\id LUK KuB \toc2 Luke \toc1 Luke \mt1 Luke \c 1 \s1 Luke Mulewarrinj bu Njalekenh Nungka Bimbom \sr Luke 1:1-4 \p \v 1-4 Ngudda nawu Theophilus, nawu yingeykimuk, ngaye Luke marnebimbom ke nahni djurra ba kunukka yiwernhburrbun bu kundjalwoybuk duninjh nawu korroko ngundihmarnemulewani. Birrimekbe bininj nawu kerrngehkenhni birridarrkidnang dja birrikurdunani Jesus, dja yiman birrimarnedurrkmirri nuye kunwok, wanjh kandibidnakenwong rowk, dja kunu yikahwi bedda birriwern wanjh birrirohrokni bu birribimbuni birrimulewani kadberre. Ngaye wanjh ngabenbekkabekkang, dja ngabendjawani bu munguyh. Wanjh ngayeman ngadjareni ngabimbuni rowk mandjad duninjh ke, bu kabimbuyindan kunwern manbu marnbuyindanj dja woybukkenhdanj kadberre. \s1 Nawu Angel Ngeyyoy Gabriel Biyingkihbengdayhkeng Zechariah Beywurdkenh John nawu Benkukdjuhkeyi \sr Luke 1:5-25 \p \v 5 Bu King Herod wohrnawohrnani kore kubolkwarlah kabolkngeyyo Judea, kaluk kumekbe ni nakudji bininj nawu priestni, nawu ngeyyoy Zechariah. Kaluk nawu Zechariah birrihdjarrkdurrkmirri priests nawu birringeyyoy Abijah nuyeni. Ngalbu Zechariah ngalbininjkobeng nuyeni, ngaleng warridj nawu Aaron bikebmawahmeng. Dja ngaleng ngeyyoy Elizabeth. \v 6 Kaluk Zechariah dja Elizabeth benemakni kore God, dja mak bedda benehwokkarrmi dja benehmarrkmangi rowk God nuye mankarre, dja mak bedda minj benewokwemeninj nawu God nuye benwokrayekwong bu nungka wokkurrmerrinj. \v 7 Dja bedda minj benekarrmeninj wurdyaw, dja ngaleng Elizabeth ngalwalirrngwarreni, dja mak bedda benedjalkohbanjni. \p \v 8 Wanjh bolkyimerranj bu bininj nawu Zechariah birrihdjarrkdurrkmirri kore kumirrk God nuye, bu bedmanwali yiwarrudj birridi nungka dorrengh. \v 9 Kore mankarre bedberre yoy, birringeybimdi kore djurra, wanjh nakudji mey djurra nawu nungka Zechariah ngeydihngeydi. Wanjh nungka wam kinjeng kalkkidmanjmak kore kururrkburlhdjan temple yiwarrudjkenh God nuye. \v 10 Bu kumekbe bolkyimi bu nungka kinjehkinjeyi kururrk manbu kalkkidmanjmak, wanjh bininj nawu birrimirndewernmerrinj nawu birrimhdjalley kabirrimarneboddan God, bedman kuberrkkah birrihdi yiwarrudj. \p \v 11 Wanjh kundjalmekbe bimarnebebmeng nakudji angel nawu Kawohrnan Rowk bimarnemunkeweng, dja bimarnedanginj Zechariah kukun kore kubolkkuken ngarre altar manbu kalkkidmanjmakkenh. \v 12 Wanjh bu Zechariah binang, nungka kangebarrhmeng dja wernhkeleminj. \v 13 Wanjh nawu angel bimarneyimeng, “Yuwn yikele Zechariah! Dja God ngunbekkang bu ngudda yidjawam, dja ngalu ngalbininjkobeng ke Elizabeth kaluk kayawmang narangem ngudda ke. Kaluk ngudda yingeykurrmen John. \v 14 Kaluk nahni wurdyaw ngunnjilngmarnbun dja mak warridj yikangemarrmarrmen, dja mak birriwern kabirriwarnmakmen bu nungka karrangen. \v 15 Kaluk nawu Kawohrnan Rowk kabimarneyime nahni wurdyaw bu kayimerran nakuken, dja nungka minj njale kabongun manu manbang yiman wine dja njalenjale. Dja Namalngmakkaykenh kabikukbarlke bu karrangen, dja mak munguyh kadjalkukbarlmiyindi. \v 16 Mak nungka kabenkan birriwern bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu kabirrimdurndeng kore nawu Kawohrnan Rowk, nawu God bedberre. \v 17 Kaluk nungka kabiyingkihmarnedokme nawu Kawohrnan Rowk, kore kundulkarre nuye Namalngmakkaykenh yiman Elijah kurduhkurduyimi. Bu kuhni kunu kunmekbe kadjalkurduyime kabenkangeborledke nawu kokornkumo, ba bedda kabirriyawoyhborledme kabindiyawoyhmarnedjare nawu wurdwurd bedberre. Dja bininj nawu kabirrihwokwe God, kaluk nungka John kabenmayaliborledke, kabirrimayaliyimerran yiman birribuyika nawu kunmak kabirrihyime. Kaluk kunih rowk kakurduyime nawu beywurd ke, ba kabenyingkihkukmarnbun bininj, ba bu kabirrimadbun nawu Kawohrnan Rowk.” \p \v 18 Bu kuhni bekkang rowk Zechariah, wanjh bimarneyimeng namekbe angel, “Kaluk baleh bu kuhni yimankek ngaburrbun kakurduyimerran? Dja ngaye wanjh ngakohbanj, dja mak ngalbininjkobeng ngardduk kohbanjminj warridj.” \v 19 Dja namekbe angel biwokmey yimeng, “Ngaye wanjh Gabriel! Ngaye ngahdi kore kumirrk nuye God, dja nungka nganmunkeweng ngunmarneyime bu bengdadjkekenh kuhni kunwok kunmak. \v 20 Kanbekka, marneyime, ngudda minj kanwoybukwoyi bu marneyimeng, dja God bolknameng bu kaluk kamarnbuyindan kore kunmekbe kunwok. Wanjh ngudda minj kanwoybukwoyi, wanjh kunu yidjalwokyakmen, minj yiyawoyhwokdi. Kaluk bu kuhni kakurduyimerran, kunukka wanjh yiyawoyhwokdi.” \p \v 21 Bininj nawu kuberrkkah birrihmirnderri birrihmadbuni Zechariah, birrihmayahmi bu nungka munguyh ningihni kururrk. \v 22 Kaluk bu nungka bebmeng, yimankek wokdiwirrinj bedberre, dja wokyakminj. Wanjh nungka kunbidbewih benmarneyolyolmi, dja wanjh kunu birriburrbom bu nungka nang kunbuyika nawu Godbeh bu kururrkburlhdjan dingihdi. \p \v 23 Kaluk bu yakminj bu nungka durrkmirri kore kunrurrk yiwarrudjkenh, wanjh dokmeng kured. \v 24 Kaluk ngalbininjkobeng nuye Elizabeth wanjh kanihkani wurdyaw. Dja ngalengman yiman warlkkarreni rerrih, bu djahdjalni kured bu kunbidkukudji dird. \v 25 Dja ngalengman marneyimerrinj, “Nawu Kawohrnan Rowk ngannang dja kaburrbun bu bininj ngandihwarreweyi, dja nungka nganmarneyime bu ngamak, wanjh kuhni nungka nganmarnekurduyimeng, ba minj munguyh ngandiwarrewe nawu ngaye ngarriredbo.” \s1 Angel Gabriel Biyingkihbengdayhkeng Mary Wurdyawkah Jesus \sr Luke 1:26-38 \p \v 26 Kaluk bu dirdbuyika six yimerranj, God bimunkeweng namekbe angel Gabriel kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Nazareth, kore kubolkwarlah Galilee. \v 27 Bimunkeweng bimarnebebmeng ngalyawk ngalbu minj bininj benebangmeyuwirrinj. Dja ngalbu mak birriberrebbom bininj benemarrimeninj nawu ngeyyoy Joseph, nawu King David benemudni. Ngalmekbe ngalyawk kaluk ngeyyoy Mary. \v 28 Namekbe angel kumwam bimarneyimeng, “Ngudda ngalbu God ngunmarneyimeng bu ngudda yidjalmak dja wanjh nungka ngunedjarrkre!” \p \v 29 Wanjh bu Mary bekkang kunmekbe kunwok, ngaleng njilngwarreminj dja mayahmeng duninjh, dja ngalengman burrbuhburrbuni bu yimankek njalekah kuhni bimarnewokdanj. \v 30 Wanjh nawu angel bingeybom yimeng, “Mary, yuwn yikele. God nungka namakni ke. \v 31 Dja kanbekka, marneyime, kaluk ngudda yikukdulmukmen dja yiyawmang narangem, dja yingeykurrmen nahni wurdyaw Jesus. \v 32 Kaluk nungka nakuken duninjh, dja kangeyyo ‘Beywurd nuye God nawu Nadjalwernhkimuk Duninjh’. Dja God nawu Kawohrnan Rowk, wanjh kabimarnbun nungka king ba kawohrnan kore David wohrnani korroko. \v 33 Kaluk nungka kadjalwohrnan munguyh munguyh kore nawu Jacob ngurrimud, minj kadjobme nuye, dja munguyh kadjalwohrnan.” \p \v 34 Mary biwokmey angel nawu kunwok kumhkani, bimarneyimeng, “Kaluk baleh kuhni kakurduyime? Dja ngayenu minj bininj nganebangmeyuwirrinj.” \p \v 35 Wanjh namekbe angel biwokmey, bimarneyimeng, “Namalngmakkaykenh kaluk ngunyikan, dja God nawu Kawernhwohrnan Duninjh, kaluk kundulkarre nuye ngunbarrkbun. Bu kuhni kakurduyime, wanjh namekbe nanu nawu yiyawmang wanjh djal God nuye, kaluk kangeyyo Beywurd nuye God. \v 36 Kuhni mak marneyime. Elizabeth ngalbu ngudda ngunemud, ngaleng mak bolkkime kayawkan narangem, dja ngaleng ngalkohbanj. Dja dird six kamarnbun bu kahkan, ngalbu birrihmarneyimi ngaleng ngalwalirrngwarreni. \v 37 Dja minj njale karayek kore nungka God.” \p \v 38 Wanjh Mary yimeng, “Ngoyh, ngaye ngadjalmarnedurrkmirri nawu Kawohrnan Rowk. Bonj, ngadjare ngandjalmarnekurduyimerran kunmekbe kunwok bu ngudda kanmarneyimeng.” Dja namekbe angel wanjh bibawong, wam. \s1 Mary Wam Bidjahwong Elizabeth Ngalbu Zechariah Nuye Ngalbininjkobeng \sr Luke 1:39-45 \p \v 39 Wanjh kumekbe bolkyimi Mary marnburrinj wanjh djaldokorrokmeng kore kurruluhdulum ngarre Judea, wanjh bolkmey kore kubolkkimuk kore Zechariah benehni. \v 40 Wanjh ngaleng ngimeng kore kunrurrk berrewoneng, dja bidjawam Elizabeth. \v 41 Bu Elizabeth bibekkang Mary bidjawam, wanjh kunu Elizabeth ngarre wurdyaw rokang wernkih kore kunjam ngarre. Dja mak Namalngmakkaykenh biwohkukbarlkeng ngalbu Elizabeth. \v 42 Wanjh kunu bimarneyimeng Mary, kunkayhmi dorrengh, yimeng, “Ngudda wanjh God ngunmarnekurduyimeng ngudda kunwernhmak duninjh, yiman minj kurduyimeninj ngadberre nawu dalukbubuyika. Dja nawu yiyawkan, nungka mak God wanjh kabimarnekurduyime kunmak duninjh. \v 43 Dja ngaye ngakangebarrhmeng bu kuhni nganmarnekurduyimerranj bu ngudda yimwam kore ngaye, ngudda ngalbu ngalbadjan nuye nawu Kawohrnan Rowk ngardduk. \v 44 Dja marneyime, bu ngaye bekkang ngudda kandjawam, wanjh ngabekkang wurdyaw rokang wernkih kore kunjam ngardduk bu marrmarrminj duninjh. \v 45 Dja wanjh yinjilngmak nguddanu bu yiwoybukwong bu kamarnbuyindan rowk kore God ngunmarneyimeng.” \s1 Mary Wayini Mankong Ngalengngarre Bu Biburlumeng God \sr Luke 1:46-56 \p \v 46-48 Mary yawoyhyimeng, “God bu ngannang nganburrbom ngaye nawu ngahmarnedurrkmirri, nawu ngaye yiman ngayeng rerrih, wanjh nungka kunmak nganmarnekurduyimeng. Kunmekbekenh kunu wanjh ngaye bulkkidj duninjh ngaburlume kunkange dorrengh ngardduk! Dja ngakunikangemarrmarr kore nungka God nawu nganhngehkeng. \p Kunmekbekenh kunu kaluk bininj nawu rerre kabirridangerren, wanjh ngandimulewan, kabirriyime bu ngaye nganjilngmak duninjh nuye. \v 49 Dja nungka God nawu Nadjalkudji Nawernhdulkarrekimuk duninjh nganmarnekurduyimeng kunkimuk duninjh, nungka wanjh Nadjalngeydjamun. \p \v 50 Dja nungka kankongibun bininj rowk nawu nungka karrimarnekele. Kandjalkongibun munguyh, yiman benhkongibuni nawu birriyungki, mak ngadmanwali kanhkongibun, dja nawu rerre kabirridangerren, bedmanwali kabenkongibun rowk. \p \v 51 Nungka wanjh kurdukurduyimi kunwern bu kundulkarre kunkimuk duninjh nuye. Mak benyarlarrkeng nawu bedman birriburlumerreni kore kanjdji baybaywi bedberre. \v 52 Nungka mak benkukmarladjwong nawu birrikukenworreni bu birriwohrnawohrnani, dja nungka kankukenwong bininj nawu karrikukmarladjni. \v 53 Nawu karrimarrwedowen, nungka kanworrkmiwon bu nungka nuye kunmakmak. Dja nawu birrikarrmi nawern, wanjh nungka benmunkeweng birribidlarrk. \p \v 54 Nungka kumwam kanbidyikarrmeng kadberre nawu Israel kankebmawahmeng, nawu nungka karrimarnedurrkmirri, wanjh djareminj kanmarnemimkongiwernni kadberre. \v 55 Kuhni kurduyimeng kore nungka korroko biberrebbom Mawah Abraham, dja mak nawu birribuyika nawu mawahmawah kadberre, bu nungka kankongibun ngad munguyh munguyh.” \p \v 56 Wanjh Mary benedjarrkni Elizabeth, bu yiman dird danjbik, wanjh durndi kured. \s1 John Nawu Benkukdjuhkeyi Danginj Berrewoneng Zechariah dja Elizabeth \sr Luke 1:57-66 \p \v 57 Wanjh bu kumwam ngarre Elizabeth bu wurdyaw bihbuni, wanjh yawdanginj narangem. \v 58 Dja bu bininj nawu birriredboni dja nawu birrimud ngalengngarre birribekkang bu God kunmekbe bimarnekurduyimeng bu bikongibom bulkkidj duninjh, wanjh bedda warridj birridjarrkwarnmakni Elizabeth dorrengh. \p \v 59 Kaluk bu kunkodjke eight birrimwam bu birrilakkayenwong namekbe wurdyaw. Bedda wanjh birringeykurrmeninj Zechariah, kornkumo benedjarrkngeyyuwirrinj. \v 60 Dja ngalbadjan yimeng, “Kunukka kunwid, dja karringeybu John.” \v 61 Wanjh kunu bedda birriyimeng, “Minj nangale ngurrimud kunmekbe kangeyyo.” \v 62 Wanjh kornkumo birridjawam, bu kunbidbewih birridjawam bu nungka yimankek baleh djareniwirrinj bingeykurrmeninj. \v 63 Wanjh nungka djanwohmeng kundulk bu kabimbunkenh. Wanjh bu birriwong, nungka Zechariah bimbom, “Nungka wanjh John kangeyyo.” Kunu wanjh birriwernhmayahmeng rowk. \v 64 Wanjh kundjalburrikudji rerrih nungka God bimarnbom Zechariah yawoyhwokdanj, wanjh biburlumeng God. \p \v 65 Wanjh nawu kumekbe kunred birrihni, bedda rowk birrikeleni, dja nawu birrihni kumekbe kore kubolkwarlahkenh kore kurruluhdulum ngarre Judea, bedda wanjh kuhni birrimulewani, dja mak mahni kunwok djalwarlahminj. \v 66 Dja nawu birriwern rowk nawu birribekkani wanjh birrihburrbuni munguyh, dja mak birriyimi, “Nahni wurdyaw baleh kaluk kayimerran?” Dja birrinang bu God bihkarrmi bulkkidj. \s1 Zechariah Biburlumeng God \sr Luke 1:67-80 \p \v 67 Kaluk Namalngmakkaykenh biwohkukbarlkeng Zechariah, nawu John nuye kornkumo, wanjh biwokmulewani nawu God bimarneyimeng, yimeng, \v 68 “Karriburlumen nawu Kawohrnan Rowk, God kadberre nawu Israel kankebmawahmeng. Nungka kumwam dja kanmarnekarremulewam kunkimuk bu kanbebkeng kadberre nawu bininj nuye. \v 69 Nungka kanwong kadberre nakudji nawu ngudjkimuk duninjh nawu kanngehke kadberre\f + \fr 1:69 \ft “Nakudji nawu ngudjkimuk duninjh nawu kanngehke” karohrok kore yikahwi kunwok kabirriyime “kunkanem nawu kanngehke”, dja kore Kunbalanda kayime “horn of salvation”.\f*, nawu nungka benemud King David nawu God bihmarnedurrkmirri. \v 70 Kuhni wanjh God bu kurduyimeng wanjh wokkurrmerrinj korroko duninjh, kore bininj birridjalmak nungan nuye, nawu prophets bu birriwokmulewani. \v 71 Bedda birriyimi bu nungka kaluk kanbidyikarrme bu kanngehke kadberre kore bininj rowk nawu kandinjirrke mak nawu kandiwidnan. \v 72 Kuhni kakurduyime kore nungka benkongibom nawu mawahmawah kadberre, dja kahwokkarrmerren kunwokdjamunkenh nungka nuye bu wokkurrmerrinj. \v 73 Bu nungka wanjh biberrebbom bulkkidj Mawah Abraham bu wokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh. \v 74 Nungka bimarneyimeng bu nungan God kanbidyikarrme kadberre, kanbebke kore bininj nawu kandiwidnan, ba bu ngad karrimarnedurrkmirri nungka, dja minj njale kankelehme, \v 75 dja ngad nawu nungan nuye, bu karridjaldarrkid, wanjh karridjalmarnekurduyime munguyh kunmak nawu nungka kadjare. \p \v 76 Dja ngudda John, nawu wurdyaw ngardduk, kaluk God ngunmarnbun prophet, nawu yiwokmulewan kunwok nuye God nawu Nawernkimuk Duninjh. Kunmekbe wanjh ngudda yiyingkihmarnedokme nawu Kawohrnan Rowk, ba yiyingkihmarnebolhmarnbun manbolh nuye. \v 77 Dja ngudda yibenbukkabukkan bininj nuye ba kabirriburrbun bu nungka kabenngehke bu kabengmidjdan kunwarre bedberre. \v 78 Kuhni kakurduyime ngad kadberre God bu kanwernhkongibun duninjh, wanjh kaluk nungka nawu kaddumbeh kambebme, yiman rerrih kamdungbebme kadberre, \v 79 ba kanwolkan nawu karrihni kore kubolkmunun, dja nawu kundowikenh yiman kanhkelehme munguyh, dja nungka kaluk kanmikan kadberre kore karriburrbun nungka nuye kunmodmikenh.” Kuhni bu Zechariah wanjh yolyolmi. \p \v 80 Kaluk namekbe wurdyaw djordmehdjordmeni, dja kunmalng nuye mak murrngrahmurrngrayekmeni. Kaluk nungka ni kore kubolkdarleh, kumekbe djahdjalni munguyh wanjh kalukburrk bebmeng kukbukkarrinj bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \c 2 \s1 Mary Bimarneyawdanginj Jesus \sr Luke 2:1-7 \r (Matthew 1:18-25) \p \v 1 Bu John barrkenyoy, kaluk nawu wohrnani rowk kumekbe, nawu ngeyyoy Caesar Augustus, wanjh benwokrayekwong bindingeynamikenh bininj rowk kore kubolkwarlahkenh rowk ngarre Rome. \v 2 Kuhni wanjh nawu kerrngehkenh bindingeynami bu nawu Quirinius wohrnani kore kabolkngeyyo Syria. \v 3 Wanjh bininj rowk birriwam bindingeynamikenh, kaluk birribebbehwam kore kubolkkihkimuk bedberre. \p \v 4 Dja mak Joseph bolkbawong kubolkkimuk kabolkngeyyo Nazareth kore kubolkkimuk Galilee, dja wam kore David nuyeni kubolkkimuk kabolkngeyyo Bethlehem kore Judea. Dja nungka wanjh David benemudni, nawu mawahmawah nuye. \v 5 Nungka Joseph wanjh wam birringeynamikenh, kaluk Mary benedjarrkwam ngalbu birriberrebbom, dja ngaleng kukdulmukni. \v 6 Bu kumekbe benehni wanjh kumwam ngarre bu wurdyaw bihbuni, \v 7 wanjh yawdanginj narangem nadjdjaman. Ngaleng birrukkang manburrba, dja bikurrmeng kore manbu kurralkkenh, kore mayh birringuni. Kaluk minj baleh benerurrkngalkemeninj kore kunrurrk duninjh, dja birrirurrkmey rowk. \s1 Angel Birriyawmulewam Jesus Kore Shepherds Nawu Birrikaknahnani Mayh \sr Luke 2:8-21 \p \v 8 Kumekbe kubolkkudjiwi kaluk djarrehkah, bininj nawu shepherds birrihkakni kukak kore kabbal, mayh birrihmirndenahnani bedberre. \v 9 Kaluk angel kumwohbebmeng bedberre. God nuye kunmakmak yiman benbarrkbom rerrih bu benmarnebolkwolkang kore birrihni, dja bolkbameng duninjh, wanjh birrikeleminj duninjh. \v 10 Wanjh nawu angel benmarneyimeng, “Yuwn ngurrikele, dja kandibekka, marneyime ngudberre, ngaye ngamwam bengdayhke ngudberre kuhni kunwok kunmak, ngurriwernhwarnmakmen rowk ngudda bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng. \v 11 Bolkkime kuninjkunu kumunun, kore David nuyeni kubolkkimuk, wanjh danginj ngudberre nawu ngunngehke, nawu nungan God ngunberrebbom. Kaluk nahni nabarrken wanjh Christ\f + \fr 2:11 \ft (Dja verse 26 warridj) “Christ” karohrok kunngeybuyika “Messiah”. Nahni bokenh kunngey kamenyime “nawu God bikodjdelkkeng bu bidjarrngbom”.\f* nawu Kawohrnan rowk! \v 12 Kaluk kuhni ngurrina kayime, bu wurdyaw ngurringalke, karrukkayindi manburrba, dja kore kurralk kayo manbu mayh kangun kurralk bedberre.” \p \v 13 Bu kuhni yimi, wanjh birrimirndewern bininj birridjalwohbebmerrinj kaddumbeh, birridjarrkdi namekbe angel. Birriburlumi God, birriyimi, \v 14 “Bulkkidj duninjh karriwernhburlumen God nawu kaddum kahni. Dja kunmodmikenh nuye kabenwon bininj nawu nungan kabenmarnekurduyime kunmak.” \p \v 15 Wanjh bu angels bindibawong birridurnderrinj rowk kaddum, wanjh bininj nawu shepherds birrimarneyimerrinj, “Karriray Bethlehem, karrinan nawu Kawohrnan Rowk kanbengdayhkeng kadberre bu kuhni kurduyimerranj.” \v 16 Wanjh birriwam birridokorrokmeng dja bindingalkeng Mary dja Joseph, dja nabarrken yoy kore manbu kurralk birringuni nawu mayh. \v 17 Kaluk bu bedda birrinang wanjh bindiwokmulewam angel bu benmarneyimeng namekbe wurdyawkah. \v 18 Birriwern bu bindibekkang bedda nawu shepherds bu birrimulewam, wanjh birrimayahmeng rowk. \v 19 Dja Mary djalkarrmeng maninjmanu kunwok kore kukange ngarre, ngalengman baybaywi djahdjalburrbuni. \v 20 Wanjh nawu shepherds birridurnderrinj kore birriyingkihnahnani. Bulkkidj duninjh birriburlumi God bu birribekkang dja birrinang, wanjh djalkurduyimi rowk nawu angel bindimarneyimeng. \p \v 21 Kaluk bu kunkodjke eight wanjh kumwam bu nawu wurdyaw birrilakkayenwong, dja mak birringeykurrmeng Jesus. Kunmekbe kunngey angel biyingkihngeywong bu ngalbadjan minj bibangmeyawkayi. \s1 Ngalbadjan Dja Kornkumo Benekang Jesus Kore Temple \sr Luke 2:22-24 \p \v 22 Wanjh kaluk bu kumwam kore Moses nuye mankarre kabimbuyindi bu daluk kabirrikukdjirridjburren wurdyawkenh, wanjh Joseph dja Mary benekang Jesus kore Jerusalem ba bu benewong nawu Kawohrnan Rowk. \v 23 (Kaluk kawokbimdi kore nawu Kawohrnan Rowk nuye mankarre, “Bu narahrangem rowk nawu nadjdjaman, bedda wanjh birridjamun nungan God nuye dja kornkumo ngalbadjan wanjh kabeneyawwon.” [Exodus 13:2]) \v 24 Dja mak kabimdi kore mankarre nuye nawu Kawohrnan Rowk, bu ngalbadjan kornkumo kabenewon priest mayhmayh nawu kelebuk, kabunkenh God nuye, kaluk yikahwi bokenh korlobok, dja yikahwi wanjh bokenh doddorok yaw.\f + \fr 2:24 \ft Leviticus 12:8\f* Wanjh kunmekbe beneyimeng nawu Mary dja Joseph. \s1 Nawu Simeon Biburlumeng God Bu Jesuskenh \sr Luke 2:25-35 \p \v 25 Kaluk kumekbe ni kore Jerusalem nakudji bininj nawu ngeyyoy Simeon, nawu namakni bininj, dja God nuye mankarre karrmi rowk. Dja mak nungka bidjalmadbuni God bu Israel nuye mawahmawah benkangemarnbuyi. Dja Namalngmakkaykenh benehdjarrkrey. \v 26 Kaluk Namalngmakkaykenh biyingkihmarneyimeng bu nungka minj kabangmedowen, dja kabinan werrk Christ nawu Kawohrnan Rowk benberrebbom. \v 27 Bu kunmekbe wanjh Namalngmakkaykenh bimyikang kore temple kunrurrk yiwarrudjkenh. Wanjh ngalbadjan kornkumo benemyawngimowong Jesus nawu barrken, benemarnekurduyimeninj kore mankarre yoy, \v 28 wanjh nungka Simeon biwanjbimey, biburlumi God, yimeng, \v 29 “Ngudda nawu yidjalwohrnan rowk, bonj, ngaye nawu marnedurrkmirri, wanjh kamak kanmunkewemen ba ngarrowen, kunmodmikenh dorrengh ngudda ke, kore ngudda kanyingkihmarneyimeng. \v 30 Dja ngaye nganang kumim ngardduk, nungka nawu ngudda kanwong kanngehkekenh, \v 31 bu yiyingkihkarremarnbom ba bininj birriwokbubuyika rowk ngundikurdunan, \v 32 Kaluk mak nawu minj Jews bininj kabirrinan nawu kabenmarnewolkan dja kabenbukkan ngudda kekenh. Dja mak kankukenwon ngad Israel nawu ngudda ke bininj.” \p \v 33 Dja nawu kornkumo dja ngalbadjan bedda wanjh benemayahmi bu Simeon kuhni yimeng bimulewam Jesus. \v 34 Dja Simeon benbenemarneyimeng, “Ngadjare God ngunbenemarneyime ngorrewoneng kunmak.” Dja mak bimarneyimeng ngalbadjan, “Kanbekka, marneyime, nahni nawu wurdyaw God bimmunkeweng ba yiman kabenlarlmang bininj, kabenmarnbun birriwern kabirribawon God wanjh kabirrikukmarladjmen, dja mak kabenmarnbun birriwern bu kabirriyikan wanjh kabenkukenwon kore God. Mak nungka wanjh kanbukkan bu baleh God kakurduyime, dja birriwern kabirriyiwirrihme. \v 35 Dja mak God bimmunkeweng ba nungka kabenmarnbun bininj birriwern bu kabirrimayalibukkarren. Dja ngudda nawu ngalbadjan, wanjh yidjakbekkan yiman rerrih mandjawak ngunkangedulubun.” \s1 Ngalkudji Ngalkohbanj Ngalbu Prophetni Wanjh Bimanjbom God Bu Jesuskenh \sr Luke 2:36-38 \p \v 36 Kaluk mak kumekbe ni ngalkudji prophet ngalbu biwokmulewani God, ngalbu ngeyyoy Anna, dja kornkumo ngarreni ngeyyoy Phanuel, dja bedda birrimudni Asher. Dja ngaleng wanjh ngalkohbanj duninjh. Bu yawkyawkni benemarrinj bininj, benehni bu mandjewk seven, wanjh nungka doweng. \v 37 Wanjh ngaleng ngalbu kamarrdjukun djahdjalni munguyh bininj yak, dja wanjh kohbanjminj, mandjewk eighty four ngalengngarreni. Dja ngaleng minj rurrkbawoyi kore Temple, bu munguyh munguyh djahdjaldi yiwarrudj dja boddangeni kore God, barnangarra dja mak kukak, dja manme bawoni ba bu bihdjawani God bu kunwernhkah. \p \v 38 Wanjh bu kunmekbe Jesus birrihni kururrk, kundjalmekbe rerrih Anna benmarnebebmeng, wanjh bimanjbom God, dja mak bimulewani Jesus kore bininj nawu birrihmadbuni bu God kabenyerrkkemeninj bininj nawu Jerusalem birrihni nawu yiman birrihbongdi rerrih. \s1 Bu Jesus Djordmeng \sr Luke 2:39-52 \p \v 39 Wanjh Jesus nuye ngalbadjan dja kornkumo benekurduyimeng rowk manbu mankarre kahyo God nuye. Wanjh bu beneyakwong rowk wanjh birridurndi kore Galilee, kore kubolkkimuk bu bedda birrihni kabolkngeyyo Nazareth. \v 40 Dja nawu wurdyaw djordmehdjordmeni, dja mak kunmalng nuye murrngrahmurrngrayekmeni, kunmayalimak nuye wernmehwernmeni, dja God bihmarnekurduyimi kunmak nuye. \s1 Jesus bu Yawurrinjni \sr Luke 2:41-52 \p \v 41 Nawu Jesus nuye ngalbadjan dja kornkumo benerey mandjewkbubuyika kore Jerusalem bu mulilkenh manbu God bendarrkidbawongkenh. \v 42 Dja bu nungka Jesus balyawurrinjni, bu twelve mandjewk nuye, wanjh birridjarrkwam yiman bininj nawu Israel benkebmawahmeng rowk birriyimi. \v 43 Dja bu birriyakwong rowk manbu mulil, nawu ngalbadjan dja kornkumo bolkbawong dja benedurndengi kured, dja Jesus kunmekbe nungan bolkmaddi, Jerusalem ningihni, dja nawu kornkumo ngalbadjan benewakwani. \v 44 Bedda beneyimi bu yimankek nungka dorrengh birridjarrkdurndeyi birribuyika nawu birridjarrkmirndewern, wanjh kunu birridjalwam bu kunbarnangarrakudji. Wanjh bu beneyawani kore nawu birrimud dja mak nawu bindiburrbuni. \v 45 Dja minj benengalkemeninj, wanjh benedurndi Jerusalem bu benehyawani kumekbe. \p \v 46 Kalukburrk bu kunkodjke danjbik wanjh benengalkeng kore temple kunrurrk manbu yiwarrudjkenh. Nungka kumekbe ningihni kubulkayh kore birrihmirnderri nawu bindibukkabukkani mankarre, nungka benhbekkani dja mak benhdjawani kunwern. \v 47 Dja bininj rowk nawu birribekkani Jesus wanjh birrimayaliburlumeng nungka nuye kunmayali, dja mak bu benhwokmangi kamak rowk. \p \v 48 Bu ngalbadjan dja kornkumo benenang Jesus wanjh benekangebarrhmeng. Dja ngalbadjan bimarneyimeng, “Djedje, njale kuhni kanbenemarnekurduyimeng? Dja marneyime, Ngabbah dja ngaye ngundihyawani nganekangewarreni duninjh.” \v 49 Dja nungka benbenemarneyimeng, “Njalekah kandiyawani, yiddok minj nguneburrbuyi bu ngaye ngahdjalni kore kunrurrk nuye Kornkumo ngardduk kore nungka kadjare?” \v 50 Dja bedda minj benewernhburrkburrkbekkayi bu kuhni nungka benbenemarneyimeng. \p \v 51 Wanjh nungka Jesus birridjarrkdurndi Nazareth, dja nungka benbenehmarrkmangi munguyh, dja ngalbu ngalbadjan kuhni rowk djalwernhkarrmeng kore kukange ngarre. \p \v 52 Dja Jesus nungan mayahmayaliwernmeni, dja mak balhdjordmeni, dja wernmeni bu God bihmarneyimi Jesus namakni, dja mak bu bininj warridj birrimarneyimi Jesus namakni. \c 3 \s1 John Nawu Benkukdjuhkeyi \sr Luke 3:1-20 \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:1-8; John 1:19-28) \p \v 1 Kaluk rerrikah bu mandjewk fifteen nuye Tiberius Caesar bu djalwohrnani kore kubolkwarlahkenh rowk kabolkngeyyo Rome, dja mak kumekbe kore kubolkwarlahbubuyika ngarre Rome, birribebbehwohrnani; Pontius Pilate wohrnani kore kabolkngeyyo Judea, Herod kore Galilee, dja Philip nawu Herod benedanginj wanjh wohrnani kore Ituraea dja Trachonitis, dja Lysanias wohrnani kore Abilene. \v 2 Dja mak bininj nawu benengeyyoy Annas dja Caiaphas, bedda wanjh benekihkimukni priests. Wanjh kumekbe rerrih God biwokrayekwong John nawu beywurd nuye Zechariah, bu nungka John ningihni nadjalkudjini kore kubolkdarleh. \v 3 Wanjh kunu nungka wam, rengehrey kore kubolkwarlahkenh rowk darnkih kore mankabo Jordan, benmarneyolyolmi benmarneyimi, “Ngurrikukdjuhmerrimen dja ngurrimulewarrenkenh bu ngurribawon kunwarre ngudberre, ngurriborledme kore God, ba kunu nungka kabengmidjdan kunwarre ngudberre.” \v 4 Kuhni bu John kurduyimi wanjh yingkihwokbimbuyindi kore djurra nawu Isaiah bimbom bu biwokmulewani God, bu yimeng, “Nakudji kakayhme kore kubolkdarleh, kayime, ‘Ngurriyingkihmarnebolhmarnbu manbolh nuye nawu Kawohrnan rowk. Ngurribolkdjaddjadwo nungka nuye. \v 5 Manbu kuwarddebarrarn rowk, dja kunwardde rowk manu manwarddekihkimuk dja mak manwarddekilehkilelk, kaluk kabolhmarnbuyindan rowk, dja manu manbolhbarli kabolkdjaddjadmen, dja manbolhwarrehwarre kabolkmarnbuyindan. \v 6 Dja birriwarlahkenh bininj rowk kaluk kabirrinan bu baleh God kakurduyime kore kabenngehkekenh.’ ” [Isaiah 40:3-5] \p \v 7 Kunu wanjh John benmarneyimi birrimirndewern nawu birrimhrey birridjareni nungka benkukdjuhkemeninj, yimihyimi bedberre, “Ngudda nawu yiman rerrih nabang nayin! Nangale ngunyingkihbengdayhkeng ngudberre ngurrimhkelerlobme, ba yimankek God minj ngunkinje ngudberre, bu kamhre nuye bu kandjadme bininj? \v 8 Yiman mandulkmak kabarnemdangen manmak manme, ngudda wanjh karohrok ngurrikurduyimen kunmak, bu ngunmulewan ngudberre bu woybukkih ngurribawong kunwarre, dja ngurriborledmeng kore God. Dja yuwn ngurridedjdjingmang ngurrimarneyimerren, ‘Ngad kunu wanjh Abraham Mawah kadberre.’ Dja ngayime ngudberre, bu God kadjaremen wanjh kakarrme kundulkarre maninjmanu kunwardde kakukborledke kamarnbun wurdwurd nuye Abraham. \v 9 Dja ngokko wanjh kurdburru kahdjurryo kore kurredjmahdedjmad ngarre kundulk, dja kundulk rowk manbu minj kabarnemdangen manmak manme wanjh manmekbe rowk karrulkdjobke karrulkburriwe kore kunak kahrung.” \p \v 10 Wanjh bininj nawu birrimirndewern birrihdjawani, “Kaluk baleh ngarrikurduyime?” \v 11 Wanjh nungka John benwokmey, yimeng, “Bininj nawu kakarrme bokenh nawu kahdjongburren, wanjh madjlarlma dja biwo nawu minj kakarrme, dja nawu kakarrme manme, yiman kunmekbe rerrih kurduyimen, larlma biwo nawu meyak.” \v 12 Yikahwi bininj nawu bindimarnemangi kunwardde tax bedberre nawu bindimarnewohrnani, bedda warridj birrimhrey birridjareni John benkukdjuhkemeninj, wanjh birridjawam, “Ngudda nawu kanbukkabukkan ngadberre, kanmarneyimen baleh ngarrikurduyime?” \v 13 Nungka benwokmey benmarneyimeng, “Yuwn ngurrbenkukdjanwohme nawern kunwardde, dja mandjad ngurrbendjawa ngundidjalkukwon nawu kabirriwohrnan ngundiwokrayekwong.” \v 14 Mak djamun warridj birridjawam, “Dja ngadkunu baleh ngarrikurduyime?” Wanjh nungka yimeng bedberre, “Yuwn nangale ngurrikukyirrurrkmang ngunkukwon kunwardde ngudberre, dja yuwn nangale ngurridjuhbun nawu namungukenh. Dja nawu ngundikukwon ngurridurrkmirrikenh, ngurridjalyime, ‘Bonj kamak.’ ” \p \v 15 Bininj birribekkarreni bu kunubewu darnkih kurduyimerrangimeninj kunkimuk. Dja bininj rowk birrihburrbuni kukange bedberre, yiman rerrih birridjawarreni, “Yiddok nungka nuk nahni nawu Christ\f + \fr 3:15 \ft Christ kangeyrohrok “nawu Messiah”.\f* nawu God kanberrebbom kadberre?” \v 16 Wanjh kunu John yimeng bedberre rowk, “Ngaye bonj, kukdjuhke ngudberre kukku, dja ngaye yiman ngangudjyahwurd, dja nawu nawernhngudjkimuk kamre. Ngayenu ngawarre, minj ngamak bu yimankek ngarrengeyerrkke nawu kahdengedjongbuyindi. Wanjh nungka kaluk yiman ngunkukdjuhke rerrih, bu Namalngmakkaykenh dja mak kunak dorrengh. \v 17 Nungka yiman rerrih kakarrme kundulk nawu kamimbunkenh ba kawernhbolkwerrhme, dja mak ba manmim duninjh manbu kangeyyo wheat, nungka kamimngimowon kore kunrurrk nuye kore kahkarekurrme, dja manbu manwerrk, kaluk kawerrkkinje kore kunak nawu minj nangale kabirludombun, dja kadjalrung munguyh munguyh.” \p \v 18 Dja mak warridj kunbubuyika kunwern benmarneyolyolmi benkangeborledkemeninj, bu nungka kunwok kunmak benbengdayhkeyi bedberre nawu bininj. \p \v 19 Kaluk nawu Herod wohrnawohrnani kore Judea, dja nungka wanjh John bibengdayhkeng dja birruy Herod bu kuninjkunukenh nungka bidjirdmey dja benemarrinj Herodias ngalbu ngalbininjkobeng nuye nawu Herod benedanginj. Dja mak nungka kunwarrebuyika kunwern yimiyimi. \v 20 Wanjh kaluk rerre nungka Herod kunwernhwarre yimeng, bu John birrangbalhmeng kore prison. \s1 John Bikukdjuhkeng Jesus \sr Luke 3:21-22 \r (Matthew 3:13-17; Mark 1:9-11) \p \v 21-22 John korroko benkukdjuhkeyi bininj birriwern, dja mak Jesus warridj bikukdjuhkeng. Wanjh nungan Jesus bu yiwarrudj dingihdi, wanjh ngolduhmeng, dja Namalngmakkaykenh kumkoluy, kukyimi yiman doddorok rerrih, dja yerrkang kore nungka. Dja mak nakudji kaddumbeh kumwokdanj, yimeng, “Ngudda wanjh ngardduk beywurd nawu marnedjare duninjh, dja ngaye marneyime bu ngudda wanjh yimak.” \s1 Nawu Jesus Nuye Mawahmawah \sr Luke 3:23-38 \r (Matthew 1:1-17) \p \v 23 Jesus bu nungan dedjdjingmey rengehrey benbukkabukkani, wanjh nungka mandjewk nuye wanjh darnkih thirty. Dja nungka Jesus yimankek bedda birriyimi nawu kornkumo nuyeni Joseph, dja Joseph kornkumo nuyeni nawu ngeyyoy Heli, \v 24 Wanjh nunganwali Heli kornkumo nuyeni Matthat. Matthat nuyeni kornkumo wanjh Levi, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Melchi. Melchi kornkumo nuyeni wanjh Jannai, dja nungka nuyeni wanjh ngeyyoy Joseph. \v 25 Joseph nuyeni kornkumo wanjh Mattathias, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Amos. Amos kornkumo nuyeni wanjh Nahum, nawu Esli kornkumo, Esli nuyeni kornkumo Naggai, \v 26 nawu nungan kornkumo nuyeni Maath. Maath nunganwali kornkumo nuyeni wanjh Mattathias, nawu nunganwali kornkumo nuyeni ngeyyoy Semein. Semein kornkumo nuyeni wanjh Josech, nawu nungka nuyeni ngeyyoy Joda, \v 27 nawu nunganwali kornkumo nuyeni wanjh Joanan. Joanan kornkumo nuyeni Rhesa, nawu kornkumo nuyeni ngeyyoy Zerubbabel, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Shealtiel. Shealtiel kornkumo nuyeni Neri, \v 28 nawu kornkumo nuyeni Melchi, nawu kornkumo nuyeni wanjh Addi, nawu nunganwali kornkumo nuyeni wanjh Cosam. Cosam kornkumo nuyeni Elmadam, nawu nungka nuye kornkumo ngeyyoy Er, \v 29 nawu nunganwali kornkumo nuyeni Joshua, nawu nungka nuyeni wanjh Eliezer. Eliezer kornkumo nuyeni wanjh Jorim, nawu nungan nuyeni ngeyyoy Matthat, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Levi, \v 30 nawu Simeon kornkumo nuyeni. Simeon nuyeni kornkumo Judah, nawu kornkumo nuyeni ngeyyoy Joseph, nawu nunganwali kornkumo nuyeni wanjh Jonam. Jonam nuyeni kornkumo Eliakim, \v 31 nawu kornkumo nuyeni Melea, nawu nungka nuye wanjh Menna, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Mattatha. Mattatha nuyeni kornkumo Nathan, nawu nungka nuyeni kornkumo David, \v 32 nawu nungan nuyeni wanjh Jesse, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Obed. Obed nuyeni kornkumo Boaz, nawu nungan nuyeni wanjh Salmon\f + \fr 3:32 \ft Salmon kakarrme kunngeybuyika “Sala”.