\id ROM KuB \toc2 Romans \toc1 Romans \mt1 Romans \c 1 \s1 Ngaye Paul Ngabimbom Nahni Djurra \sr Romans 1:1-7 \p \v 1 Ngaye Paul wanjh ngabimbun nahni djurra ngudberre nawu bininj ngurrihni kore kunred Rome, ngudda nawu God ngunmarnedjareminj ngudberre. Ngaye munguyh ngadjalmarnedurrkmirri nuye nawu Christ Jesus. God ngankayhmeng ngaye dja mak nganmarnbom ngayimerranj nuye apostle. Nungka nganwong mahni kore ngarrurrkmirri ba bu ngabenmarnemulewan bininj manbu manmak kunwok kore Godbeh. \v 2 Mahni manmak duninjh kunwok kabimbuyindi kore God benyingkihwokwong nawu birriyungkihni prophets ba bu birribimbuni djurra kore God kunwok nuye. \v 3 Mahni kunwok manmak kabimulewan nawu beywurd nuye God, nawu yimerranj bininj duninjh, bu kore David bikebmawahmeng nawu nuye namud. \v 4 Dja nungka wanjh dolkkang kore kundowikenh, dja nuye Namalngmakkaykenh wanjh kabimulewan dja karriwoybukwon bu nungka wanjh God nuye Beywurd nawu kundulkarre rowk kakarrme, Jesus Christ nawu Kawohrnan Rowk kadberre. \v 5 Wanjh God kankongibom rowk kadberre dja nganmarnbom apostles, ba bu ngarrbenmarnemulewan birridjalwern bininj nawu bedda minj Jews bu kabirriwoybukwon Jesus kore kabirriwokmarrkmang nungka, dja mak kabirringeyburlume nuye. \v 6 Ngaye wanjh marnehmarneyime ngudda ngudberre nawu ngurrini kore kunred Rome dja God ngunkayhmeng ngudberre, ba ngurriyimerran warridj Jesus Christ bininj nuye. \v 7 Nungka nawu ngunmarnedjare ngudberre dja mak kadjare ngudda nuyekih bininj. Ngaye ngadjare God nawu Ngabbard, dja mak nawu Kawohrnan Rowk Jesus Christ bu ngunmarneyime kunmak duninjh dja mak ngunwon kunmodmikenh nuye dorrengh. \s1 Paul Kadjare Bu Kabendjahwon Nawu Yiwarrudj Bininj Kore Rome \sr Romans 1:8-15 \p \v 8 Kuhni bu ngahdokmiwe werrk kore ngadjare marneyime ngudberre kuninjkunu. Birriwarlahkenh nawu bininj ngundiwobekkang ngudberre bu ngurriwoybukwon nawu Jesus Christ, wanjh ngaye ngahdi yiwarrudj kore kunngey nuye dja ngaye ngadjalmanjbun God bu ngudda ngudberre. \v 9-10 Ngaye ngadjalnjilngmak duninjh bu kuninjkunukenh kore ngawernhdurrkmirri nuye God bu munguyh ngabenmarnemulewan bininj bu beywurdkenh nuye. Dja mak God kaburrbun bu ngaye ngayime kunwoybuk duninjh bu ngamulewarren. Kaluk ngaye ngahdi yiwarrudj ngudberre munguyh. Ngaye kaluk ngadjawan God bu kadjare bolkkime nganmunkewe kore ngudda. Wardi bu nganmarnebolhmarnbun ba ngamre. \v 11 Ngaye wanjh ngadjaldjare bu nan ngudberre, ba bu won ngudberre yehyeng nawu Namalngmakkaykenh kanwon kadberre, manbu ngunmurrngrayekwon. \v 12 Bu ngaye kuhni ngayime, ngaburrbun nawu ngad karribengyolyolmerrimen kore karrimarneyimerren bu karriwernhwoybukwon Jesus. \v 13 Mah nawu karridanginj, kandibekka, ngaye ngadjare bu kuninjkunu ngurriburrbun bu ngaye wanjh ngadjaldjareni bu yimankek ngamrawinj kerrngehkenh, dja kunwern bu ngandahmeng. Wanjh ngaye ngadjare ngabenmarnbun nawu bininj ngurrihni kunmekbe kore Rome ba bu kabirrimunkekadjung Jesus, yiman kayime korroko ngabenmarnbuni birriwern bininj nawu bedda minj Jews. \p \v 14 Kaluk God nganmarnewokkurrmerrinj bu ngaye ngabenmarnemulewan kunwok kunmak bedberre bininj nawu kabirriwokdi Greek kunwok dja mak bininj nawu kabirriwokdi kunwokbubuyika kunwok. Nungka wanjh nganmarnedjareminj ngaye ngabenyikan nawu bininj birriwernhmayaliwern duninjh dja mak bininj nawu birrimayaliyak. \v 15 Bu kunmekbekenh kuninjkunu ngaye ngadjare ngamre ngudberre nawu ngurrihni kore Rome bu marnemulewan kunwok kunmak. \s1 Manbu Kunwok Kunmak, Makka Kakarrme Kundulkarre Rowk \sr Romans 1:16-17 \p \v 16 Ngaye minj ngayemengalme bu ngabenbengdayhke birriwern bininj mahni kunwok kunmak. Maninjmanu kunwok kakarrme kundulkarre nuye God, wanjh kabenngehke bininj nawu kabirriwokbekkan dja kabirriwoybukwon. Ngayime nawu Jew bininj nayuhyungkih, dja yerrekah bininj nawu minj bedda Jews. \v 17 Mahni kunwok kunmak kumdolkkang kore Godbeh. Bu bininj kabirriwoybukwon kunwok kunmak, wanjh kunukka God kabenmakwan birrimekbe nawu bininj, dja kabenmarnmarnbun ba bu bedda birrimak munguyh munguyh. Kunmekbekenh bu kuninjkunu kabimbuyindi kore kahyime, “Bu nangale bininj kabiwoybukwon God, wanjh nakka God kabimarneyime namak, dja mak nungka kabimalngkerrngehme.” [Habakkuk 2:4] \s1 God Kandung Kadberre Karriwarlahkenh Bininj Rowk \sr Romans 1:18-31 \p \v 18 God kanbukkabukkan kadberre kore heavenbeh bu bolkkime wanjh nungka kabendung bininj nawu minj kabirridjare kore nungka dja mak kabirridjalyime kunwarrehwarre duninjh. Birrimekbe birriwarre bininj wanjh yiman kayime kabirriwokwarlkkan manbu kunwoybukkenh. \v 19 Birriburrbuyi God, bu nungka benbukkabukkani bedberre bu djal mandjad, wanjh woybukkih, kabirridjalburrbun. \v 20 God marnbom kondah kunrorre dja mak yehyeng rowk. Dja bininj rowk birrinang kore nungka marnbom, wanjh birriburrbuni bu God dingihdi, dja kundulkarrekimukni duninjh. Minj birridarrkidnayinj, dja med, birridjalburrbuni bu woybukkih God kahdi. Dja bonj, minj bedda birriwokmarrkmayinj bu djal burudjang. \p \v 21 Bedda birriburrbuni nawu God, dja ngaleng minj bedda birriburlumeninj nuye, dja mak minj birrimanjbuyinj kore nungka. Dja ngaleng bedda birrimayaliwarreworrinj dja birridjalburrbuni yiman kayime birrihni kore kubolkmunun. \v 22 Bedda birridjalwernhburlumerreni bu bedmandeleng birriyimi birrikodjkuludjadni. Dja ngaleng bedda kunu birridjalbengwarr. \v 23 Bedda minj birrimarnediwirrinj yiwarrudj kore namakkaykenh duninjh God nawu kahdjaldarrkid munguyh munguyh. Burrkyak. Bedda birrimarnbuni nawu bedman bedberre gods yiman kabirrikukrohrok bininj nawu kabirridowerren, dja mak mayhmayh, dja mayh rowk dja mak yiman nayin! \p \v 24 Kunmekbekenh bu God bendjalbawong bedberre ba bu birrikurduyimi kore bedman birridjareni, dja kunburrk bedberre birriwarreworreni bu kunwarre birridjaldjareni kore kunburrk djareni. \v 25 Njalekenh bu kuhni kurduyimerranj? Kunmekbekenh bedda birribawong kunwok manwoybukni manbu God kabiyolyolme, dja birriwoybukwoni manu benkoweng bedberre. Bedda birrimarneboddangeni yeng kurorrekenh nawu God marnbom, dja wanjh birrimarnedurrkmirri. Minj kabirrimarnedurrkmirri dja minj kabirrimarneboddan God nawu marnbom yehyeng rowk, nawu karriburlumen bu munguyh munguyh. Amen. \p \v 26 Wanjh kunmekbekenh bu kuninjkunu God bendjalbawong bedberre kore kabirridjalkurduyime kunwarrehwarre. Kaluk daluk warridj bindibawong binihbininj, dja wanjh birrimarreni bedmandeleng bu kunwarre birriyimi dalukdeleng. \v 27 Dja mak binihbininj bindibawong daluk, dja birridjaldjareni birridjirdmarreni bu birriyoy bu djalbininjdeleng. Bedda birridjaldjareni kore birrikurduyimi kore kunwarrekenh. Bedda birrikurduyimi kundjalwarre duninjh kore kunburrk bedberre, dja wanjh birridowerrinj, kore God bendungi. \v 28 Wanjh bedda yimankek birriyimerrinj God nawu djalburrkyak, wanjh God bendjalbawong bedberre bu birrimayaliwarreminj dja wanjh birrikurduyimi kunwarre duninjh kore God minj kadjare. \v 29 Bedda birridjalwernhmayaliwernminj duninjh kore kunbubuyika kunwarrehwarrekenh. Bolkkime bedda nawu kabirridjaldjarewern, dja mak kabirrikirnwerren. Bedda wanjh birrimarndeyi. Kaluk kabirridjare kunyid, dja mak kabirridjalkurrehkurren, dja mak kabirridjare kabindiwarrewon birribuyika bininj. Bedda mak kabindidjalyolyolme nawu birribuyika. \v 30 Bedda mak kabirrikowerren kore bininj birribuyika, dja mak kabirriwidnan God. Kabirriyime bu bedda yimankek birringeykimuk, dja kabirridjalbangmen. Bedda mak kabirridjalburlumerren bu bedmandeleng, dja kabirriyawarren bu kunwarre kunkerrngekenh kabirriyime. Bedda minj kabindiwokmarrkmang nawu bedberre kornhkornkumo dja ngalbabadjan. \v 31 Bedda wanjh yiman birrimayaliyak, dja kabirrikurren kore kabirriyime. Bedda nawu birrimimkongiyak dja mak minj kabindikongibunkenh bedberre. \v 32 Kaluk bedda kabirriburrbun kore baleh God kayime bu kabendjadme kore mandjad duninjh bininj nawu kuhni kabirrikurduyime. Nungka yimeng bu bininj nawu kakurduyime bu kuninjkunu wanjh nakka kadjaldowen. Dja bonj, bedda kabirridjalkurduyime kunwarre, dja mak kabindiburlume nawu birrimekbe bininj kore bedda warridj kabirrikurduyime kunwarre. \c 2 \s1 God Kandjadme Kore Mandjad Dja Mak Kunwoybuk Dorrengh \sr Romans 2:1-16 \p \v 1 Dja ngaye yolyohyolyolme ngudda ngudberre, yiddok ngudda wanjh ngurrbenyolyolme dja ngurrbendjadme nawu birribuyika bininj nawu kabirrikurduyime kore kunwarre? Wanjh ngudda ngurrirohrok! Kuhni ngurridjadmerren! Woybukkih, kuhni kunwarre ngurrikurduyime bu ngudmandeleng. \v 2 Karriburrbun bu God kabendjadme nawu birriwarre bininj kore kunmakkenh, kore mandjad duninjh dja kore kunwoybuk. \v 3 Dja ngudda kunu minj ngurrirohrok God! Kunubewu ngudda yimankek ngurrbendjadme bininj nawu kabirrikurduyime kunwarre dja ngurriyime God minj ngundjadme ngudberre. Dja God wanjh ngundjadme ngudberre warridj ngudda bu kunmekbekenh kore karohrok rerrih ngudda bu kunwarre ngurrikurduyime. \v 4 Kandibekka, God ngunkongibun ngudberre, nungka bu ngundjalmadbun munguyh dja mak nungka minj ngunbangmedung. Wardi ngurriyime bu God minj ngundjadme, dja mak kawokyakmen. Dja burrkyak, nungka wanjh ngunmadbun ba bu ngurrimulewarren kore kunwarrekenh bu ngurribawon ngudberre. \p \v 5 Kaluk ngudda wanjh ngurridjalkangerayek dja minj ngurriwarnyakmulewarren bu ngurribawon kore kunwarre ngudberre, wanjh kunbarnangarra kamre bu God wanjh ngundjalwernhdung. Bu kunmekbe kambolkyimerran, wanjh karriwarlahkenh bininj rowk karriburrbun bu God kandjadme bu djal mandjad duninjh nuye. \v 6 Ngurriburrbun kore kabimbuyindi, “God wanjh kabenbebbehwon bininj kore bedda birribebbehkurduyimi.” [Psalm 62:12] \v 7 Bininj nawu kabirridurrkmirri munguyh kore kunmakkenh ngarre, dja kabirridjaldjare God kabenburlume bedberre dja wanjh kabirridjarrkni nungka bu munguyh munguyh. Wanjh God kabenmarnbun nawu birrimekbe bininj bu kabirrimalngmimbi kore nungka bu munguyh munguyh. \v 8 Bininj nawu kabirriyinganenghmerren, dja mak bedda minj kabirriwokmarrkmang kore kunwoybuk kunwok, wanjh kunukka yiman bedda kabirriwokmarrkmang nawu kunwarre. Wanjh kunukka God kabendjaldung dja mak kabenwernhdung bedberre. \p \v 9 Kaluk ngudda bininj nawu Jew dja mak ngudda nawu minj Jew bininj, bu ngudda wanjh munguyh ngurridjalkurduyime kore kunwarrehwarre, wanjh God ngunwon ngudberre kunyid bu wanjh kunukka ngudda ngurridjalwernnjilngwarrehwarremen. \v 10 Kuhni bu karohrok yerreh, bu ngudda Jew bininj dja mak ngudda nawu minj Jew, bu ngudda ngurridjalkurduyime kore kunmakkenh munguyh, wanjh kunukka God ngunmakwan dja ngunburlume ngudberre bu kunmekbekenh kuninjkunu, dja mak ngunwon nuye kunmodmikenh. \v 11 Kaluk God kabenbebbehdjadme bininj rowk bu mandjad duninjh, dja birriwarlahkenh bininj rowk birribakkeng nuye mankarre. \p \v 12 Bininj nawu Jew, bedda kabirrikarrme mankarre kore Mosesbeh. Bu yiman bedda kabirribakke manmekbe mankarre wanjh kunukka God kabenwelengname bedberre, bedda nawu kabirriyime kunwarre. Dja bininj nawu minj Jews, wanjh minj kabirrikarrme maninjmanu mankarre, dja ngaleng, bu kabirrikurduyime kunwarre, wanjh kunu God kabenbularrbun bedberre kore kuninjkunukenh. \v 13 Bininj nawu kabirribekkan manbu mankarre nuye God, dja minj kabirrikurduyime bu kuninjkunu, wanjh kunukka God kawarrewan. Dja ngaleng bu ngudda ngurrimarrkmang kore mahni mankarre kayime, wanjh God kunukka ngunmakwan ngudberre. \v 14 Bininj nawu minj Jews, kunubewu yikahwi kabirrimarrkmang manbu mankarre bu yiman minj kabirriburrbun manbu maninjmanukenh. Wanjh kunukka kamak, wanjh yiman bedmandeleng kabirrikarremarnburren wanjh manbu mankarremak. \v 15 Bu kunmekbe kabirrikurduyime, wanjh karriburrbun yiman kayime mankarre kabimbuyindi kore kukange bedberre. Bedda wanjh kabirriburrbun kunmak dja kunwarre kore kukange bedberre. Wanjh kunukka kabirriburrburren bu kabirribengkan kore kabirrikurduyime kunmak dja kunwarre. \v 16 Ngaye ngayolyolme mahni kunbarnangarra bu God kabimunkewe Jesus Christ bu kandjadme kadberre bininj rowk. Nungka kandjadme kore kunmayali kahwarlkkayindi kore kukange kadberre. Ngaye ngabenmarneyime bininj bu kuninjkunukenh bu mak ngabenmarnemulewan kore kunwok kunmakkenh. \s1 Nawu Jews Bininj Kabirribakke God Nuye Mankarre \sr Romans 2:17-29 \p \v 17 Kandibekka ngudda binihbininj nawu Jew. Ngudda ngurriwernhkarrme manmekbe mankarre, dja mak ngurriburlumerren bu kore kuninjkunu God ngurribelbmerren. \v 18 Ngudda ngurriyime bu yimankek ngurriwernhburrbun kore nungka kahdjare, ngudda wanjh ngurriburrbun manbu mankarre, dja ngudda kunu ngurriburrbun ba bu ngurrini kamak rowk. \v 19 Wardi ngudda ngurriburlumerren bu yimankek ngurrbenkan nawu birrimimbunje bininj bu ngurridjarrkre, dja mak yimankek ngurrbenmarnebolkwolkan nawu bininj kabirrihni kore kubolkmunun, \v 20 Dja mak ngurriyime bu yimankek ngudda ngurrikarrme mankarre manbu ngunmayaliwernwong kore kunwoybuk, wanjh kunmekbekenh kunu ngurrbenbukkabukkan nawu birrikukbengwarr bininj dja mak nawu birrimayaliyak. \p \v 21 Mah. Bu ngudda ngurrbenbukkabukkan birribuyika bininj, dja njalekenh minj ngurribukkarren bu ngudmandeleng? Bu kunubewu ngurrbenmarneyolyolme nawu birribuyika bininj, “Yuwn bu ngurridjirdmang.” Dja mak bu ngudda kunubewu warridj ngurridjirdmang. \v 22 Ngudda ngurrbenbengdayhke nawu birribuyika, “Yuwn bu ngurridjirdmarren bu kunwarrekenh kore daluk dja bininj kabirrimarren.” Kunubewu kunmekbe mak ngudda ngurrikurduyime warridj. Ngudda yimankek ngurriwidnan idols nawu god nawarrewarre nawu yeng, dja mak kunubewu bu ngurringimen kore kururrk manbu yiwarrudj bedberre ba bu ngurridjirdmang njalehnjale. \v 23 Ngudda ngurriburlumerren bu manmekbekenh manbu mankarre ngurrikarrme, dja ngudda wanjh ngurribakkabakke. Kaluk kuninjkunukenh bininj ngurrbenmarnbun kabirriyime bu God minj namak. \v 24 Ngurriburrbun kore bimbuyindanj djurra bu yimeng, “Bininj nawu minj Jew, bedda ngundikurdunan kore ngurrikurduyime wanjh bedda kabirrimarneyime kunwarre kore God.” [Isaiah 52:5] \p \v 25 Ngudda binihbininj nawu Jews, ngudda ngurrilakkayen bu kunmekbekenh ngudda nawu bininj nuye God, dja wanjh kamak. Dja bu ngudda ngurridjalbakke manbu mankarre, wanjh kunukka yiman ngudda minj ngurrilakkayendangimeninj. \v 26 Dja karohrok bu nawu bininj minj Jews, nawu minj birrilakkayen, dja ngaleng bu kabirrihdjalkurduyime kunmak kore mankarre kahyime, wanjh kunukka yiman kayime bedda birrimarnburrinj bu yiman birrilakkayenworrimeninj. \v 27 Ngudda nawu ngurrilakkayen kore kuburrk ngudberre, dja ngurrikarrme manmekbe mankarre kore kabimbuyindi, wanjh ngudda wanjh ngurridjalbakke maninjmanu mankarre. Dja birrimekbe bininj minj birrilakkayen kore kuburrk bedberre dja mak kabirrimarrkmang manbu mankarre, wanjh yiman kayime ngundidjadme ngudberre! \p \v 28 Bininj nawu Jew duninjh, wanjh minj kunburrkwi. Bu kayimerran Jew duninjh, wanjh yiman kayime lakkayendanj kore kukange nuye warridj. Nakka wanjh Jew duninjh. \v 29 Bu bininj kabirrilakkayenworren kore mankarre kabimbuyindi, bu djal kunburrkwi, wanjh nakka minj Jew duninjh. Dja bininj nawu Jew duninjh, bedda wanjh yiman kabirrilakkayenworren kore kukange bedberre. Kaluk Namalngmakkaykenh kabenlakkayenwon kore kukange, dja yuwn bu kore bininj kabirridjalmunkekadjung kore kabimbuyindi. Dja bininj nawu