\id JHN KuB \toc2 John \toc1 John \mt1 John \c 1 \s1 Jesus Christ Nawu Kangeyyo “Kunwok” Yimerranj Bininj Duninjh \sr John 1:1-18 \p \v 1-2 Bu kerrngehkenh duninjh minj bolkmarnbuyindangimeninj, wanjh nakudji nawu ngeyyoy Kunwok djalyingkihdi bu kerrngehkenhni. Bu nungka wanjh God benedjarrkdi dja mak nahni nawu Kunwok nungka wanjh God duninjh. Nungka munguyh benedjalyingkihdi God bu kerrngehkenh duninjh. \p \v 3 Wanjh nungan marnbom yehyeng rowk kore God djareminj. Minj nangale mak nabuyika marnbuyi. Dja nungka nadjalkudjiwi namekbe nawu Kunwok bimarnemarnbom rowk. \v 4 Nungka nadjalkudjiwi nawu karrmi kundarrkid kore nungandeleng bu kandarrkidwong ngad bininj rowk kadberre. Kore nungka nuye kundarrkid wanjh ngad kanmarnebolkwolkan nawu karriwarlahkenh bininj rowk. \v 5 Kaluk nungka nawu Kunwok wanjh munguyh kandjalmarnebolkwolkan kadberre yiman kunak rerrih kore kubolkmunun karridi. Wanjh manbu kunkak minj kabirlirrombun nuye kore kahbolkwolkan kadberre munguyh. \p \v 6-7 Kaluk God bimmunkeweng nabadbuyika bininj nawu kangeyyo John. God bimunkeweng kore nungka benmarnemulewani kunwoybuk manbu kabolkwolkayindan kadberre, ba bu bininj nawu birriwokbekkani John birriwoybukwoyi kore Jesus nawu yiman kayime Kunwok nuye God. \v 8 Minj nungan John kanmarnebolkwolkayinj, dja nungka kumdjalwam bu mulewam kunwoybuk dorrengh nawu kahbolkwolkankenh. \p \v 9 Wanjh namekbe nungka nadjalkudjiwi nawu kanmarnebolkwolkan kadberre rowk kaluk nungka kumwam kondah kurorre. \v 10-11 Kaluk nawu Kunwok nungka kumwam yonginj kore nungka naweleng bolkmarnbom kondanjkunu kurorre kore God nungan djareminj. Dja bonj, bininj nawu birrikang kondanjkunu kurorre minj birriwernhkukburrknayinj bu nungka kumwam. \p Nungka nawu benyikang nawu bininj nuye birriredboni nawu Jews, dja bedda minj birrimarnedjareniwirrinj. \v 12 Dja yikahwi bininj birrikimey nawu bedda wanjh birringeyburrbom dja birriwoybukwong kore nungka. Wanjh nungka kunu benmarnekarremarnbom birrimekbe bininj bu birriyimerranj bebeywurd nuye God. \v 13 Bininj nawarlahkenh kayawbornan nawern wurdyaw kore kadjare, dja minj bedda bindimarnbuyi bininj bu birriyimerrangimeninj bebeywurd nuye God. Dja ngaleng minj bininj birrimarnburrimeninj bedmandeleng bu birriyimerrangimeninj God nuye bebeywurd. Dja minj nangale mak bininj benmarnbuyi nuye wurdwurd bu birriyimerrangimeninj bebeywurd nuye God. God nawu nadjalkudji nungan benmarnbom nawu bininj bu birriyimerranj bebeywurd nuye. \p \v 14 Namekbe nawu kangeyyo Kunwok, nungka wanjh djalyimerranj bininj duninjh, nawu kumwam karridjarrkni kore kunbolk kadberre. Kaluk nungka nawu munguyh kanwernhkongibun dja mak nungka kanmarneyime kunwoybukkenh nawu ngad kadberre. Ngad nawu karrinang bu nungka wanjh beywurd nadjalkudji nuye God nawu kornkumo, dja kakarrme nuye nadjalmakkaykenh duninjh. \p \v 15 Nawu John benhmarnemulewani birriwern bininj kore kunwoybuk namekbekenh nawu beywurd nuye God. Nungka wokkidarrarrhmi bu benhmarneyimi, “Nanihnjanu wanjh bininj ngaye yingkihmarnemulewani ngudberre. Ngaye marneyimeng ngudberre bu nungka kamhre yerre kumunke ngardduk. Kaluk nungka wanjh nadjalwernhkukenh duninjh nawu ngardduk. Nungka nadjalwernhyungkini, dja ngaye yerre ngarranginj.” \p \v 16 Dja namekbe nawu ngeyyoy Kunwok, nungka wanjh kukbarlmiyindi kunwern kunmakmak dja mak munguyh kandjalkongibun. Dja kunmekbekenh nungka wanjh kandjalwonowon kunmakmak munguyh munguyh kadberre. \v 17 Kunkareni wanjh God biwong Moses manbu mankarre nuye. Dja bu bolkkime God kanwon nawu Jesus Christ nawu kandjalwernhkongibun bulkkidj dja kanbukkabukkan kadberre bu djal kunwoybuk rowk nuye nawu God. \v 18 Nungka wanjh nadjalkudji birrarrkidnang God. Minj nangale bininj birrarrkidnayi God. Dja Jesus Christ, namekbe wanjh God duninjh rerrih, nungka wanjh nadjalkudji beywurd nuye Ngabbard God, dja kahdi kore kukange nuye. Wanjh nungka kankukbukkang kadberre nawu Ngabbard God. \s1 John Nawu Benkukdjuhkeyi Bininj Bihmulewam Jesus Bu Yerre Kamre \sr John 1:19-28 \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:2-8; Luke 3:15-17) \p \v 19 Kaluk nawu Priests dja mak nawu Levites birriwam kore Jerusalembeh dja birrimarnebebmeng John. Nawu birriwohrnani Jews bininj bindimunkeweng bedda kore John birridjawayi bu nangale nungka. \v 20 Kuhni John yimeng, minj warlkkarrimeninj bu benhmarnemulewarreni djal woybukkih duninjh djalmulewarreni bedberre, “Ngaye kunu minj Christ.” \v 21 Wanjh kuhni birridjawam, birrimarneyimeng, “Dja kaluk baleh, yiddok ngudda kunu Elijah?” Nungka benmarneyimeng, “Ngaye ngawid.” Wanjh birriyimeng, “Yiddok ngudda nawu namekbe nabuyika prophet nawu Moses biyolyolmeng?”\f + \fr 1:21 \ft Deuteronomy 18:15, 18; Malachi 4:5-6\f* Dja nungka benwokmey, yimeng, “Burrkyak.” \v 22 Kalukburrk birrimarneyimeng, “Ngudda nangale? Kanmarnemulewarremen ngadberre ba ngarridurndeng ngarrbenmarneyime nawu kandimunkeweng bu nguddahkah.” \v 23 Wanjh John benwokmey, yimeng kore nawu prophet Isaiah biyingkihmulewani, yimeng, \b \q1 “Ngaye nawu ngahkayhme kore kubolkdarleh, kore ngayime, ‘Ngurriyingkihbolhmarnbu mandjad nuye nawu Kawohrnan Rowk!’ [Isaiah 40:3] \q2 Kuhni ngakurduyime yiman bu yimeng Isaiah nawu prophet bu korroko biwokyolyolmeng nuye God.” \b \p \v 24 Kaluk yikahwi birribuyika birrihdi nawu Pharisees bindimunkeweng, dja birridjawani John. \v 25 Wanjh birrimekbe birriyawoyhdjawam, birriyimeng, “Ngayh, bu ngudda minj nawu Christ, dja mak ngudda minj nawu Elijah, dja mak ngudda minj namekbe nawu Prophet, dja njalekenh ngudda yibenkukdjuhke bininj?” \v 26 John yimeng, “Ngaye ngabenkukdjuhke bininj kore kukku, dja kumekbe ngurridjarrkdi nakudji nawu ngudda minj ngurrikukburrbun. \v 27 Dja nungka nawu yerre kamhre. Minj ngaye ngamak bu yimankek ngawohdengeyerrke nuye nawu karrengedjongbuyindi.” \p \v 28 Kuhni rowk kurduhkurduyimerrangeni kore kabolkngeyyo Bethany kaluk kore borledmikenh mankabo Jordan kore John benhkukdjuhkeyi. \s1 Jesus Yiman Kayime Lamb Nawu Godbeh \sr John 1:29-34 \p \v 29 Kunbarnangarrabuyika John binang Jesus kumhrey kore nungka, wanjh John yimeng, “Ngurrina! Nahni nawu bininj wanjh mayh lamb nawu God bimunkeweng! Nungka wanjh kanmarnebularrbun kunwarre rowk kadberre ngad karriwarlahkenh bininj rowk. \v 30 Nahni wanjh namekbe nanu nawu ngahmulewani bu ngayimeng, ‘Nakudji bininj nawu kamhre yerre ngardduk wanjh nanu kawernhkuken duninjh dja nganyurrhke. Dja nungka wanjh yingkihyingkihni bu ngaye ngayakni.’ \v 31 Ngaye minj ngayeman ngakukburrbuyinj. Dja ngaye wanjh ngamwam kukdjuhkeyi ngudberre kore kukku ba bu ngudda bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng, wanjh ngurrikukburrbun nungka nawu nangale.” \p \v 32 Dja warridj John mulehmulewani yimeng, “Ngaye nganang Namalngmakkaykenh kumkoluy kaddum heavenbeh kore nungka, yiman kayime doddorok kamkolung, dja wanjh benedjarrkdi munguyh. \v 33 Ngaye minj ngabangmekukburrbuyinj namekbe bininj. Dja God nawu nganmunkeweng bu ngabendjuhkeyi kukku dorrengh, korroko yimeng ngardduk, ‘Yinan Namalngmakkaykenh kamkolung dja kayerrkan kore bininj. Namekbe nanu wanjh nungka kabenkukdjuhke Namalngmakkaykenh dorrengh.’ \v 34 Dja woybukkih ngaye nganang kumekbe kurduyimerranj rowk. Kumekbekenh kunu wanjh marneyime ngudberre woybukkih bu nahni bininj wanjh nawu Beywurd nuye God.” \s1 Jesus Benkayhmeng Yikahwi Bininj Bu Birrimunkekadjuy. \sr John 1:35-51 \p \v 35 Kunbarnangarrabuyika John birridjarrkdi bininj nuye bokenh nawu benbenehbukkabukkani. \v 36 Jesus rengehrey wanjh John biwernhnang duninjh dja yimeng, “Ngurrina! Nanihnjanu bininj nawu God bimmunkeweng. Nungka wanjh yiman kayime Lamb nuye God.” \v 37 Bu nawu John nuyeni bininj bokenh benebekkang kuhni John yimeng, wanjh bedda benemunkebom nawu Jesus. \v 38 Wanjh Jesus borledmeng, benbenenang benehmunkekadjungi wanjh benbenedjawam, “Njale ngunehyawan?” Wanjh bedda benewokmey beneyimeng, “Rabbi, baleh ngudda yihreddi?” Kuhni kunwok “Rabbi” kayime “Nawu kanbukkabukkan”. \v 39 Wanjh benbenemarneyimeng, “Ngunemray dja ngunenan.” Wanjh birridjarrkwam benenang kore Jesus yongohyoy. Kunu wanjh kumdungbidbom kaddumkah. Dja birridjarrkdi kumekbe bu kunbarnangarrakuyeng. \p \v 40 Nakudji nawu kumekbe benebokenh benebekkang bu John yimeng wanjh benemunkekadjuy Jesus, nanu Andrew nawu Simon Peter benedanginj. \v 41 Kundjalburrikudji rerrih Andrew wam, bingalkeng nawu benedanginj ngeyyoy Simon, wanjh bimarneyimeng, “Ngad ngarringalkeng nawu Messiah.” Kuhni kunngey kayime “nawu Christ”. \v 42 Wanjh Andrew bimey Simon, bikang kore Jesus. Wanjh Jesus biwernhnang Simon dja bimarneyimeng, “Ngudda nawu Simon, beywurd nuye John. Kaluk ngaye ngeykurrme ngudda Cephas.” Kunmekbe kunngey bokenh Simon dja Cephas kamenyime, “Kunwardde.”\f + \fr 1:42 \ft Nahni danjbik kunngey, Peter, Simon dja Cephas, wanjh nakka karohrok kamenyime “Kunwardde”.\f*. \p \v 43 Wanjh kunbarnangarrabuyika Jesus djareminj bu rawinj kore kubolkkimuk Galilee. Nungka kunyungki wam binang Philip, bimarneyimeng, “Ngaye kanmunkekadju.” \v 44 Philip nakka wanjh nakang kunred kabolkngeyyo Bethsaida. Kumekbe nawu birriredboni warridj nawu Andrew dja Peter. \v 45 Philip biyikang dja bimarneyimeng Nathanael, “Yiburrbun kore Moses bimbom kore mankarre bu biyingkihmulewani nahni nakudji bininj, dja mak prophets warridj birriyingkihmulewani kore birribimbuni. Namekbe wanjh ngad ngarringalkeng, dja nakka wanjh Jesus nawu Nazarethbeh, nawu beywurd nuye Joseph.” \v 46 Wanjh Nathanael yimeng, “Njale namak kambebme Nazarethbeh?” Wanjh Philip nunganwali biyawoyhmarneyimeng, “Yimdjallay dja yinan.” \p \v 47 Bu Jesus binang Nathanael kumhbebmi darnkih kore nungka, wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngurrina! Nahni nawu bininj kamhre, woybukkih bu nungka nawu Israel bikebmawahmeng. Nungka munguyh kahmulewan kunwoybuk dja minj kakurren.” \v 48 Nathanael wanjh bibekkang dja bimarneyimeng Jesus, “Balehbeh ngudda kanburrbun ngaye?” Wanjh Jesus biwokmey, yimeng, “Bu ngudda yidjaldjurlewani kore manmarnawarn, ngaye wanjh nang ngudda. Wanjh yerreh kunu Philip balwam ngunmey.” \v 49 Wanjh Nathanael kangebarrhmeng dja bimarneyimeng Jesus, “Rabbi, ngudda nawu Beywurd nuye God, dja warridj ngudda king kadberre nawu Israel kankebmawahmeng!” \v 50 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yiddok kuhni kanwoybukwon bu kunmekbekenh kunu ngaye marneyimeng bu ngaye nang yihdjaldjurlewani kore manmarnawarn? Kaluk ngurrinan kundjalwernhkimuk duninjh.” \v 51 Dja mak Jesus yimeng bedberre, “Woybukkih djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre. Kaluk ngurrinan heaven kamarrhmire dja God nuye angels kabirribidburren dja kabirrimkolurren kore ngaye nawu Bininj Duninjh.” \c 2 \s1 Jesus Birrikurdunang Bu Durrkmirranj Kundulkarre Dorrengh Nuye \sr John 2:1-11 \p \v 1 Kaluk bu kunkodjke bokenh wanjh nakudji bininj benemarrinj daluk. Kunmekbekenh birriwern bininj birrimarnbom mulil berrewoneng bu bindikaliyidjurrkkang. Kuhni bu birrimirndemornnamerrinj kabolkngeyyo kunred Cana kore kubolkkimuk Galilee. Jesus nuye ngalbadjan dorrengh birridjarrknguni mulil kumekbe. \v 2 Dja mak birrimekbe bininj bindimarnekayhmeng Jesus dja nuye bininj nawu benbukkabukkani, wanjh bedda birriwam kore mulil birridjarrkkarrmeng. \v 3 Birriwern bininj birribonguni wine manbu manbarnem grape mankalkkid bu mulilkenh. Wanjh birribonguneng boyakminj. Wanjh Jesus ngalbadjan nuye bimarneyimeng, “Djedje, boyakminj manbu manbarnem grape mankalkkid manbu birrihbonguni.” \v 4 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yina, Karrang, yuwn bu kandjurrkdjurrkwon. Kuhni minj karremarnbuyindangimeninj ngaye ngardduk bu ngakurduyime.” \v 5 Kumekbe birrihni bininj nawu birrimarnedurrkmirri nawu wohrnani mulilkenh. Jesus ngalbadjan nuye wam benmarneyimeng birrimekbe bininj, yimeng, “Ngurridjalkurduyimen rowk kore nungka Jesus ngunmarneyime ngudberre.” \p \v 6 Kumekbe darnkih kore mulil birrihkarrmi wanjh six kunwardde di manbu birriwarddemelkmarnbom birriwarddemelkdjorlokwong kore kukku birriborrahkendongi. Mahni manbu kukkukenh ngalngkihkimukni, dja nawu Jews bininj birribokarrmi ba bu bedda birriwurlebkerreni kore yiwarrudjkenh bedberre. \p \v 7 Wanjh Jesus wam benmarneyimeng nawu birrimarnedurrkmirri nawu kumekbe wohrnani mulilkenh, wanjh yimeng bedberre, “Ngurriborrahdahkendo kukku kore nahni manbu kukkukenh.” Wanjh birriborrahkendoy bobarlmeng rowk kaddum duninjh. \v 8 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Mah wanjh, ngurriboma dja ngurriboka ngurribowo bininj nawu kawohrnan mulilkenh.” Wanjh bedda kunmekbe birridjalkurduyimeng. \p \v 9 Namekbe bininj nawu wohrnani mulilkenh wanjh bonguneng bomanjbekkang kukku manbu bomanjborledmeng bu wine boyimerranj. Kaluk namekbe bininj minj burrbuyinj bu balehbeh kumbomarnbuyindanj. Dja nawu birrimhbokani birrimekbe birridjalburrbuni bu Jesus bomarnbom. Wanjh bu bonguneng bomanjbekkang wanjh bikayhmeng bininj nawu benemarrinj daluk. \v 10 Wanjh bidjawam, “Ngayh! Balehbeh mahni yibongalkeng manbomanjmak? Ngudda yikurduyimeng kunmak. Birriwern bininj bu kabirrimarren wanjh kabindibowon manbu manbomak werrk. Kaluk bu birriwern kabirriworromkan wanjh manbomanjwarre kabindibowon. Dja ngudda yikurduyimeng kunbuyika, dja bolkkime yibebkeng manbu manbomanjmakkaykenh kore yihbokarrmi.” \p \v 11 Kuninjkunu Jesus kurduyimeng bu wam kunred Cana kore kubolkkimuk Galilee. Bu kuhni wanjh dedjingmey bu durrkmirranginj kundulkarre dorrengh ba bu bininj birriburrbuyi bu nungka nadjalmakkaykenh duninjh. Wanjh kumekbe kunu nawu bininj benbukkabukkani birrinang wanjh birriwoybukwong. \s1 Bu Jesus Bendungi Bininj Kore Kuberrkkah Manbu Temple \sr John 2:12-25 \r (Matthew 21:12-13; Mark 11:15-17; Luke 19:45-46) \p \v 12 Kundjalmekbe rerrih bu birriyakwong mulil, Jesus wam kore kunred Capernaum. Kaluk birridjarrkwam ngalbadjan nuye, birridangerrinj dja bininj nawu benbukkabukkani. Wanjh bedda kumekbe waken birriyerrkang yiman kunkodjke danjbik. \v 13 Bu darnkih kumhrey ngarre mulilkenh bendarrkidbawongkenh nawu Jew bininj birrimarnbuni wanjh birribalburrbuni kunkareni bu God minj benbuyi nawu mawahmawah bedberre dja bendjaldarrkidbawoni. Wanjh kunmekbekenh kunu Jesus wam karrkad kore kunred kururrkwern Jerusalem. \p \v 14 Wanjh nungka wam ngimeng kore Temple kuberrkkah. Nungka wanjh bendjalnang nawu bininj birriweykani nawern mayh nawu bulikki dja sheep dja mayhmayh nawu doddorok. Dja mak bennang bininj nawu birrihni birriweykani money kore balabbala. \v 15 Wanjh Jesus yarlmey manbu manyarlbik, dja yarlmornnamornnameng bu yarlmarnbom ba bu kawidjbihke nawu mayh. Wanjh mirndedjirrkkang mayh rowk mirndebebkeng kore kuberrkkah Templebeh. Wanjh mey nawu money, kukburriweng dja kukyarlarrmerrinj, dja mak balabbala borledkeng lambarrkurrmeng bedberre nawu bininj birrihni kore money birrihweykani. \v 16 Wanjh benmarneyimeng bininj nawu birriweykani korlobbok, “Mah, ngurribebkemen naninjnanu mayhmayh. Konhda yiddok minj ngurriburrbuyi bu ngardduk Ngabbard nuye kunrurrk, dja ngudda ngurridjareminj ngurrimarnbuyi kuninjkunu kunrurrk bu ngurriweykankenh. Ngudda nangale mayh?” \p \v 17 Bu Jesus kunmekbe kurduyimeng wanjh nawu bininj nuye benbukkabukkani birrinang, wanjh birriburrbom kore bimbuyindanginj korroko bu yimeng, “Ngaye ngarurrknganenghme ngudda ke, dja mak ngakangewurlhmeng.” [Psalm 69:9] \v 18 Dja nawu birriwohrnani Jews bininj birrimwam kunyid dorrengh birridjawam Jesus, birrimarneyimeng, “Njalekah ngudda kuhni yikurduyimeng yibebkeng dja yiburriburriweng ngadberre. Mah wanjh, kanbukka ngadberre kundulkarre ke bu yimankek yiyime ngudda yidjalwohrnan?” \v 19 Jesus benwokmey bu benmarneyimeng, “Bu ngudda ngurrirurrkbakke Temple ngurrikarrme kondah, wanjh ngaye ngayawoyhrurrkname kunkodjkedanjbik.” \v 20 Wanjh nawu Jews bininj birrimarneyimeng, “Minj yiyawoyhrurrkmarnbun bu kunkodjkedanjbik! Dja burrkyak. Mahni kunrurrk benkang kunkuyeng forty six mandjewk bu birrimarnbom.” \v 21 Kaluk bu Jesus nungan yolyohyolyolmi, wanjh menyimeng bu nuye kunburrk wanjh yiman kunrurrk Temple, wanjh kunukka nungan yolyohyolyolmerrinj kundarrkid nuye. \v 22 Kalukburrk bu God birrolkkayhweng Jesus kore dowengbeh, wanjh nawu bininj nuye benbukkabukkani wanjh birriwohburrbom kore wokkihwokkihyimi. Wanjh kunmekbe kunu birriwoybukwong kore Jesus yimeng dja mak kunwok manbu kabimbuyindi kore Bible. \p \v 23 Jesus dingihdi kore Jerusalem ngarre mulilkenh nawu manbu God kunkare bendjaldarrkidbawong. Wanjh kunmekbe birriwern bininj birrinani bu kunmak kurduyimi kundulkarre nuye dorrengh, dja wanjh birriwoybukwong kore kunngey nuye. \v 24-25 Dja ngaleng, Jesus minj benwoybukwoyi birrimekbe bininj. Dja nungka benkangeburrbuni bininj rowk kore bedda birrihburrbuni baybaywi. Minj nangale mak bimarneyimeninj bu bedda birriburrbuni. Dja nungan Jesus benkangeburrbuni bininj rowk. \c 3 \s1 Jesus Bimarneyolyolmi Nicodemus Bu Kayawoyhdangenkenh \sr John 3:1-21 \p \v 1-2 Kunkakkudjihni nakudji bininj wam benewokdanginj Jesus. Namekbe bininj ngeyyoy Nicodemus. Nawu nungka Phariseeni, dja mak birriraworrinj bininj nawu bindiwohrnani kore council bedberre nawu Jews. Wanjh nungka bimarneyimeng Jesus, “Rabbi, ngudda nawu yibenhbukkabukkan bininj! Ngad ngarriburrbun bu God ngunmunkeweng kanbukkabukkankenh ngadberre. Ngad ngundikurdunani kundulkarre God nuye dorrengh, dja kunmekbekenh ngarriburrbun bu woybukkih God ngunehdjarrkre.” \p \v 3 Wanjh Jesus biwokmey dja bidjalmarneyimeng Nicodemus, “Woybukkih, djal woybukkih duninjh marneyime ngudda, bininj nawu minj kayawoyhdangen wanjh kunukka minj kanan kore God kawohrnan rowk.” \p \v 4 Wanjh Nicodemus biwokmey, bimarneyimeng, “Kek! Ngaye nuk ngarrabbolkminj. Minj mak ngayawoyhngimen kore ngalbadjan ngardduk kuwarlirrng ngarre bu nganyawoyhyawmang!” \p \v 5 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Woybukkih, djal woybukkih duninjh marneyime, bu kerrngehkenh duninjh yirranginj kore ngalbadjanbeh dja kunronj ngarre dorrengh, dja bonj, wanjh yiyawoyhdangimen kore Namalngmakkaykenh ngunmalngkerrngehme. Dja bu burrkyak, wanjh kunukka minj yingimen kore God kawohrnan rowk. \v 6 Bu ngudda ke kunburrk wanjh ngundidarrkidwong kornkumo dja ngalbadjan. Dja bu kunmalng ke wanjh kunukka ngunmalngdarrkidwon Namalngmakkaykenh. \v 7 Wanjh yuwn bu bininj kabirribangmekangebarrhme bu ngaye ngayime bininj rowk birriyawoyhdangimen! \v 8 Yiman kayime kunmayorrk manbu kahmayorrkbun kore baleh yarrkka kahre. Kunu ngurrihbekkan dja minj ngurriburrbun kore baleh kabuhbuhme dja kore kamhdolkkanbeh. Kunmekbe wanjh karohrok bu bininj nawu kabirriyawoyhdangen kore nawu Namalngmakkaykenh kabendarrkidwon.” \p \v 9 Wanjh Nicodemus biwokmey yimeng, “Minj ngaye ngaburrbun bu baleh kuhni kayimerran.” \p \v 10 Wanjh Jesus biyawoyhmarneyimeng, “Ngudda nuk nawu yidjalwernhkimuk dja yibenhbukkabukkan bininj rowk nawu Israel benkebmawahmeng, dja njalekah bu minj yiwernhburrkburrkbekkan kore ngaye marnehmarneyime? \v 11 Woybukkih, djal woybukkih duninjh marneyime ngudda. Ngad wanjh ngundimarneyime bu ngad ngarriburrbun, dja ngad ngundimarnemulewan kore ngad ngarrinang. Dja ngaleng, ngudda kandidjalwokwirrihme! \v 12 Ngaye bukkabukkang ngudberre kore nawu kurorrewaken, dja minj kandiwoybukwoyi. Dja bu ngaye marneyolyolme kore nawu heavenbeh wanjh kunukka minj nuk kandiwoybukwon. \v 13 Ngaye nawu Bininj Duninjh ngadjalkudji ngamkoluy kore heavenbeh. Dja minj nangale nabuyika bininj bidbuyi ngimeninj kumekbe kore heaven.” \p \v 14 “Yiburrbun bu Moses dingihdi kubolkdarleh dja marnbom wirlmurrng nawu kukyimi nayin, dja kukbarnnameng kore kundulk wayhkeng kaddum.\f + \fr 3:14 \ft Numbers 21:8-9\f* Wanjh kunmekbe karohrok nganmarnekurduyimerran ngayemanwali bu ngandikukwayhke ngaye nawu Bininj Duninjh. \v 15 Bu kuhni nganmarnekurduyimerran ngardduk, wanjh birriwern bininj nawu ngandihwoybukwon wanjh kabirrimalngmimbi munguyh munguyh.” Kuhni bu Jesus yolyolmeng bu mulewarreni. \p \v 16 Wanjh Jesus biyawoyhmarneyimeng Nicodemus, bu yawoyhmulewarreni, wanjh yimeng, “God nawu benmarnedjareminj bininj birriwarlahkenh rowk wanjh kunmekbekenh kunu benwong bedberre nawu nuye beywurd nadjalkudji duninjh, ba bu bininj nawu kabirrihwoybukwon, wanjh minj mak kabirrimalngdowen dja kabirridjalmalngmimbi munguyh munguyh. \v 17 Kaluk God bimunkeweng nawu beywurd nuye bu djareminj kabenngehke birriwarlahkenh bininj rowk. Namekbe nawu beywurd nuye minj kumrawinj bu kabenwelengnamekenh bedberre. \v 18 Bininj nawu kabirriwoybukwon nawu beywurd nuye God, nakka wanjh God minj kabenwelengname. Dja nawu bininj minj kabirriwoybukwon, nakka wanjh God korroko benwelengnameng, dja minj kabirriwoybukwon kore kunngey nuye nawu nadjalkudji beywurd nuye God.” \p \v 19 “Wanjh kunekke nungka nawu beywurd nuye God bolkwolkang bedberre bininj, dja bedda minj birridjareniwirrinj. Dja kabirridjaldjare kabirrihdjaldi kore kubolkmunun dja kabirridjalkurduyime kunwarre. Kumekbekenh kunu God wanjh kabendjadme bu kabenwarrewan. \v 20 Bininj nawu kabirrihyime kunwarre bedda kabirribirluwidnan. Minj mak kabirridjare kabirrimre kore kabolkwolkan dja kabirriwarnyak nangale nawu kabennan kabirrihkurduyime kunwarrehwarre. \v 21 Dja bininj nawu kunwoybuk kahkarrme, nungka wanjh kamre kore kabolkwolkayindi dja kadjare bininj birribuyika kabirriburrbun bu nungka kabidjalwokmarrkmang God.” \s1 John Nawu Benkukdjuhkeyi Yolyolmerrinj Nungan Kore Bimulewani Jesus \sr John 3:22-36 \p \v 22 Kundjalmekbe rerrih Jesus dja bininj nawu benbukkabukkani, wanjh birribolkbawong Jerusalem kore kurralk ngarre. Dja birriwam kore kabolkngeyyo Judea, wanjh bedda birriyerrkang. Bu kumekbe Jesus birridjarrkdi dja mak benhkodjdjuhkeyi yikahwi bininj. \v 23-24 Mak nawu John benkodjdjuhkeyi bininj kore kubadbolkbuyika. Bu kuhni wanjh kerrngehkenhni yerre wanjh king bikurrmeng John kore prison dukkahdukkayindi. Kaluk nungka benkodjdjuhkeyi kore kukku kunbowern boyoy, kumekbe bolkngeyyoy Aenon kore darnkih kunred Salim. Birriwern bininj birrirey munguyh kore John kumekbe benkodjdjuhkeyi. \v 25 Yikahwi binihbininj nawu John benhbukkabukkani birrihdangwerreni nabuyika bininj nawu Jew. Wanjh bu birridangwerreni kore bininj kabirrikukdjirridjburrenkenh mandjad ba bu God kabenmarneyime bu bedda birrikangebele. \v 26 Wanjh John nuye binihbininj birrimwam birrimarneyimeng nawu John, “Yina Rabbi, nawu ngudda kanhbukkabukkan ngadberre, ngudda yiburrbun bininj nawu ngunehdjarrkdi kore bewhbeh mankabo Jordan nawu yihmulewani. Wanjh nungka kahbenkukdjuhke bininj dja birriwern kabirrimunkekadjung bolkkime. Dja bedda minj mak ngundikadjung ngudda.” \p \v 27-28 Wanjh John benwokmey, benmarneyimeng, “Kamak bu naninjanu bininj nganmarnedokme. God nungan bimarnbom ba bu bininj birriwern kabirrimunkekadjung. God nungka nadjalkudji kakurduyime. Dja kandibekka. Ngaye kerrngehkenhni marneyimeng ngudberre bu ngaye minj nawu Christ\f + \fr 3:27-28 \ft “Christ” karohrok “nawu Messiah”.