\f*, nawu nungka nuyeni kornkumo Nahshon, \v 33 nawu nunganwali kornkumo wanjh Amminadab, nawu nuyeni kornkumo Ram. Ram nuyeni kornkumo wanjh Hezron, nawu nuyeni kornkumo ngeyyoy Perez, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Judah. \v 34 Judah nuyeni kornkumo Jacob, nawu nungka nuyeni wanjh Isaac, nawu nunganwali nuyeni Abraham. Abraham nuyeni kornkumo Terah nawu nuyeni kornkumo Nahor, \v 35 nawu nungka nuyeni wanjh Serug, nawu nunganwali kornkumo nuyeni Reu. Reu nuyeni kornkumo ngeyyoy Peleg, nawu nungan nuyeni wanjh Eber, nawu mak nungka nuyeni kornkumo wanjh Shelah, \v 36 nawu nunganwali nuyeni Cainan. Cainan kornkumo nuyeni wanjh Arphaxad, nawu kornkumo nuyeni Shem, nawu nungka nuyeni kornkumo Noah, nawu nunganwali nuyeni Lamech. \v 37 Lamech kornkumo nuyeni ngeyyoy Methuselah, nawu nungan nuyeni kornkumo ngeyyoy Enoch, nawu nunganwali nuyeni wanjh Jared. Jared nuyeni kornkumo Mahalalel, nawu Kenan nuyeni kornkumo, \v 38 nawu nungka nuyeni wanjh Enosh, nawu nunganwali kornkumo nuyeni wanjh Seth. Seth nuyeni kornkumo wanjh Adam, nawu nungka kornkumo nuyeni wanjh God. \c 4 \s1 Bu Satan Nawu Namarnde Duninjh Bidjurrkkang Jesus \sr Luke 4:1-13 \r (Matthew 4:1-11; Mark 1:12-13) \p \v 1 Jesus wanjh kukbarlmiyindi Namalngmakkaykenh, dja bolkbawong Jordan mankabo. Wanjh Namalngmakkaykenh bidjalmikani kore kubolkdarleh. \v 2 Wanjh bu dingihdi kumekbe nawu Namarnde Duninjh bihdjurrkkani bu kunkuyeng kunkodjke forty. Dja Jesus minj njale nguyi bu kunmekbe kurduyimi nuye. Kalukburrk wanjh nungka bekkarrinj wernhmarrwedoweng. \p \v 3 Wanjh Namarnde bimarneyimeng Jesus, “Bu ngudda woybukkih Beywurd nuye God, wanjh yimarneyimen manih kunwardde bu kayimerran buriddi.” \v 4 Wanjh Jesus biwokmey, yimeng, “Kawokbimdi kore God nuye mankarre, ‘Minj bininj kamimbi bu djal manme kangun.’” [Deuteronomy 8:3] \v 5 Wanjh Satan yiman rerrih Jesus bikang bu benedjarrkbidbom kaddum, wanjh kumekbe Satan bibolkbukkang kubolkbubuyika rowk kore bininj birrihni. Wanjh kunmekbe rerrih werrkwerrk djalbolknang rowk. \v 6 Wanjh Satan bimarneyimeng, “Ngaye bolkwon ngudda ba yiwohrnan kuninjkunu kubolkbubuyika rowk, dja mak kunu yingeykukenmen rowk bedberre. Dja wanjh ngaye ngardduk ngawohrnan bu nganbolkwong, dja bu ngaye ngadjare nangale ngabolkwon, wanjh ngadjalwon. \v 7 Ngudda wanjh bu kanmarneboddan, wanjh kuninjkunu rowk kayimerran ngudda ke, yingan yidjalwohrnan rowk.” \v 8 Wanjh Jesus biwokmey, yimeng, “Kawokbimdi kore God nuye mankarre, ‘Ngurrimarnebodda God ngudberre nawu Kawohrnan Rowk, dja nungka nadjalkudji ngurrimarnedurrkmirrin.’ ” [Deuteronomy 6:13] \v 9 Wanjh Satan yiman rerrih bikang Jesus kore Jerusalem, bikurrmeng dingihdi kaddumkah duninjh kore temple kunrurrk manbu yiwarrudjkenh. Wanjh bimarneyimeng, “Bu woybukkih ngudda Beywurd nuye God, yikukburriwerrimen kanjdji, \v 10 dja kawokbimdi kore God nuye mankarre, ‘Nungka kabenwokrayekwon angels nuye ba ngundinahnan,’ \v 11 dja kubid bedberre ngundikan, marndi ngundengedong kunwardde.” [Psalm 91:11-12] \v 12 Wanjh Jesus biwokmey, yimeng, “Dja mak kabimbuyindi, kayime, ‘Yuwn yidjurrkkan yirohrokme God ke nawu Kawohrnan rowk.’” [Deuteronomy 6:16] \p \v 13 Wanjh bu Satan yakwong rowk kore bidjurrkkani Jesus, wanjh bibawong, dja ngaleng madbuni bu bekkarrimeninj kabolkyime kamak ba kabiyawoyhdjurrkkan. \s1 Jesus Durndi Kore Kunbolk Galilee \sr Luke 4:14-30 \r (Matthew 4:12-17; Mark 1:14-15) \p \v 14 Wanjh Jesus durndi kore Galilee, Namalngmakkaykenh dorrengh nawu bihdulkarrewoni, dja birriwobekkani nawu birrihni kumekbe kubolkwernkenh rowk. \v 15 Wanjh nungka rengehrey kore kubolkwarlah Galilee benbukkabukkani kore bedberre synagogues, manbu kunrurrk yiwarrudjkenh. Dja birriwern rowk birriburlumi nungka. \s1 Bininj Birriwarnyakminj Jesus Kore Nazareth \sr Luke 4:16-30 \r (Matthew 13:53-58; Mark 6:1-6) \p \v 16 Kaluk Jesus bolkmey Nazareth kore nungka djordminj korroko. Wanjh bu kunbarnangarra Sabbath bolkyimi, kunkodjke seventh bu kunbarnangarradjamun God nuye, nungka Jesus wam ngimeng kore synagogue, yiman berrebboyen nungka yimihyimi bu Sabbath. Wanjh nungka dolkkang danginj bu kabenmarnebimngeyhngeybunkenh. \v 17 Wanjh birriwong scroll kore nawu prophet Isaiah bimbuni bu biwokmulewani God. Wanjh Jesus dangmarrhmey, ngalkeng kore kuninjkunu kunwok kawokbimdi, \v 18 “Nawu Kawohrnan Rowk nuye Namalngmakkaykenh nganehdjarrkre, dja nungka ngankukbarrkbom ba kunwok kunmak ngabenbengdayhke bedberre nawu birrimarladj. Dja mak nungka nganmunkeweng ba ngabenmarneyolyolme bedberre nawu kabirridukkayindi bu nungka kabenbebke. Dja mak ngabenbengdayhke bedberre nawu birrimimdubbe bininj bu nungka kabenmarnbun kabirriyawoyhbolknan. Dja mak kabenbebke kabirrire kamak rowk bininj nawu kunwarre yiman kabenbongkarrme. \v 19 Dja mak ngabenmarneyolyolme bininj birriwern bu bolkkime kumwam mandjewk kabolkyime kore God kabenmarnekurduyime kunmak.” [Isaiah 61:1-2] \p \v 20 Wanjh bu Jesus bimngeyhngeybom yakwong, wanjh nungka dangbalhmeng namekbe djurra, dja biwong bininj nawu nahnani, wanjh yerrkang, dja birriwern rowk nawu kumekbe birrihmirnderri, bedda wanjh birridjalkuknani. \v 21 Wanjh Jesus dedjingmey bu benmarneyimeng, “Bolkkime bu ngurrihbekkani kunih bu kunwok God nuye, wanjh marnbuyindanj.” \v 22 Dja birriwern rowk birriburlumi dja birrimayahmi bu nungka kunmak kunwok wokdihwokdi. Wanjh birridjawarreni, “Nahni yiddok Joseph nuye beywurd?” \p \v 23 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngaburrbun bu ngudda ngurridjare kandimarnengeybun nawu ngudda ngurrihyime, ‘Ngudda doctor nawu yibenmarnbun, wanjh yingan yimarnburrimen!’ Dja mak kandimarneyimen, ‘Mah, dja yihkurduyime konhda kured yiman ngundiwobekkang bu yikurduyimi kore kabolkngeyyo Capernaum.’ \v 24 Woybukkih ngayime ngudberre, bininj nawu prophet, nakka nanu wanjh bininj nawu birriredbo minj kabirrimarnedjare kore kabirrihdjarrkni. \v 25 Dja ngurriburrbu korroko bu Elijah rengehrey, dja mak bu mandjewk minj djakduyi bu mandjewk danjbik dja mak dird six, dja minj manme birrikarrmeninj kore kubolkwarlah rowk kore birrihni nawu Israel benkebmawahmeng. Dja woybukkih ngayime ngudberre, birriwern daluk birrihni kore Israel nawu birrikamarrdjukunni. \v 26 Wanjh kunu God minj bimunkewemeninj Elijah kore ngalwohkudji nawu Israel birrihni, dja bidjalmunkeweng kore kabolkngeyyo Zarepath kore Sidon, kore ngalkudji daluk kamarrdjukun ngalbu kumekbe ni. \p \v 27 Dja warridj yiman kunmekbe rerrih bu Elisha rengehrey, prophet nawu biwokmulewani God, wanjh birriwern birrihni kore kunbolk Israel bedberre nawu birrikarrmi kundjak birrikulahwarreni. Minj nakudji kumekbe bimarnbuyi bu kulahmakmeninj, dja Elijah bimarnbom nadjalkudji, Naaman nawu nakang Syriabeh.” \p \v 28 Wanjh bu kunmekbe birribekkang, birriwern rowk nawu kumekbe birrihmirnderri kore synagogue, wanjh birrikangeyidduy duninjh. \v 29 Wanjh kunmekbe birridolkkarrinj birrikukmunkeweyi kuberrkkah kore kumekbe kubolkkimuk, dja birrikang kore kurrid ngarre kuwardde kore rurrkdjabdjabdi bedberre kubolkkimuk. Bedda birridjareni birrikukburriwemeninj kumekbebeh. \v 30 Dja nungka Jesus balhdjalley kubulkayh kore birrimirnderri, dja mak djalwamwi. \s1 Jesus Burriweng Nawu Namalngwarre \sr Luke 4:31-37 \r (Mark 1:21-28) \p \v 31 Wanjh Jesus wam koluy kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Capernaum, kore Galilee. Dja bu kunbarnangarra Sabbath nungka dedjingmey benbukkabukkani bininj birrihni kumekbe. \v 32 Bedda nawu birribekkani wanjh birrikangebarrhmi bu nungka benbukkabukkani, dja bu wokdi bedberre wanjh yiman rerrih wohrnani bedberre. \p \v 33 Kaluk kumekbe ni kore synagogue manbu kunrurrk yiwarrudjkenh, nakudji bininj nawu namarnde nawu namalngwarre wanjh bikarrmi, wanjh namekbe bininj kayhmeng wernkih duninjh, yimeng, \v 34 “Aba kanbawo! Njalekenh ngudda yimwam kanhwarrewon ngadberre, ngudda nawu Jesus Nazarethbeh? Yiddok yimwam kanbun ngadberre? Ngaye kukburrbun, ngudda wanjh nawu Yimakkaykenh nawu nungan God nuye!” \v 35 Dja Jesus birruy, yimeng, “Yingurdmen dja yibebmen, yibawo namekbe bininj.” Wanjh nawu namarnde bikukburriweng nahni bininj kore kurorre kubulkayh kore bedda birrihmirnderri, dja bebmeng bibawong, dja nawu bininj minj njale wohdjakbekkayi. \v 36 Wanjh kunu birrikangebarrhmeng rowk dja warridj birrimarneyimerrinj, “Njale kuhni bu kunwok nuye? Dja yiman nungka kawohrnan dja mak warridj kundulkarre dorrengh, bu nungka kunrayek kunwok kabenwon nawu namalngwarre, dja wanjh kabirribebme!” \v 37 Wanjh kunu birriwobekkani Jesus nawu birrihni kumekbe kubolkwernkenh rowk. \s1 Jesus Benmarnbom Birriwern Bininj \sr Luke 4:38-41 \r (Matthew 8:14-17; Mark 1:29-34) \p \v 38 Wanjh Jesus dolkkang bolkbawong kumekbe kore synagogue kunrurrk yiwarrudjkenh, dja wam bebmeng kore Simon nuyeni kunrurrk, wanjh ngimeng. Wanjh Simon nuyeni ngalkinjbalak doweni kunkimuk, kundjak bimey dja kukwurlhmeng duninjh, dja birridjawam Jesus bu kabimarnbun. \v 39 Wanjh Jesus dolkkang bimarnedanginj, wanjh duy nawu kundjak, wanjh kundjak bibawong, makminj, wanjh kundjalburrikudji rerrih ngaleng dolkkang bennahnani benwoni manme. \p \v 40 Wanjh bu baldungyibmi birriwern rowk nawu bindikarrmi nawu birrihdowedoweni kundjakbubuyika, wanjh bindimkang kore Jesus, wanjh nungka bebbehbidkurrmerrinj bedberre rowk wanjh benmarnbom. \p \v 41 Dja mak namarndemarnde warridj birribebmerreni bindibawoni kunkayhmi dorrengh, birriyimi, “Ngudda wanjh Beywurd nuye God!” Dja nungka bendungi benwokngurdkeyi. Kuhni yimi bu bedda birriburrbom bu nungka nawu Christ\f + \fr 4:41 \ft Christ kangeyrohrok “nawu Messiah”.\f*. \s1 Jesus Benmarneyolyolmi Kore Kubolkwarlah Judea \sr Luke 4:42-44 \p \v 42 Kaluk bu kukabel, nungka Jesus bolkbawong wam kore minj nangale bininj niwirrinj. Wanjh birrimirndewern birriyawani, wanjh birrimarnebebmeng birridenghkeyi birrimarneyimi, “Yuwn kanbawon ngadberre.” \v 43 Dja Jesus benmarneyimeng, “Yuwn kandidenghke, dja ngadjalle ngabenbengdayhke kunwok kunmak bu God Kawohrnan rowkkenh. Ngabenbengdayhke nawu kabirrihni kubolkkihkimukbubuyika warridj, dja wanjh kunmekbekenh nganmunkeweng.” \v 44 Wanjh kunu Jesus rengehrey kore kubolkwarlah Judea, benmarneyolyolmi kore kunrurrkbubuyika synagogues. \c 5 \s1 Jesus Bendjarrngbom Bininj Nawu Benbukkabukkani \sr Luke 5:1-11 \r (Matthew 4:18-22; Mark 1:16-20) \p \v 1 Kaluk kunkudjikenh bu Jesus dingihdi kore kukadjid manlabbarlkimuk duninjh bongeyyoy Gennesaret\f + \fr 5:1 \ft Bolkngeyyoy warridj “Kurrula manbu Galilee”.\f*, dja birrimirndewern bininj birridjokkohmeng Jesus kabirribekkankenh God nuye kunwok benbukkabukkani bedberre. \v 2 Wanjh kumekbe Jesus nang kabbala bokenh manbu djenjkenh, manbu bininj birribawong birrinameng kumekbe kurrid, dja birrimekbe bininj wanjh birridjirridjbuni walabbi bedberre. \v 3 Wanjh Jesus bidbom kore mankudji kabbala, kaluk Simon nuyeni. Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yiwohdjirrkka walakkih kore kukku.” Wanjh kumekbe Jesus yerrkang kore kabbala. Kaluk kumekbebeh benbukkabukkani bininj nawu birrimirnderri. \p \v 4 Wanjh bu Jesus yakwong bu benbukkabukkani, kunmekbe bimarneyimeng Simon, “Yidjirrkka kore kuburrk, dja ngurriburriwemen walabbi ba djenj ngurringorrmang.” \v 5 Wanjh Simon biwokmey yimeng, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan, ngad ngarrihburriweyi bu kunkakkuyeng ngarriwernhdurrkmirri, dja minj njale ngarrimayi. Dja bonj, bu ngudda kanmarneyime, wanjh kunukka ngaye ngayawoyhdombuyhwe nawu walabbi.” \v 6 Wanjh bu kunmekbe birrikurduyimeng, birringorrmey nadjalwern duninjh djenj, dja walabbi bedberre kuyindjalkmireyi. \v 7 Wanjh kunbidbewih bindimkayhmeng kabindibidyikarrmekenh nawu kabbalabuyika birrihrey birrihdjarrkdurrkmirri. Wanjh kunu birrimwam dja birridjalbarlkeng rowk manmekbe kabbala bokenh, wanjh kuyinyibmeninj. \p \v 8 Dja bu kunmekbe Simon Peter nang, wanjh nungka mankang kore Jesus kubard nuye, yimeng, “Kanbawo, ngudda nawu Yiwohrnan, dja ngayenu ngawarre, minj ngawokmarrkmang God nuye mankarre.” \v 9 Kunmekbe yimeng bu nungka kangebarrhmeng, dja warridj nawu birridjarrkrey, bedda dorrengh birrikangebarrhmeng bu djenj birringorrmey. \v 10 Kaluk James dja John dorrengh nawu bebeywurd nuyeni Zebedee, nawu Simon birrihdjarrkdurrkmirri dja birrihworreni warridj. \p Wanjh Jesus bimarneyimeng Simon, “Yingurdmen, yuwn yikele, dja bonj ngudda djenj yihmangi, wanjh kaluk bininjwali yibenmang munguyh.” \v 11 Wanjh bedda bu birriyibebmeng kabbala kore kuberrk, wanjh birridjalbawong yehyeng rowk, dja nungka Jesus birrimunkekadjuy. \s1 Jesus Bimarnbom Nakudji nawu Kulahwarreni \sr Luke 5:12-16 \r (Matthew 8:1-4; Mark 1:40-45) \p \v 12 Wanjh bu Jesus ni kore kubolkkudji, kaluk kubolkkimuk, mak kumekbe ni nakudji bininj nawu kundjak karrmi kulahwarreni duninjh. Wanjh bu nungka binang Jesus, nungka mankang kanjdji, rorrehrorrenani wanjh bihdjaldjawani, yimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, bu yidjaremen wanjh yikarrme kundulkarre kanmarnbunkenh.” \v 13 Wanjh kunu Jesus bidyirriyonginj bikarrmeng, yimeng, “Ngaye ngadjare, wanjh yimakmimen.” Wanjh kundjalburrikudji rerrih mokdowerrinj rowk, kundjak bibawong, dja makminj. \v 14 Wanjh Jesus biwokrayekwong, yimeng, “Yuwn nangale kanmulewan, dja yidjallay kore priest bu yibukkarrimen, dja yiwon mayh kabunkenh, kore kayime mankarre manbu Moses bimbom, ba bininj rowk kabirriburrbun bu woybukkih yimakminj.” \v 15 Wanjh yiman djamku Jesus bingurdkemeninj, dja djalwernhwokwarlahminj duninjh, dja kunu birrimirndewern birrimirndemornnamerreni kabirribekkankenh, dja mak kabenmarnbunkenh nawu birrihdoweni \v 16 Wanjh kunu Jesus nungan yarrkka bendjalbawoni, rey kore kubolkdarleh, dja kumekbe dingihdi yiwarrudj. \s1 Jesus Bimarnbom Nakudji Nawu Birlni \sr Luke 5:17-26 \r (Matthew 9:1-8; Mark 2:1-12) \p \v 17 Kaluk kunkudjihkenh bu nungka Jesus benbukkabukkani bininj, wanjh kumekbe birrini yikahwi nawu Pharisees dja mak yikahwi bininj nawu bindihbukkabukkani mankarre. Dja bedda birrimdolkkarrinj kubolkyahwurdbubuyika rowk kore Galilee, dja mak Judea, dja yikahwi mak birrimdolkkarrinj Jerusalem. Dja Jesus karrmi nawu Kawohrnan Rowk nuye kundulkarre ba kabenmarnbunkenh bininj. \v 18 Wanjh yikahwi bininj birrimkang kaluk nakudji nawu birlni, kunmadj dorrengh nawu nungka yongohyoy, birribolkyawani dja birridjareni birringimowoyi kururrk, bu birrikurrmeninj kore Jesus nuye kumirrk. \v 19 Dja minj baleh birribolkngalkemeninj birringimowoyi dja birrimirndewern duninjh bindidjokkohmeng. Wanjh kunu bedda birribidbom kaddum kore kurrambalk, wanjh birriduhkeng roof, wanjh kumekbe birrikoluyhweng namekbe nawu nabirl kunmadj dorrengh, birrikurrmeng kubulkayh kore birrihmirnderri, kaluk kore Jesus kumirrk nuye. \v 20 Wanjh bu Jesus benkurdunang bedberre bu birriwoybukwong, nungka bimarneyimeng nawu birlni, “Ngarrdabbolk, kunwarre ke wanjh bularrbuyindanj rowk.” \p \v 21 Wanjh kunu Pharisees dja bininj nawu bindibukkani mankarre, bedda wanjh yiman birrihdjawarreni rerrih bu birriburrbuhburrbuni, birriyimi, “Minj nangale nabuyika kabularrbun kunwarre, dja God nadjalkudji. Kaluk nangale nuk nahni nawu kawokdi yiman God? Dja kawarre!” \p \v 22 Kaluk Jesus burrbom bu kunmekbe birriburrbuhburrbuni, wanjh nungka benmarneyimeng, “Njale ngudda ngurrihdjawarren kukange ngudberre? \v 23 Kandimarneyime bu baleh kakelk, bu ngamarneyime kunwarre nuye bularrbuyindanj rowk, dja nuk bu ngadjalmarneyime nahni bininj bu karrolkkan kare? \v 24 Dja wanjh ngadjare ngudda ngurriburrbun bu ngaye nawu Bininj Duninjh, God nganmarnbom ngawohrnan bu ngaye ngabularrbun bininj bedberre kunwarre.” Wanjh kunmekbekenh kunu Jesus bimarneyimeng namekbe nawu nabirl, “Ngaye marneyime, yirrolkka, yimadjma nawu yihyo, dja yirrokmen kured.” \v 25 Wanjh kundjalmekbe rerrih nungka dolkkang kore kumirrk bedberre, madjmey manbu kore yoy, dja dokmeng kured, dja biburlumi God bu reyi. \p \v 26 Wanjh bedda rowk birrikangebarrhmeng duninjh, dja birriburlumi God, dja mak birrikunikeleni duninjh, birrihmarneyimerreni, “Ngad nawu karrinang kunbuyika duninjh bolkkime, bu minj karriburrbuyi.” \s1 Jesus Bidjarrngbom Nawu Levi \sr Luke 5:27-32 \r (Matthew 9:9-13; Mark 2:13-17) \p \v 27 Kaluk wanjh Jesus bolkbawong kore kunmekbe kunred, dja bebmeng, binang nakudji bininj nawu tax kunwardde benmarnemangi, nawu nungka ngeyyoy Levi. Nungka wanjh ningihni kore kunrurrk kore kunwardde mangihmangi. Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Kanmunkekadju.” \v 28 Wanjh kunu nungka dolkkang, baldjalbawong yehyeng rowk, wanjh bimunkekadjuy. \p \v 29 Wanjh Levi bimarnemarnbom Jesus nuye mulil mankimukken kore kunred nuye. Wanjh birrimirndewern duninjh nawu bindimarnemangi kunwardde tax, dja mak birribuyika bininj, wanjh birrineyhneykendi birridjarrknguni manme, kaluk Jesus dja Levi dorrengh. \v 30 Wanjh kunmekbe nawu Pharisees dja bininj bedberre nawu bindibukkani mankarre, bedda wanjh bindihdjaldungi Jesus nuye bininj nawu benhbukkabukkani, birriyimeng, “Njalekah ngudda ngurridjarrkngun dja mak ngurridjarrkbongun bininj nawu kabindimarnemang kunwardde tax, dja mak birribuyika nawu birriwarre bininj?” \v 31 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Bininj nawu kabekkarren kamak rowk, namekbe nanu minj kadjare nawu doctor bu kabibmarnbun, dja bininj nawu karrowen, namekbe wanjh kadjare nawu kabimarnbun. \v 32 Ngaye minj ngamrawinj ngabenkayhme nawu kabirriburrburren yimankek birrimak, dja ngamwam bedberre nawu kabirriburrburren bu birriwarre. Bedda wanjh ngabenkayhme ba kabirribawon kunwarre, kabirriborledme kore God.” \s1 Jesus Benmarneyolyolmeng Bu Njalekenh Nungka Nuye Bininj Minj Birribawoyi Manme \sr Luke 5:33-39 \r (Matthew 9:14-17; Mark 2:18-22) \p \v 33 Wanjh bedda birrimarneyimeng Jesus, “Bininj nawu John kabenhbukkabukkan, bedda wanjh kabirridjare yikahwi kabirrihbawon manme, dja mak kabirrihdi yiwarrudj kabirrihdjawan God. Dja kunmekbe rerrih kabirriyime nawu kabindimunkekadjung nawu Pharisees. Dja nawu ngudda ke bininj kabirrihdjalngun dja mak kabirrihbongun munguyh.” \v 34 Wanjh Jesus yimeng bedberre, “Bu yiman mulil kabirrimarnbun bu bininj daluk kabenemarren, wanjh nawu djawirna nuye nawu nabininjkobeng, bedda wanjh minj kabirribawon manme bu nungka kabirrihdjarrkni, dja kabirridjarrkngun. \v 35 Dja kaluk kunkodjke kamre bu namekbe nawu nabininjkobeng kabindiyimang bedberre, wanjh kunu nawu djawirna nuye kabirribawon manme.” \p \v 36 Wanjh benmarneyolyolmeng parable warridj, yimeng, “Minj nangale kawohdjalkmang manburrba kore kunmadjkerrngebeh bu kanamekenh kore kunmadjkare. Wardi bu yimankek kunmekbe kayime bininj, wanjh nawu nakerrnge kadjalkmiyindi, dja warridj nawu yimankek kaname kore nakare, wanjh minj kabenemedjrohrok. \v 37 Dja kunbuyika mak, minj nangale kaborrahkendong manbu wine manbokerrnge kore nakare budjdjurlung nawu mayh kunkulah. Wardi bu yimankek kunmekbe kayime bininj, wanjh manbu manbokerrnge kadjalkmang namekbe kunkulah nakare, dja mak kaboyakarrburren, dja warridj nawu kunkulah kadjalwarremen. \v 38 Dja ngaleng manbu wine manbokerrnge ngurridjalborrahkendong kore nakerrnge kunkulah nawu budjdjurlung. \v 39 Kaluk minj nangale nawu kabongun manbokare wine, kaluk kabodjare manbokerrnge, dja kadjalyime, ‘Bonj, manu manbokare manbomanjmak.’” \c 6 \s1 Jesus Benbukkabukkani Mankarre Ngarre Sabbath \sr Luke 6:1-5 \r (Matthew 12:1-8; Mark 2:23-28) \p \v 1 Kaluk bu kunbuyika kunkodj manbu Sabbath, nungka Jesus dja mak bininj nuye nawu benhbukkabukkani, bedda birrihdjarrkrey kore kabbal kore kundalk dudjindi manbu karrmi manmim. Wanjh Jesus nuye bininj wanjh birridurrkmangi manbu mandjoleng, birribudjubudjuhmi, wanjh birrimimnguni. \v 2 Kunmekbe wanjh yikahwi nawu Pharisees birriyimeng, “Njalekah kuhni ngurrihkurduyime, dja ngurrihbakke mankarre manbu Sabbath ngarre?” \v 3 Wanjh Jesus benwokmey yimeng, “Ngudda yimankek ngurribimnayi kore God nuye kunwok, kabimdi bu David dja nawu birrihdjarrkrey, bu birribekkarrinj birrimarrwedoweni, \v 4 wanjh kunu nungka ngimeng kore God nuye kunrurrk, mey buriddi mandjamun manbu kumekbe yoy. Wanjh nungka nguneng manmekbe buriddi, warridj benwong bedberre nawu birrihdjarrkrey. Dja mankarre kahyo manmekbe buriddi ngarre, bu minj nangale kangun, djal priestswi kabirringun.” \v 5 Dja Jesus benmarneyimeng, “Ngaye nawu Bininj Duninjh wanjh ngawohrnan kore kunkodjke Sabbath.” \s1 Bu Kunbarnangarra Sabbath Jesus Bimarnbom Nakudji Bininj \sr Luke 6:6-11 \r (Matthew 12:9-14; Mark 3:1-6) \p \v 6 Kaluk bu kunbuyika kunkodjke manbu Sabbath Jesus ngimeng kore synagogue manbu kunrurrk yiwarrudjkenh dja wanjh benbukkabukkani. Kaluk kumekbe ni nakudji bininj nawu kunbidkun nuye bidwelemikenhni. \v 7 Wanjh nawu Pharisees dja mak bininj nawu bindibukkabukkani mankarre, bedda birriwernhnani Jesus, dja birridjareni birrinayi bu yimankek nungka kabimarnbun bu kunbarnangarra Sabbath, ba kunu birringalkemeninj kabirridjuhbunkenh. \v 8 Dja Jesus benmayaliburrbom bu kunmekbe birriburrbuhburrbuni, wanjh bimarneyimeng namekbe bininj nawu bidwarreni, yimeng, “Yirrolkka, yirrangimen kondah kubulkayh.” Wanjh namekbe bininj dolkkang danginj. \v 9 Wanjh Jesus benmarneyimeng nawu birrihnani, yimeng, “Adju. Ngaye djawan ngudberre, baleh kakarreyime Sabbath ngarre? Yiddok kunmak karriyime, dja nuk kunwarre? Yiddok kunmak karrikanjmarnbun karridarrkidwon bininj, dja nuk kunmak bu karribun bininj?” \p \v 10 Wanjh Jesus bendjalnang rowk, dja bimarneyimeng nawu bidwarreni, “Yibidyirriyuwn.” Wanjh kunmekbe bidyirriyonginj, wanjh bidyimerranj yiman kerrngehkenh duninjh bidyibidyimi. \v 11 Wanjh bedda birrikangeyidduy duninjh, dja birridedjingmey birrimarneyimerreni bu baleh birrimarnekurduyimeninj Jesus. \s1 Jesus Bendjarrngbom Twelve Bininj \sr Luke 6:12-16 \r (Matthew 10:1-4; Mark 3:13-19) \p \v 12 Kaluk Jesus wam kore mandulum, yiwarrudj dingihdi, wanjh bu kunkakkuyeng nungka dingihdi yiwarrudj kore God. \v 13 Kaluk bu malamalaywihni wanjh nungka benkayhmeng nawu nuye benbukkabukkani, wanjh beddabeh bendjarrngbom twelve nawu benngeykurrmeng warridj apostle. \v 14 Birrimekbe nawu Jesus bendjarrngbom, kaluk birringeyyoy Simon nawu Jesus bingeykurrmeng Peter, dja Andrew nawu Simon benedanginj, dja James, John, Philip, Bartholomew, \v 15 Matthew, Thomas, dja James nawu beywurd nuye Alphaeus, dja nabuyika Simon nawu birriyimi Zealot, \v 16 dja Judas nawu kornkumo nuyeni ngeyyoy James, dja mak nabuyika Judas nawu ngeyyoy Iscariot, nawu nungka kaluk bikukweykang Jesus. \s1 Jesus Benbukkabukkani Dja Mak Benmarnbuni Birriwern Bininj \sr Luke 6:17-19 \r (Matthew 4:23-25) \p \v 17 Wanjh Jesus birridjarrkkoluy, wanjh nungka danginj kore kabbal. Kumekbe birrimirnderri birriwern nuye nawu benhbukkabukkani dja mak birrimirndewern duninjh bininj nawu birrimdolkkarrinj kubolkwarlahkenh rowk ngarre Judea, Jerusalem dorrengh, dja warridj nawu birrimdolkkarrinj kubolkbuyika, kaluk kunred bokenh kakbikah kore kurrula darnkih, kabenebolkngeyyo Tyre dja Sidon. \v 18 Bedda birrimwam birridjareni nungka kabirribekkan dja warridj kabenmarnbun kore birrihdoweni. Dja bininj nawu namalangwarre nawern bindihbengwarrewoni, bedda wanjh Jesus benmarnbom. \v 19 Dja nawu birrimirndewern rowk birridjareni nungka birriwohkarrmeninj, bu kundulkarre bebmi nungkabeh dja benmarnbuni rowk. \s1 Jesus Benmarneyimeng Bininj Nuye Bu Kabirrinjilngmakmen Kore God \sr Luke 6:20-26 \r (Matthew 5:1-12) \p \v 20 Wanjh Jesus bennani nawu nuye benhbukkabukkani wanjh yimeng, “Ngurrinjilngmak nawu ngurrimarladj, dja kunu ngudberre God ngokko ngunngimowong kore kawohrnan rowk. \v 21 Ngurrinjilngmak nawu bolkkime ngurrihmarrwe, dja kunu kaluk ngurriworrkmen. Ngurrinjilngmak ngudda nawu bolkkime ngurrihnalkbun, dja kunu kaluk ngurridjekme. \v 22 Ngudda nawu kandimunkekadjung ngaye nawu Bininj Duninjh, ngudda wanjh ngurrinjilngmak bu ngayekah ngundiwidnan bininj, dja bu ngundikukmunkewe ba minj ngurriyawoyhraworren, dja bu ngundiyolyolme kabirriyime ngurriwarre, dja mak bu yiman rerrih ngundingeybularrbun, minj ngundingeybun, dja mak bu ngundiwarrewe. \v 23 Wanjh bu kunmekbe ngundimarneyime, kunu ngurriwarnmaknin bulkkidj duninjh dja ngurridjalmarrmarr. Dja marneyime ngudberre, kunu wanjh God ngunkarremulewan kunkimuk kore heaven, dja ngurriburrbu nawu mawahmawah bedberre yiman kunmekbe rerrih kunwarre bindihmarneyimi bedberre bininj nawu prophets. \p \v 24 Kunrayek duninjh kambebme ngudberre nawu ngurrihkuken, dja wanjh bonj, ngokko ngurrimey rowk nawu ngunkangemarnbom. \v 25 Dja kunrayek duninjh kambebme ngudberre nawu bolkkime ngurriworrkminj, wanjh kaluk ngurrimarrwedowen. Kunrayek duninjh kambebme ngudberre warridj, nawu bolkkime ngurrihdjekme, dja kaluk ngurrinjilngwarremen kundowikenh, dja ngurrinalkbun. \v 26 Kunrayek duninjh kambebme ngudberre bu bininj rowk ngundihburlume bolkkime, dja wanjh nawu mawahmawah bedberre nawu ngundimakwan, yiman kunmekbe rerrih bindihburlumi birriwarre prophets nawu korroko birrihkurreni.” \s1 Jesus Benmarneyimeng, “Ngurrbenmarnedjarenin nawu Ngundiwidnan.” \sr Luke 6:27-36 \r (Matthew 5:38-48; 7:12) \p \v 27 “Ngudda nawu kandihbekkan, marneyime ngudberre, ngurrbenmarnedjarenin nawu ngurriyidko, dja ngurrbenmarnekurduyimen kunmak bedberre nawu ngundiwirrihme. \v 28 Ngurridjarenin kunmak bedberre nawu kabirridjare kunwarre ngudberre, ngurrbenmarnedin yiwarrudj bedberre nawu kunwarre ngundimarneyime. \v 29 Dja mak nawu ngunkiyarrkbarrhmang kondahbeh, wanjh yiborledmen kubuyika ngunkiyarrkbarrhmang. Dja nawu ngunmadjyimang nakudji nawu yiman kaddum yihdjongburren, yuwn yikaybun nabuyika nawu yiman kanjdji yihdjongburren. \v 30 Ngurrbenwo bedberre rowk nawu ngundiyidjawan, dja nawu kakan yehyeng ngudberre, yuwn ngurridjawan bu ngunmarnedurndiwe. \v 31 Dja nawu ngurridjare bininj ngundimarnekurduyime ngudberre, wanjh yiman kunmekbe rerrih ngurrbenmarnekurduyimen bedberre. \p \v 32 Dja bu ngurrbendjalmarnedjare nawu bedda warridj ngundimarnedjare, njalekah yimankek ngurriyime bu kunukka kunmak? Dja wanjh nawu birriwarre bininj, bedda warridj kabindimarnedjare nawu bedmanwali kabindimarnedjare. \v 33 Dja bu ngurrbenmarnekurduyime kunmak bedberre nawu bedmanwali ngundimarnekurduyime kunmak ngudberre, njalekah yimankek ngurriyime bu kunukka kunmak? Dja nawu birriwarre bininj yiman kunmekbe rerrih kabirrikurduyime warridj. \v 34 Dja bu ngurrbenwohwon waken bedberre nawu ngurribekkarren bedmanwali ngundiwon, njalekah yimankek ngurriyime bu kunukka kunmak? Dja nawu birriwarre bininj kabindiwohwon waken bedberre nawu birriwarre, ba kunu bedmanwali kabindimarnedurndiwe nawu yiman karohrok rerrih nawu bedda werrk bindiwong. \p \v 35 Dja wanjh ngurrbenmarnedjarenin bininj nawu ngurriyidko, dja ngurrikurduyimen kunmak bedberre, dja ngurrbenwohwo waken, dja yuwn ngurriwunjibmingalme bu ngurrbenhbidyikarrme, wanjh kunu God ngunkarremulewan kunkimuk, dja ngurriyimerran ngurribebeywurd nuye nawu Kawernhwohrnan duninjh, dja nungka wanjh kabenmarnekurduyime kunmak bedberre nawu minj kabirrimanjbun, dja nawu mak kunwarre kabirridjalkadjung. \v 36 Ngurrbenkongibu bininj yiman Kornkumo ngudberre ngunkongibun.” \s1 Jesus Benmarneyimeng, “Yuwn ngurrbenwarrewe bininj.” \sr Luke 6:37-42 \r (Matthew 7:1-5) \p \v 37 “Yuwn ngurrbenwarrewe bininj, wanjh kunu God minj ngunwarrewe, dja yuwn bu mak ngurrbendjadme bininj, wanjh kunu God minj ngundjadme. Ngurrbenmarnebularrbu bedberre kore ngunmarnekurduyimeng kunwarre, wanjh kunu God ngunmarnebularrbun kunwarre ngudberre. \v 38 Bu ngurrbenwo bininj, wanjh God ngunwon ngudberre. Ngunwon kunwern duninjh yiman karohrokme ngudberre, wanjh ngunmarnebarlke duninjh, dja yikah kayakarrburren. Dja wanjh yiman rerrih ngurrirohrokme bu ngurrbenwon bininj, wanjh yiman kunmekbe rerrih God karohrokme bu ngunwon ngudberre.” \p \v 39 Dja mak Jesus benmarneyimeng parable manbu kunwarlkkaykenh kunwok, yimeng, “Yiddok bininj nawu mimdubbe kabiyikan nabuyika bininj nawu mimdubbe? Minj nuk kunu kabenedjarrkmankan kore kudjorlok? \v 40 Bininj nawu kabibekkan nawu kabibukkabukkan, nungka wanjh minj kabiyurrhke nawu kabibukkabukkan. Bu kaborlhme rowk kore kabibukkan, wanjh kunu kayimerran karohrok yiman nungka rerrih nawu kabibukkabukkan. \v 41 Dja njalekah yihnan manbu manbik kore kumim nuye nawu ngurridanginj, dja minj yiburrknan manbu yiman manwodj kore yingan ke kumim? \v 42 Dja njalekah yimarneyime namekbe, ‘Ngarrdabbolk, kab ngabebke manbik manbu kumim ke ngunmarneyo,’ bu minj yingan yinan manwodj manbu ngunmarneyo kumim ke? Ngudda wanjh yihdjalkurren! Yibebkemen werrk manwodj manbu kayo kumim ke, wanjh kunu mandjad yinan ba yibebke manbik manbu kahyo kumim nuye nawu ngunedanginj.” \s1 Jesus Benyolyolmi Bininj Nawu Birriwarre Dja Mak Nawu Birrimak \sr Luke 6:43-45 \r (Matthew 7:17-20; 12:34-35) \p \v 43 “Ngurriburrbun bu kundulk mandulkmak minj kabarnemdangen manwarre manme, dja mak minj mandulkwarre kabarnemdangen manmak manme. \v 44 Dja bininj kabebbehkukburrbun mandulkbubuyika bu kanan manme manbu kabebbehkarrme. Dja manbu manmanawarn minj karrimang kore mandorrk manbu manmirrhyi, dja warridj manbu mankardabad minj karrimang kore kinj manbu manmirrhyi. \v 45 Dja nawu namak bininj kabebke kunmak kukangebeh kore nungka kabimarnekareyo kunmak, dja nawu nawarre bininj kabebke kunwarre kore nuye nawu kabimarnekareyo kunwarre. Dja nawu kabiwernhkangebarlke kukange nuye bininj, wanjh kunmekbe kambebme kurrang nuye bu kawokdi.” \s1 Jesus Benyolyolmeng Bininj Nawu Birrimayaliwern Dja Mak Nawu Birribengwarr \sr Luke 6:46-49 \r (Matthew 7:24-27) \p \v 46 “Dja njalekah ngudda kandimarneyime, ‘Ngudda Yiwohrnan ngadberre,’ bu minj kandiwokmarrkmang nawu yarrkka wokwon ngudberre? \v 47 Bininj rowk nawu yiman kamre kore ngaye kabekkan kunwok ngardduk, wanjh kunmekbe nganwokmarrkmang munguyh. Mah, dja ngaye bukkan ngudberre bu yiman nangale namekbe kabenerohrok. \v 48 Nahni bininj nawu nganwokmarrkmang, wanjh yiman kabenerohrok rerrih bininj nawu rurrkdundulubom, nawu bolkkaruy kanjdji duninjh, dja nawu kunrurrkkenh karayekwon kaluk nameng kore kuwardde. Kaluk bu bobidburreni dja kundjurrh rurrkbuni, manmekbe kunrurrk rurrkrayekni, minj baleh yimeninj wohrurrkburriwemeninj, dja nungka wanjh kamak rowk rurrkmarnbom. \v 49 Dja bininj nawu kabekkan kunwok ngardduk, dja minj nganwokmarrkmang, wanjh namekbe bininj yiman kabenerohrok rerrih bininj nawu rurrkdundulubom, djalnameng kurorrewi, minj nameninj nawu karurrkrayekwon, dja bu mankabo rurrkbuni, manmekbe kunrurrk djalrurrkmankarrinj kundjalmekbe rerrih, dja rurrkbakabakmeng duninjh.” \c 7 \s1 Nakudji Soldier Nawu Minj Jew Biwoybukwong Jesus \sr Luke 7:1-10 \r (Matthew 8:5-13; John 4:43-54) \p \v 1 Bu Jesus yakwong rowk nawu nungan djareni benmarneyolyolmi bedberre nawu birrihbekkani, wanjh kunu nungka wam ngimeng kore kubolkkimuk Capernaum. \v 2 Kaluk kumekbe ni nakudji nawu benmarnewohrnani djamun nawu birrikang Rome. Dja nungka bikarrmi nakudji nawu bimarnekarremulewam bihmarnedurrkmirri, nawu nungka bimarnedjareni bulkkidj, nawu mak doweni kunkimuk, ngokko darnkih nuyeni bu ngolekdadjmeninj. \v 3 Bu namekbe nawu djamun benmarnewohrnani, bu nungka biwobekkang Jesus, wanjh nungka benmey yikahwi dabborrabbolk nawu Israel benkebmawahmeng, dja benmunkeweng kore Jesus bu kabirridjawan bu kamre kabimarnbun bininj nuye nawu bihmarnedurrkmirri. \v 4-5 Wanjh birriwam birrimarnebebmeng Jesus, dja birriwernhdjawam kunkange dorrengh, yiman birridjurrkkang rerrih, birriyimeng, “Dja nungka namak bu kunmekbe yimarnekurduyime yimarnemarnbun bininj nuye, dja nungka kanmarnedjare ngad bininj nawu Israel kankebmawahmeng, dja nungan kanmarnerurrknameng synagogue kunrurrk yiwarrudjkenh ngadberre nawu kondah ngarrihni.” \v 6 Wanjh kunu Jesus birrihdjarrkrey. Dja bu ngokko darnkih birribebmeninj kore kunrurrk nuye, wanjh namekbe nawu benmarnewohrnani djamun, benmunkeweng yikahwi nawu nuye birridabbolk, birrimwam kore Jesus birrimarneyimeng nawu namekbe benwokwong, “Ngudda nawu yiwohrnan, bonj yibawo, minj djurrkkan yimre, dja ngaye ngawarre, minj ngamak bu yimankek yimre kore ngaye ngardduk kunrurrk. \v 7 Kunmekbekenh kunu ngaye minj mak ngamrawinj kore ngudda, dja ngaye ngayeng. Dja ngudda yidjalwokdin dja kanmarnemarnbu nahni bininj ngardduk. \v 8 Kaluk ngaye wanjh nabuyika nganmarnewohrnan, dja ngayemanwali ngabenmarnewohrnan djamun. Bu ngamarneyime nakudji ‘Yiray!’ wanjh kare, bu nabuyika ngamarneyime, ‘Yimray!’ wanjh kamre, dja ngardduk bininj nawu nganhmarnedurrkmirri, bu nungka ngamarneyime, ‘Kuhni yikurduyimen!’, wanjh kadjalkurduyime.” \p \v 9 Bu kunmekbe Jesus bekkang wanjh mayahmeng nuye, dja nungka balborledmeng bedberre nawu birrimirndewern nawu birrihkadjungi, dja yimeng bedberre, “Ngayime ngudberre, minj baleh ngangalkemeninj nakudji nawu yiman nungka kayime nganwernhwoybukwon, kondah mak kore Israel minj ngangalkemeninj.” \v 10 Wanjh bedda nawu bininj benmunkeweng nawu djamun benmarnewohrnani, bu bedda birridurndi kore kunrurrk nuye, wanjh birrinang namekbe nawu nuye bihmarnedurrkmirri, birrinang makminj rowk. \s1 Jesus Birrolkkayhweng Nayaw Nawu Kamarrdjukun Ngarreni \sr Luke 7:11-17 \p \v 11 Kaluk Jesus wam kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Nain, dja nawu bininj nuye nawu benhbukkabukkani, dja mak birrimirndewern bininj birrihdjarrkrey. \v 12 Kaluk bu darnkih kumbebmi kore kururrkdangmaye kabirrihngimerren kunmekbe kubolkkimuk, wanjh kumekbe birribebmerreni bininj nawu birridulkngorrkani, kabirrikukdudjeng bininj nawu nadjalkudji duninjh wurdyaw ngarreni ngalbu ngalbadjan, dja ngaleng mak kamarrdjukunni. Dja birrimirndewern duninjh nawu birrikang kunmekbe kubolkkimuk birrihdjarrkrey ngalmekbe daluk. \p \v 13 Bu Jesus nawu Kawohrnan Rowk binang ngalmekbe daluk, wanjh biwernhkongibom dja bimarneyimeng, “Yuwn yinalkbun.” \v 14 Wanjh nungka kumwam wohdulkkarrmeng manbu kundulk, dja nawu birridulkngorrkani wanjh birridanginj. Dja nungka yimeng, “Ngudda nawu yawurrinj, ngayime ke, yirrolkka!” \v 15 Wanjh namekbe nawu doweng dolkkang ni, dja dedjdjingmey wokdi. Wanjh Jesus biwong ngalbadjan nuye. \p \v 16 Wanjh birrikeleminj rowk dja wanjh birriburlumi God, birriyimi, “Nakuken prophet kanmarnebebmeng.” Dja mak birriyimi, “God kumwam kanbidyikarrmekenh ngad nawu bininj nuye.” \v 17 Wanjh birriwobekkani bu kuhni birrimulewani kumekbe kubolkwarlahkenh rowk ngarre Judea, dja mak kubolkwernkenh rowk kore darnkih Judea. \s1 Jesus Biyolyolmi John Nawu Benkukdjuhkeyi \sr Luke 7:18-35 \r (Matthew 11:2-19) \p \v 18 Nawu John nuye benhbukkabukkani, bedda birrimarnemulewam kuhni rowk kore nungka. \v 19 Dja nungka benbenekayhmeng bokenh nawu nuye benhbukkabukkani, benbenemunkeweng kore Jesus nawu Kawohrnan Rowk bu kabenedjawan, “Yiddok ngudda namekbe nawu ngarriburrbun kamre? Dja ngudda yiddok yiwid, dja yiddok nabuyika karridjalmadbun?” \v 20 Wanjh bu benemarnebebmeng Jesus wanjh beneyimeng, “John nawu kabenkukdjuhke bininj, wanjh kanbenemunkeweng kore ngudda, bu ngundidjawan, ‘Yiddok ngudda namekbe nawu ngarriburrbun kamre? Dja ngudda yiddok yiwid, dja yiddok nabuyika ngarridjalmadbun?’ ” \p \v 21 Wanjh bu kunmekbe rerrih Jesus benmarnbom birriwern nawu kundjakbubuyika birridoweni, yikahwi nawu birridjakbekkani bulkkidj, dja warridj benmarnbom nawu namalngwarre bindikarrmi, dja birriwern nawu birrimimdubbeni, nungka benmarnbom kabirribolknan. \v 22 Wanjh Jesus benbenewokmey nawu John benbenemunkeweng, yimeng, “Nguneray, ngunemarneyimen John bu baleh bolkkime ngunenang dja ngunebekkang. Nawu birrimimdubbeni, bedda wanjh kabirrihbolknan, nawu birriburriwarreni, bedda wanjh kamak kabirrihre, nawu kundjak birrikarrmi birrikulahwarreni, bedda wanjh birrimakminj. Nawu birrikanemdubbeni, bedda wanjh kabirrihbekkan, nawu birrihdoweng, bedda wanjh ngabendolkkayhweyi kumidjbeh kabirrihdarrkid, dja nawu birrimarladj, bedda wanjh ngabenbengdayhke kunwok kunmak bedberre. \v 23 Dja kanjilngmak bininj nawu minj ngankukmidjbun mak minj ngankewkme dja nganbawon.” \p \v 24 Bu benemekbe bininj nawu John benbenemunkeweng benebolkbawong, wanjh Jesus dedjdjingmey benmarneyolyolmi bedberre nawu birrihmirnderri, kaluk Johnkah bihyolyolmi, yimeng, “Njale yimankek ngudda ngurridjareni ngurrinayi bu ngurriwam kore kubolkdarleh? Yiddok ngurridjareni ngurrinayi nawu yiman mandalkkuyeng manbu kunmayorrk karokayhwon? \v 25 Dja bu burrkyak, wanjh djawan njale ngurriwam ngurridjareni ngurrinayi? Yiddok ngurridjareni ngurrinayi bininj nawu djongburrimeninj namak? John nakka nawid, dja marneyime ngudberre, bininj nawu medjmakkaykenh kabirrihdjongburren, dja mak yehyeng nawu namakmak kabirrihkarrme, bedda wanjh kabirriyo kore kunrurrkmak bedberre king nawu kabirriwernhwohrnan. \v 26 Dja njale ngurriwam ngurridjareni ngurrinayi? Yiddok ngurridjareni ngurrinayi prophet? Yoh wanjh ngayime ngudberre, nungka wanjh prophet, dja prophet nawu nakuken duninjh. \v 27 Nahni wanjh namekbe nawu kabimarnewokbimdi kore God nuye kunwok bu kayime, ‘Kanbekka, marneyime, ngaye God ngamunkewe ngardduk bininj nawu nganmarnekan kunwok ba ngunyingkihmarnedokme, manbolh ngunyingkihmarnebolhmarnbun.’” [Malachi 3:1; Exodus 23:20] \v 28 Dja mak Jesus yimeng, “Ngayime ngudberre, kore nawu bininj birriwarlahkenh rowk wanjh John kabenmarnedokme, bedda rowk rerre kabirrimarnedi. Dja bolkkime wanjh nangale nawu yiman nadjalyahwurd duninjh kore God kabenmarnewohrnan, kaluk namekbe yiman kakukdokme dja John rerre kabimarnedi.” \v 29 Bu kuhni birribekkang, wanjh nawu bininj birriwern rowk, dja nawu tax kunwardde bindimarnemangi, bedda wanjh birriyimeng bu God kahkurduyime kunmak. Kuhni birriyimeng bu kunmekbehkenh bedda John benkukdjuhkeyi. \v 30 Dja nawu Pharisees dja mak bininj nawu bindibukkabukkani mankarre, bedda yiman rerrih birridjalweng kore nawu God djareni bedberre. Kuhni birrikurduyimeng bu bedda minj birridjareniwirrinj bu John benkukdjuhkemeninj. \p \v 31 Mak Jesus yimeng, “Njale ngayolyolme ngunmulewan bininj nawu bolkkime ngurrihmimbi? Njale kaluk ngurrirohrok? \v 32 Ngudda wanjh ngurrirohrok wurdwurd nawu kabirrihni kurobbe kore bininj birriwern kabirrihbayahme njalenjale, dja nawu kabirrimarneyimerren, ‘Ngad bimarnebuhmeng ngudberre mako, dja ngudda minj ngurriborrkkemeninj, dja warridj ngad ngarriwayini yiman bininj dowimeninj rerrih, dja ngudda minj ngurrinalkbuyi.’ \v 33 Dja John nawu benkukdjuhkeyi, bu nungka kumwam, minj buriddi nguyi, dja minj manbang bonguyi, dja ngudda ngurriyimi, ‘Nakka namarnde kabihkarrme.’ \v 34 Dja ngaye nawu Bininj Duninjh ngamwam ngahngun dja ngahbongun, dja ngudda ngurriyime, ‘Yina, nakka nawu kawernhngun manme, dja mak kawernhbongun manbang, dja warridj nungka kamarnburren kabirridabbolkmen bininj nawu kabindimarnemang tax kunwardde, dja mak nawu birriwarre bininj.’” Mak Jesus yimeng, \v 35 “Dja bininj rowk nawu kabirridjare God nuye kunmayali, bedda wanjh kabirrimayalimulewan bu nungka nuye kunmayali wanjh kundjalmak kabirrikurduyime.” \s1 Jesus Yolyolmi Bu God Kanmarnebengmidjdankenh \sr Luke 7:36-50 \p \v 36 Kaluk nakudji Pharisee wanjh bikimey Jesus kabenedjarrkngun. Wanjh Jesus wam kore kunrurrk nuye dja neyhneykendi manme nguni. \v 37 Wanjh kaluk ngalkudji daluk ngalbu ni kunmekbe kubolkkimuk, ngalbu kunwarre yimihyimi. Bu ngalmekbe daluk bekkang bu Jesus kumekbe kahngun manme kore Pharisee nuye kunrurrk, wanjh ngaleng kumwam kumkang djabbirlana mankalkkidmanjmak dorrengh. \v 38 Wanjh ngaleng danginj kubodme nuye kaluk kore kurrenge, dja nalkbuhnalkbuni, dja mimnalkwarrahwarrhmi birrengedjuhkeyi kunnalk ngarreni, dja warridj birrengeborndungi kunngabek ngarreni, dja birrengebunjhmangi, dja mak warridj birrengebarungi mankalkkidmanjmak. \p \v 39 Wanjh bu kunmekbe nang namekbe Pharisee nawu bikimey, wanjh nungan kanjdjiwi marneyimerrinj, “Bu nahni bininj wanjh woybukkih prophet, wanjh burrbuyi bu ngalngalemayh ngalmekbe daluk ngalbu kabihkarrme, dja mak burrbuyi bu ngalkka baleh kakurduyime, dja ngaleng bu kunwarre kahdjalburrbun.” \v 40 Kunu wanjh Jesus bingeybom bimarneyimeng, “Simon, ngakarrme bu yehyeng marneyime.” Wanjh biwokmey, yimeng, “Mah, ngudda nawu kanhbukkabukkan, kanmarneyimen.” \p \v 41 Jesus yimeng, “Nakudji bininj ni nawu benbenewohwoni bininj kunwardde, kaluk bedda benemarnedurndiwemeninj. Nakudji biwong yiman twenty thousand dollars, dja nabuyika biwong yiman two thousand dollars. \v 42 Bu bedda kaluk beneyawarreni, minj benemarnedurndiwemeninj, wanjh nungka benbenedjalmarnebularrbom rowk.” Wanjh Jesus yimeng, “Kanmarneyimen, baleh nanu kaluk kabiwernhmarnedjare?” \v 43 Wanjh Simon biwokmey, yimeng, “Namekbe nuk nawu bimarnebularrbom kunwernhkimuk.” Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda mandjad yiyimeng.” \p \v 44 Wanjh bimarneborledmeng binang ngalbu daluk dja bimarneyimeng Simon, “Ngudda yiddok yinan ngahli daluk? Bu ngamngimeng kore kunrurrk ke bu kankimey, minj ngudda kanwohbowoyi kundengekenh, dja ngaleng ngandengedjuhkeyi kunnalk ngalengngarre, dja ngandengeborndungi kunngabek ngalengngarre. \v 45 Ngudda minj kanwohbunjhmayi, dja ngaleng minj wohngurdmeninj, bu ngamngimeng dja mak munguyh nganhdengebunjhmangi. \v 46 Ngudda minj kanwohkodjbaruyi kunkalkkid, dja ngaleng ngandengebarungi mankalkkidmanjmak. \v 47 Kunu wanjh ngayime ke, kunwarre ngalengngarreni, bu kunkimuk, wanjh bularrbuyindanj rowk, wanjh kunu ngaleng nganmarnedjare kunkimuk, dja nawu bininj kore kunyahwurd kabimarnebularrbuyindan kunwarre, wanjh walakkih nganmarnedjare.” \p \v 48 Wanjh Jesus bimarneyimeng ngalbu daluk, “Kunwarre ke bularrbuyindanj rowk.” \v 49 Wanjh kunu nawu birridjarrknguni birridedjdjingmey bedman birrimarneyimerreni, “Kaluk nangale nahni, nawu warridj kunwarre kabularrbun?” \v 50 Wanjh Jesus bimarneyimeng ngalmekbe daluk, “Ngudda bu kanwoybukwong, wanjh kunu God ngunngehkeng. Wanjh bonj, yidjallay, kunmodmikenh dorrengh.” \c 8 \s1 Bu Morlehmorlenj Birrihdjarrkrey Jesus \sr Luke 8:1-3 \p \v 1 Kaluk rerrikah Jesus rengehrey kore kuredbubuyika, kaluk kore kubolkkihkimuk dja mak kubolkyahwuyahwurd, kumekbe rengehrey benmarneyolyolmi, dja mak benbengdayhkeyi kunwok kunmak bu God Kawohrnan rowkkenh. Dja nawu twelve bininj nuye nawu apostle birridjarrkrey. \v 2 Dja warridj yikahwi daluk nawu Jesus benmarnbom, yikahwi nawu bindikarrmi namalngwarrewarre, dja yikahwi nawu birridoweni. Kaluk bedda wanjh Mary ngalbu ngeyyoy Magdalabeh, ngalbu seven namalngwarre birrikarrmi, Jesus benbebkeng benmunkeweng. \v 3 Dja mak Joanna ngalbu ngalbininjkobeng nuye Chuza nawu King Herod bimarnerurrknahnani, dja Susanna warridj. Bedda wanjh birrihdjarrkrey Jesus, dja warridj birriwern birribuyika daluk. Dja nawu bedda birrikukkarrmi, wanjh bindiwoni bu bindibidyikarrmi nungka Jesus dja nawu bininj nuye. \s1 Jesus Benmarneyolyolmeng Bu Bininj Kabirribebbehbekkan God nuye Kunwok \sr Luke 8:4-15 \r (Matthew 13:1-23; Mark 4:1-20) \p \v 4 Wanjh bu birrimirndewern duninjh birrimarnebebmeni kunredbubuyikabeh, kaluk kubolkkihkimuk, wanjh Jesus benmarneyolyolmeng parable manbu kunwarlkkayken kunwok, yimeng, \v 5 “Nakudji bininj wam dudjehdudjengi manmim. Bu balhmimburriweyi kore kabbal, yikahwi mankarrinj kore manbolh, wanjh kaluk bininj birrimelmelmi, dja warridj mayhmayh kumwam, nguneng rowk, yakwong. \v 6 Yikahwi manmim mankarrinj kore kudjidmihdjidmi, dja bu mimkolhdebebmeng, wanjh dowerrinj dja kukkuyak. \v 7 Dja yikahwi manmim mankarrinj kore mikardihkardird. Kaluk benedjarrkdjordmerrinj, wanjh manbu mankardird mankonyikonyi kolhdedjokkohmeng. \v 8 Dja yikahwi manmim mankarrinj kore kukulkmak, wanjh kunu djordmerrinj, wanjh manbarnem karrmi mandjalbarnemwern duninjh yiman kayime 100 times wernhyurrhkeng manbu manmim bu bininj burriweng.” Bu kuhni Jesus yimeng, wanjh wernhkayhmeng, yimeng, “Bu ngurrikarrme kunkanem kore ngurrihbekkankenh, wanjh ngurribekka!” \p \v 9 Wanjh bu bininj nuye nawu benhbukkabukkani, bedda birridjawam bu baleh kamenmenyime manmekbe kunwok manbu kunwarlkkaykenh. \v 10 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda wanjh ngokko God ngunbengdayhkeng ngudberre dja ngurriburrbun yehyeng nawu yiman warlkkayindi kore nungka Kawohrnan Rowkkenh. Dja nawu birribadbuyika, bedda kabirridjalbekkan rowk bu kunwarlkkaykenh kunwok, parable manbu, ba kunu bu kabirrinan minj kabirriwernhburrkburrknan, dja bu kabirribekkan minj kabirriwernhburrkburrkbekkan.” [Isaiah 6:9] Kunmekbekenh kunu ngabenmarneyolyolme kore parables. \p \v 11 Wanjh Jesus yimeng, “Kuninjkunu wanjh kuhni kunwok kamenmenyime. Manbu manmim kayime God nuye kunwok. \v 12 Dja manmim manbu mankarrinj kore manbolh, wanjh kabenyolyolme bininj nawu kabirribekkan kunwok, dja Satan nawu Namarnde Duninjh kamre kamang kunmekbe kunwok kore kukange bedberre, wanjh kakan ba bu minj kabirriwoybukwon mak minj God kabenngehke. \v 13 Dja manmim manbu mankarrinj kore kudjidmihdjidmi kabenyolyolme bininj nawu bu kabirribekkan kunwok, wanjh kabirrimang kabirrikuniwarnmakmen, dja bedda yiman rerrih manmim manbu mandedjmadyak bu kunkange bedberre minj kawernhnjilng. Dja kabirridjalwoybukwon bu kundedjdjumbungkenh, dja bu Satan nawu Namarnde kabendjurrkkan kabenrohrokme, wanjh kunu kabirridjalwarrhme. \v 14 Dja manmim manbu mankarrinj kore mikardird kabenyolyolme bininj nawu kabirribekkan kunwok, dja bu kabirriballe wanjh nadjalwern nawu ngarre kurorre, nawu kabenhnjilngwarrewon, dja yimankek kabirrikukenworren, dja njalenjale nawu bedman kabirridjare, nanih rowk wanjh nawu kabenkangedjokkohme, dja bedda wanjh yiman manme manbu minj kadjolengmen dja kawernmerren. \p \v 15 Dja manmim manbu mankarrinj kore kukulkmak, wanjh kabenyolyolme bininj nawu kabirribekkan kunwok dja bulkkidj kabirrikarrme kukange bedberre, kabirrimarrkmang, dja bedda wanjh birrikangewoybuk, dja birrikangemak. Bedda wanjh munguyh kabirrikarrme madjamku baleh, wanjh yiman karrudjindan kukange bedberre kawarlahmen kunmekbe kunwok yiman kabarnemdangen rerrih kunmekbe kunwok kore kukange bedberre. Karri munguyh dja bebbehbeh kabirrikurduyime bu God kabenmarnedjare bedberre dja minj mak kabirriwarnyakmen munguyh. Bu kunmekbe kabirriyime wanjh yiman kayime manmim kabarnemdangen rerrih.” \s1 Jesus yimeng, “Kaluk yerrekah bininj kabirrinan kore bolkkime kawarlkkayindi.” \sr Luke 8:16-18 \r (Matthew 4:21-25) \p \v 16 “Dja minj nangale nawu kawurlhke lamp bu kadjalbarrkbun, dja minj mak kawolkkan kanjdji kore balabbala. Dja bininj nawu kawurlhke lamp wanjh kabarnname kaddum ba bininj nawu kabirringimerren wanjh kabenmarnebolkwolkan. \v 17 Dja yehyeng rowk nawu bolkkime kawarlkkayindi wanjh kaluk bininj kabirrinan rowk kore kurobbe, dja nawu bolkkime minj kabirriburrbun wanjh kaluk bininj kabirribekkan dja kabirriburrbun. \v 18 Wanjh kunu wardibu mandjad ngurribekkabekkan. Bininj nawu ngokko mey, wanjh God kabiwon kunwern, dja bininj nawu minj mayi God nuye, wanjh namekbe nanu God kabiyimang rowk warridj nawu nungka kayime yimankek karrmeninj.” \s1 Jesus Benyolyolmi Nangale Nawu Nuye Namud \sr Luke 8:19-21 \r (Matthew 12:46-50; Mark 3:31-35) \p \v 19 Wanjh ngalbadjan nuye Jesus, dja nawu birridanginj nawu narahrangem, birrimwam kore nungka ni, dja minj birrimarnebebmeninj darnkih dja birrimirndewern bindidjokkohmeng. \v 20 Wanjh nakudji bininj bimarneyimeng Jesus, yimeng, “Ngalbadjan ke dja nawu ngudda ngurridanginj kabirridi kuberrk, kabirridjare ngundinan.” \v 21 Wanjh kunu Jesus benmarneyimeng, “Bininj nawu kabirribekkan God nuye kunwok dja kabirriwokmarrkmang, wanjh ngaye ngayime bu bedda wanjh ngalbadjan ngardduk dja mak nawu ngaye ngarridanginj.” \s1 Jesus Ngurdkeng Kunmayorrkkimuk \sr Luke 8:22-25 \r (Matthew 8:23-27; Mark 4:35-41) \p \v 22 Kaluk bu kunbarnangarrabuyika Jesus benmarneyimeng bininj nawu benhbukkabukkani, “Karridjowkke borledmikenh kore maninjmanu manlabbarlkimuk duninjh.” Wanjh birridjarrkbidbom kabbala, dja wanjh kunu birriballey. \p \v 23 Bu kumekbe birribalhrey wanjh Jesus nungka kodjkeyonginj. Kaluk wanjh kunmayorrkkimuk bebmeng bedberre kore kurrulabeh, dja kukku bongihbongimi kore kabbala bobahbobarlmi, dja birrikuyinngakmeng. \v 24 Wanjh bininj nuye birridjurlhmeng Jesus, dja birriyimeng, “Ngudda nawu kanbukkabukkan ngadberre, wanjh karrihngakme!” Wanjh nungka dolkkang, ngurdkeng kunmayorrk dja mak kukku manbu bobidbobidbuni, wanjh kunu ngurdmeng rowk, minj njale wohrokayi. \p \v 25 Dja nungka benmarneyimeng, “Baleh ngunmarnewam ngudberre bu yimankek kandiwoybukwoyi?” Wanjh birrikeleminj dja mak birrimayahmeng birrimarneyimerrinj, “Kaluk nangale nawu bininj nawu warridj kawokrayekwon kunmayorrk dja mak kukku, dja kabimarrkmang?” \s1 Jesus Bimarnbom Bininj Nawu Namarnde Nawern Birrikarrmi \sr Luke 8:26-39 \r (Matthew 8:28-34; Mark 5:1-20) \p \v 26 Wanjh birridjalley kabbala birribebmeng kore bininj birrihni nawu birrikang kunred bolkngeyyoy Gergasa\f + \fr 8:26 \ft Yikahi bindingeybom bininj kumekbebeh, “nawu Gerasenes” dja “nawu Gadarenes” dja mak “nawu Gergasenes”.\f*, kaluk borledmikenh kore Galilee. \v 27 Bu nungka Jesus balkoluy wanjh birrabkeng nakudji bininj kumekbe kubolkkimukbeh. Kaluk nungka namarnde nawern birrikarrmi, dja nahni bininj minj korroko djongburrimeninj njale, dja warridj minj korroko niwirrinj kore kunrurrk, dja djahdjalni kore kumidj midjmirnderri. \v 28 Bu nungka binang Jesus wanjh kunu kayhmeng dja mankang kore kumirrk nuye, dja wernkih duninjh kayhmeng, yimeng, “Njale ngudda yimwam kanhwarrewon Jesus, ngudda nawu Beywurd nuye God nawu Kawernhwohrnan Duninjh? Ngaye djawahdjawan, yuwn kanmarnbun ngadjakbekkan!” \v 29 Kuhni yimeng bu Jesus biwokrayekwong nawu namalngwarre bu kabebme kabibawon nawu bininj. Dja kunwernhkah bihmangi bulkkidj, dja kunu bininj birrihnahnani, birridukkani wirlmurrng kubid dja mak kurrenge, dja nungka djalbakkeyi rowk, dja nawu namekbe namalngwarre bihdjalmunkeweyi kore kunbolkbubuyika manbu bininjyak. \p \v 30 Wanjh Jesus bidjawam nawu namarnde, “Ngudda baleh yingeyyo?” Dja nungka yimeng, “Ngangeyyo Nawu Ngarriwernkenh.” Kunmekbe ngeyburrinj dja birriwern nawu namarnde birrimarnengimi kore nahni bininj. \v 31 Dja bedda nawu namarnde birriwernhdjawam birriyimeng, “Kab, yuwn kanwokrayekwon kanmunkewe ngadberre ngarrikolung kore kanjdji duninjh kore kabirridjakbekkan!” \v 32 Kaluk kumekbe birriwern duninjh bikkibikki birridalknguni kumekbe kore mandulum, dja nawu namarnde birriwernhdjawam birriyimeng, “Kab kanmunkewemen kore nanih nawu bikkibikki.” Wanjh Jesus bendjalbawong birribebmeng birriwam. \v 33 Wanjh kunu nawu namarnde nawern birribebmeng birribawong nawu bininj, dja bindimarnengimeng nawu bikkibikki, wanjh birriwern rowk birrirlobmerrinj birrimankarrinj kore kungarlkwarre, birringakmeng kukukku. \p \v 34 Bu bininj nawu birrinahnani bikkibikki birrinang bu baleh kurduyimerranj, wanjh birrikelerlobmeng, birrimulewam rowk bedberre nawu kumekbe kubolkkimuk birrihni, dja mak nawu birrihni kore kabbal kore manme birrihdudjengi birrihyoy. \v 35 Wanjh bininj birribebmeng kabirrinan baleh kurduyimerranj, wanjh birrimarnebebmeng Jesus, birringalkeng bininj nawu namarnde birribawong, dja nungka ni kore Jesus nuye kurrenge, kaluk djongbuyindi kunmadj dja warridj bengmakminj. Wanjh kunu birrikeleminj. \p \v 36 Dja nawu Jesus birrihdjarrkrey nawu birrinang rowk, bedda wanjh bindimarnemulewam bu baleh Jesus yimeng bu bimarnbom namekbe bininj nawu birrihkarrmi namarnde. \v 37 Wanjh kunu birrimirndewern rowk nawu birrihni kore kumekbe kubolkwarlah bedberre Gergasenes birridjawam Jesus kabenbawon bedberre dja kare, dja birridjalwernhkeleminj duninjh. Wanjh kunu Jesus bidbom kore kabbala karrurndengkenh. \p \v 38 Bininj nawu namarnde birribawong bihdjalwernhdjawani Jesus, yimeng, “Ngadjare ngarrdjarrkre.” Dja Jesus bimunkeweng, yimeng, \v 39 “Yirrurnde kured ke, dja yibenmarneyimen bu baleh kunwernhmak God ngunmarnekurduyimeng.” Wanjh nawu bininj wam benmarneyolyolmi bininj rowk nawu birrihni kore kumekbe kubolkkimuk, benmarneyolyolmi bu baleh kunwernhmak Jesus bimarnekurduyimeng. \s1 Jesus Birrolkkayhweng Ngalbeywurd Nuye Jairus Dja Mak Bimarnbom Daluk Ngalbu Kurlbahkurlbarey \sr Luke 8:40-56 \r (Matthew 9:18-26; Mark 5:21-43) \p \v 40 Bu Jesus kumdurndi, wanjh nawu birrimirndewern bininj nawu birrihmadbuni wanjh birriwarnmakminj bu birrinang, dja birridabkeng. \v 41 Wanjh kumekbe bimarnebebmeng nakudji bininj nawu ngeyyoy Jairus, nawu wohrnani kore synagogue kunrurrk yiwarrudjkenh. Wanjh nungka mankang kore Jesus kurrenge nuye dja biwernhdjawam, djareni Jesus rawinj kore kunrurrk nuye, \v 42 dja nungka nuyeni ngalbeywurd ngalbu ngaldjalkudjini wurdyaw nuyeni, ngalbu mandjewk ngarreni darnkih twelve, wanjh ngalmekbe ngalyawk doweni kunkimuk, ngokko darnkih ngolekdadjmeninj. Bu Jesus kumekbe rengehrey, wanjh birrimirndewern birridjokkohmeng. \p \v 43 Wanjh ngalkudji daluk ngalbu kurlbahkurlbarey munguyh bu mandjewk nawern twelve, dja mak minj nangale karrmeninj kundulkarre bu bimarnbuyi. \v 44 Wanjh ngalmekbe daluk bimarnebebmeng kubodme nuye, wanjh djalwohkarrmeng nawu yiman kunyarl nawu welhwelmi kore manburrba nuye nawu Jesus djongbuhdjongbuyindi. Wanjh kunburrikudjiwi rerrih bimarneyakminj ngarre bu kurlbahkurlbarey. \v 45 Wanjh Jesus yimeng, “Nangale nanu nawu ngankarrmeng?” Wanjh bu birriwern birriyakwarrinj, Peter yimeng, “Ngudda nawu kanbukkabukkan ngadberre, birrimirndewern ngundidjokkohme, ngundingerrengerrehme.” \v 46 Dja Jesus yimeng, “Nakudji ngankarrmeng dja ngaburrbun bu kundulkarre nganmarnewam.” \v 47 Wanjh ngalbu daluk bu burrbom bu birrikurdunang, wanjh kunu ngaleng kumwam kukdeldelmi, dja mankang kumirrk nuye, wanjh ngalengman bimarneyimeng kore birrimirndewern bininj birribekkani, mulewarrinj bu njalekenh bikarrmeng, dja mak bu kundjalburrikudji rerrih bu bikarrmeng wanjh djalmakminj bu bimarnbom. \v 48 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Korlonj, ngudda kanwoybukwong, wanjh kunu ngaye marnbom. Bonj, yidjallay kunmodmikenh dorrengh.” \p \v 49 Bu nungka balwokdi, wanjh nakudji bininj kumbebmeng nawu ningihni kore Jairus nuye kunrurrk, wanjh nungka kumwam bimarneyimeng Jairus, “Ngalbu ngalbeywurd ke, wanjh bonj korroko doweng, wanjh yibawo, yuwn munguyh yidjurrkkan nahni nawu kanbukkabukkan.” \v 50 Dja Jesus bu kunmekbe bibekkang, wanjh nungka bimarneyimeng Jairus, “Yuwn yikele, dja kandjalwoybukwo, wanjh kunu ngamarnbun.” \v 51 Wanjh bu birribebmeng kore kunrurrk, nungka Jesus minj nangale nabuyika benngimowoyi, birridjalkudji birridjarrkngimeng wanjh Peter, John, James, dja mak kornkumo dja ngalbadjan ngarreni ngalbu ngalyawk. \v 52 Wanjh nawu kumekbe birrihni, bedda birriwern birrimarnenalkbuni dja mak birriberrekalkdorreni. Dja Jesus benmarneyimeng, “Yuwn ngurrinalkbun, dja ngalkka minj dowimeninj, dja kahdjalkeyo.” \v 53 Wanjh kunu birridjekmiwong, dja birriburrbom bu woybukkih doweng. \v 54 Dja nungka bibidkarrmeng, wanjh wernkih wokdanj, yimeng, “Ngardduk wurdyaw, wanjh yirrolkka!” \v 55 Wanjh kunmalng ngalengngarre bimarnedurndi, wanjh ngaleng dolkkang kundjalmekbe rerrih, dja nungka benmarneyimeng, “Ngurriwo manme ba kangun.” \v 56 Wanjh nawu ngalbadjan kornkumo benekangebarrhmeng, dja nungka benbenewokrayekwong, yimeng, “Yuwn nangale ngurrbenmarneyime bu kuhni kurduyimerranj.” \c 9 \s1 Jesus Benmunkeweng Nawu Twelve Bininj Nuye Bu Kabirriyolyolmekenh dja Kabindimarnbunkenh \sr Luke 9:1-6 \r (Matthew 10:5-15; Mark 6:7-13) \p \v 1 Kaluk Jesus benkimey nawu twelve bininj nuye, benmirndemornnameng, wanjh nungka bendulkarrewong dja benmarnbom kabirriwohrnan ba bu nawu namarnde rowk kabindimunkewe, dja kabindimarnbun bininj nawu kabirridowen kundjakbubuyika. \v 2 Dja mak nungka benmunkeweng bu kabirriyolyolme God nuye bu Kawohrnan rowk, dja kabindimarnbun nawu kabirridowe bininj. \v 3 Dja benmarnewokrayekwong, yimeng, “Yuwn njale ngurrikan bu ngurrirekenh, yuwn ngurrikan kundulk, mak baladji, yuwn mak ngurrilodkan buriddi, yuwn mak ngurrikukkan kunwardde, dja yuwn mak ngurrimadjkan bokenh nawu ngurridjongburren. \v 4 Dja bu ngurribebme kore kunred, wanjh bu ngurringalke nawu ngunyiyo, wanjh kunrurrk nuye ngurringimen, kumekbe kunrurrkkudji ngurridjalyuwn, kaluk ngurribolkbawon. \v 5 Dja bu ngurribolkmang kore bininj nawu kabirrihni kunmekbe kunred minj ngunkimang ngunyiyo, wanjh bu kunmekbe ngurribolkbawon, wanjh ngurridengeborrhborrdjerlmen ba kundjulng ngarre kunmekbe kunred ngundengebawon. Kunmekbe ngurrikurduyime ba ngurrbenmulewan bu kunwarre kabirridjalburrbun.” \v 6 Wanjh kunmekbe Jesus benmarneyimeng benmunkeweng, wanjh bedda birriwam kore kubolkyahwuyahwurdbubuyika, bedda bindibengdayhkeyi kunwok kunmak, dja mak bindimarnbuni nawu birrihni kumekbe kunred rowk. \s1 King Herod Kodjmayahmeng Bu Biwobekkang Jesus \sr Luke 9:7-9 \r (Matthew 14:1-12; Mark 6:14-29) \p \v 7 Kaluk bu Herod nawu wohrnani, nungka wobekkang rowk bu baleh Jesus kurduhkurduyimi, dja nungka djalwernhkodjmayahmeng duninjh bu yikahwi bininj birriyimi John yawoyhmimbiminj kumidjbeh, \v 8 dja yikahwi birribuyika birriyimi Elijah benmarnebebmeng, dja mak birribuyika birriyimi bu nakudji prophet nawu korroko birriwokmulewani God wanjh yawoyhmimbiminj. \v 9 Wanjh Herod yimeng, “Adju, nawu John wanjh nungka ngakomdjobkeng, dja kaluk nangale nuk nahni nabuyika ngahwobekkan kuhni bu kunbubuyika kayime?” Wanjh nungka djareni binayi Jesus. \s1 Jesus Benworrkmiwong 5000 Bininj \sr Luke 9:10-17 \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; John 6:1-14) \p \v 10 Bu nawu apostles birrimdurndi kore Jesus wanjh birrimarnemulewam bu baleh bedda birrihyimi. Wanjh nungka benkang bedman birrikudji, birriwam darnkih kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Bethsaida. \v 11 Kaluk bu birrimirndewern bininj nawu munguyh birrikadjuyi, wanjh birriburrbom bu Jesus kumekbe birriwam, wanjh bedda warridj kumekbe birrimunkekadjungi. Wanjh nungka warnmakminj bu bennang, dja benkimey, wanjh yolyolmeng bedberre bu God Kawohrnan rowkkenh, dja benmarnbom nawu birridoweni. \p \v 12 Kaluk bu dungkolungi, nawu twelve bininj nuye birriwam kore nungka birrimarneyimeng, “Yibenmunkewemen nawu birrimirndewern ba kabirrire kore darnkih kubolkyahwurdbubuyika, dja mak kabbal kore manme kabirrihdudjeng kabirrihyo, ba kabindingalke nawu kabindiyiyo dja mak kabindiwon manme, dja ngadkunu karrihni kondah kore minj nangale kayo.” \v 13 Dja nungka yimeng bedberre, “Ngudda wanjh ngurrbenwo manme kabirringun.” Dja bedda birriyimeng, “Ngad minj manwern ngarrikarrme, ngarridjallodkarrme kunbidkudji buriddi, dja mak djenj bokenh ngarrikarrme. Yiddok ngarrire wanjh ngarrimang manme bedberre nawu birrimirndewern?” \v 14 Dja nawu birrihni wanjh birrimirndewern duninjh, dja nawu bininj wanjh darnkih five thousand. Wanjh Jesus benmarneyimeng bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, “Mah, ngurrbenmarneyimen kabirriyerrkan, kaluk ngurrbenbebbehmirndemornnamen fifty kore kumirndebubuyika rowk.” \p \v 15 Wanjh kunmekbe bindimarneyimeng dja birriyerrkang rowk. \v 16 Wanjh Jesus mey manbu five buriddi dja mak djenj bokenh, wanjh nungka bolknang kaddum biburlumeng kornkumo, bakkeng rowk, wanjh benwong nawu bininj nuye bu bindiwoni nawu birrimirndewern bininj. \v 17 Wanjh nawu birriwern rowk birringuneng dja birriworrkminj. Wanjh Jesus nuye bininj birrimoyhmey manwern mandawh manbu birribawong, kaluk twelve baskets birribarlkeng. \s1 Peter Bimulewan Jesus Bu Christ Nawu God Kanberrebbom \sr Luke 9:18-20 \r (Matthew 16:13-19; Mark 8:27-29) \p \v 18 Kaluk bu Jesus dingihdi yiwarrudj nakudjihkudji, dja bininj nuye nawu benhbukkabukkani bedda warridj birridjarrkni. Wanjh nungka bendjawam, “Nawu bininj birrimirndewern ngaye yimankek kabirriyime nangale?” \v 19 Wanjh birriwokmey, “Ngudda yimankek kabirriyime John nawu benkukdjuhkeyi, nawu mak yikahwi kabirriyime yimankek ngudda Elijah, dja nawu birribadbuyika kabirriyime bu ngudda nakudji prophet nawu korroko birriwokmulewani God wanjh yawoyhmimbiminj.” \v 20 Wanjh Jesus yimeng, “Dja ngudda yimankek ngurriyime ngaye nangale?” Wanjh Peter biwokmey Jesus, yimeng, “Ngudda nawu Christ\f + \fr 9:20 \ft Christ kangehrohrok “nawu Messiah”.