Jew duninjh, minj birribuyika bininj kabirriburlume, dja nungan God kabidjalburlume nuye. \c 3 \s1 God Kandjalmarnekurduyime Kore Nungka Yingkihwokkurrmerrinj Kadberre \sr Romans 3:1-8 \p \v 1 Bu kuhni bininj wanjh nawu Jews, yiddok kamak, dja mak yiddok kunmak kabirrikarrme? Nawu birrilakkayen, yiddok kunmak? \v 2 Yoh, kuhni bu kunmak kunwern kabirrikarrme bedda nawu Jews. Bedda wanjh birriyungkih bininj nawu God benwong nuye kunwok ba kabirrikarrenahnan. Dja kunu kunkimuk. \v 3 Dja yikahwi nawu Jews minj birriwernhwoybukwoyi dja minj birriwokmarrkmayinj God. Wanjh njalekenh bu kunmekbe, dja ngaleng, God nungan kadjalkurduyime munguyh kore wokkurrmerrinj, dja bininj burrkyak! \v 4 Woybukkih. Bu bininj rowk nawu kabirrihni kondanjkunu kabirridjalkurrehkurren, God nakka nungan kadjalyime kunwoybuk munguyh. Kunmekbekenh bu kore bimbuyindanj, yimeng, “Ngudda God, kore baleh yarrkka yiyime wanjh djal kunwoybuk dja mak kunmak. Bu yiman ngudda kandjadme ngadberre, ngudda wanjh munguyh yidjalwinhme.” [Psalm 51:4] \v 5 Kaluk nawu bininj yimankek kabirriyime, “Adju! Bu ngaye ngakurduyime kunwarre, wanjh kunukka birriwern bininj kabirriburrbun bu nungka God namakkaykenh duninjh. Mah, God nganbawon ba bu ngahkurduyime kunwarre. Nungka njalekenh bu ngaye nganhdung.” Kuninjkunu kore bininj wanjh kabirriyime kore kunmayali bedberre. \v 6 Wanjh yuwn bu kumekbe ngad karriyime! God wanjh nungan kandjaldjadme karriwarlahkenh bininj rowk kondah kurorre bu mandjad duninjh dja mak kunwoybuk dorrengh. \v 7 Kunubewu nabuyika bininj kayime, “Med wardi bu ngaye ngakurrehkurren, bininj wanjh kabirriburrbun nawu God nakka nadjalkudji kanmarneyime kore kunwoybuk, bu bedda wanjh kabirriburlume nungka. Dja njalekenh bu God ngandjadme ngaye, dja nganmarneyime ngawarre bininj?” Kuhni yikahwi bininj kabirriyime, wanjh kakarrewarre. \v 8 Kunbuyika mak yikahwi bininj kabirriyime bu kuninjkunu, “Mah, ngad kab karridjalkurduyimen kunwern kore kunwarre, ba bu God kakurduyime kunmak kunwern kadberre!” Yikahwi bininj kabirriyime yimankek bu ngad ngarridjalyolyolmeninj ngadmandeleng. Dja ngad minj karriyimeninj kunmekbe, bedda wanjh ngandidjalyolyolme bu ngad. Bu, wanjh bonj, kunmekbe wanjh kundjalwarre duninjh, dja bu bininj kabirriburrbun kunmekbekenh wanjh kunukka God mandjad kabenmarneyime bu bedda birriwarre. \s1 Minj Nangale Bininj Kakurduyime Kore Kunmak \sr Romans 3:9-20 \p \v 9 Mah wanjh, kunubewu ngudda ngurriyime bu nawu ngad Jew ngarrbenyurrhke nawu birribuyika bininj. Burrkyak, ngad nawu ngarridjalwarre warridj. Ngaye ngayimeng kerrngehkenhni bu karridjalwernkenh bininj nawu ngad karribakkeyi manbu God nuye mankarre ngad nawu bininj Jew, dja mak ngudda ngurribuyika bininj nawu minj Jew. \v 10-12 Kuhni wanjh bimbuyindanj kore kuninjkunu, yimeng, “Minj nangale bininj nadjalmak. Minj nadjalkudji! Minj nangale bininj mandjad kabiwernhburrbun nawu God. Minj nangale kabiyawan nawu God. Birriwarlahkenh bininj rowk birrimarnemirrkborledmeng kore nungka. Birridjalwarreworrinj bu minj njale kunmak kabirrikurduyime. Minj nadjalwohkudji namak bininj nawu kayime kunmak.” [Psalm 14:1-3] \v 13-14 “Bu bedda kabirriwokdi, wanjh yiman kabirriyolyolme, wanjh manbu kundowikenh kamre darnkih. Bu bedda kabirriwokdi, wanjh kunu bedda kabirridjalkurren. Manbu bedberre kunwok yiman manbang rerrih. Bedda kabindidjaldung dja mak kabindidjalmarneyime kore kunwok kunrayek.” [Psalms 5:9; 140:3; 10:7] \v 15-17 “Bedda kabirridjaldjurrkkarren bu kabindibun nawu bininj. Kudjalbolkwarlahkenh kore kabirrire, bedda wanjh kabindidjalnjilngwarrewon bininj dja mak kabindimarnemarnbun kunyid bedberre. Bedda minj kabirriburrbun bu kabirrire kore kunmodmikenh dorrengh.” [Isaiah 59:7-8] \v 18 “Bedda nawu bininj minj kabirrimarnekele nawu God.” [Psalm 36:1] \p \v 19 Mah wanjh, ngad karriburrbun nawu karrikarrme manbu mankarre, wanjh mahni mankarre kanbengdayhke nawu karridjalwarlahkenh rowk! Karriwernniwirrinj bu karrimarrkmayinj manbu mankarre. Kunmekbekenh bu God wanjh kandjadme karridjalmirndewarlahkenh bininj rowk nawu karrihni kondanjkunu kurorre, dja karridjalngurdme, bu minj karriwirrihme nawu God. \v 20 Bu karriwokmarrkmayinj God nuye mankarre bu bulkkidj duninjh, wanjh nungka kanmarneyimeninj bu ngad kunu karrimakniwirrinj bininj. Dja bonj, ngad nawu karriwarlahkenh bininj rowk minj karriwernhmarrkmayi maninjmanu mankarre. Dja ngaleng manbu mankarre wanjh kanbukkabukkan ba karriburrburren ngad wanjh karrikurduyime kunwarre. \s1 God Kanmakwan Bu Karridjalwoybukwon Jesus Christ \sr Romans 3:21-31 \p \v 21 Bu bolkkime wanjh, God kanbukkang kadberre kore kundjalbuyika, ba bu nungka kanmarneyime karrimak kore nungka. Mankarre minj kanmarnbun bininj ba bu God kanmarneyime bu kanmakwan. Dja ngaleng mahni mankarre kandjalmarnemulewan kore kunbuyikakenh, dja warridj nawu prophets bedda korroko birridjalyingkihyolyolmi. \v 22 Kuhni bu kunbuyika ngarre, bu nangale bininj kabiwoybukwon nawu Jesus Christ, wanjh nakka God kabimakwan. God kabenmarnekurduyime birridjalwern bininj rowk nawu kabirriwoybukwon. Dja wanjh ngad karridjarrkrohrok. \v 23 Ngad karridjalwarlahkenh bininj rowk karribakkebakkeng God nuye mankarre, dja minj karrimak kore nungka nawu nadjalwernhmakkaykenh duninjh. Ngad kunu minj karriwernhmak yiman nungka. \v 24 Nawu God kandjalkongibun kadberre rowk, wanjh nungka kanwong bu djalburudjang nuye, bu yimeng ngad karrimak kore Christ Jesus nawu kanbongyerrkkeng kadberre. \v 25 God nungan bikanjkurrmeng Christ Jesus bu kanmarnedoweng kadberre. Bu kurlbawarrhmeng kadberre, wanjh God kanmarneyime bu ngad karrimak bu karriwoybukwon kore Jesus. Bu kunmekbe kurduyimeng, wanjh God kanmarnebukkarrinj kore nungka kandjadme munguyh mandjad duninjh. Bininj rowk birridjalkurduyimi kunwarre bu kerrngehkenhni, dja God minj benbularrbuyinj bu nungka wanjh bendjalmadbuni. \v 26 God madbuni bedberre ba bu ngad bolkkime karridjalnan nuye kundjalmak kore kandjadme. Bu bolkkime, karriburrbun nungka wanjh nadjalmak, dja nawu kayime birrimak nuye, bininj nawu kabirriwoybukwon Jesus. \p \v 27 Mah wanjh, bonj, ngad minj karriyawoyhburlumerren bu karriyimerrimeninj bu karrimak bininj, dja minj manbu manmekbe mankarre karriwernhwokmarrkmayi. Dja mak ngad minj karriburlumerren kore ngadmandeleng, bu kunmekbekenh ngad karriwoybukwon kore Jesus. \v 28 Baleh kab ngad karrikurduyime ba bu God kayime ngad karrimak kore nungka? Yiddok bu karridjalkarrme manbu mankarre? Burrkyak. Minj kunukka mandjad duninjh. Bu kuhni wanjh mandjad duninjh kore ngad karridjalwoybukwon nawu nungka Jesus. \v 29 Ngabenyolyolme bininj rowk. Nawu Jews bininj yiddok bedda birridjalkudji kabirrikarrme nawu God? Burrkyak, God kandjarrkkarrme ngad nawu nuyekih bininj, Jew bininj dja bininj nawu minj Jews. \v 30 Kaluk nawu nungan nadjalkudji God wanjh kandjalmarnekurduyime kore kadjalrohrok bininj rowk, bu bedda nawu yiman birrilakkayen dja mak minj birrilakkayen. Karridjalrohrok. Bininj nawu kabiwoybukwon Jesus, wanjh kunukka God kayime bu nakka namak bininj kore God. \p \v 31 Bu ngad karriwoybukwon Jesus, wanjh kunukka yiddok ngad karriwe manmekbe mankarre? Burrkyak. Bu yiman ngad karriwoybukwon Jesus, wanjh kunukka ngad karriyime bu God nuye mankarre wanjh mandjalmak duninjh. \c 4 \s1 Abraham Nawu Bidjalwoybukwong God Dja Kumekbekenh Kunu God Nungan Bimakwam \sr Romans 4:1-25 \p \v 1 Ngaye ngadjare ngayolyolme nawu Mawah kadberre, nawu Abraham. Ngudda ngurriburrbun bu baleh kurduyimerranj nuye. Bu ngad karridjarrkburrbun nungka, wanjh kunukka ngad karriborlhmen kore ngadmandeleng kadberre. \v 2 Njalekenh kuhni bu God bimarneyimi Abraham nungka namakni kore nungka? Yiddok Abraham kurduyimi kunmak kore wokmarrkmey God nuye mankarre, dja durrkmirri munguyh ba bu burlumerrimeninj kore bininj? Yiddok kunmekbekenh kunu? Burrkyak. God minj biburlumeninj Abraham bu kuhni kurduyimi. Dja Abraham minj kuhni bimarnbuyinj kore God yimeninj nungka bimakwam. \v 3 Ngurriburrbun kunmekbe kore kabimbuyindi nuye bu yimeng, “Abraham biwoybukwoni God, kunmekbekenh God bimarneyimeng nungka wanjh namakni kore nungka.” [Genesis 15:6] \p \v 4 Baleh kuhni kamenmenyime? Ngurriburrbu bu kunmekbekenh marneyime. Bu bininj kahdurrkmirri kunrayek duninjh, wanjh nawu kabimarnewohrnan kabikarremulewan money bu kunmekbe. Namekke nawu money minj kamang bu djal burudjang, dja nungka kamang kore karrurrkmirrikenh. \v 5 Kuhni bu kunbuyika nuye kore God. Ngad bininj minj karrimarnedurrkmirri God ba karrimarnbun nungka kanmakwan. Kuhni bu burrkyak. Kaluk bu karridjalwoybukwon God wanjh kunmekbekenh nungka kandjalmakwan kadberre. Kuhni wanjh God kadjare kakurduyime kadberre. \p \v 6 Nawu David warridj benyolyolmeng bu God nungan benmakwani bininj nawu minj birriyingkihdurrkmirriwirrinj nuye nawu God. Bedda birridjalwoybukwoni nuye, nawu bedda birriwernhnjilngmakminj. \v 7 Kore bimbom nawu David, “Kadjalnjilngmak bininj nawu Kawohrnan Rowk kabimarnebengmidjdan nuye kunwarre, dja mak kabimarnebularrbun kunwarre nuye. \v 8 Kadjalnjilngmak nawu bininj bu nawu Kawohrnan Rowk minj kabiyawoyhdjuhbun bu kunwarrekenh nuye.” [Psalm 32:1-2] \p \v 9 Nawu David yiddok bendjalyolyolmi birridjalkudji bininj nawu birrilakkayen? Burrkyak. God kabenmarnekurduyime kunmak bu mak kadjalrohrok nawu birribuyika bininj warridj. Ngudda ngurriburrbun bu ngad karriyimi, “Abraham biwoybukwoni God, kunmekbekenh God bu bimarneyimeng nungka wanjh namakni kore nungka.” \v 10 Bolkkime ngurriburrbun bu kuninjkunukenh. Yiddok God bimarneyimeng Abraham bu namakni kore nungka bu korroko lakkayenmeninj? Burrkyak. Abraham biyingkihwoybukwoni God bu nungka minj bangmelakkayenworrimeninj dja God bidjalmarneyimi bu nungka wanjh namakni kore nungka. \v 11 Kuhni bu kaluk bu rerrekah wanjh God bibengdayhkeng bu nungka welenglakkayenworrinj. Kaluk menburrburreni bu woybukkih nungka namakni kore God. Njalekenh kuhni bimarnekurduyimerranj nawu Abraham? Ba bu nungka yiman kayimerran nawu mawahmawah bedberre birribuyika bininj rowk nawu kabirridjarrkwoybukwon God, nawu birrilakkayen dja mak nawu minj birrilakkayenworrimeninj. \v 12 Dja mak bimarnekurduyimerranj Abraham ba bu nungka yimerranj mawahmawah bedberre birrilakkayen bininj bu bedda yiman kabirringunjdjikan Abraham nawu mawah kadberre rowk. Bedda nawu kabirriwoybukwon God yiman Abraham kurduyimeng kerrngehkenhni bu nungka welenglakkayenworrinj. \p \v 13 God biberrebbom nawu Abraham bu nungka kabibolkwon kore kubolkwarlahkenh rowk kondah kurorre, nawu nungka, dja mak nawu benkebmawahmeng bininj nuye. Njalekenh bu God benmarnewokkurrmerrinj? Yiddok Abraham nakka wernhmarrkmangi manbu mankarre? Burrkyak. Dja ngaleng nungka bidjalwoybukwoni God. Wanjh God bidjalmarneyimi bu nungka namakni, wanjh kunmekbekenh kunu God bimarnewokkurrmerrinj nuye. \v 14 Kaluk bininj nawu kadjare kamang kore God kabiberrebbun, baleh nungka kakurduyime? Bu kawernhrohrokme kawernhkarrme mankarre nuye God, wanjh kadjalbarabun, kadjalbakke manbu mankarre munguyh. Kunmekbekenh kunu God kadjare bininj kabidjalwoybukwon. \p \v 15 Bu minj karrikarrmeninj manbu mankarre, wanjh minj karribarabuyinj bu karriwokmarrkmayi, dja mak God minj kanduyi kadberre. Dja bonj, mahni mankarre kayo dja wanjh karribakke. \v 16 Kunmekbekenh kunu God wokkurrmerrinj bu nungka wanjh kabenmakwan nawu birridjalmirndewern bininj bu kabirridjalwoybukwon nungka. Nungka kandjalwernhkongibun, dja kadjare ngad nawu karridjalwern karrimaknin kore God bu ngad wanjh karringunjdjikan Abraham, yikahwi ngad nawu karrikarrme manmekbe manbu mankarre, dja mak yikahwi ngad nawu minj karrikarrme. Wanjh kunmekbe kunu kamenmenyime nawu Abraham yiman kornkumo kadberre rowk bu karriwoybukwon God yiman nungka. \v 17 Kunmekbekenh, wanjh kuhni bu kabimbuyindi, nawu God bimarneyimeng Abraham, “Ngaye wanjh marnbom ngudda bu yiyimerran mawah duninjh bedberre bininj nawu birridjalmirndewarlahkenh nawu birriwokbubuyika bininj.” [Genesis 17:5] Dja God bimarnbom Abraham yimerranj yiman kayime kornkumo kadberre rowk, nawu biwernhwoybukwoni God nawu kabendarrkidwon bininj nawu birridoweng, dja mak bu kadjalwokdi, wanjh kamarnbun yehyeng rowk kore minj njale bangmediwirrinj. \p \v 18 God bimarneyimeng Abraham bu nungka wanjh kabimarnbun kabenkarrme bininj birridjalwernkenh duninjh nawu kabenkebmawahme yiman namud nuye. Dja mak bimarneyimeng, “Birridjalmirndewernkenh duninjh nawu ngudda ke mawahmawah.” [Genesis 15:5] Abraham bidjalwoybukwoni kore kunwok nuye dja minj marrkbaworrimeninj. \v 19 Nungka kukburrburreni kore kunburrk nuye bu darnkih karrowen. Nungka bu mandjewk nuyeni 100 bu wanjh nungka kohbanjminj duninjh, dja mak biburrbuni ngalbu ngalbininjkobeng nuye Sarah wanjh walirrngwarreni. Dja nungka ngaleng, Abraham bidjalwoybukwoni God, bu minj marrkbaworrimeninj. \v 20 Nungka minj bikewkmeninj God, dja biburrbuni munguyh kore God bimarnewokkurrmerrinj nuye, dja mak bidjalwernhwoybukwoni. Wanjh kunu djalmurrngrayekminj, dja mak bikuniburlumi God. \v 21 Nungka wernhburrbuni bu woybukkih, nawu God kabendjalwon kore benmarneyingkihwokkurrmerrinj bu nungka kadjalkurduyime kore kundulkarre nuye. \v 22 Nungka bidjalwernwoybukwoni God, bu kunmekbekenh wanjh bimbuyindanj, “God bimarneyimi namakni kore nungka.” [Genesis 15:6] \v 23 Manmekbe manu mahni kunwok kabimbuyindi, wanjh minj kunukka kabiyolyolme nawu Abraham nadjalkudji. \v 24 Mahni kabimbuyindi bu ngadkenh kadberre warridj. Ngad nawu karriwoybukwon God nawu birrolkkayhweng Jesus nawu Kawohrnan Rowk kadberre kore dowengbeh, wanjh kunmekbekenh God wanjh kanmarneyime bu ngad karrimak. \p \v 25 Jesus wanjh doweng bu God kumekbekenh bikurrmeng benbidkenwong bininj bu birribom, dja wanjh doweng bu kunwarrekenh ngad kadberre. Kalukburrk God birrolkkayhweng ba bu nungka kanmarneyime ngad karridjalmak bininj kore nungka. \c 5 \s1 God Kanmakwam Kadberre Dja Kanwong Nuye Kunmodmikenh \sr Romans 5:1-11 \p \v 1 Bolkkime ngad nawu karriwoybukwon Jesus Christ nawu Kawohrnan kadberre, wanjh kunmekbekenh kunu God kanmarneyimeng bu ngad nawu karrimak bininj nuye. Nungka wanjh kanmarnbom ba minj karriyawoyhyidko kore Jesus Christ nuye. \v 2 Ngad karriwoybukwong nungka, dja kunmekbekenh kunu karridjaldi bolkkime kore God kandjalwernkongibun duninjh, dja karriwernhnjilngmarrmarr bu karriburrbun kaluk yerrekah karridjarrkdi kore heaven nungka dorrengh. \v 3 Dja kunbuyika mak bu bolkkime ngad karridjalnjilngmakmen munguyh bu kunyid kanmarnebebme kadberre! Yoh, dja karriyime bu manbu kunyid wanjh kanmurrngrayekwon kadberre ba minj karriwarnyakmulewarren. \v 4 Bu ngad minj karriwarnyakmulewarren kore karridjalkurduyime kunmak, wanjh kunukka God kanmarnenjilngmak duninjh kadberre. Dja kuhnikenh karriburrbun bu nungka kaluk yerrekah kakurduyime kunmak kadberre. \v 5 Ngad wanjh karriburrbun kuhni kunwoybuk duninjh. God korroko kanwong kadberre nawu Namalngmakkaykenh nuye, wanjh kunmekbekenh kunu nungka kandjalmarnedjare, yiman kayime kandjalkangebarlke kadberre. \p \v 6 Kandibekka! Bu Christ doweng kadberre, wanjh njalekenh? Yiddok kunmak karriyimeninj munguyh? Burrkyak! Ngad nawu karringudjwarreni duninjh dja ngad minj karrimarnedjareniwirrinj nawu God, wanjh kunmekbe djalyimerranj kore nungka