\id ACT KuB \toc2 Acts \toc1 Acts \mt1 Acts \c 1 \s1 Bu Njalekenh Luke Bimbom Nahni Djurra \sr Acts 1:1-5 \p \v 1 Ngaye nawu Luke, dja ngabimbom nahni djurra ngudda ke nawu Theophilus. Nawu kerrngehkenhni ngabimbom djurra nayungkihni kore Jesus kurduhkurduyimi dja benhbukkabukkanikenh bedberre nawu bininj. \v 2 Ngaye ngabimbom rowk bu Jesuskenh kore dedjingmey dja kore nungka yiburnbomkenh wanjh yerre kunu Ngabbard biwelengdurndiweng kore kaddum heaven. Bu balhwirleni durndi kaddum nungka benbukkabukkani apostles nuye nawu bendjarrngbom. Nawu Namalngmakkaykenh benedjarrkdi Jesus bu benbengdayhkeng. \p \v 3 Kaluk bu Jesus doweng yawoyhmimbinj, wanjh nawu apostles bedda birrinani bu nungka kunwernhkah benmarnekukbukkarreni kore birridjarrkrey kunkodjke forty kunbarnangarra ngarre. Wanjh bedda birrinani kore kurduhkurduyimi kunwern, wanjh birriburrbuni bu woybukkih duninjh yawoyhdarrkidminj. Dja mak nungka benhmarnemulewam bu God kawohrnankenh rowk. \p \v 4 Kunkudjihkenh bu birridjarrknguni manme, wanjh nungka benmarneyimeng bedberre, “Yuwn bu ngurribolkbawon Jerusalem. Dja ngurrimadbu nawu Ngabbard ngunberrebbom ngudberre kore kerrngehkenh ngamulewani ngudberre. \v 5 Nawu John benkukdjuhkeyi kukkuwi nawu bininj, kaluk bu kunkodjkebubuyika ngurrimadbun, wanjh kaluk Ngabbard yiman ngunkodjdjuhke ngudberre Namalngmakkaykenh dorrengh.” \s1 Jesus Djalwam Kore Kaddum Heaven \sr Acts 1:6-11 \p \v 6 Nawu apostles birrimirndemornnamerrinj wanjh birridjawam Jesus, wanjh birriyimeng, “Nawu Yiwohrnan, bolkkime yiddok ngad kanyawoyhmarnbun ngadberre bininj ngarriwarlahkenh nawu Israel ngankebmawahmeng ba bu ngarriyawoyhwohrnankenh kondanjkunu kunred?” \v 7 Wanjh Jesus benwokmey dja benmarneyimeng bedberre, “God nawu Kornkumo wanjh nakka nadjalkudji duninjh bu kawohrnan kore baleh kabolkyime bu nungan kaluk kakurduyime. Kuhni minj ngudda ngudberre bu ngurriburrbun. \v 8 Dja nawu Namalngmakkaykenh kamre kangimen kore ngudda ngudberre, wanjh nungka ngunwon kundulkarre ngudberre ba bu ngurrbenmarnemulewan woybukkih duninjh bu ngayekah, kondah kore Jerusalem, dja mak kubolkwarlah ngarre Judea, dja mak kunred Samaria, dja mak kudjalbolkwarlahkenh rowk kore kondah kurorre.” \p \v 9 Bu kuhni balyimi bedberre, bedda wanjh birridjalnang bu wayhmiwayhmi rengehrey kaddum wanjh manbu kunkodjngol bikukbalabalhmeng. \v 10 Wanjh bu bedda birridjalngolnani bu Jesus wam kaddum, wanjh kundjalmekbe rerrih benemdjaldanginj bininj bokenh, benemdanginj kore birrihdi. Kaluk benemdjongbuyindi nawu madjbele duninjh. \v 11 Wanjh benemekbe bininj bindimarneyimeng, beneyimeng, “Bininj, ngudda nawu Galileebeh, njalekah ngudda ngurridjaldi dja ngurringolnan kaddum? Ngudda ngurrinang Jesus ngunbawong bu God bikang. Kaluk nungka kamyawoyhdurndeng kundjalkarewi kadjalrohrok bu yiman ngurrinang wam kaddum kore heaven.” \s1 Nawu Apostle Birridurndi Kore Jerusalem Dja Birridjaldi Yiwarrudj \sr Acts 1:12-14 \p \v 12 Kuhni wanjh yimerranj kore mandulum dulkmirnderri manbu olive kundulk. Kaluk minj djarrehniwirrinj kore kunred Jerusalem\f + \fr 1:12 \ft Nakudji kilometre. Nawu Jews birriyimi, “yuwn bu djarreh, ba bu yidjalre kurrenge bu kunbarnangarra manbu Sabbath”.\f*. Wanjh nawu apostles birribolkbawong dja birridurnderrinj kore Jerusalem. \v 13 Wanjh bu birribalhbebmeng kore kunrurrk mirndewernni, wanjh birribaldjalwam birringimeng manbu kaddum rurrkdi kore birrihyoy. Wanjh naninjnanu bininj bedda birringeyyoy Peter, John, James, Andrew, Philip, Thomas, Bartholomew, Matthew, James nawu beywurd nuye Alphaeus, Simon nawu benwidnani Romebeh bininj, dja Judas nawu beywurd nuye James. Bedda wanjh birridjarrkdi. \p \v 14 Wanjh bedda munguyh birrimirndemornnamerreni bu munguyh birridjaldi yiwarrudj, dja mak birribuyika birridjarrkdi. Mary ngalbadjan nuye Jesus dja birribuyika daluk, dja mak nawu birridanginj Jesus birridjarrkdi. \s1 Nawu Apostles Birridjarrngbom Matthias Bu Kabirriraworrenkenh \sr Acts 1:15-26 \p \v 15-16 Kaluk bu bedda birrimirndemornnamerrinj nawu birriwoybukwoni Jesus\f + \fr 1:15-16 \ft Greek kunwok kayime, “nawu birridangerrinj”.\f*, wanjh birriyolyolmi. Kaluk 120 bininj kumekbe birridi dja birriyolyolmi. Wanjh Peter dolkkang benmarneyimeng, “Ngudda nawu karridangerrinj, kandibekka. Kuninjkunu wanjh David bimbom kore djurra, bu Namalngmakkaykenh biyingkihmulewani Judas nawu bikukweykang Jesus bu bininj birridarrkidmey. Wanjh God djareminj bu kumyimerranj bolkkime. \v 17 Bu nungka wanjh ngarridjarrkdurrkmirri dja mak ngarriraworreni.” \p \v 18 (Ngurriburrbun bu Judas birrikarremulewam kunwardde bu kuninjkunu kunwarre kurduyimeng. Wanjh nungka kang namekbe kunwardde bolkbayahmeng kabbal nuye. Wanjh nungka djalkukmankang doweng kumekbe kore kunbolk nuye, dja kukbarrhbarrhmeng bu njambebmerrinj rowk. \v 19 Birridjalwern bininj nawu birrihni Jerusalem wanjh birriwobekkang bu bimarnekurduyimerranj nawu Judas, wanjh kumekbe kunred birribolkngeykurrmeng Akeldama. Kumekbe kunwok bedberre kayime, “Kabolkkurlbayo”.) \p \v 20 Wanjh Peter yawoyhwokdi, yimeng, “Kore djurra nawu Psalms kangeyyo, kore bimbuyindanj wanjh yimeng nuye, ‘Kumekbe kunred nuye, wanjh bolkwarremen, Dja minj nangale mak kani.’ [Psalm 69:25] Dja mak kubadbuyika bimbuyindanj kore yimeng nuye, ‘Wanjh nabuyika bininj kabimarnebolkmang kore nungka wohrnanikenh.’ ” [Psalm 109:8] \p \v 21-22 “Mah wanjh, kamak bu karringalke nawu nakerrnge bininj kamngimen ngarriraworren ngad nawu ngarrimulewan kore kunwoybuk bu Jesuskenh yawoyhdolkkang kumidjbeh. Ngarridjare bininj nawu ngarridjarrknani bu yimi Jesus nawu kawohrnan kankani ngadberre, bu dedjingmey kerrngehkenh kore John dedjingmey benkodjdjuhkeyi bininj, djahdjalwam kalukburrk God bidurndiweng Jesus kore heaven. Dja nangale kab bininj karringalke?” Wanjh kuninjkunu Peter benmarneyimeng rowk. \p \v 23 Wanjh bedda bindimarnedjareni bininj bokenh nawu Joseph Barsabbas, dja kunbuyika kunngey ngeyyoy Justus. Dja nawu nabuyika bininj ngeyyoy Matthias. \v 24-25 Wanjh birridjaldanginj yiwarrudj, birriyimeng, “Nawu Yiwohrnan Rowk, ngudda kankangeburrbun rowk ngadberre nawu ngarriwarlahkenh bininj. Nawu Judas warnyakmulewarrinj kore durrkmidurrkmirri ke, dja durndi kore nungan bolkdjareminj. Dja wanjh naninjnanu bininj benebokenh, kanbukka ngadberre nawu baleh nanu yimarnedjare yikurrme bu kayimerran nawu apostle, dja karrurrkmirri ke.” \v 26 Wanjh bedda bindibebbehngeybimbom berrewoneng kore djurra bokenh, dja bindimarnekurrmeng djurra kore birridahkendoy, wanjh nakudji djurra birribebkeng, dja birringeyngalkeng nawu Matthias. Wanjh nungka yimerranj apostle birriraworrinj birribuyika eleven bininj nawu apostle. \c 2 \s1 Bu Namalngmakkaykenh Kumwam \sr Acts 2:1-13 \p \v 1 Bu kunbarnangarra Pentecost ngarre yimerranj, bu kundjalmekbeni, wanjh Jesus nuye binihbininj birridjalmirndemornnamerrinj kore kubolkkudji. \v 2 Wanjh kundjalmekbe yerreh bedda birribekkang yiman kunmayorrkkimuk kumwam kore kunngolbeh, wanjh kumdulkarrewokdi, dja birribekkang rowk kore birrihni kururrk. \v 3 Wanjh birrinang yiman yerreh manbirluworldjen kumwam dja benbebbehmarnedi bedberre kore birridi. \v 4 Wanjh bedda birrikukbarlmikendanj Namalngmakkaykenh dja birridedjingmey bu birriwokdanginj kundjenbubuyika, bu Namalngmakkaykenh nungan benbebbehmarnbom. \p \v 5 Bu kuhni bolkyimi, wanjh nawu birriwern Jews bininj birridi kore Jerusalem, nawu birrimdolkkang kubolkbubuyikabeh rowk. Birrimekbe bininj wanjh birriwernwoybukwoni God. \v 6 Bu bedda warridj bindibekkang nawu Jesus bininj birriwokdi, wanjh bindimarnemirndemornnamerrinj kumekbe kore bedda. Wanjh bindibebbehbekkani bu birriwokdanginj kunwokbubuyikabeh bedberre. \v 7 Wanjh bedda birridjalkangebarrabarrhmeng dja bedda birridjawarreni, birrimarneyimerrinj, “Ngurrbenna. Yiddok nahni bininj nawu kabirriwokdi kundjenbubuyika wanjh nawu birrikang Galileebeh? \v 8-11 Dja njalekah karrbenbebbehbekkan kabirriwokdi kore kadberre kunwokbubuyika bu ngad karribebbehwokdi ngad nawu ngarribolkbubuyikabeh? Ngad yikahwi karrimbebbehdolkkang kubolkbubuyikabeh, kore kabolkngeyyo Parthia, dja mak Media, dja Elam, dja mak kore Mesopotamiabeh, Judeabeh, Cappadociabeh, dja kubolkwernkenh, yiman Pontus, dja Asia, dja Phrygia, dja Pamphylia, dja kubolkkimuk Egypt, dja mak Libya ngaleng ngarre darnkih Cyrene. Yikahwi warridj ngad Romebeh nawu ngarridangeni Jews dja mak birribuyika bininj nawu birrimarnburrinj bu birriyimerranj Jews. Dja mak yikahwi karrimdolkkang kore kunred Cretebeh dja mak Arabiabeh. Wanjh kunu ngad wanjh karribebbehwokbubuyika rowk. \p Kab njalekenh ngad karrbendjalbekkabekkan birrimekbe bininj bu kabirriwokdi kunwokbubuyika, kore kabirriyolyolme bu God kurduyimeng kundjalmak duninjh kadberre bu kundulkarre dorrengh nuye?” \p \v 12 Bedda wanjh birrikangebarrhmeng bu minj njale mak birriburrbuyinj. Bedda birridjawarreni, “Kunu baleh kahmenmenyime bu bolkkime djalyimerranj kadberre?” \v 13 Dja yikahwi bedberre wanjh bindimalelmangi nawu apostles, dja birriyimeng, “Bedda birribonguneng kunwern manbu wine manbobang!” \s1 Peter Benmarneyolyolmeng Bedberre Nawu Bindimarnemornnamerrinj Jesus Nuye Bininj \sr Acts 2:14-36 \p \v 14 Wanjh Peter dja birribuyika eleven nawu apostles birridjarrkdolkkarrinj. Nungka wanjh wernhwokdanginj bu benmarneyimeng nawu birrimirndewern bininj, wanjh yimeng, “Ngudda nawu karridabborrabbolk nawu karridanginj Jews bininj, dja ngurriwern nawu ngurriyo kore Jerusalem, wanjh kandibekkabekka ngaye bu ngayolyolme bu bengdayhke ngudberre bu kuninjkunukenh. \v 15 Nahni bininj minj kabirriworromkan kore ngudda yimankek ngurriburrbun. Dja kuhni kadjaldungnelk yerreh! \v 16 Burrkyak! Kab ngudda ngurriburrbu kore nawu prophet ngeyyoy Joel korroko bimbom, dja wanjh yolyolmeng kuninjkunu yimerranj bu bolkkime kondanjkunu kadberre. Kuhni bu bimbom, \v 17 ‘God yimeng, “Kaluk yerrekah bu kayimerran kore kayiburnburnkenh, ngaye kaluk ngabendjalwon Namalngmakkaykenh ngardduk kore bininj birridjalwern rowk. Nawu ngurrbenbornan ngudberre, narahrangem dja ngaldahdaluk, wanjh kabirriwokdi yiman nawu prophets dja ngandimulewan ngaye nawu God. Dja ngudberre nawu yawuhyawurrinj, kaluk kabirriwaralnan kore ngaye ngabenbukkabukkan bedberre. Warridj nawu kohbakohbanj bininj ngudberre wanjh kabirrikodjbukirrire kore ngaye ngabenbukkabukkan bedberre. \v 18 Woybukkih bu kunmekbe ngaye wanjh ngabenwon Namalngmakkaykenh ngardduk nawu ngandimarnedurrkmirri, bininj dja daluk, wanjh bedda kabirriweykan kore ngabenwon ngardduk kunwok ba ngandimulewan ngaye yiman nawu prophets. \v 19 Kaluk birriwarlahkenh bininj rowk ngandikurdunan kore ngaye ngakurduyime kundulkarre dorrengh kore kunngol dja mak kore kurorre. Wanjh bedda kunu kabirrinan kunkurlba, dja mak kunak, dja kundolngburlerrih kunwern kare bedberre. \v 20 Wanjh manbu kundung kaburlerran, dja nawu dird nakka kamimkurlbakurlbahmen yiman kayime kunkurlba duninjh. Kaluk kayimerran nawu Kawohrnan Rowk nuye kunbarnangarra ngarre, bu kunbarnangarrakukenmen kunbarnangarramak duninjh. \v 21 Bu kunmekbe ngakurduyime wanjh nangale nawu bininj ngankayhme bu ngandjawankenh ngaye nawu Ngawohrnan Rowk, wanjh nakka ngangehke.” Kuhni bu God yimeng.’ ” [Joel 2:28-32] \p \v 22 “Kuhni kunwok bu Joel bimbom. Mah wanjh kandibekka ngudda bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng bu ngahmulewan ngudberre. Ngudda ngurribengkan bininj nawu kumdolkkang kore kunred Nazarethbeh nawu kangeyyo Jesus. God biwong kundulkarre nuye ba bu ngunmarnekurduyimeng kunmak ngudberre kunwern kore ngurrikurdunang dja ngurrikangebarrhmi. Dja mak ngurriwohburrbom bu God nungka wanjh bimakwam. \v 23 Dja ngudda ngurridjalbom namekbe nawu bininj. Ngudda ngurrbenwong bininj nawu minj Jews\f + \fr 2:23 \ft Greek kunwok kayime, “bininj nawu minj kabirrikarrme mankarre”.\f* bu birrikukbarnnameng dja birribiddundulubom kore cross kundulk. God yingkihburrbom dja yingkihkarremarnbom bu kuninjkunu ngudda ngurrimarnekurduyimeng nuye nawu Jesus. \v 24 Kaluk God birrolkkayhweng Jesus kore kundowikenh, bibebkeng kore djakbekkangkenh dja kundowikenh, wanjh kumekbekenh kunu kundowikenh minj bibongkarrmeninj nawu Jesus.” \p \v 25 “Dja mak kuhni David benmarneyolyolmeng bu Jesuskenh, kore yimeng, ‘Ngaye munguyh ngadjalnani nawu Kawohrnan Rowk kore kumirrk ngardduk. Nungka ngandarnhmarnedi kore kunbidkukun ngardduk, ba bu minj nangale nganwarrewon. \v 26 Wanjh kunmekbekenh ngaye ngakangemarrhmarrmen, dja mak ngayolyolme bu ngadjalnjilngmak nuye. Ngaye nawu djalbininj, dja ngadjalburrbun munguyh bu God nganmarnekurduyime kore kunmak. \v 27 Ngudda nawu God, ngaburrbun ngudda minj kanbawon bu ngamalngdowe. Dja mak minj kanbawon bu ngakuknudmen kore kumidj. Dja ngaye wanjh ngadjalkudji ngadjalmarnedurrkmirri ngudda ke. \v 28 Ngudda wanjh kanbukkabukkang mandjad duninjh ba bu ngadjaldarrkiddi munguyh. Ngaye ngarrdjarrkdi ngudda dja kandjalnjilngmarnbun dja ngahmarrmarr munguyh.’ Kuninjkunu bu David bimbom.” [Psalm 16:8-11] \p \v 29 “Nawu karridangerrinj, ngaye wanjh marneyime woybukkih duninjh bu naninjnanu David nawu kankebmawahmeng kadberre, nungka wanjh doweng, kakukdudjindi kondanjkunu, dja mak karridjalmidjkarrme bolkkime. \v 30 Kaluk David nungka wanjh prophetni, wanjh kumekbe kunu nungka bengkang bu God biwokrayekwong dja bimarnewokkurrmerrinj bu kaluk kabimarnbun nakudji nawu David mawahmawah nuye bu kayimerran king bu kadjalrohrok yiman nungka David nungan yimiyimi. \v 31 David yingkihburrbom korroko bu yerrekah Christ\f + \fr 2:31 \ft Greek kunwok kayime, “Messiah”.\f* kayawoyhdolkkan. Kunmekbe kunu nungka biyingkihyolyolmeng, bu yimeng God minj bibawoyi nawu Christ kore kangedowimeninj, dja minj mak bikukbawoyi kore kumidj, dja minj bibawoyi bu kuknudmeninj. [Psalm 16:10] \v 32 Wanjh nahninjanu Jesus Wanjh God birrolkkayhweng kore dowengbeh dja wanjh bolkkime nungka kahdarrkid. Ngad wanjh ngarridarrkidnang rowk dja kunu ngarriburrbun bu djalwoybukkih duninjh yimerranj nuye. \v 33 Dja mak God biwayhkeng nahninjanu Jesus kaddum duninjh dja bikurrmeng kukun nuye kore heaven. God nawu kornkumo wanjh biwong Namalngmakkaykenh nawu Jesus wokkurrmerrinj bu nungka kanwon kadberre. Dja bolkkime kuninjkunu ngurrihnan dja ngurrihbekkabekkan kore kakurduyimerran, wanjh kunukka ngadmanwali Jesus kanwon nuye Namalngmakkaykenh.” \p \v 34-35 “Ngurribekka. Nahni David minj God biwayhkemeninj kore heaven bikurrmeninj. Dja ngaleng David yimeng, ‘Nawu Kawohrnan Rowk bimarneyimeng nabuyika nawu nganmarnewohrnan, “Yimray, yiyerrka kukun ngardduk, dja kanmadbu ngaye kaluk ngabenkurrme nawu ngundjalwernhwidnan kore kurrenge ke.” ’ [Psalm 110:1] Kuhni bu David yimeng.” \p \v 36 “Mah, wanjh kandibekkabekka, ngudda ngurriwarlahkenh bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng! Ngudda wanjh ngurribiddundulubom nahni bininj Jesus kore cross kundulk. Wanjh bolkkime ngudda ngurridjalwernhburrbu bu God bimarnbom Jesus bu kawohrnan rowk dja mak nungka nawu Christ duninjh.” Kuhni wanjh Peter benhmarneyimeng bedberre. \s1 Nawu Bininj Birriwern Wanjh Birrikangedjaremulewarrinj \sr Acts 2:37-41 \p \v 37 Bu birriwokbekkang kore Peter yimeng, wanjh birridjalwernhkangewarrewarreminj, wanjh kunu bindimarneyimeng Peter dja mak birribuyika nawu apostles, wanjh birriyimeng, “Aba! Ngudda nawu karridangerrinj, baleh kab ngad kunu ngarrikurduyime?” \v 38 Wanjh Peter benwokmey benmarneyimeng bedberre, “Ngudda ngurriwarlahkenh bininj rowk, wanjh ngurrikangeborledmen bu ngurriwarnyakmulewarren, dja mak ngurrikodjdjuhmen kore kunngey nuye Jesus Christ, ba kunu God ngunmarnebengmidjdan ngudberre kunwarre. Wanjh kunu ngundjalwon ngudberre Namalngmakkaykenh nuye bu djalburudjang. \v 39 God ngunyingkihberrebbom ngudberre, dja mak wurdwurd dorrengh ngudberre, dja mak nawu birriwarlahkenh bininj bedberre nawu djarreh duninjh kabirrihni. God nawu Kawohrnan Rowk kadberre kanmarnewokkurrmerrinj ngad bininj rowk nawu nungka kankayhme.” Kuhni bu Peter benbengdayhkeng. \p \v 40 Dja mak Peter benwernhwokrayekwoni bu kunbubuyika kunwok bu benhmarneyimi bedberre. Wanjh bendjalmarrkdjawam, yimeng, “God nungka wanjh kabenbun bininj nawu bolkkime kunwarre kabirriyime, dja kuhni wanjh ngurringehkerrimen!” \p \v 41 Birriwern bininj birriwokmey kore Peter benmarneyimeng, wanjh nakka birrikodjdjuhmeng. Kaluk kumekbe kunbarnangarra, wanjh birridjalwern 3000 bininj birrimirnderaworrinj birribuyika nawu ngokko birriwoybukwoni Jesus. \s1 Kuhni Bedda Birrikurduyimi Nawu Birriwoybukwoni Jesus \sr Acts 2:42-47 \p \v 42 Wanjh bedda birridjalborlhmi munguyh kore nawu apostles bindibukkabukkani, dja mak birrimirndemornnamerrinj bu birridjarrknguni manme dorrengh dja birridi yiwarrudj. \v 43 Nawu apostle bedda birrikurduyimi kunwern kundulkarre dorrengh ba bu birriwern bininj birriburrbuyi God, wanjh birridjalmirndewern bininj birrikangebarrhmeng God nuye. \v 44 Wanjh bininj rowk nawu birriwoybukwoni Jesus birridjarrkdi munguyh dja mak birriweymakni dja birriyikadjurreni yehyeng rowk. \v 45 Dja mak bedda nawu birrikarrmikarrmi bedberreni yiman kayime kunred, dja mak yehyeng rowk, wanjh kunu bedda birriweykani. Wanjh bedda birribidyikarrmerreni. Bininj nawu birrikarrmi kunwern wanjh bindiwoni bininj nawu birridjalmarladj. \p \v 46 Bedda wanjh kunbarnangarra rowk birrimirndemornnamerreni kore kunrurrk manbu Temple kuberrkkah. Dja mak birriyikarreni kore kururrk bedberre, bu birrilodbakkeyi buriddi dja birridjarrknguni manme. Bedda wanjh kunwoybuk dorrengh birridjalkangemakni bu birriworreni dja mak birrikuninjilngmakni. \v 47 Dja munguyh birridjalburlumi God, dja nawu birribubuyika bininj bindinani dja bindimakwani. Nawu Kawohrnan Rowk wanjh malaywibubuyika rowk bendjalngehkeyi binihbininj dja benkurrmeng kore birrimirnderaworrinj rowk. \c 3 \s1 Peter Dja John Benemarnbom Bininj Nawu Nabirlni \sr Acts 3:1-10 \p \v 1 Bu kundungkudjihkenh Peter dja John benewam kore Temple. Kaluk bedda benewam bu wolewolehni bu kumekbe birriwern bininj birrirey munguyh birridi yiwarrudj. \v 2 Kumekbe nakudji bininj ni kore darnkih kururrkdangmayekah manbu Temple ngarre. Kaluk kumekke bolkngeyyoy “Manrurrkdangmayemak”. Namekbe bininj birlni bu korrokokenh nungka wurdyawni. Wanjh kumekbe munguyh birrikang dja birrikurrmi kore kururrkdangmaye ba bu benwohdjanwohmeninj bininj nawu birringimi kore kuberrkkah manbu Temple. \p \v 3 Kaluk bu benbenenang Peter dja John benebalkuyinngimeninj, wanjh nungka benbenewohdjanwohmeng kunwarddekenh. \v 4 Bu Peter dja John benedjalnang nungka, wanjh Peter bimarneyimeng namekbe nabirl, “Kanbenena ngarrewoneng.” \v 5 Wanjh nawu nabirl benbenenang djurrmud, bu yimankek nungka yimi kunwardde kabenewon. \p \v 6 Dja Peter bimarneyimeng, “Ngaye minj ngakukkarrme nawu kunwardde, dja ngaleng ngahkarrme kunbuyika nawu ngadjare won. Ngaye djalmarneyime kore kunngey nuye Jesus Christ nawu Nazarethbeh, wanjh yirrolkka, yiray!” \v 7 Wanjh Peter bibidmey kunbidkunbeh, dja birrolkkayhweng, wanjh kundjalburrikudji nawu bininj nuye kundenge dja kunmadburn djalmurrngrayekminj. \v 8 Nungka dolkkang wanjh danginj nungandeleng, dja djalwohrewohrey. Wanjh birridjarrkwam Peter dja John kore Temple birringimeng kore kuberrkkah. Nungka wohrengehrey, wohkukdoldolkani warridj, dja bidjalkuniburlumi nawu God. \p \v 9-10 Birriwern bininj birrinani bu rengehrey dja bihburlumi God, kaluk bedda birribengkani namekbe nawu nabirlni bininj ningihni darnkih kore manrurrkdangmayemakkaykenh nawu benkukyidjanwohmi kunwardde. Bedda birridjalkukburrknang wanjh birriwernhkangebarrhmeng duninjh. \s1 Peter Benmarneyolyolmeng Bininj Kore Kuberrkkah Ngarre Temple Birrihni \sr Acts 3:11-26 \p \v 11 Nawu namekbe bininj benbeneberlkarrmi Peter dja John bu birrimhdi kore Temple kuberrkkah manbu birrirurrkngeybuni Solomon nuyeni verandah. Birriwern bininj bu birriwernhkangebarrhmeng wanjh birrirlobmerrinj kore Peter dja John dja namekbe bininj. \p \v 12 Bu Peter bennang wanjh benmarneyimeng, “Ngudda nawu mawahmawah nuye Israel, njalekah bu ngudda ngurrikangebarrabarrhme? Dja njalekah ngad kandinangahnan ngarrewoneng? Yimankek ngudda ngurriburrbun bu ngadbeh kundulkarre dorrengh nganemarnbom naninjnanu bininj, dja mak yimankek ngurriyime bu ngad nganedjalwernmak duninjh bininj. Ngad kunu burrkyak duninjh. Minj nganekarrme kundulkarre. Dja wanjh marneyime ngudberre. \v 13 God nawu kunkare birrimarneboddangeni Abraham, dja Isaac, dja Jacob, bu nungka wanjh bolkkime kuninjkunu kurduyimeng. Dja ngad nawu kandikebmawahmeng, naninjnanu bedberreni God. Wanjh God kanbukkang ngad nawu bininj karriwarlahkenh rowk bu karriburlumekenh nadjalkudji Jesus nawu munguyh kabimarnedurrkmirri God. Dja ngudda ngurribidnakenwong nahni nawu Jesus kore birribuyika bininj bu birribom doweng. Pilate nungka djareni bu bidjalbebkemeninj rawinj bu djalburudjang nawu Jesus, dja ngudda wanjh ngurrimarneyimeng Pilate bu ngurridjalwirrihmeng.” \p \v 14 “Jesus namekbe nawu nadjalkudjini God nuye bininj, dja mak nadjalmakni duninjh. Dja ngudda ngurriyimeng minj ngurrimarnedjareniwirrinj. Ngudda ngaleng ngurridjawam Pilate bibekbeng ngudberre nabuyika bininj nawu namarndeyini. \v 15 Nungka wanjh Jesus nadjalkudjini kanhdjalmimbiwon ngad nawu karriwarlahkenh bininj, dja ngudda wanjh ngurridjalbom doweng! Dja kaluk God birrolkkayhweng kore kundowikenh. Ngad wanjh ngarrinang dja ngundihmarneyime bu kore kunwoybuk.” \p \v 16 “Ngad ngarridjalwoybukwon namekbe nawu Jesus, wanjh naninjnanu bininj nawu nabirlni makminj kore kundulkarre nuye Jesus, bu nganengeybom kunngey nuye. Ngudda ngurrikukburrbun naninjnanu bininj nawu nabirlni, dja wanjh ngurrikuknan bu murrngraykeminj. Yoh, ngad wanjh ngarridjalwoybukwong dja ngarridi kunngey nuye nawu Jesus, wanjh kunmekbekenh kunu God bimarnbom kamak rowk, dja ngudda wanjh ngurrikurdunang.” \p \v 17 “Ngudda nawu karridangerrinj, ngaye ngaburrbun bu kunmekbe ngurrimarnekurduyimeng nawu Jesus dja minj ngudda ngurriwernhburrkburrkbekkayi bu nangale nungka kore ngurrimarnekurduyimeng. Dja mak nawu ngudberre kabirriwohrnawohrnan minj njale mak birriwernhburrkburrkbekkayi bu nangale nungka nawu birrimarnekurduyimeng kunwarre. \v 18 God nungka korroko yingkihwokkurrmerrinj nuye bu kuninjkunu bimarnekurduyimerranj. Nungka benwong manekke mankarre nawu birriwarlahkenh prophetni nuye, bu birriyingkihbimbom bu nawu Christ nuye kadjakbekkankenh kore karrowen. Wanjh kuninjkunu God marnbom yimerranj bu kunwoybuk duninjh.” \p \v 19-20 “Mah wanjh, ngurrikangeborledmen kore God nuye dja ngurrikangedjaremulewarrimen ba bu God kabularrbun rowk kunwarre ngudberre dja ngunkangenjurlke ngudberre, dja mak kabimunkewe Jesus, nawu nungka nadjalkudji God bidjarrngbom bu ngudberre nawu Christ.” \p \v 21 “Dja med, Jesus kadjaldi kore heaven, kalukburrk bu yerrekah nungan God kamarnbun yehyeng rowk bu kamakmen. God kanmarneyimeng korroko bu kuninjkunukenh kore benmarneyimi nawu prophet birridjalmakni nuye. \v 22 Ngudda ngurriburrbun kore Moses yimeng ngudberre, bu kerrngehkenh mulewarrinj biyingkihburrbuni nawu Jesus, dja yimeng, ‘Nawu kawohrnan ngudberre God ngunwon nawu prophet yiman karohrok bu ngaye. Kaluk yerrekah wanjh kamre nungka nawu ngurridjalmud duninjh. Dja wanjh ngurriwokmarrkmang kore ngunhmarneyime ngudberre. \v 23 Dja nawu nangale bininj minj kabiwokmarrkmang naninjnanu prophet, nakka wanjh kamarnekuklarlmarren nawu God nuye bininj, dja mak kamalngdowen.’ Kuhni bu Moses yimeng ngudberre.” [Deuteronomy 18:15-19] \p \v 24 “Dja mak nawu Samuel prophetni nawu nayungkihni yolyolmi bu kuninjkunu bolkkime kahyimerran. Yerre, nawu prophet birribubuyika birribalmulewani kundjalkudjiwi yerreh. \v 25 Ngudda wanjh ngurriredbo duninjh nawu prophet birrimulewani. Dja mak ngudda ngurrimey nawu God benyingkihberrebbom nawu mawahmawah ngudberre bu bimarneyimeng Abraham, kore yimeng, ‘Kaluk yerrekah nakudji bininj nawu ngudda yikebmawahme, wanjh nungka kabenmarnekurduyime kundjalmak duninjh bedberre birriwarlahkenh bininj rowk.’ [Genesis 22:18] \v 26 Bolkkime wanjh God kanwong kadberre naninjnanu Jesus nawu kabimarnedurrkmirri nuye. God ngunmarnemunkeweng ngudda werrk ngudberre, ba bu ngunmarnekurduyime kunmak bu nungka ngunbebbehkangeborledke kore kundjalwarre ngurrihkurduyime.” Kuninjkunu rowk wanjh Peter benhmarneyimi bedberre. \c 4 \s1 Nawu Birriwohrnawohrnani Bindiberlmey Peter dja John \sr Acts 4:1-4 \p \v 1 Bu Peter dja John bindibalhmarneyolyolmeng kore bininj birrimirnderri, wanjh birribadbuyika bininj nawu birrikihkimuk birrimwam kore bedda. Wanjh yikahwi birrimekbe bininj nawu priestni, dja mak nakudji bininj nawu wohrnani djamun kore Temple ngarre, dja mak yikahwi nawu Sadducees\f + \fr 4:1 \ft Nawu Sadducees minj birriyimi bu bininj kabirriyawoyhmalngdarrkidmen kaluk bu kabirridowe. \f* birringeyyoy. \v 2 Bedda wanjh bindimarnenjilngwarreminj nawu Peter dja John bu bindibukkabukkani dja bindimarneyolyolmi nawu birriwarlahkenh bininj bu yimankek kabirridolkkankenh kumidjbeh bu yiman yimeng Jesus dolkkang kore kumidjbeh. \v 3 Wanjh bindiberlmey nawu Peter dja John, dja bindikurrmeng kore prison. Kumekbe kurduyimerranj bu balngokdanj, wanjh bindibawong kaluk malahmalaywihni. \p \v 4 Birriwernkenh nawu bininj bindibekkang Peter dja John bu benehyolyolmi wanjh birriwoybukwong Jesus. Wanjh birridjarrkmirnderaworrinj bu birrimarnburrinj birridjalwern 5000 bininj bu birriwoybukwong. \s1 Nawu Birriwohrnawohrnani Bindidjawani Peter Dja John \sr Acts 4:5-12 \p \v 5 Bu malaywibuyikani wanjh nawu birrikihkimuk birriwokmarnburreni kore birrimirndemokendi nawu birriwohrnani, dja mak nawu dabborrabbolk, dja mak nawu bindibukkabukkani mankarre. Wanjh birrimirndemornnamerrinj kumekbe kore Jerusalem. \v 6 Bininj nawu benmarnewohrnani priests, nawu ngeyyoy Annas, nungka dorrengh kumekbe birridjarrkdi, dja mak nawu Caiaphas, dja mak nabuyika John, dja mak Alexander, dja mak birrimirndewernni namud nuye nawu benmarnewohrnani priest. Naninjnanu bedda bininj birridjalmirnderri rowk. \p \v 7 Bu bedda birrimirndemornnamerrinj, wanjh bindimkang nawu Peter dja John, bindinameng kore kubulkayh, dja bindidjawam, “Kuhni nangale ngunbenewong kundulkarre bu kuhni ngunekurduyimeng? Nangale kunngey nuye ngunehngeybom?” \p \v 8 Wanjh Peter nungka kukbarlmiyindanj Namalngmakkaykenh dja benmarneyimeng bedberre, “Ngudda nawu ngurrbenmarnewohrnawohrnan bininj, dja mak ngudda nawu ngurridabborrabolk, wanjh kandibekka. \v 9 Njale ngudda ngurriburrbun bu kandiyidjawankenh? Yiddok ngudda ngurridjare ngurriburrbun kunmak bu bidjalmarnekurduyimerranj nawu nabirlni bininj? Ngudda ngurridjaldjare ngurriburrbun nawu bimarnbom? \v 10 Ngad wanjh nganedjare ngudda ngurriwarlahkenh nawu Israel ngunkebmawahmeng bu ngurriburrbun naninjnanu bininj nawu ngurrihnan bolkkime, nungka wanjh makminj kore kunngey nuye Jesus Christ nawu Nazarethbeh. Nahni kunngey bimarnbom kundulkarre dorrengh. Ngudda wanjh ngurribiddundulubom Jesus kore kundulk cross bu doweng, dja God birrolkkayhweng kore dowengbeh.” \p \v 11 “Jesus nungka wanjh yiman kayime kunwardde manbu ngudda ngurriwirrihmeng kore ngurrirurrkmarnbunikenh, wanjh bolkkime nungka marnburrinj yiman kayime manwarddekuken duninjh kore kunrurrk kahdi\x - \xo 4:11 \xt Psalms 118:22\x*. \v 12 Nungka nadjalkudji Jesus wanjh kanngehke kadberre nawu karriwarlahkenh bininj rowk. God minj kanwoyi nabuyika bininj bu karrikayhme nuye kunngey ba bu yimankek kanngehke.” Kuninjkunu Peter benbengdayhkeng bedberre. \s1 Nawu Birriwohrnawohrnani Bindiwokrayekwong Peter Dja John \sr Acts 4:13-23 \p \v 13 Bu kuninjkunu birribekkang wanjh nawu birriwohrnani bindinang bu Peter dja John minj benekeleniwirrinj. Dja mak bedda nawu birriwohrnani birriburrbuni bu Peter dja John minj benebangmerawinj kore bindikarrebukkabukkayikenh. Kaluk bedda bindidjalmarnekangebarrhmeng bu bindiwokbekkang kore benehwokdi. Kaluk yerreh bedda birribalburrbom bu Peter dja John wanjh nakka birridjarrkrengehrey Jesus dorrengh. \v 14 Dja nawu birriwohrnawohrnani birrinang namekbe bininj nawu nabirlni kumekbe birridjarrkdi wanjh minj mak bindibalyawoyhyolyolmeninj kore kunwarre bindimarneyimeninj nawu Peter dja John. \v 15 Dja ngaleng bindidjalbebkeng kuberrkkah bu kabindimadbun bu bedda bedmandeleng birriwokmarnburreni nawu birriwohrnawohrnani. \p \v 16 Wanjh birrimarneyimerrinj, “Baleh kab karrbenbenemarnekurduyime berrewoneng? Birriwarlahkenh nawu Jerusalem karrihni wanjh kabirriburrbun rowk bu naninjnanu bininj bokenh benekurduyimeng kuninjkunu bu kundjalmak duninjh kore kundulkarre God dorrengh. Wanjh ngad minj mak karrbenbenekewkme. \v 17 Dja karrbenbenewokrayekwo bu minj mak kabeneyawoyhngeyyolyolme Jesus, ba bu minj kunngey nuye kangeywarlahmen kore birriwern bininj.” \v 18 Wanjh bindiyawoyhngimiweng Peter dja John, wanjh bindiwokrayekwong bu minj mak kabeneyawoyhngeyyolyolme dja mak minj kabindiyawoyhbukkabukkan kore kunngey nuye Jesus. \p \v 19 Wanjh Peter dja John bindimarneyimeng bedberre, “Baleh kore mandjad ngurriburrbun kore God kadjare? Yiddok ngudda ngundiwokmarrkmang? Kunukka djal burrkyak, dja ngad kunu nganedjalwokmarrkmang God. \v 20 Minj mak ngad nganengurdme kore nganehmulewan Jesuskenh. Wanjh munguyh nganedjalyolyolme kore nganenani dja nganebekkani.” \p \v 21 Wanjh nawu birriwohrnawohrnani bindiyawoyhwernhwokrayekwong, dja bindibawong bu benebebmeng benewam. Kunmekbekenh kunu bindibawong dja bindimarnekeleminj bininj birriwarlahkenh bu birriburlumi God kore bindinang Peter dja John benekurduyimeng kunmak. \v 22 Kaluk namekbe bininj nawu Peter dja John benemdolkkayhweng kore kundulkarre nuye God, wanjh korroko birlni bu forty mandjewk wernwong. \p \v 23 Peter dja John benedolkkang benewam kore berrewoneng bininj birriyingkihdi, dja bindimarnemulewam kunwern rowk kore bindimarneyimeng nawu birriwohrnawohrnani dja mak nawu dabborrabbolk. \s1 Bininj Nawu Birriwoybukwoni Jesus Birridanginj Yiwarrudj \sr Acts 4:24-31 \p \v 24 Bu nawu birriwoybukwong Jesus bindiwokbekkang Peter dja John, wanjh birridjalmayalkudjihminj bu birridjaldanginj yiwarrudj kore God. Wanjh bedda birriyimeng bu birridi yiwarrudj, birriyimeng, “Ngudda nawu yidjalkudji Yiwohrnan Rowk, dja ngudda nawu yimarnbom kunngol dja mak kurorre, dja mak kurrula dja mak yehyeng rowk, wanjh kanbekka ngadberre. \v 25 Ngudda korroko kanmarneyimeng bu kuninjkunu bolkkime kamarnekurduyimerran ngadberre. Ngudda ke Namalngmakkaykenh biyingkihmarneyimeng David nawu ngunmarnedurrkmirri nawu ngankebmawahmeng ngadberre. Wanjh nungka bimbom kore Namalngmakkaykenh bimarneyimeng dja yimeng, ‘Njalekenh birriwern bininj nawu minj Jews kabirridjalyiddung? Dja mak njalekenh nawu birriwarlahkenh bininj kabirrikarremarnbun bu mankarreburudjang? \v 26 Kings nawu birrikang birribolkbubuyikabeh kondah kurorre, wanjh kabirriyingkihmarnburren bu kabirridjalwirrihme God. Dja mak nawu kabirriwohrnawohrnan kabirrimirnderaworren bu kabindibunkenh God nawu kawohrnan rowk dja nuye nawu Christ.’\f + \fr 4:26 \ft Christ kangeyrohrok, “nawu Messiah” dja nahni bokenh kunngey kamenyime, “nawu God bikodjdjuhkeng”.