\f*. Dja God nganyingkihmunkeweng ngamarnedokmeng nungka nuye Jesus. Ngudda wanjh ngurriweleng kandibekkani bu kuhni wanjh woybukkih marneyimeng korroko ngudberre. \v 29 Dja ngaye wanjh nganjilngmak bu Jesus kabirrimunkekadjung. Ngaye wanjh ngayingkihmarnekarremarnbom nuye. Dja ngurrina. Kuhni yiman bu daluk dja bininj kabenemarren, dja ngaye wanjh yiman kayime djawirna nuye namekbe nawu nakaliyi, dja Jesus yiman kayime bininj nawu kabimang daluk. Kaluk bu yiman nakaliyi kabimang daluk wanjh djawirna nuye kadjalnjilngmakmen bu kabenbenenan kabenemarren. Dja kunmekbe wanjh ngaye ngadjalwernhnjilngmakminj bolkkime bu nganan Jesus kabenmang birriwern bininj. \v 30 Jesus wanjh nungka djalwernkukenmen dja ngaye ngamarladjworrimen.” \p \v 31 “Namekbe bininj nawu kumkoluy kaddumbeh nungka wanjh nadjalwernhkuken. Ngaye wanjh ngamdolkkan kurorrebeh, dja ngahdjalyolyolme kurorrewaken. Wanjh ngaye djal kurorrewaken. Dja nawu bininj kumdolkkang heavenbeh nungka wanjh kabendjalyurrhke rowk. \v 32 Bu nungka wanjh kayolyolme djal kunwoybuk kunmekbe kore nani dja bekkabekkani. Dja minj birriwern kabirriwoybukwon. \v 33 Dja bu nangale bininj kabiwoybukwon, nakka wanjh kaluk kabenmarnemulewan birribuyika bininj bu God kayime djal kunwok kunwoybuk. \v 34 Nahni wanjh namekbe bininj nawu God bimunkeweng, wanjh nakka kayolyolme God nuye kunwok. Dja God munguyh kabikukbarlmikenwon nuye Namalngmakkaykenh.” \p \v 35 “God nawu kornkumo kabimarnedjare beywurd nuye, dja bibidnakenwong ba bu kakarrme rowk. \v 36 Bu bininj kabirriwoybukwon namekbe beywurd nuye God, wanjh kunu kabirrimalngmimbimen munguyh munguyh. Dja nawu kabirrihwirrihme nawu beywurd nuye God, nakka wanjh minj kabirrinan kundarrkid duninjh, dja wanjh nungan God kabendjaldung munguyh.” \c 4 \s1 Nawu Pharisees Birriwarnyakminj Kore Jesus Kurdukurduyimi \sr John 4:1-3 \p \v 1-3 Kalukburrk nungka Jesus bolkbawong Judea. Kuninjkunu bu yimerranj: Jesus nuye nawu benbukkabukkani wanjh bindikukdjuhkeyi birriwern bininj. Jesus minj nungan benkukdjuhkemeninj, dja bininj nuyeni nawu bindibukkabukkani, bedda wanjh bindikukdjuhkeyi. Wanjh nawu Pharisees birriwobekkang bu Jesus yimankek benmangi birriwern bininj dja benkukdjuhkeyi, dja nawu John minj benwernhmirndemayi bu benhkukdjuhkeyi bininj. Bu kunmekbe wanjh birridjalburrbuni nawu Pharisees wanjh kunu birriduy nawu Jesus. Wanjh kuhni bu Jesus benwokbekkang wanjh nungka bolkbawong Judea dja durndi kore kubolkkimuk Galilee. \s1 Jesus Bimarneyolyolmerrinj Daluk Ngalbu Ngalkang Kunbolk Samaria. \sr John 4:4-30 \p \v 4 Jesus dja nuye bininj nawu benhbukkabukkani birribalhrey kore kunbolk Galilee, wanjh birriwohngimeng kore kubolkkimuk Samaria, dja minj manbuyika manbolh diwirrinj. \v 5 Birriwam wanjh birribebmeng kore kunredkimuk kabolkngeyyo Sychar. Bu kunmekbe kunred korroko Jacob ni kore darnkih Sychar, wanjh bibolkwong Joseph, nawu nuye beywurd. \v 6 Wanjh kumekbe njilhmi yoy kore Jacob ngadkaruy korroko nuyeni. Kaluk bu kunbarnangarrburrk, Jesus dja nuye bininj nawu benbukkabukkani birribebmeng kore kungad, wanjh Jesus yerrkang kumekbe dja ngudjwarreminj bu kumhrey djarreh. \v 7-8 Wanjh kumekbe nawu benbukkabukkani birribawong nungka, dja birriwam kore kurrurkwern bu kabirribayahme manme. \p Wanjh kundjalmekbe rerrih ngalkudji daluk ngalkang Samariabeh kumwam kabomang kukku kore kungad. Wanjh Jesus biboyidjawam ngalmekbe daluk. \v 9 Wanjh ngaleng bimarneyimeng, “Njalekah kanboyidjawam ngaye nawu daluk. Kanna, ngaye nuk ngaredbuyika, dja ngakang Samariabeh. Dja ngudda kunu yiredbuyika nawu Jew bininj?” Kaluk nawu bininj birrikang Samaria dja mak nawu Jew bininj minj birriraworrimeninj kukudji. Wanjh kunmekbekenh kunu ngalmekbe daluk bu bimarneyimeng. \p \v 10 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Ngudda minj ngaye kanburrbun bolkkime nawu boyidjawan, dja mak minj yihburrbun kore God bu djal burudjang ngunwon. Bu ngudda yiburrbuyi kuhni, wanjh kandidjawayi ba bu ngaye bowoyi kukku manbu ngundarrkidwon.” \v 11 Wanjh ngahli daluk biwokmey, bimarneyimeng, “Yina! Ngudda nawu yikimuk, minj yikarrme djabbirlana ba bu yibomang dja kanjdji kangadkuyeng duninjh, dja balehbeh yibomang kukku manbu kandarrkidwon? \v 12 Ngad ngadberre mawah Jacob nganyikurrmeng kuninjkunu kunngad. Nungka dja mak nuyeni nawu bebeywurd birridjarrkbonguni kuninjkunu kukku, dja mak mayh bedberreni. Yiddok ngudda yimankek yiyime bu yiwernhyurrhke nawu Jacob?” \p \v 13 Wanjh Jesus bibadwokmey bimarneyimeng, “Bu nangale nawu kabongun maninjmanu kukku manbu mahni kunngad kahyo, wanjh kayawoyhkombukdowen. \v 14 Dja bu nangale kabongun manbuyika kukku manbu ngaye ngabowon, wanjh nakka minj kayawoyhkombukdowen bu munguyh. Manbu ngaye ngabowon kukku kaboyimerran yiman njilhmi kaboyakburren dja kadjalborlobme kore kukange nuye wanjh kunukka kadjaldarrkidmen munguyh munguyh.” \v 15 Wanjh ngalengmanwali bimarneyimeng, “Nawu yikimuk, kanbowo mahni manbu kukku ba minj ngayawoyhkombukdowen dja minj ngamyawoyhdurndeng mahni kukku ngabomang.” \p \v 16 Wanjh nungka bimarneyimeng, “Yiray yikayhmen nabininjkobeng ke dja ngunemdjarrkdurnden kondah.” \v 17 Wanjh ngalengmanwali yimeng, “Ngaye minj nabininjkobeng ngakarrme.” Jesus bimarneyimeng, “Ngudda woybukkih yihyime bu minj nabininjkobeng yikarrme. \v 18 Ngudda yibenkarrmi kunbidkukudji bininj, dja namekbe nawu bolkkime ngunehni minj nabininjkobeng ke. Ngudda wanjh woybukkih kanmarneyimeng.” \p \v 19 Wanjh ngaleng yimeng, “Nawu yikimuk, ngaye wanjh bolkkime ngaburrbun bu ngudda nawu prophet. \v 20 Ngad nawu mawahmawah ngadberre wanjh God birrimarneboddangeni yiwarrudj kore kondanjkunu kuwarddekimuk. Dja ngudda nawu Jews bininj ngurriyime kore kunred Jerusalem kundjalmekbe kubolkkudji bu God karrimarneboddan nuye.” \v 21 Jesus bimarnemulewam, yimeng, “Daluk, kanwoybukwo kore ngaye marneyime ngudda. Darnkih kuhni bu kamre bu minj mak konhda kore kuninjkunu kunwardde, dja mak minj kore kuredkimuk Jerusalem bu ngurriyawoyhmarneboddan God nawu Kornkumo. \v 22 Ngudda bininj nawu ngurrikang Samaria, minj ngurriwernhburrbun bu nangale nawu ngurrimarneboddan, dja ngad nawu Jews bininj ngarrihmarneboddan yiwarrudj kore ngarriburrbun. Kaluk nanu God kahdurrkmirri kore ngad nawu Jews bininj ba bu nungka kabenngehke birriwarlahkenh bininj. \p \v 23 Dja bolkkime wanjh bininj nawu kabirridjare kabirrimarneboddan yiwarrudj God nawu Ngabbard bu djal mandjad, wanjh bedda kabirrimarneboddan kore kukange bedberre dja kabirrikangewoybuk dorrengh. Kundjalmekbe wanjh God nawu Kornkumo kadjare bu bininj kabirrikurduyime kore kabirrimarneboddan nuye. \v 24 Nawu God nungka Namalngmakkaykenh. Kumekbekenh kunu bininj nawu kabirridjare kabirrimarneboddan nuye, wanjh birridjaldin kore kunmalng bedberre dja mak birrikangewoybuknin.” \p \v 25 Wanjh ngalmekbe daluk yimeng, “Ngaye ngaburrbun bu nawu Messiah kamhre dja nungan kanbukkabukkan rowk ngadberre.” (Messiah wanjh bininj kabirriyime kunngeybuyika warridj, nawu Christ.) \v 26 Wanjh Jesus yawoyhmulewarrinj, bimarneyimeng, “Ngaye wanjh nanu Messiah nawu ngaye bolkkime ngawokdi kore ngudda.” \p \v 27 Kundjalmekbe rerrih Jesus nuye nawu benbukkabukkani birrimdurndi kore nungka. Bedda wanjh birridjalkangebarrhmeng bu bindinang Jesus benehwokdi ngalmekbe daluk. Dja bonj, minj nangale bidjawayi Jesus, “Adju. Baleh ngudda yiyime?” dja “Njalekenh ngudda ngunehwokdi ngalmekbe daluk?” \v 28-29 Wanjh ngalmekbe daluk ngalngbawong djabbirlana dja wam durndi kore rurrkmirnderri. Ngaleng benmarnemulewam bu Jesuskenh. Wanjh benmarneyimeng nawu birrihni kumekbe, “Ngurrimray karrire dja ngurrina nawu bininj ngangalkeng. Nungka nganmarneyimeng kundjalwern rowk kore ngaye ngahkurduyimi korroko. Kunubewu nungka wanjh Christ.” \v 30 Bu bedda birribekkang wanjh yikahwi bininj birribolkbawong kumekbe kunred dja birrihrey kore Jesus bu birriwokbekkayikenh. \s1 Jesus Benbukkabukkang Nawu Disciples Bu Kabindimang Birribuyika Bininj Nuye \sr John 4:31-38 \p \v 31 Wanjh bu ngalmekbe daluk wam, nungka nuye benbukkabukkani birrimarneyimeng, “Nawu kanbukkabukkan. Njah! Ba yingun manme.” \v 32 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngaye ngakarrme manme bu ngahngun manbu ngudda minj ngurriburrbun.” \v 33 Wanjh bininj nuye nawu benbukkabukkani birrimarneyimerrinj, “Kunubewu nangale korroko biwong manme?” \v 34 Jesus benmarneyimeng, “Ngaye God nganmunkeweng kadjare ngayakwon nuye nawu nganwong bu ngahdurrkmirrikenh kore nungka kadjare. Bu ngaye ngakurduyime rowk kore nungka kadjare, wanjh kunukka yiman yerreh ngangun manme manmak dja ngaworrkmiworren. \v 35 Ngudda ngurriburrbun bu ngurriyime, ‘Med, karrimadbun manekke manme kabarnemdjolengmen bu dird kunkarrngbakmeng.’ Dja ngaye bolkkime marneyime, ngurrina, ngurridjalwernhbolkna bu ngokko manme manbu djolengminj. Bu wanjh bolkkime karrimoyhmang.” \p \v 36 Wanjh Jesus yawoyhyimeng bedberre, “Birribuyika bininj bolkkime kabirrihmoyhmang manme bu kabirrimarnedurrkmirri God, dja nungka kabenmarnekarremulewan. Ngayolyolme bu God kabenmang bininj ba bu kabirrimimbimen munguyh munguyh kore nungka. God kadjare bu ngudda bininj nuye ngurridjarrkmarrmarr, ngayime bininj nawu birridudji kunwok nuye yiman manmim birriweyi, dja mak ngudda nawu ngurrbenmang bininj, yiman bu ngurrimoyhmang manbu mandjoleng.” \v 37 Kuhni mak Jesus benmarneyimeng, “Kunbadbuyika bu bininj kabirriyime, ‘Nakudji bininj karrudjeng dja nawu nabuyika kamoyhmang’. Bu kuhni wanjh kunwoybuk bu marnehmarneyime ngudberre. \v 38 Ngaye wanjh munkeweng ngudberre ba bu ngurrimoyhmang manme kore birribuyika birridudji korroko. Nawu birribuyika bininj birridurrkmirranj korroko ngudda ngurrimang kore bedda birrihdurrkmirrikenh.” \s1 Bininj Nawu Birrikang Samaria Birriwoybukwong Jesus \sr John 4:39-42 \p \v 39 Wanjh nawu birriwern bininj birrikang Samaria nawu birrihni kumekbe, bedda birriwoybukwong kore daluk benmarnemulewam, bu benmarneyimeng, “Nungka nganmarneyimeng kundjalwern rowk kore ngaye ngahkurduyimi.” \v 40 Wanjh birrimirndeyorrmeng birriwam birrimarrkdjawam Jesus bu kabirridjarrkni. Wanjh Jesus yonginj bu kunkodjke bokenh marnbom. \v 41 Wanjh birridjalmirndewernkenh birrimekbe bininj birriwoybukwoni Jesus kore birrihbekkani nungka wokdihwokdi. \p \v 42 Wanjh bedda birrimarneyimeng ngalmekbe daluk, “Ngad minj mak ngundiyawoyhwokwoybukwon ngudda kore yihmulewani ngadberre, dja ngadman wanjh ngarrinang dja ngarriwokbekkang, wanjh ngarriwoybukwon. Wanjh bolkkime ngarriburrbun nanihnjanu bininj bu nungka kanngehke karriwarlahkenh bininj rowk kore kondanjkunu kurorre!” \s1 Jesus Wam Kore Galilee Dja Bimarnbom Nakudji Wurdyaw \sr John 4:43-54 \r (Matthew 8:5-13; Luke 7:1-10) \p \v 43 Kaluk bu kunkodjke bokenh yakwong, Jesus bolkbawong dja wam kore kunbolk Galilee. \v 44 Jesus yingkihyolyolmerrinj bu bolkmulewam Galilee, bu yimeng, “Nawu prophet minj kabirriwokmarrkmang kore nungan nuye nawu birriredbodeleng kabirrihni bininj.” \v 45 Dja bu bebmeng kore Galilee, bininj nawu birrikang kumekbe birrikimey. Bedda birridjalyingkihnani Jesus bu kurdukurduyimi kore Jerusalem bu mulil birrihkarrmi, kunmekbekenh kunu wanjh bedda birrikimey. \p \v 46 Jesus yawoyhdurndi kore kunred bolkngeyyoy Cana kore Galilee. Kumekbe kunu Jesus kerrngehkenh wam, kukku boborledkeng bu boyimerranj wine manbu grapes mankalkkid. Wanjh nakudji bininj kumekbe dingihdi kore kunred Capernaum, darnkih kore Cana. Kaluk nungka bimarnedurrkmirri nawu wohrnani king. Wanjh namekbe bininj nuye beywurd bimarneyawdoweni kunkimuk kore kunred nuye Capernaum. \v 47 Bu namekbe bininj biwobekkang Jesus kumwam Judeabeh dja bebmeng kore Galilee, wanjh nungka wam biwernhmarrkdjawam Jesus bu kabenere kore Capernaum dja kabimarnbun namekbe wurdyaw nawu darnkih karrowen. \v 48 Jesus biwokmey namekbe bininj dja benmarneyimeng nawu birrihni kumekbe, “Adju. Yiddok ngudda ngurridjare munguyh kandihnan kore ngaye ngakurduyime kundulkarre dorrengh bu marnbun ngudberre ngurrikangebarrhme. Dja bu burrkyak, wanjh kandidjalkewkme munguyh.” \v 49 Wanjh namekbe bininj nawu bihmarnedurrkmirri nawu wohrnani king, bimarneyimeng Jesus, “Ngudda nawu yikuken, yimray werrknin dja wardi ngardduk beywurd kayawdowen.” \v 50 Wanjh Jesus bimarneyimeng namekbe bininj, “Yiray, yirrokmen kured. Nawu ngudda ke beywurd kamakmen bolkkime.” Nawu namekbe bininj biwokwoybukwong Jesus, dja wanjh baldjaldokmeng kured. \p \v 51 Wanjh bu balhrey kumekbe birriwohmirrknarrinj bininj nawu birrihmarnedurrkmirri, dja birrimarneyimeng, “Ngudda ke beywurd makminj dja minj dowimeninj.” \v 52 Dja nungka bendjawam, “Baleh dungyimi bu makminj nawu wurdyaw ngardduk?” Bedda birrimarneyimeng, “Wolehwolehni baldungdjerrkdanginj wanjh kundjak bidjalmarneyakminj.” \v 53 Wanjh nawu nakornkumo burrbom bu kuhni dungyimi bu Jesus yimeng, “Ngudda ke beywurd kamakmen.” Wanjh nungka dja nawu bininj nuye dja namud nuye rowk wanjh birriwoybukwong Jesus. \p \v 54 Kuhni wanjh bokenhkah Jesus kurduyimeng God nuye kundulkarre dorrengh yerre wanjh bolkbawong Judea dja wam kore Galilee. \c 5 \s1 Jesus Bimarnbom Nawu Nabirlni Bininj Kore Manlabbarlyahwurd \sr John 5:1-18 \p \v 1-2 Kaluk yerrekah wanjh Jesus bolkbawong kore Galilee dja yawoyhdurndi karrkadkah kore Jerusalem kore birrikarrmi mulil bedberre nawu Jews bininj. Wanjh kumekbe birriwarddedjorlokmarnbom kore kukku boyoy yiman yimi manlabbarlyahwurd. Bu bedda kunwok bedberre birringeybuni kumekke Bethesda\f + \fr 5:1-2 \ft Bethesda wanjh yikahwi birringeybom kunngeybuyika, “Bethzatha” dja mak “Bethsaida”.\f*. Kaluk kumekbe darnkih dangmayerurrkni mayhkenh nawu sheep bu ngimerreni. Dja mak kunbidkukudji djurledi kore kukadjid darnkih manbu manlabbarl. \v 3 Kumekbe wanjh bininj birriyoy nawu birridoweni dja mak nawu birrimimdubbeni, dja mak nawu birribirlni, dja mak nawu birribidwarreni. Wanjh bedda birridarnhbonahnani bu birrinayi borokayi. \v 4 Bedda birriburrbuni bu angel nuye nawu Kawohrnan kumkolungi di wanjh birribonani burrngburrng karrmi. Kuninjkunu munguyh djalyimerrangeni. Kaluk bu birrinani burrngburrng karrmi wanjh nakudji werrk bu kolungi wurlebmi wanjh kunukka namekbe bininj nadjalkudji makmeninj.\f + \fr 5:4 \ft Verses 3 dja 4 minj kabimbuyindi kore nayungkih djurra bu John bimbom kore Greek kunwok, dja kabimbuyindi kore nabubuyika djurra.\f* \v 5 Wanjh Jesus kumwam kumekbe kore birribonahnani. Nungka binang nakudji bininj nawu nabirlni bu thirty eight mandjewk yonginj. \p \v 6 Bu Jesus binang wanjh burrbuni bu kunkuyeng nungka birlni, wanjh Jesus bidjawam, “Ngudda kab yidjare bu yimakmen?” \v 7 Wanjh bininj nawu nabirlni yimeng, “Nawu yikimuk, yoh, wanjh ngadjare ngarrolkkan. Dja kunu burrkyak, minj ngarrolkkan bu kukku kaborokan dja minj werrk ngadjuhme dja munguyh ngandidjalyurrhke birribuyika bininj bu bedda werrk kabirridjuhme. Ngaye ngadjalbaraburren dja minj nangale nganwanjbimang bu ngandjuhke.” \v 8 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yirrolkka! Yimadjma ke, dja yimakmen ba yidjalre bu munguyh.” \v 9 Bu kundjalburrikudji namekbe bininj makminj, dolkkang, dja kunmadj nuye mey, wanjh nungka baldjalwam. Kaluk kunmekbe kunbarnangarra bu Jesus bimarnbom wanjh kunkodjke manbu Sabbath ngarreni. \p \v 10 Wanjh nawu birriwohrnani Jews bininj birrinang namekbe bininj madjkahmadjkani, wanjh birrimarneyimeng, “Buyh, nanih nawu bininj yihre, yiddok minj yiburrbuyi mankarre manu kahyo dja bolkkime Sabbath ngarre bu ngudda minj yihmadjkanakan?” \v 11 Wanjh nungka benwokmey, yimeng, “Nawu bininj nganmarnbom nganmarneyimeng, ‘Yirrolkka! Yimadjma dja yiray!’” \v 12 Wanjh birriyawoyhdjawam, “Nangale nawu bininj ngunmarneyimeng bu yirrolkkang yimadjmey dja yiwam?” \v 13 Dja namekbe bininj nawu makminj minj biburrbuyinj nawu Jesus. Jesus djalwam ngimeng kore kumirnde wanjh kumekbe kunu yakminj. \p \v 14 Wanjh kalukburrk Jesus bingnalkeng namekbe bininj kore kunrurrk manbu Temple. Nungka wanjh bimarneyimeng, “Yina, ngudda wanjh yimakminj. Yuwn bu yiyawoyhkurduyime kunwarre bu God yihwokwe wardi kunukka yidjalwernwarremen.” \v 15 Wanjh namekbe bininj bibawong bu benehwokdi Jesus dja wanjh marrkinrlobmeng benmarnemulewam nawu Jews birriwohrnani, bu Jesus bimarnbom. \v 16 Wanjh nawu Jews birriwohrnani birridedjingmey birrinjirrhmiwoni Jesus bu kuninjkunukenh nungka kunmekbe kurduyimeng bu kunbarnangarra Sabbath ngarre. \p \v 17 Wanjh Jesus wam mulewarrinj bedberre, yimeng, “Kandibekka bu ngaye marneyime ngudberre, nawu Ngabbard ngardduk nungka wanjh kadjaldurrkmirri munguyh, dja ngaye warridj ngadjaldurrkmirri munguyh.” \v 18 Nawu birriwohrnani Jews birribekkang bu Jesus yimeng, dja wanjh birridjareni birribuyi bu karrowen. Bedda birriyimi yimankek kabakke mankarre manbu Sabbath ngarre dja mak birriwidnani Jesus bu nungka bimarneyimeng God nuye nakornkumo bu yimankek marnburreni yiman God rerrih. \s1 Jesus Nungan Yolyolmerreni Bu Nungka Wanjh God Nuye Beywurd \sr John 5:19-30 \p \v 19 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Woybukkih djal woybukkih duninjh marneyime ngudberre. Ngaye nawu beywurd nuye God minj ngayeman ngadjalkurduyime. Dja ngadjalkurduyime kore nganan God nawu Kornkumo ngardduk kakurduyime. Kore baleh yarrkka nganan kahkurduyime, wanjh kundjalmekbe ngaye nawu nuye beywurd ngakurduyime warridj. \v 20 God nawu ngardduk Kornkumo nganmarnedjare bulkkidj duninjh dja nganhbukkabukkan kore nungka kakurduyime rowk. Kaluk nungka wanjh ngandjalyawoyhbukkan kundjalwernhkimuk kore ngaye mak ngakurduyime ba bu ngudda wanjh kaluk ngurridjalkangebarrhme kore kandikurdunan. \v 21 God nawu Kornkumo wanjh kabendolkkayhwe nawu kabirrihdowerren bininj dja kabendarrkidwon, dja karohrok ngaye nawu nuye beywurd wanjh ngabenmimbiwon bininj nawu ngabenmarnedjaremen. \v 22 Dja mak God nawu Kornkumo minj nangale nungan kabidjadme dja wanjh ngaye nawu nuye beywurd nganmarnbom bu ngabendjadme birriwern bininj rowk. \v 23 Kuhni kurduyimeng ba bu birridjalwernkenh bininj ngandiburlume ngaye nawu beywurd nuye God nawu Kornkumo. Bu ngaye minj kandiwokmarrkmang wanjh kunukka minj God nawu Kornkumo ngurriwokmarrkmang, dja nungka nawu nganmunkeweng. \p \v 24 Woybukkih djal woybukkih duninjh marneyime ngudberre, bu ngudda kandiwokbekkan ngaye dja ngurriwoybukwon God nawu nganmunkeweng, wanjh kunukka ngurridjalmimbimen munguyh munguyh. God minj mak ngunyawoyhwarrewe, dja mak minj ngurriyawoyhdowen. \v 25 Woybukkih djal woybukkih duninjh marneyime ngudberre. Darnkih kabolkyimerran bu bininj nawu birrimalngdoweng wanjh ngandiwokbekkan bolkkime ngaye, nawu beywurd nuye God. Kaluk bedda bu ngandiwokmarrkmang, wanjh kabirrimalngdarrkidmen. \v 26 Dja God nawu Kornkumo nakka kakarrme kundarrkid nungandeleng, dja wanjh nganmarnbom ngaye nawu nuye beywurd, ba bu ngaye warridj ngadjalkarrme kundarrkid ngayemandeleng. \v 27 Dja mak nungka nganmarneyimeng bu ngaye ngabendjadme birrimirndewarlahkenh bininj rowk, bu kunmekbekenh ngaye wanjh nawu Bininj Duninjh. \p \v 28-29 Yuwn bu ngurrikangebarrhme bu kandihwokbekkan bolkkime kuninjkunu marnehmarneyime ngudberre. Bu darnkih kabolkyimerran bu nawu birridowerrinj bininj rowk ngandiwokbekkan dja kabirrimdolkkarren kore kumekbe kumidjbeh. Birrimekbe nawu birrihyimi kunmak wanjh nakka kabirridolkkarren dja kabirrimalngmimbimen, dja birribuyika bininj nawu birrihyimi kunwarre wanjh bedda kabirridolkkarren kore God kabendjadme dja kabenwarrewan. \v 30 Kuhni minj ngayeman ngakurduyime. Dja ngabendjadme bininj kore God nganmarneyime. Kuhni wanjh mandjad ngayime bu ngabendjadme bininj kore God nawu Kornkumo nganmarneyime. God nganmunkeweng dja minj ngakurduyime kore ngayeman ngahdjare, dja ngadjare ngakurduyime kore nungka kadjare, dja kunmekbekenh wanjh ngabendjadme bu djal mandjad duninjh.” \s1 Jesus Yolyolmerrinj Nungandeleng \sr John 5:31-47 \p \v 31 Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Bu ngaye yimankek ngadjalkudji ngamulewarren bu ngayeman, wanjh bonj, wardi kandikewkme. Dja kunu burrkyak, ngaye minj ngadjalkudji ngamulewarren. \v 32 Nabadbuyika bininj nawu nganyolyolme ngaye, wanjh ngaburrbun bu woybukkih nganmulewan. \v 33 Bu nungka wanjh John nawu benkukdjuhkeyi. Dja ngudda ngurrbenmunkeweng bininj ngudberre bu birridjawam ngayekenh, wanjh John benmarneyimeng kunwoybuk yerreh bu ngaye nganmulewam. \v 34 Dja bonj, kunukka minj ngadjare ngandimulewan djal bininj bedmandeleng. Dja ngaye ngadjalyolyolme Johnkenh kore nganhmulewani ba bu ngudda kandiwoybukwon dja wanjh God ngunngehke ngudberre. \v 35 Nawu John wanjh yiman yimi bolkwolkani ngudberre wanjh ngurriwern ngurrimarnenjilngmakni bu ngurriwokbekkani kundedjumbungkenh. \p \v 36 John nganmulewani ngayekenh ngudberre bu kunwoybuk. Dja mak kunbadbuyika kunkimuk ngahkarrme kore ngurrinan ba bu kandiwoybukwon. Bu kumekbe ngaye ngayolyolme bu God nawu Kornkumo ngardduk nganwong kore ngahmarnedurrkmirri dja ngayakwon nuye, dja kuhni ngadjalkurduyime. Bu kandikurdunan wanjh kuhni ngurriburrbu kunwoybuk kore ngayekenh. Dja mak ngurriburrbun bu God nawu Kornkumo nganmunkeweng. \v 37 Dja nungka warridj korroko ngunbengdayhkeng kunwoybuk ngayekenh ngudberre bu nganmulewam. Minj ngudda korroko ngurriwokbekkayi dja mak minj ngurrinayi. \v 38 Dja minj mak kandiwoybukwon ngaye nawu nungka nganmunkeweng, dja nungka nuye kunwok minj kani kukange ngudberre. \v 39 Dja ngudda munguyh ngurridjalbimnan kore God nuye kunwok manbu djurra bimbuyindanj, bu yimankek ngurriyime ngurringalke bu ngurrimalngmimbimenkenh. Dja nanihnjanu djurra bimbuyindanj nakka wanjh ngaye nganhyolyolme. \v 40 Ngaye wanjh darrkidwoyi ngudberre bu kandimyikan, dja njalekenh ngudda kunu wanjh ngaye kandihwidnan? \p \v 41 Bonj, kunukka kamak bu minj nangale bininj ngandiburlume. \v 42 Dja ngaye wanjh kangeburrbun ngudberre, bu ngudda minj ngurrimarnedjare God kore kukange ngudberre. \v 43 Ngaye ngamwam kore kunngey nuye God nawu Kornkumo dja ngudda ngaye minj kandikimayi. Ngudda ngurridjaldjare bininj nawu kabirrikimukworren bu djal bedmandeleng. \v 44 Ngudda ngurridjare bininj ngundiburlume, dja minj ngurridjare bu ngurrikurduyime kunmak ba bu God nadjalkudji ngunburlume ngudberre. Dja bonj, kunmekbe kunu wanjh ngudda minj kandiwoybukwoyi. \p \v 45 Ngaye minj ngamulewan God nawu Kornkumo bu ngudda djuhbun ngudberre. Dja nawu Moses, namekbe nawu ngurriyime yimankek ngurrimunkekadjung, wanjh nanu ngunwelengname ngudberre. \v 46 Bu ngudda woybukkih ngurriwoybukwoyi Moses, wanjh kunukka ngayemanwali kandiwoybukwoyi, dja wanjh nungka bimbom ngayekenh bu nganhyingkihmulewani. \v 47 Dja ngudda minj ngurriwokwoybukwoyi bu nungka bimbom korroko ngaye nganhmulewani, wanjh kunmekbekenh bu ngaye minj kandiwokwoybukwon kore marnemarneyime.” \c 6 \s1 Jesus Benworrkmiwong Birrimirndewarlahkenhni 5000 Bininj \sr John 6:1-15 \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; Luke 9:10-17) \p \v 1 Kaluk burrk Jesus dja nawu bininj nuye wanjh birribolkbawong Jerusalem dja birridjowkkeng kurrula manbu kangeyyo Kurrula Galilee dja mak ngeybuyikani ngeyyoy Kurrula Tiberias. \v 2 Wanjh birridjalmirndewernkenh bininj birrimunkekadjungi Jesus, dja birrihnani kundulkarre dorrengh nuye kore benhmarnbuni bininj nawu birridoweni. Kumekbe wanjh kurdukurduyimi bu benmarnekukbukkarrinj bedberre. \v 3-4 Kaluk darnkih kumhrey ngalengngarre mulil manbu God kunkare bendarrkidbawongkenh, manbu Jews bininj birrihkarrmi munguyh. Wanjh Jesus wam bidbom kore kurrulum wanjh kumekbe yerrkang birridjarrkni nawu bininj nuye benbukkabukkani. \p \v 5 Jesus kodjdolhmeng dja benmirndenang birriwern bininj birrimhyikani nungka dja bidjawam Philip, yimeng “Baleh kab buriddi karribayahme ba bu kabirringun nanih nawu bininj kabirrimhmirndeyorrme?” \v 6 Jesus wenjhmeng bidjalwohmarrkdjawam Philip dja ngokko burrbuni bu nungka kabenmarnekurduyime bedberre. \p \v 7 Philip biwokmey yimeng, “Nanih nawu kabirrimhre, bu karrbenmarnebayahme yiman kayime nawernhkimuk kunwardde\f + \fr 6:7 \ft Kunubewu $50000.