\id RUT \ide UTF8 \h RUTHKALAŊUWUY DHÄWU \toc1 RUTH Ḻakarama yukurra dhäwu Ruthkalaŋuwuy \toc2 Ruth \mt1 RUTH \mt2 Ḻakarama yukurra dhäwu Ruthkalaŋuwuy \c 1 \s1 Ḻakarama yukurra Näyumiwalaŋuwuy ga Ruthkalaŋuwuy \r 1:1–22 (Naomi and Ruth) \p \v 1-2 Yo, ŋäthili baman' yolŋu yukurrana nhinana wäŋaŋura \f + \fr 1:1-2 \ft 1:1–2 Bethlehem\f*Bithiliyim makarrŋuranydja \f + \fr 1:1-2 \ft 1:1–2 Judea\f*Djudiya yäku \f + \fr 1:1-2 \ft 1:1–2 Elimelech\f*Limalik, ga miyalktja nhanŋu yäku \f + \fr 1:1-2 \ft 1:1–2 Naomi\f*Näyumi, ga märrma' ḏarramu maṉḏa yothunydja maṉḏa \f + \fr 1:1-2 \ft 1:1–2 Mahlon\f*Mälun yäku ga \f + \fr 1:1-2 \ft 1:1–2 Chilion\f*Djiliyan. Waŋganymirrinydja walala ŋunhiyi gonha'yurrunana walalaŋguwaynydja wäŋa, liŋgu ŋunhiyinydja wäŋa baṉḏanynha räwaknha, ŋathamiriwnha; walala marrtjina barrkumalana wäŋalili mulkurulilina, bala nhinanana walala yukurrana ŋunhiliyinayi mulkuruŋurana wäŋaŋura \f + \fr 1:1-2 \ft 1:1–2 Moab\f*Mawapnha yäkuŋuranydja yana gurirri märr. \v 3-4 Yaka weyindja walala nhinana ŋunhiliyi, bala ŋayi rakunydhinana ŋunhiyi ḏarramunydja, ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydjayi nhanukala gäthu'mirriŋuyu maṉḏathu märraŋala miyalknha maṉḏanha Mawappuyŋunhana wäŋawuynha maṉḏanha, waŋganydja yäku ŋunhiyi \f + \fr 1:3-4 \ft 1:3–4 Orpah\f*Wopa, ga wiripunydja ŋunhi yäku \f + \fr 1:3-4 \ft 1:3–4 Ruth\f*Ruthnha. \v 5 Ga nhinananydja walala yukurrana ŋunhiliyi märr‐weyin, bala maṉḏa ŋunhiyi waku'mirriŋunydja maṉḏa Näyumiwu rakunydhinana yuṯa maṉḏa yana, bala ŋayinydja nhinana yukurrana dhuwaymiriwnha, ga bäyŋuna nhanŋu yothuny'tja. \p \v 6-7 Bala ŋayi guyaŋina Näyumiyunydja bala roŋiyinana nhanŋuwaynha ŋayi wäŋa, ŋunhi yukurrana ŋunhiliyinydjayi wäŋaŋura biyapulnha ŋatha ŋuthara, liŋgu Godthu bitjarra ŋunhiyi goŋmirriyaŋala wäŋanha, bala waltjaṉdhu yukurrana dharyurrunana yana biyapul. Bala Näyumiyunydja waŋanana maṉḏanha ŋunhiyi dhäykanha maṉḏanha bitjarrana, “Ŋarranydja yurru dhuwala gananna, bala marrtjina yurru roŋiyirri balayina ŋarrakiyingalana wäŋalili,” bitjarra. Yurru maṉḏanydja waŋana bitjarra warray, “Ŋilinyunydja yurru dhuwala marrtji rrambaŋi ŋilimurru,” bitjarra. Bala walala marrtjinana. \p \v 8 Martj‐martjtjurrunana walala marrtjina bala‐a‐a, ga gandarrŋura ŋayi waŋana Näyumi bitjarra, “Way maṉḏa, nhumanydja yurru roŋiyirrina balayi, ga nhiniya ŋunhili bäyma wäŋaŋura nhumalaŋgalayi ga gurruṯu'mirriwala walalaŋgala. Nhumanydja ŋunhi ŋarraku djäka ŋamathaŋala ŋunhiliyi wal'ŋu yana, bala yurru ŋayi Godthunydja nhumalanha goŋmirriyamana yana. \v 9 Biyapul nhuma yurru märranhamirri, ga nhina nhuma yurru yukurra djulŋithirri ŋunhiliyi nhumalaŋgala wäŋaŋura.” \p Bala ŋayi Näyumiyunydja dhurrwaraŋuru ŋuliŋuruyinydja wälkuŋalana maṉḏanha, bala yänguŋalana. Yurru maṉḏanydja ŋunhi