋ ek o,  
\q2 ôpêŋ tem êpôpêk anêm loŋôndê. \rq Malakai 3:1\rq*   
\q1
\v 3 \x * \xo 1:3 \xt Ais 40:3\x*Kaêk te halam haveŋ loŋ thiliv nena,  
\q1 ‘Nôpôpêk loŋôndê ek Anyô Bêŋ êlêm,  
\q2 ma nopesaŋ ba imbitak thêthôŋ ek yani.’” \rq Aisaia 40:3\rq*   
\p
\v 4 \x * \xo 1:4 \xt Ap 13:24; 19:4\x*Aêŋ ba Jon anyô hathik ŋaŋ habitak anêŋ loŋ thiliv ba hanaŋ ek avômalô nede kapôlôŋiŋ liliŋ ba nisik ŋaŋ ek Wapômbêŋ nêm iniŋ kambom vê.  
\v 5 Êŋ ma avômalô Judia lo Jelusalem sapêŋ ibi thêthô ba i hadêŋ yani ek enaŋ iniŋ kambom bêŋ. Ma Jon hathik i halôk ŋaŋ Jolodaŋ.  
\v 6 \x * \xo 1:6 \xt 2Kiŋ 1:8; Mat 11:8\x*Jon ma hathak hik kwêv atu ba epesaŋ hathak bok kamel vuluk ma havak bokŋgôp epesaŋ hathak bok kupik hayôhêk lamalim. Ma hathak hayaŋ kôm sopek lôk hanum biyo thôk.  
\v 7 \x * \xo 1:7 \xt Ap 13:25\x*Ma hanaŋ nena, “Ôpatu ba tem embeŋ ya yam anêŋ lôklokwaŋ ma bomaŋ ek yenaŋ. Yani ma anyô lôk athêŋ bêŋ ma ya ma yaônalôk ba intu miŋ hatôm yakôm ba yapole anêŋ vakapô bokŋgôp anêŋ yak vê ami.  
\v 8 Yahathik môlô hathak ŋaŋ. Ma doŋtom yani tem isik môlô esak Lovak Matheŋ.”   
\s1 Jon hathik Yisu  
\r (Mat 3:13-17; Luk 3:21-22; Jon 1:32-34)  
\p
\v 9 Wak te ma Yisu hatak Nasalet anêŋ Galili ba halêm ma Jon hathik yani halôk ŋaŋ Jolodaŋ.  
\v 10 Yisu haviyô anêŋ ŋaŋ kapô ma hayê leŋ hakyav ma Lovak Matheŋ halôk ba halêm ek yani hatôm menak bôbô. \fig |alt="Jesus’ baptism" src="DN00410b.tif" size="col" loc="Mrk 1:10" copy="Illustration by Darwin Dunham © United Bible Societies, 1989." ref="Mak 1:10" \fig*  
\v 11 \x * \xo 1:11 \xt Sng 2:7; Ais 42:1; Mat 12:18; Mak 9:7\x*Ma abô te halêm anêŋ leŋ nena, “O ma yenaŋ Okna atu ba yaleŋhaviŋ. Yaleŋmavi anôŋ hathak o.”   
\s1 Sadaŋ halôk Yisu la ek indum kambom  
\r (Mat 4:1-11; Luk 4:1-13)  
\p
\v 12 Ma ketheŋ oyaŋ ma Lovak Matheŋ hêv Yisu vê hi loŋ thiliv.  
\v 13 \x * \xo 1:13 \xt Sng 91:11-13\x*Yisu hamô loŋ êŋ hatôm wak 40, êŋ ma Sadaŋ hayô ba halôk yani la. Yani hamô haviŋ alim bomaŋ ma aŋela eyabiŋ yani.   
\s1 Yisu anêŋ ku môŋ  
\r (Mat 4:12-17; Luk 4:14-15)  
\p
\v 14 \x * \xo 1:14 \xt Mak 6:17\x*Etak Jon halôk koladôŋ, êŋ ma Yisu hi Galili ma hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi bêŋ nena,  
\v 15 \x * \xo 1:15 \xt Mat 3:2\x*“Wakma lêk hayô yôv ba Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak lêk habobo. Aêŋ ba node kapôlômim liliŋ lôk nônêmimbiŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi!”   
\s1 Yisu halam anyô ayova ek nesopa yani  
\r (Mat 4:18-22; Luk 5:1-11; Jon 1:35-42)  
\p
\v 16 Yisu habup hathak kasukthôm Galili anêŋ daŋ ma hayê Saimon lo yaŋ Andulu. Thai ma ŋê ik alim ba lêk ekaliv yakseŋ haveŋ.  
\v 17 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thai, “Mamu nôlêm nosopa ya. Tem yandum ba mamu nôbôv avômalô êtôm ôvôv alim halôk yakseŋ.”  
\v 18 Ketheŋ oyaŋ ma thai êdô iniŋ yakseŋ hamô ma esopa yani.   
\p
\v 19 Yisu habup hathak vauna ma hayê Jems lo Jon. Thai ma Sebedi nali ba êmô iniŋ yeŋ ma idu iniŋ yakseŋ titip.  
\v 20 Hayê thai ma halam, êŋ ma êdô lambô Sebedi hamô yeŋ haviŋ anêŋ ŋê ku, ma i esopa yani.   
\s1 Yisu hêv ŋgôk vê  
\r (Luk 4:31-37)  
\p
\v 21 Ma Yisu thêlô êyô Kapaneam ba êmô. Ma Sabat hayô ba Yisu hi unyak yeŋ ma hadôŋ avômalô.  
\v 22 \x * \xo 1:22 \xt Mat 7:28-29\x*Thêlô elaŋô anêŋ abô ba esoŋ kambom ma leŋiŋhabi nena yani miŋ hadôŋ i hatôm ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ ami. Mi, hadôŋ i hatôm anyô lôk athêŋ bêŋ.  
\v 23 Ma anyô te hamô unyak yeŋ êŋ ba ŋgôk lelaik hamô haviŋ yani. Ma halam nena,  
\v 24 \x * \xo 1:24 \xt Mak 5:7\x*“Yisu anêŋ Nasalet, hôlêm ek udum malê êndêŋ yêlô? Hôlêm ek umbuliŋ yêlô e? Yahayala o. O ma Wapômbêŋ anêŋ Anyô Matheŋ.”   
\p
\v 25 Êŋ ma Yisu hathaŋ ŋgôk êŋ ba hanaŋ, “O bônôŋ ma otak ôpêntu!”  
\v 26 \x * \xo 1:26 \xt Mak 9:26\x*Ma ŋgôk lelaik êŋ hayôkwiŋ ôpêŋ kambom anôŋ ba haŋgaliak ma hatak ôpêŋ ba hi.   
\p
\v 27 Ma avômalô sapêŋ esoŋ kambom ba enaŋ hadêŋ i, “Malê êntêk aêŋ am? Yani hadôŋ auk lukmuk hatôm anyô lôk athêŋ bêŋ. Ma hanaŋ lôklokwaŋ hadêŋ ŋgôk lelaik ma elaŋô anêŋ abô ba esopa.”  
\v 28 \x * \xo 1:28 \xt Mat 4:24\x*Ma abô hathak Yisu halaŋviŋ haveŋ Galili iniŋ loŋ sapêŋ.   
\s1 Yisu hadum avômalô lijiŋ bêŋ anôŋ mavi  
\r (Mat 8:14-17; Luk 4:38-41)  
\p
\v 29 Ma Yisu thêlô etak unyak yeŋ, ma i Saimon lo Andulu iniŋ unyak. Ma Jems lo Jon i iviŋ.  
\v 30 Êyô unyak, ma enaŋ hadêŋ Yisu nena Saimon yaŋavi hapôm lijiŋ vovaŋ ba hêk.  
\v 31 Ma Yisu hi hadêŋ avi êŋ ma havaloŋ baŋ ma hadadi haviyô. Êŋ ma lijiŋ hatak yani ma hapôpêk nôm ek thêlô.   
\p
\v 32 Wak halôk abuk ma avômalô ewa ŋê lôk lijiŋ lôk ŋê takatu ba ŋgôk habuliŋ i ba êlêm ek Yisu.  
\v 33 Lôk avômalô malak lôŋ êŋ sapêŋ êlêm iviŋ ba êmô unyak anêŋ piklêvôŋ.  
\v 34 \x * \xo 1:34 \xt Mak 3:10-12\x*Êŋ ma Yisu hadum avômalô lôk lijiŋ lomaloma bêŋ anôŋ mavi. Ma hêv ŋgôk bêŋ anôŋ vê haviŋ. Ŋgôk takêŋ eyala nena yani intu opalê ba miŋ hatak i ek nenaŋ abô ami.   
\s1 Yisu da hi loŋ thiliv ek eteŋ mek  
\r (Luk 4:42-44)  
\p
\v 35 \x * \xo 1:35 \xt Mat 14:23; Mak 6:46\x*Lôkbôk momaŋiniŋ mi ma Yisu haviyô ba hi loŋ thiliv ek eteŋ mek.  
\v 36 Ma Saimon thêlô i êbôlêm yani haveŋ.  
\v 37 Êpôm yani ma enaŋ, “Avômalô sapêŋ êbôlêm o haveŋ.”   
\p
\v 38 Ma Yisu hanaŋ, “Alôana buyaŋ. Alôana malak lôŋ takatu ba hamô habobo ek yanaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô êndêŋ i imbiŋ. Hathak ôdôŋ êŋ iyom intu yahalêm.”  
\v 39 \x * \xo 1:39 \xt Mat 4:23; 9:35\x*Ma Yisu haveŋ Galili iniŋ loŋ sapêŋ ma hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô hamô iniŋ unyak yeŋ lôk hêv ŋgôk bêŋ anôŋ vê hêk avômalô.   
\s1 Yisu hadum anyô lôk palê lepla te mavi  
\r (Mat 8:1-4; Luk 5:12-16)  
\p
\v 40 Ma anyô lepla te hi hayô ek Yisu ma halek vadôŋ lêlô ma habui hadêŋ Yisu ba hanaŋ, “Hathak oda anêm lemhaviŋ, ma hatôm undum ba yambitak mavi.”   
\p
\v 41 Ma Yisu lahiki hathak ôpêŋ ba hatak baŋ hayôhêk yani ma hanaŋ, “Yaleŋhaviŋ. Umbitak mabuŋ mavi.”  
\v 42 Êŋ ma palê lepla êŋ hayôv ma liŋkupik habitak mabuŋ mavi.   
\p
\v 43 Ma Yisu hêv ôpêŋ ba hi ketheŋ ma hanaŋ lôklokwaŋ hadêŋ yani nena,  
\v 44 \x * \xo 1:44 \xt Wkp 14:1-32\x* “Miŋ onaŋ nôm êŋ bêŋ êndêŋ avômalô vi ami. Nu êndêŋ ŋê êbôk da ma nuŋgwik o thô êndêŋ i iyom. Ma osopa balabuŋ atu ba Mose bôk hato ba nêm da ek ŋê êbôk da nêgê o nena lêk hubitak mabuŋ.”  
\v 45 Ma doŋtom ôpêŋ miŋ hasopa Yisu anêŋ abô thêthôŋ ami. Mi, hanaŋ bêŋ ba abô êŋ hi mayaliv. Ba intu Yisu miŋ hatôm ni lomalak nenanena ami. Mi, hi haveŋ loŋ thiliv, ma avômalô êlêm anêŋ luvuluvu ba êyô ek nêgê yani.   
\c 2  
\s1 Yisu hadum anyô havuviŋ te mavi  
\r (Mat 9:1-8; Luk 5:17-26)  
\p
\v 1 Wak doho hale ba hi ma Yisu hi Kapaneam hathak loŋbô ma avômalô elaŋô nena Yisu lêk hayô anêŋ loŋ.  
\v 2 Êŋ ma avômalô bêŋ anôŋ êlêm ba êmô unyak kapô êŋ aleba putup, ma unyak abôlêk putup aêŋ iyom. Ma Yisu hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô hadêŋ i.  
\v 3 Ma anyô doho ewa anyô havuviŋ te ba êlêm ma anyô ayova evak.  
\v 4 Avômalô bêŋ anôŋ ba loŋ putup ba miŋ hatôm neja ôpêŋ ba ini unyak kapô ek Yisu ami. Ba ethak unyak vôv ba êŋgô unyak vôv abyaŋ ma êlêlô ôpêŋ halôk yêm aleba habup ek Yisu.  
\v 5 Yisu hayê thêlôniŋ êvhaviŋ, ma hanaŋ hadêŋ anyô havuviŋ atu nena, “Yenaŋ okna, lêk yahêv anêm kambom sapêŋ vê.”   
\p
\v 6 Ma ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ doho êmô haviŋ ba leŋiŋhabi nena,  
\v 7 “Aisê ka ôpêntêk hanaŋ aêŋ? Ôpêŋ hasoŋ nena yani ma Wapômbêŋ e? Anyô late miŋ hatôm nêm kambom vê ami ma Wapômbêŋ iyom.”   
\p
\v 8 Yisu hayala thêlôniŋ auk ba hanaŋ nena, “Aisê ka môlô lemimhikam hathak abô êntêk?  
\v 9 Abô alê intu vumvum ek yanaŋ êndêŋ anyô havuviŋ êntêk: ‘Lêk yahêv anêm kambom sapêŋ vê’ mena ‘Umbiyô onja anêm yêm ba ombeŋ.’  
\v 10 Aêŋ ba tem yaŋgik thô êndêŋ môlô nena Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu anêŋ athêŋ ma bêŋ ba hatôm nêm kambom vê.” Êŋ ma hanaŋ hadêŋ anyô havuviŋ atu aêntêk,  
\v 11 “Yanaŋ êndêŋ o nena umbiyô umiŋ ma onja anêm yêm ba nu anêm unyak.”  
\v 12 Êŋ ma ôpêŋ haviyô anêŋ avômalô malêvôŋ ma hawa anêŋ yêm ma hale yaiŋ ba hi. Avômalô esoŋ kambom ba êbô Wapômbêŋ anêŋ athêŋ ba enaŋ, “Yêlô miŋ bôk ayê nômlate aêntêk ami!”   
\s1 Yisu halam Livai  
\r (Mat 9:9-13; Luk 5:27-32)  
\p
\v 13 Ma Yisu hatup hi kasukthôm anêŋ daŋ. Ma avômalô bêŋ anôŋ êyô ma yani hadôŋ i.  
\v 14 Yani habup hathak ma hayê Livai, Alpius nakaduŋ hamô unyak ewa takis. Ma hanaŋ, “Ôlêm osopa ya.” Êŋ ma haviyô ba hi hasopa yani.   
\p
\v 15 Yisu hayaŋ nôm haviŋ Livai hamô anêŋ unyak. Ma ŋê ewa takis lôk ŋê idum kambom bêŋ anôŋ êyô eyaŋ nôm haviŋ yani lôk anêŋ ŋê ku ek malê nena thêlô bêŋ anôŋ esopa Yisu.  
\v 16 \x * \xo 2:16 \xt Mat 11:19\x*Ma Palisi doho atu ba ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ êyê ma enaŋ hik anêŋ ŋê ku liŋ, “Yisu hayaŋ nôm haviŋ ŋê ewa takis lôk ŋê idum kambom eka?”   
\p
\v 17 Yisu halaŋô iniŋ abô ma hanaŋ, “Ŋê lôk lijiŋ iyom intu ethak i êyê dokta. Ma ŋê lijiŋ mi ma mi. Ma aêŋ iyom yahalêm ek yandam ŋê takatu ba idum kambom. Ma miŋ yahalêm ek yandam ŋê thêthôŋ ami.”   
\s1 Enaŋ hik Yisu liŋ hathak kobom evak balabuŋ ek nôm  
\r (Mat 9:14-17; Luk 5:33-39)  
\p
\v 18 Wak te ma Jon anêŋ ŋê ku lôk Palisi esopa iniŋ kobom evak balabuŋ ek nôm ek leŋiŋhabi Wapômbêŋ. Ma avômalô doho êyô ek Yisu ma enaŋ hik liŋ, “Jon lo Palisi iniŋ ŋê ku evak balabuŋ ek nôm ma anêm ma mi eka?”   
\p
\v 19 Ma Yisu hanaŋ, “Anyô te hawa avi lukmuk, êŋ ma anêŋ anyô môlô eyaŋ nôm lôk leŋiŋmavi. Ma miŋ hatôm nembak balabuŋ ek nôm ami.  
\v 20 Ma doŋtom haveŋ yam, ba ewa yani vê hêk thêlô, êŋ ma anêŋ ŋê môlô tem nembak balabuŋ ek nôm.   
\p
\v 21 “Anyô late hatôm enja sôp lukmuk bute ba indu sôp bô anêŋ abyaŋ siŋ esak ami. Hadum aêŋ ma tem sôp lukmuk buêŋ êmô sôp bô kisi. Êŋ ma tem itip bêŋ.  
\v 22 Ma môlô othak ôkê waiŋ lukmuk halôk kolopak epesaŋ hathak bok kupik bô e? Mi! Waiŋ lukmuk êŋ tem imbuliŋ bok kupik bô atu ba bôk thekthek ba tem ipup ba waiŋ eŋgasô ni. Ba intu othak ôkê waiŋ lukmuk halôk bok kupik lukmuk atu ba belap ek isiŋ mavi ma miŋ ipup ami lôk waiŋ miŋ eŋgasô ni ami.”   
\s1 Yisu ma Sabat anêŋ alaŋ  
\r (Mat 12:1-8; Luk 6:1-5)  
\p
\v 23 Sabat te ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku i eveŋ ku kapô te, ma ŋê ku ewa wit doho ek nejaŋ.  
\v 24 \x * \xo 2:24 \xt Lo 23:25\x*Ma Palisi enaŋ hadêŋ Yisu, “Ondaŋô! Abô balabuŋ hanaŋ nena Sabat ma miŋ hatôm nandum ku ba naja nôm ek naŋgaŋ ami. Ma doŋtom anêm ŋê ku ibuliŋ waklavôŋ êŋ!”   
\p
\v 25 \x * \xo 2:25 \xt 1Sml 21:1-6\x*Ma Yisu hanaŋ nena, “Môlô bôk osam abô hathak Devit lôk anêŋ ŋê môlô ema kisi ba idum e?  
\v 26 \x * \xo 2:26 \xt Wkp 24:5-9\x*Sêbôk atu ba Abiata hadum ku anyô bêŋ habôk da, ma Devit habitak hayô Wapômbêŋ anêŋ unyak matheŋ kapô ma hayaŋ polom atu ba matheŋ anôŋ. Polom êŋ ma ŋê êbôk da iyom iniŋ ek nejaŋ ba intu habuliŋ abô balabuŋ buêŋ. Ma doŋtom Devit hayaŋ doho ma hêv doho hadêŋ anêŋ ŋê takatu ba iviŋ yani ba eyaŋ.”   
\p
\v 27 \x * \xo 2:27 \xt Lo 5:14\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Wapômbêŋ hapesaŋ Sabat ek nêm avômalô sa ma miŋ hapesaŋ avômalô ek Sabat eyabiŋ i ami.  
\v 28 Aêŋ ba Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ma Sabat anêŋ Alaŋ.”   
\c 3  
\s1 Sabat ma Yisu hadum anyô baŋ hatyôk te mavi  
\r (Mat 12:9-14; Luk 6:6-11)  
\p
\v 1 Ma Yisu habitak hayô unyak yeŋ kapô hathak loŋbô. Ma anyô baŋ hatyôk te hamô unyak êŋ kapô.  
\v 2 Ma ŋê takatu ba êbôlêm loŋôndê ek nenaŋ Yisu bêŋ êmô ma ititiŋ yani nena tem indum ôpêŋ mavi êndêŋ Sabat mena mi e?  
\v 3 Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ ôpatu ba baŋ hatyôk nena, “Umbiyô umiŋ ek avômalô sapêŋ nêgê o.”   
\p
\v 4 \x * \xo 3:4 \xt Luk 14:3\x*Vêm ma hanaŋ hik thêlô liŋ nena, “Alalô hatôm nandum malê ek nasopa balabuŋ Sabat? Hatôm alalô nandum mavi mena nandum kambom? Hatôm alalô nanêm anyô sa ek êmô lôkmala mena naŋgik i vônô?” Ma doŋtom sapêŋ bônôŋ.   
\p
\v 5 Ma Yisu lamaniŋ ba hatitiŋ i hawê haveŋ lôk lamalaiŋ hathak thêlô evaloŋ kapôlôŋiŋ loŋ. Êŋ ma hanaŋ hadêŋ ôpatu, “Oto bahem.” Ma ôpêŋ hato baŋ ma baŋ êŋ habitak mavi hathak loŋbô.  
\v 6 \x * \xo 3:6 \xt Mat 22:15-16\x*Yôv ma Palisi ethak doŋtom haviŋ avômalô Islael vi atu ba esopa Helot. Ma evak abô ek nêpôm loŋôndê te ek nijik Yisu vônô.   
\s1 Avômalô bêŋ anôŋ esopa Yisu  
\r (Mat 12:15-16; Luk 6:17-19)  
\p
\v 7 Yisu lôk anêŋ ŋê ku etak loŋ êŋ ba i kasukthôm anêŋ daŋ ma avômalô Galili bêŋ anôŋ esopa yani.  
\v 8 Avômalô anêŋ Judia ma Jelusalem lo Idumia ma ŋaŋ Jolodaŋ vi lôk Taia ma Saidon, bêŋ anôŋ elaŋô nôm takatu ba Yisu hadum ba intu êlêm ek nêgê yani.  
\v 9 Ma Yisu hayê avômalô bêŋ anôŋ ba hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena nêpôm yeŋ te yapiŋ ek avômalô ekalabu yani siŋ ma esak yeŋ êŋ ba ni êmô.  
\v 10 \x * \xo 3:10 \xt Mat 14:36\x*Ek malê nena bôk hadum avômalô lôk lijiŋ bêŋ anôŋ mavi ba avômalô takatu ba idum lijiŋ denaŋ intu lôklokwaŋ ek nêsôm yani.  
\v 11 \x * \xo 3:11 \xt Luk 4:41\x*Ma ŋgôk lelaik takatu êyê yani ma êv yak êlôk êk yani ma ba elaŋ lôklala nena, “O ma Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ.”  
\v 12 \x * \xo 3:12 \xt Mak 1:34\x*Ma doŋtom Yisu hanaŋ lôklokwaŋ hadêŋ thêlô ek miŋ nenaŋ yani bêŋ êndêŋ anyôla ami.   
\s1 Yisu halam ŋê ku laumiŋ ba lahavuju  
\r (Mat 10:1-4; Luk 6:12-16)  
\p
\v 13 Ma Yisu hathak dum te ba hi ma halam ŋê takatu ba yani lahaviŋ ba i hadêŋ yani.  
\v 14 Ma habi baŋ hayô hamiŋ anyô hatôm laumiŋ ba lahavuju ma halam i nena aposel. Yani hatak i ek nêmô imbiŋ yani lôk nêm i ba ini ek nenaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô bêŋ.  
\v 15 Ma yani lahaviŋ nêm lôklokwaŋ êndêŋ thêlô ek nênêm ŋgôk lomaloma vê.  
\v 16 \x * \xo 3:16 \xt Jon 1:42\x*Êntêk ma anyô laumiŋ ba lahavuju takatu ba Yisu halam i. Saimon atu ba halam nena Pita ma  
\v 17 \x * \xo 3:17 \xt Luk 9:54\x*Jems lo yaŋ Jon, thai iniŋ lambô ma Sebedi. Ma halam i nena Boanegis. Boanegis anêŋ ôdôŋ nena Kakalu anêŋ Nali.  