\f*karrikukkarrmeninj bu karrbenbebbehwon yiman nadjalyahwurd manme!” \v 8-9 Wanjh nabadbuyika Jesus nuye bininj, ngeyyoy nawu Andrew, nawu Simon Peter benedanginj, kumyimeng, “Kondah nakudji wurdyaw kakarrme wurd manme kunbidkukudji manlod buriddi, dja wurd djenj bokenh. Dja nuk minj kabirriyikadjung dja nayahwurd.” \p \v 10 Wanjh Jesus benmarneyimeng nawu nuyeni bininj, “Ngurrbenmarneyimen binihbininj birriyerrkarrimen.” Kumekbe mandalkwernni dalkyoy kore birriyerrkarrinj. Wanjh birrimekbe bininj 5000. \v 11 Wanjh Jesus lodmey manmekbe kandidjawa manbu wurdyaw nuyeni, wanjh bimanjbom God nawu Kornkumo dja benwoniwoni manme nawu bininj birrimirnderri, dja mak karohrok kurduyimeng bu mey djenj nuyeni namekbe nawu wurdyaw. Bedda bindidjalwoni mandjalwern bu bedda rowk birriyawoyhdjareni. \p \v 12 Kaluk bu nawu bininj birriworrkminj rowk wanjh Jesus benmarneyimeng nawu bininj nuye, “Ngurrimoyhma manbu yikahwi birribawong dja koldanj bu minj karrilodwarrehwarrewon, dja karrilodkarekarrme.” \v 13 Wanjh bedda birrimoyhmangi manbu birriwarrhmeng nawu birriworrkmi bininj, dja birridahdahkendoy kore twelve kundjabarrk wanjh barlmeng rowk. Wanjh manmekbe manme koldanj manbu manlod kunbidkukudji kore marnbuyindanjbeh. \p \v 14 Bu kuninjkunu birrimekbe bininj birrinang bu Jesus kurduyimeng kundulkarre dorrengh, wanjh bedda birridedjingmey bu birriyimi, “Djal woybukkih, nahni wanjh namekbe nanu prophet nawu kerrngehkenhni Moses bihmulewam, wanjh kumwam karridjarrkdi ngad bininj nawu karrihni kondah kurorre.” \v 15 Jesus burrbuni bu yimankek birrimrawinj birrimayi dja birridjurrkkayi bu yimerrangimeninj king bedberre, wanjh kumekbekenh benbawong dja wam nungandeleng benmarnewarlkkarrinj kore kunwarddekimuk. \s1 Jesus Wam Kurrenge Kore Kubokehkekeb Ngarre Manbokimuk \sr John 6:16-21 \r (Matthew 14:22-27; Mark 6:45-52) \p \v 16 Kaluk bu balngokdanj, nawu bininj nuye Jesus birrikoluy kore kukadjid ngarre kurrula Galilee. \v 17 Jesus minj kumbangmedurndeyi bedberre, dja bedda birribidburrinj kabbala wanjh birridjowkkeyi bewhbeh kore kunred Capernaum. Kaluk kunkak duninjh yimerranj. \v 18 Wanjh kunmayorrkkimuk bebmeng benbuni, dja bomarnbom bobardkihkimukminj yiman bodjihkadjihkarrmi. \v 19 Bedda birriboyenkarrikmi dja djarrehni six kilometres dja minj birribangmebolkdjorrngmayi. Kaluk bedda wanjh birrinang Jesus kumdjalley kumhbomelhmelmi kore kuburrk. Kaluk darnkih benhmarnebebmi kore bedda birrihrey kabbala, dja bu bedda birrinang, wanjh birriwernhkeleminj. \v 20 Wanjh Jesus kumkayhmeng bedberre, “Ngaye! Dja yuwn bu ngurrikele.” \v 21 Kaluk bu bedda birriwokbekkang benmarneyimeng, wanjh bedda birrinjilngmakminj dja birridahkendoy kore kabbala. Kaluk bu kundjalmekbe yerreh bedda birribaldjalberrkmey kore birrihdjareni birriwam. \s1 Birriwern Bininj Birriyawani Jesus \sr John 6:22-24 \p \v 22 Kaluk kunbarnangarrabuyika birridjalmirndewernkenh bininj nawu birringuni manme, wanjh birribalburrbom bu Jesus nuye bininj birriwam birribawong Jesus yerreh. Dja mak birriburrbom bu kabbala manbuyika minj diwirrinj kumekbe. \v 23 Kaluk birribadbuyika bininj birrimrey kabbala manwern kore kunred Tiberiasbeh. Birrikadjidmey kore nawu Kawohrnan Rowk bimanjbom God bu buriddikenh dja birriwern bininj birringuneng. \p \v 24 Birrimekbe binihbininj rowk wanjh birrinang bu Jesus wam dja mak nawu nuyeni bininj birriwam, wanjh bedda birribidburrinj manmekbe kabbala manwern manyahwuhyahwurd dja birriwam birriyawani Jesus kore kunred Capernaum. \s1 Jesus Yolyolmerrinj Bu Kabenmalngmimbiwon Bininj \sr John 6:25-34 \p \v 25 Wanjh bedda birringalkeng kore borledmikenh ngarre kurrula. Wanjh birridjawam, birriyimeng, “Rabbi, nawu kanbukkabukkan, baleh bolkyimi ngudda yimwam?” \v 26 Jesus benwokmey, yimeng, “Woybukkih djal woybukkih marneyime ngudberre, ngudda kunu kandiyawani ngaye bu worrkmiwong ngudberre, dja ngurridjare ngaye yawoyhwoyi ngudberre manme. Dja ngudda kunu minj ngurriwernhburrkburrknayi bu njalekenh ngaye kundulkarre dorrengh ngakurduyimeng ngudberre. \v 27 Ngudda wanjh ngurridjaldurrkmirri ba ngurrimang manme manbu kadjalnudmen! Wanjh kuhni ngurribawo. Dja yiddok minj ngurridurrkmirri ba bu ngurrimang manme manbu ngunmarnbun ngurridjaldarrkiddi munguyh munguyh. Ngaye nawu Bininj Duninjh wanjh won ngudberre manmekbe manme. God nawu Kornkumo wanjh korroko ngunmarneyimeng ngudberre bu nungka nganmakwan dja nganburlume ngardduk.” Kuhni bu Jesus yolyolmerrinj kore benmarneyimeng bedberre. \p \v 28 Wanjh bedda birridjawam, birriyimeng, “Baleh God kadjare ngarrikurduyime ba bu ngarrimarnedurrkmirri nuye?” \v 29 Wanjh Jesus benwokmey bedberre, yimeng, “God nawu nganmunkeweng ngaye, wanjh kadjare kandiwoybukwon dja kandiwokmarrkmang ngaye. Wanjh kuninjkunu God kadjare ngurrimarnedurrkmirri nuye.” \v 30 Bedda wanjh birrimarneyimeng, “Wanjh ngudda baleh kunu kanmarnekurduyime ngadberre kundulkarre dorrengh ke, ba bu ngundiwoybukwon. Mah, wanjh baleh yikurduyime? \v 31 Yiddok yikurduyime kore Moses benmarnekurduyimeng nawu kadberre mawahmawah kore kubolkdarleh bu birringuneng manbu manme kangeyyo manna. Ngudda yiburrbun bu bimbuyindanj, ‘Nungka benwong buriddi kore heavenbeh, dja birringuneng.’” [Psalm 78:24] Kuhni bu birrimarneyimeng Jesus. \p \v 32 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Woybukkih djal woybukkih marneyime ngudberre. Moses nakka nawid. Nungka minj ngunwoyi manekke buriddi kore heavenbeh. Dja nawu Kornkumo ngardduk ngunwon ngudberre buriddi duninjh kore heavenbeh. \v 33 God ngunwon nakudji bininj nawu yiman kayime buriddi duninjh. Ngayime bu nungka kumkoluy kore heavenbeh dja kabendarrkidwon bininj rowk nawu birriwarlahkenh kondah kurorre.” \v 34 Bedda wanjh birriyawoyhmarneyimeng, “Nawu yikimuk, kandjalwo manekke buriddi ngadberre munguyh.” \s1 Jesus yimeng, “Ngaye mimbiwon ngudberre. Kaluk Ngaye wanjh Yiman Manme Yerreh Ngudberre.” \sr John 6:35-40 \p \v 35 Jesus wanjh mulewarrinj, dja benmarneyimeng, “Ngaye mimbiwon ngudberre. Kaluk ngaye wanjh yiman buriddi yerreh ngudberre. Nawu nangale kamre kore ngaye wanjh minj mak nakka kayawoyhmarrwe. Dja mak nangale nawu nganwoybukwon, wanjh minj mak kayawoyhkombukdowen. \v 36 Dja ngundiyawoyhmarneyime, ngudda wanjh kandinang dja minj kandiwoybukwoyi. \p \v 37 Nawu Ngabbard nganwon bininj rowk wanjh nakka kabirrimre kore ngaye. Dja nawu nangale bininj kamre kore ngaye, woybukkih, minj mak ngawidnan. \v 38 Ngaye ngamkoluy heavenbeh ba bu ngakurduyime kore nawu nganmunkeweng kadjare. Ngaye minj ngadjare ngakurduyime bu ngayeman. \p \v 39 God nawu Kornkumo ngardduk nganmunkeweng dja nungka kadjare ngardduk ba bu ngabenkarrme nawu bininj nungka nganwanjbiwon ba bu minj ngabenbarlanhmang yikahyika nawu bininj nganbidnakenwon. Wanjh ngabendolkkayhwe yerrekah kore kunbarnangarra manbu kayiburnbunkenh kabolkyimerran. \v 40 Ngaye marneyime ngudberre kore God nawu Kornkumo ngardduk kadjare. Nawu nangale ngandinan ngaye nawu Beywurd nuye God dja ngandiwoybukwon, dja mak ngandiwokmarrkmang, wanjh nakka kamalngmimbi munguyh munguyh kore ngaye. Dja kaluk ngayeman ngaweleng ngarrolkkayhwe yerrekah kore kunbarnangarra manbu kayiburnbunkenh kabolkyimerran.” \s1 Jesus Benbukkabukkang Bininj Nawu Birrimarnewokkihnjurlukmi Nuye \sr John 6:41-51 \p \v 41 Wanjh bininj birridedjingmey birriwokkinjurluhnjurlukmi bu birribekkang Jesus benmarneyimeng, “Ngaye nawu buriddi yerreh nawu ngamkoluy kore heavenbeh.” \v 42 Bedda birrimarneyimerreni bu birriyimi, “Njalekenh kuhni kayime kadberre yimankek bu nungka nawu kumkoluy kore heavenbeh? Karrbenbenemarneburrbun nuye ngalbadjan dja kornkumo. Nawu kornkumo nuye Joseph. Dja njalekenh kuhni kahyime?” \p \v 43 Jesus benwokmey benmarneyimeng, “Ngurringurdmen bu ngurriwokkinjurluhnjurlukme. \v 44 God nawu Kornkumo nganmunkeweng ngaye, kaluk nungka kabenkan bininj kore ngaye. Minj bedman bininj kabirrimdjalle kore ngaye. Djal God nawu Kornkumo nungan kabenkan. Wanjh ngaye ngabendolkkayhwe birrimekbe bininj kore kunbarnangarra manbu kayiburnbunkenh rowk kabolkyimerran. \p \v 45 Dja ngudda wanjh ngurriburrbun bu prophet bimbom ngudberre, kayime, ‘God kaluk kabenbukkabukkan birrimekbe bininj rowk’. [Isaiah 54:13] Nawu nangale bininj kabiwokbekkan God nawu Kornkumo, nakka kabibukkan wanjh nungka kamre kore ngaye. \v 46 Minj nangale nabuyika bininj binayi God nawu Kornkumo, dja ngaye ngadjalkudji nganang nawu ngamdolkkangbeh kore nungka. \v 47 Woybukkih djal woybukkih marneyime ngudberre, bu ngaye kandiwoybukwon wanjh kunukka ngudda ngurrimimbi munguyh munguyh. \p \v 48 Ngaye mimbiwon ngudberre. Kaluk ngaye wanjh yiman buriddi duninjh yerreh ngudberre. \v 49 Dja ngudda nawu ngundikebmawahmeng ngudberre birringuni manme manbu ngeyyoy manna bu birrihrey kore kubolkdarleh. Kalukburrk wanjh birriballey birridoweni. Minj birrimimbiniwirrinj. \v 50 Dja ngaye ngahyolyolmerren bu ngaye yiman manbu manbuyika buriddi manbu kumkoluy heavenbeh ba bu ngurringun dja minj ngurridowen. \p \v 51 Ngaye wanjh ngamkoluy kore heavenbeh. Kaluk ngaye yiman buriddi yerreh manbu kabenmimbiwon bininj, dja bu ngudda ngurringun maninjmanu buriddi, wanjh ngurridarrkidmimbi munguyh munguyh. Buriddi manu ngaye won ngudberre, wanjh makka ngaye ngardduk kunburrk bu ngakanjkurrmerren. Kuhni ngakurduyime ba bu ngabendarrkidwon birriwarlahkenh bininj rowk kondah kurorrebeh.” \s1 Jesus yimeng, “Ngaye Ngabendolkkayhwe Bininj Bu Kabolkyimerran Kore Kayiburnbunkenh.” \sr John 6:52-59 \p \v 52 Wanjh bu bininj nawu Jews birribekkang yimeng, wanjh birridangwerreni kunkimuk bedmandeleng. Wanjh yikahwi birriyimi, “Njalekenh kuhni yimeng? Minj nuk kunburrk nuye karringuyi?” \v 53 Wanjh Jesus benyawoyhwokmey, yimeng, “Woybukkih djal woybukkih marneyime ngudberre, ngaye nawu Bininj Duninjh. Bu ngudda minj ngurringun ngardduk kunburrk dja mak minj kandikurlbabongun, wanjh kunukka minj ngurrimalngmimbi. \v 54 Nawu nangale kangun ngardduk kunburrk dja kabongun ngardduk kunkurlba, nakka wanjh kamalngmimbi munguyh munguyh kore ngaye, dja mak ngarrolkkayhwe yerrekah kore kunbarnangarra manbu kayiburnbunkenh kabolkyimerran. \p \v 55 Manu kunburrk ngardduk makka wanjh yiman manme duninjh dja mak kunkurlba ngardduk makka wanjh yiman kayime kukku duninjh. \v 56 Bininj nawu maninjmanu manme kangun dja kabongun ngardduk kunkurlba, wanjh kunukka ngamre ngani munguyh kore nungka nuye kukange, dja mak nganeni munguyh kore ngaye kukange ngardduk. \p \v 57 God nawu Kornkumo wanjh kahdjaldarrkidmimbi munguyh, dja nungka nganmunkeweng dja nganmarnbom ngaye bu ngadjaldarrkidmimbi munguyh yiman nungka. Bu wanjh kunmekbe kadjalrohrokwi bu nangale bininj kangun kunburrk ngardduk, wanjh kunukka nungka karrarrkidmimbimen bu ngayekenh. \v 58 Maninjmanu buriddi manbu ngahyolyolme kumkoluy kore heavenbeh. Mahni minj karohrok buriddi yiman kayime mawahmawah ngudberre manbu birringuni dja birridowerrinj. Dja nangale nawu kangun maninjmanu buriddi kore ngahyolyolme, wanjh nakka kahdjaldarrkidmimbi kore ngaye munguyh munguyh.” \p \v 59 Jesus wanjh kuninjkunu benmarneyimeng bu benbukkabukkani bininj kore Synagogue kunrurrk manbu yiwarrudjkenh kore Capernaum. \s1 Yikahwi Bininj Wanjh Birrimunkebawong Nawu Jesus \sr John 6:60-71 \p \v 60 Birriwern nawu bininj birrimunkekadjungi Jesus birriwokbekkang bu kuhni yimeng, wanjh birrinjilngwarreminj. Wanjh bedda birrimarneyimerrinj, “Kuhni nuk kunrayek kore kahyime kadberre minj nuk karridjare karribekkan, dja burrkyak, wanjh karriwarnyak.” \p \v 61 Wanjh Jesus benkangeburrbuni bu bedda birriwokkihnjurluhnjurlukmi bu birrimarneyimerreni nungkakenh, wanjh nungka benmarneyimeng, “Yiddok ngaye marnbuyinj ngurrikebbumeninj bu ngaye kunmekbe marneyimeng ngudberre? \v 62 Dja bu kandinan ngaye nawu Bininj Duninjh ngare kaddum kore kerrngehkenhni ngani, wanjh baleh yerreh ngudda ngurriburrbun? \v 63 Nawu Namalngmakkaykenh kabendarrkidwon bininj. Bininj minj kabirridarrkidworren. Dja bu kandiwokmarrkmang kore marneyimeng, wanjh ngurrimang Namalngmakkaykenh dja ngurrimalngmimbimen. \v 64 Dja yikahwi ngudda minj kandiwoybukwon.” Kuhni bu Jesus yimeng. Nungka benburrbuni munguyh nawu minj birriwoybukwoyi. Dja mak Jesus burrbuni namekbe bininj nawu kaluk kabikukweykan yerrekah bu bininj kabirribiddundulubun. \v 65 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Ngurriburrbun bu kunmekbekenh ngaye marneyimeng ngudberre bu ngaye ngayimeng, ‘Minj nangale bininj kamre kore ngaye dja nungan God nawu Kornkumo kabimarnedurrkmirri ba bu kamre.’” \p \v 66 Kaluk kundjalmekbe rerrih birridjalwernkenhni bininj birrimunkebawong Jesus dja minj birriyawoyhdjarrkrawinj. \v 67 Wanjh Jesus bendjawam nawu twelve nuye bininj, yimeng bedberre, “Adju, ngudda mak, ngurridjare kandibawon bu ngurrire?” \v 68 Simon Peter biwokmey Jesus bimarneyimeng, “Nawu Yiwohrnan, ngad mak nangale ngarrikadjung. Dja ngudda yidjalkudji kanmarneyime ngadberre kunwok nawu kandarrkidwon ba karrimalngmimbi munguyh munguyh. \v 69 Ngad wanjh ngundiwoybukwong dja mak ngarriwernhburrbun bu ngudda wanjh yidjalkudji God nuye bininj nawu yidjalmak duninjh.” \p \v 70 Jesus benmarneyimeng, “Ngayemandeleng bebbehdjarrngbom ngudberre dja nakudji nawu karrihre kondanjkunu wanjh nakka namarnde!” \v 71 Jesus wanjh biyolyolmi Judas nawu beywurd nuye Simon Iscariot. Namekbe nawu Judas birridjarrkrey twelve bininj nuyeni Jesus wanjh kalukburrk bu yerrekah nungka wanjh kabikukweykan. \c 7 \s1 Jesus Nawu Birridanginj Minj Birriwernhwoybukwoyi \sr John 7:1-10 \p \v 1 Kaluk burrk Jesus rengehrey kubolkwarlahbubuyika kore Galilee, dja minj nungka djareniwirrinj durndeyi kore Judea dja kumekbe birriwohrnani nawu Jews bininj birridi bu birridjareni birribuyi. \v 2 Kaluk bu darnkih bolkyimi bu nawu Jews birrikarrmi mulil manbu kundjurlekenh. \v 3 Wanjh Jesus nawu birridangerrinj birrihdjarrkni dja birrimarneyimeng, “Ngudda yibolkbawoyi kondah dja yirawinj kore kunbolk Judea, ba bu bininj birriwern nawu ngundimunkekadjung kabirrinan kore yikurdukurduyime God nuye kundulkarre dorrengh. \v 4 Bu ngudda wanjh yidjareminj bininj ngundiburrbuyi, yuwn bu yiwarlkkarren. Yibebmen, yiray, yibenbukkan bedberre kore kurobbe. Dja yibenmarnekukbukkarrimen birriwarlahkenh bininj ba bu ngundiburrbun.” \v 5 Bedda wanjh kuninjkunu birrimarneyimeng nawu Jesus birridangerrinj bu bedda minj birriwoybukwoyi. \p \v 6-7 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Kuhni minj ngaye ngardduk bu ngabangmekurduyime. Dja ngaleng ngudda wanjh kamak ngurridjalkurduyimen kore ngurridjare, dja bininj minj ngundidung ngudberre. Ngaye wanjh birriwarlahkenh bininj ngandidung bu kunwoybuk ngayolyolme bedberre kore bedda kunwarre kabirrikurduyime, wanjh kunmekbekenh kunu ngandiwidnan. \v 8 Mah. Ngudman ngurriray kumekbe kore mulil. Dja ngaye nuk minj ngabangmere, kore ngaye ngardduk minj bangmekarremarnbuyindangimeninj.” \v 9 Dja Jesus wanjh yerrkani kore Galilee. \p \v 10 Kaluk nawu Jesus birridangerrinj birriwam kore Jerusalem kore mulil birrikarrmi. Dja wanjh Jesus birribawong yerrkang minj birridjarrkrawinj. Kaluk yerrekah nungan Jesus wam manmolk ba bu minj nangale binayi. \s1 Jesus Wam Jerusalem Dja Benbukkabukkani Kore Mulil Bedberre \sr John 7:11-24 \p \v 11 Wanjh nawu Jews bininj birriwohrnani bindidjawani kumekbe kore mulil birrikarrmi, birridjawayhmeng, “Baleh nakka Jesus?” \v 12 Birrimirndewernkenhni bininj kore mulil birrikarrmi dja birriwern birridjawarreni bu birringayawkmi kore birrimarneyimerreni Jesuskenh. Yikahwi nawu birriyimi, “Jesus nakka namak.” Dja birribuyika bininj birriyimi, “Nakka nawarre, nawu kahkurren kahbenkowe bininj bu kunbuyika kabenmarneyolyolme bedberre.” \v 13 Kaluk minj nangale bimulewayi Jesus kore kurobbe, dja birrikunikeleni bedberre nawu birriwohrnani nawu Jews bininj. \p \v 14 Wanjh manekke mulil bu balhbularrbuyinjdangeni wanjh Jesus wam bidbom kore Temple kuberrkkah dja wanjh dedjingmey benmarneyolyolmi bininj. \v 15 Nawu birriwohrnani Jews wanjh birriwam birriwokbekkani Jesus. Wanjh bedda birridjalkangebarrhmeng birriwokbekkang bu yolyohyolyolmi. Wanjh birridjawarreni bedmandeleng, birriyimeng, “Ngayh, nahni baleh karrehkarrengalkeyi dja nungka kunu minj rawinj school kadberre?” \v 16 Wanjh Jesus nungan benmarnemulewarrinj, yimeng, “Ngayeman minj marneyime ngudberre, dja God nawu nganmunkeweng namekbe wanjh ngandjurrkkang bu ngawokdi nuye. \v 17 Bu nangale bininj kadjare kabiwokmarrkmang nawu God, wanjh kunukka kawernhburrbun bu ngaye wanjh ngahmarneweykan kunwok nuye God, dja kuhni minj ngayemandeleng bu ngahwokdi. \v 18 Ngurriburrbu. Nawu nangale bininj kawokdi kore nungan nuyekih kunmayali, wanjh nakka nungan kadjaldjare kabirriburlume birribuyika bininj. Dja ngaye ngadjare bininj kabirriburlume God nawu nganmunkeweng, wanjh kunmekbekenh kunu ngudda ngurriburrbun ngaye minj ngawarre bininj dja ngaye wanjh kunwoybuk ngahmulewan ngudberre, dja minj ngahkurren. \v 19 Yiddok ngudda minj Moses ngunwoyi manbu mankarre? Dja minj yikahwi ngudda wanjh ngurriwokmarrkmang manekke mankarre. Dja njalekah ngurrimborledme ngurridjare yimankek ngudda kandibun ngaye?” \p \v 20 Wanjh birridjalmirndewern bininj nawu birriwokbekkang bu kumekbe yimeng bedberre, wanjh yikahwi birriyimeng nuye, “Ngayh. Ngudda yiddok namarnde ngimeng kukange ke bu ngunwokborledkeng. Nangale yimankek yiyime ngunbun?” \v 21 Wanjh Jesus benyawoyhwokmarrkmey, benmarneyimeng, “Ngaye kunkudjikenh kandikurdunang ngakurduyimeng God nuye kundulkarre dorrengh kore kunbarnangarra Sabbath ngarreni, dja ngurriwohnjilngwarreminj. \v 22 Dja ngudda mak ngurridurrkmirri bu kunbarnangarra Sabbath ngarre. Ngayime bu wurdyaw nawu barrken karrangen, wanjh ngurrimadbun kunbarnangarra kunbidkukudji dja danjbik kunkodjke wanjh ngurrilakkayenwon bu ngarre kunkodjke Sabbath. Wanjh ngurriburrbu bu ngudda ngurrikurduyime kunmekbe. Ngudda yimankek ngurriyime ngurriwokmarrkmang Moses nawu ngunwong manekke mankarre manbu kabindilakkayenwonkenh. Kaluk manekke mankarre minj Moses nungan nuye, dja wurd ngudberre mawahmawah birridedjingmey bu birrilakkayenworrinj korroko. \v 23 Ngurrina! Ngudda ngurridjare ngurrimarrkmang manmekbe mankarre Moses nuye, dja kunmekbekenh kunu ngurridurrkmirri kore ngurrbenlakayenwon wurdwurd bu kunkodjke kunbidkudji dja danjbik kabirrikarrme. Ngudda kunu ngurridjaldurrkmirri bu kunbarnangarra Sabbath ngarre, dja kunukka kundjalyahwurd kunmak ngurrikurduyime. Dja ngaye ngamarnbom bininj nuye kunburrk bu makminj nawu dulkkihdulkkihyoy. Kunekke kunkimuk kunmak ngakurduyimeng, dja njalekenh mak ngaye kandihdung bu namekbe bininj ngarrolkkayhweng bu kunbarnangarra kore Sabbath ngarre? \v 24 Ngudda kandidjadmeng kore ngandidjalkurdunangkenh, dja minj kandikangeburrbuyi. Kuhni minj mandjad. Dja bu kandiyawoyhdjadme, wanjh ngurriburrbu kore djal kunwoybukkenh.” Kunmekbe Jesus benmarneyimeng nawu birriwohrnani bininj nawu Jews. \s1 Bininj Birrimarneyimi Dja Birridjahwarreni Bu Jesus Nungka Yimankek Messiahni \sr John 7:25-31 \p \v 25-26 Bu kunmekbe bolkyimi, wanjh birrimekbe bininj nawu birrini Jerusalem birridedjingmey bu birriyawoyhyolyolmi Jesus. Wanjh birridjawarrinj, “Ngurrina! Nahninjanu bininj yiddok kabirridjare kabirribun nawu kabirriwohrnan? Dja wanjh nungka kuberrk kahdi kore birriwernkenh kabirrinan dja kahbenbukkabukkan. Dja nawu kabirrihwohrnawohrnan minj kabirringurdke. Yiddok kunubewu birriwohburrbuyi bu nungka nawu Christ?”\f + \fr 7:25-26 \ft Christ karohrok “nawu Messiah”. \f* \v 27 Dja yika birriyawoyhmarneyimerreni, birriyimeng, “Burrkyak. Nungka minj Christ. Ngad karriburrbun kore nungka Jesus kumdolkkangbeh. Dja bu nawu Christ kamre, minj nangale kaburrbun kore kamdolkkan kore kamre.” \p \v 28 Wanjh Jesus benbukkabukkani kore kuberrkkah manbu Temple. Nungka wanjh benmarneyimeng wernkih wokdi, yimeng, “Ngudda kandiburrbun dja mak ngurriburrbun kore balehbeh ngamwam. Dja minj ngurriburrbun God nawu Nadjalwoybuk duninjh, nawu nganmunkeweng? Minj ngayeman ngamrawinj, dja nungka nganmunkeweng. \v 29 Ngaye wanjh ngaburrbun God nawu nganmunkeweng dja ngaye nganedjarrkni dja kumekbe ngamdolkkangbeh.” \p \v 30 Bu Jesus birribekkang kunmekbe benmarneyimeng, wanjh bedda nawu birriwohrnani nawu Jews birrirohrokmi bu birridjaldarrkidmayi. Dja burrkyakni, minj nangale bikarrmeninj, dja minj bolkyimerrangimeninj kuhni nungka nuyeniwirrinj bu dowimeninj. \v 31 Kaluk birriwern birribuyika nawu bininj, wanjh birridjareni birriwoybukwoyi Jesus dja nanihnjanu birriyimi, “Nahni wanjh kundulkarre dorrengh durrkmirranj kunwernhkah bu karrinang God nuye kunngudj. Wanjh kunmekbe yerreh kayimerran bu nawu Christ kamre, wanjh kunubewu nanihnjanu wanjh nungka.” \s1 Nawu Birrikihkimukni Bindimunkeweng Djamun Birriberlmayi Jesus \sr John 7:32-36 \p \v 32 Nawu Pharisee bindibekkang birriwern bininj bu kuninjkunu birrihyolyolmi Jesus, wanjh priests birrikihkimuk dja mak nawu Pharisees bindimunkeweng djamun nawu birribolknahnani Temple ngarre bu kabirriberlmang Jesus. \p \v 33 Kaluk Jesus benmarneyolyolmerreni birriwern bininj, yimeng, “Ngaye med karridjarrkdi kundedjumbungkenh, kaluk kunu ngabaddurndeng kore God nawu nganmunkeweng. \v 34 Ngudda kaluk kandiyawan dja minj kandingalke, dja ngudda kakarrewarre bu ngurrire kore ngaye ngare.” \p \v 35 Nawu Jews bininj birribekkang bu Jesus yimeng wanjh birridjawarreni, birrimarneyimerreni, “Kab nahni bininj baleh kare bu nungka yimeng ngad minj karringalke? Dja kunubewu karengehre kore nawu karriredbo birribebbehwabmeng, ba bu nungka kabenbukkabukkan bininj nawu minj Jew. \v 36 Kaluk kuhni kab baleh kawokmenmenyime kore kamarneyimeng, ‘Ngudda kaluk kandiyawan dja minj kandingalke, dja ngudda kakarrewarre bu ngurrire kore ngaye ngare’?” \s1 Jesus Yolyolmeng Namalngmakkaykenh Nuye \sr John 7:37-39 \p \v 37 Kaluk kumekbeni bu mulil birriyiburnbom, kore kunkodjke kunbarnangarradjamunkenhni, Jesus dolkkang danginj dja kumkayhmi dorrengh bu benmarneyimeng, “Nawu nangale kakombukdowen, wanjh nanu kumray kore ngaye ba kabongun. \v 38 Nawu nangale bininj ngaye nganwoybukwon, wanjh kabongalke kukku yiman kahborlobme kore kukangebeh nuye, maninjmanu wanjh kukku kabenmimbiwon bininj munguyh munguyh. Kuninjkunu wanjh kabimbuyindi kore djurra\f + \fr 7:38 \ft Ngurrina Isaiah 58:11\f*.” \v 39 Bu kuhni Jesus yimihyimi kore yolyolmeng kukkukenh, wanjh kunukka mulehmulewani Namalngmakkaykenh. Bu kunmekbe bolkyimi bu Jesus yolyolmi, wanjh nawu Namalngmakkaykenh minj kumbangmerawinj\f + \fr 7:39 \ft Ngurrina John 14:25-26\f*, dja Jesus minj bangmedurndeyi kore Ngabbard ba bininj kabirrimarneboddan. Kaluk yerrekah nawu bininj birriwarlahkenh birriwoybukwoni Jesus wanjh birrimangi namekbe Namalngmakkaykenh. \s1 Bininj Birridangwerreni Bu Jesuskenh \sr John 7:40-44 \p \v 40 Wanjh yikahwi bininj nawu kuhni birribekkani wanjh birriyimeng, “Woybukkih, nahni wanjh namekbe prophet nawu karrihmadbuni kumhrey.” \v 41 Dja mak nawu yikahwi birribuyika bininj birriyimi, “Nahni wanjh Christ nawu kumwam kadberre.” Dja nawu birribadbuyika bininj birriyimi, “Burrkyak, nawu Christ minj kamdolkkan kore kunred Galileebeh. \v 42 Dja mak kore djurra kahyime bu namekbe nawu Christ wanjh King David nuye namud, dja mak kamdolkkanbeh kore kunred Bethlehem. Kumekbe wanjh King David yoy.” \p \v 43 Wanjh nawu bininj birriwarlahkenh birridangwerreni bu Jesuskenh. \v 44 Yikahwi bedda birridjareni birridarrkidmayi. Dja burrkyakni, minj nangale mak bikulahkarrmeninj. \s1 Nawu Jews Bininj Birriwohrnani Birridangwerreni Bu Jesuskenh \sr John 7:45-53 \p \v 45 Dja wanjh nawu djamun birridurnderrinj kore priests birrikihkimuk dja mak kore Pharisees, dja birribidlarrkni. Wanjh bedda bindidjawam, “Njalekah minj ngudda ngurrimkayi nawu Jesus?” \v 46 Wanjh nawu djamun bindimarneyimeng, “Minj nangale nabuyika bininj kawokdi kore kundjalmak yiman kayime nanihnjanu bininj kahwokdi.” \v 47 Wanjh nawu Pharisees bindimarneyimeng, “Ngayh, ngaleng, ngudda warridj ngunkoweng ngudberre? \v 48 Ngad yikahwi nawu ngarrihwohrnahwohrnan, dja mak ngad yikahwi nawu Pharisees, minj nuk ngarriwoybukwoyi namekbe bininj. \v 49 Dja birrimekbe bininj nawu kabirriwoybukwon Jesus, wanjh bedda minj kabirriburrbun kore mankarre kahyo, wanjh God bendjalwarrewam.” \p \v 50 Kaluk kumekbe Nicodemus birridjarrkdi, nungka mak Phariseeni. Nungka nawu kerrngehkenhni Jesus benewokdi. \v 51 Wanjh benmarneyimeng nawu birribuyika Pharisees, “Kore mankarre kurrmeninj kadberre minj karribangmedarrkiddjadme, dja med, karribekkan yeledj kore baleh kawokkiyime dja karriburrbun kore baleh nungka kakurduyime.” \v 52 Wanjh bedda birrimarneyimeng, “Ngayh, ngaleng, ngudda warridj kunubewu Galileebeh? Yibimna kore djurra. Minj kayime bu prophet kamdolkkan Galileebeh.” \v 53 Wanjh birriwern rowk birridokmerrinj kured. Kaluk wanjh Jesus wam mandulum kore kabolkngeyyo “Karrulkmirnderri manbu Olives Kundulk”. \c 8 \s1 Jesus Bingehkeng Ngalwarre Daluk \sr John 8:1-11 \p \v 1-2 Wanjh bu kunkabelbuyika Jesus yawoyhdurndi kore kuberrkkah manbu Temple. Dja birriwarlahkenh bininj birrimirndemornnamerrinj kore nungka, wanjh Jesus yerrkang dedjingmey benbukkabukkani. \v 3 Kumekbe bu benbukkabukkani wanjh birribuyika bininj birrimbebmeng. Bedda bininj nawu mankarre birriburrbuni dja mak bininj nawu Pharisees, wanjh birrimberlkani ngalkudji daluk. Kaluk yikahwi bininj birringalkeng ngalmekbe daluk kore benehyoy nabuyika bininj nawu minj nabininjkobeng ngarreniwirrinj. Birrinameng ngalmekbe daluk kore kumirrk bedberre