\id MAT \toc2 Matthew \toc1 Matthew \mt1 Matthew \c 1 \s1 Nawu Bininj Birrikebmawahmeng Nuye Jesus \sr Matthew 1:1-17 \r (Luke 3:23-38) \p \v 1 Nahni nawu namud nuye Jesus Christ nawu David bikebmawahmeng, dja mak nawu Abraham warridj bikebmawahmeng. \p \v 2 Nawu Abraham nakka wanjh kornkumo nuyeni Isaac. Isaac kornkumo nuyeni Jacob. Jacob benbornang rowk bedberreni Judah dja mak nawu birridangerrinj. \v 3 Judah kornkumo berrewonengni Perez dja Zerah, dja mak ngalbadjan berrewonengni ngalbu Tamar. Perez kornkumo nuyeni Hezron. Hezron kornkumo nuyeni Ram. \v 4 Ram kornkumo nuyeni Amminadab. Amminadab kornkumo nuyeni Nahshon. Nahshon kornkumo nuyeni Salmon. \v 5 Salmon kornkumo nuyeni Boaz, dja ngalbadjan nuyeni wanjh ngalka Rahab. Boaz kornkumo nuyeni Obed, dja ngalbadjan nuyeni wanjh ngalka Ruth. Wanjh Obed kornkumo nuyeni Jesse. \v 6 Jesse kornkumo nuyeni David nawu kingni. David kornkumo nuyeni Solomon. Kaluk nawu Uriah nuye ngalbininjkobeng wanjh biyawmey Solomon. \v 7 Solomon kornkumo nuyeni Rehoboam. Rehoboam kornkumo nuyeni Abijah. Abijah kornkumo nuyeni Asa. \v 8 Asa kornkumo nuyeni Jehoshaphat. Jehoshaphat kornkumo nuyeni Jehoram. Jehoram kornkumo nuyeni Uzziah. \v 9 Uzziah kornkumo nuyeni Jotham. Jotham kornkumo nuyeni Ahaz. Ahaz kornkumo nuyeni Hezekiah. \v 10 Hezekiah kornkumo nuyeni Manasseh. Manasseh kornkumo nuyeni Amon. Amon kornkumo nuyeni Josiah. \v 11 Josiah wanjh kornkumo bedberreni Jeconiah\f + \fr 1:11 \ft Jeconiah karohrok Jehoiachin.\f* dja mak nawu birridangerrinj nuye. Kunmekbe bolkyimi bininj nawu Israel benkebmawahmeng bindikang kore kunbolk Babylon kore bedda birribongdi. \p \v 12 Kaluk bu yerre bindikang kore Babylon, Jeconiah wanjh bibornang Shealtiel. Shealtiel wanjh kornkumo nuyeni Zerubbabel. \v 13 Zerubbabel kornkumo nuyeni Abiud. Abiud kornkumo nuyeni Eliakim. Eliakim kornkumo nuyeni Azor. \v 14 Azor kornkumo nuyeni Zadok. Zadok kornkumo nuyeni Akim. Akim kornkumo nuyeni Eliud. \v 15 Eliud kornkumo nuyeni Eleazar. Eleazar kornkumo nuyeni Matthan. Matthan kornkumo nuyeni Jacob. \v 16 Kaluk Jacob bibornang nawu Joseph, nabininjkobeng ngaleng ngarreni ngalbu Mary. Wanjh Mary biyawmey Jesus, nawu kangeyyo Christ. \p \v 17 Wanjh namekbe fourteen bininj nawu birriyungkihni nawu mawahmawah kore kumdedjingmeybeh Abraham nawu yiburnbom kore David. Mak fourteen bininj nawu birriyungkih mawahmawah kore David nuye bolkyimi, kaluk kumekbe bindimey nawu bininj bindikang kore Babylon. Mak kumekbe nawu fourteen bininj birriyungkih nawu mawahmawah bu kumekbe bolkyimi bindikang kore Babylon bu kunmekbeni ngarre Christ\f + \fr 1:17 \ft “Christ” karohrok kunngeybuyika “Messiah”. Nahni bokenh kunngey kamenyime “nawu God bikodjdelkkeng bu bidjarrngbom”.\f* danginj. \s1 Bu Jesus Christ Danginj \sr Matthew 1:18-25 \r (Luke 2:1-7) \p \v 18 Kuhni wanjh yimerranj bu Jesus Christ danginj. Mary, ngalbu ngalbadjan nuye wanjh birriberrebbom Joseph bu kabenemarrenkenh, dja medni, minj bedda benebangmemarrimeninj, wanjh ngaleng djalkukbekkarrinj bu kukdulmukni kore kundulkarrebeh nuye Namalngmakkaykenh. \p \v 19 Kaluk Mary ngalengngarre nabininjkobeng Joseph, nungka nawu namakni bininj, wanjh nungka minj djareniwirrinj bu biyemimulewayinj kore kurobbe, dja nungka karremarnbom bu kabidjalbawon kore minj kurobbe. \v 20 Kaluk kunmekbe bu Joseph kuninjkunu burrbuhburrbuni, wanjh angel nuye nawu Kawohrnan Rowk bimyikang kore bukirri. Kaluk nawu angel bimarneyimeng, “Joseph, nawu mawahmawah ke David, yuwn yikele bu yimang ngalbu Mary bu yikan kore kured. Dja nawu wurdyaw kahyawkan nakka wanjh Namalngmakkaykenh biyawwong. \v 21 Kaluk ngaleng kayawmang narangem, wanjh ngudda yingeykurrmen ‘Jesus’, dja nungka nawu kabenngehke bininj rowk nuye kore kunwarrebeh bedberre.”\f + \fr 1:21 \ft “Jesus” karohrok “Joshua”, dja nahni kunngey bokenh kamenmenyime “nawu Kawohrnan Rowk kanngehke”.\f* \p \v 22 Kuhni wanjh kurduyimerranj kore nawu Kawohrnan Rowk bu bimarneyimeng nawu prophetni Isaiah, bu yimeng, \v 23 “Kaluk ngahli ngalyawk wanjh kayawkan. Kaluk bu kabiyawmang narangem, wanjh bininj kabirringeybun ‘Immanuel’, kaluk mahni kunngey kayime ‘God kumwam kore ngad karridjarrkdi.’”\x - \xo 1:23 \xt Isaiah 7:14\x* \p \v 24 Wanjh Joseph dolkkang, djalkurduyimeng kore angel nuye Kawohrnan Rowk bimarneyimeng. Wanjh Joseph benemarrinj ngalbu Mary dja bikang kore kured nuye, \v 25 dja minj bedda benebangmeyuwirrinj kaluk bu yerrekah bu yawdanginj nawu wurdyaw. Wanjh Joseph bingeykurrmeng namekbe wurdyaw Jesus. \c 2 \s1 Bininj Nawu Birrikodjkuludjad Birrimarneboddanginj Jesus \sr Matthew 2:1-12 \p \v 1 Jesus wanjh danginj kore kunred kabolkngeyyo Bethlehem kaluk kore kubolkkimuk ngarre Judea bu kunmekbe bolkyimi Herod nawu King wohrnawohrnani. Wanjh bu kumekbe Jesus danginj, yikahwi bininj nawu birrikodjkuludjad\f + \fr 2:1 \ft Yikahwi bininj kabindingeybun “nawu Magi”.\f* nawu birridolkkang koyekbeh, wanjh birrimwam kore Jerusalem. \v 2 Wanjh bedda birridjawayhmeng, “Baleh nawu wurdyaw danginj nawu king bedberre bininj nawu Jews? Wanjh ngad ngarrinang mankokkarrng nuye kore koyek ngarrihni, wanjh ngarrimwam ba bu ngad ngarrimarneboddan nuye.” \v 3 Kaluk bu kuninjkunu kunwok King Herod bekkang, nungka wanjh njilngwarreminj, dja mak bininj rowk warridj nawu kumekbe birrihni kore kunbolk Jerusalem. \v 4 Wanjh Herod benkayhmeng birrikihkimuk nawu kabirriwohrnan priests dja nawu mankarre kabindihbukkan bedberre kore kunred Jerusalem, wanjh bendjawam bu baleh nawu Christ\x - \xo 2:4 \xt Ngurrina kore Matthew 1:17\x* danginj. \v 5 Kaluk bedda birrimarneyimeng, “Kore kunred Bethlehem kore kubolkkimuk Judea ngarre. Nawu prophet biyingkihbimbom bu biyingkihmulewam, kuhnikenh kore djurra, kore kayime, \v 6 ‘Ngudda kunred Bethlehem, kore kunbolk ngarre Judah, ngudda nawu kunbolkmak, dja yiyurrhke rowk kore kubolkbubuyika ngarre Judah. Wanjh ngudda kumekbebeh kore ngudda, kamre nawu bininj kabenmarnewohrnan bininj rowk, dja nanihnjanu bininj nadjalkudji nawu kabennahnan bininj ngardduk nawu Israel benkebmawahmeng, yiman kayime nawu shepherd kamirndenahnan mayh nuye.’” [Micah 5:2] \p \v 7 Wanjh King Herod benkayhmeng dja benmarnewokdanginj manmolk birrimekbe bininj nawu koyekbeh, dja bendjawam bu baleh bolkyimi manbu mankokkarrng benmarnebebmeng bedberre. \v 8 Wanjh King Herod benmunkeweng birrimekbe nawu bininj kore kunred Bethlehem, dja benwokrayekwong benmarneyimeng, “Ngurriyawa namekbe wurdyaw, dja kaluk bu ngurringalke, ngurrimray werrkwerrk bu kandimarneyime ba ngayemanwali ngare ngaboddan nuye.” \p \v 9 Kaluk bu kunmekbe benmarneyimeng nawu king, wanjh bedda birribolkbawong dja birriwam. Wanjh mankokkarrng manbu birrinang kore koyek, wanjh makka djalkukdokmi bedberre wanjh kaluk danginj kore kumekbe wurdyaw yongohyoy. \v 10 Kaluk bu birrimekbe bininj birrinani manbu mankokkarrng, bedda wanjh birridjalnjilngmakminj. \v 11 Wanjh birrimwam kore kururrk kore wurdyaw yongohyoy kaluk ngalbadjan dorrengh bindidjarrkngalkeng ngalbu Mary. Wanjh birrimarneboddanginj bu bedda birriburlumeng nungka nuye. Yerre wanjh birridangmarrhmey nawu namakmak birrimhkani bu birriwong nuye. Kaluk nawu gold duninjh, dja mak manbu mankalkkidmanjmak incense dja mak myrrh manbu mankalkkidmanjmak. \p \v 12 Wanjh God benbengdayhkeng bukirri bu minj kabirridurndeng kore King Herod, wanjh bedda birridjaldurndi kore bedberre kunbolk, kore manbolhbuyika ngarre birriwam. \s1 Jesus Nuye Ngalbadjan dja Kornkumo Benekang Kore Kunbolk Egypt \sr Matthew 2:13-15 \p \v 13 Kaluk bu kumekbe birribolkbawong nawu bininj birrikang koyekbeh, wanjh angel bimarnebebmeng Joseph kore kunkodjbukirri, dja bimarneyimeng, “Yirrolka! Yibenbeneka wurdyaw dja ngalbadjan dorrengh, dja ngurridjarrkkelerlobmen kore kunbolk Egypt, dja King Herod kabiyawan nawu wurdyaw kadjare kabibun. Wanjh ngurridin kumekbe kunbolk kore Egypt kaluk yawoyhmarneyime ngudberre bu kunmekbe ngurribolkbawon.” \v 14 Wanjh kukak yerreh Joseph dolkkang wanjh birriwam Egypt, bu benbenekang wurdyaw dja ngalbadjan. \v 15 Wanjh kumekbe birrihni kore kunbolk Egypt kaluk bu yerrekah wanjh King Herod doweng. Kuhni yimerranj kore Kawohrnan Rowk bimarneyimeng nawu prophet Hosea bu yimeng, “Kaluk ngaye ngakayhme nawu beywurd ngardduk kore Egyptbeh.” [Hosea 11:1] \s1 Nawu King Herod Benbom Wurdwurdwurdwurd Kore Kunred Bethlehem \sr Matthew 2:16-18 \p \v 16 Bu Herod benburrbom birrimekbe bininj nawu koyekbeh birrikoweng, nungka wanjh wernhyidduy duninjh. Wanjh benwokrayekwong nawu kabirrihdurrkmirri nuye bu kabindingalke nawu narahrangem rowk nawu bokenh mandjewk bedberre, dja mak nawu birribalkilehkilelk, kore kunred Bethlehem dja mak darnkih kore kumekbe kunred, bu kabindibunkenh rowk. Kuhni King Herod kurduyimeng, dja burrbom njale kundung bu wurdyaw danginj, nawu koyekbeh bininj birrimulewam. \v 17 Wanjh woybukkendanginj bu yimerranj kore nawu prophet Jeremiah bimbom, yimeng, \v 18 “Kore kunred ngarre Ramah wanjh birribekkang daluk kanalkkihrey dja wernhnjilngwarreminj duninjh. Wanjh ngalmekbe ngalbu Rachel benmarnenalkbuni ngaleng ngarre wurdwurd mak, dja mak minj djareniwirrinj bu nangale binjilngmarnbuyi, dja birrimekbe wurdwurd wanjh ngarre birridoweng.” [Jeremiah 31:15] \s1 Mary dja Joseph Benedurndi Kunred Nazareth \sr Matthew 2:19-23 \p \v 19 Kaluk bu King Herod doweng, nawu angel nuye Kawohrnan Rowk bimarnebebmeng Joseph kore kunkodjbukirri, kore birrihni kunbolk Egypt. \v 20 Wanjh nawu angel bimarneyimeng, “Yirrolka, yibenbeneka ngalbadjan dja wurdyaw, dja ngurridurnden kore kunbolk ngarre Israel. Dja bininj nawu birridjareni birribuyinj nawu namekbe wurdyaw wanjh bedda birridowerrinj.” \p \v 21 Wanjh Joseph dolkkang benbenemey wurdyaw dja ngalbadjan wanjh birridurndi kore kunbolk Israel. \v 22 Kaluk bu Joseph biwobekkang Archelaus, nawu beywurd nuyeni King Herod wohrnawohrnani kumekbe kunbolk kore kornkumo nuye wohrnani kore kunbolk ngarre Judea. Wanjh Joseph keleni, minj rawinj kumekbe niwirrinj. Kaluk kunmekbe bu angel biyawoyhbengdayhkeng Joseph kore kunkodjbukirri, nungka wanjh wam kubolkbuyika kore kubolkkimuk ngaleng ngarre, kunbolk Galilee. \v 23 Kaluk kore kunred kabolkngeyyo Nazareth, wanjh kumekbe bedda birrihni. Wanjh kumekbe woybukkendanj manbu kunwok kore nawu prophets birriyingkihyolyolmi nawu Jesuskenh, “Nungka nawu Nakang Nazarethbeh”. \c 3 \s1 John Yingkihbolkmarnbom Nuye Jesus \sr Matthew 3:1-12 \r (Mark 1:1-8; Luke 3:1-9,15-17; John 1:19-28) \p \v 1 Wanjh kumekbe rerrih John nawu benkukdjuhkeyi bininj, wanjh kumwam kore kubolkdarleh kore kubolkkimuk Judea, dja wanjh yolyolmi. \v 2 Dja benmarneyimi, “Ngurrikangeborledkerrimen, dja ngurridjalbawon kunwarre ngudberre. God wanjh kamre darnkih ngudberre kore heavenbeh.” \p \v 3 God biyingkihmulewam John, bu biwokwong Isaiah nawu bimbom, dja yimeng, “Nakudji bininj kakayhme kore kubolkdarleh, kayime, ‘Ngurriyingkihmarnebolhmarnbu manbolh nuye nawu Kawohrnan Rowk. Ngurribolhdjaddjadwo nungka nuye!’” [Isaiah 40:3] \p \v 4 Kaluk John djongbuyindi kunmadj yiman mayh nawu camel kunngabek marnbom. Dja mak leather nawu ngardmodukkayindi, mak djalnguni djaddedde dja mak mankung. \v 5 Kaluk birrimirndewern bininj birrihrey kore nungka. Birriwern birrimwam kore Jerusalembeh, dja mak kore kubolkwarlah Judeabeh dja mak nawu birrikang kunredbubuyika darnkih mankabo Jordan. \v 6 Bedda birriyorrmeng birriyikang John, wanjh kumekbe birriwarnyakmulewarreni kunwarre bedberre, wanjh John benkukdjuhkeng kore mankabo Jordan. \p \v 7 Kunu wanjh John bennang birrimirndewern nawu Pharisees dja mak nawu Sadducees birrimhrey birridjareni nungka benkukdjuhkemeninj, wanjh yimihyimi bedberre, “Ngudda nawu yiman rerrih nabang nayin! Nangale ngunyingkihbengdayhkeng ngudberre ngurrimhkelerlobme, ba yimankek God minj ngunkinje ngudberre nawu nungka kamhre ngundjadme? \v 8 Ngurriburrbun bu yiman mandulkmak kabarnemdangen manmak manme, ngudda wanjh ngurrikurduyimen kunmak manbu ngunmulewan ngudberre bu woybukkih ngurribawong kunwarre dja ngurrikangeborledmeng kore God. \v 9 Dja yuwn bu mak ngurridedjdjingmang ngurrimarneyimerren, ‘Ngad kunu wanjh Abraham Mawah kadberre!’ Dja ngayime ngudberre, wanjh God kakarrme kundulkarre maninjmanu kunwardde kakukborledke bu kabenmarnbun wurdwurd nuye Abraham! \v 10 Dja ngokko wanjh kurdburru kahdjurryo kore kurredjmahdedjmad ngarre kundulk, dja kundulk rowk manbu minj kabarnemdangen manmak manme wanjh manmekbe rowk karrulkdjobke karrulkburriwe kore kunak kahrung.” \p \v 11 “Ngaye bonj, ngaye kukdjuhke ngudberre kukkuwi bu ngudda ngurribawon kunwarre ngudberre dja ngurrikangeborledkerren kore God. Dja ngaye yiman ngangudjyahwurd, dja nabuyika nawu nawernhngudjkimuk duninjh kamre. Ngayenu ngawarre, minj ngamak bu yimankek ngamarnekan nuye nawu kahdengedjongbuyindi. Wanjh nungka kaluk ngunkukdjuhke kore Namalngmakkaykenh dja mak kunak dorrengh. \v 12 Nungka yiman rerrih kakarrme kundulk nawu kamimbunkenh ba kawernhwerrwerrhme, dja mak ba manmim duninjh manbu kangeyyo wheat, nungka kamimngimowon kore kunrurrk nuye kore kahkarekurrme, dja manbu manwerrk, kaluk kawerrkkinje kore kunak nawu minj nangale kabirludombun, dja kadjalrung munguyh munguyh.” Kuhni wanjh John benbengdayhkeng. \s1 John Bikukdjuhkeng Nawu Jesus \sr Matthew 3:13-17 \r (Mark 1:9-11; Luke 3:21-22) \p \v 13 Wanjh kunmekbe rerrih Jesus bolkbawong Galilee dja bimarnebebmeng kore mankabo Jordan, dja bidjawam John bu bikukdjuhkeyi. \v 14 Kaluk John biwokmey yimeng, “Ngudda kandjalkukdjuhkeyi ngardduk, dja njalekenh ngudda yimwam kandjawam ngaye?” \v 15 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Aba, bonj. Yidjalkurduyimen bu bolkkimekenh, ba ngarrkurduyime kunmak rowk kore God kadjare.” Wanjh John njilngmakminj. \p \v 16 Kaluk bu Jesus kukdjuhmi, wanjh werrk kumhbidbuni kore karrkad. Wanjh kundjalburrikudji yerre, kaddum kore kunngol dangmarrhmiwam, dja Jesus binang Namalngmakkaykenh kumkolungi yiman dorddorok yerre, dja barndanginj kore nungka. \v 17 Wanjh kumdjalwokdanj kore heavenbeh\x - \xo 3:17 \xt Genesis 22:2; Psalms 2:7; Isaiah 42:1; Matthew 12:18; 17:5; Mark 1:11; Luke 9:5\x*, yimeng, “Nahni nawu ngardduk beywurd, nawu ngawernhmarnedjare. Ngaye wanjh ngawernhnjilngmak nuye.” \c 4 \s1 Nawu Namarnde Duninjh Bidjurrkkani Jesus \sr Matthew 4:1-11 \r (Mark 1:12-13; Luke 4:1-13) \p \v 1 Kaluk nawu Namalngmakkaykenh bikang Jesus kore kubolkdarleh ba bu Namarnde duninjh kabidjurrkkan. \v 2 Jesus minj nguyinj manme dja dingihdi yiwarrudj forty kunbarnangarra dja forty kunkak bu manme yak. Bu burnbom wanjh djal marrwedoweni kunkimuk. \p \v 3 Wanjh nawu Namarnde Duninjh bimarnebebmeng nawu bidjurrkkang, wanjh bimarneyimeng, “Bu ngudda woybukkih duninjh God nuye beywurd, wanjh yidjalmarneyimen nahni kunwarddekilehkilelk bu kayimerran buriddi duninjh.” \v 4 Dja Jesus biwokdurndiweng, yimeng, “Mahni kunwok kabimdi, kayime, ‘Buriddi minj kabidarrkidwon bininj, burrkyak. Bu God kawokdi, wanjh mahni kunwok rowk kabidarrkidwon.’” [Deuteronomy 8:3] \p \v 5 Wanjh nawu Namarnde Duninjh bikang Jesus kore rurrkmirnderri kore kubolkmak nuye God, wanjh bikurrmeng kaddum kore kunrurrk manbu Temple. \v 6 Wanjh bimarneyimeng, “Bu ngudda woybukkih duninjh God nuye beywurd, wanjh yidjalburriwerrimen kanjdji. Dja kabimdi kayime, ‘God ngunmarnemunkewe nuye angels.’ Dja mak kayime, ‘Angels ngunkukwayhke kubid bedberre, ba bu minj yibungkarrkbun bu kunwardde yimelme.’” [Psalm 91:11-12] \v 7 Dja Jesus biwokdurndiweng, yimeng, “Kunbuyika mak kabimdi bu kayime, ‘Yuwn bu yirohrokme nawu Kawohrnan Rowk, nawu God ke.’” [Deuteronomy 6:16] \p \v 8 Wanjh nawu Namarnde Duninjh biyawoyhdjurrkang. Bikang kaddum kore kurrulum kunkimuk dja bibolkbukkabukkang kubolkwarlahkenh rowk, dja kunwern kunmakmak yonginj kore kubolkbubuyika. \v 9 Wanjh Namarnde Duninjh bimarneyimeng, “Ngudda bu yibarddurrukkurlhdan ngaye dja kanmarneboddan, wanjh ngaye won kuhni kubolkwarlahkenh rowk.” \v 10 Dja Jesus bimarneyimeng, “Yiray kanbawo ngudda nawu Satan. Manbu kabimdi kayime, ‘Ngurrimarneboddan nadjalkudji God nawu Kawohrnan Rowk ngudberre. Minj nangale nabuyika ngurrimarnedurrkmirri.’” [Deuteronomy 6:13] \p \v 11 Wanjh nawu Namarnde Duninjh bidjalwohbawong Jesus. Wanjh kundjalburrikudjini, wanjh nawu angels birrimarnebebmeng dja birribidyikarrmeng. \s1 Jesus Dedjingmey Benbukkabukkani Kore Kunbolk Ngarre Galilee \sr Matthew 4:12-17 \r (Mark 1:14-15; Luke 4:14-15) \p \v 12 Kaluk bu Jesus biwobekkang John nawu birribongkarrmi kore prison\x - \xo 4:12 \xt Matthew 14:3\x*, wanjh nungka durndi kore kunbolk Galilee. \v 13 Bolkbawong kunred Nazareth dja wabmeng yoy kore kunred Capernaum, darnkih kore manbokimuk kore kubolkkimuk kabenebolkngeyyo Zebulun dja Naphtali. \v 14 Bu kuhni kurduyimerranj, wanjh woybukendanj God nuye kunwok, kore Isaiah yingkihbimbom kunkareni, bu yimeng, \v 15 “Ngudda nawu ngurrihni kore kunbolk Zebulun dja mak kore kunbolk Naphtali, darnkih kore manbolh kahbolhre kore kurrula ngarre, kore borledmikenh bewhbeh kore Jordan mankabo, ngudda nawu ngurrihni kore kunbolk Galilee nawu ngurridjarrkyo bininj nawu minj Jews, wanjh kandibekka. \v 16 Bininj nawu munguyh kabirridjalni kore kubolkmunun wanjh bedda kabirribirlunan kore kambolkwolkkayindi rowk! Bedda nawu kabirrihyo kore kundowikenh ngarre kore kabenwarrewonkenh, kaluk God kabenmarnebolkwolkan bedberre.” [Isaiah 9:1-2] \v 17 Wanjh kunmekbeni bu bolkyimi, Jesus dedjingmey weykahweykani nuye kunwok, bu yimiyimi, “Ngurriwarnyakmulewarrimen dja ngurribawon kunwarre ngudberre. God kamre kore heavenbeh, dja wanjh darnkih kamhre.” \s1 Jesus Benkayhmeng Yikahwi Bininj Nawu Birrimangi Djenj \sr Matthew 4:18-22 \r (Mark 1:16-20; Luke 5:1-11) \p \v 18 Kaluk bu Jesus rengehrey kore kukadjid ngarre Kurulla manbu Galilee, wanjh balwohnang benbenenang bininj bokenh. Nakudji karrmi kunngey bokenh, Simon Peter dja Peter, dja nawu benedanginj ngeyyoy Andrew. Kaluk bedda benedurrkmirri djenj benemangi mak beneweyi nakimukkenh walabbi kore manbokimuk. \v 19 Kumekbe Jesus benbenemarneyimeng, “Ngunemray ngaye kandimunkekadju. Dja benbenemarnbun bu bininj ngurrbenmang.” \v 20 Wanjh kundjalmekbe yerre, bedda benebawong walabbi benewoneng, dja benedjalmunkekadjuy Jesus. \p \v 21 Kaluk Jesus djahdjalley bewh. Wanjh benbenenang benebadbuyika nawu benedanginj yerreh, kaluk kabenengeyyo James dja John, kaluk benemekbe bebeywurd nuye Zebedee. Wanjh bedda birrihbarndi kore kabbala Zebedee dorrengh, dja birrihyingkihmarnbuni walabbi bedberre. Jesus wanjh benbenekayhmeng. \v 22 Wanjh kundjalmekbe yerre benedjalbawong nawu kornkumo dja kabbal, dja wanjh benedjalmunkekadjuy Jesus. \s1 Jesus Benmarneweng Kundjak Bedberre Birriwern Bininj \sr Matthew 4:23-25 \r (Luke 6:17-19) \p \v 23 Wanjh Jesus rengehrey kubolkbubuyika kore Galilee, benbukkabukkani kore bedberre kunrurrk manbu ngarre yiwarrudj bedberre, dja yolyolmi kunmak kunwok manbu kore God kawohrnan rowk, dja benmarnbuni nawu kundjak manbubuyika birrihkarrmi. \v 24 Wanjh nungka Jesus wowarlahminj bu birriwobekkang kore kunred rowk ngarre kubolkkimuk Syria, wanjh bininj bindimkani nawu birridulkkihni kore nungka. Mak bedda birridoweni manbubuyika kundjak birrikarrmi. Yikahwi nawu kunkimuk birridjakbekkani, mak yikahwi nawu namarnde bindikarrmi, dja yikahwi nawu birrikukdeldelmi dja birrikukrayekrayekmeni, dja mak birribuyika nawu birribirlni. Wanjh Jesus benmarnbom rowk. \v 25 Birriwern bininj nawu birrimdolkkang kore Galilee, dja kore kabolkngeyyo “Ten Towns”, dja mak kore Jerusalem dja Judea, mak kore kabenehkebkalenarren Mankabo Jordan, wanjh birridjalmirndewern duninjh birrimunkekadjungi Jesus. \c 5 \s1 Jesus Benbukkabukkani Bininj kore Kurrulum Birrihni \sr Matthew 5:1—7:29 \p \v 1 Bu Jesus benmirndenang birrimhyorrmerreni wanjh nungka wam kore kurrulum kumekbe yerrkang ningihni. Kaluk nawu benbukkabukkani nuye wanjh birriyikang, \v 2 dja dedjingmey bu benhbukkabukkani, dja kuhni yimihyimi. \s1 God Kabenmarnekurduyime Kunmak Bedberre Nawu Kabirrikurduyime Kore Nungka Kadjare \sr Matthew 5:3-12 \r (Luke 6:20-23) \p \v 3 Jesus yimeng, “Bininj nawu minj kabirriburlumerren, nakka wanjh God kabenmarnekurduyime kunmak, dja wanjh kayimerran king bedberre. \v 4 Mak bininj nawu bolkkime kabirrimarnenalkbun nawu benmarnedoweng, nakka wanjh God kabenmarnekurduyime kunmak, dja kabennjilngmarnbun. \v 5 Mak nawu bininj minj kunyid kabirriyawan, wanjh nakka God kabenmarnekurduyime kunmak, dja kabenwon kubolkwern bu kondah kurorre. \v 6 Mak bininj nawu munguyh kabirridjaldjare bu munguyh kabirridjalkurduyime kunmak, nakka wanjh God kabenmarnekurduyime kunmak, dja kaluk God kabenkukbarlmikenwon kunmakmak nuye dja wanjh kabirriworrkmen. \v 7 Mak nawu kabindikongibun birribuyika bininj, nakka wanjh God kabenmarnekurduyime kunmak, dja nungan kabendjalkongibun bedberre. \v 8 Dja mak bininj nawu minj kabirriburrbun kunwarre, dja kabirridjalburrbun kunmak, wanjh God kabenmarnekurduyime kunmak, dja wanjh nakka kabirridarrkidnan nawu God. \v 9 Mak nawu kabindimarnbun bininj bu kabirringurdmen kore kabirriburrenkenh, nakka wanjh God kabenmarnekurduyime kunmak, dja kaluk birriwern kabindimarneyime bu God kabenbornan. \v 10 Bu bininj kabirriwokmarrkmang God, dja bu kunmekbekenh kunu birribuyika kabindinjirrhmiwon, wanjh nakka God kabenmarnekurduyime kunmak, dja mak kayimerran king bedberre.” \p \v 11 “Ngudda nawu kandikadjung, bu bininj ngundimarneyime kunwarre, dja bu munguyh kabirrikurrehkurren bu ngundiwiddjung, dja kunwarre ngundimarneyolyolme bu ngayekenh, wanjh God nakka ngundjalmarnekurduyime kunmak. \v 12 Wanjh ngurridjalmarrmarr, dja mak ngurrinjilngmaknin, kaluk ngudda wanjh ngurrimang nawern namakmak bu yerrekah nawu kahdjedjenyo ngudberre kore heaven. Dja wanjh karohrok bininj kunmekbe kunwarre bindimarnekurduyimi nawu birriyungki prophets birrihni korroko.” Kuhni rowk wanjh Jesus benmarneyimeng. \s1 Ngad Yiman Kayime Djirla Dja Mak Yiman Ngad Karribolkwolkan \sr Matthew 5:13-16 \r (Mark 9:50; Luke 14:34-35) \p \v 13 Dja Jesus yawoyhyimeng bedberre, “Ngudda yiman kayime djirla nawu kabirridjalbarung kore kunkanj ba bu kakanjrayekmen kunkodjkewern, minj mak kakanjnudmen. Wanjh kunmekbe kamenmenyime bu yimankek yibenngurdke bininj birriwarlahkenh rowk bu kabirrikurduyime kore kunwarre. Dja bu minj kuhni ngurrikurduyime, wanjh yiman kayime ngurriyimerran djirla manbu kawarremen kamanjyakmen, dja bininj kabirriburriwe dja kabirrimelme.” \p \v 14 “Mak ngudda kunmekbe rerrih karohrok manbu lightkenh kabenmarnebolkwolkan nawu birriwarlahkenh bininj. Ngudda mak ngurrirohrok kunred manbu manrurrkwern kaddum kore kurrulum manbu minj kawarlkkayindi! \v 15 Kaluk bininj minj kabirribirluwarlkkan bu kabirribirlukurrme kanjdji kore banikkin ngarre. Dja nakka wanjh kabirribirlubarnname kore balabala ba bu kabolkwolkan bedberre nawu kabirrihyo kore kurrambalk. Ngudda yiman kayime ngurrirohrok manbu manmekbe kunak. \p \v 16 Wanjh kunmekbe rerrih, ngudda ngurrbenmarnebolkwolka birribuyika bininj, ba bu ngundikurdunan kore kunmak ngurrihkurduyime wanjh kabirrimanjbun Kornkumo ngudberre nawu heaven kahni.” Kuhni rowk Jesus benmarneyimeng. \s1 Jesus Kanbengdayhkeng Ngad Bu Karriwokmarrkmang Manbu Mankarre Nuye \sr Matthew 5:17-20 \p \v 17 Jesus yawoyhyimeng bedberre, “Ngudda yimankek ngurrihyime bu ngaye ngamwam ngabularrbuyinj Moses nuye mankarre dja mak kore prophets nawu ngundihbukkabukkani. Djal burrkyak. Ngaye ngamwam ba bu ngakurduyime kore bedda birriyingkihbimbom ngardduk. \v 18 Woybukkih duninjh marneyime ngudberre, minj njale kabularrbuyindan kore mankarre kabimbuyindi. Minj kayakmen manbu kundjalyahwurd duninjh kore kabimbuyindi, wanjh yerrekah bu kayiburnbun rowk kaddum dja mak kondah kurorre wanjh kabalyakmen rowk. Manbu mankarre rowk kabimbuyindi, wanjh kadjalkurduyimerran. \v 19 Wanjh nawu kabakke manbu manbubuyika mankarreyahwurd, dja mak bu kabenbalbukkabukkan nawu birribuyika bininj bu minj kabirrimarrkmang manmekbe mankarreyahwurd, wanjh nakka minj kangeykimuk kore God nawu King Kawohrnan Rowk. Dja nangale nawu kamarrkmang manmekbe manbu mankarre, dja mak bu kabenbalbukkan nawu birribuyika bininj bu kabirrimarrkmang manmekbe mankarre, wanjh nakka kakukenmen kaddum kore God nawu King Kawohrnan Rowk. \v 20 Dja wanjh marneyime mandjad, ngurriwernhmarrkma God nuye mankarre dja yuwn ngurrbenngunjdjikan nawu Pharisees, dja nawu mankarre kabindihbukkan. Bedda minj kabirriwernhkarrme God nuye mankarre. Ngudda wanjh kunukka ngurrbenyurrhkemen kore ngurridjalmarrkma mankarre rowk, dja bu burrkyak, wanjh minj ngurringimen kaddum kore God kawohrnan rowk.” Kuhni rowk Jesus yimeng. \s1 Jesus Yolyolmi Bu Karrihkangeyidbabbikenh. \sr Matthew 5:21-26 \p \v 21 Wanjh Jesus yawoyhyolyolmeng dja yimeng, “Ngudda ngurribekkang nawu mawahmawah ngudberre nawu kunkare God benbengdayhkeng, yimeng, ‘Yuwn nangale kabibun nabuyika kabikukkurrme. Nangale nawu kabibun kabikukkurrme nabuyika bininj, wanjh nakka ngadjaldjadme dja ngabun’.\x - \xo 5:21 \xt Exodus 20:13; Deuteronomy 5:17\x* \v 22 Dja ngaye wanjh bolkkime marneyime ngudberre, bu yirrung nawu ngunedanginj, wanjh kunukka Ngabbard God ngundjadme dja ngunbun. Mak bu kunwarre duninjh yimarneyime nawu ngunedanginj, wanjh nakka ngundidjadme bininj nawu kabirriyerrkan kore Sanhedrin. Dja bu ngudda yimarneyime nawu ngunedanginj, ‘Ngudda yidjalbengwarr!’, wanjh kunukka yiwarreworren dja Ngabbard God ngunburriwe kanjdji ba bu yikukrung kore hell. \v 23 Mah wanjh, bu yiwon God nawu namakmak yikurrme kore altar, dja kunubewu ngudda yiburrbun nawu ngunedanginj kadjalnjilngwarre bu nguddakenh, \v 24 wanjh yikurrmen dja yibawon nawu namak yiwoyinj God darnkih kore altar, dja yiray ngunewokmarnburrimen werrk nawu ngunedanginj. Yerre wanjh yimdurndeng wanjh yiwon God nawu njalehnjale namak.” \p \v 25 “Dja mak bu nawu nguneyidko ngunkurrme kore court, wanjh werrkwerrk yimarnbu namekbe bininj bu ngunedabbolknin kore manbolh ngunerengehre. Dja bu burrkyak, wardi kunukka nawu nguneyidko ngunkukweykan kore judge, wanjh nawu judge kabibalbidkenwon djamun nawu ngunbalkurrme kore yibalrurrkkendi. \v 26 Wanjh marneyime bu woybukkih duninjh, ngudda minj yibolkbawon kumekbe kore yihrurrkkendi dja ngaleng yiyakwon rowk nawu kore yikarremulewan.” Kuhni rowk Jesus yimeng bedberre. \s1 Jesus Benbengdayhkeng bu Bininj dja Daluk Kabenemarrenkenh. \sr Matthew 5:27-32 \r (Matthew 19:9; Mark 10:11-12; Luke 16:18) \p \v 27 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda ngurribekkang kore kunkareni, bu bininj birriyimi, ‘Manbu mankarre kayime, yuwn yibalkurduyime kunwarre bu yibaldjirdmang daluk ngalbu ngokko kakarrme nabininjkobeng, mak bininj nawu ngokko kakarrme ngalbininjkobeng.’\x - \xo 5:27 \xt Exodus 20:14; Deuteronomy 5:18\x* \v 28 Dja ngaye wanjh marneyime ngudberre, nangale nawu kabinan ngalbu daluk ba bu kabikukwurrmang, wanjh nungka kadjare kunwarre kabimarneyime ngalmekbe daluk, mak kore kukodjkulu nuye nakka wanjh ngokko kunwarre yingkihyimeng ngaleng ngarre ngalmekbe daluk. \v 29 Dja bu kunmim kukun ngunmarnbun bu kunwarre yiyime, wanjh yimimbebkerrimen dja yimimburriwemen. Kunukka kamak bu yiwe yikahwi kunkilehkilelk kore kunburrk ke dja wardi mak ngunmokenkukburriwe kore hell. \v 30 Mak manbu kunbid kukun bu ngunmarnbun kunwarre yiyime, wanjh yibiddadjkerrimen dja yiburriwemen. Wanjh kunukka kamak bu yiwe yikahwi kunburrk ke dja wardi ngunmokenkukburriwe kore hell.” \p \v 31 Kuhni mak Jesus yimeng, “Ngurriburrbun kore mankarre kahyime, ‘Nangale nawu kabibawon ngalbininjkobeng nuye wanjh nakka kabiwon djurra kore kahbimbuyindi bu kabenebaworrenkenh.’ [Deuteronomy 24:1] \v 32 Dja ngaye marneyime ngudberre, nangale nawu kabibawon ngalbininjkobeng nuye wanjh kunukka nakka kabibalhdjurrkkan bu kunwarre kabalkurduyime bu kabibalmang nabuyika bininj. Dja med, ngaleng, bu ngalmekbe ngalbininjkobeng kabimang nabuyika bininj dja kabeneyo, wanjh kunmekbe nawu nabininjkobeng kabibawon. Kuhni bu mandjad. Kuhni mak bu nangale kabenemarren ngalmekbe daluk ngalbu kabibawon nabininjkobeng ngaleng ngarre, kunukka wanjh kunwarre kakurduyime bu kabenemarren ngalmekbe daluk ngalbu ngokko kabibawon nawu nayungki benehni.” Kuhni rowk bu Jesus yimeng. \s1 Yeledjnin bu Ngurriwokkurrmerrimen. \sr Matthew 5:33-37 \p \v 33 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda ngurribekkang kore korroko manbu mankarre benbenghdaykeng nawu ngad kadberre namud, ‘Yuwn ngurribakke kore ngokko ngurriwokkurrmerren nuye nawu Kawohrnan Rowk!’\x - \xo 5:33 \xt Leviticus 19:12; Numbers 30:2; Deuteronomy 23:21\x* \v 34 Dja ngaye marneyime ngudberre, yuwn bu ngurriwokkurrmerren! Yuwn ngurriwokkurrmerren bu ngurringeymang kaddum heaven, dja kumekbe wanjh kore God kahni. \v 35 Mak yuwn ngurringeymang kondah kurorre dja kumekbe wanjh God kahmelme. Mak yuwn ngurriwokkurrmerren bu ngurringeymang Jerusalem, dja kumekbe kunred nuye nawu nawernhkimuk King! \v 36 Mak minj ngudmandeleng bu ngurringeymarren kore ngudberrekih ngurriwokkurrmerren. Wanjh kunukka ngurridjalngudjwarre, dja manbu manwohkudji kunngabek minj mak yimarnbun bu yiwohngabekburlerri mak yika yiwohngabekbele. \v 37 Dja bu ngurridjare ngurriwokkurrmerren, wanjh kuhni kunbuyika ngurridjalyimen, ‘Yoh’, mak yika ‘Burrkyak.’ Wanjh kunukka woybukkih bu ngurriyime. Dja bu ngurribalwernwon bu ngurribalyime kunwern, wanjh makka kumdolkkang kore nawu Nawarre Duninjh.” Kuhni rowk bu Jesus yimeng. \s1 Yuwn Ngurrbenbun nawu Ngundibun Ngudberre. \sr Matthew 5:38-42 \r (Luke 6:29-30) \p \v 38 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda ngurribekkang kore manbu mankarre yimeng, ‘Bu bininj ngunmarneyidngalke ke, wanjh yidjalbun. Bu nungka ngunmimdong, wanjh ngudda yimimdo. Bu nungka ngunyidbakke, wanjh ngudda yiyidbakkemen nuye!’\x - \xo 5:38 \xt Exodus 21:24; Leviticus 24:20; Deuteronomy 19:21\x* \v 39 Dja ngaye wanjh marneyime ngudberre, yuwn ngurridangwerren nawu nawarre bininj. Bu nangale bininj ngunkiyarrkdong kore kukun, wanjh yiborledmen, dja yibawon ngunkiyarrkdong kore kudjakku warridj! \v 40 Mak bu bininj ngunkan kore court ba bu ngunmarnbun yikarremulewan njalehnjale, dja wardi nawu judge ngunmarneyime, ‘Yiwo nahni bininj nawu shirt ke!’, wanjh yidjalwo. Dja ngaleng, yidjalwon ke manburrba warridj. \v 41 Mak bu bininj ngundjurrkkan bu ngunedjarrkre mankudji kilometre wanjh yimarneyimen bu yire bokenh kilometres nungka dorrengh. \v 42 Kuhni mak kunbuyika marneyime, bu nangale ngundjawan njalehnjale, wanjh yiwo. Yuwn yikaybun nangale nawu kadjare bu ngundjawan.” Kuhni rowk bu Jesus yimeng. \s1 Jesus yimeng, “Ngurrbenmarnedjarenin nawu Ngurriyidko Bininj.” \sr Matthew 5:43-48 \r (Luke 6:27-28,32-36) \p \v 43 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda ngurribekkang kore manbu mankarre kayime, ‘Ngurrimarnedjarenin nawu ngurriredbo, dja ngurrbenwidna nawu ngurriyidko.’ [Leviticus 19:18] \v 44 Dja ngaye wanjh ngayime ngudberre, ngurrbenmarnedjarenin nawu ngurriyidko. Ngurridin yiwarrudj bedberre nawu ngundirrung. \v 45 Bu kuhni yikurduyime, wanjh kunukka woybukkih duninjh bu ngudda wurdwurd nuye Kornkumo ngudberre nawu heaven kahni. Dja nungka wanjh kamarnbun manbu kundung bu karrungbebme dja kabenwolkan nawu birrimak bininj dja mak nawu birriwarre bininj, mak mandjewk kamunkewe bedberre nawu kunmak kabirrikurduyime dja nawu kunwarre kabirrikurduyime. \p \v 46 Kaluk bu ngudda ngurrbenmarnedjare djalbininj nawu bedda ngundimarnedjare, wanjh nakka minj ngurrimang nawu namakmak kahdjedjenyo ngudberre. Mak bininj birriwarre nawu manbu taxkenh kunwardde kabirrihmang, nakka wanjh kunmekbe yerreh kabirrimarnedjaremerren. \v 47 Mak bu ngurrikimang birridjalkudji nawu ngurridangerrinj bininj, wanjh ngudda minj ngurrbenyurrhke birribuyika bininj nawu kabirrikurduyime karohrok. Wanjh bininj nawu minj kabirriburrbun God duninjh, nakka wanjh kabirrikurduyime! \p \v 48 Mah, wanjh kandibekkka. Ngudberre Kornkumo nawu heaven kahni, wanjh kadjalkurduyime kundjalmak munguyh munguyh. Wanjh ngudda ngurrikurduyimen karohrok kore nungka, dja ngurridjalkurduyime kundjalmak munguyh munguyh.” \c 6 \s1 Bu Manmolk Karrbenbidyikarrme Birribuyika Bininj \sr Matthew 6:1-4 \p \v 1 Jesus yimeng, “Wanjh ngurrinahnarrimen! Bu ngurrikurduyime kore kunmak, yuwn ngurrikurrmerren kore nawu birriwern bininj bu ngundikurdunan dja mak ngundiburlumen. Bu kuhni ngurriyime, wanjh kunukka Kornkumo ngudberre nawu heaven kahni minj ngunwon nawu njale kahdjehdjenyo ngudberre. \v 2 Bu ngurriweykan njale yibenwon nawu birrimarladjdja bininj, yuwn bu ngurrikurduyime kore kurobbe, yiman bininj nawu kabirrikurrehkurren nawu bedda kabirrihkurduyime, nawu kabirrihburluburlumerren bu kabirrihweykan nawu njale kabindihwon ba bu birriwern bininj kabindimakwankenh. Mak kunmekbe kabirrikurduyime kore kunrurrk manbu yiwarrudjkenh bedberre, mak kore manbolh. Dja mak bedda kabirridjare birribuyika bininj kabindiburlume. Wanjh ngaye marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, birrimekbe bininj wanjh birrimey nawu kahdjehdjenyo kore kondah kurorrebeh. \v 3 Dja ngaleng, bu ngudda kuhni ngurrikurduyime bu njale ngurrbenwon bininj nawu birrimarladjdja, wanjh manmolk bu ngurrbenwo. Dja yuwn kabirriburrbun nawu birribuyika bininj kore baleh ngudda ngurrikurduyime. \v 4 Kaluk bu manmolk ngurridjalkurduyime, wanjh God nawu Kornkumo ngudberre ngunnan kore manmolk ngurrikurduyime, wanjh nunganwali ngundjalwon nawu kahdjedjenyo ngudberre.” Kuhni rowk Jesus yimeng. \s1 Jesus Kanbukkabukkang Bu Ngad Karridi Yiwarrudj \sr Matthew 6:5-15 \r (Luke 11:2-4) \p \v 5 Wanjh Jesus yimeng, “Bu yiwarrudj ngurridi, yuwn ngurrikurduyime yiman bininj nawu kabirridjalkurrehkurren. Bedda kabirridjare kabirridi kore kunrurrk manbu yiwarrudjkenh, dja mak kore manbolh ngarre, kaluk kore kurrirdkah. Kunmekbe bedda kabirridjare birriwern bininj kabindinan bu yiwarrudj kabirrihdi. Dja woybukkih duninjh marneyime ngudberre, bu bedda wanjh ngokko birrimey rowk bedberre nawu djehdjenyoy kondah kore kurorre. \v 6 Ngudda ngaleng, bu ngurridi yiwarrudj, wanjh ngurriray kore ngurrihyo dja ngurridangbalhmen manbu door, bu ngurridi yiwarrudj nuye nawu Kornkumo ngudberre, nawu minj nangale kabihdarrkidnan. Djal nungan ngunnan rowk kore manmolk ngurrikurduyime, wanjh ngunwon ngudberre nawu namakmak kakarrme ngudberre. \p \v 7 Bu yiwarrudj ngurridi, yuwn ngurrikurduyime yiman bininj nawu minj kabirriwernhburrbun kore God. Bedda kabirrihyolyolme dja minj kabirriwernhkarreburrbun bu kabirriyolyolme. Wanjh yimankek bedda kabirriyime God kunubewu kabenbekkan bu kabirrihyolyolme mandjalwern kunwok! \v 8 Wanjh yuwn ngurrikurduyime yiman bedda. Dja wanjh Kornkumo ngudberre kaburrbun nawu njale ngurrihdjare wanjh yerre bu ngurribaldjawan. \v 9 Wanjh bu yiwarrudj ngurridi, wanjh kuhni ngurriyimen, ‘Ngabba nawu ngadberre, yihni kore heaven, ngarridi yiwarrudj kore kunngey ke, bu ngundidjalngeyburlume munguyh nawu bininj rowk. \v 10 Ngarridjare bu ngudda Kanmarnewohrnan munguyh. Kaluk ngarridjare kamkurduyimerran kore ngudda yidjare, yiman kore heaven, dja mak kondah kurorre. \v 11 Dja mak kanwo manme ngadberre bu bolkkime munguyh. \v 12 Dja mak yibengmidjda ngadberre kunwarre, yiman bu ngad ngarrbenbengmidjdan bedberre birribuyika bininj nawu ngandimarnekurduyimeng kunwarre. \v 13 Mak kanbidyikarrmen ngadberre, ba kunwarre minj ngarrikurduyime, dja mak kannahna warridj wardi ngandjurrkkan ngadberre nawu namarnde duninjh.’” Kuhni wanjh Jesus benmarneyimeng. \p \v 14 Nawu Jesus yawoyhyimeng, “Yoh, bu ngurribengmidjdan kunwarre bedberre birribuyika bininj, wanjh Kornkumo ngudberre kahni kore heaven, wanjh nunganwali ngundjalmarnebengmidjdan ngudberre bu kunwarrekenh ngudberre. \v 15 Dja bu minj nangale ngurrbenmarnebengmidjdan kunwarre birribuyika bininj, wanjh God nawu Kornkumo ngudberre minj kabengmidjdan kunwarre ngudberre.” Kuhni wanjh Jesus benbengdayhkeyi. \s1 Bu Karribawonkenh Manme Kore Karridi Yiwarrudj \sr Matthew 6:16-18 \p \v 16 Jesus yimeng, “Bu manme ngurribawon kore ngurridi yiwarrudj, yuwn bu ngudda ngurrimarnburren ngurrikebbume yiman bininj nawu bedmandeleng kabirrihburluburlumerren kore kabirrihkurduyime. Bedmandeleng kabirrinjilngwarreworren bu birribuyika bininj wanjh kabirrinan kore manme minj kabirringun. Dja marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, nakka ngokko wanjh birrimey nawu namakmak kondah kore kurorrebeh, djalbonj. \p \v 17 Ngudda ngaleng, nawu ngurribawon manbu manme kore ngurridi yiwarrudjkenh, wanjh ngurridjalngabekburrimen dja ngurridjalkebdjirridjburrimen. \v 18 Nawu birribuyika bininj minj kabirriburrbun bu ngudda ngurribawon manme. Wanjh nadjalkudji nawu Kornkumo ngudberre, nawu minj nangale kabihdarrkidnan, wanjh namekbe ngundjalnan kore ngurrikurduyime bu manmolk, wanjh ngundjalwon nawu kahdjedjenyo ngudberre.” Jesus wanjh benmarneyimeng kuhni rowk. \s1 Bu Karridjalburrbun Namakmak Kore Heaven Karri \sr Matthew 6:19-21 \r (Luke 12:33-34) \p \v 19 Wanjh Jesus yimeng, “Yuwn ngurrimarnedurrkmirri njalehnjale nawu ngunmarrkkan ngurridjare ngurrimang bu kondah kurorre. Wanjh nakka bininj kabirridjirdmang, dja nuk kabalnudmen, dja wanjh kayakayakmen, dja minj karri munguyh. \v 20 Dja ngaleng ngurridjalmarnedurrkmirrin God ba ngunmarnedjehdjenkurrme ngudberre kore heaven. Kumekbe wanjh karri, dja minj nangale kadjirdmang, dja minj kanudmen. Kadjaldi munguyh. \v 21 Kore namakmak ngudberre karri, wanjh kunukka ngurridjalburrbun munguyh kore kukange.” Kuhni rowk bu Jesus yimeng. \s1 Njale Karrinan? \sr Matthew 6:22-23 \r (Luke 11:34-36) \p \v 22 Wanjh Jesus yimeng, “Manbu kunmim ngudberre makka wanjh kawolkayindi kore kunburrk ngudberre. Bu ngurrimimmak wanjh kunburrk ngudberre makka kawolkayindi rowk. \v 23 Dja bu ngurrimimwarre, wanjh kunburrk ngudberre kakakyongen rowk, dja ngurrikangebarlmiyindi kunwarrehwarre.” \s1 Nangale Karrimarnedurrkmirri? \sr Matthew 6:24 \r (Luke 16:13) \p \v 24 Wanjh Jesus yimeng, “Minj nangale kabenbenemarnedurrkmirri berrewoneng benebokenh nawu kabenewohrnan. Wardi kunukka kabiwidnan nakudji dja kabimarnedjare nabuyika. Mak kunubewu kabimunkekadjung nakudji dja kabimunkebawon nabuyika. Wanjh kunmekbe kayime minj God ngurrimarnedurrkmirri dja kunbuyika money ngunbalmarrkkan. Wanjh kunukka kunwid, dja ngurriburrbu baleh nawu ngurridjare ngurrimarnedurrkmirri.” \s1 Yuwn Njale Ngunnjilngwarrewon \sr Matthew 6:25-34 \r (Luke 12:22-34) \p \v 25 Wanjh Jesus yimeng, “Wanjh marneyime ngudberre, yuwn ngunnjilngwarrewon ngudberre manme manbu ngurringun dja manbu ngurribongun, mak kunmadj warridj nawu ngurridjongburren kore kunburrk! Ngurriburrbun ngudberre kundarrkid wanjh manmekbe manbu mandjalkuken, dja yuwn bu manme. Mak ngurriburrbu nawu kunburrk, dja yuwn bu djal kunmadj. \v 26 Kaluk ngurriburrbun mayhmayh nawu kungol kahre. Minj bedda kabirridudjeng manmim wanjh kadjordmen kabaldjolengmen wanjh kabirrimoyhmang kabirrikurrmekurrme kore kurrambalk mankimuk. Burrkyak. Dja Kornkumo ngudberre kore heaven kahni, wanjh namekbe kabenwon mayhmayh rowk manme ba kabirringun. Dja wanjh ngurriwohburrbu bu ngudda ngurrikuken dja nawu mayhmayh nakka walakkih. \p \v 27 Dja kunbuyika ngurriburrbun. Yiddok ngurrimarnburren bu ngurridarrkiddi kunbarnangarrakudji? Burrkyak, dja minj ngurrinjilngwarre bu kumekbekenh. \v 28 Wanjh njalekenh ngurrimarrkwarre kunmadjkenh? Ngurrina mannguy manbu kore kabbal kahdi. Dja ngurrina bu kahdjokadjordmen. Minj kabirridurrkmirri dja kabirrimarnbun kunmadj bedberre. \v 29 Wanjh marneyime ngudberre nawu King Solomon\x - \xo 6:29 \xt 1 Kings 10:4-7; 2 Chronicles 9:3-6\x* minj djongbuyindiwirrinj kunmadj manbu manmedjmakkaykenh duninjh yiman kayime mannguy. \v 30 Mah, wanjh, bu God kabolkmarnbun bu kabolkmedjmakmen bu karrudjeng njalehnjale kore kabbal, mak bu bolkkime kahdjalbolkmak, kaluk bu malaywi kabirribalburriwe kore kunak kabalrung. Wanjh ngaleng nungka ngundjongbun ngudberre bu kunmakmak ngurrikukdjongbuyindi. Wanjh njalekenh minj ngurriwernhwoybukwon nungka? \v 31 Mah, wanjh yuwn bu ngurrimarrkwarre dja ngurriyime, ‘Njale ngad ngarringun?’ Mak ngurriyime, ‘Njale ngad ngarribongun?’ Mak kunbuyika ngurriyime, ‘Njale ngad ngarridjongburren?’ \v 32 Bininj nawu minj kabirriburrbun God duninjh, wanjh kunmekbe kabirriyime kabirribalburrbun njalehnjale nawu wanjh kabirridjaldare munguyh. Wanjh ngudberre Kornkumo nawu heaven kahni kaburrbun rowk bu ngudda ngurrihdjare namekbe rowk. \p \v 33 Dja ngurridokmibuyhwemen kore God nawu king kawohrnan, dja ngurriyime bu nakka kawernhdokme kunbubuyikakenh. Dja ngurridjaldjarenin nuye kunmakmak kore kadjare. Wanjh nawu njalehnjale ngurridjare nakka wanjh kaluk ngunmarnekurrme bu ngurrimang warridj. \v 34 Mah, wanjh yuwn bu ngurrimarrkwarre manbu malaywikenh. Kunbarnangarra rowk kakarrme kunwarre kunwern ngalengngarre. Dja bonj, ngurridjalmadbu bu kamre.” \c 7 \s1 Yuwn bu Ngurridjadmerren \sr Matthew 7:1-6 \r (Luke 6:37-38,41-42) \p \v 1 Wanjh Jesus yimeng, “Yuwn bu ngurriwarrewarren, bu ngurridjadmerren. Bu ngurriwiddjurren ngudberre wanjh kunu God ngunmarneyime bu ngurriwarre. \v 2 Kaluk bu ngurridjadmerren kunrayek dorrengh, wanjh God ngundjadme ngudberre kunrayek. Bu ngurrirohrokmerren, wanjh kunu God ngundjalrohrokme ngudberre. \v 3 Dja njalekenh bu bininj kahmimnan dja kayolyolme kundjulng kahyo kore kumim nuye nawu benedanginj nuye, dja kunukka minj nungandeleng kahmimnarren kore manbu kundulk kunkimuk kahwarnamyo kore kumim nuye? \v 4 Wanjh njalekenh bu kabimarneyime, ‘Med, ngawe ke kundjulng manbu kahyo kore kumim ke,’ dja minj kaburrbun bu manbu kundulk kahwarnamyo kore kumim nuye? \v 5 Nakka wanjh kahburlumerren! Dja karrulkwemen werrk kundulk manbu kahwarnamyo kore kumim nuye. Yerre wanjh kanan mandjad ba bu kawe kundjulng manbu kahyo kore kumim nuye nawu benedanginj.” \p \v 6 “Mak njalehnjale nawu God nuye yehyeng rowk, wanjh yuwn ngurriwon nawu duruk. Dja yuwn bu ngurriburriwe namakmak nuye God kore bikkibik. Wardi kabirridjalmelmelme dja mak kunukka kabirriborledme wanjh ngundibaye.” \s1 Ngurridjawa God nawu Njale Ngurridjare \sr Matthew 7:7-12 \r (Luke 11:9-13) \p \v 7 Wanjh Jesus yimeng, “Njale nawu ngurridjawayhme nawu God, wanjh kunukka ngurrimang. Mak njale nawu ngurriyawan nakka wanjh ngurringalke. Dja bu ngurridangdongorrong wanjh nakka karrangmarrhmire ngudberre. \v 8 Birriwern rowk nawu kabirridjawayhme nakka kabirrimang. Dja nawu kabirriyawan nakka wanjh kabirringalke. Mak karrangmarrhmire bedberre nawu kabirridangdongodong. \v 9 Bu wurdyaw ngunyidjawan kandidjawa yiddok ngudda kunwardde yiwon? \v 10 Dja kunubewu nayin yiwon bu ngunyidjawan djenj? \v 11 Kunukka bonj, bu ngudda yiman djal ngurriwarre bininj, dja nakka ngurridjalburrbun bu ngurrbenwon namakmak nawu wurdwurd ngudberre, wanjh nawu Kornkumo ngudberre kahni heaven wanjh ngunyurrhke, dja kabenwon namakmak birriwern rowk nawu kabirridjawan.” \p \v 12 “Wanjh ngudda nawu bininj munguyh ngurridjalkurduyimen bedberre ba bu manmekbe mandjalkudjiwi ngundimarnekurduyime ngudberre. Kuhni wanjh kahkarreyo rowk kore Moses dja nawu birriyungkihni prophets kandibukkang.” \s1 Manbu Manbolhdjokko \sr Matthew 7:13-14 \r (Luke 13:24) \p \v 13 Wanjh Jesus yimeng, “Ngurringimen kore gate manbu mandjokko. Dja nangale nawu kangimen kore manbuyika gate manbu manwarlah, wanjh kahre kore kadjalbularrbuyindan. Dja ngaleng birriwern bininj kabirringimerren kore manmekbe gate. \v 14 Dja bininj nawu kangimen kore manbu manyahwurd gate dja kare kore manbolhdjokko, wanjh kare kore karrarrkid munguyh munguyh. Wanjh birrimirndekudjikudji kabirringalke manmekbe manbolh.” \s1 Ngurrbenkurdunan Bininj \sr Matthew 7:15-20 \r (Luke 6:43-44) \p \v 15 Wanjh Jesus yimeng, “Ngurrinahnarrimen kore bedberre nawu kabirrihkurrehkurren prophets. Yimankek bedda ngundiyikan bu yalyal yiman kayime mayh nawu sheep, dja nakka birriwarre, birribang yiman kayime nawu dalkken. \v 16 Wanjh ngudda ngurrbenburrbun birrimekbe bininj kore baleh kabirrihkurduyime. Njalehnjale namakmak minj kamdolkkan kore bininj nawu birriwarre, wanjh karohrok manbu grapes minj kamdolkkan kore kinj manmirrhyi. Dja manbu figs minj kamdolkkan kore kundalk. \v 17 Mak kunmekbe karohrok rerrih, manbu kundulk manmak kakarrme manmak manme. Dja manbu kundulk manwarre makka kakarrme manwarre manme. \v 18 Kaluk kundulk manbu manmak makka minj kakarrme bu kabarnemdangen manbarnemwarre, dja manbu kundulk manwarre minj kakarrme bu kabarnemdangen manbarnemmak. \v 19 Manwern kundulk manbu minj kakarrme manbarnemmak, makka wanjh kabirridulkdjobke dja kabirriburriwe kore kunak. \v 20 Wanjh kunmekbe karohrok bedberre nawu kabirrihkurren prophets bu ngurrbenkurdunan kore baleh kabirrihkurduyime. Yiddok bedda yiman kayime kundulk manbu kakarrme manbarnemmak, dja kunubewu bedda yiman kundulk manbu kabarnemkarrme manwarre.” \s1 Yuwn bu Djal Kunwokwi Bu Karriburlume Nawu Kawohrnan Rowk. \sr Matthew 7:21-23 \r (Luke 13:25-27) \p \v 21 Wanjh Jesus yimeng, “Birriwern bininj ngandimarneyime, ‘Nawu Yiwohrnan Rowk! Ngudda nawu Yiwohrnan Rowk!’ Dja bonj, minj birriwern rowk kabirringimen kore God nawu King kahdi. Bininj nawu kabirrikurduyime kore God nawu Kornkumo ngardduk nawu kahni heaven, wanjh bedda birridjalkudji nawu kabirringimen kore kubolkmak heaven. \v 22 Kaluk bu kunbarnangarra yerreh duninjh, kore ngabendjadme bininj rowk, wanjh birriwern bininj ngandimarneyime, ‘Ngudda Yiwohrnan ngadberre, dja ngad ngarriwokdanj kore kunngey ngudda ke, mak ngarriweyi namarnde bedberre nawu benhbongkarrmi dja mak kunwern ngarrikurduyimi kundulkarre ke dorrengh!’ \v 23 Wanjh ngaye ngabendarrkidmarneyime birrimekbe bininj bu ngayime, ‘Ngurriray, ngudda nawu kunwarre ngurrihkurduyime. Ngaye minj kukburrbuyinj ngudberre.’” \s1 Bu Karriwokburriwe Jesus, Wanjh Karrinjilngwarreworren \sr Matthew 7:24-29 \r (Luke 6:47-49) \p \v 24 Wanjh Jesus yimeng, “Bininj nawu kabirribekkan kunwok ngardduk dja kabirrimarrkmang nakka wanjh yiman kayime bininj nawu nameng kurrambalk kore kuwardde. \v 25 Wanjh mandjewk djakduy nakimuk dja kundjurrh kumwam, mak kunmayorrkkimuk bebmeng, wanjh bom manmekbe kurrambalk. Dja minj rurrkbakkemeninj dja kunu kahrurrkdangen kore manwarddebalabala. \p \v 26 Dja bininj nawu kabirribekkan kunwok ngardduk dja minj kabirrimarrkmang, wanjh nakka yiman kayime bininj nawu rurrknameng kore kukayalanj. \v 27 Wanjh mandjewk djakduy nakimuk, dja kundjurrh kumwam, mak kunmayorrk bebmeng wanjh bom manmekbe kurrambalk, wanjh manmekbe kurrambalk rurrkwarrhmeng, dja rurrkbakkabakkeng.” \p \v 28 Kaluk bu Jesus burnbom yolyohyolyolmi, wanjh birrimekbe bininj nawu birrimirnderri, birrikangebarrhmeng bu birribekkang. \v 29 Dja nungka minj yolyolmeninj yiman bininj nawu kabindihbukkabukkan mankarre bedberre. Nungka yolyolmi yiman bininj nawu kundulkarre dorrengh. \c 8 \s1 Jesus Bimarnbom Bininj nawu Kurlahwarreni \sr Matthew 8:1-4 \r (Mark 1:40-45; Luke 5:12-16) \p \v 1 Kaluk bu Jesus kumkoluy kore kurrulumbeh, birrimirndewern bininj birrimunkemey. \v 2 Dja kumekbe wanjh nakudji bininj nawu kulahwarreni bimyikang Jesus dja boddanj kumirrk nuye dja yimeng, “Nawu Yiwohrnan, ngudda yikarrme kundulkarre bu kankulahbelewon bu ngudda yidjare.” \v 3 Wanjh Jesus bidyirriyonginj dja bikarrmeng namekbe bininj, wanjh bimarneyimeng, “Ngaye ngadjare marnbun. Dja yidjalmakmimen!” Wanjh kundjalmekbe rerrih namekbe bininj djalmakminj. \v 4 Dja kumekbe Jesus bimarneyimeng nawu bininj, “Yuwn nangale mak yimarneyime bu kunihkenh. Dja yiray yikukbukkarrimen nuye priest, wanjh yiwo namakmak kore Moses yimeng\x - \xo 8:4 \xt Leviticus 14:1-32\x* bedberre bininj nawu birrimakmeni, ba kuhni ngundiwoybukwon.” \s1 Jesus Bimarnbom Bininj Nawu Nakuken Soldier Bihmarnedurrkmirri \sr Matthew 8:5-13 \r (Luke 7:1-10; John 4:43-54) \p \v 5 Bu Jesus balngimeng kore kubolkkimuk ngarre Capernaum, kumekbe nakudji bininj nawu benwohrnani soldiers biyikang, kongiburreni nuye bu bibidyikarrmeninjkenh. \v 6 Wanjh bimarneyimeng, “Nawu Yiwohrnan, nawu nganhmarnedurrkmirri kahyo kured dja kahdowen. Kaluk minj karokan dja kababang mak kabikadjukadjung!” \v 7 Wanjh Jesus bimarneyimeng namekbe soldier, “Kaluk ngare ngamarnbun.” \p \v 8 Dja nawu soldier yimeng, “Nawu Yiwohrnan, ngaye minj ngamak ba bu yimre kore kurrambalk ngardduk. Dja yidjalwokdin ba kamakmen nawu nganhmarnedurrkmirri, dja wanjh kakurduyimerran kore yiyime. \v 9 Kaluk ngaye ngabenhkarrme birrikihkimuk nawu kore ngandimarneyime dja ngabenmarrkmang. Mak ngabenkarrme soldiers bu ngabenmarneyime dja ngandiwokmarrkmang. Bu nakudji ngamarneyime, ‘Yiray!’ wanjh nungka kare. Mak bu nabuyika ngamarneyime, ‘Yimray!’ wanjh nungka kamre. Dja nawu nganhmarnedurrkmirri kore kunred, bu kuhni ngamarneyime, ‘Kuhni yikurduyimen!’ wanjh nungka kunmekbe kadjalkurduyime.” \p \v 10 Kaluk bu kuhni Jesus bekkang, nungka wanjh kangebarrhmeng dja borledmeng kore nawu birrihmunkekadjungi dja benmarneyimeng, “Ngaye marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, minj nangale bininj nawu Israel bikebmawahmeng bu nganayi nawu wernhkangewoybukni duninjh ngardduk yiman nahni soldier. \v 11 Dja kandibekka. Birriwern bininj kabirrimre kore koyek dja karrikad wanjh kabirriyerrkan manme kabirridjarrkngun Abraham, Isaac dja Jacob kore God nawu king kawohrnan. \v 12 Dja bininj nawu yimankek kumekbe birriniwirrinj wanjh nakka God kabenkukburriwe kuberrk kore kubolkmunun, kore bininj kabirrihdjalkayhme dja kabirriyidmebayerren bu kabirrikanjbabang munguyh.” \p \v 13 Wanjh Jesus bimarneyimeng namekbe soldier, “Yirrokmen. Dja nawu ngunhmarnedurrkmirri, nakka kaluk kamakmen bu kore yiwoybukwong wanjh kakurduyimerran nuye.” Wanjh nahni nawu bimarnedurrkmirri nawu soldier, wanjh makminj kore kumekbe dungyimi. \s1 Jesus Benmarnbom Birriwern Bininj \sr Matthew 8:14-17 \r (Mark 1:29-34; Luke 4:38-41) \p \v 14 Bu Jesus wam kore Peter nuye kurrambalk, nungka binang Peter nuye ngalbinjbalak dulkkihdulkkihyoy dja karrmi kundjak manbu kukwurluwurlhmi, wanjh djalyonginj kore manbalabala. \v 15 Kaluk Jesus bibidkarrmeng, wanjh namekbe kundjak bibawong. Wanjh ngaleng dolkkang dja manme bibalhwoni Jesus. \p \v 16 Kaluk bu balhngokdangeni birriwern bininj nawu namarnde bindihbongkarrmi wanjh bindimkang kore Jesus. Kaluk bu Jesus wokdanginj dja burriweng namarnde rowk bu bindihkarrmi wanjh nakka bindibawoni, mak nawu birridulkkihyoy nakka mak benmarnbuni. \v 17 Jesus kuninjkunu kurduyimeng ba kunwok manbu God biwong Isaiah, wanjh kawoybukkenhdan, kore bimbom, dja kayime, “Nungka djakbekkang bu ngad wanjh karridjakbekkayi, dja ngorrkang rowk nawu nawarrehwarre kadberre.” [Isaiah 53:4] \s1 Bininj Nawu Birridjareni Birrimunkekadjuyi Jesus \sr Matthew 8:18-22 \r (Luke 9:57-62) \p \v 18 Bu Jesus bennang nawu birrimirndewern bininj birriwakbuyinguneng, wanjh benwokrayekwong nawu benbukkabukkani nuye bu kabirridjowkke nungka dorrengh kore borledmikenh ngarre manbokimuk. \v 19 Kunmekbe wanjh nakudji nawu kabenhbukkabukkan mankarre bimyikang Jesus dja bimarneyimeng, “Nawu Kanhbukkan. Kore baleh yire wanjh ngaye djalmunkekadjung!” \v 20 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Kore kabolkrurrk kumekbe kareddi nawu dalkken, mak nawu mayhmayh nakka kakarrme kunred kore kayo, dja ngaye nawu Bininj Duninjh minj baleh ngakarrme kunred bu kore ngayo.” \p \v 21 Nabadbuyika bininj nawu Jesus bimunkekadjungi wanjh bimarneyimeng, “Nawu Yiwohrnan, med, ngare ngakukdudjeng werrk ngardduk kornkumo.” \v 22 Dja Jesus bimarneyimeng, “Ngaye kanmunkekadju, dja yibenbawo bedman kabirrikukdudjerren bedda nawu birrimalngdoweng bininj.” \s1 Jesus Ngurdkeng Kunmayorrk Kunkimuk \sr Matthew 8:23-27 \r (Mark 4:35-41; Luke 8:22-25) \p \v 23 Wanjh Jesus bidbom kore kabbala, dja nawu benbukkabukkani nuye birridjarrkwam. \v 24 Kumekbe kore kurrula, wanjh kunmayorrkkimuk bebmeng bedberre bu kundjalburrikudji, dja kukku manbu bobidbom kore kabbala. Dja Jesus nakka kodjkeyoy. \v 25 Wanjh nawu benbukkabukkani birriwam birridjurlhmeng, dja birrimarneyimeng, “Nawu Yiwohrnan, kanngehkemen ngadberre! Dja wardi ngarringakme!” \v 26 Wanjh benmarneyimeng, “Njalekenh ngudda ngurrihkele? Yiddok ngudda minj kandiwernhwoybukwon?” Wanjh Jesus dolkkang, wokwong bu mandjad manbu kukku dja kunmayorrk, wanjh kumekbe djalngurdmerrinj rowk. \v 27 Nawu benbukkabukkani wanjh birrikangebarrhmeng, dja birriyimerreni, “Nahni nangale bininj? Nawu kunmayorrk dja kukku kabiwokmarrkmang!” \s1 Jesus Benbenemarnbom Bininj Bokenh Nawu Namarnde Nawern Bindihbongkarrmi \sr Matthew 8:28-34 \r (Mark 5:1-20; Luke 8:26-39) \p \v 28 Bu Jesus djowkkeng bebmeng borledmikenh kore bedberre nawu Gadarene\f + \fr 8:28 \ft Yikahi bindingeybom “nawu Gerasenes” dja “nawu Gergasenes”.\f* bininj, wanjh bu kumekbe bininj bokenh benebebmeng nawu namarnde nawern bindihbongkarrmi. Kaluk benemekbe bininj bokenh beneyoy kore nawu korroko birrikukdudjindi dja mak benebangni duninjh dja bininj nawu kumekbe birrihni minj makka birriyimewoyi bu birrirawinj kumekbe. \v 29 Wanjh benemekbe bininj benekayhmeng, beneyimeng Jesus, “Nawu Beywurd nuye God, njale yidjare ngarrewoneng? Yiddok yimwam bu kanbenebun ngarrewoneng bolkkime, dja minj darnkih bu kabolkyime ngarrewoneng bu nganedowe!” \p \v 30 Kaluk kumekbe darnkih bik wanjh birrimirnderri dja birringuni. \v 31 Wanjh namarnde birrikongiburrinj nuye Jesus, “Bu kandjurrkkan ngadberre ngarrbenbenebawon, wanjh kanmunkewemen kore nawu bik kabirrihmirnderri.” \v 32 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngurriray!” Wanjh nawu namarnde bindibawong nawu bininj bokenh dja bik bindiyikang. Wanjh kundjalburrikudji bikkibik rowk birrirlobmerrinj kanjdjikanjdji kore kurrulum wanjh birridjuhmeng kore manbokimuk birribalkebngakmeng. \v 33 Wanjh bininj nawu birrihmirndenahnani namekbe bik, wanjh birrikelerlobmerrinj kore kururrkwern, dja bindimarnemulewam bu bikkibik nawu birringakmeng dja mak baleh kurduyimerranj nawu bininj bokenh bu Jesus benburriweng namarnde rowk. \v 34 Wanjh kundjalmekbe rerrih, nawu bininj birrihni kore kubolkkimuk birriwam birriyikang nawu Jesus. Kaluk bu birringalkeng wanjh birrimarrkdjawani bu kabolkbawon kumekbe. \c 9 \s1 Jesus Bimarnbom Bininj Nawu Nabirlni \sr Matthew 9:1-8 \r (Mark 2:1-12; Luke 5:17-26) \p \v 1 Wanjh Jesus wam bidbom kore kabbala, dja djowkkeng durndi kore nuyekih kunredkimuk bolkngeyyoy Capernaum. \v 2 Bu kunmekbe, wanjh yikahwi bininj birrimkang nakudji nawu nabirlni kore Jesus, kaluk nungka kodjkeyoy kore mat. Bu Jesus bennang birrimekbe bininj bu birrikangewoybukni, wanjh bimarneyimeng namekbe nabirl, “Korlonj, yuwn yimarrkwarre, dja nawu kunwarre ngudda yiyimi, wanjh bularrbuyindanj rowk.” \p \v 3 Kaluk yikahwi nawu mankarre kabindihbukkan birrimarneyimerrinj, “Nahni bininj kawokdi yimankek nungka kayime God, dja wanjh kawarre!” \v 4 Nungka Jesus benkodjkuluburrbom, wanjh yimeng, “Njalekenh ngudda ngurrihburrbun kunwarrehwarre? \v 5 Dja baleh mak ngayime, ‘Ngudda kunwarre ke bularrbuyindanj’, mak kunbuyika kuhni ngamarneyimeninj, ‘Yirrolkka dja yiray’? \v 6 Ngaye bukkan ngudberre bu ngaye nawu Bininj Duninjh, wanjh ngakarrme bu ngabenmarnebengmidjdan kunwarre bedberre bininj kondah kurorre.” Wanjh Jesus bimarneyimeng namekbe nabirl, “Yirrolka, yima ngudda ke mat, dja yirrokmen kured.” \v 7 Wanjh namekbe bininj dolkkang dja dokmeng kured. \p \v 8 Kaluk bininj nawu birrihmirnderri kumekbe bu birrinang kore kurduyimerranj, bedda wanjh birrikeleminj dja birriburlumeng God bu benwong bininj manbu kundulkarre nuye. \s1 Jesus Bimey Matthew \sr Matthew 9:9-13 \r (Mark 2:13-17; Luke 5:27-32) \p \v 9 Bu Jesus balhbolkbawoni kumekbe, nungka binang bininj nawu ngeyyoy Matthew ningihni kore kabirrihkarremulewan taxes. Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Ngaye kanmunkekadju!” Wanjh nungka dolkkang dja bimunkemey Jesus. \p \v 10 Kaluk bu yerrekah Jesus dja nuye benbukkabukkani birringunihnguni manme kore Matthew nuye kurrambalk, dja birriwern nawu tax kabirrihmang dja nawu birriwarre bininj wanjh birrimwam kumekbe birrihdjarrknguni manme. \v 11 Kaluk nawu Pharisees, bu bindinang, wanjh bindidjawam nawu benbukkabukkani, “Njalekenh nawu ngunhbukkabukkan kabirrihdjarrkngun manme nawu birriwarre bininj dja nawu tax kabirrihmang?” \v 12 Bu Jesus benbekkang, wanjh nungka yimeng, “Nawu birridulkkiyi bininj nakka kabirridjare doctor, dja nawu birrimakmak nakka wanjh minj kabirridjare doctor. \v 13 Dja ngurriray wanjh ngurriburrbu kore baleh kahmenmenyime kore kabimbuyindi, ‘Makka walakkih ngadjare nawu mayh ngurrihkinje ngayekenh, dja nawu ngawernhdjare nakka wanjh ngurrbenkongibun bulkkidj duninjh nawu bininj’. [Hosea 6:6] Ngaye minj ngamrawinj bu ngabenkimang nawu birrimak bininj. Dja ngamwam bu ngabenkimang nawu birriwarre.” \s1 Jesus Nuye Bininj Birribawong Manme Bu Birridjaldi Yiwarrudj. \sr Matthew 9:14-17 \r (Mark 2:18-22; Luke 5:33-39) \p \v 14 Bu kunbarnangarrakudjini yikahwi benbukkabukkani nuye John birrimyikang Jesus dja birridjawam, “Njalekenh nawu Pharisees dja ngad bu yika ngarribawon manme ba bu ngarridi yiwarrudj, dja nawu ngudda ke yibenbukkabukkan minj kunukka kabirrikurduyime?” \v 15 Wanjh Jesus yimeng, “Bu bininj nawu daluk benemarrinj, kaluk nuye nawu birridabbolk minj kabirrinjilngwarre bu nungka dorrengh kabirrihdjarrkdi. Kaluk bu yerrekah kamre nuye nawu daluk kabenemarren bu kabenbawon kare, wanjh kunmekbe bedda kabirribawon manme bu kunnjilngwarrekenh.” \p \v 16 “Kaluk bu kunbuyika marneyime. Minj nangale kabibbun nawu kayahwurdmen manburrba manbu mankerrnge kore kahrurrk nawu nakare badjubadju. Dja bu kunmekbe kakurduyime, wanjh namekbe manburrba kayahwurdmen dja kadjalkmire kore badjubadju.” \p \v 17 “Mak, bininj minj kabirriborrahkendong manbokerrnge wine kore nakare baladji nawu kulah birrimarnbom. Dja wardi kabarrhme nawu baladji wanjh kaboyakarrburren manbu wine, mak nawu baladji wanjh kabalwarremen. Dja ngaleng kabirriborrahkendong manbokerrnge wine kore nakerrnge baladji. Wanjh kunukka kadjalmak rowk.” \s1 Jesus Bimimbiwong Ngalyawk Dja Bimarnbom Daluk Ngalbu Bimadjkarrmeng \sr Matthew 9:18-26 \r (Mark 5:21-43; Luke 8:40-56) \p \v 18 Bu Jesus djahdjalyolyomi kuninjkunu, nakudji bininj nawu kawohrnan kunrurrk manbu yiwarrudj, wanjh bimyikang, barddurrukkurlhdanj kore kumirrk nuye Jesus, wanjh bimarneyimeng, “Ngalbeywurd ngardduk bolkkime doweng. Dja bu yimre yibidkurrmerren ngaleng ngarre wanjh kunukka kayawoyhdarrkidmen.” \v 19 Wanjh Jesus dja nawu benbukkabukkani nuye birridolkkarrinj dja birridjarrkwam namekbe bininj. \p \v 20 Wanjh bu birrireyi, ngalkudji daluk ngalbu kurlbahkurlbarey bu twelve mandjewk, kumwam kore kubodme nuye Jesus wanjh wohkarrmeng nawu kunmadjkuyeng nuye, kaluk kore kanjdji kurrid. \v 21 Kaluk ngaleng kanjdji baybaywi yimihyimi, “Bu ngakarrme kunmadj nuye wanjh kunukka ngamakmen.” \v 22 Kaluk Jesus borledmeng binang ngalmekbe daluk dja bimarneyimeng, “Korlonj, yinjilngmaknin, dja ngudda wanjh yimakminj kore kanwoybukwong.” Wanjh ngalbu daluk makminj kundjalmekbe rerrih. \p \v 23 Wanjh Jesus benebalwam namekbe bininj nawu kawohrnan kore kurrambalk nuye. Dja bennang birriwern bininj kumekbe birrinalkbuni dja birribuhmi flutes kore kundowikenh, wanjh bolkwokwernni. \v 24 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngurriray. Ngahli wurdyaw minj dowimeninj, dja ngalka kahdjalkodjkeyo.” Kaluk bininj nawu kumekbe birrihdi bedda wanjh birridjekmiwong. \v 25 Wanjh bu bindikukbebkeng kore kurrambalk, wanjh Jesus wam kore ngalmekbe ngalyawk yongohyoy dja bibidmey, wanjh ngaleng dolkkang yawoyhmimbiminj. \v 26 Wanjh nungka wowarlahminj kore kumekbe kubolkwarlah. \s1 Jesus Benbenemarnbom Bininj Bokenh Nawu Benemimdubbeni \sr Matthew 9:27-31 \p \v 27 Kaluk bu Jesus balhbolkbawoni, wanjh bininj bokenh nawu benemimdubbeni kumekbe benemunkemey, dja bedda benedjalkayhmirey, “Nawu Beywurd nuye David! Kanbenekongibu ngarrewoneng!” \v 28 Bu Jesus balngimeng kururrk, benemekbe bininj bokenh birridjarrkngimeng. Wanjh Jesus benbenedjawam, “Yiddok ngudda ngunewoybukwon bu ngaye benbenemarnbun ba bu kamak ngunebolknan?” Wanjh bedda beneyimeng, “Yoh, nawu Yiwohrnan.” \v 29 Wanjh Jesus benbenemimkarrmeng bu yimeng, “Ngudda kandiwoybukwong wanjh kadjalkurduyimerran kore ngunedjareminj.” \v 30 Dja bedda benedjalbolknang. Wanjh Jesus benbenewokrayekwong mardabbabba yimeng, “Yuwn ngunemulewarren bedberre bu kuninjkunukenh.” \v 31 Dja bedda benedjalwam benedjalmulewani bu Jesuskenh kore kumekbe kubolkwarlahkenh. \s1 Jesus Bimarnbom Bininj Nawu Wokyakni \sr Matthew 9:32-34 \p \v 32 Kaluk bu benemekbe bininj bokenh benebalhbolkbawoni, yikahwi bininj birrimkang nabadbuyika kore Jesus. Kaluk namekbe bininj minj wokdiwirrinj. Nawu namarnde bihbongkarrmi. \v 33 Wanjh bu Jesus bikukburriweng nawu namarnde, dja mak bininj nawu wokyakni wanjh nungka wokdanginj. Kaluk nawu bininj birrihdi, bu birrinang wanjh birrikangebarrhmeng dja birriyimeng, “Kuhni minj nangale mak birrikurdunayinj kondah kore ngad karrihni nawu Israel kankebmawahmeng!” \p \v 34 Dja nawu Pharisees birriyimi, “Nawu kawohrnan bedberre namarnde, namekbe wanjh kabihwon Jesus kundulkarre nuye bu kahbebkekenh bedberre namarnde.” \s1 Jesus Benkongibom Bininj Rowk. \sr Matthew 9:35-38 \p \v 35 Wanjh Jesus rengehrey kubolkwern kore kubolkbubuyika benhbukkabukkani bininj kore kunrurrk manbu yiwarrudj, dja yolyolmi bedberre manbu Manmakkaykenh Kunwok bu God kawohrnan rowkkenh, dja mak benmarnbuni bedberre nawu birrihkarrmi kunbubuyika kundjak. \v 36 Kaluk bu nungka bennang birriwern bininj, wanjh benkongibuni, dja bedda birridjakbekkani dja mak birringudjwarreni, yiman kayime mayh sheep nawu birrihmayahmi bu minj birrikarrmeninj shepherd ba bu bennahnayi. \v 37 Wanjh Jesus benmarneyimeng nuye benbukkabukkani, “Manme mandjoleng manbu karrudjindi kore kabbal, dja nakka birrimirndeyahwurd bu kabirridurrkmirri. \v 38 Dja ngurridjawa nawu kawohrnan kore karrudjindi rowk, ba kabenmunkewe birriwern bininj bu kabirriyikarrmerren.” \c 10 \s1 Jesus Benwong Kundulkarre Bedberre Bininj Nuye \sr Matthew 10:1-4 \r (Mark 3:13-19; Luke 6:12-16) \p \v 1 Wanjh Jesus benkayhmeng twelve nawu benbukkabukkani nuye dja benwong kundulkarre ba kabirriwe namalngwarre dja mak kabindimarnbun bininj nawu kunbubuyika kundjak kabirrihkarrme. \v 2 Kaluk nahni twelve nawu benbukkabukkani, wanjh birrihngeyyoy; yiman Simon nawu kunbuyika kangeyyo Peter, dja nawu benedanginj Andrew. Benebuyika mak, nawu James dja John nawu bebeywurd nuye Zebedee. \v 3 Dja birribuyika nawu Philip dja Bartholomew, Thomas dja Matthew nawu tax mangihmangi, James nawu beywurd nuye Alphaeus, Thaddaeus, \v 4 Simon nawu birringeybom Zealot, dja Judas nawu bimarnewirrihmerrinj Jesus dja bikukweykang. \s1 Jesus Benbengdayhkeng Nawu Benbukkabukkani Dja Benmunkeweng \sr Matthew 10:5-15 \r (Mark 6:7-13; Luke 9:1-6) \p \v 5 Bu Jesus minj benbangmemunkewemeninj birrimekbe twelve nawu benbukkabukkani nuye, wanjh benwokwong bedberre, bu yimeng, “Yuwn ngurrire kore bininj nawu minj Jews mak kubolkbuyika kore Samaritans kabirrihni. \v 6 Dja ngaleng ngurridjalre kore bininj nawu Israel benkebmawahmeng, nawu yiman sheep kabirrihbengmayahme. \v 7 Bu kumekbe ngurrire, wanjh ngurrbenbukkabukkan bu kuhni ngurriyimen, ‘God nawu king, wanjh darnkih wanjh kamhre bu ngurrinan!’ Kuhni ngurrbenmarneyimen. \v 8 Mak ngurrbenmarnbu nawu kabirrihdulkkihyo, dja mak ngurrbendolkayhwemen nawu birridoweng, mak ngurrbendjirridjbu nawu birrikulahwarre, dja mak ngurriwemen nawu namarnde rowk. Ngaye won mahni kundulkarre ngudberre bu minj njale kakarremulewayindan dja wanjh ngurrbenbidyikarrmen birribuyika bininj bu minj mak njale ngundikarremulewan. \p \v 9 Yuwn bu kab kunwardde ngurrikukkan nawu gold, silver dja copper. \v 10 Mak yuwn ngurrikan baladji dja kunmadj nabubuyika ngudberre, mak nawu nabubuyika nawu ngurrihdengedjongbuyindi, dja mak kundulk manbu ngurrihkarndudjkarren. Dja ngurribun bu nangale nawu kahdurrkmirri, wanjh nanu kamak kabirrikarremulewan. \v 11 Kaluk bu ngurribalhngimen kore karurrkmirnderri, wanjh ngurringalkemen bininj nawu namak ba bu ngunbolkwon. Dja wanjh ngurriyo mahni kunrurrk dja kaluk yerrekah bu ngurribolkbawon. \v 12 Mak bu ngurribalngimen kore kurrambalk, wanjh ngurriyimen, ‘Kunmodmikenh ngurrihdjarrkni.’ \v 13 Dja bu bininj nawu kumekbe kabirrihdi bu ngundikimang, wanjh manmekbe kunmodmikenh ngurrbenyibawo bedberre birridjarrkdin. Dja bu minj ngundikimang, wanjh ngurridurndiwemen. \v 14 Dja bininj nawu minj kabirridjare bu ngundikimang dja mak minj kabirridjare kunwok kabirribekkan ngudberre, wanjh ngurrbenbawo birrimekbe bininj kore kurrambalk, dja kubolkkimuk, dja ngaleng ngurridengedjulngwerrimen bu ngurribawon kore bedda. \v 15 Wanjh marneyime ngudberre bu djal woybukkih duninjh, bu kamre kunbarnangarra ngarre bu God kabendjadmekenh bininj rowk, wanjh kunukka kadjalwarre duninjh bedberre bininj nawu minj ngundibekkayi, kore kumekbe kunred. Ngudda ngurriburrbun kore God benbolkbularrbom kunred Sodom dja Gomorrah\x - \xo 10:15 \xt Genesis 19:24-28\x*, wanjh kuhni kabenmarneyime birrimekbe bininj, dja wanjh kawernhbolkbularrbun.” Kuhni bu Jesus benbengdayhkeng. \s1 Jesus Benbengdayhkeng Nawu Benbukkabukkani Bu Kunrayek Kabenmarnebebme \sr Matthew 10:16-25 \r (Mark 13:9-13; Luke 21:12-17) \p \v 16 Kaluk Jesus benyawoyhmarneyimeng nawu benbukkabukkani, benmarneyimeng, “Wanjh kandibekka, ngaye munkewe ngudberre kore bininj nawu birriwarre. Dja ngurrimayalimaknin yiman kayime nayin dja ngurridjakwarrenin yiman kayime doddorok. \v 17 Dja ngurrinahnarrimen bedberre bininj. Wardi ngundimang dja ngundikurrme kore court dja mak ngundiwidjbihke kore kunrurrk manbu yiwarrudj. \v 18 Wanjh kunukka ngayekenh bu ngundikan dja ngundiname kore kumirrk bedberre nawu governors dja nawu kabirrihwohrnan kings, wanjh ngurrbenmarneyimen birrimekbe dja bininj nawu minj Jews wanjh ngurrbenmarneyime manbu djal kunwoybuk bu ngayekenh. \v 19 Kaluk bu ngundimang, yuwn bu ngurrinjilngwarre kore baleh ngurriyime bu ngurriwokdi. Kaluk kunmekbe kabolkyime, wanjh kunukka ngunwon ngudberre bu kore ngurriyime. \v 20 Nakka minj djal ngudman ngurriwokdi dja nakka wanjh Namalngmakkaykenh nuye Kornkumo ngudberre ngunbidyikarrme ba bu ngurriburrbun kore ngurriwokdikenh. \p \v 21 Kaluk nawu birridangerrinj nakka kabindikukweykarren ba bu birriwarre bininj kabindibun, mak nawu kokornkumo kabindikukweykarren wurdwurd bedberre ba bu kabirridowe. Mak wurdwurd wanjh kabindimarnewokburriwe nawu kokornkumo dja ngalbabadjan, dja kabirriborledme kabindikanjkurrme bedberre ba bininj kabindibun. \v 22 Wanjh birriwern bininj ngundinjirrhmiwon kunmekbekenh bu ngaye kandihkadjung, dja bininj nawu kahdjalkangewoybuk ngardduk munguyh bu kayiburnbun, wanjh nakka kabirringehme munguyh munguyh. \v 23 Mak kore bininj ngundinjirrhmiwon ngudberre, wanjh ngurriray kubolkbuyika. Dja marneyime woybukkih duninjh, minj ngurriyakwon kore ngurridurrkmirri rowk kore kubolkkihkimuk ngarre Israel bu ngurribolknan bu yerrekah ngamre nawu Bininj Duninjh. \v 24 Bininj birriwarre wanjh kannjirrhmiwon ngaye nawu ngabenbukkabukkan, dja wanjh ngudda warridj ngundinjirrhmiwon, ngudda nawu ngaye bukkabukkan. Bedda kandinjirrhmiwon ngaye nawu ngawohrnan ngudberre, dja mak ngudda wanjh ngundinjirrhmiwon ngayekenh. \v 25 Ngudda wanjh kandingunjdjikan, ngudda nawu ngaye bukkabukkan, dja nawu kandimarnedurrkmirri. Wanjh kunmekbekenh ngundinjirrhmiwon. Birrimekbe bininj wanjh ngandingeybuyi Namarnde nawu Beelzebub! Wanjh ngundiwernhngeywarrewon duninjh ngudberre warridj!” Kuhni wanjh Jesus benbengdayhkeng. \s1 God Karrikengemen Dja Yuwn Bu Bininj \sr Matthew 10:26-31 \r (Luke 12:2-7) \p \v 26 Jesus benyawoyhmarneyimeng nuye nawu benbukkabukkani, benmarneyimeng, “Dja wanjh yuwn ngurrbenkengehme birrimekbe bininj, wardi kunukka nawu njalehnjale kabirrikurduyime kunubewu bolkkime kahwarlkkayindi, dja wanjh nakka kabebme kurobbe karri, dja nawu manmolk kabirrikurduyime bu bolkkime, wanjh kaluk kabebme kurobbe, ba bu birriwern kabirriburrbun. \v 27 Bu baleh yarrkka ngaye marneyime kore yiman kumunun, wanjh ngudda ngurrimulewa kore kabolkwolkayindi. Ngaye ngayawkme bolkkime bu bengdayhke ngudberre, dja wanjh yerrekah ngudda ngurridarrahmen wernkih duninjh kore kurobbe ba birriwern bininj ngundibekkan! \v 28 Yuwn mak ngurrbenkengeme bininj nawu ngundibun kunburrkwi dja minj kabirribun manbu kunmalng ngudberre. Dja nadjalkudji wanjh ngurrikengemen, nawu kunburrk dja warridj kunmalng kabularrbun kore hell.” \p \v 29 “Nawu bokenh mayhmayh nawu kilehkilelk, bu kabirrirohrokme wanjh nakka kare nakudji cent, dja Kornkumo ngudberre kadjalnahnan, dja kaburrbun bu wardi nakudji kakukwarrhme kore kurorre. \v 30 Yiman mak kunngabek rowk ngudberre, wanjh makka God rohrokmeng rerrih. \v 31 Wanjh yuwn bu ngurrikele. Dja nawu Kornkumo ngudberre nawu bininj, wanjh ngundjalwernhmarnedjare duninjh, dja yuwn bu mayhmayh.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng bedberre nawu benbukkabukkani. \s1 Bu Karrbenmarnemulewarren Bedberre Birribuyika Bininj \sr Matthew 10:32-33 \r (Luke 12:8-9) \p \v 32 Wanjh Jesus yawoyhyimeng nawu benbukkabukkani, “Bu ngurrbenmarneyime birribuyika bininj bu ngudda ngaye ngardduk bininj, wanjh kunukka mulewan ngudberre bu ngamarneyime ngardduk Kornkumo nawu heaven kahni bu ngudda wanjh ngaye ngardduk. \v 33 Dja bininj nawu nganwaralkukwakwan ngaye bu kayolyolmerren kore birribuyika bininj, wanjh kunukka ngamarneyime Ngabbard ngardduk bu nahni bininj minj ngayekenh.” Kuhni bu Jesus yolyolmerrinj. \s1 Bininj Kabirrinjirrhmiworren Bu Jesuskenh \sr Matthew 10:34-39 \r (Luke 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 Wanjh Jesus yimeng nuye benbukkabukkani, “Yuwn ngurriyime bu ngaye ngamkang kunmodmikenh rowk kondah kurorre. Dja ngaye wanjh ngamkang kunyid, yiman mandjawak. \v 35 Ngaye ngamwam kore kabimbuyindi bu kayime, ‘Bu ngabenborledke nabebeywurd bu kabindirrung kokornkumo bedberre, dja ngalyayaw kabindirrung nababadjan, mak nawu nayayaw kabindihkarrme kabindirrung ngalbibinjmorne bedberre. \v 36 Nawu ngurriyidko duninjh wanjh nakka nawu ke namud!’ [Micah 7:6] \v 37 Bininj nawu kabenwernhmarnedjare nawu ngalbadjan dja kornkumo, dja ngaye nganmarnedjare djal walakkih, nakka wanjh minj namak bu ngayekenh. Mak nawu kabenwernhmarnedjare nayaw dja ngalyaw, dja ngaye djal walakkih, wanjh kunmekbe rerrih karohrok nakka minj namak bu ngayekenh. \v 38 Nangale nawu minj kahngorrmang manbu kundulk cross nuye, dja nganmunkekadjung, wanjh nakka minj namak bu ngayekenh.” \p \v 39 “Mak bu ngudda minj ngurridjare ngurridowen wanjh nakka minj mak yibalkarrme manbu kundarrkid. Dja bu ngurrikanjkurrmerren bu ngayekenh ngardduk, wanjh kunukka ngurridjalmalngmimbi bu munguyh munguyh.” Kuhni rowk bu Jesus yolyolmi. \s1 God Kabenwon Namakmak Bedberre Bininj Nawu Kabindibidyikarrme Nuye Bininj \sr Matthew 10:40-42 \r (Mark 9:41) \p \v 40 Kaluk Jesus benmarneyimeng nuye nawu benbukkabukkani, “Nangale nawu ngunkimang wanjh kunukka ngaye ngankimang. Mak nangale nawu ngaye ngankimang wanjh nakka kabikimang nawu nganmunkeweng. \v 41 Mak nangale kabikimang nawu prophet bu kuhnikenh nungka kamakwan nawu prophets, wanjh nakka nunganwali kamang namakmak nawu God kabenwon prophets rowk. Dja mak nangale kabikimang nawu namak bininj bu kuhnikenh nakka kabenmakwan birrimak bininj, wanjh nakka kunmekbe rerrih kamang namakmak kore God kabenwon birridjalmak bininj. \v 42 Mak nangale kabibowon kukku kunboyahwurd nakudji nawu ngardduk bininj, bu kuhnikenh nungka kabenmakwan ngayekenh nawu ngabenbukkabukkan, wanjh nakka minj munguyh kabarlanhmang namakmak nawu kore kahdjedjenyo nuye.” \c 11 \s1 Jesus Biyolyolmi John Nawu Benkodjdjuhkeyi Bininj \sr Matthew 11:1-19 \r (Luke 7:18-35) \p \v 1 Bu kunmekbe Jesus burnbom benwokwong bedberre nawu benbukkabukkani nuye, wanjh nungka bolkbawong kumekbe dja wam kore kubolkkilekilelh kaluk kore kubolkkimuk ngarre Galilee ba kumekbe wanjh kabenbukkabukkan dja kayolyolme bedberre. \p \v 2 Bu kunmekbe bolkyimi, John nawu benkodjdjuhkeyi nakka wanjh rurrkkendi kore prison, dja nungka wanjh biwobekkang nawu Christ kore kurduhkurduyimi. Wanjh John benmunkeweng nawu benbukkabukkani nuye bu birridjawam Jesus. \v 3 Wanjh birriyimeng, “Yiddok ngudda namekbe nawu birrihmulewam kamre? Dja kunubewu ngarrimadbun nabuyika?” \v 4 Wanjh Jesus benwokmey yimeng, “Ngurriray ngurrimarneyimen John kore ngurribekkan rowk, dja kore ngurrikurdunang. \v 5 Nawu birrimimdubbe nakka kabirribolknan, dja nawu birribirl nakka kabirrire, mak nawu birrikulahwarreni nakka wanjh birrikulahmakminj, mak nawu birribengwarrni nakka wanjh kabirribekkan, mak nawu birridoweng nakka birrimyawoyhdolkkani kore kundowikenh, dja nawu birrimarladj nakka kabirribekkan Kunwok manbu Manmakkaykenh Duninjh. \v 6 Dja kore ngaye ngahkurduyime, wanjh God kabenwon kunmakmak bedberre bininj nawu minj ngandiwirrihme.” Kuhni bu Jesus yolyolmerrinj. \p \v 7 Kaluk nawu John nuye benbukkabukkani bu birriwam, wanjh Jesus dedjingmey benhmarneyolyolmi birriwern bininj nawu kumekbe birrihdjarrkdi bu nungkakenh John, wanjh yimeng, “Bu ngurriwam kore kubolkdarleh wanjh kaluk njale ngurridjareni ngurrinang? Bu ngurrinang John, yiddok nungka yiman kayime kundalk manbu kunmayorrk weng? \v 8 Dja njale ngurriwam ngurrinang? Yiddok bininj ngurrinang nawu manmadjmakkaykenh djongbuyindi? Burrkyak. Bininj nawu manmadjmakkaykenh kabirridjongbuyindi nakka kabirriyo kore kurrambalk bedberre kings nawu kabirrihwohrnawohrnan. \v 9 Wanjh njale ngurriwam bu ngurrinang? Yiddok nawu prophet? Yoh, wanjh marneyime ngudberre, nawu John, nakka wanjh prophet, dja wanjh prophet duninjh. \v 10 Kuhni wanjh bimbuyindanj bu nungka biyolyolmeng, ‘Nawu Kawohrnan Rowk yimeng, “Ngamunkewe nawu kakan kunwok ngardduk bu kayirrokme, dja kayingkihbolhmarnbun ke.”’ [Malachi 3:1] \v 11 Dja marneyime bu woybukkih duninjh, minj nangale nawu kondah kurorre danginj bu kabiyurrhke John nawu kabendjuhke bininj. Djal bonj, nawu birriwarlahkenh rowk nawu kabirrihni kore God nawu king kawohrnan rowk bedberre, wanjh bedda kabirrihyurrhke John. \p \v 12 Kunyimekbe bu John ningihni wanjh bu bolkkime yimerranj, God wanjh kundulkarre dorrengh marnbuni nuye kore nungka kawohrnan, dja birribang bininj bedman kabirrirohrokme bu kabirringime ba bu kabirriwohrnan kunmekbe. \v 13 Nawu birriyungki prophets dja manbu mankarre nuye Moses birriyolyolmi rowk, kore God benwoni kunwok nuye, dja wanjh John kumwam yerre. \v 14 Dja bu ngurrbenwoybukwon kore birriyimeng, wanjh John nakka Elijah, nawu birriyingkihmulewam bu kumhrey. \v 15 Ngudda bininj nawu kandiwokbekkan, wanjh kandimenmenbekka!” \p \v 16 “Baleh mak ngayime bedberre bininj nawu kuninjkunu kabirrihni? Kaluk bedda yiman njale? Bedda yiman kayime wurdwurd nawu kabirrihni kurobbe kore birriweykani yehyeng rowk, dja kabirrikayhmerren, \v 17 ‘Ngad ngundimarnebuhmeng nawu flute ngudberre dja ngudda minj ngurriborrkkemeninj! Dja mak ngarrikongiburreni bu ngarriwayini dja ngudda minj ngurrinalkbuyi!’ \v 18 Bu John kumwam nungka minj manme nguyi dja bonguyi yiman nawu birribuyika bininj. Dja bedda birriyimeng, ‘Nakka namarnde kakarrme!’ \v 19 Dja bu ngaye, nawu Bininj Duninjh ngamwam dja manme manwern nganguni dja wine ngabonguni, wanjh bininj kabirriyime, ‘Ngurrina! Nungka mandjalwern manme kangun dja wine manbowern duninjh kabongun, mak nungka kabirridabbolk nawu tax kabirrihmang dja nawu birriwarre bininj.’ Dja bonj, ngaleng wanjh kunmayalimak kabukarren bu kayime mandjad kore baleh kakurduyime.” Kuhni rowk Jesus yimeng. \s1 Jesus Benbengdayhkeng Nawu Bininj Minj Birribawoyi Kunwarre Bedberre \sr Matthew 11:20-24 \r (Luke 10:13-35) \p \v 20 Wanjh Jesus dedjingmey benmarnebolkyolyolmi bu benwarrewani yikahwi bininj nawu birrihni kore kubolkbubuyika kunred kore Jesus durrkmihdurrkmirri kundulkarre dorrengh nuye. Dja bininj nawu kumekbe birrihni nakka minj birriwarnyakmulewarrimeninj bu birribawoyinj manmekbe bedberre kunwarre. \v 21 Wanjh Jesus benyolyolmeng, yimeng, “Kadjalwarre ngudberre nawu ngurrihni kore kunred Korazin! Mak kadjalwarre ngudberre nawu ngurrihni kore kunred Bethsaida! Dja manbu kundulkarre dorrengh kore ngahkurduyimi ngudberre, bu kunkareni ngaye ngakurduyimeninj kore kunred bokenh Tyre dja mak Sidon, kaluk bininj nawu kumekbe birrihni nakka wanjh birriwarnyakmulewarrimeninj nuye God bu kerrngehkenh duninjh. Mak birridjongbuyindiwirrinj nawu madjwarreni, dja birridudjerrimeninj bu birrikukbarurrimeninj kunburle dorrengh ba bu birriborledkerrimeninj nuye God. \v 22 Dja marneyime ngudberre nawu bolkkime ngurrihdi, bu kamre ngarre bu God kabenyidjadmekenh, wanjh kunukka kadjalwarremen bedberre bininj nawu kabirrihni kore kunred Sidon dja mak Tyre, dja ngudda wanjh kadjalwernhwarre duninjh! \v 23 Dja ngudda nawu ngurrihni kore kunred Capernaum, yiddok ngudda yimankek ngurriwayhkerren kaddum kore heaven? Burrkyak, ngudda kaluk God ngunkukburriwe kore kanjdji duninjh.\f + \fr 11:23 \ft Kore kabolkngeyyo “Hades”. Ngad yika karriyime, “Hell”.\f* \p Dja manbu ngahdurrkmirri ngudberre kundulkarre dorrengh makka bu kunkare kurduyimerrangimeninj kore kunred Sodom, wanjh kunukka minj bolkyakmeninj dja djahdjaldiwirrinj bu kuhni bolkyimeninj kore bolkkime. \v 24 Wanjh marneyime ngudberre, bu kamre ngarre kunbarnangarra bu God kabenyidjadmekenh bininj rowk, wanjh bininj nawu kunred Sodom kabirrihni nakka wanjh kabenmarnewarremen bedberre, dja ngaleng, ngudda ngunmarnewernhwarremen ngudberre.” Kuhni wanjh Jesus benmarneyimeng. \s1 Jesus Kadjare Bininj Rowk Bu Kabirringehmekenh Kore Nungka. \sr Matthew 11:25-30 \r (Luke 10:21-22) \p \v 25 Bu kunmekbe bolkyimi, wanjh Jesus dingihdi yiwarrudj, bu yimeng, “Ngabba, ngaye burlume ngudda nawu Yiwohrnan Rowk kore kaddum dja mak kurorre. Ngudda yibenmarnewarlkkang nawu njalehnjale bedberre bininj nawu bedda birrimayaliwern dja mak nawu kabirriwernhburrbun. Dja ngaleng yibenbukkabukkang bininj nawu minj kabirriwernhburrbun nawu yiman kayime wurdwurd rerrih. \v 26 Yoh, Ngabba, kuhni wanjh ngudda nawu yiwernhdjareminj bu yikurduyimeng, dja mak yidjalnjilngmarnburrinj.” \p \v 27 Wanjh Jesus yimeng, “Nawu Kornkumo ngardduk nganwong nadjalwern nawu njalehnjale rowk. Mak minj nangale bininj kabiwernhburrbun nawu Beywurd, dja nadjalkudji nawu Kornkumo nuye. Dja mak God nawu Kornkumo minj nangale kabiburrbun dja nadjalkudji Beywurd nuye, dja mak nawu bininj kabendjarrngbun bu kabenbukkankenh bu nuye Kornkumo.” \p \v 28 “Mah, ngudda nawu ngurringudjwarreminj dja mak nawu ngunhdulmukwon ngudberre nawu ngurrihdjalngorrkan, wanjh ngurrimray kore ngaye ba won ngudberre nawu ngurringehmekenh. \v 29 Ngurrimarrkma ngardduk manbu kunwok ba ngurriburrbun kore ngaye bukkabukkang ngudberre, dja minj kakarrerayek bu ngudberre. Ngaye nawu minj ngabang duninjh, dja mak minj ngaburlumerren ngudberre. Wanjh ngudda ngurrimalngngehme kore ngaye ngardduk. \v 30 Kore bukkahbukkan ngudberre wanjh djawan bu ngurrimarrkmang kaluk mahni mankelk. Dja mak kore won ngudberre manbu ngurringorrkan wanjh makka kawobmen.” \c 12 \s1 Jesus Nungka Kawohrnan Kore Kunbarnangarra Sabbath \sr Matthew 12:1-8 \r (Mark 2:23-28; Luke 6:1-5) \p \v 1 Bu kunmekbeni Jesus wanjh rengehrey kore kabbal kaluk kore manmim dudjihdudjindi manbu manmekenh. Kaluk kunbarnangarradjamunni manbu Sabbath. Wanjh nawu benbukkabukkani nuye birrimarrwedoweng, wanjh birrimoyhmangi manmekbe manmim dja birringuni. \v 2 Wanjh nawu Pharisees bindinang, dja birrimarneyimeng Jesus, “Yina! Nawu benbukkabukkani ke kabirribakke mankarre manbu kunbarnangarradjamunkenh.” \v 3 Wanjh Jesus yimeng, “Yiddok ngudda minj ngurribimnayi kore djurra bu David dja nawu bininj nuye birrihdjarrkrey bu birrimarrwedoweng?\f + \fr 12:3 \ft 1 Samuel 21:1-6\f* \v 4 Bu nungka ngimeng kore God nuye kunrurrk, mey manbu mandjamun kandidjawa dja benwong birridjarrknguneng nawu bininj nuye birrihdjarrkrey. Kaluk mankarre kayime manmekbe kandidjawa minj kabirringun birribuyika bininj, dja nakka birridjalkudji priests kabirringun. \v 5 Dja mak ngudda minj ngurrinayi kore djurra manbu mankarre nuye Moses bu nawu priests kamak kabirridurrkmirri kore temple bu kunbarnangarra djamun? Dja minj nangale kayime bu bedda birribakkeng mankarre bu kunbarnangarradjamun. \v 6 Wanjh marneyime ngudberre bu kondah karri nawu nawernhkimuk dja makka walakkih manbu temple. \v 7 Kore djurra kahyime, ‘Ngudda kandihwon nawu mayh bu kanmarnekinje, dja bonj, ngadjare ngurrbenkongibun bedberre birribuyika bininj!’ [Hosea 6:6] Minj ngudda ngurriwernhburrbun manmekbe kunwok kore baleh kahmenmenyime. Bu ngudda kunmayali ngurrikarrmeninj wanjh minj ngurrbendjadmeninj nawu minj kunwarre birriyimeninj. \v 8 Dja ngaye nawu Bininj Duninjh, dja ngawohrnan manbu kore kunbarnangarradjamun ngarre.” Kuhni bu Jesus yolyolmerrinj. \s1 Jesus Bimarnbom Bininj Nawu Bidwarreni \sr Matthew 12:9-14 \r (Mark 3:1-6; Luke 6:6-11) \p \v 9 Wanjh Jesus bolkbawong kumekbe dja wam kore kunrurrk manbu yiwarrudjkenh bedberre. \v 10 Wanjh kumekbe ni bininj nawu bidwarreni. Mak yikahwi Pharisees birrikarreyawani ba birridjuhbuyi nawu Jesus, dja birridjawam, “Yiddok kunukka kamak bu yibenmarnbun bininj kore kunbarnangarradjamun manbu Sabbath?” \v 11 Wanjh Jesus yimeng, “Bu nangale ngudberre wardi kakarrme nawu mayh sheep, wanjh bu namekbe mayh kakukwarrhme kore kudjorlok, kaluk yiddok ngudda ngurriwayhke wanjh ngurribebke bu kamankan? \v 12 Kaluk nawu mayh minj kunmak yiman nawu bininj. Wanjh kunukka kamak bu ngurrikurduyime kunmak kore kunbarnangarradjamun.” \p \v 13 Wanjh kumekbe Jesus bimarneyimeng bininj nawu bidwarreni, “Yibidyirrikurrmerrimen!” Wanjh nungka bidyirrikurrmerrinj, dja yawoyhbidmakminj bulkkidj duninjh. \v 14 Wanjh nawu Pharisees birribawong dja birriwam birrihkarremarnbuni bu kabirribunkenh Jesus. \s1 God Bidjarrngbom Jesus Bu Kabimarnedurrkmirri \sr Matthew 12:15-21 \p \v 15 Jesus wanjh benburrbuni kore baleh nawu Pharisees birrihkurduyimi, wanjh nungka kumekbe bolkbawong. Wanjh birriwern bininj birrimunkemey, dja Jesus benmarnbom rowk yikahwi bininj bedberre nawu birridulkkihyoy. \v 16 Mak benbengdayhkeyi birrimekbe bu minj kabindimarnemulewan bu nungka nangale. \v 17 Nungka kuninjkunu kurduyimeng ba kawoybukkenhdan God nuye kunwok kore Isaiah nawu prophet yimeng, \v 18 “Nahni wanjh ngadjarrngbom bu karrurrkmirri ngardduk. Dja ngamarnedjare, mak ngannjilngmarnbun, dja ngawon ngardduk Namalngmakkaykenh, ba kabenmarneyime birriwarlahken bininj kore ngaye ngabendjadme bu djal kunmakkenh. \v 19 Nungka minj kabendangwe dja mak karrarrahme. Minj kakayhme kore manbolh. \v 20 Mak minj kabakke manbu manbiwhmikenh manyahyaw dja minj karrombun manbu kahbirluwoldjendowen, kaluk bu yerre kamarnbun kundjalmak bu kawinhme. \v 21 Wanjh birriwarlahkenh rowk bininj nawu minj Jews, wanjh bedda kabirrimarnekurrmerren kore kunngey nuye.” [Isaiah 42:1-4] \s1 God Biwong Jesus Kundulkarre Ba Bu Benburriweyi Namarnde Rowk. \sr Matthew 12:22-32 \r (Mark 3:20-30; Luke 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Wanjh yikahwi bininj birrimkang kore Jesus nakudji nawu namarnde bibongkarrmi, dja nungka mimdubbeni dja minj wokdiwirrinj. Wanjh Jesus bimarnbom, dja nungka wanjh wokdi dja bolknani. \v 23 Wanjh birriwern bininj birrikangebarrhmeng dja birriyimeng, “Nahni bininj kunubewu Beywurd nuye David!” \p \v 24 Kaluk nawu Pharisees bu birribekkang kuhni wanjh bedda birriyimeng, “Jesus nakka kakarrme kundulkarre nuye Beelzebub nawu kabenmarnewohrnan namarnde rowk, dja kuhni bu Jesus kabenmarnewe bedberre nawu namarnde kabenhkarrme.” \p \v 25 Dja Jesus benmayaliburrbuni birrimekbe Pharisees kore birrihburrbuni, wanjh nungka benmarneyimeng, “Ngurriburrbun bu kubolkwarlahkenh kore bininj kabirriburren wanjh kabirrikukyakworren. Dja kore kubolkkimuk nawu birriredbo kore birrilarlmarrinj wanjh nakka bolk kabirriyakworren. Dja mak kore namud, bu kabirriburren wanjh kabirriyakworren. \v 26 Mak nawu Namarnde Duninjh, bu kadjurrkkarren, wanjh nakka nungan kalarlmarren mak kore kahni makka minj munguyh kayirriyo. \v 27 Dja ngudda ngurrihyime ngaye ngahkarrme Beelzebub nuye kundulkarre bu ngahwe nawu namarnde. Dja bu yiman woybukkih, wanjh baleh kundulkarre ngudda ngurrihkarrme bu yikahwi ngudberre kabirriwe nawu namarnde? Dja bedda wanjh ngundidjadme kore ngaye kandidjuhbun. \v 28 Ngaye wanjh ngakarrme kundulkarre kore God nganwong nuye Namalngmakkaykenh bu namarnde ngawe. Wanjh kuhni kamenyime bu God ngokko kumwam dja kawohrnan bolkkime ngudberre.” \p \v 29 “Dja kunbuyika marneyime. Bu nangale kadjare kangimen kore bininj nawu dulkarrewern nuye kurrambalk wanjh kadjirdmang nuye njalehnjale, wanjh nakka kabirrukkarrukkan werrk namekbe nawu dulkarrewern bininj. Wanjh kabaldjirdmang njale kore kurrambalk. \v 30 Kaluk nangale nawu minj ngaye nganedjarrkni, nakka wanjh ngannjirrhmiwon. Mak nangale nawu minj nganedjarrkdurrkmirri nakka wanjh nganwarrewon. \v 31 Dja wanjh marneyime ngudberre, baleh kore kunwarre ngurrikurduyime dja mak wardi ngurriyime kunwokwarre bu ngurriyolyolme God, nakka wanjh God kabengmidjdan ngudberre. Dja kunbuyika bu nangale kabimarneyime kunwarre kore nawu Namalngmakkaykenh, wanjh nakka minj kabengmidjdan nuye kunwarre. \v 32 Dja nangale bu nganwarrewan ngaye nawu Bininj Duninjh, nakka wanjh God kabengmidjdan nuye kunwarre. Dja nangale kabiwarrewan nawu Namalngmakkaykenh, nakka wanjh God minj kabengmidjdan nuye kunwarre bu bolkkime dja mak bu yerrekah munguyh.” Kuhni bu Jesus yolyolmi. \s1 God Kankangenan Kore Karriwokdi \sr Matthew 12:33-37 \r (Luke 6:43-45) \p \v 33 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Manbu kundulk manmak, makka wanjh kamarnbun manme manmak. Dja manbu manwarre kundulk makka kamarnbun manwarre manme. Wanjh ngurrina manbu kundulk kore baleh karrulkyime mak manme bu kakarrme wanjh kumekbe ngurriburrbun. \v 34 Ngudda ngurriwarre bininj, dja njalekenh bu ngurrihyime kunmak? Bu bininj kawokdi, wanjh njalehnjale manbu barlkeng nuye kukange, wanjh kunmekbebeh kambebme nuye kunwok. \v 35 Bininj rowk kabirribebke njalehnjale kore kukange bedberre kahyo. Nawu birrimak bininj nakka kabirrikarrme kunmakmak kore kukange bedberre dja nawu birriwarre bininj nakka kunwarrehwarre kabirrikarrme kore kukange bedberre. \v 36 Dja marneyime ngudberre bu kamre ngarre kunbarnangarra bu God kabenyidjadmekenh, birriwern bininj rowk kabirriwarreworren kore bedmanbidju kunwok kunwarre rowk bu birrihyimi. \v 37 Wanjh bu kunmekbe kunbarnangarra God kabenmarneyime bu bedda birrimak dja kunubewu birriwarre kore baleh bedda kerrngehkenhni birrihyimi.” Kuhni bu Jesus benbengdayhkeng. \s1 Bininj Birridjawayhmeng Jesus Kore Baleh Kabenmarnekurduyime Kundulkarre Dorrengh \sr Matthew 12:38-42 \r (Mark 8:11-12; Luke 11:29-32) \p \v 38 Wanjh yikahwi Pharisees dja nawu mankarre kabindihbukkabukkan birriwokmey Jesus, birrimarneyimeng, “Nawu Kanhbukkabukkan, ngad ngarridjare ngundikurdunan kore yikurduyime kundulkarre dorrengh ke ba yiman ngudda kanmarnebukkarrenkenh.” \v 39 Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Bininj nawu bolkkime kabirrihni kabirridjare ngaye ngandikurdunan kundulkarre dorrengh, nawu birridjalwarre, nawu minj bedda kabirrimarneboddan nadjalkudji nawu God duninjh. Bonj. Minj ngaye ngakurduyime kundulkarre dorrengh bedberre, burrkyak. Dja korroko bininj birrikurdunang kore prophet nawu Jonah bimarnekurduyimerranj bu God nuye kundulkarre dorrengh, kaluk bedda kabirriyawoyhkurdunan. \v 40 Bu nungka ningihni kore kunjam nuye nawu djenj nakimukkenh bu kunkodjke danjbik dja kunkak danjbik, wanjh kadjalrohrok bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngani kore kanjdji kurorre\f + \fr 12:40 \ft Jesus bolkyolyolmeng “hell”.