yukurrana ŋäthina mirithina warray, \v 10 ga waŋana maṉḏa bitjarra, “Yakana ŋilinyu yurru roŋiyirri. Ŋilinyu yurru malthun yana nhuŋu; nhina ŋilimurru yurru rrambaŋi yana ŋunhili nhokala wäŋaŋura.” \p \v 11-13 Ga ŋayinydja Näyuminydja buku‐ḏuwaṯthurruna waŋana maṉḏanha bitjarra, “Buku‐djulŋi maṉḏa, nhuma yurru roŋiyirri yana. Nhäku warray nhuma yurru malthun ŋarrakunydja? Ŋarranydja dhuwala worruŋuna dhäyka, yakana ŋarra yurru bulunydja märrama. Yakana ŋarra yukirri biyapul gäŋu ŋarrakuway yothunha ḏarramunha, märranharawu nhumalaŋgu biyapulŋuwunydja. Ŋarranydja dhuwala wuyurrunana nhumalaŋgu mirithinana. Roŋiyirri yana nhuma yurru balayi nhumalaŋgalay wäŋalili.” \p \v 14 Bala maṉḏanydja mukthurruna warray yana ŋäthina yukurrana. Bala ŋayi Wopayunydja wälkuŋalana ŋanya Näyuminhanydja, bala gonha'yurrunana ŋanya, bala marrtjina roŋiyinana balayi nhanukiyingala wäŋalili, yurru ŋayinydja ŋunhi Ruthtja baḏak yana märr‐ḏikṯikthina nhanŋu Näyumiwunydja. \v 15 Bala ŋayi Näyumi waŋana bitjarrana, “Way, Wopanydja ŋunha liŋgu roŋiyinana, balayi marrtjinana ŋayi nhanukalaynha wäŋalili ga nhanukalaŋuwala waŋarrwala. Ga nhenydja yurru bitjan yana liŋgu marrtji, roŋiyirri nhuma yurru rrambaŋi.” \p \v 16 Ga ŋayinydja Ruthtja waŋana buku‐wakmaraŋala bitjarra, “Buku‐djulŋi, yaka nhe ŋarranhanydja djuy'yurra roŋinyamaraŋa. Ŋarranydja yurru dhuwala malthun nhuŋu yana, ga nhina ŋarra yurru ŋunhili nhokala wäŋaŋura. Nhuŋunydja yurru ŋunhi gurruṯu'mirri walala balanyarayi yana gurruṯu'mirriyi ŋarrakunydja, ga nhuŋunydja God yurru ŋarrakunydja God yana. \v 17 Ŋarranydja yurru nhina ŋunhiliyi mukthunna yana, ga yana liŋgu ga rakunydhirri ŋarra yurru, ga dhalkaramanydja ŋarranha yurru ŋunhiwalayi galki yana nhokala.” \p \v 18 Bala ŋayi Näyumiyunydja dharaŋarana, ŋunhi ŋayi Ruthtja liŋguna märr‐nherraṉmina nhanukala Näyumiwalana, bala ŋayi yakana ŋanya biyapulnydja waŋana yänguŋala balayi roŋinyamaraŋalanydja. \v 19 Bala maṉḏa ŋunhiyi maṉḏa märrmany'tja marrtjinana‐wala‐yana rrambaŋithinana, yana liŋgu‐u‐u ga bunana maṉḏa Näyumiwala wäŋaŋura Bithiliyim yäkuŋura. Walala ŋunhi wäŋawuy ŋurikiy yolŋu'‐yulŋuyunydja nhäŋalana maṉḏanha, bala bitjarrana waŋana, “Yol ŋunhanydja yolŋu? Yuwalk ŋayi ŋunha Näyumi yulŋunydja? . . . wo wiripu ŋunha?” \p \v 20 Bala Näyuminydja waŋana bitjarra, “Yaka ŋarranha ḻakaraŋa Näyumi biyaka, liŋgu dhuwaliyinydjayi yäku mayali' bitjan galŋa‐djulŋithinyamirri; ḻakaraŋa ŋarranha yäkunydja ‘Mära’ biyakana, liŋgu dhuwalayinydjayi mayali' yäku ŋayaŋu‐yätjthinyaramirri, liŋgu yuwalk yana ŋarra ŋayaŋu‐yätjthinanydja. \v 21 Ŋunhi ŋarra ŋäthili gonha'yurruna dhuwala wäŋa, ŋarranydja marrtjina ŋunhi dhaŋaŋmirri yana, ga roŋiyinanydja ŋarra lilinydja dhäparknha nhämiriwnha, liŋgu Garrayyu ŋarrakunydja wekaŋala mari bathala warray.” \p \v 22 Yo, ŋunhiyi maṉḏa märrma' roŋiyina ŋunhimalayinydja wäŋalili ŋuriŋina liŋgu waluyu ŋunhi ŋatha‐gulkthunaramirriyuna, bala ŋayi Näyumi nhinanana yukurrana ŋunhiliyi wäŋaŋuranydja, ga ŋunhiyi mulkuru yolŋu Ruth nhinana yukurrana galkina nhanukala Näyumiwalana. \c 2 \s1 Ruththu wapmaraŋala marrtjina Bawatjkala gädniŋuru \r 2:1–23 (Ruth worked in the field of Boaz) \p \v 1 Ga ŋunhili wäŋaŋura yolŋu yukurrana nhinana biyapulnha ŋayi ḻukunydja yäku \f + \fr 2:1 \ft Boaz\f*Bawatj, ga gurruṯu'mirrinydja ŋayi ŋunhi \f + \fr 2:1 \ft Naomi\f*Näyumiwalaŋuwu dhuway'mirriŋuwu ŋuriki rakunygu. \v 2 Waŋganymirri ŋayi \f + \fr 2:2 \ft Ruth\f*Ruth waŋana Näyumiwala bitjarra, “Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji, ga wapmarama ŋarra marrtji yurru ŋatha. Malthundja yurru ŋarra marrtji ŋuriki ḏarramuwu ŋunhi ŋayi marrtji yurru gulkthun bala ŋunhiyi ŋatha. Ŋarranydja yurru marrtji, bala wapmaramana bäythinyarawuynha.” Bala Näyuminydja waŋana, “Yo manymak,” bitjarra. \p \v 3 Bala ŋayi marrtjinana Ruthtja ŋula yolkalana yana gärullili, bitjarra liŋgu walu‐ŋupara ŋayi djämanydja yukurrana, wapmaraŋala ŋunhiyi ŋathanydja, malthurruna marrtjina ŋuriki djämamirriwu walalaŋgu. Yo, ŋunhiyinydjayi wäŋa ŋathamirrinydja ŋunhi ŋurikiyi ḏarramuwu yäkuwu Bawatjkuna, yurru Ruthtja yaka marŋgi ŋurikiyi. \v 4 Ga yalalaŋumirriyunydja ŋayipina ŋunhinayi Bawatjnha yäku marrtjina ŋunhimalayi wäŋalili, bala ŋayi waŋana ŋuriki djämamirriwunydja walalaŋgu bitjarra, “Garrayyunydja nhumalanha yurru goŋmirriyama,” ga walalanydja bitjarra yana liŋgu buku‐ruŋinyamaraŋala nhanŋunydja dhäruk. \p \v 5 Bala ŋayi Bawatjthu dhä‐wirrka'yurruna ŋunhi djämamirrinhana walalanha, “Yol ŋunhanydja dhäyka?” bitjarra. \v 6 Ga walalanydja buku‐wakmaraŋala bitjarra, “Ŋunhanydja dhuwala dhäyka mulkuruna ŋurukuynha \f + \fr 2:6 \ft Moab\f*Mawappuynha wäŋawuy. Ŋunhayinydja yawungu ŋayi marrtjinya lilina, Näyumi maṉḏa yawungu bunanha. \v 7 Bitjarra liŋgu ŋayi yukurrana ŋunha malthurrunanydja ŋanapurruŋgu, ŋatha marrtjina wapmaraŋala walu‐ŋupara dhuwala, ga djämanydja ŋayi wirrki yana wal'ŋu, ga ŋunhanydja ŋayi dhiyaŋunydja‐wala nhinana yukurra ŋoynha, gurriri yana.” \p \v 8-9 Bala ŋayi Bawatjtja marrtji, bala guwatjmanna ŋanya, ga bitjanna waŋanydja ŋayi Ruthnha, “Way miyalk, bitjan liŋgu nhe yurru yukurra marrtjinydja dhipala, ŋathanydja yurru nhe märrama yukurra dhiyala bitjan liŋgu. Yaka marrtjiya ŋula wiripuŋuwalanydja wäŋalili; galki yana marrtjiyanydja ŋarrakalaŋuwala djämamirriwala walalaŋgala, yaka walala yurru nhuna ŋula yätjkumanydja. Ŋunhi nhe yurru ŋanhdharkthirrinydja, ga marrtjiya balayi walalaŋgala gapuwunydja ḻukanharawu.” \p \v 10 Ga ŋayinydja Ruthtja buku‐nyilŋ'thurruna nhanŋu Buwatjku, ga waŋana ŋanya bitjarra, “Way, nhäku warray dhuwala nhe