\id MAT - Malei-Hote NT [hot] -Papua New Guinea 2010 (DBL 2014) 
\h Matyu 
\toc1 Abô Mavi atu ba Matyu hato 
\toc2 Matyu 
\toc3 Mat 
\mt2 Abô Mavi atu ba  
\mt1 Matyu  
\mt2 hato  
\imt1 Abô môŋ  
\ip Matyu hato kapya êntêk. Ma anêŋ athêŋ yaŋ nena Livai. Yani ma anyô Islael te. Yani hadum ku hawa takis haviŋ Lom vêm ma hatak ku êŋ ma hasopa Yisu. Yisu halam Pita lo Andulu ma Jems lo Jon vêm ma halam Matyu (Mat 4:18-22; 9:9-13). Matyu ma Yisu anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu te.  
\ip Matyu hato ek injik thô êndêŋ avômalô Islael nena Yisu ma thêlô iniŋ Mesia. Mesia ma abô Hiblu ma hathak abô Glik ma Kilisi. Ma anêŋ ôdôŋ nena, ‘Ôpatu ba Wapômbêŋ habi baŋ hayô hêk ek nêm anêŋ avômalô bulubiŋ.’ Matyu hik thô nena Yisu ma Mesia atu ba bôk eto hathak yani hêk Mose lôk plopet iniŋ kapya ba intu abô takêŋ lêk hik anôŋ hathak Kilisi. Yani hato kapya êntêk ek avômalô Islael, ma doŋtom lahaviŋ avômalô loŋ buyaŋ nesam imbiŋ.  
\ip Hato hadêŋ 60 mena 70 AD la.\f * \fr 1:0 \ft ‘60 AD’ anêŋ ôdôŋ nena Yisu anêŋ talêbô havathu yani ma sondabêŋ hatôm 60 bôk hale ba hi yôv.\f*  
\c 1  
\s1 Yisu Kilisi anêŋ limi  
\r (Luk 3:23-38)  
\p
\v 1 \x * \xo 1:1 \xt Stt 22:18; 1Sto 17:11\x*Êntêk ma Yisu Kilisi anêŋ limi. Yani ma Ablaham lo Devit iniŋ lim lukmuk.   
\p
\v 2 Ablaham habi Aisak vê,  
\q1 ma Aisak habi Jekop vê,  
\q1 ma Jekop habi Juda lôk iviyaŋ vê.   
\q1
\v 3 \x * \xo 1:3 \xt Stt 38:29-30; Rut 4:18-22\x*Ma Juda habi Peles lo Sela vê, ma thainiŋ talêbô Tama.  
\q1 Ma Peles habi Heslon vê,  
\q1 ma Heslon habi Lam vê.   
\q1
\v 4 Ma Lam habi Aminadap vê,  
\q1 ma Aminadap habi Nason vê,  
\q1 ma Nason habi Salmon vê.   
\q1
\v 5 \x * \xo 1:5 \xt Rut 4:13-17\x*Ma Salmon habi Boas vê, ma Boas talêbô Lahap.  
\q1 Ma Boas habi Obet vê, ma Obet talêbô Lut.  
\q1 Ma Obet habi Jesi vê.   
\q1
\v 6 \x * \xo 1:6 \xt 2Sml 12:24\x*Ma Jesi habi Kiŋ Devit vê.  
\p Ma Devit habi Solomon vê, ma Solomon anêŋ talêbô ma Ulia yanavi.   
\q1
\v 7 Ma Solomon habi Lehoboam vê,  
\q1 ma Lehoboam habi Abiya vê,  
\q1 ma Abiya habi Asa vê.   
\q1
\v 8 Ma Asa habi Jehosapat vê,  
\q1 ma Jehosapat habi Jeholam vê.  
\q1 Ma Jeholam ma Usaia anêŋ lim.   
\q1
\v 9 Ma Usaia ma Jotam anêŋ bumalô,  
\q1 ma Jotam habi Ahas vê,  
\q1 ma Ahas habi Hesekaia vê.   
\q1
\v 10 Ma Hesekaia habi Manasa vê,  
\q1 ma Manasa habi Amon vê,  
\q1 ma Amon habi Josaia vê.   
\q1
\v 11 \x * \xo 1:11 \xt 2Kiŋ 24:14-16; 2Sto 36:10; Jer 27:20; 40:1; Dan 1:1-2\x*Ma Josaia ma Jekonaia lôk iviyaŋ iniŋ bumalô. Jekonaia lôk iviyaŋ ibitak ma avômalô Babilon ik vovak ba ewa avômalô Islael i êmô Babilon.   
\p
\v 12 \x * \xo 1:12 \xt Esr 3:2\x*Avômalô Islael êmô Babilon denaŋ,  
\q1 ma Jekonaia habi Sialtiel vê,  
\q1 ma Sialtiel ma Selubabel anêŋ bumalô. Êŋ ma avômalô Islael êvôi iniŋ loŋ hathak loŋbô.   
\q1
\v 13 Ma Selubabel ma Abiut anêŋ lim,  
\q1 ma Abiut ma Elaiakim anêŋ lim,  
\q1 ma Elaiakim ma Aso anêŋ lim.   
\q1
\v 14 Ma Aso ma Sadok anêŋ lim,  
\q1 ma Sadok ma Akim anêŋ lim,  
\q1 ma Akim ma Eliut anêŋ lim.   
\q1
\v 15 Ma Eliut ma Eleasal anêŋ lim,  
\q1 ma Eleasal ma Matan anêŋ lim,  
\q1 ma Matan ma Jekop anêŋ lim.   
\q1
\v 16 Ma Jekop habi Josep vê, ma Josep intu Malia yamalô. Ma Malia êŋ intu havathu Yisu. Ma Yisu êŋ atu ba elam nena “Mesia”.   
\p
\v 17 Ma avômalô takatu ba ibitak anêŋ Ablaham haveŋ aleba hayô Devit, thêlô ma hatôm ôdôŋ laumiŋ ba lahavuva. Ma avômalô takatu ba ibitak anêŋ Devit aleba hayô avômalô Islael i Babilon, thêlô ma hatôm ôdôŋ laumiŋ ba lahavuva aêŋ iyom. Ma avômalô takatu ba ibitak hadêŋ waklavôŋ atu ba avômalô Islael êmô Babilon aleba hayô Mesia ma hatôm ôdôŋ laumiŋ ba lahavuva aêŋ iyom.   
\s1 Malia havathu Yisu  
\r (Luk 2:1-7)  
\p
\v 18 \x * \xo 1:18 \xt Luk 1:27,35\x*Ma abô hathak Yisu Kilisi halêm pik aêntêk. Malia anêŋ avômalô bôk epesaŋ abô yôv ek nendom yani êndêŋ Josep. Thai miŋ ewa i ami denaŋ ma êyê nena yani hasabeŋ. Lovak Matheŋ da hêv amena êŋ.  
\v 19-20 Ma Josep, ôpatu ba enja Malia ma anyô thêthôŋ ba intu hadum ek êndô Malia. Ma hadô indum yani mama êndôk avômalô maleŋiŋ.  
\p Êŋ ma habôlêm auk ek êndô avi êŋ menaŋna ba ni. Ma doŋtom hayê niaviŋ nena Wapômbêŋ anêŋ aŋela hayô ba hanaŋ, “Josep, Devit anêŋ lim lukmuk, amena êntêk ma Lovak Matheŋ hêv hadêŋ yani. Ba intu miŋ ôkô ek onja Malia ba nu anêm unyak êtôm vônim ami.  
\v 21 \x * \xo 1:21 \xt Luk 1:31; 2:21\x*Ma tem embathu okna te ek nêm anêŋ avômalô bulubiŋ ba intu ondam anêŋ athêŋ nena Yisu.”   
\p
\v 22 Ma nômkama takêntêk bôk habitak ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet nena,   
\q1
\v 23 “Avi te miŋ hêk haviŋ anyô ami denaŋ ma tem esabeŋ ba embathu okna te. Ba tem nendam anêŋ athêŋ nena Imanuel.” \rq Aisaia 7:14 \rq*  
\m Abô êŋ anêŋ ôdôŋ nena, “Wapômbêŋ hamô haviŋ alalô.”   
\p
\v 24 Ma Josep hayê niaviŋ êŋ yôv ma haviyô. Ma hadum hatôm atu ba Wapômbêŋ anêŋ aŋela hanaŋ ba hawa Malia ba hi anêŋ unyak hatôm yanavi.  
\v 25 \x * \xo 1:25 \xt Luk 2:21\x*Ma miŋ hêk haviŋ ami aleba havathu amena êŋ. Ma halam nena Yisu. Havathu amena êŋ vêm ka hêk haviŋ yanavi haveŋ yam.   
\c 2  
\s1 Ŋê lôkauk hathak vuliŋ êlêm êyê Yisu  
\p
\v 1 Helot hatu kiŋ ma Malia hawa Yisu hêk Betlehem anêŋ loŋ Judia. Êŋ ma ŋê lôkauk hathak vuliŋ anêŋ loŋ wak hathak êlêm Jelusalem  
\v 2 \x * \xo 2:2 \xt Nam 24:17\x*ma enaŋ hik liŋ, “Amena lukmuk atu ba hatu avômalô Islael iniŋ kiŋ, anêŋ talêbô havathu hêk êsê? Yêlô ayê anêŋ vuliŋ habitak loŋ wak hathak ba alêm ek nanêm yeŋ êndêŋ yani.”   
\p
\v 3 Ma kiŋ Helot lôk avômalô Jelusalem sapêŋ elaŋô abô êŋ ba êkô hathak.  
\v 4 Êŋ ma Helot halam avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk iniŋ ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ sapêŋ ethak doŋtom. Ma hanaŋ hik thêlô liŋ, “Mesia atu tem nembathu ênjêk êsê?”  
\v 5 Ma thêlô enaŋ viyaŋ nena, “Wapômbêŋ bôk hanaŋ ba plopet te bôk hato nena,   
\q1
\v 6 \x * \xo 2:6 \xt Jon 7:42\x* “‘O Betlehem atu ba hômô Juda iniŋ pik,  
\q2 anyô bêŋ te tem imbitak anêŋ o ba eyabiŋ yenaŋ avômalô Islael  
\q2 êtôm boksipsip iniŋ alaŋ  
\q1 ba intu o miŋ malak oyaŋ te hômô pik Juda malêvôŋ ami. Mi anôŋ!’” \rq Maika 5:2 \rq*   
\p
\v 7 Yôv ma Helot halam ŋê lôkauk eyala vuliŋ menaŋna ek endaŋô nena aŋgê intu vuliŋ êŋ habitak.  
\v 8 Ma hêv thêlô ba i Betlehem ma hanaŋ, “Môlônu nômbôlêm amena êŋ katô. Ba ôpôm ma nôlêm nonaŋ êndêŋ ya ek yana yanêm yeŋ êndêŋ yani imbiŋ.”   
\p
\v 9-10 Thêlô elaŋô kiŋ anêŋ abô yôv ma i. Ma êyê vuliŋ sêbôk ba habitak loŋ wak hathak. Êŋ ma thêlô leŋiŋmavi bêŋ anôŋ. Vuliŋ êŋ hamôŋ ba hi aleba hamiŋ unyak atu ba amena hêk vôv.  
\v 11 \x * \xo 2:11 \xt Sng 72:10-15; Ais 60:6\x*Thêlô êyô unyak kapô ba i ma êyê amena lo talêbô Malia. Êŋ ma elek veŋiŋdôŋ lêlô ba êkôm ba êv yeŋ hadêŋ yani. Ma epesaŋ iniŋ nômkama mavi ba êv iniŋ leŋiŋmavi hadêŋ yani. Êv gol lôk nôm ôv mavi ju atu ba epesaŋ hathak alokwaŋ thôk.  
\v 12 Ma êyê niaviŋ ma Wapômbêŋ hanaŋ hadêŋ thêlô nena miŋ ini ek Helot ami. Êŋ ma elom loŋôndê yaŋ ba i iniŋ loŋ hathak loŋbô.   
\s1 Josep lo Malia ma Yisu i Ijip  
\p
\v 13 Ŋê lôkauk hathak vuliŋ etak unyak yôv, ma Josep hayê niaviŋ ba Wapômbêŋ anêŋ aŋela te hayô ba hanaŋ, “Helot tem êmbôlêm amena ek injik vônô. Aêŋ ba umbiyô onja amena lo talêbô ba ôsôv ba nu Ijip ma ômô endeba yanêm abô êndêŋ o am.”   
\p
\v 14 Aêŋ ba intu Josep haviyô ma hawa amena lo talêbô hadêŋ bôlôvôŋ ba etak Betlehem ma êsôv ba i Ijip  
\v 15 ma hamô aleba Helot hama. Nôm takêŋ habitak ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet nena,  
\q1 “Yahalam yenaŋ okna hêk Ijip ba halêm.” \rq Hosea 11:1\rq*   
\s1 Kiŋ Helot hik apenena vônô  
\p
\v 16 Ŋê lôkauk hathak vuliŋ miŋ êvôi hathak loŋbô ami ba Kiŋ Helot hayala nena esau yani. Ma laŋaŋa kambom anôŋ ma lahabi thêlôniŋ abô takatu ba bôk enaŋ hathak vuliŋ anêŋ waklavôŋ. Êŋ ma hanaŋ ek nijik apenena takatu ba iniŋ sondabêŋ hatôm lokwaŋju sapêŋ vônô anêŋ Betlehem lôk anêŋ loŋ yaô nena sapêŋ.  
\v 17 Aêŋ ba Wapômbêŋ anêŋ abô hik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet Jelemaia nena,   
\q1
\v 18 \x * \xo 2:18 \xt Stt 35:19\x* “Voŋvoŋ bêŋ hêk Lama,  
\q2 asêŋ malêŋ lôk malaiŋ bêŋ,  
\q1 Lesel anêŋ limi lêk ema ba mi.  
\q1 Aêŋ ba halaŋ ba hadô nênêm yani thêvô.” \rq Jelemaia 31:15 \rq*   
\s1 Êvôi Nasalet  
\p
\v 19 Josep hamô Ijip denaŋ ma Helot hama. Hayê niaviŋ ma Wapômbêŋ anêŋ aŋela te hayô  
\v 20 ba hanaŋ nena, “Ŋê takatu ba idum ek nijik amena vônô bôk ema yôv ma umbiyô onja amena lo talêbô ba ômbônu pik Islael esak loŋbô.”  
\v 21 Êŋ ma Josep haviyô ma hawa amena lo talêbô ba êvôi pik Islael.  
\v 22 Ma halaŋô nena Akelaus hawa lambô Helot anêŋ loŋ ba hatu avômalô Judia iniŋ kiŋ. Ba intu hakô ek ni loŋ êŋ. Ma hayê niaviŋ ma hasôv ba hi  
\v 23 \x * \xo 2:23 \xt Ais 11:1; 53:2; Luk 2:39; Jon 1:45\x*hamô malak nate anêŋ athêŋ nena Nasalet ba hamô Galili kapô. Nom êŋ habitak ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet doho nena, “Avômalô tem nendam yani nena anyô Nasalet te.”   
\c 3  
\s1 Jon anyô hathik ŋaŋ hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô  
\r (Mak 1:2-8; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28)  
\p
\v 1 Wak êŋ ma anyô te ba elam nena “Jon anyô hathik ŋaŋ” hayô Judia iniŋ loŋ ek enaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô êndêŋ avômalô. Ôpêŋ hamô loŋ thiliv  
\v 2 \x * \xo 3:2 \xt Mat 4:17; Mak 1:15\x*ma hanaŋ nena, “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak lêk habobo. Ba intu node kapôlômim liliŋ.”  
\v 3 Jon êŋ ma ôpatu ba Wapômbêŋ hanaŋ hadêŋ plopet Aisaia nena,  
\q1 “Kaêk te halam haveŋ loŋ thiliv nena,  
\q2 ‘Nôpôpêk loŋôndê ek Anyô Bêŋ êlêm,  
\q2 ma nopesaŋ ba imbitak thêthôŋ ek yani.’” \rq Aisaia 40:3 \rq*   
\p
\v 4 \x * \xo 3:4 \xt 2Kiŋ 1:8\x*Jon ma hathak hik kwêv atu ba epesaŋ hathak bok kamel vuluk ma havak bokŋgôp epesaŋ hathak bok kupik hayôhêk lamalim. Ma hathak hayaŋ kôm sopek lôk hanum biyo thôk.  
\v 5 Ma avômalô anêŋ Jelusalem lôk Judia anêŋ malak sapêŋ lôk loŋ takatu ba êmô habobo ŋaŋ Jolodaŋ ethak i hadêŋ Jon.  
\v 6 Ma thêlô enaŋ iniŋ kambom bêŋ ma Jon hathik i halôk ŋaŋ Jolodaŋ.   
\p
\v 7 \x * \xo 3:7 \xt Mat 12:34; 23:33\x*Ma hayê avômalô Islael iniŋ ŋê bêŋbêŋ takatu ba elam nena Palisi lôk Sadyusi ma hanaŋ, “Môlô ma umya kambom anêŋ nali ba osoŋ nena tem yasik môlô ek nôsôv ênjêk Wapômbêŋ anêŋ lamaniŋ e? Mi anôŋ!  
\v 8 Nundum ku takatu ba injik thô nena lêk ole kapôlômim liliŋ am.  
\v 9 \x * \xo 3:9 \xt Jon 8:33,39; Lom 4:12\x*Ma miŋ lemimimbi auk te ba nonaŋ êndêŋ am nena, ‘Ablaham ma yêlôaniŋ bumalô. Ba intu yêlô avômalô thêthôŋ.’ Mi, yanaŋ êndêŋ môlô nena Wapômbêŋ hatôm enja valu takêntêk ba epesaŋ Ablaham anêŋ limi esak.  
\v 10 \x * \xo 3:10 \xt Mat 7:19; Luk 13:6-9\x*Kisiŋ lêk hamô alokwaŋ ôdôŋ yôv, ek alokwaŋ takatu ba miŋ hik anêŋ anôŋ mavi ami, ma tem nede lu ba nêmbôk esak atum.   
\p
\v 11 \x * \xo 3:11 \xt Jon 1:26-27,33; Ap 1:5\x*“Yahathik môlô hathak ŋaŋ ek injik thô nena bôk ole kapôlômim liliŋ yôv. Ma doŋtom ôpatu ba tem embeŋ ya yam anêŋ lôklokwaŋ ma bomaŋ ek yenaŋ ba intu tem isik môlô esak Lovak Matheŋ lôk atum. Yani ma anyô lôk athêŋ bêŋ ma ya ma yaônalôk ba intu miŋ hatôm yanja anêŋ va bokŋgôp êtôm anyô ku oyaŋ ami. Mi anôŋ.  
\v 12 Yani tem isuv nôm anêŋ kupik vê ba êndô anôŋ êmô unyak kapô. Ma yavoyav takatu ba hamô piklêvôŋ ma isi ba êmbôk esak atum atu ba tem miŋ ema ami.”   
\s1 Jon hathik Yisu halôk ŋaŋ  
\r (Mak 1:9-11; Luk 3:21-22; Jon 1:31-34)  
\p
\v 13 Yisu hatak Galili ma hi ŋaŋ Jolodaŋ ek Jon isik yani.  
\v 14 Ma doŋtom Jon hadum ek imiŋ yani loŋ siŋ ba hanaŋ, “Aisê ka hôlêm hadêŋ ya? Usik ya.”   
\p
\v 15 Êŋ ma Yisu hanaŋ viyaŋ nena, “Alalô nasopa loŋôndê thêthôŋ ba intu usik ya.” Ma Jon halôk ba hathik Yisu.   
\p
\v 16 \x * \xo 3:16 \xt Jon 1:32\x*Ma ketheŋ oyaŋ ma haviyô hêk ŋaŋ kapô. Ma leŋ hakyav ma hayê Wapômbêŋ anêŋ Lovak Matheŋ halôk ba halêm hatôm menak bôbô ba hayô hamô yani.  
\v 17 \x * \xo 3:17 \xt Sng 2:7; Ais 42:1; Mat 12:18; 17:5; Luk 9:35\x*Ma abô te halêm anêŋ malak leŋ ba hanaŋ nena, “Intu ma yenaŋ Okna atu ba yaleŋhaviŋ videdauŋ. Ma ya kapôlôŋ mavi hathak yani.”   
\c 4  
\s1 Sadaŋ halôk Yisu la ek indum kambom  
\r (Mak 1:12-13; Luk 4:1-13)  
\p
\v 1 \x * \xo 4:1 \xt Hib 2:18; 4:15\x*Yôv ma Lovak Matheŋ halom Yisu hi loŋ thiliv ek Sadaŋ êndôk yani la ek indum kambom.  
\v 2 \x * \xo 4:2 \xt Kis 34:28\x*Yani hatip ek nôm ba haveŋ hatôm wak lo bôlôvôŋ 40 ba intu hama kisi.  
\v 3 Êŋ ma ŋgôk iniŋ anyô bêŋ hayô ek Yisu ma hanaŋ, “O Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ ma onaŋ ek valu takêntêk imbitak êtôm polom.”   
\p
\v 4 \x * \xo 4:4 \xt Lo 8:3\x*Ma Yisu hanaŋ viyaŋ nena, “Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena, ‘Anyô miŋ hatôm êmô lôkmala esak nôm iyom ami. Mi. Esopa Wapômbêŋ anêŋ abô lôkthô.’”   
\p
\v 5 Vêm ma ŋgôk hawa Yisu ba hi Jelusalem loŋ bêŋ atu ba matheŋ ma hadô hamiŋ unyak matheŋ anêŋ vôv daim te.  
\v 6 Ma hanaŋ, “O ma Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ, e? Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena,  
\q1 “‘Wapômbêŋ tem nêm anêŋ aŋela ek neyabiŋ o.  
\q1 Ma thêlô tem netak baheŋ  
\q2 ek miŋ valu la embatho vemkapô ami.’ \rq Kapya Yeŋ 91:11-12 \rq*  
\m Ba intu ôsôv kisi.”   
\p
\v 7 \x * \xo 4:7 \xt Lo 6:16\x*Ma Yisu hanaŋ, “Abô bute hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya aêntêk, ‘Miŋ hatôm môlô nundum mambêŋ esak Wapômbêŋ, môlônim Anyô Bêŋ ami.’”   
\p
\v 8 Vêm ma ŋgôk hawa yani hathak loŋbô ba hi dumlolê daim te. Ma hik loŋ lôk nômkama mavi lomaloma takatu ba hamô pik bêŋ êntêk lôkthô thô hadêŋ yani.  
\v 9 Ma hanaŋ hadêŋ Yisu, “Tem yanêm nôm takêntêk sapêŋ êndêŋ o. Ma doŋtom ondek vemdôŋ lêlô ba nêm yeŋ êndêŋ ya am.”   
\p
\v 10 \x * \xo 4:10 \xt Lo 6:13\x*Ma Yisu hanaŋ, “Sadaŋ, o vê. Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ, ‘Nêm yeŋ êndêŋ Wapômbêŋ anêm Anyô Bêŋ ma undum yanida anêŋ ku iyom.’”   
\p
\v 11 Ba intu ŋgôk êŋ hatak yani ba hi ma aŋela êyô êv yani sa.   
\s1 Yisu hadum anêŋ ku môŋ  
\r (Mak 1:14-15; Luk 4:14-15)  
\p
\v 12 \x * \xo 4:12 \xt Mat 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19-20\x*Ma Yisu halaŋô nena bôk êdô Jon hamô koladôŋ. Ba intu havôhi Galili  
\v 13 ba hi hamô Kapaneam ma miŋ hamô Nasalet ami. Kapaneam êŋ hamô habobo kasukthôm te ba hamô Sebulun lo Naptali iniŋ pik.  
\v 14 Yani hamô loŋ êŋ ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet Aisaia nena,   
\q1
\v 15 “Sebulun lo Naptali iniŋ pik  
\q2 atu hamô habobo kasukthôm,  
\q2 lôk pik atu ba hêk ŋaŋ Jolodaŋ anêŋ daŋ vi,  
\q2 Galili, loŋ atu ba avômalô loŋ buyaŋ êmô.   
\q1
\v 16 Avômalô takatu ba êmô momaŋiniŋ bêŋ kapô,  
\q2 thêlô lêk êyê deda bêŋ te.  
\q2 Ba idum ek nema,  
\q2 ma doŋtom deda habi hayô hêk thêlô ba hêv momaŋiniŋ vê.” \rq Aisaia 9:1-2 \rq*   
\p
\v 17 \x * \xo 4:17 \xt Mat 3:2\x*Yisu hayô Kapaneam yôv ma hadum anêŋ ku môŋ ba hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô hadêŋ avômalô nena, “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak lêk habobo ba node kapôlômim liliŋ.”   
\s1 Yisu halam anyô ayova ek nesopa yani  
\r (Mak 1:16-20; Luk 5:1-11; Jon 1:35-42)  
\p
\v 18 Yisu habup hathak kasukthôm Galili anêŋ liŋdaŋ ma hayê anyô lo yaŋ Saimon atu ba elam nena Pita lôk yaŋ molok Andulu. Thai ma ŋê ik alim ba ibi iniŋ yakseŋ halôk kasukthôm.  
\v 19 Ma hanaŋ hadêŋ thai, “Mamu nôlêm nosopa ya! Tem yandum ba mamu nôbôv avômalô êtôm ôvôv alim halôk yakseŋ.”  
\v 20 Ma ketheŋ oyaŋ ma thai êdô iniŋ yakseŋ hamô ma esopa Yisu.   
\p
\v 21 Habup hathak vauna ma hayê anyô loyaŋ, Jems lo Jon. Thai ma Sebedi nakaduŋ. Thêlô lôk lambô êmô yeŋ ba idu iniŋ yakseŋ. Ma Yisu halam thai.  
\v 22 Ma ketheŋ oyaŋ ma etak lambô lôk yeŋ hamô ma esopa Yisu.   
\s1 Yisu hadum avômalô lôk lijiŋ mavi  
\r (Luk 6:17-19)  
\p
\v 23 \x * \xo 4:23 \xt Mat 9:35; Mak 1:39; Ap 10:38\x*Yisu hi haveŋ Galili lôbôlôbô ba hathak habitak hayô iniŋ unyak yeŋ ba hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi hathak anêŋ loŋ lôkliŋyak hadêŋ i. Ma hadum iniŋ malaiŋ lôk lijiŋ lomaloma ba ibitak mavi.  
\v 24 \x * \xo 4:24 \xt Mak 6:55\x*Ma avômalô anêŋ plovins Silia elaŋô abô hathak Yisu anêŋ ku ma ewa iniŋ ŋê lôk lijiŋ lomaloma sapêŋ ba i hadêŋ yani. Ewa ŋê takatu ba ewa vovaŋ bêŋ lôk ŋê ŋgôk hamô haviŋ i ma ŋê ema yak lôk ŋê ivuviŋ sapêŋ i hadêŋ yani ek hêv iniŋ lijiŋ takêŋ vê.  
\v 25 \x * \xo 4:25 \xt Mak 3:7-8\x*Avômalô bêŋ anôŋ êlêm esopa yani. Doho êlêm anêŋ Galili, ma doho êlêm anêŋ Jelusalem, ma doho êlêm anêŋ Judia. Ma doho êlêm anêŋ Dekapolis lôk loŋ takatu ba hamô ŋaŋ Jolodaŋ vi.   
\c 5  
\s1 Yisu hadôŋ avômalô  
\r (Luk 6:20-23)  
\p
\v 1 Yisu hayê avômalô bêŋ anôŋ êlêm ma hathak dumte ba hi hamô. Ma avômalô takatu ba esopa yani i êyô ek yani.  
\v 2 Ma hadôŋ i ba hanaŋ nena,   
\q1
\v 3 \x * \xo 5:3 \xt Ais 57:15\x*“Ôpatu ba hayala nena yani anyô kambom anôŋ, ôpêŋ lêk hamô mavi ba tem enja Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak.   
\q1
\v 4 \x * \xo 5:4 \xt Ais 61:2-3; ALK 7:17\x*Ma ôpatu ba lamalaiŋ, ôpêŋ lêk hamô mavi ba Wapômbêŋ tem nêm yani thêvô.   
\q1
\v 5 \x * \xo 5:5 \xt Sng 37:11\x*Ma ôpatu ba hamô maliŋyaô, ôpêŋ lêk hamô mavi ba tem enja pik sapêŋ.   
\q1
\v 6 \x * \xo 5:6 \xt Ais 55:1-2\x*Ma ôpatu ba hama kisi lôk hathakmuniŋ ek imbitak êtôm anyô thêthôŋ, ôpêŋ lêk hamô mavi ba tem laviyak.   
\q1
\v 7 Ma ôpatu ba hêv kapô ek anyô yaŋ, ôpêŋ lêk hamô mavi ba Wapômbêŋ tem nêm kapô ek ôpêŋ aêŋ iyom.   
\q1
\v 8 Ma ôpatu ba kapô mabuŋ, ôpêŋ lêk hamô mavi ba tem ênjê Wapômbêŋ.   
\q1
\v 9 Ma ôpatu ba hêv bulubiŋ, ôpêŋ lêk hamô mavi ba tem nendam nena Wapômbêŋ anêŋ nakaduŋ.   
\q1
\v 10 \x * \xo 5:10 \xt 1Pi 3:14\x*Ma anyô thêthôŋ te hapôm vovaŋ, ôpêŋ lêk hamô mavi ba tem enja Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak.   
\p
\v 11 \x * \xo 5:11 \xt 1Pi 4:14\x* “Hosopa ya ba anyô te hanaŋ abôma hathak o lôk hêv vovaŋ hadêŋ o lôk hanaŋ abô kambom lomaloma hathak o mena hanaŋ abôyaŋ hathak o, êŋ ma lêk hômô mavi!   
\p
\v 12 \x * \xo 5:12 \xt 2Sto 36:16; Ap 7:52\x* “Avômalô bôk idum aêŋ hadêŋ plopet tak sêbôk ba êmôŋ ek o. Ma Wapômbêŋ tem nêm vuli mavi bêŋ te êndêŋ o êmô malak leŋ ba intu lemmavi anôŋ ba ômbô o!   
\s1 Wapômbêŋ anêŋ avômalô hatôm ŋgwêk lo deda  
\r (Mak 9:50; Luk 14:34-35)  
\p
\v 13 “Môlô ma pik êntêk anêŋ ŋgwêk. Ma doŋtom ŋgwêk vabô, êŋ ma lêk habitak hatôm siŋusik ma hatôm imbitak vasiŋ esak loŋbô ami ba intu nômbi ni ek avômalô nêyô nimiŋ ba nembak pesa.   
\p
\v 14 \x * \xo 5:14 \xt Jon 8:12; 9:5\x* “Môlô ma pik anêŋ deda. Ma malak atu ba hamô dum ba avômalô êtôm atum lam sapêŋ, thêlô êthôkwêŋ ek nêm deda ma miŋ ivuŋ ami.  
\v 15 \x * \xo 5:15 \xt Mak 4:21; Luk 8:16; 11:33\x*Ma miŋ othak ôtôm atum lam ba uvuŋ halôk uŋ kapô ami. Othak opesaŋ lam anêŋ deda ek imbi êyô unyak kapô lôkthô.   
\p
\v 16 \x * \xo 5:16 \xt Ep 5:8-9; 1Pi 2:12\x* “Ma môlônim deda imbi êyô ênjêk avômalô lôkthô ek nêgê unim ku mavi takatu ba udum ek nebam môlônim lemambô atu ba hamô malak leŋ anêŋ athêŋ.   
\s1 Yisu halêm ek embatho abô balabuŋ loŋ  
\p
\v 17 \x * \xo 5:17 \xt Lom 3:31\x* “Môlô miŋ nosoŋ nena yahalêm ek yambuliŋ abô balabuŋ lôk plopet iniŋ abô ami. Yahalôk ba yahalêm ek abô takêŋ injik anôŋ ma miŋ yahalêm ek yanêm vê ami.  
\v 18 \x * \xo 5:18 \xt Luk 16:17; 21:33\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Abô lêlêyaŋ yaô nena sapêŋ atu ba eto hêk kapya abô balabuŋ te tem miŋ nêm yak ami. Mi anôŋ. Abô takêŋ tem ênjêk endeba pik lo leŋ anêŋ daŋ. Ma nômkama takatu ba hamô abô balabuŋ sapêŋ tem injik anôŋ.  
\v 19 \x * \xo 5:19 \xt Jem 2:10\x*Aêŋ ba ôpatu ba hêv abô balabuŋ yaônate vê ba hadôŋ avômalô hathak tem êtôm okna hathek ênjêk Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak. Ma doŋtom ôpatu ba hasopa abô balabuŋ lôk hik thô hadêŋ avômalô tem imbitak anyô lôk athêŋ bêŋ ênjêk Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak.  
\v 20 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Anêm thêthôŋ miŋ hamôŋ ek Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ iniŋ ami, êŋ ma tem miŋ hatôm ôyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ami.   
\s1 Notauviŋ unim lemim maniŋ  
\r (Luk 12:57-59)  
\p
\v 21 \x * \xo 5:21 \xt Kis 20:13; Lo 5:17\x* “Môlô bôk olaŋô abô takatu ba enaŋ hadêŋ bumalô thêlô nena, ‘Miŋ uŋgwik anyô vônô paliŋ ami. Ma ôpatu ba hik anyô vônô paliŋ tem êpôm abô.’  
\v 22 \x * \xo 5:22 \xt 1Jon 3:15\x*Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô. Anyô te lamaniŋ hadêŋ anyô yaŋ, ôpêŋ tem êpôm abô. Ma anyô te hanaŋ abôma hathak anyô yaŋ, ôpêŋ tem imiŋ ŋê bêŋbêŋ maleŋiŋ ek indum abô. Ma anyô te hanaŋ hadêŋ anyô yaŋ nena, ‘O anyô molo’, yakô ôpêŋ tem nimbi êndôk loŋ atum lôkmala.   
\p
\v 23 \x * \xo 5:23 \xt Mak 11:25\x* “Aêŋ ba hômô loŋ êbôk da ek ômbôk anêm da, ma lemhabi nena anêm abô hêk haviŋ anyô te,  
\v 24 êŋ ma otak anêm da êmô loŋ êbôk da ma nu êndêŋ ôpêŋ. Ma opesaŋ abô imbiŋ yani vêmam ka nu ômbôk anêm da.   
\p
\v 25 “Ma anyô te hadum ek idum abô ek o ba mamu oveŋ loŋôndê hi denaŋ ek nôyô loŋ nindum abô, ma opesaŋ abô imbiŋ yani ketheŋ. Yakô tem etak o êndôk anyô halaŋô abô baŋ. Êŋ ma ôpêŋ tem etak o êndôk anêŋ ŋê ku baheŋiŋ ek nêndô o êmô koladôŋ.  
\v 26 Odaŋô! Yanaŋ avanôŋ êndêŋ o. Tem ômô koladôŋ endeba nêm anêm vuli sapêŋ atu ba anyô bêŋ hanaŋ am.   
\s1 Otak auk sek waliliŋ  
\p
\v 27 \x * \xo 5:27 \xt Kis 20:14; Lo 5:18\x* “Môlô bôk olaŋô abô takatu ba enaŋ yôv nena, ‘Miŋ undum sek imbiŋ anyô yaŋ yanavi ami.’  
\v 28 Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô nena anyô te makilik hathak avi te ba hadum ek ênjêk imbiŋ yani, êŋ ma lêk hêk haviŋ avi êŋ yôv.  
\v 29 \x * \xo 5:29 \xt Mat 18:9; Mak 9:47\x*Aêŋ ba malem vianôŋ hadum ba hudum kambom, êŋ ma ômbi vê ba umbini! Malem daluk doŋtom iyom, êŋ ma malaiŋ. Ma doŋtom, lemvimkupik sapêŋ êndôk loŋ atum lôkmala, êŋ ma malaiŋ bêŋ anôŋ.  
\v 30 \x * \xo 5:30 \xt Mat 18:8; Mak 9:43\x*Ma bahem vianôŋ hadum ba hudum kambom, êŋ ma odabêŋ kisi ba umbini! Bahem doŋtom iyom, êŋ ma malaiŋ. Ma doŋtom lemvimkupik sapêŋ êndôk loŋ atum lôkmala, êŋ ma malaiŋ bêŋ anôŋ.   
\s1 Miŋ nêm vônim vê ami  
\r (Mat 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18)  
\p
\v 31 \x * \xo 5:31 \xt Lo 24:1-4; Mak 10:4\x*“Môlô bôk olaŋô yôv nena, ‘Anyô hadum ek êndô avi ma eto abô êndôk kapya ba nêm kapya êŋ êndêŋ yanavi ek nêm yani vê. Ma miŋ hatôm nêm yanavi vê oyaŋ ami.’  
\v 32 \x * \xo 5:32 \xt 1Ko 7:10-11\x*Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô aêntêk. Anyô te hêv yanavi vê oyaŋ ma miŋ hadum sek ami ba avi êŋ hi hawa anyô yaŋ êŋ ma ôpêŋ hadum ba avi êŋ hadum sek. Ma yamalô lukmuk êŋ hadum sek aêŋ iyom.   
\s1 Nonaŋ abô anôŋ iyom  
\p
\v 33 \x * \xo 5:33 \xt Wkp 19:12; Nam 30:2; Lo 23:21\x* “Môlô bôk olaŋô abô takatu ba enaŋ hadêŋ bumalô thêlô nena, ‘Hovak balabuŋ hathak Wapômbêŋ anêŋ athêŋ hathak nômla, êŋ ma undum nôm êŋ anôŋ.’ Miŋ ômbôliŋ dômim ami.  
\v 34 \x * \xo 5:34 \xt Ais 66:1; Mat 23:22; Jem 5:12\x*Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô nena miŋ ombak balabuŋ esak nômla ami lôk miŋ ombak balabuŋ esak Wapômbêŋ anêŋ athêŋ ami ek malê nena yanida hamô malak leŋ hatôm kiŋ.  
\v 35 \x * \xo 5:35 \xt Sng 48:2; Ais 66:1\x*Ma miŋ ombak balabuŋ esak pik ami ek malê nena pik bêŋ êntêk ma balê Wapômbêŋ da hatak vakapô hayô hamiŋ. Ma miŋ ombak balabuŋ esak Jelusalem ami ek malê nena Jelusalem ma Kiŋ Bêŋ atu anêŋ malak.  
\v 36 Ma miŋ ombak balabuŋ esak lemkadôk ami ek malê nena o miŋ hatôm onaŋ ba lemkadôk ŋauŋ imbitak thapuk mena loŋgavu la ami.  
\v 37 Ba intu môlô nonaŋ abô avanôŋ iyom. Ma miŋ nonaŋ balabuŋ lomaloma ek injik thô nena onaŋ abô avanôŋ ami. Abô takêŋ habitak anêŋ Sadaŋ anêŋ.   
\s1 Môlô miŋ uŋgwik kambom liliŋ ami  
\r (Luk 6:29-30)  
\p
\v 38 \x * \xo 5:38 \xt Kis 21:24; Wkp 24:20; Lo 19:21\x* “Môlô bôk olaŋô abô takatu ba enaŋ yôv nena, ‘Anyô te habi anyô yaŋ madaluk siŋ, êŋ ma nômbi ôpêŋ madaluk siŋ aêŋ iyom. Ma anyô te hik anyô yaŋ abôlêk kalalaŋ lu, ma uŋgwik ôpêŋ abôlêk kalalaŋ lu aêŋ iyom.’  
\v 39 Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô nena miŋ uŋgwik anyô yaŋ anêŋ kambom liliŋ ami. Ma anyô te hapetav malem daŋ vi, êŋ ma nuŋgwik vi liliŋ ek epetav imbiŋ.  