bolknameng, wanjh Christ doweng kadberre. \v 7 Yiddok nakudji bininj kabidjalmarnedowen nabuyika? Kunubewu kabidjalmarnedowe nabuyika bininj nawu nadjalmak duninjh, dja kunubewu burrkyak. \v 8 Dja Christ doweng kadberre. Kandjalmarnedoweng kadberre rowk ngad bu karridjalwarreni bininj, nawu munguyh karribakkeyi mankarre nuyeni God. Kunmekbekenh kunu karriburrbun bu God nawu kandjalmarnedjareminj bulkkidj duninjh kadberre. \p \v 9 Dja mak kunbuyika karriburrbun. Jesus nungan kanjkurrmerrinj kadberre, kanmarnekurlbawam ba bu God kanmakwam kadberre. Wanjh bolkkime karriburrbun nungka Jesus nawu kanngehkeng wanjh kanyawoyhngehke kore God nuye kandungbeh. \v 10 Bolkkime, ngurriburrbu bu kuninjkunukenh. Ngad wanjh karriwidnarreni God bu kerrngehkenhni, dja Jesus, nawu beywurd nuye, wanjh doweng kadberre, ba bu kunukka God kanyawoyhmarnbun kadberre karridabbolk kore nungka. Bolkkime Jesus nungka nawu kadjaldarrkid munguyh, wanjh kunmekbekenh ngad karriwernhburrbun kuhni wanjh kundjalwoybuk duninjh bu kanngehkekenh munguyh. \v 11 Bolkkime wanjh Jesus Christ nawu Kawohrnan Rowk kadberre kanmarnbom bu karridabbolkminj kore God. Ngad minj karriyawoyhyidko, wanjh bolkkime ngad karrihdjalnjilngmarrmarr! \s1 Ngad Wanjh Karridowerren Rowk Yiman Nawu Nayungkih Adam Dja Jesus Kanmimbiwon \sr Romans 5:12-21 \p \v 12 Nadjalkudji bininj nawu Adam biwokweng God bu kerrngehkenh duninjh kondah kore kurorre wanjh doweng. Kunwarre kumwam, dja kunmekbebeh manbu kundowikenh kumwam dja warlahminj. Bininj birriwarlahkenh rowk kabirrikurduyime kunwarre wanjh kunmekbekenh kabirridjaldowerrinj rowk. \v 13 Bu kunkareni, bininj minj birrikarrmeninj mankarre dja wanjh minj birribangmebakkemeninj. Kaluk yerrekah God kanwong nuye mankarre. Dja kunkareni, bininj minj birribakkemeninj manbu mankarre kore kunmekbe minj karreyuwirrinj, dja ngaleng bedda birridjalyimi kunwarre munguyh. \v 14 Kunmekbekenh kunu manbu kundowikenh benmarnewohrnani bininj kerrngehkenh bu Adam kurduyimeng kunwarre, kunmekbe bolkyimi bu Moses kumwam. Kaluk bininj rowk birridoweng. Bedda ngaleng birrikurduyimi kore kunbubuyikakenh ngarre kunwarre, minj karohrok kore Adam kurduyimi, dja bonj, birribaldjaldoweng. Kalukburrk, nabuyikawali bininj kumwam yerre, nawu Jesus Christ, dja minj nakka benerohrokniwirrinj nawu Adam. Wanjh bolkkime ngaye ngadjare ngabenbeneyolyolme benemekbe nawu benebokenh bininj, Adam dja Jesus. \v 15 Adam nungan nadjalkudji nawu bininj, dja kalukburrk nungka biwokweng nawu God, wanjh kumekbekenh karriwernkenh ngad nawu bininj rowk ngad kunu karribaldjarrkdowerrinj. Jesus Christ nawu nadjalkudjini wanjh kundjalbuyika duninjh kurduyimeng. Bu nungka wanjh kandjalkongibuni kadberre wanjh God kanwon kundarrkid manbu ngad bininj kadberre bu djalburudjang. God nuye kunmakmak yurrhkeng rowk kore Adam kurduyimeng. \p \v 16 God kanwong kunmakmak bu djal burudjang, minj karohrok kore Adambeh. Adam nakka nadjalkudji wanjh kunwarre kurduyimi, dja kunmekbekenh God bidjadmeng, wanjh Adam doweng. Wanjh ngad warridj karrirohrok nawu Adam kore karribakkabakke mankarre rowk manbu God nuye. Dja ngaleng God kandjalwong Jesus, wanjh kunmekbekenh kunu kanmakwan ngad nawu karridjalwern bininj rowk! \v 17 Namekbe nakudji bininj bakkeng God nuye mankarre, bu wanjh kunmekbekenh ngarreni, wanjh kundowikenh kabenmarnewohrnankenh bu bininj rowk. Nawu nabuyika bininj, Jesus Christ, nadjalkudji kanmarnbom bu kanmalngmimbiwong kadberre, wanjh bu bolkkime ngad yiman karrimarnewohrnankenh ngarre kore karridarrkiddi. God kandjalkongibom bulkkidj duninjh kadberre bu njalekenh kunu, bu nungka wanjh kanmarneyime ngad karrimak bininj bu nungka minj kandung, yiman kanmarnekurduyimeng bu djalburudjang. \p \v 18 Nawu bu nakudji bininj bakkeng God nuye mankarre bu kerrngehkenhni, wanjh kunmekbebeh God kanwarrewam ngad bininj karridjalwern rowk. Dja nawu nabuyika bininj Jesus Christ biwokmarrkmey God dja mak kurduyimi kunmak duninjh bu kuninjkunukenh, wanjh kunmekbebeh God kanmarneyime nawu karridjalwern bininj karrimak dja mak minj kanbun kadberre, ba bu ngad karridjalmalngdarrkid. \v 19 Nakudji bininj nawu Adam, biwokweng God wanjh kunmekbekenh kunu nawu bininj birriwern bu birridjalwarreminj. Nawu nabuyika bininj, Jesus, nakka nadjalkudji biwokmarrkmey God wanjh kunukka nungka kabenmarnbun birriwern bininj ba bu kabirriyimerran bu God kabenmarneyime birrimak. \p \v 20 God benwong bininj manbu mankarre nuye, ba bu yimankek birrirohrokmerreni kore birrikurduyimi. Dja bedda wanjh birridjalbakkeyi mahni mankarre nuye, dja bedda birridjalwernhwarreworreni! Wanjh kunu birriburrburrinj bu bedda birridjalwarre bininj. Dja bu bedda birriwarreminj, God wanjh wernhdjareminj benwernhkongibuni munguyh. \v 21 Maninjmanu kunwarre wanjh benmarnewohrnani bedberre dja yiman bendungi wanjh birridoweng. Wanjh bolkkime God kanmarnewohrnan bu kunbuyikakenh nuye. Nungka kandjalkongibun, bu kunmekbekenh kunu ngad karriwoybukwong Jesus Christ nawu Kawohrnan kadberre, dja God kanmakwan dja ngad karridjalmimbi munguyh kore nungka. \c 6 \s1 Kunwarrekenh Kanbun Dja Nawu Christ Kandarrkidwon \sr Romans 6:1-14 \p \v 1 Kunubewu nawu nangale bininj nawu mayaliwarre kayime, “Ngaye wanjh ngadjalkurduyime kore kunwarre ba bu ngaye ngamarnbun God nganbidyikarrme munguyh bu kuninjkunukenh kore nungka ngankongibun.” \v 2 Kuhni burrkyak! Dja kunukka ngad minj karriyime kore kunmekbekenh ngarre. Ngaleng ngadmandeleng kuhni karrimarneyimerren, “Ngaye kunu yiman ngadjaldoweng, wanjh kunukka ngaye minj ngayawoyhyime kore kunwarre bu bolkkime.” \v 3 Ngurrina, bu ngudda ngurrihmunkekadjung Christ Jesus dja mak bu ngudda ngurrikodjdjuhmekenh kore nungka, wanjh kunukka yiman ngurridjarrkdoweng bu nungka dorrengh. Kuhni wanjh ngurriyingkihburrbun. \v 4 Bu karridjarrkkodjdjuhmeng nungka Jesus dorrengh, wanjh yiman ngad warridj kandidjarrkkukkurrmeng kumidj bu nungka dorrengh. Ngad yiman karridjarrkdoweng bu nungka dorrengh. Kaluk God nawu Kornkumo, nawu nungka namakkaykenh duninjh dja mak narrulkarrekimukkenh, wanjh birrolkkayhweng nungka kore kundowikenhbeh. Kaluk kuhni rowk kanmarnekurduyimerranj ba bu ngad dorrengh karridjarrkdarrkidkerrngehme kore nungka.\x - \xo 6:4 \xt Colossians 2:12\x* \p \v 5 Ngaye marneyime ngad bolkkime karridjarrkraworren kore nungka nawu kanmarnedoweng, wanjh kunukka woybukkih ngad wanjh karrikukbelbmerrinj dja mak karridjarrkdolkkan bu nungka dorrengh. \v 6 Kaluk karriburrbun yiman bu ngad karrimalngdoweng kerrngehkenh, wanjh karridjarrkkukbarndanginj kore kundulk bu nungka dorrengh, wanjh manbu kunburrk kadberre yiman bularrbuyindanj ba bu ngad minj karriyawoyhbongdi kore karriyawoyhkurduyime kunwarrekenh kore kunburrk ngarre. \v 7 Ngaye marneyime bu ngad yiman karridoweng, wanjh minj mak kunwarre kanyawoyhkarrme bu kanmarnbun karriyime kunwarrekenh. \p \v 8 Bu nawu ngad karridjarrkdoweng bu Christ dorrengh, wanjh kunukka ngad karriwernhburrbun bu karrihdarrkidmimbi munguyh kore nungka. \v 9 Bu kuhni wanjh karrihburrbun bu God birrolkkayhweng nawu Christ kore dowengbeh, ba bu minj nungka kayawoyhdowe. Manbu kundowikenh minj kabiyawoyhmang nuye nawu Christ. \v 10 Nungka doweng bu kundjalkudjikenh bu kunwarrekenh, dja bolkkime wanjh nungka kadjalmimbi munguyh munguyh bu nungka kabenedjarrkdarrkidmimbi kore God. \p \v 11 Wanjh kuninjkunu bu ngudda ngurriburrbu kore ngudmandeleng. Wanjh ngurrimarneyimerren, “Ngaye wanjh yiman ngarroweng, ba bu minj ngayawoyhyime kunwarre. Bolkkime wanjh ngaye nganedjarrkmimbi Christ Jesus dorrengh ba ngaye ngakurduyime kore God kadjare.” \p \v 12 Manbu kunwarre minj kayawoyhwohrnan ngudberre! Dja bolkkime, yuwn ngurrimarrkmang kore kunburrk ngundjurrkkan ngudberre. Ngurriburrbun manbu kunburrk karrowen bu yerrekah, dja yuwn bu ngurrikurduyime kore kunwarrehwarre bu ngurrihdjaldjare ngudmandeleng. \v 13 Yuwn bu mak ngudmandeleng munguyh ngurrimarnburren bu ngurrimarnedurrkmirri nawu nawarre kore ngurrikurduyime kunwarre bu kunburrk ngudberre kadjare. Ngudda ngaleng ngurrikurrmerrimen kore God kadjare, nawu ngundolkkayhweng kore kundowikenh, dja mak ngurrimarnburrimen ba bu ngurrimarnekurduyime kore kunmakkenh nuye bu kunburrk kadjare ngudberre. \v 14 God ngunkongibom ngudberre bulkkidj duninjh, dja mak ngunmarnebengmidjdanj kunwarre ngudberre. Kerrngehkenh wanjh ngurriwokmarrkmangi mahni mankarre, dja ngurridjalbarabuni kore kunwarrekenh ngunmarnewohrnang. Bolkkime burrkyak. \s1 Bu Ngad Karridjalkurduyime Kunmakkenh Kore God Kadjare \sr Romans 6:15-23 \p \v 15 Yikahwi nawu birrimayaliwarre bininj kabirriyime, “Mah, ngad wanjh karridjalkurduyime kunwarre bu kuninjkunukenh kore God kandjalkongibun kadberre bu ngad minj karridowen.” Kuhni kabirriyime, dja burrkyak duninjh! \v 16 Ngayolyolme ngudberre. Ngurriburrbu. Bininj nawu munguyh kabiwokmarrkmang nawu nakimuk bininj, wanjh yiman kayime nungka kakurrmerren kore kabongdikenh nahni bininj nawu kawohrnan nuye. Wanjh karohrok bu ngudda ngurrimarrkmang kunwarre, wanjh kunu ngurribongdi, dja mak ngurridowen. Dja ngaleng bu ngurrikurrmerren kore God ngunbongkarrme, wanjh ngurrimarrkmang kunwok nuye, wanjh kunu nungka ngundjalmakwan. \p \v 17 Bu kerrngehkenhni, ngudda nawu ngurribongdi kore ngurrimarnedurrkmirri manbu kunwarre. Bu ngudda ngurribekkang mahni manbu kunwok kore Christbeh, wanjh ngudda ngurriwokmarrkmey kunkange dorrengh. Ngadjalmanjbun God bu kuhni kunmekbekenh! \v 18 Nungka ngunngehkeng kore ngurribongdi manmekbe manbu kunwarrekenh, dja wanjh bolkkime ngudda ngurrimarnedurrkmirri kore kunmakkenh, yiman kayime ngurribongdanginj kore God nuye kunmakmak. \p \v 19 Ngudda minj ngurriwernhmurrngrayekniwirrinj kore kukange, dja kunmekbekenh ngaye ngayolyolme kore bininjkenh nawu bedda kabirrihni kondah kurorre. Wanjh kandibekka, bu kerrngehkenh ngudda ngurrihdjalmarnedurrkmirri kunrayek kore kunwarrehwarre duninjh, dja ngudmandeleng ngurriwarreworreni bu ngurribakkeyi mankarre kore kunburrk ngudberre. Wanjh bolkkime, ngaye ngadjare bu ngudda ngurrimarnburrimen ba bu ngurridurrkmirri kore kunmakkenh bu kunburrkkenh ngudberre, ba bu God ngunmarnbun dja ngurriyimerran ngurrimak bininj. \v 20 Bu kunkare ngudda nawu ngurribongdi dja ngurrimarnedurrkmirri kore kunwarre, wanjh ngudda kunukka minj nangale ngunmarnbuyinj bu ngurridurrkmirriwirrinj kore kunmakkenh. \v 21 Kunmekbe ngurriyimi, dja ngurrikurduyimi manbu bolkkime ngudda ngurriyemengalmen, dja njale mak ngudda ngurringalkeng kore ngurrihmarnedurrkmirrikenh? Bininj nawu kuhni kabirridjalkurduyime, wanjh kunukka kabirrimalngdowen, dja wanjh bonj. \v 22 Bolkkime wanjh ngurribongyerrkmeng kore kunwarrebeh. Ngudda ngurriyimerranj yiman ngurribongdi bu ngurrihmarnedurrkmirri nuye God. Ngudda bolkkime djal God nuyekih bininj, dja kuhni wanjh nungka kunmak ngunwong ngudberre ba bu ngurridjarrkmalngmimbi nungka dorrengh munguyh munguyh. \v 23 Ngurrina, bininj nawu kabirrimarnedurrkmirri kunwarre, wanjh kunwarre kabenkarremulewam. Dja minj kabenwon kunmak! Dja ngaleng ngundjalwon kundowikenh. Dja kunbuyika kore God nuye wanjh ngunwon kundjalmak bu djal burudjang ngudberre! Nungka ngunwon ngudberre kundarrkid, bu ngurriyawoyhmalngmimbimen munguyh munguyh nawu ngudda ngurridjarrkraworrinj kore Christ Jesus dorrengh nawu Kawohrnan Rowk kadberre. \c 7 \s1 Yuwn Karriyawoyhkurrmerren Kore Kunwarrekenh \sr Romans 7:1-6 \p \v 1 Kandibekka nawu karridangerrinj, ngaye ngadjare ngamulewan manbu manmekbe mankarre. Ngudda nawu ngurrihkarrme manmekbe mankarre bu ngudda wanjh ngurriburrbun kore kunmekbe ngaye ngahwokmenyime. Kaluk manbu mankarre wanjh kabenmarnewohrnan kore bininj bedberre nawu kabirridarrkid nawu minj birridowimeninj. \v 2 Wanjh ngurriburrbu bu kuninjkunukenh. Ngalbu daluk kabeneyo nawu nabininjkobeng. Manbu mankarre kore kayime ngaleng bu wanjh ngalbininjkobeng nuye nawu nungka kabimarnedarrkid. Bu namekbe nabininjkobeng karrowen, wanjh kunukka ngalbu ngalbininjkobeng nuye kadjalkurduyime kore ngalengman kadjare. \v 3 Bu nabininjkobeng kahdjaldarrkid, wanjh ngalbu daluk yuwn bu kabenemarren nawu nabuyika bininj, dja wardi kunukka bininj birriwern kabirrimarneyime ngalmekbe daluk ngalwarre duninjh. Dja bu ngarre nabininjkobeng karrowen, wanjh kunukka ngalbu ngalbininjkobeng ngarre kamak bu kabimang nabuyika nawu bininj, kunukka kunmak. Manbu mankarre minj kabiwelengname. \p \v 4 Mah, wanjh nawu karridangerrinj, ngaye marnehmarneyolyolme kore kahkarremenmenyime manbu kumekbe kayime ngudberre bolkkime. Ngudda ngurrikukbelbmerrinj nawu Christ, dja wanjh doweng kore kundulk cross, wanjh yiman kunukka ngudda dorrengh ngurridjarrkdoweng, wanjh kunukka manbu manmekbe mankarrekare minj ngunyawoyhkarrme ngudberre. Wanjh God birrolkkayhweng Christ kore kundowikenh, dja bolkkime ngudda yiman kayime ngalbininjkobeng nuye. Wanjh kunmekbekenh kunu karrikurduyime kunmakkenh nuye nawu God. Mahni mankarre minj mak kanwernhkarrme yiman kayime bininj kabikarrme ngalbu ngalbininjkobeng nuye. \v 5 Kerrngehkenhni, ngad wanjh karridjareni kore kunburrk kadberre djareni munguyh. Ngad karridjaldjareni karrikurduyimi kore kundjalwarre duninjh, dja mak ngad karridjareni karridjalbakkeyi manbu mankarre, wanjh kunukka ngad karridoweng munguyh. \p \v 6 Manmekbe manbu mankarrekare ngad yiman kanbongkarrmi yerreh, wanjh bu bolkkime ngad minj karriyawoyhbongdi. Ngad wanjh yiman karridoweng kore mankarrebeh, wanjh manbu mankarre minj kanyawoyhkarrme kadberre bolkkime. Kaluk ngad karridjaldarrkidminj kore God bu bolkkime, nawu ngad yiman karrimarnebongdi nuye, bu karrimarnedurrkmirri nawu nungka kore kunkerrngehkenh Namalngmakkaykenh nuye dorrengh, dja minj karriyawoyhmarnedurrkmirri kore mankarrekare manbu God nuye kabimbuyindi. \s1 Karrimarnburrimen Karridjalbawon Kunwarre \sr Romans 7:7-13 \p \v 7 Baleh kuhni bu kakarremenmenyime? Yiddok mankarre kanmarnbom kadberre karrikurduyime kore kunwarrekenh? Burrkyak. Kaluk manbu mankarre kanbengdayhke ba bu karriburrbun bu njalekenh manbu kunwarre. Bu yiman manbu mankarre yakniwirrinj, wanjh kunukka ngaye minj ngaburrbuyinj bu ngakurduyimeninj kunwarre. Manbu mankarre kore kahyime, “Yuwn bu ngurrimanjngun yehyeng nawu birribuyika bininj bedberre.”