\f* [Psalm 2:1-2] \p \v 27 Kuninjkunu wanjh David yimeng kore bimbom. Wanjh bolkkime woybukkih djalyimerranj. King Herod dja mak Pontius Pilate, dja mak bininj nawu minj Jews wanjh birridjalmirnderaworrinj rowk bininj nawu Israel benkebmawahmeng kondah kore Jerusalem, wanjh birrikarremarnburrinj dja birribom Jesus. Nakka wanjh ngunmarnedurrkmirri kore kundjalmak duninjh ngudda ke, dja mak yimarnbom bu ngudda ke Christ. \v 28 Bu kuhni birrikurduyimeng, bedda birridjalkurduyimeng kore ngudda ngokko yiyingkihkarremarnbom, ngudda nawu yidjalkarrme kundulkarre rowk. \p \v 29 Yina nawu Yiwohrnan, bu bolkkime yimankek bedda kabirridjare ngandikelehme ngadberre nawu ngundimarnedurrkmirri ngudda. Kankangemarnbu ba bu minj ngarrikele bu ngarriweykan kunwok ke. Warridj kanbidyikarrmen ngadberre ba bu ngarrikangebuk. \v 30 Dja kanwon ngadberre kundulkarre ke, ba bu ngarridjalkurduyime kunwern kore kunngey nuye Jesus nawu namakkaykenh ngundjalmarnedurrkmirri ngudda yidjalkudji ke. Kuhni bu ngarrbenmarnbun nawu kabirridulkkihyo, kore ngarrikurduyime kundulkarre ke dorrengh ba bu bininj birriwern kabirrinan ngudda ke dja kabirrikangebarrhme dja ngundidjalburlume.” Kuhni birriyimeng bu birridi yiwarrudj. \p \v 31 Bu birriyakwong birridi yiwarrudj, kumekbe kore kunrurrk birrihni wanjh djalbolkrokarokani. Wanjh kunu bedda benyawoyhkukbarlkeng Namalngmakkaykenh wanjh birridjalmulewani God nuye kunwok bu minj birrikeleniwirrinj. \s1 Bininj Nawu Birriwoybukwoni Jesus Birriyikadjurreni Yehyeng Rowk \sr Acts 4:32-37 \p \v 32 Bedda birridjalmirndewernkenh bininj nawu birriwoybukwoni Jesus, wanjh bedda birridjalmayalikudjini dja birridjalmarrkkudjihni. Minj nangale bininj warlkkayi yehyeng nawu karrmikarrmi nuye, dja birridjalbebbehworreni rowk. \p \v 33 Nawu apostle birrikarrmi kundulkarre kunkimuk kore bindimarneyimi nawu bininj bu djalwoybukkihni duninjh Jesus nawu Kawohrnan Rowk kumyawoyhdolkkang kore kumidjbeh. Dja God bendjalmarnekurduyimeng kunmak duninjh bedberre nawu birriwoybukwoni. \v 34-35 Birrinahnarrinj bu birriworreni nawu yehyeng rowk birrikarrmi. Nawu nangale yiman karrmi kunrurrk dja mak kunred, wanjh weykani bu kunwardde wanjh benwoni nawu apostle, wanjh bedda bindibalwoniwoni nawu bininj birridjareni njalehnjale. \p \v 36 Kunmekbe nakudji nawu birridjarrkwoybukwoni Jesus wanjh nungka ngeyyoy Joseph. Dja mak nawu apostle birribadngeybom Barnabas. Kaluk kumekbe kunngey kayime kabenbengyolyolmekenh. Nungka wanjh Levi bikebmawahmeng, dja kumdolkkang kore kunbolk Cyprus. \v 37 Wanjh nungka karrmi kunred, bu bolkweykang, mey kunwardde dja benkukdadjuy nawu apostles ba bu bindiwoni bininj nawu minj njale birrikarrmeninj. \c 5 \s1 Ananias dja Sapphira Benedjarrkdoweng \sr Acts 5:1-11 \p \v 1-2 Nawu nabadbuyika bininj ni, nawu ngeyyoy Ananias, dja ngalbininjkobeng nuye ngeyyoy Sapphira. Bedda wanjh birridjarrkdi nawu yiwarrudj bedberreni bininj. Kaluk bedda kunred benekarrmi bu benebolkweykang wanjh benemey nawu kunwardde. Wanjh Ananias wam yikahwi kunwardde benkukwong nawu apostle, dja mak yikahwi kukwarlkkang nungan nuyeni. Kaluk ngalbininjkobeng burrbuni korroko bu benewokmarnburrinj. \p \v 3 Bu Ananias benkukwong manbu kunwardde, wanjh Peter bimarneyimeng, “Ananias, njalekenh bu ngudda yibawong Namarnde nawu Satan bu ngundjalmarnedurrkmirranginj bu yikoweng nawu Namalngmakkaykenh kore yikukwarlkkang nawu kunwardde. \v 4 Bu kerrngehkenh ngudda yibolkkarrmi, wanjh kunukka keni. Wanjh kunukka yidjalkukkarrmeninj nawu kunwarddekenh. Dja njalekenh mak kuhni yikurduyimeng? Ngudda minj kankowemeninj ngad nawu djal bininj, dja ngaleng ngudda wanjh yidjalkoweng God.” \p \v 5 Bu kuninjkunu Ananias bibekkang Peter yimeng, wanjh nungka djalkukwarrhmeng, bu ngolekdadjmeng doweng. Wanjh birriwern bininj birriwobekkang dja birrikeleminj duninjh. \v 6 Yikahwi nawu yawuhyawurrinj bininj, birrimdolkkang dja birrikukdukkang, birringorrkang kore kuberrk, wanjh birrikukdudji. \p \v 7 Kalukburrk wurd bu yerrekah wanjh ngalbininjkobeng nuye kumbadbebmeng dja kumngimeng, kaluk minj burrbuyinj bu baleh kurduyimerranj nuye nawu nabininjkobeng ngalengngarre. \v 8 Peter bimarneyimeng, “Yiddok djalbonjni nanihnjanu kunwardde nadjalyahwurdni bu kunredkenh birribayahmeng dja ngundikukwong?” Wanjh Sapphira biwokmey Peter, yimeng, “Yoh, namekbeni nganedjalkukkarrmi.” \p \v 9 Wanjh kunu Peter bimarneyimeng, “Njalekenh bu ngudda dja nabininjkobeng ke ngunewokmarnburrinj bu ngunerohrokmeng ngunedjurrkang Namalngmakkaykenh nuye nawu Kawohrnan? Wanjh yibenna naninjnanu bininj kabirrihni kuberrkkah, nawu birrikukdudji nabininjkobeng ke, wanjh bolkkime yinganwali bu ngundikukkan ngundikukdudjeng.” \v 10 Wanjh kundjalmekbe kundjalburrikudji, Sapphira djalkukwarrhmeng kore kurrenge nuye Peter dja wanjh ngolekdadjmeng doweng. Wanjh birrimekbe yawurrinj birrimngimeng birrikuknang bu doweng, wanjh birrikukkang kuberrk, dja birrikukdudji kore nabininjkobeng kungurrid nuye. \p \v 11 Wanjh birridjalmirndewern bininj nawu birriwoybukwoni Jesus wanjh bedda birrikeleminj, dja mak birribadbubuyika bininj birridjarrkkeleminj rowk bu birriwobekkang. \s1 God Bendjalmarnedurrkmirri Kore Apostles Bu Kundulkarre Nuye \sr Acts 5:12-16 \p \v 12 Nawu apostles birrikurduyimi kunwern kundulkarre dorrengh ba bu bininj birriburrbuyi God. Dja nawu birriwoybukwoni wanjh munguyh birrimirndemornnamerreni kore Solomon nuyeni kuberrkkah ngarre Temple, dja mak birrimayalikudjihni. \v 13 Wanjh birriwern bininj bindimarneyimi bu bindimakwani nawu birriwoybukwoni Jesus. Dja yikahwi birriwern bininj minj birridjareniwirrinj bu birriraworrimeninj, dja bedda wanjh birrikeleni. \v 14 Wanjh birridjalwern nawu birribuyika bininj dja mak daluk wanjh birridjalwoybukwoni nawu Kawohrnan, dja bedda kunu birribalmirnderaworreni nawu birriyingkihwoybukwoni. \p \v 15 Birriwern bininj bu bindikurdunang kore nawu apostles birrikurduyimi, wanjh bindimkani birridulkkidulkkihni bininj dja bindikurrmeng kore kuberrkkah manbolh birrikeyoy kunmadj bedberre ba bu Peter kahre darnkih dja kunubewu kawoyikmankan yikahwi bedberre bininj nawu kabirridulkkihyo. \v 16 Wanjh birridjalwernhmirndewern bininj nawu birrimdolkkarrinj kubolkkilehkilelkbeh darnkih Jerusalem, dja birringimeng kore Jerusalem bu bindimkani nawu birridoweni kundjak dja mak nawu namalngwarre birrikarrmi. Wanjh kunu bedda birridjalmakminj rowk. \s1 Angel Benbebkeng Nawu Apostles Kore Prisonbeh \sr Acts 5:17-24 \p \v 17 Wanjh priest nawu wernhwohrnani dja mak nuye bininj nawu birringeyyoy Sadducees, wanjh bindidjalnjirrkkeyi duninjh nawu apostles. \v 18 Wanjh bindiberlmey dja bindikurrmeng kore birriwarre bininj birriyingkihni kore kururrk prison. \p \v 19 Kaluk bu kukakni angel nuye nawu Kawohrnan Rowk kumwam benmarnedangmarrhmey bedberre kore birrirurrkkendi prison. \v 20 Wanjh nawu angel benmarneyimeng, “Ngurriray ngurridangimen kore kuberrkkah ngarre Temple dja ngurrbenmarneyimen bininj nawu birriwernkenh kore kunwok rowk manbu kundarrkidkerrngehkenh.” \p \v 21 Wanjh nawu apostle birribekkang namekbe angel, wanjh birriwokmarrkmey dja birriwam kore kuberrkkah ngarre Temple. Kaluk djarreh kumkabelni, wanjh bedda birridedjingmey bu bindibukkabukkani. \p Wanjh nawu priest wernhwohrnani bedberre dja mak bininj nawu birridjarrkrey wanjh birrimbebmeng kore birrimirndemornnamerrinj kerrngehkenhni kore bedberre kunrurrk. Wanjh bindikayhmeng rowk nawu birriwohrnani dja nawu mak birrikukenni dabborrabbolk nawu Israel benkebmawahmeng.\f + \fr 5:21 \ft Bu birrimirndemornnamerrinj wanjh bedda bedberre council ngeyoy “Sanhedrin”.\f* Wanjh bindimunkeweng nawu bedberre bininj bu kabindibebke nawu apostles kore prisonbeh bindimdurndiwemeninj kore nawu birrikihkimuk birrihni ba bu kabindidjuhbunkenh. Dja mak birriburrbuni bu yimankek birrihdjaldi kore prison. \p \v 22 Wanjh nawu bininj birriwam kore prison dja minj bindingalkemeninj nawu apostles. Wanjh kunu birrimyawoyhdurndi kore dabborrabbolk nawu birrihwohrnani dja bindimarnemulewam. \v 23 Wanjh birriyimeng, “Manbu prison dangbalhmikendi kore birridangrayekwong, dja nawu djamun kumekbe birridingihdi kururrkdangmaye kore kuberrkkah, kaluk bu ngad ngarrirurrkdangmarrhmey wanjh ngarribolknang bolklarrkni dja minj nangale mak diwirrinj.” \p \v 24 Bu birribekkang kuninjkunu nawu birriwohrnawohrnani dja bininj nawu benmarnewohrnani djamun kore Temple birrihnahnani, wanjh birrimayahmeng. Bu birridjawarreni, “Kaluk baleh kuhni ngad kanmarnekurduyimerranj?” \s1 Peter Dja Birribuyika Nawu Apostles Birrimulewarrinj Kore Sanhedrin \sr Acts 5:25-33 \p \v 25 Bu kunmekbe birrihmarneyimerrinj, wanjh nabadbuyika bininj kumbebmeng, benmarneyimeng, “Ngurrina! Kandibekka bu marneyime ngudberre. Nawu birrimekbe bininj ngudda ngurrbenkurrmeng prison, wanjh nakka kabirridi kore kuberrkkah ngarre Temple bu kabindibalbukkabukkan nawu bininj!” \p \v 26 Wanjh djamun nawu wernhwohrnani birridjarrkwam bininj nuye dja bindimey bindimdurndiweng nawu apostles. Nawu djamun birrikeleni bindikengemi bininj nawu kumekbe birrimirnderri wardi bindikodjdoyi bu birridowimeninj. Wanjh kumekbekenh kunu djalyalyalwi bindimdjalkani. \p \v 27 Wanjh bindimkang nawu apostles bindinameng kubulkayh kore kumirrk bedberre nawu birriwohrnawohrnani. Nawu nakimuk benmarnewohrnani priest wanjh bendjawani nawu apostle. \v 28 Wanjh nungka yimeng, “Ngad ngundiwokrayekwong bu minj mak ngurrire ngurrbenmarneyolyolme nawu birribadbuyika bininj kore namekbe bininj kunngey nuye Jesus. Dja kandidjalwokburriweng. Ngudda kunu ngurrbenbukkabukkan nawu birriwarlahkenh bininj kore kondanjkunu Jerusalem. Dja mak ngudda wanjh ngad kandihwelengname bu yimankek ngarribom nawu Jesus.” \p \v 29 Wanjh Peter dja mak birribuyika apostles bindiwokmey, bu bindimarneyimeng, “Ngad ngarridjalwokmarrkmang nadjalkudji God, dja ngudda nawu djalbininj minj mak ngundiwokmarrkmang ngudberre. \v 30 Ngudda wanjh ngurrikukbarnnameng Jesus bu ngurribom doweng kore kundulk cross. Dja God birrolkkayhweng kore doweng. Namekbe nadjalkudjiwi God nawu kadberre mawahmawah birrikukburrbuni. \v 31 Kaluk naninjnanu namekbe Jesus, wanjh God bikukenmeng dja bikurrmeng kore kukun nuye, dja mak bimarnbom ba bu kanmarnedokme dja mak kanngehke. Kuninjkunu wanjh God djalkurduyimeng bu ngad bininj kadberre nawu Israel kankebmawahmeng, wanjh karrikangeborledmen ba bu God nungka kanmarnebengmidjdan kadberre kunwarre.” \p \v 32 “Ngad wanjh woybukkih bihmarneyime ngudberre bu ngarrinang kuninjkunu kurduyimerranj, dja mak nawu Namalngmakkaykenh ngunhmarneyime bu kunwoybuk duninjh. God kabenwon namekbe Namalngmakkaykenh bedberre bininj nawu kabirriwokmarrkmang.” Kuninjkunu wanjh nawu apostles bindimarneyimeng bedberre nawu birriwohrnawohrnani. \p \v 33 Nawu birriwohrnawohrnani bu bindibekkang kuninjkunu bindimarneyimeng, wanjh bedda birridjalyidduy duninjh bu bindibuyikenh. \s1 Nakudji Bininj Nawu Ngeyyoy Gamaliel Benmarnewokdi Dja Benmakwam Nawu Apostles \sr Acts 5:34-39 \p \v 34 Kundjalmekbe wanjh nakudji Pharisee nawu ngeyyoy Gamaliel dolkkang kore kubulkdjarn bedberre. Nungka benkarrebukkabukkani bininj, dja mak birriwern birrimarrkmangi. Nungka benmarneyimeng djamun bu bindibebkeng nawu apostles bu kabirrihdi kundedjumbungkenh kuberrkkah ba nawu kabirriwohrnawohrnan deleng kabirribekkarren. \p \v 35 Wanjh Gamaliel benmarneyimeng bedberre, “Ngudda bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng, ngurrinahnarrimen kore ngudda kuninjkunu ngurrbenmarnekarremarnbun birrimekbe nawu bininj! \v 36 Ngudda ngurribengkan nakudji bininj nawu ngeyyoy Theudas. Nungka kumdjalbebmeng bu marnburrinj kimukworrinj, wanjh 400 bininj birrimarnedjareminj bu birrimunkekadjungi. Kaluk birribadbuyika bininj birribom doweng, wanjh nawu birrimunkekadjungi bedda birribebbehyarlarrmeng. Wanjh kumekbe kore kumhkuyinmarnburreni, djalngurdmerrinj. \p \v 37 Dja mak ngurriburrbun nabadbuyika bininj nawu Judas. Nungka kumdolkkang kore Galileebeh kumekbe bolkyimi bu bindingeynamikenh dja mak bindirohrokmi. Kundjalmekbeni yerreh bu nungka benmarnbom bininj birrimunkekadjuy. Wanjh kaluk nungka doweng, dja nawu bininj birrimunkekadjungi birridjalmirndeyarlarrmeng. \p \v 38 Wanjh kunu ngaye marneyime ngudberre bu ngurrbenbawo naninjnanu bininj nawu bolkkime ngurrbenbekkang. Dja ngurridjalbebbehdin. Kore djal bedda bedberre mankarre kabirrihburrbun wanjh makka kadjalyakmen. \v 39 Dja kore mankarre nuye God kamre bedberre nawu kabirrimulewan Jesus, wanjh kunukka minj ngurrbenngurdke. Dja bu ngurrbendenghke wanjh kunukka yiman kayime ngurriwidnarren nawu God!” Kuhni bu Gamaliel benmarneyimeng. \s1 Nawu Birriwohrnawohrnani Bindiwidjbihkeng Nawu Apostles \sr Acts 5:40-42 \p \v 40 Bu bedda birribekkang yimeng bedberre, wanjh nungka birridjalwokmarrkmey kore benhmarneyimi. Wanjh bindiyawoyhkayhmeng nawu apostles kore birrihni kuberrkkah, wanjh birringimeninj. Wanjh nawu birriwohrnawohrnani bedberre bininj bindiwidjbihwidjbihkeyi nawu apostles, dja mak bedda bindimarneyimeng bu minj mak kabirriyawoyngeyyolyolme nawu Jesus kunngey nuye. Wanjh bindimunkeweng. \v 41 Wanjh nawu apostles birridjalnjilngmakminj duninjh dja bindibawong bu birribolkbawong birriwam. Kaluk bedda birridjalnjilngmakni bu kuninjkunu bininj bindiwarreweyi bu kunngeykenh nuye Jesus. Bedda birriyimi bu God benwernhmarrkwam, dja kunmekbekenh kunu nungka benmarnbom bindiwobekkang kore bindimarneyiddungi nawu birrikihkimuk. \p \v 42 Wanjh bedda minj birringurdmeninj kore bindibukkabukkani nawu bininj. Djal munguyh kore kuberrkkah ngarre Temple bindidjalbukkabukkani dja mak kore kunrurrkbubuyika bedberreni bininj, bu munguyh bindidjalmarnemulewani kunwok kunmak kore Jesus nawu nungka wanjh Christ. \c 6 \s1 Nawu Apostles Bindimarnebidkurrmerrinj Seven Bininj \sr Acts 6:1-7 \p \v 1 Wanjh birridjalmirndewernkenh bininj birridedjingmey bu birrimunkekadjungi Jesus. Yikahwi bedda wanjh birriwokdi Greek kunwok, dja bu kunmekbe bolkyimi bedda birridangwerrinj birribadmirndebuyika nawu birrimunkekadjungi Jesus. Kaluk bedda birriwokdi nawu Jews bedberre kunwok. \p Nawu Greek birriwokdi bindimarneyimeng birribadbuyika bininj, dja birriyimeng, “Ngad nanihnjanu nawu kamahkamarrdjukun daluk minj kabirrimang manme manwern manbu ngurrihweykan boyenkahwi.” \p \v 2 Wanjh nawu twelve apostles bindikayhmeng bindimirndemornnameng bininj rowk nawu birrimunkekadjungi Jesus. Dja bindimarneyimeng, “Kuhni minj kunmak bu ngarrimre ngundiwonowon bu ngarrihweykan manme ngudberre. Dja ngad kunu ngarridjaldurrkmirri bu ngarrihweykahweykan kore God nuye kunwok. \p \v 3 Dja kandibekka nawu karridangerrinj. Ngurrbenbebbehdjarrngbu seven bininj nawu ngudman ngudberre nawu ngurrbenmarnedjare. Nawu kunubewu birrimak, birridjalmayalimak, dja mak kabirrikukbarlmiyindi Namalngmakkaykenh. Wanjh bedda birrimekbe ngarrbenkurrme bu kabirriwohrnan manmekenh ngudberre. \v 4 Ba bu ngad nawu apostle munguyh ngarridjaldi yiwarrudj dja mak ngarriweykan God nuye kunwok.” \p \v 5 Wanjh birridjalmirndewarlahkenh birridjareni rowk bu kunmekbekenh birriyimeng, wanjh bindidjarrngbom seven bininj. Nakudji bininj nawu ngeyyoy Stephen nungka biwernhwoybukwoni Jesus dja mak kukbarlmiyindi Namalngmakkaykenh. Dja mak birribuyika nawu birringeyyoy Philip, Procurus, Nicanor, Timon, Parmenas dja Nicolas nawu kumdolkkang Antioch, dja mak yimerranj Jew bininj. \v 6 Wanjh bindinameng kore kumirrk bedberre apostle, wanjh bedda bindimarnedanginj yiwarrudj dja bindimarnebidkurrmerrinj bedberre. \p \v 7 Kaluk birridjalmirndiwernkenh bininj wanjh birridjalbekkani God nuye kunwok. Wanjh nawu birrimunkekadjungi Jesus birridjalmirndewernmerreni munguyh kore Jerusalem. Dja mak birrimirndewern nawu priests birriwoybukwoni dja mak birriwokmarrkmangi Jesus. \s1 Nawu Jews Bininj Birriwidnani Nawu Stephen \sr Acts 6:8-15 \p \v 8 God bidjalmarnekurduyimeng Stephen kundjalmak duninjh, dja mak biwong kunkimuk kundulkarre nuye, wanjh nungka kurduyimeng kunwern kundulkarre dorrengh kore birriwern bininj birrihnani dja birrimarnekangebarrhmeng nuye. \v 9 Wanjh yikahwi nawu Jews bininj birridjareni birringurdkemeninj. Kaluk bedda birrimirndemornnamerrinj kore kunrurrk manbu synagogue bedberre, manbu birrirurrkngeybuni \it Ngalengngarre nawu bininj minj kabirribongdi.\it* \f + \fr 6:9 \ft Kunkareni wanjh nahni bininj birribongdi bu bindimarnedurrkmirri birribuyika, dja bolkkime kamak kabirridjalre.\f* Bedda nawu birrikang kunred Cyrenebeh dja mak kore kunred Alexandriabeh, dja kunbolk Ciliciabeh dja kunbolkkimuk Asiabeh. \p Wanjh birrimekbe bininj birrimwam birrimirndeyarrkmarrinj nuye Stephen bu birridungi. \v 10 Nawu Namalngmakkaykenh bibidyikarrmeng Stephen bu benhmarneyolyolmi kunmayalimak dorrenghni. Bu nungka nuye kunwok wanjh kundjalmurrngrayekni duninjh ba bu birrimekbe Jews bininj minj birribaldangwerrimeninj nungka. \p \v 11 Wanjh bedda manmolk bindimey bininj birribuyika dja bindikarremulewam bu birrikurrinj bindikoweng Stephenkenh. Wanjh birriyimeng, “Ngad ngarriwokbekkang namekbe bininj yimeng kunwarre benewoneng nawu Moses dja mak kore God.” \p \v 12 Wanjh birriwern bininj birrinjilngwarreminj bu kunmekbe kunwok birribekkang, dja birriduy Stephen. Wanjh nawu dabborrabbolk dja mak nawu bindikarrebukkabukkani birrimwam birridarrkidmey Stephen dja birrikang kore birrimirnderri Sanhedrin council birringeyburreni. \v 13 Dja mak bindimkang bininj nawu birrikurrenwam Stephen. Wanjh birriyimeng, “Nahni bininj munguyh kadjalyime kunwarre duninjh ngalengngarre manbu Temple dja mak kore Moses nuye mankarre. \v 14 Ngad ngarribekkang bimulewam Jesus nawu Nazarethbeh, djaying nungka kabun manbu Temple kunrurrk, dja kakarreborledke rowk kore Moses yimeng kadberre karrikurduyime. Kuninjkunu wanjh ngarribekkang Stephen mulehmulewani.” \p \v 15 Wanjh nawu bininj kumekbe birridi bindibekkani, wanjh birridjalkebdarnhnani Stephen, nungka wanjh kebbuyikameni yiman angel yerreh kebyimi. \c 7 \s1 Stephen Benmarneyolyolmi Bedberre God Nuye Kunwok \sr Acts 7:1-8 \p \v 1 Bininj nawu benmarnewohrnani priests bidjawam Stephen, yimeng “Yiddok kuhni woybukkih ngudda yihyimi?” \v 2 Stephen benmarneyimeng nawu bininj birridi rowk, wanjh yimeng, “Kandibekka ngaye bu marneyime ngudberre bininj nawu karridangerrinj dja mak nawu kandibornang. Nungka nawu Nawernhmakkaykenh kadberre God bimarnebebmeng Abraham nawu kankebmawahmeng bu kumekbe nungka ningihni kore kunred bolkngeyyoy Mesopotamia, wanjh yerrehkah nungka wabmeng kunred bolkngeyyoy Haran. \v 3 Wanjh God bimarneyimeng Abraham, ‘Mah wanjh, yibolkbawo kunred ke dja mak namud ke. Yiray, kaluk bolkbukkan kore yini.’ ” [Genesis 12:1] \p \v 4 “Wanjh Abraham bolkbawong kore nawu Chaldeabeh bininj birrihni, dja wam yerrkang ni kore Haran. Kaluk bu Abraham nuye kornkumo doweng, wanjh God biwabkeng bikurrmeng kondah kunbolk kore ngad bolkkime karrihni.” \p \v 5 “God minj bibangmebolkwoyi kunred kunbolkkilehkilelk Abraham. Dja ngaleng God bidjalberrebbom bu kabenbolkwon nawu Abraham kabenkebmawahme kondanjkunu kunred. Dja kunmekbeni bolkyimi Abraham minj yawkarrmeninj wurdyaw nuye. \v 6 Kuhni wanjh God bimarneyimeng, ‘Kaluk kundjalkudji yerrekah nawu yibenkebmawahme kabirrihni djarreh nawu minj kunred kabirribolkkarrme. Wanjh nakka kabindimarnedurrkmirrikenh kunrayek nawu birribuyika bininj nawu kabindidjalbun munguyh bu kunkuyeng 400 mandjewk. \v 7 Kaluk ngaye kumekbe kunred ngabolkbun bedberre nawu kabindibongname bininj nawu ngudda ke yibenkebmawahme. Wanjh bedda kabirribolkbawon dja kabirrimre kondanjkunu bu ngandimarnedi yiwarrudj.’ [Genesis 15:13-14] Kuninjkunu wanjh God bimarneyimeng Abraham.” \p \v 8 “Wanjh God bimarnewokrayekworrinj bu biberrebbom Abraham. Wanjh bimarneyimeng nawu benkebmawahmeng rowk, nakka wanjh birrilakkayenni ba bu birridjalburrbuyi bu God korroko bendjalyingkihberrebom bedberre. Kaluk yerrekah wanjh Abraham biyawbornang Isaac, wanjh kunu biyawlakkayenwong bu kunbidkukudji dja danjbik kunkodjke kore danginjbeh. Kaluk bu Isaac baldahbolkminj wanjh beywurd bornarrinj nawu ngeyyoy Jacob, wanjh kunu nunganwali bilakkayenwong. Wanjh Jacob nunganwali benlakkayenwong nawu twelve bebeywurd nuyeni, nawu birriyimerranj kadberre mawahmawah.” \s1 Stephen Yolyolmeng Bu Josephkenh \sr Acts 7:9-16 \p \v 9 Wanjh Stephen benyawoyhmarneyimeng, “Nakudji nawu birrimekbe twelve mawahmawah kadberre, wanjh nakka Joseph ngeyyoy, dja nawu birribadmirndebuyika nawu mawahmawah kadberreni, wanjh bedda birrimkirndanginj nuye. Wanjh kuhni bu bedda birrikukweykang bu birribuyika birribalkang kunbolk Egypt kore bongdihbongdi durrkmihdurrkmi. Dja God nungka benedjaldjarrkrey. \v 10 God bibidyikarrmeng rowk kore kunyid karrmikarrmi kumekbe, dja mak bimarnbom bu wernhmayalimakminj. Wanjh kumekbekenh Pharaoh nawu king bolkwohrnani kubolkwarlah Egypt, wanjh bimarnedjareni Joseph bu bimakwam dja mak bimarnbom bu nungka benmarnewohrnani bedberre nawu birrihmarnedurrkmirri Pharaoh, dja bimarnbom bu djalwohrnani kubolkwarlahkenh ngarre Egypt.” \p \v 11 “Kaluk yerrehkah kore kubolkwarlahkenh ngarre Egypt dja Canaan bolkdarlehminj rowk, minj mak manme djordmerrimeninj kumekbe. Wanjh birridjalmirndewern bininj birrihdjalmarrwedoweni. Nawu kadberre mawahmawah minj mak birrikarrmeninj manme kore birrihni kunred Canaan. \v 12 Wanjh Jacob wobekkang bu bedda birrikarekurrmi manbu manmim manme kore kunbolk Egypt. Wanjh nungka benmunkeweng nawu kadberreni mawahmawah bu birriwam kore Egypt bu kuhni wanjh kerrngehkenhni birriwam.” \p \v 13 “Kaluk bu yerrekah bedda birriyawoyhwam, wanjh kumekbe kunu nungan Joseph benmarneyolyolmerrinj nawu mawahmawah kadberre birridangerrinj nuye. Wanjh Pharaoh benwobekkang nawu Joseph nuyeni namud. \v 14 Wanjh Joseph bimarnewokmunkewerrinj Jacob, nawu nakornkumo nuyeni, dja mak birridjalwernkenh nawu namud nuyeni birrimwam rowk kore Egypt. Kaluk bu bedda birridjalmirndewernni wurd 75 nawu birridangerrinj, ngalbihbininjkobeng, dja wurdwurd bedberre. \p \v 15 Wanjh Jacob nungka balkoluy kumekbe kore kunred Egypt, wanjh nungka doweng kumekbe, dja mak nawu twelve mawahmawah kadberreni bedda birridowerrinj rowk. \v 16 Kaluk bu yerrekah bedberre nawu namud bindikukkang kore kunred kabolkngeyyo Shechem, wanjh kumekbe bedda bindikukkurrmeng kore yingkihbolkmidjdi manbu Abraham korroko yingkihbolkmangi bu benkarremulewam nawu beybeywurd nuye Hamor.” \s1 Stephen Yolyolmeng bu Moseskenh \sr Acts 7:17-22 \p \v 17 Wanjh nawu Stephen benyawoyhmarneyimeng, “Nawu mawahmawah kadberreni nakka wanjh birridjalwernmerreni kumekbe kore kunred Egypt. Kuninjkunu bolkyimi wanjh God biberrebbom Abraham, dja wanjh darnkih yimerrangeni woybukkendanj. \v 18 Wanjh nakerrnge king bebmeng nawu wohrnawohrnani kore kubolkwarlah ngarre Egypt. Nungka minj bikukburrbuyi namekbe Joseph, bu korroko doweng. \v 19 Wanjh namekbe nawu king benkoweyi nawu mawahmawah kadberreni dja kunwarre benhmarneyimi bendjalkukmarladjwoni bedberre. Nungka kunwok kunrayek kurrmeng bedberre bu bindiyawbebkeyi kuberrk ba bu birriyawdowerreni.” \p \v 20 “Bu kunmekbe bolkyimi bu nungka Moses danginj, dja nungka wanjh yawkukmakni. Bu dird danjbikni ngalbadjan dja kornkumo benedjalyawnahnani munguyh. \v 21 Bu bedda beneyawbebkeng kuberrk, wanjh ngalbeywurd nuye Pharaoh kumwam bimey biyawdjordmihweng yiman ngalengngarreni nawu namekbe wurdyaw. \v 22 Bu nungka djordminj, bedda nawu Egyptbeh bininj birribukkabukkang kundjalwern rowk kore bedda bedberreni. Bu nungka dabbolkminj nungka wokdi kunwok kunmak duninjh dja mak kundulkarre karrmi bu njalehnjale kurduyimi.” Kuhni bu Stephen yolyolmi bedberre. \s1 Stephen Yolyolmeng Bedberre Bu Moses Kelerlobmeng \sr Acts 7:23-29 \p \v 23 Wanjh Stephen benyawoyhmarneyimeng, “Bu Moses mandjewk nuyeni forty, nungka burrbuni bu kare kabennan bininj nawu nungka nuye namud, nawu Israel benkebmawahmeng. \v 24 Nungka wam binang nakudji bininj nawu Egyptbeh bimarnekurduyimeng kunwarre duninjh kore nakudji bininj nawu Israel bikebmawahmeng. Wanjh Moses bibidyikarrmeng. Wanjh kunu bibalbom doweng bininj nawu Egyptbeh. \v 25 Moses yimankek yimi birriburrbuni birrimekbe nawu birriredboni nuye bu nungka wanjh God bimunkeweng bu kabenngehkekenh. Dja burrkyakni, bedda minj kuhni birriburrbuyi. \p \v 26 Kaluk bu kunkodjkebuyikani bu nungka bibom namekbe bininj, nawu Moses benbenenang benebuyika bininj nawu birriredboni Moses, bu bedda benehburreni. Nungka yimankek benbenengurdkemeninj, wanjh benbenemarneyimeng, ‘Ngayh, ngudda nawu bininj bokenh, ngudda nuk ngunedanginj dja njalekah ngudda nguneburren?’ \v 27-28 Wanjh nawu bininj bimarneyidngalkeng nungka bikukdjirrkkang Moses, dja bimarneyimeng, ‘Ngudda nangale ngunmarnbom bu kanmarnewohrnan dja mak kandjadme ngadberre? Yiddok ngudda yidjare kanbun ngaye yiman bu yibom namekbe bininj nawu Egyptbeh bu wolewolehkenh?’ [Exodus 2:14] \v 29 Bu Moses bibekkang bimarneyimeng, wanjh nungka kelerlobmeng bolkbawong Egypt. Wanjh nungka wam kore kunred kabolkngeyyo Midian, kumekbe wanjh ningihni yiman kayime nawokbuyika. Wanjh kumekbe nungka daluk mey dja mak beywurdbornarrinj benebokenh narahrangem.” Kuhni bu Stephen yolyohyolyolmi bedberre. \s1 Stephen Yolyolmeng Bu God Bimarnekukbukkarrinj Nawu Moses \sr Acts 7:30-35 \p \v 30 Wanjh nawu Stephen benyawoyhmarneyimeng bedberre, yimeng, “Kaluk bu mandjewk forty burnbom, wanjh Moses wam kore kubolkdarleh darnkih ngarre kunwarddekuyeng manbu bolkngeyyoy Sinai. Wanjh kumekbe kunred bimarnebebmeng angel nawu Kawohrnan Rowk nuye, kore manbirluwoldjen bu manngarre rungihrungi. \v 31 Bu Moses nang manmekbe manu ngarrerungi, wanjh nungka marrmarrminj dja mak baldarnhwam darnkih bu yimankek balwernhnayi. Wanjh kumekbe nungka biwokbekkang nawu Kawohrnan Rowk bu kumwokbebmi.” \p \v 32 “Nawu kawohrnan bimarneyimeng, ‘Ngaye nawu God bedberreni nawu mawahmawah ke. Ngaye wanjh bedberre God nawu Abraham, dja nawu Isaac, dja mak nawu Jacob.’ [Exodus 3:6] Wanjh Moses deldelmingalmeng, mak minj bikuknayi dja keleminj duninjh. \v 33 Wanjh nawu Kawohrnan Rowk biyawoyhmarneyimeng Moses, yimeng, ‘Yirrengeyerrkerrimen nawu yihdengedjongbuyindi dja kondah kore yihdi kubolkdjamun duninjh ngardduk. \v 34 Ngaye woybukkih ngabenhnang nawu ngardduk bininj kunyid kabirrikarrme kunkimuk dja mak kabirridjakbekkan bulkkidj kore kunbolk Egypt, dja ngaye ngabenhnalkbekkang, wanjh kunmekbekenh kunu ngamwam ngamkoluy ba bu ngabenngehke bedberre. Wanjh kumekbekenh ngaye munkewe bu yirrurnden Egypt.’ [Exodus 3:5-10] Kuninjkunu nawu kawohrnan bimarneyimeng Moses.” \p \v 35 “Naninjnanu nawu nadjalkudji Moses minj birrimarnedjareniwirrinj nawu kandikebmawahmeng kadberre, bu birrimarneyimeng, ‘Ngudda nangale ngunmarnbom bu kanmarnewohrnan dja kandjadme ngadberre?’ Dja bonj, wanjh nanihnjanu Moses wanjh God nungan bimunkeweng bu benmarnewohrnani dja mak benngehkeng, kore angel nuye bimarnewokdanj kumekbe kore ngarrehrungih.” Kuhni bu Stephen yolyohyolyolmi bedberre. \s1 Stephen Yolyolmeng Bu Moses Benbebkeng Bininj Nawu Israel Benkebmawahmeng Kore Kunred Egyptbeh \sr Acts 7:36-44 \p \v 36 Wanjh nawu Stephen benyawoyhmarneyimeng bedberre, yimeng, “Moses wam benbebkeng nawu birrimirnderri bininj kore Egypt. Nungka kurdukurduyimi kore birrihnani bu God nuye kundulkarre dorrengh kore kunbolk Egypt, dja mak kore manu kurrula bongeyyoy Manbokurlba\f + \fr 7:36 \ft Kunngeybuyika ngarre wanjh, “Kurrula kore Kundalkkuyeng Dulkmirnderri”.\f*, dja mak kore kubolkdarleh bu birridjalni munguyh forty mandjewk.” \p \v 37 “Kunkare wanjh namekbe nawu Moses nadjalkarewi benhmarneyimi bedberre, ‘Kaluk burrk God ngunwon ngudberre nawu prophet yiman kayime ngaye rerrih. Kaluk nungka wanjh ngurridjalredbo duninjh.’ [Deuteronomy 18:15] \v 38 Kaluk rerrihkah bedda nawu kadberre mawahmawah birrimirndemornnamerrinj kore kubolkdarleh. Kaluk nanihnjanu Moses birridjarrkdi bedda dorrengh. Wanjh angel bimarnewokdanj, bu wanjh nungka mey kunwok manbu kandarrdikwon, kaluk nungka wanjh kanwong kadberre manbu kunwok.” \p \v 39 “Dja nawu kandikebmawahmeng kadberre minj bedda birriwokmarrkmayi Moses, dja bedda birriwidnani, birridjaldjareni birridurndeyi kore Egypt. \v 40 Wanjh bedda birrimarneyimeng nawu Aaron, ‘Nungka Moses kanmarnedokmi bu kanbebkeng kore Egyptbeh, dja minj ngarriburrbun kore baleh nungka wam. Dja yimarnbu ngadberre yehyeng nawu yiman god yerreh, bu kanmarnedokmikenh ngadberre.’ [Exodus 32:1] \v 41 Wanjh bedda birrimarnbom bedberre idol yiman kayime kukbulikki nawu birrimarneboddangeni, wanjh bedda birrimarnekani nawern nawu birrimarnekinjeyi kalkkidmanjmak. Bedda birridjalburlumerreni bu birrimarnbom namekbe nawu yeng kubid bedberre, wanjh kunu mulil birrikarrmeng.” \p \v 42 “Dja God benbodmekenhwong bedberre. Wanjh nungka benbawong birrihmarnedi yiwarrudj yiman kundung, dja mak dird, dja kinhkinh warridj. Minj mak benngurdkemeninj bedberre. Dja kunukka wanjh bimbuyindanj kore djurra nawu prophets birriwokbimbuni kore God nungan yimeng, ‘Ngudda bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng, ngudda minj njale kandimarnekayi bu kandiwoyi nawu kandimarnekinjemeninjkenh, nawu ngurriwam ngurriyerrkang kore kubolkdarleh bu mandjewk nakuyeng forty. \v 43 Dja burrkyak, ngudda ngurridjalngorrkani nawu dabburlin ba bu ngurrimarneboddanginj Molech nawu god ngudberre nawarre, dja mak namekbe ngurrikanahkani nawu kilehkilelh ngurrimarnbom yiman kayime kinhkinh kangeyyo Rephan, nawu god ngudberre ngurrimarneboddangeni. Nahni bokenh wanjh idols ngurrimarneboddanj. Wanjh kuninjkunu bu ngurrikurduyimeng ngaye munkewe ngudberre ngurrire bewhkah kubolkbuyika kabolkngeyyo Babylon dja minj bawon bu ngurridurndeng kore ngudberre kunbolk.’ [Amos 5:25] \p Kuninjkunu God benmarneyimeng nawu kandikebmawahmeng kadberre.” \p \v 44 “Kaluk bu rerrihkah God bimarneyimeng Moses bu rurrkmarnbom mankimukkenh dabburlin ba bu bininj birrimarnedi yiwarrudj God nuye. Kundjalmekbe Moses marnbom bu God bibukkang. Wanjh kumekbe God nuye nadjamunkenh dabburlin rurrkdi kore kubolkdarleh, wanjh nungka God benmarnewokdi bedberre.” Kuhni bu Stephen yolyohyolyolmi bedberre. \s1 Stephen Benbengdayhkeng Kore Kunkare God Yimeng Bedberre \sr Acts 7:45-50 \p \v 45 Wanjh Stephen benyawoyhmarneyimeng, yimeng, “Kaluk bu rerrihkah Joshua nunganwali benmarnedokmi bedberre nawu kandikebmawahmeng bu birringimeng kore kubolkkerrnge bedberreni birribuyika bininj nawu God benbebkeng. Wanjh nawu kadberre kandikebmawahmeng birrikani God nuye dabburlin bu baleh yarrkka kore birrihrey. Bedda birridjalkarrmi munguyh namekbe dabburlin wanjh kaluk bu yerrehkah David kumbebmeng.” \p \v 46 “Wanjh God bidjalmarnemakwam David. Kaluk David bidjawam God bu kabimarnerurrkmarnbun nuye ba bu namekbe nawu nadjalkudjiwi God nawu Jacob nuye kamre kahyo. \v 47 Dja burrkyakni, dja wanjh namekbe Solomon bimarnerurrkmarnbom God nuye. \p \v 48 Dja nungka nawu nadjalwernhkimuk duninjh God minj nuk kahyo kunrurrk manbu kabirrirurrkmarnbun bininjbeh. Ngudda ngurriburrbun kore prophet bimbom, ‘God nawu kawohrnan yimeng, \v 49 “Heaven yiman kore ngaye ngayerrkan, dja kurorre yiman ngaye kore ngarrengebarndi. Dja njalekah ngudda yimankek kandimarnerurrkmarnbun ngaye nawu Ngawohrnan Rowk? Ngaye minj mak baleh ngayo ba bu ngangudjngehme. \v 50 Wanjh ngurridjalwernhburrbu bu ngaye ngamarnbom yehyeng rowk.” ’ [Isaiah 66:1-2] \p Kuhni wanjh God nawu kawohrnan yimeng, kore kabimbuyindi nuye.” Kuhni wanjh Stephen yolyohyolyolmi bedberre. \s1 Stephen Benmarneyimeng Bedberre Manbu Kunwok Kunrayek \sr Acts 7:51-53 \p \v 51 Bu Stephen munguyh bendjalmarneyimi bedberre, dja yimeng, “Ngudda nawu bininj minj ngurriwokbekkan dja ngurridjalkangemurrngrayek nuye God, dja mak minj ngurrikangeborledme, dja mak minj ngurriwokmarrkmang. Ngudda munguyh ngurriwokburriwe nawu Namalngmakkaykenh yiman kayime nawu mawahmawah ngudberre. \v 52 Ngudda ngudberre nawu mawahmawah wanjh nakka bindibuni nawu birridjalwern rowk prophets. Kaluk birrimekbe prophets birridjalyingkihyimi bu nawu God nuye Nadjalmakkaykenh wanjh kamre yerrekah. Wanjh woybukkihni nungka kumwam dja ngurrikukweykang, bu ngurribom doweng. \v 53 Yoh, dja wanjh God nuye angel birrimkang mankarre nuye bu ngundiwong ngudberre, dja burrkyakni, ngudda kunu minj ngurrimarrkmayi manbu mankarre nuye.” Kuninjkunu wanjh Stephen wokdiwokdi bu benhmarneyimeng. \s1 Bedda Birribom Nawu Stephen \sr Acts 7:54-60 \p \v 54 Wanjh bu bedda nawu Jews bininj birriwokbekkani Stephen kore kuhni benhmarneyimi bedberre, wanjh birridjalwernhyidduy duninjh bu bedda birridjalkuniyidmebayerrenj. \v 55 Kaluk nawu Stephen kukbarlmiyindi Namalngmakkaykenh, wanjh nungka bolknang kaddum kore heaven wanjh benbenedjarrknang God benemhni kunmakmak dorrengh berrewoneng, dja nawu Jesus kumhdi kore kukun nuye God. \v 56 Wanjh yimeng, “Ngurrina! Ngaye ngahnan heaven bu dangmarrhmiwam, dja mak nawu Bininj Duninjh kamhdi kore kukun nuye God.” \p \v 57-58 Bu bedda birribekkang kuninjkunu yimeng bedberre, wanjh birridjaldjurrkworrinj bu birrikanembalmerrinj dja birridjalwernhkayhmeng. Wanjh birrirlobmerrinj birridarrkidmey birridorrorrkeng djarreh duninjh kore kuberrkkah birribebkeng wanjh kunu birridedjingmey birrikodjdongi kuwardde. \p Kaluk bedda birrimadjyerrkerrinj bedberre nawu birridjuhbuni bininj, dja birrimadjwong nawu nayawurrinj bininj ngeyyoy Saul ba nungka kabenmarnemadjnahnan. \p \v 59 Bu bedda birribalhdjalkodjdongi munguyh Stephen danginj yiwarrudj, dja yimeng, “Nawu yiwohrnan Jesus, yima kunmalng ngardduk!” \v 60 Wanjh nungka mankang dja barddurrukkurlhdanj, dja kayhmeng wernkih duninjh, “Nawu yiwohrnan, yuwn yibendung nanihnjanu bininj bu kabirrihyime kunwarre ngardduk.” Bu kuninjkunu nungka balyimeng, wanjh baldjalkeyonginj. \p Kaluk kumekbe Saul dingihdi dja nungka njilngmakminj bu binang doweng. \c 8 \s1 Bu Kunyid Wernmerrinj Bedberre Nawu Birriwoybukwoni Jesus \sr Acts 8:1-4 \p \v 1-2 Yikahwi bininj nawu birriwokmarrkmangi God birrikukdudji Stephen, wanjh birridjalkuknalkbom bu nungkahkenh. Kaluk kunekke kunbarnangarra bininj birriwern wanjh birridedjingmey bu bindimarnekurduyimi kunrayek duninjh kore bininj nawu birrikodjkulumakni yiwarrudj bedberre kore kunred Jerusalem. Kunmekbekenh kunu nawu birrimekbe bininj nawu birrikodjkulumakni wanjh birrimirndeyarlarrmeng kore kunbolk Judea dja mak kore kunbolk Samaria. Dja nawu apostles nakka birridjaldi kore Jerusalem. \p \v 3 Wanjh nawu Saul djareni benkukyakwoyi nawu birrimekbe birrikodjkulumakni bininj. Nungka djalrengehrey kore kururrkbubuyika bu bendarrkidmangi bininj dja daluk, wanjh benkurrmi kore prison. \p \v 4 Kaluk birrimekbe bininj nawu birrimirndeyarlarrmeng wanjh nakka birrirengehrey kubolkbubuyika dja bindimarnemulewani birribuyika bininj rowk God nuye kunwok. \s1 Nawu Philip Weykani God Nuye Kunwok Kore Kunbolk Samaria \sr Acts 8:5-8 \p \v 5 Wanjh Philip balkoluy kanjdjikanjdji kore kunred kubolkkimuk ngarre Samaria, wanjh benhmarnemulewani bininj bu Christkenh. \p \v 6-7 Kumekbe wanjh bininj birriwern birriwokbekkang Philip yimiyimi dja mak birrinani bu kurdukurduyimi kore kundulkarre dorrengh. Nungka benmarnbom birriwern bininj nawu birrimalngkarrmi namalngwarre, wanjh kunukka malngbebmerreni kayhmi dorrengh. Dja mak birriwern nawu birribirlni wanjh benmarnbom rowk. Kumekbekenh kunu bininj birriwern birridjaldjareni bu birridjalwernhwokbekkani kore mak mulehmulewani bedberre. \v 8 Wanjh bedda kunu bininj rowk birriwernhmarrmarrminj kumekbe kunred. \s1 Simon Nawu Nakurdangni Dedjingmey Bikadjungi Jesus \sr Acts 8:9-13 \p \v 9 Nakudji bininj nawu ngeyyoy Simon ni kore kubolkkimuk Samaria. Kaluk nungka nayungkih yingkihkurduyimi kore kunkurdangkenh kore kured bedberre, wanjh bedda birrinang birrikangebarrhmi nawu birrihni kumekbe kubolkwarlah. Dja nungka yimankek yimi namakni duninjh bu burluburlumerreni. \v 10 Nawu birriwern bininj nawu birrikuken dja mak nawu birrimarladj wanjh munguyh birridjalbekkani Simon. Wanjh birriyimi, “Nanih wanjh kawernhkarrme kundulkarre kunkimuk nuye God.” \v 11 Bedda birrihnani Simon bu kunkuyeng djalkurdangyini dja birrikangebarrhmeng, wanjh kunmekbekenh kunu birriwokbekkani munguyh bu yimiyimi. \p \v 12 Kaluk bu Philip kumwam, wanjh benmarneyolyolmeng kunwok kunmak bu God kawohrnankenh rowk, dja mak kore kunngey nuye Jesus Christkenh. Wanjh birrimekbe bininj dja daluk nawu birrihni kumekbe birriwoybukwong Philip, wanjh kunu birridjalwern birrikodjdjuhmeng. \v 13 Nungka mak Simon woybukwong warridj dja kodjdjuhmeng. Wanjh nungka benedjaldjarrkrey Philip, wanjh bihnani kore kundulkarre dorrengh kurdukurduyimi bu benmarnbuni bininj birriburrbuni God, wanjh Simon djahdjalkangebarrhmi. \s1 Peter dja John Benewam Kore Kubolkkimuk Samaria \sr Acts 8:14-25 \p \v 14 Nawu apostles birridjaldi kore Jerusalem, dja bindiwobekkang bininj nawu birrihni Samaria bu birrinjilngmakminj bu bedda birriwokbekkang God nuye kunwok. Wanjh bedda bindimunkeweng Peter dja John bu kabindinankenh. Wanjh bedda benewam. \p \v 15-16 Nawu birrimekbe bininj nawu birrihni Samaria, kaluk bedda birriyingkihkodjdjuhmeng kore kunngey nuye Jesus nawu Kawohrnan Rowk, dja nawu Namalngmakkaykenh minj benbangmekukbarlkemeninj. Wanjh nawu Peter dja John bindimarnedanginj yiwarrudj bedberre ba bu kabirrimang Namalngmakkaykenh. \v 17 Dja mak bindimarnebidkurrmerrinj, wanjh kunu birrimey nawu Namalngmakkaykenh. \p \v 18 Bu Simon nawu nakurdangni bennang bininj birrimey Namalngmakkaykenh kore apostles bindimarnebidkurrmerrinj, wanjh nungka djareminj yimankek benbenekukwoyi nawu apostles. \v 19 Nungka yimeng berrewoneng, “Mah, kandiwo maninjmanu kundulkarre, ba bu ngayemanwali ngabenmarnebidkurrmerren birribuyika bininj bu ngabenwon namekbe nawu Namalngmakkaykenh.” \p \v 20 Dja Peter bimarneyimeng, “Yibalkukka nawu kunwardde kekih. Kaluk ngunedjarrkkukyakmen ngudda dja kekih kunwardde! Ngudda nuk minj yibayahme nawu Namalngmakkaykenh nuye God, dja nungan kanwon ngad bininj bu djal burudjang. \v 21 Ngudda kunu minj karridjarrkraworren bu ngarridurrkmirrikenh, dja mak minj yikangewoybuk nuye God. \v 22 Mah, wanjh yikangeborledmen dja yibawo kunwarre kore yihkurduyime, dja yirrin yiwarrudj, yidjawa God ba bu yimankek ngunmarnebengmidjdan kore kunwarre yihburrbuni. \v 23 Ngaye mayaliburrbun bu ngudda yikangenjirrhmiworren, dja mak yiman kayime kore kunwarre ngunhbongkarrme.” \p \v 24 Wanjh Simon benbenemarneyimeng Peter dja John, “Benbenemanjbun ngorrewoneng bu kandimarnedi yiwarrudj, ba bu minj njale mak nganmarnekurduyimerran kore kandimarneyimeng.” \p \v 25 Kaluk bu Peter dja John beneyakwong bu bindihmarnemulewani bininj kore nawu Kawohrnan Rowkkenh, dja mak kore benehweykani kunwok nuye, wanjh bedda bindibawong dja benedurndi kore Jerusalem. Bu bedda benebalhrey wanjh benewohngimeng kore kubolkkilekilelh ngarre Samaria, dja mak bindimarnemulewani kunwok kunmak kore bininj nawu birrihni kumekbe. \s1 Philip Bimarnekarreyolyolmeng Bininj Nawu Nakang Ethiopiabeh \sr Acts 8:26-40 \p \v 26 Kaluk angel nawu nuye Kawohrnan Rowk bimarnewokdanj Philip, wanjh bimarneyimeng, “Yirrolkka, yiray kore walem, dja yibolhkadju manbolh manbu kamre Jerusalembeh dja kahre kore kunred Gaza.” (Kaluk manmekbe manbolh kahre kore kubolkdarleh.) \v 27 Wanjh Philip djaldolkkang wam. Wanjh bu balhbolhkadjungi bininj binang nakang Ethiopiabeh rengehrey manbu wirlbarra dorrengh. Kaluk namekbe bininj dja kornwirlarrkyakni. Kaluk nungka durrkmirri, bimarnenahnani kunwardde ngalengngarre queen ngalbu ngeyyoy Candice, ngalbu wohrnani kubolkwarlahkenh kubolkkimuk Ethiopia. Kaluk nungka wam kore Jerusalem danginj yiwarrudj nuye God, wanjh nungka balyawoyhdurndengi kured. \p \v 28 Wanjh ningihni kore wirlbarra nuye manbu djarrang bihdorrorrkeyi. Kaluk nungka yerrkkeng djurra, dja bimnahbimnani kore prophet Isaiah bimbom. \v 29 Nawu Namalngmakkaykenh bimarneyimeng Philip, “Kab yiray kore mahni wirlbarra dja yidjallay darnkih.” \p \v 30 Wanjh Philip rlobmeng darnkih kore wirlbarra, wanjh bibekkang namekbe bininj bu bimngeyhbimngeybuni kore prophet Isaiah bimbom. Wanjh Philip bidjawam, “Yiddok ngudda yiwernhburrbun bu yibimnan nanihnjanu nawu djurra?” \v 31 Wanjh namekbe bininj yimeng, “Ngaye nuk minj ngawernhburrkburrkbekkan, dja nangale kab nganmarneyolyolme?” Wanjh nungka bimarneyimeng Philip bu bidbom benehdjarrkni kore wirlbarra. \p \v 32 Namekbe bininj bimngehbimngeybuni kore bimbuyindanj, dja yimeng, “Nungka wanjh yiman kayime sheep kabirribebke dja kabirribun. Nungka mak modmikenhni yiman kayime lamb nawu kabirrimuddjobke. Kumekbe yimi nawu minj kayhmeninj. \v 33 Nungka birridjalmarladjwong, dja mak bedda birridjadmeng bu burudjang birriwelengnameng. Nungka djaldoweng minj mak karrmeninj wurdyaw dja nawu namud nuye. Dja God bidjaldurndiweng kondanjkunu kurorrebeh kore doweng.” [Isaiah 53:7-8] Mahni kunwok bimnaninani nawu namekbe bininj. \p \v 34 Wanjh namekbe bininj bidjawam Philip, bimarneyimeng, “Kanmarneyimen. Nahni nawu prophet nangale kabiyolyolme? Yiddok nungan kayolyolmerren, dja kunubewu nabuyika bininj kabiyolyolme?” \v 35 Wanjh Philip bimarnekarreyolyolmeng. Kerrngehkenh dokmeng biyolyolmeng kore prophet Isaiah bimbom nawu bininj bimngeybom, wanjh yerreh kunu bibalmarneyolyolmeng kunwok kunmak bu Jesuskenh. \p \v 36-37 Kaluk bu kore benehrey benebonang manlabbarl wanjh namekbe bininj bimarneyimeng Philip, “Yina, makka kaboyo kukku, dja yiddok minj kankodjdjuhkeyi bolkkime bu kondah?” Dja Philip biwokmey yimeng, “Bu yiwoybukwon kukange ke dorrengh, wanjh kamak yidjuhme.” Dja nahni bininj yimeng, “Ngaye ngawoybukwon bu Jesus Christ nakka wanjh woybukkih God nuye Beywurd.”\f + \fr 8:36-37 \ft Yikahwi nawu nakarekare djurra kore Bible birribimbuni wanjh birribawong verse 37.\f* \v 38 Wanjh namekbe bininj denghkeng manbu wirlbarra benbenedorrorrkeyi, dja benebaldjarrkkoluy kore kukku kumhboyoy, wanjh Philip bikodjdjuhkeng namekbe bininj. \p \v 39 Wanjh bu bedda benebidbom kore kukukkubeh, wanjh nawu Namalngmakkaykenh Kawohrnan Rowk nuye, wanjh kundjalburrikudji bidjalmey, bikang Philip. Kaluk namekbe bininj nawu nakang Ethiopia minj mak biyawoyhdarrkidnayi nawu Philip, dja wanjh nungan djaldurndi kured nuye bu kuninjilngmakni dja mak kunimarrmarrni dorrengh. \p \v 40 Wanjh Philip bebmeng djarreh kore kunred kabolkngeyyo Azotus. Kaluk nungka rengehrey dja benmarneyolyolmi kunwok kunmak kore kunredbubuyika rowk kahdjalle kore Azotus dja bebmeng Caesarea. \c 9 \s1 Jesus Nungan Bimarnekukbukkarrinj Nawu Saul \sr Acts 9:1-9 \p \v 1-2 Saul dingihdi kore Jerusalem. Kaluk nungka munguyh benwaralbuni nawu birrikadjungi Jesus nawu Kawohrnan Rowk. Kunkudjikenh wanjh nungka djareminj rawinj Damascus ba bu kabenngalke bininj dja daluk nawu kabirrikadjung manbolh nuye Jesus, dja wanjh kabendukkan kabenyirrurnden kore Jerusalem. Kumekbekenh kunu wam bidjawam bininj nawu benmarnewohrnani priests bu kabimarnebimbun djurra ba bu kakan kabenwon bininj nawu kabirrirurrknahnan synagogue manbu kunredkimuk Damascus. Wanjh naninjnanu bininj nakihkimuk biwong Saul nahni djurra. \p \v 3 Wanjh Saul bolkbawong Jerusalem dja wam kore Damascus. Bu nungka rengehrey darnkih balhbebmi kore Damascus, kundjalburrikudjini kumdjalwolkayindanj nuye manbu kaddum heavenbeh bu biwolkang kore dingihdi. \v 4 Wanjh Saul mankang kore kurorre, dja biwokbekkang bu bihmarneyimeng, “Saul! Saul! Njalekah ngudda yidjare bu kandjaldung ngaye?” \v 5-6 Wanjh Saul yimeng, “Ngudda nangale nawu yiwohrnan?” Wanjh biwokmey nawu bimarnewokdanj, wanjh bimarneyimeng, “Ngaye wanjh Jesus nawu kanhdung. Dja yirrolkka, wanjh yiray kore kuredkimuk Damascus. Kaluk kumekbe nakudji bininj ngunmarneyime kore baleh yikurduyime.” \p \v 7 Nawu bininj birridjarrkrey Saul bedda birriwokbekkang nawu bimarnewokdanginj, dja minj nangale mak birrinayi. Dja wanjh birrihdjaldi birridjalwokyak. \v 8 Bu Saul dolkkang kurorrebeh, wanjh mimbayhmeng dja minj yawoyhbolknayi. Dja bininj nawu birridjarrkrey wanjh birridjalbidmey Saul dja birrikang kore kured Damascus. \v 9 Bu kunkodjkedanjbikni Saul minj bolknayi, dja mak minj manme nguyi dja kukku minj bonguyi. \s1 Bininj Nawu Ngeyyoy Ananias Bimarnewokdanj Nawu Saul \sr Acts 9:10-19 \p \v 10 Nakudji bininj kumekbe ni kore Damascus nawu ngeyyoy Ananias. Kaluk nungka bimunkekadjungi nawu Jesus. Nungka bidjalmarnekukbukkarrinj nawu Kawohrnan Rowk, wanjh bingeybom, yimeng, “Ananias!” \p Wanjh Ananias biwokmey, yimeng, “Mah! Ngaye kondah ngahni nawu Yiwohrnan.” \v 11 Wanjh nawu Kawohrnan Rowk bimarneyimeng, “Yidjaldolkka dja yiray kore kabirribolhngeybun ‘Manbolhdjad’. Yidjallay kore Judas kunrurrk nuye dja yidjawa bu bininj kahni nawu kangeyyo Saul nawu nakang kunred Tarsusbeh. Nungka wanjh kumekbe kahdi yiwarrudj. \v 12 Kaluk Saul ngokko ngunyingkihkebwaralnani bu ngudda yire yimarnebidkurrmerren ba bu kayawoyhbolknan.” \p \v 13 Wanjh Ananias biwokmey, yimeng, “Nawu Yiwohrnan, birriwern bininj ngandimarneyimeng bu nanihnjanukenh bininj, kore kunwarre benhmarnekurduyimi benhbuni nawu ngudda ke namak bininj kore Jerusalem. \v 14 Nawu birrikihkimuk priest birriwong djurra nuye ba bu kabenyawoyhdukkan nawu ngudda ngundingeybun kondanjkunu kore Damascus.” \p \v 15-16 Wanjh nawu Kawohrnan Rowk bimarneyimeng Ananias, “Yidjallay. Ngaye ngokko ngadjarrngbom nawu Saul ba bu ngandjalmarnedurrkmirri. Kaluk nungka kadjalrengere kabenmarneyime bu ngayekenh, bininj nawu minj Jews, dja mak nawu kabirriwohrnawohrnan kings, dja mak bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Kaluk ngaye ngabukkan bu kadjakbekkankenh kore ngayekah ngardduk kunngey.” \p \v 17 Wanjh Ananias wam ngimeng kore kunrurrk nuye Judas. Dja mak bimarnebidkurrmerrinj nawu Saul wanjh bimarneyimeng, “Saul nawu ngarrdanginj, nawu Kawohrnan Jesus nganmunkeweng ngamwam kore ngudda. Nungka wanjh namekbe nawu ngunmarnedarrkidbukkarrinj kore yimhrey. Nungka nganmunkeweng ba bu yiyawoyhbolknan dja mak yikukbarlmiyindan Namalngmakkaykenh.” \v 18 Kundjalmekbe yerreh, wanjh yiman djenj kunwerrk warrhmeng kore kumim nuye Saul, wanjh kunu yawoyhbolknang. Wanjh nungka dolkkang dja kodjdjuhmeng baptismkenh. \v 19 Dja mak manme nguneng bu yawoyhngudjdanginj. \p Nungka birridjarrkni bu wurd waken nawu birrihmunkekadjungi Jesus kore Damascus. \s1 Saul Benmarnemulewani Kore Kunred Bokenh Damascus dja Jerusalem \sr Acts 9:20-25 \p \v 20 Kaluk kumekbe bolkyimi wanjh Saul dedjingmey bu ngimeng kore kunrurrkbubuyika manbu synagogues dja benmarneyolyolmi bu Jesuskenh. Nungka benhdjalmarneyimi, “Jesus, nakka nadjalkudji wanjh Beywurd duninjh nuye God.” \v 21 Wanjh birriwern bininj nawu birriwokbekkani, wanjh birrikangebarrhmeng, dja birrimarneyimerrinj, “Yiddok nanihnjanu bininj nawu benbuni bininj nawu birringeybuni Jesus kore Jerusalem? Dja wanjh bolkkime kumwam kondanjkunu wali kabendukkan kabenyirrurndiwe kore nawu priest birrikihkimuk.” \p \v 22 Dja Saul wernhmurrngrayekminj. Bu benbukkabukkani Jews bininj nawu birrihni Damascus, dja benbengdayhkeng dja benbukkabukkang bu Jesus nungka wanjh woybukkih Christ. Wanjh nawu Jews minj mak birridangwerrimeninj Saul, dja bedda birrinang wokmurrngrayekminj dja wanjh nungka benngurdkeng. \p \v 23 Kaluk rerrikah bu kunkodjkebubuyika yikahwi nawu Jews bininj birrikarremarnburrinj bu birridjaldjareni birribuyi nawu Saul. \v 24 Wanjh bedda birridjaldangmayenahnani kore mankimuk warnamyoy kunredkimuk Damascus. Birribolknani kunbarnangarrakuyeng dja kukakkuyeng ba bu birrimayi Saul. Dja Saul menmakminj bu birrikarremarnbom nuye. \v 25 Wanjh kunkakkudjini bininj nawu Saul benbukkabukkani birribidyikarrmeng bu birrikukdahkendoy kore kundjabarrk mankimuk manbu kunmadjkenh dja birrikoluyhweng kore yiman kayime kungarlkwarre. \s1 Saul Benbukkabukkani Bininj Kore Jerusalem \sr Acts 9:26-31 \p \v 26 Wanjh Saul bolkbawong Damascus wam kore Jerusalem, bu yimankek birriraworrimeninj bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus, dja bonj, bedda birrikeleminj bu birrikengemi nungka. Kaluk birrikewkmi, minj birriwernhwoybukwoyi bu yimankek nungka dorrengh birridjarrkmunkekadjungi Jesus. \p \v 27 Nawu nakudji bininj ni kore Jerusalem, nawu ngeyyoy Barnabas. Bu nungka wanjh wam bimey nawu Saul, bikang kore apostles dja bimulewam bedberre, yimeng, “Nanihnjanu bininj nawu Saul wanjh binang nawu Kawohrnan Rowk kadberre kore manbolh rengehrey. Wanjh nawu Kawohrnan Rowk bimarnewokdanginj nuye, wanjh nungka woybukkih benmarneyolyolmeng kore kunngey nuye Jesus, dja minj nungka keleniwirrinj birribuyika bininj.” \p \v 28-29 Wanjh Saul birridjarrkni nawu bininj birrimunkekadjungi Jesus. Kaluk nungka rengehrey kubolkwarlah ngarre Jerusalem bu benmarneyolyolmi kore kunngey nuye Jesus dja minj mak keleniwirrinj. \p Nungka bendjalmulewani dja mak birridangwerreni yikahwi Jews bininj nawu birriwokdi Greek kunwok. Dja bedda birridjaldjareni birribuyi. \v 30 Dja birribuyika bininj nawu birriwoybukwoni Jesus birribekkani bu kuninjkunu, wanjh birrikang Saul kore kunred kabolkngeyyo Caesarea, wanjh kumekkebeh birrimunkewerrinj, wam kore kubolkbuyika Tarsus. \p \v 31 Kaluk nawu bininj birrikodjkulumakni yiwarrudj bedberre wanjh birrikarrmi kunmodmikenh bu minj nangale mak benbuyi kore kumekbe kunred birrihni Judea, Galilee dja Samaria. Wanjh nawu Namalngmakkaykenh benbidyikarrmeng dja benmurrngrayekwoni. Bedda mak birrimarnekeleni nawu Kawohrnan Rowk, dja birridjalmirndewernhworreni. \s1 Peter Benbenemarnbom Bininj Dja Daluk \sr Acts 9:32-43 \p \v 32 Bu kumekbe bolkyimi wanjh Peter nungan dedjingmey rengehrey kubolkwarlahbubuyika. Nungka wam benyikang God nuye bininj nawu birrikang kunred kabolkngeyyo Lydda. \v 33 Kaluk kumekbe bingalkeng nakudji bininj nawu ngeyyoy Aeneas nawu nadjalwernbirlni. Bu minj kukrokarokayinj dja mak minj dolkkayi kore kumadjbeh kore djalyoy bu kunkuyengni kunbidkukudji dja danjbik mandjewk. \v 34 Wanjh Peter bimarneyimeng namekbe bininj, “Aeneas! Yirrolkka, dja yimadjdukka ke kunmadj, bu nungka Jesus Christ ngunmarnbom.” Wanjh Aeneas djaldolkkang kundjalburrikudjini bu bimarneyimeng. \v 35 Birriwern bininj nawu birrihni kunred Lydda, dja mak kore kabbal bolkngeyyoy Sharon, bu birrinang nanihnjanu bininj makminj, wanjh kunu bedmanwali birribalkangeborledmeng bu birridjareminj nuye nawu Kawohrnan Rowk. \p \v 36 Bu Peter dingihdi kore kunbolk Lydda, wanjh darnkih kubolkbuyika bolkngeyyoy Joppa. Wanjh ngalkudji daluk ni kumekbe kunred Joppa ngalbu bihmunkekadjungi Jesus. Kaluk ngalngeybokenhni. Bu Hebrew kunwok birringeybuni “Tabitha”, dja manbu Greek kunwok birringeybuni “Dorcas”.\f + \fr 9:36 \ft Kaluk Manekke kunngey bokenh kangeykenhkan mayh nawu deer\f* \p Kaluk ngaleng kunmak djalkurduyimi dja benbidyikarrmeng nawu birrimarladj bininj. \v 37 Wanjh kunmekbe bolkyimi bu ngaleng dulkkihngalmeng, wanjh doweng. Dja bedda nawu birrihdjarrkdi birrikukdjirridjbom dja birrikukkurrmeng kore kaddumkah kunrurrk kore yongohyoy. \p \v 38 Bu kuhni kaluk yimerranj wanjh nawu Peter nungka djahdjaldi kore kunred Lydda. Wanjh nawu birribadbuyika bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus kore kunred Joppa, bedda birriwobekkang Peter bu dingihdi kore darnkih kunred Lydda. Wanjh bindimunkeweng bininj bokenh bu benemarrkinyikang Peter, wanjh benemarneyimeng, “Mah werrknin yimdjallay kore ngad.” \p \v 39 Wanjh Peter kumdjaldolkkang dja birridjarrkwam. Bu bedda birrimbebmeng kore kunred Joppa, bedda wanjh birribaldjalkang birribalyibidbom kaddumkah kururrk kore ngaleng kukyohkukyoy. Dja ngalbu daluhdaluk nawu kamahkamarrdjuhkunni birrimodjdjohmeng Peter, dja birrimirrknalkkiwam bu ngalmekbekenh daluk doweng, dja mak birrimadjmey kunmadj bu birrimadjbukkang Peter nawu ngalengman madjbibbuni korroko. \p \v 40 Wanjh Peter benbebkeng rowk kore kururrkbeh, dja barddurrukkurlhdanj bu danginj yiwarrudj. Wanjh nungka mirrkborledmeng dja bimarneyimeng ngalbu kukyohkukyoy daluk, “Tabitha, yimdolkka.” Wanjh ngaleng mimbayhmeng, dja binang Peter bu dingihdi dja kumdolkkang bu kumhni. \v 41 Wanjh Peter bibidmey, dja birrolkkayhweng. Dja benyawoyhkayhmeng bininj nawu birriwoybukwoni Jesus, dja mak daluk nawu kamahkamarrdjukun dja bendarrkidbukkang Tabitha bu ngaleng yawoyhmimbiminj. \p \v 42 Wanjh birridjalmirndewarlahkenh bininj rowk nawu birrihni kore Joppa birriwobekkang, wanjh kunu bedmanwali birridjalwern bininj birriwoybukwong kore Jesus. \v 43 Wanjh Peter balyerrkang wurd kunwern kunkodjke kore kunred Joppa. Bu benedjarrkni bininj nabuyika nawu ngeyyoy Simon, nawu kunkulah mayhkenh marnbuhmarnbuni. \c 10 \s1 Angel Bimarnewokdanginj Cornelius \sr Acts 10:1-8 \p \v 1 Kumekbe kore kunred bolkngeyyoy Caesarea, nakudji bininj ni nawu ngeyyoy Cornelius. Kaluk nungka benmarnewohrnani djamun nawu birrikang Rome kore kubolkkimuk Italy. \v 2 Cornelius dja nawu nuyeni namud bedda birrimakni dja birriwokmarrkmangi God. Nungka benkukwoni nawern kunwardde nawu birrimarladj bininj, dja mak dingihdi yiwarrudj bu kunbarnangarra rowk. \p \v 3 Kaluk bu balwolehwolehminj bu kundung danjbik yimerranj, wanjh Cornelius waralnang. Bu yiman yerreh bihwaralnani nawu angel kumhdjaldi. Wanjh nawu angel bingeybom, yimeng, “Cornelius!” \v 4 Wanjh Cornelius keleminj duninjh bu bidjalwernhkuknang nawu angel, wanjh bidjawam, yimeng, “Nawu yiwohrnan, njale yidjare?” Wanjh nawu angel bimarneyimeng, “God ngunwokbekkang bu yidjawamkenh bu yihdi yiwarrudj, dja mak ngunnang bu yihbenkukwoni kunwardde nawu birrimarladj bininj, wanjh kumekbekenh kunu God ngunhburrbun ngudda. \v 5 Mah wanjh, yibenmunkewemen bininj nawu ke kabirrire kunred Joppa ba bu kabirrimang dja kabirrimyirrurnden Simon nawu birringeybuni kunngeybuyika Peter. \v 6 Nungka kabenehdi nabuyika bininj nawu kangeyyo Simon nawu kahreddi darnkih kore kurrula. Nungka wanjh kunkulah nawu mayhbeh kamarnmarnbun.” \p \v 7 Bu angel bibawong Cornelius wanjh nungka benbenekayhmeng bininj bokenh nawu benemarnedurrkmirri nuye, dja mak nabuyika bininj nuye nawu djamun, dja nahni bininj biwokmarrkmangi God. \v 8 Wanjh Cornelius benwernhbengyolyolmeng rowk wanjh yerre benmunkeweng birriwam kore kunred Joppa. \s1 God Biwaralbukkang Bu Bibengdayhkeng Nawu Peter \sr Acts 10:9-23 \p \v 9 Bu kunbarnangarrabuyikani birrimekbe bininj birribebmi darnkih kore Joppa, wanjh bu kundjalmekbeni bolkyimi Peter nungan bidbom kukodjrurrk bu dingihdi yiwarrudj kore kururrk. Kaluk kumekbe bolkyimi kunbarnangarraburrk. \v 10 Wanjh bu nungka dingihdi yiwarrudj bekkarreni marrwedoweng, dja djareni manme. Kaluk nawu birridjarrkyoy bu bedda birriboyenmarnemarnbuni manme, bu nungka kumekbe ningihni, wanjh waralwaralnani kumim nuye. Minj keyuwirrinj dja yiman bukirriyoy. \p \v 11 Kaluk nungka nang kaddum heaven kumdangmarrhmiwam, dja kumkolungi yiman kayime manburrba nakimukkenh kore kumirrk nuye. \v 12 Namekbe manburrba dahkendi mayh nawern nakukbubuyika, dja mak nawu kahwakerren, dja yika nawu welyi. \v 13 Wanjh Peter wokbekkang bimarnewokdanj nuye, bu bimarneyimeng, “Yirrolkka Peter, dja yibu nawu mayh ba yingun.” \p \v 14 Wanjh Peter biwokmey, yimeng, “Burrkyak, ngudda nawu Yiwohrnan. Ngaye kunu minj nganguyi korroko nanihnjanu mayh nawu kukbubuyika rowk, dja kore mankarre kahyo ngadberre minj ngarringun nahni nawu mayhbubuyika.” \v 15 Wanjh biyawoyhmarnewokdanj, bimarneyimeng, “God nungka marnbom nahni mayh kukmakmak, dja yuwn bu ngudda yihwarrewe.” \v 16 Bu kuninjkunu danjbikkah bimarnekurduyimerranj nawu Peter, dja nawu manburrba mayh dorrengh dahkedahkendi wanjh delengdurndi kore heaven. \p \v 17 Bu kuninjkunu Peter djahdjalburrbuni kore baleh kab kakarremenmenyime kore waralnang, wanjh birrimekbe bininj birridanjbik nawu Cornelius benmunkeweng birrimwam birrirurrkngalkeng manbu Simon nuye kunrurrk dja birridanginj kore kururrkdangmaye. \v 18 Wanjh birrikayhmeng bindidjawam bininj kumekbe, “Yiddok bininj nawu kunngey bokenh Simon Peter kondanjkunu kahni?” \p \v 19 Bu Peter kaddum djahdjalbarndi kukodjrurrk, balhburrbuburrbuni kore waralnang kerrngehkenh, wanjh nawu Namalngmakkaykenh bimarneyimeng, “Yina. Birridanjbik bininj ngundihyawan ngudda. \v 20 Mah, yikolu kanjdji kurorre, ba bu ngurridjarrkre bedda dorrengh nawu ngundihmadbun. Kaluk yuwn bu yikangemarrkwarre, dja ngaye wanjh kunmekbekenh ngabenmunkeweng kore ngudda.” \p \v 21 Wanjh Peter kumkoluy kore kaddum kumhbarndi, dja benmarneyimeng, “Ngaye wanjh namekbe bininj nawu kandihyawan. Dja njalekenh ngudda ngurrimwam?” \p \v 22 Birrimekbe bininj birriwokmey, birrimarneyimeng, “Cornelius nawu kabenmarnewohrnan djamun birriwern, wanjh nungka nganmunkeweng ngadberre. Bu nungka wanjh namak bininj dja mak kabiwokmarrkmang God. Birriwern bininj nawu Jews, wanjh bedda rowk kabirridjalmakwan. Kaluk nawu God nuye angel namakni, wanjh bimarnewokdanj nawu Cornelius dja bimarneyimeng, ‘Yimka nawu Peter kore ngudda ke kunrurrk, ba bu yiwokbekkan ngunmarneyime.’ Wanjh kunmekbekenh Cornelius nganmunkeweng ngadberre.” \p \v 23 Bu kuninjkunu Peter benwokbekkang birrimarneyimeng wanjh nungka benkimey dja birridjarrkyonginj. Wanjh bu kumkabel yimerranj Peter birridjarrkwam birrimekbe bininj, dja mak yikahwi nawu birriwoybukwoni Jesus nawu birrikang Joppa birridjarrkwam bedda dorrengh. \s1 Nawu Birriyungkih Bininj Nawu Minj Jews Birriwoybukwoyi Jesus \sr Acts 10:24-33 \p \v 24 Wanjh kunkodjkebuyikani bedda birribebmeng kore Caesarea, dja wanjh nawu Cornelius benyingkihkebrokmadbuni bedberre. Nungka wanjh benyingkihmornnameng kunrurrk nuye nawu nuye namud dja mak nawu djawirna duninjh nuye. \v 25 Bu Peter kumngimeng kore kunrurrk birrihni, wanjh Cornelius bimarnemankang kore kurrenge nuye. \v 26 Wanjh Peter birrolkkayhweng kore bimarnemankang, dja bimarneyimeng, “Yirrolkka. Dja ngaye kunu djal bininj yiman kayime ngudda.” \p \v 27 Wanjh Peter dja Cornelius benebalhwokkihyingimeng kore kururrk, kaluk kumekbe kururrk Peter benmirndenang birriwern bininj bu birriyingkihmirndemornnamerrinj nuye. \v 28 Wanjh nungka yimeng bedberre, “Ngudda bininj nawu minj Jews, ngurriburrbun manu mankarre kahyo ngadberre nawu Jews bininj, manbu kahyime minj karriraworren ngudda nawu minj Jews, dja mak kahyime minj mak ngad ngundiyikan ngudberre. Dja bonj. Ngaye wanjh ngamdjalwam bolkkime bu karriraworren. Kaluk God nganwernhbukkang bu minj nangale bininj ngawarrewe bu ngayimerren wardi God kabiwarrewe dja nawarre. \v 29 Wanjh kumekbekenh kunu bininj ngandikimey, bu minj ngabendangwemeninj. Mah wanjh, kandimarneyimen mandjad ba ngaburrbun njalekenh ngudda kandikayhmeng ngamwam?” \p \v 30 Wanjh Cornelius bimarneyimeng nawu Peter, “Bu kunkarrngbakmengni kunkodjke ngaye wanjh ngahdi yiwarrudj kondanjkunu kore kururrk ngardduk. Kaluk kuninjkunu dungyimi wolehwolehni bu danjbikni kundung. Wanjh kundjalmekbeni bininj kumhdi kore kumirrk ngardduk nawu madjkukbelebami djongbuyindi. \v 31 Wanjh nganmarneyimeng, ‘Cornelius. God ngunwokbekkang bu yihdi yiwarrudj, dja mak ngunnang bu yihbenkukwoni kunwardde nawu birrimarladj bininj, wanjh kumekbekenh kunu God ngunhburrbun ngudda. \v 32 Mah wanjh, yibenmunkewemen bininj nawu ke kabirrire kunred Joppa ba bu kabirrimang dja kabirrimyirrurnden Simon nawu kabirringeybun kunngeybuyika Peter. Kaluk nungka kabenehdi Simon nawu kunkulah kamarnbumarnbun, nawu darnkih kurrula kahreddi.’ \v 33 Kuninjkunu angel nganmarneyimeng, wanjh kunu djalwerrkni ngabendjalmunkeweng kore ngudda, wanjh kunu kundjalmak bu ngudda yimwam. Wanjh bu bolkkime ngarridjarrkmirnderri kore kumirrk nuye God, ba bu ngarribekkan kunwok manbu nawu Kawohrnan ngunmarneyimeng bu kanmarneyimekenh ngadberre.” \s1 Peter Benmarneyolyolmeng Bininj Nawu Minj Jews \sr Acts 10:34-43 \p \v 34 Wanjh Peter dedjingmey wokdiwokdi, bu benhmarneyimi, “Wanjh bolkkime ngaye ngawohburrbun bu woybukkih duninjh God minj nangale kabenwidnan bininj nawu djenbubuyika kore kubolkbubuyikabeh. \v 35 Nungka kabenmakwan bininj rowk nawu kabirrimarnekele dja mak kabirrikurduyime kore kunmak nuye.” \p \v 36 “Ngurriburrbun bu God benmarnewokmunkeweng bininj nawu Israel benkebmawahmeng. Kaluk maninjmanu kunwok kunmak kayime bu Jesus Christ wanjh Kawohrnan Rowk kore birrimirndewarlahkenh bininj dja nungka kanwon kunmodmikenh kadberre.” \p \v 37 “Dja mak ngurriburrbun bu baleh yimerranginj kore kubolkwarlahkenh Judea. Bu dedjingmey kore Galilee bu John benmarneyolyolmi bininj kunmekbe birrihni ba bu kabirrikodjdjuhmikenh. \v 38 Dja mak ngurriburrbun nawu Jesus kumdolkkang Nazarethbeh, dja God bikodjdelhkeng Namalngmakkaykenh dja kundulkarre dorrengh. Wanjh nungka rengehrey kore kubolkbubuyika bu kurduhkurduyimi kundjalmak, dja benmarnbuni bininj nawu Namarnde Duninjh benhbongkarrmi. Dja God bibidyikarrmeng.” \p \v 39 “Ngad nawu Jews bininj wanjh ngarrihnang kundjalwern bu Jesus kurduhkurduyimi kore ngadberre kunbolk dja mak kore kukadjeh Jerusalem. Dja kunmekbe wanjh bininj birribom Jesus bu birrikukbarnnameng kore kundulk. \v 40 Kunu bonj, dja bu kunbarnangarra danjbik, wanjh God biyawoyhdolkkayhweng Jesus kore dowengbeh dja mak benyawoyhkukbukkang birriwarlahkenh bininj ba bu birridarrkidnang.” \p \v 41 “Minj birriwernniwirrinj bininj rowk birrinayinj Jesus bu yawoyhmimbiminj, dja wanjh God ngandjaldjarrngbom ngad bu ngarridarrkidnang bu yawoyhdarrkidminjbeh. Ngad wanjh ngarridjarrkbonguni dja ngarridjarrknguni manme Jesus dorrengh bu yawoyhdolkkang kore kundowikenh. \v 42 God wanjh nganwokrayekwong ngadberre bu ngarrire ngarrbenmarnemulewan birriwern bininj bu woybukkih Jesus nakka nadjalkudji nawu God bidjaldjarrngbom ba bu kabendjadmekenh bininj rowk, nawu kabirridarrkiddi dja mak nawu birridowerrinj.” \p \v 43 “Birriwern bininj nawu prophets birriyingkihmulewani kunwoybuk dorrengh nuye nawu Jesus. Kaluk birrimulewani bu birriyimi, ‘Bu nangale bininj nawu kabiwoybukwon, wanjh nakka God kabimarnebengmidjdan kunwarre nuye kore kunngey Jesus.’” \s1 Namalngmakkaykenh Benbarrkbom Bininj Nawu Minj Jews \sr Acts 10:44-48 \p \v 44-46 Bu Peter balhwokdi bu benmarneyolyolmi, wanjh Namalngmakkaykenh kumkoluy kore birriwern bininj rowk nawu birrihwokbekkani kunwok kore Peter benmarneyimeng, dja benmarnbom ba bu birriwokdanginj kunbubuyika kunwok dja birriburlumi God. Wanjh nawu bininj birrimdjarrkrey Peter nawu birriwoybukwoni Jesus, kaluk bedda bininj nawu Jews, dja bu bindibekkang wanjh bedda birridjalkangebarrhmeng bu bindinang birrikukbarlmikendi Namalngmakkaykenh dorrengh bininj nawu minj Jews. \p \v 47 Wanjh Peter benmarneyimeng nuye bininj nawu birridjarrkwam, “Minj nangale mak kabenngurdke birrimekbe bininj bu kabirrikodjdjuhme kukku. Wanjh bedda birridjalmey Namalngmakkaykenh yiman kayime ngad nawu Jews bininj.” \v 48 Wanjh Peter benmarneyimeng bininj nuye bu kabindikodjdjuhke birrimekbe bininj nawu Cornelius birridjarrkni kore kunngey nuye Jesus Christ. Kaluk yerrekah wanjh bedda birriyidjawam Peter bu kabirribalwohni bu waken. \c 11 \s1 Peter Benbengdayhkeng Bininj Kore Jerusalem Bu God Woybukkih Kabenngehke Bininj nawu Minj Jews \sr Acts 11:1-18 \p \v 1 Nawu apostles dja mak birribuyika bininj nawu birriwoybukwong Jesus kore Judea, bedda bindiwobekkang bininj nawu minj Jews bu birriwokmarrkmey God nuye kunwok. \p \v 2 Kaluk Peter dja mak bininj nawu birridjarrkwam, wanjh birribebmeng kore Jerusalem. Kumekbe birrilakkayen bininj nawu birriwoybukwong Jesus wanjh birridungi nawu Peter. \v 3 Bedda birrimarneyimeng, “Njalekenh ngudda yibenyikang bininj nawu minj birrilakkayen, bu ngurringimeng kurrambalk bedberre dja mak ngurridjarrknguneng manme?” \p \v 4 Wanjh Peter benmarnekarreyolyolmi bu benbukkang njalehnjale rowk bu kurduyimerranj. \v 5-6 Wanjh benmarneyimeng, “Bu ngaye ngahdi kore kunred Joppa, kaluk kumekbe ngahdi yiwarrudj wanjh ngawaralnani yiman manburrba kumkolungi kaddumbeh kore heaven. Wanjh kumdjaldarnhkolungi darnkih kore ngaye. Wanjh ngaroyhmeng bu nganang mayh nadjalwern nawu nabang dja mak nawu kelebuk, dja mak nawu kawakewake dja mak nawu welyi. \v 7 Wanjh ngaye ngabekkang kunwok nganmarnewokdanginj bu nganmarneyimeng, ‘Yirrolkka Peter, yibu mayh ba yingun.’ ” \p \v 8 “Dja ngaye ngayimeng, ‘Aba burrkyak, nawu Yiwohrnan! Ngaye minj korroko nganguyi nawu nanihnjanu mayh kukbubuyika dja kore mankarre kahyo ngadberre minj ngarringun nawu nawarre mayh.’ \v 9 Dja kunwok kumyawoyhwokdanj kaddumbeh bu nganmarneyimeng, ‘God marnbom nanihnjanu mayh bu kukmak rowk, dja ngudda wanjh yuwn bu yiyawoyhwarrewe.’ ” \p \v 10 “Kuhni nganmarnekurduyimerranj bu danjbikkah, wanjh manbu manburrba balyawoyhdelengdurndi kore kaddum dja mayh nawarre warridj.” \p \v 11 “Kundjalmekbe yerreh birridanjbik bininj wanjh birrimdanginj kore kunrurrk ngahyoy. Kaluk bininj kore Caesarea bindimunkeweng. \v 12 Dja Namalngmakkaykenh nganmarneyimeng, ‘Ngurridjarrkray birrimekbe bininj, dja yuwn bu yibendjalwarrewe.’ Wanjh ngarridjarrkwam, dja mak nawu naninjanu six bininj nawu bolkkime ngarridi, wanjh nakka ngarridjarrkwam bedda dorrengh kore kunrurrk nuye nawu bininj ngeyyoy Cornelius.” \p \v 13 “Wanjh nungka Cornelius nganmarneyimeng ngadberre bu binang angel dingihdi kore kururrk nuye. Wanjh namekbe angel bimarneyimeng, ‘Yibenmunkewemen ke bininj kore Joppa ba bu kabirrimang nawu bininj kangeyyo bokenh kunngey Simon dja Peter, bu nungka wanjh kamre ngunmarneyolyolme ngudberre. \v 14 Bu nungka wanjh kayolyolme ngudberre bu God ngundjarrkngehke ngudda dja nawu ke namud rowk.’ Kuhni wanjh angel bimarneyimeng nawu Cornelius.” \p \v 15 “Wanjh ngaye ngarredjingmey bu ngabenmarnemulehwani Cornelius dja mak nawu nuye namud, dja bu ngabalwokdi bedberre, wanjh nawu Namalngmakkaykenh kumkoluy kumwam bedberre, yiman yimi ngad kanmarnekurduyimerranj kadberre bu kerrngehkenhni.” \p \v 16 “Bu kunmekbe wanjh ngaye ngabalwohburrbom kore nawu Kawohrnan Rowk yolyolmeng kadberre, bu yimeng, ‘Nungka John benkukdjuhkeyi bininj kore kukku, dja ngudda ngurrikodjdjuhme kore Namalngmakkaykenh.’ \v 17 Woybukkih, God benwong Namalngmakkaykenh bu kadjalrohrok yiman kayime ngad kanwong kadberre bu karriwoybukwong Jesus Christ nawu Kawohrnan Rowk. Wanjh kunmekbekenh ngaburrbom bu God durrkmirranj bedberre. Dja minj mak ngaye ngarrenghkemeninj God kore nungka kurduyimeng bedberre.” Kuhni bu Peter benmarnekarremulewarrinj bedberre. \p \v 18 Bu bedda birriwokbekkani kore Peter mulewarrinj, wanjh minj birriyawoyhyolyolmeninj, dja birridjalburlumeng God. Wanjh birriyimeng, “Wanjh kadjalmak bu God kadjare bininj nawu minj Jews bu kabirrikangeborledme nuye ba bu kabirridarrkid munguyh kore nungka.” \s1 Bininj Nawu Birrihni Kore Kunred Antioch Birribekkang Kunwok kunmak \sr Acts 11:19-24 \p \v 19 Kunmekbe bolkyimi bu nawu Stephen birribom, wanjh kunyid kumbebmerrinj bedberre nawu birriwoybukwoni Jesus. Wanjh kunmekbekenh kunu birribebbehmirndeyarlahyarlarrmeng dja birriwam djarreh kore kubolkbubuyika. Yikahwi birriwam kubolkkimuk Phoenecia, dja mak birribadmirndebuyika birriwam kore manyunkurr kabolkngeyyo Cyprus, dja mak birribadmirndebuyika birriwam kore kunredkimuk Antioch. \p Bu birrirey wanjh bedda bindidjalmarnemulewani God nuye kunwok bedmandeleng birridjalkudjiwi bininj nawu Jews. \v 20 Dja yikahwi birrimekbe bininj nawu birrimdolkkang kore manyunkurr kabolkngeyyo Cyprus, dja mak kubadbolkbuyika kunbolk Cyrene, wanjh kaluk birriwam kunred kabolkngeyyo Antioch dja bindimarneyimeng bininj nawu minj Jews nawu Greek kunwok birriwokdi bu bindimarneweykani kore birriyolyolmeng kunwok kunmak manbu Jesuskenh nawu Kawohrnan Rowk. \v 21 Wanjh nawu Kawohrnan Rowk benbidyikarrmeng bu kuninjkunu birrimulewani, wanjh birridjalwern bininj nawu minj Jews bu bindibekkang, wanjh bedda birridjaremulewarrinj nuye nawu Kawohrnan Rowk. \p \v 22 Bininj nawu birrikodjkulumakni yiwarrudj bedberre birrihni kore Jerusalem, wanjh bindiwobekkang bu kuninjkunukenh, wanjh bedda birrimunkeweng Barnabas bu wam bennang bininj nawu benmarnekurduyimerranj nawu birrihni kore Antioch. \v 23-24 Barnabas wanjh namakni dja mak kukbarlmiyindi Namalngmakkaykenh bu biwernhwoybukwoni God. \p Bu nungka bolkmey Antioch wanjh bennang bu God bendjalkongibom bininj nawu minj Jews, dja wanjh djalwernhnjilngmakminj dja benbengyolyolmi. Bu benmarneyimeng bedberre, “Yuwn bu ngurriwarnyakmulewarren, dja ngurridjalwokmarrkma dja ngurridjalwoybukwo nawu Kawohrnan Rowk.” Wanjh birridjalwern bininj birrimarneborledmeng birrimunkekadjuy nawu Kawohrnan Rowk.\f + \fr 11:23-24 \ft Kore Greek kamenyime, “bu birriweykang, wanjh nawu Namalngmakkaykenh benkang birriwern bininj kore nawu Kawohrnan”.\f* \s1 Barnabas Bingalkeng Nawu Saul Dja Bikang Kore Kunred Antioch \sr Acts 11:25-26 \p \v 25 Wanjh yerrekah Barnabas wam kore kunred kunkimuk kabolkngeyyo Tarsus bu biyawani nawu Saul. \v 26 Wanjh Barnabas bingalkeng Saul dja bimyirrurndi kore kunred Antioch. Bu kunmekbe wanjh beneyerrkang mandjewk nakudjini, bu bindibengyolyolmi bininj nawu birrikodjkulumakni yiwarrudj bedberre. Bu munguyh bindibukkabukkani nawu birriwern bininj. \p Kore kumekbe kunred Antioch wanjh kerrngehkenhni bu birriwern bininj bindingeykurrmeng bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus bu “Christians”\f + \fr 11:26 \ft “Christian” kameyime, “nawu Christ nuye bininj”.\f*. \s1 Agabus Nawu Prophetni Benmarneyolyolmeng Bininj Kore Antioch \sr Acts 11:27-30 \p \v 27 Kaluk kunmekbe bolkyimi yikahwi nawu prophet birrikang Jerusalembeh wanjh birriwam Antioch. \v 28 Nakudji prophet bininj nawu ngeyyoy Agabus, dolkkang Namalngmakkaykenh bibidyikarrmeng bu wokdanginj. Wanjh yimeng, “Kuhni bu kakarrerayekmen kadberre nawu karrimirndewarlahkenh bininj nawu karrihni kubolkbubuyika rowk kore nawu Romans bininj kandiwohrnawohrnan, dja wanjh manme kayakayakmen rowk kadberre.” Kuhni bu Agabus nawu prophet yimeng. (Kaluk yerrekah wanjh woybukkih yimerranj bedberre bu nawu Claudius wohrnawohrnani kumekbe kunred.) \v 29-30 Wanjh nawu birrimunkekadjungi Jesus kore Antioch birrikarremarnburrinj bu bindibidyikarrmeninj nawu birribuyika bininj nawu birriwoybukwoni Jesus kore birrihni kunred Judea. Dja mak bindimarnemunkeweyi kunwardde nawern bu bindibebbehbidyikarrmi bedberre. Bu bedda rowk birribebbehkurrmeng kore birribebbehkukkarrmi. Wanjh bedda bindikukwong Saul dja Barnabas bu benekukkang bindikukwong dabborrabbolk kore nawu yiwarrudj bedberre bininj nawu birrihni Jerusalem. \c 12 \s1 Nawu King Herod Agrippa Bendungi Bininj Nawu Jesus Birriwoybukwoni \sr Acts 12:1-4 \p \v 1 Bu kunyimekbeni King Herod dedjingmey bendungi dja benbuni yikahwi nawu bininj birrikodjkulumakni yiwarrudj bedberreni, dja benkurrmeng kore prison. \v 2 Benmarneyimeng nawu djamun nuye bu birribom James mandjawakyi, dja birribom doweng. Namekbe nawu John benedanginj. \v 3 Herod bennang bu nawu Jews bininj birrinjilngmakminj bu kuninjkunu kurduyimerranj nuye James. Wanjh kunmekbekenh kunu Herod benmunkeweng bininj birridarrkidmey Peter warridj. Bu kuninjkunu wanjh ngalengngarreni mulil birrikarrmi kore birringuni manlodweleberrk manbu minj karrmeninj mankuklurlmikenh. \p \v 4 Wanjh nawu Herod nuyeni bininj birrimey Peter birrikang prison bindibalbidkenwong nawu sixteen djamun bu birrinahnani. Kaluk bedda birrimirndebebbehdi kunkarrngbakmeng bininj. Herod djareni bikarrmeninj Peter kaluk bu bularrbuyindanj mulil birrikarrmeninj manbu God kunkareni bendarrkidbawonikenh bininj nawu Jews. Kaluk Herod djareminj bibebkeyi yerrekah bu bidjadmeninj kore kumirrk bedberre bininj nawu birrimirndewern. \s1 Angel Bibebkeng Peter Kore Prisonbeh \sr Acts 12:5-11 \p \v 5 Peter djahdjalrurrkkendi kore prison, dja birribuyika bininj nawu birrikodjkulumak wanjh birridjalmarnedi yiwarrudj kore kururrkbuyika birrimirnderri, bu birridjawani God munguyh. \v 6 Wanjh darnkih kumhyimerrangeni bu Herod kabidjadmekenh Peter, kaluk kumekbe kukakni nungka keyohkeyoy kore prison bu dukkayindi wirlmurrng chain bokenh. Kaluk nawu djamun bokenh djarrirn djarrirn benebebbehmarnedi, dja nawu birribubuyika djamun birridangnahnani kore prison. \v 7 Wanjh kundjalmekbe angel nawu Kawohrnan Rowk nuye djaldanginj kore prison kururrk, dja kumdjalrurrkwolkang. Nawu angel bidjurlhmeng Peter, dja bimarneyimeng, “Yimdolkka werrk!” Wanjh nawu wirlmurrng chain berlduberldukkayindi wanjh nakka djalyerrhmeng ngalengmandeleng. \p \v 8 Wanjh nawu angel bimarneyimeng, “Yidjongburrimen kunmadj dja nawu kundengekenh ke.” Wanjh Peter kurduyimeng bu djahdjaldjongburrinj. Wanjh angel biyawoyhmarneyimeng, “Yidjongburrimen nawu kunbonjdjekkenh nawu kunmadj, dja kanmunkekadju.” \v 9 Wanjh nawu angel balbebmeng dja Peter bibalmunkekadjungi yerreh. \p Kaluk Peter minj burrbuyinj bu woybukkih kurduyimerranj nuye. Kaluk yimankek nungka yimi bukirri naninani. \v 10 Benebalwam beneyurrhkeng nawu nayungkih kumhdi djamun, wanjh benebalwam nabuyika beneyawoyhyurrhkeng djamun, wanjh kaluk benebebmeng kore kururrkdangmayekimuk manbu wirlmurrngyi birridangmarnbom. Wanjh ngalengmandeleng kumdjaldangmarrhmiwam berrewoneng, wanjh benebalbebmeng benewam kore rurrkmirnderri. Bu benebalhrey manbolhkudji, wanjh kumekbe angel bidjalwohbawong nawu Peter. \p \v 11 Wanjh kumekbe Peter djalbengdadjmeng bu burrbom. Wanjh marneyimerrinj nungandeleng, “Ngadjalburrbun woybukkih duninjh nawu Kawohrnan Rowk bimmunkeweng ngardduk nawu angel nuye bu nganbebkeng kore Herod nganmarnbom ngahbongdi, dja mak kore nawu Jews bininj birridjareni yimankek bu kunwarre nganmarnekurduyimerrangimeninj.” \s1 Peter Wam Bebmeng Kore Bininj Nawu Birrimarnedi Yiwarrudj Nuye \sr Acts 12:12-17 \p \v 12 Bu Peter wohburrbom wanjh nungka wam kore kunrurrk ngalengngarre Mary ngalbu ngalbadjan nuyeni John nawu mak birringeybuni Mark. Bu kunmekbe kururrk wanjh birriwern bininj birrihni dja mak birrihdjaldi yiwarrudj. \v 13 Wanjh Peter kumhdangdongohdoy kore kuberrkkah kumhdi. Kaluk kumekbe ngalyawkyawk ngalbu durrkmidurrkmirri ngeyyoy Rhoda, kumwam bu karrangnan nangale nawu kahdi kore kururrkdangmaye. \v 14 Wanjh ngaleng biwokburrkburrkbekkang yiman Peter kumwokdanginj. Dja ngaleng minj bimarnedangmarrhmayi, dja wanjh djalkangebarrhmeng bu wernhnjilngmakminj duninjh. Kunmekbekenh kunu minj burrbuyi bu dangmarrhmayi. Dja ngaleng werrk djaldurndi kore birrihmirnderri dja benmarneyimeng, “Nawu Peter kamhdi kore kuberrk kore kururrkdangmaye!” \v 15 Kaluk bedda birrimarneyimeng ngalmekbe ngalyawkyawk, “Njale bu yihbengwarrmen.” Dja ngalengman munguyh bendjalmarneyimi bu kunwoybuk. Wanjh bedda birriyawoyhmarneyimeng, “Kunubewu angel nuye yinang kumhdi.” \p \v 16 Peter kore kumhdi munguyh kumhdjaldangdongi. Kaluk burrk dja birrimarnedangmarrhmey nuye, dja birridjaldarrkidnang Peter wanjh birridjalkangebarrhmeng duninjh. \v 17 Peter wanjh benngurdkeng kunbidbewi nuye, dja benmarneyolyolmeng bu nawu Kawohrnan Rowk bibebkeng kore prisonbeh. Wanjh benmarneyimeng, “Ngurrbenmarneyimen nawu James dja mak birribuyika nawu kabirriwoybukwon Jesus bu kuninjkunu kurduyimerranj ngardduk.” Wanjh kumekbe Peter benbawong dja wam kubolkbuyika. \s1 Bu King Herod Doweng \sr Acts 12:18-25 \p \v 18 Kaluk bu barrhbom nawu djamun birriwernhnjilngwarreminj duninjh bu minj birriburrbuyi bu baleh bimarnekurduyimerranj Peter. \v 19 Herod benmunkeweng birribuyika djamun bu birriyawani Peter, dja minj birringalkemeninj. Wanjh Herod bendjawahdjawam bedberre, wanjh bendjurrkkang nawu birribuyika bininj nuye dja bindidjalbom birrimekbe djamun nawu birrirurrknahnayi kore Peter ni. \p Kaluk burrk King Herod wabmeng kore kunred Judea dja balwam bewh kuredkimuk Caesarea, dja kumekbe ningihni waken. \p \v 20 Kaluk kunmekbeni King Herod bennjirrhmiwoni bulkkidj duninjh nawu birrihni kunred bokenh bolkngeyyoy Tyre dja mak Sidon. Wanjh bininj nawu birrihni kumekbe kunred bokenh birrimirndeyorrmeng kabirrinan kore King Herod ningihni. Bu kumekbe birribebmeng bedda wanjh birrimey birriyingkihwokdanj nakudji bininj nawu ngeyyoy Blastus. Kaluk nungka bimarnedurrkmirri dja bibidyikarrmi nawu King Herod, wanjh nungka karremakwam bu kabenewokdi King Herod bu kabenbidyikarrmekenh birrimekbe bininj. Bedda birrimarnedjareni Herod bu ngurdmeninj kore benhdungi ba bu bedda birrimayi manme kore nungkahbeh. \p \v 21 Kaluk kumekbeni kumhrey kunbarnangarrakuken ngarre bu yimerranj, wanjh King Herod djongburrinj nawu madjmakkaykenh duninjh, dja yerrkang kore bolkkuken king kabirrihni, wanjh benmarneyolyolmeng bininj rowk. \v 22 Bu bedda birribekkang wokdanginj, bedda birrikaykahkayhmeng kore kumirrk nuye, “Nahni wanjh nawu god wokdanj kadberre, bu minj nungka djalbininj.” \p \v 23 Bu kunmekbe birrimarneyimeng, nawu King Herod minj biburlumeninj God, wanjh nawu angel nuye nawu Kawohrnan Rowk bibom, bimarnbom dulkkihngalmeng kunkimuk, dja yolk nawern bebmerrinj bihdarrkidkanjnguni, wanjh yerre baldoweng. \p \v 24 Dja God nuye kunwok djahdjalwarlahmeni kumekbe kore birriwarlahkenh bininj birrihni. \p \v 25 Wanjh bu Barnabas dja Saul beneyakwong benedurrkmirri kore Jerusalem, wanjh benedurndi kore Antioch. Benekang John nawu Mark ngeyyoy bu birridjarrkwam. \c 13 \s1 God Benbenedjarrngbom Barnabas Dja Saul Bu Benemarnedurrkmirrikenh \sr Acts 13:1-3 \p \v 1 Bininj nawu birrikodjkulumak yiwarrudj bedberre birrihni kore kunred kabolkngeyyo Antioch. Yikahwi bedberre nawu prophets dja mak bininj nawu bindibukkabukkani. Bedda birringeyoy nawu Barnabas, dja Simeon nawu birringeybuni Niger, dja mak Lucius nawu nakang Cyrenebeh, dja mak Manaen nawu benedjarrkdjordminj nawu Herod Antipas, dja mak nawu Saul. \v 2 Bedda birridjarrkburlumi bu birrimarnewayini nawu Kawohrnan Rowk, dja mak birribawoni manme wurd waken ba bu birrimarnedi yiwarrudj. Wanjh bu birribalhdi nawu Namalngmakkaykenh benmarneyimeng bedberre, “Kandiwo Barnabas dja Saul kore ngaye ba bu kabenedurrkmirri ngardduk kore ngabenbenemarnedjare berrewoneng.” \p \v 3 Wanjh birriyawoyhdanginj yiwarrudj manme yak bu kunmekbekenh, dja bindiwelengmarnebidkurrmerrinj kore Barnabas dja Saul, dja bindimunkeweng, benewam. \s1 Barnabas Dja Saul Benewam Kore Manyunkurr Kubolkkimuk Cyprus \sr Acts 13:4-12 \p \v 4 Bu Namalngmakkaykenh benbenemunkeweng nawu Barnabas dja Saul, kaluk kerrngehkenh benedjalwam kore kunbolk bolkngeyyoy Seleucia. Kumekbe wanjh bedda benebidbom kabbala benedjowkkeng manyunkurrkimuk kabolkngeyyo Cyprus. \v 5 Kumekbe bedda benemkoluy kore kabbalabeh wanjh benewam kunred bolkngeyyoy Salamis. Wanjh benengimeng kore kunrurrk bedberre bininj nawu Jews manbu synagogue dja beneweykani God nuye kunwok. Dja mak John Mark nungka wanjh benbenebidyikarrmeng dja birridjarrkdi. \p \v 6-8 Wanjh bedda birribalwohrengehrey kubolkwarlah kore manyunkurr, kaluk bu birribebmeng mankebkalebuyika kore kunred bolkngeyyoy Paphos. Kumekbe nakudji bininj ni nawu ngeyyoy Bar-Jesus. Dja mak kunngeybuyika birringeybuni Elymas kore Greek bedberre kunwok. Kaluk nungka wanjh Jew bininj, dja mak weykahweykani kunwok yiman prophet nawu kakurrehkurren, dja mak nungka wanjh marrkidjbuni. Nungka benedjarrkdarnhni nawu bininj ngeyyoy Sergius Paulus, nawu wohrnawohrnani kumekbe kunbolk. Wanjh nawu Sergius Paulus nungka wanjh mayaliwernni kore burrbuni mankarre. Nungka benbenemarnekayhmeng Barnabas dja Saul bu nungka djareminj bekkayinj God nuye kunwok. \p Kaluk nungka Elymas djareni benbenengurdkemeninj beneweykani kunwok nuye God. Dja mak yimankek birrenghkemeninj nawu Sergius Paulus kore biwoybukwoyi Jesus. \p \v 9 Dja nawu Saul wanjh kukbarlmikendi Namalngmakkaykenh, dja mak kunngeybuyika birringeybuni nawu Paul kore Greek bedberre kunwok. Wanjh nungka bolknang, binang mandjad kore Elymas. \v 10 Dja bimarneyimeng, “Ngudda nawu beywurd nuye Namarnde Duninjh! Ngudda yidjalwernhwidnan kore kunwern bu kunmakmak duninjh. Dja warridj munguyh yibenmarnekarreborledke bininj bu yihbenkowekenh. Dja yiddok munguyh yidjalkarreborledke manbu kunwoybuk nuye nawu Kawohrnan Rowk? \v 11 Dja yina, bolkkime nawu Kawohrnan Rowk ngunngurdke. Nungka ngundjalmimkarrme bu yimimbunjemen ba bu minj yibolknan bu kundedjumbungkenh.” \p Wanjh kundjalburrikudjini kunkak yonginj kore kumim nuye, wanjh djalwohrewohrey djareni bu nangale nawu bibidmayi bu bikayi kore baleh yarrka. \p \v 12 Bu Sergius Paulus binang kumekbe yimerranj nuye nawu Elymas, wanjh nunganwali kangebarrhmeng dja wernhburrbom kore Paul dja Barnabas benebukkabukkani bu nawu Kawohrnan Rowkkenh, wanjh nungka bidjalwoybukwong Jesus. \s1 Paul Dja Barnabas Benewam Kubolkkimuk Pisidia Dja Paul Benmarneyolyolmeng Jesuskenh \sr Acts 13:13-24 \p \v 13 Wanjh Paul dja bininj nawu birridjarrkrey birribidbom kabbala dja birribolkbawong kunred Paphos, dja birridjowkkeng kore kurrula wanjh birribebmeng kore kunred Perga ngalengngarre kubolkkimuk Pamphylia. Kumekbe wanjh John Mark benbenebawong kore Perga, dja durndi kore Jerusalem. \v 14 Wanjh benebolkbawong Perga dja benewam kore kunred Antioch ngalengngarre kubolkkimuk Pisidia. Kaluk kunbarnangarra Sabbath ngarreni wanjh benengimeng kore kunrurrk synagogue dja beneyerrkang. \p \v 15 Dja yikahwi bininj kore Synagogue wanjh birribimngeybuni kore mankarre manbu Moses bimbom dja mak kore nawu prophets birribimbom. Kaluk bu birriyakwong, wanjh nawu birriwohrnawohrnani synagogue bindimarnewokmunkewerrinj nawu Paul dja Barnabas, birriyimeng, “Ngudda nawu karridanginj, bu kunwok ngunehkarrme manbu kankangemarnbun ngad bininj, wanjh ngunedolkka dja kandiwohbengyolyolmen ngadberre.” \p \v 16 Wanjh Paul dolkkang berlwayhmeng bu kawokdikenh bedberre, dja yimeng, “Bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng, dja mak ngudda ngurribuyika bininj nawu ngurrikele nuye God, wanjh kandibekka. \v 17 God ngadberre nawu Israel ngankebmawahmeng, wanjh bendjarrngbom nawu ngadberre mawahmawah. Dja benmarnbuni bu birrimirndewernmerreni dja birrikukenminj bu birrihni kunred ngalengngarre Egypt. Kaluk nungka benbebkeng kore kumekbe kunred birrihbongdi, bu kundulkare kunkimuk dorrengh nuye. \v 18 Bu nungka benmarnmarnbuni bedberre bu yeledj bendjalkani bu kunkuyeng mandjewk forty kore kubolkdarleh birrihrengehrey.” \p \v 19 “God benbom bu benyakwong rowk nawu seven birribebbehwokbubuyikani nawu birrihni kunred Canaan, dja benbolkwong mahni kunbolk nawu ngad ngadberre mawahmawah. \p Kuninjkunu kurduyimerranj dja birrihni kumekbe bu kundjalkuyengni mandjewk 450. \v 20 Kalukburrk God benwong bedberre nawu bininj bindidjadmikenh dja bindibebbehmarnewohrnani bedberre rowk kaluk rerrikah wanjh Samuel nawu prophetni kumbebmeng.” \p \v 21 “Bu Samuel birrikarrmi wanjh nawu bininj birridjawani God bu king benwoyi. Wanjh God benwong Saul nawu beywurd nuye Kish, nawu Benjaminj bikebmawahmeng. Saul wanjh king benmarnewohrnani bu forty mandjewk. \v 22 Wanjh yerrekah God biwayhkeng nawu Saul dja bikurrmeng David bu king yimerranj bedberre. God bimakwam David, dja wanjh kuhni benmarneyimeng bedberre, ‘Ngaye ngangalkeng David nawu Jesse nuye beywurd. Ngaye ngamarnedjare nawu namak dja nganmarnekurduyime kore ngaye ngadjare rowk nuye.’ ”\x - \xo 13:22 \xt 1 Samuel 13:14; 16:12\x* \p \v 23 “Wanjh bolkkime God bikurrmeng nakudji bininj nawu David bikebmawahmeng nawu kangeyyo Jesus, ba bu nganngehke ngarriwern bininj nawu Israel ngankebmawahmeng. Bu kuninjkunu God kanberrebbom kadberre rowk. \v 24 Bu yerre Jesus kumwam, nawu John werrk benhmarnemulewani bininj rowk nawu benkebmawahmeng Israel, kore nungka benhmarneyimi, ‘Ngurrikangeborledmen nuye God, wanjh kunu ngurrikodjdjuhme.’ \v 25 Bu darnkih yakwoyi rowk kore durrkmihdurrkmirrikenh wanjh nungka benmarnemulewarrinj, yimeng, ‘Ngudda baleh ngurriburrbun kore ngayekah? Ngaye nuk minj mak Christ. Nungka wanjh yerreh kamhre ngardduk. Ngaye minj ngamak bu yimankek ngarrengeyerrkke nawu karrengedjongbuyindi nuye.’ ” \s1 Paul Benbengdayhkeng Bu Jesuskenh. \sr Acts 13:26-41 \p \v 26 Wanjh Paul benyawoyhmarneyimeng, “Mah wanjh, ngad bininj nawu karribebeywurd nuye Abraham, dja mak ngudda nawu minj Jews bininj dja nawu ngurriburlume God, wanjh kandibekka. Bu God wanjh kanmarneyimeng kadberre rowk bu kanngehkekenh. \v 27 Bininj nawu birrihni kore Jerusalem dja mak nawu bindimarnewohrnani bedberre, wanjh minj birriwernhkukburrbuyi Jesus. \p Bu kunbarnangarra rowk manbu Sabbath ngalengngarreni, wanjh bininj nawu birrihni Jerusalem bindimarnebimngeybuni munguyh kore prophets birrimarneyingkihbimbuni nawu Jesus, dja bonj, bedda minj birriburrkburrkbekkayi kore bimbuyindanj kerrngehkenhni bu Jesuskenh, dja wanjh birridjalwelengnameng. Kaluk bu kuhni birrikurduyimeng wanjh birrimarnbom bu woybukkendanj kunwok bedberre nawu prophets birriyingkihkarreyolyolmeng.” \p \v 28 “Bedda minj njale birrimarnekarrengalkemeninj Jesus bu birribuyikenh, wanjh bedda birridjaldjawam Pilate bu kabibunkenh bu djalburudjang. \v 29 Bedda kuninjkunu birrimarnekurduyimeng rowk kore djurra yingkihbimbuyindanj nuye. Kaluk bu birriyakwong, wanjh birrimkukkoluyhweng kore kundulk cross, dja birrikukkang kore kumidj kuwardderurrk birrikukkurrmeng. \v 30 Dja nawu God birrolkkayhweng Jesus kore dowengbeh.” \p \v 31 “Kaluk kuninjkununi kunkodjke kunwern, bininj nawu birrikang Galilee dja birriyingkihdjarrkrey Jesus kore Jerusalem, wanjh bedda birridarrkidnang bu bebmeng bedberre. Wanjh birrimekbe bininj kabindimarnemulewan birriwarlahkenh bininj nawu Israel benkebmawahmeng.” \p \v 32 “Kunmekbekenh ngad wanjh bolkkime ngundihmarnemulewan kunwok kunmak kore God benyingkihberrebbom nawu mawahmawah kadberre. \v 33 Dja mak bolkkime nungka birrolkkayhweng Jesus kore dowengbeh. Bu kunmekbe wanjh kunwoybuk yimerranj ngadmanwali. Kuhni kerrngehkenh bimbuyindanj kore djurra nawu Psalm, bu yimeng, ‘Ngudda wanjh ngardduk beywurd. Bolkkime ngaye wanjh bornang ngudda’. [Psalm 2:7] \v 34 God birrolkkayhweng Jesus kore dowengbeh. Bu minj mak kayawoyhdurndeng bu kakukdudjindan dja mak kakuknudmen. Wanjh kunu God yawoyhyimeng, ‘Kaluk ngaye marnekurduyime ke kunmakmak duninjh kore David ngayingkihberrebbom kerrngehkenhni.’ [Isaiah 55:3] \p \v 35 Dja mak kore kubadbuyika djurra nawu Psalm bimbuyindanj kore yimeng, ‘Ngudda minj yibawon bininj ke nawu nadjalwernmakkaykenh duninjh bu kakuknudmen kore kumidj.’ [Psalm 16:10] \p \v 36 Kuninjkunu bu David minj nungan mulewarrimeninj. Nungka wanjh bidjalmarnedurrkmirri munguyh kore God djareminj nuye, wanjh yerreh baldoweng dja birrikukkurrmeng kore birrikebmawahmeng nuye. Wanjh nungka kunburrk nuye kuknudminj kore kumidj. \v 37 Dja nawu Jesus nakka God birrolkkayhweng, bu minj nungka kuknudmeninj kore kunmidj kukyoy. \p \v 38-39 Ngudda nawu karridangerrinj, ngadjare ngurriburrkburrkbekkan kore ngundihmarneyime ngudberre bu God ngunmarnebengmidjdan kunwarre ngudberre kore Jesuskenh. Manbu mankarre bimbom Moses makka minj ngunbebke kore kunwarre ngurrikurduyime dja ngurrihbongdi, dja nawu nangale bininj kabiwoybukwon Jesus nakka wanjh God kabidjalmakwan. \p \v 40 Mah, dja ngurrinahnarrimen. Wardi mak ngundjalmarneyimerran bolkkime kore prophets birribimbom, bu birriyimeng, \v 41 ‘Nawu kawohrnan yimeng, “Kandibekka, ngudda nawu bininj kandikewkme. Ngudda kaluk ngurrikangebarrhme dja ngurridowen. Kaluk ngaye ngakurduyime ngudberre yerrekah, ba bu ngurridjalkangebarrhmekenh. Bu bininj ngundihyingkihmarneyime ngudberre kore ngaye marnekurduyime, wanjh minj ngudda kunu ngurriwoybukwon.” ’” [Habakkuk 1:5] Kuhni wanjh Paul benmarneyolyolmeng rowk nawu birrihni kore synagogue. \s1 Paul Dja Barnabas Bindimarneyimeng Bininj Nawu Jews Bu God Kadjare Kabenngehke Birribuyika Bininj Warridj \sr Acts 13:42-52 \p \v 42 Bu Paul dja Barnabas benebolkbawong synagogue wanjh bedda bindidjawam bininj bindimarneyimeng, “Kandiyawoyhmarnemulewankenh bu kayimerran kunbuyika kunbarnangarra Sabbath ngarre.” \v 43 Kaluk bu birriyakwong birriwokdikenh, wanjh birriwern bininj nawu Jews bindidjalmunkekadjungi Paul dja Barnabas, dja mak yikahwi bininj nawu birriyimerranj Jews bu birriwokmarrkmangi God. Dja nawu Paul dja Barnabas munguyh bindidjalbengyolyolmi ba bu munguyh birridjalwoybukwoyi God nawu benkongibom. \p \v 44 Kaluk bu kunbarnangarrabuyikani ngarre Sabbath, wanjh birriwarlahkenh bininj nawu birrihni kumekbe Antioch wanjh birrimirndemornnamerrinj bu birridjareni bindibekkani Paul dja Barnabas bindimarnemulewani kunwok nuye nawu Kawohrnan Rowk. \v 45 Yikahwi Jews bininj nawu minj birriwoybukwoyi Jesus bedda bindimirndenang birrimirndemornnamerrinj, wanjh birridjalyidduy duninjh bu minj birridjareniwirrinj bininj bindibawoyi. Wanjh bedda birridjalmarneyimeng kunwarrewarre Paul kore kurrangbeh birriyimi, dja birrimarneyimeng minj kunwoybuk bu nungka mulewam bedberre. \p \v 46 Wanjh Paul dja Barnabas bindidjalmulehmulewani bu minj benekeleniwirrinj bedberre. Wanjh bindimarneyimeng Jews bininj nawu minj birriwoybukwoyi Jesus, bu beneyimeng, “Ngad ngundihmarnemulewan God nuye kunwok ngudda werrk nawu Jews. Dja ngudda minj ngurridjare ngurribekkan. Ngudda ngurriwelengnamerren yimankek ngurridjalwarre bu minj ngurridarrkkiddi munguyh. Wanjh bolkkime nganededjingmang ngarrbenmarneyime bininj nawu minj Jews. \v 47 Nawu Kawohrnan Rowk kunkare kanyingkihmarneyimeng ngadberre bu ngarrikurduyime kuninjkunu bolkkime. Wanjh yimeng kore bimbuyindanj, yimeng, ‘Ngaye marnbun ngudberre yiman ngurrbenmarnebolkwolkan bedberre bininj nawu minj Jews kore kubolkwarlahkenh rowk kabirrihni. Kaluk ngudda ngurrbenbukkabukkan birribuyika bininj kore kadjalbolkwarlahkenh rowk bu ngaye ngabenngehkekenh.’ ” [Isaiah 49:6] Kuhni bu Paul dja Barnabas bindimarneyimeng. \p \v 48 Bininj nawu minj Jews birribekkang kuninjkunu Paul dja Barnabas kore bindimarneyimeng, wanjh bedda birridjalnjilngmakminj bu bulkkidj duninjh, dja mak bedda birridjalburlumeng nawu Kawohrnan Rowk bu kunwok nuye. Wanjh birriwernkenh bininj birridjalwoybukwong Jesus. Bedda wanjh birrimekbe nawu God benyingkihdjarrngbom bedberre ba bu kabirridjaldarrkiddi munguyh kore nungka nuye. \v 49 Wanjh kunwok nuye nawu Kawohrnan Rowk djahdjalwarlahmeni kore birriwarlahkenh bininj birrihni kumekbe kore kubolkkimuk. \p \v 50 Dja yikahwi nawu Jews minj birriwoybukwoyi Jesus, birriwam bindimarneyimeng nawu daluk birrikukenni nawu birriwokmarrkmangi God, dja mak bininj nawu birriwohrnani kumekbe kunred. Bedda bindimarnemulewani bu bindimarnekoweyi Paul dja mak Barnabas. Wanjh kumekbekenh yikahwi birriwern bindiwidnani berrewoneng dja bindibebkeng kore kumekbe benehdi kunred. \p \v 51 Wanjh Paul dja Barnabas bindimarnedengedjulngwerrinj birrimekbe nawu birribangni Jews bu benebolkbawongkenh kore Antioch, dja benewam kore kunred Iconium. \v 52 Dja bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus, kumekbe bu Paul dja Barnabas bindibawong benewam, wanjh bedda munguyh birridjalnjilngmakni dja mak birrikukbarlmiyindi Namalngmakkaykenh. \c 14 \s1 Paul Dja Barnabas Benewam Kore Kunred Iconium \sr Acts 14:1-7 \p \v 1 Bu bedda benebebmeng kore Iconium wanjh benedjalwam benengimeng kunrurrk synagogue manbu Jews bedberre, karohrok bu benekurduyimeng kore Pisidia. Bedda benedjalwokdanginj bu kunmak rowk. Wanjh birridjalwern bininj nawu Jews dja mak bininj nawu Greek kundjen birriwokdi, wanjh birriwoybukwong Jesus. \p \v 2 Dja yikahwi nawu Jews minj birriwoybukwoyi Jesus, bedda wanjh bindimarnbom bininj nawu minj Jews bu bindiwidnani bedberre nawu birridangerrinj kore Jesus. \v 3 Wanjh Paul dja Barnabas benehdjalni Iconium bu kunkuyeng beneyolyolmeng nawu Kawohrnan Rowk bu minj benekeleniwirrinj bedberre. Bedda bindimarneyolyolmi bu nawu Kawohrnan Rowk kabenkongibunkenh. Dja mak nungka benbenewong kore djareni ba bu benekurduyimi kundulkare dorrengh kore bininj birrihnani wanjh birribalburrbuni kore kunwoybuk duninjh bindihmarneyolyolmi. \p \v 4 Wanjh kumekbe kunred kore birrihni birridangwerrinj nawu bininj. Yikahwi bedda birriraworrinj nawu Jews nawu minj birriwoybukwoyi Jesus, dja yikahwi birribuyika bininj birriwoybukwoni kore nawu apostles bindimarnemulewam bedberre. \p \v 5 Yikahwi bininj birridjareni bindibuyi Paul dja Barnabas bu bindikodjdoyi berrewoneng. Birrimekbe bininj minj birriwoybukwoyi Jesus, bedda wanjh nawu Jews, dja mak nawu minj Jews, dja mak nawu birriwohrnawohrnani kumekbe kunred. \v 6-7 Wanjh Paul dja Barnabas benekarrebekkang bu yimankek kabindibunkenh berrewoneng, wanjh bedda benebolkbawong Iconium dja benekelerlobmeng kore kunred bokenh, bolkngeyyoy Lystra dja Derbe, dja mak benewohrewohrey kore kubolkkimuk kunred Lycaonia. Wanjh kumekbe bedda benehdjalweykaweykani kunwok kunmak. \s1 Paul Dja Barnabas Benehdi Kore Kunred Bokenh Lystra Dja Derbe \sr Acts 14:8-18 \p \v 8 Kore kunred Lystra nakudji bininj nawu nabirlni ningihni, bu djalyidanginj nabirlni dja mak minj rawirawinj. \v 9 Nanihnjanu bininj biwokbekkani Paul bu benmarneyolyolmi bininj. Kaluk bu Paul bidjalnang mandjad, wanjh bidjalnjilngnang, burrbom bu namekbe bininj woybukwong bu God kabimarnbunkenh. \v 10 Wanjh Paul wokkihdarrarrhmeng, yimeng, “Yirrolkka dja yimdangimen kundengeyi ke.” Wanjh nungka werrkwerrk djaldolkkang bu djalwohwawohwam. \p \v 11 Nawu birrimirnderri bininj birrinang bu Paul kurduyimeng bimarnbom, wanjh bedda birrikaykahkayhmeng kore kunwokbeh bedberre, dja birriyimi, “Nanih bininj bokenh minj bininj duninjh. Dja bedda wanjh nawu yiman god rerrih benemkoluy kore ngad, kaluk benemkukyimerranj yiman kayime ngad bininj.” \v 12 Bu bedda bindibebbehnang berrewoneng Paul dja Barnabas wanjh kunukka birriyimi yimankek bu bindibebbehkuknani god bokenh nawu Zeus dja Hermes. Kaluk bedda birriyimi bu yimankek nakudji nawu god bedberre nawu ngeyyoy Zeus, wanjh kukyimerranj Barnabas. Dja mak birriyimi bu yimankek god nabuyika bedberre nawu ngeyyoy Hermes, wanjh kukyimerranj Paul. Bu kuninjkunu Paul benmarnewokdi bedberre munguyh yiman kayime god bedberre nawu Hermes. \p \v 13 Kaluk manbu kunrurrk temple nuye Zeus nawu god bedberre, wanjh darnhrurrkdi kore bininj birrimirnderri. Wanjh bininj nawu priest bihmarnedurrkmirri nawu Zeus benbenemarnekani bulikki dja mannguy, wanjh kurrmi kore kururrkdangmaye kore rurrkmirnderri manrurrkbubuyika. Nungka dja nawu bininj nuye birridjareni bu bindimarnekinjeyi berrewoneng Paul dja Barnabas. \p \v 14 Kaluk bu benemekbe benebokenh apostle Paul dja Barnabas beneburrkburrkbekkang kore bindikuyinjmarnekurduyimeninj berrewoneng, wanjh bedda benebebbehmadjdjalkmarrinj bu benekunikangewarreminj dorrengh, wanjh bedda benerlobmehrlobmeng kore bininj birrimirnderri, dja benekayhmeng duninjh, beneyimeng, \v 15 “Ngudda nawu bininj, njalekah ngudda kunu ngurrikurduyime ngarrewoneng ngad nawu bininj deleng yiman kayime ngudda ngurrikukyime! Ngad bu nganemkang kunwok kunmak ba bu ngurrimirrkborledmen kore ngurrimarneboddi nawu nawarre, dja ngurrimarneborledmen kore God nawu nawoybuk dja kahdarrkid. Nawu nungka wanjh nadjalkudji nawu marnbom kaddum, dja mak kurorre, dja mak kurrula dja mak yehyeng rowk nawu nadjalwern kahdi kumekbe. \p \v 16 Bu kerrngehkenhni God bendjalbawoni bininj nawu birriwarlahkenh bu bedman birridjalkurduyimi kore bedman birridjareni. \v 17 Kaluk God munguyh kahdjalkurduyime ba bu ngurriburrbun bu nungka wanjh djaldarrkid duninjh. Ngayime nungka ngunwon mandjewk ngudberre kore heavenbeh, dja mak manme ngunwon ngudberre kore nungan ngunmarnebolkname ngudberre kore kadjordmenbeh wanjh kabirribarnemmang, dja mak ngunnjilngmarnbun ngudberre.” \p \v 18 Kumekbe Paul dja Barnabas bindihmarneyimi bedberre, bu bindingurdkeng, wanjh yimankek bindikuyinjmarneboddayi berrewoneng. \s1 Bininj Nawu Jews Birribuni Paul \sr Acts 14:19-20 \p \v 19 Kaluk bu yerrehkah yikahwi Jews bininj nawu minj birriwoybukwoyi Jesus wanjh birrimwam kore kunred Antiochbeh dja mak kore kunredbuyika Iconiumbeh. Bedda bindimarnekarreyolyolmi bininj nawu birrimirnderri kore Lystra, dja bindimarnbom bu kabirriyiddung Paul dja Barnabas. Wanjh bedda birrikodjdongi Paul, dja mak birrikukdorrorrkeng birrikukbebkeng kumekbebeh kore rurrkmirnderri, dja birriyimi bu doweng. \v 20 Wanjh nawu birrimunkekadjungi Jesus bedda birrimirndemornnamerrinj bu Paul yongohyoy kore kumirrk bedberre, dja nungka dolkkang wam durndi kore rurrkmirnderri. Kaluk bu barnangarrabuyikani Paul dja Barnabas benebolkbawong dja benewam kore kubolkkimuk kunred Derbe. \s1 Wanjh Paul Dja Barnabas Benedurndi Kore Kerrngehkenh Benerengehrey \sr Acts 14:21-25 \p \v 21 Wanjh Paul dja Barnabas benemulewani kunwok kunmak nawu bininj birrihni kunred Derbe, wanjh birriwern bininj bedda birridedjingmey birrimunkekadjungi Jesus. Kaluk benedurndi kore kunred Lystra, dja mak kore Iconium. Kaluk benebalbebmeng kore Antioch. \v 22 Bu kumekbe kunred bokenh benewam, bedda wanjh bindiyikang bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus bu bindimurrngrayekwongkenh, dja mak bindibidyikarrmi bu munguyh birridjalwoybukwoyi nawu Jesus. Wanjh bedda bindimarneyimeng bedberre, “Ngad wanjh karridjaldjakbekkan kunwern ba bu yerre karringimen kore God kadjalwohrnankenh.” \p \v 23 Kaluk bedda bindidjarrngbom bininj bu bindimarnbom bu kabirribebbehwohrnankenh kore yiwarrudj ngarre kubolkbubuyika rowk bedberre. Wanjh Paul dja Barnabas benengurdmeng manme benenguni ba bu bindimarnedanginj yiwarrudj bedberre nawu birriwohrnawohrnani, bu bindikurrmeng kunbid nuye nawu Kawohrnan Rowk, kore bedman birrikangekurrmerrinj. \p \v 24 Wanjh Paul dja Barnabas benebolkbawong kumekbe kunred dja benewam kore kubolkwarlahbubuyika bolkngeyyoy Pisidia, dja mak benebebmeng benengimeng kunred kubolkkimuk Pamphylia. \v 25 Bedda benewam kore rurrkmirnderri bolkngeyyoy Perga, bu benemulewani bedberre bininj birrihni kumekbe, kunwok