\id GEN KuB \toc2 Genesis \toc1 Genesis \mt1 Genesis \c 1 \s1 Kerrngehkenh Duninjh God Bolkmarnbom Rowk. \sr Genesis 1:1-31 \p \v 1 Kerrngehkenh duninjh God bolkmarnbom rowk, kaddum dja kurorre. \v 2 Wanjh minj njale bangmemarnbuyindangimeninj kurorre, dja mak bolklarrkni. Dja kunkak yiman rerrih barrkbom kukku manbu boyoy kanjdji, dja God nuye Namalngmakkaykenh, yiman kunmayorrk rerrih djahdjalrokani kaddum kore kubokehkekeb. \p \v 3 Wanjh God yimeng, “Mah, kumwolkayinda.” Wanjh kumwolkayindanj. \v 4 Dja God nang manbu kumwolkayindanj, nang kamak rowk. Wanjh nungka welenglarlmey manbu kumhwolkani dja manbu kunkak. \v 5 Dja nungka God ngeykurrmeng, manbu kumhwolkani manu wanjh ngeykurrmeng barnangarra, dja manbu kunkak, manu wanjh ngeykurrmeng kumunun. Wanjh kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunbarnangarrakudji kunu. \p \v 6 God yimeng, “Mah, kunngol kumray kakurrmerren kubulkayh kore kaboyo, ba kabebbehbolarlmang.” \v 7 Wanjh God marnbom kunngol dja bebbehbolarlmey, ngalengman manu kaboyo kanjdjikah, dja mak ngalengman manu kaboyo kaddumkah. Wanjh kundjalmekbe yimerranj. \v 8 Wanjh God welengngeykurrmeng kunngol. Wanjh kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunu kunbarnangarra bokenh. \p \v 9 Wanjh God yimeng, “Mah, kukku manbu kaboyo kanjdjikah kore kunngol, wanjh bomornnamiyinda kukudji ba kamrorrebebme.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj. \v 10 Wanjh God welengngeykurrmeng kunrorre. Dja kukku manbu bomornnamerrinj kukudji, wanjh kunu ngeykurrmeng kurrula. Wanjh God nang kamak rowk. \p \v 11 Wanjh God yimeng, “Mah, ngalengman kunrorre bebkemen mankolhdebubuyika, ngalengman manbu kakarrme manmim, dja ngalengman kundulk, kakarrme manbarnem manmim dorrengh, manbebbehbubuyika.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj. \v 12 Ngalengman kunrorre ngalkeng mankolhdebubuyika, ngalengman manbu kakarrme manmim, manbebbehbubuyika, dja ngalengman kundulk kakarrme manbarnem manmim dorrengh, manbebbehbubuyika. Wanjh God nang kamak rowk. \v 13 Wanjh kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunu kunbarnangarra danjbik. \p \v 14 God yimeng, “Mah, manbu kabirriwolkan birrimbebmerrimen kore kungolbeh ngarre kaddum, ba kabirrilarlmang barnangarra dja kumunun, kabirribukkarren munguyh munguyh ngarre kurrung dja kudjewk, dja mak ngarre kunbarnangarrabubuyika dja mandjewkbubuyika. \v 15 Bedda kaluk birriwolka kungol ngarre kaddum ba kabirribolkwolkan kanjdji kurorre.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj. \v 16 God marnbom mankihkimuk bokenh, manbu manwernhkimuk, manu ngalengman kawolkan kawohrnan barnangarrakenh, dja manbu manwohbirluyahwurd, manu ngalengman kawolkan kawohrnan kumununkenh, dja mankokkarrng warridj kunimarnbom. \v 17-18 Wanjh God welengkurrmeng manbu kabirriwolkan, kurrmeng kore kungol ngarre kaddum ba kabirribolkwolkan kanjdji kurorre, dja mak kabenebebbehwohrnan barnangarrakenh dja mak kumununkenh, dja mak kabirribebbehlarlmang kore kahwolkan dja kore kunkak. Wanjh God nang kamak rowk. \v 19 Kunkak wam, dja kunkabel kumwam, wanjh kunu kunbarnangarra kunkarrngbakmeng. \p \v 20 Wanjh God yimeng, “Mah, nawu kukbubuyika kamimbi wernhmerrimen kore kukku rowk, dja mak nawern nawu welyi birriray kaddumkah kurorre kore kungol ngarre kaddum.” \v 21 Wanjh kunu God marnbom nakihkimuk djenj yiman kayime birddurrangkan, mak nadjalbubuyika rowk nawu kamimbi nawu kamirndere kukukku, benmarnbom birribebbehkukbubuyika rowk. Dja mak nadjalwern rowk nawu welyi benmarnbom birribebbehkukbubuyika rowk. Wanjh God nang kamak rowk. \v 22 Wanjh God benmarneyimeng kunmak kunwok, yimeng, “Ngurrima nawern yaw, ngurrimirndewernworrimen, barlmirrangimen kore kukku manbowarlahbubuyika, dja mak nawu ngurriwelyi, ngurrimirndewernworrimen kore kurorre.” \v 23 Kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunu kunbarnangarra five. \p \v 24 Wanjh God yimeng, “Mah, kunrorre ngalkemen bebbehkukbubuyika nawu kamimbi, mayh nadjalwern, nawu kelebuk, dja nawu kawake, dja nawu kele, birribebbehkukbubuyika.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj. \v 25 God benmarnbom mayh kukbubuyika, kele nawu birribebbehkukbubuyika, kelebuk nawu birribebbehkukbubuyika, dja mak nawu kawake kurorre birribebbehkukbubuyika rowk. Wanjh God nang kamak rowk. \p \v 26 Wanjh God yimeng, “Kab ngarrbenmarnbu bininj, yiman ngad rerrih karrirohrok\f + \fr 1:26 \ft Kore Hebrew kayime, “karrikukrohrok dja ngad rerrih karrirohrok”.\f* dja kabirrimarnewohrnan djenj nawu kare kukukku, mak nawern nawu welyi nawu kare kuwonge, dja mak mayh kelebuk, dja kurorre rowk, dja mak mayh rowk nawu kawake kurorre.” \v 27 Wanjh God benmarnbom bininj, yiman nungka rerrih kabirrirohrok. Yiman God nungan rerrih kabirrirohrok benmarnbom. Benmarnbom bu narahrangem dja ngaldahdaluk. \p \v 28 Kaluk benmarneyimeng kunmak kunwok, dja yimeng, “Ngurrima nawern wurdyaw, bininj ngurrimirndewernworrimen, ngurribarlmirrangimen kurorre dja ngurribolkkarrmen. Dja mak ngurrimarnewohrna djenj nawu kare kukukku, mak nawern welyi nawu kare kuwonge, dja mayh rowk nawu kamimbi nawu kahre kurorre.” \p \v 29 Wanjh God yimeng, “Ngurrina, ngaye ngokko ngakurrmeng ngudberre bininj mankolhdebubuyika rowk kakarrme manmim, manbu karri kurorre kubolkbubuyika rowk, dja mandulkbubuyika rowk kakarrme manbarnem manmim dorrengh, manmekbe rowk wanjh manme ngudberre ngurringun. \v 30 Dja nawu mayh rowk nawu kele, dja mak nadjalwern rowk nawu welyi nawu kare kuwonge, dja mak mayh rowk nawu kawake kurorre, mayh nawarlahkenh rowk nawu kakarrme kunngolek bu kamimbi, bedda wanjh ngabenmarnekurrmeng kabirringun manbu kundalk manbu mandalkkuk, dja manbu kundulk kakarrme manworrkuk.” Wanjh kundjalmekbe yimerranj. \p \v 31 Wanjh God nang yehyeng rowk nawu marnbom, nang kamak duninjh. Kunkak wam, kunkabel kumwam, wanjh kunu kunbarnangarra six. \c 2 \s1 Bu God Yakwong Rowk Dja Ngehmeng. \sr Genesis 2:1-4a \p \v 1 Kunu wanjh God yakwong rowk bu bolkmahbolkmarnbuni kaddum dja kurorre, dja mak yehyeng rowk nawu kumekbe karri. \p \v 2-3 Wanjh bu kunbarnangarra seven God ngehmeng. Nungka yakwong rowk kore durrkmihdurrkmirri, wanjh ngehmeng dja ngokko yakwong rowk kore durrkmihdurrkmirri bolkmahbolkmarnbuni, kunmekbekenh kunu nungka kukenhmeng kunbarnangarra seven, larlmey, marnbom bu kunbarnangarradjamun nungan nuye. \v 4a Wanjh kunih kunu kayolyolme bu kaddum dja kurorre God bolkmahbolkmarnbuni. \s1 Bininj dja Daluk nawu Beneyungkih Duninjh. \sr Genesis 2:4b-25 \p \v 4b-6 Bu Yawey nawu God bolkmarnbom kurorre dja kaddum, minj kundulk bangmediwirrinj kurorre, dja manmim minj bangmebebmeninj, dja Yawey God minj bangmemunkewemeninj mandjewk kore kurorre, dja minj nangale mak diwirrinj bu bolkyilkbuyi. Djal kukku kumbobebmi kurorrebeh bolkdjuhkeyi rowk. \v 7 Wanjh Yawey nawu God mey kundjulng kore kurorrebeh\f + \fr 2:7 \ft Ngurrina warridj verse 20. Kore Hebrew kunwok “Adam” kamenyime bininj, dja mak “Adamah” kamenyime kurorrebeh.\f* dja bimarnbom nayungkih duninjh bininj, biwelengkebbuhmeng nuye kunngolek kore kukeb nuye bininj, wanjh bininj mimbiminj. \p \v 8 Kaluk Yawey nawu God manme dudji kore koyek kabolkngeyyo Eden, wanjh kunmekbe kunu nungka bikurrmeng bininj nawu bimarnbom. \v 9 Wanjh nungka Yawey nawu God welengmarnbom kundulk rowk, dangerrinj kurorrebeh, kundulk manbu bininj kanan mandulkmakkaykenh, dja mak manbu kakarrme manme manmakmak. Kumekbe kore manme dudjihdudjindi, kubulkayh, kumekbe dulkdi manbu kahwon bininj kunngolek bu kamimbi munguyh munguyh, dja mak manbadbuyika manbu kahwon kunmayali kore kunmakkenh dja kore kunwarrekenh. \p \v 10 Mankabo balboyakbuni kore Eden, djuhkeyi manme manbu dudjihdudjindi. Kaluk bewhkah yungkikah Eden, wanjh kumekbe kunu mankabo kabolarlmilarlmirranj kabomarnburrinj kunkarrngbakmeng. \v 11 Mankabo manbu karrokme, kangeyyo Pishon, wanjh manu kabalboborledme kore kubolkwarlah rowk kunred kabolkngeyyo Havilah. \v 12 Kumekbe kunred kahyo gold kunwardde nawu namakkaykenh, dja mak manjmakmak perfume yiman kunkalkkid, dja kunwardde kunmakmak duninjh kangeyyo cornelians. \v 13 Manbadbuyika mankabo manbu kabolarlmang, manu wanjh Gihon, kabalboborledme kore kunred kubolkwarlah rowk kabolkngeyyo Cush. \v 14 Dja mak manbu mankaboberlbuyika manbu karranjbikwon, manu wanjh Tigris, manbu kabalboyakbun koyekkah kunred kubolkwarlah kunbolk Asshur. Wanjh ngalengman manbu kunkarrngbakmeng kabalkabore, manu wanjh kangeyyo Euphrates. \p \v 15 Wanjh Yawey nawu God bimey nahni bininj nawu nayungkih dja bikurrmeng kore manme dudjihdudjindi kore kunbolk Eden, ba kabolkyilkbun dja kabolknahnan. \v 16 Wanjh Yawey nawu God biwokrayekwong nahni bininj, yimeng, “Ngudda kamak yingun mandjalwern manbubuyika manbarnem kore maninjmanu kundulk rowk kondah kore manme kahdudjindi. \v 17 Mandjalkudji manbu kundulk, manbu kahwon kunmayali kore kunmak dja kunwarre, yuwn yingun manmekbe manme. Bu yingun maninjmanu manbarnem, wanjh bonj, yidjalmalngdowen kundjalmekbe kunbarnangarra rerrih.” \p \v 18 Wanjh Yawey nawu God yimeng, “Minj kunmak bu nahni bininj kahdjalni nadjalkudji. Ngaye ngamarnbun nawu kabibidyikarrme nawu kamak kabenedjarrkni.” \p \v 19 Wanjh Yawey nawu God benmarnbom mayh kukbubuyika rowk kore kurorrebeh, nawu kare kore kabbal, dja mak marnbom nadjalwern kukbubuyika rowk nawu welyi dja kare kuwonge. Nungka benkang kore bininj ba kanan bu baleh kabenbebbehngeykurrme. Kore baleh bininj benngeykurrmi bedda rowk nawu birrimimbi, wanjh kundjalmekbe birringeyyoy. \v 20 Wanjh nahni bininj ngeykurrmeng rowk mayh nawu kelebuk, dja mak nawern nawu welyi nawu kare kuwonge, dja mak mayh rowk nawu kare kore kabbal. \p Dja bininj minj bimarnengalkemeninj nawu bibidyikarrmeninj kamak benedjarrkniwirrinj. \v 21 Wanjh Yawey nawu God bikekurrmeng bininj, kerroweng duninjh. Bu nungka keyohkeyoy, God mey kunkudji kunbirrkbirrkmurrng kore bininjbeh biwelengmokbalhmeng kunkulahwi. \v 22 Wanjh Yawey nawu God bimarnbom ngalkudji daluk kore kunbirrkbirrkmurrngbeh bininj, wanjh bimarnekang kore bininj. \v 23 Wanjh bininj welengyimeng, “Kalukburrk bebmeng nawu kunmurrng wam kore ngayebeh, dja kunburrk bu ngayebeh kunburrk. Ngahli wanjh kangeyyo ngalbininjkobeng, dja ngaleng kunu kumkukmarnbuyindanj bininjbeh.”\x - \xo 2:23 \xt Matthew 19:5; Mark 10:7-8; 1 Corinthians 6:16; Ephesians 5:31\x* \v 24 Kunmekbekenh kunu bininj kabenbenebawon ngalbadjan dja kornkumo, dja kabenebelbmerren ngalbininjkobeng nuye wanjh kabenekudjihmen. \p \v 25 Namekbe bininj dja ngalbininjkobeng benekukworrhworrni, kaluk minj beneyemeninj. \c 3 \s1 Adam dja Eve Benewokweng God. \sr Genesis 3:1-24 \p \v 1 Kaluk nawu nayin namekbe wanjh djalwernhkurrehkurreni dja mak bendjalwernhyurrhkeyi rowk mayhbubuyika rowk nawu kelekeleh kore Yawey nawu God marnbom. Wanjh namekbe nawu nayin balwokdanj bidjawam daluk, yimeng, “Yiddok woybukkih duninjh God yimeng, ‘Yuwn bu ngunengun manbu manbarnem kore kahdulkdingihdi kondah kore manme kahdudjindi’?” \v 2-3 Ngalbu daluk yimeng, “Nganengun rowk manme manbu mandulkbubuyika manbu kondah kahdudjindi, dja God kanbenemarneyimeng, ‘Mandjalkudji manbu kubulkayh kahdulkdi, manmekbe manme yuwn ngunengun, yuwn bu mak ngunekarrme, marndi ngunebaldjaldowen.’” \p \v 4-5 Wanjh nayin kumyimeng, “Aba. Minj woybukkih ngunedowen! God kaburrbun bu kundjalmekbe kunbarnangarra bu ngunengun wanjh ngunemayalidangen, nguneyimerran yiman nungka rerrih, nguneburrbun bu kore kunmakkenh dja kunwarrekenh.” \p \v 6 Wanjh ngalbu daluk dulknang, nang mandulkmakkaykenh dja nang manbarnemmak, dja ngalengman kanjdjiwi wurrmey, yimeng, “Ngadjalmang ngangun ba ngamayalidangen.” Wanjh mey manmekbe manme, nguneng, wanjh bibalmarnekang nabininjkobeng nawu benedjarrkni, nunganwali balnguneng. \p \v 7 Bu benenguneng wanjh kunmayali benemey, benekuknarrinj wanjh benewohburrbom bu beneworrhworr. Wanjh benewam, benemey kunworr, benebibbom dja benenameng bu benedukkarrinj. \p \v 8 Wanjh bu wolewolehminj, kunmayorrkmak kumwam, dja bedda nawu bininj dja ngalbininjkobeng benebekkang Yawey nawu God bu rengehrey kore manme dudjihdudjindi, kaluk benemarnewarlkkarrinj kore kurruhdurrulk. \p \v 9 Wanjh Yawey nawu God bikayhmeng namekbe bininj, yimeng, “Ngudda baleh?” \v 10 Nungka biwokmey, yimeng, “Ngaye bekkang kondah kore manme kahdudjindi dja ngakeleminj, marnewarlkkarrinj dja ngakukworrhworr!” \v 11 Wanjh Yawey nawu God yimeng, “Nangale ngunmarneyimeng yikukworrhworr? Yiddok yinguneng manbu manme kore kurrulkbeh bu ngaye wokrayekwong marneyimeng, ‘Yuwn yingun?’” \v 12 Wanjh nawu bininj yimeng, “Ngahli daluk ngalbu ngudda kanwong nganedjarrknikenh, ngaleng wanjh nganwong manmekbe manme manmekbe kurrulkbeh, wanjh nganguneng.” \p \v 13 Wanjh Yawey nawu God bidjawam ngalbu daluk, “Baleh kuhni bu yikurduyimeng?” Ngaleng yimeng, “Nahni nayin ngankoweng nganmarnekarrebuyikawong, kunmekbekenh kunu wanjh nganguneng.” \p \v 14 Wanjh Yawey nawu God bimarneyimeng namekbe nayin, yimeng, “Bu kunmekbe yikurduyimeng, wanjh yidjalwake kore kunjam ke munguyh. Ngudda kaluk yingun kundjulng djalmunguyh bu yihmimbi. Kuhni kunyid djalyingan ke, minj mak nawarlahkenh mayhbubuyika kelebuk dja kele, ngudda djal ke kunyid yidjalkudji. \v 15 Ngaye ngamarnbun ngorrewoneng bu ngunewidnarrenkenh. Ngudda ke wurdwurd dja ngalengngarre wurdwurd kabirribebbehnjirrkerren munguyh. Ngalengngarre wurdwurd ngundibun kukodj ngundikodjdjubulhme, dja nguddambu ngurrbenbaye kumadbundedj.”\x - \xo 3:15 \xt Ngurrina Romans 16:20\x* \p \v 16 Wanjh Yawey God bimarneyimeng ngalbu daluk, “Ngaye kaluk ngakimukwon duninjh ke kundjak bu wurdyaw yihmerlem. Kaluk yidjakbekkan bu wurdyaw karrurrkmirri bu karrangenkenh. Djamku bu baleh kakurduyime bu kunmekbe kundjak ke, dja nawu nabininjkobeng yidjalmarnedjare munguyh, dja nungka ngunmarnewohrnan.” \p \v 17 Wanjh Yawey God bimarneyimeng nawu bininj, “Ngudda yibekkang ngalbininjkobeng ke, yinguneng manmekbe manme manbarnem manmekbe kurrulkbeh, manbu ngaye wokrayekwong marneyimeng, ‘Yuwn yingun.’ Bu kunmekbe yikurduyimeng wanjh kunyid ngunmarnekarrme manbu kunrorre. Bu yidjalmimbi, yingudjngarrhme bu yirrurrkmirri djalmunguyh, ba bu kunrorre kangalke manme manbu ngudda ke yingunkenh. \v 18 Wanjh kangalke kundalk dja kinj manmirrhyi, dja mak yibalwelengngun manbu kurralkwaken manrakel. \v 19 Ngudda kaluk yirrurrkmirri kunkimuk duninjh kunkebkurrngirn dorrengh, ba kunu kunrorre kangalke ke manme. Kunmekbe yikurduyime munguyh, kaluk yibalwelengdurndeng kukulk. Ngudda yimmarnbuyindanjbeh kukulk, kunmekbekenh kunu yiyawoyhdurndeng. Ngudda wanjh kundjulng, kaluk yiyawoyhdurndeng kundjulng.” \p \v 20 Adam bingeykurrmeng ngalbininjkobeng nuye Eve\f + \fr 3:20 \ft Kore Hebrew kunwok “Eve” kamenyime yiman kayime “Kamimbi”.\f*, dja ngaleng kunu ngalbadjan ngalkudji kadberre karriwarlahken nawu karrimimbi. \p \v 21 Dja Yawey nawu God mey mayh nuye kunkulah berrewoneng bininj dja ngalbininjkobeng, marnbom benbenedjongbom benedjongbuyindi. \v 22 Wanjh Yawey nawu God yimeng, “Nawu bininj yimerranj yiman ngad rerrih, kakarrme kunmayali bu kaburrbun kore kunmak dja kunwarre. Marndi mak kayawoyhbidyirriyongen kamang manbarnem kore kurrulkbeh manbu kahwon bininj kunngolek bu kamimbi munguyh munguyh, dja marndi kangun wanjh kamimbi munguyh munguyh.” \v 23 Kunmekbekenh Yawey nawu God bikukmunkeweng kore kumekbe manme dudjihdudjindi, Eden, ba kabolkyilkbun kurorre kore nungka kummarnbuyindanjbeh. \v 24 Bu Yawey bidjalbebkeng nawu bininj kore Edenbeh, wanjh kumekbe benwelengkurrmeng Cherubim nawu yiman mayh welyi Godbeh, kaluk koyekkah kore manme dudjihdudjindi, nawu birrimarnedurrkmirri nungan God birrimarnebolknahnani, dja nawu mandjawak yiman kunak rerrih djurruhdjurrungi djurrbohdjurrborledmi kore kumekbe bendjangnanikenh, ba minj nangale baldarnhrawinj kore kumekbe dulkdi kundulk manbu kahwon bininj kunngolek bu kamimbi munguyh munguyh.\x - \xo 3:24 \xt Revelation 22:14\x* \c 4 \s1 Bininj Bokenh Cain Dja Abel Nawu Benedanginj \sr Genesis 4:1-16 \p \v 1 Wanjh Adam beneyonginj Eve ngalbu ngalbininjkobeng nuye, wanjh ngaleng yawkani, dja biyawmey nawu Cain. Dja ngaleng yimeng, “Wanjh ngayawmey bininj bu Yawey nawu God nganbidyikarrmeng.” \v 2 Kaluk mak ngaleng biyawmey Abel nawu benedanginj Cain. Abel kaluk nungka bennahnani mayh nawu sheep, dja Cain nungka bolkyilkbuni kurorre. \v 3 Dja kaluk bu Cain kumkang yikahwi manme manbu kunrorre bimarnengalkeng, kumkang biwong nawu Yawey. \v 4 Dja Abel nawu nungka wanjh mey mayh nuye nawu nadjdjamanni nawu nawernhmak kunbalem dorrengh, wanjh kumkang biwong Yawey. Wanjh nungka Yawey yimeng kamak bu nang Abel dja nawu nungka balweykang biwong nungka. \v 5 Dja bu binang Cain dja manbu nungka biwong, wanjh nungka Yawey minj yimeninj kamak. Kunmekbe wanjh Cain nungka yidduy duninjh, dja mak kebbumeng. \p \v 6 Wanjh Yawey bimarneyimeng Cain, “Njalekenh ngudda yihyiddung, dja njalekah mak yihkebbume? \v 7 Bu ngudda yikurduyime kunmak wanjh minj nuk ngayime ke yimak? Dja bu ngudda minj yikurduyime kunmak, wanjh kunu kunwarre yiman ngunmarneyo kuberrkkah kore kururrkdangmaye ke, ngunmadbun, kadjare ngundarrkidmang, dja nguddambu wanjh yiman rerrih yibu, yuwn yimarrkmang.” \v 8 Wanjh Cain bimarneyimeng Abel nawu benedanginj, yimeng, “Kab ngarray kore kabbal.” Bu kumekbe kabbal benehni Cain bibom nawu benedanginj, wanjh bikukkurrmeng. \p \v 9 Wanjh Yawey bidjawam Cain, yimeng, “Nawu ngudda ngunedanginj Abel, kaluk baleh wam?” Wanjh Cain biwokmey, yimeng, “Ngayembu ngawakwan, yiddok ngaye yimankek nganahnan nawu nganedanginj?” \p \v 10 Wanjh Yawey yimeng, “Ngudda baleh yikurduyimeng? Kanbekka, kunkurlba nuye nungka nawu ngunedanginj wanjh yiman ngankayhme kukulkbeh. \v 11 Wanjh kuhni bu ngudda ke kunyid, dja bonj minj mak yiyawoyhbolkyilkbun kunrorre nawu yiman bikurlbabonguneng yibidkenwong nawu ngudda ngunedanginj. \v 12 Wanjh bu ngudda yimankek yibolkyilkbun kunrorre, wanjh minj ngunmarnengalke manme. Dja ngudda yiman yikelerlobme yidjalwohrewohre munguyh kubolkbubuyika kurorre dja yiredyak.” \p \v 13 Wanjh Cain bimarneyimeng nawu Yawey, yimeng, “Kuhni bu ngudda kandahmeng wernkih duninjh, wanjh ngabekkarren kunrayek duninjh. \v 14 Bolkkime wanjh ngudda kankukmunkewe minj ngabolkyilkbun, dja mak minj ngamyawoyhre kore ngudda. Ngaye kaluk ngaredyak, dja ngadjalwohre munguyh kubolkbubuyika bu ngakelerlobme. Dja nawu yimankek nganngalke wanjh nganbun ngankukkurrme.” \v 15 Wanjh Yawey bimarneyimeng, “Burrkyak, dja bu nangale ngunbun yirrowen, wanjh kunu seven bininjwali kabirridowen.” Wanjh nungka Yawey bikukbimbom Cain ba minj nangale nawu bingalkemeninj bibuyi. \v 16 Wanjh Cain wam bolkbawong kumekbe kore Yawey ni, wanjh nungka wam ni kore kubolkwarlah kabolkngeyyo Nod\f + \fr 4:16 \ft Nod kamenyime “kadjalrengehre”.\f*, koyekkah kore Eden. \s1 Nawu Cain Benkebmawahmeng. \sr Genesis 4:17-24 \p \v 17 Cain wanjh beneyonginj ngalbininjkobeng nuye, wanjh ngaleng yawkani, wanjh biyawmey Enoch. Cain rurrkdundulubuni kubolkkimuk wanjh kunu bolkngeykurrmeng Enoch, beywurd bolkngeykenkang. \v 18 Enoch nunganwali bibornang Irad, nawu nunganwali Irad bibornang Mehujael, Mehujael wanjh bibornang Methushael, dja Methushael nunganwali bibornang Lamech. \p \v 19 Lamech benbenemey daluk bokenh, ngalkudji ngeyyoy Adah, dja ngalbuyika ngeyyoy Zillah. \v 20 Adah wanjh biyawmey Jabal. Dja nungka Jabal wanjh Mawah bedberre nawu kabirriyo kore dabburlin, dja kabirrimirndenahnan mayh. \v 21 Nawu Jabal benedanginj wanjh ngeyyoy Jubal, dja nungka wanjh Mawah bedberre nawu kabirribun lyre manbu yiman guitar, dja mak kabirribuhme nawu flute. \v 22 Dja Zillah ngaleng mak biyawmey narangem nawu ngeyyoy Tubal-Cain, dja nungka marnbuni kukbubuyika yehyeng bu wirlmurrng bronze dja iron. Kaluk Tubal-Cain benedanginj ngaldaluk, ngaleng wanjh ngeyyoy Naamah. \p \v 23 Wanjh Lamech benbenemarneyimeng ngalbibininjkobeng nawu nuye, yimeng, “Ngudda nawu Adah dja Zillah ngalbibininjkobeng ngardduk, kandibekka, kunwok ngardduk ngunebekka. Ngaye ngabom bininj ngakukkurrmeng bu nungka werrk nganbom, yawurrinj ngabom bu nungka werrk ngankanjbarrhmey. \v 24 Bu seven bininj birridowimeninj bu Cain nangale bibuyi bikukkurrmeninj, wanjh seventy seven bininj kabirridowen bu nangale nganbun ngaye Lamech ngankukkurrme.” \s1 Seth Dja Enosh \sr Genesis 4:25-26 \p \v 25 Adam beneyawoyhyonginj ngalbininjkobeng nuye wanjh ngaleng biyawmey narangem dja bingeykurrmeng Seth. Ngalkai yimihyimi, “God nganwong nabuyika wurdyaw bimarnebolkmey Abel, dja Cain bibom.” \f + \fr 4:25 \ft Kore Hebrew Seth nuye kunngey kamenyime “Kanwong”.\f* \v 26 Seth warridj bibornang narangem, dja bingeykurrmeng Enosh. Wanjh yiman bu kunmekbe bininj birridedjdjingmangi birrimarnekayhmi Yawey nuye kunngey bu birrihdi yiwarrudj. \c 5 \s1 Nawu Adam Benkebmawahmeng, Kaluk Noah Dorrengh. \sr Genesis 5:1-32 \r (1 Chronicles 1:1-4) \p \v 1 Kuhni wanjh kabimdi kabenyolyolme Adam nuye nawu benbornang dja nawu benkebmawahmeng. Bu God benmarnbom bininj, wanjh benmarnbom bu kabirrirohrok nungka nawu God. \v 2 Benmarnbom bininj dja daluk, benmarneyimeng kunmak kunwok, dja benngeykurrmeng “Bininj”. \v 3 Bu Adam mimbini mandjewk 130, wanjh bibornang beywurd nawu nungka benerohrokni, dja bingeykurrmeng Seth. \v 4 Dja bu Seth danginj, Adam djahdjalmimbini mandjewk 800, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 5 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Adam bu mimbini wanjh nine hundred dja thirty, wanjh doweng. \p \v 6 Bu Seth mimbini mandjewk 105, wanjh bibornang nawu Enosh.\f + \fr 5:6 \ft Bu Hebrew kunwok kayime “bibornang” wanjh yikahwi kamenyime “bimawahmeng”.\f* \v 7 Dja bu Enosh danginj, Seth djahdjalmimbini mandjewk 807, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 8 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Seth bu mimbini wanjh 912, wanjh doweng. \v 9 Bu Enosh mimbini mandjewk 90, wanjh bibornang Kenan. \p \v 10 Dja bu Kenan danginj, Enosh djahdjalmimbini mandjewk eight 815 mak benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 11 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Enosh bu mimbini wanjh 904, wanjh doweng. \p \v 12 Bu Kenan mimbini mandjewk 70, wanjh bibornang Mahalalel. \v 13 Dja bu Mahalalel danginj Kenan djahdjalmimbini mandjewk 840, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 14 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Kenan bu mimbini wanjh 910, wanjh doweng. \p \v 15 Bu Mahalalel mimbini mandjewk 65, wanjh bibornang Jared. \v 16 Bu Jared danginj, Mahalalel djahdjalmimbini bu mandjewk 830, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 17 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Mahalalel bu mimbini wanjh 895, wanjh doweng. \p \v 18 Bu Jared mimbini mandjewk 162, wanjh bibornang Enoch. \v 19 Dja bu Enoch danginj, Jared djahdjalmimbini mandjewk 800, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 20 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Jared bu mimbini wanjh 962, wanjh doweng. \p \v 21 Bu Enoch mimbini mandjewk 65, wanjh bibornang Methuselah. \v 22 Dja bu Methuselah danginj, Enoch munguyh benehdjaldjarrkrey God bu mandjewk 300, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 23 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Enoch bu mimbini wanjh 365. \v 24 Enoch benehdjarrkrey God, kaluk baldjalyakminj, dja God birrarrkidmey bikang.\x - \xo 5:24 \xt Hebrews 11:5; Jude 14\x* \p \v 25 Bu Methuselah mimbini mandjewk one 187, nungka bibornang Lamech. \v 26 Dja bu Lamech danginj, Methuselah djahdjalmimbini mandjewk 782, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 27 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Methuselah bu mimbini wanjh 969, wanjh doweng. \p \v 28-29 Bu Lamech mimbini mandjewk 182, wanjh nungka bibornang beywurd, dja bingeykurrmeng Noah\f + \fr 5:28-29 \ft Kore Hebrew kunwok, mahni kunngey “Noah” kawokyime “kankangemarnbun”.\f*, mak yimeng, “Nungka kaluk kankangemarnbun kadberre, bu karrihdurrkmirri dja mak karrihngudjngarrhme bulkkidj duninjh, bu karribolkyilkbun kunrorre, manbu Yawey marnbom kunyid.” \v 30 Dja bu Noah danginj, Lamech djahdjalmimbini mandjewk 595 dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 31 Wanjh mandjewk nuyeni rowk Lamech bu mimbini wanjh 777, wanjh doweng. \v 32 Bu Noah mimbini mandjewk 500, wanjh benbornang Shem, Ham dja Japheth. \c 6 \s1 Bu Birriwarlahkenh Bininj Rowk Birridjalwarreni Duninjh. \sr Genesis 6:1-8 \p \v 1 Bu bininj birridedjdjingmey birrimirndewernmerreni kore kurorre, wanjh ngalbebeywurd bindimarnedanginj. \v 2 Wanjh yikahwi nawu birrikukyimi yiman angel rerrih, bu bedda bindinang birrimekbe daluk birrinang birrimakkaykenhni, wanjh bindimey nawu bindibebbehdjarrngbom dja birrimarreni. \v 3 Wanjh Yawey yimeng, “Kunngolek ngardduk minj munguyh karri kore bininj, dja bedda djalbininjwi, minj kabirrimimbi munguyh, kaluk ngamarnbun mandjewk bedberre bu 120, wanjh kabirridowen.” \p \v 4 Kaluk kumekbe wanjh birrini kore kurorre nawu birringeyyoy Nephilim, kaluk birrikornamkuyengni duninjh dja birrikukkihkimukni dorrengh. Mak rerre birrini bu birrimekbe nawu birrikukyimi yiman angel rerrih birriyoy ngalbebeywurd bedberre bininj, dja bindimarneyawdanginj wurdwurd. Bedda wanjh birrimekbe nawu korrokoni birrihni nawu bindiyurrhkeyi birribuyika, dja bininj birriwarlahkenh bindiburrbuni bindiburlumi dja bindiyolyolmi. \p \v 5 Wanjh Yawey bennang bininj rowk nawu birrihni kurorre dja bennang birriwarreminj duninjh, dja yehyeng rowk nawu bininj birrihburrbuni kukangebeh bedberre wanjh djalwernhwarreni duninjh bu munguyh. \v 6 Wanjh Yawey njilngwarreminj duninjh bu bininj benmarnbom kore kurorre, dja kangewarreminj. \v 7 Wanjh kunmekbe Yawey yimeng, “Ngaye ngabenbularrbun bininj rowk nawu ngabenmarnbom, ngabenyakwon rowk nawu kabirrihni kurorre; bininj, mak mayh duninjh, dja mayh nawu kawake, dja nawern warridj nawu welyi nawu kare kuwonge, ngabenyakwon rowk, dja nganjilngwarreminj bu ngabenmarnbom.” \v 8 Dja nadjalkudji bininj Noah, wanjh Yawey bimakwam bu namakni nuye. \s1 Noah. \sr Genesis 6:9-22 \p \v 9 Kuhni wanjh kabiyolyolme Noah. Noah wanjh namakni, nungka wanjh nadjalkudjini namakni kore birriwern rowk nawu birridjarrkmimbini. Nungka munguyh benehdjarrkrey God. \v 10 Nungka Noah benkarrmi danjbik bebeywurd, Shem, Ham dja Japheth. \p \v 11 Dja bininj rowk God bennang birriwarreminj duninjh, dja mak wernminj duninjh bu birrihburreni kore kurorre rowk. \v 12 God bolknang kurorre rowk, nang bolkwarreminj bu bininj rowk kore kurorre birrihkurduyimi kunwarre. \v 13 Wanjh God bimarneyimeng Noah, yimeng, “Ngaye nganjilngbekkarrinj ngabenyakwon rowk nawu kabirrimimbi, dja wernminj duninjh kore kurorre bu kabirrihburren. Kanbekka, marneyime, ngaye bedda ngabenyakwon dja kunrorre dorrengh ngabendjarrkyakwon. \p \v 14 Wanjh yimarnbu Ark manbu kabbala mankimuk ke, kundulk manbu karrulkngeyyo cypress yirrulkma yirrundulubu, dja yirurrkmarnbun kunrurrkwern, dja mak yima manbu tar dja yibelebelbmen kururrk dja mak kuberrk, ba kukku minj kambongimen. \v 15 Kuhni wanjh yikurduyimen bu yimarnbun; kuhni kare mankuyengkenh, 140 metres, dja kuni kayime mandedjwarlah, 23 metres, dja bu kakodj wanjh 13 metres. \v 16 Yimarnbu mak kaddumkah ngarre ark, dja yuwn yibangmekodjbalhme. Yiwohbawon 50 centimetres kore kaddum kungorrk ngarre ark. Kaluk kunrurrkdangmaye yiname kungorrk, dja balabala yimarnbun danjbik yiman kanjdji, kubulkayh dja mak kaddum. \p \v 17 Dja yina, ngaye wanjh ngamunkewe kundjurrh kore kurorre, kabenkebngakke rowk nawu kabirrimimbi kabenyakwon, kabirridowen rowk yehyeng nawu kunngolek kakarrme kondah kabirrihni kurorre. \v 18 Dja kaluk ngarayekwon kunwok ngardduk ngawokkurrmerren bu berrebbun ngudda. Ngudda kaluk yibidbun kore kabbala, ngudda, bebeywurd ke, ngalbininjkobeng ke, dja ngalbibininjkobeng bedberre bebeywurd ke, wanjh ngurridjarrkbidbun. \p \v 19 Ngudda mak yibenngimewe mayh bokenhbokenh nawu kukbubuyika rowk nawu kabirrimimbi, kaluk nakudji narangem dja ngalkudji ngaldaluk birribebbehkukbubuyika rowk, ba kunu ngurridjaldjarrkdarrkid. \v 20 Kaluk nawern mayh nawu welyi birribebbehkukbubuyika, mayh duninjh birribebbehkukbubuyika, dja mayh nawu kawake kurorre birribebbehkukbuyika, kaluk bokenh birribebbehkukbubuyika rowk wanjh kabirrimre kore ngudda, ba kunu kabirridjaldarrkid. \v 21 Dja mak manme yika manbu manbubuyika rowk, dja yikarekurrmen, manbu ngudda ngurringun dja mak bedda mayh kabirringun.” \v 22 Wanjh kuhni Noah kurduyimeng rowk kore God biwokrayekwong. \c 7 \s1 God Munkeweng Kundjurrh Kunkimuk. \sr Genesis 7:1-24 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Noah, “Yibidbu kore kabbala, ngudda dja nawu ngurrimud ngurridjarrkbidbu, dja ngaye ngalkeng ngudda yidjalkudji nawu ngayime yimak, kore birridjalwern rowk nawu bolkkime ngurridjarrkmimbi. \v 2 Yibenka seven narahrangem dja seven ngaldahdaluk birribebbehkukbubuyika rowk mayh nawu ngurriyime bele nawu ngurringun, dja mak yibenka nakudji narangem ngalkudji ngaldaluk mayh birribebbehkukbubuyika rowk nawu ngurriyime burlerri nawu minj ngurringun. \v 3 Dja mak yibenka seven narahrangem dja seven ngaldahdaluk nawu mayhmayh nawu kare kuwonge, birribebbehkukbubuyika rowk. Kuhni wanjh yikurduyimen ba munguyh kabirridjaldarrkid, birribebbehkukbubuyika rowk kore kubolkbubuyika kurorre. \v 4 Dja kaluk bu kunkodjke seven wanjh ngaye ngamunkewe mandjewk, kadjaldjakdung munguyh bu kunbarnangarra dja kunkak bu kunkodjke forty, dja ngabenbularrbun ngabenyakwon rowk nawu kabirrimimbi nawu ngabenmarnbom.” \v 5 Wanjh Noah kurduyimeng rowk kore Yawey biwokrayekwong. \p \v 6 Noah wanjh mandjewk nuyeni 600 bu kundjurrh bebmeng kore kurorre. \v 7 Wanjh Noah dja bebeywurd nuye, ngalbininjkobeng nuye, dja ngalbibininjkobeng bedberreni nawu bebeywurd, bedda wanjh birribidbom kore kabbala ba minj kundjurrh benkebnguyi. \v 8-9 Dja birridjarrkbidbom warridj mayh duninjh nawu bininj birriyimi bele dja burlerri, dja nawern nawu welyi, mak mayh nawu kawake kurorre, narahrangem ngaldahdaluk birribebbehkukbubuyika rowk, wanjh Noah birridjarrkbidbom kore kabbala. Kunmekbe kurduyimeng bu God biwokrayekwong. \v 10 Wanjh bu kunkodjke seven wanjh kundjurrh kumbebmeng kore kurorre. \p \v 11 Bu Noah nungka mimbini 600 mandjewk kaluk bu kunbarnangarra seventeen kore dird bokenh, wanjh kukku manbu kanjdjibeh kurorre kumhdjalbobebmerrinj, mak yiman ngolduhmeng dja kumdjurrhbumi. \v 12 Wanjh djahdjaldjakdungi kore kurorre bu kunbarnangarra dja kunkak bu kunkodjke forty. \p \v 13 Wanjh bu kunmekbe kunbarnangarra Noah bidbom kore kabbala, bebeywurd birridjarrkbidbom nawu Shem, Ham dja Japheth, mak Noah nuye ngalbininjkobeng, dja ngalbibininjkobeng bedberre nawu birridanjbik bebeywurd. \v 14 Dja mak birridjarrkbidbom mayh kele birribebbehkukbubuyika rowk, dja mayh kelebuk birribebbehkukbubuyika rowk, dja mak mayh nawu kawake kurorre birribebbehkukbubuyika rowk, dja mak mayhmayh birribebbehkukbubuyika rowk, birribebbehkukbubuyika rowk nawu birriwelyi. \v 15-16 Kaluk bokenhbokenh birribebbehkukbubuyika rowk nawu birrikarrmi kunngolek dja birrimimbini, Noah birridjarrkbidbom kore kabbala, ngalkudji ngaldaluk dja nakudji narangem birribebbehkukbubuyika rowk nawu birrimimbini, birringimeng. Kunmekbe birrikurduyimeng bu God biwokrayekwong Noah. Wanjh nungka Yawey biwelengdangbalhmeng bedberre. \p \v 17 Wanjh kundjurrh djalbobidbuni munguyh bu kunkodjke forty, dja bowernmerrinj, wayhkeng kabbala kaddumkah wam, kurorre bolkbawong. \v 18 Wanjh bokihbokimukmeni dja munguyh djahdjalbobidbuni kore kurorre, dja kabbala darlkadarlkani kaddum kubokehkekeb. \v 19 Kaluk bobidburrinj bulkkidj, dja manwarddekuyengkuyeng kukku warddebarrkbom rowk. \v 20 Dja mak munguyh djalbobidburreni bobidbom wernhwarddekodjyibkeng rowk, kaddum balwernhbowayhmeng seven metres. \p \v 21 Wanjh nadjalwern rowk nawu birrimimbini nawu birrihrey kurorre birriyakminj rowk; nawern nawu welyi, mayh kelebuk dja kele, nawarlahkenh rowk nawu birrimirnderey kurorre, dja mak bininj rowk. \v 22 Birriwern rowk nawu birrihni kuberrkkombuk dja birrikarrmi kunngolek bu birrimimbini wanjh birridowerrinj rowk. \v 23 God benbularrbom benyakwong rowk nawu birrimimbini kurorre; bininj, dja mayh duninjh, dja mayh nawu kawake kurorre, dja nawern nawu welyi nawu kare kuwonge, bedda rowk benbularrbom kore kurorre. Noah nadjalkudji dja nawu birrihdjarrkni kore kabbala birridjalmekbe wanjh birridarrkidni. \v 24 Kaluk manbu kukku yiman wohrnani rerrih kore kurorre bu kunkodjke 150. \c 8 \s1 Bu Bokolurrinj. \sr Genesis 8:1-19 \p \v 1 Wanjh God benburrbom Noah dja mayh rowk nawu kele dja kelebuk nawu birridjarrkdahkendi kabbala, wanjh nungka God munkeweng kunmayorrk kore kurorre, dja bokohbokolungi. \v 2 Kukku manbu kumbobebmi kanjdjibeh kurorre wanjh bongurdmeng, dja mak kore ngolduhmi wanjh balhmeng, dja mandjewk ngurdmeng. \v 3 Dja kukku yeledj djahdjalbokolungi munguyh. Bu kunkodjke 150 wanjh bokolurrinj, \v 4 dja bu kunbarnangarra seventeen bu dird seven wanjh manbu kabbala barndanginj kuwarddekimuk kawarddengeyyo Ararat. \v 5 Kukku munguyh djahdjalbokolungi bu dird ten. Kaluk bu kunbarnangarrakudji bu dird ten wanjh warddebebmeng birriwarddekodjnang kunwarddebubuyika. \p \v 6 Kaluk bu kunkodjke forty yakminj, wanjh Noah dangmarrhmey window kore kabbala manbu marnbom kore kabbala, \v 7 dja munkeweng nakudji wakwak, dja namekbe wakwak djahdjalrengehrey munguyh madbuni kukku kahbokolungkenh kurorre. \v 8 Wanjh Noah munkeweng dorddorok ba kanan bu kunubewu kukku bokoluy kore kurorre. \v 9 Dja nawu dorddorok minj baleh bolkngalkemeninj bu rerrkayi, wanjh bimarnedurndi Noah kore kabbala, dja kukku boyohboyoy kurorre rowk. Wanjh Noah bidbebmeng mey ngalmekbe dorddorok, ngimowong kore nungka di kore kabbala. \v 10 Wanjh Noah madbuni kunkodjke seven, wanjh kunu yawoyhmunkeweng dorddorok kabbalabeh. \v 11 Wanjh bu wolewolehminj ngalmekbe dorddorok bimarnedurndi, dja manmalaworrkerrnge dorrengh kore kukeb ngarre, manbu bolkkime ngaleng malaworrdurrkmengbeh kore olive kundulk, wanjh kunu Noah burrbom bu bokolurrinj kore kurorre. \v 12 Wanjh yawoyhmadbom kunkodjke seven, dja yawoyhmunkeweng dorddorok, dja kunukka minj ngaleng biyawoyhmarnedurndeyi. \p \v 13 Wanjh bu Noah mandjewk nuyeni 601, bu kunbarnangarrakudjini bu dird nakudji wanjh kukku boyakminj kore kurorre dja bolkbukminj. Nawu Noah kodjmarrhmey manmekbe kabbala dja bolknang nang kurorre balbolkbukminj. \p \v 14 Wanjh bu kunbarnangarra twenty seven bu dird bokenh wernhbolkbukminj rowk. \v 15 Dja God bimarneyimeng Noah, yimeng, \v 16 “Ngurribebmerrimen kore kabbala, ngudda, ngalbininjkobeng ke, bebeywurd ke dja ngalbibininjkobeng bedberre. \v 17 Dja yibenbebkemen rowk birribebbehkukbubuyika nawu kabirrimimbi nawu ngurridjarrkdahkendi, nawern nawu welyi, mayh duninjh, dja nawarlahkenh rowk nawu kawake kurorre, ba kunu kabirriyawmayawmang kore kurorre, nawern yaw kabirrimang kabirriwernmerren kore kurorre.” \p \v 18-19 Wanjh kunu Noah dja bebeywurd nuye birribebmerrinj, dja ngalbininjkobeng nuye dja ngalbibininjkobeng bedberre nawu bebeywurd, birridjarrkbebmerrinj, dja mak mayh rowk; mayh duninjh, dja nadjalwern nawu kawake kurorre, nadjalwern nawu welyi, nadjalwern rowk nawu kare kurorre, wanjh birrimirndebebmerrinj kabbalabeh, kaluk bedman nawu birribebbehkukrohrokni; ngalbadjan, kornkumo, yayaw, wanjh birridjarrkbebmerrinj. \s1 Noah Bimarnekinjeng Mayh Bu Biwong Yawey Nawu God. \sr Genesis 8:20-22 \p \v 20 Wanjh Noah marnbom altar kunwardde yiwarrudjkenh nuye nawu Yawey, wanjh mey yikahwi kukbubuyika rowk nawu birriyimi bele, kaluk mayh dja mayhmayh, wanjh benkukwurlhkeng kore manmekbe kunwardde bu biwong rowk Yawey. \v 21 Wanjh Yawey bu nomeng manbu manmanjmakni wanjh nungan burrbom baybaywi, yimeng, “Ngaburrbun bininj rowk wanjh munguyh kabirridjaldjare kunwarre kore kukange bedberre bu birriyayahwurd dja mak bu birridabbolk, dja bonj, ngaye minj kunyawoyhkudji ngayawoyhmarnbun kurorre bu kayidwernmerren bedberre. Dja ngaye minj mak kunyawoyhkudji ngabenyawoyhbun ngabenyakwon rowk nawu kabirrimimbi mayh yiman bu kunihbu ngakurduyimeng.” \p \v 22 “Dja bu kunrorre kadjaldi wanjh munguyh kadjalyime bu kamre kore manmim karrudjindangenkenh dja mak bu manme kabirrimoyhmang, dja bu kunbonjdjek kamre mak manbu kawurlhmikenh, dja mak bu kurrung kamre dja kudjewk, kunbarnangarra dja kunkak. Kuhni wanjh munguyh kadjalyime, minj kayakmen.” \c 9 \s1 God Wokkurrmerrinj Bu Biberrebbom Noah. \sr Genesis 9:1-17 \p \v 1 God kunmak kunwok benmarneyimeng Noah dja bebeywurd nuye, dja yimeng bedberre, “Ngurrbenborna birriwern wurdwurd, ngurrimirndewernmerrimen dja ngurrimirndebarlmirrangimen kore kurorre. \v 2 Dja kaluk ngundikengeme ngudberre bulkkidj mayh nawarlahkenh rowk nawu kare kurorre, dja nadjalwern rowk nawu welyi nawu kare kuwonge, mayh nawarlahkenh rowk nawu kawake kurorre, dja djenj nawarlahkenh rowk nawu kare kukukku, bedda rowk ngudda ngurrbenmarnewohrna. \v 3 Dja mayh rowk nawu kamimbi ngaye won ngudberre bu ngurringun, yiman bu kerrngehkenh ngaye wong ngudberre mankolhdebubuyika, wanjh bolkkime won yehyeng rowk.” \p \v 4 “Dja ngaleng, yuwn kunkanj ngurringun nawu kunkurlba dorrengh, dja kundarrkid karri kore kukurlba. \v 5 Dja bu bininj dja nuk mayh nabang kabibun bininj kakurlbare karrowen wanjh woybukkih ngaye ngayime namekbe nunganwali karrowen. Kaluk ngayime karrowen mayh nawu kabibun bininj bu karrowen, dja mak bininj ngayime karrowen nawu kabibun nabuyika bininj bu karrowen. \v 6 Dja ngaye God marnbom ngudberre bininj, yiman ngaye God rerrih karrirohrok, kunmekbekenh kunu nawu kabibun bininj bu karrowen, wanjh namekbe nunganwali bininj kabirribun kabirrikukkurrme.