\f + \fr 7:7 \ft Exodus 20:17\f* Wanjh bu bolkkime ngaye ngahburrbun bu kuhni ngakurduyimekenh, wanjh ngaye djal kunwarre ngayime. \v 8 Bu ngaye ngaburrbun kunmekbe kunmayali ngarre, wanjh kunukka yiman kunwarre ngandjurrkkan ngaye. Wanjh mankarre nganwon kore kunmayalibeh, dja mak kunwarre kore nganmarnbun ngamanjngun yehyeng nawu birribuyika bininj bedberre. Yiman karreyakniwirrinj God nuye mankarre, wanjh kunukka yiman kunwarre minj nganbuyinj. \v 9 Kerrngehkenhni bu ngaye minj ngaburrbuyinj mahni mankarre, wanjh ngayimeng yimankek ngandarrkidwoyi. Dja bu mankarre kumwam, wanjh kunu kunwarre kumwam warridj bu kunmekbekenh ngaye ngabakkeng manmekbe manbu mankarre, wanjh ngaye ngabaldjaldoweng. \v 10 Wanjh manbu mankarre yimankek ngandarrkidwoyinj, dja burrkyakni. Wanjh kunukka yiman ngandjalbom bu ngarroweng. \p \v 11 Manbu kunwarre ngandjalkoweng. Ngaye ngayimeng yimankek manbu mankarre wanjh ngandarrkidwon bu ngaye ngaburrbuni manmekbe mankarre. Wanjh kunukka yiman ngandjalbom ngaye kore manmekbe mankarre kabimbuyindi, wanjh ngaye ngandjadmeng, dja ngabalmalngdoweng. \v 12 Kaluk manmekbe mankarre mandjalmakni duninjh. God kurrmeng mahni mankarre nuye nawu ngad bininj kadberre, ba bu karriburrbun kore mandjadkenh nuye. \v 13 Wanjh manmekbe manbu manmakni mankarre, yiddok ngaye nganbom? Bu burrkyak. Bu mahni mankarre wanjh kanbukkang kadberre bu manmekbekenh kunwarre wanjh mandjalwarre duninjh. Ngad karribakkeng manbu mankarremak duninjh. Wanjh kunmekbekenh kunu karridoweng. Manmekbe mankarre kanbengdayhke bu kunwarrekenh wanjh kanwarrewon. \s1 Bu Paul Kayolyolmerren Wanjh Kunu Kabenyolyolme Bininj Rowk \sr Romans 7:14-25 \p \v 14 Karriburrbun mak bu manmekbe mankarre wanjh kore Godbeh, ngad wanjh djalbininj duninjh bu karridarrkiddi kore kunburrk kadberre. Wanjh kunukka yiman karrimarnedurrkmirri, dja kandjalbongkarrme kunwarrekenh manbu ngalengngarre. \v 15 Kaluk ngaye minj ngawernhburrbun bu njalekenh ngaye ngakurduyime. Ngaye minj ngadjare bu ngakurduyime kunwarre. Dja bonj, ngadjalkurduyime kore kunwarrekenh ngarre. Kaluk ngayeman ngawirrihme bu kumekbekenh ngakurduyime. \v 16 Bu ngaye ngahkurduyime kunwarre dja minj ngaye ngadjare ngakurduyime, wanjh ngaye ngayime, “Yoh, manbu mankarre wanjh mandjalmak, wanjh kunmekbekenh ngaye ngadjaldjare.” \v 17 Mah wanjh, bu ngayolyolmerren wanjh kuhni ngayime, “Bu bolkkime ngakurduyime kore kunwarre, wanjh kunukka minj ngayemandeleng, dja kunwarre manbu nganmarneni kore kukange ngardduk, wanjh makka kakurduyime.” \v 18 Kaluk ngaye ngaburrbun bu ngaye nawu djalbininj duninjh, nawu munguyh ngakurduyime kore kunwarre. Minj ngakarrme manbu kunmayalimakkenh. Ngaye ngadjare ngakurduyime kore kunmakkenh ngarre, dja burrkyak. Kuhni ngaye ngadjalbarabun munguyh. \v 19 Ngaye ngadjare ngakurduyime kore kunmak, dja djalburrkyak, minj ngaye ngayime kunmekbe. Ngaye minj ngadjare ngayime kore kunwarre, dja ngaleng wardi ngadjalkurduyime bu kunmekbe! \p \v 20 Ngaye ngadjalkurduyime njalehnjale kore minj ngawernhkukdjare kore ngakurduyime. Kunukka minj ngayemandelengbeh, dja kunubewu bu kunwarre nganmarneni kore kukange ngardduk. \v 21 Bu kuhni munguyh kahdjalkurduyimerran ngardduk, bu ngahdjare ngakurduyime kore kunmak, wanjh nawu nawarrewarre kamdjalre bu darnkih munguyh kore ngaye. \v 22 Dja ngaleng, ngabekkarren bu kanjdji baybaywi, kore ngaye ngardduk kukange, wanjh ngahdjalnjilngmak duninjh manbu mankarremakkenh kore God nuye. \v 23 Dja ngamayalinarren bu manbu kunburrk ngardduk kadjare kunbuyika bu kayime kore kunwarre. Wanjh kunukka yiman kore ngardduk kunburrk dja kunmayalibeh, wanjh yiman kayime kabenedurren! Bu kunmekbekenh kunwarre kunmayali kore ngaye ngahkarrme, wanjh minj nganbawon bu ngare. Ngaye yiman kayime ngahbongdi! \v 24 Mahni kawarre duninjh! Wanjh kunukka ngaye ngadjalnjilngwarremen bu kuninjkunukenh, bu ngaye ngaburrbun, minj nangale bininj nganngehke kore mahni manbu kunburrk bu ngankan kore kundowikenh? \v 25 Mah, wanjh karrimanjbun God. Jesus Christ nawu Kawohrnan Rowk kadberre wanjh nganngehke ngaye. Ngurrina wanjh, kore ngaye ngahburrbun. Ngaye ngadjaldjare ngahdurrkmirri kore mankarre nuye God. Dja ngaleng manbu kunburrk ngardduk kadjare kakurduyime kore kunwarre, wanjh kunukka yiman ngaye ngadjalbongdi, dja yikahwi ngadjalmarnedurrkmirri kore kunwarre. \c 8 \s1 Nawu Namalngmakkaykenh Kanwon Nuye Kundarrkid \sr Romans 8:1-17 \p \v 1 Ngudda nawu ngurrikukbelbmerrinj nawu Christ Jesus, wanjh kunukka God minj ngunyawoyhwelengname bu kunwarrekenh ngunbunkenh ngudberre. \v 2 Kaluk nawu Namalngmakkaykenh kanwon mankerrngeh mankarre kadberre. Bu nungka kanmalngmimbiwon kadberre bu ngad nawu karridjarrkkukbelbmerrinj kore Christ Jesus. Bu bolkkime ngad karribongyerrkmengbeh kore manmekbe manbuyika mankarre manbu kundowikenh ngarre, manbu ngad kanwarrewam dja wanjh kunu ngad kanmarnbom bu karrimalngdoweng. \v 3 Manmekbe manbu mankarrekare minj kanbidyikarrmeninj kadberre. Bu njalekenh? Kaluk bininj rowk kabirridjaldjare kabirrikurduyime kore djalbedmandeleng, wanjh manmekbe mankarre minj baleh mak bedda kabirriwokmarrkmang. Wanjh bu bolkkime, God bimmunkeweng nawu beywurd nuye bu yimerranj bininj duninjh yiman kayime nawu ngad karridjalwernhwarre duninjh bininj. God bikanjkurrmeng ba bu kuhni kanmarnebengmidjdan kunwarrekenh kadberre. Kunmekbe kurduyimeng bu ngudjyakwong kunwarrekenh kore bininj kadberre rowk. \v 4 Kaluk God kuhni kurduyimeng ba bu bolkkime ngad karridjalngurdmen kore kunmayali kadberrekih kanmarneyime, dja mak ngad karriyime kore mandjad duninjh nawu Namalngmakkaykenh kayime, wanjh kunukka ngad nawu bininj nuye karridjalyimerran karrimak dja karrikurduyime mandjad kore mankarre kanhmarneyime. \p \v 5 Nangale nawu bininj kahdjalburrbun kore nungan kadjaldjare, wanjh kunukka kahdjalkadjung kore nungan nuye kunmayali kore kunwarre. Dja bu ngad karriburrbun kore Namalngmakkaykenh kanbengdayhke, wanjh kunukka nungka kanbukkabukkan mandjad duninjh kadberre manbu ngad karridjare. \v 6 Nangale bininj munguyh kadjalburrbun kore nungan kadjare kore kunmayali kunwarre, wanjh kunukka kabaldjaldowen. Dja bu ngad karridjalburrbun munguyh manu kunmayali kamdolkkan kore Namalngmakkaykenhbeh, wanjh kunukka ngad kanmarnbun kore karrimalngkerrngehmen dja mak karrikarrme kunmodmikenh dorrengh nuye. \v 7 Bininj nawu kahburrbun kore kunmayali kunwarre munguyh, wanjh nakka God kabeneyidko. Namekbe bininj minj nawu kabiwokmarrkmang God, wanjh nungka minj kakarrme kore kabiwokmarrkmangkenh nawu God. \v 8 Bininj nawu kadjalkurduyime kore djal nungan kadjare, wanjh minj kakarrme kundulkarre nuye bu yimankek kabinjilngmarnbun nawu God. \p \v 9 Ngudda bonj, minj ngurrikadjung kore ngudman ngudberre kore kunwarre kunmayali duninjh. Burrkyak, ngudda wanjh ngurrikukbelbmerrinj nawu Namalngmakkaykenh. Ngunmarneni kore kukange ngudberre. Woybukkih, bu Christ nuye Namalngmakkaykenh minj kabimarneni nawu nangale bininj, wanjh kunukka nawu bininj minj nuye nawu Christ. \v 10 Ngudda ngudberre, manbu kunburrk wanjh ngurribaldjaldowe kore kunmekbekenh bu ngurribakkeng manbu mankarre nuye God. Dja Christ kani kore kunkange ngudberre, wanjh kumekbekenh kunu God kayime ngudda ngurrimak dja mak kunmalng ngudberre ngurrimalngkerrngehminj. \v 11 God birrolkkayhweng Jesus kore dowengbeh. Yoh, nungka wanjh birrolkkayhweng Christ kore kundowikenhbeh, wanjh karohrokwi nuye Namalngmakkaykenh bu ngunmarneni kore kukange ngudberre, wanjh kunu nungka ngundarrkidwon manbu kunburrk ngudberre kore kundowikenh. \p \v 12 Mah wanjh, nawu karridangerrinj rowk ngardduk, bu bolkkime ngad wanjh karrimayaliborledmen, dja minj karriyawoyhkurduyime kore ngadman kadberre kunmayali kunwarre bu kanmarneyime munguyh. \v 13 Bu ngad yiman karridjalkurduyime kore kunwarre kunmayali kanmarneyime kadberre, wanjh kunukka ngad karribaldjaldowen. Dja ngad karriyimen kunbuyika. Nawu Namalngmakkaykenh nakka wanjh kanbidyikarrme kadberre bu ngad kunburrk kadberre karridjalrayekworrimen ba minj karriyawoyhkurduyime kunwarre, wanjh kunukka karrimalngmimbi munguyh. \v 14 Kaluk bu God nuye Namalngmakkaykenh nungan kabidjalkan bininj, wanjh nungka wurdyaw nuye God. \v 15 God ngunwong ngudberre nawu Namalngmakkaykenh nuye, dja nungka minj kadjare ngunbongkarrme ngudberre bu ngurrimarnedurrkmirri kore kunkele. Kuhni bu burrkyak duninjh. Namalngmakkaykenh ngunmarnbun bu ngurriyimerran bebeywurd nuye God, bu ngudda kunu ngurribalmarnekayhme kore God ngurriyime, “Ngabba! Ngudda nawu kanbornang ngaye.”\f + \fr 8:15 \ft Nawu kore Aramaic birrriyimi, “Abba!” dja kamenyime “Ngabba!”\f* \v 16 Nawu God nuye Namalngmakkaykenh kanmarneyime kore ngad kadberre kunmalng bu kayime woybukkih ngad wanjh wurdwurd nuye God. \v 17 Bolkkime wanjh ngad wurdwurd nuye God wanjh nungka Christ karridangerrinj. Dja God kanberrebbom kadberre kore nuye kunmakmak nawu kurrmeng kadjehdjenyo Christ nuye. Bu karriraworren Christ dja mak karohrok karridjakbekkan yiman nungka yimeng, wanjh kaluk God kankurrme ba bu ngad karridjarrkdi Christ dorrengh kore kubolkmak. Bolkkime, wanjh kuhni bu kundjalyahwurd duninjh bu ngad karrihrohrokme kore kunmakkenh mandulmuk bu God kanmarnekurduyime yerrekah. \s1 Kaluk Yerrekah God Kankan Kore Kunmakkenh Nungka Nuye \sr Romans 8:18-27 \p \v 18 Ngaye ngaburrbun bu kunyid karrikarrme bu bolkkimekenh wanjh kundjalyahwurd. Dja bonj, karridjalburrbu bu kaluk God kanmarnekurduyime kunwernhmak duninjh. \v 19 Nawu yehyeng rowk ngarre God marnbom kadjare kandiburrbun, ngad nawu nuye wurdwurd. Bu bolkkime, wanjh kabirridjalmadbun bu nungka kankurrme kumekbe kore kurobbewarradj. \v 20 Nawu God wokkurrmerrinj bu yimeng kondah djal kurorre, dja yehyeng rowk nawu God marnbom, dja warreminj duninjh. Dja kubolkwarlahkenh kahdjalmadbun kalukburrk bu yerrekah God nungan kabolkkerrngehme. Wanjh God kayawoyhbolkmarnbun bu yerrekah. \v 21 Kaluk yerrekah bu God kakurduyime kundjalmak duninjh kadberre, kore wurdwurd nuyekih bu ngad kanmarnbun kadberre karrini kore kundjalmak. Wanjh kunukka kore kubolkwarlahkenh ngarre kamarnbuyindan bu kunmak rowk, minj njale mak bu kabalyawoyhdowerren. Kuhni karohrok bu God kanbongyerrkke ngad nawu nuye wurdwurd dja mak karrire kore kunmakkenh nuye kore kunmakmak. \p \v 22 Wanjh kunukka yiman kore kudjalbolkwarlahkenh rowk yiman kahdjakbekkan munguyh. Mahni yiman kayime daluk kadjakbekkan bu kayawmang nawu wurdyaw. Kunmekbe kunu kuhni bu kadjalkurduyimerran bu bolkkimekenh ngarre munguyh. \v 23 Wanjh ngad kunmekbe kadjalrohrok warridj kore karrikurduyime ngadmandeleng. Ngad wanjh ngokko karrihkarrme nawu Namalngmakkaykenh. Namekbe wanjh Nayungkihni bu God kanwong kadberre. Bu ngad wanjh munguyh karrihdjalnalkkini bolkkime kore ngadmandeleng bu karrihdjalmadbun nawu God bu kanmarnbun kadberre ngad nawu nungan karribebeywurd nuyekih kore mandjad nuye, dja mak kanmarnbun kadberre bu kanyawoyhkerrngehme. \v 24 Ngad nawu karriwoybukwong God nungka nawu kanngehkeng kadberre. Bolkkime ngad karridjalwoybukwo munguyh dja mak karridjalmadbu kore nungka kayakwon rowk. Bolkkime ngad wanjh ngarrimadbun bu nungka kanmarneyakwon rowk. Dja ngaleng ngad ngokkokenh karriyingkihmangi kore karrimadbun. \v 25 Med kuhni, God minj bangmeyakwoyinj rowk. Bu ngad karriwoybukwon God wanjh kunukka ngad karrihdjalmadbun bu nungka yerrehkah kore kakurduyime. \p \v 26 Ngad nawu karrihngudjwarre duninjh nawu nuye Namalngmakkaykenh kanbidyikarrme kadberre. Ngad minj karriwernhburrbun kore mandjad duninjh bu karrimarnedi yiwarrudj nuye God. Wanjh nawu Namalngmakkaykenh nuye kabenewokdi nungan God kore ngad kadberrekenh, bu kabimarnenalkbunkenh kore God dja mak kabimarnekayhme, nungka minj njale kawokkiyime kore nungan kakarrengeybun. \v 27 Kaluk God nungan kankangenan kore kukange kanjdji baybaywi kadberre, dja mak nungka ngokko kaburrbun kore nungan Namalngmakkaykenh kayime bu kadjaldi yiwarrudj kadberre kore God kadjare. \s1 God Kanwernhkarrme Kadberre Ba Karridjarrkni Kore Nungka Munguyh Munguyh \sr 8:28-39 \p \v 28 Ngad karriwernhburrbun bu kuhni woybukkih duninjh God kankayhmeng kadberre kore kerrngehkenhni nungan yingkihkarremarnbom, ngad nawu karrimarnedjareminj. Kaluk God kanmarnekurduyime kunmak kadberre kore njalehnjale kanmarnekurduyimerran, dja mak wardi kunyidkenh kambebme kadberre. \v 29 Bu kunyungkihni wanjh God kanyingkihburrbuni ngad kadberre dja mak nungka kanyingkihmarnekarremarnbuni kore ngad kadberreni, bu kuhni nungka kanmarnbom kadberre ba bu karriyimerranj karridjarrkrohrok nawu Beywurd nuye, nawu nungka kayimerran nawernwarre duninjh kadberre nawu karriwarlahkenh bininj nuye. \v 30 Yoh, nungka wanjh kandjarrngbom dja kankurrmeng kore nungka kore yingkihkarremarnbom. Nungka wanjh kankayhmeng kadberre, wanjh kanmarneyimeng ngad nawu karrimak kore nungka. Nungka kayime bu ngad karrimak bininj, bu nungka nawu kanmarnekurduyimeng kundjalmak duninjh nuye. \p \v 31 Wanjh baleh ngad karriyime bu kuninjkunukenh God kanmarnekurduyimeng? God nungan kanmakwan kadberre, minj nangale nabuyika kanwarrewan kadberre. \v 32 Karriburrbun bu nungka bibawong nawu beywurd nuye bu doweng ngadkenh kadberre rowk. Nungka bidjalbawong doweng. Wanjh kunu karriburrbun nungka nawu mimkongiwern dja mak kanwon yehyeng rowk nawu kadberre bu Christ dorrengh. \v 33 God nungandeleng kandjarrngbom kadberre! Wanjh minj nangale mak bininj kanwelengname kadberre. God nungan wanjh kanmarneyime bu ngad karrimak bininj nuye! \v 34 Wanjh minj nangale bininj kandjadme bu bolkkime. Christ Jesus minj kandjadme! Nungka djaldoweng dja mak kunmekbekenh nungka God birrolkkayhweng kumidjbeh, wanjh bikurrmeng kore kukun nuye God, dja mak Jesus kanhmarnekarreyolyolme kore God bu ngadkenh kadberre. \p \v 35 Wardi ngurridjalburrbu bu kuninjkunukenh. Minj nangale mak kanyerrkke kore God kanmarnedjareminj duninjh. Bu yiman ngad karrihkarrme mandjalwern kunyid, yiddok kanyerrkke ngad kore God kankarrme? Burrkyak, minj njale mak kanyerrkke. Dja mak bu kunrayek kawernmerren kadberre, kunubewu mak bininj kandiwidnan kadberre, dja mak ngad minj karrikarrme manbu manme dja kunmadj, bu kunubewu bininj karridjare kandibun kadberre, bu yiman kunmekbe kamarnekurduyimerran kadberre rowk, wanjh bonj, minj njale mak kankuklarlmang bu kuninjkunukenh kore God kanmarnedjare bulkkidj duninjh. \v 36 Ngurriburrbun manmekbe kunwok kore bimbuyindanj yimeng, “Ngudda nawu God. Bininj kandidjaldung kadberre munguyh kore nguddakenh. Bedda yimankek kabirridjalyime ngad yiman mayh nawu sheep bu kandidjalbun munguyh.” [Psalm 44:22] \v 37 Bonj. Wanjh Christ nungan kandjalmarnedjare kadberre munguyh munguyh, ba bu ngad wanjh karridjalwinhme. Minj njale mak kanyurrhke dja mak minj kanbularrbun yerrekah. \p \v 38-39 Ngaye wanjh ngawernhburrbun kuhni bu kunwoybuk kore God kandjalmarnedjare kadberre bu djal munguyh munguyh. Bu ngad karridarrkiddi dja mak bu karridowerren, nungka munguyh kandjalmarnedjare kadberre. Minj nangale mak kabingurdke God bu kandjalmarnedjare. Nawu angels nuye God minj bedda kabirringurdke. Dja mak nawu namarnde rowk minj kabirringurdke. Yehyeng nawu bolkkimekenh, dja mak nawu kambebme bu kaluk yerrekah wanjh minj kabingurdke kore kanmarnedjare. Dja mak nawu birridulkarrekimukkenh duninjh minj kabirringurdke. Nawu mak yehyeng rowk kondanjkunu kurorre kahdi minj kabingurdke nawu nungka. Nawu yehyeng rowk nawu kahdi kore heaven minj kabingurdke. Yehyeng nawu mak kahdi kore kanjdji duninjh minj kabingurdke God bu nungka kandjalmarnedjare. Bonj, minj njale mak kabingurdke God bu kandjalmarnedjare bulkkidj duninjh. Nungka wanjh kandjalmarnedjare bu kunmekbekenh kore karridjalbelbmiyindi kore Christ Jesus nawu Kawohrnan rowk kadberre. \c 9 \s1 Bu Paul Benmarnenalkbuni Nawu Jews Bininj Nuye \sr Romans 9:1-5 \p \v 1 Ngaye bininj nuye Christ marneyime ngudberre bu kunwoybuk duninjh. Ngaye minj ngakurren dja nawu Namalngmakkaykenh nganmarneyime kore kukange ngardduk bu ngawokdi bu djal kunwoybuk. \v 2 Ngayolyolmerren bu ngaye ngadjalwernhnjilngwarreminj bulkkidj duninjh bu ngabenburrbun nawu ngarridangerrinj ngardduk, dja bedda nawu kabirriwirrihme Jesus Christ. Ngaye wanjh ngabendjalmarnenalkbun bedberre munguyh. \v 3 Ngaye ngahdjare bu ngardduk ngarrimud dja mak nawu