nawu birrimirndewern birrihdi. \v 4 Wanjh birrimarneyimeng Jesus, “Ngudda nawu kanbukkabukkan, ngad ngarrinang ngahli daluk benehyoy bininj nawu minj nabininjkobeng ngalengngarre. \v 5 Dja yiburrbun kore mankarre kahyo manbu Moses bimbom. Manmekbe mankarre kanwokrayekwon bu daluk kuhni kakurduyime wanjh karridjalkodjdong kunwardde dorrengh, karribun karrikukkurrme. Dja ngudda baleh bolkkime yiyime bu ngarrikurduyime ngalengngarre?” \v 6 Kuhni birrimarneyimeng Jesus dja bedda birridjareni yimankek yimeninj kunwarre, kunmekbekenh wanjh ba bu nungka birriwelengnameninj nawu Jesus. \p Wanjh Jesus minj benwokmayi, dja minj wokdiwirrinj. Djahdjaldi, wanjh kalukburrk nungka boddanj bidyirriyonginj wanjh rorrebimbuni. \v 7 Wanjh bedda birridi birridjaldjawani Jesus. Bu Jesus kumyawoyhdolkkang wanjh benmarneyimeng bedberre, “Mah wanjh, nangale kore ngudberre nawu minj kunwarre yimeninj kore kukange ke, wanjh namekbe nanu nungka werrk dokmen warddeburriwemen ngahli daluk birro.” \v 8 Mak Jesus yawoyhboddanginj, bidyirriyonginj yawoyhrorrebimbuni. \p \v 9 Bu kuhni birribekkang Jesus, wanjh bedda birridedjingmey birribebbehbawong bu birrihdjalkudjihrey. Dabborrabbolk werrk birridokmerreni. Wanjh Jesus dja ngalmekbe daluk bindidjalbawong kumekbe benedi. Kaluk ngalmekbe daluk dingihdi kore kumirrk nuye Jesus. \v 10 Jesus yawoyhdolkkang, dja bidjawam, “Daluk, baleh konhda nawu birriwam? Yiddok minj bedda birriyimeninj ke bu ngudda yirrowimeninj?” \v 11 Ngalbu daluk yimeng, “Nawu yikimuk, minj nangale nganbuyi.” Jesus biwokmey, bimarneyimeng, “Ngaye mak minj warrewan ke. Dja yiray, mak yuwn yiyawoyhbakke God nuye mankarre dja kuhni yibawo kunwarre rowk.” \s1 Jesus yimeng, “Ngaye nawu ngabenmarnebolkwolkan birriwarlahkenh bininj rowk.” \sr John 8:12-20 \p \v 12 Jesus dingihdi manbu kururrk Temple kuberrkkah dja benmarneyolyolmi dja benhbukkabukkani birriwern bininj. Wanjh nungan yolyolmerrinj bu benmarneyimeng, “Ngaye nawu marnebolkwolkan ngudberre ngurriwarlahkenh nawu bininj rowk. Bu ngaye kandimunkekadjung wanjh kunukka woybukkih minj mak ngurrire kore kubolkmunun. Ngaye wanjh marnebolkwolkan kore mimbiwon ngudberre.” \v 13 Nawu Pharisee birribekkani bu yimiyimi wanjh bedda birrimarneyimeng, “Kuhni bu yingan ke kore yiwokmulewarren, bu ngad minj nuk kuhni ngundiwoybukwon. Minj nangale mak nabuyika ngunyolyolmeninj ba bu ngundiwoybukwoyi.” \p \v 14 Jesus benwokmey benmarneyimeng, “Kamak bu ngayemandeleng ngahwokdi bu ngudda ngurriyimeng ngardduk, dja kore ngahwokdi kunukka wanjh kunwoybuk. Dja ngaye ngaburrbun kore balehbeh ngamwam dja mak ngaburrbun kore ngare. Ngudda minj ngurriburrbun kore ngamdolkkangbeh dja kore baleh ngare. \v 15 Ngudda djal nawu binihbininj ngaye kandidarrkiddjadme, kunukka minj nuk kunmak. Dja ngaye minj nangale bininj ngahdarrkiddjadme. \v 16 Bu ngaye nangale nawu bininj ngadjadmeninj, wanjh kunukka kundjalmakniwirrinj bu ngadjaldjadmeninj namekbe nawu bininj, dja nganedjarrkdjadme ngaye dja mak God nawu Kornkumo nawu nungka nganmunkeweng. \v 17 Kore ngudberre mankarre kahyo bimbuyindanj, bu bininj benebokenh kabenemre kabenebebbehyime bu kadjalkudji, wanjh kunukka kunwoybuk kayongen. \v 18 Ngaye wanjh marneyime ngudberre kunwoybuk bu ngayekenh, dja God nawu Kornkumo nganmunkeweng, dja nungka mak ngunmarneyime ngudberre kunwoybuk bu ngayekenh.” \p \v 19 Wanjh bedda birrimarneyimeng, “Baleh ngudda ke nawu nakornkumo?” Wanjh Jesus benwokmey benmarneyimeng, “Ngudda nuk minj ngaye kandiburrbun dja mak minj ngurriburrbun nawu kornkumo ngardduk. Bu ngaye kandiburrbuyi wanjh kunukka nungka mak ngurriburrbuyi.” \v 20 Kuninjkunu wanjh Jesus benmarneyimi, dja minj nangale mak birrarrkidmayi bu bingurdkemeninj. Minj bolkyimerrangimeninj bu nungka nuyeniwirrinj bu bangmedowimeninj. \s1 Jesus Mulewarrinj Bu God Nawu Kornkumo Bimunkeweng \sr John 8:21-30 \p \v 21 Kaluk bu Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Ngaye wanjh ngahre bu ngudda wanjh kandiyawan, dja larrk. Ngudda wanjh ngurridowen kore God minj kabengmidjdan ngudberre kunwarre. Wanjh kunukka minj ngurrire kore ngaye ngare.” \p \v 22 Wanjh nawu birriwohrnani Jews bininj bu birribekkang wanjh bedmandeleng birrimarneyimerrinj, “Kuhni bu kahwokdi ‘minj ngurrire kore ngaye ngare’, yiddok kayime nungandeleng kaburren?” \v 23 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Ngudda nawu wanjh kanjdjiwaken, dja ngaye nawu wanjh kaddumwaken. Ngudda wanjh kondanjkunu kurorrewaken, dja ngaye minj ngakang kondahbeh. \v 24 Kunukkakenh ngaye marnehmarneyimeng ngudberre, ngudda ngurridowen kore God minj kabengmidjdan ngudberre kunwarre. Bu ngudda minj ngaye kandiwoybukwon kore ngaye ngahwokmulewarrinj wanjh woybukkih kunukka ngurridowen kore God minj kabengmidjdan ngudberre kunwarre.” \p \v 25 Wanjh bedda birrimarneyimeng, “Dja ngudda nangale mayh?” Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngaye marnehmarneyimeng ngudberre kerrngehkenh. \v 26 Ngaye ngakarrme kunwernkenh bu ngadjare djadmeninj ngudberre. Nungka nawu nganmunkeweng nakka wanjh kadjalwokdi bu kunwoybuk. Ngaye ngabenmarneyime birriwern bininj bu nungka kore kadjare ngabenmarneyolyolme, minj mak njale kunbubuyika ngayolyolme.” \p \v 27 Bu birribekkani Jesus minj birriburrkburrkbekkayi bu biyolyolmi God nawu Nakornkumo nuye. \v 28 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng, yimeng, “Ngurrina, bu ngaye kandikukwayhke kore kundulk cross, ngaye nawu Bininj Duninjh, wanjh kunukka ngurriwohburrbun bu ngaye woybukkih ngawokmulewarrinj. Dja mak ngudda wanjh ngurriburrbun bu minj mak ngayeman ngakurduyime, dja ngadjalwokdi kore God nawu Kornkumo nganbukkabukkang. \v 29 Nungka wanjh nganmunkeweng dja nakka nganedjarrkre. Minj nakka nganbawon bu ngahre ngakudji, dja ngaye munguyh ngakurduyime bu ngamarnbun nungka kanjilngmakmen.” \p \v 30 Bu Jesus kuninjkunu yolyohyolyolmi wanjh birriwern birriwoybukwong, dja birriwokmarrkmey nuye. \s1 Jesus Birridangwerrinj Nawu Jews Bininj Bu Birriyimi Yimankek Birriwoybukwoni \sr John 8:31-47 \p \v 31 Wanjh Jesus benmarneyimeng Jews bininj nawu birriyimi yimankek birriwoybukwong, yimeng, “Bu ngudda munguyh kandiwokmarrkmang, wanjh kunukka woybukkih ngudda nawu bininj ngardduk. \v 32 Dja mak ngurriburrbun kore kunwoybuk, wanjh manekke kunwoybuk ngunbebke kore ngurridukkayindi.” \v 33 Wanjh bedda birriwokmey, birrimarneyimeng, “Ngad ngadberre mawahmawah nuye Abraham, dja mak ngad kunu minj nangale kanbongnameninj. Dja njalekenh ngudda kunu kanmarneyime bu ngad ngarrimbebme kore ngarribongdibeh?” \v 34 Wanjh Jesus benwokmey, benmarneyimeng, “Woybukkih djal woybukkih marneyime ngudberre, bu ngudda munguyh kunwarre ngurrihkurduyime, wanjh kunukka kunwarrekenh ngurridjalmarnedurrkmirri munguyh, yiman kayime bu kunwarre ngunhbongname. \p \v 35 Dja ngurrina, ngurriburrbu bu bininj nawu kabidjalmarnedurrkmirri nabuyika kore kabibongkarrme, nakka wanjh minj nungka nuye namud. Kaluk bu kadjare wanjh kabikukburriwe. Dja beywurd nakornkumo nawu namud nuye, wanjh nakka kadjaldi munguyh munguyh. \v 36 Ngaye wanjh God nuye beywurd, dja bu ngaye bebke ngudberre kore ngurribonghdi, wanjh kunukka ngudda woybukkih bu minj mak ngurriyawoyhbongdi. \v 37 Ngaye ngaburrbun bu ngudda bebeywurd nuye Abraham, dja njalekenh ngudda ngurridjaldjare kandibun dja kandiwoknjirrhmiwon munguyh. \v 38 Ngaye ngayolyolme kore kornkumo ngardduk nganang, dja ngudda ngurrikurduyime kore ngurriwokbekkan nabuyika nawu kornkumo ngudberre.” \p \v 39 Wanjh bedda birriwokmey birrimarneyimeng, “Ngad kunu ngadberre Abraham nakornkumo.” Jesus benmarneyimeng, “Bu woybukkih ngudda Abraham nuye bebeywurd, wanjh ngurrikurduyimeninj yiman Abraham kurdukurduyimi. \v 40 Ngaye ngadjalkudji bininj marneyimeng kunwoybuk ngudberre kore ngawokbekkang nawu God. Dja ngudda ngurridjare ngaye kandidjalbun mankarreburudjang. Abraham kuhni minj kurduyimeninj bu korroko. \v 41 Ngudda ngurridjaldjare ngurrikurduyime kore nakornkumo ngudberre kakurduyime.” Dja bedda birrimarneyimeng, “Ngad kunu minj nangale mak kornkumo nawu nganbornayi. Dja ngad kunu nadjalkudji God ngadberre nawu kornkumo.” \p \v 42 Wanjh Jesus yimeng bedberre, “Bu God nawu kornkumo ngudberre wanjh kunukka ngaye kandimarnedjareniwirrinj dja ngaye wanjh ngamdolkkang kore Godbeh. Ngaye ngamwam kondah minj ngayemandeleng bu ngamrawinj dja nungka nganmunkeweng bu ngamwam. \v 43 Ngudda wanjh ngurridjalwidnan ngardduk kunwok, kunmekbekenh kunu ngudda minj ngurriburrkburrkbekkan bu ngaye marnehmarneyime ngudberre. \v 44 Dja ngudda kunu kornkumo ngudberre wanjh nawu Namarnde Duninjh. Ngudda wanjh nuye bebeywurd bu ngurridjare ngurridjalwokmarrkmang kore nungka kahyime ngudberre. Nungka wanjh namarndeyini kerrngehkenh duninjh kore dedjingmey. Nungka minj kunwoybuk karrmeninj dja bolkkime kadjalkurrehkurren, dja kawidnan kunwoybuk munguyh. Kore nungka kawokdi, wanjh kunukka munguyh kahdjalkurrehkurren kore kabenmarneyime bininj. Dja mak kabenmarnbun bu kahdjalkurren rowk. \p \v 45 Dja ngaye djal kunwoybuk marneyime, dja bonj, minj kandiwoybukwon. \v 46 Wanjh nangalehngale ngudda bininj ngurriyime bu ngaye kandinayi bu yimankek ngakurduyimeng kunwarre? Burrkyak. Ngaye wanjh ngadjalyolyolme kunwoybuk, dja njalekah minj kandiwoybukwon? \v 47 Dja kandibekka! Nawu bininj nuye God, wanjh nakka kabiwokbekkan. Dja ngudda kunu minj God nuye bininj, dja kunmekbekenh minj ngurriwokbekkan nawu God.” \s1 Jesus benmarneyimeng, “Bu Abraham darrkihdarrkiddi, ngaye wanjh kumekbe ngahyingkihdi.” \sr John 8:48-59 \p \v 48 Wanjh birrimekbe Jews bininj kunwarre birrimarneyimeng, “Ngudda kunu wanjh Samariabeh! Dja mak yikarrme namarnde kore kukange ke! Wanjh kunukka djalwoybukkih.” \v 49 Wanjh Jesus benwokmey, benmarneyimeng, “Burrkyak! Ngaye kunu minj namarnde nganhkarrme. Ngaye wanjh ngadjare ngaburlume Ngabbard ngardduk, dja ngudda kunu kandimarneyime ngaye kunwarre. \v 50 Ngaye minj ngadjare ngabenmarnbun bininj ngandiburlume, dja mak nabuyika kadjare bu bininj birriwern ngandiburlume ngaye. Dja mak nungka kanmulewan bu kandjadme kadberre rowk. \v 51 Woybukkih djal woybukkih marneyime ngudberre, nawu nangale nganwokmarrkmang nakka wanjh minj munguyh kahdowen.” \p \v 52 Bu birriwokbekkang, wanjh bedda birrimarneyimeng, “Ngad wanjh bolkkime ngarriwernhburrbun bu namarnde kahni kukange ke! Abraham doweng, dja mak nawu prophets birridoweng dja njalekenh ngudda kuhni yiyime bu nawu nangale ngunwokmarrkmang nakka wanjh minj karrowen? \v 53 Ngudda yimankek yidjalwernhkimukworren bu yiyurrhke Abraham nawu nakornkumo ngadberre nawu doweng. Dja mak nawu prophets birridowerrinj. Ngudda yimankek yiyime nangale bu yihyimoworren?” \p \v 54 Wanjh Jesus benwokmey yimeng, “Bu ngayemandeleng ngaburlumerren, wanjh kunukka djal burudjang. Dja ngaye nganburlume Ngabbard ngardduk, nawu ngudda ngurriyime God ngudberre, nakka wanjh ngaye nganburlume. \v 55 Dja ngudda kunu minj ngurriburrbuyi dja mak minj ngurridjalburrbun bu bolkkime. Ngaye ngadjalburrbun nungka. Bu ngaye ngayimeninj ngawakwayi wanjh kunukka ngakoweyi yiman kayime ngudda nawu munguyh ngurrikurren. Ngaye ngaburrbun nungka dja mak ngakarrme nuye kunwok dja ngawokmarrkmang. \v 56 Nawu ngudda ngudberre kornkumo Abraham, nakka wernhnjilngmakminj bu nganburrbuni ngaye ngamhmahmirranj. Nungka ngannang bu korroko, dja njilngmakminj duninjh bu ngayekenh.” \v 57 Wanjh bedda birriyawoyhmarneyimeng Jesus, “Ngudda nuk minj yirrabbolkkare yiman fifty mandjewk, dja njalekenh yimankek yiyimeng bu ngudda yinang Abraham?” \v 58 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Woybukkih, djal woybukkih marneyime ngudberre, bu kerrngehkenh duninjh Abraham danginj dja ngaye wanjh ngayungkih ngadjalyingkihni munguyh.” \v 59 Bu kuninjkunu Jesus benmarneyimeng nawu binihbininj wanjh bedda birriwarddemoyhmangi manyawwarddekihkimuk bu yimankek birrikodjdoyi bu birridjareni birribuyi. Dja nungandeleng warlkkarrinj dja rurrkbawong kuberrkkah ngarre Temple. \c 9 \s1 Jesus Bimarnbom Nakudji Bininj Nawu Mimdubbeni Bu Danginj \sr John 9:1-12 \p \v 1 Kaluk bu kunbarnangarra manbu Sabbath ngarreni, Jesus dja bininj nawu benhbukkabukkani birrihdjarrkrey, wanjh Jesus binang bininj nawu mimbunjeni bu danginj. \v 2 Wanjh nawu bininj birrihrey birridjawam Jesus, “Ngudda nawu kanhbukkabukkan, njalekah nahni bininj danginj mimbunje? Yiddok nungka kunwarre yimeninj? Ngayh, yiddok ngalbadjan dja kornkumo kunwarre beneyimeninj?” \v 3 Wanjh Jesus benwokmey, benmarneyimeng, “Burrkyak. Minj kunukka kayime. Minj nungka kurduyimeninj kunwarre, dja mak nawu nakornkumo dja ngalbadjan nuye minj kunwarre benekurduyimeninj. Dja nungka mimbunjeminj ba bu birriwern bininj kabirrinan kore God kabimarnekurduyime nuye. \v 4 Bolkkime bu kuninjkunu barnangarra, wanjh karrihdjaldurrkmirrin kore kadjare nawu nganmunkeweng. Kaluk darnkih bu kumunun kayimerran, dja minj mak nangale kayawoyhdurrkmirri. \v 5 Bu ngaye wanjh bolkkime ngahdjaldi kondanjkunu kurorre, wanjh ngabenmarnebolkwolkan bininj rowk.” \p \v 6 Bu kuninjkunu yimeng bedberre, wanjh rerreh boddanj, dja rorrenunjweng dja yiman marnbom kunkih yerreh. Wanjh mahni kunkih mey dja bimimbaruy kore kumim nuye bininj nawu mimbunjeni. \v 7 Wanjh Jesus bimarneyimeng namekbe bininj, “Yiray, wanjh yikukdjirridjburrimen kore manlabbarl Siloam.” Wanjh kuninjkunu kunngey Siloam kayime, “Bimunkeweng”. Wanjh nawu mimbunjeni bininj wam kukdjirridjburreni, wanjh mimbayhmeng, dja durndi kured bu bolknabolknani. \p \v 8 Wanjh bininj nawu birridarnhyoy nuye birriburrbuni bu nungka kerrngehkenhni mimbunjeni. Bedda dja birribuyika mak bininj birrihnani bu nungka korroko ningihni dja bendjawani bininj bu kunwarddekenh nawu money. Wanjh bedda birrikukburrknang bu nungka bolknang, dja birriyimeng, “Ngayh! Yiddok nanihnjanu bininj nawu kankukdjanwodjanwohmi kunwarddekenh?” \v 9 Yikahwi birriyimeng, “Yoh, wanjh nungkakih.” Dja nawu birribuyika birriyimi, “Burrkyak. Nakka minj nungka, dja nawid. Kunubewu kabenekukrohrok.” Dja nawu bininj namekbe mimbunjeni mulewarrinj dja benmarneyimeng, “Yoh, ngaye wanjh!” \p \v 10 Wanjh bedda birridjawam, “Ngayh, baleh yikurduyimeng bu yimimbayhmeng dja yibolknan bolkkime?” \v 11 Wanjh nungka benwokmey benmarneyimeng, “Bininj nawu kabirringeybun Jesus, namekbe wanjh nanu nganmarnbom bu ngabolknan. Kaluk nungka marnbom kunkih wanjh nganmimbaruy dja nganmarneyimeng, ‘Yiray, yikukdjirridjburrimen kore manlabbarl Siloam.’ Wanjh ngaye ngawam, ngadjirridjburrinj, wanjh ngawohmimbayhmeng bu ngabolknan.” \v 12 Wanjh bedda birridjawam, “Kaluk baleh namekbe bininj wam nawu ngunmarnbom?” Wanjh bininj nawu bunjeni yimeng bedberre, “Ngawakwan. Baleh nuk wam?” \s1 Nawu Pharisee Birridjaldjawani Kunwernkah Namekbe Nawu Bunjeni \sr John 9:13-34 \p \v 13 Kaluk yikahwi bininj birrimey namekbe bininj nawu mimbunjeni, dja birrikang kore nawu Pharisees. \v 14-15 Nawu Pharisee birriwobekkang bu Jesus bimarnemarnbom kunkih, bimimbaruy namekbe bininj mimbunjeni bu bimarnbom bolknang wanjh kore kunbarnangarra manbu Sabbath ngarreni. Wanjh bedda birridjawam namekbe bininj, “Njalekenh bu ngudda yimimbayhmeng?” Namekbe bininj benmarneyimeng, “Jesus nungka wanjh marnbom kunkih ngardduk bu nganmimbaruy, dja ngakukdjirridjburrinj, wanjh ngabolknan.” \p \v 16 Yikahwi Pharisees birriyimeng, “Nanihnjanu bininj nawu kangeyyo Jesus, nungka wanjh bakkeng mankarre Sabbath ngarre. Kunmekbekenh kunu ngad ngarriyime nungka minj kumdolkkayinj kore Godbeh.” Dja nawu birribadbuyika Pharisees birriyimeng, “Burrkyak, nahni bininj nungka namak. Bu nungka nawarreniwirrinj, wanjh kunukka minj kunmak durrkmirriwirrinj kundulkarre dorrengh bu kanmarnbuyi karriburrbuyi God.” Wanjh bedmandeleng Pharisees birridangwerreni. \v 17 Wanjh birriyawoyhdjawam namekbe bininj nawu mimbunjeni, “Ngudda baleh kab yimulewan namekbe bininj nawu ngunmimbayhkeng?” Dja nawu mimbunjeni bininj benmarneyimeng, “Nungka wanjh prophet.” \p \v 18 Nawu Jew bininj birriwohrnani minj birriwernwoybukwoyi bu nanihnjanu bininj mimbunjeni korroko. Wanjh bindimarnewokmunkewerrinj ngalbadjan dja nakornkumo nuye bu benemwam. \v 19 Dja bindidjawam, “Yiddok nahni ngurrewoneng wurdyaw? Dja mak yiddok nguneyime bu nungka danginj mimdubbeni? Dja njalekah bu nungka bolkkime mimbayhmeng kahbolknan?” \v 20 Wanjh bedda bindiwokmey, bindimarneyimeng, “Yoh. Nahni wanjh wurdyaw ngad ngarrewoneng, mak nganeburrbun bu nungka danginj mimdubbeni bu minj bolknayi. \v 21 Dja minj nganeburrbun bu bolkkime mimbayhmeng dja kahbolknan. Ngad minj nganeburrbun bu nangale nawu bimimbayhkeng. Nungan ngurridjawa wanjh, dja nungka dabbolk bu nungan kawokdi kamulewan ngudberre.” \p \v 22 Namekbe bininj nuye ngalbadjan kornkumo kuninjkunu beneyimeng dja benemkunikeleni bedberre nawu Jew bininj birriwohrnani. Birrimekbe Jews nawu birriwohrnani bu korroko birriyingkihkarremarnbom bu birriyimeng nangale bininj kayime Jesus nakka wanjh Christ\f + \fr 9:22 \ft Christ karohrok “nawu Messiah”.\f* wanjh kabindidjirrkan dja kabindikukbebke kore Synagoguebeh. \v 23 Kumekbekenh kunu bedda bindimarneyimeng nawu ngalbadjan dja kornkumo, “Nakka wanjh dabbolk, ngurridjawa nungan bu kamulewarren.” \p \v 24 Wanjh nawu Jews bininj birriwohrnani birriyawoyhmarnewokmunkewerrinj bu kamdurndeng nawu mimbunjeni bininj. Wanjh nungka kumwam bedberre dja birrimarneyimeng, “Mah, wanjh kunukka yidjalburlumen God! Jesus wanjh ngad ngarriburrbun bu kunwarre kadjalkurduyime.” \v 25 Wanjh namekbe bininj benwokmey, yimeng, “Ngaye minj ngaburrbun bu namekbe Jesus kunubewu kunwarre kahkurduyime ngurrihnan. Dja ngaye ngadjalburrbun kundjalkudji. Kerrngehkenhni ngaye ngamimbunjeni minj njale mak nganayinj dja wanjh bolkkime ngamimbayhmeng dja ngabolknan.” \v 26 Bedda wanjh birridjawam, “Baleh yiddok kurduyimeng ke bu ngunmarnbom yimimbayhmeng?” \v 27 Nungka benyawoyhmarneyimeng, “Ngayh. Ngaye wanjh kerrngehkenh marneyimeng ngudberre! Dja njalekah ngudda minj ngaye kandibekkayi? Yiddok ngurridjare yawoyhmarneyime ngudberre? Kunubewu ngurrimarnedjare ngudda warridj bu ngurrimunkekadjung wanjh bu kandidjawan munguyh?” \v 28 Kaluk bu birribekkang kuninjkunu benmarneyimeng nungka, wanjh bedda birridjalmarneyimeng kunwok kunwarre nuye. Bu birrimarneyimeng, “Ngudda yingan yibalmunkekadju nawu Jesus! Dja ngad kunu ngarrimunkekadjung Moses. \v 29 Ngad ngarriburrbun nawu Moses bu God bimarnewokdanj, dja minj ngad ngarriburrbun nahni Jesus kore balehbeh kumdolkkang.” \p \v 30 Wanjh nawu bininj mimbunjeni benwokmey benmarneyimeng, “Ngayh! Ngaye ngadjalkangebarrhmeng bu ngurriyimeng ngardduk. Yiddok ngudda yimankek ngurriyime ngurriwakwan nawu nahninjanu bininj Jesus kore kumdolkkangbeh. Jesus wanjh ngaye nganmimbayhkeng, wanjh kunmekbekenh kunu karriburrbun bu nungka kumwam kore Godbeh. \v 31 Dja mak ngad karriburrbun God minj kabenbekkan nawu birriwarre bininj nawu kunwarre kabirriyime. Dja kabendjalbekkan birridjalkudji nawu kabirriwoybukwon dja kabirriwokmarrkmang. \v 32 Bu kerrngehkenh duninjh kondanjkunu kunred minj nangale mak karrikarrmeninj bu benmimbayhkemeninj nawu birridanginj birrimimbunjeni bininj yiman ngaye. \v 33 Bu Jesus minj kumdolkkayi kore God kahni, wanjh kunukka minj kundulkarre karrmeninj bu kurduyimeninj kuninjkunu kunmak kore kurduyimeng ngardduk.” \p \v 34 Wanjh birrimarneyimeng, “Ngudda nawu yidjalwarre duninjh bininj, dja mak kore yirranginj yidjalwarreni. Dja ngudda kunu yimankek yiyime kankadjehbukkan ngadberre kunmak.” Wanjh birridarrkidmey dja birrikukburriweng kuberrk. \s1 Jesus Yolyolmi Bedberre Nawu Yiman Birrimalngmimbunjeni \sr John 9:35-41 \p \v 35 Kalukburrk Jesus bekkang kunwok bu namekbe bininj birribebkeng, wanjh nungka wam biyawani. Kaluk bu bingalkeng, wanjh bimarneyimeng, “Yiddok ngudda yiwoybukwon nawu Bininj Duninjh?” \v 36 Wanjh bimarneyimeng, “Nawu yikimuk, nakka nangale? Kab kanmarneyimen nangale nawu Bininj Duninjh ba ngawoybukwon.” \v 37 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Wanjh ngaye namekbe nawu Bininj Duninjh. Ngudda ngokko kannang, dja ngaye bolkkime ngarrwokdi.” \v 38 Dja namekbe bininj wanjh bimarneyimeng, “Nawu yiwohrnan, ngaye woybukwon ngudda.” Wanjh bimarneboddanj nuye. \p \v 39 Wanjh Jesus benmarneyimeng bininj nawu kumekbe birrihmirnderri, “Ngaye ngamwam kondanjkunu kurorre ba bu ngabendjadme bininj rowk dja ngabenmarnmarnbun. Kaluk nawu birrimimdubbe bininj nakka wanjh kabirribolknan, dja nawu kabirribolknan nakka wanjh kabirrimimdubberran.” \v 40 Wanjh yikahwi nawu Pharisees birridjarrkni dja birribekkang bu Jesus yolyohyolyolmi benhmarneyimi, wanjh birrimarneyimeng Jesus, “Yiddok ngudda yiyime ngad mak ngarrimimdubbe, ayh?” \v 41 Jesus benwokmey, yimeng, “Bu ngudda ngurrimimdubbeniwirrinj bulkkidj duninjh, God minj mak ngunwelengname ngudberre kore baleh ngurrikurduyime. Dja ngudda ngurrihdjalyime, ‘Ngad ngarribolknan!’ Wanjh kunmekbekenh kunu God minj bengmidjdangimeninj ngudberre kunwarre.” \c 10 \s1 Jesus Benmulewam Bininj Nuye Bu Bedda Yiman Sheep Nuye \sr John 10:1-6 \p \v 1-2 Wanjh Jesus yimeng, “Woybukkih djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre. Bininj nawu kamirndenahnan nawu sheep nuye, wanjh kangimen kururrkdangmaye kore sheep kahmirnderri. Dja nabuyika nawu bininj kabidbun kore kuwohngorrkkah wanjh nakka yiman kayime dedjdjorlkwern. \v 3 Bininj nawu kanahnan kururrk kore mayh nawu sheep kahyo, wanjh kabimarnedangmarrhmang bininj nawu mayh nuye bu nungka kamre. Dja namekbe nawu mayh nuye kamre, dja sheep kabirriwokburrbun bu kawokdi. Kabenbebbehngeyhngeybun wanjh kabenmirndeyorrke nawu mayh nuye bu kabenmirndekan kore kurralk kabirringun. \v 4 Wanjh bu kamirndebebke nuye mayh rowk, wanjh karrokme bedberre wanjh kabirrimunkekadjung rerre dja bedda wanjh kabirriwokburrbun. \v 5 Nawu nabuyika bininj minj kabirriwokmenmenburrbun dja mak minj kabirrimunkekadjung nawu mayh, dja kabirrikelerlobmerren nuye.” \p \v 6 Jesus yolyohyolyolmi bedberre yiman kayime bim yerreh benhbukkani dja minj birriwernhwokmayalimayi. \s1 Jesus yimeng, “Ngaye yiman kayime namak bininj bu nganahnan sheep.” \sr John 10:7-13 \p \v 7 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng bu minj nungka birriwernhmayalimayi dja benmarneyimeng bedberre, “Woybukkih djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre, ngaye nawu yiman kayime kunrurrkdangmaye kore mayh nawu sheep kahngimerren. \v 8 Birribuyika bininj nawu birridokmerrinj ngardduk nawu mayh birrinahnani, bedda wanjh yiman kayime birridedjdjorlkwernni, dja birridjaldjareni birridjirdmayi nawu mayh, dja mayh nawu sheep minj bindiwokmayi. \v 9 Ngaye yiman kururrkdangmaye bedberre. Nangale bininj nawu kamngimen kore ngaye, nakka wanjh ngangehke. Nungka wanjh kangimen dja kabebme dja kangalke kunmakmak. \v 10 Bininj nawu birridedjdjolkwern kabirrimre kabirridjaldjare kabindidjirdmang mayh nawu sheep, dja kabindibun, kabindikukyakwon. Dja ngaye wanjh ngamdjalwam ba bu ngabenmimbiwon bedberre dja wanjh kabirridarrkiddi kore kundjalmak rowk.” \p \v 11 “Ngaye nawu ngamak bininj nawu ngamirndenahnan mayh ngardduk mandjad duninjh. Dja mak ngabenmarnekanjkurrmerren ngarrowen mayh bedberre ba bedda kabirridarrkiddi. \v 12 Nabuyika bininj kamirndenahan mayh dja minj nuye, nungka kabimarnedurrkmirri bininj nawu nuye mayh. Bu namekbe bininj kanan duruk nabang kamre, wanjh kakelerlobme, kamirndebawon nawu sheep. Dja namekbe mayh nabang yiman kayime dalkken wanjh kabun nawu yikahwi sheep dja nawu yikahwi kamirndeyarlarrke bu kakelerlobmerren. \v 13 Namekbe bininj wanjh kadjalkelerlobme, dja minj kawernhnahnan nawu sheep, dja nakka nanu kadjaldurrkmirri kunwarddekenh, dja minj kabenmarnedjare nawu sheep.” \s1 Jesus Mulewarrinj Bu Nungka Kakanjkurrmerren Bedberre Nawu Bininj Nuye \sr John 10:14-21 \p \v 14 Jesus yawoyhyimeng, “Ngaye nawu ngamak bininj nawu ngamirndenahnan sheep ngardduk mandjad duninjh. Ngaye ngabenkukburrbun nawu ngardduk sheep, dja nawu sheep ngardduk ngandikukburrbun ngaye. \v 15 Kuhni wanjh kadjalrohrok bu yiman kayime God nawu Kornkumo nganburrbun dja ngayeman mak ngaburrbun nungka. Ngaye wanjh ngakanjkurrmerren bedberre nawu sheep ngardduk. \v 16 Ngaye mak ngakarrme sheep nawu kabirridi kubolkbubuyika, nawu ngardduk yerreh. Kaluk ngare ngabenmang, ba ngabenmirndemornname. Bedda wanjh ngandiwokbekkan dja ngabenmarnbun ngardduk sheep rowk bu kabirrimirndekudjimen kore ngaye ngadjalkudjiwi ngabenmirndenahnan rowk.” \p \v 17 “Ngaye ngadjalkanjkurrmerren ngayemandeleng ba bu ngayawoyhdarrkidworren yerreh. Kunekkekenh kunu God nawu Ngabbard ngardduk ngandjalmarnedjare bulkkidj duninjh. \v 18 Minj nangale mak nganmarnbuyi bu ngarrowen. Dja ngayeman ngadjalkanjkurrmerren bu ngarrowen. Ngaye ngakarrme bu ngarrowenkenh dja mak ngayawoyhdolkkankenh. Kuninjkunu wanjh God nawu ngardduk Ngabbard nganwokrayekwong bu ngakurduyime.” \p \v 19 Kaluk nawu Jews birriwohrnani birribekkang kuninjkunu kunwok wanjh bedman birriyawoyhdangwerreni Jesuskenh. \v 20 Yikahwi nawu birriwern birrimekbe bininj birriyimi, “Nahni nuk namarnede demon kahkarrme dja mak kahbengwarrmen. Dja njalekenh ngudda ngurriyibekkan?” \v 21 Dja nawu birribuyika birriyimi, “Burrkyak. Minj kuhni kahkurduyime bininj nawu namarnde kakarrme. Dja yiddok nawu namarnde kabenmimbayhke nawu birrimimbunje bininj?” \s1 Jesus Yolyolmerrinj Bu Nungka Dja God Nawu Kornkumo Benedjalkudji \sr John 10:22-39 \p \v 22 Kaluk bu kuhni wanjh Jews bininj birrikarrmi mulil manbu birriburrbuni bu kunkareni birrirurrkbelewoni Temple manbu yiwarrudjkenh nuye God.