\v 18 Ma Andulu lôk Pilip ma Batolomiu lo Matyu ma Tomas lo Jems Alpius nakaduŋ ma Tadius lôk Saimon anyô Selot\f * \fr 3:18 \ft Selot anêŋ ôdôŋ nena anyô atu ba hapôlik hathak Lom iniŋ gavman ek miŋ eyabiŋ avômalô Islael ami.\f* te  
\v 19 ma Judas Iskaliot, ôpatu vêm ma hanaŋ Yisu bêŋ.   
\s1 Yisu lo Belsebul  
\r (Mat 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10)  
\p
\v 20 Ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku êyô unyak te kapô ma avômalô bêŋ anôŋ êyô ba ekalabu thêlô siŋ hathak loŋbô aleba miŋ hatôm nejaŋ nôm ami.  
\v 21 Ma Yisu anêŋ avômalô elaŋô abô hathak nôm êŋ ma êlêm ek neja yani ba ini neyabiŋ ek malê nena avômalô enaŋ nena anêŋ auk lêk molo.   
\p
\v 22 \x * \xo 3:22 \xt Mat 9:34; 10:25\x*Ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ anêŋ Jelusalem êlôk ba êlêm ma enaŋ, “Belsebul\f * \fr 3:22 \ft Belsebul ma Sadaŋ anêŋ athêŋ yaŋ.\f* hamô haviŋ yani! Ba intu hêv ŋgôk vê hathak ŋgôk iniŋ anyô bêŋ Belsebul anêŋ lôklokwaŋ.”   
\p
\v 23 Ma Yisu halam thêlô êlêm ethak doŋtom ma hanaŋ abô loŋ kapô doho hadêŋ i. “Sadaŋ hatôm nêm Sadaŋ vê e?  
\v 24 Mi, avômalô loŋ bêŋ te evaki vose hi ôdôŋ ju, êŋ ma tem nênêm yak.  
\v 25 Lôk avômalô ôdôŋ te evaki vose hi ôdôŋ ju, êŋ ma tem nênêm yak aêŋ iyom.  
\v 26 Ba intu Sadaŋ hik vovak haviŋ yanida ba havaki vose hi ôdôŋ ju, êŋ ma tem yani nêm yak ba tem miŋ êmô ami.  
\v 27 Odaŋô abô yaŋ imbiŋ. Anyô te hatôm imbitak êyô anyô lôklokwaŋ yaŋ anêŋ unyak kapô ba enja anêŋ nômkama vani e? Mi anôŋ! Ôpêŋ embaloŋ anyô lôklokwaŋ êŋ ba ekak loŋ am, êŋ ma yani hatôm enja anêŋ nômkama vani.  
\v 28 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena Wapômbêŋ tem nêm avômalô iniŋ kambom lomaloma lôk abôma takatu ba enaŋ vê.  
\v 29 Ma doŋtom anyôla hayê Lovak Matheŋ anêŋ ku ba hanaŋ abôma nena, ‘Êntêk ma Ŋgôk Bêŋ anêŋ ku’, êŋ ma Wapômbêŋ miŋ hatôm nêm kambom êŋ vê ênjêk ôpêŋ ami. Ma mi. Anêŋ kambom êŋ tem ênjêk thêthô.”   
\p
\v 30 Yisu hanaŋ abô takêŋ hathak ŋê takatu ba enaŋ nena ŋgôk lelaik hamô haviŋ yani.   
\s1 Yisu anêŋ talêbô lôk iviyaŋ  
\r (Mat 12:46-50; Luk 8:19-21)  
\p
\v 31 \x * \xo 3:31 \xt Mak 6:3; Jon 2:12; Ap 1:14\x*Ma Yisu anêŋ talêbô lôk iviyaŋ êyô imiŋ yaiŋ ma êv anyô te ba hi ek enaŋ êndêŋ Yisu nena êlêm yaiŋ.  
\v 32 Avômalô bêŋ anôŋ lêk ekalabu yani siŋ ba enaŋ, “Lemtambô lôk môlôviyaŋ imiŋ yaiŋ ba leŋiŋhaviŋ nêgê o.”   
\p
\v 33 Ma Yisu hanaŋ hik liŋ, “Opalê intu yenaŋ wakatik lôk aiyaŋ thêlô?”   
\p
\v 34-35 Ma Yisu hayê avômalô nômbêŋ atu ba ekalabu yani siŋ ma hanaŋ, “Avômalô takatu ba esopa Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ, intu yenaŋ wakatik lôk aiyaŋ ma livôŋ thêlô. Ba intu môlô êntêk ma yenaŋ wakatik lôk aiyaŋ thêlô.”   
\c 4  
\s1 Abô loŋ kapô hathak anyô hapaliv yaŋvêk  
\r (Mat 13:1-23; Luk 8:4-15)  
\p
\v 1 \x * \xo 4:1 \xt Mak 3:7-9; Luk 5:1-3\x*Ma Yisu hadôŋ avômalô hathak loŋbô hamô kasukthôm anêŋ daŋ. Ma avômalô bêŋ anôŋ ekalabu yani siŋ ba intu hathak yeŋ te ba hi hamô kasuk habobo liŋdaŋ ma avômalô imiŋ liŋdaŋ habup hathak.  
\v 2 \x * \xo 4:2 \xt Mat 13:34; Mak 4:33-34\x*Ma hadôŋ thêlô hathak abô loŋ kapô bêŋ anôŋ. Ba hanaŋ nena,  
\v 3 “Odaŋô! Anyô te hi hapaliv anêŋ yaŋvêk halôk anêŋ ku.  
\v 4 Yani hapaliv yaŋvêk takêŋ ma vi halôk loŋôndê. Êŋ ma menak êpôm ba eyaŋ.  
\v 5 Ma doho halôk valu kikiliŋ ba intu hapup ketheŋ ek malê nena pik dokte iyom.  
\v 6 Ma doŋtom wak habi hayô hêk ma hakapok ek malê nena anêŋ ŋgalôk ma bidoŋna.  
\v 7 Ma vi halôk loŋ yak lôkmaŋgiŋ kapô ba yak êŋ halumbak hayô yaŋvêk takêŋ vôv. Ba intu miŋ yaŋvêk êŋ hik anôŋ ami.  
\v 8 Ma doŋtom vi halôk pik mavi ba hapup ba habitak bêŋ ba hik anêŋ anôŋ. Vi hatôm 30, ma vi 60, ma vi 100.”   
\p
\v 9 Yôv ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Môlô ŋê lôk lemôndôŋ ma nodaŋô abô êntêk katô!”   
\p
\v 10 Avômalô nômbêŋ atu etak Yisu ba i, êŋ ma yani lôk anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju ma avômalô takatu ba eveŋ haveŋ yani iyom intu thêlô êmô. Ma thêlô enaŋ hik yani liŋ hathak abô loŋ kapô takatu ba yani hanaŋ anêŋ ôdôŋ.  
\v 11 Ma Yisu hanaŋ, “Wapômbêŋ lêk hêv anêŋ auk loŋ kapô hathak anêŋ loŋ lôkliŋyak hadêŋ môlô. Ma doŋtom avômalô vi atu ba êmô yaiŋ ek anêŋ loŋ lôkliŋyak, thêlô ethak elaŋô abô êŋ hathak abô loŋ kapô iyom.  
\v 12 \x * \xo 4:12 \xt Ap 28:26-27\x*Aêŋ ba,  
\q1 “‘thêlô tem nêgê bêŋ anôŋ, ma doŋtom tem miŋ neyala ami.  
\q2 Ma tem nedaŋô abô bêŋ anôŋ,  
\q2 ma doŋtom tem miŋ neyala abô takêŋ anêŋ ôdôŋ ami.  
\q1 Yakô thêlô nede kapôlôŋiŋ liliŋ,  
\q2 ma Wapômbêŋ nêm iniŋ kambom vê.’” \rq Aisaia 6:9-10 \rq*   
\p
\v 13 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Môlô miŋ oyala abô loŋ kapô êntêk ami e? Aêŋ ba tem môlô noyala abô loŋ kapô yaŋ aisê?  
\v 14 Anyô atu ba havatho yaŋvêk, êŋ ma hatôm yani havatho Wapômbêŋ anêŋ abô.  
\v 15 Ma avômalô vi ma êtôm yaŋvêk atu ba epaliv halôk loŋôndê. Thêlô êŋ elaŋô Wapômbêŋ anêŋ abô. Ma doŋtom ketheŋ oyaŋ ma Sadaŋ hayô ba hêv abô takatu ba evatho halôk thêlô kapôlôŋiŋ vê.  
\v 16 Ma avômalô vi ma hatôm yaŋvêk epaliv halôk valu kikiliŋ. Thêlô elaŋô Wapômbêŋ anêŋ abô ba êvhaviŋ ketheŋ lôk leŋiŋmavi.  
\v 17 Ma doŋtom miŋ habi ŋgalôk ami ba intu imiŋ vauna iyom. Ek malê nena malaiŋ lôk vovaŋ hapôm thêlô hathak Wapômbêŋ anêŋ abô, êŋ ma etak iniŋ êvhaviŋ ketheŋ oyaŋ.  
\v 18 Ma avômalô vi êtôm yaŋvêk epaliv halôk loŋ yak lôkmaŋgiŋ kapô. Avômalô takêŋ elaŋô Wapômbêŋ anêŋ abô,  
\v 19 \x * \xo 4:19 \xt Mat 19:23-24\x*ma doŋtom thêlô leŋiŋhiki bêŋ anôŋ hathak iniŋ lôkmala pik êntêk lôk valuseleŋ ma maleŋiŋkilik hathak nômkama lomaloma. Auk takêŋ intu hasivuŋ Wapômbêŋ anêŋ abô ba thêlô miŋ ik iniŋ anôŋ ami.  
\v 20 Ma avômalô vi ma êtôm yaŋvêk epaliv halôk pik mavi. Thêlô elaŋô ba evaloŋ loŋ hêk thêlôniŋ kapôlôŋiŋ. Doho iniŋ anôŋ atu ba hik ma hatôm 30 ma doho 60 ma doho hatôm 100.”   
\s1 Êthôkwêŋ atum hamiŋ ek nêm deda  
\r (Luk 8:16-18)  
\p
\v 21 \x * \xo 4:21 \xt Mat 5:15; Luk 11:33\x*Ma Yisu hanaŋ hik thêlô liŋ nena, “Môlô othak ôtôm atum ba osoŋ halôk uŋ kapô mena uvuŋ hamô loŋ kapô e? Mi, môlô ôtôm ba ôthôkwêŋ liŋ hamiŋ.  
\v 22 \x * \xo 4:22 \xt Mat 10:26; Luk 12:2\x*Nômkama nômbêŋ atu ba hamô loŋ kapô, êŋ ma vêmam ka tem imbitak yaiŋ. Ma nômkama takatu ba anyô havuŋ hêk loŋ kapô, êŋ ma vêmam ka tem imbitak deda.  
\v 23 O anyô lôk lemôndôŋ ma ondaŋô abô êntêk.”   
\p
\v 24 \x * \xo 4:24 \xt Mat 7:2\x*Vêm ma Yisu hanaŋ, “Lemimimbi abô takatu ba yahanaŋ katô. Ma olaŋô mavi, êŋ ma tem noyala katô anôŋ lôk noja auk mavi bêŋ anôŋ imbiŋ.  
\v 25 \x * \xo 4:25 \xt Mat 13:12; 25:29; Luk 19:26\x*Ôpatu ba halaŋô Wapômbêŋ anêŋ abô, ma tem Wapômbêŋ nêm auk bêŋ anôŋ êndêŋ yani. Ma doŋtom ôpatu ba miŋ halaŋô Wapômbêŋ anêŋ abô ami, anêŋ auk mavi atu ba bôk hamô haviŋ yani, Wapômbêŋ tem nêm vê.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak yaŋvêk halumbak bêŋ  
\p
\v 26 Ma Yisu hanaŋ, “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma aêntêk. Anyô te hapaliv yaŋvêk halôk anêŋ ku kapô.  
\v 27 Ma hêk hadêŋ bôlôvôŋ ma haveŋ hadêŋ lôkwak. Ma doŋtom yaŋvêk da hapup ba habitak bêŋ, ba anyô êŋ miŋ hayala ami.  
\v 28 Pik da hadum ku ba yaŋvêk êŋ hapup ba livuk habitak ma habi ŋauŋ ba hik va hayô hamô.  
\v 29 \x * \xo 4:29 \xt Jol 3:13; ALK 14:15\x*Ma nôm takêŋ hapôpêk i, êŋ ma anyô êŋ hawa biŋ ba hale anôŋ hathak ek malê nena waklavôŋ neja anôŋ hayô.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak ava yaôna  
\r (Mat 13:31-32; Luk 13:18-19)  
\p
\v 30 Ma Yisu hanaŋ, “Yanaŋ aisê esak Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ek nêm auk êndêŋ môlô? Lôk abô loŋ kapô alê yaŋ intu tem yanaŋ?  
\v 31 Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma hatôm ava yaônate ba havatho halôk anêŋ ku. Ava êŋ ma yaôna lôk.  
\v 32 Ma doŋtom hapup ba habitak alokwaŋ daim ba hamôŋ ek nômkama ku kapô vi. Alokwaŋ êŋ anêŋ thaŋaŋ ma bêŋ ba intu loŋ kapô mavi ek menak nedav iniŋ unyak êndôk ba nêmô.”   
\s1 Yisu hanaŋ abô loŋ kapô iyom  
\r (Mat 13:34-35)  
\p
\v 33 Ma Yisu hathak hanaŋ abô loŋ kapô bêŋ anôŋ aêŋ iyom hadêŋ avômalô. Ma hadôŋ thêlô hatôm thêlôda iniŋ auk eyala nômkama.  
\v 34 Avômalô bêŋ anôŋ êmô haviŋ yani, êŋ ma hathak hadôŋ i hathak abô loŋ kapô iyom. Ma yanida lôk anêŋ ŋê ku iyom êmô, êŋ ma hanaŋ anêŋ ôdôŋ bêŋ hadêŋ i.   
\s1 Yisu hanaŋ ba lovak bêŋ hama  
\r (Mat 8:23-27; Luk 8:22-25)  
\p
\v 35 Wak êŋ anêŋ yaŋsiŋ habôk ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Alôana kasukthôm vi tuvulu.”  
\v 36 Êŋ ma thêlô etak avômalô nômbêŋ atu ma ethak yeŋ atu ba Yisu hamô ba i. Ma yeŋ doho i haviŋ.  
\v 37 Êŋ ma ôthôm bêŋ lôk lovak hayô ba hayuv ŋaŋ ba ŋaŋ haŋgasô halôk yeŋ kapô ba hadum ek êmô yeŋ sesoŋ.  
\v 38 Yisu hayô hêk kwalim te hêk yeŋ layuk ba hêk sôm. Êŋ ma anêŋ ŋê ku êyô ik liŋ ba enaŋ, “Kêdôŋwaga, ŋaŋ tem endok alalô. Ma hosoŋ nena êŋ ma nôm oyaŋ e?”   
\p
\v 39 Êŋ ma Yisu haviyô ma hathaŋ ŋaŋ budum lôk lovak ba hanaŋ nena, “Nôŋgwêk yaô ma ômô tiŋiŋ!” Yôv ma lovak hama ma ŋaŋ hêk labalina.   
\p
\v 40 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Môlô ôkô eka? Miŋ ôêvhaviŋ ami denaŋ e?”   
\p
\v 41 Ma ŋê êŋ elowaliŋ kambom ba enaŋ hik thêlôda liŋ, “Yani ma opalê ba intu ŋaŋ lo lovak elaŋô anêŋ abô ba esopa.”   
\c 5  
\s1 Yisu hêv ŋgôk kambom vê hêk anyô te  
\r (Mat 8:28-34; Luk 8:26-39)  
\p
\v 1 Yisu lôk anêŋ ŋê ku i kasukthôm vi tuvulu ma êyô avômalô Gelasa iniŋ pik.  
\v 2 Ma yeŋ hathak liŋ ma Yisu habup pik. Êŋ ma anyô lôk ŋgôk lelaik te halêm anêŋ siô ba hi hadêŋ Yisu.  
\v 3 Yani hathak hamô siô ma miŋ hatôm anyô late embaloŋ yani loŋ ami. Ma miŋ hatôm nekak yani loŋ esak seŋ ami.  
\v 4 Bôk evaloŋ yani lôbôlôŋ ba ekak va lobaŋ lusu hathak seŋ ma doŋtom hathô seŋ êŋ kisi. Anyô late miŋ hatôm embaloŋ ôpêŋ ba êmô tiŋiŋ ami, milôk.  
\v 5 Ma wak lo bôlôvôŋ sapêŋ ma hamô ba haveŋ siô lo dum ma haŋgaliak ba haŋgothe liŋkupik hathak valu.   
\p
\v 6 Yani hayê Yisu halêm daim denaŋ, ma halaŋviŋ ba hi hadêŋ Yisu ma halek vadôŋ lêlô hamô Yisu ma.  
\v 7-8 \x * \xo 5:7-8 \xt Mak 1:24\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ ôpêŋ, “Ŋgôk lelaik, otak ôpêntêk ba nu.” Ma anyô lôk ŋgôk êŋ halam lôklala bomaŋ, “Yisu, Wapômbêŋ Leŋ Anôŋ Biŋ anêŋ Nakaduŋ, hôlêm ek undum malê êndêŋ ya? Esak Wapômbêŋ anêŋ athêŋ miŋ nêm vovaŋ êndêŋ ya ami!”   
\p
\v 9 Êŋ ma Yisu hanaŋ hik ôpêŋ liŋ, “Anêm athêŋ nena?”  
\p Ma ôpêŋ hanaŋ, “Yenaŋ athêŋ nena Ŋê Vovak Lubuŋlubuŋ, ek malê nena yêlô ma bêŋ anôŋ.”  
\v 10 Ma yani hateŋ Yisu lôbôlôŋ nena miŋ nêm thêlô vê ênjêk loŋ êŋ ami.   
\p
\v 11 Bok bêŋ anôŋ eyaŋ nôm êmô dum te habobo loŋ êŋ.  
\v 12 Ma ŋgôk takêŋ enaŋ hik Yisu liŋ nena, “Nêm yêlô vê ni êndôk bok takêŋdaku kapô.”  
\v 13 Êŋ ma Yisu halôk ba hêv thêlô vê i êlôk bok takêŋ kapô. Ma bok takêŋ elaŋviŋ ketheŋ ba i hadêŋ loŋ kambom ma êv yak halôk kasukthôm ba ŋaŋ halok sapêŋ vônô. Bok takêŋ ma hatôm 2,000.   
\p
\v 14 Ma ŋê takatu ba eyabiŋ bok êsôv ba i enaŋ bêŋ haveŋ malak bêŋ lôk loŋ yaô nenanena haviŋ. Êŋ ma avômalô i ek nêgê nôm atu ba lêk habitak.  
\v 15 Thêlô êyô ma êyê ôpatu ba bôk ŋgôk lubuŋlubuŋ êmô iviŋ yani lêk hapuk sôp ma anêŋ auk mavi ba hamô tiŋiŋ. Êŋ ma thêlô êkô kambom.  
\v 16 Ma ŋê takatu ba êyê nôm êŋ enaŋ abô hadêŋ avômalô hathak malê atu hapôm anyô lôk ŋgôk êŋ ma enaŋ hathak bok takatu ba elok ŋaŋ ba ema haviŋ.  
\v 17 Êŋ ma avômalô eteŋ Yisu lôklokwaŋ ek etak thêlôniŋ loŋ ba ni buyaŋ.   
\p
\v 18 Yôv ma Yisu hathak yeŋ, ma anyô atu ba ŋgôk bôk hamô haviŋ yani hapetenak nena, “Hatôm yasôk imbiŋ o e?”  
\v 19 Ma doŋtom Yisu miŋ halôk hathak ôpêŋ anêŋ abô ami ba hanaŋ nena, “Nu anêm unyak lôk anêm avômalô. Ma onaŋ êndêŋ thêlô esak nômbêŋ atu ba Anyô Bêŋ hadum hathak o lôk hêv anêŋ lahaviŋ hadêŋ o.”  
\v 20 Êŋ ma ôpêŋ havôhi anêŋ loŋ ma hanaŋ hathak nômbêŋ atu ba Yisu hadum hadêŋ yani haveŋ malak laumiŋ atu ba hamô Dekapolis kapô. Ma avômalô loŋ êŋ sapêŋ elaŋô ba esoŋ kambom.   
\s1 Avena ŋama lôk avi lijiŋ  
\r (Mat 9:18-26; Luk 8:40-56)  
\p
\v 21 Yisu hathak yeŋ ba hi liŋdaŋ vi tuvulu hathak loŋbô. Yani hamiŋ liŋdaŋ, ma avômalô bêŋ anôŋ isup i ethak doŋtom ba ekalabu yani siŋ.  
\v 22 Ma anyô bêŋ hayabiŋ unyak yeŋ te halêm, anêŋ athêŋ nena Jailus. Yani hi hayê Yisu ma hêv yak halôk Yisu va luvi.  
\v 23 Ma hapetenak nena, “Yenaŋ avena tem ema. Ma hatôm ôlêm ba otak bahem êyôŋgêk yani ek imbitak mavi ba êmô lôkmala e?”  
\v 24 Êŋ ma Yisu hi haviŋ yani.  
\p Ma avômalô bêŋ anôŋ esopa yani ba ekalabu yani siŋ.  
\v 25 Avi te hamô loŋ êŋ ba hapôm lijiŋ thalaleŋ halom hatôm sondabêŋ laumiŋ ba lahavuju.  
\v 26 Dokta bêŋ anôŋ idum ek nênêm yani sa ma doŋtom miŋ êtôm ami ma êv vovaŋ iyom. Avi êŋ hêv anêŋ valu lôkthô hadêŋ thêlô, ma doŋtom lijiŋ êŋ miŋ hakapok dokte ami ma halom hêk denaŋ.  
\v 27 Ma bôk halaŋô abô hathak Yisu, ba intu halôk avômalô nômbêŋ êŋ kapô ma haveŋ Yisu yam ba hasôm anêŋ sôp daŋ.  
\v 28 Yani lahabi nena, “Yambaloŋ anêŋ kwêv iyom ma tem ya mavi.”  
\v 29 Hasôm iyom ma ketheŋ oyaŋ ma anêŋ thalaleŋ hakapok ma hayala nena malaiŋ êŋ hatak yani.   
\p
\v 30 \x * \xo 5:30 \xt Luk 6:19\x*Ma Yisu hasaê nena anêŋ lôklokwaŋ doho hêv yak. Êŋ ma hik i liliŋ hamiŋ avômalô takêŋ malêvôŋ ma hanaŋ, “Opalê hasôm ya?”   
\p
\v 31 Ma anêŋ ŋê ku enaŋ, “Hôyê avômalô nômbêŋ êntêk ekalabu o siŋ ma honaŋ hik liŋ hathak opalê hasôm o eka?”   
\p
\v 32 Ma doŋtom Yisu hatitiŋ hawê haveŋ nena opalê intu hasôm yani.  
\v 33 Ma avi êŋ hayala nôm atu ba lêk hapôm yani, ba intu hakô ba halowaliŋ ma hi halek vadôŋ lêlô hêk Yisu va. Ma hanaŋ nôm takêŋ bêŋ hadêŋ yani.  
\v 34 \x * \xo 5:34 \xt Mak 10:52; Luk 7:50; 17:19\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ yani nena, “Yenaŋ avena, anêm hôêvhaviŋ hadum ba lêk hubitak mavi. Nu lôk kapôlôm labali. Anêm lijiŋ lêk hatak o.”   