nuye God. Kaluk bedda benebalyawoyhwam benekoluy kore kurrula kumhyoy bolkngeyyoy Attalia. \s1 Paul Dja Barnabas Benedurndi Kore Antioch Ngalengngarre Kubolkkimuk Syria \sr Acts 14:26-28 \p \v 26 Wanjh benebidbom kabbala benedjowkkeng benedurndi kore Antioch. Kumekbe kunred nawu bininj birrihni birrimunkekadjungi Jesus, bu kerrngehkenhni bindidjarrngbom Paul dja Barnabas, bindimarnedanginj yiwarrudj kore God benbenenahnanikenh, wanjh bindimunkeweng bu kabenedurrkmirrikenh. Wanjh Paul dja Barnabas beneyakwong bu kuninjkunu benedurrkmirri. \p \v 27 Bu bedda benebebmeng kore Antioch, wanjh Paul dja Barnabas bindikayhmeng bu kabirrimirndemornnamerrenkenh bininj nawu yiwarrudj bedberre. Wanjh bedda bindimarneyolyolmeng rowk kore God benbenemarnekurduyimeng berrewoneng, dja mak kore God benmarnedjareminj bininj nawu minj Jews bu birriwoybukwong Jesus. \v 28 Wanjh Paul dja Barnabas beneyerrkang bu kunkuyeng birridjarrkni birrimekbe bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus. \c 15 \s1 Nawu Birriwohrnani Yiwarrudj Ngarre Birrimirndemornnamerrinj Kore Jerusalem \sr Acts 15:1-6 \p \v 1 Wanjh yikahwi bininj birridolkkang kubolkkimuk Judeabeh dja birriwam kunred Antioch, wanjh birridedjingmey bindibukkabukkani nawu birrimunkekadjungi Jesus. Wanjh bindimarneyolyolmi kunbuyika bedberre. Kaluk bindimarneyimeng, “Kuhni bu kunkare Moses nganmarneyimeng ngadberre bu ngad wanjh karrilakkayenworren rowk. Wanjh bolkkime bu ngudda minj ngurrilakkayenworren, wanjh minj God kunukka ngunngehke ngudberre.” \p \v 2 Bu Paul dja Barnabas bindiwobekkang kuninjkunu birrihyimi bedberre bininj, wanjh bedda birridjaldangwerreni munguyh bu kuninjkunukenh. Kaluk bu birridangwerreni wanjh bedda bindimunkeweng Paul dja Barnabas dja mak birribuyika bininj birridjarrkwam Jerusalem bu kabindimulewarren kumirrk bedberre nawu apostles dja mak nawu birriwohrnawohrnani yiwarrudj ngarre. \p \v 3 Nawu bininj yiwarrudj bedberreni bindimunkeweng Paul dorrengh, bu birriwam. Wanjh bu bedda birribalhrey wanjh birriwohngimeng kore kunred kabolkngeyyo Phoenecia. Wanjh yerreh kunu birribalwam birriyawoyhbebmeng kunredbuyika kore kubolkkimuk Samaria. Bu bedda birribalhwohrengehrey wanjh bindibebmeng kore bininj nawu birridjarrkwoybukwoni Jesus, dja bindimarnemulewani bedberre nawu minj Jews bu birridedjingmey birrimunkekadjungi Jesus. Wanjh birridjalwern nawu birridangerrinj bedda birridjalnjilngmakminj duninjh bu bindiwobekkang bedberre. \p \v 4 Bu Paul dja Barnabas dja mak bininj birridjarrkrey birrimbebmeng kunred kunkimuk Jerusalem, wanjh nawu apostle dja nawu birriwohrnawohrnani yiwarrudjkenh, wanjh bindikimey bedberre dja mak birridjalwern bininj nawu yiwarrudj bedberre. Wanjh Paul dja mak nawu birridjarrkrey bininj bindimarneyolyolmeng kore God kurduyimi kore bedda bindiyolyolmi nuye kubolkbubuyika. \v 5 Yikahwi bininj nawu birriwoybukwong Jesus, wanjh bedda nawu Pharisees. Bu bedda bindibekkang Paul dja mak birribuyika bininj bu birriyolyolmi, wanjh birridolkkang dja birriyimeng, “Birrimekbe nawu bininj ngurrbenmulewam nawu birrimarnedjaremulewarrinj Jesus, wanjh nakka minj Jews. Dja ngad karrbenlakkayenwo mak karrbenbukkabukka kore mankarre nuye Moses ba bu kabirrikarrmekenh.” \p \v 6 Wanjh nawu apostles dja mak nawu birriwohrnawohrnani birrimirndemornnamerrinj kumekbe bu birriyolyolmerrinj kuninjkunukenh. \s1 Bu Peter Benmarnewokdanj \sr Acts 15:7-12 \p \v 7 Bu bedda birridangwerreni bu kunkuyeng, wanjh Peter dolkkang wokdanginj, dja benmarneyimeng, “Nawu karridangerrinj, ngudda ngurriburrbun bu kerrngehkenh God ngandjarrngbom ngaye kore karrihnibeh, dja nganmunkeweng bu ngakang kunwok kunmak nuye kore bininj nawu minj Jews ba bu kabirriwoybukwon. \v 8 God nawu kankangeburrbun karriwarlahkenh bininj wanjh ngaye kanbukkang bu woybukkih nungka kabenkimang bininj nawu minj Jews. Nungka kunu benwong nuye Namalngmakkaykenh yiman bu yimi ngad kanwong. \p Kuhni bu karriburrbun bedda woybukkih bedmanwali kabirrikadjung Jesus. \v 9 God nungka minj benmarnekurduyimeninj kunbuyika, dja kadjalrohrok kore ngad mak kanmarnekurduyimeng. Bu bedda birridjalwoybukwong, wanjh kunu nungka bendjalkangebelewong rowk. \v 10 Wanjh bolkkime njalekenh ngudda ngurridjare ngurrbenmarnbun kabirriwokmarrkmang manbu mankarrekare kahyo? Dja makka manu mankarrerayek. Ngad kunu minj munguyh karrimarrkmang mahni mankarre, dja mak nawu mawahmawah kadberre minj munguyh birrimarrkmayi, dja njalekenh ngudda ngurrhbenwon kuhni kunrayek? Bu kuhni ngudda ngurrikurduyime wanjh kunukka God ngundung ngudberre. \v 11 Dja burrkyak. Ngad wanjh karriburrbu bu God kabenngehke bedberre yiman kayime ngad bu kanngehkeng kadberre rowk. Jesus nawu kawohrnan rowk nungka kandjalkongibom kadberre, wanjh djal kunmekbekenh kunu God kanngehkeng kadberre yiman bu kabenngehke bedberre.” Kuninjkunu kunwok wanjh Peter bendjalmarneyimeng bedberre. \p \v 12 Birridjalwern bininj birridjalwokngurdmerrinj rowk bu birriwokbekkani Barnabas dja Paul bu bedmanwali benehmulewarreni kore God benbenemarnekurduyimeng kundulkare dorrengh, kore bininj nawu minj Jews birrinang dja birrikangebarrhmeng duninjh kore God nuye kundulkare. \s1 Bu James Benmarnemulewam \sr Acts 15:13-21 \p \v 13 Bu bedda beneyakwong benewokdi, wanjh James kumbadwokdanginj, dja benmarneyimeng nawu bininj birrimirndeni, wanjh yimeng, “Nawu karridangerrinj, wanjh kandibekka! \v 14 Simeon\f + \fr 15:14 \ft Simeon dja Peter, wanjh kangeyrohrok “Simon.”\f* nungka kandjalmarneyimeng kadberre bu God kerrngehkenh kanbukkang bu nungka kabennahnan benyikang bininj nawu bedda minj Jews bu bendjarrngbom yikahwi bedberre bu kabirriyimerran nungan nuyekih. \v 15-18 Nawu prophet birriwern birridjalyingkihmulewani rowk bu God kumekbe kakurduyime bedberre bu bolkkime. Dja ngurriburrbun kore kayingkihbimbuyindi, bu yimeng, ‘God nawu kawohrnan rowk yimeng, “Yerrekah kaluk ngaye ngamyawoyhdurndeng. Kaluk ngaye ngayawoyhrurrkname manbu David nuyeni rurrkbakmeng. Bu wanjh rurrkngarlahngarlmeng rowk, Dja wanjh ngaye kaluk ngayawoyhrurrkmarnbun. Kuhni ngakurduyime ba bu birridjalbuyika birriwarlahkenh bininj rowk ngandiyawan ngaye nawu ngawohrnan rowk. Birrimekbe bininj rowk nawu minj Jews bu ngandingeybun ngardduk. Nakka wanjh ngaye ngardduk.” Kuhni kayime nawu Kawohrnan Rowk nawu yingkihmulewarrinj kore bolkkime kakurduyime rowk.’ [Amos 9:11-12] \p \v 19 Dja wanjh marneyimeng ngudberre kore ngaye ngahburrbun. Yuwn bu kab karrbenmarnekarrerayekwon birrimekbe bininj nawu minj Jews nawu birrimarnekangeborledmeng nuye God. \v 20 Dja karrbenmarneyimen kore djurra, karrbenmarnebimbun bu karriyime, yuwn bu kabirringun manme manbu bininj birriwarrewoyi bu birriwoyi kore idols, dja wanjh makka kawarremen. Dja mak yuwn bu birriwohdjirdmarren. Mak yuwn bu kabirringun mayh nawu kunbidwi kabirrikukdjuyime bu kabirribun. Dja mak yuwn kabirrikurlbabongun mayh nuye.\f + \fr 15:20 \ft Ngurrina kore \xt Exodus 34:15-17; Leviticus 17:10-16; 18:6-23\f* Kuninjkunu wanjh karrbenmarneyime bu karribimbun djurra bedberre. \p \v 21 Kuninjkunu ngayime bu kunmekbekenh. Ngurriburrbun bu Sabbath ngarre wanjh bininj kabirringimen kururrk kore synagogue dja kabirribekkan mankarre manbu Moses bimbom. Bu kunkare dja mak bolkkime bininj birriwern kabirridjalmulewan bu Moseskenh kore kubolkbubuyika rowk.” Kuhni wanjh James benmarneyimeng bedberre. \s1 Bedda Birrikarremakwam Rowk Bu Birribimbom Djurra \sr Acts 15:22-29 \p \v 22 Bu bedda birribekkang kuninjkunu, wanjh nawu apostles dja mak nawu birriwohrnawohrnani yiwarrudj ngarre, dja mak birribubuyika bininj bu birridjarrkkodjduhmeng bu birrikarremakwam. Wanjh bedda bindidjarrngbom bininj bokenh bu bindidjarrkmunkeweng Paul dja Barnabas birriwam kore Antioch. Benemekbe benengeyyoy Judas nawu ngeyyoy kunngeybuyika Barsabbas, dja mak nabuyika nawu ngeyyoy Silas. Bedda nawu benewohrnani bininj nawu birridangerrinj kore Jesus. \v 23 Wanjh bindiwong djurra bu kabirrikan Antioch. Kuhni wanjh kore djurra birribimbom bu yimeng, “Nawu karridangerrinj, ngad wanjh nawu apostles dja mak ngarriwohrnawohrnan ngalengngarre yiwarrudj. Ngad wanjh karridangerrinj ngudberre. Ngad ngarribimbom ngudberre nawu minj ngurribornayindangimeninj Jews bininj. Ngad wanjh ngarrinjilngmak ngudberre bu ngarribimbom ngudberre ngudda nawu ngurrihni kore Antioch, Syria dja mak Cilicia. \v 24 Ngad wanjh ngarrbenwobekkang bininj birrimdolkkang kondanjkunu Jerusalem bu ngundimarneyimeng kunbubuyika ngudberre bu ngundikangewarrewong dja ngundibengwarrewong. Ngad minj ngarrbenmunkewemeninj birrimekbe bininj. \p \v 25-27 Ngad wanjh bolkkime ngarrimirndemornnamerrinj bu ngarriwokdanginj dja ngarrikarremakwam. Wanjh ngad ngarrbenbenemey bininj bokenh nawu kabenengeyyo Judas dja Silas. Dja ngarrbenbenemunkewe kore ngudda ngurrihni. Kaluk bedda ngundimarnemulewan werrk kore kabimbuyindi naninjnanu djurra. Bedda wanjh kabirrimdjarrkre Paul dja Barnabas nawu karrbenbenemarnedjareminj. Kaluk benekuyindowimeninj darnkih bu benemarnedurrkmirri kore kunngey nuye Jesus Christ nawu Kawohrnan Rowk. \p \v 28 Ngad wanjh ngarrikarremakwan rowk kore Namalngmakkaykenh kadjare bu ngundimarneyime ngudberre kore yikahwi mankarre manbu mankuken ba bu ngurriwokmarrkmang rowk. Bu kuhni minj kunrayek. \v 29 Yuwn bu ngurringun manme manbu bininj kabirriwon nawu idols kabirrihmarnedi yiwarrudj, dja wanjh makka kawarremen. Mak yuwn bu ngurringun mayh nawu kunbidwi kabirrikukdjuyime bu kabirribun. Dja mak yuwn ngurrikurlbabongun. Dja mak yuwn bu ngurriwohdjirdmarren. \p Bu ngudda kuninjkunu ngurriwarnyakmulewarren rowk, wanjh kunukka kunmak duninjh ngurridjalkurduyime. Bonj, kunmekbe ngundimarneyimeng ngudberre, dja wanjh bobo.” \p Kuninjkunu kore birribimbom djurra. \s1 Paul Dja Barnabas, Dja Mak Judas Dja Silas Wanjh Birridjarrkwam Kore Kunred Antioch \sr Acts 15:30-35 \p \v 30 Wanjh nawu apostle dja nawu birriwohrnani yiwarrudj bedberre, bindibidkenwong nawu djurra dja bindimunkeweng birrikoluy kanjdji kore Antioch. Bu bedda birribolkmey kumekbe wanjh bindimirndenameng nawu yiwarrudj bedberreni rowk, dja bindiwong namekbe djurra. \v 31 Kaluk bedda bu birribimnang dja birribekkang kore djurra benmarneyimeng dja benkangerayekwong, wanjh kunukka birridjalwernhnjilngmakminj. \p \v 32 Nawu Judas dja Silas nakka wanjh bedda prophetni, dja bedman benehweykani kunwern kore Antioch, dja bindikangerayekwong dja bindimurrngrayekwong birrimekbe bininj nawu birridangerrinj kore Jesus. \v 33-34 Kaluk bu bedda beneyerrkang kunkodjkewern, wanjh nawu birridangerrinj kore Jesus bindimunkeweng bu kunmodmikenh birrimarneyimeng. Wanjh benedurndi kore Jerusalem birrihni nawu bindimunkeweng kerrngehkenhni. \p \v 35 Dja nawu Paul dja Barnabas benedjaldi kore Antioch bu birridjarrkraworrinj bininj birriwern bu bindibukkabukkani dja mak birriweykani bedberre birribuyika bininj manbu kunwok nuye nawu Kawohrnan Rowk. \s1 Paul Dja Barnabas Benedangwerrinj \sr Acts 15:36-41 \p \v 36 Bu bedda wanjh benedanginj kunkuyeng kore Antioch, wanjh kumekbe Paul bimarneyimeng Barnabas, “Ayh, kamak kab bu ngarrdurndeng kore kubolkbubuyika kore kerrngehkenh ngarrwam bu ngarrbenhmarneyolyolmi nawu Kawohrnan Rowk nuye kunwok. Ba bu ngarrbennan kunubewu kamak kabirrihni.” \v 37 Dja nungka Barnabas djareni bikayi John nawu kunngeybuyika ngeyyoy Mark bu kabirridjarrkre. \v 38 Dja nawu Paul minj burrbuyi bu kamak benekayi John Mark dja nakka nanu kerrngehkenhni benbenekukbawong kore kunbolk Pamphylia, bu minj birridjarrkdurrkmirriwirrinj. \v 39 Wanjh Paul dja Barnabas benedangwerrinj kunkimuk, wanjh kumekbe kunu benebebbehwam. Wanjh Barnabas nungan bikang John Mark, dja benebidbom kabbala benewam kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Cyprus. \v 40 Dja nungan Paul bidjarrngbom nawu Silas. Wanjh nawu birridangerrinj kore Jesus birridjawam nawu Kawohrnan Rowk ba bu kabenbenenahnan bu kabenere. Wanjh benebolkbawong dja benewam. \v 41 Wanjh bedda benewohrengehgrey kunredbubuyika kore kubolkkimuk bokenh Syria dja mak Cilicia dja bindikangerayekwoni bininj nawu yiwarrudj bedberre kore kubolkbubuyika. \c 16 \s1 Paul Bingalkeng Nawu Timothy \sr Acts 16:1-5 \p \v 1 Wanjh Paul wam bebmeng kore kunred kabolkngeyyo Derbe, dja mak kubadbolkbuyika kabolkngeyyo Lystra. Kaluk kumekbe nakudji bininj ni nawu ngeyyoy Timothy, nawu bimunkekadjungi Jesus. Dja ngalbu ngalbadjan nuye ngalka wanjh Jew daluk mak biwoybukwoni Jesus. Dja nawu nakornkumo nuye nungka wanjh kunwok nuye Greek. \v 2 Birriwern nawu birridangerrinj Jesus birrihni kore kunred Lystra dja mak kubadbolkbuyika kore Iconium, wanjh bedda birriyimi bu Timothy namakni. \v 3 Wanjh nawu Paul djareni Timothy bikayi bu benehdjarrkrawinj kubolkbubuyika. Wanjh nungka bilakkayenwong werrk bu benburrbom birrihni bininj kubolkbubuyika nawu Jews bininj bu wardi birriwohnayi Timothy dja birriburrbuni bu nawu nakornkumo nuyeni nakka wanjh Greek. \p \v 4 Wanjh birribolkbawong kumekbe kunred dja birriwam bindinani bininj kunredbubuyika nawu birrihni. Wanjh bedda birrimarnemulewani kunwok manbu birrikarremarnbom bu birriwokdanginj kore Jerusalem birrimirndemornnamerrinj nawu apostle dja nawu birriwohrnawohrnani ngaleng ngarre yiwarrudj. Dja benmarneyimeng bu kabirrimarrkmang mahni kunwok. \v 5 Wanjh kunu bininj nawu yiwarrudj bedberre birrimurrngrayekminj dja birriwernwoybukwong Jesus, dja mak birrimirndewernworreni munguyh bu kunbarnangarrawern. \s1 Paul Biwaralnang Bininj Nawu Macedoniabeh Kumhdi \sr Acts 16:6-10 \p \v 6 Bu yakwoni benmarnemulewani bedberre, yerreh wanjh Namalngmakkaykenh benngurdkeng bedberre bu birrimulewayi God nuye kunwok kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Asia. Wanjh bedda birridjalrengehrey kore kubolkkimuk kumbolkyoy Phrygia dja mak kore kubadbolkbuyika Galatia. \v 7 Wanjh bedda yerreh birribalhbebmi darnkih ngaleng ngarre kubolkkimuk bolkngeyyoy Mysia. Bedda birridjareni birribalrawinj kore kunred bolkngeyyoy Bithynia, dja Namalngmakkaykenh nuye Jesus minj benbawoyi bu yimankek birringimeninj kumekbe kunred. \v 8 Wanjh bedda birribaldjalwamwi kore kubolkkimuk Mysia, wanjh birrikoluy kore Troas. \p \v 9 Bu kumekbe kunkak Paul bikebwaralnang bininj nawu Macedoniabeh kumhdi. Wanjh namekbe bininj bimhdjawani bimkunimanjbuni Paul, dja yimeng, “Yimray konhda kore Macedonia bu kanbidyikarrmen ngadberre.” \p \v 10 Bu Paul biwaralnang namekbe bininj, wanjh burrbom bu God ngankayhmeng ngadberre bu djareminj ngarrirawinj kumekbe kunbolk Macedonia bu ngarrbenmarnemulewan kunwok kunmak. Wanjh kunmekbekenh kunu ngarrimarnburrinj ngarridjalrawinj werrkwerrkniwirrinj kore Macedonia. \s1 Ngalkudji Daluk Ngeyyoy Lydia Wanjh Bimarnedjaremulewarrinj Jesus \sr Acts 16:11-15 \p \v 11 Wanjh ngarribidbom ngarridahkendanj kabbala dja ngarridjalwam mandjad ngarribebmeng kore kunred Samothrace. Wanjh kunkodjkebuyikani ngad ngarriyawoyhdahkendanj kore kabbal dja ngarriwam kore kunred Neapolis. \v 12 Kaluk ngad ngarribolkbawong Neapolis dja ngarribalwam kurrenge kore kunred Philippi ngarribebmeng. Kaluk kumekbe kukadje kunredkimuk ngarreni mahni kunbolk kore kubolkkimuk Macedonia. Bu kunkareni birriwernkenh bininj nawu Romebeh birriwabmeng dja birrini munguyh Philippi. Wanjh ngarriyerrkang kumekbe bu kunbarnangarra waken. \p \v 13 Kaluk bu kunkodjke Sabbath ngarreni, wanjh ngarribebmeng kuberrkkah kore kururrkwern, dja ngarribalkoluy kanjdjikanjdji kore mankabo. Kaluk ngad ngarrbenwobekkang bu birridi yiwarrudj kumekbe kanjdjikanjdji. Wanjh bu kumekbe ngad ngarrikoluy ngarrbenngalkeng daluhdaluk birrimirndemornnamerrinj, wanjh ngarrbenmarneyolyolmi bedberre. \p \v 14 Wanjh ngalkudji daluk ngalbu kumekbe nganbekkang ngadberre wanjh ngeyyoy Lydia, ngalbu kumdolkkang kunredkimuk kabolkngeyyo Thyatira. Kaluk ngaleng madjweykani manbu kukpurple kunmadj. Dja mak bimarneboddangeni God nuye. Wanjh nawu Kawohrnan Rowk bikangedangmarrhmey bu ngaleng wokmarrkmey kore Paul bu wokdiwokdi. \p \v 15 Wanjh kunu ngaleng dja nawu namud ngarre birridjarrkkodjdjuhmeng rowk. Wanjh yerre kumwam ngandjaldjawani, bu nganmarneyimeng, “Bu ngudda ngurriburrbun ngaye ngawoybukwon nawu Kawohrnan Rowk, wanjh ngurrimray karridjarrkni kore ngaye ngahyo.” Wanjh ngarridjalkurduyimeng kore ngaleng nganmarnedjareminj ngadberre. \s1 Bindikurrmeng Paul Dja Silas Kore Prison \sr Acts 16:16-24 \p \v 16 Bu kunkodjkebuyikani ngad ngarrirey kore yiwarrudj birrihkarrmi, wanjh ngad ngarriwohmirrknarrinj ngalkudji ngalyawkyawk. Kaluk ngaleng karrmi namalngwarre nawu bimarnbuni benhmarneyimi bininj bu yerrekah kumekbe kabenmarnekurduyimerran bedberre. Kaluk yikahwi bininj birribongkarrmi ngalinjngalu ngalyawk, wanjh birribuyika birriwern bininj bindikarremulewani bedberre bu birridjareni birriwokbekkani kore ngaleng wokdiwokdi. \p \v 17 Ngalmekbe ngalyawk nganhmunkekadjungi Paul dja ngad, bu balhkayhmirey, yimiyimi, “Nanihnjanu bininj nakka wanjh kabirrimarnedurrkmirri God nawu nawernhkimuk duninjh. Kaluk bedda ngundimarneyime bu baleh yimankek God ngunngehke ngudberre.” \v 18 Ngaleng kuninjkunu ngandjalmarneyimi ngadberre bu kunbarnangarrawern. Wanjh kunkudjikenh Paul wunjibmingalmeng dja borledmeng duy namalngwarre nawu bihkarrmi ngalmekbe ngalyawk, dja yimeng, “Ngaye djalmarneyime kore kunngey nuye Jesus Christ wanjh yimdjalbebmen dja yibawo ngalinjngalu ngalyawk!” Wanjh kundjalburrikudji rerrih djalbebmeng namekbe namalngwarre. \p \v 19 Wanjh bininj nawu birribongkarrmi ngalmekbe ngalyawk birrinjilngwarreminj duninjh bu birriburrbom minj mak baleh nawu money yawoyhkukmarnbuyinj bedberre. Wanjh bindidarrkidmey nawu Paul dja Silas dja bindidorrorrkeng kore birriweykaweykani nawu yehyeng yongohyoy. Kaluk kumekbe birrihni bininj nawu birriwohrnani kumekbe kunred ngarre. \v 20 Dja bindinameng kumirrk bedberre kore bininj nawu bindidjadmikenh. Wanjh bindimarneyolyolmeng, “Naninjnanu bininj bedda wanjh Jews dja mak kabirrimarnbumarnbun kunyid kondanjkunu kunred kadberre. \v 21 Bedda yimankek kandihdjurrkkan bu karrikurduyime kore bedda kabirridjare, dja ngad Romebeh bininj minj kunukka karrikurduyime dja wardi karribakke mankarre kadberre.” Kuhni bu birriyimeng nawu bindiwelengnameng Paul dja Silas. \p \v 22 Birriwernkenh nawu birribuyika bininj wanjh birriraworrinj bu bindidungi Paul dja Silas. Wanjh nawu bininj bindidjadmikenh wanjh bindimadjdjalkdjalkmey dja bindimarneyimeng birriwern bininj bedberre, birriyimeng, “Ngurrbenbenebu kundulkyi.” \v 23 Wanjh nawu birriwern bininj bu bindidjalbom berrewoneng bulkkidj duninjh, dja bindidarrkidmey bindikukburriweng kore prison dja birrimarneyimeng nawu kumekbe wohrnawohrnani prison, “Yibenwernhbenenahna nanihnjanu bininj bokenh.” \v 24 Wanjh nawu bininj wohrnani prison kunrurrk bu benwokbekkang birrimarneyimeng, wanjh nungka benbenedjalwernhkurrmeng kore kururrkdubbe duninjh dja benbenebebbehdengedukkang kundulk dorrengh. \s1 Bula Mankimuk Bebmeng \sr Acts 16:25-34 \p \v 25 Kaluk bu kukakburlhdjan Paul dja Silas benehni yiwarrudj dja benewayini mankarre bu beneburlumi God. Birribuyika bininj nawu birridjarrkdukkayindi wanjh bindibekkani berrewoneng. \v 26 Bu kundjalmekbe rerrih, bula mankimuk kumbebmeng wanjh bolkwodjorrhmeng dja rurrkrokayhwong bu rurrkdangmarrhmiwam rowk. Dja mak nawu birridukkadukkayindi wirlmurrng nakka wanjh djalyerrkmerrinj rowk kore kumad dja kubende bedberre bininj rowk nawu birribongdi kore prison. \p \v 27 Bininj nawu wohrnawohrnani prison dolkkang nang dangruhrurrkni rowk, wanjh yimeng yimankek birrikelerlobmerrinj rowk, wanjh durrkmeng mandjawak nawu djurrhkuyeng, nawu dadbudadbuni kore kunngadmo nuye, wanjh darnkih bu nungandeleng bu djalduluburrimeninj. \v 28 Dja nungka Paul kumkayhmeng wernkih duninjh nuye, dja bimarneyimeng, “Yuwn bu yirruluburren, dja ngarridi rowk konhda!” \p \v 29 Wanjh bininj nawu wohrnani prison, wanjh birlumey kunkong dja rlobmeng, ngimeng dja mankang kore kumirrk berrewoneng nawu Paul dja Silas, dja kunideldelmi dorrengh. \v 30 Wanjh benbenebebkeng, dja nungka benbenedjawam, “Ngudda ngunekimuk bininj, kandimarneyimen bu baleh ngakurduyime bu nawu nangale nganngehke.” \v 31 Wanjh benemarneyimeng, “Yiwoybukwo Jesus nawu Kawohrnan Rowk, ba bu God ngunngehke ngudda dja mak namud ke.” \v 32 Wanjh bindimarnemulewani nungka dja nawu namud nuye bu bindimarneyolyolmeng kunwok nuye nawu Kawohrnan Rowk. \p \v 33 Bu kunmekbe bolkyimi kukakni wanjh nungka benbenekang benbenemornindjirridbom kore bindibuni. Wanjh yerreh kunu nungka dja nawu namud nuye birridjarrkkodjdjuhmeng rowk. \v 34 Wanjh kundjalburrikudji benbenekang kore kunrurrk nuye dja benbenewong manme benenguneng. Nungka dja nawu namud nuye birridjalnjilngmakminj duninjh bu birriwoybukwong God. \s1 Nawu Bindidjadmi Bininj Bindiwokmarnburrinj. \sr Acts 16:35-40 \p \v 35 Wanjh malaywibuyikani nawu kabindihdjadme bininj bindimunkeweng djamun bu kabindibebke Paul dja Silas. \v 36 Bininj nawu wohrnani prison wam bibengdayhkeng Paul, wanjh bimarneyimeng, “Nawu kabindihdjadme bininj birriyimeng bu ngudda wanjh ngunebebme ngunere. Mah wanjh ngunedolkka nguneray bu kunmak rowk.” \v 37 Wanjh Paul bendjarrkmarneyimeng bininj nawu wohrnani prison dja mak nawu djamun birrimwam, bu yimeng bedberre, “Birrimekbe bininj ngandidjalbuni ngarrewoneng kore kurobbe. Dja mak minj mandjadkenh ngandimarnekurduyimeninj kore ngandidjadmi ngarrewoneng nawu ngad wanjh nganekarrme mankarre manbu Rome ngalengngarre. Dja bedda ngandidjalkurrmeng prison. Wanjh bolkkime yimankek kabirridjare ngandibebke ngarrewoneng manmolk kore prisonbeh. Dja wanjh burrkyak, ngurriray ngurrbenmarneyimen nawu kabindihdjadmekenh bininj bedman birrimray ngandibebke ngarrewoneng.” \p \v 38 Wanjh nawu djamun birriwokyirrurndi Paul dja bindiwokmulewam berrewoneng. Bu bedda nawu kabindihdjadme bininj bindiwobekkang bu Paul dja Silas benehkarrmi manbu Rome ngaleng ngarre mankarre, wanjh bedda birrikeleminj. \v 39 Wanjh bedda birriwam birriwokmarnburreni dja bindibebkeng berrewoneng bu bindinjilngmarnbuyi, dja bindimarneyimeng, “Ngunebaldjallaywi ngunebolkbawo kondanjkunu kunred.” \p \v 40 Wanjh Paul dja Silas benerurrkbawong kore benerurrkkendi prison, dja benewam benedjahwong Lydia dja bindinang birridjalwern bininj dja daluk nawu birridangerrinj kore Jesus. Bedda bindiwohmarneweykang bedberre bu bindikangerayekwong, wanjh benebolkbawong kumekbe kunred. \c 17 \s1 Paul Benbukkabukkani Bininj Kore Kunred Thessalonica \sr Acts 17:1-9 \p \v 1 Wanjh Paul dja Silas benedjalley benebebmeng kore kunred bolkngeyyoy Amphipolis dja kubadbolkbuyika bolkngeyyoy Apollonia. Wanjh yerrekah kunu benebalbebmeng kore kunred bolkngeyyoy Thessalonica. Bininj nawu Jews birrihni dja birrikarrmi kunrurrk synagogue bedberre manbu yiwarrudjkenh. \v 2-3 Wanjh Paul wam ngimeng kumekbe synagogue. Kaluk Paul nungka munguyh djalngimi kurukkwern kore synagogue manbu birrikarrmi kore kunred kubolkbubuyika rowk. Bu kumekbe ngimeng nungka benbengdayhkeng dja birridangwerreni nawu Jews bininj benhmarnekarreyolyolmi kore mankarre yingkihyoy kerrngehkenhni bimbuyindanj. Bu nungka wanjh djandi danjbikni birridangwerreni dja benbengdayhkeng kore Bible kabimulewan nawu Messiah\f + \fr 17:2-3 \ft Paul yimeng “Messiah” dja kangeyrohrok “nawu Christ”.\f*. Bu nungka wanjh benmarnekarreyolyolmeng ba bu kabirriwernburrbun bu nawu Messiah djakbekkang, dja yawoyhmimbiminj. \p Wanjh benmarneyimeng bedberre, “Nanihnjanu nawu bininj ngaye ngayolyolme kangeyyo Jesus, nungka wanjh nawu Messiah.” \v 4 Yikahwi bininj nawu Jews birriwoybukwong Paul kore benmarnemulewani, wanjh bedda birriraworrinj Paul dja Silas. Kumekbe kunred birrihni birribadbuyika bininj nawu minj bedda Jews, dja yikahwi bedda warridj birridjalwoybukwoni God. Birrimekbe nawu birriwern, dja mak birriwern daluk nawu birrikukenni birriwoybukwoni warridj. \p \v 5 Yikahwi birribuyika nawu Jews minj birriwoybukwoyi Jesus dja wanjh birrinjirrhmiwoni nawu Paul dja mak birrinjilngwarreminj bu bindinang birribuyika birrimunkekadjungi Paul. Wanjh bindimey bininj nawu birriwarreni, dja bindidjarrkmirndemornnameng kukudjiwi bu birrikayhmirey. Wanjh bindimarnbom birriwern bininj birrinjilngwarreminj nawu kumekbe kunred birrihni, dja birrirlobmeng kore kunrurrk nuye nakudji namak bininj nawu ngeyyoy Jason. Bedda birridjareni bindingalkeyi bu bindimbebkemeninj Paul dja Silas ba bu kabindiwelengname kuberrk kore bininj birrihni nawu birrimirndewernni. \p \v 6-7 Bininj minj bedda bindingalkemeninj kumekbe kururrk. Wanjh nungka Jason dja mak nawu birridangerrinj kore Jesus kumekbe birrihni, wanjh bindimdorrorrkeng dja bindikurrmeng kore bininj nawu kabirriwohrnan kunred kumekke. Wanjh birridjalkayhmeng, birriyimeng, “Paul dja Silas bedda kabenemarnbumarnbun kunyid kore kunred kubolkwarlah kubolkbubuyika. Dja bedda benemwam kondanjkunu bu nanihnjanu Jason benbenemkimey berrewoneng. Bedda kabenebakke mankarre nuye nawu Caesar. Dja bedda kabenemulewan bu yimankek nabuyika king kawohrnan nawu kangeyyo Jesus.” \v 8 Birridjalwern bininj dja mak nawu birriwohrnawohrnani bedda birrinjilngwarrehwarreminj bu birribekkang kuninjkunu kunwok. \v 9 Wanjh bedda bindikukyirrurrkmey kunwardde nawu Jason dja mak nawu birridjarrkdi kumekbe dja wanjh kumekbe bindibawong bu bindimunkeweng birriwam. \s1 Paul Dja Silas Benewam Kore Kunred Beroea \sr Acts 17:10-15 \p \v 10 Kaluk kunmekbeni balyimerranj kukakni wanjh nawu birridangerrinj kore Jesus bedda bindimunkeweng Paul dja Silas. Bu benewam kore kunred bolkngeyyoy Beroea. Bu kumekbe benebolkmey wanjh benebaldjalngimeng kore kunrurrk synagogue manbu Jews bedberre. \v 11 Nawu Jews bininj birrihni kore Beroea birridjalmayalimakni, minj bedda birrirohrokniwirrinj nawu bininj birrihni kore kunred Thessalonica, bu bedda wanjh birridjareni bindiwokbekkayi Paul dja Silas. Bedda bindibekkani mardabbabba duninjh bu birrikunibimnani kore djurra bimbuyindanj bu woybukkih kore bindihmarnemulewani bedberre. \v 12 Wanjh nanihnjanu nawu birriwern Jews bininj birriwoybukwong Jesus. Dja mak yikahwi bininj dja birrikukenni daluk nawu minj Jews birriniwirrinj wanjh bedda birridjarrkwoybukwong Jesus Christ. \p \v 13 Wanjh Jews bininj nawu minj birriwoybukwoyi Jesus, nawu birrihni kunred Thessalonica wanjh bindiwobekkang bu Paul benhmarneyolyolmi God nuye kunwok kore kunred Beroea. Wanjh bedda birriwam birribebmeng Beroea bu wanjh kunyid bindimarnemarnbom nawu birrimirndewern bininj kumekbe. Dja mak bindimarnbom bininj birriyidduy duninjh. \v 14 Wanjh nawu birridangerrinj kore Jesus djalwerrkni birriyikoluy Paul dja birrimunkeweng wam kore kurruladid. Dja nawu Silas dja Timothy wanjh bedda beneyerrkang kumekbe kunred Beroea. \v 15 Wanjh bininj nawu birribebkeng Paul kore Bereabeh, wanjh birridjarrkwam djarreh kore kunredbuyika kabolkngeyyo Athens. Bu kumekbe bedda birribolkmey, wanjh Paul benmarneyimeng, “Ngurridurnden dja ngurrbenbenemarneyimen Silas dja Timothy bu ngadjare kabenemre werrk.” Wanjh Paul benbenemunkeweng bu benebolkbawong Athens. \s1 Paul Wanjh Benmarneyolyolmi Kore Kunredkimuk Athens \sr Acts 17:16-34 \p \v 16 Wanjh Paul kumekbe benbenemadbuni Silas dja Timothy. Wanjh nungka bolknabolknani kumekbe kore kubolkkimuk dja nang nawern nawu yehyeng idols birrimarneboddangeni bu birrimarnedi yiwarrudj. Wanjh nungka djalwernhnjilngwarreminj duninjh bu bennani kumekbe birrikurduyimi. \v 17 Wanjh nungka wam ngimeng kore Jews bedberre synagogue dja birridangwerrinj nawu Jews dja mak bininj nawu minj Jews nawu birrimarneboddangeni nawu God. Nungka munguyh djalrey kuberrk kore birriweykani yehyeng dja birridjaldangwerreni bininj nawu kumekbe birrihni. \p \v 18 Kumekbe birrihni kunred yikahwi bininj nawu birringeyyoy Epicureans dja mak birribuyika nawu birringeyyoy Stoics. Nawu bedda birridjaldjareni birridjalburrbuyi kunbubuyika kunwern bu djalbedman. Wanjh nanihnjanu bininj birringalkerrinj Paul dja birridedjingmey birridangwerrinj nungka dorrengh. Yikahwi birriyimeng, “Nahni nawu wokwern njale kahmulewan kore kahyolyohyolyolme?” Yika nawu birriyimeng, “Kunubewu nungka kayolyolme nabubuyika gods nawu kunredbubuyikabeh.” Bedda kuninjkunu birriyimeng dja birribekkani Paul benmarnemulewani bu Jesuskenh dja mak bu nungka dolkkang kore kundowikenh. \p \v 19 Wanjh birrimey Paul dja birrikang kore birrimirndemornnamerrenikenh bolkngeyyoy Areopagus. Wanjh bedda birridjawam, “Kanmarneyimen ngadberre bu kuhni kunkerrnge kore yibenhbukkabukkan. \v 20 Ngudda kuhni yibenhmarneyolyolmi kore kundjalkerrnge duninjh kunwok, dja ngad ngarridjare ngarrikarreburrbun.” \p \v 21 Kaluk birriwern bininj nawu birrimdolkkang kubolkbubuyikabeh birriwam birriyerrkani munguyh kore Athens. Bedda dja mak bininj nawu birriyingkihni kumekbe wanjh birridjaldjareni birridjalmarneyolyolmerreni munguyh bu birriwokbekkarreni kore kunkerrngehkenh kunwok kumbebmeng bedberre. Kunmekbekenh kunu birridjareni birribekkayi nawu Paul. \p \v 22 Wanjh Paul dolkkang danginj kubulkayh bedberre bininj nawu birrimirndemornnamerrinj kore birribolkngeybom Areopagus, wanjh benmarneyimeng, “Ngudda nawu binihbininj ngurrikang Athens, ngaye bengkan ngudberre bu ngudda munguyh ngurriburrbun gods ngudberre. \v 23 Bu ngaye ngawohrey kondanjkunu kururrkwern, wanjh ngahnaninani ngudberre nawu idols ngurrimarneboddangen. Dja mak nganang manwarddebalabbala kahyo kore mayh ngurribun bu ngurrikarrme yiwarrudj. Dja mak nganang warddebimbuyindi kore kayime, KONDANJKUNU WANJH KARRIMARNEDI GOD NAWU MINJ KARRIKUKBURRBUN. Dja wanjh ngaye ngayolyolme ngudberre naninjnanu God nawu ngudda ngurrimarneboddan dja minj ngurriwernhkukburrbun. \p \v 24 Wanjh nanihnjanu God nungka marnbom yehyeng rowk nawu kondanjkunu kurorrewaken. Nungka wanjh kadjalwohrnan rowk kore kaddum dja kurorre. Nungka minj kahyo kore bininj kabirrirurrkmarnbun kunbidwi bedberre. \v 25 Minj mak bininj kabirriwon yehyeng dja minj kabirribidyikarrme. Nungka minj kadjare rowk nawu ngad karrikarrme. Kaluk nungandeleng kabenngolekwon dja kabendarrkidwon bininj dja mak mayh rowk.\f + \fr 17:25 \ft Ngurrina kore \xt 1 Kings 8:27; Isaiah 42:5\f* \p \v 26 Nungka bimarnbom nakudji nawu nayungkih duninjh bininj, dja bimarnbom namekbe nawu nadjalkudji bininj bu yimerranj birriwarlahkenh bininj rowk dja wanjh kanbebbehkurrmekurrmeng kore kubolkbubuyika rowk kore kondah kurorre karriwarlahminj. Dja mak God nungan bolkdjarrngbuni kore kandibebbehkurrmeng, dja mak karremarnbom bu baleh kayime karridarrkiddi dja kore karriyirrowenkenh. \v 27 Nungka kuninjkunu kurduyimeng rowk ba bu bininj kabirridjalyawam kaluk bedmandeleng wardi kabirribidyirriyo nuye. Dja ngaleng nungka wanjh darnkih karrarndi kadberre. \p \v 28 Ngudda ngurriburrbun nawu bininj ngudmandeleng yimeng, ‘Ngad karridanginj dja karriwohre dja karridi kore God nungan nuye kundarrkid.’ Dja mak ngurriburrbun birribadbuyika bininj ngudberre nawu birrikarremarnbuni mankarre kore ngurriwayinikenh, bu birriyingkihbimbuni ngudberre, ‘Ngad nawu karriwarlahkenh rowk karribebeywurd nuye God.’ \p \v 29 Mah wanjh. Bu ngad karribebeywurd nuye God, wanjh kunukka yuwn mak karriburrbun kore kunbubuyika nuye. Kaluk God, nakka minj marnbuyindangimeninj kore bininj kabirriburrbun bu kabirridjare kabirrimarnbunbeh nawu yiman gold dja silver dja mak kunwardde. \v 30 Bu kunkareni minj bininj birriburrbuyi God, dja kunekkekenh minj nungka mak benwelengnameninj. Dja wanjh bolkkime nungka kadjare bininj rowk, nawu kabirrihni kubolkbubuyika rowk bu kabirrikangemulewarren dja kabirrikangeborledkerren kore nungka nuye. \v 31 Dja mak nungka yingkihkarremarnbom bu kunbarnangarrakudji kore kabimunkewe nakudji bininj nawu korroko nungan bidjarrngbom. Kaluk namekbe bininj kabendjadme birrimirndewarlahkenh bininj rowk kore mandjad duninjh. God korroko birrolkkayhweng namekbe bininj kore kundowikenh kukyoy, ba bu karriwern bininj karriburrbun bu woybukkih namekbe bininj wanjh nawu God bidjarrngbom.” Wanjh kuninjkunu Paul benmarneyimeng. \p \v 32 Bu bedda birriwokbekkang Paul benmarnemulewani bu yawoyhmimbiminjbeh, wanjh yikahwi birrikukdjekmiwong Paul. Dja mak yikahwi birribadbuyika birrimarneyimeng, “Kaluk kanyawoyhmarneyolyolme ngadberre yerrekah.” \v 33 Wanjh Paul benbawong kore birrimirnderri. \v 34 Yikahwi nawu bininj birriraworrinj Paul dja birriwoybukwoni Jesus. Nakudji bininj nawu biwoykbukwong Jesus, wanjh ngeyyoy Dionysius, nawu birridjarrkdi bininj nawu Areopagus birrimirnderri. Dja mak ngalkudji daluk ngeyyoy Damaris. Dja mak yikahwi birribadbuyika bininj dja daluk birriwoybukwong Jesus. \c 18 \s1 Paul Yerrkani Kunkuyeng Kore Kunredkimuk Corinth \sr Acts 18:1-8 \p \v 1 Kalukburrk Paul bolkbawong kore Athens dja wam kore kunred kabolkngeyyo Corinth. \v 2 Kumekbe nakudji bininj ni nawu Jewni ngeyyoy Aquila. Nungka danginj kore kunred bolkngeyyoy Pontus. Ngalbu ngalbininjkobeng nuye ngeyyoy Priscilla. Bedda korroko beneni kunred kabolkngeyyo kukadjeh Rome kore kubolkkimuk Italy. Wanjh kunkudjikenh Claudius nawu kumekbe Italy wohrnawohrnani wanjh nungka benbebkeng nawu birriwernkenh Jews bininj nawu birrihni kore Rome kunred. Wanjh kunmekbekenh Aquila dja Priscilla benewam kore Corinth. \p Wanjh bu Paul kumwam kore kumekbe Corinth wanjh nungka wam benbenehyawani wanjh benbenengalkeng. \v 3 Wanjh kumekbe bedda birridjarrkni bu birridjarrkdurrkmirri birrimarnbuni nawu dabburlin. Aquila dja Priscilla nakka wanjh benehmarnbumarnbuni munguyh nawu dabburlin bu benebidmaknin. Dja mak Paul manekke durrkmirri korroko. \v 4 Bu kunkodjkewern manbu Sabbath ngarreni kumhrey, Paul munguyh djalrey kore kunrurrk synagogue ngimi bu djareni benmarnbuyi birriwoybukwoyi Jesus, bininj nawu Jews dja mak nawu Greek birriwokdi bininj. \p \v 5 Wanjh kumekbe bolkyimi Silas dja Timothy benebebmeng kumekbe kore Corinth. Bedda benemdolkkang Macedoniabeh. Wanjh kaluk Paul munguyh bendjalmarneyolyolmi bininj bu nungka yimiyimi bedberre nawu Jews bu Jesus nungka wanjh woybukkih duninjh nawu Christ\f + \fr 18:5 \ft “Christ” wanjh kangeyrohrok “Messiah”.\f*. \v 6 Dja nahni Jews bininj kumekbe wanjh bedda birringurdkeyi dja mak birriyolyolmi kunwarrekenh nawu Paul. Wanjh nungka madjborrborrdjerrinj kore kumirrk bedberre bu madjdjulngwerrinj, dja benmarneyimeng, “Ngaye bu yimankek bengdayhkeng ngudberre dja wanjh bonj, ngudda minj kandibekkayinj. Dja bu ngudda ngurridowen wanjh kunukka ngudman ngudberre. Ngaye minj mak God nganwelengname bu kuninjkunukenh. Dja wanjh bu bolkkime ngaye ngabendjalmarneyolyolme bedberre bininj nawu minj Jews.” \p \v 7 Wanjh kunmekbekenh kunu Paul benbawong, dja rurrkbawong manbu synagogue dja ngimeng kore kunrurrkbuyika manbu darnhrurrkdi kore synagogue kumhrurrkdi. Mahni kunrurrk nuye bininj minj Jew, nawu ngeyyoy Titius Justus dja nungka wanjh boddangeni nuye God. Nawu Paul wabmeng yoy kore nungka. \v 8 Bininj nawu rurrknahnani synagogue ngeyyoy Crispus. Nungka dja nawu nuye namud birridjarrkwoybukwoni Jesus nawu kawohrnan rowk. Dja mak birribuyika birriwern bininj nawu birrihni kumekbe Corinth, wanjh birribekkani Paul bu wokdiwokdi, wanjh bedda birriwoybukwong Jesus, dja mak birrikodjdjuhmeng. \s1 Nawu Kawohrnan Rowk Bimarnekebwaralbukkarrinj Paul \sr Acts 18:9-11 \p \v 9 Kunkakkudjikenh nawu Kawohrnan Rowk bimarnekebwaralbukkarrinj nawu Paul, dja bimarneyimeng, “Yuwn bu yikele, dja munguyh yidjalwokdin bedberre bininj. Dja yuwn bu yiwohwokngurdme. \v 10 Dja ngaye wanjh munguyh ngarrdjarrkre, bu minj nangale mak ngunwarrewon dja ngunbun. Dja ngaye ngabenkarrme birridjalwern bininj kore kondjanjkunu kunred.” Kuhni nawu Kawohrnan Rowk bimarneyimeng Paul. \p \v 11 Wanjh Paul kumekbe yerrkang bu dird nawern eighteen bimarneyimerranj. Nungka munguyh bendjalmarneyolyolmi god nuye kunwok kore weykani bininj bedberre. \s1 Nawu Jews Bininj Birrimarnemarnbom Kunyid Nuye Paul \sr Acts 18:12-17 \p \v 12 Bu kumekbe bolkyimi nakudji bininj nawu ngeyyoy Gallio bu dedjingmey wohrnani kumekbe kubolkkimuk kabolkngeyyo Achaia. Bu kundjalmekbeni, bininj nawu Jews birrimirndemornnamerrinj kudjalkudji ba bu birringurdkemeninj Paul kore weykaweykani. Wanjh birrimey Paul birrikang dja birrinameng kore kumirrk nuye Gallio ba bu kabidjaddjadme nungka. \v 13 Wanjh bedda birrimarneyimeng nawu Gallio, “Nanihnjanu bininj yimankek nungka kabenmarnbun bininj bu kabirrimarneboddangen God ba bu kabirribakke mankarre ngadberre.” \p \v 14 Wanjh Paul yimankek kuyinwokdiwirrinj, dja wanjh Gallio nungka werrk wokdanginj kore benmarneyimeng bedberre nawu Jews bininj, “Mah, wanjh ngurrina ngudda nawu Jews, dja kandibekka. Bu ngudda ngurriyimeninj nahni bininj kunwarre duninjh yimeninj, dja nuk bu karrebakkeyi manbu mankarrekimuk, wanjh kunu ngadjadmeninj. \v 15 Wanjh mahnimanu ngudmandeleng mankarre. Ngurridjaldangwerren kunngeybubuyikakenh dja kunwokkenh ngudberre kore mandjalkarreyekkeyekke ngudberre. Ngaye kunu minj ngadjare ngadjadme nanihnjanu bininj. Wanjh ngurribalka dja ngudmandeleng ngurrimarnburrimen.” \v 16 Wanjh Gallio benkukbebkeng rowk kore kururrk manbu kabindidjadmekenh. \v 17 Wanjh nawu Jews bininj birriwam birrimey nakudji namak bininj nawu ngeyyoy Sosthenes. Nungka nawu wohrnani kore synagogue. Wanjh birrimkang kore kunrurrk manbu kabindidjadmekenh wanjh kumekbe bedda birridjalbuni. Wanjh birridjalbuni Sosthenes, dja bonj, nawu Gallio minj baleh kurduyimeninj bu benmarrkmayinj bedberre. \s1 Paul Rengehrey Kabbala Kore Kubolkbubuyika \sr Acts 18:18-23 \p \v 18 Bu kuhni wanjh yimerranj nawu Paul djahdjalni kunkuyeng kore Corinth. Wanjh kalukburrk benwoknang nawu bininj yiwarrudj bedberre dja wam bidbom kore kabbala manbu bikang kore kubolkkimuk bolkngeyyoy Syria. Wanjh nawu Priscilla dja Aquila bedda dorrengh birridjarrkwam. Wanjh birridjarrkwam birribebmeng kore kunred kabolkngeyyo Cenchrea. Kaluk bu kumekbe birribebmeng kunred wanjh Paul ngabekdadjkerrinj nungandeleng kore bimarnewokkurrmerrinj God.\f + \fr 18:18 \ft Ngurrina kore Numbers 6:18\f* \v 19-21 Wanjh bu birrihrey birribalbebmeng kore kunredbuyika kabolkngeyyo Ephesus. Wanjh Paul djalwam ngimeng kore kunrurrk synagogue dja birridangwerreni nawu Jews bininj. Bedda birridjawam bu yimankek kunkuyeng birriniwirrinj, dja Paul yimeng burrkyak. Bu benbawong wanjh benmarneyimeng, “Bu God kadjare wanjh kunukka ngaye ngamdurndeng ngudberre.” Dja wanjh wam yawoyhbidbom kabbala, dja bolkbawong kumekbe kunred Ephesus. Dja nawu Priscilla dja Aquila benebolkmaddi kumekbe Ephesus. \p \v 22 Paul djahdjalwam kabbala dja bebmeng mankabkalibuyika kore kabolkngeyyo Caesarea. Nungka kumkoluy kore kabbalabeh dja wam kurrenge kore Jerusalem, dja benbarnmeybarnmey bininj nawu yiwarrudj bedberre. Kaluk nungka benbawong wam kurrenge bu durndi kore Antioch. \v 23 Wanjh nungka kumekbe wohyerrkang kunkuyeng. Kaluk nungka bolkbawong Antioch dja wam djalwohrengehrey kunredbubuyika kore kubolkkilehkilelk ngarre kubolkwarlah kabenebolkngeyyo Galatia dja mak Phrygia. Bu nungka benkangerayekwoni bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus. \s1 Nawu Priscilla dja Nabininjkobeng Ngarre Aquila Benebukkabukkani Nakudji Bininj nawu Apollos \sr Acts 18:24-28 \p \v 24 Bu kuhni kurdukurduyimerranj, Priscilla dja Aquila bedda benehdjaldi kumekbe Ephesus. Bedda kumekbe birrinarrinj nakudji bininj nawu ngeyyoy Apollos. Kaluk nungka danginj dja djordminj kore kunred bolkngeyyoy Alexandria, bu nungka kumwam yerrkang Ephesus. Nungka wokmenmenmakni dja burrbuni rowk kore bimbuyindi God nuye kunwok. \v 25 Nungka kerrngehkenhni birribukkabukkani, bu burrbuni kore nawu Kawohrnan Rowk nuye. Nungka djaldjareni bu bimarnedurrkmirriwirrinj God. Nungka wanjh bendjalmarneyolyolmi bininj mandjad duninjh bu Jesuskenh. Nungka wurd djalburrbuni kore John benkodjdjuhkeyikenh. Dja minj wernburrbuyinj bu bininj kabirridjuhme kore kunngey nuye Jesus. \v 26 Wanjh nungka dedjingmey benmarneyolyolmi bininj kore kunrurrk synagogue bu minj mak balkeleniwirrinj bedberre. Wanjh Priscilla dja Aquila benebekkang kore wokdiwokdi, wanjh benemey benekang kore bedda beneyoy dja benewernhmarneyolyolmeng kundjalwern kore Godkenh. \p \v 27 Kaluk bu yerrekah wanjh Apollos djareni djowkkemeninj rawinj kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Achaia. Wanjh birribuyika bininj birrihdjarrkni kore Ephesus nawu birridangerrinj kore Jesus, dja bedda birrinjilngmakminj nuye nawu Apollos. Bedda birribimbom djurra dja birribidnakenwong ba bu bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus kabirrikimang kore kumekbe kunred Achaia. \p Kaluk bu nungka wam bebmeng kumekbe wanjh benwernhbidyikarrmeng bininj nawu God bendjalkongibom dja mak birriwoybukwong Jesus. \v 28 Kaluk Apollos birridangwerreni nawu Jews bininj kore kurobbe dja benyurrhkeyi bedberre kundulkarre dorrengh. Nungka benbengdayhkeyi kore Bible bimbuyindi bu Jesus wanjh nungka nawu Christ. \c 19 \s1 Bu Namalngmakkaykenh Benkukbarlkeng Bininj Kore Ephesus \sr Acts 19:1-7 \p \v 1 Nawu Apollos wam ningihni kore Corinth. Dja nungka Paul djahdjalley kore kubolkbubuyika kore kubolkkihkimuk. Kaluk yerrekah wanjh kumbebmeng kore kunred Ephesus, dja benngalkeng bininj kumekbe nawu birrimunkekadjungi Jesus. \v 2 Wanjh bendjawam bedberre, yimeng, “Yiddok ngudda ngurrimey nawu Namalngmakkaykenh bu ngurriwoybukwong?” Wanjh bedda birriyimeng, “Burrkyak, ngad kunu minj ngarringeywobekkayinj korroko nawu Namalngmakkaykenh.” \v 3 Wanjh Paul benmarneyimeng, “Njalekenh ngudda ngurrikodjdjuhmeng?” Wanjh birrimarneyimeng, “Ngad kunu ngarrikodjdjuhmeng bu yiman John benkodjdjuhkeyi kerrngehkenhni.” \v 4 Wanjh Paul benwernhmarnekarreyolyolmi, yimeng, “Bu nungka John benkodjdjuhkeyi bininj, nungka benmarneyimi bu kabirrikangeborledme dja kabirriwoybukwon nawu yerreh kamhre. Bu nakka wanjh benmarnemulewani Jesus.” Kuhni bu Paul benmarneyimeng. \v 5 Bu bedda kunu birribekkang, wanjh kundjalburrikudji birridjuhmeng kore kunngey nuye Jesus nawu kawohrnan rowk. \v 6 Wanjh kundjalmekbe rerrih Paul benmarnebidkurrmerrinj, wanjh nawu Namalngmakkaykenh kumwam bedberre, wanjh birriwelengwokdanginj kunwokbubuyika dja birriwokmulewani God. \v 7 Kaluk kumekbe birrihni twelve bininj. \s1 Paul Benmarneyolyolmeng Birriwern Bininj Kore Kunred Ephesus \sr Acts 19:8-10 \p \v 8 Kaluk Paul dingihdi Ephesus dja wanjh benbukkabukkani kore kururrk manbu synagogue bedberre bu munguyh. Kaluk nungka benbukkabukkani dja mak bendjaldjawani bu kabirringimen kore God nuye kawohrnankenh. Nungka djalyolyolmeng bu minj keleniwirrinj. Dja wanjh benbukkani bu dird danjbik yimerranj nuye. \v 9 Yikahwi bininj nawu birribekkani Paul wanjh bedda birridjalwernhkangerayekworrinj, dja minj birriwoybukwoyi Jesus. Wanjh bedda bindimarnemulewani birriwern bininj bu kurobbe bindihmarneyimi, “Manbu manbolh nuye Jesus wanjh manbolhwarre.” Wanjh Paul benbawong, wam, dja mak birribadbuyika bininj bedda dorrengh birridjarrkwam nawu birrihmunkekadjungi Jesus. \p Kaluk yerreh Paul benbukkabukkani bininj munguyh kore manrurrkkimuk ngarreni manbu bindibukkabukkanikenh. Kaluk nakudji bininj manmekbe kunrurrk nuyeni nawu ngeyyoy Tyrannus. \v 10 Paul munguyh kuninjkunu djalkurduyimi bu mandjewk bokenh bikang. Wanjh birriwarlahkenh bininj nawu birrihni kubolkkimuk Asia, wanjh bedda birriwobekkang nawu kawohrnan nuye kunwok. Nawu bedda Jews bininj dja mak nawu minj Jews. \s1 Bu God Nuye Kundulkarre \sr Acts 19:11-20 \p \v 11 God biwong Paul kundulkarre bu djalkurduyimeng kundjalwernmakkaykenh duninjh. \v 12 Nawu bininj birrimangi yiman kayime kunmadjbelh, birrikani kore Paul birrikulahkarrmi namekbe kunmadjbelh dorrengh. Wanjh birriyirrurndengi kore bindikulahkarrmi nawu birridulkkihyoy, wanjh birrimakmeni, dja mak namarnde namalng bindibebbehbawoni wanjh birribebmerreni birrirey. \p \v 13 Kaluk yikahwi bininj nawu Jews birridjalrengerey bindimarnekukweyi nawu namarnde namalng. Dja yikahwi birridjareni yimankek birringeybuyi kunngey nuye Jesus nawu kawohrnan rowk. Bu kuhni bedda wanjh birriyimi, “Ngaye marneyime kore kunngey nuye Jesus nawu Paul kabihmulewan.” \p \v 14 Kaluk bedda wanjh seven bininj nawu birridangerrinj bu kuninjkunu birrikurduyimi. Dja nawu nakornkumo bedberreni ngeyyoy Sceva dja nungka nakimukni priest bedberreni nawu Jews bininj. \v 15 Bedda yimankek birrimarnekukbebkemeninj nakudji bininj nawu bihkarrmi namarnde namalng. Dja nawu namarnde benmarneyimeng, “Ngaye kunu ngadjalkukburrbun Jesus, dja mak ngawobekkang nawu Paul, dja ngudda ngurringalengale?” \v 16 Wanjh namekbe bininj nawu karrmi nawu namarnde namalng, wohdolkkang benbuni birrimekbe nawu birridangerrinj. Bu bendjalbom benkukmarmarlahmarladjwong, kunmadj warridj bom bedberre. Wanjh bedda birrikelerlobmerrinj bu birridedjlarrh dja birrikurlbarey dorrengh. \p \v 17 Birriwern bininj birrihni kore Ephesus nawu Jews dja mak minj Jews, bedda wanjh bindiwobekkang nanihnjanu nawu birridangerrinj, wanjh kunu bedmanwali birrikeleminj rowk. Dja wanjh birridjalyimeng bu birringeyburlumeng kunngey nuye Jesus nawu kawohrnan rowk. \p \v 18 Wanjh birriwern bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus birriwam birrihkangemulewarrinj kore kunwarre birrikurduyimi. \v 19 Dja mak yikahwi nawu birrimarkkidjbuni birrimbebbehkanahkang rowk nawu djurra nawarre bedberre, wanjh birriburriweng kurobbe kore kunak rungirungi kore birriwern birrinani. Birrirohrokmeng namekbe djurra bu baleh yimi birrihmangi, wanjh marnburrinj nadjalwernhkimuk duninjh yiman nawern million dollars wam. \v 20 Wanjh kunwok nawu Kawohrnan Rowk nuye warlahwarlahminj dja dulkarrekimukminj warridj. \s1 Kunyid Kunkimuk Benmarnebebmeng Bininj Nawu Birrimunkekadjungi Jesus \sr Acts 19:21-29 \p \v 21 Kuhni wanjh yerreh balyimerranj, Paul wanjh nungka djarehdjareni bu rawinj kubolkkimuk bokenh benebolkngeyyoy Macedonia dja Achaia, wanjh yerreh balrawinj Jerusalem. Dja mak yimeng, “Wanjh ngadjare yerreh ngayeman ngare ba bu ngabolknan kore kunred Rome.” \v 22 Bu kerrngehkenhni nungka benbenemunkeweng benebokenh nawu benebidyikarrmi bu benewam Macedonia, kaluk bedda benengeyyoy Timothy dja Erastus. Dja nawu Paul yerrkang bu waken kumekbe kunred Ephesus kore kubolkkimuk Asia. \p \v 23 Bu kuninjkunu bolkyimi kunwern kunyid marnbumarnburreni bedberre bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus nuye manbolh. \v 24 Kaluk nakudji bininj nawu ngeyyoy Demetrius, nungka wanjh dedjingmey bu kunyid marnbom. Bu nungka wanjh marnbumarnbuni wirlmurrng silverbeh manbu manrurrkkilehkilelk kore yoy Artemis ngalbu god bedberreni birringeybuni. Kaluk birriwern bininj birrimarnedurrkmirri dja birrimangi nawern money kore birriweykani manbu birrihmarnbuni. \v 25 Wanjh Demetrius benmirndemey bininj nawu kumekbe birrimarnedurrkmirri dja mak birribadmirndebuyika nawu manbubuyika warridj birrimarnbuni. Wanjh benmarneyimeng, “Kandibekka! Ngudda ngurriburrbun bu ngad karrihmang nawern money bu karrihweykan maninjmanu kunrurrk manbu Artemis ngalengngarre dja mak ngalenjale ngarre. \v 26 Ngudda ngurribengkan Paul nawu kadjalrengehre dja kabenmarneyime birriwern bininj bu nungka wanjh kahyime God duninjh nawu minj bininj kabirrimarnbun kunbid bedberre. Wanjh birriwarlahkenh bininj kabirribekkan dja kabirrimarnemirrkborledme bu kandihbawon kabirrire. Paul kuninjkunu kakurduyime kubolkwern kore Asia dja mak kondjanjkunu kore Ephesus. \v 27 Dja kunbuyika mak marneyime. Ngurriburrbun bu birriwern bininj nawu Asiabeh dja kore kubolkbubuyika rowk wanjh kabirrimre kondah ba bu kabirrimarneboddan ngalengngarre Artemis ngalbu god kadberre. Kaluk bu birrimekbe bininj kabirribekkan kore Paul kayolyolme, wanjh kunubewu minj kabirrimyawoyhdurndeng kondah, dja bedda kabirridjalwarrewe kore ngad karridurrkmirri, dja mak manbu temple ngalengngarre Artemis, dja mak kabirridjalwarrewe Artemis bu bininj minj kabirriyawoyhmarneboddan. Dja kuhni kundjalwarre rowk.” \p \v 28 Wanjh bu kuninjkunu birribekkang kore Demetrius benmarneyimeng, bedda birridjalwernhyidduy, dja birridedjingmey birrikaykahkayhmeng, bu birriyimi, “Ngad nawu Ephesusbeh karrikarrme Artemis ngalbu ngalkimuk.” \v 29 Birridjalwern bininj nawu birrihni kumekbe wanjh bedda warridj birridjalkangewarreminj. Bedda birrirlobmerrinj rowk kore birrimornnamerrenikenh kubolkrobbeni. Bu bedda birribalngimi wanjh bindiberlmey bininj bokenh bindidorrorrkeng berrewoneng nawu benengeyyoy Gaius dja mak Aristarchus. Nahni bininj bokenh benemkdolkkkang Macedoniabeh, bu bedda birridjarrkrey Paul. \s1 Paul Djareminj Benmarnebebmeninj Bininj Nawu Birrikaykahkayhmi \sr Acts 19:30-34 \p \v 30 Paul djareni rawinj benmarnebebmeninj bedberre bininj nawu birrimirndeni kuberrkkah. Dja bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus wanjh bedda birridabmeng, bu minj birrimunkewemeninj rawinj. \v 31 Yikahwi bininj nawu Paul birridabbolkni bedda nawu birriwohrnawohrnani ngarre kunred Asia, bedda birrimarnewokmunkewerrinj bu birridjareminj birridenghkeyi, birriyimeng, “Yuwn bu yidjurrkdjurrkworren yire kumekbe kore kumirnde.” \p \v 32 Kaluk kumekbe kore kumirnde birridjalwern bininj birribebbehkayhmi, bu minj baleh birriburrbuyi kore njalekenh birrimornnamerrinj. \v 33 Bininj nawu Jews birridjareni nakudji bininj nawu ngeyyoy Alexander bu benmarnewokdiwirrinj bininj nawu birrimirnderri kumekbe, wanjh yikahwi bininj nawu birridjurrkkang bu wam wokdiwirrinj. Nungka wanjh berlwaydanj bu djareni yimankek birriwokbekkayi kore benmarneyimeninj, “Ngad nawu Jews bininj minj ngarrimarnbuyinj kuhni kunyid ngudberre.” \p \v 34 Bu bedda birridarrkidnang bu nungka wanjh Jewni, wanjh bedda minj birridjareniwirrinj birribekkayi. Dja bu kuhni kunkuyeng, bokenh hours birribaldanginj wanjh birridjalmirndekayhmeng rowk, bu birriyimeng, “Ngad nawu Ephesusbeh karrikarrme Artemis ngalbu ngalkimuk.” \s1 Birringurdmeng Nawu Birrikaykahkayhmi \sr Acts 19:35-41 \p \v 35 Wanjh nawu bininj kumekbe kunred wohrnani kumbebmeng, dja benngurdkeng. Wanjh benmarneyimeng, “Ngudda nawu bininj ngurrikang Ephesus, wanjh kandibekka. Birriwarlahkenh bininj kabirriburrbun bu ngad karridjalkudji karrinahnan kunrurrk ngalengngarre Artemis, dja mak ngalengngarre manbu manwarddedjamun manu kumwarddewarrhmeng kaddumbeh. \v 36 Kuhni bu birriwarlahkenh bininj kabirribengkan bu kunwoybuk, dja wanjh ngurridjalngurdmerrimen, dja ngurridjalyimen bu kunmak. \p \v 37 Benemekbe bininj nawu ngurrbenbenemkang, bedda minj benedjirdmayi kore templebeh, dja mak minj benemarneyimeninj kunwarre ngalbu ngad kadberre god. \v 38 Bu Demetrius dja bininj nawu kabirridjarrkmarnbun kabirridjare kabindiwelengname nanihnjanu bininj nawu kabiyolyolme, wanjh kunu kabirrikan kore djamun dja nawu kabindidjadmedjadme bininj. Wanjh kunu bedman kumekbe kabirriwokbekkabekkarren kore kabirriwelengnamerren. \v 39 Dja bu kunbuyika kabirriburrbun wanjh kunukka birriray kore nawu government kabirrimirnderri dja kabirriyolyolme, ba bu nawu kabirriwohrnawohrnan bininj kabirribekkarren bu kunwoybuk. \p \v 40 Wanjh kandibekka, bu nawu birrikihkimuk kandidjadmedjadme bu ngundiwobekkan bolkkimekenh ngurrikurduyime, wanjh bedda kandidung kadberre rowk dja kandiwelengname, bu ngudda djalburudjang ngurrimirndemornnamerrinj kore ngurriyiddungikenh.” \p \v 41 Bu kuhni yimeng bedberre, wanjh kunu benmunkeweng birridokmerrinj kured bedberre. \c 20 \s1 Paul Rengehrey Kore Kubolkkimuk Danjbik Macedonia, Greece dja Asia \sr Acts 20:1-6 \p \v 1 Wanjh bu kunyid yakminj kore birridurreni kore Ephesus, Paul benkayhmeng bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus bu nungka wanjh benkangemarnbom. Kaluk benwelengwoknang dja bolkbawong wam kore kubolkkimuk bolkngeyyoy Macedonia. \v 2 Nungka djalrengehrey kubolkbubuyika kore Macedonia benbengdahbengdayhkeyi bu benkangemarnbom bininj nawu yiwarrudj bedberreni kore kunred bedda birrihni. Kalukburrk balbebmeng kore kunbolk kunkimuk Greece. \p \v 3 Wanjh nungka yerrkang kumekbe bu dird danjbik. Wanjh nungka kaluk djareni bidbuyi kabbala bu rayinj kore kubolkkimuk kunred bolkngeyyoy Syria. Wanjh nungka benwobekkang bu bininj nawu Jews bedda birrikarremarnbuni bu birribuyikenh, dja wanjh burrbom bu durndi kurrenge kore kubulkbubuyika ngarre Macedonia. \v 4 Wanjh Paul birridjarrkraworrinj bu birridjarrkrey yikahwi bininj nawu birringeyyoy Sopater nawu Bereabeh, nawu beywurd nuye Pyrrhus, dja mak Aristarchus dja mak Secundus nawu benemdolkkang Thessalonicabeh, dja mak nawu Gaius kumdolkkang Derbebeh, dja mak nawu Timothy. Dja mak benebadbuyika Tychicus dja Trophimus nawu benemdolkkang Asiabeh. \p \v 5 Wanjh Paul bendokmiweng birrimekbe bininj rowk bu birriyingkihdokmeng ba bu ngandidjalmadbun ngadberre kore kunred bolkngeyyoy Troas. \v 6 Ngad wanjh ngarridjarrkbebmeng Paul dorrengh kore Philipi. Bu kunmekbe bolkyimi nawu Jews bininj birrikarrmi mulil bedberre manbu birringuni kandidjawa minj karrmeninj mannguklurlmikenh. Kaluk bu yakminj rowk wanjh ngad ngarribolkbawong Philipi dja ngarrimey kabbala. Ngarrirey kunbidkukudji kunkodjke wanjh ngarrbenmarnebebmeng nawu birriyingkihdokmeng kumekbe kunred bolkngeyyoy Troas. Wanjh ngarriyerrkang kunbidkukudji dja bokenh kunkodjke. \s1 Nakudji Yawurrinj Ngeyyoy Eutychus Mankang Kaddumbeh Djarreh \sr Acts 20:7-12 \p \v 7 Bu Djandi kumunun yimerrangeni ngad ngarrimirndemornnamerrinj bu ngarrilodbakkeyi buriddi. Paul wanjh djareminj benmalaybawoyi dja wanjh nungka benmarnewokdanginj bu kukakkuyengni. Nungka djahdjalkakwokdanj kumununburrk yimerranj. \p \v 8 Kumekbe kore ngad ngarrimornnamerrinj kururrk kaddumkah duninjh, wanjh kunkong kongrungi manwern manbu bolkwolkanikenh ngadberre. \v 9 Nakudji yawurrinj ni nawu ngeyyoy Eutychus, wanjh ningihni kore wohrurrkni. Nungka bibekkani Paul bu wokdiwokdi, kaluk bu kunkuyeng djahdjalwokdi wanjh Eutychus mimkodjkengalmeng bu baldjalkeyonginj duninjh wanjh nungka baldjalkodjkemankang kore kaddumbeh, bu bedda birrinang doweng. \p \v 10 Wanjh Paul koluy boddanginj dja bikukwanjbimey, wanjh benmarneyimeng bedberre, “Yuwn ngurrikangewarre, dja nungka kahdarrkid.” \v 11 Wanjh bedda birriyawoyhbidbom kaddumkah kore birrihni kerrngehkenh kururrk wanjh birrilodbakkeng buriddi dja birringuneng. Wanjh Paul djahdjalwokdi bedberre bu kumbarrhbom. Wanjh malahmalaywihni nungka benbawong wam. \v 12 Wanjh birridokmeng dja birrimey namekbe nayawurrinj nawu mankang kururrk kaddumbeh, wanjh birrinjilngmakminj bu birrinang yawoyhdarrkidminj. \s1 Paul Rengehrey Kabbala Bu Durndi Kore Kunred Ephesus \sr Acts 20:13-16 \p \v 13-14 Ngad ngarrikoluy kumekbe kanjdjikanjdji ngarribidbom kabbala, dja ngarriwam kunred bolkngeyyoy Assos. Nawu Paul minj ngarrimdjarrkrawinj, dja nungka djareminj djahdjalley kurrenge wanjh ngarrimirrhnarrinj kumekbe kore Assos. Wanjh kumekbe Assos ngarriyawoyhraworrinj Paul dorrengh, wanjh ngarridjarrkbidbom kabbala dja ngarriwam kunred bolkngeyyoy Mitylene. \p \v 15 Wanjh ngad kumekbe ngarribolkbawong dja ngarriwam kabbala. Kaluk kunbarnangarrabuyikani ngad ngarribolkmey kore kunred bolkngeyyoy Chios. Kaluk kunbarnangarrbuyikani ngarrirey kabbala bu ngarridjowkkeng dja ngarribebmeng kore kunred bolkngeyyoy Samos. Bu kumekbe ngarribolkbawong dja ngarridjalrey kabbala. Kaluk kunbarnangarrbuyikani ngarribebmeng kore kunred bolkngeyyoy Miletus. \p \v 16 Kumekbe Miletus darnkihni kunred ngarreni Ephesus. Paul minj djareniwirrinj bu balrawinj kore Ephesus. Nungka djaldjareni werrk rawinj kore Jerusalem ba bu birridjarrkkarrmeninj kunkodjke manbu Pentecost ngalengngarre nungka dorrengh. Kaluk kumekbekenh nungka minj djareniwirrinj bu yerrkayi kore kubolkkimuk Asia. \s1 Paul Benmarnewokdanj Bininj Nawu Ephesusbeh Nawu Birriwoybukwoni Jesus \sr Acts 20:17-24 \p \v 17 Wanjh bu ngad ngarribolkmey kore Miletus, Paul wokmunkewerrinj bedberre nawu birriwohrnawohrnani yiwarrudj ngarre kore Ephesus bu kabirrimre kore nungka. \v 18 Bu bedda birrimarnebebmeng nungka wanjh bendjalmarnewokdanginj kore kunwok kunrayek. \p Wanjh benmarneyimeng, “Ngudda ngudman ngurriburrbun kore ngaye ngakurduyimi munguyh bu karridjarrkni bu kerrngehkenh ngaye ngamwam kondanjkunu kubolkkimukkenh. \v 19 Ngaye ngadjalmarnedurrkmirri nawu Kawohrnan Rowk nuye, bu minj ngaye ngakimukworrimeninj dja yikahwi mak nganalkbuni. Dja nawu Jews bininj ngandimarnekarremarnbuni kunwarre ngardduk dja kunrayek ngakarrmi. Dja bonj, minj ngamarrkbaworrimeninj. \p \v 20 Dja mak ngurriburrbun bu ngaye munguyh bukkabukkani kundjalwern duninjh kore kangerayekwoni ngudberre. Bu bukkani ngudberre kore kurobbe dja mak kore kunrurrk ngudberre ngurribebbehyongoyoy. \v 21 Ngaye kunwoybuk marnemarneyimeng ngudberre bininj nawu Jews, dja ngudda nawu minj Jews. Ngaye marneyimi ngudberre bu ngurrikangeborledme kore God bu ngurrikangeborledkerren, dja mak ngurriwoybukwon Jesus Christ nawu kawohrnan rowk. \p \v 22 Mah wanjh bolkkime kandibekka. Nawu Namalngmakkaykenh ngandjurrkkan bu ngare kore Jerusalem, bu minj ngaye ngaburrbun bu baleh nganmarnekurduyimerran kore kumekbe ngani. \v 23 Wanjh ngawernhburrbun nawu Namalngmakkaykenh nganmarneyimeng bu baleh yarrkka ngaye ngare, wanjh kunyid nganyawoyhmarnebebme dja mak wardi ngandiyawoykurrme dja ngarrukkayindangen kore prison. \p \v 24 Dja bonj. Ngaye minj ngayawoyhburrburren bu kuninjkunu ngarrowenkenh. Dja ngaleng kundjalkudji bu ngahdjalkarrme bu ngadjare ngayakwon bu ngahmarnedurrkmirri Jesus nawu kawohrnan rowk. Ngayime bu nungka nganwong kore ngahbenmarneyime birriwern bininj manbu kunwok kunmak bu kayime God kankongibun rowk.” Kuhni bu Paul benmarneyimeng. \s1 Paul Mulewarrinj Dja Benbengdayhkeng Bininj Nawu Ephesusbeh Nawu Birriwoybukwong Jesus \sr Acts 20:25-38 \p \v 25 Wanjh Paul yawoyhyolyolmeng, yimeng, “Wanjh bolkkime kandibekka. Ngaye ngaburrbun bu ngudda minj kandiyawoyhkebnan ngaye nawu marnehmarneyimi ngudberre kore God nuye kawohrnan rowk. \v 26-27 Ngaye korroko marneyimeng ngudberre kundjalwern rowk kore God nuye kunwok kore kadjare, dja bu nangale nawu karrowen kunwarre dorrengh, wanjh kunukka minj ngaye ngardduk. \p \v 28 Dja ngurrihdjalnahnarrimen ngudmandeleng, dja mak ngurrbendjalnahna nawu bininj ngudberre. Kaluk nawu Namalngmakkaykenh ngunwong ngudberre kuninjkunu bu ngurrbennahnankenh yiman kayime shepherd namak kabenmirndenahnan nawu sheep. Birrimekbe bininj nakka wanjh nawu Kawohrnan Rowk nungan nuyekih. Nungka wanjh kurlbawarrhmeng nuyekih kunkurlba ba bu kabenbebke nuye bininj. \v 29 Ngaye ngaburrbun bu bolkkime bawon ngudberre, wanjh birriwarre bininj kabirrimbebme kabindibularrbularrbun yikahwi bininj ngudberre yiman kayime duruk nawu nabang duninjh. \v 30 Ngaye mak ngaburrbun yikahwi bininj wanjh kabirrimbebme yerrekah dja ngurriraworren bu yimankek kunwarre kabindibukkabukkan bininj nawu kabirrimunkekadjung Jesus ba bu kabindimarnbun kabindimunkekadjung bedberre. \p \v 31 Wanjh kunu ngurrinahnarrimen. Dja mak ngurridjalburrbu kore ngaye korroko ngakurduyimi ngudberre. Ngaye munguyh djahdjalmarneyimi mandjad duninjh ngudberre bu kukak yimerrangeni dja mak benbekad, djal munguyh ngakurduyimi kumekbe kunmimnalk dorrengh. \p \v 32 Dja wanjh bolkkime ngadjare God ngunnahnan ngudberre. Nungka ngunwong kunwok nuye bu ngundjalkongibom ngudberre. Bu nungka ngunmurrngrayekwon ngudberre, dja ngunwon ngudberre kunmakmak kore benyingkihmarnewokkurrmerrinj bininj nawu kabirriyimerran bu djal nungan nuyeni bininj. \p \v 33 Bu ngaye karridjarrkrey munguyh minj ngadjareniwirrinj bu ngaye yikukmayi nawu money dja kunmadj ngudberre. \v 34 Ngudda ngurriburrbun bu ngaye ngadjaldurrkmirranginj ba ngabayahmeng ngayemandeleng nawu kunmadj dja manme manbu ngarddukni dja mak nawu ngarridjarrkrey bininj bedberre. Kunmekbekenh kunu ngahdurrkmirri kunbuyika bu ngahmangi kunwardde. \v 35 Ngaye kuninjkunu ngakurduyimi rowk ba bu ngudmanwali ngurrikurduyime. Wanjh ngudman ngurridurrkmirri ba bu ngurrbenbidyikarrme birribuyika bininj nawu birrimarladj. Dja mak ngurribalburrbu kore Jesus nawu kawohrnan rowk yimeng, ‘Bu ngudda ngurrbenwon birribuyika bininj nawu njalehnjale ngurrihkarrme, wanjh kunukka ngurridjalnjilngmakmen.’ \p Bonj. Kunmekbe ngadjareminj marneyimeng ngudberre.” Wanjh kuninjkunu Paul yimeng bedberre. \p \v 36 Bu Paul nungka yakwong kore benhmarneyimi bedberre, wanjh barddurrukkurlhdanj dja birridjarrkdanginj yiwarrudj. \v 37 Wanjh bedda birrimarnenalkbuni rowk, dja birribarnmey dja birribunjhmey nawu Paul. \v 38 Bedda wanjh birriwernnjilngwarreminj kore benmarneyimeng, “Ngaye minj mak kandiyawoyhkebnan.” Dja wanjh bedda birribalyikoluy kanjdjikanjdji kore kabbala mankimuk dingihdi. \c 21 \s1 Paul Wam Kabbala Kore Kubolkkimuk Syria \sr Acts 21:1-7 \p \v 1 Wanjh ngad ngarrbenbawong bedberre, kunmimnalk dorrengh kore kunred Miletus dja ngarridjalwam kabbala djurrmud duninjh wanjh ngarribebmeng kore manyungkurr bolkngeyyoy Cos. Kaluk kunkodjkebuyikani wanjh ngarriyawoyhwam kabbala ngarribebmeng kore manyungkurrbuyika bolkngeyyoy Rhodes. Wanjh kumekkebeh ngarridjalwam ngarriyawoyhbebmeng kore kunred bolkngeyyoy Patara. \v 2 Wanjh kumekke ngarriyawoyhkoluy dja ngarribidbom manbuyika kabbala manbu rengehrey kunred bolkngeyyoy Phoenecia. Wanjh ngarribaldjalwamwi. \v 3 Wanjh bu ngarridjalrey ngarriwohbolkyuyurrhkeyi manyungkurr bolkngeyyoy Cyprus kore walemkah. Wanjh ngarribaldjalwamwi ngarribebmeng kunred bolkngeyyoy Tyre kore kubolkkimuk Syria. Wanjh birridelengkoluyhweyi manbu kabbala delenghdelengkani. \p \v 4 Wanjh ngarrikolurrinj kore kabbalabeh, dja ngarriwam ngarrbenngalkeng bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus kumekbe kunred. Dja ngarridjarrkyerrkang bu kunkodjke seven. Wanjh Namalngmakkaykenh benwokwong birrimekbe bininj bu birrimarneyimeng Paul, “Yuwn bu yire Jerusalem.” \p \v 5 Bu darnkih ngad ngarriwirleni ngarrirawinj, wanjh birrimekbe bininj dja mak nawu bedberre ngalbihbininjkobeng dja mak wurdwurd dorrengh, ngarridjarrkbebmeng kore kubolkkimuk kuberrkkah. Wanjh ngad kumekbe ngarribarddurrungkulhdanj kore adjbud bu ngarridanginj yiwarrudj dja ngarribebbehwoknarrinj. Dja bedda birridokmerrinj kured. \p \v 6 Bu ngad kumekbe wanjh ngarridahkendanj kabbala wanjh ngarriwam, dja bedda wanjh birridokmerrinj kunred. \p \v 7 Ngarridjalwam kabbala wanjh ngarribebmeng kore kunred bolkngeyyoy Ptolemais. Ngarrikoluy kore kabbala, dja ngarriwam kurrenge ngarrbenmarnebebmeng dja mak ngarridjalwohwoknarreni nawu ngarridangerrinj kore Jesus, wanjh kumekbe ngarridjarrkyerrkang kunkodjkekudji. \s1 Paul Dingihdi Kore Kunred Caesarea \sr Acts 21:8-14 \p \v 8 Wanjh kunkodjkebuyikani ngad ngarribolkbawong kumekbe dja ngarriwam ngarribebmeng kore kunred bolkngeyyoy Caesarea. Wanjh ngad ngarriwam ngarringimeng kunrurrk nuye nawu nakudji bininj ngeyyoy Philip, dja wanjh kumekbe ngarrihyoy. Nungka nawu namekbeni nakudjini seven bindidjarrngbom kore Jerusalem. Nanihnjanu nawu Philip nungka reyi benbengdayhkeyi bininj kunwok kunmak. \v 9 Kaluk nungka benkarrmi kunkarrngbakmeng ngalbebeywurd nuye nawu birridjadmudni. Bedda yiman prophets dja birrimulewani God nuye kunwok kore benmarneyimeng. \p \v 10 Ngad ngarriyerrkang kumekbe kunkodjkewern wurd. Wanjh bininj nawu ngeyyoy Agabus, kumkoluy mandulumbeh kore kubolkkimuk bolkngeyyoy Judea. Nungka wanjh prophetni. \v 11 Nungka kumwam kore ngad, dja bimarnemey nawu ngardmodukkayindi Paul nuye kunmadj, wanjh nungandeleng maddukkarrinj dja mak mendedukkarrinj. Kaluk nungka bihmulewani nanihnjanu Paul bu kaluk kabimarnekurduyimerran, bu yimeng ngadberre, “Nawu Namalngmakkaykenh nganmarneyimeng nawu bininj nuye nanihnjanu kunmadj, nakka wanjh kare kore Jerusalem, dja bininj nawu Jews kabirrimang, kabirridukkan wanjh kabirribidkenwon birribuyika bininj nawu minj Jews.” \p \v 12 Bu ngad ngarribekkang kuninjkunu wanjh ngarridjalwernhdjawani Paul bu minj kare kore Jerusalem. Dja mak birribadbuyika bininj nawu birrihni kururrk, wanjh birridjawam warridj. \v 13 Wanjh Paul nganwokmey ngadberre, dja yimeng, “Njalekenh ngudda kandimarnehnalkbun? Ngudda kandimarnbun ngaye ngadjalwernhnjilngwarremen duninjh. Ngaye wanjh ngadjalmahme bu ngadjare ngare kore Jerusalem, dja kunu bonj, bu ngandikurrme kore prison dja mak bu ngandibun ngarrowen, dja kunu bonj, ngadjalre kore kunngey nuye Jesus nawu kawohrnan rowk.” \v 14 Wanjh bu ngad ngarrinang Paul minj mayaliborledmeninj, wanjh ngad ngarridjalbawong. Dja ngarrimarneyimerrinj, “Bonj. Kamak kaluk nawu Kawohrnan Rowk nungan kakurduyime kore nungka kadjare.” \s1 Paul Wam Bolkmey Jerusalem \sr Acts 21:15-17 \p \v 15 Kalukburrk wanjh ngarriwam Jerusalem. \v 16 Yikahwi bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus nawu birrikang kore Caesareabeh, wanjh bedda dja ngarridjarrkwam kore Jerusalem. Ngandikang kore ngarringimeng kunrurrk nuye nakudji bininj nawu ngeyyoy Mnason nawu nakang Cyprusbeh. Nungka bidjalmunkekadjuy Jesus korroko duninjh. Wanjh ngarrihni kore kunrurrk nuye. \v 17 Nawu birridangerrinj kore Jesus birrihdi Jerusalem ngandikimey bu birrikuninjilngmakminj. \s1 Paul Dja Nawu Birriwohrnawohrnani Yiwarrudj Bedberre Birriyolyolmi \sr Acts 21:18-25 \p \v 18 Wanjh kunkodjkebuyikani ngad ngarriwam Paul dorrengh dja ngarrinarrinj James. Dja mak birribuyika birridjarrkni bininj nawu birriwohrnawohrnani yiwarrudjkenh. \v 19 Wanjh Paul benmarneyimeng, “Ngudda kamak ngurrihni.” Wanjh benyawoyhmarneyimeng bedberre kore kundjalwern God benmarnekurduyimi bininj nawu bedda minj Jews bu Paul rengehrey bihmulewani Jesuskenh bedberre. \p \v 20 Bu bedda birribekkang kuninjkunu Paul yimeng, wanjh birridjalburlumeng God. Wanjh birrimarneyimeng Paul, “Mah, yina nawu karridangerrinj. Dja kanbekka. Yiburrbun birridjalmirndewern duninjh bininj nawu Jews wanjh bedda warridj birriwoybukwong Jesus. Dja bedda kabirridjaldjare munguyh kabirridjalwernhkarrme kore mankarre kadberre kahyo. \v 21 Bedda korroko ngundiwobekkang bu birrikarrebekkang ngudda ke. Yikahwi bininj ngundihmulewan bu ngudda yimankek yibenmarneyime bininj nawu Jews kabirrihni kubolkbuyika bu kabirrikarrebawon mankarre manbu Moses bimbom, dja mak bu minj kabindilakkayenwon bedberre wurdwurd, dja mak manbubuyika kabirribawon manbu mankarre kabirrikarrme. \v 22 Kuninjkunu wanjh bedda kabirriyime djaying. Bu bedda ngundiwobekkan bu ngudda yihni kondanjkunu Jerusalem, wanjh bedda kunu ngundiyiddung. Wanjh ngad ngarrikarremarnbun ke, ba bu minj ngundiyawoyhdung nawu birrimekbe bininj.” \p \v 23 “Mah, wanjh ngarridjare kanwokkarrmen ngadberre kore ngundihmarneyime. Wanjh kandiwokbekka. Ngad ngarrbenkarrme kunkarrngbakmeng bininj nawu Jews ngarridjarrkdi kondanjkunu. Bedda birriwokkurrmerrini kunrayek nuye God. Kaluk bolkkime wanjh kayiburnbun bedberre, dja kabirrikangemarnburren kore Temple kabirringime. \v 24 Ngudda bu yidjare wanjh yibenkan nanihnjanu binihbininj kore Temple ba bu ngurridjarrkkangemarnburren. Ngudda kaluk yibenmarnekarremulewan rowk ba bu kabirringabekdadjme. Bu ngudda kuninjkunu yikurduyime, wanjh birriwern bininj nawu Jews kabirriburrbun bu ngudda minj yibakke maninjmanu mankarre kadberre ba bu minj ngundiyawoyhwokbengkan.