\f* bu kunkodjkedanjbik dja mak kunkakdanjbik. \v 41 Kaluk bu kunbarnangarra ngarre bu God kabenyidjadmekenh, wanjh bininj nawu birrimdolkkang kunred Ninevah wanjh kabirrimdolkkarren ngurriraworren ngudda nawu bolkkime ngurrihni, wanjh ngundimarneyime bu ngudda ngurridjalwarre. Bu kunmekbekenh kunu Jonah yolyolmeng bedberre nawu kunred Ninevah birrihni, bedda nawu birribawong kunwarre dja mak birrikangeborledmeng nuye God. Ngaye marneyime ngudberre, bolkkime ngaye nawu ngawernhkimuk ngahdi kondah dja Jonah nakka wurd walakkih. \v 42 Dja mak bu kunbarnangarra ngarre bu God ngunyidjadmekenh, daluk ngalbu kawohrnan kore kubolkwarlahkenh kore walem ngarre, wanjh ngaleng ngurridjarrkdolkkan nawu ngurrihdarrkiddi bolkkime. Kaluk ngaleng ngunmulewan ngudberre bu ngudda wanjh ngurriwarre, mak ngaleng kumdolkkang djarrehbeh bu kabibekkan Solomon nawu kore bimarneyolyolmeng kore kunmayali manbu manmakkenh. Wanjh marneyime ngudberre nawu kondah kahdi, nakka wanjh kawernhdokme kabiyurrhke nawu Solomon.” Kuhni wanjh Jesus yolyolmerrinj. \s1 Nawu Namalngwarre Nakka Nawern Kabirrimdurndeng Kore Nakudji Bininj Nuye \sr Matthew 12:43-45 \r (Luke 11:24-26) \p \v 43 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Bu namalngwarre kambebme kore bininj, wanjh nakka kadjalwohre kore kubolkdarleh ngarre dja mak kabolkyawan kore baleh yimankek kangehme, nungka minj kabolkngalke. \v 44 Wanjh namekbe kunmalng kayime, ‘Mah, wardi ngadjaldurndeng kore kubolkkare kore ngambolkbawongbeh.’ Kaluk bu nahni namalngwarre bu karrurndeng, wanjh kayawoyhbolknan bu kanan kamak rowk, kabolklarrkdi dja mak kabolkbele rowk. \v 45 Wanjh nungka kare kabendjalkimang birribuyika nawu seven kunmalng birriwernhwarre duninjh, wanjh kumekbe kabirrire bu kabirrini. Kaluk nahni bininj kore birrimarnengimeng, wanjh biwernhmarnekimukmen nuye kunyid. Wanjh kunmekbe karohrok bedberre bininj nawu bolkkime kabirrihni.” Kuhni rowk bu Jesus yimeng. \s1 Jesus Nuye Ngalbadjan Dja Mak Nawu Birridanginj \sr Matthew 12:46-50 \r (Mark 3:31-35; Luke 8:19-21) \p \v 46 Kaluk bu kunmekbe Jesus benhmarneyolyolmeng bininj nawu kumekbe birrihmirnderri, ngalbu ngalbadjan nuye dja nawu birridanginj wanjh nakka kuberrk birrihdi, kaluk bedda birridjareni birringimeninj ba birriwokdiwirrinj nungka Jesus. \v 47 Wanjh nakudji bininj bimarneyimeng Jesus, “Ngalbadjan ke dja nawu ngurridanginj kabirrihdi kuberrk, dja kabirridjare ngurriwokdi.” \v 48 Kaluk nungka yimeng, “Ngalngale ngardduk ngalbadjan? Dja birringalehngale nawu ngaye ngarridanginj?” \v 49 Wanjh nungka benwiddjuy nawu benbukkabukkani nuye dja yimeng, “Nahni wanjh nawu ngalbadjan dja nawu ngaye ngarridanginj. \v 50 Kaluk bininj dja daluk nawu kabirrikurduyime kore Kornkumo ngardduk nawu heaven kahni kore kadjare, nakka wanjh ngarridangerrinj, dja ngayekenh ngalbabadjan rowk.” \c 13 \s1 Jesus Biyolyolmeng Manbu Parable Bininjkenh Nawu Burriweyi Manmim \sr Matthew 13:1-23 \r (Mark 4:1-20; Luke 8:4-15) \p \v 1 Bu kunmekbe kunbarnangarrakudjini rerrih Jesus wanjh rurrkbawong kore kurrambalk dja wam kore kadjid ngarre manbokimuk, dja kumekbe yerrkang. \v 2 Wanjh birrimirndewernmerrinj bininj dja birriwakbuyinguneng, dja nungka dolkkang bidbom, yerrkang kore kabbala dahkendanj, dja nawu bininj benbawong birrimhdi kore kukadjid. \v 3 Kumekbe wanjh Jesus yolyolmeng bedberre kunwern bu benhbukkani kore kunwarlkkaykenh kunwok manbu parables. Wanjh yimeng, “Kandibekka! Bininj nawu farmer wam kore kabbal manmim burriweyi. \v 4 Kaluk bu mimwehmimweyi, wanjh yikahwi mimwarrhmi kore manbolh, wanjh mayhmayh kumrey mimnguni. \v 5 Mak yikahwi mimwarrhmerreni kore kuwarddehwardde, kore kunkulk minj manwern yuwirrinj. Wanjh manmekbe manmim werrkwerrk djordmerreni, dja kunkulk minj manwern yuwirrinj bu kanjdji wernhkulkrawinj. \v 6 Kaluk bu dungbebmeng, manmekbe mankolhde rungi wanjh baldarlehmeni, kaluk kumekbekenh minj wernhdedjmadrawinj kanjdji bu bolkdulubuyi. \v 7 Mak yikahwi manmim warrawarrhmerreni kore kundalk manbu kinj manmirrhyi. Kaluk mahni kundalkwarre djordmerreni wanjh bidjurrudjudmi manbu manmak mankolhde. \p \v 8 Dja yikahwi mimwarrawarrhmi kore kukulkmak wanjh djordmerreni dja marnbuni manmak manme. Yikahwi marnburrinj one hundred dja mak yikahwi manbuyika wanjh marnburrinj sixty dja mak yikahwi thirty. Kaluk wernhyurrhkeng manmim manbu bininj burriweyi. \v 9 Kaluk ngudda bininj nawu kandibekkan wanjh kandimenmenbekka!” \p \v 10 Wanjh nawu benbukkabukkani nuye Jesus nungka birrimyikang dja birridjawam, “Njalekenh ngudda yihdjalyolyolme kunwarlkkaykenh manbu parables bu yibenhmarneyime nawu bininj?” \p \v 11 Kaluk Jesus yimeng, “Ngudda wanjh djarrngbom ngudberre, dja ngaye won ngudberre, ba bu ngurriburrbun manbu manwarlkkaykenh bu ngayolyolme kore God nawu king kawohrnan. Dja nawu birribuyika, nakka wanjh minj kabirriburrbun manbu manwarlkkaykenh kunwok, dja ngaye minj ngabenwoyi. \v 12 Bininj nawu kabirrimayalibayhme nakka wanjh kabirriwernhburrbun kore kunwern, mak kabirriyawoyhmang nawern. Dja nawu minj kabirriwernhburrbun, mak njalehnjale nawu kabirrikarrme nakka wanjh kabirribalanhmang rowk. \v 13 Wanjh kunmekbekenh ngaye ngahyolyolme bu kunwarlkkaykenh kunwok. Kaluk bedda kabirribolknan, dja minj kabirriwernhnan, mak kabirribekkan dja minj kabirriwernhburrkburrkbekkan kore baleh kahkarremenmenyime. \v 14 Wanjh kunmekbe kabirrihkurduyime kore baleh Isaiah nawu prophet yimeng wanjh makka woybukkenhdanj. Nungka yimeng, ‘Ngudda ngurribekkabekkan munguyh dja minj ngurriwernhburrkburrkbekkan. Mak ngurribolknanganan dja nakka ngurrihdjalmimdubbe rerrih dja minj njale ngurriburrbun. \v 15 Dja nahni bininj birrikangerayekminj. Bedda birrikanemdubberranj dja mak birrimimdubberranj. Wanjh minj kabirrinan kore kunmim, dja minj kabirribekkan kunkanem dorrengh, dja kabirriburrkburrkbekkan kore kukange. \p Dja bu birrimayalibayhmeninj, dja birrikanemmakniwirrinj, dja birriburrkbekkayi kore kukange, wanjh kunukka birriburrbuyi bu birrimdurndeyi kore ngaye dja ngabenmarnbuyi.’ [Isaiah 6:9-10] \v 16 Dja ngudda, wanjh God kunmak kurduyimeng ngudberre, bu ngunmimbayhkeng ba bu ngurrinan, dja ngunkanemmarnbom ba ngurriwernhbekkan. \v 17 Wanjh marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, birriwern prophets dja nawu birrimakni bininj, bedda birridjareni birrinayi nahni njalehnjale nawu bolkkime ngudda ngurrihnan, dja bedda minj birrinayi. Mak birridjareni birribekkayi manbu bolkkime ngudda ngurrihbekkan, dja bedda burrkyak. \p \v 18 Mah. Wanjh ngurribekka kore parable kahmenmenyime manmekbe manwarlkkaykenh kunwok kabiyolyolme nawu mimburriweyi. \v 19 Manmim manbu warrawarrhmeng kore manbolh, wanjh makka yiman kayime bininj nawu kabekkan kunwok kayolyolme kore God nawu king, dja minj kaburrkburrkbekkan. Wanjh nawu Nawarre Duninjh kamre kahdarrkidmang manmekbe kunwok kore kukange nuye, wanjh kakan. \p \v 20 Mak manmim manbu kawarrawarrhme kore kuwarddehwardde, makka wanjh yiman kayime bininj nawu kabekkan kunwok, wanjh werrkwerrk kamenmenbekkan bu kunnjilngmak dorrengh! \v 21 Kaluk manmekbe kunwok minj kawernhre kanjdji bu yiman kabikangedulubun nawu bininj, mak minj kunkuyeng kani. Kaluk bu kunyid kabebme, dja nawu bininj kabirriyolyolme kore nungka bu maninjmanu kunwokkenh, wanjh werrkwerrk kadjalbawon. \p \v 22 Mak manmim manbu warrawarrhmi kore kundalk manbu kinj manmirrhyi, makka yiman kayime bininj nawu kabekkan kunwok, kaluk kambebmerren manbu kunmarrkwarrehni dja njalehnjale namakmak nawu kondah kurorrewaken kabibalbengwarrewon, wanjh kabalbengmidjdan manbu kore bekkang manmak kunwok dja kabidjokohme nawu nawarrehwarre kore kabalburrbun wanjh manbu kunwok minj kadjordmen kore kukange nuye. \p \v 23 Dja manmim manbu warrawarrhmi kore kubolkmak, makka yiman bininj nawu kabekkan kunwok wanjh kaburrbun dja kamayalibayhme. Kaluk manmekbe kunwok kadjordmen dja kabalwernmerren kore kukange nuye, bu kawernmerren yiman one hundred, dja mak sixty, mak yikahwi thirty.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng nuye nawu benbukkabukkani. \s1 Jesus Yolyolmerrinj Mandalkwarrekenh Kore Manwarlkkaykenh Manbu Parable \sr Matthew 13:24-30 \p \v 24 Wanjh Jesus yawoyhyolyolmeng bedberre manbuyika parable manbu kawarlkkayindi, bu yimeng, “Kore God nawu King kawohrnan rowk, nakka yiman kayime bininj nawu mimburriweyi manmimmakni kore kabbal nuye. \v 25 Kaluk kunmekbeni kukak rerrih, bu nungka kodjkeyonginj, wanjh bininj nawu beneyidkoni kumwam dja mak mimburriweyi manbu manmimwarreni ngarre kundalk kore kumekbe kabbal, dja bu yakwong, wanjh wam. \v 26 Wanjh kaluk yerrekah, manbu manmimmakni kolhdebebmerrinj dja karrmi manbu manmimkerrnge, dja mak manbu mandalkwarre warridj djordmerrinj. \v 27 Kaluk nawu bininj nuye kabirrihmarnedurrkmirri birrimyikang dja birrimarneyimeng, ‘Ngudda yirrudji manmak manmim kore kabbal dja makka mak balehbeh mandalkwarre bebmerrinj?’ \v 28 Wanjh nawu bininj yimeng, ‘Nawarre nawu ngaye nganeyidko namekbe nganmarnekurduyimeng kunwarre.’ Dja nawu birrihmarnedurrkmirri namekbe bininj birriyimeng, ‘Yiddok yidjare ngarridalkdurrkmang manbu mandalkwarre bu ngarriwe?’ \v 29 Dja nahni bininj biwokmey, yimeng, ‘Burrkyak. Ngurridjalbawo bu ngurridalkdurrkmang, wanjh kunukka wardi ngurribaldurrkmang manbu mankolhdemak dorrengh. \v 30 Dja ngurridjalbawo manmekbe mandalkwarre bu kabenedjarrkdjordmen manbu manmimmak dorrengh. Bu kadjolengmen manbu manme, wanjh ngabenmarneyime nawu kabirrihdurrkmirri, bu mandalkwarre werrk kabirridalkyerrkke, kabirridalkrawon kabirridalkdukkan, dja kabirridalkburriwe kore kunak. Wanjh yerreh kabirridukkarrukkan manbu mandalkmak manbu wheat dja kabirrikurrme kore kunrurrk manmekenh ngardduk.’” \s1 Jesus Yolyolmeng Manbubuyika Parables Bu Kanbukkan God Nawu King Kawohrnan Rowk. \sr Matthew 13:31-33 \r (Mark 4:30-32; Luke 13:18-21) \p \v 31 Wanjh Jesus yolyolmeng manbuyika parable manbu kunwarlkkenh kunwok, yimeng, “Kore God nawu kawohrnan rowk, nakka yiman kayime mustard manmim bu bininj dudji kore kabbal nuye. \v 32 Kaluk manmekbe manmim manwernhyahwurd duninjh, dja bu kadjordmen, nakka wanjh kawernhdulkkimukmen. Makka walakkih manbu manwern mankolhde kabirrihdudjeng. Bu kadjurlekimukmen wanjh mayhmayh nawern kamre karedmarnbun kore manyenyende ngarre manmekbe kundulk.” \p \v 33 Mak kunkudji Jesus yawoyhyolyolmeng bedberre manbadbuyika. Nungka yimeng, “Mak kore God nawu king kawohrnan rowk, makka yiman yeast manbu mannguklurlimikenh kore daluk karawon kandidjawa manwern dorrengh, bu kamarnbun kanguklurlme rowk.” \s1 Bu Njalekenh Jesus Yolyolmi Bu Djal Parables. \sr Matthew 13:34-43 \r (Mark 4:33-34) \p \v 34 Kuhni rowk wanjh Jesus yolyolmi bu mulewani njalehnjale bedberre nawu birriwern bininj, mak yolyolmi kore benbukkani warridj. Minj yolyolmeninj bu kurobbe, dja yolyolmi manbu kunwarlkkayindi kunwok manbu parables. \v 35 Jesus kurduyimeng, wanjh makka woybukkenhdanj kunmekbe kore nawu prophet yimeng, “Ngaye kaluk ngadjalyolyolme kore parables manbu kunwok manwarkkayindi. Ngayolyohyolme kurobbe njalehnjale manbu warlkkawarlkkayindi bu kore kunred minj bangmebolkmarnbuyindangimeninj bu kerrngehkenhni.” [Psalm 78:2] \p \v 36 Jesus wanjh benbawong kumekbe dja ngimeng kore rurrkngimeng kore kurrambalk. Nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang birrimarneyimeng, “Wardi yiyolyolmen ngadberre bu baleh kahkarremenmenyime manmekbe manbu parable kore yihmulewani manbu kundalkkenh.” \v 37 Wanjh Jesus yimeng, “Bininj nawu dudji manbu manmimmak kore kabbal wanjh nakka yiman kayime ngaye nawu Bininj Duninjh. \v 38 Manbu kabbal, makka wanjh mahni kurorre kubolkwarlahkenh, yiman kubolkwarlahkenh rowk. Mak manbu manmimmak, nakka wanjh God nawu king nuye bebeywurd. Dja manbu mandalkwarre, makka bininj nuye nawu Nawarre Duninjh. \v 39 Mak nawu manmimwarre manbu mimburrihburriweyi, nakka wanjh Namarnde Duninjh. Manbu kore kamimdjolengmen, wanjh kabirrimimmoyhmang manbu wheat ngarre, makka wanjh bu kayiburnbunkenh mahni kurorre. Dja nawu kabirrihdurrkmirri, nakka wanjh God nuye angels nawu kabindimanamang bininj nawu God nuye. \p \v 40 Mah wanjh. Manbu mandalk bu kabirridalkmornname bu kabirriwurlhkekenh, wanjh kunmekbe kayime bu kakurduyimerran kore baleh kabolkyimerran bu mahni kurorre kabularrbuyindan rowk. \v 41 Bu kunmekbe kabolkyimerran, ngaye nawu Bininj Duninjh ngabenmunkewe ngardduk angels nawu ngaye ngawohrnan rowk, ba bu kabirrimang manbu kunwarrekenh rowk nawu benwarrewoni bininj, dja mak kabindimornname birrimekbe bininj nawu birribakkeyi nuye mankarre. \v 42 Wanjh bedda kabindikukburriwe kore kunak manbu manbirluwern manbu, manbu kahdjalrung, kore kabirridjalnalkbun dja mak kabirridjalwernhyidmebayerren. \p \v 43 Dja nawu birrimak bininj, nakka kaluk kabirrikukwolkayindi yiman kayime kundung kore kornkumo bedberre nawu king kawohrnan rowk. Dja ngudda bininj bu kandibekkan, wanjh ngurridjalburrkburrkbekka.” Kuhni bu Jesus benmarneyimeng. \s1 Jesus Yolyolmeng Danjbik Manbu Parables Bu Benbukkang Kore God Kawohrnankenh Rowk \sr Matthew 13:44-52 \p \v 44 Jesus yimeng, “Kore God kawohrnan rowk, nakka yiman kayime njalehnjale yeng namakmak nawu warlkkayindi kore kabbal. Wanjh bu kunbarnangarrakudjini, nakudji bininj ngalkeng namekbe namakmak. Wanjh yawoyhwarlkkang kore manmekbe kabbal. Kaluk nungka njilngmakminj, wanjh wam weykang rowk nawu njalehnjale nungka nuyeni dja bolkbayahmeng manmekbe kabbal.” \p \v 45 “Mak kunmekbe rerrih kayime kore God kawohrnan rowk, nakka yiman bininj nawu kaweykan pearl. Nungka wanjh munguyh yawayawani nawu pearls nawu namakmakni. \v 46 Kaluk bu ngalkeng nakudjini pearl namakkaykenh, wanjh nungka wam weykang njalehnjale nawu nuyeni wanjh wam bayahmeng namekbe nawu pearl mankudjini.” \p \v 47 “Mak kore God kawohrnan rowk makka wanjh yiman kayime walabbi rerrih bu bininj kabirridjuhke kore manbokimuk kurrula wanjh kabirrimang nawern djenj nawu kukbubuyika. \v 48 Kaluk bu kabarlme kore walabbi wanjh bininj kabirridorrorrke kore kukadjid. Wanjh kabirriyerrkan dja kabirrikukdjarrngbun nawu namakmak djenj, nakka birridahkendongi kore kundjabarrk. Dja nawu nawarre djenj, nakka birridjalkukburriweyi. \v 49 Kaluk kunmekbe kayimerran kore kondah kurorre bu kayiburnbunkenh rowk. Nawu angels wanjh kabirrimre kabenkuklarlmang bedberre nawu birriwarre dja nawu birrimak bininj. \v 50 Kaluk nawu birriwarre bininj nakka wanjh angels kabindikukburriwe kore manbu kunak kadjalwernhrung, kore kabirrihdjalnalkbun dja kabirriyidmebayerren munguyh.” \p \v 51 Wanjh Jesus bendjawam bininj nawu benbukkabukkani nuye, “Yiddok ngurrimayalibayhmeng kore namekbe njalehnjalekenh?” Dja bedda birriyimeng, “Yoh, Ngad ngarriburrbun.” \v 52 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Kunmekbekenh kunu bininj nawu kabenbukkabukkan mankarre, dja bu kawernhburrbun kore God nawu king kawohrnawohrnankenh, wanjh namekbe bininj yiman rerrih bininj nawu kakarrme kunrurrk, dja kamkan nakerrngkerrnge namakmak dja nakarekare namakmak kore kabendjarrkyo kore kunrurrk nuye.” \s1 Jesus Nuye Birriredbo Wanjh Birriwarnyakminj Nungka \sr Matthew 13:53-58 \r (Mark 6:1-6; Luke 4:16-30) \p \v 53 Bu Jesus burnbom yolyohyolyolmi bedberre manbu parables, wanjh nungka bolkbawong kumekbe. \v 54 Dja wam kore nuye kunred wanjh kumekbe benhbukkabukkani kore kunrurrk manbu yiwarrudjkenh, wanjh bedda birrikangebarrhmeng dja birriyimeng, “Baleh nahni bininj kahmang manbu kunmayali dja kundulkarre bu kuhni kahkurduyime? \v 55 Nakka yiddok beywurd nuye nawu carpenter? Dja yiddok ngalbadjan ngalka Mary? Mak yiddok nawu birridanginj nuye nakka James, Joseph, Simon dja Judas. \v 56 Dja yiddok woybukkih, nawu ngaldahdaluk nuye nakka nahni karrihni kondah? Ngayh! Dja balehbeh nahni bininj mey rowk kore karribekkang dja karrinang?” \v 57 Wanjh birrinjilngwarreminj bu kunmekbe Jesus kurduhkurduyimi. Dja Jesus benmarneyimeng, “Nawu prophet nakka kabirrikimang kore kubolkwern, dja kore nuye kunred, dja kore nuye namud, nakka kabirridung, dja minj kabirrikimang.” \v 58 Wanjh nungka minj mak durrkmirriwirrinj manbu kundulkarrekenh kumekbe, dja bedda minj birriwoybukwoyi. \c 14 \s1 Nawu King Herod Bibom John Nawu Benkukdjuhkeyi \sr Matthew 14:1-12 \r (Mark 6:14-29; Luke 9:7-9) \p \v 1 Bu kumekbe bolkyimi Herod nawu wohrnani kore kubolkkimuk Galilee, biwobekkang Jesus. \v 2 Wanjh benmarneyimeng nawu kabirrihmarnedurrkmirri, “Nawu Jesus nakka wanjh John nawu benhkodjdjuhkeyi, nawu kumyawoyhmimbiminj! Kunmekbekenh nungka kahdurrkmirri kundulkarre kunkimuk dorrengh.” \p \v 3 Kaluk bu kerrngehkenhni Herod nuye bininj birriberlmey John, birridukkarrukkang wanjh birridangbalhmeng rurrkkerurrkkendi kore prison. Herod benmarneyimeng bu birrikurduyimeng rowk bu ngalmekbekenh daluk Herodias, ngalbu ngalbininjkobeng nuyeni Philip, nawu Herod benedanginj. Dja ngalbu Herod bimey. \v 4 Kaluk John bihmarneyimi Herod, “Bu yimey Herodias ngunemarrinj, wanjh yibakkeng mankarre.” \v 5 Wanjh kunmekbekenh nungka Herod djareni bibuyi namekbe John, dja keleni bu benkengehmi bininj birriwern, dja bedda birriyimi John bu nungka prophetni. \p \v 6 Wanjh bu bolkyimi kore Herod nuyeni birthday, ngalyaw ngalbu ngaleng ngarreni Herodias bimarneborrkkeng Herod dja mak nawu kumekbe birrihdjarrkni, dja Herod wanjh warnmakminj ngalengngarre ngalyawk. \v 7 Wanjh nungka wokkurrmerrinj bu njale kabiwon nawu ngaleng kadjare. \v 8 Kaluk Herodias bibengdayhkeng ngalyaw ngaleng ngarre, dja wanjh ngaleng bidjawam Herod, “Kanwo kunkodj nuye John nawu benhkodjdjuhkeyi. Kaluk kodjdahkendin kore platter.” \p \v 9 Wanjh nawu King Herod njilngwarreminj, dja bonj, nungka wokkurrmerrinj dja birriwern birriwokbekkang. Wanjh benwokwong kore ngaleng daluk bidjanwohmeng. \v 10 Nungka wanjh benmunkeweng djamun nuye bu kabirriyikan John kore kahrurrkkendi wanjh kabirrikomdadjke. \v 11 Bu kunmekbe birrikomdadjkeng wanjh birrikodjdahkendoy kore platter dja birrikang, birriwong ngalyawk, wanjh balkang biwong ngalbadjan ngalengngarre. \v 12 Wanjh nawu John nuye benbukkabukkani birrimwam birrikukmey John dja birrikang birrikukdudji. Yerre wanjh birriwam birrimarnemulewam Jesus. \s1 Jesus Benworrkmiwong Bedberre 5000 Bininj \sr Matthew 14:13-21 \r (Mark 6:30-44; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p \v 13 Bu kunmekbe Jesus biwobekkang John bu birribom doweng, nungka wanjh bidbom kore kabbala dja rawinj kubolkbuyika djarreh kore minj nangale diwirrinj. Dja birriwern bininj birriwobekkang kore wam, wanjh birrimunkekadjuy kurorre kore birrimdolkkarrinj kubolkbubuyikabeh. \v 14 Kaluk bu Jesus kumkoluy kore kabbalabeh, nungka bennang birridjalmirndewern birrihmadbuni. Wanjh benkongibom dja benmarnbuni bedberre nawu birridulkkihyoy kumekbe. \p \v 15 Kaluk bu balhngokdangeni, nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang Jesus dja birrimarneyimeng, “Minj nangale kondah kayo, dja mak kahngokdan warridj. Dja yibenmunkewemen nawu bininj kabirrire ba kabirribayahme manme bedberre kore kubolkkimuk.” \v 16 Dja nungka Jesus yimeng, “Minj mak karrbenmunkewe. Dja ngudda ngurrbenwo manme kabirringun.” \v 17 Wanjh bedda birrimarneyimeng, “Ngad wanjh ngarrihdjalkarrme kunbidkudji kandidjawa dja bokenh djenj.” \v 18 Kaluk Jesus yimeng, “Ngurrimka manbu kandidjawa dja djenj kore ngaye.” \v 19 Wanjh benmarneyimeng nawu bininj rowk bu kabirriyerrkarren kore kurralk. Dja mey manbu kunbidkudji kandidjawa dja bokenh djenj, bolknang kaddum, dja bimanjbom Kornkumo manmekbe manmekenh. Wanjh lodbakkeng manbu kandidjawa dja benwong nawu benbukkabukkani nuye, wanjh bedda bindibalwong bininj nawu kumekbe birrihmirnderri. \v 20 Wanjh birringuneng, dja birriworrkminj rowk. Dja manme manbu minj birriyakwoyi, wanjh nawu benbukkabukkani birridahdahkendoy kore twelve kundjabarrk dja wanjh birribarlkeng rowk. \v 21 Kaluk nawu binihbininj birrihmirnderri nakka birrimarnburrinj five thousand nawu manme birringuneng dja nawu morlehmorlenj dja wurdwurd nakka minj bindirohrokmeninj dja bedda warridj birringuni. \s1 Jesus Wam Kurrenge Kore Kubokehkekeb Ngarre Manbokimuk \sr Matthew 14:22-33 \r (Mark 6:45-52; John 6:15-21) \p \v 22 Wanjh kundjalmekbe rerrih Jesus benmarneyimeng nawu benbukkabukkani nuye bu kabirribidbun kore kabbala dja kabirridokme nuye dja kabirridjowkke borledmikenh. Dja nungka Jesus bolkmaddi yerre ba kabenmunkewe nawu bininj bu kabirridokmerren. \v 23 Bu kunmekbe benmunkeweng, nungka wam nadjalkudji kore kurrulum ba karri yiwarrudj. Dja wanjh ngokko balhngokdangeni, bu Jesus nakudji dingihdi. \v 24 Kaluk kunmekbe bolkyimi, manbu kabbala wanjh ngokko djorlkmeng dja birrihdi kore djarreh burldjarn manbokimuk. Dja manmekbe kabbala minj mayorrkkadjuyi, kaluk kunmekbe borrolkani manbu manbokimuk. \v 25 Kaluk bu djarreh kumhkabelni, Jesus wanjh rengehrey kubokehkekeb kore kukku dja benhyikani nuye nawu benbukkabukkani. \v 26 Wanjh nawu benbukkabukkani nuye birrinang, dja birriwernhkeleminj, dja birriyimeng, “Nakka wanjh mam!” Dja wanjh birrikayhmi kunkele dorrengh. \v 27 Kaluk Jesus werrkwerrk benmarneyimeng, “Yuwn ngurrikangewarre! Dja ngaye Jesus. Yuwn mak ngurrikele!” \v 28 Wanjh Peter yimeng, “Nawu Yiwohrnan. Bu woybukkih ngudda, wanjh kanmarneyimen ba ngamre yikan ngudda kore kukku.” \v 29 Wanjh Jesus yimeng, “Yimray!” Dja Peter koluy kore kabbala dja dengebarnhbarndi kore kukku kubokeb, bu rengehrey biyikani Jesus. \v 30 Kaluk bu Peter nang manbu kukku dja kunmayorrk bu kimuhkimukmeni wanjh nungka keleminj dja yibmihyibmi kanjdji. Kaluk bikayhmeng Jesus, “Nawu Yiwohrnan kanngehkemen!” \v 31 Wanjh kundjalmekbe rerrih Jesus berlyirriyonginj dja birrarrkidmey. Wanjh bimarneyimeng, “Njalekenh ngudda kanhkewkme? Yiddok minj kanwernhwoybukwon?” \p \v 32 Kaluk bu benebidbom kore kabbala, manbu kunmayorrk wanjh mayorrkdoweng. \v 33 Wanjh nawu kabbala birrihbarndi birriboddanj nuye Jesus dja birriyimeng, “Woybukkih duninjh ngudda Beywurd nuye God!” \s1 Jesus Benmarnbom Nawu Birridulkkihni Kore Kunred Gennesaret \sr Matthew 14:34-36 \r (Mark 6:53-56) \p \v 34 Kaluk bu birridjowkkeng borledmikenh, wanjh birribidbom kore kukadjid ngarre Gennesaret. \v 35 Mak bininj nawu kumekbe birrihni birrikukburrknang Jesus, wanjh birrimulewam bu bindibalmarnewokmunkeweng birribuyika bininj kore kubolkwarlah, bu Jesus kumwam kumekbe, wanjh bindimkang nawu kundjak birrihkarrmi kore nungka. \v 36 Mak birridjanwohmeng bu nungka benbawoyi nawu kundjak birrikarrmi bu birriwohkarrmeninj kunmadj nuye. Dja nawu birrimadjkarrmi rowk wanjh birrimakminj rowk. \c 15 \s1 God Nuye Mankarre Dja Bininj Bedberre Mankarre \sr Matthew 15:1-20 \r (Mark 7:1-23) \p \v 1 Bu kunmekbeni yikahwi Pharisees dja nawu kabindihbukkabukkan mankarre birrimyikang Jesus. Kaluk bedda birrimdolkkang kore Jerusalem. Wanjh birridjawam birriyimeng, \v 2 “Njalekenh nawu yibenbukkabukkan minj kabirrikurduyime kore nawu mawahmawah kadberre kanwon? Dja wanjh minj kabirribiddjirridjburren werrk wanjh yerre manme kabirringun.” \p \v 3 Wanjh Jesus yimeng, “Mak ngudda, njalekenh minj ngurrimarrkmang manbu God nuye mankarre? Wardi ngurridjaldjare ngudberre mankarre. \v 4 Ngurriburrbun God yimeng, ‘Ngurrbenbenemarrkma ngalbadjan dja kornkumo ngudberre’, dja mak yimeng, ‘nangale bininj nawu kunwarre kabenbenemarneyime nawu ngalbadjan dja kornkumo, wanjh nakka ngurribu karrowen!’ [Exodus 20:12; 21:17] \v 5 Dja ngudda ngaleng ngurriyime kamak bu nawu bininj kabenbenemarneyime kornkumo dja ngalbadjan, ‘Ngaye ngahkarrme nawu ba benbenebidyikarrmeninj dja wanjh ngokko ngawong God.’ \v 6 Dja kamak bu minj kabenbenenahnan ngalbadjan dja kornkumo nuye. Wanjh ngudda kunu ngurrbenbukkabukkan bininj bu minj kabindimarrkmang ngalbadjan dja kornkumo. Ngudda ngurriwokwe God nuye kunwok dja ngurridjare bininj kabirrimarrkmang manbu ngudberrekih kore ngurrihkurduyime. \v 7 Ngudda nawu ngurridjalkurrehkurren! Isaiah wanjh mandjad yimeng bu ngudda wanjh ngunhyolyolmi, bu yimeng, \v 8 ‘Nahni bininj ngandiburlume ngaye, dja nakka kabirriyime kore djal kurrangbeh, dja kore kukange bedberre nakka burrkyak, ngandiwirrihme. \v 9 Bu kabirrihboddan ngardduk, wanjh djal burudjang. Dja warridj kabindihbukkabukkan mankarrebubuyika manbu djal bininj birrikarremarnbom, dja yuwn bu God nuye!’” [Isaiah 29:13] Kuhni bu Jesus benmarneyimeng. \s1 Jesus Yolyolmeng Bu Kunkangekenh \sr Matthew 15:10-20 \p \v 10 Wanjh Jesus benkayhmeng nawu binihbininj bu birrihmirnderri, wanjh benmarneyimeng bedberre, “Kandibekka dja ngurrimayalibayhmen kore marneyolyolme ngudberre. \v 11 Manme manbu ngurringun, makka minj ngunmarnbun bu ngurriyimerran ngurriwarre bininj. Dja ngaleng kunwok kore kurrangbeh kambebme, makka wanjh ngunmarnbun ba bu minj ngurrimarneboddan nuye God bu mandjad duninjh.” \p \v 12 Wanjh nawu benbukkabukkani nuye Jesus birrimdarnhyikang wanjh birridjawam, “Yiddok ngudda yiburrbun bu nawu Pharisees birriyidduy kunmekbekenh kore ngudda yiyolyolmeng?” \v 13 Kaluk Jesus yimeng, “Manbu mankolhdewarre, kore Kornkumo ngardduk kore heaven kahni wanjh minj karrudjindi, wanjh makka mankolhdewarre God karredjmaddurrkmire dja kaburriwe rowk. \v 14 Wanjh ngurrbenbawo birrimekbe Pharisees. Nakka birrimimdubbe rerrih, dja bu bininj nawu mimdubbe kabiberlkan nabuyika bininj nawu mimbunje, wanjh nakka kabenedjarrkkukwarrhme kore kubolkdjorlok.” \p \v 15 Wanjh Peter yimeng, “Kaluk kunukka baleh yiyimeng yiyolyolmeng manmekbe parable kore kunwok kawokwarlkkayindi?” \v 16 Wanjh Jesus bendjawam nawu benbukkabukkani, “Yiddok ngudda ngurrihdjalmayaliyak? \v 17 Ngudda minj ngurriburrbun bu manme ngurrikurrme kore kurrang ngudberre wanjh kaballe kore kunnjam wanjh kabalbebme kore kunburrk ngarre? \v 18 Dja kunwok rowk manbu kambebme kore bininj nuye kurrang, wanjh kambebme kore kukangebeh nuye, dja kabimarnbun ba minj kabimarneboddan nuye God bu mandjad. \v 19 Kore kukange kanjdjibeh kambebme kunmayali manbu manwarrehwarre, kore bininj kabirriburren, mak kabirrimarnedjirdmarren bininj dja daluk warridj, ngalbininjkobeng dja nabininjkobeng kabenebebbehmang ngalbuyika daluk dja nabuyika bininj, dja mak kabirridjirdmang njalehnjale, dja mak kabirrikurren bu kabirrikowerren, dja mak kabirrimarneyimerren kunwarrehwarre kunwok. \v 20 Wanjh manmekbe manbu kabenmarnbun bininj bu minj mandjad kabirrimarneboddan God. Bu bininj minj kabirribiddjirridjburren dja manme kabirringun werrk, wanjh nakka minj kuhni kabenwarrewon, dja bedda kabirrimarneboddan nawu God bu djal kunmak.