\p
\v 35 Yisu hanaŋ abô denaŋ ma anyô doho êlêm anêŋ Jailus anêŋ unyak ba enaŋ, “Nalum avi lêk hama yôv ba intu otak kêdôŋwaga ma miŋ nêm malaiŋ êndêŋ yani ami.”   
\p
\v 36 Ma doŋtom Yisu miŋ halaŋô iniŋ abô ami ma hanaŋ hadêŋ Jailus nena, “Miŋ ôkô ami, ônêmimbiŋ iyom.”   
\p
\v 37 Yisu hadô avômalô ini nimbiŋ yani ba hawa Pita lo Jems ma yaŋ Jon iyom ba i haviŋ yani.  
\v 38 Thêlô êyô Jailus anêŋ unyak ma hayê avômalô lêk elaŋ asêŋ malêŋ lôk thôthô bêŋ anôŋ.  
\v 39 Êŋ ma hi unyak kapô ma hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Olaŋ ba thôthô bêŋ êntêk eka? Amena ma hêk sôm iyom ma miŋ hama ami.”  
\v 40 Ma thêlô emalik hathak yani.  
\p Ma Yisu hêv thêlô vê ba ele yaiŋ ba i, ma hawa amena êŋ anêŋ talêbô lo lambô ma anêŋ ŋê ku lô atu iyom iviŋ yani ba i unyak kapô atu ba amena hêk.  
\v 41 \x * \xo 5:41 \xt Luk 7:14\x*Êŋ ma havaloŋ avena baŋ ma hanaŋ hathak abô Hiblu aêntêk, “Talita kum!” (Abô êŋ anêŋ ôdôŋ nena, “Yenaŋ avena, yanaŋ êndêŋ o nena umbiyô.”)  
\v 42 Ma ketheŋ oyaŋ ma avena êŋ haviyô ba haveŋ. Yani anêŋ sondabêŋ hatôm laumiŋ ba lahavuju. Thêlô êyê ba eboloba kambom.  
\v 43 Ma Yisu hanaŋ lôklokwaŋ hadêŋ thêlô nena miŋ nenaŋ nôm êŋ bêŋ êndêŋ anyôla ami. Ma nênêm nôm ek enjaŋ.   
\c 6  
\s1 Avômalô Nasalet êpôlik hathak Yisu  
\r (Mat 13:53-58; Luk 4:16-30)  
\p
\v 1 Yisu hatak loŋ êŋ ma hi anêŋ malak ôdôŋ ma anêŋ ŋê ku i iviŋ.  
\v 2 \x * \xo 6:2 \xt Jon 7:15\x*Sabat anêŋ Waklavôŋ hayô ba Yisu hi unyak yeŋ ma hadôŋ avômalô. Ma avômalô bêŋ anôŋ elaŋô anêŋ abô ba esoŋ ma enaŋ nena, “Ôpêntêk hawa abô lôk auk takêntêk anêŋ êsê ba intu hadum nômbithi hathak?  
\v 3 Ôpêŋ ma anyô halav unyak e? Yani ma Malia nakaduŋ ma Jems lo Josep ma Judas lo Saimon thêlô iniŋ te bêŋ e? Ma anêŋ livi êmô loŋ êntêk haviŋ alalô e?” Thêlô enaŋ aêŋ, ma êpôlik hathak yani.   
\p
\v 4 \x * \xo 6:4 \xt Jon 4:44\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Plopet hawa athêŋ bêŋ hêk malak yaŋ. Ma doŋtom anêŋ malak ôdôŋ lôk anêŋ thalaleŋ ma anêŋ avômalô, ma hatôm anyô athêŋ mi.”  
\v 5 Aêŋ ba Yisu miŋ hatôm idum nômbithi ênjêk loŋ êŋ ami, ma hatak baŋ hayô hêk anyô lôk lijiŋ tomtom iyom ba ibitak mavi.  
\v 6 Ma Yisu hasoŋ kambom hathak thêlô miŋ êvhaviŋ yani ami.  
\s1 Yisu hêv ŋê ku ba i  
\r (Mat 10:5-15; Luk 9:1-6)  
\p Ma Yisu hi lomalak nenanena ma hadôŋ avômalô.  
\v 7 Ma halam anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju ethak doŋtom ma habi i sam ba hêv juju ba i lôk hêv lôklokwaŋ hadêŋ thêlô ek nênêm ŋgôk lelaik vê.   
\p
\v 8 \x * \xo 6:8 \xt Luk 10:4-11\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ i nena, “Nobaloŋ unim kôm kwandiŋ iyom. Ma miŋ noja nômla doho imbiŋ ami. Polom lôk vak ma valu imiŋ unim vak damaŋ ami, dô.  
\v 9 Ma uŋgwik vemim kapô bokŋgôp iyom, ma miŋ noja kwêv ju ami.  
\v 10 Ma ôyô unyak te, ma nômô unyak êŋ iyom endeba notak loŋ êŋ ba unu buyaŋ.  
\v 11 \x * \xo 6:11 \xt Ap 13:51\x*Ma loŋ takatu ba miŋ ewa môlô thô ami lôk êdô nedaŋô môlônim abô, ma waklavôŋ otak loŋ êŋ, ma uŋgwik voŋgovaŋ takatu ba hamô vemim kapô vê êndôk thêlô maleŋiŋ ek injik iniŋ kambom thô.”   
\p
\v 12 Êŋ ma Yisu anêŋ ŋê ku i lomalak ma enaŋ ek avômalô nede kapôlôŋiŋ liliŋ.  
\v 13 \x * \xo 6:13 \xt Jem 5:14\x*Thêlô êv ŋgôk bêŋ anôŋ vê lôk etak nôm lêŋlêŋ hayô hamô avômalô lôk lijiŋ bêŋ anôŋ leŋiŋkadôk ba idum i ibitak mavi.   
\s1 Helot lahabi nena Yisu ma Jon anyô hathik ŋaŋ  
\r (Mat 14:1-12; Luk 3:19-20; 9:7-9)  
\p
\v 14 \x * \xo 6:14 \xt Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19-20\x*Kiŋ Helot Antipas halaŋô abô hathak Yisu ek malê nena avômalô sapêŋ bôk eyala yani katô. Doho enaŋ, “Jon anyô hathik ŋaŋ haviyô hathak loŋbô ba intu hawa lôklokwaŋ ba hadum nômbithi takêŋ.”   
\p
\v 15 Ma vi enaŋ, “Yani ma Elia.”  
\p Ma vi enaŋ, “Yani ma plopet te hatôm plopet tak sêbôk doho.”   
\p
\v 16 Ma doŋtom Helot halaŋô abô takêŋ ma hanaŋ nena, “Jon, ôpatu ba bôk yahadabêŋ laselo kisi, lêk haviyô hathak loŋbô!”   
\p
\v 17-18 \x * \xo 6:17-18 \xt Wkp 18:16\x*Sêbôk ma Helot hawa yaŋ Pilip anêŋ avi Helodias vani. Ba Jon hanaŋ hadêŋ Helot nena, “Lêk howa mamuyaŋ yanavi vani ba intu hubuliŋ abô balabuŋ.” Êŋ ma Helot hêv abô ek nebaloŋ Jon. Ma evaloŋ yani ba ekak loŋ ma êdô hamô koladôŋ.  
\v 19 Ma Helodias havaloŋ anêŋ lamaniŋ hathak Jon loŋ ba lahaviŋ nijik yani vônô, ma doŋtom miŋ hatôm ami,  
\v 20 ek malê nena Helot hakô ek Jon. Yani hayala nena Jon ma anyô matheŋ lôk anyô thêthôŋ. Aêŋ ba hayabiŋ Jon mavi. Ma hathak halaŋô Jon anêŋ abô ba lahiki kambom, ma doŋtom lahaviŋ bêŋ anôŋ ek endaŋô anêŋ abô.   
\p
\v 21 Haveŋ yam ma Helodias hapôm loŋôndê te. Helot haŋgabôm nôm bêŋ ek lahabi anêŋ waklavôŋ talêbô hawa yani. Ba halam anêŋ ŋê bêŋbêŋ takatu ba ethak êv yani sa lôk ŋê vovak laik môŋ ma ŋê bêŋbêŋ anêŋ Galili.  
\v 22 Thêlô eyaŋ nôm êmô ma Helodias nalavi hayô haloyeŋ ba hadum Helot lôk anêŋ ŋê bêŋbêŋ sapêŋ maleŋiŋ mavi.  
\p Êŋ ma kiŋ hanaŋ hadêŋ avena êŋ, “Lemhaviŋ malê ba honaŋ ma tem yanêm êndêŋ o.”  
\v 23 Ma havak abô haviŋ yani nena, “Yanaŋ avanôŋ biŋ dake nena honaŋ hik ya liŋ hathak nômlate ek yanêm êndêŋ o, êŋ ma tem yanêm iyom. Ma honaŋ hadêŋ ya ek yambak yenaŋ pik lôk nômkama sapêŋ vose êndôk malêvôŋ ba yanêm vi êndêŋ o, êŋ ma hatôm.”   
\p
\v 24 Êŋ ma avena êŋ hi hanaŋ hik talêbô liŋ, “Yanaŋ aisê?”  
\p Ma talêbô hanaŋ, “Onaŋ nena, ‘Yaleŋhaviŋ Jon anyô hathik ŋaŋ wakadôk.’”   
\p
\v 25 Ma avena êŋ havôhi lêvôkê ma hanaŋ hadêŋ kiŋ nena, “Yaleŋhaviŋ êntêk iyom ma otak Jon anyô hathik ŋaŋ wakadôk êndôk belev te ba nêm êndêŋ ya.”   
\p
\v 26 Ma kiŋ halaŋô ma lamalaiŋ bêŋ, ma doŋtom bôk havak abô halôk ŋê bêŋbêŋ maleŋiŋ yôv. Ba intu hadô enaŋ nena mi.  
\v 27 Aêŋ ba hêv ôpatu ba hathak hik anyô vônô ba hi ek enja Jon wakadôk ba êlêm. Anyô êŋ hi koladôŋ ma hadabêŋ Jon laselo kisi.  
\v 28 Ma hatak halôk belev te, ma hawa ba hi hêv hadêŋ avi muk atu. Ma avi êŋ hawa ba hi hêv hadêŋ talêbô.  
\v 29 Ma Jon anêŋ ŋê ku elaŋô abô êŋ, ma êlêm ewa anêŋ liŋkupik ba i elav halôk siô valu abyaŋ.   
\s1 Yisu havakôŋ avômalô hatôm 5,000  
\r (Mat 14:13-21; Luk 9:10-17; Jon 6:1-13)  
\p
\v 30 \x * \xo 6:30 \xt Luk 10:17\x*Aposel itup êyô ek Yisu hathak loŋbô ma enaŋ hathak nôm takatu ba thêlô idum lo êdôŋ.  
\v 31 Ma avômalô bêŋ anôŋ i ba êlêm ba Yisu lôk anêŋ ŋê ku miŋ hatôm nejaŋ nôm ami. Ba intu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Nôlêm ek alôana loŋ thiliv bute ek naja lovak.”   
\p
\v 32 Aêŋ ba thêlôda iyom ethak yeŋ te ba i loŋ thiliv bute.  
\v 33 Ma doŋtom avômalô bêŋ anôŋ êyê thêlô ma eyala loŋ atu ba thêlô tem ini. Ba intu avômalô anêŋ lomalak lomalak elaŋviŋ ba êyô loŋ êŋ êmôŋ vêm ka Yisu lôk anêŋ ŋê ku êyô eveŋ yam.  
\v 34 \x * \xo 6:34 \xt Nam 27:17; Mat 9:36\x*Ma Yisu hathak liŋ ma hayê avômalô bêŋ anôŋ lêk êmô hatôm boksipsip takatu ba alaŋsi mi, ba intu lahiki hathak thêlô. Ma hadôŋ thêlô hathak nômkama bêŋ anôŋ.   
\p
\v 35 \x * \xo 6:35 \xt Mak 8:1-9\x*Yaŋsiŋ hayô ma anêŋ ŋê ku i hadêŋ yani ma enaŋ, “Lêk yaŋsiŋ ma alalô amô loŋ thiliv.  
\v 36 Ba intu otak avômalô takêntêk ek ini malak lôk loŋ takatu ba hamô habobo ek nênêm iniŋ nôm vuli ek nejaŋ.”   
\p
\v 37 Ma doŋtom Yisu hanaŋ nena, “Mi, môlôda nobakôŋ i.”  
\p Êŋ ma thêlô enaŋ viyaŋ, “Ai, avômalô nômbêŋ anôŋ ba intu napôm valu êtôm ku ayôŋ baheŋvi ba lahavulô anêŋ vuli ek nanêm nôm vuli esak e?”   
\p
\v 38 Ma Yisu hanaŋ hik thêlô liŋ, “Môlônim polom vithê? Ôŋgô am.”  
\p Ma i êyê ma enaŋ nena, “Polom baheŋvi ma alim ju.”   
\p
\v 39 Êŋ ma Yisu hanaŋ ek anêŋ ŋê ku nenaŋ êndêŋ avômalô ek nimbi i sam ni lodôŋlodôŋ nenanena ba nêndôk nêmô kamuŋ mavi atu.  
\v 40 Ma thêlô ibi i sam hi lodôŋlodôŋ ba vi ma hatôm 100 êmô dôm te ma ôdôŋ yaŋ ma hatôm 50 êmô lodôŋlodôŋ aêŋ.  
\v 41 Ma Yisu hawa polom baheŋvi lôk alim ju atu. Ma hêv ma hathak leŋ ma hêv mek. Vêm ma haya polom êŋ ma hêv hadêŋ anêŋ ŋê ku ek nimbi sam êndêŋ avômalô takatu ba êmô. Ma hadum aêŋ hathak alim ju atu haviŋ.  
\v 42 Ma avômalô sapêŋ eyaŋ ba leŋiŋviyak.  
\v 43 Ma polom lôk alim wata vi atu ba hamô ma ŋê ku isup halôk vak sam laumiŋ ba lahavuju.  
\v 44 Ma anyô takatu ba eyaŋ nôm êŋ ma hatôm 5,000.   
\s1 Yisu haveŋ kasukthôm anêŋ dômlê  
\r (Mat 14:22-33; Jon 6:16-21)  
\p
\v 45 Vêm ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena nesak yeŋ ba nêmôŋ ba ini Betsaida. Ma yanida hamô ek nêm avômalô ba ini am.  
\v 46 \x * \xo 6:46 \xt Luk 5:16\x*Yani hêv avômalô ba i, êŋ ma yani hathak dum te ba hi ek eteŋ mek.   
\p
\v 47 Hale vônô ma yeŋ atu lôk anêŋ ŋê ku êmô kasukthôm malêvôŋ biŋ ma Yisu da intu hamô liŋdaŋ denaŋ.  
\v 48 Ma hayê lovak hayuv anêŋ ŋê ku lôk yeŋ ba hamô yeŋ loŋ hale hi. Ma thêlô lôklokwaŋ ek ivusiŋ yeŋ. Habobo tem eyaŋ ma Yisu haveŋ kasuk anêŋ dômlê ba hi hadêŋ thêlô. Yani hadum ek nêm thêlô liliŋ, \fig |alt="Jesus walking on water" src="GW-126A.TIF" size="col" loc="Mrk 6:48" copy="Illustration by Graham Wade © United Bible Societies, 1989." ref="Mak 6:48" \fig*  
\v 49-50 \x * \xo 6:49-50 \xt Luk 24:37\x*ma doŋtom anêŋ ŋê ku êyê yani haveŋ kasuk anêŋ dômlê ba esoŋ nena anyôla dahô. Thêlô sapêŋ êyê yani ba êkô kambom ba elaŋ boloba.  
\p Ma ketheŋ oyaŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Môlô miŋ nôkô ami ma nômô yaô! Ya êntêk!”  
\v 51 \x * \xo 6:51 \xt Mak 4:39\x*Ma yani hathak yeŋ haviŋ thêlô ma lovak bêŋ êŋ hama. Ma thêlô esoŋ kambom ba leŋiŋhabi mayaliv.  
\v 52 Ek malê nena iniŋ auk ma thekthek denaŋ ba miŋ eyala polom atu ba Yisu haŋgôli anêŋ ôdôŋ ami.   
\s1 Yisu hadum avômalô lôk lijiŋ mavi hêk Genesalet  
\r (Mat 14:34-36; Jon 6:22-25)  
\p
\v 53 Thêlô ethak liŋdaŋ vi tuvulu anêŋ Genesalet ma êthô yeŋ hamô.  
\v 54 Etak yeŋ ba êlôk biŋ ma avômalô êyê Yisu ba eyala yani ketheŋ.  
\v 55 Ba intu elaŋviŋ eveŋ loŋ sapêŋ ba ewa ŋê lôk lijiŋ halôk yêm ba i loŋ atu ba elaŋô nena Yisu tem êmô.  
\v 56 Loŋ nômbêŋ atu ba yani hi, malak yaônena lôk malak bêŋbêŋ, ma avômalô ewa ŋê lôk lijiŋ ba i êdô i hêk loŋ ethak doŋtom halôk. Ma eteŋ yani ek nêsôm anêŋ kwêv daim anêŋ daŋ iyom. Ma sapêŋ atu ba êsôm ma ibitak mavi.   
\c 7  
\s1 Yisu hanaŋ hathak nôm takatu ba tem indum anyô lelaik  
\r (Mat 15:1-20)  
\p
\v 1 Ma Palisi lo ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ doho êlêm anêŋ Jelusalem ba ekalabu Yisu siŋ.  
\v 2 \x * \xo 7:2 \xt Luk 11:38\x*Ma thêlô êyê Yisu anêŋ ŋê ku doho eyaŋ nôm lôk baheŋ “lelaik” ma miŋ ithik baheŋiŋ hatôm Palisi iniŋ abô majaŋ hanaŋ ami.  
\v 3 (Palisi lôk avômalô Islael ethak esopa limi iniŋ kobom ba intu ethak ithik baheŋiŋ hatôm kobom atu ba limi ethak idum. Ithik aêŋ ma hatôm nejaŋ nôm, ma miŋ ithik aêŋ ami ma miŋ hatôm nejaŋ nôm ami.  
\v 4 \x * \xo 7:4 \xt Mat 23:25\x*Lôk i loŋ etak nôm hamô ek nênêm vuli ba êvô êlêm ma miŋ ithik nôm takatu ba ewa hatôm iniŋ bôk lo loŋ atu ba ethak idum ami, êŋ ma miŋ hatôm nejaŋ nôm takêŋ ami. Thêlô ethak esopa limi iniŋ bôk lo loŋ ba ithik tase lôk uŋ ma belev lôk nômkama lomaloma hatôm iniŋ abô majaŋ hanaŋ.)   
\p
\v 5 Êŋ ma Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ enaŋ hadêŋ Yisu, “Aisê ka anêm ŋê ku eyaŋ nôm lôk baheŋiŋ lelaik ma miŋ esopa bumalô iniŋ abô majaŋ ami?”   
\p
\v 6 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Plopet Aisaia bôk hato abô avanôŋ hathak môlô ŋê takatu ba onaŋ abô mavi ma doŋtom udum kambom lomaloma ba hanaŋ nena,  
\q1 “‘Avômalô êntêk êbô yenaŋ athêŋ hathak veŋiŋbôlêk oyaŋ.  
\q2 Ma doŋtom kapôlôŋiŋ ma hêk daim bô ek ya.   
\q1
\v 7 Thêlô êv yeŋ oyaŋ hadêŋ ya.  
\q2 Ma ethak enaŋ thêlôda iniŋ abô iyom ba esau nena,  
\q2 “Êntêk ma Wapômbêŋ anêŋ abô.” ’ \rq Aisaia 29:13 \rq*   
\m
\v 8 Môlô ovaloŋ ŋê pik iniŋ kobom loŋ ma otak Wapômbêŋ anêŋ abô balabuŋ.”   
\p
\v 9 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Môlô ôdô Wapômbêŋ anêŋ abô balabuŋ ba osopa môlôda unim abô majaŋ.  
\v 10 \x * \xo 7:10 \xt Kis 20:12; 21:17; Lo 5:16\x*Hatôm Mose bôk hanaŋ aêntêk, ‘Nodovak lemami lo lemtami’ ma ‘Ôpatu ba hathaŋ lambô lo talêbô hathak abô kambom, ma nijik ôpêŋ vônô.’  
\v 11 Ma doŋtom môlô othak onaŋ nena anyôla hanaŋ hadêŋ lami nena, ‘Yenaŋ nômkama atu ba hamô ek yanêm mamu sa, êŋ ma bôk yahanaŋ nena tem yanêm êndêŋ Wapômbêŋ êtôm da. Ba intu miŋ hatôm yanêm mamu sa ami.’  
\v 12 Êŋ ma numiŋ yani loŋ siŋ ek nêm talêbô lo lambô sa.  
\v 13 Môlô othak osopa libumi iniŋ bôk lo loŋ ba ôvôliŋ dômiŋ ek Wapômbêŋ anêŋ abô. Lôk udum kobom lomaloma aêŋ iyom.”   
\p
\v 14 Ma Yisu halam avômalô nômbêŋ atu êlêm hadêŋ yani hathak loŋbô ma hanaŋ, “Môlô sapêŋ, nodaŋô ya lôk noyala abô takêntêk.  
\v 15-16 \x * \xo 7:15-16 \xt Ap 10:14-15\x*Nôm eyaŋ miŋ hatôm indum anyô imbitak lelaik ami. Mi. Nôm takatu ba hamô anyô kapô ba hale yaiŋ, intu hadum anyô habitak lelaik.”\f * \fr 7:15-16 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Mak hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: O anyô lôk lemôndôŋ ma ondaŋô abô êntêk.\f*   
\p
\v 17 Yisu hatak avômalô nômbêŋ atu ma hi unyak kapô. Êŋ ma anêŋ ŋê ku enaŋ hik yani liŋ hathak abô loŋ kapô atu ba hanaŋ.  
\v 18 Ma Yisu hanaŋ, “Ma môlô ôthôŋ haviŋ e? Odaŋô katô! Nôm takatu ba eyaŋ, miŋ hatôm idum anyô imbitak lelaik ênjêk Wapômbêŋ ma ami.  
\v 19 Nôm takêŋ miŋ halôk anyô kapô ba habuliŋ iniŋ auk ami. Mi, hi hamiŋ anyô lasoam vêm ma hale yaiŋ ba hi.” (Yisu hanaŋ aêŋ ek hik thô nena nôm eyaŋ sapêŋ ma lêk mavi iyom.)   
\p
\v 20 Ma Yisu hanaŋ nena, “Nôm takatu ba hamô anyô kapô ba hale yaiŋ, intu hadum anyô ibitak lelaik hêk Wapômbêŋ ma.  
\v 21 Nôm takatu ba hamô anyô kapô ba hale yaiŋ ma aêntêk: auk kambom lôk sek waliliŋ ma vani lôk ik anyô vônô ma idum sek haviŋ anyô yaŋ yanavi lôk  
\v 22 maleŋiŋkilik ma leŋiŋhabi auk kambom hathak anyô vi lôk abôyaŋ ma idum nôm kambom hathak anyô yaŋ ma miŋ mama ami lôk leŋdaŋ hathak anyô yaŋ anêŋ nômkama ma enaŋ abôyaŋ hathak anyô yaŋ lôk êbôi hathak iniŋ athêŋ ma idum nômkama hatôm ŋê molo.  
\v 23 Nôm kambom takêŋ intu hamô anyô kapô ba hale yaiŋ ba hadum ôpêŋ habitak lelaik.”   
\s1 Avi Ponisia te hêvhaviŋ Yisu  
\r (Mat 15:21-28)  
\p
\v 24 Ma Yisu hatak loŋ êŋ ma hi haveŋ loŋ takatu ba habobo Taia. Ma hi unyak te kapô ma hadô ek avômalô neyala nena yani hamô loŋ êŋ. Ma doŋtom miŋ hatôm imbuŋ i ek avômalô ami.  