\f + \fr 21:24 \ft Ngurrina kore Numbers 6:13-21\f* \v 25 Dja Mak kunbuyika marneyime ngudberre. Bu ngad minj ngarridjare bininj nawu minj Jews kabirrikarrme mandjalwern manbu mankarre kadberre. Kaluk ngad ngarrbenmarnebimbom djurra, dja ngarrbenmarneyimeng, ‘Yuwn bu ngurringun manme manbu bininj kabirriwon nawu idols kabirrihmarnedi yiwarrudj, dja wanjh makka kawarremen. Dja mak yuwn ngurrikurlbabongun. Mak yuwn bu ngurringun mayh nawu kunbidwi kabirrikukdjuyime bu kabirribun. Dja mak yuwn bu ngurriwohdjirdmarren.’ Bonj, wanjh kunmekbe ngarrbendjalmarneyimeng bedberre nawu minj Jews bininj.” Kuhni bu birrimekbe bininj birrimarneyimeng nawu Paul. \s1 Bininj Nawu Jews Birridjareni Birribuyinj Nawu Paul \sr Acts 21:26-31 \p \v 26 Wanjh Paul benmey birrimekbe kunkarrngbakmeng bininj benkang kore Temple. Wanjh bu kunkodjkebuyikani bedda birridjarrkkangemarnburrinj. Kalukburrk nungka Paul ngimeng kore Temple kururrk ba bu kabenmarneyime nawu birriwohrnawohrnani bu baleh kabolkyime kabenkarremulewan bedberre nawu bininj nuye. \v 27 Dja medni, bedda birrimadbuni kunkodjke seven. Bu ngokko darnkih yakmeyakmeninj, yikahwi Jews bininj nawu birrimdolkkang Asiabeh, birrinang Paul kore Temple kururrk ni. Wanjh bedda birriwam bindimirndemey bininj birribuyika bu birrimwam birridarrkidmey Paul. \v 28 Wanjh birridjalkaykakayhmeng, birriyimeng, “Bininj nawu Israel ngunkebmawahmeng ngudberre, kandimbidyikarrmen. Dja nanihnjanu bininj kahre kubolkbubuyika kabenhmarneyimeyime birriwern bininj bu kandiwarrewe ngad bininj nawu Jews, dja kabirribakke mankarre kadberre. Dja mak nungka kunwarre kahyime maninjmanu Temple ngarre. Dja ngad kunu ngarrinang nawu Greek bininj benyingimeng kore Temple, dja birrimekbe bininj nawu minj Jews, wanjh kunmekbekenh nungka rurrkwarrewarrewoni kadberre kore kubolkdjamun.” \p \v 29 Kaluk bedda birrikarrewarrewong. Bu birrinang Paul benedjarrkdi kore kubolkbuyika kururrkwern bininj nawu minj Jew nawu Ephesusbeh, nawu ngeyyoy Trophimus, dja bedda yimankek birriyimi Paul biyingimeng kore kururrk Temple. Dja burrkyakni, bedda birridjalwelengnameng. \p \v 30-31 Nawu bininj birrimirndewern birrihni Jerusalem birrinjilngwarreminj dja birrirlobmeng rowk kore Temple. Bedda birridarrkidmey Paul dja birridorrohdorrorrkeng kuberrkkah, dja kundjalburrikudjini birridangbalhmeng manbu Temple ngarre gates. Bedda wanjh birridjaldjareni birribuyi werrk nawu Paul. Kaluk kunmekbe wanjh birriwern djamun birridi kore Jerusalem, nawu birrimdolkkang kore Romebeh. Wanjh bu kunyid ngalmeng bininj nawu djamun benmarnewohrnani benwobekkang bu birriwern rowk bininj birriyiddungi kunkimuk kore kukadjeh Jerusalem. \s1 Nawu Djamun Birringehkeng Paul \sr Acts 21:32-36 \p \v 32 Wanjh nawu benmarnewohrnani djamun benmey bininj nuye dja mak nawu bindiwohrnawohrnani, dja werrkwerrk birrirlobmeng birrikoluy kore Jews bininj birribuni Paul. Bu bedda nawu Jews bininj bindinang djamun birrimhrey, wanjh birridjalngurdmeng rowk. \v 33 Wanjh bininj nawu wohrnani kumwam biberlmey Paul. Benmarneyimeng nuye bininj, “Ngurridukka wirlmurrng kurrenge dja kumende.” Wanjh bendjawam bininj nawu birribuni Paul, “Nangale nakka bininj? Dja njale kurdukurduyimeng?” \v 34 Wanjh yikahwi bininj bebbehbebbehkayhmi kuhrikuhri nuye, wanjh nawu wohrnani bu minj mak benbekkayi kore birrihmarneyimi dja kunngalwowmi birribengbom, wanjh nungka benmarneyimeng nuye djamun, “Mah, ngurriyidurnden kore kururrk kadberre.” \p \v 35-36 Wanjh djamun birrikang Paul. Wanjh bu bedda birrimbebmeng kore darnkih kabirribidbunkenh wanjh bedda birrikukngorrmey Paul kaddum, dja nawu Jews bininj birridarnhmirnderri darnkih bu bedda birriwernhyiddungi duninjh. Dja mak bedda birrikaykahkayhmi kunngalwowmi dorrengh, birriyimeng, “Ngurribalka, ngurribu!” \s1 Bu Paul Kayolyolmerren Dja Kabenmarneyolyolme Bininj \sr Acts 21:37-40 \p \v 37-38 Bu bedda birribalhkuyinngimi kore djamun bedberre kunrurrk, wanjh Paul bimarneyimeng nawu wohrnawohrnani djamun, “Kamak bu ngaye ngarrwokdi?” Kaluk Paul wokdanginj kunwok Greek. \p Wanjh nawu bininj wohrnani djamun bedberre bimarneyimeng, “A! Yiddok ngudda kunu Greek yihwokdi? Dja ngaye ngayimeng yimankek bu ngudda nabuyika bininj nawu marnbuni kunyid kumekbe bu bindibuni nawu birriwohrnawohrnani kunred Egypt. Dja yimankek ngaye ngayimi ngudda yibenkang 4000 bininj nawu bindibuni birribuyika bininj kore kumekbe kubolkdarleh Egypt. Yiddok ngudda namekbe?” \v 39 Wanjh Paul biwokmey nunganwali bimarneyimeng, “Burrkyak. Ngaye kunu nawu Jew bininj, dja ngarranginj kore kunred kabolkngeyyo Tarsus kore kubolkwarlah Cilicia. Kaluk kubolkkukenni. Dja ngaye wanjh djawan ngudda ngadjare bu ngabenmarnewokdi nanihnjanu bininj nawu ngandibuyi.” \p \v 40 Wanjh nawu bininj wohrnani bedberre djamun bidjurrkkang Paul bu kabenmarnewokdi birrimekbe bininj nawu Jews. Wanjh Paul dolkkang dja benmarneberlwayhmeng rowk. Wanjh birridjalwern bininj birridjalngurdmerrinj rowk, wanjh Paul dedjingmey benmarnewokdanginj kore Hebrewbeh kunwok. \c 22 \s1 Paul Benhmarnemulewarreni \sr Acts 22:1-23 \p \v 1 Paul benmarneyimeng, “Ngudda binihbininj nawu karridangerrinj, dja mak ngudda nawu dabborrabbolk, kandibekka ngaye bu ngayolyolmerren ngudberre.” \v 2 Bu bedda birribekkang bu benhmarnewokdi kore kunwokbeh Hebrew, wanjh bedda birridjalwernhngurdmerrinj rowk. Wanjh Paul yimeng bedberre, \v 3 “Ngaye wanjh Jew. Dja ngarranginj kore kunred Tarsus ngarre bu kubolkkimuk Cilicia. Kaluk ngaye ngamwam kondanjkunu Jerusalem dja ngarrabbolkminj bu kondah. Wanjh ngaye nganbukkabukkani namekbe bininj nawu kangeyyo Gamaliel. Ngaye nganbukkabukkani mankarrerayek manbu mawahmawah kadberre kandiwong. Ngaye ngadjaldjareni munguyh bu ngadjalwokmarrkmangi God, yiman bu ngudda ngurrihyime. \v 4 Dja ngaye mak ngabenbuni bininj dja daluk nawu birrimunkekadjungi Jesus kore manbolh nuye. Ngabendukkani ngabenkurrmi kore kunrurrk prison. Dja mak yikahwi birribaldoweni. \v 5 Nawu priest nakimuk kadberre dja mak nawu kabirriwohrnawohrnan kore council kadberre, wanjh bedda rowk ngundimarneyime kuninjkunukenh bu kunwoybuk. \p Bedda wanjh ngandiwong djurra dja ngakang kore kunred Damascus yimankek ngabenwoyi nawu karridangerrinj bininj nawu Jews birrihni kumekbe. Dja mak ngadjareni ngabendukkadukkayi bininj nawu birrikadjungi Jesus, ba bu ngabenyirrurndeyi kore Jerusalem bu kabindibunkenh.” \p \v 6 Wanjh Paul yimeng, “Wanjh ngarrirey kore Damascus dja bu barnangarraburrkni ngarribalhbebmi darnkih, kaluk kundjalmekbeni wanjh kundjalbolkwolkayindanj ngardduk kaddumbeh bu kunkimukkenh. \v 7 Ngaye wanjh ngamankang kurorre wanjh ngawokbekkang bu kumwokdanj ngardduk, wanjh yimeng, ‘Saul, Saul! Njalekenh ngudda ngaye munguyh kanhdung?’ \v 8 Wanjh ngawokmey, ngayimeng nuye, ‘Ngudda yingale ngudda nawu yiwohrnan?’ Wanjh nungka nganmarneyimeng, ‘Ngaye wanjh Jesus nawu ngakang Nazarethbeh, nawu ngudda munguyh kanhdung.’ ” \p \v 9 “Wanjh nawu bininj ngarridjarrkrey bedda birribirlunang kore kumwolkayindanj ngadberre, dja minj birriwokburrbuyi nawu kumhwokdi ngardduk. \v 10 Dja wanjh ngadjawam, ngayimeng, ‘Ngudda nawu yiwohrnan, baleh ngakurduyime ke?’ Wanjh nawu Kawohrnan Rowk nganmarneyimeng, ‘Yirrolkka, dja yiray kore kunred Damascus. Kaluk kumekbe nakudji bininj ngunmarneyime rowk kore ngaye ngayingkihkarremarnbom ke yikurduyimekenh.’ ” \p \v 11 “Minj ngaye ngabolknayi dja ngandjalmimkinjeng kore kumwolkayindanj kore heavenbeh. Wanjh nawu bininj ngarridjarrkrey ngandibidmey ngandikani kore Damascus. \v 12 Kaluk nakudji bininj ni kunmekbe nawu ngeyyoy Ananias. Nungka marrkmangi manwern mankarre kadberre, wanjh nawu birribuyika Jews bininj birridjalmakwani nuye. \v 13 Nungka kumwam ngannang kore ngaye ngahyoy, dja danginj kore djarrirn ngardduk, dja nganmarneyimeng, ‘Saul nawu ngarrdanginj, yiyawoyhbolkna!’ Wanjh kundjalburrikudjini ngaye ngayawoyhbolknang dja mak ngadarrkidnang nungka Ananias.” \p \v 14 “Dja mak nungka nganmarneyimeng, ‘God nawu kadberreni mawahmawah ngarrku, nungka ngunjaldjarrngbom bu yiwernburrbun kore nungka kadjaldjare, dja mak djareminj ke bu yinan nawu nadjalmakkaykenh duninjh nuye dja mak bu yiwokbekkan bu nungka ngunmarnewokdi nungan nuye kurrang dorrengh. \v 15 Kuhni ngunmarnekurduyimerranj ba bu ngudda yire yimulewan nuye bedberre bininj kore ngudda yinang kumim ke dja mak kore yiwokbekkang nuye. \v 16 Njale mak yihmadbum? Wanjh yirrolkka ba yikodjdjuhme kore ngunkangedjirridbun kunwarrekenh ke, dja yikayhmen nuye kunngey.’ Kuninjkunu wanjh Ananias nganmarneyimeng ngardduk.” \p \v 17-18 Wanjh Paul yimeng, “Kalukburrk wanjh ngaye ngamdurndi kore Jerusalem. Kaluk kunkudjihkenhni ngaye ngahdi yiwarrudj kore kunrurrk Temple. Wanjh kumekbe ngadjalkodjworromkang bu nganang nawu Kawohrnan Rowk dja nganmarneyimeng, ‘Werrk, yidjalbolkbawo kondanjkunu Jerusalem, dja nawu bininj birrikang kondanjkunu minj ngundiwoybukwon kore ngaye kanhmulewan.’ \v 19 Wanjh ngaye ngamarneyimeng, ‘Nawu yiwohrnan, bedda kabirriburrbun bu ngaye ngawohrewohrey kore kururrkbubuyika synagogue dja ngabendarrkidmey birribuyika bininj nawu ngudda ngundiwoybukwoni. Ngaye ngabendangbalhmi kore prison dja mak ngabenbuni. \v 20 Dja bu bedda birribom Stephen nawu ngunhmulewani ngudberre, wanjh ngaye kumekbe ngahdi ngahbennani bu birrikodjdongi kunwardde. Dja ngaye ngamakwam bu birribom doweng. Dja mak ngabenmarnemadjnahnani nawu bininj birribuni.’ Kuhni ngamulewarrinj bu ngamarneyimeng Jesus. \v 21 Wanjh nawu Kawohrnan Rowk nganwokmey, nganyawoyhmarneyimeng, yimeng, ‘Yiray, yidjalbolkbawo kondanjkunu. Ngaye munkewe, ba yire kore bininj nawu minj bedda Jews.’” Kuhni bu Paul yolyolmerrinj bedberre. \p \v 22 Birrimekbe bininj nawu birribekkabekkani rowk kore Paul mulewarreni bedberre, wanjh bu birriwokbekkang kore benmulewani bininj nawu minj Jews, wanjh birrikayhmeng, birriyimeng, “Nanihnjanu bininj wanjh djaldowimen! Ray, dja nakka nawarre. Karridjare karribun karrowen!” \v 23 Wanjh bedda birridjalkayhmi dja birrimadjyerrkerrinj bedberre dja mak kundjulng birridjulngweyi kaddum. \s1 Nawu Djamun Birridjareni Birriwidjbihkemeninj Nawu Paul \sr Acts 22:24-30 \p \v 24 Wanjh nawu benmarnewohrnani djamun benmarneyimeng nuye bininj, “Mah, wanjh ngurrimka kore kururrk kadberre. Dja ngurriwidjbihke ba bu kamulewan mandjad kore nungka baleh kahkurduyime wanjh nawu bininj Jews kabirriwidnan.” \v 25 Wanjh bedda birrikang birridukkarrukkang bu yimankek birriwidjbihkemeninj. Wanjh Paul bimarneyimeng nawu djamun nabalkimukni, bimarneyimeng, “Bu ngudda kanwidjbihke ngaye, wanjh kunukka yibakke mankarre, dja ngaye ngahkarrme mankarre manbu Romebeh, dja ngaye kunu minj ngandiwokbekkayi ba mandjad marneyimeninj ngudberre.” \p \v 26 Wanjh bu namekbe nawu djamun biwokbekkang Paul bu yimeng, wanjh nungka baldjalwam bimarneyimeng bininj nawu wernhwohrnani djamun rowk, bimarneyimeng, “Yina, minj mak karribun nahni bininjh dja nungka kahkarrme mankarre manbu Romebeh, dja baleh ngudda yikurduyime?” \v 27 Wanjh nawu wernhwohrnani djamun wam bidjawam Paul, “Kanmarneyimen mandjad, yiddok woybukkih ngudda yihkarrme mankarre manbu Romebeh?” Wanjh Paul biwokmey yimeng, “Yoh”. \v 28 Wanjh namekbe djamun bimarneyimeng, “Ngayh, ngaleng. Wanjh ngaye ngabenkarremulewam nawern money bu ngamey mankarre manbu Romebeh.” Dja nungka Paul bimarneyimeng, “Ngaye ngamey maninjmanu mankarre kore ngayirranginjbeh.” \p \v 29 Wanjh kundjalburrikudji bininj birribawong nawu yimankek birriwidjbihkemeninj dja birridjawayi. Wanjh nawu benmarnewohrnani djamun keleminj bu burrbuburrbuni kore birrukkang wirlmurrng chains dorrengh bininj nawu karrmi mankarre manbu Romebeh. \v 30 Dja mak nungka djareni djalwernburrbuyi bu njalekenh nawu Jews bininj birriwelengnameng Paul. Kaluk bu kunkodjkebuyikani nungka biyerrkkeng Paul. Wanjh nungka welengwokmunkewerrinj bedberre bininj nawu priests birrikihkimukni dja mak bininj rowk nawu birrimirnderri kore council bedberre nawu Jews, bu kabirrimirndemornnamerren kore kubolkkudji. Wanjh bu bedda birrimirndemornnamerrinj rowk, wanjh nungka bikang Paul dja binameng kore kumirrk bedberre. \c 23 \s1 Paul Benmarnewokdanj Bininj Nawu Birriwohrnawohrnani Kore Jerusalem. \sr Acts 23:1-5 \p \v 1 Paul bendjalwernhkuknani bininj nawu birrimirndemornnamerrinj, dja yimeng, “Nawu karridangerrinj, ngaye munguyh ngadjalwokmarrkmangi mankarre nuye God. Ngaye ngaburrburren bu minj njale ngabakkemeninj.” \v 2 Wanjh Ananias nawu benmarnewohrnani priests, benwokrayekwong bu benmarneyimeng bininj nawu birridarnhdi Paul bu birridangwidjbihkeng. \v 3 Wanjh Paul bimarneyimeng Ananias, “Kaluk God yinganwali ngunbun ngudda nawu yidjalwohkurrehkurren. Bu ngudda kandjaldjuhbom yimankek ngabakkeng mankarre, dja ngudda yibendjaldjurrkkang nahninjanu bininj ke bu ngandidangwidjbihkeng, wanjh kunukka yingandeleng yidjalbakkeng mankarre manbu kadberre.” \p \v 4 Wanjh nawu bininj kumekbe birridi birrimarneyimeng Paul, “Yuwn bu kunwarre yimarneyime, dja nakka God bikurrmeng bu kabenmarnewohrnan priest bedberre.” \v 5 Wanjh Paul benmarneyimeng, “Ngudda nawu karridangerrinj, ngaye minj ngaburrbuyinj bu nahni kawohrnan bedberre nawu priests. Dja wanjh ngaye ngaburrbun kore kabimbuyindi yimeng, ‘Yuwn bu yiyime kunwarre bedberre bininj nawu ngundihmarnewohrnan.’” [Exodus 22:28] Kuhni bu Paul benmarneyimeng. \s1 Paul Benmarnbom Bu Bininj Birribebbehdangwerrinj \sr Acts 23:6-10 \p \v 6-8 Wanjh Paul benwohburrbom bu bininj kumekbe birrimirndebokenhni, yikahwi nawu Phariseeni dja yika nawu Sadduceeni. Wanjh nawu bininj Sadducee birriyimeng minj nuk nangale kamyawoyhdarrkiddurndeng bu karrowen. Dja mak birriyimeng angel minj karri, dja minj mak kunmalngbubuyika kabirrihni. Dja nawu Pharisee bedda birriyimi bu munguyh kabirrihni nawu angel dja mak kunmalngbubuyika, dja mak birriyimi bu woybukkih bininjh kabirridolkkan kore kumidjbeh. \p Kunmekbekenh kunu Paul wokdanj wernkih duninjh, yimeng, “Nawu karridangerrinj, ngaye wanjh Pharisee, dja mak nakornkumo ngarddukni nakka wanjh Phariseeni. Dja mak ngaye ngaburrbun bu bininj nawu kabirridowerren kabirrimyawoyhdarrkiddurndeng, wanjh kumekbekenh ngaye kunyid ngamey bu bolkkime ngandidjuhbunikenh.” \p Bu kuninjkunu yimeng bedberre, wanjh kunyid kummarnbuyindanj bu bedmandeleng birridangwerreni nawu Pharisees dja Sadducees. Wanjh birridjalbebbehmirndeyarlarrmerrinj. \v 9 Wanjh bedda birridjalwernhwokwernmerrinj. Yikahwi bininj Pharisee nawu birriwernhkarreburrbuni mankarre, wanjh birridolkkang birriyimeng, “Nahni bininj minj nuk kurduyimeninj kunwarre. Dja kunubewu nakudji nawu angel dja nuk kunubewu namak kunmalng bimarnewokdanj nuye.” \v 10 Wanjh birridjalwern bininj birridjalwernhyiddurrinj duninjh, wanjh nawu bininj benmarnewohrnani nawu Romebeh djamun, wanjh nungka burrbom wardi Paul birribuyi birrikukdjalkdjalkmayi. Wanjh nungka benmunkeweng nawu bininj nuye bu birribebkeng Paul dja kabirrikan kore kururrk bedberre. \s1 Nawu Jews Bininj Birrikarremarnbom Bu Kabirribunkenh Nawu Paul \sr Acts 23:11-15 \p \v 11 Bu kumekbe kunkak nawu Kawohrnan Rowk Jesus kumwam bimarnedanginj kurlirri nuye kore Paul, dja bimarneyimeng, “Yikangerayeknin, yuwn bu yikele. Ngudda yibenbengdayhkeyi bininj bu ngayekenh kondanjkunu kore Jerusalem, dja wanjh bolkkime ngaye munkewe yire Rome ba bu yibenmarnemulewan ngayekenh.” Kuhni bu Jesus bimarneyimeng. \p \v 12 Kaluk malaywibuyikani wanjh yikahwi nawu Jews bininj birriyingkihkarremarnbom. Bedda birriwernwokrayekworrinj bu minj birribonguyi dja mak minj birringuyi manme, dja med birrimarneyimerrinj, “Ngad karribu Paul werrk, wanjh yerreh karringun manme dja karribongun.” \v 13 Kaluk birridjalwernni bininj yiman fortyni nawu birriwokkurrmerrinj nuye. \v 14 Wanjh bedda birriwam kore nawu priests birrikihkimuk dja nawu birriwohrnawohrnani, wanjh bindimarneyimeng, “Ngad ngarrimarneyimerrinj bu kunwok kunrayek ngarriwokmarnburrinj, bu ngarriyimeng ngad minj ngarringun manme dja minj ngarribongun dja med ngad ngarribun Paul werrk. \v 15 Wanjh kandibekka. Ngudda dja nawu birribuyika bininj kabirriwohrnawohrnan kore council, wanjh ngurridjarrkwokmunkewerrimen bininj nawu kabenmarnewohrnan djamun bu kabirrimkan Paul kore ngudda, bu yimankek ngurridjalwohkurren ngurriyawoyhdjawan. Wanjh ngad ngarridjalyingkihdi ba bu ngarribun werrk wardi yerreh kambebme kondanjkunu.” \s1 Paul Nuye Nayaw Korroko Bibengdayhkeng Nawu Djamun \sr Acts 23:16-22 \p \v 16 Nawu Paul nuye nayaw wobekkang kuninjkunu bu birrikarremarnbom, wanjh nungka wam ngimeng kore kunrurrk bedberre djamun, dja bibengdayhkeng Paul nawu nabadjan. \v 17 Wanjh bu Paul bekkang kuninjkunu kunwok wanjh nungka bikayhmeng nakudji djamun nawu nabalkimukni, dja bimarneyimeng, “Yika nahni nawu nayawurrinj kore nawu nakimuk kahni ba bu kabimarnekarreyolyolme kore kahkarrme.” \v 18 Wanjh nawu djamun bikang namekbe nayawurrinj kore namekbe nawu benhmarnewohrnani djamun rowk, dja bimarneyimeng, “Paul nawu kahrurrkkendi ngankayhmeng nganmarneyimeng bu ngamkan nahni nawu nayawurrinj ba bu ngunmarnemulewan kore kahkarrme.” \v 19 Wanjh nawu kawohrnan djamun bibidmey bidjarrirnnameng namekbe nayawurrinj dja bidjawam manmolk, “Mah, njale kanmarnemulewan?” \p \v 20 Wanjh nungka bimarneyimeng, “Nawu Jews bininj birriyingkihkarremarnbom bu ngundidjawankenh Paul bu yikan malahmalaywi kore council kabirrimirndemornnamerren, bu yimankek bedda kabirriyawoyhdjawan. Dja kabirridjalkurren. \v 21 Dja yuwn bu yibenwokmarrkmang. Dja kumekbe forty bininj kabirriyingkihdi ba bu kabirribunkenh. Bedda korroko birriyingkihwokrayekworrinj bu minj manme kabirringun dja minj kabirribongun dja bedda med kabirribun werrk Paul. Bedda bolkkime birrimarnburrinj dja kabirridjalmadbun ngudda ke kunwok.” \p \v 22 Wanjh nawu kawohrnan djamun bedberre bimarneyimeng mandjad nawu nayawurrinj, bu yimeng, “Yuwn bu yibenmarneyime birriwern bu ngudda ngaye kanmarneyimeng.” Wanjh bimunkeweng, wam. \s1 Wanjh Nawu Benmarnewohrnani Djamun Bimbom Djurra Bu Paulkenh \sr Acts 23:23-30 \p \v 23-24 Kaluk bu nayawurrinj wam, wanjh namekbe nawu benmarnewohrnani djamun benbenekayhmeng benebokenh djamun nawu benebalkihkimukni, dja benbenemarneyimeng, “Mah, nguneray ngurrbenbebbehmang bininj birriwern yiman 200 djamun nawu birrikihkimuk, dja mak two hundred nawu birribadbuyika djamun mankole dorrengh kabirrikan, dja mak seventy djamun nawu kabirrimorneni djarrang. Dja mak ngunemarnema djarrang nawu Paul kamorneni. Wanjh ngurribolkbawo kondanjkunu bu nine oclock kukak, dja ngurrika Paul kore kunred Caesarea, dja ngurribalbidnakenwo Felix nawu kawohrnan kumekbe kubolkkimuk.” \p \v 25 Wanjh nawu benmarnewohrnani djamun yerrkang dja bimbom djurra. Kuninjkunu wanjh nungka yimeng, \v 26 “Ngaye ngangeyyo Claudius Lysias. Wanjh nganjilngmak duninjh bu marnebimbun ngudda ke, Felix nawu yimakkaykenh yiwohrnan kumekbe kunred. \v 27 Ngaye ngabalmunkewe nahni nawu bininj. Nawu Jews bininj birridarrkidmayi dja birrikuyinjbuyi. Wanjh ngaye dja ngardduk bininj ngarriwam ngarrikanjngehkeng kore birribuyi, dja ngawokbekkang bu nungka karrekarrmi mankarre manbu Romebeh. \v 28 Dja wanjh ngadjareni bu ngaburrbuyi njalekenh birriwelengnami bininj nawu bedda Jews, wanjh kumekbekenh kunu ngakang kore council bedberre birrimirndemornnamerreni. \v 29 Dja nawu Jews minj birriyimeninj bu nahni bininj bakkemeninj mankarrekimuk kadberre ba bu ngarribunkenh dja mak ngarrikurrme prison. Dja bedda birridjalyimi bu Paul yimankek benmarnekarrebakkeyi mankarre bedberre bininj nawu Jews. \p \v 30 Wanjh yerrekah ngaye ngabekkang bu yikahwi bininj birrikarremarnbom bu yimankek birribuyinj nanihnjanu Paul, wanjh kumekbekenh kunu ngaye ngadjalmunkeweng kore ngudda ke. Wanjh nawu bininj kabirriwelengname, bedda warridj ngabenmarneyimeng kabirrimre kore ngudda ngurriwokdi.” \p Wanjh kuninjkunu nungka yimeng kore wokbimbom djurra nawu benhmarnewohrnani djamun. \s1 Bu Djamun Birrikang Paul Kore Kunredkimuk Caesarea \sr Acts 23:31-35 \p \v 31 Wanjh nawu djamun birridjalkurduyimeng kunmekbe kore benmarneyimeng nawu benmarnewohrnani. Bedda birridjalkakkang Paul kunmak rowk dja birrikakbebmeng kore kunred bolkngeyyoy Antipatris. \v 32 Wanjh bu malahmalaywihni nawu djamun kurrenge birrihrey wanjh bedda birribaldjaldurnderrinj kururrk bedberre kore Jerusalem. Dja nawu birribuyika djamun nawu birrimorneni djarrang, bedda wanjh birribaldjalkang Paul kore kunred bolkngeyyoy Caesarea. \p \v 33 Bu bedda birribolkmey kumekbe kubolkkimuk Caesarea, wanjh birriwong nawu Felix nahni djurra nawu birrimkani, dja birrikurrmeng Paul kore kumirrk nuye. \v 34 Felix bimnang djurra wanjh bidjawam Paul, yimeng, “Balehbeh ngudda kubolkkimuk yimdolkkang?” Wanjh Paul biwokmey bimarneyimeng, “Ngaye ngamdolkkang kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Cilicia.” \v 35 Wanjh nawu Felix yimeng, “Mah, ngaye kaluk wokbengyirri ke bu kabirrimre birrimekbe bininj nawu ngudda ngundihdjuhbun.” Wanjh benmarneyimeng bininj nuye, “Ngurrikurrmen nahni nawu Paul kore kunrurrkkimuk nuyeni King Herod rurrkmarnbom korroko, dja wanjh ngurridjalnahna munguyh ba minj kare.” \c 24 \s1 Bininj Nawu Jews Birrimwam Kore Caesarea Dja Birrihdjuhbuni Paul \sr Acts 24:1-9 \p \v 1 Kaluk bu kunkodjke kunbidkukudjihni Ananias nawu benmarnewohrnani priests dja mak nawu yikahwi birrikihkimuk, wanjh bedda birrimdjarrkkoluy kumekbe Caesarea. Dja birrimkang nakudji bininj ni nawu benmarnewokdi bedberre nawu ngeyyoy Tertullus. Bedda birrimarneyimeng Felix kundjalwern rowk bu birriyimarneyimi kore Paulkenh. \v 2 Wanjh Felix bimkang Paul, dja kundjalmekbe rerrih Tertullus bidjaldjuhbom Paul, dja bimarneyimeng Felix, “Felix, ngudda nawu yidjalmakkaykenh, bu ngudda kanmarnewohrnani kadberre, wanjh kunukka ngad ngarridjalwernhnjilngmak, dja kunmodmikenh ngarridjalkarrme kore ngudda kunmak kunkerrngekenh yikurduyime ngadberre. \v 3 Ngad wanjh ngarridjalwernhnjilngmak rowk, dja wanjh ngarriwern ngarridjare ngundidjalmanjbun ngudda kunmak yiyime ngadberre. \v 4 Minj ngad mak ngarridjare bu kunwern ngundimarneyime, dja yiddok minj ngudda kankongibun bu kundedjumbungkenh kanwohwokbekkayi ngadberre? \p \v 5 Nanihnjanu bininj nawu Paul, ngad ngarrimarneyime nadjalwarre duninjh dja nabang, kunyid kamarnbumarnbun ngadberre bininj nawu Jews kore kubolkwarlahkenh rowk ngarrihningihni. Nungka nawu kawohrnan bedberre nawu ngarrbenhngeybun ‘Bininj nawu birrikang Nazarethbeh’. \v 6-8 Dja mak nungka warridj rurrkwarreweyi ngadberre Temple, dja ngad ngarridjaldarrkidmey bu ngarringurdkeng. Dja bu bolkkime yingan yidjawa nanihnjanu bininj, wanjh kunu yiwokbekkan kore ngad ngarridjuhbunikenh.” \p \v 9 Bu Tertullus ngurdmeng kore wokdiwokdi, wanjh nawu birridjalwern bininj Jews birriwokraworrinj nuye Paul bu birridjuhbom, dja birriyimeng bu woybukkih. \s1 Paul Bimarnemulewarrinj Felix Nawu Governor \sr Acts 24:10-23 \p \v 10 Felix nawu wohrnani kunmekbe kubolkkimuk, wanjh bimarnekodjdukmeng bu bimarneyimi Paul. Wanjh Paul bimarneyimeng, “Ngaye ngaburrbun bu ngudda kandjadmi ngadberre ngarriwarlahkenh bininj kondah kubolkkimuk bu kunwern kudjewk. Wanjh kunmekbekenh ngaye nganjilngmak bu marnemulewarren bu ngakandenamerren kore kumirrk ke. \v 11 Bu yidjare yingan yibendjawan birribuyika bininj bu woybukkih ngayekenh. Bu twelve kunkodjkeni ngaye ngabidbuni kore karrkad Jerusalem bu ngamarnedi God yiwarrudj. \v 12 Ngaye minj ngarridurrimeninj nangale nawu bininj, dja mak minj ngabenmarnbuyi kore kumirnde birridurrimeninj. Ngaye minj ngakurduyimeninj kore kunrurrk Temple, dja kore synagogue kunrurrk dja mak kore kubolkwern rowk ngalengngare Jerusalem. Nanihnjanu bininj minj ngandinayi nawu njale ngabenmarnewarrewoyi bedberre. \v 13 Bedda kabirriyingkihkarreburrbun kore kabirrihyime ke bu minj kunwoybuk. Dja burrkyak. Minj bedda ngandimulewayi kunwoybuk ngayekenh bu ngandidjuhbom. \p \v 14 Dja ngaye wanjh djalmarnemulewarren kundjalwohkudji kore ngaye ngakurduyimeng. Ngaye wanjh ngahmunkekadjung Jesus kore nuye manbolh. Dja nanihnjanu bininj yimankek kabirriyime bu kunukka kundjalwarre duninjh bu ngarrimunkekadjung Jesus. Dja bu ngaye ngamunkekadjung Jesus, wanjh kunu ngadjalmarnedi yiwarrudj nadjalkudji nawu God bedberreni nawu ngandikebmawahmeng. Dja mak ngaye ngawoybukwon rowk kore bimbuyindanj mankarre korroko, dja mak nawu prophet birribalbimbom. \v 15 Dja ngaye ngawernwoybukwon bu kaluk God kabendolkkayhwe birriwarlahkenh bininj nawu birrimak dja mak nawu birriwarre. Dja nawu nanihnjanu bininj nawu ngaye ngandidjuhbun bedda dorrengh kabirriwoybukwon kuninjkunu kunwok. \v 16 Wanjh kunmekbekenh kunu ngayeman nganahnarren bu minj kunwarre ngayime bedberre birribuyika bininj dja mak God nuye. \p \v 17 Dja ngaye ngadjare marnemulewan kore Templebeh ngandimey. Korroko ngaye ngabolkbawong kore ngardduk kunred. Kaluk bu mandjewkbuyikani ngaye ngamyidurndengi money nawu ngandiwoni burudjang birribuyika bininj ba bu ngabenwon bininj nawu Jews bu birrimarladj. Dja mak ngadjareni ngawoyi mayh kore nungka God. \v 18 Ngaye kumekbekenh kunu ngangimeng kore kururrk Temple. Wanjh kumekbe ngahdi bu ngakangemarnburreni nuye God, bu wanjh minj bininj birriwern ngarridiwirrinj, dja kumekbe djalyidyakni. \v 19 Yikahwi bininj birrihni nawu Jews birridolkkang kore kubolkkimuk Asia. Wanjh birrimekbe nanu ngandiwelengnameng, dja minj birrimrawinj ba bu ngundimarneyimeninj bolkkime kore mandjad ke. \v 20 Dja yiddok minj yibendjawan nanihnjanu bininj ngundimarneyime kore baleh nawu kabirriwohrnawohrnan birriyimeng bu ngandidjadmikenh kore kumirrk bedberre bu council birrimirnderri. \v 21 Ngaye ngadjalburrburren kunkudji kore ngabenmarneyimeng, bu ngarranginj kumirrk bedberre dja ngakayhmeng, bu ngayimeng, ‘Ngaye ngandidjadme bolkkime bu ngayime bininj kabirriyawoyhdolkkarren kore kumidjbeh.’ Kunmekbe ngaye ngayimeng bedberre kore birrihmirnderri.” Kuninjkunu wanjh Paul wokdanj bu bimarnemulewarreni Felix. \p \v 22 Kaluk nawu Felix ngokko yingkihbengkani bu bininjkenh nawu birrimunkekadjungi Jesus kore manbolh nuye. Wanjh benmarneyimeng bininj nawu birridungi Paul bu bedda kabirridjalmadbun. Wanjh benmarneyimeng, “Ngaye med, ngamadbun Lysias, bininj nawu kabenmarnewohrnan djamun, bu nungka kamre wanjh kunu ngayemandeleng bekkabekkan ngudberre dja ngadjadme nahni bininj.” \v 23 Wanjh bimarneyimeng nawu djamun nabalyawkimukni, “Yiwernhnahna Paul. Yirrahdahkendong kore prison, dja yuwn bu yikarrerayekwon nuye. Dja yibenbawo kabirrimre kabirrinan nawu birridabbolk ba bu kabenbidyikarrme.” \s1 Paul Ni Kore Kunrurrkmak Manbu Prison \sr Acts 24:24-27 \p \v 24 Kaluk bu kunkodjkebuyikani Felix kumwam kore kunrurrk prison. Dja bimkang ngalbininjkobeng nuye ngalbu ngeyyoy Drusilla. Ngalbu ngaleng Jew daluk. Wanjh bibebkeng Paul dja benebekkang bu nungka benbenemarneyolyolmi kore kunwok kunmak. Benbenemarneyimeng bu benewoybukwoyinjkenh nawu Jesus Christ. \v 25 Dja mak Paul benbenebengdayhkeng bu kabenekurduyime kundjalmak, dja mak bu kabenekunihnahnarrenkenh, dja benbenemarneyimeng bu kalukburrk God nungan kabenbenedjadmekenh. Bu Paul benbenehmarneyolyolmi kuninjkunu, wanjh Felix nungka djalwernhkangewarreminj, dja kunikeleminj dorrengh. Wanjh nungka bimarneyimeng Paul, “Mah, wanjh yiray. Kaluk yerrekah bu ngabekkarren, wanjh yawoyhkayhme bu yimdurndeng kanyawoyhmarneyolyolme.” \p \v 26 Kaluk nawu Felix burrburrbuni bu bimolhwoyi money ba bu bibebkemeninj Paul kore rurrkkehrurrkkendi. Kaluk kumekbekenh munguyh bidjalkayhmi bu benewokdi Paul. \v 27 Kuhni kurduyimerrangeni bu mandjewk bokenhni. Wanjh Felix burnbom kore durrkmidurrkmirri. Wanjh nabuyika nakerrnge bininj kumwam nawu wohrnani kubolkkimuk. Nungka ngeyyoy Porcius Festus. Wanjh Felix djareminj benmarnbom nawu Jews bu birrinjilngmakmeni nuye, wanjh kunmekbekenh bidjalbawong Paul kore prison rurrkkehrurrkkendi. \c 25 \s1 Paul Djareni Rawinj Kore Kunredkimuk Rome \sr Acts 25:1-12 \p \v 1 Kaluk nakerrnge nawu bininj ngeyyoy Porcius Festus dedjingmey wohrnani kumekbe kubolkkimuk bolkngeyyoy Judea. Nungka kumwam ni kore kunred bolkngeyyoy Caesarea. Kaluk bu kunkodjke danjbikni nungka wam kore Jerusalem. \v 2 Wanjh nawu priests birrikihkimuk dja nawu birriwohrnawohrnani bedberre nawu Jews bininj, wanjh birriwam kore Festus dja birrimulewam Paul kore birriyingkihdjuhbunikenh. \v 3 Bedda birridjurrkwoyi bu birridjawani Festus bu Paulkenh, dja birriyimeng, “Yimunkewemen kumray kore Jerusalem.” Bedda birrikarremarnbuni bu yimankek birriwohbuyi kore wohkah manbolh bu kumrawinj. \p \v 4-5 Wanjh Festus benmarneyimeng, “Paul nawu karurrkkendi prison kore Caesarea. Kaluk ngayeman ngare ngaweleng, dja mak nawu ngudda ngurriwohrnawohrnan, wanjh karridjarrkre. Kaluk kumekbe ngudda kandimarneyime bu nungka yimankek baleh kurdukurduyimi kore kunwarrekenh.” \p \v 6 Festus birridjarrkyerrkang kunkodjkewern nawu kumekbe birrihni kore Jerusalem, kalukburrk nungka balyawoyhkoluy durndi kore kunred Caesarea. Kaluk kunkodjkebuyikani nungka wam ngimeng yerrkang kore kabirriwokdi kabendjadmikenh, dja benwokrayekwong bu Paul kabirrimbebke kore prisonbeh. \v 7 Wanjh Paul kumngimeng dja danginj. Birriwernkenh bininj birrihni nawu Jews birrimdjarrkkoluy Porcius Festus dorrengh nawu birrimdolkkang kore Jerusalembeh. Bedda wanjh birriborledminguneng nawu Paul dja birridjalwelengnami. Birriyimi bu nungka kurduyimi kunwern kunwarre kunkimuk. Dja bedda minj birrikarrengalkemeninj mandjad nuye nawu Paul. \p \v 8 Wanjh Paul dolkkang yolyolmerrinj nungandeleng bu kandenamerrinjkenh, dja bimarneyimeng Porcius Festus, “Ngaye minj ngabakkemeninj nawu Jews bedberre mankarre, dja mak minj ngawarrewemeneninj kunrurrk manbu Temple, dja minj ngawarrewemeninj mankarre nuye Caesar, nawu nakuken bininj kawohrnan kubolkwarlahkenh rowk.” \p \v 9 Wanjh Porcius Festus djareni bennjilngmarnbuyi bininj nawu Jews, dja bimarneyimeng Paul, “Adju, yiddok ngudda yidjare yibidbun kore Jerusalem, ba bu ngaye kumekke ngamre djadme kore birrimekbe bininj nawu ngundiwelengname?” \p \v 10 Wanjh Paul biyawoyhmarneyimeng, “Kaluk Caesar ngunyingkihmarnbom ngadberre bu kandjadmekenh. Wanjh bu yidjare kondanjkunu kandarnhdjadme. Dja yina, ngudda yihdjalyingkihburrbun bu minj ngaye ngabenmarnekurduyimeninj kundjalwarre birrimekbe bininj nawu Jews. \v 11 Mah wanjh, bu ngaye yimankek ngayimeng kunwarre kunkimuk ba bu kunubewu kankanjkurrme ngandibun, wanjh kunu bonj, bu ngadjaldowen. Djal burrkyak duninjh! Ngaye minj baleh mak ngakurduyimeninj kore ngandiwelengnamikenh. Yiburrbun minj kakarremak bu nangale ngankurrme kore birrimekbe bininj bu ngandibun ngaye. Wanjh bonj, ngaye ngadjare ngare Rome ba bu namekbe nawu Caesar ngandjadme.” \p \v 12 Kaluk Porcius Festus bu nungka bibekkang Paul bimarneyimeng kumekbe, wanjh nungka benmirndemornnameng bininj nuye wanjh birriwokdanj. Kaluk yerrekah Porcius Festus bimarneyimeng Paul, “Mah, yiyimeng bu ngudda yidjare yire kore Caesar ngundjadme, wanjh ngaye munkewe yire kumekbe.” \s1 Porcius Festus Dja King Agrippa Beneyolyolmi Paul \sr Acts 25:13-22 \p \v 13 Kaluk bu kunkodjkewernni wurd Agrippa nawu kingni kore kubolkbuyikabeh ngarre benemdjarrkwam yabok nuye ngalbu ngeyyoy Bernice. Bedda benedjareni benedjalwohnayi Porcius Festus. \v 14 Wanjh bedda benedjalwohyerrkang bu kunkuyeng kumekbe kore Caesarea. Wanjh Porcius Festus bimarneyolyolmeng Agrippa bu Paulkenh rurrkkehrurrkkendi dja benbenemarneyimeng, “Nawu Felix bibawong nakudji bininj kondanjkunu prison kore kahbongdi. \v 15 Kaluk bu ngaye ngawam Jerusalem nawu birrikihkimuk priest dja nawu kabirriwohrnawohrnan bedberre nawu Jews bininj, bedda ngandimarnemulewani nanihnjanu bininjkenh. Bedda ngandikunidjurrkkani bu yimankek ngakanjkurrmerrimeninj. \p \v 16 Wanjh ngabenmarneyimeng nawu binihbininj bu ngad nawu Romebeh, wanjh karrikarrekarrme mankarre kayime kadberre manbu karriwokdi kurobbe bu karribebbehmirrhmarren. \v 17 Kalukburrk birrimekbe nawu Jews birrimwam kondanjkunu, wanjh kundjalburrikudjini ngaye ngawam ngangimeng kore ngabendjadmekenh, wanjh ngawokmunkewerrinj bu birrimbebkeng Paul birrinameng kore kumirrk ngardduk. \p \v 18 Wanjh birridjalmekbe bininj birridolkkang dja birridjuhbuni Paul. Ngayimeng bu yimankek bedda birrimulewayi bu kunwarre duninjh yimeninj. Dja kunu burrkyak. \v 19 Dja bedda birridjalwernhdjareni birridangwerrimeninj kore bedmandeleng birriburrbuni birrihmayaliyimi bu kunwarre. Dja mak birringeyyolyolmi kore nakudji bininj nawu ngeyyoy Jesus. Bu nungka doweng dja Paul benmarnemulewam bu nungka yawoyhdarrkidminj. \v 20 Bu minj ngaye ngaburrbuyi bu baleh kab ngakurduyimeninj bedberre, wanjh kunu ngaye ngadjawam Paul bu rawinj Jerusalem ba bu kumekbe ngadjadmeninj. \v 21 Dja Paul djaldjareni rurrkkendiwirrinj kondanjkunu Caesarea ba bu yimankek ngamunkewemeninj Rome kore Caesar kabidjadme. Wanjh ngaye ngabenmarneyimi djamun ngardduk bu kabirrinahnan kore karurrkkendi prison kaluk ngayeman ngamunkewe bu kare kore Caesar.” \p \v 22 Wanjh nawu King Agrippa bimarneyimeng Porcius Festus, “Ngaye ngadjare ngayeman ngawokbekkan nahni nawu bininj.” Wanjh Porcius Festus bimarneyimeng, “Kaluk malaywi yiwokbekkan.” \s1 Paul Yawoyhngimeng Kore Kabirrikarreyolyolmekenh \sr Acts 25:23-27 \p \v 23 Bu malaywibuyikani, wanjh Agrippa dja Bernice benewam benengimeng kunrurrkkimuk kore bininj birrimirndemornnamerrinjkenh. Bedda benedjongburrinj kunmadj manu manmadjkuken, dja birriwern bininj birriyimeng bu kuhni kunkuken yimerranj. Djamun nawu birrikihkimuk birrihni dja mak nawu birriwohrnawohrnani kumekbe kunred. Wanjh birrimirndemornnamerrinj bu birriyerrkang. Wanjh nawu Porcius Festus benmarneyimeng nuye bininj, “Ngurrimka nawu Paul.” \p \v 24 Wanjh Porcius Festus wokdanginj yimeng bedberre, “King Agrippa, dja mak nawu ngurridjalwern bininj kondanjkunu ngurrihni, kandiwokbekka bu marneyime ngudberre. Nahni nawu bininj ngurrihnan. Wanjh birriwarlahkenh bininj nawu Jews ngandidjawanikenh munguyh kore Jerusalem dja mak kondanjkunu Caesarea bu bedda ngandidjalmarneyimi bu birrikayhmi dorrengh, birriyimi kunwernkeh bu minj mak nungka kunkuyeng kahdarrkid. \v 25 Dja ngaye minj ngakarrengalkemeninj kunwarre nuye ba bu kabirribun bu karrowen. Dja nungan djareminj kare kore Caesar bu kabidjadme. Wanjh kunu ngaye ngadjare ngamunkewe, kare. \p \v 26 Dja med rerrih. Ngayenu ngabimbun djurra werrk nuye Caesar nawu nakuken bininj nganmarnewohrnan, dja minj ngaburrbun bu baleh ngamarneyime nuye nahni bininj. Wanjh kunmekbekenh kunu ngaye ngamkang kondanjkunu ba bu karridjarrkwokbekkan rowk kore kumirrk kadberre dja ngadjaldjareminj bu ngudda nawu King Agrippa bu yiwokbekkabekkan nahni nawu bininj. Kaluk bu karribekkan, wanjh kumekbe kunu ngaburrbun bu ngawokbimbun kore djurra. \v 27 Bu Kuhni kundjalwarre duninjh bu ngamunkewe nahni bininj kare Rome bu minj njale ngakarrengalkemeninj nuye.” Kuhni wanjh Porcius Festus bimarneyimeng King Agrippa dja mak nawu birridjarrkmirnderri. \c 26 \s1 King Agrippa Biwokbekkang Nawu Paul \sr Acts 26:1-11 \p \v 1 Wanjh King Agrippa bimarneyimeng Paul, “Kuninjkunu bu yingandeleng yiyolyolmerren.” Wanjh Paul djalberlwayhmeng, dja wokdanginj bedberre bu kandenamerrinj, dja yimeng, \v 2 “Ngudda nawu King Agrippa, ngaye ngadjalnjilngmakminj bu ngudda kanwokbekkan ngaye bu wanjh marneyime kore birrimekbe nawu bininj Jews ngandidjuhbuni munguyh. \v 3 Ngudda kanyingkihburrbun kadberre nawu Jews bininj kore munguyh ngarrikurduyime dja mak kore ngarridangwerrenkenh. Ngaye wanjh djawan bu ngudda kandjalwernhbekkan kore marneyime bolkkime. \p \v 4 Bu ngaye ngayahwurdwurdni wanjh munguyh ngarridjaldjarrkrey Jews bininj nawu ngaye ngarriredboni. Dja mak bu ngarridjarrkreddi nawu Jews bininj bu kunkuyeng kore Jerusalem. Wanjh bedda kunu nawu birridjalwern Jews kabirriburrbun rowk kore ngaye ngakurdukurduyimi. \v 5 Bedda kabirriburrbun rowk bu ngaye wanjh Phariseeni, bu ngadjalmarrkmangi ngadberre mankarre manbu ngarriwoybukwon. Kaluk ngad nawu Pharisees makka munguyh ngarridjalkarrekarrme mankarre kore mandjad kahyime ngadberre. Bu nanihnjanu bininj nawu Jews yibendjawa bu ngundimarnemulewan mandjad bu ngayekenh. \p \v 6 Bu kuninjkunukenh ngaye kandidjadme bolkkime, bu ngaye ngawoybukwong God kore benwokrayekwong nawu ngandikebmawahmeng. \v 7 Ngad nawu Jews bininj, nawu twelve ngarribebbehmud, wanjh kunu ngarridi yiwarrudj barnangarrakuyeng dja mak bu kunkakkuyeng. Ngad ngarridjalmadbun kore God yingkihwokkurrmerrinj ngadberre. Dja mak ngaye ngadjare God bu kakurduyime ngadberre kore wokkurrmerrinj kerrngehkenhni. Dja med yerreh, njalekenh bu birridjalmekbe nawu Jews bininj bedda ngandidjaldung munguyh?” \v 8 Wanjh Paul benmarneyimeng bininj rowk nawu birrihni, yimeng, “Dja njalekah ngudda minj ngurriwoybukwon bu God kakarrme kundulkarre bu kabendolkkayhwe bininj nawu kabirrihdowerren?” \p \v 9 Wanjh Paul biyawoyhmarneyimeng king Agrippa, yimeng, “Bu ngaye kerrngehkenh yimankek ngahyimi kunmak bu ngabenngurdkeyi bininj nawu birridjalngeybuni kunngey nuye Jesus nawu Nazarethbeh. \v 10 Wanjh kuhni ngaye ngakurduyimeng bu ngabenngurdkeyi bedberre kore Jerusalem. Nawu priest birrikihkimukni birrikarremakwam ngardduk kore ngadjalkurduyimi munguyh. Wanjh ngaye ngabenkurrmi birriwern nawu God nuye bininj kore kunrurrk prison. Dja mak ngarrbenmarneyolyolmi bu ngarrbenbunikenh, wanjh ngadjaldjareni birridowimeninj, dja ngaye ngabenmakwani bininj nawu bindibuni.” \p \v 11 “Ngaye ngarey munguyh kore kururrkbubuyika synagogue bu ngabenngalkeyi wanjh ngabenmangi. Dja ngabenmarnbuyi bu yimankek birrimarneyimeninj kunwok kunwarre nuye Jesus! Ngaye ngabendjalwernyiddungi duninjh bedberre, wanjh kumekbekenh kunu ngaye ngahrengerey kore kubolkbubuyika ngabenyawani bu ngabenbuni.” Kuninjkunu Paul bimarneyolyolmerrinj rowk kore King Agrippa. \s1 Paul Benmarnemulewarrinj Bu Jesus Bingalkeng \sr Acts 26:12-23 \p \v 12 Wanjh Paul yawoyhyimeng nuye nawu king Agrippa, yimeng, “Kunkudjihkenh ngaye ngawam bu yimankek ngabenyawani bininj nawu birrimunkekadjungi Jesus kore kunred Damascus. Kaluk nawu priest birrikarremakwam ngardduk dja ngandimukeweng kunwok bedberre dorrengh. \v 13 Dja yina ngudda nawu King Agrippa, bu kunbarnangarraburrkni ngaye nganang nganwolkang ngadberre nawu bininj ngarddukni. Kaluk kumwolkayindanj kaddumbeh kore heaven dja nganmimkinjeng duninjh manbu kundung makka walakkih. \v 14 Wanjh ngad ngarridjalmankarrinj kore kurorre, dja ngaye ngabekkang kumwokdanginj ngardduk kore kunwok Hebrewbeh. Wanjh nganngeybom yimeng, ‘Saul! Saul! Njalekah ngudda ngaye kanhdjalbun? Dja ngudda yihdjalle warrekah ngardduk munguyh, wanjh kunukka yingandeleng yiwarreworren.’ \v 15 Wanjh ngaye ngadjawam, ‘Ngudda yingale ngudda nawu yiwohrnan?’ Wanjh nawu Kawohrnan Rowk yimeng, ‘Ngaye wanjh Jesus nawu ngudda kanhbun. \v 16 Dja yirrolkka yirrangimen. Ngaye marnebebme bu kuninjkunukenh bu djarrngbom ba bu kanmarnedurrkmirrikenh. Kaluk ngadjare yire yibenmarnemulewan birribuyika bininj bu ngayekenh ngudda kandarrkidnan bolkkime, dja mak kore ngaye yerrekah bukkabukkan ke. \v 17-18 Ngaye marnebebme ngudda bu ngehke kore bininj nawu Jews, dja mak bininj nawu bedda minj Jews. Kaluk ngaye munkewe yire kore birrimekbe bininj nawu minj Jews, ba bu ngudda yibenmimbayhke, dja mak kabirrimborledme kore kumununbeh dja kore kahbolkwolkayindi. Dja mak kabirrimbebme kore namarnde duninjh nawu Satan kahbenbongkarrme, dja mak kabirrire kore God kabenmarnebengmidjdankenh kore kunwarre bedberre. Dja mak ngadjare birrimekbe bininj nawu minj Jews kabirriraworren bininj ngardduk rowk nawu bedda ngandiwoybukwon, dja kunu God kabenmakwan.’ ” \p \v 19 “Nawu King Agrippa, kuninjkunu nawu Jesus nganmarnekukbukkarrinj kaddumbeh heaven, wanjh kumekbekenh kunu ngaye ngawokmarrkmey. \v 20 Bu kerrngehkenh ngaye ngabenmarnemulewam Jesuskenh nawu bininj birrihni kore Damascus. Wanjh yerreh kunu ngabenmarnemulewan bininj kore Jerusalem, dja mak kubolkbubuyika rowk kore Judea ngarre. Dja mak ngabenmarnemulewam bininj nawu minj bedda Jews. Ngabendjalmarneyimeng bininj rowk ba bu birrikangemulewarrimeninj dja birrikangeborledmeninj, dja bu woybukkih kabirrikangeborledme, wanjh birrikurduyimen kunmak kore God kadjare. \v 21 Kunmekbekenh bedda nawu Jews bininj ngandidjaldarrkidmey kore kunrurrk Temple dja birridjareni ngandibuyi.” \p \v 22 “Dja wanjh God nganbidyikarrmeng, mak munguyh ngandjalbidyikarrme. Dja wanjh bolkkime ngaye ngahdi kondanjkunu kore marnehmarnewokdi ngudberre nawu ngurrikihkimuk dja mak nawu minj ngurrikuken bu kunwoybukkenh. Ngaye kuhni djalmarneyime ngudberre kore Moses dja mak nawu prophet birriyingkihyimeng bu bolkkime kanmarnebolkyimerran kadberre. \v 23 Bedda birriyingkihyimeng bu nawu Messiah nungka kadjakbekkan dja karrowen. Kaluk nungka kadjalkukdokme bu kamyawoyhmimbimen, ba bu kabenmarnebolkwolkan birridjalwern bininj nawu birrimud nuye, dja mak birribuyika bininj nawu minj Jews.”\f + \fr 26:23 \ft Ngurrina kore Isaiah 42:6; 49:6\f* Kuninjkunu Paul benmarneyimeng kore kumirnde nawu bininj. \s1 Paul Bimarneyimeng King Agrippa Bu Kakodjkulumakmenkenh \sr Acts 26:24-29 \p \v 24 Bu Paul kuninjkunu yolyohyolyolmerreni, wanjh Porcius Festus kumkayhmeng wernkih duninjh, bu yimeng, “Paul, ngudda yiddok yibengwarrmen bu kumekbe yihyime ngadberre. Ngudda kunu kunwern yihburrbun manbu ngunmarnbom yibengwarr.” \v 25 Wanjh Paul biwokmey bimarneyimeng Porcius Festus, “Yina, ngaye minj ngabengwarr nawu ngudda yikuken Porcius Festus. Dja ngaye djalmarneyime mandjad duninjh ke kore kunwoybuk. \v 26 Nahni nawu King Agrippa nungka kuninjkunu kaburrbun rowk, dja ngaye ngahyolyolme mankarredjad nuye. Kuhni kore ngayolyolmeng wanjh kurobbe marnbuyindanj bu birriwern bininj kabirriburrbun, dja mak King Agrippa karrebekkang korroko. \v 27 Nawu ngudda King Agrippa, yiddok ngudda yiwoybukwong kore nawu prophets birriyimeng? Ngaye ngaburrbun bu ngudda yiwoybukwong.” \p \v 28 Wanjh King Agrippa bimarneyimeng Paul, “A! Yiddok ngudda Paul kanmarnbun ngaye ngamunkekadjung Jesus nawu Christ bu djalbolkkime? Ngudda nuk kanhmarneyimi bu kundjaldedjumbung.” \v 29 Wanjh Paul biyawoyhwokmey nawu king, “Kunu bonj, kuhni bu kundjalwohdedjdjumbungkenh dja nuk bu kuhni kunkuyeng, ngaye ngadjawan God bu ngudda dja nawu birriwern bininj ngandihbekkan bolkkime, wanjh ngurriyimerran rowk yiman kayime ngaye bu ngahmunkekadjung Jesus. Dja yuwn bu kandingunjdjikan bu ngaye ngarrukkayindi nanihnjanu wirlmurrng chains.” Kuhni wanjh Paul bimarneyimeng King Agrippa. \s1 King Agrippa Dja Porcius Festus Beneyawoyhyolyolmeng Paul \sr Acts 26:30-32 \p \v 30 Bu Paul yimeng kuninjkunu kunwok, wanjh nawu King Agrippa dolkkang. Dja mak Porcius Festus, Bernice, dja mak birribuyika bininj nawu birridjarrkyerrkang, wanjh birridolkkarrinj rowk. \v 31 Wanjh birribalmirndebebmerrinj kuberrk dja birribebbehdjawarrinj, birriyimeng, “Nahni bininj minj nuk kunwarre yimeninj ba bu kahdukkayindi dja mak bu karrowenkenh.” \v 32 Wanjh King Agrippa bimarneyimeng Porcius Festus, “Nanihnjanu bininj Paul, nungka namak. Nawu karribebkeyi kore prisonbeh bu nungka minj djareniwirrinj rawinj kore Rome ba bu Caesar kabidjadme.” \c 27 \s1 Paul Bidbom Kabbala Bu Rawinj Kore Kunredkimuk Rome \sr Acts 27:1-8 \p \v 1 Wanjh Porcius Festus nganmarneyimeng ngadberre bu ngarrirawinj kore kunred Rome kore kubolkkimuk kabolkngeyyo Italy. Nungka bikurrmeng Paul bu birridjarrkraworrinj birribuyika bininj nawu birriyingkihdukkayindi. Dja bimarnbom nakudji djamun nawu ngeyyoy Julius bu bennahnani. Julias nungka nawu nabalkimukni djamun dja bimarnedurrkmirri Caesar. \v 2 Ngad wanjh ngarribidburrinj manbu kabbala kumdolkkang kore kunred bolkngeyyoy Adramyttium. Manbu birriyingkihmarnbom ba bu kadjalwohrengehre kubolkwern kore kurraladihdirrid kore kubolkkimuk bolkngeyyoy Asia mankebkahkale birridjalley. Dja mak nabadbuyika bininj kumbidbom ngarridjarrkwam kabbala, nawu ngeyyoy Aristarchus nawu kumdolkkang kore kunred Thessalonica kore kubolkkimuk bolkngeyyoy Macedonia. Wanjh ngarribolkbawong bu ngarriwam kabbala. \p \v 3 Ngad ngarridjalkakwam kabbala dja bu malamalaywihni ngarribalbebmi darnkih kore kabolkngeyyo Sidon. Bu kunmekbe ngarribolkmey wanjh Julius nawu djamun, bikongibom Paul dja bimunkeweng Paul bu bennang nawu birridabbolkni kumekbe kunred kore birribidyikarrmi. \v 4 Wanjh ngarriyawoyhbidburrinj kabbala dja ngarriburrkyameng. Wanjh manbu kunmayorrk ngandjirrkkani ngadberre warrekah, wanjh kunmekbekenh kunu ngarriborledminguneng manu manyunkurr bolkngeyyoy Cyprus. \p \v 5 Wanjh ngarribalhdjalrey kore kurrula kuboburldjarn dja kumbolkyoy darnkih bolkngeyyoy Cilicia dja mak Pamphylia. Kaluk ngarrimbebmeng kore kunred bolkngeyyoy Myra, kore kubolkkimuk ngarre Lycia wanjh birrikolurrinj. \v 6 Bu kumekbe ngarribolkmey wanjh ngarribawong kabbala manbu ngarrimrey. Wanjh nawu Julius wam manbuyika kabbala ngalkeng wanjh nganbidbuyhkeng ngadberre. Manekke kabbala kumdolkkang kore kunred Alexandriabeh, manbu ngandjalkanwi kore Italy. \p \v 7 Wanjh ngarribolkbawong kore Myra dja ngarrihrey yeleyeledj bu kunkodjkewernni, wanjh ngarribebmeng darnkih kore kunred bolkngeyyoy Cnidus. Wanjh ngad yimankek ngarridjareni ngarrirawinj djurrmud, dja mayorrkwarreni bu nganmirrkdahmi, wanjh kunu ngarriwakbom kore manyunkurrbuyika manbu bolkngeyyoy Crete, darnkih kore kunred bolkngeyyoy Salome. \v 8 Wanjh ngarridjalkebkalekadjungi kunrayek dorrengh kumekbe kore Crete, wanjh ngarribalbebmeng kore kumkebkaleyoy bolkngeyyoy Fair Havens, darnkih kore kunred bolkngeyyoy Lasea. \s1 Paul Madjamku Benbengdayhkeng Bu Minj Birrirawinj \sr Acts 27:9-12 \p \v 9-10 Bu ngad yeledj ngarrihdjalrey munguyh, wanjh kunukka bolkyimerrangeni bu korroko nawu Jews birrikarrmi mulil manbu God benmarnebengmidjdangenikenh.\f + \fr 27:9-10 \ft Nawu birriwokdi Hebrew birriyimi, “Yom Kippur”. Birrikarrmi mahni mulil bu dird October karredjingmang. Yikahwi wanjh kunmayorrkkimuk bebmi bu kumekbe bolkyimi. \f* Wanjh manbu kunngol kodjngolwarreminj bu kunmayorrk. Wanjh Paul benbengdayhkeng bininj nawu kabbala nahnani, dja mak nabadbuyika nawu nuyeni kabbala, dja nawu Julius, wanjh benmarneyimeng, “Ngurrina, ngaye ngahburrbun bu ngad karridjalle bolkkime, wanjh wardi karribalanhmang nawu yehyeng rowk kahdahkendi kore kabbala, bu kabbala dorrengh kayibme, dja ngad mak bininj karringakmerren.” \p \v 11 Wanjh Julius minj biwokbekkayi Paul, dja nungka benbenewokmenkadjungi nawu kabbala nuyeni dja mak nawu kabbala kanemkarrmi. \v 12 Kaluk kumekbe minj kubolkmak bu kabbala karrangen bu yekke yimerrangeni dja yakmeni, wanjh birriwern bininj birridjareminj birribolkbawoyi dja birrirayinj bu birriburrkyameninj kore kurrula. Dja bedda birriyingkihbolkburrbuni bu birribolkmayi kore kunred bolkngeyyoy Phoenix kore manekke manyunkurr manbu Crete ngarre. Wanjh kumekbe kunred kubolkmakni bu kabbala karrangen bu yekke kayimerran, dja minj kunmayorrkkimuk kabun manbu kabbala bu kahdi kumekbe darnkih kuwarddekebkale. \s1 Bu Kunmayorrkkimuk Benbuni \sr Acts 27:13-20 \p \v 13 Wanjh kumekbeni bu bolkyimi manbu kunmayorrk kumhmayorrkbuni bu walakkih kore walembeh, wanjh bedda birriyimeng, “Mah, kamak karrire.” Wanjh bedda birridurrkmey wirlmurrng nawu kabbala bihrayekwoni, wanjh birriwam birrikebkalekadjungi kore manyunkurr ngarre Crete. \v 14 Wanjh kundjalburrikudji kunmayorrkkimuk kumbebmeng bedberre kore manberrkbeh manbu djalmayorrkraworrinj kakbibeh dja koyekbeh. \v 15 Bu ngad minj ngarrikebborledkemeninj manbu kabbala bu mayorrkmirrkmayinj, dja ngarridjalbawong kunmayorrk kandjaldjirrkkani ngadberre wernkih duninj. \p \v 16 Wanjh kunmayorrk kandjaldjirrkkang ngadberre wanjh ngarribebmeng manyunkurryahwurd manbu bolkngeyyoy Cauda, wanjh ngarriborledminguneng manekke manyunkurr ba bu kunmayorrk minj nganwernhbuyi ngadberre. Ngad ngarrikebbongkani kabbala manyahwurd, wanjh ngarridurrkmey ngarribarnnameng kore kabbala mankimuk manbu ngarrihrey. Bu kuhni ngarridjalwernhdurrkmirranginj kunkimuk duninjh. \v 17 Wanjh ngarridjarrkngorrkdukkang kunyarlwi manbu mankimuk kabbala kore kanjdji dja kaddum bu ngarringorrkrayekwong. Dja nawu birridurrkmirri kabbala birrimarneyimerrinj, “Wardi kunubewu kunmayorrk kandjirrkkan kore adjbud manbu kurrula bawong.” Wanjh kumekbekenh kunu ngarriyerrkkeng nawu karrurru dja ngarridjalbawong ngalengman kunmayorrk ngandjirrkkani. \v 18 Wanjh kunmayorrkkimuk ngandjalwernhbuni ngadberre kunkimuk bu munguyh, kaluk kunkodjkebuyikani birriweyi birridjuhdjuhkeyi yikahwi nawu dahkehdakehndi kore kabbala. \p \v 19 Wanjh munguyh kunmayorrk ngandjaldjirrkkani ngadberre bu kunkodjke danjbik yimerranj. Wanjh birridjalweyi nawu yehyeng rowk manbu mandulmuk nawu kabbala ngarreni. \v 20 Wanjh manbu kunmayorrk ngandjalkani bu kunkodjkewern. Bu minj ngad ngarridungnayi dja mak minj ngarrinayi kinhkinh dja kunkodjngolwernni. Bu ngarriyimeng wanjh bonj, ngarridjaldowerren rowk. \s1 Wanjh Paul Benkangemarnbom Kore Kabbala \sr Acts 27:21-26 \p \v 21 Bu kunmekbe bolkyibolkyimi ngad minj ngarringuyi manme. Wanjh Paul wokdanginj benmarneyimeng, “Nawu ngudda binihbininj, kandibekka bu ngaye marneyime ngudberre. Ngudda minj ngaye kandibekkayi bu marneyimeng kerrngehkenhni ngudberre kore Crete bu karrihdi, dja wanjh bolkkime ngurrina baleh yimerranj kadberre. \v 22 Dja med, bolkkime yuwn bu ngurrikangewarre. Dja ngaye ngaburrbun bu mahni kabbala kaluk kayibme, dja bonj, ngad nawu bininj minj karridowen. \v 23 Ngaye mak ngaburrbun bu kuhni woybukkih duninjh. Nawu ngaye wanjh God nuye bininj, dja mak ngamarnedurrkmirri. Wanjh kukakni, God nuye angel kumwam danginj dja nganmarneyimeng, \v 24 ‘Paul, yuwn bu yikele. God kadjare ke bu yire yirri kumirrk nuye Caesar. Dja yina, God ngunwong nanihnjanu bininj nawu ngurridjarrkdahkendi mahni kabbala dja nungka wanjh kabenkongibun.’ \v 25 Kuninjkunu angel nganmarneyimeng. Dja ngurridjalnjilngmaknin. Bu ngaye ngawoybukwon God bu kadjalkurduyime mandjad kore nganmarneyimeng. \v 26 Wanjh kaluk karrirorredong manyunkurr.” Kuhni bu Paul benmarneyimeng. \s1 Yikahwi Bininj Birridjareni Yimankek Birrikelerlobmerrinj \sr Acts 27:27-32 \p \v 27 Manu kunmayorrk munguyh ngandjaldjirrkkang bu djandi bokenhni kore manbu kuboburlhdjan kurrula ngarre kadjalngeyyo “Kurrula manbu Adriatic”. Kaluk bu kukakburrkburlhdjan bininj nawu birridurrkmirri kore kabbala bedda birriyimi yimankek birribebmi manberrk ngarre. \v 28 Wanjh birridedjingmey birriborohrokmi kore kuburrkkah, dja birrinang thirty seven metres kore kanjdji kukku, dja kundedjumbung bolkyimi birribalderrehmeng birriyawoyhborohrokmi dja birrinang bu twenty seven metres. \v 29 Wanjh bedda yimankek birriyimi kab birriwarddedoyi kunwardde, wanjh kunu birrikoluyhweng kunkarrngbakmeng wirlmurrng nawu kabbala kahdenghke. Wanjh kunu birridangeni yiwarrudj kumbarrhbuyikenh. \p \v 30 Wanjh yikahwi bininj nawu birridurrkmirri kore kabbala yimankek birridjorlkmeninj. Bedda birrikoluyhweng birridjuhkeng manbu kabbala manyahwurd, dja birrikurreni bu yimankek birrikoluyhweyi wirlmurrng kore kumirrk ngarre kabbala nawu kahdenghkekenh. \v 31 Wanjh Paul benmarneyimeng Julias dja birribuyika nawu djamun nuye, wanjh yimeng, “Bu nanihnjanu bininj minj kabirridi kore kabbala, wanjh kunu ngudda ngurridjarrkdowerren rowk.” \v 32 Wanjh nawu djamun birriyarldadjkeng manbu kabbala manyahwurd ngarre, dja birridjalbawong baldjalwam. \s1 Bininj nawu Birridahkendi Kabbala Wanjh Birringuneng Manme. \sr Acts 27:33-38 \p \v 33 Wanjh bu darnkih barrhbuni, Paul benmarneyimeng, “Ngudda munguyh ngurridjalnjilngwarreni bu djandi bokenhni, dja minj njale mak ngurringuyi. \v 34 Ngaye wanjh marneyime ngudberre mandjad, ngurringu manme bolkkime ba bu ngurrimurrngrayekmen. Dja minj nangale nakudji kawohdowen kore ngurrihni.” \v 35 Bu Paul yimeng bedberre, wanjh nungka lodmey buriddi karrmikarrmi, dja bimanjbom God kore kumirrk bedberre, wanjh lodbakkeng, nguneng. \v 36 Bu bedda birrinang kumekbe kurduyimeng, wanjh birridjalwernjilngmakminj, dja birringuneng manme bedmanwali. \v 37 Wanjh maninjmanu manbu kabbala kore ngarridi nawu bininj 276 bu ngarrirohrokmerrinj. \p \v 38 Bu bedda birriworrkminj rowk bu manme birringuneng, wanjh bedda birridelengweyi manmim manbu wheat, dja mak birridjuhkeng nadjalwern kore kabbala dahkehdahkendi ba birrimarnbom kabbala bu wobmeninj wurd. \s1 Manbu Kabbala Bakkabakmerrinj \sr Acts 27:39-44 \p \v 39 Kaluk bu kumbarrhbuni bedda birribolknang manbu manberrk, dja minj birribolkburrknayi. Dja birrikebkaleburrknang kore adjbud ngalengngarre kumhyoy, wanjh bedda birridjareni kabbala birribidbuyhkemeninj kumekbe kukayalanj. \v 40 Wanjh bedda birriyarldadjkeng bu birridjalbawong nawu wirlmurrng, dja mak birriyerrkkeng kunyarl manbu kabbala birrikanemkarrmikenh. Wanjh bedda birriwayhkeng bu birridjabnameng nawu karrurru nawu kumirrk dingihdi, wanjh bendjalkani kore adjbud kumhyoy. \v 41 Wanjh birribalhdjalburrirlobmeng birridoy kunkulk kandji kabbala kore kumhyawbukni birribukdoy. Wanjh kore kukeb ngarre kabbala wanjh kebdoy kunkulk wanjh minj mak yawoyhrokayi. Dja manu kurrula bard kumbuni bu dedjbakbakkeng manbu kabbala. \p \v 42 Wanjh nawu djamun birrikarremarnbom bu bindibuyi nawu bininj bindikani, ba minj birringamkayi bu birridjorlkmeninj birrirawinj. \v 43-44 Dja nawu Julius, nawu benmarnewohrnani djamun, minj djareniwirrinj Paul bu dowimeninj, wanjh nungka benngurdkeng nawu djamun nuye yimankek bindibuyi bininj nawu bindikani. Wanjh Julius benmarneyimeng, “Bu nangale bininj kaburrbun bu kangamkan, wanjh ngudda werrk ngurridjuhmen, dja ngurribebbehngamngamka ngurriberrkmang kore adjbud. Dja nawu ngudda ngurribuyika, wanjh ngurridjuhmen dja kundulk manbu kabbalabeh, ngurridulkkarrkarrmen ba bu ngurringamkan minj ngurriyibme.” Wanjh kunmekbe bedda birridjalkurduyimi rowk, dja birriberrkmey bu kamak rowk. \c 28 \s1 Bu Paul Bibayeng Nabang Nayin \sr Acts 28:1-6 \p \v 1 Wanjh kumekbe ngarribolkngalkeng ngarribidburrinj bu kunmak rowk dja wanjh ngarriborlhmeng bu mahni manyunkurr kabolkngeyyo Malta. \v 2 Nawu bininj birrihni kumekbe bedda ngandidjalkongibuni ngadberre. Kaluk munguyh djalnjilknjilkmi dja mak kunbonjdjek dorrengh kumwakeyi, wanjh bedda ngandikimey dja ngandimarneworrhmeng ngadberre kore ngandikimey. \p \v 3 Wanjh Paul wam yerrngmey yimankek worrhmeninj dja mandulklorrhni kaluk kumekbe nayin nabang kumhyingkihyoy. Kaluk bu balkuyinjkurrmeng bu manbirluwoldjen, wanjh nahni nayin kumdolkkang bibiddjarrkmeng dja djahdjaldangkaridi kore kubid nuye. \v 4 Bu bininj nawu birrihni kumekbe birrinang nayin bu kadjalbarndi kore kubid nuye Paul, wanjh birriyimeng, “Ngayh, nahni nuk bininj kunubewu namarndeyi. Minj njale bibuyi kore kurrula bu dowimeninj, dja wanjh bolkkime nungka karrowen. Wanjh kunukka kundjalmak.” \v 5 Wanjh Paul bidbedjekmerrinj bu nayin kukburriweng kore kunak, dja minj dulkkihngalmeninj. \v 6 Wanjh nawu bininj birrimadbuni, bu birriyimeng kakuklurlme dja mak kakukmankan bu karrowen. Kaluk bedda birridjalnahnani bu kunkuyeng. Wanjh birrinang bu minj njale bimarnekurduyimeninj, wanjh birrimayaliborledmeng dja birrimarneyimeng, “Kunubewu nahninjanu yiman nakka god.” \s1 Paul Bimarnbom Nakudji Nakohbanj Nawu Dulkkihyoy. \sr Acts 28:7-10 \p \v 7 Kaluk kumekbe kore darnkih ngarrihni, wanjh bolkyoy kabbal kunwern nuye nawu nakudji bininj ngeyyoy Publius. Nungka nawu benmarnewohrnani kore manyunkurr ngarre. Nungka ngankimey ngadberre kore kumekbe kunred nuye, dja mak ngannahnani bu kunkodjke danjbikni. \v 8 Kaluk kunmekbeni Publius nakornkumo nuyeni dowehdoweni. Nungka wanjh djalwernhkukwurlwurlhmeni, dja mak wurrkardi karrmi. Wanjh Paul wam binang bimarnedanginj yiwarrudj nuye, dja bimarnebidkurrmerrinj. Wanjh nungka makminj. \v 9 Kaluk yerreh bu kurduyimerranj wanjh birridjalwern bininj nawu birrihni kumekbe manyunkurr, wanjh nawu birridoweni birriwam kore Paul dja benmarnbuni bedberre. \v 10 Birrimekbe bininj ngandimakwam dja ngandiwong nawern namakmak. Kaluk bu ngad ngarrimarnburreni bu ngarribolkbawoni, bedda birridahkedahkendoy nawern nawu ngadberre kore kabbala. \s1 Paul Bebmeng Kore Kunred Rome. \sr Acts 28:11-16 \p \v 11 Wanjh ngad ngarriyerrkang kumekke kore manyunkurr bu dird danjbik yimerranj. Wanjh ngad ngarribidbom kabbala manbu kumdolkkang kunred Alexandria. Maninjmanu kabbala kore kumirrk ngarre wanjh benewaralkebdi nawu benedanginj bokenh. Kaluk manbu kabbala dingihdi munguyh kore Malta bu kunbonjdjek yimiyimi. \v 12 Wanjh ngarridahkendanj maninjmanu kabbala dja ngarriwam ngarribebmeng kunred kabolkngeyyo Syracuse. Wanjh ngarriyerrkang kumekbe bu kunkodjke danjbikni. \v 13 Wanjh ngarribolkbawong Syracuse dja ngarriwam ngarribebmeng kore kunred kabolkngeyyo Rhegium. Wanjh kunkodjkebuyika kunmayorrk kumbebmeng walembeh. Wanjh ngarridjalley, dja bu balyimerranj malaybuyikani wanjh ngarribalbebmeng kore kunred kabolkngeyyo Puteoli. \v 14 Wanjh kunmekbe ngarrbenngalkeng yikahwi nawu birridangerrinj kore Jesus dja ngandidjawam ngadberre bu ngarriwohyerrkang bu djandi nakudji. \p Kaluk yerrekah wanjh ngarribebmeng kore kubolkkimuk Rome. \v 15 Wanjh bininj kumekbe nawu birridangerrinj kore Jesus ngandiwobekkang bu ngarribalhrey, dja bedda ngandimkebrokdabkeng djarrehbeh kore kabolkngeyyo Manbolh nuye nawu Appius. Kumekbe kore danjbik kunrurrk di manbu kabirriyongoyo nawu kabirrire. Bu Paul bennang bedberre bininj nawu Romebeh, wanjh nungka bimanjbom God dja wanjh kangerayekminj duninjh. \v 16 Bu ngad ngarribebmeng kumekke kore kukadje Rome, wanjh Caesar bibawong Paul bu nungan djalyoy kore manrurrkkudji. Kaluk kumekbe nakudji djamun benehdi nawu binahnani. \s1 Paul Benmarneyolyolmi Nawu Jews Bininj Birriwohrnawohrnani \sr Acts 28:17-22 \p \v 17 Bu Paul dingihdi kumekbe bu kunkodjke danjbik nungka benkayhmeng bininj nawu birriwohrnawohrnani Jews bininj bedberre kore Rome birrihni. Kaluk bu bedda birrimirndemornnamerrinj, nungka benmarneyimeng, “Ngudda nawu karridangerrinj. Ngaye minj njale ngabenmarnewarrewoyi nawu bininj kadberre kabirrihni kore Jerusalem, dja mak minj ngabakkemeninj mankarre kadberre kore mawahmawah kandiyibawong. Dja bonj bedda ngandidarrkidmangi ngandikurrmeng kore bininj nawu Romebeh ngankang. \v 18 Birrimekbe bininj nawu Romebeh ngandibekkang dja minj ngandimarnekarrengalkemeninj kore ngandibunkenh bu ngarrowen, dja bedda birridjaldjareminj ngandidjalbawoyi. \v 19 Dja bininj nawu Jews kumekke birrihni bedda birridjaldjareni ngandibuyi, wanjh kunu ngabendjawam bininj nawu Romebeh bu ngandimkang kondanjkunu ba bu ngandjadme nawu Caesar. Dja ngurrina, ngaye minj ngayeman ngabenwelengnameninj birrimekbe bininj nawu karriredbo bininj nawu Jews kumekbe. \v 20 Kumekbekenh ngaye djawam ngudberre bu ngurrimwam marnemarneyime. Ngad nawu Israel kankebmawahmeng, wanjh ngad karridjalmadbun God kanmarnekurduyime kore kanberrebbom korroko. Ngaye mahni ngakarrewoybukwon mankarre, bu kumekbekenh bolkkime ngarrukkayindi nanihnjanu wirlmurrng dorrengh.” \p \v 21 Wanjh bu Paul benhmarneyimi bedberre, wanjh bedda birriwokmey, birrimarneyimeng, “Ngad minj ngarrimayi djurra ke kore Judeabeh bu birribimbuyi ngandimulewayi bu nguddakenh kunwarre yikurduyimi. Dja nawu karridangerrinj bu birrimwam kore Judeabeh minj ngundimulewayi, dja minj mak ngundidjuhbuyi. \v 22 Dja yina, ngad ngarridjare bu yingan kanmarnemulewarren ngadberre. Ngad ngarriburrbun ngudda yimunkekadjung Jesus, dja kore kubolkwern wanjh birriwern bininj kabirrikangewarre bu bininj kabirrimunkekadjung nuye.” \s1 Paul Yerrkani Mandjewk Bokenh Kore Kunred Rome \sr Acts 28:23-31 \p \v 23 Wanjh nawu bedda Jews birrikarremarnbom bu kabirribekkankenh Paul bu kabenmarnewokdi bedberre. Bu kunmekbe bolkyimerranj birrimirndewern bininj birrimirndewam kore Paul kunrurrk nuye. Nungka benbukkabukkani bu kunkodjkekuyeng bu yimankek benmarnbuyi birriwoybukwoyi. Nungka benmarnemulewani kore God kawohrnankenh rowk. Dja mak nungka benhmarneyimi kore Moses dja mak nawu prophets birriyingkihmulewani Jesus. \v 24 Wanjh yikahwi birriwoybukwong, dja yikahwi minj birriwoybukwoyi dja birriwokburriweng. \p \v 25-29 Wanjh Paul benyawoyhmarneyimeng kunkudji, bu yimeng, “Nawu Namalngmakkaykenh benyolyolmi kunwoybuk dorrengh nawu ngandikebmawahmeng kore kunwok nuye Isaiah nawu prophetni bimbom, dja yimeng, ‘Yiray yibenmarneyimen birrimekbe bininj, “Ngudda munguyh ngurriwokbekkabekkan dja minj ngurriwernhburrkburrkbekkan! Mak ngudda munguyh ngurribolknabolknan, dja minj mak ngurriwernhburrburrknan. Ngudda wanjh ngurridjalkangerayekminj. Dja ngurridjalkanemdubberranj dja mak ngurrimimburdmeng. Bu ngudda minj kandiwokbekkayi ngaye. Wanjh kunu ngurrimborledmeninj kore ngaye, dja mak kandiwokbekkabekkayi kunkanem ngudberre dorrengh, wanjh ngurrikangemakmeninj dja kandiwokmenmenburrbuyi. Dja bu ngurriborledmeninj kore ngaye, wanjh ngaye marnbuyi ngudberre.” ’ Kuhni bu yimeng nawu Kawohrnan Rowk.” [Isaiah 6:9-10] \p “Kundjalmekbekenh ngaye ngadjare ngurriwernhburrbun bu God kabenngehke bininj nawu minj bedda Jews. Bedda wanjh kabirriwokbekkan.” \p Bu kuninjkunu Paul benmarneyimeng, wanjh bedda nawu Jews birridolkkarrinj birriwam bu bedman birribalhdangwerreni bu birribalwohrengehrey. \p \v 30 Paul yerrkang mandjewk bokenh kore kunrurrk manbu karremulewanikenh, dja mak benkimangi birridjalwern bininj nawu birriyikani. \v 31 Nungka munguyh bendjalmarnemulewani bu God kawohrnankenh rowk. Dja mak munguyh benbukkabukkani bininj bu Jesus Christkenh nawu kawohrnan rowk. Kuhni wanjh munguyh djalkurduyimi bu minj kelenwirrinj, dja minj nangale mak bingurdkemeninj.