\x - \xo 9:6 \xt Exodus 20:13\x* \v 7 Dja ngudda, ngurrbenborna wurdwurd birriwern, ngurrimirndewernmerrimen duninjh, ngurribaldjalwernhmirndewernworrimen kore kurorre.” \p \v 8-10 Wanjh God benmarneyimeng Noah dja bebeywurd nuye dorrengh, yimeng, “Ngaye ngarayekwon kunwok ngardduk ngawokkurrmerren, berrebbun ngudda dja nawu ngurrbenkebmawahme, dja mak nawarlahkenh rowk nawu kamimbi nawu ngurridjarrkni; nawern nawu welyi, mayh kelebuk dja kele, birrimekbe rowk nawu ngurrimdjarrkbebmerrinj kabbala, nadjalwarlahkenh rowk nawu kamimbi kore kurorre. \v 11 Ngaye ngarayekwon maninjmanu kunwok ngardduk ngawokkurrmerren berrebbun ngudda minj kunyawoyhkudji kundjurrh kabenyawoyhkebngun kabenyakwon rowk nawu kabirrimimbi, minj kunyawoyhkudji kundjurrh kamre nawu kabolkwarrewon rowk kurorre.” \p \v 12 Dja God yimeng, “Kuhni ngurrina kayime ba ngurriburrbun bu ngawokkurrmerren bu ngaye berrebbun ngudda dja nawarlahkenh rowk nawu kamimbi nawu ngurridjarrkni. Ngawokkurrmerren berrebbun ngudberre, kaluk bedda dorrengh nawu yerreyerre kabirridangerren djalmunguyh. \v 13 Ngaye nganameng ngalyod ngardduk kore kungol, kunu wanjh ngurriburrbun bu ngaye ngawokkurrmerrinj berrebbom ngudda dja ngurriwern rowk nawu ngurrini kurorre. \v 14 Bu yarrkka ngaye ngamarnbun kunngol kawernmerren kore kurorre dja ngalyod kabebme kawarnamyongen kore kungol, \v 15 wanjh kunu ngaburrbun bu ngaye ngawokkurrmerrinj berrebbom ngudberre dja mak ngurridjalwern birrikukbubuyika nawu ngurridjarrkmimbi. Minj kunyawoyhkudji kukku kabowernmerren kayimerran kundjurrh bu kabenkebngun rowk nawu kabirrimimbi. \v 16 Yarrkka bu ngalyod kabebme kore kungol wanjh ngaye nganan dja ngaburrbun bu ngaye God ngawokkurrmerrinj djalmunguyh munguyh, bu berrebbom bininj dja mak birrikukbubuyika rowk nawu ngurrimimbi kore kurorre.” \p \v 17 Kunu wanjh God bimarneyimeng Noah, yimeng, “Kunmekbe wanjh kayime ba ngurriburrbun bu ngarayekwong kunwok ngardduk, ngawokkurrmerrinj berrebbom ngudberre rowk nawu ngurridjarrkmimbi rowk kore kurorre.” \s1 Noah Dja Bebeywurd Nuye. \sr Genesis 9:18-29 \p \v 18 Nawu Noah birribebeywurd nuyeni nawu birrimbebmeng kabbalabeh wanjh Shem, Ham dja Japheth. Ham wanjh bibornang Canaan. \v 19 Birrimekbe wanjh birridanjbik nawu Noah nuyeni bebeywurd dja bedda wanjh mawahmawah kadberre karriwern rowk nawu karrihni kubolkbubuyika rowk. \v 20 Noah wanjh nungka bolkyilkbuni kurorre, dja kaluk dudji manrakel manbu grapes. \v 21 Wanjh bu bonguneng mankalkkid manrakelbeh, wanjh mayahmeng, yongohyoy kuklahlarrkni kururrk kore dabburlin nuye. \p \v 22 Wanjh Ham nawu bibornang Canaan bikuklarrknang kornkumo dja benbenemarneyimeng birridanginj nuye nawu beneni kuberrk. \v 23 Wanjh Shem dja Japheth benemey manburrba benekurrmeng kukarlang berrewoneng benengorrkang dja benededjkenhdurndi benekukbarrkbom kornkumo nawu kuklarrkyoy. Benekebborledmeng kubuyika benebolknang ba minj benekuklarrknayi kornkumo. \p \v 24 Kaluk bu Noah kodjkerrolkkang bu bonguneng mayahmeng, dja bekkang bu nawu beywurd nayahwurd duninjh nuye bimarnekurduyimeng, \v 25 wanjh Noah yimeng, “Ngadjare kunyid kamre nuye Canaan kakukmarladjmen duninjh, karrurrkmirri yiman rerrih birrikarremulewam bedberre nawu birridangerrinj.” \v 26 Mak kuhni warridj Noah yimeng, “Ngaburlume Yawey, nawu God nuye Shem. Kaluk ngadjare Canaan nuye kabirriyimerran kabindimarnedurrkmirri Shem nuye. \v 27 Ngadjare God kabimarnebolkwarlahwon Japheth\f + \fr 9:27 \ft Kore Hebrew kunwok “Japheth” kawokyime yiman “kawernmen”.\f*, dja mak ngadjare Japheth nuye nawu kabenkebmawahme, wanjh kabirridjarrkni kore Shem nuye bininj, dja Canaan nuye kabindimarnedurrkmirri Japheth nuye.” \p \v 28 Wanjh bu kundjurrh yakminj, wanjh Noah munguyh djahdjalmimbini bu mandjewk 350. \v 29 Kaluk mandjewk nuyeni rowk bu mimbini wanjh 950, wanjh doweng. \c 10 \s1 Nawu Bebeywurd Nuye Noah Bindibornang Dja Bindikebmawahmeng Bininj Rowk. \sr Genesis 10:1-32 \p \v 1 Kuhni kabenyolyolme nawu Shem, Ham dja Japheth bindibornang mak bindikebmawahmeng. Bedda nawu Shem, Ham dja Japheth nawu Noah benbornang, wanjh bindibornang bebeywurd kaluk yerrekah bu kundjurrh yakminj. \s2 Nawu Japheth Nuye. \p \v 2 Nawu Japheth benbornang\f + \fr 10:2 \ft “Benbornang” kunubewu kamenyime “Benkebmawahmeng.”\f* bebeywurd nuye wanjh; Gomer, Magog, Madai, Javan, Tubal, Meshech dja Tiras. \v 3 Nunganwali Gomer benbornang bebeywurd; Ashkenaz, Riphath, dja Togarmah. \v 4 Dja Javan nuyeni bebeywurd bu benbornang wanjh Elishah, Tarshish, Kittim, dja nawu Dodanim. \v 5 Bedda rowk wanjh bindimawahmeng birriwern bininj nawu birrini kore kurrula darnkih dja kore manyunkurrbubuyika. Bedda birrikaberrkwernminj, birriyarlarrmeng birribebbehwam kore bedman bedberrekih kunred, birriyawmud duninjh birridjarrkni, kore bedman nawu birriredbo duninjh, birribebbehdjenbubuyika. \s2 Nawu Ham Nuye. \p \v 6 Dja nawu Ham benbornang bebeywurd nuye wanjh Cush, Mizraim\f + \fr 10:6 \ft Mizraim kamenyime warridj kunbolk Egypt.\f*, Put dja Canaan. \v 7 Nawu nunganwali Cush benbornang Seba, Havilah, Sabtah, Raamah, Sabtecah. Dja nunganwali Raamah benbenebornang bebeywurd nawu Sheba dja Dedan. \p \v 8 Dja Cush wanjh mawah\f + \fr 10:8 \ft “Mawah” kamenyime warridj “Kornkumo” kore bedberre kunwok.\f* nuye Nimrod, nawu nungka yimerranj ngudjmakni duninjh, benyurrhkeng birribuyika bininj rowk kore kurorre birrihni. \v 9 Dja Yawey warridj yimeng bu nungka Nimrod mayhmakni duninjh, wanjh kunu bininj birriyimi, “Yiman yerreh Nimrod, nawu Yawey yimi mayhmakni duninjh.” \v 10 Kunred nuye bu wohrnawohrnani, wanjh dedjdjingmey kore kurehred kabolkngeyyo Babel. Kunmekbe kunred kabolkngeyyo warridj Babylon. Dja mak kore kurehred kabirribolkngeyyo Erech, dja Akkad, dja Calneh kore kubolkwarlah kabolkngeyyo Shinar. \v 11 Dja kumekbe kunredbeh nungka wam kore kabolkngeyyo Assyria. Kumekbe rurrkdundulubom bolkmarnbom kabolkngeyyo Ninevah, dja mak Rehoboth-Ir, dja Calah. \v 12 Dja mak kunred Resen bolkmarnbom kaluk kubulkayh kore Ninevah dja Calah. Kunmekbe kubolkkimuk kaluk kururrkwern duninjh. \p \v 13-14 Dja Mizraim nungka mawah nuye bininj nawu birribebbehdi kore namudbubuyika bedberre, kaluk birringeyyoy Lud, dja mak Anam, dja Lehab, Naphtuh, Pathrus, Casluh, dja mak Caphtor. Kaluk nawu bininj namud bedberre ngeyyoy Caphtor, bindikebmawahmeng bininj nawu Philistiabeh. \p \v 15-19 Nawu Canaan nungka wanjh bibornang Sidon nawu nadjdjaman nuye, dja mak nawu nungka Canaan mawahmawah nuye wanjh bininj nawu Heth\f + \fr 10:15-19 \ft Heth karohrok nawu Hitt.\f* benkebmawahmeng, dja mak bininj nawu birrikang kore kunred Jebus, dja bininj nawu Amor benkebmawahmeng, dja nawu Gergash benkebmawahmeng, dja bininj nawu birringeyyoy Hiv, dja mak bininj nawu Canaan benkebmawahmeng kore namudbubuyika birringeyyoy Ark, dja mak Arvad, dja mak Zemar, dja mak bininj nawu birrikang kore kunred Hamath, dja kore kunred kabolkngeyyo Sin. \p Kaluk bedda nawu Canaan nawu birriyawmud duninjh birrikaberrkwernminj birriyarlarrmeng, dja kunred kubolkwarlah kabolkngeyyo Canaan wanjh yiman dedjdjingmey kore Sidon, djalwam kore kunbolk Gaza, darnkih kore Gerar, mak kunmekbe djalwam darnkih kore kunbolkbuyika manbu Sodom, Gomorrah, Admah dja Zeboiim. Kaluk burnbom kore kunred kabolkngeyyo Lasha. \v 20 Bedda wanjh birrimekbe nawu Ham mawah nuyeni nawu bedman birriyawmud duninjh, nawu mak bedman birribebbehdjenbubuyika, dja kunred bedberre bu birrini, dja nawu birriredbo duninjh. \s2 Nawu Shem Nuye. \p \v 21 Dja Shem wanjh benedanginj Japheth. Kaluk nungka Shem nawernwarreni. Nungka wanjh mawah bedberre nawu birriwern Hebrew bininj rowk. \v 22 Shem benbornang bebeywurd nuye wanjh birringeyyoy Elam, Asshur, Arpachshad, Lud dja Aram. \v 23 Dja nunganwali Aram benbornang Uz, Hul, Gether dja Meshech. \v 24 Dja mak Arphaxad bibornang Shelah, dja nunganwali Shelah bibornang Eber. \v 25 Eber nunganwali benbenebornang bebeywurd bokenh, nawu nakudji wanjh ngeyyoy Peleg (Peleg kunekke kunngey kayime kalarlmiyindan) dja bu nungka ni wanjh birrirorrelarlmey. Dja nawu benedanginj wanjh ngeyyoy Joktan. \v 26-29 Nunganwali Joktan benbornang Almodad, Sheleph, Hazarmaveth, Jerah, Hadoram, Uzal, Diklah, Obal, Abimael, Sheba, Ophir, Havilah dja Jobab. Birrimekbe rowk wanjh Joktan nuyeni bebeywurd. \p \v 30 Wanjh kunred bedberre kore birrini dedjdjingmey kore kunred Mesha, dja djalwamwi darnkih kore kunbolk Sephar kore kubolkduluhdulum kore koyek. \v 31 Bedda wanjh birrimekbe nawu Shem Mawah nuyeni, nawu bedman birriyawmud duninjh, nawu mak bedman birribebbehdjenbubuyika, dja kunred bedberre bu birrini dja nawu birriredbo duninjh. \s2 Bu Birribebbehmarnburrinj. \p \v 32 Kuhni kabenmulewan bininj mawahmawah bedberre nawu Noah benbornang. Nakka birriyawmud duninjh kabirribebbehngeydingeydi, nawu bedman birriredbo duninjh. Dja birrimekbe kaluk kumekbebeh birriwelengmirndeyarlarrmeng birribebbehwam, birribebbehmarnburrinj bedmandeleng birriredbo kore kurorre rowk. Kaluk yerrekah bu kundjurrh yakminj. \c 11 \s1 Bininj Birrirurrkdundulubom Manrurrkkuyeng Duninjh Kore Kunred Babel. \sr Genesis 11:1-9 \p \v 1 Kerrngehkenhni bininj rowk nawu birrihni kurorre wanjh birriwokkudjini, kundjenkudji birridjarrkwokdi. \v 2 Kaluk bu bininj birrihrey koyek wanjh birribolkngalkeng kabbal kore kubolkwarlah kabolkngeyyo Shinar, wanjh kumekbe birriyerrkang. \v 3 Wanjh bedda birrimarneyimerrinj, “Kab karrimarnbu manwern brick, karrikinje kukunak ba karayekmen.” Wanjh birribawong kunwardde bu birrirurrkmarnbuni, dja birrimarnbuni manwern brick, dja tar birribarungi bu birribelbmi. \v 4 Wanjh birrimarneyimerrinj, “Kab karrimarnbu kadberre kubolkkimuk, dja karrirurrknamen warridj manrurrkkuyeng duninjh manbu kadjalewi kaddum kungol, ba karringeykukenworren, dja marndi kandikukyarlarrke karribebbehre kubolkbubuyika rowk kore kurorre.” \p \v 5 Wanjh Yawey kumkoluy kanan kubolkkimuk dja manrurrkkuyeng manbu bininj birrimarnbuni. \v 6 Dja nungka Yawey yimeng, “Bedda bininj wanjh birridjalkudji dja birriwokkudjiwi. Kuhni wanjh yiman birridjaldedjdjingmey, dja kunwern mak kaluk kabirrikurduyime warridj, wanjh bonj yehyeng nawu bedda kabirrikarremarnbun, yimankek kabirrikurduyime, wanjh minj kabirribarabun. \v 7 Kab ngarrkolung ngarrbendjenborledke ba bu kabirribebbehwokwakwarren dja kabirrimayahmerren.” \p \v 8 Wanjh Yawey benyarlarrkeng, benbebbehmunkeweng kumekbebeh birribebbehwam kubolkbubuyika rowk kore kurorre, wanjh birribawong bu kubolkkimuk birrirurrkmarnbuni. \v 9 Dja kumekbe wanjh Yawey benbebbehdjenborledkeng dja birribebbehmayahmeng. Wanjh kunmekbekenh kunu kabolkngeyyo Babel. Kunekke kunngey kayime “Birrimayahmeng”. Dja mak kumekbebeh Yawey benyarlarrkeng benbebbehmunkeweng birribebbehwam kubolkbubuyika rowk kore kurorre. \s1 Nawu Shem Benkebmawahmeng Kaluk Abram Dorrengh. \sr Genesis 11:10-32 \p \v 10 Kuhni wanjh kabenyolyolme nawu Shem benbornang dja benkebmawahmeng. Kaluk yerrekah mandjewk bokenh bu kundjurrh yakminj, kaluk bu Shem nuyeni mandjewk wanjh 100, nungka wanjh bibornang\f + \fr 11:10 \ft Bu Hebrew “bibornang” kayime warridj “bimawahmeng”.\f* Arphaxad. \v 11 Dja bu Arphaxad danginj Shem djahdjalmimbini mandjewk 500, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 12 Bu Arphaxad mimbini bu mandjewk 35 wanjh nungka bibornang Shelah. \v 13 Dja bu Shelah danginj, Arphaxad djahdjalmimbini bu mandjewk 403, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 14 Bu Shelah mimbini bu mandjewk 30, wanjh bibornang Eber. \v 15 Dja bu Eber danginj, Shelah djahdjalmimbini mandjewk 403, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 16 Bu Eber mimbini bu mandjewk 34 wanjh bibornang Peleg. \v 17 Dja bu Peleg danginj Eber djahdjalmimbini bu mandjewk 430, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 18 Bu Peleg mimbini bu mandjewk thirty nungka bibornang Reu. \v 19 Dja bu Reu danginj, Peleg djahdjalmimbini bu mandjewk 209, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 20 Bu Reu mimbini mandjewk 32 wanjh nungka bibornang Serug. \v 21 Dja bu Serug danginj, Reu djahdjalmimbini mandjewk 207, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 22 Bu Serug mimbini mandjewk 30, wanjh bibornang Nahor. \v 23 Dja bu Nahor danginj, Serug djahdjalmimbini bu mandjewk 200, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 24 Bu Nahor mimbini mandjewk 29 wanjh nungka bibornang Terah. \v 25 Dja bu Terah danginj, Nahor djahdjalmimbini mandjewk 119, dja benbalbornabornang birribuyika bebeywurd mak ngalbebeywurd. \v 26 Dja Terah bu mimbini mandjewk 70, nungka wanjh benbornang Abram, Nahor, dja Haran. \s2 Bu Abram Danginj. \p \v 27 Kuhni wanjh kabenyolyolme nawu Terah benbornang dja benkebmawahmeng. Terah wanjh kornkumo bedberre nawu Abram, Nahor dja Haran. Haran nunganwali bibornang nawu Lot. \v 28 Kaluk Haran doweng kore kunred bolkngeyyoy Ur kore kubolkwarlah bedberre nawu birringeyyoy Chaldea, kumekbe kore Haran danginj. Dja bu doweng wanjh Terah nawu nuyeni kornkumo, nungka wanjh djaldarrkidni. \v 29 Abram dja Nahor bindibebbehmey ngalbibininjkobeng. Abram nuyeni ngalbininjkobeng kaluk ngeyyoy Sarai, dja ngalbu Nahor nuyeni ngaleng wanjh ngeyyoy Milcah, ngalbeywurd nuyeni Haran. Nungka Haran wanjh kornkumo berrewoneng Milcah dja Iscah. \v 30 Dja Sarai ngaleng ngalwurdyakni dja ngalwalirrngwarreni. \p \v 31 Kaluk Terah benmey beywurd nuye Abram, dja Mawah nuye nawu Lot nawu Haran bibornang, dja mak ngalbininjdoy nuye Sarai, ngalbu Abram nuye ngalbininjkobeng, dja birridolkkang birribolkbawong Ur kunred bedberre bininj nawu birringeyyoy birrikang Chaldea, dja birribalbolkyikani kunred kubolkwarlah Canaan, dja bu birribebmeng kabolkngeyyo Haran, wanjh kumekbe birriyerrkang birrini. \v 32 Terah wanjh mandjewk nuyeni 205 bu mimbini, wanjh doweng kore kunred Haran. \c 12 \s1 God Bimunkeweng Abram Kore Bibolkberrebbom. \sr Genesis 12:1-9 \p \v 1 Yawey wanjh bimarneyimeng Abram, “Yibolkbawo kekih kunred, yibenbawo nawu ngurrimud, dja nawu kornkumo ke nuyeni, dja yiray kore kunred kubolkwarlah ngaye kaluk bolkbukkan. \v 2 Ngaye kaluk won birrimirndewern bininj nawu ngudda yibenkebmawahme, kabirriyimerran birriredbo nawu birrikuken, dja ngaye kaluk marnekurduyime djal kunmak, dja ngaye kaluk ngeykukenwon, dja ngudda yibenmarnekurduyime kunmak bedberre birriwern nawu ngundingeyburrbun. \v 3 Nawu ngundimarneyime kunmak, wanjh ngayemanwali ngabenmarneyime kunmak. Dja nawu kabirridjare ke kunyid kabirrimarnbun, ngayemanwali ngabenmarnemarnbun kunyid bedberre. Dja kore ngudda ngabenmarnekurduyime kunmak bedberre nawu birribebbehmud rowk kore kurorre kabirrihbebbehdi.”\x - \xo 12:3 \xt Galatians 3:8\x* \p \v 4 Kunmekbe bu Yawey bimarneyimeng, wanjh Abram wam, dja nawu Lot benedjarrkwam. Kaluk mandjewk nuyeni Abram wanjh 75 bu nungka bolkbawong Haran. \v 5 Nungka bikang Sarai ngalbu ngalbininjkobeng nuyeni, mak Lot warridj bikang nawu Abram benedanginj Haran biwakwam, dja mak birrimadjkang rowk yehyeng nawu wernworrinj bedberre, dja bininj nawu bindikarremulewani kore Haran nawu bindimarnedurrkmirri. Wanjh bedda birridolkkang birribolkbawong, birribalbolkyikani kubolkwarlah kabolkngeyyo Canaan. Kaluk bu kumekbe Canaan birribolkmey. \p \v 6 Abram balhdjalbolkyurrhyurrkeyi kore kubolkwarlah Canaan, kaluk bolkmey kore Shechem kore mandulkkuken dulkdi manu nuyeni Moreh. Bu kunmekbe wanjh bininj nawu birrikang Canaan birrihdjalyingkihni kore kumekbe kubolkwarlah. \v 7 Kumekbe wanjh Yawey bimarnebukkarrinj Abram, dja bimarneyimeng, “Kondanjkunu kunred kubolkwarlah ngaye kaluk ngabenbolkwon bininj nawu ngudda yibenkebmawahme.” Wanjh kunu Abram marnbom altar kunwardde yiwarrudjkenh Yawey nawu bimarnebukkarrinj.\x - \xo 12:7 \xt Acts 7:5; Galatians 3:16 \x* \v 8 Kaluk kumekbebeh nungka Abram djalwam balhbolkyikani kore kuwarddewardde koyekkah Bethel, dja kumekbe dabburlin nameng. Yiman kubulkayh ni, dja Bethel karrikadkah reddi dja Ai wanjh koyekkah. Kumekbe wanjh marnbom altar kunwardde yiwarrudjkenh Yawey nuye dja yiwarrudj di bikayhmeng Yawey nuye kunngey. \v 9 Kaluk wanjh Abram dolkkang bolkbawong balhdjalley walem balbolkyikani kore kabolkngeyyo Negeb. \s1 Abram Wam Kore Kubolkwarlah Egypt. \sr Genesis 12:10-20 \p \v 10 Kaluk kumekbe kunred kubolkwarlah Canaan wanjh djewkwarrewong bolkdarlehminj dja manme birriyawarreni. Dja bu bolkwarreminj duninjh, manme birridjalyawarreni bulkkidj, kunu wanjh Abram koluy wam kore kubolkwarlah Egypt ba kumekbe kadjalwohni waken. \v 11-12 Bu darnkih bebmeng kore Egypt Abram bimarneyimeng Sarai ngalbininjkobeng nuye, yimeng, “Ngaye ngaburrbun bu ngudda daluk yikukmakkaykenh, dja bu bininj nawu Egyptbeh ngundinan kaluk kabirriyime bu ngudda ngalbininjkobeng ngardduk, wanjh kunu ngandibun ngarrowen, dja ngudda ngundibawon yirrarrkid. \v 13 Wanjh yibenmarneyimen bu ngudda ngarrdanginj, ba ngandinahnan ngandimarneyime kunmak nguddakah, dja mak minj ngandibun, ngandibawon ngarrarrkid nguddakah.” \p \v 14 Wanjh bu Abram bebmeng kore Egypt, kaluk bininj nawu Egyptbeh birrinang bu ngalmekbe daluk ngalkukmakkaykenhni duninjh. \v 15 Bu bininj birringeykimuk nawu birrimarnedurrkmirri Pharaoh nawu nungka king wohrnani kore Egypt, bu bedda birrinang wanjh birrikukburlumeng kore Pharaoh, dja birrimey birrikang kore Pharaoh kunrurrk nuye. \v 16 Kunmekbekenh kunu Pharaoh bimarnekurduyimeng Abram kunmak ngalengkah, dja biwong Abram sheep, bulikki, donkey nawu narahrangem dja ngaldahdaluk, dja mak bininj dja daluk nawu birrimarnedurrkmirri, dja mak mayh nawern nawu camel. \p \v 17 Wanjh Yawey benmarnemarnbom kunyid bedberre Pharaoh dja nawu birrihdjarrkni kore kunrurrk nuye, kunkihkimuk kundjak benhmangi, bu Saraikenh ngalbu Abram nuyeni ngalbininjkobeng. \v 18 Wanjh Pharaoh bikayhmeng Abram, dja bimarneyimeng, “Njale bu kuhni kanmarnekurduyimeng? Njalekah minj kanmarneyimeninj bu ngaleng ngalbininjkobeng ke? \v 19 Dja njalekah yiyimeng bu ngaleng ngunedanginj ba kunu ngaye ngamey ngamarnbom ngalbininjkobeng ngardduk? Yina, ngahli wanjh ngalbininjkobeng ke, yika mak yidjallaywi.” \v 20 Pharaoh benwokrayekwong bininj nuye Abramkah, dja bedda birrimunkeweng ngalbininjkobeng dorrengh nuye, dja mak yehyeng rowk nawu karrmi. \c 13 \s1 Abram Dja Lot Benebaworrinj Benebebbehwam. \sr Genesis 13:1-18 \p \v 1 Wanjh kunmekbekenh kunu Abram bolkbawong Egypt, wanjh dolkkang wam kore Negeb, nungka mak ngalbininjkobeng nuye dja yehyeng rowk nawu karrmi, dja Lot warridj birridjarrkwam. \v 2 Abram wanjh nungka wernhkukenminj, kaluk karrmi nawern mayh, dja mak money yiman silver dja gold. \v 3 Abram rengehrey yeledj, Negeb bolkbawong, djalwam kore Bethel, dja bebmeng kured kubulkayh kore Bethel dja Ai, kore kerrngehkenhni nameng dabburlin nuye. \v 4 Kaluk kumekbe kunu kore kerrngehkenh altar marnbom kunwardde yiwarrudjkenh. Wanjh kumekbe Abram yiwarrudj yawoyhdanginj biyawoyhkayhmeng Yawey kunngey nuye. \p \v 5 Dja Lot nawu benedjarrkrey Abram, nungka mak karrmi mirndewern mayhbubuyika dja mak dabburlin nawern. \v 6 Minj bolkmakniwirrinj, minj manwern manme diwirrinj bu yimankek benedjarrkniwirrinj, dja nawern yehyeng benebebbehkarrmi, wanjh kunu kunmekbekenh minj benedjarrkniwirrinj. \v 7 Wanjh kunyid ngalmeng berrewoneng bininj nawu bindimarnedurrkmirri, kaluk bedman nawu Abram birrimarnenahnani mayh, dja mak bedman nawu Lot nuye birrimarnenahnani wanjh birridangwerreni. Kaluk kumekbe bininj nawu birrihyingkihni kumekbe kunred kubolkwarlah wanjh birrikang Canaan, dja mak bininj nawu birringeyyoy Periz nuye. \p \v 8 Wanjh Abram bimarneyimeng Lot, “Yuwn ngarrdurren ngudda ngaye, dja yuwn mak kabirridurren ngudda ke bininj nawu mayh kabirrinahnan dja ngardduk bininj, dja ngad wanjh ngarrmud. \v 9 Dja yiddok minj yibolknan kabolkwarlah, ngarrkuklarlmirra ngarrbebbehre. Bu ngudda yibolkdjarrngbun yire kudjakku wanjh bonj ngaye ngare kukun, dja bu ngudda yibolkdjarrngbun yire kukun, wanjh bonj ngaye ngare kudjakku.” \p \v 10 Wanjh Lot bolknang rowk kabbal kanjdjikanjdji ngarre Jordan mankabo, dja nang bokimukni, dja yiman kayime njilhmi karrmi kubolkwarlahkenh djahdjalley darnkih kore Zoar, bolkrohrokni yiman kayime bu kore manme Yawey dudji kore Eden, dja yiman kayime kubolkwarlah Egypt warridj. Dja bu kunmekbe Yawey minj bangmebolkbularrbuyinj Sodom dja Gomorrah. \v 11 Wanjh kunu Lot bolkdjarrngbom kunmekbe kabbal rowk ngarre kanjdjikanjdji Jordan mankabo, dja djahdjalrey koyek, wanjh kunu kunmekbe benebebbehmunkewerrinj. \v 12 Abram wanjh ni kore kubolkwarlah Canaan, dja Lot ningihni kore kubolkkihkimuk kanjdjikanjdji kore kabbal ngarre Jordan mankabo. Kaluk nungka nameng dabburlin nuye darnkih kore kunred Sodom. \v 13 Dja bininj nawu birrihni kore Sodom bedda wanjh birrihdjalkadjungi kunwarre, birrihmarneyimi Yawey kunwarre duninjh. \p \v 14-15 Bu Lot bibawong, wanjh kalukburrk Yawey bimarneyimeng Abram, yimeng, “Kore yihdi, wanjh yibolkna kakbi, walem, koyek mak karrikad, kumekbe rowk djarreh kore yihbolknan, kaluk ngaye bolkwon ngudda dja nawu ngudda ke yibenkebmawahme, kabirribolkkarrme djalmunguyh munguyh. \v 16 Dja ngaye kaluk ngabenmarnbun ngudda ke nawu yibenkebmawahme kabirrimirndewernmerren duninjh, yiman kayime kundjulng rerrih kabirrimirndeyimerran. Bu yiman bininj kamirnderohrokme kundjulng ngarre kurorre, wanjh ngudda ke nawu yibenkebmawahme yimankek bedmanwali kabindimirnderohrokme. \v 17 Wanjh yirrolkka, yidjallay kubolkbubuyika djarreh kore kuninjkunu kubolkwarlah, kunmekbe yikurduyimen dja ngaye bolkwon ngudda.” \p \v 18 Kunu Abram madjwabkeng dabburlin nuye dja wam ni kore darnkih oak dulkdingihdi mandulkkuken nuye Mamre kore Hebron, dja kumekbe Abram marnbom altar kunwardde yiwarrudjkenh Yawey nuye. \c 14 \s1 Abram Bimdurndiweng Nawu Lot. \sr Genesis 14:1-16 \p \v 1 Kaluk bu kumekbe wanjh kunkarrngbakmeng kings birriwohrnani. Bedda nawu Amraphel nawu wohrnani kore kabolkngeyyo Shinar, dja mak Arioch nawu wohrnani kore kabolkngeyyo Ellasar, Kedorlaomer nawu wohrnani kore Elam, dja Tidal nawu wohrnani kore Goyim. \v 2 Wanjh bedda birrimarnbom kunyid, bindibuni birribuyika kunbidkukudji nawu birribuyika kings, kaluk Bera nawu wohrnani kore Sodom, Birsha nawu wohrnani kore Gomorrah, Shinab nawu wohrnani kore Admah, Shemeber nawu wohrnani kore Zeboiim, dja mak king nawu wohrnani kore Bela, kumekbe kunred warridj kabolkngeyyo Zoar. \v 3 Birrimekbe nawu kunbidkukudji kings birriwokmarnburrinj birriraworrinj kabirribidyikarrmerrenkenh kore kanjdjikanjdji ngarre Siddim, kore bolkkime kabongeyyo “Kurrula Manbu Manbodjirla”. \v 4 Nawu Kedorlaomer benmarnbom birrimekbe kings bu birrimarnedurrkmirri kunkuyeng yiman 12 mandjewk, dja bu mandjewkbuyika thirteen, bedda wanjh birriwarnyakminj, minj birriyawoyhmarrkmayi. \p \v 5 Wanjh bu mandjewkbuyika fourteen, Kedorlaomer dja bedman nawu birriwokmarnburrinj kabirribidyikarrmerrenkenh, wanjh birrimwam miwadj dorrengh bedberre, dja bindibom bininj nawu birringeyyoy Rephaim kore kunbolk bolkngeyyoy Ashteroth-Karnaim, dja mak bindibom bininj nawu birringeyyoy Zuz kore kunred nuye Ham, dja mak bindibom bininj nawu Em benkebmawahmeng kore kunbolk bolkngeyyoy Shaveh-Kiriathaim. \v 6 Dja mak bindibom bininj nawu Hor benkebmawahmeng kore kuwarddekimuk ngarre kunbolk Seir, wanjh bedda rowk bindibuni, birrihdjalwam kaluk birriburnbom kore kunred El-Paran kore darnkih kubolkdarleh. \v 7 Bu bindibom rowk wanjh birridurndi kore En-Mishpat, kumekbe kunred warridj kabolkngeyyo Kadesh, wanjh bindibom bindimarnebolkmarladjwong kunred bedberre bininj nawu Amalek birringeyyoy dja mak nawu Amor benkebmawahmeng birrihni kore kunred Hazazon-Tamar. \p \v 8 Wanjh kumekbe kunbidkukudji kings nawu birriwohrnani kore Sodom, Gomorrah, Admah, Zeboiim dja Bela Zoar, wanjh bindimey miwadj bedberre birriraworrinj ba bu kabirriburren kore kanjdjikanjdji ngarre Siddim. \v 9 Wanjh bindibuni Kedorlaomer nawu king wohrnani kore Elam, Tidal nawu wohrnani kore Goyim, Amraphel nawu wohrnani kore Shinar, dja Arioch nawu wohrnani kore Ellasar, kaluk bedman nawu kunkarrngbakmeng kings wanjh bindibalbuni nawu bedman kunbidkukudji king. \p \v 10 Kaluk kumekbe kore kanjdjikanjdji ngarre Siddim wanjh kudjorlokwernni, kore mankalkkid bitumen kalkkidyongoyoy, dja bu king nawu benewohrnani kore Sodom dja Gomorrah bu bedda benekelerlobmeng, yikahwi bininj berrewoneng birrimankang kore kudjorlohdjorlok, dja birribuyika birrikelerlobmerrinj kore birriwarddebidom kuwarddewardde. \v 11 Dja nawu bedman kunkarrngbakmeng kings nawu birridjarrkrey nawu bindiwidnani bindibom, wanjh birrikang rowk yehyeng bedberre bininj nawu birrihni kore Sodom dja Gomorrah, dja manme rowk bedberre birrikang dja birriwam. \v 12 Dja warridj birridarrkidmey dja birrikang Lot, nawu Abram benedanginj biwakwam, nawu nungka kumekbe ni kore Sodom, dja mak birrikang nawu yehyeng nuye wanjh birridjarrkwam. \p \v 13 Kaluk nakudji nawu kelerlobmeng, wam bimarneyimeng Abram nawu Hebrew bininj. Dja Abram ni darnkih kore mandulkkuken dulkdingihdi nuyeni Mamre nawu bininj bedberre birringeyyoy Amor, nawu birridanginj Eshcol dja Aner, nawu bedda birriwokmarnburrinj Abram kabirribidyikarrmerrenkenh. \v 14 Bu Abram bekkang bu nungka nawu benemud birrikelehmeng birrimey birrikang, wanjh nungka benkayhmeng 318 bininj nawu birriburrbuni bu kabirriburrenkenh, nawu bedda birridanginj kore nungka Abram kunred nuye, dja wanjh bedda bindikadjuy, birridjalwam kore kunred Dan birribebmeng. \v 15 Dja bu kukak Abram benlarlmey bininj nuye nawu birriburreni, wanjh bindibom bindikadjuy kore kunred Hobah birribebmeng, kaluk kakbikah kunred Damascus. \v 16 Dja nungka Abram durndiweng rowk yehyeng, dja mak bimdurndiweng Lot nawu namud nuye dja mak yehyeng nawu Lot nuyeni, dja mak morlehmorlenj dja birribuyika bininj nawu bindikang. \s1 Nawu Melchizadek Bimarneyimeng Kunwok Kunmak Nuye Abram. \sr Genesis 14:17-24 \p \v 17 Wanjh bu Abram kumdurndi bu benbom Kedorlaomer dja birribuyika kings nawu nungka birribidyikarrmerreni, wanjh king nawu wohrnani kore Sodom kumbebmeng kabirrabke kore kanjdjikanjdji ngarre kunred Shaveh, kaluk kumekbe kunngey kamenyime, “King nuye Kanjdjikanjdji”. \v 18 Wanjh Melchizedek nawu king bu wohrnani kore kunred Salem, nungka kumyibebmeng buriddi dja wine, nungka wanjh priestni yiwarrudj dingihdi nuye God nawu Kawernhwohrnan duninjh. \v 19 Wanjh nungka Melchizedek kunmak kunwok bimarneyimeng Abram, yimeng, “Ngadjare God ngunmarnekurduyime kunmak Abram, nawu nungka God Kawernhwohrnan duninjh, nawu bolkmarnbom kaddum dja kurorre. \v 20 Dja ngaburlume God nawu Kawernhwohrnan duninjh nawu ngunbidyikarrmeng yibenbom nawu ngundiwidnani.” Wanjh Abram yiman larlmey yehyeng rowk nawu mey dja ten madjyoy, wanjh nakudji kore tenbeh Abram bimadjwoyi Melchizedek.\x - \xo 14:20 \xt Hebrews 7:1-10 \x* \p \v 21 Dja namekbe king nawu wohrnani kore Sodom yimeng, “Kanwo ngaye nawu bininj rowk ngardduk, dja nawu yehyeng, wanjh ngudda yidjalkarrmen yingan ke.” \v 22-23 Dja Abram bimarneyimeng namekbe king nawu wohrnani kore Sodom, yimeng, “Ngaye ngabidwayhmeng nuye Yawey God nawernhkuken duninjh nawu bolkmarnbom kaddum dja kurorre, dja ngawokkurrmerrinj nuye kunwok kunrayek duninjh, ngayimeng bu minj njale ngaye ngakan nawu ngudda ke, minj mak ngawohkan kunyarl kunkudji, dja mak kunyarl ngarre nawu yirrengedjongburren, minj ngakan ba minj ngudda kaluk yiwohyime bu marndi yimankek ngudda kankukenhmeng. \v 24 Minj njale ngakan, djal bonj ngakang nawu bininj ngardduk birringuneng, dja nawu yilarlmang yibenwon bedberre bininj nawu ngarridjarrkwam yiman Aner, Eshcol dja Mamre, bedda yibenwo nawu bedberre.” \c 15 \s1 Bu God Wokkurrmerrinj Biberrebbom Nawu Abram. \sr Genesis 15:1-21 \p \v 1 Kaluk rerrikah, Yawey nuye kunwok bimarnebebmeng Abram bu yiman biwaralnani rerrih, bu nungka Yawey yimeng, “Abram, yuwn yikele, dja ngaye yiman ngakandename ke, ngabenngurdke bu yimankek ngundibun, dja kaluk ngaye karremulewan bu kunkimuk duninjh.” \v 2 Dja Abram yimeng, “Aba, ngudda Yawey nawu yidjalwohrnan rowk, kaluk njale yimankek ngudda kanwon, dja ngaye munguyh wurdyawyak ngahre, dja ngawakwan wanjh Eliezer nawu nakang Damascus wanjh kamang ngardduk yehyeng?” \v 3 Mak Abram yimeng, “Yina, ngudda minj wurdyaw kanwoyi, wanjh kunu nakudji nawu nganmarnedurrkmirri nungka wanjh kamang rowk ngardduk bu ngawakwan.” \p \v 4 Wanjh kaluk kuninjkunu kunwok Yawey bimarneyimeng, yimeng, “Minj nungka kamang nawu ke yehyeng, dja yingan ke wurdyaw nawu kaluk rerrihkah yibornan kore kunburrk ke, namekbe kaluk kamang rowk.” \v 5 Dja Yawey bibebkeng Abram kuberrk dja yimeng, “Kaddum yingolna, wardibu yimirnderohrokmen mankokkarrng? Wanjh nawu ngudda yibenkebmawahme yiman kunmekbe rerrih kabirrimirndeyimerran!”\x - \xo 15:5 \xt Romans 4:18; Hebrews 11:12 \x* \p \v 6 Wanjh Abram biwoybukwong Yawey bu bimarneyimeng, wanjh kunmekbekenh Yawey yimeng, “Abram nungka namak kore ngaye.”\x - \xo 15:6 \xt Romans 4:3; Galatians 3:6; James 2:23\x* \v 7 Mak Yawey bimarneyimeng, “Ngaye wanjh Yawey nawu bebkeng kunredbeh bolkngeyyoy Ur, kore bininj nawu Chaldea kabirrini, djahdjalmikani ba bolkwon kondanjkunu kunred kubolkwarlah yibolkkarrme.” \v 8 Dja Abram yimeng, “Ngudda Yawey nawu yidjalwohrnan rowk, kaluk baleh kayimerran ba ngaburrbun bu ngaye ngabolkmang rowk?” \v 9 Wanjh Yawey bimarneyimeng, “Kanmarneka bulikki ngaldaluk, mak goat ngaldaluk, dja sheep narangem, kaluk mandjewk bedberre wanjh danjbik, dja yimka warridj dorddorok dja mak korlobok yaw.” \v 10 Wanjh Abram benmey rowk bimmarnekang wanjh benkukwarlaybom benbebbehkukwarlaykurrmekurrmeng, dja nawu mayhmayh minj benbenekukwarlabuyi dja benbenedjalkukmokenkurrmeng. \v 11 Wanjh bu marram kumkoluy kore mayh kukyohkukyoy, wanjh Abram benkelehmeng. \p \v 12 Bu balhdungyibmi Abram keyonginj wanjh kerroweng duninjh, wanjh yiman kundulmuk kunkak bibarrkbom bikelehmeng duninjh. \v 13 Wanjh Yawey bimarneyimeng, “Kuninjkunu wanjh yiburrbu bu woybukkih nawu ngudda ke yibenkebmawahme kaluk kabirridjalwohni kore kunred kubolkwarlah minj bedman bedberrekih, dja birribuyika kabindibongkarrme dja kabindimarnbun kabirridurrkmirri bedberre, dja kabindimarneyime kunwarre yiman kabindikuyindombuyhwe bu mandjewk 400. \v 14 Dja ngaye kaluk ngabendung birrimekbe nawu birriredbo nawu kabindimarnedurrkmirri, dja kaluk rerrikah ngudda ke bininj kabirrimbebme, nadjalwern duninjh yehyeng dorrengh kabirrimyibebme. \v 15 Dja nguddambu, bonj, ngudda kaluk yirrowen bu yiwernhkohbanjmen duninjh dja ngundikukdudjeng. Kaluk yimalngre kore mawahmawah ke birriyingkihmalngdokmeng, kaluk kunmodmikenh dorrengh. \v 16 Kaluk bu ngudda yibenbornan, dja bedmanwali kabindibornan, dja bedmanwali kabindibornan, dja mak bedmanwali, wanjh kaluk kunmekbe wanjh ngudda ke nawu yibenkebmawahme kabirrimdurndeng kondah, dja med rerrih, bininj nawu Amor benkebmawahmeng minj bangmewernhwernmerrimeninj kunwarre bedberre.” \p \v 17 Wanjh bu dungyibmeng dja ngokdanj, kaluk bebmeng djabbirlana kunakkenh kaluk kundolng dorrengh, mak kunkong manbu manwoldjen dorrengh, wanjh bu benebebmeng wanjh benewam kubulkayh kore kukdakukdarrahyoy. \v 18 Wanjh bu kundjalmekbe kunbarnangarra Yawey wokkurrmerrinj bimarneyimeng Abram biberrebbom, yimeng, “Kaluk ngudda ke nawu yibenkebmawahme ngaye ngabenbolkwon kondanjkunu kunred kubolkwarlah, kabolkdedjdjingmang kore mankabo ngarre Egypt, kadjalewi kabolkburnbun kore mankuken mankabo manbu Euphrates. \v 19-21 Kaluk kunred kubolkwarlah bedberre nawu Ken benkebmawahmeng, dja nawu Keniz benkebmawahmeng, dja nawu Kadmon benkebmawahmeng, dja mak ngabenbolkwon ke mawahmawah bedberre kunred nawu Heth benkebmawahmeng, nawu Periz benkebmawahmeng, nawu birringeyyoy Reph, dja mak bininj nawu Amor benkebmawahmeng, dja mak bininj nawu birrikang Canaan, dja nawu Girgash benkebmawahmeng, dja mak bininj nawu birrikang Jebus.” \c 16 \s1 Ngalbu Hagar Biyawmey Ishmael. \sr Genesis 16:1-16 \p \v 1 Kaluk Sarai ngalbu Abram ngalbininjkobeng nuye minj bimarneyawmayi. Dja Sarai bikarrmeng ngalkudji ngalyawk ngalbu Egyptbeh ngalbu Sarai bimarnedurrkmirri, dja ngaleng wanjh ngeyyoy Hagar. \v 2 Wanjh Sarai bimarneyimeng Abram, yimeng, “Yina, Yawey wanjh nganmarnbom minj ngayawmang, wanjh yima ngalbu nganmarnedurrkmirri, dja nguneyuwn, kunubewu ngaleng kayawmang wanjh namekbe ngaye ngardduk wurdyaw.” Wanjh Abram biwokmarrkmey bu Sarai bimarneyimeng. \v 3 Wanjh kunu bu Abram ni kore kubolkwarlah Canaan bu mandjewk ten, Sarai ngalu ngalbininjkobeng nuye bikang ngalbu bimarnedurrkmirri ngalbu Egyptbeh, dja biwong Abram kabeneyo. \v 4 Wanjh beneyonginj dja kaluk Hagar yawkani. \p Dja bu Hagar narrinj wurdyaw kahkan wanjh kunu biwidnani Sarai ngalbu bimarnewohrnani. \v 5 Wanjh Sarai bimarneyimeng Abram, yimeng, “Ngudda welengname bu ngaleng nganwidnan, ngaye wong ngardduk ngalbu nganmarnedurrkmirri nguneyonginj, dja bolkkime bu ngaleng narrinj wurdyaw kahkan, wanjh ngaye nganwidnan. Ngadjare Yawey kandjadme ngarrku, kayime nangale warrewong, ngaye dja kunubewu ngudda.” \v 6 Wanjh Abram bimarneyimeng Sarai, yimeng, “Yina, ngaleng wanjh nguddah ke bu ngunmarnedurrkmirri, yimarnekurduyimen nawu ngudda yidjare.” Wanjh Sarai binjilngwarrewoni bulkkidj, wanjh kunu Hagar kelerlobmeng bibawong. \p \v 7 Kaluk nawu angel nuye Yawey bingalkeng Hagar kore kukku manbu njilhmi kore kubolkdarlehni, kaluk manmekbe manbu njilhmi, kaluk darnkih kore manbolh manbu kahre kore kabolkngeyyo Shur. \v 8 Wanjh angel yimeng, “Hagar, ngudda ngalbu yimarnedurrkmirri Sarai, balehbeh yimwam, dja baleh yire?” Ngaleng yimeng, “Ngaye ngakelerlobmeng ngabawong Sarai ngalbu nganmarnewohrnan.” \v 9 Wanjh angel nuye Yawey bimarneyimeng, “Yirrurnde kore ngaleng ngalbu ngunmarnewohrnan dja yiwokmarrkma kore ngaleng ngunmarneyime.” \p \v 10 Mak angel yimeng, “Ngaye wanjh Yawey. Ngaye ngamirndewernwon nawu ngudda ke nawu yibenkebmakkahme, dja kabirrimirndewernmerren, minj nangale kabenmirnderohrokme.” \v 11 Mak kuhni warridj angel nawu Yawey nuye bimarneyimeng, “Yina, ngudda wanjh bolkkime yihkan wurdyaw, kaluk yiyawmang narangem, yingeykurrmen Ishmael, dja Yawey bekkang ngudda ke kunnjilngwarre.”\f + \fr 16:11 \ft Kunngey Ishmael, kayime “God nganbekkabekkan.”\f* \v 12 “Kaluk nungka kayimerran bininj nawu yiman donkey nawu kele, nungka yiman kabenwidnan birribuyika, dja birribuyika kabirriwidnan, dja nungka kayidngalhngalke bedberre rowk nawu birridanginj.” \p \v 13 Wanjh Hagar bingeykurrmeng Yawey bimarnewokdanj, bingeykurrmeng, “Ngudda wanjh God nawu ngarrinan.” Dja ngaleng yimeng, “Ngaye wanjh nganang namekbe nawu ngannan dja minj kanbuyinj.” \v 14 Wanjh kunmekbekenh kunu ngaleng bongeykurrmeng kunngad manbu boyoy, bongeykurrmeng. “Kungad nuye nawu kadjalmimbi munguyh dja nganhnan ngaye.”\f + \fr 16:14 \ft Kore Hebrew ngeykurrmeng “Beer Lahai Roi”. \f* Kadjalboyo munguyh kumekbe kubulkayh kore Kadesh dja Bered. \p \v 15 Wanjh Hagar bimarneyawmey Abram beywurd nuye, dja Abram bingeykurrmeng Ishmael. \v 16 Abram wanjh mandjewk nuyeni 86 bu Hagar bimarneyawmey Ishmael. \c 17 \s1 God Nawu Yawey Yawoyhwokkurrmerrinj Bedberre Abram Dja Nawu Nungka Benkebmawahmeng. \sr Genesis 17:1-9 \p \v 1 Kaluk bu Abram mandjewk nuyeni yimerranj 99, wanjh Yawey bimarnebukkarrinj dja yimeng, “Ngaye wanjh El-Shaddai.\f + \fr 17:1 \ft Mahni Hebrew kunngey kayime “God nawu Ngarrulkkarrekimuk Duninjh”. \f* Ngudda kanwokma, dja munguyh yidjalkurduyimen mandjad bu kundjalmak. \v 2 Ngaye ngawokrayekworren kore ngawokkurrmerren dja berrebbun ngudda, dja ngaye ngabenmirndewernwon bulkkidj nawu ngudda yibenkebmawahme.” \p \v 3 Wanjh Abram mankang kunkeb bolkdoy kurorre, dja God bimarneyimeng, \v 4 “Dja ngayembu, kuhni wanjh ngardduk bu ngawokkurrmerren berrebbun ngudda, wanjh ngudda kaluk yiyimerran Mawah bedberre birribebbehmirndewern nawu birriredbobubuyika. \v 5 Bonj yingeyyoy Abram\f + \fr 17:5 \ft Kunngey Abram kayime “Kornkumo Nangeykimuk.”\f*, dja yidjalngeyyo Abraham, dja ngaye marnbun ngudda bu yiyimerran Mawah bedberre birribebbehmirndewern nawu birriredbo. \f + \fr 17:5 \ft Kunngey Abraham kayime “Nawu Benbornnang Birriwern.”\f* \v 6 Ngaye marnbun bu birriwern duninjh yibenkebmawahme, kaluk ngaye marnbun yiyimerran birribebbehmirndebubuyika birriredbo, dja kings kabirrimbebmerren kore nguddahbeh nawu yibenkebmawahme. \v 7 Dja mak ngaye ngarayekwon kunwok ngardduk ngawokkurrmerren ba minj kawokyakmen kore ngaye berrebbun ngudda dja nawu yibenkebmawahme rowk bu djalmunguyh munguyh. Ngaye wanjh ngadjalyime God ke dja mak bedman bedberre God, nawu kaluk yibenkebmawahme. \v 8 Kondah kubolkwarlah Canaan kore bolkkime ngudda wakewaken yidjalwodjalwohre, wanjh ngaye kaluk bolkwon kondanjkunu kubolkwarlah rowk, ngudda dja nawu yibenkebmawahme, ngudda ngurridjalbolkkarrme bu munguyh, dja ngaye ngadjalyime God bedberre bedda dorrengh nawu yibenkebmawahme.” \p \v 9 Wanjh God bimarneyimeng Abraham, “Ngudda wanjh kanwokkarrmen kunwok ngardduk bu ngawokkurrmerrinj berrebbom ngudda, dja nawu yibenkebmawahme bedmanwali ngandiwokkarrme djalmunguyh.” \s1 Bu Yawey Benbengdayhkeng Kabirrilakkayenworrenkenh. \sr Genesis 17:10-14 \p \v 10 Dja mak God bimarneyimeng Abraham, “Kuhni wanjh ngardduk kunwok bu ngawokkurrmerrinj bu berrebbom ngudda dja nawu yibenkebmawahme, nawu kunwok ngudda kandiwokkarrme. Kaluk narahrangem rowk nawu ngurridjarrkni nanu wanjh ngurridjallakkayenworrimen. \v 11 Ngurriwern ngurrilakkayenworrimen rowk, kuhni wanjh ngurrimulewarren bu ngaye ngawokkurrmerrinj ngudda berrebbom. \v 12 Djalmunguyh nawu rerrererre kabirridangerren narahrangem rowk nawu ngurrini kaluk ngurrbenlakkayenwo rowk, bu kabirriyawdangen kaluk kunkodjke eight bedberre, ngurrbenlakkayenwo rowk, kaluk bedda dorrengh nawu ngundimarnedurrkmirri ngudberre nawu minj ngudberre Mawah, kaluk nawu bedman kabirridangen kore kured ngudberre ngurrini, dja mak bedman nawu ngurrbenkarremulewan ngurrbenwon kunwardde birriwokbubuyika.” \v 13 “Bedda wanjh ngurrbenlakkayenwo rowk nawu ngundimarnedurrkmirri, nawu kabirridangen kore ngurrini dja mak nawu ngurrbenkarremulewan. Kuhni bu ngurrikurduyime wanjh kunwok ngardduk bu ngawokkurrmerrinj bu berrebbom wanjh yiman kawokbimbuyindangen kuburrk ngudberre djalmunguyh. \v 14 Kaluk narangem nawu minj ngurrilakkayenwon wanjh nungka kayimerran yiman minj ngurrimud, dja nungka wanjh bakkeng kunwok ngardduk bu ngawokkurrmerrinj berrebbom.” \s1 God Wokkurrmerrinj Bu Ngalbu Sarai Kabimarneyawmang Abraham. \sr Genesis 17:15-22 \p \v 15 Dja mak God bimarneyimeng Abraham, yimeng, “Ngalbu ngalbininjkobeng ke Sarai, bonj yingeybun Sarai, dja kaluk kadjalngeyyo Sarah\f + \fr 17:15 \ft Kunngey Sarah kayime “Ngalbu king bibornnang.”