\v 25 Ma avi te atu ba ŋgôk lelaik hamô haviŋ nalavi halaŋô nena Yisu lêk hayô loŋ êŋ. Êŋ ma hi ketheŋ ma halek vadôŋ lêlô hêk Yisu ma.  
\v 26 Yani ma avi Glik te ba talêbô havathu hêk Ponisia hamô Silia kapô. Ba hanaŋ hik Yisu liŋ lôk kapô malaiŋ nena nêm ŋgôk atu ba hamô haviŋ nalavi vê.   
\p
\v 27 Ma Yisu hanaŋ nena, “Alalô nanêm nôm êndêŋ avômena vêmam. Ma kambom ek nakaliv avômena iniŋ nôm êndêŋ avuŋ.”   
\p
\v 28 Ma avi êŋ hanaŋ, “Anyô Bêŋ, êŋ ma avanôŋ. Ma doŋtom avuŋ ethak isup avômena iniŋ nôm mapmap atu ba hêv yak halôk balê vibiŋ ba eyaŋ.”   
\p
\v 29 Ma Yisu hanaŋ, “Abô atu ba honaŋ ma mavi ba intu ômbônu. Ŋgôk êŋ lêk hatak nalum avi yôv.”   
\p
\v 30 Ma avi êŋ hayô anêŋ unyak ma hayê nena ŋgôk lêk hatak nalavi ba nalavi lêk hêk bônôŋ hêk anêŋ loŋ.   
\s1 Yisu hadum anyô lêndôŋ lôk abôlêk putup te mavi  
\p
\v 31 Ma Yisu hatak Taia iniŋ loŋ hêk ma hasopa Saidon habup halôk ba hi hayô Dekapolis iniŋ loŋ vêm ma havôhi kasukthôm Galili.  
\v 32 Êŋ ma ewa anyô lêndôŋ lôk abôlêk putup te ba êyô ek Yisu ma enaŋ hik yani liŋ lôk kapôlôŋiŋ ek etak baŋ êyôŋgêk ôpêŋ.   
\p
\v 33 Ma Yisu hawa ôpêŋ ba hi daim dokte ek avômalô ma hasoŋ baŋgwasiŋ halôk ôpêŋ lêndôŋ kapô. Vêm ma hasôwapôk hathak baŋ ma hasôm ôpêŋ dahalaŋ.  
\v 34 Ma hayê leŋ ma hik siv auk ma hanaŋ hadêŋ ôpêŋ hathak abô Hiblu nena, “Epata!” (Anêŋ ôdôŋ nena lemôndôŋ ekyav.)  
\v 35 Êŋ ma ôpêŋ lêndôŋ lo abôlêk hakyav ma hanaŋ abô halêm yaiŋ.   
\p
\v 36 \x * \xo 7:36 \xt Mak 1:43-45\x*Ma Yisu hanaŋ nena miŋ nenaŋ bêŋ êndêŋ anyôla ami. Hanaŋ aêŋ lôbôlôŋ ma doŋtom avômalô miŋ bônôŋ ami ma enaŋ bêŋ hi ba hi.  
\v 37 \x * \xo 7:37 \xt Ais 35:5\x*Ma avômalô esoŋ kambom ba enaŋ, “Yani hadum nômkama lôkthô ma mavi anôŋ. Hadum ŋê leŋôndôŋ kôtôŋ elaŋô abô ma ŋê veŋiŋbôlêk putup enaŋ abô halêm yaiŋ.”   
\c 8  
\s1 Yisu havakôŋ avômalô hatôm 4,000  
\r (Mat 15:32-39)  
\p
\v 1 \x * \xo 8:1 \xt Mak 6:35-44\x*Ma wak te ma avômalô bêŋ anôŋ êlêm ethak doŋtom hathak loŋbô. Ma thêlô nôm mi ek nejaŋ. Êŋ ma Yisu halam anêŋ ŋê ku êlêm ma hanaŋ hadêŋ i nena,  
\v 2 “Yaleŋ hik ya hathak avômalô nômbêŋ êntêk. Thêlô bôk êmô haviŋ ya hatôm wak lô ba iniŋ nôm lêk mi.  
\v 3 Doho êlêm anêŋ loŋ daim bô ba intu yahêv i ba i oyaŋ, ma tem maleŋiŋ etaba êndôk loŋôndê ba nênêm yak.”   
\p
\v 4 Ma anêŋ ŋê ku enaŋ nena, “Loŋ êntêk ma loŋ thiliv ma avômalô bêŋ anôŋ. Aêŋ ba alalô naja polom anêŋ êsê ek nanêm êndêŋ i?”   
\p
\v 5 Ma Yisu hanaŋ hik thêlô liŋ, “Môlônim polom vithê intu hamô?”  
\p Ma enaŋ nena, “Baheŋvi ba lahavuju.”   
\p
\v 6 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ avômalô nômbêŋ atu nena nêndôk nêmô biŋ. Ma hawa polom baheŋvi ba lahavuju atu ma hêv lamavi hadêŋ Wapômbêŋ. Ma haya ba hêv hadêŋ anêŋ ŋê ku ek nebani êndêŋ avômalô nômbêŋ atu ba êmô.  
\v 7 Ma iniŋ alim yaônena tomtom hamô haviŋ. Hêv lamavi hathak vêm ma hêv hadêŋ anêŋ ŋê ku ek nebani êndêŋ avômalô imbiŋ.  
\v 8 Ma avômalô nômbêŋ êŋ eyaŋ ba leŋiŋviyak. Ma ŋê ku isup nôm wata halôk vak sam baheŋvi ba lahavuju.  
\v 9 Avômalô takêŋ ma hatôm 4,000. Yôv ma Yisu hêv thêlô sapêŋ ba i.  
\v 10 Ma yani hathak yeŋ haviŋ anêŋ ŋê ku ba i Dalmanuta iniŋ loŋ.   
\s1 Palisi leŋiŋhaviŋ nêgê lavôŋiŋ te  
\r (Mat 16:1-4)  
\p
\v 11 Ma Palisi êyô ma enaŋ hik Yisu liŋ lôklokwaŋ nena, “Undum lavôŋiŋ te ek injik thô nena Wapômbêŋ hêv o ba hôlêm mena mi e?” Thêlô enaŋ aêŋ ek nesau yani iyom.  
\v 12 \x * \xo 8:12 \xt Mat 12:39; Luk 11:29\x*Êŋ ma Yisu hik siv auk ma hanaŋ, “Avômalô bôlôŋ êntêk leŋiŋhaviŋ yandum lavôŋiŋ te ek injik thô nena Wapômbêŋ bôk hêv ya ba yahalêm eka. Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena tem miŋ yandum lavôŋiŋ ek avômalô bôlôŋ êntêk nêgê ami, ma mi.”  
\v 13 Yôv ma Yisu hatak thêlô ma hathak yeŋ hathak loŋbô ba hi kasukthôm vi tuvulu.   
\s1 Abô loŋ kapô hathak Palisi lôk Helot iniŋ yis  
\r (Mat 16:5-12)  
\p
\v 14 Yisu anêŋ ŋê ku leŋiŋpaliŋ ba miŋ ewa polom bêŋ anôŋ ba ethak yeŋ ami ma ewa polom doŋtom iyom.  
\v 15 \x * \xo 8:15 \xt Luk 12:1\x*Ma Yisu hanaŋ lôklokwaŋ hadêŋ thêlô nena, “Noyabiŋ am esak Palisi lo Helot iniŋ yis.”\f * \fr 8:15 \ft Yis ma nôm atu ba hadum polom hathiŋ bêŋ.\f*   
\p
\v 16 Ma ŋê ku enaŋ hadêŋ thêlôda nena, “Betha hanaŋ hathak alalô polom mi la.”   
\p
\v 17 \x * \xo 8:17 \xt Mak 6:52\x*Ma doŋtom yani hayala iniŋ abô atu ba enaŋ ba hanaŋ hik thêlô liŋ, “Môlô onaŋ hathak miŋ owa polom ami eka? Môlô ôthôŋ lôk miŋ oyala ami denaŋ e? Ma unim auk ma thekthek e?  
\v 18 Môlô ŋê lôk malemim ma miŋ ôyê tak ami e? Ma môlô ŋê lôk lemimôndôŋ ma miŋ olaŋô abô ami e? Ma môlô miŋ lemimhabi nôm atu ba bôk yahadum ami e?  
\v 19 \x * \xo 8:19 \xt Mak 6:41-44\x*Yahaya polom baheŋvi ek avômalô hatôm 5,000 ma usup polom wata halôk vak sam vithê?”  
\p Ma enaŋ, “Laumiŋ ba lahavuju.”   
\p
\v 20 “Ma yahaya polom baheŋvi ba lahavuju ek avômalô hatôm 4,000, ma usup polom wata halôk vak sam vithê?”  
\p Ma enaŋ, “Baheŋvi ba lahavuju.”   
\p
\v 21 Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ i, “Aisê, miŋ oyala ami denaŋ e?”   
\s1 Yisu hadum anyô mapusip te mavi hêk Betsaida  
\p
\v 22 Ma thêlô i êyô Betsaida ma avômalô doho ewa anyô mapusip te hayô ma enaŋ hik yani liŋ lôklokwaŋ ek êsôm ôpêŋ.  
\v 23 Ma Yisu havaloŋ anyô mapusip hamô baŋ ma hadadi ba thai etak malak bêŋ ma i daim dokte. Ma Yisu hasôwapôk hathak ôpêŋ madaluk luvi ma hatak baŋ hayô hêk ôpêŋ. Ma hanaŋ, “Hôyê nômlate mena mi e?”   
\p
\v 24 Ma ôpêŋ hêv ma liŋ ma hanaŋ, “Yahayê avômalô doho, ma doŋtom thêlô hatôm alokwaŋ i ba êlêm.”   
\p
\v 25 Êŋ ma Yisu hatak baŋ hayô hêk ôpêŋ madaluk hathak loŋbô. Ma ôpêŋ madaluk hakyav ba habitak mavi ma hayê nômkama sapêŋ halêm yaiŋ.  
\v 26 Ma Yisu hanaŋ nena, “Nu oda anêm unyak ma miŋ nu malak bêŋ ami.”   
\s1 Pita hanaŋ nena Yisu ma Kilisi  
\r (Mat 16:13-20; Luk 9:18-21)  
\p
\v 27 Ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku etak loŋ êŋ ma ibup ethak malak nenanena takatu ba hamô habobo Sisalia Pilipai. Eveŋ loŋôndê denaŋ ma hanaŋ hik anêŋ ŋê ku liŋ, “Avômalô ethak elam ya nena opalê?”   
\p
\v 28 \x * \xo 8:28 \xt Mak 6:15\x*Ma thêlô enaŋ nena, “Doho enaŋ nena o ma Jon anyô hathik ŋaŋ ma doho enaŋ nena o ma Elia ma doho enaŋ nena o ma plopet bô te.”   
\p
\v 29 \x * \xo 8:29 \xt Jon 6:68-69\x*Ma Yisu hanaŋ hik thêlô liŋ, “Ma môlôda olam ya nena opalê?”  
\p Êŋ ma Pita hanaŋ bêŋ nena, “O ma Mesia atu ba Wapômbêŋ hêv ek nêm anêŋ avômalô bulubiŋ.”   
\p
\v 30 \x * \xo 8:30 \xt Mak 9:9\x*Ma Yisu hanaŋ lôklokwaŋ ek miŋ nenaŋ abô êŋ bêŋ êndêŋ anyôla ami.   
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak anêŋ ŋama  
\r (Mat 16:21-28; Luk 9:22-27)  
\p
\v 31 Ma Yisu hadôŋ thêlô ba hanaŋ nena, “Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem esopa Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ ba enja vovaŋ bêŋ anôŋ. Ma Islael iniŋ ŋê bêŋbêŋ lôk ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ tem nimbuliŋ dômiŋ êndêŋ yani. Ma Wapômbêŋ tem indum ba nijik yani vônô. Ma êtôm wak lô ma tem imbiyô esak loŋbô.”  
\v 32 Yisu hanaŋ abô takêŋ bêŋ hadêŋ thêlô, êŋ ma Pita hawa yani hi daim dokte ma hathaŋ ba hanaŋ nena, “Miŋ onaŋ aêŋ ami.”   
\p
\v 33 Ma doŋtom Yisu hik ma liliŋ ba hayê anêŋ ŋê ku vi ma hathaŋ Pita ba hanaŋ, “Sadaŋ, nu daŋ! Hosopa anyô iniŋ auk iyom ma miŋ hosopa Wapômbêŋ anêŋ auk ami.”   
\p
\v 34 \x * \xo 8:34 \xt Mat 10:38-39; Luk 14:27\x*Êŋ ma Yisu halam avômalô nômbêŋ atu ba êlêm iviŋ anêŋ ŋê ku ma hanaŋ, “Anyôla hadum ek esopa ya, êŋ ma êmbôliŋ dôm êndêŋ yanida ma enja anêŋ alovalaŋaŋsiŋ ba esopa ya.  
\v 35 Ek malê nena ôpatu ba lahabi bêŋ anôŋ hathak anêŋ lôkmala pik, anêŋ lôkmala êŋ tem nêm yak. Ma doŋtom ôpatu ba hatak anêŋ lôkmala ek hasopa ya lôk yenaŋ abô, yani êŋ tem enja lôkmala anôŋ.  
\v 36 Anyô te hawa nômkama pik sapêŋ, ma doŋtom miŋ hasopa Wapômbêŋ ami ba anêŋ lôkmala hêv yak, êŋ ma tem yani êmô mavi e? Mi anôŋ, tem enja vovaŋ.  
\v 37 Ma anyôla hatôm nêm nômlate êndêŋ Wapômbêŋ ek enja anêŋ lôkmala esak loŋbô e? Mi anôŋ!  
\v 38 \x * \xo 8:38 \xt Mat 10:33\x*Avômalô bôlôŋ êntêk ma lêk idum kobom kambom lomaloma ba êdô Wapômbêŋ. Aêŋ ba anyôla mama ek ya lôk yenaŋ abô, ma embeŋ yam atu ba Anyô Anêŋ Nakaduŋ êlêm imbiŋ Lambô anêŋ deda lôkmaŋgiŋ lôk anêŋ aŋela matheŋ, ma yani tem mama ek ôpêŋ aêŋ iyom.”   
\c 9  
\p
\v 1 \x * \xo 9:1 \xt Mak 13:30\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak tem êlêm imbiŋ anêŋ lôklokwaŋ bêŋ. Ma môlô vi atu ba umiŋ loŋ êntêk tem nômô lôkmala denaŋ, ma ôŋgô nôm êŋ imbiŋ.”   
\s1 Yisu liŋkupik habitak yaŋda  
\r (Mat 17:1-13; Luk 9:28-36)  
\p
\v 2 \x * \xo 9:2 \xt Ap 3:22; 2Pi 1:17-18\x*Wak baheŋvi ba lahavute hale ba hi ma Yisu hawa Pita lo Jems ma Jon iviŋ yani ba ethak dumlolê daim te ba i êmô daluk. Êŋ ma Yisu liŋkupik habitak yaŋda hêk thêlô maleŋiŋ.  
\v 3 Ma anêŋ kwêv habitak thapuk anôŋ biŋ ba anyô pik la miŋ hatôm isik anêŋ kwêv ba imbitak thapuk aêŋ ami.  
\v 4 Ma ketheŋ oyaŋ ma Elia lo Mose êyô ma enaŋ abô haviŋ Yisu ba thêlô êyê.   
\p
\v 5 Ma Pita hanaŋ hadêŋ Yisu, “Kêdôŋwaga, mavi anôŋ ek lêk alalô amô loŋ êntêk. Yêlô tem nadav unyak lôkkupik lokwaŋlô, te ek o ma te ek Mose ma te ek Elia.”  
\v 6 (Thêlô êkô kambom ba êthôŋ abô nenaŋ paliŋ ba intu Pita hanaŋ aêŋ.)   
\p
\v 7 Ma buliv te hayô hava thêlô siŋ, ma abô te halêm anêŋ buliv êŋ kapô nena, “Intu ma yenaŋ Okna atu ba yaleŋhaviŋ videdauŋ. Ba nodaŋô anêŋ abô!”   
\p
\v 8 Ma ketheŋ oyaŋ ma thêlô êyê hawê haveŋ ma Yisu iyom intu hamiŋ ma miŋ anyôla hamiŋ haviŋ yani ami.   
\p
\v 9 Vêm ma etak dumlolê êŋ ba êlôk ele i ma Yisu hanaŋ lôklokwaŋ ek miŋ nenaŋ nôm atu ba êyê bêŋ êndêŋ anyôla ami endeba Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ema ba imbiyô ênjêk ŋama esak loŋbô am.  
\v 10 Aêŋ ba thêlô ivuŋ abô êŋ hêk thêlôda ma miŋ enaŋ bêŋ ami, ma doŋtom enaŋ abô pôk bêŋ hathak “ema lo imbiyô ênjêk ŋama” anêŋ ôdôŋ ma aisê?   
\p
\v 11 \x * \xo 9:11 \xt Mal 3:1\x*Ma thêlô enaŋ hik Yisu liŋ, “Aisê ka ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ enaŋ nena Elia tem êmôŋ ba êlêm vêm ka Mesia?”   
\p
\v 12-13 \x * \xo 9:12-13 \xt Sng 22:1-18; Ais 53:3; Mal 4:5-6; Mat 11:14\x*Ma Yisu hanaŋ nena, “Avanôŋ! Elia tem êmôŋ ek indum nômkama sapêŋ imbitak mavi esak loŋbô. Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô nena Elia bôk halêm yôv. Ma avômalô esopa iniŋ leŋiŋhaviŋ iyom ba idum kambom lomaloma hadêŋ yani hatôm atu ba Wapômbêŋ anêŋ kapya bôk hanaŋ hathak yani. Ma doŋtom aisê ka Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem enja vovaŋ bêŋ lôk nêmbôliŋ dômiŋ êndêŋ yani?”   
\s1 Yisu hêv ŋgôk vê hêk okna te  
\r (Mat 17:14-21; Luk 9:37-43)  
\p
\v 14 Yisu thêlô êyô ek ŋê ku vi ma êyê avômalô bêŋ anôŋ lêk ethak doŋtom ba êmô. Ma ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ lôk anêŋ ŋê ku vi atu ba êmô enaŋ abô ba êkôki hathak.  
\v 15 Ma avômalô nômbêŋ êŋ êyê Yisu, ma esoŋ kambom ba elaŋviŋ i ma ewa yani thô.   
\p
\v 16 Ma Yisu hanaŋ hik thêlô liŋ, “Môlô ôkôkam hathak malê?”   
\p
\v 17 Ma anyô te hamiŋ avômalô nômbêŋ êŋ kapô ba hanaŋ, “Kêdôŋwaga, ŋgôk te havaloŋ yenaŋ okna abôlêk loŋ ba miŋ hatôm enaŋ abô ami. Ba intu yahawa halêm ek o.  
\v 18 Ŋgôk hathak hayôkwiŋ yani ba habi yani halôk pik ma abôlêk wapôk thapuk hale yaiŋ ma haloŋoloŋ abôlêk kalalaŋ ma liŋ havuviŋ ba thotho. Yahanaŋ ek anêm ŋê ku nênêm ŋgôk êŋ vê ma doŋtom thêlô miŋ hatôm ami.”   
\p
\v 19 Ma Yisu hanaŋ viyaŋ, “Yahamô haviŋ môlô sawa daim ma doŋtom miŋ ôêvhaviŋ ami ma owa auk lokbaŋ aleba yakapôlôŋ lêk hagiap hathak môlô. Noja okna êŋ êlêm.”   
\p
\v 20 Êŋ ma ewa okna atu hi hadêŋ Yisu. Ŋgôk hayê Yisu, ma hayôkwiŋ okna êŋ kambom ba hêv yak halôk pik ba hapiki ma abôlêk thôk hêv yak.   
\p
\v 21 Ma Yisu hanaŋ hik lambô liŋ, “Ŋgôk habuliŋ yani hadêŋ aŋgê?”  
\p Ma lambô hanaŋ nena, “Sêbôk ba yani yaôna.  
\v 22 Ŋgôk êŋ habi yani halôk atum lôk ŋaŋ lôbôlôŋ ek injik yani vônô ma doŋtom mi. Aêŋ ba o hatôm undum ek ŋgôk êŋ etak yenaŋ okna, êŋ ma hôêv kapôlôm ek yai.”   
\p
\v 23 \x * \xo 9:23 \xt Mat 21:21; Mak 11:23\x*Ma Yisu hanaŋ, “Aisê ka honaŋ nena, ‘o hatôm’? Wapômbêŋ hatôm indum nômkama sapêŋ ek ŋê takatu ba êvhaviŋ yani.”   
\p
\v 24 Ma ketheŋ oyaŋ ma okna êŋ anêŋ lambô hanaŋ, “Yahêvhaviŋ ba undum ek yenaŋ auk atu ba miŋ yahêvhaviŋ ami êkôk ya liŋ ek yanêmimbiŋ!”   
\p
\v 25 Ma Yisu hayê nena avômalô êvôv i ketheŋ ethak doŋtom, êŋ ma hathaŋ ŋgôk lelaik atu ba hanaŋ, “O ŋgôk vembôlêk lôk lemôndôŋ putup, yahanaŋ hadêŋ o nena otak okna êntêk ba nu ma miŋ ômbôlêm esak loŋbô ami.”   
\p
\v 26 \x * \xo 9:26 \xt Mak 1:26\x*Ma ŋgôk halaŋ boloba ma hayôkwiŋ okna êŋ kambom ma hale yaiŋ ba hi. Ma okna êŋ hêk inaŋ anyô ŋama ba avômalô enaŋ nena, “Lêk hama.”  
\v 27 Ma doŋtom Yisu havaloŋ hamô baŋ vi ma havôv ba haviyô hamiŋ.   
\p
\v 28 Vêm ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku iyom êmô unyak kapô ma thêlô enaŋ hik yani liŋ, “Aisê ka yêlô miŋ hatôm nanêm ŋgôk êŋ vê ami?”   
\p
\v 29 Ma Yisu hanaŋ viyaŋ hadêŋ thêlô, “Mek iyom intu hatôm nêm ŋgôk anêŋ aêŋ vê.”   
\s1 Yisu hanaŋ bôlôŋ yaŋ hathak anêŋ ŋama  
\r (Mat 17:22-23; Luk 9:43-45)  
\p
\v 30 \x * \xo 9:30 \xt Jon 7:1\x*Ma thêlô etak loŋ êŋ ba ibitak êyô Galili. Ma Yisu hadô avômalô neyala nena thêlô lêk êmô êsê  
\v 31 \x * \xo 9:31 \xt Mak 8:31; 10:32-34\x*ek êndôŋ anêŋ ŋê ku. Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Tem nenaŋ Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu bêŋ ba netak êndôk avômalô baheŋiŋ. Ma tem nijik yani vônô, ma êtôm wak lô ma tem imbiyô esak loŋbô.”  
\v 32 \x * \xo 9:32 \xt Luk 9:45\x*Ma anêŋ ŋê ku êthôŋ abô êŋ anêŋ ôdôŋ paliŋ lôk êkô ek nenaŋ injik yani liŋ.   
\s1 Opalê intu anyô bêŋ?  
\r (Mat 18:1-5; Luk 9:46-48)  
\p
\v 33 Ma Yisu thêlô êyô Kapaneam ma i êmô unyak kapô te. Êŋ ma Yisu hanaŋ hik thêlô liŋ, “Môlô ôkôkam hathak malê haveŋ loŋôndê ba ôlêm?”  