\v 40 Ma anyô te hadum abô ek o ba anyô atu halaŋô abô hanaŋ nena nêm anêm kwêv êndêŋ ôpêŋ, êŋ ma nêm anêm kwêv thilibuŋ êndêŋ ôpêŋ imbiŋ.  
\v 41 Ma anyô vovak te hanaŋ nena onja anêŋ nômkama ba nu êtôm kilomita te, êŋ ma nu êtôm kilomita ju.  
\v 42 Ma anyô te hanaŋ hik o liŋ ek nêm nômlate êndêŋ yani, êŋ ma nêm êndêŋ yani. Ma anyô te lahaviŋ enja nômlate ênjêk o vêm ka nêm viyaŋ, êŋ ma miŋ ôpôlik ami.   
\s1 Lemimimbiŋ ŋê takatu ba êpôlik hathak o  
\r (Luk 6:27-36)  
\p
\v 43 \x * \xo 5:43 \xt Wkp 19:18\x* “Môlô bôk olaŋô abô takatu ba enaŋ yôv nena, ‘Lemimbiŋ anêm avômalô ma ôpôlik esak ŋê takatu ba êpôlik hathak o.’  
\v 44-45 \x * \xo 5:44-45 \xt Kis 23:4-5; Luk 23:34; Ap 7:60; Lom 12:14,20\x*Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô nena lemimimbiŋ ŋê takatu ba êpôlik hathak môlô lôk noteŋ mek esak ŋê takatu ba êv vovaŋ hadêŋ môlô ek numbitak êtôm Lemambô atu ba hamô malak leŋ anêŋ nali. Ek malê nena yanida hêv wak hadêŋ avômalô mavi lôk kambom ma hêv ôthôm ek ŋê thêthôŋ lôk ŋê lokbaŋ.  
\v 46 Ma môlô othak lemimhaviŋ ŋê takatu ba leŋiŋhaviŋ môlô iyom, êŋ ma nôm oyaŋ. Tem miŋ môlô noja nôm mavi te ami. Ŋê ewa takis ethak idum aêŋ haviŋ!  
\v 47 Ma môlô othak ôêv waklêvôŋ hadêŋ môlônim avômalô iyom, môlô osoŋ nena kobom hik môlô vônô e? Ŋê daluk idum aêŋ haviŋ!  
\v 48 \x * \xo 5:48 \xt Wkp 19:2; Lo 18:13\x*Ba intu nômô batôŋ oyaŋ êtôm Lemambô atu ba hamô batôŋ oyaŋ hamô malak leŋ.”   
\c 6  
\s1 Nônêm avômalô siv sa  
\p
\v 1 \x * \xo 6:1 \xt Mat 23:5\x*“Môlô noyabiŋ am! Miŋ nundum ku mavi lomaloma ek avômalô nêgê ba nebam môlô ami. Yakô Wapômbêŋ atu ba hamô malak leŋ tem miŋ nêm nôm mavi la êndêŋ môlô ami.   
\p
\v 2 “Môlô udum ek nônêm avômalô siv sa, ma miŋ nundum êtôm ŋê takatu ba esau avômalô ami. Thêlô ethak êv anyô ek iyuv lavuak êmôŋ ba i unyak yeŋ. Êŋ ma thêlô êv nômlate hadêŋ avômalô siv ek avômalô nêgê ba nebam thêlô. Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena ŋê takêŋ lêk ewa iniŋ mavi yôv ba embeŋ yam ma Wapômbêŋ tem miŋ nêm nôm mavi yaŋ êndêŋ i ami.  
\v 3 Ma doŋtom môlô udum ek nônêm nômlate êndêŋ avômalô siv, êŋ ma nubuŋ ba nônêm ek avômalô vi miŋ nêgê ami. Nôm atu ba bahem vianôŋ hadum ma bahem vikeŋ êsôŋ paliŋ  
\v 4 ek ku êŋ ênjêk loŋ kapô iyom. Ma Lemambô atu ba hayê ku takatu ba hudum hêk loŋ kapô ma tem nêm nôm mavi te êndêŋ o.   
\s1 Okopak ba oteŋ mek  
\r (Luk 11:2-4)  
\p
\v 5 \x * \xo 6:5 \xt Mat 23:5; Luk 18:10-14\x* “Môlô udum ek noteŋ mek, ma miŋ nundum êtôm ŋê takatu ba esau avômalô ami. Thêlô leŋiŋhaviŋ neteŋ mek nimiŋ malaklêvôŋ lôk unyak yeŋ ek avômalô nêgê i. Odaŋô! Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Ŋê takêŋ lêk ewa iniŋ mavi yôv ba embeŋ yam ma Wapômbêŋ tem miŋ nêm nôm mavi yaŋ êndêŋ i ami.  
\v 6 Ma doŋtom hudum ek oteŋ mek, êŋ ma nu anêm unyak kapô ma nuŋgwik unyak abôlêk siŋ. Ma oteŋ mek êndêŋ Lemambô atu ba hamô loŋ kapô. Ma Lemambô tem ênjê ku takatu ba hudum hêk loŋ kapô ma nêm nôm mavi te êndêŋ o.   
\p
\v 7 \x * \xo 6:7 \xt 1Kiŋ 18:26-29\x* “Hudum ek oteŋ mek, ma miŋ ondela abô êtôm ŋê daluk ethak idum ami. Thêlô eteŋ mek daim ek esoŋ nena Wapômbêŋ tem endaŋô iniŋ mek daim êŋ.  
\v 8 \x * \xo 6:8 \xt Mat 6:32\x*Ma doŋtom hudum ek oteŋ mek ma Wapômbêŋ lêk hayala anêm malaiŋ yôv ba intu miŋ osopa iniŋ bôk lo loŋ ami.  
\v 9 Ma noteŋ mek aêntêk,  
\q1 “‘Wakamik, hômô malak leŋ.  
\q1 Yêlô nambô anêm athêŋ matheŋ liŋ.   
\q1
\v 10 \x * \xo 6:10 \xt Luk 22:42\x*Anêm loŋ lôkliŋyak êlêm.  
\q1 Yêlô nasopa anêm lemhaviŋ ênjêk pik êtôm thêlô esopa hêk malak leŋ.   
\q1
\v 11 Nêm nôm êndêŋ yêlô êndêŋ wak êntêk.   
\q1
\v 12 \x * \xo 6:12 \xt Mat 6:14-15; 18:21-35\x*Ma otak kapôlôm ek yêlô êtôm atu ba yêlô atak kapôlôŋiŋ ek avômalô vi atu ba idum kambom hadêŋ yêlô.   
\q1
\v 13 \x * \xo 6:13 \xt Luk 22:40; Jem 1:13; Jon 17:15; 2Te 3:3; 2Ti 4:18\x*Miŋ otak yêlô ek nandum kambom ami. Ma nêm yêlô vê ênjêk kambom.’\f * \fr 6:13 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Matyu hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: Loŋ lôkliŋyak lôk lôklokwaŋ ma athêŋ lôkmaŋgiŋ, êŋ ma oda anêm êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ. Avanôŋ.\f*   
\p
\v 14 \x * \xo 6:14 \xt Mak 11:25-26\x* “Ma notak kapôlômim ek avômalô vi, ma Lemambô atu ba hamô malak leŋ tem etak kapô ek môlô aêŋ iyom.  
\v 15 Ma hovaloŋ kapôlôm lôŋ ek avômalô vi, ma Lemambô tem embaloŋ kapô loŋ ek o aêŋ iyom.   
\s1 Hutip ek nôm ek lemimbi Wapômbêŋ  
\p
\v 16 \x * \xo 6:16 \xt Ais 58:5-9\x* “Hutip ek nôm ek lemimbi Wapômbêŋ, ma miŋ malem tiyamtiyam êtôm ŋê esau avômalô ethak idum ami. Thêlô miŋ ithik i ba epesaŋ i katô ami ek avômalô neyala nena thêlô lêk itip ek nôm. Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena ŋê êŋ lêk ewa iniŋ nôm mavi yôv ba embeŋ yam ma Wapômbêŋ tem miŋ nêm nôm mavi yaŋ êndêŋ i ami.  
\v 17 Ma doŋtom hutip ek nôm ek lemimbi Wapômbêŋ, ma otak nôm lêŋlêŋ esak lemkadôk lôk usik thonam lo malem êtôm lemmavi iyom  
\v 18 ek avômalô miŋ neyala nena lêk hutip ek nôm ami. Ma lemambô atu ba hamô loŋ kapô, yani iyom intu hayê anêm ku loŋ kapô êŋ ba tem nêm nôm mavi te êndêŋ o.   
\s1 Nômbôlêm nômkama malak leŋ  
\r (Luk 12:33-34)  
\p
\v 19 \x * \xo 6:19 \xt Jem 5:1-3\x* “Pik êntêk ma didu lo da tem nimbuliŋ nômkama lôk ŋê vani tem nijik unyak vose ba neja nômkama takêŋ vani. Ba intu miŋ nômbôlêm nômkama mavi ba nôndô êmô pik êntêk ami.  
\v 20 \x * \xo 6:20 \xt Mat 19:21; Luk 18:22\x*Mi, nusup nômkama malak leŋ mavimavi iyom. Êŋ ma miŋ hatôm da lo didu nimbuliŋ nômkama takêŋ lôk ŋê vani miŋ hatôm nijik anêm unyak vose ba neja anêm nômkama vani ami.  
\v 21 Loŋ atu ba anyô anêŋ nômkama mavi hamô intu kapôlôŋiŋ tem êmô loŋ êŋ imbiŋ.   
\s1 Maleŋ ma kupik anêŋ deda  
\r (Luk 11:34-36)  
\p
\v 22 “Maleŋdaluk ma leŋviŋkupik anêŋ deda. Aêŋ ba malemdaluk hamô mavi, êŋ ma anêŋ deda êŋ hayabiŋ lemvimkupik sapêŋ.  
\v 23 Ma doŋtom maleŋdaluk kambom, êŋ ma momaŋiniŋ lêk hayabiŋ leŋviŋkupik sapêŋ. Ba deda atu ba hamô kapôlôm miŋ hadum anêŋ ku ami, ma momaŋiniŋ tem indumbak bêŋ.   
\s1 Anyô te miŋ hatôm indum anyô ju iniŋ ku ami  
\r (Luk 16:13)  
\p
\v 24 “Anyô te miŋ hatôm indum anyô bêŋ ju iniŋ ku ami. Ma tem la imbiŋ anyô yaŋ ma kapô êndô yaŋ. Ma tem ma endahaliŋ anyô yaŋ ma imbuliŋ dôm ek anyô yaŋ. Môlô miŋ hatôm nosopa Wapômbêŋ lôk valuseleŋ ami.   
\s1 Miŋ lemim imbi bêŋ anôŋ esak nômkama pik ami  
\r (Luk 12:22-32)  
\p
\v 25 \x * \xo 6:25 \xt Plp 4:6; 1Ti 6:6-8; 1Pi 5:7\x*“Lôkmala ma bêŋ ek nôm eyaŋ. Leŋviŋkupik ma bêŋ ek kwêv lo sup. Aêŋ ba intu yanaŋ êndêŋ môlô nena miŋ lemim imbi bêŋ anôŋ esak nômkama pik lomaloma êtôm kwêv mena nôm lôk ŋaŋ ami.  
\v 26 \x * \xo 6:26 \xt Mat 10:29-31; Luk 12:6-7\x*Ôŋgô menak. Thêlô miŋ ethak idum ku lôk elav nôm ami. Ma miŋ ethak ewa nôm ba etak hamô unyak kapô ami. Môlônim Lemambô atu ba hamô malak leŋ havakôŋ thêlô. Ma môlô ma Wapômbêŋ lahaviŋ bêŋ anôŋ hamôŋ ek menak.  
\v 27 Ma môlô lemhikam hathak nôm pik takêŋ, ma tem nômô lôkmala wak te imbiŋ e? Mi anôŋ!   
\p
\v 28 “Aisê ka môlô othak lemimhabi bêŋ anôŋ hathak kwêv? Môlô ôŋgô alokwaŋ vuak takatu ba hamô mayaliv. Thêlô ibitak aisê? Thêlô miŋ ethak idum iniŋ ku lôk idu iniŋ kwêv ami.  
\v 29 \x * \xo 6:29 \xt 1Kiŋ 10:4-7; 2Sto 9:3-6\x*Aêŋ ba yanaŋ êndêŋ môlô! Solomon hathak hik anêŋ kwêv kêkêlô. Ma anêŋ kwêv sapêŋ ma nôm yaôna ek alokwaŋ vuak mavi takatu.  
\v 30 Môlô ma avômalô ôêvhaviŋ yaôna lôk! Ketheŋ oyaŋ ma tem nedabêŋ kamuŋ takatu kisi ba nêmbôk esak atum! Ma doŋtom Wapômbêŋ hathak hêv kwêv hadêŋ kamuŋ takêŋ. Ba intu tem eyabiŋ môlô mavi aêŋ iyom.  
\v 31 Aêŋ ba môlô miŋ lemim injik am ba nonaŋ, ‘Yêlô aŋgaŋ malê lôk nanum malê?’ ma ‘Yêlôaniŋ kwêv êsê?’ Dô.  
\v 32 \x * \xo 6:32 \xt Mat 6:8\x*Ŋê daluk ethak elaŋviŋ ba esopa nôm takêŋ. Ma doŋtom môlônim Lemambô atu ba hamô malak leŋ hayala môlônim malaiŋ ba tem nêm nôm takêŋ êndêŋ môlô.  
\v 33 \x * \xo 6:33 \xt 1Kiŋ 3:11-14; Sng 37:4,25; Lom 14:17\x*Ba intu ku môŋ ma lem injik o esak Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak lôk osopa anêŋ abô ma tem nêm nôm takêŋ sapêŋ êndêŋ o.  
\v 34 Aêŋ ba môlô miŋ lemimmalaiŋ ek yamuŋ anêŋ nômkama ami. Yamuŋ anêŋ malaiŋ ma wak êŋ da anêŋ. Ma wak te anêŋ malaiŋ ma wak êŋ da iyom anêŋ.   
\c 7  
\s1 Miŋ nutitiniŋ avômalô ami  
\r (Luk 6:37-42)  
\p
\v 1 \x * \xo 7:1 \xt Lom 2:1; 1Ko 4:5; Jem 4:11-12\x* “Môlô miŋ nutitiniŋ anyô vi ami. Wapômbêŋ tem ititiniŋ môlô aêŋ iyom!  
\v 2 \x * \xo 7:2 \xt Mak 4:24\x*Abô takatu ba honaŋ hathak anyô vi, êŋ ma Wapômbêŋ tem enaŋ aêŋ êndêŋ o. Ma malêla takatu ba huik sam hadêŋ anyô vi ma tem nêm viyaŋ aêŋ iyom êndêŋ o.  
\v 3 Ma lem hik o hathak siŋusik yaô atu ba hamiŋ mamuyaŋ madaluk. Ma doŋtom aseleŋ atu ba hapalaŋaniŋ hamiŋ oda malem siŋ ma hôthôŋ paliŋ.  
\v 4 Ba honaŋ, ‘Aiyaŋ, yahadum ek yanêm siŋusik atu ba hamô malem daluk vê.’ Nôŋgô katô, oda anêm ma aseleŋ hapalaŋaniŋ hamiŋ malem loŋ siŋ.  
\v 5 O anyô abôyaŋ! Nêm aseleŋ atu ba hêk malem vê ek nôŋgô tak vêm ka miŋ nêm siŋusik atu ba hêk mamuyaŋ madaluk vê.   
\p
\v 6 “Ma miŋ noja nôm matheŋ ba nônêm êndêŋ avuŋ ami. Tem nijik liliŋ ba nesaŋ môlô mayaliv. Ma miŋ nômbi unim kômkôm mavi êndêŋ bok ami. Tem nembak pesa esak veŋiŋ kapô.   
\s1 Loŋôndê neteŋ mek  
\r (Luk 11:9-13)  
\p
\v 7-8 \x * \xo 7:7-8 \xt Mak 11:24; Jon 14:13; 15:7; 16:23-24; 1Jon 3:22; 5:14-15\x*“Ŋê takatu ba enaŋ hik Wapômbêŋ liŋ, ma tem neja nômkama êtôm atu ba enaŋ. Ma anyô habôlêm nômlate, êŋ ma tem êpôm. Ma ôpatu ba hapididiŋ unyak abôlêk, ma tem injik unyak abôlêk vê ek ôpêŋ. Aêŋ ba nonaŋ injik Wapômbêŋ liŋ ma tem nêm môlônim lemimhaviŋ êndêŋ môlô. Ma môlô ôbôlêm ma tem nôpôm. Ma upididiŋ unyak abôlêk ma tem injik vê ek môlô.   
\p
\v 9 “Nalummalô hanaŋ hik o liŋ ek nêm polom êndêŋ yani, ma tem nêm valu te êndêŋ yani e? Mi.  
\v 10 Ma nalummalô hanaŋ hik o liŋ ek nêm alim ŋgwêk te êndêŋ yani, ma tem nêm umya kambom te êndêŋ yani e? Mi.  
\v 11 \x * \xo 7:11 \xt Jem 1:17\x*Odaŋô! Môlô ma avômalô kambom! Ma doŋtom môlô othak ôêv nômkama mavi hadêŋ nalumi. Ma môlônim Lemambô atu ba hamô malak leŋ ma Wapômbêŋ mavi anôŋ ba intu tem nêm nômkama mavi êndêŋ môlô ŋê takatu ba onaŋ hik yani liŋ.   
\p
\v 12 \x * \xo 7:12 \xt Mat 22:39-40; Luk 6:31; Lom 13:8-10\x* “Ma malêla takatu ba môlô lemimhaviŋ avômalô vi nindum êndêŋ môlô, ma nundum aêŋ êndêŋ i. Êŋ ma abô balabuŋ lôk plopet iniŋ abô anêŋ ôdôŋ bêŋ.”   
\s1 Unyak abôlêk yaôna  
\r (Luk 13:24)  
\p
\v 13-14 “Loŋôndê bêŋ ma hi loŋ ŋama. Ma badêŋ abôlêk bêŋ te hamô loŋ êŋ ba avômalô bêŋ anôŋ ethak ibitak êyô. Ma doŋtom loŋôndê kamuŋ hi loŋ lôkmala. Ma badêŋ abôlêk yaônate hêk loŋ êŋ ba avômalô tomtom iyom ethak êpôm ba elom. Ba intu nôsôam ek numbitak nôyô badêŋ abôlêk yaôna êŋ ba unu.   
\s1 Ŋê plopet abôyaŋ  
\r (Luk 6:43-44; 13:25-27)  
\p
\v 15 \x * \xo 7:15 \xt Mat 24:24; Ap 20:29; 2Pi 2:1\x*“Môlô noyabiŋ am êndêŋ ŋê plopet abôyaŋ. Thêlô ma hatôm avuŋ yatap ba ivuliv i siŋ hathak boksipsip kupik ba i hadêŋ boksipsip ek nimbuliŋ i.  
\v 16 \x * \xo 7:16 \xt Gal 5:19-22; Jem 3:12\x*Aêŋ ba iniŋ anôŋ intu tem injik i thô. Yak lôkmaŋgiŋ mena kamuŋ lôk lilu ma avômalô ethak elav hatôm iniŋ nôm e?  
\v 17 Alokwaŋ mavi sapêŋ hathak hik anêŋ anôŋ mavi iyom. Ma alokwaŋ kambom hathak hik anêŋ anôŋ kambom aêŋ iyom.  
\v 18 Ba intu alokwaŋ mavi miŋ hatôm injik anêŋ anôŋ kambom ami. Ma alokwaŋ kambom miŋ hatôm injik anêŋ anôŋ mavi ami.  
\v 19 \x * \xo 7:19 \xt Mat 3:10; Luk 3:9; Jon 15:6\x*Aêŋ ba alokwaŋ sapêŋ atu ba miŋ hik anêŋ anôŋ ami, ma tem nede lu ba nêmbôk esak atum.  
\v 20 \x * \xo 7:20 \xt Mat 12:33\x*Ba intu plopet abôyaŋ iniŋ anôŋ tem injik thêlôda thô êndêŋ môlô.   
\p
\v 21 \x * \xo 7:21 \xt Luk 6:46; Jem 1:25\x* “Avômalô ethak elam ya nena, ‘Anyô Bêŋ, Anyô Bêŋ.’ Ma doŋtom thêlô sapêŋ miŋ hatôm nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ami. Ma avômalô takatu ba esopa Wakamik atu ba hamô malak leŋ anêŋ abô, thêlô êŋ iyom intu tem nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô.  
\v 22 Waklavôŋ yandaŋô avômalô sapêŋ iniŋ abô, ma bêŋ anôŋ tem nenaŋ êndêŋ ya ‘Anyô Bêŋ, Anyô Bêŋ, yêlô athak alam anêm athêŋ ba adum anêm ku plopet. Ma yêlô athak alam anêm athêŋ ba êv ŋgôk vê lôk adum nômbithi bêŋ anôŋ hathak.’  
\v 23 \x * \xo 7:23 \xt Sng 6:8; 2Ti 2:19\x*Êŋ ma tem yanaŋ êndêŋ i, ‘Môlô nu! Môlô ŋê udum kambom ba yahathôŋ môlô paliŋ.’   
\s1 Loŋôndê ju ek nedav unyak  
\r (Luk 6:46-49)  
\p
\v 24 “Aêŋ ba ôpatu ba halaŋô yenaŋ abô sapêŋ ba hasopa hatôm anyô lôkauk mavi atu ba halav anêŋ unyak halôk valu.  
\v 25 Ma ôthôm lôk lovak bêŋ ma ŋambô hayô ba hayôkwiŋ unyak êŋ. Ma valu havaloŋ unyak êŋ loŋ lôklokwaŋ ba miŋ hapu ami.  
\v 26 Ma anyô halaŋô yenaŋ abô ba miŋ hasopa ami hatôm anyô auk mi ba halav anêŋ unyak halôk thathe oyaŋ.  
\v 27 Ma ôthôm malokola lôk lovak bêŋ ma ŋambô hayô ba hayôkwiŋ unyak êŋ ba hapu lôk diŋdiŋ bêŋ ba hi.”   
\p
\v 28 Yisu hanaŋ abô sapêŋ yôv ma avômalô takatu ba elaŋô esoŋ kambom ba enaŋ,  
\v 29 \x * \xo 7:29 \xt Mak 1:22; Luk 4:32\x* “Yani miŋ hadôŋ alalô ba halam kêdôŋwaga bô iniŋ abô hatôm ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ ethak idum ami. Mi. Hadôŋ alalô hatôm anyô lôk athêŋ bêŋ.”   
\c 8  
\s1 Yisu hadum anyô palê lepla te mavi  
\r (Mak 1:40-45; Luk 5:12-14)  
\p
\v 1 Yisu hatak dumlolê ba hi ma avômalô bêŋ anôŋ esopa yani.  
\v 2 Ma anyô palê lepla te halêm hadêŋ Yisu ma halek vadôŋ lêlô ma hanaŋ, “Anyô bêŋ, odanêm lemhaviŋ ma hatôm undum ba yambitak mavi.”\f * \fr 8:2 \ft Lijiŋ lepla ma palê hatêtô anyô liŋkupik aleba ibitak puliŋ ba avômalô êpôlik hathak i.\f*   
\p
\v 3 Ma hatak baŋ hayô hêk ôpêŋ ma hanaŋ, “Yaleŋhaviŋ umbitak mabuŋ mavi!” Ma ketheŋ oyaŋ ma lijiŋ êŋ hêv yak ba habitak mabuŋ mavi.  
\v 4 \x * \xo 8:4 \xt Wkp 14:1-32; Mat 9:30; Luk 17:14\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ yani, “Nu nuŋgwik o thô êndêŋ anyô habôk da ma nêm da êtôm sêbôk ba Mose hanaŋ ek injik thô nena anêm lijiŋ lêk hêv yak. Ma miŋ onaŋ bêŋ êndêŋ anyôla ami.”   
\s1 Yisu hadum anyô vovak anêŋ anyô ku te mavi  
\r (Luk 7:1-10)  
\p
\v 5 Yisu hayô malak Kapaneam, ma anyô vovak laik te anêŋ malak bêŋ Lom halêm hadêŋ yani  
\v 6 ma hanaŋ, “Anyô bêŋ, yenaŋ anyô ku hapôm lijiŋ va lo baŋ havuviŋ ba hawa vovaŋ bêŋ ba hêk unyak iyom.”   
\p
\v 7 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ yani, “Tem yasôk ek yandum ôpêŋ mavi.”   
\p
\v 8-9 Ma doŋtom anyô vovak laik êŋ hanaŋ, “Anyô bêŋ, ya miŋ anyô mavi ek ôlêm yenaŋ unyak ami. Yada yahamô anyô bêŋ te vibiŋ, ma yenaŋ ŋê vovak êmô ya vibiŋ. Ba yahanaŋ hadêŋ yenaŋ anyô vovak te nena, ‘Nu,’ êŋ ma hi. Mena yahanaŋ hadêŋ yaŋ nena, ‘Ôlêm,’ êŋ ma halêm. Ma yahanaŋ hadêŋ yenaŋ anyô ku nena, ‘Undum ku êntêk,’ êŋ ma hadum. Aêŋ ba yahayala nena onaŋ iyom ek yenaŋ anyô ku imbitak mavi ma tem imbitak mavi.”   
\p
\v 10 Yisu halaŋô abô êŋ ba hasoŋ kambom ma hanaŋ hadêŋ avômalô takatu ba esopa yani nena, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Ya miŋ bôk yahapôm anyô hêvhaviŋ bêŋ te aêntêk hamô loŋ Islael ami.  
\v 11 \x * \xo 8:11 \xt Luk 13:29\x*Yanaŋ êndêŋ môlô. Avômalô loŋ buyaŋ bêŋ anôŋ tem nejaŋ ba ninum imbiŋ Ablaham lo Aisak ma Jekop nêmô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak.  
\v 12 \x * \xo 8:12 \xt Mat 22:13; 25:30; Luk 13:28\x*Sêbôk ma Wapômbêŋ lahaviŋ avômalô Islael nêyô anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô, ma doŋtom lêk ma yani tem nêm thêlô vê ba ini loŋ momaŋiniŋ bêŋ. Loŋ êŋ ma tem thêlô nedaŋ asêŋ maleŋ ba nesaŋ veŋiŋbôlêk ôdôŋ loŋ.”   
\p
\v 13 Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ anyô vovak laik êŋ, “Nu! Ma nôm atu ba lêk hôêvhaviŋ ma tem imbitak aêŋ.” Ma ketheŋ oyaŋ ma ôpêŋ anêŋ anyô vovak atu habitak mavi.   
\s1 Yisu hadum Pita yaŋavi mavi  
\r (Mak 1:29-31; Luk 4:38-39)  
\p
\v 14 Ma Yisu hayô Pita anêŋ unyak kapô ma hayê Pita yaŋavi hapôm lijiŋ vovaŋ ba hêk iyom.  
\v 15 Ma Yisu havaloŋ avi êŋ baŋ ma lijiŋ êŋ hatak yani ma haviyô hapôpêk nôm ek Yisu.   
\s1 Yisu hadum avômalô bêŋ anôŋ mavi  
\r (Mak 1:32-34; Luk 4:40-41)  
\p
\v 16 Yaŋsiŋ ma ewa ŋê lôk ŋgôk habuliŋ i doho êlêm hadêŋ Yisu. Ma Yisu hanaŋ abô iyom ma ŋgôk takêŋ etak avômalô takêŋ ba i. Ma hadum avômalô lôk lijiŋ sapêŋ ibitak mavi.  
\v 17 Ba intu Wapômbêŋ anêŋ abô atu ba bôk hanaŋ hadêŋ plopet Aisaia hik anôŋ nena,  
\q1 “Yani hapesaŋ alalôaniŋ lijiŋ mavi  
\q1 ma hêv alalôaniŋ vovaŋ vê.” \rq Aisaia 53:4 \rq*   
\s1 Ku bêŋ ek nesopa Yisu vaŋgwam  
\r (Luk 9:57-62)  
\p
\v 18 Yisu hayê avômalô bêŋ anôŋ êmô ma hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Alôana kasukthôm vi tuvulu.”  
\v 19 Êŋ ma ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ te halêm hadêŋ Yisu ma hanaŋ nena, “Kêdôŋwaga, loŋ nômbêŋ atu ba hu ma tem yasopa o.”   
\p
\v 20 \x * \xo 8:20 \xt 2Ko 8:9\x*Ma Yisu hanaŋ, “Avuŋ yatap iniŋ pik abyaŋ hamô ma menak iniŋ unyak hamô, ma doŋtom ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu anêŋ loŋ ênjêk ma mi.”   
\p
\v 21 \x * \xo 8:21 \xt 1Kiŋ 19:20\x*Ma Yisu anêŋ anyô te hanaŋ, “Anyô Bêŋ, otak ya ek yana yandav wakamik vêmam.”   
\p
\v 22 Ma doŋtom Yisu hanaŋ hadêŋ ôpêŋ, “Dô! Ŋê ŋama da nedav iniŋ ŋama. Ma ôlêm osopa ya!”   
\s1 Lovak halaŋô Yisu  
\r (Mak 4:35-41; Luk 8:22-25)  
\p
\v 23 Yôv ma Yisu hathak yeŋ ma anêŋ ŋê ku i haviŋ yani.  
\v 24 \x * \xo 8:24 \xt Sng 4:8\x*Thêlô i êyô kasukthôm malêvôŋ ma ketheŋ oyaŋ ma ôthôm bêŋ lôk lovak hayô. Ma ŋaŋ budum hik ba hadum ek êyô yeŋ vôv. Ma doŋtom Yisu hêk sôm denaŋ.  
\v 25 Ma anêŋ ŋê ku i ik yani liŋ ba enaŋ, “Anyô Bêŋ, nêm alalô bulubiŋ! Tem alalô nama!”   
\p
\v 26 \x * \xo 8:26 \xt Mat 14:31; Sng 89:9\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ i, “Môlô ŋê ôêvhaviŋ yaôna lôk! Aisê ba môlô ôkô?” Êŋ ma haviyô hathaŋ lovak lôk ŋaŋ budum ba êk maliŋyaô ba thêthê mavi.   
\p
\v 27 Thêlô esoŋ kambom ba enaŋ, “Anyô aisête ba lovak lôk ŋaŋ budum elaŋô anêŋ abô ba esopa?”   
\s1 Yisu hêv ŋgôk doho vê  
\r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39)  
\p
\v 28 Yôv ma Yisu hi kasukthôm vi tuvulu ba hayô avômalô Gadala iniŋ pik. Ma anyô lokwaŋju atu ba ŋgôk kambom hathak habuliŋ i êlêm anêŋ siô ba êpôm yani halôk loŋôndê. Anyô ju êŋ ethak ibuliŋ avômalô ba intu êkô ek nendom loŋôndê êŋ.  
\v 29 \x * \xo 8:29 \xt Mak 1:24; Luk 4:41\x*Ma êyê Yisu ma elam lôklala, “Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ, hôlêm ek undum malê êndêŋ yêlô? Waklavôŋ nindum abô hêk denaŋ. Ma hôlêm loŋ êntêk ek nêm vovaŋ êndêŋ yêlô e?”   
\p
\v 30 Ma bok dum te êmô daim dokte ba eyaŋ kamuŋ êmô.  
\v 31 Ma ŋgôk takêŋ elaŋ lôklokwaŋ hadêŋ Yisu, “Nêm yêlô vê ni êndôk bok takêŋdaku kapô.”   
\p
\v 32 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô “Môlô nu!” Êŋ ma ŋgôk takêŋ etak anyô ju êŋ ma i êlôk bok takêŋ kapô ba elaŋviŋ ketheŋ ba i hadêŋ loŋ kambom ma êv yak halôk kasukthôm ba ema.  
\v 33 Ŋê takatu ba eyabiŋ bok êyê nôm êŋ ma êsôv ba i êyô malak bêŋ. Ma enaŋ hadêŋ avômalô hathak nôm atu ba Yisu hadum hadêŋ bok lôk anyô ju atu ba ŋgôk habuliŋ thai.  
\v 34 Êŋ ma avômalô malak lôŋ êŋ iki thô ba i hadêŋ Yisu. Thêlô êyê yani ba êkô kambom ma enaŋ nena, “Otak yêlô ba nu!”   
\c 9  
\s1 Yisu hadum anyô havuviŋ te mavi  
\r (Mak 2:1-12; Luk 5:17-26)  
\p
\v 1 \x * \xo 9:1 \xt Mat 4:13\x*Yôv ma Yisu hathak yeŋ ŋgwêk te ba havôhi anêŋ loŋ.  
\v 2 Ma anyô doho evak anyô havuviŋ te hêk yêm ba êlêm hadêŋ yani. Êŋ ma Yisu hayê thêlôniŋ êvhaviŋ ma hanaŋ hadêŋ anyô havuviŋ atu nena, “Yenaŋ okna, lem êndôk biŋ. Lêk yahêv anêm kambom sapêŋ vê.”   
\p
\v 3 Ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ doho elaŋô abô êŋ ma enaŋ hadêŋ i, “Ôpêŋ hasoŋ nena yani ma Wapômbêŋ e?”   
\p
\v 4 \x * \xo 9:4 \xt Luk 9:47; Jon 2:25\x*Yisu hayala thêlôniŋ auk ma hanaŋ, “Aisê ka môlô owa auk kambom êŋ?  
\v 5 Abô alê intu vumvum ek yanaŋ: ‘Lêk yahêv anêm kambom sapêŋ vê’ mena ‘Umbiyô ombeŋ.’  
\v 6 \x * \xo 9:6 \xt Jon 17:2\x*Aêŋ ba tem yaŋgik thô êndêŋ môlô nena Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu anêŋ athêŋ ma bêŋ ba hatôm nêm kambom vê.” Êŋ ma hanaŋ hadêŋ anyô havuviŋ atu nena, “Umbiyô umiŋ ma onja anêm yêm ba nu anêm unyak.”  
\v 7 Êŋ ma ôpêŋ haviyô hamiŋ ba hi anêŋ unyak.  
\v 8 Ma avômalô êyê nôm êŋ ba esoŋ kambom ma êbô Wapômbêŋ atu ba hêv lôklokwaŋ lôk athêŋ bêŋ hadêŋ avômalô.   
\s1 Yisu halam Matyu  
\r (Mak 2:13-17; Luk 5:27-32)  
\p
\v 9 Yisu hi ma hayê anyô te ba anêŋ athêŋ nena Matyu ba hamô unyak ewa takis. Ma hanaŋ hadêŋ ôpêŋ nena, “Ôlêm osopa ya,” êŋ ma haviyô ba hi hasopa yani.   
\p
\v 10 Yisu hayaŋ nôm haviŋ Matyu hamô anêŋ unyak. Ma ŋê ewa takis lôk ŋê idum kambom bêŋ anôŋ êlêm eyaŋ nôm haviŋ yani lôk anêŋ ŋê ku.  
\v 11 \x * \xo 9:11 \xt Luk 15:2\x*Palisi êyê ma enaŋ hik anêŋ ŋê ku liŋ, “Aisê ka môlônim kêdôŋwaga hayaŋ nôm haviŋ ŋê ewa takis lôk ŋê idum kambom?”   
\p
\v 12 Yisu halaŋô abô êŋ ma hanaŋ, “Ŋê lôk lijiŋ iyom intu ethak i êyê dokta. Ma ŋê lijiŋ mi ma mi.  
\v 13 \x * \xo 9:13 \xt Mat 12:7\x*Aêŋ ba môlô lemimimbi Wapômbêŋ anêŋ abô atu ba hêk kapya hanaŋ nena,  
\q1 “‘Yaleŋhaviŋ môlô nônêm kapôlômim êndêŋ avômalô.  
\q1 Ma yahapôlik hathak da.’ \rq Hosea 6:6\rq*  
\m Ba intu yahalêm ek yandam ŋê takatu ba idum kambom. Ma miŋ yahalêm ek yandam ŋê thêthôŋ ami.”   
\s1 Enaŋ hik Yisu liŋ hathak kobom evak balabuŋ ek nôm  
\r (Mak 2:18-22; Luk 5:33-39)  
\p
\v 14 \x * \xo 9:14 \xt Luk 18:12\x*Jon anêŋ ŋê ku êlêm hadêŋ Yisu ma enaŋ hik yani liŋ, “Yêlô lôk ŋê Palisi athak avak balabuŋ ek nôm ek leŋiŋhabi Wapômbêŋ. Ma doŋtom anêm ŋê ku miŋ ethak idum aêŋ ami eka?”   
\p
\v 15 Ma Yisu hanaŋ, “Anyô te hawa avi lukmuk, êŋ ma anêŋ anyô môlô eyaŋ nôm lôk leŋiŋmavi. Ma miŋ hatôm nembak balabuŋ ek nôm ami. Ma doŋtom haveŋ yam, ba ewa yani vê hêk thêlô, êŋ ma anêŋ ŋê môlô tem nembak balabuŋ ek nôm.”   
\p
\v 16 “Anyô late hatôm enja sôp lukmuk bute ba indu sôp bô anêŋ abyaŋ siŋ esak ami. Hadum aêŋ ma tem sôp lukmuk buêŋ êmô sôp bô kisi. Êŋ ma tem itip bêŋ.  
\v 17 Ma môlô othak ôkê waiŋ lukmuk halôk kolopak epesaŋ hathak bok kupik bô e? Mi! Waiŋ lukmuk êŋ tem imbuliŋ bok kupik bô atu bôk thekthek ba tem ipup ba waiŋ eŋgasô ni. Ba intu othak ôkê waiŋ lukmuk halôk bok kupik lukmuk atu ba belap ek isiŋ mavi ma miŋ ipup ami lôk waiŋ miŋ eŋgasô ni ami.”   
\s1 Amena ŋama lôk avi lijiŋ  
\r (Mak 5:21-43; Luk 8:40-56)  
\p
\v 18 Yisu hanaŋ abô denaŋ ma anyô bêŋ te halêm halek vadôŋ lêlô hêk yani va ma hanaŋ, “Yenaŋ avena lêk hama. Ôlêm otak bahem êyôŋgêk yani ek imbiyô esak loŋbô.”  
\v 19 Ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku i iviŋ yani ba i.   
\p
\v 20 Thêlô eveŋ ba i ma avi lôk lijiŋ te halêm hadêŋ Yisu dômlokwaŋ ma havaloŋ Yisu anêŋ kwêv anêŋ daŋ. Avi êŋ hapôm lijiŋ thalaleŋ halom hatôm sondabêŋ laumiŋ ba lahavuju.  
\v 21 \x * \xo 9:21 \xt Mat 14:36\x*Ma avi êŋ anêŋ auk nena, “Yambaloŋ anêŋ kwêv iyom, ma tem ya mavi.” \fig |alt="woman touching Jesus’ hem" src="UBSD-03b.tif" size="col" loc="Mat 9:21" copy="UBS New Readers Series © United Bible Society." ref="Matyu 9:21" \fig*  
\v 22 Ma Yisu hik i liliŋ ba hayê avi êŋ ma hanaŋ, “Yenaŋ avena, lem êndôk biŋ. Anêm hôêvhaviŋ hadum ba lêk hubitak mavi.” Ma ketheŋ oyaŋ ma avi êŋ habitak mavi.   
\p
\v 23 Vêm ma Yisu hi hayô anyô bêŋ atu anêŋ unyak. Ma hayê avômalô iyuv abiŋ ba elaŋ ba idum thôthô bêŋ  
\v 24 ma hanaŋ, “Môlô vê! Avena hêk sôm iyom ma miŋ hama ami.” Êŋ ma thêlô emalik hathak yani.  
\v 25 Ma doŋtom êv avômalô vê ma Yisu habitak hayô unyak kapô ba havaloŋ avena êŋ baŋ, ma haviyô hamiŋ.  
