\id GAL - Malei-Hote NT [hot] -Papua New Guinea 2010 (DBL 2014) 
\h Galesia 
\toc1 Kapya atu ba Pol hato hi Galesia 
\toc2 Galesia 
\toc3 Gal 
\mt2 Kapya atu ba Pol hato hi  
\mt1 Galesia  
\imt1 Abô môŋ  
\ip Pol hato abô êntêk hi hadêŋ avômalô êvhaviŋ takatu ba êmô plovins Galesia. Bôk hamô haviŋ thêlô ba hanaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi bêŋ hadêŋ thêlô ba intu êvhaviŋ Yisu (Ap 16:6; 18:23). Thêlô bêŋ anôŋ ma miŋ ŋê Islael ami ma ŋê loŋ buyaŋ.  
\ip Haveŋ yam ma ŋê Islael doho êlêm ma enaŋ hadêŋ thêlô ek nebaloŋ Mose anêŋ abô balabuŋ loŋ lôk neŋgothe iniŋ kupik êtôm ŋê Islael ek nimbitak thêthôŋ ênjêk Wapômbêŋ ma. Pol halaŋô abô êŋ, ma hato kapya êntêk nena ŋê takatu ba êvhaviŋ Yisu Kilisi ma Wapômbêŋ halam i nena ŋê thêthôŋ. Ma ŋê takatu ba esopa balabuŋ iyom miŋ hatôm nimbitak thêthôŋ ami.  
\ip Hato hadêŋ 53 AD la.  
\c 1  
\s1 Pol hêv lamavi  
\p
\v 1 Ya ma aposel Pol. Avômalô la miŋ elam ya ek yandum ku êntêk ami lôk miŋ anyôla hêv ku êntêk hadêŋ ya ami. Yisu Kilisi lo Kamik Wapômbêŋ thai da êv ku êntêk hadêŋ ya, ôpatu ba hik Yisu Kilisi liŋ hêk ŋama.  
\v 2 Ya lôk aiyaŋ thêlô aêv kapya êntêk hadêŋ môlô avômalô ôdôŋ takatu ba ôêvhaviŋ ômô malak lôŋ nenanena anêŋ plovins Galesia.   
\p
\v 3 Alalôaniŋ Kamik Wapômbêŋ lôk Anyô Bêŋ Yisu Kilisi nênêm iniŋ wapôm lôk labali êndêŋ môlô.  
\v 4 \x * \xo 1:4 \xt Gal 2:20\x*Alalôaniŋ Kamik Wapômbêŋ anêŋ lahaviŋ ba Kilisi hêv yanida ek nêm alalô sa ek nêm kambom vê lôk epole kambom bôlôŋ êntêk anêŋ yak takatu ba havaloŋ alalô loŋ vê.  
\v 5 Aêŋ ba nambô Kamik Wapômbêŋ anêŋ athêŋ lôkmaŋgiŋ êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ. Avanôŋ!   
\s1 Abô Mavi ma doŋtom iyom  
\p
\v 6 Ya kapôlôŋ hasoŋ kambom nena ketheŋ oyaŋ ma môlô ôvôliŋ dômim hadêŋ ôpatu ba bôk halam môlô hathak Yisu Kilisi anêŋ wapôm ma lêk môlô osopa abô yaŋda.  
\v 7 \x * \xo 1:7 \xt Ap 15:1,24\x*Ma doŋtom abô êŋ ma miŋ Wapômbêŋ anêŋ abô ami. Yakô anyô doho lêk nendela môlônim auk ba nindum ek ninduviŋ Kilisi anêŋ Abô Mavi.  
\v 8 \x * \xo 1:8 \xt 1Ko 16:22\x*Odaŋô! Yêlôda anaŋ abô yaŋda mena aŋela la anêŋ malak leŋ hanaŋ abô yaŋda hadêŋ môlô ba miŋ hatôm Abô Mavi sêbôk ba yêlô anaŋ hadêŋ môlô ami, êŋ ma tem yandam Wapômbêŋ ek imbuliŋ ôpêŋ.  
\v 9 Bôk yêlô anaŋ hadêŋ môlô yôv ma lêk yahanaŋ hathak loŋbô. Anyô late hanaŋ Abô Mavi hadêŋ môlô ba miŋ hatôm atu ba bôk owa anêŋ yêlô ami, êŋ ma tem yandam Wapômbêŋ ek imbuliŋ ôpêŋ.   
\p
\v 10 \x * \xo 1:10 \xt 1Te 2:4\x*Ba yahanaŋ abô êŋ ek yandôk avômalô leŋiŋ lôk Wapômbêŋ la e? Mena yahadum ek avômalô nêgê ya nena mavi e? Yahanaŋ abô êŋ ba hatôm sêbôk atu ba yahadum ku ek avômalô nêgê ba nebam ya, êŋ ma ya miŋ Kilisi anêŋ anyô ku te ami.   
\s1 Pol hanaŋ anêŋ ku lavôŋ  
\p
\v 11-12 \x * \xo 1:11-12 \xt Mat 16:17\x*Aiyaŋ thêlô, yaleŋhaviŋ môlô noyala nena Abô Mavi atu ba yahanaŋ hadêŋ môlô, êŋ ma Yisu Kilisi da hik thô hadêŋ ya. Ma miŋ anyôla hanaŋ mena yahawa hêk anyôla anêŋ auk lôk miŋ anyôla hadôŋ ya hathak abô êŋ ami. Milôk.   
\p
\v 13 \x * \xo 1:13 \xt Ap 8:3\x*Môlô bôk olaŋô hathak yenaŋ bôk lo loŋ sêbôk ba yahasopa Islael iniŋ abô balabuŋ, ba yahêv vovaŋ bêŋ hadêŋ Wapômbêŋ anêŋ avômalô êvhaviŋ ba yahabuliŋ i.  
\v 14 \x * \xo 1:14 \xt Ap 22:3\x*Ma ya lôklokwaŋ ek yasopa bumalô iniŋ bôk lo loŋ ba yahatitiŋ Mose anêŋ balabuŋ aleba yenaŋ auk hamôŋ ek apenena muk Islael vi iniŋ.  