\v 34 Thêlô eyala nena thêlô êkôki hathak thêlô alisê intu anyô bêŋ ek Yisu anêŋ ŋê ku vi ba intu thêlô bônôŋ.  
\v 35 \x * \xo 9:35 \xt Mat 20:25-27; Mak 10:43-44; Luk 22:24-26\x*Ma Yisu halôk hamô ma halam anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu ba êlêm. Ma hanaŋ, “Lemimhaviŋ numbitak anyô bêŋ, êŋ ma undum o endeba yaôna ba ôtôm avômalô lôkthô iniŋ anyô ku oyaŋ.”   
\p
\v 36 Ma hawa amena te ba hadô hamiŋ thêlô malêvôŋ. Ma havaloŋ hamiŋ ma hanaŋ hadêŋ thêlô,  
\v 37 \x * \xo 9:37 \xt Mat 10:40\x*“Ôpatu ba hêvhaviŋ ya ba hawa amena yaônate aêntêk thô, ma hatôm hawa ya thô. Ma ôpatu ba hawa ya thô, ma hatôm hawa ôpatu ba hêv ya ba yahalêm thô haviŋ.”   
\s1 Ôpatu ba hadum ku haviŋ alalô ma miŋ numiŋ yani loŋ siŋ ami  
\r (Luk 9:49-50)  
\p
\v 38 Ma Jon hanaŋ hadêŋ Yisu nena, “Kêdôŋwaga, yêlô ayê anyô te hêv ŋgôk vê hathak anêm athêŋ. Ma doŋtom yani ma miŋ alalô te ami, ba intu yêlô anaŋ ek yani etak ku êŋ.”   
\p
\v 39 Ma doŋtom Yisu hanaŋ nena, “Dô! Miŋ numiŋ yani loŋ siŋ ami. Ôpatu ba hadum nômbithi hathak yenaŋ athêŋ ma tem miŋ enaŋ abô kambom ketheŋ esak ya ami,  
\v 40 \x * \xo 9:40 \xt Mat 12:30; Luk 11:23\x*ek malê nena ôpatu ba miŋ hapôlik hathak alalô ami, intu alalôaniŋ te.  
\v 41 \x * \xo 9:41 \xt Mat 10:42\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena anyô te hayê nena môlô ma Kilisi anêŋ avômalô ba hêv ŋaŋ hadêŋ môlô, ôpêŋ tem enja anêŋ vuli.   
\s1 Umiŋ lôklokwaŋ ek kambom miŋ esale o thô ami  
\r (Mat 18:6-9; Luk 17:1-2)  
\p
\v 42 “Ma anyô te hadum ba yenaŋ amena atu ba hêvhaviŋ ya te hêv yak, ôpêŋ tem êpôm malaiŋ bêŋ anôŋ. Ôpêŋ tem nêsôkwêŋ valu bêŋ te esak laselo ba nimbi yani êndôk ŋgwêk makidiŋ ba ema. Malaiŋ êŋ ma yaôna ek malaiŋ atu ba yani tem êpôm embeŋ yam.  
\v 43-44 \x * \xo 9:43-44 \xt Mat 5:30\x*Ma bahem hadum ba hudum kambom, êŋ ma odabêŋ kisi ba nêm vê ek miŋ undum kambom esak loŋbô ami! Bahem vi iyom ma malaiŋ, ma doŋtom mavi ek nu malak leŋ. Ma bahem luvi hamô ba hudum kambom, êŋ ma lemvimkupik sapêŋ tem ni loŋ atu ba atum hathaŋ ba miŋ hama ami. Ba intu malaiŋ bêŋ anôŋ.\f * \fr 9:43-44 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Mak hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: Loŋ êŋ ma matiŋyak tem nejaŋ anyô liŋkupik êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ, ma atum tem esaŋ anyô êmô aêŋ.\f*  
\v 45-46 Ma vem hadum ba hudum kambom, êŋ ma odabêŋ kisi ba nêm vê ek miŋ undum kambom esak loŋbô ami! Vem vi iyom ma malaiŋ, ma doŋtom mavi ek nu malak leŋ. Ma vem luvi hamô ba hudum kambom, êŋ ma lemvimkupik sapêŋ tem ni loŋ atu ba atum hathaŋ ba miŋ hama ami. Ba intu malaiŋ bêŋ anôŋ.\f * \fr 9:45-46 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Mak hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: Loŋ êŋ ma matiŋyak tem nejaŋ anyô liŋkupik êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ, ma atum tem esaŋ anyô êmô aêŋ.\f*  
\v 47 \x * \xo 9:47 \xt Mat 5:29\x*Ma malem daluk hadum ba hudum kambom, êŋ ma ômbi vê. Malem daluk vi iyom ma malaiŋ, ma doŋtom mavi ek nu malak leŋ. Ma malem daluk luvi hamô ba hudum kambom, êŋ ma lemvimkupik sapêŋ tem ni loŋ atu ba atum hathaŋ ba miŋ hama ami. Ba intu malaiŋ bêŋ anôŋ.  
\v 48 \x * \xo 9:48 \xt Ais 66:24\x* ‘Loŋ êŋ ma matiŋyak tem nejaŋ anyô liŋkupik êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ, ma atum tem esaŋ anyô êmô aêŋ.’  
\v 49 Atum tem êpôm avômalô sapêŋ êtôm ŋgwêk etak hathak nôm ek atum êŋ esaê thêlô.   
\p
\v 50 \x * \xo 9:50 \xt Mat 5:13; Luk 14:34\x* “Ŋgwêk ma nôm mavi, ma doŋtom anêŋ maniŋ hêv yak, êŋ ma opalê hatôm idum ba imbitak maniŋ esak loŋbô am? Ŋgwêk hathak hadum nôm ba vasiŋ, ba intu nômô yôhôk\f * \fr 9:50 \ft ‘Yôhôk’ anêŋ ôdôŋ nena ôpatu ba hamô maliŋyaô haviŋ avômalô vi. Lôk miŋ lamaniŋ ketheŋ ami. Ma hêv avômalô sa ek netak vovak.\f* mavi imbiŋ am aêŋ iyom.”   
\c 10  
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak ŋê lôk veŋi êdô i  
\r (Mat 19:1-12; Luk 16:18)  
\p
\v 1 Ma Yisu hatak loŋ êŋ ma hi haveŋ loŋ Judia lo ŋaŋ Jolodaŋ vi. Ma avômalô bêŋ anôŋ êlêm hathak loŋbô. Êŋ ma hasopa anêŋ bôk lo loŋ ba hadôŋ i.   
\p
\v 2 Ma Palisi doho êlêm ma idum ek nesau Yisu ba enaŋ hik yani liŋ, “Abô balabuŋ hanaŋ aisê? Anyô hatôm nêm yanavi vê mena mi e?”   
\p
\v 3 Ma Yisu hanaŋ viyaŋ, “Mose bôk hanaŋ aisê?”   
\p
\v 4 \x * \xo 10:4 \xt Lo 24:1-4; Mat 5:31\x*Ma thêlô enaŋ, “Mose halôk ek anyô eto kapya nêm yanavi vê ba etak êndôk yanavi baŋ ek nêm yani vê.”   
\p
\v 5 Êŋ ma Yisu hanaŋ nena, “Môlô ŋê lemôndôŋ kôtôŋ kambom ba intu Mose hato balabuŋ êŋ ba hêv hadêŋ môlô.  
\v 6 \x * \xo 10:6 \xt Stt 1:27; 5:2\x*Ma doŋtom ‘sêbôk ba môŋ anôŋ atu ba Wapômbêŋ hapesaŋ avômalô ma hapesaŋ anyô lo avi.  
\v 7 \x * \xo 10:7 \xt Stt 2:24; Ep 5:31-33\x*Ba intu Wapômbêŋ bôk hanaŋ nena, “Anyô tem etak lambô lo talêbô ma esak doŋtom imbiŋ yanavi  
\v 8 ek thai nimbitak êtôm kupik doŋtom iyom.” ’ Thai miŋ ju hathak loŋbô ami ma lêk ibitak doŋtom.  
\v 9 Aêŋ ba nôm atu ba Wapômbêŋ bôk havak loŋ hathak doŋtom, ma miŋ hatôm anyôla epole vê ami.”   
\p
\v 10 Vêm ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku êmô unyak kapô, ma anêŋ ŋê ku enaŋ hik yani liŋ hathak abô êŋ.  
\v 11 \x * \xo 10:11 \xt Mat 5:32\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Anyô hadô yanavi ba hawa avi yaŋ, êŋ ma hadum sek ba habuliŋ yanavi bô.  
\v 12 Ma avi te hadô yamalô ba hawa anyô yaŋ, êŋ ma hadum sek aêŋ iyom.”   
\s1 Yisu hêv mek hathak avômena  
\r (Mat 19:13-15; Luk 18:15-17)  
\p
\v 13 Ma avômalô ewa avômena yaônena i hadêŋ Yisu ek etak baŋ êyô ênjêk thêlô. Ma doŋtom anêŋ ŋê ku ethaŋ avômalô takêŋ.  
\v 14 Yisu hayê nôm êŋ, ma lamaniŋ ba hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Notak avômena yaônena ba nêlêm êndêŋ ya ma miŋ numiŋ thêlô loŋ siŋ ami ek malê nena avômalô takatu ba athêŋ mi ma hatôm avômena takêntêk ba Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma thêlôniŋ.  
\v 15 \x * \xo 10:15 \xt Mat 18:3\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena ôpatu ba miŋ hawa Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak hatôm avômena yaônena ami, miŋ hatôm imbitak êyô loŋ êŋ kapô ba ni ami. Ma mi.”  
\v 16 Ma Yisu havaloŋ avômena ma hatak baŋ hayô hêk i ma hêv mek hathak thêlô.   
\s1 Anyô lôk nômkama bêŋ hanaŋ abô haviŋ Yisu  
\r (Mat 19:16-30; Luk 18:18-30)  
\p
\v 17 Ma Yisu haviyô ba hi ma anyô te halaŋviŋ hadêŋ yani ma halek vadôŋ lêlô hamô valuvi ma hanaŋ, “Kêdôŋwaga mavi, yandum malê ek yamô lôkmala êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ?”   
\p
\v 18 Ma Yisu hanaŋ, “Holam ya nena mavi eka? Anyô late miŋ mavi ami ma Wapômbêŋ iyom intu ba mavi.  
\v 19 \x * \xo 10:19 \xt Kis 20:12-17; Lo 5:16-20\x*Abô balabuŋ ma bôk hoyala yôv: ‘Miŋ uŋgwik anyô vônô ami. Miŋ undum sek imbiŋ anyô yaŋ yanavi ami. Miŋ onja vani ami. Miŋ onaŋ abôyaŋ esak anyô vi ba undum abô ek i ami. Miŋ onaŋ abôyaŋ ek ômbôv anyô yaŋ anêŋ nômkama ami. Ma ondovak lemambô lo lemtambô.’”   
\p
\v 20 Ma ôpêŋ hanaŋ, “Kêdôŋwaga, ya yaôna aleba lêk ma yahasopa abô balabuŋ takêŋ.”   
\p
\v 21 Ma Yisu hayê ôpêŋ ba lahaviŋ. Ma hanaŋ, “O ma nômlate mi denaŋ. Nu nêm anêm nômkama sapêŋ ek avômalô nênêm vuli, ma onja valuseleŋ sapêŋ ba nêm êndêŋ avômalô siv. Hudum aêŋ, ma tem anêm nômkama mavi lomaloma êmô malak leŋ. Ma ôlêm osopa ya.”   
\p
\v 22 Yani ma anyô lôk nômkama bêŋ anôŋ. Ba intu halaŋô abô êŋ, ma hakôm ba hi lôk lamalaiŋ bêŋ.   
\p
\v 23 Ma Yisu hayê hawê haveŋ ma hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku, “Ŋê lôk nômkama bêŋ tem nêpôm malaiŋ bêŋ ek nimbitak nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ba ini.”   
\p
\v 24 Yisu anêŋ ŋê ku elaŋô ba esoŋ kambom. Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô hathak loŋbô nena, “Yenaŋ avômena, avômalô takatu ba indum ek nimbitak nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ba ini ma tem nêpôm malaiŋ bêŋ anôŋ!  
\v 25 Miŋ malaiŋ bêŋ ek bok kamel imbitak êyô luvik idu sôp anêŋ abyaŋ ba ni ami, ma doŋtom malaiŋ anôŋ ek anyô lôk nômkama bêŋ te imbitak êyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô.”   
\p
\v 26 Ma Yisu anêŋ ŋê ku esoŋ kambom anôŋ ba enaŋ hadêŋ i, “Avanôŋ e? Aêŋ ba miŋ hatôm anyôla imbitak êyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ba ni ami e?”   
\p
\v 27 Ma Yisu hayê thêlô lôklokwaŋ ma hanaŋ, “Wapômbêŋ iyom hatôm indum nômkama sapêŋ. Ma anyô te miŋ hatôm nêm yanida bulubiŋ ami ma mi.”   
\p
\v 28 Ma Pita hanaŋ hadêŋ Yisu, “Yêlô bôk atak yêlôaniŋ nômkama sapêŋ ba alêm asopa o!”   
\p
\v 29 Ma Yisu hanaŋ nena, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô, anyô te lahabi ya lôk yenaŋ Abô Mavi ba hatak anêŋ unyak lôk iviyaŋ ma livi lôk talêbô lo lambô ma nali lôk anêŋ pik,  
\v 30 êŋ ma Wapômbêŋ tem nêm bêŋ anôŋ êndêŋ ôpêŋ êtôm 100 êyô êmô anêŋ loŋ imbiŋ. Ôpêŋ hamô pik denaŋ, ma tem enja nômkama bêŋ anôŋ aêntêk unyak lôk iviyaŋ ma livi lôk taluvi ma nali lôk pik, ma doŋtom avômalô vi tem nimbuliŋ yani imbiŋ. Ma embeŋ yam ma tem êmô lôkmala êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ.  
\v 31 \x * \xo 10:31 \xt Mat 20:16; Luk 13:30\x*Odaŋô! Ŋê lôk athêŋ bêŋ, bêŋ anôŋ tem nimbitak ŋê lôk athêŋ mi. Ma ŋê lôk athêŋ mi bêŋ anôŋ tem nimbitak ŋê lôk athêŋ bêŋ.”   
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak anêŋ ŋama bôlôŋ te lô  
\r (Mat 20:17-19; Luk 18:31-34)  
\p
\v 32 \x * \xo 10:32 \xt Mak 8:31; 9:31\x*Yisu thêlô i Jelusalem ma Yisu hi hamôŋ. Ma anêŋ ŋê ku êyê ba esoŋ kambom ma avômalô takatu ba eveŋ yam êkô. Ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu ek nêlêm bidoŋ ma hanaŋ hathak nôm takatu ba tem êpôm yani.  
\v 33 “Odaŋô. Alalô ayô Jelusalem ma tem nenaŋ Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu bêŋ ba nênêm yani êndêŋ ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ. Ma tem nenaŋ ek nijik yani vônô ma nênêm yani êndêŋ avômalô loŋ buyaŋ  
\v 34 ek thêlô nenaŋ abôma lôk nêsôvwapôk esak yani ma nebali yani lôk nijik yani vônô. Wak lô ende ba ni ma tem imbiyô esak loŋbô.”   
\s1 Jems lo Jon leŋiŋhaviŋ nimbitak ŋê bêŋ  
\r (Mat 20:20-28)  
\p
\v 35 Yôv ma Sebedi nakaduŋ luvi, Jems lo Jon, i hadêŋ Yisu ma enaŋ, “Kêdôŋwaga, yai leŋiŋhaviŋ undum nômlate ek yai.”   
\p
\v 36 Ma Yisu hanaŋ, “Mamu lemimhaviŋ malê?”   
\p
\v 37 Ma thai enaŋ nena, “Otak yai yaŋ êmô bahem vianôŋ ma yaŋ êmô bahem vikeŋ ênjêk anêm loŋ lôkmaŋgiŋ kapô.”   
\p
\v 38 \x * \xo 10:38 \xt Mak 14:36; Luk 12:50\x*Ma Yisu hanaŋ, “Mamu ôthôŋ nôm atu ba onaŋ hik ya liŋ paliŋ. Hatôm nunum êndôk tase atu ba tem yanum lôk nusik êndôk ŋaŋ atu ba tem yasik e?”   
\p
\v 39 \x * \xo 10:39 \xt Ap 12:2; ALK 1:9\x*Ma enaŋ, “Yai hatôm.”  
\p Ma Yisu hanaŋ, “Avanôŋ, tase êŋ lôk ŋaŋ êŋ tem nunum lôk nusik.  
\v 40 Ma doŋtom nêmô yabaheŋ vianôŋ lôk vikeŋ, ma miŋ yenaŋ ku ami. Mi, Wapômbêŋ da hayabiŋ ku êŋ ba bôk hatak anyô doho yôv ek nêmô loŋ êŋ.”   
\p
\v 41 Ŋê ku laumiŋ takêŋ elaŋô abô êŋ ba leŋiŋŋaŋa hadêŋ Jems lo Jon.  
\v 42 \x * \xo 10:42 \xt Luk 22:25-26\x*Ma Yisu halam sapêŋ ethak doŋtom ma hanaŋ, “Môlô bôk oyala nena avômalô loŋ buyaŋ iniŋ kiŋ ethak ebam i ba ibuliŋ ŋê takatu ba êmô thêlô vibiŋ. Ma iniŋ ŋê bêŋbêŋ ethak ethaŋ iniŋ avômalô aêŋ iyom.  
\v 43 \x * \xo 10:43 \xt Mat 23:11; Mak 9:35\x*Odaŋô! Môlô miŋ nundum kobom êŋ ami! Môlô te lahaviŋ imbitak anyô lôk athêŋ bêŋ ênjêk môlô malêvôŋ, êŋ ma imbitak êtôm môlônim anyô ku ek nêm môlô sa.  
\v 44 Ma ôpatu lahaviŋ imbitak êtôm môlônim anyô bêŋ, êŋ ma êmô êtôm avômalô sapêŋ iniŋ anyô ku oyaŋ  
\v 45 hatôm ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ba yahadum aêŋ iyom. Miŋ yahalêm ek yandum ŋê bêŋbêŋ pik iniŋ kobom ba yasaŋ avômalô ek nindum yenaŋ ku ami. Mi anôŋ! Yahalêm hatôm anyô ku ek yanêm avômalô sa lôk yatak yenaŋ lôkmala ek nêm avômalô bulubiŋ.”   
\s1 Yisu hadum Batimeas madaluk mavi  
\r (Mat 20:29-34; Luk 18:35-43)  
\p
\v 46 Ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku êyô Jeliko. Idum ek netak Jeliko ma avômalô bêŋ anôŋ i haviŋ thêlô. Ma anyô madaluk pusip te anêŋ athêŋ nena Batimeas hamô loŋôndê daŋ vi ba hapetenak ek avômalô nênêm yani sa. (Batimeas anêŋ ôdôŋ nena Timeas nakaduŋ.)  
\v 47 Yani halaŋô nena Yisu anêŋ Nasalet halêm, ma halam kaêk lôklala nena, “Yisu, Devit anêŋ Lim Lukmuk, nêm kapôlôm ek ya!”   
\p
\v 48 Ma avômalô bêŋ anôŋ ethaŋ yani ba enaŋ, “O bônôŋ!” Ma doŋtom yani halam lôklala nena, “Yisu, Devit anêŋ Lim Lukmuk, nêm kapôlôm ek ya!”   
\p
\v 49 Êŋ ma Yisu hamiŋ ma hanaŋ, “Nodam yani êlêm.”  
\p Ma elam hadêŋ anyô madaluk pusip atu nena, “Lemmavi! Umbiyô ba nu! Yani halam o.”  
\v 50 Êŋ ma hakaliv anêŋ kwêv thilibuŋ hi ma hasôv kisi haviyô hamiŋ ma hi hadêŋ Yisu.   
\p
\v 51 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ yani, “Lemhaviŋ yandum malê êndêŋ o?”  
\p Ma anyô madaluk pusip êŋ hanaŋ, “Kêdôŋwaga, yaleŋhaviŋ yaŋgê tak.”   
\p
\v 52 \x * \xo 10:52 \xt Mak 5:34\x*Ma Yisu hanaŋ, “Umbiyô ba nu. Anêm hôêvhaviŋ hadum ba hubitak mavi.” Ma ketheŋ oyaŋ ma ôpêŋ madaluk hakyav ba hayê tak, ma hasopa Yisu haveŋ loŋôndê.   
\c 11  
\s1 Yisu habitak hayô Jelusalem hatôm kiŋ  
\r (Mat 21:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19)  
\p
\v 1 Yisu thêlô i ebobo Jelusalem ma i êyô Betpagi lo Betani, malak ju êŋ hêk habobo Dum Oliv. Ma hêv anêŋ ŋê ku ju ba i  
\v 2 ma hanaŋ nena, “Mamu unu malak entuvulu. Ubitak ôyô kapô ba u, ma tem ôŋgô ekak bok doŋki map te loŋ ba hamiŋ. Bok êŋ ma miŋ bôk anyôla hayô hamô ami. Nopole yak vê ma nondom ba nôlêm.  
\v 3 Ma anyôla hanaŋ hik mamu liŋ nena, ‘Udum aêŋ eka?’ ma nonaŋ êndêŋ yani nena, ‘Anyô Bêŋ lahaviŋ idum ku te esak vêmam, ka tem nêm êmbôlêm.’”   
\p
\v 4 Êŋ ma ŋê ku ju atu i ma êyê bok doŋki map atu ekak loŋ ba êthô hamô unyak abôlêk habobo loŋôndê viyaiŋ. Ma thai epole yak vê.  
\v 5 Ma anyô doho imiŋ loŋ êŋ êyê ba enaŋ, “Mamu udum malê ba opole bok anêŋ yak vê?”  
\v 6 Ma thai enaŋ hatôm atu ba Yisu hanaŋ hadêŋ thai. Êŋ ma etak thai ba i.  
\v 7 Ma ewa bok doŋki êŋ ba i hadêŋ Yisu, ma ibi iniŋ kwêv thilibuŋ daim thô ba eŋgava hayôhêk bok dômlokwaŋ ma Yisu hayô hamô.  
\v 8 Ma avômalô bêŋ anôŋ eŋgava iniŋ kwêv thilibuŋ daim ma vi ele nôkyalô ŋauŋ hamô kamuŋ ba eŋgava hêk loŋôndê.  
\v 9 Ma vi êmôŋ ma vi eveŋ yam ma Yisu halôk malêvôŋ ba elam nena,  
\q1 “Osana!”  
\q1 “Wapômbêŋ nêm lamavi êndêŋ ôpatu ba halêm hathak Anyô Bêŋ anêŋ athêŋ!” \rq Kapya Yeŋ 118:25-26 \rq*   
\q1
\v 10 “Wapômbêŋ nêm anêŋ lamavi êyô êmô bumalô Devit anêŋ lim êntêk atu ba tem eyabiŋ alalô êtôm kiŋ êtôm sêbôk ba Devit hayabiŋ!  
\q1 Osana! Nambô Wapômbêŋ anêŋ athêŋ esak leŋ!”   
\p
\v 11 Ma hi Jelusalem ma habitak hayô unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ kapô ba hi. Ma hayê nômkama takatu ba hamô loŋ êŋ. Ma doŋtom wak lêk halôk jalôm, êŋ ma hatak Jelusalem ma hi Betani haviŋ anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu.   
\s1 Yisu hêv ŋê idum ku valu vê hêk unyak matheŋ kapô  
\r (Mat 21:12-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22)  
\p
\v 12 Haviyô hayaŋ ma etak Betani ek ini Jelusalem. Ma Yisu hama kisi.  
