\id EXO KuB \toc2 Exodus \toc1 Exodus \mt1 Exodus \c 1 \s1 Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng \s2 Exodus 1:1-7 \p \v 1-5 Kunkare wanjh nakudji bininj ni nawu kunngey bokenh ngeyyoy. Kaluk Israel dja Jacob kunngey bokenh nuye. Nungka dja nawu bebeywurd nuye birridjarrkwam kore Egypt. Kaluk bedda wanjh birringeyyoy Reuben, Simeon, Levi dja Judah, Isaachar, Zebulun, dja Benjamin, Dan dja Naphtali, Gad dja Asher. Dja mak bedda bindidbebbehkang ngalbihbininjkobeng dja wurdwurd bedberre nawu bedman birridjarrkyoy. Bedda rowk nawu Jacob nungka benbornang dja nawu benkebmawahmeng rowk, wanjh seventy ni. Dja mak nabuyika beywurd nuye Israel nawu ngeyyoy Joseph, nungka wanjh ngokko yingkihni kore Egypt. \v 6 Kaluk yerrekah wanjh Joseph doweng, dja nawu birridanginj nuye birridowerrinj rowk. Dja mak bininj nawu birridjarrkdabborrabbolkni wanjh birridoweng rowk. \v 7 Kaluk binihbininj nawu Israel benkebmawahmeng, bedda wanjh bindikarrmi birriwern wurdwurd. Birriwern duninjh wurdyaw birriyawmahyawmarrinj, birrimirndewernmerrinj, birribalmirndekimukminj kore kumekbe birrihdi kubolkwarlah Egypt. \s1 Pharaoh Benmarnekarrerayekwong Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng \s2 Exodus 1:8-14 \p \v 8 Kaluk yerrekah wanjh nakerrnge king wanjh dedjdjingmey wohrnani kumekbe kubolkwarlah Egypt. Bedda birringeybom nawu Pharaoh. Kaluk nungka minj biwobekkayi nawu Joseph. \v 9 Wanjh Pharaoh benmarneyimeng bedberre nungka nuyeni bininj nawu birriredboni, yimeng, “Kandibekka. Ngurrina nanih bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh bedda birrimirndewernminj dja birringudjkimukminj, wardi kunubewu kandingudjyurrhke kadberre. \v 10 Dja baleh nuk ngad kandiyimowon? Kab karrbenmarneyingkihkarremarnbu, wardi kabirrimirndewernmerren munguyh dja bu bininj kabirrimre kandibunkenh, bedda nawu Israel benkebmawahmeng kaluk kabirriraworren nawu kandiwidnan, kandibun kadberre dja mak kabirrire kubolkbubuyika, kabirribolkbawon kubolkwarlahkenh kadberre.” Kumekbe bu Pharaoh benmarneyimeng nuye bininj. \p \v 11 Kumekbekenh kunu wanjh bindikurrmeng bininj nawu bindidjurrkkani bindimarnbuni bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu birridjaldurrkmirri bedberre munguyh, ba bu birrikangedombuyhweyi bu kundulmuk duninjh birringorrkani bedberre. Wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrimarnerurrkmarnbom manrurrkwern manbu Pharaoh nuye kore nungka karehkarekurrmi yehyeng nuye. Kaluk benebolkngeyyoy Pithom dja Ramses. \v 12 Bininj nawu Egyptbeh wanjh bindiwarrewoni nawu Israel benkebmawahmeng. Dja bonj, djal djamku kuhni bindimarnekurduyimi. Bu bindihdjaldjurrkkani kunrayek duninjh munguyh, wanjh bedda bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birridjalmirndewernmerreni munguyh dja birridjalkaberrkwernmerreni warridj. Wanjh nawu bininj birrikang Egypt kaluk bindikengemi bedda nawu Israel benkebmawahmeng dja mak bindiwarreweyi bu bindimarneyimi bedberre. \p \v 13 Wanjh kunmekbekenh kunu birrimekbe bininj nawu birrikang Egypt bindimarnbuni bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu birridjaldurrkmirri bedberre bulkkidj duninjh. \v 14 Bindimarnbom bindimarnedurrkmirri kore kunrurrkkenh birrimangi birrimarnbuni brick dja tar, dja mak kunbubuyika birrihdurrkmirri kore dudjihdudjindi manu manmekenh. Kaluk bedda nawu bininj birrikang Egypt wanjh birrimimkongiyakni bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Bindidjaldjurrkkani munguyh, dja mak bindidjalnjilngwarrewoni munguyh. \s1 Pharaoh Djareminj Kabenbun Nawu Wurdwurd Narahrangem \s2 Exodus 1:15-22 \p \v 15 Wanjh nawu Hebrew daluk, wanjh ngalbihbininjkobeng bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh bu bedda wurdyaw bindimarneyawdangeni wanjh daluk bokenh bindibidyikarrmi. Bedda benengeyyoy Shiphrah dja Puah. Kaluk wanjh Pharaoh benbenemarneyimeng benemekbe daluk, yimeng berrewoneng, \v 16 “Bu ngurrbenbidyikarrme nawu Hebrew daluk bu wurdyaw karrangen, dja bu ngunenan narangem, wanjh nguneyawbu, dja bu ngaldaluk, wanjh bonj, nguneyawbawo karrarrkid.” \v 17 Dja bedda nawu daluk bokenh wanjh benekengemi God, wanjh minj benekurduyimeninj nawu king benbenewokrayekwong, dja bindidjaldarrkidbawoni narahrangem rowk. \v 18 Kaluk kunmekbekenh kunu nungka king nawu wohrnani kore Egypt benbenekayhmeng bedda nawu daluk bokenh, dja yimeng berrewoneng, “Njalekah kunih bu ngunekurduyimeng, dja narahrangem ngurrbendarrkidbawong?” \v 19 Bedda nawu daluk bokenh benemarneyimeng Pharaoh, beneyimeng, “Ngad yimankek kunmekbe nganekurduyimeninj. Dja nawu Hebrew daluk minj kabirrirohrok nawu daluk birrikang Egypt, dja bedda nawu Hebrew daluk wanjh birringudjmak dja mak werrkwerrk kayawdangen bedberre, bu minj ngad nganebangmebolkmang bu ngarrbenbidyikarrmekenh.” Kuhni bu benemarneyimeng nawu king. \p \v 20 Bu kunmekbe benekurduyimeng benemekbe daluk bokenh, wanjh God kunmak benbenemarnekurduyimeng, dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birridjalmirndewernminj munguyh dja birribalmirndekimukminj duninjh. \v 21 Dja God benbeneyawwong benemekbe daluk bokenh nawu bindibidyikarrmi birribuyika daluk bu wurdyaw benhbuni. Kunmekbe God benbenemarnekurduyimeng bu bedda benemarnekeleni nawu nungka God. \p \v 22 Wanjh Pharaoh benwokrayekwong bedberre rowk nawu bininj nuye, nawu nungan birriredbo, yimeng, “Narahrangem rowk nawu kabindimarneyawdangen bedberre nawu Hebrew bininj dja daluk, wanjh ngudda ngurrbenyawburriwemen kore mankabo, dja ngaldahdaluk rowk wanjh ngurrbendjaldarrkidbawo.” \c 2 \s1 Bu Moses Danginj \s2 Exodus 2:1-4 \p \v 1 Bu kumekbe bolkyimi nakudji bininj nawu Levi bikebmawahmeng wanjh benemarrinj daluk ngalbu ngaleng warridj Levi bikebmawahmeng. \v 2 Kaluk ngaleng yawkani ngaldaluk. Kaluk yerrih wanjh yawoyhyawkani dja narangem bimarneyawdanginj. Dja bu ngaleng nang namekbe wurdyaw kukmakni wanjh biyawwarlkkang bu dird danjbik. \v 3 Wanjh ngalmekbe daluk bu minj munguyh biyawwarlkkayi, wanjh kumekbe basket mey manbu birrimarnbom kundalk manbu mandalkkuyeng kukabo dingihdi. Wanjh manekke basket mey, baruy manbu yiman tar yerrih bu belbmeng ba kukku minj bongimeninj. Wanjh ngalbadjan bimey wurdyaw bikurrmeng kore basket, dja benedjarrkkang ngalyaw dorrengh, benekang kore mankabo kurrid ngarre. Kumekbe wanjh benekurrmeng benewarlkkang kore kurralk manbu mandalkkuyeng. \v 4 Kaluk ngalbadjan durndi kured dja ngalyaw ngarre, ngalbu benedanginj nawu wurdyaw, dingihdi djarrehbeh ba bu binahnani djarreh wurd nawu narangem bu baleh bimarnekurduyimerrangimeninj. \s1 Pharaoh Nuye Ngalbeywurd Biyawngalkeng Moses. \s2 Exodus 2:5-10 \p \v 5 Kaluk ngalbu Pharaoh nuye ngalbeywurd wam kumekbe kore mankabo wurlebmeninj, dja daluk nawu birribidyikarrmi birrihdjalley kore kurrid ngarre mankabo. Ngaleng wanjh nang basket kore kurralk yongohyoy, dja bimunkeweng ngalyawk ngalbu bihmarnedurrkmirri, yimeng, “Yimka nawu basket!” \v 6 Ngalmekbe ngalbu ngalbeywurd nuye Pharaoh, bu dangmarrhmey basket, dja biyawnang nawu wurdyaw. Kaluk namekbe wurdyaw nalkbuni, wanjh ngalbu ngalyawk biyawkongibom. Wanjh ngaleng yimeng, “Ahwurd! Nanih wanjh nadjalkudji nawu Hebrew wurdyaw.” \v 7 Wanjh ngaldaluk ngalbu benedanginj nawu namekbe wurdyaw, bebmeng bidjawam ngalmekbe ngalbeywurd nuye Pharaoh, yimeng, “Yiddok minj ngare ngakimang ngalkudji ngalbu Hebrew daluk ngunmarneyawdjikkawon?” \p \v 8 Wanjh Pharaoh nuye ngalbeywurd yimeng, “Mah, yiray.” Wanjh ngalyaw wam bimey ngalbadjan nuye nawu wurdyaw. \v 9 Wanjh Pharaoh nuye ngalbeywurd bimarneyimeng, “Yika nanih nawu wurdyaw, dja yinahna ngardduk, wanjh ngaye karremulewan.” Wanjh ngalbu ngalbadjan bimey namekbe wurdyaw dja binahnani. \v 10 Kaluk bu djordminj, ngaleng biyawwong Pharaoh nuye ngalbeywurd wanjh namekbe wurdyaw yimerranj ngalengngarre, dja bingeykurrmeng Moses. Kuhni bu ngalengman yimeng, “Ngaye ngabebkeng kukkubeh, wanjh kunmekbekenh kunu ngangeykurrme Moses kangeyyo\f + \fr 2:10 \ft “Moses” kawokyime “bebkeng” kore Hebrew kunwok.\f*.” \s1 Moses Bibom Nakudji Bininj Nawu Egyptbeh \s2 Exodus 2:11-14 \p \v 11 Kaluk bu Moses djordminj, dja nungka wanjh bininj yimerranj. Wanjh kaluk nungka bebmeng wam kore nawu Hebrew bininj birrihni nawu nungka birrimudni, dja kumekbe bennang bindimarnedurrkmirri bininj nawu birrikang Egyptbeh. Bennang kore bindidjurrkkani bindimarnbuni kunkimuk bindimarnedurrkmirri. Dja kumekbe binang nakudji bininj nawu Egyptbeh bihbuni nawu Hebrew bininj nungan Moses birrimudni. \v 12 Wanjh nungka Moses djalwernhbolknanganang rowk, dja bu minj nangale nayi, wanjh nungka bibom namekbe bininj nawu Egyptbeh, wanjh bikukkurrmeng, dja bikukdudji kore kukayalanj bikukwarlkkang. \v 13 Kaluk malamalaywihni Moses bebmeng, dja benbenenang benebokenh nawu Hebrew bininj bedmandeleng benehburreni dja wanjh njilngwarreminj. Wanjh nungka bidjawam nawu nakudji yidngalkeng, bimarneyimeng, “Njalekah yihbun nawu ngunedjalmud duninjh?” \p \v 14 Wanjh namekbe bininj biwokmey, yimeng, “Ngayh! Dja nangale ngunkurrmeng bu ngudda kanhmarnewohrnan, dja kandjadme ngadberre? Yiddok ngudda yidjare kanbun ngaye, yiman kayime ngudda yibom bininj nawu Egyptbeh?” Wanjh kunu Moses keleni dja baybaywi burrbuhburrbuni marneyimerrinj, “Woybukkih wanjh bininj rowk kabirriburrbun bu baleh ngakurduyimeng.” \s1 Moses Wam Yonginj Kore Kubolkkimuk Kabolkngeyyo Midian \s2 Exodus 2:15-22 \p \v 15 Kaluk yerrekah bu Pharaoh biwobekkang kore Moses kurduyimeng, wanjh nungka karremarnbom bu bibuyikenh. Wanjh Moses kelerlobmeng bolkbawong Egypt dja mak bibawong Pharaoh. Nungka wanjh wam kore kubolkwarlah bolkngeyyoy Midian. Kumekbe djalwohrey, wanjh kalukburrk nungka yerrkang ni kore kungad darnkih. \p \v 16 Kaluk kumekbe kore kubolkwarlah Midian nakudji bininj ni nawu ngeyyoy kunngey bokenh. Reuel dja Jethro kunngey bokenh nuye. Nungka wanjh priestni, wohrnawohrnani yiwarrudj bedberre. Dja nungka benkarrmi seven ngalbebeywurd. Kaluk bedda nawu seven birriyawkyawkni birriwam kore kungad birribomangi birriborrahkendongi kore manbu boyohboyoy bedberre mayh, sheep dja goat nawu nuye kornkumo bedberre. \v 17 Kaluk yikahwi bininj nawu birrihnahnani mayh wanjh birrimwam bindimunkeweng bedda nawu yawkyawk, dja Moses dolkkang benbidyikarrmeng nawu yawkyawk, bu benngehkeng bedberre, dja mak benbowong mayh bedberre nawu mirndehmirnderri. \p \v 18 Kaluk bu bedda birridurndi kore kornkumo bedberre, nungka bendjawam, “A! Njalekenh ngudda djalwerrkwerrk ngurrimbebmeng bolkkime, dja kuhni nuk kundedjumbungni?” \v 19 Wanjh bedda birriwokmey birriyimeng, “Nakudji nawu bininj nakang Egypt kanngehkeng ngadberre kore bininj nawu mayh kabirrinahnan kandimarnekurduyimi kunwarre. Dja warridj nungka kanmarnebomey dja mayh benbowong.” \v 20 Wanjh Reuel bendjawam ngalbebeywurd nuye, yimeng, “A! Kaluk baleh kunu nawu bininj kahni? Njalekah ngurribawong? Dja ngurriray, ngurrimkimang ba kangun manme.” \p \v 21 Wanjh Moses bekkarrinj kamak kumekbe kadjalni kore namekbe nawu bininj kore ni. Kaluk ngalkudji ngalbeywurd nuye bininj ngalbu ngeyyoy Zipporah nungka biwong Moses benemarrinj. \v 22 Dja ngaleng bimarneyawmey narangem wanjh Moses yimeng, “Ngaye ngamwam ngani kore kubolkwarlah minj ngardduk kunred.” Wanjh kunmekbekenh kunu bingeykurrmeng Gershom. \s1 Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Wanjh Birrinjilngwarreminj \s2 Exodus 2:23-25 \p \v 23 Wanjh Moses dingihdi bu kunkuyeng kore Midian. Kalukburrk namekbe king nawu wohrnani kore Egypt wanjh doweng. Kaluk bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh munguyh birrinjilngwarreni dja birrikayhmi kunnjilngwarre dorrengh kore birribongdi kore bininj nawu birrikang Egypt bindikurrmeng, dja bindimarnbom bindimarnedurrkmirri. Wanjh kumekbekenh kunu birrikayhmi bu yimankek nangale benbidyikarrmeninj. Birrikayhmi kore God benbekkang. \v 24 Wanjh God bendjalbekkang bu birrikayhmi kunnjilngwarre dorrengh. Dja God burrbom bu kunkare nungka wokkurrmerrinj benberrebbom Abraham, Isaac dja Jacob. \v 25 Dja nungka God bennang birrimekbe bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh burrbuni kore benmarnekurduyimerranj dja benkongibom. \c 3 \s1 Yawey Nawu God Bimarnebukkarrinj Moses \s2 Exodus 3:1-10 \p \v 1 Moses nahnani mayh kumirnde nuye Jethro nawu bindoy nuye. Nawu nungka Jethro priestni dingihdi kore Midian. Wanjh Moses benmirndekang mayh djarreh kore kubolkdarleh borledmikenh, dja bebmeng kore mandulumkimuk kawarddengeyyo Horeb. Kunmekbe kunred wanjh God nuye kunwarddekimuk. \v 2 Kaluk kumekbe angel nuye Yawey bimarnebukkarrinj dingihdi kore kunak manbirluwoldjen kumbebmerreni kore mandulkyahwurd. Moses wanjh nang manekke kundulk, dja mak kunak nang dja minj dulkruyi. \v 3 Wanjh Moses yimeng, “Ngaray darnkih nganan manihbu kunbuyika duninjh dja njalekah minj karrulkrung.” \p \v 4 Bu Yawey binang Moses wam dulknang, wanjh nungka bikayhmeng kore kurrulkbeh yimeng, “Moses! Moses!” Wanjh Moses yimeng, “A! Ngaye wanjh konhda ngahdi. Bu bekkabekkan.” \v 5 Wanjh God yimeng, “Yuwn yimre darnkih, dja yirrengeyerrkerrimen nawu yihdengedjongbuyindi, wanjh kunukka kore yihdi wanjh kubolkdjamun ngardduk.” \v 6 Dja mak God yimeng, “Ngaye wanjh God nuye kornkumo ke. Ngaye wanjh God nawu nuye Abraham, dja mak God nuye Isaac, dja mak God nuye Jacob.” Wanjh Moses djudkurlmeng dja kebwarlkkarrinj dja nungka keleni bu yimankek binayi God. \p \v 7 Wanjh Yawey yimeng, “Ngaye woybukkih nganang kunnjilngwarre bedberre ngardduk bininj nawu kabirrini kore Egypt, dja ngabenbekkang bu birrikayhmi kore bininj nawu birrikang Egypt kabindidjurrkdjurrkwon bulkkidj. Ngaye ngaburrbun rowk kabirrihdjakbekkan. \v 8 Wanjh kunmekbekenh kunu ngaye ngamkoluy ba ngabenbebke kore bininj nawu birrikang Egypt kabindimarnekurduyime kunwarre. Ngabenbebke Egyptbeh, dja ngabenkan kore kubolkmak kabolkwarlah duninjh, kumekbe kore manme manmakkaykenh manwern duninjh kadjokodjordmerren. Kumekbe kunred kore bininj bolkkime kabirrihni nawu birribebbehwokbubuyika nawu kabirribebbehmirndengeyyo bininj nawu Canaan benkebmawahmeng, dja mak bininj nawu Heth benkebmawahmeng, dja mak bininj nawu kabirringeyyo Amor, dja mak nawu kabirribebbehngeyyo Periz bininj, dja mak Hiv bininj, dja mak nawu birrikang kunred Jebusbeh.” \p \v 9 “Dja bolkkime kanbekka. Ngabenbekkang bininj nawu Israel benkebmawahmeng, bu birrikayhmi, dja nganang bu bininj nawu Egyptbeh kabindidjurrkdjurrkwon munguyh kabindikuyindombuyhwe. \v 10 Kunmekbekenh ngaye wanjh munkewe ngudda kore Pharaoh, ba yibenbebke ngardduk bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirrimbebme kumekbe kore Egyptbeh. Mah, wanjh yiray!” \s1 Nawu Yawey God Bimarnengeymulewarrinj Nawu Moses \s2 Exodus 3:11-15 \p \v 11 Wanjh Moses bimarneyimeng God, yimeng, “Ngaye nuk ngawarre bu minj nuk ngare kore Pharaoh ngabenbebke bininj nawu Israel benkebmawahmeng kore Egyptbeh?” \v 12 Dja God bimarneyimeng, “Ngaye kaluk ngarrdjarrkre. Bu yibenbebke Egyptbeh wanjh kondah ngurrimre bu kandimarnedi yiwarrudj kore maninjmanu kunwarddekimuk. Kunmekbe wanjh kaluk yiburrbun bu woybukkih ngaye munkeweng.” \v 13 Wanjh Moses bimarneyimeng God, yimeng, “Yina, wardi bu ngaye ngare kore kabirrihni, ngabenmarnebebme birrimekbe bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja ngabenmarneyime, ngayime, ‘God nganmunkeweng ngaye, namekbe wanjh God bedberre nawu mawahmawah, nungka nganmunkeweng.’ Dja bu kuhni ngabenmarneyime, wardi ngandidjawan, ngandimarneyime, ‘Baleh kaluk kangeyyo nahni nawu God ngunmunkeweng?’ Bu kunmekbe ngandimarneyime, ngaye baleh ngabenmarneyime?” \p \v 14 Wanjh God bimarneyimeng Moses, yimeng, “Ngaye nawu ngayingkihyingkihdi dja ngahni munguyh.” Dja mak God yimeng, “Kuhni wanjh yibenmarneyimen bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh yiyimen, ‘Namekbe nawu nganmunkeweng kangeyyo “Ngaye nawu ngayingkihni bu munguyh munguyh.” ’ Kuhni wanjh kunngey nuye.” \p \v 15 Kuhni warridj God bimarneyimeng Moses, yimeng, “Kuhni wanjh yibenmarneyimen bininj nawu Israel benkebmawahmeng, yiyimen, ‘Yawey nawu God nganmunkeweng ngamwam ngudberre. Nungka wanjh God ngudberre nawu mawahmawah. Nungka wanjh God nuye Abraham, dja nungka God nuye Isaac, dja God nuye Jacob.’ Kuhni bu yibenmarneyimen. Kuhni wanjh ngadjalngeyyo munguyh munguyh, kaluk nawu rerrererre kabirridangerrinj wanjh kunmekbe ngandidjalngeybun Yawey bu munguyh munguyh.” Kuhni bu Yawey nawu God bimarneyimeng Moses. \s1 Yawey Nawu God Bimarneyolyolmeng Moses Kore Kaluk Kakurduyime \s2 Exodus 3:16-22 \p \v 16 Wanjh Yawey biyawoyhmarneyimeng Moses, yimeng, “Yiray wanjh, dja yibenmirndemornnamen dabborrabbolk bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja yibenmarneyimen bu ngaye marnebebmeng nawu Yawey, dja ngaye nawu God bedberre nawu mawahmawah Abraham, Isaac dja Jacob. Dja yibenmarneyimen bu ngaye ngabennang bu baleh bindihmarnekurduyimi kore Egypt, \v 17 dja ngabenmarnewokkurrmerren bu woybukkih duninjh ngabenbebke Egyptbeh kore kabirrinjilngwarre, dja ngabenkan kore kubolkwarlah nawu bininj kabirrihni kore Canaan, dja mak nawu Heth benkebmawahmeng, dja mak bininj nawu birringeyyoy Amor, dja mak nawu kabirribebbehngeyyo Periz, dja mak nawu Hiv bininj, dja mak bininj nawu birrikang kunred Jebus. Kaluk kunred kore manme manwern kadjokodjordmerren. Kuhni wanjh yibenmarneyimen. \p \v 18 Wanjh bedda bininj nawu Israel benkebmawahmeng dabborrabbolk wanjh ngundibekkan. Kaluk ngurridjarrkray kore king nawu kawohrnan kore Egypt ngurrimarneyimen, ‘Yawey nawu God ngadberre nawu Hebrew bininj, wanjh kumwam bebmeng ngadberre, wanjh kunukka bolkkime ngundidjawan kanmunkewe ngadberre kunkak danjbik kore kubolkdarleh ba bu mayh ngarrimarnebun nuye Yawey nawu God ngadberre.’ Kuhni wanjh ngurrimarneyimen namekbe nawu king.” Kuhni bu God bimarneyimeng Moses. \p \v 19 Dja mak God bimarneyimeng, “Ngaye ngaburrbun bu nungka king nawu kawohrnan Egypt minj ngunmunkewe ngudberre, kalukburrk bu ngaye ngawernhdjurrkkan namekbe nawu king, ngadjurkkan kundulkarre dorrengh wanjh kunu ngunmunkewe ngudberre. \v 20 Wanjh ngayeman kaluk ngakurduyime kundulkarre dorrengh bedberre bininj nawu birrikang Egypt, bu ngayeman ngabenbun rowk, ngabenmarneyime kundjalwern bu kabirrikunikangebarrhme. Kunmekbe kaluk wanjh namekbe nawu king ngunmunkewe ngudberre.” \p \v 21 “Dja mak kunbuyika ngakurduyime. Ngaye ngabenmarnbun bininj nawu Egyptbeh ngundimarneyime kunmak, ba bu ngurrire, minj ngurribidlarrkre. \v 22 Kaluk ngudberre daluk rowk kabindiyidjawan daluk Egyptbeh nawu kabirridarnhmarnedi dja nawu kabirriwohni kore kunrurrk ngudberre, kabindiyidjahwon yehyeng manmakmak nawu ngurridjongburren silver dja gold dja mak kunmadj, dja wanjh ngurrbendjongbu nawu bebeywurd dja ngalbebeywurd ngudberre. Kunmekbe wanjh ngurrbenyiyakwon kunmakmak bedberre bininj nawu Egyptbeh.” \c 4 \s1 Yawey Nawu God Biwong Moses Kundulkarre Nuye \s2 Exodus 4:1-9 \p \v 1 Wanjh Moses biwokmey Yawey nawu God, yimeng, “Dja kaluk baleh ngayime bu ngabenmarneyime bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja bedda minj ngandiwoybukwon dja minj mak ngandibekkan, dja wanjh kabirriyime bu yimankek ngudda Yawey minj kanmarnebebmeninj?” \v 2 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Ngudda njale nakka yikarrme kubid ke?” Moses yimeng, “Mahni wanjh kundulk ngarrulkkarrme.” \v 3 Yawey yimeng, “Yirrulkburriwemen kurorre.” Wanjh Moses dulkburriweng kurorre, wanjh manekke kundulk djalkukyimerranj nayin duninjh, wanjh Moses kelerlobmeng. \v 4 Wanjh Yawey bimarneyimeng, “Yidarrkidma kuberd.” Wanjh kunu Moses bidyirriyonginj, mey nawu nayin, wanjh yawoyhdulkyimerranj kundulk kore kubid nuye. \v 5 Wanjh Yawey bimarneyimeng, “Kuhni yikurduyimen bedberre ba kabirriwoybukwon bu ngaye marnebukkarrinj, ngaye nawu Yawey, ngaye nawu God bedberre nawu mawahmawah. Ngaye wanjh God nuye Abraham, dja mak God nuye Isaac dja mak God nuye Jacob.” \p \v 6 Kuhni mak Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yibidngimen kore namekbe nawu yidjongbuyindi.” Wanjh Moses bidngimiworrinj, dja bu bidbebkerrinj wanjh kundjak bimey kubid bidkulahwarreminj, bidbeleminj duninjh yiman yerrih delek. \v 7 Wanjh Yawey yimeng, “Yiyawoyhbidngimen.” Wanjh kunu yawoyhbidngimeng, dja bu bidbebkerrinj kumekbe wanjh bidmakminj rowk, bidkulahmakminj yiman kunkulah rowk kubuhburrk nuye. \p \v 8 Wanjh Yawey yimeng, “Kuhni yibenmarnekurduyimen bu yibenbukkan kundulkarre ngardduk. Kundulk werrk yibenbukka dja bu minj ngundiwoybukwon dja minj mak ngundiwokbekkan wanjh kuhni kunbuyika yibenbukka kunbidwali ba bu kunukka nuk ngundiwernhwoybukwon. \v 9 Dja bu minj ngundiwoybukwon dja minj mak ngundiwokbekkan bu manekke bokenh yibenbukkan, wanjh yiboma kukku kore mankabo, dja yiboyakbu kuberrkkombuk wanjh manekke kukku kaboyimerran kunkurlba kumekbe kore kurorre.” \s1 Yawey Nawu God Bimarnekangewurlhmeng Moses \s2 Exodus 4:10-17 \p \v 10 Wanjh Moses bimarneyimeng Yawey, yimeng, “Aba! Yina nawu kanmarnewohrnan, ngaye ngadjalwokmayaliwarre. Minj kerrngehkenh ngawokmayalimakniwirrinj dja bu ngudda kanmarnewokdanj ngaye ngadjalwokmayaliwarre bolkkime. Ngaye yeledj ngawokdi dja ngadjenkelk.” \v 11 Wanjh Yawey bimarneyimeng, “Yina! Yiburrbun ngaye nawu Yawey ngabenmarnbun bininj bu kabirriwokdi, dja bu kabirridangdubbe, dja bu kabirrikanemdubbe. Ngabenmarnbun warridj bininj bu kabirribolknan dja nuk kabirrimimbunjemen. Dja ngaye wanjh Yawey ngabenmarnbun bininj kabirriyimerran kore ngadjare. \v 12 Kunu wanjh yiray, dja ngaye bidyikarrme bu yiwokdi, ngayeman kunwok bukkabukkan bu baleh ngudda yibenmarneyime.” \v 13 Wanjh Moses yimeng, “Ngudda nawu kanmarnewohrnan, djaldjawan nabuyika yimunkewemen.” \v 14 Wanjh kunu Yawey kangewurlhmeng dja bimarneyimeng Moses, yimeng, “Kab, dja nawu ngudda ngunedanginj nawu Aaron nawu Levi ngunbenedjarrkkebmawahmeng. Ngaburrbun bu nungka wokmak. Kaluk nungka kamhre bolkkime ngundabke, dja bu ngunnan, nungka wanjh kakangemarrmarrmen. \v 15 Ngudda kaluk yimarneyimen dja mak yiwokwon kunwok nawu nungka kaluk kayime, ngaye kaluk bidyikarrme bu yiwokdi, dja nungka mak ngabidyikarrme bu kawokdi. Ngaye benbenebukkan bu baleh ngunekurduyime. \v 16 Nungka kaluk kawokdi ke, kore ngudda yidjare kabenmarneyime bininj. Dja ngudda yiman God rerrih kore yimarneyime baleh kabenmarneyime. \v 17 Dja mak ngudda maninjmanu kundulk yirrulkkan kore kubid ke, ba yibenbukkan kunbubuyika kundulkarre ngardduk, ba kabirriburrbun bu ngaye marnebukkarrinj ngudda.” Kuhni wanjh Yawey bimarneyimeng Moses. \s1 Moses Bolkbawong Midian Dja Durndi Kore Egypt. \s2 Exodus 4:18-23 \p \v 18 Wanjh Moses durndi kore bindoy nuye Jethro dja bimarneyimeng, “Kab djawan bu kanmunkewe, ngarrurndeng kore Egypt ngabennan nawu ngarrimud ba bu bedda kunubewu kabirridjaldarrkiddi.” Wanjh Jethro bimarneyimeng Moses, yimeng, “Mah, wanjh kamak bu yire.” \v 19 Kaluk bu kerrngehkenh Moses djahdjalni kore Midian, wanjh Yawey bimarneyimeng, “Bininj rowk nawu birridjareni ngundibuyi, bedda wanjh birridoweng, dja wanjh yirrunde kore Egypt.” \v 20 Wanjh kunu Moses benmey ngalbininjkobeng nuye dja bebeywurd nuye, benkurrmeng kore kubodme nuye mayh nawu donkey birrimorneni dja birridjarrkdurndi kore kubolkwarlah Egypt, dja Moses dulkkahdulkkani kubid nuye kundulk manbu God nuye. \v 21 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Bu ngudda yirrurndeng kore Egypt, wanjh yikurduyimen rowk kore Pharaoh kumirrk nuye, yibukka kunbubuyika rowk bu namakmak nawu ngaye dulkarrewong. Yibukka dja bonj, yiman djamku yibukkan, dja ngaye munguyh ngakangerayekwon ba nungka minj bininj kabenmunkewe. \v 22-23 Dja ngudda kaluk yimarneyimen Pharaoh, yiyime, ‘Kuhni bu Yawey ngunmarneyime, Mah. Wanjh yibenmunkewemen ngardduk bininj nawu Israel benkebmawahmeng ba ngandimarnedi yiwarrudj. Dja bedda wanjh yiman kayime nadjdjaman rowk ngardduk. Dja bu ngudda kandahme minj yibenmunkewe, kunukka wanjh ngaye ngabun beywurd ke nawu nadjdjaman.’ Kuhni bu yimarneyime nawu Pharaoh.” \s1 Yawey Nawu God Minj Bibuyi Beywurd nawu Moses Nuye. \s2 Exodus 4:24-26 \p \v 24 Wanjh Moses dja nawu birrimudni birribolkbawong Midian dja birriwam. Birridjalwam wanjh birriwohyonginj wohka. Kaluk kumekbe kore birriyonginj, wanjh Yawey bendabkeng bu yimankek bibuyi dowimeninj Moses nuye wurdyaw nawu nadjaman. \v 25-26 Wanjh Zipporah ngalbu Moses nuye ngalbininjkobeng, mey kunwardde manbu manwarddemirrhmak dja birradjkeng bilakkayenwong nayaw ngarre, wanjh bikulahkurrmeng kore kurrenge nuye nayaw, dja mak ngaleng bimarneyimeng nawu wurdyaw, yimeng, “Woybukkih wanjh ngudda nawu ngardduk kunkurlbakenh.” Kunmekbe yimeng bu bilakkayenwong wurdyaw. Wanjh kumekbekenh kunu Yawey birrarrkidbawong namekbe nayaw dja minj bibuyi. \s1 Aaron Birrabkeng Moses. \s2 Exodus 4:27-28 \p \v 27 Kaluk Yawey bimarneyimeng Aaron, yimeng, “Yiray kore kubolkdarleh yirrabke Moses.” Wanjh nungka wam birrabkeng kore God nuye kunwarddekimuk, dja bibunjhmey. \v 28 Wanjh Moses bimarneyimeng kunwok rowk nawu God bimarneyimeng bu bimunkeweng, dja mak kunbubuyika rowk namakmak nawu Yawey biwokrayekwong Moses, kaluk kakurduyime kabenbukkabukkankenh bu God bimarnebebmeng. Kuhni rowk Moses bimarneyimeng Aaron. \s1 Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Birriburlumi Yawey Nawu God \s2 Exodus 4:29-31 \p \v 29 Wanjh Moses dja Aaron benebolkbawong manwarddekimuk bolkngeyyoy Horeb, dja benewam kore kubolkwarlah Egypt. Kaluk bu kumekbe benebebmeng, wanjh bindimirndemornnameng rowk dabborrabbolk bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \v 30 Dja Aaron benmarneyimeng kunwok rowk nawu Yawey bimarneyimeng Moses, dja mak kurduyimeng namakmak kundulkarre dorrengh kore bininj birrinani benhbukkani bu Yawey bimarnebebmeng. \v 31 Wanjh bedda nawu bininj birriwoybukwong, dja bu birribekkang bu Yawey kumwam bedberre kabenbidyikarrmekenh, dja bu nungka nang kunnjilngwarre bedberre, wanjh bedda birridjudkurlmi birriburlumeng nuye. \c 5 \s1 Moses Dja Aaron Benebebmeng Kumirrk Nuye Pharaoh \s2 Exodus 5:1-5 \p \v 1 Kaluk bu yerrekah Moses dja Aaron benewam kore Pharaoh benemarneyimeng, “Yawey nawu God ngadberre bininj nawu Israel kankebmawahmeng, kuhni wanjh ngunhmarneyime, ‘Ngudda Pharaoh, yibenmunkewemen ngardduk bininj ba bu ngandimulilmang ngandikukenwon kore kubolkdarleh.’” \v 2 Dja Pharaoh yimeng, “Nangale kaluk Yawey bu yimankek ngaye ngawokmarrkmang dja munkewe ngudberre bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng? Ngaye ngakukwakwan Yawey, dja warridj minj munkewe ngudberre.” \v 3 Wanjh bedda nawu Moses dja Aaron benemarneyimeng, “God nawu ngadberre Hebrew bininj, bebmeng ngarrewoneng, wanjh ngundidjawan bu kanmunkewemen ngadberre, kunkak danjbik ngarrire kore kubolkdarleh, mayh ngarribun dja yiwarrudj dorrengh ngarridi nuye God ngadberre nawu Yawey. Bu minj ngarrire wardi Yawey kundjak kamunkewe ngadberre kanbun dja nuk kabenmunkewe bininj bu kanbun mandjawak.” Kuhni bu Moses dja Aaron benemarneyimeng nawu Pharaoh. \p \v 4 Dja bonj, namekbe nawu wohrnawohrnani kore Egypt minj benbenebekkayi, dja benbenemarneyimeng, yimeng, “Ngayh! Ngudda Moses dja Aaron, njalekah ngurrbendjurrkkan bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirribawon kabirridurrkmirri? Bonj. Dja ngurridjarrkdurrkmirrin rowk.” \v 5 Mak Pharaoh yimeng, “Dja ngunena! Ngudberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birrimirndewernminj, dja ngudda ngurrbenngurdke kore kabirridurrkmirri.” \s1 Pharaoh Benwokrayekwong Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng \s2 Exodus 5:6-18 \p \v 6 Bu kundjalmekbe kunbarnangarra wanjh Pharaoh benwokrayekwong bininj nuye nawu birribangni nawu bindidjurrkkani bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja mak benwokrayekwong yikahwi bininj nawu Israel benkebmawahmeng nawu bindinahnani bedmandeleng. Bedda wanjh bindinahnani nawu birriredboni bininj bu birridurrkmirrikenh. \v 7-8 Pharaoh benmarneyimeng birrimekbe bininj rowk, yimeng, “Nahni bininj nawu Israel benkebmawahmeng minj kabirriwernhdurrkmirri. Kunmekbekenh kunu wanjh kuhni ngandidjawan, kabirriyime, ‘Kanmunkewemen ngadberre ngarrire mayh ngarribun dja yiwarrudj dorrengh ngarridi God ngadberre.’ Bonj. Karrbenmarnerayekwo. Dja ngudda bu ngurrbendalkwon brickskenh kabirrihmarnbun, wanjh bonj kunukka, bolkkime yuwn ngurrbendalkwon, dja bedman birriray birridalkma bedman bedberre. Madjamku bedman kabirridalkyawan, dja munguyh kabirridjalmarnbun nawernkenh brick, yiman kerrngehkenh birrimarnbuni bu ngurrbendalkwoni dorrengh, dja yuwn kabirriwohmirndeyahwurdmen brick manbu kabirrihmarnbun. \v 9 Ngurrbenmarnewernwo kabirridurrkmirri ba kabirridjaldurrkmirri, dja minj kabirribekkan nawu kabindihkowe.” Kuhni bu Pharaoh benmarneyimeng bininj nuye. \p \v 10 Wanjh kunmekbekenh wanjh bininj nawu bindidjurrkkani dja bininj nawu bindiwohrnani wanjh birrimbebmeng dja bindimarneyimeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh birriyimeng, “Pharaoh yimeng bu nungka ngundalkkaybun. \v 11 Mak Pharaoh yimeng bu ngudman ngurriray ngurridalkma kore baleh yarrkka ngurridalkngalke, dja ngurridjalmarnbun yiman kunyungkih ngurrihmarnbuni nawernkenh brick. Minj mak kawohmirndeyahwurdmen nawu ngurrimarnbuni ngurridurrkmirri.” \v 12 Wanjh kunu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birriyarlahyarlarrmeng birriwam kubolkbubuyika rowk kore kubolkwarlah Egypt, birridalkmangi brickskenh kabirrimarnbun. \v 13 Wanjh bininj nawu bindidjurrkkani bindiwernhdjurrkdjurrkwoni bulkkidj, birriyimi, “Kunbarnangarrabubuyika ngurridjalmarnbu nawernkenh brick yiman kunyungkih rerrih ngurrihmarnbuni bu ngundidalkwoni.” \v 14 Yikahwi bininj Israel nawu benkebmawahmeng, wanjh Pharaoh bendjarrngbom benkurrmeng kore bindimarnewohrnani birribuyika bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Dja Pharaoh nuye bininj nawu bindidjurrkkani bedda wanjh bindiwidbihkeng birrimekbe nawu bindikurrmeng kabindimarnewohrnankenh bininj nawu Israel benkebmawahmeng, bindiwidbihkeyi bindidjawani dorrengh, “Njalekenh minj baleh ngurriyakwoyi ngurrihmarnbuyi nawernkenh brick yiman kunyungkih ngurrihmarnbuni?” \p \v 15 Wanjh bedda bininj nawu Israel benkebmawahmeng, nawu bindimarnewohrnani birribuyika, wanjh birriwam kore Pharaoh birrimarneyimeng kunnjilngwarre dorrengh, “Njalekenh kuhni bu kunrayek kanmarneyime ngadberre nawu ngarrimarladj? \v 16 Djaldjamku minj ngad kandidalkwon ngadberre nawu ngarrimarladj, ngandidjalmarneyime ngarrimarnbun brick. Dja yina, njalekenh ngandiwidjbihke ngad nawu ngarrimarladj? Kuhni wanjh djalburudjang dja ngudda ke bininj wanjh ngandikebrokwarrewong ngadberre.” Kuhni bu birrimarneyimeng Pharaoh nawu bininj Israel benkebmawahmeng. \v 17 Dja wanjh Pharaoh yimeng, “Ngudda wanjh ngurringudjwarre dja minj ngurriwernhdurrkmirri! Kunmekbekenh kunu ngurriyime, ‘Mah. Karriray karribun mayh bu mak karrimarnedi yiwarrudj Yawey nuye.’ Kuhni bu ngurriyime. Wanjh bonj. \v 18 Ngurridurnde ngurridurrkmirrin, dja minj mak dalkwon ngudberre dja ngurridjalmarnbu nawernkenh brick yiman kunyungkih ngurrihmarnbuni.” \s1 Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Bindiwelengnameng Moses Dja Aaron \s2 Exodus 5:19-21 \p \v 19 Bedda nawu birriwohrnani bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng, bu birriwokbekkang, wanjh kunu bedda birriburrbom mankarrerayek duninjh bebmeng bedberre. \v 20 Wanjh bu birribawong birribebmeng kore Pharaoh kunrurrk nuye wanjh bindimarnebebmeng bindidabkeng Moses dja Aaron nawu bindimadbuni kuberrk, \v 21 dja bindimarneyimeng, “Ngudda wanjh ngunemarnbom kunyid dja ngurrbenmarnbom Pharaoh dja bininj nuye nawu kabirrimarnedurrkmirri wanjh kandiwidnan kadberre, dja yiman rerrih ngurrbenbidnakenwong mandjawak kandibunkenh. Wanjh kunmekbekenh kunu ngad ngarridjare Yawey ngunbenenan dja ngunbenedjuhbun ngorrewoneng.” \s1 Moses Danginj Yiwarrudj Bu Bidjawam Nawu Yawey God \s2 Exodus 5:22-23 \p \v 22 Wanjh Moses yawoyhdanginj yiwarrudj kore Yawey dja yimeng, “Ngudda nawu Yawey, njalekenh kunwarre yibenmarnekurduyimeng bedberre nanih bininj nawu Israel benkebmawahmeng? Dja njalekenh ngaye kanmunkeweng bedberre bu kondah? \v 23 Bu ngawam kore Pharaoh ngudda Yawey marnewokdanj, nungka wanjh kundjalwarre kahkurduyime bedberre nanih bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Dja ngudda minj kanwohbidyikarrmeninj bu kanbebkemeninj ngad nawu bininj ke. Dja djalburrkyak.” \c 6 \s1 Yawey Benmarnewokkurrmerrinj Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng. \s2 Exodus 6:1-9 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Mah! Dja bolkkime wanjh yinan bu baleh ngamarnekurduyime Pharaoh, ngayeman nawu ngarrulkarrekimuk ngamarnbun nungka kaluk kabenmunkewe kabirrire bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Yoh, wanjh, dja mak ngaye nawu ngarrulkarrekimuk ngamarnbun Pharaoh kabendjirrkkan dorrengh ba kabirribolkbawon kubolkwarlah nuye.” \v 2 Wanjh God biyawoyhmarneyimeng Moses, yimeng, “Ngaye wanjh Yawey. \v 3 Ngaye ngabenbebbehmarnebebmeng ngabenbebbehmarnekukbukkarrinj Abraham, Isaac dja Jacob. Dja bedda minj ngabenmarnengeybukkarrimeninj bu ngahngeyyo Yawey, dja birridjalburrbuni bu ngangeyyo El Shaddai. \v 4 Dja ngabenmarnewokrayekworrinj kunwok ngardduk warridj nawu ngawokkurrmerrinj ngabenberrebbom bu kaluk ngabenbolkwon kubolkwarlah Canaan, kore birridjalni kore minj bedberrekihniwirrinj kunred. \v 5 Dja mak warridj ngabenbekkang bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu kunnalk dorrengh ngandikayhme dja nawu bininj Egyptbeh yiman kabindihbongkan rerrih, dja wanjh ngaye ngaburrbun kore ngawokkurrmerrinj ngabenberrebbom korroko.” \p \v 6 “Kunmekbekenh kunu yibenmarneyimen bininj nawu Israel benkebmawahmeng, kanwokmulewa ngayime bedberre, ‘Ngaye wanjh Yawey, nawu ngayeman bebke ngudberre kore ngundihdjurrkkani ngurrihdurrkmirri bedberre bininj nawu Egyptbeh, ngaye yerrkke ngudberre kore ngundihbongkarrme rerrih. Ngaye ngabidyirriyongen kunngudj dorrengh ngardduk bu bebke ngudberre. Dja warridj ngabenwelengname bininj nawu Egyptbeh kore ngabenmarnekurduyime kunkimukkenh duninjh. \v 7 Ngaye mang ngudberre dja mak marnbun ngurriyimerran ngardduk bininj, dja ngaye ngayimerran God ngudberre. Kaluk bu kunmekbe ngakurduyime, wanjh ngurriburrbun bu ngaye wanjh Yawey nawu God ngudberre, dja ngaye bebkeng ngudberre kore bininj nawu Egyptbeh ngundihbongkarrmi. \v 8 Kaluk ngaye kan ngudberre kore kubolkwarlah ngaye ngawokkurrmerrinj kunwok kunrayek duninjh kore ngabenbolkwonkenh Abraham, Isaac dja Jacob, wanjh kunmekbe kubolkwarlah ngaye bolkwon ngudberre ngurribolkkarrme. Bonj. Kumekbe ngayime, ngaye nawu Yawey.’ Kuhni yibenmarneyimen bininj nawu Israel benkebmawahmeng.” \p \v 9 Kuhni rowk bu God bimarneyimeng Moses, wanjh Moses benmarneyimeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja bedda minj birribekkayi Moses. Kumekbekenh minj birribekkayi dja bininj nawu Egyptbeh bindidjurrkkani bindimarnbuni kunkimuk bindimarnedurrkmirri yiman bindibongkarrmi rerrih, dja kunu wanjh minj birribekkayi, dja birridjalkangewarreni. \s1 Yawey Benbeneyawoyhmunkeweng Aaron Dja Moses \s2 Exodus 6:10-13 \p \v 10 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, \v 11 “Yiray kore Pharaoh nawu kawohrnan kubolkwarlah Egypt dja yimarneyimen kabenmunkewe bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirrire ba kabirrimarnebolkbawon kubolkwarlah nuye.” \v 12 Dja Moses biwokmey Yawey, yimeng, “Yina, nahni bininj nawu Israel benkebmawahmeng minj ngandibekkan ngaye. Dja bonj, njalekah yimankek kuhni Pharaoh nganbekkan ngaye nawu ngadjalwokwarre?” \v 13 Wanjh Yawey benbenewokrayekwong Moses dja Aaron, dja wokrayekwon berrewoneng bu kabindibebkekenh bininj nawu Israel benkebmawahmeng kore kunbolk Egyptbeh. \s1 Kunngey Bedberre Nawu Mawahmawah Moses Dja Aaron Berrewoneng \s2 Exodus 6:14-25 \p \v 14 Nanih wanjh kabirringeybimdi nawu birriwohrnani kore nawu bedman birribebbehmudni. Reuben nawu Israel beywurd nuye nawu nadjdjaman wanjh bebeywurd benbornang Hanoch, Pallu, Hezron dja Carmi. Bedda wanjh Reuben nuye birrimudni duninjh nawu bindingeykenhkani. \v 15 Nawu Simeon benbornang bebeywurd nuye wanjh Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Zohar dja Shaul. Nungka nawu Shaul ngalbadjan nuye daluk ngalbu ngalkang Canaan. Bedda wanjh Simeon nuye birrimudni duninjh nawu bindingeykenhkani. \v 16 Nanih wanjh birringeyyoy nawu Levi benbornang dja benkebmawahmeng. Levi bebeywurd benbornang Gershon, Kohath, dja Merari. Nungka Levi djahdjalmimbini 137 mandjewk. \v 17 Nawu Gershon benbenebornang bebeywurd nuye nawu birrimudni duninjh wanjh Libni dja Shimei. \v 18 Nawu Kohath benbornang bebeywurd nuye wanjh Amram, Izhar, Hebron, dja Uzziel. Kohath djahdjalmimbini 133 mandjewk. \v 19 Nawu Merari benbenebornang bebeywurd nuye wanjh Mahli dja Mushi. Nanih wanjh Levi nuye birrimudni duninjh nawu benbornang dja benkebmawahmeng. \p \v 20 Amram benemarrinj ngalkornkumo nuye ngalbu ngeyyoy Jochebed, ngaleng bimarneyawmey Amram bebeywurd nuye Aaron dja Moses. Nungka Amram djahdjalmimbini 137 mandjewk. \v 21 Izhar benbornang bebeywurd nuye, wanjh Korah, Nepheg dja Zichri. \v 22 Uzziel benbornang bebeywurd nuye, wanjh Mishael, Elzaphan dja Sithri. \p \v 23 Aaron benemarrinj Elisheba, ngalbeywurd nuye Amminadab, dja mak ngaleng benedanginj Nahshon. Dja ngaleng Elisheba bimarneyawmey Aaron bebeywurd nuye Nadab, Abihu, Eleazar dja Ithamar. \v 24 Nawu Korah benbornang bebeywurd nuye wanjh Assir, Elkanah dja Abiasaph. Bedda wanjh Korah nuye birrimudni duninjh nawu bindingeykenhkani. \v 25 Eleazar nawu beywurd nuye Aaron wanjh benemarrinj ngalkudji ngalbeywurd nuye Putiel, dja ngaleng bimarneyawmey Phinehas. \p Nanih wanjh kabirringeybimdi nawu birriwohrnani kore Levi nuye birribebbehmudni, nawu bedman birribebbehmudni duninjh kabirridjarrkngeydingeydi. \s1 Yawey Benbeneyawoyhwokrayekwong Moses Dja Aaron \s2 Exodus 6:26-30 \p \v 26 Bedda wanjh benemekbewi Aaron dja Moses nawu Yawey benbenemarneyimeng, “Ngurrbenbebbehmirndemornnamen bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja ngurrbenbebbehmirndebebke Egyptbeh.” \v 27 Dja bedda wanjh benemekbe nawu benewokdi nuye Pharaoh nawu wohrnani kore Egypt, beneyimeng kabindibebke bininj nawu Israel benkebmawahmeng Egyptbeh. Bedda wanjh benedjalmekbewi Moses dja Aaron. \p \v 28 Bu Yawey wokdanj nuye Moses kore Egypt, \v 29 nungka bimarneyimeng, “Ngaye wanjh Yawey. Pharaoh nawu kawohrnan kore Egypt yimarneyimen yehyeng rowk nawu ngaye wokwong.” \v 30 Dja Moses bimarneyimeng Yawey, yimeng, “Yina! Ngaye ngawokwarre wanjh njalekah yimankek Pharaoh nganbekkan?” \c 7 \s1 Yawey Biwokrayekwong Moses \s2 Exodus 7:1-7 \p \v 1 Wanjh nunganwali Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yina, ngaye marnbun ngudda ba bu yiyimerran yiman God rerrih bu yire kore Pharaoh, dja Aaron nawu ngunedanginj ngamarnbom ba bu kayimerran yiman prophet ke rerrih, wanjh nungka ngunwokmulewan kore Pharaoh. \v 2 Ngudda kaluk yiwokdin kunwok rowk nawu ngaye wokrayekwon, dja Aaron nawu ngunedanginj, nungka wanjh kabimarneyime Pharaoh kabenmunkewe bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirrimarnebolkbawon kubolkwarlah nuye. \v 3 Dja kunu bonj. Ngaye wanjh ngadjalmarnbun Pharaoh kakangerayekmen. Dja djamku ngaye ngawernwon nawu ngabukkan kundulkarre dorrengh kondah kore kubolkwarlah Egypt, dja ngabenkangebarrhke. \v 4 Djal bonj, Pharaoh minj ngunbenewokmarrkmang. Wanjh kunmekbe ngayime ngabendjadme duninjh bininj nawu Egyptbeh dja ngabenbun. Dja ngaye ngabenmirndeyibebme ngardduk bininj nawu Israel benkebmawahmeng, kabirribebme Egyptbeh. \v 5 Bu kunmekbe ngayime ngakurduyime rowk ngabidyirriyo ngaye ba ngarrulkarrebukkarren bedberre bininj nawu Egyptbeh dja ngabenbebke bininj nawu Israel benkebmawahmeng kore kunred bedberre kabirridjarrknibeh, wanjh kunu bininj nawu Egyptbeh kaluk kabirriburrbun bu ngaye wanjh Yawey.” Kuhni bu yimeng Yawey. \p \v 6 Wanjh Moses dja Aaron kuhni benekurduyimeng rowk nawu Yawey benbenewokrayekwong. \v 7 Dja bu Pharaoh birriwokdi wanjh Moses mandjewk nuye wanjh 80, dja Aaron 83. \s1 Kundulk Dulkyimerranj Nayin \s2 Exodus 7:8-13 \p \v 8 Wanjh Yawey benbenemarneyimeng Moses dja Aaron, yimeng, \v 9 “Kaluk bu Pharaoh ngunbenemarneyime, wanjh kayime, ‘Mah, ngunekurduyimen kunmakmak kundulkarre dorrengh, ba bu ngaye ngaburrbun bu ngudda ngunemulewarren bu ngunewoybuk.’ Bu kuhni Pharaoh ngunbenemarneyime, wanjh kunu ngudda Moses yimarneyimen Aaron karrulkmang kundulk nuye karrulkburriwe kore Pharaoh kumirrk nuye, wanjh karrulkyimerran nayin.” \p \v 10 Wanjh kunu Moses dja Aaron benewam kore Pharaoh dja benekurduyimeng nawu Yawey benbenewokrayekwong. Aaron dulkburriweng kundulk nuye kumirrk bedberre Pharaoh dja bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri, wanjh dulkyimerranj nayin. \v 11 Wanjh Pharaoh benkayhmeng bininj nawu birrimayaliwernni dja mak nawu birrimarrkidjbuni nawu birrikang kumekbe Egypt, dja bedda warridj kumekbe rerrih birrimarnbom kunkurdang. \v 12 Bedda rowk birribebbehdulkburriweng kundulk bedberre wanjh dulkyimerranj nayin. Dja kundulk manbu Aaron nuye wanjh benkuknguneng benkukyakwong kundulk bedberreni manbu nayin birrikukyimerranj. \p \v 13 Yimankek djamku, dja Pharaoh djalkangerayekminj munguyh kore Yawey yingkihyimeng, dja nungka Pharaoh minj benbenewokmarrkmayi Moses dja Aaron. \s1 Kukku Boyimerranj Kunkurlba \s2 Exodus 7:14-25 \p \v 14 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Pharaoh kangerayekminj ngundahme, minj kabenmunkewe bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \v 15 Kaluk bu malamalaywi nungka Pharaoh kare kore mankabo, wanjh yirrulkkan kundulk manbu yimerranj nayin, dja yimadbun Pharaoh kore kurrid ngarre mankabo. \v 16 Wanjh yimarneyimen nungka nawu Pharaoh, kanwokmulewa bu ngayime nuye, wanjh yiyimen, ‘Yawey nawu God ngadberre nawu Hebrew bininj, wanjh nganmunkeweng kore ngudda Pharaoh ba marneyime kanmunkewe ngad nawu bininj nuye ba ngarrimarnedi yiwarrudj kore kubolkdarleh. Dja yina, ngudda minj yibangmewokmarrkmayi. \v 17-18 Mah, wanjh yina, mahni kundulk manbu ngahdulkarrme wanjh ngabobarrhmang mankabo, wanjh manekke kukku kaboyimerran kunkurlba. Dja nawu djenj kore mankabo nakka karrowerren rowk dja mankabo kaluk kabonudbanjmen bulkkidj, dja bininj nawu Egyptbeh kabirribowirrihme minj kabirribongun. Wanjh kuhni kayime nungka nawu Yawey, bu nungka kaluk kakurduyime ba bu yiburrbun bu nungka Yawey.’ Kuhni yimarneyime nawu Pharaoh.” Kuhni kunwok bu Yawey God biwokwong Moses bu kabimarneyime Pharaoh. \p \v 19 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yimarneyimen Aaron karrulkmang manekke kundulk nuye dja kabidwayhme kore kukku manbu kaborri kore kubolkwarlah Egypt. Kaluk mankabowern dja mak manlabbarlwern, ba bu kabokurlbamen rowk. Kore kubolkwarlah rowk Egypt kukku kadjalbokurlbamen rowk manbu kukku kaboyo njilhmi rowk kore karrulkmirnderri dja mak kore manwarddebarrarn, manekke warridj kaboyimerran kunkurlba.” \p \v 20 Moses dja Aaron benekurduyimeng rowk kore Yawey benbenewokrayekwong. Wanjh Aaron dulkwayhkeng kundulk nuye bu Pharaoh dja bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri birrinang, wanjh bobarrhmey manbu mankabo, dja kukku rowk kumekbe kore mankabo wanjh boyimerranj kunkurlba. \v 21 Dja djenj kore mankabo wanjh birridowerrinj, dja bonudminj bulkkidj wanjh kunu bininj nawu Egyptbeh minj birribonguyi kukku kore manekke mankabobeh. Wanjh kukku bokurlbahminj rowk kore kumekbe kubolkwarlah Egypt. \p \v 22 Dja birrikurdang nawu birrikang Egypt, wanjh kunmekbe kunkudjiwi birrikurduyimeng bu mankurdang bedberre, wanjh kunu Pharaoh djalkangerayekni munguyh bu Yawey yingkihyimeng, minj benbenemarrkmayi Moses dja Aaron. \v 23 Wanjh Pharaoh balborledmeng ngimeng kore kunrurrk nuye, dja minj kuhni mak balwohburrbuyi. \v 24 Dja bininj rowk nawu Egyptbeh wanjh bu minj birribonguyi kukku kore mankabobeh, wanjh kunu birribolkkarungi birringadkarungi kore mankabo darnkih birriboyawani bu kabirribongunkenh. \p \v 25 Bu Yawey boborledkeng rowk manbu mankabo wanjh kaluk yerrekah wanjh seven kunkodjke. \c 8 \s1 Yawey Mirndemunkeweng Nadjalwern Duninjh Kordbolbok Kore Kubolkwarlah Egypt. \s2 Exodus 8:1-15 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yiray yingimen kore Pharaoh dja yimarneyimen bu ngaye Yawey ngayime nuye benmunkewemen bininj ngardduk ba ngandimarnedi yiwarrudj, \v 2 dja bu ngandahme minj kabenmunkewe, wanjh kumekbe ngayiddung, dja wanjh kordbolbok ngamirndekurrme kore kubolkwarlah nuye. \v 3 Kaluk kore mankabo kamirndewernmerren kordbolbok dja kumekbebeh kabirrimirndebebmerren kore kunrurrk nuye Pharaoh, kadjalle kore kunrurrk kore kahyo dja mak kore balabbala nuye kore nungka Pharaoh kakodjkeyo. Mak kamirndere kore kunrurrk bedberre bininj nawu Pharaoh kabirrimarnedurrkmirri dja bininj rowk nuye, dja mak kore manme kabirrikinje, dja kore kandidjdjawa kabirrimarnbun. \v 4 Kordbolbok kaluk karrolkan kore Pharaoh dja bininj rowk nuye dja kore bininj rowk nawu kabirrimarnedurrkmirri nuye. Kuhni bu yimarneyimen Pharaoh.” \p \v 5 Wanjh kuhni mak Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yimarneyimen Aaron kundulk dorrengh nuye bidwayhmen kore mankabo rowk dja mak kore kulabbarl rowk, dja kamarnbun kordbolbok kamirndebebmerren kore kubolkwarlah Egypt.” \v 6 Wanjh kunu Aaron bidwayhmeng kore kukku ngarre Egypt, wanjh kordbolbok mirndebebmerrinj bolkbalhmeng rowk kubolkwarlah Egypt. \v 7 Dja nawu birrikurdang kunkudjiwi birrikurduyimenj mankurdang bedberre, birrimirndebebkeng kordbolbok kore kubolkwarlah Egypt. \p \v 8 Wanjh Pharaoh benbenemarnekayhmeng Moses dja Aaron, dja yimeng, “Ngunedjawa Yawey kakan kordbolbok kanbawon ngaye dja mak bininj ngardduk, wanjh kunukka ngabenmunkewe bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirribun mayh nuye Yawey, yiwarrudj kabirridi dorrengh.” \v 9 Moses bimarneyimeng Pharaoh, yimeng, “Mah wanjh. Ngadjare ngudda kanmarnedungname bu yiwarrudj marnedi ngudda, dja ngabenmarnedi yiwarrudj bedberre bininj nawu ngundimarnedurrkmirri, dja ngudda ke bininj rowk, ba kordbolbok kayakmen kore ngudda dja kunrurrk ngudberre, dja kubolkkudji kore mankabo kordbolbok kadjaldi.” \p \v 10-11 Wanjh Pharaoh yimeng, “Kaluk malaywi kanmarnedi.” Moses yimeng, “Ngaye ngakurduyime bu ngudda kandjawam. Kaluk ngunmarnekurduyimerran, ba bu ngudda yiburrbun bu minj nangale mak nabuyika yiman kabenerohrok Yawey nawu God ngadberre. Kordbolbok kaluk ngunbawon ngudda dja kunrurrk ngudberre, kabindibawon bininj nawu ngundimarnedurrkmirri dja ngudda ke bininj rowk, dja kubolkkudji kore mankabo kordbolbok kadjaldi.” \p \v 12 Wanjh Moses dja Aaron benebebmeng benebawong Pharaoh, wanjh Moses yiwarrudj di kunkayhmi dorrengh kordbolbokkenh nawu Yawey benmirndemunkeweng kore Pharaoh. \v 13 Wanjh kunmekbe Yawey kurduyimeng bu Moses bidjawam, wanjh kordbolbok dowerrinj rowk kore kubolkwarlahkenh rowk, kore kunrurrk dja kabbal. \v 14 Dja birrikukmornnameng nawu kordbolbok dja bolknudbanjni duninjh. \v 15 Wanjh yiman djamku bu Pharaoh nang God bibawong bu kordbolbok dowerrinj, nungka Pharaoh yawoyhkangerayekminj bu Yawey yingkihyimeng, dja minj benbenebekkayi Moses dja Aaron. \s1 Yawey Munkeweng Nadjalwern Duninjh Mudmudwali Mirndebebmerrinj Bedberre \s2 Exodus 8:16-19 \p \v 16 Wanjh kunu Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yimarneyimen Aaron dulkwayhkemen kundulk nuye kabolkdong kundjulng ngarre kurorre ba bu manbu kundjulng kamirndeyimerran mudmud kubolkwernkenh rowk kore kubolkwarlah Egypt.” \v 17 Wanjh kunmekbe beneyimeng. Aaron bidwayhmeng kundulk nuye dorrengh, bolkdoy kundjulng ngarre kurorre, wanjh mudmud mirndebebmerrinj kore bininj dja mayh. Kundjulng rowk kubolkwernkenh rowk kore kubolkwarlah Egypt wanjh yimerranj wernminj mudmud. \v 18 Wanjh bininj nawu birriburrbuni kunkurdang birrirohrokmi birrimirndebebkemeninj mudmud manbu kunkurdang bedberre, dja birridulkarreyawarrinj. Wanjh nawu mudmud djahdjalmirnderri kore bininj dja mayh. \v 19 Wanjh birrimekbe bininj nawu birrikurdang birrimarneyimeng Pharaoh, birriyimeng, “Kuhni wanjh God nungan kurduyimeng.” Bu kuhni birriyimeng wanjh djaldjamku, dja Pharaoh djalkangerayekni munguyh kore Yawey biyingkihmulewam dja minj benbekkayi. \s1 Yawey Munkeweng Djonedwali Bu Mirndebebmerrinj Kubolkwarlah Egypt \s2 Exodus 8:20-32 \p \v 20 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Malaywi ngudda yirrolkka bu kukabel dja yimadbu Pharaoh bu nungka kare kore kukku. Dja bu yinan, wanjh yimarneyimen, ‘Kuhni Yawey kayime ke, “Ngudda yibenmunkewemen bininj ngardduk ba ngandimarnedi yiwarrudj. \v 21 Dja bu ngudda yibendenghke, minj yibenmunkewe bininj ngardduk, wanjh yina, ngaye ngamirndemunkewe djoned nawern kamirndebebmerren kore ngudda dja bininj ke nawu ngundimarnedurrkmirri, dja bininj ke rowk, dja kore kunrurrk ngudberre. Kaluk kunrurrk rowk ngudberre nawu Egyptbeh wanjh kamirndebarlme djoned, dja kore kurorre wanjh kabolkbalhme rowk nawu djoned. \v 22 Dja bu kunmekbe marnekurduyime, wanjh ngaye mak ngabolklarlmang kunred kabolkngeyyo Goshen kore bedda nawu bininj ngardduk kabirrini ngakurduyime kundjalbuyika bedberre. Kumekbe wanjh djoned minj kamirndebebmerren. Kuhni kaluk ngakurduyime ba bu ngudda Pharaoh kaluk yiburrbun bu ngaye wanjh Yawey ngahdjalni kondah kore kunred ke. \v 23 Kuhni bu ngakurduyime wanjh yiman bebbehbeh ngabenbebbehkurrme nawu bininj ngardduk dja nawu ngudda ke bininj. Kaluk malaywi kunukka ngaye ngakurduyime ngunwernhbukkankenh ngudda nawu Pharaoh.” Kuhni bu Yawey ngunmarneyime ngudda nawu Pharaoh.’ Kuhni yimarneyime nawu Pharaoh.” \v 24 Kuhni yimeng Yawey wanjh kaluk kunmekbe kurduyimeng. Nawern duninjh djoned mirndebebmerrinj kore Pharaoh nuye kunrurrk, dja kunrurrk bedberre bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri, dja kore kubolkwarlah Egypt rowk, kaluk namekbe djoned wernhbolkwarrewong rowk. \p \v 25 Wanjh kunu Pharaoh benbenekayhmeng Moses dja Aaron dja yimeng, “Ngurriray, ngurribun mayh nuye God ngudberre yiwarrudj ngurrimarnedi dorrengh kondah kore Egypt.” \v 26 Wanjh Moses yimeng, “Kunukka minj kunmak bu yimankek ngarriyime, dja bininj ke nawu Egyptbeh kabirriwarnyak duninjh bu ngad ngarribun mayh ngarriwon Yawey nawu God ngadberre. Wanjh bu yimankek ngad yiwarrudj ngarridi ngarrimarnebun mayh dorrengh ngarribun kore bininj nawu Egyptbeh ngandinan, minj nuk kunukka ngandidong kunwardde ngandikukkurrme. \v 27 Kunu wanjh ngarridjalle kunkak danjbik kore kubolkdarleh, kaluk kumekbe ngarribun mayh nuye Yawey nawu God ngadberre. Kumekbe ngarrikurduyime kore nungka kaluk kanwokrayekwon ngadberre.” \p \v 28 Wanjh kunu Pharaoh yimeng, “Ngaye munkewe ngudberre, ngurribun mayh nuye Yawey nawu God ngudberre ngurridi yiwarrudj dorrengh kore kubolkdarleh. Kundjalkudji, yuwn djarreh ngurrire. Dja yiwarrudj kandimarnedin ngaye dja ngurridjawa bu nganmarnebengmidjdan ngayekenh.” \v 29 Wanjh Moses yimeng, “Yina, ngaye ngabebme bawon ngudda, wanjh ngarri yiwarrudj nuye Yawey ngadjawan bu malaywi djoned kamirndedurnderren rowk, ngundibawon ngudda nawu Pharaoh, dja bininj ke nawu ngundimarnedurrkmirri, dja bininj rowk. Kunmekbe ngayime. Dja kundjalkudji yuwn yiyawoyhkurren Pharaoh, bu kandenghke ngad nawu bininj nuye, dja wanjh kanmunkewemen ba ngad ngarribun mayh nuye Yawey, yiwarrudj ngarridi dorrengh.” \p \v 30 Wanjh Moses bebmeng bibawong Pharaoh dja yiwarrudj di Yawey nuye. \v 31 Dja Yawey kurduyimeng nawu Moses bidjawam, benmirndebebkeng djoned bindibawong Pharaoh, dja bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri dja bininj rowk nuye, minj nawohkudji djoned diwirrinj. \v 32 Wanjh kuhni yiman djaldjamku, dja kuninjkunu warridj Pharaoh yawoyhkangerayekminj dja minj benmunkewemeninj bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \c 9 \s1 Yawey Bom Nawern Mayh Bedberre Bininj Nawu Egyptbeh \s2 Exodus 9:1-7 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yiray yingimen kore Pharaoh dja yimarneyimen, ‘Yawey nawu God ngadberre Hebrew bininj, kuhni wanjh kayime ke ngudda Pharaoh, ngunmarneyime, “Yibenmunkewemen bininj ngardduk ba ngandimarnedi yiwarrudj. \v 2-3 Dja bu ngudda kandahme minj yibenmunkewe, dja munguyh yibendenghke. Wanjh kanbekka, marneyime, ngaye Yawey kundjak kunrayek ngamunkewe kore mayh ngudberre nawu kamirnderri kore kabbal, kaluk djarrang, dja mayh nawern nawu donkey, camel, sheep dja goat. \v 4 Dja ngaye yiman bebbehbeh ngabenkurrme mayh bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng dja mayh ngudberre bininj nawu Egyptbeh. Kundjalbubuyika ngabenbenebebbehmarnekurduyime, ba minj nawohkudji kawohdowerren kore mayh rowk bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \p \v 5 Dja ngaye Yawey ngarrungnameng malaywi, wanjh kunu ngakurduyime kondah kore kubolkwarlah Egypt.” Kuhni bu Yawey ngunmarneyime.’” Kuhni bu Yawey biwokwong Moses bu bimarneyimeng Pharaoh. \p \v 6 Wanjh kuhni yimeng Yawey. Wanjh bu malaywi nungka kunihbu kurduyimeng. Mayh nawu bininj bedberre nawu Egyptbeh, wanjh dowerrinj rowk, dja nawu mayh bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh bonj, minj nawohkudji dowimeninj. \v 7 Wanjh Pharaoh benmunkeweng bininj, wanjh birrinang bu minj nawohkudji dowimeninj mayh bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Kuhni wanjh yiman djaldjamku rerrih, dja Pharaoh djalyawoyhkangerayekni munguyh, minj benmunkewemeninj bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \s1 Yawey Munkeweng Bulngwali Bu Benmayi Bininj Nawu Egyptbeh \s2 Exodus 9:8-12 \p \v 8 Wanjh Yawey benbenemarneyimeng Moses dja Aaron, yimeng, “Nguneray kore kabirrikinje brick manbu kunrurrk kabirrimarnbun. Nguneray kumekbe kore kunak karung, dja ngunewohma kubid yikahwi kunyirrke manbu kahyo. Dja Moses ngudda kaddum yiburriwemen manekke kunyirrke bu Pharaoh kanan. \v 9 Wanjh kaluk kayimerran kundjulng manbu kabolkbarrkbun kore kubolkwarlahkenh ngarre kubolkwarlah Egypt. Manekke kundjulng kaluk kamarnburren bulng. Wanjh kabirrimokmen nawu bininj dja mayh kore kubolkwarlah Egypt rowk.” \v 10 Wanjh kunu benemey kunyirrke manbu yoy kore brickskenh birrikinjeyi, dja benewam benedanginj kore Pharaoh kumirrk nuye, dja Moses burriweng kaddum, wanjh manekke kunyirrke yimerranj bulng, dja benmarnbom bininj dja mayh birrimokminj dja moknudminj. \p \v 11 Dja bininj nawu birriburrbuni kunkurdang, bu bulng benmey, wanjh kunmekbekenh kunu bedda minj baleh birriyimeninj yimankek birribebmeninj birridangimeninj kore Moses. Dja bulng birrikarrmi bedda nawu birrikurdangni, dja mak birriwern rowk bininj nawu Egyptbeh. \v 12 Kuhni wanjh yimankekni djamku dja Yawey biyawoyhkangerayekwong, wanjh nungka Pharaoh minj benbenewokmarrkmayi bu Yawey biyingkihmarneyimeng Moses. \s1 Yawey Munkeweng Namarrkon Dja Mankurrk Manyawkihkimuk. \s2 Exodus 9:13-35 \p \v 13 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Malaywi wanjh yimalaydolkkan bu kumkabel djarreh, dja yiray yimarnedangimen Pharaoh kumirrk nuye dja yimarneyimen bu ngaye Yawey nawu God bedberre nawu Hebrew bininj, wanjh ngayime, ‘Yibenmunkewemen bininj ngardduk ba ngandimarnedi yiwarrudj. \v 14 Dja bu kandahme, wanjh bolkkime ngaye marnemunkewe kunbubuyika rowk nawu kunmurrngrayek nawu yiman ngunkangebarrhke ngudda Pharaoh, dja bininj ke nawu ngundimarnedurrkmirri, dja bininj ke rowk. Kuhni ngakurduyime ba ngudda yinjilngwarremen dja yiburrbun bu minj nangale nabuyika god karri kore kurorre rowk nawu yiman ngaye Yawey nganerohrok. \v 15 Dja yina! Bu ngaye ngadjareniwirrinj wanjh korroko ngamunkewemeninj kundjak ngurridjaldowimeninj, ngudda dja bininj ke rowk ngurriyakmeninj. \v 16 Dja ngaye bawong ngudberre ngurridarrkid ba bu bukkan ngardduk kundulkarre. Ngaye bawong ngudberre ngurridarrkid ba kunngey ngardduk kandingeyyolyolme kandiwobekkan kore kubolkwarlahkenh rowk. \v 17 Ngudda wanjh munguyh yikimukworren, dja minj yibenmunkewe ngardduk bininj.’ \p \v 18 ‘Wanjh kanbekka, marneyime. Malaywi bu yiman kunihbu karrungdi ngaye ngamunkewe mankurrk mandjalkimuk duninjh yiman kunwardde kahdjakdung. Kadjaldjakdung yiman minj korroko djakduyi kondah kore Egypt. \v 19 Kunu wanjh yibenmunkewemen bininj kabirrimang mayh dja mak yehyeng rowk nawu karri kore kabbal, kabirringimowon kore kudjurlemak. Kumekke yikurduyimen dja bininj dja mayh rowk nawu kabirridjaldi kore kabbal nawu minj nangale kabindimang kabindikan kured, wanjh mandulmuk mankurrk kaluk kabenbun yiman kunwardde kadjakdung, dja kabirridowen rowk, bininj dja mayh.’” \p \v 20 Kuhni yimeng Yawey, wanjh kunu Pharaoh nuye bininj nawu birrimarnedurrkmirri, nawu birriwokkengemi Yawey nuye kunwok, bedda wanjh bindimarneyimi bininj bedberre nawu bindimarnedurrkmirri dja mak mayh nawu bedberre birrikelerlobmerreni rowk kore kururrk. \v 21 Dja birribuyika bininj nawu minj birriwokwoybukwoyi Yawey nuye kunwok, bedda wanjh birrimarlelmangi dja bindidjalbawoni bininj nawu bindimarnedurrkmirri dja mayh bedberre, kore kabbal bindidjalbawoni. \p \v 22 Wanjh bu malaywibuyikani, Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Mah wanjh, yibidwayhmen kaddum ba dulmuk duninjh mankurrk kadjakdung kore kubolkwarlah Egypt rowk, kabenbun bininj dja mayh dja mak manme rowk manbu birridudji kore kabbal, kabun rowk kore kubolkwarlah Egypt.” \v 23 Wanjh Moses kundulk nuye dulkwayhkeng kaddum, wanjh Yawey munkeweng namarrkon nawern dja mankurrk mandulmuk, dja namarrkon bolkdongi bu kunak dorrengh. Wanjh Yawey marnbom dulmukminj duninjh mankurrk djakduy kore kubolkwarlah Egypt. \p \v 24 Kaluk dulmuk duninjh mankurrk yiman kunwardde djakdungi, dja namarrkon djahdjalmayhkeyi yiman kunak rerrih munguyh kore mandulmuk mankurrk bu warrawarrhmi. Nawu mankurrk wanjh wernhdulmukminj duninjh djahdjaldjakdungi bulkkidj yiman minj korroko djakduyi kore kubolkwarlah rowk Egypt kunkuyeng kore kerrngehkenh duninjh dja mak bolkkime. \v 25 Manekke mankurrk bom yakwong yehyeng rowk nawu dingihdi kore kabbalbubuyika kore kubolkwarlah rowk kore Egypt, kaluk bininj dja mayh benbom dja mak bom yakwong manme manbu birridudji kore kabbal, dja dulkdoy dulkbakkabakkeng kundulk rowk manbu dulkdingihdi kore kabbalbubuyika rowk. \v 26 Dja kudjalbolkkudji kore kunred Goshen kore bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrihni, kumekbe minj djakduyi mankurrk. \p \v 27 Wanjh Pharaoh bimunkeweng bininj benbenekayhmeng Moses dja Aaron dja benbenemarneyimeng, yimeng, “Kuninjkunu wanjh ngaye kunwarre ngayimeng. Yawey nungka kunmak kahdjalkurduyime, dja ngaye dja bininj ngardduk ngarrihkurduyime kunwarre. \v 28 Ngunedjawa Yawey dja ngarriwunjibmingarlmeng bu namarrkon nakihkimuk dja mak mandulmuk duninjh mankurrk. Ngaye munkewe ngudberre, dja minj mak ngurrini kondah.” \p \v 29 Moses bimarneyimeng, yimeng, “Bu ngaye ngabebme kondah kubolkkimukbeh, wanjh kundjalmekbe rerrih ngabidwayhme kore Yawey, ngadjawan, wanjh namarrkon kangurdme, dja mandulmuk mankurrk minj kayawoyhdjakdung. Kunmekbe ngakurduyime ba ngudda kaluk yiburrbun bu kondanjkunu kunred wanjh Yawey nuye. \v 30 Dja bonj, kuhni yiman djaldjamku rerrih dja ngudda dja bininj ke nawu ngundimarnedurrkmirri, ngaye ngaburrbun bu minj ngurribangmekengeme Yawey nawu God.” Kuhni Moses bimarneyimeng Pharaoh. \p \v 31 Mahni mankurrk mandulmuk benmarnewarrewong manbu dudjindi. Yikahwi manbu dudjindi manmim manbu kangeyyo flax dja barley, makka wanjh mankurrk djalwarrewong duninjh. Dja barley makka wanjh mimbebmerrinj, dja flax manu wanjh karrmi mannguy. Kunmekbekenh kunu wanjh warreminj. \v 32 Dja manmim manbu wheat dja makka wanjh yerre kadjordmen wanjh kunmekbekenh kunu manekke manmim mandjalmakni, minj mankurrk warrewoyi. \p \v 33 Kaluk Moses wanjh bebmeng bolkbawong kubolkkimuk kore Pharaoh ni, dja wam bidwayhmeng kore Yawey, yiwarrudj di, wanjh namarrkon dja mandulmuk duninjh mankurrk djalngurdmeng rowk, minj djakduyi kore kubolkwarlah Egypt. \p \v 34 Kuhni wanjh yiman djamku rerrih dja bu Pharaoh nang ngurdmeng rowk mandulmuk mankurrk, dja mak namarrkon, wanjh nungka yawoyhyimeng kunwarre, dja munguyh djalkangerayekworrinj. Nungka dja mak bininj nawu birrimarnedurrkmirri birriyawoyhkangerayekworrinj. \v 35 Wanjh kuhni Pharaoh kangerayekni dja minj benmunkewemeninj bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Kumekbe bu Yawey yingkihyimeng Moses biwokwong. \c 10 \s1 Yawey Munkeweng Djaddedde Nadjalmirndewern Duninjh \s2 Exodus 10:1-20 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yiray, yingimen kore Pharaoh, dja ngaye ngabenkangerayekwong nungka dja bininj nuye nawu kabirrimarnedurrkmirri. Kuhni ngakurduyimeng ba ngaye ngabenbukkan kuhni bu kunbubuyika. Kundulkarre dorrengh ngardduk nawu ngakurduyime kore bedda, \v 2 dja mak ngakurduyime ba ngudda ngurrbenmarneyime bebeywurd dja mak mawahmawah, ngurrbenmarneyime bu baleh ngaye ngakurduyime ngabenyemikan bininj nawu Egyptbeh, dja bu baleh manu kunbubuyika bu ngakurduyime kore bedda ngabenbukkankenh. Ngudda rowk kaluk ngurriburrbun bu ngaye wanjh Yawey.” \p \v 3 Wanjh Moses dja Aaron benewam benengimeng kore Pharaoh dja benemarneyimeng, “Kuhni kayime Yawey nawu God ngadberre nawu Hebrew bininj, wanjh yimeng, ‘Yiddok munguyh ngudda kandahme bu minj yimarladjworren kore ngaye nawu Yawey? Yibenmunkewemen bininj ngardduk ba ngandimarnedi yiwarrudj. \v 4 Dja bu ngudda kandahme, minj yibenmunkewe bininj ngardduk, wanjh kuhni ngaye marneyime, malaywi ngaye ngamunkewe djaddedde kore kunred kubolkwarlah ke, \v 5 kaluk kabirribolkbarlme rowk kubolkwarlah ba bu minj nangale kawohbolknan, dja kabirringun kabirriyakwon manbu dulmuk mandjewk minj yakwoyi, dja kundulk rowk ngudberre nawu karri kore kabbal wanjh kabirringun kabirriyakwon. \v 6 Kaluk kabarlmerren nawu kunrurrk ke dja kunrurrk bedberre nawu ngundimarnedurrkmirri, dja kunrurrk bedberre bininj rowk nawu Egyptbeh. Kabolkyimerran yiman minj korroko birrinayi nawu kornhkornkumo dja mawahmawah ngudberre. Minj birrinayi bu kerrngehkenh birrimwam dja minj mak yerre birrinayi, kaluk bolkkime kabirridjalnan.’ Mah, kuhni bu ngunmarneyime ngudda nawu Pharaoh.” Bu kuhni Yawey biwokwong wanjh Moses bimarneyimeng Pharaoh. Kaluk bu kuhni bimarneyimeng, wanjh nungka balborledmeng bebmeng bibalbawong Pharaoh. \p \v 7 Wanjh bininj nawu birrimarnedurrkmirri Pharaoh birrimarneyimeng, “Kaluk baleh kayime nanih bininj yibawon kunyid kamarnbun kadberre? Yibenmunkewemen djalbininjwi ba kabirridi yiwarrudj nuye Yawey nawu God bedberre. Minj nuk yibangmeburrbun bu Egypt djalbolkwarreminj?” \v 8 Wanjh kunu bininj nuye Pharaoh bindimey Moses dja Aaron, bindimdurndiweng kore Pharaoh, dja nungka benbenemarneyimeng, “Bonj. Ngurriray, ngurrimarnedi yiwarrudj Yawey, nawu God ngudberre. Dja mak ngurringalehngale ngurridjarrkre?” \v 9 Wanjh Moses yimeng, “Ngad wanjh ngarridjalmulilmang Yawey, wanjh kunmekbekenh kunu ngarriwern ngarrire, wurdwurd dorrengh dja kohbakohbanj, kaluk ngarridjarrkre bebeywurd dja ngalbebeywurd dorrengh, dja mak mayh ngadberre nawu ngarrbenmirndekarrme.” \p \v 10 Wanjh Pharaoh kurrinj bu yimeng, “A, yoh! Kamak ngurriray mak Yawey ngurriray, ngudda dja wurdwurd dja daluhdaluk ngudberre.” Kuhni bu yimeng. Dja burrkyakni. Nungka burrburreni bu kurreni dja kunyid karrmi bedberre bu kunmekbe benmarneyimi. Wanjh benmarneyimeng, “Dja burrkyak, ngaye ngaburrbun ngudda ngurridjare kunyid ngurringalke. \v 11 Ngurrbenbawo wurdwurd dja daluhdaluk. Djalbininjwi ngurriray ngurridi yiwarrudj Yawey nuye, dja kunmekbe wanjh ngurrihdjare.” Kunmekbe yimeng Pharaoh dja benbenekukburriweng kore nungkahbeh nawu Moses dja Aaron. \p \v 12 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yibidyirriyongimen ba bu yibidwayhmen kore kubolkwarlah Egypt djaddeddekenh, ba kabirrimirndebebmerren kore kubolkwarlah Egypt, kabirringun kabirriyakwon manme manbu mankurrk minj yakwoyi.” \v 13 Wanjh Moses dulkwayhkeng kundulk nuye kaddumkah kore kubolkwarlah Egypt, dja Yawey marnbom kunmayorrk koyekbeh kumwam, kunmekbe kunbarnangarra dja mak kumunun djahdjalley kore kubolkwarlah Egypt munguyh, dja bu kukabel manekke kunmayorrk benmirndeyibebmeng djaddedde. \v 14 Dja nawu djaddedde mirndebebmerrinj kore kubolkwarlah Egypt rowk, dja birriyerrkang kore kunred rowk Egypt, kaluk nadjalmirndewern duninjh, mirndeyimi yiman minj nangale nayi korroko, dja minj nangale kayawoyhnan bu rerrererreh, \v 15 dja namekbe djaddedde djalbolkbarrkbom kubolkwarlah rowk, bolkyimerranj yiman bolkburlerranj rerrih, dja birringuneng manme rowk kore kumekbe kubolkwarlah dja mak manme manbu di kore kundulk manbu dulmuk mandjewk minj yakwoyi. Minj manwohkudji manme diwirrinj kaluk kundulk dja manbuyika manme manbu di kore kabbal, djalyakayakminj kore kubolkwarlah Egypt rowk. \p \v 16 Wanjh Pharaoh djalwerrkwehwerrkwerrk benbenekayhmeng Moses dja Aaron, dja yimeng, “Ngaye kunwarre ngayimeng nuye Yawey nawu God ngudberre, dja mak ngudda warridj benbenemarneyimeng kunwarre. \v 17 Wanjh kunwohkudji kandimarnebengmidjdan dorrengh kunwarre ngardduk, dja ngunedjawa Yawey nawu God ngudberre kadjalmang kakan kuninjkunu kundulmuk kundjak ngayebeh bu nganhbunkenh.” \v 18 Wanjh Moses bebmeng bibawong Pharaoh dja bidjawam Yawey. \p \v 19 Wanjh Yawey borledkeng kunmayorrk, wanjh mayorrkkimukminj dja borledminj bu kumwam karrikadbeh, dja benmirndewayhkeng djaddedde benmirndemunkeweng kore kurrula manbu kabongeyyo Manborodjme. Minj nawohkudji djaddedde wohdiwirrinj kore kumekbe kubolkwarlah Egypt rowk. \v 20 Dja yiman djaldjamku rerrih dja Yawey bikangerayekwong Pharaoh, dja nungka Pharaoh minj benmunkewemeninj bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \s1 Yawey Marnbom Kunkak Manbu Mandulmuk Bu Bolkbarrkbom Kubolkwarlah Egypt \s2 Exodus 10:21-26 \p \v 21 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yibidwayhmen kaddum ba kakakmankan mandulmuk kunkak kore kubolkwarlah Egypt.” \v 22 Wanjh Moses bidwayhmeng kaddum, dja kakmankang kunkak manbu kundulmuk. Djalkakyoy kore kubolkwarlah Egypt rowk bu kunbarnangarra danjbik. \v 23 Dja bu kunmekbe kunbarnangarra danjbik bininj nawu Egyptbeh minj birrinarrimeninj, dja mak minj nangale dolkkayi bu bebmeninj kuberrk kore birrini. Dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng rowk wanjh bendjalmarnebolkwolkani kore kunred kumekbe kore birrini. \v 24 Wanjh Pharaoh bikayhmeng Moses, yimeng, “Bonj wanjh ngurriray, ngurrimarnedi yiwarrudj Yawey, dja kamak wurdwurd warridj ngurridjarrkray dja ngalbihbininjkobeng warridj. Dja kundjalkudji, mayh ngudberre nawu ngurrbenmirndekarrme, wanjh ngurrbenbawo, birrinin kondah.” \p \v 25 Dja Moses yimeng, “Kunbuyika mak marneyime. Kanwo mayh nawern ba bu ngarrimarnebun ngarrimarnekinje bu ngarriwon Yawey nawu God ngadberre. \v 26 Ngad wanjh ngarridjalkan mayh rowk ngadberre warridj, minj mak nawohkudji mayh ngarriwohbawon kondah, dja ngarrikan nawu ngarrimarnedi yiwarrudj dorrengh Yawey nawu God ngadberre. Dja minj ngarribangmeburrbun bu baleh nanu ngarribun bu yiwarrudjkenh Yawey nuye. Kaluk bu ngarribebme wanjh kunmekbe ngarriburrbun.” \s1 Moses Bibengdayhkeng Nawu Pharaoh \s2 Exodus 10:27-29 \p \v 27 Kuhni wanjh yiman djaldjamku dja Yawey bikangerayekwong Pharaoh, dja nungka minj benmunkewemeninj. \v 28 Wanjh Pharaoh bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yidjallay, kanbawo ngaye. Dja yina, yinahnarrimen, yuwn yimdurndeng kanyawoyhkebnan, dja bu ngudda kanyawoyhkebnan wanjh kundjalmekbe kunbarnangarra rerrih ngaye wanjh bun, dja ngudda yirrowen.” \v 29 Wanjh Moses yimeng, “Kuhni bu ngudda yiyime kunukka wanjh kunwoybuk, ngaye minj yawoyhkebnan ngudda.” \c 11 \s1 Yawey Benyingkihbengdayhkeng Bininj Nuye Bu Kabenbunkenh Nawu Nawehwernwarre Rowk Kore Egypt \s2 Exodus 11:1-10 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Kundjalwohkudji ngakurduyime ngabenbun Pharaoh dja bininj rowk kore nawu Egyptbeh, wanjh kumekbe kaluk rerrikah ngunmunkewe ngudberre rowk, dja bu kunmekbe kayime ngunmunkewe, wanjh ngundjurrkkan bulkkidj duninjh. \v 2 Wanjh bolkkime yibenmarneyimen bininj nawu Israel benkebmawahmeng, yibenmarneyimen bininj rowk dja daluk rowk kabindiyidjawan bininj nawu Egyptbeh nawu kabindibebbehdarnhmarneni kabindiwon yehyeng namakmak nawu kabirridjongburrenkenh silver dja gold.” \v 3 Kaluk Yawey benmarnbom bininj nawu Egyptbeh bu bindimarnekurduyimi kunmak nawu Israel benkebmawahmeng. Dja mak bininj nawu birrimarnedurrkmirri Pharaoh dja bininj rowk nawu Egyptbeh, bedda wanjh birriyimi bu nungka nawu Moses wanjh nakimuk dja nakuken duninjh. \p \v 4 Wanjh Moses bimarneyimeng Pharaoh yimeng, “Kuhni Yawey ngunmarneyime, wanjh kayime ke, ‘Bolkkime kukakburlhdjan bu ngaye nawu Yawey ngare kore ngurrihni kubolkwarlah Egypt, \v 5 dja nawu nadjdjaman rowk kore kubolkwarlah Egypt wanjh kabirridowen. Ngaye ngabun nawu ngudda yibornang nadjdjaman ke, mak ngadjalle ngabenbun rowk nawu birrikihkkimuk birriwern, dja kaluk bedda dorrengh nawu bedman daluk nawu birrimarladj kabindimarnedurrkmirri birribuyika manmim kabirrimimberelhme, dja mak ngabenbun rowk nawu mayh nadjdjaman. \v 6 Dja kaluk bulkkidj duninjh ngurrinalkbun kore kubolkwarlah Egypt rowk, ngurrinjilngwarremen ngurriwernhnalkbun yiman minj korroko ngurrinalkbuyi, dja minj mak rerre ngurrinalkbun yiman kunihbu ngurriyime. \v 7 Dja bedda nawu Israel benkebmawahmeng, ngaye minj kuninjkunu ngabenmarnekurduyime. Djal burrkyak kuhni. Minj njale mak kakurduyimerran bedberre. Kuhni ngaye nawu Yawey ngakurduyime rowk, ba kaluk ngurriburrbun bu ngaye bebbehbeh bebbehmarnekurduyime ngudda nawu Egyptbeh bininj, dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng.’ Kuhni bu Yawey ngunmarneyime ngudda nawu Pharaoh.” \v 8 Mak Moses bimarneyimeng nawu Pharaoh, yimeng, “Nanih rowk nawu ngundimarnedurrkmirri Pharaoh wanjh kabirrimre kore ngaye ngarri, dja kanjdji ngandimarneboddan, ngandimarneyime, ‘Ngurriray! Ngudda dja bininj rowk nawu ngundikadjung.’ Wanjh rerrikah bu kunmekbe kabirriyime ngardduk, wanjh ngare.” Bu kuhni Moses yimeng rowk, wanjh kangewurlhmi duninjh dja bebmeng bibawong Pharaoh. \p \v 9 Kaluk Yawey biyingkihmarneyimeng Moses, yimeng, “Pharaoh minj ngunbekkan. Kuhni kayime ba bu bolkkime ngaye ngawernwon kunbubuyika kundulkarre dorrengh nawu ngakurduyime kore Egypt.” \p \v 10 Moses dja Aaron benekurduyimeng rowk kuhni bu kunbubuyika nawu kundulkarre dorrengh kore Pharaoh kumirrk nuye, dja Yawey bikangerayekwong Pharaoh, dja nungka minj benmunkewemeninj bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu birribolkbawoyi kubolkwarlah nuye. \c 12 \s1 Yawey Benwong Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Mulil Manbu Nungka Bendarrkidbawongkenh \s2 Exodus 12:1-13 \p \v 1 Wanjh Yawey benbenemarneyimeng Moses dja Aaron kore kubolkwarlah Egypt beneni, yimeng, \v 2 “Maninjmanu dird wanjh kayimerran ngudberre kaluk karrokme kore dirdbubuyika ngarre, bu kayimerran munguyh munguyh kore mandjewk nakerrnge. \v 3 Ngurrbenmarneyimen birridjalwern rowk bininj nawu Israel benkebmawahmeng, bu birridjarrkmirndemornnamerrinj kore yiwarrudj kore kunbarnangarra ten ngarre maninjmanu dird. Wanjh birribebbehma mayh yaw\f + \fr 12:3 \ft Kunubewu sheep yaw nawu lamb, dja nuk nenikud yaw.\f* kaluk bedberre nawu kabirridjarrkyo, kaluk nakudji mayh djarrkbedberre nawu kunrurrkkudji kabirridjarrkyo. \v 4 Dja bu yikahwi nawu kabirridjarrkyo minj birriwern, minj kabirringun kabirriyakwon mayh yaw, wanjh kunu birribuyika nawu kabindidarnhmarneyo wanjh birridjarrkma nakudji mayh yaw, dja birrimirnderohrokmerrimen nawu kabirridjarrkngun kabirriyakwon, wanjh birrimekbe birridjarrkma mayh yaw. \p \v 5 Dja nawu lamb kaluk nadjalmaknin ngurribebbehma minj kakarrme kunmok, kaluk narangem nawu nakudji mandjewk nuye, kaluk sheep yaw dja goat yaw. \v 6 Dja namekbe mayh yaw ngurridjalbebbehkarrmen kaluk bu fourteen kunbarnangarra ngarre maninjmanu dird, wanjh kumekbe ngurridjalwern bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng rowk ngurrimirndemornnamerren yiwarrudj, dja ngurrbenbu mayh yaw ngudberre bu kabalbolkmununmen. \v 7 Wanjh yikahwi kunkurlba ngurrima ngurridelkke kururrkdangmayekenh ngarre kunrurrk kore ngurringun nawu mayh. Ngurribaru kunkurlba kore kundulk bokenh manu kadjabdi kunrurrkdangmayekenh, dja manbuyika kundulk manbu kaddumkah karrulkyirriyo kururrkdangmaye ngarre. \p \v 8 Mayh yaw wanjh ngurrikerribu dja ngurrikanjngu kundjalmekbe kumunun rerrih, ngurringu mandulmuk kandidjdjawa dorrengh, dja warridj manworrbang kunworr. \v 9 Yuwn ngurriwohngun mankanjkuk, dja yuwn mak ngurrikinje kore kukku, dja mandjalkerrikenh ngurringu. Kaluk ngurringun kunkodj, kundad, kunnjam, kundiw, kundayken, dja kundurddu dorrengh. \v 10 Yuwn bu yikahwi ngurriwohbawon malamalaywi kawohyo, dja nawu kadjalwohyo malamalaywi wanjh ngurridjalkanjyakwo rowk kore kunak. \v 11 Kuninjkunu wanjh ngurriyime bu ngurringun. Wanjh ngurridjongbuyindi ngurrirekenh, ngurringadmodukkarrimen dja mak ngurridengedjongbuyindi, dja kunkarndudj ngurrikarndudjkarren kubid dja djalwerrkwerrk wanjh ngurringun. Mahni wanjh mulil ngardduk, ngaye nawu Yawey, dja ngurringun nawu mayh bu ngaye darrkidbawonkenh ngudberre.” \p \v 12 “Dja ngaye ngadjalle kore kubolkwarlah Egypt bu kunmekbe kumunun, dja ngabenmarnebun rowk nawu nawehwernwarre rowk kumekbe kore kubolkwarlah Egypt, kaluk bininj dja mayh warridj nawu kelebuk, dja ngaye ngabendjadme ngabenbun nawu god nawarrewarre rowk bedberre bininj nawu Egyptbeh. Ngaye wanjh Yawey. \v 13 Dja mahni kunkurlba ngurribarungi, kaluk nganbukkankenh ngudberre kore kunrurrk ngurrini, dja bu nganan kunkurlba, ngaye darrkidbawon ngudberre, minj njale kundjak ngunmang ngunbunkenh bu ngabenbun nawu kabirrihni kore kubolkwarlah Egypt.” Kuhni wanjh Yawey benbenemarneyimeng Moses dja Aaron. \s1 Yawey Benwong Mulil Manbu Buriddi Minj Kakarrme Mannguklurlmikenh \s2 Exodus 12:14-20 \p \v 14 Wanjh Yawey benbeneyawoyhmarneyimeng, yimeng, “Kuninjkunu kunbarnangarra wanjh kayimerran kunbarnangarra ngurriburrbunkenh munguyh, wanjh bu kuninjkunu kunbarnangarra kandimulilmang ngaye nawu Yawey. Ngurrikarremarnbun ba nawu yerreyerre kabirridangen kabirridjalmarnbun kuninjkunu kunbarnangarra ngandimulilmang djalmunguyh munguyh. \v 15 Bu seven kunbarnangarra kaluk ngurridjalngun mandulmuk kandidjdjawa, dja kunbarnangarra manbu karrokme wanjh ngurribebke manbu mannguklurlmikenh, yuwn kayo kururrk ngudberre. Dja nangale nawu kangun manbu kakarrme mannguklurlmikenh bu kunmekbe seven kunbarnangarra rowk, wanjh namekbe nawu kangun ngurridjalbebkemen, ngurribawo nadjalkudji nungandeleng kahdjalni. \v 16 Kunbarnangarra manbu karrokme wanjh ngurrimirndemornnamerren bu kundjamun ngayekenh, dja bu seven kunbarnangarra ngurrimirndemornnamerren kundjamun bu ngayekenh nawu Yawey. Minj nangale kawohdurrkmirri bu kunmekbe kunbarnangarradjamun bokenh, kundjalkudji ngurridjalmarnbun manme manbu ngurringunkenh.” \p \v 17 “Ngudda kaluk ngurrimarnbun mulil kandidjawakenh manbu mandulmuk, dja bu kuninjkunu kunbarnangarra ngaye mirndebebkeng ngudberre kore ngurribebbehmirnderri kubolkwarlah Egyptbeh. Wanjh kunmekbekenh kunu ngurrikarremarnbun kandimulilmang ngudda dja nawu rerrererre kabirridangen bedmanwali ngandimulilmang bu kuninjkunukenh kunbarnangarra djalmunguyh. \v 18 Kaluk dird manbu karrokme wanjh bu kunbarnangarra fourteen bu kabaldungyibme, wanjh ngurringun. Mandulmuk kandidjdjawawi ngurridjalngun, kaluk ngurriburnbun bu kunbarnangarra twenty one, bu kabaldungyibme. \v 19 Bu kunmekbe kunbarnangarra seven yuwn mannguklurlmikenh kayo kore kunrurrk ngudberre, dja bu yimankek nangale kangun manbu kakarrme mannguklurlmikenh, wanjh ngurridjalbebkemen, ngurribawo nadjalkudji nungandeleng kahdjalni. Bu djamku namekbe danginj kore ngudberre, dja kunubewu nawokbuyika nawu kawohyo kore ngudda, wanjh kunu ngudda ngurridjalbebkemen. \v 20 Minj njale ngurriwohngun manbu kakarrme mannguklurlmikenh, dja kore kunrurrk rowk ngudberre ngurridjalngu mandulmuk kandidjdjawa.” Kuhni rowk Yawey benbenemarneyimeng Moses dja Aaron. \s1 Moses Benmarneyimeng Kore Yawey Biwokwong Nuye. \s2 Exodus 12:21-28 \p \v 21 Wanjh Moses benkayhmeng rowk bininj nawu Israel benkebmawahmeng dabborrabbolk, dja benmarneyimeng, “Ngurridjarrngbu mayh yaw, nakudji ngurribebbehma ngudberre nawu ngurrimud nawu ngurrirohrokme ngurridjarrkngun, wanjh ngurribu mayh yaw ngarre Yawey kandarrkidbawonkenh. \v 22 Dja ngurrimang kunworr manbu kangeyyo hyssop, dja manekke kunworr ngurridjuhke kore kunkurlba mayh nuye manbu ngurribodahkendoy kore djabirlana. Wanjh ngurridulkbarung kaddumkah kore ngurribalhngimen dja mak bokenh kurlirrih, ngurridulkbarung kunkurlba manbu kahyo kore djabirlana, dja mak minj nangale kabebme kururrkbeh bu kukakkuyeng. \v 23 Dja Yawey kawohre kabenbun bininj nawu Egyptbeh, wanjh bu kanan kunkurlba kaddumkah kururrkdangmaye dja kore kurlirrih bokenh, wanjh kunu nungka karurrkdangmayeyurrhke ngudberre, dja kabirrahme nawu kabenbun bininj, ba minj kangimen kunrurrk ngudberre ngunbunkenh.”