\f + \fr 10:22 \ft Maninjmanu mankimuk mulil bedberre wanjh ngeyoy “Hanukkah” kore bedberre kunwok. \f* Kaluk kunukka wanjh yekkeni dja birrihni kukadje Jerusalem. \v 23 Wanjh kunbarnangarrakudjini Jesus wohrewohrey kore Temple kuberrkkah, bolkngeyyoy kore Solomon nuyeni verandah. \v 24 Nawu Jews bininj birriwohrnani birriwakbuyinguneng Jesus dja munguyh birridjawahdjawani. Wanjh bedda birriyimeng, “Ngarridjare wanjh kanmarneyimen mandjad duninjh bu ngudda wanjh Christ\f + \fr 10:24 \ft Christ karohrok “nawu Messiah”.\f*. Dja wanjh werrkwerrk kanmarnemulewarrimen ngadberre, dja yuwn bu yidjalwokyak ngadberre.” \p \v 25 Jesus benwokmey bu benmarneyimeng, “Ngaye ngokko marneyimeng ngudberre dja minj kandiwoybukwoyi. Ngaye wanjh ngadjaldurrkmirri kundulkarre dorrengh kore kunngey nuye God nawu ngardduk Ngabbard ngardduk bu kadjare. Ngudda wanjh kandihnang kore ngakurduyimi, dja wanjh ngurriburrbuyi bu ngaye nawu Christ. \v 26 Kaluk ngudda kunu minj kandiwoybukwoyi, dja ngudda minj ngaye ngardduk sheep. \v 27 Ngaye sheep ngardduk ngandiwokbekkan. Dja mak ngabenburrbun dja bedda ngandimunkekadjung. \v 28 Ngaye ngabendarrkidwon dja kabirrimalngmimbi munguyh munguyh kore ngaye, dja minj mak kabirriyawoyhdowen. Minj nangale mak nganbidyimang kore ngabenkarrme kubid ngardduk. \v 29 Nawu Ngabbard ngardduk nganbidkenwong. Dja nungka narrulkarrekimuk duninjh, minj nangale mak kabibidyimang kore nungka kubid nuye. \v 30 God nawu ngardduk Ngabbard dja ngaye wanjh nganedjalkudji.” \p \v 31 Nawu Jew bininj birriwohrnani birribekkang bu kuninjkunu benmarneyimeng, wanjh birriyawoyhwarddemangi bu birrikodjdoyi ba bu karrowen. \v 32 Jesus benyawoyhmarneyimeng bedberre, “Ngaye bukkabukkang kunwernkah bu marnekurduyimeng ngudberre kunmakmak kunwernkah kore God nawu Kornkumo nganmarneyimeng, kaluk yiddok kunmekbekenh kandiyibun?” \v 33 Wanjh bedda birriwokmey, birrimarneyimeng, “Ngad kunu minj ngundibun bu kunmakkenh yikurduyimeninj. Dja ngaleng wanjh ngudda yimeng bu God ngunedjalkudji, dja kunu yihyime yimankek God. Dja kundjalwarre duninjh yikurduyimeng dja ngudda wanjh kunukka djal bininj.” \p \v 34 Jesus benhdjalyawoyhmarneyimeng bedberre, “Yiddok ngudda ngurriburrbun bu bimbuyindanj ngudberre mankarre kore God yimeng, ‘Ngaye wanjh ngokko ngayimeng ngudberre, bu ngudda yiman kayime gods.’ [Psalm 82:6] \v 35 Ngad karriburrbun bu naninjnanu djurra bimbuyindanj wanjh minj nangale kabularrbun dja minj mak kaborledke. God nawu Ngabbard benmarneyimeng birrimekbe bininj bu bedda wanjh gods yerreh. Wanjh birrimekbe God benwong kunwok nuye. \v 36 Dja njalekenh ngaye kandiwelengname bu kuninjkunu ngayimeng ngudberre ngaye nawu beywurd nuye God? Dja God nawu Kornkumo wanjh ngandjarrngbom wanjh nganmunkeweng ngamwam kondanjkunu kurorre. \p \v 37 Bu ngaye minj ngarrurrkmirri bu karohrok God nawu Ngabbard ngardduk kahdurrkmirri, wanjh yuwn kandiwoybukwon. \v 38 Dja ngaye wanjh ngamarnedurrkmirri bu karohrok nungka, dja wanjh kunukka kandiwoybukwo. Bu minj kandiwokbekkan wanjh kunu kandidjalkurduna kore ngakurduyime bu ngahdurrkmirri kore nuye. Wanjh kunu ngurriburrbun dja ngurriwernhborlhmen bu God nawu Kornkumo kahni kore ngaye ngardduk kukange, dja mak ngaye ngahni kore kukange nuye God nawu Kornkumo.” \v 39 Kuninjkunukenh Jesus benmarneyimeng, wanjh bedda birridjareni birridarrkidmayi, dja bonj, ngarrhmey kubid bedberre. \s1 Jesus Bolkbawong Judea Dja Wam Kore Mankabo Jordan Djowkkeng \sr John 10:40-42 \p \v 40 Jesus wanjh wam rengehrey kore djowkkeng mankabo Jordan dja bolkmey kore John benkodjdjuhkeyi bininj kerrngehkenhni. Wanjh kumekbe Jesus yerrkang ni. \v 41 Birridjalwern bininj birrimarnebebmerrinj kumekbe, dja bedda birrimarneyimerrinj, “John nungan minj kurduyimeninj kundulkarre dorrengh, dja woybukkih bu kanmarneyimeng kadberre bu nanihnjanukenh bininj.” \v 42 Wanjh birridjalwernkenh bininj birrihni kumekbe birriwoybukwong Jesus. \c 11 \s1 Jesus Nawu Djawirna Nuyeni Ngeyyoy Lazarus Doweng \sr John 11:1-16 \p \v 1 Wanjh nakudji bininj benbenekarrmi ngaldahdaluk benebokenh. Namekbe narangem ngeyyoy Lazarus dja mak ngaldahdaluk bokenh benengeyyoy Mary dja Martha. Wanjh bedda Jesus birridabbolkni. Kaluk kumekbe birridjarrkyoy rowk kore kunred kabolkngeyyo Bethany. \v 2 Ngalekke ngaldjalkarewi Mary ngalbu birrengedjirridjbuni kalkkidmanjmak dorrengh nawu Kawohrnan Rowk wanjh yerre birrengeborndungi kunngabek ngalengngarre. Wanjh nawu birridanginj Lazarus doweni kunkimuk. \v 3 Wanjh nawu ngaldahdaluk benemarnewokmunkewerrinj nungka Jesus bu ningihni kubolkbuyika djarreh. Wanjh benemarneyimeng, “Ngudda nawu yiwohrnan, nawu bininj yihmarnedjare bulkkidj, wanjh kahdowen.” \p \v 4 Kaluk kunmekbe bu Jesus bekkang kunwok kore benemarnewokmunkewerrinj, wanjh benmarneyimeng nuye bininj nawu benhbukkabukkani, “Minj kuhni kundjak kabibun Lazarus bu karrowen. Kuhni bimarnekurduyimeng ba bu birriwernkenh bininj kabirriburrbun bu nungka God namakkaykenh dja narrulkarrekimuk. Dja mak kuninjkunukenh ba bu bininj birriwarlahkenh ngandiburlume ngaye nawu beywurd nuye God, dja ngandiburrbun bu ngaye ngakarrme kunmakmak dja kundulkarre dorrengh.” \v 5 Jesus wanjh benmarnedjareni nawu birrimekbe birridangerrinj Martha, Mary dja Lazarus. \v 6 Dja bonj, bu biwobekkang Lazarus bu dowehdoweni wanjh Jesus balyawohyerrkang kunkodjkebokenh kore kumekbe ningihni. \p \v 7 Kaluk bu kunkodjkebokenh wanjh benmarneyimeng nawu nuye bininj benbukkabukkani, “Bonj, dja karriyawoyhdurnde kore Judea.” \v 8 Dja nawu bininj nuye birrimarneyimeng, “Aba, ngudda nawu kanbukkabukkan, ngudda wanjh yiburrbun bu nawu kabirriwohrnan Jews bininj ngundikodjdoyi bu ngundikuyinjbuyi kumekke kore karrihdi. Dja njalekenh ngudda yidjare yirrurndeng?” \v 9 Wanjh Jesus yimeng bedberre, “Kuninjkunu karridjaldungkadjung bu karridurrkmirri. Bu nangale nawu kahre bu kahdungdi, minj kamankan dja kunukka kabolknan rowk kore kahbolkwolkayindi. \v 10 Nangale nawu kahkakkadjung, nakka wanjh kabibungkarrkbun kamankan, minj njale mak kakarrme kore kabimarnebolkwolkan bu kahre.” \p \v 11 Jesus benyawoyhmarneyimeng bedberre, “Nawu ngad karridabbolk Lazarus, nakka kahdjalkodjkeyo. Dja ngaye wanjh ngare ngadjurlhme.” \v 12 Wanjh Jesus nuyeni bininj birrimarneyimeng, “Nawu Yihwohrnan, bu ngudda yiyime nungka kahdjalkeyo, wanjh kunu kamak bu nungandeleng karrolkkan.” \v 13 Jesus nungka yimeng bu korroko wanjh doweng, dja bedda minj birriwernwokmayalimayi. Bedda birriyimi yimankek nungka Lazarus djahdjalkeyyoy. \v 14-15 Wanjh Jesus bendarrkidmarneyimeng nawu nuyeni bininj, benmarneyimeng, “Lazarus nakka korroko doweng, kakukyo. Ngaye wanjh ngadjalnjilngmak ngudda ngudberre bu ngaye minj ngarriwirrinj kumekbe kore nungka, dja bolkkime ngudda kandiwernhwoybukwon. Wanjh ngurrimray, karriray kore nungka kahkukyo.” \p \v 16 Thomas, nawu birrimarneyimi Didymus, wokdolkkang, benmarneyimeng nawu birribuyika bininj Jesus nuye. Yimeng, “Mah, wanjh karridjarrkray Jesus ba bu karridjarrkdowerren nungka dorrengh.” \s1 Jesus yimeng, “Ngaye wanjh ngadjalkudji ngabendarrkidwon nawu bininj.” \sr John 11:17-29 \p \v 17 Wanjh bedda birriwam rowk. Kaluk bu birrimbebmeng kore Bethany, Jesus bekkang bu birrimarneyimeng nawu Lazarus doweng bu kukyonginj kore kuwardderurrk bu kunkuyeng kunkodjke kunkarrngbakmeng. \v 18-19 Kaluk kumekbe Bethany minj djarrehniwirrinj kore kunred Jerusalem\f + \fr 11:18-19 \ft Danjbik kilometres.\f*, wanjh birriwern bininj nawu birrikang Jerusalem bindimyikani Martha dja Mary bu bindimarnenalkbunikenh bu narangemkenh doweng. \v 20 Bu kundjalmekbe Martha biwobekkang Jesus kumhrey, wanjh ngaleng djalwam bimirrkdabkeng. Dja ngalbu Mary djahdjalni kururrk. \p \v 21 Wanjh bu Martha bimarnebebmeng Jesus bimarneyimeng, “Nawu Yiwohrnan, bu ngudda yiman yiniwirrinj kondanjkunu wanjh ngaye nganedanginj minj dowimeninj. \v 22 Dja bolkkime ngaburrbun bu yiman ngudda yidjawan God bu ngunwon yehyeng rowk nawu yidjare.” \v 23 Wanjh Jesus bimarneyimeng ngaldaluk, “Ngudda nawu ngunedanginj, wanjh nakka kayawoyhdolkkan.” \v 24 Martha bimarneyimeng Jesus, “Ngaye ngaburrbun bu nungka kaluk karrolkkan kunbarnangarra yerrekah kore kayiburnbunkenh rowk, bu birriwern bininj kabirridjarrkdolkkarren kore kumidjbeh.” \v 25-26 Jesus bimarneyimeng ngalbu Martha, “Ngaye wanjh ngadjalkudji bu ngabendolkkayhwe dja ngabendarrkidwon birriwern bininj. Bu nangale nawu nganwoybukwon, bu mak karrowen, wanjh kadjalyawoyhmalngmimbimen. Bu nangale nawu kamimbi dja nganwoybukwon, wanjh minj mak kayawoyhdowen munguyh. Yiddok ngudda yiwoybukwon bu kuhni ngaye marneyime?” \v 27 Martha biyawoyhmarneyimeng Jesus, “Yoh, woybukkih, nawu Yiwohrnan. Ngaye woybukwon dja ngaburrbun duninjh bu ngudda nawu Christ\f + \fr 11:27 \ft Christ karohrok “nawu Messiah”.\f*, nawu beywurd nuye God. Ngudda nawu yidjalkudji ngundihmadbuni ngad nawu bininj rowk bu yimwam kondanjkunu kurorre.” \p \v 28 Bu kuninjkunu bimarneyimeng rowk, wanjh Martha durndi kured dja manmolk bimarneyimeng Mary ngalbu benedanginj, yimeng, “Nawu kabenbukkabukkan kondah kahdi dja nungka kadjare ngunnan bu ngunewokdi.” \v 29 Bu Mary biwokbekkang Martha bimarneyimeng, wanjh djaldolkkang werrkwerrk dja wam kore Jesus. \s1 Jesus Nungka Wanjh Kangenalkbom Duninjh \sr John 11:30-37 \p \v 30 Kaluk Jesus minj kumbangmebebmeninj kured kore Bethany dja nungka djahdjaldi djarreh kore Martha bimirrkdabkeng kerrngehkenhni. \v 31 Nawu bininj bindikongiwani bindihmarnenalkbuni kumekbe kunrurrk manbu Lazarus nuyeni, wanjh bedda birrinang Mary dolkkang bu wam, dja bedda birrimunkekadjuy. Birriyimi yimankek wam kore kumidj kabimidjnalkyiwan. \p \v 32 Wanjh Mary kumbebmeng kore Jesus dja binang bidjalmarnekukburriwerrinj kore kurrenge nuye. Dja bimarneyimeng, “Nawu Yiwohrnan, bu ngudda karridiwirrinj kondah, wanjh nawu ngaye nganedanginj minj kunu dowimeninj.” \v 33 Jesus bennang Mary bu nalkbunalkbuni dja mak nawu Jews bininj birridjarrknalkyikadjungi ngaldaluk bu birridjarrknalkkirey, wanjh Jesus kangenalkbom dja kunikangewarreminj duninjh dja mak balkunikangeyidduy. \v 34 Jesus bendjawam, benmarneyimeng, “Baleh ngurrikukkurrmeng?” Wanjh birriyimeng, “Nawu Yiwohrnan, yimray, yibolknan.” \v 35 Wanjh Jesus nalkbom. \v 36 Bininj nawu Jews bu birrinang Jesus nalkbunalkbuni wanjh bedda birriyimeng, “Ngurrina! Nungka bidjalwernhmarnedjareni bulkkidj.” \v 37 Dja yikahwi nawu bininj birriyimeng, “Nungka bimimbayhkeng nabuyika bininj nawu danginj mimbunjeni. Dja kunubewu bingurdkeyi naninjanu bininj nawu bimarnedoweng.” \s1 Jesus Bimimbiwong Lazarus Dja Birrolkkayhweng Kore Kumidjbeh Kukyokukyoy \sr John 11:38-44 \p \v 38 Jesus balwam darnkih kumekbe kore kumidj dja yawoyhkangewarreminj dja yiddungi. Kumekke kukyoy kore kuwardderurrk dja manbu mandjalwarddekimuk dangbalhmiyindi. \v 39 Jesus benmarneyimeng, “Ngurriwarddedjirrkka.” Dja Martha ngalbu benedanginj nawu yakminj, bimarneyimeng Jesus, “Nawu yiwohrnan, kuhni bu kayime warreminj kunkurrinjdjilk kahbanj, dja nungka kunu kukyoy kunkarrngbakmeng kunkodjke.” \v 40 Jesus bimarneyimeng ngalmekbe ngaldaluk, “Ngaye wanjh ngokko marneyimeng, bu ngudda yiwoybukwon, wanjh yinan bu God nuye namakkaykenh duninjh dja kundulkarrekimuk!” \p \v 41 Wanjh birriwarddederrehkang. Jesus bolknang kaddum, wanjh yimeng, “Ngabba, manjbun bu ngudda ngaye kanbekkang. \v 42 Ngaye ngaburrbun bu ngudda ngaye munguyh kanhdjalwokbekkan. Dja ngaye wanjh ngayime bolkkime ba bu nanihnjanu bininj nawu kabirrimirnderri kabirriburrbun bu woybukkih ngudda ngaye kanmunkeweng.” \p \v 43 Bu kuninjkunu yimeng, wanjh Jesus kayhmeng wernkih duninjh, dja yimeng, “Lazarus, yimbebmen!” \v 44 Wanjh namekbe nawu doweng yawoyhmimbiminj dja kumdarrkidbebmeng bu biddukkayindi dja dengedukkayindi manburrbawi. Dja mak kebbarrkbuyindi nawu kunmadj. Jesus benmarneyimeng, “Ngurrimarneyerrkkemen nawu manburrba dja ngurribawo kare.” \s1 Nawu Birriwohrnani Jews Birrikarremarnbom Bu Birribuyi Jesus \sr John 11:45-57 \r (Matthew 26:1-5; Mark 14:1-2; Luke 22:1-2) \p \v 45 Birriwern bininj nawu Jews bu birrimyikang Mary, dja bu birrinang Jesus kurduyimeng, wanjh yikahwi birriwern birridjalwoybukwong. \v 46 Dja yikahwi birribuyika bedberre birrimdurndi birridjawarraywam kore nawu Pharisees bu bindimarneyimeng kore Jesus kurduyimeng. \v 47 Bu kuninjkunu kunwok birribekkang nawu priests birrikihkimuk dja nawu Pharisees wanjh birrimirndemornnamerrinj kore Sanhedrin bu birriyolyolmeng dja birrikarremarnbom. Wanjh birrimarneyimerrinj, “Baleh kab karrikurduyime nuye nawu nahninjanu bininj? Nungka munguyh kahdjalkurduyime kundulkarre dorrengh. \v 48 Bu karribawon kuninjkunu kahkurduyime, wanjh birridjalwernkenh bininj kabirrikadjung. Dja bininj nawu Romebeh wardi kandidung kadberre dja mak kabirrimre kabirrirurrkbakke kunrurrk manbu Temple kadberre dja mak kabirribolkbularrbun kunbolk rowk kadberre warridj.” \p \v 49 Dja nakudji bininj ngeyyoy Caiphas nawu durrkmirri manmekbe mandjewk kore wohrnaworhnani priests wanjh wokdolkkang yimeng bedberre nawu birribuyika priests dja mak nawu Pharisees, benmarneyimeng, “Ngudda nuk minj ngurriburrbun rowk. \v 50 Yiddok minj ngurrikarremarnbuyi bu ngaye marneyime ngudberre, bu nadjalkudji bininj karrowen bedberre rowk ba bu kubolkwarlahkenh minj kabirridowen. Wanjh kunu kundjalmak rowk ngad kadberre.” \v 51 Wanjh namekbe nawu Caiaphas minj nungandeleng kunmekbe yimeninj. Bu nungka wohrnani bedberre priest dja wanjh kumekbekenh kunu karreyimeng kore God nuye kunwok. Burrbuni bu Jesus woybukkih karrowen bininj bedberre rowk nawu Jews bininj. \v 52 Minj birridjalmekbe birrikudjiwi bedberre. Dja Jesus kabendjaldurndiwe rowk nawu bebeywurd nuye God nawu yarlarrmerrinj kubolkwarlahkenh dja kabenmarnbun kabirridjalkudjimen kore God. \p \v 53 Kaluk burrk bu kunmekbe wanjh birridedjingmey bu birriwokdjehdjenkurrmi bu birribuyi Jesus. \v 54 Kunmekbekenh kunu wanjh Jesus minj rayi kubolkwarlah kore nawu birriwohrnani Jews birrihningihni. Dja nungka djalwam kubuyika darnkih kore kubolkdarleh, dja kumekbe yerrkang birrihni nawu bininj nuye dorrengh kore kunred kabolkngeyyo Ephraim. \p \v 55 Kaluk wanjh kundjalmekbe rerrih, darnkih kumhrey ngarre mulil manbu nawu Jews bininj birriburrbuni bu God kunkare bendarrkidbawong mawahmawah bedberre. Dja kerrngehkenh bininj birrikang kubolkbubuyika kubolkyahwurd wanjh birriyingkihdokmeng kore kunred kunkimuk Jerusalem birringimeng bu kabirriyingkihkangebeleworrenkenh ngalengngarre mulil. \v 56 Wanjh kunmekbe bininj bedda birrikohkokyiyirri nuye Jesus. Bininj birrihni kore Temple wanjh birrimarneyimerreni, “Adju. Kab ngudda yiburrbun bu Jesus kamre kore mulil?” \v 57 Nawu Priests dja Pharisees nawu bindimarnewohrnani bindimarneyimeng kunwok kunrayek nawu bininj, “Kab ngurriburrbun bu baleh kore Jesus kahdi, wanjh ngurrimray bu kandimarneyime.” Bu kunmekbe birriyimeng yimankek bu birridarrkidmayi. \c 12 \s1 Ngalkudji Daluk Birrengebarungi Jesus Mankalkkidmanjmak Dorrengh \sr John 12:1-8 \r (Matthew 26:6-13; Mark 14:3-9) \p \v 1 Kore djandikudjini bu dedjingmey mulil manbu God kunkareni bendarrkidbawongkenh bedberre nawu Jews, wanjh Jesus kumbebmeng kore kunbolk Bethany. Nawu Lazarus kumekbe dingihdi, namekbe nawu bininj Jesus birrolkkayhweng kunmidjbeh. \v 2 Dja birrikarrmi manme birridjarrknguni Jesus dorrengh bu nungkakenh. Wanjh Martha weyhweykani benwoni manme. Lazarus dja nawu Jesus nuye bininj birrineyhneykendi bu birringuni manme Jesus dorrengh. \v 3 Mary wam mey kalkkidmanjmak mokenmey nawu nadjalwernhmakkaykenh manbu kabirrikukbarurrenkenh, manbu bayahmeng bu nakimuk duninjh kunwardde karremarnbom. Wanjh ngaleng kalkkidyakbom kore Jesus kurrenge nuye, wanjh birrengeborndungi kunngabekwi ngalengngarre. Wanjh kumekbe kore kururrk birrihni wanjh kalkkidmanjmakbanjni. \p \v 4 Nawu Judas Iscariot nungka kumekbe dingihdi. Nanihnjanu wanjh karrehmarnbuni bu yerrekah bikukweykayi Jesus. Wanjh nungka yimeng, \v 5 “Njale mak yiwarrewong nawu kalkkidmanjmak, dja karriweykayi kunwardde ba ngarrimayi nawernkenh bu karrbenwoyi nawu birrimarladj bininj?” \v 6 Bu kuninjkunu Judas yimeng, minj nungka benwernhkongibuyi nawu birrimarladjni bininj, dja nungka djaldjareni bu mayi kunwardde nungan nuye. Nungka mak djalnahnani kunwardde bedberre nawu Jesus nuye bininj, dja mak yikahwi balwohdjirdmangi bedberre. \p \v 7 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yibawo ngalinjngalu daluk! Ngahli kuninjkunu kakurduyime kayingkihmarnbun bu ngayekenh ngandiyikukdudjengkenh. \v 8 Ngudda munguyh ngurrhbenkarrme nawu birrimarladj, dja ngaye minj munguyh kandiwernhkarrme.” \s1 Nawu Priests Birrikihkimuk Birrikarremarnbom Bu Birribuyi Lazarus \sr John 12:9-11 \p \v 9 Wanjh nawu birridjalwern Jews bininj birriwobekkang Jesus bu kumekbe ningihni. Wanjh bedda birriwam kore Bethany bu birridjareni birrinayi Jesus. Dja mak birridjareni birribalkuninayi Lazarus nawu Jesus birrolkkayhweng kore kumidjbeh. \v 10 Dja nawu priests birrikihkimuk birrikarremarnbom bu birribuyi Lazarus. \v 11 Bedda birridjareni birribuyi Lazarus dja nawu birrihnani bu birriwern bininj nawu Jews bindibawoni nawu priests dja wanjh birriwoybukwong Jesus. \s1 Bininj Birriburlumi Jesus Bu Nungka Balhngimi Kore Jerusalem \sr John 12:12-19 \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; Luke 19:28-40) \p \v 12-13 Kaluk kunbarnangarrabuyika birrimirndewern bininj birrirey kore Jerusalem kabirringimen mulilkenh manbu God bendarrkidbawongkenh. Bu birriwobekkang nungka Jesus kamre kore kumekbe kubolkkimuk, bedda birrimey marrunj manyende dja nungka birridabkeng. Dja wanjh bedda birrihkaykakayhmi, “Hosanna!\f + \fr 12:12-13 \ft “Hosanna” kayime “Kanngehkemen” kore kunwok bedberre.\f* Ngarridjare God kunmakmak dorrengh kabimarneyime nahni bininj nawu kamhre kore kunngey nuye God nawu Kawohrnan! Nahninjanu bininj wanjh king nawu kawohrnan rowk kadberre nawu Israel kankebmawahmeng!” [Psalm 118:25] \p \v 14 Jesus ngalkeng donkey yaw dja morneyerrkang. Kumekbe kore ngokko bimbuyindi kore djurra, \v 15 “Yuwn ngurrikele, ngudda nawu ngurrikang kunred kabolkngeyyo Zion. Ngurrina! Nawu king ngudberre kamhre. Nungka kamorneni kore donkey yaw” [Zechariah 9:9] \p \v 16 Jesus nawu nuye bininj benbukkabukkani, minj kunu birribangmekarreburrbuyi. Kaluk burrk bu Jesus yawoyhdolkkang kore kumidjbeh dja durndi kore heaven wanjh kunu bedda birriburrbom kore djurra bimbubimbuyindi bihmulewani Jesus, wanjh birrikarremenmenburrbuni kuhni wanjh birriwern bininj birrimarnekurduyimi nungka. \p \v 17 Nawu bininj birridjarrkdi Jesus birrinang bu bikayhmeng Lazarus kore kumidjbeh dja birrolkkayhweng kore kuwardderurrk bu biyawoyhmimbiwong, kuhni wanjh bedda bindimarnemulewani birribuyika bininj. \v 18 Kumekbekenh kunu birrimirndewern bininj birridabkeng Jesus, bu birriwobekkang nungka Jesus ngudjkimukni kuhni bu kurduyimi benmarnbuni bininj birriburrbuni God. \v 19 Nawu Pharisee bindinang bininj baleh birrihmarnekurduyimi Jesus, wanjh bedmandeleng birrimarneyimerrinj, “Ngurrina, minj baleh bolkkime karrikurduyime. Dja nawu nadjalwarlahkenh rowk nawu bininj nungka kabirrimunkekadjung.” \s1 Yikahwi Bininj Nawu Birriwokdi Greek Kunwok Birridjareni Birrinayi Jesus \sr John 12:20-26 \p \v 20 Kumekbe mak birrihdi yikahwi bininj nawu minj Jews. Bedda wanjh birridjarrkmirnderaworrinj kumekbe kundjalkudji kore Jerusalem bu kabirridi yiwarrudj ngarre manbu mulil. \v 21 Bedda birrimyikang Philip nawu nakang kunred Bethsaida kore kubolkkimuk Galilee, wanjh bedda birridjawam, “Nawu yikimuk, kab kamak ngad ngarrinan Jesus?” \v 22 Wanjh Philip wam bimarneyimeng Andrew, dja benebalwam benemarneyimeng Jesus. \p \v 23 Wanjh Jesus yolyolmerrinj yimeng, “Kuhni wanjh bolkkime marnbuyindanj, bu God wanjh nganwernhkukenwon ngaye nawu Bininj Duninjh ba bu birriwarlahkenh bininj ngandinan kunmakmak duninjh ngardduk dorrengh. \v 24 Woybukkih djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre, ngurriburrbun bu manmim kadudjindan kore kurorre dja yiman karrowen, wanjh kayawoyhyimerran ba bu mankolhdebubuyika kawernmerren bu kabebbebme. Dja bu mahni manmim minj kadudjindan dja karrowen, wanjh kunu minj mankolhdebuyika kabebme. \v 25 Bininj nawu kabirridjaldjare kabirridarrkidkarrmerren, bedda wanjh kabirribaldjaldowen. Dja birribuyika bininj kore konhda kunred bedda nawu yiman kabirriwidnarren dja kabirridowen, kunu wanjh kabirrimalngmimbi munguyh munguyh kore God. \v 26 Nangale nawu nganmarnedurrkmirri wanjh nanu nganmunkekadju. Kore ngaye ngahni, namekbe nawu nganmarnedurrkmirri wanjh kumekbe nganedjarrkdi. Dja nahni nawu ngaye nganmarnedurrkmirri, wanjh Ngabbard ngardduk kabiburlume.” \s1 Jesus Mulewarrinj Bu Baleh Kabolkyimerran Bu Nungka Karrowen Kore Cross \sr John 12:27-36 \p \v 27 Jesus yimeng, “Ngaye wanjh bolkkime ngakangewarremen. Dja bolkkime baleh ngamarneyime Ngabbard? Yiddok ngayime nungka, ‘Ngabba, kanngehkemen bu kuninjkunu kakurduyimerran ngardduk bolkkime darnkih nganmarnebebme.’ Yiddok kuninjkunu ngaye ngayime? Burrkyak. Ngaye wurra kunekkekenh ngamwam ba bu nganmarnekurduyimerran.” \v 28 Wanjh Jesus dingihdi yiwarrudj, yimeng, “Ngabba, yibenmarnebukkarrimen ba bu ngundingeyburlume.” Wanjh kumwokbebmeng kaddumbeh, yimeng, “Ngaye ngokko ngakurduyimeng, dja bolkkime ngayawoyhkurduyime yerreh.” \v 29 Birridjalmirndewern bininj birrimornnamerrinj kumekbe wanjh birriwokbekkang bu kumwokdanginj kaddumbeh. Yikahwi birriyimeng yimankek namarrkon ngurdulmeng. Dja yikahwi birriyimeng bu angel bimarnewokdanginj Jesus. \p \v 30 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Kuhni kunwok ngurribekkang minj ngaye ngardduk, dja ngudda ngudberre. \v 31 Bolkkime wanjh God kabendjadme birriwarlahkenh bininj nawu kabirrihni kubolkwarlahkenh rowk. Dja mak bolkkime God kabikukburriwe namarnde nawu kawohrnan kondanjkunu kunrorre. \v 32 Dja ngaye kaluk bu bininj ngandikukwayhke kaddum kore kurorrebeh, wanjh kunukka ngabendjaldurndiwe birriwarlahkenh bininj rowk kore ngaye.” \v 33 Bu kuninjkunu Jesus benmarneyimeng bininj wanjh mulewarrinj kore baleh yerrekah kabimarnekurduyimerran bu nungka karrowen kore cross kundulk. \v 34 Birriwern bininj birriwokbekkang, wanjh birrimarneyimi, “Ngad ngarribimnang kore djurra kabimbuyindi mankarre kadberre, kayime nawu Christ\f + \fr 12:34 \ft Christ karohrok “nawu Messiah”.