\v 13 \x * \xo 11:13 \xt Luk 13:6\x*Ma hayê alokwaŋ sabo te lôk ŋauŋ hamiŋ daim dokte. Êŋ ma hi hayô alokwaŋ êŋ ôdôŋ ek ênjê nena hik anôŋ mena mi. Ma doŋtom hayê ŋauŋ oyaŋ iyom ma miŋ hik ami ek malê nena miŋ anêŋ waklavôŋ injik ami.  
\v 14 Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ alokwaŋ êŋ nena, “Anyô late miŋ hatôm enjaŋ anêm anôŋ esak loŋbô ami.” Ba anêŋ ŋê ku elaŋô.   
\p
\v 15 \x * \xo 11:15 \xt Jon 2:14\x*Ma Yisu thêlô êyô Jelusalem. Ma habitak hayô unyak matheŋ kapô anêŋ piklêvôŋ. Ma hayê avômalô ewa nômkama ba êdô hamô ek avômalô vi nênêm vuli. Êŋ ma halupuniŋ i ba hêv i vê hêk unyak matheŋ kapô ba ele yaiŋ ba i. Ma hale ŋê takatu ba êwê ŋê loŋ buyaŋ iniŋ valuseleŋ hathak Hiblu iniŋ valuseleŋ iniŋ balê liliŋ. Ma hadum aêŋ hadêŋ ŋê takatu ba êdô menak bôbô hamô ek avômalô vi nênêm vuli.  
\v 16 Ma hamiŋ loŋ siŋ ek avômalô miŋ neja iniŋ nômkama ba ini kapô ek nênêm vuli ami.  
\v 17 \x * \xo 11:17 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x*Ma Yisu hadôŋ thêlô ba hanaŋ aêntêk, “Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena, ‘Yenaŋ unyak ma unyak avômalô pik sapêŋ neteŋ mek êndôk.’ Ma môlô lêk udum ba habitak hatôm ŋê vani iniŋ loŋ ekopak êmô.”   
\p
\v 18 \x * \xo 11:18 \xt Mak 14:1\x*Ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ elaŋô abô êŋ ma êbôlêm loŋôndê ek nijik yani vônô. Ma doŋtom thêlô êkô hathak yani ek malê nena avômalô sapêŋ esoŋ kambom hathak anêŋ abô.   
\p
\v 19 Yaŋsiŋ anôŋ ma Yisu thêlô etak Jelusalem ba i.   
\s1 Alokwaŋ sabo hakapok  
\r (Mat 21:20-22)  
\p
\v 20 Hayaŋ lôkbôk ma Yisu thêlô êvôi ma êyê alokwaŋ sabo atu lêk hama ba hakapok hêk ŋauŋ ba hayô ôdôŋ.  
\v 21 Ma Pita lahabi Yisu anêŋ abô ba hanaŋ nena, “Kêdôŋwaga, nôŋgô! Alokwaŋ sabo wakbôk atu ba hothaŋ ma lêk hakapok yôv.”   
\p
\v 22 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Nônêmimbiŋ Wapômbêŋ.  
\v 23 \x * \xo 11:23 \xt Mat 17:20\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena ôpatu ba hanaŋ hadêŋ dumlolê êntêk nena, ‘Ômbi o kisi ni tamu ŋgwêk’, ma hêvhaviŋ ba havaloŋ anêŋ abô êŋ loŋ lôklokwaŋ ma miŋ laluvi ami, êŋ ma Wapômbêŋ tem indum ba dumlolê êŋ endaŋô ôpêŋ anêŋ abô.  
\v 24 \x * \xo 11:24 \xt Mat 7:7\x*Aêŋ ba intu yanaŋ êndêŋ môlô nena malê atu ba môlô onaŋ halôk unim mek, êŋ ma nônêmimbiŋ nena lêk owa yôv, ma nôm êŋ tem imbitak êtôm môlônim.  
\v 25-26 \x * \xo 11:25-26 \xt Mat 6:14-15\x*Môlô umiŋ ba oteŋ mek, ba lemimhabi kambom atu ba anyôla bôk hadum hadêŋ o, êŋ ma notak unim kapôlômim ek ôpêŋ. Udum aêŋ ma môlônim Lemambô atu ba hamô malak leŋ tem etak kapô ek môlô aêŋ iyom.”\f * \fr 11:25-26 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Mak hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: Ma doŋtom môlô miŋ otak kapôlômim ek avômalô vi iniŋ kambom ami, êŋ ma môlônim Lemambô tem miŋ etak anêŋ kapô ek môlônim kambom ami.\f*   
\s1 Yisu, opalê hêv athêŋ bêŋ hadêŋ o?  
\r (Mat 21:23-27; Luk 20:1-8)  
\p
\v 27 Ma Yisu thêlô i Jelusalem hathak loŋbô ba êyô unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ. Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ lôk ŋê bêŋbêŋ vi i hadêŋ Yisu.  
\v 28 Ma enaŋ hik yani liŋ nena, “Opalê hêv athêŋ bêŋ hadêŋ o lôk hêv ku hadêŋ o ba intu hudum nôm takêntêk?”   
\p
\v 29 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ i nena, “Tem yanaŋ injik môlô liŋ esak abô te aêŋ iyom. Ba onaŋ abô êŋ bêŋ hadêŋ ya ma tem yandam ôpatu ba hêv athêŋ bêŋ hadêŋ ya êndêŋ môlô.  
\v 30 Opalê hêv ku nisik avômalô êndôk ŋaŋ hadêŋ Jon? Wapômbêŋ leŋ? Mena anyô pik? Môlô nonaŋ êndêŋ ya!”   
\p
\v 31 Ma thêlôda enaŋ hadêŋ i nena, “Alalô anaŋ nena Wapômbêŋ hêv ku êŋ hadêŋ Jon ma tem yani enaŋ, ‘Aisê ka môlô miŋ ôêvhaviŋ yani ami?’  
\v 32 Ma doŋtom alalô anaŋ nena, ‘Anyô pik te hêv ku êŋ,’ êŋ ma avômalô tem leŋiŋmaniŋ êndêŋ alalô. Ek malê nena thêlô sapêŋ êvhaviŋ nena Jon ma plopet te.”   
\p
\v 33 Ma thêlô enaŋ hadêŋ Yisu nena, “Yêlô athôŋ paliŋ.”  
\p Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Aêŋ ba miŋ hatôm yandam ôpatu ba hêv athêŋ bêŋ hadêŋ ya anêŋ athêŋ bêŋ êndêŋ môlô ami. Ma mi.”   
\c 12  
\s1 Abô loŋ kapô hathak ŋê kambom eyabiŋ ku yak waiŋ  
\r (Mat 21:33-46; Luk 20:9-19)  
\p
\v 1 \x * \xo 12:1 \xt Ais 5:1-2\x*Ma Yisu hanaŋ abô loŋ kapô doho hadêŋ thêlô. Ba hanaŋ, “Anyô te havatho anêŋ ku yak waiŋ ma havak lôk hawê haveŋ. Ma halav lôv nêyô nimiŋ waiŋ anêŋ anôŋ pesa ek neja anêŋ thôk. Ma halav unyak daim te ek anyô nêmô ek neyabiŋ ku êŋ. Vêm ma hatak ku êŋ halôk anyô doho baheŋiŋ ek neyabiŋ ba hik anôŋ ma thêlô neja anôŋ vi ma nênêm vi êndêŋ yani. Vêm ma hatak loŋ êŋ ba hi loŋ buyaŋ.  
\v 2 Waklavôŋ yak waiŋ hik anôŋ hayô ma hêv anêŋ anyô ku te ba hi hadêŋ ŋê takatu ba eyabiŋ anêŋ ku atu. Yani lahaviŋ thêlô nênêm anôŋ doho êndêŋ yani êtôm sêbôk ba thêlô evak abô haviŋ i.  
\v 3 Ma doŋtom thêlô evaloŋ ôpêŋ loŋ ma ik yani kambom ba êv yani hi oyaŋ.  
\v 4 Vêm ma hêv anyô ku yaŋ ba hi hathak loŋbô, ma doŋtom ik halôk wakadôk ma êv mama hadêŋ yani.  
\v 5 Êŋ ma hêv anyô ku te hathak loŋbô ma doŋtom thêlô ik yani vônô. Vêm ma hêv tomtom aêŋ habup hathak ba vi ma evali ma vi ma ik vônô.   
\p
\v 6 “Hadum aêŋ aleba lêk mi ma anyô doŋtom iyom hamô. Ôpêŋ ma anêŋ namalô atu ba yani lahaviŋ. Hêv ôpêŋ hi ma lahabi nena, ‘Êntêk ma yenaŋ okna ba tem nedaŋô anêŋ abô.’   
\p
\v 7 “Ma doŋtom ŋê takatu ba eyabiŋ ku êŋ êyê ôpêŋ ma enaŋ hadêŋ thêlôda aêntêk, ‘Ôpêntêk ma ku alaŋ anêŋ nakaduŋ ba tem eyabiŋ lambô anêŋ ku. Alalô ik yani vônô ma ku êŋ tem imbitak alalôaniŋ.’  
\v 8 \x * \xo 12:8 \xt Hib 13:12\x*Ba intu evaloŋ yani ba ik yani vônô ma ibi anêŋ kupik hale viyaiŋ ba hi.   
\p
\v 9 “Aêŋ ba ku alaŋ tem indum malê? Tem ni injik ŋê takêŋ vônô ma nêm ku êŋ êndêŋ anyô vi ek neyabiŋ.  
\v 10 Môlô bôk osam Wapômbêŋ anêŋ abô bu êntêk mena mi e?  
\q1 “‘Valu atu ba ŋê elav unyak êpôlik hathak,  
\q2 ma lêk habitak landiŋ anôŋ.   
\q1
\v 11 Anyô Bêŋ da hadum nôm êŋ,  
\q2 ma yêlô ayê nôm êŋ nena mavi anêŋ dôêŋ.’” \rq Kapya Yeŋ 118:22-23 \rq*   
\p
\v 12 Ma Islael iniŋ ŋê bêŋbêŋ eyala nena Yisu hanaŋ abô loŋ kapô êŋ hathak thêlô ba intu êbôlêm loŋôndê ek nebaloŋ yani. Ma doŋtom êkô hathak avômalô, ba intu etak yani ma thêlô i.   
\s1 Nênêm takis êndêŋ Sisa mena dô  
\r (Mat 22:15-22; Luk 20:20-26)  
\p
\v 13 \x * \xo 12:13 \xt Luk 11:53-54\x*Vêm ma êv Palisi doho lôk ŋê esopa Helot doho ba i hadêŋ Yisu ek nesau yani esak abô ek nebaloŋ yani.  
\v 14 Thêlô êyô ek Yisu ma enaŋ, “Kêdôŋwaga, yêlô ayala nena o ma anyô abô avanôŋ. Ma miŋ hothak hobam anyô yaŋ ma hôdô anyô yaŋ ami. Ba intu ŋê bêŋbêŋ êdô anêm abô, ma miŋ hôkô ek i ami. Ma hothak huik Wapômbêŋ anêŋ abô thô hadêŋ avômalô. Aêŋ ba lemhabi aisê? Bumalô iniŋ balabuŋ hanaŋ nena yêlô hatôm nanêm valuseleŋ êndêŋ Sisa mena mi?”   
\p
\v 15 Ma doŋtom Yisu hayê thêlôniŋ auk kambom thô ba hanaŋ hik thêlô liŋ, “Aisê ba môlô udum ek numbuliŋ ya? Noja valuseleŋ te êlêm ek yaŋgê.”  
\v 16 Êŋ ma thêlô ewa valuseleŋ te halêm ek Yisu. Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Opalê anêŋ dahô lôk anêŋ athêŋ hêk valuseleŋ êntêk?”  
\p Ma thêlô enaŋ, “Sisa.”   
\p
\v 17 \x * \xo 12:17 \xt Lom 13:7\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Sisa anêŋ nômkama ma nônêm êndêŋ Sisa da. Ma Wapômbêŋ anêŋ nômkama ma nônêm êndêŋ Wapômbêŋ da.”  
\p Ma thêlô elaŋô ba esoŋ kambom hathak anêŋ abô êŋ.   
\s1 Abô hathak ŋê ŋama tem nimbiyô aisê  
\r (Mat 22:23-33; Luk 20:27-40)  
\p
\v 18 \x * \xo 12:18 \xt Ap 23:8\x*Ma Sadyusi doho i hadêŋ Yisu. Thêlô ma ôdôŋ te atu ba enaŋ nena ŋê ŋama tem miŋ nimbiyô esak loŋbô ami. Aêŋ ba intu enaŋ hik Yisu liŋ nena,  
\v 19 \x * \xo 12:19 \xt Lo 25:5\x*“Kêdôŋwaga, Mose bôk hato hadêŋ alalô nena, ‘Anyô te hama ba nali mi ma anêŋ yaŋ hamô, ma enja avi tôp êŋ ek imbi yaŋ atu ba hama anêŋ nakaduŋ vê.’  
\v 20 Aêŋ ba ŋê lôk iviyaŋ baheŋvi ba lahavuju êmô. Ma bôp hawa avi te ba hama ma nakaduŋ mi.  
\v 21 Ma nôk enja avi tôp êŋ, hawa ba hama ba nakaduŋ mi. Ma ŋgwa enja avi tôp bô êŋ, nena hama haviŋ.  
\v 22 Êŋ ma iviyaŋ takatu ba êmô ma nesopa kobom doŋtom êŋ iyom. Vêm ma avi tôp êŋ hama haviŋ.  
\v 23 Ma waklavôŋ ŋê ŋama iviyô hathak loŋbô ma avi tôp atu ba ŋê lôk iviyaŋ baheŋvi ba lahavuju takatu ba ewa ma alisê te anêŋ avi?”   
\p
\v 24 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Môlô miŋ oyala Wapômbêŋ anêŋ lôklokwaŋ lôk anêŋ abô atu ba hêk anêŋ kapya katô ami. Ba intu onaŋ abô lokbaŋ êntêk.  
\v 25 Ŋê ŋama iviyô hathak loŋbô, ma anyô lo avi tem miŋ neja i esak loŋbô ami ma mi. Thêlô tem nêmô êtôm aŋela malak leŋ iyom.  
\v 26 \x * \xo 12:26 \xt Kis 3:2,6\x*Môlô onaŋ nena ŋê ŋama tem miŋ nimbiyô esak loŋbô ami. Ma doŋtom môlô bôk osam Mose anêŋ kapya lôk kukuthiŋ atum hathaŋ hamô aliŋ e? Wak êŋ ma Wapômbêŋ hanaŋ hadêŋ Mose aêntêk, ‘Ya ma Ablaham lo Aisak ma Jekop iniŋ Wapômbêŋ.’  
\v 27 Wapômbêŋ ma miŋ ŋê ŋama iniŋ Wapômbêŋ ami. Mi, yani ma ŋê lôkmala iyom iniŋ Wapômbêŋ. Ba intu yêlô ayala nena thêlô bôk ema, ma doŋtom lêk êmô lôkmala. Môlônim abô ma lokbaŋ anôŋ!”   
\s1 Balabuŋ alisê intu bêŋ ek vi?  
\r (Mat 22:34-40; Luk 10:25-28)  
\p
\v 28 \x * \xo 12:28 \xt Luk 10:25-28\x*Ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ te hayô ma halaŋô Yisu lo Sadyusi êkôki. Ma halaŋô Yisu hanaŋ thêlôniŋ abô viyaiŋ mavi anôŋ. Aêŋ ba yani hanaŋ hik Yisu liŋ, “Balabuŋ alisê intu bêŋ ek balabuŋ vi?”   
\p
\v 29 \x * \xo 12:29 \xt Lo 6:4-5\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ nena, “Balabuŋ môŋ hanaŋ nena, ‘Môlô Islael nodaŋô katô. Anyô Bêŋ alalôaniŋ Wapômbêŋ, yani iyom intu Anyô Bêŋ.  
\v 30 Lemimimbiŋ Anyô Bêŋ unim Wapômbêŋ ênjêk unim kapôlômim lôk dahôlômim ma lôklokwaŋ lôk unim auk sapêŋ.’  
\v 31 \x * \xo 12:31 \xt Wkp 19:18\x*Ma balabuŋ yaŋ ma aêntêk: ‘Lemimbiŋ avômalô vi êtôm lemhaviŋ oda.’ Balabuŋ vi ma êmô balabuŋ bêŋ ju êntêk kapô.”   
\p
\v 32 Ma anyô lôkauk hathak abô balabuŋ hanaŋ hadêŋ Yisu, “Kêdôŋwaga, honaŋ abô mavi anôŋ. Anêm abô ma avanôŋ biŋ nena Anyô Bêŋ iyom intu Wapômbêŋ ma miŋ wapômbêŋ la yaŋ hamô doho haviŋ ami.  
\v 33 \x * \xo 12:33 \xt 1Sml 15:22; Hos 6:6\x*Alalô leŋiŋimbiŋ yani avanôŋ ênjêk alalôaniŋ kapôlôŋiŋ lôk auk ma lôklokwaŋ sapêŋ. Lôk leŋiŋimbiŋ avômalô vi êtôm alalô leŋiŋhaviŋ alalôda. Abô balabuŋ ju êŋ ma bêŋ ek da nômbêŋ atu ba êbôk hathak atum.”   
\p
\v 34 Yisu halaŋô ôpêŋ hanaŋ viyaŋ lôkauk mavi ba intu hanaŋ hadêŋ ôpêŋ, “Miŋ hômô daim ek Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ami. Mi.” Ma avômalô sapêŋ elaŋô anêŋ abô ba êkô ma miŋ enaŋ hik yani liŋ ek nesau yani esak loŋbô ami.   
\s1 Mesia ma opalê anêŋ lim lukmuk?  
\r (Mat 22:41–23:36; Luk 20:41-47)  
\p
\v 35 Ma Yisu hadôŋ avômalô hamô unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ ma hanaŋ, “Ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ ethak enaŋ nena Mesia ma Devit anêŋ lim lukmuk eka?  
\v 36 Lovak Matheŋ hêv auk hadêŋ Devit da ba hanaŋ,  
\q1 “‘Anyô Bêŋ Wapômbêŋ hanaŋ hadêŋ yenaŋ Anyô Bêŋ Mesia nena,  
\q2 “Ômô yabaheŋ vianôŋ endeba yatak ŋê takatu ba ik vovak hadêŋ o nêmô vemkapô vibiŋ am.” ’ \rq Kapya Yeŋ 110:1 \rq*   
\m
\v 37 Ma Devit da bôk halam Mesia nena anêŋ Anyô Bêŋ. Ma aisê ka Mesia ma yani anêŋ lim lôk anêŋ Anyô Bêŋ imbiŋ?”  
\p Avômalô elaŋô Yisu anêŋ abô êŋ ba leŋiŋmavi anôŋ.   
\p
\v 38 Yisu hadôŋ thêlô ba hanaŋ, “Môlô noyabiŋ am ek ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ. Thêlô leŋiŋhaviŋ nijik kwêv daim kêkêlô ba nembeŋ ek avômalô nebam i. Lôk leŋiŋhaviŋ avômalô bêŋ anôŋ nenaŋ, ‘Waklêvôŋ anyô bêŋ’ embeŋ loŋ ethak doŋtom halôk.  
\v 39 Ma leŋiŋhaviŋ nêmô êtôm ŋê bêŋbêŋ êmô unyak yeŋ kapô. Ma avômalô eŋgabôm nôm bêŋ, ma leŋiŋhaviŋ nejaŋ nôm êmô ŋê bêŋbêŋ iniŋ loŋ ethak êmô.  
\v 40 Thêlô ethak esau avi tôp ba ewa iniŋ unyak vani lôk eteŋ mek daim bêŋ ek avômalô leŋiŋimbi nena thêlô ma ŋê thêthôŋ anôŋ. Ŋê anêŋ aêŋ ma tem nêpôm vovaŋ bêŋ êndêŋ waklavôŋ idum abô.”   
\s1 Avi tôp te anêŋ da  
\r (Luk 21:1-4)  
\p
\v 41 Yisu hi halôk hamô habobo unyak matheŋ anêŋ alapa da ma hayê avômalô lubuŋlubuŋ i ibi iniŋ da. Ma ŋê lôk valu bêŋ ekaliv valu bêŋ anôŋ halôk alapa da.  
\v 42 Ma avi tôp te atu ba nômkama mi anôŋ hayô ma hatak anêŋ da hatôm valuseleŋ thalaleŋ ju iyom halôk alapa da êŋ.   
\p
\v 43 \x * \xo 12:43 \xt 2Ko 8:12\x*Ma Yisu halam anêŋ ŋê ku êlêm ma hanaŋ, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena avi tôp êntêk hêv valuseleŋ bêŋ anôŋ hamôŋ ek takêntêk sapêŋ.  
\v 44 Avômalô nômbêŋ êntêk iniŋ valu bêŋ anôŋ hamô ma doŋtom êv doktena iyom. Ma avi tôp êntêk ma nômkama mi anôŋ ma lêk hêv anêŋ valuseleŋ sapêŋ ba miŋ havaloŋ dokte loŋ ami.”   
\c 13  
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak unyak matheŋ Jelusalem  
\r (Mat 24:1-2; Luk 21:5-6)  
\p
\v 1 Yisu hatak unyak matheŋ ba hale yaiŋ ma anêŋ ŋê ku te hanaŋ hadêŋ yani, “Kêdôŋwaga, nôŋgô unyak matheŋ anêŋ lêlêyaŋ ma kêkêlô bomaŋ lôk anêŋ valu bêŋbêŋ!”   
\p
\v 2 \x * \xo 13:2 \xt Luk 19:44\x*Ma Yisu hanaŋ nena, “Hôyê unyak bêŋbêŋ takêntêk e? Malaiŋ bêŋ tem imbitak ba ŋê vovak tem nijik nômkama mavi nômbêŋ êntêk pesa ba valu yaŋ miŋ hatôm êyômô yaŋ loŋ ami.”   
\s1 Malaiŋ lomaloma tem imbitak  
\r (Mat 24:3-28; Luk 21:7-24)  
\p
\v 3 Vêm ma Yisu hamô Dum Oliv ma hayê unyak matheŋ hamô vi tuvulu. Ma Pita lo Jems ma Jon lo Andulu thêlô iyom i enaŋ hik yani liŋ,  
\v 4 “Onaŋ êndêŋ yêlô nena aŋgê intu nôm takêŋ tem imbitak? Lôk malê intu tem imbitak ek injik thô nena nômbêŋ êŋ lêk habobo?”   
\p
\v 5-6 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Ŋê lomaloma tem nêlêm esak yenaŋ athêŋ ba nenaŋ nena, ‘Ya ma Mesia atu.’ Ma tem nesau avômalô bêŋ anôŋ. Ba intu noyabiŋ am.  
\v 7 Ma môlô olaŋô abô hathak vovak lomaloma lôk vovak tem imbitak pik luvuluvu. Nôm takêŋ tem imbitak, ma doŋtom pik lo leŋ anêŋ daŋ ma mi denaŋ. Ba intu miŋ nodowaliŋ ami.  
\v 8 Ma avômalô ôdôŋ yaŋ tem nijik vovak imbiŋ ôdôŋ yaŋ. Ma kiŋ yaŋ lôk anêŋ avômalô tem nijik vovak êndêŋ kiŋ yaŋ. Ma loŋ lomaloma ma tem duviaŋ lôk bôm bêŋ imbitak. Nôm takêŋ ma hatôm vovaŋ môŋ atu ba hapôm avi lôk lasabeŋ ek embathu.   