bitjandhinydja yukurra ḻatju'kumanydja dhikanydja waŋa ŋarraku? Ŋarranydja dhuwala mulkuru yolŋu.” \p \v 11 Ga ŋayinydja Buwatjtja waŋana bitjarra, “Ŋarra ŋäkula nhuna yulŋunydja. Nhenydja ŋunhi ŋunhalanydja dharray dhika ḻatju'kuŋala nhanŋu Näyumiwu ŋarrakalaŋuwu gurruṯu'mirriwu. Nhanŋunydja ŋunhi dhuway'mirriŋu rakunynha, ga nhepi ŋunhi gonha'yurruna nhuŋuway gurruṯu'mirrinhanydja walalanha ga wäŋanha, bala nhe yukurra nhina dhiyalaŋumina mulkuruwalana wäŋaŋura, bämara'mirrina nhanŋu Näyumiwu. \v 12 Garrayyunydja yurru nhuna mirithirri yana guŋga'yun goŋmirriyama, liŋgu nhenydja yawungu dhuwala marrtji dhipalayinayi nhanukalaynha wäŋalili; ŋayi yurru nhuna gunganhamirriyamanydja, ga nhe yurru walŋana nhina yukurra nhanukalana djäkaŋura.” \p \v 13 Ga ŋayinydja Ruthtja waŋana bitjarra, “Ḻatju'na nhenydja dhuwala ḏarramu,” bitjarra ŋayi. “Dhiyaŋi nhokala dhärukthunydja nhe ŋarranha bitjarra marrparaŋ'kuŋalana, bäy warray ŋarra ŋula yolnydja yolŋu, gali'wuynydja.” \p \v 14 Ga ŋuriŋi ḏämbuyunydja waluyu ŋayi waŋana Bawatjthu bitjarra ŋanya Ruthnha, “Go marrtjiya lili, ga nhiniya dhiyala galki ŋanapurruŋgala, nhenydja yurru ḻuka yukurra ŋatha ŋanapurruŋgalana galki.” Bala ŋayi nhinana, bala ḻukanana ŋayi ŋathanydja walalaŋgalana, rrambaŋina walala marrtjina ḻukana, ga ŋayi ŋuriŋiyi Bawatjthu wekaŋala ŋatha balwurnha nhanŋu. Ḻukana ŋayi marrtjina ŋuriŋi‐i‐i Ruththunydja, ga maranhuyina ŋayi gana'na, ga wiripunydja ŋayi bäythinyarawuynydja ga gonha'yurrunana. \v 15-16 Ga biyapul ŋayi roŋiyina balayi djämalili, wapmaraŋala marrtjina ŋunhiyi bäythinyarawuy ŋatha. Ga biyapul ŋayinydja Bawatjthunydja waŋana bitjarra ŋunhi djämamirrinha walalanha, “Gonha'yurra marrtjiya bala wiripunydja muṉguy malanha nhanŋu, märr ŋayi yurru marrtji wapmarama guḻku'.” \p \v 17 Bala ŋayi Ruththunydja wapmaraŋalana marrtjina ŋunhi ŋathanydja, yana liŋgu ga walu gärrina milmitjpayina, ga biyapulnha ŋayi mirithirrina guḻku' gäŋalanydja. \v 18 Gäŋalanydja ŋayi ŋunhiyi ŋathanydja dhimbuluŋ'mirrina biyapulnha, bala milkuŋala Näyumiwalana. \v 19 Bala ŋayi Näyuminydja waŋana bitjarrana, “Way, nhä dhuwala guḻkuny'tja. Wanhami dhuwala nhe wapmaraŋalanydja? Yolkala nhe ŋunhi wäŋaŋuranydja djäma yukurrana? Godthunydja yurru ŋunhinha ḏarramunha goŋmirriyama mirithirrina yana, liŋgu ŋayi bitjarrayi guŋga'yurruna nhuna,” bitjarra ŋayi Näyumiyunydja. \p Ga ŋayinydja Ruthtja waŋana ḻakaraŋala bitjarra, “Djämanydja ŋarra yukurrana dhuwala ŋunhalayi waŋganygala ḏarramuwala wäŋaŋuranydja, Bawatjkala yäkuwala.” \p \v 20 Ga ŋayinydja Näyuminydja waŋana bitjarra, “Ŋunhiyinydjayi ḏarramu Bawatjtja gurruṯu'mirri, galkiwuynha yanana ŋanapurruŋgu, ŋunhiyina ŋayina yukurra yurru djäka ŋitjalaŋgunydja. Godtja dhuwala manymak mirithirri ŋayi, ŋunhi ŋayi yukurra djäka ŋuli