\x - \xo 12:23 \xt Ngurrina Hebrews 11:28\x* \p \v 24-25 “Yawey ngunbolkberrebbom kubolkwarlah, dja nungka kaluk ngunbolkwon. Wanjh bu ngurribebme ngurribolkmang kumekbe kubolkwarlah maninjmanu wanjh ngurrimarnbun, ngurrikarremarnbun ba munguyh ngurriburrbun mulil ngurrimarnbun kore ngaye marneyimeng, ngudda dja nawu ngurrbenkebmawahme djalmunguyh munguyh. \v 26 Dja bu narahrangem ngudberre ngundidjawan kabirriyime, ‘Baleh kakarreyime maninjmanu mulil ngurrimarnekurduyime nuye Yawey?’ \v 27 Wanjh bu kuhni kabirriyime, ngudda ngurrbenmarneyimen, ‘Maninjmanu wanjh karriburrbun Yawey nuye bu kandarrkidbawongkenh. Karrikurduyimen bu nungka kanmarnerurrkyurrhkeng ngad kadberre kunrurrk, bininj nawu Israel kankebmawahmeng bu ngarrihni kore Egypt. Nungka benbom bininj nawu Egyptbeh dja ngad nawu kandarrkidbawong. Kunmekbekenh kunu karrbenbun nawu mayh.’ Kuhni bu ngurrbenmarneyimen ngudberre narahrangem.” Bu kuhni Moses yimeng rowk, wanjh bininj rowk bedda birridjudkurlmeng bu birriburlumi Yawey. \v 28 Wanjh bedda bininj nawu Israel benkebmawahmeng birriwam birridjalkurduyimeng rowk nawu Yawey benbenewokrayekwong Moses dja Aaron. \s1 Yawey Benbom Rowk Nawu Nawehwernhwarreni Kore Kubolkwarlah Egypt. \s2 Exodus 12:29-32 \p \v 29 Kaluk bu kumununbulhdjarn Yawey benbom rowk nawehwernwarre kore kubolkwarlah Egypt, bibom beywurdwernwarre nuye Pharaoh nawu wohrnani. Bendjalbom rowk nawehwernwarre. Kaluk bedda bedberre warridj nawu birridangbalhmiyindi kore kururrkmunun prison, benbom nawehwernwarre bedberre rowk bininj nawu Egyptbeh, dja mak nawehwernwarre rowk nawu mayh kelebuk benbom, wanjh birridowerrinj rowk. \v 30 Wanjh Pharaoh dja bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri dja bininj rowk nawu Egyptbeh, wanjh birrikakdolkkarrinj dja birribebbehnalkbuni bulkkidj duninjh kore kururrkbubuyika rowk kumekbe kore Egypt dja kore kururrkbubuyika bedberre nawehwernwarre birridoweng. \p \v 31 Bu kunmekbe kukak rerrih wanjh Pharaoh benbenekayhmeng Moses dja Aaron, wanjh benbenemarneyimeng, yimeng, “Bonj. Wanjh ngurridolkka ngurriray kandibawo ngadberre, ngudda dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh ngurriray ngurridi yiwarrudj Yawey nuye bu ngudda nguneyimeng. \v 32 Ngurrbenmirndeka mayh bu ngudda nguneyimeng, dja ngurridjallaywi. Dja bu ngaye warridj, yidjawa Yawey bu ngandimarnekurduyime kunmak ngardduk.” \s1 Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Birribolkbawong Kubolkwarlah Egypt. \s2 Exodus 12:33-42 \p \v 33 Wanjh bininj nawu Egyptbeh bindidjurrkdjurrkwoni bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Birridjareni bindimunkewemeninj djalwerrkwewerrkwerrk bindimarnebolkbawoyi, kubolkwarlah bedberre, birriyimeng, “Wardi ngarridowerren rowk bu minj ngurrire!” \v 34 Wanjh kunu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrimey buriddi bedberre bu minj birribangmekurrmeninj mannguklurlmikenh, dja minj mak birrikinjemeninj, dja djabirlana manbu kandidjawakenh birrikarrmeninj wanjh birridukkang kore kumadj bedberre birringorrkang kukarlang. \v 35 Dja bedda bininj nawu Israel benkebmawahmeng ngokko birrikurduyimeng warridj nawu Moses benmarneyimeng, ngokko bindidjawani bininj nawu Egyptbeh kabindiwon yehyeng namakmak nawu birridjongburreni silver dja gold, dja mak kunmadj. \v 36 Yawey benmarnbom bininj nawu Egyptbeh bindimarneyimeng nawu Israel benkebmawahmeng kunmak, bindiyidjalyibawong rowk yehyeng nawu bindiyidjawam. Bu kuhni birriyimeng wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng bindikukyiyakwong bininj nawu Egyptbeh. \p \v 37 Wanjh bedda bininj nawu Israel benkebmawahmeng birribolkbawong kubolkkimuk kabolkngeyyo Rameses. Kumekbe birrihni kore kubolkwarlah Egypt. Birribolkbawong, birridjalwam kurrenge, wanjh birribebmeng kabolkngeyyo Succoth. Bedda wanjh birrimirndewernni. Kaluk bininjwi wanjh birridjalwernhmirndewernni duninjh dja mak daluk dja wurdwurd dorrengh birridjalwern, minj bindirohrokmeninj. \v 38 Dja mak birrimirndebubuyika birridjarrkrey nawu birriwokbubuyika, dja mak birriwern duninjh mayh bindimirndekani. \v 39 Dja manekke buriddi nawu birrikukyibebmi Egyptbeh wanjh birrikinjeng mandulmuk buriddi, dja minj birribangmekurrmeninj manu mannguklurlmikenh bu Egypt birrihni, dja bindimunkeweng Egyptbeh djalwerrkwerrkni. Minj nangale birriwohmaddeyi, dja mak minj birriyingkihmarnbuyi manme bedberre. \p \v 40 Kaluk mandjewk rowk bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrihni kore Egypt wanjh 430 mandjewk.\x - \xo 12:40 \xt Ngurrina Galatians 3:17\x* \v 41 Kaluk bu 430 mandjewk balyakminj wanjh kundjalmekbe kunbarnangarra rerrih, Yawey nuye bininj birriwern rowk birrimirndebebmeng bu birribolkbawoni kubolkwarlah Egyptbeh. \v 42 Kunmekbe kumunun wanjh Yawey djahdjalwohrnani kunkakkuyeng bennahnanikenh nuye bininj benbebkengkenh kubolkwarlah Egyptbeh, wanjh kunmekbekenh kunu kuninjkunu kumunun bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirrimarnbun kumunun bu minj kabirrikodjkeyo bu kukakkuyeng Yawey nuye. Kuhni birrikurduyimeng bedda dja nawu rerrererre kabirridangerren djalmunguyh. \s1 Mankarre Ngarre Mulil Manbu Bendarrkidbawongkenh. \s2 Exodus 12:43-51 \p \v 43 Wanjh Yawey benbenemarneyimeng Moses dja Aaron, yimeng, “Kuhni wanjh kakarreyime mulilkenh bu darrkidbawongkenh. Bininj nawu birriwokbuyika minj kabirringun, birribawo. \v 44 Dja bininj rowk nawu ngurrbenmang bu bininj kabindiweykan, ngurrbenkukwon kunwardde, bedda nawu ngurrbenmang ngundimarnedurrkmirrikenh wanjh kamak kabirringun bu ngurrbenlakkayenwon werrk. \v 45 Dja bininj nawu kabirridjalwohdi kore ngudda, bedda wanjh minj kabirringun. Dja mak bininj birriwokbuyika, nawu kabirrihdurrkmirri ngudberre nawu ngurrbenkarremulewan, bedda warridj minj kabirringun. \v 46 Dja bu ngurringun ngurridjalngun kore kundjalrurrkkudji, yuwn ngurriwohkanjkan kuberrk, dja yuwn nawohkudji kunmurrng ngurrimurrngbakke nanu mayh nuye ngurribun.\x - \xo 12:46 \xt Ngurrina John 19:36\x* \v 47 Ngurridjalwern rowk bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng wanjh ngurringun mulil.” \p \v 48 “Dja bu bininj nawu birriwokbuyika kabirrihni kore ngudda, dja kabirridjare mulil ngardduk ngurridjarrkngun, kore ngaye Yawey darrkidbawongkenh, wanjh ngurrbenlakkayenwo narahrangemwi bedberre rowk, dabborrabbolk nawu binihbininj, dja mak nawu wurdwurd bedberre. Wanjh kunu bedda ngurriraworren ngurringun mulil. Bu bedda kabirriyimerran yiman bininj rerrih nawu birridanginj kore ngudda. Dja bininj nawu minj nangale bilakkayenwoyi wanjh yuwn nawohkudji kore bedda kaluk kangun. \v 49 Kaluk mankarrekudji ngudberre rowk nawu ngurridanginj kured dja nawu kabirridjalwohni kore ngudda.” Kuhni bu Yawey benbenemarneyimeng Moses dja Aaron. \p \v 50 Wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng rowk kunmekbe birrikurduyimeng. Birridjalkurduyimeng bu Yawey benbenewokrayekwong Moses dja Aaron. \v 51 Dja bu kundjalmekbe kunbarnangarra rerrih Yawey benmirndebebkeng kubolkwarlah Egyptbeh dja namudbubuyika birribebbehrey. \c 13 \s1 Nawu Yawey Kabenmarnbun Nawu Nawehwernwarre Rowk Bu Kabirriyimerran Djal Nungan Nuye \s2 Exodus 13:1-2 \p \v 1-2 Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Nawu nawehwernwarre rowk ngurrbenmarnbu nadjamun ngardduk. Nawu nayungkih karrangen ngudberre rowk ngudda bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh ngayeman ngardduk, bininj dja mak mayh kelebuk.”\x - \xo 13:1-2 \xt Ngurrina Luke 2:23\x* \p \v 3 Wanjh Moses benmarneyimeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng, yimeng, “Kuninjkunu kunbarnangarra ngurridjalburrbu. Kumekbe kunbarnangarra bu karribebmeng Egyptbeh, karribebmeng kubolkwarlahbeh kore karrbenhmarnedurrkmirri yiman bu karrihbongdi rerrih. Dja nungka Yawey kunngudj nuye kanbebkeng kunmekbekenh kunu ngurridjalburrbun bu munguyh. Wanjh yuwn njale ngurringun buriddi manbu kakarrme mannguklurlmikenh. \v 4 Karribawon Egypt bolkkime kuninjkunu kunbarnangarra kore maninjmanu dird manbu karrokme manbu kangeyyo Abib. \v 5 Ngurriburrbu bu Yawey kunwok kunrayek duninjh nuye wokkurrmerrinj korroko. Benyingkihbolkberrebbom mawahmawah, yimeng bu kaluk kanbolkwon kunbolkmak kore manwern manme kadjordmen. Kaluk wanjh Yawey ngunyibebme ngudberre kumekbe kunbolk kubolkwarlah. Bolkkime wanjh kumekbe kunbolk bedberre nawu Canaan benkebmawahmeng, dja nawu Heth benkebmawahmeng, dja nawu kabirribebbehngeyyo Amor dja Hiv, dja nawu birrikang kunred Jebus. Wanjh bu kumekbe Yawey ngunyibebme, ngurrimarnbu kuhni mulil bu kuninjkunu dird manbu karrokme kudjewkbubuyika rerrih.” \p \v 6-7 “Bu seven kunbarnangarra ngurringu buriddi manbu minj kakarrme mannguklurlmikenh, dja bu kunbarnangarra seven kayakmen, wanjh mulil ngurrimarnbun nuye Yawey. Bu kunmekbe seven kunbarnangarra rowk ngurringun mandulmuk buriddi manbu minj kakarrme mannguklurlmikenh, dja kore kubolkwarlah rowk yuwn kawohyo manu mannguklurlmikenh manme, dja mak buriddi manbu kakarrme mannguklurlmikenh. \v 8 Dja bu ngurrimarnbun manu mulil ngurrbenmarneyimen bebeywurd ngurriyimen, ‘Kuhni karrikurduyime karriburrbunkenh bu baleh Yawey kanmarneyimeng bu nungka kanbebkeng Egyptbeh.’ \v 9 Kunmekbe ngurriyime dja maninjmanu mulil wanjh yiman rerrih manu kawohbimdi kubid ngudberre ngunbukkankenh dja mak kawohbimdi kumilh ngunbengdayhkekenh ba Yawey nuye mankarre ngurriburrbun ngurringeyhngeybun dja nungka Yawey kanbebkeng kadberre nungka kunngudj nuye. \v 10 Kunmekbekenh kunu wanjh maninjmanu mankarre mulilkenh karriburrbun. Karrimarnbun mulil yerreyerre kudjewkbubuyika bu kuninjkunu dird.” Kuhni rowk bu Moses benmarneyimeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \s1 Moses Benbukkang Kore Mankarre Manbu Nawehwernwarrekenh. \s2 Exodus 13:11-16 \p \v 11 Wanjh Moses benmarneyimeng, yimeng, “Kaluk Yawey ngunyibebme ngudberre kore kunmekbe kubolkwarlah bedberre nawu bindimarneyimi bininj nawu Canaan benkebmawahmeng. Kumekbe bu nungka Yawey kunwok kunrayek nuye wokkurrmerrinj, kanbolkberrebbom kadberre, dja warridj mawahmawah dorrengh kadberre. Wanjh kaluk bu Yawey ngunbolkwon. \v 12 Wanjh ngurriwo nayungki rowk nawu karrangen. Nawehwernwarre rowk nawu narahrangem nawu mayh kelebuk ngudberre, bedda wanjh kabirridjalyime nungka Yawey nuye.\x - \xo 13:12 \xt Ngurrina Luke 2:23\x* \v 13 Dja nawu donkey nawernwarre ngurriyidurndiwemen ngudberre, ngurribidyimang Yawey bu ngurriwon sheep yaw, dja bu minj ngurridurndiwe nawu donkey wanjh ngurridjudbakkemen. Dja nawu nawehwernwarre nawu bebeywurd ngudberre ngurrbenbidyima Yawey ngurrbenyikarremulewa ngurrbendurndiwemen ngudberre.” \p \v 14 “Dja bu yerrih bu bebeywurd ngundidjawan bu njalekenh kuhni ngurrikurduyime, wanjh ngurrbenmarneyimen, ‘Yawey kunngudj nuye kanbebkeng Egyptbeh kore karrihbongdi. \v 15 Dja bu Pharaoh djahdjalkangerayekni kandahmi, minj kanmunkewemeninj, kunu wanjh Yawey benbom rowk nawehwernwarre kumekbe kore kubolkwarlah Egypt, kaluk nawehwernwarre bedberre nawu bininj dja mak mayh kelebuk. Wanjh kunmekbekenh kunu ngad karribun mayh narahrangem nawu nayungki karrangen, karribun, karrikinje Yawey nuye. Dja nawu nawehwernwarre nawu bebeywurd kadberre bedda wanjh karrbenyikarremulewan karrbenbidyimang Yawey karrbendurndiwe kadberre. \v 16 Kuhni karrikurduyimen wanjh yiman rerrih manu kawohbimdi kubid ngudberre ngunbukkankenh dja mak kawohbimdi kumilh ngunmarnemulewankenh bu Yawey kanbebkeng Egyptbeh kunngudj kunkimuk nuye.’ Kuhni bu ngurrbenmarneyime nawu bebeywurd ngudberre.” \s1 Yawey Benmikani Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng. \s2 Exodus 13:17-22 \p \v 17 Kuhni wanjh kayolyolme bu Pharaoh benmunkeweng bininj nawu Israel benkebmawahmeng, God benmikang kore kubolkdarleh djarreh, dja bu manbolh manbu darnkih minj benmikayi dja wardi bindimarnebebmeninj bininj nawu Philistiabeh. Dja bu birriburrimeninj wanjh God yimerrinj, “Wardi bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirrimayaliborledme kabirridurndeng Egypt.” \v 18 Wanjh kunmekbekenh kunu God benmikang djarreh kore manbolh manbu kare kore kubolkdarleh, kadjalle kore darnkih kurrula kabongeyyo Red Manbokurlba\f + \fr 13:18 \ft Mahni kurrula kakarrme kunngeybuyika yiman “kurrula kore kurralkkuyeng kawernmerren”.\f*. Bininj nawu Israel benkebmawahmeng birribolkbawong Egyptbeh birrikani nawu bindibunikenh birribuyika nawu bindidabkemeninj. \p \v 19 Wanjh bu Moses bolkbawong Egypt, wanjh kang Joseph nuye kunmurrng dja Joseph korroko wokkurrmerrinj kunwok kunrayek bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng, kuhni wanjh yimeng, “Woybukkih wanjh God kaluk karrire ngunbidyikarrmekenh, wanjh kunmekbe kandidjalmurrngka bu ngurrire kondahbeh.”\f + \fr 13:19 \ft Ngurrina warridj kore Genesis 50:25\f* \p \v 20 Bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birribolkbawong Succoth wanjh birriwohyonginj kabolkngeyyo Etham kore darnkih kubolkdarleh. \v 21 Bu kunbarnangarra yarrkka Yawey benmarnedokmi kore kungol manbu nungka djabnameng kumirrk bedberre benmikanikenh, dja bu kumunun yimerrangeni nungka benmarnedokmi, rungi yiman kunak manbu nungka djabnameng benmarnebolkwolkani ba bu birrirawinj kunbarnangarra dja mak kunkak. \v 22 Dja manekke manu kunngol manbu djabnameng minj benwohbawoyi bu kunbarnangarra yarrkka. Dja bu kunkak yarrkka, wanjh manbu kunak minj benwohbawoyi, dja munguyh djahdjaldokmi kumirrk bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. \c 14 \s1 Yawey Benwokrayekwong Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Kore Yingkihkarremarnbom \s2 Exodus 14:1-4 \p \v 1-2 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yibenmarneyimen bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirridurndeng kabirriyo darnkih kabolkngeyyo Pi Hahiroth, kubulkayh ngarre kabolkngeyyo Migdol dja Manbokurlba. Birriyuwn kurrula darnkih borledmikenh ngarre kabolkngeyyo Baal Zephon. \v 3 Wanjh Pharaoh kaluk kayime bu ngudda bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng ngurridjalwakbun, dja minj ngudda baleh ngurriyime, kubolkdarleh ngunbalhmeng ngudberre. \v 4 Kunmekbe nungka kayime, dja ngaye Yawey ngakangerayekwon dja nungka ngunkadjung ngudberre. Kaluk bu ngaye ngabenbun Pharaoh dja miwadj nuye rowk wanjh ngaye ngangeykukenmen, dja kumekbe wanjh bininj nawu Egytpbeh kaluk kabirriburrbun bu ngaye Yawey.” Wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrikurduyimeng bu nungka yimeng bedberre. \s1 Pharaoh Dja Bininj Nuye Bindikadjuy Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng \s2 Exodus 14:5-14 \p \v 5 Kaluk bu nungka nawu wohrnani kore Egypt, bu birrimarneyimeng bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrikelerlobmeng birriwam, wanjh nungka nawu Pharaoh dja bininj nuye nawu birrimarnedurrkmirri wanjh birrimayaliborledmeng bedberre dja birriyimeng, “Njale kuhni bu ngad karrikurduyime, bu karrbenmunkewe bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja bedda minj mak kandimarnedurrkmirri?” \v 6 Wanjh kuhni Pharaoh yingkihkurrmeng chariot nuye dja mak benkang miwadj nuye birridjarrkwam, dja mak \v 7 birrikang chariots rowk ngarre Egypt kaluk 600 manu manwernhmak duninjh, dja bininj nawu birriwohrnani chariots ngarre rowk. \v 8 Dja Yawey bikangerayekwong Pharaoh nawu wohrnani kore Egypt ba kabindikadjung bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu bedda birrihdjalley minj birrimarnekeleniwirrinj Pharaoh. \v 9 Bedda bininj nawu Egytpbeh bindikadjuy, kaluk Pharaoh nuye djarrang, chariots dja bininj nawu chariots birridahkendi, djarrang bindidjurrkkani. Wanjh kaluk bindimarnebebmeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng kore birriyoy kore kurrula darnkih kabolkngeyyo Pi Hahiroth borledmikenh ngarre Baal-Zephon. \p \v 10 Bu Pharaoh dorrengh bindimarnebebmeng darnkih, wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng birriwohrnang wanjh bindinang bininj nawu Egytpbeh kabindimhkadjung, wanjh kunu birrikeleminj duninjh, dja bedda birrimarnekayhmeng Yawey. \v 11 Dja birrimarneyimeng Moses birriyimeng, “Yiddok kumidjyak kore Egypt bu ngudda kanbebkeng ba bu ngarridowen kondah kubolkdarleh? Njale ngudda kanmarnekurduyimeng bu kanbebkeng Egyptbeh? \v 12 Dja bu karrihni kore Egypt, ngad kuhni wanjh ngundimarneyimeng, ‘Kanbawo ngadberre, ngarrbendjalmarnedurrkmirri bininj nawu Egytpbeh.’ Wanjh kunmakniwirrinj bu ngarrbenmarnedurrkmiwirrinj, dja kunwarre bu kondah kubolkdarleh ngarridowen.” \p \v 13 Kuhni birriyimeng, wanjh Moses yimeng bedberre, “Yuwn ngurrikele, ngurridjaldin kelebuk, dja ngurrina bu Yawey ngunmarnedurrkmirri bolkkime ngunngehke. Dja bedda bininj nawu Egytpbeh ngudda ngurrbennan bolkkime, wanjh minj ngurriyawoyhbennan bu munguyh munguyh. \v 14 Yawey nungka kabenbun ngudberre, minj baleh ngurrikurduyime, ngurridjalngurdmen dja ngurridjaldin.” \s1 Yawey Benngehkeng Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Dja Benbom Bininj Nawu Egyptbeh \s2 Exodus 14:15-31 \p \v 15 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Njalekah kandikayhme? Yibenmarneyimen bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirridjalle. \v 16 Yirrulkma kundulk ke, dja yibidwayhmen kaddumkah ngarre kurrula dja yibolarlma, ba ngudda bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng ngurridjalle kubolkbuk kurorre kubulhdjarn kurrula. \v 17 Dja ngaye ngabenmarnbun bininj nawu Egytpbeh ba ngundiwidnan dja ngundidjalkadjung ngudberre, dja kaluk ngangeykukenmen bu ngabenbun rowk Pharaoh nuye bininj namirndewern, chariots nuye, dja bininj nuye nawu kabindidjurrkkan djarrang. \v 18 Dja bu kunmekbe ngayime ngangeykukenmen bu ngabenbun wanjh kunu bininj nawu Egytpbeh kabirriburrbun bu ngaye wanjh Yawey nawu nawernhkimuk duninjh.” Kuhni bu Yawey bimarneyimeng Moses. \p \v 19 Wanjh God nuye angel nawu benmarnedokmi bininj nawu Israel benkebmawahmeng nawu mirnderey, wanjh borledmeng benmunkebuni, dja kunngol manbu djabdihdjabdi benmarnedokmi wanjh borledmeng danginj kubodme bedberre. \v 20 Kunmekbe danginj kubulkayh bedberre bininj nawu Egytpbeh dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng birribebbehmirnderri. Dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng benmarnebolkwolkani manmekbe kunngol, dja bininj nawu Egytpbeh benmarnebolkmarnbom kumunun rerrih. Wanjh kuhni minj baleh birriyimeninj bindimarnebebmeninj darnkih kukakkuyeng dja minj birriburrimeninj. \p \v 21 Wanjh Moses bidwayhmeng kaddumkah ngarre kurrula dja Yawey boyarlarrkeyi kurrula kukakkuyeng bu nungka kunmayorrkkimuk munkeweng koyekbeh, nungka bolkmarnbom kubolkbuk kore kurrula bu boyarlarrkeng bobebbehdi. \v 22 Dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng birridjalley dja birridjowkkeng kurrula kore kubolkbuk kanjdji, dja manu kurrula wernhbowayhmi kaddum kukun dja kudjakku bedberre.\x - \xo 14:22 \xt Ngurrina 1 Corinthians 10:1-2; Hebrews 11:29\x* \p \v 23 Wanjh bininj nawu Egytpbeh bindikadjungi, nadjalwern rowk nawu Pharaoh nuye djarrang, chariots, dja bininj nawu bindidjurrkkani djarrang, wanjh djal bindikadjungi kore kubolkbuk kore kurrula. \v 24 Dja bu kumbarrhbuni, Yawey nawu di kaddum kore kunak dja kunngol manu djabdihdjabdi, wanjh nungka kanjdji bennang bininj nawu Egytpbeh nawu birrimirnderey, dja benmarnbom benkelehmeng. \v 25 Nungka marnbom nawu chariots bedberre kuyinyibmeninj, dja yeledj birrihdjalley birribarabuni, wanjh bedda bininj nawu Egytpbeh birriyimeng, “Aba bonj! Karrikelerlobmen karrbenbawon bininj nawu Israel, dja Yawey kabenbidyikarrme kanbun kadberre nawu Egyptbeh.” \p \v 26 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yibidwayhmen kaddumkah ngarre kurrula ba kaborrurnderren kore bininj nawu Egytpbeh, chariots bedberre dja bininj nawu kabindidjurrkkan djarrang bedberre.” \v 27 Wanjh kunu Moses bidwayhmeng kaddumkah ngarre kurrula, wanjh bu kumbarrhbuni borrurnderrinj kore berrehboyen boyihboyimi, dja bininj nawu Egyptbeh bu yimankek birrikelerlobmeninj wanjh birridjalbebmeng kore kurrula, kumekbe Yawey benbom benyakwong rowk. \v 28 Kurrula borrurnderrinj, benbarrkbom chariots dja bininj nawu djarrang bindidjurrkkani dja namirndewern nuye Pharaoh nawu bindikadjuy kore kurrula, benkebngakkeng rowk. Minj nawohkudji darrkidniwirrinj birrimekbe bininj nawu Egytpbeh. \p \v 29 Dja bininj nawu Israel benkebmawahmeng, bedda ngokkokenh birribebmi birridjalley kore kurrula kore kubolkbukni, bu manu kurrula wernhbowayhmi kaddum kukun dja kudjakku bedberre. \v 30 Kuhni kunbarnangarra wanjh Yawey kurduyimeng bu benngehkeng kore bininj nawu Egytpbeh bindibuyi. Wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng bindinang bininj nawu Egytpbeh birrikukyoy kore kurrula ngarre kurrid. \v 31 Wanjh bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrikurdunang Yawey kurduyimeng kundulkarre kunkimuk dorrengh bu benbom bininj nawu Egytpbeh, wanjh bedda birrimarnekeleminj Yawey, dja birriwoybukwong Yawey dja mak birriwoybukwong Moses nawu bimarnedurrkmirri nuye. \c 15 \s1 Moses Dja Bininj Rowk Birrimarnewayinidanginj Nawu Yawey \s2 Exodus 15:1-18 \p \v 1 Wanjh maninjmanu mankarre bininj nawu Israel benkebmawahmeng dja Moses dorrengh, wanjh birriwayinidanginj nuye Yawey, bu birriyimeng, “Ngaye ngamarnewayini nuye Yawey nawu winhmeng rowk, dja karriburluburlumen munguyh. Nakka wanjh benkukburriweng kore kurrula benkebnguneng djarrang nawern dja nawu birriwarre duninjh bininj birrimorneni. \v 2 Ngamarnewayini Yawey nungka namakkaykenh. Nungka wanjh ngardduk God dja ngadjalburlume bu nungka nganngehkeng, dja nawu dulkarrekimuk duninjh dja nganngudjwon ngardduk. Nungka wanjh God bedberre nawu ngandikebmawahmeng, dja ngaye wanjh ngangeyburluburlume. \v 3 Nungka Yawey kunmekbe kangeyyo. Dja mak nungka Yawey kadjare kabeneburren nawarrewarre dja kabenbun. \v 4 Nungka benkukburriweng Pharaoh nuye djarrang dja wirlbarra, dja bininj nuye nawu birringudjbang kore Kurrula manbu Manborodjme\f + \fr 15:4 \ft Mahni kurrula kakarrme kunngeybuyika yiman “kurrula kore kurralkkuyeng kawernmerren”.\f* dja wanjh birrikebngakmeng rowk. \v 5 Kurrula kunkimuk benkukbarrkbom, wanjh birriyibmerrinj yiman kunwardde kore kanjdji kurrula. \p \v 6 Ngudda Yawey yibenbom rowk bininj nawu ngundiwirrihmeng dja ngudda kunberlkukun ke makka wanjh kundulkarre duninjh kakarrme bu yibenkukyakwong rowk. \v 7 Ngudda king duninjh nawu yiwernhdulkarrekimuk, dja bininj nawu minj ngundiwokmarrkmayi nakka wanjh yibenburriweng. Manbu kunkangeyid ke makka yiman kayime kunak mankimuk bu karung, wanjh kunmekbe ngudda yikangeyidyimeng bu bininj yibenbom rowk yiman kayime kunak kayakwon mandalkdarleh. \v 8 Ngudda bu yingolekburriwerrinj kore kukeb ke, dja kundjalmekbe rerrih kukku manbu borokani djaldjabdanginj, wanjh manbu kukku bodjabdi yiman warnamyonginj kukuwi, dja kore kubulkayh kurrula, makka wanjh borayekminj yiman kayime bokedjelkminj duninjh. \p \v 9 Nawu nganwirrihmeng, nakka wanjh burlumerreni, bu yimiyimi, ‘Ngaye ngabenngudjkadjung dja ngabendarrkidmang, wanjh ngabenbun dja ngamang bedberre namakmak nawu kabirrihkarrme dja kunbid ngardduk bu ngabenbun mandjawakwi, dja ngabenkukyakwon rowk.’ \v 10 Bonj, dja ngaleng ngudda yingolekburriwerrinj bu yibenbarrkbom kukku wanjh benkebnguneng dja birrikukyibmerrinj kanjdji kore kurrula manbu yiman kayime wirlmurrng manwernhdulmuk. \p \v 11 Yawey, ngudda minj nangale nabuyika god ngunerohrok! Minj nabuyika god kakukbame kunmakmakkenh yiman ngudda. Minj nabuyika god nakurdumak yiman ngudda kore yikurdumakkaykenh yiman kunkimuk duninjh yidjalkurduyime ba bininj ngundimarnekangebarrhme. \v 12 Bu ngudda yiberlyirriyongen kunberlkukun ke, wanjh manbu kunrorre makka karrangmarrhmire wanjh nawu ngudda ngurriyidko bininj kabirridjalkukyibmerren. \v 13 Dja ngad nawu kanngehkeng bininj wanjh kanka bu yirrokdokme ngadberre ngudda nawu kandjalmarnedjare munguyh munguyh. Dja wanjh kandjalbolhbukkabukkan ngadberre, ngudda ke kunngudj dorrengh bu kanmikan kankurrme kore kubolkdjamun ke. \p \v 14 Wanjh birriwarlahkenh bininj kore kubolkbubuyika, bu ngundiwobekkan, wanjh bedda kabirrideldelme bu kunkele dorrengh. Dja mak bininj nawu kunbolk Philistia kabirriyo wanjh kabirriwernhnjilngwarremen. \v 15 Dja nawu kabirriwohrnawohrnan kore kunbolk Edom nakka wanjh kabirrikelemen duninjh; dja mak nawu birringudjbang bininj birrikang Moab wanjh kabirrikukdeldelme kunkele dorrengh. Dja mak bininj nawu birrikang kunbolk Canaan, wanjh nakka kabirridjalkelerlobme. \v 16 Bedda wanjh kabirridjalwernhkelemen duninjh bu bedda kabirrinan ngudda ke kunngudj, ngudda nawu Yawey. Bedda wanjh kabirringurdmerren bu kunkelekenh. Wanjh kunmekbe nawu ngudda ke bininj kabirrihre, birrimekbe bininj nawu ngudda yibenbebkeng kore birridurrkmirri bu birribongdi, wanjh djal kamak kabindihyuhyurrhke. \p \v 17 Kaluk yibenkan, yibenkurrme nawu ngudda ke bininj kore ngudda kunwarddekimuk manbu yibolkdjarrngbom ba bu yihni. Mahni kunbolkdjamun yibolkmarnbom kubid ke, ngudda nawu Yawey, dja kumekbe wanjh ngudda yirurrkmarnbom kunrurrk manbu Temple kore yihyo. \v 18 Kaluk ngudda Yawey wanjh king duninjh dja yidjalwohrnan rowk, munguyh dja munguyh.” \s1 Ngalbu Miriam Wayinidanginj Mankong Ngarre \s2 Exodus 15:19-21 \p \v 19 Nawu djarrang bedberre, dja bininj nawu birribarndi kore djarrang birridedjbongdongi bendorrorrkeyi, namekbe wanjh kukku benkebngungeng. Nungka Yawey benbarrkbom manmekbe kurrula nawu bininj birrikang Egypt. Dja bedda nawu Israel benkebmawahmeng bedda wanjh birrimelmeng kunbolkdarleh kore bodjalkmiwam manbu kurrula. Wanjh birridjaldjowkkeng rowk. Mahni wanjh birriwayini. \p \v 20 Wanjh Miriam, ngalbu prophetni wayinidanginj. Ngalka wanjh Aaron benedanginj, dja mey tambourine karrmi kubid. Wanjh birriwern daluhdaluk rowk birrimunkekadjuy, birribuni tambourines dja mak birriborrkkeyi. \v 21 Miriam benmarnewayini, yimeng, “Karriwayinin nuye nawu Yawey, dja nungka wanjh namakkaykenh dja kanmarnewinhmeng! Nungka benkukburriweng djarrang dja bininj nawu birrimorneni, dja birringakmeng kore kurrula.” \s1 Manbowarre Kukku Bomanjmakminj \s2 Exodus 15:22-27 \p \v 22 Kaluk Moses benkang nawu Israel benkebmawahmeng kore kubolkdarleh kabolkngeyyo Shur. Kumekbe bedda birribolkbawong kore Kurrula Manborodjme, dja birrihdjalley kore kubolkdarleh bu kunkodjke danjbik dja kukkuyak birrihdjalley. \v 23 Birriwam birribebmeng kore kabolkngeyyo Marah, wanjh kumekbe kukku boyoy, dja mak minj birribonguyi dja ngaleng manbowarreni. (Wanjh kunmekbekenh birribolkngeykurrmeng Marah manbu kamenmenyime “kukku manbo manbodjan”.) \v 24 Kaluk nawu binihbininj birriyolyolmi bu birrinjilngwarreni dja birridjawam Moses, “Kab, njale ngarribongun? Dja kukku yak!” \v 25 Wanjh Moses danginj yiwarrudj bu bulkkidj duninjh, bu bidjawam Yawey. Dja Yawey bibukkang kundulk. Bu Moses dulkmey wanjh nungka dulkburriweng kore kukku. Wanjh kundjalmekbe rerrih manmekbe kukku wanjh bomanjmakminj bu kamak birribonguneng. \p Kumekbe Yawey benwong mankarre manbu ba kabirriwokmarrkmang, dja mak nungka kumekbe rerrih benrohrokmeng ba kanan bu kabirriwernhkarrme nungka nuye mankarre. \v 26 Yawey yimeng, “Ngudda bu ngurriwernhmarrkkang rowk nawu wokrayekwon ngudberre, dja ngurridjalkurduyime rowk kore manbu ngayime mandjad, wanjh minj mak bun ngudberre kunwern kundjakwi manbu yiman kayime ngamunkeweng bu benbom bininj nawu birrikang Egypt. Ngaye Yawey nawu marnbun ngudberre ba minj ngurridulkkihngalme.” \p \v 27 Wanjh nawu Israel benkebmawahmeng birriwam birribebmeng kore kunred Elim. Kaluk kumekbe kunred karrmi manbowern kukku kore njilhmi yoy, kaluk manmekbe kukku birrirohrokmeng twelve njilhmi. Dja mak manbu marrunj makka seventy dulkmirnderri kumekbe. Wanjh bedda kumekbe birrimadjkurrmeng dja birriyonginj kore kukku darnkih. \c 16 \s1 Yawey Benwong Manme Manbu Birringeybom “Manna” \s2 Exodus 16:1-36 \p \v 1 Birridjalmirndewern duninjh nawu Israel benkebmawahmeng birribolkbawong kumekbe kunred Elim dja birriwam birribolkmey kore kubolkdarleh kabolkngeyyo Sin, kuburldjarn kore kunred Elim dja kunwarddekimuk Sinai. Kaluk birribebmeng bu kunbarnangarra fifteen dja dird nakudji bu yerre birribolkbawong kore kunred Egypt. \p \v 2 Wanjh nawu Israel benkebmawahmeng bedda wanjh birrinjilngwarreni wanjh birrimarnewokkihnjurluhnjurlukmi Moses dja Aaron kumekbe bu birrihdi kore kubolkdarleh. \v 3 Wanjh bindimarneyimeng, birriyimeng, “Ngad wanjh kamakniwirrinj bu Yawey kanbuyi ngadberre kore kunred Egypt. Kaluk kumekbe ngarriyerrkang ngarrikinjeng kunkanj dja ngarriworrkmiworrinj. Dja wanjh ngudda kanbebkeng ngadberre dja kankang kore kubolkdarleh ba bu ngarrimarrwedowen dja wardi ngarridjalyakmen kondah.” \p \v 4 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngaye kaluk ngamunkewe manme ngudberre bu kawarrawarrhme kaddumbeh yiman kayime mandjewk. Kaluk nahni bininj wanjh birriray kuberrk kunkodjke rowk, dja kabirrimoyhmang manme. Birrimoyhma djal kunkodjkekudjikenh kabirringun. Ngaye ngadjare ngabennan birrimekbe nawu Israel benkebmawahmeng bu kabirrikurduyime kore ngaye ngabenbengdayhke. Ngabenrohrokme. \v 5 Dja bu kunkodjke six, bedda wanjh kabirrimoyhmang manbu manme manwern ba bu kunkodjke bokenh kabirringun. Wanjh kabirrikurrmekurrme bu kayingkihyo bedberre.” \p \v 6 Wanjh Moses dja Aaron bindimarneyimeng birrimekbe bininj rowk nawu Israel benkebmawahmeng, “Bu karrungyibme bolkkime wolewoleh ngudda wanjh ngurriburrbun bu nungka Yawey wanjh nadjalkudji nawu ngunbebkeng ngudberre kore ngurrihbongdi kunred Egpyt. \v 7 Dja mak bu malaywi, bu kukabel, ngudda wanjh ngurrinan Yawey nuye kunmakmak duninjh ba bu ngurriwohburrbun bu nungka ngurridjarrkdi. Dja nungka wanjh ngunbekkang ngudberre bu ngurrimarnewokkihnjurlukmi nuye. Ngad minj njale, bu kandihmarneyime ngarrewoneng, dja nakka wanjh nungka Yawey ngurrihmarneyimi.” \p \v 8 Wanjh Moses yawoyhwokdi, yimeng bedberre, “Nawu Yawey nungan kakurduyime ngudberre, bu kunbarnangarrawern ngunwon ngudberre kunkanj bu wolewoleh ngurrikanjngunkenh, dja mak bu kunkabelwern nungka ngunwon manwern buriddi kore ngurridjare. Nungka ngunbekkang bu ngurrinjilngwarreni dja ngurrimarneyolyolmi nuye. Dja ngad wanjh nganeyeng! Minj ngudda ngandiyolyolmi, dja wanjh Yawey ngurrimarnewokkihnjurluhnjurlukmi.” \p \v 9 Kaluk Moses bimarneyimeng Aaron, “Yiray yibenkayhmen nawu Israel benkebmawahmeng rowk. Yibenmarneyimen bu kabirrimornnamerren kore kumirrk nuye Yawey, dja nungka wanjh benbekkang bu kabirriwokkihnjurluhnjurlukmi.” \v 10 Bu kunmekbe Aaron wokdiwokdi bedberre nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh bedda birribolknang kore kubolkdarleh. Dja birridjalnang bu kumbolkwolkkang wernkih duninjh manbu kunmakmak Yawey nuye bu bebmeng kore kunngol. \p \v 11-12 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Ngaye ngabekkang bu baleh birrihyimi nawu Israel benkebmawahmeng bu ngaye ngandiyolyolmi. Dja yibenmarneyimen, ‘Bu kunbarnangarrawern kabalhdungyibme, ngudda wanjh ngurringun kunkanj, dja bu kunkabelwern ngudda wanjh buriddi ngurringun dja ngurriworrkmiworren. Kuhni wanjh ngurriwohburrbun bu ngaye Yawey nawu God ngudberre.’” \p \v 13 Wanjh bu balkngokdangeni, mayhmayh nawu djirndi mirndewernminj bebmeng dja bolkbarrkbom kore kured birrihyoy, dja bu kumekbe kukabel wanjh kunberle kurrmeng kore birrihyoy kured. \v 14 Wanjh bu manmekbe kunberle yakminj rowk, wanjh manme yoy, manbu manyahwuyahwurd, mankukbeleni manbu kukyimi ice. \v 15 Bu kunmekbe birrinang nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh birrimarneyimerrinj, “Kaluk mahni njale?” Dja minj bedda birriburrbuyi manmekbe manme. Wanjh Moses benmarneyimeng, “Mahni wanjh buriddi manbu Yawey ngunwong ngudberre ba ngurringun.\x - \xo 16:15 \xt Ngurrina 1 Corinthians 10:3\x* \v 16 Dja nungka Yawey ngunwokrayekwong ngudberre bu yimeng, ‘Ngudda wanjh ngurribebbehmoyhma manmekbe manme ngudberre. Ngurridjalmoyhma manbu namud ngudberre kabirriyakwon kore ngurribebbehyo. Ngurridjalmoyhma ba bu kabirribebbehngun rowk yiman kayime nakudji djabirlana kahdahkendi.’” \p \v 17 Wanjh nawu Israel benkebmawahmeng kunmekbe birrikurduyimeng. Yikahwi bininj nawu birringorrmangi manwern, dja yikahwi nakka birrimangi mandjalyahwurd \v 18 Wanjh birrirohrokmeng. Dja bininj nawu mangimangi manwern, nakka wanjh birriyakwong rowk, mak nabuyika bininj nawu moyhmangi manyahwurd, bedda warridj birringuneng rowk. Dja nawu birrimekbe birrimoyhmangi bu birrirohrokmerreni birrimangi bu djal birringunikenh. \p \v 19 Wanjh Moses benmarneyimeng, “Yuwn bu ngurrikarekurrme bu malaywikenh.” \v 20 Dja yikahwi nawu minj birriwokmayi Moses bu benmarneyimeng dja bedda birridjalkarekurrmeng bu malamalaywihkenh. Wanjh bu kumbarrhbom, manme manbu birrikarekurrmeng wanjh makka warreminj dja yolk dundulubom. Wanjh Moses benduy birrimekbe bininj. \p \v 21 Bu kunkabelwern bedda birridolkkani birrimoyhmangi manme manwern bu birrikurrmikurrmi, wanjh bu kunmekbe dungbidbuni, wanjh bolkrungi dja manbu manme djalyoy kurorre, wanjh makka kelkdangeni dja yakminj. \v 22 Wanjh bu kunkodjke six nawu birrimekbe bininj birrimangi bu birrimngorrmangi bokenhkah, ba bu kabirribebbehngun yiman nakudji djabirlana birrikurrmi. Wanjh bininj nawu bindiwohrnani bedberre wanjh birriwam birrimarnemulewam Moses. \v 23 Wanjh Moses yimeng bedberre, “Kuhni wanjh Yawey wokrayekwong ngudberre, yimeng, ‘Malaywi wanjh ngurringehmen, dja kunukka kunkodjke Sabbath manbu kunbarnangarradjamun ngardduk. Dja bolkkime ngurrikinjemen manbu ngurridjare ngurrikinje, dja warridj ngurrikarekurrmen yikahwi manme bu malaywikenh.’” \p \v 24 Wanjh bedda birrikurrmekurrmeng bu malaywikenh, dja kaluk maninjmanu manme minj warremeninj dja yolk minj dundulubuyinj manmekbe manme. \v 25 Wanjh bu kunbarnangarra Sabbath Moses benmarneyimeng, “Bolkkime wanjh ngurringu manme manbu ngurrihmoyhmangi wolewolekenh. Dja bolkkime wanjh kunkodjke manbu Sabbath nuye Yawey. Minj njale mak ngurringalke kurorre kore ngurrihmang manme. \v 26 Ngudda wanjh ngurrimoyhmang manbu manme bu kunkodjke six, dja bu manbuyika kunkodjkekudji, makka Sabbath, wanjh burrkyak. Minj manme kahyo.” \p \v 27 Kaluk bu yimerranj kunkodjke bu kunbidkudji dja bokenh, yikahwi nawu bininj birriwam yimankek birrimoyhmayi manme, dja larrk, birriyawam minj njale mak yuwirrinj kore kurorre. \v 28 Wanjh nawu Yawey bimarneyimeng Moses, “Balehkah kabolkyime bu ngudda nawu bininj kandiwokmarrkmang bu wokrayekwon dja bengdayhke ngudberre? \v 29 Ngurrina, ngaye Yawey wong ngudberre manbu kunbarnangarra Sabbath. Kunmekbekenh kore kunkodjke six, wanjh ngaye won manme manwern, manbu bokenh kunkodjke ngurringun. Dja kore kunbarnangarra seven, wanjh ngudda ngurridjalnin rowk kore ngurrihni kured. Yuwn nangale kabalre kore kubuyika.” \v 30 Wanjh bedda birringehmi kore kunbarnangarra seven. \p \v 31 Wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng birringeykurrmeng manmekbe manme “Manna.” \f + \fr 16:31 \ft “Manna” kamenyime, “Nakka njale?”