\f*karrarrkiddi munguyh djalmunguyh. Dja njalekah ngudda yiyime nawu Bininj Duninjh bu kabirrikukwayhke kore karrowen. Nangale nawu Bininj Duninjh yihmulewan?” \p \v 35 Wanjh Jesus benmarneyimeng bedberre, “Ngudda ngurridjalwohkarrme nawu kabolkwolkan bu djal kundedjumbungkenh. Wanjh werrk ngurriray kore kabolkwolkayindi, wardi yerreh kunkak ngunbarrkbun ngudberre. Dja nangale nawu kamununyame nakka wanjh minj kabolknan dja kabolkwakwan kore kahre. \v 36 Bu ngaye kondanjkunu ngahni kabolkwolkan ngudberre, wanjh kandiwoybukwo. Wanjh kunukka ngudmanwali ngurriyimerran bu ngurrbenmarnebolkwolkan birribuyika bininj kore ngurrire kubolkmunun munguyh.” Bu Jesus kuninjkunu benmarneyimeng rowk wanjh bendjalbawong dja wam warlkkarrinj bedberre. \s1 Yikahwi Bininj Minj Birriwoybukwoyinj Jesus \sr John 12:37-43 \p \v 37 Bu Jesus kunwernhkah durrkmirri kundulkarre dorrengh bu benbukkani. Dja birriwern bininj minj birriwoybukwoyi. \v 38 Wanjh kunu woybukkendanj kore nawu prophet Isaiah benmulewam bedberre bininj kore yingkihbimbom, dja yimeng, “Ngudda nawu Yiwohrnan, minj nangale kandiwoybukwoyi bu ngad ngundimulewam bedberre. Dja minj nangale ngunnayi kore yibenbukkani kundulkarre ke.” [Isaiah 53:1] \p \v 39-40 Mak Isaiah yimeng, “God benmimdubbewong dja benmarnbom birrikangerayekminj, ba bu minj kabirrinan kore kunmim bedberre, dja mak minj kabirriburrkburrkbekkan kore kukange bedberre. God yimeng, ‘Ngaye ngabenmarnekurduyimeng ba bu bedda minj kabirriborledme kore ngaye ngabenmarnbun.’” [Isaiah 6:10] Wanjh kunmekbekenh kunu minj birriwoybukwoyi nawu Jesus. \v 41 Bu kunkareni Isaiah bimbom kuninjkunu bu biyingkihnang Jesus bu nungka namakkaykenh duninjh dja nawernhdulkarrekimuk, wanjh kunu biyolyolmeng. \p \v 42 Dja bu kunmekbe bolkyimi, wanjh birriwern birribuyika nawu yikahwi Jews birriwohrnani wanjh birriwoybukwong Jesus. Minj bedda bindimarneyimeninj birribuyika bininj dja bindimarnekeleni nawu Pharisees nawu wardi bindikukburriwemeninj kore Synagoguebeh bu birriwoybukwoyi Jesus. \v 43 Bedda nawu Pharisees birridjareni bindiburlumeninj bedman bininjdeleng. Dja minj birridjareniwirrinj kore God yimeng bedda birrimak. \s1 Bu Jesus Nuye Kunwok Kabendjadme nawu Bininj \sr John 12:44-50 \p \v 44 Bu kumekbe wanjh Jesus kayhmeng bedberre wernkih duninjh, yimeng, “Bu nangale bininj nganwoybukwon ngaye, wanjh minj ngaye ngadjalkudji, dja nakka kabiwoybukwon God nawu nganmunkeweng warridj. \v 45 Nangale nawu ngaye ngannan, wanjh nakka kabinan nawu ngaye nganmunkeweng. \v 46 Ngaye ngamwam ba bu ngabenmarnebolkwolkan birriwarlahkenh bininj rowk. Ba bu nangale nawu nganwoybukwon wanjh minj kare kahdi kore kubolkmunun. \p \v 47-48 Ngaye wanjh ngamwam kondanjkunu kurorre ba bu ngabenngehke bininj rowk. Minj kunu ngabendjadmekenh. Bininj nawu ngandiwokbekkan dja ngandidjalwokburriwe, wanjh kunu God nungan kabendjadme bu yerrekah kore kayiburnbun rowk. Minj ngaye ngabendjadme, dja manbu kunwok ngawokdi wanjh yiman kabendjadme. \v 49 Bu ngaye ngawokdi minj ngayeman ngardduk kore marnehmarneyime ngudberre. God nawu Kornkumo nganmunkeweng, nungka wanjh wokkurrmerrinj nuye bu kuhni ngamulewan dja mak bu baleh ngayime bu ngawokdangen ngudberre. \v 50 Ngaye ngaburrbun bu ngudda ngurriwokmarrkmang God nawu Kornkumo wanjh kunukka ngurridjaldarrkid munguyh munguyh. Wanjh kuninjkunu marnehmarneyime ngudberre djalwoybukkih kore Ngabbard nganwokwong dja nganwokrayekwong bu baleh ngaye marneyime.” \c 13 \s1 Jesus Bendengedjirridjbom Nawu Benbukkabukkani Bininj Nuye \sr John 13:1-17 \p \v 1 Bu darnkih kumhrey ngalengngarreni mulil manbu God bu kunkareni bendarrkidbawongkenh. Jesus burrbuni bu darnkih kumhrey nuye bu kabolkbawon kondanjkunu kurorre dja kare kore God nawu Kornkumo. Nungka munguyh bendjalmarnedjareni bininj nuye nawu benkarrmi rowk kore kondah kurorre, wanjh bendjalmarnedjareni bulkkidj duninjh munguyh djalwam kore nungka doweng. \p \v 2 Jesus dja nawu benbukkabukkani bininj wanjh birridjarrknguni manme. Judas Iscariot nawu beywurd nuye Simon, nungka dorrengh birridjarrkdi. Wanjh nawu Namarnde Duninjh bikangedjurrkkang Judas bu kabikukweykan Jesus. \v 3 Bu birrihnguni manme wanjh Jesus burrbuni bu God nawu Kornkumo bimarnbom bu kawohrnan rowk. Dja mak nungka burrbuni bu kumdolkkang kore Godbeh dja mak karrurndeng kore God. \v 4 Wanjh nungka dolkkang kore birrihnguni manme, wanjh yerrkkerrinj kaddumkah nawu kukdjohkukdjongbuyindi kunmadj, wanjh ngardmorrukkarrinj nawu manburrba. \v 5 Wanjh ngalngmey banikkin dja kukku borrahkendoy wanjh dedjingmey bendengedjirridjbuni nawu bininj nuye. Dja mak bendengeborndungi manburrbawi nawu ngardmohngardmorrukkayindi. \p \v 6 Wanjh bu bibalhyikani darnkih kore Simon Peter, wanjh Peter yimeng, “Nawu yiwohrnan, njale mak ngudda yimhre kore ngaye bu kandengedjirridjbun?” \v 7 Jesus bimarneyimeng, “Ngudda minj yiburrbun bu ngaye kuninjkunu ngahkurduyime, kaluk yerrekah ngudda yiwernhburrbun.” \v 8 Peter biyawoyhmarneyimeng, “Burrkyak, ngaye minj ngadjare kanhdengedjirridjbun. Ngudda wanjh yikuken dja ngaye djal ngamarladj. Dja kawarre bu ngudda kanhmarnedurrkmirri!” Jesus biyawoyhmarneyimeng, “Bu ngaye minj dengedjirridjbun ke, wanjh ngudda kunu minj ngaye ngardduk bininj.” \v 9 Wanjh Simon Peter biwokmey, yimeng, “Mah, wanjh nawu yiwohrnan, yuwn bu djal kanhdengedjirridjbun kukudji, dja kunbid dja mak kunkodj ngardduk warridj.” \p \v 10 Jesus yimeng, “Bu nangale ngokko djuhmeng wanjh nakka kundengewi kadjirridjbuyindan, dja bu kunwern kunburrkkenh kabele rowk. Ngudda wanjh ngokko ngurrikukbele, dja nakudji ngudberre burrkyak.” \v 11 Jesus kuninjkunu yimeng, bu burrbuni nawu nakudji bininj kabikukweykan. Wanjh kunmekbekenh yimeng bedberre, “Nakudji minj ngurrikukbele.” \p \v 12 Wanjh bu bendengedjirridjbom benyakwong rowk, wanjh yawoyhdjongburrinj kunmadj nuye dja yawoyhkurrmerrinj kore balabbala. Wanjh yimeng bedberre, “Kab ngudda ngurriburrbun bu ngaye ngakurduyimeng ngudberre? \v 13 Ngudda kandimarneyime ngaye ‘Kanhbukkabukkan!’ dja mak ‘Yiwohrnan!’ Wanjh kunukka woybukkih bu ngudda ngaye kandihmarneyime. \v 14 Ngaye nawu ngawohrnan dja bukkabukkan ngudberre, dja bonj, djaldengedjirridjbom ngudberre. Wanjh kunmekbe kunu ngudmanwali ngurrikurduyimen bu ngurridjalmarladjworrimen kore ngurridurrkmirrin dja ngurribidyikarrmerrimen. \v 15 Ngaye bu djalwohbukkang ngudberre ba bu ngudmanwali ngurrikurduyime kore kandingunjdjikan. \p \v 16 Woybukkih, djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre. Ngurriburrbun bu bininj nawu kabimarnedurrkmirri nabuyika bininj, nakka minj nawernhkuken namekbe nawu kabimarnewohrnan. Dja mak ngurriburrbun bu bininj nawu kare kore nabuyika bininj kabimunkewe, nakka minj nawernhkuken namekbe nawu kabimunkewe. \v 17 Bolkkime wanjh ngurriburrbun kuninjkunu kore marneyimeng, dja wanjh ngurridjalkurduyimen ba bu God ngunmarnekurduyime kunmak ngudberre.” \s1 Jesus Bikukburrbom Nakudji Nawu Kaluk Kabikukweykan \sr John 13:18-30 \r (Matthew 26:20-25; Mark 14:17-21; Luke 22:21-23) \p \v 18 Jesus benmarneyimeng, “Ngaye ngaburrbun ngokko bu ngabendjarrngbom bininj nawu ngardduk, dja ngaye minj mulewan ngudberre ngurriwern. Nadjalkudji ngaye ngamulewan. Kore wokbimbuyindanj djurra wanjh kunukka kadjalkurduyimerran, kore yimeng, ‘Bininj nawu nganehdjarrknguneng manme ngardduk manbu ngawong, nakka wanjh kadjalnjilngborledme ngardduk, dja ngandung.’ [Psalm 41:9] \v 19 Kaluk kumekbe kunwarre nganmarnekurduyime. Dja ngaye bengdayhke bolkkime ba bu yerrehkah wanjh kandiwoybukwon dja ngurriburrbun bu ngaye ngamulewarrinj ngudberre kunwoybuk dorrengh. \v 20 Woybukkih, djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre. Ngaye munkewe ngudberre wanjh nawu nangale ngunkimang nakka wanjh yiman kayime ngaye ngankimang. Dja nawu nangale bininj ngankimang ngaye, wanjh kabikimang God nawu ngaye nganmunkeweng.” \p \v 21 Bu kuninjkunu Jesus yimeng nungka bekkang njilngwarredoy, wanjh nungka bendarrkidmarneyimeng mandjad, “Woybukkih, djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre! Nawu konhda kahni nakudji bininj kaluk ngankukweykan kore bininj birribuyika.” \v 22 Nawu bininj nuye benhbukkabukkani wanjh birrikuknarrinj bu nangale nawu kakurduyime kunmekbe bu kuninjkunukenh. \v 23 Wanjh nakudji nawu bininj benedjarrkneyhneykendi nawu Jesus bimarnedjareni. \v 24 Simon Peter nawu kumneyneyhkendi kubuyika wanjh biwayurdmeng nawu benehdjarrkdi Jesus darnkih, wanjh bidjawam, “Nangale nawu Jesus kabiyolyolme?” \v 25 Wanjh nawu benedjarrkneyhneykendi Jesus kore kunngurrird nuye, wanjh bidarnhdjawam, “Yiwohrnan, nangale nawu ngudda yiyolyolme?” \p \v 26 Jesus birrarnhmarneyimeng, “Kaluk yinan manbu manlod, ngaloddjuhke kore kunkalkkid, dja ngawon namekbe bininj. Wanjh namekbe nanu bininj ngankukweykan.” Wanjh mey manbu manlod, loddjuhkeng kore kunkalkkid dja biwong Judas beywurd nuye Simon Iscariot. \p \v 27 Wanjh bu Judas lodmey manme, dja kundjalmekbe yerreh Satan nawu namarnde duninjh balwohngimeng kore kukange nuye. Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Baleh yidjare yikurduyime? Mah wanjh djalwerrkwerrknin yikurduyimen.” \v 28 Minj nangale mak biwokmenmenburrknayi bu Jesus njalekenh bimarneyimeng Judas. \v 29 Bu bedda wanjh birriburrbuni Judas nahnani kunwardde, kaluk yikahwi birriyimi yimankek Jesus bimarneyimeng, “Yiray wanjh manme yibayahme kadberre bu mulilkenh ba karringun.” Dja kunubewu, “Yibenbidyikarrmen nawu birrimarladj bininj.” \v 30 Bu Judas lodnguneng manme, wanjh kundjalmekbe yerreh benbawong bu wam. Kunukka wanjh kumununni. \s1 Jesus yimeng, “Ngurrimarnedjaremerrimen bu yiman kayime karohrok ngaye marnedjare ngudberre.” \sr John 13:31-35 \p \v 31 Kaluk bu Judas wam, wanjh Jesus benmarneyimeng, “Bu kuninjkunu bolkkime birriwern bininj ngandiburlume ngaye nawu Bininj Duninjh dja kabirriyime bu ngaye ngamakkaykenh duninjh. Dja bu bininj ngandiburlume ngaye nawu Bininj Duninjh wanjh bedda kunu kabirriburlume God. \v 32 Dja bu kabirriburlume nawu God, wanjh God nungandeleng kabenmarnbun birriwern bininj ba bu bedda ngandiburlume ngaye nawu nuye Beywurd. Wanjh nungka kadjalkurduyime kuninjkunu kundjalburrikudji bolkkime.” \p \v 33 Dja mak Jesus benmarneyimeng, “Wurdwurd, ngaye minj kunkuyeng karrihni dja kaluk ngare, dja kandidjalyawan. Ngaye wanjh ngokko ngabenyingkihmarneyimeng bininj nawu kabirriwohrnan Jews bu minj nangale kamre kore ngaye ngare bolkkime. Kaluk ngudda warridj ngaye marneyime bolkkime bu ngudda kandiyawan, dja bonj, minj ngurrimre kore ngaye ngare. \p \v 34 Dja ngaye wanjh bolkkime won ngudberre mankerrnge mankarre. Ngudda wanjh ngurrimarnedjaremerrimen. Ngaye wanjh marnedjareni ngudberre, wanjh karohrok ngudmanwali ngurrikurduyime, dja ngurrimarnedjaremerrimen. \v 35 Bu kuninjkunu ngurrikurduyime bu ngurrimarnedjaremerren rowk, wanjh birriwern bininj kabirriburrbun bu ngudda wanjh ngaye kandimunkekadjung.” \s1 Jesus Biyingkihmarneyimeng Peter Bu Kabiwaralkukwakwankenh \sr John 13:36-38 \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; Luke 22:31-34) \p \v 36 Simon Peter bimarneyimeng Jesus, “Yiwohrnan, baleh ngudda kanbawon yire?” Jesus bimarneyimeng Peter, “Kore ngaye ngare ngudda minj bolkkime kanmunkekadjung, kaluk yerrehkah wanjh ngudda kanmunkekadjung.” \v 37 Peter bidjawam Jesus, “Njalekah minj ngaye munkekadjung bolkkime? Ngaye wanjh ngare marnekanjkurrmerren ke dja ngarrowen.” \v 38 Wanjh Jesus biyawoyhmarneyimeng Peter, “Kaluk ngudda yimankek yiyime woybukkih bu ngudda kanmarnedowen ngaye? Woybukkih, djalwoybukkih marneyime, bu bolkkime kunkak, ngudda wanjh ngaye kanwaralkukwakwan danjbikkah dja yidjalkelemen. Kuhni wanjh kaluk kakurduyimerran bu mayh nawu bawurl kakayhme bu kamkabel djarreh.” \c 14 \s1 Jesus yimeng, “Ngaye nawu yiman manbolh, dja mak ngaye wanjh kunwoybuk dja mak kundarrkid.” \sr John 14:1-14 \p \v 1 Jesus benmarneyimeng, “Yuwn bu ngurriyawoyhkele dja ngurrinjilngwarremen. Ngurridjalwoybukwo God dja mak ngaye warridj kandidjalwoybukwo. \v 2 Kore ngardduk Ngabbard nuye kunrurrk kunukka wanjh kabolkwarlah. Bu kuhni minj kunwoybukniwirrinj, wanjh kunukka minj marneyimeninj ngudberre. Dja wanjh ngare ngarrokme ngayingkihbolkmarnbun ngudberre. \v 3 Ngaye ngayingkihbolkmarnbun ngudberre ba bu ngayeman ngamdurndeng mang ngudberre, ba bu karridjarrkdi kore ngaye ngahni. \v 4 Ngudda ngurriburrbun manbu manbolh ngare bolkkime.” \p \v 5 Thomas bimarneyimeng, “Yiwohrnan, ngad minj ngarriburrbun bu kore yire, dja ngad kunu minj ngarriburrbun manbu manbolh yire.” \v 6 Jesus bimarneyimeng, “Ngaye nawu manbolh, dja mak ngaye nawu kunwoybuk dja mak kundarrkid. Nawu nangale yimankek kare kore God nawu Kornkumo, nakka wanjh kamre kore ngaye werrk, kumekbe wanjh kudjalkudjiwi kare kore God nawu Kornkumo. \v 7 Bu ngaye kandiwernhburrbuyi wanjh kunukka ngurriburrbuyi ngardduk Ngabbard warridj. Bolkkime wanjh ngudda munguyh ngurriburrbun, dja mak ngurrinang nungka.” \p \v 8 Philip bimarneyimeng, “Yiwohrnan, mah! Kanbukka ngadberre God nawu Kornkumo ba bu ngarrinan bolkkime. Kundjalmekbe ngad wanjh ngarridjare.” \v 9 Jesus bimarneyimeng, “Philip, ngaye bu korroko karridjarrkrey dja yiddok minj kankukburrbun ngaye? Nawu nangale ngannang ngaye, wanjh nakka binang God nawu Kornkumo. Dja njalekah ngudda yidjawayhme bu yiyime ‘Kanbukka God nawu Kornkumo’? \v 10 Ngudda yiddok minj yiwernhburrbun bu ngaye ngahni kukange nuye God nawu Kornkumo, dja nungka kahni kukange ngardduk. Kuninjkunu kunwok kore ngaye ngawokdi minj ngayeman ngardduk, dja God nawu Kornkumo kahni kukange ngardduk wanjh nungan karrurrkmirri kore ngaye kore njale ngakurduyime. \v 11 Kandiwoybukwo kore ngahyime ngudberre bu ngaye ngahni kore kukange God nawu Kornkumo, dja God nawu Kornkumo kahni kore kukange ngardduk. Dja mak ngurriburrbu kore kandikurdunang bu ngaye ngahmarnedurrkmirri God kundulkare dorrengh, wanjh kaluk kandiwoybukwo ngaye. \p \v 12 Woybukkih, djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre, bininj nawu ngaye ngandiwoybukwon, wanjh bedmanwali kabirridurrkmirri bu karohrok yiman ngaye ngahdurrkmirri. Dja warridj kabirridjalkurduyime kore kundjalwernhkimuk duninjh bu ngaye ngandiyurrhke! Dja ngaye wanjh ngare kore God nawu Kornkumo. \v 13 Bu kuhni ngurrikurduyime wanjh bu njalehnjale ngurridjare ngunmarnekurduyimerran ngudberre wanjh kunukka ngurridjawan God nawu ngardduk Ngabbard kore kunngey ngardduk, dja ngaye marnekurduyime kore ngurridjawan ba bu birriwarlahkenh bininj kabirriburlume God nawu ngardduk Ngabbard bu ngayekenh nawu beywurd nuye. \v 14 Bu ngudda ngurridjare njalehnjale nawu kandidjawan kore kunngey ngardduk, wanjh kunukka ngaye ngadjalkurduyime kore kandidjawan.” \s1 Jesus Kanberrebbom Bu Kanwon Nuye Namalngmakkaykenh \sr John 14:15-31 \p \v 15 Jesus benmarneyimeng bedberre, “Bu ngaye kandimarnedjare bulkkidj, wanjh kunukka kandiwokmarrkma. \v 16 Kaluk ngaye ngadjawan God nawu Kornkumo ba bu ngunwon ngudberre nabuyika nawu ngunbidyikarrmekenh, nawu ngurridjarrkdi munguyh. \v 17 Nungka wanjh Namalngmakkaykenh nawu kabiyolyolme God bu djal kunwoybuk dorrengh, ba bu ngurriburrbun. Bininj nawu birrikang kurorrewaken, wanjh bedda minj kabirrikimang Namalngmakkaykenh. Bedda minj kabirrinan dja minj kabirriburrbun. Dja ngudda ngurridjalkudji ngurriburrbun bu nungka ngurridjarrkre dja kani kukange ngudberre. \v 18 Ngaye minj bawon ngudberre bu ngurrikukbengwabun yiman kayime ngurrimarladj, dja kaluk ngaye werrkwerrk ngamdurndeng ngudberre. \p \v 19 Kuhni bu bolkkime darnkih kabolkyimerran bu minj mak ngandiyawoyhnan nawu bininj birrikang kurorrewaken. Dja ngudda ngaleng ngurridjalkudji kandinan. Ngaye nawu ngadjaldarrkiddi, wanjh kaluk kunmekbekenh ngudmanwali ngurridarrkiddi. \v 20 Kaluk bu kuhni kunbarnangarra kamre, wanjh ngudda kunukka ngurriburrbun bu ngaye wanjh ngani kore God nawu Kornkumo kukange nuye, dja mak ngudda ngurrini kore ngaye ngardduk kukange, dja mak ngaye ngani kore kukange ngudberre. \v 21 Nangale nawu bininj nganmarnedjare, nungka wanjh kaburrbun ngardduk mankarre, dja kanwokmarrkmang. Nawu nangale bininj nganmarnedjare ngaye, wanjh Ngabbard ngardduk nunganwali kabimarnedjare namekbe bininj, dja ngaye warridj ngamarnedjaremen dja ngamarnekukbukkarren kore nungka nuye.” Kuhni bu Jesus yimeng. \p \v 22 Wanjh nawu Judas nawu nabuyika, yuwn nawu Judas Iscariot, bidjawam Jesus, yimeng, “Yiwohrnan, njalekenh bu ngudda yikukbukkarren ngadberre, dja birribuyika bininj kurorrewaken minj yibenmarnekukbukkarren?” \v 23 Jesus yimeng, “Nangale nawu nganmarnedjare, wanjh nakka kakurduyime kore ngaye ngabukkabukkan. Dja nawu ngardduk Ngabbard wanjh kabimarnedjaremen nahni bininj. Kaluk ngaye dja ngardduk Ngabbard nganemyikan bu ngarridjarrkdi namekbe bininj. \v 24 Bu nangale nawu minj nganmarnedjare, wanjh kunukka minj nganwokmarrkmang kore ngabukkabukkan. Kuninjkunu kunwok bu ngawokdi, wanjh minj ngaye ngardduk, dja nakka nuye God nawu Kornkumo nawu nganmunkeweng. \p \v 25 Ngaye marnemarneyime rowk ngudberre bu bolkkime karrihdjarrkdi. \v 26 Kaluk yerreh, wanjh God nawu Kornkumo kabimunkewe ngudberre Namalngmakkaykenh bu ngunbidyikarrme dja mak ngunbukkabukkan ngudberre kunwern nawu ngayekenh, dja mak ngunbengdayhke ngudberre bu kunwok rowk ngaye ngokko marneyimeng ngudberre. \v 27 Ngaye yibawon ngudberre kunmodmikenh. Ngaye won ngudberre kunmodmikenh ngardduk. Bininj nawu birrikang kurorrewaken minj ngundiwon ngudberre kunmodmikenh. Dja yuwn bu ngurrikangewarre, dja yuwn bu mak ngurrikelemen. \p \v 28 Ngaye wanjh korroko marneyimeng ngudberre bu ngaye ngare bawon ngudberre, dja kaluk ngamyawoyhdurndeng ngudberre. Bu ngudda kandimarnedjare ngaye, kunu ngurrinjilngmakmen bu ngaye ngare kore God nawu Kornkumo nawu nadjalwernhkuken duninjh ngardduk. \v 29 Bolkkime wanjh ngaye bengdayhke ngudberre, ba bu ngurrinan yerreh nganmarnekurduyimerran, wanjh kunu kandiwoybukwon. \v 30 Minj mak kunwern ngabalhwokdi ngudberre bolkkime. Dja namarnde duninjh nawu kawohrnan kondanjkunu kurorre, nungka ngokko kamhre darnkih. Kaluk minj nganmarnewohrnan ngaye. Dja burrkyak! \v 31 Dja bininj nawu kondah kurorre kabirrihni wanjh birriborlhmen bu ngaye ngamarnedjare God nawu Kornkumo. Kunmekbekenh ngaye ngadjalwokmarrkmang rowk kore nawu ngardduk Ngabbard nganwokrayekwong. \p Mah, dja wanjh karrimdolkka ba karribolkbawon kondanjkunu kunred dja wanjh karrire.” \c 15 \s1 Jesus yimeng, “Ngaye wanjh nawu yiman kundulk manbu manbarnemmak.” \sr John 15:1-17 \p \v 1 Jesus benmarneyimeng, “Ngaye wanjh nawu yiman manrakel manbu manbarnemmak manmakkaykenh. Dja ngudda wanjh yiman manyehyende ngardduk manbu kundulk ngarre. Dja nawu Ngabbard ngardduk yiman nawu karrulknahnan manmekbe kundulk kore karrudjindi. \v 2 Wanjh kunukka ngayekenh Ngabbard kabakke dja kadjalburriwe manbu manyende rowk minj kakarrme manbarnem. Dja nungka kanahnan manyende manbu kakarrme manme. Dja mak kadjalyendemarnbun manbu manyehyende ba bu kamarnburren manwern manme. \v 3 Ngudda wanjh ngokko ngurriyimerranj yiman manyendemak bu ngurribekkang kunwok kore ngaye marneyimeng ngudberre. \v 4 Kandidjalkukbelbmeng ngaye dja ngaye djalkukbelbme ngudberre. Manbu manyenhyende bu yiman kabakkerren dja kabawon manu kundulk, wanjh kunukka minj kakarrme manme. Dja bu ngudda kandimarnekukyarlarrhme ngaye wanjh kunukka minj ngurrikurduyime kore kunmakmak. \p \v 5 Ngaye nawu yiman manbarnem duninjh, dja ngudda yiman kayime manyenhyende ngardduk. Bu ngudda munguyh karrikukbelbmerren ngaye, wanjh kunukka kunwern kunmak ngurrikurduyime yiman kayime manyende kawernmerren manbarnemmak. Dja bu minj ngaye kandikarrme, wanjh kunukka minj baleh ngurrikurduyime, dja ngurridjalngudjyawarren. \v 6 Nangale nawu nganbawon bu minj nganeyawoyhkukbelbmerren, wanjh nakka God kabikukburriwe yiman kayime manyende kayendedjobke, kayendewe wanjh kayendedarlehmen. Kaluk nabuyika bininj kamre kayendemang kaburriwe kore kunak kahrung. \v 7 Dja bu ngudda kandikukbelbme ngaye, dja mak kandidjalwokkarrme kunwok ngardduk kore kukange ngudberre, wanjh kunu bu kandidjawan njalehnjale nawu ngurridjare, kuhni wanjh woybukkih kakurduyimerran ngudberre. \v 8 Bu ngudda ngurridjalkurduyime kunwern kunmakmak, wanjh kunukka bininj birriwern kabirriburrbun bu ngudda woybukkih ngaye kandihmunkekadjung. Wanjh kunukka bedda kabirriburlume Ngabbard ngardduk. \p \v 9 Ngaye wanjh marnedjare ngudberre yiman bu kayime God nawu Kornkumo nganmarnedjareni ngaye. Wanjh kunmekbe munguyh ngurridjalkurduyimen kore ngaye marnedjare ngudberre munguyh. \v 10 Bu ngudda kandiwokmarrkmang kore marneyime ngudberre, wanjh kunmekbe munguyh ngurridjalkurduyime kore ngaye marnedjare munguyh. Wanjh kunu kadjalrohrok yiman kayime ngaye ngawokmarrkmang Ngabbard ngardduk dja ngadjalkurduyime kore kadjare dja nungka ngandjalmarnedjare ngaye bu munguyh. \v 11 Ngaye kuninjkunu marneyimeng rowk, ba bu ngaye ngawernhnjilngmak duninjh ngudberre dja mak bu ngudda warridj ngurridjalwernhwarnmakmen. \p \v 12 Ngaye wanjh kuninjkunu wokwong ngudberre. Ngurrimarnedjaremerrimen yiman kayime ngaye marnedjareni ngudberre. \v 13 Nawu nangale bininj kabenmarnekanjkurrmerren nawu djawirna nuye, wanjh nakka kabenmarnedjare bulkkidj duninjh. \v 14 Dja ngudda bu kandiwokmarrkmang kore ngaye wokrayekwong ngudberre, wanjh kunukka ngurriyimerran ngardduk djawirna rowk. \p \v 15 Ngaye minj mak yawoyhmarneyime bu ngudda yiman nawu kandimarnedurrkmirri bininj. Dja nawu kabirrimarnedurrkmirri minj kabirriburrbun nawu kawohrnan bedberre kore kahkurduyime. Bolkkime ngaye marneyime ngudberre djawirna ngardduk nawu karridabbolk, dja ngaye bukkabukkang ngudberre kunwern kore ngardduk Ngabbard nganmarneyimeng. \v 16 Ngudda ngaye minj kandidjarrngbuyi, dja ngaye djarrngbom ngudda ngudberre. Dja wong ngudberre bu ngurrikurduyime kunmakmak dorrengh, bu kunmekbe kakurduyimerran wanjh kunukka kunmak kadjalyo munguyh. Wanjh bu ngudda ngurridjawan njalehnjale God nawu Kornkumo kore kunngey ngardduk, wanjh nungka kadjalkurduyime ngudberre. \v 17 Ngaye wanjh kuninjkunu wokrayekwon ngudberre, wanjh ngurrimarnedjaremerrimen.” \s1 Jesus Kanbengdayhkeng Bu Kunyidkenh Kondanjkunu Kunred Kakarrme Ngarre \sr John 15:18-27 \p \v 18 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Bu bininj nawu kurorrewaken ngundiwidnan ngudberre, wanjh ngurridjalburrbu bu bedda ngokko ngaye ngandiwidnani. \v 19 Ngudda minj bedberre nawu birrikang kurorrewaken bininj. Dja bu ngudda ngurrikayi kurorrewaken yiman bedda, wanjh kunukka bininj nawu birrikang kurorrewaken ngundimarnedjaremeninj. Dja wanjh ngaye djarrngbom ngudberre bu bebkeng kondanjkunu kurorrebeh. Wanjh ngudda minj mak ngurridjarrkdi bininj nawu kurorrewaken. Kumekbekenh wanjh ngundiwidnan. \v 20 Ngudda ngurriburrbun bu marneyimeng ngudberre, bininj nawu kabirrimarnedurrkmirri nawu kawohrnan, minj nakka birriwernhkuken.\x - \xo 15:20 \xt John 13:16\x* Bedda ngandinjirrhmiwong munguyh wanjh kunukka kadjalrohrok bu yiman kayime ngudda ngundidjalnjirrhmiwon. Dja nawu bininj ngandiwokkarrme ngaye bu ngabenbukkabukkang, wanjh kunukka ngudda warridj ngundiwokmarrkmang ngudberre kore ngurrbenbukkabukkan. \v 21 Bedda kuninjkunu kabirrikurduyime ngudberre bu ngayekenh. Dja minj kabirriburrbun God nawu nganmunkeweng.” \p \v 22 “Bu ngaye minj ngamrawinj ngabenbengdayhkemeninj bedberre, wanjh kunukka God minj benwelengnameninj. Dja bonj, ngaye woybukkih ngamwam ngabenbengdayhkeng, dja bedda ngandiwokwirrihmi. Dja wanjh bolkkime bedda kabirrihdjalwenjhme bu kabirrihmenmingurren bedmandeleng bu kunwarre kabirrihkurduyime munguyh. \v 23 Bininj nawu ngannjirrhmiwon, wanjh kunukka Ngabbard ngardduk kabinjirrhmiwon warridj. \v 24 Ngaye ngadjalkudji ngamwam ngabenmarnekurduyimeng kundjalwern kore ngandikurdunang. Dja bonj, bedda ngandidjalwirrihmeng, dja kunmekbekenh kunu God kabenwelengname. Bu ngaye minj ngabenmarnekurduyimeninj, wanjh God minj benwelengnameninj. Wanjh bolkkime ngandikurdunang dja ngandidjalnjirrhmiwong ngaye, dja mak Ngabbard ngardduk. \v 25 Kuninjkunu kabirridjalkurduyime dja wanjh kunmekbe kawoybukendan bu kayimerran kore bimbuyindanj mankarre bedberre bu yimeng, ‘Ngandidjalnjirrhmiwong bu djal burudjang.’ ” [Psalm 69:4] \p \v 26 Ngaye ngamunkewe ngudberre nawu ngunbidyikarrmekenh. Ngamunkewe kore God nawu Kornkumobeh. Kaluk nungka namekbe Namalngmakkaykenh ngunmarneyime kore kunwoybuk. Nungka wanjh kamre kore God nawu Kornkumobeh kamdolkkan, dja nungka nganmulewan bu djal kunwoybuk ngayekenh. \v 27 Dja warridj ngudda ngurrbenmarneyimen birriwern bininj manbu kunwoybuk kore ngayekenh. Dja kerrngehkenhni ngudda karrihdjarrkrey. \c 16 \s1 Jesus Benyingkihbengdayhkeng Nawu Bininj Nuye Bu Kunyidkenh \sr John 16:1-4a \p \v 1 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngaye wanjh kuninjkunu rowk marnehmarneyimeng ngudberre ba bu ngudda minj ngurrikukwurrhme bu yerrekah dja minj mak ngurringurdme bu ngaye kandiwoybukwon. \v 2 Yikahwi nawu Jews bininj kaluk ngundikukbebke kore Synagogue kururrkbeh. Bu ngokko darnkih kamhre nawu nangale ngunbun wanjh nakka kayime bu yimankek God kabihmarnedurrkmirri! \v 3 Bu kuninjkunu wanjh kabirrikurduyime ngudberre dja minj ngandiburrbun ngaye dja mak God nawu Kornkumo. \v 4a Ngaye wanjh marneyime bolkkime ngudberre, kaluk bu baleh kakurduyimerran ngudberre yerrekah, wanjh ngurriburrbun kore yingkihbengdayhkeng. \s1 Jesus Benmarneyimeng Bu Baleh Namalngmakkaykenh Kakurduyime Bedberre \sr John 16:4b-15 \p \v 4b Ngaye minj kunu bangmemarneyimeninj rowk ngudberre kerrngehkenhni dja wanjh kunukka ngaye karridjarrkrey. \v 5 Bolkkime wanjh ngaye ngarrurndeng kore nungka nawu nganmunkeweng bu ngamwam. Ngudda minj kandidjawan ngaye kore baleh ngare. \v 6 Ngudda wanjh bolkkime ngurriwernhnjilngwarremen bu kuninjkunu ngaye marneyimeng ngudberre. \v 7 Dja ngaye marneyime ngudberre bu djal kunwoybuk, wanjh kunukka kunmak ngudberre bu ngaye ngare. Dja bu ngaye minj ngare, wanjh Namalngmakkaykenh nawu ngunbidyikarrme minj kamre ngudberre. Dja bonj, ngaye wanjh ngare. Kaluk ngamdurndiwe ngudberre. \p \v 8 Kaluk bu nungka nawu Namalngmakkaykenh kamre, wanjh kabenmarnewokdi kunrayek birribuyika bininj nawu birrikang kurorrewaken. Dja mak nungka kabenbukkabukkan kore bedda kabirriburrbun kunbuyika kunmayali kore kunwarrekenh, dja mak kabenbukkabukkan bu minj kabirriburrkburrkbekkan mandjad kore ngaye ngardduk kunmakmak, dja mak minj kabirriwernhburrbun bu God kabenhdjadmekenh. \v 9 Bedda munguyh kabirriburrbun kunbuyika kore kunwarrekenh dja ngaye minj ngandiwoybukwoyi. Wanjh kunmekbekenh kunu Namalngmakkaykenh kabenmarnewokdi kunrayek dja kabenbukkabukkan. \v 10 Dja mak bedda munguyh kunbubuyika kabirridjalburrbun kore ngaye ngardduk kunmakmak, dja kabirridjalburrbun bu ngaye yimankek ngawarre. Dja ngaye ngare kore Ngabbard kore ngudda minj ngaye kandiyawoyhnan. Wanjh kunmekbekenh kunu Namalngmakkaykenh kabenmarnewokdi bedberre kunrayek dja kabenbukkabukkan. \v 11 Dja mak bedda munguyh kunbuyika kabirrimayaliyime bu minj kabirriwernhburrbun mandjad kore God kabenhdjadmekenh. Dja nungka God korroko bidjadmeng namarnde duninjh nawu kawohrnan kore kondanjkunu kurorrewaken. Wanjh kunmekbekenh kunu Namalngmakkaykenh kabenmarnewokdi kunrayek bedberre dja kabenbukkabukkan. \p \v 12 Ngaye ngadjare marneyime kunwern kunbuyika ngudberre dja ngudda minj ngurrimenmang bolkkime dja ngurrikangewarre. \v 13 Dja bu nungka kamre nawu Namalngmakkaykenh wanjh kunwoybuk kamulewan ngudberre. Kaluk nungka ngunmarnemulewan ngudberre kore kundjalwoybuk rowk bu munguyh. Nungandeleng minj kawokdi. Ngaye nganbekkan kore ngawokdi, wanjh kunmekbe kunwok ngunmarneyime. Nungka ngunmarneyime kore kaluk ngunmarnekurduyimerran bu yerrekah. \v 14 Bu nungka kamre, wanjh ngankukenwon ngaye. Nungka kamang ngardduk kunwok dja ngunwokwon ngudberre. \v 15 Yehyeng rowk nawu kahkarrme God nawu Kornkumo, nakka wanjh ngardduk. Wanjh kunmekbe kunu ngaye ngayimeng ngudberre nawu Namalngmakkaykenh kamang kore ngayebeh kunwok dja ngunwokwon ngudberre.” \s1 Jesus Benyingkihbengdayhkeng Bu Kabirrinjilngwarremen Dja Kaluk Kabirriwernhmarrmarr \sr John 16:16-24 \p \v 16 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Kaluk kuninjkunu kundedjumbungkenh minj kandinan, kaluk yerrekah wanjh kandiyawoyhnan.” \v 17 Yikahwi bininj nawu benbukkabukkani Jesus, wanjh birridjawarreni, birriyimarneyimerreni, “Baleh kuhni kahyime bu nungka yimeng, ‘Kaluk bu kuninjkunu kundedjumbungkenh minj kandinan, kaluk yerrekah wanjh kandiyawoyhnan.’ Dja warridj yimeng, ‘Ngaye ngare kore Ngabbard.’” \v 18 Dja mak birrimarneyimerrinj, “Baleh kab nahni kahwokmayaliyime bu yimeng ‘kundedjdjumbungkenh’? Nuk, minj karriburrbun kore kahyime.” \p \v 19 Jesus burrbuni njale nawu birrihdjareni birridjawayi, dja nungka benmarneyimeng, “Ngaye marneyimeng ngudberre, kaluk bu kuninjkunu kundedjumbungkenh minj kandinan, kaluk yerrekah wanjh kandiyawoyhnan. Yiddok kuninjkunu ngudda ngurridjawarrenkenh? \v 20 Woybukkih, djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre, bu kaluk ngurridjalnalkbun dja ngurridjalkongini. Dja nawu bininj birrikang kondah kurorrewaken nanu wanjh kabirridjalmarrmarr. Kunu ngurrinjilngwarremen kaluk yerrekah wanjh ngurriyawoyhnjilngmakmen dja ngurriwernhmarrmarrmen. \v 21 Yiman kayime daluk bu darnkih kayawmang wurdyaw, wanjh kanjilngdurnhdurnhmang dja kanjilngwarre dja wanjh kunukka ngalengngarre kore darnkih kabimarnekurduyimerran. Dja kaluk bu wurdyaw kayawdangen, wanjh kadjakbengmidjdan ngalengmandeleng ngarre wanjh kunukka kahnjilngmarrmarrmen bu wurdyaw kaberrkmang. \v 22 Wanjh kunmekbe kunu kadjalrohrok kayimerran ngudberre. Bolkkime wanjh ngudda ngurrinjilngwarremen. Kaluk bu yerrekah wanjh ngaye yawoyhnan ngudberre, wanjh ngurrinjilngmakmen. Kunu minj nangale mak ngunyawoyhngurdke ngudberre bu ngurrinjilngmakmen.” \p \v 23 “Bu kunmekbe kunbarnangarra ngaye ngarrurndeng kore ngardduk Ngabbard, dja ngudda minj mak kandiyawoyhdjawan. Woybukkih, djalwoybukkih duninjh marneyime ngudberre, bu ngurridjawan ngardduk Ngabbard bu njalehnjalekenh ngurridjare, wanjh ngunwon ngudberre bu ngaye kunngeykenh. \v 24 Bu bolkkime minj mak ngurribangmedjawayi kore ngaye ngardduk kunngeykenh. Wanjh ngurridjawa dja ngunwon ngudberre ba bu munguyh ngurrinjilngmakmen bulkkidj duninjh.” \s1 Jesus benmarneyimeng, “Ngaye ngarrulkarreyakwong kunwarrehwarre kore kondanjkunu kurorre.” \sr John 16:25-33 \p \v 25 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngaye wanjh marneyimeng ngudberre kore kunwok warlkkawarlkkayindi yiman bim. Bu kuhni wanjh darnkih minj mak ngayawoyhyolyolme bu kunmekbe ngudberre, dja bolkkime wanjh mandjad ngadjalyolyolme ngudberre kore Ngabbard ngardduk nuye. \v 26 Bu kunmekbe kabolkyimerran wanjh ngurridjaldjawan God nawu Kornkumo kore ngayekenh kunngey. Ngaye minj ngadjawan ngudberre, dja ngudman ngurridjawan. \v 27 Nungan ngunmarnedjare ngudberre bu ngudda ngaye kandimarnedjareminj, dja kandiwoybukwong bu ngaye ngamwam kore nungkabeh nawu God. \v 28 Ngaye ngamwam kore God nawu Kornkumobeh, bu ngamkoluy kore kondah kurorre. Dja wanjh bolkkime ngaye ngabolkbawon kondah kurorre ba ngarrurndeng kore God nawu Kornkumo.” \p \v 29 Nawu nuyeni bininj nawu benbukkabukkani birrimarneyimeng, “Ngayh, ngaleng! Kuninjkunu wanjh ngudda yiyime kore mandjad ngadberre. Dja minj yiyawoyhyime kore kunwok kahwarlkkayindi dja yiman kayime bu bim yiyolyolme. \v 30 Bolkkime ngad wanjh ngarriburrbun kore ngudda yihburrbun rowk. Dja ngudda kanmayaliburrbun ngokko wanjh ngad yerreh ngundihdjaldjawan. Kunmekbekenh ngad ngarriwohburrbun ngudda yimdolkkang kore Godbeh.” \p \v 31 Jesus benmarneyimeng, “A! Yiddok kuhni bolkkime ngudda kandidjalwoybukwon? \v 32 Ngurrina! Kuhni wanjh ngokko kamhre darnkih bu kakurduyimerran ngudberre. Bu ngudda ngundiyarlarrke, dja ngurrire kore kunrurrk ngudberre ngurribebbehdi. Dja kandibawon ngadjalkudji ngahni. Kaluk ngaye minj ngadjalkudji ngahdi, dja ngardduk Ngabbard wanjh nganedjarrkdi. \v 33 Ngaye marneyimeng kuninjkunu ngudberre ba bu ngudda ngaye karribelbmerren dja ngurrikarrme ngardduk kunmakmak kunmodmikenh. Bu ngurrihni kondanjkunu kunred wanjh ngurrikarrme kunwern kunyid. Dja ngurrina, ngurrikangemurrngrayeknin, dja ngaye ngadjalkudji ngokko ngarrulkarreyakwong kunwarrehwarre kore kondanjkunu kurorrebeh.” \c 17 \s1 Jesus Di Yiwarrudj Bidjawam God Nawu Kornkumo Nuye \sr John 17:1-5 \p \v 1 Bu Jesus yakwong kore wokdiwokdi bedberre, wanjh nungka bolknang kaddum kore heaven, dja dingihdi yiwarrudj. Nungka yimeng, “Ngabba, wanjh kuninjkunu bolkkime kumwam. Ngaye ngadjare ngudda yibenbukkan birridjalwern bininj ba bedda ngandiburlume ngaye, nawu beywurd ke. Wanjh kuninjkunu yikurduyimen ba bu ngaye ngabenbukkan bedberre ba bu ngundiburlume ngudda. \v 2 Ngudda ngokko kankurrmeng ba bu ngabenmarnewohrnan birriwarlahkenh bininj nawu kabirrihni kore kubolkwarlahkenh rowk. Dja mak kanwong ngaye bininj nawu ngayeman ngardduk ba bu ngabendarrkidwon rowk bedberre dja kabirridjalmimbi munguyh munguyh. \v 3 Wanjh bedda kabirridjaldarrkid munguyh kore ngundiburrbun ngudda yidjalkudji nawu God yidjalwoybuk. Dja warridj ngandiburrbun ngaye Jesus Christ nawu ngudda kanmunkeweng bedberre. \p \v 4 Ngaye ngayakwong rowk kore ngudda kanwong bu ngarrurrkmirri ke. Wanjh bininj ngandikurdunang ngaye konhda ngahdi kurorre bu kunmekbe ngakurduyimi ngudda ke, dja bedda wanjh ngundiburluburlume ngudda ke. \v 5 Ngabba, wanjh kanyawoyhdurndiwemen bolkkime kore ngudda, dja yibenbukka birriwarlahkenh bininj bu ngaye ngamakkaykenh duninjh, yiman bu kadjalrohrok ngudda dja ngaye ngarrku bu ngarrdjarrkraworreni kerrngehkenhni bu minj kunred bangmeyuwirrinj, kore ngarrdjarrkmakkaykenh duninjh.” \s1 Jesus Benmarnedanginj Yiwarrudj Nawu Nuyeni Bininj Bedberre \sr John 17:6-19 \p \v 6 “Ngudda kanwong yikahwi bininj nawu birrikang kondanjkunu kurorrewaken. Yibenbebkeng birrimekbe bininj dja kanwong. Bedda wanjh nguddah keni, dja wanjh ngudda ngaye kanwong. Bedda wanjh ngundiwokmarrkmey ngudda ke kunwok. \v 7 Wanjh bedda kabirriburrbun bolkkime bu ngudda kanwong ngaye rowk bu ngakarrme. \v 8 Ngaye ngabenmarneyimeng kunwok rowk kore ngudda kanwokwong ngaye. Birribekkang dja wanjh kabirriwokkarrme. Wanjh kunu birriburrbom bu woybukkih duninjh ngaye ngamwam kore nguddabeh. Dja mak birriyimi bu woybukkih ngudda ngaye kanmunkeweng. \p \v 9 Ngaye wanjh ngahdi yiwarrudj bedberre. Ngaye minj ngabenhmarnedi birribuyika bininj nawu kondah kurorrewaken. Ngaye ngahdjaldi yiwarrudj bedberre bininj birridjalkudji nawu ngudda kanwong, dja bedda wanjh ngudda ke bininj. \v 10 Ngabba, nawu ngaye ngardduk bininj, nakka wanjh ngudda ke rowk, dja nawu ngudda ke bininj, nakka wanjh ngaye ngardduk rowk. Dja bu bedberrekenh wanjh birriwarlahkenh bininj nawu birribuyika warridj ngandiburlumeburlume ngaye. \p \v 11 Bolkkime ngaye wanjh ngamre kore ngudda, dja ngabolkbawon kondanjkunu kurorre. Dja naninjanu bininj ngardduk, nakka wanjh kabirridjalni kondanjkunu. Ngabba, yidjalkudji nawu yidjalmakkaykenh, ngudda wanjh kanngeykurrmeng ngardduk, dja ngadjare yibennahnan nahninjanu bininj kore maninjmanu kunngey ke manbu kakarrme kundulkarrekimuk, ba bu bedda kabirrikukbelbmerren dja kabirridjalkudjihmen yiman kayime ngudda dja ngaye ngarrdjalkudji. \p \v 12 Ngudda kanwong nanihnjanu bininj, wanjh ngabenngehkeyi kore ngudda yidjareminj bu bedda ngarridjarrkdi ngaye. Kaluk ngaye minj nakudji bininj ngawohbarlanhmayi, dja nadjalkudji bininj nawu warreworrinj naweleng. Dja kerrngehkenhni bimbuyindanj djurra wanjh woybukkihni kuninjkunu kurduyimerranj nuye. \p \v 13 Ngabba wanjh ngaye darnkih ngamhre kore ngudda. Dja ngaye djawahdjawan bu kondah ngahdi kurorre ba bu nahninjanu bininj kabirrikangemarrmarrmen bu karohrok ngaye ngakangemarrmarrma. \v 14 Ngaye ngabenwong kunwok ngudda ke, dja kubolkwarlahkenh bininj kabindidung. Nawu ngaye ngardduk nakka wanjh ngarrirohrok yiman kayime ngaye. Ngaye minj ngakang kurorrewaken, dja mak bedda minj birrikang kondah kurorrewaken. Kunmekbekenh nawu bininj nawu kabirrihni kubolkwarlahkenh wanjh kabindidjaldung munguyh. \p \v 15 Wanjh bolkkime ngaye ngabenmarnedi yiwarrudj bedberre nawu bininj ngardduk. Ngaye minj djawahdjawan bu yibenbebke kondanjkunu kurorrebeh, dja ngadjare yibendjalngehkemen kore nawu nawarre duninjh kadjare kabenbun. \v 16 Nawu ngaye ngardduk bininj minj birrikang kurorrewaken. Dja kadjalrohrok yiman kayime ngaye minj ngakang kurorrewaken. \v 17 Ngabba, yibenbukka kunwok ngudda ke manbu kunwoybuk duninjh, ba bu kabirriyimerran ngudda ke bininj duninjh nawu ngudda yibenmakwan. Ngudda ke kunwok wanjh kundjalwoybuk duninjh. \v 18 Bu ngudda kanmunkeweng ngaye ngamwam kore kondanjkunu kurorre, kundjalmekbe kadjalkudjiwi yerreh wanjh ngayemanwali ngabenmunkeweng nawu ngardduk bininj kore kondanjkunu kurorre kabirrirengehre. \v 19 Ngaye wanjh ngakurrmerren kore ngudda ke, ba bu ngabenbidyikarrme nawu ngardduk bininj bu bedmanwali kabirrikurrmerren kore ngudda ke bu djal woybukkih duninjh. \s1 Jesus Benmarnedanginj Yiwarrudj Birribuyika Bininj nawu Yerreh Kabirriwoybukwon \sr John 17:20-26 \p \v 20 Bininj birribuyika wanjh kabindibekkan nanihnjanu ngardduk bininj bu ngandimulewan ngaye. Yikahwi birrimekbe nawu kabirribekkan dja wanjh ngaye ngandiwoybukwon dja kabirriraworren ngardduk bininj. Kaluk ngaye bolkkime ngabenmarnedi bedberre warridj. \v 21 Ngabba ngaye wanjh ngadjare bu kabirridjalkudjihmen rowk nawu ngardduk bininj, yiman kayime ngudda yihni kukange ngardduk dja ngaye ngahni kukange ke. Dja ngaye ngadjare nanihnjanu bininj bu kabirrini kore kukange ngarrku. Kuhni rowk ngadjare kakurduyimerran ba bu birriwarlahkenh bininj rowk wanjh kabirriburrbun bu ngudda ngaye kanmunkeweng. \p \v 22 Ngabba, ngudda kanmarnbom bu ngayimerranj yiman kayime ngudda ngarrohrok. Dja ngaye ngabenmarnbom nanihnjanu bininj bu birriyimerranj yiman kayime ngaye ngarrirohrok. Ngaye kuhni ngabenmarnekurduyimeng ba bu kabirrikukkudjihmen yiman kayime ngudda ngaye ngarrdjalkudji. \v 23 Ngaye ngahni kukange bedberre yiman kayime ngudda yihni kukange ngardduk. Ngaye wanjh ngadjare bu kabirrikukkudjihmen yiman kayime nadjalkudji ba bu birriwarlahkenh bininj rowk kabirriwohburrbun bu ngudda ngaye kanmunkeweng. Mak ngadjare birriwern bininj kabirriburrbun bu ngudda yibenmarnedjare ngardduk bininj yiman kayime ngaye kanmarnedjare. \p \v 24 Ngabba, nawu nanihnjanu bininj nawu kanwong ngaye, ngadjare ngarridjarrkni kumekbe kore ngaye ngamre. Wanjh ngaye ngadjare bu ngandinan nawu ngamakkaykenh dja ngarrulkarrekimuk duninjh kore ngudda kanngeykukenwong, dja kanmarnedjareminj bulkkidj duninjh bu kerrngehkenhni minj kunbolk yibangmemarnbuyinj. \v 25 Ngabba ngudda nawu yidjalkudji yihyime mandjad, dja warridj yihdjaldung kunwarrehwarre bu munguyh. Nawu bininj birrikang kurorre minj ngundiwernhburrbun. Ngaye wanjh wernhkukburrbun ngudda. Dja ngaye nawu ngardduk bininj bedda kabirriburrbun bu ngudda ngaye kanmunkeweng. \v 26 Ngaye ngabenmarnemulewam bu nguddakenh, dja wanjh munguyh ngabenhdjalmarnemulewan ba bu kabirridjalmarnedjaremerren yiman kayime ngudda ngaye kanhmarnedjare, dja mak bu ngaye ngani kukange bedberre.” \c 18 \s1 Nawu Birribang Bininj Birrimey Jesus \sr John 18:1-11 \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; Luke 22:47-53) \p \v 1 Bu Jesus yakwong dingihdi yiwarrudj, nungka dja nuye bininj wanjh birribolkbawong dja birriwam. Birribalkoluhkoluy kore kudjorlokkimuk kabolkngeyyo Kidron dja birribalbidbom bewhbeh. Kaluk kumekbe dudjindi kundulk manbu olives dulkmirnderri. Jesus dja nuyeni bininj birriwam birringimeng kumekbe. \p \v 2 Judas nawu bikukweykang Jesus, nungka wanjh korroko bolkburrbuni kore birriwam. Kaluk Jesus dja nuye bininj kunwernhkah birrihrey kumekbe kunred bu birrimirndemornnamerrinj. \v 3 Wanjh Judas benmirndeyorrhkeyi djamun nawu birrikang Rome, dja mak birribuyika djamun nawu priests birrikihkimuk dja nawu Pharisees bindimunkeweng. Bedda birribirlukani kunkong dja wurd ngalngkilelhkilelk nawu kunkalkkid rungi, dja mak mandjawak dja mankole birrikani yehyerreh. \p \v 4 Jesus nungka yingkihburrbuni rowk bu kakurduyimerran nuye, wanjh nungka benbalmirrkdabkeng dja benmarneyimeng, “Ngudda nangale ngurrihyawan?” \v 5 Bedda birrimarneyimeng, “Ngad ngarrihyawan Jesus nawu Nazarethbeh.” Jesus benmarneyimeng, “Ngaye wanjh nawu karrihwokdi.” Judas nungka wanjh kumekbe birridjarrkdi nawu djamun. \v 6 Bu Jesus benmarnemulewarrinj, yimeng, “Ngaye wanjh kandihyawan.” Wanjh bedda birridedjkenhdurndi dja birrimankarrinj kore kurorre. \p \v 7 Jesus benyawoyhmarneyimeng, “Nangale ngudda ngurrihyawan?” Wanjh bedda birriyawoyhmarneyimeng, “Jesus nawu Nazarethbeh.” \v 8 Wanjh benyawoyhmarneyimeng bedberre, “Ngaye marneyimeng ngudberre, ngaye wanjh namekbe nawu karrihwokdi. Bu ngaye kandihyawani, wanjh ngurrina, dja med, ngurrbenmunkewemen nanihnjanu bininj nawu ngaye ngardduk kabirrire.” \v 9 Jesus kuninjkunu yimeng ba bu kunwoybuk kayimerran kore nungka yimeng kerrngehkenh kore dingihdi yiwarrudj, bu yimeng, “Ngaye minj nangale mak ngabarlanhmayi bininj nawu ngudda kanwong.”\x - \xo 18:9 \xt John 6:39\x* \p \v 10 Nawu Peter karrmi mandjawak nawu djurrhkuyengni. Wanjh durrkmeng kore kungadmobeh kore dadbuhdadbuni, dja bingadji nakudji bininj nawu nakimuk priest bimarnedurrkmirri, dja bikanemdjobkeng kore kukun nuye. Nawu namekbe bininj ngeyyoy Malchus. \v 11 Wanjh Jesus bimarneyimeng Peter, “Yirrurndiwemen namekbe mandjawak, yikurrmen kore kungadmo ke. Yibawo. Ngadjare nganmarnekurduyimerran kore Ngabbard kadjare. Kaluk nungka yiman yerreh nganbowong banikkin bu ngabongunkenh, dja wanjh bonj, ngabaldjalbongun nanihnjanu banikkin kore kaborrahkendi\x - \xo 18:11 \xt Matthew 26:39,42; Mark 14:36; Luke 22:42 \x*.” \s1 Bedda Birrikang Jesus Kore Annas \sr John 18:12-14 \r (Matthew 26:57-58; Mark 14:53-54; Luke 22:54) \p \v 12 Nawu djamun birrikang Rome dja nawu benhmarnewohrnani, dja mak djamun nawu Jews birriwohrnani bedberre, wanjh birrimey Jesus dja birridukkang. \v 13 Bedda birrikang werrk kore nawu Annas. Nungka wanjh Caiaphas nuyeni binjdoy. Bu kundjalmekbeni mandjewk Caiaphas benmarnewohrnani bedberre priests. \v 14 Kaluk nungka Caiaphas nadjalkudji benmarneyimeng nawu birriwohrnani Jews bininj, yimeng, “Kunukka kundjalmak bu nadjalkudji karrowen bedberre rowk nawu karriredbo.” \s1 Peter Mulewarrinj Bu Minj Jesus Nuye Bininj \sr John 18:15-18 \r (Matthew 26:69-70; Mark 14:66-68; Luke 22:55-57) \p \v 15 Simon Peter benbalhmunkekadjungi kore birrihkani Jesus dja birrikurrmeng kore kururrk nuye Annas, dja mak nabadbuyika bininj nawu Jesus nuyeni benedjarrkrey Peter. Nawu benmarnewohrnani priest, korroko biburrbuni namekbe nabuyika bininj dja wanjh nungka birridjarrkngimeng Jesus dorrengh kore Annas kumhni kuberrkkah. \v 16 Dja nungka Peter minj ngimeninj kumekbe kururrk. Dja dingihdi kuberrk kore kururrkdangmayekah. Kaluk kumekbe ngalkudji ngalyawk di dja ngaleng bimarnedurrkmirri Annas. Dja ngaleng dangnahnani kore dangbalhmi. Namekbe nabuyika bininj nawu Jesus nuye, nawu benmarnewohrnani priest korroko bikukburrbuni, nungka wam bimarneyimeng ngalmekbe ngalyawk wanjh bimyingimeng nawu Peter. \p \v 17 Wanjh ngalmekbe ngalyawk bimarneyimeng Peter, “Ngayh, ngudda dorrengh wanjh ngurridjarrkrey namekbe bininj nawu Jesus?” Wanjh yimeng nawu Peter, “Burrkyak. Ngaye nuk ngawid yina.” \v 18 Wanjh nawu djamun dja mak bininj nawu birrimarnedurrkmirri Caiaphas, wanjh birridjarrkdi kumekbe birrikukkuwani kunak bedberre dja kunbonjdjekkoni. Wanjh Peter balwam danginj kukwohkukwolngworreni. \s1 Nawu Kabenmarnewohrnan Priests Bidjalwernhdjawani Jesus \sr John 18:19-24 \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-64; Luke 22:66-71) \p \v 19 Annas nawu benmarnewohrnani priests bidjawani Jesus kunwern. Nungka djareni bu Jesus benmulewayinj nawu nuyeni bininj, dja mak djareni bu burrbuyinj baleh kunmekbe bu benhbukkabukkani birriwern bininj. \v 20 Jesus bimarneyimeng, “Ngaye ngabenbukkani kore kurobbe, minj ngabenyiwarlkkarrimeninj kore ngabenhmarneyolyolmi. Ngaye munguyh ngabendjalbukkabukkani kore synagogue dja Temple kore birriwern bininj nawu Jews birrimirndeyorrmi kubolkkudjiwi kumekbe. \v 21 Njalekenh ngaye kuhni kanhdjawan? Nahni yibendjawa nawu ngandibekkabekkani bininj. Bedda wanjh kabirriburrbun kore ngabenhmarneyimi.” \p \v 22 Bu kuninjkunu yimeng wanjh nakudji djamun biwidjbihkeng Jesus, dja warridj bimarneyimeng, “Yuwn kumekbe ngudda yihmarneyime nawu kabenmarnewohrnan priests.” \v 23 Jesus bimarneyimeng namekbe bininj, “Bu ngaye ngayimeninj kunwarre, wanjh kanmarneyimeninj. Dja kunukka burrkyak, ngaye ngadjalyimeng kunmak, dja njalekenh kanwidjbihkeng?” \v 24 Kaluk burrk Annas bimunkeweng Jesus bu djahdjaldukkayindi bu wam kore Caiaphas nawu benmarnewohrnani priests. \s1 Peter Yawoyhmulewarrinj Bu Minj Bininj Nuye Jesus \sr John 18:25-27 \r (Matthew 26:71-75; Mark 14:69-72; Luke 22:58-62) \p \v 25 Wanjh bu kuninjkunu yimerranj, Simon Peter dingihdi kumekbe kukwohkukwolngworreni kunak. Nawu bininj birrihni kumekbe birrimarneyimeng, “Ngayh, yiddok ngudda warridj namekbe bininj yimunkekadjungi?” Peter bimarnewirrihmerrinj Jesus dja yimeng, “Ngaye ngawid nuye!” \v 26 Nakudji bininj di kumekbe nawu bimarnedurrkmirri nawu benmarnewohrnani priest. Kaluk nungka beneredboni namekbe bininj nawu Peter bikanemdadjkeng. Nungka bimarneyimeng Peter, “Ngayh. Ngaye wanjh nang ngudda dorrengh kumekbe ngurridi kore kundulk karrulkdudjindi bu ngurrihdi Jesus dorrengh!” \v 27 Wanjh Peter bidjalyawoyhmarnewirrihmerreni Jesus. Wanjh kundjalmekbe rerrih, mayh nawu bawurl kayhmeng bu kumhkabelni djarreh. \s1 Bininj nawu Benmarnewohrnani Jews Bidjawani Jesus \sr John 18:28-38 \r (Matthew 27:1-2,11-14; Mark 15:1-5; Luke 23:1-5) \p \v 28 Bu kumekbe malahmalaywi kumboyendungmidjdi, kaluk yerreyerre Caiaphas binang Jesus, wanjh nawu Jews birrikang kore kururrkkimuk nuyeni bininj nawu ngeyyoy Pilate. Nungka nawu Romebeh, dja minj Jewniwirrinj. Kaluk benmarnebolkwohrnani bedberre nawu Jew kore kunred Jerusalem. \p Wanjh Jews birrikang Jesus, birrikurrmeng kore Pilate nuye kururrkkimuk kuberrkkah. Bedda minj birringimeninj kumekbe kururrkkimuk kore Pilate nuye, dja mankarre bedberre yimeng bu minj kabirriraworren nawu minj Jews, dja kawarre bu yiman kabirrimarnburren bu kakarrewarre bu kabirringun mankimuk mulil manbu God bendarrkidbawongkenh. \v 29 Wanjh kumekbekenh Pilate bebmeng kuberrk benmarneyimeng, “Nahni bininj nakka njale mankarre bakkeng?” \p \v 30 Bedda birrimarneyimeng, “Yina, bu nahni bininj namakniwirrinj, wanjh kunukka minj ngarrimkayi kore ngudda. Dja nungka wanjh wowarre.” \v 31 Wanjh Pilate benyawoyhmarneyimeng, “Mah, wanjh ngurrika, ba bu ngudman ngurridjadme kore ngudman ngudberre mankarre kahyo.” Dja bedda birrimarneyimeng, “Ngudda nawu Romebeh ngurrikarremarnbom ba bu ngad bininj nawu Jews, minj ngarriyawoyhbun nawu bininj bu kabakke mankarre ngadberre.” \v 32 Jesus ngokko benyingkihmarneyimeng bu karrowenkenh kore kundulk kabirrikukbarnname. Kunmekbekenh nawu Jews bininj minj birrikodjdoyi kunwardde nawu Jesus. Wanjh kunu kunwoybuk yimerranj nuye. \p \v 33 Wanjh Pilate yawoyhngimeng kururrk dja bikayhmeng Jesus. Dja bimarneyimeng, “Ngudda yiddok king bu yiwohrnan bedberre nawu Jews bininj?” \v 34 Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yiddok kuhni ngudda ke kunwok kanhdjawan, dja kunubewu birribuyika ngundimarneyimeninj bu ngayekenh?” \v 35 Wanjh Pilate bimarneyimeng Jesus, “Yiddok ngaye Jew bininj? Dja nawu ngurriredbo dja mak nawu birrikihkimuk priests ke, bu bedda ngandibidnakenwong. Kaluk baleh ngudda yikurduyimeng bedberre?” \p \v 36 Jesus bimarneyimeng, “Kore ngaye ngawohrnan, wanjh minj kondanjkunu kurorre. Bu ngaye kingniwirrinj kondanjkunu kurorre, wanjh nawu ngardduk bininj ngandimarnedurrkmirri kunu wanjh birriburrimeninj bininj nawu birriwohrnani Jews bu ngandidarrkidmey. Dja ngaleng ngaye ngawohrnan kore kubuyikabeh.” \v 37 Wanjh Pilate yimeng, “Ngayh, ngaleng. Ngudda djalwoybukkih nawu king?” Wanjh Jesus biwokmey, yimeng, “Kore yihyime wanjh kunu kunwoybuk kore ngayekenh bu ngaye nawu king. Kunmekbekenh bu ngaye ngamwam dja ngarranginj kondanjkunu kurorre, ba bu ngabenbukkan birriwarlahkenh bininj ba bu kabirriwernhburrbun kore kunwoybuk. Bininj nawu kabirridjare kunwoybuk duninjh, nakka wanjh ngandiwokbekkabekkan ngaye.” \v 38 Pilate yimeng, “Njale makka kab manbu kunwoybuk?” Wanjh Pilate yawoyhbebmeng kuberrk dja benmarneyimeng bininj nawu bindimarnewohrnani Jews, “Ngaye nuk minj njale ngamarnekarrengalkemeninj nahni bininj.” \s1 Bedda Nawu Birriwohrnani Jews Birridjareni Bu Jesus Karrowen \sr