walŋamirriwu, ga guyaŋirri ŋunhinha rakunymirrinha. Godthunydja yurru goŋmirriyama mirithirri yana wal'ŋu ŋunhiyi Bawatjnhanydja ḏarramunha.” \p \v 21 Ŋayi Ruththunydja ḻakaraŋala nhanŋu Näyumiwu bitjarra, “Bawatjtja waŋana bitjarra ŋunhi ŋarra yurru yukurra djäma bitjan liŋgu ŋunhalayi liŋgu nhanukalay yana wäŋaŋura, yana liŋgu ga dhawar'yun yurru ŋayi dhuwalayi walu ŋatha‐gulkthunaramirri,” bitjarra. \v 22 Ga ŋayi Näyuminydja waŋana bitjarra, “Mukthurra yana djäma yukirriya ŋunhili liŋgu Bawatjkala wäŋaŋura. Ŋayi yurru nhuŋu ŋarambiya'‐nherraṉmirrinydja, ga yakana yurru nhuna ŋula yolthu ŋayaŋu‐yätjkumanydja ŋunhiliyi.” \v 23 Bala bitjarrana liŋgu walu‐ŋupara ŋayi yukurrana djämanydja Ruththu ŋunhili Bawatjkalanydja wäŋaŋura, wapmaranhanydja ŋayi ŋuli marrtjinya biyapulnha dhaŋaŋnha wal'ŋu dhikana, yana liŋgu ga ŋatha ŋunhi dhawar'yurruna warrpam'. Ga bitjarrana liŋguna ŋayi yukurrana nhinananydja ŋunhilina liŋgu Näyumiwalana wäŋaŋuranydja. \c 3 \s1 Ruththu withiyara Bawatjnha \r 3:1–18 (Ruth visited Boaz) \p \v 1 Waŋganymirrinydja ŋayi \f + \fr 3:1 \ft Naomi\f*Näyumi waŋana \f + \fr 3:1 \ft Ruth\f*Ruthkala bitjarra, “Way, ŋarranydja yurru dhuwala marrtji ga maḻŋ'marama dhuway'mirriŋunhana nhuŋu, märr nhe yurru nhina yukurra wäŋamirrina,” bitjarra. \v 2 “Ŋunhiyinydjayi \f + \fr 3:2 \ft Boaz\f*Bawatjtja yolŋu ḏarramu gurruṯu'mirri yana ŋayi galkiwuy, ga dhunupa nhanŋu ŋunhi ŋayi yurru märrama nhunanydja. Gäthuranydja munhaku ŋayi yurru yukurra djalk‐djalkthun ŋatha barrwaṉ'‐warrkuḻuma. \v 3 Ga nhenydja yurru ḻupthundja, ga dhatthunmirri girri'yu ḻatju'kunharamirri yana, bala marrtjiyana nhanukala wäŋalilinydja gayul yana. Dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi yurru djäma yukurra, bala ŋayi yurru ŋathana ḻuka, ga ŋuliŋurunydja ŋayi yurru ŋorrana ŋunhiliyina wäŋaŋura. \v 4 Ŋunhi ŋayi yurru yukurra ŋorranydja yakurrnydja, bala nhenydja marrtjiyana, ga ḻaw'maraŋa nhe yurru marrtjiya ŋunhiyi baḻaŋgit nhanukalaŋuŋuru djalkiriŋuru, bala nhe yurru ŋorranydja ŋunhilinayi, galkina yana djalkiriŋurana nhanukala.” \p \v 5 Ga ŋayinydja Ruthtja waŋana bitjarra, “Yo manymak,” bitjarra, \v 6 bala ŋayi marrtjinana ŋunhimalayi wäŋalilinydja, bitjarra yana liŋgu bitjarra ŋunhi ŋayi nhanukala mukul'mirriŋuyu ḻakaraŋala. \v 7 Ga ŋayinydja yukurrana ŋunhi Bawatjthunydja ŋathana ḻukana, bala ŋayi ŋuliŋurunydja ŋathaŋurunydja dhäŋuru marrtjina, bala ŋorranana ŋunhili yana liŋgu waŋganyŋura wäŋaŋura. Ŋorrananydja ŋayi yukurrana ŋunhi, bala ŋayinydja Ruthtja marrtjinana bala, gurrum'nha bala marrtjina ŋayi, ga ḻaw'maraŋala ŋayi ŋunhi baḻaŋgittja, bala ŋorranana yana djalkirililina nhanukala. \v 8 Dhikana buku‐ranguna, bala ŋayi Bawatjtja bira'yurruna, bala ŋayi ṉirryurrunana nhäŋalanydja ŋunhi dhäykanhanydja, ŋayi yukurrana ŋorrana