\v 26 Ba intu abô hathak nôm êŋ haveŋ loŋ êŋ lôkthô.   
\s1 Anyô maleŋ pusip ju lôk anyô abôlêk putup te  
\p
\v 27 \x * \xo 9:27 \xt Mat 20:29-34\x*Ma Yisu hatak loŋ êŋ ma haveŋ ba hi, ma anyô maleŋ pusip ju esopa yani ba elam kaêk nena, “Devit anêŋ Lim Lukmuk, nêm kapôlôm ek yai!”   
\p
\v 28 Yisu hayô unyak kapô ba hi ma anyô ju atu i hadêŋ yani. Ma hanaŋ hik thai liŋ, “Mamu ôêvhaviŋ nena ya hatôm yandum ba mamu numbitak mavi e?”  
\p Ma thai enaŋ, “Intu êŋ. Anyô Bêŋ.”   
\p
\v 29 Êŋ ma yani hatak baŋ hayô hêk thai maleŋdaluk ma hanaŋ, “Mamu lêk ôêvhaviŋ ba intu tem numbitak mavi.”  
\v 30 \x * \xo 9:30 \xt Mat 8:4\x*Êŋ ma maleŋiŋ daluk hakyav. Ma Yisu hêv abô lôklokwaŋ hadêŋ thai, “Miŋ nonaŋ êndêŋ anyôla esak nôm êntêk ami.”  
\v 31 Ma doŋtom i ma enaŋ nôm atu ba Yisu hadum hadêŋ thai haveŋ loŋ êŋ lôkthô.   
\p
\v 32 Anyô ju êŋ etak Yisu ba i denaŋ, ma avômalô ewa anyô abôlêk putup te atu ba ŋgôk habuliŋ yani ba êlêm ek Yisu.  
\v 33 \x * \xo 9:33 \xt Mak 2:12\x*Ma hêv ŋgôk êŋ vê ma ôpêŋ hanaŋ abô. Ma avômalô esoŋ kambom ba enaŋ, “Sêbôk ma miŋ nômlate aêŋ habitak Islael ami.”   
\p
\v 34 \x * \xo 9:34 \xt Mat 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15\x*Ma doŋtom ŋê Palisi enaŋ, “Ŋgôk iniŋ anyô bêŋ hêv lôklokwaŋ hadêŋ ôpêŋ. Ba intu hatôm nêm ŋgôk sapêŋ vê ênjêk avômalô.”   
\s1 Ŋê ku naju iyom  
\p
\v 35 \x * \xo 9:35 \xt Mat 4:23; Mak 1:39\x*Ma Yisu haveŋ loŋ buêŋ sapêŋ ba habitak hayô avômalô iniŋ unyak yeŋ ba hadôŋ avômalô lôk hanaŋ Abô Mavi hathak Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak. Ma hapesaŋ avômalô iniŋ malaiŋ sapêŋ lôk hêv iniŋ lijiŋ lomaloma sapêŋ vê.  
\v 36 \x * \xo 9:36 \xt Nam 27:17; 1Kiŋ 22:17; Sek 10:2; Mat 14:14; Mak 6:34\x*Yisu hayê avômalô nômbêŋ atu iniŋ auk lêk mayaliv ba êmô malaiŋ kambom hatôm boksipsip anêŋ alaŋ mi. Aêŋ ba lahiki hathak i.  
\v 37 \x * \xo 9:37 \xt Luk 10:2\x*Ba intu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Nôm bêŋ anôŋ lêk hayôk ba hamô ku kapô, ma doŋtom ŋê ku ma tomtom iyom.  
\v 38 Aêŋ ba noteŋ mek êndêŋ ku anêŋ alaŋ ek nêm ŋê ku ba ini ek nindum anêŋ ku.”   
\c 10  
\s1 Ŋê ku laumiŋ ba lahavuju iniŋ athêŋ  
\r (Mak 3:13-19; Luk 6:12-16)  
\p
\v 1 \x * \xo 10:1 \xt Mak 6:7; Luk 9:1\x*Ma Yisu halam ŋê ku laumiŋ ba lahavuju i hadêŋ yani. Ma hêv lôklokwaŋ hadêŋ thêlô ek nênêm ŋgôk lelaik vê ênjêk avômalô ma nindum avômalô lijiŋ lôk malaiŋ lomaloma mavi.   
\p
\v 2 Êntêk ma aposel laumiŋ ba lahavuju takatu iniŋ athêŋ: anyô môŋ ma Saimon, anêŋ athêŋ yaŋ nena Pita, ma yaŋ Andulu; ma Jems loyaŋ Jon, thai ma Sebedi nali;  
\v 3 ma Pilip, Batolomiu, Tomas, Matyu, anyô hawa takis; ma Jems Alpius nakaduŋ ma Tadius,  
\v 4 ma Saimon, anyô Selot te, ma Judas Iskaliot, ôpatu vêm ma hanaŋ Yisu bêŋ.   
\s1 Yisu hêv ŋê ku ba i  
\r (Mak 6:7-11; Luk 9:1-5)  
\p
\v 5 Yisu hanaŋ abô hadêŋ anyô laumiŋ ba lahavuju takêŋ yôv ma hêv i ba i ma hanaŋ, “Avômalô Samalia iniŋ loŋ lôk avômalô loŋ buyaŋ ma miŋ unu êndêŋ i ami.  
\v 6 \x * \xo 10:6 \xt Jer 50:6\x*Ma doŋtom unu êndêŋ boksipsip Islael takatu ba eveŋ mayaliv.  
\v 7 \x * \xo 10:7 \xt Mat 3:2; 4:17; Luk 10:9,11\x*Unu luvuluvu ba nonaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô êndêŋ avômalô nena, ‘Dokte ma Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak tem êlêm.’  
\v 8 Nundum avômalô lôk lijiŋ mavi, ma uŋgwik ŋê ŋama liŋ, ma nundum ŋê lôk palê lepla mabuŋ mavi, ma nônêm ŋgôk vê ênjêk avômalô. Athêŋ bêŋ ma miŋ môlô ôêv vuli ami. Bôk yahêv oyaŋ hadêŋ môlô ba intu nundum ku takêŋ oyaŋ esak avômalô.   
\p
\v 9-10 \x * \xo 10:9-10 \xt Luk 10:4,7; 1Ko 9:14\x* “Môlô u hatôm ŋê ku ba mavi ek avômalô neyabiŋ môlô ba intu nombeŋ oyaŋ. Miŋ nobek vak ami. Valuseleŋ mi. Kwêv mi. Veŋ bokŋgôp mi. Ma kôm mi.  
\v 11 Ma môlô ôyô loŋ te ma nômbôlêm anyô wapôm te ba nômô imbiŋ yani endeba notak loŋ êŋ ek unu buyaŋ.  
\v 12 \x * \xo 10:12 \xt Luk 10:5-6\x*Ma ubitak ôyô anêŋ unyak kapô, ma nonaŋ êndêŋ yani lôk anêŋ avômalô nena, ‘Wapômbêŋ anêŋ lamavi êmô imbiŋ môlô.’  
\v 13 Avômalô unyak êŋ leŋiŋmavi ba ewa môlô thô, êŋ ma môlônim abô mavi êŋ tem êmô imbiŋ i. Ma doŋtom miŋ leŋiŋmavi ba ewa môlô thô ami, êŋ ma noja unim abô mavi êŋ vê ênjêk i ba unu.  
\v 14 \x * \xo 10:14 \xt Luk 10:10-12; Ap 13:51\x*Ma avômalô loŋ takatu ba miŋ ewa môlô thô ami lôk êdô nedaŋô môlônim abô, ma waklavôŋ otak loŋ êŋ, ma uŋgwik voŋgovaŋ takatu ba hamô vemimkapô vê êndôk thêlô maleŋiŋ ma unu.  
\v 15 \x * \xo 10:15 \xt Mat 11:24; Jut 7\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena waklavôŋ atu ba Wapômbêŋ endelêm ek endaŋô abô, êŋ ma avômalô loŋ atu ba miŋ ewa môlô thô ami, thêlôniŋ malaiŋ tem êmôŋ ek avômalô kambom anêŋ Sodom lo Gomola.   
\s1 Malaiŋ lomaloma tem êpôm môlô  
\r (Mak 13:9-13; Luk 21:12-17)  
\p
\v 16 \x * \xo 10:16 \xt Luk 10:3; Lom 16:19\x* “Odaŋô! Yahêv môlô hatôm boksipsip ba u ôlôk avuŋ yatap malêvôŋ. Aêŋ ba môlô noja umya iniŋ auk mavi ba nômô mabuŋ êtôm menak bôbô.  
\v 17 \x * \xo 10:17 \xt Mat 5:22; 23:34; Mak 13:9\x*Aêŋ ba intu môlô noyabiŋ am ek avômalô! Thêlô tem nebaloŋ môlô ba netak êndôk iniŋ ŋê bêŋbêŋ baheŋiŋ lôk nebali môlô êmô iniŋ unyak yeŋ.  
\v 18 Ma môlô ma yenaŋ avômalô ba intu tem nendom môlô ba unu êndêŋ kiŋ lôk ŋê bêŋbêŋ ek nonaŋ yenaŋ Abô Mavi êndêŋ i lôk avômalô loŋ buyaŋ.  
\v 19-20 \x * \xo 10:19-20 \xt Luk 12:11-12; 21:12-15; Jon 14:26\x*Ma doŋtom evaloŋ môlô ma môlônim Lemambô anêŋ Lovak Matheŋ tem êmô imbiŋ môlô ba waklavôŋ êŋ ma tem nêm abô êndêŋ môlô ek nonaŋ. Tem miŋ môlôda nonaŋ unim abô ami. Ba intu miŋ nôkô ba nonaŋ nena, ‘Yêlô nanaŋ malê?’ mena ‘nanaŋ aisê?’ ami.   
\p
\v 21 \x * \xo 10:21 \xt Mai 7:6; Mat 10:35; Mak 13:12; Luk 21:16\x* “Ma anyô loyaŋ tem yaŋ enaŋ yaŋ bêŋ ek nijik vônô. Ma lambô tem indum aêŋ êndêŋ nakaduŋ. Ma avômena tem nêmbôliŋ dômiŋ êndêŋ lami lo taluvi ba nenaŋ ek nijik i vônô.  
\v 22 Ma môlô ma yenaŋ avômalô. Ba intu avômalô sapêŋ tem nêpôlik esak môlô. Ma doŋtom ŋê takatu ba imiŋ lôklokwaŋ aleba hayô anêŋ daŋ, ma Wapômbêŋ tem nêm i bulubiŋ.  
\v 23 Aêŋ ba avômalô malak te êv vovaŋ hadêŋ môlô, ma nôsôv ba unu malak yaŋ. Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô, tem nundum ku êŋ embeŋ Islael denaŋ ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êlêm.   
\p
\v 24 \x * \xo 10:24 \xt Luk 6:40; Jon 13:16; 15:20\x* “Avômena ethak unyak ma miŋ bêŋ ek iniŋ kêdôŋwaga ami. Ma ŋê ku miŋ bêŋ ek iniŋ anyô bêŋ ami.  
\v 25 \x * \xo 10:25 \xt Mat 9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15\x*Avômalô elam lambô nena, ‘Ŋgôk Bêŋ Belsebul’ êŋ ma tem nindum aêŋ esak yani anêŋ avômalô aêŋ iyom. Avômena ewa kêdôŋwaga iniŋ malaiŋ, êŋ ma hatôm. Ma ŋê ku ewa iniŋ anyô bêŋ anêŋ malaiŋ, êŋ ma hatôm.   
\s1 Nakô ek Wapômbêŋ iyom  
\r (Luk 12:2-7)  
\p
\v 26 \x * \xo 10:26 \xt Mak 4:22; Luk 8:17\x* “Aêŋ ba miŋ môlô nôkô ek ŋê takatu ba idum kambom takêŋ ami. Nôm takatu ba havuŋi hêk loŋ kapô, tem imbitak yaiŋ. Ma abô takatu ba havuŋi, tem avômalô sapêŋ neyala.  
\v 27 Aêŋ ba abô takatu ba yahanaŋ hadêŋ môlô hadêŋ bôlôvôŋ, êŋ ma nonaŋ êndêŋ lôkwak. Ma abô takatu ba anyô vi enaŋ thikuthik, êŋ ma numiŋ unyak vôv ba nodam ek avômalô nedaŋô.  
\v 28 \x * \xo 10:28 \xt Lom 8:31; Jem 4:12\x*Miŋ nôkô ek avômalô ami. Thêlô hatôm nijik lemvimkupik iyom vônô. Ma dahôlômim ma thêlô miŋ hatôm nijik vônô ami. Aêŋ ba intu nôkô ek Anyô Bêŋ iyom! Yani hatôm imbuliŋ môlônim lemvimkupik lôk dahôlômim êndôk loŋ atum lôkmala.   
\p
\v 29 “Avômalô ethak êv vuli menak yaônena hathak valuseleŋ yaô ek eyaŋ. Ma Lemambô lahiki hathak menak yaô takatu ba te hama.  
\v 30 Ma doŋtom môlô ma Wapômbêŋ bôk hakatuŋ môlô sapêŋ lemimkadôk ŋauŋ yôv.  
\v 31 \x * \xo 10:31 \xt Mat 6:26\x*Aêŋ ba môlô ma bêŋ ek menak, ba intu miŋ nôkô ami.   
\s1 Miŋ mama esak Yisu ami  
\r (Luk 12:8-9)  
\p
\v 32 “Aêŋ ba ôpatu ba hanaŋ hadêŋ avômalô nena hasopa ya, intu tem yanaŋ imiŋ Wakamik atu ba hamô malak leŋ ma nena, ‘Ôpêntêk ma yenaŋ.’  
\v 33 \x * \xo 10:33 \xt Mak 8:38; Luk 9:26; 2Ti 2:12\x*Ma ôpatu ba hanaŋ hadêŋ avômalô nena hadô esopa ya, intu tem yanaŋ êndêŋ Wakamik atu ba hamô malak leŋ nena, ‘Yahathôŋ ôpêŋ paliŋ.’   
\s1 Yisu hadum ba avômalô evak i vose  
\r (Luk 12:49-53; 14:26-27)  
\p
\v 34 “Yahalêm ek yanêm kôm jaŋak êndêŋ môlô! Ba intu miŋ nosoŋ nena yahalêm ek yandum môlô kapôlômim êndôk biŋ ami ma milôk.  
\v 35 Yahalêm ek  
\q1 “‘namalô êmbôliŋ dôm êndêŋ lambô,  
\q1 ma nalavi êmbôliŋ dôm êndêŋ talêbô,  
\q1 ma namalô yanavi êmbôliŋ dôm êndêŋ yaŋavi.   
\q1
\v 36 Anyô te lôk anêŋ thalaleŋ tem nêpôlik esak i.’ \rq Maika 7:6 \rq*   
\p
\v 37 “Ma opalê atu ba lahaviŋ lambô lo talêbô bêŋ anôŋ hamôŋ ek ya, ôpêŋ hatôm anyô ôv vathek ba miŋ yenaŋ ami. Ma opalê atu ba lahaviŋ nali bêŋ anôŋ hamôŋ ek ya, ôpêŋ hatôm anyô ôv vathek ba miŋ yenaŋ ami.  
\v 38 \x * \xo 10:38 \xt Mat 16:24-25; Mak 8:34-35; Luk 9:23-24\x*Ma ôpatu ba miŋ hawa anêŋ alovalaŋaŋsiŋ ba hasopa ya ami, ôpêŋ hatôm anyô ôv vathek ba miŋ yenaŋ ami.  
\v 39 \x * \xo 10:39 \xt Luk 17:33; Jon 12:25\x*Ma opalê atu ba hadum ku bêŋ ek embatho anêŋ lôkmala loŋ, êŋ ma anêŋ lôkmala êŋ tem nêm yak. Ma ôpatu ba hatak anêŋ lôkmala ek hasopa ya, ôpêŋ tem embaloŋ anêŋ lôkmala loŋ.   
\p
\v 40 \x * \xo 10:40 \xt Mak 9:37; Luk 10:16; Jon 13:20\x* “Ma ôpatu ba hawa môlô thô, êŋ ma hawa ya thô haviŋ. Ma ôpatu ba hawa ya thô, êŋ ma hawa Ôpatu ba hêv ya ba yahalêm thô haviŋ.  
\v 41 Ma ôpatu ba hayê plopet te ba hawa thô, êŋ ma tem enja nôm mavi êtôm atu ba plopet êŋ hawa. Ma ôpatu ba hayê anyô thêthôŋ te ba hawa thô, êŋ ma tem enja nôm mavi êtôm atu ba anyô thêthôŋ êŋ hawa.  
\v 42 Ma ôpatu ba hayê anyô oyaŋ te hasopa ya ba hêv ŋaŋ thilibuŋ hadêŋ yani, yanaŋ avanôŋ biŋ êndêŋ môlô nena ôpêŋ tem enja anêŋ vuli.”   
\c 11  
\p
\v 1 Ma Yisu hadôŋ anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju yôv, ma hatak loŋ êŋ ma hi hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô lôk hadôŋ avômalô hamô Galili anêŋ malak nenanena.   
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak Jon anyô hathik ŋaŋ  
\r (Luk 7:18-35)  
\p
\v 2 Jon hamô koladôŋ ma halaŋô abô hathak ku takatu ba Kilisi hadum. Êŋ ma hêv anêŋ ŋê ku doho ba i hadêŋ yani  
\v 3 ek nenaŋ injik yani liŋ, “O ma Mesia atu ba Wapômbêŋ bôk habutiŋ abô ek nêm êlêm mena yêlô nayabiŋ anyô yaŋ?”   
\p
\v 4-5 \x * \xo 11:4-5 \xt Ais 35:5-6; 61:1\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ viyaŋ, “Nôbônu ma nonaŋ êndêŋ Jon esak nôm takatu ba mamu olaŋô lo ôyê. Ŋê maleŋiŋ pusip êyê tak, ma ŋê veŋiŋvuviŋ eveŋ, ma ŋê palê lepla ibitak mavi, ma ŋê leŋiŋôndôŋ kôtôŋ elaŋô abô, ma ŋê ŋama iviyô hathak loŋbô, ma avômalô siv elaŋô Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi atu. Ba intu unu nonaŋ êndêŋ Jon esak nôm takêŋ.  
\v 6 Ma ŋê takatu ba êyê ya ba evaloŋ iniŋ êvhaviŋ loŋ, nêmô lôk leŋiŋmavi.”   
\p
\v 7 Jon anêŋ ŋê ku êvôi denaŋ, ma Yisu hanaŋ abô hathak Jon hadêŋ avômalô nena, “Bôk môlô u loŋ thiliv ek ôyê malê? Môlô u ek ôyê lovak hayuv baselak vuak e?  
\v 8 Mi. Ma môlô u ek ôyê malê? Môlô u ek ôyê anyô te hik kwêv kêkêlô e? Mi. Ŋê takatu ba ik kwêv kêkêlô, ma êmô kiŋ iniŋ unyak ma miŋ êmô loŋ thiliv ami.  
\v 9 Môlô u loŋ thiliv ek ôyê malê? Plopet te e? Avanôŋ! Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô nena Jon ma bêŋ ek plopet sapêŋ.  
\v 10 \x * \xo 11:10 \xt Luk 1:76\x*Bôk eto hathak ôpêŋ hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya nena,  
\q1 “‘Odaŋô, tem yanêm yenaŋ anyô ku te êmôŋ ek o,  
\q2 ek enaŋ yenaŋ abô bêŋ  
\q2 ek êpôpêk loŋôndê ek o.’ \rq Malakai 3:1\rq*   
\p
\v 11 “Yanaŋ avanôŋ biŋ êndêŋ môlô nena Jon ma bêŋ ek avômalô pik sapêŋ. Avi te miŋ bôk havathu anyô te aêŋ ami ma mi. Ma doŋtom ôpatu ba yaôna hêk Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak, ôpêŋ ma bêŋ ek Jon.   
\p
\v 12-13 \x * \xo 11:12-13 \xt Luk 16:16\x* “Ma plopet sapêŋ lôk kapya balabuŋ bôk enaŋ Wapômbêŋ anêŋ abô bêŋ aleba lêk hayô Jon habitak haviŋ. Ma sêbôk aleba lêk ma ôpêŋ hanaŋ abô ma Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak halêm hatôm ŋê vovak ibi thêthô i ba i aleba ik vovak ba lovak.  
\v 14 \x * \xo 11:14 \xt Mal 4:5; Mat 17:10-13; Mak 9:11-13\x*Ma môlô lemimhaviŋ nodaŋô plopet takatu iniŋ abô ba nodaŋô! Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena Elia tem êlêm. Elia êŋ ma Jon.  
\v 15 Aêŋ ba môlô ŋê lôk lemôndôŋ ma nodaŋô abô êntêk katô!   
\p
\v 16 “Yanaŋ aisê esak avômalô bôlôŋ êntêk? Thêlô ma hatôm avômena takatu ba êmô loŋ ethak doŋtom halôk ma elam hi ek avômena vi nena,   
\q1
\v 17 “‘Yêlô abi yeŋ beleŋ ek môlô nondo yeŋ,  
\q2 ma doŋtom miŋ olo yeŋ ami.  
\q2 Ma yêlô alaŋ asêŋ malêŋ ek môlô nodaŋ,  
\q2 ma doŋtom miŋ olaŋ ami.’   
\p
\v 18 “Ma avômalô bôlôŋ êntêk êtôm avômena takêŋ. Jon halêm ba hathak hatip ek nôm lo waiŋ. Ma môlô ôpôlik hathak yani ba onaŋ nena ŋgôk hamô haviŋ yani.  
\v 19 \x * \xo 11:19 \xt Mat 9:14\x*Ma doŋtom Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu halêm ma miŋ hatip ek nôm lo waiŋ ami. Ba intu avômalô êpôlik ba enaŋ, ‘Ôŋgô! Anyô êŋ hathak hayaŋ nôm lôk hanum waiŋ bêŋ anôŋ aleba intu halo molo. Yani ma ŋê idum kambom lôk ŋê ewa takis iniŋ anyô môlô.’ Aêŋ ba Wapômbêŋ anêŋ auk tem injik anôŋ mavi ba avômalô tem nêgê nena auk êŋ ma thêthôŋ anôŋ.”   
\s1 Avômalô leŋôndôŋ kôtôŋ  
\r (Luk 10:13-15)  
\p
\v 20 Yisu bôk hadum nômbithi bêŋ anôŋ yôv hamô malak doho ma avômalô takêŋ miŋ ele kapôlôŋiŋ liliŋ ami. Ba intu Yisu hathaŋ i  
\v 21 \x * \xo 11:21 \xt Ais 23; Ese 26:1–28:26; Jol 3:4-8; Amo 1:9-10; Sek 9:2-4\x*ba hanaŋ, “Alikaknena, môlô avômalô Kolasin lo Betsaida! Môlô bôk ôyê nômbithi lomaloma. Ma doŋtom bôk yandum nômbithi takêŋ êmô Taia lo Saidon malêvôŋ, êŋ ma ketheŋ oyaŋ ma tem nijik kwêv kambom lôk nesav atum ŋgavu esak leŋiŋkadôk ek nede kapôlôŋiŋ liliŋ.  
\v 22 Odaŋô! Yahanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena waklavôŋ atu ba Wapômbêŋ endelêm ek endaŋô abô, êŋ ma môlônim malaiŋ tem bêŋ anôŋ êmôŋ ek avômalô Taia lo Saidon iniŋ!   
\p
\v 23 \x * \xo 11:23 \xt Stt 19:24-28; Ais 14:13-15\x* “Ma môlô avômalô Kapaneam, tem nêmbô môlônim athêŋ esak leŋ e? Mi, môlô tem unu ŋê ŋama iniŋ loŋ! Môlô bôk ôyê nômbithi lomaloma. Ma doŋtom bôk yandum nômbithi takêŋ êmô Sodom malêvôŋ, êŋ ma tem netak iniŋ kambom ma tem nêmô denaŋ endeba lêk.  
\v 24 \x * \xo 11:24 \xt Mat 10:15; Luk 10:12\x*Odaŋô! Yanaŋ avanôŋ! Waklavôŋ atu ba Wapômbêŋ endelêm ek endaŋô alalôaniŋ abô, êŋ ma môlônim malaiŋ tem bêŋ anôŋ êmôŋ ek avômalô Sodom!”   
\s1 Wapômbêŋ anêŋ aseleŋ ma vumvum  
\r (Luk 10:21-22)  
\p
\v 25 \x * \xo 11:25 \xt 1Ko 1:26-29\x*Yôv ma Yisu hanaŋ, “Wakamik, O ma pik lo leŋ anêŋ alaŋ! Lêk huvuŋ anêm auk hadêŋ ŋê lôkauk lôk ŋê bêŋbêŋ, ma huik thô hadêŋ ŋê takatu ba êtôm avômena yaônena. Ba intu yahabô anêm athêŋ!  
\v 26 Wakamik, avanôŋ oda hosopa anêm lemhaviŋ ba intu hudum aêŋ.   
\p
\v 27 \x * \xo 11:27 \xt Mat 28:18; Jon 1:18; 3:35; 10:15; 17:2\x* “Wakamik bôk hôêv ya auk sapêŋ yôv. Ba anyô late miŋ hayala Nalum atu ami. Mi, O Wakamik iyom. Ma anyô late miŋ hayala O Wakamik katô ami. Mi, Nalum lôk ŋê takatu ba Nalum lahaviŋ injik O thô êndêŋ i iyom.   
\p
\v 28 \x * \xo 11:28 \xt Jer 31:25\x* “Môlô ŋê takatu ba udum ku bêŋ ba owa malaiŋ nôlêm êndêŋ ya ma tem yanêm lovak êndêŋ môlô.  
\v 29-30 \x * \xo 11:29-30 \xt 1Jon 5:3\x*Yahathak yahatauviŋ ya hatôm anyô ku ba intu tem nômô mavi. Ma aseleŋ atu ba yahêv ma vumvum ek noja.\fig |alt="man plowing" src="Action016.tif" size="col" loc="Mat 11:29" ref="Matyu 11:29-30" \fig* Ma vak atu ba yahêv ek nôbô ma miŋ malaiŋ ami. Ba intu nôlêm êndêŋ ya ek noja yenaŋ auk.”   
\c 12  
\s1 Yisu ma Sabat anêŋ alaŋ  
\r (Mak 2:23-28; Luk 6:1-5)  
\p
\v 1 \x * \xo 12:1 \xt Lo 23:25\x*Sabat te ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku i eveŋ ku kapô te. Ma anêŋ ŋê ku ema kisi ba ewa wit doho hêk ku êŋ kapô ba eyaŋ.  
\v 2 \x * \xo 12:2 \xt Kis 20:10\x*Palisi doho êyê ma enaŋ, “Ondaŋô! Abô balabuŋ hanaŋ nena Sabat ma miŋ hatôm nandum ku ba naja nôm ek naŋgaŋ ami. Ma doŋtom anêm ŋê ku ibuliŋ waklavôŋ êŋ!”   
\p
\v 3 \x * \xo 12:3 \xt 1Sml 21:1-6\x*Ma Yisu hanaŋ nena, “Môlô bôk osam abô hathak Devit lôk anêŋ ŋê môlô ema kisi ba idum e?  
\v 4 \x * \xo 12:4 \xt Wkp 24:5-9\x*Yani habitak hayô Wapômbêŋ anêŋ unyak matheŋ kapô ma hayaŋ polom atu ba matheŋ anôŋ. Polom êŋ ma ŋê êbôk da iyom iniŋ ek nejaŋ ba intu habuliŋ abô balabuŋ buêŋ.  
\v 5 \x * \xo 12:5 \xt Nam 28:9-10\x*Odaŋô abô te imbiŋ. Môlô bôk osam abô te hamô abô balabuŋ nena Sabat sapêŋ ma ŋê êbôk da idum ku ba êv da hadêŋ Wapômbêŋ. Thêlô ethak ibuliŋ abô balabuŋ bô êntêk hathak Sabat. Ma doŋtom thêlô ma kambom mi.  
\v 6 \x * \xo 12:6 \xt Mat 12:41-42\x*Aêŋ ba yanaŋ êndêŋ môlô nena nômlate lêk hamô loŋ êntêk ma nômbêŋ lôk ek unyak matheŋ.  
\v 7-8 \x * \xo 12:7-8 \xt Mat 9:13\x*Môlô bôk osam abô êŋ yôv ba hanaŋ nena,  
\q1 “‘Yaleŋhaviŋ môlô nônêm kapôlômim êndêŋ avômalô  
\q2 ma yahapôlik hathak da.’ \rq Hosea 6:6 \rq*  
\p “Ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ma Sabat anêŋ Alaŋ. Ba intu oyala abô êŋ anêŋ ôdôŋ, ma tem miŋ hatôm notak malaiŋ êyômô ôpatu ba anêŋ kambom mi ami. Mi.”   
\s1 Sabat ma Yisu hadum anyô baŋ hatyôk te mavi  
\r (Mak 3:1-6; Luk 6:6-11)  
\p
\v 9 Yôv ma Yisu hatak buêŋ ma habitak hayô avômalô loŋ êŋ iniŋ unyak yeŋ kapô. Ma anyô baŋ hatyôk te hamô loŋ êŋ.  
\v 10 \x * \xo 12:10 \xt Luk 14:3\x*Ma Palisi doho êbôlêm loŋôndê ek nenaŋ Yisu bêŋ ba intu enaŋ hik yani liŋ, “Kapya balabuŋ hanaŋ aisê? Hatôm alalô nandum anyô lôk lijiŋ mavi êndêŋ Sabat mena mi e?”   
\p
\v 11 \x * \xo 12:11 \xt Luk 14:5\x*Ma Yisu hanaŋ, “Anyô te anêŋ boksipsip hêv yak halôk lôv hadêŋ Sabat, ma ôpêŋ tem ni edadi boksipsip êŋ imbitak yaiŋ mena mi e?  
\v 12 Anyô ma bêŋ ek boksipsip. Ba intu kapya balabuŋ hanaŋ nena alalô hatôm nandum anyô mavi êndêŋ Sabat.”   
\p
\v 13 Aêŋ ba Yisu hanaŋ hadêŋ ôpêŋ, “Oto bahem.” Ma hato baŋ ma baŋ vi kambom atu habitak mavi hathak loŋbô hatôm baŋ vi atu mavi.  
\v 14 \x * \xo 12:14 \xt Jon 5:16\x*Êŋ ma Palisi iviyô ba i ethak doŋtom ma ekak abô ek nêpôm loŋôndê te ek nijik Yisu vônô.   
\s1 Wapômbêŋ anêŋ anyô ku  
\p
\v 15 Yisu hayala nôm êŋ ba intu hatak loŋ êŋ ba hi. Ma avômalô bêŋ anôŋ esopa yani ba hadum iniŋ lijiŋ sapêŋ mavi.  
\v 16 \x * \xo 12:16 \xt Mat 8:4; Mak 3:12\x*Ma Yisu hanaŋ lôklokwaŋ hadêŋ thêlô nena miŋ nenaŋ yani bêŋ êndêŋ anyôla ami.  
\v 17 Yisu hanaŋ aêŋ ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ ba bôk hanaŋ hadêŋ plopet Aisaia nena,   
\q1
\v 18 \x * \xo 12:18 \xt Mat 3:17\x*“Ôpêntêk ma yenaŋ anyô ku atu ba bôk yahabi yabaheŋ hayô hêk yani yôv.  
\q1 Ôpêŋ ma yaleŋhaviŋ yani bêŋ anôŋ, ma yakapôlôŋ mavi ek yani;  
\q2 tem yanêm yenaŋ Lovak Matheŋ êmô imbiŋ ôpêŋ,  
\q2 ma tem enaŋ bêŋ êndêŋ avômalô nena tem nêm i bulubiŋ.   
\q1
\v 19 Yani ma anyô bônôŋ ba miŋ hathak hanaŋ abô lôk lôklala ami,  
\q2 ma miŋ hathak hanaŋ abô hamô loŋ ekaksa ami.   
\q1
\v 20 Ma tem miŋ edabêŋ baselak atu hapu ba hêk pik ami,  
\q2 ma miŋ imbi ayôk ŋgathiniŋ ni ami ma mi.  
\q1 Ma tem indum mavi iyom endeba etak kambom sapêŋ nêmô ku mavi vibiŋ am.   
\q1
\v 21 Ma avômalô pik sapêŋ tem nênêm maleŋiŋ êndêŋ yani.” \rq Aisaia 42:1-4 \rq*   
\s1 Yisu lôk Belsebul  
\r (Mak 3:20-30; Luk 11:14-23)  
\p
\v 22 Vêm ma ewa anyô te atu ŋgôk habuliŋ ba êlêm hadêŋ Yisu. Ŋgôk êŋ hadum ba ôpêŋ madaluk pusip ma abôlêk putup. Ma Yisu hadum ba ôpêŋ madaluk lôk abôlêk hakyav ba hayê tak lôk hanaŋ abô.  
\v 23 Ma avômalô sapêŋ esoŋ kambom ba enaŋ, “Yakô êntêk ma Devit anêŋ Lim Lukmuk atu ba Wapômbêŋ hêv halêm ek nêm alalô bulubiŋ la?”   
\p
\v 24 \x * \xo 12:24 \xt Mat 9:34; 10:25\x*Ma Palisi elaŋô abô êŋ ma enaŋ, “Ŋgôk iniŋ anyô bêŋ Belsebul hêv lôklokwaŋ hadêŋ ôpêŋ. Ba intu hatôm nêm ŋgôk sapêŋ vê ênjêk avômalô.”   
\p
\v 25 Yisu hayala thêlôniŋ auk ba hanaŋ, “Loŋ bêŋ te da iniŋ avômalô evaki vose hi ôdôŋ ju, êŋ ma loŋ bêŋ êŋ tem ênjêk ŋgathiniŋ. Ma malak te evaki vose hi ôdôŋ ju, êŋ ma tem nênêm yak. Ma ôdôŋ te evaki vose hi ôdôŋ ju, êŋ ma tem nênêm yak aêŋ iyom.  
\v 26 Ma Sadaŋ hêv anêŋ ŋgôk vê, êŋ ma hatôm evaki vose hi ôdôŋ ju. Ba anêŋ loŋ lôkliŋyak tem imiŋ majaŋ aisê? Mi.  
\v 27 Môlô onaŋ nena ŋgôk bêŋ Belsebul hêv lôklokwaŋ hadêŋ ya ba yahêv ŋgôk vê. Ma môlônim avômalô idum ku êŋ haviŋ! Ma opalê intu hêv lôklokwaŋ hadêŋ thêlô ba idum ku mavi êŋ? Ŋgôk Bêŋ, e? Mi! Môlôda unim avômalô ik thô nena môlô onaŋ abôyaŋ.  
\v 28 \x * \xo 12:28 \xt Ap 10:38; 1Jon 3:8\x*Ma doŋtom Wapômbêŋ anêŋ Lovak Matheŋ hêv lôklokwaŋ hadêŋ ya ba yahêv ŋgôk vê hêk avômalô. Aêŋ ba oyala nena Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak lêk halêm yôv.   
\p
\v 29 “Odaŋô abô yaŋ imbiŋ. Anyô te hatôm imbitak êyô anyô lôklokwaŋ yaŋ anêŋ unyak kapô ba enja anêŋ nômkama vani e? Mi anôŋ! Ôpêŋ embaloŋ anyô lôklokwaŋ êŋ ba ekak loŋ am, êŋ ma yani hatôm enja anêŋ nômkama vani.   
\p
\v 30 \x * \xo 12:30 \xt Mak 9:40; Luk 9:50\x*“Ôpatu ba miŋ lahaviŋ ya ami, yani êŋ intu hapôlik hathak ya. Ma ôpatu ba miŋ hasup avômalô ba ethak doŋtom ami, êŋ ma hatôm halupuniŋ i.   
\p
\v 31 \x * \xo 12:31 \xt Hib 6:4-6\x* “Aêŋ ba yanaŋ êndêŋ môlô nena Wapômbêŋ tem nêm avômalô iniŋ kambom lomaloma lôk abôma takatu ba enaŋ hathak Wapômbêŋ vê. Ma doŋtom anyô te hayê Lovak Matheŋ anêŋ ku ba hanaŋ abôma nena, ‘Êntêk ma Ŋgôk Bêŋ anêŋ ku’, êŋ ma Wapômbêŋ miŋ hatôm nêm kambom êŋ vê ênjêk ôpêŋ ami. Ma mi.  
\v 32 Ma anyô te hanaŋ abô kambom hathak Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu, ma Wapômbêŋ tem nêm ôpêŋ anêŋ kambom vê. Ma doŋtom anyôla hanaŋ abô kambom hathak Lovak Matheŋ, êŋ ma Wapômbêŋ tem miŋ nêm ôpêŋ anêŋ kambom êŋ vê ami ma ênjêk thêthô.   
\s1 Alokwaŋ kambom hathak hik anêŋ anôŋ kambom  
\r (Luk 6:43-45)  
\p
\v 33 \x * \xo 12:33 \xt Mat 7:16-20\x* “Alokwaŋ mavi ma tem injik anôŋ mavi, ma alokwaŋ kambom ma tem injik anôŋ kambom aêŋ iyom. Ma anyô ethak êyê anêŋ anôŋ vêm ma eyala nena alokwaŋ mavi mena kambom.  
\v 34 \x * \xo 12:34 \xt Mat 3:7; 15:18; Luk 3:7; 6:45\x*Môlô ma umya kambom anêŋ nali ba kapôlômim putup hathak nôm kambom lomaloma atu ba habitak vemimbôlêk. Ba miŋ hatôm nonaŋ abô mavi ami!  
\v 35 Anyôla hapesaŋ anêŋ nômkama mavi lomaloma ba hamô yani kapô, êŋ ma tem enaŋ abô mavi iyom. Ma anyôla hapesaŋ nômkama kambom lomaloma ba hamô yani kapô, êŋ ma tem enaŋ abô kambom iyom.   
\p
\v 36 “Odaŋô! Yanaŋ êndêŋ môlô! Wapômbêŋ tem êlêm ek endaŋô abô. Ba intu anyô tomtom tem nenaŋ iniŋ kambom takatu ba bôk enaŋ hadêŋ avômalô vi lôk ibuliŋ i bêŋ.  
\v 37 Wapômbêŋ tem endaŋô anêm abô ba enaŋ êndêŋ o nena o anyô thêthôŋ mena o anyô lokbaŋ.”   
\s1 Palisi leŋiŋhaviŋ nêgê lavôŋiŋ te  
\r (Mak 8:11-12; Luk 11:29-32)  
\p
\v 38 \x * \xo 12:38 \xt Mat 16:1; Luk 11:16; Jon 6:30\x*Vêm ma Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ doho enaŋ hadêŋ Yisu, “Kêdôŋwaga, yêlô leŋiŋhaviŋ undum lavôŋiŋ te ek injik thô nena Wapômbêŋ hêv o ba hôlêm.”   
\p
\v 39-40 \x * \xo 12:39-40 \xt Mat 16:4; Mak 8:12; Jna 1:17\x*Ma Yisu hanaŋ, “Môlô avômalô bôlôŋ êntêk ma avômalô kambom ba miŋ ôêvhaviŋ ya ami. Ba intu lemimhaviŋ yandum lavôŋiŋ ek injik thô nena Wapômbêŋ bôk hêv ya ba yahalêm, ma doŋtom tem mi. Wak lô ma Jona hamiŋ alim ŋgwêk bêŋ te kapô. Ma wak lô aêŋ iyom ma tem Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ênjêk pik kapô. Lavôŋiŋ êŋ iyom intu tem Wapômbêŋ injik thô nena bôk hêv ya ba yahalêm.  