\v 15-17 \x * \xo 1:15-17 \xt Ais 49:1; Gal 2:7\x*Ma doŋtom Wapômbêŋ da hadum ba hik nakaduŋ thô hadêŋ ya ek yanaŋ Abô Mavi esak nakaduŋ bêŋ êndêŋ avômalô loŋ buyaŋ. Sêbôk ba yahamiŋ wakatik kapô denaŋ, ma bôk habi baŋ hayô hêk ya lôk halam ya yôv hathak anêŋ wapôm. Ba intu yaha Alebia vêm ma yahavôhalêm Damaskas hathak loŋbô. Miŋ yahanaŋ hik anyôla liŋ lôk yaha Jelusalem ek yaŋgê aposel takatu ba ibitak êmôŋ ek ya ami.   
\p
\v 18 \x * \xo 1:18 \xt Ap 9:26-27\x*Sondabêŋ lokwaŋlô hale ba hi, êŋ ma yaha daku Jelusalem ek yanaŋ abô imbiŋ Pita. Ma yahamô haviŋ yani hatôm wak laumiŋ ba labaheŋvi.  
\v 19 Ma doŋtom miŋ yahayê aposel vi ami ma yahayê Jems iyom, Yisu yaŋ molok.  
\v 20 Ba intu abô êntêk ba yahato hadêŋ môlô, ma yahanaŋ abô avanôŋ hamiŋ Wapômbêŋ ma. Ma miŋ abôyaŋ ami.  
\v 21 \x * \xo 1:21 \xt Ap 9:30\x*Vêm ma yaha plovins Silia lo Silisia.  
\v 22 Ma avômalô ôdôŋ takatu ba êvhaviŋ Yisu Kilisi êmô Judia êthôŋ ya paliŋ.  
\v 23 Thêlô elaŋô abô takatu ba avômalô vi enaŋ hathak ya iyom nena, “Sêbôk ma ôpêŋ hêv vovaŋ hadêŋ alalô ba habuliŋ abô êvhaviŋ. Ma doŋtom lêk hanaŋ abô êŋ bêŋ.”  
\v 24 Ma avômalô takêŋ êyê yenaŋ ku ba êbô Wapômbêŋ anêŋ athêŋ.   
\c 2  
\s1 Aposel êlôk hathak Pol anêŋ ku  
\p
\v 1-2 \x * \xo 2:1-2 \xt Ap 15:2\x*Sondabêŋ hatôm 14 hale ba hi yôv ma Wapômbêŋ miŋ hik anêŋ lahaviŋ thô ek yana Jelusalem. Aêŋ ba yahavôha daku hathak loŋbô. Ma Banabas hi haviŋ ya ma yahawa Titi haviŋ. Ma yahalam avômalô êvhaviŋ iniŋ ŋê bêŋbêŋ ba yêlô amô unyak kapô ma yahanaŋ yenaŋ ku lavôŋ hathak Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi atu ba yahêv hadêŋ avômalô loŋ buyaŋ ek yêlô sapêŋ kapôlôŋiŋ doŋtom ek ku êŋ injik anôŋ.  
\v 3 Ŋê bêŋbêŋ takêŋ elaŋô yenaŋ abô ba leŋiŋmavi hathak ma miŋ enaŋ nena yêlô naŋgothe Titi anyô Glik atu anêŋ kupik ami.  
\v 4 \x * \xo 2:4 \xt Gal 1:7; 5:1,13\x*Ku êŋ anêŋ ôdôŋ nena sêbôk ba aiyaŋ doho atu ba esopa abô yaŋda ivuŋ iniŋ auk ma ibitak êyô yêlô kapô ba êlêm ek neyala yêlôaniŋ auk esak Yisu Kilisi lôk aisê ba balabuŋ neŋgothe kupik miŋ havaloŋ alalô loŋ hathak loŋbô ami. Yakô iniŋ auk êŋ embaloŋ alalô loŋ ba namô balabuŋ vibiŋ esak loŋbô.  
\v 5 Ma yêlô miŋ alôk hathak ŋê êŋ iniŋ auk neŋgothe Titi anêŋ kupik ami, ma milôk ek Abô Mavi êŋ anêŋ anôŋ injik imiŋ môlô.   
\p
\v 6 Ma doŋtom ŋê bêŋbêŋ takêŋ miŋ eyabiŋ yenaŋ auk ami. Môlôda obam thêlô nena ŋê bêŋbêŋ ma doŋtom Wapômbêŋ miŋ hayê nômkama takatu ba hêk loŋ yaiŋ ami. Aêŋ ba yada yenaŋ auk nena thêlô ma ŋê bêŋbêŋ, êŋ ma nôm oyaŋ.  
\v 7 \x * \xo 2:7 \xt Ap 22:21\x*Ŋê bêŋbêŋ takêŋ êyê nena Wapômbêŋ bôk hêv ku yanaŋ anêŋ Abô Mavi bêŋ êndêŋ avômalô loŋ buyaŋ hatôm hêv ku hadêŋ Pita ek enaŋ êndêŋ avômalô Islael.  
\v 8 Wapômbêŋ hêv lôklokwaŋ êŋ hadêŋ Pita ek indum ku aposel êmô avômalô Islael malêvôŋ. Ma hêv lôklokwaŋ hadêŋ ya aêŋ iyom ek yandum ku aposel êmô avômalô loŋ buyaŋ malêvôŋ.  
\v 9 Jems lo Pita ma Jon ŋê takatu ba môlô ôyê hatôm ŋê bêŋbêŋ, thêlô takêŋ êyê nena Wapômbêŋ hêv anêŋ wapôm ek yandum ku êŋ imbiŋ. Ba intu ekam yai lôk Banabas ma ewa yai hatôm iniŋ iviyaŋ ek nandum ku êmô avômalô loŋ buyaŋ malêvôŋ ma thêlôda nindum ku nêmô avômalô Islael malêvôŋ.  
\v 10 \x * \xo 2:10 \xt Ap 11:29-30\x*Ma thêlô êv abô doŋtom iyom hadêŋ yai ek nanêm avômalô sawa takatu ba êvhaviŋ sa. Ku êŋ bôk haliŋ ya bô ba hapôviŋ ya ek yandum.   