\p
\v 9 \x * \xo 13:9 \xt Mat 10:17-20\x* “Aêŋ ba noyabiŋ am. Tem nebaloŋ môlô ba netak êndôk ŋê elaŋô abô baheŋiŋ. Lôk nebali môlô êmô unyak yeŋ. Hathak yenaŋ athêŋ ma tem numiŋ ŋê bêŋbêŋ lôk kiŋ maleŋiŋ ek nonaŋ yenaŋ abô bêŋ êndêŋ i.  
\v 10 Avômalô pik sapêŋ tem nedaŋô yenaŋ Abô Mavi vêmam ka nôm takêŋ tem imbitak embeŋ yam.  
\v 11 \x * \xo 13:11 \xt Luk 12:11-12\x*Thêlô ekak môlô loŋ ma ewa ba i ek nundum abô, êŋ ma miŋ nôkô ba nonaŋ nena, ‘Yêlô tem nanaŋ malê?’ Mi. Waklavôŋ êŋ ma nonaŋ auk takatu ba êv hadêŋ môlô iyom. Auk takêŋ ma Lovak Matheŋ da hanaŋ ma miŋ môlôda onaŋ ami.   
\p
\v 12 \x * \xo 13:12 \xt Mat 10:21\x* “Ma anyô loyaŋ tem yaŋ enaŋ yaŋ bêŋ ek nijik vônô. Ma lambô tem indum aêŋ êndêŋ nakaduŋ. Ma avômena tem nêmbôliŋ dômiŋ êndêŋ lami lo taluvi ba nenaŋ ek nijik i vônô.  
\v 13 \x * \xo 13:13 \xt Mat 10:22; Jon 15:21\x*Môlô ma yenaŋ avômalô. Ba intu avômalô sapêŋ tem nêpôlik esak môlô. Ma doŋtom ŋê takatu ba imiŋ lôklokwaŋ aleba hayô anêŋ daŋ, ma Wapômbêŋ tem nêm i bulubiŋ.   
\p
\v 14 \x * \xo 13:14 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11\x* “Nôm kambom anôŋ te tem imiŋ loŋ matheŋ anôŋ ba loŋ êŋ ma miŋ hatôm imiŋ ami. (Aêŋ ba môlô takatu ba osam abô êntêk, ma lemimimbi katô am.) Ma môlô takatu ba ômô Judia ôyê nôm êŋ ma nôsôv ketheŋ ba unu dumlolê.  
\v 15 \x * \xo 13:15 \xt Luk 17:31\x*Ma ŋê takatu ba êmô unyak vôv miŋ hatôm nêndôk ba ini unyak kapô ek neja iniŋ nômkama ami.  
\v 16 Ma ŋê takatu ba êmô ku kapô miŋ hatôm nendeni unyak ek neja iniŋ kwêv thilibuŋ ami.  
\v 17 \x * \xo 13:17 \xt Luk 23:29\x*Ai, kikaknena. Waklavôŋ êŋ ma tem malaiŋ bêŋ ek avi takatu ba esabeŋ lôk avi takatu ba êv sôm hadêŋ nali.  
\v 18 Noteŋ mek ek malaiŋ takêŋ miŋ imbitak êndêŋ waklavôŋ beleŋ simbak ami.  
\v 19 \x * \xo 13:19 \xt Dan 12:1; ALK 7:14\x*Ek malê nena waklavôŋ êŋ ma tem malaiŋ bomaŋ anôŋ ba êmôŋ ek malaiŋ tak sêbôk atu ba Wapômbêŋ hapesaŋ pik aleba lêk. Ma tem miŋ imbitak aêŋ esak loŋbô ami.  
\v 20 Ma Anyô Bêŋ miŋ hadabêŋ waklavôŋ malaiŋ takêŋ kisi ami, êŋ ma avômalô sapêŋ tem nema. Ma doŋtom yani lahabi avômalô takatu ba bôk halam i yôv ba intu hadabêŋ waklavôŋ êŋ hi bidoŋ.   
\p
\v 21 “Waklavôŋ êŋ ma anyôla hanaŋ hadêŋ môlô nena, ‘Ôŋgô, Mesia hamô loŋ êntêk’ mena ‘hamô loŋ tamu,’ ma miŋ nônêmimbiŋ ami.  
\v 22 \x * \xo 13:22 \xt ALK 13:13\x*Anyô doho tem nêlêm ba nenaŋ abôyaŋ aêntêk, ‘Ya ma Mesia’ mena ‘Ya ma Wapômbêŋ anêŋ plopet te’, ma nindum lavôŋiŋ lôk nômbithi ek nesau avômalô takatu ba bôk Wapômbêŋ halam i yôv haviŋ. Ma doŋtom Wapômbêŋ bôk halam i yôv ba intu miŋ hatôm ami.  
\v 23 Odaŋô! Nôm takêntêk miŋ lêk habitak ami denaŋ ma yahanaŋ nôm takêŋ bêŋ hadêŋ môlô ek môlô noyabiŋ am.   
\s1 Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem endelêm  
\r (Mat 24:29-35; Luk 21:25-33)  
\p
\v 24 \x * \xo 13:24 \xt Jol 2:10,31; 3:15; ALK 6:12-13\x* “Malaiŋ takêŋ hale halôk vêm,  
\q1 “‘ma wak tem imbitak momaŋiniŋ,  
\q2 ma ayôŋ tem miŋ imbi deda ami;   
\q1
\v 25 ma vuliŋ leŋ tem nênêm yak  
\q2 ma nôm takatu ba hamô leŋ tem nedowaliŋ.’ \rq Aisaia 13:10; 34:4 \rq*   
\p
\v 26 \x * \xo 13:26 \xt ALK 1:7\x* “Ma wak êŋ ma avômalô tem nêgê Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êyô êmô buliv ba êlêm imbiŋ anêŋ lôkliŋyak lôk anêŋ deda lôkmaŋgiŋ.  
\v 27 \x * \xo 13:27 \xt Mat 13:41\x*Yani tem nêm anêŋ aŋela ba ini pik anêŋ daŋ sapêŋ ek nisup avômalô takatu ba bôk halam i yôv.   
\p
\v 28 “Ba intu môlô noja auk esak alokwaŋ beleŋ.\f * \fr 13:28 \ft Abô Bômbôm ma “fik”. Nôŋgô Mat 24:32. \f* Hayeŋ ba ŋauŋ lukmuk habitak, êŋ ma oyala nena tem wak mavi êyô.  
\v 29 Ma aêŋ iyom, môlô ôyê nôm takêntêk habitak, êŋ ma noyala nena Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu anêŋ waklavôŋ endelêm lêk habobo ba hamiŋ unyak abôlêk.  
\v 30 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena avômalô bôlôŋ êntêk tem miŋ nema ami denaŋ ma nôm takêntêk sapêŋ tem imbitak.  
\v 31 Pik lôk leŋ tem nêm yak ba ni, ma doŋtom yenaŋ abô bute miŋ hatôm nêm yak ami.   
\s1 Anyô te miŋ hayala waklavôŋ Yisu endelêm ami  
\r (Mat 24:36-44)  
\p
\v 32 “Anyô te miŋ hayala Yisu anêŋ waklavôŋ endelêm ami. Aŋela leŋ miŋ eyala ami, ma Nakaduŋ miŋ hayala haviŋ ami. Ma Kamik iyom intu hayala.  
\v 33 Aêŋ ba noyabiŋ am ba nônêm lêlê! Môlô miŋ oyala waklavôŋ atu ba nôm êŋ tem imbitak ami.  
\v 34 Nôm êŋ ma hatôm anyô hatak anêŋ unyak ba hi loŋ buyaŋ. Yani hi ma hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku ek neyabiŋ anêŋ nômkama. Ma hik ku sam tomtom hatôm thêlô. Ma hanaŋ hadêŋ anyô hayabiŋ malak abôlêk nena eyabiŋ dedauŋ mavi.   
\p
\v 35 \x * \xo 13:35 \xt Luk 12:38\x* “Môlô miŋ oyala waklavôŋ atu ba unyak alaŋ tem endelêm esak loŋbô ami. Tem êlêm êndêŋ yaŋsiŋ mena bôlôvôŋ biŋ mena wakma tale halaŋ mena hayaŋ wak bêŋ la.  
\v 36 Yakô ek êlêm ketheŋ ma ênjê nena môlô ôêk sôm denaŋ.  
\v 37 Ma abô êntêk ba yahanaŋ hadêŋ môlô, ma lêk yahanaŋ hadêŋ avômalô sapêŋ haviŋ nena, ‘Noyabiŋ am!’”   
\c 14  
\s1 Avi te haŋgasô nôm ôv mavi hayô hamô Yisu wakadôk  
\r (Mat 26:1-16; Luk 22:1-6; Jon 11:45-53; 12:1-8)  
\p
\v 1 Wak lokwaŋju hêk denaŋ ek waklavôŋ nôm bêŋ ju, yaŋ ma Hale ba Hi\f * \fr 14:1 \ft Waklavôŋ Hale ba Hi ma avômalô Islael leŋiŋhabi hathak sêbôk atu ba Wapômbêŋ anêŋ aŋela hi avômalô Islael iniŋ unyak ma hêv liliŋ ba hi hathak avômalô Ijip iniŋ unyak ma hik iniŋ bôp sapêŋ vônô.\f* ma yaŋ ma Eyaŋ Polom Yis Mi. Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ idum ek nesau Yisu ba nebaloŋ ek nijik yani vônô.  
\v 2 Ba enaŋ, “Lêk ma waklavôŋ matheŋ ba intu natak ku êŋ ênjêk vêmam. Yakô avômalô tem leŋiŋmaniŋ ba nijik vovak.”   
\p
\v 3 \x * \xo 14:3 \xt Luk 7:37-38\x*Wak êŋ ma Yisu hamô Saimon anêŋ unyak anêŋ Betani. Sêbôk ma ôpêŋ hapôm palê lepla ma doŋtom bôk mi. Yisu hamô balê eyaŋ nôm hamô ma avi te halêm ma hawa kolopak valu te ba thapuk ma nôm ôv mavi hamô kapô ba anêŋ vuli ma bêŋ anôŋ. Ma hik kolopak êŋ wakadôk lu ma haŋgasô nôm ôv mavi êŋ hayô hamô Yisu wakadôk.   
\p
\v 4 Ma avômalô vi atu ba êmô loŋ êŋ haviŋ êyê ba leŋiŋmaniŋ ba enaŋ hadêŋ thêlôda, “Aisê ka habuliŋ nôm ôv mavi êŋ hi oyaŋ?  
\v 5 Hatôm nêm ek anyô yaŋ nêm vuli êtôm 300 seleva ek naja ba nanêm avômalô siv sa esak!” Êŋ ma leŋiŋmaniŋ ba ethaŋ avi êŋ.   
\p
\v 6 Ma doŋtom Yisu hanaŋ, “Aisê ka môlô ôêv malaiŋ hadêŋ avi êntêk? Notak yani. Yani hadum nôm mavi anôŋ hadêŋ ya.  
\v 7 \x * \xo 14:7 \xt Lo 15:11\x*Avômalô siv tem nêmô imbiŋ môlô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ, ba lemimhaviŋ nônêm i sa ma nônêm sa. Ma doŋtom tem miŋ yamô imbiŋ môlô sawa daim ami.  
\v 8 \x * \xo 14:8 \xt Jon 19:40\x*Nôm atu ba yani hatôm indum, ma lêk hadum yôv, ba haŋgasô nôm ôv mavi hayô hamô ya ba lêk hapôpêk ya yôv ek nedav.  
\v 9 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena pik nômbêŋ atu ba enaŋ yenaŋ Abô Mavi bêŋ haveŋ ma tem nenaŋ esak nôm atu ba avi êntêk lêk hadum imbiŋ ek avômalô leŋiŋimbi yani.”   
\p
\v 10 Êŋ ma Judas Iskaliot, Yisu anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu te, hi hadêŋ ŋê bêŋbêŋ êbôk da ek nêm Yisu êndôk thêlô baheŋiŋ.  
\v 11 Thêlô elaŋô abô êŋ ma leŋiŋmavi anôŋ ba ibutiŋ abô ek nênêm valuseleŋ êndêŋ yani. Ba intu yani habôlêm loŋôndê ek enaŋ Yisu bêŋ.   
\s1 Yisu hayaŋ nôm waklavôŋ Hale ba Hi haviŋ anêŋ ŋê ku  
\r (Mat 26:17-30; Luk 22:7-23; Jon 13:21-30; 1Ko 11:23-25)  
\p
\v 12 \x * \xo 14:12 \xt Kis 12:6\x*Waklavôŋ anêŋ athêŋ nena Eyaŋ Polom Yis Mi anêŋ wak te môŋ hayô. Wak êŋ ma ethak ik boksipsip nakaduŋ te ek leŋiŋhabi waklavôŋ Hale ba Hi. Ma Yisu anêŋ ŋê ku enaŋ hik yani liŋ, “Lemhaviŋ yêlô ana unyak alê ek napôpêk nôm leŋiŋimbi waklavôŋ Hale ba Hi êndôk?”   
\p
\v 13 Ma Yisu hêv anêŋ ŋê ku ju ba i ma hanaŋ, “Mamu unu malak bêŋ kapô ma tem nôpôm anyô te ba hawa ŋaŋ lôk kolopak bêŋ te halôk loŋôndê, ma nosopa yani ba unu.  
\v 14 Ma habitak hayô unyak kapô te ba hi, ma nonaŋ êndêŋ unyak êŋ anêŋ alaŋ nena, ‘Kêdôŋwaga hanaŋ nena, “Yenaŋ unyak kapô atu ba yaŋgaŋ nôm waklavôŋ Hale ba Hi imbiŋ yenaŋ ŋê ku hamô êsê?” ’  
\v 15 Êŋ ma tem injik unyak kapô bêŋ atu ba hêk vuliŋ thô êndêŋ mamu. Unyak kapô êŋ ma nômkama sapêŋ bôk hamô yôv. Ba intu nôpôpêk alalôaniŋ nôm êmô loŋ êŋ.”   
\p
\v 16 Êŋ ma ŋê ku ju atu i êyô malak lôŋ êŋ kapô. Ma êpôm nômkama sapêŋ hatôm atu ba yani hanaŋ. Ma êpôpêk nôm waklavôŋ Hale ba Hi ek thêlô.   
\p
\v 17 Yaŋsiŋ habôk ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju i êyô loŋ êŋ.  
\v 18 \x * \xo 14:18 \xt Sng 41:9\x*Thêlô eyaŋ nôm êmô ma Yisu hanaŋ, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena môlô te tem enaŋ ya bêŋ. Ôpêŋ lêk hayaŋ nôm haviŋ ya.”   
\p
\v 19 Ma thêlô leŋiŋmalaiŋ ba tomtom enaŋ hadêŋ yani nena, “Ya mi, aêŋ e?”   
\p
\v 20 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Môlô laumiŋ ba lahavuju takatu te. Ôpêŋ intu hasoŋ baŋ halôk belev haviŋ ya.  
\v 21 Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem ni êtôm atu ba bôk eto yôv hathak yani. Ma doŋtom alikakna. Malaiŋ bêŋ ek ôpatu ba hanaŋ Anyô Anêŋ Nakaduŋ bêŋ. Talêbô miŋ bôk havathu ami, êŋ ma mavi ek ôpêŋ!”   
\p
\v 22 Thêlô eyaŋ nôm hamô ma Yisu hawa polom te ma hêv lamavi. Vêm ma haya ba hêv hadêŋ anêŋ ŋê ku ma hanaŋ, “Noja ba oŋgwaŋ. Êntêk ma yenaŋ vathiap.”   
\p
\v 23 Vêm ma hawa tase lôk waiŋ ma hêv lamavi. Ma hêv hadêŋ thêlô ba sapêŋ inum.   
\p
\v 24 \x * \xo 14:24 \xt Kis 24:8; Jer 31:31-34; Sek 9:11; 1Ko 10:16; Hib 9:20\x*Ma hanaŋ hadêŋ thêlô, “Êntêk ma yenaŋ thalaleŋ atu ba tem eŋgasô ek embak tabô imbiŋ Wapômbêŋ lôk avômalô pik ek nêm avômalô bêŋ anôŋ sa.  
\v 25 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena tem miŋ hatôm yanum waiŋ esak loŋbô ami endeba waklavôŋ êŋ hayô ma tem yanum waiŋ lukmuk êmô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô.”   
\p
\v 26 Vêm ma êv yeŋ te yôv ma ethak ba i Dum Oliv.   
\s1 Yisu hanaŋ nena Pita tem enaŋ nena hathôŋ yani paliŋ  
\r (Mat 26:31-35; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38)  
\p
\v 27 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Bôk eto hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya nena,  
\q1 “‘Tem yaŋgik boksipsip alaŋ vônô,  
\q2 ma boksipsip tem nêsôv mayaliv ba ini.’ \rq Sekalaia 13:7 \rq*  
\m Ba intu môlô sapêŋ tem notak ya ma nôsôv mayaliv ba unu.  
\v 28 \x * \xo 14:28 \xt Mat 28:16; Mak 16:7\x*Ma doŋtom hik ya liŋ hathak loŋbô, ma tem yamôŋ ba yana Galili vêm ka môlô nombeŋ ya yam.”   
\p
\v 29 Ma Pita hanaŋ nena, “Dô! Thêlô sapêŋ etak o ba i, ma tem yamiŋ imbiŋ o denaŋ.”   
\p
\v 30 Ma Yisu hanaŋ, “Yanaŋ avanôŋ biŋ êndêŋ o nena bôlôvôŋ êntêk ma tale miŋ halaŋ bôlôŋ ju ami denaŋ, ma tem onaŋ êtôm bôlôŋ lô nena hôthôŋ ya paliŋ.”   
\p
\v 31 \x * \xo 14:31 \xt Jon 11:16\x*Ma doŋtom Pita hanaŋ lôklokwaŋ nena, “Mi anôŋ! Ik ya vônô, ma miŋ hatôm yanaŋ nena yahathôŋ o paliŋ ami. Milôk!” Ma ŋê ku sapêŋ enaŋ aêŋ iyom.   
\s1 Yisu hateŋ mek hamô Getsemani  
\r (Mat 26:36-46; Luk 22:39-46)  
\p
\v 32 \x * \xo 14:32 \xt Jon 18:1\x*Vêm ma thêlô êyô loŋ atu ba elam nena Getsemani ma hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku, “Môlô nômô loŋ êntêk ma yana ek yateŋ mek.”  
\v 33 Ma hawa Pita lo Jems ma Jon haviŋ yani. Ma yani kapô halêlêk lôk lamalaiŋ kambom.  
\v 34 \x * \xo 14:34 \xt Jon 12:27\x*Ma hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Yakapôlôŋ lêk malaiŋ bomaŋ hatôm lêk yahama yôv. Môlô nômô loŋ êntêk ma nônêm lêlê.”   
\p
\v 35 Ma hi daim dokte ma hêv yak halôk pik ma hateŋ mek nena loŋôndê la hêk ek yani ma nêm malaiŋ lôk vovaŋ êntêk vê. \fig |alt="Jesus praying at Gethsemane" src="WA03913b.tif" size="col" loc="Mrk 14:35" copy="Illustration by Graham Wade © United Bible Societies, 1989." ref="Mak 14:35" \fig*  
\v 36 \x * \xo 14:36 \xt Mak 10:38; Jon 6:38\x*Ma hanaŋ, “O Aba\f * \fr 14:36 \ft ‘Aba’ anêŋ ôdôŋ ma kamik. Êŋ ma abô Alam, Yisu thêlô iniŋ abô.\f* Wakamik, o hatôm undum nômkama sapêŋ. Aêŋ ba nêm tase êntêk vê ênjêk ya. Ma doŋtom miŋ osopa yenaŋ yaleŋhaviŋ ami. Mi, osopa oda anêm lemhaviŋ.”   
\p
\v 37 Ma Yisu hale hi ma hayê anêŋ ŋê ku lêk êk sôm. Ma hanaŋ hadêŋ Pita, “Saimon, hôêk sôm e? O miŋ hatôm ômô lêlê wakma te ami e?  
\v 38 Nômô lêlê ba noteŋ mek ek miŋ nônêm yak ba nundum kambom ami. Kapô lahaviŋ indum mavi ma doŋtom auk ma pulusikna ba miŋ hatôm indum ami.”   
\p
\v 39 Vêm ma havôhi ma hateŋ mek bô atu hathak loŋbô.  
\v 40 Ma halehi hathak loŋbô ma hayê thêlô êk sôm denaŋ ek malê nena maleŋiŋ hayaŋ ba miŋ hatôm nêmô lêlê ami. Ba intu êthôŋ nena nenaŋ malê êndêŋ yani.   
\p
\v 41 Vêm ma halehi bôlôŋ te lô ma hanaŋ hadêŋ thêlô, “Môlô ôêk sôm ba owa lovak denaŋ e? Hatôm! Odaŋô, wakma lêk hayô yôv ek netak ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu êndôk ŋê kambom baheŋiŋ.  
\v 42 Aêŋ ba numbiyô ek alôana. Ôŋgô! Ôpatu ba tem enaŋ ya bêŋ lêk halêm yôv.”   
\s1 Evaloŋ Yisu  
\r (Mat 26:47-56; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12)  
\p
\v 43 Yisu hanaŋ abô denaŋ ma Judas hayô. Yani ma ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu te. Ma avômalô bêŋ anôŋ êlêm iviŋ yani ba ewa biŋ vovak lôk okdiba. Ŋê takêŋ ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ lôk ŋê bêŋbêŋ vi êv thêlô ba êlêm.   
\p
\v 44 Ôpatu ba tem enaŋ Yisu bêŋ bôk hik lavôŋiŋ te thô hadêŋ i nena, “Ôpatu ba yahaliŋu, êŋ ma Yisu. Ba intu nobaloŋ loŋ ma noja ba unu.” \fig |alt="Judas’s kiss" src="WA03917b.tif" size="col" loc="Mrk 14:44" copy="Illustration by Graham Wade © United Bible Societies, 1989." ref="Mak 14:44" \fig*  
\v 45 Ma ôpêŋ hi ketheŋ hadêŋ Yisu ma hanaŋ, “Kêdôŋwaga.” Ma haliŋu yani.  
\v 46 Ma ŋê takatu ba i haviŋ Judas evaloŋ Yisu ba ewa ba i.  
\v 47 Ma ŋê takatu ba imiŋ habobo te hadadi anêŋ biŋ vovak ma hale anyô bêŋ habôk da anêŋ anyô ku te limbuk vi vê.   
\p
\v 48 Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Ya ma anyô kambom anôŋ ba intu owa biŋ vovak lôk okdiba ba ôlêm ek nobaloŋ ya e?  
\v 49 \x * \xo 14:49 \xt Luk 19:47; 21:37; Jon 18:20\x*Aisê? Wak nômbêŋ intu ma yahamô unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ ba yahadôŋ môlô ma miŋ ovaloŋ ya ami eka? Ma doŋtom lêk nôm takêŋ habitak ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ.”  
\v 50 \x * \xo 14:50 \xt Mak 14:27-31\x*Êŋ ma anêŋ ŋê ku sapêŋ etak yani ma êsôv mayaliv ba i.   
\p
\v 51 Ma anyô muk te hasopa Yisu haveŋ yam ba havuliv liŋkupik hathak sôp mavi te iyom. Ma idum ek nebaloŋ yani,  
\v 52 ma doŋtom evaloŋ sôp oyaŋ ma hasôv liŋpopam ba hi.   
\s1 Enaŋ Yisu bêŋ hadêŋ Sanhedlin  
\r (Mat 26:57-68; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:12-14,19-24)  
\p
\v 53 Ma thêlô ewa Yisu ba i hadêŋ anyô bêŋ habôk da. Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da sapêŋ lôk ŋê bêŋbêŋ sapêŋ lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ sapêŋ ethak doŋtom.  