\v 41 \x * \xo 12:41 \xt Jna 3:5\x*Sêbôk ma Jona hanaŋ abô hadêŋ avômalô Ninive ba ele kapôlôŋiŋ liliŋ. Odaŋô! Nômlate lêk hamô loŋ êntêk ma bêŋ hamôŋ ek Jona. Ma môlô miŋ ôêvhaviŋ ami. Ma waklavôŋ atu ba Wapômbêŋ hatak ek nindum abô ma avômalô Ninive tem nenaŋ môlônim kambom takêŋ bêŋ.  
\v 42 \x * \xo 12:42 \xt 1Kiŋ 10:1-10\x*Ma sêbôk ma Siba iniŋ kwin hatak anêŋ loŋ ma halêm anêŋ loŋ daim bomaŋ ek endaŋô Solomon anêŋ auk mavi. Odaŋô! Nômlate lêk hamô loŋ êntêk ma bêŋ ek Solomon. Ma doŋtom môlô ôdô anêŋ nodaŋô. Ma waklavôŋ atu ba Wapômbêŋ hatak ek nindum abô ma tem Siba iniŋ kwin êŋ enaŋ môlônim kambom takêŋ bêŋ.”   
\s1 Ŋgôk hatup siŋ  
\r (Luk 11:24-26)  
\p
\v 43 “Ŋgôk lelaik hatak anyô te, êŋ ma hi haveŋ loŋ thiliv ek êmbôlêm loŋ mavi te ek enja lovak ba êmô. Ma miŋ hapôm loŋ te ami,  
\v 44 ma tem enaŋ nena, ‘Yatup siŋ yana unyak sêbôk esak loŋbô.’ Ma hayô ba hayê nena unyak êŋ lêk hamô oyaŋ ma epesaŋ ba lêk habitak mabuŋ mavi.  
\v 45 \x * \xo 12:45 \xt 2Pi 2:20\x*Êŋ ma tem ni êmbôlêm ŋgôk baheŋvi ba lahavuju takatu ba iniŋ lôklokwaŋ hamôŋ ek anêŋ ba enja i imbiŋ ek nimbitak nêyô unyak êŋ kapô esak loŋbô. Êŋ ma ôpêŋ tem êmô kambom anôŋ ek yaŋ sêbôk. Ba intu môlô avômalô kambom bôlôŋ êntêk tem nôpôm malaiŋ êŋ imbiŋ.”   
\s1 Yisu anêŋ talêbô lôk iviyaŋ  
\r (Mak 3:31-35; Luk 8:19-21)  
\p
\v 46 Yisu hanaŋ abô hadêŋ avômalô denaŋ ma anêŋ talêbô lôk iviyaŋ leŋiŋhaviŋ nenaŋ abô imbiŋ yani ba intu êlêm imiŋ unyak viyaiŋ.  
\v 47 Ma anyô te hi hanaŋ hadêŋ Yisu, “Lemtambô lôk môlôviyaŋ imiŋ yaiŋ ba thêlô leŋiŋhaviŋ nenaŋ abô imbiŋ o.”   
\p
\v 48 Ma Yisu hanaŋ, “Opalê intu yenaŋ wakatik lôk aiyaŋ thêlô?”  
\v 49-50 \x * \xo 12:49-50 \xt Lom 8:29\x*Ma habi baŋ hayô hamiŋ anêŋ ŋê ku ba hanaŋ, “Avômalô takatu ba esopa Wakamik atu ba hamô malak leŋ anêŋ lahaviŋ, intu yenaŋ wakatik lôk aiyaŋ ma livôŋ thêlô. Ba intu môlô êntêk ma yenaŋ wakatik lôk aiyaŋ thêlô.”   
\c 13  
\s1 Abô loŋ kapô hathak anyô hapaliv yaŋvêk  
\r (Mak 4:1-9; Luk 8:4-8)  
\p
\v 1 Wak êŋ iyom ma Yisu hatak unyak atu ma hi hayô kasukthôm anêŋ daŋ ma halôk hamô biŋ.  
\v 2 \x * \xo 13:2 \xt Luk 5:1-3\x*Ma avômalô bêŋ anôŋ ekalabu yani siŋ ba intu hathak yeŋ te ba hi hamô, ma avômalô imiŋ liŋdaŋ habup hathak.  
\v 3 Ma hadôŋ avômalô hathak abô loŋ kapô bêŋ anôŋ. Ba hanaŋ nena, “Anyô te hi hapaliv anêŋ yaŋvêk halôk anêŋ ku.  
\v 4 Yani hapaliv yaŋvêk takêŋ ma vi halôk loŋôndê. Êŋ ma menak êpôm ba eyaŋ.  
\v 5 Ma doho halôk valu kikiliŋ ba intu hapup ketheŋ ek malê nena pik dokte iyom.  
\v 6 Ma doŋtom wak habi hayô hêk ma hakapok ek malê nena anêŋ ŋgalôk ma bidoŋna.  
\v 7 Ma vi halôk loŋ yak lôkmaŋgiŋ kapô ba yak êŋ halumbak hayô yaŋvêk takêŋ vôv.  
\v 8 Ma doŋtom vi halôk pik mavi ba hik anôŋ ba vi hatôm 100 ma vi 60 ma vi 30.  
\v 9 Aêŋ ba môlô ŋê lôk lemôndôŋ ma nodaŋô abô êntêk katô!”   
\s1 Aisê ka Yisu hanaŋ abô loŋ kapô?  
\r (Mak 4:10-12; Luk 8:9-10)  
\p
\v 10 Yisu anêŋ ŋê ku i hadêŋ yani ma enaŋ hik yani liŋ, “Aisê ba hothak honaŋ abô loŋ kapô hadêŋ avômalô?”   
\p
\v 11 Ma Yisu hanaŋ viyaŋ nena, “Wapômbêŋ lêk hik anêŋ auk loŋ kapô hathak anêŋ loŋ lôkliŋyak thô hadêŋ môlô. Ma miŋ hik thô hadêŋ thêlô ami.  
\v 12 \x * \xo 13:12 \xt Mat 25:29; Mak 4:25; Luk 8:18; 19:26\x*Ba anyô te hayala auk êŋ, ma tem Wapômbêŋ nêm auk doho imbiŋ ba imbitak bêŋ anôŋ. Ma doŋtom anyô te hathôŋ auk êŋ, ma anêŋ auk dokte atu ba ôpêŋ havaloŋ loŋ tem yani nêm vê.  
\v 13 \x * \xo 13:13 \xt Lo 29:4; Jer 5:21\x*Ba intu yahanaŋ abô loŋ kapô hadêŋ thêlô ba  
\q1 “Êyê, ma doŋtom miŋ êyê katô ami.  
\q2 Elaŋô, ma doŋtom miŋ elaŋô katô ba eyala abô êŋ anêŋ ôdôŋ ami.   
\m
\v 14-15 \x * \xo 13:14-15 \xt Jon 12:40; Ap 28:26-27\x*Aêŋ ba Wapômbêŋ anêŋ abô hik anôŋ hatôm bôk ba Aisaia hanaŋ,  
\q1 “‘Avômalô iniŋ auk bôk thekthek  
\q2 ba ibi leŋôndôŋ siŋ  
\q2 ma ivuliv maleŋiŋ siŋ.  
\q1 Wak nômbêŋ intu ma tem nedaŋô abô,  
\q2 ma doŋtom miŋ hatôm neyala anêŋ ôdôŋ ami.  
\q1 Ma wak nômbêŋ intu ma tem nêgê nômlate,  
\q2 ma doŋtom miŋ hatôm nêpôm anêŋ ôdôŋ ami.  
\q1 Ba intu etak kambom êŋ  
\q2 ma tem nêgê esak maleŋiŋ  
\q2 lôk nedaŋô êndôk leŋôndôŋ  
\q2 ma neja ênjêk iniŋ auk  
\q1 ma nede i liliŋ ek yandum thêlô mavi.’ \rq Aisaia 6:9-10 \rq*   
\m
\v 16 \x * \xo 13:16 \xt Luk 10:23-24\x*Ma môlô lêk ôyê ya hathak malemim daluk lôk olaŋô ya halôk lemim ôndôŋ. Ba intu lêk ômô mavi.  
\v 17 Odaŋô! Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô! Sêbôk ma plopet lôk ŋê thêthôŋ bêŋ anôŋ leŋiŋhiki ek nêgê nôm êntêk ba lêk môlô ôyê, ma doŋtom miŋ êyê ami. Ma leŋiŋhiki ek nedaŋô abô takêntêk ba lêk môlô olaŋô, ma doŋtom miŋ elaŋô ami.   
\s1 Abô loŋ kapô hathak yaŋvêk anêŋ ôdôŋ  
\r (Mak 4:13-20; Luk 8:11-15)  
\p
\v 18 “Aêŋ ba tem yanaŋ abô loŋ kapô hathak epaliv yaŋvêk anêŋ ôdôŋ bêŋ êndêŋ môlô.  
\v 19 Anyô te halaŋô abô hathak Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma doŋtom miŋ hayala anêŋ ôdôŋ ami, êŋ ma Sadaŋ hayô ba hawa yaŋvêk atu ba Wapômbêŋ havatho halôk yani kapô vê. Êŋ ma hatôm yaŋvêk atu ba halôk loŋôndê.   
\p
\v 20-21 “Ma ôpatu halaŋô abô ba hêvhaviŋ ketheŋ lôk lamavi ma doŋtom malaiŋ lôk vovaŋ hapôm yani hathak Wapômbêŋ anêŋ abô ma hatak anêŋ hêvhaviŋ ketheŋ oyaŋ, êŋ ma hatôm yaŋvêk atu ba hêv yak halôk valu kikiliŋ ba miŋ habi ŋgalôk ami.   
\p
\v 22 \x * \xo 13:22 \xt Luk 12:16-21; 1Ti 6:9-10,17\x* “Anyô te halaŋô abô ma doŋtom lahiki bêŋ anôŋ hathak anêŋ lôkmala pik êntêk lôk nômkama lomaloma lôk valuseleŋ. Ma auk takêŋ intu hasivuŋ Wapômbêŋ anêŋ abô ba ôpêŋ miŋ hik anêŋ anôŋ ami. Êŋ ma hatôm yaŋvêk atu ba halôk yak lôkmaŋgiŋ kapô.   
\p
\v 23 “Ma anyô halaŋô Wapômbêŋ anêŋ abô ba hayala anêŋ ôdôŋ êŋ ma tem indum ku ba injik anôŋ mavi êtôm 100 mena 60 mena 30 la. Êŋ ma hatôm yaŋvêk atu ba halôk pik mavi.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak kamuŋ kambom  
\p
\v 24 Yisu hanaŋ abô loŋ kapô yaŋ nena, “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma aêntêk. Anyô te havatho yaŋvêk mavi halôk anêŋ ku.  
\v 25 Ma avômalô i êk sôm, ma ôpêŋ anêŋ anyô lamaniŋ te halêm havatho kamuŋ kambom halôk ku kapô êŋ haviŋ ma hi.  
\v 26 Vêm ma nôm anôŋ hadum ek êyôk, ma kamuŋ kambom êŋ havuak haviŋ.  
\v 27 Ma ŋê eyabiŋ ku i hadêŋ ku alaŋ ma enaŋ hadêŋ yani, ‘Anyô bêŋ, bôk hovatho yaŋvêk mavi halôk anêm ku iyom. Aisê ka kamuŋ kambom habitak haviŋ?’   
\p
\v 28 “Ma yani hanaŋ hadêŋ thêlô, ‘Anyô te lamaniŋ hathak ya ba hadum nôm êŋ.’  
\p “Ma ŋê ku enaŋ hik yani liŋ, ‘Lemhaviŋ yêlô nayavovoŋ ku êŋ e?’   
\p
\v 29 “Ma doŋtom ku alaŋ hanaŋ, ‘Mi. Yahakô môlô noyavovoŋ ba nosapu nôm mavi vê imbiŋ kamuŋ kambom.  
\v 30 Môlô nôndô luvi êmô endeba avômalô nedav nôm am. Êŋ ma tem yanaŋ êndêŋ ŋê ku takatu ba tem nedav nôm nena, “Môlô nusup kamuŋ kambom sapêŋ ba nokak lôkulôku ba nôndô êmô loŋ nêmbôk esak atum. Ma nusup nôm anêŋ anôŋ ba notak êmô unyak nôm hamô.” ’”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak ava yaôna  
\r (Mak 4:30-32; Luk 13:18-19)  
\p
\v 31 Yisu hanaŋ abô loŋ kapô te nena, “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma aêntêk. Anyô te hawa ava yaônate ba havatho halôk anêŋ ku kapô.  
\v 32 Ava êŋ ma yaôna lôk, ma doŋtom habitak alokwaŋ daim ba hamôŋ ek nômkama ku kapô vi. Ma menak ethak elav iniŋ unyak halôk anêŋ ŋauŋ.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak yis  
\r (Mak 4:33-34; Luk 13:20-21)  
\p
\v 33 Yisu hanaŋ abô loŋ kapô te nena, “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma aêntêk. Avi te hawa yis dokte ba hayelaŋ halôk palawa bêŋ anôŋ kapô, ma haveŋ yam ma palawa sapêŋ hathiŋ bêŋ.”   
\p
\v 34 Abô takêntêk ba Yisu hanaŋ hadêŋ avômalô ma hanaŋ hathak abô loŋ kapô iyom ma miŋ hathak hadôŋ i hathak abô yaŋda ami  
\v 35 ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet nena,  
\q1 “Yaveŋbôlêk tem ekyav ba yanaŋ abô loŋ kapô êndêŋ môlô.  
\q2 Ma yanaŋ Wapômbêŋ anêŋ auk lomaloma takatu ba havuŋ hadêŋ sêbôk ba yani hapesaŋ pik êntêk aleba lêk bêŋ.” \rq Kapya Yeŋ 78:2 \rq*   
\s1 Yisu hanaŋ kamuŋ kambom anêŋ ôdôŋ bêŋ  
\p
\v 36 Yôv ma Yisu hatak avômalô ba i ma hi unyak kapô. Ma anêŋ ŋê ku i ek yani ma enaŋ, “Nuŋgwik abô loŋ kapô atu ba hathak kamuŋ kambom habitak ku kapô anêŋ ôdôŋ thô êndêŋ yêlô.”   
\p
\v 37 Êŋ ma hanaŋ, “Ôpatu ba havatho yaŋvêk mavi, êŋ ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu.  
\v 38 Ma ku kapô ma pik êntêk, ma yaŋvêk mavi ma loŋ lôkliŋyak anêŋ avômalô, ma kamuŋ kambom ma anyô kambom anêŋ avômalô.  
\v 39 Anyô lamaniŋ atu ba havatho yaŋvêk kambom, yani ma Sadaŋ. Avômalô takatu ba elav nôm, thêlô êŋ ma hatôm aŋela. Nôm hayôk, êŋ ma pik lo leŋ anêŋ daŋ.   
\p
\v 40-42 \x * \xo 13:40-42 \xt Mat 8:12; 24:31; 25:31; Mak 13:27; Jon 15:6\x* “Pik lo leŋ anêŋ daŋ hayô ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem nêm anêŋ aŋela ba ini anêŋ loŋ lôkliŋyak atu ba hamô pik êntêk ek neja avômalô kambom takatu ba êvôv avômalô ek nindum kambom lôk avômalô sapêŋ atu ba ethak idum kambom ba nimbi êndôk loŋ atum lôkmala. Thêlô tem nedaŋ kambom ba nesaŋ veŋiŋbôlêk ôdôŋ loŋ. Nôm êŋ hatôm avômalô takatu ba isup kamuŋ kambom ba êbôk hathak atum.   
\p
\v 43 \x * \xo 13:43 \xt Dan 12:3\x* “Ma doŋtom avômalô thêthôŋ tem nimbitak êtôm wak anêŋ deda ba nêmô Lambô anêŋ loŋ lôkliŋyak. Aêŋ ba môlô ŋê lôk lemôndôŋ ma nodaŋô abô êntêk katô!”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak ivuŋ nôm mavi te  
\p
\v 44 “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma hatôm ku kapo te ba ivuŋ nôm mavi te hamô. Ma anyô te hapôm nôm mavi êŋ. Ma havuŋ halôk loŋbô. Yani lamavi ba hêv anêŋ nômkama sapêŋ ek nênêm vuli. Ma hawa valuseleŋ ba hêv hadêŋ ku atu ba nôm mavi êŋ hamô anêŋ alaŋ ek enja ku êŋ.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak kômkôm mavi  
\p
\v 45 “Abô loŋ kapô te haviŋ nena Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma aêntêk. Anyô hadum ku valuseleŋ te habôlêm kômkôm kêkêlô ek nêm vuli.  
\v 46 Yani habôlêm aleba hapôm kômkôm kêkêlô anêŋ dôêŋ te ba anêŋ vuli bêŋ anôŋ. Êŋ ma hi hêv anêŋ nômkama sapêŋ ek nênêm vuli. Ma hawa valuseleŋ ba hi hêv kômkôm kêkêlô êŋ hathak.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak yakseŋ  
\p
\v 47 “Abô loŋ kapô te hathak loŋbô nena Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma hatôm aêntêk. Ŋê ibi yakseŋ halôk kasukthôm êvôv alim lomaloma aleba putup.  
\v 48 Êŋ ma êvôv yakseŋ hathak liŋdaŋ. Ma êlôk êmô ma isup alim mavi halôk vak sam doho. Ma doŋtom alim kambom ma ibi hi.  
\v 49 Ba intu waklavôŋ pik lo leŋ anêŋ daŋ ma Wapômbêŋ tem indum aêŋ iyom. Ba anêŋ aŋela tem nêlêm neja ŋê kambom vê ênjêk ŋê thêthôŋ malêvôŋ  
\v 50 \x * \xo 13:50 \xt Mat 13:42; Luk 13:28\x*ba nimbi êndôk loŋ atum lôkmala. Thêlô tem nedaŋ kambom ba nesaŋ veŋiŋbôlêk ôdôŋ loŋ.”   
\p
\v 51 Ma Yisu hanaŋ hik anêŋ ŋê ku liŋ nena, “Môlô lêk oyala abô sapêŋ anêŋ ôdôŋ e?”  
\p Ma thêlô enaŋ hadêŋ yani, “Intu êŋ.”   
\p
\v 52 Êŋ ma yani hanaŋ hadêŋ thêlô, “Anyô lôkauk hathak abô balabuŋ te halaŋô abô ba hawa auk hathak Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak, yani êŋ hatôm unyak te anêŋ lambô. Yani hi unyak kapô ba hawa nôm mavi lukmuk lôk bô haviŋ ba hêv hadêŋ avômalô.”   
\s1 Plopet ma athêŋ mi hêk anêŋ malak ôdôŋ  
\r (Mak 6:1-6; Luk 4:16-30)  
\p
\v 53 Yisu hanaŋ abô loŋ kapô takêŋ yôv ma yani hatak loŋ êŋ.  
\v 54 \x * \xo 13:54 \xt Jon 7:15\x*Ma hi yanida anêŋ malak ôdôŋ. Ma hadôŋ avômalô hamô iniŋ unyak yeŋ aleba esoŋ kambom ba enaŋ, “Ôpêntêk hawa auk êntêk anêŋ êsê? Aisê ba yani hatôm idum nômbithi?  
\v 55 \x * \xo 13:55 \xt Jon 6:42\x*Ôpêŋ ma anyô halav unyak te anêŋ nakaduŋ ma anêŋ talêbô ma Malia. Ma anêŋ iviyaŋ ma Jems lo Josep ma Saimon lo Judas.  
\v 56 Ma anêŋ livi êmô loŋ êntêk haviŋ. Ma aisê ka anyô êŋ hatôm idum nôm takêŋ?”  
\v 57 \x * \xo 13:57 \xt Jon 4:44\x*Ma thêlô enaŋ aêŋ, ma êpôlik hathak yani. Ba intu Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Plopet hawa athêŋ bêŋ hêk malak yaŋ. Ma doŋtom anêŋ malak ôdôŋ lôk anêŋ thalaleŋ ma hatôm anyô athêŋ mi.”   
\p
\v 58 Aêŋ ba intu miŋ hadum nômbithi bêŋ anôŋ hêk loŋ êŋ ami ek malê nena thêlô miŋ êvhaviŋ yani ami.   
\c 14  
\s1 Ik Jon anyô hathik ŋaŋ vônô  
\r (Mak 6:14-29; Luk 9:7-9)  
\p
\v 1 Wak êŋ ma Anyô Bêŋ Helot Antipas halaŋô abô hathak nôm takatu ba Yisu hadum.  
\v 2 Êŋ ma hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Ôpêŋ ma Jon anyô hathik ŋaŋ iyom intu haviyô hathak loŋbô. Ba intu yani hawa lôklokwaŋ ba hadum nômbithi takêŋ.”   
\p
\v 3-4 \x * \xo 14:3-4 \xt Wkp 18:16; 20:21; Luk 3:19-20\x*Sêbôk ma Helot hawa yaŋ Pilip anêŋ avi Helodias vani. Ba Jon hanaŋ hadêŋ Helot, “Lêk howa avi êntêk vani ba intu hubuliŋ abô balabuŋ.” Êŋ ma Helot hêv anêŋ ŋê ku ba i evaloŋ Jon ba ekak ma êdô hamô koladôŋ.  
\v 5 \x * \xo 14:5 \xt Mat 21:26\x*Avômalô leŋiŋhabi nena Jon ma plopet te. Ba intu Helot hadum ek injik Jon vônô ma doŋtom hakô ek avômalô.   
\p
\v 6 Anyô doho êlêm eyaŋ nôm haviŋ Helot ek leŋiŋhabi anêŋ waklavôŋ talêbô hawa yani. Ma Helodias nalavi halêm haloyeŋ hamiŋ thêlô malêvôŋ. Ma Helot hayê ba lamavi anêŋ dôêŋ.  
\v 7 Êŋ ma Helot havak abô haviŋ yani nena, “Yanaŋ avanôŋ biŋ dake nena honaŋ hik ya liŋ hathak nômlate ek yanêm êndêŋ o, êŋ ma tem yanêm iyom.”  
\v 8 Ma talêbô hêv auk hadêŋ nalavi ek enaŋ nena, “Yaleŋhaviŋ Jon wakadôk êndôk belev te ba nêm êndêŋ ya!”  
\v 9-10 Ma kiŋ halaŋô ba lamalaiŋ. Ma doŋtom bôk havak abô halôk ŋê bêŋbêŋ maleŋiŋ yôv ba intu hanaŋ hadêŋ ŋê ku ba i koladôŋ ma edabêŋ Jon laselo kisi hatôm atu ba avena hanaŋ.  
\v 11 Ma thêlô etak Jon wakadôk halôk belev te ba ewa êlêm êv hadêŋ avi muk atu. Ma yani hawa ba hi hêv hadêŋ talêbô.  
\v 12 Ma Jon anêŋ ŋê ku elaŋô ma êlêm ewa anêŋ liŋkupik ba i elav. Elav vêm ma i enaŋ hadêŋ Yisu.   
\s1 Yisu havakôŋ avômalô hatôm 5,000  
\r (Mak 6:32-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-15)  
\p
\v 13 Yisu halaŋô abô êŋ vêm ma hatak loŋ êŋ ma hathak yeŋ te ba hi loŋ thiliv bute. Ma avômalô bêŋ anôŋ elaŋô nena yani iyom lêk hi ba intu etak iniŋ malak ma eveŋ yani yam ba i.  
\v 14 Ma Yisu hathak liŋ ma hayê avômalô bêŋ anôŋ lêk êmô yôv. Ma lahiki hathak thêlô ba hadum iniŋ ŋê lôk lijiŋ mavi.   
\p
\v 15 Yaŋsiŋ hayô ma anêŋ ŋê ku êlêm ma enaŋ, “Lêk yaŋsiŋ ma alalô amô loŋ thiliv. Ba intu otak avômalô takêntêk ek ini malak takatu ba hamô habobo ek nênêm iniŋ nôm vuli.”   
\p
\v 16 Ma doŋtom Yisu hanaŋ nena, “Mi! Thêlô nêmô. Môlô da nobakôŋ i.”   
\p
\v 17 Ma doŋtom thêlô enaŋ, “Yêlôaniŋ polom baheŋvi ma alim ju iyom.”   
\p
\v 18 Êŋ ma Yisu hanaŋ, “Noja nôlêm.”  
\v 19 \x * \xo 14:19 \xt Mat 15:35-39; Mak 8:6-10\x*Ma hanaŋ hadêŋ avômalô nena, “Nôndôk nômô kamuŋ takêntêk.” Ma hawa polom baheŋvi lôk alim ju atu ma hêv ma hathak leŋ ma hêv mek. Vêm ma haya polom lôk alim ba hêv hadêŋ anêŋ ŋê ku, ma ŋê ku ewa ba ibi sam ba êv hadêŋ avômalô nômbêŋ atu.  
\v 20 Ma avômalô sapêŋ eyaŋ ba leŋiŋviyak. Ma nôm wata vi atu ba hamô ma ŋê ku isup halôk vak sam laumiŋ ba lahavuju.  
\v 21 Anyô iyom intu hatôm 5,000 ma avi lo avômena takatu ba eyaŋ nôm êŋ haviŋ miŋ ekatuŋ i ami.   
\s1 Yisu haveŋ kasukthôm anêŋ dômlê  
\r (Mak 6:45-52; Jon 6:16-21)  
\p
\v 22 Vêm ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena nesak yeŋ ba nêmôŋ ba ini kasukthôm vi tuvulu. Ma yanida hamô ek nêm avômalô ba ini am.  
\v 23 \x * \xo 14:23 \xt Luk 6:12; 9:28\x*Yani hêv avômalô ba i ma hathak dum te ba hi ek eteŋ mek. Bôlôvôŋ hayô ma yani hamô dum êŋ denaŋ.  
\v 24 Ma yeŋ lêk hi kasuk malêvôŋ ma lovak hayuv ba hamô yeŋ loŋ hale hi ba intu ŋaŋ budum hik ba yeŋ êŋ halelela liliŋ kambom.   
\p
\v 25 Habobo tem eyaŋ ma yani haveŋ kasuk anêŋ dômlê ba hi hadêŋ anêŋ ŋê ku.  
\v 26 \x * \xo 14:26 \xt Luk 24:37\x*Ma anêŋ ŋê ku êyê yani haveŋ kasuk anêŋ dômlê ma êkô kambom ba enaŋ nena, “Anyôla dahô!” ba elaŋ boloba.   
\p
\v 27 Ma ketheŋ oyaŋ ma yani hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Môlô miŋ nôkô ami ma nômô yaô! Ya êntêk!”   
\p
\v 28 Êŋ ma Pita hanaŋ, “O Anyô Bêŋ Yisu, ma onaŋ ek yambeŋ kasuk anêŋ dômlê ba yasôk êndêŋ o.”   
\p
\v 29 Ma Yisu hanaŋ, “Ôlêm.”  
\p Êŋ ma Pita hatak yeŋ ma haveŋ kasuk anêŋ dômlê ba hi.  
\v 30 Ma doŋtom hayê lovak hayuv ba hakô. Êŋ ma hêv yak halôk kasuk kapô ma halam nena, “Anyô Bêŋ! Nêm ya sa!”   
\p
\v 31 \x * \xo 14:31 \xt Mat 8:26; Mak 4:39\x*Ketheŋ oyaŋ ma Yisu havaloŋ yani. Ma hanaŋ, “O anyô hôêvhaviŋ yaôna lôk. Hosoŋ nena hatôm yayabiŋ o ami e?”   
\p
\v 32 Ma thai ethak yeŋ ma lovak bêŋ êŋ hama.  
\v 33 Aêŋ ba ŋê takatu ba êmô yeŋ elek veŋiŋdôŋ lêlô ma êkôm ba êv yeŋ ba enaŋ, “Avanôŋ biŋ! O ma Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ.”   
\s1 Yisu hadum avômalô lôk lijiŋ mavi hêk Genesalet  
\r (Mak 6:53-56; Jon 6:22-25)  
\p
\v 34 Thêlô ethak liŋdaŋ vi tuvulu anêŋ Genesalet.  
\v 35 Ma avômalô loŋ êŋ êyê Yisu ba eyala yani. Ma êv abô haveŋ malak loŋ êŋ sapêŋ. Ma ewa iniŋ ŋê lôk lijiŋ sapêŋ ba i hadêŋ Yisu.  
\v 36 \x * \xo 14:36 \xt Mat 9:20-21\x*Ma eteŋ Yisu ba enaŋ ek ŋê lôk lijiŋ nêsôm anêŋ kwêv anêŋ daŋ iyom. Ma sapêŋ atu ba êsôm ma ibitak mavi.   
\c 15  
\s1 Yisu hanaŋ hathak nôm takatu ba tem indum anyô lelaik  
\r (Mak 7:1-23)  
\p
\v 1 Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ doho êlêm anêŋ Jelusalem ba i hadêŋ Yisu ma enaŋ hik yani liŋ nena,  
\v 2 “Bumalô iniŋ abô majaŋ hanaŋ ek alalô nasik baheŋiŋ vêmam ka miŋ aŋgaŋ nôm ek indum Wapômbêŋ lamavi. Ma aisê ka anêm ŋê ku ibuliŋ abô êŋ ba miŋ ithik baheŋiŋ ami?”   
\p
\v 3 Êŋ ma Yisu hanaŋ, “Aisê ka môlô ubuliŋ Wapômbêŋ anêŋ abô balabuŋ ba osopa môlôda unim abô majaŋ?  
\v 4 \x * \xo 15:4 \xt Kis 20:12; 21:17; Wkp 20:9; Lo 5:16\x*Hatôm Wapômbêŋ hanaŋ nena, ‘Nodovak lemami lo lemtami’ ma ‘Ôpatu ba hathaŋ lambô lo talêbô hathak abô kambom, ma nijik ôpêŋ vônô.’  
\v 5 Ma doŋtom môlô othak onaŋ nena anyôla hanaŋ hadêŋ lami nena, ‘Yenaŋ nômkama takatu ba hamô ek yanêm mamu sa, êŋ ma bôk yahanaŋ nena tem yanêm êndêŋ Wapômbêŋ êtôm da.  
\v 6 Ba intu miŋ hatôm yanêm mamu sa ami.’ Êŋ ma hatôm môlô ôvôliŋ dômim ek Wapômbêŋ anêŋ abô ba osopa libumi iniŋ bôk lo loŋ.  
\v 7 Môlô ŋê kambom! Môlô udum ba avômalô esoŋ nena môlô ŋê wapôm. Ma doŋtom môlô ma ŋê paloŋ anôŋ ba plopet Aisaia anêŋ abô lêk hik anôŋ ba hanaŋ nena,   
\q1
\v 8 “‘Avômalô êntêk êbô yenaŋ athêŋ hathak veŋiŋbôlêk oyaŋ.  
\q2 Ma doŋtom kapôlôŋiŋ ma hêk daim bô ek ya.   
\q1
\v 9 Thêlô êv yeŋ oyaŋ hadêŋ ya.  
\q2 Ma ethak enaŋ thêlôda iniŋ abô iyom ba esau nena,  
\q2 “Êntêk ma Wapômbêŋ anêŋ abô.” ’” \rq Aisaia 29:13 \rq*   
\p
\v 10 Ma Yisu halam avômalô nômbêŋ atu ba êlêm hadêŋ yani ma hanaŋ nena, “Môlô nodaŋô ba noyala katô.  
\v 11 \x * \xo 15:11 \xt Mat 12:34\x*Nôm takatu ba anyô hayaŋ halôk abôlêk miŋ hadum yani habitak lelaik ami. Ma doŋtom nôm takatu ba anyô hanaŋ hale abôlêk intu hadum anyô habitak lelaik.”   
\p
\v 12 Vêm ma ŋê ku êlêm enaŋ hadêŋ Yisu nena, “Ondaŋô. Palisi elaŋô anêm abô êntêk ba lêk leŋiŋmaniŋ kambom hathak o.”   
\p
\v 13 Ma Yisu hanaŋ viyaŋ nena, “Wakamik atu ba hamô malak leŋ tem esapu nôm lôk ŋgalôk takatu ba miŋ yani havatho ami.  
\v 14 \x * \xo 15:14 \xt Luk 6:39; Lom 2:19\x*Ba miŋ môlô nodaŋô ŋê takêŋ iniŋ abô ami. Thêlô ma ŋê maleŋiŋ pusip ba idum ek nendom avômalô vi embeŋ loŋôndê. Ma anyô mapusip yaŋ halom anyô mapusip yaŋ haveŋ loŋôndê, êŋ ma tem luvi nênêm yak êndôk lôv.”   
\p
\v 15 Êŋ ma Pita hanaŋ hadêŋ Yisu nena, “Nuŋgwik abô loŋ kapô êŋ anêŋ ôdôŋ thô êndêŋ yêlô.”   
\p
\v 16 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Môlô ôthôŋ haviŋ e?  
\v 17 Odaŋô katô! Nôm takatu ba halôk anyô abôlêk ba hi hamiŋ anyô lasoam vêm ma hale yaiŋ ba hi.  
\v 18 Ma doŋtom nôm takatu ba hamô anyô kapô ba hanaŋ hale abôlêk, êŋ ma habitak anêŋ anyô kapô ba intu hadum ôpêŋ habitak lelaik.  
\v 19 Nôm takêntêk intu hamô avômalô kapôlôŋiŋ ba hale yaiŋ: auk kambom lôk ik anyô vônô ma idum sek haviŋ anyô yaŋ yanavi lôk sek waliliŋ ma vani lôk enaŋ abôyaŋ hathak anyô yaŋ ba idum abô ek yani lôk enaŋ abô kambom hathak anyô vi.  
\v 20 Aêŋ ba anyô hayaŋ nôm ba miŋ hathik baŋ ami, nôm êŋ miŋ hadum ba yani habitak lelaik ami. Mi. Kambom takêntêk intu hadum ba ôpêŋ habitak lelaik.”   
\s1 Avi Kenan te hêvhaviŋ Yisu  
\r (Mak 7:24-30)  
\p
\v 21 Yisu hatak loŋ êŋ ma hi hamô habobo Taia lo Saidon.  
\v 22 Ma avi Kenan te hamô loŋ êŋ ba halêm ma halam nena, “Anyô Bêŋ! Devit anêŋ Lim Lukmuk! Nêm kapôlôm ek ya! Ŋgôk habuliŋ yenaŋ avena kambom anôŋ.”   
\p
\v 23 Ma doŋtom yani bônôŋ iyom aleba ŋê ku êlêm ma enaŋ nena, “Avi êntêk halam kaêk haveŋ alalô yam bôsahe! Onaŋ ek yani ni!”   
\p
\v 24 \x * \xo 15:24 \xt Mat 10:6\x*Êŋ ma hanaŋ viyaŋ nena, “Wapômbêŋ hêv ya ba yahalêm hadêŋ avômalô Islael takatu ba eveŋ mayaliv iyom hatôm bôksipsip.”   
\p
\v 25 Ma avi atu halêm ma halek vadôŋ lêlô ma hanaŋ, “Anyô bêŋ, nêm ya sa!”   
\p
\v 26 Ma hanaŋ hadêŋ avi êŋ nena, “Kambom ek nakaliv avômena iniŋ nôm êndêŋ avuŋ.”   
\p
\v 27 Avi êŋ hanaŋ, “Anyô Bêŋ, êŋ ma avanôŋ. Ma doŋtom avuŋ ethak eyaŋ alaŋsi iniŋ nôm mapmap.”   
\p
\v 28 Yisu hanaŋ, “O avi hôêvhaviŋ bêŋ anôŋ ba Wapômbêŋ tem êndôk esak anêm lemhaviŋ.” Ma avi êŋ nalavi habitak mavi hathak loŋbô.   
\s1 Yisu hadum avômalô lôk lijiŋ bêŋ anôŋ mavi  
\p
\v 29 Ma Yisu hatak loŋ êŋ ma habup hathak kasukthôm anêŋ Galili. Vêm ma hathak dumlolê te ba hi hamô.  
\v 30 Ma avômalô bêŋ anôŋ êlêm hadêŋ yani ma ewa ŋê veŋiŋvuviŋ, lôk ŋê maleŋiŋ pusip, lôk ŋê veŋiŋ lo baheŋiŋ thotho, lôk ŋê veŋiŋbôlêk putup, lôk ŋê lijiŋ lomaloma ba êdô i hêk Yisu valuvi. Ma yani hadum ba ibitak mavi.  
\v 31 \x * \xo 15:31 \xt Mak 7:37\x*Ma avômalô êyê ŋê veŋiŋbôlêk putup enaŋ abô, lôk ŋê veŋiŋ lo baheŋiŋ thotho ibitak mavi, ma ŋê veŋiŋvuviŋ eveŋ, lôk ŋê maleŋiŋ pusip êyê tak. Ma thêlô esoŋ kambom ba êbô Islael iniŋ Wapômbêŋ anêŋ athêŋ.   
\s1 Yisu havakôŋ avômalô hatôm 4,000  
\r (Mak 8:1-10)  
\p
\v 32 \x * \xo 15:32 \xt Mat 14:14\x*Yisu halam anêŋ ŋê ku êlêm ma hanaŋ hadêŋ i nena, “Yaleŋ hik ya hathak avômalô nômbêŋ êntêk. Thêlô bôk êmô haviŋ ya hatôm wak lô ba iniŋ nôm lêk mi. Ma yahadô yanêm thêlô ba ini oyaŋ. Yakô tem maleŋiŋ etaba êndôk loŋôndê ba nênêm yak.”   
\p
\v 33 Ma anêŋ ŋê ku enaŋ nena, “Alalô amô loŋ thiliv ma avômalô bêŋ anôŋ ba intu naja nôm anêŋ êsê ba nanêm êndêŋ i?”   
\p
\v 34 Ma Yisu hanaŋ hik thêlô liŋ, “Môlônim polom vithê intu hamô?”  
\p Ma enaŋ nena, “Polom baheŋvi ba lahavuju lôk alim yaônena tomtom.”   
\p
\v 35 Ma Yisu hanaŋ hadêŋ avômalô nômbêŋ atu nena nêndôk nêmô biŋ.  
\v 36 Êŋ ma hawa polom baheŋvi ba lahavuju atu lôk alim ma hêv lamavi hadêŋ Wapômbêŋ. Ma haya polom lôk alim ba hêv hadêŋ anêŋ ŋê ku. Ma ŋê ku ewa ba ibi sam hadêŋ avômalô.  
\v 37 Sapêŋ eyaŋ ba leŋiŋviyak ma ŋê ku isup nôm wata halôk vak sam baheŋvi ba lahavuju.  
\v 38 Anyô iyom intu hatôm 4,000 ma avi lo avômena takatu ba eyaŋ nôm êŋ haviŋ miŋ ekatuŋ i ami.  
\v 39 Yôv ma Yisu hêv avômalô ba i ma hathak yeŋ ba hi Magadala.   
\c 16  
\s1 Palisi lo Sadyusi leŋiŋhaviŋ nêgê lavôŋiŋ te  
\r (Mak 8:11-13; Luk 12:54-56)  
\p
\v 1 \x * \xo 16:1 \xt Mat 12:38; Luk 11:16\x*Palisi lo Sadyusi doho êlêm hadêŋ Yisu ek nesaê yani. Ba intu thêlô enaŋ hadêŋ yani nena, “Undum lavôŋiŋ te ek injik thô nena Wapômbêŋ hêv o ba hôlêm mena mi e?”   
\p
\v 2 Ma Yisu hanaŋ nena, “Yaŋsiŋ ma môlô othak onaŋ nena, ‘Sômuyum mavi, êŋ ma wak mavi tem ênjêk sawa daim.’  