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng. \s1 Jesus Bibidyikarrmeng Daluk Ngalbu Minj Jewniwirrinj \sr Matthew 15:21-28 \r (Mark 7:24-30) \p \v 21 Wanjh Jesus bolkbawong kumekbe kore ningihni dja wam kore kunred bokenh bolkngeyyoy Tyre dja Sidon. \v 22 Ngalkudji daluk ngalbu yoy kumekbe, wanjh bimarnebebmeng nuye Jesus. Ngalka minj Jewniwirrinj, dja wanjh Canaanbeh. Wanjh bimyikang Jesus dja kayhmikayhmi bu yimeng, “Nawu Yiwohrnan! Ngudda nawu Beywurd nuye David, kankongibu! Dja ngalyaw ngardduk kakarrme namarnde nawu kabiwernhwarrewon, nawu kabihbongkarrme.” \v 23 Wanjh Jesus minj wokdiwirrinj bu biwokmayi ngalmekbe daluk. Dja wanjh nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang Jesus dja birrimarneyimeng, “Yimarneyimen ngalmekbe daluk kare dja munguyh kanhkadjung dja mak kakayhmire.” \v 24 Wanjh Jesus bimarneyimeng ngalbu daluk, “God nganmunkeweng kore birridjalkudji bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja bedda kabirrihdjalmayahme yiman sheep.” \v 25 Wanjh ngalbu daluk bimyawoyhyikang Jesus dja barddurrukkurlhdanj kore kumirrk nuye dja yimeng, “Nawu Yiwohrnan, kanbidyikarrmen!” \v 26 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yina! Kunukka minj kunmak bu manme ngabenyimang nawu wurdwurd dja ngawe kore duruk bedberre bu kabirribalngun.” \v 27 Kaluk ngalbu daluk yimeng, “Yoh, nawu Yiwohrnan, dja mak duruk kabirringun manme manbu mandjudjulng kawarrawarrhmerren kore table nawu kawohrnan bedberre.” \v 28 Wanjh Jesus yimeng, “Daluk! Ngudda kanwernhwoybukwon! Dja kuhni wanjh ngakurduyime kore kandjawam.” Wanjh kundjalmekbe rerrih ngalmekbe daluk ngarre ngalyaw djalmakminj. \s1 Jesus Benmarnbom Birriwern Bininj \sr Matthew 15:29-31 \p \v 29 Bu kumekbe Jesus bolkbawong, nungka wam rengehrey kore kukadjihkadjid ngarre manbu kurulla Galilee. Wanjh balbidbom karrkad kore kurrulum dja kumekbe yerrkang ningihni. \v 30 Wanjh birriwern duninjh birrimyorrmeng kore nungka, dja bindimkani nawu minj birrireyi dja birridjalngudjyakni, dja nawu birribirlni, birrimimdubbeni, dja nawu minj birriwokdiwirrinj, dja mak birriwern bindimkang bindikurrmeng kore Jesus nuye kurrenge, wanjh nungka benmarnbom rowk. \v 31 Wanjh nawu birriwern bininj birrikangebarrhmeng bu bindinang birrimekbe birriwokdi nawu minj korroko bu birriwokdiwirrinj. Mak nawu birribirlni, nakka birrimurrngrayekminj. Nawu birringudjwarreni nakka birrirey, mak nawu birrimimdubbeni nakka birribolknani. Bedda wanjh birriburlumeng dja birrimanjbuni God nawu wohrnawohrnani bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \s1 Jesus Benmarnemarnbom Manme Bedberre Nawu 4000 Bininj. \sr Matthew 15:32-39 \r (Mark 8:1-10) \p \v 32 Kaluk nawu Jesus benkayhmeng nawu benbukkabukkani nuye dja yimeng, “Ngabenkongibun nahni bininj, dja bedda ngarridjarrkyerrkang bu kunbarnangarra danjbik, mak minj njale birringuyi. Wanjh minj ngadjare ngabenkukmunkewe bu kabirrimarrwere. Wardi kunukka kabirriwohkukmankan bu kabirribalhdokme kured.” \v 33 Wanjh nawu benbukkabukkani birrimarneyimeng, “Baleh ngarrimang manbu manwern manme ba ngarrbenwon nahni bininj? Ngad djarreh karrihdi dja karribolkbawong kore kururrkwern.” \v 34 Dja Jesus yimeng, “Baleh kayime manbu manlod kandidjawa ngurrihkarrme?” Bedda birriyimeng, “Kunbidkudji dja bokenh, mak yikahwi kilekilelh djenj.” \p \v 35 Wanjh Jesus benmarneyimeng nawu bininj bu kabirriyerrkarren kore kurorre. \v 36 Wanjh nungka mey manbu seven kandidjdjawa, dja djenj dja biyimanjbom Ngabbard God. Yerre wanjh lahlarlmey manbu kandidjawa wanjh benwong nawu benbukkabukkani nuye nahni djenj dja buriddi. Wanjh bedda bindibalwong bininj nawu kurorre birrihni. \v 37 Wanjh nawu bininj birringuneng birriworrkminj rowk. Yerre nawu benbukkabukkani nuye birridahdahkendoy dja birribarlkeng seven baskets manbu manme bu yikahwi bininj birribabawong. \v 38 Kaluk bininj nawu birringuneng maninjmanu manme, nakka bindirohrokmeng four thousand bu djal binihbininj. Kaluk daluhdaluk dja wurdwurd birriraworrinj kumekbe. \p \v 39 Bu kunmekbe Jesus benmirndemunkeweng nawu bininj birridokmerrinj kore kured wanjh nungka bidbom kore kabbala dja wam kore kubolkkimuk ngarre Magadan. \c 16 \s1 Bininj Birridjareni Jesus Bu Benmarnekurduyimenj Kundulkarre Dorrengh \sr Matthew 16:1-4 \r (Mark 8:11-13; Luke 12:54-56) \p \v 1 Nawu Pharisees dja Sadducees wanjh birrimyikang Jesus dja birridjareni birrirohrokmeninj. Dja birridjawam bu kabenbukkan kundulkarre nuye God. \v 2 Kaluk Jesus yimeng, “Bu kunngol kakurlbakurlbamen bu kabalhngokdan wanjh ngudda ngurriyime manbu mandjewk yak, dja manmak rowk. \v 3 Dja bu kukabel kunukka ngurriyime mandjewk kamre, wanjh kunukka kangolburlerran dja kangolkurlbamen. Manmekbe wanjh ngurrinan bu ngunbukkan ngudberre kore kungol dja ngurriburrbun kore baleh kamenmenyime. Mak kunmekbe karohrok, bu ngurrinan baleh kore ngahkurduyime bu bolkkime, dja ngudda minj ngurriburrbun kore kahmenmenyime. \v 4 Birriwern bininj nawu bolkkime kabirrihni wanjh birridjalwarre, dja birrimarneborledmeng kore God. Bedda wanjh kabirridjawayhme ngarre kundulkarre kore God kakurduyime, wanjh bedda minj kabirrimang, dja mandjalkudji kore Jonah bimarnekurduyimerranj.” Wanjh kumekbe Jesus benbawong dja wam. \s1 Jesus yimeng, “Ngurrinahnarrimen Wardi Ngurriwarrebore Kunbuyikakenh.” \sr Matthew 16:5-12 \r (Mark 8:14-21) \p \v 5 Nawu Jesus nuye benbukkabukkani wanjh birridjowkkeng kore kurrula borledmikenh, dja birribengmidjdanj manbu kandidjawa minj birrikayi. \v 6 Kaluk Jesus benmarneyimeng, “Ngurrinahnarrimen! Wardi ngundibengwarrewon ngudberre nawu Pharisees dja Sadducees bu kabirriyolyolme ngudberre manbuyika kunwok, yiman kayime mannguklurlmikenh kore kunmayali ngudberre.” \v 7 Wanjh nawu benbukkabukkani birrimarneyimerrinj bu baleh menmenyimeng, dja birriyimeng, “Nungka kuhni yimeng bu ngarribengmidjdanj manme minj karrimkayi.” \v 8 Dja Jesus burrbuni bu bedda birrihyolyolmi wanjh bendjawam, “Aba, ngudda nawu minj kandiwernhwoybukwon! Njalekenh ngudda ngurrihyolyolme bu manme minj ngurrimkayi? \v 9 Dja yiddok ngurrihdjalmayaliyak munguyh? Ngurriburrbun manbu kunbidkudji kandidjawa kore karrbenworrkmiwong 5000 bininj? Mak ngurriburrbun bu ngudda ngurrihmoyhmangi yikahwi manme kore birrihbawoni manbu kumdolkkang kore kunbidkudji kandidjawa? \v 10 Mak ngurriburrbun manbu seven kandidjawa kore karrbenworrkmiwong 4000 bininj dja nawern baskets ngurrihdadahkendoy kore birribabawong? \v 11 Wanjh ngaye minj ngayolyolmeninj ngudberre manbu kandidjawakenh! Njalekenh ngudda minj ngurriburrbun? Ngaye ngahyime ngudberre bu ngurrinahnarrimen bedberre nawu Pharisees dja Sadducees kore kabirriyolyolme, wanjh yiman kayime mannguklurlmikenh.” \v 12 Wanjh kumekbe nawu benbukkabukkani nuye birriwohburrbom bu Jesus minj yolyolmeninj manbu kandidjawa kahnguklurlke dja nakka wanjh benhmarneyimi bu kabirrinahnarren bedberre nawu Pharisees dja Sadducees bu kabindibukkabukkan. \s1 Peter Bimulewam Jesus Bu nungka Nawu Christ \sr Matthew 16:13-20 \r (Mark 8:27-30; Luke 9:18-21) \p \v 13 Bu Jesus kumwam kore kunred ngarre Caesarea Philippi, wanjh bendjawam nawu benbukkabukkani nuye, yimeng, “Kaluk baleh bininj rowk kabirriyime bu ngayekenh, nawu Bininj Duninjh?” \v 14 Wanjh nawu benbukkabukkani birriyimeng, “Yikahwi kabirriyime ngudda wanjh John nawu kabenkodjdjuhke. Dja birribuyika kabirriyime ngudda wanjh Elijah, dja mak birribadbuyika kabirriyime ngudda Jeremiah, dja nuk kunubewu prophet nawu nabuyika. Kunekke kabirriyime ke.” \v 15 Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Dja ngudda, baleh ngurriyime yimankek ngaye nangale?” \v 16 Wanjh Simon Peter yimeng, “Ngudda wanjh Christ\f + \fr 16:16 \ft (Dja mak kore verse 20) “Christ” karohrok kunngeybuyika “Messiah”. \f*, ngudda Beywurd nuye God nawu kadjalmimbi munguyh.” \v 17 Wanjh Jesus yimeng, “Simon nawu beywurd nuye Jonah! God ngunmarnekurduyimeng kunmak, dja makka minj nangale bininj ngunbukkayi. Dja nakka djal Kornkumo ngardduk nawu heaven kahni, ngunbukkang bu ngaye nangale. \v 18 Wanjh ngaye ngeykurrme Peter, kore kamenmenyime ‘Kunwardde’. Kaluk kore kondah kunwardde ngaye ngamarnbun manbu ngarre yiwarrudj, kaluk manbu kundulkarre ngarre hell makka minj kangurdke. \v 19 Mak ngaye won nawu keys kore ngaleng ngarre God kawohrnan rowk. Ngudda yibenbalwokrayekwon bininj nawu kondah kurorre ba bu kabirriburrbun kore God nawu kahni heaven wanjh yingkihwokrayekwong bedberre kore kunmakkenh dja kore kunwarrekenh.” \v 20 Wanjh Jesus benwokrayekwong nawu nuye benbukkabukkani bu minj nangale kabirrimarneyime bu nungka nawu Christ. \s1 Jesus Yolyolmerrinj Bu Nungka Karrowenkenh \sr Matthew 16:21-28 \r (Mark 8:31—9:1; Luke 9:22-27) \p \v 21 Bu kunmekbe bolkyimi Jesus wanjh dedjingmey benbengdayhkeng nawu benbukkabukkani nuye bu nungka kare kore Jerusalem, kore nawu dabborrabbolk kabirrihwohrnan, mak nawu birrikihkimuk priests, dja mak nawu mankarre kabindihbukkabukkan, bu kabirridarrkidmang, dja kadjakbekkan kunwernkenh. Nungka mak benmarneyimeng bu birrimekbe bininj kabirribun karrowen, dja bu kunbarnangarra danjbik wanjh God kabirrolkkahywe kore kumidjbeh. \v 22 Wanjh Peter bimey Jesus dja binameng, wanjh bimarneyimeng bu yuwn kunukka kahyime. Dja yimeng, “Aba, burrkyak nawu yiwohrnan! Kuhni minj kakurduyimerran ngudda ke!” \v 23 Kaluk Jesus borledmeng, bimarneyimeng Peter, “Ngudda yiman Satan nawu namarnde duninjh, dja yiray, kanbawo! Ngudda yidjare kanhmirrkdabke dja yihburrbun yiman bininj kore kabirrihburrbun, dja minj yidjalburrbun njalehnjale nawu nuye God.” \p \v 24 Wanjh Jesus benmarneyimeng nuye benbukkabukkani rowk, “Bininj nawu kadjare nganmunkekadjung, wanjh nakka bawo njalehnjale nawu kahdjare, dja ngorrma manbu kundulk cross wanjh nganmunkekadju ngaye. \v 25 Mak bu ngudda ngurridjare bu ngurrikanjngehkerren, wanjh kunukka ngurridjalmalngdowe. Dja bu ngurrikanjkurrmerren kore ngundibun bu ngayekenh, wanjh kunukka ngurridjalmalngmimbimen. \v 26 Kaluk njale kunmak kabimarnekurduyimerran bininj nawu kamang njalehnjale rowk manbu kondah kurorrebeh bu kadjalmalngdowen? Yiddok bininj kabayahme nuye kunmalng ba bu kamalngdurndiwerren? \p \v 27 Ngaye nawu Bininj Duninjh ngamyawoyhdurndeng, ngardduk Kornkumo nuye kunmakmak dorrengh, dja angels warridj ngarrimre. Bu kunmekbe kabolkyimerran, ngaye wanjh ngabenbebbehwon bininj rowk nawu kahdjedjenyo bedberre kore kunmak birrikurduyimeninj. \v 28 Dja marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, yikahwi bininj nawu kondah kabirrihdi, nakka minj kabirribangmedowen dja kabirrinan werrk nawu Bininj Duninjh bu kamre kore kadjalwohrnan rowk.” \c 17 \s1 Jesus Kukbami Dja Birriwokdi Moses Dja Elijah. \sr Matthew 17:1-13 \r (Mark 9:2-13; Luke 9:28-36) \p \v 1 Bu six kunbarnangarra yimerranj, Jesus benkang Peter, James dja John, nawu James benedanginj, wanjh birriwam kore manwarddekuyeng birribidbom kore birridjalkudji birridi. \v 2 Kaluk kore kumirrk bedberre birrimekbe nawu benbukkabukkani, wanjh Jesus nuye kunburrk kukborledkerrinj; manbu kunkeb nuye mak kebwolkayindi yiman kundung, dja kunmadj nuye nakka madjbami yiman kore kahbolkwolkayindi. \v 3 Wanjh kundjalburrikudji bindinang Moses dja Elijah bu birrihwokdi Jesus. \p \v 4 Wanjh Peter bimarneyimeng Jesus, “Nawu Yiwohrnan, kunukka kamak bu ngad kondah karrihni. Dja bu ngudda yidjare, wanjh ngamarnbun danjbik kudjurle, wanjh nakudji nawu ngudda ke, nabuyika Moses nuye mak nabadbuyika Elijah nuye.” \v 5 Kaluk bu kunmekbe Peter wokdihwokdi, manbu kumhngolbami kunngol benbarrkbom. Wanjh kore kungolbeh kumwokdanj yimeng, “Nahni ngardduk Beywurd nawu nganjilngmak nuye dja ngamarnedjare warridj. Dja wanjh nungka ngurribekka!” \p \v 6 Kaluk nawu benbukkabukkani bu birriwokbekkang, bedda wanjh birriwernhkeleminj dja birridjalmankang kurorre, dja birridjalrorrenang kanjdji. \v 7 Dja Jesus benyikang wanjh benkarrmeng dja yimeng, “Ngurridolkka! Yuwn ngurrikele.” \v 8 Bu kunmekbe birridolkkang bedda birribolknang dja birridjalnang Jesus nakudji dingihdi. \p \v 9 Wanjh bu kunmekbe birrimhkolungi kuwarddebeh, Jesus benbengdayhkeng, “Yuwn nangale ngurrimarnemulewan kore ngurrinang dja ngaleng kandimulewan yerre bu God ngandolkkayhwe ngaye nawu Bininj Duninjh kore kumidjbeh.” \p \v 10 Wanjh nawu benbukkabukkani nuye birridjawam Jesus birriyimeng, “Njalekenh nawu mankarre kabindihbukkan kabirrihyime bu Elijah kamdokme werrk?” \v 11 Kaluk Jesus yimeng, “Bedda wanjh mandjad birriyimeng bu Elijah kamre dja kayawoyhmarnbun rowk kore warrewarreminj. \v 12 Dja ngaleng wanjh marneyime bu nawu Elijah ngokko kumwam, dja bedda minj birrikukburrknayi. Bedda birridjalkurduyimeng nuye kore birridjareni birrimarnekurduyimeninj. Wanjh bu kaluk kunmekbe rerrih wanjh karohrok bu nganmarnekurduyimerran ngaye nawu Bininj Duninjh bu ngadjakbekkan kore kubid bedberre.” \v 13 Wanjh kumekbe nawu benbukkabukkani nuye birrimayalibayhmeng bu Jesus bihyolyolmi Elijah, wanjh kunu benbengdayhkeng bu Johnkenh nawu Benkodjdjuhkeyi bininj. \s1 Jesus Bimarnbom Wurdyaw Nawu Namarnde Bikarrmeng \sr Matthew 17:14-21 \r (Mark 9:14-29; Luke 9:37-43a) \p \v 14 Bu Jesus dja benbukkabukkani nuye birrimdurndi kore bininj birriwern birrihmirnderri, wanjh nakudji bininj bimyikang Jesus dja boddanj kanjdji kore kumirrk nuye. \v 15 Dja yimeng, “Nawu Yiwohrnan, yikongibu ngardduk beywurd. Nungka kahkarrme kundjak kore kunkodjkulu, dja kahdjakbekkan kunkimuk, mak munguyh kahkukwarrhme kore kunak dja kore kukku. \v 16 Wanjh ngamkang kore nawu yibenbukkabukkan dja bedda minj birrimarnbuyi dja birribarabom.” \p \v 17 Wanjh Jesus yimeng, “A! Ngudda bininj minj kandiwernhwoybukwon. Yiddok munguyh ngaye karrihdjarrkni kondah kurorre? Dja kandinjilngwarrewon. Wanjh ngurrimka kondah kore ngaye.” \v 18 Kumekbe Jesus bimarneyimeng nawu namarnde ningihni kore wurdyaw. Wanjh nawu namarnde kumbebmeng, dja nawu wurdyaw djalmakminj kundjalmekbe rerrih. \p \v 19 Kaluk bu yerrekah nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang Jesus kore nakudji ningihni dja birridjawam, “Njalekenh bu ngad minj ngarribebkemeninj nawu namarnde?” \v 20 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngudda minj kandiwernhwoybukwoyi. Dja marneyime ngudberre bu woybukkih, bu kandiwoybukwon djal walakkih, bu djal kunyahwurdkenh kandiwernhwoybukwon, wanjh bonj, ngurrimarneyime manbu mandulum bu kahderrehme kumekbe kore kahdi dja karrangen kubuyika. Wanjh kunukka kadjalkurduyimerran bu kandiwernhwoybukwon. Wanjh minj mak ngurribarabun kore ngurriyime. \v 21 Nahni namarnde nawu bolkkime ngurribebkemeninj, wanjh bu ngurribawon manme ba bu ngurridi yiwarrudj kunkuyeng, wanjh kuhni bu ngurribebke nanihnjanu nawarre.” \s1 Jesus Yawoyhyolyolmerrinj Bu Karrowenkenh \sr Matthew 17:22-23 \r (Mark 9:30-32; Luke 9:43b-45) \p \v 22 Bu Jesus dja nawu benbukkabukkani nuye birrihmornnamerreni kore kubolkkimuk Galilee, wanjh nungka yimeng bedberre, “Bininj wanjh ngandikukweykan ngaye nawu Bininj Duninjh, dja ngandibidkenwon birriwarre bininj. \v 23 Wanjh bedda ngandibun, dja ngarrowen. Kaluk bu kunbarnangarra danjbik wanjh God nganyawoyhdolkkayhwe dja ngarrarrkiddi.” Wanjh bu kuninjkunu birribekkang nawu benbukkabukkani nuye bedda wanjh birriwernhnjilngwarreminj. \s1 Jesus Yolyolmeng Bu Tax Kabirrikarremulewankenh \sr Matthew 17:24-27 \p \v 24 Kumekbe bu Jesus dja bininj nawu benbukkabukkani nuye birrimwam kore kunred Capernaum, bininj nawu birrihmangi tax kore ngarre temple birrimyikang Peter. Dja birrimarneyimeng, “Yiddok nawu ngunhbukkabukkan ngudberre minj kahkarremulewan nawu tax nawu kunwardde ngarre temple?” \v 25 Wanjh Peter benwokmey, yimeng, “Yoh, nungka wanjh kahkarremulewan mahni manbu tax.” \p Bu bedda birrimdokmeng kured, Jesus bimyikang Peter dja bidjawam, bu yimeng, “Simon, ngudda baleh yiyime? Yiddok nawu kabirrihwohrnawohrnan kondah kurorre kabirrihni, yiddok bedda kabirrihmang nawu tax bedberre bebeywurd bedberre, dja mak bininj nawu birribubuyika?” \v 26 Wanjh Peter yimeng, “Nakka nawu birriredbubuyika kabirrihkarremulewan.” Wanjh Jesus yimeng, “Dja nawu bebeywurd bedberre nakka wanjh bedda minj kabirrikarremulewan. \v 27 Wanjh ngad minj karridjare bu karrbenwarrewon nawu bininj kabirrikukmang tax bolkkime. Wanjh yiray, yiyarldjuhke wakkidj kore manbokimuk, dja yimang nawu djenj kaluk bu kunmekbe yimang nakudji. Yirrangbarrkemen namekbe djenj, dja yinan kumekbe coin nakimukkenh. Wanjh yika namekbe coin ba bu yikarremulewan nawu tax, ngudda dja ngaye ngarrku.” \c 18 \s1 Nangale Bininj Nawu Nawernhkimuk Kore God Kawohrnan Rowk? \sr Matthew 18:1-6 \r (Mark 9:33-37; Luke 9:46-48) \p \v 1 Bu kunmekbe bolkyimi nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang Jesus dja birridjawam bu nangale kunubewu nawernhkimuk kore heaven. \v 2 Wanjh Jesus bikayhmeng wurdyaw nawu kumwam dja bikurrmeng bu danginj kore kumirrk bedberre nawu benbukkabukkani. \v 3 Dja yimeng, “Ngaye marneyime ngudberre, bu minj ngurriborledkerren dja ngurriyimerran yiman wurdwurd, wanjh ngudda minj ngurringimen kore heaven, kore God nawu King duninjh kawohrnan. \v 4 Bininj nawu minj kaburlumerren, dja kadjaldi yiman nahni wurdyaw, wanjh nakka nawernhkimuk duninjh kore God kawohrnan rowk.” \p \v 5 “Mak bu ngurrbenkimang nawu wurdwurd kore ngaye kunngeykenh, wanjh kunukka ngaye wanjh kimang ngudberre warridj. \v 6 Dja kunukka kadjalwarre duninjh bininj nawu kabibukkan nadjalkudji wurdyaw ngardduk bu kabalyime kunwarre. Nahni bininj nakka wanjh kamak bu kadjaldjuhmen kore kurrula, kaluk manwarddekimuk dorrengh kakomdukkayindi!” Kuhni bu Jesus yimeng bedberre. \s1 Njale Kanbukkan Bu Kunwarre Karrikurduyime? \sr Matthew 18:7-9 \r (Mark 9:42-48; Luke 17:1-2) \p \v 7 Wanjh Jesus yawoyhyimeng, “Wanjh kunwarre duninjh kabenmarnbun bininj bu kunwarre kabirribalyime. Wanjh mahni kunred bolkwowarreminj kunmekbekenh! Kunwarre wanjh kamre munguyh, dja bininj nawu kamkan kunwarre wanjh kunwarre duninjh kabimarnekurduyimerran nuye! \v 8 Mah, wanjh kandibekka! Bu kunbid dja kundenge ke ngunmarnbun bu kunwarre yiyime wanjh yidjobkemen dja yiburriwemen. Wardi bu yibidkudji, dja yirrengekudji, dja kunukka kadjalmak bu yiwe yikahwi kunburrkbeh ke ba bu yidarrkiddi munguyh. Dja bu yikarrmeninj bokenh kunbid dja bokenh kundenge dja yidjareniwirrinj yidjalwarreniwirrinj, wanjh kunukka God ngunkukburriwemeninj kore kunak manbu kadjalrung munguyh. \v 9 Mak bu kunmim ke ngunmarnbun kunwarre yiyime, wanjh yimimbebkerrimen, dja yidjalburriwe ke kunmim mankudji ba bu yirrarrkid munguyh munguyh. Dja bu yikarrme bokenh kunmim, dja yidjalwarre, ngunkukburriwe kore kunak ngarre hell.” Kuhni bu Jesus benmarneyimeng. \s1 Mayh Nawu Bengwabom \sr Matthew 18:10-14 \r (Luke 15:3-7) \p \v 10-11 Jesus yolyolmeng bedberre, dja yimeng, “Ngurrinahnarrimen. Ngudda yimankek ngurriyime nahni wurdwurd minj birrikuken. Wanjh bengdayhke ngudberre bedda kabindikarrme angels kore heaven kabirrihni nawu kabirrihkebnan God nawu Kornkumo ngardduk. \v 12 Mah, dja ngurrimenmenbekka. Bu bininj kakarrme 100 mayh nawu sheep, dja nakudji kabengmayahme, wanjh nungka kabenbawon nawu ninety nine kore kurrulum dja kare kayawan nadjalkudji nawu kukbengwabom. \v 13 Dja marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, bu kunmekbe kangalke nawu kukbengmayahmeng, wanjh kunukka nungka kanjilngmakmen dja minj kabenburrbun birribuyika mayh nawu birrihdarnhdi. \v 14 Wanjh kunmekbe rerrih kadjalrohrok nuye nawu Kornkumo ngudberre kore kahni heaven wanjh minj kadjare nawohkudji nayahwurd nuye kabalbengmayahme.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng. \s1 Bu Bininj Ngunmarnekurduyime Kunwarre \sr Matthew 18:15-20 \r (Luke 17:3) \p \v 15 Jesus yawoyhyimeng bedberre, “Bu nabuyika bininj nawu nganwoybukwon ngaye, ngunmarnekurduyime kunwarre, wanjh yiray yimarneyimen bu nakudji kahdi. Bu yiman nungka ngunbekkan, wanjh kunukka yibidyikarrmeng dja nungka kayimerran bu ngunedanginj bulkkidj duninjh. \v 16 Dja bu minj nungka ngunbekkan, yibenbeneka benebokenh dja mak wardi birridanjbik bininj nawu ngandidjarrkwoybukwon ngaye Jesus, dja ngurridjarrkray bu nguneyawoyhwokdi namekbe nawu ngundjalwarrewong, dja mak birrimekbe nawu ngurridjarrkre wanjh ngundibekkan. Ngurriburrbun kore kabimbuyindi, kayime, ‘Bu benebokenh dja nuk birridanjbik bininj kabirridjarrkmulewan bu birridarrkidnang, wanjh kunukka kunwoybuk kabirriyime.’ [Deuteronomy 19:15] \v 17 Dja bu ngundjaldahme ngudberre, wanjh ngurrbenmarneyimen birriwern nawu yiwarrudj bedberre warridj. Dja bu kabendahme nawu yiwarrudj bedberre bu minj kabenbekkan, wanjh ngurrimarneyime bu namekbe bininj kayimerranj yiman kayime nawu bininj kahmang tax, dja nuk yiman bininj nawu minj kabiwernhburrbun God duninjh. \p \v 18 Wanjh woybukkih duninjh marneyime ngudberre, bu ngudda ngurrikarremarnbun kondah kore kurorre, wanjh God nungka ngokko karremarnbom kore heaven. \v 19 Dja mak bengdayhke ngudberre kore kamenmenyime. Bu bininj bokenh kondah kurorre ngurrihni kabenewokmarnburren kore njalehnjalekenh bu yiwarrudj kabenedi, wanjh nawu Kornkumo ngardduk kahni kore heaven kabenbenedjalwon nawu njale kabenedjawan bu kabenedi yiwarrudj. \v 20 Kuhni bu djalwoybukkih yiman benebokenh mak yika birridanjbik bininj kabirrimre kabirridjarrkdi kore kunngey ngaye ngardduk, wanjh nakka ngaye dorrengh ngarrihdjarrkdi.” \s1 Bu Ngad Karribengmidjdarren Kore Jesus Nuye \sr Matthew 18:21-35 \p \v 21 Wanjh nawu Peter bimyikang Jesus dja bidjawam, “Nawu Yiwohrnan, baleh kab kayime ngaye ngarohrokme bu ngamarnebengmidjdan ngardduk nawu nganedanginj, bu nungka kunwarre nganmarnekurduyime ngardduk? Yiddok kamak ngamarnebengmidjdan nuye bu ngayime sevenkah?” \v 22 Wanjh Jesus yimeng, “Dja marneyime, minj mak kore seven bu yimarnebengmidjdan nuye dja kundjalwern ngarre, yiman seventy-seven. \v 23 Kandibekka. Ngurriburrbun kore God nawu kawohrnan rowk, wanjh yiman kayime nawu king nawu kondah kurorre kahni, nawu benmarneyimeng bu bolkyimerranj nawu birrihmarnedurrkmirri nawu bedmanwali birrikarremulewayi kore nungka benwoni. \v 24 Bu kunmekbe dedjingmey bu kurduyimeninj, wanjh bininj birrimyingimeng nakudji bininj nawu minj bikukwoyi nawern million dollars bu bikarremulewayi nawu king. \v 25 Wanjh namekbe bininj minj kukkarrmeninj nawern kunwardde bu bikarremulewayi nawu king. Wanjh nawu king benmarneyimeng nawu birribuyika bu nungka kabirrikukweykan mak ngalbininjkobeng nuye dja mak wurdwurd dorrengh nuye, dja mak njalehnjale nungka nuye rowk ba bu king kakukmang money nuye kore nawu bindikukbayahmengbeh nahni bininj dja namud dorrengh. \v 26 Wanjh nawu bininj bimarnebarddurrukkurlhdanj nuye, dja bimarnekongiburrinj nawu king, yimeng, ‘Kankongibu! Dja med! Kaluk karremulewan kunwardde rowk nawu minj kukwoyi!’ \v 27 Wanjh nawu king bikongibom namekbe bininj, bimarneyimeng bu minj kabikarremulewan, dja bidjalbawong bu wam. \p \v 28 Kaluk bu nahni bininj bebmeng kore king bibawong, wanjh bingalkeng nabadbuyika bininj nawu minj bikarremulewayi nungka nadjalyahwurd nawu kunwardde. Wanjh nungka biberlmey bikomdjuwimeninj, wanjh wernkih bimarneyimeng, ‘Kankarremulewa nawu ngudda minj kankukwoyi!’ \v 29 Kaluk nahni nabuyika bininj bimarnemankang kanjdji dja bimarnekongiburrinj nuye, bu bimarneyimeng, ‘Kankongibu dja kaluk karremulewan nawu kunwardde, minj nawu kukwoyi.’ \v 30 Kaluk nawu nayungkihni bininj nakka minj bibalkongibuyi nawu nabuyika. Dja nahni bininj nawu king bibawong, wanjh nungan benmarneyimeng djamun bu birrikurrmeng nabuyika bininj kore kahrurrkkendi prison wanjh bu kayakwon rowk kore kabikarremulewan wanjh kunukka kamak kabirrimunkewe kare.” \p \v 31 “Kaluk birribuyika bininj nawu birrimarnedurrkmirri king, bu birrinang baleh kurduyimerranj, wanjh bedda birrinjilngwarreminj. Dja birriwam birrimarnekarremulewam rowk nawu king. \v 32 Wanjh nawu king bikayhmeng namekbe nayungkihni bininj nawu kabihmarnedurrkmirri, dja mak bimarneyimeng, ‘Ngudda nawu yidjalwarreni bininj! Bu ngudda kanmarnekongiburrinj ngardduk wanjh ngaye marnebengmidjdanj ke kore minj kankarremulewayi, dja mak marneyimeng bu minj kanbalyawoyhkarremulewan. \v 33 Dja ngudda wanjh yidjalkongibuyi nawu namekbe bininj nawu ngunedjarrkdurrkmirri, bu yiman ngaye yiman kongibom ngudda!’ ” \p \v 34 “Wanjh nawu king yidduy duninjh dja bikurrmeng kahrurrkehrurrkkendi kore prison, ba bininj kabirribun nawu prison kabirridurrkmirri, kaluk bu nungka kayakwon rowk bu kabikarremulewan nawu minj bikarremulewayi.” \p \v 35 Dja Jesus benmarneyimeng, “Mah, ngudda wanjh ngurriburrkburrkbekka! Bu bininj nawu ngunedanginj ngunwarrewon, wanjh yidjalmarnebengmidjda kore kukange ke. Dja bu burrkyak, wanjh ngardduk Kornkumo kore heaven kahni, wanjh kakurduyime karohrok ke bu namekbe king nawu kondah kurorrebeh.” \c 19 \s1 Jesus Yolyolmeng Bu Nabininjkobeng Dja Ngalbininjkobeng Karribaworrenkenh \sr Matthew 19:1-12 \r (Mark 10:1-12) \p \v 1 Bu Jesus burnbom kore kuhni yolyohyolyolmi bedberre, wanjh nungka bolkbawong kore Galilee dja wam kore kunred ngarre Judea, kaluk kore borledmikenh ngarre Jordan mankabo. \v 2 Wanjh birrimirndewern bininj birrimunkemey dja wanjh nungka kumekbe benhmarnbuni nawu birridulkkihni. \p \v 3 Wanjh yikahwi Pharisees birrimyikang Jesus dja yimankek birrikowemeninj bu birrirohrokmeninj. Birriyimeng, “Yiddok kuhni kamak bu bininj kabibawon ngalbininjkobeng nuye bu nungan kadjare kare bu djal njalehnjalekenh?” \v 4 Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Ngudda wanjh ngurrinang kore djurra, bu kayime, ‘Bu kerrngehkenh duninjh God nawu marnbom yehyeng rowk, wanjh benbenemarnbom narangem dja ngaldaluk.’ [Genesis 1:27] \v 5 Wanjh God yimeng, ‘Bininj wanjh kabenbenebawon ngalbadjan dja kornkumo dja kare kabenemarren ngalbu ngalbininjkobeng nuye, wanjh kabenemarnburren bu beneburrkkudji.’ [Genesis 2:24] \v 6 Mak minj kabenemarnburren benebokenh, dja nakka kunburrk bokenh kabenemarnburren bu kabenekudjihmen. Wanjh God benbenemarnbom bu benekudjihminj, dja yuwn nangale bininj kabenbeneyarlarrke.” \p \v 7 Wanjh nawu Pharisees birriyimeng, “Dja njalekenh mak Moses kurrmeng kunwok bu bininj kabibawon nuye ngalbininjkobeng, wanjh kabidjalwon djurra nawu kabibawonkenh dja kabidjalmunkewe.” \v 8 Kaluk Jesus yimeng, “Moses yimeng kamak bu ngurrbenbawon nawu ngalbihbininjkobeng ngudberre bu kuhnikenh ngudda wanjh ngurrikangerayek bininj, dja ngudda minj ngurrimarrkmayi God nuye kunwok. Dja manbu ngurribaworrenkenh, makka minj kurduyimerrangimeninj bu kerrngehkenh duninjh. \v 9 Wanjh marneyime ngudberre, bu nangale nawu kabibawon ngalbininjkobeng nuye bu djal burudjang, dja kabibalmang ngalbuyika daluk wanjh kunukka kunwarre kakurduyime. Kaluk ngahli ngalbininjkobeng nawu bibawong, wanjh minj beneyuwirrinj nabuyika bininj.” \p \v 10 Wanjh nawu benbukkabukkani nuye birrimarneyimeng, “Bu kunmekbe kayimerran berrewoneng bu bininj dja dalukkenh, wanjh kunukka mak minj karrimarren munguyh!” \v 11 Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Kandibekka. Minj birriwern rowk kabirrimarrkmang mahni kunwok ngaye marneyime bolkkime, dja God benmarnbom bu yikahwi bininj kabirrimarrkmang. \v 12 Ngayime kakarrebuyika kore njalekenh nawu bininj minj kabindimang daluk. Yikahwi bininj bu kore birridanginjbeh, wanjh minj kabirrikarrme bu kabindibornan wurdwurd. Bedda wanjh birrimanembeywurdyak. Yikahwi nawu minj kabeneyo daluk, wanjh bininj bindimarnbom bu birriyimerranj. Dja mak birribuyika nawu minj kabirridjare bu daluk bindimang bu kuhnikenh kabirridjaldjare kabirrimarnedurrkmirri kore God kawohrnan rowk. Wanjh bininj nawu kadjare kamarrkmang maninjmanu kunwok manbu kabirrimarrenkenh, wanjh kamak, kadjalmarrkmang.” Kuhni bu Jesus benmarneyolyolmeng. \s1 Jesus Kabenkimang Wurdwurd \sr Matthew 19:13-15 \r (Mark 10:13-16; Luke 18:15-17) \p \v 13 Wanjh birriwern bindimkang wurdwurd bedberre kore Jesus ba kabidkurrmerren dja yiwarrudj karri bedberre. Kaluk nawu benbukkabukkani nuye wanjh bindidungi. \v 14 Dja wanjh Jesus yimeng, “Ngurrbenbawo nawu wurdwurd kabirrimre kore ngaye! Dja yuwn ngurrbendenghke. Kaluk wurdwurd wanjh kabirrihni kore God kawohrnan rowk, dja mak bininj warridj nawu kabirriyimerran yiman birrimekbe wurdwurd.” \v 15 Wanjh bu kunmekbe Jesus bidkurrmerrinj bedberre nawu wurdwurd, wanjh nungka kumekbe bolkbawong wam. \s1 Jesus Benyolyolmi Nawu Birrikuken Bininj \sr Matthew 19:16-30 \r (Mark 10:17-31; Luke 18:18-30) \p \v 16 Bininj nakudji bimyikang Jesus dja bidjawam, “Nawu kanhbukkabukkan, baleh kore kunmak ngakurduyimen bu ngamalngdarrkid bu munguyh munguyh?” \v 17 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Njalekenh kanhdjawan bu kunmakkenh? God nadjalkudji namak. Dja bu yidjare yirrarrkiddi munguyh, wanjh yidjalmarrkma kore mankarre God nuye kahyime.” \v 18 Kaluk nawu bininj yimeng, “Baleh manbu manngale mankarre?” Dja Jesus yimeng, “Ngudda minj nangale yibun yikukkurrme. Yuwn bu mak yimarnedjirdmang daluk ngalbu nuye nabuyika bininj. Yuwn bu mak yidjirdmang njalehnjale. Yuwn bu yibenmarnekurren birribuyika bininj. \v 19 Dja warridj yibenbenemarrkma ngalbadjan dja kornkumo ke, dja yimarnedjarenin nawu nguneredbo yiman kayime bu yingandeleng yimarnedjaremerren.” [Exodus 20:12; Leviticus 19:18] \p \v 20 Wanjh nawu nayawurrinj yimeng, “Ngaye ngamarrkmey rowk nahni njalehnjale. Dja balehwali mak ngakurduyime?” \v 21 Jesus yimeng, “Bu ngudda yidjare yimarnburren nawu nadjalmak bininj, wanjh yiray yiweykan njalehnjale nawu yihkarrme, mak nawu kunwardde wanjh yibenwo nawu birrimarladj. Bu kuhni ngudda yikurduyime, wanjh kunukka namakmak yikarrme kore heaven. Wanjh yerreh yimbalre wanjh ngaye kanmunkekadjung.” \v 22 Kaluk bu kunmekbe bekkang nawu nayawurrinj, nungka njilngwarreminj, dja nungka kaluk nakukenni. \p \v 23 Wanjh Jesus benmarneyimeng nuye benbukkabukkani, “Marneyime ngudberre woybukkih duninjh, kuhni wanjh kadjalkarrerayek nuye nawu nakuken bininj bu kangimen kubolkmak heaven kore God kawohrnan rowk. \v 24 Yoh, marneyime ngudberre kunukka mayh nakimuk nawu camel minj kangimen kore kahdangurrk manbu kururrk, bonj, dja burrkkimuk. Wanjh kadjalrohrok nawu nakuken bininj minj kangimen kore God nuye kubolkmak.” \v 25 Bu Jesus nuye benbukkabukkani kunmekbe birribekkang, wanjh bedda birrikangebarrhmeng dja birridjawam, “Bu kunmekbe, wanjh nangale nawu God kabingehke?” \v 26 Dja Jesus bennanganang, wanjh yimeng, “Kuhni wanjh bininj minj kabirrikurduyime, dja ngaleng God nadjalkudji bu kadjalkurduyime rowk kore njalehnjalekenh.” \p \v 27 Wanjh Peter bimarneyimeng Jesus, “Ngad ngarribawong njalehnjale dja ngudda ngundimunkekadjung. Wanjh ngad mak njale ngarrimang?” \v 28 Kaluk Jesus benmarneyimeng, “Ngaye marneyime bu woybukkih duninjh, kalukburrk bu yerrekah, bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngayerrkan kore throne ngardduk kore heaven, wanjh ngudda nawu ngaye kandihmunkekadjungi, wanjh ngurriyerrkan kore twelve thrones, dja ngurrbendjadmekenh nawu twelve kunmokukurr nawu Israel benkebmawahmeng. \v 29 Dja nawu birribabawong kurrambalk, dja bindibabawong nawu birridangerrinj, ngalbabadjan, kokornkumo, dja wurdwurd, mak kore kabirrihdurrkmirri farms, dja ngaye ngandimunkekadjuy, wanjh nakka bininj rowk kabirrimang nawern kore birribabawong, mak bedda kabirridjalmalngmimbi bu munguyh munguyh. \v 30 Dja birriwern nawu kabirridokmibuyhwerren bolkkime, nakka wanjh kabirrikukdurndeng yerre. Dja nawu birriwern nawu yerre kabirrihdi bolkkime, nakka wanjh kabirrikukdokme.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng. \c 20 \s1 Bu God Nungan Kandjalwon Kore Kadjare Kadberre Djal Burudjang \sr Matthew 20:1-16 \p \v 1 Jesus yolyolmeng yimeng, “Ngayolyolme kore God nuye kawohrnan rowk. Wanjh nakka yiman kayime bininj nawu kabolkkarrme nuye kunred. Kaluk kumkabelni nungka wam, benmey bininj ba kabirridurrkmirri kore vineyard nuye, kore manrakel manbu grapes kadjolengmen. \v 2 Kaluk namekbe bininj benmarneyimeng kabenkarremulewan birrimekbe bininj bu kabirridurrkmirri kunbarnangarrakudji. Bu nungka benmarnewokrayekwong kabenkarremulewan 100 dollars, dja benmunkeweng kore vineyard ba kabirridurrkmirri. \p \v 3 Kaluk yerrekah, bu nine o'clock yimerranj, wanjh namekbe bininj wam kore shops dja bennang birrimirndebuyika bininj kumekbe birrihdi, kaluk minj bedda birridurrkmirriwirrinj. \v 4 Wanjh benmarneyimeng, ‘Kab ngurrimray ngurridurrkmirrin kore ngaye ngardduk vineyard, wanjh kunukka karremulewan mandjad ngudberre.’ \v 5 Wanjh birriwam birrihdurrkmirri kore vineyard nuye namekbe bininj. Mak kunyawoyhkudji yawoyhwam bu twelve o'clock, dja mak three o'clock kunmekbe rerrih kurduyimeng. \v 6 Kaluk bu five o'clock yimerranj, wanjh yawoyhdurndi kore shops wanjh bennang birribadmirndebuyika bininj kumekbe birrihdi. Wanjh bendjawam, ‘Njalekenh ngudda ngurrihdi kondah barnangarrakuyeng dja minj njalekenh ngurridurrkmirri?’ \v 7 Kaluk bedda birrimarneyimeng, ‘Minj nangale nganwoyi kore ngarridurrkmirriwirrinj!’ Wanjh nawu bininj benmarneyimeng, ‘Mah, ngurrimray ngurridurrkmirri kore ngaye ngardduk vineyard.’ \p \v 8 Kaluk bu baldungyibmi, namekbe bininj nawu bolkkarrmi nuye kunred, wanjh bimarneyimeng nawu kabenhmarnewohrnan kore nawu kabirrihdurrkmirri, ‘Yibenkayhmen ba yibenkarremulewan. Wanjh yibendokmibuyhwemen werrk nawu birriyerre ngabenhmangi bininj, wanjh yerre yibenbalwon nawu birriyungkih bininj birridedjingmey.’ \p \v 9 Kaluk nawu birrihdurrkmirri kore benmey bu five o'clockni wanjh birrimey werrk bedberre kunwardde, kaluk birribebbehmey 100 dollars. \v 10 Mak bininj nawu kerrngehkenh duninjh benkimey birrimey kunwardde bedberre. Kaluk bedda yimankek birriyimeng nawernhkimuk kabenkukwon, dja burrkyakni. Bedda warridj birrimey money manbu kadjalkukrohrok nawu birriyerre bininj birrimey. \v 11 Kaluk bu birribebbehmenemey nawu kunwardde, bedda wanjh wokkihnayanayawkmi bu birrimarneyimi namekbe bininj nawu bolkkarrmi kunred manbu vineyard. \v 12 Wanjh bedda birriyimeng, ‘Birrimekbe bininj nawu birridurrkmirranginj bu nakudji hour. Dja ngudda yibenmarnekarremulewam kore karohrok yiman ngad nawu ngarridurrkmirranginj barnangarrakuyeng kore kurrungbang.’ \v 13 Dja nawu bininj nuyeni vineyard wanjh bimarneyimeng nawu nakudji bininj, ‘Nawu ngarrdabbolk, ngaye minj djirdmayi ngudda. Ngudda ngurriyimeng kamak ngurridurrkmirri bu ba bu ngurrimang kunbarnangarrakudji ngarre naninjnanu kunwardde. \v 14 Wanjh yima nawu kunwardde ke, dja yiray. Ngaye wanjh ngadjare ngabenwon bininj nawu yerre ngabenkimey nadjalkudjiwi kunwardde manbu karohrok rowk nawu kore ngudda kukwong. \v 15 Nakka ngarddukkih money, wanjh kamak bu ngabenkukwon money kore ngaye ngadjare. Dja yiddok yikirnwern bu ngadjare ngabenwon nawu birribuyika bininj?’” \p \v 16 Wanjh Jesus yimeng, “Kuhni ngamenmenyime kore ngayime. Birrimekbe bininj nawu bolkkime kabirrimre yerre, nakka wanjh kabirribalkukdokme. Dja nawu kabirrikukdokme bolkkime, nakka wanjh kabirrimre yerre duninjh.” \s1 Jesus Yolyolmerrinj Danjbikkah Bu Nungka Karrowenkenh \sr Matthew 20:17-19 \r (Mark 10:32-34; Luke 18:31-34) \p \v 17 Bu Jesus rengehrey bu bidbuni kore Jerusalem, wanjh nungka benmey nawu benbukkabukkani nuye dja benmarneyimeng manmolk, \v 18 “Ngad wanjh karrihbidbun kore Jerusalem. Dja ngaye nawu Bininj Duninjh wanjh ngandikukweykan kore nawu birrikimuk priests dja nawu kabindihbukkan mankarre, wanjh ngaye ngandidjadme ba bu ngandibun ngarrowen. \v 19 Kaluk ngandikukweykan kore bininj nawu minj Jews nawu ngandidjekmiwon dja ngandiwidjbihke whips dorrengh, wanjh ngandikukbarnname kore kundulk cross. Kaluk yerrekah bu kunbarnangarra danjbik, God wanjh nganyawoyhdolkkayhwe kore ngadjaldarrkiddi.” Kuhni bu Jesus yolyolmerrinj. \s1 Bu Nangale Kadjare Kabenmarnedokme Kore Jesus Nuye Bininj \sr Matthew 20:20-28 \r (Mark 10:35-45) \p \v 20 Wanjh ngalkudji daluk kumwam kore Jesus, dja nayayaw bokenh warridj birrimdjarrkwam. Nawu Zebedee benbenebornang benemekbe bininj, dja bedda wanjh Jesus benbenebukkabukkani. Ngalmekbe daluk boddanj kumirrk nuye Jesus dja bidjawam kore kakurduyime ngaleng ngarre. \v 21 Wanjh Jesus djawayhmeng, “Ngudda njale yidjare?” Kaluk ngaleng yimeng, “Bu yiwohrnan rowk yiman king duninjh, wanjh ngadjare nayayaw ngardduk kabeneni kumekbe kore kukun dja kudjakku ngudda ke.” \v 22 Dja Jesus benbenemarneyimeng, “Ngudda minj nguneburrbun kore njale kandihdjawayhme. Kaluk kundjak mandulmuk duninjh nganmarnebebme. Kuhni wanjh yiman kayime ngaye ngabongun maninjmanu kundjak kore banikkin ngardduk\x - \xo 20:22 \xt Mark 10:38\x*, dja yiddok ngunebongun warridj?” Wanjh nawu nayayaw beneyimeng, “Yoh, wanjh ngad nganebongun.” \v 23 Kaluk Jesus benbenemarneyimeng, “Ngudda wanjh woybukkih kaluk ngunebongun kore ngaye ngardduk banikkin. Dja minj ngayime bu nangale kani kore kukun dja kudjakku ngardduk. Makka minj ngayeman, dja nungan nawu Kornkumo ngardduk bu kayime kore kabenbenemarneyingkihbolkmarnbun.” \p \v 24 Wanjh nawu birrimirndebuyika ten nawu benbukkabukkani bu bindiwobekkang kunmekbe, bedda birriyidduy dja bindiduy nawu benedanginj. \v 25 Wanjh Jesus benkayhmeng, dja benmirndemornnameng dja benmarneyimeng, “Ngudda ngurriburrbun bu nawu kabirriwohrnawohrnan kore bininj nawu minj Jews, wanjh kabindidjurrkadjurrkkan nawu bininj bedberre. Mak nawu birrikihkimuk bininj nawu kabindiwohrankenh bedberre, wanjh kabirrikarrme kundulkarre bu kabindimarnewohrnan mardabbabba nawu bininj. \v 26 Wanjh yuwn ngudda kunmekbe ngurrikurduyime kore bedda kabirrihkurduyime. Dja kunbuyika ngudberre. Bu nangale ngudberre bu kadjare kakimukmen, wanjh kurrmerrimen bu kabenmarnedurrkmirri nawu ngurribuyika. \v 27 Mak nangale kadjare karrokmiwerren, wanjh nakka kurrmerrimen bu karrurrkmirri ngurribuyika, yiman slave rerrih. \v 28 Wanjh kunmekbe rerrih karohrok ngaye nawu Bininj Duninjh. Ngaye minj ngamrawinj bu birribuyika ngandimarnedurrkmirri. Dja ngamwam bu ngarrurrkmirri bedberre birribuyika dja mak ngakanjkurrmerren bu ngabenmarnekarremulewan kore ngabenbebke birriwern bininj.” Bu Jesus wanjh kuhni yolyolmerrinj. \s1 Jesus Benbenemarnbom Benebokenh Bininj Nawu Benemimbunjeni \sr Matthew 20:29-34 \r (Mark 10:46-52; Luke 18:35-43) \p \v 29 Bu Jesus dja benbukkabukkani nuye birribalhbolkbawoni kore kunred Jericho, bininj birrimirndewern duninjh birrimunkemey Jesus. \v 30 Wanjh bininj bokenh nawu benemimbunjeni benehni kore manbolh darnkih wanjh benewobekkang bu Jesus rengehrey benbeneyuhyurrhkeyi, wanjh bedda benekayhmeng, “Nawu Yiwohrnan, ngudda beywurd nuye David, kanbenekongibu ngarrewoneng!” \v 31 Kaluk nawu birriwern bininj bindidungi dja bindimarneyimeng bu kabenengurdme kabenehkayhme, dja bedda benekayhmi bu wernkih duninjh, “Nawu Yiwohrnan, beywurd nuye David, kanbenekongibu ngarrewoneng!” \v 32 Jesus wanjh benbenebekkang dja danginj wanjh benbenemarneyimeng, “Baleh ngunedjare ngakurduyime ngurrewoneng?” \v 33 Kaluk bedda beneyimeng, “Nawu Yiwohrnan, ngad nganedjare nganebolknan.” \v 34 Wanjh Jesus benbenekongibom benemekbe bininj bokenh dja benbenemimkarrmeng. Wanjh kundjalmekbe rerrih bedda benebolknang bu kamak rowk. Wanjh kumekbe benemunkemey Jesus. \c 21 \s1 Bininj Birriburlumeng Jesus Bu Ngimeng Kore Jerusalem. \sr Matthew 21:1-11 \r (Mark 11:1-11; Luke 19:28-38; John 12:12-19) \p \v 1 Bu Jesus dja nawu benbukkabukkani nuye birrihbebmi darnkih kore Jerusalem, bedda wanjh birriwohdanginj kore kunred Bethphage kaluk kore kurrulum kabolkngeyyo Olives. Wanjh kumekbebeh Jesus benbenemunkeweng benebokenh nawu benbenebukkabukkani nuye. \v 2 Dja benbenemarneyimeng, “Nguneray kore kurrurrkwern, dja bu ngunengimen, kumekbe ngurrbenbenengalke donkey bokenh, kaluk ngalbadjan dja yaw kore kabenehdukkayindi. Wanjh ngurrbenbeneyerrkkemen dja ngurrbenbenemka kore ngaye. \v 3 Dja bu nangale ngundjawan ngurrewoneng bu njalekenh ngurrbenbenehkan nawu donkeys, wanjh nguneyimen bu nawu kawohrnan kadjare berrewoneng, kaluk nungka ngunyimunkewe werrkwerrk.” \p \v 4 Kuhni kurduyimerranj ba bu kore God wokkurrmerrinj makka wanjh woybukkenhdanj bu kore prophet yimeng, \v 5 “Ngurrbenmarnemulewa bininj nawu kabirrihni kunbolk Zion, ‘Ngurrina! Nahni king nawu kawohrnan ngudberre kamhre ngunhyikan ngudberre. Kaluk nungka minj nabang, dja kamhmorneni kore donkey, nawu mayh yaw.’” [Zechariah 9:9] \p \v 6 Wanjh nawu benbenebukkabukkani benewam benekurduyimi kore Jesus benbenemarneyimeng. \v 7 Benekang donkey dja mak yaw ngalengngarre, dja benebarrkbom kunmadjwi bedberre, dja Jesus mornedanginj. \v 8 Kaluk birridjalmirndewern bininj birriyerrkkerrinj kunmadj nakuyeng bedberre dja birrikurrmi kore manbolh. Birribuyika wanjh birridulkdadjkeng manyende dja birrikurrmeng birribolkbarrkbom manbu manbolh. \v 9 Birridjalwern wanjh birrimarnedokmi, dja yikahwi birrimirndewam birrimunkekadjungi, wanjh birrikayhmirey, bu birriyimi, “Mah, karriyime Hosanna\f + \fr 21:9 \ft “Hosannah” kamenyime “Kanngehkemen”.\f* nuye nahni nawu Beywurd nuye David! Nahni nawu kamhre kore kunngey nuye nawu Kawohrnan Rowk, wanjh nakka God bidjalkurduyime kunmak rowk! Karriyimen Hosanna God nuye nawu kaddum kahni!” [Psalm 118:26] \p \v 10 Bu Jesus ngimeng kore Jerusalem, wanjh bininj rowk nawu birrihni birrikangebarrhmeng dja birridjawarreni, “Nangale nakka bininj?” \v 11 Dja birriwern bindiwokmangi bu birriyimi, “Nahni wanjh Jesus, nawu prophet nakang Nazareth kore kubolkkimuk Galilee.” \s1 Jesus Benburriweng Yikahwi Bininj Kore Templebeh. \sr Matthew 21:12-17 \r (Mark 11:15-19; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 12 Wanjh Jesus djalwohngimeng kore Temple kuberrkkah, dja benburriweng bininj nawu birriweykani dja birribayahmi kumekbe. Nungka wanjh benmarnewayhkeng manbalabala bedberre bininj nawu money birriweykani, dja mak bininj nawu birriweykani dorddorok mayh. \v 13 Nungka yimeng, “Kabimbuyindi kore kayime, ‘Ngaye kunrurrk ngardduk, makka kunrurrk yiwarrudjkenh,’ dja ngudda ngaleng ngurrimarnbom yiman kunwardderurrk kore ngudda nawu ngurrihdjirdmahdjirdmang ngurrihni.” [Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11] \p \v 14 Wanjh birriwern bininj nawu birrimimbunje, dja mak nawu birribirlni, wanjh birriwam kore Jesus bu dingihdi kore Temple, dja Jesus benmarnbuni rowk. \v 15 Dja nawu birrikihkimuk priests dja nawu bindibukkabukkani mankarre bedberre birrikurdunani kunmak rowk kore Jesus kurduyimi, dja mak bindibekkang kore wurdwurd birrikayhmi kore Temple, dja birriyimi, “Hosanna nuye Beywurd nuye David!”. Wanjh bedda birriyiddungi. \v 16 Birridjawam Jesus, birriyimeng, “Yiddok ngudda yibenbekkan nahni wurdwurd bu ngundimulewan ngudda?” Wanjh Jesus benwokmey yimeng, “Yoh. Dja yiddok minj ngurribimngeybuyi kore kabimbuyindi, kayime, ‘Ngudda God yibenmarnbun wurdwurd bu ngundidjalburluburlume.’” [Psalm 8:2] \v 17 Wanjh Jesus benbawong, bolkbawong Jerusalem dja wam kore kubolkyahwurd Bethany, dja yonginj kunkakkuyeng kumekbe. \s1 Jesus Dulkwarrewong Manbu Fig Kundulk. \sr 21:18-22 \r (Mark 11:12-14,20-24) \p \v 18 Bu malaywibuyikani, bu dungbebmi, wanjh Jesus yawoyhdurndeyi kore Jerusalem. Nungka wanjh marrwedoweni. \v 19 Wohrnang wanjh nang manbu fig kundulk darnkih kore manbolh. Wanjh darnhwam, dja burrkyak, minj karrmeninj manme manbu figs, dja djal kunmalaworrwi djahdjaldi. Wanjh Jesus yimeng, “Ngayime bu minj yiyawoyhkarrme manme kamkukbarndangen munguyh.” Wanjh kundjalburrikudji mahni kundulk wanjh dulkdoweng, darlehminj rowk. \v 20 Dja bu nawu benbukkabukkani birrinang kore kurduyimerranj, wanjh birrikangebarrhmeng, dja birridjawam Jesus, “Djal werrkwerrkni duninjh kundulk dulkdarlehminj, dja nuk baleh yikurduyimeng?” \v 21 Jesus benwokmey, yimeng, “Ngaye marneyime djal kunwoybuk duninjh, ngudda bu kandiwernhwoybukwon, dja minj ngurrikewkme, ngudda warridj ngurrikurduyime kundulkarre dorrengh, yiman ngaye ngamarneyimeng mahni kundulk. Ngudda warridj ngurrimarneyime maninjmanu mandulmuk mankimuk, ‘Mah! Yiray, yikukburriwerrimen kore kurrula!’ Dja kakurduyimerran ngudberre. \v 22 Bu kandiwoybukwon, wanjh ngurridjalmang njalehnjale kore ngurridjawadjawan kore ngurridi yiwarrudj.” Kuhni wanjh Jesus benmarneyimeng. \s1 Balehbeh Jesus Kundulkarre? \sr Matthew 21:23-27 \r (Mark 11:27-33; Luke 20:1-8) \p \v 23 Kaluk bu nungka Jesus benbukkabukkani bininj kore kunrurrk manbu temple, wanjh nawu birrikihkimuk priest dja mak dabborrabbolk birrikihkimuk, wanjh birrimarnebebmeng. Dja birridjawayhmeng Jesus, “Ngudda kanmarneyimen ngadberre balehbeh ngudda yiwohrnan bu kuhni yarrkka yihkurduyime, dja nangale ngunmarnbom bu kuhni yihwohrnan?” \v 24 Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Ngaye mak wohdjawan ngudberre bu kundjalkudji, kaluk bu kandimarneyimen, wanjh ngaye mak marneyime kore ngudda kandidjawan. \v 25 Bu John benkukdjuhkeyi, yiddok ngurriyime nungka nuye kaddumbeh dja nuk ngurriyime bininjbeh?” Wanjh bedman birrihdjawarreni, birriyimerrinj, “Bu karriyime, heavenbeh, wanjh kunu nungka kayime, ‘Wanjh njalekenh ngudda minj ngurriwoybukwoyi?’ \v 26 Dja bu karriyime, ‘Bininjbeh’, wanjh kunu karrikele, bu birriwern rowk ngad bininj nawu Israel kankebmawahmeng, dja bedda kabirriyime bu woybukkih John nakka wanjh prophetni.” \v 27 Wanjh kunu birriwokmey Jesus, birriyimeng, “Ngad ngarriwakwan bu balehbeh John benhkukdjuhkeyi.” Wanjh Jesus yimeng bedberre, “Wanjh ngaye minj mak marneyime ngudberre bu balehbeh ngaye ngawohrnan bu kuhni yarrkka ngahkurduyime.” \s1 Jesus Bendjawam Nangale Kabiwokmarrkmang God Bu Woybukkih? \sr Matthew 21:28-32 \p \v 28 Jesus yolyolmeng bedberre. Yimeng, “Mah, kandibekka dja kandimarneyime kore baleh ngurriyime. Nakudji bininj benbenebornang bininj bokenh. Wanjh kunkudjikenh bimarneyimeng nawu nawernwarre, yimeng, ‘Korlonj, yiray kanmarnedurrkmirri kore vineyard bolkkime’. \v 29 Nahni beywurd nuye yimeng, ‘Ngawarnyak!’ Kaluk yerrekah, wanjh mayaliborledmeng, dja wam durrkmirri. \v 30 Dja nawu kornkumo wam bidjawam nawu nawalawalak bu nungka kahdurrkmirri, dja nahni beywurd yimeng, ‘Mah, Ngabba. Wanjh ngare.’ Dja med, nungka minj rawinj bu durrkmirrangimeninj.” \v 31 Wanjh Jesus bendjawam, “Nangale bininj biwokmarrkmey kornkumo benewoneng?” Wanjh birriyimeng, “Nawu nawernwarre.” Wanjh Jesus benbengdayhkeng, yimeng, “Woybukkih marneyime ngudberre. Bininj nawu tax kabirrikukmang, dja birridjalwarre daluk, wanjh bedda kabirringime werrk kore God kawohrnan, dja ngudda wanjh yerre. \v 32 Bu kuninjkunukenh, John bebmeng ngudberre dja ngunbukkang kunmakkenh, dja ngurridjalwokweng nuye. Dja nawu birriwarre bininj dja daluk birriwoybukwong John. Ngudda ngurrbennang warridj, dja minj ngaleng ngurrimayaliborledmeninj kore kunwarrekenh bu ngurriwoybukwoyi.” Kuhni bu Jesus benmarneyimeng. \s1 Jesus Yolyolmerrinj Kore Manbu Parable \sr Matthew 21:33-46 \r (Mark 12:1-12; Luke 20:9-19) \p \v 33 Wanjh Jesus yimeng, “Kandibekka, dja ngaye ngayolyolme manih manbuyika parable manbu kunwarlkkaykenh kunwok. Nakudji bininj nawu karrmi kunbolk, wanjh dudji manrakel manwern kore kabbal nuye, dja marnbom fence mankimuk, bolkkaruy kudjorlok kore bininj birrimelmi manbu grapes, dja mak marnbom kunrurrk kunkuyeng ba bininj kabarndi kabolknahnan kaddumbeh. Bonj. Wanjh benkurrmeng bininj bu birrimarnedurrkmirri kore birribolknahnani nuye ba bu birrikarremulewayi. Wanjh nungka wam kubolkbuyika, kaluk kunkuyeng bu ningihni. \v 34 Kaluk bu darnkih ngarre manme kadjolengmen, wanjh namekbe bininj benmunkeweng birridanjbik nawu birrimarnedurrkmirri, ba birrimayi manme mandjoleng manbu manrakelbeh. \v 35 Dja bedda nawu birribolknahnani wanjh bindidarrkidmey. Nakudji birriwidjbihkeng, nabuyika wanjh birribom doweng, dja nawu nabadbuyika birridongi kunwarddewi. \v 36 Wanjh nawu wohrnawohrnani benmunkeweng birribuyika bininj nuye ba bu birrimoyhmayi manbu mandjoleng, dja birriwern. Dja bonj, birriwarre bininj wanjh bindibom bedda warridj. \p \v 37 Bonj. Kaluk yerreh duninjh, wanjh nawu wohrnawohrnani bimunkeweng nuye beywurd nuye. Nungka burrbuni bu yimerrinj, ‘Woybukkih, bedda birriwarre bininj wanjh kabirriwokmarrkmang ngaye ngardduk beywurd duninjh.’ \v 38 Dja birrimekbe bininj nawu birrihmarnenahnani kabbal bu birrinang nawu beywurd, wanjh kunu birrihdjawarreni, kaluk birriyimeng, ‘Nanih nawu wanjh beywurd, kaluk kamang maninjmanu kabbal bu nuye kornkumo karrowen. Wardi karribu ba ngadman karrimang nawu nuyeniwirrinj.’ \v 39 Wanjh bedda birridarrkidmey, birrikukburriweng kuberrkkah kore manrakel kahdudjihdudjindi, wanjh kumekbe birribom birrikukkurrmeng. \v 40 Kaluk baleh kabenmarnekurduyime nahni nawu nuye kabbal bu kabenmarnebebme?” \p \v 41 Wanjh nawu birribekkani Jesus birriyimeng, “Nungka kabenbularrbun rowk nawu birriwarre duninjh bininj. Dja mak birribuyika kabenwon manmekbe kabbal kore manrakel kahdudjindi ba kabirriwon mandjoleng bu kadjolengmarnburren.” \p \v 42 Wanjh Jesus yimeng, “Bolkkime wanjh kunbuyika marneyime bu ngayolyolmerren. Yiddok ngurribimnayi kunwok kore kawokbimbuyindi kore God nuye kunwok bu kayime, ‘Yikahwi bininj birrirurrkmarnbuni, birriwarreweng mankudji manbu kunwarddekimuk, wanjh mandjalmekbe manbu kaluk yimerranj bu manwernhkuken kawernhdokme dja birrikurrmeng kore kaddum kururrk. Nawu Kawohrnan rowk kuhni kurduyimeng, dja karridjalburlume nuye bu karrikurdunang.’ [Psalm 118:22-23]. \v 43 Mah, dja marneyime ngudberre, bu kunmekbekenh wanjh God kabenbawon birribuyika bininj ba bu kabirrimngimen kore nungka kawohrnan rowk. Ngudda bonj, minj ngurriyawoyhbolkkarrme. Nungka kabenwon bininj nawu kabirribolkmarnbun ba kadjolengmen. \v 44 Dja maninjmanu kunwardde ngayolyolmeng, wanjh bininj nawu kabirrimankan kore manmekbe kunwardde, wanjh kabenkukdjalkdjalkmang, dja bu kunwardde ngalengman kamankan bininj kabenngerrehme, wanjh kabenkukdjubulhme duninjh.” Kuhni Jesus benmarneyimeng. \p \v 45 Dja bu kuhni birribekkang bininj nawu birrikihkimuk priest, dja nawu Pharisees, wanjh birriburrbom bu Jesus bedda benyolyolmeng. \v 46 Wanjh birribolkyawani birridjareni birriberlmayi bu kundjalmekbe rerrih, dja birribawong, bu kunmekbekenh kunu bindikengemeng bininj rowk nawu birriyimi bu Jesus nungka prophetni. \c 22 \s1 Jesus Yolyolmi Mulil Manbu God Kadjare Kankimang \sr Matthew 22:1-14 \r (Luke 14:15-24) \p \v 1 Kaluk Jesus yawoyhyolyolmeng bedberre kore parable manbu kunwok menwarlkkayindi. Nungka yimeng, \v 2 “Kandibekka. Ngaye ngayolyolme ba ngundibukkan. Kore God kawohrnan rowk, wanjh nakka yiman kayime king nawu manme yingkihkurrmeng manwern, kaluk beywurd kabimulilmang bu daluk kabenemarren. \v 3 Wanjh ngokko benkimey birriwern bininj bu kabirrimre kore mulil manbu kabenemarrenkenh. Kaluk bu kunmekbe manbu manme yingkihyoy, nungka wanjh benmunkeweng nawu kabirrihmarnedurrkmirri bu kabindikayhme birrimekbe bininj. Dja nawu bininj minj birridjareniwirrinj bu birrimrawinj. \p \v 4 Wanjh nawu king benmunkeweng birribuyika nawu kabirrihdurrkmirri nuye, dja benmarneyimeng, ‘Ngurrbenmarneyimen birrimekbe nawu ngabenkimey bu manme ngokko kahyingkihyo. Ngabom bulikki dja yaw bulikki nawu burrkkimuk, mak njalehnjale nawu ngokko kahyingkihyo. Dja birrimray kore mulil. Mah, ngurrbenmarneyimen.’ \v 5 Kaluk nawu bininj minj bindimarrkmayinj nawu king kabirrimarnedurrkmirri dja birribalwam kunbubuyika birribalhdurrkmirri bedman. Yikahwi nawu birriwam birribalhdurrkmirri kore kabbal bedberre, dja birribuyika nawu nakka birribalwam kunbuyika birribalhdurrkmirri. \v 6 Dja nawu birribuyika nakka bindidarrkidmey nawu birrimarrkinjwam, wanjh kunmekbe bindidungi, bindibom dja bindikukkurrmeng. \p \v 7 Wanjh nawu king wernhyidduy bu bekkang bindibom nawu benmunkeweng, wanjh benmunkeweng nuye soldiers ba bedmanwali bindibuni nawu birriwarre bininj, dja bindimarnerurrkwurlhkeng bedberre rowk kore birriyoy. \v 8 Kaluk bu yerrekah, nawu king yimeng bedberre nawu kabirrimarnedurrkmirri, ‘Mah, manbu manme wanjh ngokko kayingkihyo, dja ngabenkimey birrimekbe bininj, wanjh bedda birridjalwarreni. \v 9 Dja wanjh ngurriray kore manbolh, kaluk kore kurrihdirrid, kumekbe ngurrbenkima nawu ngurrbenngalke djal birringale bu kabirrimre kabirringun kore mulil manbu kabenemarrenkenh.’ \v 10 Wanjh nawu kabirrihdurrkmirri nuye nawu king birriwam bindikimangi nawu bindinani kore manbolh birrihdi, nawu birriwarreni dja nawu birrimakni bininj rowk. Wanjh birrimirndengimeng kore kururrkkimuk, wanjh nakka bininj birribarlmeng. \p \v 11 Kaluk nawu king bu kumngimeng benhnani nawu bininj birrihmirnderri, wanjh kumekbe binang nakudji bininj nawu minj djongbuyindiwirrinj ngalengngarre kunmadj kabenemarrenkenh. \v 12 Wanjh nawu king bimarneyimeng, ‘Nawu ngarrdabbolk, kaluk baleh ngudda yimngimeng kondah? Ngudda minj yidjongbuyindi kunmadj manbu ngalengngarre kabenemarrenkenh’ Dja nawu bininj minj baleh mak yimeninj. \v 13 Wanjh nawu king benmarneyimeng nawu kabirrihdurrkmirri, ‘Ngurriberldukka nanihnjanu bininj, dja ngurridengedukka. Dja ngurrikukburriwemen kuberrk kore kubolkmunun, kore bininj kabirrinalkbun dja mak kabirriyidmebayerren bu kabirridjakbekkan.’ Kuhni yimeng nawu king.” \p \v 14 Wanjh Jesus yawoyhyimeng, “God kabenkimang birriwern bininj, dja nakka birridjalmirndeyahwurd bu kabendjarrngbun.” \s1 Bu Karrikarremulewan Government \sr Matthew 22:15-22 \r (Mark 12:13-17; Luke 20:20-26) \p \v 15 Wanjh nawu Pharisees birribolkbawong kumekbe dja birriwam birrihkarremarnbuni kore birrikowemeninj Jesus bu yimeninj kunwarre. \v 16 Wanjh bedda bindimunkeweng nawu bedberrekih bindibukkabukkani dja yikahwi bininj nawu birringeyyoy Herodians. Wanjh birrimarneyimeng Jesus, “Nawu kanhbukkabukkan, ngad ngarriburrbun bu ngudda yiwoybuk bininj dja mak yibenhbukkan kunwoybuk dorrengh kore God kadjare bininj kabirrikurduyime. Dja minj yimayaliborledme bu bininj ngundidjurrkwon, dja minj yinjilngwarre bu bedda birrikihkimuk. \v 17 Wanjh kunu kanmarneyimen ngadberre kore ngudda yihburrbun. Yiddok kamak bu ngarrikarremulewan Caesar dja kunubewu burrkyak?” \p \v 18 Dja Jesus ngokko benmayaliburrbuni bu kunwarre birridjareni, wanjh yimeng, “Ngudda nawu munguyh ngurrikurrehkurren! Njalekenh kandirohrokme yimankek ngudda kandidarrkidmang? \v 19 Wanjh kandibukka coin nawu ngurrihkarremulewan tax.” Dja wanjh birrikang nawu coin. \v 20 Wanjh Jesus djawayhmeng, “Kaluk nangale kahbimdi dja kahngeydi kore coin?” \v 21 Bedda birriyimeng, “Caesar nuye.” Wanjh Jesus yimeng bedberre, “Wanjh ngurriwo Caesar njalehnjale nawu Caesar nuye, dja njalehnjale nawu God nuye, wanjh ngurriwo God.” \p \v 22 Kaluk nawu bininj bu kunmekbe birribekkang kore Jesus yimeng, bedda birrikangebarrhmeng wanjh birribawong birriwam. \s1 Yiddok Karridolkkan Kore Kundowikenh? \sr Matthew 22:23-33 \r (Mark 12:18-27; Luke 20:27-40) \p \v 23 Bu kunmekbe kunbarnangarra rerrih, yikahwi Sadducees birrimyikang Jesus dja birridjawam. Kaluk nawu Sadducees birriwoybukwoni bu bininj minj kabirriyawoyhdolkan kore kumidjbeh. \v 24 Dja birriyimeng, “Nawu Kanhbukkabukkan, Moses yimeng bu bininj kakarrme daluk wanjh karrowen bu manembeywurdyak, wanjh nawu benedanginj namekbe wanjh kabenemarren kabibalkamarrdjukun nuye, ba bu kabalmarneyawbornan wurdyaw nuye bininj nawu doweng. \v 25 Mah, dja baleh ngudda yiyime. Kunkudjikenh kumekbe birrihdi seven nawu birridanginj. Kaluk nayungki nawu daluk mey wanjh nungka doweng. Dja mak manembeywurdyakni minj wurdyawbornayi. Kaluk nawu nungka benedanginj bikamarrdjukunmey ngalmekbe daluk. \v 26 Wanjh namekbe bininj nawu bikamarrdjukunmey ngalbu daluk wanjh nakka mak doweng. Mak kunkudjiwi kurduyimerranj bedberre birrimekbe nawu birridangerrinj bu birridowerrinj rowk. \v 27 Yerre wanjh daluk wali baldoweng. \v 28 Kaluk bu God kabenyawoyhdolkayhwe bininj kore kumidjbeh, kaluk baleh nawu bininj ngalbininjkobeng duninjh nuye?” \p \v 29 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda yiddok minj ngurrikodjkulubayhme bu kunmekbekenh ngudda minj ngurribimnan kore baleh kahyime, dja mak minj ngurriburrbun manbu God nuye kundulkarre. \v 30 Kaluk bu bininj kabirrimyawoyhdolkkan kore kumidjbeh, bedda minj kabirrimarren. Dja kabirriyimerran yiman angels kore heaven kabirrini. \p \v 31 Dja kore bininj kabirrimdolkkarren kore kumidjbeh, yiddok minj ngurrimbimnayi kore djurra bu nakka God ngudda ngunhmarneyimi ngudberre bu yimeng, \v 32 ‘Ngaye nawu God nuye Abraham, nawu God nuye Isaac, dja nawu God nuye Jacob.’ [Exodus 3:6] Nungka minj God bedberre nawu birridowerrinj dja nakka God bedberre nawu kabirrihdarrkiddi.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng bedberre. \p \v 33 Wanjh bininj birriwern rowk nawu birribekkang kore Jesus yolyolmeng, wanjh birrikangebarrhmeng. \s1 Manbu Mankarrekuken Duninjh \sr Matthew 22:34-40 \r (Mark 12:28-34; Luke 10:25-28) \p \v 34 Wanjh nawu Pharisees birriburrbom nawu Sadducees minj birridangwerrimeninj Jesus dja nungka burrbuni bu benwokdurndiweyi, wanjh birrimekbe Pharisees birrimornnamerrinj Jesus dorrengh bu birridjawayi. \v 35 Wanjh nakudji Pharisee burrbuni rowk kore mankarre nuye Moses, wanjh nungka bidjawam Jesus bu birohrokmeng, yimeng, \v 36 “Nawu kanhbukkabukkan, baleh manbu mankarre manwernhkarrekuken duninjh?” \p \v 37 Jesus biwokmey, yimeng, “Ngurrimarnedjarenin nawu Kawohrnan Rowk nawu ngudberre God, bu kunkange ngudberre dorrengh, kunmalng dorrengh, dja kunmayali dorrengh. [Deuteronomy 6:5] \v 38 Mahni wanjh manmekbe manyungkih dja manwernhkarrekuken duninjh. \v 39 Dja mak manbadkarrebuyika manbu karohrok yiman manyungkih, bu kayime, ‘Yimarnedjarenin nawu nguneredbo bininj, karohrok yiman kayime yingandeleng yimarnedjaremerren.’ [Leviticus 19:18] \v 40 Manmekbe bokenh makka mankarrekihkimuk. Manbubuyika mankarre manbu nuye Moses bimbom dja mak nawu kore prophets korroko birribimbuni, makka mankarrekilehkilelk.” \s1 Jesus Bendjawam Pharisees Bu Kuhnikenh David Nuye Beywurd. \sr Matthew 22:41-46 \r (Mark 12:35-37; Luke 20:41-44) \p \v 41 Bu kunmekbe nawu Pharisees birrimornnamerrinj, wanjh Jesus bendjawam, yimeng, \v 42 “Ngudda baleh ngurriyime bu namekbe Messiah?\f + \fr 22:42 \ft “Messiah” kangeyrohrok “nawu Christ”.\f* Dja nangale bibornang?” Wanjh bedda birriyimeng, “Nungka Messiah, nakka wanjh nawu Beywurd nuye David.” \v 43 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Mah. Dja njalekenh nawu Namalngmakkaykenh bimarneyimeng David bu kabingeybun nawu Messiah ‘Nawu Kawohrnan’ kore kabimbuyindi, \v 44 ‘Nawu Kawohrnan Rowk bimarneyimeng nawu ngardduk kawohrnan, “Yiyerrka kore ngaye ngardduk kukun dja yimadbun, kaluk ngaye ngabenkurrme nawu ngundiwidnan kanjdji kore kurrenge ke.” ’ [Psalm 110:1] \v 45 Bu David kabingeybun nawu Christ ‘Nawu Kawohrnan’ dja kunukka mak baleh nawu Christ bu djal beywurd nuye David?” Kuhni Jesus bendjawam. \v 46 Wanjh minj nangale mak biwokdurndiwemeninj Jesus bu biwokmayi, kaluk yerrekah bu kunmekbe kunbarnangarrani minj nangale kelebukniwirrinj bu biyawoyhdjawayi. \c 23 \s1 Jesus Benyolyolmeng Nawu Pharisees Dja Mak Nawu Kabindihbukkabukkan Mankarre Nuye Moses \sr Matthew 23:1-12 \r (Mark 12:38-40; Luke 11:37-52; 20:45-47) \p \v 1 Wanjh Jesus benmarneyimeng bininj nawu birrihmirnderri dja mak nawu benbukkabukkani nuye, yimeng, \v 2 “Nawu mankarre kabindihbukkan, dja nawu Pharisees wanjh kabirrikarrme kundulkarre bu ngundimarneyime kore Moses mankarre nuye kahyime. \v 3 Wanjh ngudda ngurrimarrkma dja ngurrikadjukadju kore baleh ngundimarneyime ngudberre. Dja yuwn bu mak ngurrikurduyime kore bedda kabirrihkurduyime. Burrkyak. Bedda minj kabirrikurduyime kore kunmak ngundibukkabukkan. \v 4 Kore bedmandeleng kabirrihmarnbun manbu mankarre wanjh kabindingorrkenwon birribuyika bininj kore kabindidjurrkkan, dja bedda minj kabindibidyikarrme bu kabindidjalbawon kore kunrayekkenh. \p \v 5 Mak njalehnjale rowk kore kabirrihkurduyime bu kabirriburlumerren dorrengh kore kumirrk bedberre birribuyika bininj. Kaluk kabirrikukbukkarren kore kabirridjongbuyindi kunmadj nawu yiwarrudjkenh. \v 6 Mak kabirridjare kabirrini kore manmakmak seats kore mulil kabirringun, dja mak bu kabirrimornnamerren kore kunrurrk manbu yiwarrudjkenh, nakka bedda kabirrini kore manbu kahdokmerren. \v 7 Bedda mak kabirridjare bu bininj birriwern kabindiburlume kore kurobbe, dja mak kabirridjare bininj kabindimarneyime, ‘Ngudda Nawu Kanhbukkabukkan’. \p \v 8 Mah. Bedman. Dja ngudda minj ngurringeyburren ‘Nawu Kanhbukkabukkan’, dja ngurriyingkihkarrme nadjalkudji nawu ngunhmarnewohrnan. Dja ngudda nakka ngurridangerrinj rowk. \v 9 Mak yuwn bu nangale ngurringeybun ‘Kornkumo Duninjh’ kore kondah kurorre. Dja ngudda ngurriyingkihkarrme nadjalkudji Kornkumo, nawu heaven kahni. \v 10 Mak yuwn bu ngundimarneyime ‘Nawu Kanbukkabukkan’, dja ngokko ngurrihkarrme nakudji nawu ngunhbukkabukkan ngudberre, nahni nawu Christ.