John 18:39-40 \r (Matthew 27:15-31; Mark 15:6-20; Luke 23:13-15) \p \v 39 Wanjh nawu Pilate benyawoyhmarneyimeng, “Dja kandibekka. Bolkkime wanjh ngudberre mulil manbu God Bendarrkidbawongkenh, djal karrikarrme mankarre ngalengngarre manbu kayime ngaye marnebebke nakudji bininj nawu karrukkayindi. Yiddok ngudda kunu ngurridjare ngabebke ngudberre nahni nawu King ngunmarnewohrnan ngudda nawu Jews bininj?” \v 40 Dja birriwernkenh bininj birrimdjalkaykahkayhmeng, birriyimeng, “Ngad ngarriwarnyak nakka nawu bininj! Dja yimbebkemen ngadberre nawu Barabbas!” Kaluk nawu Barabbas nakka nawarre bininj, dja benmirndekani bininj birriwarre bu bindiburriweyi nawu Romebeh bininj, nawu birribolkwohrnani kumekbe. \c 19 \s1 Nawu Pilate Benyibawong Jesus Bu Kabirribunkenh \sr John 19:1-16 \p \v 1 Wanjh Pilate benmarneyimeng bininj nuye wanjh kunyarl birrimey birriwidjbihkeyi Jesus kunwernhkah. \v 2 Kaluk birrimey dja kinj manmirrhyi birrimarnbom birrikodjdjongbom. Dja mak birridjongbom manburrba melekurlbakurlbah yiman kayime kunrodjbe rerrih. \v 3 Wanjh birrimirnderri kumirrk nuye dja birrikebkangbuni mak birringarlbakwidjbihkeyi, wanjh birrimarneyimi, “Ngad ngundiburlume ngudda nawu king yiwohrnan bedberre bininj nawu Jews!” \p \v 4 Wanjh Pilate yawoyhbebmeng kuberrkkah bu benmarneyimeng nawu birriwohrnani bininj nawu Jews, “Ngurrina, ngaye wanjh ngambebke nahni bininj ngudberre ba bu ngurriburrbun bu ngaye minj ngamarnekarrengalkemeninj kore nungka kurduyimeng.” \v 5 Wanjh Jesus kumbebmeng kunmadj dorrengh djongbuhdjongbuyindi dja mak kinj manbu birrikodjdjongbom. Pilate yimeng bedberre, “Nahni wanjh namekbe bininj ngurrikukna!” \p \v 6 Kaluk bu priests birrikihkimuk dja mak nawu bindimarnedurrkmirri birrinang Jesus, wanjh birrimkaykahkayhmeng, birriyimi, “Yibu! Yikukbarnnamen kore kundulk!” Pilate benmarneyimeng, “Ngudda wanjh ngurrika ngurribiddundulubu. Ngaye wanjh minj njale ngamarnengalkemeninj ba bu ngarruyi.” \v 7 Birrimekbe nawu Jews bininj birrihni wanjh birriwokmey, birriyimeng, “Nungka wanjh dowimen! Ngad kore mankarre kahyo bakkeng ngadberre dja yimeng nungka beywurd nuye God. Kunmekbe wanjh ngarridjare yibun.” \p \v 8 Bu kuhni kunwok Pilate bekkang wanjh nungka yawoyhkeleminj duninjh. \v 9 Wanjh yawoyhngimeng kururrkkimuk dja bidjawam Jesus, “Ngudda kab balehbeh yimdolkkang?” Dja Jesus minj biwokmayi. \v 10 Wanjh Pilate bimarneyimeng Jesus, “Njalekah ngudda minj kanwokmang? Yiddok minj yiburrbun ngaye ngakarrme kundulkare bu munkewe yire dja bu kunbuyika wanjh kunu bun bu kukbarnname kore kundulk?” \p \v 11 Jesus biwokmey bimarneyimeng, “Ngudda yiwid. Dja nabuyika nawu nawernhkimuk kahdokme, wanjh nungka kunmekbe kundulkarre ngunwong. Ngudda minj yikarrme kundulkarre kore yingan ke kore ngayekenh kanbun. Dja nawu bininj ngankang kore ngudda, wanjh nakka nadjalwernhwarre dja ngunyurrhke kore kunwarrekenh.” \v 12 Bu kuninjkunu Pilate rohrokmi ba bu yimankek bimunkewemeninj Jesus rawinj kamak. Dja nawu Jews birrimyawoyhkaykakayhmeng, dja birriyimeng, “Bu ngudda nahni bininj yimunkewe kare, wanjh kunukka minj ngunedabbolk Caesar nawu nadjalkudji king kadberre. Nanihnjanu bininj yimeng ngaye king, wanjh kaluk kunukka yiman kabenewidnarren nawu Caesar.” \p \v 13-14 Bu Pilate bekkang kuninjkunu kunwok, wanjh bimey Jesus bikang kuberrk, binameng. Bu kunukka wanjh darnkihni ngalengngarreni mulil birrikarrmi manu God bendarrkidbawongkenh kunkare. Wanjh kuninjkunu kunbarnangarra ngalengngarre bu birriyingkihkukmarnburreni nawu Jews bininj ba bu birrikarrmeninj manmekbe mulil bedberre. Bu baldungdjarlarrkminj, wanjh Jesus dja Pilate benebalbebmeng kuberrkkah kore warddeyoy bolkngeyyoy “Manwarddekorlhbalabala Birrimarnbom”. Kore kunwokbeh nawu Jews wanjh birribolkngeybuni “Gabbatha”. Wanjh Pilate yerrkang kore kahyingkihni kore kabendjadmekenh. Wanjh Pilate yawoyhyimeng bedberre nawu birriwohrnani Jews bininj, “Ngurrina! Nahni nawu ngudberre king!” \p \v 15 Dja birridjalyawoyhkaykahkaymeng, birriyimeng, “Yika! Yika dja yibun kore kundulk!” Pilate benmarneyimeng, “Ngudda ngurridjare bu ngabun ngudberre king kore kundulk ngakukbarnname?” Dja nawu priests birrikihkimuk birriyimeng, “Ngad kunu ngarrikarrme nadjalkudji king, wanjh nawu Caesar.” \v 16 Wanjh Pilate benmarnekodjduhmeng bedberre bu nawu djamun kabirrikan Jesus kabirribun kore kundulk. \s1 Bu Birrikukbarnnameng Jesus Kore Kundulk Cross \sr John 19:17-27 \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; Luke 23:26-43) \p \v 17 Wanjh birriwam kore mandulum manu dulumngeyyoy Golgotha. Wanjh kuninjkunu kunred nawu Jews bininj birribolkngeybom “Kunkodjngalng” kore bedberre kunwok. Wanjh Jesus nungan dulkngorrkani cross kundulk nungan nuyeni. \v 18 Kaluk bu birribebmeng mandulum kumekbe, wanjh bindibiddundulubom Jesus dja mak nawu bininj bokenh, Jesus kubulkayh kukbarndi dja bedda djarrirn rowk benebebbehkukbarndi nawu bininj bokenh. \p \v 19 Pilate ngeybimnameng wanjh birribarnnameng kore kundulk. Kaluk kunmekbe ngeydi, NAHNI BININJ NAWU JESUS NAKANG NAZARETHBEH. WANJH KING NAWU KABENMARNEWOHRNAN BININJ BEDBERRE NAWU JEWS. \v 20 Kuninjkunu yimerranj bimbuyindanj kunwok danjbik bedberre nawu Jews, dja mak nawu birrikang Rome, dja mak nawu Greek birriwokdi. Wanjh kumekbe kunred kore Jesus birribom wanjh darnkihni kore kubolkkimuk rurrkmirnderri kore bininj birrini. Kumekbe wanjh birriwern bininj birringeynani kunwok bedberre kore bimbuyindanginj. \v 21 Nawu priests birrikihkimuk birrimarneyimeng Pilate, “Njalekah kuhni kunngey bimbuyindanj bu yinameng nawu nahni bininj nakka wanjh king nawu kawohrnan Jews bedberre. Dja nuk yiyimeninj nahni bininj nungandeleng mulewarreni bu nungka yimankek king nawu kawohrnan bedberre nawu Jew.” \v 22 Wanjh nawu Pilate benmarneyimeng, “Bu ngaye ngabimbom, wanjh djal bonj, kadjalngeybimdi.” \p \v 23-24 Bu djamun birriyakwong birribiddundulubom, wanjh birrikukwayhkeng kaddum, birrimey kunmadj nuye dja birribebbehmadjlarlmarrinj kunkarrngbakmeng, birribebbehkarrmikarrmi nakudji. Bu birrinang madjkudjini nawu djongbuhdjongbuyindi manburrba lodkudji. Wanjh birrimarneyimerrinj, “Minj mak karridjalkmirran nahni nawu kunmadj, dja wanjh karrimelekurrmen dja karridirri kunkod ba nangale kadberre kawinhme nahni kunmadj.” \p Bu kuninjkunu yimerranj, ba kore yingkihbimbuyindanj wanjh kunwoybuk yimerranj, kore yimeng, “Kaluk birrimadjlarlmirranj nawu ngardduk kunmadj. Dja mak nawu kunmadj ngardduk, wanjh bedda birridirri ngarrekenh.” [Psalm 22:18] Kuninjkunu wanjh djamun birrikurduyimeng nuye. \p \v 25 Jesus nuye ngalbadjan dingihdi darnkih Jesus barndi kore cross kundulk, dja mak ngalu benedanginj, dja mak Mary ngalbininjkobeng nuye nawu Clopas, dja mak Mary ngalkang Magdalabeh. \v 26 Jesus benbenenang ngalbadjan nuye dja mak bininj nuyeni nawu bimarnedjareni benehdi darnkih, wanjh bimarneyimeng ngalbadjan nuye, “Ngalkohbanj, nahni wanjh ngudda ke nayaw, yihnan.” \v 27 Wanjh bibalmarneyimeng namekbe bininj nawu bimarnedjareni, “Ngahli wanjh ngudda ke ngalbadjan.” Kundjalmekbe rerrih namekbe bininj bikang ngalmekbe ngalbadjan kore kunred nuye dja munguyh benedjarrkdi. \s1 Bu Jesus Doweng \sr John 19:28-37 \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; Luke 23:44-49) \p \v 28 Kaluk burrk Jesus burrbuni bu kuninjkunu bimarnekurduyimerranj rowk, kumekbe wanjh yimeng, “Ngaye wanjh ngakombukdowen.” Kuninjkunu yimeng ba bu djurra kore kabimbuyindi wanjh kumwoybukkenhdanj. \v 29 Kumekbe wanjh ngalngdi boni kunkalkkid wine manbu bomanjwarre. Nawu djamun birrimey mandjowh birridjuhkeng kore maninjmanu wine, wanjh birridjowhdukkang manbu mandulkkuyengni nawu hyssop, wanjh birridulkwayhkeng birridangkenhwong mandjowh kurrang nuye Jesus. \v 30 Wanjh Jesus bonguneng mahni mankalkkid wanjh yimeng, “Bonj, bularrbuyindanj rowk.” Wanjh yerre djudkurlmeng, dja nungan ngolekbaworrinj bu welengmalngkurrmerrinj. \p \v 31 Bu kerrngehkenhni birribiddunhdulubom Jesus kunukka kunbarnangarra bu birriyingkihmarnburreni bu Sabbath ngalengngarreni. Nawu Jews bininj minj birridjareniwirrinj munguyh birrikukbarndiwirrinj nawu birridoweni bininj dja wanjh kunukka kunbarnangarra djamun duninjh ngalengngarreni bu Sabbath. Kaluk kuhni bu Sabbath kunukka wanjh kundulmukni kunbarnangarra djamunni. Kunmekbekenh kunu nawu birrikihkimuk Jews birridjawam Pilate birridjareni djamun bindidadbakbakkemeninj ba bu birridowimeninj werrkwerrk dja mak yerre nawu Jew bindikukkayi. \v 32 Wanjh nawu djamun birriwam bindibebbehdadmurrngbakkeyi nawu bininj bokenh benebebbehkukbarndi djarrirn nuye Jesus dja bedda benedjaldarrkidni wanjh kaluk benebaldoweng. \p \v 33 Kaluk bu birrimkuyinwam kore Jesus wanjh birrinang korroko doweng, wanjh minj birridadmurrngbakkemeninj. \v 34 Wanjh nawu nakudji djamun mey mankole bingorrkdjabmeng kore Jesus kungorrk nuye. Wanjh kundjalburrikudji kunkurlba dja mak kukku kumboyakarrburrinj nuye. \p \v 35 Nakudji bininj nawu ngunhmarneyime ngudberre, nakka wanjh binang kumim nuye, dja kaburrbun kore kunwoybuk. Dja wanjh kayolyolme kunwoybuk dorrengh ba bu ngudmanwali ngurriwernhwoybukwon. \v 36 Kuninjkunu yimerranj rowk nuye nawu Jesus ba bu kawoybukendan kore djurra kabimbuyindi kunwok kore yimeng, “Minj kunwohkudji kunmurrng nuye kabirribakke.” [Psalm 34:20] \v 37 Dja mak kore yimeng, “Kaluk bedda kabirrinan namekbe bininj nawu birridjabmeng mankoleyi.” [Zechariah 12:10] \s1 Benebokenh Bininj Benekukmarnbuni Jesus \sr John 19:38-42 \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; Luke 23:50-56) \p \v 38 Nakudji bininj nawu ngeyyoy Joseph kumdolkkang Arimatheabeh. Kaluk nungka djal manmolk bimunkekadjungi Jesus bu minj birriwern birrinayinj nawu birriwohrnani Jews bininj, dja nungka benmarnekeleni. Nungka wam bikukyidjawam nawu Pilate. Wanjh Pilate bibawong Joseph bu bikukmey Jesus, dja wanjh bikukkang. \v 39 Dja mak nawu Nicodemus benedjarrkwam bibidyikarrmeng bu benedjarrkkukmey Jesus. Nicodemus namekbe nawu kerrngehkenhni Jesus benewokdi bu kunkakkudjini. Nicodemus kumkang manwern\f + \fr 19:39 \ft Yiman 34 kilograms.\f* mankalkkid manekke Myrrh, dja manduyh manbu Aloes. \v 40 Bedda benekukmey Jesus wanjh benekukbaruy mankalkkid dja manduyh, dja benedukkang manburrba kore benekukkurrmeng. Kunnekke munguyh birridjalyimi nawu Jews bininj bu bindikukdudjengi kore kumidj. \p \v 41 Kaluk kumekbe kore Jesus birribom, wanjh manme dudjindi. Kumekbe wanjh djalbolkkerrngehni kore kunmidj birriwardderurrkmarnbom. Minj nangale mak korroko kukyuwirrinj, dja mandjalwarderurrkkerrngeni bu birrimarnbom. \v 42 Wanjh kumekbe kunu birrikukkang birrikukkurrmeng kore kuwardderurrk, dja mak darnkihni bu birridarnhkukkurrmeng. Bu werrkwerrkni birrikukkurrmeng dja ngalengngarreni kunkodjke manbu Jews bininj birrimarnburrinj kore Sabbathkenh manbu kumhrey darnkih bu kunmekbe bolkburlerrangeni. \c 20 \s1 Daluk Dja Bininj Birribolknang Kore Nungka Kukyohkukyoy Wanjh Bolklarrkni \sr John 20:1-10 \r (Matthew 28:1-10; Mark 16:1-8; Luke 24:1-12) \p \v 1 Kaluk bu djandini, Mary ngalbu Magdalabeh bolkdjahwong kore Jesus birrikukkurrmeng. Wam bu kakyoy kumhkabelni djarreh, dja nang manbu kunwardde warddedangbalhmiyindi dja makka warddedjirrkkarrinj kore kumidj bu dangmarrhmiwam. \v 2 Dja wanjh marrkinrlobmeng durnhdurndi kured kore benedi Simon Peter dja mak namekbe bininj nawu Jesus bihmarnedjareni. Mary ngalbu Magdalabeh wanjh benbenemarneyimeng, “Bedda wanjh birrikukkang nawu kawohrnan kore kukyokukyoy, dja ngad daluk minj ngarriburrbun kore baleh birrikukkurrmeng!” \p \v 3 Wanjh Peter dja mak nabuyika bininj benerlobmeng bu benebolknang kore kuwardderurrk. \v 4 Benedjarrkrlobmi wanjh nawu nabuyika bininj wernkih murrmiwam dja bibawong Peter yerreh, wanjh nungka werrk bolkdjorrngmey kore kuwardderurrk. \v 5 Wanjh nungka minj ngimeninj, dja boddanj royhmeng nang djalmanburrbawi yongohyoy. \v 6 Wanjh Simon Peter kumbebmeng rerreh nawu djalngimeng kore kumekke kunwardderurrk, dja nang bu kunmadjwi djahdjalyoy. \v 7 Dja nawu manburrba birriyikodjdukkang, nakka wanjh djahdjalmadjyoy djaldukkayindi bebbehbeh. \p \v 8 Namekbe nabuyika nawu bininj kerrngehkenhni bolkmey kumekke kuwardderurrk, nungka warridj balngimeng, djalnang bu woybukkihni dja wanjh woybukwong. \v 9 Dja minj bedda birribangmeburrkburrkmayi kore djurra biyingkihyolyolmi bu Jesus wanjh yawoyhdolkka kore kundowikenh. \v 10 Wanjh bedda benedurndi kured benewoneng. \s1 Jesus Bimarnekukbukkarrinj Mary Ngalbu Ngalkang Magdalabeh \sr John 20:11-18 \r (Matthew 28:9-10; Mark 16:9-11) \p \v 11 Dja ngalbu Mary dingihdi kuberrkkah kore kuwardderurrkdangmaye dja nalkbunalkbuni. Dja bu kunmekbe nalkbuni wanjh boddanj royhmeng kore kuwardderurrk. \v 12 Dja benbenenang angels bokenh nawu benedjongbuyindi kunmadj nawu madjbeleni duninjh. Nakudji nawu ni kore kukodj dja nabuyika nawu ni kore kurrenge kore Jesus kukyohkukyoy kerrngehkenhni. \v 13 Wanjh bedda benemekbe angel benemarneyimeng Mary, “Ngudda ngalu daluk, njalekah bu yihnalkbun?” Mary benbenemarneyimeng benemekbe angel bokenh, “Aba. Ngaye ngahmarnenalkbun nawu nganmarnewohrnan ngardduk, dja minj ngaburrbun kore baleh birrikukkang bu birrikukkurrmeng.” \p \v 14 Bu kuninjkunu yimeng wanjh ngaleng balborledkerrinj dja wanjh binang Jesus bu yawoyhmimbiminj, dingihdi kumekbe. Dja wanjh Mary minj biwernhkukburrknayi nungka. \v 15 Jesus bimarneyimeng, “Ngudda ngalu daluk, njalekenh ngudda yihnalkbun, dja yihnalkyiyawan?” \p Mary ngaleng burrbuni bu yimankek yimi nawu bininj kabolknahnan kore manme dudjihdudjindi. Dja ngaleng bimarneyimeng, “Ngayh, nawu yikimuk, bu ngudda yikukmey yikukkang, wanjh kanmarneyimen baleh kore yikukkurrmeng, ba ngaye ngare ngakukmang.” \v 16 Jesus wanjh bingeybom, bimarneyimeng, “Mary!” Wanjh Mary wohborledmeng dja bimarneyimeng, “Rabboni!” Bu Mary wokdanginj kunwok Hebrew, kunmekbe kunwok kayime “nawu kanbukkabukkan”. \p \v 17 Jesus bimarneyimeng, “Yuwn bu kandjalkukkarrme munguyh, dja ngaye kunu minj ngabangmerawinj kaddum kore Ngabbard. Dja yiray yibenmarneyimen nawu ngaye ngarridanginj, yibenmarneyimen bu ngaye ngare kaddum kore ngardduk Ngabbard dja ngudda mak ngudberre Ngabbard, nawu ngaye ngardduk God dja mak ngudda ngudberre God.” \v 18 Wanjh ngalbu Mary ngalbu Magdalabeh wam wanjh benmarnemulewam nawu bininj birrimunkekadjungi Jesus. Ngaleng yimeng, “Ngaye nganang nawu kawohrnan.” Kaluk benmarneyolyolmeng rowk bu kunwok bimarneyimengkenh. \s1 Jesus Wanjh Benmarnedarrkidbebmeng Nuye Bininj Nawu Disciples \sr John 20:19-23 \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; Luke 24:36-49) \p \v 19 Kaluk kundjalmekbe kunbarnangarrakudjini manbu Djandi ngarre, bu kukak yimerranj, nawu bininj birrimunkekadjungi Jesus birrimornnamerrinj kore birridangbalhmerrinj dja birridangrayekwong. Bedda wanjh bindihkengemi nawu birriwohrnani Jews bininj. Kaluk kundjalmekbe rerrih Jesus bebmeng dja djaldanginj kubulkayh bedberre. Wanjh nungka benmarneyimeng, “Ngaye won ngudberre kunmodmikenh ngardduk.” \v 20 Wanjh benmarnebukkarrinj kunbid bokenh dja mak kungorrk nuye. Wanjh bu birrinang nawu Kawohrnan Rowk, bedda wanjh birrimarrmarrminj duninjh. \p \v 21 Wanjh Jesus benyawoyhmarneyimeng bedberre, “Ngaye won ngudberre kunmodmikenh ngardduk. Dja kandibekka. God nawu kornkumo nganmunkeweng, wanjh kadjalrohrok yerreh bu ngayemanwali munkewe ngudberre.” \v 22 Wanjh benwelengngolekwong bedberre dja benmarneyimeng, “Ngaye wanjh won ngudberre Namalngmakkaykenh. Ngurrikima. \v 23 Bu ngudda ngurrbenmarneyime nangale bininj bu God kabenmarnebengmidjdan kunwarre bedberre, wanjh kunu bonj, kabularrbuyindan bedberre. Dja bu ngurrbenmarneyime yikahwi bininj bu God minj kabenmarnebengmidjdan kunwarre bedberre, wanjh woybukkih, kunukka minj kabularrbuyindan bedberre kunwarre.” Kuhni bu Jesus benmarneyimeng. \s1 Jesus Yawoyhkukbukkarrinj Bedberre Kore Thomas Dorrengh Birridjarrkdarrkidnang \sr John 20:24-29 \p \v 24 Kaluk Thomas nawu birringeybuni Didymus, nungka minj birridjarrkdiwirrinj bu Jesus benmarnebebmeng bedberre nawu birribuyika nuye bininj. \v 25 Kaluk bedda birrimarneyimeng, “Ngad ngarrinang nawu kawohrnan!” Wanjh nawu Thomas benmarneyimeng nawu binihbininj, “Ngaye minj woybukwon ngudberre bu kandimarneyime. Dja ngaleng ngaye ngayeman ngawoybukwon bu ngabidnan kore nails birribiddundulubom dja ngabidkurrmerren kore ngamorninjbekkan, dja mak ngabidkurrmerren kore kudjorrk nuye.” \p \v 26 Wanjh kunbuyika Djandini nawu bininj birrimunkekadjungi Jesus birriyawoyhdangbalhmerrinj kore kururrk, dja nawu Thomas dorrengh birridjarrkni. Kaluk kundjalmekbe rerrih Jesus bebmeng djaldanginj kubulkayh bedberre. Dja benmarneyimeng, “Ngaye won ngudberre kunmodmikenh ngardduk.” \v 27 Wanjh kumekbe Jesus bimarneyimeng Thomas, “Yibidkurrmerrimen kore kumorninj ngardduk dja kanbidna. Dja mak yibidkurrmerrimen kore kungorrk ngardduk. Dja yuwn bu kanyawoyhkewkme kore ngayekenh. Dja wanjh kunu kandjalwoybukwo ngaye munguyh.” \v 28 Wanjh Thomas bimarneyimeng, “Ngudda nawu ngardduk kanmarnewohrnan, dja mak ngudda wanjh ngardduk God.” \v 29 Jesus bimarneyimeng, “Ngudda yiwoybukwong bu ngaye kannang. God wanjh kabenmarnekurduyime kunmak bininj nawu ngandidjalwoybukwon kore ngaye ngardduk dja minj bedda kandidarrkidnan.” \s1 John Mulewarrinj Bu Njalekenh Bimbom Nahni Djurra \sr John 20:30-31 \p \v 30 Jesus wanjh kunwernkah djaldurrkmirranj kundulkarre dorrengh bu bininj nuye birrikurdunani, dja mak minj bimbuyindangimeninj kore nanihnjanu djurra. \v 31 Dja kuninjkunu kore bimbuyindanj ba bu ngudda ngurriwernhburrbun bu woybukkih duninjh nawu Jesus nungka wanjh Christ dja mak God nuye Beywurd. Dja bu ngurriwoybukwon nuye wanjh kunukka ngudda ngurrikarrme kundarrkid nuye. \c 21 \s1 Jesus Benyawoyhmarnebebmeng Nawu Bininj Nuye Kore Kurrula Tiberias \sr John 21:1-14 \p \v 1 Kaluk bu yerrehkah wanjh Jesus benyawoyhmarnekukbukkarrinj nawu bininj nuye. Kaluk kuhni yimerranj bedberre kore darnkih kukadjid, kurrula bongeyyoy Tiberias\f + \fr 21:1 \ft Kunngeybuyika karrmi, manbu “kurrula kore Galilee”.\f*. \v 2 Nawu yikahwi bininj birrimunkekadjungi Jesus kumekbe birrihdjarrkdi. Bedda wanjh Simon Peter, Thomas nawu birringeybuni Didymus, Nathanael nawu nakang kunred Cana kore kubolkkimuk Galilee, dja nawu bebeywurd nuye Zebedee benebokenh, dja mak benebadbuyika nawu bininj nuye Jesus. \v 3 Simon Peter benmarneyimeng nawu birrihdi, “Ngaye wanjh ngare djenj.” Wanjh bedda birrimarneyimeng, “Wanjh karribaldjarrkray.” Wanjh birridjalwam birribidburrinj kabbala. Birrikakweyi walabbi kunkakkuyeng dja minj birrimayinj djenj. \p \v 4 Kaluk bu kumbarrhbuni wanjh Jesus kumdanginj kore kukadjid, wanjh nawu bininj nuyeni minj birrikukburrknayi dja birrikukmidjbuni. \v 5 Jesus benmarnekayhmeng, “Wurdwurd! Yiddok minj ngurrimayi djenj?” Wanjh bedda birriyimeng, “Burrkyak, ngad minj ngarrimayi nawu djenj.” \v 6 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Dja wardi ngurriwemen walabbi kore kukunkah ba ngurrimang djenj.” Wanjh birriburriweng nawu walabbi kore kukun, dja birrimey djenj nawern, dja minj mak birribidbuyhkemeninj manbu walabbi kore kabbala dja djenj mirledulmukwong. \p \v 7 Nakudji bininj nuyeni Jesus nawu biwernhmarnedjareni duninjh, wanjh nungka bimarneyimeng Simon Peter, “Ngayh! Nahni nawu Kawohrnan Rowk kahdi!” Nawu Simon Peter bibekkang yimeng kuninjkunu kunwok, wanjh yawoyhdjohdjongburrinj nawu kunmadj nuyeni kerrngehkenhni kukyerrkkerrinj bu durrkmidurrkmirri, wanjh dolkkang kabbalabeh djuhmi kore kukku. \v 8 Dja nawu birribuyika bininj nakka wanjh birrikadjungi dja birribalhberrkdjorrngmangi manbu walabbi barlmi djenj dorrengh. Darnkih wanjh birribalbebmi kore kunkadjid, yiman 90 metres. Dja nawu walabbi birridjaldorrorrkeyi djenj dorrengh. \v 9 Kaluk bu birribidbom kuberrk, wanjh birrinang kunak manbu yingkihrungi kunyirrke dorrengh. Kaluk kumekbe rungi djenj dja manlod kandidjdjawa. \v 10 Wanjh Jesus benmarneyimeng, “Ngurrimka yikahwi nawu djenj ngurrimey bolkkime.” \p \v 11 Nawu Simon Peter wam bidbom kabbala wanjh kumdorrorrkeyi djenj walabbi dorrengh kore kuberrkkah. Nawu walabbi ngerdkendjobmeng nawu nawern djenj nakihkimuk. Bu nakaberrkwernni one hundred dja fifty three dja bonj, nawu walabbi minj mirledjalkmirawinj. \v 12 Jesus benmarneyimeng, “Ngurrimray ba ngurrimalayngun manme.” Yikahwi bininj nuye minj mak birribaldjawayi bu nangale nakka, dja birribalkunikeleni, dja wanjh bedda birriburrbuni bu nungka nawu Kawohrnan Rowk bedberre. \v 13 Jesus mey manlod kandidjdjawa dja benwonowong nawu nuyeni bininj, dja mak benwong djenj. \p \v 14 Kuhni wanjh danjbikkah bu Jesus kukbukkarrinj bedberre bininj nawu birrimunkekadjungi nuye yerrekah bu God birrolkkayhweng kore kundowibeh. \s1 Jesus Benewokdanj Peter \sr John 21:15-19 \p \v 15 Kaluk bu birringuneng manme birriyakwong, wanjh Jesus bimarneyimeng nawu Simon Peter, “Simon nawu beywurd nuye John, yiddok ngudda ngaye kanmarnedjare bulkkidj duninjh bu ngudda yibendjalyurrhke nahni bininj?” Peter bimarneyimeng, “Yoh, nawu yiwohrnan. Ngudda yiburrbun bu ngaye marnedjare.” Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yibenwon manme nawu ngardduk bininj, dja bedda wanjh yiman kayime mayh kilekilelh nawu lambs.” \p \v 16 Wanjh Jesus biyawoyhmarneyimeng, “Simon nawu beywurd nuye John, yiddok ngudda ngaye kanmarnedjare bulkkidj duninjh?” Peter bimarneyimeng, “Yoh, nawu yiwohrnan. Ngudda yiburrbun bu ngaye marnedjare.” Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yibennahna nawu ngardduk bininj dja bedda yiman kayime mayh nawu sheep ngardduk.” \p \v 17 Wanjh Jesus bimarneyimeng nawu Peter, bu kuhni wanjh marnbom danjbikkah bu bimarneyimeng, “Simon nawu beywurd nuye John, yiddok ngudda ngaye kanmarnedjare bulkkidj duninjh?” Bu kuhni wanjh Peter njilngwarreminj bu bimarneyimeng danjbikkah, “Yiddok ngudda kanmarnedjare bulkkidj duninjh?” Wanjh bimarneyimeng Jesus, “Ngudda nawu yiwohrnan, yidjalwernhburrbun yehyeng rowk, dja mak kankangeburrbun bu ngaye marnedjare ngudda.” Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yibenwo manme nawu ngardduk bininj yiman kayime mayh nawu sheep ngardduk.” \p \v 18 “Woybukkih djal woybukkih marneyime. Bu ngudda yiyawurrinjni wanjh yimahmaworreni kunmadj bu yidjalrey kore yidjareni. Kaluk bu ngudda yikohbanjmen, wanjh nabuyika bininj ngundukkan dja ngunberlkan kore minj yidjare yire.” \v 19 Bu kuhni Jesus yimeng yolyolmeng bu Peter kaluk karrowenkenh ba bu birriwern bininj kabirriburlume God. Wanjh Jesus bimarneyimeng, “Yimray, wanjh kankadju.” Wanjh bu benebalhwam. \s1 Jesus Biyolyolmeng Nabuyika Bininj Nuye nawu Bimarnedjareni \sr John 21:20-25 \p \v 20 Jesus dja Peter benebalhrey, wanjh Peter borledmeng dja binang namekbe bininj nawu Jesus bihmarnedjareni benbenemunkekadjungi. Namekbe nadjalkudjiwi bininj nawu bimarnenerrenkenhdanj kuberrekalk nuye Jesus bu birrihnguni kore manme, dja bidjawam, “Yiwohrnan, nangale nanu ngunkukweykan?” \v 21 Bu Peter binang namekbe bininj, wanjh bimarneyimeng Jesus, “Yiwohrnan, nahni baleh kab kabimarnekurduyimerran nuye?” \p \v 22 Jesus bimarneyimeng Peter, “Bonj, yibawo. Bu ngaye ngadjareniwirrinj bu nungka yimankek kadjaldarrkiddi kaluk yerrehkah ngamyawoyhdurndeng, dja kunukka minj ngudda ke. Dja ngudda yimray kandjalmunkekadju ngaye munguyh.” \v 23 Kaluk birribuyika nawu bininj nuyeni Jesus birribekkang bu Jesus wokdanj, wanjh bedda birriyimi kunubewu namekbe bininj minj karrowen. Dja bedda birriwokmidjbom. Jesus minj yimeninj bu nungka kadjaldarrkiddi kaluk bu Jesus kamdurndeng. Dja kuhni bu Jesus djalyimeng, “Bu ngaye ngamarnedjare kadjaldarrkiddi kaluk yerrehkah ngamyawoyhdurndeng, dja kunukka minj ngudda ke.” \p \v 24 Nahni wanjh bininj nadjalkudjiwi nawu kayolyolme kore kunwoybuk nang. Dja warridj nungka bimbom kuninjkunu rowk kunwok. Wanjh ngad ngarriburrbun nungka bu djal kunwoybuk kahmulewan. \p \v 25 Jesus yimihyimi kundjalwern duninjh bu kuninjkunu djurra kore minj bimbuyindangimeninj. Bu nangale bininj bimbuyi rowk kore Jesus kurduhkurduyimi wanjh kundjalwern duninjh, kaluk kunukka wardi nawernniwirrinj djurra bu kuninjkunu kondah kunred minj karrmeninj!