\v 3 Ma lôkbôk ma môlô othak onaŋ, ‘Wak habi thapuk ba tem ôthôm.’ Môlô oyala leŋlêvôŋ anêŋ kobom katô. Ma doŋtom ku lomaloma takatu ba lêk habitak anêŋ ôdôŋ, ma môlô ôthôŋ paliŋ denaŋ.  
\v 4 \x * \xo 16:4 \xt Mat 12:39; Luk 11:29\x*Môlô avômalô bôlôŋ êntêk ma avômalô kambom ba miŋ ôêvhaviŋ ya ami. Môlô lemimhaviŋ yandum lavôŋiŋ ek injik thô nena Wapômbêŋ bôk hêv ya ba yahalêm, ma doŋtom tem mi. Môlô tem nôŋgô Jona anêŋ lavôŋiŋ iyom.” Êŋ ma Yisu hatak thêlô ba hi.   
\s1 Abô loŋ kapô hathak Palisi lo Sadyusi iniŋ yis  
\r (Mak 8:14-21)  
\p
\v 5 Yisu lôk anêŋ ŋê ku êyô kasukthôm vi tuvulu. Ma anêŋ ŋê ku leŋiŋpaliŋ polom ba miŋ ewa haviŋ ami.  
\v 6 \x * \xo 16:6 \xt Luk 12:1\x*Ma hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Noyabiŋ am esak Palisi lo Sadyusi iniŋ yis.”   
\p
\v 7 Ma ŋê ku enaŋ abô hadêŋ thêlôda nena, “Alalô miŋ awa polom ami ba intu hanaŋ abô êntêk la.”   
\p
\v 8 Ma doŋtom yani hayala iniŋ abô atu ba enaŋ ba hanaŋ, “Môlô ŋê ôêvhaviŋ yaôna lôk. Onaŋ hathak miŋ owa polom ami eka?  
\v 9 \x * \xo 16:9 \xt Mat 14:17-21\x*Môlô ôthôŋ denaŋ e? Miŋ lemimhabi polom baheŋvi atu ba avômalô 5,000 bôk eyaŋ ami e? Ma vak sam vithê intu usup nôm wata halôk?  
\v 10 \x * \xo 16:10 \xt Mat 15:34-38\x*Ma polom baheŋvi ba lahavuju ek avômalô hatôm 4,000, ma doŋtom vak sam vithê intu bôk usup nôm wata halôk ba lemimpaliŋ?   
\p
\v 11 “Môlô ôthôŋ yenaŋ auk denaŋ ba osoŋ nena yahanaŋ abô hathak polom e? Noyabiŋ am ek Palisi lo Sadyusi iniŋ yis!”  
\v 12 Êŋ ma ŋê ku eyala Yisu anêŋ auk. Yani hanaŋ nena thêlô neyabiŋ i ek Palisi lo Sadyusi takatu ba êdôŋ avômalô hathak auk lokbaŋ. Ma miŋ hanaŋ hathak yis atu ba avômalô eŋgabôm polom hathak ami.   
\s1 Pita hanaŋ nena Yisu ma Kilisi  
\r (Mak 8:27-30; Luk 9:18-21)  
\p
\v 13 Yisu habitak hayô Sisalia Pilipai ma hanaŋ hik ŋê ku liŋ nena, “Avômalô iniŋ auk aisê? Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ma opalê?”   
\p
\v 14 \x * \xo 16:14 \xt Mat 14:1-2; Mak 6:14-15; Luk 9:7-8\x*Ma thêlô enaŋ nena, “Doho enaŋ nena o ma Jon anyô hathik ŋaŋ. Ma doho enaŋ nena o Elia. Ma vi enaŋ nena o ma Jelemaia mena plopet bô te.”   
\p
\v 15 Ma hanaŋ hik thêlô liŋ, “Ma môlôda olam ya nena opalê?”   
\p
\v 16 \x * \xo 16:16 \xt Jon 6:69\x*Êŋ ma Saimon Pita hanaŋ nena, “O ma Mesia, Wapômbêŋ lôkmala anêŋ Nakaduŋ atu ba hêv ek nêm anêŋ avômalô bulubiŋ.”   
\p
\v 17 \x * \xo 16:17 \xt Gal 1:15-16\x*Ma hanaŋ viyaŋ, “Saimon, Jona anêŋ nakaduŋ, lêk hômô mavi. Ek malê nena anyô pik êntêk te miŋ hik auk êŋ thô hadêŋ o ami, ma mi. Wakamik atu ba hamô malak leŋ, yani êŋ intu hik auk êntêk thô hadêŋ o.  
\v 18 \x * \xo 16:18 \xt Jon 1:42; Ep 2:20\x*Ma yanaŋ êndêŋ o nena o ma Pita.\f * \fr 16:18 \ft Athêŋ êŋ anêŋ ôdôŋ nena ‘valu’.\f* Ma tem yandav yenaŋ avômalô takatu ba êvhaviŋ êyô êmô valu êŋ. Ma nômlate miŋ hatôm imbuliŋ avômalô ôdôŋ êŋ ba nema ami ma mi.  
\v 19 \x * \xo 16:19 \xt Mat 18:18; Jon 20:23\x*Tem yanêm loŋ lôkliŋyak anêŋ vovaleŋ êndêŋ o. Nôm takatu ba hubutiŋ hamô pik ma tem yambutiŋ ênjêk leŋ aêŋ iyom. Ma nôm takatu ba hopole hamô pik ma tem yapole ênjêk leŋ aêŋ iyom.”  
\v 20 Ma hanaŋ lôklokwaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku ek miŋ nenaŋ êndêŋ anyôla nena yani ma Mesia atu ami.   
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak anêŋ ŋama  
\r (Mak 8:31–9:1; Luk 9:22-27)  
\p
\v 21 Pita hanaŋ nena Yisu ma Mesia vêm ma Yisu anêŋ ku yaŋ hayô nena êndôŋ anêŋ ŋê ku, “Tem yasopa Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ ba yana Jelusalem. Ma Islael iniŋ ŋê bêŋbêŋ lôk ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ tem nênêm vovaŋ êndêŋ ya. Ma Wapômbêŋ tem indum ba nijik ya vônô. Ma êtôm wak lô ma tem injik ya liŋ imbiyô esak loŋbô.”   
\p
\v 22 Ma Pita hawa yani hi daim dokte ma hathaŋ ba hanaŋ nena, “Anyô Bêŋ, mi anôŋ! Nôm êŋ miŋ hatôm êpôm o ami ma mi anôŋ!”   
\p
\v 23 Yisu hik i liliŋ ma hanaŋ hadêŋ Pita, “Sadaŋ, nu daŋ! Hosopa anyô iniŋ auk iyom ma miŋ hosopa Wapômbêŋ anêŋ auk ami. Ba intu o hatôm gwasilim te atu ba elav ek enja ya êmô.”   
\p
\v 24 \x * \xo 16:24 \xt Mat 10:38; Luk 14:27\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Anyôla hadum ek esopa ya, êŋ ma êmbôliŋ dôm êndêŋ yanida ma enja anêŋ alovalaŋaŋsiŋ ba esopa ya.  
\v 25 \x * \xo 16:25 \xt Mat 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x*Ek malê nena ôpatu ba lahabi bêŋ anôŋ hathak anêŋ lôkmala pik, anêŋ lôkmala êŋ tem nêm yak. Ma doŋtom ôpatu ba hatak anêŋ lôkmala ek hasopa ya, yani êŋ tem enja lôkmala anôŋ.   
\p
\v 26 \x * \xo 16:26 \xt Mat 4:8-9\x* “Anyô te hawa nômkama pik sapêŋ ma doŋtom miŋ hasopa Wapômbêŋ anêŋ abô ami ba anêŋ lôkmala hêv yak, êŋ ma tem yani êmô mavi e? Mi anôŋ, tem enja vovaŋ. Ma anyôla hatôm nêm nômlate êndêŋ Wapômbêŋ ek enja anêŋ lôkmala esak loŋbô e? Mi anôŋ!  
\v 27 \x * \xo 16:27 \xt Sng 62:12; Snd 24:12; Mat 25:31; Lom 2:6; ALK 22:12\x*Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êlêm imbiŋ aŋela ba embaloŋ Lambô anêŋ lôklokwaŋ lôk deda lôkmaŋgiŋ. Êŋ ma tem yani nêm vuli êndêŋ avômalô sapêŋ êtôm ku mavi lôk ku kambom takatu ba bôk thêlô idum yôv anêŋ vuli.  
\v 28 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êlêm imbiŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak. Ma môlô vi atu ba lêk umiŋ loŋ êntêk tem nômô lôkmala denaŋ ma ôŋgô nôm êŋ imbiŋ.”   
\c 17  
\s1 Yisu liŋkupik habitak yaŋda  
\r (Mak 9:2-13; Luk 9:28-36)  
\p
\v 1 Wak baheŋvi ba lahavute hale ba hi ma Yisu hawa Pita haviŋ anyô loyaŋ Jems lo Jon ba ethak dumlolê daim bêŋ te ba i. Ma thêlô iyom êmô dumlolê êŋ.  
\v 2 \x * \xo 17:2 \xt 2Pi 1:16-18\x*Êŋ ma Yisu liŋkupik habitak yaŋda hêk thêlô maleŋiŋ. Ma thohavloma hatôm wak anêŋ deda, ma anêŋ kwêv sapêŋ habitak thapuk hatôm deda.  
\v 3 Ma ketheŋ oyaŋ ma Mose lo Elia êyô ma enaŋ abô haviŋ Yisu ba thêlô êyê.  
\v 4 Êŋ ma Pita hanaŋ hadêŋ Yisu, “Anyô Bêŋ, mavi anôŋ ek lêk alalô amô loŋ êntêk. Lemhaviŋ ma tem yandav unyak lôkkupik lokwaŋlô, te ek o ma te ek Mose ma te ek Elia?”   
\p
\v 5 \x * \xo 17:5 \xt Lo 18:15; Sng 2:7; Ais 42:1; Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22\x*Pita hanaŋ abô denaŋ ma buliv mabuŋ anôŋ te hayô hava thêlô siŋ. Ma abô te halêm anêŋ buliv êŋ kapô nena, “Intu ma yenaŋ Okna atu ba yaleŋhaviŋ videdauŋ. Ma ya kapôlôŋ mavi hathak yani. Ba nodaŋô anêŋ abô!”   
\p
\v 6 Ŋê ku elaŋô abô êŋ ma êkô ba elaŋ boloba ba êlôk êk pik.  
\v 7 Ma Yisu halêm ma hasôm thêlô ba hanaŋ, “Numbiyô, miŋ nôkô ami.”  
\v 8 Êŋ ma thêlô esoŋ êyê ma Yisu iyom hamiŋ. Ma anyô ju atu ma mi.   
\p
\v 9 Vêm ma etak dumlolê êŋ ba êlôk ele i ma Yisu hanaŋ lôklokwaŋ nena, “Môlô miŋ nonaŋ nôm atu ba ôyê bêŋ êndêŋ anyôla ami endeba Wapômbêŋ injik Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu liŋ imbiyô ênjêk ŋama esak loŋbô am.”   
\p
\v 10 \x * \xo 17:10 \xt Mal 4:5\x*Ŋê ku enaŋ hik Yisu liŋ nena, “Aisê ka ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ enaŋ nena Elia tem êmôŋ ba êlêm vêm ka Mesia?”   
\p
\v 11 Êŋ ma Yisu hanaŋ, “Avanôŋ! Elia tem êlêm ba indum ku ek nômkama sapêŋ imbitak mavi esak loŋbô.  
\v 12 \x * \xo 17:12 \xt Mat 11:14\x*Ma doŋtom yanaŋ êndêŋ môlô nena Elia bôk halêm yôv. Ma avômalô êthôŋ yani paliŋ ba esopa iniŋ leŋiŋhaviŋ iyom ba idum kambom lomaloma hadêŋ yani. Ma tem nênêm vovaŋ êndêŋ Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu aêŋ iyom.”  
\v 13 \x * \xo 17:13 \xt Luk 1:17\x*Ŋê ku elaŋô abô êŋ, ma eyala nena Yisu hanaŋ abô hathak Jon anyô hathik ŋaŋ.   
\s1 Yisu hêv ŋgôk vê hêk okna te  
\r (Mak 9:14-29; Luk 9:37-43)  
\p
\v 14 Yisu thêlô i êyô ma êyê avômalô bêŋ anôŋ lêk êmô. Ma anyô te halêm hadêŋ Yisu ma halek vadôŋ lêlô hêk yani ma,  
\v 15 ma hanaŋ, “Anyô Bêŋ, nêm kapôlôm ek yenaŋ okna. Yani hawa lijiŋ hama yak ba hathak hêv yak halôk ŋaŋ lôk atum. Ma vovaŋ bêŋ hathak hapôm yani.  
\v 16 Ma yahawa hi hadêŋ anêm ŋê ku, ma doŋtom thêlô miŋ hatôm nindum yani mavi ami.”   
\p
\v 17 Ma Yisu hanaŋ, “Yahamô haviŋ môlô sawa daim ma doŋtom miŋ ôêvhaviŋ ami ma owa auk lokbaŋ aleba yakapôlôŋ lêk hagiap hathak môlô. Noja okna êŋ êlêm!”  
\v 18 Ma hathaŋ ŋgôk ba ŋgôk hatak okna êŋ ma ketheŋ oyaŋ ma habitak mavi.   
\p
\v 19 \x * \xo 17:19 \xt Mat 10:1\x*Ŋê ku i hadêŋ Yisu ma enaŋ, “Aisê ka yêlô miŋ hatôm nanêm ŋgôk êŋ vê ami?”   
\p
\v 20-21 \x * \xo 17:20-21 \xt Mat 21:21; Mak 11:23; Luk 17:6; 1Ko 13:2\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ, “Môlô miŋ hatôm ami ek malê nena môlônim ôêvhaviŋ ma yaôna lôk ba mi! Ava yaôna ma bêŋ anôŋ ek môlônim ôêvhaviŋ! Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Môlônim ôêvhaviŋ hatôm ava yaônate iyom, êŋ ma hatôm nonaŋ êndêŋ dumlolê êntêk, ‘Umbiyô ba nu buyaŋ’, êŋ ma tem ni. Ma môlô hatôm nundum nômbêŋ intu sapêŋ!”\f * \fr 17:20-21 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena abô doho atu ba Matyu hato ma hêk denaŋ. Abô êŋ ma aêntêk: Ovak balabuŋ ek nôm ba oteŋ mek iyom ma hatôm nêm ŋgôk lôklokwaŋ anêŋ aêŋ vê.\f*   
\s1 Yisu hanaŋ bôlôŋ yaŋ hathak anêŋ ŋama  
\r (Mak 9:30-32; Luk 9:43-45)  
\p
\v 22 \x * \xo 17:22 \xt Mat 16:21\x*Yisu lôk anêŋ ŋê ku sapêŋ ethak doŋtom halôk Galili ma hanaŋ hadêŋ i nena, “Tem nenaŋ Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu bêŋ ba netak êndôk avômalô baheŋiŋ.  
\v 23 Ma tem nijik yani vônô, ma êtôm wak lô ma tem injik yani liŋ imbiyô esak loŋbô.” Ŋê ku elaŋô abô êŋ ma leŋiŋmalaiŋ kambom.   
\s1 Yisu hêv da unyak matheŋ  
\p
\v 24 \x * \xo 17:24 \xt Kis 30:13; 38:26\x*Yisu lôk anêŋ ŋê ku i êyô Kapaneam ma ŋê ewa da unyak matheŋ êlêm ma enaŋ hik Pita liŋ, “Môlônim kêdôŋwaga hathak hêv da unyak matheŋ e?”   
\p
\v 25 Ma Pita hanaŋ, “Intu êŋ. Yani hathak hêv.”  
\p Ma Pita habitak hayô unyak kapô ma Yisu hanaŋ hik yani liŋ hamôŋ, “Saimon, lemhabi aisê? Pik sapêŋ iniŋ kiŋ ethak ewa da anêŋ opalêla? Thêlôdaniŋ nali mena avômalô vi?”   
\p
\v 26 Ma hanaŋ, “Ewa anêŋ avômalô vi.”  
\p Aêŋ ba Yisu hanaŋ, “Nali ma miŋ ethak êv da êŋ ami.  
\v 27 Ma doŋtom yahadô alalô nanêm malaiŋ êndêŋ ŋê takêŋ. Ba intu nu kasukthôm ma okaliv lôm. Alim môŋ atu ba hôvôv, êŋ ma onja ba okyav abôlêk. Ma tem nôŋgô valuseleŋ te hamiŋ kapô. Onja valuseleŋ êŋ ba nêm êndêŋ ŋê êŋ ek êtôm da unyak matheŋ.”   
\c 18  
\s1 Opalê intu bêŋ hêk Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô  
\r (Mak 9:33-37,42-48; Luk 9:46-48; 17:1-2)  
\p
\v 1 \x * \xo 18:1 \xt Luk 22:24\x*Wak êŋ ma ŋê ku êlêm hadêŋ Yisu ma enaŋ hik yani liŋ, “Opalê te tem imbitak anyô lôk athêŋ bêŋ êmô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô?”   
\p
\v 2 Ma Yisu halam amena te halêm ma hadô hamiŋ thêlô malêvôŋ  
\v 3 \x * \xo 18:3 \xt Mat 19:14; Mak 10:15; Luk 18:17\x*ma hanaŋ, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena miŋ otak unim kobom ba ubitak hatôm amena êntêk ami, êŋ ma môlô tem miŋ numbitak nôyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ba unu ami. Ma mi.  
\v 4 Aêŋ ba anyô te hatauviŋ i aleba yaôna hatôm amena êntêk, yani êŋ tem imbitak anyô lôk athêŋ bêŋ êmô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô.  
\v 5 \x * \xo 18:5 \xt Mat 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20\x*Ma ôpatu ba hêvhaviŋ ya ba hawa amena te aêntêk thô, ma hatôm hawa ya thô haviŋ.   
\p
\v 6 “Ma doŋtom anyô te hadum ba yenaŋ amena atu ba hêvhaviŋ ya te hêv yak, ôpêŋ tem êpôm malaiŋ bêŋ anôŋ. Ôpêŋ tem nêsôkwêŋ valu bêŋ te esak laselo ba nimbi yani êndôk ŋgwêk makidiŋ ba ema. Malaiŋ êŋ ma yaôna ek malaiŋ atu ba yani tem êpôm embeŋ yam.   
\p
\v 7 “Alikaknena môlô avômalô pik êntêk! Nôm lomaloma hamô pik êntêk ba hadum ba môlô udum kambom. Nôm takêŋ tem imbitak. Ma doŋtom ôpatu ba halom anyô vi ba idum kambom, yani êŋ tem êpôm malaiŋ bêŋ anôŋ.  
\v 8 \x * \xo 18:8 \xt Mat 5:29-30\x*Bahem lo vem hadum ba hudum kambom, êŋ ma odabêŋ kisi ba umbini ek miŋ undum kambom esak loŋbô ami! Bahem lo vem vi iyom ma malaiŋ, ma doŋtom mavi ek nu malak leŋ. Ma bahem lo vem luvi hamô ba hudum kambom, êŋ ma lemvimkupik sapêŋ tem ni loŋ atum hathaŋ hamô hatôm wak nômbêŋ intu sapêŋ ba intu malaiŋ bêŋ anôŋ.  
\v 9 Ma malem daluk hadum ba hudum kambom, êŋ ma ômbi vê ba okaliv ni ek miŋ undum kambom esak loŋbô ami! Malem daluk vi iyom ma malaiŋ, ma doŋtom mavi ek nu malak leŋ. Ma malem daluk luvi hamô ba hudum kambom êŋ ma lemvimkupik sapêŋ tem êndôk loŋ atum lôkmala ba intu malaiŋ bêŋ anôŋ.   
\p
\v 10 \x * \xo 18:10 \xt Hib 1:14\x* “Aêŋ ba noyabiŋ am! Miŋ nosoŋ nena yenaŋ avômena ma nôm oyaŋ ami. Yanaŋ êndêŋ môlô nena iniŋ aŋela ethak êyê nôm takatu ba udum hadêŋ i ma i enaŋ hadêŋ Wakamik atu ba hamô malak leŋ.  
\v 11 \x * \xo 18:11 \xt Luk 19:10\x*Ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ yahalêm ek yanêm avômalô takatu ba eveŋ mayaliv bulubiŋ.\f * \fr 18:11 \ft Hadêŋ sêbôk ŋê doho atu ba eto Abô Mavi eto abô 11 haviŋ, ma doho miŋ eto ami.\f*   
\s1 Abô loŋ kapô hathak boksipsip te mi  
\r (Luk 15:4-7)  
\p
\v 12 “Anyô te anêŋ boksipsip hatôm 100 êmô ba te haveŋ aidoho. Lemhabi aisê? Boksipsip alaŋ tem indum malê? Tem etak 99 takatu ba nêmô dumlolê ma ni êmbôlêm ali atu ba mi.  
\v 13 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô! Yani hapôm ali êŋ, ma tem lamavi anêŋ dôêŋ esak ali atu ba hapôm êmôŋ ek 99 takatu ba êmô.  
\v 14 Ma môlônim Lemambô atu ba hamô malak leŋ hadô anyô athêŋ mi te ni loŋ atum lôkmala aêŋ iyom.   
\s1 Loŋôndê opesaŋ abô imbiŋ mamuyaŋ  
\p
\v 15 \x * \xo 18:15 \xt Luk 17:3; Gal 6:1\x* “Mamuyaŋ hadum kambom hadêŋ o,\f * \fr 18:15 \ft Ŋê lôkauk vi leŋiŋhabi nena abô ‘hadêŋ o’ êŋ, ma Matyu da miŋ hato ami, ma anyôla hato haveŋ yam.\f* ma nu êndêŋ yani ma onaŋ anêŋ kambom bêŋ. Yani halaŋô o, êŋ ma mamu ômô hatôm anyô loyaŋ hathak loŋbô.  
\v 16 \x * \xo 18:16 \xt Lo 19:15; Jon 8:17\x*Ma miŋ halaŋô o ami, êŋ ma onja anyô te mena ju la imbiŋ o ba unu êndêŋ yani ma nonaŋ anêŋ kambom êŋ bêŋ esak loŋbô. Anyô ju êŋ tem nimiŋ ba nedaŋô mamunim abô êtôm atu ba Wapômbêŋ bôk hanaŋ yôv.  
\v 17 Yani lêndôŋ kôtôŋ denaŋ, êŋ ma nu onaŋ anêŋ kambom bêŋ êndêŋ avômalô ôdôŋ êvhaviŋ. Ma doŋtom yani lêndôŋ kôtôŋ denaŋ ba hadô endaŋô avômalô ôdôŋ êvhaviŋ iniŋ auk, êŋ ma môlô nôŋgô yani êtôm anyô daluk lôk anyô hawa takis.   
\p
\v 18 \x * \xo 18:18 \xt Mat 16:19; Jon 20:23\x* “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Nôm takatu ba ubutiŋ hamô pik ma tem yambutiŋ êmô malak leŋ. Ma nôm takatu ba opole hêk pik ma tem yapole ênjêk malak leŋ aêŋ iyom.   
\p
\v 19-20 \x * \xo 18:19-20 \xt Mak 11:24; Jon 15:7\x* “Odaŋô! Anyô ju mena lu la ethak doŋtom hathak yenaŋ athêŋ, êŋ ma yada tem yamô i malêvôŋ. Ba intu te mena ju la kapôlôŋiŋ doŋtom hathak nômlate ba eteŋ mek, ma yenaŋ Wakamik atu ba hamô malak leŋ tem indum nôm êŋ anôŋ.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak anyô paloŋ  
\p
\v 21 Vêm ma Pita halêm ma hanaŋ hik Yisu liŋ, “Anyô Bêŋ, yenaŋ aiyaŋ hadum kambom hadêŋ ya, êŋ ma yatak yakapôlôŋ bôlôŋ vithê? Bôlôŋ baheŋvi ba lahavuju, e?”   
\p
\v 22 \x * \xo 18:22 \xt Luk 17:4\x*Ma Yisu hanaŋ, “Yanaŋ êndêŋ o. Otak kapôlôm ek mamuyaŋ êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ, ma miŋ bôlôŋ baheŋvi ba lahavuju ami!   
\p
\v 23 “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma hatôm kiŋ te hadum ek anêŋ ŋê ku nêlêm nêwê anêŋ valuseleŋ viyaŋ.  
\v 24 Wak êŋ hayô, ma ewa anyô ku atu halêm. Ôpêŋ bôk hayaŋ kiŋ anêŋ valuseleŋ vithê ba hathôŋ paliŋ.  
\v 25 Yani miŋ hatôm nêm viyaŋ ami ba intu kiŋ hanaŋ nena nênêm ôpêŋ lôk veŋi lôk nali ba nimbitak êtôm anyô yaŋ anêŋ ŋê ku oyaŋ ek nênêm valuseleŋ êŋ viyaŋ. Ma nênêm anêŋ nômkama sapêŋ ba anyô vi nênêm vuli ma neja valuseleŋ esak ba nêwê kiŋ anêŋ valuseleŋ êŋ viyaŋ.   
\p
\v 26 “Êŋ ma ôpêŋ hêv yak halôk hêk yani valuvi ma halaŋ nena, ‘Oyabiŋ vêmam! Valuseleŋ takatu ba yahawa hêk o ma tem yanêm viyaŋ.’  
\v 27 Ma kiŋ lahiki ba hanaŋ, ‘Viyaŋ dôlôk!’ Ma hatak ôpêŋ ba hi.   
\p
\v 28 “Anyô ku êŋ hatak kiŋ anêŋ unyak ma hi hapôm anyô ku yaŋ ba thainiŋ ku hatôm doŋtom. Anyô yaŋ hawa valuseleŋ yaôna lôk hêk yani ba miŋ bôk hêv ami. Êŋ ma yani havaloŋ ôpêŋ ba hakakô laselo siŋ lôklokwaŋ ma hathaŋ ba hanaŋ, ‘Yenaŋ valuseleŋ êlêm!’   
\p
\v 29 “Ma yaŋ êŋ hêv yak halôk hêk yani valuvi ma halaŋ nena, ‘Oyabiŋ vêmam! Tem yanêm anêm valuseleŋ êŋ viyaŋ.’   
\p
\v 30 “Ma doŋtom ôpêŋ hapôlik hathak yaŋ êŋ anêŋ abô ba hawa ba hi hatak halôk koladôŋ endeba ôpêŋ nêm valuseleŋ êŋ viyaŋ am.  
\v 31 Ŋê ku vi êyê nôm atu ba ôpêŋ hadum ba esoŋ kambom ma leŋiŋmalaiŋ bêŋ ba i enaŋ hadêŋ kiŋ.   
\p
\v 32 “Êŋ ma kiŋ halam ôpêŋ ba halêm ma hanaŋ, ‘O anyô kambom anôŋ! Holaŋ bêŋ hadêŋ ya aleba yahatak o ba miŋ hôwê anêm valuseleŋ viyaŋ ami.  
\v 33 Yaleŋ hik ya hathak o, ma aisê ka miŋ hudum aêŋ hadêŋ mamuyaŋ ami?’  
\v 34 \x * \xo 18:34 \xt Mat 5:25-26\x*Ma kiŋ lamaniŋ ba hatak ôpêŋ halôk ŋê takatu ba eyabiŋ koladôŋ ek thêlô nênêm vovaŋ êndêŋ yani endeba nêm valuseleŋ êŋ viyaŋ am.   
\p
\v 35 \x * \xo 18:35 \xt Mat 6:15; Mak 11:25; Ep 4:32; Kol 3:13\x* “Aêŋ ba môlô tomtom lemimmavi ba notak unim kapôlômim kambom ek môlôviyaŋ. Yakô Wakamik atu ba hamô malak leŋ tem indum aêŋ êndêŋ o êtôm atu ba kiŋ hadum hadêŋ anêŋ anyô ku atu.”   
\c 19  
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak ŋê lôk veŋi êdô i  
\r (Mak 10:1-12; Luk 16:18)  
\p
\v 1 Yisu hanaŋ abô takêŋ vêm ma hatak Galili ma hi ŋaŋ Jolodaŋ vi tuvulu hêk Judia.  
\v 2 Ma hamô loŋ êŋ ma avômalô bêŋ anôŋ êyô. Ma hadum ŋê lôk lijiŋ ba ibitak mavi.   
\p
\v 3 Ma Palisi doho êlêm hadêŋ Yisu ma idum ek nesau yani ba enaŋ hik yani liŋ, “Abô balabuŋ hanaŋ aisê? Anyô hatôm nêm yanavi vê esak ôdôŋ lomaloma mena mi e?”   
\p
\v 4 \x * \xo 19:4 \xt Stt 1:27; 5:2\x*Ma doŋtom Yisu hanaŋ, “Môlô bôk osam Wapômbêŋ anêŋ abô atu ba hanaŋ nena, ‘Sêbôk ba môŋ anôŋ atu ba Wapômbêŋ hapesaŋ avômalô ma hapesaŋ anyô lo avi.  
\v 5 \x * \xo 19:5 \xt Stt 2:24; Ep 5:31\x*Ba intu Wapômbêŋ bôk hanaŋ nena, “Anyô tem etak lambô lo talêbô ma esak doŋtom imbiŋ yanavi ek thai nimbitak êtôm kupik doŋtom iyom.” ’  
\v 6 Thai miŋ ju hathak loŋbô ami ma lêk ibitak doŋtom. Aêŋ ba nôm atu ba Wapômbêŋ bôk havak loŋ hathak doŋtom ma miŋ hatôm anyôla epole vê ami.”   
\p
\v 7 \x * \xo 19:7 \xt Lo 24:1-4; Mat 5:31\x*Ma Palisi enaŋ, “Ma doŋtom Mose bôk hanaŋ nena anyô hadum ek êndô yanavi ma eto kapya nêm yanavi vê ba nêm êndêŋ yanavi ek nêm yani vê.”   
\p
\v 8 Ma Yisu hanaŋ, “Môlô ŋê lemimôndôŋ kôtôŋ. Ba intu Mose hik loŋôndê êŋ thô hadêŋ môlô. Môŋ anôŋ atu ba Wapômbêŋ hapesaŋ pik êntêk, ma auk êŋ miŋ hamô haviŋ ami.  
\v 9 \x * \xo 19:9 \xt Mat 5:32; 1Ko 7:10-11\x*Yanaŋ êndêŋ môlô nena anyô te yanavi miŋ hadum sek ami, ma doŋtom yamalô hadô yanavi ba hawa avi yaŋ. Anyô êŋ hadum sek haviŋ avi yaŋ êŋ.”   
\p
\v 10 Ŋê ku enaŋ hadêŋ Yisu, “Aêŋ ba anyô muk hamô mavi ek anyô lôk avi.”   
\p
\v 11 Ma hanaŋ hadêŋ thêlô, “Anyô sapêŋ miŋ hatôm nedaŋô abô êŋ ami. Ôpatu ba Wapômbêŋ hêv lôklokwaŋ hadêŋ i iyom intu hatôm nedaŋô abô êŋ.  
\v 12 Anyô doho ma taluvi ewa i ba malaiŋ hamô ba miŋ hatôm neja avi ami. Doho ma êvê iniŋ thalôk vê ek neyabiŋ kiŋ iniŋ vêŋi. Ma doho leŋiŋhaviŋ nênêm iniŋ lôklokwaŋ lôkthô ek nindum Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak anêŋ ku ba intu miŋ ewa avi ami. Ôpatu ba halaŋô abô êŋ ba hasopa, ma esopa iyom.”   
\s1 Yisu hêv mek hathak avômena  
\r (Mak 10:13-16; Luk 18:15-17)  
\p
\v 13 Avômalô doho ewa avômena yaônena êlêm ek Yisu etak baŋ êyô ênjêk thêlô ba nêm mek esak i. Ma doŋtom anêŋ ŋê ku ethaŋ avômalô takêŋ.   
\p
\v 14 \x * \xo 19:14 \xt Mat 18:2-3\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ, “Notak avômena yaônena ba nêlêm êndêŋ ya ma miŋ numiŋ thêlô loŋ siŋ ami ek malê nena avômalô takatu ba athêŋ mi ma hatôm avômena takêntêk ba Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma thêlôniŋ.”  
\v 15 Êŋ ma hatak baŋ hayôhêk i vêm ma hatak loŋ êŋ ba hi.   
\s1 Anyô muk lôk nômkama bêŋ hanaŋ abô haviŋ Yisu  
\r (Mak 10:17-31; Luk 18:18-30)  
\p
\v 16 Anyô te halêm hadêŋ Yisu ma hanaŋ, “Kêdôŋwaga, yandum malê mavi te ek yamô lôkmala êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ?”   
\p
\v 17 \x * \xo 19:17 \xt Wkp 18:5; Luk 10:28\x*Ma Yisu hanaŋ, “Anyô te iyom intu mavi! Ma honaŋ hik ya liŋ hathak abô ‘mavi’ êŋ eka? Lemhaviŋ onja lôkmala atu ba hamô hatôm wak nômbêŋ intu, êŋ ma osopa Wapômbêŋ anêŋ abô balabuŋ.”   
\p
\v 18 \x * \xo 19:18 \xt Kis 20:13-16; Lo 5:17-20\x*Ma ôpêŋ hanaŋ hik yani liŋ nena, “Yasopa abô balabuŋ alisê?”  
\p Êŋ ma Yisu hanaŋ, “‘Miŋ nuŋgwik anyô vônô ami. Miŋ undum sek imbiŋ anyô yaŋ yanavi ami. Miŋ onja vani ami. Miŋ onaŋ abôyaŋ esak anyô vi ba undum abô ek i ami.  
\v 19 \x * \xo 19:19 \xt Kis 20:12-16; Lo 5:16-20; Wkp 19:18\x*Ondovak lemambô lo lemtambô.’ Ma ‘lemimbiŋ avômalô vi êtôm lemhaviŋ oda.’”   
\p
\v 20 Ma anyô muk êŋ hanaŋ, “Abô balabuŋ takêŋ, ma yahathak yahasopa. Yandum malê te imbiŋ?”   
\p
\v 21 Ma Yisu hanaŋ, “Lemhaviŋ nuŋgwik anêm ku anêŋ daŋ siŋ, êŋ ma nu nêm anêm nômkama sapêŋ ek avômalô nênêm vuli. Ma onja valuseleŋ sapêŋ ba nêm êndêŋ avômalô siv. Hudum aêŋ, ma tem anêm nômkama mavi lomaloma êmô malak leŋ. Ma ôlêm osopa ya.”   
\p
\v 22 Anyô muk êŋ ma anyô lôk nômkama bêŋ anôŋ. Ba intu halaŋô abô êŋ ma hêv malaiŋ bêŋ hadêŋ yani ba hi lôk lamalaiŋ.   
\p
\v 23 Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena ŋê lôk nômkama bêŋ tem nêpôm malaiŋ bêŋ ek nimbitak nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ba ini.  
\v 24 Odaŋô! Miŋ malaiŋ bêŋ ek bok kamel imbitak êyô luvik idu sôp anêŋ abyaŋ ba ni ami, ma doŋtom malaiŋ anôŋ ek anyô lôk nômkama bêŋ te imbitak êyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô.”   
\p
\v 25 Ŋê ku elaŋô abô êŋ ma esoŋ kambom ba enaŋ, “Avanôŋ e? Aêŋ ba miŋ hatôm anyôla imbitak êyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ba ni ami e?”   
\p
\v 26 \x * \xo 19:26 \xt Jop 42:2\x*Ma Yisu hayê thêlô lôklokwaŋ ma hanaŋ, “Wapômbêŋ iyom hatôm indum nômkama sapêŋ. Ma anyô te miŋ hatôm nêm yanida bulubiŋ ami ma mi.”   
\p
\v 27 Ma Pita hanaŋ, “Yêlô bôk atak yêlôaniŋ nômkama sapêŋ ba alêm asopa o ba intu tem naja malê?”   
\p
\v 28 \x * \xo 19:28 \xt Mat 25:31; Luk 22:30; ALK 3:21\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ i, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô! Wak te ma Wapômbêŋ tem epesaŋ loŋ lukmuk. Ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êmô loŋ êŋ ba eyabiŋ anêŋ avômalô êtôm kiŋ lôkmaŋgiŋ. Ma môlô anyô ku laumiŋ ba lahavuju takatu ba osopa ya, môlô tem noyabiŋ avômalô Islael ôdôŋ laumiŋ ba lahavuju êtôm kiŋ aêŋ iyom.  
\v 29 Ma avômalô takatu ba leŋiŋhabi ya ba etak iniŋ unyak lôk iviyaŋ ma livi lôk lami ma taluvi lôk iniŋ nali lôk iniŋ ku, êŋ ma tem Wapômbêŋ nêm bêŋ anôŋ êndêŋ i êtôm 100 êyô êmô iniŋ loŋ imbiŋ. Ma thêlô tem neja lôkmala atu ba nêmô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ imbiŋ.  
\v 30 \x * \xo 19:30 \xt Mat 20:16; Luk 13:30\x*Odaŋô! Ŋê lôk athêŋ bêŋ, bêŋ anôŋ tem nimbitak ŋê lôk athêŋ mi. Ma ŋê lôk athêŋ mi bêŋ anôŋ tem nimbitak ŋê lôk athêŋ bêŋ.”   
\c 20  
\s1 Abô loŋ kapô hathak ku anêŋ vuli  
\p
\v 1 Yisu hanaŋ, “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma hatôm aêntêk. Lôkbôk momaŋiniŋ ma ku te anêŋ alaŋ hi ek êmbôlêm ŋê ku ek nindum ku embeŋ anêŋ ku kapô.  
\v 2 Yani hapôm anyô doho ma hanaŋ hik i liŋ ek nindum anêŋ ku êtôm wak daluk te ma nêm i vuli esak valuseleŋ doŋtom ma êlôk hathak anêŋ abô. Yôv ma hêv thêlô ba i anêŋ ku kapô.   
\p
\v 3 “Wak hathak leŋ ma hi loŋ ethak doŋtom halôk ma hayê anyô doho atu ba ida êmô iyom.  
\v 4 Ma hanaŋ hadêŋ thêlô, ‘Môlô nu nundum yenaŋ ku, ma tem yanêm môlô vuli êtôm unim ku.’  
\v 5 Êŋ ma i.  
\p “Waklêvôŋ biŋ ma hi hadum aêŋ ma habobo wak êndôk ma hi hadum aêŋ hathak loŋbô.  
\v 6 Yaŋsiŋ ma hayê anyô doho ida êmô iyom ma hanaŋ, ‘Aisê ka môlô ômô oyaŋ wak daluk êntêk?’   
\p
\v 7 “Ma enaŋ, ‘Anyô te miŋ hêv ku hadêŋ yêlô ami.’  
\p “Ma ku alaŋ hanaŋ, ‘Môlô nu nundum yenaŋ ku imbiŋ.’   
\p
\v 8 \x * \xo 20:8 \xt Wkp 19:13; Lo 24:15\x* “Bôlôvôŋ hayô ma ku alaŋ hanaŋ hadêŋ anyô hayabiŋ ku, ‘Ondam ŋê takatu ba idum ku nêlêm ek nêm i vuli. Ŋê yaŋsiŋ êmôŋ ma ŋê wak halôk êyô ênjêk vêm ma ŋê waklêvôŋ ma ŋê lôkbôk ma embeŋ yam anôŋ.’   
\p
\v 9 “Ŋê yaŋsiŋ êlêm ma hêv i valuseleŋ doŋtom.  
\v 10 Ma ŋê lôkbôk esoŋ nena tem neja valuseleŋ esak. Ma doŋtom mi. Ewa hatôm doŋtom.  