ngarriredbo bu bininj birriyimerra nuye Christ. Ngadjare God kabenmarnbun bu kabirribelbmerren nawu Christ. Wardi God ngankukburriwe kumekbekenh kore ngaye nganebelbmerren ba bu bedda mak kabirridjarrkbelbmerren. Bonj, ngakanjkurrmerren bedberre! Wardi God nungan nganwarrewan ba bu bedda kabirridjarrkbelbmerren nawu Christ. \p \v 4 Bedda wanjh Israel nawu bedberreni mawahmawah. God benmarneberrebburrinj bu benmarnedjareminj benmey. Wanjh benmarnbom wurdyaw nuye. Warridj God benmarnekukbukarrinj bu birrinang nungka bu Namakkaykenh duninjh. God benmarnewokkurrmeng bedberre, dja mak benwong kore mankarre nuye, dja benbukkang bu bedda birrimarneboddangeni kore kunrurrk Temple ngarre. Nungka wanjh benberrebbuni nawu Messiah kabimunkewe bedberre. \v 5 Nawu Mawahmawah bedberre wanjh God bendjarrngbom. Dja bedda wanjh mawahmawah nuye nawu Christ kumwam danginj yiman kayime bininj yimerranj duninjh. Kaluk nungka wanjh God duninjh nawu kahbenmarnewohrnan bininj kore kubolkwarlahkenh rowk. Wanjh karridjalburlumen munguyh munguyh, wanjh Amen! \s1 Njalekenh Yikahwi Bininj Minj Kabirriwoybukwon Nawu Christ? \sr Romans 9:6-29 \p \v 6 God nungka yingkikarremarnbom dja mak wanjh kurduyimerranj rowk. Minj kunwok nuye yakmeninj. Dja kandibekka! Abraham wanjh bikebmawahmeng nawu Israel, wanjh bonj, yikahwi bininj nawu Israel benkebmawahmeng, nakka wanjh minj woybukkihniwirrinj bu nuyeni bininj duninjh. \v 7 Dja mak yikahwi nawu Abraham benkebmawahmeng nuye nakka wanjh minj nungka nuye kore kukangebeh bedberre. Kuhni wanjh God bimarneyimeng Abraham, bu yimeng, “Isaac nawu yibornan, wanjh nungka namekbe nanubeh ngurrbenmang nawu ngurrbenkebmawahme bininj kore kunngey ke.” [Genesis 21:12] \v 8 Kuninjkunu bu ngahyime. God biyingkihberrebbom nawu Abraham bu nungka kabibornan Isaac, dja nawu Isaac kabenbalkarrme birridjalwern bininj nawu mawahmawah mak nuye. Wanjh kurduyimerranj, dja nawu bininj benkebmawahmeng Isaac wanjh nakka woybukkih duninjh benkebmawahmeng Abraham. Birrimekbe wanjh birridjalkudji nawu God benyolyolmeng, dja nawu birribadbuyika birrinamudni nuye nawu benkebmawahmeng wanjh nakka nanu minj Abraham nuye duninjh. Dja bedda God nakka minj benmarnewokkurrmerrinj bedberre. \v 9 Ngurriburrbu kore God yimeng bu kerrngehkenhni bimarnewokkurrmerrinj kore Abraham, bu yimeng, “Kaluk yerrekah bu ngarrungname ke wanjh ngamyawoyhdurndeng, bu ngalbininjkobeng ke Sarah kayawmang narangem.” [Genesis 18:10] \p \v 10 Dja mak Rebekah benbeneyawkang narahrangem bu benedjarrkdanginj kore nadjalkudji kornkumo benewoneng, nabininjkobeng ngarre Isaac nawu kankebmawahmeng kadberre. \v 11-12 Bu Rebekah minj benbenebangmeyawmayinj, dja benedjarrkmokenni kore kuwarlirrng ngarre, wanjh God bimarneyimeng, “Nawu nawernwarre wanjh nakka kabimarnedurrkmirri nawu nayahwurd”. [Genesis 25:23] Benemekbe wurdwurd bokenh minj mak benebangeyimeninj kore kunmakkenh dja kore kunwarrekenh. Kab kaluk kunukka njalekenh God kumekbeh benbenemarneyimeng berrewoneng? Kunukka God nungan kanbukkan bu nungan kabenyingkihdjarrngbun bininj nawu kabirriyimerran nuye. Bininj minj kabirrimarnburren bedmandeleng bu kabirriyimerran bininj nuye, dja nungka ngaleng wanjh kabendjalmarnbun. \v 13 Ngaye ngayolyolme kore mankarre bimbuyindanj bu yimeng, “Ngaye ngadjalmarnedjareni Jacob, dja minj ngamarnedjare Esau.” [Malachi 1:2-3] \p \v 14 Kaluk baleh kab ngad karriyime? Yiddok kunubewu God minj namak bu kandjadme? Burrkyak. Yuwn kunmekbeh karriyime. \v 15 Karriburrbu bu baleh God bimarneyimeng Moses, “Ngaye wanjh ngabendjalkongibun nawu bininj bu ngabenmarnedjare, dja mak ngabendjalkongibun bininj nawu ngaye ngabendjarrngbom.” [Exodus 33:19] \v 16 Wanjh God nungandeleng kabendjalkongibun bininj. Bininj minj kabirrinjilngmarnbun nungka dja mak minj bedda kabirridjirrkkan nungka, dja nungan kore kadjalkurduyime nungandeleng nuye. \v 17 Dja karriburrbu God bimarneyimeng nawu Pharaoh kore bimbuyindanj djurra yimeng, “Ngaye marnbom ngudda yingeykimukmen dja mak yibenmarnewohrnan birriwern bu kuhni burudjang, dja ngaye wanjh bu bularrbun rowk, ba bu birriwarlahkenh bininj kabirrinan ngardduk kundulkarre bu ngaye wernhyurrhke duninjh. Dja mak ngandingeyburlume kunngey ngardduk kore kubolkwarlahkenh rowk.” [Exodus 9:16] \v 18 Wanjh kunukka karriburrbun bu God kabenkongibun bininj kore nungan kadjare. Dja bu kadjaremen kore kunnjilng nuye, wanjh kabenmarnbun nawu bininj ba bu kabirrimarnebangmen kore nuye. \p \v 19 Med rerrih, dja kunubewu ngudda kandidjawan ngaye, “Adju, God nungan kabimarnbun nangale bininj kawarremen, wanjh kunukka minj God kabiwelengname namekbe bininj. Bu God bimarnbom namekbe warreminj, wanjh nahni bininj minj bidyikarrmerrimeninj nungandeleng, dja God nungan nawernhdulkarrekimuk duninjh.” \v 20 Yuwn bu ngad kumekbeh karriyime, dja ngad kunu djal bininj duninjh. God nungan kanmarnbom, dja wanjh kakarrewarre bu karrimarneyime, “Ngayh! Ngudda njalekenh kanmarnbom kore yidjareni? Dja ngaye wanjh ngawarre!”\f + \fr 9:20 \ft Ngurrina Isaiah 29:16\f* \v 21 Nawu bininj kamang manbu delek, bu nungka kamarnbun kore kunbid nuye nawu nawern nawu yiman kukbubuyika yiman banikkin yarrkka. Nakudji kukmakkaykenh dja nawu nabuyika wanjh nakka walakkih kukwarre. Dja woybukkih nahni bininj nuye bu kamarnbun kore nungka kadjare. \p \v 22 Kunnekke nungan God yiman kakurduyime. Kunubewu nungan God kabendjalbawon birrimekbe bininj bu kunwarre kabirridjalkurduyime bedman kabirridjalle kunkuyeng. Dja God nungka kabendjaldung bu kunmekbekenh, dja kabendjalmadbun yelehyeledj, wanjh yerreh kunu kabenbalbun kabenbularrbun rowk kore nungka benyingkihmarnekarremarnburrinj. Kaluk bininj rowk wanjh kabirrikurdunan dja kabirrimarneborlhme bu nungka narrulkarrekimuk dja warridj kabendung bininj kore kunwarrekenh bedberre. \v 23 Dja God kurduyimeng bu ngadkenh kadberre warridj nawu nungka kankongibun, dja kanmarneyingkihkarremarnbom bu karridjarrkni kore nungka nuye bu kunmakkaykenh nuye dorrengh. Dja kunu karriburrbun bu nungka Namakkaykenh duninjh! \v 24 Yoh, bu ngadkenh, ngad nawu nungka wanjh kankayhmeng rowk kadberre, ngad nawu Jew dja bininj nawu minj Jew, wanjh nungka kandjarrkkayhmeng rowk. \v 25 Karriburrbu kore prophet nawu Hosea wanjh biwokbimbom kore God wokmulewarrinj, “Birrimekbe nawu bininj nakka minj ngaye ngardduk, wanjh bolkkime ngaye ngabendjalmarneyime, ‘Ngardduk bininj!’ Kaluk ngalmekbe daluk nawu ngaye minj ngamarnedjareniwirrinj, wanjh bolkkime ngaye ngamarneyime, ‘Ngaye marnedjareminj ngudda!’” [Hosea 2:23] \v 26 Dja mak kore kabimbuyindi, God wanjh kayime, “Kaluk birrimekbe bininj bu korroko birribekkani maninjmanu kunwok bu yimi, ‘Ngudda minj ngaye ngardduk bininj’, wanjh ngabenngeybun, ‘Bebeywurd nuye God nawu karrarrkid munguyh munguyh.’” [Hosea 1:10] \v 27 Dja mak kabimbuyindi kore Isaiah, bu kayhmeng bu maninjmanu kunwok kore yimeng Israelkenh, yimeng, “Birridjalwern nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh bedda birridjalmirndiwernminj duninjh, yiman kayime kunkayalanj manbu kore adjbud kahyo! Kaluk kunukka bonj, dja God kabendjalngehke birrimirndeyahwurd nawu nungka nuyekih. \v 28 Yoh, kaluk nawu Kawohrnan Rowk kabendjadme dja kabenbun bininj rowk nawu kore kondanjkunu kurorre, dja werrkwerrk kore nungan kakurduyime, dja mak kayakwon rowk.” [Isaiah 10:22-23] \v 29 Dja mak Isaiah yingkihburrbuni dja bimbom, yimeng, “Nawu Kawohrnan Rowk, nawu Narrulkarrekimuk Duninjh wanjh benbawong yikahwi bininj nawu karrbenkebmawahmeng. Dja bu burrkyakniwirrinj, wanjh ngad karrikukyimerrangimeninj yiman kayime bininj nawu birrikang kunred Sodom dja Gomorrah nawu God benbularrbom rowk.” [Isaiah 1:9] \s1 Bininj Nawu Minj Jews Birriwoybukwong Jesus \sr Romans 9:30-33 \p \v 30 Kaluk baleh kuhni ngad karriyime bu kuninjkunukenh? Birrimekbe bininj nawu minj Jews minj birridjareniwirrinj bu bedda minj birriwokmayi God nuye mankarre, dja bolkkime bedda kabirridjalwoybukwon God. Yiddok kunu nungka bolkkime kayime bedda birrimak bininj kore nungka? \v 31 Dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng, munguyh birridjareni bu yimankek birrimakniwirrinj, kore birriwokmayi God nuye mankarre, dja minj God benwernhmarneyimeninj bu bedda birrimakni kore nungka. \v 32 Njalehkenh nawu Israel benkebmawahmeng wanjh minj birrimayinj kore God kabenmakwan kore nungka? Wanjh nakka nanu birrirohrokmeng bu birridjalkurduyimi kore mankarre birriwernhmarrkmangi, dja minj bedda birridjalwoybukwoyi God bu benngehkemeninj. Bedda yiman kayime birridjareni bu birrinjilngmarnbuyi God, dja kunmekbekenh birridjalwokmarrkmangi manbu mankarre. Bedda yiman yerrih birridengedorreni dja mak birrimankarrinj kore kuwardde manbu kabenbungkarrkbunkenh. \v 33 Kaluk maninjmanu manbu kunwok bimbuyindanj kore God yimeng, “Ngurrina! Ngaye wanjh ngakurrme bininj ngardduk kore kunred Zion. Nungka yiman kayime manwarddekimuk. Namekbe bininj nawu ngardduk, wanjh kabenbungkarrkbun bininj yiman kayime mahni manwarddekimuk, wanjh kabenmarnbun bu kabirrimankan. Dja nawu bininj kabirriwoybukwon nahni nawu bininj ngakurrme, wanjh nakka nanu minj kadjalyeme bu munguyh. Wanjh bonj.” [Isaiah 28:16] \c 10 \s1 Nangale Bininj Nawu God Kabenngehke? \sr Romans 10:1-21 \p \v 1 Nawu ngad karridangerrinj, ngaye wanjh djalmarnedjare bulkkidj duninjh ngudberre, dja mak ngaye ngamarrkdjawam God bu kabenngehke bininj rowk nawu Israel nungan benkebmawahmeng. \v 2 Ngaye wanjh ngabenmulewan bu bedda kabirridjalmarnedurrkmirri kunrayek duninjh kore God nuye. Dja minj kabirriburrkburrkbekkan kore nungka kahdjare. \v 3 Minj bedda birriburrbuyi bu God djareni bedberre bu kabirridjalwoybukwon ba bu nungka kabenmakwan. Wanjh bedda yimankek kabirrimarnburrimen bu bedmandeleng birrimak bininj. Kaluk yiman rerrih birridjalwoybukwoni manbu bedberre mankarre yoy bedmandeleng, dja minj birridjalwoybukwoyinj nungka God. \v 4 Mah, wanjh nangalengale God kabenmakwan? Wanjh bininj nawu kabirriwoybukwon nawu Christ, wanjh God kabenmakwan. Kunmekbekenh kunu God kanwong nuye mankarre, ba bu karriwoybukwon Christ. \p \v 5 Kaluk Moses benyolyolmeng bininj nawu kabirridjare bu God kabenmakwan kore kabirrimarrkmang nuye mankarre, dja kabimbuyindi, “Bininj nawu kadjare God kabimalngmimbiwon, wanjh nakka munguyh kadjalkurduyime rowk kore mankarre kayime.” [Leviticus 18:5] \v 6 Dja ngad wanjh karridjalwoybukwon Christ, wanjh kunu God kanmakwan. Wanjh kunukka ngad mandjad karriburrbun, kore minj karriyime, “Ngaye ngare kaddum Heaven ba bu ngahdurndiwe Christ kondanjkunu kurorre\f + \fr 10:6 \ft Deuteronomy 30:13\f*.” Kunukka yuwn kunmekbe karriyime kore kukange kadberre. \v 7 Dja mak yuwn karriburrbun bu karriyime, “Ngaye wanjh ngahkolung kanjdji duninjh ba bu ngaye yimankek ngarrolkkayhwe Christ kore nungka dowengbeh.” Yuwn bu karriyime. \v 8 Kunmekbe djal burrkyak. Ngudda ngaleng ngurridjalburrbun kore kunbuyika bimbuyindanj kayime, “Manbu kunwok nakka karrarnhdi ngudda kore kurrangmayewel dja mak kore kukange ke.” [Deuteronomy 30:14] \p Ngahyolyolme maninjmanu manbu kunwok manmak bu ngarrbenmarneyime birriwarlahkenh bininj ba bu bedda kabirridjalwoybukwon God. \v 9 Ngayime bu ngudda ngurrimulewarren kore kudjenbeh, bu ngurriyime, “Jesus nakka Kawohrnan Rowk”, dja mak ngurridjalwoybukwon kore kukange ngudberre bu God birrolkkayhweng Jesus kore kundowikenh, wanjh God ngunngehke ngudberre. \v 10 Kaluk bu nangale bininj kabiwoybukwon kore kukange nuye, wanjh God kabimarneyime bu nadjalmak. Dja mak bu kahmulewarren kore kundjen nuye, wanjh God kabingehke. \v 11 Mahni djurra kayime, “Nawu nangale bininj kabiwoybukwon mak kabimarnekurrmerren kore nungka, wanjh minj mak kabalyawoyhyeme munguyh.” [Isaiah 28:16] \p \v 12 Wanjh kuhni ngurriburrbun ngad bininj karriwarlahkenh rowk, wanjh karridjalrohrok. Yikahwi ngad nawu Jews, dja yikahwi minj Jews. Dja nadjalkudji nawu Kawohrnan Rowk wanjh kandjarrkmarnewohrnan kadberre rowk. Nawu nangale bininj kabikayhme kore nungka bu kabidjawan, wanjh kunu kabiwon kunmakmak nawern nuye. \v 13 Ngurriburrbun kore kabimdi kayime, “Bininj nawu kabingeykayhmekenh nawu Kawohrnan Rowk bu kabidjawan, wanjh God kabingehke.” [Joel 2:32] \p \v 14 Bolkkime wanjh ngudda ngurridjawarren bu yikahwi bininj minj birriwobekkayi nawu Kawohrhan Rowk, bu kuninjkunkenh minj mak kabirriwoybukwon dja wanjh kunmekbekenh minj kabirrikayhme nuye. Minj nangale mak benmarneyolyolmeninj bedberre bu nungkakenh, wanjh kunmekbehkenh minj bedda kabirriburrbun nungka. \v 15 Wanjh kunubewu minj nangale mak benmunkewemeninj bininj ba bu benmarneyolyolmeninj bedberre bu nungkakenh! Ngudda ngurriburrbun bu kabimdi, kayime, “Ngad wanjh karridjalwernhnjilngmakminj bulkkidj bu birrimekbe bininj birrimwam, kandimarnemulewam kunwok manmakkaykenh duninjh.” [Isaiah 52:7] \p \v 16 Kaluk birriwern nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birribekkang maninjmanu kunwok manmak kore Kawohrnanbeh. Wanjh yikahwi birriwokburriweng manbu kunwok nuye. Isaiah bimbom bu yimeng, “Yiwohrnan, birrimekbe bininj nakka minj kandiwoybukwon ngarrbenmarneyime bu ngarriweykan kunwok ke.” [Isaiah 53:1] \v 17 Bininj nawu minj birribangmengeybekkayinj God, wanjh minj bedda kabirriwoybukwon. Dja bu kabirribekkan kunwok nuye manbu Christkenh, wanjh bedda kabirriburrbun nawu God, dja mak kabirriwoybukwon. \v 18 Med, yiddok woybukkih birrimekbe bininj minj birriwobekkayi nawu God? Burrkyak, wanjh birribekkang rowk! Kaluk kahbimbuyindi bu kayime, “Mahni kunwok manmak makka wanjh yarlarrmeng kubolkwarlahkenh rowk. Birriwarlahkenh bininj rowk nawu kabirrini kondanjkunu kurorre nakka wanjh birribekkang manbu maninjmanu kunwok nuye.” [Psalm 19:4] \v 19 Dja ngaye ngadjawarren, njalekenh bininj nawu Israel benkebmawahmeng minj birriwoybukwoyi kore birribekkang mahni kunwok? Wardi bedda minj birriburrkburrkbekkayi? Karriburrbun bu Moses yimeng bedberre bu kuninjkunukenh kore kabimbuyindi, “God yimeng ngudberre, ‘Ngaye marnbun ngudberre ba bu ngurrikirndangen bedberre birribuyika bininj nawu minj Jews. Kaluk ngaye marnbun ngudberre ngurriyiddung bu ngurrbennan baleh kabenmarnekurduyimerran birrimekbe nawu birrimayaliyak bininj.’ ” [Deuteronomy 32:21] \v 20 Dja mak Isaiah benyolyolmeng ngudberre nawu Jews, bu nungka djalyimeng mahni mandjad, kore kabimbuyindi, “Bu God yimeng, ‘Bininj nawu minj ngandiyawayinj ngaye, wanjh nakka ngandidjalngalkeng. Ngaye wanjh ngabenmarnekukbukkarrinj bininj nawu minj ngandingalkemeninj.’ ” [Isaiah 65:1] \v 21 Dja mak God yimeng bedberre nawu Israel benkebmawahmeng, kore kabimbuyindi, “Kunbarnangarrakuyeng bu ngaye ngahdjalbidyirriyongeni munguyh kore ngudda ngudberre. Dja mak minj ngaye kandimarrkmayi kunwok. Dja minj mak kandibekkayi dja mak minj kandimarnemayaliborledmeninj.” [Isaiah 65:2]. \c 11 \s1 Yikahwi Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Bedda Birridjalwoybukwong Christ \sr Romans 11:1-10 \p \v 1 Kunubewu ngudda nawu ngurriburrbun bu ngurriyime yimankek God benbodmekenhwong nuyeni bininj. Dja burrkyak duninjh! Israel dja Abraham wanjh mawahmawah ngardduk, dja mak kore ngarranginj bu ngabornayinjdanj kore Benjaminj nuye birrimud. \v 2 Burrkyak, God minj munguyh benmarnemirrkborledmeninj kore nawu bininj nuye. Nungka benmarneyingkihkarremarnbom bu kunkare duninjh. Kunubewu ngudda kunu ngurrbengmidjdanj kore kabimbuyindi manbu kabiyolyolme nawu prophet Elijahkenh bu nungka bidjawan God bu kabidyikarrmekenh, kaluk bininj nawu Israel benkebmawahmeng nawu bedda birriwarnyakminj dja mak birridjaldungi nungka. \v 3 Nawu Elijah mulewarrinj yimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan Rowk, naninjnanu nawu bininj wanjh nakka bindibom bindikukkurrmeng nawu ngudda ke prophets, dja warridj birribakbakkeng dja birriwarrewong manbu ngudda ke altar. Dja ngaye wanjh ngadjalkudji ngahdarrkiddi. Wanjh ngayemanwali kunubewu ngandibun bolkkime.” [1 Kings 19:10-18] \v 4 Dja yiddok ngurriburrbun baleh kab God bimarneyimeng bu biwokmey nungka Elijah. Nungka bikangerayekwong bu yimeng, “Ngaye ngabenkarrme ngayeman ngardduk nawu 7000 bininj nawu minj birrimarneboddangimeninj bu birrimarnediwirrinj yiwarrudj nahni nabuyika god kangeyyo Baal.” [1 Kings 19:18] \v 5 Mah, bolkkime wanjh kadjalrohrok. Bolkkime wanjh kabirridjaldi birridjalkudji yikahwi bininj nawu Israel benkebmawahmeng nawu God nuye duninjh. God nawu wernhmimkongiwern duninjh dja kunmekbekenh kunu nungka bendjarrngbom. \v 6 Nungka wanjh bendjalmarnedjareminj bu djalburudjang, wanjh kunu bendjarrngbom. Minj benkayhmeninj bu birrimarnedurrkmirrikenh bedberre bu birrikurduyimeninj kunmak. Burrkyak. Nungka wanjh bendjalmarnedjareni, wanjh kundjalmekbekenh kunu benkayhmeng bu birriyimerranj nuye bininj. \p \v 7 Adju, yiddok kuhni kunmak? Bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birriwernhyawarreni bu birridjareni bu God kabenmakwan, dja larrk, minj birrimayi! God wanjh bendjalmey yikahwi bininj nawu djareminj bu benkarrmeng. Kaluk nungka benmarnbom nawu birribuyika bu birrikangerayekminj kore nungka. \v 8 Bu kuhni wanjh kabimbuyindi, kayime, “God benmarnbom bu yiman birribengwarrminj yerreh. Dja mak benmarnbom kunmim bedberre minj birriwernhnayi. Mak kunkanem bedberre benkanemdubbewong ba bu minj birribekkayi. Wanjh yiman bolkkime kuninjkunu kabendjalkurduyimerran.” [Isaiah 29:10] \v 9-10 Ngurriburrbun kore David bu yiwarrudj dingihdi, bu benyolyolmi nawu birriwarre bininj. Kuhni bu kabimbuyindi bu nungka bidjawam nawu Kawohrnan Rowk, “Ngaye wanjh ngadjare yingan yibendarrkidmang kore mulil kabirridjarrkdi, yiman kayime mayh yimang bu yimarnbun kunyarl manbu yiman kayime walabbi rerrih bu djenj karrihdurrkmang. Dja mak ngadjare yibenbungkarrkbun ba bu kabirrimankan. Kuninjkunu wanjh God kakurduyime bu kunwarrekenh bedberre, bu kabenbun. Dja mak ngadjare kabirrimimburlerran ba bu minj kabirriwernhbolknan, dja mak ngadjare kabirriwernhdurrkmirri kore kunrayek duninjh bu munguyh.” [Psalm 69:22-23] \s1 Baleh Nungan God Benmarneyingkihkarremarnbom Nawu Israel Benkebmawahmeng Nuye \sr Romans 11:11-15 \p \v 11 Mah, bu ngad karridjaldjawarren, yiddok nawu Israel benkebmawahmeng kabirridjalyo kore birrimankang, ba minj mak kabirriyawoyhdolkkan? Burrkyak duninjh, dja God yingkihkarremarnbom bedberre. Kandibekka. Bu Israel nuye bininj birriwarrewong, wanjh kunu God benngehkeng birribuyika bininj nawu minj Jews, ba bu kabenmarnbun nawu Israel nuye bininj wanjh kabirrikirndangen. \v 12 Adju, dja njalekenh God kakurduyime? Ngurriburrbun bu kuhni. Israel nuye mawahmawah birrikurduyimi kunwarre, dja ngaleng God bendjalmarnekurduyimi kunmak duninjh bedberre birriwern birribuyika bininj nawu minj Jew. Kunmekbekenh nawu Jew birrimankani, wanjh God yiman bendjalkukenwong bedberre bininj nawu minj Jews. Wanjh kamak! Dja ngaleng, kaluk bu Israel nuye mawahmawah kabirriwoybukwon nawu Christ, wanjh kundjalmak duninjh kadberre rowk. \p \v 13-14 Mah, dja bolkkime ngaye marnehmarneyime ngudberre ngudda bininj nawu minj Jews. Nawu Kawohrnan Rowk nganmarnbom apostle, dja nganmunkeweng bu marneyime ngudberre ngudda bininj nawu minj Jew ngawokmulewan ngudberre nuye kunwok. Dja mak ngahdjalburlumerrinj bu kuhnikenh ba bu ngaye ngardduk bininj ngarrimud wanjh ngabenmarnbun kabirrikirndangen ba bu kunubewu bedmanwali kabirriwoybukwon nawu Jesus Christ, ba kabenngehke bedberre. \v 15 Kuhni nawu God kayime benburriweng nawu ngayekenh bininj. Dja kunu benmarnbom birribuyika bininj nuye kabirridabbolk kore nungka nawu kubolkwarlahkenh kabirrini rowk. Bu ngayeman ngayime bu yiman God kabendurndiwe nawu Israel nuye bininj kore nungka kabirridjarrkdi, wanjh kunukka nungka kabendjalmarnbun birribuyika bininj nawu minj Jews bu kabirriyawoyhdarrkidmen. \s1 God Yingkihkarremarnbom Kadberre Bu Karrikukbelbmerren Rowk Kore Jesus \sr Romans 11:16-24 \p \v 16 Ngaye kab wohmarneyime ngudberre manbuyika kore ngad karrihburrbun bu kuninjkunukenh. Bu bininj kamarnbun buriddi, dja kabimarnekurrme kunyahwurd kore God, wanjh manbu buriddi rowk yerre nuye wanjh kahloddjamunmen bu nuye nawu Kawohrnan Rowk. Dja mak kunbuyika bu manbu mandedjmad kundulk makka nuye God, mak manbu mandulkyende kore maninjhmanu kundulk, wanjh makka mak God nuye warridj. \p \v 17 Ngaye wanjh ngahyolyolme ngudberre bu ngudda minj Jews. Ngudda wanjh kayime mankerrngehkerrnge manbu bu manyende manbu namerrinj kore kundulk. Ngudda yiman mankolhdebuyikabeh, dja bolkkime wanjh ngurriraworrinj nawu manyendekare, dja ngurridjarrkbongun manbu mandedjmadkenh mandjalkudji. Dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh bedda yiman kayime manyendekarehkare manbu God yendebakkeng. Wanjh ngudda yiman ngurrbenmarnebolkmang birrimekbe bininj nawu minj birriwoybukwoyi Jesus. \v 18 Dja ngudda nawu minj Jews, yuwn bu ngurriburlumerren bu yimankek ngurriyime ngudda ngurrimak dja ngurrbenmarneyime birribuyika nawu yiman kayime kundulk manyenyende warridj. Burrkyak, dja ngurridjalburrbu ngudda minj mandedjmad manbu kore kundulk ngarre manbu wanjh ngunkarrme bu kaddum ngurridi dja ngurridjordmen. Yuwn bu ngudda ngurriyurrhke manbu mandedjmad. Ngudda minj ngurrbenkarrme birrimekbe bininj ba kabirrini. \v 19 Kunubewu ngudda ngurriyime, “God bakkeng manekke manbu manyende dja ngad wanjh kankurrmeng kumekbe kore kundulk ngarre ngarribelbmerrinj.” \v 20 Wanjh woybukkih benbakkabakkeng bedberre nawu minj birriwoybukwoyi nawu Christ. Dja ngaleng ngudda wanjh ngurriwernhwoybukwon, wanjh kunmekbekenh ngudda yiman ngurridjalmalngbelbmerrinj nungka. Dja ngaleng yuwn bu ngurribalburlumerren ngudmandeleng. Dja ngaleng ngurridjalmarnekelenin nungka God. \v 21 Ngurriburrbu bu God benbakkeyi benkukburriweyi birrimekbe bininj nawu Israel benkebmawahmeng, nawu nuyeni birriyungkih bininj. Wanjh bu ngudda minj ngurrimarrkbaworren dja minj ngurriwoybukwon, wanjh ngudda warridj ngunbalkukburriwe ngudberre. \p \v 22 Mah. Wanjh bolkkime ngurriburrbu God nungka wanjh kandjalmarnedjare, dja warridj kadjalrayek kore mandjad kandjadme. Yiman bu nungka benmarnewokrayekworrinj bedberre nawu birriwokweyi dja birrimunkebawong. Kaluk nungka mimkongiwern dja ngunbidyikarrme ngudberre. Dja wardi ngurridjalnahnarrimen ngudmandeleng ba bu minj kunukka ngurrimarnemirrkborledmen kore nungka. Dja bu burrkyak, wanjh ngudda warridj ngunkukburriwe yiman kayime kayendebakke. \v 23 Dja bu birrimekbe bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirriyawoyhdedjingmang bu kabirriyawoyhwoybukwon nawu Christ, wanjh kunukka God kabenyawoyhbelbme kore kundulk nuye. God wanjh dulkarrekimuk bu kuhni kakurduyime. \v 24 Yoh. God ngaleng ngunmey ngudda nawu yiman kayime manyende ngarre kundulk kore kurralkbeh, dja ngunbelbmeng ba ngurriyimerranj manyende ngarre kundulk manbu manmak yiman kayime olive kundulk. Minj nakka ngudberre, dja wanjh nuye. Ngudda minj ngurrimrawinj kore kundulk manbu manmak bu kerrngehkenhni. Wanjh kunukka kamak duninjh bu God kabendurndiwe manyende kore kundulkkare kore birribakmeng ba bu kabirriyawoyhbelbmerren. Wanjh ngaye kunu ngabenhyolyolme birrimekbe Israel nuye bininj. \s1 Kaluk God Kabenngehke Bininj Rowk Nawu Israel Benkebmawahmeng \sr Romans 11:25-32 \p \v 25 Ngudda nawu karridangerrinj, ngaye ngadjare bu ngudda ngurriwernhburrbun kuninjkunu rowk ba bu minj ngurriburlumerren. Dja ngadjare kab marneyime ngudberre bu kunmekbe kunwok manbu warlkkayindi. God benmarnbom yikahwi nawu Israel benkebmawahmeng bu birrikangerayekminj duninjh ba bu kaluk yerreh bininj nawu minj Jews kabirrimre rowk kore God. \v 26-27 Wanjh kalukburrk nungka wanjh kabenngehke nawu Israel benkebmawahmeng rowk, kore kabimbuyindi, yimeng, “Nawu ngunbebke ngudberre wanjh nakka kamdolkkan kore kunred Zionbeh. Nungka wanjh kabenmarnbun bininj nawu Jacob ngunkebmawahmeng ba bu kabirrikangeborledkerren kore God nuye. Ngaye wanjh ngamarnbom mankarre ngardduk bu ngawernhwokrayekworren bu ngahkurduyime kunmak bedberre. Wanjh ngaye ngabenmarneburriwe kunwarre bedberre bu ngahbendjalmarnebengmidjdan.” [Isaiah 59:20-21; Jeremiah 31:33-34] \p \v 28 Yoh, bedda nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birridjalwidnani God nuye kunwok manmak. Wanjh kunmekbehkenh kunu bu God ngudda ngunmarnbom ngudberre ngurridabbolk kore nuye. Dja ngaleng God bolkkime kabenmarnedjare nawu Israel bininj warridj, dja bendjarrngbom warridj, kunmekbekenh kunu bu nungka bendjalmarnedjareni bu kunkare nawu mawahmawah bedberre nawu Israel. \v 29 Yoh, ngudda bininj nawu minj Jews, wanjh ngurriburrbu kuhni. Bu God yimeng nungka kakurduyime kunwern kunmakmak, dja minj kamayaliborledme. Dja mak bu kabenkahyme bininj kuhni wanjh nungan God kadjalkurduyime bu kadjalkurduyimerran rowk. Nungka minj kamayaliborledme bu kunmekbekenh. \v 30-31 Ngudda korroko ngurriwokweyi minj ngurriwokmarrkmayi kore God yiman kayime mak bininj nawu Jews birriwokburriweyi yerreh. Wanjh kunmekbe kunu nungka benbawong dja mak ngunkongibun ngudberre nawu minj Jew. God kuninjkunu kurduyimeng ba bu bedda kabirriburrburren bu birriwarre bininj, dja wanjh kabirriborledkerren kore God ba bu kabendjalwernhkongibun bedmanwali. \v 32 Kaluk birriwarlahkenh bininj rowk kabirridjalwokburriwe God. Nungka wanjh kadjare kabenkongibun bedberre rowk. Wanjh kunmekbekenh kunu kabenbongkarrme ba bu kabirriburrbun kunwarre bedberre. \s1 Bu Ngad Karridjalburlume God \sr Romans 11:33-36 \p \v 33 Mah wanjh, baleh karriyime? God nungka namakkaykenh duninjh. Nungka kaburrbun yehyeng rowk. Nungka kahkarrme kunmayali bu kunmakkaykenh duninjh. Dja ngad kunu djal bininjwi, kaluk minj njale karriburrkburrkbekkan kore nungka kaburrbun bu nungka kandjadme djal kamak kore ngad bininj. Nungka wanjh kebrokbuyika duninjh dja mak kebrokkudji, dja minj nangale kaburrbun kore nungka kahre. \v 34-35 Kunmekbeh bimbuyindanj nuye, kahyime, “Nangale kab kaburrbun kore God nuye kunmayali? Nangale kab nanu kabimayaliwon nuye bu kabibengdayhke nawu God? Nangale nanu kabiwon God nawu namak bu kabimarnbun kabimarnekarremulewan nuye?” [Isaiah 40:13, Job 41:11] \p \v 36 Minj nangale bininj kabimarnekurduyime kore God, dja nungan nuye rowk nawu njalehnjale. Nungka wanjh yehyeng marnbom rowk. Nungka kanwon kadberre nawu njalehnjale, dja mak yehyeng rowk wanjh djal nungan nuye. Ngad kunu bininj wanjh nakka nanu karridjalburluburlumen nungka bu munguyh munguyh. Amen. \c 12 \s1 Bu Ngad Karrikanjkurrmerrimen kore God \sr Romans 12:1-2 \p \v 1 Ngudda nawu karridangerrinj, wanjh marrkdjawahdjawan bolkkime ngudberre bu ngurrikurrmerren kore kunburrk ngudberre kore God nawu God nuye, bu kuninjkunukenh nungka kanyingkihkongibom kadberre. Wanjh yiman ngurridarrkidkurrmerrimen dja mak ngurridjalkurduyimen kundjalmak, ba bu ngurrinjilngmarnbun nawu God. Kunukka wanjh yiman kayime ngurrimarneboddan nuye God kore kukange ngudberre. \v 2 Yuwn bu mak ngurrbenbaldjirrkkan birribuyika bininj nawu kondanjkunu kurorre kabirrihni. Kunukka burrkyak. Ngudmandeleng ngurridjalburrbu God bu munguyh. Kaluk nungan ngundjalmayalikerrngehme ngudberre, ba bu ngurrikarremenmennan manbu kunmayali manbu kunmakkenh nungka kore kadjare. Wanjh kunukka nungka kanjilngmak bu kuninjkunu kore ngurrihmarnedurrkmirrikenh kundjalmak nuye. \s1 Karridjarrkdurrkmirri Kore Karribebbehkarrme Dja Karribidyikarrmerren \sr Romans 12:3-8 \p \v 3 God nungka nganmarneyimeng kunmak bu djalburudjangkenh, wanjh kunmekbekenh ngaye marnehmarneyime ngudberre rowk, yuwn bu ngurriburlumerren kore ngudmandeleng. Dja ngaleng ngurridjalburrbu bu ngudmandeleng kore mandjad. Kaluk God nungka kandjarrkbidyikarrmeng karridjalwern bu karriwoybukwon kore mandjad duninjh nuye. \v 4 Kaluk ngad karriwern nawu karriwoybukwon Jesus wanjh karridjalbubuyika! Ngad wanjh karriyimerranj manburrkkudji. Ngurriburrbun manbu kunburrk ngayolyolme, wanjh karrikarrme kunwern kundjalbubuyika bu karaworrenkenh kore kabirribebbehdurrkmirri kabirribidyikarrmerrenkenh, wanjh kunu kabirriyimerran ngarre manburrkkudji ba bu karridarrkidkudjihmen. \v 5 Wanjh karohrok ngad bininj nawu karriraworren nuye Christ, wanjh yiman kayime karriyimerranj kunburrkkudji nuye. Bu ngad karriraworren nuye Christ wanjh karridjarrkbelbmerren dja karrikarrmerren. \v 6 God bu kankongibuni, wanjh kanbebbehwonowong kadberre kunmakmak nuye ba bu karrimarnedurrkmirrikenh nungka nuye. Bu kanbebbehwonowon nawu kunbubuyikakenh. Nungka benwong yikahwi ngad bininj ba bu kabirriyimerran yiman prophet. Wanjh birrimarnewokda nuye kore bedda kabirriwernhwoybukwon. \v 7 Nungka benmarnbom yikahwi kore ngad bininj bu kabindibidyikarrme nawu birribuyika bininj. Mah, bedda wanjh bindidjalbidyikarrmen! Dja mak yikahwi bininj benmarnbom bu kabindibukkabukkan nawu birribuyika bininj nuye. Bedda wanjh, bindidjalbukkabukka! \v 8 Yikahwi mak benmarnbom bu kabindimurrngrayekwon bedberre birribuyika kore ngad. Mah, bedda wanjh bindimurrngerayekwo! Dja mak yikahwi benmarnbom bu kabindikukwon money dja manme bedberre bininj nawu birrimarladjdja. Mah, bedda wanjh birridjalkurduyimen bu birridjalweymaknin. Dja mak yikahwi benkurrmeng bu kabirridurrkmirri bu kabindimarnewohrnan birribuyika nawu bininj kore ngad kadberre. Mah, bedda wanjh birriwernhkurduyimen bu djal mandjad duninjh! Dja mak yikahwi benmarnbom bu kabindidjalkongibun nawu birribuyika bininj. Wanjh bedda kunu birridjalkurduyimen kore kunnjilngmak dorrengh. \s1 Bu Ngad Karrimarnedjaremerren \sr Romans 12:9-21 \p \v 9 Ngurridjaldjaremerrimen bulkkidj dja mak ngurridjalwidna nawu nawarrewarre. Ngurridjalkarrmen kore kunmak munguyh. \v 10 Ngurrimarnedjaremerrimen bu yiman kayime karridjalmud duninjh nawu karridanginj. Yuwn bu ngurribalburluburlumerren yimankek bu ngurriyurrhkerren. \v 11 Yuwn kab ngurringudjmulewarren kore ngurriwernhdurrkmirri nuye nawu Kawohrnan Rowk. Ngurridjalnjilngmaknin munguyh dja mak ngurridjaldjaremen munguyh bu ngurriwokmarrkmang nuye kore ngurrimarnedurrkmirri munguyh nungka nuye kore kukange dorrengh ngudberre. \v 12 Bu ngudda ngurridjalburrbun baleh God ngunbidyikarrme yerrehkah, wanjh kunukka ngurridjalnjilngmakmen munguyh. Dja mak bu kunrayek kambebme ngudberre dja mak kunyid dorrengh kamwernmerren, yuwn mak ngurrihngurdme bu ngurrire dja ngurridjalle munguyh. Ngurridjaldin yiwarrudj munguyh, dja mak yuwn bu ngurriwarnyakmulewarren. \v 13 Ngurrbenwo money dja manme nawu birribuyika yiwarrudj bedberre bininj nawu minj kabirrikarrme bu ngurrbenbidyikarrmen. Dja mak bu nawu birriwern bininj nawu yiwarrudj bedberre kabirrimhre nawu