\s1 Pol hanaŋ Pita anêŋ kambom bêŋ  
\p
\v 11 Sêbôk atu ba yahamô Antiok ma Pita hayô ba yai amô vêm ma hadum kambom te. Yahayê ma yahathaŋ yani nena,  
\v 12 \x * \xo 2:12 \xt Ap 11:3\x*“O ma anyô hothak hoaŋ nôm haviŋ avômalô loŋ buyaŋ takatu ba miŋ eŋgothe iniŋ kupik ami ma êvhaviŋ Yisu Kilisi. Ma doŋtom Jems anêŋ ŋê ku takatu ba evaloŋ auk neŋgothe kupik loŋ êyô, ma hôkô ba hôpôlik lôk hôvôliŋ dômim ek avômalô loŋ buyaŋ takêŋ.  
\v 13 Ma anêm auk lôkbaŋ êŋ havôv avômalô êvhaviŋ vi anêŋ Islael aleba havôv Banabas haviŋ.”   
\p
\v 14 Yahayê nena lêk etak Abô Mavi anêŋ loŋôndê ba eveŋ mayaliv, êŋ ma yahamiŋ piklêvôŋ ma yahanaŋ Pita bêŋ nena, “O ma anyô Islael te ma doŋtom lêk hôyô loŋ êntêk môŋ ma hotak avômalô Islael iniŋ kobom ba hoaŋ nôm mayaliv haviŋ avômalô loŋ buyaŋ. Ma doŋtom lêk huik auk êŋ liliŋ ba hudum ek osopa Mose anêŋ balabuŋ esak loŋbô ba hôpôlik hathak avômalô loŋ buyaŋ takêŋ. Aisê, hudum ek ôpôviŋ avômalô loŋ buyaŋ ek nesopa Mose anêŋ abô balabuŋ e?”   
\s1 Ôpatu ba hêvhaviŋ Yisu ma anyô thêthôŋ  
\p
\v 15 Yêlôaniŋ wakatik lo wakamik ma avômalô Islael ba yêlô ma miŋ abitak anêŋ avômalô loŋ buyaŋ takatu ba elam nena ŋê daluk ami.  
\v 16 \x * \xo 2:16 \xt Ap 15:10-11; Lom 3:20-28; Gal 3:11\x*Ma yêlô ayala nena ôpatu ba hêvhaviŋ Yisu Kilisi, ma Wapômbêŋ halam yani nena anyô thêthôŋ. Ma ôpatu ba hasopa Mose anêŋ abô balabuŋ, yani ma mi. Ma yêlô bôk abitak thêthôŋ hatôm avômalô loŋ buyaŋ hathak ale kapôlôŋiŋ liliŋ ba aêvhaviŋ Yisu Kilisi. Ma miŋ hathak abô balabuŋ ami ek malê nena abô balabuŋ miŋ hatôm indum ba anyôla imbitak thêthôŋ ami.   
\p
\v 17 Ma doŋtom anyôla hanaŋ nena balabuŋ ma nôm oyaŋ ma êvhaviŋ iyom intu nôm anôŋ ba hadum mayaliv, êŋ ma avômalô tem nêgê Kilisi êtôm kambom anêŋ alaŋ. Êŋ ma auk lokbaŋ anôŋ!  
\v 18 Yahavôliŋ yadômiŋ ek abô balabuŋ ma doŋtom haveŋ yam ma yahik auk êŋ liliŋ ba yahayê nena balabuŋ ma lêk nômbêŋ ba yahasopa. Êŋ ma hik thô nena ya ma anyô yahabuliŋ abô balabuŋ.  
\v 19 Lôk abô balabuŋ êŋ hik ya vônô ek batu yamô lôkmala imbiŋ Wapômbêŋ.  
\v 20 \x * \xo 2:20 \xt Gal 1:4\x*Bôk ik yai lôk Kilisi vônô hathak alovalaŋaŋsiŋ. Yada ma miŋ yahamô lôkmala hathak loŋbô ami. Ma doŋtom Kilisi da lêk hamô lôkmala hamô yakapôlôŋ. Lôkmala êŋ intu hamô yaleŋviŋkupik hatôm yahêvhaviŋ Wapômbêŋ Nakaduŋ, ôpatu ba lahaviŋ ya ba hêv i ek nêm ya sa.  
\v 21 Avômalô doho enaŋ nena yahanaŋ abôma hathak abô balabuŋ lôk yahavôliŋ yadômiŋ hadêŋ Wapômbêŋ anêŋ wapôm. Ma doŋtom miŋ yahadum aêŋ ami. Abô balabuŋ hadum ba alalô abitak thêthôŋ hêk Wapômbêŋ ma, êŋ ma Kilisi anêŋ ŋama lêk habitak hatôm nôm oyaŋ.   
\c 3  
\s1 Kobom nasopa balabuŋ lôk êvhaviŋ  
\p
\v 1 Galesia môlô avômalô molo. Ya bôk yahik Yisu Kilisi thô hadêŋ môlô yôv hatôm lêk môlô ôyê êthôkwêŋ hamiŋ alovalaŋaŋsiŋ ba opalê intu halela môlônim auk?  
\v 2 Yaleŋhaviŋ yandaŋô môlônim auk. Môlô bôk osopa balabuŋ ba owa Lovak Matheŋ? Mena olaŋô Abô Mavi lôk ôêvhaviŋ ba intu owa Lovak Matheŋ êŋ?  
\v 3 Môlô molo e? Lovak Matheŋ bôk hadum ku ba bôk ôêvhaviŋ yôv. Ma doŋtom môlô osoŋ nena miŋ ôyô uŋlôv ami denaŋ ba intu owa lôklokwaŋ hêk balabuŋ ek uŋgwik ku êŋ daŋ siŋ e?  
\v 4 Aêŋ ba malaiŋ takatu ba bôk ôpôm hêk ôêvhaviŋ êŋ ma nôm oyaŋ e? Yakô anôŋ êŋ la.  
\v 5 Môlô othak osopa abô balabuŋ ba intu Wapômbêŋ hêv Lovak Matheŋ lôk hadum nômbithi hêk môlô malêvôŋ e? Mi. Hêv hathak olaŋô Abô Mavi ba ôêvhaviŋ.  
