\id MRK \h MÄKKUŊU DHÄRUK \toc2 Mark \toc1 MAKKUŊU DHÄWU' DJESUWALAŊUWUY \mt2 MAKKUŊU DHÄWU' \mt1 DJESUWALAŊUWUY \toc3 MRK \c 1 \s1 Djondhu gatjaḻ yäkthurruna Garraywu \r Mathuyu 3:1-12; Luk 3:1-18; Djon 1:19-28 \p \v 1 Dhuwalanydja ŋarra yurru wukirrina djorra'lilina dhäruktja, ḻakarama nhumalaŋgu ŋunhiyi ŋamakurru' wal'ŋu mirithirri dhäwu' Garraywalaŋuwuy Djesu-Christkalaŋuwuynha, ŋunhi ŋayi Gäthu'mirriŋunydja Godku. \p \v 2 Ŋäthilinydja baman'tja dhäwu'-gänharamirriyu yolŋuyu yäkuyu Yitjayayu wukirri dhuwala dhäruk gam', \q1 “Godtja waŋana bitjarra, \q2 ‘Dhuwala gay' ŋarraku dhäwu'mirrinydja yolŋu, \q2 Djuy'yundja ŋarra yurru ŋanya ŋäthili dhuwalanhayi, märr yurru ŋayi ŋäthilimirriyama wäŋa nhuŋu. \q1 \v 3 Ŋunha ŋanhdharkŋura wäŋaŋura gawarrka'ŋura yolŋu yukurra djawarrkthun ḻakarama, \q2 waŋanydja ŋayi yukurra bitjan ŋunhayi. \q1 Girri'-ŋamathiya ga yäkthurra gatjaḻ Garraywu, \q2 liŋgu galki ŋayi yurru bunana, \q1 Dhunupakuŋa biyaka dhukarr nhanŋu marrtjinyarawu.’” \p \v 4 Ga ŋunhiyinydja yuwalkthi yana maḻŋ'thurruna. Ŋunhiyinydjayi ḏarramu Djonnha, ŋayi yukurrana ŋunhi waŋananydja ḻakaraŋalanydja ŋunhalayi ŋanhdharkŋuranydja, ga bitjarrayi ŋayi yukurrana buku-ḻupmaraŋala yolŋu'-yulŋunha mayaŋ'ŋura, ga ḻakaraŋalanydja ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋuwanydja bitjarra, “Way bilyurrana walala nhumalaŋgalaŋuŋuru yätjŋurunydja, bala ḻiya-ḻupthurrana, bala ŋayi yurru Godthunydja nhuŋu yätjpuynydja bäy-ḻakaramana.” \p \v 5 Guḻku'na mirithirrina yolŋu walala marrtjina wäŋaŋuru ga wäŋaŋuru ŋänharawunydja nhanŋu Djongu, ŋulaŋuru Djudiyaŋuru makarrŋuru, ga ŋulaŋuru wäŋaŋuru Djurutjalamŋuru. Ga ŋunhi walala ŋäkula mäkiri'-witjurruna Djonnhanydja dhäruk, bala walala ḻakaranhamina bitjanmina, “Yuwalk muka ŋarra dhuwala dhuwurr-yätjtja yolŋu.” Bala dhunupana walala bilyurruna walalaŋgiyingalay yätjŋurunydja dhuwurrŋuru, bala ŋayi Djondhunydja walalanha yukurrana ḻiya-ḻupmaraŋalana ŋunhili mayaŋ'ŋura gapuŋura yäkuŋura Djodanŋura. \p \v 6 Yo, ŋunhiyi Djondja yolŋu, yaka ŋayi rrupiya-guḻku'mirri; ŋayi ŋuli dhaṯthunminyanydja girri'yunydja wäyingala barrwan'thu, ga ḏapmaranhaminyanydja ŋayi ŋuli barrwan'thuyi yana biralyunydja, ga ḻukanhanydja ŋayi ŋuli ŋathanydja ḏiltjiwuynydja, bitjan ḏetjthinyara ga guku. \v 7 Ga bitjanana liŋguna ŋayi yukurranha ŋuli dhäwuny'tja ḻakaranha, bitjanana gam', “Ŋarranydja dhuwala gali'wuy yolŋu, märr ŋuli ya', ga ŋunhi waŋganydja yolŋu yurru marrtji dhuḏitjtja ŋarrakalanydja, ŋunhiyinydja yolŋu biyapulnha wal'ŋu ŋayinydja. Ŋarranydja dhuwala yaka dhuwurr-dhunupa djämawunydja ŋula nhäku nhanukalaŋuwu, balanyarawunydja bitjan dhapathuŋ'ku yupmaranharawu ga gänharawu nhanukalaŋuwu. \v 8 Ŋarranydja nhumalanha ŋuli yukurra ḻiya-ḻupmarama yana gapuyu warray, yurru ŋayinydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu ŋunhi ŋayi yurru marrtji dhuḏikurru ŋarrakalanydja, ŋayinydja yurru nhumalanha ḻupmarama Godkalana wal'ŋu ŋuriŋina Garrkuḻukthuna Birrimbirryu.” Bitjarra ŋayi Djondhu yukurrana ḻakaraŋala ŋanya Djesunha. \s1 Djesunha ḻiya-lupmaraŋala ga ŋuliŋuruyinydja ŋayi Satandhu ŋanya gur'yurrunana \r Mathuyu 3:13-17; Luk 3:21-22 \p \v 9 Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi ŋayinydja Djesunydja yukurrana nhinana ŋunhala Natjurip wäŋaŋura, makarrŋuranydja ŋunhiyi Galali, yurru marrtjinanydja ŋayi ŋuliŋuruyinydja nhanukalaynydja wäŋaŋuru, balayina ŋunha Djongalana, bala ŋayi Djondhuna ŋanya ḻiya-ḻupmaraŋalanydja ŋunhili mayaŋ'ŋura Djodannha gapuŋura. \v 10 Ga ŋunhi ŋayi Djesu ḻiya-ḻupthurrunanydja, ga beŋuru gapuŋurunydja ŋayi walmana, dhunupana ŋayi nhäŋala djiwarrny'tja ḻapthunarana, ga biyapul ŋayi nhäŋala Godkunydja ŋunhi Garrkuḻuknhanydja Birrimbirrnha, ŋayi marrtjina lili beŋuru djiwarr'ŋuru, rumbalnydja bitjan wäyin murryil, bala yana nhinanana nhanukala Djesuwala. \v 11 Ga dhunupana ŋayi Godtja waŋana ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja, ŋayi waŋananydja bitjarrana, “Nhenydja dhuwala ŋarrakuwaynha wal'ŋu Gäthu'mirriŋu marrkapmirrina, ga mirithirrina yana ŋarra nhokala yukurra goŋmirriyirrinydja,” bitjarra. \p \v 12 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi ŋuriŋiyi Garrkuḻukthunydja Godkalanydja Birrimbirryu ŋanya Djesunha gäŋala bala ŋunhana ŋanhdharklilina wäŋalili ŋayilpililina, \v 13 ga nhinananydja ŋayi yukurrana ŋunhiliyinydja weyinŋumirrina, 40-na munha-ŋupara. Ga ŋayinydja marrtjina ŋuriŋi buŋgawayunydja wal'ŋu Mokuyyunydja, Satandhunydja yäkuyu, withiyara ŋanya Djesunha, bala gur'yurrunana yukurrana ŋanya, yana ŋayi bini Djesunha bilmaranha malthunarawu nhanŋuway ŋayi. Yo, nhinana ŋayi yukurrana Djesu ŋunhilina yolŋumiriwŋurana wäŋaŋura, ŋunhi yukurrana yana wäyinnha wakinŋumirrina ŋal'yunmina ŋunhili, ga walala ŋunhi djiwarr'wuynydja yolŋu walala marrtjinana, bala djäkana nhanŋu yukurrana. \s1 Djesuyu garr'yurruna ḏämbumiriwnha ŋarirri'-djämamirrinha \r Mathuyu 4:12-17; Luk 4:14-15 \p \v 14 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru yolŋu walala miriŋunydja marrtjina, bala mulkanana ŋanya Djonnha, bala galkara ḻoḻulilina, ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋayi Djesunydja dhunupana marrtjina roŋiyinana balayi yulŋunydja Galalililina makarrlili, ga ŋunhalayina ŋayi yukurrana marrtji'-marrtjinanydja ḻiw'maraŋala dhika, ḻakaraŋala marrtjina Godku dhäwu'na. \v 15 Ga dhuwalana ŋayi ŋunhi dhäwuny'tja ḻakaraŋala yukurrana yolŋu'-yulŋuwunydja gam', “Walunydja dhuwala liŋguna bunana. Godkunydja Rom yuwalkŋunydja wal'ŋu ŋurukuy djiwarr'wuynydja dhuwala dhiyalaŋumina liŋguna. Bilyurra walala. Gonha'yurra nhumalaŋguway ŋunhi yätjtja rom, ga märr-yuwalkthiyana biyakana dhiyakuyi ŋamakurru'wunydja wal'ŋu romgu.” \p \v 16 Waŋganymirri ŋayi yukurra Djesu marrtji raŋikurru bala, gali'kurru Galalikurru guḻun'kurru gapukurru, bala “ŋayi nhäma märrma'nha gutha'manydjinha, ŋarirri'-djämamirrinha maṉḏanha, Djäymannha, ga wiripunydja ŋayi yäku Beta, ga Wandurunha, maṉḏa yukurra ŋarirri' dhiṯthu'-dhiṯthun ganybuyu. \v 17 Bala ŋayi Djesunydja gulyun, ga waŋa bitjanna, “Way maṉḏa, go malthurra maṉḏa ŋarrakuna. Ŋarranydja yurru nhumalanha marŋgikuma dhuwala djämawu, nhuma yurru gaṯmarama märrama yolŋunhana, ŋarrakuna ḻuŋ'marama.” \v 18 Ga dhunupana maṉḏanydja ŋunhi gonha'yurrunana ganybunydja, bala malthurrunana maṉḏa yana Djesuwu. \p \v 19 Marrtjina walala bala ga-ga-ga-ga-a-a, ga biyapul ŋayi nhäŋala märrma'nhayi wäwa'manydjinha, Djayimnha ga Djonnha, ŋunhiyinydja gäthu'mirriŋu maṉḏa Djipitiwuna, yurru djämanydja maṉḏa yukurrana bapa'mirriŋuwala galki, girri'-ŋamathaŋala walala yukurrana ŋunhiyi ganybunha ŋarirri'wuna räkunharawu. \v 20 Ga ŋunhi ŋayi Djesuyu nhäŋalanydja maṉḏanha, dhunupana ŋayi gawaw'yurrunana maṉḏaku, “Way maṉḏa, malthurrana lili ŋarrakuna go,” bitjarra. Ga dhunupana maṉḏanydja gonha'yurrunana bäpa'mirriŋunha ŋunhimalayina mitjiyalilina, ŋurikalana wiripu-guḻku'walana djämamirriwala walalaŋgala. Bala maṉḏa malthurrunana nhanŋuna Djesuwuna. \s1 Djesuyu dhawaṯmaraŋala mokuynha yolŋuwala \r Luk 4:31-37 \p \v 21 Yo, wäŋgaŋala walala marrtjina ŋunhiyi, yana liŋgu ga bunana walala Gapaniyamnha wäŋaŋura, bala nhinanana yana ŋunhiliyinydja. Bala ŋayi ŋuriŋinydja Buku-ŋal'yunaramirriyu Waluyu, Djesunydja marrtjina balayi ŋunhimalana buku-ŋal'yunarawuylili buṉbulili, ga ŋunhalayina ŋayi ŋurru-yirr'yurruna ḻakaraŋala dhäwu', marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunhanydja. \v 22 Bala walala yolŋu'-yulŋuyunydja ŋunhinydja yukurra wirrkina dhikana mäkiri'-witjurruna ŋäkulanydja, borrk-ṉirryurrunana bitjarrana, liŋgu ŋayinydja ŋunhinydja waŋana yukurrana dhäruk ŋuriŋiyi ganydjarrmirriyuna wal'ŋu dhikana, warraŋulkuŋalana bitjarrana ŋayi yukurrana Godnhanydja maḻŋ'maraŋalana. Yaka warray walalanydja yukurrana ŋunhi bitjarrayi ḻakaraŋala, ŋuriŋi Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay; ganaŋ'thurrunana yukurrana ŋunhi ŋayinydja Djesunydja. \p \v 23 Ŋulinyaramirriyunydja yolŋu marrtjina ḏarramu mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri, gulŋiyinanydja ŋayi ŋunhimalayi buṉbulilinydja, bala yatjurrunana wirrkina dhikana, waŋana bitjarra, \v 24 “Way Djesu, wäŋawuy Natjurippuy, nhaltjan dhika nhe ŋanapurrunha yurru yulŋunydja? Nhenydja dhuwala marrtjina lili, märr yurru nhe ŋanapurrunha baḏuwaḏuyunna? Ŋarranydja nhuŋu marŋgi dhuwala, nhenydja dhuwala dhäwu'mirri ŋunhiyi djuy'yunara Godkuŋu, ŋulaŋuru djiwarr'ŋuru.” \p \v 25 Bala ŋayi Djesunydja dhunupana waŋanana ŋunhiyinha mokuynhana, “Ma' mukthurrana. Gatjuy dhawaṯthurrana dhipuŋuruyi yolŋuwalanydja,” bitjarra. \p \v 26 Bala ŋayi ŋuriŋi birrimbirryu yätjthunydja rurr'rurryurrunana ŋanya ŋunhiyi yolŋunhanydja, bala ŋayi yatjurruna wirrkina, bala yana dhawaṯthurrunana. \v 27 Bala walala ŋunhiyi yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋalana borrk-ṉirryurrunana, bala walala yukurrana waŋanhamina bitjanminana, “Way nhä dhuwalanydja?... yuṯana rom? Yanana ŋayi yukurra waŋanydja dhuwala dhäruknha ŋuriki mokuywunydja birrimbirrwu, ga walalanydja ŋuli ŋämana ŋanya dhäruktja yana, bala dhawaṯthunna.” \p \v 28 Bala dhäwuny'tja baḻaka'yurrunana ŋunhi Djesuwalaŋuwuy, monyguŋalana warrpam'nha wäŋanhanydja Galalinydja makarr. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha \r Mathuyu 8:14-17; Luk 4:38-41 \p \v 29 Ga ŋunhi walala gonha'yundja ŋunhiyi buku-ŋal'yunaramirri wäŋa, bala dhunupana walala wäŋgamanydja bala Betawalana ga Wanduruwalana wäŋalili, ga maṉḏa ŋunhi Djayim ga Djon malthurrunayi maṉḏanydja walalambala. \v 30 Ga ŋunhili wäŋaŋuranydja waŋgany yolŋu yukurrana ŋorrana rerrimirri dhäyka, Djäyman-Betawu mukul'mirriŋu rumaru, ŋayi yukurrana rirrikthurrunanydja gorrmuryu rerriyunydja. Ga ŋunhi ŋayi Djesu gulŋiyinanydja ŋunhimalayi wäŋalilinydja, bala walalanydja ḻakaraŋalana nhanbala, “Yolŋu dhuwala rerrimirri,” bitjarra. \v 31 Ga ŋayinydja ŋunhi Djesunydja marrtjina, baṯnha mulkana goŋnha ŋanya, bala gaŋgathinyamaraŋalana ŋanya, ga dhunupana yana ŋuriŋiyi rerriyunydja ŋanya gonha'yurrunana. Ga gaŋgathinanydja ŋayi dhunupana, bala galŋa-warrakarrayurrunana yukurrana ŋathawuna walalaŋgalaŋuwu, djäkana ŋayi. \p \v 32 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina munhakuyinanydja, bala walalanydja dharrana rerrimirrinhana walalanha gäŋala nhanukala Djesuwala, ga wiripuŋuyunydja gäŋala yolŋu'-yulŋunha ŋunhi mokuywalaŋumirrinha birrimbirrmirrinha walalanha. \v 33 Guḻku'na mirithirrina yolŋu walala ŋurikiynydja wäŋawuy ḻuŋ'thurruna marrtjina ŋunhimalayina wäŋalili, \v 34 bala ŋayi Djesuyunydja ḏukmaraŋalana walalanha yukurrana ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunhanydja guḻku'nhana, bawala'mirriŋuruna dhikana rerriŋuru malaŋuŋuru. Ga bitjarrayi ŋayi dhawaṯmaraŋalayi guḻku'nha yätjnhanydja birrimbirrnha walalanha yolŋu'-yulŋuwalanydja, yurru ŋäthili ŋayi dhä-mukmaraŋalanydja ŋunhiyi yätjmirrinhanydja birrimbirrnha walalanha, yakana ŋayi dhayuŋara walalanha waŋanharawunydja, liŋgu walalanydja ŋunhi mokuynydja walala marŋgithina nhanŋu, yol ŋayi ŋunhi Garraynydja. \s1 Djesu gaŋgathina munhakumirri yana bukumirriyanharalili \p \v 35 Ga wiripuŋuyuna waluyu ŋunhiyinydja djaḏaw'yurruna, Djesu gaŋgathina, bala gonha'yurrunana ŋunhiyi wäŋanydja, bala ŋayi marrtjina ŋunha gänaŋuwalana wäŋalili, märr ŋayi yurru bukumirriyama Gunhu'wala ŋunhalayi gäna, ŋayipi wal'ŋu. \p \v 36 Bala walalanydja ŋunhalanydja bala'ŋuranydja bira'yurrunana, Djäymandja ga wiripu-guḻkuny'tja nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, bala walala yukurrana ḻarruŋalana nhanŋu Djesuwu. \v 37 Warrya'yurruna walala yukurrana, yana liŋgu ga maḻŋ'maraŋala walala ŋanya, bala walala ḻakaraŋalanydja nhanukala bitjarrana, “Way Garray, ḻarruma nhuŋu yukurra dhuwala yolŋu'-yulŋunydja. Bukmak walala nhuŋu ḏukṯuktja ŋunha.” \p \v 38 Ga ŋayinydja waŋana balanydja bitjarra, “ŋilimurrunydja yurru dhuwala marrtji be muka wiripulili ga wiripulili wäŋalili. Ŋarranydja yurru dhuwala be muka ḻakarama dhäwu' wäŋakurru ga wäŋakurru, liŋgu dhiyakuyi muka ŋarra ŋunhi bunananydja.” \p \v 39 Bala walala marrtjinanydja, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, buku-ḻiw'maraŋalana Galalikurrunydja, ga bukmakŋura wäŋaŋura malaŋuŋura ŋayi ḻakaraŋala Gunhu'wu dhäruktja yolŋu'-yulŋuwu buku-ŋal'yunarawuyŋuranydja buṉbuŋura malaŋuŋura, ga bitjarrayi bili ŋayi yukurrana dhawaṯmaraŋalayi yana yätjnhanydja birrimbirrnha walalanha yolŋu'-yulŋuwala, bala yana ḏukmaraŋalana walalanha yolŋu'-yulŋunhanydja. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala burrpuymirrinha \r Mathuyu 8:1-4; Luk 5:12-16 \p \v 40 Waŋganymirri waluyu ŋayinydja marrtji burrpuymirri warray yolŋu buna nhanbala Djesuwa, bala ŋayi ṉepaḻ-nyilŋ'thundja, ga bitjanna waŋa, “Garray guŋga'yurra ŋarranha. Ŋuli nhe djälnydja, nhe ŋarranha yurru ḏukmaramana.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesu wuyunna nhanŋu, bala goŋ-djarryundja ga mulkana ŋanya, ga bitjanna ŋayi waŋanydja, “Djäl ŋarra dhuwala nhuŋu. Ma', ḏukthurrana yana.” \v 42 Bala dhunupana yana ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja ḏukthunna, liŋgu rerriyunydja ŋanya ŋuriŋinydja gananna, winya'yunna-wala yana. \p \v 43 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu bilyun, ga waŋa ŋanya ḏälyuna dhärukthu, djuy'yunna-wala bitjanna ŋanya, \v 44 “Way, yaka ḻakaraŋa guḻku'wanydja ŋi! Marrtjiya yana dhunupa ŋunhimala buku-ŋal'yunarawuylili Buṉbulili, märr nhuna ŋayi yurru ḏalkarra'mirriyunydja yolŋuyu nhäma'-nhama yukurra ŋunhiliyina. Ga ŋunhi ŋayi yurru manymak-ḻakaramanydja nhuna, bala nhenydja yurru wekama mundhurrnha batharra Gunhu'wu buku-wekaŋanydja, biyakana bitjarra ŋunhi Mawtjitjthu rom nherrara ŋäthili, märr yurru bukmakthirri yolŋunydja walala marŋgithirri nhuŋu, ŋunhi nhenydja liŋguna dhuwali ḏukmaranharana.” \p \v 45 Yurru ŋayinydja ŋunhi ḏarramunydja mirithina warray goŋmirriyina, bala ḻakaraŋalanydja baḻaka'yunmaraŋala warray dhäwuny'tja ŋurikiyi; yakana ŋayi märraŋala Djesunhanydja dhäruk ŋunhi ŋayi waŋana yakaŋuwu ḻakaranharawu. Bala ŋayi Djesunydja yakana marrtjina biyapulnydja balayi ŋunhimalayinydja yolŋu'-guḻku'mirrililinydja wäŋalili, yana ŋayi yukurrana nhinananydja Djesu ŋunhilina bäymana, ŋayilpiŋurana wäŋaŋuranydja, ga walalanydja marrtjina yolŋu'-yulŋunydja wäŋaŋuru ga wäŋaŋuru, withiyaranydja ŋanya bala. \c 2 \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala rirrkminynha yolŋunha \r Mathuyu 9:1-8; Luk 5:17-26 \p \v 1 Ga märr-gurriri, ŋayi Djesunydja roŋiyinana marrtjina balayi Gapaniyamliliyi, bala gärrina waŋganylili bala'lili, bala guḻku'yuna walalanydja yolŋu'-yulŋuyunydja ŋäkula ŋanya, bala gundupuŋala nhanbalana bunana, gumurr-waṉḏinana nhanŋu Djesuwu. \v 2 Bala ŋunhimalayinydja wäŋalili marrtjina yurrum'thurruna yolŋu'-yulŋunydja, ga balany'tja ŋunhi warrpam' dhika gungaŋalana, dhaŋaŋdhinana yukurrana yolŋu'-yulŋuna ŋunhili bala'ŋura, ga dhurrwaranydja ŋunhi balany'tja warrpam'nha gungaŋala yolŋu'-yulŋuyuna. \p Ŋayi Djesunydja yukurrana nhinana ŋunhili bala'ŋura djinawa, waŋana yukurrana dhäwu' ḻakaraŋala walalaŋgu ŋurikiyi yolŋu'-yulŋuwu. \v 3-4 Bala ŋulinyaramirriyu liŋgu, ḏämbumiriw ḏarramuwurru bunana ŋunhiliyi, gäŋalanydja marrtjina lili djaṉdjaṉdhurrunanydja rirrkminynha ḏarramunha. Walala ŋunhi djälthinanydja, walala bini gänha ŋanya dhunupaŋga bala Djesuwalaŋga, yurru dhaḻakarrnha walalaŋgu bäyŋuthina gärrinyarawuna. \p Yo, balany'tja yukurrana ŋunhiyi dhärrana bilkpilk ḻaparra, bala walala ŋunhiyi ḏarramuwurrunydja ŋal'-ŋalyurruna ŋunhimalayi ŋapalilina bala'lili, bala walala ḻapmaraŋala ŋunhiyi ŋapaŋurunydja bala'ŋuru dharpanydja, bala ŋarŋgana ḻapmaraŋala. Bala walala ŋuliwitjarrana ŋarŋgakurruna dhuryunmaraŋala ŋunhinha rerrimirrinhanydja yolŋunha gayan'thamirrina ŋunhi yana miṯtjilili ṉapuŋga'lili, bala gurrunhara ŋunhimala gumurrlilina Djesuwala. \p \v 5 Ŋayi Djesuyunydja nhäŋala walalanha ŋunhiyinha walalanha ḏämbumiriwnha ḻundu'mirriŋunha walalanha, ŋunhi walala yukurrana wirrki dhika märr-yuwalkthina nhanŋu, bala ŋayi Djesunydja waŋana ŋurikalana rerrimirriwalana yolŋuwala bitjarrana gam', “Yolŋu ŋarraku gay'. Nhuŋu yätjtja dhuwurr liŋguna buwayakthinana.” \p \v 6 Ga walalanydja marrtjina ḏäpthurruna ŋaḻapaḻmirri ŋunhiliyi, Rom-marŋgikunharamirri walala, mäkiri-witjurrunayi yukurrana Djesuwu dhärukku, bala walala ŋanya ŋäkula dhäruk waŋanhara bitjanarana, “Nhuŋu yätjtja dhuwurr buwayakthinana.” Bala walala guya'-guyaŋinana, ga waŋana bitjarrana, \v 7 “Nhäku dhuwala ŋayi yukurra waŋa yätjkuma Godnhanydja bitjandhiyi? Ŋayinydja yukurra ŋunha guyaŋinyaramirri yanapi ŋayi Gunhu', ŋiniya? Ŋayipina yana Gunhu'yuna ŋuli bäy-ḻakaramanydja yätjpuy dhuwurrwuy, yakana ŋula yolŋuyunydja.” \p \v 8 Yurru Djesunydja marŋgithina nhaltjarra ŋunhi walala nhinana guya'-guyaŋina, bala ŋayi waŋana walalaŋgala bitjarrana ŋaḻapaḻmirriwalanydja, “Nhäku nhuma yukurra guyaŋirri bitjandja? \v 9-10 Ŋunhi ŋarra yurru bäy-ḻakarama yätjpuynydja dhiyaku ḏarramuwu dhuwurrwuy, ga ŋunhi ŋarra yurru baḏarraŋ'kuma rumbal nhanŋu, ŋunhiyinydja maṉḏa bitjan waŋganynha yana yulŋunydja, ga balakurru-witjan nhuma yurru nhämanydja, bala marŋgithirrina marrtji, ŋunhi ŋarrakunydja dhuwala dhunupa ŋunhi ŋarra yurru bäy-ḻakarama yätjpuy dhuwurrwuy dhiyala munatha'ŋura.” \p \v 11 Bala ŋayi bilyurruna, ga waŋana ŋurikala rerrimirriwalanydja yolŋuwala bitjarrana, “Ma' gaŋgathiyana, ga märraŋa nhuŋuway gayan'thana, bala marrtjiyana nhokiyingala wäŋalilina.” \v 12 Bala dhunupana ŋayi ŋunhi yolŋu ḻaw'yurrunana, bala dhärrana, bala gayan'thana nhanŋuway märraŋala, bala djartjaryurrunana. \p Bala walala yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋalana yukurrana ŋanya, ga wirrkina dhika mel-ḻarr'yurruna, ṉirryurrunana nhäŋala, bala walala dhika bena märr-yiŋgathinanydja yukurrana Gunhu'wu, bala waŋana bitjarrana, “Yaka warray ŋilimurru nhänha ŋuli ŋäthilinydja bitjanarayi.” \s1 Djesuyu garr'yurrunana Mathuyunha \r Mathuyu 9:9-13; Luk 5:27-32 \p \v 13 Bala ŋayi Djesu ŋuliŋuruyinydja marrtjina balayi roŋiyina raŋililiyi, bala walalanydja yolŋu'-yulŋunydja guḻku'na dhikana ḻuŋ'thurruna marrtjina nhanukala, bala ŋayi dhunupana ḻakaraŋala marŋgikuŋalana walalanha. \p \v 14 Ga ŋunhi ŋayi yukurrana marrtjinanydja dhukarr-ŋuparanydja Djesu, bala ŋayi nhäŋala waŋganynhana yolŋunha, ŋayi nhinana gombu'-gumbuŋala rrupiya yolŋunha walalanha, liŋgu nhanŋu ŋunhiyinydja djäma, rrupiyawunydja gombunharawu, yurru yäkunydja ŋayi ŋunhiyi yolŋu Lepay, ga wiripunydja ŋayi yäku Mathuyu, gäthu'mirriŋu Yalpiyawu. \p Nhinananydja ŋayi yukurrana Lepay, djäma ŋayi yukurrana, bala ŋayi Djesuyunydja waŋa nhanŋu bitjanna, “Way yolŋu, go ŋarrakuna malthurra.” Bala ŋayi ŋunhi yolŋunydja dhunupana yana gaŋgathirrina, bala malthunna nhanŋu Djesuwuna. \p \v 15 Yo. Ga märr-gurriri, bala ŋayi Lepayyunydja garr'yurruna ŋanya Djesunhana bala nhanukalaynha wäŋalili, bala walala yukurra ŋathana ḻuka ŋunhiliyina. Ga walala ŋunhi dhuwurr-yätjmirrinydja, rrupiya-gombunharamirri walala ga rom-bakmaranhamirri walala, walalanydja yukurrana malthurrunayi nhanŋu Djesuwu, bala yana gärrina yukurra, bala marrtji nhinana waŋgany-manapanmirrina Djesuwalana ga nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala, bala walala yukurra ŋathanydja ḻuka waŋganyŋurana. \p \v 16 Ga walalanydja dharrana nhäŋala warray, Rom-marŋgikunhamirriyunydja ga Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋanya Djesunha, ŋunhi ŋayi ḻukana walalaŋgala dhuwurr-yätjmirriwala nhinana yolŋu'-yulŋuwala, bala walala waŋana dhä-wirrka'yurruna nhanŋu ḻundu'mirriŋunhana walalanha bitjarrana, “Way, nhäku warray ŋayi yukurra Djesuyu ḻuka ŋatha ŋurukala dhuwurr-yätjmirriwalanydja yolŋu'-yulŋuwala?” \p \v 17 Bala ŋayi Djesuyunydja dharrana ŋäkula warray walalanha, bala ŋayina walalaŋgu buku-wakmaraŋalanydja waŋana Djesuyuna, bitjarranydja gam' ḻakaraŋala. “Ŋunhi ŋuli yolŋu guyaŋinyamirri ŋamakurruny'tja, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yaka marrtji ŋula yolkala ŋamathanharawunydja rerriŋuru; ŋunhiyi liŋgu yurru rerrimirri yolŋu marrtjinydja ḏukmaranharawunydja djämawuy ŋula yolkuŋu. Ŋarranydja dhuwala yaka marrtjina ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra nhina dhuwurr-dhunupa be; yana ŋarra marrtjinanydja lili dhuwurr-yätjmirriwu yolŋuwu walalaŋgu, märr yurru walala bilyun, bala gananna walalaŋguway yätjtja, bala walŋathirrina nhina.” \s1 Ḻakarama yukurra yuṯawuy rombuy ga ŋäthiliŋuwuy \r Mathuyu 9:14-17; Luk 5:33-39 \p \v 18 Waŋganymirri waluyu, yolŋu walala buku-ŋal'yun yukurra ŋoy-ŋathamiriw, ŋunhi walala yolŋu'-yulŋunydja malthunaramirri walala Djongu ŋuriki ḻiya-ḻupmaranhamirriwu yolŋuwu, ga wiripu-guḻku' Rom-dharraymirri walala yolŋu'-yulŋu. Bala walala wiripunydja mala yolŋu'-yulŋu marrtji bala Djesuwala, ga waŋa dhä-wirrka'yun bitjan gam', “Way, ŋunha Djongu malthunaramirri walala buku-ŋal'yunna yukurra ŋoy-ŋathamiriwnha, ga ŋunha malthunaramirri walala Rom-dharraymirriwunydja walalaŋgu, walala yukurra bitjandhi bili ŋoy-ŋathamiriw ŋunha buku-ŋal'yun yana. Ga nhuŋunydja ḻundu'mirriŋu walala ŋuli bitjan warray liŋgu ḻuka warray ŋatha yukurra. Nhäku warray walala ŋuli yakanydja nhina ŋoy-ŋathamiriwnydja?” \p \v 19-20 Bala ŋayi Djesuyunydja buku-wakmarama ḻakarama walalaŋgu mayali'kurruna dhäwu', bitjanna gam', “Ŋunhi ŋuli yolŋu'-yulŋunydja waŋgany-manapanmirri marrtji ḻuŋ'thun bitjan gumurr-ŋamathirri ŋurikinydja yolŋuwu ḏarramuwu ŋunhi ŋayi ŋuli märramana nhanŋuway dhäykanha, bala nhaltjanna walalanydja yurru?... nhina ŋoy-ŋathamiriw yukurra? Bäyŋu warray, yana walala yurru ḻukana marrtji goŋmirriyirrina bitjanna ŋurikalayina ḏarramuwalana, ga yana liŋgu ga ganan ŋayi yurru walalanha ŋuriŋiyi. Ga ŋarrakunydja dhuwalanydja walala ḻundu'mirriŋu walala balanyarayi bitjan ŋunhiyi walala, ga ŋarranydja dhuwala balanyara bitjan ŋunhiyi ḏarramu yolŋu. Galkina dhuwala ŋarra yurru gananna walalanha yulŋunydja, ga dhäŋuru ŋuliŋuruyina walala yurru bitjandhiyinydja ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina.” \p \v 21 Bala ŋayi Djesuyu wiripunydja mayali'mirri ḻakaraŋala dhäwu' bitjarrana gam', marŋgikuŋalanydja walalanha. “Ŋäthiliŋunydja rom dhuwala balanyara bitjan ŋäthiliŋu girri' bätjupatju. Ŋunhi ŋuli yolŋuwu ŋäthiliŋunydja bätjupatju barr'yun, yakana ŋayi yurru ŋula yuṯanydja dhomala märrama, bala dhä-manapan mam'marama ŋunhiwala ŋäthiliŋulilinydja ḻatju'kumanydja biyapul. Ŋuli ŋayi yurru bitjandhiyi rrambaŋikumanydja mam'marama maṉḏanha, ŋäthiliŋunha ga yuṯanha, ŋayinydja yurru ŋunhi yuṯanydja yupthunna yana, ga ŋäthiliŋu yurru marrtji barr'-barryunna buruŋgulkthirrina biyapulnha wirrkina wal'ŋu.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja, märr yurru yolŋu'-yulŋuyu yaka yuṯanha romnha waŋgany-manapan ŋäthiliŋulili rrambaŋikuma. \p \v 22 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu bitjarrayi bili ḻakaraŋala mayali'mirri dhäwu', dhuwala gam', “Ŋarrakunydja rom dhuwala balanyara bitjan yuṯa weyika' borum. Ŋunhi ŋuli yolŋuyu djäma yuṯanydja weyika' borum, yakana yurru ŋayi rarryun ŋunhiyi ŋäthiliŋulilinydja bathilili, balanyaralilinydja bitjan ŋäthiliŋu ḏimbuka, liŋgu ŋunhiyi ŋäthiliŋunydja bathi yurru yana baw'yunna ŋuriŋiyi yuṯayunydja weyika'yu, bala yurru ŋunhi weyikany'tja ḻarryun winya'yunna marrtji, ga bathi yurru ŋunhi yätjthirri buruŋgulkthirrina yana. Yo, ŋunhi yurru yolŋuyu märrama yuṯa wal'ŋu weyika' borum, yana ŋayi yurru ŋunhi rarryundja yuṯalilina bathililinydja, märr yurru maṉḏa weyika' ŋunhi ga bathi rulwaŋdhun yukurra ḻatju' yana, winya'yunamiriwnha. Ga balanyarayi bili dhuwala yuṯawunydja romgu. Ŋunhi nhe yurru märrama ŋunhi ŋarraku yuṯa walŋamirri rom, nhenydja yurru nhina yukurra yuṯaŋurana yana romŋura, yakana ŋäthiliŋulilinydja roŋiyiya, märr yurru yuṯanydja walŋa yakana nhokala winya'yun.