\f*. \v 16 Ngaye kaluk ngamarnekurduyime kunmak dja woybukkih ngaye won beywurd ke, bu ngaleng ngunmarneyawmang. Ngaye ngamarnekurduyime kunmak ba kayimerran Makkah bedberre bininj nawu birribebbehmirndewern birriredbobuyika, dja ngaleng nawu kabenkebmakkahme wanjh kumekbebeh kabirrimbebmerren kings nawu kabindimarnewohrnan bininj nawu birribebbehmirndewern.” \p \v 17 Wanjh Abraham mankang kunkeb bolkdoy kurorre djekmeng dja nungan baybaywi yimeng, “Yiddok bininj kayawbornan beywurd bu mandjewk nuye one hundred? Dja yiddok Sarah kayawmang wurdyaw bu mandjewk ngalengngarre ninety?” \v 18 Dja Abraham bimarneyimeng God, yimeng, “Bonj, yiddok minj yidjalbawon Ishmael ngardduk beywurd? Kamak bu nungka dorrengh yimarnekurduyime kunmak.” \p \v 19 Dja God yimeng, “Burrkyak, dja Sarah ngalbininjkobeng ke ngaleng woybukkih ngunmarneyawmang beywurd, kaluk ngudda yingeykurrmen Isaac.\f + \fr 17:19 \ft Kunngey Isaac kayime “Nungka kadjekme.”\f* Wanjh ngamarnerayekworren nuye kunwok ngardduk dja minj kayakmen, kaluk ngawokkurrmerren ngaberrebbun nungka dja nawu kabenkebmawahme djalmunguyh munguyh. \v 20 Dja wanjh Ishmael nawu, ngaye bekkang bu ngudda kandjawam Ishmaelkah. Yina, woybukkih ngaye kaluk ngamarnekurduyime kunmak, dja ngamarnbun birriwern kabenbornan, dja ngamirndewernwon duninjh nawu kabenkebmawahme. Nungka kaluk Mawah bedberre twelve nawu kabindimarnewohrnan birrimirndebubuyika bininj nawu twelve birriredbo, dja ngaye ngabenmarnbun nungka nuye nawu kabenkebmawahme kabirriyimerran birriredbo nawu birrikuken. \v 21 Dja ngaleng manbu kunwok ngardduk ngarayekwon, kaluk ngawokkurrmerren ngaberrebbun Isaac nawu Sarah kaluk ngunmarneyawmang, bu ngaye ngarrungname bu dird twelve kayakmen.” \v 22 Kuhni rowk God yakwong kore Abraham benewokdi, wanjh bibawong bidbom. \s1 Abraham Benlakkayenwong Nawu Bininj Nuye. \sr Genesis 17:23-27 \p \v 23 Wanjh kundjalmekbe kunbarnangarra Abraham bikang Ishmael nawu beywurd nuye, dja mak benkang rowk bininj nawu birrimarnedurrkmirri, bedman nawu birridanginj kore kured nuye, dja mak bedman nawu karremulewam bedberre, kunwardde benwong birribuyika, kaluk narahrangem rowk nawu birrini kured nuye, wanjh benlakkayenwong rowk. Kuhni kurduyimeng bu God bimarneyimeng. \v 24 Abraham nungka wanjh mandjewk nuyeni bu birrilakkayenworrinj wanjh 99, \v 25 dja mak bilakkayenwong beywurd nuye nawu Ishmael, dja nungka wanjh thirteen bu mandjewk nuye. \v 26 Kundjalmekbe kunbarnangarra Abraham dja Ishmael nawu nuye beywurd benedjarrklakkayenminj, \v 27 dja mak bininj rowk nawu birrini kured nuye, bedda dorrengh nawu birrimarnedurrkmirri, bedman nawu birridanginj kured nuye dja bedman nawu birriwokbuyika benmarnekarremulewam, bedda rowk birridjarrklakkayenminj Abraham dorrengh. \c 18 \s1 Nawu Birridanjbik Angels Birribebmeng Kore Abraham Dja Sarah. \sr Genesis 18:1-15 \p \v 1 Kaluk Yawey biyawoyhmarnebukkarrinj Abraham bu nungka reddi kore mandulkkuken dulkdingihdi nuyeni Mamre. Kaluk barnangarraburrk bu wernhdungbahbangni, bu Abraham ni kore kururrkdangmaye ngarre dabburlin nuye. \v 2 Wanjh nungka balwohnang bennang bininj danjbik kabirrihdi darnkih nuye. Bu nungka bennang wanjh nungka rlobmeng kumekbe kururrkdangmayebeh, bendabkeng dja boddanj kanjdji kurorre. \v 3 Dja yimeng, “Ngudda nawu ngurriwohrnan, bu ngudda ngurriyime yimankek ngamak, yuwn kandibangmebawon ngaye nawu ngamarladj, dja med karridjalwohnin. \v 4-5 Bu ngudda kandidjalwohmarnebebmeng ngaye nawu ngahdurrkmirri ngudberre, dja bu ngurrihwirle ngurrihre wanjh kab ngabomang kukku kunboyahwurd ngurridengedjirridjburren dja ngurridjalwohngehmen kore kudjurle, dja ngare ngamang manme manyahwurd, ngamkan ngudberre ngurringun, ba ngurringudjmakmen wanjh kunu ngurrire.” Bedda birriyimeng, “Mah, kunmekbe yikurduyimen.” \p \v 6 Wanjh Abraham dokorrokmeng durndi kore Sarah kore dabburlin, dja bimarneyimeng, “Werrkwerrk yirrudma manwern kandidjdjawa manduyh, yikarrmen yikinjemen manlodkilehkilelk.” \v 7 Dja nungka rlobmeng kore bulikki mirndemirnderri, mey nakudji kukmak bulikki yaw nawu kanjkelk, dja biwong bininj nawu bimarnedurrkmirri, dja nungka kinjeng werrkwerrk. \v 8 Wanjh Abraham kang manbu yiman cheese, dja mak kundjikka dja bulikki yaw nawu ngokko kumyingkihmarnbuyindanj, dja benmarnekurrmeng, dja nungka Abraham kumekbe kudjurle djahdjaldarnhdi bedberre bendangmadbuni birrihnguni. \p \v 9 Wanjh bedda birridjawam, “Baleh Sarah ngalbu ngalbininjkobeng ke?” Abraham yimeng, “Kururrk kahdi kore dabburlin.” \v 10 Wanjh Yawey yimeng, “Ngaye woybukkih ngamdurndeng bu mandjewkbuyika, dja bu kumekbe kabolkyime, wanjh ngalbininjkobeng ke Sarah kayawmang narangem.” \p Sarah wanjh ngaleng bihbekkani bu dingihdi kore dabburlin kururrkdangmaye, kaluk kubodme nuye. \v 11 Kaluk Abraham dja Sarah bedda wanjh benewernhkohbanjni, dja yakminj ngarreni Sarah bu yimankek wurdyaw yawmayi. \v 12 Wanjh kunu ngalengman Sarah djekmeng baybaywi dja yimeng, “Bu ngaye ngakohbanjminj dja mak nabininjkobeng ngardduk nakohbanj warridj, yiddok kuhni nganmarnekurduyimerran bu ngannjilngmarnbun?” \v 13 Wanjh Yawey bimarneyimeng Abraham, “Njalekah Sarah djekmeng dja ngalengman marneyimerrinj bu yimeng, ‘Yiddok woybukkih ngayawmang bu ngaye ngakohbanjminj?’” Wanjh nungka Yawey yimeng, \v 14 “Njale yimankek karayek kore ngaye nawu Yawey? Ngaye ngamdurndeng mandjewkbuyika bu ngarrungnameng, dja Sarah kaluk kayawmang narangem.” \v 15 Wanjh Sarah keleni wanjh kunu yakwarrinj dja yimeng, “Ngaye minj ngadjekmeninj.” Dja nungka yimeng, “Ngudda yiyimeng dja yidjekmeng.” \s1 Abraham Bidjawam God Kunred Sodomkenh. \sr Genesis 18:16-33 \p \v 16 Wanjh birrimekbe nawu bininj birridolkkang birribalhrey birribalhbolknani kanjdji kore Sodom, dja Abraham birribaldjarrkwam nungka kabendjalwohmunkewe wohkah. \v 17 Wanjh Yawey marneyimerrinj, “Minj nuk ngaye ngamarnewarlkkan Abraham bu baleh ngaye ngokko darnkih ngakurduyime, \v 18 dja nungka Abraham nawu kabenkebmawahme kabirriyimerran birriredbo nawu birrikuken dja birringudjkimuk, dja kore nungka Abraham kaluk ngabenmarnekurduyime kunmak birribebbehmirndebubuyika nawu birriredbo rowk kore kurorre. \v 19 Dja ngaye korroko ngadjalyingkihdjarrngbom ba bu nungka kabenwokrayekrayekwon wurdwurd nuye dja bininj nawu kabirridjarrkni, ba bedda kabirrikurduyime kunmak ngandiwokmarrkmang nawu ngaye Yawey ngadjare, ba bu kunu ngaye nawu Yawey ngamarnekurduyime nawu ngaye ngaberrebbom nuye.” \p \v 20 Wanjh Yawey bimarneyimeng Abraham, yimeng, “Wokwarlahminj duninjh nawu ngawobekkang bedberre nawu kabirrini kore Sodom dja Gomorrah, djaying kunwarre bedberre wernminj duninjh, \v 21 wanjh ngakolung nganan bu kunmekbe kunwarre duninjh kabirrihkurduyime nawu ngawobekkang, dja bu burrkyak, wanjh kunu ngaburrbun.” \v 22 Wanjh nawu bininj bokenh beneborledmeng bindibawong benedjalley benebalbolkyikani Sodom, dja Abraham djahdjaldi kore kumirrk nuye Yawey. \p \v 23 Wanjh Abraham bimarnewam darnkih dja yimeng, “Bu ngudda yibenbun birriwarre bininj yiddok woybukkih duninjh yibendjaldjarrkbun dorrengh nawu birrimak? \v 24 Bu yimankek fifty bininj nawu birrimak kabirrini kore kumekbe kubolkkimuk, yiddok ngudda yibenbun rowk nawu kumekbe kabirrini, minj nuk kunu yibendarrkidbawon rowk bedberrekenh nawu fifty birrimak? \v 25 Ngudda minj nuk yiman kuhni yikurduyime, bu birriwarre yibenbun, minj ngudda yibendjarrkbun dorrengh nawu birrimak. Kunkudjiwi minj yibenbebbehmarneyime nawu birrimak dja birriwarre, kunukka minj ngudda yikurduyime. Ngudda nawu kandjadme ngadberre bininj kubolkbubuyika rowk, wanjh woybukkih yidjalkurduyime kunmak.” \p \v 26 Wanjh Yawey yimeng, “Bu ngaye ngabenngalke fifty bininj nawu birrimak kore kubolkkimuk Sodom, wanjh bedda bedberrekenh ngabenbawon kabirridjaldarrkid bininj birriwern rowk nawu kumekbe kabirrini.” \p \v 27 Wanjh Abraham yawoyhwokdanj yimeng, “Yina, bu ngaye bolkkime minj ngarrangyemeninj bu ngawokdanj ke nawu Yiwohrnan Rowk, dja ngaye nawu yiman rerrih kundjulng mak kunyirrke, \v 28 wanjh yimankek bu djal forty five birrimak bininj kabirrini dja minj yiman fifty? Yiddok ngudda yibenbun rowk bininj nawu kumekbe kubolkkimuk kabirrihni bu five yak nawu birrimak?” Nungka Yawey yimeng, “Bu ngaye kumekbe ngabenngalke forty five birrimak, wanjh minj ngabenbun bininj nawu kumekbe kabirrini.” \p \v 29 Wanjh kunyawoyhkudji Abraham wokdanj yimeng, “Bu yimankek djal forty birrimak yibenngalke?” Wanjh Yawey yimeng, “Bu bedda bedberre nawu forty, minj ngabenbun bininj.” \v 30 Wanjh Abraham yimeng, “Yuwn nuk kandung ngudda nawu Yiwohrnan rowk, dja kanbawo ngawokdi. Dja bu djal thirty yibenngalke kumekbe?” Wanjh Yawey biwokmey, yimeng, “Minj ngabenbun bininj bu kumekbe ngabenngalke thirty nawu birrimak.” \v 31 Abraham yimeng, “Yina, bu bolkkime minj ngarrangyemeninj ngawokdanj ke nawu Yiwohrnan Rowk, dja bu yimankek djal twentywi yibenngalke kumekbe?” Wanjh Yawey yimeng, “Bedda twenty bedberre minj ngabenbun bininj.” \p \v 32 Wanjh Abraham yimeng, “Yuwn nuk kandung, ngudda nawu Yiwohrnan rowk, dja kanbawo ngayawoyhwokdi kunkudji, dja bu djal tenwi birrimak kumekbe yibenngalke?” Wanjh nungka Yawey biwokmey, yimeng, “Bedda bedberre nawu ten birrimak, minj ngaye ngabenbun bininj nawu kabirrihni kumekbe kubolkkimuk.” \v 33 Bu Yawey burnbom bu benewokdi Abraham, wanjh nungka bibawong, dja Abraham durndi kured. \c 19 \s1 Angels Bokenh Benemarnebebmeng Nawu Lot. \sr Genesis 19:1-14 \p \v 1 Benemekbe bininj bokenh nawu angels wanjh benebolkmey Sodom bu balhdungyibmi, dja Lot nungka ningihni kore kururrkdangmaye ngarre kubolkkimuk Sodom, dja bu nungka benbenenang nawu bininj bokenh nungka dolkkang benbenedabkeng dja boddanj kanjdji rorrehrorrenani. \v 2 Dja benbenemarneyimeng, “Ngudda nawu ngunewohrnan, ngadjare ngunemre nguneyo kore kunrurrk ngardduk ngaye nawu ngamarladj. Kumekbe ngunedengedjirridjburren dja nguneyo, dja mak ngunedolkkan ngunerewi bu kukabel.” Dja bedda beneyimeng, “Burrkyak, ngad nganeyo kondah kuberrk kore berrebboyen bininj kabirrimirndemornnamerren bu kabirriwokdikenh.” \v 3 Dja nawu Lot kebbabiminj, benbenewernhdjawani wanjh kaluk benewokmarrkmey birridjarrkngimeng kore nuye kunrurrk. Wanjh nungka benbenemarnemarnbom manmak manme, dja kinjeng mandulmuk kandidjdjawa manbu minj karrmeninj manbu nguklurlmeninjkenh, wanjh benenguneng. \p \v 4 Bu minj birribangmekodjkeyuwirrinj wanjh bininj rowk nawu birrini kumekbe kubolkkimuk Sodom, nawu birriyawurrinjni dja mak birridabborrabbolkni, birridjalwern rowk wanjh birrirurrkdabkeng Lot nuye kunrurrk. \v 5 Dja birrimarnekayhmeng Lot, birriyimeng, “Baleh bininj nawu benemwam kore ngudda bolkkime? Yibenbenemdjalwohbebkemen ba ngad ngarrbenbenekukburrbun.” Kunmekbe birriyimeng, dja birridjareni yimankek birrikaliyuwirrinj bu djal bedman bininj deleng. \p \v 6 Lot bebmeng kuberrk kore bininj birrihdi dja yerre kumdangbalhmeng, \v 7 dja yimeng, “Ngaye djawahdjawan ngudberre nawu karridabbolk, yuwn kunmekbe ngurrikurduyime kundjalwarre. \v 8 Kandibekka marneyime ngudberre, ngaye ngabenbenekarrme ngalbebeywurd bokenh nawu minj bininj birribangmeyuwirrinj, kab bedda ngabenbenembebke ngurrbenbenemarneyime bu baleh ngudman ngurridjare, dja yuwn njale ngurrbenbenemarneyime nanih nawu bininj bokenh, dja bedda benemwam kore kunrurrk ngardduk ngabenbenenahnan.” \p \v 9 Dja bedda birriyimeng, “Yibalderrehmen nguddanu!” Dja mak birrimarneyimerrinj bu birribekkang nawu Lot, “Nanih nawu bininj nawu kumdjalwohwam nawu nakang baleh, dja nungka yimankek kandjadme kadberre.” Dja birrimarneyimeng, “Ngad kunwernhwarre ngundimarneyime ngudda, dja bedda nawu bininj bokenh yiman walakkih ngarrbenbenemarneyime.” Wanjh munguyh birriwernhkukdjirrkkani Lot dja birridjareni birridangbakkemeninj manu rurrkdangmayebalhmeng. \p \v 10 Dja bedda nawu bininj bokenh nawu benehni kururrk benebidbebmeng benemberldurrkmeng Lot, benengimowong kururrk benedangbalhmeng. \v 11 Wanjh bindimimbuyikawong bininj nawu kumekbe birrihdi kuberrkkah kore kururrkdangmaye darnkih, bedda yiman birrimimdubberranj, nawu birriyawurrinjni dja birridabborrabbolkni, birridjalbolkbirrkahbirrkani, minj birrirurrkdangmayengalkemeninj. \v 12 Wanjh nawu bininj bokenh benemarneyimeng Lot, beneyimeng, “Yiddok birribuyika yibenkarrme kondah kore kubolkkimuk, bibinjdoy, bebeywurd, ngalbebeywurd, dja mak nuk nangale nawu ngudda ke? Wanjh yibenbebkemen yibenkan kondah kubolkkimukbeh, \v 13 dja ngad ngokko darnkih ngarrbenbularrbun rowk nawu kondanjkunu kabirrihni kunred. Yawey wanjh bekkang nawu wokwarlahminj duninjh bu kunwarre bedberre nawu kabirrihni kondah kubolkkimuk, wanjh nungka Yawey kanbenemunkeweng nganerurrkbularrbun rowk.” \v 14 Wanjh Lot wam kore bininj bokenh nawu birrimarrimeninj ngalbebeywurd nuye, yimeng, “Werrkwerrk ngunedolkka ngunebolkbawon kondah, dja Yawey ngokko darnkih kabenbun nawu kondah kubolkkimuk kabirrini.” Dja bedda nawu bibinjdoy nuye beneyimeng bu yimankek kabenbenehmalelmang. \s1 Lot Dja Namud Nuye Birribolkbawong Kunred Sodom Dja Birrikelerlobmeng. \sr Genesis 19:15-23 \p \v 15 Wanjh bu darnkih kumbarrhbuni, nawu angels bokenh benedjurrkdjurrkwong Lot, benemarneyimeng, “Werrkwerrk, yika ngalbininjkobeng dja mak ngalbebeywurd bokenh nawu kondah ngurrini, yibenka, dja marndi ngurridowen bu God kabendung nawu kondah kabirrihni kubolkkimuk.” \v 16 Dja Lot bu wohbolkmaddi, bedda nawu angel bokenh bindibidkarrmeng nungka, ngalbininjkobeng nuye dja mak ngalbebeywurd bokenh nuye, dja bindimyikang kumekbe kubolkkimukbeh kamak rowk, kunmekbe beneyimeng bu Yawey bikongibom Lot. \v 17 Dja kundjalmekbe rerrih bu bindibebkeng nakudji yimeng, “Ngurrikelerlobmerrimen, yuwn ngurribolknan yerre, dja yuwn baleh ngurridangen kore kondah kanjdjikanjdji kabbal. Ngurridjalkelerlobmenwi kore kuwarddewardde, dja bu burrkyak marndi ngurridowen.” \p \v 18 Dja Lot yimeng, “Kunukka kunwid, ngudda nawu ngunewohrnan, \v 19 kandibekka ngaye nawu ngamarladj, ngudda nguneyimeng bu yimankek ngamak, dja kandimarnekurduyimeng kunwernhmak duninjh, kandikongibom bu kandibawong ngarrarrkid, dja minj ngakelerlobme kore kuwardde, marndi kunihbu kunyid nganwohmarnebebme dja ngarrowen! \v 20 Ngunena, kunihbu kubolkkimuk minj djarreh duninjh bu ngakelerlobme, dja minj kunwernhbolkkimuk. Kandimunkewemen kumekbe ngakelerlobme, dja yiddok minj kubolkyahwurd, dja kunu minj ngarrowen ngadjaldarrkid.” \v 21 Wanjh nakudji yimeng, “Kanbekka, ngaye won kuhni mak bu kandjawam, minj ngabenbun nawu kumekbe kunred kabirrini kore ngudda yibolkyolyolmeng. \v 22 Dja werrkwerrk yikelerlobmen, yire kumekbe, dja ngaye minj baleh ngabangmekkurduyime, djalmadbun yibolkmang.” Kunmekbe wanjh kabolkngeyyo Zoar. (Zoar kunekke kunngey kayime Kunyahwurd.) \v 23 Bu Lot bolkmey Zoar wanjh dungbebmeng. \s1 God Bolkyakwong Rowk Kunred Bokenh Sodom Dja Mak Gomorrah. \sr Genesis 19:24-29 \p \v 24 Wanjh Yawey munkeweng manbang manbu rungirungi kore heavenbeh bu djakdungi yiman mandjewk kore bininj nawui birrihni kore Sodom dja Gomorrah. \v 25 Kuhni wanjh yimeng bu bolkyakwong rowk kubolkkihkimuk kumekbe kanjdjikanjdji kore kabbal, dja benyakwong rowk nawu birrihni kumekbe kubolkkihkimuk, dja mak kolhderuy rowk kumekbe. \v 26 Dja Lot nuye ngalbininjkobeng bu bimunkebuni Lot, borledmeng bolknang rerre, wanjh kunu kukyimerranj yiman djirla. \p \v 27 Wanjh bu kukabel Abraham dolkkang durndi kore kukak benehdi benehwokdi Yawey, \v 28 dja nungka bolknang kanjdji kore Sodom dja Gomorrah mak kubolkbubuyika rowk kumekbe kanjdjikanjdji, dja nungka nang kundolng manbu dolngdolkkani kumekbe kubolkwarlahbeh, wanjh mandolngkimuk duninjh, yiman yerreh manbirludjawurl duninjh kore kahrung. \v 29 Kunmekbe wanjh bu God bolkyakwong kubolkkihkimuk ngarre kanjdjikanjdji, God biburrbom Abraham dja bimunkeweng Lot bibebkeng kumekbebeh, ba minj dowimeninj, bu nungka God benyakwong rowk nawu birrihni kubolkkihkimuk kore Lot. \s1 Lot Dja Ngalbebeywurd Nuye. \sr Genesis 19:30-38 \p \v 30 Lot dja ngalbebeywurd bokenh nuye kaluk birribolkbawong Zoar, dja birrini kore kuwarddewardde, dja nungka keleni, minj niwirrinj kore Zoar. Nungka dja ngalbebeywurd nuye birrini kore kuwardderurrk. \v 31 Wanjh kaluk bu ngalbu ngalwernwarre bimarneyimeng ngalwalawalak, yimeng, “Kornkumo ngarrku kohbanjminj, dja minj bininj kondah kani ba bu karriyo, yiman kabirriyime kubolkbubuyika rowk. \v 32 Kab ngarrbowo kunbang wine nawu kornkumo ngarrku, dja wanjh kaneyo, ba kunu minj kayakmen ngad bu karrimud, bu nungka Ngabbard kayawbornan ngarrku.” \p \v 33 Wanjh bu kunmekbe kumunun benebowong kornkumo manbang wine, dja ngalwernwarre ngimeng beneyonginj kornkumo, dja nungka wakwani bu ngaleng kurrmerrinj dja mak bu dolkkang. \v 34 Dja bu malaywi wanjh ngalu ngalwernwarre bimarneyimeng ngalwalawalak, “Yina, ngaye kukak nganeyonginj Ngabbard, kab bolkkime mak ngarryawoyhbowo manbang wine, wanjh ngudda yingimen nguneyo ba kunu minj kayakmen nawu karrimud bu Ngabbard kayawbornan ngarrku.” \v 35 Wanjh kunu beneyawoyhbowong kunbang bu kunmekbe kumunun warridj, dja ngalbu ngalwalawalak dolkkang wam beneyonginj, dja nungka wakwani bu ngaleng kurrmerrinj dja mak bu dolkkang. \p \v 36 Kuhni wanjh kunu benemekbe bokenh nawu ngalbebeywurd nuyeni Lot beneyawkani wurdyaw nawu nungka benbenebornang. \v 37 Ngalwernwarre yawmey narangem, bingeykurrmeng Moab, nungka wanjh mawah bedberre namud nawu kabirringeyyo Moab. (Kaluk Moab kamenhyime “kore ngabbardbeh”) \v 38 Dja ngalwalawalak ngaleng warridj yawmey narangem, bingeykurrmeng Ben-Ammi, nungka wanjh mawah bedberre nawu kabirringeyyo Ammon. (Ben-Ammi kamenyime “Beywurd Bedberre Namud Ngardduk”) \c 20 \s1 Abraham Dja Abimelech \sr Genesis 20:1-18 \p \v 1 Wanjh Abraham dolkkang balhrey balhbolkyikani Negeb. Kaluk yerrkang kubulkayh kore kunred bokenh Kadesh dja Shur dja mak wam djahdjalwohni waken kore Gerar. \v 2 Wanjh bu kumekbe ni Abraham yimeng bu Sarah ngalbu ngalbininjkobeng nuye wanjh yimeng bu benedanginj, wanjh kunu Abimelech nawu king nawu wohrnani kumekbe kore Gerar bikimey Sarah. \v 3 Dja God bimarnebebmeng Abimelech bukirri bu kumunun, dja bimarneyimeng, “Kanbekka, marneyime, bu ngudda yimey ngalinjngalu daluk wanjh kunu yidjaldowen, dja ngaleng wanjh kabeneni nabininjkobeng ngarre.” \p \v 4 Abimelech minj Sarah bibangmemarnebebmeninj darnkih wanjh kunu nungka yimeng, “Ngudda nawu yiwohrnan, yiddok ngudda kanbun ngaye ngardduk nawu ngarriredbo nawu minj kunwarre ngarriyimeninj? \v 5 Dja Abraham nganmarneyimeng bu ngaleng ngaldaluk nuye, dja mak ngalengman yimeng bu nungka benedanginj. Wanjh ngaye bu kuhni ngayimeng ngamey, wanjh woybukkih ngayimeng yimankek kamak, dja minj kunwarre ngayimeninj.” \p \v 6 Wanjh God biwokmey bukirri, “Ngaye ngaburrbun bu woybukkih yiyimeng yimankek kamak, dja ngaye wanjh karrmeng ba minj kunwarre kanmarneyimeninj, kunmekbekenh kunu ngaye denghkeng ba minj yikarrmeninj. \v 7 Wanjh bonj, yirrurndiwemen ngalbu nuye ngalbininjkobeng, nungka wanjh prophet kanmarnemulewan kunwok ngardduk, dja nungka kaluk ngunmarnedi yiwarrudj ba minj yirrowen. Dja bu minj yirrurndiwe, kunu wanjh woybukkih ngayime ke, ngudda dja nawu yibenkarrme rowk, kaluk ngurridjaldowen.” \p \v 8 Bu malaywi Abimelech dolkkang kukabel, wanjh nungka benkayhmeng rowk nawu birrimarnedurrkmirri, wanjh kuhni rowk benmarneyolyolmeng dja bedda wanjh birrikeleminj duninjh. \v 9 Abimelech bikayhmeng Abraham dja bimarneyimeng, “Njale ngudda kanmarnekurduyimeng ngadberre? Njale yiddok ngaye kunwarre ngayimeng ke, bu ngudda kanmarnbom ngaye dja nawu ngabenmarnewohrnan ngundimarneyime kunihbu kunwarre duninjh? Dja kuhni bu kanmarnekurduyimeng, wanjh yiman bininj kabirriyime yimankek minj nangale kakurduyime.” \v 10 Dja mak Abimelech yimeng, “Njale ngudda yiburrbuni bu kuhni kanmarnekurduyimeng?” \p \v 11 Abraham biwokmey yimeng, “Ngaye ngamarneyimerrinj, ‘Woybukkih nuk minj nangale kondah kabimarnekele God, wanjh ngandibun ngalbininjkobengkah ngardduk.’ \v 12 Dja mak woybukkih ngaleng yiman nganedanginj duninjh, dja kornkumo nakudji ngarrewoneng dja ngaleng ngalbadjanbuyika ngarre, dja wanjh yimerranj ngalbininjkobeng ngardduk. \v 13 Bu God nganmarneyimeng ngabolkbawon kore Ngabbard ngarrihni, ngawohrey, wanjh ngaye ngamarneyimeng ngalbininjkobeng ngardduk, ngayimeng, ‘Kuhni bu kunmak kandjalmarneyimen, bu baleh yarrkka ngarre, wanjh yiyime bu ngaye ngarrdanginj.’” \p \v 14 Wanjh Abimelech biwong Abraham sheep dja bulikki, dja bininj daluk nawu birrimarnedurrkmirri, dja mak bimarnedurndiweng Sarah ngalbininjkobeng nuye. \v 15 Abimelech yimeng, “Yina, kubolkwarlah ngardduk yibolknan dja bu baleh yidjare, kunukka wanjh yini.” \v 16 Dja mak Abimelech bimarneyimeng Sarah, yimeng, “Ngaye ngawong nawu ngudda ngunedanginj kunwardde nakimuk, ba nawu ngurridjarrkre kabirribularrbun yiman kabirribengmidjdan, dja kabirriyime bonj ngudda minj kunwarre yiyimeninj.” \p \v 17-18 Yawey ngokko benmarnbom daluk rowk nawu birrini kore Abimelech nuye kunred minj birriyawmayi, kuhni yimeng bu Sarahkenh ngalbu Abraham nuyeni ngalbininjkobeng. Wanjh Abraham yiwarrudj di bidjawam God, dja nungka God bimarnbom Abimelech, dja ngalbininjkobeng nuye dja daluk nawu birrimarnedurrkmirri, benmarnbom warridj ba wurdyaw kabirriyawoyhyawmang. \c 21 \s1 Bu Nawu Isaac Danginj. \sr Genesis 21:1-7 \p \v 1 Kaluk Yawey bimarnekurduyimeng Sarah kunmak bu nungka yingkihdjedjenkurrmeng, dja nungka Yawey bimarnekurduyimeng bu nungka biberrebbom. \v 2 Sarah ngaleng wanjh kanihkani wurdyaw dja bimarneyawmey Abraham beywurd bu nungka wernhkohbanjminj, namekbe wurdyaw danginj bu God biyingkihmarnedungnameng. \v 3 Abraham bingeykurrmeng Isaac beywurd nuye nawu Sarah bimarneyawmey. \v 4 Bu beywurd nuye nawu Isaac bu danginj, kaluk kunkodjke eight nuye wanjh Abraham bilakkayenwong kore God biwokrayekwong. \v 5 Dja Abraham nungka wanjh mandjewk nuyeni 100 bu Isaac nawu beywurd nuye bimarnedanginj. \p \v 6 Wanjh Sarah yimeng, “God ngannjilngmarnbom bu ngadjekme, dja birriwern rowk nawu kuhni kabirriwobekkan, bedda dorrengh kaluk ngarridjarrkdjekme.” \v 7 Dja mak ngaleng yimeng, “Nangale yimankek bimarneyimeninj Abraham bu ngaye wurdyaw ngadjikkawoyi? Dja ngaye ngamarneyawmey beywurd bu nungka wernhkohbanjminj.” \s1 Abraham Benbenekukmunkeweng Hagar Dja Ishmael. \sr Genesis 21:8-21 \p \v 8 Nawu wurdyaw wanjh djordmehdjordmeni, kaluk djikkabawong. Dja kunbarnangarra bu Isaac djikkabawong wanjh Abraham marnbom mulil mankimukkenh. \v 9 Dja Sarah nang bu wurdyaw nawu Hagar ngalbu ngalkang Egypt bimarneyawmey Abraham, nungka wanjh bidjekmiwoni Isaac. \v 10 Wanjh Sarah bimarneyimeng Abraham, “Yibenbenekukmunkewemen ngalmekbe ngalbu nganhmarnedurrkmirri dja nayaw ngarre, dja namekbe nawu nayaw ngarre ngalbu nganhmarnedurrkmirri, minj nungka kalarlmang nawu yehyeng ke bu yibawon, dja Isaac nuye rowk, nawu ngaye nayaw ngardduk.” \p \v 11 Wanjh kunu Abraham bimarnenjilngwarreminj duninjh Ishmael nawu beywurd nuye. \v 12 Dja God bimarneyimeng, “Yuwn bu kunihbukenh yiwernhnjilngwarre berrewoneng wurdyaw ke dja daluk ngalbu ngunmarnedurrkmirri. Dja kore Isaac ngaye won mawahmawah ke nawu berrebbom, kunmekbekenh yikurduyimen kore baleh Sarah ngunmarneyime. \v 13 Dja mak ngaye ngabenmirndewernwon mawah nuye nayaw nawu ngalmekbe ngalbu ngunmarnedurrkmirri biyawmey, dja kabirriyimerran birriredbo warridj. Kuhni ngakurduyime bu nungka mak ngudda ke beywurd.” \p \v 14 Wanjh Abraham dolkkang maninjmanu kukabel, mey buriddi mak kukku budjdjurlung dorrengh nawu mayh kunkulah, dja bingorrkenwong Hagar, dja benbenemunkeweng Hagar dja nayaw ngarre nawu Ishmael. Wanjh kunu benewam benedjalwohrey kore kubolkdarleh ngarre Beersheba\f + \fr 21:14 \ft Beersheba kayime “Kungad manbu wokkurrmerrinjkenh”, dja mak “Kungad Bedberre Kunbidkudji dja bokenh.”\f*. \p \v 15 Kaluk bu kukku boyakminj manbu borrahkendi mayh kunkulah, ngaleng bikurrmeng Ishmael kore kudjurle, kaluk mandulkyahwurd. \v 16 Wanjh wam wurd djarreh, yiman bininj kaburriwe bunarra, kumekbe yerrkang ni, dja ngalengman yimeng, “Minj ngadjare nganan bu wurdyaw karrowen.” Dja bu kumekbe ni ngaleng wanjh nalkbuhnalkbuni. \p \v 17 Wanjh God bibekkang Ishmael bu nungka dorrengh nalkbuhnalkbuni, wanjh angel nuye God bikayhmeng Hagar kaddumbeh dja bimarneyimeng, “Hagar, njale yihkangewarre? Yuwn yikele, dja ngaye God nganalkbekkang wurdyaw kore kahyo. \v 18 Mah. Yirrolkka, yiwayhkemen Ishmael dja yibidkarrkarrmen, dja ngaye ngamarnbun kabenkebmawahme birriwern, kabirrimirndewernmerren kabirriyimerran birriredbo nawu birrikuken.” \v 19 Wanjh God bimarnbom Hagar bu bolknang dja nang kaboyo kungad. Wanjh kunu ngaleng borrahkendoy rowk kore mayh kunkulah wanjh bibowong Ishmael bonguneng. \p \v 20 Wanjh God binahnani nawu Ishmael bu nungka djordmehdjordmeni. Nungka ni kore kubolkdarleh wanjh mayhmakminj duninjh bu bunarra burriweyi. \v 21 Bu nungka ni kore kubolkdarleh ngarre Paran, wanjh ngalbadjan nuye bimarnemey ngalbininjkobeng nuye kore Egyptbeh. \s1 Abraham Dja Abimelech Benewokmarnburrinj. \sr Genesis 21:22-34 \p \v 22 Kaluk yiman kunmekbe rerrih Abimelech kumwam kore Abraham, dja kaluk Phicol dorrengh, bininj nawu benmarnewohrnani djuram nuye Abimelech, wanjh Abimelech bimarneyimeng Abraham, yimeng, “God ngunehdjarrkre bu baleh yarrkka ngudda yikurduyime. \v 23 Kondah wanjh yiwokkurrmerrimen kore ngarrhdi, kunwok kunrayek duninjh, God nuye kunngey dorrengh, kanmarneyime bu ngudda minj kunwarre kanmarnekurduyime ngaye dja wurdyaw dorrengh ngardduk, mak mawahmawah kanmarnekurduyimen kunmak, dja mak kubolkwarlah warridj kore ngudda yidjalwohni nawu minj ke kunred, yikurduyimen kunmak, yiman bu ngaye werrk marnekurduyimeng ngudda.” \v 24 Wanjh Abraham yimeng, “Ngaye kuninjkunu ngawokkurrmerren kunwok kunrayek duninjh.” \v 25 Wanjh Abraham bimarneyimeng Abimelech bu bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri Abimelech birriwam birringadyirrurrkmey manu nungan Abraham nuye kungad. \v 26 Dja Abimelech yimeng, “Ngaye ngawakwan bu nangale kuhni yimeng. Minj korroko kanmarneyimeninj, dja bolkkimewi ngahdjalbekkan.” \p \v 27 Wanjh Abraham kumkang sheep dja bulikki biwong Abimelech dja bedda nawu Abimelech dja Abraham benewokmarnburrinj. \v 28 Abraham larlmey seven sheep yaw ngaldahdaluk kore kumirnde nuye dja benkurrmeng bebbehbeh. \v 29 Wanjh Abimelech yimeng, “Njalekenh yilarlmey yibenkurrmeng bebbehbeh nanih nawu seven sheep yaw ngaldahdaluk?” \v 30 Abraham biwokmey yimeng, “Ngadjare kanbidyimang nanih nawu seven sheep yaw, ba ngurriburrbun ngaye ngangadkaruy manih manbu kahbongadyo.” \v 31 Wanjh kunu kunmekbe kunred kabolkngeyyo Beersheba, kunmekbe kabolkngeyyo bu bedda nawu bininj bokenh benewokkurrmerrinj kunrayek duninjh kunwok.\x - \xo 21:31 \xt Ngurrina kore 21:14\x* \p \v 32 Bu Abraham Abimelech benewokmarnburrinj kore Beersheba wanjh Abimelech bikang Phicol nawu benmarnewohrnani djuram nuye, wanjh benedurndi kore kunbolkwarlah bedberre nawu Philistine bininj. \v 33 Abraham dulkdudji tamarisk kundulk kore Beersheba, dja kumekbe yiwarrudj di bu bikayhmeng Yawey kunngey nuye God nawu kahdjalmimbi munguyh munguyh. \v 34 Dja Abraham kumekbe ni kunkuyeng kore kubolkwarlah bedberre nawu Philistines. \c 22 \s1 God Birohrokmeng Nawu Abraham. \sr Genesis 22:1-19 \p \v 1 Kaluk rerrekah wanjh God birohrokmeng Abraham. Nungka bikayhmeng, yimeng, “Abraham!” Dja Abraham biwokmey, yimeng, “Kondah ngaye ngahdi, bekkahbekkan.” \v 2 Wanjh God yimeng, “Yika ke beywurd, nawu nadjalkudji beywurd ke Isaac nawu yimarnedjare duninjh, dja yiray kore kunred kabolkngeyyo Moriah, kumekbe kore kuwarddekimuk ngaye kaluk marnewarddeyolyolme, kumekbe kunu yibun bu yikukwurlhke bu kanwon ngaye.” \p \v 3 Wanjh kunu Abraham dolkkang kukabel, kurrmeng kubodmekenh nuye donkey, benbenekang bininj bokenh nawu benemarnedurrkmirri, dja mak Isaac bikang nawu beywurd nuye. Wanjh rerrngdadjdadjkeng rowk manbu kakinjekenh, wanjh birridolkkang birribolkyikani kore God bimarnebolkyolyolmeng. \v 4 Bu kunbarnangarra danjbik Abraham balwohnang bolknang djarreh. \v 5 Wanjh benbenemarneyimeng bininj bokenh nawu benemarnedurrkmirri, yimeng berrewoneng, “Ngunenin kondah kaluk donkey dorrengh, bu ngaye dja yawurrinj nganere kunukka, nganedi yiwarrudj. Kaluk nganemdurndeng ngorrewoneng.” \p \v 6 Wanjh Abraham rerrngmey manbu kakinjekenh, dja birerrngwong Isaac nawu beywurd nuye bu rerrngkani, dja nungan Abraham kanihkani kuybuk dja mandjawak. Wanjh benebalhdjarrkrey. \v 7 Dja Isaac bimarneyimeng kornkumo nuye nawu Abraham, yimeng, “Ngabba?” Wanjh Abraham yimeng, “Njale yidjare, Korlonj?” Isaac yimeng, “Yina, ngarrkarrme kuybuk dja kunrerrng, dja kaluk baleh sheep yaw nawu ngarrbun ngarrkukwurlhke ngarrwon God?” \v 8 Abraham biwokmey yimeng, “Korlonj, God nungan kaluk kanwon sheep yaw bu ngarrbun ngarrkinje ngarrwon.” Wanjh benebalhdjarrkrey. \p \v 9 Bu benebebmeng kore God bimarnebolkyolyolmeng, Abraham marnbom kunwardde yiwarrudjkenh dja rerrngkurrmekurrmeng kaddumkah, wanjh biwelengdukkang Isaac nawu beywurd nuye dja bikurrmeng kaddum kore rerrngyoy kore altar.\x - \xo 22:9 \xt James 2:20-24\x* \v 10 Wanjh bidyirriyonginj mandjawak mey, yimankek bikuyindulubuyi beywurd nuye. \v 11 Dja angel Yawey nuye bikayhmeng kaddumbeh, yimeng, “Abraham! Abraham!” Dja nungka yimeng, “Kondah ngaye ngahdi, bekkahbekkan.” \v 12 Wanjh angel yimeng, “Yuwn yibun nawu Isaac, yuwn baleh yimarnekurduyime, dja bonj, bolkkime wanjh ngaburrbun bu ngudda kanmarnekele ngaye God, bu ngudda minj yinganenghmeninj kankaybuyi beywurd ke, nawu nadjalkudji beywurd ke.” \p \v 13 Wanjh Abraham balwohnang dja nang sheep nawu narangem kanemdjardabmeng kore kuyahyay kundulk. Wanjh wam mey namekbe sheep dja bom kinjeng bu biwong God, dja bibawong nawu nuye beywurd, minj bibuyi. \v 14 Kunu wanjh Abraham bolkngeykurrmeng “Yawey nungan kanwon.” Dja kunu bininj kabirridjalyime bu munguyh kabirriyime, “Kore Yawey nuye kunwarddekimuk nungan kanwon.”\x - \xo 22:14 \xt Hebrews 11:17-19 \x* \p \v 15 Kaluk wanjh angel nawu nuye Yawey wanjh biyawoyhkayhmeng Abraham kaddumbeh, \v 16 dja yimeng, “Kuhni ngayime ngaye Yawey ngayeman ngawokkurrmerrinj, kunwok kunrayek duninjh, bu ngudda kuhni yikurduyimeng, bu minj yinganenghmeninj kankaybuyi beywurd ke nawu nadjalkudji beywurd ke, \v 17 wanjh ngaye woybukkih marnekurduyime kunmak, ngaye ngabenmirndewernwon nawu ngudda yibenkebmawahme ba kabirrimirndeyimerran yiman kayime mankokkarrng rerrih kore kungol yinan, dja mak yiman kayime kunkayalanj rerrih kore kukadjid kurrula kahyo. Dja nawu ngudda yibenkebmawahme kaluk kabindibolkyimang kubolkkihkimuk bedberre nawu kabindiwidnan, kaluk kabirribolkkarrme. \v 18 Dja kore bedda nawu ngudda yibenkebmawahme ngabenmarnekurduyime kunmak birribebbehmirndebubuyika rowk nawu birriredbo kore kubolkwarlahkenh rowk. Kuhni ngakurduyime bu ngudda kanwokmarrkmey kore ngawokdanj ke.” \p \v 19 Wanjh kunu Abraham dja Isaac bindimarnedurndi bininj bokenh nawu benemarnedurrkmirri Abraham, dja benedolkkang birridjarrkwam kore kunred Beersheba, dja wanjh Abraham kumekbe djahdjalni. \s1 Nawu Nahor Benbornang. \sr Genesis 22:20-24 \p \v 20 Kaluk yerrekah wanjh Abraham bekkang bu Milcah warridj bimarneyawmey wurdwurd nuye Nahor nawu Abraham benedanginj. \v 21-23 Bedda nawu bebeywurd wanjh birringeyyoy Uz, nawu nadjdjaman, Buz nawu benedanginj, dja Kemuel, Chesed, Hazo, Pildash, Jidlaph, dja Bethuel. Bedda wanjh Milcah bimarneyawmey eight bebeywurd nuyeni Nahor nawu Abraham benedanginj. Kaluk Kemuel bibornang Aram. Dja Bethuel nungka wanjh kaluk bibornang Rebekah. \v 24 Dja mak ngalbuyika ngalbu Nahor bidjalwohmey ngalbu ngeyyoy Reumah, ngaleng wanjh benyawmey Tebah, Gaham, Tahash dja Maacah. \c 23 \s1 Sarah Doweng Dja Abraham Bikukdudji \sr Genesis 23:1-20 \p \v 1 Sarah wanjh mandjewk ngarreni bu djahdjalmimbi wanjh 127, \v 2 wanjh ngaleng doweng kore kunred Kiriath-arba, kunmekbe kunred kabolkngeyyo warridj Hebron kore kubolkwarlah Canaan. Abraham wam bimarnenjilngwarreni dja bimarnenalkbuni Sarah bu doweng. \p \v 3 Wanjh nungka dolkkang bolkbawong kore ngalbininjkobeng kukyoy, dja wam kore bininj nawu Heth \f + \fr 23:3 \ft Nawu Birriredbo Birringeydi warridj “Nawu Hittites”. \f* benkebmawahmeng, dja wanjh benmarneyimeng, \v 4 “Ngaye ngamwam nawu ngakang kubolkbuyika dja kondah ngadjalwohni, yiddok minj ngurribolkweykan kandibolkwon kore ngakukdudjengkenh ngalbu nganmarnedoweng?” \p \v 5 Bedda nawu Heth benkebmawahmeng birriwokmey Abraham, dja birriyimeng, \v 6 “Ngudda nawu yikimuk, kanbekka ngadberre. Ngudda nawu yiman yingudjkimuk dja yiwohrnawohrnan kore ngad ngadberre, wanjh ngalbu ngunmarnedoweng yikukdudje kore kumidj kuwardderurrk kuwernhmak duninjh ngadberre, minj nakudji kore ngad ngunkaybun nawu nungan nuye kumidj ba ngudda yikukdudjeng.” \p \v 7 Abraham dolkkang boddanj kanjdji kumirrk bedberre bininj nawu Heth benkebmawahmeng nawu birrikang kumekbe kunred. \v 8 Dja benmarneyimeng, “Bu ngudda ngurrinjilng ngakukdudjeng ngalbu nganmarnedoweng, wanjh kandibekka, wardi djawan ngudberre, ngudda kandimarnewokdi nawu Ephron, ngurrimarneyime nawu beywurd nuye Zohar, \v 9 ba nungka kabolkweykan ngardduk kunwardderurrk nawu nungan nuye kore kunred Machpelah, kunmekbe kunwardderurrk wanjh darnkih kore nungka nuye kabbal kabalbolkburnbun. Ngurridjawa bolkweyka ngardduk bu kunmak, kore ngudda nawu ngurribekkan, kunwardde ngakukwon rowk nawu nungka rohrokmeng, ba ngabolkkarrme ngakukdudjengkenh.” \p \v 10 Wanjh nawu Ephron nungka kumekbe birridjarrkni bininj nuye nawu Heth benkebmawahmeng, dja nungka biwokmey Abraham kore bedda birribekkang nawu birridjarrkmirndemornnamerrinj darnkih kore kururrkdangmaye ngarre kumekbe kubolkkimuk ni. \v 11 Wanjh yimeng, “Burrkyak, ngudda nawu kanmarnewohrnan, kanbekka, ngaye bolkwon kabbal dja kunwardderurrk dorrengh. Kore bininj ngardduk kabirribekkan, wanjh ngaye bolkwon, wanjh yikukdudje ngalbu ngunmarnedoweng.” \p \v 12 Wanjh Abraham yawoyhboddanj kanjdji kumirrk bedberre bininj nawu birrikang kumekbe kunred kubolkwarlah. \v 13 Dja bu bedda birribekkang, nungka bimarneyimeng Ephron, yimeng, “Ngadjare kanbekkan, ngadjare kukwon kunwardde rowk nawu yirohrokmeng ngarre kunmekbe kabbal. Ngadjare kankukyimang kunwardde yikan, kanbolkwon, kumekbe kunu ngakukdudjeng ngalbu nganmarnedoweng.” \v 14 Ephron biwokmey Abraham, yimeng, \v 15 “Kanbekka, ngudda nawu kanmarnewohrnan, kunmekbe kabbal bu bininj kabirriyime yiman 400 silver shekels kanwoyi kunwardde, dja bonj minj njale nuk 400 shekels bu ngudda dja ngaye. Bonj yidjalkukdudje ngalbu ngunmarnedoweng.” \v 16 Wanjh Abraham biwokmarrkmey, dja bimarnerohrokmeng Ephron kunwardde nawu Ephron ngeybom kore bedda birribekkang nawu Heth benkebmawahmeng, mandjad rohrokmeng kore mankarre bedberre. \p \v 17-18 Wanjh kunu Ephron nuyeni kabbal kore Machpelah, darnkih kunred Mamre, kaluk kabbal dja kunwardderurrk dorrengh, dja kundulk rowk kore kabbal rowk, wanjh birriwokrayekworrinj bolkyimerranj Abraham nuye kabolkkarrme, bu bininj nawu Heth benkebmawahmeng wanjh birribekkang rowk nawu birrimirndemornnamerrinj darnkih kururrkdangmaye ngarre kumekbe kubolkkimuk. \v 19 Wanjh kaluk Abraham bikukdudji Sarah ngalbu ngalbininjkobeng nuyeni kumekbe kore kuwardderurrk kore Machpelah darnkih Mamre, kabolkngeyyo warridj Hebron, kore kubolkwarlah Canaan. \v 20 Kuhni wanjh kayolyolme bu bininj nawu Heth benkebmawahmeng birribolkweykang birribolkwong Abraham kabbal kaluk kunwardderurrk dorrengh, ba kumekbe kabolkkarrme kabenkukdudjengkenh. \c 24 \s1 Abraham Kadjare Isaac Kabenemarren Ngalbininjkobeng \sr Genesis 24:1-61 \p \v 1 Abraham wanjh wernhkohbanjminj duninjh, dja Yawey biwernhmarnekurduyimeng kunmak rowk dja kunwernhkah. \v 2 Kaluk Abraham bikarrmi nakudji bininj nawu bimarnedurrkmirri korroko duninjh, nawu nahnani yehyeng rowk nawu Abraham karrmi. Wanjh Abraham bimarneyimeng, “Yibidkurrmerrimen kanjdji kore kurrad ngardduk. \v 3 Ngadjare yiwokkurrmerren kunwok kunrayek duninjh, kore kunngey dorrengh Yawey nawu God kore kaddum dja mak kore kurorre. Yiwokkurrmerren bu ngudda minj beywurd ngardduk yimarnemang daluk ngalbu ngalkang kondah kore karrini bedberre kunred Canaan. \v 4 Dja ngudda yiray kore ngardduk kunred kore ngaye ngarrimud kabirrini, dja kumekbebeh yimarnemang daluk Isaac nuye nawu beywurd ngardduk.” \p \v 5 Wanjh namekbe nawu bimarnedurrkmirri yimeng, “Kunubewu yimankek ngalbu daluk minj kadjare nganemre kondah kubolkwarlah, yiddok kunu beywurd ke ngakan kore kunred kubolkwarlah kore ngudda yimdolkkang?” \v 6 Abraham yimeng, “Yuwn kunukka. Yuwn kumekbe yikan nawu beywurd ngardduk. \v 7 Dja Yawey nawu God kore kaddum heaven nganbebkeng kore kornkumo ngardduk ngarrihni, kore kubolkwarlah kore ngarranginj, dja nganmarnewokdanj dja wokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh bu nganberrebbom, yimeng bu kondah kubolkwarlah kaluk kabenbolkwon nawu ngaye ngabenkebmawahme. Nungka wanjh kabimunkewe angel ngunyingkihmarnedokme, ba beywurd ngardduk yimarnemang daluk kumekbebeh. \v 8 Dja bu daluk minj kanjilng ngunemdjarrkre, wanjh kunu bonj kabularrbuyindangen kuhni kunwok kunrayek duninjh bu kanmarnewokkurrmerren. Dja kuhni bu kundjalkudji, yuwn beywurd ngardduk yikan kumekbe.” \v 9 Wanjh kunu namekbe bininj nawu bimarnedurrkmirri Abraham bidkurrmerrinj kore kurrad nuyeni Abraham nawu bimarnewohrnani, dja bimarnewokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh bu dalukkenh Isaac nuye. \s1 Abraham Nuye Bininj Bingalkeng Rebekah. \sr Genesis 24:10-27 \p \v 10 Wanjh namekbe bininj kang ten camel mayh nawu nuyeni Abraham nawu bimarnewohrnani, dja dolkkang wam, kang nawern namakmak dorrengh nawu Abraham biwong kabenwonkenh, wanjh wam bolkyikani kore nawu Nahor nuyeni kubolkkimuk kore kubolkwarlah Mesopotamia. \v 11 Wanjh kuberrkkah kore kumekbe kubolkkimuk kaluk kore boyoy kunngad birrihbomangi, nungka benmarnbom camel birribarddurrukkulhdi. Wanjh dungkedjelkminj bu daluk birrimrey birribomangi. \p \v 12 Wanjh namekbe bininj danginj yiwarrudj, yimeng, “Ngudda Yawey nawu God nuye Abraham, nawu nganmarnewohrnan. Ngaye djawan kanbidyikarrmen bolkkime, ba kakurduyimerran bu ngamwamkenh, dja yikongibu yimarnekurduyimen kunmak Abraham nawu nganmarnewohrnan. \v 13 Yina, ngaye ngahdi darnkih kore maninjmanu njilhmi kaboyo, dja daluk nawu birrikang kondah kubolkkimuk kabirrimre kabirribomang. \v 14 Kab bu ngamarneyime ngalyawk, bu ngayime, ‘Ngadjare kanmarneboma budjdjurlung ke ba ngabongun.’ Dja ngaleng kayime, ‘Yibongu, dja ngabenbowon camel ke warridj.’ Ngalyawk ngalbu kunmekbe kayime, wardi bu ngaldjalmekbenin ngalbu ngudda yimarnedjarrngbom nuye Isaac nawu ngunmarnedurrkmirri. Bu kuhni kakurduyimerran, wanjh ngaye ngaburrbun bu ngudda yikongibun nawu ngaye nganmarnewohrnan.” \p \v 15 Minj bangmeyakwoyi bu yiwarrudj dingihdi, wanjh kumekbe ngalbu Rebekah kumbebmeng budjdjurlung ngorrkani kukkukenh kukarlang ngarre. Ngalmekbe ngalyawk Rebekah wanjh kornkumo ngarreni Bethuel nawu Milcah ngalbadjan nuye, dja ngalbu Milcah ngalbininjkobeng nuyeni Nahor, nawu nungka Abraham benedanginj. \v 16 Ngalmekbe ngalyawk ngalkukmakkaykenhni duninjh, dja minj bininj benebangmeyuwirrinj. Ngaleng wanjh koluy kore njilhmi boyoy, borrahkendoy bobarlkeng budjdjurlung, wanjh kumbidbom. \v 17 Wanjh namekbe bininj rlobmeng birrabkeng, dja yimeng, “Ngadjare kanwohbowo manboyahwurd ngawohbongun kore ngudda ke budjdjurlung.” \v 18 Ngaleng yimeng, “Yibongu ngudda nawu kanmarnewohrnan.” Wanjh ngaleng werrkwerrk koluyhweng budjdjurlung kukarlangbeh, karrmeng kore kubid, dja bibowong. \p \v 19 Bu ngaleng yakwong bu bibowong, wanjh ngaleng yimeng, “Ngabomang bedberre nawu camel ke warridj. Ngadjalbomang munguyh bu kabirribongun rowk kabirriboyakwon.” \v 20 Wanjh kunu werrkwerrk ngaleng boyakbom kore mayh bedberre birriborrahkendongi, dja rlobmeng durndi kore kungad, benmarnebomangi camel nuyeni rowk. \v 21 Dja namekbe bininj bidjalnani wokyak, ba kaluk kaburrbun bu Yawey kabimarnekurduyime nawu kumwamkenh, dja nuk burrkyak. \p \v 22 Bu camels birribonguneng rowk birriyakwong, wanjh nawu bininj bebkeng nawu kunkebkenh gold, walakkih dulmuk, dja bokenh gold kunberlkenh ngalengngarre dulmukwurd, wanjh biwong Rebekah. \v 23 Wanjh nungka bidjawam, yimeng, “Kanmarneyimen, ngudda nangale ngunbornang? Yiddok kunrurrkkimuk nuye bu ngad ngarriwohyo?” \v 24 Wanjh ngaleng bimarneyimeng, “Ngaye wanjh kornkumo ngardduk wanjh Bethuel nawu Milcah bimarneyawmey Nahor.” \v 25 Dja yimeng warridj, “Ngad ngarrikarrme kundalk dja manme bedberre mayh, dja mak kunrurrk bu ngurriwohyo.” \p \v 26 Wanjh namekbe nawu bininj barddurrukkurlhdanj dja biburlumeng Yawey, \v 27 dja yimeng, “Ngaburlume Yawey nawu God nuye Abraham nawu nganmarnewohrnan, bu nungka minj bawoyi bu kabikongibun, kunmak kabidjalmarnekurduyime, kabidjalburrbun munguyh kabinahnan nawu nganmarnewohrnan. Dja wanjh ngayembu, nungka Yawey mandjad nganmikang ngamwam kore kunred bedberre birrimud nuye nawu nganmarnewohrnan.” \p \v 28 Wanjh ngalbu ngalyawk ngaleng wanjh rlobmeng, dokmeng kured dja benmarneyimeng rowk nawu birrihni ngalbadjan ngarre kururrk. \v 29 Dja nawu Rebekah benedanginj nungka ngeyyoy Laban, nungka wanjh dokorrokmeng bimarnebebmeng bininj nawu di kumekbe kore njilhmi boyohboyoy. \v 30 Bu Laban bimarnenang ngaldaluk Rebekah bu kebdjongbuyindi dja berldjongbuyindi, dja bibekkang yolyohyolyolmi bu bininj bimarneyimeng, wanjh kundjalmekbe rerrih nungka Laban wam kore bininj, bingalkeng, kaluk kumekbe djahdjaldi camel dorrengh kore njilhmi boyoy. \v 31 Laban yimeng, “Yimray ngarre, ngudda nawu Yawey ngunmarnekurduyime kunmak, dja njalekah yihdi kuberrk? Dja ngokko ngaye ngayingkihbolkmarnbom ke dja mak camels bedberre.” \p \v 32 Wanjh kunu namekbe bininj benewam kore Laban nuyeni kunrurrk, dja Laban bodmeyerrhyerrkkeng nawu camels, dja biwong kundalk dja manme bedberre. Dja mak benmarnebokurrmeng kukku kundengekenh nungka dja bininj nawu birridjarrkrey ba kabirridengedjirridjburren. \v 33 Bu manme bimarnekurrmeng kangun, nawu Abraham bimarnedurrkmirri yimeng, “Minj ngaye ngabangmengun, ngayolyolme werrk bu njale ngamwamkenh.” Wanjh Laban yimeng, “Mah yiyolyolmen.” \p \v 34 Wanjh nungka yimeng, “Ngaye wanjh ngamarnedurrkmirri Abraham. \v 35 Yawey kunmak duninjh bimarnekurduyimeng nungka nawu nganmarnewohrnan, dja nungka kukenminj duninjh. Nungka biwong namirndebubuyika nawu mayh, dja silver dja gold, dja bininj daluk nawu ngarrimarnedurrkmirri, dja camels, dja donkeys. \v 36 Dja Sarah ngalbu ngalbininjkobeng nuyeni nungka nawu nganmarnewohrnan, wanjh ngaleng bimarneyawmey bu kohbanjminj, dja nungka biwong namekbe beywurd yehyeng rowk nawu nuye. \v 37 Dja nungka nawu nganmarnewohrnan ngandjurrkkang ngawokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh, bu nungka nganmarneyimeng, ‘Yuwn beywurd ngardduk yimarnemang daluk ngalbu ngalkang kondah kore karrihni kubolkwarlah bedberre bininj nawu birrikang kondah Canaan. \v 38 Dja ngudda yiray kore kunred nuyeni kornkumo ngardduk kore ngaye ngarrimud kabirrini, kaluk kumekbebeh daluk yimarnemang beywurd ngardduk.’ \v 39 Kunmekbe nganmarneyimeng, dja ngaye ngamarneyimeng nungka nawu nganmarnewohrnan, ngayimeng, ‘Kunubewu yimankek ngalbu daluk minj nganemre.’ \v 40 Dja nungka nganmarneyimeng, yimeng, ‘Yawey nawu nganehdjarrkre, nungka kaluk kabimunkewe angel nuye ngunedjarrkre, dja ngunmarnekurduyime kunmak bu ngaye ngayimeng, dja beywurd ngardduk yimarnemang daluk kaluk kumekbebeh kore ngarrimud kore nawu nganbornang nuyeni kunred. \v 41 Kaluk bu ngudda yikurduyime rowk, wanjh kabularrbuyindangen kore yiwokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh. Bu yire kore ngaye ngarrimud, dja bu bedda minj ngundiwon daluk, wanjh kunu bonj kabularrbuyindangen bu ngudda kanmarnewokkurrmerrinj kuhni bu kunwok kunrayek duninjh.’” \p \v 42 “Kunmekbe wanjh nganmarneyimeng Abraham, dja bolkkime ngamwam kore njilhmi kaboyo dja yiwarrudj ngarranginj ngayimeng, ‘Ngudda Yawey nawu God nuye Abraham nawu nganmarnewohrnan, bu ngudda yidjare yikurduyime nawu ngamwamkenh, \v 43 wanjh yina ngahdi kondah darnkih kore maninjmanu njilhmi kabirrihbomang, kab bu ngalyawk kamre kabomang dja ngamarneyime, “Ngadjare kanwohbowo manboyahwurd kore budjdjurlung ke ngawohbongun.” \v 44 Dja bu ngaleng kayime ngardduk, “Yibongu, dja ngabomang bedberre nawu camels ke warridj.” Daluk ngalbu kunmekbe kayime, wardibu ngaldjalmekbenin ngalbu ngudda Yawey yimarnedjarrngbom beywurd nuye nawu ngaye nganmarnewohrnan.’” \p \v 45 “Kuhni ngayimeng, dja bu ngaye minj ngabangmeyakwoyi bu ngawokdi baybaywi kukange ngardduk, wanjh kumekbe Rebekah kumbebmeng budjdjurlung ngorrkani kukkukenh kukarlang ngarre, dja ngaleng koluy kore njilhmi kaboyo dja bomey. Ngaye ngamarneyimeng, ‘Ngadjare kanbowo.’ \v 46 Wanjh ngaleng werrkwerrk budjdjurlung koluyhweng kukarlangbeh dja yimeng, ‘Yibongu dja camels ke warridj ngabenbowon.’ Wanjh kunu ngaye ngabonguneng, dja ngaleng benbowong camels warridj. \v 47 Wanjh ngaye ngadjawam, ‘Ngudda nangale ngunbornang?’ Wanjh ngaleng yimeng, ‘Ngaye kornkumo ngardduk wanjh Bethuel nawu Milcah bimarneyawmey Nahor.’ Kunu wanjh ngakebdjongbom ring, dja kunberlkenh ngaberldjongbom. \v 48 Wanjh ngadjalbarddurrukkurlhdanj bu ngaburlumeng nawu Yawey. Ngaburlumeng nungka Yawey, nawu God nuye Abraham nawu nganmarnewohrnan, dja nungka God mandjad nganmikang ngamwam kore ngurrimud nuye nawu nganmarnewohrnan, ba beywurd nuye ngamarnemang daluk ngalbu Abraham benedanginj bikebmawahmeng.” \p \v 49 Wanjh namekbe bininj nawu Abraham bimarnedurrkmirri yimeng bedberre, “Wanjh bu ngudda ngurrimarnewoybuk ngurrimarnekurduyime kunmak nungka nawu nganmarnewohrnan, wanjh kandimarneyimen, dja bu burrkyak wanjh kandimarneyimen ba ngaburrbun bu baleh ngakurduyime.” \v 50 Wanjh Laban dja Bethuel benewokmey beneyimeng, “Kuhni wanjh Yaweybeh, wanjh ngad minj baleh mak ngundimarneyime bu yimankek kamak dja nuk kawarre. \v 51 Yina ngahli wanjh Rebekah, yima dja ngunere, wanjh bonj benemarrimen beywurd nuye nawu ngunmarnewohrnan, kore Yawey nungka ngunbukkang.” \p \v 52 Bu namekbe bininj nawu Abraham bimarnedurrkmirri bu benbenebekkang kore beneyimeng, nungka boddanj kanjdji kurorre kore Yawey kumirrk nuye. \v 53 Wanjh namekbe bininj bebkeng yehyeng namakmak nawu birridjongburreni silver dja gold, dja mak kunmadj, dja biwong Rebekah, dja warridj ngalbadjan dja narangem benbenewong namakmak. \v 54 Wanjh nungka dja bininj nawu birridjarrkrey birringuneng birribonguneng dja kumekbe birriwohyonginj. Bu nungka dolkkang bu malaywi wanjh yimeng, “Kandimunkewemen ngarrurndeng kore nganmarnewohrnan.” \s1 Rebekah Benbawong Namud Ngarre. \sr Genesis 24:55-61 \p \v 55 Dja nawu Rebekah benedanginj dja ngalbadjan ngarre beneyimeng, “Kab minj ngalyawk ngarriwohni kondah bu yiman ten kunkodjke, kunmekbe wanjh ngurrire.” \v 56 Wanjh nungka yimeng, “Yuwn kandimaddeng, dja Yawey nganmarnekurduyimeng bu ngamwamkenh. Wanjh kandimunkewemen ba ngare kore nungka nawu nganmarnewohrnan.” \v 57 Wanjh bedda beneyimeng, “Wardi ngalyawk nganekayhme nganedjawan.” \v 58 Wanjh benekayhmeng Rebekah benedjawam, “Yiddok ngunere nanih nawu bininj?” Dja ngaleng yimeng, “Yoh ngare.” \v 59 Wanjh kunu benemunkeweng Rebekah ngalbu birrimud, daluk dorrengh ngalbu bihnahnani birridjarrkwam namekbe bininj nawu Abraham bimarnedurrkmirri, dja bininj nawu birridjarrkrey. \v 60 Wanjh bedda nawu Laban dja ngalbadjan beneyimeng kunmak kunwok ngarre Rebekah, beneyimeng, “Ngalyawk ngalbu kanemud, nganedjare ngudda wurdwurd ke kabirrimirndewernmerren duninjh, dja nawu ngudda ke yibenkebmakkahme kabindibolkyimang kubolkkihkimuk bedberre nawu kabindiwidnan, kaluk kabirribolkkarrme.” \v 61 Kunu wanjh Rebekah dolkkang dja daluk dorrengh nawu birrimarnedurrkmirri, wanjh camels birrimorneni, dja birridjarrkwam namekbe nawu bininj. \s1 Isaac Benemarrinj Rebekah. \sr Genesis 24:62-67 \p \v 62 Bu kumekbe bolkyimi, Isaac nungka bolkbawong Beer Lahai Roi,\f + \fr 24:62 \ft Hebrew kamenyime, “Kungad nuye nawu kadjalmimbi munguyh dja nganhnan ngaye.”\f* dja wanjh nungka wam ningihni kore Negeb. \v 63 Bu wolewolehminj Isaac wam kore kabbal burrbuhburrbuni, wanjh balwohnang nang camels kabirrimhre. \v 64 Dja Rebekah balwohnang dja bu ngaleng binang Isaac, ngaleng wanjh kumkoluy dja bimarneyimeng nawu Abraham nuye kabimarnedurrkmirri, yimeng, \v 65 “Kaluk nangale nahni bininj nawu kahdjalle kore kabbal, nawu kamre kandabke kadberre?” Wanjh nawu bininj yimeng, “Nungka wanjh beywurd nuye nawu nganmarnewohrnan.” Kunu wanjh ngaleng kummey nawu manburrba ngarre nawu kunkebkenh, dja kebbarrkburrinj. \v 66 Wanjh namekbe bininj bimarneyolyolmeng Isaac yehyeng rowk nawu nungka kurduhkurduyimi. \p \v 67 Wanjh Isaac bimey ngalyawk Rebekah, bikang kore dabburlin nuye kore ngalbadjan nuye Sarah yoy kunkare, dja Rebekah yimerranj ngalbininjkobeng nuye. Wanjh Isaac bimarnedjareni. Kunu wanjh nungka njilngmakminj bu ngalbadjan nuyeni ngalbu Sarah bimarnedoweng. \c 25 \s1 Bebeywurdbubuyika Nuyeni Abraham. \sr Genesis 25:1-6 \p \v 1 Kaluk Abraham bimey ngalbuyika ngalbininjkobeng ngalbu ngeyyoy Keturah. \v 2 Ngaleng bimarneyawmey Zimran, Jokshan, Medan, Midian, Ishbak dja Shuah. \v 3 Kaluk Jokshan benbenebornang Sheba dja Dedan. Kaluk nawu nunganwali Dedan benkebmawahmeng bininj nawu birribebbehngeyyoy Ashur, dja mak Letush dja mak nawu Leumm. \v 4 Dja Midian nuyeni bebeywurd wanjh Ephah, Epher, Hanoch, Abida dja Eldaah. Birrimekbe rowk wanjh Keturah benyawmey dja benkebmakkahmeng. \p \v 5 Abraham biyibawong Isaac yehyeng rowk nawu karrmi. \v 6 Dja bu nungka Abraham djahdjaldarrkidni nungka burudjang benwong bebeywurd nuyeni nawu dalukbubuyika nawu nungka bendjalwohmey bindiyawmey. Wanjh benmunkeweng rowk kore kubolkwarlahbuyika, kaluk koyek, ba minj bedda birridjarrkraworrimeninj Isaac nawu beywurd nuye. \s1 Bu Abraham Doweng. \sr Genesis 25:7-11 \p \v 7 Abraham nuyeni mandjewk rowk bu djahdjalmimbini wanjh 175. \v 8 Wanjh nungka ngolekdadjmeng, doweng bu wernhkohbanjminj duninjh, dja malngwam kore Mawah nuyeni birriyingkihmalngdokmeng. \v 9 Bebeywurd nuye nawu Isaac dja Ishmael bedda wanjh benekukdudji kore kuwardderurrk kore kunred Machpelah darnkih Mamre, kaluk kore kabbal nuyeni Ephron beywurd nuyeni Zohar nawu mawahmawah nuye Heth. \p \v 10 Mahni kabbal nawu Abraham korrokoni karremulewam bu birribolkweykang bininj nawu Heth benkebmawahmeng. Wanjh kumekbe Abraham benekukdudji, dja Sarah kumekbe benemidjraworrinj ngalbu ngalbininjkobeng nuyeni. \p \v 11 Bu Abraham doweng wanjh God bimarnekurduyimeng kunmak Isaac nawu beywurd nuye Abraham, dja nungka Isaac yerrkang ni darnkih kore kunngad boyoy manbu bongadngeyyoy Beer Lahai Roi\x - \xo 25:11 \xt Genesis 16:14\x*. \s1 Nawu Ishmael Benbornang. \sr Genesis 25:12-18 \p \v 12 Kuhni kabiyolyolme Abraham beywurd nuye nawu Ishmael nawu Hagar bimarneyawmey Abraham. Hagar ngaleng ngalkang Egyptbeh dja bimarnedurrkmirri Sarah. Wanjh nawu Ishmael benbornang dja benkebmawahmeng nahni bininj rowk. \v 13 Kuhni wanjh birringeyyoy bebeywurd nuye, nawernwarre kangeydi werrk, kabirringeydi rowk, kaluk yerre wanjh nayahwurd duninjh kangeydi. Kuhni wanjh birringeyyoy; Nebaioth nawu nadjdjaman nuyeni Ishmael, dja Kedar, Adbeel, Mibsam, \v 14 Mishma, Dumah, Massa, \v 15 Hadad, Tema, Jetur, Naphish dja Kedemah. \v 16 Kunmekbe wanjh birringeyyoy Ishmael nuyeni bebeywurd. Bedda wanjh birriyimerranj rowk bu birribebbehwohrnani namudbubuyika bedberre. Kunmekbe wanjh birribebbehbolkngeykenhkani warridj kubolkyahwuyahwurd bedberre kore birrireddi. \v 17 Ishmael nuyeni mandjewk rowk bu djahdjalmimbini wanjh 137. Wanjh nungka ngolekdadjmeng, doweng dja malngwam kore mawah nuyeni birriyingkihmalngdokmeng. \v 18 Dja nungka nawu benkebmawahmeng birrini kore kubolkwarlah, kaluk kabolkdedjdjingmang kore kunred Havilah, kadjalewi kabolkburnbun kore kunred Shur, darnkih kore Egypt, dja mak kore karribalhbolkyikan kunred Asshur. Dja bedda birriyidwernni bindimarneyidngalhngalkeyi bedberre birribuyika bininj nawu Abraham benkebmawahmeng. \s1 Jacob dja Esau. \sr Genesis 25:19-34 \p \v 19 Kuhni wanjh kabiyolyolme Isaac nawu Abraham nuyeni beywurd. Abraham bibornang nawu Isaac. \v 20 Kaluk bu Isaac mandjewk nuyeni wanjh forty nungka benemarrinj Rebekah, ngalbu ngalbeywurd nuye Bethuel nawu Aramean bininj, nakang Paddan Aram kore kubolkwarlah Mesopotamia. Dja ngaleng wanjh benedanginj Laban nawu Aramean bininj. \v 21 Isaac nuyeni ngalbininjkobeng wanjh ngalwalirrngwarreni, wanjh kunu Isaac bimarnedanginj yiwarrudj bidjawam Yawey bu ngalengkenh. Wanjh Yawey bibekkang bu yiwarrudj dingihdi dja ngalbininjkobeng nuye ngalbu Rebekah ngaleng wanjh kanihkani wurdyaw. \v 22 Kaluk Rebekah bekkabekkarreni namekbe bokenh wurdyaw beneburreni kore kunjam ngalengngarre, wanjh yimeng, “Njalekenh mak ngaye ngahmimbi bu kuhni kurduyimerranj ngardduk?” Kunmekbekenh kunu wanjh ngaleng wam bidjawam Yawey. \p \v 23 Dja nungka Yawey bimarneyimeng, yimeng, “Nawu ngudda yibenbeneyawkan wanjh kabenebebbehyimerran benebebbehredbubuyika nawu kabenebebbehmud, nawu kaluk kabenebebbehkuklarlmiyindan. Kaluk mirndebuyika nawu nakudji nuye kabirriwernhngudjkimukmen, nabuyika nawu mirndebuyika nuye nanu wanjh birringudjwarre. Dja nawu kamdokme karrangen, nungka wanjh kabimarnedurrkmirri nawu yerre kamdangen.” \p \v 24 Kaluk bu kumwam ngarre wurdyaw bihbuni wanjh benedanginj narangem bokenh. \v 25 Nawu werrk danginj nungka wanjh kukkurlbakurlbahni, dja kunburrk rowk nuyeni wanjh muddubbeni. Wanjh kunmekbekenh kunu benengeykurrmeng Esau. \f + \fr 25:25 \ft Kunekke kunngey kayime “Nawu muddubbe”. \f* \v 26 Kaluk rerre wanjh nawu benedanginj wanjh danginj. Nungka wanjh bidjalmadkarrmi nawu nawernwarre Esau. Kunmekbekenh kunu nungka wanjh ngeyyoy Jacob. \f + \fr 25:26 \ft Kunekke kunngey kayime, “Nungka kabimadkarrme.” Mak kayime, “Nungka kabiyirrurrkmang.” \f* Isaac wanjh mandjewk nuyeni yimerranj 60 bu Rebekah benbeneyawmey. \p \v 27 Kaluk namekbe narangem bokenh benedjordminj. Wanjh Esau yimerranj mayhmakni dja djareni djahdjalley kubehbeberrk. Dja Jacob nungka namodmikenhni, nungka djahdjalni kured, djahdjalwohrey kore dabburlin. \v 28 Isaac biwernhmarnedjareni Esau, djareni nguyihnguyi mayh nawu Esau bimarnedjangkani. Dja Rebekah ngaleng wanjh biwernhmarnedjareni Jacob. \p \v 29 Kaluk kunkudjikenh bu Jacob kinjehkinjeyi manme kunkalkkid, wanjh Esau kumbebmeng kuberrkbeh kore rengehrey, dja nungka bulkkidj djalwernhmarrwedoweng. \v 30 Wanjh nungka bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Werrkwerrk kanwo yikah manmekbe mankukkurlba manme ngangun, dja ngaye ngadjalwernhmarrwedoweng bulkkidj.” (Kunmekbekenh kunu wanjh nungka ngeyyoy Edom warridj, dja Edom, kunekke kunngey kayime “Kukkurlba”.) \p \v 31 Dja Jacob biwokmey, yimeng, “Kanwo werrk yimweyka nawu nawernwarrekenh, yerre wanjh yingun manme.” \v 32 Esau yimeng, “Yina, ngaye bolk darnkih ngarrowen, dja njalekenh yimankek ngaburrbun nawernwarrekenh?” \v 33 Dja Jacob yimeng, “Kanmarnewokkurrmerrimen werrk kunwok kunrayek duninjh!” Wanjh Esau wokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh bu bimarneweykang Jacob nawu nungan Esau nuyeni nawernwarrekenh, biwong Jacob. \v 34 Kunu wanjh Jacob biwong Esau buriddi mak manmekbe mankukkurlba manme kunkalkkid. Wanjh Esau nguneng dja bonguneng wanjh dolkkang wam. Kunu wanjh Esau warnyakminj djalbawong nawu nuyeni nawernwarrekenh. \c 26 \s1 Yawey Bimarnebukkarrinj Isaac. \sr Genesis 26:1-6 \p \v 1 Kaluk kore kumekbe kubolkwarlah wanjh yawoyhdjewkwarrewong bolkdarlehminj, manme birriyawarreni. (Kaluk kunbuyika minj kunkudjiwi bu bolkdarlehminj bu Abraham darrkidni.) Wanjh Isaac wam kore kunred kabolkngeyyo Gerar kore kubolkwarlah bedberre Philistines kore nawu king Abimelech wohrnawohrnani. \v 2 Yawey bimarnebukkarrinj Isaac, dja bimarneyimeng, “Yuwn yire kore kubolkwarlah Egypt, dja yidjalnin kore kubolkwarlah bu ngaye wokrayekwon. \v 3 Kondah kubolkwarlah yidjalwohnin wurd kunkuyeng, dja ngaye ngarrdjarrkre dja marnekurduyime kunmak. Kunmekbe ngayime ke bu ngaye kaluk bolkwon ngudberre, ngudda dja nawu yibenkebmawahme, bolkwon rowk kondanjkunu kubolkwarlahbubuyika, wanjh kunu ngakurduyime, bu ngawokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh nuye kornkumo ke Abraham. \v 4 Ngaye ngabenmarnbun nawu ngudda yibenkebmawahme bininj kabirrimirndeyimerran yiman mankokkarrng kamirndeyime kore kungol, dja ngabenbolkwon kondanjkunu kubolkwarlahbubuyika rowk, dja mak kore bedda nawu yibenkebmawahme, wanjh ngabenmarnekurduyime kunmak birribebbehmirndebubuyika rowk nawu kabirrihni kubolkbubuyika kore kondah kurorre. \v 5 Kunmekbe kunu ngakurduyime bu Abraham nganwokmarrkmangi dja nganwokkarrmi rowk kore ngaye ngahdjareni, dja mak kore ngawokrayekwong, dja mak ngawokkurrmerrinj, dja mankarre rowk bu ngakarremarnbom. Kunmekbe rowk nungka kurduhkurduyimi bu nganwokkarrmi.” Kuhni Yawey bimarneyimeng nawu Isaac. \v 6 Wanjh kunmekbekenh kunu Isaac ni kore Gerar. \s1 Bu Isaac Dja Rebekah Benekoweng. \sr Genesis 26:7-11 \p \v 7 Bu bininj nawu kumekbe birrini birridjawam Isaac Rebekahkenh nungka yimeng, “Ngaleng wanjh ngaye nganedanginj.” Nungka keleni bu yimankek yimeninj, “Ngaleng wanjh ngalbininjkobeng ngardduk.” Dja nungka burrbuhburrbuni baybaywi yimeng, “Bininj nawu kondah kunred kabirrini wardi ngandibun Rebekahkah, dja ngaleng ngalkukmakkaykenh.” \v 8 Bu Isaac kumekbe ni bu korroko wanjh Abimelech nawu king nawu benmarnewohrnani Philistine bininj, nungka bolknang kanjdji bu nungka dingihdi darnkih kore window, dja benbenenang Isaac benehkeyoy Rebekah ngalbu ngalbininjkobeng nuye. \v 9 Kunu wanjh Abimelech bikayhmeng Isaac dja yimeng, “Yina, ngaleng wanjh ngalbininjkobeng ke, wanjh njalekenh ngudda yiyimeng bu ngunedanginj?” Isaac yimeng, “Ngaye ngayimeng marndi ngandibun bu ngalengkah.” \p \v 10 Wanjh Abimelech yimeng, “Njale kuhni ngudda kanmarnekurduyimeng ngadberre? Nakudji nawu ngad bininj marndi benewarriboyuwurrinj ngalbininjkobeng ke, dja kunu ngudda kanmarnbuyi bu ngad kunwarre ngarriyimeninj.” \v 11 Wanjh Abimelech benwokrayekwong nungka nuye rowk, yimeng, “Nawu kabenbenemarneyime kunwarre nanih nawu bininj dja ngalbininjkobeng nuye, namekbe wanjh kadjaldowen.” \s1 Yawey Bimarnbom Isaac Bu Wernhkukenminj dja Kunyid Bimarnebebmeng. \sr Genesis 26:12-22 \p \v 12 Isaac kaluk dudji manmim kore kumekbe kubolkwarlah, dja bu kunkudjiwi mandjewk nungka mangi manwern duninjh manme yiman 100. Yawey bimarnekurduyimeng kunmak. \v 13 Wanjh nungka kukenminj, dja mak munguyh wernhkukenwernminj, kaluk nungka djalwernhkukenminj duninjh. \v 14 Nungka benkarrmi namirndebubuyika mayh, dja mak birriwern bininj nawu birrimarnedurrkmirri, wanjh kunu nawu Philistine bininj birrimarnekirnni. \v 15 Kaluk kunngad rowk manbu kornkumo nuyeni bininj birringadkaruy bu nungka Abraham rengehrey kumekbe, wanjh bedda nawu Philistine bininj birringaddudji rowk. \p \v 16 Wanjh Abimelech bimarneyimeng Isaac, yimeng, “Yiray, kanbawo ngadberre, dja ngudda yiwernhngudjkimukminj ngadberre.” \v 17 Wanjh kunu Isaac bolkbawong kumekbe, dja wam bolkmarnbom kore kanjdjikanjdji ngarre Gerar dja kumekbe kunu ningihni. \v 18 Isaac nuye bininj birriyawoyhngadkaruy rowk kunngad manbu Philistine bininj birringaddudji bu kornkumo nuyeni nawu Abraham doweng, manbu kerrngehkenh birringadkaruy bininj nuyeni Abraham, bu nungka ningihni kumekbe. Dja Isaac yawoyhbongadngeykurrmeng rowk kunngeykudjiwi bu kornkumo yingkihbongadngeykurrmeng. \p \v 19 Isaac nuye bininj nawu birrimarnedurrkmirri wanjh birringadkarungi kumekbe kore kanjdjikanjdji dja birribongalkeng kukku njilhmi. \v 20 Dja bininj nawu birrinahnani mayh nawu birrikang Gerar, dja nawu Isaac nuyeni bininj nawu birrinahnani mayh, wanjh birriboyirrurreni. Dja bedda nawu birrikang Gerar birriyimeng, “Maninjmanu kukku wanjh ngad ngadberre.” Wanjh kunu Isaac bongadngeykurrmeng “Birridurrinj” bu bedda birriboyirrurrinj. \v 21 Wanjh birriyawoyhngadkaruy manbobuyika dja manmekbe warridj birriboyirrurrinj, wanjh kunu Isaac bongadngeykurrmeng “Kandiwidnan”. \v 22 Wanjh nungka bolkbawong kumekbe, dja bininj nuye birriyawoyhngadkaruy manbobuyika, dja minj birriboyirrurrimeninj. Wanjh kunu nungka bongadngeykurrmeng “Kubolkwarlah”, wokkihyimi dorrengh, “Bolkkime wanjh Yawey kanmarnebolkwarlahwong ba karrini kamak rowk dja ngad karrimirndewernmerren kondah kubolkwarlah.” \s1 Yawey Biyawoyhbukkarrinj Nawu Isaac. \sr Genesis 26:23-25 \p \v 23 Kaluk Isaac bolkbawong kumekbe dja wam kore Beersheba. \v 24 Wanjh kundjalmekbe kumunun bu bolkmey wanjh Yawey bimarnebukkarrinj, dja yimeng, “Ngaye wanjh God nuyeni kornkumo ke Abraham. Yuwn yikele, ngaye ngarrdjarrkre, dja ngaye marnekurduyime kunmak, dja ngabenmirndewernwon nawu ngudda yibenkebmawahme. Kuhni ngakurduyime bu Abrahamkenh nawu nganmarnedurrkmirri.” \p \v 25 Kaluk kumekbe Isaac marnbom altar kunwardde yiwarrudjkenh, dja kumekbe danginj yiwarrudj bikayhmeng kunngey nuye Yawey. Kumekbe nungka nameng dabburlin nuye, dja mak bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri birringadkarungi. \s1 Isaac dja Abimelech Benewokkurrmerrinj. \sr Genesis 26:26-33 \p \v 26 Dja bu kunmekbe birribalhyimi, Abimelech kumbebmeng Gerarbeh, birrimdjarrkwam Ahuzzath nawu nungan nuye bibidyikarrmi, dja Phicol nawu benmarnewohrnani djuram nuye. \v 27 Isaac bendjawam, “Njalekenh ngurrimwam kore ngaye dja ngudda wanjh kandiduy kandikukmunkeweng?” \v 28 Bedda birriwokmey birriyimeng, “Ngad mandjad ngarrihnan bu Yawey ngunehdjarrkre, wanjh kunu ngundimarneyime, wardi karriwokkurrmerrimen kunwok kunrayek duninjh, ngad dja ngudda, wardi karriwokmarnburrimen, \v 29 ba ngudda minj njale kunwarre kanmarneyime ngadberre, yiman rerrih bu ngad minj baleh ngundimarneyimeninj, kunmakwi ngundihdjalmarneyimi, dja ngundimunkeweng kunmodmikenh dorrengh, dja bolkkime wanjh Yawey ngunmarnekurduyimeng kunmak.” \p \v 30 Wanjh Isaac benmarnemarnbom mulil, wanjh birringuneng dja birribonguneng. \v 31 Dja wanjh bu kukabel bedda kunu birriwokkurrmerrinj kunmekbe kunwok kunrayek duninjh. Wanjh Isaac benmunkeweng kabirridurndeng, wanjh birribawong kunmodmikenh dorrengh. \p \v 32 Wanjh kunmekbe kunbarnangarra rerrih Isaac nuye bininj nawu birrimarnedurrkmirri birrimarnebebmeng, dja birrimarnemulewam kunngad manbu birringadkaruy. Birriyimeng, “Ngad ngarribongalkeng kukku.” \v 33 Nungka Isaac bongadngeykurrmeng Shiba, dja kunmekbekenh kunu kunmekbe kubolkkimuk munguyh kadjalbolkngeyyo Beersheba. \s1 Nawu Esau Benbenemey Daluk Ngalbu Benedjenbuyika. \sr Genesis 26:34-35 \p \v 34 Bu Esau nungka mandjewk nuyeni forty nungka benemarrinj Judith ngalbeywurd nuye Beeri nawu Nahit bininj, dja mak benemarrinj Basemath ngalbeywurd nuye Elon nawu Nahit bininj. \v 35 Dja bedda nawu ngalbibininjkobeng nuye wanjh bindinjilngwarrewoni Isaac dja Rebekah. \c 27 \s1 Isaac Bimarneyimeng Jacob Kunmak Kunwok Nawernwarrekenh Nuyeni. \sr Genesis 27:1-40 \p \v 1 Bu Isaac wernhkohbanjminj dja wernhmimbulerranj minj njale wernhnayi, wanjh bikayhmeng Esau nawu nuye beywurd nawu nadjdjaman, dja bimarneyimeng, “Korlonj.” Esau biwokmey yimeng, “Njale yidjare?” \v 2 Isaac yimeng, “Kanbekka, marneyime. Ngaye ngakohbanjminj, dja ngawakwan bu baleh kayime ngarrowen. \v 3 Mah, wanjh yima bunarra ke dja yiray kore kubehbeberrk, yidjangka mayh ngardduk. \v 4 Kanmarnekinjemen namanjmak nawu ngahdjaredjare dja yimkan ngardduk ngangun, ba ngaye marneyime kunmak kunwok, wanjh yerre ngawelengdowen.” \p \v 5 Rebekah ngaleng wanjh bibekkani kore Isaac bimarneyimi Esau nawu beywurd nuye. Dja Esau wam kore kabbal kadjangkan mayh kamkukyirrurndeng, \v 6 Wanjh Rebekah bimarneyimeng nayaw ngarre nawu Jacob, yimeng, “Ngabekkang kornkumo ngorrewoneng bimarneyimeng Nakokok Esau bu yimeng, \v 7 ‘Kanmarnedjangka mayh dja kanmarnekinjemen namanjmak ngangun, ba ngaye marneyime kunmak kunwok kumirrk nuye Yawey, rerre wanjh ngawelengdowen.’ \v 8 Kunmekbe bimarneyimeng kornkumo ngorrewoneng, wanjh kunu ngayime ke Djedje, kanwokmarrkma kore ngaye wokrayekwon. \v 9 Yiray kore mayh kadberre kamirnderri, dja kanmarneka bokenh goat yaw nawu namak, ba ngaye ngakinje namanjmak nuye kornkumo ke nawu nungan kahdjaredjare. \v 10 Dja wanjh kaluk ngudda yimarnekan kornkumo ke kangun, ba ngunmarneyime kunmak kunwok, rerre wanjh kawelengdowen.” \p \v 11 Jacob bimarneyimeng Rebekah ngalbu ngalbadjan nuye, yimeng, “Aba, nawu ngardduk Kokok nawu Esau nungka namuddubbe, dja ngaye ngamudyak. \v 12 Dja baleh bu kayime Ngabbard ngankukbekkan? Kunu wanjh nungka kayime ngahkowe, wanjh kunukka nungka ngandung, nganmarneyime kunyid kadjare ngardduk, dja minj kunmak kunwok nganmarneyime.” \v 13 Wanjh ngalbadjan yimeng, “Djedje, bu yimankek ngunmarneyime kadjare kunyid ke, wanjh kunu nganmarneyimerra ngaye. Dja bonj, kandjalwokmarrkma, dja yiray yimka nawu mayh.” \p \v 14 Wanjh Jacob wam mey nawu mayh bokenh benbenemkukkang kore ngalbadjan nuye, dja ngaleng kinjeng namanjmak nawu kornkumo nuye djarehdjareni. \v 15 Wanjh Rebekah mey nawu namak duninjh kunmadj nuye Esau nawu nayawwernwarre ngalengngarre, mey namekbe kunmadj nawu ngaleng bihmadjkarrmi kumekbe kururrk kore yongohyoy, dja ngaleng bidjongbom nayawwalawalak ngalengngarre nawu Jacob. \v 16 Dja mak bibiddukkang mayh kunkulah nawu goat dja kukom warridj. \v 17 Wanjh bibidkenwong nayaw ngarre nawu Jacob namekbe namanjmak dja mak buriddi manbu ngaleng kinjeng. \p \v 18 Nungka ngimeng kore kornkumo dja yimeng, “Ngabba.” Nungka yimeng, “Ayh! Ngudda yingale, Korlonj?” \v 19 Wanjh Jacob bimarneyimeng kornkumo, yimeng, “Ngaye wanjh Esau nawu ngawernwarre ke. Ngakurduyimeng bu ngudda kanmarneyimeng. Yirrolkka wanjh yiwohngun yikahwi mayh ngardduk nawu ngahdjangkani, ba kanmarneyime kunmak kunwok ke.” \v 20 Isaac bidjawam beywurd, yimeng, “Njalekah bu werrkwerrk yidjalngalkeng Korlonj?” Jacob biwokmey, yimeng, “Yawey nawu God ke, nungka wanjh nganbidyikarrmeng, kamak rowk ngangalkeng.” \v 21 Wanjh Isaac bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Yimray darnkih ba bidbekkan Korlonj, ba kunu ngaburrbun ngudda woybukkih beywurd ngardduk nawu Esau, dja kunubewu nawid.” \v 22 Jacob wam darnkih kore kornkumo nuye Isaac, dja nungka bibidbekkang, wanjh marneyimerrinj, “Kamerlkyime yiman Jacob kunmerlk nuye, dja kabidyime yiman Esau kunbid nuye.” \v 23 Nungka minj biwernhkukburrkburrkbekkayi dja nungka kunbid nuye bidmudwernni yiman yerreh benedanginj nuye nawu Esau bidyihbidyimi, wanjh kunu nungka kaluk bimarneyimeng kunmak kunwok. \v 24 Nungka bidjawam yimeng, “Yiddok ngudda woybukkih beywurd ngardduk nawu Esau?” Wanjh Jacob yimeng, “Yoh, wanjh ngaye.” \v 25 Wanjh Isaac yimeng, “Korlonj, yimka yikahwi nawu mayh ke nawu yidjangkani, yimka ngangun ba marneyime kunmak kunwok nawu marnehmarnekarrme.” Jacob bimmarnekang dja nungka nguneng, dja bimmarnebokang wine dja bonguneng. \v 26 Wanjh kornkumo nuye nawu Isaac bimarneyimeng, “Yimdarnhray darnkih Korlonj, ba kanbunjhmang.” \p \v 27 Wanjh kunu nungka wam kore kornkumo dja bibunjhmey. Bu Isaac bimadjnomeng nungka bimarneyimeng kunmak kunwok, dja yimeng, “A, beywurd ngardduk kakukbanj yiman rerrih kabbal kabanj manbu Yawey marnekurduyimeng kunmak. \v 28 Ngadjare God ngunwon kunberle kaddumbeh kabolkkihwon kabbal ke, dja manme manwern duninjh kadjokodjordmen ke, manmim manwern ba yingun, dja mak manbowern wine manbu manbokerrnge yibongun. \v 29 Ngadjare birrimudbubuyika bininj ngundimarnedurrkmirri, dja mak nawu birribebbehmirndewern ngundimarneboddan. Ngadjare ngudda yibenmarnewohrnan nawu ngurrimud, dja nawu ngalbadjan ke kabenkebmakkahme ngundimarneboddan. Nawu kabirridjare kunyid ngundimarnemarnbun, wanjh ngadjare kunyid kabenmarnebebme bedberre, dja nawu kabirridjare kunmak ke, wanjh ngadjare kunmak kabenmarnebebme bedberre.” \p \v 30 Isaac yakwong kore bimarneyimi kunmak kunwok, dja nungka Jacob bibalhbawoni kornkumo, wanjh kundjalmekbe rerrih benedanginj nuye nawu Esau kumbebmeng kore mayh kumhdjangkanibeh. \v 31 Nungka warridj mayh kumkinjeng nawu namanjmak dja kumkang kore kornkumo nuye, wanjh bimarneyimeng, “Ngabba, yirrolkka dja yingun yikahwi nawu mayh ngardduk nawu ngahdjangkani, ba kunu kanmarneyime kunmak kunwok kore nguddahbeh.” \v 32 Wanjh kornkumo nuye nawu Isaac bidjawam, yimeng, “Nangale ngudda?” Nungka biwokmey, yimeng, “Ngaye wanjh ngawernwarre Esau.” \v 33 Wanjh Isaac deldehdeldelmi bulkkidj dja yimeng, “Nangale wanjh nawu djangkang mayh, dja kumkang kore ngaye? Ngaye nganguneng bu ngudda minj yimbangmebebmeninj dja ngamarneyimeng kunmak kunwok, dja bonj wanjh nungka woybukkih kunmak kayimerran nuye.” \p \v 34 Bu Esau bibekkang kornkumo nuye kunwok, nungka kayhmeng wernkih duninjh kunmimnalk dorrengh, bu njilngwarreminj duninjh, dja bimarneyimeng kornkumo. “Ngaye warridj kanmarneyimen kunmak kunwok, Ngabba.” \v 35 Dja nungka yimeng, “Nawu ngunedanginj kumwam ngankoweng dja ngunyirrurrkmey kunmak kunwok nawu marneyimeninj ngudda.” \v 36 Wanjh Esau yimeng, “Nungka wanjh mandjad kangeyyo Jacob nawu kahkurren. Nungka bokenhkah ngankoweng. Kerrngehkenh nungka nganyirrurrkmey nawu ngarddukniwirrinj bu nawernwarrekenh, dja bolkkime nganyirrurrkmey bu kanmarneyimeninj kunmak kunwok.” Wanjh Esau bidjawam kornkumo, yimeng, “Minj nuk ngudda kanwohmarnekarrme bu ngaye kunmak kunwok kanmarneyime?” \v 37 Isaac biwokmey Esau, yimeng, “Yina, ngaye ngamarnbom nungka ngunmarnewohrnan, dja nawu ngurrimud rowk ngurrimarnedurrkmirri nungka, dja nungka ngawong manmim dja manbokerrnge wine ba kunmak rowk kani. Dja mak baleh ngaye ngakurduyime ke, Korlonj?” \v 38 Esau bimarneyimeng kornkumo, yimeng, “Yiddok ngudda kundjalkudji kunmak kunwok yikarrme, Ngabba? Ngaye warridj kanmarneyimen kunmak kunwok, Ngabba.” Wanjh Esau nalkbom wernkih. \p \v 39 Wanjh kornkumo nuye nawu Isaac biwokmey yimeng, “Yina, ngudda kaluk yini djarrehkah kore manme manwern kadjokodjordmen, dja mak djarrehkah kore kunberle kaddumbeh kabolkkihwon. \v 40 Bu ngudda yimimbi wanjh mandjawak yikan yibenbunkenh, dja ngudda yimarnedurrkmirri nawu ngunedanginj. Dja kaluk bu yiwunjibmingalme, ngudda yiman rerrih yibakke nawu nungka ngunbongkarrme.” \s1 Rebekah Bimarneyimeng Jacob Kakelerlobme kore Laban Nawu Badjan Nuye. \sr Genesis 27:41-46 \p \v 41 Wanjh Esau biwidnani Jacob bu nungka kornkumo bimarneyimeng kunmak kunwok. Dja Esau nungan baybaywi marneyimerrinj, “Ngokko darnkih Ngabbard karrowen karrimarnenjilngwarre, kunu wanjh ngabun ngakukkurrme nawu nganedanginj Jacob.” \p \v 42 Bu Rebekah wobekkang bu kuhni yimeng nawu nayawwernwarre ngarre Esau, wanjh ngaleng bikayhmeng Jacob nawu nayawwalawalak ngalengngarre, dja bimarneyimeng, yimeng, “Yina, nawu ngunedanginj Esau, nungka wanjh kakangemarnburren bu kayime kaluk ngunbun ngunkukkurrme. \v 43 Wanjh kunmekbekenh kunu Djedje, kanwokmarrkma, yirrolkka, yikelerlobmen kore ngaye nganedanginj Laban kore Haran. \v 44 Nungka ngunewohni bu kundedjdjumbungkenh, kaluk bu ngunedanginj kayidyakmen. \v 45 Wanjh bu nungka nawu ngunedanginj kayidyakmen dja kabengmidjdan kore baleh ngudda yimarnekurduyimeng, wanjh kunu ngaye kunwok marnemunkewe ba yimdurndeng kumekbebeh. Dja njalekah yimankek bu kunbarnangarrakudji ngudda benbenedjarrkbalanhmang?” \p \v 46 Wanjh Rebekah bimarneyimeng Isaac, yimeng, “Ngaye wanjh ngawarnyakminj bu ngamimbi bu bedda daluk birriwern ngalbu mawahmawah Heth nuye. Wanjh bu Jacob daluk kabimang kore birrimekbe daluk nawu yiman bedda, daluk nawu birrikang kondah kubolkwarlah, wanjh yiman yerreh ngadjaldjare ngarrowen.” \c 28 \s1 Isaac Bimunkeweng Jacob Kunmakkenh Kore Laban. \sr Genesis 28:1-9 \p \v 1 Kunu wanjh Isaac bikayhmeng Jacob dja bimarneyimeng kunmak kunwok, dja biwokrayekwong, yimeng, “Yuwn ngunemarren daluk ngalbu ngalkang kunbolk Canaan. \v 2 Yirrolkka, yiray kore kunred Paddan Aram kore kunrurrk nuye kornkumo ngarre ngalbadjan ke nawu Bethuel. Dja kumekbe yimang daluk ngunemarren, kaluk ngalbeywurd nuye Laban nawu badjan ke. \v 3 Ngadjare El Shaddai\x - \xo 28:3 \xt Ngurrina kore Genesis 17:1 \x*ngunmarnekurduyime kunmak, dja mak ngunmarnbun bu yibenbornan birridjalwern, kaluk nawu yibenkebmawahme bininj kabirrimirndewern kore kabirrimudbubuyika kabirrihni. \v 4 Ngadjare mak ngunwon ngudda dja nawu yibenkebmawahme, ngunwon kunmak nawu nuyeni Abraham, ba kunu ngudda ngurribolkkarrme kunred kubolkwarlah kore bolkkime karrihni, kore minj kadberrekih kunred, kaluk kunred nawu God bibolkberrebbom Abraham.” \p \v 5 Wanjh Isaac bimunkeweng Jacob, dja nungka wam kore Paddan Aram, kore Laban beywurd nuye Bethuel nawu Aramean bininj, nawu nungka Laban benedanginj Rebekah, ngalbu ngalbadjan berrewoneng Jacob dja Esau. \p \v 6 Kaluk Esau bekkang bu Isaac kunmak kunwok bimarneyimeng Jacob dja bimunkeweng kore Paddan Aram, ba kumekbe daluk kabimang kabenemarren, dja mak Esau bekkang bu Isaac kunmak kunwok bimarneyimeng Jacob, nungka biwokrayekwong dorrengh, yimeng, “Yuwn ngunemarren ngalbu daluk kore nawu Canaan benkebmawahmeng.” \v 7 Dja mak nungka bekkang bu Jacob benbenewokmarrkmey kornkumo dja ngalbadjan, dja bu nungka wam kore Paddan Aram. \v 8 Wanjh Esau bengdayhmeng bu daluk bokenh nuye ngalbu Canaanbeh wanjh benenjilngwarrewong kornkumo nuye nawu Isaac. \v 9 Kunu wanjh nungka Esau wam kore Ishmael nawu beywurd nuye Abraham, dja benemarrinj Mahalath ngalbu ngalbeywurd nuye Ishmael, dja benedanginj nawu Nebaioth. Esau wanjh bimey Mahalath dja benrawong ngalbibininjkobeng nawu ngokko benbenekarrmi. \s1 Nawu Yawey Bukirri Bimarnebebmeng Jacob Kore Kunred Bethel. \sr Genesis 28:10-22 \p \v 10 Jacob bolkbawong Beersheba, dja wam bolkyikani Haran. \v 11 Nungka bebmeng kore kubolkkudji dja dungyibmeng, wanjh kunmekbekenh kunu nungka kumekbe yonginj. Nungka mey mankudji kunwardde manbu kumekbe yoy, dja kurrmeng kodjbahkodjbarndi, wanjh kumekbe kekurrmerrinj. \v 12 Wanjh nungka bukirribom yiman stairs rerrih manbu balhrey kurorrebeh, djahdjalleywi kaddum heaven. Dja kumekbe angels nawu birrimarnedurrkmirri God wanjh birribalbidbuni dja birrimkolungi manmekbe stairs. \v 13 Wanjh kaluk Yawey bimarnedanginj kungurrid nuye, dja nungka yimeng, “Ngaye wanjh Yawey nawu God nuye Abraham nawu Mawah ke, dja mak God nuye Isaac. Kondah kunred kore yihyo ngaye kaluk bolkwon ngudda dja nawu yibenkebmawahme. \v 14 Dja bedda nawu yibenkebmawahme kaluk kabirrimirndeyimerran