kubolkbuyikabeh, wanjh ngurrbendjalnahna bu ngurrbendjalbidyikarrmen dorrengh. \p \v 14 Bu nangale yiman kayime ngunwon kunrayek kunwok dja ngunmarneyidngalke baleh yarrkka, wanjh ngurridjaldjawa God ba bu kabinahnan dja kunmak kabimarneyime namekbe bininj. Dja ngaleng yuwn bu ngurridjawan God bu yimankek kabirrung! \v 15 Bu nangale bininj kore ngudberre nanu kanjilngmak wanjh nakka nanu ngurridjarrknjilngmaknin. Dja nawu nangale bininj kanalkbun ngarre kundowikenh, wanjh nakka nanu ngurridjarrknalkbu bu ngudda dorrengh. \v 16 Ngurridjarrkmayalikudjinin nawu ngad bininj ba mandjalkudjiwi ngurridjarrkburrbu, dja minj ngurridangwerren. Dja yuwn bu ngurriburlumerren. Dja ngurridjarrkdin bininj nawu yiman kayime namarladj dja mak ngurringeyyahwurdworrimen. Yuwn bu mak ngurribalburrbun bu ngudda yimankek ngurriyurrhkerren. \v 17 Nawu nangale kayime kunwarre ke, wanjh yuwn mak yidjalkarrmen wangbol nuye, dja yuwn bu mak yinganwali yikurduyime kunwarre nuye namekbe bininj bu yiman kunmekbekenh. Dja ngurridjalkurduyimen kunmak ba bu birriwern bininj ngundikurdunan bu kunmekbe kunmak rowk. \v 18 Ngurrimarnburrimen dja ngurridabbolknin nawu bininj rowk kunmodmikenh dorrengh. Dja bu bedda ngundidjalwidnan, wanjh kunu bonj, bedmandeleng. \v 19 Nawu ngaye karridabbolk, yuwn bu ngurrimayaliborledme bu ngurrirohrokme ngurrbenbun bininj nawu ngundimarnekurduyime kunwarre. Ngaleng ngurridjalmadbu God nungan kabendung bedberre. Ngudda ngurriburrbu kuhni bu bimbuyindanj yimeng, “Nawu Kawohrnan yimeng, ‘Ngaye ngadjalkudji nawu ngabenbun nawu birriwarre bininj. Ngaye wanjh ngadjalkudji bu kunmekbeh ngakurduyime bedberre.’” [Deuteronomy 32:35] \v 20 Burrkyak! Ngaleng kundjalbuyika bu ngurrbenmarnekurduyime, kore kabimbuyindi bu kayime, “Ngurrbendjalbidyikarrmen bininj nawu bedda ngundiwirrihme ngudberre. Bu kabirrimarrwedowen, wanjh ngurrbendjalwo manme dja bu bedda kabirrikombukdowen wanjh kukku ngurrbendjalbowon. Kuhni kunmekbe ngurridjalkurduyime, wanjh kunukka bedda kabirridjalkangebarrhme.” [Proverbs 25:21-22] \v 21 Yuwn bu nawarrewarre nawu ngunmarnbun bu ngurrihwarnyakmulewarren, dja munguyh ngurridjalkurduyimen kore kunmakkenh ba bu wanjh nakka ngurridjalbularrbun nawu nawarrewarrekenh. \c 13 \s1 Bu Ngad Karrbenwokmarrkmang Nawu Kabirriwohrnawohrnan Kondah Kurorrekenh \sr Romans 13:1-7 \p \v 1 Ngad karriwarlahkenh bininj rowk wanjh karrbenwokmarrkma nawu kabirriwohrnan kore government ngarre bu kabirrikarremarnbun mankarre kadberre. God nungan kabenkurrme bininj nawu kabirriwohrnawohrnankenh kadberre. Wanjh karriwokmarrkma nuye mankarre kore nungka benkurrmengkenh. \v 2 Wanjh bu ngad karrikarrewarrewe mankarre manbu government karremarnbom kadberre, wanjh yiman kayime karriwokburriwe God warridj nawu benkurrmeng birrimekbe bininj nawu kabirriwohrnan kore government kadberre. Wanjh kunukka nawu government kandjaldung kadberre rowk. \v 3 Bininj nawu kabirriwohrnan kadberre, bedda minj kabirridung bininj nawu kunmak kakurduyime, wanjh nakka nuk minj kakele. Dja ngaleng, bininj nawu kunwarre kayime, wanjh kadjalkelemen bu nawu kabirriwohrnan bedda kabirriwelengname. Yiddok minj ngurridjare bu ngurrbenmarnekelemen bedberre nawu kabirriwohrnan kondanjkunu kadberre? Wanjh ngurridjalkurduyimen kore kunmakkenh, ba bu bedda wanjh ngundidjalmakwan. \v 4 Nakka wanjh kabirrimarnedurrkmirri kore God bu ngundibidyikarrmekenh. Dja bu ngurrikurduyime kunwarre, nawu kabirriwohrnawohrnan bininj kabirrikarrme manbu kundulkarre dja mak ngundibunkenh! Dja God benwong manbu mankarre bu kabirrikurduyime ba ngurrimarnekelemen nuye. \v 5 Mah wanjh, karridjalwokmarrkma nawu kandimarnewohrnan kondah kurorre. Wanjh kunukka God minj mak kandung kadberre. Wanjh ngad ngurridjalyidburnbun kore ngurribekkarren kunmakkenh ngurrikurduyime. \p \v 6 Karohrok bu tax kunwardde karrbenkarremulewan kore government. Ngurriburrbu bedda wanjh kabirriwohrnawohrnan nawu government wanjh munguyh nawu kabirridjalmarnedurrkmirri God nuye. Kuhni wanjh nungka benwong bu kabirrimarnekurduyime. \v 7 Dja ngaleng ngad wanjh karrbenkarremulewan bininj rowk nawu kandiwon nawu njalehnjale. Kaluk ngad karrbendjalkarremulewan nawu tax. Dja mak ngad karrbendjalkarremulewa bininj birribuyika kore njalehnjalekenh. Dja warridj karrbendjalwokmarrkmang dja mak karrbenwokbengyirri birrimekbe bininj bu baleh kabirriyime kore kunmakkenh kadberre. Dja mak karrbendjalburlumen dorrengh bininj nawu birrimak. \s1 Bu Ngad Karridjalkurduyimen Kunmak \sr Romans 13:8-14 \p \v 8 Bu yiman yikarrme bulk nawu bininj ngunwon waken, wanjh nungka njale yimarnedurndiwemen nungka. Bu ngad karriyimen kunbuyika duninjh, bu ngad wanjh karridjalmarnedjaremerrimen. Bu nangale bininj kabenmarnedjare nawu birribuyika bininj, wanjh kunukka kadjalkurduyime kore mankarre rowk God nuye. \v 9 Ngudda ngurriburrbun manbu mankarrekuken kahyo kore kahyime, “Yuwn bu nguneyo nawu nabuyika bininj dja mak ngalbuyika daluk. Dja ngaleng ngurridjalyuwn ngalbu ke ngalbininjkobeng duninjh, dja nawu nabininjkobeng ke duninjh.” Dja mak kore kayime, “Yuwn bu yibun bininj yikukkurrme.” Dja mak kayime, “Yuwn yire yimarnedjirdmang nabuyika bininj nawu njalehnjale nuye.” Dja mak, “Yuwn yikirndangen bu nabuyika bininj nawu kakarrme nuye nawu yidjare.” Dja mak manbadbubuyika mankarre warridj. Makka wanjh manu mankarrekilehkilelk rowk, dja manu mankimuk mankarre kahyo wanjh makka mahni manmekbe ngunmarneyime ngudberre. Kayime, “Yibenwernhmarnedjarenin birribuyika bininj yiman kayime yingandeleng bu yihmarnedjaremerren.” [Exodus 20:13-17; Deuteronomy 5:15-21; Leviticus 19:18] \v 10 Bu nangale bininj kabenmarnedjare birribuyika bininj wanjh minj mak kunwarre kabenmarnekurduyime bedberre. Kaluk bu yibenmarnedjare birribuyika bininj wanjh kunukka yiwokmarrkmang manmekbe mankarre rowk. \p \v 11 Kuhni ngad karrikurduyime rowk dja mak karriwernhburrbun bu bolkkime ngarre kabolkyimerran kadberre wanjh kabalhyakmen darnkih bu ngalengngarre. Dja wanjh ngurrihdolkka bolkkime kore yiman kayime ngurrikodjkeyo. Ngad wanjh karridjalwoybukwoni nawu God bu kunkuyengni, dja bolkkime wanjh darnkih bu kabolkyimerran kore nungan kanngehke kadberre. \v 12 Yoh, bolkkime wanjh ngad yiman kayime karridi kore kunkak ngarre. Dja wanjh bolkkime kamre kadberre manbu kumhkabel ngarre darnkih duninjh kore kunbarnangarra ngarre. Wardi kab karridjalbawo manbu kunwarrewarre kore bininj kabirrikurduyime, dja kunukka yiman kayime kubolkmunun rerrih. God kanmarnebolkwolkan kadberre, dja wanjh bolkkime ngad karridjongburrimen nawu kunmadj ba bu karriyimerran yiman kayime soldier nuye. \p \v 13 Ngaye ngayime bu ngad karridjalkurduyimen kunmak bu yiman kuhni kayime benbekad kore karridi kurobbe. Wanjh yuwn bininj nawu ngad karrimirndemornnamerren bu kundjalwarre ngarre bu kabirridjare bininj, yiman kabirribongun manbang manbu kabenmarnbun kabirriworromkan munguyh, dja mak bu bininj dja daluk kabirridjirdmarrendeleng. Dja mak yuwn bu ngad karriwidnarren dja mak yuwn bu karrimarnekirnwerrinj. \v 14 Dja ngaleng mahni kunbuyika bu karridjarrkyime. Ngurridjalngunjdjika Jesus Christ nawu Kawohrnan rowk, dja yuwn bu ngurriyawoyhburrbun kore kunwarre manbu ngurridjare. \c 14 \s1 Yuwn Bu Ngad Karriwarreworren Kore Yiwarrudj Karriraworren \sr Romans 14:1-12 \p \v 1 Yikahwi bininj nawu yiwarrudj ngudberre, nakka wanjh minj birriwernhmurrngrayek kore bedda kabirriwoybukwon. Wanjh yuwn bu mak ngurrbendjaddjadme bedberre nawu birrikerrngekerrnge dja nawu minj kabirriwernhwoybukwon, dja ngaleng kundjalyahwurdnin, dja mak ngurrbendjalkima. \v 2 Ngudda ngurriburrbun bu birriwern bininj nawu yiwarrudj kadberre kabirringun manbu manbubuyika manwern manme. Dja yikahwi mak birribadbuyika bininj kore kadberre yiwarrudj, wanjh kabirriyime, “Yuwn bu karringun kunkanj!” Bedda minj kabirriwernhburrbun kore njalehnjalekenh bu karriwokmarrkmang nawu God, wanjh kunmekbekenh kabirridjalngun manbu manme kore mankolhdebeh. \v 3 Dja yuwn bu ngad karridjadmerren. Bininj nawu kahdjalnjilngmak bu kangun manme manbu manbubuyika, yuwn bu kabenwelengname nawu birribuyika bininj! Dja mak bininj nawu minj kangun nawu njalehnjale, wanjh yuwn bu kabiwelengname nabuyika nawu nungan kahngun manbu manme rowk. Wardi ngurriburrbu bu God nungka kandjarrkkimey karriwarlahkenh bininj rowk bu nungka kanmakwam kadberre rowk. \v 4 Yuwn kab ngad karrbendjadme birribuyika bininj nawu kabirrimarnedurrkmirri nakudji bininj nawu kondah kurorrewaken, dja namekbe bininj nawu kawohrnan, wanjh nungan bu kabendjaldjadme nuyekih bininj. Kaluk karohrok bu God nawu Kawohrnan Rowk kandjarrkdjadme ngad nawu karriwarlahkenh bininj rowk, wanjh kanmarneyime bu ngad karrimakni bininj! Kunmekbekenh kunu, God nungka kandjarrkdolkkayhwe ngad bininj rowk! \p \v 5 Dja mak kunbuyika marneyime ngudberre. Yikahwi bininj nawu yiwarrudj kaddjarrkberre kabirridi, wanjh kabirriburrbun bu kuhni kunbarnangarrakudji makka wanjh yiman manbu mankuken rerrih, wanjh kunbarnangarradjamun. Dja mak birribuyika nawu yiwarrudj kadberre bininj kabirriburrbun bu kabirriyime kunwern manbu kunbarnangarra wanjh makka kadjalrohrok rowk. Wanjh karridjalwern karriburrbu bu njale kunmak, wanjh karribebbehkurduyimen kore karrinan kunmakkenh. \v 6 Bu bininj nawu kayime mahni kunbarnangarrakudji wanjh mankuken, wanjh namekbe bininj djaldjarenin bu djalkurduyimen kore nawu Kawohrnan Rowk kadjare. Bininj nawu kangun kunkanj, wanjh nakka djaldjarenin djalkurduyimen kore nawu Kawohrnan Rowk kadjare, dja mak kabidjalmanjbun warridj bu kuhnikenh. Bininj nawu kabawon kore kunkanj kahngun, wanjh nakka djaldjarenin bu djalkurduyimen kore nawu Kawohrnan Rowk kadjare, dja mak bidjalmanjbun warridj bu kuhnikenh. \p \v 7 Dja kunukka ngad minj karrihbebbehdarrkid. Dja bu ngad karridowen, wanjh kunukka yiman karridjarrkdowen. Kunukka minj nangale mak nadjalkudji karrarrkid, dja ngad kunu karridjarrkdarrkid, dja ngad mak karridjarrkdowen. Ngad wanjh rowk karridjalbelbmerrinj kore Jesus nungka nuye. \v 8 Wanjh yiman bu ngad karridarrkiddi, ngad wanjh karridjaldarrkid nuye nawu Kawohrnan Rowk. Dja bu ngad karridowe wanjh karridjaldowe kore nungka. Wanjh kunmekbeh kadjalrohrok. Bu karridarrkiddi dja mak bu karridowe, ngad kunu nungka nuye munguyh nawu Kawohrnan Rowk. \p \v 9 Wanjh kunmekbehkenh kunu Christ doweng dja mak yawoyhmimbiminj ba bu nungka kadjalwohrnan kadberre rowk bininj nawu karridjaldarrkiddi dja mak nawu birridowerrinj rowk. \v 10 Mah. Wanjh bu ngurridjadmerren nawu ngurridangerren, wanjh njalekenh? Mak kunubewu ngurrbenbalmarneyime nakka minj bedda birrimak? Kunukka yuwn ngad karriyime, dja minj ngad kadberre. Kaluk karridjarrkdangen rowk kore kumirrk nungka nuye kore nawu God dja mak kandjarrkdjadme rowk kadberre. \v 11 Kunmekbekenh kabimbuyindi kore kayime, “Nawu Kawohrnan Rowk yimeng, ‘Ngaye wanjh ngahdjalkudji nawu ngahdarrkiddi munguyh munguyh. Dja ngaye wanjh ngahyime ngurridjalwern ngurriwarlahkenh bininj rowk, wanjh yerrekah kandimarnebarddurrukkurlhdan rowk, dja mak kandimulewan rowk, bu ngurriyime ngaye wanjh nawu God woybukkih duninjh.’” [Isaiah 45:23] \v 12 Dja yerrekah wanjh karriwarlahkenh bininj rowk karribebbehwarnyakmulewarren kore God. \s1 Yuwn Bu Karrimarnerayekworren \sr Romans 14:13-23 \p \v 13 Wanjh ngad kunu yuwn karrbenbalmarneyime bu ngad karridjadmerren ngadmandeleng. Dja yuwn kunbuyika karriburrbu bu kuninjkunukenh. Yuwn mak karrbenbalmarnbun nawu karridangerrinj bu kabirriwokburriwe nawu God. Yuwn bu mak karrbenngurdke kore nungka kabirriwokmarrkmangkenh. \v 14 Ngaye wanjh nganekukbelbmerrinj nawu Jesus nawu Kawohrnan Rowk, wanjh bonj, ngayime ngudberre bu kuhni kunwoybuk. Bu ngad karridjalngun manbu manme manbubuyika, dja wanjh kamak kore nawu Kawohrnan Rowk. Dja kunbuyikakenh, med, bu nangale bininj kabalburrbun kore kunwarrekenh yimankek kangun nawu njalehnjale kore manmekenh, wanjh kunukka yuwn kangun maninjmanu manme. Bu kuninjkunu nungka kakurduyime kunukka kunwarre kore Kawohrnan Rowk. \v 15 Ngudda bininj, kunubewu ngudda yiburrbun kamak bu yingun manbubuyika manbu manme. Wanjh nawu ngudda ngunedanginj ngunkurdunan dja kahwernhnjilngwarremen, wanjh yidjalmarnedjarenin nungka, dja wanjh yibawon kore yingun. Kaluk wanjh nawu ngudda ngunedanginj bu nunganwali ngunngunjdjikan, nungka wanjh kakurduyime kore kaburrbun bu kunwarre kore God nuye. Yidjalburrbu, Christ nungka bimarnedoweng namekbe nawu bininj warridj. Dja wanjh yuwn yimarnekarrerayekwon bu kore yidjare yingun nawu njalehnjale. \v 16 Ngudda nawu kunubewu yiburrbun kamak bu njalehnjale yingun dja yibongun. Dja bonj, bu nawu ngunedanginj kawarnyak bu nungka kakurduyime, wanjh yuwn bu mak yimarnengun dja yimarnebongun kore ngudda yinjilngwarrewon dja kahyime ngudda kunwarre yiyime. \p \v 17 Mah, dja kandibekka. Karridjalburrbun bu kuhni God nungka kanmarnewohrnan kadberre rowk, dja minj mak karriburrbun kore manbu manme karringunkenh dja manbu karribongunkenh. Kuhni burrkyak. Dja nawu nawernhkukenh nakka wanjh Namalngmakkaykenh nawu kanmarnbun bu kundjalwernmak duninjh, dja mak kanwon nuye kunmodmikenh dorrengh, dja mak kanmarnbun bu karridjalnjilngmarrmarr. \v 18 Bu ngudda kuhni ngurrimarnedurrkmirri Christ nuye, wanjh God nungka kanjilngmak ngudberre, dja mak birribuyika bininj kabirriyime bu ngudda ngurrimak. \p \v 19 Mah, wanjh kunmekbekenh kunu ngad karrimarnburrimen bu karridjarrknin kore kunmodmikenh dorrengh, dja mak ngad ba bu karridjordmiwerren. \v 20 Ngayawoyhyime, yuwn karrbenwarrehwarrewon kore God nuye kabirrimarnedurrkmirri bu karridjare karringun nawu njalehnjale. Wanjh kunukka karridjalngu manbu manbubuyika manme, wanjh kamak kore God nuye. Dja ngaleng bu karringun manme manbu kabenmarnbun nawu karridangerrinj bu kabirriwokwe nawu God, wanjh kunu kunukka kunwarre karriyime kore God nuye! \v 21 Wanjh bu ngudda ngurridjare ngurringun mahni kunkanj dja mak ngurribongun wine, wanjh kunukka ngurrbendjalburrbu nawu ngurridangerrinj, bu wardi ngurrbenwarrewon dja kabirrimankan kore kunwarrekenh. Dja yuwn bu ngurrikurduyime. Wanjh kuhni ngudda ngurridjalbawo manmekbe ngurringun dja ngurribongun dja kunukka ngudda ngurrikurduyime kundjalmak. \v 22 Wardi ngurridjawan nawu God dja mak ngurridjawarren bu njale ngurrikurduyime kore kurobbe. God kabimarnekurduyime kunmak nuye bininj nawu kamarnburren bu kamak kadjalkurduyime. Bu ngurrikurduyime kore kunwarre, wanjh yiman ngurriyimerren bu ngurriwarre bininj. \v 23 Bininj nawu minj kawernhburrbun kore God kadjare, bu nungan kadjalngun yikahi manme, wanjh God kabidjadme. Kaluk namekbe bininj minj nguyinj manme kore kaburrbun bu God kayime kamak. Bu ngad karrikurduyime njalehnjale kore minj karriwoybukwon God, wanjh kadjalwarre, dja mak karriwokburriwe kore nungka nuye. \c 15 \s1 Bu Ngad Karridjarrkdurrkmirri Dja Karridjarrknahnarrimen Kore Christ Nuye \sr Romans 15:1-13 \p \v 1 Ngudda bininj nawu ngurriyimerranj bu ngurrimurrngrayekminj kore yiwarrudj ngurrire, wanjh kab ngurrbenbidyikarrmen birrimekbe bininj nawu kabirridjalngudjwarre bu bolkkime, dja yuwn kab ngudmandeleng kore ngurrihdjaldjare bu ngurrikurduyime. \v 2 Ngad wanjh karridjalmarnedjaremerren munguyh nawu yiwarrudj kadberre ba bu ngad karrinjilngmarnburren, dja mak