djalkiriŋura nhanukala. \v 9 Bala ŋayi dhä‐wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Way, yol dhuwala nhe dhäykanydja?” bitjarra. \p Ga ŋayinydja waŋana bitjarra, “Ruth ŋarra dhuwala,” bitjarra. “Ŋäkirrmaraŋana ŋarranha ŋuriŋina nhokalay girri'yuna, liŋgu nhenydja dhuwala galkiwuynha yana gurruṯu'mirri ŋarrakuwaynha. Nhe yurru ŋarrakunydja djäka yukurra goŋ‐nherraṉmirrina, ga ŋarranydja yurru nhuŋuwaynha yana miyalk.” \p \v 10 Bala ŋayi Bawatjtja waŋana bitjarra, “Garrayyunydja nhuna yurru goŋmirriyama wirrkina wal'ŋu yana. Nhe bini ŋunhi djarr'yunanydja ŋula wiripuŋunha ḏarramunha, yuṯanha wal'ŋu yana ḻatju'nha, yurru nhenydja malthurruna romgu ŋanapurruŋgalaŋuwu warray. \v 11 Ŋarra yurru djäma dhukarrnha, märr yurru ŋarra nhuna märramana, liŋgu manymaknha yana mirithirrina dhuwala nhe dhäykanydja,” bitjarra ŋayi Bawatjtja waŋana. \v 12 “Yo, ŋalinydja maṉḏa dhuwala galkina yana gurruṯu'mirrina maṉḏa, yurru yuwalktja ŋunha bala wiripu ḏarramu nhuŋu dhunupa märranharawunydja. \v 13 Nhenydja yurru dhiyala bäyma ŋorriya yukirriya, ga ŋunhi yurru djaḏaw'yundja, ŋarranydja yurru marrtji, bala ŋarra yurru waŋa ŋunha wiripuŋunha ḏarramunha. Mak ŋayi djäl nhuŋu märranharawu, mak bäyŋu. Ga ŋunhi ŋayi yurru waŋa yaka'yundja ŋunhayi ḏarramu, ŋunhiyinydja bitjan ŋarrapina nhuŋu yurru djäka yukurra goŋ‐nherraṉmirri, ga nhenydja yurru ŋarrakuwaynha dhäyka.” \p \v 14 Bala ŋayi ŋorranana yukurrana ŋunhiliyinayi djalkiriŋurana nhanukala Bawatjkalana, ga munhakumirri wal'ŋu, bala ŋayi gaŋgathinana Ruthtja, bala marrtjinana. \v 15 Bala ŋayi Bawatjtja waŋana nhanukala bitjarrana, “Biyaka buḻuḻuyunmaraŋa dhuwali nhuŋuway dhomala.” Bala ŋayi buḻuḻuyunmaraŋala ŋunhiyinydjayi, bala ŋayi Bawatjthu rarryurrunana yukurrana ŋathanydja ŋunhimalayinayi miṉdhalalilina dhomala'lilina mirithirrina guḻku'na. Bala ŋayi dhoṯkuŋalana marrtjina bukunydja ŋunhiyi malanha dhomala ḏapṯapmaraŋalana, bala ŋal'maraŋala lambarrlilina nhanukala Ruthkalanydja, bala ŋayi marrtjina wäŋalilina Ruthtja. \p \v 16 Bala ŋayi Näyumiyunydja dhä‐wirrka'yurrunana ŋanya Ruthnha bitjarra, “Wanhana yulŋunydja?” bitjarra. Bala ŋayi Ruththunydja ḻakaraŋala nhanŋu warrpam'nha. \v 17 Ga biyapul ŋayi milkuŋalayi ŋunhiyi ŋathanydja dhimbuluŋ'mirrinydja, ŋunhi ŋayi Bawatjthu nhanŋu wekaŋala. \v 18 Ga ŋayi Näyuminydja waŋana bitjarra, “Manymaknha, ŋali yurru yana galkunna. Gäthuranydja yurru ŋayi Bawatjtja marrtji bala, waŋa yurru ŋunhi ḏarramunhana,” bitjarra. \c 4 \s1 Bawatjthu märraŋalana Ruthnha nhanŋuwaynha miyalknha \r 4:1–22 (Boaz married Ruth) \p \v 1 Yo, bitjanna liŋgu walala ŋuli ŋaḻapaḻmirri ŋurru'‐ŋurruŋunydja nhinanha dhurrwaraŋura wäŋaŋura galki yana, ḻakaranhaminya bala‐lili'yunminya dhä‐wirrka'yunminya ŋuli rombuy malaŋuwuy ŋurikiy wäŋawuy. Bala ŋayi \f + \fr 