\v 11 Ewa iniŋ vuli yôv, ma thêlô enaŋ abô munuŋmunuŋ hathak ku alaŋ ba enaŋ,  
\v 12 ‘Aisê ba yêlô alêm hadêŋ lôkbôk ba adum ku bêŋ lôk vovanik hamiŋ wak mathalaleŋ. Ma ŋê yaŋsiŋ idum ku yaôna lôk. Ma doŋtom ewa valuseleŋ hatôm yêlôaniŋ!’   
\p
\v 13 “Êŋ ma ku alaŋ hanaŋ hadêŋ anyô te nena, ‘Aiyaŋ, miŋ yahadum kambom hadêŋ o ami. Bôk yahanaŋ ba hôlôk nena undum ku ma tem onja valuseleŋ doŋtom iyom.  
\v 14 Yenaŋ yaleŋhaviŋ ba yahêv ŋê takatu ba eveŋ yam iniŋ vuli hatôm môlônim. Aêŋ ba onja anêm ba nu!  
\v 15 Valuseleŋ êntêk ma yenaŋ ba intu hatôm yasopa yenaŋ yaleŋhaviŋ iyom ek yanêm. Ma môlô malemim thêlêv eka?’   
\p
\v 16 \x * \xo 20:16 \xt Mat 19:30; Mak 10:31\x* “Aêŋ ba ŋê êmôŋ tem nimbitak êtôm ŋê eveŋ yam. Ma ŋê eveŋ yam tem nimbitak êtôm ŋê êmôŋ.”   
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak anêŋ ŋama bôlôŋ te lô  
\r (Mak 10:32-34; Luk 18:31-33)  
\p
\v 17 Yisu hi Jelusalem ma hawa anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu. Thêlô eveŋ ba i ma Yisu havôv thêlô i daŋ vi ma hanaŋ nena,  
\v 18 \x * \xo 20:18 \xt Mat 16:21; 17:22-23\x* “Odaŋô. Alalô a daku Jelusalem. Ma tem nenaŋ Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu bêŋ ba nênêm yani êndêŋ ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ. Ma tem nenaŋ ek nijik yani vônô.  
\v 19 Tem nênêm ya êndêŋ avômalô loŋ buyaŋ ek nenaŋ abôma lôk nebali ya ma nijik ya vônô esak a. Ma êtôm wak lô, ma tem injik ya liŋ ba yambiyô esak loŋbô.”   
\s1 Jems lo Jon iniŋ talêbô anêŋ lahaviŋ  
\r (Mak 10:35-45)  
\p
\v 20 Vêm ma Sebedi anêŋ nakaduŋ ju atu iniŋ talêbô halêm hadêŋ Yisu. Ma halek vadôŋ lêlô ma hadum ek enaŋ injik yani liŋ esak abô te.  
\v 21 \x * \xo 20:21 \xt Mat 19:28; Luk 22:30\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ, “Lemhaviŋ malê te?”  
\p Ma avi êŋ hanaŋ, “Tem otak yenaŋ okna ju êntêk yaŋ sê êmô bahem vianôŋ ma yaŋ sê êmô bahem vikeŋ ênjêk anêm loŋ lôkliŋyak kapô?”   
\p
\v 22 \x * \xo 20:22 \xt Mat 26:39; Jon 18:11\x*Ma hanaŋ hadêŋ anyô loyaŋ, “Mamu ôthôŋ nôm atu ba onaŋ hik ya liŋ paliŋ. Hatôm nunum êndôk tase atu ba tem yanum e?”  
\p Ma thai enaŋ, “Yai hatôm.”   
\p
\v 23 Ma hanaŋ nena, “Avanôŋ, tase êŋ tem nunum êndôk. Ma doŋtom nêmô yabaheŋ vianôŋ lôk vikeŋ, ma miŋ yenaŋ ku ami. Mi, Wakamik da hayabiŋ ku êŋ ba bôk hatak anyô doho yôv ek nêmô loŋ êŋ.”   
\p
\v 24 Ŋê ku laumiŋ takêŋ elaŋô abô êŋ ba leŋiŋŋaŋa hadêŋ Jems lo Jon.  
\v 25 \x * \xo 20:25 \xt Luk 22:25-26\x*Ma Yisu halam thêlô êlêm ethak doŋtom ma hanaŋ, “Môlô bôk oyala nena avômalô loŋ buyaŋ iniŋ kiŋ ethak ebam i ba ibuliŋ ŋê takatu ba êmô thêlô vibiŋ. Ma iniŋ ŋê bêŋbêŋ ethak ethaŋ iniŋ avômalô aêŋ iyom ek nesopa iniŋ abô.  
\v 26 \x * \xo 20:26 \xt Mat 23:11; Mak 9:35\x*Odaŋô! Môlô miŋ nundum kobom êŋ ami! Môlô te lahaviŋ imbitak anyô lôk athêŋ bêŋ ênjêk môlô malêvôŋ, êŋ ma imbitak êtôm môlônim anyô ku ek nêm môlô sa.  
\v 27 Ma ôpatu lahaviŋ imbitak êtôm môlônim anyô bêŋ, êŋ ma êmô êtôm môlônim anyô ku oyaŋ  
\v 28 \x * \xo 20:28 \xt Luk 22:27; Plp 2:7\x*hatôm ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ba yahadum aêŋ iyom. Miŋ yahalêm ek yandum ŋê bêŋbêŋ pik iniŋ kobom ba yasaŋ avômalô ek nindum yenaŋ ku ami. Mi anôŋ! Yahalêm hatôm anyô ku ek yanêm avômalô sa lôk yatak yenaŋ lôkmala ek nêm avômalô bulubiŋ.”   
\s1 Yisu hadum anyô mapusip ju mavi  
\r (Mak 10:46-52; Luk 18:35-43)  
\p
\v 29 Yisu lôk anêŋ ŋê ku etak Jeliko ba i ma avômalô bêŋ anôŋ esopa yani.  
\v 30 Ma anyô maleŋ pusip lokwaŋju êmô loŋôndê daŋ vi, ma thai elaŋô nena Yisu halêm. Êŋ ma thai elam lôklokwaŋ nena, “Anyô Bêŋ! Devit anêŋ Lim Lukmuk! Nêm kapôlôm ek yai!”   
\p
\v 31 Ma avômalô ethaŋ thai ba enaŋ, “Mamu bônôŋ!” Ma doŋtom thai elam lôklala nena, “Anyô Bêŋ! Devit anêŋ Lim Lukmuk! Nêm kapôlôm ek yai!”   
\p
\v 32 Êŋ ma Yisu hamiŋ ma halam thai ba hanaŋ, “Lemimhaviŋ yandum malê êndêŋ mamu?”   
\p
\v 33 Ma thai enaŋ nena, “Anyô Bêŋ, yai leŋiŋhaviŋ nagê tak!”   
\p
\v 34 Êŋ ma Yisu lahiki hathak thai ba hatak baŋ hayô hêk maleŋiŋ daluk. Ma ketheŋ oyaŋ ma thai ibitak mavi ba êyê tak ma i esopa yani.   
\c 21  
\s1 Yisu habitak hayô Jelusalem hatôm kiŋ  
\r (Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19)  
\p
\v 1 Yisu thêlô i ebobo Jelusalem ma i êyô Betpagi, malak êŋ hêk habobo Dum Oliv. Ma hêv anêŋ ŋê ku ju ba i  
\v 2 ma hanaŋ nena, “Mamu unu malak entuvulu. Ma ketheŋ oyaŋ ma tem ôŋgô bok doŋki te lôk nakaduŋ ba ekak luvi loŋ ba imiŋ. Nopole yak vê ma nodom luvi ba nôlêm êndêŋ ya.  
\v 3 Ma anyôla hanaŋ abôla hadêŋ mamu, ma nonaŋ nena, ‘Anyô Bêŋ lahaviŋ indum ku te esak luvi’, êŋ ma tem êndôk ba etak luvi ek nêlêm ketheŋ.”   
\p
\v 4 Nôm êŋ habitak ek Wapômbêŋ anêŋ abô injik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet nena,   
\p
\v 5 “Nonaŋ abô êŋ êndêŋ avômalô Saion,  
\q2 ‘Ôŋgô. Môlônim kiŋ lêk halêm hadêŋ môlô.  
\q2 Ôpêŋ anyô labali ba hayô hamô bok doŋki te.  
\q2 Yani hayô hamô bok doŋki nakaduŋ te ba halêm.’” \rq Sekalaia 9:9; Aisaia 62:11\rq*   
\p
\v 6 Ma ŋê ku ju atu i ma idum hatôm atu ba Yisu hanaŋ.  
\v 7 Ma ewa doŋki talêbô lôk nakaduŋ êŋ ba i ma ibi iniŋ kwêv thilibuŋ daim thô ba eŋgava hayôhêk bok doŋki dômlokwaŋ ma Yisu hayô hamô.  
\v 8 Ma avômalô lubuŋlubuŋ eŋgava iniŋ kwêv thilibuŋ hêk loŋôndê. Ma vi ele nôkyalô ŋauŋ ba eŋgava hêk loŋôndê.  
\v 9 Ma vi êmôŋ ma vi eveŋ yam ma Yisu halôk malêvôŋ ba leŋiŋmavi anôŋ ba lôk lêlô ba elam nena,  
\b  
\q1 “Osana ni êndêŋ Devit anêŋ Lim Lukmuk!”  
\q1 “Wapômbêŋ nêm lamavi êndêŋ ôpatu ba halêm hathak Anyô Bêŋ anêŋ athêŋ!” \rq Kapya Yeŋ 118:26 \rq*  
\q1 “Osana! Nambô Wapômbêŋ anêŋ athêŋ esak leŋ!”   
\b  
\p
\v 10 Yisu habitak hayô Jelusalem kapô ma avômalô nômbêŋ atu ba êmô Jelusalem esoŋ kambom ba enaŋ hik liŋ mayaliv nena, “Ôpêntêk ma opalê?”  
\v 11 Ma avômalô nômbêŋ atu ba esopa Yisu enaŋ nena, “Yani ma Yisu, plopet atu ba halêm anêŋ malak Nasalet hêk Galili.”   
\s1 Yisu hêv ŋê idum ku valu vê hêk unyak matheŋ kapô  
\r (Mak 11:15-19; Luk 19:45-46)  
\p
\v 12 Yisu habitak hayô unyak matheŋ kapô anêŋ piklêvôŋ ma hayê avômalô ewa nômkama ba êdô hamô ek avômalô vi nênêm vuli. Êŋ ma halupuniŋ i ba hêv i vê hêk unyak matheŋ kapô ba ele yaiŋ ba i. Ma hale ŋê takatu ba êwê ŋê loŋ buyaŋ iniŋ valuseleŋ hathak Hiblu iniŋ valuseleŋ iniŋ balê liliŋ. Ma hadum aêŋ hadêŋ ŋê takatu ba êdô menak bôbô hamô ek avômalô vi nênêm vuli.  
\v 13 \x * \xo 21:13 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x*Ma hanaŋ hadêŋ thêlô aêntêk, “Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena, ‘Yenaŋ unyak ma unyak neteŋ mek êndôk.’ Ma môlô lêk udum ba lêk habitak hatôm ŋê vani iniŋ loŋ ekopak êmô.”   
\p
\v 14 Vêm ma ŋê maleŋiŋ pusip lôk ŋê veŋvuviŋ i êyô unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ ma hadum ba ibitak mavi.  
\v 15 Ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ êyê nômbithi takatu ba Yisu hadum. Ma thêlô elaŋô avômena elam kaêk haveŋ unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ nena, “Osana ni êndêŋ Devit anêŋ Lim Lukmuk!” Êŋ ma thêlô leŋiŋmaniŋ  
\v 16 ba enaŋ hadêŋ Yisu nena, “Ondaŋô avômena iniŋ abô!”  
\p Ma Yisu hanaŋ, “Yahalaŋô. Ma môlô bôk osam abô atu ba hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya ba hanaŋ hathak  
\q1 “‘Avômena lôk amena kasek nena Wapômbêŋ bôk hatak abô mavi halôk thêlô veŋiŋbôlêk ek nêmbô anêŋ athêŋ.’” \rq Kapya Yeŋ 8:2 \rq*   
\p
\v 17 Vêm ma hatak avômalô takêŋ ma hi hêk Betani bôlôvôŋ te.   
\s1 Alokwaŋ ŋauŋ hayeŋ  
\r (Mak 11:12-14,20-24)  
\p
\v 18 Lôkbôk momaŋiniŋ ma Yisu havôhi Jelusalem hathak loŋbô ma hama kisi.  
\v 19 Yani hayê alokwaŋ sabo te hamiŋ loŋôndê daŋ vi. Hi hadêŋ alokwaŋ êŋ, ma hayê nena ŋauŋ oyaŋ iyom hamiŋ ma anêŋ anôŋ mi. Ma hanaŋ hadêŋ alokwaŋ êŋ, “Miŋ hatôm nuŋgwik anôŋ esak loŋbô ami!” Ma ketheŋ oyaŋ ma alokwaŋ êŋ anêŋ ŋauŋ hayeŋ ba hama.   
\p
\v 20 Ŋê ku êyê nôm êŋ ba esoŋ kambom ba enaŋ, “Honaŋ malê hathak alokwaŋ êntêk ba lêk hama ketheŋ?”   
\p
\v 21 \x * \xo 21:21 \xt Mat 17:20; Luk 17:6; Jon 14:12; 1Ko 13:2\x*Ma Yisu hanaŋ, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena môlô ôêvhaviŋ ba miŋ kapôlômim ju ami, êŋ ma hatôm nundum êtôm atu ba yahadum hadêŋ alokwaŋ êntêk lôk hatôm nundum nômla yaŋ imbiŋ nena nonaŋ êndêŋ dumlolê êntêk, ‘Ômbi o kisi ni tamu ŋgwêk.’ Êŋ ma Wapômbêŋ tem indum ba dumlolê êŋ endaŋô môlônim abô.  
\v 22 \x * \xo 21:22 \xt Mat 7:7-11; 18:19\x*Môlô ôêvhaviŋ ba oteŋ mek, ma Wapômbêŋ tem nêm nôm takatu ba onaŋ hik yani liŋ hathak êndêŋ môlô.”   
\s1 Yisu, opalê hêv athêŋ bêŋ hadêŋ o?  
\r (Mak 11:27-33; Luk 20:1-8)  
\p
\v 23 Yisu habitak hayô unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ ma hadôŋ avômalô hamô. Êŋ ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ êlêm hadêŋ yani ma enaŋ, “Opalê hêv athêŋ bêŋ hadêŋ o lôk hêv ku hadêŋ o ba intu hudum nôm takêntêk?”   
\p
\v 24 Ma Yisu hanaŋ, “Tem yanaŋ injik môlô liŋ esak abô te aêŋ iyom. Ba onaŋ abô êŋ bêŋ hadêŋ ya, ma tem yandam ôpatu ba hêv athêŋ bêŋ hadêŋ ya êndêŋ môlô.  
\v 25 Opalê hêv ku nisik avômalô êndôk ŋaŋ hadêŋ Jon? Wapômbêŋ leŋ? Mena anyô pik?”  
\p Ma thêlôda enaŋ hadêŋ i nena, “Alalô anaŋ nena Wapômbêŋ hêv ku êŋ hadêŋ Jon ma tem yani enaŋ, ‘Aisê ka môlô miŋ ôêvhaviŋ yani ami?’  
\v 26 \x * \xo 21:26 \xt Mat 14:5\x*Ma doŋtom alalô anaŋ nena, ‘Anyô pik te hêv ku êŋ,’ êŋ ma avômalô tem leŋiŋmaniŋ êndêŋ alalô. Ek malê nena thêlô sapêŋ êvhaviŋ nena Jon ma plopet te.”   
\p
\v 27 Ma thêlô enaŋ hadêŋ Yisu nena, “Yêlô athôŋ paliŋ.”  
\p Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Aêŋ ba miŋ hatôm yandam ôpatu ba hêv athêŋ bêŋ hadêŋ ya anêŋ athêŋ bêŋ êndêŋ môlô ami. Ma mi.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak anyô lo yaŋ  
\p
\v 28 “Lemimbi kukuthiŋ êntêk. Anyô te anêŋ nakaduŋ lokwaŋju êmô. Ma yani hi ek namalô yaŋ ma hanaŋ, ‘Yenaŋ okna! Undum yenaŋ ku embeŋ ku yak waiŋ kapô!’   
\p
\v 29 “Ma namalô hanaŋ viyaŋ nena, ‘Yahadô.’ Vêm ma hik anêŋ auk liliŋ ma hi.   
\p
\v 30 “Lambô hi hadêŋ namalô yaŋ ma hanaŋ abô êŋ hathak loŋbô. Ma nakaduŋ hanaŋ, ‘Wakamik, tem yana’. Ma miŋ hi ami.   
\p
\v 31 “Namalô ju êŋ yaŋ sê intu hasopa lambô anêŋ abô?”  
\p Ma thêlô enaŋ, “Namalô yaŋ môŋ.”  
\p Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Ŋê takis lôk avi sek waliliŋ tem nimbitak nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô nêmôŋ ek môlô.  
\v 32 \x * \xo 21:32 \xt Luk 3:12; 7:29-30\x*Jon bôk halêm ba hik loŋôndê thêthôŋ thô hadêŋ môlô. Ma doŋtom môlô miŋ ôêvhaviŋ anêŋ abô ami. Ma ŋê takis lôk avi sek waliliŋ, thêlô êvhaviŋ ba bôk môlô ôyê yôv. Ma doŋtom môlô miŋ ole kapôlômim liliŋ ami. Ba intu ŋê takêŋ tem nêmôŋ ba nimbitak nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ba ini.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak ŋê kambom eyabiŋ ku yak waiŋ  
\r (Mak 12:1-12; Luk 20:9-19)  
\p
\v 33 \x * \xo 21:33 \xt Ais 5:1-2\x* “Môlô nodaŋô abô loŋ kapô yaŋ. Ku alaŋ te havatho anêŋ ku yak waiŋ ma havak lôk hawê haveŋ. Ma halav lôv nêyô nimiŋ waiŋ anêŋ anôŋ pesa ek neja anêŋ thôk. Ma halav unyak daim te ek anyô nêmô ek neyabiŋ ku êŋ. Vêm ma hatak ku êŋ halôk anyô doho baheŋiŋ ek neyabiŋ ek hik anôŋ ma thêlô neja anôŋ vi ma nênêm vi êndêŋ yani. Ma hatak loŋ êŋ ba hi loŋ buyaŋ.   
\p
\v 34 “Yak waiŋ êŋ hadum ek injik anôŋ ma ku alaŋ hêv anêŋ ŋê ku ba i ek neja yak waiŋ anêŋ anôŋ.  
\v 35 Ma ŋê takatu ba eyabiŋ ku evaloŋ thêlô ba epatiŋ i ma ik doho vônô ma ik doho hathak valu.  
\v 36 Êŋ ma ku alaŋ hêv ŋê ku bêŋ anôŋ ba i ma ŋê eyabiŋ ku yak waiŋ ibuliŋ thêlô aêŋ iyom.   
\p
\v 37 “Ma hasoŋ nena thêlô tem nedaŋô namalô anêŋ abô ba intu hêv yani iyom ba hi.  
\v 38 \x * \xo 21:38 \xt Mat 27:18\x*Ŋê eyabiŋ ku êyê ku alaŋ nakaduŋ hayô ma enaŋ hadêŋ i nena, ‘Ôpêntêk ma ku alaŋ anêŋ nakaduŋ ba tem eyabiŋ lambô anêŋ ku. Alalô ik yani vônô, ma ku êŋ tem imbitak alalôaniŋ.’  
\v 39 \x * \xo 21:39 \xt Hib 13:12\x*Ba intu evaloŋ yani ba ewa ele ku viyaiŋ ma ik vônô.   
\p
\v 40 “Aêŋ ba ku alaŋ hayô ma tem indum malê êndêŋ ŋê takatu ba eyabiŋ ku êŋ?”   
\p
\v 41 Ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ enaŋ hadêŋ yani nena, “Yani tem imbuliŋ ŋê kambom takêŋ kambom anôŋ. Ma tem enja ku yak waiŋ êŋ ba nêm êndêŋ anyô vi. Yak waiŋ hik anôŋ, ma ŋê êŋ tem nênêm ku alaŋ anêŋ sam.”   
\p
\v 42 \x * \xo 21:42 \xt Lom 9:33; 1Pi 2:6-8\x*Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Môlô bôk osam abô êntêk ba hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya nena,  
\q1 “‘Valu atu ba ŋê elav unyak êpôlik hathak,  
\q3 ma lêk habitak landiŋ anôŋ.  
\q2 Anyô Bêŋ da hadum aêŋ,  
\q3 ma yêlô ayê nôm êŋ nena mavi anêŋ dôêŋ.’ \rq Kapya Yeŋ 118:22-23 \rq*   
\p
\v 43 “Aêŋ ba yanaŋ êndêŋ môlô nena Wapômbêŋ tem nêm anêŋ loŋ lôkliŋyak vê ênjêk môlô ba nêm êndêŋ ŋê ôdôŋ yaŋ. Ma thêlô tem nijik anôŋ êtôm alokwaŋ mavi te hathak hik anôŋ.  
\v 44 Ma ôpatu ba hêv yak hayôhêk valu êntêk, ma tem ipup nenanena. Mena valu êŋ hêv yak hayôhêk anyôla, ma tem ôpêŋ ipulusik ba imbitak malimmalim.”\f * \fr 21:44 \ft Ŋê lôkauk vi enaŋ nena, “Abô 44, ma Matyu da miŋ hato ami ma anyô yaŋ hawa abô êŋ hêk Luk ba hato.” Ma vi enaŋ nena, “Mi, Matyu da hato.”\f*   
\p
\v 45 Ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk Palisi elaŋô Yisu anêŋ abô loŋ kapô takêŋ ma eyala nena yani hanaŋ hathak thêlôda.  
\v 46 Êŋ ma thêlô êbôlêm loŋôndê ek nebaloŋ yani. Ma doŋtom êkô hathak avômalô iniŋ eyala nena Yisu ma plopet te ba intu êkô.   
\c 22  
\s1 Abô loŋ kapô hathak eŋgabôm nôm ewa i  
\r (Luk 14:16-24)  
\p
\v 1 Yisu hanaŋ abô loŋ kapô yaŋ hathak loŋbô nena,  
\v 2-3 “Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma hatôm aêntêk. Avômalô idum ek nendom avi te ni ek kiŋ te anêŋ nakaduŋ. Êŋ ma hêv abô hadêŋ avômalô doho ek nêlêm nejaŋ nôm imbiŋ thêlô. Ba haŋgabôm nôm bêŋ atu yôv ma halam avômalô ek nêlêm nejaŋ nôm ewa i êŋ imbiŋ thêlô. Ma doŋtom êdô.   
\p
\v 4 “Êŋ ma hêv ŋê ku doho hathak loŋbô ba hanaŋ hadêŋ avômalô takatu ba halam nena, ‘Môlô nodaŋô! Lêk yahapôpêk nôm yôv. Yahik yenaŋ bokmaŋkao doho lôk alim dopdop doho ba yahaŋgabôm! Ba intu nôlêm!’   
\p
\v 5 “Ma doŋtom miŋ elaŋô ami ma i mayaliv. Vi i iniŋ ku ma vi i idum iniŋ ku valuseleŋ.  
\v 6 \x * \xo 22:6 \xt Mat 21:35\x*Ma vi evaloŋ kiŋ anêŋ ŋê ku ba idum kambom lomaloma hadêŋ i vêm ma iki vônô.  
\v 7 Kiŋ lamaniŋ kambom ba hêv ŋê vovak i ek nijik ŋê êŋ leŋkadôk liŋ lôk nêmbôk atum esaŋ loŋ êŋ.   
\p
\v 8 “Êŋ ma hanaŋ hadêŋ ŋê ku nena, ‘Nôm lêk yahapôpêk yôv ba hamô. Ma doŋtom avômalô takatu ba yahalam i, ma avômalô kambom ba intu êdô nêlêm.  
\v 9 Aêŋ ba unu malaklêvôŋ ma nodam avômalô takatu ba ôpôm i ba nêlêm ek nejaŋ nôm êntêk.’  
\v 10 Ma ŋê ku i mayaliv ba eveŋ loŋôndê sapêŋ ma enaŋ kiŋ anêŋ abô hadêŋ avômalô takatu ba êpôm i. Êŋ ma elom avômalô mavi lôk avômalô kambom ba êyô aleba unyak kapô êŋ putup.   
\p
\v 11 “Ma kiŋ habitak hayô unyak kapô ba hi ek ênjê avômalô, ma hayê nena anyô te miŋ hapesaŋ i mavi ami.  
\v 12 Ma hanaŋ hadêŋ ôpêŋ, ‘Aiyaŋ, miŋ huik kwêv mavi ami eka? Ma opalê hêv o ba hôlêm unyak kapô êntêk?’ Ma ôpêŋ bônôŋ iyom.   
\p
\v 13 \x * \xo 22:13 \xt Mat 8:12; 25:30; Luk 13:28\x*“Êŋ ma hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena, ‘Nobaloŋ ôpêntêk ba nokak va lo baŋ lusu ma nônêm yani vê ba ni loŋ momaŋiniŋ. Loŋ êŋ ma tem thêlô nedaŋ kambom ba nesaŋ veŋiŋbôlêk ôdôŋ loŋ.’”   
\p
\v 14 Yisu hanaŋ abô loŋ kapô êŋ yôv ma hanaŋ, “Wapômbêŋ halam avômalô bêŋ anôŋ, ma doŋtom tem enja naju iyom ek nimbitak anêŋ avômalô.”   
\s1 Nênêm takis êndêŋ Sisa mena dô  
\r (Mak 12:13-17; Luk 20:20-26)  
\p
\v 15 \x * \xo 22:15 \xt Mak 3:6\x*Ma Palisi i ethak doŋtom ba ibutiŋ abô ba iniŋ abô ma hatôm elav gwasilim. Thêlô idum aêŋ ek Yisu hanaŋ abô kambom te ma nebaloŋ yani.  
\v 16 Êŋ ma thêlô êv iniŋ ŋê ku doho lôk ŋê ôdôŋ te iniŋ athêŋ nena “Helotian” ba i hadêŋ Yisu. Ma enaŋ, “Kêdôŋwaga, yêlô ayala nena o ma anyô abô avanôŋ. Ma hothak huik Wapômbêŋ anêŋ abô thô hadêŋ avômalô. Ma miŋ hothak hobam anyô yaŋ ma hôdô anyô yaŋ ami. Ba intu ŋê bêŋbêŋ êdô anêm abô, ma miŋ hôkô ek i ami.  
\v 17 Aêŋ ba onaŋ êndêŋ yêlô. Bumalô iniŋ balabuŋ hanaŋ nena yêlô hatôm nanêm valuseleŋ êndêŋ Sisa mena mi? Ba lemhabi aisê?”   
\p
\v 18 Yisu hayala iniŋ auk kambom ba intu hanaŋ, “Môlô ŋê abôyaŋ! Aisê ba môlô udum ek numbuliŋ ya?  
\v 19 Uŋgwik valuseleŋ atu ba othak ôêv hadêŋ Sisa te thô êndêŋ ya.” Ma ewa valuseleŋ êŋ ba i êv hadêŋ yani.  
\v 20 Ma hanaŋ hik thêlô liŋ, “Opalê anêŋ dahô lôk anêŋ athêŋ hêk valuseleŋ êntêk?”   
\p
\v 21 \x * \xo 22:21 \xt Lom 13:7\x*Ma enaŋ nena, “Sisa.”  
\p Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô nena, “Sisa anêŋ nômkama ma nônêm êndêŋ Sisa da. Ma Wapômbêŋ anêŋ nômkama ma nônêm êndêŋ Wapômbêŋ da.”   
\p
\v 22 Thêlô elaŋô abô êŋ ba esoŋ kambom ma etak Yisu ba i.   
\s1 Abô hathak ŋê ŋama tem nimbiyô aisê  
\r (Mak 12:18-27; Luk 20:27-40)  
\p
\v 23 \x * \xo 22:23 \xt Ap 23:8\x*Wak êŋ ma Sadyusi doho i hadêŋ Yisu. Thêlô ma ôdôŋ te atu ba enaŋ nena ŋê ŋama tem miŋ nimbiyô esak loŋbô ami. Aêŋ ba intu enaŋ hik Yisu liŋ nena,  
\v 24 \x * \xo 22:24 \xt Lo 25:5\x*“Kêdôŋwaga, Mose bôk hanaŋ hadêŋ alalô nena, ‘Anyô te hama ba nali mi ma anêŋ yaŋ hamô, ma enja avi tôp êŋ ek imbi yaŋ atu ba hama anêŋ nakaduŋ vê.’  
\v 25 Aêŋ ba ŋê lôk iviyaŋ baheŋvi ba lahavuju êmô. Ma bôp hawa avi te ba hama ma nakaduŋ mi. Ma nôk enja avi tôp êŋ, hawa  
\v 26 ba hama ma nakaduŋ mi. Ma ŋgwa enja avi tôp bô êŋ, nena hama haviŋ. Êŋ ma iviyaŋ takatu ba êmô ma nesopa kobom doŋtom êŋ iyom.  
\v 27 Vêm ma avi tôp êŋ hama haviŋ.  
\v 28 Ma waklavôŋ ŋê ŋama iviyô hathak loŋbô ma avi tôp atu ba ŋê lôk iviyaŋ baheŋvi ba lahavuju takatu ba ewa ma alisê te anêŋ avi?”   
\p
\v 29 Ma Yisu hanaŋ, “Môlô miŋ oyala Wapômbêŋ anêŋ lôklokwaŋ lôk anêŋ abô atu ba hêk anêŋ kapya katô ami. Ba intu onaŋ abô lokbaŋ êntêk.  
\v 30 Waklavôŋ ŋê ŋama iviyô hathak loŋbô, ma anyô lo avi tem miŋ neja i esak loŋbô ami ma mi. Thêlô tem nêmô êtôm aŋela malak leŋ iyom.   
\p
\v 31 “Môlô onaŋ nena ŋê ŋama tem miŋ nimbiyô esak loŋbô ami. Ma doŋtom môlô bôk osam abô atu Wapômbêŋ bôk hanaŋ hadêŋ Mose aêntêk,  
\v 32 \x * \xo 22:32 \xt Kis 3:6; Mat 8:11\x* ‘Ya ma Ablaham lo Aisak ma Jekop iniŋ Wapômbêŋ.’ Wapômbêŋ ma miŋ ŋê ŋama iniŋ Wapômbêŋ ami. Mi, yani ma ŋê lôkmala iyom iniŋ Wapômbêŋ. Ba intu yêlô ayala nena thêlô bôk ema, ma doŋtom lêk êmô lôkmala.”   
\p
\v 33 Avômalô bêŋ anôŋ elaŋô Yisu anêŋ abô êŋ ba esoŋ kambom.   
\s1 Balabuŋ alisê intu bêŋ ek vi?  
\r (Mak 12:28-34; Luk 10:25-28)  
\p
\v 34 Palisi elaŋô nena Yisu hik Sadyusi iniŋ auk lokbaŋ thô aleba thêlô bônôŋ iyom. Ma thêlô ethak doŋtom ba i hadêŋ Yisu.  
\v 35 Ma iniŋ anyô lôkauk bêŋ te hathak balabuŋ hadum ek esaê Yisu ba hanaŋ,  
\v 36 “Kêdôŋwaga, abô balabuŋ alisê intu bêŋ ek abô balabuŋ vi?”   
\p
\v 37 \x * \xo 22:37 \xt Lo 6:5\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ nena, “‘Lemimimbiŋ Anyô Bêŋ unim Wapômbêŋ ênjêk unim kapôlômim lôk dahôlômim ma unim auk sapêŋ.’  
\v 38 Ma balabuŋ êntêk ma bêŋ anôŋ ba hamôŋ.  
\v 39 \x * \xo 22:39 \xt Wkp 19:18; Mat 7:12\x*Ma balabuŋ yaŋ ma hatôm balabuŋ môŋ atu iyom ba hanaŋ nena, ‘Lemimbiŋ avômalô vi êtôm lemhaviŋ oda.’  
\v 40 \x * \xo 22:40 \xt Lom 13:10; Gal 5:14\x*Abô balabuŋ sapêŋ lôk plopet iniŋ abô ma hamô balabuŋ ju êntêk kapô.”   
\s1 Mesia ma opalê anêŋ lim lukmuk?  
\r (Mak 12:35-37; Luk 20:41-44)  
\p
\v 41 Yôv ma Yisu hanaŋ hik Palisi takatu liŋ,  
\v 42 \x * \xo 22:42 \xt Jon 7:42\x* “Môlô lemimhabi aisê hathak Mesia atu? Yani ma opalê anêŋ lim lukmuk?”  
\p Ma thêlô enaŋ, “Devit anêŋ.”   
\p
\v 43-44 \x * \xo 22:43-44 \xt Mat 26:64\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ thêlô, “Mavi. Ma doŋtom odaŋô Devit anêŋ abô te. Lovak Matheŋ hêv auk hadêŋ yani ba Devit da hanaŋ nena,  
\q1 “‘Anyô Bêŋ Wapômbêŋ hanaŋ hadêŋ yenaŋ Anyô Bêŋ Mesia nena,  
\q2 “Ômô yabaheŋ vianôŋ endeba yatak ŋê takatu ba ik vovak hadêŋ o nêmô vemkapô vibiŋ am.” ’ \rq Kapya Yeŋ 110:1 \rq*   
\m
\v 45 Ma Devit da bôk halam Mesia nena anêŋ Anyô Bêŋ. Ma aisê ka Mesia ma yani anêŋ lim lôk anêŋ Anyô Bêŋ imbiŋ?”  
\v 46 Ma thêlô miŋ hatôm nenaŋ viyaŋ ami. Ba intu hayô hamô wak êŋ ba hi, ma thêlô êkô ba miŋ enaŋ hik yani liŋ ek nesau yani esak loŋbô ami.   
\c 23  
\s1 Yisu hathaŋ Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ  
\r (Mak 12:38-39; Luk 20:45-46)  
\p
\v 1 Yisu hanaŋ hadêŋ avômalô lubuŋlubuŋ takatu lôk anêŋ ŋê ku nena,  
\v 2 “Ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ lôk Palisi ma môlônim ŋê bêŋbêŋ êdôŋ môlô hathak Mose anêŋ abô.  
\v 3 \x * \xo 23:3 \xt Mal 2:7-8\x*Ba intu nosopa ŋê êŋ iniŋ abô sapêŋ. Ma doŋtom thêlôda miŋ ethak esopa iniŋ abô ami ma mi. Aêŋ ba miŋ nundum êtôm atu ba thêlô idum ami.  
\v 4 \x * \xo 23:4 \xt Luk 11:46\x*Thêlô êv balabuŋ anêŋ malaiŋ lomaloma hadêŋ avômalô ek nesopa. Nôm êŋ ma hatôm vak malaiŋ kambom. Ma doŋtom thêlôda miŋ êv sa dokte ami.   
\p
\v 5 \x * \xo 23:5 \xt Kis 13:9; Nam 15:38-39; Lo 6:8; Mat 6:1\x*“Ŋê takêŋ ethak epesaŋ vak yaônena ek netak Wapômbêŋ anêŋ abô êndôk ba ibutiŋ hêk luvôŋiŋ lôk baheŋiŋ. Ma ethak ibutiŋ yak daim hamiŋ iniŋ kwêv anêŋ daŋ hêk veŋiŋ luvi ek injik thô nena ŋê êvhaviŋ Wapômbêŋ. Lôk epesaŋ iniŋ vak yaô lôk yak daim takatu ba bêŋ ek avômalô vi iniŋ ek avômalô nêgê ba nebam i.  
\v 6 \x * \xo 23:6 \xt Luk 11:43\x*Ma avômalô eŋgabôm nôm bêŋ, ma leŋiŋhaviŋ nejaŋ nôm êmô ŋê bêŋbêŋ iniŋ loŋ ethak êmô. Lôk leŋiŋhaviŋ nêmô êtôm ŋê bêŋbêŋ êmô unyak yeŋ kapô.  
\v 7 Ethak i loŋ ethak doŋtom halôk ma leŋiŋhaviŋ avômalô bêŋ anôŋ nenaŋ nena, ‘Waklêvôŋ anyô bêŋ’ lôk nebam i nena ‘Kêdôŋwaga’.   
\p
\v 8 “Môlônim Anyô Bêŋ ma doŋtom iyom ma môlô ma ŋê lôk iviyaŋ sapêŋ. Ba intu miŋ malemimkilik ek avômalô nebam môlô nena ŋê bêŋbêŋ ami.  
\v 9 Ma môlônim lemambô ma doŋtom iyom hamô malak leŋ. Ba intu miŋ nodam anyô pik te nena môlônim lemambô ami.  
\v 10 Ma môlônim kêdôŋwaga ma doŋtom iyom. Yani ma Mesia atu. Ba intu miŋ anyô te endam môlô nena ‘kêdôŋwaga’ ami.  
\v 11 \x * \xo 23:11 \xt Mat 20:26; Mak 9:35; Luk 22:26\x*Ôpatu ba hadum môlônim ku ek hêv môlô sa, yani êŋ intu tem imbitak anyô lôk athêŋ bêŋ.  
\v 12 \x * \xo 23:12 \xt Jop 22:29; Snd 29:23; Luk 14:11; 18:14\x*Ma ôpatu ba habam yanida, yani êŋ tem imbitak anyô athêŋ mi. Ma ôpatu ba hatauviŋ i, yani êŋ tem nebam yani.   
\s1 Yisu hathaŋ ŋê bêŋbêŋ sapêŋ  
\r (Mak 12:40; Luk 11:39-52; 20:47)  
\p
\v 13 “Alikaknena môlô Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ! Môlô onaŋ auk mavi ma doŋtom môlô udum kambom ba uik Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak anêŋ unyak abôlêk siŋ ek avômalô. Môlôda ôdô ek numbitak nôyô loŋ êŋ. Ma anyô te hadum ek imbitak êyô, êŋ ma môlô umiŋ yani loŋ siŋ.   
\p
\v 14 “Alikaknena môlô Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ! Môlô onaŋ auk mavi ma doŋtom môlô udum kambom. Môlô othak owa avi tôp iniŋ unyak lôk nômkama sapêŋ! Ma doŋtom môlô othak oteŋ mek daim bêŋ ek avômalô nebam môlô. Ba intu môlônim vovaŋ tem imbitak bêŋ anôŋ ek avômalô vi iniŋ.\f * \fr 23:14 \ft Ŋê lôkauk vi leŋiŋhabi nena abô 14 êŋ, ma Matyu da miŋ hato ami, ma anyôla hato haveŋ yam.\f*   
\p
\v 15 “Alikaknena môlô Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ! Môlô onaŋ auk mavi ma doŋtom môlô udum kambom. Môlô othak oveŋ pik lôk ŋgwêk sapêŋ ek ôdôŋ avômalô hathak môlônim auk. Ma avômalô takêŋ esopa môlônim auk ba idum kambom takêŋ ma hatôm anyô ju iniŋ kambom idum bôlôŋ ju ba tem ini loŋ atum lôkmala êtôm môlô.   
\p
\v 16 \x * \xo 23:16 \xt Mat 15:14\x* “Alikaknena! Môlô ma hatôm ŋê maleŋiŋ pusip ba yaŋ halom yaŋ haveŋ loŋôndê ba othak onaŋ nena, ‘Anyô te havak balabuŋ hathak Wapômbêŋ anêŋ unyak, êŋ ma nôm yaôna ba yani hatôm êmbôliŋ dôm êndêŋ abô êŋ. Ma doŋtom anyô te havak balabuŋ hathak gol atu ba hamô Wapômbêŋ anêŋ unyak, êŋ ma nômbêŋ ba yani indum êtôm atu ba yani hanaŋ.’  
\v 17 Môlô ŋê molo lôk malemim pusip! Wapômbêŋ anêŋ unyak ma nômbêŋ ek gol. Ek malê nena Wapômbêŋ anêŋ unyak hadum ba gol êŋ habitak matheŋ.   