warridj karrimurrngrayekworrimen. \v 3 Ngurriburrbu, nungka Christ minj nungandeleng njilngmarnburrimeninj. Burrkyak, ngurriburrbu kore bimbuyindanj nungkakenh, bu yimeng, “Nawu birrimekbe bininj ngundimalelmang, wanjh nakka ngaye werrk ngandiyingkihmalelmangi.” [Psalm 69:9] \v 4 Mahni mankarre rowk makka wanjh yingkihbimbuyindanj bu kunkare duninjh, bu ngad kadberre bolkkime, ba bu ngad karriborlhmekenh. Kaluk nawu Bible kandjalmurrngrayekwon, ba bu minj karriwarnyakmulewarren, bu karrinjilngmak bu karriburrbun kaluk God kanmarnekurduyime. \p \v 5 God minj kamarrkbaworren nungandeleng, dja munguyh kandjalmurrngrayekwon kadberre ba bu minj ngad karrimarrkbaworren. Ngaye wanjh ngadjare bu nungka ngunmarnbun ngudberre ba bu ngurridjalmayalikudjihmen kore ngurrimunkekadjung nungka nawu Christ Jesus. \v 6 Wanjh kunukka ngudda ngurrikangekudji, dja mak ngurridjalkudjiwi rowk bu ngurridjarrkburlumen God nawu Kornkumo nuye Jesus Christ nawu Kanmarnewohrnan kadberre rowk. \p \v 7 Kuhni wanjh ngudda ngurrikimarrimen munguyh yiman kayime bu Christ ngunkimey rowk, ba bu ngurridjarrkburlume God. \v 8 Ngaye marneyime ngudberre kunwokbuyika bu Christkenh. Nungka djalmarnburrinj bu durrkmirridanginj bininj bedberre nawu birrilakkayen, nawu bedda bininj Jew. Dja kunmekbekenh kanbukkang kadberre rowk, bu kundjalwoybuk yonginj kore nungan God wokkurrmerrinj. Nungka kuninjkunu kurduyimeng kore God kunkare wokkurrmerrinj bedberre nawu mawahmawah. \v 9 Dja mak kuhni kurduyimeng ba bu bininj nawu minj Jews kabirriburrbun bu God mimkongiwern duninjh, wanjh kabirrihburlume nuye, kore kabimbuyindi bu kahyime, “Bu kumekbekenh ngaye wanjh ngundidjarrkburlume kore ngarridjarrkdi bininj nawu minj Jews dorrengh, dja mak ngaye ngawayini bu ngeyburluburlume ngudda.” [Psalm 18:49] \v 10 Dja mak kahyime, “Ngudda bininj nawu minj Jews wanjh ngurrikukbelbmerrinj nawu God nuye bininj ba bu kunukka wanjh ngurridjalnjilngmakmen duninjh!” [Deuteronomy 32:43] \v 11 Dja mak kahyime, “Ngudda nawu bininj minj Jews ngurridjalburlumen nawu Kawohrnan Rowk! Mah, wanjh nawu ngurriwarlahkenh bininj rowk ngurridjalburlumen nuye!” [Psalm 117:1] \v 12 Dja mak Isaiah biyingkihmulewani Jesus bu yimeng, “Nakudji kaluk karrangen kore Jesse nawu birrimud nuye. Nungka wanjh kamre dja kahwohrnan rowk bedberre bininj nawu minj Jews. Kaluk bedda kabirriwoybukwon nungka dja mak kabirrimadbun bu nungka kakurduyime kunmak bedberre.” [Isaiah 11:10] \p \v 13 Mah wanjh, karriburrbun bu God kanmarnekurduyime kore kanmarneyingkihwokkurrmerrinj. Wanjh ngaye ngadjawan bu nungka ngunkangebarlke kore kunmodmikenh nuye dorrengh, dja mak ngunwernhnjilngmarnbun kore ngudda ngurridjalwoybukwon. Wanjh kunukka nawu Namalngmakkaykenh nungan karrurrkmirri kore ngudberre kukange, bu kundulkarre dorrengh, ba bu ngurridjalwoybukwon God dja mak ngurridjalmadbun kore nungan kakurduyime kore wokkurrmerrinj. \s1 Paul Kabenmarneyime Bininj Nawu Bedda Minj Jews Ba Bu Kabirriwoybukwon Jesus \sr Romans 15:14-21 \p \v 14 Ngudda karridanginj ngaye wanjh kuninjkunu ngadjalyime bu kore woybukkih. Bu kuninjkunukenh ngadjalburrbun. Bu ngudda wanjh ngurridjalmak duninjh bininj. God ngunbukkang ngudberre kunwern kunmakmak ba bu ngudmanwali wanjh ngurrbenbukkankenh. \v 15-16 Dja wanjh bonj, ngaye bu ngahbimbom naninjnanu djurra bu yawoyhbengdayhke ngudberre kore ngudda ngurriyingkihborlhmeng. Njalekenh ngaye yiman wokrayekwong bu marneyime ngudberre? Wanjh ngurriburrbun bu God nungka ngandjalmarnekurduyimeng kunmak bu djalburudjang, dja nganmarnbom ngamarnedurrkmirri Christ Jesus kore bininj nawu minj bedda Jews. Ngaye wanjh ngahdurrkmirri yiman kayime nuye priest bu ngahweykan bedberre manbu kunwok manmak kore Godbeh. Dja mak God nungan kadjare nawu Namalngmakkaykenh kabenmarnbun bininj nawu bedda minj Jews bu kabirrimakmen nuye dja mak kabirrikurrmerrenkenh kore nungka God kanjilngmakmen. \p \v 17 Ngaye wanjh nganekukbelbmerrinj kore Christ Jesus, dja kuhni wanjh ngadjalnjilngmak bu ngaye ngarrurrkmirri mahni manbu God nuye. \p \v 18 Kaluk ngaye minj ngayolyolme manbubuyika. Ngadjaldjare ngayolyolme nawu Christ bu nganmarnedurrkmirri ngaye! Nungka wanjh nganmunkeweng ba bu ngabenkang bininj nawu bedda minj Jews kore nungka. Bedda wanjh ngandikurdunang dja mak ngandibekkang ngaye, wanjh kabirriwokmarrkmang kore God. \v 19 God nuye Namalngmakkaykenh nganwon kundulkarre nuye ba bu ngaye ngakurduyimeng ba bu bedda birrikangebarrhmi kore birriwohburrbuni God. Wanjh kunmekbehkenh kunu ngaye ngawohrewohrey kore Jerusalem werrk, dja djarreh kore kunbolkkimuk kabolkngeyyo Yilyricum, bu ngahbendjalbengdayhkeyi duninjh bu kunwok manmak rowk manbu Christkenh. \v 20 Kuninjkunu wanjh ngaye ngadjareni bu ngabenmarneyimi nawu bininj bu Christkenh kore yarrkka kabirrihni nawu bedda bininj minj ngokko birriyingkihbekkayi kore nungka Christkenh. Kaluk ngawarnyakni bu ngaweykayi kore nabuyika bininj nuk yolyolmeninj bedberre, bu nungka ngokko dedjingmayi bu kunukka nungka marnbuyi. \v 21 Ngaye kunu wanjh ngahburrbun kore bimbuyindanj, manbu kayime, “Bininj nawu minj nangale korroko benmarnemulewayi kore nungkakenh, kaluk bedda wanjh kabirridjalnan nungka. Dja mak nawu bininj minj korroko biwokbekkayi wanjh kunu kabirriburrkburrkbekkan.” [Isaiah 52:15] \s1 Paul Kadjare Kabendjahwon Bininj Kore Kunredkimuk Rome \sr Romans 15:22-33 \p \v 22 Kuhni wanjh ngadjaldurrkmirri munguyh, wanjh kunmekbehkenh kunu ngaye minj ngamrawinj bu kerrngehkenh kore ngudda ngurrihni kore Rome. \v 23 Kaluk bolkkime wanjh ngaye ngayakwong rowk kore ngarrurrkmirri kore kondanjkunu kunred, dja wanjh bolkkime ngadjaldjare ngamre kore ngudda ngurrihni kumekbe. Kaluk ngaye wanjh ngadjaldjareni bu ngamrawinj kore ngudda kore mandjewk nawernni. \v 24 Bolkkime wanjh ngare kore kunbolk Spain, dja ngadjare ngad karridjarrkdi bu waken, dja mak ngad karridjarrkkarrmen manbu kunmakkenh. Wanjh yerreh kunu ngudda kandidjalmunkewe bu ngare kore kunbolk Spain. \v 25 Dja med. Ngaye ngare werrk kore Jerusalem bolkkime ba bu ngahbenbidyikarrme nawu God nuye bininj kunmekbeh. \v 26 Ngayime bu ngaye ngabenkukwon kunwardde nawu ngakukkarrme ngandiyingkihkukwong bininj nawu yiwarrudj bedberre birrikang kunbolk Macedonia dja Achaia. Wanjh ngandikukwong ngaye bu ngabenkukwonkenh nawu birrimarladj bininj nawu kabirrihni kore Jerusalem. \v 27 Yoh, wanjh bedda birridjalinjilngmakminj bu kuninjkunu kabirrikurduyime, yiman kayime bu kabindikarremulewankenh! Bu djalwoybukkih kuninjkunu birridjalkurduyimeng kore mandjad duninjh. Bedda nawu bininj minj Jews birribekkang kunwok manbu Jesuskenh bu nawu Jews bininj bindibalwokwong. Kunmekbekenh God nuye Namalngmakkaykenh benmarnekurduyimeng kunmak, karohrok bu yingkihkurduyimeng bedberre nawu Jews bininj. Wanjh bedmanwali bininj nawu bedda minj Jews kabirriyime bu bedmanwali kabindibalkarremulewan kondanjkunu kurorre ngarre. \p \v 28 Wanjh ngaye kunu ngare kore Jerusalem werrk bu ngabenkukwon nawu naninjnanu kuwardde nawu money. Wanjh yerreh kunu ngahballe kore kunbolk Spain. Wanjh kunu ngaye ngamre kore ngabolkmokdung werrk kore ngudda ngurrihni. \v 29 Wanjh bu ngaye ngamre kore ngudda ngaye ngaburrbun nawu Christ kadjalkurduyime kunwern kunmakmak kore ngad kadberre rowk. \p \v 30 Bolkkime wanjh ngaye djawahdjawan ngudberre nawu ngad karridanginj bu kandimarnedi yiwarrudj! Kuhni wanjh karridjarrkdurrkmirri bu kunwern duninjh. Ngaye djawan ngudberre kunmekbekenh bu nawu Namalngmakkaykenh ngunmarnbun bu ngaye bu kandimarnedjare. Dja mak djawahdjawan ngudberre kore Jesus Christ nawu Kawohrnan Rowk kadberre. \v 31 Kaluk bu ngurridi yiwarrudj ngardduk, wanjh ngurridjawa God bu ngandjalnahnan kore kunbolk Judea bu bininj nawu minj kabirriwoybukwon Jesus wanjh minj ngandibun. Dja ngadjaldjare ngabenbidyikarrme bulkkidj duninjh nawu God nuye bininj kore Jerusalem. \v 32 Kaluk yerrehkah wanjh God nganmarnbun ngaye bu ngamre kore ngudda ngudberre, kore nungka kadjare. Ngaye wanjh ngahdjalmarrmarr bu ngamre kumekbeh kore ngudda karridjarrkni, ba bu ngudda wanjh karridjalngehme. \v 33 Ngaye wanjh ngadjare God nawu kandjarrkwon kore kunmodmikenh nuye wanjh kunukka nungka dorrengh ngurridjarrkni rowk. Amen. \c 16 \s1 Paul Benmarneyimeng Bobo Nawu Yiwarrudj Bininj Birrihni Rome \sr Romans 16:1-21 \p \v 1 Nawu karridangerrinj, ngaye ngadjare bu ngurrikimang ngalkudji daluk kangeyyo Phoebe, ngalbu karridanginj, bu kamre kore ngudda. Ngaleng kahdurrkmirri bedberre bininj nawu yiwarrudj kabirrikarrme kore kunbolk Cenchrea. \v 2 Ngudda nawu God nuye bininj, wanjh kunmekbekenh ngadjare ngurridjalkimang kore nawu Kawohrnan Rowk bu djal kunmak dorrengh dja mak ngurribidyikarrmen. Ngaleng benbidyikarrmeng birriwern bininj, dja mak ngaye warridj. Dja wanjh ngurridjalwo nawu njale yiman kadjare. \v 3 Ngaye ngadjare mak ngabenbenemarnewokmunkewerren bu ngurrbenbenemarneyimen berrewoneng ngalbu Priscilla dja mak nawu nabininjkobeng ngarre Aquila nawu ngarridjarrkdurrkmirri bu karridjarrkbelbmerrinj Christ Jesus. \v 4 Bu birriwern bininj birridjareni bu yimankek ngandibuyi, wanjh bedda ngandinahnani ngaye, dja kunu bedda warridj darnkih bindikuyinjbuyinj berrewoneng. Birriwern bininj nawu bedda minj Jew wanjh bolkkime kabirribebbehkarrme manbu yiwarrudjkenh bedberre, dja bedda, dja ngaye mak ngarrbendjarrkmanjbun ngalbu Priscilla dja nawu Aquila berrewoneng. \v 5 Wanjh ngadjare mak ngabenmarnewokmunkewerren bu ngurrbenmarneyimen kunwok ngardduk kore bininj nawu yiwarrudj bedberre nawu kabirrimirndemornnamerren kore kunrurrk bedda berrewoneng. Dja mak ngamarnewokmunkewerrinj kore Epenetus, ngardduk djawirna nawu ngaye ngahmarnedjare. Kaluk nungka wanjh nayungkihni bu bimarnekangemulewarrinj nawu Christ kore kubolkwarlahkenh kunbolk ngarre Asia. \v 6 Dja mak ngadjare ngamarnewokmunkewerren ngurrimarneyimen ngalbu Mary, ngalbu wernhdurrkmirri ngudberre. \v 7 Dja mak ngadjare ngabenbenemarnewokmunkewerren bu ngurriyime ngardduk naninjnanu bininj bokenh, Andronicus dja Junias, nawu ngardduk ngarriredbo duninjh, nawu ngarridjarrkni kore prison. Kaluk bedda benedjalkuken kore mak nawu birribuyika apostles. Bedda werrk birrikukbelbmerrinj Jesus wanjh yerre ngayemanwali. \v 8 Dja warridj ngamarnewokmunkewerren bu ngurriyime Amplitus nawu ngaye ngamarnedjareminj kore Kawohrnan Rowk. \v 9 Dja warridj ngabenbenemarnewokmunkewerren bu ngurrbenbeneyime nawu Urbanus, nawu karridjarrkdurrkmirri kore Christ, dja mak nawu Stachys, nawu ngardduk djawirna nawu ngahmarnedjare. \v 10 Dja mak ngamarnewokmunkewerren bu ngurrimarneyime Apelles. Ngad wanjh karriburrbun rowk bu nungka nuye Christ namak bininj. Dja mak ngurrbenbalmarneyime kore ngabenmarnewokmunkewerren nawu birrimud duninjh nuye Aristobulus. \v 11 Dja ngaye ngamarnewokmunkewerren kore ngurrimarneyimen Herodian ngalbu ngardduk nganemud. Dja mak ngurrbenmarneyimen bu ngayekenh nawu Kawohrnan nuye bininj nawu kabirrihni kore namud nuye Narcissus. \v 12 Ngadjare mak ngabenbenewokmunkewerren bu ngurrbenbenemarneyimen nahni daluk bokenh, Tryphena dja Tryphosa, nawu kabenemarnedurrkmirri wernkih duninjh kore nawu Kahwohrnan Rowk. Dja mak ngurrimarneyimen ngalbuyika daluk kangeyyo Persis, ngalbu ngaye ngamarnedjare. Kaluk ngaleng bimarnedurrkmirri kunwernkah kore nawu Kawohrnan Rowk. \v 13 Ngahdjare mak ngamarnewokmunkewerren bu ngurrimarneyime nawu Rufus. Kaluk naninjnanu bininj nawu God nungan bidjarrngbom. Dja mak ngalbadjan nuye, ngalbu yiman kayime ngaye mak ngalbadjan ngardduk rerrih! \v 14 Dja mak ngabenmarnewokmunkewerren bu ngurrbenmarneyimen nawu Asyncritus, dja mak Phlegon, Patrobus dja Hermas, dja nawu karridangerrinj kumekbe nawu kabirridjarrkni. \v 15 Dja mak Philologus, Julia, Nereus dja mak daluk ngalbu benedanginj nuye, dja mak Olympas dja mak nawu God nuye bininj nawu kumekbeh kabirridjarrkdi. \p \v 16 Wanjh ngudda ngurrikimarrimen dja ngurribunjhmarren dorrengh kunmakkenh kore God nuye kadjare. Birriwern nawu yiwarrudj bedberre bininj nawu Christ nuye, kore kubolkbubuyikabeh wanjh bedda kabirridjaldjare ngundimarnewokmunkewerren kore kunmakkenh ngudda ngudberre. \p \v 17 Ngaye wanjh mandjad balmarneyime ngudberre nawu ngad karridangerrinj bu ngurrbennahna nawu bininj ngundimarnbun ngudberre bu ngudda ngurridangwerren dja mak ngundibebbehkukyarlarrke kore ngundibukkabukkan manbuyikakenh kunwok kore manbu ngudda ngurriyingkihborlhmeng. Wanjh yuwn darnkih ngurrbendarnhyikan nawu birrimekbe bininj nawu birrimayalibuyika. \v 18 Nawu bedda minj kabirrimarnedurrkmirri Christ nawu Kawohrnan rowk kadberre. Burrkyak, dja bedda kunu yiman kabirridjalmarnedurrkmirri kore kabirridjaldjare bedmandeleng. Bedda kabirriwokdi yimankek bedda birridjalmak bininj. Dja nakka nanu bedda kabirridjalkurrehkurren bininj nawu minj bedda birrikodjkuludjad. \p \v 19 Ngaye wanjh ngadjalwernhkangemarrma duninjh bu ngudda burrbun ngudberre! Birridjalwern bininj wanjh bedda ngundiwobekkang bu ngudda ngurriwokmarrkmang nawu Kawohrnan Rowk. Ngaye ngadjare bu ngudda ngurridjalwernhburrbu bu ngurrimayalimaknin kore kunmakmakkenh ngarre. Dja ngaye ngadjare warridj ngudda bu minj ngurriwernhburrbun kore kunwarrekenh ngarre. \p \v 20 God kanwon kadberre kunmodmikenh nuye, dja darnkih duninjh bu kabolkyimerran nungka kabikurrme namarnde nawu Satan kanjdji kore kurrenge ngudberre ba bu ngurrimelme dja mak ngurrikukdjubulhme. \p Ngadjare Jesus Christ nawu Kawernhwohrnan kadberre bu nungka wanjh ngundjalkongibun ngudberre munguyh! \p \v 21 Nawu Timothy kadjare ngunmarnewokmunkewerren ngudberre. Nungka wanjh kondanjkunu nganedjaldurrkmirri. Dja mak warridj bininj nawu ngarridi, yiman Lucius, Jason, dja mak nawu Sosipater, nawu ngaye ngarriredbo. \s1 Bininj Yolyolmerrinj Nawu Paul Biwokbimbuni \sr Romans 16:22 \p \v 22 Ngaye wanjh ngangeyyo Tertius ngabimbun naninjnanu djurra kore Paul nganmarneyime. Wanjh ngaye ngamarnewokmunkewerren ngudberre kore nawu Kawohrnan Rowk. \s1 Paul Danginj Yiwarrudj Dja Yakwong Mahni Manbu Djurra \sr Romans 16:23-27 \p \v 23-24 Dja mak nawu Gaius kadjare ngunmarnewokmunkewerren, kaluk kondah nungka ngannahnan ngaye. Dja mak kabenbidyikarrme bininj nawu yiwarrudj bedberre kondanjkunu. Nabadbuyika bininj nawu Erastus, nawu kanahnan kunwardde ngalengngarre council kondah kore kubolkkimuk, dja mak nungka kadjare bu ngunbalmarnewokmunkewerren ngudberre, dja mak Quartus, nawu ngad karridanginj kondah kahdi. \p \v 25 God djalkarrmeng kuninjkunu kunwok kunmak nuye manbu warlkwarlkkayindi bu kunkuyeng duninjh. Kaluk bolkkime wanjh ngaye bengdayhke maninjmanu kunwok kunmak manbu kabiyolyolme Jesus Christkenh ba bu God ngunmarnbun kore kundulkarrewi nuye ba ngurridjarrkdi munguyh kore nungka. \v 26 Yoh, wanjh bolkkime God kanbukkang manbu warlkawarlkayindi kore kunkarekenh. God nawu kahdarrkid munguyh munguyh wanjh benmarnewokrayekwong dja benmarnbom nawu prophets birribimbom maninjmanu kunwok ba bu bolkkime karriburrbun kore kanbengdayhkeng. Wanjh kadjare karriwoybukwon dja karriwokmarrkmang ngad nawu karriwarlahkenh bininj rowk nawu karriredbubuyikabeh rowk. \v 27 Yoh, God nungka nadjalkudji nawu kawernhburrbun yehyeng rowk. Birriwern bininj kabirridjalburlumen munguyh munguyh kore nungka Jesus Christkenh. Amen.