4:1 \ft Boaz\f*Bawatj marrtjinana ŋunhimalayi ŋurikalayi ŋaḻapaḻmirriwalanydja yolŋu'‐yulŋuwala, dhuṯ‐gay nhinanana. Yaka weyin, bala ŋayi ŋunhi wiripuna ḏarramu bunana, ŋunhinydjayi dhunupana yana nhanŋu \f + \fr 4:1 \ft Ruth\f*Ruthkuna märranharawu. Bala ŋayi Bawatjtja wäthurruna ŋurikinydjayi ḏarramuwu, “Go marrtjiyana lili, ga nhiniya dhipalana gay ŋarrakala galkililina,” bitjarra. \v 2 Bala ŋayi nhinananydja, ga bitjarrayi liŋgu walala wiripu‐guḻkuny'tja yolŋu'‐yulŋu ŋaḻapaḻmirrinydja nhinana marrtjina galkilili yana. \v 3 Bala ŋayi ŋunhi Bawatjtja waŋana ŋurikala ḏarramuwala bitjarrana, “Nhe marŋgi ŋunhi \f + \fr 4:3 \ft Naomi\f*Näyumi yawungu roŋiyirri beŋuru \f + \fr 4:3 \ft Moab\f*Mawapŋuru. Ŋayi ḏukṯuk ŋayi yurru wekama, dhayuŋanna ŋayi yurru ŋunhi wäŋanydja nhanukalaŋuwu dhuway'mirriŋuwunydja, ga nhenydja dhuwala ga galkiwuynha yana gurruṯu'mirrina wal'ŋu ŋurikiyi rakunygunydja. \v 4 Nhe muka bini märranhanydja bäyimdja ŋunhiyi wäŋanydja. Ŋuli nhenydja djäl, ga ḻakaraŋa dhiyapa ŋaḻapaḻmirriwana. Ga ŋuli nhe yakanydja ḏukṯukthirri ŋurukuyi märranharawu, ga ŋarranydja yurru ŋarrapina bäyim ŋunhiyi wäŋanha.” \p Ga ŋayinydja waŋana ŋunhiyinydja ḏarramu bitjarra, “Yo, ŋarrana yurru märrama ŋunhiyi,” bitjarra. \v 5 Ga ŋayinydja Bawatjtja waŋana bitjarra, “Yo manymak,” bitjarra. “Ga ŋunhi nhe yurru märramanydja ŋunhiyi wäŋa bäyimdja, ga bitjandhi liŋgu nhe yurru märramayi Ruthnhanydja ŋunhi mulkurunhanydja miyalknha, märr yurru ŋayi märrama yukurra djamarrkuḻi'nha ŋurikiyi rakunygu ḏarramuwu.” \p \v 6 Ga ŋayi ŋunhi ḏarramunydja waŋana bitjarra, “Yo, yakana ŋarra yurru märrama ŋunhi miyalknhanydja,” bitjarra, “Liŋgu ŋarranydja djäl walala yurru ŋarrakalaynydja djamarrkuḻi'yu märrama yukurra ŋula nhä malanha ŋarrakuway yana yurru. Ga nhena ŋunhiyinydjayi yurru märrama wäŋa, liŋgu ŋarranydja yakana ḏukṯuk,” bitjarra. \p \v 7-8 Bala ŋayi ŋuriŋi ḏarramuyunydja yupmaraŋala dhapathuŋ'nha djalkiriŋuruna nhanukalay ŋayi, bala wekaŋala Bawatjkuna, liŋgu ŋunhiyinydjayi rom walalaŋgu, ga ŋunhi ŋayi djarr'yurruna bitjarrayinydjayi, bala dhapathuŋ'nha wekaŋala nhanŋu Bawatjku maŋutjiŋura ŋurikala walala ŋaḻapaḻmirriwalanydja, mayaliny'tja ŋunhiyi ŋayi yukurrana ḻakaraŋala bitjarrayinydja, “Ŋarra yurru gananna dhuwalayinydjayi, yakana ŋarra ḏukṯuk. Ŋunhiyinydjayi yurru nhuŋuwaynha yana gupaḏalnha‐wala, liŋguna ŋarra yurru märr‐ḏaḏawyunna ŋuliŋuruyi,” bitjarra. \v 9 Bala ŋayi Bawatjtja waŋana bitjarrana ŋurikala ŋaḻapaḻmirriwalanydja, “Liŋgu nhuma nhäŋalana dhuwalayi yulŋunydja, marŋgimirrina nhuma, ŋunhi gäthuranydja dhuwalanydja ŋarra märraŋalana ŋulaŋuru Näyumiwalanydja bukmak nhä malanha ŋunhi nhanukalaŋuwu dhuway'mirriŋuwu ŋuriki rakunygu, ga nhanukalaŋuwu walkurwu maṉḏaku ḏarramuwu maṉḏaku. \v 10 Ŋunhayinydja wäŋa yurru