\f*Kaluk kukyimi manmim dja manyahwuyahwurd dja mak manbelebeleh kaluk manjyimi yiman kayime buriddi manbu mankung rawong dorrengh. \v 32 Kaluk Moses yimeng, “Nawu Yawey wokrayekwong dja yimeng, ‘Ngurrikarekurrmen yikahwi manmekbe manme bedberre nawu ngurrbenkebmawahme bu yerrekah. Ba kabirrinan manekke manme manbu ngaye wonihwoni ngurrihnguni kore kubolkdarleh bu bebkeng ngudberre kore Egypt ngurrihbongdi.’” \v 33 Wanjh Moses bimarneyimeng Aaron, “Yima ngalng dja yirrahkendo manekke manme, yiman bokenh litres. Wanjh yikurrmen kore kumirrk nuye Yawey, dja kadjalyo bedberre nawu karrbenkebmawahme bininj.”\x - \xo 16:33 \xt Ngurrina Hebrews 9:4\x* \v 34 Kaluk yerrekah Aaron kurduyimeng bu Yawey biwokrayekwong nawu Moses. Nungka mey manbu manme dja dahkendoy kore ngalng, dja kurrmeng namekbe ngalng kore kumirrk ngarre manwarddebala bokenh manbu kawokbimbuyindi kore kunwok kunwoybuk kore Yawey wokkurrmerrinj, ba bu bininj kabirriburrbun kunwoybuk kunwok manbu Yawey wokdanj.\x - \xo 16:34 \xt Exodus 32:15-16\x* \v 35 Kaluk birrimekbe nawu Israel benkebmawahmeng birrihnguni manmekbe manme bu mandjewk 40 kaluk bu birribebmeng kore kunbolk Canaan, dja kumekbe birriyoy munguyh. \v 36 (Kaluk nawu birrirohrokmi manbu manna makka bu djal mandjad, scales dorrengh kore birrirohrokmeng bokenh litres, kore birriwarlahkenh bininj birrikurduyimi.) \c 17 \s1 Bu Kukku Bobebmeng Kore Kuwarddebeh \s2 Exodus 17:1-7 \r (Numbers 20:1-13) \p \v 1 Kaluk birridjalwern rowk nawu Israel benkebmawahmeng birribolkbawong kumekbe kubolkdarleh kabolkngeyyo Sin dja birrirengehrey kore nawu Yawey benwokrayekwong. Dja birrihdjalwohyoy waken kore kubolkbubuyika. Wanjh birribebmeng bu birriyonginj kore kunred Rephidim, dja minj kukku boyuwirrinj kumekbe bu bedda birrihbonguyinj. \v 2 Wanjh kunu birridangwerrinj Moses dja birrimarneyimeng, “Ngarridjare kukku ngarribongun, dja kanbowo!” \p Wanjh Moses yimeng bedberre, “Njalekenh ngaye bu ngaye kandidung? Dja njalekenh nungka Yawey kumekbe ngurrirohrokme?” \v 3 Kaluk bedda birriwernhkombukdoweng bu birridjaldjareni kukku birribonguyi, wanjh bedda birriyolyolmi Moses bu birriyimeng, “Njalekenh ngudda kanbebkeng ngadberre kore Egyptbeh? Yiddok kanbebkeng dja kankang ngad, dja mak wurdwurd dja mayh ngadberre dorrengh ba bu ngarridjaldowe kondah kore kukkuyak?” \p \v 4 Wanjh Moses bikayhmeng nawu Yawey, bu bidjawam, “Kab, baleh ngakurduyime bedberre? Wanjh darnkih bu ngandikodjdong kunwardde ngandikukkurrme.” \v 5 Wanjh nawu Yawey bimarneyimeng Moses, “Yiray yirrokdokmen bedberre bininj, dja yibenka yikahwi nawu kabindihmarnewohrnan nawu Israel benkebmawahmeng, birrimekbe ngurridjarrkray. Dja mak yirrulkkanaka kubid ke manekke kundulk manbu yibowidjbihkeng Mankabo Nile. Dja wanjh yiray! \v 6 Kaluk ngaye ngarri kumekbe kore kumirrk ke, ngarri darnkih kore kuwardde ngarre kore kunred Horeb. Wanjh yiwarddedong kundulkwi manbu yihkarrme, kaluk kukku kambobebme kore kuwarddebeh ba kabirribongun birrimekbe bininj.” Moses wanjh kuninjkunu kurduyimeng dja bedda nawu dabborrabbolk nawu kabindimarnewohrnan nawu Israel benkebmawahmeng nakka wanjh birrihdi birrihkurdunani Moses. \p \v 7 Kaluk Moses kunmekbe bolkngeykurrmeng kunngey bokenh, Massah dja mak Meribah. Kaluk Meribah kamenyime, “birrirohrokmeng” dja mak manngeybuyika Massah wanjh kamenyime, “birridangwerrinj.” Kuhni bu bedda nawu Israel benkebmawahmeng birridangwerreni, dja birrirohrokmeng bu birrikewkmi nawu Yawey, bu birriyimeng, “Yiddok woybukkih nawu Yawey ngarrihdjarrkdi?” \s1 Bininj Nawu Amalek Benkebmawahmeng Birribuyi Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng \s2 Exodus 17:8-17 \p \v 8 Kaluk kumekbe Rephidim bininj nawu Amalek benkebmawahmeng birrimwam bindibuni nawu Israel benkebmawahmeng. \v 9 Wanjh Moses bimarneyimeng Joshua, “Yibendjarrngbu yikahwi bininj kadberre dja ngurrire ngurriburren birrimekbe bininj nawu Amalek benkebmawahmeng. Dja bu malaywi ngaye ngabidbun ngarrangen kore mandulum dja ngarrulkkan kore kubid ngardduk mahni kundulk manbu God nuye.” \p \v 10 Joshua biwokmarrkmey Moses wanjh nungka dja bininj nawu benkang wanjh birriwam birriburreni nawu Amalek benkebmawahmeng. Wanjh bedman Moses, Aaron dja Hur birriwam birribidbom kore mandulum. \v 11 Kaluk bu Moses berlwayhmi kaddum, wanjh nakka nawu Israel benkebmawahmeng birriwinhmi, dja bu nungka berlkolungi wanjh nakka Amalek benkebmawahmeng birriwinhmi. \v 12 Wanjh bu Moses djalberlwayhmi kunkuyeng, nungka berlwarremeni, wanjh benemekbe Aaron dja Hur benekurrmeng kunwardde kanjdji nuye, ba kabirayekwon bu kayerrkan. Wanjh Aaron dja Hur beneberlmey Moses beneberlwayhkeng kaddum kaluk benebebbehdi dja Moses kuburldjarn di berrewoneng. Kaluk bedda benehdjalberlkarrmeng ba minj beneberlbarlanhmayi. Wanjh kunmekbe birrikurduyimeng bu kalukburrk, wanjh dungyibmeng. \v 13 Wanjh kunu Joshua dja bininj nuye, bindibom mandjawak dorrengh birrimirndewern djamun\f + \fr 17:13 \ft “Djamun” kayime “Soldiers”.\f* nawu Amalek benkebmawahmeng. \p \v 14 Kaluk nawu Yawey bimarneyimeng Moses, “Yibimbu kore djurra bu kuninjkunukenh birriburrinj ba bu bininj kabirriburrbun munguyh. Dja yibengdayhkemen nawu Joshua bu yibimbunkenh. Dja wanjh ngabenngeybularrbun nawu birrimekbe Amalek benkebmawahmeng bu ngabenkukyakwon kore kondanjkunu kurorre.” \v 15 Wanjh Moses marnbom manbu altar dja kumekbe bolkngeykurrmeng, “Yawey, nungka yiman kayime ngardduk kunmadj nawu banner.” \v 16 Moses yimeng, “Ngaye ngabidwayhmeng kaddum kore Yawey kahni dja kawohrnan rowk. Nungka Yawey kaluk kabenbun bininj nawu Amalek kabenkebmawahme bu munguyh dja munguyh.” \c 18 \s1 Nawu Jethro Kabidjahwon Moses \s2 Exodus 18:1-12 \p \v 1 Bininj nawu ngeyyoy Jethro wanjh birroybom Moses, dja nungka wanjh priestni kore kunbolk Midian. Kaluk Jethro wobekkang rowk bu baleh benmarnekurduyimerranj Moses dja mak bininj nawu Israel benkebmawahmeng kore Yawey benbebkeng kore kunbolk Egyptbeh birrihbongdi. \p \v 2-4 Wanjh Moses nuye ngalbininjkobeng ngeyyoy Zipporah, dja benbeneyawmey narahrangem bokenh. Kaluk nawu nawernwarre nakka wanjh ngeyyoy Gershom\f + \fr 18:2-4 \ft Ngurrina kore Acts 7:29. Gershom kamenyime yiman kayime “nawu djenbuyika bininj”. \f*, dja kunmekbe bu danginj, Moses yimeng, “Ngaye wanjh ngadjalwokbuyika bu ngamwam kore kubolkbuyikabeh.” Dja nawu nawalawalak, nakka wanjh bingeykurrmeng Eliezer\f + \fr 18:2-4 \ft Eliezer kamenyime yiman kayime “Ngardduk God nganbidyikarrme”.\f*. Kaluk bu danginj, Moses yimeng, “Nawu God nuye ngardduk ngabbard, nungka wanjh nganbidyikarrmeng. Nungka nganngehkeng kore king nawu kawohrnan kunbolk Egypt bu djareni nganbuyi.” \p Wanjh Moses benmunkeweng Zipporah dja nawu wurdwurd bu birriwam kore Jethro, nawu birroybom Moses. Wanjh Jethro benkimey kore nuye. \p \v 5 Kaluk Jethro nawu Moses birroybom, benkang Moses nuye ngalbininjkobeng Zipporah dja nayayaw ngalengngarre, wanjh birriyikang Moses. Kaluk nungka Moses yongohyoy kore kubolkdarleh darnkih kore kuwarddekimuk manbu God nuye. \v 6 Kaluk nungka Jethro djalyingkihwokmunkewerrinj werrk kore Moses bu yimeng, “Ngaye Jethro, nawu doybom ngudda, wanjh ngarrimhre kore ngudda, ngalbininjkobeng dja narahrangem ngarre, nawu benbeneyawmey.” \p \v 7 Wanjh Moses wam birrabkeng nawu birroybom dja kumekbe bimarnebarddurrukkurlhdanj, bibunjhmey dja benedjawarrinj bu kamak rowk bedda bu benebebbehdi, wanjh benewam benengimeng kore Moses nuye dabburlin. \v 8 Kaluk Moses bimarneyolyolmeng Jethro njalehnjale kore Yawey benbom benkukyakwong rowk bedberre nawu king Egyptbeh dja mak nuye bininj. Dja mak nungka benbidyikarrmeng nawu Israel benkebmawahmeng. Dja mak Moses bimarneyolyolmeng bu birrihrey kunrayek dorrengh, kore kubolkdarleh kore kukku birriboyawani dja manme birriyawani, wanjh nungka Yawey bendjalngehkeng. \p \v 9 Bu kunmekbe Jethro bekkang rowk, nungka wanjh njilngmakminj bu Yawey nungka kunmak kurduyimeng bedberre nawu Israel benkebmawahmeng dja benbebkeng kore kubid bedberre bininj nawu birrikang Egypt kore bindibongkarrmi. \v 10 Wanjh nungka yimeng, “Ngaburlume nawu Yawey! Nungka ngunngehkeng kore kubid bedberre Pharaoh dja bininj nawu Egyptbeh. Dja mak benngehkeng rowk bininj nawu Israel benkebmawahmeng kore kubid bedberre bininj nawu Egyptbeh! \v 11 Dja wanjh bolkkime ngawohburrbun bu nungka Yawey wernhdulkarrekimuk duninjh, dja kabenyurrhke birribuyika nawu gods. Kunmekbe nungka kurduyimeng bedberre bininj nawu birridjalburlumerrinj, kore bindinjirrhmiwoni nawu Israel benkebmawahmeng.” \p \v 12 Wanjh Jethro, nawu Moses birroybom, kumkang mayh bu kukwurlhkeng nuye God, dja mak nabubuyika bu bimarnekurrmeng kore God. Aaron dja nawu bindimarnewohrnani bininj nawu Israel benkebmawahmeng, birrimyikang Moses nuye nabininjdoy ba birridjarrknguni manme manbu mandjamun kore God. \s1 Moses Bendjarrngbom Bininj Nawu Kabindidjadmekenh \s2 Exodus 18:13-27 \r (Deuteronomy 1:9-18) \p \v 13 Wanjh bu kunkodjkebuyika Moses yerrkang kore bendjadmeng bininj nawu birridangwerreni, dja kabenmarneyime bu nangale nakka kakarrme mandjad, dja nangale kadjare kunwarre. Wanjh bedda birriwakbuyinguneng Moses bu birrimadbuni kunbarnangarrakuyeng, kore kumkabelbeh dja kaluk kangokdan. \v 14 Bu kunmekbe Moses nuye nabininjdoy binang nawu Moses bu karrehkarremarnbuni bedberre, wanjh bidjawam, “Njale ngudda yibenmarnekurduyime bedberre birriwern bininj? Dja njalekenh ngudda yidjalkudji yiyerrkan dja yibendjaddjadme bedberre, dja bedda wanjh djal kabirrimadburren kukabel nawu kukak kayimerran!” \v 15 Wanjh Moses bimarneyimeng, “Kunukka wanjh kabirrimre kore ngaye bu kabirridjare ngaye ngabenbengdayhke kore God kadjare kabirrikurduyime. \v 16 Bu birrimekbe bininj kabirridangerren, bedda kabirrimre kore ngaye wanjh ngaye ngakarremarnbun bedberre baleh nawu kunmak kayime. Dja ngaye ngakarreyolyolme bedberre manbu God nuye mankarre, dja mak manbu kabenbengdayhke.” \p \v 17 Wanjh Moses nuye bindoy bimarneyimeng, “Ngudda minj yikurduyime mandjad. \v 18 Ngudda dja birrimekbe bininj nawu ngundihyikan wanjh nakka ngurringudjwarremen. Dja kuhni kundjalkimuk bu yihdurrkmirri, dja yuwn bu kunukka yikurduyime yidjalkudji. \v 19 Mah. Dja ngaye kanbekkabekka bu marneyime, dja ngaye ngadjare God bu ngunedjarrkdi. Wanjh ngunewokdi God bedberre birrimekbe bininj dja yibenmulewa bu yimarneyime nawu God kore bedda kabirridangwerrenkenh. \v 20 Wardi yibengdayhkemen bedberre mankarre dja mak manbu God kabenbukkabukkan, dja yibenbukkabukka kore mandjad kabirrini dja baleh bu kunmak kabirrikurduyime.” \p \v 21 “Wanjh yibendjarrngbu yikahwi bininj nawu birrikurdumak kore nawu birriwern Israel benkebmawahmeng kabirrihdi, ngurridjaldjarrngbun bininj nawu kabirrikengeme God dja mak nawu kabindidjalwirrihme birribuyika bininj nawu kabirrikurren dja nawu birridedjwarlah. Yibenbebkemen birrimekbe bininj nawu yibendjarrngbun, dja yibenkurrme ba bu kabindinahnan nakka wanjh kabindilarlmang birriwern bininj rowk bu kabindibebbehnahnan. Yikahwi kabindimarnewohrnan kore one thousand bininj, yikahwi bu kabindimarnewohrnan one hundred bininj, dja mak yikahwi nawu kabindimarnewohrnan kore fifty bininj, yikahwi bu kabindimarnewohrnan kore ten. \v 22 Yibenmarnbu birrimekbe birrimak bininj bu munguyh kabindidjadme kore bininj kabirridurrenkenh. Dja bininj rowk wanjh kabirrimkan manbu mankarrekilehkilelkkenh dja kabindidjadme kamak rowk. Dja wardi bu mankarredulmukkenh kabenmarnebebme, wanjh birrimka kore ngudda bu yibendjadmekenh. Bu kuhni kabirriyime, nakka nawu yibendjarrngbun bininj, wanjh ngundingehke, dja minj yiyawoyhngorrkan manbu mandulmuk duninjh. Bedda warridj wanjh ngurridjarrkngorrkan. \v 23 Dja bu kuhni yikurduyime kore God ngunwokwon, wanjh kunukka yidjalkurduyime kore yihdurrkmirri, dja minj yingudjyawarren. Wanjh nawu birriwern bininj nakka wanjh kabirridokmerren kured bu kabirrinjilngmak.” Kuhni rowk nawu Jethro bimarneyimeng Moses. \p \v 24 Wanjh Moses bibekkang bu nabininjdoy nuye bimarneyimeng, wanjh nunganwali kurduyimeng rowk. \v 25 Nungka bendjarrngbom yikahwi bininj nawu birrikurdumak kore bininj nawu Israel benkebmawahmeng birridjarrkdi, dja benmarnbom bu kabindimarnewohrnan bininj nawu birrimirndebuyika yiman thousands, dja mak hundreds dja mak fifties dja mak nawu tens. \v 26 Bedda wanjh munguyh bindidjadmeng, dja bu kunrayek benmarnebebmeng, wanjh birriwam birridjawam Moses bu mankarrekenh. Manbu mankilehkilelk, wanjh bedman birridjalyolyolmi dja birribebbehdjadmi. \p \v 27 Kaluk Moses bimunkeweng nuye nabininjdoy Jethro bu wanjh wam durndi kore nuye kunred. \c 19 \s1 Nawu Israel Benkebmawahmeng Birriyonginj Kore Kunwarddekimuk Sinai \s2 Exodus 19:1-25 \p \v 1-2 Wanjh bininj nawu Israel benkebmawahmeng birribolkbawong Rephidim, bedda wanjh birriwam birribebmeng kore kubolkdarleh kabolkngeyyo Sinai. Kaluk bedda birribolkmarnbom, birrihyoy kore kubolkdarleh darnkih kore kuwarddekimuk Sinai. Bu kunmekbe bolkyimi dird danjbik bu yerre birribolkbawong Egypt. \p \v 3 Wanjh nungka Moses bidbom kore kuwarddekimuk biyikang God. Wanjh Yawey bikayhmeng Moses kore kuwarddekimukbeh dja bimarneyimeng, “Yibenmarneyimen kuhni bedberre nawu Jacob nuye bininj, bedda nawu Israel benkebmawahmeng. \v 4 Yiyimen, ‘Ngurridjalwern ngurrinang bu baleh ngaye ngakurduyimeng bedberre bininj nawu kabirrihni Egypt. Dja ngudda ngurriburrbun bu ngaye bebkeng ngudberre yiman kayime namarddorl kawayhke yaw ngalengngarre, dja mak kang ngudberre kondanjkunu kore ngaye. \v 5 Mah. Bu ngudda munguyh kandiwokmarrkmang dja ngurrikarrme kunwok ngardduk rowk kore ngurrikurduyime bu ngaye ngadjare, wanjh kunukka ngurriyimerran bu djal ngardduk bininj nawu ngaye marnedjare dja menemey ngudberre ngurridjalkudji kore kubolkbubuyika kondah kurorre.\x - \xo 19:5 \xt Ngurrina Deuteronomy 4:20; 7:6; 14:2; 26:18; Titus 2:14\x* \p Nawu birriwarlahkenh bininj rowk kore kondah kurorre, wanjh nakka ngabenkarrme. \v 6 Dja ngudda wanjh ngurridjalkudji ngurriyimerran priests kore ngaye ngadjare, dja mak ngurriyimerran rowk bu ngurridjalkukdjamun duninjh ngardduk.’ Wanjh kuninjkunu kunwok ngudda yibenmarneyimen nawu Israel benkebmawahmeng.”\x - \xo 19:6 \xt Ngurrina 1 Peter 2:9; Revelation 1:6; 5:10\x* \p \v 7 Wanjh Moses kumkoluy kore Yawey benehwokdi dja benkayhmeng dabborrabbolk nawu bindimarnewohni bedberre bininj rowk. Moses kumekbe benmarneyolyolmeng kore Yawey biwokrayekwong bu kabenmarneyime. \v 8 Wanjh birriwern rowk nawu bininj birriyimeng, “Kore Yawey yimeng rowk, ngad wanjh kundjalmekbe ngarrkurduyime.” Wanjh Moses durndi kore Yawey balhkani kunwok bedberre nawu Israel benkebmawahmeng. \p \v 9 Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngaye ngamre yikan ngudda kungolbulerri dorrengh ngabarrkburren, dja bu ngawokdangen, wanjh birrimekbe nawu Israel benkebmawahmeng kaluk nganbekkan wanjh munguyh ngundiwoybukwon ngudda.” Wanjh Moses bimarneyolyolmeng Yawey bu baleh bedda birriyingkihyimeng nawu Israel benkebmawahmeng. \p \v 10 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yiray kore birrimekbe bininj dja yibenbengdayhkemen bu kabirrimarnburren yiman birridjamun bininj ngardduk, bu bolkkime dja mak malaywi. Yibenmarnbu warridj bu kabirriyingkihmadjdjirridjbun ngayekenh. \v 11 Dja ngurriyingkihdin ngardduk bu danjbikkah malaywibuyikakenh. Bu kunmekbe kunbarnangarra ngaye nawu Yawey wanjh ngamkolung kore Kuwarddekimuk Sinai, dja ngandinan birriwern bininj nawu kumekbe kabirrihni. \v 12 Dja yibolkmarnbu bedberre dja mak nawu mayh bedberre ba minj kabirrire kumekbe darnkih kore kunwarddekimuk Sinai. Yibenmarneyimen, ‘Yuwn bu ngurriwarddebidbun dja mak minj ngurriwarddekarrme kondah kanjdji ngarre. Bininj nawu kawarddekarrme nakka wanjh karrowen. \v 13 Bininj nawu kawarddekarrme, wanjh minj nangale kare darnkih bu kabikarrme kubid dorrengh. Nakka wanjh birrikodjdo kunwarddewi, dja nuk bunarra birridulubu. Bininj dja nuk mayh bu kawarddekarrme, kunukka yuwn kahdjaldarrkiddi.’ \p Kaluk yerre bu trumpet kakayhme, kunmekbe wanjh kabirrire rowk darnkih kore kuwarddekimuk kanjdji ngarre.”\x - \xo 19:13 \xt Hebrews 12:18-20\x* \p \v 14 Wanjh kunmekbe nungka Moses yawoyhkoluy kuwarddebeh kabenyikan nawu kurorre kabirrihdi, dja wanjh benyingkihmarnbom kore Yawey. Dja bedda birrimadjdjirridjbom kunmadj bedberre. \v 15 Wanjh Moses benmarneyimeng, “Ngurriyingkihmarnburrimen bu kunkodjke danjbik. Dja mak yuwn ngurrikalikarren bu kunmekbe kabolkyimerran.” \p \v 16 Kaluk yerrekah bu kunkak bokenh, bu kumkabel kumwan, wanjh namarrkon bebmeng, mayhkemayhkeyi dja ngurduldulmeng. Dja kunngolburlerri dorrengh bebmeng kore kaddum kuwarddekodj. Dja mak birribekkang trumpet wokdanginj wernkih duninjh bu kayhmeng. Wanjh birriwern rowk bininj nawu birrihmirnderri wanjh birrikukdeldelmi kunkele dorrengh.\x - \xo 19:16 \xt Revelation 4:5\x* \v 17 Wanjh Moses wam benkimey birrimekbe nawu Israel benkebmawahmeng kuberrkkah kore birrihni, ba kabirrimirrkmarren God. Wanjh birrimirndedanginj kore darnkih kuwarddekimuk kanjdji ngarre, dja birrimadbom nawu Yawey. \v 18 Kaluk manmekbe kunwarddekimuk Sinai warddebarrkbuyindi kundolng dorrengh, dja Yawey kumkoluy kumekbe kunak dorrengh. Manmekbe kundolng makka wanjh dolngwam kaddum yiman kayime bu karriwurlhke kunak manbirlukimuk duninjh. Dja mak manbu kuwarddekimuk bolkrokarokani wernkih duninjh. \v 19 Dja manbu trumpet kayhmikayhmi dja wernhwokdarrahmeng. Wanjh Moses wokdanj, dja God biwokmey bu wokdanginj kore ngurdurdulmeng birribekkang. \p \v 20 Wanjh bu nungka Yawey kumkoluy kore kuwarddekodj Sinai, dja bikayhmeng Moses bu kabalbidbun kore kaddum kuwarddekimuk. Wanjh Moses wam, bidbom. \v 21 Wanjh nungka Yawey bimarneyimeng Moses, “Yiray, yikolu kurorre dja yibenbengdayhkemen birrimekbe bininj bu minj kabirridjirrkkarren dja kabirrikukmurrmiwerren, dja wardi kabirrimelme kore ngurrbenmarnebolkmarnbom, bu yimankek kabirridjare ngandikuknan ngaye. Bu kumekbe kabirrikurduyime nakka wanjh birridjalwern bu kabirridowen. \v 22 Dja mak nawu priests, bu kabirrimre kore ngaye nakka wanjh kabirriyingkihmarnburren kore ngayekenh. Dja bu minj kabirrimarnburren kore ngaye nawu Yawey, wanjh ngaye ngabenbun.” \p \v 23 Nungka Moses wanjh bimarneyimeng Yawey, “Birrimekbe bininj minj kabirrimbidbun manbu kunwarddekimuk Sinai, dja nakka wanjh ngudda kanmarneyimeng ngadberre, ‘Ngurribolkmarnbu ba minj kabirrire kore darnkih kahwarddekimuk, dja nakka wanjh kadjalbolkdjamun.’” \v 24 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yirrurnde yimkimang Aaron ngunemdjarrkbidbu, dja yuwn nawu priests dja nawu birribuyika bininj kabirridjirrkkarren bu yimankek kabirrimbidbun kore ngaye. Dja bu kabirrikurduyime, wanjh ngaye Yawey ngabenbun.” \v 25 Wanjh Moses koluy kore bininj birrimirnderri, dja benmarnemulewam kore baleh Yawey bibengdayhkeng. \c 20 \s1 God Benwong Manbu Kunbidbokenh Mankarre Mankimuk Nuye \s2 Exodus 20:1-17 \r (Deuteronomy 5:1-21) \p \v 1 God wokdanj, kunih kunwok rowk nungan yimeng, \v 2 “Ngaye wanjh Yawey nawu God ngudberre, nawu bebkeng ngudberre kore kunbolk Egyptbeh, kore ngurrbenhmarnedurrkmirri nawu ngundihbongkarrmi. \v 3 Yuwn bu ngurrbenwohkadjung nabubuyika nawu gods, dja ngaye ngadjalkudji duninjh God ngudberre.” \p \v 4 “Yuwn bu ngurrimarnbun ngudberre yehyeng nawu idols, yiman kabenekukrohrok njalehnjale nawu kaddumwaken, mak kanjdjibeh kondah kurorrewaken, mak kukkuwaken kayo kore kaborri kanjdji. \v 5 Yuwn bu ngurrimarneboddan nawu idols mak yuwn bu ngurriburluburlume nawu idols. Dja ngaye Yawey nawu God ngudberre, wanjh ngakirnwern. Kunmekbekenh kunu ngaye kaluk ngabendung bininj nawu ngandiwidnan ngardduk, dja bu bedberre mawahmawah bedmanwali ngandiwidnan, wanjh bedda warridj ngabendung. \v 6 Dja ngaleng, ngaye munguyh ngabendjalmarnedjare duninjh birrimirndewern bininj dja nawu mawahmawah bedberre bu ngandimarnedjare dja kabirriwokmarrkmang manbu mankarre ngardduk. Kuhni ngakurduyime munguyh munguyh.” \p \v 7 “Yuwn bu kandingeywarrewon ngaye. Dja ngaye, Yawey nawu God ngudberre. Minj ngayime namak bininj nawu kunmekbe kayime ngardduk.” \p \v 8 “Ngudda munguyh ngurriburrbu kunbarnangarra manbu Sabbath, dja munguyh ngurridjalmarnbun maninjmanu kunbarnangarradjamun bu djal ngaye ngardduk. \v 9 Dja bu six kunbarnangarra wanjh ngurridurrkmirrin dja ngurriyakwo rowk kore ngurrikarrme bu ngurrikurduyime, \v 10 dja kunbarnangarra seven, mahni wanjh Sabbath ngardduk, ngaye Yawey nawu God ngudberre. Kunukka wanjh ngurridjalngehmen, dja yuwn ngurridurrkmirri, ngayime ngudda, dja wurdwurd ngudberre, dja mak bininj dja daluk nawu ngundihmarnedurrkmirri, dja mak mayh ngudberre, dja mak bininj nawu kubolkbubuyikabeh ngurriwohyo kore kunred ngudberre. Yuwn nangale karrurrkmirri bu kunbarnangarra Sabbath. \v 11 Dja ngaye wanjh Yawey ngabolkmarnbom kaddum dja kurorre, dja mak kurrula, dja mak yehyeng rowk ngamarnbom nawu kurorrewaken, dja mak kungolwaken dja mak kukkuwaken. Bu ngarrurrkmirranj six kunbarnangarra. Kaluk bu kunbarnangarra manbu seven, kunukka wanjh ngangehmeng. Kunmekbekenh kunu ngaye Yawey ngamarneyime kunmekbe Sabbath kunbarnangarra seven wanjh ngayimeng bu kunbarnangarramak, dja ngamarnbom kunbarnangarradjamun ngardduk.” \p \v 12 “Ngurrbenbenebekka dja ngurrbenbenenahna kornkornkumo nawu ngudberre, dja ngalbabadjan ngudberre, ba bu kunkuyeng ngurridjaldarrkiddi kore kunred ngaye bolkwon ngudberre.”\x - \xo 20:12 \xt Ngurrina Matthew 15:4; 19:19; Mark 7:10; 10:19; Luke 18:20; Ephesians 6:2-3\x* \p \v 13 “Yuwn nangale ngurribun ngurrikukkurrme.\x - \xo 20:13 \xt Ngurrina Matthew 5:21; 19:18; Mark 10:19; Luke 18:20; Romans 13:9; James 2:11\x* \v 14 Yuwn nangale bininj kabiwohkodjekmang daluk ngalbu minj ngalbininjkobeng duninjh nuye, dja yuwn bu daluk kabiwohkodjekmang nawu bininj minj nabininjkobeng duninjh ngalengngarre.\x - \xo 20:14 \xt Ngurrina Matthew 5:27; 19:18; Mark 10:19; Luke 18:20; Romans 13:9; James 2:11\x* \v 15 Yuwn njale ngurridjirdmang.\x - \xo 20:15 \xt Ngurrina Matthew 19:18; Mark 10:19; Luke 18:20; Romans 13:9 \x* \v 16 Yuwn ngurrikurren bu ngurrimulewan nabuyika.\x - \xo 20:16 \xt Matthew 19:18; Mark 10:19; Luke 18:20\x* \v 17 Yuwn ngurriwurrmang nawu birribuyika kunrurrk bedberre, dja yuwn bu mak ngurrbenwurrmang ngalbibininjkobeng bedberre ngalbu kabindibebbehkarrme, dja yuwn bu mak ngurrbenwurrmang bininj dja daluk nawu kabindihmarnedurrkmirri, dja mak nawu mayh bedberre dja mak yehyeng rowk nawu birribuyika bedberre, yuwn ngurriwurrmang.”\x - \xo 20:17 \xt Ngurrina Romans 7:7; 13:9\x* \s1 Bu Birrimarnekeleminj Nawu God \s2 Exodus 20:18-21 \r (Deuteronomy 5:22-33) \p \v 18 Bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng kunmekbe birribekkang ngurdulmeng dja trumpet kayhmeng, dja mak birrinang bu mayhmayhkeyi, dja mak kundolng wayhmiwayhmi kore kuwarddekimukbeh, bedda wanjh birrikeleminj duninjh bu birrideldelmeng. Wanjh djarrehkah birridanginj dja minj birrimdarnhderrehmeninj kore darnkih kunwarddekimuk. \v 19 Kaluk bedda birrimarneyimeng Moses, “Djal yingan ngudda yiwokdin ngadberre ba ngad wanjh ngundibekkan. Dja yuwn bu nungan God kawokdi ngadberre, dja kunukka ngarridowen.”\x - \xo 20:19 \xt Hebrews 12:19\x* \v 20 Wanjh Moses benmarneyimeng bedberre, “Yuwn bu ngurrikele. Dja nungka God kumwam bu ngunrohrokme ngudberre. Nungka kadjare ngudberre bu ngurrikengeme munguyh nuye, ba kunukka minj ngurriwokburriwe nuye.” \v 21 Wanjh bedda djarreh birridanginj minj birridarnhderrehmeninj kore darnkih kunwardde, dja nungka Moses wam darnkih kore kunngolburlerri kore God kumkoluy ningihni. \s1 Yawey Benbengdayhkeng Bu Birrimarnbom Manbu Altars Nuye \s2 Exodus 20:22-26 \p \v 22 Wanjh nawu Yawey bibengdayhkeng Moses, yimeng, “Kuhni yibenmarneyimen nahni bininj nawu Israel benkebmawahmeng, ‘Nguddabidju ngurrinang bu ngaye ngawokdanj kore ngudda bu ngawokdanginj kore kaddum heavenbeh. Kuhni wanjh marneyimeng, \v 23 “Yuwn ngurrihmarneboddan nabubuyika gods yerrih, dja ngaye ngadjalkudji kanmarneboddan. Yuwn bu ngurrihmarnbun gold dja silver ba bu kakukyimerran yiman god nayahwurd kore ngurridjare. ” ’ \p \v 24 ‘Dja ngaleng ngurrimarnbu altar manbu kunkulk dorrengh ngardduk, ba mayh kandimarnebun ngardduk yiman nawu sheep dja nanikud dja bulikki. Yikahwi ngurriwurlhke ba kukmokenh karung, dja mak yikahwi ngurridjalkanjkinje ba bu ngurridjarrkngun kunmodmikenh dorrengh ngayekenh. Wanjh ngamre marnekurduyime kunmak ngudberre bu baleh kabolkyime ngadjare bu bininj ngandingeyburlume. \v 25 Bu ngurrimang kunwardde bu ngurrimarnbun altar ngardduk, yuwn bu ngurrimarnbun tools dorrengh bu ngurridadjdadjke kunwardde kore baleh ngurrikukmarnbun. Wanjh kunukka ngurriwarrewon dja minj mandjamun ngardduk. \v 26 Dja yuwn bu bininj kabidbun steps kore altar ngardduk, wardi birribuyika bininj kabirrinan kore dedjlarrk kanjdji kunmadj, dja kawarre.’” \c 21 \s1 Mankarre Manbu Kabindimarnedurrkmirrikenh Bininj Nawu Slaves \s2 Exodus 21:1-11 \r (Deuteronomy 15:12-18) \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Mahni mankarre makka wanjh yibenkarrewon nawu Israel benkebmawahmeng. Ngurrbenmarneyimen, \v 2 ‘Bu yikukbayahme nawu Hebrew\f + \fr 21:2 \ft “Hebrew” kamenyime “nawu Israel bikebmawahmeng”.\f* bininj, kaluk nawu ngunmarnedurrkmirri, wanjh nakka nanu kahdjaldurrkmirri ke bu kunbidkudji dja nakudji mandjewk. Dja bu kabolkyimerran seven mandjewk, wanjh ngudda yimunkewemen namekbe bininj bu kare. Nungka minj njale mak ngunkarremulewan. \v 3 Dja bu namekbe bininj minj bikarrmeninj ngalbininjkobeng bu dedjingmang ngunmarnedurrkmirri, nakka wanjh ngunbawon kadjalre dalukyak. Dja bu yiman bikarrmeng ngalbininjkobeng bu dedjingmang ngunmarnedurrkmirri, wanjh nakka ngalbininjkobeng dorrengh kabenedjarrkre bu nungka ngunbawon. \v 4 Nawu kabimarnewohrnan bininj nawu kabihdurrkmirri nuye wanjh kabiwon daluk kabenemarren, dja ngalbu daluk ngalka wanjh kabenyawmang narahrangem dja ngaldahdaluk, wanjh ngalmekbe daluk dja nawu ngalengngarre wurdwurd nakka wanjh kabirridi munguyh kore namekbe nawu kawohrnan. Dja bu kabimunkewe namekbe nawu kabihdurrkmirri nuye kare, wanjh nadjalkudji kare, kabenbawon ngalbininjkobeng dja nawu wurdwurd.’ \p \v 5 ‘Dja nawu kabihmarnedurrkmirri kayime, “Ngaye ngamarnedjare nawu ngahmarnedurrkmirri, dja mak ngabenmarnedjare ngalbininjkobeng ngardduk dja mak wurdwurd ngardduk. Wanjh ngaye ngadjare ngahdi munguyh, dja minj ngare.” \v 6 Wanjh nawu kawohrnan bininj kabikan namekbe nawu kabihmarnedurrkmirri kore nawu kabindidjadme.\f + \fr 21:6 \ft Kore Hebrew kunwok, wanjh yikahwi djurra kabimbuyindi, “kabikan kore God”.\f* Dja yerre kabiname kore door kundulk dja kabikanemdulubun wirlmurrng dorrengh. Wanjh kunmekbe kakurduyimerran nuye bu kabidjalmarnedurrkmirri munguyh dja munguyh.’ \p \v 7 ‘Bu bininj kabikukweykan ngalbeywurd nuye ba kabongdi dja kabimarnedurrkmirri nabuyika bininj, wanjh minj nawu namekbe kabimarnewohrnan kabibawon kare. Minj karohrok yiman narahrangem bu kabirridurrkmirri. \v 8 Dja bu nawu kawohrnan kabikukbayahme ngalmekbe daluk bu kabimarnedurrkmirri bu kunmekbekenh kadjare kabenemarren, dja kamayaliborledme dja minj kabimarnedjare, wanjh nungka bidurndiwemen nawu kornkumo bu kabikukbayahme. Mak yuwn bu nawu kabimarnewohrnan kabikukweykan ngalmekbe daluk kore nawu birriwokbuyika bininj. Dja nungka minj kunmak bimarnekurduyimeninj ngalmekbe daluk.’ \p \v 9 ‘Dja bu bininj kabikukbayahme daluk ngalbu kabihmarnedurrkmirri dja kabiwon ngahli daluk ba kabenemarren nuye nabeywurd, wanjh kabimarnbun ngalmekbe daluk yiman ngalbeywurd nuye rerrih.’ \p \v 10 ‘Dja bu bininj kabimang ngalbuyika daluk bu kayimerran ngalkerrnge ngalbininjkobeng, wanjh kunukka minj kabidenghke ngalbu ngalyungkih bu kangun manme, dja bu kunmadj kadjongbuyindi dja bu kabeneyo nahni bininj. \v 11 Bu maninjmanu danjbik nungka bininj minj kabiwon, wanjh kunukka nahni bininj wanjh bibawo ngalmekbe daluk bu kare, dja minj ngalka kunwardde kabikarremulewan warridj.’” \s1 Mankarre Manbu Kabirriburrenkenh Bu Kabirrilonburren \s2 Exodus 21:12-27 \p \v 12 Dja Moses yimeng bedberre kore Yawey biwokwong bedberre, yimeng, “Nangale nawu bininj kabibun nabuyika bininj bu kabibun kabikukkurrme wanjh nungka ngurribu nunganwali karrowen. \v 13 Dja bu namekbe bininj kabibun nabuyika bininj bu djal mungu, wanjh kunukka God kadjalbawon bu kunmekbe kadjalkurduyimerran, wanjh kamak bu namekbe bininj kelerlobmen kore kunbolk ngabolkmarnbun. \v 14 Dja bininj nawu kakarremarnburren dja kabibun kabikukkurrme nabuyika bininj, wanjh nakka nanu nunganwali ngurribu bu karrowen. Mak bu yiman kahdi kawernhkarrme kore altar ngardduk wanjh ngurridjalyerrkkemen ngurrika kubolkbuyika dja ngurribu karrowen.” \p \v 15 “Nangale nawu kabibun nuye kornkumo dja nuk ngalbadjan nuye wanjh nakka ngurribu ba karrowen. \v 16 Dja mak nangale nawu kabidjirdmang nabuyika bininj dja kabikukweykan dja yiman mak kabihdjalkarrme bu ngurridarrkidmang, wanjh nakka ngurribu, ngurrikukkurrme. \v 17 Nangale nawu kunwarre kayime berrewoneng kornkumo dja ngalbadjan bu kadjare kabenedowe, wanjh nakka ngurribu, karrowen.”\x - \xo 21:17 \xt Matthew 15:4; Mark 7:10\x* \p \v 18 “Bu bininj bokenh kabenedangwerren, wardi nakudji kabikodjdong nabuyika kunwardde dja yika kunbid nuye kabirrong, dja kabimarnbun kakanjbabang dja minj kabibulkkidjmang dja wanjh nakka nanu kahdjalyo dja minj mak kabalwohre. \v 19 Dja kaluk namekbe bininj nawu kanjbabangni, bu karrolkkan kawohrewohre kurobbe, kunkarndudj dorrengh, wanjh namekbe nawu bikodjdoy nakka nanu minj ngurriwelengname. Dja nakka bikarremulewa nawu bikodjdoy, dja mak bibidyikarrmen bu kabinahnan kaluk bu rerrikah nawu karrulkkihni kamakmen dja kayawoyhdurrkmirri.” \p \v 20 “Dja bininj nawu kabenkarrme bininj dja daluk nawu kabirrimarnedurrkmirri, dja bu kabibun daluk yika mak bininj nawu kabihmarnedurrkmirri kundulk dorrengh, wanjh kunubewu nawu kabihmarnedurrkmirri karrowen kundjalmekbe rerrih. Bu kuhni kakurduyimerran, wanjh nahni bininj nunganwali ngurridong. \v 21 Dja nawu kahdurrkmirri karrulkkihni bu kunkodjke nakudji yika bokenh, dja kamakmen, karrolkkan, wanjh nawu kabihmarnewohrnan nakka minj mak ngurribun. Dja bininj nawu kabimarnedurrkmirri wanjh nungan nuye.” \p \v 22 “Bu bininj bokenh yiman kabeneburren dja kabenebun ngalbu ngalmerlemyi kumekbe kahdi, dja kabenemarnbun wurdyaw ngarre kambebmen dja kabarrkendowen, wanjh kawarre. Dja bu minj benelorrkemeninj ngalmekbe daluk kore kunburrk ngarre, wanjh namekbe bininj nawu biwarrewong wanjh nakka karremulewa kunwardde bu baleh yarrkka ngalbu daluk ngalengngarre nabininjkobeng kadjare, bu nawu kabindidjadme bininj kabirribawon. \v 23 Dja bu yiman kundjak kangalme kunkimuk duninjh ngalengngarre kunburrk, wanjh ngurribu namekbe bininj nawu biwarrewong. Kuhni wanjh mandjadkenh ngurrirohrokmen. Bu daluk karrowen, wanjh nawu biwarrewong warridj karrowen. \v 24 Ngurrikarremarnbu munguyh ba bu mandjaldjad. Bu bininj kawayhke yiman nakudji kunmim nabuyika nuye, wanjh nunganwali kakarremulewan nakudji kunmim nuye; bu kunyidmekudji kabimarnewarrhke, wanjh kakarremulwan kunyidmekudji nuye; bu kunbid karradjke, wanjh kunbid nuye kakarremulwan; bu kurrenge karradjke, wanjh kakarremulwan kurrenge.\x - \xo 21:24 \xt Matthew 5:38\x* \v 25 Bu kabikulahwurlhke, wanjh nunganwali kakarremulewan bu nungka kakulahrung. Dja bu kabilonbun, wanjh karohrok nunganwali kakarremulewan yiman kayime kamang kunlon.” \p \v 26 “Dja nawu bininj kabenkarrme nawu kabirrimarnedurrkmirri, dja bu kabirrong nuye bininj yika daluk nawu kabihmarnedurrkmirri dja kabimimdong, dja kamimwarremen, kaluk namekbe bininj wanjh bimunkewemen nawu kabihmarnedurrkmirri kare dja bikarremulewa kunmimenh. \v 27 Dja bu kabirrong dja kabiyidmebakke dja kabiyidmewarrhke namekbe nawu kore kabihmarnedurrkmirri yiman daluk yika bininj, wanjh namekbe bininj nawu kawohrnan bimunkewemen kare dja bikarremulewa kore biyidmewarrhkengkenh.” \s1 Mankarre Manbu Mayh Nabang \s2 Exodus 21:28-36 \p \v 28 “Yiman bu kayime nawu bininj nuye bulikki kabibun bininj yika daluk, wanjh ngurribu namekbe bulikki bu ngurrikodjdong kunwardde dja ngudda mak yuwn ngurringun namekbe bulikki. Dja bininj nawu bulikki nuyeni nakka wanjh minj ngurriwelengname. \v 29 Dja bu namekbe bulikki kerrngehkenhni benhbuyi birriwern bininj kunmarddorr dorrengh, dja bu bininj nawu karrmi wanjh birriyingkihbengdayhkeng dja minj dangbalhmeninj nawu bulikki, wanjh kunbuyika. Dja kuhni bu kabibun bininj dja yika daluk, wanjh ngurribu namekbe bulikki kunwardde dorrengh, dja mak bininj nawu mayh nuye wanjh nungan warridj ngurribu. \v 30 Dja bu namud nuye bininj nawu bulikki biwarrewong kabirridjare namekbe bininj bu kabenkarremulewan, wanjh bonj, nakka ngurridarrkidbawon bu nungka kabenkukwon money kore kabirridjare. \v 31 Mahni mankarre wanjh kayolyolme warridj kore bulikki yimankek kabibun wurdyaw. \v 32 Dja bu bulikki kabenbun bininj dja daluk nawu kabirrimarnedurrkmirri nabuyika bininj, wanjh nungka nawu bulikki nuye, wanjh kabikukwon nakimuk djilba nawu money, yiman 30 shekels, dja namekbe bulikki wanjh ngurridjaldo ba karrowen.” \p \v 33 “Wardi bu bininj kabolkkarung kudjorlok, dja nuk minj kadjorlokbarrkbun bu kunmakkenh, kunubewu mayh kamre kamankan kore kudjorlok, dja karrowen, yiman bulikki dja nuk donkey. \v 34 Bu kuhni kayimerran, wanjh bininj nawu minj djorlokbarrkbuyinj, wanjh kabikarremulewan bininj nawu karrmi mayh nawu mankang. Dja bininj nawu djorlokbawong, wanjh kakukkarrme mayh nawu doweng.” \p \v 35 “Bu bininj bokenh kabenebebbehkarrme bulikki bokenh, dja nakudji wanjh kabibun nabuyika bull bu karrowen, wanjh nahni bininj bokenh kabenekukwalaybun mayh nawu doweng, dja mak kabeneweykan nawu karrarrkid mayh, dja kabenekukwalaybun nawu money. \v 36 Dja mak nawu bininj nuye bulikki bu kunyungkihni benhbuni birribuyika mayh dja nawu nuye bulikki minj dangbalhmeninj, wanjh bikarremulewa bu yiman kabiwon bulikki nakerrnge. Dja bulikki nawu doweng, nakka wanjh nunganwali kakukmang bu kayimerran nuyekih.” \c 22 \s1 Mankarre Manbu Kabirridedjdjolkwernkenh Dja Manbu Kabirrikarremulewan bu Kabirriwarreworrenkenh \s2 Exodus 22:1-15 \p \v 1 Wanjh Moses benyawoyhbengdayhkeng, bu yimeng, “Bu bininj kadjirdmang bulikki yika sheep dja mak kabun dja nuk kakukweykan, wanjh kunukka kabikarremulewan kunbidkudji bulikki kore bininj nuyeni nawu bulikki, dja kabikarremulewan kunkarrngbakmeng nawu sheep kore bininj nawu sheep nuyeni.” \p \v 2 “Kaluk nawu dedjorlkwern bininj bu karurrkbakke kururrk ba bu kadjirdmang njalenjale bu kukak, dja bininj nawu kunrurrk nuye kabidarrkidmang dja kabibun, dja mak bu namekbe dedjorlkwern karrowen, wanjh bininj nawu bibom minj kawowarre kore kunkurlba nuye nawu dedjorlkwern. \v 3 Dja ngaleng, bu kuhni kakurduyime yerrekah bu kumbarrhbom, dja bu kabibun namekbe dedjorlkwern bininj kore kunbarnangarra, wanjh kunbuyika, dja kunwarre kurduyimeng bu bikurlbawarrhkeng nawu dedjdjolkwern. \p Bininj nawu dedjorlkwern wanjh kakarremulewan bu kadjirdmang njalehnjale, dja kabikukwon bininj nawu nuye kunmadj djirdmey. Kaluk bu nahni nawu dedjorlkwern minj njale mak kakukkarrme nawu nuyekihniwirrinj, wanjh kunukka nungka ngurrikukweyka yiman kayime slave ba kakarremulewarren nawu kore benhmarnedjirdmangi.” \p \v 4 “Bu nangale bininj nawu dedjorlkwern kadjirdmang mayh yiman kayime bulikki, dja nuk donkey dja yika nawu sheep, dja bu birribuyika bininj kabirringalke bu kadjalkarrme mayh nawu kadjaldarrkid, wanjh nakka kabikarremulewan bininj nawu nuye mayh bu bokenhkah kore mayh nakudji.” \p \v 5 “Dja bininj nawu yiman kabawon bulikki nuye yika djarrang dja mak sheep nuye bu kare karralkngun kore manme karrudjindi, dja yika kore manrakel kahdi, dja bu namekbe bininj kabawon mayh nuye kaballe kore nabuyika bininj nuye kunbolk kore kabaldalkngun, wanjh namekbe bininj nawu mayh nuye kabikarremulewan nabuyika bininj nawu manme dja kundalk bimarneyakwong.” \p \v 6 “Kab bininj nawu yiman kawurlhke kunak, dja manmekbe kunak kabirluwarlahmen kore kundalk manmirrhyi, dja kabalbirluwarlahmen kore kabbal nuye nawu bininj nabuyika dja kabalrung nuye manme manbu dudjehdudjengi, wanjh namekbe bininj nawu wurlhkeng kunak, wanjh kabikarremulewan nabuyika bininj nawu kore manme nuye bimarneruy.” \p \v 7 “Bininj nawu kabikukwon money dja nabubuyika namakmak kunmadj kore namekbe nabadbuyika bininj bu kabimarnekarrme nuye, dja mak bu dedjorlkwern kangimen kumekbe kunrurrk dja kadjirdmang namekbe money dja namekbe kunmadj, dja bu bininj kabirridarrkidmang nawu dedjorlkwern bininj, wanjh nakka kabikarremulewan bokenhbokenh nawu kore djirdmey. \v 8 Dja bu bininj minj kabirringalke nawu dedjorlkwern, wanjh namekbe nawu kunrurrk nuye ngurrika kore nawu kabirridjadmekenh bininj, ba bu kabirribekkarren dja kabirriyime bu kunubewu nungandeleng djirdmayi njalehnjale nawu nabuyika nuye.” \p \v 9 “Bu yiman bininj bokenh kabeneyidangwerren nawu njale yarrkka yiman kayime donkey, sheep, bulikki, kunmadj dja njalenjale nawu warrhkerrinj, mak bu bedda kabenebebbehyime, ‘Nahni ngardduk!’ dja yiman kabenewelengnamerren, wanjh benemekbe bokenh bininj beneray kore bininj nawu kabindidjadmekenh. Wanjh namekbe bininj nawu kabirriyime bu kawowarre, wanjh kabikarremulewan bokenhbokenh nawu namekbe beneredbo bininj.” \p \v 10 “Kunmekbe rerrih mak bu bininj yiman kabidjawan nawu nuye nguneredbo bu kabimarnenahnan nawu donkey, bulikki sheep dja mak nabubuyika mayh, wanjh bu yiman namekbe mayh karrowen dja yika kalonburren, dja yika dedjorlkwern kadjirdmang nawu mayh, dja minj nangale kaburrbun kore baleh wam namekbe mayh. \v 11 Wanjh bu nahni bininj bokenh kabenedangwerren namekbe mayhkenh, wanjh namekbe bininj nawu bimarnenahnayi nahni mayh wanjh wokkurrmerrimen kore kumirrk nuye Yawey. Bu kamulewarren bu minj bikilekmeninj namekbe mayh, wanjh nabuyika bininj nawu nuyekih mayh biwokmarrkma namekbe bininj dja minj kabikewkme, dja bininj nawu yimankek bimarnenahnayi mayh wanjh minj kabikarremulewan. \v 12 Dja bu namekbe mayh nawu woybukkih birridjirdmey bu nahni bininj nahnayi, wanjh nakka bikarremulewa bininj nawu mayh nuye. \v 13 Dja bu yiman nabang mayh kamre kabun nawu mayh bu kumekbe bininj kanahnan, dja wanjh kakanjdadjdadjke, wanjh kakukmang kakukkan kabenkukbukkan birriwern bu woybukkih bibom nabang mayh, wanjh kunukka kabirriburrbun ba namekbe bininj minj kabikarremulewan nabuyika nawu mayh nuye.” \p \v 14 “Mak bininj nawu kabibidyikarrme mayh nawu nabuyika bininj nuye, wanjh namekbe mayh kamankan bu karradbakme mak yika bu karrowen, dja bu bininj nawu mayh nuye minj kumekbe karri, wanjh bininj nawu karrmi mahni mayh bu kurduyimerranj, mayh nakka nanu bikarremulewa namekbe nawu nuye mayhkenh. \v 15 Dja ngaleng bu bininj nawu nuyekih mayh karranhmadbun nuye mayh bu kuhni kakurduyimerran, wanjh nabuyika bininj nawu bidjawam bihbidyikarrme wanjh minj kabikarremulewan. Bu yiman namekbe mayh kabibidyikarrme bu moneykenh, wanjh kunukka money nawu ngokko bikukwong, wanjh kakarremulewayindan kabarrkbun nawu kore mayhkenh karrowen nawu bihbidyikarrmi.” \s1 Mankarre Manbu Dalukkenh Dja Bininjkenh Dja Mak Moneykenh \s2 Exodus 22:16-31 \p \v 16 Wanjh Moses benyawoyhbengdayhkeng, yimeng, “Yiman bininj kabingalke daluk ngalbu minj bininj birriberrebbuyi dja mak minj bininj benebangmeyuwirrinj, dja bu kabikowe bu kabimang kabeneyo ngalmekbe daluk, wanjh kunukka kabenbenekarremulewan ngalbadjan dja kornkumo bu kabenemarrenkenh, dja nungka bikarrmen ngalmekbe daluk bu kabimarnbun ngalbininjkobeng nuye. \v 17 Dja bu kornkumo ngalengngarre daluk kabidahme namekbe bininj minj kadjare kabimang ngalbeywurd nuye, wanjh namekbe bininj bidjalkukwo karohrok money bu kabikarremulewan kabenemarrenkenh ngalengngarre daluk ngalbu minj bininj beneyuwirrinj.” \p \v 18 “Ngalngale daluk ngalbu kahkurduyime kunwarre yiman kayime murnde kamang dja marrkidjbu kamarnburren, wanjh ngurribu, ngurrikukkurrmen.” \p \v 19 “Ngurribu ngurrikukkurrmen nangale bininj nawu yiman kayime kunwarrekenh kabeneyo nawu mayh.” \p \v 20 “Dja mak ngurribu nangale bininj yika daluk nawu mayh kabiwon dja kamarnebun nuye nawu nabuyika god. Yawey nakka nadjalkudji God duninjh kadberre.” \p \v 21 “Yuwn bu ngurrbenwarrewon nawu birriwokbuyika bininj. Ngurriburrbun ngudda wanjh ngurriwokbuyikani bu ngurrihni Egypt.” \p \v 22 “Dja yuwn bu mak ngurrimarnedjirdmang ngalengngarre ngalbu kamarrdjukun dja mak nawu ngalbadjanyak dja kore kornkumoyak. \v 23 Bu kunmekbe ngurrikurduyime bedberre dja bedda kabirrikayhme Yawey ba bu kabenbidyikarrmekenh, wanjh woybukkih, nungka kabenbekkabekkan. \v 24 Dja Yawey kayiddung ngudberre dja kunukka bun ngudberre dja ngurridowen mandjawakwi. Wanjh nawu ngalbibininjkobeng ngudberre nakka wanjh kabirriyimerran kamahkamarrdjukun dja wurdwurd ngudberre nawu ngurrbenbornang nakka wanjh birrimarladj kabirridi.” \p \v 25 “Bu ngurrbenkukwon waken kunwardde bininj nawu Yawey nuye, nawu minj njale kabirrikukkarrme, yuwn bu ngurrikurduyime yiman nawu kunwardde kabenhwonowon ba bininj kunwernkenh kabirrikukdurndiwe. Yuwn bu ngurrbendjanwohme bu kunwern kunwardde ngundimarnekukdurndiwe. \v 26 Dja bu yikukwon waken nawu nguneredbo ba bu yibidyikarrme, dja nungka ngunwon nuye kunmadj bu yikarrme kore kunwardde ngunkukdurndiwekenh, wanjh nahni kunmadj yiwo kunbarnangarra rowk bu darnkih kabaldungyibme ba bu kakakdjongbuyindi. \v 27 Dja wanjh nakka nadjalmekbe nakudji kunmadj nawu kadjongbuyindi bu kahkukbalhmerren ba bu kakodjkeyo kamak. Bu burrkyak, dja kunu nungka kabikayhme Yawey bu kunmekbekenh, wanjh nungka kabibidyikarrme, dja nungka nawu mimkongiwern.” \p \v 28 “Yuwn bu ngurrimarneyime kunwarre God nuye, dja yuwn bu mak kunwok kunwarre ngurrimarneyime nuye nawu kawohrnan ngudberre bininj.”\x - \xo 22:28 \xt Acts 23:5\x* \p \v 29 “Yuwn bu mak ngurridahme nawu Yawey nuye manbu manmim dja yika mankalkkid ngurrimangi, dja yika wine ngurribomarnbom kore ngurriborrahkendoy kore ngalngkimuk ngudberre. Dja mak ngurriwo nabebeywurd ngudberre nawu kaluk nadjaman rowk. \v 30 Karohrok yerrih bu ngurriwo bulikki dja sheep yayaw ngudberre nawu nadjaman rowk. Ngaleng ngurrbenbawon ba kabirrihni kore ngalbabadjan bu seven kunbarnangarra, dja kore kunkodjke eight, wanjh ngurriwo nawu Yawey.” \p \v 31 “Kaluk ngudda wanjh Yawey nuye bininj. Wanjh kunukka yuwn bu ngurringun kunkanj nawu nabang mayh kabun. Dja ngurrikanjburriwemen mahni kunkanj kore duruk kabirrikanjngun.” \c 23 \s1 Mankarre Manbu Kabirrinahnarrenkenh \s2 Exodus 23:1-9 \p \v 1 Moses benbukkabukkang manbu mankarrekenh Yawey nuye, yimeng, “Yuwn ngurrire ngurrihyolyolme bu ngurrbenkowe bininj. Yiman kayime bu ngurrire kore court, yuwn ngurribidyikarrme nawu nawarre bininj bu ngurrikurren kore court.” \p \v 2 “Dja mak yuwn bu ngurrbenngunjdjikan birriwern bininj kore kabirrikurduyime kunwarre. Dja yuwn mak ngurrbenngunjdjikan birriwern bininj nawu court kabirrire dja kabirridjalkurren ba bu kabirriwarrewon manbu mandjad mankarre. \v 3 Bu bininj nawu namarladj kahre kore court, kunubewu ngurridjare ngurribidyikarrme, dja bonj, yuwn bu ngurrimarnewarrewon manbu mandjad mankarre nuye nahni nawu namarladj.” \p \v 4 “Bu ngurrinan mayh nawu bulikki yika donkey kabalhbengmayahme nuye nawu ngunehyidko, dja bonj, ngurriyikan nuye. \v 5 Mak kunmekbe rerrih kayime nawu nguneyidko nuye djarrang bu kamankan kabibakke nawu dulmuk kunmadj kahngorrkan, wanjh yuwn mak ngurribawon bu ngurrire. Dja ngurribidyikarrmen nawu nguneyidko bu ngurriwayhke namekbe djarrang ba bu kamak karrangen.” \p \v 6 “Bu namaraldj bininj kare court, wanjh ngurrikarreyolyolmen bu djal mandjad nuye. Yuwn bu ngurriwarrewon nawu minj nakuken. \v 7 Dja mak yuwn ngurrikurren bu ngurrimulewan bininj kore ngurriwiddjung nungka kore court. Ngurrimulewa bu djal mandjad. Dja bininj nawu minj kunwarre kurduyimeninj, dja yika bininj nawu kundjalwoybuk kawokdi, wanjh yuwn bu ngurribun. Dja nawu Yawey minj kabibawon nawu nawarre bininj bu kare.” \p \v 8 “Bu nawarre bininj kadjare ngunkukwon money ba bu ngurrikurren kore court, wanjh yuwn ngurrimang mahni kunwardde kore kamweykan. Namekbe kunwardde wanjh ngunmayaliwarremen ba bu minj ngurridjalburrbun bu mandjadkenh, dja kunukka ngurribalhwernhwarrewon bininj nawu minj kunwarre kurduyimeninj.” \p \v 9 “Yuwn bu ngurrbenwarrewon bininj nawu birrikang kubolkbuyika kore ngurrihni. Ngurriburrbu kunkareni bu ngurrihni Egypt, wanjh ngudda ngurriwokbuyika bedberre nawu birrikang Egypt.” \s1 Yikahwi Yawey Nuye Mankarre Manbu Sabbathkenh \s2 Exodus 23:10-13 \p \v 10 “Bu mandjewk kunbidkudji dja nakudji ngudda wanjh ngurridjaldudjeng manme kore kabbal ngudberre, dja bu kadjolengmen wanjh ngurrimoyhmang bu ngurringunkenh. \v 11 Wanjh bu mandjewk nawu kayimerran kunbidkudji dja bokenh, wanjh nakka minj ngurribolkkarung dja minj mak kunmekbe ngurridudjeng manme. Dja bu manme kadjordmerren kumekbe, wanjh nakka ngurrbenwo birribuyika bininj nawu minj birrikuken, dja bu bedda kabirribawon yikahwi, wanjh ngurrbenwon mayh nawu kurralkwaken. Kunmekbe rerrih ngurrikurduyimen manbu grapes dja olives manbu kadjordmerren ngudberre kore mandjewk manbu Sabbath.” \p \v 12 “Ngurridjaldurrkmirrin bu kunkodjke six, dja bu kayimerran kunkodjke seven, wanjh ngurringurdmen, dja kunukka ngurridjalngehmen. Kuhni mak kayimerran bedberre mayh dja bininj nawu kabirrihdurrkmirri ngudberre. Ngayime bulikki, mak donkeys, mak slaves nawu birridanginj kore ngudberre namud, dja mak nawu birridjenbubuyika ngurrihni. Bedda rowk wanjh minj kabirridurrkmirri kore manbu Sabbath ba bu kabirringehme.” \p \v 13 “Kab ngurrinahnarrimen dja ngurriburrbu rerrih bu ngurrikurduyime rowk kore Yawey ngunmarneyimeng ngudberre. Yuwn bu mak ngurrbenkayhme bu ngurrbenngeybun nabubuyika nawu gods. Namekbe nawu gods wanjh yuwn bu ngurringeybun, dja kunngey bedberre minj kambebme kurrangbeh ngudberre.” \s1 Mankarre Manbu Mulil Danjbik Bu Mandjewkwern \s2 Exodus 23:14-19 \r (Exodus 34:18-26; Deuteronomy 16:1-17) \p \v 14 Moses benmarneyimeng kore Yawey benwokrayekwong, yimeng, “Kuhni wanjh Yawey yimeng, ‘Bu mandjewkbubuyika rowk, wanjh ngurrikarrmen danjbikkah mulil bu ngaye kandimulilmang, dja kunmekbe ngurrikurduyimen munguyh.’ \p \v 15 ‘Ngurrikarrmen mulil manbu buriddi minj kakarrme manguklurlmikenh. Mandjalmekbe ngurridjalngun bu kunkodjke rowk seven, kore wokrayekwong ngudberre bu ngurrihni kunbolk Egypt. Ngurrikarrmen mahni mulil kore kabolkyime dird Abib, dja kunmekbe dird bu ngurribebmeng kunbolk Egypt.’ \p ‘Minj nangale mak kambebme kumirrk ngardduk bu nungka djal bidlarrk. \v 16 Kab ngurrikarrmen mulil ngarre manme manbu kore ngurrimang mandjoleng kore kabbal ngudberre ngurridudjengi, dja ngurridjalngu manbu manyungkih ngurrimang. Dja warridj ngurrikarrmen mulil manbuyika ngarre bu kahyiburnburn nawu mandjewkkudji kore ngurriyakwon bu ngurrimoyhmang rowk manme kore ngudberre kabbal.’ \p \v 17 ‘Mandjewkbubuyika rowk wanjh kuhni bu ngurrikarrme maninjmanu danjbik mulil. Dja bu ngurrikarrme mulil, wanjh kuhni danjbikkah, wanjh bininj rowk ngudberre ngurrimray ba ngurribebmerren kore kunmirrk ngardduk. Ngaye wanjh Yawey nawu Ngahwohrnan Rowk.’ \p \v 18 ‘Bu kandimarnekinje mayh nawu kandiwon ngaye, wanjh yuwn bu kunmekbe kandiwon buriddi warridj manbu kakarrme mannguklurlmikenh. Dja mak bu kandimarnekinje kore maninjmanu mulil, wanjh yuwn bu ngurrikarekurrme manbu mayh nuye kunbalem ba kayo bu kunkodjkekudji kukabelkenh ngurrikinje. \v 19 Dja mandjewkbubuyika ngurrima manme manbu manyuhyungkih dja manmakkaykenh ngurrimang, dja ngurrimka kore kunrurrkdjamun ngardduk, ngaye Yawey wanjh God ngudberre.’ \p ‘Dja bu ngurrikinje nanikud yaw, wanjh yuwn bu ngurridjuhke ngurrikinje kore ngalbadjan ngarre kundjikkakenh.’” \s1 God Benwong Angel Nuye Bu Karrokme Bedberre \s2 Exodus 23:20-33 \p \v 20 Moses benmarneyimeng kore nawu Yawey benbengdayhkeng, dja yimeng, “Nawu Yawey ngunmarneyime, ‘Yina! Ngaye wanjh ngamunkewe ngardduk angel bu karrokme ngudberre, nawu ba ngunnahnan kore ngurrirengehre. Kaluk ngunkanahkan ngudberre kore kunred ngaye ngayingkihbolkmarnbom ngudberre. \v 21 Ngurriwokbekkabekka dja ngurriwokmang kore baleh ngunmarneyime ngudberre. Yuwn bu ngurridahme. Kunukka minj ngunmarnebengmidjdan ngudberre bu ngurridahme, dja ngaye Yawey ngamunkeweng. \v 22 Dja bu ngurribekkabekkan yeledj bu kayime ngudberre dja mak ngurrikurduyime bu ngaye wokraykewon ngudberre, wanjh kunukka ngabenbun nawu ngundiwidnan, dja ngabendahme bininj nawu ngundidahme.’ \p \v 23 ‘Wanjh nawu angel ngardduk nungka karrokme ngudberre bu ngunkan kore kunredbubuyika kore kabirrihyo bininj kabirringeyo Amor, dja nawu Heth benkebmawahmeng, dja nawu kabirringeyyo Periz, dja nawu Canaan benkebmawahmeng, dja nawu kabirringeyyo Hiv, dja mak nawu birrikang kunred Jebus. Kaluk nakka ngaye ngabenbun ngabenkukyakwon rowk.’ \p \v 24 ‘Yuwn bu ngurrimarneboddan dja ngurriburlume bedberre nawu nabubuyika gods. Yuwn bu mak ngurrikurduyime bu yiman bedda kabirrihkurduyime kore yiwarrudj bedberre. Dja ngaleng ngurribakbakkemen nawu idols bedberre, dja ngurribakkemen dja ngurriburriwe maninjmanu kunwarddekuyeng nawu bedda kabirridjabname kurorre dja kabirriyime yimankek kuwarddedjamun. \v 25 Ngaye wanjh Yawey ngudberre God. Bu ngudda kandimarnebarddurrukkurlhdan ngardduk ngadjalkudji, wanjh kunukka ngamarnekurduyime kunmak ngudberre manmekenh dja kukkukenh, dja ngaye wanjh kundjak ngawe ngudberre. \v 26 Mak morlehmorlenj ngudberre bu kabirriyawmang minj kayawdowen ngudberre. Dja mak won ngudberre kunngolekkuyeng ba kunkuyeng ngurridarrkiddi.’ \p \v 27 ‘Dja bininj birriwern nawu ngundidung dja mak ngundinjirrhmiwon, nakka wanjh ngabenmarnbun bu ngaye wernkih ngandikengeme ngaye. Dja bininj nawu ngurrihburren, ngaye wanjh ngamayaliwarrewon. Dja nawu ngurriyidko bininj, wanjh ngabenmarnbun bu kabirriborledkerren dja kabirrikelerlobme ngundibawon ngudberre. \v 28 Ngaye ngabenmarnbun nawu ngurriyidko ba bu ngurriwinhme dja ngurrbenbun. Ngaye ngabenburriwe bininj nawu kabirringeyyo Hiv, dja bininj nawu Canaan benkebmawahmeng, dja nawu Heth benkebmawahmeng ba kabirribolhbawon manbolh ngudberre kore ngurrire ngurribolkmang. \v 29 Dja ngaleng, minj ngabendjirrkkan birrimekbe bininj bu yiman kayime nakudji mandjewk. Dja yiman bu werrk ngabendjirrkkayi, wanjh kunukka kunred manbu kabolkdarlehme dja mayh nawu birribang kabirriwernmerren ngudberre. \v 30 Dja ngaleng yeleyeledj ngabendjirrkkan ba kaluk ngurrimirndewernmen bu ngurribolkmang kumekbe kunred ngurrini.’ \p \v 31 ‘Mahni kunred won ngudberre karredjingman kore Kurrula manbu Manborodjme\f + \fr 23:31 \ft “Kurrula manbu Manborodjme” wanjh kunngey bokenh kakarrme yiman, “Kurrula kore Kurralkkuyeng Kawernmerren.” \f* dja kayiburnbun kore Kurrula Mankimuk\f + \fr 23:31 \ft Kurrula Mankimuk kangeyyo warridj, “Mediterranean Sea”.\f*. Dja mak karredjingmang kore kubolkdarleh, dja kabolkdadjme kore mankabo Euphrates. Dja won ngudberre kundulkarre ba ngurridjalle bu ngurribolkmang, dja ngurrbenburriwe birrimekbe bininj nawu kumekbe kunred kabirrihni. \v 32 Yuwn bu ngurriwokmarnburren birrimekbe bininj dja mak minj ngurrbenyikadjung nawu gods bedberre. \v 33 Yuwn bu mak ngurrbenbolkwon kunred ba bu ngurridjarrkni, dja wardi kunukka ngaye kandibengmidjan dja kunwarrehwarre ngundibalbukkan birrimekbe bininj bu ngundibukkan ngurriboddan bedda bedberre gods. Wanjh kunukka kadjalwarre bu ngudmandeleng ngurriwarreworren dja ngurridowen.’” \c 24 \s1 God Dja Bininj Nuye Birriwokmarnburrinj \s2 Exodus 24:1-11 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngudda Moses, dja mak Aaron, Nadab, Abihu dja birribadbuyika 70 dabborrabbolk nawu birrikang Israel nuye mawahmawah, wanjh ngurrimray kore ngaye bu ngurribarddurrukkurlhdan ngardduk, kaluk djarrehbeh. \v 2 Wanjh Moses nakudji bu darnkih kamderrehme ngardduk ngaye nawu Yawey; dja nawu birribuyika rowk, nakka yuwn kabirrimdarnhre. Dja mak nawu birrimirndebuyika bininj rowk, nakka wanjh minj kabirrimre kore kuwarddekimuk bu minj kabirrimdjarrkre Moses dorrengh.” \p \v 3 Moses yolyolmeng bedberre bininj nawu Israel benbekmawahmeng, manbu kunwok rowk dja mankarre rowk nuye Yawey. Wanjh birrimirndewern birriwokmey birridjarrkyimeng, “Ngad wanjh ngarridjalkurduyime rowk kore Yawey yimeng.” \v 4 Wanjh Moses biwokbihbimbom rowk kore Yawey yimeng. \p Kaluk bu djarreh kumhkabelni Moses dolkkang wanjh marnbom altar kore darnkih kuwarddekimuk kanjdjikah. Wanjh warddedjabnameng bebbehbeh twelve kunwarddewardde manbu menmenyimeng kunmokukurr kunbubuyika bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Twelve kunwardde bebbehkadjurrinj twelve kunmokukurr. \v 5 Wanjh Moses benmunkeweng yawuhyawurrinj bu mayh birrimarnemokenkinjeng nawu Yawey, dja mak birrimarnebom nuye bulikki yaw ba bu birridjarrknguni kore birrikarrmi kunmodmikenh nuye Yawey. \v 6 Moses kurlbamey kunkurlba kore birribom nawu mayh, kurlbawarlaybom wanjh dahkendoy kore yikahwi bannikin, dja mak mey warlaybuyika kunkurlba dja djuhdjuhkeng kore altar. \v 7 Wanjh mey namekbe djurra nawu kore wokbimbuyindi manbu Yawey benmarnewokkurrmerrinj. Wanjh benmarnebimngeybom bedberre nawu bininj rowk, ba bu birriwokbekkani. Wanjh bedda birriyimeng, “Ngad ngarridjalkurduyime rowk kore Yawey yimeng dja ngarridjalwokmarrkmang nungka.” \p \v 8 Wanjh Moses ngalngmey bannikin nawu kunkurlba dahkendi wanjh kurlbaburriweng kore bininj nawu birrihdi, dja benmarneyimeng, “Mahni kunkurlba kamenmenyime manbu kore Yawey nungan wokkurrmerrinj ngudberre kore maninjmanu kunwok rowk nuye.”\x - \xo 24:8 \xt Ngurrina Matthew 26:28; Mark 14:24; Luke 22:20; 1 Corinthians 11:25; Hebrews 9:20; 10:29\x* \p \v 9 Kaluk Moses, Aaron, Nadab, Abihu dja mak seventy bininj nawu dabborrabbolk birrihwohrnani bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh birriwam, birribidbom kore kuwarddekimuk. \v 10 Wanjh birridarrkidnang God bedberre nawu Israel benkebmawahmeng. Nungka danginj kore manbolkbalabala manbu blue sapphire kukyimi yiman kunngol manbu djalblue medjyimi! \v 11 Birrimekbe bininj nawu bindihwohrnani nawu Israel benkebmawahmeng birrinang God, dja nungka God minj benbuyi. Wanjh birringuneng manme dja mak birribonguneng kumekbe. \s1 God Bikayhmeng Moses Bu Warddebidbom Kore Kunwarddekimuk \s2 Exodus 24:12-18 \p \v 12 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yimbidbu kondah kuwarddekimuk kore ngaye. Dja kumekbe yirrin, ba won manbalabala kunwardde manbu ngabimbom mankarre rowk ngardduk dja kunwok manbu ngabenwokrayekwon bedberre, ba bu yibenbukkabukkan nawu birrimekbe bininj.” \p \v 13 Wanjh Moses dja Joshua, nawu bihmarnedurrkmirri dja bibidyikarrmi, benebidbom kore God nuye kuwarddekimuk. \v 14 Dja Moses benyingkihmarneyimeng nawu dabborrabbolk, “Ngurridin kondah kandimadbu kaluk nganemdurndeng ngudberre. Nahni nawu Aaron dja mak Hur, nakka wanjh ngurridjarrkdi. Bu nangale bininj kabirridangwerren wanjh kabindidjawan nahni bininj bokenh ba kabindimarnekarremarnbun.” \p \v 15 Kaluk bu Moses wam warddebidbom kore kuwarddekimuk, kaluk mahni kunngol wanjh warddebarrkbom. \v 16 Dja kunmakmak nuye Yawey kumkoluy kaddumbeh kore kuwarddekimuk Sinai, dja manbu kunngol dingihdi warddebarrkbom bu kunkodjke six. Wanjh bu kunkodjke balmarnburrinj seven, Yawey bikayhmeng Moses kore kunngolbeh. \p \v 17 Bu nawu Israel benkebmawahmeng bininj, nakka bu birrinang manbu kunmakmak nuye Yawey, wanjh birriyimi kunak kunkimuk duninjh rungihrungi kaddum kore kuwarddekimuk. \v 18 Wanjh Moses wam ngimeng kore kunngol, wanjh balwernhbidbom kaddum duninjh kore kuwarddekimuk. Kumekbe kunu nungka danginj bu kunkodjke forty kunkak dja kunbarnangarra. \c 25 \s1 Bu Birriwoni Namakmak Kore Yawey Benmarneyimeng \s2 Exodus 25:1-9 \r (Exodus 35:4-9) \p \v 1-2 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yibenmarneyimen nawu Israel benkebmawahmeng kabirrimkan ngandiwon ngardduk namakmak. Yimangamang ngardduk kore birribebbehkudjikudji bininj kabirridjare ngundiwon ngardduk. \v 3 Nahni namekbe namakmak yimang bu ngundiwon yiman wirlmurrng manbu gold, dja mak silver, dja bronze. \v 4 Dja warridj kunyarl manbu kukblue, dja kukpurple dja kukkurlba, dja mak manburrba linen namakmak dja nanikud kunngabek, \v 5 dja mak kabirrimkan ngardduk ngundiwon sheep narangem kunkulah nawu birrimedjmarnbom mankurlba, dja kunkulah ngarre marndingunjngunj dja mak kundulk manbu acacia. \v 6 Ngundiwon mak kunkalkkid manbu oliveskenh ba ngurrikinjekenh kore lamps; dja mak manbu spices bu kabirrimarnbun mankalkkidmanjmak manbu kabindikodjdjuhkekenh bininj dja mak bu kabirrimarnbun manmanjmakkaykenh incense; \v 7 dja warridj ngundiwon manwarddemakmak manbu onyx, dja nabubuyika jewels nawu kabirrikurrme kore nawu ephod\f + \fr 25:7 \ft Nahni nawu priest berrekalkdjongbuyindi kunmadj nawu birringeybom, “Ephod”. Namekbe kunmadj kukyimi shirt yerrih dja wanjh namadjdjamun.\f* dja mak kore nawu nadjamunkenh kunmadj nawu kuberrekalk kabibalhme.” \p \v 8 “Dja yibenmarneyimen bu kabirrirurrkmarnbun ngardduk manbu manrurrkdjamun, dja ngaye wanjh ngamre ngarridjarrkni kore bedda. \v 9 Ngurrimarnbu manmekbe manrurrkdjamun kore bukkabukkan manbu kore ngurriyimowon ba kamak bu ngurrimarnbu rowk.” \s1 God Benbengdayhkeng bu Birrinameng nawu Ark \s2 Exodus 25:10-22 \r (Exodus 37:1-9) \p \v 10 Wanjh Yawey biwokrayekwong Moses, yimeng, “Yibenmarneyimen nawu bininj, ‘Kuhni wanjh Yawey kanwokrayekwong kadberre bu yimeng, “Ngurrima manbu acacia kundulk ba ngurrimarnbun Ark. Bu kakuyeng wanjh nakka 110 centimetres dja bu kawarlahwarla wanjh nakka 110 centimetres, dja bu kaddum ngurrirohrokme nakka wanjh 70 centimetres. \v 11 Kaluk ngurridukka yiman ngurribaru kururrkbeh wirlmurrng gold duninjh kore kuberrkbeh dja mak kumelk ngarre Ark, dja mak ngurrikurrme nakuyeng wirlmurrng gold bu ngurriwakbuyingun kurrid ngarre kore kaddum. \v 12 Dja mak ngurrimarnbu kunkarrngbakmeng wirlmurrng gold rings manbu ngarre Ark, dja ngurribelbmen kore kunkarrngbakmeng kundenge ngarre, kaluk bokenh rings kore kudjakku dja mak bokenh kore kukun. \v 13 Dja mak ngurrimarnbu mandulkkuyeng bokenh manbu acacia kundulk, kaluk ngurribaru rowk manbu wirlmurrng gold. \v 14 Wanjh manmekbe mandulkkuyeng ngurringimewo kore nawu rings kahdi kore kurrid ngarre Ark, ba kamak bu bininj kabirringorrkan manmekbe Ark. \v 15 Manmekbe bokenh mandulkkuyeng wanjh ngurribawo, djaldin munguyh kore Ark. Dja yuwn bu ngurriwayhke.” \p \v 16 “Yerre wanjh ngaye Yawey won manwarddebalabala bokenh manbu kabimbuyindi ngardduk kunwok kunwoybuk bu ngaye ngawokkurrmerrinj ngudberre. Wanjh ngurridahkendo kumelk ngarre Ark.” ’ ” \p \v 17 “Wanjh lid nawu kaddumkenh ngarre Ark ngurrimarnbu wirlmurrng gold duninjh.\f + \fr 25:17 \ft Manbu kaddumkah yikahwi birringeybom, “Kore God kahyerrkan bu kandjadme kore kunkongi kunwern nuye warridj”. Ngurrina Leviticus 16:10-20, dja Hebrews 9:5\f* Kaluk nahni kakuyeng 110 centimetres, dja bu kawarlahwarla nakka wanjh 70 centimetres.” \v 18 “Dja mak ngurridongorro namekbe gold ba ngurrimarnbun nawu kakukyime Cherubim bokenh, wanjh ngurrbenbenekurrmen kurrid ngarre lid bu kabenebebbehdi. \v 19 Kaluk benemekbe Cherubim benebebbehdin, nakudji kurridkudji din, dja mak nabuyika din kurridbuyika. Kaluk ngurrbenbenemarnbu bu kabenebelbmerren lid dorrengh. \v 20 Namekbe bokenh Cherubim wanjh kunwel kabenewelwarlahmen kaddum, kaluk lid kabenebarrkbun, dja mak kabenemirrknarren kore kabenehbebbehdi dja kabenenan kanjdji kore lid kabenehdi.” \p \v 21 “Wanjh ngurrikurrmen namekbe lid kaddum kore Ark, dja rerrih wanjh ngurridahkendong nahni manwarddebala bokenh nawu kaluk won, manbu kabimbuyindi kunwok kunwoybuk manbu ngawokkurrmerren ngudberre. \v 22 Kaluk ngaye ngamre karrinarren kumekbe, kaddumkah kore lid dja kubulkayh kore cherubim bokenh kabenehdi kore Ark nawu kakarrme manwarddebalabala bokenh manbu kabimbuyindi ngardduk kunwok kunwoybuk kore ngawokkurrmerrinj ngudberre. Wanjh kumekbe kaluk won ngardduk mankarre rowk manbu ngudberre nawu Israel ngunkebmawahmeng.” Kuhni rowk Moses benbengdayhkeng kore Yawey bimarneyimeng. \s1 God Benbengdayhkeng bu Birrinameng Manbalabala Mandjamun Nuye \s2 Exodus 25:23-30 \r (Exodus 37:10-16) \p \v 23 Wanjh Moses yawoyhwokdi bedberre yimeng, “Nawu Yawey nganmarneyimeng, ‘Yibenbengdayhkemen kore ngaye wokrayekwon ngudberre, dja yiyimen, “Ngurrimarnbu manbalabala table manbu acacia kundulk, kaluk bu kakuyeng 100 centimetres, dja bu kawarlahwarla kunukka 50 centimetres, dja mak bu kakuyeng bu kaddum ngurrirohrokme nakka wanjh 75 centimetres. \v 24 Wanjh ngurribaru wirlmurrng gold duninjh kuberrkkah rowk ngarre, dja mak ngurrikurrme nakuyeng wirlmurrng gold kore kungorrk bu kawakbun kaddumkah ngarre. \v 25 Dja mak ngurrimarnbu kundulkyahwurd manbu kabelbmiyindi kore table ngarre kurrihdirrid rowk kore kaddumkenh, kaluk eight centimetres bu kanjdji kore kaddum, dja mak ngurrikurrme nakuyeng wirlmurrng gold warridj kore maninjmanu kundulk. \v 26 Wanjh ngurrimarnbun warridj kunkarrngbakmeng wirlmurrng gold rings dja kabirribelbme kore kunkarrngbakmeng kurrid ngarre table, kanjdji kore ngarre kahdaddi. \v 27 Ngurrima namekbe rings dja ngurrikurrmen kore darnkih kundulk nawu kahwakbuyingun kaddumkah kore table, ba kamak bu bininj kabirrikarrme manmekbe mandulkkuyeng manbu kabirringorrkankenh. \v 28 Kaluk manmekbe mandulkkuyeng bokenh wanjh ngurrimarnbun acacia kundulk, dja ngurribaru wirlmurrng gold duninjh. Kaluk bu bininj kabirringorrkan manbu table wanjh kabirrikarrme mahni mandulkkuyeng bokenh bu kabirriwayhke.” \p \v 29 “Yerre wanjh ngurrimarnbu wirlmurrng gold duninjh manbu yehyeng rowk ngarre manbu manbalabala, yiman plates dja bannikin, ngalng nawern nakka manbu winekenh ngurribodahkendong bu ngurribowon nawu Yawey kore ngurriboyakarrbun kumekbe.” \p \v 30 “Dja mak kumekbe kore manbalabala wanjh munguyh ngurrikurrmekurrmen manbu kandidjawa ba kabimulewan bu ngudda ngurrihdi kore ngaye ngardduk kubolkdjamun. Maninjmanu buriddi kadjaldi munguyh kore kumirrk ngardduk.” ’ ” Kuhni rowk wanjh Moses benbengdayhkeng kore Yawey bimarneyimeng. \s1 God Benbengdayhkeng bu Birrinameng manbu Kakarrme Lamps \s2 Exodus 25:31-40 \r (Exodus 37:17-24) \p \v 31 Wanjh Moses yawoyhwokdi bedberre yimeng, “Nawu Yawey nganmarneyimeng, ‘Yibenbengdayhkemen kore ngaye wokrayekwon ngudberre, dja yiyimen, “Ngurridongorro wirlmurrng gold duninjh ba bu ngurrimarnbun lampstand, manbu lamp kore ngurrihbarnname, wanjh ngurrirawon namekbe ngurribelebelbmen nawu cups kakukyime yiman mannguyyayaw dja mak mannguy duninjh. Wanjh ngurrimarnbu rowk ba bu djal nadjalburrkkudji. \v 32 Manmekbe lampstand bu ngurrimarnbun kakarrme six manyende kaluk karringihdi kore kungorrk ngarre, yiman danjbik kore kurridkudji dja danjbik kore kurridbuyika. \v 33 Kaluk manbu manyendewern wanjh makka kabebbehkarrme danjbik cups kakukyime yiman mannguy ngarre almond mak kunmekbe kayime rerrih manbu five manyende kabebbehkarrme yiman kayime almond mannguy. Kaluk namekbe six cups makka kabebbehkarrme manbu kakukyime mannguy dja kunworr. Dja mak manbu six manyende manbu kahbebbehdi kore lampstand makka wanjh kadjalrohrok rowk. \v 34 Dja mak ngurriyawoyhmarnbu kunkarrngbakmeng cups kakukyime yiman almond mannguy kabarndi kore lampstand. Wanjh kunmekbe rerrih karohrok nawu namekbe cups kabebbehkarrme mannguy dja kunworr. \v 35 Ngurrikurrmen manmekbe mannguy kanjdji kore kahbebbehyendi manbu kore kamhbelbmikenh kore lampstand. Wanjh manbu lampstand kore manmekbe six manyende kamhbelbmikenh wanjh makka karohrok rowk. \v 36 Bu ngurrimarnbun mahni rowk, wanjh ngurridongorro nawu wirlmurrng gold duninjh, dja ngurrimarnmarnbu ba bu kaburrkkudjihmen rowk, yiman lampstand burrk ngarre, dja mak manyehyende, dja mak mannguyyawyaw.” \p \v 37 “Kaluk ngurrimarnbu seven lamps manbu kunkalkkid kahrungkenh, dja ngurribarnnamen kore maninjmanu lampstand ba kamak kabolkwolkan kore kumirrk ngarre. \v 38 Manbu ngurrirradjke kunyarl manbu karung kaddum kore lamp, dja mak manbalabala nayahwurd nawu ngurrikurrme kanjdji kore lamps wanjh ngurrimarnbu rowk wirlmurrng gold duninjhwi. \v 39 Ngurrima 34 kilograms nawu gold ba ngurrimarnbun namekbe lampstand dja mak njalehnjale ngarre. \v 40 Dja ngurrinahnarrimen bu ngurrimarnbun rowk kore ngamarneyimeng dja ngabukkang Moses kore kuwarddekimuk bu nganehwokdi.” ’ ”\x - \xo 25:40 \xt Ngurrina Acts 7:44; Hebrews 8:5\x* \c 26 \s1 God Benbengdayhkeng Bu Birrinameng Dabburlin Manrurrkdjamun Duninjh Nuye \s2 Exodus 26:1-37 \r (Exodus 36:8-38) \p \v 1 Wanjh Moses benmarneyimeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng, yimeng, “Kuhni wanjh Yawey kanwokrayekwong kadberre bu yimeng, ‘Ngurrimarnbu Manrurrkdjamun Dabburlin ngardduk. Ngurrimadjmarnbun ten kunmadj bu kabarndi yiman kayime kawarnamyo nawu curtains. Ngurrbenkurrme bininj bu kabirrimadjmarnbun. Bedda birrima nawu linen manburrba namakmak dja kabirribibbun kunyarlwi manbu medjbuyika yiman kukblue, kukkurlba dja kukpurple. Dja mak ngurrima nawu bidmak bininj bu kabimbibbun bim nawu Cherubim kore manburrba rowk nawu curtains. \v 2 Kaluk namekbe manburrba kadjalrohrok rowk, 12 metres bu kakuyeng dja bokenh metres bu kawarlahwarla. \v 3 Wanjh kunbidkudji manburrba ngurrirawon bu yibibbun ba kakukkudji bu kamokendi, mak kunmekbe rerrih ngurriyawoyhyimowon nawu nabadmirndebuyika manburrba ba ngurrimokenbibbun. \v 4-5 Wanjh ngurrimarnbun namekbe curtains ba bu kabelbmerren dja kakudjihmerren ba bu kawakbuyingun rowk kore Manrurrkdjamun Dabburlin. Namekbe nawu kunbidkudji manburrba ngurrimokennamen. Wanjh ngurrimarnbu fifty loops kukblue manburrbawi, kore kayiburnbun nawu manburrba dja mak nabadbuyika mokenh nawu nakka wanjh ngurriyawoyhkurrme fifty loops. Kaluk namekbe loops nakka wanjh yiman kabenemirrkmarren. \v 6 Dja mak ngurrimarnbun fifty gold nginj ba ngurribelbme namekbe manburrba nawu kore bokenh wanjh kakudjimen.’ \p \v 7 ‘Mak ngurriyawoyhmarnbun nabuyika dabburlin nawu kabarrkbun kore kaddum namekbe Manrurrkdjamun Dabburlin. Kaluk nahni wanjh ngurrimarnbu kunbid bokenh dja nakudji manburrba nawu curtains kore goat kunngabekwi. \v 8 Kaluk namekbe manburrba ngurrirohrokme bu karohrok rowk, 14 metres bu kakuyeng dja bokenh metres bu kawarlahwarla. \v 9 Wanjh kunbidkudji manburrba ngurrirawo bu ngurribibbun ngurrimokenmarnbun. Yerre kunbidkudji dja nakudji nawu manburrba bu ngurrirawon yiman ngurriyimowong nawu nayungkih ngurrimarnbom. Wanjh ngurribakbakke nawu sixth manburrba bu ngurribokenhme kore kurrangmaye ngarre dabburlin. \v 10 Mak ngurriyawoyhmarnbun fifty loops kore kurrid kayiburnbun nawu manburrba ngarre nakudji mokenh, mak kunmekbe ngurriyawoyhyimowon nawu nabubuyika. \v 11 Wanjh yerre ngurrimarnbu fifty nginj nawu bronze wirlmurrng, nawu kahkardmang nawu loops. Wanjh ngurrikurrme kore loops ba kabelbmerren dja karaworren bu kadjalkudjihmerren namekbe dabburlin manbu kabarrkbunkenh. \v 12 Dja mahni manburrba wanjh kayurrhke wurd nawu Manrurrkdjamun Dabburlin, dja ngurridjalbawon kawelhwelme kore borledmikkenh Manrurrkdjamun Dabburlin. \v 13 Wanjh kumekbe djal 50 centimetres kawelhwelme kore kungurrid ngarre manmekbe Manrurrkdjamun Dabburlin, ba bu yiman kakukbalhme bu kamak.’ \p \v 14 ‘Dja mak ngurrimarnbun nabadbuyika kunmadj nawu ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin ba bu karurrkbarrkbun. Kaluk nakka ngurrimarnbun kunkulahwi sheep ngarre medjmak kunrodjbe, wanjh ngurribalbarrkbun warridj nawu kunkulahwi marndingunjngunjbeh.’ \p \v 15 ‘Ngurrima acacia kundulk ba ngurridjabdjabname mandulkdjad bu kakarrme manbu kawarnamyo ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin. \v 16 Kaluk nabebbehkudji nawu mandulkdjad wanjh nakka four metres bu kakuyeng dja 70 centimetres bu kawarlahwarla, \v 17 dja mandulkdjad nawu kadjabdi, wanjh kabebbehkarrme nawu kundadkenh ba kabebbehdi kore kurrid. Kunmekbe ngurriyimowo nawu nadjalwern kundulk frames bu ngurrimarnbun yiman kerrngehkenh ngurriyimowon. \v 18 Kaluk ngurrimarnbu twenty frames ngarre walemkah kore Manrurrkdjamun Dabburlin. \v 19 Namekbe nabebbehkudji nawu mandulkdjadkenh wanjh kakarrme bokenh wirlmurrng silver mandadkenh bu ngurrikurrme kanjdji, kundulkyahwurd yiman kayime kundad manbu ngurridjadnamen nawu mandulkdjad bokenh. \v 20 Mak ngurriyawoyhmarnbu twenty mandulkdjadkenh ngarre kakbikah kore Manrurrkdjamun Dabburlin, \v 21 dja forty silver mandadkenh ngarre, bokenh ngarre kabebbehkudji nawu mandulkdjadkenh.’ \p \v 22-23 ‘Ngurrimarnbu kunbidkudji dja nakudji namekbe mandulkdjadkenh ba kabibodmebarrkbun kaluk karrikadkah kore Manrurrkdjamun Dabburlin, dja mak bokenh ngarre kurrid kore kubodme. \v 24 Wanjh namekbe nawu bokenh mandulkdjadkenh wanjh nakka bokenh ngurribelbmen wirlmurrng ring dorrengh, kore kanjdji dja mak kore kaddum. Namekbe bokenh mandulkdjadkenh nawu kahdi kore kurrid bokenh wanjh kunmekbe ngurriyimowo. \v 25 Bu kumekbe karri kunbidkudji dja danjbik nawu mandulkdjadkenh kore kawarnamyo kubodme ngarre manbu Manrurrkdjamun Dabburlin, dja mak karringidi sixteen silver mandadkenh, yiman bokenh bokenh karri kore mandulkdjadkenh rowk.’ \p \v 26 ‘Ngurrimarnbu mandulkkuyeng kore acacia kundulk ba ngurribelbme nawu mandulkdjadkenh kahdjabdjabdi kore kurrid ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin. Wanjh ngurrimarnbu kunbidkudji ba kakarrme ngarre kurridkudji. \v 27 Dja nabadbuyika kunbidkudji rerrih namekbe mandulkkuyeng ngurrimarnbun ba kakarrme mandulkdjadkenh kore kurridbuyika. Dja mak kunbidkudji ngurrimarnbun ngarre nawu mandulkdjadkenh kore karrikadkah kahdjabdi, kore kubodme duninjh ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin. \v 28 Dja mak nawu mandulkkuyeng kahdi kore kubulkayh wanjh nakka ngurrikurrmen wohka din kore kundulk frames, ba kakadjung kore kurridkudji ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, kumirrk kore kubodme ngarre.’ \p \v 29 ‘Mak ngurribaru gold wirlmurrng dorrengh nawu mandulkdjadkenh rowk, dja mak ngurrimarnbu rings kaluk gold wirlmurrng ngarre kurrid kore namekbe mandulkdjadkenh ba kakarrme nawu mandulkkuyeng, dja nakka warridj ngurribaru wirlmurrng goldwi.’ \p \v 30 ‘Wanjh ngurridjabnamen manbu Manrurrkdjamun Dabburlin bu djal bulkkidj, kore ngaye Yawey ngayolyolmeng dja ngabukkang Moses kore kuwarddekimuk nganehwokdi.’ \p \v 31 ‘Nahni mak ngurrimarnbu mankudji manbuyika curtain. Kaluk ngurrimang manburrba manbu namakmak linen, dja ngurribibbu kunyarl makka kukblue kamedjyime, dja mak kukpurple dja mak kukkurlba. Dja ngurrikurrmen bininj nawu kawernhburrbun bu kabimbibbun bim nawu Cherubim kore manburrba. \v 32 Wanjh ngurriwelhwelkemen namekbe manburrba nawu wirlmurrng gold nginj dorrengh kore kunkarrngbakmeng mandulkdjad manbu acacia kundulk nawu ngurriyingkihbarung wirlmurrng gold dorrengh, dja ngurridjabnamen kore kunkarrngbakmeng wirlmurrng silver manbu mandadkenh ngarre. \v 33 Dja ngurriwelhwelkemen namekbe manburrba kore nginj kaddum, dja ngurrikurrme namekbe Ark nawu kakarrme manwarddebalabala bokenh manbu kabimbuyindi ngardduk kunwok kunwoybuk kore ngawokkurrmerrinj ngudberre, dja ngurrikurrmen kore borledmikkenh nawu curtain. Nahni curtain nakka wanjh yiman kawarnamyo kubulkayh kore Kunbolk manbu Kubolkdjamun dja mak kore Kunbolk manbu Kuwernhbolkdjamun Duninjh.\x - \xo 26:33 \xt Ngurrina Hebrews 6:19; 9:3-5\x* \v 34 Wanjh ngurrikurrmen manbu lid ngarre Ark ba karrangbalhme, dja wanjh ngurribalkurrmen Ark kore Kunbolk manbu Kuwernhbolkdjamun Duninjh. \v 35 Dja ngurrikurrmen manbu manbalabala kuberrkkah kore manburrba kahdi, kaluk kakbikah Manrurrkdjamun Dabburlin. Wanjh ngurrikurrmen nawu lampstand kaluk walemkah kore kubuldjarn ngarre table.’ \p \v 36 ‘Kaluk ngurrimarnbu manburrba curtain nawu kurrangmaye ngarre kore Manrurrkdjamun Dabburlin. Bu ngurrimarnbun wanjh ngurrima nawu linen manburrba namakmak bu nawu bidmak bininj madjmarnbom, dja ngurribibbun kunyarlwi manbu medjbuyika yiman kukblue, kukkurlba dja kukpurple. \v 37 Dja ngurrimarnbu nginj nawu wirlmurrng gold, dja mak kunbidkudji mandulkdjad kaluk acacia kundulk wanjh ngurribarung wirlmurrng gold dja ngurridjabname. Ngurriyawoyhmarnbun. Warridj kunbidkudji wirlmurrng bronze mandadkenh kore ngurridjabname.’ Kuhni rowk nawu Yawey kanwokrayekwong.” \c 27 \s1 God Benbengdayhkeng Bu Birrinameng Altar Kore Birrimarnekinjeng Mayh \s2 Exodus 27:1-8 \r (Exodus 38:1-7) \p \v 1 Wanjh Moses benmarneyimeng bininj nawu Israel benkebmawahmeng, yimeng, “Kuhni wanjh Yawey kanwokrayekwong kadberre bu yimeng, ‘Ngurrimarnbu manbu altar ngardduk. Makka acacia kundulk ngurrimang dja ngurrimarnbun 130 centimetres bu kaddum. Dja mak ngurrimarnbun square 230 centimetres bu kakuyeng dja mak 230 centimetres bu kawarlahwarla. \v 2 Mak ngurrimarnbu four yiman kayime kunkanemdulk kahkanemdulkdarrnghme kabebbehdi kore kunkarrngbakmeng kurrid ngarre dja kabelbme rowk kore altar ba kakudjimen rowk altar dorrengh. Wanjh yerre ngurrikurrmekurrme wirlmurrng bronze kore kuberrkkah rowk ngarre namekbe altar.’ \p \v 3 ‘Kaluk ngurrima wirlmurrng bronze dja ngurrimarnbu yehyeng nawu altar ngarre, yiman nawu djabirlana ngarre kunburlekenh dja kunbalem raworrinj, dja nawu shovels, bannikin dja forks nawu kunkanjkenh dja mak pans ngarre kunak ba kamak bininj kabirribirlukanakan. \v 4 Dja mak ngurrimarnbu nakimukkenh wirlmurrng bronze screen ba kakarrme kore kunak karung, dja mak ngurrikurrmen kunkarrngbakmeng wirlmurrng bronze ring kore kurrid rowk manbu screen ngarre, ba bu bininj kabirrikanahkan. \v 5 Wanjh ngurrikurrmen namekbe screen kore kumelk altar kanjdjikah kore kumaye ngarre, kaluk wohkah kaddum dja minj ngurriwernhkoluyhwe.’ \p \v 6-7 ‘Dja mak ngurrimarnbu mandulkkuyeng bokenh acacia kundulkwi, manbu bininj kabirridulkngimewo kore kahrurrk rings kore kurrid ngarre altar, ba bu kabirriwayhke. Wanjh ngurribalbaru nahni mandulkuyeng kaluk wirlmurrng bronze. \v 8 Ngurrimarnbu namekbe altar bu kundulk manbalabala, wanjh yerre kore kanjdji kaluk kumelk nakka ngurribawon kamelkdjorlok. Ngurriyimewo bu ngurrimarnbun altar bu yiman ngayingkihbukkang Moses kore kuwarddekimuk.’ Kuhni wanjh Yawey kanwokrayekwong kadberre.” \s1 God Benbengdayhkeng bu Birrimarnbom Manbu Kawarnamyo Kabolkwabmingun nawu Manrurrkdjamun Dabburlin. \s2 Exodus 27:9-19 \r (Exodus 38:9-20) \p \v 9 Wanjh Moses yimeng, “Dja kuhni warridj Yawey kanbengdaykeng kadberre, yimeng, ‘Ngurrimarnbu manburrbawi manbu kawarnamyo kore kuberrkkah Manrurrkdjamun Dabburlin. Nawu manburrba nakka wanjh ngurriyirrikurrmen namekbe manburrba bu ngurriwarnamkan dja ngurrirohrokme 46 metres bu kakuyeng. Wanjh ngurrimarnbu namekbe curtains manburrba nawu linen namakmak bu birriridjmeng. \v 10 Dja wanjh ngurriwelhwelkemen namekbe curtains kakaridi dorrengh wirlmurrng silver nawu nginj kore nakukkuyeng wirlmurrng silver, manbu belbmi kore mandulkdjad ngarre kabebbehdangen kore bronze wirlmurrng mandadkenh. Kaluk twenty manbu mandulkdjad kahdi. \v 11 Kaluk kore kakbikah nakka ngurrirohrokme 46 metres kakuyeng. Wanjh karohrok yerre ngurriwelhwelkmen nawu manburrba curtains kakaridi dorrengh wirlmurrng silver nawu nginj kore nakukkuyeng wirlmurrng silver, manbu belbmi kore mandulkdjad ngarre kabebbehdangen kore bronze wirlmurrng mandadkenh. Kaluk twenty manbu mandulkdjad kahdi.’ ” \p \v 12 “ ‘Dja manbu karrikadkah kore courtyard nakka ngurriwarnamka manburrbawi 22 metres bu kakuyeng, kaluk ten mandulkdjad kadjabdjabdi, dja mak ten mandadkenh dorrengh kore kumekbe kahwarnamyo. \v 13 Kunmekbe kayime rerrih kore koyekkah courtyard, kore kamdungbebme. Wanjh nakka ngurrirohrokme 23 metres bu kakuyeng. \v 14 Kore kurridkudji ngarre kurrangmaye, wanjh kunukka manburrba kawelhwelme nawu seven metres bu kakuyeng, kakarrme danjbik mandulkdjad dja mandadkenh ngarre ba kadjabdikenh. \v 15 Mak kore kurridbuyika ngarre kurrangmaye, kunmekbe rerrih ngurriyimowo bu ngurriwelhwelke manburrba dja ngurrirohrokme bu seven metres bu kakuyeng, wanjh danjbik mandulkdjad manbu karayekwon dja mak kabaldengebarndi kore danjbik mandadkenh.’ ” \p \v 16 “ ‘Kore kurrangmaye ngarre kuberrkkah wanjh kunukka ngurriwelhkemen manburrba nawu ngurrirohrokme nine metres bu kakuyeng. Ngurrimadjmarnbun nawu curtains nawu namakmak linen manburrbawi, dja nawu bidmak bininj kabimbibbun kunyarlwi manbu medjbuyika yiman kukblue, kukkurlba dja kukpurple. Ngurriwelhkemen mahni curtain kore kunkarrngbakmeng mandulkdjad manbu ngurridjabdjabname kore kunkarrngbakmeng madulkdad ngarre. \v 17 Kaluk manmekbe mandulkdjad manwern manbu kawarnamyo kore kuberrkkah wanjh makka kakarrmerren nawu nakukkuyeng wirlmurrng silver dja nginj dorrengh nawu wirlmurrng silver, dja mak kabebbehdangen kore mandadkenh ngarre manbu wirlmurrng bronze.’ ” \p \v 18 “ ‘Dja manbu kuberrkkah ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, wanjh makka ngurrirohrokme 46 metres kakuyeng dja 23 metres bu kawarlahwarla, wanjh ngurribalwelhwelhkemen manburrba bu kawakbuyingun manmekbe kuberrkkah rowk, nakka wanjh 230 centimetres kaddum. Dja manbu curtains manburrba manbu linen namakmak. Dja nawu mandadkenh mandulkdjad ngarre wanjh ngurrimarnbun wirlmurrng manbu bronze. \v 19 Njalehnjale nawu ngurridurrkmirrikenh kore Manrurrkdjamun Dabburlin, wanjh ngurrimarnbun wirlmurrng bronzewi. Ngayime yiman tentpegs dorrengh.\f + \fr 27:19 \ft Ngurrina Exodus 38:20. Nawu wirlmurrng bronze bu birridjabnami kandjikenh kore Manrurrkdjamun Dabburlin kore kuberrkkah, dja mak kore kanjdjikenh manburrba nawu curtains ba bu minj welhwelhmi. \f*’ Kuhni rowk wanjh Yawey kanwokrayekwong.” \s1 God Benwokrayekwong bu Birrimkang Mankalkkid. \s2 Exodus 27:20-21 \r (Leviticus 24:1-4) \p \v 20 Wanjh Moses yimeng, “Dja kuhni warridj Yawey kanbengdaykeng kadberre, yimeng, ‘Ngudda nawu Moses, wanjh yibenkayhmen bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu kabirrimkan ke mankalkkid manbu olives duninjh, ba bu kamak karung kore ngurriwurlhke nawu lamps kunkakwern rowk bu kabolkburlerran. \v 21 Aaron dja nawu benbornang rowk, nakka wanjh birrinahna lamps rowk manbu kahrung munguyh kore kumirrk ngardduk, ngaye nawu Yawey. Kaluk kukakkuyeng kore kambarrhbun, wanjh bedda kunbarnangarra rowk kabirrimarnbun lamps ba kadjalwurlhke kuberrkkah kore manburrba kahdi kumirrk ngarre Ark nawu kakarrme manwarddebala bokenh kore kabimbuyindi manbu kunwok kunwoybuk ngaye ngawokkurrmerrinj ngudberre. Kumekbe kahdi kore Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre. \p Nawu Israel kabenkebmawahme rowk wanjh kabirrimarrkmang mahni mankarre bu kundjalmekbe rerrih munguyh.’ Kuhni rowk nawu Yawey kanwokrayekwong kadberre.” \c 28 \s1 God Benbengdayhkeng Bu Kabirribibbun Kunmadj Nawu Priests Bedberre \s2 Exodus 28:1-14 \r (Exodus 39:1-7) \p \v 1 Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Yibenkayhmen nawu ngunedanginj Aaron bu ngunyikan, kaluk kabenkan nawu nungka benbornang Nadab, Abihu Eleazar, dja Ithamar. Wanjh yibenlarlma birrimekbe ba minj kabirridjalrohrok birribuyika bininj nawu Israel benkebmawahmeng, dja nakka wanjh kabirriyimerran priests kabirridurrkmirri ngardduk. \v 2 Yimarnemarnbu kunmadj nuye Aaron nawu ngunedanginj ba birribuyika bininj kabirriyime nungka nakuken dja mak kabirriburlume. \v 3 Yibenmarneyimen nawu birrikodjkuluwern bininj nawu ngabenmarnbom birrikurdumak, wanjh yibenbengdayhkemen ba kabirribibbun kunmadj nuye Aaron ba bu yikurrme bu kayimerran priest nawu nganmarnedurrkmirri. \v 4 Namekbe kunmadj kabirrimarnbun nawu kaberrekalkdjongburren, dja mak nawu Ephod\x - \xo 28:4 \xt Ngurrina Exodus 25:7 \x* dja mak nawu kuberrkkah karri nawu robe, dja mak nawu kanjdji robe kadjongbuyindi nawu kakarrme bim warridj, dja mak nawu kakodjdjongbuyindi nawu turban kore kakodjdukkarren, dja manburrba nawu kangadmodukkarren. Birrimekbe bininj kabirrimarnbun kunmadj bedberre Aaron dja nawu benbornang warridj. Wanjh dja ngandimarnedurrkmirri ngardduk. \v 5 Dja mak birrimekbe birrikurdumak bininj nawu kunmadj kabirrihmarnbun wanjh nakka kabirrimang kunyarl manbu wirlmurrng gold, dja mak kunyarlbubuyika manbu kukblue, dja kukpurple dja kukkurlba, dja mak manburrbamak manbu linen.” \p \v 6 “Ngudda ngurrimarnbun warridj nawu nadjamun vest kangeyyo ephod. Ngurrimang kunyarl manbu medjbubuyika, yiman kukblue, kukpurple, dja kukkurlba. Ngurribibbu gold kunyarl dorrengh dja linen manburrbamak. Dja ngurribibbun kunyarlwi yiman bim namak kore mahni kunmadj. \v 7 Kaluk ngurrikurrme yiman straps bokenh kore kukarlang bokenh ba bu kabirrimadjdukkarren, dja wanjh ngurridjalkkenhnamen kore kurrid ngarre kunmadj. \v 8 Dja mak kabirribibbun manburrba nakuyeng ba nawu priest karrukkarren ephod dorrengh. Dja kabirriname kore kandjdjikah ngarre nawu ephod. Mahni manburrba karohrok bu manburrbamak linen kore kunmadjbuyika birrimarnbom.” \p \v 9-11 “Kaluk ngurrimang bokenh manwarddemak manbu Onyx, dja mak ngurringalkemen nakudji bininj nawu karrurrkmirri bu kanamename yiman jewels, dja nawu bidmak. Wanjh nungka karradjdadjke manwarddemak bokenh bu kabenbimngeybimbun nawu bebeywurd nuye Jacob kumekbe kore manwardde onyx bokenh. Six kunngey kore mankudji kunwardde dja manwarddebuyika makka birribuyika six. Dja ngurrbenngeynamen bu nawu nawernwarre beywurd karrokme werrk wanjh ngurrihdjalle kanjdji kore nayerre duninjh nawu nawalawalak. Yerre wanjh nahni bininj kaname gold wirlmurrng manbu kabebbehwakbuyingun mahni manwarddemak bokenh. \p \v 12 Wanjh namekbe manwarddemak bokenh ngurridjalkkenhnamen kore bokenh straps nawu kore nadjamun vest ba ngurriburrbun bu ngaye minj ngabenbengmidjdan birrimekbe rowk twelve kunmokukurr bedberre nawu Israel benkebmawahmeng. Kaluk Aaron kadjongbuyindi nawu ephod kore kabirrihngeydi kore kukarlang nuye yiman kayime kangeyngorrkan kore kumirrk ngaye ngardduk nawu Yawey. \v 13 Wanjh ngurrimarnbom mahni bokenh gold wirlmurrng manbu kawernhkarrme nawu kunwardde bokenh. \v 14 Wanjh ngurrimarnbu warridj bokenh kunyarl chains kaluk wirlmurrng gold duninjh bu ngurridukkarrukkan yiman kayime kunyarl rope. Yerre wanjh ngurridjalkkenhnamen namekbe wirlmurrng chains kore bokenh gold wirlmurrng kilehkilelk ba kakarrme namekbe manwardde bokenh.” \s1 Bu Birrinameng Nawu Priests Kabirridjongbuyindi Kunberrekalkkenh \s2 Exodus 28:15-30 \r (Exodus 39:8-21) \p \v 15 “Ngurrimarnbun warridj kunmadj bu nawu nakimuk priest kaberrekalkbalhmerren ba kawernhburrbun kore God kadjare bininj rowk bu kabirrikurduyime. Ngurrimarnmarnbu dja ngurribibbun bu ngurribimbun karohrok bu ngurrimarnbom nawu ephod, dja warridj manburrba wanjh karohrok bu nakareni. \v 16 Nawu kabihberrekalkbalhme nakka wanjh square 22 centimetres bu kakuyeng dja 22 centimetres bu kawarlahwarla, dja mak ngurribakke ngurrimarnbun bokenh ba kamarnburren yiman nawu pocket yerre. \v 17 Wanjh ngurrikurrmekurrmen kunkarrngbakmeng manwarddemak manbu gems kore kuberrekalk kaluk kore kaddum wanjh ngurrikurrme nakka wanjh ruby, yibeng topaz, yerre garnet; \v 18 wanjh nabadbubuyika kunwardde yikurrmekurrme nawu row bokenhkah, wanjh ngurrikurrmen manwarddemak manbu emerald, sapphire, dja diamond \v 19 dja kanjdji kore danjbikkah nawu nakka wanjh ngurrikurrmen manwarddemak manbu turquoise, dja mak agate dja mak amethyst. \v 20 Dja mak kore yerre duninjh wanjh ngurrikurrmen manbu beryl, cornelian dja mak jasper. Ngurribebbehnamen namekbe twelve manwarddemak rowk kore gold wirlmurrng kabebbehkarrme. \v 21 Kaluk ngurrirohrokmen kunbidbokenh dja bokenh nawu manwarddemak nawu kore kabihberrekalkbalhme, kaluk nabebbehkudji nawu manwarddemak wanjh kakadjurren nabebbehkudji beywurd rowk nuye Israel benbornang. Dja ngurringeynamen mankudji mankudji kunngey bedberre kunbidbokenh dja bokenh kunnguya ngudberre.” \p \v 22 “Ngurrimarnbu warridj chains kaluk wirlmurrng gold duninjh ngurriyimowon yiman kunyarl ngarre nawu kabiberrekalkbalhme nawu priest. \v 23 Dja mak ngurrimarnbun bokenh wirlmurrng gold rings wanjh ngurrikurrmen kaddumkah kore kurrid bokenh nawu nahni kunberrekalkkenh kunmadj. \v 24 Ngurridukka nawu bokenh chains kore bokenh gold rings kore kurrid ngarre. \v 25 Mak ngurridukka nahni bokenh chains kore bokenh gold wirlmurrng manbu manwarddemak onyx kawernhkarrme, kaluk ngurribarnnamen kore kunkarlang ngarre straps kaluk kumirrk ngarre nawu ephod. \v 26 Wanjh ngurrimarnbu bokenh gold rings wanjh ngurrikurrmen kore bokenh kurrid bebbehdin kanjdjikah kore nawu kabihberrekalkbalhme dja mak kururrkbeh kurrid kore nawu ephod. \v 27 Dja mak ngurriyawoyhmarnbu bokenh gold rings wanjh ngurridukka kanjdji kore nawu kukarlang kahdi straps kore kumirrk ngarre. Ngurrikurrmen darnkih kore kabelbmikenh, kaluk kaddumkah kore nawu ngokko birribibbom belt ngarre nawu ephod. \v 28 Ngurridukka namekbe rings nawu kore kunberrekalkkenh dja ngurrirawo rings kore nawu ephod. Kaluk ngurridukka blue kunyarl dorrengh. Wanjh kabalbelbmikendin kaddum kore belt nawu birribibbuni, ba minj kawarrhme.” \p \v 29 “Wanjh bu Aaron kangimen kore kubolkdjamun, nungka wanjh djongburrimen kabihberrekalkbalhme kunmadj nawu kakarremarnburrenkenh, dja nawu kakarrme kunngey kabirrihngeydi nawu kunnguya rowk bedberre mawahmawah nuye Israel. Kuhni kakurduyime ba bu ngaye Yawey wanjh munguyh ngabenburrbun ngardduk bininj rowk.” \p \v 30 “Kaluk ngurrikurrmen nawu Urim dja Thummim\f + \fr 28:30 \ft Nawu Urim dja Thummim wanjh yeng bokenh nawu priest karrmi bu bidjawam baleh kore God djareminj.\f* kanjdji kore nawu kabihberrekalkbalhme ba kabenedi darnkih kore Aaron nuye kundurddu bu kamre kubolkdjamun dja karrangen kumirrk ngardduk. Nakka munguyh djaldjongbuyindin bu kamngime kore ngaye, ba bu kaborlhme kore baleh ngabenwokrayekwon bininj nawu Israel benkebmawahmeng.” \s1 Bu Birribibbuni Kunmadj Nawu Priests Kabirridjongburrenkenh \s2 Exodus 28:31-43 \r (Exodus 39:22-31) \p \v 31 “Mak ngurrimarnbu nawu nakuyengkenh kunmadj namekbe nanu wanjh nawu Aaron kadjongbuyindi kanjdji kore ngarre nawu ephod, dja birribibbu kore djal blue manburrba manbu kukblue. \v 32 Mak ngurrimarnbu kawohrurrk kaddum ngarre kore Aaron kakomdi. Kaluk kawakbuyingunkenh nawu kunkomkenh ngokko birribibbu nawu narayek manburrba ngarre kahrurrk kukodj ba minj kadjalkmire. \p \v 33-34 Kore kanjdjikah nawu namekbe nakuyeng kunmadej, wanjh ngurrikurrmen yeng bokenh. Ngurrimang kunyarl manbu madjbubuyika yima kukblue, dja kukpurple dja kukkurlba, dja ngurribibbu nawu kakukyime mandjoleng manbu pomegranates, dja mak ngurrimarnbu nayahwurd wirlmurrng gold bells. Wanjh ngurrikurrmen nawu bells dja mak nawu pomegranates kanjdji kore kuberrkkah nawu kunmadj, kaluk gold bells kahbebbehdi kubuldjarn kore pomegranates nawu kahdi bebbehdi. \v 35 Wanjh nawu Aaron djongburrimen namekbe kunmadjkuyeng munguyh bu karrurrkmirri yiman priest. Bu kamngimen dja kabebme kore kubolkdjamun bu kamre kore kumirrk ngardduk, wanjh nawu bells kabun kawokdi bu nungka karengehre, dja wanjh Aaron minj karrowen.” \p \v 36 “Dja mak ngurrimang gold duninjh dja ngurridongohdo bu manbalabala kamarnburren dja mak kakuyenghmen, dja ngurriderrmen ba kabimbuyindi bu ngurrihngeynamen, ‘Kukdjamun kore nawu Yawey nuye.’ \v 37 Wanjh ngurrimang kunyarl nawu kukblue, dja ngurridukkan namekbe gold wirlmurrng kabimbuyindi dorrengh kore kumirrk ngarre turban nawu Aaron kahkodjdukkayindi. \v 38 Wanjh Aaron kakanakan kore kumilh nuye bu kamkan nawu njalenjale nadjamun bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirridjare ngandiwon. Wardi bu kabirribarabun kore ngandiwonkenh, wanjh ngadjalnan kore Aaron kadjongbuyindi, dja wanjh ngaye nawu Yawey ngadjalnjilngmak kore bedda ngandiwon njalehnjale. \p \v 39 Dja mak ngurrima linen manbu manburrbamak medjkilelh, dja ngurrimarnbu kunmadj nawu shirt dja nawu kakodjdukkarrenkenh nuye Aaron. Mak ngurrimarnbu nuye nawu kukarlang kawelhme nawu nawarlah dja nakuyeng, kaluk nawu bidmak kabibbun bim kumekbe kunyarl dorrengh.” \p \v 40 “Mak ngurrbenmarnemarnbu bedberre nawu Aaron bebeywurd rowk kunmadj namakmak, yiman shirts, dja nawu kakarlang kawelhme, dja nawu kabirrikodjdjongbuyindi. Kuhni ngurrikurduyimen ba birriwern bininj kabindiburlume dja kabirriyime bu birrikuken. \v 41 Wanjh namekbe kunmadj ngurrimang ngurrbendjongbu Aaron nawu ngunedanginj, dja mak nawu nabebeywurd nuye. Kaluk ngurrbenkodjuhkemen olive mankalkkid ba kabirriyimerran kabirridurrkmirri yiman priests. Kunukka wanjh ngudda kanwon nahni bininj rowk.” \p \v 42 “Mak ngurrimarnbu bedberre nawu kanjdjikenh kabirrihdjongbuyindi ba kabenbarrkbunkenh kore kungorrk dja kore kunkarre kaluk kaddumkah. Kuhni wanjh minj bininj kabindikuknan kumekbe kore kunburrk bedberre. \v 43 Wanjh Aaron dja bebeywurd nuye, wanjh birridjongburrimen nahni kunmadj munguyh bu kabirringimen Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, dja mak bu kabirrimre darnkih kore altar bu kabirridurrkmirri ngardduk yiman priests kore kubolkdjamun. Bu minj kabirridjongbuyindi namekbe kunmadj nawu kanjdjikenh, wanjh kabirriwowarreworren dja kunukka wanjh kabirridowen. \p Wanjh mahni mankarre kahdjalyo munguyh bedberre Aaron dja nawu mawahmawah nuye.” \c 29 \s1 God Benbengdayhkeng Bu Kabenmarnbun Bininj Nawu Priests Nuye \s2 Exodus 29:1-37 \r (Leviticus 8:1-36) \p \v 1 Wanjh nawu Yawey bimarneyimeng Moses, yimeng, “Kuhni bu ngurrikurduyime bu ngurrbenmarnbun Aaron dja mak nabebeywurd nuye bu kabirriyimerran priests nawu ngandimarnedurrkmirri ngaye. Ngurrima nakudji bulikki yaw, dja bokenh sheep kaluk narangem bokenh nawu minj njale kabirrikarrme. \v 2 Ngurrikinjemen buriddi bu ngurrimarnbun kandidjawa manbu mannguklurlmikenhyak, dja ngurrirawon kunkalkkid manbu olives. Yikahwi buriddi mak ngurrimarnbun bu kunkalkkid olives yak. Yikahi buriddi warridj ngurrimarnbun kakukyime cakes kaluk ngurribarung olive kunkalkkid dorrengh. \v 3 Wanjh ngurridahkendo manmekbe manme kore kundjabarrk, dja ngurrimka kandiwon ngaye bu kandimarnebun namekbe nawu bulikki dja mak sheep narangem bokenh.” \p \v 4 “Kaluk ngurrbenkan Aaron dja nabebeywurd nuye kore kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, wanjh kunmekbe ngurrbenkukdjirridjbun kukkuwi. \v 5 Wanjh ngurrimadjmang nahni kunmadj dja ngurridjongbun Aaron nawu kanjdjikenh, dja mak nabuyika kunmadj nawu kanjdjikenh ephod, dja mak ngurridjongbu ephod, dja mak nawu kunberrekalk kabalhme, dja yerre ngurringadmodukka belt dorrengh. \v 6 Wanjh ngurribalkodjdukka nawu turban kore kukodj nuye, dja mak ngurribarnnamen nadjamun manbalabala gold kore kabimbuyindi, ‘Kukdjamun kore nawu Yawey nuye.’ \p \v 7 Yerre ngurrimang manmekbe mankalkkid manbu ngurrikodjdjuhkekenh, wanjh ngurrikodjdjuhkemen ba kunu ngurrimarnbun kayimerran priest. \p \v 8 Wanjh ngurrbenka nabebeywurd nuye wanjh nawu kanjdjikenh kunmadj namekbe ngurrbendjongbu. \v 9 Dja mak ngurrbenkodjdukka kunmadj dja ngurrbenngardmorrukka nawu manburrba belt ngurrimarnbom, dja Aaron dorrengh. Wanjh Aaron dja nawu mawahmawah nuye nakka wanjh priests kabirriyimerran, dja ngawokrayekwong bu kadjalyo munguyh bedberre. Kuhni bu ngurrikurduyimen bu ngurrimarnbun Aaron dja nabebeywurd nuye bu kabirriyimerran priests.” \p \v 10 “Kaluk ngurrimka namekbe bulikki darnkih ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, wanjh Aaron dja nabebeywurd nuye kabirribidkurrmerren kore kukodj nuye namekbe bulikki. \v 11 Yerre wanjh ngurribu namekbe mayh kore kumirrk ngardduk nawu Yawey kaluk darnkih kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre. \v 12 Dja wanjh kunbidwi ngudberre ngurrima yikahwi manbu kunkurlba nuye bulikki dja ngurridelkkemen kore kurrid kaddumkah ngarre altar, dja mak yerre ngurrikurlbayakarrbu kore kanjdji kumelk ngarre altar. \v 13 Wanjh ngurrimang kunbalem bulikki nuye kore kanjdji nawu kakarrme yiman kayime mannjam, kaluk kore kundiw dja mak ngurrima kundaykenh bokenh dja kunbalem dorrengh ngarre, wanjh ngurrikinjemen rowk kore altar. \v 14 Dja ngaleng ngurridjalmang kunkanj kunkulah, dja mak njalehnjale ngarre kunnjam nuye namekbe bulikki wanjh ngurrikan kuberrkkah djarreh kore ngurrihdi, dja kumekbe wanjh ngurriwurlhkemen. Kuhni ngurrikurduyime yiman kayime bu kabularrbuyindan ngudberre kunwarre.” \p \v 15 “Dja mak ngurrima nakudji sheep nawu narangem, wanjh Aaron dja nabebeywurd nuye kabirribidkurrmerren kore kukodj nuye. \v 16 Wanjh ngurribu, ngurrima kunkurlba dja manbu makka ngurridjuhdjuhkemen kore kurrihdirrid kunkarrngbakmeng ngarre altar. \v 17 Wanjh ngurrikukdjobdjobke nawu narangem sheep bu ngurrikilelhme. Dja mak ngurridjirridjbu kukku dorrengh nawu kunnjam kore kahyo dja kunkarre nuye, wanjh ngurrirawo kunkodj dja mankilekilelh nawu ngurridjobdjobkeng. \v 18 Yerre wanjh ngurrimokenkinjemen kore altar ba kunak kakanjyakwon rowk. Kaluk namekbe mayh wanjh kandimarnekinje ngaye nawu Yawey, dja bu nganome manbu kundjawuymak wanjh ngaye nganjilngmak, dja namekbe mayh ngudda kandiwong ngaye nawu Yawey.”\x - \xo 29:18 \xt Ngurrina Ephesians 5:2; Philippians 4:18\x* \p \v 19 “Wanjh ngurrimang nawu nabuyika narangem sheep, dja Aaron dja nabebeywurd nuye kabirriyawoyhbidkurrmerren kore kukodj nuye. \v 20 Ngurribu wanjh ngurrikurlbamang yikahwi nuye, wanjh ngurrbenkanembarung kundurrk kore kukun bedberre birrimekbe Aaron dja nabebeywurd nuye. Dja mak ngurribaru kore kunbidbadjan bedberre kaluk kubidkukun, dja mak kurrenge bedberre kaluk manbu kundengebadjan kore kurrengekun bedberre. Wanjh ngurribaldelkdelkke kunkurlba kore kunkarrngbakmeng kurrihdirrid rowk ngarre altar.” \p \v 21 “Dja mak ngurrima yikahwi maninjmanu kunkurlba kore altar kakurlbarri, wanjh ngurriborawo kunkalkkid dorrengh manbu ngurrikodjdjuhkekenh nawu priests. Wanjh ngurrikukdelkkemen Aaron dja mak kunmadj nuye, dja mak nabebeywurd nuye dja kunmadj bedberre. Kunukka wanjh bedda kabirriyimerran ngardduk duninjh, dja kunmadj bedberre dorrengh.” \p \v 22 “Dja mak ngurridadjkemen kunbalem kore nahni narangem sheep, dja mak kunberdbalem dja mak kunbalem nawu kore kanjdji kahyo. Mak ngurridadjke kunmakmak manbu kundiw, dja kundaykenh bokenh dja kunbalem ngarre dorrengh, dja mak kundadkun dorrengh. Kaluk nahni sheep ngurribom kore ngurrbenmarnbom nawu priests. \v 23 Yerre ngurrimang basket buriddi dorrengh manbu mannguklurlmikenhyak, nawu ngurrikurrmeng kore kumirrk ngardduk nawu Yawey. Wanjh kunmekbe ngurrilodmang nakudji buriddi, dja cake manbu marnbuyindanj olive kunkalkkid dorrengh dja nakudji biscuit kaluk manbinjbinj. \v 24 Wanjh ngurrikurrmekurrme manekke manme kore kubid bedberre Aaron dja nawu benbornang, dja ngurrbenmarneyimen bu ngandiwon ngaye nawu Yawey. Bedda wanjh birriwayhkemen kore kumirrk ngardduk kunbidwi bedberre bu kabirriberlwayhme. \v 25 Wanjh ngurrimang manekke manme kore kubid kabirrihkarrme dja ngurrikurrme kaddum kore mayh ngurrimokenkinje. Kuhni yiman kayime kandiwon manme. Bu nganome karung, wanjh nganjilngmakmen ngudberrekenh. \v 26 Ngudda nawu Moses, yerre wanjh yikanjmang kunberrekalk nuye sheep narangem kore ngurrimarnbom Aaron bu yimerranj priest, wanjh kanwo ngaye nawu Yawey. Yiwayhkemen kubid ke bu yiberlwayhme. Kaluk bu ngurrimarnbun Aaron bu kayimerran priest, wanjh maninjmanu kunkanj wanjh ngudda ke kore ngurriyikadjurren nawu mayh.” \p \v 27 “Ngudda yibenmarnema kunkanj bedberre Aaron dja nawu nabebeywurd dorrengh dja yibenmarnekurrmen bedberre. Ngayime nawu kunberrekalkkenh dja mak kundadkenh kunkanj kore narangem sheep nawu ngurribom dja bedda birrikanjwayhkeng kore kumirrk ngardduk. \v 28 Kaluk ngakarremarnbun ngudberre bu manmekbekenh dja wanjh kayo munguyh. Bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng kabirrikinje mayh dja kabirridjarrkngun kore kunmodmikenh ngardduk dorrengh, wanjh munguyh bindikanjwo nawu Aaron dja nabebeywurd nuye manbu kunberrekalkkenh dja kundadkenh. Kuhni wanjh ngaye ngandikanjwon, ngaye nawu Yawey.” \p \v 29 “Kaluk yerrekah bu nawu Aaron karrowen, wanjh kunmadj nadjamun nuye ngurrbenwo nawu mawahmawah nuye. Bu ngurrbenkodjdjuhke birrimekbe bininj kunkalkkiddjamun dorrengh dja ngurrbenmarnbun nawu priests, wanjh kunmekbe kabirridjongburren nahni kunmadj nawu Aaron nuyeni. \v 30 Kaluk yerrekah bu Aaron nuye beywurd kayimerran priest, kumunke nuye nawu Aaron, wanjh djongburrimen namekbe kunmadj kadjongbuyindi bu kunkodjke seven kore nungka kamngimen dabburlin manbu kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, bu nungka karrurrkmirri kore Kubolkdjamun.” \p \v 31 “Wanjh ngurrima nahni sheep nawu narangem bu ngurribun kore ngurrbenmarnbun Aaron dja nawu bebeywurd nuye bu kabirriyimerran nawu priests. Kaluk ngurrikanjkinjemen kore kurobbe kubolkdjamun. \v 32 Wanjh Aaron dja nawu beybeywurd nuye birriray kore kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, wanjh kumekbe bedda kabirrikanjngun manmekbe kunkanj nawu sheep narangem, dja mak kandidjawa manbu kahdahkendi kore nahni kundjabarrk. \v 33 Bedda wanjh kabirridjarrkngun mahni kunkanj, manbu kandikanjwong ngaye nawu Yawey ba bu ngabenmarnebengmidjdanj kunwarre bedberre, bu kunmekbe ngurrbenmarnbom birriyimerranj priests ngardduk, dja kore ngaye ngabenmarnbom birridjamun nawu djal ngardduk. Kuhni wanjh minj nangale mak kakanjngun maninjmanu kunkanj, dja wanjh nakka mandjamun duninjh. \v 34 Kaluk yerre bu kabirriyimerran priests, dja bu kabirrikanjngun kore sheep narangem dja mak manbu buriddi, wardi bu kabirribawon mahni manme kadjalyo bu kukabel kamre, wanjh makka ngurriwurlhkemen ba kayakmen rowk. Yuwn bu bininj kabirringun dja wanjh makka mandjamun manme.” \p \v 35 “Kuninjkunu ngurrikurduyimen kore wokrayekwong ngudberre bu ngurrikurduyimen bedberre Aaron dja nawu bebeywurd nuye. Kaluk ngurridurrkmirrin kunkodjke seven bu ngurrbenhmarnmarnbun kabirriyimerran nawu priests. \v 36 Bu kunkodjkekudjikudji wanjh ngudda ngurribu nakudji bulikki ngardduk dja ngurrikinjemen ba bu ngaye ngamarnebengmidjdan kunwarrekenh. Kunukka ngayime bu mahni altar wanjh burlerranj kore ngadjare, dja wanjh ngurrimarnbun ba kamakmen. Ngurribun mayh dja mak ngurridelkkemen manbu altar ba kayimerran ngaye ngardduk ngadjalkudji. \v 37 Ngurrihdjalkurduyimen rowk bu kunkodjke seven. Wanjh kunukka namekbe altar kayimerran mandjamun duninjh, dja nawu nangale bininj, dja njalehnjale nawu kawohkarrme namekbe altar wanjh nakka warridj kayimerran nadjamun.” \s1 Bu God Benbengdayhkeng Bu Kunkodjkewern Kabirriwon Nuye \s2 Exodus 29:38-46 \r (Numbers 28:1-8) \p \v 38 Wanjh Yawey biyawoyhwokdi dja bimarneyimeng nawu Moses, “Bu kunkodjkekudjikudji munguyh wanjh ngurribu dja kandimarnekinjemen bokenh lambs kore altar, kaluk nawu nakudji mandjewk berrewoneng. \v 39 Wanjh ngurribu nakudji lamb bu kumkabel dja nabadbuyika lamb wanjh yerre ngurribu bu kabalhngokdan. \p \v 40 Kaluk bu kukabel, bu ngurribun nawu nayungkih lamb ngarddukkenh, wanjh nakka ngurrikinjemen warridj nakudji kilogramme manbu kandidjawa dja mak nakudji litre kunkalkkid duninjh manbu olives kore ngurriyingkihrawong. Dja mak ngurriyakbu kurorre nakudji litre manbu wine, dja kunukka yiman kandiwon ngaye nawu Yawey. \v 41 Kaluk bu wolewoleh duninjh, kabolkburlerran, wanjh kandimarnebu nabadbuyika lamb. Bu kunmekbe kabolkyime wanjh kandiwo warridj kandidjawa, dja kunkalkkid manbu olives, dja mak manbu wine, karohrok bu malamalaywi ngurriyimowong. Maninjmanu kandiwon ngaye nawu Yawey, dja bu ngurrikinje wanjh nganome manbomanjmak, wanjh ngawarnmakmen.” \p \v 42 “Kaluk ngurrikurduyimen kuninjkunu rowk munguyh munguyh. Kaluk kandimarnekinjemen namekbe mayh kore ngahdi, kore kumirrk kurrangmaye ngarre Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre. Bu kunmekbe wanjh, ngarrmarren ngudda nawu Moses, dja ngawokdan ke. \v 43 Dja mak ngarrinarren bininj nawu Israel benkebmawahmeng kumekbe warridj. Kaluk kumekbe ngamdjaldi kunwernhmakmak ngardduk dorrengh bu ngawernhbolkwolkan kunmekbe, dja wanjh kabolkyimerran kunbolkdjamun ngardduk.” \p \v 44 “Dja mahni Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre dja mak manbu altar, makka wanjh ngamarnbun bu kayimerran rowk kore ngardduk duninjh. Dja mak ngabenmang Aaron dja nabebeywurd nuye dja ngabenmarnbun bu kabirryimerran priests ngardduk nawu ngandimarnedurrkmirri. \v 45 Wanjh ngarridjarrkni nawu Israel benkebmawahmeng dja mak ngabenmarnewohrnan, dja ngaye wanjh God duninjh bedberre. \v 46 Bedda wanjh kabirriburrbun bu ngaye nawu bedberre God ngangeyyo Yawey, dja ngaye ngabenbebkeng kore kunbolk Egyptbeh, ba bu kamak ngarridjarrkni. Ngaye Yawey nawu bedberre God.” Kuhni rowk bu Yawey bimarneyimeng nawu Moses. \c 30 \s1 God Benbengdayhkeng Bu Birrimarnbom Altar Manbu Kabirrihkinje Mankalkkidmanjmak \s2 Exodus 30:1-10 \r (Exodus 37:25-28) \p \v 1 Wanjh Yawey yawoyhwokdanj bimarneyimeng Moses, “Ngurrimarnbu altar kaluk acacia kundulk dorrengh manbu ngurriwurlhke incense mankalkkidmanjmak. \v 2 Kaluk ngurrimarnbun bu square fifty centimetres kakuyeng dja mak fifty centimetres kawarlahwarla, dja mak 90 centimetres bu kaddum. Dja mak ngurrimarnbu manbu kunkanemdulk ngarre makka wanjh yiman kayime kukkudji karaworren manmekbe burrk ngarre altar. \v 3 Wanjh ngurribarrkbun bu ngurrikurrmen wirlmurrng gold duninjh, kore kaddum dja kungorrk rowk, dja mak kunkanemdulk warridj. Dja mak mankuyeng manbalabala manbu wirlmurrng gold, wanjh ngurrikurrmen kore altar kaluk kawakwakbun kumekbe. \v 4 Dja mak ngurrimarnbu kunkarrngbakmeng wirlmurrng gold rings dja ngurrikurrmen kanjdji kore manbalabala kawakbun bokenh bokenh kore kurrid bokenh. Kaluk nahni rings kakarrme mandulkkuyeng bokenh bu bininj kabirrikanahkan nawu altar. \v 5 Manbu mandulkkuyeng bokenh, makka ngurrimarnbu acacia kundulk, kaluk ngurribaru wirlmurrng gold duninjh. \p \v 6 Wanjh ngurrikurrmen namekbe altar kore kuberrkkah ngarre curtain nawu kabarndi kumirrk nawu Ark manbu kakarrme manwarddebala bokenh nawu kabimbuyindi kunwok kunwoybuk kore ngawokkurrmerrinj. Kumekbe kaluk kumirrk ngarre lid nawu kahbarrkbun namekbe Ark. Wanjh kumekbe kaluk ngaye ngamre karrinarren.” \p \v 7-8 “Ngadjare manbu mankalkkidmanjmak bu kahdjalrung kunkodjkekudjikudji munguyh munguyh kore kumirrk ngardduk nawu Yawey, dja nawu mawahmawah ngudberre wanjh bedmanwali kabirridjalwurlhke munguyh. Kaluk Aaron nungka wanjh wurlhkemen namekbe incense nawu namanjmak kore altar munguyh munguyh bu kukabelwern, bu kamre kanahnan nawu lamps. Wanjh yawoyhwurlhkemen manbu mankalkkidmanjmak incense kunkodjke rowk bu wolewoleh nungka kamre kawurlhwurlhke lamps. \v 9 Yuwn bu ngurrimang manmekbe altar bu kandimarnekinje nawu nawarre incense. Dja bu njalehnjale kandiwoyi dja kandimarnekinje, yiman mayh, dja yika manmim, wanjh yuwn bu ngurrikinje kore manmekbe altar, dja yuwn bu mak kandimarneboyakbun manbu wine kore manmekbe altar. \v 10 Dja bu mandjewkbubuyika wanjh Aaron kunkudjikenh kayawoyhmarnbun manmekbe altar ba kayawoyhyimerran manmak kore ngaye. Nungka wanjh delkkemen mahni kunkurlba kore kunkamendulk ngarre altar. Nungka wanjh kamang mahni kunkurlba kore mayh bu ngurribun ba bu ngaye Yawey ngabengmidjdan ngudberre kunwarre rowk. Wanjh kumekbe kahdjalkurduyimerran mandjewkbubuyika munguyh munguyh. Kaluk nahni nawu altar nakka wanjh djal ngaye ngardduk nawu Yawey.” \s1 God Benbengdayhkeng Bu Kabirrikarremulewan Nuye Nawu Yawey \s2 Exodus 30:11-16 \p \v 11-12 Wanjh Yawey yawoyhwokdanj, bimarneyimeng Moses, “Bu ngurrbenrohrok bu ngurriyime baleh kayime birrimekbe bininj nawu Israel benkebmawahmeng, kaluk bu kunmekbe kabolkyime, wanjh birribebbehkudjikudji bininj kandikarremulewan ngaye Yawey, yiman kayime kabirribebbehkukbayahmerren ba kundjak kunkimuk nawu minj kamarnbuyindan bedberre yerre bu ngurrbenrohokme. \v 13 Kaluk bininj nawu ngurrbenrohrokme wanjh kabirribebbehkukkurrme yikahwi money nawu nakudji coin\f + \fr 30:13 \ft Ngurrina Matthew 17:24\f* ngarre kubolkdjamunkenh. Kaluk namekbe money, nakka wanjh bedda ngandikukwon ngaye nawu Yawey. \v 14 Wanjh bininj nawu ngurrbenrohrokme bu nawu mandjewk bedberre 20 dja mak nawu kabindibalyurrhke nawu mandjewk twenty, wanjh bedda rowk ngandikukwo rowk namekbe kunwardde nawu Yawey. \v 15 Bu ngandikukwon money ba yiman kayime kabirridarrkiddurndiwerren kore ngardduk, wanjh nawu bininj yiman kukwarddekimuk wanjh nakka minj kabirrikukkurrme nawern, dja ngaleng namekke nadjalkudji coin. Dja mak bininj nawu minj nakimuk money kabirrikukkarrme, wanjh nakka kabirridjalkukkurrme namekbe nakudji coin.” \p \v 16 “Ngurrimang rowk kore kabirrikukkurrme ngardduk dja wanjh ngurribayahme njalehnjale nawu ngarre kabirridurrkmirrikenh kore Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre. Kaluk kuhni wanjh ba Yawey kadjalburrbun bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh yiman kayime birridarrkidbayahmeng bedberre kundarrkid.” \s1 God Benbengdayhkeng Bu Birrimarnbom Nawu Kabirridjirridjburrenkenh. \s2 Exodus 30:17-21 \p \v 17-18 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngurringalngmarnbu nakimukkenh bannikin nawu kaluk wirlmurrng manbu bronze, dja mak nawu kahdedjbarndi kaluk wirlmurrng bronze yerrih, ngarre nawu priests kabirrihdjirridjburrenkenh. Wanjh ngurrikurrmen namekbe banikkin dja mak nawu kahdedjbarndi kubulkayh kore Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, dja kore altar, wanjh kukku yiborrakendong kore nawu banikkin. \v 19 Wanjh Aaron dja nabebeywurd nuye kabirribiddjirridjburren dja kabirridengedjirridjburren kukkuwi kore namekbe banikkin. \v 20 Bu bedda kabirringimen kore Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, wanjh birrikukdjirridjburrimen kukkuwi ba minj kabirridowen. Dja mak bu kabirrimre kore altar bu kabirridurrkmirri yiman priests bu ngandimarnebun ngardduk nawu Yawey dja kabirrikinje, \v 21 wanjh birribiddjirridjburrimen dja birridengedjirridjburrimen ba kunukka minj kabirridowen. Mahni mankarre manbu Aaron dja mawahmawah nuye bu kabirriwokmang bu kuninjkunu rerrih munguyh.” \s1 God Benbengdayhkeng Bu Kabirrikodjbarurrenkenh Nuye Mankalkkid Dorrengh. \s2 Exodus 30:22-33 \p \v 22-25 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngurrima spices nawu namakmak yiman six kilograms kunkalkkid myrrh, mak three kilograms nawu namanjmak cinnamon, dja three kilograms namanjmak cane, dja six kilograms cassia. Wanjh ngurrirohrokmen namekbe rowk kore mankarre kayime. Dja mak ngurrimang kunkarrngbakmeng litres olive kunkalkkid, wanjh ngurrirawo rowk bu kakalkkidmarnburren yiman kayime manmanjmak perfume. Kaluk wanjh kamarnbuyindan manbu mandjamun olive kunkalkkid. Dja maninjmanu mankalkkidmanjmak wanjh ngurrimang dja ngurrbenkodjbarung bininj bu ngayekenh. \p \v 26-28 Kaluk ngurridjuhkemen namekbe kunkalkkid kore Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, dja mak kore Ark nawu yirrahkendoy manwarddebala bokenh manbu kabimdi kunwok kunwoybuk ngardduk ngawokkurrmerrinj, dja manbu table dja njalehnjale ngarre, dja nawu lampstand dja nawu tools ngarre, dja mak altar kore ngurrikinje mankalkkidjmanjmak, dja mak nabuyika altar kore kabirrikinje mayh nawu ngandiwon ngardduk, dja mak nawu tools ngarre, mak banikkin nakimuk, dja nawu kahdedjbarndi ngarre. \v 29 Ngudda kunu ngurrimarnbun bu kayimerran mandjamun rowk. Kaluk njalenjale bu kakilekme wanjh kunu nadjamun duninjh kayimerran warridj.” \p \v 30 “Wanjh kunkalkkid ngurrima ngurrbenkodjdjuhke Aaron dja nabebeywurd nuye ba kabirriyimerran djal ngaye ngardduk bininj, dja ngandimarnedurrkmirri yiman priests. \v 31 Ngudda Moses yibenmarneyimen nawu Israel benkebmawahmeng, ‘Nawu Yawey kayime nahni nawu kunkalkkid wanjh nakka nuye nadjamun bu kuninjkunu bininj kabindikodjdelkkerren munguyh munguyh bu kabirriyingkihmarnburren kabirridurrkmirri nuye yiman priests. \v 32 Dja yuwn ngurrbenkodjdjuhkerren maninjmanu kunkalkkid dorrengh nawu kunburrk bininj, dja mak yuwn bu ngudmandeleng ngurrikalkkidmarnbun maninjmanu mankalkkid. Wanjh nakka ngurriwerhburrbun bu mahni mankalkkid wanjh mandjaldjamun duninjh. \v 33 Dja bu nangale bininj kakalkkidmarnbun namekbe perfume nawu manmanjmak, dja mak bininj nawu kabikodjdelkke bininj nawu minj priest, wanjh nakka nanu ngaye ngayarlarrke kore nawu bininj nuye rowk.’” \s1 God Benbengdayhkeng Bu Birrimarnbom Mankalkkidmanjmak \s2 Exodus 30:34-38 \p \v 34 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngurrima nahni nawu manjmak spices, yiman resin, onyx, galbanum, dja frankincense duninjh. Ngurribebbehwayhme bu ngurrirohrokme bu karohrok kahbebbehyo. \v 35 Ngurrirawo maninjmanu spices ba kamarnburrren incense manmanjmak bu kabanj, dja mak djila ngurrirawon ba bu manmak kadjalyime dja mak mandjamun duninjh. Kuhni karohrok bu bininj kabirriyime nawu perfume kabirrimarnbun. \v 36 Wanjh ngurridongorro yikahwi mahni incense, kaluk ngurrimarnbun kundjulng, wanjh ngurrika ngurrikurrmen kumirrk ngarre Ark kore kahdahkendi manwarddebala bokenh kore kabimdi kunwok kunwoybuk ngawokkurrmerrinj. Kaluk kukmekbe kore Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre. Kumekbe wanjh ngamre bu karrinarren. Kaluk manmekbe incense wanjh ngurriwernhburrbun bu ngurriyime mandjaldjamun duninjh. \v 37 Yuwn bu ngurrimarnbun manmekbe incense bu ngudman ngudberrekih. Ngurriyimen bu mandjaldjamun ngardduk nawu Yawey. \v 38 Nangale nawu kamarnbun manmekbe mankalkkidmanjmak kore nungka kadjare, wanjh nakka ngawohyarlarrke kore bininj nuye.” \c 31 \s1 God Benbenedjarrngbom Nawu Bezalel Dja Aholiab \sr Exodus 31:1-11 \r (Exodus 35:30—36:1) \p \v 1-2 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses. “Yina, ngaye wanjh ngamey Bezalel nawu beywurd nuye Uri kaluk kore kunmokukurr ngarre Judah. Kaluk Uri nawu nakka wanjh beywurd nuye Hur. \v 3 Kaluk ngaye ngakurrmeng Namalngmakkaykenh ngardduk ngaye nawu God, dja kangebarlkeng. Dja mak ngawong manbu ba nakurdumak bu karrurrkmirri kore njalenjale kamarnmarnbun, dja kamayaliwernmen ba nawern nawu karrurrkmirri. \v 4-5 Kaluk nungka wanjh kabimbun nawu bimmak, ba bu bininj kabirrimarnbun njalehnjale nawu kore gold, silver dja wirlmurrng manbu bronze, dja ba kabirridadjke nawu jewels bu kabirrikurrmekurrme, dja mak kore kabirrimarnbun njalehnjale kundulkwi, dja mak kundjalwern bu kabirrimarnmarnbun. \p \v 6 Dja mak ngaye ngamey Oholiab nawu beywurd nuye Ahisamach nawu kumdolkkang kunmokukurr Dan. Dja nungka wanjh kabenedjarrkdurrkmirri Bezalel. Warridj ngaye wanjh ngabenwong birridjalwern bininj nawu kabirrimarnmarnbun rowk kore ngawokrayekwong ngudberre, ba bu birrikurdumak. \v 7 Ngayime nawu Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre dja manbu Ark kore manwarddebala bokenh kahdi nawu kabimdi kunwok kunwoybuk ngaye ngawokkurrmerrinj, dja mak nawu kaddumkah ngarre dja mak njalehnjale nawern ngarre nawu dabburlin. \v 8-9 Nahni mak karawoyindan nawu namekbe manbalabala dja njalehnjale ngarre, yiman kayime gold lampstand dja njalehnjale nawu ngarre, dja altar ngarre nawu ngurriwurlhke manbu incense, dja altar ngarre nawu kandimarnekinjekenh mayh, dja njalehnjale ngarre nawu kabirrikarrme, yiman kayime mak banikkin nakimukkenh dja mak nawu ngarre kanjdjikenh. \p \v 10 Dja mak ngabenwong bedda nawu kabirribibbun kunmadj nadjamun nuye Aaron nawu priest, dja mak nabebeywurd nuye manbu kunmadj bedberre ba kabirridjongbuyindi bu kabirridurrkmirri yiman priests. \v 11 Mak nawu kabirrimarnbun nawu namakmak kunkalkkid olive bu bininj kabindikodjdjuhkekenh, dja mak manmanjmak incense manbu ngurriwurlhke kore kubolkdjamun. Kaluk birrimekbe bininj wanjh kabirrimarnbun namekbe rowk nawu kore ngaye wokrayekwong ngudberre.” \s1 God Benmarnemarnbom Kunbarnangarra Manbu Sabbath \s2 Exodus 31:12-18 \p \v 12-13 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yibenmarneyimen nawu Israel benkebmawahmeng, ‘Ngurriwernhburrbu Yawey nuye kunkodjke manbu Sabbath. Bu ngurrikurduyime wanjh ngurriborlhme bu ngaye Yawey ngunburrbun dja mak ngudda kandiburrbun. Dja mak nawu mawahmawah ngudberre kuhni birrikurduyimen warridj. Kuhni bu ngurridjalburrbun rowk bu ngaye nawu Yawey, wanjh marnbun ngudberre bu ngudda djal ngaye ngardduk bininj.’” \p \v 14 “Ngurrimarnbu manmekbe Sabbath kunbarnangarra djamunnin ngudberre. Dja bu nangale bininj kawarrewan manmekbe Sabbath wanjh namekbe bininj ngurribu, karrowen. Dja mak nangale nawu karrurrkmirri bu Sabbath kore djal nungan kadjare wanjh ngurribawo dja minj ngurriyawoyhraworren. \v 15 Kaluk bu six kunkodjke makka wanjh ngurridurrkmirri, dja manbu kunkodjke seven, wanjh mahni Sabbath ba bu ngurringehmekenh. Maninjmanu kunkodjke wanjh ngardduk, dja ngaye wanjh Yawey. Nangale nawu karrurrkmirri kore djal nungan kadjare bu Sabbath nakka wanjh ngurribu, karrowen. \p \v 16 Ngudda nawu Israel ngunkebmawahmeng dja warridj nawu mawahmawah ngudberre, wanjh ngurrikarrmen manmekbe Sabbath munguyh munguyh. Mahni Sabbath wanjh kamenyime bu ngaye ngawokkurrmerrinj ngudberre rowk. \v 17 Wanjh manmekbe manbu Sabbath kunbarnangarra makka wanjh munguyh munguyh ngunbengdayhke ngudda nawu Israel ngunkebmawahmeng, dja mak ngaye nganbengdayhke bu ngaye nawu Yawey ngamarnbom kaddum rowk dja mak kurorre rowk bu ngarrurrkmirri six kunbarnangarra, dja bu kunbarnangarra seven wanjh makka minj ngarrurrkmirriwirrinj dja wanjh ngangehmeng.” Kuhni rowk bu Yawey bimarneyimeng nawu Moses. \p \v 18 Bu Yawey ngurdmeng benehwokdi Moses kore Mount Sinai, nungka biwong bokenh kunwardde manbalabala kaluk manbu kunwok kunwoybuk nuye Yawey wokbimbuyindi, kaluk nungan God bihbimbom nuye kunbidwi kore maninjmanu manwarddebala bokenh. \c 32 \s1 Bu Birrimarneboddanj Idol Nawu Birrimarnbom \s2 Exodus 32:1-35 \r (Deuteronomy 9:6-29) \p \v 1 Kaluk bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birrimadbom kunkuyeng nawu Moses, dja nungka minj kumkoluyi kore kuwarddebeh. Wanjh birrimirndeyikang nawu Aaron dja birrimarneyimeng, “Mah. Yimarnbu kadberre god ba kanmarnedokme kadberre. Dja namekbe bininj Moses nawu kanyibebmeng kadberre kore Egypt, minj karriburrbun bu baleh nungka bimarnekurduyimerranj.” \p \v 2 Wanjh Aaron benmarneyimeng, “Mah. Ngurriyerrkkemen dja ngurrimka nawu kabirrihkanemdjongbuyindikenh, manbu gold wirlmurrng nawu bedberre ngalbihbininjkobeng ngudberre dja mak ngalbebeywurd dja nabebeywurd ngudberre.” \v 3 Wanjh birriwern rowk birriyerrkkerrinj kore kunkanemkenh, dja birrikang dja birriwong Aaron. \v 4 Wanjh nungan Aaron mangimangi kore birriwong rowk, dja kinjeng bu mey gold wirlmurrng duninjh, wanjh kukmarnbom idol bedberre. Kaluk kukmarnbom wirlmurrng gold mandjawakwi bu kukyimi bulikki yaw. Wanjh birrimekbe bininj birriyimeng, “Ngurrina! Ngad nawu Israel kankebmawahmeng! Dja nahni wanjh god nawu kanbebkeng kadberre kore Egyptbeh!” \p \v 5 Kaluk bu Aaron nang baleh bu kurduyimerranj wanjh nungka marnbom altar kore kumirrk nuye namekbe bulikki yaw, dja yimeng bedberre, “Bu malaywi wanjh ngad karrimulilmang nawu Yawey.” \v 6 Wanjh bu kumdungbebmi malaywi bedda birridolkarrinj. Wanjh birrimey mayh, dja yikahwi birrimokenkinjeng kore altar, dja yikahwi mak birribom bu birridjarrknguni kore kunmodmikenh nuye Yawey.