\f + \fr 23:10 \ft “Christ” karohrok kunngeybuyika “Messiah”. \f* \v 11 Nangale nawu kadjare karrokme ngudberre bu nakimuk duninjh, nakka wanjh kakurrmerren bu kadjaldurrkmirri ngudberre. \v 12 Kaluk nangale nawu kakukdokmibuyhwerren, wanjh nakka kayawoyhdurndeng yerre. Dja nawu minj kakukdokmibuyhwerren, nakka wanjh God kakimukwon.” Kuhni bu Jesus yimeng. \s1 Jesus Bendungi Pharisees Dja Bininj Nawu Bindibukkabukkani Mankarre \sr Matthew 23:13-36 \r (Mark 12:38-40; Luke 11:37-52; 20:45-47) \p \v 13-14 Wanjh Jesus yimeng, “Kadjalwarre duninjh ngudberre ngudda nawu ngurrbenhbukkabukkan mankarre dja ngudda nawu Pharisees! Ngudda nawu ngurridjalkurrehkurren! Ngudda ngurrbenhmarnedangbalhme bininj bu minj kabirringimen kore God kawohrnan rowk. Mak nguddabidju minj ngurringimen dja ngurrbenhdahme birribuyika bininj nawu kabirridjare kabirringimen. \v 15 Kadjalwarre duninjh ngudberre ngudda nawu ngurrbenhbukkabukkan mankarre dja ngudda nawu Pharisees! Ngudda wanjh ngurridjalkurrekurren! Ngudda ngurrire djarreh kubolkbubuyika rowk ba ngurriyawan nakudji bininj nawu ngurribukkabukkan. Wanjh ngurrimarnbun namekbe bininj bu nadjalwernhwarre duninjh yiman ngudda ba bu ngurridjarrkre kore hell.” \p \v 16 “Kadjalwarre duninjh ngudberre! Ngudda yimankek ngurrbennahnan nawu birribuyika bininj, dja burrkyak ngudda ngurrimimdubbe. Ngudda ngurrbenbukkan bininj bu minj kabirriwokkurrmerren kore kunngey nuye Temple. Ngurrbenmarneyime bu kunukka minj baleh mak kabirriyime. Mak ngudda kamak ngurriyime bu bininj kawokkurrmerren kore kunngey ngalengngarre gold nawu kore temple kahdi dja wanjh kakurduyime kore wokkurrmerrinj. \v 17 Ngudda ngurrimimdubbe dja ngurribengwarr! Dja kaluk baleh nawu nawernhkimuk? Yiddok gold mak kunubewu temple kore kahmarnbun nawu gold bu kahdjamunmen? \v 18 Mak ngudda ngurriyime, bu bininj kunrayek kunwok kakurrmerren kore manbu altar, wanjh kunukka minj njale kamenmenyime. Dja ngurriyime bu bininj kunwok kunrayek kakurrmerren kore namakmak nuye kakurrme nawu kahyo kore altar, wanjh kunukka kamak. \v 19 Ngudda ngurrimimdubbe bininj! Kaluk baleh nawu nawernhkimuk? Yiddok namakmak nawu kurrmeng, dja kunubewu altar kore manbu kahmarnbun namekbe namakmak bu kahdjamun? \v 20 Bininj nawu kawokkurrmerren bu kunrayek kakurrme kore altar wanjh nakka kunrayek kakurrme kore njalehnjale kore kaddum namekbe altar. \v 21 Mak bininj nawu kawokkurrmerren bu kunrayek kakurrme kore Temple wanjh nakka kunrayek kakurrme kore kunngey nuye nawu kahdi kore Temple. \v 22 Nangale nawu kawokrayekworren kore kunngey ngarre heaven wanjh nakka mak kunrayek kunwok kahyime kore kunngey nuye God nawu kahni dja mak nawu kahbarndi kore throne. \p \v 23 Wanjh kadjalwarre duninjh ngudberre, nawu mankarre ngurrbenhbukkabukkan dja ngudda nawu Pharisees! Ngudda ngurridjalkurrehkurren! Ngudda ngurrihwon God kundjalyahwurd kore njalehnjale yeng nawu ngurrihkarrme yiman mandjoleng nawu mint, dill dja cummin warridj. Dja ngaleng, ngudda minj ngurrimarrkmang manbu mankimukkenh mankarre. Ngayime minj ngurrbendjadme bu djal mandjad, dja mak minj ngurrbenkongibun, dja minj mak ngurrikangewoybuk. Mahni wanjh mankarrekuken kore ngurrikurduyimeninj, dja mak mankarrekilehkilelk warridj. \v 24 Kunukka ngurrbennahnan nawu bininj dja nakka ngurrimimdubbe rerrih! Ngudda nakka mankarrekilehkilelk ngurriyolyolme, dja manbu mankarrekihkimuk makka burrkyak! \p \v 25 Dja kadjalwarre duninjh ngudberre, nawu mankarre ngurrbenhbukkan dja ngudda nawu Pharisees! Ngudda nawu ngurridjalkurrehkurren! Ngudda yimankek ngurrimarnburren ngurrimak ba bu birribuyika bininj ngundinan ngundimakwan dja kore kanjdji kukange ngudberre nakka njalehnjale ngurrimanjngun dja ngurridjalburrbun kore ngudberrekenh. \v 26 Pharisees, ngudda ngurrimimdubbe! Ngurrikangebeleworrimen werrk, ba kunukka ngurrikurduyime kunmak kore kurobbe. \p \v 27-28 Kadjalwarre duninjh ngudberre, nawu mankarre ngurrbenhbukkabukkan dja ngudda nawu Pharisees! Ngudda nawu ngurridjalkurrehkurren! Ngudda yimankek ngurriyime ngurrimak ba bu birribuyika bininj ngundinan ngundimakwan dja kore kanjdji kukange ngudberre wanjh ngurridjalwarre duninjh, dja mak ngurrikurrehkurren. \p Ngayime bu ngudda yiman yerrih kunmidj. Kore kuberrkkah, wanjh bininj kabirribolkmarnbun bu kamak rowk, dja bu kanjdji wanjh kawarre, dja kakanjnudmen. \p \v 29 Kadjalwarre duninjh ngudberre nawu mankarre ngurrbenhbukkabukkan dja ngudda nawu Pharisees! Ngudda wanjh ngurridjalkurrehkurren! Ngudda ngurrimarnbun kunwardde yiman kunmidj bedberre nawu prophets dja mak kore kabirrihkukyo nakka ngurrbenmidjmarnmarnbun nawu birrimak bininj. \v 30 Wanjh ngurriyime bu yimankek ngudda bu ngurridiwirrinj kunkareni, wanjh minj ngurriraworrimeninj nawu mawahmawah kadberre bu bindibuyi nawu prophets. \v 31 Dja nakka woybukkih ngudda wurdwurd bedberre nawu mawahmawah ngurrbenhyime nawu kore bindihbuni dja bindikukkurrmi nawu prophets. \v 32 Dja wanjh ngurriyakwo manbu kore bedda birridedjingmey nawu mawahmawah ngudberre, dja wanjh kandimarnekurduyimen kunwarre ngardduk! \v 33 Ngudda ngurridjalwarre duninjh nawu ngurribornayindanj kore birriwarre bininj! Minj baleh ngurrikelerlobme bu minj ngurringimen kore hell. \p \v 34 Wanjh kuhni marneyime ngudberre, ngaye ngabenmunkewe ngudberre nawu prophets, dja nawu kabirriwernhkarreburrbun dja nawu ngundibukkabukkan ngudberre. Wanjh yikahwi nakka ngurrbenbun ngurrbenkukbarnname. Dja yikahwi nakka ngurrbenbun kore kunrurrk manbu yiwarrudjkenh ngudberre mak ngurrbenkelekadjung kore kunred dja kunred. \v 35 Wanjh kunmekbekenh ngurriwowarreworren kore kunwarre ngurrbenhmarnekurduyimi nawu birrimakni bininj kore kondah kurorre. Bu kumdedjingmey kore namakni bininj Abel kurlbawarrhmeng, kore Zechariah nawu beywurd nuye Berakiah nawu ngurribom kore kuburldjarn ngarre temple dja altar. \v 36 Wanjh marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, ngudda bininj nawu bolkkime ngurrihdarrkiddi wanjh nakka kunwarre kakurduyimerran ngudberre bu kunmekbekenh kunwarre ngurrihkurduyimi bedberre nawu birrimakni bininj.” Kuhni bu Jesus yimeng bedberre. \s1 Jesus Benkongibuni Bininj Nawu Birrihni Kunred Jerusalem \sr Matthew 23:37-39 \r (Luke 13:34-35) \p \v 37 Wanjh Jesus bolkyolyolmeng kore Jerusalem dja yimeng, “Ngudda kunred Jerusalem! Jerusalem! Nawu bininj ngudda ke bindihbuni nawu prophets dja mak bindikodjdongi kunwardde bindikukkurrmi nawu God benmunkeweng ngudberre. Kunwernhkah ngadjareni ngabenmornnameninj bininj ke, yiman kayime djukdjuk ngalbu kayawmornname ngaleng ngarre yayaw kore kanjdji kuwel ngarre, dja ngudda minj ngurridjareniwirrinj bu kunmekbe ngakurduyimeninj. \v 38 Dja wanjh ngurrina! Manbu temple ngudberre makka wanjh kabirridjalbawon manrurrklarrk kahdjalrurrkdi dja mak kabirrimirndeyarlarrmerren. \v 39 Dja marneyime ngudberre, ngudda minj kandihyawoyhnan ngaye kaluk bu yerrekah bu ngurriyime, ‘God kabimarnekurduyime kunmak nuye namekbe nawu kamre kore kunngey nuye nawu Kawohrnan Rowk!’” [Psalm 118:26] Kuhni bu Jesus nungan yolyolmerrinj. \c 24 \s1 Jesus Yingkihyolyolmi Bu Kayiburnbunkenh Rowk \sr Matthew 24:1-14 \r (Mark 13:1-13; Luke 21:5-19) \p \v 1 Bu kunmekbe Jesus bolkbawoyi kore temple kuberrkkah. Wanjh nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang dja birrirurrkbukkang manmekbe temple dja ngalengngarre kunrurrkbubuyika kumekbe. \v 2 Kaluk Jesus yimeng, “Ngudda ngurrihnan mahni kunrurrk rowk? Wanjh marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, kaluk yerrekah, wanjh minj manwohwarddekudji kawarddebarndi kore manbuyika bu kabenebelbmiyindi. Dja nakka wanjh kawarrawarrhmerren rowk kore kurorre.” \v 3 Kaluk bu yerrekah Jesus wanjh ningihni kore Mandulum manbu Olives, wanjh nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang kore nungka nadjalkudji yerrkang. Dja birriyimeng, “Kanmarneyimen ngadberre, kaluk baleh kabolkyime bu kuhni kakurduyimerran? Dja njale nawu nganbukkan ngadberre kore ngunmulewan bu darnkih ngudda yimyawoyhdurndeng dja mak bu kayiburnbunkenh ngarre kondah kurorre?” \v 4 Wanjh Jesus yimeng, “Ngurrinahnarrimen bu minj nangale ngunkowe ngudberre. \v 5 Birriwern kabirrimre kore kunngey ngardduk, wanjh kabirriyime yimankek ngaye, bu kabirriyime, ‘Ngaye wanjh nungka Christ\f + \fr 24:5 \ft Dja kore verse 23. “Christ” karohrok kunngeybuyika “Messiah”. \f*,’ wanjh bedda kabindikowe nawu birriwern bininj. \v 6 Dja warridj ngurriwobekkan bu wars kabirriburren, dja kabirrimulewan bu kabirriburren kunyid kamhre, dja makka yuwn ngunkelehme bu ngurrikele. Kuhni wanjh kadjalkurduyimerran, dja med, kaluk manbu kayiburnbunkenh, wanjh yerrekah. \v 7 Kubolkkihkimuk wanjh kabirriburren kubolkkimukbubuyika. Dja warridj nabubuyika kings wanjh kabirriburren. Dja manme kayakmen rowk bedberre birridjalwern bininj, mak kore kubolkbubuyika wanjh kunrorre karorredjalkmire. \v 8 Kaluk kuhni wanjh karrokme bu karredjingmang manbu kunyid yiman kayime nawu nakerrnge wurdyaw bu kahberrkmang. \p \v 9 Bu kunmekbe kabolkyime, wanjh ngudda mak ngundidarrkidmang ba bu ngundikurrme kore birriwarre bininj bu ngundimarladjwon, mak ngundibun ngurridowen. Dja birriwarlahkenh bininj rowk kore kondah kurorre, wanjh ngundiwidnan kunmekbekenh bu ngayekenh. \v 10 Wanjh birriwern bininj kabirribawon kore kunwoybukkenh kabirrihre dja kabirriborledme kabirrikanjkurrmerren dja kabirriwidnarren. \v 11 Mak bu kunmekbe wanjh birriwern prophets nawu kabirrikurrehkurren kabirrimre dja kabindikowe nawu bininj birriwern. \v 12 Dja manbu kunwarre makka wanjh kawarlahmen bu kawernmen mak kabenmarnbun birriwern bininj minj kabirriwernhmarnedjaremerren. \v 13 Dja ngaleng bu ngurrihdjalkangewoybuk munguyh kore kayiburnbunkenh, wanjh God ngunngehke. \v 14 Mak bu kunmekbe, wanjh mahni kunmak kunwok manbu kabiyolyolme God kore kawohrnan rowk, wanjh birriwern kabirrimulewan kunwoybuk dorrengh kore kubolkwarlahkenh, wanjh kunyimekbe makka kamre manbu kore kayiburnbunkenh.” Kuhni rowk bu Jesus yingkihmulewam bedberre. \s1 Bu Kunyid Kunkimuk Duninjh Kamre Yerre \sr Matthew 24:15-28 \r (Mark 13:14-23; Luke 21:20-24) \p \v 15 Wanjh Jesus yimeng, “Daniel nawu prophetni yolyolmeng manbu nadjalwarre duninjh nawu kanbunkenh. [Daniel 9:27] Kaluk nakka ngurrinan kahdi kore kubolkdjamun. Ngudda nawu ngurrinahnani djurra wanjh nakka ngurrimayalibayhmen kore baleh kakarremenmenyime. \v 16 Wanjh bu kunyimekbe kabolkyime, bininj nawu birrikang Judea nakka wanjh kabirrikelerlobmerren kore kuwarddewardde. \v 17 Bu bininj kabirribarndi kore kaddum kukodj ngarre kurrambalk, wanjh nakka yuwn bu kabirrikolung kanjdji dja kabirrimang njale nawu bedberre. \v 18 Mak bu yihdi kore kabbal, yuwn mak yirrurndeng yimang ke nawu kunmadj nakuyeng ke. \p \v 19 Kaluk bu kunyimekbe kayimerran, wanjh kadjalwarre duninjh bedberre nawu morlehmorlenj birrimerlemyi dja nawu wurdwurd birrikilehkilelk kabindihkarrme! \v 20 Ngurridin yiwarrudj bu minj kayimerran bu yekke, mak kunbarnangarradjamun kayimerran. Bu kumekbe kakurduyimerran wanjh kunukka ngudda ngurrikelerlobmerren. \v 21 Mak bu kunmekbe kayimerran mandjalkimuk kunyid kabebme. Kaluk manmekbe kunyid makka minj kurduyimerrangimeninj bu kerrngehkenh duninjh bolkmarnbuyindanj dja wanjh kore bolkkime, dja bu yerreyerre minj kayawoyhkurduyimerran kunmekbe. \v 22 Wanjh God dedjumbunghmeng manmekbe kunyid, dja bu burrkyak, wanjh minj nangale kadjaldarrkiddi munguyh. Dja nungan God kamarnbun bu karredjumbunghme ba kabenbidyikarrme bininj nawu nuye bendjarrngbom. \p \v 23 Wanjh bu kunmekbe kabolkyime, bu nakudji bininj ngunmarneyime, ‘Yina, nahni nawu Christ!’ Mak nabuyika ngunmarneyime, ‘Nakka kahdi!’ Wanjh nakka yuwn ngurrbenwoybukwon. \v 24 Yikahwi bininj kabirrimbebmerren nawu kabirrikurrehkurren bu kabirringeykurrmerren Christ, dja mak bininj nawu kabirringeyburren prophets, dja wanjh kabirridjalkurren, wanjh kabirrimre kabirrikurduyime kunwern bu yimankek God nuye kundulkarre dorrengh, bu yimankek kabindikowe warridj nawu God nuye bendjarrngbom bininj. Wanjh kuhni kabirrirohrokme. \v 25 Dja wanjh yingkihbengdayhkeng ngudberre bolkkime bu kuninjkunukenh ba kunukka yerre kaluk kakurduyimerran kunmekbe. \p \v 26 Mak bu bininj ngundimarneyime, ‘Nawu Christ kahdi kore kubolkdarleh,’ wanjh ngudda yuwn ngurrire kumekbe. Dja mak bu ngundimarneyime, ‘Nawu Christ nakka kahni kore mahni kurrambalk,’ wanjh yuwn yibenwokmarrkmang. \v 27 Dja bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre, wanjh birriwarlahkenh bininj ngandinan. Dja ngaye ngamre yiman kayime nawu namarrkon kamayhke kore koyek dja karrikad. \v 28 Kore baleh yarrkka nawu bininj kawohdowen kakukyo wanjh mayhmayh nawu kabirringun kunkanj wanjh kabirrimornnamerren kumekbe.” \s1 Bu Jesus Nawu Bininj Duninjh Kamdurndeng \sr Matthew 24:29-31 \r (Mark 13:24-27; Luke 21:25-28) \p \v 29 Wanjh Jesus yimeng, “Wanjh bu manmekbe kunyid kayakmen rowk, manbu kundung makka kunkak kabarrkbun, dja nawu dird nakka wanjh minj kayawoyhbolkwolkan. Mak nawu mankokkarrng nakka kamwarrawarrhmerren kaddumbeh. Dja yehyeng rowk ngarre kaddum makka kawodjorrhmiyindan. [Isaiah 13:10; 34:4] \v 30 Wanjh bu kunyimekbe kabolkyime, wanjh birriwarlahkenh bininj kabirringolnan dja wanjh kabirriwohburrbun bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre. Wanjh bininj nawarlahkenh nawu kondah kurorre kabirrihni nakka wanjh kabirrinalkbun bu kundowikenh. Wanjh ngandinan ngaye nawu Bininj Duninjh ngamhre kore kungol kaluk kundulkarre dja kunmakmak duninjh dorrengh. \v 31 Kaluk bu kabirribekkan trumpet kakayhme wernkih duninjh, wanjh ngabenmunkewe angels ngardduk bu kabindimanamang bininj nawu God bendjarrngbom kore kubolkwarlahkenh kondah kunred dja kore kunngol rowk.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng. \s1 Jesus Yimeng Bu Karridjalbolkmaddi Kaluk Bu Nungka Kamre \sr Matthew 24:32-35 \r (Mark 13:28-31; Luke 21:29-33) \p \v 32 Wanjh Jesus yimeng, “Wanjh kumekbe ngurriburrbun kore yolyolme ngudberre manbu fig kundulk. Kore manyende ngarre kakelkkelkmen dja kunmalaworr kabebmerren, wanjh kunukka ngurriburrbun bu kurrung ngokko darnkih kamhre. \v 33 Wanjh kunmekbe karohrok, bu ngurrinan kuhni rowk kakurduyimerran kore ngayolyolmeng, wanjh ngurriburrbun bu ngokko darnkih kahbolkdarnkihmen bu ngaye ngahmarnmarnburren bu ngamre. \v 34 Dja marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, kuhni bu njalehnjale kakurduyimerran bedberre nawu birriwarlahkenh bininj bu bolkkime kabirrihmimbi. \v 35 Mahni kurorre dja kunngol makka wanjh kayakmen dja manbu kunwok ngardduk makka minj kayakmen.” Kuhni wanjh Jesus yimeng. \s1 Minj Nangale Kaburrbun Kore Baleh Kabolkyime Jesus Kamdurndeng \sr Matthew 24:36-44 \r (Mark 13:32-37; Luke 17:26-30,34-36) \p \v 36 Wanjh Jesus yimeng, “Minj nangale mak kaburrbun bu baleh kuhni kabolkyime. Angels nawu heaven kabirrihni nakka minj kabirriburrbun, mak ngaye nawu Beywurd, minj ngaburrbun. Dja nadjalkudji God nawu Kornkumo kaburrbun bu baleh kabolkyime. \v 37 Bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre, nakka yiman kayime bu Noah ningihni kurduyimerranj nuye.\x - \xo 24:37 \xt Genesis 6:5-8\x* \v 38 Kaluk bu korrokoni bu wanjh yerre kundjurrh kunkimuk duninjh bebmeng, bininj birringuni dja birribonguni, birrimarreni mak wurdwurd bedberre bindibalwoni bu birrimarreni. Birridjalkurduyimi kaluk bu Noah bidbom kore mahni kabbala. \v 39 Bedda minj birriyingkihburrbuyi kaluk bu kundurrh kunkimuk duninjh wanjh nakka benngakkeng rowk. Dja wanjh kunmekbe karohrok kayimerran bu ngaye nawu Bininj duninjh ngamre. \v 40 Wardi bu bininj bokenh kabenedjarrkdurrkmirri kore kabbal, wanjh nawu nakudji nakka wanjh God kabimang, dja nabuyika nakka wanjh kabibawon karri. \v 41 Mak bu daluk bokenh kabenedjubulhme manmim bu kabenehmarnbun manme, wanjh God kabimang ngalkudji daluk, dja ngalbuyika yerre karri. \p \v 42 Mah, ngudda wanjh ngurrimarnmarnburrimen ba bu ngurribengyirri dja kandihmadbun, dja minj ngurriburrbun bu baleh kabolkyime ngaye nawu Kawohrnan Rowk ngudberre bu ngamre. \v 43 Dja mak kuhni ngurriburrbu. Bininj nawu kakarrme kurrambalk, nakka kahbengyirri dja kayingkihkunidi. Nungka minj kaburrbun bu baleh kabolkyime nawu kahdjirdmadjirdmang bininj kakakre bu karurrkbakke nuye. \v 44 Wanjh kuhni karohrok ngurrimarnburrimen munguyh, dja ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre dja minj ngurriburrbun bu baleh kabolkyime dja wardi minj kandimarnekokkokyirri ngaye.” Kuhni bu Jesus yimeng. \s1 Karridurrkmirri Dja Minj Karribengmidjdan Bu Jesus Kamdurndeng \sr Matthew 24:45-51 \r (Luke 12:41-48) \p \v 45 Wanjh Jesus yimeng, “Mah, ngurriburrbu bininj nawu mayaliwern dja nawoybuk. Nawu kabimarnewohrnan nuye kabikurrme nahni bininj ba bu kabenmarnewohrnan birribuyika nawu kabirridurrkmirri, dja wanjh kabenwon manme bu karrungrohrokme bedberre. \v 46 Wanjh bu nawu kawohrnan nuye kamdurndeng dja kabikurdunan nawu biyikurrmeng, wanjh namekbe bininj kunmak kabidjalyime. \v 47 Dja marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, namekbe nawu kawohrnan wanjh kabibebke nawu bininj bu kabikurrme kore kawohrnan njalehnjale nungka nuye. \v 48 Dja ngaleng bu kunbuyika kayime, dja wardi namekbe bininj nawarreni, dja kaburrbun baybaywi kore kukange nuye bu kayime, ‘Nawu kawohrnan ngardduk nakka minj kambangmedurndeng werrk,’ \v 49 Wanjh nungka karredjingmang bu kabenbun nawu birribuyika kabirrihdjarrkdurrkmirri nuye nawu kawohrnan dja wanjh nungka kabenmang nawu birridjarrkwarre ba kabirribongun dja kabirringun bu kabirriworromkan dorrengh. \v 50 Nahni namekbe bininj minj marnburrimeninj bu bimadbuyi mak minj bimarnebolkwohrnayi. Wanjh kunmekbe kabolkyime nawu kawohrnan wanjh kamdurndeng kabimarnebebme. \v 51 Wanjh nawu kawohrnan kabiwidjbihke dja kabikukburriwe kore nawu birrikurrekurreni bininj, kumekbe kore kabirrihdjalkayhme dja kabirriyidmebayerren.” \c 25 \s1 Karriyingkihmarnburrimen Nuye Nawu Kawohrnan Bu Kamdurndeng \sr Matthew 25:1-13 \p \v 1 Jesus yolyolmeng bedberre bu yimeng, “Bu God kamre dja kawohrnan rowk, njale kakurduyimerran? Wanjh, nakka yiman kayime nawu ten yawkyawk ngalbu djawirna ngalengngarre ngalbu ngalkaliyi, nawu birrimey bedberre lamps dja birrikakwam birrihmadbuni nawu nakaliyi. \v 2 Kaluk nawu kunbidkudji yawkyawk nakka birribengwarr, dja ngaleng nawu birribuyika nakka wanjh birrimayaliwernni. \v 3 Wanjh nawu birribengwarrni birrimey lamps bedberre, dja minj birrikayi nawern kunkalkkid ba bu birriyawoyhborrakendoyi kore lamps. \v 4 Dja nawu birrimayaliwern nakka wanjh birribebbehmey lamps bedberre dja mak bannikin dorrengh manbu birriborrakendoy kunkalkkid ba bu kabirriyawoyhborrakendong lamps bu kaboyakmen bedberre. \v 5 Dja nawu nakaliyi minj kumbangmerawinj, wanjh bedda birrimimkodjkengalmeng rowk wanjh birrikodjkeyonginj. \p \v 6 Kaluk bu kumununburrk yimerranj nakudji bininj kayhmeng, yimeng, ‘Nawu nakaliyi kamhre! Dja ngurrimray ba karrikimang!’ \v 7 Wanjh nawu yawkyawk birrimdolkkarrinj rowk dja birrimarnbuni bedberre nawu lamps. \v 8 Nawu birrimayaliyak bindimarneyimeng nawu birrimayaliwern, ‘Kandiwo yikahwi kunkalkkid ngudberre, dja darnkih kahbirluyakmen ngadberre.’ \v 9 Kaluk nawu birrimayaliwern birriyimeng, ‘Burrkyak! Mahni kunkalkkid ngarrihkarrme wanjh kayakmen yerre, wanjh minj mak karrilarlmarren. Dja ngurriray kore bininj nawu kabirrihweykan kunkalkkid kumekbe ngurrbendjawa ba ngundiwon ngudberre dja ngurribayahme.’ \p \v 10 Wanjh kunmekbe bu birriwam nawu birrimayaliyak birrihbayahmi kunkalkkid, nawu nakaliyi wanjh kumwam. Nawu birrimayaliwern nakka birridjarrkngimeng nawu nakaliyi kore manme birrihnguni mulil. Mak manbu door makka dangbalhmiyindanj. \v 11 Kalukburrk wanjh nawu birribuyika yawkyawk birrimdurndi wanjh birriyimeng, ‘Ngudda nawu yikimuk, yirrangmarrhma ngadberre ba ngadbu ngarribalngimen.’ \v 12 Dja nawu nakaliyi yimeng, ‘Ngaye marneyime woybukkih duninjh, ngaye minj kukburrbun.’ \p \v 13 Wanjh kunmekbe kayime ngudberre dja wanjh ngurriyingkihmarnburrimen ngardduk, dja minj ngurriburrbun bu baleh kabolkyime ngaye ngamre.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng. \s1 Jesus Yolyolmeng Manbu Ba Bu Karrimarnedurrkmirri Nuye God \sr Matthew 25:14-30 \r (Luke 19:11-27) \p \v 14 Jesus yawoyhyolyolmeng, yimeng, “Bu God kawohrnan rowk, baleh kakurduyime? Nakka yiman kayime bininj nawu mahmirrirawinj kubolkbuyika waken. Wanjh bu kunmekbe bolkbawoyi, nungka benkayhmeng nawu birrihmarnedurrkmirri dja benmarneyimeng bu kabirrinahnan nuye nawu njalehnjale kore kabenyikurrme. \v 15 Wanjh benbebbehwong money. Wanjh bikukwong nakudji bininj five thousand dollars, dja nabuyika wanjh bikukwong two thousand dollars. Mak bininj nabadbuyika, wanjh nakka bikukwong djal one thousand dollars. Wanjh benyikurrmeng rowk dja madjmey, wam. \p \v 16 Wanjh bininj nawu karrmihkarrmi five thousand dollars nakka wanjh balwam durrkmirri, dja wanjh nungka marnbom bu wanjh ten thousand dollars yimerranj. \v 17 Mak kunmekbe rerrih kurduyimeng nawu two thousand dollars karrmihkarrmi, bu kukmarnbom nuye bu four thousand dollars. \v 18 Dja nawu one thousand dollars karrmihkarrmi nakka wam bolkkaruy kore kurorre dja dudji kumekbe warlkkang mahni kunwardde money nawu kawohrnan nuye. \p \v 19 Wanjh kalukburrk bu kunkuyengkenh, nawu kawohrnan kumdurndi dja bendjawam nawu birrihmarnedurrkmirri bu baleh birriyimowong nuye nawu kunwardde. \v 20 Wanjh bininj nawu karrmihkarrmi five thousand dollars kukbebkeng, dja kumyawoyhbebkeng nawu kore kukmarnbom bu rawong dja bimarneyimeng, ‘Nawu Yiwohrnan, ngudda kanwong five thousand dollars wanjh ngawam ngamarnbom ten thousand. Yina ngamkang ke.’ \v 21 Wanjh nawu kawohrnan yimeng, ‘Ngudda yikurduyimeng kunmak, dja yimak bininj nawu kanmarnedurrkmirri ngardduk. Ngaye yibawong walakkih kore yikuknahnani, dja bolkkime wanjh kurrme ba yinahnan yehyeng nawern ngardduk. Mak yimray ba bu ngarrdjarrknjilngmak!’ \p \v 22 Wanjh bininj nawu karrmihkarrmi two thousand nakka kumwam kore nawu kawohrnan dja yimeng, ‘Nawu Yiwohrnan, ngudda kanwong two thousand dollars bu nganahnani ke, wanjh namekbe two thousand ngakang dja ngamarnbom four thousand bu ngarawong!’ \v 23 Wanjh nawu kawohrnan yimeng, ‘Ngudda yikurduyimeng kunmak kore kanmarnedurrkmirri, ngudda nawu yimak bininj. Ngaye yikurrmeng walakkih bu yikuknahnani ngardduk, dja bu bolkkime wanjh yinahnan yehyeng nawern ngardduk. Mak yimray ba ngarrdjarrkni kore ngarrdjarrknjilngmak.’ \p \v 24 Wanjh bininj nawu karrmihkarrmi djal one thousand dollars bimyikang dja yimeng, ‘Nawu yiwohrnan, ngaye ngaburrbuni bu ngudda nakka yirayek bininj. Ngudda yimoyhmang njalehnjale nawu minj yirrudjeyi. Mak yimanamang manme manbu minj yimimburriweyi. \v 25 Wanjh ngaye ngakeleni dja ngakang nawu one thousand dollars kanwong wanjh ngarrudji kurorre. Dja yina, nahni nawu money ke ngamkang.’ \v 26 Kaluk nawu kawohrnan yimeng, ‘Ngudda nakka yidjalwarre dja mak yingudjwarre duninjh! Yiddok ngudda yiburrbuni bu ngaye ngamangi manme manbu djolengmeni manbu minj ngaye ngarrudjeyi mak ngamang manme manbu minj ngaye ngamimdudjeyi? \v 27 Wanjh kunu ngudda yikurrmeninj nawu kunwardde ngardduk kore bank ba ngamdurndeyi wanjh balkimukmeninj walakkih.’ \v 28 Wanjh nawu kawohrnan yimeng bedberre nawu birrimarnedurrkmirri, ‘Ngurriyima namekbe one thousand dollars dja ngurriwo nawu ten thousand kahkarrme. \v 29 Birrimekbe nawu kabirrikarrme nawern wanjh nakka kabirribalwernworren bu nadjalwern kabirrikarrme. Dja nawu minj nawern kabirrikarrme nakka wanjh kabindiyimang rowk nawu njalehnjale. \v 30 Ngurrikukburriwemen namekbe bininj kuberrk, kore kubolkmunun kore bininj kabirrinalkbun dja kabirriyidmebayerren.’” Kuhni bu Jesus yolyolmeng bedberre. \s1 Jesus Yolyolmerrinj Bu Kamdurndeng Dja Mak Bu Kandjadmekenh Ngad Nawu Bininj Rowk \sr Matthew 25:31-46 \p \v 31 Jesus yawoyhyolyolmeng, yimeng, “Ngaye nawu Bininj Duninjh, kaluk yerrekah ngamyawoyhdurndeng kore kunmakmak dorrengh ngardduk dorrengh, dja mak angels ngardduk ngarrimdjarrkre. Wanjh ngaye ngayerrkan kore throne ngardduk ba birriwarlahkenh kabirriburrbun ngaye wanjh God kore heavenbeh. \v 32 Birriwarlahkenh bininj rowk nawu kondah kurorre kabirrihni kore kubolkbubuyikabeh, nakka wanjh kabirrimirndemornnamerren kore kumirrk ngardduk. Wanjh ngaye ngabenlarlmang dja ngabenbebbehkurrme yiman shepherd kayime bu kabenlarlmang nawu sheep dja mak nawu nanikud. \v 33 Wanjh ngaye nawu Bininj Duninjh ngabenkurrme nawu birrimak bininj kore kukun ngardduk, dja mak nawu birriwarre bininj, nakka ngabenkurrme kore kudjakku ngardduk. \p \v 34 Wanjh ngaye nawu king duninjh ngabenmarneyime nawu kukun ngardduk ngabenkurrmeng, ‘Ngurrimray ngudda nawu ngardduk kornkumo ngunmarnekurduyimeng kunmak duninjh ngudberre, ba bu ngurrini kore ngunmarneyingkihbolkmarnbom ngudberre kore kerrngehkenhni duninjh bu bolkmarnbuyindanj rowk. Wanjh ngurribolkmang bu bolkkime. \v 35 Kuhni kayimerran ngudberre bu kuninjkunukenh, bu ngaye ngamarrweni, wanjh ngudda kandiwong manme. Mak bu ngakombukdoweng, wanjh ngudda kandibowong ngabonguni. Mak bu ngakudji ngani kore ngabolkbawong djarreh kore ngardduk kunred, wanjh ngudda kandingimoweng kore kurrambalk ngudberre. \v 36 Mak bu ngahrey kunmadjyak, minj njale ngadjongbuyindiwirrinj, dja ngudda kandimadjwong ngadjongburrinj. Ngaye ngahdoweni, ngudda kandinahnani. Dja mak bu ngarurrkkenhdi kore prison, ngudda ngurrimrey dja kandidjahwoni!’ ” \p \v 37 “Wanjh nawu birrimak bininj kabirriyime, ‘Nawu Yiwohrnan, kaluk kore baleh ngad ngundinani bu yimarrwerey wanjh ngad manme ngundiwoni, mak kore yikombukdoweni ngad wanjh ngundibowoni yibonguni? \v 38 Mak baleh kore yini yikudji bu djarreh yimrey wanjh ngundingimowoni kore kurrambalk ngadberre? Dja baleh ngundinani yimadjyak yirey wanjh ngundiwoni kunmadj bu yidjongburreni? \v 39 Baleh ngundidulkkihnahnani bu yirrulkkiyoy mak bu yihdurrkkenhdi kore prison ngad wanjh ngundidjahwoni?’ ” \p \v 40 “Wanjh ngaye nawu king duninjh ngabenwokmang, ngayime, ‘Ngaye marneyime ngudberre bu woybukkih duninjh, njalehnjale kore ngurrikurduyimeng bedberre nawu birrimarladjdja bininj ngaye nawu ngarridangerrinj, wanjh kunukka ngaye warridj kandimarnekurduyimeng ngardduk.’ ” \p \v 41 “Dja wanjh ngaye, nawu king duninjh, ngabenmarneyime kore nawu kudjakku ngabenkurrmeng, ‘Ngudda nawu ngurrikid bininj, wanjh kandibawo, dja ngurriray kore kunak manbu kahdjalrung munguyh manbu ngabenmarneyingkihbolkmarnbom bedberre nawu namarnde duninjh dja nawu angels nuye! \v 42 Dja kuninjkunukenh. Ngaye nawu ngamarrweni, dja ngudda minj njale kandiwoyi bu nganguyinj. Mak bu ngakombukdoweni, wanjh minj kandibowoyi. \v 43 Ngaye ngani ngakudji bu djarreh ngabolkbawong kunred ngardduk, dja ngudda minj kandingimowoyi kore kurrambalk ngudberre. Mak bu kunmadjyak ngarri, ngudda minj kandimadjwoyi ba ngadjongburrimeninj. Mak bu ngarrulkkiyoy, ngudda minj kandinahnayi, dja mak bu ngahrurrkkenhdi kore prison ngudda minj kandidjahdjawoyi!’ ” \p \v 44 “Wanjh bedda bedmanwali kabirriyime, ‘Nawu yiwohrnan, baleh kore ngundinang bu yihmarrweni? Dja kore yikombukni, kore yidjalkudji yihni, mak yimadjyak yirey, mak yirrulkkini dja yirurrkkenhdi kore prison? Kaluk kuhni baleh kore ngundinang dja minj ngundibidyikarrmeninj?’ \v 45 Wanjh ngaye nawu King, ngabenwokmang, ngabenmarneyime, ‘Ngaye marneyime ngudberre bu mak woybukkih duninjh, kore baleh yarrkka minj ngurrikurduyimeninj bedberre nawu birrimarladjdja bininj ngardduk, wanjh ngudda mak kunukka minj kandimarnekurduyimeninj kore ngaye ngardduk.’ ” \p \v 46 Dja mak Jesus yimeng, “Wanjh birrimekbe birriwarre bininj nakka wanjh kabirrire kore ngaye ngabendung munguyh munguyh. Dja nawu birrimak bininj nakka kabirrire bu kabirridarrkiddi munguyh munguyh.” Kuhni rowk bu Jesus yimeng. \c 26 \s1 Bu Birriwokmarnburrinj Bu Kabirribun Jesus \sr Matthew 26:1-5 \r (Mark 14:1-2; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 Kaluk yerrekah bu Jesus burnbom kunmekbe yimihyimi, wanjh benmarneyimeng nuye nawu benbukkabukkani, \v 2 “Ngudda ngurriburrbun bu malaywibuyika wanjh kunukka kunbarnangarra ngaleng ngarre Passover mulil. Wanjh bu kunmekbe kabolkyime ngaye nawu Bininj Duninjh ngandibidkenhwon kore nawu birriwarre bininj bu ngandibun kore kundulk cross.” \p \v 3 Kaluk nawu birrikihkimuk priests dja nawu dabborrabbolk nawu bindiwohrnani bininj, wanjh birrimirndemornnamerrinj kore kunrurrkkimuk nuye nawu nakimuk duninjh priest ngeyyoy Caiaphas. \v 4 Kumekbe kore bedda birriwokmarnburrinj bu molkkenh kabirrimang Jesus wanjh kabirribun. \v 5 Kaluk bedda birriyimerrinj, “Ngad minj karribangmekurduyime bu mulil karrihkarrme dja med rerrih, dja wardi kunukka mak kabirriyiddung nawu birriwern bininj.” \s1 Daluk Ngalbu Bikodjdjuhkeng Jesus Bu Karrowenkenh \sr Matthew 26:6-13 \r (Mark 14:3-9; John 12:1-8) \p \v 6 Wanjh Jesus ningihni kore Bethany kaluk kore kurrambalk nuye nawu birringeybom Simon nawu Kulahwarre. \v 7 Bu kunmekbe, wanjh ngalkudji daluk bimyikang dja kumkang nawu alabaster budjdjurlung kaluk dahkendi nawu namanjmakkaykenh kunkalkkid. Wanjh ngaleng yakbom kore Jesus kukodj nuye kore nungan neykenhdi bu manme ngunihnguni. \p \v 8 Wanjh nawu benbukkabukkani nuye birriyidduy bu birrinang ngalmekbe daluk kore kurduyimeng. Wanjh birridjawam, “Njalekenh ngudda yiwe rowk nawu namanjmakkaykenh kunkalkkid? \v 9 Nakka wanjh yiweykayi ba yimayi nakimuk kunwardde ba bu yibenkukwoyi nawu birrimarladj bininj.” \p \v 10 Wanjh Jesus burrbuni kore baleh bedda birriyimeng, wanjh nungka yimeng, “Njalekenh ngudda ngurrihdung ngahli daluk? Ngaleng kurduyimeng bu kunmak duninjh ngardduk. \v 11 Ngudda wanjh ngurrbenhdjalkarrme nawu birrimarladj bininj bu djal munguyh, dja ngaye minj kandikarrme munguyh. \v 12 Dja ngahli daluk yakbom nawu mankalkkidmanjmak kore kuburrk ngardduk bu nganyingkihmarnbun bu bininj ngandikukdudjeng. \v 13 Wanjh marneyime ngudberre bu woybukkih, kore baleh yarrkka manbu manmak kunwok kabirriweykan kore kubolkwarlahkenh rowk kore kondah kurorre, wanjh ngahli daluk kore baleh kurduyimeng wanjh nakka kabirrimulewan warridj, ba bu bininj birriwarlahkenh wanjh ngaleng kabirriburrbun.” \s1 Judas Bimarnewirrihmerrinj Jesus \sr Matthew 26:14-16 \r (Mark 14:10-11; Luke 22:3-6) \p \v 14 Nakudji kore nawu twelve benbukkabukkani, nawu ngeyyoy Judas Iscariot, wanjh wam benyikang nawu birrikihkimuk priests bu kabirriwokdikenh. \v 15 Nungka bendjawam, yimeng, “Njale kandikarremulewan bu Jesus bidnakenwon ngudberre?” Wanjh bedda birrikukwong kunwardde nawu thirty silver coins. \v 16 Wanjh bu yerrekah, Judas dedjingmey bolkyawani bu baleh kabolkyime kabikukweykan Jesus. \s1 Jesus Dja Nawu Benbukkabukkani Birridjarrknguni Manbu Passover Mulil \sr Matthew 26:17-25 \r (Mark 14:12-21; Luke 22:7-14,21-23; John 13:21-30) \p \v 17 Kaluk bu kunbarnangarrayungkih ngarre mulil manbu Kandidjdjawa Manlodbinjbinj, nawu benbukkabukkani nuye birrimyikang Jesus dja birridjawam, “Baleh yidjare ngarriyingkihmarnbun ba manme yingun manbu Passover mulil?” \v 18 Wanjh Jesus yimeng, “Ngurriray kore kubolkkimuk wanjh ngurrinan nahni bininj dja ngurrimarneyime, ‘Nawu kanbukkabukkan kayime ngokko wanjh darnkih kamhre kabolkyimerran nuye. Dja ngaye ngadjare Passover mulil ngarridjarrkngun nawu ngabenbukkabukkan ngardduk kaluk kore ngudda ke kurrambalk.’” \v 19 Wanjh nawu benbukkabukkani birridjalkurduyimeng kore Jesus benmarneyimeng bedberre, dja birriyingkihmarnbom kore Passover mulil kabirringun. \p \v 20 Kaluk bu balngokdanj, Jesus wanjh neykenhdi kore table, birrihdjarrknguni nawu twelve benbukkabukkani nuye. \v 21 Wanjh bu kunmekbe birrihnguni manme, Jesus yimeng, “Ngaye woybukkih ngayime ngudberre, nakudji ngudberre ngankukweykan kore birriwarre bininj.” \v 22 Kuhni benmarnbom nawu benbukkabukkani nuye birrinjilngwarreminj. Wanjh birribebbehmarneyimeng Jesus, “Nawu Yiwohrnan, yiddok ngaye kukweykan ngudda. Ngaye?” \v 23 Dja Jesus yimeng, “Nawu nganedjarrkbiddjuhmeng kore banikkin, wanjh namekbe nawu ngankukweykan. \v 24 Kaluk nganmarnekurduyimerran ngaye nawu Bininj Duninjh kore kayingkihbimbuyindi ngardduk. Dja ngaleng kadjalwarre duninjh nuye namekbe bininj bu ngankukweykan ngaye nawu Bininj Duninjh. Dja kunukka kamakniwirrinj nahni bininj bu nungka minj berrkmayi.” \p \v 25 Wanjh Judas, nawu bikukweykang Jesus benbidkenwong nawu birriwarre bininj, wanjh bimarneyimeng Jesus, “Nawu kanhbukkabukkan, ngaye ngawid, dja woybukkih.” Wanjh Jesus yimeng, “Yoh, nakka wanjh ngudda.” \s1 Bu Jesus Mulewarrinj Nuye Kunburrk Dja Kunkurlba \sr Matthew 26:26-30 \r (Mark 14:22-26; Luke 22:15-20; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 26 Kaluk bu kunmekbe bedda birrihnguni manme, Jesus wanjh lodmey manbu kandidjawa dja biyimanjbom God, yerre wanjh lodbakkeng. Wanjh benwong nawu benbukkabukkani nuye dja yimeng, “Ngurrima mahni kandidjawa dja ngurringu. Mahni kunburrk ngardduk.” \v 27 Wanjh banikkin wali ngalngmey, biyimanjbom God, wanjh benbowong nuye benbukkabukkani, dja yimeng, “Ngurriwern ngurribongu mahni. \v 28 Mahni ngardduk kunkurlba manbu kamenyime bu kunkerrngehkenh kore God wokkurrmerrinj bu mulewarrinj nungka kadjare kabenmarnebengmidjdan bininj. Mahni kunkurlba ngardduk kayakburren bedberre birridjalwern bininj ba bu God kabengmidjdan bedberre kunwarre. \v 29 Wanjh kuhni bengdayhke bu ngayime ngudberre, ngaye minj ngayawoyhbongun mahni mandjoleng manrakelbeh, kaluk karriyawoyhdjarrkbongun bu yerrekah kumekbe kore Ngabbard ngardduk kawohrnan rowk.” \p \v 30 Kaluk bu birriwayiniyerrkang manbu yiwarrudjkenh, wanjh birriwam kore kunbolk Mandulum Olives. \s1 Jesus Biyingkihmulewam Bu Peter Kabiwaralkukwakwan \sr Matthew 26:31-35 \r (Mark 14:27-31; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 31 Wanjh Jesus benmarneyimeng nawu benbukkabukkani nuye, “Bu bolkkime kukak ngudda kandikukbawon dja ngurrikelerlobme, dja kunmekbe wanjh kahyime kore djurra, ‘Ngaye ngabun nawu shepherd dja nawu mayh sheep wanjh nakka kabirrikelerlobmerren kore kubolkbubuyika.’ [Zechariah 13:7] \v 32 Kaluk bu yerrekah God ngandolkkayhwe kore kumidjbeh, wanjh ngayingkihdokme ngudberre kore kunbolk Galilee.” \p \v 33 Dja Peter yimeng, “Nakka birriwern kaluk kabirrikelerlobme bu nguddakenh, dja ngaye kunukka minj ngayime.” \v 34 Kaluk Jesus bimarneyimeng, “Ngayime woybukkih, bu bolkkime kukak bu yerre rooster kakayhme, ngudda kaluk kanwaralkukwakwan bu danjbikkah.” \v 35 Dja Peter yimeng, “Kunukka minj ngayime bu waralkukwakwan! Dja wardi kunukka ngarrdjarrkdowen!” Mak nawu birriwern benbukkabukkani nuye nakka kunmekbe rerrih birriyimeng. \s1 Jesus Wam Dingihdi Yiwarrudj Nakudjikudji Kore Kunbolk Gethsemane \sr Matthew 26:36-46 \r (Mark 14:32-42; Luke 22:39-46) \p \v 36 Wanjh Jesus birridjarrkwam nawu benbukkabukkani nuye kore kabolkngeyyo Gethsemane. Dja benmarneyimeng, “Kondah ngurrinin dja ngare kuni, ngarri yiwarrudj.” \v 37 Nungka benkang Peter dja benebokenh bebeywurd nuye Zebedee, dja nungka dedjingmey bu njilngwarreminj mak kangewarreminj. \v 38 Wanjh benmarneyimeng, “Ngaye ngawernhkangewarre dja darnkih nganhkangedjalmang. Dja kondah ngurrinin, ngurrilorrhmiyuwn bu ngaye karrihni.” \p \v 39 Kaluk bu balwam djarrehkah wurd, kumekbe kukburriwerrinj kumirrk nuye kore kurorre dja yiwarrudj danginj, wanjh yimeng, “Ngabba, bu kuhni kamak, wanjh yuwn kanbowon nahni banikkin bu ngabongun manbu kore ngadjakbekkankenh. Dja bonj, yidjalkurduyimen kore ngudda yidjare, minj kore ngaye ngadjare.” \p \v 40 Wanjh Jesus durndi kore nawu benbukkabukkani nuye benkurrmeng dja benngalkeng birrihkodjkeyoy. Wanjh bimarneyimeng nawu Peter, “Ngudda minj karridjarrkwohrnayi bu nakudji hour? \v 41 Dja ngurrilorrhmiyuwn mak yiwarrudj ngurridin ba kunukka kunngudj ngunwon ngudberre mak nawarre minj ngundjurrkkan dja ngunmarnbun bu ngurriyime kunwarre. Dja kunmalng ngudberre makka kadjare kunmak kayime, dja kunngudj kore kunburrk ngudberre makka manngudjwarre.” \p \v 42 Wanjh Jesus yawoyhdurndi yiwarrudj yawoyhdanginj, yimeng, “Ngabba, bu minj baleh mak kunbuyika bu ngabongun manbu banikkin kore ngadjakbekkankenh, wanjh djawan kore yidjare bu kadjalkurduyimerran ngaye.” \p \v 43 Wanjh yawoyhdurndi benngalkeng nawu benbukkabukkani nuye birrihyawoyhkeyoy, kaluk birrikodkedulmukni. \v 44 Wanjh Jesus durndi danjbikkah danginj yiwarrudj, dja kundjalkudjiwi yawoyhyimeng. \p \v 45 Wanjh Jesus yawoyhdurndi kore benbukkabukkani nuye birrihkeyoy dja yimeng, “Yiddok ngudda ngurrihdjalkodjkeyo dja ngurrihdjalngehme? Ngurrina! Dja wanjh ngokko kambolkyimerran kamre darnkih, bu bininj ngankukweykan ngaye nawu Bininj Duninjh bu birriwarre bininj ngandikarrme. \v 46 Wanjh ngurridolkka, dja karrire. Dja ngurrina, nahni nawu bininj kamhre nawu nganmarnekukweykan.” \s1 Jesus Wanjh Birrimey \sr Matthew 26:47-56 \r (Mark 14:43-50; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 47 Bu Jesus munguyh djahdjalwokdi, Judas kumwam, nawu birrihdjarrkrey twelve nawu Jesus benbukkabukkani. Dja birriwern bininj birrimdjarrkwam kaluk birrimkani mandjawak dja kundulk. Nawu birrikihkimuk priests dja nawu dabborrabbolk nawu birriwohrnanikenh bininj wanjh bindimunkeweng. \v 48 Ngokko Judas karremarnbom bu kabenbengdayhke, bu yimeng, “Bininj nawu ngabunjhmang wanjh namekbe Jesus nawu ngurrimang.” \v 49 Kaluk kundjalmekbe rerrih Judas biyikang Jesus dja yimeng, “Nawu kanhbukkabukkan! Kamak by ngarrkebnarren.” Yerre wanjh bibunjhmey. \v 50 Wanjh Jesus yimeng, “Nawu ngarrdabbolk, wanjh yidjalkurduyimen kore yimwamkenh.” Wanjh birrimekbe nawu birrimyorrmeng birrimwam birridarrkidmey Jesus. \p \v 51 Kaluk bu kunmekbe birrimey Jesus nakudji nawu Jesus nuye benbukkabukkani durrkmey nawu mandjawakkimuk, dja biwohkanemdjobkeng nawu bimarnedurrkmirri nawu kabenmarnewohrnan priests. \v 52 Dja Jesus bimarneyimeng namekbe nawu nuye bibukkabukkang, “Yirrurndiwemen nawu mandjawakkimuk kore yimey. Nawu mandjawakkimuk kabirrimang nakka wanjh mandjawakkimuk kabenbun. \v 53 Ngudda wardi minj ngurriburrbun bu ngadjareniwirrinj ngadjawayi Ngabbard, wanjh benmunkewemeninj birriwernkenh angels yiman twelve armies. \v 54 Dja bonj, ngadjare nganmarnekurduyimerran kore Bible kabimbuyindi ngardduk, dja nganyolyolmeng kunkare.” \p \v 55 Wanjh Jesus benmarneyimeng birriwern nawu birrimkuniwam, “Ngudda kandikuniyikang mandjawak dja kundulk dorrengh yiman ngaye ngabang yerreh. Bu kunbarnangarrakuyeng rowk ngaye ngahni kore Temple kuberrkkah bu ngabenhbukkani, dja ngudda minj kunmekbe yerreh kandimayi. \v 56 Dja wanjh kuninjkunu rowk kore baleh kurduyimerranj wanjh kawoybukkenhdan kore prophets birribimbom nawu korroko birrihni.” Kuhni bu Jesus yimeng. Wanjh nawu benbukkabukkani nuye wanjh birrikukbawong dja birrikelerlobmerrinj. \s1 Jesus Danginj Kore Kumirrk Bedberre Nawu Sanhedrin Birrihni \sr Matthew 26:57-68 \r (Mark 14:53-65; Luke 22:54-55,63-71; John 18:13-14,19-24) \p \v 57 Birrimekbe bininj nawu birridarrkidmey Jesus, wanjh birrikang kore kurrambalk nuye Caiaphas, nawu benmarnewohrnang priests, kore nawu mankarre kabindihbukkan, dja nawu birrikihkimuk bininj wanjh birrimornnamerrinj. \v 58 Kaluk nawu Peter nakka kumunke bedberre rengehrey wanjh bebmeng kore kuberrkkah kurrambalk nawu kabenmarnewohrnan priest nuye, wanjh kumekbe ngimeng dja yerrkang birrihdjarrkni nawu djamun ba kabennan bu baleh kabirrimarnekurduyime nawu Jesus. \p \v 59 Wanjh nawu birrikihkimuk priests dja nawu birriwern kore council bininj, birrikarreyawani kunwok manbu kunwoybukyak kore kabirridjuhbunkenh Jesus wanjh kunukka kabirribun. \v 60 Birriwern bininj birrimwam wanjh bindihkoweyi bu nungkakenh, dja nawu council minj njale birringalkemeninj bu benedjarrkmulewayi ba birribuyi. Kaluk wanjh benebokenh bininj benewam beneyimeng, \v 61 “Nahni bininj yimeng, ‘Ngaye ngarurrkbakke manbu Temple God nuye wanjh ngayawoyhrurrkname bu kunkodjke danjbik.’ ” \p \v 62 Wanjh nawu kabenmarnewohrnan priests, danginj, dja bimarneyimeng Jesus, “Yiddok ngudda minj yibenbenewokmang? Yiddok benemekbe bininj ngundimulewan bu kunwoybukkenh?” \v 63 Dja nungka Jesus minj biwokmayinj. Wanjh nawu benmarnewohrnani priests biyawoyhmarneyimeng Jesus, “Ngaye marneyime kore kundulkarre nuye nawu karrarrkid God bu yiyolyolmerrimen kunwoybuk dorrengh ngadberre bu ngudda nawu Christ\f + \fr 26:63 \ft (Dja kore verse 68). “Christ” karohrok kunngeybuyika “Messiah”. \f*, nawu Beywurd nuye God.” \v 64 Wanjh Jesus yimeng, “Yoh. Makka ngudda ke kunwok. Dja marneyime, kaluk bu yerrekah ngudda kandinan ngaye nawu Bininj Duninjh ngahni kore kukun nuye God nawu Dulkarrekimuk Duninjh, dja wanjh ngamhre kunngol dorrengh kore kaddumbeh.” \p \v 65 Kaluk bu kuhni bibekkang nawu benmarnewohrnang priest wanjh madjdjalkmarrinj, dja yimeng, “Nahni bininj yimeng kunwarre kore God! Wanjh minj nabuyika mak karridjare nawu kabirriwiddjung, dja ngudda ngurribekkang rowk kore kunwarre yimeng nuye God. \v 66 Kaluk baleh ngudda ngurriyime?” Wanjh bedda birriyimeng, “Nakka wanjh dowimen.” \p \v 67 Wanjh kumekbe bedda birrikebnunjhmeng dja birrihbuni biddjurddu dorrengh bedberre. Dja nawu birribuyika nakka birriwidjbihkeyi. \v 68 Mak birrimarneyimeng, “Yimulewarrimen ngadberre bu yimankek ngudda nawu Christ! Mah, wanjh kanmarneyimen kunwok kore Godbeh, kaluk nangale ngunbom!” \s1 Peter Biwaralkukwakwam Jesus \sr Matthew 26:69-75 \r (Mark 14:66-72; Luke 22:56-62; John 18:15-18,25-27) \p \v 69 Kaluk kunmekbeni bu Peter ningihni kore courtyard, ngalyawk ngalbu durrkmidurrkmirri wanjh kumwam kore nungka, dja bimarneyimeng, “Ngudda ngunehdjarrkdi Jesus nawu Galileebeh.” \v 70 Dja Peter benmarneyimeng nawu kumekbe birrihdi, “Ngaye minj ngaburrbun nawu ngurrihyolyolme!” \p \v 71 Bu kunmekbe bolkbawong kore courtyard wanjh balhdi kore gate, dja ngalbadbuyika ngalyawk binang. Wanjh ngaleng benmarneyimeng nawu bininj kumekbe birrihdi, “Nahni bininj nakka benehdjarrkdi Jesus nawu Nazarethbeh.” \v 72 Kunyawoyhkudji Peter wokrayekworrinj bu burrkyak, dja yimeng, “Woybukkih ngayime ngudberre, ngaye minj ngaburrbun nahni bininj!” \p \v 73 Kaluk bu birribalhni bu minj kunkuyeng, yikahwi bininj nawu kumekbe birrihdi birrimyikang Peter dja birrimarneyimeng, “Woybukkih, ngudda dorrengh ngurrihdjarrkmunkekadjungi Jesus, wanjh ngundiwokbekkang bu yihwokdi yiman nawu Galileebeh kunwok.” \v 74 Wanjh Peter djalwokrayekworrinj kore God nuye kunngey, bu yimeng, “Ngaye ngakukwakwan namekbe bininj!” Wanjh kundjalmekbe rerrih nawu rooster wanjh kayhmeng. \v 75 Kumekbe wanjh Peter burrbom kore Jesus bimarneyimeng, “Bu yerre nawu rooster kakayhme wanjh ngudda kanwarlalkukwakwan danjbikkah.” Wanjh Peter bebmeng kuberrk dja wernhnalkbuhnalkbuni kunkimuk. \c 27 \s1 Jesus Birrikang Kore Pilate \sr Matthew 27:1-2 \r (Mark 15:1; Luke 23:1-2; John 18:28-32) \p \v 1 Bu djarreh kumhkabelni, nawu birrikihkimuk priests dja nawu kabirrihwohrnawohrnan dabborrabbolk birriwokmarnburrinj bu Jesus wanjh kabirribun karrowen. \v 2 Kaluk bedda birridukkarrukkang wanjh birrikang kore governor nawu ngeyyoy Pilate. \s1 Nawu Nungan Judas Komdukkarrinj Doweng \sr Matthew 27:3-10 \r (Acts 1:18-19) \p \v 3 Judas nawu bikukweykang Jesus kore birriwarre bininj, nang bu birriwokmarnburrinj bu kabirribun Jesus. Wanjh nungka njilngwarreminj kore baleh nungka Jesus bimarnekurduyimeng. Wanjh durndiweng money manbu thirty silver coins kore nawu birrikihkimuk priests bedberre dja mak nawu kabirriwohrnawohrnan, \v 4 dja benmarneyimeng, “Ngaye kunwarre ngayimeng! Bu bidkenhwong ngudberre Jesus nawu minj kunwarre yimeninj.” Wanjh nawu birriwohrnani bininj birrimarneyimeng, “Dja baleh mak? Makka wanjh djalyingan ke. Minj ngad mak ngadberre.” \v 5 Wanjh Judas kukburriweng nawu kunwardde kore temple. Yerre kunu wanjh wam dja komdukkarrinj nungandeleng. \p \v 6 Wanjh nawu kabirriwohrnan priests birrimoyhmey nawu kunwardde bu kukburriweng kore temple dja birriyimeng, “Kore mankarre kadberre kahyo minj karrikurrme nawu kunwardde manbu kunkurlbakenh kore temple ngarre, dja nawu kadjalkarremulewayindan kore bininj bu karrowen.” \v 7 Wanjh birriwokmarnburrinj bu namekbe kunwardde birrikukkurrmeng bu birribolkbayahmeng kore kabolkngeyyo Potter nuye Kabbal. Bedda birridjareni birribolkmarnbuyinj ba bu kabindikukdudjeng bininj nawu birriwokbuyika nawu birrihni kunred Jerusalem, nawu kabirridowen kumekbe. \v 8 Kunmekbekenh bedda bolkkkime kabirribolkngeybun mahni kabbal, “Kadjalbolkkurlbarri”. \v 9 Wanjh makka woybukkenhdanj, kore Jeremiah nawu prophet bimbom, yimeng, “Birrimey nawu kunwardde thirty silver coins, kore bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrikarremarnbom bu karremulewayindanj nuye. \v 10 Wanjh birrikukkurrmeng namekbe kunwardde bu birribolkbayahmeng kabbal bedberre nawu kabirrimarnbun delek, kore nawu Kawohrnan nganwokrayekwong.” [Jeremiah 32:6-9] \s1 Pilate Bidjawam Jesus \sr Matthew 27:11-14 \r (Mark 15:2-5; Luke 23:3-5; John 18:33-38) \p \v 11 Wanjh Jesus danginj kore kumirrk nuye Pilate nawu governor, dja nungka bidjawam, “Yiddok ngudda king nawu bedberre Jews?” Dja Jesus yimeng, “Yoh. Makka ngudda ke kunwok.” \v 12 Kaluk nawu birrikihkimuk priests dja nawu dabborrabbolk birridjuhbuni Jesus, dja nungka minj wokdiwirrinj. \v 13 Wanjh Pilate bimarneyimeng Jesus, “Yiddok ngudda minj yibenbekkan bu ngundihdjuhbun kore njalehnjalekenh?” \v 14 Dja Jesus minj kunwokkudji yimeninj, bu minj benwokmayi kore kunwernkenh birridjuhbuni. Wanjh nawu Pilate wernhkangebarrhmeng bu kunmekbekenh. \s1 Pilate Benbidkenwong Jesus Kore Djamun Bu Kabirribiddundulubun \sr Matthew 27:15-26 \r (Mark 15:6-15; Luke 23:13-25; John 18:39—19:16) \p \v 15 Bu kudjewkbubuyika kaluk bu ngarre Passover mulil nawu governor wanjh benmarnebawoni nakudji bininj nawu kore birridjarrngbom nawu birrimirnderri bininj. \v 16 Wanjh bu kunmekbeni nakudji bininj rurrkkendi, nawu ngeyyoy Barabbas. Kaluk namekbe birriwern birriburrbuni bu nawernhwarreni duninjh. \v 17 Bu bininj birrimornnamerrinj kore Pilate wanjh nungka bendjawam, yimeng, “Nangale ngurridjare ngamunkewe ngudberre, Barabbas dja kunubewu Jesus nawu kangeyyo Christ?” \v 18 Kaluk nawu Pilate burrbuni bu birrimekbe bininj birribidnakenwong Jesus kore nungka bu bedda wanjh birridjalkirnwern. \p \v 19 Kaluk bu Pilate ningihni kore kabindihdjadmekenh seat, ngalbininjkobeng nuye kunwok bimarnemunkeweng, yimeng, “Yuwn baleh ngurrimarnekurduyime namekbe bininj, dja nungka minj njale warrewoyi. Dja bolkkime ngabukirribom nungka, wanjh ngannjilngwarrewong.” \p \v 20 Dja nawu birrikihkimuk priests dja nawu dabborrabbolk bindidjurrkwoni bininj nawu birrimirnderri kumekbe bu kabirrimarnedjawayhme nuye Barabbas kabirribebke dja nawu Jesus wanjh kabirribun. \v 21 Kaluk Pilate yimeng, “Ngabenbenehkarrme Barabbas dja Jesus. Wanjh nangale nawu ngurridjare ngamunkewe ngudberre?” Wanjh bedda birriyimeng, “Barabbas!” \v 22 Pilate djawayhmeng, “Dja nawu Jesus, baleh ngayimewon, nawu kangeyyo Christ?” Wanjh bedda rowk birriyimeng, “Ngurribiddundulubu kore kundulk cross!” \v 23 Dja nawu Pilate yimeng, “Dja njalekenh? Njale nungka warrewong?” Wanjh bedda wernkih birrikayhmeng, “Ngurribiddundulubu kore kundulk cross!” \p \v 24 Bu Pilate nang minj baleh nungka kurduyimeninj dja nawu bininj ngokko birrihyiddungi, wanjh nungka kukku bomey dja biddjirridjburrinj kore kumirrk bedberre bedda bininj. Dja yimeng, “Ngaye wanjh minj kandidjuhbun bu nahni bininj karrowen. Dja nakka wanjh ngudda ngurridjareminj bu kakurduyimerran!” \v 25 Wanjh nawu bininj rowk birriyimeng, “Ngad dja nawu wurdwurd ngadberre kaluk wanjh ngadberre bu nungka karrowen.” \v 26 Wanjh Pilate bibebkeng Barabbas bedberre. Dja nawu Jesus nakka wanjh benbidnakenwong bininj nawu birriwidjbihkeng whips dorrengh. Dja wanjh benmarneyimeng djamun bu kabirribiddundulubun kore cross kundulk. \s1 Nawu Djamun Birriborrkbuni Jesus \sr Matthew 27:27-31 \r (Mark 15:16-20; John 19:2-3) \p \v 27 Nawu governor nuye djamun birringimewong Jesus kore bedberre kunrurrkkimuk, dja mak birriwern nawu djamun birriwabminguneng nuye. \v 28 Wanjh birriyerrkkeng kunmadj nuye dja birridjongbom nawu madjdjongbuyindi yiman kayime kings kadjongburren, manbu medjkurlbakurlbah manburrba. \v 29 Dja djamun birrimey kinj manmirrhyi, wanjh birrimarnbom crown nawu kunkodjkenh, yerre birrikodjongbom. Dja birrikurrmeng kundulk kore kubidkun nuye, wanjh birriboddanj kore kumirrk nuye mak birrihkukborrkbuni, bu birrimarneyimi, “Ngundiburlume ngudda king bedberre bininj nawu Jews!” \v 30 Warridj birrikuknunjhmi. Dja birrimey kundulk wanjh birrihdjumduhkeyi kunwern. \v 31 Bu bedda birriburnbom kunmekbe birrihborrkbuni, wanjh birriyerrkkeng nawu medjkurlbakurlbah manburrba djongbuhdjongbuyindi dja birridjongbom nawu nuyekih kunmadj. Yerre wanjh birrikang bu kabirribiddundulubunkenh. \s1 Jesus Birrikukbarnnameng \sr Matthew 27:32-44 \r (Mark 15:21-32; Luke 23:26-43; John 19:17-27) \p \v 32 Kaluk bu birribalhyibebmi kuberrkkah, kumekbe birriwohnarrinj nakudji bininj nawu Cyrenebeh, nawu ngeyyoy Simon, dja birrimarnbom nungka kangorrkan kundulk cross nuye Jesus. \v 33 Wanjh birribebmeng kore kabolkngeyyo Golgotha, manbu kamenyime “Kunbolk ngarre Kunkodjngalng”. \v 34 Nawu djamun wanjh birribowoyi Jesus wine kaluk birrirawong gall. Kaluk bu Jesus bomanjbekkang manmekbe wine wanjh nungka warnyakminj dja minj bonguyi. \v 35 Kaluk bu bedda birrikukdunhdulubom kore kundulk cross, wanjh birrihdirri yiman kunkod rerrih ba bu nangale kawinhme wanjh nakka kakan nawu kunmadj nuye. \v 36 Wanjh nawu djamun kumekbe birrirerrkang dja birrinahnani. \v 37 Warridj birrikurrmeng nawu ngeybimdi kore kukodj nuye Jesus kore yimihyimi, “Nahni Jesus nawu King bedberre bininj nawu Jews.” \p \v 38 Warridj benebokenh bininj nawu benededjdjolkwernni, wanjh kumekbe bindidjarrkkukbarnnameng Jesus dorrengh, nakudji kukbarndi kore kukun nuye dja nabuyika nakka kukbarndi kore kudjakku nuye. \v 39 Bininj nawu birrirey dja birriwohyurrhkeyi, nakka kunwarre birriyimi nuye Jesus dja mak birrikodjbordebordedmi nuye, \v 40 dja birriyimi, “Ngudda yiyimeng bu yirurrkbakke manbu Temple dja kaluk yiyawoyhrurrkname bu kunkodjkedanjbik! Dja bolkkime wanjh yingehkerrimen! Dja yimkolu kore cross kundulkbeh bu ngudda woybukkih Beywurd nuye God!” \p \v 41 Wanjh nawu birrikihkimuk priests dja nawu kabindihbukkabukkan mankarre, mak nawu dabborrabbolk warridj birrikukkilekmi Jesus. \v 42 Dja birriyimeng, “Nungka benngehkeng birribuyika bininj, dja minj kangehkerren nungan! Mak nungka wanjh king kadberre nawu Israel bininj! Dja wanjh kumkolu kore cross kundulk ba kunukka karriwoybukwon! \v 43 Nungka kabiwoybukwon God, dja bolkkime wanjh God bingehkemen, bu nungka kabimarnedjare. Kuhni wanjh nungkabidju yimeng, ‘Ngaye Beywurd nuye God.’ ” \p \v 44 Mak kunmekbe rerrih nawu bininj bokenh beneyimi nawu bindidjarrkkukbarnameng Jesus dorrengh bu benehdungi. \s1 Jesus Doweng \sr Matthew 27:45-56 \r (Mark 15:33-41; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 45 Kaluk bu twelve o'clock dungyimi, wanjh kumekbe kubolkwarlahkenh nakka kakbakmeng rowk, kaluk benkarrmeng danjbik hours. \v 46 Kaluk bu wolewoleni yiman three o'clock yimerranj, Jesus kayhmeng wernkih, bu yimeng, “Eloi! Eloi! Lama sabachthani?” Kaluk kunukka yimeng, “Ngardduk God! Ngardduk God! Njalekenh ngaye kanbawong?” [Psalm 22:1] \p \v 47 Kaluk yikahwi bininj nawu kumekbe birrihdi birribekkang wanjh birriyimeng, “Nakka kabihkayhme Elijah!” \v 48 Wanjh nakudji bininj rlobmeng werrkwerrk dja mey nawu sponge dja djuhkeng kore vinegar, wanjh dukkang kore kundulk yerre wanjh bibowoyi Jesus bu kabongun. \v 49 Dja nawu birribuyika bininj nakka birriyimeng, “Med, karribawo, dja wardi karrinan Elijah kamre ba kabingehke!” \p \v 50 Wanjh Jesus yawoyhkayhmeng kunkimuk, yerre wanjh nungandeleng baworrinj bu doweng, dja malngbaworrinj. \p \v 51 Dja kundjalburrikudji nawu manburrba barndihbarndi kore Temple kururrk nakka wanjh djalkmiwam bu marnburrinj bokenh, kaddum kumdjalkmiwam nawu koluy kanjdji. Warridj bolkrokani dja warddedjalkmiwam. \v 52 Mak nawu kumidj kore birrihkukdudjindi nakka dangmarrhmiwam bedberre, wanjh birriwern nawu God nuye bininj nawu birridowerrinj, nakka wanjh birriyawoyhmimbiminj. \v 53 Kaluk bu Jesus yawoyhdolkkang kore kumidjbeh, wanjh bedmanwali birrimyawoyhdolkkarrinj kumidjbeh dja birriwam kore kubolkkimuk kubolkdjamun kore birriwern bininj bindinang. \p \v 54 Nawu djamun birrinahnani Jesus wanjh birrihdi, dja nawu centurion nawu kawohrnan bedberre dorrengh. Bu birrinang kunbolk bolkrokarokani, dja njalehnjale rowk kurduyimerranj, wanjh bedda birriwernhkeleminj dja birriyimeng, “Woybukkih duninjh. Nahni bininj wanjh Beywurd nuye God!” \p \v 55 Birriwern morlehmorlenj nawu birrimunkekadjungi Jesus kore Galilee dja birrihnahnani, nakka birrimhdi djarreh kore cross kundulk, wanjh birrihdjalnani. \v 56 Bedda nawu Mary Magdalene, dja Mary ngalbu ngalbadjan berrewoneng James dja Joseph, mak ngalbuyika Mary ngalbu ngalbadjan berrewoneng James dja John nawu Zebedee benbenebornang. \s1 Jesus Birrikukkurrmeng kore Kuwardderurrk \sr Matthew 27:57-61 \r (Mark 15:42-47; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 57 Kaluk bu balngokdangeni, nakudji bininj ngeyyoy Joseph bebmeng. Nakka Aramatheabeh. Nungka wanjh kukenni, dja Jesus nuyeni yimerranj bu bibukkabukkani. Wanjh nungka kumdolkkang kore kunred kabolkngeyyo Arimathea, dja kumwam kore Jerusalem. \v 58 Dja wam biyikang Pilate wanjh bikukdjanwohmeng Jesus. Wanjh Pilate benwokwong nawu djamun nuye ba Jesus kabirrikukwon nawu Joseph. \v 59 Wanjh nawu Joseph bikukmey nawu Jesus dja bikukdukkang nawu kukbele manburrba. \v 60 Dja bikukkang bikukkurrmeng kore kuwardderurrk. Kaluk makka wanjh Joseph nuye, dja mankerrngeni kore nungka warddedjobkeng. Wanjh warddedjirrkang manwarddedulmuk kore dangbalhmeng kore rurrknirurrkni wanjh bolkbawong dja wam. \v 61 Kaluk Mary Magdalene dja ngalbuyika Mary dorrengh, wanjh benedjalyerrkani borledmikenh kore kururrk kurobbe. \s1 Djamun Birribolknahnani kore Jesus Birrikurrmeng \sr Matthew 27:62-66 \p \v 62 Kaluk bu kunbarnangarrabuyikani, manbu kunbarnangarra Sabbath, wanjh nawu birrikihkimuk priests dja nawu Pharisees wanjh birriyikang Pilate. \v 63 Dja birriyimeng, “Nawu yikimuk, ngad ngarriburrbun bu namekbe nawu kurrehkurreni, bu darrkihdarrkidni wanjh kuhni yimeng, ‘Bu kunkodjkedanjbik yerre, wanjh ngaye kaluk ngayawoyhdolkkan kore kundowibeh.’ \v 64 Dja yibenwokrayekwo ba kabirridangmayenahnan kore kuwardderurrk bu kayimerran kunbarnangarradanjbik yerre. Dja nawu benbukkabukkani nuye wardi kabirrimre kabirrikukdjirdmang wanjh kabindibalmarneyime birribuyika bininj bu nungka yawoyhdolkkang kore kundowibeh. Bedda wanjh birrikurrinj bu kerrngehkenhni, dja bu kabirrimulewan nungka dolkkang, wanjh kabirriwernhkurrekurren bu kunkimuk duninjh!” \v 65 Wanjh Pilate yimeng, “Mah! Wanjh ngurrbenka yikahwi djamun ba kabirriwernhdangmayenahnan kore baleh ngudda ngurriburrbun.” \v 66 Wanjh birriwam birridangmarnbom dja birrikurrmeng seal ba minj nangale karrangmarrhmang. Warridj bindikurrmeng yikahwi djamun bu birridangmayenahnani. \c 28 \s1 Jesus Yawoyhdolkkang Kore Kumidjbeh \sr Matthew 28:1-10 \r (Mark 16:1-8; Luke 24:1-12; John 20:1-10) \p \v 1 Bu kunbarnangarra ngarreni Sabbath yakminj, wanjh ngokko Sunday kumhyimerrangeni bu djarreh kumhbarrhbuni, wanjh Mary ngalbu Magdalabeh, dja ngalbadbuyika Mary benewam benebolknang kore kumidj manbu kuwardderurrk. \p \v 2 Kaluk kundjalmekbe rerrih kunkimukkenh bu bolkrokang. Dja angel nuye nawu Kawohrnan Rowk kumkoluy kore heavenbeh, bu wam kore kuwardderurrk, wanjh warddedjirrkang manbu manwarddekimuk. Wanjh yerrkang kaddum kore kuwardde. \v 3 Kaluk nungka kukbelebami yiman bu namarrkon kahmayhke, dja manbu kunmadj djongbuhdjongbuyindi makka madjbele duninjh yiman kayime snow! \v 4 Dja djamun nawu birrihdangmayenahnani wanjh bedda birriwernhkeleminj bu birrinang nawu angel, dja mak birrikukdeldelmi, dja mak birriyimerranj yiman birridoweng rerrih. \p \v 5 Wanjh nawu angel benbenemarneyimeng nawu morlehmorlenj bokenh, “Yuwn ngunekele. Dja ngaye ngaburrbun bu ngudda ngunehyawan Jesus nawu birrikukbarnnameng kore kundulk cross. \v 6 Wanjh nungka minj kondah karri. Dja nakka God birrolkkayhweng kore yimeng ngudberre. Dja ngunemray, ngunebolknan kore kunburrk nuye birrikukkurrmeng. \v 7 Dja werrkwerrk nguneray ngurrbenmarneyimen nawu benbukkabukkani nuye, bu nguneyimen, ‘Jesus yawoyhdolkkang kore kundowibeh. Mak nungka kayingkihdokme ngudberre kore Galilee ngunmadbun, dja ngudda wanjh kumekbe kaluk ngurrinan.’ Kuhni ngurrbenmarneyimen. Dja ngaye ngamwam bu kunmekbe ngamulewam ngunewoneng.” \p \v 8 Kaluk nawu morlehmorlenj benebolkbawong kumekbe dja benemarrkinjrlobmeng. Bedda benenjilngmakni, mak bedda benekeleminj warridj. Wanjh benerey bu bindimarnemulewayi nawu benbukkabukkani nuye Jesus kore baleh kurduyimerranj. \v 9 Kaluk bu birribalhrey, wanjh kundjalmekbe rerrih Jesus benbenedabkeng dja benbenemakwam. Wanjh nawu morlehmorlenj bokenh benemyikang darnkih dja benemarneboddangeni nuye dja benedengekarrmeng. \v 10 Wanjh Jesus benbenemarneyimeng, “Yuwn ngunekele. Dja nguneray ngurrbenmarneyimen nawu ngaye ngarridangerrinj bu kabirrire kore Galilee, kaluk kumekbe ngandinan.” \s1 Djamun Bindimarnemulewarrinj Kore Nawu Birrikihkimuk Priests. \sr Matthew 28:11-15 \p \v 11 Wanjh bu kunmekbe nawu morlehmorlenj bindiyikang bininj nawu benbukkabukkani nuye Jesus, wanjh yikahwi djamun nawu birrihdangmayenahnani birriwam kore kunredkimuk dja mak bindimarneyolyolmeng nawu birrikihkimuk priests kore baleh kurduyimerranj bedberre. \v 12 Wanjh nawu priests birrimornnamerrinj bininj nawu dabborrabbolk deleng, dja birrikarremarnbom. Bu bedda bindikarremulewam nawu djamun nakimuk kunwardde. \v 13 Dja bindimarneyimeng, “Ngurrbenmarneyimen nawu bininj bu bininj nawu Jesus benbukkabukkani birrimwam kukakni bu birrikukdjirdmey kore ngudda ngurrihkodjkewakwarrinj. \v 14 Bu nawu governor ngunwobekkan bu kuninjkunukenh, wanjh nakka kaluk ngadman ngarriwokdi, dja ngudda yuwn ngurrimarrkwarre.” \v 15 Wanjh nawu djamun birrikukmey nawu kunwardde money dja mak birrikurduyimeng kore bindidjalmarneyimeng bedberre. Wanjh nawu Jews bininj munguyh kabirrimarneyolyolmerren manbu maninjmanu mankarre bu mak bolkkime warridj. \s1 Jesus Benmunkeweng Nuye Nawu Benbukkabukkani Bu Kabindimarnbun Birriwern Bininj Kabirrimunkekadjung Jesus \sr Matthew 28:16-20 \r (Mark 16:14-18; Luke 24:36-49; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 16 Nawu birrimekbe eleven benbukkabukkani nuye birriwam kore Galilee wanjh birribalwam kore mandulum, kore Jesus benyingkihmarneyimeng bu kumekbe kabirrinarren. \v 17 Wanjh kumekbe bedda birrinang Jesus dja birrimarneboddanj nuye. Kaluk yikahwi nawu benbukkabukkani nuye minj birriwernhwoybukwoyi bu nungka wanjh dolkkang. \v 18 Wanjh Jesus kumwam darnkih bedberre dja benmarneyimeng, “Nawu God nganwong ba ngakarrme kundulkarre rowk dja ngawohrnan rowk kore kaddum heaven dja kondah kurorre! \v 19 Dja wanjh ngurriray kore birriwarlahkenh bininj nawu birrimdolkkang kubolkbubuyikabeh dja ngurrbenmarnbu ba ngaye ngandikadjung. Mak ngurrbenkodjuhkemen kore kunngey nuye nawu Kornkumo, Beywurd dja Namalngmakkaykenh, \v 20 dja ngurrbenbukkabukkan kunwern rowk kore marneyimeng ngudberre ba bu ngaye ngandiwokmarrkmang. Dja woybukkih ngaye dorrengh kaluk karridjarrkre munguyh, mak bu kaluk kayiburnbunkenh rowk.”