\f*, nawu God nuye.” \s1 Jesus Benyingkihmarneyimeng Kadjakbekkankenh Dja Kayawoyhdolkkankenh. \sr Luke 9:21-22 \r (Matthew 16:20-21; Mark 8:31-33) \p \v 21 Wanjh Jesus benwokrayekwong duninjh, “Yuwn nangale ngurrbenmarneyime bu kuhni ngaye Christkenh.” \v 22 Dja mak yimeng, “Kayingkihwokdjedjenyo bu ngaye nawu Bininj Duninjh, kaluk ngadjaldjakbekkan duninjh kore nawu dabborrabbolk, dja warridj nawu birrikihkimuk priest, dja nawu kabindibukkabukkan mankarre. Bu bedda ngandirohrokme rowk, ngandikukmunkewe yiman ngaye ngayeng rerrih, kaluk ngandibun ngarrowen. Dja kaluk bu kunbarnangarra danjbik God nganyawoyhdolkkayhwe kore ngayawoyhmimbimen.” \s1 Jesus Benbengdayhkeng Bininj Nawu Kabirrimunkekadjung Bu Baleh Kabenmarnerayekmen \sr Luke 9:23-27 \r (Matthew 16:24-28; Mark 8:34—9:1) \p \v 23 Wanjh Jesus benmarneyimeng bedda rowk, “Bu bininj kadjare nganmunkekadjung, wanjh namekbe nanu djalmarrkbaworrimen nawu nungan kadjare, dja bu malaywibubuyika rowk munguyh wanjh yiman rerrih dulkngorrka nuye kore yiman kakanjkurrmerren rerrih, dja ngaye nganmunkekadju. \v 24 Dja nawu kadjare nungan kanahnarren kakanjngehkerren, wanjh nanu kaluk kadjaldowen, dja nawu nungan kamarrkbaworren yiman kakanjkurrmerren ngayekah, wanjh nanu kaluk kangehkerren. \v 25 Dja njale kaluk kakarrme bininj nawu yiman yehyeng rowk kamang nawu kurorrekenh, dja bu nungan kadjalwarreworren kamunkewerren kubolkwarre? \v 26 Dja nawu kayemengalme ngayekenh, dja mak kunwokkenh ngardduk bu ngahwokdi, namekbe nanu kaluk ngaye nawu Bininj Duninjh ngayemanwali ngamarneyeme, bu ngaye ngamre kunmakmak dorrengh ngardduk, dja mak kunmakmak nuye Kornkumo ngardduk, dja mak bedberre kunmakmak nawu birrimakkaykenh angel. \v 27 Dja ngayime ngudberre woybukkih bu yikahwi nawu kondah karrihdi kaluk minj kabirribangmedowen kore kabirrinan werrk bu God Kawohrnan rowk.” \s1 Jesus Yimerranj Bu Kukbami Kunmakmak Dorrengh Nuye \sr Luke 9:28-36 \r (Matthew 17:1-8; Mark 9:2-8) \p \v 28 Bu kuhni Jesus benmarneyimeng wanjh kaluk bu darnkih kunkodjke eight, wanjh nungka Jesus warddebidbom karri yiwarrudj, dja mak benmey Peter, John, dja James, dja birridjarrkwam. \v 29 Kaluk bu Jesus dingihdi yiwarrudj wanjh kebbuyikaminj dja kunmadj nawu djongbuhdjongbuyindi wanjh madjbeleminj duninjh yiman kayime namarrkon kamwayhke. \v 30 Kaluk kumekbe benebokenh bininj benebebmeng, kaluk bedda wanjh Moses dja Elijah \v 31 Wanjh bedda benedjalbebmeng God nuye kunmakmak dorrengh, dja birriwokdi ngarre bu ngokko darnkih kamarnbuyindan kore Jesus kakurduyime bu karrowenkenh kore Jerusalem. \p \v 32 Kaluk Peter dja nawu birrihni wanjh birrimimdulmukminj duninjh, wanjh bu birrimimbayhmeng birrinang Jesus nuye kunmakmak bu kukbami, dja mak bindinang benemekbe bininj nawu Jesus birridjarrkdi. \v 33 Wanjh bu benemekbe bininj benebalhbawoni Jesus, wanjh Peter bimarneyimeng Jesus, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan, wanjh kamak bu ngad karridi, wardi ngarridjurlebu danjbik, mandjurlekudji ngudda ke, dja mandjurlekudji Moses nuye, dja mak mandjurlekudji Elijah nuye.” Dja nungka minj burrbuyi bu baleh yimi bu wokdi. \p \v 34 Dja bu kuhni balhwokdi wanjh kunngol benmarnebebmeng, yiman rerrih benkukbarrkbom dja birrikeleminj bu birringolngimeng. \v 35 Wanjh birribekkang nakudji wokdanj kungolbeh yimeng, “Nanih wanjh Beywurd ngardduk, nawu ngaye ngadjarrngbom, nungka wanjh ngurribekka.” \v 36 Wanjh balwokdanj kaluk birrinang Jesus nadjalkudji dingihdi. Wanjh bedda birringurdmeng, minj nangale birribangmemarneyimeninj bu baleh bedman birrinang. \s1 Jesus Bimarnbom Yawurrinj Nawu Namalngwarre Bihkarrmi \sr Luke 9:37-43a \r (Matthew 17:14-18; Mark 9:14-27) \p \v 37 Wanjh malaywi bu birriwarddekoluy wanjh birrimirndewern duninjh birridabkeng Jesus. \v 38 Kaluk kunmekbe nakudji bininj nawu kumekbe birrimirnderri wanjh kayhmeng, yimeng, “Ngudda nawu kanbukkabukkan, djawahdjawan bu yinan ngardduk beywurd, dja nungka wanjh nadjalkudji duninjh wurdyaw ngardduk, \v 39 dja namalngwarre kabihmang dja kunu kadjalwohkayhme, wanjh namalngwarre kabimarnbun kakukbarlbarlme, kaluk kahnunjdjabun. Nahni namalngwarre kamdurndeng munguyh, dja wanjh kawernhwarrewon dja karrowen! \v 40 Dja ngaye ngabendjaldjawani bininj nawu ngudda ke yibenhbukkabukkan, ngadjareni bedda birribebkemeninj namekbe namalngwarre, dja wanjh birridulkarreyawarreni birribarabom.” \p \v 41 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda nawu bolkkime ngurrimimbi, nawu minj ngurriwoybukwon God, dja mak ngurridjaldjare kunwarre, kaluk baleh kayime karridjarrkni, dja baleh kayime madbun ngudberre bu yimankek ngurriwoybukwon?” Wanjh bimarneyimeng nawu kornkumo, “Mah. Yimka nawu beywurd ke kondah.” \v 42 Bu wurdyaw bu balhrey, namekbe namalngwarre biwohkukburriweng dja bimarnbom kukbarlbarlmeng. Wanjh Jesus birruy namekbe namarnde, wanjh bimarnbom wurdyaw, dja birrurndiweng kore kornkumo. \v 43a Wanjh birriwern rowk birrikangebarrhmeng bu birrinang God nuye kunmakkaykenh duninjh. \s1 Jesus Yimeng Bu Nakudji Bininj Kabikukweykan \sr Luke 9:43b-45 \r (Matthew 17:22-23; Mark 9:30-32) \p \v 43b Dja bu birribalhmayahmi rowk nuye bu yehyeng nawu nungka kurduhkurduyimi, wanjh nungka benmarneyimeng bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, \v 44 “Ngurriwernhbekka manih manu kunwok bu marneyime bolkkime, ngurridahkendo kukodjkulu, dja ngaye nawu Bininj Duninjh ngokko darnkih ngandikukweykan kore bininj.” \v 45 Wanjh kuhni bu Jesus benmarneyimeng, bedda minj birrimenmayi dja mak manu kunwok benmarnewarlkkayindi ba minj birriwernhburrkburrkbekkayi, dja mak birrikeleni bu birridjawayi kuhni kunwokkah wernhmulewayi. \s1 Jesus Nuye Bininj Birridurreni Bu Nangale Kabenmarnekukdokmikenh \sr Luke 9:46-48 \r (Matthew 18:1-5; Mark 9:33-37) \p \v 46 Kaluk Jesus nuye benbukkabukkani, wanjh bedda birridangwerreni birridjawarreni bu nangale kore bedda kaluk kabenmarnekukdokme nawu birribuyika bedberre. \v 47 Wanjh bu nungan Jesus burrbom bedman bedberre bu birriburrbuhburrbuni kukange bedberre, wanjh nungka bimey nakudji wurdyaw, wanjh binameng kore nungka nuye kungurrird. \v 48 Wanjh benmarneyimeng, “Nangale nawu kabikimang nahni wurdyaw kore kunngey ngayekah, wanjh kunu ngaye ngankimang, dja nangale nawu ngaye ngankimang, wanjh kabikimang warridj nawu ngaye nganmunkeweng. Kaluk bininj nawu nadjalyahwurd dja nawu kamre yerre ngudberre, nungka wanjh namekbe nanu nawu ngunbalmarnekukdokme ngudberre.” \s1 Bininj Nawu Bingeybuni Jesus Benhbebkeyi Namarnde \sr Luke 9:49-50 \r (Mark 9:38-40) \p \v 49 John wokdolkkang, yimeng, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan ngadberre, ngad ngarrinang nakudji bininj nawu ngunhngeybuni dja benhbebkeyi namarnde, dja ngad ngarringurdkemeninj bu minj nungka dorrengh ngundidjarrkmunkekadjung.” \v 50 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yuwn ngurringurdke, dja bininj nawu minj ngunyiwirrihme bu ngurrihkurduyime, wanjh yiman rerrih nungka ngunbidyikarrme.” \s1 Bininj Nawu Samariabeh Minj Birrikimayi Jesus \sr Luke 9:51-56 \p \v 51 Kaluk bu darnkih kumhrey nuye Jesus God kabiwayhke kabikan kaddum heaven, nungka Jesus njilngbekkarrinj bu kunmekbe djahdjalley kore Jerusalem. \v 52 Wanjh nungka benmunkeweng yikahwi bininj kabirriyingkihdokme nawu birrimarnekani kunwok. Bedda birriwam birribebmeng kore kubolkyahwurd, kaluk kunred bedberre bininj nawu Samariahbeh, kumekbe birribebmeng birriyingkihmarnebolkmarnbuyi. \v 53 Dja bininj nawu birrihni kumekbe kunred wanjh bedda minj birrikimayi Jesus, dja birriburrbom nungka Jesus njilngbekkarrinj rengehrey Jerusalem. \v 54 Wanjh James dja John nawu nuye Jesus benbenehbukkabukkani, bu bedda benenang kunmekbe birriyimeng, wanjh beneyimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan Rowk, ngudda yidjare ngad ngarrimarnekayhme kunak kamkolung kaddumbeh kabenkukkinje rowk?” \v 55 Dja Jesus balborledmeng benbeneduy. \p \v 56 Wanjh kunmekbe birribaldjalley kore kunredbuyika kubolkyahwurd. \s1 Bininj nawu Birrimunkekadjuy Jesus. \sr Luke 9:57-62 \r (Matthew 8:19-22) \p \v 57 Bu birribalhrey kore manbolh, kaluk nakudji bininj biwohmarneyimeng Jesus, “Ngaye munkekadjung ngudda bu baleh yarrkka yire.” \v 58 Dja Jesus bimarneyimeng, “Nawu dalkken kakarrme kudjorlok kore kayo, dja nawu mayhmayh kawelyi warridj red kakarrme red, dja ngaye nawu Bininj Duninjh minj ngabolkkarrme ngayeman ngardduk bu ngakodjkeyo.” \p \v 59 Dja Jesus bimarneyimeng nabuyika bininj, “Kanmunkekadju.” Dja nungka yimeng, “Nawu Yiwohrnan, kanmunkewemen werrk ba ngare ngakukdudjeng kornkumo ngardduk.” \v 60 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yibawo, dja nawu yiman bedman birridowerrinj rerrih, bedda wanjh bindikukdudjimen nawu bindimarnedoweng. Dja nguddanu, yidjallay, yibenbengdayhke bininj bu God Kawohrnan rowk.” \p \v 61 Kaluk bininj nabuyikawali yimeng, “Ngaye wanjh munkekadjung ngudda, ngudda nawu Yiwohrnan, dja kanmunkewemen werrk, ngabenwoknan nawu kured kabirrihni.” \v 62 Jesus bimarneyimeng, “Bininj nawu bidkurrmerrinj kore kundulk dedjdjingmey kabolkkarung mandjad, dja munguyh kahborledme kahbolknan rerre, wanjh nakka minj namak bu yimankek kahdurrkmirri kore God Kawohrnan rowk.” \c 10 \s1 Jesus Benbukkang Dja Benmunkeweng Seventy Bininj \sr Luke 10:1-12 \p \v 1 Kaluk wanjh Jesus nawu Kawohrnan Rowk bendjarrngbom seventy bininj, wanjh benmunkeweng, birriyingkihdokmi nuye kore kuredbubuyika kaluk kubolkkihkimuk, dja mak kubolkbubuyika rowk kore nunganwali darnkih kabebme. Wanjh bu benmunkeweng bedman bokenh, dja mak bedman bokenh, birribebbehrey. \v 2 Dja benmarneyimeng, “Yiman manme manbu djolengminj wanjh manwern duninjh, dja nawu kabirrimoyhmang wanjh birrimirndeyahwurd. Wanjh ngurridjaldjawa nawu nuye kabbal bu kabenmunkewe birriwern kabirrimarnemoyhmang manmekbe manbu yiman mandjoleng manme. \v 3 Mah. Ngurriray. Dja kandibekka, marneyime ngudberre, ngaye munkewe ngudberre, yiman ngurrikukyime lamb nawu mayh kelebuk, ngurrire kore bininj birribang nawu yiman dalkken. \v 4 Yuwn ngurrikanahkan nawu kunwarddekenh ngurrikukdahkendong, dja yuwn mak ngurrikan baladji, dja yuwn ngurrikan nabuyika nawu ngurridengedjongburrenkenh. Dja mak yuwn nangale ngurriwohnarren birribuyika bu ngurrihre manbolh. \p \v 5 Bu yarrkka ngurringimen kunrurrk, ngurriyimen werrk, ‘Ngadjare God ngunwon ngudberre kunmodmikenh nuye!’ \v 6 Dja bu kumekbe kani bininj nawu kadjare God nuye kunmodmikenh, wanjh kunu kunmodmikenh nawu ngurriyidjawan God wanjh kabiwon, dja bu bininj minj kadjare God nuye kunmodmikenh, wanjh kunu ngunmarnedurndeng ngudberre kunmodmikenh nawu ngurridjareni nuye. \p \v 7 Dja mak kore kunrurrkkudji ngurridjalnin ngurringun ngurribongun manbu bedda ngundiwon, dja nangale nawu kahdurrkmirri wanjh nanu kamak kabirrikarremulewan. Yuwn ngurriwohrewohre ngurriyo kunrurrkbubuyika. \v 8 Bu yarrkka ngurribebme kore kunred kubolkkimuk dja bu ngundikimang, wanjh ngurringun manbu ngundimarnekurrme. \v 9 Dja ngurrbenmarnbu nawu kumekbe kabirrihni nawu kabirridowen, dja ngurrbenmarneyime, ‘Wanjh ngokko darnkih kumwam bu God ngunmarnewohrnan ngudberre.’ \p \v 10 Dja bu yarrkka ngurribebme kore kunred kubolkkimuk, kore bininj minj ngundikimang, wanjh kunu ngurribebmen kore manbolh kore kumekbe kunred dja ngurriyimen, \v 11 ‘Kundjulng konhda kuredbeh manbu kandengebelbmeng ngadberre, wanjh ngad ngarridengeborndurren ngarridjulngwe rowk, kunu bimulewan ngudberre bu kunwarre ngurrihdjalburrbun. Kunu bonj, wanjh kuhni ngurriburrbu, ngokko darnkih kumwam bu God Kawohrnan rowk.’” \p \v 12 Dja Jesus yimeng bedberre nawu benmunkeweyi, “Ngayime ngudberre, kaluk bu kamre God ngundjadme bininj, wanjh nawu kabirrihni kumekbe kunred, bedda wanjh wernkih kabirridjakbekkan, dja nawu birrihni kore kabolkngeyyo Sodom, bedda wanjh yiman walakkih kabirridjakbekkan.” \s1 Jesus Bolkwarreweng Kore Bininj Minj Birriwarnyakmulewarremeninj Kore Kunwarrekenh \sr Luke 10:13-16 \r (Matthew 11:20-24) \p \v 13 Dja mak Jesus yimeng, “Aba! Ngudda bininj nawu ngurrihni kabolkngeyyo Chorazin, dja ngudda mak nawu ngurrihni kabolkngeyyo Bethsaida, wanjh kunrayek duninjh kamyimerran ngudberre! Bu kunmekbekenh kunu ngudda wanjh ngurrinang bu ngaye ngakurduyimeng kundulkarre dorrengh. Dja bu bininj nawu birrihni kabenebolkngeyyo Tyre dja Sidon, bu kunmekbe yimankek ngakurduyimeninj bedberre, wanjh ngokko birribawoyi kunwarre birriborledmeninj kore God, dja birriniwirrinj kunmadj birridjongbuyindiwirrinj nawu kunyemekenh, dja warridj birribarurrimeninj kunyirrke dorrengh! \v 14 Kaluk bu kamre God ngundjadmekenh bininj rowk, wanjh ngudda nawu ngurrihni kore Chorazin dja Bethsaida, ngudda wernkih ngurridjakbekkan, dja bedda nawu birrihni kore Tyre dja Sidon, bedda wanjh yiman walakkih kabirridjakbekkan.” \p \v 15 “Dja ngudda nawu ngurrihni kore kabolkngeyyo Capernaum, yimankek ngudda ngurriyime God ngunkukenwon ngunkan heaven? Dja wanjh burrkyak, ngudda wanjh ngunkukburriwe ngudberre ngunyemikan ngurrire kanjdji duninjh kore kubolkwarre\f + \fr 10:15 \ft Kabolkyolyolme “hell” dja kore kunwok bedberre, “Hades”.\f*.” \p \v 16 Dja mak Jesus yimeng bedberre nawu benmunkeweyi, yimeng, “Bininj nawu ngunwokmarrkmang ngudberre, wanjh ngaye nganwokmarrkmang. Dja bininj nawu ngundjalwarnyak, wanjh ngaye warridj nganwarnyak. Dja ngaleng bininj nawu nganwarnyak ngaye, wanjh kunu kabidjalwarnyak nahni nawu ngaye nganmunkeweng.” \s1 Jesus Benmarnenjilngmakminj Bininj Nuye \sr Luke 10:17-24 \r (Matthew 11:25-27; 13:16-17) \p \v 17 Kaluk bu nawu birrimekbe seventy bininj nawu Jesus benmunkeweng, kaluk bu birrihrey wanjh birrimdurndi, wanjh birrikuniwarnmakni, birriyimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, bu ngudda ngundihngeybuni, wanjh namarnde warridj kandiwokmarrkmangi!” \v 18 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Namarnde Duninjh nawu mak kangeyyo Satan, nungka wanjh ngaye ngahnani bu mankang kaddumbeh yiman rerrih namarrkon bu kahmayhke. \v 19 Dja ngaye marnbom ngudberre ba ngurrikarrme kundulkarre ngardduk ba ngurrimelme nabang nayin dja mak marla, dja mak ngurriwe kundulkarre nuye nawu ngunwidnan ngudberre, dja minj njale kunwarre ngunmarneyime ngudberre ngurridjakbekkan. \v 20 Dja kunu bonj, yuwn bu kunmekbekenh ngurriwarnmakmen, bu nawu namalngwarre rowk ngundiwokmarrkmang. Dja ngaleng ngurridjalwarnmaknin bu ngurringeybimbuyindi kore Heaven.” \p \v 21 Wanjh kunmekbe rerrih Namalngmakkaykenh bikangemarnbom Jesus wernhkangemarrmarrminj, dja yimeng, “Ngabba, ngudda nawu Yiwohrnan rowk kore kaddum heaven dja mak kondah kurorre, ngaye burluburlume ngudda bu kuhni yibenmarnewarlkkang bedberre nawu kabirriwernhburrbun dja mak birrimayaliwern, dja yibenbukkabukkang bininj nawu yiman wurdyaw rerrih. Yoh Ngabba, dja kuhni wanjh yingan ke yinjilngni kore yidjareni.” \p \v 22 Dja mak kunih Jesus benmarneyimeng nawu seventy bininj, yimeng bedberre, “Yehyeng rowk wanjh Ngabbard nganwong, dja minj bininj kabirriburrbun bu nangale nawu Beywurd, nadjalkudji Kornkumo kabiburrbun bu nangale Beywurd, dja minj bininj kabirriburrbun bu nangale Kornkumo, nadjalkudji nawu Beywurd kabiburrbun bu nungka nangale, dja warridj bininj nawu Beywurd kadjare kabenbukkan, wanjh bedda warridj kabirriburrbun bu nungka nangale nawu Kornkumo.” \v 23-24 Wanjh Jesus benmarneborledmeng bedberre nawu bininj nuye nawu benhbukkabukkani bu bedman birrihni birridjalkudjihkudji, dja yimeng, “Dja ngayime ngudberre, bu birriwern nawu korroko birriwokmulewani God, dja mak king nawu korroko birriwohrnawohrnani, bedda wanjh birridjareni birrinayi nawu ngudda bolkkime ngurrihnan, dja minj bedda birrinayi. Dja warridj birridjareni birribekkayi nawu ngudda bolkkime ngurrihbekkan, dja minj bedda birribekkayi. Wanjh ngurrinjilngmak nguddanu nawu ngurrihnan.” \s1 Jesus Biyolyolmi Bininj Nawu Bikongibom Nuye Beneyidkoni \sr Luke 10:25-37 \p \v 25 Kaluk nakudji bininj nawu wernhburrbuni mankarre, wanjh dolkkang bidjawam Jesus bimayalirohrokmeng, yimeng, “Ngudda nawu kanhbukkabukkan ngadberre, kaluk baleh ngaye ngakurduyime ba kakarremarnbuyindan bu ngaye ngarrarrkid kore God munguyh munguyh?” \v 26 Jesus biwokmey, yimeng, “Kaluk njale kawokbimdi kore mankarre, kaluk baleh ngudda yibekkan kakarreyime?” \v 27 Wanjh namekbe bininj biwokmey yimeng, “Kuhni wanjh kawokbimdi, ‘Nawu God ke nawu Kawohrnan rowk, yimarnedjarenin kunkange dorrengh, kunnjilng dorrengh kunngudj dorrengh, dja kunmayali dorrengh.’ Dja mak kayime, ‘Yibenmarnedjarenin birribuyika bininj nawu ngurridarnhni, yibennahna dorrengh, yiman bu yingan yimarnedjaremerren yinahnarren dorrengh.’” [Deuteronomy 6:5; Leviticus 19:18] \v 28 Jesus bimarneyimeng, “Ngudda wanjh mandjad kanmarneyimeng, bu kunmekbe yikurduyime wanjh kunukka yirrarrkid.” \p \v 29 Dja namekbe bininj djareni Jesus bu kabiyime nungka kunmakkenh bidjawam, wanjh kunu biyawoyhdjawam, yimeng, “Dja kaluk nangale nawu ngudda yiyime birribuyika bininj nawu ngarridarnhni?” \p \v 30 Wanjh Jesus biwokmey, bimarneyolyolmeng yimeng, “Nakudji bininj rengehrey, kaluk Jerusalem bolkbawong dja rengehrey kore kunred Jericho, wanjh bu balhrey birrimarnebebmeng bininj nawu kabirrihdjirdmang kabirribun dorrengh. Bedda wanjh birrikukyerrkkeng, dja birribom birrikukmarladjwong, wanjh birribawong namekbe nawu birrikukmarladjwong duninjh, kuyindowimeninj. \p \v 31 Wanjh nakudji nawu priest kumhrey mungu manmekbe manbolh, dja bu nungka binang wanjh bibaldjalkukyurrhkeng djarrehkah. \v 32 Wanjh yiman kunmekbe rerrih yimeng nabuyika nawu Levi bikebmawahmeng. Wanjh bu nungka bebmeng kore namekbe bininj kukyoy, bu binang wanjh nunganwali bibaldjalkukyurrhkeng djarrehkah. \p \v 33 Dja kaluk nakudji bininj nawu nakang Samariabeh, nungka mak kumekbe djahdjalley, wanjh nungka bebmeng darnkih kore namekbe bininj kukyoy. Wanjh bu binang nungka bikongibom. \v 34 Wanjh darnhwam kore nungka yoy, dja bimokdjirridjbom kunkalkkid olive oil dja mak wine, dja bimokdukkang. Wanjh biwayhkeng bibarnnameng kore nungka nuye mayh donkey, bimornekani, dja bimkang kore kunrurrk kore bininj kabirriwohyo, dja kumekbe binahnani. \v 35 Kaluk bu malaywi, wanjh nungka bebkeng kunwardde nadjalkimukkenh, wanjh biwong nawu wohrnani kunmekbe kunrurrk, dja yimeng, ‘Yinahna nahni bininj, dja bu ngudda warridj yimarnekarremulewan njale, wanjh ngaye kaluk won bu ngamdurndeng.’” \p \v 36 Wanjh bu Jesus bimarneyolyolmeng rowk, wanjh bidjawam namekbe bininj nawu birohrokmeng, yimeng, “Nawu birridanjbik bininj ngabenmarneyolyolmeng nawu birrihrey, kaluk baleh nanu ngudda yiyime bimarneyimerranj yiman nabuyika nawu bimarnedarnhni bininj nawu birribom?” \v 37 Wanjh nungka biwokmey, yimeng, “Namekbe wanjh nawu bikongibom bibidyikarrmeng.” Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yiray wanjh, dja yiman kunmekbe rerrih yikurduyimen.” \s1 Jesus Benbenedjahwong Martha Dja Mary \sr Luke 10:38-42 \p \v 38 Wanjh bu Jesus dorrengh birribalhrey wanjh birribebmeng kore kubolkyahwurd rurrkmirnderri, wanjh ngalkudji daluk ngalbu ngeyyoy Martha, ngaleng wanjh Jesus bikimey, nungka ngimeng kore ngalengngarre kunrurrk. \v 39 Wanjh ngalbu Martha benedanginj ngeyyoy Mary, ngaleng wanjh yerrkang ni kore kurrenge nuye Jesus nawu Kawohrnan Rowk, bihbekkani bu nungka wokdihwokdi. \v 40 Dja ngalbu Martha ngalengman kunwern durrkmirri bihbengwernwoni, wanjh Martha kunu wam kore Jesus bimarneyimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan ngadberre, ngudda minj kankongibun bu ngaye nganedanginj nganbawong ngaye ngakudjihkudji ngahdurrkmirri? Yimarneyimen nganbidyikarrme.” \p \v 41 Dja Jesus nawu Kawohrnan Rowk biwokmey, yimeng, “Martha, Martha, ngudda kunwern yihburrbun ngunhbengwernwon wanjh yihnjilngdukkarren. \v 42 Yuwn bu kunwern yihburrbun, dja kundjalkudji yiburrbu nawu kunmak ke. Mary wanjh djarrngbom nawu kunwernhmak, dja minj nangale kabiyimang.” \c 11 \s1 Jesus Benbukkani Bininj Nuye Bu Yiwarrudj Kabirridi \sr Luke 11:1-13 \r (Matthew 6:9-15; 7:7-11) \p \v 1 Kaluk bu Jesus ni kore kubolkkudji, dingihdi yiwarrudj. Wanjh bu yakwong, kaluk nakudji nawu bininj nuye nawu benhbukkabukkani wanjh bimarneyimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan ngadberre, baleh ngarriyime bu ngarridi yiwarrudj, kanbukkabukka ngadberre yiman John benbukkabukkani yiwarrudj nawu bininj nuye.” \v 2 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Bu ngurridi yiwarrudj wanjh ngurriyimen, ‘Ngabba, kab ngarriwarlahkenh rowk nawu ngundihngeybekkan, ngundimarnekelenin dja yuwn ngundihngeyborrkbun. Kab ngudda ke bu Yiwohrnan rowk kubolkwarlahkenh rowk kamarnbuyindan, kumray. \v 3 Kab bu kunbarnangarrabubuyika, ngudda kanwo ngadberre manme bu kunmekbe kunbarnangarrakenh. \v 4 Kab ngudda yibularrbu kunwarre ngadberre nawu ngarrihyimi. Dja ngadkunu ngarrihbularrbun kunwarre bedberre birribuyika bininj nawu kandihmarneyime. Dja yuwn kankan ngadberre kore Namarnde kandjurrkkan ngadberre.’”\f + \fr 11:4 \ft Ngurrina warridj kore Matthew 6:9-13.\f* \p \v 5 Dja Jesus benmarneyimeng, “Yimankek bu nakudji nawu ngurrihmirnderri kabikarrme nawu benedabbolk, kaluk bu kabimarnebebme kumununburrk kabimarneyime, ‘Ngarrdabbolk, kanwo manlod danjbik buriddi, dja ngaye kaluk won ngudda. \v 6 Dja nakudji nabuyika nawu nganedabbolk kumdolkkang kubolkbuyikabeh djalwohbebmeng wanjh kare, dja minj njale ngakarrme ba ngawon.’” \v 7 Dja Jesus bendjawam, “Dja yiddok namekbe nawu kahni kururrk wanjh kabiwokmang nawu kabiloddjanwohme bu kayime, ‘Aba! Yuwn kanlorrke, dja ngokko ngarridangbalhmiyindi, dja wurdwurd ngardduk dja ngaye ngarrihdjarrkyo, wanjh kakarrewarre, minj ngarrolkkan mak won.’?” \v 8 Wanjh Jesus yimeng, “Ngayime ngudberre, madjamku namekbe minj karrolkkan kabiwon bu nungka benedabbolk, dja bu kebbabi kabihdjawan munguyh, wanjh kunmekbekenh kunu nungka karrolkkan kabiwon rowk nawu kadjare. \p \v 9 Dja ngayime ngudberre, ngurridjawa dja ngunwon ngudberre, ngurriyawa dja ngurringalke, ngurridongohdo dja karrangmarrhmire ngudberre. \v 10 Dja birriwern rowk nawu kabirridjawan wanjh kabirrimang, dja nawu kabirriyawan wanjh kabirringalke, dja nawu kabirridongohdong wanjh kabenmarnedangmarrhmire. \p \v 11 Dja ngudda nawu ngurrikokornkumo, kaluk bu beywurd ngundjawan djenj, wanjh minj yiwon nabang nayin, \v 12 dja bu ngundjawan wirlarrk, wanjh minj yiwon marla. \v 13 Dja wanjh ngudda nawu ngurriwarre bininj, bu ngurriburrbun ngurrbenwon wurdwurd ngudberre namakmak, wanjh nawu Kornkumo nawu kaddum kahni heaven, nungka wanjh kawernhburrbun kabenwon Namalngmakkaykenh bedberre nawu kabirridjawan.” \s1 Jesus Benbebkeng Namarnde Nawern \sr Luke 11:14-23 \r (Matthew 12:22-30; Mark 3:20-27) \p \v 14 Kaluk rerrikah bu Jesus bibebkeyi namarnde nawu bimarnbuni bininj wokyakni. Dja bu namekbe namarnde bebmeng bibawong bininj, wanjh nahni bininj dedjingmey wokdi. Dja nawu birrimirndewern bininj birrimayahmeng. \v 15 Kaluk yikahwi birriyimeng, “Bu nungka kabenhbebke nawu namarnde wanjh Beelzebul kabirrulkarrewon, nawu nungan Beelzebul kabenmarnewohrnan nawu namarndemarnde.” \v 16 Dja mak birribuyika bininj birridjurrkkang birridjareni nungka benmarnekurduyimeninj kunbuyika heavenbeh bu benbukkayi ba mulewarrimeninj bu nungka Christ nawu God benberrebbom. \p \v 17 Dja nungka Jesus burrbuni bu bedda baleh bedman birrihburrbuni kanjdjiwi, wanjh kunu nungka benmarneyimeng, “Bu bininj nawu kabirrihni kubolkwarlah bedberre kabirridurren dja yiman kabirriyarlarrmerren, wanjh kunu kawarremen king bedberre dja nuye kunbolk. Dja karohrok kore bininj nawu kabirrihni kunredkudji kabirriyidnarren dja wanjh kabirriyarlarrmerren, wanjh bonj, bedberre namud kayakayakmen rowk. \v 18 Mah, wanjh djawan bu nawu Satan nuye namarndemarnde kore nungka kabenmarnewohrnan yiman rerrih kabirriyarlarrmerren, wanjh baleh kayime bu nungka yimankek kabenmarnewohrnan munguyh? Kuhni ngayime ngudberre bu ngudda ngurriyimeng, ngaye ngabenbebke namarnde bu nungka Beelzebul nganhdulkarrewon. \v 19 Dja kunbuyika djawan, bu kuhni yimankek ngabenbebke namarnde bu nungka Beelzebul nganhdulkarrewon, dja nangale kabenhdulkarrewon nawu ngudda ngudberre bininj nawu kabindihbebke namarnde? Kunmekbekenh kunu wanjh bedda ngundidjadme ngudberre. \v 20 Dja bu ngaye God nuye kunbid ngandulkarrewon ba ngabenbebke namarnde, wanjh kunu ngurriburrbun bu ngunmarnebebmeng ngudberre kore God Kawohrnan rowk. \p \v 21 Wanjh bu bininj nawu ngudjmak nawu kakarrme yehyeng kabenbunkenh dja kabenngurdkekenh, bu nungka karurrknahnan nungan nuye kunrurrk, wanjh yehyeng rowk nawu nuye wanjh kamak rowk, minj nangale kadjirdmang. \v 22 Dja kaluk bu nakudji nawu nawernhngudjmak kabimarnebebme, wanjh kabibun kabiyurrhke, nungka kakarrme. Wanjh kabikukyerrkke nawu yiman wirlmurrng nungka kukbarrkbuyindi, nawu nungka burrbuni yimankek kamakni, dja mak yehyeng nawu nungka mangihmangi bu benbuni birribuyika, wanjh namekbe nawu nawernhngudjmak kabiyimang rowk kabenwon nungka nuye bininj.” \v 23 Mak Jesus yimeng, “Dja bininj nawu minj nganbidyikarrme bu ngahdurrkmirri, namekbe wanjh yiman rerrih nganyiwirrihme. Dja nawu minj nganedjarrkmirndemornname ngardduk, namekbe wanjh kabenyarlarrke.” \s1 Jesus Benbengdayhkeng Bu Wardi Namalngwarre Nawern Kabirrimdurndeng \sr Luke 11:24-28 \r (Matthew 12:43-45) \p \v 24 Dja mak Jesus yimeng, “Bu namalngwarre kabebme kabibawon bininj, wanjh kahdjalle kore kukkuyak kabolkyawan kangudjngehmekenh, wanjh bu minj kabolkngalke, nungan kamarneyimerren, ‘Ngaye ngarrurndeng kore bininj nawu yiman kunred ngardduk nawu ngambebmengbeh.’ \v 25 Dja bu kamre kabinan namekbe bininj yiman nawu kunrurrk, bu birribolkbirrhmeng birribolkmarnbom rerrih, \v 26 wanjh nungka kare kabenkimang seven nawu namalngwarrewarre nawu birriwernhwarre duninjh, dja kabirridjarrkngimen, kumekbe kabirrihni, wanjh kunu kunwernhwarre duninjh kabimarneyimerran namekbe bininj bu yerreyerre, dja bu kerrngehkenh wanjh walakkihni.” \p \v 27 Bu kuhni yimi Jesus, kaluk ngalkudji daluk kore kumekbe kumirnde wanjh kayhmeng bimarneyimeng, “Ngalnjilngmak ngalbu ngunmerlemkenhkani dja mak ngundjikkawoni.” \v 28 Dja nungka Jesus biwokmey yimeng, “Kunu bonj, dja kabirriwernhnjilngmak nawu kabirribekkan God nuye kunwok dja kabirriwokmarrkmang.” \s1 Bininj Nawu Birridjareni Birrikurdunayi Jesus Kundulkarre Nuye Dorrengh \sr Luke 11:29-32 \r (Matthew 12:38-42; Mark 8:12) \p \v 29 Wanjh bu bininj birrimirndewernmerreni, Jesus dedjdjingmey yimeng, “Bininj nawu bolkkime kabirrimimbi wanjh kunwarre kabirridjalburrbun. Kaluk kabirridjare kunbuyika God kakurduyime bu kabenbukkan kabenmarnemulewan bu ngaye Christ nawu God benberrebbom. Dja bonj! Minj njale God kabenbukkan kabenmarnemulewan bedberre. Kabendjalbukkan nawu yiman Jonah benbukkang birribuyika bininj bu korroko. \v 30 Ngurriburrbun bu njale God bimarnekurduyimeng Jonah, ba bu benbukkang benmarnemulewam bininj nawu Ninevah birrihni, wanjh yiman kunmekbe rerrih kaluk ngaye nawu Bininj Duninjh, God wanjh nganmarnekurduyime ngaye ba bu kabenbukkan kabenmarnemulewan nawu bolkkime kabirrimimbi. \v 31 Dja kunbuyika mak ngaye marneyime. Daluk ngalbu queen wohrnani kore walem, kaluk ngaleng warridj kambebme bu God ngundjadme bininj rowk, dja yiman ngaleng kabenwarrewan nawu bolkkime kabirrimimbi, bu ngaleng korroko kumwam kumdolkkang djarrehbeh dja bimayalibekkang nawu Solomon. Dja ngayime ngudberre, bolkkime ngaye ngahdi dja ngayurrhke nawu Solomon. \p \v 32 Dja bininj mak nawu Ninevah birrihni, bedda warridj kabirribebme bu God ngundjadme bininj rowk, dja yiman kabenwarrwan nawu bolkkime kabirrimimbi. Kaluk bedda wanjh birribekkang Jonah benmarneyolyolmeng, wanjh birriwohbawong kunwarre bedberre dja birriborledmeng kore God. Dja ngayime ngudberre, bolkkime ngaye ngahdi dja ngayurrhke nawu Jonah.” \s1 Jesus Benmarneyimeng Bu Yiman Kayime Kabirrikukwolkayindi \sr Luke 11:33-36 \r (Matthew 5:15; 6:22-23) \p \v 33 Dja mak Jesus yimeng, “Minj nangale nawu kawurlhke lamp kaluk kawolkkan, minj mak kabarrkbun djabbirlana. Burrkyak. Bininj nawu kawurlhke lamp wanjh kabarnname kaddum, ba bininj nawu kabirringimerren wanjh kabenmarnebolkwolkan. \v 34 Nawu kunmim ngudberre wanjh yiman lamp rerrih ngunkukwolkan baybaywi, dja bu yimimmak, wanjh yikukwolkayindi rowk, dja bu yimimwarre, wanjh yiman kunburrk ke kakakdi rowk. \v 35 Wanjh wardi yinahnarrimen, marndi nawu yimankek ngunkukwolkayi wanjh yiman kunkak rerrih. \v 36 Dja bu yikukwolkayindi rowk dja minj baleh ngudda yiman yiwohkukkakdi, wanjh kunu yikukwolkayindi rowk yiman rerrih bu lamp kahrung ngunmarnebolkwolkan.” \s1 Jesus Benhbengdungi Pharisees Dja Mak Nawu Mankarre Bindibukkabukkani \sr Luke 11:37-54 \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40; Luke 20:45-47) \p \v 37 Bu Jesus yakwong bu wokdihwokdi bedberre, nakudji Pharisee wanjh bikimey kabenedjarrkngun. Wanjh Jesus ngimeng kururrk, yerrkang, neyhneykendi kangunkenh. \v 38 Wanjh namekbe nawu Pharisee mayahmeng bu binang Jesus minj biddjirridjburrimeninj werrk bu mankarre yoy bedberre. \v 39 Dja Jesus nawu Kawohrnan bimarneyimeng, “Ngudda nawu Pharisees ngudda ngurringalngbelewon kuberrkkah ngarre banikkin dja mak djabbirlana, dja nguddambu bu kanjdji kukange ngudberre wanjh ngurrikangebarlmiyindi bu ngurridjaldjarewernworren dja mak bu kunwarre ngurridjalkadjung. \v 40 Ngudda ngurrimayaliyak! Kab God nawu marnbom kuberrkkah, yiddok minj nungka marnbuyi kururrkkah warridj? \v 41 Dja ngurrbenkongibu nawu birrimarladj, ngurrbenwon kunkange dorrengh ngudberre, wanjh kunu marneyime ngudberre, yehyeng rowk wanjh kabelemen ngudberre, yiman bu mankarre kahyo.” \p \v 42 Mak Jesus yimeng, “Ngudda nawu Pharisees, kunrayek duninjh kambebme ngudberre kore ngurrikurduyime! Bu ngudda ngurrikarrme manbu manyahwuyahwurd duninjh manbu yiman kunworr manbu kangeyyo mint, dja mak manbu rue, dja mak herb mankukbubuyika rowk manbu kamanjmarnbun manme. Bu yiman ten ngurrikarrme wanjh mankudji ngurriwon God. Kamak. Dja med, ngaleng minj kunmak ngurrbenmarneyime birribuyika bininj, dja minj mak ngurrimarnedjare God! Kuhni ngurrikurduyimeninj, ngurrbenmarneyimeninj birribuyika kunmak dja ngurridjareniwirrinj God, dja minj mak ngurribawoyi nawu ngokko ngurrikurduyime bu ngurriwon God. \v 43 Yoh, ngayime kunrayek duninjh kambebme ngudberre bu ngudda ngurridjare ngurriyerrkan kore kuwernhbolkkuken kore synagogue, dja ngurridjare birriwern ngundidjawan kore bininj kurobbe, kore bininj kabirrire dja kabirribayahme. \v 44 Mak kunrayek duninjh kambebme ngudberre bu ngudda ngurrikukyime yiman kunmidj rerrih kore bininj kahkukyo, nawu minj nangale kanan, dja bininj kabirriwarribomidjmelme, dja minj kabirribolhburrbun.” \p \v 45 Wanjh kunu nakudji nawu birriwernhburrbuni mankarre bimarneyimeng Jesus, “Ngudda nawu kanhbukkabukkan ngadberre, bu kuhni yihyime, wanjh ngad warridj kanyemikan.” \v 46 Wanjh Jesus yimeng, “Ngudda nawu ngurrihwernhburrbun mankarre, wanjh kunrayek duninjh kambebme ngudberre warridj bu ngudda yiman rerrih ngurrbenngorrkenwon bininj mandulmuk duninjh manbu kabirribarabun, dja ngudda minj kunkudji kunbid ngurriwohbidwayhme ba yimankek ngurrbenbidyikarrme. \v 47 Mak kunrayek duninjh kambebme ngudberre bu ngudda yiman ngurridulkname rerrih mandulkmak kaddumkah kore kabirrikukyo nawu prophets, dja nawu mawahmawah ngudberre bedda wanjh bindibom bindikukkurrmeng. \v 48 Kunu wanjh ngudda ngurrimulewarren bu ngurriburrbun bu nawu mawahmawah ngudberre bindibom, dja mak yiman ngurrbenmarnekodjduhmeng rerrih bu kuhni birrihyimi. Dja bedda wanjh bindibom, dja ngudda ngurrbenmarnedulkname mandulkmak kaddumkah kore kabirrihkukyo. \v 49 Wanjh kunmekbekenh kunu God nawu Nadjalmayalimak Duninjh yimeng, ‘Ngaye kaluk ngabenmarnemunkewe bininj nawu prophet dja mak nawu apostles. Yikahwi kabindibun, yikahwi kabindinjirrhmiwon.’ \v 50 Kunmekbekenh kunu ngudda nawu bolkkime ngurrimimbi, ngudda God kaluk ngundarrkiddjadme ngudberre, kayime ngudda ngurrbenyikarremulewan kunkurlba bedberre rowk bininj nawu prophets, nawu yiman birridedjdjingmey bindibuni bu kerrngehkenh duninjh God bolkmarnbom dja munguyh bindibuni. \v 51 Yiman bu kerrngehkenh duninjh Abel bibom, dja mak birribuyika rowk, dja rerre duninjh wanjh Zechariah nawu birribom kore kubulkayh manbu temple altar dja kururrkdjamun duninjh. Yoh, ngayime ngudberre, bininj nawu bolkkime ngurrimimbi, God kaluk ngundjadme ngudberre bu kuhni yiman rerrih ngurrbenbom rowk bininj nawu prophets. \p \v 52 Kaluk kunrayek duninjh ngunmarnebebme ngudberre nawu ngurriwernhburrbun mankarre! Ngudda ngurrikang key nawu karrangmarrhmangkenh yiman kunrurrk rerrih ngarre bu bininj kabirriwernhburrkburrkbekkan God nuye kunwok. Ngudda minj ngurringimeninj ngudmandeleng, dja mak ngurrbendenghkeyi birribuyika nawu birridjareni birringimeninj.” \p \v 53 Bu Jesus balhbolkbawoni kumekbe, wanjh bininj nawu bindibukkani mankarre, dja mak nawu Pharisees, wanjh birridedjdjingmey birrinjirrhkeng dja birrihdjaldungi munguyh, dja birridjawahdjawani kunwernkah. \v 54 Birridjareni bu yimankek dukkarrimeninj bu kunwok nuye. \c 12 \s1 Jesus Benbengdayhkeng Dja Mak Benmurrngrayekwong Bininj Nuye \sr Luke 12:1-12 \r (Matthew 10:26-33) \p \v 1 Bu kuhni birribalhyimi, wanjh bu birridjalmirndewernkenh duninjh bininj birrimirndemornnamerreni birridengemelhmelmerreni, wanjh nungka Jesus dedjdjingmey benmarneyimi werrk bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, “Pharisees wanjh kabirrihdjalkurrehkurren, kunu wanjh yiman manbu kanguklurlke buriddi. Ngurrinahnarrimen, wardi yuwn ngurriyimerran yiman bedda! \v 2 Dja yehyeng rowk nawu bolkkime kabarrkbuyindi, wanjh rerre kawerrhme kabirrinan, dja nawu bolkkime kawarlkkayindi, wanjh rerre bininj kabirriwohburrbun. \v 3 Kunu wanjh kunwok rowk nawu ngurriwokdi bu kukak, kaluk bininj kabirribekkan kore kabolkwolkayindi, dja nawu ngurringayawkme kore kururrk manbu ngudberrekih, kaluk kabirriyolyolme kore birriwern kabirribekkan. \p \v 4 Dja ngayime ngudberre nawu karridabbolk, yuwn ngurrbenkengeme nawu ngundibun ngundikukkurrme bu kunburrkwi karrowen, dja minj baleh mak kunbuyika ngundimarnekurduyime. \v 5 Dja ngaye yingkihbengdayhke ngudberre bu nangale ngurrikengeme. Ngurrikengemen nawu ngunbun werrk ngunkukkurrme, dja kawohrnan warridj bu ngunkukburriwe kore kubolkwarre hell. Yoh, wanjh ngayawoyhyime ngudberre, namekbe ngurrikengemen. \p \v 6 Dja ngurriburrbun bu bininj kaweykan five nawu mayhmayh nawu djornhdjorndok, wanjh kabirrikarremulewan kunyahwurd duninjh bu kunwardde, bulerri bokenh. Dja God minj kawohbengmidjdan nawohkudji nawu djornhdjorndok. \v 7 Kunu bonj, dja kunkodjmud warridj ngudberre God ngunkodjmudrohrokmeng rowk. Yuwn ngurrikele, ngudda ngunwernhmarnedjare ngudberre, dja mayhmayh nawern wanjh minj mak kamarnedjare yiman ngudberre. \p \v 8 Dja mak ngayime ngudberre, birriwern rowk nawu kabirrimulewarren kore bininj kabirriyime bu ngaye ngandiwoybukwon, bedda wanjh ngaye nawu Bininj Duninjh kaluk ngabenmulewan kore God nuye angels. \v 9 Dja nawu ngandimarneyakwarren kore bininj, bedda wanjh kaluk ngaye nawu Bininj Duninjh ngabenmarneyakwarren kore God nuye angels. \v 10 Dja bininj rowk nawu kunwohkudji kunwok kabirriwohyime ngandiyiwirrihme ngaye nawu Bininj Duninjh, bedda wanjh God kabenmarnebularrbun. Dja bininj nawu kunwok kunwarre kabirrimarneyime bu kabirriyiwirrihme nawu Namalngmakkaykenh, bedda wanjh God minj kabenmarnebularrbun. \p \v 11 Dja bu ngundidorrorrke ngudberre kore synagogue kunrurrk yiwarrudjkenh, kaluk kore kumirrk bedberre nawu ngundidjadme dja nawu kabirriwohrnawohrnan, wanjh yuwn ngurrinjilngwarre ngurriyingkihburrbun bu yimankek kaluk baleh ngurriyime bu ngurrbenmarnekandenamerren dja mak bu ngurrbenmarneyime. \v 12 Dja nungka nawu Namalngmakkaykenh, kaluk wanjh nungka ngundjalbukkan bu baleh ngurrbenmarneyime, kaluk kundjalmekbe rerrih bu kabolkyime bu ngurriwokdi bedberre wanjh ngunbukkan mandjad duninjh.” \s1 Jesus Biyolyolmi Nakuken Bininj Nawu Mayaliyak \sr Luke 12:13-21 \p \v 13 Kaluk nakudji bininj nawu birrihmirnderri wanjh bidjawam Jesus, yimeng, “Ngudda nawu kanhbukkabukkan ngadberre, yimarneyimen nawu ngaye nganedanginj kalarlmang yehyeng bu Ngabbard nganbeneyibawong, dja nganwon nawu ngardduk.” \v 14 Dja Jesus bimarneyimeng, “Nawu ngarrdabbolk, minj nangale ngankurrmeninj ba yimankek ngaye benbenemarnekarremarnbun bu ngalarlmang ngorrewoneng.” \v 15 Wanjh Jesus benmarneyimeng bininj nawu birrihmirnderri, “Wardi ngurriwernhnahnarrimen, yuwn bu njale ngurridjarewernworren. Dja minj kunu bininj kamimbi bu nadjalwern yehyeng kakarrme.” \p \v 16 Wanjh Jesus benmarneyolyolmeng parable manbu kunwarlkkayken kunwok, yimeng, “Kaluk nakudji bininj nawu nakukenni, nungka bu dudji manme kore kabbal nuye, wanjh mandjalwernkenh duninjh manme mangi. \v 17 Wanjh nungan kanjdjiwi burrbuhburrbuni marneyimerrinj, ‘Kaluk baleh ngayime, dja minj ngakarrme kunrurrkkimuk bu ngakarekurrme manme ngardduk?’ \v 18 Wanjh kalukburrk marneyimerrinj, ‘A! Ngaburrbom, kuhni wanjh ngakurduyime, ngarurrkkudjkudjmang ngardduk, dja ngarurrkdundulubun kunrurrkkihkimuk, kumekbe wanjh ngakarekurrme manbu manme ngardduk, dja mak yehyeng nawu ngardduk. \v 19 Wanjh ngayeman ngamarneyimerren, kamak rowk ngakarekarrme nawern ngardduk. Kadjalyo bu mandjewk nawern, wanjh minj ngayawoyhdurrkmirri, ngadjalni, ngangun, ngabongun, dja nganjilngmarnburren bu munguyh.’ \p \v 20 Dja God bimarneyimeng, ‘Yimayaliyak nguddanu, wanjh bolkkime kuninjkunu kumunun yirrowen. Nangale kaluk kamanamang ke yehyeng nawu yihkarekurrmi ke?’” \v 21 Wanjh Jesus burnbom bu yolyolmeng bedberre, yimeng, “Kuhni kunmekbe kayimerran nuye nawu nawern yehyeng kahkarekurrme yiman kahkukenworren, dja kore God kahnan minj njale kabimarnekareyo, minj nakuken kore God.” \s1 Jesus Benmarneyimeng Bininj Nuye Bu God Kabennahnan \sr Luke 12:22-34 \r (Matthew 6:19-21,25-34) \p \v 22 Wanjh Jesus benmarneyimeng bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, “Kunmekbekenh kunu ngayime ngudberre, yuwn bu ngurrinjilngwarremen nawu manme ngurrihmang bu yimankek ngundarrkidwon. Yuwn bu mak ngurrihnjilngwarremen bu ngurrihmang kunmadj nawu ngurridjongburrenkenh. \v 23 Dja bu ngurrimimbi wanjh yiman karrokme dja manme rerre karri, dja mak kunburrk yiman karrokme dja kunmadj rerre karri. \p \v 24 Dja ngurriburrbu mayhmayh nawu wakwak, bedda minj kabirrimimdudjeng, dja minj mak kabirridurrkmirri bu manme kabirridurndiwe, minj kabirrikarrme kunrurrk kore kabirrikarekurrme manme. Dja bedda minj kabirrimarrwe. God kabenwon manme. Dja ngudda wanjh God ngunwernhmarnedjare ngudberre, dja nawu mayhmayh wanjh nungka kadjalnahnan, dja minj kabenmarnedjare yiman ngudda. \v 25 Kaluk nangale nawu ngurrihni bu kanjilngwarre mak kaburrbun ba yimankek kamarnburren kunkuyeng bu kamimbi? \v 26 Wanjh bu minj ngurrikarrme kundulkarre bu yiman kunmekbe ngurrikurduyime, nawu yiman kunyahwurd, njalekah ngurrinjilngwarre ngurriburrbun yehyeng nawu kunbubuyika? \p \v 27 Ngurriburrbu warridj mannguymak manbu kurralkwaken. Minj karrurrkmirri, dja minj mak kamadjbibun, dja ngayime ngudberre, bu King Solomon warridj nawu namakmak duninjh karrmihkarrmi, dja wanjh manbu mannguy wanjh manwernhmakkaykenh, dja nungka bu djongbuhdjongburreni wanjh yiman walakkih medjmakkaykenhni. \v 28 Dja bu God kuhni kayime kamarnbun manmakkaykenh yiman kadjongbun rerrih mannguy manbu karri bolkkime kore kabbal, dja malaywi bininj kabirriburriwe karung kore kunak, wanjh ngudda ngunwernhnahnan ngudberre bininj, ngudda nawu walakkih ngurriwoybukwon. \p \v 29 Wanjh yuwn munguyh ngurridjaldjare dja ngurridjalyawan bu njale ngurringun dja mak njale ngurribongun, dja yuwn bu kuhni ngurrinjilngwarre. \v 30 Bininj nawu minj kabirriwoybukwon God nawu Kornkumo ngudberre, wanjh bedda munguyh maninjmanu kabirrirlobmerren bu kabirrihyawan, dja God ngudberre Kornkumo nawu ngudda ngudberre nungka wanjh kaburrbun bu manngale makka manbu ngurrimimbikenh ngudberre. \v 31 Yuwn bu maninjmanu ngurriyawan, dja kunihbu kunbuyika ngurrikurduyimen bu ngurriwernhyawa bu nungka God ngunmarnewohrnankenh, dja maninjmanu manbubuyika wanjh ngunwon warridj. \p \v 32 Dja yuwn ngurrikele ngudda nawu yiman mayh ngurrimirndeyahwurd, dja Kornkumo ngudberre djareminj bu ngunngimewong ngudberre bu ngurridjarrkwohrnan bu kamarnbuyindan bu nungka Kawohrnan rowk. \v 33 Mah, wanjh ngurrimadjweyka nawu yehyeng ngurrikarrme, dja kunwardde ngurrbenwo nawu birrimarladj. Dja ngurrimarnemarrimen yiman nawu kunwarddekenh ngurrikukdahkendong, nawu minj kakaremen. Ngayime namakmak dorrengh kore heaven ngurrima, nawu minj kawohyakmen dja nawu kadjirdmadjirdmang minj kumekbe karrarnhre, dja mak minj mayh kangun kayakwon. \v 34 Dja bu baleh namakmak ngudberre ngunmarneyo, wanjh kumekbe rerrih kaluk ngudman ngurribolkburrbun ngurridjare ngurrire.” \s1 Jesus Benbengdayhkeng Bu Kabirriyingkihkukmarnburren Kore Nungka Kamdurndengkenh \sr Luke 12:35-48 \r (Matthew 24:45-51) \p \v 35 Mak Jesus yimeng bedberre, “Ngudda wanjh ngurriyingkihkukmarnburrimen ngurridurrkmirrikenh dja ngurriwurlhke ngudberre lamps, \v 36 dja ngurriyimerran yiman bininj nawu kabirrimadbun nawu kabenmarnewohrnan bu kamdurndeng, dja wam kore mulil bu bininj daluk kabenemarren. Kabirrimadbun ba bu kamre karurrkdong, wanjh kabirrimarnedangmarrhmang bu kundjalburrikudji rerrih. \v 37 Kabirrinjilngmak birrimekbe bininj nawu kabirrihmarnedurrkmirri nuye nawu kabenmarnewohrnan, bu nungka kabenngalke kabirridjalwohrnan bu kamdurndeng. Woybukkih ngayime ngudberre, nungka wanjh kadjongburren nawu karrurrkmirrikenh dja kabenmarneyime kabirriyerrkan kabirrineyhneykenhdi kabirringunkenh, dja nungka kamre kabenwon manme. \v 38 Dja bu nungka nawu kawohrnan kamdurndeng bu yiman kumununburrk, dja mak bu djarreh kamhbarrhbun, dja kabenngalke kabirridjalwohrnan nawu kabirrihmarnedurrkmirri, wanjh bedda kunu kaluk kabirrinjilngmak. \p \v 39 Dja kuhni ngurriburrbu, bu bininj nawu kakarrme kunrurrk, bu nungka kaburrbun bu baleh kayime kamre nawu kadjirdmang, wanjh nungka kawohrnan ba minj kabimarnerurrkngimen kadjirdmangkenh. \v 40 Wanjh ngudda ngurriyingkihkukmarnburrimen yiman ngurrimadbun rerrih, dja ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre bu ngudda ngurribekkarren ngurriyime bu minj ngambangmere.” \p \v 41 Wanjh Peter bidjawam Jesus, yimeng, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan, manih manbu parable manbu kunwarlkkaykenh kunwok, yiddok kanmarneyolyolmeng ngadman ngadberre ngarrikudjiwi, dja yiddok bedda dorrengh nawu birriwarlahken rowk?” \v 42 Wanjh Jesus nawu Kawohrnan Rowk yimeng, “Mah, dja ngurriburrbu. Bininj nawu kabenkarrme birriwern nawu kabirrimarnedurrkmirri nuye, wanjh bu kare waken, kabidjarrngbun nakudji nawu kabimarnedurrkmirri dja kabikurrme ba bu kabennahnan birribuyika, dja kabenwon manme dja kabenkukwon mandjad kore kabenmarnekarremulewan bu kunkodjkebuyikakenh. Kaluk nangale bininj nawu nawoybuk dja nadjalmak bu nawu kawohrnan rowk kabidjarrngbun kabikurrme? \v 43 Kaluk wanjh kanjilngmak namekbe nawu kunmekbe kakurduyime bu kabimarnedurrkmirri, bu nungan nawu kabenmarnewohrnan kamdurndeng kabingalke kunmekbe bu kundjalmak kahkurduyime. \v 44 Wanjh woybukkih ngayime ngudberre, kunu wanjh namekbe kabikurrme kanahnan yehyeng rowk nuye nawu kabenmarnewohrnan. \p \v 45 Dja kunbuyika ngurriburrbun, bu yimankek namekbe nawu kabimarnedurrkmirri bu nungan kanjdjiwi kamarneyimerren, ‘Nawu nganmarnewohrnan kunkuyeng kani, kunubewu yerrekah nuk kamdurndeng.’ Kunmekbe kamarneyimerren wanjh karredjdjingmang kabenwidjbihke birribuyika bininj dja daluk nawu kabirrihdurrkmirri, dja mak bu kawernhngun, kawernhbongun kunbang, dja wanjh kamayahme. \v 46 Wanjh nakimuk bininj nawu kabimarnewohrnan kamdurndeng nuye bu nungka minj kabiyingkihmadbun dja warridj minj kaburrbun bu kabolkyime. Kunu wanjh kabibun dja kabikukmunkewe kore kabirridjarrkdi nawu minj God kabirriwoybukwon bininj. \v 47 Dja namekbe nanu bininj nawu bihmarnedurrkmirri nawu burrbom bu njale djareni nawu kawohrnan nuye, dja minj biyingkihmarnebolkmarnbuyi, dja mak minj kurduyimeninj nawu nungka djareni, kaluk namekbe nanu kabiwidjbihke wernkih. \v 48 Dja bininj nawu minj burrbuyi bu njale djareni nawu kawohrnan nuye, bu nungka kurduyimeng nawu kawohrnan kawarnyak, wanjh nungka warridj kabiwidjbihke, dja djal walakkih, wanjh namekbe wakwani wanjh kunu yeledj kabiwidjbihke. Kaluk bininj nawu God kabiwon kunwern wanjh nakka kaluk God kabiyidjawan kunwern warridj. Dja bu God kabikurrme bininj kanahnan kunwern, wanjh kaluk nakka God kabiyidjawan kunwern duninjh.” \s1 Jesus Yolyolmerrinj Bu Nungka Kabenmarnbun Bininj Kabirriyarlarrmerren \sr Luke 12:49-53 \r (Matthew 10:34-36) \p \v 49 Dja mak Jesus yimeng, “Ngaye ngamwam bu ngaworrhme kunak kondah bu kurorre, dja wanjh ngadjare bu korroko ngaye ngaworrhmeninj dja karung! \v 50 Dja ngayembu ngamadbun bu yiman ngakukdjuhme rerrih bu ngakanjkurrmerren. Dja ngakangewarre duninjh bu ngamadbun kamarnbuyindan. \p \v 51 Yiddok ngurriyime bu yimankek ngamwam won ngudberre kunmodmikenh, ba kamak ngurrini kondah bu kurorre? Burrkyak, ngayime ngudberre, minj kunmodmikenh won ngudberre dja ngabenmarnbun bininj kabirriyarlarrmerren kabirribebbehre. \v 52 Kunmekbe wanjh kaluk kakurduyimerran bu yiman five nawu birrimud kabirridjarrkni, wanjh kabirriyarlarrmerren, bedman bokenh kabenere bebbehbeh, dja bedman danjbik. \v 53 Yiman kuhni mak kabirriyarlarrmerren, nawu kornkumo beywurd kabenebebbehre, ngalbadjan ngalyaw kabenebebbehre, dja ngalbinjmorne kabenebebbehre.” \s1 Jesus yimeng, “Bu ngurrihnan nawu kurorrewaken, wardi minj ngurrinan nawu God nuye.” \sr Luke 12:54-56 \r (Matthew 16:2-3) \p \v 54 Kuhni warridj Jesus benmarneyimeng nawu birrimirndewern, “Bu ngurrinan kangolmarnburren bu karrikad, wanjh kunmekbe rerrih ngurriyime ‘Mandjewk kamre,’ dja kunmekbe kakurduyimerran. \v 55 Dja bu ngurrinan kunmayorrk kamre bu walembeh, wanjh ngurriyime, ‘Kaluk karrungbangmen’, wanjh kunmekbe kakurduyimerran. \v 56 Ngudda wanjh ngurrihdjalkurren. Ngudda bu ngurrinan kunrorrekenh dja mak kunngolkenh, dja ngurriburrbun bu baleh kakurduyimerran. Kaluk njalekah yimankek minj ngurrinan bu God bolkkime kahkurduyime, dja mak minj ngurriburrbun bu baleh kakurduyimerran?” \s1 Jesus yimeng, “Ngunewokmarnburren nawu ngunwelengname.” \sr Luke 12:57-59 \r (Matthew 5:25-26) \p \v 57 Dja mak Jesus yimeng, “Njalekah minj ngudman ngurridjadmerren bu kunmak ngurrikurduyime? \v 58 Dja kuhni yina kayime, bu nawu ngunwelengname ngunedjarrkre kore bininj nawu ngundjadmekenh, wanjh bu ngunebalhre, yikebbabi yidjawan munguyh ba ngunewokmarnburren, ba marndi minj ngundorrorrke kore nawu ngunwernhdjadme, dja nunganwali ngunbidkenwon kore nawu ngunkukburriwe kore prison, dja nunganwali ngundangbalhme. \v 59 Ngayime ke, ngudda yidjaldangbalhmiyindi munguyh, minj yibangmebebme, dja yidjalwernhkarremulewan rowk werrk yirrurndiwe, kunukka wanjh yibebme.” \c 13 \s1 Jesus Benbengdayhkeng Bu Kabirriwarnyakmulewarren Dja Kabirribawon Kunwarre \sr Luke 13:1-5 \p \v 1 Wanjh kunmekbe rerrih bu Jesus benmarneyolyolmi, yikahwi birridjarrkni nawu bindimulewam bininj nawu birrikang Galilee, nawu Pilate benbom bu mayh birribuni birrikinjeyi God nuye bu birridi yiwarrudj dorrengh, wanjh kunkurlba bedberre Pilate kurlbarawong kore mayh kunkurlba. \v 2 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Bu kuhni kunwarre benmarnekurduyimerranj birrimekbe bininj nawu birrikang Galilee, yiddok kunu ngudda ngurriyime bu yimankek bedda bulkkidj birriyimi kunwarre, dja bindiyurrhkeng birribuyika nawu birriredbo kore kunwarre bedberre? \v 3 Djal burrkyak ngayime ngudberre! Dja bu ngudda minj ngurribawon kunwarre ngudberre bu ngurrihyime, dja ngurriborledme kore God, wanjh ngurriwern rowk warridj ngurridowen. \v 4 Dja mak ngurriburrbun nawu eighteen bininj nawu birridoweng bu rurrkmankarrinj benngerrehmeng manbu manrurrkkuyeng kore Siloam. Yiddok ngudda ngurriyime bu yimankek bedda bulkkidj birriyimi kunwarre, dja bindiyurrhkeng kore kunwarre nawu birribuyika rowk nawu birridjarrkni Jerusalem? \v 5 Djal burrkyak, ngayime ngudberre! Dja bu ngudda minj ngurribawon kunwarre ngudberre, ngurriborledme kore God, wanjh ngudda warridj ngurridowen, ngurriwern rowk.” \s1 Jesus Yolyolmeng Manbu Manwarre Kundulk \sr Luke 13:6-9 \p \v 6 Wanjh Jesus benmarneyolyolmeng maninjmanu parable manbu kunwarlkkaykenh kunwok, yimeng, “Kaluk nakudji bininj dulkdudji manbu yiman manmanawarn, kore dulkmirnderri mandulkbubuyika manbu kakarrme manme. Wanjh kaluk namekbe bininj nawu nuye kabbal kumwam yawam manme kore manmekbe yiman manmanawarn, dja minj ngalkemeninj. \v 7 Wanjh bimarneyimeng nawu dulknahnani, ‘Kanbekka, marneyime, bu mandjewk danjbik ngaye ngamhrey ngahyawani manme kore maninjmanu yiman manmanawarn, dja minj ngangalkemeninj. Wanjh yirrulkdjobkemen, dja wardi kabolkmang rowk mandulkmak bu djalburudjang.’ \v 8 Wanjh bininj nawu dulknahnani yimeng, ‘Ngudda nawu yiwohrnan, yidjalbawo bu kuninjkunu mandjewk warridj, ba ngawernhbolkkarung, dja mak ngakurrmekurrme mayh nuye kurdduk. \v 9 Dja bu kaluk rerrih manme karrangen bu mandjewkbuyika, kunu kamak, dja bu burrkyak, wanjh kanmarneyime ngarrulkdjobke.’” \s1 Jesus Bimarnbom Daluk Ngalbu Bodmemurrngbarli \sr Luke 13:10-17 \p \v 10 Kaluk bu kunbarnangarra manbu Sabbath, Jesus benbukkabukkani kore manrurrkkudji synagogue manbu kunrurrk yiwarrudjkenh. \v 11 Kaluk kunmekbe ni daluk ngalbu doweni, namalngwarre bikarrmi bu mandjewk eighteen, wanjh bodmemurrngbarlini duninjh, dja minj baleh yimeninj bu yimankek dangimeninj mandjad. \v 12 Wanjh Jesus bu binang bikayhmeng bu kumwam kore kumirrk bedberre, dja bimarneyimeng, “Ngudda ngalbu daluk, ngunngehkeng kore nawu ngunhbongkarrmi yihdoweni.” \v 13 Wanjh Jesus bidkurrmerrinj kore ngaleng wanjh kundjalburrikudjiwi rerrih bodmemurrngyirriyonginj, dja kamak rowk danginj dja biburlumi God. \p \v 14 Dja bininj nawu rurrknahnani kore synagogue, nungka yiddungi bu Jesus bimarnbom kore Sabbath kunbarnangarra seventh, wanjh benmarnerayekwong nawu birrimirnderri, yimeng, “Bu six kunbarnangarra kakarreyo ngurridurrkmirrin, wanjh kunmekbewi kunbarnangarra ngurrimray kabenmarnbun bininj, dja yuwn kabenmarnbun bu kunbarnangarra seventh manbu Sabbath.” \v 15 Wanjh Jesus nawu Kawohrnan Rowk biwokmey, yimeng, “Ngudda ngurrihdjalkurren, dja bu Sabbath kunbarnangarra yarrkka, ngudda rowk wanjh ngurriyerrkke mayh ngudberre nawu bulikki dja mak donkey, ngurriyerrkke kore kabongdi, dja ngurrikan ba kukku kabongun. \v 16 Dja ngalinjngalu daluk ngalbu ngaleng dorrengh Abraham Mawah djarrkkadberre, dja Satan nawu Namarnde Duninjh yiman bibongkarrmi rerrih bu kunkuyeng eighteen mandjewk, yiddok minj ngurriyime bu kadjalmak bu ngayerrkkeng kore bongdihbongdi kore kunbarnangarra Sabbath?” \p \v 17 Bu kunmekbe yimeng wanjh birriwern rowk nawu birriwidnani Jesus wanjh benyemikang, dja nawu birrimirndewern bininj birriwarnmakni rowk bu kunwern kunmakmak Jesus kurduhkurduyimi. \s1 Jesus Benbukkabukkang Bu God Kawohrnan Rowkkenh \sr Luke 13:18-21 \r (Matthew 13:31-33; Mark 4:30-32) \p \v 18 Wanjh mak Jesus yimeng, “Kaluk njale yiman karohrok bu kamarnbuyindan bu God Kawohrnan rowk? Kaluk njale ngayolyolme ba bu ngurriburrbun? \v 19 Wanjh bu kamarnbuyindan bu God Kawohrnan rowk wanjh yiman karohrok rerrih manmimyahwurd duninjh kangeyyo mustard, manbu bininj mimmey mimburriweng kore kabbal nuye, wanjh manmekbe manmim djordminj, yimerranj kundulk dja nawu mayhmayh birriredmarnbuni kore manyenhyende.” \p \v 20 Dja Jesus yawoyhyimeng, “Kaluk njale ngayolyolme nawu yiman kamulewan bu kamarnbuyindan bu God Kawohrnan rowk? \v 21 Wanjh yiman karohrok rerrih mannguklurlmikenh manbu daluk mey dja mankimuk kandidjdjawa rawong, dja bawong, kaluk nguklurlkeng rowk.” \s1 Jesus yimeng, “Ngurringimen kore kururrkdangmayedjokkoh.” \sr Luke 13:22-30 \r (Matthew 7:13-14,21-23) \p \v 22 Jesus djahdjalley kore Jerusalem, dja bu kumekbe rey, wanjh rengehrey kore kubolkkihkimuk dja mak kubolkyahwuyahwurd dja benhbukkabukkani warridj. \v 23 Kaluk nakudji bininj bimarneyimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, yiddok nawu God kabenngehke wanjh djal birrimirndeyahwurd bininj?” Wanjh Jesus benmarneyimeng, \v 24 “Ngurriwernhrohrokmen ba ngurringimen kore kururrkdangmayedjokkoh, dja ngayime ngudberre, birrimirndewern kabirribolkyawan ba kabirringimen, dja minj baleh kabirribolkngalke bu kabirringimen. \p \v 25 Dja bu bininj nawu nuye kunrurrk bu karrolkkan karrangbalhme, wanjh ngudda ngurridedjdjingmang ngurridi kuberrkkah ngurrirurrkdongohdong, wanjh ngurriyime, ‘Ngudda nawu Yiwohrnan ngadberre, kanmarnedangmarrhma ngadberre!’ Wanjh nungka ngunwokmang ngudberre, kayime, ‘Ngawakwan bu balehbeh ngudda ngurrimdolkkang.’ \v 26 Kunu wanjh ngurridedjdjingmang ngurriyime, ‘Aba! Ngad karridjarrknguni dja karridjarrkbonguni, dja warridj ngudda kanbukkabukkani kore kunbolk ngadberre.’ \v 27 Dja nungka kayime ngudberre, ‘Ngayime ngudberre, ngaye minj ngaburrbun bu balehbeh ngurrimdolkkang. Wanjh kandibawo ngudda rowk nawu ngurridurrkmirri kunwarrekenh.’ \p \v 28 Kumekbe wanjh ngurrinalkbun dja mak ngurriyidmebayerren bu ngurrbennan Abraham, Isaac, Jacob, dja prophets rowk kore kabirridjarrkni kore God Kawohrnan rowk, dja nguddabu kuberrkkah ngurridi bu ngunkukburriwe. \v 29 Dja bininj birriwern kabirrimdolkkarren kore koyekbeh, karrikadbeh, kakbibeh dja mak walembeh, bu kabirrimre kabirringun mulil manmakmak kore God Kawohrnan rowk. \v 30 Dja kandibekka, marneyime ngudberre, yikahwi nawu bolkkime rerre kabirrihni wanjh kaluk bedda yiman kabirridokme, dja yikahwi nawu bolkkime kabirrihdokme wanjh kaluk bedda yiman rerre kabirrini.” \s1 Jesus Yolyolmerrinj Bu Ngokko Darnkih Kangimen Kore Jerusalem \sr Luke 13:31-35 \r (Matthew 23:37-39) \p \v 31 Wanjh kundjalmekbe rerrih bu Jesus yakwong bu benhmarneyimi, wanjh yikahwi Pharisees birrimwam dja birrimarneyimeng Jesus, “Wardi konhda yibolkbawo, dja yidjallay, dja King Herod kadjare ngunbun yirrowen.” \v 32 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngurriray kandiwokmulewa namekbe king nawu yiman dalkken rerrih nawu kawernhkurren, wanjh ngurriyimen, bu ngaye ngayime nuye, ‘Kanbekka, marneyime, bolkkime dja mak malaywi ngaye wanjh ngabenbebke ngabenmunkewe nawu namarnde nawern, dja mak bininj ngabenmarnbun, dja bu malaywibuyika wanjh ngayakwon kore ngadjare ngakurduyime. \v 33 Kunu bonj, dja ngadjalle bu bolkkime, dja malaywi dja mak malaywibuyika, dja wanjh kakarrewarre bu yimankek bininj nawu prophet bu kabirribun kubolkbuyika, dja kubolkkudji Jerusalem kabirribun.’” \p \v 34 Wanjh kunu Jesus yiman rerrih benmarneyimeng bedberre nawu Jerusalem birrihni, yimeng, “Ngudda nawu ngurrihni Jerusalem, nawu ngurrbenbun ngurrbenkukkurrme prophet, dja ngurrbendong kunwardde ngurrbenkukkurrme bininj nawu God kabenmunkewe ngudberre. Kunwernhkah wanjh ngaye ngadjareni bulkkidj mirndemornnameninj ngudberre, yiman bu mayhmayh ngalbadjan kabenmirndemornname yaw ngalengngarre kabenngimowon kanjdji medjek kabenbarrkbun. Dja ngudda minj ngurridjareniwirrinj. \v 35 Kandibekka, marneyime ngudberre, God wanjh yiman ngunbawong ngudberre bu ngudman yimankek ngurrinahnarren nungka yak, dja balwam ngunbawon. Dja mak ngayime ngudberre, ngudda minj kandiyawoyhnan dja med, kaluk kandinan bu ngurriyime, ‘Karriburlumen nungka nawu kamre nawu Kawohrnan Rowk bimmunkeweng.’” [Psalm 118:26] \c 14 \s1 Jesus Bimarnbom Bininj Bu Kunbarnangarra Sabbath \sr Luke 14:1-6 \p \v 1 Kaluk kunkudjihkenh bu kunbarnangarra Sabbath, Jesus wam kangun kore kunrurrk nuye nakudji nawu nangeykimuk Pharisee. Wanjh bedda nawu kumekbe birrihni birriwernhnani kore njale Jesus kurduyimeninj. \v 2 Kaluk kumekbe ni, kore kumirrk nuye, nakudji bininj nawu kundjak karrmi kuklukuklurlmeng. \v 3 Wanjh Jesus wokdanj yimeng bedberre nawu Pharisees dja bininj nawu bindibukkabukkani mankarre, wanjh yimeng bedberre, “Baleh mankarre kakarreyime Sabbath ngarre? Yiddok kunmak bu karrimarnbun bininj bu kunbarnangarra Sabbath, dja nuk burrkyak?” \v 4 Dja bedda wanjh birriwokyakni, minj baleh birriyimeninj. Wanjh Jesus bimey namekbe nawu doweni dja bimarnbom, wanjh bimunkeweng. \v 5 Dja benmarneyimeng nawu birrihni, “Ngudda yimankek bu kunbarnangarra Sabbath dja beywurd ngudberre kawohmankan, dja mak bulikki kamankan kore kungad, wanjh minj nuk kunburrikudji rerrih ngurriwayhke bu Sabbath?” \v 6 Dja bedda minj baleh birriyimeninj birriwokmayi, birriwokyawarrinj. \s1 Jesus Benbukkabukkang Bu Kabirriburlumerrenkenh \sr Luke 14:7-14 \p \v 7 Wanjh bu Jesus bennang nawu namekbe nawu wohrnani benyingkihkayhmeng kabirringun, bu Jesus bennang bu birrihbolkdjarrngbuni kubolkkuken, wanjh nungka benmarneyolyolmeng, yimeng bedberre, \v 8 “Yarrkka bu bininj ngunyingkihkayhme yimre mulil ngurringun bu bininj daluk kabenemarren, wanjh yuwn yiyerrkan kore kuwernhbolkkuken, wardi bininj nawu nawernhkuken nungka warridj kunubewu biyingkihkayhmeng. \v 9 Dja nawu ngunbenekayhmeng ngorrewoneng, kaluk kamre ngunmarneyime, ‘Ngudda yibolkwo nanih nawu bininj.’ Wanjh kunu ngudda yiyemidolkkan yire yiyerrkan bu yiman rerre duninjh. \v 10 Dja kuhni yina kayime bu bininj ngunyingkihkayhme yimre ngurringun, wanjh yiray yiyerrkan kore yiman rerre duninjh, ba bu nungka nawu ngunkayhmeng bu kamre wanjh ngunmarneyime, ‘Ngarrdabbolk, yiray kunukka kubolkkuken.’ Wanjh kunu ngunkukenwon kore kumirrk bedberre nawu ngurridjarrkni ngurridjarrkngun. \v 11 Kaluk birriwern rowk nawu kabirrikukenworren, wanjh God kabenmarladjwon, dja nawu kabirrimarladjworren, God kabenkukenwon.” \p \v 12 Wanjh mak Jesus yimeng nuye bininj nawu bikayhmeng kabirringun, yimeng, “Bu ngudda yimarnbun mulil bu barnangarra dja mak kukak, yuwn yibenkayhme nawu ngurridabbolk, ngurridanginj, ngurrimud, dja mak nawu birrikuken nawu ngundidarnhmarneni. Wardi bedmanwali ngundikayhme, wanjh kunu yiman rerrih ngundikarremulewan. \v 13-14 Dja bu yimarnbun mulil, yibenkayhmen nawu birrimarladj, dja nawu birribirl, birriburriwarre, dja birrimimbunje, wanjh bedda minj baleh kabirriyime bu yiman ngundikarremulewan, wanjh kunu yinjilngmak, God ngunkarremulewan kore kabolkyime bu bininj nawu birrimak kabirridolkkan kumidjbeh.” \s1 Jesus Yolyolmeng Bu God Kanyingkihkayhmeng Kore Mulil Mankimuk Nuye \sr Luke 14:15-24 \r (Matthew 22:1-10) \p \v 15 Wanjh bu kunmekbe bekkang nakudji nawu birridjarrknguni, wanjh bimarneyimeng Jesus, yimeng, “Kabirriwernhnjilngmak bininj nawu kabirringun manme manbu mulil kore God Kawohrnan rowk.” \v 16 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Kunkudjihkenh bininj marnbuhmarnbuni mulil mankimukkenh, wanjh benyingkihkayhmeng birriwern kaluk kabirrimre kabirringun. \v 17 Dja bu kumwam ngarre mulil birringuyi, wanjh nungka bimunkeweng bininj nuye nawu bihmarnedurrkmirri, benmarneyimi nawu benyingkihkayhmeng, ‘Ngurrimray, dja ngokko mulil marnbuyindanj ngurringun.’ \v 18 Dja bedda kunkudjiwi birriwokwoni nawu benkimangi, birriyimi bu njalekenh minj kabirrimre. Nawu werrk bimarnebebmeng, yimeng, ‘Ngaye ngakarremulewam bu ngabolkmey kabbal, dja ngadjalle ngabolknan, wanjh kunu yimarneyimen, bonj kanbawon bu minj ngamre.’ \v 19 Dja nabuyika yimeng, ‘Ngaye ngabayahmeng ten bulikki nawu bokenhbokenh kabenedororrke kundulk kabolkkarungkenh, wanjh ngare ngabenrohrokme, wanjh kunu yimarneyimen, bonj dja kanbawon bu minj ngamre.’ \v 20 Dja nabuyika yimeng, ‘Ngaye nganemarrinj daluk, wanjh kunu kakarrewarre, minj ngamre.’ \p \v 21 Wanjh namekbe nawu bihmarnedurrkmirri kumwam kore nawu bimarnewohrnani, dja kunmekbe rowk bimarnemulewam. Wanjh namekbe nawu marnbom mulil, wanjh yidduy, dja bimarneyimeng nawu bihmarnedurrkmirri, ‘Yiray werrkwerrk kore manbolh manbu mankihkimuk dja mak manyahwuyahwurd kore kondanjkunu kubolkkimuk, dja yibenmang binihbininj nawu birrimarladj, birribirl, birrimimbunje, dja mak nawu birriburriwarre, dja yibenngimowon kondah.’ \v 22 Wanjh kaluk bu bedda benmey, wanjh namekbe nawu bihmarnedurrkmirri yimeng, ‘Ngudda nawu kanmarnewohrnan, ngabenkimey rowk bu ngudda kanmarneyimeng, wanjh minj birribolkmayi rowk.’ \v 23 Wanjh nawu wohrnani bimarneyimeng nawu bihmarnedurrkmirri, ‘Yiray, yibolkbawon kubolkkimuk, dja yibenmarneyime bininj nawu kabirrini djarreh kore manbolhbubuyika, dja mak kurralk kore kabirridjurlewan, yibenwokrayekwon birrimray, ba kabirringimen kabirribarlme kore kunrurrk ngardduk. \v 24 Dja ngayime ngudberre, birrimekbe nawu ngabenyingkihkayhmeng wanjh minj bedda kabirrimanjbekkan manbu manme kore mulil ngardduk.’” \s1 Jesus Benbengdayhkeng Bininj Nawu Birridjareni Birrimunkekadjuyi \sr Luke 14:25-33 \r (Matthew 10:37-38) \p \v 25 Wanjh birrimirndewern duninjh birridjarrkrey Jesus, wanjh nungka borledmeng bedberre dja benmarneyimeng, \v 26 “Bininj nawu kamre kore ngaye, wanjh yiman benwidna rerrih nawu nungan nuye kornkumo, ngalbadjan, ngalbininjkobeng, wurdwurd, dja mak nawu birridangerrinj nuye, dja mak nungan naweleng yiman kanjwidnarrimen, dja ngaye werrk nganmarnedjarenin. Dja bu minj kunmekbe kakurduyime, wanjh minj kayimerran bininj ngardduk nawu ngabukkabukkan, dja kakarrewarre. \v 27 Kaluk bininj nawu minj karrulkngorrkan nungan nuye kundulk cross, kore yiman kakanjkurrmerren rerrih, dja mak minj ngaye nganmunkekadjung, wanjh namekbe nanu minj kayimerran bininj ngardduk nawu ngabukkabukkan, dja kakarrewarre. \p \v 28 Dja bu yimankek nakudji nawu ngurrihmirnderri kadjare karurrkname manrurrkkuyeng kabolknankenh djarreh, wanjh ngurriburrbun bu namekbe bininj kayerrkan werrk karohrokme bu baleh kayime kakarremulewan, ba kanan bu kakukkarrme rowk karurrknamekenh karurrkyakwon rowk. \v 29 Wardi bu minj kayingkihrohrokme, wanjh bu kaname manbu kanjdji karurrkrayekwon wanjh kayawarren, minj kayakwon bu karurrkname, wanjh birriwern rowk nawu kabirrinan, bedda wanjh kabirridedjdjingmang kabirridjekmiwon, \v 30 kabirriyime, ‘Nanih nawu bininj dedjdjingmey bu rurrknameninj dja yawarrinj, minj yakwoyi.’ \p \v 31 Dja mak king nawu kabenmarnewohrnan bininj, bu yimankek kare kabirrabke nabuyika king nawu kabenmarnewohrnan birrimirndebuyika bininj nawu kabirrimre kabindibunkenh. Wanjh ngurriburrbun bu namekbe king kayerrkan werrk, kadjawarren kabekkarren bu yimankek nungka nuye bininj nawu ten thousand, kabirrikarrme kundulkarre kabindibun nabuyika king nuye nawu twenty thousand bininj, nawu kabirrimre kabindibunkenh. \v 32 Dja bu kabekkarren kakarrewarre, wanjh namekbe king kabenmunkewe yikahwi nawu nuye bininj, kabirridabke nabuyika king bu nungka djarreh kamhdi, dja birrikebbabi kabirridjawan nungka kakarremarnbun ba minj kabirriburren, dja kabirrini kamak rowk. \v 33 Wanjh kadjalrohrok, bu nangale bininj kadjare ngaye nganmunkekadjung, wanjh bawo yehyeng rowk nuye bu kakarrme. Dja bu burrkyak, wanjh nungka minj kayimerran bininj ngardduk nawu ngabukkabukkan, dja kakarrewarre.” \s1 Jesus Yolyolmeng Bininj Yiman Manbu Djirla Manjyakminj \sr Luke 14:34-35 \r (Matthew 5:13; Mark 9:50) \p \v 34 “Dja ngurriburrbun bu djirla wanjh kamak, dja bu kamanjyakmen, baleh kaluk yimankek kayawoyhmanjmarnburren? \v 35 Dja kunu wanjh warreminj, minj bininj kabirrikurrme kore kunkulk kabolkmarnbunkenh, dja minj mak kabirrirawon mayh kurdduk manbu kabolkmarnbun. Bonj wanjh warreminj, kabirridjalburriwe. Bu ngurrikarrme kunkanem ngurribekkankenh, wanjh kandibekka.” \c 15 \s1 Jesus Yolyolmeng Bu God Kabenyawan Bininj \sr Luke 15:1-7 \r (Matthew 18:12-14) \p \v 1 Kunkudjihkenh birriwern bininj birrimyikang Jesus dja birrimirnderri kore nungka bu kabirribekkan benhmarneyolyolmi. Bedda yiman birriwarre bininj, dja nawu tax kunwardde birrimangi. \v 2 Kunmekbekenh kunu kaluk nawu Pharisee dja mak bininj nawu bindibukkabukkani mankarre, bedda wanjh birriwokkihnjurlunjurlukmi, birriyimeng, “Nahni bininj kabenhkimang birriwarre bininj, dja mak kabirridjarrkngun.” \p \v 3 Wanjh kunu Jesus benmarneyolyolmeng manih parable manbu kunwarlkkayken kunwok, yimeng, \v 4 “Ngudda nawu ngurrihmirnderri, yimankek bu nakudji ngudberre kakarrme namirndewern mayh kangeyyo sheep, dja bu nakudji mayh kakukbengwabun. Yiddok minj nahni bininj kabenmirndebawon nawu birriwern 99 sheep kore kabirridalkngun, dja nungka kare kayawan nadjalkudji mayh nawu kukbengwabom? Yoh. Woybukkih. Kadjalyawan munguyh dja kalukburrk kangalke. \v 5 Kaluk bu kangalke, wanjh kakuniwarnmakmen, dja kangorrmang kukarlang nuye. \v 6 Dja kangorrkan kuredwi. Wanjh bu kabebme kured, kabenkayhme nawu nuye birridabbolk dja nawu kabirriredbo bu kabirrimmornnamerren dja wanjh kakuniyime, ‘Karridjarrkwarnmaknin, dja ngangalkeng sheep ngardduk nawu kukbengwabom.’” \p \v 7 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Wanjh yiman kunmekbe rerrih ngayime ngudberre, God nawu heaven kahni dja kumekbe rowk kahkarrme, wanjh kabirriwarnmakmen duninjh bu nakudji nawu nawarre bininj kabawon nuye kunwarre, dja kaborledme kore God. Dja nawu birribuyika birridjalmak nawu yiman ninety nine bininj, nawu yimankek ngokkokenh birrimak, nanu wanjh bonj.” \s1 Jesus Biyolyolmeng God Nawu Kabenngalke Bininj \sr Luke 15:8-10 \p \v 8 Wanjh Jesus yawoyhyolyolmeng, yimeng, “Dja mak bu daluk yimankek kakarrme ten kunwardde nawu namakmak silver, dja kawarrhke nakudji. Yiddok minj nuk kawurlhke kamang lamp bu kakan dja kawernhyawan, kabolkbirrhme, kadjalyawan, kadjalyawan, kalukburrk kangalke? \v 9 Bu kangalke, wanjh kabenkayhme nawu birridabbolk dja nawu birriredbo, kakuniyime, ‘Karridjarrkwarnmaknin, dja ngangalkeng kunwardde ngardduk nawu ngawarrhkeng.’” \v 10 Wanjh Jesus yimeng, “Wanjh yiman kunmekbe rerrih, ngayime ngudberre, God nuye angels wanjh kabirriwarnmakmen bu nakudji nawu nawarre kabawon nuye kunwarre dja kakarreborledme kore God.” \s1 Jesus Benbeneyolyolmeng Beywurd Bokenh Nuye Nawu Benbenemarnedjareminj \sr Luke 15:11-32 \p \v 11 Mak Jesus yawoyhyolyolmeng, yimeng, “Nakudji bininj ni nawu benbenekarrmi bebeywurd bokenh. \v 12 Wanjh nawu nawalawalak bimarneyimeng kornkumo, ‘Ngabba, yilarlma rowk nawu yehyeng yihkarrme ngarrewoneng, dja kanwo rowk nawu ngayeman ngardduk.’ Wanjh kornkumo berrewoneng larlmey rowk nawu karrmihkarrmi, benbenebebbehwong. \v 13 Wanjh yonginj nawu nawalawalak, wanjh mey yehyeng rowk nawu nuye, dja dolkkang wam djarreh kore birridjenbubuyika bininj, wanjh kumekbe djalkukwarrehwarrewong duninjh kunwardde nuye bu kundjarekenh kurduyimi. \v 14 Kaluk bu kunwardde nuye yakminj rowk, wanjh djewkwarrewong duninjh kumekbe kunred kore nungka ni, dja wanjh manme yakminj. Wanjh namekbe bininj kaluk dedjdjingmey yawahyawarreni. \v 15 Wanjh kunu nungka wam kore nakudji bininj nawu nakang kumekbe kunred bibelbmeng bu bimarnedurrkmirri, dja nungka bimunkeweng kore kabbal nuye, bu manme kabenwon bik nuye. \v 16 Kaluk namekbe bininj wurrmangi djareni nguyi worrkmeninj manme manwerrk manbu bik birrihnguni, dja minj nangale bininj birriwoyi njale bu nguyi.” \p \v 17 “Wanjh kalukburrk bengdayhmeng burrbohburrbom, marneyimerrinj, ‘Nawu Ngabbard kabenhkarrme bininj birrimirndewern kabirrihmarnedurrkmirri, minj kabirrimarrwedowen, manwern manme kabirrihkarrme, minj nuk kabirringun kabirriyakwon, dja manwern duninjh, dja ngaye konhda ngokko darnkih ngarrowen kunmarrwe. \v 18 Wanjh ngarrolkkan ngare kore Ngabbard, ngamarneyime, “Ngabba, ngaye kunwarre ngayimeng nuye God, dja mak ngudda warridj ngayimeng ke kunwarre, \v 19 ngaye wanjh bonj ngawarreminj, minj ngamak bu ngudda kanmarneyime beywurd ke, dja kanmarnbu yiman nawu ngundihmarnedurrkmirri.” ’ ” \p \v 20 “Wanjh bu kunmekbe marneyimerrinj, namekbe bininj wanjh dolkkang balhdurndengi kore kornkumo nuye. Dja bu djarreh kumhrey kumhbebmi kured, kornkumo nuye bolknahbolknani dja binang kamhre, wanjh bikongibom, rlobmeng, birrabkeng bimey, berlwakbom biwanjbimey dja bibunjhmey. \v 21 Wanjh nawu beywurd bimarneyimeng kornkumo, ‘Ngabba, ngaye kunwarre ngayimeng nuye God, dja mak ngudda warridj ngayimeng ke kunwarre. Ngaye wanjh bonj, ngawarreminj, minj ngamak bu ngudda kanmarneyime beywurd ke.’ \v 22 Dja nawu kornkumo benmarneyimeng bininj nawu birrihmarnedurrkmirri, ‘Werrkwerrk ngurrimka manburrba namak duninjh ngurridjongbu, dja kunbidkenh ngurrinamen, dja kundengekenh ngurridengedjongbu. \v 23 Dja ngurriray ngurrimang nawu djurddudjurdduh bulikki yaw, ngurribu wanjh karringun mulil manbu karrinjilngmarnburren. \v 24 Kaluk nahni nawu beywurd ngardduk yiman doweng rerrih dja bolkkime darrkidbebmeng, nungka kukbengwabom dja bolkkime kumngalmeng!’ Wanjh birridedjdjingmey bu birrihnjilngmarnburreni. \p \v 25 Kaluk nawu nabeywurd nabuyika nawu nawernwarre wanjh djaldurrkmihdurrkmirri kore kabbal, kaluk bu kumhdurndengi, kumhbebmi darnkih kured, bekkang kabirrihwayini kabirrihborrkke. \v 26 Wanjh bikayhmeng nakudji nawu bihmarnedurrkmirri kornkumo, bidjawam, ‘Njale konhda kabirrihmang?’ \v 27 Wanjh bimarneyimeng, ‘Nawu ngudda ngunedanginj kumdurndi, wanjh kornkumo ke bom djurddudjurdduh bulikki yaw, bu nungka kumdurndi kamak rowk.’ \v 28 Wanjh nawu nawernwarre wanjh yidduy, birrahmeng minj mak balngimeninj. Wanjh kornkumo kumbebmeng bimarneyolyolmeng, bimarrkdjawam yimankek bikangeborledkemeninj. \v 29 Dja namekbe nawu nawernwarre yimeng, ‘Yina, ngaye ngarrurrkmirranj ke mandjewk dja mandjewk, munguyh ngarrurrkmirri ke, dja ngaye minj wokwemeninj bu ngudda kanhwokrayekwoni. Dja minj ngudda kunkudjihkenh kanwoyi mayh nawu goat yaw bu ngabuyi ngadberre nawu ngarridabbolk ngarrinjilngmarnburrimeninj. \v 30 Dja nahni nawu beywurd ke warrehwarrewong kunwardde ke, benhwoni daluk nawu kabirrikukweykaweykarren, wanjh bu kumdurndi djurddudjurdduh bulikki yaw yimarnebom.’ \v 31 Wanjh kornkumo bimarneyimeng, ‘Korlonj, ngudda munguyh ngarrhdjarrkni, dja yehyeng rowk nawu ngaye ngakarrme nanu wanjh ngudda ke rowk. \v 32 Dja kuhni kundjalmak bu ngarrinjilngmarnburreni dja ngarriwarnmaknin duninjh, dja nahni nawu ngunedanginj wanjh yiman doweng rerrih, dja darrkidbebmeng, nungka kukbengwabom dja kumngalmeng.’” \c 16 \s1 Jesus Kanbengdayhke Bu Karriwernhburrbun Kunkodjkuludjad Dorrengh \sr Luke 16:1-12 \p \v 1 Mak Jesus benmarneyolyolmeng bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, “Nakudji bininj ni nawu nakukenni, dja nungka bikarrmi nakudji nawu bimarnedurrkmirri, bihmarnenahnani nuye yehyeng. Wanjh yikahwi bininj birrimarneyimeng nawu nakukenni, birriyimeng, ‘Bininj nawu ngunhmarnedurrkmirri, nakka wanjh kahkukwarrehwarrewon ngudda ke nawu yihkarrme.’ \v 2 Wanjh namekbe nawu nakukenni bikayhmeng nawu bihmarnedurrkmirri, dja bimarneyimeng, ‘Njale kuhni ngahbekkan bu ngundihmulewan? Kanbukka rowk kore yihbimbuni bu kunwardde yihrohrokmi ngardduk, dja bonj yiburnbom, minj mak kanmarnedurrkmirri.’ \v 3 Wanjh nahni bininj burrbuni dja marneyimerrinj, ‘Kaluk baleh bolkkime ngakurduyime bu nungka nawu nganmarnewohrnan wanjh nganyirrurrkmang, dja minj ngayawoyhmarnedurrkmirri? Ngaye minj ngangudjmak bu yimankek ngarrurrkmirri bu ngabolkkarung, dja mak kunyemi bu yimankek ngani ngabenkukyidjanwohme kunwardde. \v 4 A! Ngaburrbom bu baleh ngakurduyime, ba bininj kaluk ngandikimang ngandinahnan kururrk bedberre bu ngabawon kore ngarrurrkmirri kondah.’ \p \v 5 Kuhni bu burrbuhburrbuni wanjh benkayhmeng rowk nawu birrikarrmi djurra bu birrikarremulewayikenh nawu nakukenni. Wanjh benbebbehkayhmeng, dja nakudji nawu bebmeng werrk nungka bimarneyimeng, ‘Ngudda kaluk baleh kayime kabimdi yikarremulewan nawu ngaye nganmarnewohrnan?’ \v 6 Wanjh nungka yimeng, ‘Kaluk ngakarremulewan one hundred djabbirlana kunkalkkid manbu olive oil.’ Wanjh nungka yimeng, ‘Yima nanih djurra ke dja yiyerrka yibimbu werrkwerrk bu fifty yidjalkarremulewan.’ \v 7 Dja mak nabuyikawali bimarneyimeng, ‘Dja ngudda kaluk baleh kayime kabimdi yikarremulewan?’ Wanjh yimeng, ‘Ngaye ngakarremulewan one thousand baladji manmim manbu kangeyyo wheat.’ Wanjh bimarneyimeng, ‘Yima nawu djurra ke, dja yibimbu eight hundred yidjalkarremulewan.’ \p \v 8 Wanjh nawu nakuken wohburrbom kore nawu bihmarnedurrkmirri kurduyimi, dja wanjh biburlumeng namekbe bininj nawu bihmarnedurrkmirri nawu minj nawoybuk. Wanjh biburlumeng bu nungka yingkihkarremarnbom nungan nuye. Kaluk bininj nawu kabirrihburrbun kurorrekenh, bedda wanjh kabirriwernhburrbun bu kabirriyingkihkarremarnbun bedman bedberre kore bedda bedberre bininj. Dja bininj nawu kabirrihburrbun kore God kabenmarnewolkan, bedda wanjh walakkih kabirriburrbun kabirriyingkihkarremarnbun bedman bedberre kore bedda bedberre bininj.” \p \v 9 Wanjh Jesus yawoyhyimeng, “Dja ngaye ngayime ngudberre, bu ngurrikukkarrme nawern, wanjh ngurrbenmarnbun bininj nawu kurorrebeh ba ngurridabbolkmen. Kaluk bu money ngudberre kakukyakmen, wanjh ngurrire kore ngundikimang dja ngurriyo munguyh. \p \v 10 Dja bininj nawu nawoybuk nawu kanahnan mandjad nawu kunyahwurd duninjh, nungka mak nawoybuk bu mandjad kanahnan kunkimuk. Dja bininj nawu minj nawoybuk nawu minj mandjad kanahnan nawu kunyahwurd duninjh, nakka minj mak nawoybuk dja minj mandjad kanahnan nawu kunwern. \v 11 Dja wanjh ngudda bu minj ngurriwoybukniwirrinj bu minj mandjad ngurrinahnayi kunwardde nawu kondah kurorrebeh, kaluk nangale yimankek ngunwoybukwon mak ngunkurrme ngudberre bu ngurrinahnan nawu nadjalmakmak duninjh? \v 12 Dja bu ngudda minj ngurriwoybukniwirrinj bu minj mandjad ngurrinahnayi nawu minj ngudberrekih, kaluk nangale yimankek ngunwon ngudberre nawu ngudman ngudberrekih?” \s1 Jesus Yolyolmeng Moneykenh \sr Luke 16:13-15 \r (Matthew 6:24) \p \v 13 “Bininj nawu kabimarnedurrkmirri nakudji, wanjh minj mak kabimarnedurrkmirri nabuyika, wanjh kakarrewarre, minj bokenh kabenemarnewohrnan kabenbenemarnedurrkmirri, kunu wardi kaluk kabiwidnan nakudji dja nawu nabuyika kabimarnedjare. Dja kunbuyika wardi kaluk kabingulkngun nakudji dja nabuyika wanjh kabinjirrhmiwon. Dja wanjh kadjalkarrewarre bu yimankek ngurrimarnedurrkmirri God bu Kawohrnan ngudberre, dja mak kunwardde ngurrimarnedurrkmirri bu yiman ngunmarnedokme ngudberre.” \p \v 14 Wanjh Pharisee nawu birridjareni money, bedda wanjh birribekkani rowk bu kuhni Jesus yolyolmeng, wanjh kunu birriwokdjekmiwong dja birrimarnekewkmeng. \v 15 Dja Jesus benmarneyimeng, “Ngudda wanjh ngurrimarnburren yimankek ngurrimak kore bininj ngundihnan. Dja God nungka ngunkangenan ngunkangeburrbun ngudberre. Dja njale kore bininj kabirrinan dja kabirriburlume, wanjh bu God kahnan, nungka kadjalwidnan duninjh.” \s1 Jesus Yolyolmeng Mankarre God Nuye \sr Luke 16:16-18 \r (Matthew 11:12-13) \p \v 16 Mak Jesus yimeng, “Manbu kabimdi kore mankarre dja mak nawu birribimbuni prophet nawu birriwokmulewani God, makka rowk birriwokmarrkmayi bu minj John bangmebebmeninj. Dja bu John bebmeng yolyolmi, wanjh kumwam bu ngaye ngabenbengdayhke bininj kunwok kunmak bu God Kawohrnan rowk. Dja birriwern rowk kabirriwernhrohrokme yiman rerrih kabirrirurrkbakke, ba yimankek kabirringimen kore God Kawohrnan rowk. \v 17 Dja bu yimankek kaddum dja mak kunrorre kabolkyakmen rowk, kunu yiman kakelk, dja bu yimankek kabularrbuyindangen manwohkudji manbu kabimbuyindi kore mankarre, kunu minj kakarremak. \p \v 18 Dja bininj nawu kabikukmunkewe daluk nuye ngalbu kabenehni, dja kabimang ngalbuyika, namekbe wanjh kabakke God nuye mankarre bu bininj dalukkenh. Dja mak bininj nawu kabimang daluk ngalbu nabuyika bininj benehni bikukmunkeweng, wanjh namekbe nanu nawu kabimang wanjh kabakke God nuye mankarre bu bininj dalukkenh.” \s1 Jesus Benyolyolmeng Parable Manbu Bininj Bokenh Bu Benedoweng \sr Luke 16:19-31 \p \v 19 Mak Jesus benmarneyolyolmeng, yimeng, “Nakudji bininj ni nawu nakukenni, nawu djongbuhdjongbuyindi medjmakkaykenh duninjh, dja djahdjalnguni munguyh manme manwern manmakmak, dja djalnjilngmahnjilngmarnburreni. \v 20 Dja kumekbe yoy kore kururrkdangmaye nuye kuberrkkah, bininj namarladj nawu birribuyika birrikurrmeng kumekbe. Nungka ngeyyoy Lazarus, dja nungka mokwernni duninjh. \v 21 Wanjh nungka Lazarus wurrmangi djareni nguyi worrkmeninj manbu mankalawawerrk warrawarrhmi kore nakuken nuye ngunihnguni. Dja warridj duruk birrimhrey birrihmokbelenghmi nuye. \p \v 22 Wanjh kalukburrk doweng namekbe nawu namarladj, dja bu kunmalng nuye wanjh angel birrimey birrimalngkang birrimalngkurrmeng kore Abraham kungurrird nuye. Mak nunganwali baddoweng rerre nawu nakukenni, wanjh birrikukdudji. \v 23 Wanjh kunmalng nuye wam kore kubolkwarre Hades\f + \fr 16:23 \ft Hades kamenyime “Hell” kore kanjdji.\f*, kumekbe djahdjalmalngkayhmi malngwahmalngwarredongi munguyh. Dja kumekbebeh kunmalng nuye balwohnang Abraham djarreh kumhmalngni, dja Lazarus benehdjarrkni. \v 24 Wanjh bikayhmeng, yimeng, ‘Mawah Abraham! Kankongibu, yimmunkewemen Lazarus, ba kamre kabidkebdjuhme kore kukku ba ngandjennjurlke, dja ngayenu kondahnu ngahwernhdjakbekkan duninjh kore maninjmanu kunak manbirluwoldjen.’ \p \v 25 Dja Abraham yimeng, ‘Ngudda nawu Mawah ngardduk, yiburrbu bu ngudda yihni kurorre ngudda wanjh yihmangi nawern namakmak ke, dja nawu Lazarus mangihmangi wanjh nawarreni. Nungka wanjh bolkkime kondanjkunu kani kumak kore kabikangemarnmarnbun munguyh, wanjh ngudda yihdjakbekkan dja yibadwarredoy. \v 26 Kunu bonj, dja kuhni warridj marneyime, kore ngad dja ngudda manbarrarnkimukken kahyo, ba bu nangale kore ngadbeh kabalmahmirran kabalre kore ngudda, minj ngunbalyikan, minj kadjowkke, kadjalkarrewarre, dja minj mak nangale nawu kumekbebeh kamdjowkke kore ngad kanyikan.’ \p \v 27-28 Wanjh namekbe nawu nakukenni welengyimeng, ‘Ngaye munguyh djalkebdjarrkme Mawah, bu yimunkewe Lazarus kore ngaye ngabbard nuye kunrurrk, kabenwernhbengdung nawu ngaye ngarridangerrinj nawu five narahrangem, dja marndi bedda warridj kabirrimre kondanjkunu kore kunmalng kahwarredong.’ \v 29 Kaluk Abraham bibalmarneyimeng, ‘Bedda kabirrihkarrme djurra nawu God kunwok nuye, dja mak Moses dja prophet birribimbom, wanjh kunmekbe kunwok birribalbekka!’ \v 30 Wanjh namekbe nakukenni yimeng, ‘Burrkyak, Mawah Abraham, dja bu nakudji kumidjbeh kabenbalyikan wanjh kabirribawon bedberre kunwarre, dja kabirriborledme kore God.’ \v 31 Wanjh Abraham yimeng, ‘Bu minj kabirribekkan God nuye kunwok, dja minj mak kabirriwokmang kore Moses dja prophet birribimbom, minj mak bedda kunkange bedberre kabirriwernhwoybukwon bu nakudji karrolkkan kore kumidjbeh.’” \c 17 \s1 Jesus Benbukkabukkang Bininj Nuye Bu Baleh Kabirrikurduyime Nuye \sr Luke 17:1-10 \r (Matthew 18:6-7,21-22; Mark 9:42) \p \v 1 Kaluk Jesus benmarneyimeng bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, “Bonj, wanjh kamdjalle bu bininj kabenmarnbun kabirrimankan kore kunwarre, dja wanjh kunrayek duninjh kambebme bedberre nawu kabindidjurrkkan birribuyika bininj. \v 2 Bininj nawu kabendjurrkkan birribuyika, wanjh bu birrikomdukkayi manwarddekimuk dorrengh bindikukburriwemeninj kore kurrula, kunukka kamakniwirrinj, dja bu nawohkudji nawu nahni bininj nawu yiman birriyahwurdwurd, kabirridjurrkkan kamankan kore kunwarre, kunukka wanjh kaluk kadjalwarre duninjh bedberre nawu kabirridjurrkkan. \v 3 Ngurriwernhnahnarrimen wanjh, dja bu nawu ngunedanginj ngunmarneyime kunwarre wanjh yirru, dja bu nungka kayime ke, ‘Bonj, ngabawon bu kunmekbe kunwarre marneyime.’ Wanjh kunu yimarnebengmidjda kunwarre nuye. \v 4 Dja bu ngunmarneyime kunwarre kunwernhkah yiman seven bu kunbarnangarrakudji, dja bu kamborledme kunwernhkah yiman seven dja ngunmarneyime, ‘Bonj, ngabawon bu kunmekbe kunwarre marnehmarneyime,’ wanjh kunu ngudda yidjalbularrbu kunwarre nuye.” \p \v 5 Kaluk wanjh Jesus nuye bininj nawu apostles birridjawam nuye nawu Kawohrnan, birriyimeng, “Kanbidyikarrmen dja kanmarnbu bu ngundiwernhwoybukwon ngudda!” \v 6 Wanjh nungka benwokmey, yimeng, “Bu ngudda walakkih duninjh ngurriwoybukwoyi wanjh kunu ngurrimarneyimeninj manih manbu mandulkkimuk, ngurriyimeninj, ‘Yirrolkka mandedjmad dorrengh dja yirrudjindangimen kore kurrula,’ wanjh ngunmarrkmayi.” \v 7 Dja mak Jesus yimeng, “Ngudda nawu ngurrihmirnderri, bu yimankek nakudji ngudberre kabikarrme bininj nawu kabihmarnedurrkmirri kore kabbal nuye, kabolkkaruhkarung dja nuk kanahnan mayh nawu sheep. Dja bu wolewoleh kaburnbun kore karrurrkmirri kabbal, kamdurndeng kured. Wanjh nawu kabimarnewohrnan minj nuk kabimarneyime, ‘Mah, wanjh yimray werrkwerrk yingun manme.’ \v 8 Dja wanjh burrkyak kunu, dja kuhni yina kayime kabimarneyime, ‘Yina nawu kanmarnedurrkmirri. Kanmarnemarnbu manme ngardduk, dja yidjongburrimen yirrurrkmirrikenh ba kannahnan, manme kanwon ngangun rowk mak ngabongun, dja wanjh kaluk rerre yinganwali yingun yibongun.’ \v 9 Wanjh minj mak kabimanjbun nawu bininj nuye bu nungka kabidjalwokmarrkmang nawu kabimarneyime. \v 10 Dja yiman kunmekbe rerrih ngudda warridj bu ngurriwokmarrkmang rowk nawu God ngunmarneyime, wanjh ngurriyimen, ‘Ngad nawu ngarridurrkmirri wanjh ngarriwarre, dja minj ngarrimak, minj baleh ngarrikurduyimeninj. Kaluk ngarridjalkurduyimeng bu kanmarnewokkurrmerrinj.’” \s1 Jesus Benmarnbom Ten Bininj Nawu Birrikulahwarreni \sr Luke 17:11-19 \p \v 11 Bu Jesus djahdjalley kore Jerusalem wanjh bolkyurrhkeyi kubulkayh kore Samaria dja Galilee. \v 12 Wanjh bu nungka kumhbebmi darnkih kore kunbolkkudji kaluk kubolkyahwurd, kaluk kumekbe birridabkeng ten bininj nawu kundjak birrikarrmi birrikulahwarreni, dja bedda djarrehwurd birrimdanginj. \v 13 Dja bedda birrikayhmeng birrimarneyimeng, “Jesus, ngudda nawu kanhbukkabukkan, kankongibu ngadberre!” \v 14 Bu Jesus bennang wanjh benmarneyimeng, “Ngurriray ngurrikukbukkarrimen kore nawu priest kabirrini.” Dja bu kumekbe birribalhrey, wanjh birrimakminj. \p \v 15 Kunu wanjh nakudji bu kuknarrinj makminj wanjh kumdurndengi bihburlumi God kunkayhmi dorrengh. \v 16 Dja kukburriwerrinj mankang kore Jesus kurrenge nuye dja bihmanjbuni. Kaluk namekbe bininj wokbuyikani, nawu nakang Samaria. \v 17 Wanjh Jesus yimeng, “Yiddok minj ten ngabenmarnbuyi, dja nawu birribuyika nawu nine, baleh birriwam? \v 18 Adju! Yiddok woybukkih nanih nadjalkudji nawu wokbuyika kumdurndi biburlumeng God, dja birribuyika nawu ngadkenh minj birrimrawinj birriburlumeninj?” \v 19 Dja Jesus bimarneyimeng namekbe bininj, “Yirrolkka wanjh yidjallay, bu ngudda kanwoybukwong, wanjh kunu yimakminj.” \s1 Jesus Yolyolmeng Kore God Kawohrnan Rowk Kamre Darnkih \sr Luke 17:20-37 \r (Matthew 24:23-28,37-41) \p \v 20 Kaluk bu Pharisees birridjawam Jesus bu baleh kabolkyime kamre bu kamarnbuyindan bu God Kadjalwohrnan rowk. Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Minj bininj kabirrinan nawu kayingkihmulewan bu kamre bu kamarnbuyindan bu God Kadjalwohrnan rowk, \v 21 dja minj mak kabirriyime, ‘Yina kuhni kamhre,’ dja ‘Kuhri yina kamhre.’ Dja kandibekka, marneyime ngudberre, bu God Kawohrnan rowk, wanjh kunukka ngokko kawohrnan kore kukange ngudberre.” \p \v 22 Wanjh Jesus benmarneyimeng bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, “Kaluk kamre bu ngurridjare bulkkidj ngurrinan kunwohbarnangarrakudji ngardduk nawu Bininj Duninjh bu ngayawoyhbukkarren ngudberre, dja minj ngurrinan. \v 23 Dja kaluk bininj ngundimarneyime ngudberre kabirriyime, ‘Ngurrina nanih kumwam,’ dja ‘Nakka ngurrina kumwam.’ Dja yuwn bu ngurrbenbekkan dja ngurrire, yuwn mak ngurrbenkadjung. \v 24 Kaluk bu kuhni kabolkyime bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre, wanjh yiman namarrkon bu kamayhke, dja kunngol rowk kadjalwolkayindan koyek mak karrikad, wanjh yiman kunmekbe rerrih kakurduyime bu mahni kunbarnangarra. \v 25 Dja kunu med rerrih, dja kayingkihwokdjedjenyo bu ngaye ngadjakbekkan duninjh werrk kore bininj nawu bolkkime kabirrimimbi, mak bedda ngandikukmunkewe yiman ngaye ngayeng rerrih. \p \v 26 Dja bu kamre kunbarnangarra ngardduk nawu Bininj Duninjh ngayawoyhbukkarren, wanjh yiman karohrok rerrih bu Noah dorrengh birrini korroko. \v 27 Bedda nawu Noah birrihdjarrkni birrihdjalnguni mak birrihdjalbonguni munguyh, bindihdjalmangi dja mak bindihdjalwoni daluk munguyh, kaluk bu Noah bidbom kore kabbala ngimeng, wanjh mandjewk bebmeng nakimukkenh duninjh dja kundjurrh benkebngakkeng rowk. \v 28 Dja warridj yiman bu Lot ni korroko, nawu Lot birrihdjarrkni bedda wanjh birrihdjalnguni, birrihdjalbonguni munguyh, birrihdjalmangi birrihdjalweykani munguyh, birrihdjalmimdudjengi dja mak birrihdjalrurrknami munguyh, \v 29 dja bu Lot bolkbawong kunred Sodom, wanjh kundjalmekbe kunbarnangarra rerrih kunak dja mak manbang duninjh mankalkkid mankarrinj kaddumbeh benkukkinjeng rowk. \v 30 Wanjh yiman kunmekbe rerrih kayime bu kamre kunbarnangarra ngardduk, bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngamyawoyhkukbukkarren. \p \v 31 Wanjh bu kunmekbe kunbarnangarra kamre wanjh bininj nawu kahni kaddumkah kore kunrurrk nuye, dja bu yehyeng nuye kabimarnemadjyo kanjdjikah bu kururrk. Yuwn bu kakolung kamadjmang. Dja yiman kunmekbe rerrih bininj nawu karrurrkmirri kore kabbal, yuwn kaborledme karrurndeng bu kamadjmang njalenjale nuye. \v 32 Dja wanjh ngurriburrbu bu baleh bimarnekurduyimerranj Lot nuye ngalbininjkobeng! \v 33 Bininj nawu kadjare nungan kakanjngehkerren, wanjh nanu kaluk karrowen. Dja nawu nungan yiman kakanjkurrmerren, nanu wanjh kanahnarren kadjaldarrkid. \p \v 34 Dja ngayime ngudberre bu kunmekbe kamre, wanjh kaluk benebokenh kabenedjarrkyo bu kukak, wanjh nakudji God kabimang dja nabuyika kabibawon. \v 35 Dja wardi benebokenh daluk kabenedjarrkdurrkmirri bu kabenemimmarnbun, kaluk God ngalkudji kabimang, dja ngalbuyika kabibawon. \v 36 Dja bu benebokenh bininj kabenedjarrkdurrkmirri kore kabbal, kaluk God kabimang nakudji dja nabuyika kabibawon.” \v 37 Wanjh kunmekbe bedda nawu bininj nuye birriyimeng, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan, kaluk baleh?” Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Kore mayh kakukyo, wanjh kumekbe nawurrkbil kamirndebebmerren.” \c 18 \s1 Jesus Benbukkabukkang Bu Munguyh Kabirridi Yiwarrudj \sr Luke 18:1-8 \p \v 1 Wanjh Jesus benmarneyolyolmeng parable manbu kunwarlkkaykenh kunwok kabenbukkankenh bu munguyh kabirridjaldi yiwarrudj munguyh, dja yuwn bu kabirrimarrkbaworren. \v 2 Wanjh yolyolmeng, yimeng, “Kaluk bininj ni kore kunbolkkudji kubolkkimuk nawu bendjadmi bininj, dja nungka minj bimarnekeleniwirrinj God, dja mak minj bininj benbekkayi. \v 3 Kaluk mak kore kumekbe kubolkkimuk ngalkudji daluk ni kaluk kamarrdjukunni, ngalbu munguyh kumhrey bihmarneyimi nawu bendjadmi, yimihyimi nuye, ‘Kanmarnekarremarnbu kunmak bu nanih nawu bininj nganhdjuhbun.’ \p \v 4 Wanjh namekbe nawu bendjadmi bininj wanjh bidjaldahmi kunkuyenghwurd, wanjh kalukburrk nungan marneyimerrinj, ‘Bonj, madjamku ngaye minj ngamarnekele God dja mak minj bininj ngabenbekkan. \v 5 Dja ngalinjngalu kamarrdjukun minj kabawon bu ngandjurrkkan, wanjh kunu bonj, ngamarnekarremarnbun kunmak, wardi nganwunjnjibmingalke bu munguyh kamhre.’” \v 6 Wanjh Jesus nawu Kawohrnan yimeng, “Yiddok ngurribekkang bu namekbe bininj yimeng nawu minj mandjad bendjadmeninj bininj? \v 7 Dja minj nuk ngurriyime bu God kabenmarnekarremarnbun kunmak nungka nuye bininj nawu bendjarrngbom, nawu munguyh kabirrimarnekayhme kunbarnangarra dja mak kukak? Dja yiddok ngurriyime bu nungka yiman kayime kunkuyeng kamadbun bu minj kabenbidyikarrme? \v 8 Wanjh ngayime ngudberre, nungka God wanjh kabenmarnekarremarnbun kunmak, dja warridj djalwerrkwerrk kabenbidyikarrme. Kunu wanjh bonj, dja bu ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre yiddok ngabenngalke bu bininj ngandiwoybukwon kore kondah kurorre?” \s1 Jesus Yimeng, “Bininj nawu kabirrimarladjworren, God wanjh kabenkukenwon.” \sr Luke 18:9-14 \p \v 9 Kaluk Jesus benmarneyolyolmi yikahwi bininj nawu birriburrburreni bu yimankek bedman birrimakni kore God, dja nawu birribuyika bedda wanjh bindihnjirrhmiwoni. Benmarneyolyolmi parable manbu kunwok kunwarlkkayken. \v 10 Wanjh yimeng, “Benebokenh bininj benewam kore temple kunrurrk yiwarrudjkenh, benedi yiwarrudj. Nakudji wanjh Phariseeni, dja nabuyika wanjh tax kunwardde benhmarnemangi dja benkukwong nawu government. \p \v 11 Kaluk namekbe nawu Pharisee dolkkang dingihdi yiwarrudj, yimeng, ‘God, ngaye manjbun bu ngaye minj yiman birribuyika bininj nawu kabindikukyimang kabindihdjuhbun dorrengh nawu birrimungukenh, dja mak nawu birriwarre bininj nawu kabirribakke mankarre ke, dja mak nawu kabindikodjekmang daluk nawu birribuyika bininj kabirrihni. Dja warridj ngaye minj yiman nahni nawu bininj karri nawu tax kunwardde kamang. \v 12 Ngaye bu munguyh kunbubuyika djandi yarrkka wanjh bokenhkah ngahbawon manme, dja mak yehyeng rowk bu ngahmang wanjh bu yarrkka yiman ten ngamang wanjh munguyh djahdjalwon nakudji.’ \p \v 13 Dja nawu bininj nawu tax kunwardde mangi, nungka wanjh danginj djarrehkah, minj mak nungka djareniwirrinj wohbolknayi kaddum, dja djahdjalberrekalkdorreni wokkihyimi, ‘God, kankongibu ngaye nawu ngadjalwarre, dja ngadjalkurduyime kunwarre.’” \v 14 Wanjh Jesus yimeng, “Ngayime ngudberre bu namekbe bininj wanjh dokmeng kured bu God bimarnbom namakni kore nungka, dja nawu nabuyika nanu wanjh burrkyakni. Dja birriwern rowk nawu kabirriburlumerren, wanjh God kabenmarladjwon, dja nawu kabirrimarladjworren, God kabenkukenwon.” \s1 Jesus Benmarnedjareminj Wurdwurd \sr Luke 18:15-17 \r (Matthew 19:13-15; Mark 10:13-16) \p \v 15 Kaluk yikahwi bininj dja daluk wurdwurd warridj bindimkang nawu birribarrken birridjareni Jesus benkarrmeninj. Dja nawu bininj nuye Jesus nawu benhbukkabukkani, bu bedda bindinang wanjh bindidungi. \v 16 Dja Jesus benkimey dja birrikayhmeng nawu wurdwurd bu birrimwam kore nungka, dja yimeng, “Ngurrbenbawo wurdwurd, birrimray, ngandimyika, yuwn ngurrbendjangnan, dja bininj nawu kabirriyimerran yiman wurdwurd rerrih, wanjh bedda bedberre kore God kawohrnan rowk. \v 17 Woybukkih ngayime ngudberre, bininj nawu minj kabirriyimerran yiman wurdwurd rerrih, bu minj kabirrikurrmerren God nuye bu Kawohrnan rowk bedberre, wanjh bedda minj kabirringimen kore God Kawohrnan rowk.” \s1 Jesus Kanbengdayhkeng Bu Money Wardi Kanngurdke bu Karringime kore Heaven \sr Luke 18:18-30 \r (Matthew 19:16-30; Mark 10:17-31) \p \v 18 Kaluk nakudji bininj nawu wohrnani kore bininj, wanjh bidjawam Jesus, yimeng, “Ngudda nawu yimak nawu kanbukkabukkan ngadberre! Kaluk baleh ngakurduyime ba kakarremarnbuyindan bu ngaye ngarrarrkid kore God munguyh munguyh?” \v 19 Dja Jesus bimarneyimeng, “Njalekenh ngaye kanmarneyime bu ngamak? Minj nangale namak, dja God nungka wanjh nadjalkudji nawu namak. \v 20 Ngudda wanjh yiburrbun God nuye mankarre bu wokkurrmerrinj, ‘Yuwn yikodjekmang nawu nabuyika nuye daluk nawu kabenehni. Yuwn nangale yibun yikukkurrme. Yuwn njale yidjirdmang. Yuwn yikurren bu yimulewan nabuyika. Dja mak yibenbenebekka dja yibenbenenahna kornkumo ke dja ngalbadjan.’” [Exodus 20:12; Deuteronomy 5:16-20] \p \v 21 Wanjh namekbe bininj yimeng, “Manih manbu rowk ngahdjalwokmarrkmangi bu ngayawurrinjni dja mak munguyh ngahwokmarrkmang.” \v 22 Bu kuhni Jesus bibekkang wanjh bimarneyimeng, “Kunkudji minj yikurduyimeninj, kunih warridj yikurduyimen, yimadjweyka nawu yehyeng rowk nawu kekih, dja yilarlma yibenwo nawu birrimarladj, wanjh kunukka yimang kunmakmak kore heaven, dja mak yimray kanmunkekadju ngaye.” \v 23 Bu kuhni bekkang namekbe bininj wanjh njilngwarreminj duninjh dja nungka wanjh nakukenni duninjh. \p \v 24 Jesus binang mak bimarneyimeng, “Bininj nawu nawern yehyeng kabirrikarrme wanjh karayek bedberre bu yimankek kabirringimen kore God Kawohrnan rowk! \v 25 Wanjh camel nawu nakimuk mayh bu yimankek kangimen kare kore kunyarl kabirriyarlngimowon kore needle, kunukka yiman kakerlk, dja minj kakerlk bu bininj nawu nakuken yimankek kangimen kore God Kawohrnan rowk.” \p \v 26 Wanjh bininj nawu birribekkang birriyimeng, “Kaluk nangalehngale yimankek kakarremak bu God kabenngehke?” \v 27 Dja Jesus yimeng, “Nawu kore bininj kabirriyime kadjalkarrewarre, wanjh nungan God kadjalyime kakarremak.” \v 28 Wanjh Peter yimeng, “Yina, ngad ngarribawong rowk nawu ngadman ngadberrekih dja ngudda ngundihmunkekadjung.” \v 29 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Woybukkih ngayime ngudberre, ngurriwern rowk nawu ngurribawong kunrurrk, ngalbibininjkobeng, ngurridangerrinj, ngalbabadjan, kokornkumo, mak wurdwurd ngurrbenbawong ba ngurrimarnedurrkmirri bu God Kawohrnan rowkkenh, \v 30 wanjh nunganwali ngunmarnedurndiwe nadjalwern bu bolkkime kurorre ngurrihni, dja mak kaluk bu kamre bu kamarnbuyindan, ngurridjalmimbi kore God munguyh munguyh.” \s1 Jesus Benyawoyhbengdayhkeng Bu Nungka Kadjakbekkankenh Dja Mak Karrolkkankenh \sr Luke 18:31-34 \r (Matthew 20:17-19; Mark 10:32-34) \p \v 31 Wanjh Jesus benmey nawu twelve bininj nuye, benmarneyimeng, “Kandibekk a, marneyime ngudberre, ngad karrihre kore Jerusalem, wanjh kumekbe kunwok rowk nawu prophet birribimbuni bu ngandiyingkihmulewani ngaye nawu Bininj Duninjh, wanjh kamarnbuyindan rowk. \v 32 Dja kaluk ngandiweykan kore birriwokbuyika bininj nawu minj kabirriwoybukwon God, wanjh bedda kaluk ngandidjekmiwon, ngandiyemikan, ngandikuknunjhwe, dja mak ngandiwidjbihke, ngandibun ngarrowen, \v 33 dja bu kunbarnangarra danjbik ngarrolkkan kumidjbeh ngayawoyhmimbimen.” \p \v 34 Bu kuhni Jesus benmarneyimeng, bedda minj njale birriwernhburrkburrkbekkayi, dja kunwok benmarnewarlkkayindi, minj birriburrbuyi bu baleh benmarneyimeng. \s1 Jesus Bimarnbom Nawu Mimbunjeni Bininj \sr Luke 18:35-43 \r (Matthew 20:29-34; Mark 10:46-52) \p \v 35 Kaluk bu kumbebmi darnkih kore kunred Jericho, nakudji bininj kumekbe ni kore darnkih manbolh. Kaluk namekbe bininj mimbunjeni dja benkukyidjanwohmi kunwardde. \v 36 Wanjh bu nungka bekkang birrimirndewern birrihrey, wanjh bendjawam bininj, “Njale konhda kabirrihmang?” \v 37 Wanjh birrimarneyimeng, “Jesus nawu Nazarethbeh kahre.” \v 38 Wanjh namekbe bininj kayhmeng, yimeng, “Jesus, nawu David Mawah ke, kankongibu!” \v 39 Wanjh bininj nawu birridokmi birriduy birrimarneyimeng, “Yidjalngurdmen nguddanu.” Wanjh yiman djaldjamku, dja nungka djalwernhkayhmeng, yimeng, “Ngudda nawu David Mawah ke, kankongibu!” \v 40 Wanjh Jesus danginj, dja benmarneyimeng, “Ngurrimka.” Dja bu kumwam darnkih, Jesus bidjawam, \v 41 “Baleh yidjare marneyime?” Wanjh nungka yimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, ngadjare ngayawoyhbolknan.” \v 42 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yiyawoyhbolkna wanjh. Ngudda kanwoybukwong, wanjh kunu yimakminj.” \p \v 43 Wanjh kundjalburrikudji rerrih nawu bunjeni yawoyhbolknang, dja bimunkekadjuy dja biburlumi God. Wanjh bininj nawu birriwern rowk bu birrinang, bedda warridj birriburlumeng God. \c 19 \s1 Jesus Bikayhmeng Nakudji Bininj Dja Nungka Warnyakmulewarrinj nuye Kunwarre \sr Luke 19:1-10 \p \v 1 Kaluk bu Jesus ngimeng kore kabolkngeyyo Jericho, dja balhdjalley, \v 2 kaluk kumekbe ni bininj nawu ngeyyoy Zacchaeus, nawu wohrnani bedberre bininj nawu tax kunwardde birridjarrkmangi, dja nungka nakukenni. \v 3 Wanjh nungka bolkyawani djareni binayi bu nangale Jesus. Dja nungka dedjdjumbungni, wanjh minj bolkngalkemeninj bu binayi dja birrimirndewernni. \v 4 Wanjh kunukka nungka rlobmeng yingkihdokmeng, dja dulkbidbom ba kaluk kabinan, dja wanjh manmekbe manbolh kaluk Jesus kumhre. \p \v 5 Wanjh Jesus bebmeng kumekbe, nungka bolknang kaddum, dja bingeybom bimarneyimeng, “Zacchaeus, werrkwerrk yimdjalkolu, dja wanjh bolkkime ngarrdjarrkre ngarrdjaldjarrkyo kore kunred ke.” \v 6 Wanjh Zacchaeus kumkoluy werrkwerrk, dja bikimey benewam kururrk nuye, dja kuniwarnmakni. \p \v 7 Dja bu bininj birrinang rowk wanjh manmolk birriyolyolmi, birriyimeng, “Nungka wanjh benedjarrkngimeng bininj kabiyiyo nawu nawarre, nawu minj kawokmarrkmang God nuye mankarre.” \v 8 Kaluk Zacchaeus dolkkang bimarneyimeng Jesus nawu Kawohrnan, yimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, kanbekka, marneyime, ngaye bu yehyeng rowk ngakarrme, wanjh kaluk ngawarlaybun rowk, ngabenwarlaywon nawu birrimarladj bininj, dja bu bininj yarrkka ngabenkukyimangi kunwardde ngabendjuhbuni dorrengh nawu birrimungukenh, wanjh bedda kaluk bu yiman ten dollar ngabenbebbehkukyimangi wanjh forty dollar ngabenbebbehmarnedurndiwe.” \p \v 9 Wanjh Jesus yimeng, “Bolkkime wanjh God benngehkeng nahni bininj dja nawu kabirrihdjarrkni, dja wanjh nungka warridj Abraham Mawah nuye. \v 10 Dja wanjh ngaye nawu Bininj Duninjh ngamwam ngabenyawankenh, dja mak ngabenngehkekenh nawu birrikukbengwabom.” \s1 Jesus Yolyolmeng Parable Bu Karrimarnedurrkmirrikenh Nawu God \sr Luke 19:11-27 \r (Matthew 25:14-30) \p \v 11 Bu kuhni birribalbekkani, wanjh bu ngokko darnkih Jesus kumbebme Jerusalem, dja mak bininj birribekkarrinj bu yimankek kundjalmekbe rerrih kabirrinan bu God Kawohrnan rowk. Wanjh kunmekbekenh kunu nungka yolyolmeng parable manbu kunwarlkkayken kunwok. \v 12 Wanjh yimeng, “Nakudji bininj ni nawu ngeykukenni, kaluk nungka mahmeng rawinj djarreh kubolkbuyika, ba kumekbe birrimarnbuyi king nawu kawohrnan kore kubolkwernkenh, dja wanjh kaluk kamdurndeng kured. \v 13 Namekbe bininj benkayhmeng werrk ten nawu birrihmarnedurrkmirri, benbebbehwong kunwardde, yiman one thousand dollar benbebbehwong, dja benmarneyimeng, ‘Nanih nawu kunwardde wanjh ngurrikukwernwon bu ngurrimang dja ngurriweykan munguyh, dja kaluk ngamdurndeng.’ \p \v 14 Dja bininj nawu birrimarnewohrnani, bedda wanjh birriwidnani namekbe bininj, wanjh kunu bindimunkeweng yikahwi bininj nawu rerre birribebmeng, nawu birriyimeng, ‘Ngad minj ngarridjare nahni nawu bininj bu kayimerran king dja kanmarnewohrnan ngadberre.’ \v 15 Dja ngaleng madjamku, dja birridjalmarnbom namekbe bininj bu king yimerranj. Wanjh bu kumdurndi kured nuye, nungka benkayhmeng birrimekbe ten bininj nawu birrihmarnedurrkmirri, nawu korroko benbebbehwong one thousand dollar, ba kunu kabirrimarneyime bu baleh yimi birrikukwernwong bu birrihmangi dja birrihweykani. \p \v 16 Wanjh nawu werrk bimarnebebmeng yimeng, ‘Ngudda nawu yiwohrnan, nawu one thousand dollar ke wanjh ngakukmarnbom dja kukwernhminj bu ten thousand dollars yimerranj.’ \v 17 Wanjh kunu nawu king bimarneyimeng, ‘Ya, kamak, ngudda nawu kanhmarnedurrkmirri wanjh yimak, ngudda bu yiwoybukni yihnahnani mandjad nawu kunyahwurd duninjh, wanjh kunukka kurrme ba bu yiwohrnan kore ten kunred kubolkkihkimuk.’ \p \v 18 Dja nabuyika kumwam yimeng, ‘Ngudda nawu yiwohrnan, nawu one thousand dollar ke ngakukmarnbom five thousand dollars.’ \v 19 Wanjh kunu bimarneyimeng, ‘Mak ngudda yiwohrna kore five kunred kubolkkihkimuk.’ \p \v 20 Kaluk nabuyikawali kumwam, yimeng, ‘Ngudda nawu yiwohrnan, yina nanih wanjh one thousand dollar ke nawu ngahdjalkukkarrmi, dukkayindi kore manburrba. \v 21 Dja ngaye kengemi ngudda bu ngaburrbun yikangerayek, ngudda wanjh yiman yibebbebke nawu minj ngudda yikurrmeninj, dja mak manme yirrurnhdurndiwe manbu minj ngudda yimimdudjemeninj.’ \v 22 Wanjh kunu nawu wohrnani bimarneyimeng, ‘Yingan kekih kunwok kore yiyimeng wanjh ngayime yingan yidjaldjadmerren, ngudda nawu yiwarre duninjh nawu kanhmarnedurrkmirri. Ngudda yiyimeng bu yiburrbuni bu ngaye ngakangerayek, ngahbebbehbke nawu minj ngaye ngakurrmeninj, dja manme ngarrurnhdurndiwe manbu minj ngaye ngamimdudjemeninj. \v 23 Kunukka wanjh njalekah minj yikukkurrmeninj kunwardde ngardduk kore bank djalyuwirrinj, ba bu ngamdurndeyi ngamayi nawu kumekbe kukwernmeninj?’ \p \v 24 Dja namekbe nawu wohrnani benmarneyimeng nawu kumekbe birrihdi birrihmarnedurrkmirri, yimeng, ‘Ngurrikukyima nawu one thousand dollar dja ngurrikukwo bininj nawu kahkarrme ten thousand dollars.’ \v 25 Dja bedda birriyimeng, ‘Ngudda nawu yiwohrnan, nungka wanjh ngokko kahkarrme ten thousand dollar!’ \v 26 Nungka yimeng, ‘Ngayime ngudberre, bininj rowk nawu kabirrikarrme, bedda wanjh kabirriyawoyhmang kunwern, dja bininj nawu minj kakarrme, wanjh namekbe nanu kabirriyimang rowk nawu nuyeni warridj. \v 27 Kunu wanjh bonj, dja bininj nawu ngandihwidnani nawu minj birridjareniwirrinj ngaye king ngawohrnayi bedberre, ngurrbenma dja kondah ngurrbenbu ngurrbenkukkurrmen kore kumirrk ngardduk!’” \s1 Bininj Birriwern Birriburlumi Jesus Bu Ngimeng kore Jerusalem \sr Luke 19:28-44 \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; John 12:12-19) \p \v 28 Bu kuhni Jesus yimeng, wanjh nungka dokmi bedberre bu rey Jerusalem. \v 29 Kaluk bu kumbebmi darnkih kore kabolkngeyyo Bethphage dja mak Bethany kore kawarddengeyyo “Karrulkmirnderri manbu Olive Kundulk”, wanjh Jesus benbenemunkeweng bokenh nawu bininj nuye nawu benhbukkabukkani, benbenemarneyimeng, \v 30 “Ngunedjallay kore kunukka kubolkyahwurd, dja bu ngunebalhngimen, kumekbe ngunengalke kakomdukkayindi narangem donkey yaw, nawu minj nangale bangmemorneniwirrinj. Nguneyerrkkemen dja ngunemkan konhda. \v 31 Bu bininj ngunbenedjawan, ‘Njalekenh ngunehyerrkke?’ Wanjh kuhni nguneyimen, ‘Kadjare nawu Kawohrnan.’” \p \v 32 Wanjh benemekbe nawu benbenemunkeweng benewam benengalkeng rowk bu benbenemarneyimeng berrewoneng. \v 33 Dja bu benebalhyerrkkeyi wanjh bininj nawu bedman bedberre namekbe donkey yaw, bedda wanjh bindimarneyimeng, “Njalekenh ngunehyerrkke nawu mayh?” \v 34 Dja beneyimeng, “Kadjare nawu Kawohrnan.” \v 35 Wanjh benekang kore Jesus. Dja beneyerrkkeng nawu benehdjongbuyindi, benekurrmeng kore kubodme nuye donkey, wanjh kumekbe benewayhkeng Jesus, wanjh mornehmorneni. \p \v 36 Wanjh bu Jesus kumhrey, bininj birrimelekurrmi kunmadj bedberre kore manbolh. \v 37 Kaluk bu ngokko darnkih kumhbebmi Jerusalem, bu birrihkolungi manbolh kore kawarddengeyyo Olives, wanjh birrimirndewernkenh rowk nawu Jesus benhbukkabukkani, birridedjdjingmey birriwarnmakni dja birriburlumi God kunkayhmi dorrengh, bu birriburrbuni kore birrihnani nawu nungka kurduhkurduyimi kundulkarre dorrengh. \v 38 Birriwokkihyimi, “Nungka karriburlume nahni nawu king kamhre kore kunngey nuye God nawu Kawohrnan Rowk. [Psalm 118:26] Dja karridjare kunmodmikenh bedberre nawu heaven kabirrihni, dja bulkkidj duninjh karriwernhburlumen God nawu kaddum kani!” \p \v 39 Wanjh kore birrihmirnderri yikahwi nawu Pharisees birrimarneyimeng Jesus, birriyimeng, “Ngudda nawu kanhbukkabukkan ngadberre, yibenngurdkemen nawu ngudda ke bininj!” \v 40 Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Ngayime ngudberre, bu bedda kabirringurdme, kunukka wanjh kunwardde rowk kadjalkayhme ngardduk.” \p \v 41 Bu Jesus kumbebmeng darnkih duninjh kore kubolkkimuk Jerusalem, kaluk bu bolknang wanjh benmarnenalkbom nawu kumekbe birrihni, \v 42 dja wokkihyimi, “Ngudda nawu Jerusalem ngurrihni, ngadjare bulkkidj duninjh bolkkime ngurriburrbuyi bu baleh ngurrikurduyimeninj ba kunmodmikenh bebmeninj ngudberre! Wanjh burrkyak, dja ngunmarnewarlkkayindi, minj ngurriburrkburrknan. \v 43 Dja kaluk kamre ngudberre bu bininj nawu ngundiwidnan kaluk kabirribolkkarung kabirridulumname werrk, rerre wanjh ngundidabke, minj baleh ngurriyime ngurribebme. \v 44 Wanjh kumekbe ngundibun ngudberre ngundikukyakwon rowk wurdwurd dorrengh, dja kunrurrk rowk kabirridjalrurrkbakbakke rowk, minj mak kabirribawon bokenh kunwardde kunrurrkkenh kabenebelbmiyindi. Kunmekbe kayimerran ngudberre bu ngudda minj ngurriburrbuyi bu God kumwam ngunngehkemeninj ngudberre.” \s1 Jesus Benbebkeng Yikahwi Bininj Kore Temple \sr Luke 19:45-48 \r (Matthew 21:12-17; Mark 11:15-19; John 2:13-22) \p \v 45 Kaluk Jesus ngimeng kore temple kunrurrk manbu yiwarrudjkenh, dja dedjdjingmey benmunkeweyi bininj nawu birrihweykani mayh, \v 46 wokkihyimi bedberre, “Kawokbimdi kore God nuye mankarre, bu God yimeng, ‘Ngaye kunrurrk ngardduk, makka kunrurrk yiwarrudjkenh,’ dja ngudda ngurrimarnbom yiman kunwardderurrk kore ngudda nawu ngurrihdjirdmahdjirdmang ngurrihni.” [Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11] \p \v 47 Dja munguyh kunbarnangarrabubuyika rowk Jesus benhbukkabukkani kore temple. Kaluk nawu birrikihkimuk priests dja bininj nawu bindibukkabukkani mankarre, dja mak nawu dabborrabbolk bininj bindimarnewohrnani warridj, bedda wanjh birribolkyawani birridjareni birribuyi Jesus, \v 48 dja mak bedda minj baleh birrikarremarnbuyi nuye birribuyikenh, dja bininj nawu birriwern rowk bedda wanjh birrihdjaldjareni munguyh birriwokbekkani Jesus. \c 20 \s1 Birridjawam Jesus Bu Balehbeh Nungka Kawohrnankenh \sr Luke 20:1-8 \r (Matthew 21:23-27; Mark 11:27-33) \p \v 1 Kaluk kunkudjihkenh bu nungka Jesus benbukkabukkani bininj kore temple kore kuberrkkah, mak kunwok kunmak benbengdayhkeyi, wanjh nawu birrikihkimuk priests, dja bininj nawu birribukkabukkani mankarre, dja mak dabborrabbolk dorrengh, bedda wanjh birrimarnebebmeng. \v 2 Dja birrimarneyimeng Jesus, “Ngudda kanmarneyimen ngadberre balehbeh ngudda yiwohrnan, bu kuhni yarrkka yihkurduyime, dja nangale ngunmarnbom bu kuhni yihwohrnan?” \v 3 Wanjh Jesus benwokmey, yimeng, “Ngaye mak wohdjawan ngudberre, kaluk kandimarneyimen. \v 4 Bu John benkukdjuhkeyi, yiddok ngurriyime Godbeh kore kurduyimi, dja nuk ngurriyime bininjbeh?” \v 5 Wanjh bedman birrihdjawarreni, birriyimi, “Bu karriyime, ‘Godbeh,’ wanjh kunu nungka kayime, ‘Wanjh njalekenh ngudda minj ngurriwoybukwoyi John?’ \v 6 Dja bu karriyime, ‘Bininjbeh,’ wanjh kunu birriwern rowk ngad bininj nawu Israel kankebmawahmeng kaluk kandidong kunwardde kandikukkurrme, dja bedda kabirriyime bu woybukkih John wanjh prophetni duninjh.” \v 7 Wanjh kunu birriwokmey Jesus, birriyimeng, “Ngad ngarriwakwan bu balehbeh John benhkukdjuhkeyi.” \v 8 Wanjh Jesus yimeng bedberre, “Ngaye minj mak marneyime ngudberre bu balehbeh ngaye ngawohrnan bu kuhni yarrkka ngahkurduyime.” \s1 Jesus Mulewarrinj Dja Benyolyolmi Nawu Birriwarnyakminj Nungka \sr Luke 20:9-19 \r (Matthew 21:33-46; Mark 12:1-12) \p \v 9 Wanjh Jesus dedjingmey benmarneyolyolmeng bininj manih manbu parable manbu kunwarlkkayken kunwok, yimeng, “Nakudji bininj dudji manrakel manwern kore kabbal nuye, dja benkurrmeng bininj kabirrinahnan dja kabirrikarremulewan. Wanjh nungka wam kubolkbuyika, kaluk kumekbe ni kunkuyeng. \v 10 Kaluk bu kumwam ngarre manme kadjolengmen wanjh namekbe bininj bimunkeweng nakudji nawu bihmarnedurrkmirri, wam kore bininj nawu birrihmarnenahnani kabbal, ba bedda birriwoyi yikahwi manme manbu manrakelbeh, dja bedda nawu birrinahnani wanjh birriwidjbihkeng namekbe bininj, dja birrimunkeweng bidlarrkni. \v 11 Wanjh nabuyikawali bimunkeweng nawu bihmarnedurrkmirri, dja nungka warridj birriwidjbihkeng birriyemikang, dja birrimunkeweng bidlarrkni. \v 12 Dja mak nabuyikawali bimunkeweng, wanjh nungka warridj birribom birrikukmarladjwong dja birrikukburriweng kuberrkkah. \p \v 13 Kaluk bininj nawu nuye kabbal djawarrinj, yimeng, ‘Kaluk baleh ngayime? Ngaye ngamunkewe ngardduk beywurd nawu ngamarnedjare duninjh, wanjh kunubewu nungka wanjh kabirriwokmarrkmang.’ \v 14 Dja birrimekbe bininj nawu birrihmarnenahnani kabbal bu birrinang nawu beywurd, wanjh kunu birrihdjawarreni, kaluk birriyimeng, ‘Nanih nawu wanjh beywurd nuye nawu kawohrnan, kaluk kamang maninjmanu kabbal bu kornkumo kabiyiwakwan, wardi karribu ba ngadman karrimang nawu nuyeniwirrinj.’ \v 15 Wanjh bedda birrikukburriweng kuberrkkah kore manrakel kahdudjihdudjindi, wanjh kumekbe birribom birrikukkurrmeng.” \p Wanjh Jesus yimeng, “Kaluk baleh kabenmarneyime nawu nuye kabbal? \v 16 Nungka kamre kabenbun kabenyakwon rowk nawu birrihmarnenahnani kabbal, dja birribuyika kabenwon manmekbe kabbal kore manrakel kahdudjindi.” \p Bu kuhni birribekkang Jesus wanjh birriyimeng, “Yuwn nuk kunukka kakurduyimerran!” \v 17 Dja nungka Jesus bendjalnang bedberre dja yimeng, “Dja njale kamenmenyime bu kunih kawokbimdi kore God nuye kunwok bu yimeng, ‘Kunwardde kunrurrkkenh manbu bininj nawu birrirurrknami birriwarreweng, wanjh mandjalmekbe manbu kaluk yimerranj bu manwernhkuken manbu kawernhdokme’? [Psalm 118:22] \v 18 Dja birriwern rowk nawu kabirrimankan kore manmekbe kunwardde wanjh kabenkukdjalkdjalkmang, dja bu kunwardde ngalengman kamankan bininj kabenngerrehme wanjh kabenkukdjubulhme duninjh.” \p \v 19 Bu kuhni birribekkang bininj nawu bindibukkani mankarre dja nawu birrikihkimuk priests, wanjh birriburrbom bu Jesus yiman bedda benyolyolmeng kore parable yolyolmeng. Wanjh kunmekbekenh kunu bedda birribolkyawani birridjareni birrimayi bu kundjalmekbe rerrih, dja burrkyak, kaluk bindikengemeng bininj rowk. \s1 Bininj Birridjawam Jesus Kunwardde Manbu Taxkenh \sr Luke 20:20-26 \r (Matthew 22:15-22; Mark 12:13-17) \p \v 20 Wanjh kunu bedda birriwernhnani birribolkyawani birrimayikenh, ba kabirriwon bininj nawu kumekbe wohrnani governor, bu nungka kabimarnewohrnan dja kabidjadme. Wanjh kunmekbekenh kunu bedda bindimunidjmunkeweng yikahwi bininj nawu birrimarnburreni yimankek birrimakni, bedda wanjh birrimunidjmadbuni ba nungka kunwok nuye dukkarrimeninj. \p \v 21 Wanjh bedda nawu birrimunidjmadbuni birridjawam Jesus, birriyimeng, “Ngudda nawu kanhbukkabukkan ngadberre, ngad ngarriburrbun bu ngudda mandjad yiwokdi dja mak kanbukkabukkan, dja ngudda minj yikahwi bininj yibenmarnedjare dja birribuyika yibendjalbawon, dja ngudda kunwoybukkenh kanhbukkabukkan God nuye, bu baleh nungan kadjare bininj kakurduyime. \v 22 Wanjh djawan bu baleh kakarreyime, yiddok kunmak bu ngad tax kunwardde ngarrikukwon nawu Caesar?” \v 23 Dja Jesus burrbuni bu bedda kunu birrihdjalwernhkurreni dja benmarneyimeng, \v 24 “Kandibukka kunwardde nawu coin, kaluk nangale kumekbe kakebbimdi, dja mak kangeybimdi?” \v 25 Wanjh bedda birriyimeng, “Caesar wanjh.” Wanjh nungka benmarneyimeng, “Kunmekbekenh wanjh Caesar ngurrikukwo nawu nungan nuyekih, dja mak God ngurriwo nawu nungan nuye.” \p \v 26 Wanjh bu kunmekbe yimeng benwokmey, bedda birrimayahmeng dja birridjalngurdmeng, dja kore bininj birrimirndewern birrihni, bedda minj baleh birriyimeninj bu birrimarnbuyi Jesus nungan dukkarrimeninj bu kunwok nuye. \s1 Jesus Yolyolmeng Bu Bininj Kabirridolkkan Kore Kundowikenh \sr Luke 20:27-40 \r (Matthew 22:23-33; Mark 12:18-27) \p \v 27 Kaluk yikahwi bininj nawu Sadducees birrimwam kore Jesus, dja bedda nawu Sadducees kabirriyime bu bininj kabirridowen wanjh kunu bonj, minj kabirridolkkan kumidjbeh kabirriyawoyhmimbimen. Wanjh bedda birridjawam birriyimeng, \v 28 “Ngudda nawu kanhbukkabukkan ngadberre, Moses kanmarnebimbom yimeng bu bininj kabeneni daluk dja minj wurdyaw kayawbornan, wanjh bu nahni bininj karrowen, wanjh nabuyikawali nawu benedanginj kabidjalmang ngalmekbe daluk, ba bu kayawbornan wanjh yiman nuyeniwirrinj benedanginj nawu werrk benehni. \v 29 Wanjh kunkudjihkenh birrihni seven bininj nawu birridangerrinj, wanjh nawu nawernwarre bimey daluk, dja nungka doweng bu minj yawbornayi. \v 30 Wanjh nabuyikawali bimey dja doweng, \v 31 mak nabuyikawali, wanjh kunmekbe karohrok bu birrikurduyimi rowk, bedda nawu seven birridangerrinj birrimey ngalmekbe daluk dja birribebbehdoweng bu minj wurdyaw birribornayi. \v 32 Wanjh kaluk yerrekah ngalengmanwali doweng warridj ngalbu daluk. \v 33 Wanjh kunu bu ngurriyime kabirridolkkan kumidjbeh, kaluk baleh nanu kabeneyawoyhni ngalmekbe daluk, dja birrimekbe rowk nawu seven birribebbehni?” \p \v 34 Wanjh Jesus yimeng, “Bu bininj kabirrihni kondah kurorre, wanjh kabindihmang dja mak kabindihwon daluk munguyh, \v 35 dja nawu God kayime bedberre birrimak bu kaluk kabirrire heaven bu kabirridolkkan kumidjbeh, wanjh kumekbe bedda minj kabindimang daluk dja minj mak kabindiwon. \v 36 Dja kumekbe mak kakarrewarre bu yimankek kabirriyawoyhdowen warridj, dja wanjh bedda yiman kabirrirohrok rerrih angel kabirridjaldarrkid munguyh, dja mak bedda God nuye wurdwurd, dja mak bedberre bu kabirridolkkan kumidjbeh kabirriyawoyhmimbimen. \p \v 37 Mak Moses warridj kanbukkang kadberre bu bininj kabirridowen wanjh kabirridolkkan kumidjbeh kabirriyawoyhmimbimen. Kunmekbe kanbukkang bu bimbom kore nang mandulkyahwurd, dja kumekbe wanjh bimulewam God nawu Kawohrnan rowk, yimeng bu nungka God bedberre nawu Abraham, Isaac, dja Jacob.\f + \fr 20:37 \ft Ngurrina kore Exodus 3:6\f* \v 38 Dja nungka minj God bedberre bininj nawu birridoweng, nungka wanjh God bedberre nawu kabirrihmimbi. Dja God kabendarrkidnan bininj birriwern rowk kore kabirrimimbi dja kore birridowerrinj.” \v 39 Wanjh yikahwi bininj nawu birribukkani mankarre wanjh birriwokburlumeng birriyimeng, “Ngudda nawu kanhbukkabukkan ngadberre, ngudda kamak rowk yihyime.” \v 40 Dja minj nangale mak birriyawoyhdjawayi bu njalehnjalekenh, dja birrikeleni. \s1 Jesus Mulewarrinj Bu Nungka Nawu Christ \sr Luke 20:41-44 \r (Matthew 22:41-46; Mark 12:35-37) \p \v 41 Dja nungka benmarneyimeng, “Kaluk njalekah bininj kabirriyime bu Christ\f + \fr 20:41 \ft Christ kangeyrohrok “nawu Messiah”.\f* nawu God kanberrebbom, wanjh nungka David bikebmawahmeng? \v 42 Ngurriburrbun David nungka naweleng bimbom kore djurra nawu Psalms, yimeng, ‘God nawu Kawohrnan rowk bimarneyimeng nawu ngayekenh nawu nganmarnewohrnan, yimeng, “Yiyerrka yinin kore kubolkkuken kubidkun ngardduk, \v 43 kumekbe yidjalnin bu ngaye ngawinhme, ngabenmarnbun nawu ngundiwidnan bu kabirriyimerran yiman kabirribongdi rerrih, dja ngudda yiwohrnan bedberre.”’ [Psalm 110:1] \v 44 Wanjh kumekbe kabimdi bu David yimeng Christ kabimarnewohrnan nuye, wanjh baleh kayime bu yimankek David nuye Mawah?” \s1 Jesus Benyolyolmeng Bininj Nawu Bindibukkani Mankarre \sr Luke 20:45-47 \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40; Luke 11:37-54) \p \v 45 Dja bu bininj birriwern rowk birrihbekkani, Jesus benmarneyimeng bininj nuye nawu benhbukkabukkani, yimeng, \v 46 “Wardi yuwn ngurriyimerran yiman bininj nawu kabindibukkabukkan mankarre, dja beddanu kabirridjare kabirrire kabirridjongbuyindi nakuyengkuyeng yiman kabirrimulewarren bu birrikuken, dja kabirridjare birriwern kabindidjawan kurobbe kore bininj birriwern kabirrimirndemornnamerren, dja kabirridjare kabirriyerrkan kore kuwernhbolkkuken kore synagogue kunrurrk yiwarrudjkenh, dja mak bu mulil kabirringun, wanjh kabirridjare kabirriyerrkan kore kuwernhbolkkuken. \v 47 Dja mak bedda kabirridjirdmang yehyeng bedberre daluhdaluk nawu birrikamarrdjukun, kabindimarladjwon. Dja mak kabirridjalkurren bu yiwarrudj kabirridi mankarrekuyengkenh ba bu bininj kabindikurdunan. Bedda wanjh kaluk God kabenwernhdjadme.” \c 21 \s1 Jesus Biyolyolmi Kamarrdjukun Ngalbu Ngalmarladjni \sr Luke 21:1-4 \r (Mark 12:41-44) \p \v 1 Kaluk Jesus balbolknang bininj nawu birrikukenni dja birrihkurrmi kunwardde bedberre nawu God birrihwoni, kore temple kunrurrk yiwarrudjkenh. \v 2 Dja mak binang ngalkudji kamarrdjukun ngalbu ngalwernhmarladjni duninjh, dja ngaleng kurrmeng nayahwurd duninjh, bulerri bokenh. \v 3 Wanjh Jesus yimeng, “Woybukkih ngayime ngudberre, ngalinjngalu kamarrdjukun ngalbu ngaldjalmarladj, ngaleng wanjh kurrmeng nawernhkimuk, dja bedda yiman nayahwurd birrikurrmeng. \v 4 Bedda rowk bu birrikurrmeng, wanjh nawern duninjh kabirrikarrme, dja ngaleng wanjh kadjalyawarren, dja kurrmeng rowk nawu karrmihkarrmi, minj njale mak kabimarneyo kured.” \s1 Jesus Yingkihmulewam Bu Manbu Temple Karurrkyakmen \sr Luke 21:5-6 \r (Matthew 24:1-2; Mark 13:1-2) \p \v 5 Kaluk bu yikahwi Jesus nuye nawu benbukkabukkani, wanjh birriyolyolmi temple kunrurrk yiwarrudjkenh, birriyimeng bu kunwardde manbu kunrurrkkenh birrirurrknameng wanjh manwernhmak, dja mak yehyeng nawu bininj birrihwoni God bu birrinami, wanjh birrirurrkmarnbom kunrurrkmakkaykenh. Wanjh Jesus yimeng, \v 6 “Manih manbu kondah ngurrihnan, wanjh kaluk kamre bu minj bokenh kunwardde manbu kunrurrkkenh kabirribawon kabenebelbmiyindi, dja bininj kabirrirurrkbakbakke rowk.” \s1 Jesus Benbengdayhkeng Nuye Bininj Bu Njale Kabenmarnekurduyimerran Bedberre \sr Luke 21:7-19 \r (Matthew 24:3-14; Mark 13:3-13) \p \v 7 Wanjh bedda birridjawam, birriyimeng, “Ngudda nawu kanbukkabukkan ngadberre, kaluk baleh kayime kuhni kakurduyimerran? Dja njale ngarrinan kayingkihmulewan ba ngarriburrbun darnkih kuhni kakurduyimerran?” \v 8 Dja Jesus yimeng, “Ngurrinahnarrimen, marndi ngurrbenwoybukwon nawu ngundikowe. Dja birriwern kaluk kabirrimre kabirrimarnburren yimankek ngaye, dja kabirriyime, ‘Ngaye wanjh nungka Christ nawu God ngunberrebbom.’ Dja mak kabirriyime, ‘Ngokko darnkih bu kamre bu kayiburnbunkenh.’ Wanjh ngudda yuwn ngurrbenmunkekadjung. \v 9 Dja mak bu ngurriwobekkan bu bininj kabirriburren, kaluk bedman nawu kubolkkudji kabirrini kabindibun nawu kabirrini kubolkbuyika, dja mak bu bininj nawu kubolkkudji bedberre, yikahwi kabirriwirrihme nawu kawohrnan bedberre, wanjh bedman nawu birriredbodeleng kabirriyiburren. Bu kuhni ngurriwobekkan, yuwn ngundiwernhkelehme duninjh. Dja wanjh kuhni rowk kadjalkurduyimerran werrk, dja minj kunburrikudji rerrih kayimerran bu kurorrekenh kayakmen rowk, dja med rerrih.” \v 10 Wanjh kuhniwali Jesus benmarneyimeng, “Bininj nawu bedman birriwokkudji kaluk kabindibun nawu bedman birriwokbuyika. Dja bininj nawu nakudji kabenmarnewohrnan kore kubolkwarlahbubuyika, kaluk kabindibun birrimirndebuyika nawu mak bedman nakudji kabenmarnewohrnan kore kubolkwarlahbubuyika. \v 11 Dja warridj kayimerran bu bula kabebmerren mankihkimuk, dja kunukka yarrkka birriwern kabirringorengmankarren kundjakbubuyika kabenmang, dja warridj manme kabirriyawarren duninjh, dja mak kabirrinan kore kungol nawu kabenwernhkelehme duninjh, dja mak kunbubuyika kunkihkimuk kabirrinan kungol, nawu kayingkihmulewan nawu kamre rerre. \p \v 12 Dja kunihbu rowk wanjh med rerrih, dja kuhni yina kayime kayimerran werrk, bininj ngundimang dja ngundimarneyime kunwarre dja ngundikan ngudberre kore bininj nawu kabirriwohrnan kore synagogue kunrurrk yiwarrudjkenh, dja mak ngundikurrme kore prison. Dja mak ngundikan kore kings nawu kabirriwohrnan kore kubolkwarlahbubuyika, dja mak governors nawu kubolkwarlahkudji kabirriwohrnan. Kuhni rowk ngundimarneyime ngayekah ngudda nawu kandingeymulewan. \v 13 Wanjh kunukka kaluk kayimerran ngudberre ngurrimulewarrenkenh bu ngaye kandiwoybukwon. \v 14 Kunmekbekenh kunu ngurriyingkihkangedowimen ba minj ngurriburrbun, dja minj mak yimankek ngurrirohrokme bu baleh kaluk ngurriyime bu ngurrbenwokmang ngurriyakwarren. \v 15 Dja ngaye ngayeman won ngudberre kunwok dja mak kunmayali, ba minj nangale nawu ngundiwidnan kaluk ngundiwokwarrewe, minj mak ngundiwokkurrenwan. \v 16 Dja kaluk ngalbabadjan kokornkumo ngudberre, dja mak nawu ngurridangerrinj, ngurrimud dja ngurridabbolk, kaluk bedda warridj ngundikukweykan kore nawu ngundidjadme. Dja yikahwi ngundibun ngundikukkurrme, \v 17 dja bininj rowk ngundiwidnan ngudberre ngayekah. \v 18 Dja bonj, kamak rowk God ngunnahnan bu yiman minj kunwohkudji kunkodjmud kayakmen ngudberre. \v 19 Dja ngudda bu munguyh kandiwoybukwon madjamku baleh, wanjh kunukka kaluk God ngunwon ngudberre ba ngurrimimbi duninjh.” \s1 Jesus Yingkihmulewam Bu Bininj Birriwarre Kabirribolkwarrewon Jerusalem \sr Luke 21:20-24 \r (Matthew 24:15-21; Mark 13:14-19) \p \v 20 “Dja bu ngurrinan djuram kabirrimre kabirridabke Jerusalem, kunukka ngurriburrbu bu ngokko darnkih kamre ngarre bu kabolkwarrewarremen duninjh. \v 21 Wanjh kunu bininj nawu kabirrini kubolkwarlah Judea birrikelerlobmerrimen kore mandulumkimuk, dja nawu kabirrini kore kubolkkimuk Jerusalem wanjh birribebmerrimen, dja nawu kabirrini kubehbeberrk kore kabbal yuwn kabirringimen kore Jerusalem. \v 22 Dja wanjh kunmekbe kamre bu God kabendung bininj nuye nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh kunu yehyeng rowk nawu kawokbimdi kore God nuye kunwok nawu kayingkihmulewan bu kuhni kayimerran wanjh kunmekbe kunwok kamarnbuyindan rowk. \p \v 23 Dja bu kunmekbe kamre wanjh kadjalwarre bedberre nawu kabirrimerlem, dja mak nawu wurdyaw kabindidjikkawon. Dja kondah kured rowk kawernhbolkwarremen duninjh, bininj kabirridjakbekkan bulkkidj, dja nanih bininj nawu Israel benkebmawahmeng, God kabendung kabenkinje. \v 24 Kaluk bininj kabindidulubun mandjawak dorrengh kabindikukkurrme, dja mak kabindidukkan kabindikan kubolkbubuyika rowk kore birriwokbubuyika kabirrihni nawu minj kabirriwoybukwon God. Kaluk bininj nawu minj kabirriwoybukwon God wanjh kabirribolkmarladjwon Jerusalem, kunmekbe kabirridjalyime munguyh, minj kabirribangmeburnbun, kaluk bu kamarnbuyindan rowk bedberre dja wanjh bonj, kabirriburnbun.” \s1 Jesus Mulewarrinj Bu Nungka Nawu Bininj Duninjh Kamdurndeng \sr Luke 21:25-28 \r (Matthew 24:29-31; Mark 13:24-27) \p \v 25 Wanjh Jesus yimeng, “Dja bininj kabirrinan kunbubuyika kore kundung, dja kore dird, dja kore mankokkarrng nawu kayingkihmulewan bu baleh kaluk kakurduyimerran. Wanjh kondah kore kurorre bininj nawu kabirrini kubolkbubuyika kabirrikangewarremen duninjh, dja mak kabirrikunikodjmayahme bu kabirribekkan kurrula kabidbun dja kahbun wernkih. \v 26 Dja bininj kabirrikukmankan bu kunkele dorrengh bu kabirridjawarren njale kayimerran bedberre nawu kubolkwarlahkenh rowk. Dja nawu kabirriwohrnan kore kungol kaluk kubuyika kabirrire, minj mandjad kabirriwakbun. \v 27 Wanjh kunmekbe kabolkyime, wanjh bininj ngandinan ngaye nawu Bininj Duninjh ngamre kore kungolbeh, kundulkarre dorrengh, dja mak God nuye kunmakmak dorrengh kabolkbame duninjh. \v 28 Wanjh bu kuhni rowk karredjdjingmang kakurduyimerran, wanjh ngurridangimen dja ngurribolkna kaddum, dja wanjh kunukka ngokko darnkih kamre bu God ngunbebke ngudberre.” \s1 Jesus Benbengdayhkeng Bu Karrimadbunkenh \sr Luke 21:29-36 \r (Matthew 24:32-35; Mark 13:28-31) \p \v 29 Wanjh Jesus benmarneyolyolmeng warridj, yimeng, “Ngurriburrbu manmanawarn dja mak kundulkbubuyika rowk. \v 30 Bu kunworr kabebmerren, wanjh ngudman ngurrinan dja ngurriburrbun bu ngokko darnkih kabolkyimerran bu kurrung kamre. \v 31 Wanjh yiman kunmekbe warridj bu ngurrinan kunihbu kakurduyimerran, wanjh kunukka ngurriburrbun bu kabolkyimerran bu darnkih kamre dja kamarnbuyindan bu God Kawohrnan rowk. \v 32 Woybukkih ngayime ngudberre, bininj nawu bolkkime ngurrihmimbi minj ngurribangmeyakmen, dja med rerrih, kuhni rowk kakurduyimerran werrk. \v 33 Kaddum dja mak kunrorre kabolkyakmen rowk dja kunwok ngardduk bu ngahyime minj ngawokyakmen munguyh munguyh. \p \v 34 Dja ngurriwernhnahnarrimen, marndi ngurridjalkadjung kore kunburrk ngundjurrkkan, mak ngurriwernhbongun ngurrimayahme, mak ngurriburrbun nadjalwern nawu ngarre kurorre, wanjh kunmekbe rowk ngunkangedulmukwon, dja wanjh kunmekbe kunbarnangarra ngayolyolmi, wanjh kamre ngudberre bu minj ngurrimadbun, yiman ngundong rerrih. \v 35 Dja wanjh kaluk kunmekbe kunbarnangarra kambebme bedberre bininj birriwarlahkenh rowk nawu kabirrini kubolkbubuyika rowk. \v 36 Mah, wanjh yiman rerrih ngurriwohrna munguyh, ngurridjaldjawa God ngundulkarrewon, ba kaluk kamak rowk ngurribebme kore kuhni rowk nawu darnkih kakurduyimerran, dja ngurridi kamak rowk kore kumirrk ngardduk nawu Bininj Duninjh.” \s1 Birriwern Birribekkani Jesus Nawu Munguyh Benbukkabukkani \sr Luke 21:37-38 \p \v 37 Wanjh bu kuninjkunu kunbarnangarra munguyh Jesus benbukkabukkani kore temple kunrurrk yiwarrudjkenh. Dja bu kukak yarrkka nungka rey kore kawarddengeyyo Olives, dja kumekbe yoy. \v 38 Dja bu kukabelni bininj nawu birriwernkenh rowk birrimalayyikani kore temple birriwokbekkani. \c 22 \s1 Judas Kodjdukmeng Kabikukweykan Jesus \sr Luke 22:1-6 \r (Matthew 26:1-5,14-16; Mark 14:1-2,10-11; John 11:45-53) \p \v 1 Kaluk bu darnkih kumhrey ngarre mulil mandulmuk kandidjdjawa manbu minj kakarrme mannguklurlmikenh. Kaluk manmekbe mulil bu birriburrbuni bu korroko God bendarrkidbawong nawu mawahmawah bedberre. \v 2 Wanjh nawu birrikihkimuk priest dja bininj nawu bindibukkani mankarre, birrikarreyawani baleh birrikurduyimeninj birribuyi Jesus, dja med, bindikengemi bininj nawu birriwern birrimirnderri. \v 3 Wanjh nawu Satan bimarnengimeng Judas nawu mak ngeyyoy Iscariot, nawu nungka dorrenghni Jesus nuyeni twelve bininj. \v 4 Kaluk nungka Judas wam kore birrikihkimuk priest, dja bininj nawu birriwohrnani bedberre djamun nawu birribolknahnani kore Temple. Bedda dja nungka birriwokdanj bu baleh kurduyimeninj bikukweykayi Jesus kore bedda. \v 5 Bedda birriwarnmakminj, dja birriberrebbom kabirriwon kunwardde. \v 6 Wanjh Judas kodjdukmeng dja yawani bu baleh kab bolkyimeninj bibalkukweykayi Jesus benwoyi manmolk, ba bininj nawu birrimirndewern minj birriburrbuyi. \s1 Jesus Benbenemunkeweng Kabenemarnbun Mulil Manbu Bendarrkidbawongkenh \sr Luke 22:7-13 \r (Matthew 26:17-25; Mark 14:12-21; John 13:21-30) \p \v 7 Kaluk wanjh kumwam kunbarnangarre ngarre mandulmuk kandidjdjawa, bu mankarre yoy birribuyi lamb dorrengh ngarre bu birriburrbuni bu kunkare God bendarrkidbawong nawu mawahmawah bedberre. \v 8 Wanjh Jesus benbenemunkeweng Peter dja John, benbenemarneyimeng, “Nguneray, nguneyingkihmarnbu manbu mulil ngarre Bendarrkidbawongkenh ba karringun.” \v 9 Bedda benemarneyimeng, “Baleh kunu yidjare nganeyingkihmarnbun?” \v 10 Nungka benbenemarneyimeng, “Kandibekka, benbenemarneyime, bu ngunebalre ngunebalngimen kumekbe kubolkkimuk Jerusalem, kumekbe ngurrimirrknarren bininj nawu kahbongorrkan kukku dorrengh budjdjurlung, ngunebalmunkekadju kore kururrk kangimen. \v 11 Ngunemarneyimen nawu nuye kunrurrk, ‘Nawu nganbukkabukkan ngudberre kayime, “Baleh kunu kunrurrk ngaye dja bininj ngardduk nawu ngabenhbukkabukkan ngarringun mulil manbu Bendarrkidbawongkenh?” ’ \v 12 Nungka ngunbenerurrkbukkan kunkimuk kaddum kore kayingkihyo yehyeng ngarre mulil, kumekbe nguneyingkihmarnbu mulil.” \v 13 Wanjh bedda benewam benengalkeng rowk bu Jesus benbenemarneyimeng berrewoneng. Wanjh bedda beneyingkihmarnbom mulil manbu Bendarrkidbawongkenh. \s1 Jesus Dja Bininj Nuye Birridjarrknguneng Mulil \sr Luke 22:14-23 \r (Matthew 26:26-30; Mark 14:22-26; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 14 Wanjh bu kumwam ngarre mulil kabirringun, Jesus dja bininj nuye nawu apostle bedda dorrengh birridjarrkyerrkang birrineyhneykendi. \v 15 Nungka benmarneyimeng, “Ngaye ngadjareni bulkkidj duninjh bu bolkkime karridjarrkngun manih mulil manbu bendarrkidbawongkenh nguddah dorrengh. Karringun werrk, rerre wanjh ngawelengdjakbekkan. \v 16 Dja ngayime ngudberre, ngaye mak minj rerre ngayawoyhngun manih manbu mulil, dja kaluk yerrekah bu mankarre kamarnbuyindan kore God kadjalwohrnan rowk, wanjh kunmekbe kabolkyime ngayawoyhngun dja mahni mulil warridj kamarnbuyindan.” \p \v 17 Kaluk Jesus mey banikkin, bimanjbom Kornkumo, wanjh welengyimeng, “Ngurrima, ngurribolarlmihlarlmirra, \v 18 dja ngayime ngudberre, ngaye minj mak ngayawoyhbongun manih manme mankalkkid kore manrakelbeh, kaluk yerrekah ngabongun bu kamre bu kamarnbuyindan bu God kadjalwohrnan rowk.” \v 19 Dja nungka lodmey kandidjdjawa, bimanjbom God, welengbakkeng, benwong, wokkihyimeng, “Mahni yiman ngardduk kunburrk bu ngaburrkweykarren ngudberre, wanjh kuhni ngurringu munguyh ba kandiburrbun.” \v 20 Kunmekbe kunkudjiwi kurduyimeng, mey banikkin benwong bu birriyakwong manme, yimeng, “Nahni banikkin kayolyolme bu Ngabbard God wokkurrmerrinj kunwok kunkerrnge ngunberrebbun\f + \fr 22:20 \ft Jeremiah 31:31-34\f*, dja kawokrayekwon kunkurlba dorrengh ngardduk bu kayakburren ngudberre. \v 21 Dja kandibekka, marneyime ngudberre, nawu ngankukweykan nanu wanjh nungka dorrengh bolkkime nganedjarrkngun manme kondah kore karrihneykendi. \v 22 Dja bonj, ngaye nawu Bininj Duninjh ngarrowen bu Ngabbard yingkihdjedjenkurrmeng. Dja kunrayek duninjh kambebme nuye nawu ngankukweykan.” \v 23 Wanjh bedmandeleng birrihdjawarreni, bu nangale kab nanu nawu kaluk kunmekbe kakurduyime kabikukweykan. \s1 Jesus Nuye Bininj Birridangwerreni Bu Birridjawarrinj Nangale Kabenmarnekukdokme \sr Luke 22:24-30 \p \v 24 Wanjh bedda birridedjingmey birridangwerreni birridjawarreni bu nangale mak kore bedda bininj kabirriyime kabenmarnekukdokme nawu birribuyika. \v 25 Wanjh Jesus benmarneyimeng, yimeng, “Kings nawu kabirriwohrnan bedberre bininj nawu minj Jews, bedda wanjh kabirrimarnburren birrikihkimuk, kabindikelehme bininj bedberre, dja nawu kabirriwohrnan bedberre kabirridjare bininj kabindiburlume, kabirriyime bu bedda kamak rowk kabindinahnan. \v 26 Dja ngudda yuwn yiman kunmekbe ngurrikurduyime. Dja kuhni ngurrikurduyimen kunbuyika. Ngurrikurrme nawu nayahwurd duninjh ngudberre bu kakukdokme, dja nawu kawohrnan ngudberre, wanjh nungan yimerra yiman ngunmarnedurrkmirri ngudberre. \v 27 Dja bu ngudda ngurrbenbenenan bininj bokenh, nakudji kani kangun dja nabuyika kabimarnedurrkmirri kabiwon manme. Yiddok minj ngurriyime bu nawu kani kangun nungka wanjh kabimarnekukdokme nabuyika? Yoh wanjh kunmekbe ngurriyime, dja ngaye wanjh ngamwam karridjarrkraworren, dja ngaye yiman nawu marnedurrkmirri ngudberre.” \p \v 28 “Ngudda wanjh minj kandibawoyi dja karrihdjarrkrey bu bininj nganhdjurrkkani dja nganhrohrokmi, \v 29 wanjh bu Ngabbard ngayekenh ngankurrmeng ngaye bu ngawohrnan, wanjh ngayemanwali kurrme ngudberre bu ngurriwohrnawohrnan, \v 30 ba ngudda kaluk karridjarrkngun dja karridjarrkbongun kore ngaye ngawohrnan rowk. Kaluk mak ngurriyerrkan ngurrini kubolkkuken ngurriwohrnankenh dja ngurrbendjadme nawu twelve birrimirndebubuyika nawu ngurridjarrkyime Mawah Israel.” \s1 Jesus Biyingkihbengdayhkeng Simon Bu Kabimarneyakwarren \sr Luke 22:31-34 \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; John 13:36-38) \p \v 31 Jesus yimeng, “Simon, Simon, kanbekka marneyime, nawu Satan ngundjanwohmeng ngudberre, ba ngunrohrokme ngudberre yiman rerrih bu bininj kamimkarrhkarrhme manmim manbu wheat. \v 32 Dja ngaye ngahdi yiwarrudj ngudda ke, ngahdjaldjawan Ngabbard God ba minj yiwarnyakmen kore kanwoybukwon, dja kaluk bu yiyawoyhborledme kore ngaye, wanjh yibenkangerayekwon nawu ngurrihdangerrinj.” \v 33 Wanjh Peter bimarneyimeng, yimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, ngaye bonj nganjilngbekkarrinj bu ngarrdjaldjarrkre madjamku kandidjarrkdangbalhme kore prison, dja mak kandidjarrkbun ngarrdjarrkdowen.” \v 34 Jesus yimeng, “Ngayime ke Peter, minj nakudji rooster kabangmekayhme bu bolkkime kuninjkunu kumunun, dja ngudda yiyakwarren ngardduk werrk, wanjh danjbikkah kanwaralkukwakwan.” \s1 Jesus Benbengdayhkeng Bu Kabirriyingkihmarnburren Kunyidkenh \sr Luke 22:35-38 \p \v 35 Dja Jesus benmarneyimeng, “Bu ngaye munkeweng ngudberre bu korroko, ngudda minj ngurrikayi nawu kunwarddekenh ngurrikukdahkendong, dja minj mak ngurrikayi baladji, dja minj ngurrikayi nabuyika nawu ngurridengedjongburrenkenh. Adju, yiddok yehyeng ngurriwohyawarreni?” Wanjh bedda birriyimeng, “Burrkyak. Minj njale ngarriyawarrimeninj.” \v 36 Dja nungka benmarneyimeng, “Kunu bonj, dja wanjh bolkkime, bu ngurrikarrme kunwarddekenh ngurrikukdahkendong wanjh ngurrika, dja warridj baladji. Dja nawu minj kakarrme mandjawak, weyka kunmadj nawu kaddum kadjongburren dja mandjawak mak. \v 37 Dja ngayime ngudberre bu kawokbimdi kore God nuye kunwok, bu yimeng, ‘Dja bininj birriyimeng bu nungka warridj nawarre, yiman bedda nawu birriwarre kabirribakke mankarre God nuye.’ [Isaiah 53:12] Wanjh kunmekbe kunwok kamdjalmarnbuyinda kore ngaye, dja mak kunwok rowk nawu ngaye nganyingkihmulewani, ngokko darnkih kawoybukkendan rowk.” \v 38 Wanjh Jesus nuye disciples birriyimeng, “Yina, nawu Yiwohrnan, nanih mandjawak bokenh.” Dja nungka benmarneyimeng, “Bonj.” \s1 Jesus Wam Danginj Yiwarrudj Kore Mandulum Kabolkngeyyo, “Karrulkmirnderri Manbu Olives.” \sr Luke 22:39-46 \r (Matthew 26:36-46; Mark 14:32-42) \p \v 39 Wanjh Jesus bebmeng bolkbawong Jerusalem dja wam yiman berrebboyen yimihyimi kore kawarddengeyyo Olives, dja disciples nuye wanjh birrikadjungi. \v 40 Dja bu birribolkmey Jesus benmarneyimeng, “Ngurridin yiwarrudj ba minj Namarnde ngundjurrkkan.” \v 41 Wanjh Jesus benwohbawong balwam djarrehwurd, barddurrukkurlhdanj dja dingihdi yiwarrudj, yimeng, \v 42 “Ngabba, ngawarnyak duninjh bu ngadjakbekkan kunkimuk, yiman kayime ngabongun kore manbu kunyidkenh banikkin, dja bu ngudda yidjaremen wanjh yimang nahni banikkin nawu kanwong. Kunu wanjh bonj, yuwn kakurduyimerran bu ngaye ngahdjare, dja kurduyimerra bu yingan yidjare.” \v 43 Wanjh bimarnebebmeng angel nawu kore heavenbeh dja bidjalkangerayekwong. \v 44 Jesus wanjh kangewarreminj duninjh, kunu wanjh wernkih duninjh danginj yiwarrudj, wanjh kurrngirnkimukminj yimerranj yiman kunkurlba rerrih bu djeledjelhmi kore kurorre. \p \v 45 Wanjh bu yakwong yiwarrudj nungka dolkkang benyikang nawu disciples, dja benngalkeng birrihkeyoy bu kunnjilngwarre benngudjwarrewong. \v 46 Dja nungka benmarneyimeng, “Njale ngurrihkeyo? Ngurridolkka dja ngurridin yiwarrudj, marndi Namarnde ngundjurrkkan.” \s1 Djamun Nawu Templebeh Birriberlmey Jesus \sr Luke 22:47-53 \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; John 18:3-11) \p \v 47 Bu Jesus nungka balhwokdi wanjh birrimirndewern bininj birrimbebmerrinj, dja nawu ngeyyoy Judas nawu nungka dorrenghni nawu twelve bininj nuyeni Jesus, nungka wanjh dokmidokmi bedberre. Wanjh Judas bimyikang Jesus kabibunjhmangkenh. \v 48 Dja Jesus bimarneyimeng, yimeng, “Judas, yiddok woybukkih ngudda kanbunjhmang ba bu kankukweykan ngaye nawu Bininj Duninjh?” \p \v 49 Wanjh bu bininj nawu Jesus birrikadjungi birrinang baleh kaluk kakurduyimerran, wanjh birrimarneyimeng Jesus, birriyimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, yiddok yidjare ngarrbendulubun mandjawak dorrengh?” \v 50 Dja wanjh nakudji bikanemdjobkeng kunkanemkun nuye nakudji bininj nawu bihmarnedurrkmirri bininj nawu kabenmarnewohrnan priests. \v 51 Dja Jesus yimeng, “Bonj, ngurribawo!” Wanjh bikanemkarrmeng bikanemmarnbom. \p \v 52 Wanjh Jesus benmarneyimeng nawu birrikihkimuk priests, dja bininj nawu birriwohrnani bedberre djamun ngalengngarre templekenh, dja mak nawu dabborrabbolk nawu birrimdjarrkwam kabirrimang. Wanjh yimeng bedberre, “Yiddok nguddanu ngurrimwam ngurrimkang mandjawak dja kundulk dorrengh bu ngaye kandimang, yiman bu ngaye ngabenhbengbuyikahmi birriwarlahken bininj ba kabirrikarrebakke ngudberre mankarre? \v 53 Ngurriburrbun ngaye karrihdjarrkni kunbarnangarrabubuyika munguyh kore temple kuberrkkah, dja ngudda minj kumekbe kandimayi. Dja wanjh bonj, bolkkime wanjh ngudberre bu kuhni ngurrikurduyime, kore kumunun wanjh kakimukmen dja yiman kanmarnewohrnan.” \s1 Peter Bimarneyakwarrinj Jesus \sr Luke 22:54-62 \r (Matthew 26:57-58,69-75; Mark 14:53-54,66-72; John 18:12-18,25-27) \p \v 54 Wanjh bedda birrimey Jesus dja birrikang birringimowong kore kunrurrk nuye nawu kabenmarnewohrnan priests. Peter bibalhmunkebuni Jesus djarrehbeh. \v 55 Wanjh yikahwi bininj kunak birriworrhmeng kubulkayh kuberrkkah kore bininj birribalhngimi, wanjh birridjarrkyerrkang, dja Peter yerrkang kore bedda birrihni. \p \v 56 Kaluk ngalkudji ngalyawk ngalbu bininj bihmarnedurrkmirri, wanjh binang Peter bu ni kore kunak bikukwolkani, wanjh ngaleng bidjalkuknani dja yimeng, “Nanih nawu bininj nungka warridj Jesus birrihdjarrkrey.” \v 57 Dja nungka yakwarrinj, yimeng, “Ngudda ngalbu daluk, ngakukwakwan namekbe bininj.” \v 58 Kaluk wurd nabuyika binang dja yimeng, “Ngudda warridj nanu nawu ngurrihraworreni.” Dja Peter yimeng, “Ngudda minj yiyime, dja ngaye ngawid!” \v 59 Kaluk yerrekah bu darnkih one hour, nabuyikawali bidjalrayekwong, yimeng, “Woybukkih wanjh nanih nawu bininj nungka warridj Jesus birrihdjarrkrey, dja nungka wanjh nakang Galileebeh.” \v 60 Dja Peter yimeng, “Ngudda yuwn bu yiyime, dja ngaye ngawakwan bu baleh ngudda yihyolyolme!” Wanjh kundjalburrikudji rerrih bu nungka balhwokdi wanjh rooster kayhmeng. \p \v 61 Dja Jesus nawu Kawohrnan borledmeng wanjh djurrmud binang Peter. Wanjh Peter burrbom kunwok nuye nungka nawu Kawohrnan bu bimarneyimeng, “Bu minj kabangmekayhme rooster bu bolkkime kuninjkunu kumunun, wanjh ngudda werrk yiyakwarren ngardduk danjbikkah.” \v 62 Wanjh Peter bebmeng kuberrk dja wernhkuknalkbom duninjh. \s1 Djamun Birridjekmiwoni Jesus Dja Birriwidjbihkeyi \sr Luke 22:63-65 \r (Matthew 26:67-68; Mark 14:65) \p \v 63 Wanjh bininj nawu birrimey birrihkarrmi Jesus, wanjh birridjekmiwoni, birriwidjbihkeyi, \v 64 dja warridj birrimimdukkang burudjang dja birridjawam, birrimarneyimeng, “Mah yimulewa yiman prophet duninjh ngadberre, dja kanmarneyimen nangale ngunbom?” \v 65 Dja mak kunbubuyika kunwern kunwok kunwarre birrimarneyimi bu birrimarnbuyinj yemengalmeninj. \s1 Nawu Birriwohrnawohrnani Birridjadmeng Jesus \sr Luke 22:66-71 \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-64; John 18:19-24) \p \v 66 Kaluk bu kukabel wanjh nawu dabborrabbolk bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng, kaluk birrikihkimuk priest dja mak bininj nawu birribukkabukkani mankarre, bedda wanjh birridjarrkmirndemornnamerrinj. Wanjh djamun bedda birrikang Jesus kore kumirrk bedberre nawu council bininj. \v 67 Wanjh birridjawani Jesus bu birriyimeng, “Bu ngudda wanjh nungka nawu Christ\f + \fr 22:67 \ft “Christ” kangeyrohrok “nawu Messiah”.\f* nawu God kanberrebbom wanjh kanmarneyimen ngadberre.” Dja Jesus benmarneyimeng, “Bu ngaye marneyime ngudberre, ngudda minj kandiwoybukwon. \v 68 Dja bu ngaye djawayi ngudberre, ngudda minj kandiwokmang bu kandimulewayi. \v 69 Dja ngaleng bu bolkkime ngarredjingmang bu munguyh ngaye nawu Bininj Duninjh ngayerrkan kore kubolkkuken kukun nuye God nawu Dulkarrekimuk Duninjh.” \v 70 Wanjh bedda nawu birriwern rowk birriyimeng, “Wanjh yiddok ngudda kaluk Beywurd nuye God?” Wanjh nungka benmarneyimeng, “Yoh. Nguddabu kunmekbe ngurrihyime!” \v 71 Wanjh bedda birriyimerreni, “Minj nangale mak karridjare kamre kabiyolyolme. Dja ngadman karribekkang bu nungan naweleng yimeng.” \c 23 \s1 Pilate Dja Herod Benebebbehdjawani Jesus \sr Luke 23:1-12 \r (Matthew 27:1-2,11-14; Mark 15:1-5; John 18:28-38) \p \v 1 Wanjh birrimekbe bininj nawu birriwohrnani birrimirndedolkkarrinj rowk, birrikang Jesus kore Pilate nawu wohrnani governor. \v 2 Bedda birridedjdjingmey birridjuhbuni birriyimeng, “Ngad ngarringalkeng nahni bininj benhbengbuyikahmi ngadberre bininj, benhmarneyimi, ‘Yuwn ngurrikarremulewan tax kunwardde kore Caesar nawu kawohrnan Emperor.’ Dja mak nungka mulehmulewarreni yimi bu nungka kunu Christ\f + \fr 23:2 \ft (Dja warridj verses 35, 39) Christ kangeyrohrok “nawu Messiah”.\f* nawu king bu kawohrnan.” \v 3 Wanjh Pilate bidjawam Jesus, “Yiddok ngudda king yiwohrnan bedberre bininj nawu Jews?” Jesus biwokmey, yimeng, “Yoh. Ngudda kunmekbe yihyime.” \v 4 Wanjh Pilate benmarneyimeng nawu birrikihkimuk priest dja bininj nawu birrimirnderri, yimeng “Ngaye minj ngangalkemeninj nahni bininj nuye kunwarre yimeninj.” \p \v 5 Wanjh bedda birrirayekwoni bulkkidj duninjh. Birriyimeng, “Nungka kabenhbengwarrewon bininj bu kare kabenhbukkabukkan, kondanjkunu kubolkwarlahkenh Judea, wanjh kunmekbe kunu kumdedjdjingmey kore Galilee, wanjh kondanjkunuwali Jerusalem kumwam.” \p \v 6 Bu Pilate bekkang kunmekbe, nungka djawayhmeng, “Yiddok nahni bininj Galileebeh?” \v 7 “Yoh,” birriyimeng. Bu nungka bekkang Jesus kumdolkkang kore Galilee kore Herod wohrnawohrnani, wanjh bimunkeweng kore nungka, dja mak Herod nungan ningihni kore Jerusalem kunmekbe bolkyimi. \p \v 8 Herod warnmakminj duninjh bu binang Jesus, dja korroko djareni binayi bu biwobekkani, dja djareni bikurdunayi marnbuyi kundulkarre duninjh dorrengh. \v 9 Herod mak bidjawani Jesus bu kunwernhkah. Kaluk Jesus minj biwokmayi. \v 10 Nawu birrikihkimuk priest dja bininj nawu bindibukkabukkang mankarre, bedda warridj birridi kumekbe dja birridjalwernhdjuhbuni duninjh Jesus. \v 11 Kaluk Herod dja djamun nuye birrinjirrhmiwoni Jesus dja mak birridjekmiwoni. Rerre wanjh birridjongbom namak manburrba, dja Herod birrurndiweng kore Pilate. \v 12 Kaluk kundjalmekbe barnangarra Herod dja Pilate benemarnburrinj benedabbolkminj, dja kerrngehkenhni benehwidnarreni. \s1 Pilate Benyibawong Kabirribiddundulubun Jesus \sr Luke 23:13-25 \r (Matthew 27:15-26; Mark 15:6-15; John 18:39—19:16) \p \v 13 Wanjh Pilate benkayhmeng benmirndemornnameng nawu birrikihkimuk priest, dja nawu birriwohrnani bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja mak nawu birriwern bininj, \v 14 dja benmarneyimeng, “Ngudda ngurrimkang nahni bininj kore ngaye, ngurriyimeng nungka benhbengbuyikahmi birriwarlahken bininj ba birrikarrebakkeyi kadberre. Dja wanjh ngaye ngadjawam ngakebdjarrkmeng ngudberre kumirrk, dja kandibekka, marneyime ngudberre, minj njale mak ngamarnengalkemeninj nahni bininj kunwarre yimeninj, nawu ngudda ngurrihdjuhbuni. \v 15 Dja mak Herod minj njale bimarnengalkemeninj, kunmekbe kunu bimdurndiweng kadberre. Kandibekka, marneyime ngudberre, nahni bininj minj njale warrewoyi ba kunu karrowen. \v 16 Wanjh kunukka ngawidjbihke werrk, dja ngamunkewe kare.” \p \v 17-19 Wanjh bedda birridjalwern birridjarrkkayhmeng rowk, “Ray, yibalka, dja kanmarnebebkemen ngadberre Barabbas.” Wanjh Barabbas nanu boyenni yidngahyidngalkeyi kumekbe kubolkkimuk Jerusalem, dja warridj bininj bibom bikukkurrmeng, wanjh kunu birriburriweng kore prison. \v 20 Pilate benyawoyhdjawam nawu birrimirnderri, dja nungka djareni bimunkewemeninj Jesus. \v 21 Dja bedda birriyawoyhkayhmi, birriyimi, “Yika, yibu, yibiddundulubu, yibiddundulubu kore kundulk.” \p \v 22 Wanjh Pilate yawoyhyimeng bedberre bu danjbikkah, yimeng, “Njalekah, njale yiddok warrewong? Ngaye minj njale kunwarre ngangalkemeninj nuye ba kunu karrowen. Wanjh kunukka ngadjalwidjbihke werrk dja ngamunkewe kare.” \p \v 23 Birridjalkayhmi kunrayek birrinami munguyh, “Yika, yibu, yibiddundulubu kore kundulk.” Kalukburrk benkayhmimarrkmey. \v 24 Wanjh Pilate wokkurrmerrinj kunmekbe kurduyimeng bu birrihdjawani. \v 25 Dja bimunkeweng bininj nawu birridjanwohmeng nawu boyenni birriburriweng kore prison, bu nungka yidngahyidngalkeyi dja warridj bu bininj bibom bikukkurrmeng. Nungka wanjh Pilate bibebkeng kore dangbalhmiyindi, dja nawu Jesus bibalweykang benyibawong bedberre, ba kabirrikurduyime bu baleh bedman birridjareminj nuye. \s1 Jesus Birribiddundulubom Kore Kundulk Cross \sr Luke 23:26-38 \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; John 19:17-27) \p \v 26 Wanjh bu Jesus birribalhkani bedda birriwohnarrinj bininj kangeyyo Simon Cyrenebeh, nawu kumhrey kumdolkkang kuberrk kore kabbal. Bedda birridarrkidmey Simon dja birringorrwong cross kundulk, bimarnedulkngorrkani kore kumunke nuye Jesus. \v 27 Dja birrimirndewern bininj birrimunkebuni Jesus warridj. Kore kumekbe kumirnde yikahwi morlehmorlenj nawu birrimarnenjilngwarreni, birrihnalkbuni nuye mak birriberrekalkdorrenihmirey. \p \v 28 Jesus balborledmeng dja yimeng bedberre, “Ngudda daluhdaluk nawu ngurrikang Jerusalem, yuwn ngaye kandimarnenalkbun, dja ngudman ngurrimarnenalkburrimen, dja wurdyaw dorrengh ngudberre ngurrinalkkiray. \v 29 Dja kandibekka, marneyime ngudberre, kaluk kamre bu bininj kabirriyime, ‘Kabirrinjilngmak daluk nawu birriwalirrngwarre, dja nawu minj birrimerlemkayi, dja mak nawu minj birridjikkawoyi.’ \v 30 Wanjh kunmekbe kunu kabolkyimerran bu bininj kabirridedjdjingmang kabirriyime ngarre kunwarddekihkimuk, ‘Kanngerrehmen ngadberre!’ Dja kabirrikayhme manduludulum, ‘Kanbarrkbu ngadberre!’ ” [Hosea 10:8] \v 31 Mak Jesus yimeng bedberre, “Bu yiman kayime bolkkime kuhni ngandimarnekurduyime ngaye nawu ngakukyime yiman mandulkdarrkid rerrih, kaluk baleh kakurduyimerran bedberre nawu kabirrikukyime yiman mandulkdarleh rerrih?” \p \v 32 Kaluk benebuyika bininj benebokenh mak bindikang nawu bedman benewarreni, bedda warridj bindikang kabindibunkenh kabenedowe, Jesus dorrengh. \v 33 Bu birrimbebmeng kore kunred kabolkngeyyo Kunkodjngalng, kumekbe birribiddundulubom Jesus kore cross kundulk, dja mak bedda dorrengh namekbe benebokenh nawu benewarreni, bindibebbehkukbarnnameng kore danjbik kundulk cross berrewoneng. Bindikukbarnnameng nakudji nawu kukun kukbarndi, dja nabuyika kudjakku kukbarndi, dja nungka Jesus kubulkayh birrikukbarnnameng. \p \v 34 Wanjh Jesus yimeng, “Ngabba, yibularrbu kunwarre bedberre, yibengmidjda dorrengh bu kuhnikenh dja minj kabirriburrbun bu baleh kabirrihkurduyime.” \p Kaluk bedda birrilarlmihlarlmirranj manburrba nuye nawu djongbuhdjongbuyindi, birrihdirri nuye manburrba yiman kayime kunkod rerrih birrihdirri, wanjh yikahwi birriwinhmi, wanjh birriwelengmey namekbe manburrba nuyeni Jesus. \v 35 Bininj birriwern kumekbe birrihdi birrihnani, dja mak nawu birriwohrnani bedberre, dja bedda wanjh birrimarnekewkmi birridjekmiwoni Jesus, birriyimeng, “Nungka benngehkeyi birribuyika bininj, wardi nunganwali ngehkerrimen bu woybukkih nungka nawu Christ nawu God kanberrebbom, dja bu nungan God bidjarrngbom!” \p \v 36 Djamun warridj birridjekmiwoni rerrih. Kaluk birriyikang birribowoyi manbu wine, \v 37 dja birriwokkihyimi, “Bu ngudda woybukkih king yiwohrnan bedberre bininj nawu Jews, wanjh yidjalngehkerrimen!” \v 38 Dja ngokko yingkihbimbarndi kaddumkah kore kurrulk kukodj nuyeni wokkibimbom yimeng, NAHNI BININJ WANJH KING BEDBERRE NAWU JEWS. \s1 Bininj Nawu Birridjarrkbarndi Jesus Dorrengh \sr Luke 23:39-43 \p \v 39 Kaluk nakudji nawu nawarreni kumhkukbarndi kunwarre bimarneyimeng Jesus bihdungi, yimeng, “Yiddok minj ngudda Christ nawu God kanberrebbom? Yingehkerrimen dja ngad warridj kanbenengehkemen.” \v 40 Dja nawu nabuyika nawarreni kumhkukbarndi bimduy dja bimarneyimeng, “Yiddok minj ngudda yikengeme God, dja minj yinan bu kandidjarrkbom karrewoneng? \v 41 Ngad wanjh bonj, kandidjadmeng ngarrku bu djal mandjad, kandimarnekarremulewam bu ngarryimeng kunwarre, dja nanihnjanu bininj minj njale kunwarre yimeninj.” \v 42 Dja mak namekbe nakudjiwi nawu kumhwokdi bimarneyimeng Jesus, “Jesus, kanburrbu dja kankunikongibu bu yimdurndeng kore Yiwohrnan rowk.” \v 43 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Woybukkih ngayime ke, djalbolkkime kunbarnangarra ngudda ngaye kaluk ngarrdjarrkre kore kubolkmakkaykenh duninjh.” \s1 Jesus Nungan Ngolekbaworrinj Dja Doweng \sr Luke 23:44-49 \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; John 19:28-30) \p \v 44-46 Wanjh bu kunmekbe birrihmarneyimerreni ngokko barnangarraburrk, wanjh djalkakmankang rowk kore kumekbe kubolkwarlahkenh rowk Israel, minj kundung bolkwolkayi. Kaluk manburrba nawu barndihbarndi kururrkburlhdjan ngarre temple kunrurrk yiwarrudjkenh, djalkmiwam kubulkayh bebbehwam. \p Wanjh Jesus kayhmeng wernkih duninjh, yimeng, “Ngabba, kore kubid ngudda ke ngakurrme ngardduk kunmalng.” Wanjh bu kunmekbe yimeng, balwelengngolekbaworrinj, wanjh doweng. \p Kaluk burrk bu baldungborledmeng balhwolewolehmeni three oclock, wanjh dungbebmeng yawoyhbolkwolkang. \p \v 47 Kumekbe nakudji nawu dingihdi nawu wohrnani bedberre djamun, bu nang baleh kurduyimerranj, wanjh biburlumeng God, yimeng, “Woybukkih duninjh nahni bininj nadjalmakni.” \v 48 Birridjalmirndewernkenh birrimirndemornnamerrinj nawu birrimdjalwam rowk kumekbe bu kabirridjalwernhnang nawu baleh kabimarnekurduyimerran. Bu bedda birrinang baleh kurduyimerranj, wanjh birridurnderrinj kured bedberre birribalhberrekalkdorrenhmirey. \v 49 Kaluk nawu birriwern rowk nawu birrikukburrbuni Jesus, dja morlehmorlenj dorrengh nawu birrihmunkekadjungi kore Galileebeh, birrimhdi djarreh birrinang bu kunwern kurduyimerranj. \s1 Joseph Nawu Nakang Kunred Arimathea Bikukkurrmeng Jesus Kore Kumidj \sr Luke 23:50-56 \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; John 19:38-42) \p \v 50-51 Kaluk kumekbe nakudji bininj di nawu nakang kubolkkimuk Arimathea. Kaluk kumekbe kunred bedberre bininj nawu Jews. Dja namekbe bininj ngeyyoy Joseph, nungka dorrengh birridjarrkwokdi council bedberre. Dja namakni dja minj kodjdukmeninj bu birriwokmarnburrinj dja mak bu birribuyi Jesus, dja nungka madbuni bu kayimerran kore God Kadjalwohrnan rowk. \v 52 Kaluk nungka wam kore Pilate bikukdjanwohmeng Jesus. \v 53 Wanjh bu bikukkoluyhweng bikukmey, bikukdukkang manburrba, wanjh bikukkang bikukkurrmeng kore kuwardderurrk birriwarddedadjkeng bu birrimarnbom kumidj. Kaluk minj nangale bangmekukyuwirrinj, kundjalkerrnge kunu. \p \v 54 Kunmekbe wanjh Fridayni bu birriyingkihmarnbuni yehyeng Sabbathkenh, kunbarnangarra seventh kunbarnangarradjamun God nuye bu minj birridurrkmirriwirrinj. Wanjh Sabbath dedjdjingmey Fridayni bu dungyibmi. Wanjh ngokko darnkih dungyihdungyibmi. \v 55 Wanjh morlehmorlenj nawu birrimdjarrkwam Jesus kore Galileebeh wanjh bedda birrikadjungi Joseph, birribolknang kumidj dja bu kore baleh yimeng bikukkurrmeng Jesus. \v 56 Wanjh birriwelengdurndi kured birriyingkihmarnbuni namanjmak nawu kunkukkenh birrikukdelkkemeninj. Wanjh bu Saturdayni manbu Sabbath kunbarnangarra seventh, bedda birrimarrkmangi mankarre bu God benwokrayekwong korroko, minj birridurrkmirriwirrinj, birringudjngehmi. \c 24 \s1 Daluk Birrimulewam Jesus Bu Dolkkang Kore Kumidjbeh \sr Luke 24:1-12 \p \v 1 Dja bu Sabbath kunbarnangarra seventh yakminj, kaluk Sunday bu djarreh kumhbarrhbuni, wanjh bedda nawu morlehmorlenj birriwam kore kumidj, birrikang nawu namanjmak manbu birriyingkihmarnbom kunkukkenh birrikukdelkkemeninj. \v 2 Wanjh kunwardde manbu kururrkdangmaye bininj birrirurrkdangmayebalhmeng bu Fridayni, wanjh manekke kunwardde birrinang warddewayhmeng, dja midjdangmayerurrkni. \v 3 Wanjh bu bedda birringimeng kore kumidj minj birrikukngalkemeninj Jesus. \p \v 4 Wanjh kundjalmekbe rerrih, bu bedda birrikodjmayahmeng kumekbe bindimarnebebmeng bininj bokenh nawu benemadjbami duninjh yiman namarrkon kamayhke. \v 5 Wanjh bedda nawu daluhdaluk bu birrikeleni wanjh birridjudkurlmi birridjalbolknani kanjdji kurorre. Wanjh bininj beneyimeng bedberre, “Njalekah nawu bininj karrarrkid ngudda ngurrihyawan kondah kore kumidj? \v 6 Nungka minj konhda kakukyo. Nungka dolkkang yawoyhmimbiminj. Kaluk ngurriburrbu bu nungka ngunmarneyimeng ngudberre bu balhni kore Galilee, \v 7 bu yimeng bu nungka nawu Bininj Duninjh yingkihwokdjedjenyoy nuye bu kaluk kabirrikukweykan kore birriwarre bininj kabirribiddundulubun, dja kaluk kunbarnangarra danjbik nungka karrolkkan kumidjbeh kayawoyhmimbimen.” \v 8 Wanjh kunu birriburrbom bu nungka Jesus benyingkihmarneyimeng. \p \v 9 Bu birribolkbawong kumidj dja birridurndi, wanjh kuhni rowk bindimarnemulewam Jesus nuye eleven bininj dja mak birribuyika rowk nawu birrihdjarrkni. \v 10 Kaluk birrimekbe morlehmorlenj nawu kuhni bindimarnemulewam, bedda wanjh Mary ngalbu Magdalabeh, Joanna, dja Mary ngalbu ngalbadjan nuye James, dja morlehmorlenjbubuyika nawu bedda birrihdjarrkrey. \v 11 Wanjh nawu birrimekbe bininj bedda bindidjalwokkewkmeng dja minj bindiwoybukwoyi. Dja birriyimi bu daluk birrikodjbengwabom. \v 12 Dja nawu Peter dolkkang rlobmeng kore kumidj, wanjh bu boddanj bolknang, nungka nang manburrbawi yongohyoy, wanjh dokmeng dja mayahmeng bu baleh kurduyimerranj. \s1 Jesus Benbenekukbukkarrinj Berrewoneng Bininj Nawu Benehrey Kore Kunred Emmaus \sr Luke 24:13-35 \r (Mark 16:12-13) \p \v 13 Bu kunmekbe kunbarnangarra rerrih bu Jesus dolkkang kumidjbeh kaluk benebokenh bininj nawu Jesus benemunkekadjungi, bu benebalrey kore kubolkyahwurd kabolkngeyyo Emmaus kuyawbolkdjarrehni Jerusalem yiman eleven kilometres. \v 14 Wanjh benehyolyolmi kunmekbe rowk nawu kurduyimerranj. \v 15 Wanjh bu benehyolyolmi dja benehdjawarreni, Jesus nungan bebmeng berrewoneng, wanjh birrihdjarrkrey. \v 16 Yiman rerrih yehyeng benbenemimbuyikawong ba minj benekukburrknayi Jesus. \p \v 17 Wanjh Jesus benbenemarneyimeng, “Njale ngudda ngunehyolyolme bu ngunehre?” Wanjh bedda benedanginj benekebbumi. \v 18 Wanjh nakudji nawu ngeyyoy Cleopas biwokmey, yimeng, “Yiddok ngudda yidjalkudji nawu yimdjalwohwam Jerusalem dja yiwakwan bu baleh bolkkime kurduyimerranj kumekbe?” \v 19 Wanjh Jesus yimeng berrewoneng, “Baleh kurduyimerranj?” \p Wanjh bedda benemarneyimeng, “Nawu Jesus birrimarnekurduyimeng nawu Nazarethbeh. Nungka nawu prophetni dja kurduyimi kore God djareni, dja mak bininj rowk ngarrikurdunang kundulkarre dorrengh bu nungka kurduhkurduyimi dja mak bu kunwok nuye warridj. \v 20 Dja bu ngad kadberre birrikihkimuk priest dja mak nawu kabirriwohrnan kadberre bedda birrikukweykang kore Pilate kabidjadme kabirribunkenh, wanjh birribiddundulubom. \v 21 Dja ngad ngarrinjilngmakni nuye bu ngarriyimi yimankek nungka wanjh namekbe nawu God kanberrebbom bu kandjalbebkemeninj kadberre bininj nawu Israel kankebmawahmeng. Kunu wanjh bonj, dja mak bu kunmekbe birrikurduyimeng birribom wanjh bolkkime kamarnbun kunbarnangarra danjbik. \v 22 Dja warridj yikahwi nawu ngad morlehmorlenj nawu ngarrihdjarrkrey Jesus, kandikangebarrhkeng ngadberre. Bedda birrikakdoy birriwam kore kumidj, \v 23 dja minj nungka birrikukngalkemeninj. Dja birrimdurndi ngandimarneyimeng bu birrinang kunbuyika Godbeh angel bindimarnebebmeng nawu beneyimeng bu nungka Jesus karrarrkid. \v 24 Wanjh yikahwi nawu ngad ngarrihdjarrkrey wanjh birriwam kore kumidj, wanjh birrinang rowk kunmekbe bu morlehmorlenj birriyimeng, dja nungka minj birrikuknayi.” \p \v 25 Wanjh bu Jesus benbenebekkang rowk nungka benbenemarneyimeng, “Ngudda wanjh ngunemayaliyak, dja minj kunkange ngurrewoneng kabangmewoybukwon kunwok rowk nawu prophet birriyimi bu God birriwokmulewani. \v 26 Nguneburrbuyi bu Christ\f + \fr 24:26 \ft (Dja kore verse 46 warridj) “Christ” kamenyime, “nawu Messiah”.\f* nawu God ngunberrebbom biyingkihmarnedjedjenyoy bu kuhni kadjakbekkan werrk, ba kunu kangimen kore kunwernhmak duninjh nawu nuye kore heaven kayawoyhkukenmen.” \v 27 Wanjh Jesus benbenewernhmarnemulewani kunwok nawu nungka biyingkihmulewani kore bimbuyindi rowk. Dedjdjingmey kore Moses yingkihbimbuni nuye, dja mak kore nawu prophets rowk birriyingkihmulewam nuye. \p \v 28 Wanjh bu birribebmi darnkih kured kubolkyahwurd kore bedda benehrey, nungka Jesus yimankek djalrawinjwi. \v 29 Dja bedda benemaddi benedjanwohmeng, beneyimeng, “Yimray kanedjarrkyo, wanjh korroko wolewolehminj bu bolk kangokdan.” Wanjh kunu nungka birridjarrkngimeng kumekbe birridjarrkyuwirrinj. \v 30 Wanjh bu birridjarrkni kabirringun, nungka lodmey kandidjdjawa biburlumeng Kornkumo, welengbakkeng wanjh benbenewong. \v 31 Wanjh kunmekbe nawu kerrngehkenh benbenemimbuyikawong wanjh yakminj dja benewernhkukburrknang. Wanjh nungka djalyakminj berrewoneng. \v 32 Wanjh bedman benemarneyimerrinj, “Bu ngad kanemhrey wanjh ngarrkangerungi bu nungka kanhwernhmarnemulewani ngarrku God nuye kunwok kore kabimdi.” \p \v 33 Wanjh kunmekbe rerrih bedda benedolkkang benedurndi Jerusalem bindingalkeng nawu Jesus nuye eleven bininj nawu birrimirndemornnamerrinj dja mak birribuyika nawu birrihdjarrkni, \v 34 dja bedda birriyimi, “Woybukkih duninjh! Dolkkang kumidjbeh Jesus nawu Kawohrnan, dja Simon bimarnekukbukkarrinj.” \v 35 Wanjh namekbe bokenh bindimarnemulewani bu baleh kurduyimerranj bu bedda birrihdjarrkrey, dja mak bu benewernhkukburrknang bu nungka lodbakkeng kandidjdjawa. \s1 Jesus Kukbukkarrinj Bedberre Bininj Nuye Kore Jerusalem \sr Luke 24:36-49 \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 36 Bu kunmekbe benebalhmulewani, Jesus nungan dingihdi kore bedda birrihmirnderri, dja welengyimeng bedberre, “God nuye kunmodmikenh ngadjare ngunwon ngudberre.” \v 37 Dja bedda wanjh birriwernhkeleminj duninjh birrideldelmeng, bedda birriyimeng bu yimankek nawu birrihnani wanjh namalngkerrnge. \v 38 Dja nungka yimeng bedberre, “Njalekenh ngudda ngurrihnjilngwarre ngurrihdjawarren dja mak ngurrihkewkme kore kukange ngudberre? \v 39 Kandibidna dja mak kandidengena, dja wanjh ngaye. Kandikarrmen dja kandikukburrkna! Nawu namalngkerrnge minj kakarrme kunkanj dja mak minj kunmurrng yiman ngaye kandihnan ngahkarrme.” \p \v 40 Bu kunmekbe yimeng wanjh benmarnebidbukkarrinj, dja mak kundenge warridj. \v 41 Wanjh bedda minj birribangmewoybukwoyi bu kunmekbekenh birrihwarnmakni dja mak birrihmayahmi, wanjh nungka benmarneyimeng, “Yiddok konhda njale ngurrihkarrme ba ngangun?” \v 42 Wanjh djenj djolengyoy bu birrikinjeng kuyirrke, wanjh birribakkeng birriwong. \v 43 Wanjh nungan mey, nguneng namekbe djenj kore kumirrk bedberre. \p \v 44 Wanjh benmarneyimeng, “Bu ngaye dorrengh karribalhdjarrkrey kuninjkunu wanjh kunmekbe bu marneyimeng ngudberre, bu ngayimeng, ‘Bu kunwok rowk kadjalmarnbuyindan nawu ngaye nganyingkihmulewani kore mankarre bu Moses bimbom, dja mak prophet birribimbuni, dja mak kore Psalms kabimdi.’” \v 45 Wanjh nungka benmayalimarnbom ba birriwernhburrkburrkbekkang God nuye kunwok kabimbuyindi. \v 46 Dja benmarneyimeng, “Kuhni kunmekbe bu kawokbimdi kore God nuye kunwok bu ngaye Christ nawu God ngunberrebbom ngudberre bininj, nganyingkihmulewani ngadjaldjakbekkankenh, dja mak bu kunbarnangarra danjbik ngarrolkkankenh kumidjbeh ngayawoyhmimbimen. \v 47 Dja mak ngurrbendjalmarneyolyolmen bu bininj kabirribawon kunwarre bedberre dja kabirriborledme kore God, ba kabularrbun kunwarre bedberre dja kabengmidjdan dorrengh kore ngaye Christ ngabenmarnekurduyimeng. Kunmekbe wanjh ngurrbenmarneyolyolmen bininj birriwokbubuyika rowk kore kubolkbubuyika rowk, ngurridedjdjingmang kondanjkunu kore Jerusalem. \v 48 Ngudda wanjh ngurrinang kunmim ngudberre kuhni bu woybukkih kurduyimerranj, wanjh kaluk ngurrbenmarnemulewan birribuyika bininj. \v 49 Dja kandibekka, marneyime ngudberre, ngaye ngamunkewe ngudberre nawu Ngabbard ngunberrebbom. Dja ngudda ngurridjalnin konhda kubolkkimuk, kaluk rerre ngurribolkbawon bu kaddumbeh kundulkarre yiman ngundjongbun ngudberre.” \s1 Jesus Benbawong Bininj Nuye Dja Dolkkang kore Heaven \sr Luke 24:50-53 \r (Mark 16:19-20; Acts 1:9-11) \p \v 50 Wanjh Jesus benkang kuberrkkah kore Bethany, wanjh bidwayhmeng bidjawam God kabenmarnekurduyime kunmak. \v 51 Wanjh bu kuhni balhyimi, nungka Jesus benbawong bedberre, dja God biwayhkeng bikang kore heaven. \v 52 Wanjh bedda bu birriburlumi bu birriyimerreni, wanjh birridurnderrinj kore Jerusalem birrikuniwarnmakni duninjh. \v 53 Kaluk bedda munguyh birrihrey kore temple kururrk yiwarrudjkenh birriburlumi God.