\p
\v 18 “Ma môlô othak onaŋ abô bute haviŋ nena, ‘Anyô te havak balabuŋ hathak loŋ êbôk da, yani êŋ hatôm êmbôliŋ dôm êndêŋ abô êŋ. Ma doŋtom anyô te hêv da ba havak balabuŋ hathak da êŋ, êŋ ma yani indum êtôm atu ba yani hanaŋ.’  
\v 19 Môlô ŋê malemim pusip! Loŋ êbôk da ma nômbêŋ ek nôm atu ba anyô hêv hatôm da. Ek malê nena loŋ êbôk da hadum ba da êŋ habitak matheŋ.   
\p
\v 20 “Ba intu Anyô te havak balabuŋ hathak loŋ êbôk da, yani lêk havak balabuŋ hathak loŋ êbôk da lôk da atu ba hamô haviŋ.  
\v 21 Ma anyô te havak balabuŋ hathak unyak matheŋ êŋ, yani êŋ lêk havak balabuŋ hathak unyak matheŋ lôk Wapômbêŋ atu ba hamô unyak matheŋ êŋ kapô haviŋ.  
\v 22 \x * \xo 23:22 \xt Ais 66:1; Mat 5:34\x*Ma anyô te havak balabuŋ hathak malak leŋ, êŋ ma hatôm havak balabuŋ hathak Wapômbêŋ lôk loŋ atu ba hayô hamô ek hayabiŋ nômkama sapêŋ.   
\p
\v 23-24 \x * \xo 23:23-24 \xt Wkp 27:30; Mai 6:8\x*“Alikaknena môlô ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ lôk Palisi! Môlô lôklokwaŋ ba osopa balabuŋ yaônena ma balabuŋ bêŋ ma môlô ôthôŋ paliŋ. Môlô othak usup ava nenanena atu ba hadum nôm vasiŋ ma uik sam hi ôdôŋ laumiŋ ba ôêv te hadêŋ Wapômbêŋ hatôm da. Ma doŋtom môlô othak ubuliŋ avômalô ba miŋ udum thêthôŋ hadêŋ i ami lôk miŋ ôêv kapôlômim ek i ami. Ma miŋ môlô ôêvhaviŋ ba osopa Wapômbêŋ anêŋ abô sapêŋ ami.  
\p “Môlô othak ôêv thêmathôm vê hêk môlônim nôm, ma doŋtom bok kamel ma môlô ôtôkwêŋ paliŋ! Ba intu môlô hatôm anyô mapusip te ba halom anyô yaŋ haveŋ loŋôndê. Notak auk takêŋ ma nosopa balabuŋ bêŋbêŋ lôk balabuŋ yaônena imbiŋ.   
\p
\v 25 \x * \xo 23:25 \xt Mak 7:4\x*“Alikaknena môlô Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ! Môlô osau avômalô ba othak uthik unim tase lôk belev anêŋ vidôm iyom. Ma doŋtom nôm takatu ba oŋgasô halôk ma bôk owa vani ba oaŋ paloŋ.  
\v 26 Ba intu môlô ŋê malemim pusip! Nusik tase lôk belev vi kapô ek viyaiŋ imbitak mabuŋ imbiŋ!   
\p
\v 27 \x * \xo 23:27 \xt Ap 23:3\x*“Alikaknena môlô Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ! Môlô osau avômalô hatôm valu atu ba hamô siô ma esaba hathak nôm thapuk ek nepesaŋ mavi anôŋ. Ma doŋtom siô kapô ma putup hathak ŋê ŋama iniŋ lokwaŋ bôk hapalê hamô.  
\v 28 \x * \xo 23:28 \xt Luk 16:15\x*Ba intu avômalô êyê môlônim bôk lo loŋ ma thêlô esoŋ nena môlô ma ŋê thêthôŋ. Ma doŋtom môlônim kapôlômim ma putup hathak ku esau avômalô lôk auk ôdô Wapômbêŋ anêŋ abô.   
\p
\v 29 “Alikaknena môlô Palisi lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ! Môlô onaŋ nena môlô ôdô kambom te. Ma doŋtom môlôda udum kambom êntêk. Môlô othak olav unyak mavi hayô plopet bô iniŋ siô ma môlô opesaŋ kamuŋ mavi hamô ŋê thêthôŋ iniŋ siô.  
\v 30 Ma môlô othak onaŋ nena, ‘Bumalô iniŋ kambom ma bêŋ ek yêlôaniŋ. Ba intu thêlô ik plopet vônô. Ma yêlô namô imbiŋ bumalô, ma tem miŋ yêlô nadôk ek nijik plopet vônô ami.’  
\v 31 \x * \xo 23:31 \xt Ap 7:52\x*Aêŋ ba lêk hik thô nena môlô ma ŋê takatu ba uik plopet vônô iniŋ limi ba intu môlô othak udum iniŋ kambom takêŋ haviŋ.  
\v 32 Yôv! Môlônu nundum bumalô iniŋ kambom takêŋ endeba êyô anêŋ daŋ!   
\p
\v 33 \x * \xo 23:33 \xt Mat 3:7; 12:34; Luk 3:7\x*“Môlô umya kambom! Môlô nyaleŋ kambom anêŋ nali! Wapômbêŋ indum abô ek môlô ma tem môlônu loŋ atum lôkmala. Ma miŋ hatôm nôsôv ba unu ami.   
\p
\v 34 “Ba intu tem yanêm plopet lôk ŋê lôkauk ma kêdôŋwaga doho êsôk êndêŋ môlô ma tem uŋgwik vi vônô ma vi ma uŋgwik esak alovalaŋaŋsiŋ. Ma vi ma tem nobali êndôk môlônim unyak yeŋ lôk nudupuniŋ i ba nêsôv mayaliv ba ini lomalak lomalak.  
\v 35 \x * \xo 23:35 \xt Stt 4:8; 2Sto 24:20-21\x*Môlô othak osopa libumi takatu ba bôk ik ŋê thêthôŋ bêŋ anôŋ vônô. Anyô môŋ atu ba ik vônô ma Abel ma ik aêŋ habup hathak aleba hayô Sekalaia, Belekia nakaduŋ. Ik yani vônô hêk unyak matheŋ lôk loŋ êbôk da anêŋ malêvôŋ. Ba intu Wapômbêŋ tem nêm vovaŋ bêŋ êndêŋ môlô.  
\v 36 Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô! Avômalô bôlôŋ êntêk tem nêpôm vovaŋ bêŋ esak limi iniŋ kambom.”   
\s1 Yisu lahiki hathak Jelusalem  
\r (Luk 13:34-35; 19:41-44)  
\p
\v 37 “Ai, Jelusalem, Jelusalem! Môlô othak uik plopet pôpônô! Ma ŋê takatu ba Wapômbêŋ hêv halêm ma môlô uik i hathak valu! Alikaknena! Yahadum lôbôlôŋ ek yasup nalumi esak doŋtom êtôm tale tiŋ hasup nali ba êmô banik kapô. Ma doŋtom môlô ôdô.  
\v 38 \x * \xo 23:38 \xt 1Kiŋ 9:7-8; Jer 22:5\x*Odaŋô! Môlônim malak ma tem kambom ba êmô ŋgathiniŋ!  
\v 39 \x * \xo 23:39 \xt Sng 118:26\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena môlô tem miŋ ôŋgô ya esak loŋbô ami endeba nonaŋ nena, ‘Wapômbêŋ nêm lamavi êndêŋ ôpatu ba halêm hathak Anyô Bêŋ anêŋ athêŋ!’ am.”   
\c 24  
\s1 Yisu hanaŋ abô hathak unyak matheŋ Jelusalem  
\r (Mak 13:1-2; Luk 21:5-6)  
\p
\v 1 Yisu hatak unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ ba haveŋ denaŋ ma anêŋ ŋê ku êlêm hadêŋ yani ba enaŋ nena, “Nôŋgô unyak matheŋ lôk anêŋ unyak yaônena mavi anôŋ takêntêk!”  
\v 2 \x * \xo 24:2 \xt Luk 19:44\x*Ma Yisu hanaŋ, “Môlô ôyê nôm takêntêk ba lemimmavi hathak e? Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô. Malaiŋ bêŋ tem imbitak ba ŋê vovak tem nijik nômkama mavi nômbêŋ êntêk pesa ba valu yaŋ miŋ hatôm êyômô yaŋ loŋ ami.”   
\s1 Malaiŋ lomaloma tem nimbitak  
\r (Mak 13:3-13; Luk 21:7-19)  
\p
\v 3 Yisu hathak Dum Oliv ba hi halôk hamô biŋ. Ma anêŋ ŋê ku iyom i hadêŋ yani ma enaŋ hik yani liŋ nena, “Aŋgê intu nôm takêŋ tem imbitak? Ma malê intu tem imbitak ek injik thô nena tem ôlêm ek pik lo leŋ anêŋ daŋ?”   
\p
\v 4-5 \x * \xo 24:4-5 \xt Mat 24:23-24; 1Jon 2:18\x*Ma Yisu hanaŋ nena, “Ŋê lomaloma tem nêlêm esak yenaŋ athêŋ ba nenaŋ nena, ‘Ya ma Mesia atu.’ Ma tem nesau avômalô bêŋ anôŋ. Ba intu noyabiŋ am.  
\v 6 Ma môlô tem nodaŋô abô esak vovak lomaloma lôk vovak tem imbitak pik luvuluvu. Nôm takêŋ tem imbitak ma doŋtom pik lo leŋ anêŋ daŋ ma mi denaŋ. Ba intu miŋ nodowaliŋ ami.  
\v 7 Ma avômalô ôdôŋ yaŋ tem nijik vovak imbiŋ ôdôŋ yaŋ. Ma kiŋ yaŋ lôk anêŋ avômalô tem nijik vovak êndêŋ kiŋ yaŋ. Ma loŋ lomaloma ma tem bôm lôk duviaŋ bêŋ imbitak.  
\v 8 Nôm takêŋ ma hatôm vovaŋ môŋ atu ba hapôm avi lôk lasabeŋ ek embathu.   
\p
\v 9 \x * \xo 24:9 \xt Mat 10:22\x* “Ma tem nebaloŋ môlô ba netak êndôk anyô vi baheŋiŋ ek nênêm vovaŋ êndêŋ môlô lôk nijik môlô vônô. Môlô ma yenaŋ avômalô ba intu tem avômalô sapêŋ nêpôlik esak môlô.  
\v 10 Ma avômalô takatu ba êvhaviŋ ya bêŋ anôŋ tem netak iniŋ êvhaviŋ, ma thêlôda tem nêpôlik esak i ba nenaŋ thêlôda bêŋ.  
\v 11 \x * \xo 24:11 \xt Mat 24:5,24; 1Jon 4:1\x*Ma plopet abôyaŋ bêŋ anôŋ tem nimbitak ba nesau avômalô bêŋ anôŋ.  
\v 12 Ma avômalô takatu ba êdô nesopa Wapômbêŋ anêŋ abô tem nimbitak bêŋ anôŋ. Aêŋ ba avômalô iniŋ leŋiŋhaviŋ avômalô vi tem imbitak thilibuŋ.  
\v 13 \x * \xo 24:13 \xt Mat 10:22\x*Ma doŋtom ŋê takatu ba imiŋ lôklokwaŋ aleba hayô anêŋ daŋ, ma Wapômbêŋ tem nêm i bulubiŋ.  
\v 14 \x * \xo 24:14 \xt Mat 28:19\x*Aêŋ ba avômalô tem nenaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi êntêk esak anêŋ loŋ lôkliŋyak bêŋ embeŋ pik sapêŋ ek avômalô sapêŋ nedaŋô vêm ka pik lo leŋ anêŋ daŋ tem êyô.   
\s1 Nôm kambom anôŋ tem imbitak  
\r (Mak 13:14-23; Luk 21:20-24)  
\p
\v 15-16 \x * \xo 24:15-16 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11\x* “Plopet Daniel bôk hanaŋ abô te hathak nôm kambom anôŋ atu ba tem imiŋ loŋ matheŋ anôŋ. (Aêŋ ba môlô takatu ba osam abô êntêk, ma lemimimbi katô am.) Ma môlô takatu ba ômô Judia ôyê nôm êŋ, ma nôsôv ketheŋ ba unu dumlolê.  
\v 17 \x * \xo 24:17 \xt Luk 17:31\x*Ma ŋê takatu ba êmô unyak vôv, miŋ hatôm nêndôk ba ini unyak kapô ek neja iniŋ nômkama ami.  
\v 18 Ma ŋê takatu ba êmô ku kapô miŋ hatôm nendeni unyak ek neja iniŋ kwêv thilibuŋ ami.  
\v 19 Ai, kikaknena. Waklavôŋ êŋ ma tem malaiŋ bêŋ ek avi takatu ba esabeŋ lôk avi takatu ba êv sôm hadêŋ nali.  
\v 20 Noteŋ mek ek malaiŋ takêŋ miŋ imbitak êndêŋ Sabat mena beleŋ simbak la ami.  
\v 21 \x * \xo 24:21 \xt Dan 12:1\x*Ek malê nena waklavôŋ êŋ ma tem malaiŋ bomaŋ ba êmôŋ ek malaiŋ tak sêbôk ba môŋ anôŋ aleba lêk. Ma tem miŋ imbitak aêŋ esak loŋbô ami.  
\v 22 Ma miŋ hadabêŋ waklavôŋ malaiŋ takêŋ kisi ami, êŋ ma avômalô sapêŋ tem nema. Ma doŋtom lahabi avômalô takatu ba bôk halam i yôv ba intu hadabêŋ waklavôŋ êŋ hi bidoŋ.   
\p
\v 23 \x * \xo 24:23 \xt Mat 24:5\x* “Waklavôŋ êŋ ma anyôla hanaŋ hadêŋ môlô nena, ‘Ôŋgô, Mesia hamô loŋ êntêk’ mena ‘hamô loŋ tamu,’ ma miŋ nônêmimbiŋ ami.  
\v 24 \x * \xo 24:24 \xt Lo 13:1-3; 2Te 2:8-9; ALK 13:13-14\x*Anyô doho tem nêlêm ba nenaŋ abôyaŋ nena, ‘Ya ma Mesia’ mena ‘Ya ma Wapômbêŋ anêŋ plopet te’, ma nindum lavôŋiŋ lôk nômbithi ek nesau avômalô takatu ba bôk Wapômbêŋ halam i yôv haviŋ. Ma doŋtom Wapômbêŋ bôk halam i yôv ba intu miŋ hatôm ami.  
\v 25 Odaŋô! Nôm takêntêk miŋ lêk habitak ami denaŋ ma yahanaŋ nôm takêŋ bêŋ hadêŋ môlô ek môlô noyabiŋ am.   
\p
\v 26 \x * \xo 24:26 \xt Luk 17:23-24\x* “Aêŋ ba anyô late hanaŋ hadêŋ môlô nena, ‘Ôŋgô, yani hamô loŋ thiliv,’ êŋ ma miŋ môlô unu ami. Mena hanaŋ, ‘Ôŋgô, yani hamô unyak êntêk,’ êŋ ma miŋ môlô nônêmimbiŋ ôpêŋ ami.  
\v 27 \x * \xo 24:27 \xt Mat 24:37-39\x*Nodaŋô! Damak hêv ba habi deda haveŋ loŋ lôkthô ma avômalô sapêŋ êyê. Ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êlêm ma avômalô sapêŋ tem nêgê yani aêŋ iyom.   
\p
\v 28 \x * \xo 24:28 \xt Luk 17:37\x* “Menak lambek ethak doŋtom êmô loŋ takatu ba alim palê hêk.   
\s1 Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem endelêm  
\r (Mak 13:24-32; Luk 21:25-33)  
\p
\v 29 \x * \xo 24:29 \xt Ese 32:7; Jol 2:10,31; 2Pi 3:10; ALK 6:12-13\x* “Malaiŋ takêŋ hale halôk vêm ma ketheŋ oyaŋ ma  
\q1 “‘wak tem imbitak momaŋiniŋ,  
\q1 ma ayôŋ tem miŋ imbi deda ami,  
\q1 ma vuliŋ leŋ tem nênêm yak,  
\q1 ma nôm takatu ba hamô leŋ tem nedowaliŋ.’ \rq Aisaia 13:10; 34:4 \rq*   
\p
\v 30 \x * \xo 24:30 \xt Dan 7:13; Sek 12:10; ALK 1:7\x*“Ma wak êŋ ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu anêŋ lavôŋiŋ tem imbitak ênjêk leŋ. Ma avômalô pik tem nedaŋ boloba ba nêgê Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êyô êmô buliv ba êlêm imbiŋ anêŋ lôkliŋyak lôk anêŋ deda lôkmaŋgiŋ.  
\v 31 \x * \xo 24:31 \xt 1Ko 15:52; 1Te 4:16\x*Ma lavuak tem endaŋ lôklokwaŋ bomaŋ, ma yani tem nêm anêŋ aŋela ba ini pik anêŋ daŋ sapêŋ ek nisup avômalô takatu ba bôk halam i yôv.   
\p
\v 32 “Ba intu môlô noja auk esak alokwaŋ beleŋ.\f * \fr 24:32 \ft Abô Bômbôm ma ‘fik’. Ma Abô Malê ma ‘sabo’, ma doŋtom sabo anêŋ waklavôŋ miŋ hatôm Islael iniŋ sabo anêŋ waklavôŋ ami. Ba intu ato beleŋ iyom ek nêm auk esak Islael iniŋ sabo anêŋ waklavôŋ.\f* Hayeŋ ba ŋauŋ lukmuk habitak, êŋ ma oyala nena tem wak mavi êyô.  
\v 33 Ma aêŋ iyom, môlô ôyê nôm takêntêk habitak, êŋ ma noyala nena Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu anêŋ waklavôŋ endelêm lêk habobo ba hamiŋ unyak abôlêk.  
\v 34 \x * \xo 24:34 \xt Mat 16:28\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena avômalô bôlôŋ êntêk tem miŋ nema ami denaŋ, ma nôm takêntêk sapêŋ tem imbitak.  
\v 35 \x * \xo 24:35 \xt Mat 5:18\x*Pik lôk leŋ tem nêm yak ba ni, ma doŋtom yenaŋ abô bute miŋ hatôm nêm yak ami.   
\s1 Anyô te miŋ hayala waklavôŋ Yisu endelêm ami  
\r (Mak 13:32-37; Luk 17:26-36)  
\p
\v 36 \x * \xo 24:36 \xt Ap 1:7; 1Te 5:1-2\x* “Anyô te miŋ hayala Yisu anêŋ waklavôŋ endelêm ami. Aŋela leŋ miŋ eyala ami, ma Nakaduŋ miŋ hayala haviŋ ami. Ma Kamik iyom intu hayala.  
\v 37 \x * \xo 24:37 \xt Stt 6:5-8\x*Ma avômalô bôlôŋ êntêk tem nindum êtôm bôk idum hadêŋ Noa anêŋ waklavôŋ. Êŋ ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êlêm.  
\v 38-39 \x * \xo 24:38-39 \xt Stt 7:21-23\x*Avômalô eyaŋ lo inum ma ewa i aleba êthôŋ paliŋ ma Noa hi yeŋ kapô. Êŋ ma ŋambô bêŋ hayô ba habuliŋ thêlô sapêŋ. Ma avômalô bôlôŋ êntêk tem nêsôŋ paliŋ aêŋ iyom. Ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êlêm.  
\v 40 Wak êŋ, ma anyô ju tem nêmô kulêvôŋ, ma tem enja anyô yaŋ ma yaŋ êmô.  
\v 41 Ma avi ju tem nepesaŋ nôm êmô, ma tem enja avi yaŋ ma yaŋ êmô.   
\p
\v 42 \x * \xo 24:42 \xt Mat 25:13\x* “Aêŋ ba môlô noyabiŋ am ek malê nena môlô miŋ oyala waklavôŋ atu ba môlônim Anyô Bêŋ endelêm ami.  
\v 43 \x * \xo 24:43 \xt Luk 12:39-40; ALK 16:15\x*Môlô lemimimbi abô êntêk katô. Unyak te anêŋ alaŋ halaŋô abô nena ŋê vani tem nijik anêŋ unyak vose, êŋ ma yani hêk lêlê ek ŋê vani miŋ hatôm nijik unyak êŋ vose ami.  
\v 44 Ma Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem endelêm ba indum môlô nosoŋ kambom. Ba intu nômô lêlê aêŋ iyom.   
\s1 Abô loŋ kapô hathak anyô ku mavi lôk anyô ku kambom  
\r (Luk 12:42-46)  
\p
\v 45 “Aêŋ ba môlô nundum ku êtôm anyô lôkauk mavi atu ba hayabiŋ nômkama mavi. Unyak alaŋ hatak yani ek eyabiŋ anêŋ ŋê ku ba nêm nôm êndêŋ i êtôm anêŋ wakma atu ba hatak. Vêm ma hi loŋ buyaŋ.  
\v 46 Ma unyak alaŋ havôhalêm hathak loŋbô ba hayê nena anêŋ anyô ku êŋ hadum ku mavi, ma tem lamavi esak ôpêŋ.  
\v 47 \x * \xo 24:47 \xt Mat 25:21,23\x*Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena unyak alaŋ êŋ tem etak ôpêŋ ek eyabiŋ anêŋ nômkama sapêŋ.   
\p
\v 48 “Ma doŋtom ôpêŋ ma anyô kambom, êŋ ma tem laimbi ênjêk kapô nena, ‘Lêk sawa daim ma yenaŋ anyô bêŋ miŋ havôhalêm ketheŋ ami.’  
\v 49 Êŋ ma hik ŋê ku takatu ba idum ku haviŋ yani ma hayaŋ nôm lôk hanum waiŋ bêŋ anôŋ haviŋ ŋê takatu ba ethak inum waiŋ ba elo molo.  
\v 50 Hadum aêŋ ba hathôŋ paliŋ, ma unyak alaŋ tem êyô ba indum ôpêŋ esoŋ kambom.  
\v 51 Êŋ ma unyak alaŋ tem nêm vovaŋ bêŋ êndêŋ yani ma êndô ôpêŋ êmô imbiŋ ŋê takatu ba esau avômalô. Loŋ êŋ ma thêlô tem nedaŋ kambom ba nesaŋ veŋiŋbôlêk ôdôŋ loŋ.   
\c 25  
\s1 Abô loŋ kapô hathak avi muk laumiŋ  
\p
\v 1 \x * \xo 25:1 \xt Luk 12:35; ALK 19:7\x*“Wapômbêŋ anêŋ lôkliŋyak ma aêntêk. Avi muk laumiŋ ewa iniŋ atum ba i ek nêpôm ôpatu ba tem enja avi lukmuk.  
\v 2 Avi lôkauk ma baheŋvi ma auk mi ma baheŋvi.  
\v 3 Avi auk mi ewa iniŋ atum ba i, ma miŋ ewa iniŋ alokwaŋ thôk ami.  
\v 4 Ma doŋtom avi lôkauk ewa iniŋ atum lôk alokwaŋ thôk halôk kolopak.  
\v 5 Avi takêŋ eyabiŋ anyô êŋ ek êyô aleba mi ma maleŋiŋ hayaŋ ba êk sôm.   
\p
\v 6 “Bôlôvôŋ biŋ ma elam, ‘Anyô hawa avi lêk hayô yôv ba alôana!’   
\p
\v 7 “Êŋ ma avi muk takêŋ iviyô ma êpôpêk iniŋ atum.  
\v 8 Ma avi auk mi enaŋ hadêŋ avi lôkauk nena, ‘Yêlôaniŋ atum hadum ek ema ba môlô nônêm athôk doho êlêm.’   
\p
\v 9 “Ma avi lôkauk enaŋ, ‘Miŋ hatôm alalô sapêŋ ami ba dô, ma unu nonaŋ êndêŋ avômalô doho ek nônêm vuli.’   
\p
\v 10 “Êŋ ma thêlô i ek nênêm iniŋ vuli. Thêlô i denaŋ ma anyô atu hayô. Ma vi atu ba lêk êpôpêk i yôv ibitak êyô unyak kapô haviŋ yani ek nejaŋ nôm ma ik unyak abôlêk siŋ.   
\p
\v 11 \x * \xo 25:11 \xt Luk 13:25-27\x* “Vêm ma vi atu êyô ma enaŋ, ‘Anyô bêŋ, anyô bêŋ! Uŋgwik unyak abôlêk vê ek yêlô.’   
\p
\v 12 \x * \xo 25:12 \xt Mat 7:23\x* “Ma doŋtom ôpêŋ hanaŋ, ‘Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena yahathôŋ môlô paliŋ.’”   
\p
\v 13 \x * \xo 25:13 \xt Mat 24:42\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ avômalô takatu ba elaŋô anêŋ abô nena, “Môlô miŋ oyala waklavôŋ atu ba Anyô Bêŋ tem endelêm ami. Ba intu noyabiŋ am.”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak ŋê ku eyabiŋ valuseleŋ  
\r (Luk 19:11-27)  
\p
\v 14 “Nodaŋô abô doho imbiŋ. Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak ma hatôm anyô te hadum ek ni loŋ buyaŋ ba halam anêŋ ŋê ku êlêm ek nêm nômkama êndêŋ i ek neyabiŋ.  
\v 15 \x * \xo 25:15 \xt Lom 12:6\x*Yani hik valuseleŋ sam hatôm thêlôniŋ auk lôk iniŋ ku ba hêv valuseleŋ 5,000 hadêŋ anyô te, ma 2,000 hadêŋ anyô yaŋ, ma 1,000 hadêŋ anyô te ma hi.  
\v 16 Ketheŋ oyaŋ ma ôpatu ba hawa 5,000 hi hadum ku hathak ma havôv 5,000 hayô hamô loŋ haviŋ.  
\v 17 Ma yaŋ atu ba hawa 2,000 hi hadum aêŋ ba havôv 2,000 hayô hamô loŋ haviŋ.  
\v 18 Ma ali atu ba hawa 1,000 hi halav lôv ba havuŋ halôk.   
\p
\v 19 “Wak doho hale ba hi ma ŋê êŋ iniŋ anyô bêŋ havôhalêm. Ma halam i ek endaŋô iniŋ ku anêŋ lavôŋ.  
\v 20 Ma ali atu ba hawa 5,000 lôk 5,000 hayô hamô loŋ haviŋ halêm ma hanaŋ, ‘Anyô bêŋ, bôk hôêv 5,000 ek yayabiŋ. Nôŋgô! Lêk yahavôv 5,000 hayô hamô loŋ haviŋ.’   
\p
\v 21 \x * \xo 25:21 \xt Mat 24:45-47; Luk 16:10\x* “Ma anêŋ anyô bêŋ hanaŋ, ‘Mavi anôŋ! O anyô katô ba hudum ku mavi. Lêk hoyabiŋ nômkama yaônena mavi ba intu tem yanêm nômkama bêŋ anôŋ êndêŋ o ek oyabiŋ. Ôlêm ek alai leŋiŋmavi imbiŋ i!’   
\p
\v 22 “Ma ôpatu ba hawa 2,000 halêm ma hanaŋ nena, ‘Anyô bêŋ, bôk hôêv ya 2,000 ek yayabiŋ. Nôŋgô! Lêk yahavôv 2,000 hayô hamô loŋ haviŋ.’   
\p
\v 23 “Ma anêŋ anyô bêŋ hanaŋ ‘Mavi anôŋ! O anyô katô ba hudum ku mavi. Lêk hoyabiŋ nômkama yaônena mavi ba intu tem yanêm nômkama bêŋ anôŋ êndêŋ o ek oyabiŋ. Ôlêm ek alai leŋiŋmavi imbiŋ i!’   
\p
\v 24 “Êŋ ma ali atu ba hawa 1,000 halêm ma hanaŋ, ‘Anyô bêŋ, yahayala nena o ma anyô malem thêlêv. Hothak holav nôm hêk ku kapô atu ba miŋ hovatho ami. Ma pik atu ba anyô yaŋ hapaliv yaŋvêk halôk ma hothak howa anêŋ anôŋ.  
\v 25 Yahakô ba yahavuŋ anêm 1,000 atu halôk pik. Nôŋgô! Anêm valuseleŋ êntêk.’   
\p
\v 26 “Ma anyô bêŋ hanaŋ viyaŋ, ‘O anyô vau kambom! Hôyê yenaŋ ku aisê ba intu honaŋ aêŋ?  
\v 27 Aisê ka miŋ hotak yenaŋ valuseleŋ halôk unyak valuseleŋ ek êmbôv doho ami ek wakma atu ba yahavôhalêm hathak loŋbô ma tem yanja doho êyômô loŋ imbiŋ.’   
\p
\v 28-29 \x * \xo 25:28-29 \xt Mat 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18\x* “‘Ôpatu ba hadum ku mavi hathak yenaŋ nômkama ba habitak bêŋ, êŋ ma tem yatak doho êyômô loŋ imbiŋ ba yanêm êndêŋ ôpêŋ ba anêŋ tem imbitak bêŋ anôŋ. Ma ôpatu ba miŋ hadum ku hathak yenaŋ nômkama ami, êŋ ma tem yanêm dokte atu ba havaloŋ loŋ vê ênjêk yani. Ba intu noja 1,000 atu vê ênjêk ôpêŋ ba nônêm êndêŋ ôpatu ba hawa 10,000.  
\v 30 \x * \xo 25:30 \xt Mat 8:12; Luk 13:28\x*Ma nônêm ôpêŋ vê ba ni loŋ momaŋiniŋ. Loŋ êŋ ma tem nedaŋ kambom ba nesaŋ veŋiŋbôlêk ôdôŋ loŋ.’”   
\s1 Abô loŋ kapô hathak boksipsip lôk bokmeme  
\p
\v 31 \x * \xo 25:31 \xt Mat 16:27; 19:28\x* “Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu ma tem êlêm imbiŋ deda lôkmaŋgiŋ lôk aŋela ma tem êndôk êmô biŋ ek endaŋô avômalô iniŋ abô êtôm kiŋ.  
\v 32 \x * \xo 25:32 \xt Ese 34:17; ALK 20:11-13\x*Tem nesak doŋtom ba ini êndêŋ yani ma embaki vose ni ôdôŋ ju êtôm boksipsip anêŋ alaŋ hathak hik boksipsip sam ba êmô buyaŋ ma bokmeme êmô buyaŋ.  
\v 33 Ma yani tem etak boksipsip êmô baŋ vianôŋ ma bokmeme êmô baŋ vikeŋ.   
\p
\v 34 “Êŋ ma tem enaŋ êndêŋ avômalô takatu ba êmô baŋ vianôŋ nena, ‘Môlô nôlêm! Wakamik bôk hadum mavi hadêŋ môlô. Nôlêm noja loŋ lôkliŋyak atu ba Wapômbêŋ lahaviŋ nêm êndêŋ môlô. Sêbôk ba yani hapesaŋ pik lukmuk, ma hapesaŋ loŋ êŋ êk môlô.  
\v 35 \x * \xo 25:35 \xt Ais 58:7\x*Yahama kisi ma môlô ôêv nôm hadêŋ ya, ma yahathakmuniŋ ma ôêv ŋaŋ hadêŋ ya, ma ya anyô loŋ buyaŋ ma owa ya thô.  
\v 36 Ya sôp mi ma ôêv sôp hadêŋ ya, yahapôm lijiŋ ma oyabiŋ ya, yahamô koladôŋ ma ôlêm ôyê ya. Aêŋ ba nôlêm noja loŋ lôkliŋyak atu!’   
\p
\v 37 “Ma avômalô thêthôŋ tem nenaŋ injik liŋ, ‘Anyô Bêŋ, aŋgê te ma yêlô ayê homa kisi ba yêlô êv nôm hadêŋ o ma hothakmuniŋ ba yêlô êv ŋaŋ hadêŋ o?  
\v 38 Aŋgê te ma o anyô loŋ buyaŋ ba yêlô awa o thô ma o sôp mi ba yêlô êv sôp hadêŋ o?  
\v 39 Aŋgê te ma hôpôm lijiŋ ba yêlô ayabiŋ o lôk ayê hômô koladôŋ ba yêlô athôk ayê o?’   
\p
\v 40 \x * \xo 25:40 \xt Snd 19:17; Mat 10:42; Mak 9:41\x* “Ma Kiŋ tem enaŋ êndêŋ i, ‘Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô! Môlô bôk udum nôm takêŋ hadêŋ yenaŋ avômalô takatu ba athêŋ mi, êŋ ma hatôm udum hadêŋ ya.’   
\p
\v 41 \x * \xo 25:41 \xt Mat 7:23\x* “Yôv ma tem enaŋ êndêŋ avômalô takatu ba imiŋ baŋ vikeŋ nena, ‘Môlô nu! Wapômbêŋ lêk hêv malaiŋ hadêŋ môlô ba unu loŋ atum hathaŋ wak nômbêŋ intu sapêŋ. Bôk ebaŋ yôv ba hamô ek Sadaŋ lôk anêŋ ŋê ku nêndôk.  
\v 42 Sêbôk ba yahama kisi ma miŋ ôêv nôm hadêŋ ya ami, ma yahathakmuniŋ ma miŋ ôêv ŋaŋ hadêŋ ya ami.  
\v 43 Ma ya anyô loŋ buyaŋ ma miŋ owa ya thô ami, ma ya sôp mi ma miŋ ôêv sôp hadêŋ ya ami. Yahapôm lijiŋ ba yahamô koladôŋ ma miŋ oyabiŋ ya ami. Ba intu môlô nu loŋ atum êŋ.’   
\p
\v 44 “Ma tem nenaŋ, ‘Anyô Bêŋ, aŋgê te ma yêlô ayê homa kisi, mena hothakmuniŋ mena o anyô loŋ buyaŋ, mena o sôp mi, mena hôpôm lijiŋ, mena hômô koladôŋ, ba miŋ yêlô êv o sa ami?’   
\p
\v 45 “Ma tem enaŋ nena, ‘Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô! Môlô miŋ bôk udum nôm takêŋ hadêŋ yenaŋ avômalô takatu ba athêŋ mi te ami. Êŋ ma hatôm udum nôm êŋ hadêŋ ya.’   
\p
\v 46 \x * \xo 25:46 \xt Dan 12:2; Jon 5:29\x* “Aêŋ ba avômalô takêŋ tem ini ek neja vovaŋ wak nômbêŋ intu sapêŋ. Ma doŋtom avômalô thêthôŋ tem ini ek neja lôkmala êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ.”   
\c 26  
\s1 Ŋê bêŋbêŋ êbôlêm auk ek nijik Yisu vônô  
\r (Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53)  
\p
\v 1 Yisu hanaŋ abô nômbêŋ êŋ yôv ma hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku nena,  
\v 2 \x * \xo 26:2 \xt Kis 12:1-27; Mat 20:18\x* “Môlô oyala nena wak ju hêk denaŋ ma waklavôŋ anêŋ athêŋ nena Hale ba Hi\f * \fr 26:2 \ft Sêbôk Wapômbêŋ anêŋ aŋela hik Ijip iniŋ apenena môŋ vônô. Ma Islael ma hale ba hi ba miŋ hik te vônô ami.\f* tem êyô. Waklavôŋ êŋ ma tem netak ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu êndôk avômalô doho baheŋiŋ ek nijik ya vônô esak a.”   
\p
\v 3 Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ ethak doŋtom halôk anyô bêŋ habôk da Kaiapas anêŋ unyak.  
\v 4 Ma êbôlêm loŋôndê ek nesau Yisu ba nebaloŋ ek nijik yani vônô.  
\v 5 Ma thêlô enaŋ, “Lêk ma waklavôŋ matheŋ ba intu natak ku êŋ ênjêk vêmam. Yakô avômalô tem leŋiŋmaniŋ ba nijik vovak.”   
\s1 Avi te haŋgasô nôm ôv mavi hayô hamô Yisu wakadôk  
\r (Mak 14:3-9; Jon 12:1-8)  
\p
\v 6 Wak êŋ ma Yisu hamô Saimon anêŋ unyak anêŋ Betani. Sêbôk ma ôpêŋ hapôm palê lepla ma doŋtom bôk mi.  
\v 7 \x * \xo 26:7 \xt Luk 7:37-38\x*Ma thai lôk Yisu ma anêŋ ŋê ku eyaŋ nôm denaŋ ma avi te halêm unyak kapô. Ma hawa kolopak valu te ba thapuk ba nôm ôv mavi hamô kapô ba anêŋ vuli ma bêŋ anôŋ. Ma avi atu hi haŋgasô nôm ôv mavi êŋ hayô hamô Yisu wakadôk.   
\p
\v 8 Ŋê ku êyê nôm êŋ ma leŋiŋmaniŋ ba enaŋ, “Aisê ka habuliŋ nôm ôv mavi êŋ hi oyaŋ?  
\v 9 Hatôm nêm ek anyô yaŋ nêm vuli ma naja valuseleŋ bêŋ esak ek nanêm avômalô siv sa.”   
\p
\v 10 Yani halaŋô thêlôniŋ abô êŋ ma hanaŋ, “Aisê ka môlô ôêv malaiŋ hadêŋ avi êntêk? Yani hadum nôm mavi anôŋ hadêŋ ya.  
\v 11 \x * \xo 26:11 \xt Lo 15:11\x*Avômalô siv tem nêmô imbiŋ môlô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ. Ma doŋtom tem miŋ yamô imbiŋ môlô sawa daim ami.  
\v 12 Avi êntêk haŋgasô nôm ôv mavi hayô hamô ya ek epesaŋ yaleŋviŋkupik ek nedav ya.  
\v 13 Odaŋô! Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô! Pik nômbêŋ atu ba enaŋ yenaŋ Abô Mavi bêŋ haveŋ, ma tem nenaŋ esak nôm atu ba avi êntêk lêk hadum imbiŋ ek avômalô leŋiŋimbi yani.”   
\s1 Judas habutiŋ abô ek nêm Yisu êndêŋ ŋê bêŋbêŋ  
\r (Mak 14:10-11; Luk 22:3-6)  
\p
\v 14 Judas Iskaliot ma ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu te ma yani hi hadêŋ ŋê bêŋbêŋ êbôk da  
\v 15 \x * \xo 26:15 \xt Sek 11:12; Mat 27:3\x*ma hanaŋ hik i liŋ, “Yanêm Yisu êndêŋ môlô, ma tem nônêm malê te êndêŋ ya?” Ma ekatuŋ valuseleŋ seleva hatôm 30 ba êv hadêŋ yani.  
\v 16 Êŋ ma Judas habôlêm loŋôndê ek nêm Yisu êndôk thêlô baheŋiŋ.   
\s1 Yisu hayaŋ nôm waklavôŋ Hale ba Hi haviŋ anêŋ ŋê ku  
\r (Mak 14:12-21; Luk 22:7-13,21-23; Jon 13:21-30)  
\p
\v 17 \x * \xo 26:17 \xt Kis 12:14-20\x*Waklavôŋ anêŋ athêŋ nena Eyaŋ Polom Yis Mi anêŋ wak te môŋ hayô. Ma ŋê ku i hadêŋ Yisu ma enaŋ hik yani liŋ, “Lemhaviŋ yêlô ana unyak alê ek napôpêk nôm leŋiŋimbi waklavôŋ Hale ba Hi êndôk?”  
\v 18 Ma yani hanaŋ, “Môlô unu malak bêŋ kapô ba ôpôm ôpatu ma nonaŋ êndêŋ yani nena, ‘Kêdôŋwaga hanaŋ nena anêŋ waklavôŋ atu ma lêk habobo. Ma yani lôk anêŋ ŋê ku tem nêlêm anêm unyak ek leŋiŋimbi waklavôŋ Hale ba Hi.’”  
\v 19 Ma ŋê ku idum hatôm atu ba yani hanaŋ ba thêlô i êpôpêk waklavôŋ Hale ba Hi anêŋ nôm.   