\v 54 Ma Pita hasopa Yisu haveŋ yam ma doŋtom haveŋ daim dokte. Ma habitak hayô anyô bêŋ habôk da anêŋ badêŋ kapô. Ma hi hamô haviŋ sôp bidoŋ ba havuŋu atum haviŋ thêlô.   
\p
\v 55 Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk Sanhedlin\f * \fr 14:55 \ft Sanhedlin ma avômalô Islael iniŋ kaunsil.\f* sapêŋ êbôlêm avômalô doho ek nenaŋ Yisu anêŋ kambom takatu ba hadum bêŋ ek thêlô nindum abô esak ek nijik yani vônô. Ma doŋtom miŋ êpôm Yisu anêŋ kambom te ek nijik yani vônô ami.  
\v 56 Avômalô bêŋ anôŋ enaŋ abôyaŋ hathak Yisu, ma doŋtom iniŋ abô takatu ba enaŋ ma miŋ hatôm doŋtom ami.   
\p
\v 57 Ma doho iviyô imiŋ ma enaŋ abôyaŋ hathak Yisu aêntêk,  
\v 58 \x * \xo 14:58 \xt Jon 2:19-21\x* “Yêlô alaŋô yani hanaŋ nena, ‘Tem yandiniŋ unyak matheŋ êntêk ba anyô elav hathak baheŋiŋ. Ma êtôm wak lô iyom ma tem yandav lukmuk yaŋ atu ba miŋ elav hathak baheŋiŋ ami.’”  
\v 59 Ma doŋtom iniŋ abô takatu ba enaŋ hi mayaliv ma miŋ enaŋ abô doŋtom ami.   
\p
\v 60 Êŋ ma anyô bêŋ habôk da haviyô hamiŋ thêlô maleŋiŋ ma hanaŋ hik Yisu liŋ nena, “Ŋê takêntêk lêk enaŋ o bêŋ yôv ma o bônôŋ eka? O abô mi e?”  
\v 61 Ma doŋtom Yisu bônôŋ iyom ma miŋ hanaŋ abôla ami.  
\p Ma anyô bêŋ habôk da hanaŋ hik Yisu liŋ hathak loŋbô nena, “O ma Mesia, Anyô Bêŋ Matheŋ atu anêŋ Nakaduŋ e?”   
\p
\v 62 Ma Yisu hanaŋ nena, “Ya êŋ êntêk. Ma tem ôŋgô Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êmô Wapômbêŋ Lôkliŋyak Anôŋ baŋ vianôŋ ba tem êyô êmô buliv ba êlêm.”   
\p
\v 63 Ma anyô bêŋ habôk da halaŋô abô êŋ ma hakakaviŋ anêŋ kwêv ma hanaŋ, “Lêk yôv. Aisê ka alalô leŋiŋhaviŋ nadaŋô abô doho imbiŋ?  
\v 64 \x * \xo 14:64 \xt Wkp 24:16; Jon 19:7\x*Lêk alaŋô yôv nena habuliŋ Wapômbêŋ anêŋ athêŋ ba hanaŋ nena yanida ma hatôm Wapômbêŋ. Ba intu lemimhabi aisê?”  
\p Ma thêlô sapêŋ enaŋ nena, “Hadum kambom ba intu ema.”  
\v 65 Vêm ma doho êsôvwapôk hathak yani. Ma vi ivuliv ma siŋ hathak sôp ma êpêŋ yani ba enaŋ nena, “O plopet te ma onaŋ nena opalê intu hik o?” Ma sôp bidoŋ evaloŋ yani ba ik haviŋ.   
\s1 Pita hanaŋ nena hathôŋ Yisu paliŋ  
\r (Mat 26:69-75; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18,25-27)  
\p
\v 66 Pita hamô tamu unyak atu anêŋ badêŋ kapô, ma anyô bêŋ habôk da anêŋ avi ku te halêm.  
\v 67 Ma hayê Pita havuŋu atum hamô. Ma hatitiŋ yani ba hanaŋ, “O êntêk intu bôk hoveŋ haviŋ Yisu, anyô Nasalet atu.”   
\p
\v 68 Êŋ ma Pita hanaŋ, “Mi, yahathôŋ abô intu ba honaŋ paliŋ.” Ma hale ba hi habobo badêŋ abôlêk. Ma tale te halaŋ.   
\p
\v 69 Ma avi ku atu hayê Pita hathak loŋbô ma hanaŋ hadêŋ anyô takatu ba imiŋ habobo yani aêntêk, “Ôpêntêk ma ŋê takatu iniŋ anyô te.”  
\v 70 Ma doŋtom yani hanaŋ hathak loŋbô, “Mi.”  
\p Vêm ma ŋê takatu ba imiŋ habobo yani enaŋ hadêŋ Pita hathak loŋbô, “Avanôŋ biŋ nena o ma anyô Galili te ba intu o ma anêŋ anyô te.”   
\p
\v 71 Ma doŋtom Pita hanaŋ nena, “Ya miŋ yahanaŋ abô avanôŋ ami, êŋ ma tem Wapômbêŋ nêm vovaŋ êndêŋ ya. Yahalam Wapômbêŋ anêŋ athêŋ ba yahanaŋ nena yahathôŋ ôpêntu ba onaŋ abô hathak paliŋ.”   
\p
\v 72 Ketheŋ oyaŋ ma tale halaŋ bôlôŋ yaŋ, êŋ ma Pita lahabi abô atu ba Yisu hanaŋ hadêŋ yani nena, “Tale miŋ halaŋ bôlôŋ ju ami denaŋ, ma tem onaŋ êtôm bôlôŋ lô nena hôthôŋ ya paliŋ.” Êŋ ma Pita hakôm ba halaŋ kambom.   
\c 15  
\s1 Ewa Yisu ba i hadêŋ Pailat  
\r (Mat 27:1-2,11-26; Luk 23:1-5,13-25; Jon 18:28–19:16)  
\p
\v 1 \x * \xo 15:1 \xt Luk 22:66\x*Lôkbôk momaŋiniŋ ma Sanhedlin sapêŋ ethak doŋtom. Thêlô ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ. Ma ibutiŋ abô hathak doŋtom vêm ma ekak baŋ luvi lusu ma ewa ba i hadêŋ Pailat.   
\p
\v 2 Ma Pailat hanaŋ hik Yisu liŋ aêntêk, “O ma avômalô Islael iniŋ kiŋ e?”  
\p Ma Yisu hanaŋ nena, “Intu êŋ, hatôm intu honaŋ.”   
\p
\v 3 Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da ibi Yisu liŋkupik hathak abô lomaloma.  
\v 4 Ma Pailat hanaŋ hadêŋ Yisu hathak loŋbô, “O abô mi e? Thêlô ibi lemvimkupik hathak abô lomaloma.”   
\p
\v 5 \x * \xo 15:5 \xt Ais 53:7; Mak 14:61\x*Ma doŋtom Yisu bônôŋ iyom. Ba intu Pailat hasoŋ kambom.   
\p
\v 6 Waklavôŋ Hale ba Hi nômbêŋ intu, ma avômalô ethak elam anyô koladôŋ te anêŋ athêŋ ek Pailat nêm vê. Ma Pailat hathak hêv ôpêŋ vê.  
\v 7 Sondabêŋ êŋ ma anyô te anêŋ athêŋ nena Balabas hamô koladôŋ. Yani hamô koladôŋ haviŋ ŋê takatu ba thêlô ik vovak hadêŋ Lom ba ik anyô doho vônô.  
\v 8 Êŋ ma avômalô i hadêŋ Pailat ma elam ek nêm anyô koladôŋ te vê êtôm hathak hadum lôbôlôŋ.   
\p
\v 9 Ma Pailat hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Lemimhaviŋ yatak môlô avômalô Islael unim kiŋ êntêk e?”  
\v 10 Pailat hayala nena ŋê bêŋbêŋ êbôk da leŋiŋdaŋ hathak Yisu ba intu idum abô ek yani ba hanaŋ aêŋ.  
\v 11 \x * \xo 15:11 \xt Ap 3:13-14\x*Ma doŋtom ŋê bêŋbêŋ êbôk da ik avômalô kapôlôŋiŋ liŋ ek nendam nena netak Balabas ba ni ma nebaloŋ Yisu loŋ.   
\p
\v 12 Ma Pailat hanaŋ hik thêlô liŋ hathak loŋbô nena, “Yandum malê êndêŋ ôpatu ba môlô olam nena Islael iniŋ kiŋ?”   
\p
\v 13 Ma sapêŋ elam nena, “Nijik vônô esak a!”   
\p
\v 14 Ma Pailat hanaŋ, “Eka? Yani hadum malê kambom?”  
\p Ma doŋtom thêlô elam lôklala hathak loŋbô nena, “Nijik vônô esak a!”   
\p
\v 15 Ma Pailat lahaviŋ nêm leŋiŋmavi êndêŋ avômalô nômbêŋ atu ba intu hatak Balabas ba hi. Ma hanaŋ ek nebali Yisu esak yak lôkmaŋgiŋ vêm ma hatak halôk ŋê vovak baheŋiŋ ek nijik vônô esak a.   
\s1 Ŋê vovak enaŋ abôma hathak Yisu  
\r (Mat 27:27-31; Jon 19:2-3)  
\p
\v 16 Vêm ma ŋê vovak ewa Yisu ba i Pailat anêŋ unyak badêŋ kapô. Ma elam ŋê vovak sapêŋ ba êlêm ethak doŋtom.  
\v 17 Ma ewa kiŋ anêŋ kwêv thalaleŋ daim te ma ik hathak Yisu ma ewa yak lôkmaŋgiŋ atu ba epesaŋ hatôm kiŋ iniŋ kuluŋ ma ik halôk wakadôk.  
\v 18 Ma iviyô ma êv baheŋ hathak leŋ ma enaŋ, “Waklêvôŋ mavi, avômalô Islael iniŋ kiŋ!”  
\v 19 Ma ik wakadôk hathak alokwaŋ te lôbôlôŋ ma êsôvwapôk hathak yani. Vêm ma elek veŋiŋdôŋ lêlô hadêŋ yani lôk êbô anêŋ athêŋ.  
\v 20 Ma enaŋ abôma hathak yani vêm ma ibi kwêv thalaleŋ atu thô ma ik yanida anêŋ kwêv daim hathak loŋbô. Ma elom yani ba i ek nijik vônô esak a.   
\s1 Ik Yisu hathak a  
\r (Mat 27:32-44; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27)  
\p
\v 21 \x * \xo 15:21 \xt Lom 16:13\x*Ma anyô te anêŋ athêŋ nena Saimon anêŋ Sailini halêm anêŋ buyaŋ ba hadum ek ni Jelusalem. Yani ma Aleksanda lo Lupus iniŋ lambô. Ma ŋê vovak êpôm yani ba êpôviŋ ek enja Yisu anêŋ alovalaŋaŋsiŋ. \fig |alt="Simon of Cyrene carrying cross; Jesus walking alongside" src="DN00493b.tif" size="col" loc="Mrk 15:21" copy="Illustration by Darwin Dunham © United Bible Societies, 1989." ref="Mak 15:21" \fig*  
\v 22 Êŋ ma ewa Yisu ba i loŋ te anêŋ athêŋ nena Golgota. Athêŋ êŋ anêŋ ôdôŋ nena Loŋ Leŋkadôk Lokwaŋ.  
\v 23 Ma ewa waiŋ ba eyelaŋ haviŋ alokwaŋ te anêŋ thôk ba êv hadêŋ yani ek inum ek etauviŋ vovaŋ. Ma doŋtom hadô.  
\v 24 \x * \xo 15:24 \xt Sng 22:18\x*Êŋ ma thêlô ik yani loŋ hathak a. Vêm ma ibi valu ek nêgê nena opalêla intu tem neja anêŋ kwêv lo sôp.   
\p
\v 25 Wakma hatôm 9 kilok lôkbôk ma ik Yisu loŋ hathak a.  
\v 26 Alovalaŋaŋsiŋ anêŋ vuliŋ ma eto abô atu ba enaŋ hathak Yisu aêntêk,  
\pc AVÔMALÔ ISLAEL INIŊ KIŊ   
\p
\v 27-28 \x * \xo 15:27-28 \xt Ais 53:12\x*Ma êthôkwêŋ anyô vani lokwaŋju haviŋ. Êthôkwêŋ yaŋ hamiŋ Yisu baŋ vianôŋ, ma yaŋ hamiŋ baŋ vikeŋ.\f * \fr 15:27-28 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Mak hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: Aêŋ ba Wapômbêŋ anêŋ abô bute hik anôŋ. Abô êŋ hanaŋ aêntêk, “Thêlô êyê yani hatôm anyô kambom.”\f*  
\v 29 \x * \xo 15:29 \xt Sng 22:7; 109:25; Mak 14:58\x*Ma avômalô takatu ba elom loŋôndê êŋ ba i ibi abôma hathak yani lôk itutuniŋ leŋiŋkadôk ba enaŋ, “Ai! O atu ba honaŋ nena tem undiniŋ Wapômbêŋ anêŋ unyak matheŋ ma ondav esak loŋbô êtôm wak lô iyom e?  
\v 30 Êŋ ma oda nêm oda bulubiŋ ba otak alovalaŋaŋsiŋ ma ôlêm pik!”   
\p
\v 31 Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ enaŋ abôma haviŋ. Ba enaŋ hadêŋ i nena, “Ôŋgô! Yani bôk hêv avômalô vi bulubiŋ, ma doŋtom miŋ hatôm nêm yanida bulubiŋ ami eka?  
\v 32 Yani ma Mesia, Islael iniŋ kiŋ e? Êŋ ma etak alovalaŋaŋsiŋ ba êlêm pik ek alalô nagê ba nanêmimbiŋ!” Ma anyô ju atu ba imiŋ alovalaŋaŋsiŋ haviŋ yani enaŋ abôma haviŋ.   
\s1 Yisu hama  
\r (Mat 27:45-56; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30)  
\p
\v 33 Waklêvôŋ biŋ ma momaŋiniŋ hayô pik sapêŋ vôv ba hêk aleba hayô 3 kilok.  
\v 34 \x * \xo 15:34 \xt Sng 22:1\x*Ma 3 kilok ma Yisu halam lôklala aêntêk, “Eloi, Eloi, lama sabaktani?” Abô êŋ anêŋ ôdôŋ nena, “Yenaŋ Wapômbêŋ, yenaŋ Wapômbêŋ, aisê ka hôdô ya?”   
\p
\v 35 Ma avômalô vi atu ba imiŋ loŋ êŋ elaŋô abô êŋ ma enaŋ, “Odaŋô, yani halam Elia.”   
\p
\v 36 \x * \xo 15:36 \xt Sng 69:21\x*Ma anyô te hi bôlôŋ doŋtom ma hawa kapôk ba hasoŋ halôk waiŋ maniŋ. Ma hathôkwêŋ kapôk êŋ hathak apiyak te ba hêv hadêŋ Yisu ek inum. Ma ôpêŋ hanaŋ, “Dô! Alalô nagê vêmam. Yakô Elia tem êlêm enja yani vê ênjêk alovalaŋaŋsiŋ la?”   
\p
\v 37 Ma Yisu halam kaêk lôklala ma hama.   
\p
\v 38 Ma sôp bêŋ atu ba hamiŋ unyak matheŋ ek hayaŋ unyak kapô kisi ma hapup vose hi luvi hêk vuliŋ ba hayô vibiŋ.  
\v 39 Ma anyô vovak laik atu ba hamiŋ habobo Yisu hayê kobom atu ba Yisu hama hathak, êŋ ma hanaŋ, “Avanôŋ biŋ, ôpêntêk ma Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ anôŋ.”   
\p
\v 40 \x * \xo 15:40 \xt Luk 8:2-3\x*Avi doho imiŋ daim dokte ba êyê imiŋ. Thêlô êŋ te ma Malia anêŋ Magadala. Ma te ma Malia, Jems yaô lo Josep iniŋ talêbô. Ma te ma Salome.  
\v 41 Sêbôk ba Yisu hamô Galili ma avi takêŋ esopa yani ba êv yani sa. Ma avi bêŋ anôŋ êmô haviŋ ba iviŋ Yisu ba i Jelusalem.   
\s1 Elav Yisu  
\r (Mat 27:57-61; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42)  
\p
\v 42 Wak ik Yisu vônô, êŋ ma waklavôŋ avômalô ethak êpôpêk iniŋ nômkama ek Sabat. Ma wak êŋ anêŋ yaŋsiŋ bôlôvôŋ ma tem Sabat.  
\v 43 Ba intu wak hamiŋ denaŋ ma Josep anêŋ Alimatia hayô. Yani ma Sanhedlin iniŋ anyô bêŋ te. Yani hathak hêv ma ek Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak atu tem êlêm. Ma miŋ hakô ami ma hi hadêŋ Pailat ma hanaŋ ek enja Yisu anêŋ kupik.  
\v 44 Ma Pailat halaŋô nena Yisu lêk hama yôv ba hasoŋ kambom ma halam anyô vovak laik halêm. Ma hanaŋ hik ôpêŋ liŋ nena, “Yisu lêk hama yôv mena mi e?”  
\v 45 Ma halaŋô anyô vovak laik anêŋ abô yôv ma halôk ek Josep enja anêŋ kupik.  
\v 46 Êŋ ma Josep hêv sôp daim mavi te vuli ma hawa Yisu liŋkupik vê hêk alovalaŋaŋsiŋ ma havuliv siŋ hathak sôp atu. Ma hi hadô hêk siô valu abyaŋ atu ba elav ek nedav ŋê ŋama êndôk. Ma habubi valu bêŋ te ek hik siô abôlêk siŋ hathak.  
\v 47 Malia anêŋ Magadala lôk Malia, Josep anêŋ talêbô, imiŋ ma êyê loŋ atu ba etak Yisu anêŋ kupik hêk.   
\c 16  
\s1 Yisu haviyô hathak loŋbô  
\r (Mat 28:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10)  
\p
\v 1 Sabat hale ba hi ma Malia anêŋ Magadala lôk Malia, Jems anêŋ talêbô, ma Salome êv vuli nôm ôv mavi ek neja ba ini ek netak esak Yisu kupik.  
\v 2 Ma sonda êŋ anêŋ wak te môŋ anêŋ lôkbôk momaŋiniŋ ma thêlô iviyô ba i siô.  
\v 3 Ma enaŋ hadêŋ i nena, “Opalê tem ibubi valu atu ba hamô lôv abôlêk vê ek alalô am?”   
\p
\v 4 Êyô siô ma êyê nena valu bêŋ atu ma lêk ibubi hi hamô daŋ.  
\v 5 Thêlô ibitak êyô valu abyaŋ kapô ma êyê anyô muk lôk kwêv thapuk daim te hamô thêlô baheŋ vianôŋ. Thêlô êyê ma esoŋ kambom.   
\p
\v 6 Ma doŋtom ôpêŋ hanaŋ, “Miŋ nosoŋ ami. Yahayala nena ôbôlêm Yisu anêŋ Nasalet atu ba ik hathak a. Yani lêk haviyô ba hi ma miŋ hêk loŋ êntêk ami. Ôŋgô loŋ atu ba êdô yani hêk êntêk.  
\v 7 \x * \xo 16:7 \xt Mat 26:32; Mak 14:28\x*Ma unu nonaŋ êndêŋ anêŋ ŋê ku lôk Pita nena, ‘Yani lêk hamôŋ ek môlô ba hi Galili. Ôyô loŋ êŋ ma tem nôpôm yani êtôm atu ba bôk hanaŋ yôv hadêŋ môlô.’”   
\p
\v 8 Ma avi takêŋ êkô ba elowaliŋ kambom ma etak siô ba êsôv ele yaiŋ ba i. Thêlô êkô ba bônôŋ iyom ma miŋ enaŋ abô êŋ hadêŋ anyôla ami.   
\s1 [Malia anêŋ Magadala lôk Yisu anêŋ ŋê ku êyê yani\f * \fr 16:9 \ft Ŋê lôkauk bêŋ anôŋ leŋiŋhabi nena abô êŋ ma Mak da miŋ hato ami, ma anyôla hato haveŋ yam.\f*  
\r (Mat 28:9-20; Luk 24:13-49; Jon 20:11-23)  
\p
\v 9 Yisu haviyô hadêŋ sonda te anêŋ wak te môŋ. Ma hik i thô môŋ hadêŋ Malia Magadala, avi atu ba bôk Yisu hêv ŋgôk baheŋvi ba lahavuju vê hêk yani.  
\v 10 Êŋ ma Malia hi hanaŋ hadêŋ ŋê takatu ba bôk eveŋ haviŋ yani. Ŋê takêŋ leŋiŋmalaiŋ ba elaŋ êmô.  
\v 11 Ma elaŋô nena Yisu lêk hamô lôkmala ba Malia lêk hayê yani, ma doŋtom miŋ êvhaviŋ abô êŋ ami.   
\p
\v 12 Haveŋ yam ma Yisu anêŋ ŋê ku ju etak malak bêŋ ba i loŋ yaŋ. Ma Yisu habitak yaŋda ba hik i thô hadêŋ thai.  
\v 13 Ma ele i enaŋ abô êŋ hadêŋ ŋê ku vi, ma doŋtom miŋ êvhaviŋ iniŋ abô ami.   
\p
\v 14 \x * \xo 16:14 \xt 1Ko 15:5\x*Yôv ma Yisu anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavute eyaŋ nôm êmô, ma Yisu da hayô ek thêlô. Ma hathaŋ thêlô hathak iniŋ kapôlôŋiŋ thekthek ba miŋ êvhaviŋ ŋê takatu ba êyê nena yani lêk haviyô yôv iniŋ abô ami.   
\p
\v 15 \x * \xo 16:15 \xt Ap 1:8\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Unu êtôm pik sapêŋ ma nonaŋ Abô Mavi atu ba hathak ya bêŋ êndêŋ avômalô sapêŋ.  
\v 16 \x * \xo 16:16 \xt Ap 2:38\x*Ŋê takatu ba êvhaviŋ ba ithik ŋaŋ ma tem Wapômbêŋ nêm i bulubiŋ. Ma ŋê takatu ba miŋ êvhaviŋ ami, ma tem nêpôm Wapômbêŋ anêŋ abô atu nena ini nêndôk loŋ atum.  
\v 17 \x * \xo 16:17 \xt Ap 2:4; 8:7\x*Wapômbêŋ tem etak lavôŋiŋ lomaloma êndôk ŋê êvhaviŋ baheŋiŋ aêntêk. Esak yenaŋ athêŋ, ma tem nênêm ŋgôk vê lôk nenaŋ abô masôm lukmuk.  
\v 18 \x * \xo 16:18 \xt Luk 10:19; Ap 28:3-6\x*Ma nebaloŋ umya kambom êmô baheŋiŋ lôk ninum nôm atu ba injik anyô vônô ma doŋtom tem nêmô mavi. Ma netak baheŋiŋ êyôŋgêk ŋê lôk lijiŋ, ma tem nimbitak mavi.”   
\s1 Wapômbêŋ hawa Yisu  
\r (Luk 24:50-53; Ap 1:9-11)  
\p
\v 19 \x * \xo 16:19 \xt Ap 1:9-11; 2:33-34\x*Anyô Bêŋ Yisu hanaŋ abô haviŋ thêlô yôv ma ewa yani hathak leŋ ba hi hamô Wapômbêŋ baŋ vianôŋ.  
\v 20 \x * \xo 16:20 \xt Ap 14:3; Hib 2:3-4\x*Vêm ma anêŋ ŋê ku i enaŋ Abô Mavi êŋ haveŋ loŋ sapêŋ. Ma Anyô Bêŋ hadum ku haviŋ thêlô ba hik iniŋ abô loŋ hathak lavôŋiŋ takatu ba idum.]