yiman kundjulng rerrih kore kurorre, kabirrikaberrkwernmen kabirriyarlarrme, kabirribolkmang karrikad, koyek, dja kakbi, dja mak walem. Dja kore ngudda dja nawu yibenkebmawahme ngaye ngabenmarnekurduyime kunmak bedberre nawu birribebbehmudbubuyika rowk kore kurorre. \v 15 Dja kanbekka, marneyime, ngaye ngarrdjarrkre dja mak nahnan bu baleh yarrkka yire, dja mak kaluk durndiwe ngudda kondah kunred kubolkwarlah. Dja ngaye minj bawon, ngadjalkurduyime werrk nawu ngaye berrebbom ngudda.” \p \v 16 Wanjh Jacob kodjkerrolkkang dja yimeng, “Woybukkih wanjh Yawey kani kondah dja ngaye minj ngayingkihburrbuyi.” \v 17 Wanjh nungka keleminj dja yimeng, “Kondah wanjh ngadjalbolkkengeme! Kondah kadjalbolkyime God nuye kunrurrk, dja mak kondah kururrkdangmaye ngarre kaddum heaven.” \p \v 18 Wanjh kunmekbekenh kunu Jacob dolkkang bu kukabelbuyika dja mey manmekbe kunwardde kore kodjdihkodjdi, dja warddedjabnameng dja yakbom mankalkkid kore manmekbe kunwardde. \v 19 Nungka bolkngeykurrmeng kumekbe Bethel. \f + \fr 28:19 \ft Bethel kamenyime “God nuye kunrurrk”. \f*Dja kerrngehkenhni kumekbe kunred bolkngeyyoy Luz. \p \v 20-21 Wanjh Jacob wokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh, yimeng, “Bu ngudda God ngarrdjarrkre, dja kannahnan kore yiman kunihbu ngahre, dja mak kanwon buriddi ngangun, kunmadj ngadjongburren, ba ngamdurndeng kore Ngabbard ngardduk nuye kunrurrk kunmodmikenh dorrengh, wanjh kunu ngudda nawu Yawey ngayime ngudda God ngardduk. \v 22 Dja maninjmanu kunwardde manbu ngawarddedjabnameng, wanjh kayimerran ngudda God kunrurrk ke. Dja yehyeng rowk bu ngudda kanwon, bu yarrkka yiman ten kanwon, wanjh ngaye nakudji marnedurndiwe bu munguyh.” \c 29 \s1 Jacob Bolkmey Kore Laban Nuye Kunred. \sr Genesis 29:1-14 \p \v 1 Wanjh Jacob dolkkang wanjh rengehrey dja bolkmey kubolkwarlah kore kabirrihni birrimudbubuyika bininj nawu birrikang koyek. \v 2 Wanjh kumekbe kore kabbal nungka nang kunngad, dja kumekbe darnkih birriyoy birrimirndedanjbik nawu sheep, dja manmekbe kunngad bininj mayh birrimadbuni bindibowoyi. Wanjh kunmekbekenh kunu birrimekbe mayh birriyoy kumekbe. Kunwardde manbu birringadbalhmeng mahni kungad wanjh manwarddekimuk. \v 3 Dja berrebboyen bu kumirndebubuyika rowk nawu sheep bindimirndemornnamerrinj, wanjh bininj nawu birrinahnani sheep birriwarddedjirrkkayi, dja sheep birribowoyi. Wanjh kunmekbe birriwarddedurndiweng kore ngaddangbalhmeng. \p \v 4 Wanjh Jacob bendjawam bininj nawu birrinahnani sheep kumekbe, yimeng, “Ngudda nawu karridabbolk, ngudda ngurrikang baleh?” Bedda birriyimeng, “Ngad ngarrikang kunbolk Haran.” \v 5 Wanjh nungka yimeng bedberre, “Yiddok ngurriburrbun Laban nawu Nahor Mawah nuyeni?” “Yoh”, birriyimeng, “wanjh ngarriburrbun.” \v 6 Wanjh Jacob bendjawam, yimeng, “Kaluk nungka kamak?” Wanjh bedda birriyimeng, “Yoh nungka kamak, dja yina, Rachel ngalbu ngalbeywurd nuye ngalih wanjh kamhre, kamhmirndekan sheep.” \p \v 7 Jacob yimeng, “Ngurrina, kaddum kahdjaldungdi, minj ngurribangmemirndemornname nawu sheep. Wanjh ngurrbenbowo dja ngurrimirndeka kabirridalkngun.” \v 8 Bedda birriyimeng, “Minj kunukka ngarribangmeyime, dja med ngarrimadbun mayh kumirndebubuyika rowk kabindimirndemornname, wanjh kunu ngarriwarddedjirrkkan manbu kahngaddangbalhmiyindi. Kumekbe wanjh sheep ngarrbenbowon kukku.” \p \v 9 Wanjh bu nungka djahdjalwokdi, Rachel bebmeng sheep dorrengh nawu kornkumo ngarre nuye, dja ngalengbu bennahnani. \v 10 Wanjh bu Jacob binang Rachel ngalbu ngalbeywurd nuye Laban nawu badjan nuye, dja mak nang mayh nuye nawu sheep, Jacob wam warddedjirrkkang manmekbe kunwardde, dja benbowong mayh nawu nuye nawu Laban. \v 11 Wanjh Jacob bibunjhmey Rachel dja nalkbom wernkih. \v 12 Wanjh Jacob bimarneyimeng Rachel bu nungka nayaw nuye kornkumo ngarre, dja bu nungka wanjh nayaw ngarre Rebekah. Wanjh kunu ngaleng rlobmeng bimarneyimeng kornkumo. \p \v 13 Wanjh kunmekbe rerrih bu Laban biwobekkang Jacob nawu nayaw nuye, nungka dokorrokmeng birrabkeng. Nungka biwanjbimey, bibunjhmey dja bimkang kore kururrk nuye, wanjh kumekbe Jacob yolyolmerrinj dja bimarneyimeng rowk. \v 14 Wanjh Laban yimeng nuye, “Woybukkih ngudda wanjh yawmey duninjh.” Wanjh Jacob benehni bu dird nakudji. \s1 Jacob Bimarnedurrkmirranginj Laban Nawu Biwong Leah Dja Rachelwali. \sr Genesis 29:15-30 \p \v 15 Kaluk Laban bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Bu ngudda ngarrmud minj nuk kunmekbekenh kanmarnedurrkmirri bu minj marnekarremulewan. Kanmarneyimen baleh yiyime karremulewan?” \p \v 16 Wanjh Laban benbenekarrmi ngalbebeywurd bokenh. Ngalwernwarre wanjh ngeyyoy Leah, dja ngalwalawalak ngaleng wanjh ngeyyoy Rachel. \v 17 Leah ngalmimwarreni dja Rachel ngalkukmakni dja ngalmakkaykenhni duninjh. \v 18 Jacob bimarnedjareni Rachel, wanjh yimeng, “Ngaye marnedurrkmirri seven mandjewk bu ngudda kanwon ngalbeywurd ke ngalwalawalak ngalbu Rachel.” \v 19 Laban yimeng, “Kunwernhmak bu won ngudda, minj ngadjare ngawon nabuyika bininj, wanjh kondah yinin kore ngaye.” \p \v 20 Wanjh kunu Jacob bimarnedurrkmirranginj bu mandjewk seven ba Rachel bimayi. Dja nungka bu bimarnedjareni Rachel bulkkidj, wanjh kunmekbekenh kunu nungka bekkarrinj bu yiman minj kunwern kunbarnangarra bu bimarnedurrkmirranginj. \p \v 21 Kaluk Jacob bimarneyimeng Laban, yimeng, “Kanwo daluk ngalbu ngardduk. Ngayakwong bu mandjewk seven marnedurrkmirranginj, dja ngadjare nganeyo.” \v 22 Wanjh Laban benmirndemornnameng birriwern rowk nawu kumekbe kured birrini, dja mulil marnbom benwong. \v 23 Dja bu ngokdanj nungka bikang ngalbeywurd nuye ngalbu Leah dja biwong Jacob, wanjh Jacob beneyonginj. \v 24 Dja ngalkudji ngalbu bimarnedurrkmirri Laban ngalbu ngeyyoy Zilpah, ngaleng wanjh Laban biwong ngalbeywurd Leah kabimarnedurrkmirri. \p \v 25 Wanjh yimankek bu barrhbom, kaluk Jacob bikuknang Leahni! Wanjh Jacob bimarneyimeng Laban, “Njale kuhni bu ngudda kanmarnekurduyimeng? Ngaye wanjh marnedurrkmirranginj bu Rachel ngamayi. Njalekah ngudda kankoweng?” \v 26 Laban biwokmey, yimeng, “Minj kondah ngarriyime kakarremak bu ngalwalawalak werrk bininj kabimang, dja ngalwernwarre werrk kabimang bininj. \v 27 Bonj wanjh, ngunedjalyuwn bu kunbarnangarra seven bu bimulilmang, wanjh kunu ngundiwon ngalbuyika warridj, bu kanyawoyhmarnedurrkmirri mandjewk seven.” \p \v 28 Wanjh Jacob kodjdukmeng, nungka benehyoy Leah bu kunbarnangarra seven, wanjh Laban biwong ngalbeywurd nuye ngalbu Rachel ngalbininjkobeng nuye. \v 29 Ngalkudji ngalbu bimarnedurrkmirri Laban ngalbu ngeyyoy Bilhah, wanjh Laban biwong ngalbeywurd nuye Rachel kabimarnedurrkmirri. \v 30 Wanjh Jacob benehyoy Rachel warridj, dja nungka biwernhmarnedjareni Rachel, dja Leah walakkih. Dja nungka biyawoyhmarnedurrkmirranginj Laban kunbuyika bu seven mandjewk. \s1 Ngalbu Leah Benyawkani. \sr Genesis 29:31—30:24 \p \v 31 Bu Yawey binang Jacob minj bimarnedjareniwirrinj Leah, wanjh nungka bimarnbom kamak kayawkan, dja Rachel ngaleng ngalwalirrngwarreni. \v 32 Leah yawkani dja yawmey narangem. Dja ngaleng yimeng, “Yawey nungka burrbom ngardduk bu kunnjilngwarre, dja woybukkih nuk wanjh nabininjkobeng ngardduk bolkkime nganmarnedjare bu kunmekbekenh.” Kunmekbekenh kunu bingeykurrmeng namekbe wurdyaw Reuben.\f + \fr 29:32 \ft Mahni kunngey Reuben kunubewu kamenyime “Nungka kannang bu nganjilngwarre.” \f* \p \v 33 Kaluk yawoyhyawkani dja bu narangem bimarneyawdanginj, wanjh yimeng, “Bu Yawey bekkang bu minj Jacob nganmarnedjare, kunmekbekenh kunu namekbe warridj nganyawwong.” Kunu wanjh ngaleng bingeykurrmeng Simeon.\f + \fr 29:33 \ft Mahni kunngey kunubewu kamenyime, “Nungka kanbekkang.”\f* \p \v 34 Wanjh yawoyhyawkani, dja bu narangem bimarneyawdanginj, wanjh ngaleng yimeng, “Kaluk burrk wanjh nabininjkobeng ngardduk nuk nganbelbme, dja ngaye ngamarneyawmey danjbik bebeywurd.” Kunu wanjh ngaleng bingeykurrmeng Levi. \f + \fr 29:34 \ft Mahni kunngey kunubewu kamenyime, “Belbmeng”.\f* \p \v 35 Wanjh yawoyhyawkani dja bu bimarneyawdanginj narangem, ngaleng yimeng, “Kuninjkunu wanjh ngaburlume Yawey.” Kunu wanjh bingeykurrmeng Judah.\f + \fr 29:35 \ft Mahni kunngey kunubewu kamenyime “Ngaburlume.”\f* Wanjh Leah ngurdmeng, minj yawoyhyawmayi. \c 30 \s1 Bu Rachel Minj Bimarneyawmayi Jacob. \sr Genesis 30:1-8 \p \v 1 Bu Rachel narrinj bu ngaleng minj Jacob bimarneyawmayi wurdyaw, wanjh ngaleng kirnni bikirnweyi ngalbu benedanginj. Wanjh kunu bimarneyimeng Jacob, “Kanyawwo wurdwurd, dja bu burrkyak, wanjh ngarrowen.” \v 2 Wanjh Jacob birruy, yimeng, “Yiddok ngaye yimankek yiyime God, nawu nungan ngunmarnbom minj yiyawmang?” \v 3 Wanjh ngaleng yimeng, “Ngahli wanjh Bilhah ngalbu nganmarnedurrkmirri. Nguneyuwn ba ngaleng nganmarneyawmang, nawu kayawmang, wanjh namekbe ngaye ngardduk wurdyaw.” \p \v 4 Wanjh kunmekbekenh kunu ngaleng biwong Bilhah ngalbu bimarnedurrkmirri, biwong Jacob bu ngalbininjkobeng yimerranj. Wanjh Jacob beneyonginj. \v 5 Dja ngaleng yawkani bimarneyawmey Jacob beywurd. \v 6 Wanjh Rachel yimeng, “God wanjh yiman ngandjadmeng, yimeng ngamak, nungka nganbekkang bu ngakebdjarrkmi dja nganyawwong narangem.” Kunmekbekenh kunu ngaleng bingeykurrmeng Dan.\f + \fr 30:6 \ft Mahni kunngey kamenyime “Yimeng ngaye ngamak”.\f* \p \v 7 Bilhah ngalbu Rachel bimarnedurrkmirri wanjh yawoyhyawkani, dja bimarneyawmey Jacob nabuyika beywurd. \v 8 Wanjh Rachel yimeng, “Ngaye yiman nganeyimarreni bulkkidj ngalbu nganedanginj, dja ngaye ngawinhmeng.” Wanjh kunu ngaleng bingeykurrmeng Naphtali.\f + \fr 30:8 \ft Mahni kunngey kamenyime “Nganeburren”.\f* \s1 Bu Jacob Benbornang Birribuyika Wurdwurd. \sr Genesis 30:9-24 \p \v 9 Bu Leah narrinj bu ngaleng ngurdmeng, minj kayawoyhyawmang, wanjh ngaleng bikang Zilpah ngalbu bimarnedurrkmirri, dja biwong Jacob kabeneyo. \v 10 Wanjh Zilpah ngalbu Leah bimarnedurrkmirri, ngaleng wanjh bimarneyawmey Jacob beywurd. \v 11 Wanjh Leah yimeng, “Kunukka wanjh kunmak.” Wanjh kunu ngaleng bingeykurrmeng Gad.\f + \fr 30:11 \ft Mahni kunngey kunubewu kamenyime “Kunmak kunwern”.\f* \v 12 Zilpah ngalbu bimarnedurrkmirri Leah wanjh bimarneyawmey Jacob nabuyika beywurd. \v 13 Wanjh Leah yimeng, “A! Ngadjalnjilngmak, morlehmorlenj kaluk kabirriyime bu ngaye nganjilngmak.” Wanjh kunu ngaleng bingeykurrmeng Asher.\f + \fr 30:13 \ft Mahni kunngey kamenyime, “Nganjilngmak”.\f* \p \v 14 Kaluk bolkyimi bu manmim wheat birrimimmoyhmangi, Reuben wam kore kabbal dja ngalkeng mankolhde manme manbu ngeyyoy mandrake\f + \fr 30:14 \ft Mahni mankolhde wanjh daluk birriyimi bu kabenmarnbun bininj kabindimarnedjare. \f*, dja kumkang kore ngalbadjan Leah. Wanjh Rachel bimarneyimeng Leah, “Kab kanwo yikah manbu mandrake manbu nayaw ke ngalkeng.” \v 15 Dja Leah bimarneyimeng, “Yiddok minj yiyime bonj bu kanyimey nabininjkobeng ngardduk? Yidjare yikan mandrake warridj manbu nayaw ngardduk ngalkeng?” Wanjh Rachel yimeng, “Kaluk kamak nguneyuwn Jacob kuninjkunu kumunun bu ngudda kanwon mandrake manbu nayaw ke ngalkeng.” \p \v 16 Wanjh kunu bu Jacob kumbebmeng kabbalbeh bu wolewoleh, Leah wam birrabkeng, yimeng, “Ngudda bolkkime ngarryo, dja ngaye karremulewam ngaweykang mandrake manbu nayaw ngardduk ngalkeng.” Wanjh kunu beneyonginj bu kunmekbe kumunun. \p \v 17 Wanjh God bibekkang Leah, dja yawkani, bimarneyawmey Jacob beywurd nabuyika nawu marnbom kunbidkudji ngalengngarre. \v 18 Wanjh Leah yimeng, “God ngankarremulewam bu ngalbu nganmarnedurrkmirri ngawong nabininjkobeng ngardduk.” Wanjh kunu ngaleng bingeykurrmeng Issachar.\f + \fr 30:18 \ft Mahni kunngey kunubewu kamenyime “Ngankarremulewam”.\f* \p \v 19 Leah yawoyhyawkani, dja bimarneyawmey Jacob beywurd nabuyika nawu marnbom kunbidkudji dja nakudji ngalengngarre. \v 20 Wanjh Leah yimeng, “God nganwong burudjang namakmak. Bolkkime wanjh nabininjkobeng ngardduk yiman ngankukenhme, kunmekbe kakurduyime bu ngaye ngamarneyawmey kunbidkudji dja nakudji bebeywurd.” Wanjh kunu ngaleng bingeykurrmeng Zebulun.\f + \fr 30:20 \ft Mahni kunngey kunubewu kamenyime “Ngankukenhme”.\f* \v 21 Kaluk rerrikah ngaleng yawmey ngaldaluk, dja bingeykurrmeng Dinah. \p \v 22 Wanjh yerre God biburrbom Rachel bibekkang dja bimarnbom ba kamak kayawkan. \v 23 Wanjh ngaleng yawkani, yawmey narangem dja yimeng, “God nganmarneyakwong bu bininj ngandiwarreweyi.” \v 24 Ngaleng bingeykurrmeng Joseph, wokkihyimi, “Ngadjare Yawey nganmarnerawon nabuyika narangem.” \f + \fr 30:24 \ft Mahni kunngey kayime “Ngadjare kanyawoyhwon”.\f* \s1 Jacob Nuye Mayh Birrimirndewernmerrinj. \sr Genesis 30:25-43 \p \v 25 Wanjh bu Rachel biyawmey Joseph, kaluk yerrekah Jacob bimarneyimeng Laban, yimeng, “Kanmunkewemen ba ngarrurndeng kunred ngardduk. \v 26 Kanwo ngalbibininjkobeng ngardduk, dja mak wurdwurd nawu ngaye marnehmarnedurrkmirri beddakenh, dja kanmunkewemen ngare. Ngudda yiburrbun bu kunkimuk ngaye marnehmarnedurrkmirri.” \p \v 27 Dja Laban bimarneyimeng, yimeng, “Bu ngudda nuk yiyime ngamak, yuwn yire, ngarrnin. Ngaye ngabolbmeng bu mankurdang nganmarneyimeng bu Yawey nganmarnekurduyimeng kunmak bu nguddakenh. \v 28 Dja bu ngudda njale yidjare marnekarremulewan, wanjh yingeybu, won.” \p \v 29 Jacob yimeng, “Ngudda yiburrbun bu ngaye kamak marnehmarnedurrkmirri, dja bu mayh ke kamak rowk ngabennahnani. \v 30 Bu ngaye minj ngambangmerawinj, wanjh minj ngudda yikarrmeninj nawern, dja bu ngaye dorrengh wanjh ngunmarnewernminj duninjh, dja Yawey ngunmarnekurduyimeng kunmak kore baleh yarrkka ngaye ngahrey. Dja kaluk baleh kayime bu ngaye ngabenmarnemang bedberre nawu ngaye ngardduk?” \v 31 Wanjh Laban bidjawam, “Kaluk njale won?” Jacob biwokmey yimeng, “Yuwn njale kanwon, dja ngaye mayh ke ngabenyawoyhwon manme, dja ngabendjalnahnan bu kuhni kaluk kanmarnekurduyime. \v 32 Kanmunkewemen ngare bolkkime kore mayh ke kabirrihmirnderri, dja ngabenbebke rowk nawu mayh nawu birrimudbubuyika dja birrikukdjirlhdjirlmikenh, dja ngabenbebke rowk sheep yaw nawu birrikukbulerri, dja goat nawu birrikukdjirlhdjirlmikenh dja birrimudbubuyika. Bedda wanjh bu ngabenmang wanjh yikarremulewan ngardduk. \v 33 Dja kaluk yinan bu ngawoybuk, bu ngudda yirohrokme nawu kankarremulewan. Bu yinan ngaye yimankek ngakarrme goat nawu minj mudbubuyika dja minj kukdjirlhdjirlmikenh, dja sheep yaw nawu minj kukburlerri, wanjh namekbe yiyime ngadjirdmey.” \v 34 Wanjh Laban yimeng, “Mah, kunmekbe ngarrkurduyimen kore ngudda yimeng.” \p \v 35 Madjamku kunmekbe yimeng Laban, dja kundjalmekbe kunbarnangarra Laban benbebkeng rowk goat narahrangem nawu birrikuklayirrhlayirrmikenh dja birrikukdjirlhdjirlmikenh, dja ngaldahdaluk nawu birrimudbubuyikani dja birrikukdjirlhdjirlmikenh, birriwern rowk nawu birriwohmudbeleni. Dja mak benbebkeng rowk birrikukbulerri sheep yaw, dja benwong bebeywurd nuye kabindinahnan. \v 36 Dja bindikang djarreh duninjh bu kunbarnangarra danjbik, dja Jacob nungka djahdjalni kured bennahnani birrimirndebuyika nawu Laban nuye mayh. \p \v 37 Yiman djamku kuhni Laban kurduyimeng, dja Jacob nungka wanjh dulkberldjobkeng manbu karrulkngeyyo poplar, almond, dja plane kundulk, wanjh dulkmornihmorninjkurrmeng. \v 38 Wanjh manmekbe kundulk rowk manbu dulkmornihmorninjkurrmi wanjh nungka dulkdjabdjabnameng kumirrk bedberre mayh, kore kukku borrahkendi bedberre mayh kore birrimrey birribonguni. Dja mayh bu birrimrey birribonguni wanjh kumekbe warridj birrimarreni. \v 39 Wanjh kumekbe birrihdjalmarreni kore kurrulkmihmimirrk kore dulkdjahdulkdjabdjabdi. Dja kaluk yayaw bedberre nawu bindiyawmangi wanjh birrikuklayirrhlayirrmikenh, birrimudbubuyikani, dja birrikukdjirlhdjirlmikenh. \v 40 Jacob benlarlmey nawu yaw benkurrmeng bebbehbeh, dja mayh nawu mirndehmirnderri nungka benkebborledkeng birribalhbolknani kore Laban nuye mayh birrihmirnderri, nawu birrikuklayirrhlayirrmikenh dja birrikukbulerri. Dja wanjh nungka benkurrmeng mayh nuye bebbehbeh, minj bindirawoyi nawu Laban nuye. \p \v 41 Dja yarrkka bu birriwernhngudjmak nawu ngaldahdaluk mayh bindihmangi, wanjh Jacob dulkdjabnami kore kukku borrahkendi birribonguni, kukok bedberre kundulk, ba kunu birrimarreni kore darnkih dulkdjabdjabdi. \v 42 Dja bu nungka bennani birringudjwarreni myah, wanjh minj dulkdjabnameninj. Wanjh kunu nawu birringudjwarre mayh kaluk Laban nuye, dja nawu birringudjmak wanjh Jacob nuye. \v 43 Wanjh bu kunmekbe kurduhkurduyimi Jacob wernhkukenminj duninjh, dja mayh mirndewernminj nuye nawu sheep dja goat, dja mak benkarrmi birriwern daluk dja bininj nawu birrimarnedurrkmirri, dja mak camel dja donkey. \c 31 \s1 Jacob Bibawong Laban Wokyak. \sr Genesis 31:1-21 \p \v 1 Kaluk Jacob wobekkang bu Laban nuye bebeywurd birriyimi, “Jacob kang rowk nawu Ngabbard nuyeni, dja kore nawu Ngabbard nuyeni nungka kukenminj.” \v 2 Dja mak Jacob nang bu Laban bimarnekebbumi, dja kerrngehkenhni kamakni. \v 3 Wanjh Yawey bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Yirrurnde kore kubolkwarlah bedberre nawu mawahmawah ke kore ngudda ngurrimud kabirrini, dja ngaye wanjh ngarrdjarrkre.” \p \v 4 Wanjh Jacob benbenekayhmeng Rachel dja Leah kabenemre kore kabbal kore mayh nuye mirnderri. \v 5 Dja nungka benbenemarneyimeng, “Ngaye nganan bu kornkumo ngorrewoneng nganhmarnekebbume dja kerrngehkenhni kamakni. Kunu bonj, dja God nawu Kornkumo ngardduk wanjh nganehdjarrkrey nganbidyikarrmeng. \v 6 Ngudda nguneburrbun bu ngaye ngamarnedurrkmirranginj kornkumo ngorrewoneng kunngudj dorrengh ngardduk. \v 7 Dja kunu yiman djamku, dja nungka ngankoweyi, dja kunwernhkah borledkeyi nawu yimankek nganmarnekarremulewayi, dja God birrenghkeyi ba minj kunwarre nganmarnekurduyimeninj. \v 8 Bu nungka yimeng, ‘Kaluk mayh nawu birrimudbubuyika wanjh ke bu karremulewan.’ Wanjh mayh rowk bindiyawmangi birrimudbubuyikani. Dja bu yimeng, ‘Kaluk mayh nawu birrikuklayirrhlayirrmikenh wanjh ke bu karremulewan.’ Wanjh mayh rowk bindiyawmangi birrikuklayirrhlayirrmiken. \v 9 Kunu God biyimey mayh rowk nawu nuyeni kornkumo ngorrewoneng, dja nganwong ngaye. \p \v 10 Kaluk bolkyimi bu mayh bedberreni birrimarreni, ngaye ngabukirribom, ngawohnang nganang mayh nawu goat narahrangem nawu bindihmangi ngaldahdaluk wanjh birrikuklayirrhlayirrmikenh, birrimudbubuyikani dja birrikukdjirlhdjirlmikenh. \v 11 Dja ngabekkang angel nuye God nganmarneyimeng bukirri, yimeng, ‘Jacob!’ Dja ngayimeng, ‘Ngaye konhda, bekkabekkan.’ \v 12 Dja nungka yimeng, ‘Yiwohrna, dja yinan goat rowk nawu narahrangem nawu kabindimang ngaldahdaluk wanjh birrikuklayirrhlayirrmikenh, birrimudbubuyika, dja birrikukdjirlhdjirlmikenh. Kuhni ngakurduyime bu ngaye nganang rowk nawu Laban ngunhmarnekurduyimi. \v 13 Ngaye wanjh God, dja marnebebmeng kore kunred Bethel, kore ngudda mankalkkid oil yikalkkidyakbom kore kunwardde manbu yiwarddedjabnameng, dja kore ngudda kanmarnewokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh. Mah. Wanjh yirrolkka yibolkbawo kondah kubolkwarlah, dja werrkwerrk yirrurndeng kore kubolkwarlah kore yirranginj.’” \p \v 14 Bu Jacob kuhni benbenemarneyimeng wanjh Rachel dja Leah benewokmey beneyimeng, “Minj njale Ngabbard nganbeneyibawon. \v 15 Nungka wanjh nganbenemarnekurduyime yiman bu ngad nganewokbuyika! Nungka nganbenekukweykang dja warridj kahkukyakwon nawu mey bu nganbeneweykang. \v 16 Yehyeng rowk nawu God biyimey Ngabbard, wanjh woybukkih yimerranj ngad ngadberre, dja mak wurdwurd dorrengh nawu ngadberre. Wanjh kunu bu baleh God ngunmarneyimeng, wanjh kunmekbe yikurduyimen.” \p \v 17 Wanjh kunu Jacob dolkkang benkurrmeng wurdwurd nuye dja mak ngalbibininjkobeng kore camel birrimorneni. \v 18 Dja nungka benmirndemunkeweng mayh nuye kabirrimarnedokme. Yehyeng rowk dorrengh nawu wernmerreni nuye kore Paddan Aram wanjh kang, dja birriwam birribolkyikani kore kornkumo nuye nawu Isaac kore kubolkwarlah Canaan. \p \v 19 Bu Laban wam benhmuddjobkeyi nawu sheep, wanjh Rachel djalmey wokyak nawu god nawern nuye kornkumo nawu yiwarrudj benmarnedi kore kururrk nuye. \v 20 Dja warridj Jacob bikoweng Laban nawu Arameabeh bu nungka minj bimarneyimeninj kakelerlobme. \v 21 Nungka kelerlobmeng kang rowk yehyeng nawu nuye, wanjh dolkkang wam djowkkeng mankabo Euphrates dja djahdjalley balbolkyikani kore kurruluhdulum ngarre kabolkngeyyo Gilead. \s1 Laban Bingudjkadjuy Jacob. \sr Genesis 31:22-42 \p \v 22 Kaluk bu kunbarnangarra danjbik wanjh bininj birrimarneyimeng Laban bu Jacob kelerlobmeng. \v 23 Wanjh nungka Laban benkang nawu birrimud dja bindingudjkadjuy bu kunbarnangarra seven, dja bindimarnebebmeng kore kurruluhdulum ngarre Gilead. \v 24 Wanjh kumekbe kukak God bimarnebebmeng Laban nawu Aramean bininj, bimarnebebmeng bukirri dja bimarneyimeng, “Marndi yinahnarrimen, dja yuwn njale yimarneyime Jacob nawu kunmak dja kunwarre.” \p \v 25 Jacob wanjh dabburlin nuye nameng kore kunwarddekimuk ngarre kunbolk Gilead bu Laban bimarnebebmeng, dja Laban dja nawu birrimud birriyonginj kumekbe warridj. \v 26 Wanjh Laban bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Ngudda njale yikurduyimeng? Ngudda kankoweng dja yibenbenekang ngalbebeywurd ngardduk yiman rerrih nawu bininj kabindidukkan daluk kabindikan bu kabirriburren war. \v 27 Njalekah ngudda manmolk yikelerlobmeng dja kankoweng? Njalekah minj kanmarneyimeninj ba kunu ngaye munkewemeninj bu karriwarnmakmeninj karriwayiniwirrinj bu birridoyi tambourine dja birribuyi lyre. \v 28 Njalekah ngudda minj yibenbawoyi ngabenbunjhmayi ngabenwoknayi nawu ngabenkebmanjmeng dja ngalbebeywurd ngardduk? Ngudda kunu yikurduyimeng yiman yerreh yikodjkuluyak. \v 29 Ngaye wanjh ngakarrme kundulkarre bu marneyime kunwarre, dja bonj, God nawu kornkumo ke nuye wokdanj ngardduk kukak, yimeng, ‘Marndi yuwn njale yimarneyime Jacob nawu kunmak dja kunwarre.’ \v 30 Bonj, ngaye ngaburrbun bu ngudda wanjh yibolkbawong bu ngudda yidjareni bulkkidj yirrurndeng kore kornkumo ke kani. Bonj kunu, dja njalekah yidjirdmey nayahwurd gods nawu ngardduk?” \p \v 31 Jacob biwokmey Laban, yimeng, “Ngaye ngamwam manmolk bu ngakeleni, dja ngaye ngayimeng bu ngudda kanyirrurrkmayi ngalbebeywurd ke. \v 32 Dja bolkkime marneyime, bu yingalke nangale kakarrme gods ke, wanjh bonj namekbe kadjaldowen. Bu nawu ngad karrimud dorrengh kabirrinan wanjh kanbukka yehyeng nawu ngaye ngakarrme bu ngudda ke, dja yidjalka.” Kaluk Jacob nungka wakwani bu Rachel djirdmey namekbe nawu gods. \p \v 33 Wanjh Laban ngimeng kore Jacob nuye dabburlin, dja Leah ngalengngarre, dja dabburlin berrewoneng benemekbe daluk bokenh nawu bindimarnedurrkmirri, dja minj kumekbe ngalkemeninj nawu god nuye. Wanjh nungka kumbebmeng kore Leah ngarre dabburlin dja ngimeng kore Rachel ngalengngarre. \v 34 Rachel wanjh korroko mey nawu gods nuye dja dahkendoy kore camel nuyeni baladji kubodmekenh, dja ngaleng wanjh ngerrehmeng. Bu kumekbe ni Laban wernhmadjyawani kore dabburlin rowk, dja minj ngalkemeninj. \v 35 Dja Rachel bimarneyimeng kornkumo, yimeng, “Ngudda nawu yiwohrnan ngardduk, yuwn kandung bu minj marnedolkkan dja ngaye kunbodme ngarrowen.” Wanjh Laban benmadjyawam, dja minj ngalkemeninj namekbe nawu gods nuyeni nawu benmarnedi yiwarrudj kururrk nuye. \p \v 36 Wanjh Jacob ngukwarreminj dja birruy Laban. Jacob yimeng, “Baleh yiddok ngayimeng? Njale yiddok kunwarre ngakurduyimeng ke bu rerre ngudda kanmunkekadjuy bu kanbuyi? \v 37 Ngudda wanjh kanmadjyawam rowk nawu ngahkarrme, njale yiddok yingalkeng nawu ke yehyeng? Wanjh yikurrmen kondah kore ngaye ngarrimud kabirrinan, dja mak ngudda ngurrimud, ba kunu bedda kandidjadme ngarrku, kabirriyime nangale kunwarre yimihyimi, kunubewu ngudda dja ngaye nuk. \p \v 38 Ngaye mandjewk twenty ngarrdjarrkni, dja sheep ke ngaldahdaluk dja mak goat minj bindimarneyawdowimeninj. Dja ngaye minj nganguyi nawu sheep narahrangem kore ngudda ke mayh mirndehmirnderri. \v 39 Dja bu mayh nabang buni bikukdjalkdjalkmangi nawu ngudda ke, wanjh namekbe nawu mayh ke minj ngamkayi kore ngudda bukkayi, dja ngayeman ngakarremulewani. Dja ngudda kandjalyidjawani ngakarremulewani bu mayh bindidjirdmangi bu barnangarrakenh dja mak bu kukakkenh. \v 40 Kunih wanjh kunu ngakurduyimi, bu barnangarra wanjh ngarungi kundungbang dja bu kukak ngabonjdjekdoweni, dja mak minj ngawernhkeyuwirrinj. \v 41 Ngaye mandjewk twenty ngani kore ngudda ke kunrurrk. Ngaye mandjewk fourteen marnedurrkmirranginj bu ngalbebeywurd ke bokenh kanwongkenh, dja mak mandjewk six marnedurrkmirranginj bu mayhkenh nawu kekih kanwongkenh. Dja ngudda kunwernhkah yibuyikawoni nawu kankarremulewani. \v 42 Bu God nawu Ngabbard nuye, nawu God nuyeni Abraham, dja nawu Isaac kabimarnekele, bu nungka minj nganbidyikarrmeninj, wanjh woybukkih ngudda kankukmunkewemeninj ngalarrkniwirrinj. God nang ngardduk kunmurrngrayek, dja bu ngawernhdurrkmirranginj, dja wanjh kukakni nungka ngunduy.” \s1 Jacob Dja Laban Benewokmarnburrinj. \sr Genesis 31:43-55 \p \v 43 Wanjh Laban biwokmey Jacob, yimeng, “Bedda wanjh ngalbebeywurd ngardduk, dja wurdwurd wanjh ngabenkebmanjmeng, dja mayh wanjh ngardduk, yehyeng rowk nawu yihnan nakka wanjh ngardduk. Kunu bonj, dja njale yimankek bolkkime ngabenmarnekurduyime ngalbebeywurd ngardduk dja wurdwurd berrewoneng nawu bedda bindiyawmey? \v 44 Kuhni yina ngarryimen, wanjh ngarrwokmarnburren ngudda dja ngaye, ba kanmulewan ngarrku.” \p \v 45 Wanjh Jacob mey kunwardde dja warddedjabnameng. \v 46 Dja benmarneyimeng nawu birrimud nuye, “Ngurriwarddemoyhma.” Wanjh bedda birrimey kunwardde dja birridulminjameng kukudji, dja kumekbe darnkih birringuneng manme. \v 47 Laban dja Jacob benebebbehwarddengeykurrmeng. Laban nuye kunwok wanjh “Jegar Sahadutha”. Dja bu Jacob nuye kunwok wanjh “Galeed”.\f + \fr 31:47 \ft Mahni kunngey bokenh kamenyime “Birridulminjameng nawu Kanmulewan”. \f* \v 48 Laban yimeng, “Maninjmanu manbu birridulminjameng kunwardde wanjh bolkkime kanmulewan ngudda dja ngaye.” Kunmekbekenh kunu warddengeykurrmeng Galeed. \p \v 49 Dja mak warddengeykurrmeng Mizpah.\f + \fr 31:49 \ft Mahni kunngey kamenyime, “Manrurrkkuyeng kabolknahnankenh”.\f* Kunmekbe warddengeykurrmeng bu yimeng, “Ngadjare Yawey kanbebbehnahnan bu ngudda dja ngaye kore ngarrhbebbehni. \v 50 Bu kunubewu ngudda kunwarre yibenbenemarnekurduyime ngalbebeywurd ngardduk, dja kunbuyika bu ngudda yibenmang dalukbubuyika yibenrawon ngalbebeywurd ngardduk, madjamku minj nangale karrini kannan ngarrku, yiburrbu God kannan bu ngudda dja ngaye.” \p \v 51 Mak Laban bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Yina, maninjmanu manbu kunwardde birridulminjameng dja mak manbu kawarddedjabdi bu ngaye ngawarddenameng kubulkayh ngarrku. \v 52 Maninjmanu manbu kunwardde birridulminjameng wanjh kanmulewan, dja maninjmanu manbu kawarddedjabdi wanjh kanmulewan bu maninjmanu kunwardde manbu birridulminjameng ngaye minj ngawarddeyurrhke ngamre kore ngudda, dja ngudda minj yimwarddeyurrhke maninjmanu kunwardde manbu birridulminjameng dja manbu kawarddedjabdi, minj yimre kore ngaye bu kunwarrekenh ngarrmarneyimerren. \v 53 Nawu God nuyeni Abraham dja nuyeni Nahor, nawu God nuyeni kornkumo berrewonengni, kandjadme ngarrku.” Wanjh kunu Jacob wokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh, kunngey dorrengh God nawu kornkumo nuye nawu Isaac bimarnekeleni. \v 54 Dja Jacob kinjeng mayh God nuye bu yiwarrudj di kumekbe kore kuwarddekimuk, dja benkayhmeng nawu birrimud kabirringun, wanjh birringuneng dja kumekbe birrini bu kukakkuyeng kore kuwarddekimuk. \p \v 55 Wanjh bu kukabel Laban dolkkang benbunjhmey nawu benkebmanjmeng dja ngalbebeywurd nuye, dja benmarneyimeng kunmak kunwok, wanjh kunu nungka benbawong dja dokmeng kured. \c 32 \s1 Jacob Yingkihmarnburrinj Bu Esau Kabirrabke. \sr Genesis 32:1-21 \p \v 1 Wanjh Jacob djahdjalley, dja angel nuye God birridabkeng. \v 2 Bu Jacob bennang nungka yimeng, “Nanih wanjh God nuye bininj nawu kabirriburrenkenh.” Kunmekbekenh kunu nungka bolkngeykurrmeng kunmekbe kunred Mahanaim.\f + \fr 32:2 \ft Mahni kunngey kamenyime “Kunred Bokenh”. \f* \p \v 3 Jacob benyingkihmunkeweng bininj nuye kunwok kabirriyingkihyirrokme kabirrimarnekan nuye Esau nawu benedanginj nuye kore kunred Seir, kumekbe kubolkwarlah bolkngeyyoy warridj Edom. \v 4 Jacob benwokrayekwong birrimekbe bininj nawu benmunkeweng, yimeng, “Kuhni wanjh ngurrimarneyimen Esau nawu yiman nganmarnewohrnan, ngurriyimen, ‘Kuhni wanjh ngunmarneyime Jacob nawu yiman namarladj, kayime ke, “Ngaye ngadjalni kore Laban, kumekbe ngahdjalni munguyh, bolkkime ngambolkbawong. \v 5 Dja ngabenkarrme bulikki, donkey, sheep, dja goat, dja bininj daluk nawu ngandimarnedurrkmirri, dja wanjh ngaye ngamunkewe kuhni kunwok ngudda marneyime nawu kanmarnewohrnan, ba kunu ngudda kunubewu yiyime ngamak.”’ Kuhni bu ngurrimarneyime nawu Esau.” \p \v 6 Kaluk birrimekbe bininj nawu Jacob benmunkeweng wanjh birrimmarnedurndi Jacob dja birriyimeng, “Ngad ngarriwam kore ngunedanginj nawu Esau, dja nungka wanjh kamhre ngunhdabke, dja 400 bininj kabirrimdjarrkre.” \v 7 Jacob wanjh keleni duninjh dja mak kangewarreni duninjh, wanjh kunu nungka benlarlmey bininj rowk nawu birridjarrkrey benmarnbom mirndebokenh. Dja mak sheep, goat, bulikki, camel, mirndelahlarlmey warridj. \v 8 Dja nungka burrbom baybaywi, yimeng, “Bu Esau kunubewu kamre kabenbun kabenyakwon nawu birrimirndekudji, wanjh kunubewu birrimirndebuyika kabirrikelerlobme.” \p \v 9 Wanjh Jacob danginj yiwarrudj yimeng, “Ngudda nawu God nuyeni Mawah ngardduk nawu Abraham, dja mak God nuye Ngabbard Isaac, ngudda Yawey nawu kanmarneyimeng ngarrurndeng kore kubolkwarlah ngardduk dja nawu ngarrimud, dja ngudda kunmak kanmarnekurduyime. \v 10 Ngaye wanjh ngawarre, minj ngamak bu ngudda kankongibuni kanmarnekurduyimi kunmak, kanburrbuni munguyh kannahnani. Dja bu ngamdjowkkeng manih mankabo Jordan ngadjalkarrmi kunkarndudjwi, dja bolkkime wanjh ngayimerranj nganemirndebokenh. \v 11 Ngaye djawan kanbebkemen kore kunbid nuye nawu nganedanginj Esau, dja ngakengeme, marndi nungka nuk kamre kanbun, dja ngalbabadjan warridj wurdwurd dorrengh. \v 12 Dja ngudda yiyimeng bu ngudda kanmarnekurduyime kunmak, dja yibenmirndewernwon nawu ngaye ngabenkebmawahme, kabirrimirndeyimerran yiman kunkayalanj kamirndeyime kore kurrula kurrid, nawu minj nangale kamirnderohrokme dja manmirndewern.” \p \v 13-16 Wanjh Jacob kumekbe yonginj bu kukak, dja kore nungka karrmi nungka djarrngbom nawu kabiwon Esau burudjang; 200 goats ngaldahdaluk, twenty goats narahrangem, 200 sheep ngaldahdaluk, twenty sheep narahrangem, thirty camels ngalbabadjan, dja yayaw bedberre, forty bulikki ngaldahdaluk, ten bulikki narahrangem, twenty donkeys ngaldahdaluk, dja ten donkeys narahrangem. Nungka benwong kabindinahnan bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri, mirndebubuyika kabindibebbehmirndenahnan. Wanjh nungka benmarneyimeng bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri, yimeng, “Ngurriyingkihdokmen, mirndekudji karrokme, wanjh djarrehkahwurd mirndebuyika, dja djarrehkahwurd mirndebuyika, bu munguyh.” \p \v 17 Wanjh nungka biwokrayekwong nawu dokmidokmi, yimeng, “Bu ngaye nganedanginj Esau ngundabke dja ngundjawan, ‘Ngudda nangale ngunmarnewohrnan, dja baleh yire, dja nangale nuye nanih nawu mayh nawu kahdokme?’ \v 18 Wanjh kunukka ngudda yiyime, ‘Bedda wanjh Jacob nuye nawu namarladj. Nungka wanjh ngunwon burudjang bu ngunmarnemunkeweng, ngudda nawu Esau nawu kanmarnewohrnan, dja warridj nungka kamre rerre.’” \p \v 19 Dja Jacob benwokrayekwong nayungkih, yerre, wohbulkayh, dja yerre duninjh, kaluk birribuyika rowk nawu bindimirndekadjungi mayh, benmarneyimeng, “Ngudda kunkudjiwi ngurrimarneyimen Esau bu ngurridabke. \v 20 Dja mak yuwn ngurribengmidjdan dja ngurriyimen nuye, ‘Jacob nawu namarladj nungka wanjh yerre kamre warridj.’” Kuhni Jacob yimeng bu nungka burrbom baybaywi, yimeng, “Ngaye kunubewu nganjilngmarnbun, bu ngamunkewe nawu ngawon burudjang ngayingkihdokmihwe, wanjh yerre bu nganan, wanjh kunubewu kamak rowk ngankimang.” \v 21 Wanjh kunu nawu Jacob kabiwon Esau wanjh yingkihdokmihweng, dja nungan wanjh kumekbe yonginj kured bu kukak. \s1 Jacob Benekommarreni God. \sr Genesis 32:22-32 \p \v 22 Wanjh bu kundjalmekbe kumunun, Jacob dolkkang benkang ngalbibininjkobeng nuye nawu benebokenh, dja daluk benebokenh nawu benemarnedurrkmirri, dja bebeywurd nuye nawu eleven, dja bedda birridjowkkeng mankabo Jabbok. \v 23 Nungka benmey dja benmunkeweng birridjowkkeng mankabo, dja mak yehyeng nuye nawu karrmi warridj nungka munkeweng. \p \v 24 Wanjh Jacob nungka djahdjalni nakudjihkudji, dja wanjh nabuyika bininj bimarnebebmeng, wanjh benehdjalkommarreni kunkakkuyeng munguyh kore kumbarrhbom. \v 25 Bu namekbe bininj narrinj bu nungka minj biburriwemeninj Jacob, nungka bibom kungadmo dja bingadmoyirrhmey bu benekommarreni. \p \v 26 Wanjh nungka nawu bininj yimeng, “Kanbawo ngare dja kumbarrhbom.” Dja Jacob yimeng, “Minj bawon yire, bu minj kanmarneyime kunmak kunwok.” \v 27 Dja nawu bininj yimeng, “Ngudda baleh yingeyyo?” Dja nungka yimeng, “Jacob.” \v 28 Wanjh nawu bininj yimeng, “Minj munguyh yingeyyo Jacob, dja Israel yidjalngeyyo, kunmekbe yingeyyo bu ngudda ngunedurrkmarreni God, dja bininj ngurridurrkmarreni, dja ngudda yiwinhmeng.”\f + \fr 32:28 \ft Israel kamenyime, “God benekommarreni”. \f* \v 29 Wanjh Jacob bidjawam, yimeng, “Kab ngadjare kanmarneyime, baleh yingeyyo?” Dja nungka yimeng, “Njalekah kandjawan bu baleh ngangeyyo?” Wanjh kunmekbe nungka bimarneyimeng kunmak kunwok. \p \v 30 Wanjh Jacob bolkngeykurrmeng kunmekbe kunred Peniel, wokkihyimi, “Kunmekbe ngabolkngeykurrme bu ngaye nganang God kukeb dja nganbawong ngarrarrkid.”\f + \fr 32:30 \ft Peniel kamenyime “Kukeb nuye God”. \f* \v 31 Wanjh kumdungbebmeng bu nungka bolkyurrhkeng Peniel, nungka burriwarreminj dja kunngadmo biwarrewoni. \v 32 Kunmekbekenh kunu bininj nawu Israel benkebmawahmeng djalmunguyh minj kabirringun kunngadmokanj kore kangadmodjinhdjinduluburren, dja kumekbe bininj Jacob bibom. \c 33 \s1 Esau Bimarnebebmeng Jacob. \sr Genesis 33:1-20 \p \v 1 Wanjh Jacob bolknang dja nang kaluk Esau kamhre, dja 400 bininj dorrengh. Wanjh kunu nungka benlarlmey wurdwurd, dja Leah, Rachel, dja daluk benebokenh nawu bindimarnedurrkmirri, bindibebbehkarrmi wurdwurd. \v 2 Nungka bendokmiweng daluk nawu bindimarnedurrkmirri dja wurdwurd berrewoneng, wanjh Leahwali dja wurdwurd ngalengngarre benkurrmeng yerrekah, dja yerre duninjh benbenekurrmeng Rachel dja Joseph. \v 3 Dja nungka naweleng wanjh dokmi dja balwohboddaboddangeni kurorre kunwernhkah seven, bu nungka balhbebmi kore nawu benedanginj. \p \v 4 Dja Esau nungka rlobmeng birrabkeng, berlwakbom biwanjbimey, bibunjhmey, wanjh benemarnenalkburrinj. \v 5 Wanjh Esau balwohnang bennang daluk dja wurdwurd, wanjh bidjawam Jacob, yimeng, “Birringale nanih nawu ngurridjarrkre?” Jacob biwokmey, yimeng, “Bedda wanjh wurdwurd nawu God burudjang nganwong ngaye nawu ngamarladj.” \p \v 6 Wanjh daluk nawu bindimarnedurrkmirri dja wurdwurd berrewoneng birrimwam dja birrimarneboddanj. \v 7 Wanjh Leahwali dja wurdwurd ngalengngarre birrimwam birrimarneboddanj. Wanjh yerre duninjh benemwam Joseph dja Rachel, dja bedda warridj benemarneboddanj. \v 8 Esau bidjawam, “Dja njalekenh nawu birrimirndebubuyika mayh nawu ngabennang?” Wanjh Jacob yimeng, “Ngabenmunkeweng ba ngudda kunubewu yiyime ngamak ngudda nawu kanmarnewohrnan.” \v 9 Dja Esau yimeng, “Ngaye ngokko ngakarrme nawern, ngudda nawu ngarrdanginj. Nawu yikarrme, wanjh yidjalkarrmen yingan ke.” \v 10 Wanjh Jacob yimeng, “Burrkyak, ngaye kebdjarrkme, bu ngudda yiyime yimankek ngamak, wanjh kanbidyima nawu ngaye won burudjang. Dja woybukkih ngaye bu kebnan wanjh yiman rerrih God ngakebnan, bu ngudda kamak rowk kankimey. \v 11 God nungka kunmak nganmarnekurduyimeng burudjang, dja nawu ngakarrme wanjh bonj nawern, kunmekbekenh kunu ngaye kebdjarrkme, kanbidyima nawu ngaye marnemunkeweng won burudjang.” Wanjh kuhni nungka bimarneyimi kebbabiminj, wanjh kaluk Esau nungka biyimey. \p \v 12 Wanjh Esau yimeng, “Kab karridjarrkray dja ngaye mak.” \v 13 Dja Jacob bimarneyimeng, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan, yiburrbun bu wurdwurd birringudjwarre, dja ngabennahnan sheep, goat, dja bulikki nawu kabindiyawdjikkawon. Bu yimankek bu kunbarnangarrakudji ngabendjirrkkan wernkih, wardi mayh kabirridowerren rowk. \v 14 Wanjh kunu ngudda nawu kanmarnewohrnan kanmarneyingkihdokmen ngaye nawu ngamarladj, dja ngaye yeledj ngamdjalle yiman mayh kabirrire nawu ngabendjirrkkan, dja mak yiman bu wurdwurd yeledj kabirrire, kunmekbe ngayime munguyh, kaluk marnebebme ngudda nawu kanmarnewohrnan, kore kunred Seir marnebebme.” \p \v 15 Wanjh Esau yimeng, “Wanjh yiyimen kamak ngabenbawon ngurridjarrkre yikahwi nawu bininj ngardduk nawu ngarridjarrkre.” Dja Jacob yimeng, “Njalekah yimankek kunmekbe yikurduyime? Ngadjaldjare ngudda yiyime ngaye ngamak, ngudda nawu kanmarnewohrnan.” \v 16 Wanjh kunu Esau dolkkang kunmekbe kunbarnangarra, baldjaldurndi kore kunred Seir. \v 17 Dja yiman djamku Jacob yimeng rawinj kore Seir, dja nungka barlungmeng wam kore kunred Succoth, dja kumekbe nungka rurrknameng kunrurrk nuye dja djurlenameng bedberre mayh. Kunmekbekenh kunu kabolkngeyyo Succoth.\f + \fr 33:17 \ft Kunekke kunngey kayime “Kundjurle”.\f* \p \v 18 Wanjh kaluk Jacob bu kumhrey Paddan Arambeh nungka kaluk bebmeng kamak rowk kore kubolkkimuk Shechem kore kubolkwarlah Canaan, dja nungka birriyoy darnkih kore kubolkkimuk. \v 19 Dja Jacob karremulewam kunred kore dabburlin nuye nameng, kunwardde 100 silver benwong bebeywurd nuye Hamor nawu kornkumo nuye Shechem bu birribolkweykang. \v 20 Wanjh kumekbe Jacob marnbom kunwardde yiwarrudjkenh dja nungka warddengeykurrmeng, “God, nawu God nuye Israel.”\f + \fr 33:20 \ft Hebrew kunwok kayime, “El Elohe Israel”.