\v 6 Môlô lemimimbi esak Ablaham. Bôk eto nena,  
\q1 “Ablaham hêvhaviŋ Wapômbêŋ anêŋ abô ba intu halam yani nena anyô thêthôŋ.” \rq Môŋ Anôŋ 15:6 \rq*   
\m
\v 7 Ba intu noyala nena ŋê takatu ba êvhaviŋ iyom intu Wapômbêŋ hayê thêlô hatôm Ablaham nali.  
\v 8 \x * \xo 3:8 \xt Stt 18:18; 22:18; Lom 4:3,16\x*Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ nena avômalô loŋ buyaŋ tem nênêmimbiŋ ba Wapômbêŋ endam i nena ŋê thêthôŋ hatôm bôk hanaŋ Abô Mavi êŋ bêŋ hadêŋ Ablaham nena,  
\q1 “Esak o iyom ma avômalô lodôŋlodôŋ anêŋ loŋ buyaŋ tem neja mek mavi.” \rq Môŋ Anôŋ 12:3 \rq*   
\m
\v 9 Ablaham ma ôpatu ba bôk hêvhaviŋ ba intu Wapômbêŋ hadum mavi hadêŋ yani. Ma avômalô takatu ba êvhaviŋ ma tem indum mavi êndêŋ i êtôm bôk hadum hadêŋ Ablaham.   
\p
\v 10 \x * \xo 3:10 \xt Lo 27:26\x*Avômalô takatu ba esoŋ nena esopa balabuŋ ma tem nimbitak thêthôŋ ênjêk Wapômbêŋ ma lêk êmô malaiŋ bêŋ kapô yôv. Hatôm bôk eto nena,  
\q1 “Avômalô takatu ba êv yak hathak abô balabuŋ bute lôk miŋ esopa balabuŋ takatu ba bôk eto hêk kapya balabuŋ dedauŋ mavi ami ma lêk êmô malaiŋ bêŋ kapô yôv.” \rq Lo 27:26 \rq*   
\m
\v 11 \x * \xo 3:11 \xt Gal 2:16\x*Ma buyaŋ hanaŋ nena,  
\q1 “Avômalô takatu ba êvhaviŋ intu ibitak thêthôŋ ba tem neja lôkmala.” \rq Habakuk 2:4 \rq*  
\m Aêŋ ba auk êntêk lêk habitak yaiŋ yôv nena abô balabuŋ miŋ hatôm indum ba avômalô nimbitak thêthôŋ ami. Milôk.  
\v 12 Ma bôk eto hathak abô balabuŋ nena,  
\q1 “Anyô hasopa abô balabuŋ sapêŋ,  
\q1 êŋ ma balabuŋ hadum ba ôpêŋ tem enja lôkmala.” \rq Wok Plis 18:5 \rq*  
\m Aêŋ ba êvhaviŋ miŋ hamô balabuŋ êŋ kapô ami.  
\v 13 \x * \xo 3:13 \xt Lo 27:26; Lom 8:3\x*Lôk eto abô buyaŋ nena,  
\q1 “Wapômbêŋ tem imbuliŋ ŋê takatu ba êthôkwêŋ hamiŋ alovalaŋaŋsiŋ.” \rq Lo 21:23 \rq*  
\m Ma Wapômbêŋ habuliŋ Kilisi ba intu hêv alalô vuli hêk balabuŋ anêŋ vovaŋ  
\v 14 ek avômalô loŋ buyaŋ tem nênêmimbiŋ Yisu Kilisi imbiŋ ba neja Lovak Matheŋ atu ba bôk habutiŋ abô hathak ek thêlô neja mek mavi takatu ba Wapômbêŋ bôk hêv hadêŋ Ablaham lôk anêŋ nali.   
\s1 Wapômbêŋ anêŋ tabô lôk balabuŋ  
\p
\v 15 Aiyaŋ thêlô, môlô lêk oyala alalôaniŋ kobom katô. Avak tabô ma hatôm nanêm vê, e? Mena hatôm nambak tabô yaŋ imbiŋ e?  
\v 16 \x * \xo 3:16 \xt Stt 12:7; 13:15; 24:7\x*Wapômbêŋ bôk havak abô haviŋ Ablaham lôk anêŋ su lukmuk yôv. Ma miŋ hanaŋ hathak su lukmuk lôkthô ami. Hanaŋ hathak doŋtom iyom. Su lukmuk êŋ intu Kilisi.   
\m
\v 17 \x * \xo 3:17 \xt Kis 12:40\x*Aêŋ ba Wapômbêŋ havak tabô haviŋ Ablaham. Ma sondabêŋ hatôm 430 hale ba hi ma abô balabuŋ hayô. Ba intu balabuŋ atu ba haveŋ yam miŋ hatôm edabêŋ Wapômbêŋ anêŋ abô atu vê ami. Bôk havak yôv haviŋ Ablaham ba lôklokwaŋ ba miŋ hatôm nêm vê ami.  
\v 18 \x * \xo 3:18 \xt Lom 4:14\x*Wapômbêŋ hêv anêŋ wapôm ba havak tabô ba hêv anêŋ lamavi hadêŋ Ablaham ma miŋ hêv hathak balabuŋ ami. Ba intu balabuŋ havatho lamavi êŋ loŋ, êŋ ma tem nêm tabô êŋ vê.   
\p
\v 19 \x * \xo 3:19 \xt Ap 7:38; Lom 5:20\x*Ma hêv balabuŋ eka? Avômalô idum kambom ba intu hêv balabuŋ halêm ek injik iniŋ kambom thô endeba Kilisi imbitak am, Ablaham anêŋ su lukmuk atu ba Wapômbêŋ havak abô hathak ek êlêm. Aŋela êv hadêŋ Mose ma Mose hi hêv hadêŋ avômalô.  
\v 20 Mose hamiŋ malêvôŋ ek avômalô Islael ma Wapômbêŋ. Ma doŋtom Wapômbêŋ ma doŋtom iyom ma yanida intu havak abô haviŋ Ablaham, ma miŋ hêv hadêŋ anyôla yaŋ ba hi hêv ami.   