\x - \xo 32:6 \xt 1 Corinthians 10:7\x* Kaluk birriyerrkang, birridjarrknguneng dja birribonguneng, wanjh yerre birridolkkang dja birridedjingmey bu kunwarre duninjh birrikurduyimi. \p \v 7 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses kore kuwarddekimuk, yimeng, “Werrkwerrk yikolu kore kondahbeh! Birrimekbe bininj nawu yibenbebkeng kore Egyptbeh wanjh nakka birriwarreworrinj dja ngandibodmewong ngardduk. \v 8 Bedda wanjh werrkwerrk ngandiwokbawong ngardduk kore ngabenwokrayekwong. Dja bedda wanjh birrimarnbom idol bu wirlmurrng goldwi, dja kakukyime nawu bulikki yaw. Wanjh birrihmarneboddangeni namekbe nawu idol, dja mak birriwoni nuye bu birrimarnebom mayh, dja mak birriyimeng, ‘Ngurrina! Ngad nawu Israel kankebmawahmeng! Dja nahni wanjh god nawu kanbebkeng kadberre kore Egyptbeh!’” \p \v 9 “Ngaye ngabennang birrimekbe bininj bu minj kandiwokmarrkmang ngaye dja kabirrikangerayek ngardduk. \v 10 Bonj, yuwn bu kandenghke, dja kanbawon ba wanjh ngayiddung duninjh bedberre bu ngabenbularrbun. Ngudda yiwid, dja ngaleng marnbun ngudda ba yibenkebmawahme birribuyika bininj birridjalwern, dja kabirrimirndewernmerren dja mak kabirringeykimuk.” \p \v 11 Wanjh Moses yimankek bimarnbuyi nawu Yawey, nawu God nuye, bu kabenkongibunkenh. Wanjh yimeng, “Ngudda nawu Yawey, bu kundulkarre dorrengh yibenbebkeng birrimekbe bininj nawu Israel benkebmawahmeng kore Egyptbeh. Bu kore kubid ke dja kunngudjkimuk ke yibenbebkeng. Dja njalekenh bu yiyiddung dja yibenbun? \v 12 Dja bu kunmekbe yikurduyime, wardi bininj nawu Egyptbeh kabirriyime, ‘Njalekenh Yawey benbebkeng kore birrihbongdi dja benkang kore kuwarddewardde kumekbe benbularrbom rowk?’ Wanjh ngaye djawadjawan bu yuwn yiyiddung, dja yibawo. Yimayaliborledmen dja yuwn bu yibenbularrbun nawu bininj ngudda ke. \v 13 Yiburrbu kore ngudda yiwokkurrmerrinj bedberre Abraham, dja Isaac dja Jacob. Ngudda yingeykurrmerrinj bu yibenmarnewokkurrmerrinj, yiyimeng, ‘Kalukburrk ngaye wanjh ngabenmarnbun nawu mawahmawah ngudberre bu kabirrimirndeyimerran yiman kayime mankokkarrng kawernmerren kore kunngol, dja mak ngabenbolkwon kore ngabenbolkberrebbom, ba bu mawahmawah bedberre wanjh kabirribolkkarrme mahni kunred bu munguyh munguyh.’” Kuhni bu Moses bimarneyimeng nawu Yawey. \p \v 14 Wanjh kunmekbekenh nawu Yawey mayaliborledmeng, dja minj benbuyi birrimekbe bininj kore nungka benyingkihbengdayhkeng bu benbularrbuyikenh. \p \v 15-16 Wanjh Moses yawoyhkoluy kore kuwarddekimukbeh, kaluk kumyikoluy dja karrmi kubid nuye manwarddebalabala bokenh manbu bimbuyindi kumirrk dja kubodme ngarre manbu kunwok kunwoybuk nuye bu Yawey wokkurrmerrinj. Namekbe manwarddebala bokenh wanjh God nungan marnbom. Nungan mak bimbom mankarre nuye, bu warddedadjkeng kore maninjmanu kunwardde. \p \v 17 Kaluk Joshua benbekkang bu birrikayhkayhmi birrimekbe bininj, wanjh bimarneyimeng Moses, “Ngabekkan nakka yiman nuk kabirrihburren kore kured yiman nawu birriyidko bininj bindimarnebebmeng!” \v 18 Wanjh Moses yimeng “Burrkyak. Nakka minj kabirrihburren. Minj kabirrihkayhme bu bindibom birribuyika bininj. Dja nakka wanjh kabirrihdjalwayini kore ngabenbekkan.” \p \v 19 Bu Moses bebmihbebmi darnkih kore kured, wanjh nungka nang namekbe bulikki yaw idol, dja mak bennang nawu bininj birriborrkkeyi. Wanjh nungka yidduy duninjh dja mak wohburriweng manmekbe kunwardde bokenh dja warddebarrabarrmeng kore kurorre darnkih kore kanjdjikah kuwarddekimuk. \v 20 Wanjh mey namekbe bulikki yaw idol dja kinjeng ba wirlmurrng gold yawoyhyimerranj dja djulngdongohdoy marnbom yiman kundjulng, wanjh rawong kukku dorrengh, benmarnbom bininj nawu Israel benkebmawahmeng bu birribonguneng manmekbe kukku manbu gold dorrengh. \p \v 21 Wanjh Moses bidjawam Aaron, “Baleh nahni bininj birrikurduyimeng ke bu ngundimarnbom yibenkang kore kuhni birrikurduyimeng kunwarre duninjh?” \v 22 Wanjh biwokmey yimeng, “Nawu Kanmarnewohrnan, yuwn ngaye kandung! Ngudda yiburrbun bu birrimekbe bininj kabirridjare bu kabirrihdjalkurduyime kunwarre! \v 23 Bedda mak ngandimarneyimeng, ‘Namekbe Moses nawu nganbebkeng ngadberre kore Egyptbeh, wanjh minj ngarriburrbun bu baleh bimarnekurduyimerranj nuye. Kab ngudda yimarnbu kadberre god nawu kanmarnedokme kadberre.’ \v 24 Wanjh ngabenmarneyimeng bu birrimkang nawu kabirrihkanemdjongbuyindi. Wanjh bedda birrikanemyerrkyerrkkerrinj dja ngandiwong wanjh ngaburriweng kore kunak, dja wanjh nahni mayh kukbebmeng!” \p \v 25 Kaluk Moses wohburrbom bu Aaron benbawong birrimekbe bininj bu birridjalkurduyimi kore bedman birridjaldjareni, dja minj birriyawoyhwokmayi nuye. Dja bedda birriwarreworrinj dja benmarnbom nawu kabirriyidko bedberre bu bindidjekmiwong. \v 26 Wanjh Moses dolkkang danginj kore kurrangmaye ngarre kunbolk kore birrihni, dja kayhmeng, yimeng. “Birringalehngale nawu Yawey nuye bininj, wanjh nakka birrimray kondah kore ngaye!” Wanjh bininj rowk nawu Levi benkebmawahmeng birrimdolkkarrinj birridangerrinj kore Moses dingihdi. \p \v 27 Wanjh Moses benmarneyimeng birrimekbe bininj nawu Levi benkebmawahmeng, “Yawey nawu God nuye Israel benkebmawahmeng rowk, kuhni wanjh kayime, ‘Bininj rowk ngurrima sword dja ngurribarnkurrmen kore ngurringadmodukkarren. Wanjh ngurriray kore kurehrered ngudberre dja ngurrbenbu nawu ngurridanginj dja nawu djawirna ngudberre, dja mak nawu ngurriredbo bininj.’” \v 28 Wanjh nawu Levi benkebmawahmeng birrikurduyimeng kore Moses benwokrayekwong. Wanjh kunmekbe kunbarnangarra birriwern bininj birridoweng yiman 3000. \v 29 Wanjh Moses benmarneyimeng, “Bolkkime ngudda ngurrikurrmerrinj bu ngurriyimerranj djal Yawey nuye bininj. Ngudda ngurriwokmarrkmey dja ngurrbenbom beybeywurd dja nawu ngurridangerrinj ngudberre. Kunmekbekenh kunu nawu Yawey ngunmarneyimeng kunmak ngudberre bolkkime.” \p \v 30 Wanjh bu kunbarnangarrabuyika Moses benmarneyimeng bininj rowk, “Ngudda ngurrikurduyimeng kundjalwarre duninjh. Dja wanjh bolkkime ngabidbun kuwarddekimuk kore Yawey dja ngadjawadjawan nungka bu wardi ngunmarnebengmidjdan ngudberre.” \v 31 Wanjh Moses durndi kore Yawey dja bimarneyimeng, “Birrimekbe bininj bedda wanjh kunwarre kunkimuk birriyimeng. Bedda wanjh birrimarnbom idols manbu gold duninjh, nawu yimankek gods bedberre. \v 32 Dja bolkkime wanjh ngaye djawan bu yimarnebengmidjdan kunwarre bedberre. Dja bu burrkyak, wanjh kanngeybularrbu ngaye kore nawu djurra yibenngeybimbom ngudda ke bininj rowk.” \p \v 33 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngaye ngabenngeybularrbun kore djurra ngardduk nawu kunwarre birrihyimi dja minj ngaye ngandiwokmarrkmayi. \v 34 Dja wanjh yiray, yibenka nawu ngaye ngardduk bininj kore ngabolkyolyolmeng ke, kaluk yiburrbu bu angel ngardduk karrokorrokme ngudberre. Kaluk bu rerrihkah ngaye wanjh ngabenbun birrimekbe bininj kore kunwarre birrihyimi.” \p \v 35 Kaluk yerrekah Yawey munkeweng kundjak kunkimuk bu benbuni nawu Israel benkebmawahmeng. Nungka benduy bu bedda birridjirrkkang Aaron bu benmarnemarnbom nawu bulikki yaw nawu gold wirlmurrng duninjh. \c 33 \s1 Yawey Nawu God Benduy Bininj Nuye \s2 Exodus 33:1-6 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Mah, yibolkbawo kondah kore ngurrihni, ngudda dja bininj yibenbebkeng kore kunbolk Egyptbeh. Dja wanjh ngurriray kore kunred ngaye ngabenberrebbom bu ngawokkurrmerrinj bedberre nawu mawahmawah ngudberre Abraham, Isaac dja Jacob dja mak bedberre nawu kabindimawahme. \v 2 Ngaye kaluk ngamunkewe angel bu kahdokdokme ngudberre ba ngunbolhbukkan, dja ngabendjirrkkan nawu kumekbe kabirrihni nawu Canaan benkebmawahmeng, dja bininj nawu kabirringeyyo Amor, dja nawu Heth benkebmawahmeng, dja mak nawu kabirribebbehngeyyo Periz dja mak nawu Hiv, dja mak nawu birrikang kunred Jebus. \v 3 Kab ngurridjallay kunmekbe kore mahni kunbolkmak, kore manme kawernmerren ngudberre. Dja bonj, ngaye minj mak karridjarrkre. Wardi wohbun ngudberre kore manbolh ngurrire, dja wanjh ngudda nawu kandidjalwokburriwe ngaye munguyh.” \p \v 4 Bu nawu Israel benkebmawahmeng birribekkang manmekbe kunwok kunrayek, bedda wanjh birriwernhnjilngwarreminj, dja minj birrihdjongbuyindiwirrinj nawu namakmak jewelry dorrengh, \v 5 Kuhni wanjh Yawey biyingkihmarneyimeng Moses, “Yibenmarneyimen nawu Israel benkebmawahmeng bu bedda munguyh ngandjalwokburriwe ngaye. Bu ngaye ngabenmikayi ngarridjarrkreyi bu djalkundedjumbung, nakka wanjh ngabenbun. Dja bonj, birriyerrkyerrkkerrimen nawu jewelry, wanjh kaluk ngayeman nganjilngmarnburren bu baleh ngakurduyime bedberre.” Kuhni bu Yawey bimarneyimeng Moses bedberre. \v 6 Wanjh nawu Israel benkebmawahmeng birriyerrhyerrkkeng nawu jewelry bedberre rowk kore birrihni kuwarddekimuk Sinai. Dja bu birribolkbawong birrirey, wanjh minj munguyh birriyawoyhdjongbuyindiwirrinj nawu jewelry. \s1 Bu Moses Marnbom Dabburlin Nuye Kore Yawey Benewokdi \s2 Exodus 33:7-11 \p \v 7 Nungka Moses munguyh kani nawu dabburlin nuye, wanjh djabnami djarrehkah kore kabirrihyongoyo kured. Kaluk Moses ngeykurrmeng namekbe dabburlin, “Dabburlin manbu kore Yawey karridabkerrenkenh”\f + \fr 33:7 \ft Mahni wanjh manbuyika dabburlin, yuwn bu Manrurrkdjamun Dabburlin. \f*. Dja nangale nawu djareni kabidjawan Yawey nawu yiman njale djareni wanjh wam kore mahni “Dabburlin manbu karridabkerren Yawey” kore djarrehwurd kuberrkkah kore birrihyoy. \v 8 Dja yiman baleh yarrkka Moses rey kore namekbe dabburlin, wanjh birriwern bininj birridolkkarrinj dja birridangerrinj kore kurrangmaye bedberre dabburlin rowk, dja birribalmunkenang Moses bu balngimeng kore mahni dabburlin. \v 9 Bu Moses balngimi kore dabburlin nuye, wanjh manbu kunngol kunkuyeng kumngolkolungi wanjh dangeni kore kurrangmaye ngarre manmekebe dabburlin bu Yawey benewokdi Moses. \v 10 Bu bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrinani manmekbe kunngol kumkolungi dja danginj kore kurrangmaye ngarre dabburlin, wanjh bedmanwali birriboddanginj, bebbehbeh rowk kumekbe kore kurrangmahdangmaye bedberre dabburlin. \p \v 11 Wanjh Yawey benehwokdi Moses kaluk benemirrknarrinj bu benehwokdi yiman kayime bininj nawu djawirna bokenh kabenehwokdi. Wanjh bu beneyakwoni bu benehwokdi wanjh nungka Moses durndengi kured. Dja bininj nawu bibidyikarrmeng Moses minj bolkbawoyi kore dabburlin. Kaluk nungka wanjh Joshua nawu Nun bibornang. \s1 Bu Moses Bidjawam Yawey Bu Bimarnekukbukkarrinj Nuye \s2 Exodus 33:12-17 \p \v 12 Wanjh Moses bimarneyimeng Yawey, “Ngudda kanmarneyimeng bu ngaye ngabenkan nahni nawu bininj dja minj yiyimeninj bu nangale yimunkewe ba nganedjarrkre. Dja mak ngudda kanmarneyimeng, ‘Ngaye burrbun ngudda dja mak ngeyburrbun ke, dja mak ngaye nganjilngmak ke!’ \v 13 Bu ngaye njilngmarnbom ke, wanjh kanbukkabukka manbu ngokko yikarremarnbun, ba ngaye wanjh burrbun ngudda, dja mak ba kanmarnenjilngmak munguyh. Yiburrbu bu nahni birriwern bininj nawu ngabenmirndekan, wanjh nakka ngudda ke bininj.” \p \v 14 Wanjh Yawey biwokmey yimeng, “Ngaye kaluk karridjarrkre, dja mak won ngudberre ba ngurringehme.” \v 15 Wanjh Moses bimarneyimeng, “Bu ngudda minj karridjarrkre, wanjh yuwn kankukmunkewe ngadberre bu ngarribolkbawon kondanjkunu. \v 16 Dja bu ngudda minj karridjarrkre, wanjh minj nangale mak kaburrbun bu ngudda yinjilngmak ngadberre, ngaye dja nawu ngudda ke bininj rowk. Dja bu ngudda minj karridjarrkre ngaye dja nahni ngudda ke bininj, wanjh minj ngarribuyikaworren bedberre nawu birribuyika bininj rowk nawu kondah kabirrihni kore kurorre.” \p \v 17 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Mah! Ngaye wanjh ngakurduyime kunmekbe kore ngudda kandjawam, dja mak kannjilngmarnbun ngardduk, dja mak ngeyburrbun ngudda.” \s1 Moses Nang Yawey Nuye Kunwernhmakmak Duninjh \s2 Exodus 33:18-23 \p \v 18 Wanjh Moses yimeng, “Bolkkime wanjh kanmarnekukbukkarrimen ba nan bu ngudda yidjalwernhmakkaykenh.” \v 19 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Ngaye nawu Yawey wanjh bukkan ngardduk kunmakmak rowk kore kumirrk ke, dja ngangeymulewarren ngardduk ba kanngeybekkabekkan. Ngaye ngadjalkongibun bininj nawu ngadjare, dja nangale nabuyika bu wardi ngabendjalwarnyak, wanjh minj ngabenkongibun.\x - \xo 33:19 \xt Ngurrina Romans 9:15\x* \v 20 Dja med, ngudda ngaleng minj kankebnan ngaye. Bu nangale nakka djal bininj nawu ngankebnan nakka wanjh bonj, karrowen.” \p \v 21 Wanjh Yawey yawoyhyimeng, “Manbu kunwardde kahdi kaluk darnkih kore ngaye, wanjh kumekbe yibarndin. \v 22 Dja bu kunwernhmakmak ngardduk ngunyurrhke kumekbe, wanjh ngaye kurrme kore kahwarddebarrarn yerre wanjh kukbalhme kunbid ngardduk bu kumekbe yurrhke. \v 23 Kaluk bu ngabidwayhme wanjh kunbodmewi kandjalbodmenan, dja manbu kunkeb makka yuwn nangale kankebnan.” \c 34 \s1 Bu Yawey Kumkoluy Kunngol Dorrengh Kore Moses Dja Biyawoyhwong Mankarre \s2 Exodus 34:1-9 \r (Deuteronomy 10:1-5) \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yiyawoyhdadjdadjke bokenh kunwardde manbalabala, yiman yimi manbu manyungkihni, dja kaluk ngayawoyhbimbun karohrok bu bimbuyindi maninjmanu manyungkih kunwardde, manbu ngudda yibakkeng. \v 2 Bu malamalaywi, wanjh yiyingkihmarnburrimen bu kukabel, dja yimbidbu kore kaddum mahni kunwarddekimuk. Kaluk kumekbe yikurrmerrimen kore kumirrk ngardduk. \v 3 Minj nangale mak ngunemdjarrkre dja mak minj nangale karri darnkih kore kuwarddekimuk. Yiman mak kayime nawu mayh kumirnde, nakka mak minj kundalk kangun darnkih kore kuwarddekimuk.” \p \v 4 Wanjh Moses dadjkeng bokenh kunwardde manbalabala, yiman yimi nawu kerrngehkenh karrmihkarrmi. Wanjh bu kumhkabelni nungka dolkkang, wanjh warddebidbom, yiman bu Yawey bimarneyimeng, dja mak kang kunbid nuye, dja yibidbom manbu kunwardde bokenh. \v 5 Kaluk kumekbe nungka Yawey kumkoluy kunngol dorrengh wanjh benehdjarrkdi Moses, wanjh Yawey ngeymulewarrinj nuye kunngey. \p \v 6 Wanjh Yawey bimirrkyurrhkeng Moses dja yimeng, “Ngaye wanjh Yawey. Ngaye Yawey nawu God, dja ngaye ngamimkongiwern duninjh, dja ngabenmarnekurduyime kunmak bedberre bininj rowk bu djal burudjang. Minj ngayiddung werrkwerrk dja ngaleng ngaye munguyh ngabenmarnedjare bininj rowk, dja minj mak ngakurren bu kowe. \v 7 Ngabendjalmarnedjare munguyh birridjalwern rowk nawu bininj. Ngabenmarnebularrbun kunwarre bedberre nawu ngandiwokburriwe dja kabirriyime kunwarre. Dja bonj, ngaleng wanjh ngabenbun bininj nawu kabirridjaldjare kunwarre kabirriyime. Kaluk ngabenbun mawahmawah bedberre nawu birrimekbe birriwarre bininj bu kunmekbe kunwarrekenh. Kaluk bedmanwali ngabenbun nawu kunwarre kabirrihdjalyime dja mak wurdwurd bedberre dja mak mawahmawah dja doydoyh kabindihyime.” Kuhni rowk yimeng nawu Yawey. \p \v 8 Wanjh kundjalmekbe rerrih Moses boddanj kore kurorre dja wanjh biburluburlumi nawu Yawey. \v 9 Moses yimeng, “Ngudda nawu yiwohrnan rowk, bu ngudda yinjilngmak ngardduk, wanjh karridjarrkray ngaye dja mak nawu nahni bininj rowk. Ngaye ngabenburrbun nahni bininj minj kabirridjare ngundiwokmarrkmang, dja djawan ngudda kanmarnebengmidjda ngadberre nawu nawarrehwarre ngarrikarrme dja ngadberre kunwarre. Dja kanka ngadberre ba ngarriyimerran ngudda ke bininj duninjh.” \s1 Yawey Benmarnewokkurrmerrinj Bu Bokenhkah \s2 Exodus 34:10-28 \r (Exodus 23:14-19; Deuteronomy 7:1-5; 16:1-17) \p \v 10 Wanjh Yawey yimeng, “Ngaye ngawokkurrmerren ngudberre. Ngaye wanjh ngakurduyime kunkimuk duninjh kundulkarre ngardduk dorrengh kore kumirrk ngudberre. Ngakurduyime manbu minj nangale nabuyika bininj nayi kondah kore kurorre dja kore kubolkbubuyika rowk. Dja mak nawu bininj ngurrihdjarrkdi, wanjh nakka kabirrinan ngardduk kundulkarre. Ngaye, nawu Yawey, wanjh ngadjalkurduyime kunmakmak ngudberre dja wanjh ngurrikangebarrhme. \v 11 Dja bu kandiwokmarrkmang kore wokrayekwon bolkkime, wanjh nakka ngabenkelekadjung ngudberre nawu bininj rowk, ngayime nawu kabirringeyyo Amor, dja nawu Canaan benkebmawahmeng, dja nawu Heth benkebmawahmeng, dja mak nawu kabirribebbehngeyyo Periz, dja mak Hiv, dja nawu birrikang kunred Jebus, dja ngaleng ngurridjalkurduyime bu ngaye marneyime ngudberre.” \p \v 12 “Kaluk bu ngurringime kunbolkbubuyika bedberre birrimekbe bininj, wanjh yuwn bu ngurriwokmarnburren bedda dorrengh, wardi ngundidarrkidmang kore kungarlkwarre. \v 13 Dja wanjh ngurribakbakemen bedberre altars, dja manbu kunwardde kore kabirrimarneboddan nawarre, dja ngurridjobkemen kundulkdjamun ngalengngarre god ngalbu ngaldaluk kangeyyo Asherah. \v 14 Dja mak yuwn ngurrimarneboddan nabuyika god, dja ngaye nawu Yawey wanjh ngadjalkudji God ngudberre, dja ngaye yiman kayime ngakirnwern ngudberre.” \p \v 15 “Dja mak ngurrinahnarrimen bu minj ngurriwokmarnburren nawu bininj kumekbe kunbolk kabirrihni. Wardi mak bu kabirrimarneboddan nawu gods bedberre dja kabirribun mayh bu kabindiwon bedberre nawu god, wanjh ngundidjawan bu wardi ngurriraworren dja ngurribalmarneboddan nawu bedberre gods dja mak ngurridjarrkngun mulil nawu kore mayh kabirrikinje gods bedberre. \v 16 Dja ngurrinahnarrimen warridj bu ngurrbenmang yawkyawk nawu kumekbe kabirrihni ba bu ngurrbenwon nawu nabebeywurd ngudberre bu kabirrimarrenkenh, wardi birrimekbe yawkyawk wanjh kabirridjalmarneboddan bedberre gods, dja wardi kabindimarnbun bebeywurd ngudberre bu kabirriraworren dja kabirridjarrkboddan namekbe nawu gods. \v 17 Dja mak yuwn ngurrimarnbun idols bu kore ngurrikinje nawu wirlmurrng bu ngurrikukmarnbun idol nawu god.” \p \v 18 “Dja ngaleng ngurrimulilma mulil manbu buriddi minj kakarrme mannguklurlmikenh. Kaluk bu kunkodjke seven wanjh kunmekbe ngurringun manme manbu minj kakarrme manbu kahnguklurlke kandidjawa kore ngaye wokrayekwong ngudberre. Kuhni bu ngurrikurduyimen kore ngaye dungnameng ngudberre, yiman dird nawu kangeyyo Abib, dja namekbe dird bolkyimeng bu ngudda ngurrimbebmeng kore Egyptbeh.” \p \v 19 “Nawu ngalbabadjan kabindihkarrmehkarrme kaluk nadjahnadjaman nakka wanjh ngaye ngardduk rowk bininj, yiman mak mayh nawu nadjaman kaluk nawu kahdangerren kore yihmirndekarrme ke. \v 20 Bu ngurridjare ngurribayahme nadjaman nawu donkey wanjh kandikarremulewan nakudji lamb, dja bu minj yidjare yirrurndiwe namekbe nawu donkey yaw wanjh yidjudbakkemen. \p Dja mak ngurrbendurndiwemen bu ngurrbenkukbayahmen nawu nadjahnadjaman nabebeywurd bininj ngudberre.” \p “Minj nangale mak kamre karrangen kumirrk ngardduk bu djal bidlarrk.” \p \v 21 “Kaluk ngudda ngurridjaldurrkmirri bu six kunkodjke, dja manbu kamarnburren kunkodjke seven makka wanjh ngurringehmen. Kaluk bu yiman ngurrihdudjeng manme ngarre kabolkyime, dja mak bu kabolkyime kore ngurridjolengmang manme, bonj, kunmekbe ngurridjalngehmen bu kunkodjke seven.” \p \v 22 “Ngurrimulilma ngarre mulil manbu Djandikenh, bu ngurrimoyhmang manbu manyungkih manme manbu wheat bu ngurridjolengmang, dja mak ngurrimulilma ngarre kudjurlekenh kayimerran, dja ngurrimang manbu mandjoleng kore kabarndi.” \p \v 23 “Kaluk bu mandjewkbubuyika, wanjh binihbininj rowk ngudberre birrimbebmen danjbikkah bu kandimarneboddan kore kumirrk ngardduk, ngaye Yawey nawu Ngabenmarnewohrnan Rowk nawu God ngudberre nawu Israel ngunkebmawahmeng. \v 24 Bu ngurribolkbawon ngudberre kunred, dja ngurrimre rowk kore maninjmanu mulil danjbik, wanjh yuwn ngurriburrbun bu birribuyika bininj kabirribolkdjirdmang ngudberre. Burrkyak, dja ngabenngurdke. Ngaye ngabenkukburriwe bininj rowk nawu bolkkime kabirrihni kubolkbubuyika ba bu ngurringimen ngurribolkkarrme, dja mak ngabolkwarlahwon kunred ngudberre.” \p \v 25 “Bu kandiwon mayh, dja ngurrikinje kore altar, yuwn bu kumekbe kandiwon buriddi manbu mannguklurlmikenh kakarrme dorrengh. Dja mak bu ngurrikarrme mulil manbu ngaye darrkidbawongkenh\x - \xo 34:25 \xt Exodus 12:1-11 \x*, wanjh yuwn bu ngurrikarekurrme yikahwi manme bu kunkodjkebuyikakenh.” \p \v 26 “Ngaye nawu Yawey ngudberre God dja ngudda wanjh ngurrimka kore ngaye yikahwi manme manyungkih bu ngurridedjingmang ngurrimoyhmang.” \p “Dja mak yuwn ngurrikinje nawu sheep yaw, dja yika goat yaw, wanjh yuwn bu ngurrikinje kore ngalbadjan ngalengngarre kundjikkakenh.” \p \v 27 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses, “Yibihbimbu nahni kunwok rowk, dja ngaye ngawokkurrmerren kore namekbe kunwok rowk bedberre nawu Israel benkebmawahmeng, dja mak ngudda ke warridj.” \p \v 28 Kaluk Moses yerrkang bu kunkodjke forty dja kunkak forty, kore kuwarddekimuk bu Yawey benehdjarrkdi. Kaluk minj kukku bonguyi dja mak manme minj nguyi bu kumekbe dingihdi. Wanjh kumekbe Moses bihbimbom kore kunwardde manbalabala kunwok rowk nawu Yawey wokkurrmerrinj nuye, manbu Kunbidbokenh Mankarrekihkimuk. \s1 Bu Moses Nungka Kebbamibami \s2 Exodus 34:29-35 \p \v 29 Moses wanjh nungka kumyikoluy kore Kunwarddekimuk Sinai, bu karrmi kubid nuye kunwardde bokenh manbalabala manbu bimbuyindi kunwok kunwoybuk nawu Yawey wokkurrmerrinj. Dja Moses wanjh kebbami duninjh bu kunmekbekenh nungka benehwokdi Yawey, dja minj mak burrbuyi bu nungan kebbami. \v 30 Bu Aaron dja birribuyika bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrinang Moses, wanjh minj birridarnhrawinj kore nungka, dja birrikebnang nuye bu kebbamibami duninjh dja wanjh birridjalkeleminj. \p \v 31 Dja Moses benkayhmeng bedberre Aaron dja mak nawu bindiwohrnawohrnani kore binihbininj rowk, wanjh birridurndi bu darnkih nuye, dja nungka benmarnewokdanginj bedberre. \v 32 Kalukburrk bininj rowk nawu Israel benkebmawahmeng birriyikang darnkih. Dja wanjh Moses benwoni mankarre rowk manbu kore Yawey biwong bu benewokdi kore kuwarddekimuk Mount Sinai. \p \v 33 Kaluk bu yakwong kore benmarneyolyolmi, wanjh nawu Moses nungan kebbarrkburrinj manburrbawi. \v 34 Dja bu nungka ngimi manbu dabburlin bu kabenewokdi nawu Yawey, wanjh kebwerrhmerrinj nawu kore kebdjongbuyindi kaluk bu benewokdi nawu Yawey kaluk bu kumyawoyhbebmi. Bu bebmi wanjh benmarneyolyolmi nawu Israel benkebmawahmeng kore baleh Yawey biwong dja bimarnerayekwong bu Moses kabenwon. \v 35 Kaluk bedda birridjalkebnani bu djalkebbami. Bu yakwong kore benmarneyimeng, wanjh nungka yawoyhkebbarrkburrinj kaluk yerrekah kakebwarrhmerren bu yawoyhngimi bu Yawey kabenewokdi. \c 35 \s1 Bu Moses Benbukkabukkang Mankarrekimuk Manbu Kunkodjke Sabbathkenh \s2 Exodus 35:1-3 \p \v 1 Moses benmornnameng rowk bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh benmarneyimeng, “Kuhni kunwok wanjh nawu Yawey ngunwokrayekwong ngudberre, dja ngaye marneyime kore nungka nganwokwong ngudberre. Nungka yimeng, \v 2 ‘Ngudda ngurrikarrme six kunbarnangarra ba bu ngurridurrkmirri. Dja manbu kahmarnburren kunbarnangarra seven, makka wanjh kunbarnangarradjamun ngudberre. Kaluk makka ngaye ngardduk bu kunmak kandimarneyime dja kunu ngurringehmen. Dja nangale nawu karrurrkmirri bu kunbarnangarradjamun, nakka wanjh ngurribu. \v 3 Dja mak yuwn ngurriwurlhke kunak bu karung kore kured ngudberre bu kunmekbe kunkodjke Sabbath.’” \s1 Bu Birriwoni Namakmak Manbu Dabburlinkenh Kore Yawey Benwokrayekwong \s2 Exodus 35:4-9 \r (Exodus 25:1-9) \p \v 4 Wanjh Moses benmarneyimeng nawu Israel benkebmawahmeng rowk kore birrimirnderri, yimeng, “Kuhni wanjh nawu Yawey kanwokrayekewong. \v 5 Njalehnjale nawu ngurrihkarrme, wanjh yika ngurrikan ngurriwon Yawey. Bu ngurridjare wanjh ngurrimkan ngurriwon nuye Yawey manbu wirlmurrng, yiman gold, silver, dja bronze. \v 6 Dja mak bu ngurridjare wanjh ngurriwo Yawey manburrba linen namakmak, dja mak kunyarl manbu kukblue, kukpurple dja mak kukkurlba, dja mak manburrba birrimarnbom goat kunngabek dorrengh. \v 7 Dja nuk ngurrimka kunkulah nawu narangem sheep kaluk birrimarnbom kakukkurlbamen. Dja mak ngurrimka kunkulah ngarre marndingunjngunj, dja mak kundulk manbu acacia. \v 8 Dja mak ngurrimka manbu olive kunkalkkid ngarre lamps, yika manbu spices bu kabirrirawon kunkalkkid ngarre olives ba bu kabirrikodjbarung nawu priests, dja mak kunkalkkid manbu ngurrimarnbun incense manbu mankalkkidmanjmak. \v 9 Dja mak ngurrimka manwarddemak yiman onyx, dja mak nabubuyika nawu jewels bu kabirrikurrme kore ephod nawu nakimuk priest nuye, dja mak kore nawu kabenhberrekalkbalhme nuye.” \s1 Njalehnjalekenh Ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin \s2 Exodus 35:9-19 \r (Exodus 39:32-43) \p \v 10 Wanjh Moses yawoyhwokdi benmarneyimeng nawu Israel benkebmawahmeng, “Ngudda nawu ngurriwernhburrbun nawu ngurrimarnmarnbun njalehnjale wanjh ngurrimray ngurrimarnbu njalehnjale rowk kore Yawey kanwokrayekwong kadberre. \v 11 Ngayime nawu Manrurrkdjamun Dabburlin kuberrkkah, dja mak nawu kaddum kahbalhme nawu dabburlin, ngayime nawu nginj, dja nawu kundulk frames, dja mak mandulkdjad, dja nawu mandulk bu kabirridjabname, dja mandadkenh ngarre. \v 12 Dja mak manbu Ark, dja mandulkkuyeng ngarre manbu kabirriwayhkekenh, dja mak manbu kaddumkah ngarre dorrengh, dja nawu manburrba nawu kawelhwelme kore kumirrk ngarre. \v 13 Dja mak ngurrimarnbu manbu manbalabala table, dja kundulk bokenh mankuyeng bu kabirrikanakankenh, dja mak njalehnjale nawu ngarre kore manbalabala kabarnhbarndi, dja mak kandidjawa manbu kanhbengdayhke kadberre bu God kumwam karridjarrkdi; \v 14 dja mak lampstand bu kabolkwolkankenh, dja nawu njalehnjale ngarre dja mak kunkalkkid ngarre; \v 15 dja mak manbu altar kore kabirrikinje mankalkkidmanjmak, dja mak mandulkkuyeng ngarre nawu kabirrikanakankenh, mak kunkalkkid manbu karrbenkodjdjuhkekenh, dja mak manbu mankalkkidmanjmak ngarre. Dja mak manburrba manbu kawelhwelhdi kore kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin. \v 16 Dja mak ngurrimarnbu nawu altar ngarre kore mayh kabirrimarnekinje nuye Yawey, mak nawu ngarre wirlmurrng bronze screen kaluk mandulkkuyeng, dja mak nawu tools ngarre, dja mak wirlmurrng bronze banikkin nakimukkenh, dja ngarre mandadkenh. \v 17 Dja mak ngurrimarnbu manburrba manbu kawelhwelhdi ngarre kuberrkkah manbu Manrurrkdjamun Dabburlin, dja nawu kundulk nawern kadjabdi dja mak manbu mandadkenh ngarre, dja mak manburrba ngarre kore kabirribalhngimen kumekbe ngarre kuberrkkah. \v 18 Dja mak ngurrimarnbu tentpegs ngarre kanjdjikenh ngurridjabname manbu Manrurrkdjamun Dabburlin, dja mak kore kurberrkkah ngarre, dja mak kunyarl ngarre. \v 19 Ngurrimarnbu manburrba ba bu ngurrimadjmarnbu kunmadj kukdjamun ba bu Aaron dja nawu nabebeywurd nuye kabirridjongburren bu kabirridurrkmirri yiman priests kore Yawey nuye kubolkdjamun.” \s1 Wanjh Birriwokmey Rowk Kore Moses Benwokrayekwong \s2 Exodus 35:20-29 \p \v 20 Wanjh bu Moses yakwong yolyohyolyolmi bedberre nawu Israel benkebmawahmeng, bedda wanjh benbawong dja birriwam. \v 21 Wanjh nawu birridjareni birrimkang birrimarnekurrmeng nuye Yawey namakmak ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore nawu Yawey kamre bu kabendjahwon bedberre. Dja mak bedda birrimkang njalehnjale ngarre yiman kunmadj nawu priests bedberre namekbe dorrengh. \v 22 Birridjalwern nawu bininj dja daluk birrimkang njalehnjale namakmak nawu gold jewelry pins, earrings, rings dja bracelets. Kaluk bedda birridjareni dja birrikurrmeng rowk bu birrimarnewayhkeng kunbid bedberre kore kumirrk nuye Yawey. \v 23 Dja mak bininj nawu birrikarrmi kunyarl manbu kukblue, dja kukpurple dja kukkurlba, dja linen manburrbamak, dja nawu birrikarrmi nanikud kunngabek dja yika narangem sheep kaluk kunkulah dja medjyimi mankurlba, kunkulah ngarre marndingunjngunj, wanjh bedda birrimkang rowk bu birrimarnekurrmeng kore Yawey. \v 24 Birriwern birrimkang rowk nuye Yawey wirlmurrng nawu silver dja bronze, dja mak bininj rowk nawu birrikarrmi acacia kundulk birrimkang bindiwong nawu birridurrkmirri kore Manrurrkdjamun Dabburlin birrinami. \p \v 25 Dja mak daluk nawu kabirriwernhburrbun wanjh birrimarnbuni kunbidwi bedberre yiman kunyarl medjbuyika yiman kukblue, kukpurple dja mak kukurlba, dja mak manburrbamak linen, wanjh birrimkang bindiwong. \v 26 Dja mak daluk rowk nawu birrikurdumakni bu birrimarnbuni kunyarl kaluk nanikud kunngabek nuye, wanjh birrimarnbuni kore birridjareni. \v 27 Dja nawu kabirriwohrnawohrnan bininj wanjh nakka birrimkang manwarddemak onyx dja nabubuyika jewels bu kabirrikurrme ngarre ephod dja nawu kabihberrekalkbalhme nawu priest. \v 28 Dja mak birrimkang manbu spices dja olive kunkalkkid ngarre lamps, dja mak kunkalkkid manbu kabindikodjdjuhkekenh, dja mak ngarre kunkalkkid manbu mankalkkidmanjmak ngarre. \p \v 29 Wanjh birridjalwern rowk bininj nawu Israel benkebmawahmeng birrimkang nawu namakmak birrikarrmi bu birriwong nawu Yawey. Bedda birridjareminj bu birrikurduyimeng, bininj dja mak daluk ba bu birridurrkmirri dja birriyakwong rowk kore Yawey benmarnewokwong bedberre bu biyingkihmarneyimeng nawu Moses. \s1 Moses Benbenemulewam Nawu Bezalel Dja Oholiab \s2 Exodus 35:30-35 \r (Exodus 31:1-11) \p \v 30 Wanjh Moses benmarneyimeng nawu Israel benkebmawahmeng, “Ngurrina! Nungka Yawey bidjarrngbom nakudji bininj nawu kumdolkkang kore namud nuye Judah. Nahni bininj nawu Bezalel nawu beywurd nuye Uri, dja nawu Hur bikebmawahmeng. Bedda wanjh nawu Judah benkebmawahmeng. \v 31 Kaluk Yawey bikukbarlkeng Namalngmakkaykenh nuye God dja biwong kunmayali ba bu kawernhburrbun bu kamarnmarnbun njalehnjale manwern manbubuyika. \v 32-33 Nungka wanjh nakurdumak bu kawernhburrbun bu kamarnbun yehyeng nawu kore wirlmurrng gold, silver dja bronze, dja mak kadjobdjobke kunwardde, dja mak jewels wanjh kabalkurrme kore wirlmurrng, dja kundulk kamarnbun dja mak kunbubuyika warridj nungka kamarnbun. \v 34 Yawey wanjh benbenedjarrngbom Bezalel dja mak nabuyika bininj nawu kangeyyo Oholiab ba bu benemekbe bininj kabindibalbukkan nawu birribuyika bininj warridj. Oholiab nakka wanjh kamdolkkang kore namud nuye Dan, dja beywurd nuye Ahisamach. \v 35 Yawey wanjh benbukkabukkang birrimekbe birriwern bininj ba bu kabirrimarnbun nawu njalehnjale dja mak kabirrikarrebimbun kore kabirrihdadjke wirlmurrng dja kunwardde. Wanjh bedda mak kabirribibbun kore linen manburrbamak, kaluk karaworren kunyarl manbu kukblue, kukpurple dja mak kukkurlba. Bedda wanjh birrikurdumak rowk.” \c 36 \s1 Bininj Birrikurrmi Kundjalwern Ba Birrinami Manrurrkdjamun Dabburlin \s2 Exodus 36:1-7 \p \v 1 Wanjh Moses benyolyolmeng dja benmarneyimeng, “Nahni bininj nawu Bezalel, dja mak nawu Oholiab dja mak birribuyika birriwern bininj nawu Yawey benmarnbom birrimayalimakminj dja birrikurdumakminj ba bu kabirrimarnbun manbu Yawey nuye Manrurrkdjamun. Bedda wanjh kabirridurrkmirri rowk kore Yawey wokrayekwong.” \p \v 2 Kaluk Moses benkayhmeng Bezalel, dja mak nawu Oholiab dja mak birriwern bininj nawu Yawey benmarnbom birrikodjkurludjad dja birrikurdumak. Birrimekbe bininj birridjareni birridurrkmirri kumekbe. \v 3 Wanjh Moses benwong kunwardde dja njalehnjale rowk kore nawu Israel benkebmawahmeng birrikurrmekurrmeng bu kabirrirurrkmarnbunkenh ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin. Dja mak nawu Israel benkebmawahmeng rowk birriyibebmi kore Moses, dja birrihdjalkurrmi bu kukabelbubuyika rowk. Wanjh bedda birridjaldjareminj bu birrikurrmi. \p \v 4 Kaluk nawu birrikurdumakni bininj birrihdurrkmirri kore birrihrurrkmarnbuni manbu manrurrkdjamun nuye Yawey, wanjh birribawong kore birrihdurrkmirri. \v 5 Dja birriyikang Moses birrimarneyimeng, “Bonj. Nawu kunwardde dorrengh kabirrimhdjalkan munguyh kore Yawey nganmarneyimeng bu ngarrikurduyime wanjh nadjalwern duninjh! Wanjh kamak bu kabirridjalbawon.” \p \v 6 Wanjh Moses benwokrayekwong bedberre nawu Israel benkebmawahmeng kore birridi kunred, dja benmarneyimeng bu nawu kabirrihkurrme nawu kunwardde dorrengh kore Yawey nuye manrurrkdjamun, wanjh bedda kabirringurdme rowk. Dja wanjh bedda birringurdmeng birrikurrmi. \v 7 Dja nawu kunwardde dorrengh nakka wanjh barlmeng kore bedda birrihkurrmi ba kamak kabirriyakwon rowk kore birridurrkmirrikenh kumekbe. \s1 Birriwern Birrimarnmarnbuni Yehyeng Rowk Manbu Dabburlin Manrurrkdjamunkenh \s2 Exodus 36:8-38 \r (Exodus 26:1-37) \p \v 8 Yikahwi bininj nawu birridurrkmirri wanjh birrikodjkurludjad, dja birrimekbe wanjh birrimarnbom ten manburrba nawu curtains manbu welhdiwelhdi yiman warnamyoy ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin. Bedda birribibbuni manburrba manmak nawu linen, kunyarl dorrengh nawu kukblue, kukkurlba dja mak nawu kukpurple. Dja mak nakudji bininj nawu wernhburrbuni bibbuni yiman bim nawu Cherubim kore manburrba. \v 9 Kaluk namekbe curtains nawu birrimarnbom nakka wanjh rohrokni rowk, twelve metres bu kakuyeng dja bokenh metres bu karrirdwarlah. \v 10 Nawu five curtains nakka wanjh birribelebelbmeng yiman birrinameng kukudji, mak nawu nabuyika five wanjh kunmekbe rerrih birriyimowong yiman nawu nayungki birrimarnbom. \v 11 Wanjh birrimey manburrba nawu kukblueni, dja birribibbom loops, dja birribelbmeng kore kurrihdirrid ngarre nayerre curtain kore five nawu belbmerrinj, dja wanjh nabuyika five, nakka wanjh kunmekbe rerrih birriyimowong. \v 12 Kaluk namekbe nawu loops marnbuyindanj fifty kore nakudji curtain mak kunmekbe rerrih bu karohrok nawu nayerre curtain. Dja nawu loops wanjh rohrokni dja mirrkmarrinj kore namekbe curtains bokenh. \v 13 Dja mak birrimarnbom fifty nginj, nawu wirlmurrng gold ba kabelbmerren nawu curtains wanjh kabalraworren bu kamarnbuyindan mandjalkudjikenh kawarnamyo bu birribarnnameng kore ngarre dabburlin. \p \v 14 Dja mak birrimarnbom nabadbuyika curtain bu birribarnnameng kaddum kore Manrurrkdjamun Dabburlin ba bu kakodjbarrkbun. Birrimey nawu nanikud kunngabek, dja birrimarnbom eleven manburrba curtains. \v 15 Kaluk namekbe eleven manburrba nakka wanjh karohrok rowk, thirteen metres bu kakuyeng dja bokenh metres bu karrirdwarlah. \v 16 Wanjh nawu birribibbom five curtains bu birrirawong birrimarnbom nakudji nakimukkenh, dja mak nabadbuyika six manburrba wanjh birrirawong yimerranj nabuyika nakukkudji nakimuk. \v 17 Wanjh birribibbom fifty loops kore kurrihdirrid ngarre nayerre curtain kore nawu five curtains raworrinj nadjalkukkudji, dja kunmekbe rerrih birriyimowong kore nawu six curtains raworrinj. \v 18 Kaluk wanjh birribalmarnbom fifty nginj nawu bronze wirlmurrng, ba karaworren kore bokenh ngarre curtains ba kamarnbuyindan mandjalkudji. \v 19 