\p
\v 20 Bôlôvôŋ ma Yisu hayaŋ nôm hamô haviŋ anêŋ ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu  
\v 21 ma hanaŋ, “Yanaŋ avanôŋ êndêŋ môlô nena môlô te tem enaŋ ya bêŋ.”  
\v 22 Ŋê ku kapôlôŋiŋ malaiŋ kambom ba thêlô tomtom enaŋ, “Anyô Bêŋ, ya mi! Aêŋ e?” \fig |alt="last supper" src="LB00320B.TIF" size="col" loc="Mat 26:22" copy="Louise Bass © The British & Foreign Bible Society, 1994." ref="Matyu 26:22" \fig*  
\v 23 \x * \xo 26:23 \xt Sng 41:9\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ nena, “Ôpatu ba hatak baŋ halôk belev haviŋ ya intu tem enaŋ ya bêŋ.  
\v 24 Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem ni êtôm atu ba bôk eto yôv hathak yani. Ma doŋtom alikakna. Malaiŋ bêŋ ek ôpatu ba hanaŋ Anyô Anêŋ Nakaduŋ bêŋ. Talêbô miŋ bôk havathu ami, êŋ ma mavi ek ôpêŋ!”   
\p
\v 25 Ma Judas, ôpatu ba tem enaŋ Yisu bêŋ, hanaŋ hik liŋ nena, “Kêdôŋwaga, ya mi! Aêŋ e?” Ma Yisu hanaŋ, “Hatôm intu honaŋ aêŋ.”   
\s1 Yisu hêv polom lo waiŋ leŋiŋimbi yani  
\r (Mak 14:22-26; Luk 22:15-20; 1Ko 11:23-25)  
\p
\v 26 Thêlô eyaŋ nôm hamô ma Yisu hawa polom te ma hêv lamavi. Vêm ma haya ba hêv hadêŋ anêŋ ŋê ku ma hanaŋ, “Noja ba oŋgwaŋ. Êntêk ma yenaŋ vathiap.”  
\v 27 Vêm ma hawa tase lôk waiŋ ma hêv lamavi. Ma hêv hadêŋ thêlô ma hanaŋ, “Môlô sapêŋ nunum.  
\v 28 \x * \xo 26:28 \xt Kis 24:8; Jer 31:31-34; Sek 9:11; 1Ko 10:16\x*Êntêk ma yenaŋ thalaleŋ atu ba tem eŋgasô ek embak tabô imbiŋ Wapômbêŋ lôk avômalô pik êntêk ek nêm avômalô bêŋ anôŋ iniŋ kambom vê.  
\v 29 Odaŋô! Yanaŋ êndêŋ môlô nena tem miŋ hatôm yanum waiŋ êŋ esak loŋbô ami endeba waklavôŋ êŋ hayô ma tem yanum waiŋ lukmuk êmô Wakamik anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô.”   
\p
\v 30 \x * \xo 26:30 \xt Luk 22:39; Jon 18:1\x*Êv yeŋ te vêm ma ethak ba i Dum Oliv.   
\s1 Yisu hanaŋ nena Pita tem enaŋ nena hathôŋ yani paliŋ  
\r (Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38)  
\p
\v 31 \x * \xo 26:31 \xt Jon 16:32\x*Ma Yisu hanaŋ hadêŋ anêŋ ŋê ku, “Bôk eto hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya nena,  
\q1 “‘Tem yaŋgik boksipsip alaŋ vônô,  
\q1 ma boksipsip tem nêsôv mayaliv ba ini.’ \rq Sekalaia 13:7 \rq*  
\m Ba intu yaô bôlôvôŋ ma tem môlô ôŋgô nôm takatu ba tem êpôm ya. Ma môlô sapêŋ tem notak ya ma nôsôv mayaliv ba unu.  
\v 32 \x * \xo 26:32 \xt Mat 28:7,16\x*Ma doŋtom hik ya liŋ hathak loŋbô, ma tem yamôŋ ba yana Galili vêm ka môlô nombeŋ ya yam.”   
\p
\v 33 Ma Pita hanaŋ nena, “Dô! Thêlô sapêŋ etak o ba i, ma tem yamiŋ imbiŋ o denaŋ.”  
\v 34 \x * \xo 26:34 \xt Mat 26:69-75\x*Ma Yisu hanaŋ nena, “Ondaŋô! Yanaŋ avanôŋ biŋ êndêŋ o nena bôlôvôŋ êntêk ma tale miŋ halaŋ ami denaŋ, ma tem onaŋ êtôm bôlôŋ lô nena hôthôŋ ya paliŋ.”  
\v 35 Ma Pita hanaŋ, “Mi anôŋ! Ik ya vônô, ma miŋ hatôm yanaŋ nena yahathôŋ o paliŋ ami. Milôk!” Ma ŋê ku sapêŋ enaŋ abô êŋ iyom.   
\s1 Yisu hateŋ hamô Getsemani  
\r (Mak 14:32-42; Luk 22:39-46)  
\p
\v 36 Vêm ma Yisu lôk anêŋ ŋê ku êyô loŋ atu ba elam nena Getsemani ma hanaŋ hadêŋ i, “Môlô nômô loŋ êntêk ma yana saka ek yateŋ mek.”  
\v 37 Ma hawa Pita lôk Sebedi nakaduŋ luvi ba i. Ma yani kapô lêk malaiŋ bomaŋ.  
\v 38 \x * \xo 26:38 \xt Jon 12:27\x*Ma hanaŋ hadêŋ thêlô, “Yakapôlôŋ lêk malaiŋ bomaŋ hatôm lêk yahama yôv. Môlô nômô loŋ êntêk ma nônêm lêlê imbiŋ ya.”  
\v 39 Ma hi daim dokte ma hêv yak ba thohavloma halôk pik. Ma hateŋ mek nena, “Yenaŋ Wakamik, loŋôndê vi hamô, êŋ ma yaleŋhaviŋ onja tase êntêk vê ênjêk ya. Ma doŋtom miŋ osopa yenaŋ yaleŋhaviŋ ami. Mi, osopa oda anêm lemhaviŋ.”   
\p
\v 40 Ma Yisu hale hi ma hayê ŋê ku takatu ma lêk êk sôm. Êŋ ma hanaŋ hik Pita liŋ, “Aisê? Môlô miŋ hatôm nônêm lêlê imbiŋ ya êtôm wakma te ami e?  
\v 41 Nômô lêlê ba noteŋ mek ek miŋ nônêm yak ba nundum kambom ami. Kapô lahaviŋ indum mavi ma doŋtom auk ma pulusikna ba miŋ hatôm indum ami.”   
\p
\v 42 Ma havôhi hathak loŋbô ma hateŋ mek nena, “Wakamik, lemhaviŋ malaiŋ bêŋ êntêk êpôm ya, êŋ ma mavi. Ma tem yandum êtôm honaŋ.”  
\v 43 Ma halehi hathak loŋbô ma hayê thêlô êk sôm denaŋ ek malê nena maleŋiŋ hayaŋ ba miŋ hatôm nêmô lêlê ami.  
\v 44 Ma hatak thêlô ma havôhi hateŋ mek bô atu bôlôŋ te lu hathak loŋbô.   
\p
\v 45 Vêm ma halehi hadêŋ anêŋ ŋê ku ma hanaŋ, “Môlô ôêk sôm ba owa lovak denaŋ e? Odaŋô. Wakma lêk habobo ek netak ya Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu êndôk ŋê kambom baheŋiŋ.  
\v 46 \x * \xo 26:46 \xt Jon 14:31\x*Aêŋ ba numbiyô ek alôana! Ôŋgô! Ôpatu ba tem enaŋ ya bêŋ lêk halêm yôv!”   
\s1 Evaloŋ Yisu  
\r (Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:1-11)  
\p
\v 47 Yisu hanaŋ abô denaŋ ma Judas hayô. Yani ma ŋê ku laumiŋ ba lahavuju takatu te. Ma avômalô bêŋ anôŋ êlêm iviŋ yani ba ewa biŋ vovak lôk okdiba. Ŋê takêŋ ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ êv thêlô ba êlêm.  
\v 48 Ôpatu ba tem enaŋ Yisu bêŋ bôk hik lavôŋiŋ te thô hadêŋ i nena, “Ôpatu ba yahaliŋu, êŋ ma Yisu ba nobaloŋ!”  
\v 49 Ma ôpêŋ hi ketheŋ hadêŋ Yisu ma hanaŋ, “Kêdôŋwaga, bôlôvôŋ mavi.” Ma haliŋu yani.   
\p
\v 50 Ma Yisu hanaŋ, “Aiyaŋ, undum ku atu ba hôlêm hathak.” Ma ŋê takatu ba êlêm haviŋ Judas i ma evaloŋ Yisu ba ewa ba i.   
\p
\v 51 \x * \xo 26:51 \xt Jon 18:26\x*Ma anyô te atu ba hamiŋ haviŋ Yisu hadadi anêŋ biŋ vovak ma hale anyô bêŋ habôk da anêŋ anyô ku te limbuk vi vê.  
\v 52 \x * \xo 26:52 \xt Stt 9:6; ALK 13:10\x*Ma Yisu hanaŋ, “Otak anêm biŋ êndôk anêŋ loŋ esak loŋbô! Ôpatu ba hik vovak hathak biŋ, ma biŋ êŋ tem enjaŋ yani vônô.  
\v 53 Lemimbi! Yahalaŋ hadêŋ Wakamik ma ketheŋ ma yani tem nêm aŋela vovak ôdôŋ laumiŋ ba lahavuju ma doho imbiŋ ba nêlêm ek nênêm ya sa.  
\v 54 Ma doŋtom abô atu ba bôk hêk Wapômbêŋ anêŋ kapya tem injik anôŋ aisê? Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena nôm takêŋ tem êpôm ya.”   
\p
\v 55 \x * \xo 26:55 \xt Luk 19:47; 21:37\x*Êŋ ma Yisu hanaŋ hadêŋ avômalô nômbêŋ atu nena, “Ya ma anyô kambom anôŋ ba intu owa biŋ vovak lôk okdiba ba ôlêm ek nobaloŋ ya e? Aisê? Wak nômbêŋ intu ma yahadôŋ avômalô hamô unyak matheŋ anêŋ piklêvôŋ ma miŋ ovaloŋ ya ami eka?  
\v 56 Ma doŋtom nômkama takêntêk ba lêk habitak ek plopet iniŋ abô takatu ba bôk eto injik anôŋ.” Êŋ ma anêŋ ŋê ku sapêŋ etak yani ma êsôv mayaliv ba i.   
\s1 Yisu hadum abô  
\r (Mak 14:53-65; Luk 22:54-71; Jon 18:13-24)  
\p
\v 57 Ŋê takatu ba evaloŋ Yisu ewa ba i Kaiapas anêŋ unyak, ôpêŋ ma anyô bêŋ habôk da. Ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ lôk ŋê bêŋbêŋ ethak doŋtom ba êmô loŋ êŋ.  
\v 58 Ma Pita hasopa Yisu haveŋ yam ma doŋtom haveŋ daim dokte. Ma habitak hayô anyô bêŋ habôk da anêŋ badêŋ kapô. Ma hi halôk hamô haviŋ sôp bidoŋ ek ênjê nena malê intu tem imbitak.   
\p
\v 59 Ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk Sanhedlin sapêŋ\f * \fr 26:59 \ft Elam iniŋ kaunsil nena ‘Sanhedlin’. \f* êbôlêm avômalô doho ek nenaŋ abôyaŋ esak Yisu ek thêlô nindum abô esak ek nijik yani vônô.  
\v 60 Anyô bêŋ anôŋ êlêm ma enaŋ abôyaŋ hathak yani, ma doŋtom thêlô miŋ êpôm Yisu anêŋ kambom te ek nijik yani vônô ami. Êŋ ma anyô ju êlêm  
\v 61 \x * \xo 26:61 \xt Jon 2:19-21\x*ma enaŋ, “Anyô êntêk bôk hanaŋ yôv nena, ‘Yahatôm yandiniŋ Wapômbêŋ anêŋ unyak matheŋ ma êtôm wak lô iyom ma tem yandav esak loŋbô.’”   
\p
\v 62 Êŋ ma anyô bêŋ habôk da haviyô hamiŋ ma hanaŋ hik Yisu liŋ nena, “Anyô ju êntêk lêk enaŋ o bêŋ yôv ma o bônôŋ eka? O abô mi e?”  
\v 63 \x * \xo 26:63 \xt Ais 53:7; Mat 27:12\x*Ma doŋtom Yisu bônôŋ iyom. Ma anyô bêŋ habôk da hanaŋ hadêŋ Yisu, “Yanaŋ êndêŋ o! Ondam Wapômbêŋ lôkmala atu anêŋ athêŋ ba onaŋ êndêŋ yêlô nena, ‘O ma Mesia, Wapômbêŋ anêŋ nakaduŋ atu e?’”   
\p
\v 64 \x * \xo 26:64 \xt Sng 110:1; Dan 7:13; Mat 24:30\x*Ma Yisu hanaŋ nena, “Oda honaŋ aêŋ. Ma yanaŋ abô te imbiŋ êndêŋ môlô sapêŋ nena wak te am ka tem môlô ôŋgô Anyô Anêŋ Nakaduŋ atu tem êmô Wapômbêŋ Lôkliŋyak Anôŋ baŋ vianôŋ ba tem êyô êmô buliv ba êlêm.”   
\p
\v 65 \x * \xo 26:65 \xt Mat 9:3; Jon 10:33\x*Ma anyô bêŋ habôk da halaŋô abô êŋ ma hakakaviŋ anêŋ kwêv ma hanaŋ, “Lêk yôv! Ôpêntêk habuliŋ Wapômbêŋ anêŋ athêŋ ba hanaŋ nena yanida ma hatôm Wapômbêŋ ba môlô lêk olaŋô abô êŋ yôv! Aisê ka alalô leŋiŋhaviŋ nadaŋô abô doho imbiŋ?  
\v 66 \x * \xo 26:66 \xt Wkp 24:16; Jon 19:7\x*Môlônim auk aisê? Yandum malê te?” Ma thêlô enaŋ, “Yani hanaŋ abôma hathak Wapômbêŋ ba intu ema.”   
\p
\v 67 \x * \xo 26:67 \xt Ais 50:6; 53:5\x*Êŋ ma thêlô êsôvwapôk hathak Yisu thohavloma ma êpêŋ yani. Ma doho epetav yani  
\v 68 ba enaŋ, “O ma Mesia e? O plopet te ma onaŋ êndêŋ yêlô nena opalê intu hik o?”   
\s1 Pita hanaŋ nena hathôŋ Yisu paliŋ  
\r (Mak 14:66-72; Luk 22:55-62; Jon 18:15-18,25-27)  
\p
\v 69 Pita hamô unyak atu anêŋ badêŋ kapô ma avi ku te halêm hadêŋ yani ma hanaŋ, “O êntêk intu bôk hoveŋ haviŋ Yisu anêŋ Galili.”  
\v 70 Ma Pita hanaŋ, “Injo! Yahathôŋ abô intu ba honaŋ paliŋ!” Ma avômalô sapêŋ elaŋô anêŋ abô.   
\p
\v 71 Pita hi badêŋ abôlêk ma avi ku yaŋ hayê ma hanaŋ hadêŋ avômalô, “Anyô êntêk bôk hamô haviŋ Yisu anêŋ Nasalet.”  
\v 72 Ma Pita halam Wapômbêŋ anêŋ athêŋ ba hanaŋ hathak loŋbô, “Mi anôŋ! Yahathôŋ ôpêntu paliŋ!”  
\v 73 Vêm ma ŋê takatu ba imiŋ badêŋ kapô êlêm hadêŋ Pita ma enaŋ, “Môlô lemimselo doŋtom ba intu o ma Yisu anêŋ anyô te.”   
\p
\v 74 Ma doŋtom Pita hanaŋ, “Ya miŋ yahanaŋ abô avanôŋ ami, êŋ ma tem Wapômbêŋ nêm vovaŋ êndêŋ ya. Yahalam Wapômbêŋ anêŋ athêŋ ba yahanaŋ nena yahathôŋ ôpêntu paliŋ!” Ketheŋ oyaŋ ma tale halaŋ.  
\v 75 \x * \xo 26:75 \xt Mat 26:34\x*Ma Pita lahabi abô atu ba Yisu hanaŋ hadêŋ yani nena, “Tale miŋ halaŋ ami denaŋ, ma tem onaŋ êtôm bôlôŋ lô nena hôthôŋ ya paliŋ.” Êŋ ma Pita hale yaiŋ ma lahiki ba halaŋ bêŋ.   
\c 27  
\s1 Ewa Yisu ba i hadêŋ Pailat  
\r (Mak 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32)  
\p
\v 1 Lôkbôk momaŋiniŋ ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da sapêŋ lôk avômalô Islael iniŋ ŋê bêŋbêŋ ethak doŋtom ma ibutiŋ abô ek nijik Yisu vônô.  
\v 2 Ma ekak baŋ luvi lusu ma ewa ba i hadêŋ Pailat, anyô Lom atu ba hayabiŋ Judia.   
\s1 Judas hama  
\r (Ap 1:18-19)  
\p
\v 3 Judas ôpatu ba hanaŋ Yisu bêŋ halaŋô nena lêk idum abô yôv ek nijik Yisu vônô. Êŋ ma lahiki bêŋ ba hi hêv valuseleŋ 30 seleva takatu hadêŋ ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ hathak loŋbô  
\v 4 ma hanaŋ, “Lêk yahadum kambom hathak yahanaŋ ôpatu ba kambom mi bêŋ.”  
\p Êŋ ma thêlô enaŋ, “Oda anêm malaiŋ ma miŋ yêlôaniŋ ami.”  
\v 5 \x * \xo 27:5 \xt Mat 26:14-15\x*Ma Judas hakaliv valuseleŋ seleva takêŋ hayô unyak matheŋ kapô ma hi havaklôk ba hama.   
\p
\v 6 Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da isup valuseleŋ seleva takêŋ ba enaŋ, “Valuseleŋ êntêk ma valuseleŋ êv ek nijik anyô vônô esak. Ba intu abô balabuŋ hanaŋ nena valuseleŋ takêŋ ma miŋ nandô êmô imbiŋ unyak matheŋ anêŋ valuseleŋ ami.”  
\v 7 Ma thêlô ibutiŋ abô ek nênêm anyô hapesaŋ uŋ anêŋ pik bute vuli ek nedav avômalô loŋ buyaŋ ênjêk.  
\v 8 Ma avômalô elam pik êŋ nena “Eŋgasô Thalaleŋ” ek malê nena ewa valuseleŋ ek nijik anyô yaŋ vônô esak.  
\v 9-10 \x * \xo 27:9-10 \xt Jer 19:13; 32:6-9\x*Ba intu Wapômbêŋ anêŋ abô hik anôŋ ba hanaŋ hadêŋ plopet Jelemaia nena,  
\q1 “Thêlô ewa valuseleŋ ba êv anyô hapesaŋ uŋ anêŋ pik bute vuli hatôm atu ba Wapômbêŋ hanaŋ hadêŋ ya.  
\q2 Valuseleŋ êŋ ma avômalô Islael elam hatôm yani anêŋ vuli ba êv ek nijik yani vônô.” \rq Sekalaia 11:12-13\rq*   
\s1 Yisu hadum abô hathak Pailat  
\r (Mak 15:2-15; Luk 23:1-5,13-25; Jon 18:28–19:16)  
\p
\v 11 Yisu hamiŋ anyô bêŋ Pailat thohavloma, ma Pailat hanaŋ, “O ma avômalô Islael iniŋ kiŋ e?” Ma Yisu hanaŋ nena, “Intu êŋ, hatôm intu honaŋ.”   
\p
\v 12 \x * \xo 27:12 \xt Ais 53:7\x*Ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ ibi Yisu liŋkupik hathak abô lomaloma.  
\v 13 Êŋ ma Pailat hanaŋ, “Aisê! Miŋ holaŋô iniŋ abô ami ma o bônôŋ eka?”  
\v 14 Ma doŋtom yani bônôŋ iyom ma miŋ hanaŋ iniŋ abô viyaŋ ami. Ba intu Pailat hasoŋ kambom.   
\p
\v 15 Waklavôŋ Hale ba Hi nômbêŋ intu, ma avômalô ethak elam anyô koladôŋ te anêŋ athêŋ ek Pailat nêm vê. Ma Pailat hathak hêv ôpêŋ vê.   
\p
\v 16 Sondabêŋ êŋ ma anyô te anêŋ athêŋ nena Yisu Balabas hamô koladôŋ. Ma avômalô bêŋ anôŋ eyala ôpêŋ.  
\v 17 Aêŋ ba avômalô sapêŋ ethak doŋtom ma Pailat hanaŋ hik thêlô liŋ, “Yatak opalê te êndêŋ môlô, Balabas mena Yisu atu ba elam nena Mesia?”  
\v 18 \x * \xo 27:18 \xt Jon 11:47-48; 12:19\x*Pailat hayala nena ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê bêŋbêŋ leŋiŋdaŋ hathak Yisu ba intu idum abô ek yani ba hanaŋ aêŋ.   
\p
\v 19 Pailat halaŋô abô denaŋ ma yanavi hêv abô hadêŋ yani ba hanaŋ, “Bôkam ma yahayê niaviŋ te ba yahakô kambom. Aêŋ ba miŋ undum nômlate êndêŋ anyô thêthôŋ intu ami.”   
\p
\v 20 Ma doŋtom ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê bêŋbêŋ êlôk avômalô leŋiŋ ek nendam Balabas ma nenaŋ êndêŋ Pailat nena nijik Yisu vônô.  
\v 21 Aêŋ ba Pailat hanaŋ hik thêlô liŋ, “Yatak anyô ju êntêk yaŋ sê?” Ma avômalô elam, “Balabas.”  
\v 22 Ma Pailat hanaŋ hik thêlô liŋ hathak loŋbô nena, “Ma Yisu atu ba elam nena Mesia, yandum ôpêŋ aisê?” Ma sapêŋ elam nena, “Nijik vônô esak a!”  
\v 23 Ma Pailat hanaŋ, “Eka? Yani hadum malê kambom?” Ma doŋtom thêlô elam lôklala hathak loŋbô nena, “Nijik vônô esak a!”   
\p
\v 24 \x * \xo 27:24 \xt Lo 21:6-9\x*Pailat halaŋô thêlôniŋ kaêk ma hayê nena vovak bêŋ hadum ek imbitak ba anêŋ ku êŋ tem miŋ hik anôŋ ami. Êŋ ma yani hawa ŋaŋ ma hathik baŋ hamiŋ avômalô maleŋiŋ ma hanaŋ nena, “Ôpêntêk hama, ma môlôda unim malaiŋ ma miŋ yenaŋ malaiŋ ami!”  
\v 25 \x * \xo 27:25 \xt Ap 5:28\x*Ma avômalô sapêŋ enaŋ viyaŋ, “Yôv! Yêlô lôk yêlôaniŋ avômena iniŋ malaiŋ!”  
\v 26 Êŋ ma Pailat hatak Balabas ba hi. Ma hanaŋ ek nebali Yisu esak yak lôkmaŋgiŋ vêm ma hatak halôk ŋê vovak baheŋiŋ ek nijik vônô esak a.   
\s1 Ŋê vovak enaŋ abôma hathak Yisu  
\r (Mak 15:16-20; Jon 19:2-3)  
\p
\v 27 Pailat anêŋ ŋê vovak ewa Yisu ba i Pailat anêŋ unyak badêŋ kapô. Ma elam ŋê vovak sapêŋ êlêm ethak doŋtom ba ekalabu yani siŋ.  
\v 28 \x * \xo 27:28 \xt Luk 23:11\x*Ma ibi anêŋ nômkama thô ba hamiŋ liŋ popam. Ma ewa kiŋ anêŋ kwêv thalaleŋ daim te ma ik hathak yani.  
\v 29 Ma ewa yak lôkmaŋgiŋ atu ba epesaŋ hatôm kiŋ iniŋ kuluŋ ma ik halôk wakadôk. Ma etak kôm halôk yani baŋ vianôŋ ba havaloŋ hatôm kiŋ iniŋ kwandiŋ. Ma thêlô elek veŋiŋdôŋ lêlô hadêŋ yani ma enaŋ abôma nena, “Waklêvôŋ mavi, avômalô Islael iniŋ kiŋ!”  
\v 30 \x * \xo 27:30 \xt Ais 50:6\x*Ma vi êsôvwapôk hathak yani ma vi ewa kwandiŋ atu ba ik wakadôk hathak.  
\v 31 Ma enaŋ abôma hathak yani vêm ma ibi kwêv thalaleŋ atu thô ma ik yanida anêŋ kwêv daim hathak loŋbô. Ma elom yani ba i ek nijik vônô esak a.   
\s1 Ik Yisu hathak a  
\r (Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27)  
\p
\v 32 Ewa ba i ma êpôm anyô Sailini te ba anêŋ athêŋ nena Saimon halôk loŋôndê. Ma êpôviŋ ôpêŋ ek enja Yisu anêŋ alovalaŋaŋsiŋ.  
\v 33 Êŋ ma thêlô i êyô loŋ te anêŋ athêŋ nena Golgota, athêŋ êŋ anêŋ ôdôŋ nena Loŋ Leŋkadôk Lokwaŋ.  
\v 34 \x * \xo 27:34 \xt Sng 69:21\x*Loŋ êŋ ma thêlô ewa waiŋ ba eyelaŋ nôm maniŋ te halôk ma êv hadêŋ yani ek inum ek miŋ vovaŋ bêŋ anôŋ ami. Yani hanum dokte iyom ma hadô.  
\v 35 \x * \xo 27:35 \xt Sng 22:18\x*Êŋ ma thêlô ik yani loŋ hathak a. Vêm ma ibi valu ek nêgê nena opalêla intu tem neja anêŋ kwêv lo sôp. \fig |alt="soldiers casting lots" src="ubscl-22a.tif" size="col" loc="Mat 27:35" copy="UBS New Reader Series © United Bible Societies." ref="Matyu 27:35" \fig*  
\v 36 Vêm ma êlôk êmô ma eyabiŋ iniŋ ku êŋ.  
\v 37 Yani wakadôk vuliŋ ma eto abô atu ba idum anêŋ abô ŋama hathak ba eto nena,  
\q1 ÔPÊNTÊK MA YISU, AVÔMALÔ ISLAEL INIŊ KIŊ   
\p
\v 38 \x * \xo 27:38 \xt Ais 53:12\x*Ma êthôkwêŋ anyô vani lokwaŋju haviŋ. Êthôkwêŋ yaŋ hamiŋ Yisu baŋ vianôŋ, ma yaŋ hamiŋ baŋ vikeŋ.  
\v 39 \x * \xo 27:39 \xt Sng 22:7; 109:25\x*Ma avômalô takatu ba elom loŋôndê êŋ ba i ibi abôma hathak yani lôk itutuniŋ leŋiŋkadôk  
\v 40 \x * \xo 27:40 \xt Mat 26:61; Jon 2:19\x*ba enaŋ, “O atu ba honaŋ nena tem undiniŋ Wapômbêŋ anêŋ unyak matheŋ ma ondav esak loŋbô êtôm wak lô iyom e? Êŋ ma nêm oda bulubiŋ! O ma Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ, e? Êŋ ma otak alovalaŋaŋsiŋ ma ôlêm pik!”  
\v 41 Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê lôkauk hathak abô balabuŋ lôk avômalô iniŋ ŋê bêŋbêŋ, thêlô enaŋ abôma haviŋ ba enaŋ,  
\v 42 “Ôŋgô! Yani bôk hêv avômalô vi bulubiŋ, ma doŋtom miŋ hatôm nêm yanida bulubiŋ ami eka? Yani ma Islael iniŋ kiŋ e? Êŋ ma etak alovalaŋaŋsiŋ ba êlêm pik ek alalô nagê ba nanêmimbiŋ yani!  
\v 43 \x * \xo 27:43 \xt Sng 22:8\x*Ôpêŋ hêvhaviŋ Wapômbêŋ ba hanaŋ, ‘Ya Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ’. Yôv! Alalô nagê! Wapômbêŋ lahaviŋ nêm yani bulubiŋ e?”  
\v 44 Ma anyô kambom ju atu ba imiŋ alovalaŋaŋsiŋ haviŋ yani enaŋ abôma haviŋ.   
\s1 Yisu hama  
\r (Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30)  
\p
\v 45 Waklêvôŋ biŋ ma momaŋiniŋ hayô pik sapêŋ vôv ba hêk aleba hayô 3 kilok.  
\v 46 \x * \xo 27:46 \xt Sng 22:1\x*Habobo 3 kilok ma Yisu halam lôklala nena, “Eloi, Eloi, lama sabaktani?” Abô êŋ anêŋ ôdôŋ aêntêk, “Yenaŋ Wapômbêŋ, yenaŋ Wapômbêŋ, aisê ka hôdô ya?”  
\v 47 Ma avômalô vi atu ba imiŋ loŋ êŋ elaŋô abô êŋ ma enaŋ, “Yani halam Elia!”  
\v 48 \x * \xo 27:48 \xt Sng 69:21\x*Ketheŋ oyaŋ ma ŋê êŋ te hi ma hawa kapôk ba hasoŋ halôk waiŋ maniŋ. Ma hathôkwêŋ kapôk êŋ hathak apiyak te ba hêv hadêŋ yani ek inum.  
\v 49 Ma anyô vi enaŋ, “Dô! Alalô nagê vêmam! Yakô Elia tem êlêm nêm yani bulubiŋ la?”  
\v 50 Ma yani halam kaêk lôklala hathak loŋbô ma hatak dahô ba hi ma hama.   
\p
\v 51 \x * \xo 27:51 \xt Kis 26:31-33; Hib 10:19-20\x*Ma sôp bêŋ atu ba hamiŋ unyak matheŋ ek hayaŋ unyak kapô kisi ma hapup vose hi luvi hêk vuliŋ ba hayô vibiŋ. Ma duviaŋ hayôkwiŋ pik ma valu hapupup nenanena.  
\v 52-53 Ma siô abôlêk hakyav. Ma avômalô matheŋ sêbôk atu ba ema ma Wapômbêŋ hik i liŋ ba etak siô ma iviyô hathak loŋbô. Ma eyabiŋ Yisu anêŋ haviyô hathak loŋbô, êŋ ma thêlô lôkthô i unyak matheŋ Jelusalem. Ma avômalô bêŋ anôŋ êyê i.  
\v 54 Ma anyô vovak laik lôk ŋê vovak takatu ba eyabiŋ Yisu êmô êyê duviaŋ lôk nôm takatu ba habitak. Êŋ ma thêlô êkô kambom ba enaŋ nena, “Avanôŋ biŋ, ôpêntêk ma Wapômbêŋ anêŋ Nakaduŋ anôŋ!”   
\p
\v 55-56 \x * \xo 27:55-56 \xt Luk 8:2-3\x*Ma Malia anêŋ Magadala, ma Malia Jems lo Josep iniŋ talêbô, ma Sebedi anêŋ nakaduŋ luvi iniŋ talêbô, thêlô lôk avi bêŋ anôŋ imiŋ daim dokte ba êyê. Avi takêŋ bôk etak Galili ma eveŋ haviŋ Yisu ek êv yani sa.   
\s1 Elav Yisu  
\r (Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42)  
\p
\v 57-58 \x * \xo 27:57-58 \xt Lo 21:22-23\x*Yaŋsiŋ ma anyô lôk valuseleŋ bêŋ te anêŋ Alimatia ba anêŋ athêŋ nena Josep halêm hayê Pailat. Yani bôk halaŋô Yisu anêŋ abô ba hasopa ba intu hi hanaŋ hadêŋ Pailat nena, “Hatôm yanja Yisu anêŋ kupik e?” Êŋ ma Pailat hanaŋ hadêŋ ŋê vovak ba êv hadêŋ Josep.  
\v 59 Ma Josep hawa Yisu liŋkupik ba havuliv siŋ hathak sôp thapuk mabuŋ mavi te.  
\v 60 \x * \xo 27:60 \xt Ais 53:9\x*Ma hawa Yisu liŋkupik ba hi hadô hêk anêŋ siô lukmuk te. Siô êŋ ma elav valu abyaŋ ba epesaŋ ek nedav ŋê ŋama êndôk. Yôv ma habubi valu bêŋ te ba hik siô abôlêk siŋ hathak ma hi.  
\v 61 Ma Malia anêŋ Magadala, thai lôk Malia yaŋ, êmô saku ma êyê siô êŋ.   
\s1 Ŋê vovak eyabiŋ siô  
\p
\v 62 Waklavôŋ êpôpêk nômkama Sabat lêk hale ba hi yôv. Ma haviyô hayaŋ ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê Palisi i ek nêgê Pailat.  
\v 63 \x * \xo 27:63 \xt Mat 12:40; 16:21; Mak 9:31; 10:33-34; Luk 9:22; 18:31-33; Jon 2:19-21\x*Ma thêlô enaŋ, “Anyô bêŋ, yêlô leŋhabi nena anyô abôyaŋ atu hamô lôkmala denaŋ ma hanaŋ nena êtôm wak lô, ma tem nijik yani liŋ ba imbiyô esak loŋbô.   
\p
\v 64 “Ba intu nêm ŋê vovak ini ek neyabiŋ siô êtôm wak lô êŋ. Yakô yanida anêŋ ŋê ku ini neja anêŋ kupik vani ma nesau avômalô nena, ‘Wapômbêŋ lêk hik yani liŋ ba haviyô hathak loŋbô.’ Abôyaŋ êŋ ma tem kambom anôŋ ek yaŋ môŋ atu.”  
\v 65 Êŋ ma Pailat hanaŋ hadêŋ thêlô, “Mavi. Noja ŋê vovak doho ba unu ek nepesaŋ siô abôlêk êŋ ba majaŋ.”  
\v 66 Êŋ ma thêlô i ma ebalaŋ valu atu ba hamô siô abôlêk siŋ. Yôv ma thêlô enaŋ hadêŋ ŋê vovak, “Môlô nômô ek noyabiŋ siô êntêk.”   
\c 28  
\s1 Yisu haviyô hathak loŋbô  
\r (Mak 16:1-10; Luk 24:1-10; Jon 20:1-18)  
\p
\v 1 Sabat hale ba hi. Ma sonda êŋ anêŋ wak te môŋ hayô. Lôkbôk momaŋiniŋ ma Malia anêŋ Magadala lôk Malia yaŋ thai i ek nêgê siô.  
\v 2 Ma duviaŋ bêŋ hayô ek malê nena Anyô Bêŋ anêŋ aŋela te halôk anêŋ leŋ ba halêm ba habubi valu bêŋ atu vê ma hayô hamô loŋ ba hamô.  
\v 3 Anêŋ thohavloma hatôm damak ma anêŋ kwêv ma thapuk anêŋ dôêŋ.  
\v 4 Ma ŋê vovak êyê ba êkô kambom ba elowaliŋ. Ba êv yak êlôk êk êtôm ŋê ŋama.   
\p
\v 5 Êŋ ma aŋela hanaŋ hadêŋ avi ju êŋ, “Miŋ nôkô ami. Yahayala nena mamu ôbôlêm Yisu, ôpatu ba ik hathak a.  
\v 6 \x * \xo 28:6 \xt Mat 12:40; 16:21\x*Wapômbêŋ lêk hik yani liŋ yôv ba haviyô hathak loŋbô hatôm bôk ba hanaŋ. Yani miŋ hêk loŋ êntêk ami ma lêk hi yôv. Ma nôlêm ek ôŋgô loŋ atu ba yani hêk.  
\v 7 Mamu ketheŋ ba unu nonaŋ êndêŋ anêŋ ŋê ku nena, ‘Wapômbêŋ lêk hik yani liŋ hêk ŋama ba haviyô hathak loŋbô. Ma lêk hamôŋ ek môlô ba hi Galili. Ôyô loŋ êŋ ma tem nôpôm yani.’ Abô êntêk intu yahalêm hathak.”   
\p
\v 8 Avi ju êŋ elaŋô abô êŋ ba êkô, ma doŋtom thai leŋiŋmavi anôŋ haviŋ. Ma thai etak siô ma elaŋviŋ ketheŋ ba i ek nenaŋ abô êŋ êndêŋ anêŋ ŋê ku.  
\v 9 Ma Yisu hapôm thai ma hanaŋ, “Lôkbôk mavi.” Ma thai i evaloŋ vakapô ma êv yeŋ hadêŋ yani.  
\v 10 \x * \xo 28:10 \xt Mat 26:32\x*Êŋ ma hanaŋ, “Mamu miŋ nôkô ami ma unu nonaŋ êndêŋ yenaŋ aiyaŋ thêlô nena ini Galili. Loŋ êŋ ma tem thêlô nêpôm ya.”   
\s1 Ŋê vovak iniŋ abôyaŋ  
\p
\v 11 Avi ju êŋ eveŋ denaŋ ma ŋê vovak doho eyabiŋ siô êyô Jelusalem. Ma thêlô i hadêŋ ŋê bêŋbêŋ êbôk da ma enaŋ abô hathak duviaŋ lôk aŋela.  
\v 12 Ma ŋê bêŋbêŋ êbôk da lôk ŋê bêŋbêŋ ethak doŋtom ma epesaŋ abô ek nênêm valuseleŋ bêŋ anôŋ êndêŋ ŋê vovak.  
\v 13 Ma thêlô enaŋ hadêŋ ŋê vovak nena, “Môlô nonaŋ aêntêk êndêŋ avômalô, ‘Yêlô ek sôm ba athôŋ paliŋ ma Yisu anêŋ ŋê ku êlêm hadêŋ bôlôvôŋ ma ewa anêŋ kupik vani.’”  
\v 14 Ma thêlô enaŋ abô doho haviŋ hadêŋ ŋê vovak nena, “Anyô bêŋ Pailat halaŋô abô hathak nôm êŋ, ma yêlô tem napesaŋ abô imbiŋ yani ek môlô miŋ nôpôm malaiŋ ami.”  
\v 15 Ma ŋê vovak ewa valuseleŋ ma idum hatôm atu ba ŋê bêŋbêŋ enaŋ. Ma abô êŋ intu hi haveŋ Islael iniŋ loŋ sapêŋ ba enaŋ aêŋ aleba lêk.   
\s1 Yisu hêv ku hadêŋ anêŋ ŋê ku  
\r (Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23)  
\p
\v 16 \x * \xo 28:16 \xt Mat 26:32\x*Ŋê ku laumiŋ ba lahavute i Galili ma êyô dumlolê atu ba Yisu bôk hanaŋ yôv nena thêlô ini.  
\v 17 Thêlô êyê Yisu ma êv yeŋ hadêŋ yani. Ma doho êthôŋ paliŋ dokte ba leŋiŋhabi nena, “Êntêk ma Yisu mena mi e?”  
\v 18 \x * \xo 28:18 \xt Jon 13:3; Ep 1:20-22\x*Êŋ ma halêm ma hanaŋ hadêŋ i, “Wapômbêŋ hêv athêŋ bêŋ hadêŋ ya ek yayabiŋ leŋ lôk pik lôkthô.  
\v 19 \x * \xo 28:19 \xt Mak 16:15-16; Ap 1:8\x*Aêŋ ba môlô unu êtôm pik sapêŋ ma nundum avômalô sapêŋ ba nimbitak êtôm yenaŋ avômalô. Ma nusik thêlô êndôk ŋaŋ esak Wapômbêŋ lôk Nakaduŋ ma Lovak Matheŋ iniŋ athêŋ.  
\v 20 Ma nôndôŋ thêlô ek nesopa abô nômbêŋ atu ba bôk yahêv hadêŋ môlô yôv. Odaŋô! Tem yamô imbiŋ môlô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ endeba pik lo leŋ anêŋ daŋ.”