\p
\v 21 \x * \xo 3:21 \xt Lom 8:2-4\x*Abô balabuŋ lôk evak tabô evaki vose e? Mi. Balabuŋ hatôm nêm lôkmala, êŋ ma tem nambitak thêthôŋ esak balabuŋ.  
\v 22 Ma doŋtom mi. Wapômbêŋ anêŋ abô hanaŋ nena avômalô pik sapêŋ idum kambom ba hatôm êmô koladôŋ te ek injik iniŋ kambom thô endeba nede kapôlôŋiŋ liliŋ ba nênêmimbiŋ Yisu Kilisi ek neja leŋiŋmavi sêbôk ba Wapômbêŋ havak abô hathak.   
\p
\v 23 \x * \xo 3:23 \xt Gal 4:3\x*Sêbôk ma alalô miŋ aêvhaviŋ ami ba intu abô balabuŋ hatôm alaŋ ek injik Kilisi thô êndêŋ alalô endeba nanêmimbiŋ yani am.  
\v 24 \x * \xo 3:24 \xt Lom 10:4\x*Abô balabuŋ ma hatôm kamik atu ba hayabiŋ alalô ek nanêmimbiŋ Kilisi endeba nambitak thêthôŋ am.  
\v 25 Ma loŋôndê êvhaviŋ lêk hayô yôv ba intu abô balabuŋ miŋ hayabiŋ alalô hathak loŋbô ami.   
\s1 Ŋê êvhaviŋ intu Wapômbêŋ nali  
\p
\v 26-27 \x * \xo 3:26-27 \xt Jon 1:12; Lom 6:3\x*Môlô ôêvhaviŋ Yisu Kilisi ba intu ithik môlô ma Kilisi ma hatôm kwêv atu ba ik hathak môlô ba môlô lôk Kilisi lêk ubitak doŋtom. Ba intu lêk ubitak Wapômbêŋ nali.  
\v 28 \x * \xo 3:28 \xt Lom 10:12\x*Aêŋ ba môlô ma lêk ôdôŋ te iyom. Ma miŋ nosoŋ nena môlô ma ŋê Islael mena ŋê Glik la ami. Lôk miŋ nosoŋ nena môlô ma ŋê udum ku hamô alaŋ vibiŋ mena môlô ŋê lôk alaŋsi mi ami. Ma miŋ nosoŋ nena môlô anyô mena avi ami. Milôk.  
\v 29 \x * \xo 3:29 \xt Lom 4:13\x*Môlô ma Kilisi anêŋ ba intu môlô ma Ablaham anêŋ limi takatu ba tem noja leŋiŋmavi takatu ba Wapômbêŋ bôk havak abô yôv ek nêm êndêŋ yani.   
\c 4  
\p
\v 1 Yenaŋ abô ma aêntêk. Okna te lambô anêŋ nômkama ma nakaduŋ anêŋ ma doŋtom tem miŋ enja ketheŋ ami. Yani ma alaŋ ma doŋtom okna denaŋ ba intu tem êmô êtôm ôpatu ba hadum ku hamô alaŋ vibiŋ vêmam.  
\v 2 Yani hamô ŋê takatu ba eyabiŋ yani vibiŋ ma miŋ hatôm enja anêŋ nômkama sapêŋ ami endeba êyô waklavôŋ atu ba lambô hatak am.  
\v 3 \x * \xo 4:3 \xt Kol 2:20\x*Ma yêlô Islael ma aêŋ iyom. Yêlô ma hatôm okna atu ba balabuŋ havaloŋ loŋ denaŋ  
\v 4 \x * \xo 4:4 \xt Jon 1:12-14; Lom 1:3\x*endeba Wapômbêŋ etak anêŋ waklavôŋ atu ba nêm Nakaduŋ êlêm am. Avi havathu yani ba habitak anyô ba hamô balabuŋ vibiŋ  
\v 5 ek nêm yêlô avômena seka takatu ba amô balabuŋ vibiŋ vê ek nambitak Wapômbêŋ anêŋ nali anôŋ.   
\p
\v 6 \x * \xo 4:6 \xt Lom 8:15-17\x*Ma môlô avômalô loŋ buyaŋ lêk ubitak Wapômbêŋ anêŋ nali haviŋ. Ba intu Wapômbêŋ hêv Nakaduŋ anêŋ Lovak Matheŋ halêm hamô alalôaniŋ kapôlôŋiŋ lôk Lovak Matheŋ êŋ hadum ba alalô alam kaêk nena, “Aba wakamik.”\f * \fr 4:6 \ft “Aba” êŋ ma abô Alam ba anêŋ ôdôŋ nena ‘kamik’.\f*  
\v 7 Aêŋ ba môlô ma nali ma miŋ hatôm ŋê idum ku hamô alaŋsi vibiŋ hathak loŋbô ami. Ba intu Wapômbêŋ hadum ba tem noja nômkama mavi êtôm nali ethak ewa.   
\s1 Pol lamalaiŋ ek avômalô Galesia  
\p
\v 8 Sêbôk atu ba miŋ oyala Wapômbêŋ ami, êŋ ma ŋgôkba hamô hatôm môlônim alaŋ. Ŋgôkba takêŋ ma miŋ wapômbêŋ anôŋ ami.  
\v 9-10 \x * \xo 4:9-10 \xt Lom 14:5; Kol 2:16\x*Ma lêk môlô osopa Wapômbêŋ. Ma doŋtom Wapômbêŋ da anêŋ ku nena bôk havôv môlô vê ba lêk ubitak yani anêŋ ma miŋ môlôda unim auk ami. Ma aisê ka môlô osopa Mose anêŋ balabuŋ hathak loŋbô? Ayôŋ lukmuk lôk ku kapô lôk sondabêŋ iniŋ balabuŋ ma êntêk osopa denaŋ. Ku takêŋ ma pulusikna lôk vaunena ma doŋtom havôv môlô halehi bumalô iniŋ auk pik hathak loŋbô. Ba lemimhaviŋ nôm takêŋ imbitak môlônim alaŋ esak loŋbô e? Môlôda.  
\v 11 Yaleŋ hik ya hathak môlô. Yakô ku taksêbôk ba yahadum ma lêk hêv yak ba miŋ hik anôŋ ami.   