\f* \c 34 \s1 Bininj Nawu Nakang Kunred Shechem Bidjirdmey Ngalbu Dinah. \sr Genesis 34:1-17 \p \v 1 Kaluk Dinah ngalbu ngalyaw ngarre Leah ngalbu bimarneyawmey Jacob, wanjh Dinah wam kabennan morlehmorlenj ngalbu birrihni kumekbe kunred. \v 2 Kaluk Shechem nawu beywurd nuye Hamor nawu namud Hiv, nawu nungka benmarnewohrnani bininj kumekbe, wanjh bu nungka binang Dinah, wanjh bidjaldarrkidmey beneyonginj. \v 3 Wanjh nungka bulkkidj bimarnedjareni bikangebakkeng Dinah ngalbu ngalbeywurd nuye Jacob, wanjh nungka bimarnedjareni ngalmekbe ngalyawk dja kunwok kunkerlh bimarneyimeng. \v 4 Wanjh Shechem bimarneyimeng kornkumo nuye nawu Hamor, yimeng, “Kanmarnema ngalbu ngalyawk ba nganemarren ngamarnbun ngalbininjkobeng ngardduk.” \p \v 5 Bu Jacob bekkang bu ngalbeywurd nuye, bininj bimarneyimeng kunwarre, wanjh nungka nuye bebeywurd birrini kuberrk kore kabbal birrinahnani mayh nuye, wanjh kunu Jacob djalngurdmeng, minj baleh bangmeyimeninj, nungka benmadbuni bebeywurd kabirrimdokme kured. \v 6 Wanjh Hamor nawu Shechem nuye kornkumo nungka wanjh wam kabenewokdi Jacob. \v 7 Kaluk Jacob nuye bebeywurd bedda wanjh bu birriwobekkang baleh yimerranj, wanjh birrimbebmeng kabbalbeh. Dja bedda birrikangewarreni duninjh, dja mak birriyidduy duninjh, bu Shechem kurduyimeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirriyime kunwarre duninjh birriyemikarrinj, bu nungka beneyonginj Jacob nuye ngalbeywurd, kunu wanjh nawu kunwarre birriyimi minj nangale kurduyimeninj. \v 8 Dja Hamor benmarneyimeng, yimeng, “Nawu beywurd ngardduk Shechem, nungka kabidjalmarnedjare ngalbu ngudda ngurridanginj. Ngaye djawan ngudberre bu ngurriwon kabenemarren kayimerran ngalbininjkobeng nuye. \v 9 Kamak nuk karriworren daluk, ngudda kandiwo ngarrimarren ngudberre ngalbebeywurd, dja ngadmanwali ngalbebeywurd ngadberre ngurrimarren. \p \v 10 Ngudda kamak ngurrini kore ngad, dja ngudda kamak ngurrimre kore kubolkwarlah ngadberre, ngurrini, dja ngurrikarremulewan ngurrimang yehyeng, mak ngurriweykan kondah kore ngadberre kunred kubolkwarlah, dja kaluk kamyawoyhwernworren ngudberre.” \v 11-12 Wanjh Shechem warridj wokdi, dja benmarneyimeng nawu Dinah ngarre kornkumo dja birridanginj, yimeng, “Ngaye ngadjare ngurriyime nuk ngamak, dja ngaye won bu baleh kandiyidjawan, ngudda ngurriyime bu ngaye won ngudberre dalukkenh ngamang. Bu ngurringeybun nakimuk duninjh won ngudberre, wanjh ngaye won nawu baleh ngudda kandiyidjawan, dja kandidjalwo ngalbu ngalyawk ba nganemarren.” \p \v 13 Wanjh bu ngaldaluk bedberre Dinah kunwarre nungka bimarneyimeng, wanjh kunmekbekenh kunu bedda nawu Jacob nuye bebeywurd bu bindiwokmey Shechem dja kornkumo nuye nawu Hamor, bedda wanjh bindikoweng, \v 14 bindimarneyimeng, “Kunukka minj ngad ngarrikurduyime, minj ngarriwon ngalbu ngarridanginj kore bininj nawu minj birrilakkayenwoyi. Kunukka wanjh ngarriyime kundjalwarre duninjh ngarriyemikarren. \v 15 Ngad ngarriyime kamak ngunemarren bu kuhni kundjalkudji ngurriyime, bu ngudda ngurriyimerran yiman ngad, dja ngurrilakkayenworren rowk nawu narahrangem rowk ngudberre. \v 16 Bu kunmekbe ngurrikurduyime wanjh ngad biwon ngudberre ngalbebeywurd ngadberre, dja ngarrimang ngalbebeywurd ngudberre ngarrimarren. Wanjh ngarribolkmarnbun ngarrini kore ngudda dja karriyimerran yiman karrikudjiwi. \v 17 Dja bu ngudda minj ngurrikodjdukme ngurrilakkayenworrenkenh, wanjh kunu ngad ngarrikan ngalbu ngarridanginj dja ngarrire.” \s1 Narahrangem Bindibom Birrimekbe Bininj. \sr Genesis 34:18-31 \p \v 18 Wanjh nawu bedda birrikarremarnbom berrewoneng Hamor dja beywurd nuye nawu Shechem, wanjh bedda benebekkarrinj kamak rowk. \v 19 Wanjh namekbe nawu yawurrinj bimarnedjareni Jacob nuye ngalbeywurd, wanjh kunu nungka djalwam werrkwerrk, kakurduyime nawu bedda birrimarneyimeng. Dja nungka wanjh nawernhkuken kore nawu birrimud. \v 20 Wanjh kunu Hamor dja Shechem nawu beywurd nuye benewam kore kururrkdangmaye kore kumekbe kubolkkimuk dja birriwokdi bininj rowk nawu birridjarrkni kumekbe kubolkkimuk. \p \v 21 Wanjh bedda beneyimeng, “Nahni nawu bininj kabirridjare karridabbolkmen, kab ngurriyimen kamak kabirrini kore kubolkwarlah kadberre, kabirrikarremulewan kabirrimang yehyeng mak kabirriweykan. Ngurrina, kondah bu kabolkwarlah, bedda kamak kabirrini. Ngad wanjh karrbenmang ngalbebeywurd bedberre, dja bedda kabindimang ngalbebeywurd kadberre. \v 22 Dja bedda nawu bininj kabirrikodjdukme karridjarrkni yiman karrikudjiwi, bu kuhni karridjalkurduyime, narahrangem rowk ngad kadberre wanjh karrilakkayenworren yiman bu bedda rerrih. \v 23 Minj nuk ngurrinan bu bulikki bedberre, dja yehyeng nawu kabirrikarrme, dja mayhbubuyika bedberre warridj, wanjh nahni rowk kayimerran ngad kadberre? Wanjh kunu karrbenmarnekodjdukmen dja kabirribolkmarnbun kore ngad karridjarrkni.” \p \v 24 Bininj rowk nawu birrimirndemornnamerrinj kore kumekbe kururrkdangmaye, wanjh bindimarnekodjdukmeng Hamor dja beywurd nuye nawu Shechem. Wanjh narahrangem rowk nawu birrihni kumekbe kubolkkimuk wanjh birrilakkayenworrinj. \v 25 Bu kunbarnangarra danjbik bu bedda birridjakbekkani rowk, benebokenh nawu Jacob nuye bebeywurd, kaluk Simeon dja Levi nawu Dinah birridanginj, bedda wanjh benemey mandjawakkuyeng berrewoneng, dja benemwam kore kumekbe kubolkkimuk bu minj njale bedda birriburrbuyi, dja bindidulubom bindikukkurrmeng narahrangem rowk. \v 26 Bindidulubom mandjawak, kaluk bedda dorrengh Hamor dja beywurd nuye nawu Shechem, dja benemey Dinah kore ngaleng ni kore Shechem nuyeni kunrurrk dja birriwam. \v 27 Nawu birribuyika Jacob nuye bebeywurd bindimarnebebmeng nawu birrikukyoy, dja bedda birrikang yehyeng nawu birringalkeng kore kumekbe kubolkkimuk. Kunmekbe birriyimeng bu bininj bimarneyimeng kunwarre ngalbu bedda birridanginj. \v 28 Bedda birrikang sheep, goat, bulikki, dja donkey, dja mak yehyeng warridj nawu bedberre kore kubolkkimuk, dja mak kore kabbal. \v 29 Bedda wanjh birrikang rowk nawu namakmak bedberre, dja daluk rowk warridj bindidukkang bindikang, dja mak wurdwurd bedberre, dja birrikang yehyeng kore kunrurrk bedberre. \p \v 30 Wanjh Jacob benbenemarneyimeng Simeon dja Levi, “Ngudda wanjh kunyid ngunemarnbom ngardduk, dja bininj nawu birrimdolkkang Canaan dja bininj nawu Periz benkebmawahmeng, nawu kabirrini kondah kubolkwarlah, bedda wanjh kaluk ngandiwidnan. Ngaye minj birriwern ngabenkarrme, dja bu bedda kabirriraworren kandidabke kandibunkenh, ngaye dja ngardduk bininj karridowen.” \v 31 Dja bedda benewokmey beneyimeng, “Yiddok yiyime bonj kamak bu nungka bidjalmarnekurduyimeng ngalbu ngad ngarridanginj, yiman ngaleng ngalwarre rerrih ngalbininjwern kakukweykaweykarren?” \c 35 \s1 God Yawoyhwokkerrngehmerrinj Kore Wokkurrmerrinj Biberrebbom Jacob. \sr Genesis 35:1-15 \p \v 1 Wanjh God bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Yirrolkka, yiray kore Bethel, kumekbe yibolkmarnbu yinin, dja altar kunwardde yiwarrudjkenh yimarnbu ngayekenh, nawu God nawu marnebukkarrinj bu ngudda yikelerlobmeng kore ngunedanginjbeh nawu Esau.” \p \v 2 Wanjh kunu Jacob benmarneyimeng nawu birrimud dja bininj rowk nawu birridjarrkrey, wanjh yimeng, “Ngurribawo rowk nawu birriwokbubuyika bedberre gods nawu ngurrikarrme, dja ngurrikukdjirridjburrimen ngurrikukbeleworrimen, dja kunmadjbele ngurridjongburrimen. \v 3 Wanjh ngurrimray, wanjh karrire kore Bethel, ba kumekbe ngaye ngamarnbun altar kunwardde yiwarrudjkenh nuye God nawu nganbekkang bu ngaye ngakangewarreni, dja nawu mak nganehdjarrkrey bu baleh yarrkka ngarey.” \v 4 Wanjh kunu bedda birriwong Jacob birriwokbubuyika bedberreni gods nawu birrikarrmi, mak kunkanemkenh nawu birrikanemdjongbuyindi, birriwong rowk, dja Jacob dudji rowk kanjdji kore oak kundulk kore Shechem. \v 5 Wanjh birriwam, dja God benmarnbom birrikeleminj bininj nawu birrini kubolkkihkimuk rowk kumekbe darnkih, ba minj bindikadjuyi Jacob dja nawu birrihdjarrkrey. \p \v 6 Jacob dja bedda rowk nawu birridjarrkrey wanjh birrimbebmeng kore kunred Luz, kumekbe kore kabolkngeyyo warridj Bethel, kore kubolkwarlah Canaan. \v 7 Wanjh kumekbe nungka marnbom altar kunwardde yiwarrudjkenh, dja kumekbe God korroko bimarnebukkarrinj bu nungka kelerlobmeng benedanginjbeh, wanjh kunmekbekenh kunu Jacob bolkngeykurrmeng “God nawu kunred Bethelkenh.”\f + \fr 35:7 \ft Hebrew kunwok kayime, “El Bethel”. \f* \p \v 8 Kaluk Deborah ngalbu Rebekah binahnani wanjh doweng, dja birrikukdudji kanjdji kurrulk oak, kaluk walemkah Bethel. Wanjh kunu birridulkngeykurrmeng “Kundulk kore birrinalkbuni”\f + \fr 35:8 \ft Hebrew kunwok kayime, “Allon Bacuth”. \f*. \p \v 9 Bu Jacob kumdurndi Paddan Arambeh God biyawoyhmarnebukkarrinj dja bimarneyimeng kunmak kunwok. \v 10 God bimarneyimeng, “Ngudda yingeyyo Jacob, wanjh minj munguyh mak ngundingeybun Jacob, dja Israel yidjalngeyyo.”\f + \fr 35:10 \ft Mahni kunngey kamenyime “Kabeneburren God”. \f* Wanjh kunu bingeykurrmeng Israel. \v 11 Wanjh God bimarneyimeng, yimeng, “Ngaye wanjh God nawu Ngangudjkimuk Duninjh. Ngudda yibenborna birriwern wurdwurd, ngurrimirndewernworrimen. Nawu ngudda yibenkebmawahme kaluk kabirriyimerran birriredbo, dja mak birrimirndekihkimuk nawu birriredbo. Dja king kabirrimbebmerren kore nguddahbeh nawu yibenkebmawahme, kaluk kabindibebbehmarnewohrnan birribebbehmirndewern bininj. \v 12 Dja kunred nawu ngabenbenebolkwong Abraham dja Isaac, wanjh ngudda bolkwon warridj, dja ngabenbolkwon nawu ngudda kaluk yibenkebmawahme.” \v 13 Kaluk God bibawong bolkbawong kumekbe kore benehwokdi. \p \v 14 Wanjh Jacob warddedjabnameng kumekbe kore God benehwokdi, wanjh nungka boyakbom manbu bibowong God, dja mak mankalkkid oil yakbom kore manmekbe manbu djabnameng. \v 15 Kumekbe kore God benehwokdi Jacob bolkngeykurrmeng Bethel.\f + \fr 35:15 \ft Mahni kunngey kamenyime, “Kunrurrk nuye God”.\f* \s1 Rachel Doweng Bu Benjamin Danginj. \sr Genesis 35:16-20 \p \v 16 Wanjh bedda birribolkbawong Bethel. Bu birrimhboyenrey kaluk Ephrath djarrehni rerrih, Rachel wurdyaw bihbuni, dja baraburreni. \v 17 Bu ngaleng barahbaraburreni bu wurdyaw bihbuni, wanjh daluk ngalbu bibidyikarrmi wurdyawkenh wanjh bimarneyimeng, “Yuwn yikele, dja yiyawmey narangem nabuyika.” \v 18 Wanjh Rachel kuyindoweng, dja bu ngolekyakmeni ngaleng bingeykurrmeng, “Nayaw ngardduk bu ngakangewarre.” Dja kornkumo nuye bingeykurrmeng Benjamin. Kunekke kunngey kayime “Wurdyaw kunbidkunkenh ngardduk.” \p \v 19 Wanjh kunu Rachel doweng dja birrikukdudji kore darnkih manbolh manbu kahre kore Eprath. Kumekbe Eprath kabolkngeyyo warridj Bethlehem. \v 20 Kaluk kaddumkah kore kumidj ngarre Jacob warddedjabnameng, manmekbe manbu kadjalwarddedjabdi munguyh, kabimidjmulewan Rachel ngarre kumidj. \s1 Jacob Nuye Bebeywurd. \sr Genesis 35:21-26 \p \v 21 Israel yawoyhwam dja dabburlin nameng bewhkah ngarre kunred Migdal Eder. \v 22 Bu Israel ni kumekbe kubolkwarlah, kaluk Reuben bimarnengimeng beneyonginj Bilhah, ngalbu kornkumo nuyeni daluk ngalbu benedjalwohni, dja Israel wobekkang bu kunmekbe yimeng. Jacob benbornang twelve bebeywurd. \v 23 Nawu nayayaw ngarreni Leah wanjh Reuben nawu nadjdjaman nuye Jacob, dja mak Simeon, Levi, Judah, Issachar dja Zebulun. \v 24 Nawu nayayaw ngarreni Rachel wanjh Joseph dja Benjaminj. \v 25 Nawu nayayaw ngarreni Bilhah ngalbu Rachel bimarnedurrkmirri, wanjh Dan dja Naphtali. \v 26 Dja nawu nayayaw ngarreni Zilpah ngalbu Leah bimarnedurrkmirri, wanjh Gad dja Asher. Bedda wanjh birribebeywurd nuye Jacob nawu birrimarnedanginj kore Paddan Aram. \s1 Bu Isaac Doweng. \sr Genesis 35:27-29 \p \v 27 Jacob kumdokmeng kured kore kornkumo nuye nawu Isaac kore kunred Mamre, darnkih kore Kiriath Arba. Kumekbe mak kabolkngeyyo warridj Hebron kore Abraham ningihni korrokoni, dja mak Isaac kumekbe ni. \v 28 Isaac djahdjalmimbini bu mandjewk 180. \v 29 Wanjh nungka ngolekdadjmeng doweng, dja malngwam kore mawahmawah nuye birriyingkihmalngdokmeng. Bu nungka doweng wanjh nungka wernhkohbanjminj duninjh. Dja bebeywurd nuyeni nawu Esau dja Jacob benekukdudji. \c 36 \s1 Nawu Esau Benbornang Dja Mak Nawu Benkebmawahmeng. \sr Genesis 36:1-19 \p \v 1 Kuhni wanjh kabenyolyolme Esau dja nawu benbornang dja nawu benkebmawahmeng. (Esau nungka mak ngeyyoy Edom.) \p \v 2 Esau benbenemey ngalbibininjkobeng kore Canaanbeh daluk, ngalkudji Adah ngalbu ngalbeywurd nuye Elon nawu Nahit bininj, dja ngalbuyika Oholibamah ngalbu ngalbeywurd nuye Anah, nawu nungan nuyeni kornkumo wanjh Zibeon ngalbu ngeyyoy Hiv, \v 3 dja mak Esau bimey Basemath ngalbu ngalbeywurd nuyeni Ishmael dja ngaleng benedanginj Nebaioth. \p \v 4 Adah bimarneyawmey Esau Eliphaz. Basemath biyawmey Reuel. \v 5 Dja Oholibamah benyawmey Jeush, Jalam, dja Korah. Birrimekbe wanjh bebeywurd nuye Esau nawu birrimarnedanginj kore kubolkwarlah Canaan. \p \v 6 Esau benkang ngalbibininjkobeng nuye dja bebeywurd ngalbebeywurd dja bininj nuye rowk nawu birridjarrkni, dja mak benkang mayh nuye rowk, dja yehyeng rowk nuye nawu mangi kore Canaan, dja nungka wam kore kubolkwarlah djarrehkah kore benedanginj nawu Jacob. \v 7 Nawu bedda benebebbehkarrmi wanjh nawern duninjh, wanjh kunu minj benedjarrkniwirrinj munguyh, dja kore kubolkwarlah kore benedjalwohningini minj manme manwern yuwirrinj, dja mayh berrewoneng nawern duninjh. \v 8 Wanjh kunmekbekenh kunu Esau nawu mak ngeyyoy Edom, nungka bolkmarnbom ni kore kurruluhdulum ngarre Seir. \p \v 9 Kuhni kabenyolyolme Esau dja nawu Esau benbornang dja benkebmawahmeng. Esau wanjh nungka mawah bedberre bininj nawu birringeyyoy Edom, nawu birrini kore kurruluhdulum ngarre kunred Seir. \p \v 10 Kuhni birringeyyoy Esau nuye bebeywurd dja Mawah nuye. Kaluk benbenebornang Eliphaz nawu nayaw ngarre Adah ngalbu Esau nuye ngalbininjkobeng, dja Reuel nawu nayaw ngarre Basemath ngalbu Esau nuye ngalbininjkobeng. \v 11 Dja nawu Eliphaz nunganwali bebeywurd nuye wanjh Teman, Omar, Zepho, Gatam dja Kenaz. \v 12 Dja namekbe Eliphaz nawu Esau bibornang nungka biwohmey ngalbuyika daluk ngalbu ngeyyoy Timna, ngaleng wanjh bimarneyawmey Amalek. Birrimekbe bininj rowk wanjh Esau nuye ngalbininjkobeng Adah benkebmakkahmeng. \p \v 13 Dja nawu Reuel benbornang wanjh Nahath, Zerah, Shammah, dja Mizzah. Birrimekbe wanjh Esau nuye ngalbininjkobeng Basemath benkebmakkahmeng. \p \v 14 Dja nayayaw ngarre Esau nuye ngalbininjkobeng Oholibamah, ngalbu ngalbeywurd nuye Anah nawu Zibeon kornkumo nuyeni, wanjh nayayaw ngarre nawu bimarneyawmey Esau wanjh Jeush, Jalam, dja Korah. \p \v 15 Nanih wanjh nawu birriwohrnani kore Esau benkebmawahmeng. Bebeywurd nuye Eliphaz nawu nadjdjaman nuye Esau, wanjh nawu birriwohrnani kaluk Teman, Omar, Zepho, Kenaz. \v 16 Korah, Gatam, dja Amalek. Birrimekbe wanjh bedda nawu birriwohrnani nawu Eliphaz benkebmawahmeng kore kubolkwarlah Edom, bedda wanjh Adah benkebmakkahmeng. \v 17 Dja bebeywurd nuye Reuel nawu Esau bibornang, wanjh bedda nawu birriwohrnani kaluk Nahath, Zerah, Shammah, dja Mizzah. Bedda wanjh birrimekbe nawu birriwohrnani, nawu Reuel benkebmawahmeng kore Edom, bedda wanjh Basemath benkebmakkahmeng, ngalbu Esau nuye ngalbininjkobeng. \v 18 Dja nayayaw ngarre Oholibamah ngalbu Esau nuye ngalbininjkobeng, bedda wanjh nawu birriwohrnani kaluk Jeush, Jalam, dja Korah. Bedda wanjh birrimekbe nawu birriwohrnani nawu Esau nuye ngalbininjkobeng Oholibamah benyawmey, ngalbu ngalbeywurd nuyeni Anah. \v 19 Bedda wanjh birrimekbe bebeywurd nuye Esau nawu mak ngeyyoy Edom, dja nawu bindimarnewohrnani birribuyika bedberre bininj. \s1 Nawu Seir Benbornang Dja Benkebmawahmeng. \sr Genesis 36:20-30 \p \v 20 Bininj nawu birringeyyoy Hor, wanjh birriyingkihni kumekbe kubolkwarlah. Nanih wanjh bebeywurd dja mawahmawah nuye Seir nawu birrimekbe nawu Hor birringeyyoy. Nawu benbornang wanjh Lotan, Shobal, Zibeon, Anah, \v 21 Dishon, Ezer, dja Dishan. Bedda nawu bebeywurd nuye Seir kore Edom nawu bindimarnewohrnani kore nawu birringeyyoy Hor. \v 22 Lotan nuye bebeywurd wanjh namud bedberre ngeyyoy Hori dja mak Heman. Dja Timna ngaleng benedanginj Lotan. \v 23 Shobal nuye bebeywurd wanjh Alvan, Manahath, Ebal, Shepho, dja Onam dja nawu bindikebmawahmeng. \v 24 Zibeon nuye bebeywurd wanjh Aiah dja Anah. Nanih wanjh namekbe Anah nawu bongalkeng kore kubolkdarleh bu bennahnani donkey nuye Zibeon nawu kornkumo nuye. \v 25 Anah benbenebornang Dishon dja Oholibamah ngalbu ngalbeywurd nuye Anah. \v 26 Dishon nuye bebeywurd wanjh Hemdan, Eshban, Ithran, dja Keran. \v 27 Ezer nuye bebeywurd wanjh Bilhah, Zaavan, dja Akan. \v 28 Dishan nuye bebeywurd wanjh Uz dja Aran. \v 29 Bedda wanjh birrimekbe nawu bindimarnewohrnani bininj nawu birringeyyoy Hor. Kaluk birriwohrnani Lotan, Shobal, Zibeon, Anah, \v 30 Dishon, Ezer, dja Dishan. Bedda wanjh bindibebbehmarnewohrnani nawu birringeyyoy Hor kore birribebbehmud kore kubolkwarlah Seir. \s1 Kunkareni Nawu Kings Birriwohrnani Kore Kunred Edom. \sr Genesis 36:31-43 \p \v 31 Nanih kabirringeydi king nawu birriwohrnani kore kubolkwarlah Edom, bu minj Israel birribangmekarrmeninj king benmarnewohrnayi. \v 32 Bela nawu beywurd nuye Beor, nungka yimerranj king wohrnani kore Edom. Kubolkkimuk nuye bolkngeyyoy Dinhabah. \v 33 Bu Bela doweng, wanjh Jobab nawu beywurd nuye Zerah nawu nakang Bozrah, nunganwali wanjh yimerranj king. \v 34 Bu Jobab doweng, Husham nawu nakang kubolkwarlah bedberre nawu Teman benkebmawahmeng, nunganwali yimerranj king. \v 35 Bu Husham doweng, wanjh Hadad nawu beywurd nuye Bedad, nawu bibom Midian kore kubolkwarlah Moab, nunganwali yimerranj king. Dja kubolkkimuk nuye bolkngeyyoy Avith. \v 36 Bu Hadad doweng, Samlah nawu nakang Masrekah, nunganwali yimerranj king. \v 37 Bu Samlah doweng, Shaul nawu nakang Rehoboth kore mankabo, nunganwali yimerranj king. \v 38 Bu Shaul doweng Baal Hanan nawu beywurd nuye Acbor, nunganwali yimerranj king. \v 39 Bu Baal Hanan nawu beywurd nuye Acbor doweng, Hadad nunganwali yimerranj king. Kubolkkimuk nuye bolkngeyyoy Pau, dja ngalbininjkobeng nuye ngeyyoy Mehetabel ngalyaw ngarre Matred, ngalbu ngalbeywurd nuye Mezahab. \p \v 40 Nanih wanjh birringeyyoy nawu birriwohrnani nawu Esau benkebmawahmeng, kaluk nawu birriyawmud duninjh birribolkngeykenkani kunred bedberre. Kaluk Timna, Alvah, Jetheth, \v 41 Oholibamah, Elah, Pinon, \v 42 Kenaz, Teman, Mibzar, \v 43 Magdiel dja Iram. Bedda wanjh birrimekbe nawu birriwohrnani kore Edom. Kunred kore birrini nawu birriyawmud duninjh, wanjh birribolkngeykenkani. \p Kuhni wanjh biyolyolmeng Esau nawu benkebmawahmeng bininj nawu birringeyyoy Edom. \c 37 \s1 Bu Joseph Bukirrinarrinj Nuye. \sr Genesis 37:1-11 \p \v 1 Jacob ni kore kubolkwarlah bu kornkumo nuye djalwodjalwohrey korroko, kore kubolkwarlah Canaan. \v 2 Nahni kunwok wanjh kabenyolyolme Jacob dja nawu nungka benbornang. \p Kunkareni, Joseph nawu yawurrinjni bu mandjewk nuyeni seventeen, wanjh nungka mayh benmirndenahnani, birridjarrknahnani nawu birridanginj, nawu nayayaw berrewoneng Bilhah dja Zilpah nawu kornkumo nuye ngalbibininjkobeng. Wanjh Joseph benmulewam kore kornkumo, yimeng bu bedda kunwarre birriyimi nawu birridanginj. \p \v 3 Kaluk Israel biwernhmarnedjareni Joseph, dja nawu birribuyika wurdwurd nuye, nungka yiman walakkih benmarnedjareni. Nungka Joseph danginj bu kornkumo kohbanjminj, kunmekbekenh kunu nungka biwernhmarnedjareni. Wanjh Israel namak duninjh bimarnemarnbom Joseph nawu kadjongburrenkenh. \v 4 Wanjh bu nawu birridanginj birrinang kornkumo biwernhmarnedjareni nungka nawu Joseph, wanjh kunu bedda birriwidnani, dja minj baleh kunmak birrimarneyimeninj. \p \v 5 Kaluk Joseph kodjbukirriwam, dja bu benmarneyimeng nawu birridanginj, bedda birriwernhwidnang. \v 6 Nungka benmarneyimeng, “Kandibekka ngaye ngamulewarren bu ngakodjbukirriwam. \v 7 Kaluk ngad karridalkdukkani kore kabbal, dja kumekbe ngaye ngardduk kundalk mandobbokenh wanjh dalkdolkkang dalkdjabdanginj mandjad, dja ngudda ngudberre kundalk birrimirndemornnamerrinj kore ngaye ngardduk kundalk, birrimarnedalkboddanj kore ngaye ngardduk kundalk.” \v 8 Wanjh nawu birridanginj birrimarneyimeng, “Yiddok yiwohrnan ngadberre woybukkih, yiddok ngudda kaluk ngundiwokmarrkmang dja ngundimarnedurrkmirri?” Bu nungka kuhni kodjbukirriwam, dja mak bu benmarneyimeng, kunu wanjh birriwernhwidnani. \p \v 9 Wanjh nungka yawoyhkodjbukirriwam, dja benmarneyimeng birridanginj, yimeng, “Kandibekka, ngayawoyhkodjbukirriwam, dja kaluk kundung, dird dja eleven mankokkarrng ngandimarneboddangeni.” \v 10 Wanjh bu kuhni bimarneyimeng kornkumo warridj, wanjh nawu kornkumo birruy bimarneyimeng, “Njale kuhni bu yibukirribom? Yiddok woybukkih ngaye dja ngalbadjan ke dja nawu ngurridanginj, wanjh ngarrimre ngarriboddan kurorre kumirrk ke?” \v 11 Wanjh nawu birridanginj birrimarnekirnni, dja kornkumo nungka wanjh djalkarrmeng kunwok kukange nuye. \s1 Bu Joseph Nuye Birridanginj Wanjh Nungka Birrikukweykang. \sr Genesis 37:12-36 \p \v 12 Kaluk nawu Joseph birridanginj birriwam kabindidalkwon mayh nuye kornkumo bedberre, birriwam darnkih kore kabolkngeyyo Shechem. \v 13 Wanjh Israel bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Ngudda yiburrbun bu nawu ngurridanginj kabindidalkwon mayh darnkih kore Shechem. Ngaye munkewe kore bedda.” Wanjh bimarneyimeng, “Mah kamak.” \v 14 Wanjh kornkumo yimeng, “Yiray wanjh dja yinan bu kamak bedda kabirrini nawu ngurridanginj dja mayh warridj, dja yimdurndeng kanmarneyime.” Kunu wanjh nungka bimunkeweng kumekbebeh kanjdjikanjdji ngarre Hebron, dja wam kore Shechem. \p \v 15 Bu bebmeng kore darnkih Shechem, wanjh nakudji bininj bingalkeng bu nungka Joseph djahdjalrengehrey kore kabbal, dja bidjawam, “Ngudda njale yihyawan?” \v 16 Nungka yimeng, “Ngabenyawan nawu ngarridanginj, kab kanmarneyime bu bedda baleh mayh kabindidalkwon.” \v 17 Dja namekbe bininj yimeng, “Bedda birriwam dja ngabenbekkang birrimarneyimerrinj, ‘Karriray kunred Dothan.’” Wanjh Joseph djahdjalwam benyikang nawu birridanginj, benngalkeng kore darnkih Dothan. \v 18 Bedda wanjh birrinang bu djarreh kumhrey, dja bu nungka minj bangmebebmeninj bedberre, bedda birriwokmarnburrinj kabirribunkenh. \v 19 Bedda birrimarneyimerrinj, “Nanih nawu kamhre nawu munguyh kahkodjbukirrire. \v 20 Wardi karribu dja karrikukburriwe kore mandjorlokburrk\f + \fr 37:20 \ft Hebrew kunwok kayime, “Kungad manbu Boyakminj”.\f*, kaluk karrimulewan bu karriyime nawu mayh nabang bibom bikukyakwong. Wanjh karrinan bu baleh kayimerran bu nungka kahkodjbukirrire!” \p \v 21 Dja Reuben nawu nawernwarre duninjh bedberre, bu bekkang kuhni, nungka minj djareniwirrinj kunmekbe birrimarneyimeninj, yimeng, “Yuwn bu karribun!” \v 22 “Yuwn mak ngurrikurlbawarrhke! Dja wardi ngurridjalburriwemen kore kudjorlok manbu kukkukenh kondah kore kubolkdarleh, yuwn baleh mak karrimarneyime.” Kuhni nungka Reuben yimeng ba kaluk bibebkemeninj kore bedda birrimarneyimeninj, dja birrurndiwemeninj kore kornkumo. \p \v 23 Wanjh kunu Joseph benmarnebebmeng nawu birridanginj, bedda wanjh birriyerrkkeng nawu namak duninjh nawu djongbuhdjongbuyindi, \v 24 dja nungka birrikang birriburriweng kore kudjorlok, kaluk kumekbe kudjorlok bukni, minj boyuwirrinj. \p \v 25 Wanjh bedda birriyerrkang birrihnguni manme, dja birribolknang bindinang kabirrimhre bininj nawu Ishmael benkebmawahmeng kore Gileadbeh, camel dorrengh bedberre nawu birringorrkani namanjmak yiman spices, balm dja myrrh, kabirrikan kore Egypt kore birrihrey. \v 26 Wanjh Judah benmarneyimeng nawu birridanginj, yimeng, “Njale kaluk karrimang bu karribun nawu karridanginj dja karrikukwarlkkan? \v 27 Kab karrikukweyka kore bininj nawu Ishmael benkebmawahmeng, dja yuwn baleh karrimarneyime, dja nungka karridanginj bulkkidj.” Wanjh nawu birridanginj birrikodjdukmeng. \p \v 28 Bedda nawu Ishmael benkebmawahmeng bininj wanjh birribayahmeng dja birriweykani njalehnjale. Bu bindimarnebebmeng, wanjh Joseph birridanginj birriwayhkeng Joseph kudjorlokbeh, dja birrikukweykang bu bedda bindiwong kunwardde nawern, yiman twenty silver shekels, dja bedda birrikang Joseph kore Egypt. \p \v 29 Kaluk bu Reuben kumdurndi kore kudjorlok, dja nang Josephyak kumekbe kore kudjorlok, nungka welengdjobkerrinj manburrba nawu djongbuhdjongbuyindi, \v 30 dja nungka yawoyhdurndi kore birridanginj dja yimeng, “Yawurrinj wanjh wam, dja ngaye baleh ngakurduyime?” \v 31 Wanjh bedda birrimey Joseph nuye nawu djongburreni, dja birribom goat, dja namekbe nawu Joseph nuye nawu djongburreni wanjh birridjuhkeng kore goat kunkurlba. \v 32 Wanjh bedda birrikang namekbe nawu namak duninjh nawu djongburreni, birrikang kore kornkumo, dja birriyimeng, “Ngad ngarringalkeng nanih, wardi yikukna, dja kunubewu nuye nawu beywurd ke dja nuk burrkyak.” \v 33 Wanjh nungka wernhkukburrknang dja yimeng, “Namekbe wanjh nuye beywurd ngardduk. Mayh nabang bibom bikukyakwong, Joseph bonj wanjh, woybukkih bikukdjalkdjalkmey.” \p \v 34 Wanjh Jacob djobkeng manburrba nuye nawu djongbuhdjongbuyindi, dja djongburrinj nawu kunnjilngwarrekenh, dja bimarnenjilngwarreni kunkuyeng kunbarnangarra kunwern. \v 35 Bebeywurd nuye rowk dja ngalbebeywurd birrimrey nuye kabirrinjilngmarnbunkenh, dja yiman bendabmeng rerrih, minj njilngmakmeninj. Nungka yimeng, “Bonj, ngadjalnjilngwarre munguyh nuye beywurd ngardduk, kaluk ngayemanwali ngarrowen, ngamalngre kanjdji kore nungka kore kunbolk Sheol.”\f + \fr 37:35 \ft Sheol kamenyime “Kore nawu birridowerrinj kabirrihni”, dja yika “kumidj”. \f* Kuhni yimi kornkumo bu bidjalmarnenalkbuni. \p \v 36 Kaluk bininj nawu Midianbeh birrikukweykang Joseph kore kunbolk Egypt. Nawu Potiphar bimey, nawu King Pharaoh bimarnedurrkmirri, dja benmarnewohrnani djamun nawu birrirurrknahnani Pharaoh nuye. \c 38 \s1 Judah Dja Tamar. \sr Genesis 38:1-30 \p \v 1 Wanjh Judah benbawong nawu birridanginj, dja wam beneni nakudji bininj nawu nakang kunred Adullam nawu nungka ngeyyoy Hirah. \v 2 Bu kumekbe ni, Judah binang ngalbeywurd nuye nakudji bininj nawu Canaan bikebmawahmeng, nawu nungka ngeyyoy Shua. Wanjh Judah benemarrinj dja beneyoy ngalmekbe daluk. \v 3 Wanjh ngaleng yawkani, kaluk narangem yawmey, kornkumo bingeykurrmeng Er. \v 4 Kaluk yawoyhyawkani dja yawmey narangem, bingeykurrmeng Onan. \v 5 Wanjh yawoyhyawmey nabuyika warridj, bingeykurrmeng Shelah. Ngaleng ni kore kunred Kezib bu nungka danginj. \p \v 6 Kaluk bu Er djordminj, wanjh Judah daluk bimarnemey daluk nuye nawu beywurd nadjdjaman nuye, ngaleng ngeyyoy Tamar. \v 7 Dja Er nawu nadjdjaman nuye Judah, nungka bu Yawey binang kunwarre djalkadjuy, wanjh kunu Yawey bibom, doweng. \p \v 8 Wanjh Judah bimarneyimeng Onan, “Nguneyuwn ngalbu beneni Nakokok, bu mankarre kahyo bininj kabeneyo kamarrdjukun nuye nawu nawernwarre bu beneni, ba kunu wurdwurd yibenbornan nawu yiman nungka nuye rerrih.” \v 9 Dja Onan burrbom bu wurdwurd benbornayi, bininj birriyimeninj minj nungka nuyeniwirrinj, wanjh kunu bu rey beneyoy ngalbu nawernwarre nuyeni, nungka manduk yakbom kore kurorre, ba minj yawbornayi nuyeniwirrinj nawu benedanginj. \v 10 Wanjh Yawey nang bu kuhni kurduhkurduyimi kunwarre, wanjh kunu nungka warridj bibom doweng. \p \v 11 Wanjh Judah bimarneyimeng ngalbinjdoy nuye Tamar, yimeng, “Ngudda yidjalkamarrdjukunnin kore kornkumo ke nuye kunrurrk, kumekbe yidjalnin munguyh, kaluk beywurd ngardduk nawu Shelah kadjordmen.” (Kunmekbe yimeng bu nungka keleni bu yimankek nunganwali Shelah dowimeninj yiman birridanginj nuye benedoweng.) Wanjh kunu Tamar wam ningihni kore kornkumo ngarreni kunrurrk nuye. \p \v 12 Kaluk rerrikah Judah nuyeni ngalbininjkobeng ngalbu ngalbeywurd nuye Shua, wanjh doweng. Wanjh Judah njilngwahnjilngwarreni, wanjh kaluk bu njilngmakminj wanjh nungka wam bidbom kore kunred Timnah, kore bininj birrimuddadjkeyi sheep nuye, dja nawu benedabbolk Hirah Adullumbeh wanjh benedjarrkwam. \v 13 Kaluk bu Tamar bekkang bu nabininjdoy kahre kore Timnah kabirrimuddadjke sheep, \v 14 wanjh ngaleng yerrkkerrinj nawu kamarrdjukunkenh bu djongbuhdjongbuyindi, dja manburrba djongburrinj kebbarrkburrinj, wanjh wam yerrkang ni kore bininj kabirringimen kore kunred Enaim, kaluk kore manbolh manbu kahre kore Timnah. Kunmekbe yimeng bu ngaleng nang Shelah djordminj dja minj biwoyi beneniwirrinj. \p \v 15 Kaluk Judah binang Timnah, dja nungka yimeng bu yimankek ngaleng daluk ngalbu kakukweykarren kore bininj. Kunmekbe nungka yimeng bu ngaleng kebbarrkbuyindi. \v 16 Nungka minj burrbuyi bu ngaleng ngalbinjdoy nuye, wanjh nungka wam kore ngaleng ni kore kubolhdid, dja yimeng, “Yimray wanjh, ngarryo.” Dja ngaleng bidjawam, “Njale kaluk kanwon ngarryokenh?” \v 17 Nungka yimeng, “Ngaye marnemunkewe goat yaw kore ngardduk mayh kamirnderri.” Wanjh ngaleng bidjawam yimeng, “Yiddok ngudda kanwon njale ngadjalwohkarrme, kaluk marnedurndiwe bu ngudda yimmunkewe?” \p \v 18 Nungka yimeng, “Njale kaluk yidjare won yidjalwohkarrme?” Wanjh ngaleng biwokmey yimeng, “Kanwo ring kunbidkenh nawu yingan kekih nawu yiman rerrih yihngeybimdi, kaluk kunyarl dorrengh, dja mak kunkarndudj manbu yihkarndudjkarren.” Wanjh kunu nungka biwong, dja beneyonginj. Kaluk ngaleng yawkani nungka nuye wurdyaw. \v 19 Wanjh ngaleng bu wam wanjh yerrkkerrinj nawu kebbarrkbuyindi dja yawoyhdjongburrinj kamarrdjukunkenh kunmadj. \p \v 20 Kaluk Judah munkeweng goat yaw, bininj nawu benedabbolk nawu nakang Adullam, nungka kang ba daluk bimarnedurndiwemeninj nawu biwong nawu djalwohkarrmi. Nungka kaluk bidjalyawam, minj bingalkemeninj. \v 21 Wanjh bendjawam bininj nawu birrini kumekbe, yimeng, “Baleh daluk ngalbu kakukweykaweykarren kore ngudberre yiwarrudjkenh, ngalbu ni kore kubolhdid kore Enaim?” Bedda birriyimeng, “Minj kondah niwirrinj ngalbu kakukweykaweykarren kore ngadberre yiwarrudjkenh.” \v 22 Wanjh kunu nungka durndi kore Judah ni dja yimeng, “Minj ngangalkemeninj dja mak bininj nawu kumekbe birrini birriyimeng bu minj kumekbe niwirrinj daluk ngalbu kakukweykaweykarren kore bedberre yiwarrudjkenh.” \v 23 Wanjh Judah yimeng, “Bonj, balkarrmen nawu kahkarrme, marndi bu ngarryawan wanjh bininj kandidjekwiwon ngarrku. Ngaye ngamarnemunkeweng goat yaw, dja minj ngaleng yingalkemeninj.” \p \v 24 Kaluk rerrikah bu yiman dird danjbik Judah birrimarneyimeng, “Ngalbinjdoy ke ngalbu Tamar wanjh kukweykarrinj kore bininj, dja wanjh kayawkan.” Judah yimeng, “Ngurrimbebkemen dja kunak ngurrikukwurlhkemen karrowen.” \v 25 Bu birrimbebkeng ngaleng kunwok munkeweng nuye nawu nabininjdoy, yimeng, “Ngaye wurdyaw ngakan nuye bininj nawu nuye nahni.” Dja mak yimeng, “Yinan bu yimankek yikukburrknan nangale nuye nawu nahni bininj nuye nawu yiman rerrih kahngeybimdi, kaluk kunyarl dorrengh, dja kunkarndudj?” \p \v 26 Wanjh Judah kukburrknang dja yimeng, “Ngaleng wanjh ngalmak, dja ngaye ngawarre bu minj ngawoyi beywurd ngardduk nawu Shelah.” Dja nungka Judah minj beneyawoyhyuwirrinj. \v 27 Bu kumwam ngarre wurdyaw bibuni wanjh narahrangem bokenh kanihkani. \p \v 28 Bu wurdyaw mahmirri, nakudji bidbebmerrinj, wanjh kunu daluk ngalbu bibidyikarrmi wurdyawkenh, kunyarl mey nawu kukkurlbani dja bibendedukkang, yimeng, “Namekbe wanjh bebmeng werrk.” \v 29 Dja bu nungka biddurndiwerrinj, wanjh nawu benedanginj danginj werrkwerrk, wanjh ngaleng yimeng, “Kunukka wanjh ngudda yibebmeng werrkwerrk.” Wanjh kunu nungka ngeyyoy Perez.\f + \fr 38:29 \ft Kunekke kunngey kayime “Kambebme werrkwerrk”.\f* \v 30 Wanjh nunganwali danginj nawu benedanginj nawu bendedukkayindi kukkurlba kunyarl, wanjh nungka ngeyyoy Zerah.\f + \fr 38:30 \ft Kunekke kunngey kayime, “Manbu Mankukkurlba Kabame”. \f* \c 39 \s1 Joseph Namungukenh Birridangbalhmeng. \sr Genesis 39:1-23 \p \v 1 Bininj nawu Ishmael benkebmawahmeng, nawu birrikang Joseph kore Egypt, wanjh birribalkukweykang dja Potiphar bimey. Nungka Potiphar wanjh Egyptbeh bininj nawu king Pharaoh bimarnedurrkmirri, kaluk wohrnani bedberre djamun nawu king Pharaoh birrimarnerurrknahnani. \p \v 2 Yawey wanjh benedjarrkrey Joseph, dja nungka Joseph bu baleh yimerrangeni nuye wanjh kamak rowk, dja nungka Joseph ni kore kunrurrk nuye Egyptbeh bininj nawu bimarnewohrnani. \v 3 Bu nungka nawu bimarnewohrnani nang bu Yawey benedjarrkrey Joseph, dja Yawey bibidyikarrmi ba bu baleh yimerrangeni nuyeni Joseph wanjh kamak rowk, \v 4 wanjh namekbe bininj Potiphar bimarneyimeng Joseph namak, dja bikurrmeng nungan kabinahnan, dja bimarnbom nungka Joseph benmarnewohrnani bininj nuye nawu birridurrkmirri kururrk nuye, dja mak bimarnenahnani nawu yehyeng rowk nuye. \v 5 Wanjh kundjalmekbe bu Potiphar yimeng bimarnbom Joseph kawohrnan kore kunrurrk nuye dja mak kore yehyeng nuye rowk, wanjh munguyh Yawey benmarnekurduyimi kunmak bininj nuye nawu namekbe Egyptbeh bininj. Kuhni Yawey kurduyimi bu nungka Josephkenh. Yehyeng nawu Potiphar karrmi wanjh God bimarnekurduyimi kunmak, kaluk kore kunrurrk dja mak kore kabbal. \v 6 Wanjh kunu nungka bidjalyibawong rowk Joseph wohrnani. Dja bu nungka Joseph bikarrmi bimarnedurrkmirri, minj njale burrbuyi nawu Potiphar, nungka djalburrbuni manme nuye manbu nungan ngunihnguni. \p Dja Joseph nungka wanjh kukmakni dja mak kebmakni warridj. \v 7 Wanjh kaluk ngalbininjkobeng nuye nawu bimarnewohrnani, ngaleng wanjh binani Joseph dja yimeng, “Yimray, ngarryo.” \p \v 8 Dja nungka birrahmeng, yimeng, “Bu ngaye ngankarrme ngawohrnan, wanjh nungka nawu nganmarnewohrnan minj njale kaburrbun kondah kore kunrurrk, yehyeng nawu nungka kakarrme wanjh nungka ngankurrmeng ngamarnenahnan. \v 9 Minj nangale nabuyika kawernhwohrnan kondah kore kunrurrk, dja ngaye ngadjalwohrnan. Minj njale ngankaybuyi, dja yidjalkudji ngudda nawu nuye ngalbininjkobeng. Kaluk baleh yimankek ngaye kuhni kunwarre duninjh ngayime, dja God ngamarneyime kunwarre?” \p \v 10 Dja madjamku ngaleng munguyh bu kunbarnangarrabubuyika bihmarneyimi, dja nungka Joseph bidjaldahmi, minj beneyuwirrinj dja minj mak niwirrinj kore ngaleng. \v 11 Kaluk kunbarnangarrakudji bu nungka ngimeng kururrk kore durrkmihdurrkmirri, dja minj nangale mak nawu birridurrkmirri birriniwirrinj kururrk, \v 12 wanjh ngaleng bimarnekarrmeng manburrba nawu kaddum djongbuyindi, dja yimeng, “Yimray ngarryo.” Dja nungka djalbawong manburrba kubid ngalengngarre dja kelerlobmeng kuberrk. \p \v 13 Bu ngaleng nang nungka bawong manburrba kubid ngalengngarre dja nungan kelerlobmeng kuberrk, \v 14 wanjh ngaleng benkayhmeng nawu birrimarnedurrkmirri, dja benmarneyimeng, “Nabininjkobeng ngardduk bimkang nahni nawu Hebrew bininj kanyemikan kadberre. Nungka ngimeng kondah nganeyuwirrinjkenh dja ngaye ngakayhmeng. \v 15 Bu nungka nganbekkang ngaye ngakayhmeng, wanjh nungka bawong manburrba nuye kore ngaye dja kelerlobmeng kuberrk.” \p \v 16 Wanjh ngaleng kurrmeng manburrba nuye Joseph darnkih kore ngaleng ni, dja bimadbuni kamdurndengkenh nawu Joseph bimarnewohrnani, \v 17 dja kunkudjiwi kunwok bimarneyimeng, yimeng, “Nawu Hebrew bininj nawu ngunmarnedurrkmirri nawu ngudda yimkang kore ngad, nungka wanjh nganmarnengimeng nganyemikankenh, \v 18 dja bu ngaye ngakayhmeng wanjh kundjalmekbe rerrih nungka bawong manburrba nuye kore ngaye, dja kelerlobmeng kuberrk.” \p \v 19 Wanjh namekbe nawu Joseph bimarnewohrnani bu bekkang kuhni kunwok nawu ngalbininjkobeng nuye bimarneyimeng bu yimeng, “Kuhni wanjh kunukka nganmarnekurduyimeng bininj nawu ngudda ngunmarnedurrkmirri”, wanjh nungka kangewurlhmeng. \v 20 Wanjh nawu Joseph bimarnewohrnani bikang Joseph birrangbalhmeng kore prison, kore bininj nawu king benhdangbalhmi birridangbalhmiyindi, wanjh kumekbe dangbalhmiyindi. \p \v 21 Dja bu Joseph kumekbe ni kore dangbalhmiyindi, wanjh Yawey benedjarrkrey, bihkongibuni bihmarnekurduyimi kunmak munguyh, dja bininj nawu bennahnani nawu birridangbalhmiyindi, nungka Yawey bimarnbom bimarneyimeng Joseph namak. \v 22 Wanjh kunu namekbe bininj nawu bennahnani bikurrmeng Joseph benmarnewohrnani bininj rowk nawu kumekbe birridangbalhmiyindi kore prison, dja nungka wohrnani kore yehyeng nawu kumekbe prison birrikurduyimi. \v 23 Yawey benedjarrkrey Joseph dja bimarnbom bu baleh nungka yimi wanjh kamak rowk yimerrangeni, wanjh kunu namekbe nawu bennahnani minj baleh biyidjawayi kore Joseph nahnani. \c 40 \s1 Joseph Benbenebebbehmarnekarreyolyolmeng Kunkodjbukirri Berrewoneng Nawu Birridjarrkdangbalhmiyindi. \sr Genesis 40:1-23 \p \v 1-2 Kaluk yerrekah bininj bokenh benenjilngwarrewong nungka nawu benehmarnedurrkmirri, nawu king Pharaoh, nawu wohrnawohrnani kubolkwarlah Egpyt. Nakudji bininj nawu wohrnani bedberre nawu birrimarnebokani king Pharaoh, dja nabuyika nawu wohrnani bedberre nawu manme birrimarnekinjeyi nawu king. Nungka wanjh yidduy bu kunmekbe beneyimeng bininj bokenh nawu benekihkimuk benemarnedurrkmirri, \v 3 wanjh benbenedangbalhmeng kore prison, kore kunrurrk nuye bininj nawu wohrnani bedberre bininj nawu king birrimarnerurrknahnani, kaluk kubolkkudjiwi kore Joseph dangbalhmiyindi. \v 4 Wanjh namekbe nawu wohrnani bedberre djamun nawu king birrimarnerurrknahnani, wanjh bikurrmeng Joseph kabenbenenahnan, wanjh nungka benbenemarnedurrkmirri, benbenemarnekani manme. Kaluk bedda kunkuyengwurd benedangbalhmiyindi. \p \v 5 Kaluk kunkudji kumunun king Pharaoh nuye bininj nawu bimarnebokani dja mak nabuyika nawu bimarnekinjeyi manme, nawu benedangbalhmiyindi kore prison, wanjh benebebbehkodjbukirriwam, kaluk manbebbehkarrebubuyika. \v 6-7 Kaluk bu kukabel bu Joseph benbenemarnebebmeng benbenenang bedda nawu benekihkimukni benemarnedurrkmirri Pharaoh nawu birridjarrkdangbalhmiyindi, benbenenang bedda wanjh benenjilngwarreni. Wanjh kunu Joseph benbenedjawam, “Njalekah bolkkime ngunekebbume?” \v 8 Wanjh bedda beneyimeng, “Ngad nganekodjbukirriwam, dja minj nangale kaburrbun bu kanbenemarnekarreyolyolme.” \p Wanjh Joseph benbenemarneyimeng, “God nadjalkudji kaburrbun dja kanmarnekarreyolyolme. Wanjh ngadjare kandimarneyime