Mak birribadyawoyhmarnbom bokenh dabburlin bu birrikurrmeng kuberrkkah rowk kore Manrurrkdjamun Dabburlin. Kaluk nakudji dabburlin birrimarnbom kunkulah nuye sheep narangem nawu birrimedjmarnbom manmedjkurlba, dja mak bu birrimarnbom nabuyika, wanjh birribibbom kunkulah ngarre marndingunjngunj ba bu birribarrkbomkenh kuberrkkah kore Manrurrkdjamun Dabburlin. \p \v 20 Wanjh birridjabnameng kundulk frames kaluk acacia kundulk ba karayekwon manbu Manrurrkdjamun Dabburlin. \v 21 Kaluk nawu nabebbehkudji kundulk frame nakka wanjh four metres bu kakuyeng dja bu kawarlahwarla nakka wanjh 70 centimetres. \v 22 Nawu frames rowk karrmi mandulkdjad bokenh manbu djabnamikenh, mankudji kore kurridkudji dja mak kurridbuyika kabebbehdi. Kaluk nawern rowk nawu frame manbu karaworren dja kammarnbuyindanj bu kundjalkudjiwi. \p \v 23 Kaluk birrimarnbom twenty frames ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kaluk kore walemkah, \v 24 dja mak birrimarnbom forty mandadkenh manbu wirlmurrng silver ba birribebbehdjabnameng mandulkdjad ngarre frames rowk. \v 25 Dja mak birrimarnbom twenty frames ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore kakbikah \v 26 dja mak forty mandadkenh manbu wirlmurrng silver ba bu frames rowk bebbehkarrmi bokenh, dja mandulkdjad birridjabnameng, bokehbokenh kore frames rowk. \v 27 Bedda mak birrimarnbom six frames kaluk karrikadkah ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kurredjkah, \v 28 dja mak bokenh frames ngarre kurruhbe kore Manrurrkdjamun Dabburlin. \p \v 29 Kaluk namekbe bokenh frames birribokenhmeng bu birrirawong kore kanjdji dja mak kore kaddum. Kaluk ring nawu wirlmurrng belbmeng namekbe bokehbokenh frames. Kunmekbe birriyimowong kore kurrubbehdubbe bokenh. \v 30 Wanjh dingihdi eight frames dja mak 16 mandadkenh manbu wirlmurrng silver. Kaluk bokenh mandadkenh kabebbehdi kore kanjdji ngarre nabebbehbuyika nawu frames. \p \v 31-32 Wanjh birrimarnbom fifteen mandulkdjad manbu acacia kundulk, dja birrikurrmeng kubulkayh kore frames rowk bu belbmikenh kurridkudji kore kurridbuyika ngarre frames bebbehbeh. Wanjh birrimarnbom kunbidkudji mandulkdjad kore kurridkudji ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, dja mak kunbidkudj mandulkdjad kore kurridbuyika ngarre, dja mak kunbidkudji ngarre karrikadkah ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, kore kurredjkah. \v 33 Birrikurrmeng nahni mandulkdjad rowk nakudji nakudji bebbehdi kore frames manbubuyika, dja birrikurrmeng rowk kore kubulkayh, wanjh yiman kayime kukyimerranj mandulkkuyeng duninjh kare kurredj kore karrokme kurrid bokenh ngarre dabburlin. \p \v 34 Wanjh birribaruy manbu wirlmurrng gold duninjh mahni mandulkdjad rowk, dja mak nawu frames rowk. Dja mak birrinameng manbu wirlmurrng gold dorrengh nawu rings kore kurrihdirrid nawu frames ba bu kakarrme mandulkdjad, bebbehbeh nakudji mandulkdjad kore mankudji frame. \p \v 35 Wanjh birrimarnbom manburrba nawu curtain, bu birribibbuni kunyarl nawu medjyimi kukblue, dja kukpurple dja mak kukkurlba. Birribibbuni nawu manburrba manbu manmak linen. Kaluk bininj nawu wernhburrbuni wanjh bibbuni bim nawu Cherubim kore nawu curtains. \v 36 Wanjh birrimarnbom kunkarrngbakmeng mandulkdjad kaluk acacia kundulk ngarre manburrba nawu curtain, dja mak birribaruy mahni kundulk rowk manbu wirlmurrng gold duninjh. Dja mak birrimarnbom manbu wirlmurrng gold nawu nginj ngarre mandulkdjad bu djabdidjabdi, dja mak nawu kunkarrngbakmeng wirlmurrng silver mandadkenh ngarre ba bu birridjabnameng nawu kunkarrngbakmeng mandulkdjad. \p \v 37 Wanjh kore nawu kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, nakka wanjh birrimarnbom manburrba manmak manbu linen, dja birrimarnbom kunyarl nawu medjyimi kukblue, dja mak kukpurple dja mak kukkurlba. Dja nahni curtain karrmi bim warridj dja wanjh kukmakni. \v 38 Dja mak birrimarnbom kunbidkudji mandulkdjad bebbehkarrmi nginj nawu nginj, dja mak manbu mandadkenh ba bu birridjabnameng mandulkdjad, dja kore kaddumkah birribaruy mahni mandulkdjad rowk manbu wirlmurrng gold duninjh, dja warridj wirlmurrng gold birribaruy kore mandulkdjad rowk. Kaluk birrimarnbom manbu mandadkenh bu wirlmurrng bronze. \c 37 \s1 Bu Birrimarnbom Ark Manbu Karrmi Kunwarddebala Bokenh \s2 Exodus 37:1-9 \r (Exodus 25:10-22) \p \v 1 Nawu Bezalel marnbom manmekbe manbu Ark kaluk acacia kundulk. Marnbom bu 110 centimetres kakuyeng dja 70 centimetres bu kahdirdwarlah, dja mak 70 centimetres bu kaddum rohrokmeng. \v 2 Wanjh nungka baruy wirlmurrng gold duninjh kore kururrk dja kuberrk, dja mak kuyenghmeng wirlmurrng gold duninjh dja kurrmeng bu wakbuyinguneng nawu Ark. \v 3 Mak nungka marnbom kunkarrngbakmeng wirlmurrng gold rings ngarre wanjh belbmeng kore kunkarrngbakmeng kurrenge ngarre Ark, bokehbokenh kore kurrid bokenh ngarre. \v 4-5 Wanjh marnbom mandulkdjad mankuyeng bokenh, kaluk acacia kundulk, wanjh kaluk balbaruy wirlmurrng gold duninjh. Wanjh dulkngimewong mahni kundulk bokenh kore rings nawu kahdi kurrid ngarre Ark ba bu bininj kabirringorrkan. \p \v 6 Dja mak marnbom kaddumkah ngarre Ark, kaluk wirlmurrng gold duninjh dja mak namekbe manbu kaddumkenh nakka wanjh 110 centimetres bu kakukkuyeng dja 70 centimetres bu kawarlahwarla. \v 7 Wanjh nawu Bezalel dongohdoy namekbe wirlmurrng gold duninjh dja marnbom nawu kukyimi Cherubim bokenh, wanjh yiman belbmeng kore lid. \v 8 Kaluk namekbe mayh bokenh benebelbmikenhdi kore nawu kaddumkenh benemirrkmarreni kore benebebbehdi kore kurrid bokenh ngarre Ark. \v 9 Benewelwarlahminj kaddum, yiman benebarrkbuni namekbe kaddumkenh, dja mak benemirrkmarreni kumekbe, dja wanjh benebolknang manbu kaddumkah ngarre ark. \s1 Bu Birrimarnbom Manbalabala Ngarre Manrurrkdjamun Dabburlinkenh \s2 Exodus 37:10-16 \r (Exodus 25:23-30) \p \v 10 Kaluk nawu Bezalel dorrengh birrimarnbom manbalabala table manbu acacia kundulk; nakka birrimarnbom wanjh 90 centimetres kakuyeng, 50 centimetres bu kawarlahwarla, dja 70 centimetres bu kaddum rohrokmeng. \v 11 Wanjh bedda birribarungi mahni manbalabala bu gold wirlmurrng duninjh, dja mak birrimarnbom manbu gold wirlmurrng bu nakuyengkenh dja manbik, wanjh birrikurrmeng bu yiwakbom kore maninjmanu manbalabala. \v 12 Wanjh birrimarnbom mandulkbik kore kaddumkah kurrid ngarre table, kaluk rohrokmeng eight centimetres bu kore kaddum kaluk kahdjabdjabdi kore kurrihdirrid ngarre table, wanjh birribalkurrmeng nakuyengkenh gold bu yiwakbom ngarre kaddumkah. \v 13 Dja mak birrimarnbom kunkarrngbakmeng wirlmurrng gold rings ngarre nawu manbalabala, dja mak birribelbmeng kore kunkarrngbakmeng kore kurruhbe kunkarrngbakmeng kore kurrenge ngarre kahdingihdi kanjdji. \v 14 Kaluk namekbe nawu rings birrikurrmeng kurruhbe darnkih kore kaddumkah ngarre manbalabala, dja mandulkdjad karrmi bu bininj kabirridulkngimewon dja kabirrikanakan mahni manbalabala. \v 15 Kaluk mahni mandulkdjad makka wanjh birrimarnbom acacia kundulk dja birribaruy bu gold wirlmurrng duninjh. \v 16 Dja mak birrimarnbuni njalehnjale rowk ngarre manbu manbalabala, bu wirlmurrng gold duninjh birrimarnbom, yiman plates, banikkin, cups, dja mak jars nawu ngarrekih bu kabirrihborrakendongkenh wine manbu bininj rowk birrimarnekurrmi nuye nawu Yawey. \s1 Bu Birrimarnbom Nawu Lampstand \s2 Exodus 37:17-24 \r (Exodus 25:31-40) \p \v 17 Wanjh birrimarnbom lampstand kaluk wirlmurrng gold duninjh, dja dongidongi bu kukyimerranj manbadjan ngarre lampstand, dja mak nawu mandadkenh kore birridjabnamikenh. Dja nawu cups kore lamps birrikurrmikenh, wanjh birrimarnbuni gold duninjh bu kukyimi mannguy dja njalehnjale dorrengh ngarre mannguy, wanjh belbmeng rawong manbadjan dja mandadkenh. \v 18 Birrimarnbom six manbu yiman manyeyende bu belbmikenhdi kore kurrid ngarre lampstand, kaluk danjbik karri kore kurridkudji dja mak danjbik kore kurridbuyika. \v 19 Dja mak manbu manyendekudjikudji bebbehkarrmi danjbik cups manbu kukyimi almond mannguy, dja nawu cups nawern bebbehkarrmi njalehnjale ngarre mannguy. Kaluk namekbe manyende kabebbehdi kore lampstand nakka wanjh karohrok rowk. \p \v 20 Kaluk mak kunkarrngbakmeng cups kukyimi yiman almond mannguy belbmi kore manbadjan lampstand dja mak bebbehkarrmi nawu njalehnjale ngarre mannguy. \v 21 Kaluk manbu six manyenhyende makka bebbehberlwarlahminj kore lampstand makka wanjh djalrohrokni rowk. Dja kanjdji kore kaddumkah manyende bokenh wanjh mannguykenh belbmi, manbuyika belbmi kanjdji kore manyende bokenh manbu kubulkayh, dja manbadbuyika belbmi kanjdji kore manyende bokenh manbu manyerre. \v 22 Manbu mannguy, dja manyenhyende dja manbadjan ngarre lampstand makka birrimarnbom bu birridongohdoy nadjalkudji wirlmurrng gold duninjh dja djalburrkkudji. \v 23 Dja mak birrimarnbom seven gold lamps ngarre namekbe lampstand, dja mak manbalabalayahwurd dja manbu kabirribirlumarnbunkenh, wanjh wirlmurrng gold duninjh rowk. \v 24 Bu birrimarnbom lampstand dja mak njalehnjale rowk ngarre, wanjh birrimey mankimukkenh burrk mankudji manbu gold wirlmurrng manbu birrirohrokmeng 34 kilograms. \s1 Bu Birrimarnbom Altar Ngalengngarre Kore Kabirrihkinjekenh Manbu Mankalkkidmanjmak \s2 Exodus 37:25-29 \r (Exodus 30:1-5) \p \v 25 Wanjh birrimarnbom altar manbu mankalkkidjmanjmak kabirrikinje. Kaluk birrimarnbom kore acacia kundulk bu birrinameng 50 centimetres bu kakuyeng mak 50 centimetres bu kawarlahwarla, dja mak 90 centimetres bu kaddum. Dja kore kukebkakebkale ngarre altar, makka wanjh kunbidbakmeng nawu kunkanemdulk djalbelbmikenhdi kore manburrk ngarre altar. \v 26 Dja mak birribalbarungi gold duninjh kore kaddum dja mak kore kurrihdirrid, dja mak kore kunkanem ngarre altar, dja mak birribalkurrmeng wirlmurrng gold nawu nakuyengkenh bu wabminguneng manburrk ngarre. \v 27 Bedda wanjh birrimarnbom dja birrinameng gold rings darnkih kore kaddumkah, kaluk bokenh kore kurridkudji, dja mak bokenh kore kurridbuyika ngarre altar, dja bininj nawu kabirringorrkan altar wanjh kabirringimewon mandulkdjad bokenh kore rings. \v 28 Dja mahni mandulkdjad bokenh birrimarnbom kore acacia kundulk, dja mak birribalbaruy wirlmurrng gold duninjh. \p \v 29 Dja mak birrimarnbom mankalkkidmanjmak mandjamun manbu kabirrikodjbarungkenh nawu priests, dja mak birrimarnbom nawu manmanjmakkaykenh incense duninjh yiman mankalkkidmanjmak perfume. \c 38 \s1 Bu Birrimarnbom Altar Manbu Kabirrimarnekinje Mayh Nuye God Dja Mak Nawu Banikkin Nakimuk Duninjh Manbu Kabirridjirridjburrenkenh \s2 Exodus 38:1-8 \r (Exodus 27:1-8) \p \v 1 Wanjh bedda birrimarnbom altar manbu birribomkenh mayh bu birrimarnekinjeng nuye God. Kaluk birrimarnbom kundulk nawu acacia dja rohrokmeng 230 centimetres bu kakuyeng, mak 230 centimetres bu kawarlahwarla, dja mak 130 centimetres bu kaddum karohrokme. \v 2 Kaluk birrimarnbom kunkarrngbakmeng kunkanemdulk kore kurridbubuyika, dja nahni kunkanemdulk rowk bu raworrinj manburrk ngarre altar. Dja mak birribalkurrmeng wirlmurrng nawu bronze ba belbmiyindanj kore kungorrk dja mak kore kaddum ngarre nawu altar. \v 3 Mak birrimey wirlmurrng manbu bronze dja birrimarnbom nawern tools nawu altar ngarre, bu bininj kabirrikinje mayh, yiman djabbirlana, dja mak shovels, banikkin manbu kunkurlba kabirrihdjuhkekenh, dja mak nawu forks ngarre manbu kunkanjkenh, dja banikkin manbalabala nawu kabirrikanakankenh manbu kunyirrke. \v 4 Mak birrimarnbom nakimukkenh screen manbu wirlmurrng bronze ba kakarrme kunak bu karung kore kaddum altar, dja birrinameng kanjdji kaluk kururrk ngarre altar, kanjdji kore rim dja wohkah kore kanjdji. \p \v 5-6 Dja mak birrimarnbom nawu wirlmurrng bronze rings dja mak birrimarnbom mandulkdjad bokenh manbu acacia kundulk, dja birribalbaruy wirlmurrng bronze. Wanjh birribebbehngimowong kore kunkarrngbakmeng rings kore kurruhbe ngarre altar. \v 7 Wanjh bininj birringimowoni nawu mandulkdjad kore rings. Kaluk birridulkkurrmeng kurridkudji dja mak kurridbuyika, ba bu kamak rowk kabirriwayhke dja mak kabirringorrkan nawu altar. \p Manbu altar wanjh birrimarnbom ngarre kundulkbalabala dja ngaleng birribawong kore kumelk bu kalohlorrk. \p \v 8 Yikahwi morlehmorlenj wanjh birrimarnedurrkmirri nuye Yawey kore kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore Yawey kamre kabendjahwon nawu Israel benkebmawahmeng, dja birrimekbe daluk birribebbehkarrmi baddumanj nawu wirlmurrng bronze. Wanjh nawu birrimarnbuni njalehnjale kore dabburlinkenh, wanjh birrimey nahni baddumanj bedberre dja birrimarnbom banikkin nakimukkenh bu kabirridjirridjburrenkenh, dja mak birrimarnbom manbu kanjdjikah ngarre, makka wanjh wirlmurrng bronze dorrengh. \s1 Bu Birrimarnbom Kahwarnamyo Kore Kuberrkkah Manrurrkdjamun Dabburlin \s2 Exodus 38:9-20 \r (Exodus 27:9-19) \p \v 9 Kaluk bedda birribolkmarnbom kuberrkkah ngarre dabburlin. Wanjh birrimarnbom manburrba curtains bu kunmekbe warnamyoy. Kaluk kore walemkah nawu manburrba nakka wanjh 46 metres bu kakuyeng dja mak birrimarnbom manburrba manbu manmak linen. \v 10 Kaluk nawu curtains nakka birriwelhwelkeng kore wirlmurrng silver nginj nawu birridukkang silver kunyarl dorrengh kore mandulkdjad djabdidjabdi. Kaluk twenty mandulkdjad birridjabnameng kore twenty mandadkenh manbu wirlmurrng bronze. \v 11 Dja kore kakbikah wanjh karohrok birrimarnbom nawu curtains. \v 12 Dja mak kore karrikadkah ngarre kuberrkkah nawu curtains nakka wanjh 23 metres bu kakuyeng. Kaluk nawu curtains welhwelmi kore silver nginj nawu birridukkang kore ten mandulkdjad silver kunyarl dorrengh. Dja birridjabnameng mandulkdjad kore ten mandadkenh manbu wirlmurrng bronze. \v 13 Dja mak kore kamdungbebme, yiman koyekkah, makka mak 22 metres bu kakuyeng. Dja nawu kurrangmaye ngarre dabburlin di kore koyekkah. \v 14 Dja kore kurridkudji kore kurrangmaye nakka curtains welhwelmi dja birrididrohrokmeng bu darnkih seven metres, dja welhmi kore danjbik mandulkdjad djabdidjabdi kore danjbik mandadkenh. \v 15 Mak kore kurridbuyika kurrangmaye namekbe curtains wanjh seven metres bu kakuyeng, kaluk kakarrme danjbik mandulkdjad dja danjbik mandadkenh. \p \v 16 Nadjalwern rowk nawu curtains kore wakbuyinguni kuberrkkah wanjh nakka birrimarnbom manburrba manbu manmak linen. \v 17 Mak nawu mandadkenh rowk ngarre mandulkdjad, nakka wanjh birrimarnbom wirlmurrng bronze. Dja nawu nginj dja kunyarl bu birridukkang kore mandulkdjad, wanjh birrimarnbom wirlmurrng silver duninjh, dja mak kore kukodjkenh ngarre posts nakka birribaruy silver duninjh warridj. Nadjalwern nawu posts kahdingihdi kore kuberrkkah nakka wanjh dukkayindi silver kunyarl dorrengh. \p \v 18 Nawu curtain ngarre kurrangmaye kore kuberrkkah, nakka birribibbuni kunyarlwi manbu kukblue, kukpurple dja kukkurlbani, dja manburrba manbu manmak linen. Namekbe curtain wanjh kukmakni yiman bu birriwernhburrbuni bininj birribibbuni. Nawu curtain nakka wanjh nine metres bu kakuyeng mak 230 centimetres bu kaddum, karohrok nawu nabubuyika curtains dingihdi kore kuberrkkah ngarre dabburlin. \v 19 Kaluk namekbe curtains welhwelhdi kunkarrngbakmeng mandulkdjad dja mak kunkarrngbakmeng mandadkenh manbu wirlmurrng bronze. Dja nawu nginj dja kunyarl wanjh birrimarnbom wirlmurrng silver, dja mak kore kukodj ngarre mandulkdjad nakka mak wirlmurrng silver birribaruy. \v 20 Nadjalwern nawu tentpegs bu birridjabnami kandjikenh kore dabburlin, dja mak kore kuberrkkah ngarre manburrba nawu curtains, nakka wanjh birrimarnbom wirlmurrng bronze rowk. \s1 Bu Mandjalwern Birrimangi Bu Birrimarnbuni Njalehnjale Ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin \s2 Exodus 38:21-31 \p \v 21 Kondah kabimbuyindi yehyeng rowk bu bininj birrimangi bu birrimarnbuni njalehnjale nawu ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore kahdi manwarddebala bokenh manbu Yawey biwong Moses. Manekke manwarddebala bokenh kabimbuyindi kore Yawey nungan wokkurrmerrinj kunwoybuk dorrengh. Kaluk bu bininj birrimarnbuni njalehnjale ngarre dabburlin, wanjh Moses benwokrayekwong nawu Levi benkebmawahmeng bu kabirribimbun yehyeng rowk kore nahni djurra. Kaluk bininj nawu ngeyyoy Ithamar, nawu Aaron bibornang, wanjh wohrnawohrnani rowk kore birribimbuni nahni djurra. \p \v 22 Nawu Bezalel nawu beywurd nuye Uri, nawu mawahmawah nuye Hur kore namud nuye Judah, nungka wanjh marnbom njalehnjale kore Yawey biwokrayekwong Moses. \v 23 Nabuyika bininj nawu ngeyyoy Oholiab nawu beywurd nuye Ahisamach kore namud nuye Dan, namekbe wanjh bibidyikarrmeng Bezalel. Nawu Aholiab nungka kurdumakni, dja wernhburrbuni bu bimbom mankarre ngarre manbu birrimarnbunikenh, dja nungka mak marnbumarnbuni kore wirlmurrng dja mak kore kunwardde, dja mak njalehnjale yiman nawu bibbuni kunmadj bu kamak bibbuni kore kunyarl nawu kukblue, dja kukpurple dja mak nawu kukkurlba, dja mak manburrba manbu manmak linen. \p \v 24 Nawu wirlmurrng gold duninjh manbu birriwong Yawey ba bu birrinameng njalenjale ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, wanjh birrirohrokmeng kaluk 1000 kilograms kore bedberre mankarre. \p \v 25-26 Bu Moses benrohrokmeng dja benngeybimbom bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh birridjalwern yiman 603550 bininj nawu birridabbolkni. Wanjh birrimekbe bininj rowk birribebbehwong yeng nawu silver dja wanjh wernhmerrinj bu birrirohrokmeng namekbe 3400 kilograms kore bedberre mankarre. \v 27 Kaluk namekbe silver nawu 3400 kilograms nakka wanjh birrimey dja birrimarnbom one hundred mandadkenh ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, dja mak ngarre manburrba nawu curtain. Kaluk birrimarnbom mandadkenh bu bebbehkarrmi 34 kilograms nawu wirlmurrng silver. \v 28 Dja mak bedda birrimey 30 kilograms nawu silver dja birrimarnbom nginj nawu ngarre mandulkdjad dja mak birribaruy nawu kore kukodj ngarre mandulkdjad dja mak kunyarl ngarre manbu silver bu birridukkang. \p \v 29 Nawu wirlmurrng manbu bronze kore birriwong nuye Yawey\f + \fr 38:29 \ft Bu birriwayhkeng kubid bedberre kore kumirrk nuye Yawey.\f* nakka birrirohrokmeng 2400 kilograms. \v 30 Kaluk bedda birrimey nawu wirlmurrng bronze dja birrimarnbom nawu mandadkenh ngarre kore kurrangmaye Manrurrkdjamun Dabburlin kore Yawey kamre bu kabendjahwon bedberre, dja mak birrimarnbom altar dja screen manbu bronze wirlmurrng, dja mak tools nawu ngarre altar. \v 31 Dja mak birrimey mahni wirlmurrng bronze dja mak birrimarnbuni mandadkenh ngarre manburrba kahwelhwelme kaluk kawakbuyingun kore kuberrkkah ngarre dabburlin, dja ngarre kore kururrkdangmayekenh. Dja mak birrimarnbom nawu tentpegs bu birridjabnami kanjdjikah ngarre dabburlin dja mak ngarre manburrba nawu kawakbuyingun kore kuberrkkah ngarre. \c 39 \s1 Bu Birrimarnbom Kunmadj Nawu Priests Kabirridjongburren \s2 Exodus 39:1-7 \r (Exodus 28:1-14) \p \v 1 Wanjh bininj nawu birridurrkmirri kore Manrurrkdjamun Dabburlin, bedda birrimey kunyarl manbu kukblue, dja mak kukpurple dja mak kukkurlba, wanjh birrimarnbuni kunmadj bedberre nawu priests ba kabirridjongbuyindi bu kabirridurrkmirri kore kubolkdjamun. Bedda birrimarnbom manbu nadjamun kunmadj nuye Aaron, kore Yawey biwokrayekwong nawu Moses. \p \v 2 Wanjh birrimarnbom nawu ephod manbu wirlmurrng gold duninjh, dja birribibbom kunyarl nawu kukblue, dja mak kukpurple dja mak kukkurlba. Birribibbuni rowk manburrbawi manbu manmak linen. \v 3 Dja mak birridongohdoy namekbe wirlmurrng gold bu birribelngwong, wanjh birridjobdjobkeng bu birrikuyengwong dja yiman kunyarl kukkuyengni birrimarnbom. Kaluk nawu birriwernhburrbuni bininj birrimekbe nanu birrimarnbom namekbe gold bu birriyimowong karaworren namekbe kunyarl nawu kukblue, kukpurple, dja mak kukkurlba, dja mak kore manburrba manmak linen manbu birriridjmeng. \p \v 4 Kaluk birrimarnbom nawu kunkarlangkenh bokenh nawu ngarre ephod, dja belbmeng kore kurrid ngarre ba bu karrukayindi kaddumkah kore kukarlang bokenh nawu priest. \v 5 Dja mak nawu kunngadmokenh namakmak ngarre ephod wanjh birribibbuni kunyarl nawu gold, dja mak kukblue, dja mak kukpurple dja mak kukkurlba. Birribibbom kore ephod bu belbmiyindanj. Birrimarnbom manburrbawi manbu manmak linen nawu birriridjmeng. Kuhni rowk birrimarnbom kore Yawey biwokrayekwong nawu Moses. \p \v 6 Wanjh birribebbehkurrmeng manwarddemakkaykenh kangeyyo onyx kore wirlmurrng gold bu belbmikenh ngarre, dja mak birriwarddedadjkeng bu bindingeynamehnameng twelve bebeywurd nuye Israel. \v 7 Wanjh birribelbmeng namekbe manbu manwarddemakkaykenh kore kunkarlang ngarre ephod, ba bu nawu priests minj kabindibengmidjdan nawu bebeywurd rowk nuye Israel. Kuhni wanjh birrimarnbuni rowk kore Yawey biwokrayekwong Moses. \s1 Birrimarnbom Nawu Kunberrekalkkenh Nuye Nawu Priest \s2 Exodus 39:8-21 \r (Exodus 28:15-30) \p \v 8 Wanjh birrimarnbom kunmadj nawu kaberrekalkbalhme yiman kabarrkbun nawu ephod. Kaluk birribibbuni karohrok kore birrimarnbom nawu nadjamun vest, bu kunyarl nawu gold, dja mak kukblue, dja mak kukpurple dja mak kukkurlba. Birribibbuni kore manburrbawi manmak manbu linen kunyarlwi. \v 9 Nakka wanjh kukyimi square, 22 centimetres bu kakuyeng dja 22 centimetres bu kawarlahwarla, kaluk birribakkeng bu madjyimerranj yiman pocket. \v 10 Wanjh yerre birrikurrmeng manwarddemakkaykenh nawu jewels dja birribelbmeng kunkarrngbakmeng bu yirriyoy. Wanjh nawu kore kaddum belbmiyindi nawu manwarddemak nawu ruby, dja mak topaz, dja mak quartz manbu kukkarlba. \v 11 Nawu kanjdji kore bokenhkah wanjh birribelbmeng manwarddemak nakka wanjh turquoise, dja mak sapphire, dja mak emerald. \v 12 Dja mak nawu kanjdji, kore mahni danjbik, wanjh birribelbmeng manwarddemak manbu jacinth, dja mak agate, dja mak amethyst; \v 13 Wanjh nawu yerre duninjh nakka wanjh birribelbmeng chrysolite, onyx dja jasper. Wanjh birribebbehbelbmeng rowk manbu manwarddemak kore wirlmurrng gold bu wernhkarrmikarrmi. \v 14 Kaluk bindibebbehngeynameng kunngey bedberre nawu nabebeywurd nuye Israel kore nawu kunwardde jewels kaluk twelve birrirohrokmeng. Birringeybimbom nabebbehkudji nawu kunwardde jewel rowk bebbehkarrmi kunngey kunngey nawu kore twelve namud bedberre nawu Israel benkebmawahmeng. \p \v 15 Mak birrimarnbom wirlmurrng nawu gold duninjh chains bu birridukkarrukkang yiman birriyimowong kukyimi manbu kunyarl rope nawu kunberrekalkkenh. \v 16 Dja mak birrimarnbom bokenh gold manbu kukyimi mannguykilelh dja bokenh rings nawu gold yerrih kaluk birribelbmeng kaddumkah ngarre kore kurrid bokenh nawu kunberrekalkkenh. \v 17 Wanjh birribalbelbmeng nahni bokenh gold chains kore bokenh gold rings kore kurrid ngarre namekbe nawu kunberrekalkkenh, \v 18 Mak birribelbmeng bokenh kore kurridbuyika nawu kore ngarre chains dja bokenh gold mannguy. Wanjh birribelbmeng namekbe gold chains kore bokenh nawu kunkarlang ngarre straps dja mak nawu kore kumirrk ngarre nawu ephod. \v 19 Dja mak birriyawoyhmarnbom nabuyika bokenh wirlmurrng gold rings wanjh birrikurrmeng kanjdjikah kore ngarre nawu kunberrekalkkenh, mak kore kururrkbeh kurrid darnkih kore nawu ephod. \v 20 Dja mak birribadmarnbom nabuyika bokenh gold rings kaluk nawu kare kore kanjdji ngarre nawu kunkarlangkenh straps bu karri kore kumirrk ngarre nawu ephod, darnkih kore kunngadmokenh ngarre nawu ephod. \v 21 Dja mak birrimey nawu kukblue kunyarl dja birridukkang nawu rings ngarre kunberrekalkkenh kore rings ngarre nawu ephod, ba bu kabelbmikenh kore kunngadmokenh. Kuhni birrimarnbom ba bu nawu kunberrekalkkenh minj kawelhwelme kore ephod. Wanjh kunmekbe birrikurduyimeng rowk dja birrimarnbom kore Yawey biwokrayekwong nawu Moses. \s1 Bu Birrimarnbom Kunmadjbubuyika Bedberre Nawu Priests \s2 Exodus 39:22-31 \r (Exodus 28:31-43) \p \v 22 Wanjh bedda birrimey manburrba manbu kukblue, birrimarnbom kunmadj nakuyeng nawu priest kabirridjongbuyindi kanjdjikenh, dja kuberrkkah karri nawu ephod. Bedda birriyingkihmarnbom manmak manburrba bu birribibbuni namekbe nawu kunmadj. \v 23 Birrimarnbom bu kawohrurrk kore kubulkayh ngarre manburrba nawu kuberrkkah kahdi, rawoyindanj nawu kunkomkenh collar nawu ngokko birriyingkihbibbom wanjh bu wakbuyinguneng kore kahrurrk ba kunukka minj kamadjdjalkmire. \v 24 Wanjh yerre birribibbuni yiman manbarnem manbu pomegranates bu birribelbmeng kanjdjikah kurrid ngarre nawu nakuyeng kunmadj. Birribibbuni kaluk kunyarl kukblue, dja mak kukpurple dja mak nawu kukkurlba, dja mak linen nawu birriridjmeng bu kunyarl birrimarnbom. \v 25 Mak birrimarnbom wirlmurrng gold duninjh nawu bells nakilehkilelk, wanjh birriwelhwelkeng kore nawu pomegranates birrikurrmeng kanjdjikah kore nawu nakuyeng kunmadj. \v 26 Wanjh kore kanjdji ngarre nawu nakuyeng kunmadj bu kuberrkkah wanjh kumekbe di nawu bells kubulkayh nawu pomegranates bebbehbebbehdi. Wanjh nawu priest namekbe munguyh djongbuyindi bu wam durrkmirrurrkmirri yiwarrudjkenh. Kaluk kunmekbe rowk kore Yawey biwokrayekwong Moses. \p \v 27 Wanjh birribibbom warridj kunmadj nawu manburrba milemakkaykenh bedberre nawu Aaron dja nabebeywurd nuye, \v 28 dja mak birribalmarnbom turbans nawu kabirrikodjdukkarrenkenh, dja mak nawu kabirrimilhdukkarrenkenh, dja mak kunmadj nawu kanjdjikenh kabirridjongbuyindi, wanjh kaluk milemakkaykenh manburrba dorrengh. \v 29 Dja mak birrimarnbom kunngadmokenh namakkaykenh, kaluk manburrba ngarre nawu milemakkaykenh linen, dja mak kunyarl manbu kukblue dja mak manbu kukpurple dja mak manbu kukkurlba. Dja birribibbuni bim kore namekbe kunmadj. Kuhni birrimarnbom rowk kore Yawey biwokrayekwong Moses. \p \v 30 Wanjh bedda birrimarnbom warridj manbalabala nawu wirlmurrng gold duninjh manbu birribelngwong, yiman birribimbom kunwok bu bimdibimdi. Wanjh birribelbmeng kore Aaron nuye turban nawu kodjdjungbuyindikenh. Nakka wanjh kunkodjkenh nawernhdjamunni. Nawu birrimarnbuni wanjh birriwirrkmeng birringeynameng bu birribimbom, “Nakka Wanjh Yawey Nuye.” \v 31 Wanjh birridukkang namekbe nawu gold manbalabala kore nawu turban kaluk kukblue kunyarl dorrengh, kore Yawey kunmekbe biwokrayekwong Moses. \s1 Bu Birriyakwong Birrimarnbuni Yehyeng Rowk Ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin \s2 Exodus 39:32-43 \r (Exodus 35:10-19) \p \v 32 Wanjh bininj nawu birrihdurrkmirri kore mahni Dabburlin kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre bininj nawu Israel benkebmawahmeng, wanjh birriyakwong rowk. Birrimekbe bininj nawu Israel benkebmawahmeng wanjh birridjalkurduyimeng rowk kore Yawey biwokrayekwong Moses. \v 33 Yerre wanjh birriwong Moses manbu Manrurrkdjamun Dabburlin dja mak njalehnjale ngalengngarre yiman nawu nginj, dja mak nawu kundulk frames dja mak kundulk crossbars, dja mak mandadkenh dja mandulkdjad bu djabdidjabdi. \v 34 Dja mak nawu kahbarrkbunkenh, kaluk birrimarnbom kore sheep kunkulah manbu birrimedjmarnbom kukkurlba, dja mak nawu kahbarrkbunkenh nawu birrimarnbom kunkulah ngarre marndingunjngunj, dja mak manburrba nawu kahdangmayebalhme kore kurrangmaye ngarre kore kubolkdjamun duninjh. \v 35 Dja mak birriyakwong birrimarnbom nawu Ark manbu kakarrme manwarddebala bokenh kore kabimbuyindi kunwok kunwoybuk bu Yawey wokkurrmerrinj. Dja mak birriyakwong nawu mandulkdjad manbu kabirrikanahkankenh manbu Ark, dja mak nawu kaddumkah ngarre kahdangbalhmikenh. \v 36 Dja mak birriyakwong manbu manbalabala dja ngalng rowk ngarre, dja mak kandidjawa manbu kabenhbukkabukkan bu God kahdi. \v 37 Dja mak nawu lampstand nawu birrimarnbuni bu wirlmurrng gold duninjh, dja mak lamps nawern kumekbe kahdi, dja mak njalehnjale ngarre, dja mak manbu olive kunkalkkid ngarre bu kabirriwurlhkekenh kunak. \v 38 Dja mak birriwong Moses nawu altar birrimarnbom, kaluk birribaruy gold, dja mak kunkalkkid nawu nungka kabenkodjdjuhke bu kabenmarnbun bininj nawu priests, dja mak incense nawu namanjmak duninjh, dja mak manburrba nawu kahbalhme kore kurrangmaye ngarre dabburlin. \v 39 Dja mak nabadbuyika altar kaluk birrimarnbom manbu wirlmurrng bronze dja ngarre screen, dja mak mandulkdjad bu kabirringorrkankenh. Dja mak nawu njalehnjale ngarre, dja mak banikkin nakimuk nawu kabirridjdirridburrenkenh, dja nawu kanjdjikenh kore kabirribarnname. \p \v 40 Mak birriwong Moses nawu manburrba curtains nakimuk ngarre kuberrkkah dabburlin, dja mak mandulkdad dja mandadkenh kore kabirridjabname, dja mak nabadbuyika manburrba curtain nawu kahbalhme kurrangmaye kore kuberrkkah, dja mak kunyarl dja tentpegs ngarre kanjdjikah kabirridjabname kuberrkkah nawu curtains. Dja mak tentpegs dja njalehnjale rowk nawu kore Manrurrkdjamun Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre. \p \v 41 Wanjh bedda birrimadjkang kunmadj birribibbuni nawu priests bedberre ba kabirridjongburren bu kabirridurrkmirri nuye Yawey kore kubolkdjamun. Kaluk nawu manmadjdjamun manbu nuye Aaron dja mak manmadjbuyika kunmadj manbu bedberre nawu nabebeywurd nuye, ba bu kabirridjongbuyindi bu kabirridurrkmirri priests. \p \v 42 Wanjh nawu Israel benkebmawahmeng birridurrkmirranginj rowk kore Yawey biwokrayekwong Moses. \v 43 Wanjh Moses wam wernhnang kore birridurrkmirranginj dja mak wohnang bu birrikurduyimeng kamak rowk kore Yawey wokrayekwong. Wanjh Moses benmarnedi yiwarrudj dja bidjawam Yawey bu kunmak kabenmarnekurduyime bedberre. \c 40 \s1 Yawey Nawu God Bibengdayhkeng Moses Bu Kabirridjabname Nawu Manrurrkdjamun Dabburlin \s2 Exodus 40:1-15 \p \v 1 Wanjh Yawey bimarneyimeng Moses \v 2 “Bu kunbarnangarra yungkih kaluk bu dird nawu kahdokme, ngurridjabdjabnamen nawu Manrurrkdjamun Dabburlin, kaluk nawu dabburlin manbu kore ngaye Yawey ngamre djahwon ngudberre. \v 3 Wanjh kumekbe ngurrikurrmen nawu Ark manbu kakarrme manwarddebala bokenh kore kunwoybuk kunwok ngawokkurrmerrinj. Dja mak manburrba ngurriwelhwelkemen kore kumirrk ngarre Ark. \v 4 Wanjh ngurrimngimowo manbalabala table dja ngurrikurrmekurrme njalehnjale nawu ngarre kumekbe. Kaluk lampstand ngurrimngimowo dja ngurrinamehnamen nawu lamps kore lampstand. \v 5 Wanjh ngurrikurrmen nawu gold altar ngarre kabirrikinje mankalkkidmanjmak kore kumirrk ngarre Ark kore manwarddebala bokenh kahdi nawu kabimdi kunwok kunwoybuk bu ngawokkurrmerrinj. Yerre wanjh ngurribarnnamen manbu manbuyika curtain manburrba kore kurrangmaye ngarre nawu Manrurrkdjamun Dabburlin.” \p \v 6 “Wanjh ngurrimang nawu altar manbu kandimarnekinje mayh nawu kandiwon, dja ngurrikurrmen kore kumirrk ngarre nawu Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye Yawey ngamre djahwon ngudberre. \v 7 Dja mak nawu nawernhkimuk bannikin nawu ngurridjirridjburrenkenh, wanjh ngurrikurrmen kore kubulkayh nawu Dabburlin dja altar, dja mak kukku ngurriborrakendong ba kabobarlme. \v 8 Wanjh ngurrinamen manbu kawarnamyo kawakbuyingun nawu kuberrkkah ngarre Dabburlin, dja ngurribalbarnnamen manburrba nawu curtain ba kawelhwelme kore kurrangmaye.” Kuhni rowk Yawey bimarneyimeng nawu Moses bu biwokrayekwong. \p \v 9 Wanjh Yawey biyawoyhwokrayekwong nawu Moses, yimeng, “Kaluk bu yinameng rowk, wanjh yimang olive kunkalkkid manbu yibenkodjdjuhkekenh nawu bininj, wanjh yirrelkkemen kore Manrurrkdjamun Dabburlin, dja mak nadjalwern rowk nawu kumekbe kahyo. Kuhni yikurduyimen ba bu mahni Manrurrkdjamun Dabburlin dja njalehnjale ngarre, wanjh kayimerran djal ngaye ngardduk duninjh. \v 10 Yerre wanjh yirrelkkemen kunkalkkidwi kore altar manbu kandimarnemokenkinje mayh nawu kandiwon ngaye, dja mak yehyeng rowk ngarre. Wanjh kuhni yimarnbun rowk bu ngaye ngardduk. \v 11 Dja mak yirrelkkemen warridj namekbe kunkalkkid dorrengh nawu nakimukkenh bannikin, dja ngarre kanjdjikah. Kuhni wanjh yimarnbun bu djal ngaye ngardduk.” \p \v 12 “Wanjh yibenmang Aaron dja nabebeywurd nuye dja yibenka kore kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin kore ngaye ngamre bu djahwon ngudberre, wanjh kunmekbe yibenkukdjirridjbu kukkuwi bu ngayekenh. \v 13 Wanjh nawu manmadjdjamun nakka wanjh yidjongbu nawu Aaron. Dja mak yikodjdelkkemen kunkalkkid dorrengh dja kanmarnekurrmen ba bu nungka nganmarnedurrkmirri yiman ngaye ngardduk priest. \v 14 Dja mak yibenka nawu Aaron benbornang wanjh yibendjongbu nawu kunmadj bedberre. \v 15 Wanjh yibenkodjdelkkemen namekbe mankalkkid dorrengh karohok bu yiman nawu kornkumo bedberre yiyimowong, ba bu kabirriyimerran priests ngardduk ngandimarnedurrkmirri. Bu kuhni yiyime, wanjh kunukka kadjalyirriyo bedberre bu kabirridurrkmirri priests, nawu mak mawahmawah kabindibalyime warridj munguyh.” Kuhni rowk bu Yawey biwokrayekwong nawu Moses. \s1 Wanjh Moses Kurduyimeng Rowk Kore Yawey Biwokrayekwong Nuye \s2 Exodus 40:16-33 \p \v 16 Wanjh Moses kunmekbe kurduyimeng rowk kore Yawey biwokrayekwong nuye. \v 17 Wanjh Moses dja nawu Israel benkebmawahmeng birrinameng Manrurrkdjamun Dabburlin. Birridjabnameng bu kore kunyungkih kunbarnangarra kore dird nawu kahdokme dja mak mandjewk nawu munkekadjuy nawu kahdokme bu bedda birriwelengbolkbawong kunbolk Egypt. \v 18 Kaluk bu birridjabnameng nawu Manrurrkdjamun Dabburlin, wanjh birrikurrmeng manbu mandadkenh ngarre mandulkdjad, dja mak birrimarnbom nawu mandulkdjad frames, dja mak birringimiweng mandulkdjad kore kubulkayh frames, dja wanjh birridjabnameng mandulk rowk kore djabdidjabi. \v 19 Wanjh yerre Moses dorrengh birrikodjbarrkbom nawu manburrba kore Manrurrkdjamun Dabburlin, dja mak nawu kaddumkah dabburlin balbarrkbom warridj kunmekbe kore Yawey biwokrayekwong nawu Moses. \p \v 20 Wanjh Moses mey nawu manwarddebala bokenh manbu kabimdi kunwok kunwoybuk kore Yawey wokkurrmerrinj, dja dahkendoy kore Ark. Wanjh kurrmeng mandulkkuyeng kore rings ngarre Ark wanjh yerre kurrmeng nawu kaddumkah ngarre ba kahdangbalhme. \v 21 Wanjh kang nawu Ark kore Manrurrkdjamun Dabburlin, dja welhwelkeng manburrba bu minj nangale bininj kanan nawu Ark manbu kakarrme manwarddebala bokenh kore kunwoybuk kunwok Yawey wokkurrmerrinj. Kuhni kurduyimeng kore Yawey biwokrayekwong. \p \v 22 Wanjh Moses kurrmeng nawu manbalabala kore Manrurrkdjamun Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre, kuberrkkah ngarre manburrba nawu kahwelhwelme kumekbe. \v 23 Wanjh balmey kandidjawa nawu bininj birriwong Yawey, dja kurrmeng kore table, kore Yawey biwokrayekwong nuye. \p \v 24 Mak Moses kurrmeng nawu lampstand kore Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre, kaluk walemkah, borledmikenh ngarre manbalabala. \v 25 Wanjh balwurlhkeng nawu lamps kore kumirrk nuye Yawey, kore Yawey biwokrayekwong. \p \v 26 Wanjh Moses kurrmeng nawu gold altar kore Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre, kaluk kore kumirrk ngarre manburrba nawu kahwelhwelme. \v 27 Wanjh kinjeng nawu manmanjmakkaykenh incense kumekbe, kore Yawey biwokrayekwong. \v 28 Yerre wanjh welhwelkeng manburrba nawu curtain kore kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin. \p \v 29 Wanjh Moses kurrmeng altar kore kabirrihkukkinje mayh nawu kabirriwon Yawey, kaluk darnkih kore kurrangmaye ngarre Manrurrkdjamun Dabburlin, manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre. Wanjh biweng mayh nawu bininj birriwong Yawey, mokenh bimarnekinjeng nuye, dja manmim warridj kinjeng, manbu birriyingkihwong Yawey. Kuhni rowk Moses kurduyimeng kore Yawey biwokrayekwong. \p \v 30 Wanjh Moses dorrengh birrimey nawernhkimukkenh bannikin nawu kabirridjirridjburrenkenh dja birrikurrmeng kubulkayh Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre, dja kore nawu altar, wanjh kukku borrahkendoy. \v 31 Kaluk Moses, Aaron dja nawu Aaron benbornang wanjh manmekbe kukku djal bedda bedberre bu birribiddjirridjburreni dja mak birridengedjirridjburreni. \v 32 Kaluk bedda birridjirridjburreni bu birrimarnburrinj ba bu birringimi kore Manrurrkdjamun Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre, dja mak bu birrirey darnkih kore nawu altar. Kuhni rowk wanjh Yawey biyingkihwokrayekwong nawu Moses. \p \v 33 Wanjh Moses dorrengh birrinamehnameng nawu kuberrkkah kore wakbuyinguneng manbu altar dja mak manbu Manrurrkdjamun Dabburlin. Dja mak birriwelhwelkeng nawu manburrba curtain kore kurrangmaye ngarre kuberrkkah manbu Dabburlin. Kuhni wanjh Moses yakwong rowk kore bimarnedurrkmirranginj nawu Yawey. \s1 Yawey Nawu God Kumwam Kore Dabburlin Manrurrkdjamun Nuye Dja Bedda Birrinang Kunmakmak Duninjh Nuye \s2 Exodus 40:34-38 \r (Numbers 9:15-23) \p \v 34 Wanjh manmekbe kunngol barrkbom kore Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre, dja mak kunmakmak duninjh nuye Yawey barlmeng rowk kore Manrurrkdjamun Dabburlin.\f + \fr 40:34 \ft Ngurrina warridj Isaiah 6.4; Revelation 15.8\f* \v 35 Bu kunngol barrkbom, dja mak kunmakmak duninjh nuye Yawey bolkbarlmiyindi kore Manrurrkdjamun Dabburlin manbu kore Yawey kamre kabendjahwon bedberre, wanjh kunmekbekenh kunu Moses minj ngimeninj manbu Manrurrkdjamun Dabburlin. \p \v 36 Kaluk bu manmekbe kunngol wayhmi kore Manrurrkdjamun Dabburlin, wanjh nawu Israel benkebmawahmeng birridolkkani bu birribolkbawoyi birrirey kuredbuyika. \v 37 Dja bu manmekbe kunngol djahdjaldi kore Manrurrkdjamun Dabburlin, wanjh kunukka minj birrirawinj. Bedmanwali birrihdjaldi kubolkkudji kaluk bu ngolwayhmi. Bedda munguyh birridjalmadbuni kore manbu kunngol. \v 38 Bu yarrkka birrirey nawu Israel benkebmawahmeng rowk, wanjh manbu kunngol nuye Yawey barrkbuni nawu Manrurrkdjamun Dabburlin bu barnangarra rowk. Dja bu kukak rowk, wanjh kunak kakrungi kore kunngol. Wanjh bedda birrinang rowk.