\p
\v 12 Aiyaŋ thêlô, bôk yahabitak hatôm môlô ma yahatak avômalô Islael iniŋ balabuŋ. Ba intu yahalaŋ hadêŋ môlô ek numbitak êtôm ya. Sêbôk ma miŋ ôdô ya ami.  
\v 13 Môlô oyala nena yahapôm lijiŋ ma yahathôk ba yahanaŋ Wapômbêŋ anêŋ Abô Mavi môŋ anôŋ hadêŋ môlô.  
\v 14 Lijiŋ êŋ hêv malaiŋ hadêŋ môlô ma doŋtom owa ya thô hatôm owa Wapômbêŋ anêŋ aŋela te mena Yisu Kilisi da la thô. Ma miŋ ôvôliŋ dômim lôk ôpôlik hathak ya ami.  
\v 15 Yahayala katô nena môlô hatôm nômbi malemim daluk vê ba nônêm êndêŋ ya. Lemimmavi êŋ lêk hasôv ba hi êsê?  
\v 16 Yahanaŋ abô avanôŋ hadêŋ môlô ma ôpôlik hathak ya eka?   
\p
\v 17 Ŋê takêŋ maleŋiŋkilik ek môlô nôpôlik esak ya ma lemimimbiŋ i. Ma miŋ idum aêŋ ek môlô nôpôm nômla mavi ênjêk i ami.  
\v 18 Avômalô ethak êv leŋiŋmavi hadêŋ ŋê loŋ buyaŋ, êŋ ma mavi. Ma doŋtom miŋ yahamô haviŋ môlô ami, ma aisê ka môlô uluviŋ ku êŋ ma ôêv lemimmavi hadêŋ ŋê auk kambom takêŋ?  
\v 19 Yenaŋ avômena anôŋ, ya hatôm avi atu ba hawa vovaŋ hathak loŋbô ek embathu endeba Kilisi êmô môlô kapôlômim am.  
\v 20 Môlônim auk haliŋ ya ba intu yaleŋhaviŋ yasôk yamô imbiŋ môlô ek yatak abô lôklokwaŋ ma yanaŋ abô labali iyom.   
\s1 Abô loŋ kapô hathak Sela lo Haga  
\p
\v 21 Môlô takatu ba udum ek nômô Mose anêŋ abô balabuŋ vibiŋ ma yahadum ek yanaŋ injik môlô liŋ nena, “Môlô oyala abô balabuŋ anêŋ loŋôndê anêŋ daŋ sapêŋ e?”  
\v 22 \x * \xo 4:22 \xt Stt 16:15; 21:2\x*Eto nena Ablaham habi okna ju vê. Ma yanavi Sala da havathu yaŋ, yani ma alaŋ mi. Ma avi ku Haga havathu yaŋ, yani ma avi lôk alaŋ.  
\v 23 \x * \xo 4:23 \xt Lom 9:7-9\x*Ma Haga havathu nakaduŋ hathak ŋê pik iniŋ loŋôndê. Ma Sala ma havathu hathak Wapômbêŋ bôk havak abô haviŋ Ablaham yôv.   
\p
\v 24-25 Avi ju êntêk ma abô loŋ kapô hathak ik tabô lokwaŋju thô. Tabô yaŋ ma evak hêk dum Sainai hamô loŋ Alebia kapô. Haga ma hatôm tabô atu ba havathu nali ba idum ku êmô alaŋsi vibiŋ. Ma avômalô Islael takatu ba êmô Jelusalem, thêlô êmô balabuŋ vibiŋ hatôm ŋê lôk alaŋsi takêŋ. Aêŋ ba tabô êŋ ma Haga ma Haga êŋ ma malak Jelusalem bôlôŋ êntêk.   
\p
\v 26 \x * \xo 4:26 \xt Hib 12:22; ALK 21:2,10\x*Ma tabô yaŋ ma avi atu ba alaŋ mi, êŋ ma Jelusalem atu ba hamô malak leŋ ma yani miŋ hadum ku hamô alaŋ vibiŋ ami. Yani ma alalôaniŋ wakatik.  
\v 27 Hatôm bôk eto nena,  
\q1 “O avi yamu, miŋ howa avômena ami,  
\q2 ômô lôk lemmavi.  
\q1 Ma o avi atu ba miŋ howa vovaŋ ek ombathu avômena ami,  
\q2 nêm yeŋ lôk lemmavi lôk lêlô,  
\q1 ek malê nena o avi yamu, nalumi lêk bêŋ anôŋ  
\q2 hamôŋ ek avi lôk anyô atu.” \rq Aisaia 54:1 \rq*   
\p
\v 28 \x * \xo 4:28 \xt Stt 15:4-5; Lom 9:7\x*Aiyaŋ thêlô, Wapômbêŋ havak abô ba Aisak habitak. Ma môlô lêk ubitak aêŋ iyom.  
\v 29 \x * \xo 4:29 \xt Stt 21:9\x*Ma okna yaŋ atu ba habitak hathak ŋê pik iniŋ loŋôndê hêv vovaŋ hadêŋ yaŋ atu ba evathu hathak Lovak Matheŋ. Lêk êntêk aêŋ iyom.  
\v 30 Ma doŋtom Wapômbêŋ anêŋ kapya hanaŋ aisê?  
\q1 “Nakaduŋ yaŋ atu ba talêbô ma alaŋ mi tem enja lambô anêŋ nômkama.  
\q1 Ma yaŋ atu ba talêbô hamô alaŋ vibiŋ ma mi.  
\q1 Ba intu nêm avi êŋ lôk anêŋ nakaduŋ vê.” \rq Môŋ Anôŋ 21:10 \rq*   
\m
\v 31 Aêŋ ba aiyaŋ thêlô, alalô ma avi alaŋ atu anêŋ nali. Ma miŋ avi lôk alaŋsi anêŋ nali ami.   
\c 5  
\s1 Kilisi hêv alalô vê hêk balabuŋ  
\p
\v 1 Kilisi hêv alalô vê hêk balabuŋ ek balabuŋ miŋ eyabiŋ alalô ami. Aêŋ ba numiŋ lôklokwaŋ ek balabuŋ miŋ imbitak alalôaniŋ alaŋ esak loŋbô ami.   