nawu njale ngunekodjbukirriwam.” \v 9 Wanjh kunu bininj nawu king bimarnebokani bimarneyimeng Joseph bukirri nawu nuye nungka kodjbukirriwam, yimeng, “Bu ngaye ngakodjbukirriwam nganang manrakel kore kumirrk ngardduk, \v 10 dja kore manrakel kaluk danjbik manyenhyende, wanjh bu worrbebmerrinj, wanjh kundjalmekbe rerrih mannguy dangerrinj, dja manme mirndedjolengminj manbu grapes. \v 11 Pharaoh nuye banikkin ngakarrmi kubid ngardduk wanjh ngamey grapes dja ngakalkkiddjuwimeng kore banikkin nuye Pharaoh, dja ngabidkenwong banikkin nuye.” \p \v 12 Wanjh Joseph bimarneyimeng, “Kuhni wanjh kakarreyime. Manbu danjbik manyende kayolyolme kunbarnangarra danjbik, \v 13 kaluk bu minj kabangmeyakmen kunbarnangarra danjbik wanjh Pharaoh ngunbebke dja ngunmarnbun yiyawoyhmarnedurrkmirri, dja ngudda kaluk yibidkenwon banikkin yiman bu kerrngehkenh yihkurduyimi bu ngudda yimarnebokani. \v 14 Dja yina! Kaluk bu ngudda ke kayimerran kamak rowk, wanjh kanburrbu ngaye, dja kankongibu kunmak kanmarnekurduyimen, ngadjare kanmulewan kore Pharaoh ba ngabebme kondah kururrkbeh. \v 15 Kunmekbe yikurduyimen dja ngaye ngandidjirdmey kore Hebrew ngadberre kubolkwarlah, dja kondah Egypt warridj minj njale kunwarre ngayimeninj ngandikurrmengkenh kondah kubolkwarre kore kururrkmunun.” \p \v 16 Wanjh bininj nawu king bimarnekinjeyi manme, bu nungka bimarnekarrebekkang nabuyika nuye bu kamak rowk, wanjh nungka bimarneyimeng Joseph, “Ngaye warridj ngakodjbukirriwam, ngangorrkani kukodj ngardduk basket danjbik manmekenh. \v 17 Kaluk kore basket manbu kaddum duninjh, dahkendi manme manbu mankerrikenh manbubuyika nuye Pharaoh, dja mayhmayh birringuni manme kore basketbeh kukodj ngardduk.” \v 18 Wanjh Joseph yimeng, “Kuhni wanjh kakarreyime. Nawu basket danjbik kaluk wanjh kayolyolme kunbarnangarra danjbik. \v 19 Kaluk bu minj kabangmeyakmen kunbarnangarra danjbik wanjh Pharaoh ngunbebke dja ngunkomdjobke wanjh ngunkukbarnname kurrulk, dja mayhmayh ngundikukngun.” \p \v 20 Wanjh bu kunbarnangarra danjbik kaluk Pharaoh nuyeni birthday bu burrbuni kore nungan danginj, nungka mulil marnbom bedberre bininj nawu birrikihkimukni birrimarnedurrkmirri, dja nungka benbenebebkeng bininj nawu bimarnebokani, dja nabuyika nawu bimarnekinjeyi manme, benbenemkang kore bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri birrikihkimukni. \v 21 Nawu bimarnebokani nungka king bimarnbom biyawoyhmarnedurrkmirri, bibidkenwoni banikkin. \v 22 Dja nawu bimarnekinjeyi manme, nungka bikukbarnnameng kore kurrulk, kunmekbe yimerranj bu Joseph benbenemarnekarreyolyolmeng. \p \v 23 Wanjh yiman djamku kuninjkunu karreyimerranj, dja bininj nawu king bimarnebokani minj biburrbuyi Joseph, bidjalbengmidjdanj. \c 41 \s1 Joseph Bimarnekarreyolyolmeng Pharaoh Nuye Kunkodjbukirri. \sr Genesis 41:1-36 \p \v 1 Kaluk rerrikah bu mandjewk bokenh, wanjh Pharaoh kodjbukirriwam. Nungan bukirriburrinj kore yimankek darnkih mankabo Nile dingihdi. \v 2 Wanjh kumekbe nang seven birrikukmak dja birridjurdudjurduh bulikki birrimbidburrinj kore kukabobeh, birringuni kunbak. \v 3 Wanjh kumekbe birribuyikawali seven bulikki birrimbidburrinj yerre nawu birrimowarreni dja birrimurrngbebmerrinj. Wanjh kumekbe birridjarrkdi nawu bulikki rowk, kumekbe kore kurrid ngarre Nile mankabo. \v 4 Wanjh nawu birrimowarreni birrimurrngbebmerrinj bulikki bindikuknguneng bindiyakwong rowk nawu birrikukmakni birridjurdudjurduhni. Wanjh Pharaoh kodjkerrolkkang. \p \v 5 Kaluk nungka yawoyhkeyonginj, wanjh yawoyhkodjbukirriwam. Kumekbe nang seven manburrkkimukni dja manmakni manme djordmerreni kore kundalkkudji. \v 6 Wanjh kumekbe kaluk yerre kolhdebebmerrinj seven manmowarreni manme manbu yiman manmayorrkwurlhkenh kinjeng. \v 7 Wanjh manmekbe manme manbu manmowarreni bindinguneng manbu manmak manburrkkimuk manme, bindiyakwong rowk. Wanjh Pharaoh kodjkerrolkkang, yimerrinj, “A! Ngaye ngakodjbukirriwam.” \p \v 8 Wanjh kunu bu kukabel nungka kangewarreminj, dja benmarnekayhmeng birriwern rowk bininj nawu birrikurdangni nawu birrini kore Egypt dja mak nawu birrimayaliwernni bininj, dja Pharaoh benmarneyimeng kore kodjbukirriwam, dja minj nangale mak bimarnekarreyolyolmeninj Pharaoh. \p \v 9 Wanjh bininj nawu wohrnani bedberre nawu benmarnebokani king Pharaoh, nungka bimarneyimeng Pharaoh, yimeng, “Ngaye bolkkime ngabengdayhmeng bu kunwarre ngayimeng. \v 10 Bu ngudda Pharaoh kanbeneduy nawu ngundimarnedurrkmirri, dja kanbenekurrmeng ngaye dja bininj nawu wohrnani bedberre nawu manme ngundimarnekinjeyi, kanbenedangbalhmeng kore kunrurrk nuye bininj nawu kawohrnan bedberre nawu ngundimarnerurrknahnan. \v 11 Kaluk ngad nganekodjbukirriwam bu kunkakkudji, nungka dja ngaye nganebebbehkodjbukirriwam manbebbehkarrebuyika. \v 12 Wanjh kumekbe ngarridjarrkni yawurrinj nawu Hebrew, nawu bimarnedurrkmirri bininj nawu kabenmarnewohrnan nawu ngundimarnerurrknahnan. Wanjh bu ngad nganemarneyimeng namekbe Hebrew, nungka wanjh nganbenebebbehmarnekarreyolyolmeng ngarrewoneng kore nganebebbehkodjbukirriwam. \v 13 Dja bu nungka nganbenemarnekarreyolyolmeng wanjh kundjalmekbe kurduyimerranj, ngaye kandurndiweng yawoyhmarnedurrkmirri, dja bininj nawu manme ngunmarnekinjeyi, nungka wanjh yikukbarnnameng kore kurrulk.” \p \v 14 Wanjh Pharaoh bimunkeweng bininj kabikimang Joseph, wanjh werrkwerrk birribebkeng kore dangbalhmiyindi kubolkwarre kore kururrkmunun. Wanjh bu nungka djawurrkburrinj dja djongburrinj namak, wanjh kumwam bimarnebebmeng king Pharaoh, danginj kumirrk nuye. \v 15 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “Ngaye ngakodjbukirriwam, dja minj nangale nganmarnekarreyolyolme, dja ngaye wobekkang bu ngudda yibekkan nawu bininj kakodjbukirrire wanjh ngudda yimarnekarreyolyolme.” \p \v 16 Wanjh Joseph biwokmey Pharaoh, yimeng, “Ngaye ngawid, dja God ngunmarnekarreyolyolme kunmak ngudda nawu king Pharaoh.” \v 17 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “Kanbekka, bu ngakodjbukirriwam wanjh ngaye ngahdi kore kurrid ngarre Nile mankabo, \v 18 wanjh seven bulikki birridjurdudjurduh dja birrikukmak birrimbidburrinj kore kukabobeh Nile, dja birringuni kunbak. \v 19 Wanjh seven birribuyika bulikki bedmanwali birrimbidburrinj nawu birridjalmowarreni duninjh, birrimurrngbebmerrinj, birrikukyimi yiman minj kab korroko nganayi kore kubolkwarlah Egypt rowk. \v 20 Wanjh bulikki nawu birrimowarreni birrimurrngbebmerrinj, bedda wanjh bindinguneng bindiyakwong nawu seven birridjurdudjurduh bulikki nawu birrimbebmerrinj werrk. \v 21 Dja bu bindinguneng, kunmekbe birridjalkukyimi yiman rerrih minj bindinguyi, dja birridjalmurrngbebmerrinj munguyh, yiman bu kerrngehkenh birrikukyimi. Wanjh ngakodjkerrolkkang.” \p \v 22 “Dja mak nganang bu ngakodjbukirriwam seven manme djordmerreni kore kundalkkudji, kaluk manburrkkimuk dja manmak, \v 23 dja seven manme manbu manweleberrkni manmowarreni dja mak yiman manmayorrkwurlhmikenh kinjeng, wanjh manmekbe kolhdedangerrinj rerre. \v 24 Wanjh manme manbu manmowarreni bindinguneng manbu seven manmakni. Dja ngaye kuhni ngabenmarneyimeng birrikurdang, dja minj nangale nganmarnekarreyolyolmeninj.” \p \v 25 Wanjh Joseph bimarneyimeng Pharaoh, yimeng, “Nawu ngudda Pharaoh yikodjbukirriwam wanjh mandjalkudjiwi. God ngunyingkihbengdayhkeng bu baleh darnkih kakurduyime. \v 26 Nawu seven birrimak bulikki wanjh ngundimarnemulewan seven mandjewk, dja seven manmak manme wanjh seven mandjewk. Nawu yikodjbukirriwam wanjh mandjalkudji. \v 27 Dja seven nawu birrimowarre bulikki nawu birrimurrngbebmerrinj nawu yerre bindimarnebidburrinj, wanjh ngundimarnemulewan seven mandjewk, dja manbu seven manlarrk manme manbu yiman kunmayorrk wurlhmi kinjeng, manekke warridj wanjh ngundimarneyolyolme seven mandjewk bu kabolkdarlehmen, manme kayakmen kore kubolkwarlah Egypt rowk. \p \v 28 Wanjh kunmekbe bu ngayimeng ke nawu king Pharaoh, God ngunyingkihbengdayhkeng bu baleh kakurduyime darnkih. \v 29 Kaluk kamre seven mandjewk bu manme manwern duninjh karrikarrme kore kubolkwarlah Egypt rowk. \v 30 Dja rerrikah wanjh kamre seven mandjewk bu minj kadjordmen manme, karridjalyawarren rowk. Wanjh bininj kaluk karribengmidjdan kore manme manwern karrikarrmi kore Egypt, kadjalbolkwarremen duninjh. \v 31 Wanjh bu kunmekbe kayimerran kadjewkwarremen rowk, karriyawarren duninjh, wanjh kunmekbekenh kunu kaluk karribengmidjdan kore manwern karrikarrmi. \v 32 Dja bu bokenh yikodjbukirriwam, wanjh kunu ngunbukkan bu nungka God wokrayekworrinj duninjh, dja nungan God darnkih kakurduyime kore ngunbukkang.” \p \v 33 Mak Joseph yimeng, “Wanjh kunu yidjarrngbu bininj nawu mayalimak dja kaburrbun yeledj kabenmarneyime, dja yikurrmen kawohrnan kore kubolkwarlah Egypt. \v 34 Dja mak yibenkurrmen bininj nawu kabirribolknahnan, dja bu mandjewk seven bu manme manwern wanjh bedda kabirrimang yikah manme. Birriwarlahkenh bininj birrika kunkarrngbakmeng manbu manme bedberre, dja mankudji kabindiwon nawu kabirrimang kabirrikarekurrme. \v 35 Kaluk bu kamre mandjewk kore manme manwern wanjh manme kabirrimang kabirrikarekurrme bu ngudda Pharaoh yiwohrnan yibenmarneyimen kabirrikarekurrme kore kubolkkihkimuk, wanjh kumekbe kunu kakareyo. \v 36 Manmekbe manme kakareyo ba bu kaluk karringun bu kamre seven mandjewk kore kabolkdarlehmen karriyawarren kore kubolkwarlah Egypt. Kunmekbe yikurduyimen ba minj bininj karridowen bu manmeyak kondah kubolkwarlah Egypt.” \s1 Pharaoh Bikurrmeng Joseph Bu Kawohrnan Kore Egypt. \sr Genesis 41:37-57 \p \v 37 Bu kunmekbe Pharaoh bekkang nungka dja bininj nuye birrikihkimuk nawu birrimarnedurrkmirri, wanjh birribekkarrinj kamak bu kuhni kabirrikurduyime. \v 38 Wanjh Pharaoh bendjawam bedda nawu birrikihkimuk nuye, “Minj nuk nabuyika karringalke bininj yiman nungka Joseph nawu kunmalng God nuye kakarrme?” \p \v 39 Wanjh kunu Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “Bu God kuhni rowk ngunbukkang, minj nangale nabuyika kaburrbun yeledj kabenmarneyime, dja minj nangale mayalimak yiman ngudda. \v 40 Ngudda wanjh yibenmarnewohrnan bininj nawu kabirrini kururrk ngardduk, dja bininj rowk ngardduk ngundiwokmarrkmang kore yibenwokrayekwon. Dja ngudda yidjalwohrnan, dja ngaye ngadjalkudji nawu king ngawernhwohrnan.” \p \v 41 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “Yina ngaye kurrmeng ngudda yiwohrnan kubolkwarlah rowk Egypt.” \v 42 Wanjh Pharaoh bidyerrkkerrinj nawu biddjongbuyindi nawu nungan king ngeydi, dja bibiddjongbom Joseph, dja bidjongbom manburrba namak duninjh, dja bimangiwong wirlmurrng gold chain. \v 43 Dja bikurrmeng karrahkenhdi kore wirlbarra, nungka king nuye nawernhmakni dja Joseph nuye manmakni rerrih. Wanjh bininj birrikayhmeng nuye Joseph bu kumhrey, “Ngurrimarnewayhmen.” Kunu wanjh bimarnbom kawohrnan kubolkwarlah rowk Egypt. \p \v 44 Dja mak Pharaoh bimarneyimeng Joseph, “Ngaye wanjh Pharaoh, dja bu ngudda minj yibenmarnekodjduhme bininj, minj baleh kabirrikurduyime kore kubolkwarlah rowk Egypt.” \v 45 Wanjh Pharaoh bingeykurrmeng Joseph Zaphenath-paneah, dja biwong daluk benemarrinj ngalbu ngeyyoy Asenath, ngalbeywurd nuye Potiphera nawu wohrnani yiwarrudj bedberre kore kunred On. Wanjh Joseph rey kubolkbubuyika rowk kore kubolkwarlah Egypt. \p \v 46 Joseph wanjh mandjewk nuyeni thirty bu dedjdjingmey bimarnedurrkmirri king Pharaoh nawu wohrnani kore Egypt. Wanjh Joseph bu di kore Pharaoh wanjh bebmeng, dja wam rengehrey kore kubolkbubuyika rowk kore kubolkwarlah Egypt. \v 47 Wanjh bu mandjewk seven manme manwern djordmerreni, manwern duninjh, \v 48 dja nungka manme mangi bu mandjewk seven kore manwern birrikarrmi kore Egypt, dja nungka karekurrmi kore kubolkkihkimuk. Kore kubolkkihkimukbubuyika nungka bebbehkarekurrmi manme manbu djordmerreni kumekbe kore kabbal darnkih kore kubolkkimuk, kudjalmekbe darnhkarekurrmi. \v 49 Wanjh Joseph karekurrmi manmim mandjalwernkenh duninjh, yiman kamirndeyime kunkayalanj kore kurrid kurrula, kaluk minj munguyh bimbuyi rohrokmeninj, dja manwern duninjh, minj nangale rohrokmeninj. \p \v 50 Bu minj kumbangmeyimerrangimeninj bu mandjewk kawarremen, wanjh Joseph benbenebornang bebeywurd bokenh. Asenath ngalbeywurd nuye Potiphera nawu bininj yiwarrudj wohrnani bedberre kunred On, ngalmekbe Asenath bimarneyawmey Joseph. \v 51 Joseph bingeykurrmeng nadjdjaman Manasseh. Dja yimeng, “Kunmekbe ngangeykurrmeng bu God nganmarnbom ngabengmidjdanj kunmurrngrayek ngardduk, dja mak yiman ngabenbengmidjdanj nawu ngarrimud.”\f + \fr 41:51 \ft Mannaseh kayime “bengmidjdanj”.\f* \v 52 Dja nawu nawalawalak nungka wanjh bingeykurrmeng Ephraim. \f + \fr 41:52 \ft Kunekke kunngey kayime “Wernminj.” \f* Dja nungka yimeng, “Kunmekbe ngangeykurrmeng bu God nungka nganmarnbom ngayerdwernminj kore kondah kubolkwarlah kore nganjilngwarreni.” \p \v 53 Wanjh mandjewk seven bu manme manwernni kore kubolkwarlah Egypt kaluk yakminj, \v 54 dja dedjdjingmey bu seven mandjewk bininj birriyawarrinj manme bu Joseph yimeng. Kubolkbubuyika rowk birriyawarreni, dja kore kubolkbubuyika rowk kore kubolkwarlah Egypt wanjh manme yongohyoy. \v 55 Kaluk bu birriwernhmarrwedoweni bininj kore Egypt rowk, wanjh kunnalk dorrenghni bininj birrikayhmi Pharaoh, birridjawani manmekah. Dja Pharaoh benmarneyimeng rowk bininj nawu Egyptbeh, “Ngurriray kore Joseph, dja bu baleh ngunmarneyime, kunmekbe ngurrikurduyimen.” \v 56 Wanjh bu warlahminj manme birriyawarreni kubolkwarlah rowk Egypt, Joseph dangmarrhmey kunrurrk rowk kore manme karehkareyoy, dja weykani bedberre bininj nawu Egyptbeh. Dja djewkwarreminj duninjh, meyakminj kore kubolkwarlah Egypt rowk. \p \v 57 Dja mak bininj birrimdolkkarrinj kubolkbubuyika rowk, birrimrey kore Egypt kore Joseph mimweykahweykani. Kunmekbe birrikurduyimi bu birriyawarreni duninjh kubolkbubuyika rowk kurorre. \c 42 \s1 Joseph Nuye Birridanginj Birriwam Kore Egypt. \sr Genesis 42:1-6 \p \v 1 Bu Jacob bekkang manme manbu manmim birrikarrmi kore Egypt, wanjh nungka benmarneyimeng bebeywurd nuye, yimeng, “Njalekah ngudda ngurrihdjalkuknarren?” \v 2 Dja mak yimeng, “Kandibekka, ngaye ngabekkang bu manmim kabirrikarrme kore Egypt. Ngurriray kumekbe dja ngurrikan kunwardde ngurrimimmang kadberre, ba kunu karridarrkid dja minj karridowen.” \p \v 3 Wanjh ten nawu Joseph birridangerrinj birriwam kabirrimang manmim kore Egypt. \v 4 Dja Jacob keleni bu Benjaminj birridjarrkrawinj, marndi baleh yarrkka kunyid biwohmarnengalmeninj, wanjh kunmekbekenh kunu nungka minj bimunkewemeninj Benjaminj nawu Joseph ngalbadjan ngalkudji berrewoneng. \v 5 Wanjh kunu Israel nuye bebeywurd birrimdjarrkbebmeng birribuyika bininj nawu birrimwam kabirrimang manmim, dja manme birriyawarreni kore kubolkwarlah Canaan warridj. \p \v 6 Kaluk Joseph wohrnawohrnani kore kubolkwarlah Egypt, dja nungka wanjh mimweykani bedberre bininj rowk. Wanjh kunu bu Joseph nuye birridangerrinj birribebmeng, birrimarneboddanj kanjdji birrirorrenani. \s1 Joseph Benkoweng Nawu Birridanginj. \sr Genesis 42:7-26 \p \v 7 Bu Joseph bennang nawu birridanginj nuye, wanjh kundjalmekbe benkukburrknang, dja bu baleh yarrkka benhmarneyimi, wanjh yiman yerreh benkukwakwani, dja warridj bu wokdi bedberre wanjh yiman yerreh benduy, dja bendjawam, “Ngudda balehbeh ngurrimdolkkang?” Bedda birriwokmey, “Ngad ngarrimdolkkang kubolkwarlah Canaan, manme ngarridjare ngarrimang.” \p \v 8 Kaluk Joseph benkukburrknang nawu birridanginj, dja bedda minj nungka birrikukburrknayi. \v 9 Wanjh nungka bengdayhmeng bu korrokoni benbukirribom. Wanjh benmarneyimeng, “Ngudda ngurrimwam ngurribolknabolknan, wardi ngurribolkyawan kore baleh yimankek ngurrimkuningimen kandibun!” \v 10 Bedda birriwokmey birriyimeng, “Ngudda nawu yiwohrnan, burrkyak, ngad nawu ngarrimarladj, ngad wanjh ngarrimwam manme ngarrimang. \v 11 Ngad wanjh kornkumo nadjalkudji ngadberre, ngad nawu ngarrimarladj wanjh ngarriwoybuk, minj ngarrimrawinj ngarribolknabolknankenh.” \v 12 Wanjh nungka yimeng bedberre, “Burrkyak, dja ngurrimwam ngurribolkyawan kore baleh yimankek ngurrimkuningimen kandibun” \v 13 Dja bedda birrimarneyimeng, “Ngad nawu ngarrimarladj wanjh twelve ngarridangerrinj, kornkumo nakudji ngadberre, nawu kani kore kubolkwarlah Canaan. Yina, nawu nayahwurd duninjh bolkkime kabenedjarrkni Ngabbard, dja nakudji yakminj.” \p \v 14 Joseph benmarneyimeng, “Wanjh yiman ngaye ngayimeng ngudberre, ngudda ngurrimwam ngurribolknabolknan. \v 15 Dja kuhni wanjh ngakurduyime rohrokme ngudberre. Ngawokrayekworren Pharaoh nuye kunngey dorrengh, bu nayahwurd minj kamre, ngudda minj kondah ngurribolkbawon. \v 16 Ngurrimunkewemen nakudji kabimkan ngurridanginj nawu nayahwurd, dja ngurribuyika ngurridangbalhmiyindi kore prison, ba kunu kunwok ngudberre ngarohrokme, ngaburrbun bu ngudda kunwoybuk ngurriwokdi. Dja bu burrkyak, wanjh ngawokrayekworren kore Pharaoh kunngey dorrengh bu ngudda woybukkih ngurrimwam ngurribolknabolknankenh.” \v 17 Wanjh nungka bendangbalhmeng rowk bu kunbarnangarra danjbik. \p \v 18 Kaluk bu kunbarnangarra danjbik Joseph benmarneyimeng, “Kuhni ngurrikurduyimen dja ngurridarrkid, dja ngaye ngamarnekele God. \v 19 Bu ngudda bininj nawu ngurriwoybuk wanjh nakudji nawu ngurridanginj dangbalhmiyindin kondah kore prison, dja ngurribuyika nawu wanjh ngurridurnderren, dja manmim ngurrikan bedberre nawu kabirrini kured ngudberre nawu kabirrihmarrwe. \v 20 Dja ngurrimdjalka nayahwurd duninjh ngurridanginj, ba kunu kunwok ngudberre ngaburrbun kunwoybuk, dja minj ngurridowen.” Wanjh bedda birrimarnekodjdukmeng. \p \v 21 Dja bedda birrimarneyimerrinj, “Woybukkih wanjh ngad kunwarre karrimarneyimeng nawu karridanginj. Ngad karrinang nungka kangewarreni bu nungka kandjawadjawani kadberre bu minj karribuyi, dja ngad minj karrimarrkmayi, wanjh kunmekbekenh kunu karrikangewarre, kuhni kurduyimerranj kadberre.” \v 22 Reuben benwokmey, “Ngaye ngayimeng ngudberre, ‘Yuwn kunwarre ngurrimarneyime nawu yawurrinj.’ Dja ngudda minj kandimarrkmayi, wanjh bolkkime ngadmanwali kunwarre kumwam kadberre bu kunkurlba nuye karremulewayindanj.” \v 23 Bedda minj birriburrbuyi bu Joseph benbekkani, dja nungka bu wokdi bedberre wanjh kunwokbuyika kunwok wokdi, dja nabuyika biwokmulewani benmarneyolyolmi bu bedberrekih kunwok. \p \v 24 Wanjh nungka Joseph benbodmekenhwong dja dedjdjingmey nalkbuni, dja kaluk benmarneborledmeng yawoyhwokdi bedberre. Dja benmarneyimeng bininj nuye birrimey Simeon birridukkang kore kumirrk bedberre nawu birridanginj. \v 25 Joseph benwokrayekwong bininj nuye kabindimarnebarlke baladji bedberre nawu birridanginj nuye, manmim kabirridahkendong, dja kunwardde kabindibebbehmarnedurndiwe kore baladji bedberre, dja mak kabindiwon manme kabirrirekenh. Bu kuhni bindimarnekurduyimeng, \v 26 bedda manmim birridelengkurrmeng kubodme kore donkeys bedberre, wanjh birriwelengbolkbawong. \s1 Nawu Birridangerrinj Birrikeleminj. \sr Genesis 42:27-38 \p \v 27 Bu kukak birriwohyonginj wanjh kumekbe nakudji dangmarrhmey baladji nuye, manme kabiwon donkey nuye, wanjh nungka nang kunwardde nuye yongohyoy kore kurrangmaye baladji! \v 28 Wanjh benmarneyimeng nawu birridanginj, yimeng, “Kunwardde ngardduk ngandimarnedurndiweng. Kondah kahyo kore baladji ngardduk.” Wanjh bedda birrikangewarreminj dja birriborledmerrinj birrideldelmeng dja birriyimeng, “Baleh kuhni bu God kanmarnekurduyimeng kadberre?” \p \v 29 Bu birrimarnebebmeng kornkumo bedberre nawu Jacob kore kubolkwarlah Canaan, wanjh birrimarneyimeng rowk nawu benmarnekurduyimerranj. Birriyimeng, \v 30 “Bininj nawu kawohrnan kumekbe kubolkwarlah, yiman yerreh kanduy ngadberre, kanmarneyimeng yiman bu ngad ngarriwam ngarribolknahbolknanikenh. \v 31 Kunmekbe nungka yimeng ngadberre, dja ngad ngarrimarneyimeng, ‘Ngad ngarriwoybuk bininj, minj ngarrimrawinj ngarribolknabolknankenh, \v 32 dja ngad twelve ngarridangerrinj, kornkumo nakudji ngadberre. Nakudji yakminj, dja nawu nayahwurd duninjh bolkkime kabeneni Ngabbard kore Canaan.’ \p \v 33 Kunmekbe ngarriyimeng, wanjh namekbe bininj nawu kawohrnan kumekbe kubolkwarlah kanmarneyimeng ngadberre, ‘Kuhni wanjh ngaburrbun bu nguddambu ngurriwoybuk bininj. Ngurribawo nakudji nawu ngurridanginj kondah kore ngaye nganeni, dja ngurrika manme bedberre nawu ngurrihdjarrkni kured nawu kabirrimarrwe dja ngurridurnde. \v 34 Dja ngurrimka nawu nayahwurd duninjh ngudberre nawu ngurridanginj, ngurrimka kore ngaye ba kunu ngaye ngaburrbun bu ngudda minj ngurrimrawinj ngurribolknabolknankenh, dja ngudda wanjh ngurriwoybuk bininj. Wanjh kunu marnedurndiwe ngudberre nawu ngurridanginj, dja ngudda kamak ngurrire baleh yarrkka kondah kubolkwarlah dja ngurribayahme dja mak ngurriweykan njalehnjale.’” \p \v 35 Bu bedda birriyakwong bu birrimarneyimi kornkumo, wanjh bedda birriwelengyakbom manme, wanjh birribebbehdobbokenhnang kunwardde bedberre benmarnebebbehyoy kore baladji bedberre! Bu bedda dja kornkumo bedberre birridobbokenhnang nawu kunwardde wanjh birrikeleminj. \v 36 Wanjh Jacob nawu kornkumo bedberre benmarneyimeng, “Ngudda kandibeywurdyakwon. Joseph yakminj, Simeon yakminj, dja bolkkime ngurridjare ngurrikan Benjaminj. Kuninjkunu wanjh nganmarnekurduyimerranj kunwarre duninjh.” \p \v 37 Wanjh Reuben bimarneyimeng kornkumo, yimeng. “Bu ngaye minj ngamyirrurndeng ke Benjaminj wanjh bonj, ngardduk beywurd bokenh yibenbenebun. Kanwo Benjaminj nganahnan dja ngaye ngamyirrurndeng ke.” \v 38 Dja Jacob yimeng, “Beywurd ngardduk minj kumekbe ngurridjarrkre, nawu benedanginj ngalbadjan ngalkudji berrewoneng doweng ngokko, dja nungka nadjalkudji kahdi. Bu yimankek ngurrire, nungka baleh yarrkka kunyid kabiwohmarnengalme, wanjh kunu kandimarnbun ngaye nawu ngabulu, kunnjilngwarre dorrengh ngarrowen ngamalngre kore Sheol.” \c 43 \s1 Birriyawoyhdurndi Kore Kunbolk Egypt, Benjaminj Dorrengh. \sr Genesis 43:1-14 \p \v 1 Kaluk manme birridjalyawarrinj bulkkidj kumekbe kore kubolkwarlah Canaan. \v 2 Wanjh kunu bu bedda birringuneng rowk manmim manbu birrimey kore Egypt, wanjh kornkumo bedberre benmarneyimeng, “Ngurridurnde dja ngurrimyawoyhmang manyahwurd manme kadberre.” \v 3 Wanjh Judah bimarneyimeng, yimeng, “Nawu bininj kanwokrayekwong ngadberre, yimeng bu ngarridanginj minj ngarrikan wanjh nungka minj ngarriyawoyhkebnan. \v 4 Wanjh Ngabba, bu ngudda yimunkewe nawu ngarridanginj ngarridjarrkre, wanjh kunu ngarrire ngundimarnemang manme. \v 5 Dja bu minj yimunkewe, wanjh kunu minj ngarrire, dja namekbe bininj kanmarneyimeng ngadberre bu minj ngarrikan nawu ngarridanginj, wanjh minj nungka ngarriyawoyhkebnan.” \p \v 6 Wanjh Israel bendjawam, “Njalekah kunmekbe kandimarnekurduyimeng bu kunwarre, ngurrimarneyimeng namekbe bininj bu ngurrikarrme nabuyika nawu ngurridanginj?” \v 7 Bedda birriwokmey birriyimeng, “Nungka kandjawadjdjawani munguyh ngadkenh dja nawu karrimud, bu yimeng, ‘Yiddok kornkumo ngudberre kadjaldarrkid?’ dja, ‘Yiddok nabuyika ngurrikarrme nawu ngurridanginj?’ Dja ngadbu ngarridjalwokmawokmangi kore kandjawadjdjawani ngadberre. Minj nuk ngarriburrbuyi nungka yimeninj, ‘Kondah yimka nawu ngurridanginj.’” \p \v 8 Wanjh Judah bimarneyimeng kornkumo nuye nawu Israel, yimeng, “Yimunkewemen yawurrinj bu ngaye ngakan, wanjh ngarrire werrk ba ngad dja ngudda dja wurdwurd ngadberre karridjaldarrkid, dja minj karridowen. \v 9 Ngaye ngayeman ngawokkurrmerren nganahnan kamak rowk, ngudda kanwo ngaye nganahnankenh. Bu ngaye minj ngamdurndiwe ke kondah yiyawoyhdarrkidnan, wanjh ngaye kandjalwelengnamen munguyh bu ngarrarrkid. \v 10 Dja bonj bu minj karridenghkerrimeninj, ngarrirawinj dja ngarrimdurndeyi bokenhkah.” \p \v 11 Wanjh Israel nawu kornkumo bedberre benmarneyimeng, “Bu yiman bu ngurridjalle, wanjh kuhni ngurrikurduyimen. Ngurridahkendo kore baladji ngudberre yikahwi nawu namakmak, nawu kondah kubolkwarlah karrikarrme, dja ngurrikan ngurriwon burudjang namekbe bininj, ngurrikan manyahwurd balm manbu karrikukdelkkerrenkenh, dja nayahwurd mankung, dja mak manmanjmak spice dja myrrh, dja pistachio nut dja almond. \v 12 Dja bokenh kunwardde ngurribebbehkan, dja ngurriwon kunwardde nawu ngundimarnedurndiweng kore kurrangmaye baladji ngudberre. Kunubewu mungu ngundimarnedurndiweng ngudberre. \v 13 Dja ngurrika warridj nawu ngurridanginj, dja ngurridjaldurnde kore namekbe bininj werrkwerrk. \v 14 Dja ngadjare God nawu Ngudjkimuk Duninjh\f + \fr 43:14 \ft Hebrew kunwok kayime “El Shaddai”.\f* kabimarnbun ngunkongibun namekbe bininj, ba nungka kabimmunkewe nabuyika nawu ngurridanginj, dja Benjaminj dorrengh ngurrimdjarrkdurndeng. Dja ngaye bu ngandimarnedowen wurdwurd, wanjh bonj ngandidjalmarnedowen.” \s1 Joseph Benkimey Nawu Birridangerrinj. \sr Genesis 43:15-34 \p \v 15 Wanjh kunu bedda nawu bininj birrikang nawu kabirriwon burudjang, dja mak kunwardde bokenh manbu birringalkeng kore baladji bedberre, dja mak Benjaminj warridj birrikang. Bedda birridokorrokmeng birriwam kore Egypt dja birrimarnebebmeng Joseph, birridanginj kumirrk nuye. \v 16 Bu Joseph bennang Benjaminj dorrengh, nungka bimarneyimeng bininj nawu bimarnedurrkmirri kunrurrk nuye, yimeng, “Nanih nawu bininj yibenka kore ngardduk kunrurrk, yibu mayh, dja manme yiyingkihmarnbu, bedda wanjh ngarridjarrkngun bu barnangarraburrk.” \p \v 17 Namekbe bininj kurduyimeng kore Joseph bimarneyimeng, dja benkang bedda nawu birridangerrinj kore Joseph nuye kunrurrk. \v 18 Wanjh bedda nawu birridangerrinj bu benkang kore Joseph nuye kunrurrk wanjh kunu birrikeleminj, bedda birrimarneyimerrinj, “Bu kerrngehkenh kunwardde birrimdurndiweng kadberre birridahkendoy kore baladji, wanjh kunmekbekenh kunu kondah kankang kadberre. Nungka kadjare kandarrkidmang kadberre dja kanmarnbun bu karrimarnedurrkmirri, dja mak kamang donkey kadberre.” \p \v 19 Wanjh kunu bedda birriwam kore namekbe bininj nawu bimarnedurrkmirri Joseph, birriwokdi nuye kore kururrkdangmaye bu birribalhngimi, \v 20 birriyimeng, “Ngudda nawu yiwohrnan, ngad ngarrimwam kondah kerrngehkenhni manme ngarrimey. \v 21 Dja bu ngarriwam ngarriwohyonginj kukak, baladji ngadberre ngarridangmarrhmey, ngarribebbehkukngalkeng kunwardde rowk nawu ngarriwong manmekenh, wanjh yongohyoy kore kurrangmaye baladji. Wanjh ngarrimkang ngarrimyawoyhdurndiweng. \v 22 Dja ngad ngarrimkukkang warridj nabuyika kunwardde nawu manmekenh ngarrimang. Ngad ngarriwakwan bu nangale baladji dorrengh warddedurndiweng ngadberre.” \p \v 23 Wanjh nungka yimeng, “Bonj kamak, yuwn ngurrikele. Nawu God ngudberre dja nuye kornkumo nawu ngudberre, nungka ngunwong namakmak kore baladji ngudberre. Dja ngaye wanjh ngayingkihmey nawu kunwardde ngudberre.” Bu kuhni yimeng wanjh nungka Simeon bimbebkeng bedberre. \v 24 Namekbe bininj nawu Joseph bimarnedurrkmirri benngimewong kore Joseph nuye kunrurrk, benbowong kukku birridengedjirridjburrinj, dja benwong manme donkey bedberre birringuni. \v 25 Bedda nawu birridangerrinj birribekkang bu kaluk manme kabirringun kumekbe, wanjh kunu birriyingkihmarnbom nawu kabirriwon Joseph burudjang bu nungka kambebme barnangarraburrk. \p \v 26 Bu Joseph kumdokmeng kured, bedda birriwong burudjang nawu birrimkang kururrk, dja birrimarneboddanj kanjdji kurorre. \v 27 Nungka bendjawam bu yimankek birrimak, dja wanjh nungka yimeng, “Dja nawu nakohbanj kornkumo ngudberre nawu kandimarneyolyolmeng, yiddok nungka kamak? Yiddok munguyh kadjaldarrkid?” \v 28 Wanjh bedda birriwokmey birriyimeng, “Nungka nawu yiman namarladj nawu kornkumo ngadberre, nungka wanjh kadjaldarrkid dja kamak kani.” Wanjh bedda birrimarneboddangeni birrikukenhmi. \v 29 Bu nungka Joseph bolknang dja binang Benjaminj nawu nungka benedanginj, ngalbadjan ngalkudji berrewoneng, nungka bendjawam, “Yiddok nahni nawu nayahwurd duninjh ngudberre nawu ngurridanginj nawu kandimarneyolyolmeng?” Dja mak bimarneyimeng Benjaminj, “Ngudda nawu yawurrinj, ngadjare God ngunmarnekurduyime kunmak.” \v 30 Wanjh bu binang namekbe nawu benedanginj, nungka Joseph bimarnekangenalkbom duninjh, wanjh nungka djalbebmeng werrkwerrk bolkyawam ba kanalkbunkenh. Nungka ngimeng kore nungan nuye kunrurrk kore yongohyoy, dja kumekbe bimarnenalkbom. \p \v 31 Kaluk bu kebdjirridjburrinj rowk wanjh nungka kumbebmeng, kangerayekworrinj dja yimeng bedberre nawu birrimarnedurrkmirri, “Ngurrimka manme.” \v 32 Nungka nakudjihkudji ni dja birriwong manme, dja nawu birridanginj, bedman birridjarrkni bebbehbeh birringuni, dja bininj nawu Egyptbeh nawu kumekbe birringuneng, bedman bebbehbeh birridjarrkni. Kunmekbe birriyimi bu bininj nawu Egyptbeh minj kabirridjarrkngun nawu Hebrew bininj, dja bininj nawu Egyptbeh kabirriwarnyak duninjh kabirridjarrkngun. \p \v 33 Wanjh nawu birridanginj bedda bu Joseph nuye bininj benmarneyimeng kabirriyerrkan birrimirrkmey, wanjh benbolkbukkang kore birriyerrkarrinj, nawernwarre werrk yerrkang, yerre walawalakko, yerre wanjh nayahwurd duninjh balyerrkang. Wanjh kunu birrinarrinj dja birrikangebarrhmeng. \v 34 Bu manme bindimarnemey kore Joseph nungka ni, wanjh Benjaminj nuyeni manme mandjalwern duninjh. Wanjh mulil bedda birridjarrknguneng bu Joseph dorrengh, birribonguneng warridj, birrinjilngmarnburreni. \c 44 \s1 Bu Manmolk Birrikurrmeng Nakudji Silver Banikkin Kore Benjamin Nuye Baladji. \sr Genesis 44:1-13 \p \v 1 Wanjh Joseph biwokrayekwong bininj nawu bimarnedurrkmirri kururrk nuye, yimeng, “Nanih nawu bininj baladji bedberre yibenmarnebarlkemen, manme yibenmarnedahkendo, yirohrokmen manwern duninjh manbu darnkih kabirribarabun kabirringorrkan. Dja yibenbebbehmarnedurndiwemen kunwardde bedberre, yikurrmen kore kurrangmaye baladji bedberre. \v 2 Wanjh yikurrmen ngardduk banikkin nawu silver, kore kurrangmaye baladji nuye nawu nayahwurd duninjh, dja kunwardde dorrengh nuye yikurrmen nawu nungka karremulewam manmimkenh nuye.” Wanjh nungka djalkurduyimeng rowk nawu Joseph bimarneyimeng. \p \v 3 Wanjh bu kumbarrhbuni, nani nawu bininj nawu birridangerrinj, wanjh bindimunkeweng donkey dorrengh bedberre kabirrire. \v 4 Minj djarreh birribolkbawoyi kubolkkimuk bu Joseph bimarneyimeng namekbe bininj nawu bimarnedurrkmirri, yimeng, “Werrkwerrk yibenkadju birrimekbe bininj dja bu yibenmarnebebme yibenmarneyimen, ‘Njale ngudda ngurrimarneyimeng kunwarre nawu nungka kunmak ngunmarneyimeng? Dja njalekenh ngurridjirdmey nawu silver banikkin nuye? \v 5 Dja wanjh namekbe nawu banikkin wanjh nanu nuye nawu nganmarnewohrnan kahbongubongunkenh, dja mak mankurdangkenh kahbonanganan ba bu kaburrbun baleh bininj kabirrikurduyime. Kuhni wanjh kunwarre duninjh ngudda ngurrikurduyimeng.’” \p \v 6 Wanjh bu nungka bebmeng bedberre, kuhni kunwok rowk nungka benmarneyimeng. \v 7 Dja bedda birrimarneyimeng, “Njalekah ngudda nawu kanmarnewohrnan kuhni kunwok yiyime? Ngad nawu ngarrimarladj, minj yiman kunmekbe ngarrikurduyime. \v 8 Dja warridj ngarrimdurndiweng ngudberre kubolkwarlah Canaanbeh kunwardde nawu ngarringalkeng kore baladji ngadberre, wanjh kunu njalekah yimankek ngarridjirdmang silver mak gold nawu kayo kore kunrurrk nuye nawu ngunmarnewohrnan? \v 9 Bu yingalke kore ngad nawu ngarrimarladj, wanjh namekbe nawu kakarrme, bonj, karrowen dja ngarribuyika ngundimarnedurrkmirri ngudda nawu kanmarnewohrnan.” \p \v 10 Wanjh nungka yimeng, “Kunu bonj, dja bu ngangalke nawu nangale kakarrme, wanjh namekbe nanu nganmarnedurrkmirri, dja ngurribuyika wanjh bonj, minj biwelengname ngudberre.” \v 11 Wanjh werrkwerrk bedda rowk birribebbehkoluyhweng baladji bedberre kurorre dja birridangmarrhmey. \v 12 Wanjh namekbe bininj nawu bimarnedurrkmirri Joseph dedjdjingmey yawahyawani. Wanjh yawam kore nawernwarre werrk, djalwam kore walawalakko rowk, dja yerre duninjh yawam kore nayahwurd duninjh nuye. Dja banikkin badngalkeng kore Benjaminj nuyeni baladji! \v 13 Bu kuhni yimeng bu ngalkeng wanjh bedda birrimadjdjalkmarrinj manburrba bedberre nawu birridjongbuyindi, wanjh birriyawoyhkurrmeng baladji bedberre kore kubodme donkey dja birridurndi kubolkkimuk. \s1 Nawu Judah Mulewarrinj Bu Djawadjawam Nawu Joseph. \sr Genesis 44:14-34 \p \v 14 Bu Judah dja nawu birridanginj birrimbebmeng kore Joseph nuye kunrurrk, wanjh Joseph kumekbe djahdjalni, dja bedda birrimarnemankarrinj kore kurorre. \v 15 Wanjh Joseph benmarneyimeng, “Njale kuhni bu ngudda ngurrikurduyimeng? Minj nuk ngurriburrbun bu bininj nawu yiman ngaye wanjh ngarrikurdang, ngarrikarrme nawu kanbukkan baleh bininj ngurrikurduyime, bebke ngudberre?” \v 16 Wanjh Judah yimeng, “Njale nuk ngad ngundimarneyime ngudda nawu kanmarnewohrnan? Njale nuk ngarriyime? Baleh yimankek ngarrikurduyime ngarrimulewarren bu minj kuhni ngarriyimeninj? God nungka nganmarnekarrebebkeng bu kunwarre ngarriyimeng ngad nawu ngarrimarladj. Wanjh kumekbe ngad kaluk ngundimarnedurrkmirri ngudda nawu kanmarnewohrnan, ngad dja nungka warridj nawu bimarnengalkeng banikkin karrmi.” \p \v 17 Dja Joseph yimeng, “Kunukka minj ngaye ngakurduyime! Nadjalkudji nganmarnedurrkmirri namekbe bininj nawu bimarnengalkeng banikkin karrmi, dja nguddambu bonj, kunmodmikenh dorrengh ngurridurnde kore kornkumo ngudberre.” \v 18 Wanjh Judah biyikang darnkih dja yimeng, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan, ngaye nawu ngamarladj, wanjh djawan kanbawo ngawokdi ke ngudda nawu kanmarnewohrnan, dja yuwn kandung ngaye nawu ngamarladj, dja madjamku ngudda yiman ngunerohrok yerreh nungan nawu Pharaoh. \v 19 Ngudda nawu kanmarnewohrnan, ngudda kandjawam ngad nawu ngarrimarladj, ngudda yiyimeng, ‘Yiddok ngurrikarrme kornkumo, dja nuk nawu ngurridanginj?’ \v 20 Dja ngad ngundimarneyimeng, ‘Ngad ngarrikarrme kornkumo nawu nakohbanj, dja mak ngarridanginj nawu nayahwurd duninjh, nawu bimarnedanginj Ngabbard bu kohbanjminj. Nawu benedanginj nuye wanjh doweng dja nungka nadjalkudji kahdi nawu ngalbadjan ngalkudjihni berrewonengni, dja Ngabbard kabimarnedjare bulkkidj.’” \p \v 21 “Wanjh ngudda kanmarneyimeng ngadberre nawu ngarrimarladj, yiyimeng, ‘Yimka kondah kore ngaye, ba ngaye ngakuknan nganan kumim ngardduk.’ \v 22 Dja ngad ngundimarneyimeng nawu kanmarnewohrnan, ngarriyimeng, ‘Nungka nawu yawurrinj minj kabibawon Ngabbard, dja bu kabibawon wanjh kunu Ngabbard nawu karrowen.’ \v 23 Wanjh ngudda kanmarneyimeng ngadberre nawu ngarrimarladj, yiyimeng bu minj ngarrimdjarrkre nawu ngarridanginj nayahwurd duninjh ngadberre, ngad minj ngundiyawoyhkebnan. \v 24 Wanjh bu ngad ngarridurndi kore nungka nawu namarladj nawu Ngabbard, ngad ngarrimarneyimeng kunwok rowk nawu ngudda nawu kanmarnewohrnan yiyimeng ngadberre.” \p \v 25 “Wanjh kaluk bu Ngabbard ngadberre yimeng, ‘Ngurriyawoyhray, ngurrima kadberre manyahwurd manme.’ \v 26 Wanjh ngad ngarrimarneyimeng, ‘Minj ngarrire. Bu nayahwurd duninjh ngarridjarrkre, wanjh kunu ngarrire, dja minj ngarriyawoyhkebnan namekbe bininj bu minj nungka dorrengh nayahwurd duninjh ngarridjarrkre.’ \v 27 Wanjh kunu nungka nawu namarladj nawu Ngabbard, wanjh kanmarneyimeng ngadberre, yimeng, ‘Ngudda ngurriburrbun bu ngalbu ngalbininjkobeng ngardduk nganmarneyawmey narahrangem bokenh. \v 28 Nakudji nganbawong dja ngayimeng woybukkih wanjh mayh bikukdjalkdjalkmey, dja minj ngayawoyhnayi. \v 29 Bu ngurrikan nahni warridj, nganbawon dja bu yimankek baleh yarrkka kunyid kabiwohmarnengalme, ngudda wanjh kandimarnbun ngaye nawu ngabulu, wanjh kunnjilngwarre dorrengh ngarrowen, ngamalngre kore Sheol.’” \p \v 30-31 Kuhni yimeng Judah biyolyolmeng kornkumo, wanjh mak yimeng nawu Judah, “Kunmekbekenh wanjh bu ngamarnebebme nungka nawu namarladj Ngabbard, dja namekbe nawu yawurrinj minj ngarridjarrkre, wanjh kunu nungka bu kannan ngadberre nungka yak, nungka wanjh karrowen, dja ngad ngarrimarnbun nungka nawu namarladj Ngabbard ngadberre nawu bulu, kunnjilngwarre dorrengh karrowen kamalngre kore Sheol. Kunmekbe kayimerran bu nungka wanjh yiman kabidjalburrbun nawu yawurrinj, nungka kabidjalmarnemimbi. \v 32 Dja ngaye nawu ngamarladj, ngayeman ngawokkurrmerrinj nuye nawu yawurrinj bu Ngabbard ngamarneyimeng, ‘Bu ngaye minj ngamdurndiwe ke, wanjh kunu ngaye kandjalwelengnamen ngudda Ngabba munguyh bu ngamimbi.’” \p \v 33 Wanjh kunu Judah yimeng, “Kunmekbekenh wanjh ngaye nawu ngamarladj wanjh djawan, ngaye kondah ngahni nungkakenh nawu yawurrinj, dja marnedurrkmirri ngudda nawu kanmarnewohrnan, dja nungka bonj, yibawo karrurndeng, nawu ngarridanginj birridjarrkdurnde. \v 34 Dja minj mak ngaye baleh ngayime ngarrurndeng kore Ngabbard bu nawu yawurrinj minj nganedjarrkre. Ngaye minj ngadjare nganan kunnjilngwarre Ngabbard nuye.” \c 45 \s1 Joseph Mulewarrinj Bedberre Nawu Birridanginj. \sr Genesis 45:1-15 \p \v 1 Wanjh Joseph minj munguyh kangerayekworrimeninj kore bininj kumirrk bedberre nawu birrimarnedurrkmirri. Wanjh kunu nungka kayhmeng yimeng, “Ngadjare ngurriray kandibawo rowk.” Wanjh kunu minj nangale mak Joseph birridjarrkniwirrinj bu nungka mulewarrinj bedberre nawu birridanginj. \v 2 Dja nungka wernkih duninjh nalkbom, birrinalkbekkang bininj nawu Egyptbeh, dja kaluk Pharaoh dja nawu birrini kururrk nuye birriwobekkang. \p \v 3 Joseph yimeng bedberre nawu birridanginj, “Ngaye wanjh Joseph. Yiddok ngardduk kornkumo kadjaldarrkid?” Wanjh kunmekbe nawu birridanginj nuye minj mak baleh birriyimeninj yimankek birriwokmayi, dja birrikeleminj duninjh bu nungka dorrengh benmarnedanginj. \p \v 4 Wanjh Joseph benmarneyimeng nawu birridanginj nuye, “Mah, ngadjare ngurrimdarnhray.” Bu kunmekbe birrikurduyimeng birridarnhyikang wanjh nungka benwelengmarneyimeng, “Ngaye wanjh karridanginj nawu Joseph nawu ngudda kandikukweykang kore Egypt. \v 5 Dja bonj, yuwn ngurrikangewarre, dja yuwn mak ngurriwelengnamerren bu ngaye kandikukweykang kondah, dja God nganmunkeweng ngamyingkihdokmeng ngudberre ba bu nungka kanngehke dja minj mak karridowe rowk.” \p \v 6 “Dja kuhni ngayime. Kanbekka. Dja mandjewk bokenh kamarnbun bu minj manme karrikarrmeninj kondah kubolkwarlah Egypt, dja mak kaluk bu five mandjewk minj bininj kabirribolkkarung kabirrimimdudjengkenh, minj mak kabirrimimmoyhmang. \v 7 Dja God nganmunkeweng ngamyingkihdokmeng ngudberre, ba kunu yikahwi nawu ngudberre bininj ngurridjaldarrkid kondah kurorre. Nungka wanjh ngunngehke kundulkarre duninjh nuye dorrengh ba ngurriwern ngurridjaldarrkid.” \p \v 8 “Kunmekbe wanjh, minj ngudda kandimmunkewemeninj kondah, dja nungka God nganmunkeweng. Nungka nganmarnbom yiman kornkumo rerrih nuye Pharaoh, ngabenmarnewohrnan bedberre bininj nawu kabirrini kururrk nuye, dja ngawohrnan kore kubolkwarlah Egypt rowk.” \p \v 9 “Wanjh werrkwerrk ngurridurnde kore Ngabbard, dja ngurrimarneyimen, ‘Kuhni wanjh beywurd ke nawu Joseph ngunmarneyime, “God nganmarnbom ngawohrnan kore kubolkwarlah Egypt rowk. Wanjh yimray kore ngaye djalwerrkwerrk, dja yuwn yiwohbolkmaddeng. \v 10 Ngudda kaluk yini kore kunred Goshen, darnkih kore ngaye, ngudda, dja mak wurdwurd ke, dja mak mawahmawah ke, dja mak mayh nawu sheep, goat, bulikki, dja mak yehyeng rowk nawu yikarrme. \v 11 Ngaye kaluk won manme kumekbe, dja five mandjewk kamre bu kadjewkwarremen, minj manme kadjordmen. Bu minj yimre ngudda dja nawu ngurridjarrkni dja nawu ke rowk, wanjh ngurridjalyawarren duninjh.” Kuhni ngurrimarneyime nawu nganbornang.’” \p \v 12 Mak Joseph yimeng bedberre nawu birridanginj, “Ngudda wanjh ngudman kandikuknan, dja Benjaminj ngudda warridj nawu ngarrdanginj kannan, dja wanjh woybukkih ngaye nawu ngawokdi ngudberre. \v 13 Ngurrimarneyimen Ngabbard bu ngandikukenwong kondah kore Egypt, dja mak ngurrimarneyolyolmen yehyeng nawu ngurrinang. Dja ngurrimka Ngabbard kondah, djalwerrkwerrk ngurrimka.” \p \v 14 Wanjh nungka bimarneberlwakbom kukom nuye Benjaminj dja bimarnenalkbom, dja Benjaminj nunganwali bimarnenalkbom. \v 15 Dja nungka benbunjhmey rowk nawu birridanginj dja benmarnenalkbom. Wanjh kaluk rerrikah bedda nawu birridangerrinj birriwokdi nuye. \s1 Bu Pharoah Dorrengh Birrinjilngmakminj. \sr Genesis 45:16-24 \p \v 16 Kaluk kore Pharaoh nuye bininj birriwobekkang bu Joseph nuye birridanginj birrimwam Egypt, wanjh Pharaoh dja bininj nuye nawu birrikihkimuk, nawu birrimarnedurrkmirri Pharaoh, bedda rowk birrinjilngmakminj. \v 17 Pharaoh bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Yibenmarneyimen nawu ngurridanginj bu ngayimeng ngadjare bedda birrimadjkurrmen kubodme bedberre nawu mayh bedberre dja birridurnden kore kubolkwarlah Canaan. \v 18 Wanjh kumekbe bindima kornkumo dja mak bininj rowk ngudberre, dja kabirrimyawoyhdurndeng kore ngaye. Wanjh ngaye bolkwon ngudberre kore kuwernhbolkmak kondah kubolkwarlah Egypt, dja munguyh ngurringun manme manmak duninjh. \v 19 Dja mak ngaye Pharaoh wokrayekwon ngudda Joseph, wanjh yibenmarneyimen bu kabirrikan wirlbarra kondah Egyptbeh ba kabirrimdahkendan wurdwurd dja ngalbibininjkobeng, dja mak nawu kornkumo ngudberre, wanjh birrimray kondah rowk. \v 20 Dja mak yibenmarneyimen, ‘Yuwn ngurrinjilngwarre bu yehyeng ngurribawon nawu ngudberre. Bonj, dja ngurridjalbawo, dja kondah kore kubolkwarlah Egypt kunwernhmak duninjh ngarre ngurrimang.’” Kuhni rowk nawu Pharaoh bimarneyimeng Joseph. \p \v 21 Wanjh nawu bebeywurd nuye Israel kunmekbe birrikurduyimeng. Joseph benwong wirlbarra bu Pharaoh biwokrayekwong, dja mak manme benwong kabirrirekenh. \v 22 Benbebbehmadjwong rowk kunmadjmakmak, dja Benjamin nungka wanjh biwong kunwardde nakimuk, 300 silver shekels, dja kunmadjwern duninjh. \v 23 Dja kuhni wanjh bimarnemunkeweng kornkumo nuye, kaluk ten donkeys nawu birringorrkani namakmak duninjh nawu nakang kumekbe Egypt, dja ten donkeys ngaldahdaluk nawu birringorrkani manmim dja manme dja yehyeng nuye kornkumo bu kamrekenh. \v 24 Wanjh nungka Joseph benmunkeweng nawu birridanginj nuye dja benmarneyimeng, “Yuwn ngurridurren bu ngurrire.” \s1 Bu Birriwokmulewam Jacob Kore Joseph Benmarneyimeng. \sr Genesis 45:25-28 \p \v 25 Wanjh birriwam birriwelengbolkbawong Egypt, birrimarnebebmeng kornkumo bedberre nawu Jacob kore kubolkwarlah Canaan. \v 26 Wanjh birrimarneyimeng, “Joseph nungka kadjaldarrkid. Nungka kawohrnan kore kubolkwarlah Egypt rowk.” Jacob wanjh kukkangebarrhmeng dja minj benwoybukwoyi. \v 27 Dja kaluk bu bedda birriwokmulewam rowk bu Joseph benmarneyimeng, dja mak bu nang wirlbarra manbu Joseph bimarnemunkeweng kabikankenh, wanjh kunu nungka Jacob nawu kornkumo bedberre wanjh yawoyhkangemarrmarrminj. \v 28 Wanjh Israel yimeng, “Bonj, ngaburrbun kadjaldarrkid Joseph nawu beywurd ngardduk. Ngare nganan dja yerre wanjh ngawelengdowen.” \c 46 \s1 Bu Yawey Bimarnebukkarrinj Nawu Jacob. \sr Genesis 46:1-7 \p \v 1 Wanjh kunu Israel bolkbawong wam, nungka kang yehyeng rowk nawu nuye. Bu nungka bolkmey Beersheba, nungka bom mayh kinjeng nuye God. Nahni God wanjh God nuyeni Isaac warridj, nawu Jacob bibornang. \v 2 Dja kunmekbe God bimarnewokdanj Israel bu yiman nungka biwaralnani bu kukak, yimeng, “Jacob, Jacob!” Wanjh Jacob biwokmey, yimeng, “Kondah ngaye.” \v 3 Wanjh God bimarneyimeng, “Ngaye wanjh God. Dja ngaye God nuye nawu ke kornkumo. Yuwn yikele bu yire kore Egypt, dja bu kumekbe yini ngaye kaluk won birrimirndewern bininj nawu ngudda yibenkebmawahme, kabirriyimerran birriredbo nawu birrikuken. \v 4 Ngaye ngudda ngarrdjarrkre Egypt, dja woybukkih ngaye durndiwe kondah warridj. Dja nungka kaluk Joseph yimarnedowen kore nungka ngunedi.” \p \v 5 Wanjh Jacob bolkbawong Beersheba, dja bebeywurd nuye Israel birrikang Jacob nawu kornkumo bedberre, dja wurdwurd bedberre, dja ngalbibininjkobeng bedberre bindikang, birridahkendi kore wagon manbu Pharaoh munkeweng kabenkankenh. \v 6 Dja birrikang warridj mayh bedberre dja yehyeng bedberre nawu birrikarrmi, nawu benmarnewernminj kore kubolkwarlah Canaan. Wanjh Jacob dja bedda rowk nawu nungka benbornang dja nawu benkebmawahmeng wanjh birriwam rowk kore Egypt. \v 7 Nungka benkang rowk bebeywurd dja mawamawahmikenh, ngalbebeywurd dja ngalmawahmikenh. Birriwern rowk nawu benbornang dja benkebmawahmeng birridjarrkwam Egypt. \s1 Nawu Birridjarrkwam Jacob Kore Egypt. \sr Genesis 46:8-27 \p \v 8 Jacob dja nawu nungka benbornang dja benkebmawahmeng nawu birrimwam Egypt, kuhni wanjh birringeyyoy birrimekbe nawu Israel benbornang dja benkebmawahmeng. Reuben nungka Jacob nuyeni nawu nadjdjaman. \v 9 Reuben bebeywurd nuye wanjh Hanoch, Pallu, Hezron, dja Carmi. \v 10 Simeon bebeywurd nuye wanjh Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Zohar, dja Shaul nawu nungka nayaw ngarreni daluk ngalbu ngalkang Canaan. \v 11 Levi bebeywurd nuye wanjh Gershon, Kohath dja Merari. \v 12 Judah bebeywurd nuye wanjh Er, Onan, Shelah, Perez, dja Zerah. (Bedda nawu Er dja Onan wanjh ngokkokenh benedoweng kore kubolkwarlah Canaan.) Nawu Perez nungan nuye bebeywurd wanjh Hezron dja Hamul warridj birridjarrkwam. \v 13 Isaachar bebeywurd nuye wanjh Tola, Puah, Jashub, dja Shimron. \v 14 Dja Zebulun bebeywurd nuye wanjh Sered, Elon, dja Jahleel. \p \v 15 Birrimekbe wanjh nayayaw ngarreni Leah nawu bimarneyawmey Jacob kore Paddan Aram, dja warridj ngalbeywurd nuye ngalbu Dinah. Nanih nawu bebeywurd dja ngalbeywurd, dja mawamawahmikenh nuye Jacob nawu Leah ngarreni wanjh thirty three. \p \v 16 Gad bebeywurd nuye wanjh Zephon, Haggi, Shuni, Ezbon, Eri, Arodi, dja Areli. \v 17 Asher bebeywurd nuye wanjh Imnah, Ishvah, Ishvi, dja Beriah. Ngaldaluk bedberre wanjh Serah. Beriah nungan nuye bebeywurd wanjh Heber dja Malchiel birridjarrkwam. \p \v 18 Birrimekbe wanjh nayayaw ngarreni Zilpah ngalbu Laban biwong Leah ngalbeywurd nuyeni. Bedda nawu Zilpah bimarneyawmey Jacob wanjh sixteen bebeywurd dja mawamawahmikenh dja ngalmawahmikenh nawu Zilpah ngarreni. \p \v 19 Dja nayayaw ngarreni Rachel ngalbu ngalbininjkobeng nuye Jacob, wanjh Joseph dja Benjaminj. \v 20 Bu Joseph ni kore kubolkwarlah Egypt wanjh bebeywurd nuye benedanginj nawu Manasseh dja Ephraim, nawu ngalbadjan berrewoneng wanjh Asenath ngalbeywurd nuyeni Potiphera, nawu nungka yiwarrudj wohrnani bedberre kore kunred On. \v 21 Benjaminj bebeywurd nuye wanjh Bela, Becher, Ashbel, Gera, Naaman, Ehi, Rosh, Muppim, Huppim, dja Ard. \p \v 22 Birrimekbe wanjh nayayaw Rachel ngarreni nawu Jacob benbornang. Bedda wanjh fourteen bebeywurd nuye Jacob dja mawamawahmikenh nawu Rachel ngarreni. \p \v 23 Dan beywurd nuye wanjh Hushim. \v 24 Naphtali bebeywurd nuye wanjh Jahzeel, Guni, Jezer, dja Shillem. \p \v 25 Birrimekbe wanjh nayayaw ngarreni Bilhah ngalbu Laban biwong Rachel ngalbeywurd nuyeni. Bedda wanjh nawu Bilhah bimarneyawmey Jacob, wanjh seven nawu bebeywurd dja mawamawahmikenh nawu Bilhah ngarreni. \p \v 26 Bedda nawu birridjarrkwam Egypt Jacob dorrengh, nawu nungka benbornang dja nawu benkebmawahmeng wanjh 66 bininj dja daluk. Dja nawu ngalbibininjkobeng bedberre minj bindirohrokmeninj. \v 27 Dja nawu bebeywurd nuye Joseph nawu benedanginj kore Egypt, bu bedda dorrengh wanjh 70 bininj dja daluk bu Jacob dja nungka nuye nawu birriwam kumekbe Egypt. \s1 Joseph Benbengdayhkeng Nawu Nuye Namud Bu Kabirrimarnebebme Pharaoh. \sr Genesis 46:28-34 \p \v 28 Jacob bimunkeweng Judah yingkihdokmeng kore Joseph, kabimarneyime kabimdabke kore Goshen, wanjh birriwam kore kunred Goshen. \v 29 Wanjh Joseph mey nuye wirlbarra, dja wam kore Goshen kabirrabke kornkumo nuye nawu Israel. Bu Joseph bimarnebebmeng wanjh kundjalmekbe rerrih nungka biwanjbimey nuye kornkumo dja bimarnenalkbom kunkuyeng. \v 30 Wanjh Israel bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Bonj, bu ngayeman yawoyhkebnang ngudda, ngaburrbun yidjaldarrkid, wanjh kamak ngarrowen.” \p \v 31 Wanjh Joseph benmarneyimeng nawu birridanginj dja birriwern nawu kornkumo nuye birridjarrkni, yimeng, “Ngaye ngare nganewokdi Pharaoh, ngamarneyime, ‘Ngaye ngarridanginj dja Ngabbard dja bininj nuye rowk nawu birrini kore kubolkwarlah Canaan wanjh birrimwam kore ngaye. \v 32 Bedda nawu bininj wanjh mayh kabirrinahnan dja birrimmirndeyorrkeng nawu sheep, goat, dja bulikki bedberre, dja mak birrimkang yehyeng bedberre nawu kabirrikarrme.’ Kunmekbe wanjh ngayime nuye Pharaoh mulewan ngudberre.” \p \v 33 “Dja bu nungka Pharaoh ngunkayhme ngudberre ngurringimen nuye dja ngundjawan ngudberre, ‘Ngudda baleh ngurridurrkmirri?’ \v 34 Wanjh ngudda ngurridjalwokma, ngurriyimen, ‘Ngad nawu ngarrimarladj, ngad ngarrinahnani mayh bu ngarriyawurrinjni dja munguyh ngarridjalnahnan, yiman Mawah ngadberre birrikurduyimi.’” Mak Joseph yimeng bedberre, “Bu kuhni ngurriyime wanjh ngunbolkwon ngurrini kore kunred Goshen, dja Egyptian bininj kabindinjirrhmiwon rowk bininj nawu mayh kabirrinahnan, minj kabirridjarrkni.” \c 47 \s1 Nawu Pharaoh Benbolkwong Israel Dorrengh. \sr Genesis 47:1-12 \p \v 1 Wanjh Joseph wam ngimeng kore Pharaoh, dja bimarneyimeng, yimeng, “Kornkumo ngardduk dja nawu ngarridanginj birrimwam, kaluk sheep, goat, dja bulikki bedberre birrimmirndeyorrkeng, dja mak birrimkang yehyeng nawu kabirrikarrme, birrimwam kubolkwarlah Canaanbeh dja bolkkime kabirrini kore kunred Goshen.” \v 2 Wanjh Joseph benmey yikah kubidkudji nawu birridanginj dja benkang kore Pharaoh kumirrk nuye. \v 3 Pharaoh bendjawam, “Ngudda baleh ngurrikurduyime ngurridurrkmirri?” Dja bedda birrimarneyimeng Pharaoh, “Ngad nawu ngarrimarladj, ngad wanjh mayh ngarrihdjalnahnan, yiman mawahmawah ngadberre birrikurduyimi.” \v 4 Wanjh birrimarneyimeng Pharaoh, “Ngad ngarrimwam ngarridjare kondah kubolkwarlah ngarriwohni, dja kore kubolkwarlah Canaan minj karralkdi bedberre mayh ngadberre nawu ngarrimarladj, dja bolkwarreminj duninjh bu djewkwarrewong, wanjh bolkkime ngundidjawan ngarridjare kanbolkwon ngadberre nawu ngarrimarladj, ngarrini kore kunred Goshen.” \p \v 5 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Kornkumo ke dja nawu ngurridanginj birrimwam kore ngudda. \v 6 Bu bedda baleh kabirridjare kabirrini wanjh bonj kumekbe yibenbolkwo. Kornkumo ke dja nawu ngurridanginj yibenbolkwo kore kuwernhbolkmak, bonj birrinin kore kunred Goshen. Dja bu yibenburrbun yikah kore bedda nawu birrimak, wanjh yibenkurrmen kabirrinahnan mayh ngardduk.” \p \v 7 Wanjh Joseph bimkang Jacob nawu kornkumo nuye bingimiwong kore Pharaoh, bimarnedanginj kumirrk nuye, wanjh Jacob bimarneyimeng Pharaoh kunmak kunwok. \v 8 Wanjh Pharaoh bidjawam Jacob, yimeng, “Ngudda kaluk baleh yimi mandjewk ke bu yimimbi?” \v 9 Wanjh Jacob bimarneyimeng Pharaoh, yimeng, “Ngaye mandjewk ngardduk bu ngadjalwohreywohrey wanjh 130 mandjewk. Minj nawern mandjewk ngamimbiniwirrinj dja mak kunrayek nganmarnebebmi. Ngaye bu mandjewk ngardduk minj yiman bedda nawu mawahmawah ngardduk bu birridjalwohreywohrey.” \v 10 Wanjh Jacob biwoknang bimarneyimeng Pharaoh kunmak kunwok. Dja wanjh bibawong Pharaoh dja wam. \p \v 11 Wanjh Joseph benbolkwong kornkumo nuye dja nawu birridanginj, kuwernhbolkmak benbolkwong kunred Rameses kumekbe kore Pharaoh biwokrayekwong. \v 12 Dja mak Joseph manme benwoni nawu kornkumo nuye, dja birridangerrinj, dja birriwern rowk nawu birridjarrkni kornkumo, manme benmarnerohrokmi bedberre. Nawu benkarrmi wurdwurd birriwern wanjh manwern benwoni, dja nawu wurdwurd birrimirndeyahwurd benkarrmi wanjh manyahwurd benwoni. \s1 Bu Djewkwarreminj Duninjh Joseph Weykani Manme Bedberre. \sr Genesis 47:13-26 \p \v 13 Wanjh kore kubolkwern rowk bolkdarlehminj duninjh, bu djaldjewkwarreni munguyh, kunmekbekenh wanjh minj manme birrikarrmeninj. Egypt dja Canaan bolkwarreminj duninjh bu kunmekbekenh mandjewk djewkwarrewong. \v 14 Bininj nawu birrini kore Egypt dja Canaan wanjh birribayahmi manme, dja birrikukwong rowk Joseph kunwardde bedberre, birriyakwong bu manmim birrimimmangi, dja nungka kang kunwardde kore kunrurrk nuye Pharaoh. \v 15 Wanjh bu kunwardde bedberre kukyakminj rowk, bininj nawu birrini kore Egypt dja Canaan, wanjh birriwern Egyptian bininj birrimwam kore Joseph, birrimarneyimeng, “Kanwo ngadberre manme. Njalekah yimankek ngarridowen kore ngudda kumirrk ke? Dja kunwardde ngadberre wanjh yakayakminj.” \p \v 16 Wanjh Joseph benwokmey, yimeng, “Kandiwo mayh ngudberre dja ngaye won ngudberre manme bu ngudda kandiwon mayh. Kunekke wanjh ngurrikurduyimen dja wanjh kunwardde badyakminj ngudberre.” \v 17 Wanjh kunu bedda birrimkang mayh bedberre kore Joseph birriwong, dja nungka benwong manme bu bedda birriwong djarrang, sheep, goat, bulikki dja bedberre. Wanjh nungka benwoni manme bu bedda birriwoni mayh bu namekbe mandjewkkenh. \p \v 18 Dja bu namekbe mandjewk yakminj, wanjh mandjewkbuyika bedda birrimwam kore nungka dja birrimarneyimeng, “Ngad minj ngarriwarlkkan ke nawu kanmarnewohrnan, bu kunwardde rowk ngadberre wanjh kukyakayakminj, dja mayh rowk ngadberreni, bolkkime wanjh ngudda ke rowk nawu kanmarnewohrnan. Minj njale mak ngarrimkarrme bu ngundiwon ngudda nawu kanmarnewohrnan, ngarridjalkarrme ngadman kunburrk ngadberre dja mak kabbal ngadberre. \v 19 Njalekah ngad yimankek ngarridowen kore ngudda kumirrk ke, ngad ngarridowen dja kunred warridj ngadberre karrowen? Kandjarrkma ngadberre kabbal dja ngad warridj kanma, ngarridjarrkweykarren kabbal dorrengh manmekenh ngadberre. Dja ngad bu kabbal dorrengh ngadberre wanjh ngarrimarnedurrkmirri nawu Pharaoh. Dja kanmimwo manmim ba ngarridarrkid dja minj ngarridowen, dja minj kunred kabolkmarladjmen duninjh.” \p \v 20 Wanjh kunu Joseph bolkbayahmeng rowk kubolkwarlah Egypt, Pharaoh bimarnemey, dja Egyptian bininj rowk birribolkweykang kabbal bedberre rowk bu manme birridjalyawarreni bulkkidj duninjh. Wanjh kunred kubolkwarlah bolkyimerranj Pharaoh nuye, \v 21 dja bininj nawu nungka benmarnbom birrimarnedurrkmirri kubolkwernkenh rowk kore Egypt. \p \v 22 Kunbolkkudji nungka minj bolkmayi, kaluk kunred bedberre bininj nawu birriwohrnani yiwarrudj bedberre, dja bedda munguyh kunwardde Pharaoh benwoni. Wanjh namekbe kunwardde bu Pharaoh benwoni wanjh bedda birrimangi manme, wanjh kunu minj bedda birribolkweykayi kunred bedberre. \p \v 23 Wanjh Joseph benmarneyimeng bininj, yimeng, “Kandibekka, ngaye wanjh bonj djarrkmey ngudberre dja kabbal dorrengh ngudberre ngamarnebolkmey Pharaoh. Manih wanjh manmim ngudberre ngurrimimdudjeng kore kabbal. \v 24 Dja bu ngurrimimmoyhmang bu yiman kunbidkudji baladji ngurribarlke, wanjh nakudji ngurriwo Pharaoh bu munguyh, dja nawu kunkarrngbakmeng baladj wanjh ngurrikarrme ngudberre, yikah ngurrimimdudjeng kore kabbal, dja yikah ngudberre manme ngurringun, ngudda dja nawu ngurridjarrkni, dja wurdwurd ngudberre kabirringun.” \v 25 Wanjh bedda birriyimeng, “Ngudda kanngehkeng ngarridarrkid, wanjh bonj ngudda nawu kanmarnewohrnan ngarridjare kanmarneyimen bu ngarrimak, dja bonj, kamak ngad Pharaoh ngarrimarnedurrkmirri.” \p \v 26 Wanjh kunu Joseph mankarre marnbom ngarre kubolkwarlah Egypt, munguyh kadjalkarreyime bu bininj manme kabirrimoyhmang kunbidkudji yarrkka, wanjh Pharaoh kabirriwon mankudji. Kundjalkudji kunred minj bolkyimerrangimeninj Pharaoh nuye, kaluk kunred bedberre nawu birriwohrnani bedberre yiwarrudj. \s1 Joseph Bimarnewokkurrmerrinj Jacob. \sr Genesis 47:27-31 \p \v 27 Wanjh kunu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrini kore kubolkwarlah Egypt kore kunred Goshen, dja yehyeng bedberre benmarnewernmerreni, dja wurdyaw nawern birrimey, birrimirndewernminj duninjh. \v 28 Wanjh Jacob ni kore kubolkwarlah Egypt bu mandjewk seventeen, wanjh Jacob nuye mandjewk bu nungka mimbini wanjh 147. \p \v 29 Wanjh bu ngokko darnkih kumwam nuye bu nungka nawu Israel kadjaldowen, nungka bimkayhmeng Joseph nawu beywurd nuye dja bimarneyimeng, “Bu ngudda yiyime ngamak, wanjh yibidkurrmerrimen kurrad ngardduk, dja kanberrebbun bu ngudda kunmak dja kunwoybuk kanmarneyime. Yuwn kankukdudjeng kondah kore Egypt, \v 30 dja bu ngamalngre kore mawahmawah ngardduk, wanjh ngadjare ngakukyo kore bedda kabirrikukyo. Kankukka kondah Egyptbeh dja kankukdudjeng kore bedda kabirrikukdudjindi.” Joseph biwokmey, yimeng, “Ngaye kunmekbe ngakurduyime bu ngudda yiyimeng, Ngabba.” \p \v 31 Dja Jacob yimeng, “Kanmarnewokkurrmerrimen kunwok kunrayek duninjh.” Wanjh nungka Joseph wokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh. Wanjh Israel nungka welengboddanj kore kunkarndudj manbu karndudjkarreni, bu biburlumeng God. \c 48 \s1 Bu Jacob Benbenemarneyimeng Kunmak Kunwok Nawu Joseph Nuye Bebeywurd. \sr Genesis 48:1-22 \p \v 1 Kaluk rerrikah wanjh bininj bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Kornkumo ke wanjh kahdowen.” Wanjh kunu Joseph benbenekang bebeywurd nuye Manasseh dja Ephraim birridjarrkwam. \v 2 Wanjh bu bininj bimarneyimeng Jacob, yimeng, “Beywurd ke nawu Joseph wanjh ngunmarnebebmeng”, wanjh Israel kumngudjrayekworrinj kumdolkkang kumhni kore balabbala. \p \v 3 Jacob bimarneyimeng Joseph, yimeng, “El Shaddai\x - \xo 48:3 \xt Ngurrina kore Genesis 17:1 \x* nganmarnebukkarrinj kore kunred Luz kore kubolkwarlah Canaan, dja kumekbe nungka nganmarneyimeng kunmak kunwok, \v 4 dja nganmarneyimeng, ‘Ngaye marnbun ngudda bu yibenbornan birriwern wurdwurd, dja nawu yibenkebmawahmen wanjh kabirrimirndewernmen, dja mak kabirribebbehmirndeyimerran birribebbehmirndekihkimuk, dja ngaye ngabenbolkwon kumekbe kunred kore bolkkime yihdi ba bu kabirribolkkarrme djalmunguyh.’” \p \v 5 Kunmekbe yimeng Jacob biwokmulewam God, dja kuhni mak nungka bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Bonj, dja kuhni yina kayime, bebeywurd ke bokenh nawu ngundimarnedanginj kondah kore Egypt bu ngaye minj ngambangmerawinj ke, bedda wanjh kabeneyimerran yiman ngardduk rerrih bebeywurd. Ephraim dja Manasseh bedda wanjh kabeneyimerran ngardduk yiman Reuben dja Simeon ngardduk. \v 6 Bu yimankek wurdwurd birribuyika ngundimarnedangen yerrekah, bedda wanjh ngudda ke, dja Ephraim dja Manasseh kabenembolkweykan kabindimbolkwon kumekbebeh. \v 7 Kunmekbe ngakurduyime Rachelkah bu doweng. Bu ngaye ngarrurndengi Paddanbeh, wanjh ngakangewarreni bu Rachel doweng kore kubolkwarlah Canaan bu karribalhrey, darnkih karribebmeninj Ephrath. Wanjh ngaye kumekbe ngakukdudji darnkih kore manbolh manbu kare Ephrath.” (Kumekbe kunred wanjh kabolkngeyyo warridj Bethlehem.) \p \v 8 Bu Israel benbenenang Joseph nuye bebeywurd wanjh nungka bidjawam, yimeng, “Benengale beddanu?” \v 9 Joseph bimarneyimeng kornkumo, “Bedda wanjh bebeywurd ngardduk nawu God nganwong kondah kore Egypt.” Wanjh Israel yimeng, “Ngadjare yibenbenemka kore ngaye ba ngaye ngabenbenemarneyime kunmak kunwok berrewoneng.” \v 10 Dja Israel nungka wanjh wernhmimbulerranj dja kohbanjminj, nungka minj njale wernhnayi. Wanjh kunu Joseph bebeywurd nuye benbenemkang darnkih, dja kornkumo nuye benbenebunjhmey benbenewanjbimey. \v 11 Israel bimarneyimeng Joseph, yimeng. “Ngaye ngayimeng bu minj ngudda yawoyhkebnayi, dja God nungan kurduyimeng ngardduk ngabenbenenan wurdwurd ke warridj.” \p \v 12 Wanjh Joseph benbenekoluyhweng kore Israel beneni kubard nuye, dja nungka Joseph boddanj kanjdji rorrehrorrenani.\f + \fr 48:12 \ft Bu bedda beneni kubard nuye Israel, nungka benbenemarnbom yiman bebeywurd nuye. \f* \v 13 Wanjh Joseph benbenekang, Ephraim bikang kubidkun nuye bikurrmeng kore Israel nuye kudjakku, dja Manasseh Joseph bikang kubiddjakku nuye bikurrmeng kore Israel nuye kukun, wanjh kumekbe benbenekang darnkih kore Israel ni. \v 14 Dja nungka nawu Israel bidkurrmerrinj kunbidkun nuye kore Ephraim nuye kukodj, madjamku nungka Ephraim nawalawalak, dja berlyurrhkerrinj bidkurrmerrinj kunbiddjakku nuye kore Manasseh nuye kukodj, madjamku Manasseh nungka wanjh nadjdjaman. \p \v 15 Wanjh nungka Israel bimarneyimeng Joseph kunmak kunwok, yimeng, “Ngadjare God nawu Mawah ngardduk nawu Abraham dja Ngabbard Isaac benemarnedurrkmirri, God nawu ngandjalnahnani nganmikani bu ngayahwurdni dja munguyh ngandjalnahnani, dja mak bolkkime ngannahnan. \v 16 Nungka angel nawu nganbebkeyi bu baleh yarrkka kunwarre nganmarnebebmi. Ngadjare nungka kabenbenemarnekurduyime kunmak nanih nawu yawurrinj bokenh. Ngadjare kunngey ngardduk dja kunngey berrewoneng Ngabbard Isaac, dja ngardduk Mawah nawu Abraham kandingeykerrngehme ngadberre, kunmekbe kabaldjalyimerran munguyh munguyh. Dja ngadjare nawu kabindikebmawahme kabirrimirndewernmen kore kurorre.” \p \v 17 Bu Joseph nang kornkumo nuye bidkurrmerrinj kunbidkun nuye kore Ephraim nuye kukodj, wanjh nungka Joseph minj djareniwirrinj. Wanjh kunu nungka bibidkarrmeng kornkumo nuye kunbid, bibidwayhkemeninj kore Ephraim nuye kukodjbeh, bibidkurrmeninj kore Manasseh nuye kukodj. \v 18 Joseph bimarneyimeng kornkumo, yimeng, “Kuwid Ngabba, nanih wanjh nadjdjaman, yibidkurrmerrimen kunbidkun ke kukodj nuye.” \p \v 19 Dja kornkumo nuye birrahmeng yimeng, “Ngaburrbun Korlonj, ngaburrbun. Nungka warridj Manasseh wanjh kabenkebmawahme namirndewern bininj, dja warridj kabirrimirndekukenmen. Dja nawu nawalawalak nuye kabiyurrhke, dja nawu kabenkebmawahme wanjh kabirriwernhmirndeyimerran birribebbehmirndewern nawu birriredbo.” \p \v 20 Kunmekbe kunbarnangarra nungka Israel benbenemarneyimeng kunmak kunwok, yimeng, “Bininj nawu Israel benkebmawahmeng kaluk bingeybun ngorrewoneng bu bedda kabindimarneyime bininj kunmak kunwok, kaluk kabirriyime, ‘Ngarridjare God ngunmarnbun ngurriyimerran yiman Ephraim dja Manasseh.’” Bu kuhni yimeng nawu Israel nungka birrokmiweng Ephraim, dja Manasseh bikurrmeng rerre. \p \v 21 Wanjh Israel bimarneyimeng Joseph, yimeng, “Kanbekka, ngaye ngokko darnkih ngarrowen, dja God ngurridjarrkre munguyh dja ngunkan ngudberre ngurridurndeng kore kunred bedberre nawu mawahmawah ngudberre. \v 22 Dja ngudda nawu yibenmarnewohrnan nawu ngurridanginj, ngaye kaluk bolkwon kore kawohdulum kunred Shechem kore ngaye ngabenbolkyimey bininj nawu Amor benkebmawahmeng bu mandjawak dja bunarra ngardduk ngabenbuni.” \c 49 \s1 Jacob Benmarneyimeng Bebeywurd Nuye Bu Baleh Kaluk Kabenbebbehmarnekurduyimerran. \sr Genesis 49:1-28 \p \v 1 Wanjh Jacob benkayhmeng bebeywurd nuye dja yimeng, “Wurdwurd, ngurrimray nadjakerryih dja nakokokyih ngurrimirndemornnamerrimen ngardduk dja kandiwokbekkan ngaye bu marneyime ngudberre. Ngadjare marneyime ngudberre bu kaluk baleh kabebbehkurduyimerran ngudberre yerrekah. \v 2 Ngaye wanjh nawu nakornkumo ngudberre bu ngakarrme kunngey bokenh. Kunkudji ngangeyyo Jacob dja mak kunbadbuyika ngangeyyo Israel bu nungan God nganngeywong. Kandibekkabekka bolkkime.” \p \v 3 “Ngudda nawu Reuben, ngudda wanjh ngardduk nawernwarre duninjh nawu nadjdjaman, nawu kundung ngarruy. Bu ngaye ngayawurrinjni dja ngangudjmakni wanjh ngudda nawu yirrokmeng bu bornang. Ngudda nawu yikimuk duninjh dja mak balhberr yirri ngardduk. \v 4 Minj mak bu yibenmarnewirrihmerren dja mak yibenmarnewohrnan birrikilehkilelk nawu ngurridangerrinj. Minj ngudda kunu yimarnburren yimak dja yidjalyimerran yiman kayime kukku manbu kabore dja kaboyarlarrme bebbehbeh. Dja ngudda kunu yiwam yiyonginj kore kunmadj ngardduk bu kanmarnbom ngayemeng bulkkidj.” \p \v 5-6 “Simeon dja Levi ngudda nawu ngunedjaldanginj duninjh. Ngudda wanjh ngurrbenbuni bininj bu kunkare mandjawakyi bu ngunedjalyiddungi dja mak ngurrbendjalbuni burudjang. Dja mak ngurrbenmarneyildadjkeyi mayh bedberre bu yimankek marlehmarlelh ngunehyimi. Ngaye minj ngadjare kaneraworren bu kuninjkunu kunwarrekenh kunmekbe bu ngudda nguneburrbun kore ngunemayaliyime ngonewoneng. \v 7 Bu ngudda munguyh ngunedjalyiddung dja ngunekukbengwarrmen dja mak ngunemimkongiyakmen wanjh ngaye ngadjare God ngunbenedjarrkdung ngunebokenh. Ngudda nawu ngunekebmawahme nawu ngonewoneng wanjh nakka kabirribebbehmirndeyarlarrme kore wanjh ngaye ngabenkebmawahme nawu birribuyika. Wanjh kunukka ngudda nawu ngurrimud minj mak ngurrikukenworren ngudmandeleng, dja larrk.” \p \v 8 “Ngudda nawu Judah, wanjh nawu ngurridanginj ngundiburlume. Bu ngudda wanjh munguyh yibendjalyurrhke bininj nawu yimankek birribang ngundibun. Wanjh kuninjkunukenh nawu ngudda ngurridanginj wanjh ngundimarneboddan ngudda ke. \v 9 Ngudda yiman kayime nawu lion kukyawurrinj nawu nabang duninjh. Ngudda wanjh yire dja yibun ke mayh, wanjh bu yimdurndeng wanjh yingehme bu yikeyokenh. Minj nangale kelebuk bu kamre ngunkodjkedolkkayhwe kore yihkeyo. \v 10 Ngudda nawu ngurrimud wanjh kabindingalke nawu kings bu kabindimarnewohrnankenh bininj nawu ngabenkebmawahme nawu kabirringeyyo Israel kore ngaye ngabenngeywon. Kaluk bu yerrekah wanjh nakudji kambebme nawu yibenkebmawahme ke, dja nungka wanjh nawu king duninjh kayimerran, wanjh birriwarlahkenh bininj kabirriwokmarrkmang nuye.\f + \fr 49:10 \ft Hebrew kunngey nuye wanjh “Shiloh”.\f* \v 11 Kaluk yerrekah nungka kamre, wanjh kakan yaw djarrang kakebbongname kore mandulkbarnemmak kahdi manbu grapes. Kaluk nungka kamadjdjirridjburren kore mankalkkidbeh grapes, yiman kayime manbokurlbah rerrih. \v 12 Dja mak nungka kabongun manbowern mankalkkid manbu grapesbeh wanjh kunmim nuye kamimburlerran bu kamimkakyongen. Dja mak manbowern kabongun yiman kayime kore kundjikkabeh wanjh kunyidme nuye kabelemen.” \p \v 13 “Ngudda nawu Zebulun, ngudda wanjh yireddi kore kukadjid mankarndan ngarre adjbud. Wanjh manbu mankimuk kabbala kamre karrangen kore ngudda yireddi ba bu yidarnhnahnan bu kamak rowk kahdi. Ngudda ke kunred wanjh kayawbolkkimuk bu kare kangurdme kore kabolkngeyyo Sidon.” \p \v 14-15 “Dja ngudda nawu Issachar, ngudda wanjh yiman kayime djarrang nawu nangudjrayek kamadjngorrkan, bu karrurrkmirri kunrayek dja bu kabolknan kanan kore kurralkmak, wanjh kayerrkan kangudjngehme kumekke. Dja nungka munguyh kadjaldurrkmirri, dja mak bu bininj kabirridjaldjurrkkan wanjh nungka munguyh karrurrkmirri bedberre.” \p \v 16 “Ngudda nawu Dan yibenkebmawahme nakka wanjh kabindidjadme birribuyika bininj nawu ngaye ngabenkebmawahme. \v 17 Ngudda wanjh kaluk yiman kayime nayin nabang nawu kahdi kurrid manbolh dja kabimadbun djarrang kabibun ba bu nawu kahmorneni kaddum wanjh kabiburriwe kore kurorre kamankan kubodme nuye.” \p \v 18 “Ngudda nawu Yawey, ngaye wanjh madbun bu ngudda kanngehke!” \p \v 19 “Ngudda nawu Gad, yikahwi bininj kabirridjare ngundibun dja ngundimarnedjirdmang, kaluk yinganwali yibenyikadjung dja mak yibenyimang rowk.” \p \v 20 “Ngudda nawu Asher, ngudda ke kunbolk wanjh munguyh kakarrme manme manmakmak, yiman kayime manbu kings kabirringun.” \p \v 21 “Ngudda nawu Naphtali, ngudda yiman kayime mayh nawu deer kanemdulkwern ngalbu kayawkarrme nayawmakmak kilehkilelk.” \p \v 22 “Dja ngudda nawu Joseph, ngudda yiman kayime manrakelmak manbu kadjordmen kore njilhmi kahdi darnkih, dja manbu manyenhyende wanjh makka kawernmerren dja kabarnemwelehwelme manbu manme. \v 23-24 Dja kaluk yikahwi bininj birridjareni kunyid dorrengh ngundiyameninj mankole, dja mak bedda yimankek ngundidjalkuyinjbuyi dja bedda minj ngundidjorrngmayi bu ngundibuyi. God nawu dulkarrekimuk ngunmurrngrayekwong ngudda. Ngaye nawu Jacob ngamunkekadjung namekbe nawu God dulkarrekimuk ngardduk. Nungka kabennahnan bininj ngaye nawu ngabenngeywong Israel yiman kayime shepherd kanahnan mayh nuye nawu sheep. Nungka wanjh yiman kayime kunwarddekimuk manbu balhberr karri bedberre. \v 25 Nungka wanjh ngardduk God ngaye nawu nakornkumo ke, dja mak ngudda ke God wanjh nungka munguyh ngunbidyikarrme. Nungka wanjh nadjalkudji nadjaldulkarrekimuk duninjh mak ngunwon nawu namakmak kore kaddumbeh dja mak nawu kanjdjibeh. Dja warridj namak ngunnahnan ngudberre nawu ngurrimud ba bu munguyh kabirriyawwernmerren, dja mak mayh bedberre kabirriyawwernmerren.” \p \v 26 “Ngaye wanjh kornkumo ke dja ngadjare kuhni wanjh God kakurduyime ke bu kundjalwernhmakmak duninjh bu karri munguyh. Ngaye wanjh ngadjare kuninjkunu God ngunmarnekurduyime nawu ngudda ngaye ngardduk beywurd Joseph. Dja mak ngudda wanjh yidjalwernhkuken bedberre nawu ngurridangerrinj.” \p \v 27 “Dja ngudda nawu Benjaminj, ngudda wanjh yiman kayime dalkken nabang nawu marrwedowikenh kahre. Dja bu malahmalaywi ngudda yibun mayh bu yingun yiworrkmiworren, dja bu wolewoleh kayimerran ngudda yibun mayh wanjh yikukdjalkdjalkmang yiwarlaykurrmekurrme bebbehbeh.” \p \v 28 Kuhni rowk yimeng nawu Israel. Wanjh nungka benbebbehmarneyimeng rowk bebeywurd nuye bu baleh kaluk kabenbebbehmarnekurduyimerran bedberre. Nungka benmarneyolyolmeng rowk bedberre birrimekbe nawu twelve bebeywurd nuye, nawu kaluk birribebbehyimerranj twelve nawu birribebbehmarnbom namud bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Nungka nawu kornkumo benwong kunwok kunmak bedberre, benbebbehmarneyimeng rowk kunwok manbu mandjalkarredjadni manbu bedberrekih. \s1 Jacob Doweng Kore Egypt Dja Birrikukdudji kore Kunbolk Canaan. \sr Genesis 49:29-33 \p \v 29 Wanjh Jacob benwokrayekwong, yimeng bedberre, “Ngaye ngokko darnkih ngarrowen, ngamalngre kore mawahmawah ngayekenh birriyingkihmalngdokmeng. Kaluk kandikukdudjeng kore mawahmawah kadberre kabirrikukdudjindi kore kuwardderurrk kore kabbal nuyeni Ephron nawu Heth bikebmawahmeng. \v 30 Kaluk kore kuwardderurrk kore kabbal kore Machpelah, koyekkah Mamre kore kubolkwarlah Canaan, kaluk kunwardderurrk manbu Ephron nawu Heth bikebmawahmeng bolkweykang, Abraham bibolkyimey kabbal dorrengh karribolkkarrmekenh karrbenkukdudjengkenh.” \p \v 31 “Kumekbe bindikukdudji Abraham dja Sarah ngalbu ngalbininjkobeng nuye, kumekbe bindikukdudji Isaac dja Rebekah ngalbu ngalbininjkobeng nuye, dja kumekbe mak ngaye ngakukdudji Leah. \v 32 Kaluk kabbal dja kunwardderurrk manbu kumekbe karri wanjh Mawah benbolkyimey bu bininj nawu Heth benkebmawahmeng birribolkweykang.” \p \v 33 Bu Jacob yakwong bu benwokrayekwoni bebeywurd nuye, wanjh nungka dengewayhmeng kore balabbala wanjh balwelengngolekdadjmeng baldoweng, malngwam kore mawahmawah nuyeni birriyingkihmalngdokmeng. \c 50 \s1 Joseph Bimarnenalkbuni Jacob Nawu Kornkumo Nuye. \sr Genesis 50:1-14 \p \v 1 Wanjh Joseph kukburriwerrinj kore kornkumo kukyoy dja bimarnenalkbuni bikukbunjhmangi. \v 2-3 Bu kumekbe wanjh mankarre yoy bedberre nawu Egyptian bininj bu bininj nawu doweni wanjh munguyh birridjalkukbarungi bu forty barnangarra. Wanjh Joseph benwokrayekwong bininj nawu birrimarnedurrkmirri nawu birriburrbuni nawu bedman birridoweni bindikukbarungi ba minj birrikuknudmeninj, benmarneyimeng kabirrikukbarung kornkumo nuye nawu Israel. Wanjh kunu bedda birrikukbarungi, birridjalkukbarungi munguyh bu kunbarnangarra forty. Dja nawu birriwern Egyptian bininj munguyh birrihdjalmarnenalkbuni kunbarnangarra seventy. \p \v 4 Dja bu yakminj birrimarnenalkbuni wanjh Joseph wokdanj bedberre bininj nawu birridjarrkni Pharaoh, benmarneyimeng, “Bu nuk ngudda ngurriyime ngaye ngamak, ngaye djawan ngudberre ngadjare ngurrimarneyime Pharaoh \v 5 kuhni kunwok bu ngardduk kornkumo ngandjurrkkang ngamarnewokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh. Bu nungka darnkih dowehdoweni nungka nganwokwong nganmarneyimeng ngakukdudjeng kore kumidj nungan yingkihmidjmarnbom nungan nuye kore kubolkwarlah Canaan. Wanjh kunu ngaye djawan Pharaoh, kanmunkewemen ngakukdudjeng kornkumo ngardduk wanjh ngamdurndeng.” \p \v 6 Wanjh Pharaoh biwokmey yimeng, “Yiray wanjh yikukdudje kornkumo ke bu nungka ngundjurrkkang yimarnewokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh.” \v 7 Wanjh Joseph wam kabikukdudjeng kornkumo nuye, kaluk birridjarrkwam bininj nawu birrikihkimuk birrimarnedurrkmirri Pharaoh, dabborrabbolk nawu birridjarrkni Pharaoh, dja dabborrabbolk rowk nawu birrini kore kubolkwarlah Egypt. \v 8 Dja mak birridjarrkwam rowk nawu Joseph birridjarrkni, dja birridanginj nuye, dja nawu kornkumo birridjarrkni. Bedda birridjarrkwam dja birridjalkudji birrini kore Goshen, nawu wurdwurd bedberre dja mayh nawu sheep, goat dja bulikki, bedda wanjh minj birridjarrkrawinj, dja birrini kore Goshen. \v 9 Dja mak wirlbarra dorrengh birridjarrkwam dja bininj nawu birrimorneni djarrang. Wanjh nawu birriwam wanjh birrimirndewern duninjh. \p \v 10 Kaluk birribolkmey kore kunrurrk bininj kabirrimimkarrhkarrhme kore kunred Atad, kaluk bewhkah Jordan mankabo, wanjh kumekbe birrimarnenalkbuni wernkih duninjh, dja birrikangewarreni duninjh, dja kumekbe Joseph bimarnenjilngwarreni kornkumo nuye bu kunbarnangarra seven. \v 11 Bu bininj nawu birrikang kumekbe kubolkwarlah Canaan bindinang birrinjilngwarreni kore kabirrimimkarrhkarrhme kore kunred nuye Atad, wanjh birriyimeng, “Nahni bininj nawu Egyptbeh kabirrikarrme kundowikenh dja kabirrimarnenjilngwarre duninjh.” Wanjh kunmekbekenh kunu birribolkngeykurrmeng Abel-Mizraim\f + \fr 50:11 \ft Mahni kunngey kayime “Kore bininj nawu Egyptbeh kabirrimarnenalkbun”.\f*. \p \v 12 Wanjh kunu bebeywurd nuye Israel birrimarnekurduyimeng bu nungka benwokrayekwong. \v 13 Bedda birrikukkang kore kubolkwarlah Canaan dja birrikukdudji kore kuwardderurrk kore kabbal kore Machpelah, koyekkah Mamre kore Ephron nawu Heth bikebmawahmeng bolkweykang Abraham. Nungka wanjh wardderurrkmey kabbal dorrengh kabirribolkkarrmekenh kabindikukdudjengkenh. \v 14 Wanjh bu Joseph bikukdudji kornkumo nuye, nungka durndi kore Egypt, birridjarrkdurndi birridanginj nuye dja mak birriwern rowk nawu birridjarrkwam nawu birrikukdudjikenh kornkumo nuye. \s1 Joseph Benmarneyimi Kunmak Nawu Birridanginj. \sr Genesis 50:15-21 \p \v 15 Wanjh bu kornkumo bedberre doweng, kunu wanjh birridanginj nuye Joseph birriburrbuni, birrimarneyimerrinj, “Wardi kunubewu Joseph kanwidnan kadberre dja kanmarnedurndiwe kunwarre bu ngad kunwern kunwarre karrimarnekurduyimi.” \v 16 Wanjh kunu bindimunkeweng bininj kore Joseph dja birrimarneyimeng, “Kornkumo ke kanwokrayekwong ngadberre bu minj bangmedowimeninj, yimeng, \v 17 ‘Kuhni wanjh ngurrimarneyimen Joseph, “Ngaye djawan ngudda Joseph bu yibengmidjda kunwarre nawu ngurridanginj ngundimarneyimeng, dja ngaburrbun kunwarre kunwern ngundimarnekurduyimi.” Kuhni yimeng kornkumo ke dja ngad nawu karridanginj wanjh ngundidjawan kab yibengmidjda kunwarre ngadberre nawu ngarrimarnedurrkmirri God nuye nawu kornkumo ke.’” Wanjh bu kuhni kunwok birriyimeng bindiwokmulewam nawu birridanginj rowk, Joseph wanjh nalkbom. \p \v 18 Wanjh birridanginj nuye birrimyikang birrimankarrinj kumirrk nuye birrimarneyimeng, “Yina, ngad ngundimarnedurrkmirri.” \v 19 Dja Joseph benmarneyimeng, “Yuwn ngurrikele. Yiddok ngaye yimankek ngurriyime God? \v 20 Ngudda wanjh bonj, ngurridjareni kunwarre nganmarnekurduyimerrangimeninj ngardduk, dja God djareni kunmak ba bu birriwern kabirridjaldarrkid yiman bu bolkkime yimerranj. \v 21 Wanjh kunu yuwn ngurrikele, ngaye nahnan ngudberre, manme won warridj ngudda dja wurdwurd ngudberre.” Wanjh kuhni kunmakmak benmarnewokdi munguyh benkangemarnmarnbuni. \s1 Bu Joseph Doweng. \sr Genesis 50:22-26 \p \v 22 Wanjh Joseph ni kore kubolkwarlah Egypt, nungka dja birriwern rowk nawu kornkumo nuyeni. Wanjh Joseph mimbini bu mandjewk 110. \v 23 Joseph bennang nawu benkebmawahmeng, nawu Ephraim benbornang, dja wurdwurd nuye Machir nawu beywurd nuye Manasseh, bedda warridj Joseph bendjarrkmey kore kubard nuye bu birridanginj. \p \v 24 Wanjh Joseph benmarneyimeng nawu birrimud, yimeng, “Ngaye ngokko darnkih ngarrowen. Dja God kaluk kamre ngunbidyikarrme ngudberre, dja ngunkan ngudberre ngurribolkbawon kondanjkunu kubolkwarlah, ngunkan kore kubolkwarlah kore benmarnewokkurrmerrinj Abraham, Isaac dja Jacob, nungka benmarnewokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh bu kaluk kanbolkwon kadberre.” \p \v 25 Wanjh Joseph bendjurrkkang birriwokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng, yimeng, “God kamre ngunbidyikarrme ngudberre dja ngudda kandimurrngkan kondahbeh.” \v 26 Wanjh kunu Joseph doweng bu nungka mandjewk nuyeni wanjh 110. Wanjh birrikukbaruy dja birrikukdahkendoy kore kundulk kumekbe kore Egypt, djahdjalkukdahkendi minj birrikukdudjeyi.