ŋarrakuwaynha yana, ga bitjandhi liŋgu ŋunhinydja Mawappuynydja miyalk ŋarrakuwayyi yurru yana, märr yurru ŋunhi rakunymirriwunydja gurruṯu'mirri walala bitjanna liŋguna nhina yukurra yurru dhiyala nhanukala wäŋaŋura.” \p \v 11-12 Bala walala ŋunhi ŋaḻapaḻmirrinydja waŋana bitjarra, “Yo, ŋanapurrunydja dhuwala mäkiri'‐marŋgimirri, ga yuraŋala ŋanapurru. Godthunydja yurru nhuna goŋmirriyamana wirrkina yana, ga nhe yurru yukurra nhinanydja djamarrkuḻi'walaŋumirrinydja miṯtji guḻku'mirrina.” \p \v 13 Bala ŋayi Bawatjthu märraŋalana ŋanya Ruthnhanydja, bala maṉḏa nhinana yukurrana‐a‐a, bala ŋayi Ruthtja yothu'mirriyinana, ga yalalaŋumirrinydja bala dhawal‐wuyaŋinana ŋunhi yothuny'tja nhanŋu ḏarramunydja. \v 14 Bala walala ŋunhi dhäykawurrunydja mirithinana goŋmirriyinanydja dhikana wal'ŋu, bala walala waŋana Näyumiwalanydja bitjarrana, “Wokthunna ŋilimurru Godkunydja, liŋgu ŋayi wekaŋala nhuŋu gutharra'mirriŋunhana; ŋayina yurru djäkanydja nhuŋu, ŋunhi ŋayi yurru ŋuthan yindithirrinydja wakindhirrinydja. \v 15 Nhuŋu gäthu'mirriŋunydja märr‐ŋamathirri yukurra mirithirri yana, ŋunhi ŋayi gäŋala nhuŋu gutharra'mirriŋunha. Ŋuriŋiyi nhokala gutharra'mirriŋuyunydja yurru nhuna galŋa‐djulŋikumana dhikana, bitjan yuṯakumana, ga ŋunhi nhe yurru worruŋuyirrinydja, nhenydja yurru yukurra nhina goŋmirriyirrina marrparaŋ'thirrina ŋunhili nhanukalana djäkaŋura.” \p \v 16 Ga ŋayinydja Näyumiyunydja galkikuŋalana wal'ŋu ŋanya yana, \v 17 bala walala ŋunhi yäku‐nherraranydja yothu'nhanydja ŋunhiyi \f + \fr 4:17 \ft Obed\f*Wopitnha. Bala walala marrtjina ḻakaraŋala birrka'mirriwana yolŋuwanydja walalambala bitjarrana, “Way, Näyumiwunydja ŋunha gutharra'mirriŋuna dhawal‐wuyaŋina ḏarramu,” bitjarrana. \p Ga ŋunhi ŋayi ŋunhiyi yothu Wopit ŋutharranydja marrtjina bala, ga märraŋalanydja ŋayi dhäykanhanydja nhanŋuway, ga nhanŋunydja yothu dhawal‐wuyaŋina, ga yäkunydja ŋayi \f + \fr 4:17 \ft Jesse\f*Djitjina. Ga ŋunhiyinydjayi Djitjinydja yäku bäpa'mirriŋu ŋayi \f + \fr 4:17 \ft David\f*Daypitkuna, ŋurikina ŋunhi ŋayi buŋgawa \f + \fr 4:17 \ft Israel\f*Yitjuralwuna miṯtjiwu. \p \v 18-22 Yo, dhuwalanydja Daypittja ŋuliŋuruna yarraṯaŋuru gam' \f + \fr 4:18-22 \ft 4:18–22 Perez\f*Beratjtja bäpa'mirriŋu dhuwala \f + \fr 4:18-22 \ft 4:18–22 Hezron\f*Yitjurungu, ga Yitjurundja bäpa'mirriŋu \f + \fr 4:18-22 \ft 4:18–22 Ram\f*Rämguna, ga Rämdja bäpa'mirriŋu \f + \fr 4:18-22 \ft 4:18–22 Amminadab\f*Minatapkuna, ga Minataptja bäpa'mirriŋu \f + \fr 4:18-22 \ft 4:18–22 Nashon\f*Nätjunguna, ga Nätjundja bäpa'mirriŋu \f + \fr 4:18-22 \ft 4:18–22 Salmon\f*Djamanguna, ga Djamandja bäpa'mirriŋu Bawatjkuna, ga Bawatjtja bäpa'mirriŋu Wopitkuna, ga Wopittja bäpa'mirriŋu Djitjiwuna, ga Djitjinydja bäpa'mirriŋu Daypitkuna, ŋurikina ŋunhi ŋayi buŋgawa Yitjuralwuna miṯtjiwu.