\p
\v 2 Nodaŋô! Ya Pol yahanaŋ hadêŋ môlô nena noŋgothe unim kupik, êŋ ma Kilisi anêŋ ku tem imbitak êtôm nôm oyaŋ.  
\v 3 Ma yahanaŋ hathak loŋbô nena opalêla takatu ba eŋgothe iniŋ kupik, ma balabuŋ anêŋ ku miŋ hama ami ma lôkmala denaŋ ek nesopa lôkthô.  
\v 4 Aêŋ ba ôpatu ba hasopa balabuŋ ek imbitak thêthôŋ, êŋ ma hatôm hadabêŋ yanida kisi hêk Kilisi anêŋ wapôm. Lôk hêv yanida vê hêk Kilisi.  
\v 5 Ma doŋtom Lovak Matheŋ hadum ba alalô aêvhaviŋ ba apôviŋ thêthôŋ atu ba aêv maleŋiŋ hathak ek êlêm.  
\v 6 \x * \xo 5:6 \xt 1Ko 7:19; Gal 6:15\x*Eŋgothe kupik mena miŋ eŋgothe kupik ami ma alalô takatu ba aêvhaviŋ Yisu Kilisi ayê nena nôm oyaŋ. Êvhaviŋ ma nômbêŋ ba hik anêŋ anôŋ ma leŋiŋhaviŋ avômalô vi.   
\p
\v 7 Sêbôk ma môlô olaŋviŋ mavi. Ma opalê intu lêk hathale môlô thô ba ôêv yak hathak abô avanôŋ?  
\v 8 Auk êŋ miŋ halêm anêŋ ôpatu ba halam môlô ami.  
\v 9 \x * \xo 5:9 \xt 1Ko 5:6\x*Yis dokte iyom hatôm idum polom isiŋ bêŋ.  
\v 10 \x * \xo 5:10 \xt 2Ko 11:15; Gal 1:7\x*Ma doŋtom yahayala nena môlô ma Anyô Bêŋ anêŋ avômalô ba tem miŋ nobaloŋ auk yaŋ ami. Ma opalê atu ba habuliŋ môlônim auk tem enja anêŋ vuli.   
\p
\v 11 Aiyaŋ thêlô, avômalô doho esoŋ nena yahavatho auk neŋgothe kupik loŋ hatôm sêbôk ba yahasopa abô balabuŋ. Ma doŋtom yahavatho auk neŋgothe kupik loŋ, êŋ ma tem miŋ avômalô takêŋ nesaŋ ya ami. Lôk yahalôk ek neŋgothe kupik, êŋ ma yahêv alovalaŋaŋsiŋ atu ba avômalô êpôlik hathak vê.  
\v 12 Ma ŋê takatu ba ibuliŋ môlônim auk, êŋ ma mavi ek neŋgothe iniŋ kupik lôk nimbi thalôk vê imbiŋ!   
\p
\v 13 \x * \xo 5:13 \xt 1Pi 2:16\x*Yenaŋ aiyaŋ thêlô, Wapômbêŋ halam môlô ba hapole môlô vê hêk abô balabuŋ anêŋ ku. Balabuŋ miŋ hayabiŋ môlô hathak loŋbô ami ba intu miŋ nodenu kapôlômim bô esak loŋbô ami. Mi. Lemimimbiŋ avômalô vi ba nônêm i sa.  
\v 14 \x * \xo 5:14 \xt Lom 13:9\x*Balabuŋ sapêŋ anêŋ ôdôŋ ma doŋtom iyom nena,  
\q1 “Lemimbiŋ anyô yaŋ êtôm lemhaviŋ oda.” \rq Wok Plis 19:18 \rq*   
\m
\v 15 Môlô hatôm avuŋ yatap ba othaŋ am mayaliv ba intu noyabiŋ am. Yakô môlôda numbuliŋ am.   
\s1 Lovak Matheŋ anêŋ loŋôndê  
\p
\v 16 Yahanaŋ nena nosopa Lovak Matheŋ ek lemvimkupik anêŋ thethaŋak miŋ imbi alak imiŋ môlô ami.  
\v 17 \x * \xo 5:17 \xt Lom 7:15-23\x*Kapôlôŋiŋ bô hapôlik ek Lovak Matheŋ anêŋ auk ma Lovak Matheŋ hapôlik ek kapôlôŋiŋ bô anêŋ thethaŋak. Nôm ju êŋ ethak ik i aleba môlô miŋ hatôm nundum ku mavi takatu ba môlô lemimhaviŋ ek nundum ami.  
\v 18 Ma doŋtom môlô lêk osopa Lovak Matheŋ anêŋ abô ba intu miŋ ômô abô balabuŋ vibiŋ ami.   
\p
\v 19 \x * \xo 5:19 \xt 1Ko 6:9-10\x*Kapôlôŋiŋ bô anêŋ bôk lo loŋ atu ba havôv avômalô ma aêntêk. Sek waliliŋ lôk anyô lo avi maleŋiŋkilik ek i ma kobom mama lomaloma  
\v 20 lôk êv yeŋ hadêŋ ŋgôkba lôk êbôk siniŋ ma ik vovak ba leŋiŋmaniŋ lôk kapôlôŋiŋ kambom ba ethaŋ i ma leŋiŋdaŋ ba idum paloŋ lôk enaŋ abô lôk vovak ek nembak i vose.  
\v 21 Ma maleŋiŋkilik hathak nômkama lôk inum waiŋ ba molo ma êbôi ba elam kaêk mayaliv lôk idum kambom lomaloma haviŋ. Nôm takêŋ bôk yahanaŋ hadêŋ môlô yôv, ma lêk yahanaŋ hathak loŋbô nena avômalô takatu ba idum aêŋ tem miŋ hatôm nimbitak nêyô Wapômbêŋ anêŋ loŋ lôkliŋyak kapô ami. Mi anôŋ.   
\p
\v 22 Ma doŋtom Lovak Matheŋ anêŋ bôk lo loŋ atu ba hik anôŋ ma aêntêk. Leŋiŋhaviŋ i lôk leŋiŋmavi haviŋ i ma êmô yôhôkna lôk êmô maliŋyaô ma êv avômalô vi sa lôk idum mavi hadêŋ i ma êmô batôŋ oyaŋ  
\v 23 lôk etauviŋ i ma ipuki loŋ. Ma balabuŋ la miŋ hêk kobom takêntêk êŋ loŋ siŋ ami.  
\v 24 \x * \xo 5:24 \xt Lom 6:6; Kol 3:5\x*Ma Yisu Kilisi anêŋ avômalô bôk ik kapôlôŋiŋ bô lôk thethaŋak takatu ba habi alak hamiŋ i vônô hathak alovalaŋaŋsiŋ.  
\v 25 Lovak Matheŋ lêk hayabiŋ alalô ba intu nasopa vaŋgwam.  
\v 26 \x * \xo 5:26 \xt Plp 2:3\x*Ma miŋ alalô nambôi lôk nambi anyô yaŋ la ek injik vovak ma leŋiŋdaŋ ami.   
\c 6  
\s1 Kobom mavi anêŋ ôdôŋ  
\p
\v 1 \x * \xo 6:1 \xt Mat 18:15\x*Aiyaŋ thêlô, môlônim anyô hêvhaviŋ te hadum kambom, êŋ ma môlô takatu ba osopa Lovak Matheŋ nonaŋ abô yaô ek nôbôv yani êmbôlêm esak loŋbô. Ma oyabiŋ o ek miŋ êmbôv o ami.  
\v 2 \x * \xo 6:2 \xt Lom 15:1\x*Nônêm avômalô takatu ba ewa malaiŋ sa. Êŋ ma hatôm hosopa Kilisi anêŋ balabuŋ.  
\v 3 Alalô lôkthô ma ŋê athêŋ mi. Ba intu anyô te hasoŋ nena yani anyô lôk athêŋ bêŋ, êŋ ma hasau yanida.  
\v 4 Anyô tomtom nêsôi ba neya ek leŋiŋmavi esak iniŋ kobom ma miŋ netatale anyô vi ami.  
\v 5 \x * \xo 6:5 \xt Lom 14:12\x*Aêŋ ba môlôda tomtom noja unim vak atu ba Wapômbêŋ hêv hadêŋ o.   
\p
\v 6 \x * \xo 6:6 \xt 1Ko 9:11,14\x*Ma nuŋgwik anêm nômkama mavi sam êndêŋ kêdôŋwaga takatu ba êdôŋ môlô hathak Wapômbêŋ anêŋ abô.   
\p
\v 7 \x * \xo 6:7 \xt Lom 8:13\x*Nôm alêla takatu ba ovatho halôk unim ku intu tem nodav. Ba intu miŋ nosoŋ nena hatôm nosau Wapômbêŋ esak nômla ami. Mi anôŋ. \fig |alt="two women planting garden" src="Garden14.TIF" size="col" loc="Gal 6:7" ref="Galesia 6:7" \fig*  
\v 8 Ma ôpatu ba hapaliv kapôlôŋiŋ bô anêŋ vêk ma tem enja anêŋ anôŋ ma ŋama. Ma ôpatu ba hapaliv Lovak Matheŋ anêŋ vêk ma tem enja anêŋ anôŋ ma lôkmala atu ba êmô êtôm wak nômbêŋ intu sapêŋ.  
\v 9 Alalô nandum ku lôklokwaŋ ma miŋ natak ku takêŋ ami ek naja anêŋ anôŋ mavi êndêŋ anêŋ waklavôŋ. Ba intu alalô miŋ kapôlôŋiŋ egiap ek nandum mavi lomaloma ami.  
\v 10 Aêŋ ba alalô napôpêk i ek nandum kobom mavi êndêŋ avômalô sapêŋ. Ma nandum kobom êŋ mathalaleŋ êndêŋ ôdôŋ takatu ba êvhaviŋ.   
\s1 Abô anêŋ daŋ  
\p
\v 11 Môlô ôyê abô anêŋ daŋ êntêk ba eto bêŋbêŋ ma yahato hathak yada yabaheŋ.   
\p
\v 12 Ŋê takêŋ êkô ek neja vovaŋ esak Kilisi anêŋ alovalaŋaŋsiŋ. Ba intu eyanda môlô ek noŋgothe unim kupik ek thêlô nêmbôi esak nômkama takatu ba hamô yaiŋ iyom.  
\v 13 Ŋê takatu ba êlôk hathak auk neŋgothe kupik, ma thêlôda miŋ esopa balabuŋ lôkthô ami. Ma doŋtom idum ek môlô noŋgothe kupik ek avômalô vi nêgê ba nênêm athêŋ lôkmaŋgiŋ êndêŋ i.  
\v 14 Ma Yisu Kilisi hama hathak alovalaŋaŋsiŋ. Ba intu hik auk pik vônô aleba yahathôŋ auk êŋ paliŋ. Ma hik ya vônô aleba auk pik hathôŋ ya paliŋ aêŋ iyom. Aêŋ ba yada tem yambôya esak alalôaniŋ Anyô Bêŋ Yisu Kilisi anêŋ alovalaŋaŋsiŋ iyom.  
\v 15 \x * \xo 6:15 \xt Gal 5:6; 2Ko 5:17\x*Eŋgothe kupik mena miŋ eŋgothe kupik ami, êŋ ma nôm oyaŋ. Nômbêŋ ma alalô lêk abitak avômalô lukmuk.  
\v 16 Yôhôk lôk nanêm kapôlôŋiŋ ni êndêŋ avômalô takatu ba esopa abô êŋ, thêlô ma Wapômbêŋ anêŋ avômalô Islael anôŋ.   
\p
\v 17 \x * \xo 6:17 \xt 2Ko 4:10\x*Ma yôv. Pôpô takatu ba yahawa hathak Yisu hêk yaleŋviŋkupik ma hatôm. Ba intu notak nôm takêŋ ek miŋ nêm malaiŋ êndêŋ ya esak loŋbô ami.   
\p
\v 18 Aiyaŋ thêlô, Anyô Bêŋ Yisu Kilisi anêŋ wapôm eyabiŋ môlônim dahôlômim. Avanôŋ.