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala. \s1 Dhuwalanydja dhäwu' Ganaŋ'maranharamirriwuy Waluwuy \r Mathuyu 12:1-8; Luk 6:1-5 \p \v 23 Ga wiripuŋuyu waluyu ŋunhiyinydja Ganaŋ'maranharamirri Walu, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtji wäŋgama dhukarr-ŋupan, yurru gali'ŋuranydja maṉḏaŋuŋura dhukarrŋuranydja ŋatha birrali' marrtji dhärra'-dharra. Bala Djesuwala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay marrtji gulkthunna bala muḻkurrnha malanha ŋatha, bala marrtji buryi'yunna ŋunhi ŋathanhanydja barrwaṉ'tja walalaŋgalay goŋdhuna, bala marrtji ḻukana bala. \p \v 24 Ga walalanydja bäy nhäma warray walalanha, ŋuriŋi Rom-dharraymirriyunydja walalay yolŋu'-yulŋuyu, bala walala waŋa Djesunhana bitjanna gam', “Way, nhäŋa ŋunha nhuŋuway ḻundu'mirriŋunha walalanha. Ŋunhanydja walala yukurra' romnha bakmarama, liŋgu djämana walala yukurra dhuwalayinydja bitjandhiyinydja goŋdhunydja. Yaka dhuwala dhunupa walalaŋgu gäthuraŋuwunydja djämawu, liŋgu dhuwalanydja be muka Dhuyu Walu, Nhinanharamirri.” \p \v 25 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjanna walalaŋgu. “Way walala, yaka muka nhuma dhuwala dhäwu'wunydja marŋgi ŋiniya? Ŋunhi nhaltjarra ŋäthili Ŋurruŋuyu yäkuyu Daypitthu yukurrana djäma? Waŋganymirri Daypit ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala djaṉŋarrthinana wal'ŋu mirithina, bäyŋuna walalaŋgu ŋula ŋatha, \v 26 bala dhunupana ŋayi Daypit marrtjinanydja gulŋiyina ŋunhana Godkalana Buṉbulili, bala ŋayi Daypitthunydja märraŋala ŋunhiyina dhuyuna rruthi ŋunhi walalaŋguŋu gurrunhanara mundhurr ŋunhiyinydja Godku ŋatha. Romdhunydja yukurra dhuwala ḻakarama ŋurikiyinydja dhuyuwunydja ŋathawu yana ḏalkarra'mirriwu walalaŋgu ḻukanharawu, yaka ŋula yolku yolŋuwu, yurru ŋayinydja Daypitthunydja ḻukana warray ŋunhiyi dhuyu ŋatha, bala ŋayi wiripunydja wekaŋala nhanukalayŋuwu ŋayi goyurr'mirriŋuwuna walalaŋgu, bala walala ḻukanana. Yo, dhuwalayinydja ŋunhi bitjarrayinydja ŋunhi ŋayi yäku Bayatha yukurrana nhinana Ḻiya-ŋärra'mirri ŋulinyaramirriyuyi.” \p \v 27 Bala ŋayi Djesu waŋana dhawar'maraŋalanydja bitjarrana gam', “Ŋäthilinydja ŋunhi Gunhu'yu djäma yolŋunha, ga yurruna ŋayi romdja wekaŋala Nhinanharamirrinydja Walu, yana ganydjarrwu walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwu; yurru yakana ŋayi Gunhu'yu yolŋunhanydja djäma ganydjarrmirriyanharawu romgunydja. \v 28 Liŋgu ŋarrana dhuwala, Yolŋuna wal'ŋu Gäthu'mirriŋu, rom-waṯaŋu dhiyakuyi Nhinanharamirriwunydja Romgu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 3 \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala goŋ-dhoṯnha ḏarramunha \r Mathuyu 12:9-14; Luk 6:6-11 \p \v 1 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu Waluyu, Ganaŋ'thunaramirriyu, Djesu marrtjina balayi buku-ŋal'yunaramirrilili buṉbulili, ga ŋunhiliyi buṉbuŋuranydja yolŋu yukurrana nhinana ḏarramu goŋ-dhoṯ. \v 2 Ga walalanydja marrtjina wiripu-guḻkuny'tja gonha ḏäpthurruna warray ŋunhili buṉbuŋura, nhäŋala ŋanya Djesunha yukurrana, wanhaka ŋayi yurru djäma ḏukmarama ŋunhiyi goŋ-dhoṯnha ḏarramunha ŋuriŋiyi Dhuyuyu Waluyu, märr walala yurru ŋanya dhuwurr-nyamir'yun, ga rom-bakmaranhamirrina ḻakarama. \p \v 3 Yo, Djesunydja yukurra ŋunhi dhärra buṉbuŋuranydja, gumurrŋura wal'ŋu, bala ŋayi wäthunna ŋuriki goŋ-dhoṯkunydja ḏarramuwu bitjanna, “Go marrtjiya lili ŋarrakala dhipala,” bitjanna. Bala ŋayi gaŋgathirrinydja ŋunhi, bala marrtjina nhina bala Djesuwalana. \p \v 4 Bala ŋayi Djesuyu waŋa dhä-wirrka'yunna walalanha bitjanna, “Nhä dhika ŋilimurruŋgu romdja dhiyakuyinydja ŋunhi waluwu? Nhaltjan ŋilimurru yurru dhiyaŋuyinydja Ganaŋ'thunaramirriyunydja Waluyu? Guŋga'yun muka yolŋu'-yulŋunha?... bay nhaltjan?... ŋayaŋu-yätjkuma walalanha? Yo, nhaltjan yurru ŋilimurru dhiyaŋuyinydja waluyu? Walŋakuma yolŋunha?... bay nhaltjan?” bitjarra. \p Yurru ŋayi walalanha Djesuyu bitjarrayinydja waŋana dhäruk-mukmaraŋalana; yakana walala waŋana bala nhanukalanydja dhärukkurru. \v 5 Bala ŋayi Djesuyunydja nhäŋalana marrtjina walalanha, borrk-ŋaramurryinana bitjarrana, ŋayaŋu-yätjthinana manapara, liŋgu walala ŋunhi ŋayaŋu-ḏälmirrina ga ḻiya-djarrpi'mirrina guyaŋinyarawu. \p Bala ŋayi Djesu bilyurruna, ga waŋana ŋunhi goŋ-dhoṯnhana ḏarramunha bitjarra, “Ma', goŋdja djarryurrana,” bitjarra. Bala dhunupana yana ŋunhi ŋayi goŋ-dhoṯtja djarryurrunana baḏarraŋ'thinana, ḻatju'yinana dhikana wal'ŋu. \p \v 6 Bala walala ŋunhi mayali'-wilkthunaramirrinydja walala yolŋu'-yulŋu, yäku Rom-dharraymirrinydja walala ḏurryurrunana, gonha'yurrunana ŋunhiyi Buṉbunydja, bala yana marrtjinana. Ga dhunupana yana walala ḻuŋ'maranhaminana yulŋunydja, ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunydja ga wiripu-guḻku' ḻundu'mirriŋu walala buŋgawawu yäkuwu Yiritku. Bala walala yukurrana waŋanhaminana nhanŋu Djesuwu bunharawuna, ŋayan'tharranana murrkay'kunharawuna. \s1 Yolŋu walala ḻuŋ'thurruna marrtjina bawala'mirriŋuru wäŋaŋuru, ŋula nhämunha' miṯtji \p \v 7 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtjina balayi roŋiyina Galalilili gapu-guḻun'lili, ga guḻku'na mirithirrina yolŋu walala ḻuŋ'thurruna marrtjina balayi nhanukala Djesuwalanydja; marrtjinanydja walala ŋunhi Galaliŋuru makarrŋuru ga Djudiyaŋuru makarrŋuru, \v 8 ga wäŋaŋuru Djurutjalamŋuru, ga Yidumiyaŋuru makarrŋuru, ga wiripuŋuru gali'ŋuru wäŋaŋuru ŋulaŋuru-bala Djodanŋuru mayaŋ'ŋuru gapuŋuru. Ga wiripunydja marrtjina ŋulaŋuruna Däyaŋuruna ga Djäytanŋuruna ḻiw'maranharaŋuruna wäŋaŋuru, liŋgu dhäwuny'tja ŋunhi Djesuwalaŋuwuy birrŋ'thurrunana yukurrana birrka'mirrilili wäŋalili; guḻku'yuna mirithirrina yolŋuyu walalay ŋäkula ŋunhiyi djäma ganydjarrmirrinydja, ŋunhi ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋunha ḏukmaraŋala, bala walala yana marrtjinana nhanukala, biyapulnha wal'ŋu dhikana miṯtji. \p \v 9 Yo, walalanydja yolŋunydja walala marrtjina ḻuŋ'thurrunana ŋunhimalayina raŋilili, gungaŋala wäŋanydja ŋunhiyi Walala giṯthunminana marrtjina galkililina Djesuwala, bala bäyŋuna dhaḻakarr nhanŋu Djesuwu nhinanharawunydja. Bala ŋayi waŋana ḻundu'mirriŋunha walalanha Djesuyu bitjarra, “Way, mitjiya ŋarraku märraŋa walala, märr ŋarra yurru nhina ŋunhilina mitjiyaŋurana,” bitjarra. \v 10 Yo, liŋgu ŋayi ŋunhi Djesuyu ḏukmaraŋala yolŋunhanydja walalanha ŋäthilinydja, bala ŋunhi rerrimirri yolŋu walala marrtjina ḏur'-ḏuryunminana dhikana, ḏukṯukthina walala nhanŋu Djesuwu mulkanharawu rumbalwu. \v 11 Ga ŋunhi walala ŋuriŋi mokuywalaŋumirriyunydja yolŋuyu walalay nhäŋalana ŋanya, dhunupana walala ŋunhi galkina burrul'yurrunanydja marrtjina gumurrlili nhanukala yana, bala waŋanana yatjurruna bitjarrana, “Nhenydja dhuwala Gäthu'mirriŋu ŋuruku djiwarr'wuywu wal'ŋu Godku.” \p \v 12 Bala dhunupana ŋayi Djesuyunydja waŋana ḏälyuna dhikana dhärukthu bala ŋurikalayinydja mokuywalanydja birrimbirrwala walalaŋgala, dhä-mukmaraŋalana walalanha, waŋana ŋayi bitjarrana, “Mukthurrana. Yakana nhuma yurru ḻakarama ŋurupa yolŋu'-yulŋuwanydja ŋarranha, yol ŋarra dhuwala,” bitjarrana. \s1 Djesuyu djarr'yurruna 12-nha nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha \r Mathuyu 10:1-4; Luk 6:12-16 \p \v 13 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesu marrtjina bala bukulilina wal'ŋu, bala ŋayi wäthurruna ŋurikina walalaŋgu ŋunhi ŋayi walalaŋgu ḏukṯukthina, märr walala yurru galkina yana nhanŋu malthun. \v 14 Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja miṯtjiŋuru djarr'yurrunana marrtjina 12-nhana, bala ŋayi ŋunhi waŋananydja walalaŋgala bitjarrana, “Nhumanydja dhuwalanydja walala yurru bo'puyŋuna walala ŋarraku. Ŋarra nhumalanha djarr'yurrunanydja; nhumanydja yurru nhina galkina yana ŋarrakala, bala ŋarra yurru nhumalanhana dhuwalanhana walalanha djuy'yundja ŋunha ḻakaranharawu dhäwu'wunydja birrŋ'maranharawu. \v 15 Nhumana yurru ganydjarr yukurra gäma ŋuruku yätjmirriwunydja birrimbirrwu dhawaṯmaranharawu yolŋu'-yulŋuwalanydja.” Bitjarra ŋayi Djesuyu walalanha waŋananydja. \p \v 16 Ga dhuwalana walala ŋunhiyi yulŋunydja, bo'puyŋu 12-tja yäku gam': Djäyman, ŋunhi ŋayi Djesuyu ŋanya yäku-ḻakaraŋala Beta, \v 17 ga Djayim, ga gutha'mirriŋu nhanŋu Djon, gäthu'mirriŋu maṉḏa ŋunhi Djipitiwu, ŋunhi ŋunhiyinha maṉḏanha Djesuyunydja yäku-ḻakaraŋala Bawanatji; ŋunhiyinydjayi yäku mayali' bitjan ‘Murryu'-murryunaramirri maṉḏa.’ \v 18 Ga wiripunydja ŋayi bitjarrayi liŋgu djarr'yurruna Wandurunha, ga Bilipnha, ga Bätalamunha, ga Mathuyunha ga Dumitjnha ga Djayimnha gäthu'mirriŋunha ŋunhi Yalpiyawu, ga Dhatiyanha, ga wiripuŋunha Djäymannha ŋunhi walala ŋuli ŋanya ḻakaranha rom-ḏäl ḏarramu, \v 19 ga Djudatj-Gariyatnhana, ŋunhinhana yolŋunha ŋunhi ŋayi Djesunha wekaŋala miriŋuwala goŋlili. Ga dhuwalayina walalanha ŋayi Djesuyu djarr'yurrunanydja nhanŋuwaynydja ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha. \s1 Wiripu-gulku'yunydja yolŋuyu walalay guyaŋina yanapi ŋayi mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri \r Mathuyu 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10 \p \v 20 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru ŋayi Djesu marrtjina balayi wäŋalilina roŋiyina, ga biyapul miṯtji ŋula nhämunha' ḻuŋ'thurruna marrtjina nhanukala Djesuwala ŋunhimalayina bala'lili, ga yakana walalaŋgu walu ŋathawunydja ḻukanharawu, Djesuwu ga nhanukalaŋuwu ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu ŋunhi. \p \v 21 Yo, nhanukala Djesuwala gurruṯu'mirriyunydja walalay wal'ŋu ŋäkula ŋanya Djesunha, bala walala marrtjina garr'yunarawuna nhanŋu märranharawuna, liŋgu walala yukurrana waŋana ḻakaraŋala ŋanya be ŋayi bawa'yurruna muḻkurrnha bitjarrana. \p \v 22 Ga bitjarra liŋgu walalanydja ŋunhi Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay yolŋu'-yulŋuyu ŋunhi walala yukurrana marrtjina beŋuru Djurutjalamŋuru, walala yukurrana bitjarrayi liŋgu waŋana ŋanya Djesunha be ŋayi mokuywalaŋumirri. Walala waŋananydja bitjarrana, “Dhawaṯmarama ŋayi ŋuli mokuynha walalanha ganydjarryu mokuywalana wal'ŋu buŋgawawala ŋurikalana, yäkuwala Beltjapulwalana.” \p \v 23 Bala ŋayi Djesuyunydja galkithaŋalana ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja marrtjina, ŋurukuna galkiwuna nhinanharawu, bala ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja mayali'kurruna dhäwuny'tja bitjarra gam', “Nhaltjurruna dhika ŋuli Mokuyyunydja dhawaṯmaraŋu mokuynhanydja birrimbirrnha? \v 24 Ŋuli yurru wäŋa yukurra dhärra, ga ŋunhiyi miṯtji yukurra yurru barrkuwatjkunharamirri, bala bunharamirrina yukurra yurru, ŋunhiyinydja yurru wäŋa buḻwaŋ'thunna. \v 25 Ga ŋunhi yurru gurruṯu'mirri mala bitjandhiyi barrku'-barrkuwatjkunharamirri, bala bunharamirrina yukurra yurru, ŋunhiyinydja bäpurruny'tja yurru buwayakthirrina winya'yunna. \v 26 Ga bitjanayi liŋgu, ŋunhi ŋayi bini Mokuyyunydja bunha nhanŋuwaynydja ŋayi miṯtjinha, ŋunhiyinydja bini nhanŋu rom buwayakthinyana, ga winya'yunana. \p \v 27 Bala ŋayi Djesuyu ŋuliŋurunydja ḻakaraŋala dhäwu' mayali'kurru, bitjarrana gam', “Yakana yurru ŋula yol yolŋu marrtji ganydjarr-ḏumurruwalanydja ḏarramuwala wäŋalili, ga djaw'yun nhanŋu ŋula nhä girri'. Ŋäthilinydja ŋayi yurru ŋanya garrpiṉ ŋathili, ŋunhiyi ganydjarr-ḏumurrunhanydja ḏarramunha, bala yurruna ŋayi yurru djaw'yundja ŋula nhä nhanukala bala'ŋuru. \p \v 28 “Yo, yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Ŋuli yurru yolthu yolŋuyu djäma yätj dhuwurr ga waŋa ŋäṉarr-yätj, Gunhu'yu yurru bäy-ḻakarama warray ŋurikiyinydja yolŋuwu, ŋuli balaŋu ŋayi bilyurrunydja. \v 29 Yurru bäyŋuna yana yurru Gunhu'yunydja bäy-ḻakarama ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli yätj-ḻakarama Gunhu'wunydja Garrkuḻuknha Birrimbirrnha; ŋunhiyi nhanukala yätjtja yurru dhärra gupaḏalnha yanana, yakana yurru buwayakkuma.” \v 30 Yo, ŋunhiyi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarrayinydja, liŋgu walala yukurrana waŋana ŋanya Djesunhana bitjarra, “Yätjnha birrimbirr nhanukala yukurra nhina ŋunhayinydja.” \s1 Yol dhika Djesuwu ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja walala? \r Mathuyu 12:46-50; Luk 8:19-21 \p \v 31 Baḏak yana ŋayi yukurra waŋanydja Djesuyu, ḻakaramanydja walalaŋgu, bala walalanydja bunana, nhanŋu ŋäṉḏi'mirriŋu ga gutha'mirriŋu walala, bala dhärra'-dharranydja walala yukurra warraŋul gali'ŋurana ŋunhili buṉbuŋura; walala ḏukṯukthirri walala yurru waŋa nhanŋu Djesuwu. \v 32 Yurru guḻku'na ŋunha miṯtji yolŋunydja walala yukurra nhina ḻiw'marama nhanukala, bala ŋayi waŋganydhunydja waŋa ŋanya Djesunha bitjanna, “Way Garray. Ŋunhana nhuŋu ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja walala dhärra'-dharra marrtji ya', warraŋulnha. Dukṯuknha walala nhuŋu ŋunha yulŋunydja.” \p \v 33 Ga ŋayi Djesunydja waŋa bitjan warray, “Yol dhika ŋarraku ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja?” bitjan. \v 34 Bala ŋayinydja nhämana marrtji miṯtji-yarr'yunna yolŋu'-yulŋunha, ŋunhi walala yukurra nhina galki nhanukala, mäkiri'-witjun walala yukurra nhanŋu, bala ŋayi waŋa bitjanna, “Dhuwalana walala gay' ŋarraku ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja walala. \v 35 Ŋunhi yukurra yurru ŋula yolthu djäma ḏukṯukkurru Gunhu'wala Godkalanydja wal'ŋu yana, ŋunhiyina yolŋu wal'ŋu ŋarrakuwaynydja ŋäṉḏi'mirriŋu ga gutha'mirriŋu,” bitjarra ŋayi Djesunydja waŋana. \c 4 \s1 Maŋutjiwuy ŋathawuy dhäwu' mayali'mirri \r Mathuyu 13:1-9; Luk 8:4-8 \p \v 1 Ga biyapul ŋayi Djesu yarrupthun marrtji Galalililiyi raŋilili, ga dhut-gay nhinana, bala ŋayi yukurrana ḻakaraŋalana marŋgikuŋalana yolŋu'-yulŋunhana, liŋgu guḻku'na marrtjina yolŋunydja walala ḻuŋ'thurruna nhanukala, yana liŋgu ga gungaŋala warrpam'nha. Bala ŋayi Djesunydja wapthurruna mitjiyalilina, ga ŋulaŋuruna mitjiyaŋuruna ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunhanydja, ŋunhi walala marrtjina nhinana raŋikurru; \v 2 ḻakaraŋalanydja ŋayi yukurrana Godkalaŋuwuy, ŋurukuy Djiwarr'wuy Rom, yurru mayali'mirriyaŋalana ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja, yakana warraŋulkuŋalanydja. \v 3 Ga bitjarrana ŋayi ŋunhiyi dhäwuny'tja ḻakaraŋala gam', “Waŋganydhu ḏarramuyu marrtjina dholkuŋala ŋayaŋay' maŋutji birrali'; ŋayi marrtjina djalkthurrunanydja ŋunhi ŋayaŋay' munatha'lili, \v 4 yurru wiripunydja maŋutji ŋunhi galkina ḏällili munatha'lili dhukarrlili, bala wäyin walala buṯthurruna, bala ḻukanana marrtjina ŋunhiyi ŋayaŋayny'tja ŋunhi marrtjina ŋorrana ŋunhili dhukarrŋura. \v 5 Ga wiripunydja maŋutji galkina marrtjina ŋunhiwala guṉḏamirrilili, ḏaŋawuklili munatha'lili, ga dhunupana yana ŋunhiyi ŋayaŋay' dhamany'tjurruna. \v 6 Bala beŋurunydja waluyuna räwakkuŋala, bala ŋayi räwakthinana ŋunhiyi ŋayaŋayny'tja, bili munatha' ŋunhi ḏaŋawuk ŋurikiyi ŋathawu. \v 7 Ga wiripunydja maŋutji galkina marrtjina ḏirriṯirri'mirrilili munatha'lili, ŋunhi nhämunha' marrtjina ŋorra'-ŋurrana ḏirriṯirri muḻkurr ŋunhiliyi, bala maṉḏa ŋutharanydja marrtjina rrambaŋina, bala ŋuriŋiyi ḏirriṯirri'yunydja buriny-mulkanana ŋunhiyi birrali'nhanydja, bala bäyŋuna yana ŋurikiyi muḻkurrmirriyinanydja. \v 8 Ga wiripunydja maŋutji birrali' galkina marrtjina ḻatju'lilina dhikana munatha'lili, ga ŋunhiyi maŋutji ŋatha ŋuthara dhika ḻatju'yinana wal'ŋu, dhaŋaŋdhinana dhikana; wiripunydja maŋutji ŋatha ŋunhi 30-yinana, ga wiripunydja maŋutji ŋatha ŋuliŋuruyi 60-yinana, ga wiripunydja 100-thinana.” \p \v 9 Ga bitjarrayina ŋayi dhawar'maraŋalanydja waŋana Djesuyu, “Mäkiri'-witjarranydja yuwalkkuŋa ŋi'... djinawa'wuywu wal'ŋu ŋuriki, märr nhe yurru ŋäma dharaŋan muka wal'ŋu.” \s1 Ḻakarama yukurra Djesunha, nhäku ŋayi ŋuli ŋunhi waŋa mayali'mirriyamanydja ḻakarama \r Mathuyu 13:10-17; Luk 8:9-10 \p \v 10 Ga yalalanydja ŋayi Djesu yukurrana nhinana gänana ŋayipina, bala walala ŋunhiyi 12 ḻundu'mirriŋu walala ga wiripu-guḻku' ŋunhi walala yukurrana ŋäkula ŋanya, walala marrtjinanydja, bala waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Way Garray, ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala ŋurikiyyi mayali' mak.” \p \v 11 Ga ŋayinydja waŋana Djesunydja bala bitjarra, “Nhumanydja dhuwalanydja walala ŋarraku ḻundu'mirriŋunydja walala marŋgimirri ŋuruku Godkalaŋunydja Romgu, ŋurikinydja ŋunhi djinawa' wal'ŋu ŋunha ŋorra yukurra, liŋgu Godthu nhumalaŋgala liŋguna maḻŋ'maraŋalana. Yurru ŋuruku wiripu-guḻku'wunydja yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala yaka gulŋiyina Romlili Godkala wal'ŋu, ŋurikinydja walalaŋgu ŋarra yurru ḻakarama yana mayali'kurruna, yaka ŋarra yurru warraŋulkurrunydja ḻakarama walalaŋgu, \v 12 liŋgu \q1 ‘Walala ŋuli nhäma warray yulŋunydja, \q2 yurru yakana walala ŋuli nhämanydja wal'ŋu, \q1 ga ŋäma warray walala ŋuli yulŋunydja, \q2 yurru yakana walala yurru dharaŋandja ŋäma. \q1 Ŋunhi bini walala yuwalk ḏukṯukthinya marŋgithinyarawu, \q2 walalanydja bini roŋiyinyana bilyuna Gunhu'walana, \q2 bala ŋayinydja bini bäy-ḻakaranhana ŋuriki walalaŋgu yätjpuynydja.’” \q2 Bitjarra ŋayi Djesuyu walalaŋgala ḻakaraŋalanydja. \s1 Ḻakarama yukurra djinawa'wuynha ŋathawuy maŋutjiwuy mayali' \r Mathuyu 13:18-23; Luk 8:11-15 \p \v 13 Ga ŋayi Djesuyunydja waŋana walalanha nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha, dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Nhumanydja dhuwala yaka yana marŋgi? Yaka nhuma yukurra mayali' dharaŋandja? Ga wanhawitjan dhika nhuma yurru ŋäma dharaŋandja wiripunydja mala ŋunhi mayali'mirri dhäruk, ŋunhi ŋarra yurru ḻakarama? \v 14 Mayaliny'tja ŋunhi ŋathawuynydja maŋutjiwuynydja dhuwalana gam': Maŋutji-djalkthunamirrinydja yolŋu ŋunhina ŋunhi ŋayi ŋuli ḻakarama Godku dhäruk, balanyara bitjan ŋayi yurru dholkuma marrtji Godku dhäruk malanha ŋayaŋulili yolŋuwala. \p \v 15 “Yo, wiripunydja yolŋu walala balanyara bitjan ḏälnha dhukarr ŋunhi munatha', liŋgu walala ŋuli ŋunhi ŋäma warray Godku dhäruktja, yurru dhunupana ŋayinydja ŋuli marrtjina ŋunhiyi Mokuynydja, bala djaw'yunna yana ŋunhiyi dhäruk walalaŋgala ŋayaŋuŋuruna, liŋgu walala yaka yuwalkkuŋala märraŋala ŋunhiyi dhäruk Godku. \v 16 Ga wiripunydja yolŋu walala balanyara bitjan ŋunhiyi ḏaŋawuk munatha'. Ŋäma warray walala ŋuli ŋunhiyi dhäruktja, bala ŋoy-ŋaḏupthunna märramanydja yana. \v 17 Yurru yaka weyindja ŋunhiyi yolŋu ŋuli dhärranydja yukurra, liŋgu ŋayi yaka yuwalkkuŋala märraŋala nhanukalay ŋunhi ŋayaŋulili. Yo, ŋunhi yurru mari ga ŋayaŋu-yätjkunharamirrinydja buna nhanŋu, liŋgu ŋayi ŋunhayina Godkalana romŋura dhärra yukurra, ga dhunupa yana ŋayi ŋuli ḏaḏawyun ŋuliŋuruyi romŋurunydja. \v 18 Ga wiripunydja yolŋu walala balanyara bitjan ŋunhiyi ḏirriṯirri'mirri wäŋa. Ŋayinydja ŋuli ŋuriŋiyinydja yolŋuyu ŋäma Godku dhäruk, \v 19 yurru bitjanna liŋgu ŋayi ŋuli yukurra guyaŋirrinydja dhiyakuynha munatha'wuynha yana romdja, ga bitjanna liŋguna buku-manguma ŋuli girriny'tja dhika nhänydja rrupiyanydja mäypana wal'ŋu, bala dhiyaŋuyina romdhu malaŋuyu ŋuli ŋunhi binydjitjkumanydja yukurra Godkunydja dhäruk, ga yakana ŋayi ŋunhiyi yolŋu yukurra yurru nhina ŋamakurruny'tja; ŋayinydja ŋunhi balanyarana bitjan borummiriw dharpa. \v 20 Ga wiripunydja yolŋu walala balanyara bitjan ŋunhiyi ḻatju' munatha'. Walala ŋuli ŋuriŋiyi walalay wirrki wal'ŋu ŋäma, ga bitjanna liŋguna walala yurru nhinana yukurra ŋunhiliyina liŋgu ŋamakurru'ŋurana dhikana wal'ŋu romŋura, yana liŋgu-u-u ga ḻatju'thirri dhika walala yurru yolŋuthirri, dhaŋaŋdhirrina dhikana ŋuriŋiyi Godkalana ŋamakurru'yu nhäyu malaŋuyu, bitjanna bitjan ŋunhi borum yukurra dhärra muḻkurrmirri dhirrimukmirri.” Ga balanyarayina ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Mayali' ḻakarama yukurra djarraṯawun'puy \r Luk 8:16-18 \p \v 21 Ga biyapul ŋayi Djesu waŋana bitjarra, “Ŋunhi ŋuli yolŋuyu lanhdhirrany'tja dhuŋgur'yun, ga wanhamala ŋayi ŋuli ŋunhiyi gurrunhandja?... ŋoylili bala'palalili?... bay' ŋäkirrmarama ŋayi ŋuli banikin'thu?... monyguma ŋunhiyi? Yaka warray. Yana ŋayi yurru ŋunhiyi märramanydja, bala ŋal'marama garrwarlili, märr yurru ŋunhi yolŋuyu walalay nhäma djarraṯawun guḻku'yu. \v 22 Yo, nhä yukurra ŋunhi djuḻuḻ'maranharanydja ŋorra, ŋunhiyinydja yurru yalala dhawaṯthun warraŋullilina baṉarra'lilina, ga nhä ŋunhi ŋäkirrmaranharanydja ŋorra yukurra, ŋayi yurru ŋunhiyinydja maḻŋ'maramana warraŋulkumana. \p \v 23 “Yo, mäkiri-witjurranydja yuwalkkuŋa ŋi'... djinawa'wuywu wal'ŋu ŋuriki, märr nhe yurru ŋämanydja dharaŋan muka wal'ŋu.” \p \v 24 Ga biyapul ŋayi Djesu waŋana bitjarra, “Bulnha ŋathili ḻarruŋa wal'ŋu maḻŋ'thunarawu nhä nhe yurru ŋäma. Ŋunhi ŋayi yurru Godthunydja nhuna nhäma mala-yarr'yunarawu yukurranharawu, ŋayinydja yurru waŋa nhuna maŋutji-nhämana, bitjandhi yana liŋgu bitjan nhe ŋuli nhäma yukurra ŋunha wiripu-guḻku'nha yolŋunha. Yurru ŋayinydja yurru wirrki warray wal'ŋu wekama nhuna ŋunhiyi bili rom ŋunhi nhe ŋuli wekama ŋunha wiripuŋunha yolŋunha. \v 25 Liŋgu ŋula yolthu yukurra ŋayathama Garraywuŋunydja wekanhara ŋula nhä, ŋayi yurru ŋuriŋinydjayi yolŋuyu märrama bukulili ŋal'maranharana marrtjinyara bala, biyapulnha wal'ŋu guḻku'. Ga ŋuli yurru yolthu ŋula yukurra yaka ŋayathama Garraywuŋunydja wekanhara, ŋunhiyinydja yurru djaw'yunna yana-wala nhanukala nhä ŋayi yukurra ŋayathama.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Mayali' ŋathawuy gurarrthinyara \p \v 26 Ga biyapul Djesu waŋana bitjarra, “Godkunydja Rom dhuwala balanyara gam': Ŋunhi ŋayi ŋuli yolŋuyu ḻämu-nherraṉ marrtji ŋatha malanha maŋutji, bala ŋayi ŋuli meṉgumana, yakana ŋayi ŋuli ŋunhiyinydja guyaŋirri bitjan liŋgu. \v 27 Munhakunydja ŋayi ŋuli ŋorrana yukurra yana, ga gaŋgathirri goḏarr'mirrinydja ga djäma wiripuna, wiripuŋurana ḻayḻayyun ŋayi yurru ŋunhiyi yolŋu. Yurru ŋayinydja ŋunhi ḻämu-nherraṉaranydja ŋatha ŋuthanna yurru marrtji, yana liŋgu dhamany'tjunna ŋayi yurru, bala ŋuthan bathalayirrina, yurru yakana ŋayi marŋgi ŋunhiyi yolŋu nhäyu ŋayi ŋunhiyi bitjarrayi ŋuthara. \v 28 Liŋgu dhiyaŋu munatha'yu yana ŋuthanmarama ŋuli ŋunhi ḻämu-nherraṉaranydja. Ŋäthilinydja ŋayi ŋuli dhamany'tjun ga yutjuwaḻa muka yana ŋayi yurru maḻŋ'thun ŋurru, bitjanna liŋguna ŋuthanna ŋayi yurru ga bathalayirri muḻkurrmirriyirrina, yana liŋgu ga muḻkurr ŋunhi ŋayi yurru ŋathamirriyirri, borummirriyirrina. \v 29 Ga ŋunhi yurru ŋayi borum ŋunhiyi balwurthirrinydja, dhunupana ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydja märramana yiki ŋula nhä, bala ŋayi yurru gulkthunna marrtji, liŋgu ŋunhiyinydjayi walu ŋatha-gulkthunaramirrina.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayaliny'tja. \s1 Mayali' ḻakarama yukurra nyumukuṉiny'puy ŋarakawuy dharpawuy \r Mathuyu 13:31-32; Luk 13:18-19 \p \v 30 Ga biyapul ŋayi waŋana Djesu bitjarra, “Yo, nhäyinyara dhika Godkunydja Rom? Nhä dhika mayaliny'tja ŋilimurru yurru ḻakarama warraŋulkumanydja wal'ŋu yolŋu'-yulŋuwu? \v 31 Godkunydja dhuwala Rom walŋa warray ga ŋuthanaramirri, balanyara gam', bitjan yutjuwaḻa' ḏawu ŋaraka borum. Yo, ḏawunydja dhuwala maŋutji nyumukuṉiny wal'ŋu, yakana ŋula wiripuwuynydja dharpawuy ŋaraka balanyarayi nyumukuṉiny'mirri. Ga ŋunhi ŋuli yolŋuyu ḻämu-nherraṉ ŋunhiyi ŋaraka munatha'lilina, \v 32 bala ŋayi ŋuli ŋunhiyi dhamany'tjunna, bala ŋuthanna marrtji yindithirrina, waḻatjthirrina ŋunhiyi dharpa, bala djuḻkmaramana yurru wiripuŋunhanydja dharpanha malaŋunha. Bala walalanydja yurru wäyindja walala buṯthun, bala nhinana marrtji ŋunhimalayi dharpalili, bala djämana yurru walala wäŋa walalaŋguway ŋunhimalayi baṉdja'-baṉdjalilinydja.” \p \v 33 Yo, bitjarrana liŋgu Djesuyu ḻakaraŋalanydja yukurrana Godku Rom ŋuripa yolŋu'-yulŋuwa, ŋayi ḻakaraŋala walalambala wiripu ga wiripu mayali'mirrinydja dhäwu', märr walala yurru marŋgithirri, yurru walala yukurrana ŋunhi märr-gaŋga dharaŋaranydja dhäruktja. \v 34 Yaka ŋayi ŋuli ḻakaranha bukmakku ŋuriki miṯtjiwu warraŋulkurrunydja, yana ŋayi ŋuli ḻakaramanydja walalaŋgu ŋunhi liŋgu mayali'mirri yana dhäwu'. Ga ŋunhi ŋayi ŋuli ŋayipinydja nhanukalayŋuwala ŋayi wal'ŋu yana ḻundu'mirriŋuwalanydja walalaŋgala, ŋulinyaramirriyuna ŋayi ŋuli ḻakaranha warraŋulkunhanydja maḻŋ'maranhanydja mayaliny'tja ŋunhiyi, märr yurru walala yuwalk wal'ŋu marŋgithirri, ga dharaŋan yurru mayali'. \s1 Djesuyu ḏaḏawmaraŋala gapunha ga watanha \r Mathuyu 8:23-27; Luk 8:22-25 \p \v 35 Ŋulinyaramirriyu liŋgu munhaku, ŋunhi ŋayi marrtjina walu gärrinana, bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala, “Ŋilimurru gul' marrtjina, bala buḏapthun,” bitjarra. \v 36 Bala walala ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala gundupuŋala, bala wap-wapthurruna ŋunhimala mitjiyalilina, bala walala marrtjinana, gonha'yurrunana ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja, bala marrtjina buḏapthurrunana. Ga wiripunydja marrtjinayi mitjiya malthurrunayi walalaŋgu. \p \v 37-38 Marrtjinanydja walala yukurrana bala-a-a, yurru ŋayi Djesunydja yakurrnha marrtjina ŋorrana bala ŋunhili mitjiyaŋuranydja, muḻkurr ŋal'yurruna marrtjina muḻkurrwuyŋura girri'ŋura. Marrtjinanydja walala yukurrana-a-a, yana liŋgu-u-u ga märr-gandarrŋura, ŋunhili dhulmuŋura gapuŋura, bala ŋayinydja bunanana watanydja bathalana, ga biyapulnha gapu ŋoy-ḻaw'yurruna, bala marrtjina ŋunhi gapunydja wapthurrunana ŋunhimala mitjiyalilinydja, galki bini guḻwuḻyunana. Yurru ŋayi marrtjina Djesunydja ŋorrana yakurr mukthurruna. \p Bala walala gundupuŋala ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, bala dhirr'yurrunana ŋanya. “Way Garray, gaŋgathiya. Ŋilimurru yurru dhuwala murrmurryunna,” bitjarra. “Nhä nhe dhuwala?... ŋoy-wuyunamiriw yulŋunydja? Nhäku nhe marrtji dhuwala bala ŋorranydja? Murrmurryunna ŋilimurru yurru dhuwala.” Bitjarra walala waŋana ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu. \p \v 39 Bala ŋayi gaŋgathina Djesunydja, bala dhunupana waŋana gapunhanydja bitjarra, “Way mukthurrana,” ga watanhanydja ŋayi waŋana, “Ma' ḏaḏawyurrana,” bitjarra. Ga ŋayinydja dhunupana ŋunhi wata ḏaḏawyurrunana, ga gapu nyilŋ'thurrunana, balayi wapurarryina. \p \v 40 Bala ŋayi bilyurruna ŋuliŋuruyinydja, bala waŋana bitjarrana, “Nhäku nhuma yukurra dhuwala barrarirrinydja? Yaka nhuma yukurra dhuwala märr-yuwalkthirrinydja ŋiniya? Mukthun nhuma yukurra ŋarraku dhuwala märr-ḏumbal'yun yulŋunydja?” \p \v 41 Bala walala nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala wirrkina yana wal'ŋu beyaṉiyina, bala walala mel-nhänharaminana yukurrana, bala waŋanhamina bitjanminana, “Yol dhuwala ŋayi yolŋunydja?... märr ŋayi ŋuli dhuwala waŋa gapunha ga watanha, ga dhunupana yana ŋayi yurru gapuyu ga watayu ŋämana ŋanya dhäruktja.” Bitjarra walala yukurrana waŋanhaminanydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala. \c 5 \s1 Djesuyu dhawaṯmaraŋala waŋana yolŋunha mokuywalaŋumirrinha birrimbirrmirrinha \r Mathuyu 8:28-34; Luk 8:26-39 \p \v 1 Marrtjinanydja walala yukurrana-a-a, yana liŋgu ga burnha buna wiripuŋurana wäŋaŋura makarrŋura, yurru ŋunhi wäŋanydja wiripu-guḻku'wu malawu yäkuwu Garatjingu walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwu. \p \v 2 Ga ŋunhi walala Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala wapthundja yukurra mitjiyaŋurunydja, bala ŋayinydja marrtji yolŋu warray dhawaṯthun ŋuliŋuru mathirraŋurunydja, bala nhina djartjaryun withiyanna bala ŋanya Djesunhana, \v 3-4 yurru ŋunhi ŋayi ḏarramunydja mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri, ga nhinanhanydja ŋayi ŋuli yukurranha bitjana liŋgu dhuwala'ŋura yana, rakunymirriwala mathirraŋura, ŋunhiyinydja nhanŋu wäŋana nhinanharawuna. Ga bitjana liŋgu walala ŋuli yolŋu'-yulŋuyunydja ŋanya ḏap-ḏapmaranha raki'yu ga djimuku'yu ḏälmirriyunydja, ḻuku maṉḏanha ga goŋ maṉḏanha, yurru ŋayinydja ŋuli yukurranha ŋuriŋi yolŋuyunydja bakmaranha warray bitjana liŋgu raki'nha ga djimuku'nha, liŋgu ŋayi ŋunhi mirithirrina ḏäl yolŋunydja; yakana ŋula yolŋuyunydja ŋanya ŋuli ḏaḏawmaranha. \v 5 Ga bitjana liŋgu ŋayi ŋuli munha-ŋupana ga walu-ŋupana yukurranha marrtjinyanydja ŋula dhuwala'kurrunydja ga ŋula buku'-bukukurru. Marrtjinyanydja ŋayi ŋuli yukurranha, yatjuna marrtjinya, ga mitmitthunminya ŋanyapinyay ŋayi guṉḏayu. \p \v 6 Bala ŋayi nhäŋala Djesunhanydja yolŋuyu ŋuriŋiyi, beŋuru barrkuŋuru yana, bala nhinana waṉḏinana lili-i-i, withiyaranydja ŋanya Djesunha, yana liŋgu ga bur-way bunana, bala bun'kumu-djipthurrunanydja ŋayi gumurrlilina nhanukala Djesuwala, \v 7 bala yana yatjurrunana ŋayi waŋananydja bitjarrana gam', “Djesu, Gäthu'mirriŋu djiwarr'wuywu wal'ŋu Waŋarrwu. Nhaltjan yurru nhe ŋarranha dhuwala yulŋunydja? Buku-djulŋi, yaka ŋarranha dhirr'thirryurra ga buŋa, liŋgu Godkala yana ŋarra nhuna yäkuyunydja ŋäŋ'thun yukurra.” \v 8 Yo, ŋayi ŋunhi ḏarramu waŋananydja bitjarrayi, liŋgu Djesu yukurra waŋa bitjan, “Nhuma yätjmirri birrimbirr walala, ma' dhawa-yawaṯthurrana nhanukala.” \p \v 9 Bala ŋayi Djesuyu dhä-wirrka'yurrunana ŋanya ŋunhiyi ḏarramunhanydja bitjarra gam', “Yol nhe dhuwala yäkunydja?” bitjarra. Ga ŋayinydja ḻakaranhamina bitjanmina warray, “Ŋarranydja dhuwala yäku Guḻku', liŋgu guḻku' wal'ŋu ŋanapurru dhuwala yulŋunydja.” \p \v 10 Bala ŋuriŋi ḏarramuyu bitjarrana liŋguna yukurrana ŋäŋ'thurrunanydja bitjarra ŋanya Djesunha, “Yaka ŋanapurrunha dhirr'thirryurra ga djuy'yurra dhipuŋuru wäŋaŋuru,” bitjarra. \p \v 11 Ga ŋunhala bukuŋuranydja yukurrana nhinana guḻku'na mirithirrina wäyin bikipikinydja malanha, wäŋgaŋala dharrana ḻukana mulmu. \v 12 Bala ŋunhi yätjmirrinydja birrimbirr walala waŋana bitjarrana Djesuwala, “Way, djuy'yurra ŋanapurrunha djunamana ŋunhana bikipikiwalana walalaŋgala. Ŋanapurru gärri ŋunhayina, walalaŋgalana ŋi'.” \v 13 Bala ŋayi Djesunydja waŋana yoraŋalana walalaŋgu. \p Bala walala ŋunhi yätjmirrinydja birrimbirr walala yukurrana dhunupana dhawa-yawaṯthurrunana ŋurikala ḏarramuwalanydja, bala yana gulŋiyinana yukurrana ŋurikala bikipikiwalana walalaŋgala, bala walalanydja ŋunhi dhunupa gundupuŋalanydja bukuŋurunydja dhurrwuṯthurrunana, bala ḻupthurrunana yukurrana gapulilina, djaḻwurr-rr bitjarrana. Ga bukmakthinana ŋunhi bikipikinydja walala guḻwuḻyurruna yukurrana, bala murrmurryurrunana warrpam'nha. \p \v 14 Yurru ŋunhi bikipiki-djäkamirriyunydja yolŋuyu walalay nhäŋalana ŋunhimalayi walalanha, bala yana gundupuŋala roŋiyina balayi wäŋalilina, bala yana dhäwu'na ḻakaraŋala marrtjina ḻiw'maraŋalana. Bala yolŋunydja walala guḻku'na gundupuŋala balayi nhänharawunydja. \p \v 15 Ga ŋunhi walala bunananydja yukurrana yolŋu'-yulŋunydja, bala walala nhäŋala ŋunhina yolŋunha, ŋayi yukurrana nhinana galkina nhanukala Djesuwalana. Yo, girri'mirrina ŋayi yukurrana nhinananydja, ga ḻiya nhanŋu ŋamakurru'na wal'ŋu, dhunupana. Nhäŋalanydja walala ŋanya yukurrana, bala yana beyaṉiyinana. \v 16 Ga ŋuriŋinydja marŋgimirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ḻakaraŋalana walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwunydja ŋurikiynydjayi ŋunhi ŋayi nhaltjarra Djesuyu ḏukmaraŋala yolŋunha ŋunhiyi, ga bitjarrayi bili walala ḻakaraŋalayi bikipikiwalaŋuwuynydja walalaŋgalaŋuwuy. \p \v 17 Bala walala ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyu waŋana ŋanya bitjarrana Djesunha, “Gatjuy marrtjiya roŋiyiyana dhipuŋurunydja ŋanapurruŋgalanydja wäŋaŋuru.” Bitjarra warray walalanydja ŋanya djuy'yurruna warray, liŋgu walala mirithinana barrarinanydja. \v 18 Bala ŋayi Djesu marrtjinanydja, bala wapthurruna mitjiyalilina. \p Bala ŋayi ŋunhiyinydja yolŋu marrtjina, ga waŋana dhä-ŋäkulana ŋanya Djesunha bitjarra, “Ŋarranydja djäl dhuwala, ŋarra yurru marrtji, nhuŋuna malthun.” \v 19 Yurru ŋayi Djesunydja waŋana yaka'yurruna, roŋinyamaraŋala ŋanya bitjarra, “Gatju marrtjiya, bala roŋiyiyana nhokalaŋuwala gurruṯu'mirriwalana walalaŋgala, ga ḻakaraŋanydja biyakana, ŋunhi nhaltjarra nhuna ŋayi Garrayyu walŋakuŋala, liŋgu ŋayina nhuŋu mel-wuyurrunanydja.” \p \v 20 Bala ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja bilyurruna, bala ŋayi dharrana-marrtjinanydja ḻiw'maraŋalana, ḻakaraŋalanydja bukmaklilina yana wäŋalili, bitjarra ŋayi ḻakaraŋala wäŋalilinydja ḏämbumirrilili ga ḏämbumirrilili, bukmakkalana yana ŋayi ḻakaraŋalanydja yolŋu'-yulŋuwalanydja, ŋunhi nhaltjarra ŋanya Djesuyu yolŋukuŋala walŋakuŋala, bala walala bukmakthuna ŋäkulanydja ṉirryunminana. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala Djäritjku gäthu'mirriŋunha rakunyŋuru, ga miyalknha ŋunhi, ŋunhi ŋayi mulkana girri' nhanŋu \r Mathuyu 9:18-26; Luk 8:40-56 \p \v 21 Ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesu marrtjina balayi buḏapthurruna, ga dhawaṯ-gay wiripuŋurana gali'ŋura. Ga ŋunhi walala yukurrana dhawaṯthurrunanydja mitjiyaŋurunydja, bala walalanydja marrtjina yolŋu'-yulŋunydja djarrawurr'yurrunana nhanukala Djesuwala. \p \v 22 Ga waŋgany yolŋu yäku Djäritj marrtjina Djesuwala, yurru ŋayi ŋunhi yolŋunydja ŋurruŋu buku-ŋal'yunaramirriwu Buṉbuwu. Nhäŋalanydja ŋayi Djesunha, bala yana ŋayi marrtjinana, bala ŋurrkanhaminanydja ŋayi nhanukala Djesuwala ḻukulilina. \v 23 Bala ŋayi waŋananydja ŋäŋ'thurruna, mirithinana buku-wurrpara ŋanya bitjarrana gam', “Buku-djulŋi Garray, go marrtjiya ŋarrakala wäŋalili ŋunha, liŋgu ŋarraku ŋunha gäthu'mirriŋunydja yukurra mirithirrina rirrikthun, galki yurru rakunydhirrina. Go marrtjiya, bala nhe yurru goŋ-ŋal'yurrana nhanukala, märr yurru ŋayi ḏukthunna, ga walŋathirrina yurru.” \v 24 Bala ŋayi Djesunydja yana malthurrunana ŋuripayina ḏarramuwana. \p Ga walalanydja marrtjina malthurrunayi maṉḏaku mirithirrina guḻku'na wal'ŋu yolŋu walala ḏur'-duryunminana, wäŋgaŋalanydja marrtjina bala dhukarrkurrunydja. \v 25 Ga ŋunhilimiyi malaŋura waŋgany miyalk yukurrana marrtjina, yurru ŋayi ŋunhiyi miyalk yukurrana rirrikthurrunanydja weyinŋumirrina dhikana, ŋayi ŋuli yukurranha maŋgu'-waṉḏinyanydja 12-nha dhuŋgarra ŋupana. \v 26 Guḻku'mirrina ŋayi ŋuli marrtjinya marrŋgitjkalanydja walalaŋgala ḏilthanminyarawunydja, ga bitjanayi bili birrka'na ŋayi ŋuli warrkuḻunhanydja nhänydja malanha nhanŋuway ŋayi ŋurikiyi baḏarraŋ'kunharawunydja, yurru bäyŋuna ŋayi ŋamathinanydja. \p \v 27 Yo, ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthu ŋäkula ŋanya Djesunha, ŋunhi ŋayinydja ŋuli walŋakuma yukurra yolŋu'-yulŋunha, bala ŋayi marrtjina galkithinana Djesuwalana malakurru walalaŋgala yolŋu'-yulŋuwala, liŋgu ŋayi guyaŋinanydja yukurrana ŋayipi gayul bitjarra, \v 28 “Ŋarra bay, yurru yana marrtji ga mulka girri'na nhanŋu, bala ŋarra yurru ŋamathirrina.” \p \v 29 Bala ŋayi marrtjinanydja bala-a-a, ga baḻ'-way ḏiltjililina nhanukala Djesuwala, bala goŋ-djarryurrunana, baṯ mulkana girri'na nhanŋu. Bala dhunupana yana ŋunhi nhanŋu waṉḏinyarawuynydja maŋguny'tja ḏaḏawyurrunana, ga dhunupana ŋayi dhäkay-ŋäkulanydja ŋamakurru'na wal'ŋu dhikana ŋanyapinyay ŋayi rumbalnydja, liŋgu ŋayi ḏukthurrunana nhanukalay ŋayi rerriŋurunydja. \p \v 30 Ga dhunupana yana ŋayinydja Djesunydja dhäkay-ŋänhaminana ganydjarr winya'yunarana nhanukuŋu mulkanharanydja, bala ŋayi bilyurruna, ga waŋana bitjarrana, “Ya'! Yolthu dhika ŋarraku mulkana girriny'tja?” \p \v 31 Bala walalanydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala waŋana bitjarra, “Nhäma nhe yukurra dhuwala yolŋu'-yulŋunhanydja guḻku'na dhikana marrtji ḏur'-ḏuryunmirrinydja bala nhokala. Ga nhäku dhuwala nhe dhä-wirrka'yurruna bitjarrayinydja, ‘Yolthu dhika ŋarranha mulkananydja?’ bitjarra.” \v 32 Bala ŋayi Djesuyunydja marrtjina nhäŋala baḏak yana, ḻarruŋala ŋuriki yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋanya mulkana märr-yuwalkthinyarayu nhanukalay ŋayi. \p \v 33 Bala ŋayi ŋunhi miyalktja galyurrunana, beyaṉiyinana manapara, liŋgu ŋayi marŋgithina ŋunhi nhäthinyara nhanŋu maḻŋ'thurruna ŋunhiliyi. Bala ŋayi marrtjinanydja bala Djesuwalana, bala yana galkina gumurrlilina nhanukala, bala yukurrana ḻakaraŋala dhunupana dhäwu'. \v 34 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana nhanŋu, “Way miyalk, nhenydja dhuwala liŋguna ḏukthurrunana nhokalay nhe märr-yuwalkthinyarayunydja. Gatjuy marrtjiyanydja ŋoy-yal'yurrana. Liŋguna nhe ŋamathinana rerriŋurunydja.” \p \v 35 Yurru ŋayinydja ŋunhi ḏarramu, Djäritjtja yäku dhärrana yukurrana yana, galkurruna ŋunhimalayi, bala walalanydja dharrana bunana warray dhäwu'mirrinydja walala nhanŋu Djäritjku, ŋulaŋurunydja nhanukala wäŋaŋurunydja, bala ḻakaraŋala bitjarrana nhanukala, “Dhuḏitjnha dhuwala. Nhuŋu gäthu'mirriŋunydja liŋguna rakunydhinana. Yakana biyapulnydja ḻayḻaymaraŋa Garraynhanydja.” \p \v 36 Yurru ŋayi Djesuyunydja ŋäkula ŋunhiyi dhäruktja, bala ŋayi waŋana Djäritjkalanydja bitjarrana, “Yaka nhenydja galyurra. Märr-yuwalkthiyana yana.” \p \v 37 Bala ŋayi Djesuyu ŋuliŋurunydja yukurrana guḻku'nhanydja yolŋu'-yulŋunha djuy'yurrunana, bala ŋayi yana garr'yurrunanydja Betanha ga märrma'nha gutha'manydjinha, Djayimnha ga Djonnha, bala walala wäŋgaŋalana marrtjina bala-a-a, bala bur-way bunana Djäritjkalanydja wäŋaŋura. \v 38 Bala ŋayi Djesuyunydja nhäŋala yolŋu'-yulŋunhanydja ŋäthinyaminyara, ga ḏur'yunminyara warray, ga ganuru yolŋu'-yulŋu rirrakay yukurrana buṯthurruna. \v 39 Bala ŋayi Djesu marrtjina gärrinanydja, bala waŋana bitjarrana ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja, “Nhäku nhuma yukurra dhuwala ŋäthinyamirrinydja? Ŋunhanydja wirrkuḻnydja yaka rakuny, yana ŋayi yukurra ŋorra ŋunha yakurr.” \v 40 Bala walalanydja ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyunydja wakalliliyaŋala warray ŋanya Djesunha dhäruktja, bala warku'yurrunana ŋula nhaltjarrana waŋana. \p Bala ŋayi Djesuyu yolŋu'-yulŋunhanydja dhawaṯmaraŋalana yukurrana, bukmaknha yana, warraŋullilina, bala ŋayi garr'yurrunanydja ŋunhiyinhana walalanha, ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha ŋurikiyi wirrkuḻwu, ga nhanŋuway ḻurrkun'nha, bala gärrinanydja walala marrtjina bala ŋunhimalayina, ŋunhi wanhami yukurrana wirrkuḻ ŋorrana. \v 41 Bala ŋayi Djesunydja goŋ-djarryurruna, baṯnha ŋanya goŋnha, ga bitjarrana ŋayi waŋananydja nhanukalayi ŋayi dhärukkurrunydja, “Dalitha gom,” bitjarra, maya'li' balanyara gam', “Way miyalk, gaŋgathiyana,” bitjarra. \v 42 Bala dhunupana yana ŋunhi yothuny'tja gaŋgathinana, bala dharrana marrtji'-marrtjinana, liŋgu dhuŋgarranydja nhanŋu ŋurikiyi yothuwu märrma' rulu ga märrma' bäythinyara. \p Ga bukmaktja ŋunhi yolŋu'-yulŋu wirrkina dhika wal'ŋu ŋoy-wiḻaŋ'thurruna nhäŋalanydja ŋunhiyi wirrkuḻnha, \v 43 bala ŋayi Djesuyunydja waŋana walalanha ḏälku'-ḏalkuŋalana yakaŋuwuna ḻakaranharawu ŋula yolku. Ga biyapulnydja ŋayi waŋana walalanha ŋathawuna wekanharawu, maranhuwuna nhanukalaŋuwu, ŋayi yurru ŋathana ḻuka ŋuriŋi yothu'yunydja. \c 6 \s1 Djesuwala gurruṯu'mirriyunydja yakana ŋanya märr-yuwalkthina \r Mathuyu 13:53-58; Luk 4:16-30 \p \v 1 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru ŋayi Djesuyu gonha'yurruna ŋunhiyi wäŋa, bala marrtjina roŋiyinana nhanukiyingalana wäŋalili yäkulili Natjuriplilina, ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala malthurrunayi nhanŋu. \v 2 Ga ŋulinyaramirriyu Buku-ŋal'yunaramirriyunydja Waluyu, ŋayi Djesu marrtjina balayina buku-ŋal'yunaramirrililina buṉbulili, ga ŋunhalayina ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydj marŋgikuŋalanydja yolŋu'-yulŋuwu. Ga guḻku'yu yolŋuyunydja walalay ŋunhi ŋäkula yukurrana ŋanya ṉirryurrunana, bala walala yukurrana waŋanhamina walalawuynha bitjanmina, “Way, wanhaŋuru ŋayi dhuwalayi ḏarramu marŋgithinanydja? Ŋayinydja dhuwala muḻkurr-djambatj warray. Yolkuŋu ŋayi yukurra dhuwalayi märramanydja ŋuli? Ga wanhaŋuru ŋayi ŋuli yukurra ganydjarrnydja dhuwala märrama dhiyakuyi malaŋuwu djämawunydja, ŋunhi ŋayi ŋuli ḏukmarama yukurra yolŋu'-yulŋunha? \v 3 Dhuwalanydja dhuwala yolŋu waku'mirriŋu Merriwu warray, ŋunhi warray bala'-dhuḻ'yunaramirri warray yolŋu. Ŋayinydja dhuwalayi wäwa'mirriŋunydja ŋunhi Djayimgu ga Djotjiwu ga Djudatjku ga Djäymangu warray, ga yapa'mirriŋunydja walala nhanŋu ŋuli yukurra nhina dhiyala ŋilimurruŋgala warray. Ga wanhaŋuruna dhika ŋayi märraŋala dhuwalayinydja malanha?” Ga bitjarrayina walala yukurrana waŋananydja ŋanya, bala yaka warray walala nhanŋu märr-yuwalkthinanydja, yaka walala ḏukṯukthina nhanŋu Djesuwu. \p \v 4 Bala ŋayi Djesunydja waŋana walalaŋgala bitjarra, “Ŋunhi ŋuli dhäwu'-gänharamirrinydja yolŋu marrtji wiripulilinydja wäŋalili ŋula, walalanydja ŋuli ŋunhilinydja yolŋu'-yulŋuyunydja märrama muka ŋanya dhäruk, ga märr-ŋal'yun muka nhanŋu ŋurikiyi yolŋuwu, ga ŋunhi ŋuli ŋayi be nhanukiyingalanydja wäŋalili marrtji, walalanydja ŋuli nhanŋuwaynydja gurruṯu'mirri walala yakana ŋula märr-ŋal'yun nhanukala, ga dhäruk ŋanya märrama.” \p \v 5 Ga ŋunhili wäŋaŋura Djesuyu yakana djäma ŋunhiyi ganydjarrmirrinydja rom; yanana ŋayi goŋ-ŋal'yurruna waŋga'-waŋganygalana yolŋu'-yulŋuwala rerrimirriwalanydja, bala ḏukmaraŋalana walalanha, ga yakana ŋayi djäma mirithirrinydja wal'ŋu ŋunhi bathalanydja, liŋgu yolŋu walala ŋunhi yakana nhanŋu märr-yuwalkthina. \v 6a Ga ŋayinydja ŋunhi borrk-ṉirryurrunana Djesuyunydja nhäŋala ŋunhimalayi yolŋu'-yulŋunhanydja, ŋunhi walala yaka märr-yuwalkthina nhanŋu. \s1 Djesuyu djuy'yurruna 12-nha bo'puyŋunha \r Mathuyu 10:5-15; Luk 9:1-6 \p \v 6b Yo. Ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru Djesuyu gonha'yurruna ŋunhiyi wäŋa, bala ŋayi yukurrana marrtjina wiripulili ga wiripulili wäŋalili, ḻakaraŋalanydja ŋayi marrtjina dhäwuny'tja, ga walalanydja yukurrana nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjinayi malthurruna nhanŋu. \p \v 7 Bala ŋayi Djesuyu ḻuŋ'maraŋala ŋunhi nhanŋuway ŋayi 12-nhanydja ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Ma' nhumana yurru dhipuŋurunydja marrtji wäŋalili ga wäŋalili malaŋulili, yurru maltja'-maltjaṉa nhuma yurru marrtjinydja. Marrtjiyanydja nhuma yurru ḻakaraŋanydja dhäwu', ga yätjnha birrimbirrnha nhuma yurru dhawaṯmaraŋa yolŋu'-yulŋuwala, ŋarrakala yäkuyu.” \p \v 8 Ga biyapul ŋayi bitjarranydja waŋanayi walalaŋgala, “Yaka gäŋa ŋula nhä guḻkuny'tja, yana dharpa waŋgany marrtjinyaramirri. Yaka gäŋa ŋatha, ga rrupiya, ga bathi rrupiyawuy. \v 9 Yana waŋganynha nherrala girri'na nhuŋuway, ga ḻukulili dhapathuŋ'nha, ga liŋguna. \p \v 10 “Ga ŋunhi nhuma yurru bunanydja ŋunhili wäŋaŋura, ŋuli nhumalaŋgu yurru ŋula yol yolŋu wäthundja nhanukalay bala'lili, yana marrtjiya ga nhiniya ŋunhiliyi yulŋunydja, yana liŋgu ga ganan nhe yurru ŋunhiyi wäŋanha. \v 11 Ga ŋuli nhuma yurru marrtji wiripuŋuwala wäŋalili, ŋunhimala ŋunhi yukurra ŋula yolŋu yaka nhumalaŋgu yurru gumurr-ŋamathirri, liŋgu walala yaka djäl ŋänharawu nhumalaŋgalaŋuwu dhäwu'wu, yana gonha'yurrana ŋunhiyinydja wäŋa. Yurru milkuŋu yulŋunydja walalaŋgala ŋunhi nhe yurru gonha'yundja walalanha; gaŋgathiyanydja, bala djalk-djalkthurra yulŋunydja munathany'tja nhokalay ḻukuŋurunydja, märr yurru walala dharaŋan walalaŋguway yätj, ŋunhi walalaŋgu ŋayaŋu dhaḻ'yunmirrinydja yukurra.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu walalanha waŋananydja. Bala walala marrtjinana. \p \v 12 Marrtjinanydja walala yukurrana wäŋalili ga wäŋalili, bitjarra walala yukurrana marrtjinanydja maltja'-maltjaṉa. Walala yukurrana waŋana ḻakaraŋalanydja bitjarra, “Way, bilyurrana walala nhumalaŋgalayŋuŋuru yätjŋurunydja romŋuru.” \v 13 Ga wiripunydja walala yukurrana waŋana dhawaṯmaraŋala birrimbirrnha yätjmirrinha yolŋu'-yulŋuwala, ga wiripunydja walala ŋuli yana ŋämiṉna rerriwuynhanydja yolŋunha weyika'yuna, bala walala ŋuli baḏarraŋ'thinyana, ḏukthunana manapana yukurranha. \s1 Djonnha bumara murrkay'nha \r Mathuyu 14:1-12; Luk 9:7-9 \p \v 14 Ga ŋulinyaramirriyunydjayi buŋgawanydja ŋurruŋunydja yukurrana nhinana ŋuriki wäŋawu, yäku Giŋ-Yirit, bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawayunydja ŋäkulana ŋanya Djesunha ganydjarr-ḏumurruwuynydja djämawuy, liŋgu dhäwuny'tja ŋunhi Djesuwalaŋuwuy baḻaka'yurruna birrka'mirrikurruna. Wiripu-guḻkuny'tja yukurrana yolŋu walala waŋana bitjarra, “Mak ŋunhayina ŋayi Djondja bay', ḻiya-ḻupmaranhamirrinydja ŋunhinydja yolŋu, ŋulaŋuru ŋayi yawungu mak biyapul walŋathirri rakunyŋuru, ga dhiyaŋuyina mak ŋayi yukurra ganydjarr dhuwala ḏälkuma djämawunydja bitjanarawuyi.” \v 15 Ga wiripu-guḻkuny'tja yukurrana waŋana ḻakaranhamina bitjarra, “Yelatja mak ŋunha bay'.” Ga wiripu-guḻkuny'tja yukurrana waŋana ḻakaranhamina bitjarra, “Mak ŋunha dhäwu'-gänharamirri yolŋu bay', balanyara bitjan baman'ŋuwuy ŋunhi yolŋu'-yulŋu.” \p \v 16 Ga ŋunhi ŋayi Giŋ-Yiritthunydja ŋäkula ŋanya Djesunhanydja, ŋayinydja waŋana bitjarra, “Djon mak ŋunhiyi bay', ŋunhi ŋarra ŋanya gupa-gulkthun yawungu. Biyapul mak ŋayi yawungu roŋiyirri rakunyŋuru,” bitjarra. \p \v 17-20 Yo, dhuwalayinydja buŋgawa Yirittja ḏukṯukthina miyalkku märranharawu Yirutiyawu yäkuwu, yurru ŋayi dhuwalayi miyalktja wäŋamirri liŋgu, ga dhuway'mirriŋunydja nhanŋu ŋuriki miyalkku gutha'mirriŋu nhanŋu muka Giŋ-Yiritku, yäku Bilip. Bala ŋayi Yirittja marrtjina, bala märraŋalana yana ŋunhiyi dhäykanhanydja, djaw'yurruna nhanŋuwayliliyaŋalana. \p Bala ŋayinydja ŋunhi Djondja marrtjina, bala ŋayi dhunupana waŋananydja ŋurikala Yiritkalana, raypirri'yurruna ŋanya bitjarrana, “Way, yaka nhuŋu dhuwalayi dhunupa märranharawu dhiyakuyinydja miyalkku, liŋgu dhuwalinydja miyalk be muka nhokalaŋuwu gutha'mirriŋuwu.” \p Bala ŋayinydja ŋunhi miyalktja Yirutiyany'tja ŋoy-ŋorranana yukurrana Djongu, ŋayi ḏukṯuk bunharawuna murrkay'kunharawuna nhanŋu. Ga ŋayi Yirittja yaka'yurruna, yaka ŋayi bumara ŋanya Djonnha waḏutjanydja, liŋgu ŋayi barrarinana nhanŋu Djongu. Ŋayi marŋgithina ŋunhiyi Yirit, liŋgu ŋayinydja ŋunhi Djondja yolŋu nhanŋuna Godkuna, ŋamakurru'na wal'ŋu, bala ŋayi Yiritthu walŋakuŋalana ŋanya Djonnha, yana ŋayi galkara ŋanya ŋunha ḻoḻulilina, liŋgu ŋayi buŋgawa ŋunhiyi ḏukṯukthina wirrki yana dhäwu'wu ŋänharawu nhanukalaŋuwu Djongalaŋunydja, ga mäkiri'-witjunanydja ŋayi ŋuli wirrki yana, ga bäy warray ŋuriŋi dhärukthu ŋanya ŋayaŋunydja ŋunha dharpuŋala. \p \v 21 Bala nhanŋu Giŋ-Yiritkunydja walu bunanana, bala ŋayi walalaŋgu wäthurruna yolŋu'-yulŋuwunydja, bala walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋu wal'ŋu yolŋu walala ga yolŋu'-yulŋu dharrpalmirri wal'ŋu wäŋawuy Galaliwuy wäŋgaŋalana marrtjina Giŋ-Yiritkala wäŋalilina, bala walala ŋanya yukurrana ŋoynha ḻukana Yiritnhana, buŋgawanhana ŋunhinhana. \v 22-23 Ḻukananydja walala yukurrana ŋatha dhika nhäna gapuna, ga ŋunhiliyinydja miyalk yukurrana giritjina, Yirutiyawu ŋuriki miyalkku waku'mirriŋu. Giritjinanydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi dhäyka ḻatju'kuŋala dhika wal'ŋu yana, ga walala ŋunhi Yiritthu ga wiripu-guḻku'yu nhäŋalanydja yukurrana ŋanya. Bala ŋayinydja ŋunhi Yiritthunydja buku-wurrparana ŋanya wirrkina dhikana wal'ŋu, bala ŋayi dhawu'-nherraranydja ŋanya ŋunhiyi miyalknha bitjarrana. “Ŋarranydja yurru wekama nhuŋu birrka'mirri yana, nhäku nhe yurru ŋarranha ŋäŋ'thun ŋula. Ŋuli nhe ḏukṯuktja, ŋarranydja yurru guḻk-guḻkthun ŋunhiyi nhä malanha ŋarra yukurra ŋayathama, mala-wuḻkthun ŋarra yurru, nhuŋu ga ŋarrakuway. Nhäku nhe ḏukṯuktja?” bitjarra. \p \v 24 Bala ŋayi ŋunhi miyalktja marrtjina, bala waŋana ŋäṉḏi'mirriŋunhana ŋunhi nhanŋuway, “Nhäku ŋarra yurru ŋanya ŋäŋ'thundja?” bitjarra. \p Bala ŋayinydja ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuyunydja waŋana ŋunhiyi dhäykanha bitjarra, “Waŋiya ŋanya ŋäŋ'thurranydja muḻkurrwu Djongalaŋuwu.” \p \v 25 Bala ŋayi marrtjinanydja dhunupana ŋunhi waku'mirriŋunydja, bala waŋana buŋgawanhanydja bitjarrana, “Ŋarranydja dhuwala ḏukṯuk muḻkurrwu Djongalaŋuwuna. Nhe yurru muḻkurr-gulkthun ŋunhinha ḻiya-ḻupmaranharamirrinha yolŋunha, bala wekaŋa ŋarraku ŋapa-waṉarra'mirrina banikin'mirri.” \p \v 26 Ga ŋayinydja ŋunhi buŋgawayunydja ŋäkula galŋa-yätjtjinana, yurru ŋayi yoraŋala warray yulŋunydja nhanŋu bunharawunydja ŋunhi, liŋgu walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja guḻku'yuna ŋäkula ŋanya, ŋunhi ŋayi nhaltjarra ŋunhiyi waŋana dhawu'mirriyaŋala miyalknha ŋunhiyi. \v 27 Bala dhunupana ŋayi buŋgawayunydja ŋuriŋiyi djuy'yurrunana nhanŋuway ŋayi djämamirrinhana walalanha gupawuna gulkthunarawu nhanŋu Djongu. Bala marrtjinanydja walala ḻoḻulilina, bala yana djatthurruna gupana ŋunhiyi Djonnhanydja, \v 28 bala wapmaraŋala muḻkurrnydja ŋapa-waṉarra'lilina banikin'lili, bala gäŋalana, bala wekaŋala ŋuriki miyalkkuna, ga ŋayinydja ŋuriŋinydja wekaŋala ŋäṉḏi'mirriŋuwalana. \p \v 29 Ga walalanydja ŋunhi nhanukala Djongala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ŋäkula, bala walala wäŋgaŋalana, ga märraŋala rumbalnydja ŋanya, bala gäŋala molulilina. \s1 Djesuyu maranhu wekaŋala 5,000-nha yolŋu'-yulŋunha \r Mathuyu 14:13-21; Luk 9:10-17; Djon 6:1-14 \p \v 30 Yo, ŋunhiyi Djesuwu 12 ḻundu'mirriŋu walala bo'puyŋu roŋiyinana beŋuru, ŋunhi walala yukurrana marrtjina wäŋalili ga wäŋalili, bala walala yukurrana ḻakaraŋala nhanbala Djesuwa nhaltjarra walala yukurrana djäma, ga nhä walala ḻakaraŋala marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋuwa. \v 31 Yurru guḻku'na dhika yolŋunydja walala yukurrana marrtjina balayi, withiyaranydja walalanha, ŋula nhämunha'na mala, bala Djesuwunydja ga nhanukalaŋuwu ḻundu'mirriŋuwunydja walalaŋgu yakana ganydjarr-nhinanharawu walunydja ga maranhuyinyarawu ḻukanharawu. \p Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana garr'yurrunana walalanha nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjarrana gam', “Gul' ŋilimurru marrtji bitjanna buḏapthunna, märr-gänaŋuwala wäŋalili, märr yurru ŋilimurru nhina ganydjarr muka,” bitjarra. \v 32 Bala walala marrtjinana, walalawuynha yana mala gänana, buḏapthurruna mitjiyayunydja. \p \v 33 Bala walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja walalanha nhäŋala warray ŋunhimalayi, ŋunhi walala yukurrana marrtjina bala, bala walala nhäŋala dharaŋara ŋanya Djesunha, bala walala yana gundupuŋalana yukurrana raŋi-ŋuparanydja, yana liŋgu-u-u ga walalana ŋäthilinydja ŋunhiliyi wäŋaŋura, ŋunhi walala yukurrana Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtjina ŋunhimalayi. \p \v 34 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawaṯthurrunanydja ŋunhimalayi, ga wapthurrunanydja mitjiyaŋuru, nhäŋala guḻku'nha warray ŋula nhämunha'nhana yolŋu'-yulŋunha, walala yukurrana galkurruna nhanŋu ŋunhiliyinydja. Bala yana ŋayi mirithinana walalaŋgu wuyurrunanydja, liŋgu walalanydja ŋunhi balanyara bitjan djäkamiriwŋurana wäyin, bäyŋuna walalaŋgu djäkamirri yolŋu guŋga'yunarawu. Bala ŋayi walalanha yukurrana marŋgikuŋalana guḻku'wu nhäku malanyŋuwu, walu-ŋuparana yukurrana bitjarrana liŋgu, yana liŋgu-u-u ga wäŋa ŋunhi milmitjpayinana, munhakuyinana marrtjina. \p \v 35 Bala walala ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina, bala waŋana Djesunha bitjarrana, “Way, milmitjpana dhuwala wäŋanydja, galki yurru munhakuyirrina, ga wäŋa dhuwala wiraŋnha yolŋumiriwnha. \v 36 Djuy'yurrana dhuwala yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yurru marrtji ga märrama ŋatha walalaŋguway bäyim, märr walala yurru ḻuka muka yukurra.” \p \v 37 Bala ŋayinydja ŋunhi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Nhumapi yurru walalanha maranhu-wekama,” bitjarra. \p Ga walalanydja waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Nhenydja ḏukṯukthina dhuwala, ŋanapurru yurru marrtji bala?... ga bäyim ŋatha ŋunhala? Nhaltjan ŋanapurru yurru djalkthun 200-tja dhika rrupiya ŋathawu märranharawu?... märr ŋanapurru yurru walalanha maranhu-wekamanydja?” \p \v 38 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋana bitjarra, “Nhämunha' dhika ŋathanydja nhuma yukurra ŋayathama? Gatjuy marrtjiya ga maḻŋ'maraŋa.” \p Bala walala marrtjina nhäŋalana, ga roŋiyinanydja, ga ḻakaraŋala nhanukala bitjarrana, “Yutjuwaḻa' dhuwala ŋathanydja bay', ḏämbumirri ŋathanydja ga märrma' guyanydja,” bitjarra. \p \v 39 Bala ŋayi Djesunydja waŋana walalanha ŋunhi ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjarrana, “Waŋiya dhuwali yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yurru nhinana marrtji dhipala mulmulili ya', miṯtji ga miṯtji bitjan bala,” bitjarra. \v 40 Bala walala marrtjina guḻk-guḻkthunminana ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja miṯtjinydja malanha, bala nhinanana marrtjina. \p \v 41 Bala ŋayi märraŋala Djesuyunydja ŋunhiyi ḏämbumirri ŋathanydja ga märrama' guya maṉḏanha, bala buku-ruŋalana djiwarr'lilina, bala ŋayi waŋana buku-wurrparana ŋurikiyi ŋathawunydja Gunhu'nhana, bala ḏaw'yurrunanydja ŋunhi ŋathanydja, bala weka'-wikaŋala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala, ga walalanydja marrtjina weka'-wikaŋalana bala ŋuriki yolŋuwuna walalaŋgu. Ga bitjarrayi liŋgu ŋayi guyanydja ŋunhiyi märraŋalayi maṉḏanha, ḏaw'yurrunanydja, bala weka'-wikaŋalana. \p \v 42 Bala bukmakthuna walala ŋunhi yolŋuyunydja walalay marrtjina ḻukananydja, yana liŋgu ga gana' walala warrpam. \v 43 Bala walala ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay wapmaraŋalana marrtjina ŋunhiyi bäythinyarawuynha ŋatha malanha ga guya, ga bäythinyarawuyyunydja ŋuriŋiyi muṉguyyunydja bathinydja ŋunhi dhaŋaŋguŋalana 12-nha. \v 44 Yurru ŋunhi walala marrtjina yolŋu'-yulŋunydja nhinana dhaŋaŋ warray ŋula nhämunha' warray miṯtji, 5,000 warray ḏarramuwurrunydja, ga yumurrkuny'tja ga miyalktja walala balanyarayi yana liŋgu dhaŋaŋ. \s1 Djesu yukurrana marrtjina ŋapakurru gapukurru \r Mathuyu 14:22-33; Djon 6:15-21 \p \v 45-46 Ga dhunupana ŋuliŋuruyinydja maranhu-wekanharaŋuru yolŋu'-yulŋuwalanydja, ŋayi Djesuyu waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala bitjarra, “Ma', wap-wapthurra walala mitjiyalilina, ga marrtjiya ŋäthilina, buḏapthurra ŋunha Bitjaydalilina wäŋalili, ŋunhana bala wiripulilina gali'lili,” bitjarra. Bala walala yukurrana wapthurrunana, bala marrtjinana, ga ŋayinydja Djesunydja ŋunhilina bäymana nhinana. Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋunhanydja djuy'yurruna wäŋalilina roŋiyinyamaraŋala, bala ŋayi dhunupana marrtjinana bala bukulilina, märr ŋayi yurru bukumirriyama yukurra ŋunhalayi gäna. \p \v 47 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina munhakuyinanydja wäŋanydja, walalanydja yukurrana ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala ŋunhili yana bäyma gapuŋura dhulmuŋura, mitjiyaŋura ŋunhi, ga ŋayinydja Djesunydja yukurrana nhinana gäna ŋayipi ŋunhala bukuŋura. \v 48 Ŋayi Djesuyu nhäŋala walalanha ŋunhimalayi yana bäymalili, ŋunhi walala yukurrana djämanydja mirithinana ŋunhi ḻiw'yunminanydja, yurru gulkuruna, liŋgu ŋayi yukurrana watayu walalanha bo'yurruna gumurr-nherrara wirrkina. Yo, gawuluŋalana walala yukurrana bitjarrana liŋgu-u-u, ga dhuḏi-djaḏaw'yunarayuna galkina, bala ŋayinydja bunanana, withiyarana ŋayi marrtjina walalanha Djesuyunydja, marrtjina ŋayi yukurrana ŋapakurru bala gapukurru. Ga ŋunhi ŋayi galkithinanydja, ŋayi bini walalanha djuḻkmaranha ḻäy muka, \v 49 bala walalanydja ŋanya nhäŋala warray, ŋayi yukurrana marrtjina gapukurru ŋapakurru bala. Bala walala beyaṉiyinana yatjunminana, “Way mokuy, mokuy,” bitjarra. \v 50 Bukmakthuna walala nhäŋalanydja ŋanya, bala walala wirrkina beyaṉiyinanydja. \p Ga dhunupana ŋayinydja Djesunydja waŋana walalanha, “Way walala, yaka nhuma barrariya. Dhuwalanydja ŋarra muka,” bitjarra. \p \v 51 Bala ŋayi marrtjinanydja ga wap-gay ŋunhimalayi mitjiyalilinydja walalaŋgalana, bala dhunupana ŋunhi watanydja ḏaḏawyunminana gulyurrunana. Ga walala ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay wirrkina dhika nhäŋala ṉirryurrunana, \v 52 liŋgu yaka walala dharaŋara mayali' ŋunhi nhä ŋayi djäma, ŋunhi ŋayi maranhu wekaŋala yolŋu'-yulŋunha 5,000-nha ŋuriŋiyi ḻurrkun'thu ŋathayu; gulkuruna walala mayaliny'tja' maḻŋ'maraŋala yukurrana muḻkurryunydja walalaŋgalay walala. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala yukurrana rerriwuynha yolŋunha walalanha \r Mathuyu 14:34-36 \p \v 53 Marrtjinanydja walala yukurrana bala-a-a, buḏapthurrunana, yana liŋgu ga dhawaṯthurruna wäŋaŋura yäkuŋura Ginitjaranha, bala walala ḻukunydja ŋunhi mitjiyawuynydja ŋurrkaŋala, bala gonha'yurrunana. \v 54 Ga dhunupana walalanydja yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋala dharaŋarana ŋanya Djesunha, \v 55 bala walala gundupuŋalana nhinana bala-a-a, bala marrtjina dhäwu'na ḻakaraŋala birrka'mirrikurrunydja. Bala walala bukmakthu ŋäkula, bala gäŋa'-gaŋala rerrimirrinhana walalanha, mindhalamirrina dhika nhämirrina ŋanya bala Djesuwalana. \p \v 56 Ga ŋunhi ŋayi Djesu marrtjinanydja bala wäŋalili birrka'mirrililinydja gulŋiyina, buṉbu-mäypamirrilili ga bala'lilinydja ḻurrkun'lili, dhunupana walala yukurrana marrtjinanydja yolŋu'-yulŋunhana walalanha gäŋala rerrimirrinhana bala Djesuwalana. Ga bitjanana liŋguna yolŋu'-yulŋuyunydja ŋuriŋi ŋuli yukurranha ḻiw'maranhana ŋanyanydja, gunganhana ŋuli, bala walala ŋuli waŋanhana Djesunha bitjana, “Way buku-djulŋi, dhiyaŋunydja walalay yurru rerrimirriyunydja walalay mulka nhuŋu girri' ŋi?... djinmir' yana.” Ga djinmir'wuynydja mulkanharawuy ḏukthurrunana dhunupana yukurrana, birrka'mirrina yolŋu walala bukmaknha. \c 7 \s1 Yaka dhunupa nhumalaŋgu, nhuma yurru märi'muwuŋu rom baṯ bitjan ŋayathama, ga gali'lilina Godkunydja rom nherraṉ \r Mathuyu 15:1-9 \p \v 1 Ga ŋulinyaramirriyu waluyu yolŋu walala Rom-dharraymirri ŋunhi ga Rom-marŋgikunharamirri walala marrtjina beŋuru Djurutjalamŋuru, bala withiyarana ŋanya Djesunha. \v 2 Bala walala nhäŋala nhanŋu Djesuwu ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha, ŋunhi walala yukurrana ŋuriŋinydja walalay ŋathanydja ḻukana yänana, yakana walala ŋäthili goŋdja rurrwuyunmina bitjarranydja, bitjan walala Rom-dharraymirriyu marŋgikuma ŋuli yukurra bitjanarawuyi goŋgu rurrwuyunaminyarawu, yurruna walala yurru ŋathanydja ḻuka. \p \v 3 Yo, ŋunhiyi Rom-dharraymirri yolŋu walala ga wiripu-guḻku Djuw yolŋu walala ŋuli märr-gurrum'thuna malthuna marrtjinya ŋuriki romgunydja ŋunhi walala yukurrana marŋgithina beŋuru ŋunhi märi'muwala walalaŋgalaŋuwala. Ŋäthilinydja walala ŋuli goŋ rurrwuyunminya romgurru yana, ga yurruna walala ŋuli ŋathanydja ḻukanha. \v 4 Ga ŋunhi walala ŋuli ŋatha wuŋuḻi'yuna ŋula wanhami wäŋaŋura, bala ŋäthilinydja walala romgurru ŋuli ḏarrtjalkkunhaminya walalanhawuy walala, ga yurruna walala ŋuli ŋathanydja ŋunhi ḻukanha. Ga wiripunydja walala ŋayathama yukurra guḻku'na mirithirri rom malanha, balanyara bitjan walala ŋuli rurrwuyun ḏarrtjalkkuma banikin' wurkthunaramirri ŋunhi, ga bathanaramirri banikin' ga ḻupthunaramirri banikin' malanha, ga ŋula nhä ŋorranharawuy girri' walala ŋuli ḏarrtjalkkuma romgurru yana. Yo, baṯ bitjanna walala ŋuli ŋuriŋi Rom-dharraymirriyu walalay ŋayathama ŋunhiyi malanha romdja, bukmaknha yana ŋunhi walala beŋuru märraŋala. Yurru nhanŋunydja Djesuwunydja ŋunhi ḻundu'mirriŋu walala yaka warray yukurrana ŋayathaŋala ŋunhiyi malanha rom. \p \v 5 Bala walala ŋuriŋiyi Rom-dharraymirriyunydja ga Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay dhä-wirrka'yurrunana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Nhäku warray nhokalanydja ḻundu'mirriŋuyu walalay yaka ŋayathama ŋuli yukurra ŋunhiyinydja rom ŋunhi märiyu walalay ŋilimurruŋgala ḻakaraŋala yukurrana marŋgikuŋala? Nhäku walala ŋuli ḻuka ŋatha, ŋunhi walala ŋuli yaka ŋäthili goŋ-rurrwuyunmirri ŋunhi, bitjan yukurra waŋa ŋunha romdja?” \p \v 6 Ga ŋayi Djesuyunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Nhumanydja dhuwalanydja yay'-wulanharamirrina walala. Dhunupa ŋuriŋiyinydja yolŋuyu yäkuyu Yitjayayunydja yukurrana ḻakaraŋala nhumalanhanydja baman'tja, ŋunhi ŋayi waŋananydja bitjarra gam', \q1 “Godthunydja yukurra ḻakarama bitjan, \q1 ‘Dhuwalanydja yolŋu walala yukurra waŋa bitjanmirri, \q1 “Ŋarranydja dhuwala Godku warray, nhanŋuway warray yolŋu galkiwuy,” bitjanmirri, \q1 yurru dhäruktja ŋunhiyi walala ŋuli waŋanydja ŋula nhäna yana, mayali'miriwnha, \q1 liŋgu ŋayaŋunydja ŋunha walalaŋgu be-wala barrku ŋarrakalanydja, \q1 yaka walala ŋarranha yuwalk yukurra märryu-ḏapmarama. \q1 \v 7 Yakana walala ŋuli yuwalkkumanydja buku-ŋal'yun ŋarraku, \q1 liŋgu walala yukurra ŋayathama baṯ bitjanna yanana ŋunhiyina rom malanha ŋunhi yolŋuwuŋuna guyaŋinyara, \q1 ga ḻakarama walala ŋuli marŋgikuma ŋunhiyi rom wiripu-guḻku'wu yolŋuwu bitjan, \q1 yanapi ŋunhiyinydja Godkuŋuna rom wekanhara.’” \v 8 Yo, nhuma ŋuli Godkunydja ŋunhi romnha ŋunhana gurrunhan gali'lilina, ga ŋayathama nhuma ŋuli baṯ bitjandja yolŋuwuŋuna ŋunhi marŋgikunhara waŋanhara.” \p \v 9 Yo, biyapul ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋala bitjarra, “Nhuma ŋuli bilmarama Godkunydja dhäruk, bala ḻakarama djarrpi'kumana wiripuyamana, märr nhuma yurru malthun nhumalaŋgalayŋuwuna ŋunhi guyaŋinyarawuywuna. \v 10 Liŋgu Godthu romdja ḻakaraŋala Mawtjitjkala bitjarra gam', ‘Nhuma yurru märr-ŋal'yurra nhokalaŋuwala bäpa'mirriŋuwala ga ŋäṉḏi'mirriŋuwala.’ Ga biyapul ŋayi ḻakaraŋala Mawtjitjthu bitjarra, ‘Ŋunhi yukurra yurru ŋula yolthu ḻakarama ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha yätjkuma, ŋanyanydja yurru ŋunhiyinydja yolŋunha buma murrkay'kumana yana.’ Bitjandhi ŋuriŋi Godkala Romdhunydja yukurra ḻakarama. \v 11 Yurru nhumanydja ŋuli yukurra dhuwala marŋgikuma ḻakarama wiripukuma warray, bitjan warray gam', ‘Ŋunhi nhuma yurru waŋa ŋäṉḏi'mirriŋuwu ga bäpa'mirriŋuwu bitjan, “Ŋarranydja yurru dhuwala wekama Godkuna yana, nhanŋuwaynha dhulŋuŋuna mundhurrnydja,” \v 12 ŋunhi nhuma ŋuli waŋa bitjandhinydja, ŋunhinydja ŋamakurru' warray ŋunhi nhe ŋuli yaka märr-ŋal'yun yukurra ga guŋga'yun nhuŋuway ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha.’ \v 13 Bitjandhina nhuma ŋuli Godkunydja ŋunhi dhäruk gurrunhan ŋunha gali'lilina, ga djarrpi'kuma warray yana marŋgikumanydja wiripu-guḻku'wunydja yolŋuwu. Ga biyapul guḻku' nhä malanha nhuma ŋuli bitjandhi liŋgu djäma djarrpi'kuma.” \s1 Nhäyu ŋuli yolŋunha ŋunhi ŋayaŋunydja yätjkuma \r Mathuyu 15:10-20 \p \v 14 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋayi Djesuyu ḻuŋ'maraŋala ŋunhi wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha, bala ŋayi waŋana walalanha bitjarra, “Ŋäka walala ŋarranha, ga marŋgithiyana. \v 15 Yolŋunydja yurru yaka ŋayaŋu-yätjthirri ŋuriŋi ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋuli nhanukala dhäkurru gulŋiyirri, rom-yätjthirrinydja ŋayi yurru yana ŋuriŋina ŋunhi yurru nhanukalaŋukurru dhäkurru dhawaṯthun. \v 16 Mäkiri'-witjarranydja yuwalkkuŋa ŋi'... djinawa'wuywu wal'ŋu ŋuriki, märr nhe yurru ŋäma dharaŋan muka wal'ŋu.” \p \v 17 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydjayi Djesuyu gonha'yurruna ŋunhiyi miṯtjinha yolŋu'-yulŋunhanydja, bala marrtjina bala'lilina gulŋiyirri, bala walala nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay dhä-wirrka'yunna ŋurikiyyi, nhä ŋunhi mayaliny'tja. \v 18 Bala ŋayi Djesuyunydja walalanha dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Way, nhä dhuwala nhumanydja?... baḏak yana dhuŋamirri?... bitjan ŋunha wiripu-guḻku' yolŋu'-yulŋu? Yaka nhuma yukurra marŋgithirrinydja ga dharaŋandja? Yolŋunydja yurru yakana ŋayaŋu-yätjthirri ŋuriŋi ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋuli nhanukala dhäkurru gulŋiyirri. \v 19 Ŋunhi yolŋuyu ŋuli ŋathanydja ḻuka, ŋunhinydja ŋathanydja ŋuli marrtji bala guḻunlili warray wal'ŋu yana gulŋiyirri, bala ŋuliŋurunydja dhawaṯthunna ŋuli ŋayi; yakana ŋuli ŋunhiyi ŋatha marrtji bala ŋunha ŋayaŋulilinydja wal'ŋu.” Yo, ŋunhi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja bitjarrayi, ŋunhiyinydja bitjarra ŋayi ḻakaraŋala yukurrana bitjarra, “Bukmak ŋathanydja ŋunhi manymak yana bukmakku yolŋu'-yulŋuwu ḻukanharawu.” \p \v 20 Ga biyapul ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra gam', “Yolŋu yurru yätjthirrinydja ŋuriŋina bili ŋunhi ŋuli nhanukala dhäkurru dhawaṯthun, ŋuriŋiyina yätjthu bili ŋunhi yukurra ŋorra nhanukala ŋayaŋuŋura. \v 21-22 Ŋunhi yurru yolŋuyu ŋayathama baṯ bitjandja nhanukalay ŋayi ŋayaŋuyu yätjtja, bala ŋayi yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu guyaŋirrina djarrpi'kumana, bala ŋayi yurru djämana yätjnha wal'ŋu, bitjanna gam': Ŋayi ŋuli ŋäthilinydja ŋaramurryirri yolŋuwu, bala ŋayi yurru marrtjinydja bala bumana yana murrkay'kumana ŋunhiyi yolŋunha, ga guyaŋirri ŋayi ŋuli miyalkkuna ḏukṯukthirri, bala ŋayi yurru marramba'thirrina djaw'yunna ŋunhiyi miyalknha, ga djäma ŋayi ŋuli wiripuna ga wiripuna yätj malanha, liŋgu ŋäthili yana ŋayi guyaŋinanydja yätjkuŋala bitjarrayi. Yo, wiripunydja ŋayi ŋuli yana manaŋirrina, ga djawukirrina ḻakarama, ga gupa-waŋa ŋunha wiripuŋunha yolŋunha, ga wiripunydja ŋayi ŋuli nhina wanaŋa-ḏumurruna, ga mel-ḏi'yunna ŋayi ŋuli wiripuŋunha yolŋunha, ga ḻakaranhamirri ŋayi yurru ŋanyapinyay ŋayi garrwarkunhamirri. Dhuwalana malanha dhika nhäna rom ŋayi yurru djäma yukurra yätjnha, liŋgu yätjtja yukurra ŋunha ŋorra nhanukala ŋayaŋuŋura. \v 23 Yo, bukmak dhuwalayi yätjtja malanha dhawaṯthun ŋuli yukurra yolŋuwala ŋayaŋuŋuru, ga dhiyaŋuyina ŋuli ŋunhiyi yolŋu rom-yätjthirrinydja.” Bitjarra Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Mulkuru dhäyka yolŋu märr-yuwalkthina Djesunha \r Mathuyu 15:21-28 \p \v 24 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru Djesuyu gonha'yurruna ŋunhiyinydja wäŋa, bala marrtjina wiripuŋulili wäŋalili yäkulili Däyalili, ga ŋunhiliyinydja ŋayi marrtjina buṉbulili gulŋiyina, liŋgu yaka ŋayi ḏukṯukthina yolŋu'-yulŋuwu walala yurru bukmak nhanŋu marŋgithirri ŋunhi ŋayinydja ŋunhilimiyina wäŋaŋura. Yurru dhunupana ŋayinydja ŋunhi dhäwuny'tja baḻaka'yurrunana nhanukalaŋuwuy, bala yolŋuyunydja walalay withiyarana ŋanya marrtjina. \p \v 25-26 Ga ŋunhili wäŋaŋura yolŋu miyalk yukurrana nhinana, yurru ŋayi ŋunhi mulkuru yulŋunydja, yaka Djuw, ŋurukuy wäŋawuy Banitjawuy, makarrwuy Djiriyawuy, ga ŋurikiyi dhäykawu waku'mirriŋu dhäyka yukurrana nhinana mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri. Ŋayi ŋuriŋiyi dhäykayu mulkuruyu ŋäkula ŋanya Djesunha, ŋunhi ŋayi nhinana yukurrana ŋunhiliyina wäŋaŋura, bala dhunupana ŋayi marrtjinanydja ga buku-nyilŋ'thurrunana ḻukulilina nhanukala, bala ŋayi waŋananydja bitjarrana, “Way Garray buku-djulŋi. Ŋarraku yothu ŋunha mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri. Nhe yurru gukuma ŋunhiyi yätjnha birrimbirrnha nhanukala, bala ḏukmaraŋana,” bitjarra. \p \v 27 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-ruŋinyamaraŋala nhanukala mayali'kurruna yana balanydja, yaka ŋayi waŋana warraŋulkuŋalanydja, ga bitjarrana ŋayi Djesu waŋananydja gatjarr'yurruna yukurrana ŋunhiyi mulkurunha dhäykanha. “Way, ŋäthilinydja ŋarra yurru dhuwala maranhu wekama ŋarrakuway yumurrku'nha, ŋarrakuway ŋathili yolŋu'-yulŋunha. Yaka dhuwala ŋamakurru' ŋunhi ŋuli yolŋuyu märrama djamarrkuḻi'wunydja ŋatha, bala warrkuḻuma wuŋganguna,” bitjarra. \p \v 28 Ga ŋayi ŋunhiyi dhäykanydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yo Garray. Ga ŋunhi ŋuli yumurrku'yunydja ḻuka yukurra ŋatha, bala muṉguynydja ŋatha ŋuli burrul'yunna marrtji munatha'lilina, bala ŋayi yurru wuŋgandhunydja ŋuriŋiyi ḻuka ŋunhiyina bäythinyarana ŋatha. Ga muṉguyyunydja ŋuriŋiyi bäythinyarawuyyunydja nhokala ḏukmaramana yurru yana ŋarraku yothu'nhana.” Bitjarra ŋayi ŋunhi mulkurunydja dhäyka waŋana. \p \v 29 Bala ŋayi Djesunydja waŋana nhanukala bitjarrana, “Dhiyaŋuyi nhokala dhärukthunydja yukurra nhuna ḻakaramana, ŋunhi nhenydja märr-yuwalkthirrina yukurra ŋarranha yuwalkkumana wal'ŋu. Gatjuy, nhe marrtjiya wäŋalilina. Ŋuriŋi yätjthunydja birrimbirryu liŋguna gonha'yurrunana nhuŋu ŋunhi yothu'nhanydja.” \p \v 30 Ga marrtjinanydja ŋayi ŋunhi dhäykanydja roŋiyinana wäŋalilina, ga dharr-way nhäŋalanydja ŋunhiyi yothu'nhanydja nhanŋuway, ŋayi yukurrana ŋorrananydja ŋunhiliyi ŋamakurru'na wal'ŋu yana, liŋguna mokuynydja birrimbirr ŋunhi waṉḏinana nhanukala. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala yolŋunha mäkiri'-dhumuknha ga dhärukmiriwnha \p \v 31 Ga ŋuliŋurunydja Djesuyu gonha'yun wäŋa Däyanydja, bala marrtji djunama Galalililina, ga ŋunhi ŋayi marrtjinydja yukurra ŋuliwitjan bala Djäytangurrunydja wäŋakurru, \v 32 bala walalanydja yolŋu'-yulŋuyunydja gäŋala yolŋunha mäkiri'miriwnhana ga dhärukmiriwnhana bala Djesuwala. Bala walala waŋa bitjanna nhanukala, “Buku-djulŋi, goŋ-ŋal'yurra dhiyakala yolŋuwala ga ḏukmaraŋana ŋanya,” bitjarra. \p \v 33 Bala ŋayinydja dhunupana Djesuyunydja garr'yurrunana ŋanya bala gänaŋulilina ŋuliŋuruyi yolŋuwala wiripu-guḻku'walanydja miṯtjiŋuru, bala ŋayi goŋ-gulŋiyina buthurulilina ŋurikala yolŋuwalanydja, bala ŋuliŋurunydja ŋayi goŋlilina dhupthurruna, bala mam'maraŋala ŋäṉarrlilina ŋurikala ḏarramuwala dhurrwaralilina. \v 34 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesuyu buku-ruŋala bala djiwarr'lilina, bala ŋayi ŋonduruŋala wirrkina ŋorr'yurruna, bala waŋana nhanukala bitjarra, “Yipatha” bitjarrana, ŋunhiyi mayaliny'tja “Ma' ḻapthurrana,” bitjarrana. \p \v 35 Ga dhunupana mäkiriny'tja ŋurikiyi ŋunhi ḻapthurrunana, bala ŋayi ŋäkulana, ga ŋäṉarrnydja nhanŋu ŋunhi dhayaḻayinana, bala ŋayi dhunupana waŋanana ŋamathaŋalana wal'ŋu dhärukthunydja nhanukalay ŋayi. \p \v 36 Bala ŋayi Djesuyu waŋana ŋunhi wiripu-guḻku'nhanydja bitjarrana, “Yaka ḻakaraŋanydja wiripu-guḻku'wa yolŋu'-yulŋuwa dhiyakuyyi,” bitjarra. Yurru walala ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja yaka warray mukthurruna ḏaḏawyurruna, mukthurruna warray walala ḻakaranhamina marrtjina bala. \v 37 Ga yolŋuyu walalay yukurrana ŋäkulanydja ŋanya mirithinana dhika ṉirryurrunana, bala walala waŋanhamina bitjanminana, “Nhä dhuwalanydja, ḻatju'kumanydja ŋayi yukurra djäma? Djäma ŋayi ŋuli dhuwala, bitjan mäkiri'miriwnhanydja ŋayi ŋuli ŋänharamirriyamana, ga dhärukmiriwnhanydja ŋayi ŋuli waŋanhamaramana.” Bitjarrana walala yukurrana waŋanhaminanydja ḻakaranhaminanydja, wokthurrunana yukurrana nhanŋu Djesuwu. \c 8 \s1 Djesuyu maranhu wekaŋala 4,000-nha miṯtjinha \r Mathuyu 15:32-39 \p \v 1 Ga yaka weyin ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi Djesu bunana ŋunhilinydja wäŋaŋura Galalinydja, bala guḻku'na mirithirrina yolŋu walala marrtjina withiyara ŋanya ŋunhimalayina gänaŋuwalana, bala walala yukurrana nhinananydja ŋunhilinydja ḻurrkun'nha ḏaykun'tja, yana liŋgu-u-u ga ŋatha walalaŋgu dhawar'yurrunana. Bala ŋayi Djesunydja waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala bitjarrana, \v 2 “Wäy, ŋayaŋu-wuyurrunana ŋarra dhuwala dhiyakunydja walalaŋgu bay', yolŋu'-yulŋuwunydja, liŋgu ŋathana dhuwala walalaŋgu dhawar'yurrunanydja. Dhiyalanydja walala dhuwala ḻurrkun'nha walu ŋarrakalanydja, ŋäkula walala ŋarranha yukurrana dhäruk. \v 3 Ŋuli ŋarra yurru walalanha djuy'yundja dhuwala ŋoy-ŋathamiriwnhanydja walalanha, walala ŋuli bäynha ŋunhala gandarrŋuranydja yalŋgithi, bala buku-wirwiryurruna ŋathawuna ḻarruŋu, liŋgu wiripunydja mala yukurrana marrtjina beŋuru barrkuŋuruna wal'ŋu wäŋaŋuru.” \p \v 4 Ga walalanydja ŋunhi buku-ḏuwaṯthurruna ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu bitjarra, “Way, dhuwalanydja dhuwala gawarrka warray wäŋa, ŋathamiriw warray. Wanhaŋuruna dhika ŋilimurru yurru ŋathanydja märrama dhiyaku walalaŋgu maranhunydja?... liŋgu guḻku' warray ŋunha yolŋu'-yulŋunydja.” \p \v 5 Ga ŋayinydja walalanha dhä-wirrka'yurruna waŋana bitjarra, “Nhämunha' dhikayi ŋathanydja nhuma yukurra ḏälkuma?” Ga walalanydja ḻakaraŋala bitjarra, “Djapin dhuwala bay' ŋathanydja, ga märr-ḻurrkun' ŋarrariny'tja, yumurrku' malanha.” \v 6 Bala ŋayi Djesuyu waŋanana walalanha nhinanharawuna marrtjinyarawu, bala walala nhinanana marrtjina ŋula nhämunha'na miṯtji, 4,000-nha yolŋu'-yulŋu. Bala ŋayi ŋunhiyi ŋathanydja 7-dja märraŋala, bala buku-wurrpara ŋäthilinydja Gunhu'nha, bala ḏaw'yurrunanydja marrtjina, bala weka'-wikaŋala nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala, ga walalanydja marrtjina, bala rarr'yurrunana ŋuripana yolŋu'-yulŋuwana bala. \v 7 Ga bitjarrayi liŋgu ŋayi Djesuyu buku-wurrpara ŋuriki ŋarirri'wunydja, bala wekaŋala nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala, ga walalanydja marrtjina bitjarrayi liŋgu bala wekaŋala yolŋu'-yulŋuwu. \v 8 Yo, guḻku'yuna mirithirrina yolŋuyunydja walalay ḻukana, yana liŋgu ga bukmak maranhuyinana ŋuriŋiyi ŋathayu. \p \v 9 Bala walala ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina, bala wapmaraŋalana ŋunhiyi marrtjina bäythinyarawuynydja ŋatha, ga dhaŋaŋguŋalanydja walala ŋunhi 7-nha bathinydja malanha. Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋathaŋurunydja, bala ŋayi yukurrana Djesuyunydja djuy'yurrunana yolŋu'-yulŋunhanydja wäŋalilina. \v 10 Ga ŋuliŋurunydja dhunupana walala wapthurruna mitjiyalilina, ŋayipi Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, bala marrtjina wiripulilina buḏapthurruna wäŋalili, yäkulili Dalmunuthalilina. \s1 Rom-dharraymirriyu yolŋuyu walalay gatjarr'yurruna Djesunha djämawu ganydjarr-ḏumurruwu wal'ŋu \r Mathuyu 16:1-4 \p \v 11 Ga ŋunhilinydja wäŋaŋura walala yolŋu walala Rom-dharraymirrina marrtjina withiyara ŋanya Djesunha, bala walala yukurrana waŋana dhä-ḏälthinana, ŋoy-marraŋalana ŋanya. Bala walala waŋana gatjarr'yurruna yukurrana ŋanya bitjarrana, “Way, djäma nhe yurru ŋula nhä biyapul wal'ŋu bathala, ŋuriŋi djiwarr'wuyyu ganydjarryu, märr ŋanapurru yurru marŋgithirri nhäma nhuna,” bitjarra. \p \v 12 Bala ŋayinydja Djesunydja ŋonduruŋalana ŋorr'yurruna manapara, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Nhäku walala yukurra dhuwala yolŋunydja ḏukṯukthirri bathalawunydja ŋula nhäku djämawu, märr yurru walala nhäma? Nhäku walala yurru yakanydja märr-yuwalkthirri? Yakana ŋarranydja yurru djäma bathalanydja wal'ŋu ganydjarr-ḏumurrunydja, yana nhumalaŋgu nhänharawunydja.” \p \v 13 Bala ŋayi gonha'yurrunana walalanha Djesuyu, bala wapthurruna mitjiyalilina, bala marrtjina wiripulilina buḏapthurruna gali'lili. \s1 Djesuyu dharraykuŋala yukurrana waŋana nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha walalanha \r Mathuyu 16:5-12 \p \v 14 Yo, marrtjinydja walala buḏapthunna, yurru walalanydja ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay meṉguŋalana gänharawu ŋathawu guḻku'wunydja, ga waŋganynha marrtjina ŋunhi ŋorrana ŋunhili mitjiyaŋuranydja. \v 15 Bala ŋayi ŋulinyaramirriyunydja Djesu waŋana bitjarra, “Nhuma marŋgi muka ŋathawuywu ruwaŋga'kunharawuywu ŋunhi ŋuli wiripuyama bukmaknha ŋathanha. Dharray nhumalaŋguway nhuma yulŋunydja, märr yurru ŋuriŋi ruwaŋga'thinyara-ŋathawuyyunydja ŋurukala Rom-dharraymirriwala walalaŋgala ga ŋurukala buŋgawawala Yiritkala yaka muka nhumalanha wiripuyama gäma.” Bitjandhiyi ŋayi yukurra ḻakaramanydja yana mayali'kurru. \v 16 Yurru walalanydja ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay yakana dharaŋara, nhaltjarra ŋayi yukurrana mayali' ḻakaraŋala waŋana ŋunhiyi. Bala walala yukurrana waŋanhaminana walalawuynha bitjanmina, “Bitjandhina ŋayi yukurra waŋanydja mak ŋunha, liŋgu ŋilimurru yaka gäŋala ŋatha.” \p \v 17 Ga ŋayinydja ŋunhi Djesunydja marŋgithirri walalaŋgu ŋunhi nhaltjan walala yukurra waŋanharamirri, bala ŋayi waŋa dhä-wirrka'yunna walalanha bitjanna, “Nhäkuna nhuma dhuwala warwuyurrunanydja, ŋunhi nhuma yaka gäŋala ŋatha? Yaka nhuma dhuwala dharaŋandja yukurra? Muḻkurrnydja nhumalaŋgu dhuwala dhumuk yana ŋiniya? \v 18 Maŋutjimirri warray dhuwala nhe yulŋunydja... Yaka nhe yukurra nhämanydja? Ga buthurumirri nhe yulŋunydja, ga nhämirri nhe ŋuli ŋäkunydja? Yaka nhuma yukurra guyaŋirri ŋunhinydja, ŋunhi ŋarra ḏämbumirriyu ŋathayu maranhu-wekama 5,000-nha yolŋu'-yulŋunha? \v 19 Ga nhämunha' bathinydja bäythinyarawuyyunydja ŋathayu nhuma dhaŋaŋguma?” \p Ga walalanydja waŋana, “Duwalp muka ŋunhi,” bitjarra. \p \v 20 Ga biyapul ŋayi walalanha dhä-wirrka'yun bitjan, “Ŋunhi ŋarra djapindhunydja ŋathayu maranhu-wekama yolŋu'-yulŋunha 4,000-nhanydja, nhämunha' ŋunhi bäythinyarawuynydja bathi nhuma dhaŋaŋguma?” \p Ga walalanydja buku-wakmaraŋala, “Djapin,” bitjarra. \p \v 21 Bala ŋayi Djesuyunydja walalanha waŋa bitjanna, “Baḏak yana nhuma dhuwala dhuŋamirri ŋiniya? Nhäthana nhuma yurru dharaŋandja, ga marŋgithirrinydja?” \s1 Djesuyu maŋutjimirriyaŋala bambaynha yolŋunha \p \v 22 Yo, marrtjina walala yukurrana mukthurruna yana, yana liŋgu ga bunana Bitjaydana wäŋaŋura, ga ŋunhiliyi walala yolŋu'-yulŋuyu gäŋala bambaynha yolŋunha nhanukala Djesuwala, bala waŋana bitjarrana, “Buku-djulŋi, goŋ-ŋal'yurra dhiyakala ya', bambaywala yolŋuwala,” bitjarra. \p \v 23 Bala ŋayi Djesuyu mulkanana ŋunhiyi yolŋunhanydja goŋnha, bala goŋ-gulaŋalana, bala dhawaṯmaraŋala ŋuliŋuruyi wäŋaŋurunydja bala gänaŋuwalana wäŋalili. Bala ŋayi dhupthurruna goŋlili nhanukalay ŋayi Djesuyu, bala mam'maraŋalana maŋutjililina ŋurikalayi bambaywalanydja. Bala ŋayi goŋ-ŋal'yurruna ga waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋanya, “Nhäma muka nhe yukurra yulŋunydja?” bitjarra. \p \v 24 Ga ŋayinydja ŋunhiyi yolŋunydja maŋutji-garrwarthina, bala waŋana bitjarrana, “Yo, nhäma ŋarra yukurra dhuwala yulŋunydja, yurru yaka ŋamathamanydja ŋarra yukurra nhäma. Nhäma warray ŋarra yukurra ŋunha yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yukurra marrtji-marrtji, yurru ŋarrakala maŋutjiŋuranydja walala ŋunha wuŋu'-wuŋuḻiyun yukurra bitjan dharpa malanha.” \p \v 25 Ga biyapul ŋayi Djesu goŋ-ŋal'yurruna maŋutjilili ŋurikalayi bambaywala, bala ŋayi ŋuriŋi yolŋuyunydja wirrkina dhika nhäŋala, wirrkina ŋayi ḏukṯuk nhänharawuna, bala yana ŋayi maŋutjimirriyinana, bala nhäŋala ŋamathaŋalana wal'ŋu. \v 26 Bala ŋayi Djesuyunydja ŋanya djuy'yurrunana nhanukiyingalana wäŋalili, ga waŋana bitjarra, “Yaka marrtjiya ḻakaraŋanydja bala ŋi, yolŋu'-yulŋuwanydja bukmakpanydja.” \s1 Betayu warraŋulkuŋalana Djesunha ḻakaraŋala \r Mathuyu 16:13-20; Luk 9:18-21 \p \v 27 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtjina bala Djitjariya-Bilipaylilina, ga ŋunhi walala marrtjina bala wäŋgaŋalanydja dhukarr-ŋupara, bala ŋayinydja walalanha Djesuyunydja dhä-wirrka'yurrunana, “Way, yolnhana ŋunhi ŋuli yolŋu'-yulŋuyu ḻakarama dhika ŋarranhanydja?” bitjarra. \p \v 28 Ga walalanydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Wiripu-guḻku'yunydja ŋuli ŋunhi ḻakarama nhunanydja yanapi nhe Djon ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranharamirri yolŋu, ga wiripu-guḻku'yunydja ŋuli ḻakarama nhuna yanapi nhe Yelatja, ga wiripu-guḻku'yunydja ŋuli nhuna ḻakarama, yanapi nhe ŋunhi dhäwu'-gänharamirri yolŋu baman'ŋuwuy.” \p \v 29 Ga biyapul ŋayi dhä-wirrka'yurruna walalanha, “Ga nhumanydja ŋuli guyaŋirri ŋarranhanydja yolnha? Yol dhuwala ŋarra yolŋunydja?” bitjarra. \p Ga ŋayi Betayunydja buku-wakmaraŋala bitjarrana ḻakaraŋala, “Nhenydja dhuwala ŋunhiyi Walŋakunharamirri Christ, Godkuŋu djuy'yunara,” bitjarra. \p \v 30 Bala ŋayi walalanha Djesuyu waŋana ḏälku'-ḏalkuŋala, walala yurru ŋulinyaramirriyunydjayi yaka ḻakarama ŋula yolkala yolŋuwala, yol ŋayi ŋunhi yulŋunydja. \s1 Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi burakinyarawuynha \r Mathuyu 16:21-28; Luk 9:22-27 \p \v 31 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi walala nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marŋgimirrina ga dharaŋarana ŋanya yol ŋayi ŋunhi, bala ŋayi Djesuyu ŋuliŋurunydja warraŋulkuŋalana walalaŋgala ḻakaraŋala, nhäyinyara nhanŋu yurru galki maḻŋ'thunna. Bala ŋayi ḻakaraŋalanydja bitjarrana, “Ŋarranydja dhuwala Yolŋunydja Gäthu'mirriŋu yurru burakirrina wirrkina wal'ŋu nhäyu malaŋuyu romdhu. Walalanydja yurru ŋuruŋu yolŋuyu walalay ŋaḻapaḻmirriyunydja ŋarranha bukuyu-ŋurrkamana, ŋuriŋi ŋurruŋuyu wal'ŋu ḏalkarra'mirriyu yolŋu'-yulŋuyu ga Rom-marŋgikunharamirriyu walalay, bala walala yurru dhiyaŋuyinydja walalay ŋarranha buma murrkay'kumana, ga ḻurrkun' walu yurru djuḻkthun, bala ŋarranydja yurru walŋathirriyi beŋuru rakunyŋurunydja.” \p \v 32 Yo, ḻakaraŋala ŋayi walalaŋgala warraŋulkuŋalana wal'ŋu yana bitjarrayinydja, bala ŋayi Betayunydja ŋanya Djesunha galkikuŋalana märraŋala, bala waŋana nhanukala bitjarrana, “Yaka nhe biyakayi waŋiya. Yaka nhuna yurru dhuwala buma bitjandhiyinydja.” \p \v 33 Bala ŋayi Djesunydja bilyurruna, bala nhäŋalana marrtjina ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunhana walalanha nhanŋuway ŋayi, bala ŋayi waŋana Betanha bitjarra, “Way, nhe yätj birrimbirr Satan, ma' yarrkthurrana ŋarrakala.” Ga biyapul ŋayi waŋana Betawala bitjarra, “Dhuwaliyinydja dhäruk nhe waŋana yolŋuwuŋu yana guyaŋinyara, yaka guyaŋinyara dhuwaliyi maḻŋ'thun ŋuli Godkuŋunydja.” \p \v 34 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻuŋ'maraŋala galkikuŋalana nhanukiyingalana ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja ga wiripu-guḻku'nha, bala ŋayi waŋanana walalanha bitjarrana, “Ŋunhi yurru yol balaŋu ḏukṯuk ŋayi yurru malthun ŋarrakunydja, ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu meṉgunhamirri, buku-dhumukthirrina nhanŋuway ŋayi djälnydja, bala malthunna yana Gunhu'walaŋuwuna djälwu, ŋunhiyinydja ŋayi yurru wekanhamirrina ŋanyapinyay ŋayi burakinyarawuna, bitjanna bitjan yolŋuyu ŋuli märrama nhanŋuway ŋayi dharpa-mälakmaranharanydja, bala wekanhamirri rakunydhinyarawuna. Yo, ŋuli nhe yurru yuwalkkuma malthun ŋarrakunydja, nhenydja yurru ḏaḏawyunna nhokiyingalaŋuŋurunydja djälŋuru, bala malthunna-yana-wala dhärukku ŋarrakuwaynha. \v 35 Ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Yaka ŋarra ḏukṯuk burakinyarawu ga ŋayaŋu-yätjthinyarawu. Yakana ŋarra yurru malthun Djesuwunydja,’ bitjandja, bala ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu buwayakthirrina, yakana ŋayi yurru walŋa nhina yukurra. Ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru waŋa bitjan, ‘Ŋarra yurru malthun Garraywunydja bitjan liŋgu, galki yana nhanŋu, bäyyi walala yurru ŋunhi bumanydja ŋarranha murrkay'kumanydja,’ bitjandhiyinydja, bala ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yuwalknha nhina yukurra walŋana-wala yana. \p \v 36 “Yo, ŋunhi yurru ŋayi ŋula yolthu yolŋuyu ḻuŋ'marama marrtji nhanŋuwayliliyamanydja nhä malanha munatha'wuynydja bukmak, yurru yakana ŋayi yurru märrama yuwalk wal'ŋu walŋa ŋunhinydja Godkuŋunydja wekanhara, bala ŋunhalanydja ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu dhärranydja yukurra dhäparknha yana, ŋula nhämiriwnha, dhuḏitjnha wal'ŋu yana nhanŋu walŋawunydja ŋunhiyi märranharawu; yakana ŋayi yurru walŋa nhina ŋunhala galki Godkalanydja. \v 37 Nhä ŋunhiyinydja?... ŋamakurru? Yaka warray. Ŋunhi nhanŋu yurru yolŋuwu walŋa winya'yun buwayakthirrinydja, yakana ŋayi yurru biyapulnydja balayi roŋinyamarama girri'yunydja ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. \p \v 38 “Yo, dhiyaŋunydja-wala dhuwala yolŋu walala nhina yukurra wawuna Godkunydja, yakana walala marŋgi nhanŋu Gunhu'wu, ga bitjanna liŋgu djämana walala yukurra yätjnha wal'ŋu mirithirrina. Ga ŋunhi ŋayi yurru ŋula yol yolŋu goranydja ḻakaranharawu ŋarrakunydja yäkuwu, ga yarryun ŋuli ŋarraku dhärukku, liŋgu barrarirrina ŋayi ŋuli ŋunhi wiripu-guḻku'wuna yolŋu'-yulŋuwu, bala ŋarranydja yurru bitjandhiyi yana gorayi ŋurikalayi yolŋuwala. Yo, yalalanydja ŋarra yurru biyapul marrtji lili beŋuru djiwarr'ŋuruna ŋarrakalaŋuwala Bäpawalanydja djeŋarra'yu wal'ŋu ḻatju'yu, ga nhanŋu yolŋu walala ŋurukuy djiwarr'wuynydja yurru marrtji malthundhi ŋarraku. Bala ŋulinyaramirriyunydjayi ŋarranydja yurru bukuyu-ŋurrkamayi ŋunhinydja yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra dhiyaŋu-wala ŋarranha bukuyu-ŋurrkama.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 9 \p \v 1 Ga bitjarrayi liŋgu ŋayi Djesu waŋana bitjarranydja, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Wiripunydja nhuma yurru, ŋunhi dhiyalami nhuma miṯtjiŋura, nhumanydja yurru yakana rakunydhirri yänayi, bay ŋathili nhuma yurru nhäma wal'ŋu Godku ḻatju' dhika wal'ŋu Rom, ŋunhi ŋarranydja yurru nhina ŋurruŋuna wal'ŋu nhanukala ganydjarryu.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu wiripuŋuyinana wal'ŋu rumbal djeŋarra'yinara \r Mathuyu 17:1-13; Luk 9:28-36 \p \v 2 Ga 6 walu djuḻkthurruna, bala ŋayi Djesuyu garr'yurruna nhanŋuway ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha ḻurrkun'nha, Betanha ga Djayimnha ga Djonnha, bala walala marrtjina yukurrana bala bukulilina wäŋalili gänaŋuwalana. Ga ŋunhalayi bukuŋuranydja, bala ŋayi Djesunydja wiripuŋuyinana maŋutjiŋura walalaŋgala, ḻatju'yinana dhikana wal'ŋu, \v 3 ga girriny'tja ŋunhi nhanŋu waŋgayŋu'yinana, biyapulnha wal'ŋu watharryina bitjarra djeŋarra'yinana. \v 4 Bala walalanydja ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ḻurrkun'thunydja nhäŋala märrma'nhana baman'ŋuwuynhana yolŋunha maṉḏanha yäkunha Yelatjanhana ga Mawtjitjnhana, maṉḏa yukurrana dhärrana, bala walala yukurrana waŋanhaminana Djesuna. \p \v 5 Bala ŋayi Betanydja waŋana Djesuwala bitjarrana, “Way Garray, dhuwalanydja ŋamakurru'na yana bay', ŋunhi ŋilimurru dhiyalanydja. Ŋanapurrunydja yurru botjama buṉbuna ŋi', ḻurrkun'nha; waŋgany nhuŋu, waŋgany Mawtjitjku ga waŋgany Yelatjawu.” \v 6 Bitjarrayina ŋayi ŋunhi Betanydja waŋana, liŋgu ŋayipi ga wiripu-guḻku' ŋunhiyi wirrkina beyaṉiyinanydja manapara, ga yakana walala ŋula waŋgany dhäruk maḻŋ'maraŋala waŋanharawunydja. \p \v 7 Bala ŋuliŋurunydja ŋayinydja gonha waŋupiny'tja maḻŋ'thurrunana, bala ŋäkirrmaraŋalana walalanha monyguŋalana ŋuriŋiyi waŋupini'yunydja, ga rirrakay marrtjina ŋuliŋuruyi waŋupini'ŋurunydja waŋana bitjarrana, “Dhuwaliyinydja ŋarrakuwaynha wal'ŋu Gäthu'mirriŋu mäḏapthunamirrina. Ŋäkana ŋanya walala, ga märraŋana nhanŋu dhäruktja.” Bitjarra ŋayi Gunhu'yu yukurrana ḻakaraŋalanydja. \p \v 8 Bala walala ŋunhi bukuna walalanhawuy gunganhamina, ga ŋunhi walala maŋutji-garrwarthinanydja, bala nhäŋalanydja ŋanyapinyaynha Djesunhana waŋganynhana, ŋayipina waŋganynha yukurrana dhärrananydja ŋunhiliyi walalaŋgala. \v 9 Ga ŋunhi walala roŋiyinanydja marrtjina wäŋgaŋala beŋuru bukuŋurunydja bala yarru-yarrupthurrunana, bala ŋayi Djesunydja waŋanana walalanha bitjarrana, “Yaka ḻakaraŋanydja ŋi', ŋula yolpa yolŋuwa, nhä nhuma nhäŋala, ga bäy boŋguŋu-u-u, ga walŋathina ŋarra gaŋgathina beŋuru moluŋuruna.” \p \v 10 Bala walala yakana ḻakaraŋalanydja, yana ḏälkuŋalana yukurrana walalawuynha, yurru walala yukurrana waŋanhamina warray ŋurikiy yulŋunydja, ŋunhiyi walala liŋgu ḻurrkun' bitjanmina, “Nhä ŋunhi mayali' balanyaranydja, ŋunhi ŋayi waŋana bitjarranydja, ‘Ŋarra yurru walŋathirri beŋuru moluŋuru.’” \v 11 Bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunhana bitjarrana, “Wäy, ŋuruŋu ŋunhi Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay ŋuli waŋa ḻakarama bitjan warray, ŋunhi ŋayi Yelatja warray yurru marrtji ŋurruŋu ŋäthilinydja, ga yurruna ŋayi yurru ŋunhi dhawu'mirriyanharawuynydja yolŋu marrtji dhuḏitjnha. Nhäku walala ŋuli waŋa bitjandja?” \p \v 12 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yuwalk ŋunhi yulŋunydja, ŋayi yurru Yelatja ŋäthilinydja buna, ga ŋayina yurru ŋunhi ŋäthilimirriyamanydja yolŋu'-yulŋunha, bitjan dhukarrmirriyama yolŋu'-yulŋunhanydja ŋuriki dhawu'mirriyanharawuywu yolŋuwu. Ga wiripunydja yukurra Djorra'yu ḻakarama bitjan, ‘Yolŋu yurru Gäthu'mirriŋu Godkuŋu dhawu'mirriyanharanydja burakirrina, liŋgu yolŋu walala yurru bukuyu-ŋurrkama ŋanya, yaka walala ḏukṯukthirri yurru nhanŋu.’ \v 13 Yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋunhiyi Yelatjanydja liŋgu bunanana, yurru yolŋuyunydja walalay bumara ŋanya murrkay'kuŋalana walalaŋgalay yana djälyunydja, bitjarra yana liŋgu bitjarra Djorra'yu yukurrana ŋanya ḻakaraŋala ŋäthili.” Bitjarra ŋayi Djesuyu walalaŋgu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu ḏupthurruna yätjnha birrimbirrnha yothu'wala \r Mathuyu 17:14-20; Luk 9:37-43 \p \v 14 Wäŋgaŋalana walala marrtjina bala-a-a, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala ḻurrkun', yarru-yarrupthurrunana, yana liŋgu-u-u, ga ŋoyŋurana wal'ŋu bukuŋura walala nhäŋala guḻku'nhana yolŋu'-yulŋunha, walala yukurrana buku-ḻuŋ'thurruna ŋunhiliyi, ga walala yukurrana ŋuriŋi Rom-marŋgikunharamirriyu walalay dhä-ḏälthina waŋana ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunha walalanha nhanŋu Djesuwu. \v 15 Ga ŋunhi walala ŋuriŋi wiripu-guḻku'yunydja nhäŋala ŋanya Djesunhanydja, ŋayi yukurrana marrtjina lili, bala walala wirrkina dhika ṉirryurrunanydja nhäŋala ŋanya, bala gundupuŋalana gumurr-ŋamathinana bitjarrana nhanŋu, gumurr-waṉḏinana. \v 16 Bala ŋayi Djesuyunydja dhä-wirrka'yurruna ŋunhi nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjarrana, “Way, nhäpuy nhuma yukurra dhuwala dhä-ḏälthinyamirrinydja waŋanharamirri ŋunha ŋaḻapaḻmirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha?” bitjarra. \p \v 17 Ga ŋayinydja waŋganynha ḏarramu ŋuliŋuruyi miṯtjiŋuru buku-wakmaraŋalanydja waŋana bitjarra, “Garray, dhuwalanha dhuwala ŋarra gäŋala ŋarrakuway yothu'nha nhokala, liŋgu mokuywalaŋumirri dhuwala ŋayi birrimbirrmirri, ga yakana ŋayi yukurra waŋanydja. \v 18 Wiripunydja ŋanya ŋuli ŋuriŋiyi yätjthunydja birrimbirryu mokuywalanydja mulka, bala ŋurrkamana ŋanya ŋuli munatha'lilina, bala ŋayi ŋuli ḻirra-ḻawunharamirrina, ga dhänydja muḻmuḻ-waṉḏirrina, ga rumbal nhanŋu ŋunhi ŋuli ḏälthirrina, ḏalaṉḏalkthirrina. Ga waŋananydja ŋarra nhuŋu ŋunha ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha ŋurukuyi dhawaṯmaranharawu yätjkunydja birrimbirrwu, ga gulkuruna, yakana walala dhawaṯmaraŋalanydja.” \p \v 19 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Nhä dhuwala nhuma yolŋunydja walala?... märr-yuwalkthinyamiriw walala? Nhämunha'mirri ŋarra yurru nhumalaŋgu galkundja? Nhätha nhuma yurru märr-yuwalkthirrinydja dhika? Go, gäŋana lili ŋarrakala dhuwaliyi yothu'nhanydja.” \v 20 Bala walala gäŋalana ŋanya ŋunhi Djesuwalana. \p Ga dhunupana ŋayi ŋuriŋiyi yätjthunydja birrimbirryu nhäŋala ŋanya Djesunhanydja, bala dhunupa ḏur'yurrunana ŋunhiyi yothu'nhanydja, munatha'lilina ŋurrkaŋala, bala ŋayi yukurrana ḏur'yunminana ga dhänydja muḻmuḻ-waṉḏinana. \v 21 Bala ŋayi Garrayyu Djesuyunydja ŋanya dhä-wirrka'yurruna ŋunhi bäpa'mirriŋunha bitjarrana, “Nhämunha'mirri ŋayi yukurrana dhuwalayi bitjarrayinydja?” \p Ga ŋayi bäpa'mirriŋuyunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Beŋuru liŋgu ŋunhi ŋayi yothu muka yana. \v 22 Bitjanana liŋgu ŋayi ŋuli ŋuriŋiyi mokuyyunydja birrimbirryu ŋanya ŋurrkanha gurthalili ga gapulili, märr ŋayi bini bunha ŋanya murrkay'kunhana. Garray, wuyurra ŋinyalaŋgu ga guŋga'yurra. Ḏukmaraŋana ŋanya, ŋuli nhe yukurra ganydjarrnydja ḏälkuma nhanŋu ḏukmaranharawunydja.” \p \v 23 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Ŋuli nhenydja yukurra märr-yuwalkthirri, ŋayi yurru yothunydja ḏukthunna dhuwalayi. Yaka yukurra ŋorra waŋgany ŋula ḏäl djämawu ŋurikinydja yolŋuwu, ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra yuwalkkuma märr-yuwalkthirri ŋarraku.” \p \v 24 Ga dhunupana ŋunhiyi bäpa'mirriŋunydja yatjurrunana bitjarra, “Yuwalk ŋarra dhuwala märr-yuwalkthirrinydja yukurra, yurru märr-gaŋga. Guŋga'yurra ŋarranha, märr ŋarra yurru yuwalkkuma wal'ŋu wirrki märr-yuwalkthirri.” \p \v 25 Bala ŋayi Djesuyu nhäŋala wiripu-guḻku'nhanydja yolŋu'-yulŋunha, walala marrtjina ḻuŋ'thurruna galkithinana yurrum'thurruna, ga dhunupana ŋayi Djesunydja waŋanana ŋunhinha yätjnhanydja birrimbirrnha bitjarrana, “Nhe mäkiri'-dhumuk ga dhärukmiriw birrimbirr, dhawaṯthurrana ma' dhipuŋuruyi yothu'walanydja dhiyaŋuna-wala, ga yakana biyapulnydja nhe yurru roŋiyirri nhanukala.” \p \v 26 Bala ŋayi ŋunhiyi yätjtja birrimbirr dhunupana yatjurrunana, bala marrmarryunmaraŋalana ŋunhiyi yothu'nhanydja wirrkina dhikana, bala dhawaṯthurrunana nhanukala ŋuliŋuru. Bala ŋayi ŋunhi yothuny'tja ŋorranana yukurrana wurrkurrum'nha ga murrŋaŋayurrunana. Ga walala yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋalana, bala yatjurrunana waŋana, “Way, rakunynha ŋunha ŋayi,” bitjarrana. \v 27 Yurru ŋayi Djesunydja goŋ-djarryurruna, baṯ-gay goŋnha ŋanya mulkana, bala gaŋgathinyamirriyaŋalana. Bala dhärrananydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi yothu ḻatju'na dhikana, ḏäwalana. \p \v 28 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja dhäŋuru Djesunydja marrtjina bala buṉbulilina gulŋiyina, bala walala nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Wäy, nhäku warray ŋanapurrunydja yaka yarrkmaraŋala ŋunhiyi yätjnhanydja birrimbirrnha? Nhäku ŋayi yakanydja dhawaṯthurruna ŋunhi ŋanapurrunydja ŋanya waŋana?” \p \v 29 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Waŋganydhuna yurru dhawaṯmaramanydja balanyarayinha birrimbirrnha, bukumirriyanharayuna waŋganydhuna.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu biyapul ḻakaranhamina nhanukalayŋuwuy ŋayi rakunydhinyara \r Mathuyu 17:22-23; Luk 9:43-45 \p \v 30 Ga ŋuliŋuruyinydja walala marrtjina giṯthu'-giṯthurruna Galalikurruna bala, wäŋalili ga wäŋalili, liŋgu ŋayi Djesunydja yaka ḏukṯuk walala yurru guḻku'yu yolŋu'-yulŋuyu ḻäy-wirwirmarama; ŋayinydja ŋunhi ḏukṯuk ŋayi yurru gäna ŋayipi ḻundu'mirriŋuwala yana. nhanukalaŋuwala ŋayi, märr ŋayi yurru walalanha yukurra marŋgikuma ḻakarama. \v 31 Ga bitjarra ŋayi yukurrana ŋunhi marŋgikuŋalanydja walalambala ḻakaraŋalanydja, “Galkina dhuwala walunydja, ŋarranha yurru walala goŋlili wekama ŋurikala yolŋu'-yulŋuwalana, bala walala yurru bumana ŋarranha murrkay'kumana. Yurru dhäŋuru ḻurrkun' munha yurru djuḻkthun, bala ŋarra yurru walŋathirri biyapul ŋuliŋuru rakunyŋurunydja.” \p \v 32 Yurru walalanydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala yakana dharaŋara wal'ŋu ŋunhiyi dhäruk ŋunhi ŋayi yukurrana nhaltjarra ḻakaranhamina walalaŋgu, yurru walala yakana dhä-wirrka'yurrunanydja ŋanya balanydja, liŋgu walala beyaṉiyinana ŋuli ya', dhä-wirrka'yunarawunydja. \s1 Ŋurruŋu Yolŋu yurru dhuḏi'yunmaranhamirri ŋanyapinyay ŋayi \p \v 33 Yo, marrtjinanydja walala yukurrana dhukarrŋupara bala-a-a, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, yana liŋgu-u-u ga baṯ-gay wäŋa mulkana Gapaniyamnha, ga ŋunhi walala gulŋi'-gulŋiyina ŋunhimala wäŋalili buṉbulili, bala ŋayi waŋana walalanha dhä-wirrka'yurruna bitjarrana, “Way, nhäku ŋunhi nhuma marrtjina lili waŋanhamina dhä-ḏal'yunmina dhukarrkurrunydja? Nhäpuy ŋunhalanydja?” \p \v 34 Ga walalanydja marrtjina ŋunhi ḏäpthurruna mukthurrunana, goranana nhanŋu, liŋgu ŋuliwitjarra ŋunhi dhukarr-ŋuparanydja walala marrtjina waŋanhamina dhä-ḏäl'yunmina buŋgawayinyarawu, yol ŋunhi ŋurruŋu wal'ŋu walalaŋgala miṯtjiŋura. \p \v 35 Bala ŋayi Djesunydja nhinanana, bala walalaŋgu wäthurrunana ŋurikiyi 12-kunydja ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu, galkikuŋalana walalanha, bala ŋayi waŋana bitjarra, “Ŋuli nhe ŋula yol yolŋu ḏukṯukthirri buŋgawayinyarawunydja, ŋunhi nhe yurru ŋurruŋuyirri wiripu-guḻku'wu yolŋu'-yulŋuwu, nhe yurru nyilŋ'maranhamirri nhunapinyay nhe, ga ŋunha ŋoylili wal'ŋu nherraṉmirri, ga guŋga'yun nhe yurru wiripu-guḻku'nha, bitjan nhe djämamirri ŋuriki wiripu-guḻku'wu, yaka walalaŋgu buŋgawa.” \p \v 36 Bala ŋayi Djesu wäthurruna yothu'wuna, bala nherrara ŋanya gumurrlilina walalaŋgala ŋunha, bala ŋayi waṉayunydja dhangi'yurrunana ŋanya ŋunhi yothu'nha, bala waŋana ŋuriki ḻundu'mirriŋuwuna nhanukalaŋuwu ŋayi bitjarra, \v 37 “Ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu gumurr-ŋamathirri ga galkikuma märrama waŋganynha ŋula yothu'nha ŋarrakalanydja yäkuyu, ŋunhiyinydja bitjan ŋarranhana ŋayi yukurra märrama, ga ŋunhi nhe yurru bitjandhiyi galkikuma märrama ŋarranhanydja, ŋunhiyinydja bitjan nhe yukurra gumurr-ŋamathirriyi ga galkikuma märrama Gunhu'nhanydja ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 38 Bala ŋayi Djondja waŋana bitjarra, “Way Garray, ŋunha yolŋunha ŋanapurru nhäŋala, ŋayi yukurrana djäma dhawaṯmaraŋala yätjnha birrimbirrnha nhokala yäkuyu. Ga ŋanapurrunydja ŋanya waŋana ḏaḏawmaraŋala ŋunhayi, liŋgu yaka ŋayi ŋunhayi ŋilimurruŋgala miṯtjiŋura.” \p \v 39 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana walalaŋgunydja bitjarra, “Gonha'yurra ŋanya, gonha ŋayi djäma yurru. Yaka ŋanya ḏaḏawmaraŋa. Ŋunhi yurru ŋula yolthu djäma ganydjarr-ḏumurru rom ŋarrakalanydja yäkuyu, yakana ŋayi yurru ŋunhiyi waḏutja bilyun, ga waŋa ŋayi yurru yätj-ḻakarama ŋarranhanydja yakana. \v 40 Liŋgu ŋunhi ŋayi yakanydja ŋula yol wiripuŋura gali'ŋura, ḏaḏawmaranharamirri ŋilimurruŋgunydja, ŋunhiyinydjayi yolŋu ŋilimurruŋgalana gali'ŋura, bitjan guŋga'yunaramirri ŋayi ŋilimurruŋguna. \p \v 41 “Märr-yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋuli yurru yolŋuyu nhuna wekama ŋula nhä, bitjan gapu wurkthunarawu, yurru wekamanydja ŋayi yurru nhuna, liŋgu nhenydja ŋunhi malthunaramirri ŋarraku yolŋu, ŋayi yurru Gunhu'yunydja ŋurikiyi buku-ruŋinyamarama wekamayi biyapulnha wal'ŋu ŋamakurru'na.” \s1 Ŋapayu-ŋurrkaŋana ŋunhiyi nhänydja malanha ŋunhi ŋayi ŋuli gäma nhuna yätjlili \r Mathuyu 18:6-9; Luk 17:1-2 \p \v 42 Ga biyapul ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋala bitjarra, “Ga ŋuli ŋayi yurru yolthu gatjpaḻ'marama ŋuliŋuru ŋarrakala waŋganynha yumurrku'nha, ŋunhi ŋayi yukurra ŋarranha märr-yuwalkthirri, ŋayinydja yurru Godthunydja ŋunhiyinha yolŋunha dhä-ḏir'yun wirrkina yana. Manymak warray ŋurikiyi ŋoy-wurrpu'wunydja yolŋuwu ŋunhi ŋanya yurru ŋurrkama mayaŋ'-ḏapmaranharawuynhanydja guṉḏamirrinhanydja, ŋunhana yana guḻwuḻmarama wal'ŋu yurru barrkulilina, märr yurru ŋayi yakana biyapulnydja ŋuliŋuruyi ŋarrakala gatjpaḻ'marama ŋula yolnha yolŋunha bilmarama. \p \v 43-47 “Yo, ŋuli nhuna yurru nhokalay goŋdhu ga ḻukuyu gäma yätjlili romlili, yana biyakana gulkthunmiyana nhunapinyay goŋ ga ḻuku, bala yana ŋurrkaŋana, märr nhe yurru walŋa nhina yukurra. Ŋuli nhe yukurra yurru bitjan liŋgu djäma nhokalay goŋdhu yätjtja, ga marrtji yätjlili nhokalay ḻukuyu, bala nhunanydja yurru ŋurrkama ŋunhimalayina wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililina, ŋunha yukurra nhära gurtha bitjan liŋgu. Ga ŋuli nhuna yurru nhokalay maŋutjiyu mel-warryun yätjkunydja romgu, yana biyakana ḏulŋurr'yunmiyana, bala yana ŋurrkaŋana, liŋgu nhunanydja yurru dhä-ḏir'yun ŋurrkama ŋunhamalayina wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililina gupaḏalnha-wala, ŋunhi nhe bitjan bili nhäma yukurra nhä malanha yätj, bala guyaŋirrinydja ga djäma yätjnha yana yurru. Yo, ŋunhi nhuna ŋuli ŋula nhäyu yätjkumanydja gäma, gonhayi ḻatju'yu dhika wal'ŋu ŋunhiyi, yana ŋanya biyaka ḏupthurrana, märr nhenydja yurru walŋana nhina, gonhayi nhe yurru nhina yukurra ŋula nhämiriw yänanydja. Ŋunhi nhe yurru nhina yukurra ŋula nhämirri warrpam'mirrinydja, ga gulŋiyirrinydja nhe yurru ŋunhana dhä-ḏir'yunaramirrililina wäŋalili, ŋunhiyinydja yakana nhuŋu ŋamakurru'. \v 48 Liŋgu ŋunhalayi nhe yurru galŋa-yätjthirri wirrkinydja dhikanydja wal'ŋu, gupaḏalnha-wala yana yurru, liŋgu bitjanna liŋguna nhe yukurra yurru nhinanydja ŋunhalayi yaŋara-winya'yunamiriwŋuranydja gurthaŋura.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 49 Ga biyapul ŋayi ḻakaraŋala bitjarra, “Yo, ŋarrakunydja malthunaramirrinha yurru yukurra gatjarr'yun nhäyu malaŋuyu romdhu, ga ŋunhiyinydja gatjarr'yunarawuy ŋayaŋu-wutthunaranydja balanyara bitjan dje'la, ŋunhi walala ŋuli ḏalkarra'mirriyu walalay ŋäthili djalkthunna dje'la wäyingala rumballili, yurruna walala ŋuli dhuŋgur'yundja ŋunhiyi mundhurrnydja Godku. \p \v 50 “Yo, dje'lanydja ŋamakurru' yana dhuwala, ŋathanha ŋayi yurru dhäkaymirriyama. Ga ŋunhi yurru ŋayi dje'la dhäkaymiriwyirrinydja, ŋunhinydja yakana ŋamakurru', yakana ŋayi yurru yolŋuyu biyapulnydja dhäkaymirriyama ŋunhiyi dje'lanha, yana yurru ŋayi ŋurrkamana, warrkuḻumana. Ga nhumanydja dhuwala balanyara bitjan dje'la. Nhiniya ŋamakurru' yana, märr yurru wäŋa dhuwala ḻatju'thirri yukurra dhärra, balanyara bitjan ŋatha dje'lamirri dhäkay. Yo, biyakayi nhiniyanydja ŋayaŋu-wurrkurrum'thiya bala-lili'yunmiya nhumalaŋguway nhuma.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 10 \s1 Djesuyu ḻakarama yukurra marŋgikuma gananminyara \r Mathuyu 19:1-12; Luk 16:18 \p \v 1 Ga ŋuliŋuruyinydja ŋayi gonha'yurrunana Djesuyu, bala marrtjina djunamana makarrlili wäŋalili Djudiyalilina, bala ŋayi buḏapthurrunana mayaŋ'ku Djodanbuyŋunydja, ga biyapul walalanydja yolŋunydja walala marrtjina ḻuŋ'thurruna nhanukala, bala ŋayi yukurrana marŋgikuŋalana yolŋu'-yulŋunhanydja ŋunhiyi. \p \v 2 Ga wiripu-guḻku' Rom-dharraymirrinydja yolŋu'-yulŋu marrtjinayi bala Djesuwala, bala dhä-wirrka'yurrunana walala ŋanya yukurrana, yana mayali'-wilkthurruna yukurrana, märr walala yurru marina djäma nhanŋu, ga bitjarrana walala waŋana dhä-wirrka'yurrunanydja ŋanya gam', “Way, nhaltjan yukurra dhika romdhunydja ŋilimurruŋgala ḻakarama? Dhunupa muka ŋunhiyi yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru gonha'yundja nhanŋuway miyalknha?... ga djuy'yun ŋayi yurru ŋanya gupaḏalkuma?” \p \v 3 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Nhä ŋunhiyi rom Mawtjitjthunydja nherrara nhumalaŋgu?” \p \v 4 Ga walalanydja waŋana bitjarra, “Mawtjitjthunydja ŋunhi rom nherrara, manymak warray ŋunhi dhuway'mirriŋuyu yurru miyalknhanydja djuy'yun. Ŋayi yurru ŋuriŋiyi ḏarramuyu wukirri djorra'na, bala djuy'yunna ŋunhiyi miyalknhanydja gupaḏalnha.” \p \v 5 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Ŋunhi Mawtjitjthunydja nhumalaŋgu wekaŋala rom bitjarrayi, liŋgu ŋayaŋu nhumalaŋgunydja dhuwali ḏälnha wal'ŋu yana, yaka nhuma ḏukṯuk yuwalkkunydja wal'ŋu romgu marŋgithinyarawu. \v 6 Ŋunhi ŋurruthaŋalanydja wal'ŋu Godthu djäma yolŋunha maṉḏanha ḏarramunha ga miyalknha; märrma' ŋunhiyi djämawuynydja maṉḏa Godkuŋu yana. \v 7 Ga dhiyakuyina märrwu ŋunhi ŋuli ḏarramuyunydja märrama miyalknha, ŋayi yurru ŋuriŋiyi ḏarramuyunydja gananna ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunhanydja, märr ŋayi yurru waŋgany-manapanmirrinydja nhanukalayŋuwala miyalkkalana, \v 8 bala maṉḏa ŋunhiyi maṉḏa märrmany'tja waŋganynha; yakana maṉḏa ŋunhi märrma' biyapulnydja. \v 9 Yakana yurru ŋula yolthu yolŋuyu barrkuwatjkumanydja maṉḏanha, liŋgu Godthuna ŋayipina ŋunhiyinydja maṉḏanha waŋgany-manapara.” Bitjarra ŋayi Djesuyunydja bala ḻakaraŋala walalaŋgu. \p \v 10 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja walala marrtjina bala buṉbulilina gulŋi'-gulŋiyina, bala walala ŋuriŋiyi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay dhä-wirrka'yurrunana ŋanya ŋurikiyyi. \v 11 Ga ŋayinydja ḻakaraŋala walalaŋgu bitjarra, “Ŋuli yurru ḏarramuyu yolŋuyu gonha'yun miyalknhanydja nhanŋuway, ga märrama wiripunhanydja miyalknha, ŋunhiyinydjayi marramba'na ŋayi yukurra bitjandhiyinydja djäma. \v 12 Ga balanyarayi yana liŋgu miyalkkunydja, ŋuli ŋayi yurru ganan dhuway'mirriŋunha nhanŋuwaynydja, ga märrama wiripunhanydja ḏarramunha, ŋunhiyinydja marramba'na ŋayi yukurra djäma.” Bitjarra ŋayi Djesuyunydja walalaŋgala ḻakaraŋala. \s1 Djesu gumurr-ŋamathina yumurrku'wu \r Mathuyu 19:13-15; Luk 18:15-17 \p \v 13 Ga ŋuliŋurunydja walala yolŋu'-yulŋuyu gäŋala yumurrku'nha bala Djesuwala, märr yurru ŋayi walalaŋgala goŋ-ŋal'yu-ŋal'yun ŋurikala yumurrku'wala. Ga walalanydja gonha ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay nhäŋala, bala gukuŋala warray dhärukthu wuṉḏaŋarryuna, djuy'yurruna walalanha. \p \v 14 Ga ŋayi ŋunhi Djesuyunydja ŋunhimalayi nhäŋala, bala maḏakarritjthinana ŋayi, bala ŋayi waŋana bitjarrana ŋunhi nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha walalanha, “Yaka walalanha gukuŋa ŋunhi yumurrku'nha. Gäŋa walalanha lili ŋarrakala. Liŋgu Godkunydja Rom dhuwala yolŋu'-yulŋuwu balanyarawuyina, ŋurikina wal'ŋu ŋunhi walala yurru märr-nherraṉmirri wal'ŋu gumurr-ŋamathirri ŋarraku. \v 15 Märr-yuwalk ŋarra yukurra dhuwala ḻakaramanydja nhumalaŋgu. Ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu yakanydja märrama Godkunydja Rom, bitjan. yana liŋgu bitjan yothu ŋuli ŋarraku gumurr-ŋamathirri, ŋunhiyinydja yolŋu yurru yakana gulŋiyirri ŋunhawala Godkalanydja Romlili.” \p \v 16 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻaw'-ḻawmaraŋalana marrtjina ŋunhi yumurrku'nhanydja, ŋal'maraŋala nhanukiyingala ŋayi, bala dhangi'yurrunana walalanha; ŋayi märr-ŋamathinanydja walalaŋgu waŋga'-waŋganygu yana, goŋ-ŋal'yurrunana manapara. \s1 Ḏälnha dhuwala ḻukunydjawunydja yolŋuwu malthunarawu Djesuwunydja \r Mathuyu 19:16-30; Luk 18:18-30 \p \v 17 Yo, ŋunhi Djesuyu wäŋa gonha'yurruna, bala ŋayi marrtjinyarawuna galki wiripulilina wäŋalili, bala ŋayinydja waṉḏina waŋgany ḏarramu, ŋunhi ŋayi rrupiya-mäypamirri ḻukunydja wal'ŋu; waṉḏina ŋayi, bala bun'kumu-nyilŋ'thurruna gumurrlilina nhanukala Djesuwala, bala bitjarrana ŋayi waŋananydja, “Garray, nhenydja dhuwala ŋamakurru' wal'ŋu. Nhaltjan ŋarra yurru djäma ŋamakurruny'tja?... märr ŋarra yurru ḏälkuma yuwalkŋunydja wal'ŋu walŋa gupaḏalwuna nhinanharawu?” \p \v 18 Ga ŋayinydja Djesuyunydja ŋanya waŋana balanydja bitjarra, “Nhäku nhe dhuwala ŋarranha ŋamakurru'-ḻakaraŋalanydja? Yaka dhuwala ŋula yol yolŋu ŋamakurruny'tja; ŋayipina waŋganynha Godnha yana ŋamakurruny'tja wal'ŋu. \v 19 Marŋgi muka nhe romgunydja dhiyakunydja gam': Yaka buŋa murrkay'kuŋa yolŋunha, yaka marramba'yiya, yaka manaŋiya, yaka bothiya ḻakaraŋa. Märr-ŋal'yurra yukirriya nhokiyingalaŋuwala bäpa'mirriŋuwala ga ŋäṉḏi'mirriŋuwala yana.” \p \v 20 Bala ŋayinydja waŋa ŋunhiyi ḏarramunydja bitjan, “Way Garray, dhuwalanydja malanha rom ŋarra yukurrana ḏälkuŋala beŋuru liŋgu ŋunhi ŋarra yothu' yana,” bitjarra ŋayinydja. \p \v 21 Ga ŋayinydja ŋanya Djesuyunydja dhunupana yana nhäŋala, märr-ŋamathinana yukurrana nhanŋu, bala waŋana bitjarrana, “Nhenydja dhuwala girri'-mäypamirri yolŋu, yurru waŋganynha nhe yukurra yakanydja ŋayathama. Gatjuy wekaŋana-wala ŋunhiyi nhuŋuway nhänydja malanha, warrpam'thurra yana rarr'yurra wekaŋa ŋunha ŋurruwuykkuna yolŋuwu, bala Godthuna yurru ŋayipina wekama nhuŋu biyapulnydja wal'ŋu ŋamakurru'mirrinydja nhä malanha ŋurukuy djiwarr'wuynha wal'ŋu, märr nhe yurru yuwalk wal'ŋu ḻukunydjayirri. Gatjuy marrtjiyana, ga djämana nhe yurru biyakayina, bala roŋiyanydja, bala malthurrana ŋarraku.” \p \v 22 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuyu ŋäkulanydja, bala ŋurru-yupthurrunana dhikana, bala ŋayi bilyurruna dhärukmiriwnha, galŋa-yätjthinana manapara, gonha'yurrunanydja ŋanya Djesunha, liŋgu ŋayi biyapul wal'ŋu ḻukunydja yolŋu ŋunhi. \p \v 23 Bala ŋayi Djesuyu ŋuliŋurunydja bilyurruna, ga nhäŋa'-nhaŋalana marrtjina yolŋu'-yulŋunhana, bala waŋana bitjarra, “Ḏäl dhuwala ḻukunydjawunydja yolŋuwu gulŋiyinyarawu Gunhu'walaŋuwunydja Romgu.” \p \v 24 Bala walalanydja ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ŋäkula ṉirryurruna ŋunhiyi dhäruk. Bala ŋayi Djesu biyapul waŋana walalaŋgu bitjarrana, “Yumurrku' ŋarraku, yuwalk dhuwala yulŋunydja ḏäl gulŋiyinyarawu Godkalanydja ŋunhinydja Romlili. \v 25 Ŋunhi ŋuli wäyindhunydja gamulyunydja gäma yukurra girri' guḻku' ḏiltjiyu nhanukalay ŋayi, ga ḏälnha nhanŋu ŋunhi gulŋiyinyarawunydja ŋula wanhamala wäŋalili ŋuliwitjan yutjuwaḻa'kurrunydja dhaḻakarrkurru, ga balanyarayina girri'-mäypamirriwunydja yolŋuwu ḏälnha yana wal'ŋu nhanŋu gulŋiyinyarawu bala Godkalanydja Romlili.” \p \v 26 Ga walalanydja ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ŋäkula ṉirryurruna wirrkina dhika wal'ŋu yana, bala walala yukurrana waŋanhamina bala-lili'yunmina walalawuynha bitjanmina, “Yolnha dhika yurru walŋathirrinydja nhina? Yol yurru dhika gulŋiyirrinydja ŋunhi Godkalanydja Romlili?” \p \v 27 Bala ŋayi Djesuyunydja buku-nhäŋalana waŋana walalanha bitjarra, “Yolŋunydja yurru yakana walŋakunharamirri bitjanmirriyinydja ŋanyapinyay ŋayi ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. Godthuna ŋayipina yurru yolŋunha walŋakumanydja yänanydja-wala. Liŋgu bäyŋuna ŋula ḏäl Godkunydja djämawu, ŋayinydja yurru djäma bawala'mirri warray nhä malanha, bukmak warray.” \p \v 28 Bala ŋayi Betanydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Garray, ŋanapurrunydja ŋunhi gonha'yurruna bukmak warray nhä malanha ŋanapurruŋguwaynydja, bala ŋanapurru malthurruna nhuŋuna,” bitjarra. \p \v 29 Bala ŋayi Djesunydja bilyurruna ga waŋana bitjarrana, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋunhi ŋayi yurru ŋula yolthu yolŋuyu ganan nhanŋuway nhä malanha, wäŋa ga wäwa'mirriŋunha, ga yapa'mirriŋunha, ga ŋäṉḏi'mirriŋunha, ga bäpa'mirriŋunha, ga yumurrku'nha, ŋunhi ŋayi yurru ganan bitjandhiyi bukmaktja ŋarrakuwaynydja malthunarawu, märr yurru ŋayi yukurra ḻakarama dhäwu' wiripu-guḻku'wala yolŋu'-yulŋuwala ŋarranha, \v 30 ŋurikiyinydja yolŋuwu yurru Godthu wekama nhä malanha ŋamakurru', bukulili ŋal'marama warray marrtji yurru biyapul warray; dhiyaŋunydja-wala dhiyala munatha'ŋuranydja ŋayi yurru märrama biyapulnha wal'ŋu guḻku' wäŋa ga gurruṯu'mirrinha. Yo, walala yurru wiripu-guḻku'yu yolŋu'-yulŋuyu ŋanya ŋayaŋu-yätjkuma warray, yurru ŋayi ŋunhiyi yolŋu yurru nhina yukurra goŋmirrina yana, gurruṯu'mirrina dhiyala wäŋaŋura munatha'ŋuranydja, ga ŋunhalanydja ŋayi yurru nhina walŋana, bitjanna liŋguna yurru, gupaḏalnha-wala yana. \v 31 Yo, ŋula nhämunha' yolŋu walala, ŋunhi walala nhina yukurra ŋurruŋumirri dhiyaŋu-wala, ŋunhalanydja walala yurru Gunhu'walanydja wäŋaŋura gali'wuynha walala, ga wiripu-guḻku' ŋula nhämunha' ŋunhi walala yukurra dhiyala nhina wal'ŋu gali'wuy, ŋunhalanydja walala yurru ŋurruŋumirrina wal'ŋu.” Ga bitjarrayina ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Ga biyapul Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi rakunydhinyarawuy \r Mathuyu 20:17-19; Luk 18:31-34 \p \v 32 Yo, djunamana walala marrtji ŋunhi wäŋgamanydja dhukarrkurrunydja bala Djurutjalamlilina, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, ga wiripu-guḻku' yolŋu'-yulŋu malthundhi marrtji walalaŋgu bala. Yurru Djesunydja ŋunhi yukurra marrtji ŋurruŋu, ga walalanydja nhanukala ŋapaŋura munguyun marrtji bala ŋanya Djesunha, liŋgu walala beyaṉiyirrina mirithirrina, wiḻwiḻyunna manapan ŋoynha. Wäŋgamanydja walala marrtji bala-a-a, ga gandarrŋuranydja, bala ŋayi Djesuyu walalanha ŋunhiliyinydja ḻuŋ'maramana marrtji waŋganylilina, nhanŋuwaynydja ŋunhi 12-nhanydja ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ŋayi ḻakarama biyapul, ŋunhi nhaltjan nhanŋu yurru maḻŋ'thun ŋunhala Djurutjalam. \v 33 Ga bitjarra ŋayi waŋananydja, “Ŋäkanydja walala ŋamathaŋa wal'ŋu. Galki yurru ŋilimurru dhuwala bunana Djurutjalamdja wäŋaŋura, ga ŋunhalayinydja walala yurru dhayuŋanna Gäthu'mirriŋunha Yolŋunhanydja; walala yurru ŋarranha wekamana bala ḏalkarra'mirriwalana walalaŋgala goŋlili ŋurru'-ŋurruŋuwalana wal'ŋu, ga rom-marŋgikunharamirriwalana walalaŋgala. Yo, ŋuriŋiyi ŋurruŋumirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu yurru ŋarranha yätj-ḻakaramana, bala wekamana rakunydhinyarawuna. Walala yurru dhayuŋandja ŋarranha mulkuruwalana yolŋu'-yulŋuwala goŋlilinydja, \v 34 bala yurru ŋuriŋi mulku'-mulkuruyunydja yolŋu-yulŋuyu ŋarranha wakalkumana, warku'yunna yurru ŋarranha, ga dhupthunna, ga bartjunmaramana ŋarranha, bala buma murrkay'kumana. Yurru ŋarranydja gaŋgathirri warray yurru biyapul walŋathirri ḻurrkun'thunydja munhayu.” Ga bitjarra ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja ŋanyapinyay ŋayi. \s1 Djayimdhu ga Djondhu ŋäŋ'thurruna Djesunha ŋurruŋuyinyarawu wal'ŋu nhinanharawu \r Mathuyu 20:20-28 \p \v 35 Ga ŋuliŋuruyinydja maṉḏa Djayim ga Djon, gäthu'mirriŋu maṉḏa Djipitiwu marrtjina Djesuwala gayul, bala maṉḏa waŋananydja bitjarra, “Way Garray, ŋilinyu yurru nhuna ŋäŋ'thun dhuwala bay',... ŋula nhäku.” \p \v 36 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana bitjarra, “Go, nhä yulŋunydja ŋarra nhumalaŋgu yurru wekamanydja?” bitjarra. \p \v 37 Bala maṉḏa waŋana bitjarrana, “Ŋunhi nhe yukurra yurru nhina ŋurruŋunydja wal'ŋu buŋgawanydja nhokalay nhe ḻatju'ŋuranydja wal'ŋu romŋura, ŋilinyunydja ḏukṯuk ŋilinyu yurru nhina ŋurruŋu wal'ŋu nhokala gali'ŋura.” \p \v 38 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Yaka nhuma dhuwala marŋginydja bay', nhäku nhuma yukurra ŋäŋ'thun. Ŋarranydja yukurra yurru marrtji bala rakunydhinyaralilina, yaka ŋarranydja yurru waṉḏirri burakinyaramirriŋuru marimirriŋurunydja romŋuru. Ga nhumanydja dhuwala ŋarraku malthunaramirri walala, nhumalanha walala yurru bitjandhiyi bili buma ŋayaŋu-yätjkuma. Ga nhaltjan nhuma yurru yulŋunydja? Waṉḏirri warray?... bay nhaltjan? Malthunna-wala yana?... bäyyi nhuma yurru burakirrinydja ŋunhi?” Bitjarra Djesuyu maṉḏanha dhä-wirrka'yurrunanydja. \p \v 39 “Ŋilinyunydja yurru malthunna-yana-wala nhuŋu. Yaka warray ŋilinyu yurru waṉḏirri burakinyaramirriŋuru romŋuru,” bitjarra maṉḏanydja waŋana buku-wakmaraŋala Djesuwu. \p Bala Djesunydja waŋana bitjarrana, “Yuwalk muka nhumanydja yurru galŋa-yätjthirri bitjandhiyi liŋgu yana, bitjan ŋarra. \v 40 Yurru ŋarranydja yaka yurru djarr'yun ŋula yolnha yolŋunha ŋurruŋuthinyarawu ga nhinanharawu ŋuruku galkiŋuwunydja ŋarrakala. Ŋayipi yana Gunhu'yu ŋurruŋukumanydja yurru nherraṉ ŋunhinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhi ŋayi ŋäthili djarr'yurruna walalanha.” \p \v 41 Bala walalanydja gonha' wiripu-guḻku'yunydja, ḏämbumirriyu ga ḏämbumirriyu nhanukala ḻundu'mirriŋuyu walalay ŋäkula warray maṉḏanha, maṉḏa yukurrana ḏukṯukthina ŋurruŋuyinyarawu, bala walalanydja ŋoy warray dhärrana maṉḏaku, Djayimgu ga Djongu. \p \v 42 Bala ŋayi Djesuyunydja yurrum'maraŋalana marrtjina ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha nhanŋuway ŋayi, waŋganylilina ŋurruklili, bala ŋayi ḻakaraŋalanydja marŋgikuŋalana walalaŋgu bitjarra, “Nhuma marŋgi muka ŋunhi romgu dhiyakuywu munatha'wuywunydja, ŋunhi walala ŋuli yukurra ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala buŋgawa-ḻakaranhamirri, bala yukurra ŋuli bitjandhina gur'-guryun yolŋu'-yulŋunhanydja, bitjan ŋuli djämamirrinhana walalaŋguway walala. \v 43-44 Yurru nhumalaŋgunydja ŋunhi nhuma malthunaramirri walala ŋarraku, nhumalaŋgunydja rom yurru gäna warray wal'ŋu, wiripu warray. Ŋuli nhe ŋula yol yolŋu ḏukṯuktja ŋurruŋuyinyarawunydja, yaka nhe yurru buŋgawa-ḻakaranharamirrinydja. Biyaka nyilŋ'maranhamiya nhunapinyay nhe, ga djäma guŋga'yurra wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha, bitjan djämamirriyu walalay. Yo, nhe yurru djämamirriyiya yana yulŋunydja, liŋgu ŋurruŋunydja yolŋu yurru ŋunhi djäma dhuwala bitjan djämamirri yolŋu'-yulŋuwu, yaka walalaŋgu buŋgawa. \v 45 Liŋgu balanyarawuyina ŋarra ŋunhi Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja bunana lili guŋga'yunarawu yana yolŋuwu. Yaka ŋarra buŋgawa ḻakaranhaminanydja ŋarranhawuy ŋarra; ŋarra marrtjina lili bitjan djämamirri yolŋuwu yana, ga bitjarrayi bili ŋarra walŋa-wekanhaminanydja yolŋuwunydja walŋakunharawu, märr yurru ŋarrana walalanha dhawaṯmarama ŋula nhäŋuru garrpiṉminyaraŋurunydja romŋuru.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu romdja nherrara ŋurru'-ŋurruŋuwunydja yolŋu'-yulŋuwu. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala bambaynha yäkunha Bätamayatjnha \r Mathuyu 20:29-34; Luk 18:35-43 \p \v 46 Wäŋgaŋalanydja walala marrtjina bala-a-a, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, ga baṯ-gay mulkana Djarikuna wäŋa. Ga ŋunhi walala ganan ŋunhiyinydja wäŋa, bala walalanydja marrtji guḻku'na yolŋunydja walala malthunmirri walalaŋgu bala dhukarr-ŋupandja. Ga ŋunhili gali'ŋura dhukarrŋuranydja bambay yolŋu yukurra nhina, yäku Bätamayatj, gäthu'mirriŋunydja ŋayi Dimayawu, yurru ŋayi nhina ŋäŋ'thun yulŋunydja, bala ŋayi ŋäma rirrakay ŋarwakthunara, walala marrtji lili wäŋgama ŋuliwitjan dhukarrkurru. Bala ŋayi dhä-wirrka'yun yolŋu'-yulŋunhana bitjan, “Yol dhika yolŋunydja marrtji yukurra lili?” bitjan. \p \v 47 Ga walalanydja ḻakarama bitjanna, “Djesu dhuwala, Natjurippuy wäŋawuy yolŋu.” Bala dhunupa ŋayinydja yatjurrunana, yäku ḻakaraŋalana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Way Djesu, Gäthu'mirriŋu Daypitku, wuyurra ŋarraku go,” bitjarra. \p \v 48 Bala walalanydja dharra guḻku'yu warray yolŋu'-yulŋuyunydja way'yun mukmarama ŋanya, yurru ŋayinydja yaka warray mukthun; mukthun warray yatjun yukurra, yäku ḻakarama ŋanya, “Djesu, gäthu'mirriŋu Daypitku, wuyurra ŋarraku,” bitjan. \p \v 49 Bala ŋayi Djesunydja gulyunna, bala waŋa bitjanna, “Way gäŋa ŋanya lili ŋarrakala.” Bala walala waŋa nhanukala bambaywalanydja bitjanna, “Go way, gaŋgathiyana. Gawaw'yunna ŋayi yukurra nhuŋu ŋunha yulŋunydja.” \p \v 50 Bala dhunupana ŋayi yana wapthundja ŋunhiyi bambay yolŋu, bala ŋurrkamana ŋunhi dhä-ŋäŋ'thunarawuynydja girri' nhanŋuway, bala djartjaryunna nhina bala Djesuwalana. \p \v 51 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋa ŋanya dhä-wirrka'yunna, “Nhäku nhe ḏukṯuktja? Nhaltjan ŋarra nhuna yurru yulŋunydja?” bitjanna. \p “Garray, nhänharawuna ŋarra dhuwala ḏukṯuktja, ŋarra yurru nhämana,” bitjarra ŋayi bambaynydja buku-wakmaraŋala nhanŋu. \p \v 52 “Gatjuy marrtjiyana. Nhokala märr-yuwalkthinyarayunydja nhe dhuwali ḏukthurrunana,” bitjarra ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala. Ga dhunupana ŋayi maŋutjimirriyinana yulŋunydja nhäŋalana, bala ŋayi malthurrunana nhanŋu nhinana bala dhukarr-ŋuparana Djesuwu. \c 11 \s1 Djesu marrtjina yukurrana Djurutjalamlili yarraman'thu \r Mathuyu 21:1-11; Luk 19:28-40; Djon 12:12-19 \p \v 1 Yo, wäŋgaŋalanydja walala bala-a-a, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala, yana liŋgu-u-u ga galki Baṯpatjtja ga Bithininydja wäŋaŋura, bukuŋurana wal'ŋu yäkuŋura Wolipnha, märr-galkina yana ŋunhiyinydja Djurutjalamnha, ga ŋunhalayinydja ŋayi Djesu waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana maṉḏakala bitjarra, \v 2 “Gatjuy marrtjiya maṉḏa ŋunhawala ya' wäŋalili. Ŋunhi nhuma yurru bunanydja ŋunhalayi, nhuma yurru maḻŋ'marama ŋunhayi yarraman' yuṯa wal'ŋu, ŋunhi yaka ŋayi ŋunhiyi yolŋuwuŋu gänharanydja yukurranhara ŋäthiliŋuwuynydja, ŋunhayi dhärra ŋayi yukurra yulŋunydja ḏapmaranhara. Yupmaraŋanydja nhuma yurru ŋunhiyi yarraman'nha, bala gäŋana lili ŋarrakala. \v 3 Ga ŋuli ŋayi yurru yolŋuyu dhä-wirrka'yun nhumalanha bitjandja, ‘Way nhäku nhuma yukurra dhuwala yupmaramanydja dhuwaliyi?’ bitjandja yurru, nhumanydja yurru ḻakarama bitjan, ‘Garray ŋunha ḏukṯuk dhiyakuyi,’ bitjan nhumanydja yurru ḻakarama, ga ŋayinydja yurru dhunupana nhumalaŋgala djuy'yunna lili ŋunhiyi yarraman'.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 4 Bala maṉḏa marrtjinanydja, ga maḻŋ'maraŋalanydja ŋunhiyi yarraman'nhanydja, ŋayi yukurrana dhärrananydja ḏapmaranhara galki dhurrwaraŋura bala'ŋura. \v 5 Yupmaraŋalanydja maṉḏa ŋunhiyi yarraman'nha, bala walalanydja wiripu-guḻku'yunydja yolŋu'-yulŋuyu nhäŋalana, bala dhä-wirrka'yurruna bitjarra warray, “Way maṉḏa, nhaltjan nhuma yukurra dhuwala yulŋunydja? Nhäku nhuma yukurra yupmaramanydja dhuwaliyi?” bitjarra. \v 6 Ga maṉḏanydja waŋana bala buku-ruŋinyamaraŋalanydja bitjarra, “Garray ŋunha dhiyakuyinydja ḏukṯuk.” Bala walala ŋuriŋiyi yolŋu'-yulŋuyunydja djuy'yurrunana yana maṉḏakala ŋunhiyi. \p \v 7 Bala maṉḏa gäŋalana ŋunhiyi yarraman'nhanydja bala Djesuwalana. Bala walala bukmakthu yana yup-yupmaraŋalanydja marrtjina walalaŋguway walala girriny'tja malanha, bala ŋal'maraŋala ŋunhiyi girriny'tja ḏiltjililina wäyingalana ŋurikalana yarraman'kalana, bala ŋayi Djesunydja ŋal'yurrunana ŋunhimalayi wäyingalana ḏiltjilili, bala marrtjinana yukurrana. \p \v 8 Bala mirithirri guḻku'yu yolŋuyu walalay yup-yupmaraŋala marrtjina girriny'tja, bala minhdhalaraŋalana marrtjina dhukarrlilina bala, ga wiripuŋuyu yolŋuyu walalay ḏaw'-ḏawyurruna marrtjina many'tjarr dharpa, bala rulwaŋdhurruna marrtjina bala dhukarrlilina, gatjaḻnha djäma ḻatju'kuŋalana nhanŋu Djesuwuna marrtjinyarawuna yukurranharawu. \v 9 Ga yolŋunydja walala marrtjina guḻku'na yatjunmina; wiripunydja marrtjina wäŋgaŋala ŋurruŋu, ga biyapul dhuḏiŋu ŋanya ŋunhi munguyurruna; bukmaknha walala marrtjina märr-yiŋgathinanydja dhika martjmartjurrunanydja, wokthurrunana nhanŋu wirrkina, ḻuku-yiŋgathinana wal'ŋu dhikana bitjarrana gam', “Ŋanapurrunydja dhuwala wokthurruna nhuŋu wirrkina. Nhenydja dhuwala marrtji yukurra Garraywala yana wal'ŋu yäkuyu. \v 10 Galkina ŋanapurru yurru dhuwala nhinanydja nhanukalana yana wal'ŋu romŋuranydja, ga nhenydja yurru nhina yukurra ŋurru-ḏawalaŋunydja wal'ŋu buŋgawa ŋurikiyina romgunydja, bitjanna yurru bitjan ŋunhi märi'mu Giŋ-Daypit yukurrana ŋanapurruŋgu nhinana be ŋäthili wal'ŋu. Ŋanapurru buku-wurrparanydja Gunhu'nha, wokthurrunana manapara yulŋunydja.” Bitjarrana walala yukurrana yatjunminanydja, märr-yiŋgathinana marrtjina lili, yäku-ḻakaraŋalanydja ŋanya Djesunha. \p \v 11 Mukthurruna yana ŋayi yukurrana marrtjinanydja-a-a, yana liŋgu ga bunana ŋayi Djurutjalam, ga. dhunupana yana ŋayi marrtjinanydja Godkalana Buṉbulili, bala nhäŋalana marrtjina ḻiw'maraŋalana ŋunhiyi wäŋa. Yurr liŋguna ŋunhiyi milmitjpa'yinana wäŋanydja, bala ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, bala marrtjina Bithinililina wäŋalili, ga walala nhanŋu ŋunhi 12-nha ḻundu'mirriŋunydja walala malthurruna nhanŋu Djesuwu, bala nhinananydja walala ŋunhalanydja wäŋaŋura munhaku ŋulinyaramirriyuna, yakurrnydja walalaŋgu ŋunhiliyina. \s1 Djesuyu dhäruk-wekaŋala gäku'wu dharpawu \r Mathuyu 21:18-19 \p \v 12 Ga djaḏaw'yurruna wiripuŋuyuna waluyu, bala walala munhakumirrina ḏurryurrunanydja, bala martjmartjun balayi roŋiyirri Djurutjalamliliyi, yurru djaṉŋarrthirrina ŋayi ŋunhi Djesu yulŋunydja. \v 13 Bala ŋayi nhäŋala ŋunhi dharpa gäku'na, ŋayi djingaryurruna yukurrana galki dhukarrŋura; marwat ḻatju' dhika ŋayi nhäŋalanydja Djesuyu, bala ŋayi marrtjina galkithaŋala ŋunhiyi, wanhaka yurru ŋayi maḻŋ'marama borum ŋunhimalayi. Yurru ŋayi maḻŋ'maraŋalanydja bäyŋu warray, marwat warray yana, liŋgu yaka ŋamakurru' ŋunhinydja walu ŋuriki gäku'wu borummirriyinyarawu. \v 14 Bala ŋayi waŋananydja bitjarrana ŋurikiyi dharpawunydja, “Yakana yurru ŋula yolthu yolŋuyu biyapulnydja ḻuka nhokuŋu borum, nhenydja yurru rakunydhirrina.” Bitjarra ŋayi Djesuyu dhäruk-wekaŋala ŋuriki dharpawunydja, ga walala ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ŋäkula ŋanya, ŋunhi ŋayi nhaltjarra waŋana. \s1 Djesuyu gukuŋala dhawaṯmaraŋalana nhä malanha Godkala Buṉbuŋurunydja \r Mathuyu 21:12-17; Luk 19:45-48; Djon 2:13-22 \p \v 15 Bala walala mukthurrunana yana marrtjina yukurrana, martjmartjurruna ga-ga-ga-a-a, ga Djurutjalam bunana. Ga dhunupana yana ŋayi Djesunydja marrtjina ŋunhimalana buku-ŋal'yunaramirrililina Buṉbulili Godkalana, bala nhäŋalana ŋayi ŋunhimalayinydja yolŋu'-yulŋunha, walala yukurrana buku-yuḻkthunmina rrupiya, ga djalim wäyin malanha ŋunhili Godkala Buṉbuŋuranydja. Bala dhunupana yana ŋayi Djesuyu marrtjina ḻaw'-ḻawmaraŋalana walalaŋgu daypulnha malanha, ga nhä malanha walalaŋgu bilmaraŋalana marrtjina, bala rrupiyanydja marrtjina ŋunhi burrul'yurrunana. \v 16 Bala ŋayi gukuŋala dhawaṯmaraŋalana ŋunhinydja walalanha ŋunhi walala yukurrana gurrukaŋala ḻambarryu walalaŋgalay walala ŋula nhä ŋuliwitjarra Godkala buṉbukurru. \v 17 Bala ŋayi ḻakaraŋalana yolŋu'-yulŋuwanydja bitjarra, “Dhuwala Djorra'yunydja yukurra ḻakarama Godkalanydja bitjan, ‘Ŋarrakunydja buṉbu yurru dhärra yukurra buku-ŋal'yunarawu waŋganygu yana, märr yurru yolŋu walala bukmak marrtji ga bukumirriyama dhiyala,’ bitjan. Ga nhumanydja dhuwalayi buṉbunha wakalkuma warray ŋuli yukurra, bitjanna bitjan ŋuli dhuwalayinydja wäŋa dhärra yukurra manaŋganmirriwuna walalaŋgu djuḻuḻ'yunarawu, bitjandhina nhumanydja ŋuli.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu walalanha dhawaṯmaraŋalanydja. \p \v 18 Ga walala ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyu ŋurru'-ŋurruŋuyu ḏalkarra'mirriyu walalay ga rom-marŋgikunharamirriyu walalay ŋäkula ŋanya ŋunhi ŋayi yukurrana bitjarrayi, bala walala yukurrana waŋanhamina dhä-ŋänharaminana, wanhawitjan walala yurru gatjaḻkurru buma ŋanya Djesunha. Yurru walalanydja ŋunhi beyaṉiyinana nhanŋu Djesuwu, yakana walala marrtjina ga dhunupanydja bumara ŋanya ŋunhi, liŋgu wiripu-guḻku'yunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋäkulana yukurrana ṉirryurruna ŋanya, nhaltjarra ŋayi yukurrana marŋgikuŋala ḻakaraŋala. \p \v 19 Ga ŋunhi marrtjina wäŋanydja munhakuyina, bala ŋayi Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtjina balayi roŋiyina Bithinililiyi wäŋalili. \s1 Märr-yuwalkthiya biyaka ŋayaŋuyu wal'ŋu bukumirriyaŋa \r Mathuyu 21:20-22 \p \v 20 Ga wiripuŋuyuna munhayu munhakumirri walala marrtjina balayi roŋiyina Djurutjalamliliyi, ga ŋunhi walala marrtjina bala wäŋgaŋalanydja ŋuliwitjarrayi gatjaḻkurru, bala walala nhäŋalana ŋunhiyinydja gäkuny'tja dharpa, räwakthinyarana warrpam'thunarana. \v 21 Ga ŋayinydja ŋunhi Betayunydja guyaŋinana, bala ŋayi waŋana bitjarra, “Way Garray, nhäŋana ya', ŋunhana ŋunhi dharpanydja, ŋunhi nhe yawungu waŋa ŋunhiyi. Rakunynha liŋguna warrpam'nha,” bitjarra. \p \v 22 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Ŋunhi nhe yurru yuwalkkuma wal'ŋu märr-yuwalkthirri Godkalanydja, \v 23 nhenydja yurru waŋa dhäruk bitjandhi liŋgu ŋula nhäkunydja, bala yurru ŋayinydja ŋunhiyinydja yana maḻŋ'thunna, nhaltjan nhe yurru waŋa. Ŋuli nhe yurru waŋa bukunhanydja wäŋanha bitjan, ‘Ma' gaŋgathiyana nhe yurru dhuwali bukunydja wäŋa, bala ya' giṯthurra, gapulilina ḻupthurra,’ bitjandja, bala märr-yuwalkthirrina nhe yurru yuwalknha wal'ŋu, ga yakana ŋula märr-dhumbal'yurra nhokalay nhe ŋayaŋuyunydja, bala nhuna yurru ŋayi ŋuriŋi bukuyu dhunupana ŋämana, bala giṯthunna yanana yurru, liŋgu Godthunydja yurru djämana yana nhuŋu ŋunhiyi. \p \v 24 “Dhiyakuyi märrwu ŋarra nhumalaŋgala yukurra ḻakaramanydja bitjan gam': Ŋunhi nhe yurru bukumirriyamanydja ŋäŋ'thun Gunhu'nha ŋula nhäku, yana biyaka märr-yuwalkthiya, ‘Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi märraŋala liŋguna,’ biyaka, bala Godthunydja yurru nhuŋu wekamana yana ŋunhiyi, nhäku nhe ŋuli waŋa yukurra ŋäŋ'thun ŋanya. \v 25 Ga ŋunhi nhe yurru marrtji bukumirriyanharawunydja, bäy-ḻakaraŋa ŋathili ŋäthilinydja ŋula yolku yolŋuwu ŋunhi ŋayi djäma ŋula nhä yätjkuŋala nhuŋu, ga yurruna nhe yurru bukumirriyamanydja, märr yurru nhuŋu ŋuruŋu djiwarr'wuyyunydja bäpayu nhokalaŋuwuy yätjpuynydja bäy-ḻakaramana yana. \v 26 Ŋuli nhe yurru yakanydja bäy-ḻakarama wiripuŋuwu yolŋuwu, ŋayinydja yurru nhokala djiwarr'wuyyunydja bäpayu bäyŋuna bäy-ḻakarama nhokalaŋuwuy yätjpuynydja.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋu'-yulŋuyu ŋoy-wilaŋala dhä-wirrka'yurruna Djesunha \r Mathuyu 21:23-27; Luk 20:1-8 \p \v 27 Yo, marrtjinanydja walala yukurrana bala-a-a, yana liŋgu ga Djurutjalamnha, bala ŋayi dhunupa marrtjinanydja Djesu, ga gulŋiyina Buṉbulili ŋunhi Godkala. Ga walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu walala marrtjina, ḏalkarra'mirrinydja walala ga wiripu-guḻku' ŋaḻapaḻmirri yolŋu walala, \v 28 bala walala dhä-wirrka'yurruna waŋana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala. Yolthu nhuna waŋana bitjanarawuyinydja djämawu? Yolthu nherraranydja nhuna dhiyakuyi?” \p \v 29 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana balanydja walalaŋgunydja bitjarra, “Ŋäthilinydja ŋarra yurru nhumalanha dhä-wirrka'yun, ga ŋunhi nhumanydja yurru ŋarraku buku-ruŋinyamarama dhäruk, bala ŋarra yurru nhumalaŋgu ḻakaramana. \v 30 Ma', ḻakaraŋana ŋarraku. Yolthu nherrara Djonnhanydja ŋunhi? Yolthu ŋunhinydja ŋanya waŋana ḻiya-ḻupmaranharawu yolŋu'-yulŋuwunydja? Godthu? Bay' yolthu, yolŋu'-yulŋuyu?” \p \v 31 Bala walalanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja walala waŋanhamina bitjanmina, “Way, nhaltjan dhika ŋilimurru yurru ḻakaramanydja nhanŋu balanydja? Ŋunhi ŋilimurru yurru ḻakarama bitjandja, ‘Godthu muka ŋunhi ŋanyanydja nherrara Djonnhanydja,’ bitjandja, bala ŋayinydja yurru ŋunhi waŋa ŋilimurrunhanydja bitjanna, ‘Nhäkuna nhuma yakanydja märr-yuwalkthina nhanŋu Djongunydja?’ bitjanna yurru. \v 32 Ga ŋuli ŋilimurru yurru waŋa nhanukala ḻakarama bitjandja, ‘Yolŋu'-yulŋuyu ŋunhi ŋanya nherrara ŋurikiyi djämawu,’ bitjandja, ga walalanydja yurru ŋunhi yolŋu'-yulŋu wiripu-guḻkuny'tja ŋoynha djingaryun, maḏakarritjthirrina ŋilimurruŋgu, liŋgu walalanydja ŋunhi märr-yuwalkthirri yukurra nhanbala, ŋunhi ŋayinydja Djondja beŋuru Godkuŋu djuy'yunara dhäwu'-gänharamirri.” \v 33 Bala walala waŋana Djesunhanydja bitjarrana, “Yakana ŋanapurrunydja dhuwala marŋgi bay', yolthu ŋunhi ŋanya Djonnha nherrara ŋurikiyi djämawu.” \p Ga ŋayi Djesunydja waŋana walalaŋgunydja buku-wakmaraŋala bitjarrana, “Nhumanydja yaka warray ŋarrakalanydja ḻakaraŋala ŋunhiyi, yolthu ŋunhi ŋanya Djonnha nherrara, bala ŋarranydja yurru yakayi yana nhumalaŋgunydja ḻakarama yolthu ŋarranhanydja dhiyakuyi nherrara djämawu.” Bitjarrana ŋayi Djesu waŋana walalaŋgala balanydja. \c 12 \s1 Mayali'mirri dhäwu' dharraymirriwalaŋuwuy \r Mathuyu 21:33-46; Luk 20:9-19 \p \v 1 Ga ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu' mayali'kurru ŋurikala ŋurru'-ŋurruŋuwala yolŋu'-yulŋuwala, ga dhuwala ŋayi ḻakaraŋalanydja ŋunhi gam', “Ŋunhiliyi yolŋu yukurrana nhinana wäŋa-yinydja ḏukṯuk ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋu ŋayi yurru ŋuthanmarama yukurra ŋamakurru' malanha yana borum, bala ŋayi ḻämu-nherrarana ŋunhimalayinydja wäŋalili borumnha malanha dharpa, bala ŋayi djäma ḻiw'maraŋalana, gungaŋalanydja ŋunhiyi wäŋa borummirrinydja, ga biyapul ŋayi djäma girri' ŋurikiyi borumgu weyika'wu binydjitjkunharawu, ga biyapul ŋayi bala'-bala djäma be yana garrwarkuŋala, märr yurru ŋayi yukurra ŋuliŋuruyi garrwarŋuru nhäma wiripuŋuwu yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru marrtji withiyan ŋunhinhayi, ga manaŋirri ŋula borum ŋuliŋuruyi. Yo, djämanydja ŋayi ŋunhiyi ŋamakurru' mirithirri yana wäŋanydja borumgu ŋuthanarawu, bala ŋayi djarr'yurruna yolŋu'-yulŋunhana ŋurikiyi djäkawunydja yukurranharawu, märr yurru ŋayi ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja marrtji wiripuŋulilinydja wäŋalili, yana märr-weyin ŋayi yurru marrtjinydja. Bala ŋayi waŋana ŋurikala djäkamirriwalanydja walalaŋgala bitjarrana, ‘Dhiyakunydja nhuma yurru djäka ŋamathama ŋarrakalaŋuwu, ga ŋunhi yurru borumdja balwuryirri, ga nhumanydja yurru guḻk-guḻkthun ŋarrakunydja gänaŋulilina,’ bitjarra. Bala ŋayi marrtjinana ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja wiripulilina wäŋalili. \p \v 2 “Yo, nhinananydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja yolŋu, yana liŋgu-u-u, ga walu galkithina borumgu ŋurikiyi, bala ŋayi wäthurruna djämamirriwuna, bala waŋana bitjarrana, ‘Gatjuy nhe yurru marrtji balayi ŋarrakala wäŋalili, ga ŋulaŋuruyinydja nhe yurru märrama ŋunhiyi ŋarraku borum, bala gämana lili ŋarraku.’ Bala ŋayi marrtjinana ŋunhiyi djämamirrinydja. \p \v 3 “Ga walalanydja ŋunhi borum-djäkamirriyunydja walalay nhäŋala ŋunhiyi yolŋunhanydja, bala mulkanana ŋanya baṯ-gay, bumarana ŋanya yukurrana, bala djuy'yurruna yänana. \p \v 4 “Ga bitjarrayi liŋgu wiripunhanydja ŋayi ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuyu djuy'yurruna, ga bitjarrayi yana liŋgu walalanydja yätjkuŋala yana bumara ŋanya, muḻkurrnha wutthurruna. \v 5 Ga biyapul ŋayi djuy'yurruna wiripunhanydja djämamirrinha, bala walala bumarana ŋanya murrkay'kuŋalana. Ga bitjarrayi liŋgu yana walala wiripu-guḻku'wunydja yukurrana; wiripunha walala ŋuli bunha bartjunmaranha, ga wiripunha walala ŋuli murrkay'kunhana yana bunha, \v 6 bitjarrana liŋguna-a-a, yana liŋgu ga waŋganygalana wapthurruna ŋurikalana, ŋunhinydjayi waŋganynha gäthu'mirriŋu ŋurikiyinayi wäŋa-waṯaŋuwuna. Ga dhuḏi-yawar'yunarayunydja ŋayi djuy'yurruna ŋunhiyinayi nhanŋuwaynha ŋayi marrkapmirrinha gäthu'mirriŋunha balayi. Ŋayi waŋana bitjarra, ‘Walala yurru märr-ŋal'yun ŋarrakalaŋuwalanydja gäthu'mirriŋuwala yuwalk yana,’ bitjarra. \v 7 Ga ŋunhi walala nhäŋalanydja ŋanya ŋunhiyi, ŋuriŋiyi borum-djäkamirriyunydja walalay, bala walala waŋanhamina bitjanmina, ‘Way, dhuwalanydja ŋunhi ŋurikiyinayi gäthu'mirriŋu, marrtji yukurra lili. Go, bumana ŋilimurru ŋanya ŋi', murrkay'kumana, märr yurru dhuwalayinydja wäŋa ŋilimurruŋguwaynha.’ \v 8 Bala walala ŋunhi mulkanana gäthu'mirriŋunhanydja, bala bumarana ŋanya murrkay'kuŋalana, bala walala rumbalnydja ŋanya ḏupthurruna ŋunha warraŋullilina ŋuliŋuruyinydja wäŋaŋuru.” Bitjarra ŋayi Djesuyu dhäwu' ḻakaraŋala yukurrana mayali'kurrunydja. \p \v 9 Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja dhawar'yurrunanydja dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarrana, “Yo, nhaltjurruna dhika ŋayi ŋuli ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuyunydja? Bitjanna yurru ŋayinydja ŋunhi gam': Marrtji ŋayi yurru yolŋunydja, ga dhunupana ŋayi yurru bumana ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunhanydja, djäkamiriwnhanydja ŋunhi walalanha, bala ŋayi yurru ŋunhiyi wäŋanhanydja wekama wiripu-guḻku'walana yolŋuwala walalaŋgala dharraylili. \q1 \v 10 “Nhuma marŋgi ŋuriki dhärukku, ŋunha yukurra djorra'ŋura waŋa bitjan gam', \q1 ‘Bala'-dhuḻ'yunaramirriyu walalay yolŋu'-yulŋuyu guṉḏa marrtjina ŋal'maraŋala, walala yurru dhuḻ'yun bala', \q2 bala waŋganynhanydja guṉḏanha walala nhäŋala, \q2 bala nyamir'yurruna warray, \q2 bala yana walala ŋurrkaŋalana. \q1 Yurru Gunhu'yunydja walalaŋguŋu ŋunhiyi ḏupthunaranydja guṉḏanha märraŋala warray, \q2 bala nherrara bala'wunydja ŋunhiyina yuṯuŋgurrwunydja; \q2 bukmak wiripunydja malanha yurru yukurra djingaryun ŋunhiliminayi waŋganyŋurana guṉḏaŋura. \q1 \v 11 Yurru ŋunhiyinydja ḻatju'na dhikana ŋamakurru'na wal'ŋu mirithirrina, Gunhu'wuŋuna yana djämawuy.’” \p \v 12 Ga ŋuriŋiyi ŋaḻapaḻmirriyu yolŋu'-yulŋuyu dharaŋara ŋunhiyi mayali', ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋala walalanhana, bala walala ḏukṯukthina mulkanharawuna nhanŋu Djesuwu. Yurru yaka walala dhunupanydja mulkana ŋanya, liŋgu walala beyaṉiyinana ŋuripa yolŋu'-yulŋuwa miṯtjiwa; yana walala ŋanya gonha'yurruna yulŋunydja, bala marrtjinana. \s1 Ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋuyu walalay dhä-wirrka'yurruna rrupiyawuy \r Mathuyu 22:15-22; Luk 20:20-26 \p \v 13 Bala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu'-yulŋu yukurrana nhinana ŋayan'mirrina walala nhanŋu Djesuwu, walala ḏukṯukthina walala yurru dhärukthunydja ŋanya gaṯthunmaramana, märr yurru walala ŋanya marikumana. Bala walala djuy'yurrunanydja wiripu-guḻku'nhana ḏarramuwurrunha bala Djesuwalanydja, Rom-dharraymirrinha walalanha ga wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala gali'ŋura Buŋgawawala Rawumbuyŋuwalana yäkuwala Yiritkalana. \v 14 Bala walala marrtjina wäŋgaŋalana, ga waŋana Djesunhana bitjarra, “Way Garray. Ŋanapurrunydja dhuwala marŋgi nhuŋu, ŋunhi nhena ŋuli waŋa dhunupanydja wal'ŋu dhäruk; yakana nhe ŋuli djambinydja dhäruktja nhunapinyay nhe, bala wiripunydja ga wiripunydja ḻakarama yolŋu'-yulŋuwu; yuwalkkuma yana nhe ŋuli ḻakaramanydja Gunhu'wunydja rom, marŋgikumanydja ŋuli yukurra yolŋu'-yulŋunhanydja. Ma' ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala. Dhunupa muka dhuwala ŋilimurruŋgu?... ŋilimurru yurru rrupiyanydja wekama ŋuriki Rawumbuyŋuwunydja Buŋgawawu yäkuwu Djetjawunydja? Nhaltjan muka ŋilimurru yurru yulŋunydja?... wekama?... bay' nhaltjan?” Bitjarra walala Djesunha dhä-wirrka'yurrunanydja. \p \v 15 Yurru Djesunydja marŋgithina ŋäthili walalaŋgu, ŋunhi nhaltjarra walala ŋanya yukurrana mayali'-wilkthurruna dhä-wirrka'yurruna, bala ŋayinydja waŋana bitjarrana, “Nhäku dhuwala nhuma yukurra ŋarranha mayali'-wilkthundja? Go, gäŋa lili ŋarrakala ŋaraka dhuwali rrupiya, ŋarra mak nhäma.” \v 16 Bala walala gäŋalana, bala wekaŋalana nhanukala goŋlilina. \p Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana dhä-wirrka'yurruna walalanhanydja bitjarrana, “Yol dhuwalanydja mali ga yäku, dhiyalaminydja rrupiyaŋura ŋarakaŋura?” \p Ga walalanydja buku-wakmaraŋala ḻakaraŋala nhanŋu bitjarra, “Dhuwalinydja yäku ga mali ŋanapurruŋguna buŋgawa Djetjana,” bitjarra. \p \v 17 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Nhuma yurru yana roŋinyamaraŋana wekaŋa ŋurikiyi Buŋgawawunydja nhä malanha nhanŋuwaynydja ŋunhi, nhanŋuway yana, ga biyakayi bili roŋinyamaraŋayi wekaŋa Gunhu'wunydja nhä malanha nhanŋuway yana Gunhu'wu.” \p Bala walalanydja bukmakthuna yana yolŋu'-yulŋuyunydja ṉirryunminana ŋäkulanydja ŋanya Djesunha dhäruktja, liŋgu djambatjthuna dhärukthunydja ŋayi walalanha waŋana yukurrana balanydja buku-wakmaraŋalanydja. \s1 Walala Djesunha dhä-wirrka'yurruna ŋuruku rakunymirriwu yolŋu'-yulŋuwu \r Mathuyu 22:23-33; Luk 20:27-40 \p \v 18 Ga ŋuliŋuru dhurrwaraŋuru wiripu-guḻku'na ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala marrtjina dhä-wirrka'yunarawu Djesuwu, yurru dhuwalayinydja yolŋu'-yulŋu mala marrtjina yäku Djatutjina, yurru dhiyaŋuyinydja walalay yäkuyu ŋuli guyaŋirri yanapi yurru yolŋu yaka walŋathirri ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi yurru rumbal nhanŋu rakunydhirri. Bala walala dhuwalayinydja mala marrtjinana bala Djesuwalana, ga waŋana bitjarra ŋanya, \v 19 “Way Garray, Mawtjitjthunydja ŋunhi gurrunhara rom, dhuwala gam', ‘Ŋunhi yurru ḏarramu rakunydhirri yothumiriw, bäyŋu nhanŋu ŋula walkur, bala rakunygalana ŋurikalana gutha'mirriŋuyu yurru märrama nhanŋu miyalknhanydja, märr yurru ŋayi ŋuriŋi miyalkthu yothu'nhana gäma ŋuriki rakunygunydja ḏarramuwu.’ \v 20 Ga nhä warray ŋunhi dhuwalanydja gam'? Waŋganymirri ḏarramuwurru yukurrana nhinana gutha'manydji walala waŋgany rulu ga märrma' bäythinyara, ga ŋayi ŋuriŋiyi maḻamarryunydja wäwa'mirriŋuyu märraŋala miyalknhana. Nhinana maṉḏa yukurrana-a-a, bala rakunydhinanydja ŋayi ŋunhi wäwa'mirriŋu walkurmiriw yana. \v 21 Bala ŋuliŋurunydja ga gandarrwuyyunydja gutha'mirriŋuyu märraŋala ŋunhiyi miyalknha, ga nhinana maṉḏa märr-gurriri, bala ŋayinydja bitjarrayi bili yana rakunydhina walkurmiriwyi yana. Ga bitjarrayi bili märr-gandarrwuyyunydja märraŋala ŋunhiyi bili miyalknha, ga rakunydhina walkurmiriw yana bitjarrayi bili. \v 22 Ga bitjarrana liŋguna walala yukurrana yulŋunydja bukmakthu yana ŋuriŋi walalay ḏarramuwurruyu märraŋalanydja ŋunhiyi miyalknhanydja yukurrana, ga raku'-rakunydhina walkurmiriwnha, bukmak walala yana. Ga dhuḏitjtja ŋayina miyalknha rakunydhina. \v 23 Ma' ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala. Ŋunhi yurru yolŋu'-yulŋu walŋathirri rakunyŋurunydja, bala yolkuna ŋayi yurru miyalktja ŋunhiyi?... liŋgu ŋayi yukurrana nhinananydja bukmakkala ŋurikalayi gutha'manydjiwalanydja walalaŋgala.” Bitjarra walala yukurrana dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha, yana ŋanya mayali'-wilkthurruna. \p \v 24 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala walalaŋgu bitjarrana, “Way walala, djarrpi' yana dhuwali nhuma yukurra guyaŋirrinydja, liŋgu yaka nhuma yana marŋgi Gunhu'walaŋunydja dhärukku wukirriwuywunydja, ga balanyarayi bili nhuma yakayi yana marŋgi nhanŋu Gunhu'wunydja, liŋgu ŋayinydja biyapul wal'ŋu ganydjarr-ḏumurru nhäku malaŋuwu. \v 25 Yuwalk muka dhuwala yurru yolŋu'-yulŋu walŋathirrinydja beŋuru rakunyŋurunydja, bala walala yurru nhinanydja yukurra bitjanna, bitjan ŋunha Gunhu'wu djiwarr'wuy djämamirri walala ŋuli yukurra nhina. Yo, yakana yurru miyalk ga ḏarramu märranhamirri ŋunhalanydja djiwarr'ŋuranydja. \p \v 26 “Nhumanydja ŋuli ḻakarama rakunymirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhiyinydja yanapi walala rakunydhi gupaḏalnha. Yaka muka nhuma ŋunhi marŋgithina ŋurikinydja ŋunhi ŋayi nhaltjarra Mawtjitjthu yukurrana wukirri?... ŋunhi ŋayi yukurrana ḻakaraŋala ŋurikiy ŋunhi ŋayi nhäŋala gurtha ŋäṉarr ŋunhimalayi dharpalili many'tjarrlili? Ŋunhalayi Gunhuny'tja waŋana Mawtjitjkala bitjarra, ‘Ŋarranydja dhuwala God Waŋarr Yipurayimgu ga Yitjakku ga Djaykupku.’ \v 27 Yo, Gunhuny'tja ŋunhi Waŋarr walŋamirriwuna yolŋuwu walalaŋgu, yaka rakunymirriwu. Nhuma yukurra guyaŋirrinydja ŋunhi dhuwalayi djarrpi'kumana yana, yakana dhunupa wal'ŋu.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu walalaŋgala ḻakaraŋalanydja. \s1 Nhäyinyara dhika dharrpalnvdja wal'ŋu rom? \r Mathuyu 22:34-40; Luk 10:25-28 \p \v 28 Yo, ŋunhiliyi yolŋuyu Rom-marŋgikunharamirriyu ŋäkula warray, ŋunhi ŋayi Djesu waŋana buku-ruŋinyamaraŋala dhäruk bitjarrayi ŋurikiyi Djatutjiwu walalaŋgu, bala ŋayi guyaŋina bitjarra, “Manymaknha dhuwalinydjayi dhäruk buku-ruŋinyamaranhara.” Bala ŋayi ŋuriŋiyina yolŋuyu dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra, “Way Garray. Wanhaka dhika rom dharrpalnydja wal'ŋu ŋurruŋunydja?” bitjarra. \p \v 29 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Dhuwalana gam' ŋunhi dharrpalnydja wal'ŋu rom. Ŋäka nhuma Yitjural bäpurru yolŋu walala. Garraynydja ŋunhi ŋilimurruŋgu God Waŋarr wal'ŋu, ŋayipina waŋganynha yana Garray. \v 30 Nhuma yurru märryu-ḏapmaraŋanydja yuwalkkuŋa wal'ŋu Garraywalanydja nhumalaŋgalaŋuwala Waŋarrwalanydja; märr-ŋamathiyanydja nhanŋu bukmakthu yana nhokalay nhe, ŋayaŋuyu ga walŋayu ga ḻiyayu ga ganydjarryu. \v 31 Ga wiripunydja dharrpal rom munguyun yukurra ŋunhiyi ŋurruŋunhanydja, dhuwala gam': Märryu-ḏapmaraŋa ga märr-ŋamathiya wiripuŋuwunydja yolŋuwu, biyaka bitjan nhe yukurra märr-ŋamathirri nhuŋuway nhe gal'ŋu. Bäyŋuna ŋula wiripunydja rom malanha yukurra djingaryun dhiyakalayinydja maṉḏakala manapan, liŋgu dhuwalayinydja maṉḏanha märrmany'tja biyapulnha wal'ŋu ŋurruŋu ga dharrpal.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 32 Bala ŋayi ŋunhi Rom-marŋgikunharamirrinydja yolŋu waŋana bitjarrana ŋanya Djesunha, “Mirithirri ŋamakurru' bay. Yuwalk muka dhuwala nhe yukurra ḻakaramanydja, liŋgu dhuwala waŋganynha yana Waŋarrnydja, Garray ŋayipi. Bäyŋuna ŋula wiripunydja waŋarr, ŋayipina waŋganynha. \v 33 Yuwalk muka ŋilimurru yurru ŋunhi märr-ŋamathirrinydja Gunhu'wu ŋilimurruŋgalay ŋayaŋuyu ga ḻiyayu ga ganydjarryu, bukmakthu yana ŋilimurruŋgalay yulŋunydja, ga bitjandhi bili ŋilimurru yurru märr-ŋamathirriyi wiripuŋuwunydja yolŋuwu bitjan, bitjan ŋali yukurra märr-ŋamathirri ŋitjalaŋguway ŋali gal'ŋu. Yo, manymak warray ŋilimurruŋgu, ŋunhi yurru ŋilimurru wekamanydja wäyin ŋula nhä malanha bathan mundhurr Godku, yurru dhiyakuna Gunhu' yuwalktja ḏukṯuk gam', ŋilimurru yurru märrama dhäruk ŋunhiyi märrma' maṉḏanha rom. Yo, ŋilimurru yurru märr-ŋamathirri yukurra Garraywu ga yolŋuwu, liŋgu dhiyakuna ŋayi Garray biyapulnydja wal'ŋu ḏukṯuk.” Bitjarra ŋayi ŋunhiyi Rom-marŋgikunhamirrinydja yolŋu waŋana. \p \v 34 Ga ŋunhi ŋayi Djesuyu ŋäkulanydja ŋanya dhäruk waŋanhara, ḻatju'kunharanydja dhika barrku-ḏakthunaranydja wal'ŋu, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Nhenydja dhuwala galkina yana Godkalanydja Romŋura, yakana barrku,” bitjarra. \p Bala walala yolŋu'-yulŋuyunydja ŋäkula ŋanya dhäruktja, bala ḏaḏawyurrunana yana; yakana ŋanya walala biyapulnydja dhä-wirrka'yurruna. \s1 Djesuyu mukthunmaraŋala walalanha dhärukthu waŋana \p \v 35 Yo, ŋunhili Buṉbuŋura Buku-ŋal'yunaramirriŋura ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋala marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunha, bala ŋayi dhä-wirrka'yurrunanydja yukurrana bitjarrana, “Nhäku walala ŋuli ŋuriŋi Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay ḻakarama ŋunhi Dhawu'mirriyanharanhanydja bitjan, bitjan ŋayinydja yolŋuna wal'ŋu beŋuru Daypitkalana yarrataŋuru? \v 36 Liŋgu ŋuriŋi Walŋamirriyu Birrimbirryu ŋayi Daypitthunydja yäku-ḻakaraŋala ŋanya ‘Garray ŋarraku,’ ŋayi waŋananydja bitjarra gam', \q1 ‘Gunhuny'tja waŋana ŋarrakalaŋuwala Garraywala bitjarra, \q1 “Nhiniyanydja dhiyalana ŋarrakalana gali'ŋura wal'ŋu dhunupa'ŋuŋurana, \q1 yana liŋgu ga ŋarra yurru miriŋunhanydja nhuŋu \q2 ŋunhi galkinyamarama warrpam'nha, \q1 bala nhe yurru ḻuku-ŋal'yunna yukurra gorrumana \q2 ŋunhiliyinydja nhokalaŋuwala ŋurikala miriŋuwalanydja walalaŋgala.” ’ \p \v 37 “Ŋe, Daypitthunydja ŋunhi bitjarrayi Garray-ḻakaraŋala ŋunhinhayi dhawu'mirrinhanydja. Ŋuli ŋayi bini Christ gäthu'mirriŋu Daypitkunydja, nhäkuna ŋayi ŋunhi Daypitthu ŋanya ḻakaraŋala ‘Garray ŋarraku’ bitjarranydja?” Bitjarra ŋayi Djesuyu walalanha dhä-wirrka'yurrunanydja. \p Ga gali'wuynydja yolŋu walala guḻku'na mäkiri'-witjurruna yukurrana nhanŋu Djesuwu, bala walala mirithinana goŋmirriyinanydja dhikana wal'ŋu nhanukala dhärukthunydja. \p \v 38 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana walalaŋgu ḻakaraŋala. “Dharray nhuma yurru yulŋunydja dhiyakuyi Rom-marŋgikunharamirriwunydja walalaŋgu. Walalanydja yukurra ŋunhi djälthirri, nhuma yurru walalanha nhäma bala ŋurruŋu-ḻakaramana, bala buku-ŋal'yunna walalaŋgu ŋunhi walalaŋgu nhuma yurru bunanydja ŋula wäŋaŋura. \v 39 Ga ŋunhi walala ŋuli marrtji buku-ŋal'yunaralili buṉbulili, walalanydja yurru nhina ŋamakuli'ŋura wal'ŋu yana dharrpalŋura. Ga bitjandhi liŋgu ŋunhi walala ŋuli ḻuŋ'maranhamirri marrtji ŋathalilinydja, walala ŋuli nhinanydja yana ŋamakurru'lili wal'ŋu. \v 40 Yo, ŋunhiyi Rom-marŋgikunhamirri yolŋu walala ŋuli yukurra yakana gurrum'thunmirri dhuwaymiriwwunydja dhäykawurruŋgu, yana ŋuli bawa'-wekamana, bala djaw'yunna ŋula nhä walalaŋgu. Bala ŋuliŋurunydja walala ŋuli bukumirriyama weyinnha be, yana bitjan milkunhamirrina, yanapi walala dhuwurr-ŋamakuli'mirri yolŋu'-yulŋu. Yurru dhiyakuyinydja walalaŋgu Gunhu'yunydja yurru wekama biyapulnha wal'ŋu dhä-ḏir'yunara, wuṉḏaŋarrnha yana.” Ga bitjarrana ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu ŋayaŋu-djulŋithina dhäykawala dhuwaymiriwwala ŋunhi ŋayi bukmak wekaŋala, bay warray ŋunhi yutjuwaḻany'tja \r Luk 21:1-4 \p \v 41 Ga ŋuliŋurunydja Djesu yukurra nhina ŋunhili Gunhu'wala Buṉbuŋura, nhäma ŋayi yukurra yolŋu'-yulŋunha, walala yukurra marrtji, bala rulwaŋdhun rrupiyana ŋunhimalayi bathilili rrupiyawuylilina, mundhurr Godku. Guḻku' yolŋu walala ḻukunydjamirrinydja marrtjina, bala rarr'yurrunana ŋunhimalayi bathililinydja guḻku' warray rrupiyanydja. \v 42 Ga waŋgany dhäyka dhuwaymiriwnha ŋurruwuyknha marrtjina, bala rulwaŋdhurruna märrma' ŋaraka rrupiya, yutjuwaḻa'na ŋunhiyinydjayi rrupiya, yakana ŋula nhä bathala. \p \v 43 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻuŋ'maraŋala nhanŋuwaynha ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ḻakaraŋala bitjarrana, “Nhäŋa ŋunha ya' dhäykanha ŋurruwuyknha. Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋuruŋuyinydja ŋunhanydja rulwaŋdhurruna ŋunhayi bathilili biyapulnha wal'ŋu bathalana maŋutjiŋura Godkalanydja, djuḻkmaramana yukurra rrupiya-guḻku'mirriwuŋunydja walalaŋguŋu wekanhara. \v 44 Liŋgu ŋuriŋinydja wiripu-guḻku'yunydja yukurrana rulwaŋdhurruna ŋunhayi bäythinyarawuy warray rrupiya, ga wiripunydja walala ŋuli dhuḏi'yunmaramana walalaŋguwaynha walala biyapulnydja guḻku' wal'ŋu. Yurru ŋuruŋuyinydja dhäykayu gurrunhara bukmaknha yana nhä ŋayi yukurrana ŋayathaŋala, yakana ŋayi dhuḏi'yunmaraŋalanydja nhanŋuwaynydja ŋayi rrupiya, bukmaknha yana ŋayi wekaŋala Godkuna.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 13 \s1 Djesuyu ḻakaraŋala ŋurikiy Buṉbuwuy buḻwaŋ'maranharawuy \r Mathuyu 24:1-2; Luk 21:5-6 \p \v 1 Bala ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana ŋunhiyinydja Godkunydja Buṉbu, ga ŋunhi walala wäŋgaŋalanydja ŋuliŋuruyi marrtjina bala, bala walala ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala waṯthurruna nhäŋala ŋunhiyinayi Buṉbunha, bala waŋana bitjarrana, “Nhäna dhuwalanydja Buṉbu?... mirithirrina ḻatju' wal'ŋu ŋiniya?” \v 2 Ga ŋayi Djesuyunydja waŋana ḻakaraŋala bitjarrana, “Nhuma yukurra nhäma ŋunhayi Buṉbunydja, ŋayi yukurra djingaryun ḻatju' dhika wal'ŋu. Yurru yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Galki ŋunhayi Buṉbunydja yurru ḏaw'-ḏawyunna, buḻwaŋ'thunna yurru; yakana yurru waŋgany ŋula guṉḏa djingaryun ŋapa-ŋal'-ŋalyunmirrinydja, bukmaknha yurru marrtji ŋorra barrkuwatjnha, warrpam'nha muṉguykunharana dhikana.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu yukurrana ḻakaraŋala mariwuy, ŋunhi yurru maḻŋ'thun \r Mathuyu 24:3-14; Luk 21:7-19 \p \v 3 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesu marrtjina bala, bala nhinana ŋunhi bukulilina yäkulili Woliplilina, bala nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina withiyarana ŋanya, yäkuyu Betayu ga Djayimdhunydja ga Djondhunydja ga Wanduruyunydja, bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarrana, \v 4 Way Garray, nhätha yurru dhika bitjandhiyinydja? Nhä yurru dhika ŋäthilinydja maḻŋ'thun? Ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala mak, märr yurru ŋanapurru nhäma dharaŋan ŋunhi galkithinyara walu ŋurikiyi maḻŋ'thunarawu.” \p \v 5 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala balanydja bitjarra, “Bira'yurra nhiniyanydja yukirriya yana, märr yurru nhumalanha yaka muka ŋula yolthu yolŋuyu mayali'-wilkthundja. \v 6 Liŋgu yolŋu walala yurru marrtji ŋarrakalana be yäkuyu, ga ḻakaranhamirrinydja walala yurru marrtji bitjanmirrina, ‘Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi Christ, djuy'yunara Godkuŋu ŋunhi dhawu'mirri,’ bitjanna yurru, bala mayali'-wilkthundja walala yurru guḻku'nha mirithirri yolŋunhanydja walalanha. \p \v 7 “Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi nhuma yurru ŋäma yukurra marinydja bathalana, walala yurru yolŋu walala bunharamirri galki nhumalaŋgala, ga ŋunha bala barrku wäŋaŋura. Yurru yaka walala ŋuriŋiyi ŋoy-warriya ŋula. Yuwalk ŋunhiyi nhä malanha yurru maḻŋ'thundja yukurra bitjandhiyinydja ŋäthili, yurru yaka ŋunhiyinydja dhä-yawar'yunaramirri walu. \v 8 Yo, birrka'mirriŋura wäŋaŋura ŋarakaŋura yukurra yurru yolŋu walala bunharamirri, ga buŋgawamirriyu walalay yolŋu'-yulŋuyu yurru djuy'yun walalaŋguway miriŋunha walalanha bunharawu wiripuŋuwu yolŋuwu walalaŋgu. Yo, guḻku'na yurru yolŋu walala marrtji murrmurryundja, liŋgu wäŋanydja birrka'mirri marrtji yurru gur'-guryun bena wal'ŋu dhikana, ga buku-yapthunna marrtji yurru guṉḏa ŋula nhä malanha, ga ŋunhili wäŋaŋuranydja malaŋumi yurru marrtji räwakthirrina, ŋathamiriwyirrina. \p “Yo, ŋunhi ŋuli ŋäṉḏi'mirriŋuyu rerri ŋäma'-ŋama yothu'nha, ŋurruthamanydja ŋayi yurru rerri märrama märr-gaŋga, ga ŋuliŋuruyinydja ŋayi yurru wirrkina rirrikthun ŋunhiyi ŋäṉḏi'mirriŋunydja, yurruna ŋayi yurru yothu ŋunhi dhawal-wuyaŋirri. Ga bitjandhiyi dhuwalayi marinydja, ŋurru-yirr'yunara yana ŋunhiyinydja, ga bathalanydja yurru mari marrtji yalala warray. \p \v 9 “Bira'yurra nhäŋa, ga bulnha marrtjiyanydja. Nhumalanhanydja dhuwala yurru ŋarrakunydja malthunaramirrinha walalanha ŋayathama muka mulka, bala walala yurru gäma ŋunhana dhä-wirrka'yunarawuna yukurranharawu. Ga bartjunmarama walala yurru yukurra nhumalanha ŋunha buku-ŋal'yunaramirriŋura buṉbuŋura malaŋuŋura, ga dhärranhamarama walala yurru nhumalanha, nhuma yurru yukurra dhärra gumurrŋura ŋurikala buŋgawawala walalaŋgala wal'ŋu, liŋgu ŋarraku nhumanydja dhuwala yolŋu'-yulŋu, bala nhuma yurru yukurra ḻakaramana walalaŋgala ŋurikalayinydja walalaŋgala ŋarranha. \v 10 Yo, ŋäthilinydja nhuma yurru birrŋ'marama ḻakarama dhäwu' dhuwala ŋarranha birrka'mirrikurru wäŋakurru, walala yurru bukmakthu bäpurru'yu ŋämanydja dhuwala buḻaŋgitjtja dhäwu', yurruna yurru ŋunhiyinydja dhä-yawar'yunaramirrinydja walu maḻŋ'thun. \p \v 11 “Ga ŋunhi yurru walala märrama mulka nhumalanha, ga gäma bala dhä-wirrka'yunarawunydja yukurranharawu, yaka warwuyurra ŋathil'yurranydja nhaltjan nhe yurru waŋa yukurra, liŋgu Godthu yurru nhuŋu dhäruktja wekama waŋanharawunydja, ŋulinyaramirriyu yana liŋgu ŋunhi walala yurru dhä-wirrka'yun yukurra nhuna. Yaka nhe yurru waŋa nhuŋuway dhäruk, ŋayi yurru Garrkuḻuktja Birrimbirr waŋa yukurra nhokala dhärukkurru. \v 12 Yo, ŋulinyaramirriyuyi yolŋuyu yurru wekama nhanŋuway ŋayi wal'ŋu gurruṯu'mirrinha ŋurikalayi walalaŋgala yolŋu'-yulŋuwala bunharawuna rakunygunharawuna; ḏarramuyu yurru wekama nhanŋuway gutha'mirriŋunha walalanha, ga bitjandhi liŋgu bäpa'mirriŋuyunydja yurru nhanŋuway yumurrku'nha wekama bunharawu, ga djamarrkuḻi'yu yurru nyamir'yun walalaŋguway ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha, bala wekama maṉḏanha miriŋuwalana goŋlili bunharawuna rakunygunharawuna. \p \v 13 “Yo, bawala'mirri yurru yolŋu ŋuyuḻkthirrinydja ga nyamir'yundja nhuna, liŋgu nhe ŋunhi ŋarrakuna yolŋu, yurru nhenydja yurru baṯ biyaka yana mulkiya ŋarranha, liŋgu ŋunhi yurru ŋula yolthu yolŋuyu mulka yukurra ŋarranha, yana liŋgu ga ŋunha dhä-yawar'yunaraŋura, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra walŋathirrina. \s1 Djesuyu ḻakaraŋala ŋäthili wal'ŋu yana ŋurikiy ŋunhi dhä-yawar'yunarayu yurru wakin wal'ŋu mari maḻŋ'thun \r Mathuyu 24:15-21; Luk 21:20-24 \p \v 14 “Yo, yalalanydja nhuma yurru nhäma ŋula nhä yätj dhika wal'ŋu, ŋayi yurru yukurra dhärra ŋunhiliyi Godkalana Buṉbuŋura. (Yo, ŋunhi nhe yurru nhäma dhuwalanydja dhäruk dhipala djorra'lili, nhenydja yurru marŋgithirrina, maḻŋ'maramana yurru ŋunhiyi mayali'.) Yo, ŋunhi yurru ŋayi maḻŋ'thundja ŋunhiyi yätj, nhumanydja yurru yana dhunupana gundupumana ŋunhana bukulilina, nhumanydja ŋunhinydja walala ŋunhi nhuma yukurra nhina yurru ŋunha Djudiya wäŋaŋura ŋulinyaramirriyunydjayi. \v 15 Ŋuli nhe ŋula yol garrwarnydja bala'ŋuranydja nhokalay nhe nhina yukurra, ŋunhi nhe yurru ŋämanydja ŋunhiyi, dhunupana waṉḏiyana-wala; yaka marrtjiya roŋiyiya djinawa'lilinydja, ga girriny'tja nhuŋuway marrtjiya wapmaraŋa. \v 16 Ga ŋuli nhe yukurra yurru yolŋuyu djäma ŋula nhä ŋatha gulkthun, yakana nhe yurru balayi roŋiyirrinydja ŋula nhäku girri'wu märranharawu, yana gonha'yurrana ŋunhiyi wäŋa, bala waṉḏiyana-wala. \v 17 Yurru ḏäl dhuwala yulŋunydja yurru ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yothu'mirri yurru waṉḏirri, ga ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yuṯa yukurra yothu ŋayathama. \v 18 Yurru bukumirriyaŋa Godnhanydja, ŋäŋ'thurra ŋanya waŋiya, märr yurru ŋayi yaka ŋunhiyi maḻŋ'thun ŋulinyaramirriyunydja waluyu ŋulwitjthanydja, dharratharra'mirriyunydja. \v 19 Liŋgu ŋulinyaramirriyunydja yurru bathala yana mari marrtji yukurra ŋutu' dhika wal'ŋu. Ŋulaŋuru liŋgu ŋurruŋuru ŋunhi Godthu djäma ŋurruthaŋala dhuwala wäŋa, marinydja yukurrana marrtjina, yana liŋgu ga dhiyaŋu-wala dhuwala mukthun, yurru ŋunhiyinydja mari yutjuwaḻa' warray yana, yaka warray balanyarayi mari ŋäthilinydja maḻŋ'thurruna bathala, bitjan ŋunhiyi ŋunhi yurru buna. Ga ŋunhi yurru dhawar'yundja ŋunhiyi mari, ŋunhiyinydja yurru yakana biyapulnydja balanyarayi mari yalalanydja. \v 20 Yo, bathala wal'ŋu yurru yana marinydja maḻŋ'thun dhika, yurru Godthunydja ŋunhiyi walu gulkthun yurru gandarrŋura, märr-gurririkuma ŋurikiyi mariwu. Ŋunhi ŋayi bini gonha'yunanydja ŋunhiyi mari weyingunharawunydja ŋunhinydja bini bukmaknha yolŋu walala yukurranha burakinyana murrmurryunana, yakana bini waŋgany walŋa yukurranha nhinanha ŋulinyaramirriyundjayi Yurru Godthunydja ŋunhiyi gulkthun yurru gandarrŋura dhumbuḻ'kuma, liŋgu ŋurikalan walalaŋgala ŋunhi ŋayi walalanha djarr'yurruna. \p \v 21 “Ga ŋuli nhumalanha yurru waŋa bitjan gam' ŋula yolthu, ‘Way walala nhäŋa, dhuwalana ŋunhiyi walŋakunhamirrinydja yolŋu, Godkunydja dhawu'mirri,’ bitjandja, ŋunhiyinydja ŋayi yurru djawukirrina ḻakarama. Ga ŋuli ŋayi yurru waŋa bitjan gam', ‘Dhuwala ŋunhiyi djuy'yunara Godkuŋunydja ŋayi,’ bitjandja, yaka nhanŋu ŋurikiyinydja märr-yuwalkthiya dhärukku. \v 22 Liŋgu guḻku'na yurru yukurra dhäwu'-ḻakaranhamirrinydja walala be maḻŋ'thun, ga wiripunydja yurru marrtji yukurra ga ḻakaranhamirri bitjanmirri, ‘Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi djuy'yunara Walŋakunharamirri,’ yurru ŋunhiyinydja walala yukurra yurru bothirrina. Yo, ŋunhiyinydja walala djawukinyaramirrinydja walala yurru yukurra djäma nhäna malanha dhikana, ganydjarrmirrina rom, ga yolŋuyu walalay yurru nhäma walalaŋgala ŋunhiyi ŋirryunna, liŋgu wirrkina walala yurru ŋunhiyi walala ḏukṯukthirri, walala yurru yukurra bilyunmaramanydja ŋunhiyinha Godkalaŋumirrinhana yolŋu'-yulŋunha. \p \v 23 “Ŋäka ŋamathaŋa, mäkiri'-witjarranydja. Bira'yurra yukirriya yana. Ŋäthili yana dhuwala ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra, yurruna yurru maḻŋ'thun, märr nhumalanhanydja walala yurru yaka mayali'-wilkthun ŋula yolthu yolŋuyu.” \s1 Ḻakarama yukurra Garraynha roŋiyinyarawuynha \r Mathuyu 24:29-31; Luk 21:25-28 \p \v 24 “Yo, ŋuliŋurunydja dhäŋuru mariŋurunydja bathalaŋurunydja, dhunupana beyaṉumirrina nhä malanha yukurra yurru maḻŋ'thun ŋunhala gärakŋuranydja. Ŋayinydja yurru gäraktja ŋunha wiripuŋuyirrina, liŋgu walu yurru munha'yunna yukurra, ga ŋaḻindi yurru yukurra yakana djarraṯawun'thirri, \v 25 ga walalanydja yurru marrtji ganyuny'tja mala burrul'yunna ŋulaŋuru gärakŋurunydja, ga ganydjarr-ḏilkurruna wal'ŋu nhä malanha ŋunha gärakŋura yurru. marrtji ŋapa-ŋal'yunmirrina, yakana walala yurru marrtji dhunupanydja ga ŋamathamanydja. \v 26 Ga dhunupana yurru ŋulinyaramirriyunydja ŋayinydja ŋunhiyinydja Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja maḻŋ'thunna gärakŋurana, ŋayi yurru yukurra marrtji lili waŋupini'kurru, yurru marrtjinydja ŋayi yukurra yurru ŋunhi biyapulnha wal'ŋu ganydjarr-ḏumurruna, ga monygumanydja ŋanya yurru djeŋarra'yuna djarraṯawun'thunydja, ḻatju'yuna dhika wal'ŋu. \v 27 Yo, ŋulinyaramirriyu liŋgu ŋayi yurru Garrayyu djuy'yunna ŋunhiyi nhanŋuwaynydja djiwarr'wuynha djämamirrinha walalanha, walala yurru marrtji birrka'mirrilili yana wäŋalili ḻika'-ḻikanlilinydja, bala walala yurru marrtji ḻuŋ'maramana waŋgany-manapanna djarr'yunarawuynhanydja walalanha birrka'mirriŋuruna wäŋaŋuru, märr walala yurru bukmaknha yana ḻuŋ'thun marrtji nhanukala bala Garraywalanydja.” Ga bitjarrayi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu lili'ŋuwuynha ḻakaraŋala roŋinyarawuy ŋanyapinyay ŋayi \p \v 28 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayali'kurruna bitjarra gam', “Guyaŋiya dharpanhanydja ŋunhi gäku'nha, bala marŋgithiyana. Ŋunhi nhe ŋuli nhäma marwat ŋäthilinydja dhamany'tjunara marrtjinyara, bala marŋgithirrina nhe ŋuli. ‘Way galkina dhuwala borumguna walunydja,’ bitjanna nhe yurru waŋa. \v 29 Ga bitjanarayina nhe yurru nhäma ŋunhiyi nhänha malaŋunha ŋunhi yurru maḻŋ'thu-maḻŋ'thun, bala marŋgithirrina nhe yurru dharaŋanna, ŋunhi ŋayinydja galkina wal'ŋu yana, dhunupana ŋayi yurru Garraynydja bunana, maḻŋ'thunna yurru. \p \v 30 “Märr-yuwalk ŋarra ḻakaramanydja yukurra dhuwala. Ŋunhi nhuma yurru nhäma dhuwalanydja wäŋa bitjanarayi wiripuŋuyinyaranydja, walalanydja yurru ŋunhinydja yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala yukurra nhina ŋulinyaramirriyunydja, yakana walala yurru murrmurryun bukmak ŋäthili, yurruna ŋayi yurru Garraynydja buna. \v 31 Ŋunha gärak ŋunhi nhe yukurra nhäma, ga dhuwala gay' munatha' wäŋa, dhuwalanydja yurru buwayakthirri, winya'yun warray, yurru ŋarrakunydja dhäruk yaka warray yurru winya'yun ga buwayakthirri. \p \v 32 Yo. Ŋunhi yurru nhe nhäma ŋunhiyinydja dhäwu'mirriyanharawuynhanydja nhänha malaŋunha, nhe yurru marŋgithirrina, galkina ŋayi yurru Gäthu'mirriŋunydja bunana Yolŋunydja. Yurru yaka ŋula yol waŋgany yolŋu marŋgi ŋurikiyi waluwunydja, ŋunhi nhätha ŋayi yurru buna, mak goḏarr'mirri, mak ḏämbuyu waluyu, mak buku-rangu, yakana ŋula yol marŋgi yuwalkŋuwunydja wal'ŋu waluwu. Ga bitjandhi bili ŋunha djiwarr'wuynydja yolŋu walala yakayi yana marŋgi, ga biyapul Gäthu'mirriŋu nhanŋu yakayi yana marŋgi, ŋayipi yana waŋgany Bäpa'mirriŋu marŋginydja ŋurikiyi waluwunydja, ŋunhi ŋayi yurru Garray marrtji lili roŋiyirri. \p \v 33 “Bira'yurra yulŋunydja, dhukarr-nhäŋa yukirriya, liŋgu yaka nhe marŋgi ŋurikiyinydja waluwu ŋunhi ŋayi yurru marrtji lili. \v 34 Yurru balanyara ŋunhiyi yulŋunydja yurru gam': Yolŋu yurru marrtji wäŋa-waṯaŋu bala wärriku yana, bala ŋayi yurru wekama nhanŋuway ŋunhi wäŋa yolŋuwala walalaŋgala dharraylili, ŋurikala nhanukalaŋuwala djämamirriwala walalaŋgala, ga waŋga'-waŋganygu ŋayi yurru djämanydja walalaŋgu wekama, walala yurru djäma nhanŋu yukurra. Ga ŋurikala dhurrwara-djäkamirriwalanydja yolŋuwala ŋayi yurru waŋa bitjanna, ‘Bira'yurra yukirriya yulŋunydja, dhukarr-nhäŋa yana ŋarraku gumurr-ruŋiyinyarawunydja,’ bitjan. \p \v 35 “Yo, nhumanydja yurru biyakayi bira'yurra ga dhukarr-nhäŋa yukirriya, liŋgu nhuma yaka marŋgi ŋurikiyinydja wäŋa-waṯaŋuwunydja, nhätha ŋayi yurru gumurr-ruŋiyirri; mak ŋayi yurru bunanydja milmitjpa, mak buku-rangu, mak munhakumirri, yakana nhuma marŋgi. \v 36 Yana biyaka bira'yurra ga djäma yukirriya, märr yurru ŋayi yaka nhuna maḻŋ'marama yakurrlilinydja, ŋunhi ŋayi yurru waḏutjanydja buna. \v 37 Yo, dhuwalayi dhäruktja ŋarra yukurra ḻakarama waŋa nhumalanha, bukmakku yana yolŋu'-yulŋuwu, ‘Bira'yurra walala ga dhukarr-nhäŋa yukirriya yana yulŋunydja.’” Bitjarra ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋalanydja. \c 14 \s1 Walala ḻarruŋala yukurrana dhukarrwu, wanhawitjan walala ŋanya yurru buma \r Mathuyu 26:1-5; Luk 22:1-2; Djon 11:45-53 \p \v 1 Yo, galkina ŋunhiyi guyaŋinyaramirrina walunydja yäku Ḻäy-yuḻkmaranhamirrina, ŋunhi walala yurru ḻuka yukurra ruwaŋga'kunharamiriw ŋatha. Ga ŋunhiyi walala ŋaḻapaḻmirri yolŋu walala, ŋurru'-ŋurruŋu ḏalkarra'mirri walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala ŋunhi, walala yukurrana ḻarruŋala dhukarrwu, wanhawitjan walala yurru dhukarrkurrunydja mulka ŋanya Djesunha gayulnydja. \v 2 Walala waŋanhamina bitjanmina, “Yaka ŋilimurru ŋanya yurru buma balakurruyinydja romgurrunydja ŋi',... walala ŋuli bäynha ŋilimurruŋgu yolŋu'-yulŋun maḏakarritjthi, bala buŋuna yukirri ŋilimurrunha,” bitjarra. \s1 Dhäykayu rarryurruna Djesuwala buŋgan bäw' ŋunhi biyapulnha wal'ŋu dhikana \r Mathuyu 26:6-13; Djon 12:1-8 \p \v 3 Ga ŋulinyaramirriyu ŋayi Djesu yukurran nhinananydja Bithini wäŋaŋura, yolŋuwalanydj yäkuwala Djäymangala wäŋaŋuranydja, ŋurikal yolŋuwala ŋunhi ŋayi burrpuymirri ŋäthili. Ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻukana ŋatha, bala ŋayinydja bäy miyalk marrtjina balayi ŋunhimalayi, withiyara ŋanya, ga gäŋalanydja ŋayi marrtjina buŋgan bäwny'tja, biyapulnha wal'ŋu ḻatju'na dhikana, yäku nät, yurru rrupiya-mäypamirrina, mel-wiḏi'na yana dhikana wal'ŋu. Ga dhunupana ŋayi ŋunhi ḻapmaraŋalanydja dhänydja dhuŋgunany'tja ŋurikiyi, bala rarryurrunana dhunupana muḻkurrlilina nhanukala Djesuwala. \p \v 4 Ga walalanydja ŋunhi nhäŋala wiripu-guḻku'yunydja yolŋu'-yulŋuyu, bala maḏakarritjthinana nhanŋu, bala walala yukurrana waŋanhamina bitjanminana, “Nhäku ŋunha ŋayi yukurra djalkthundja ŋunhayi buŋgan bäwny'tja? \v 5 Ŋunhi ŋayi bini djalimdja wekanha ŋunha, ŋayi bini märranha rrupiyanydja ŋurukuyi bathalana, 300-nha, ga rrupiyanydja ŋayi bini wekanha ŋunhiyi ŋuruku ŋurruwuykkuna walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwu. Yurru ŋayi ŋunhana warrkuḻumana yukurra yulŋunydja.” Ga bitjarra warray walalanydja yukurrana waŋana, gupa-waŋana ŋanya ŋunhiyi dhäykanha wirrkina. \p \v 6 Ga ŋayi Djesuyunydja waŋana walalanha bitjarrana, “Ganarra ŋanya gonha'yurra. Nhäku nhuma yukurra waŋa ŋanya yätjkumanydja? Liŋgu ḻatju'kuŋalana dhuwalanydja ŋayi ŋarrakala djäma bitjarrayi. \v 7 Ŋunhayi ŋurruwuykmirrinydja yolŋu walala yurru yukurra bitjan warray liŋgu nhumalaŋgala dhiyala, nhuma yurru walalanha guŋga'yun bawala'mirriyu, yurru ŋarranydja yurru yaka warray nhumalaŋgala dhiyala bitjan liŋgu. \v 8 Dhiyaŋunydjayi dhäykayu guŋga'yurrunana ŋarranha, ga djäma ŋayi mirithirrina wal'ŋu ŋamakurru. Dhuwalayinydja ŋayi ŋunhi buŋgan bäwny'tja rarryurruna ŋarrakala ŋäthilimirriyaŋalana, ŋathil'yurruna ŋurikina ŋunhi ŋarranha walala yurru moluliliyama. \v 9 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Dhuwalanydja yurru manymak dhäwu' ŋarrakalaŋuwuy marrtji buku-ḻiw'maramana wäŋakurru malaŋukurru, ga bawala'mirriŋura wäŋaŋura ŋunhi yolŋu walala yurru ḻakaranhamirri ŋarranha, bala walala yurru guyaŋirrina roŋiyirri dhuwalayi miyalknhanydja, ŋunhi nhaltjarra ŋayi djäma ḻatju' yana wal'ŋu ŋarrakala.” Bitjarra ŋayi Djesuyu walalaŋgala ḻakaraŋalanydja. \s1 Djudatjthu wekaŋalana Djesunha goŋlilina walalaŋgala ŋuliwitjarra rrupiyakurruna \r Mathuyu 26:14-16; Luk 22:3-6 \p \v 10 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayinydja waŋganydja yolŋu ŋuliŋuru miṯtjiŋuru 12-ŋuru marrtji gayulnha winya'yun, Djudatj-Gariyattja yäku. Marrtjinydja ŋayi bala ŋunhi, withiyandja ŋunhinha walalanha Ŋurru'-ŋurruŋunha ḏalkarra'mirrinhana, bala waŋanydja ŋayi walalaŋgala bitjanna, “Way, ŋarra yurru wekamana dhuwala bay' Djesunhanydja, nhumalaŋgalana goŋlili,” bitjarra. \v 11 Ga walalanydja ŋäkula ŋanya dhäruktja wirrkina dhika goŋmirriyinanydja, ga waŋana bitjarra, “Yo, ŋanapurrunydja nhuna yurru wekama rrupiyana ŋurikiyi,” bitjarra. Ga ŋuliŋurunydja ŋayi Djudatjthu birrka'yurruna dhukarrnha, wanhawitjan ŋayi yurru wekama ŋanya Djesunha goŋlili walalaŋgala. \s1 Djesuyu ḻukana Ḻäy-yuḻkmaranharamirri ŋatha \r Mathuyu 26:17-25; Luk 22:7-14,21-23; Djon 13:21-30 \p \v 12 Yo, ŋunhiyi guyaŋinyaramirrinydja walu liŋguna bunanana ŋurikinydja ŋathawu ḻukanharawu Ruwaŋga'kunharamiriwwunydja. Ŋäthili ŋurruthaŋalanydja ŋunhinydja walala ŋuli balanyarayuyi ḏaykun'thu wutthunna wäyinnha lämnha, bala ḻukanhana ŋuli walala ŋulinyaramirriyunydjayi Waluyu Ḻäy-yuḻkmaranharamirrinydja. Bala walala nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina bala Djesuwalana, bala waŋana ŋanya bitjarra, “Way Garray. Wanhami dhika ŋilimurru yurru ŋunhiyi ŋatha Ḻäy-yuḻkmaranharamirrinydja ḻuka? Wanhaka ŋanapurru yurru ŋäthilimirriyama wäŋanydja?” bitjarra. \p \v 13 Ga ŋayi Djesunydja waŋana märrma'wala ŋurikala nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala maṉḏakala bitjarra, “Marrtjiya bala Djurutjalamlili, ga nhäma nhuma yurru yolŋunha ḏarramunha, ŋayi yukurra yurru gäma banikin'mirri bathala'mirri gapu ḻambarryu. Ŋunhi nhuma yurru nhämanydja ŋunhiyinhayi, bala malthurrana yana maṉḏa. \v 14 Ga ŋunhi ŋayi yurru gulŋiyirri ŋunhimalayi wäŋalili, ga nhumanydja yurru gulŋiyirriyi yana. Bala nhuma yurru waŋa ŋurikala wäŋa-waṯaŋuwalanydja yolŋuwala bitjanna, ‘Bitjarra ŋunha Marŋgikunharamirrinydja waŋana, “Wanhaka dhika wäŋa dhaḻakarr ŋanapurruŋgu, ŋanapurru yurru ḻuka Ḻäy-yuḻkmaranhamirrinydja ŋatha dhiyala nhokala wäŋaŋura,”’ bitjarra. \v 15 Ga ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydja yolŋuyu nhumalanha gäma ŋunha wal'ŋu bala wakinlili garrwarlili wal'ŋu wäŋalili dhaḻakarrlili, ga ŋunhalayina nhuma yurru ŋäthilimirriyamanydja yukurra ŋilimurruŋguway, märr ŋilimurru yurru ḻuka ŋunhiliyina.” \v 16 Bala maṉḏa ŋunhi marrtjinanydja ŋunhi maṉḏa märrma', bala ŋunha Djurutjalamlilinydja gulŋiyina, ga maḻŋ'maraŋalanydja maṉḏa balanyara yana liŋgu ŋupanayŋu ŋunhi ŋayi Djesuyu nhaltjarra ḻakaraŋala maṉḏakala. Bala maṉḏa yukurrana djämana ŋäthilimirriyaŋalma ŋunhiliyina ŋurikiyi ḻukanharawu ŋathawuna. \p \v 17 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina wäŋanydja munhakuyina, bala ŋayi Djesunydja ga nhanŋu ŋunhi 12 ḻundu'mirriŋu walala marrtjinana balayi. \v 18 Ga ŋunhi walala marrtjina ḻukananydja ŋathanydja, bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Dhiyalaminydja gay miṯtjiŋura dhuwala ŋilimurru yukurra nhina ga ḻuka, waŋganydhunydja yurru ŋarranha mel-wamana, bala wekama miriŋuwalana goŋlili,” bitjarra. \p \v 19 Bala walala ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu galŋa-yätjthinana wirrkina, bala walala yukurrana dhä-wirrka'yunminana waŋana bitjarra, “Yol dhika yulŋunydja Garray?... ŋarra? Yaka ŋarranydja yurru nhuna bitjandhiyi,” bitja'-bitjarrana walala marrtjina. \p \v 20 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Waŋganydhunydja yurru dhipuŋuru miṯtjiŋuru nhumalaŋgala ŋatha ḻupmarama banikin'lili, rrambaŋi ŋilinyu maṉḏa. Ŋunhiyina yolŋunydja ŋayina yurru ŋarranha mel-wamanydja. \v 21 Yuwalk yana dhuwala yulŋunydja, ŋunhi yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja rakunydhirri, bitjan yana liŋgu ŋunhi nhaltjan yukurra Djorra'yu ḻakarama ŋanya ŋäthili, yurru bathalana marinydja yurru ŋurikiyinydja ŋunhi ŋayi yurru ŋarranha wekama bitjandhiyi. Manymak warray ŋunhi ŋurikiyi yolŋuwunydja, ŋunhi ŋayi bini yakanydja dhawal-wuyaŋinya.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi rumbal ga gulaŋ malimirriyaŋala \r Mathuyu 26:26-30; Luk 22:14-23; 1 Corinthians 11:23-25 \p \v 22 Yo, baḏak yana walala ḻukananydja ŋathanydja marrtjina, bala ŋayi Djesuyu märraŋalana ŋathanydja, buku-wekaŋala Gunhu'nhanydja, bala bakmaraŋalana, bala wekaŋalanydja waŋana bitjarrana ḻakaraŋala, “Ŋay', märraŋana ga ḻukiyana. Dhuwalana ŋarra rumbalnydja.” \p \v 23 Ga bitjarrayi bili ŋayi weyikany'tja märraŋala, bala buku-wekaŋala Gunhu'nha, bala wekaŋalana walalaŋgu. Wurkthurrunanydja walala bukmakthuna, \v 24 bala ŋayi Djesu waŋana bitjarrana, “Dhuwalanydja ŋarra maŋgu'na. Dhiyaŋuyi gulaŋdhu ŋarrakalanydja yurru bitjan ḏälkumana Gunhu'wunydja dhawu'-nherraṉara, liŋgu ŋarranydja gulaŋ yurru waṉḏirri buwayakkunharawu yätjku malaŋuwu, guḻku'wu yolŋu'-yulŋuwu walŋakunharawu. \v 25 Dhuwalanydja ŋarra nhumalaŋgu yurru ḻakaramana. Yakana ŋarra yurru biyapulnydja ḻuka weyika borum dhuwalayi, ga bäy yurru-u-u, ga ḻuka ŋarra yurru yuṯanydja wal'ŋu weyika borum Bäpa'mirriŋuwalana ŋarrakalaŋuwala ŋunhalana Romŋura, ŋunhi ŋayi yurru maḻŋ'thunna warraŋulyirrina wal'ŋu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja ŋunhi. \p \v 26 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru ŋathaŋurunydja walala manikaynha miyamara, bala marrtjinana-wala yana ŋunhimalayina bukulilina Woliplilina yäkulili. \s1 Djesuyu ḻakaraŋala Betanha dhumbal'yunarawuy ŋäthili \r Mathuyu 26:31-35; Luk 22:31-34; Djon 13:36-38 \p \v 27 Yo, marrtjinydja walala yukurra wäŋgamanydja bala dhukarrkurruna, Djesu ga ḻundu'mirriŋu walala nhanŋu, bala ŋayinydja waŋa ŋunhili gatjaḻŋura Djesunydja bitjanna, “Nhumanydja yurru ŋarranha ganan warrpam'thun gundupuma, liŋgu dhuwalayinydja yukurra ḻakarama dhäruk ŋunha djorra'yu ŋäthili yana, waŋa yukurra bitjan, ‘Walala yurru djäkamirrinhanydja buma murrkay'kumana, bala walalanydja yurru nhanŋu ŋunhi wäyindja malanha gundupuma barrkuwatjthirrina winya'-winyayunna.’ \v 28 Yo, dhuwalanydja ŋarra yurru burakirrina rakunyguna, ga ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋarra boŋguŋu walŋathinydja, ŋarranydja boŋguŋu marrtji Galalililina, ŋathil'yurruna nhumalaŋgala, ga ŋunhalana nhuma boŋguŋu biyapulnydja waŋgany-manapanmi ŋarrakala.” \p \v 29 Ga ŋayinydja Betanydja gonha waŋa bitjan warray, “Yaka ŋarranydja boŋguŋu nhuna gonha'yurru. Dhiyaŋu mak wiripu-guḻku'yu nhuna boŋguŋu gonha'yurrunydja, yurru ŋarranydja yaka warray yurru nhuna ganan.” \p \v 30 Ga ŋayi Djesunydja bilyun, ga waŋa ŋanya Betanha bitjanna, “Märr-yuwalk ŋarra nhuŋu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Gäthuranydja munhaku dhiyaŋunydja, nhenydja yurru buku-ḻurrkun'mirri dhumbal'yun ḻakaranharamirri ŋarraku, yurruna ŋayi yurru gurrwawunydja waŋa djaḏaw'yunarayunydja buku-märrma'mirri.” \p \v 31 Ga ŋayinydja biyapul Betanydja waŋana buku-ḏuwaṯthurruna bitjarra, “Yakana ŋarranydja nhuŋu yurru dhumbal'yun yukurra. Bay warray ŋarranha walala yurru bumanydja ŋunhi, yurru ŋarranydja yurru rakunydhirri yana nhokala, rrambani ŋali.” \p Ga biyapul walala bukmaknha waŋa bitjandhi liŋgu yana dhäruk, “Yaka warray ŋarranydja yurru waṉḏirri nhokala. Ŋarranydja yurru rakunydhirri, manapa ŋali maṉḏa yana,” bitjan. \s1 Djesu bukumirriyaŋala yukurrana wäŋaŋura yäkuŋura Gitjamani \r Mathuyu 26:36-46; Luk 22:39-46 \p \v 32 Wäŋgamanydja walala marrtji bala-a-a, ga wäŋanydja mulka ŋunhiyi Gitjamaninydja yäku, bala ŋayi Djesuyunydja waŋa walalanha bitjanna, “Nhiniya walala dhiyala, galkurra ŋarraku. Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji ga bukumirriyama ŋunhala bala,” bitjan. \v 33 Bala ŋayi garr'yun Betanha ga Djayimnha ga Djonnha, bala walala marrtji wäŋgamana bala. \p Ga ŋunhalanydja ŋayi Djesu ŋayaŋu-warr'yunna mirithirrina dhikana, ŋoy-warrina ŋayi, \v 34 bala ŋayi waŋa ḻakaranhamirri walalaŋgala bitjanna, “Ŋayaŋunydja ŋarra dhuwala wirrkina wal'ŋu ŋonuŋdhinana, ṉiṉ'-ṉiṉmaramana marrtji bala ŋarranha dhuwala. Nhiniya nhumanydja dhiyala, ga nhäŋa yukirriya, bämara' ŋarraku bira'yurra,” bitjarra. \p \v 35 Bala ŋayi marrtjina, yarrkthurrunana bala ŋuliŋurunydja, ŋayipina gänana, bala yana ŋayi ŋurrkanhamirrina munatha'lilina, bala bukumirriyamana ŋäŋ'thun Gunhu'nhana, märr ŋayi bini yaka balanyarayi märranha ga rakunydhinya ŋuriŋiyi; \v 36 bitjanna ŋayi yukurra waŋa bukumirriyamanydja gam', “Bäpa gay' ŋarraku Mäḻu, yakana nhuŋunydja ḏäl nhäku malaŋuwu djämawu. Dälnha dhuwala ŋarraku yulŋunydja mirithirrina, ŋonuŋnha wal'ŋu. Ŋarranydja djäl, nhe yurru bilmaraŋa dhuwalayi galŋa-ŋonuŋgunharamirri rom, ga djaw'yurrana ŋarrakala. Yurru nhuŋuway ŋarra yurru märrwu malthundja, yaka ŋarrakuwaynydja märrwu,” bitjanna ŋayi Djesu yukurra bukumirriyamanydja. \p \v 37 Ga ŋuliŋuruyinydja bukumirriyanharaŋurunydja, bala ŋayi gaŋgathirrina, bala marrtjina bala, ga dharr-way nhäma walalanhanydja yakurrlili warray, walala marrtji ŋorra'-ŋurra. Bala ŋayi waŋa Betawalanydja bitjanna, “Way Djäyman. Nhä dhuwala nhe yakurr yulŋunydja? Yaka warray nhuma yukurra dhuwala bira'yundja?... Märr-gurriri yana nhuma yurru bira'yun yukurra, marrparaŋ'kuma ŋarranha? \v 38 Bira'yurrana walala, ga bukumirriyaŋa muka yulŋunydja, märr nhuma yurru yaka muka galkirrinydja ŋunhi ŋayi yurru ŋuriŋi walamaranharamirriyunydja mokuyyu nhumalanha gur'yunna. Liŋgu ŋayaŋunydja nhuŋu ḏukṯuktja, nhe yurru dhärra yana ŋarrakala wuṉḏaŋarryirri, yurru galŋanydja dhuwali nhuŋu ganydjarrmiriwnha yalŋgi'na,” bitjanna ŋayi Djesuyu yukurra waŋanydja. \p \v 39 Bala ŋayi biyapul roŋiyirri balayi ŋunhimalayi dharapullili, ga biyapul ŋayi bukumirriyama yukurra bitjan gam', “Bäpa, ŋuli nhe yurru yakanydja bilmarama ga djaw'yun ŋarrakala dhuwalayi galŋa-ŋonuŋdhinyaramirri rom, ŋarranydja yurru mukthunna yana märrama, bala liŋguna, märr yurru ŋarranydja märrwu malthunna-wala yana nhuŋuwaynha.” \p \v 40 Ga roŋiyirri ŋayi beŋuru, ga nhäma walalanha nhanŋuway ŋunhi ḻundu'mirriŋunha walalanha yakurrlili yana, liŋgu walalanha yakurryunydja monyguŋala. Ga ŋunhi walala nhäŋalanydja ŋanya goranana manapara, ga yakana waŋana balwak-ruŋinyamaraŋalanydja. \p \v 41-42 Ga biyapul ŋayi balayi roŋiyirri, gonha'yunna walalanhanydja, ga biyapul ŋayi bukumirriyama ŋunhiyi yana liŋgu dhäruk, bitjan ŋayi ŋäthili yukurra waŋa, bitjan gam', “Bäpa, nhuŋuwaynha ŋarra yurru märrwu malthundja-wala,” bitjanna. Ga biyapul ŋayi roŋiyirri balayi walalaŋgala, ga waŋa bitjanna, “Baḏak nhuma yukurra dhuwala ŋorra'-ŋurra yulŋunydja? Liŋguna dhuwala ŋarraku bunanana walunydja. Dhuwalana gay' nhäŋana walala, ŋayi yurru ŋuriŋiyinydja ḏarramuyu wekama yätjmirriwalana goŋlili ŋarranha, yolŋu'-yulŋuwala. Ma' ḏurryurrana walala, ŋilimurru marrtjina. Dhuwalana ŋayi yolŋunydja, liŋguna bunana,” bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Miriŋuyu mulkanana ŋanya Djesunha \r Mathuyu 26:47-56; Luk 22:47-53; Djon 18:3-12 \p \v 43 Ŋulinyaramirriyunydjayi ŋayi yukurrana Djesuyunydja baḏak muka yana waŋana walalanha, bala ŋayinydja gonha ḏarramu Djudatjtja yäku marrtji bala, ga bur-way buna nhanŋu, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyinydja ḏarramu galkiwuy ḻundu'mirriŋuna yana nhanŋu Djesuwu, yurru bunanydja ŋayi ŋunhi guḻku'walaŋumirrina miriŋuwalaŋumirri, walala marrtjina wäŋgaŋalanydja goŋ-mandjawakmirri walala ga goŋ-birku'mirri, liŋgu walala ŋunhi djuy'yunaranydja ŋurru'-ŋurruŋuwuŋu wal'ŋu ḏalkarra'mirriwuŋu walalaŋguŋu ga wiripu-guḻku'wuŋu ŋurru'-ŋurruŋuwuŋu yolŋu'-yulŋuwuŋu. \v 44 Yurru ŋayi ŋunhi Djudatjthu ŋäthilinydja waŋana walalanha bitjarra gam', “Nhämanydja nhuma yurru ŋarranha bitjanara gam', ŋarra yurru ŋanya wälkuma ŋäthilinydja, ŋunhiyinydja ŋarra yurru ḻakaramana ŋanya nhumalaŋgu. Bala nhuma yurru ŋanya mulkana,” bitjarra. \p \v 45 Ga ŋunhi ŋayi Djudatj bunananydja, bala dhunupana yana ŋayi marrtjinanydja nhanukalana Djesuwalana, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Way Garray,” bala yana dhunupana wälkuŋalana ŋanya. \v 46 Bala walala marrtjinanydja, bala mulkanana ŋanya Djesunha baṯ-gay. \p \v 47 Bala dhunupana yana nhanukala waŋganydhunydja ḻundu'mirriŋuyu djawarr'yurruna mandjawaknha, bala wutthurruna waŋganynhanydja ḏarramunha, mäkiri'na djatthurruna, yurru ŋunhiyinydja ḏarramunha ŋayi djatthurruna djämamirrinha Ḻiya-ŋärra'mirriwuna yolŋuwu wal'ŋu. \p \v 48 Bala ŋayi Djesu ŋuliŋurunydja bilyun ga waŋa miṯtjiwalana bitjanna, “Nhäku warray nhuma gäŋala mandjawaktja ga birkuny'tja mulkanharawunydja yana ŋarraku? Nhä dhika ŋarra?... barrari-wukunhamirri yolŋunydja?... balanyara bitjan manaŋgan yolŋu ŋarra? \v 49 Bitjan warray liŋgu ŋarra ŋuli walu-ŋupan dhuwala nhinanydja ŋunhala Gunhu'wala Buṉbuŋuranydja, marŋgikuma yolŋu'-yulŋunhanydja, yurru yaka warray nhuma ŋunhi ŋulinyaramirriyunydja marrtji ga mulka ŋarranha. Yo, dhuwalayinydja maḻŋ'thurrunana, bitjarra yana liŋgu bitjan ŋunhi ŋunha Djorra'yu yukurra ḻakarama, liŋgu ḻakaramanydja ŋayi yukurra ŋunhi yuwalkkuma yana.” Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋana ḻakaraŋalanydja yukurrana. \p \v 50 Bala walala bukmakthu yana nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay gonha'yurrunana ŋanya, bala gundupuŋalana. \p \v 51-52 Ga ŋayinydja waŋganynha yolŋu malthurruna yukurrana mukthurrunanydja yana nhanŋu Djesuwu, ga walalanydja bini mulkanhanydja ŋanya muka ŋunhiyi ḏarramunha, yurru ŋayi ŋunhiyi yukurrana marrtjinanydja garrpiṉara dhomala'mirri yolŋunydja, ga ŋunhi walala ŋanya mulkananydja, bala nhanŋu dhomalany'tja yupthurrunana ŋunhiyi walalaŋguŋu warryunaranydja, bala ŋayinydja waṉḏina warray dhika, warraŋulnha nhinana bala. \s1 Djesu goŋŋurana ŋurru'-ŋurruŋuwala \r Mathuyu 26:57-68; Luk 22:54-55,63-71; Djon 18:13-14,19-24 \p \v 53 Ga ŋuliŋurunydja ŋunhi walala mulkana ŋanya Djesunha, djunamana gäŋala ŋurikala Ḻiya-ŋärra'mirriwalana yolŋuwala wäŋalili, ga bukmak ŋunhi ḏalkarra'mirri walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala ga wiripu-guḻku' ŋurru'-ŋurruŋu ḻuŋ'thurrunana waŋgany-manapanminana marrtjina ŋunhimalayina wäŋalili. \p \v 54 Yo, gäŋalanydja walala Djesunhanydja ŋunhimalayina wäŋalili, ga ŋayi Betanydja malthun marrtji walalaŋgu bala, yurru be-e-e dhuḏikurru barrku. Marrtjinydja bala ŋayi Beta, ga djuḏup-gay gärri ŋunhimalayina wäŋalili, yurru ŋayi nhinanydja-dharra ŋunhi miriŋuwalana walalaŋgala djäkamirriwalana yolŋu'-yulŋuwala, bala ŋayi ḻithanmaranharamirri gorrmurkunharamirrina ŋanyapinyay ŋayi rumbalnha gurthalilina. \p \v 55 Ga ŋunhili djinawa buṉbuŋuranydja Djesunydja yukurra dhärra gumurrŋurana walalaŋgala ŋurru'-ŋurruŋuwala ḏalkarra'mirriwala ga bukmakkala ŋaḻapaḻmirriwala yolŋuwala walalaŋgala. Yo, dhiyaŋuyinydja yolŋuyu walalay yukurra dhä-wirrka'yun yolŋu'-yulŋunha buku-ḏuwaṯthun, märr yurru walala maḻŋ'marama ŋula yätj dhäwu' Djesuwalaŋuwuy, märr walala buma ŋanya yurru murrkay'nha. \v 56 Yo, guḻku' yolŋu walala yukurrana waŋana ḻakaraŋala ŋanya Djesunha, walala yukurrana ḻakaraŋalanydja wiripuna ga wiripuna dhäwu', yurru yakana dhunupanydja ga yuwalktja. \p \v 57-59 Bala ŋuliŋurunydja wiripuwurruna ḏarramuwurru gaŋga'-gaŋgathina, bala waŋana bitjarrana, “Dhuwalanhanydja gay' yolŋunha ŋanapurru ŋäkula, be ŋayi waŋana bitjarra gam', ‘Ŋarranydja yurru dhuwala bak-bakmaramana Gunhu'wu Buṉbunydja goŋbuynydja djämawuy yolŋuwuŋunydja, muṉguykumana, ga balayi biyapul ŋarra yurru ḻurrkun'thunydja munhayu buṉbu dhuḻ'yundhi, ŋunhi yakaŋuwuy ŋunhiyinydja goŋbuy yolŋuwuŋu dhuḻ'yunara.’” Bitjarrana walala yukurrana ḻakaranhaminanydja ŋanya Djesunha, yurru ḻakaraŋalanydja walala yukurrana wiripuna ga wiripuna dhäwu', yakana waŋganydhinanydja. \p \v 60 Bala ŋayina ŋuliŋurunydja gaŋgathina Ḻiya-ŋärra'mirrina wal'ŋu yolŋu, bala waŋana bitjarrana gam' Djesunha, “Ŋäkula muka nhe ŋunhi yulŋunydja?... nhaltjarra walala ḻakaraŋala? Wanhana balaŋu dhäruk nhuŋu buku-ruŋinyarawuynydja?” \v 61 Yurru Djesunydja yana yukurrana dhärrana mukthurrunana, yakana waŋana bala. \p Bala ŋayi ŋuriŋiyi Ḻiya-ŋärra'mirriyu ḏarramuyu biyapul dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala. Yol dhuwala nhe yolŋunydja?... Ŋunhi dhawu'mirriyanhara walŋakunharamirri yolŋu?... Gäthu'mirriŋu Godku?” \p \v 62 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Yo. Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi. Ga dhipuŋurunydja dhurrwaraŋuru nhuma yurru nhäma Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha, ŋarra yurru yukurra nhinana ŋurruḏawalaŋuna wal'ŋu, gali'ŋura Gunhu'walanydja ŋunhalanydja yurru, nhanukalana ganydjarryu. Ga bitjanarayi nhuma yurru nhämanydja ŋarranha, ŋarra yurru marrtji yukurra lili maŋangurru beŋuru djiwarr'ŋurunydja,” bitjarra Djesu yukurrana ḻakaranhaminanydja. \p \v 63 Bala ŋayinydja dharrana ŋunhi Ḻiya-ŋärra'mirrinydja yolŋu ŋoy warray dhärrana ŋuriŋiyi dhärukthu, bala girri' warray nhanŋuway barr'maraŋala, bala waŋana wirrkina yatjurruna bitjarrana, “Warku'yurrunana ŋayi dhuwalanydja Godnhana. Yakana ŋanya ŋilimurru yurru ŋula yolthu walalay biyapulnydja ḻakaranhamirri. \v 64 Liŋgu dhuwala ŋilimurru bukmakthuna ŋäkulanydja ŋanya ḻakaranhaminyarawuynydja, ŋunha ŋayi yukurrana Godnha yäku warku'yurruna. Bay' nhaltjanna nhumanydja yukurra guyaŋirri nhanŋu?” bitjarra. \p “Yätjnha dhuwalayinydja yolŋu,” bitjarra walalanydja waŋana bukmak yana. “Yätjnha dhuwali ŋayi yolŋunydja. Rakunydhirrina yana ŋayi yurru,” bitjarra walala yukurrana ḻakaranhaminanydja ŋanya Djesunha. \p \v 65 Bala walala yukurrana ŋuliŋurunydja dhupthurrunana bukuna ŋanya Djesunha, bala maŋutjina garrpira dhomala'yuna, bala bartjunmaraŋalana, bala walala waŋananydja bitjarra, “Nhenydja dhuwala be muka dhäwu'-ḻakaranhamirri ŋiniya? Ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala, yolthu nhuna wutthurrunanydja?” Ga ŋuriŋi ḏarramuwurruyu ŋunhi walala yukurrana ŋayathaŋala djäka nhanŋu Djesuwu, ŋuriŋiyinydjayi ŋanya yukurrana bartjunmaraŋalana walalaŋgalay goŋdhuna. \s1 Beta dhumbal'yurruna Djesuwu ḻurrkun'mirri \r Mathuyu 26:69-75; Luk 22:56-62; Djon 18:15-18,25-27 \p \v 66 Ga ŋunhili warraŋulnydja bala'ŋura ŋunhiliyi, Betanydja yukurra baḏak yana nhina walalaŋgala, bala ŋayi waŋganydja djämamirri miyalk marrtji bala, \v 67 ga dharr-way nhäma ŋanya Betanha, ŋayi nhina-dharra ḻithanmaranhamirri ŋanyapinyay ŋayi gurthaŋura, ga dhunupana ŋayi ŋanya nhämanydja, bala waŋa bitjanna, “Way, nhenydja dhuwala ḻundu'mirriŋu ŋunhi Djesuwu warray, ŋuriki warray Natjurippuywu warray yolŋuwu.” \p \v 68 Yurru ŋayinydja Betanydja dhumbal'yunna nhanŋu, ga waŋa bitjan warray, “Yaka ŋarra dhuwala marŋgi dhärukku nhuŋu, nhaltjan nhe yukurra waŋanydja dhuwala.” Bala ŋayi gaŋgathirrinydja, bala dhawaṯthunna marrtji. Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu yana, bala ŋayinydja gurrwawunydja waŋana. \p \v 69 Marrtjinydja ŋayi bala Beta yaka weyin, bala ŋayinydja wiripuŋuyuna miyalkthu nhäma ŋanya, bala ḻakarama wiripu-guḻku'walana yolŋu'-yulŋuwala bitjan, “Ŋunhaŋga nhanŋu wiripunydja malthunaramirri Djesuwu, ŋurikiyi Natjurippuywu.” \v 70 Ga ŋayinydja biyapul Betanydja dhumbal'yun nhanŋu Djesuwu wirrkina wal'ŋu, bitjanna gam' waŋa, “Yakana ŋarra dhuwala marŋgi ŋurikiyinydja ḏarramuwu, yakana,” bitjan. \p Ga märr gurriri ŋayi nhina Beta, bala walalanydja wiripu-guḻku'na ḏarramuwurru buna nhanŋu, bala waŋa bitjanna, “Nheŋga dhuwala wiripunydja nhanŋu ŋunhi ŋiniya?... liŋgu nhe dhuwala Galaliwuy wäŋawuy, bitjan ŋayi ŋunhayi,” bitjan. \p \v 71 Bala ŋayi Betanydja waŋa bitjanna gam', “Yuwalk ŋarra yukurra dhuwala ḻakarama, Gunhu'wala yäkukurru. Yaka ŋarra marŋgi ŋurikiyinydja yolŋuwu,” bitjanna ŋayi biyapulnydja Beta waŋa dhumbal'yun nhanŋu Djesuwu. \p \v 72 Ga dhunupana yana ŋunhi gurrwawunydja waŋa biyapul, bala ŋayi Betayunydja dhunupana yana guyaŋinana dhäruknha ŋanya Djesunha, ŋunhi ŋayi nhaltjarra ḻakaraŋala nhanukala ŋäthili, bitjarra gam', “Nhe yurru dhumbal'yundja ŋarraku ḻurrkun'mirri, yurruna ŋunhi yurru gurrwawu waŋa buku-märrma'mirri djaḏaw'yunarayu.” Bala dhunupana ŋayi Betanydja ŋäthinana yukurrana wirrkina. \c 15 \s1 Djesunha gäŋala buŋgawawalana Baylatkalana \r Mathuyu 27:1-2,11-14; Luk 23:1-5; Djon 18:28-38 \p \v 1 Yo, djaḏaw'yunarayunydja munhakumirriŋga yana, walalanydja yukurrana ŋulinyaramirriyu waŋanhaminana ŋurru'-ŋurruŋu ŋunhi yolŋu'-yulŋu, ḏalkarra'mirri walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala ga wiripu-guḻku' ŋaḻapaḻmirri yolŋu walala, waŋanhaminanydja walala yukurrana ŋunhiyi ŋupanminanydja-a-a, nhaltjan walala yurru ŋanya buma ŋunhiyi Djesunha, wanhawitjan. Bala walala ŋanya ḏapmaraŋalana raki'yuna ŋopurrnha maṉḏanha, bala gäŋala djunamana ŋurikala ŋurruŋuwala yolŋuwala yäkuwala Baylatkalana, liŋgu ŋayinydja ŋunhi Baylattja yäku Rawumbuynha buŋgawa ŋurikiyina wäŋawu. Yo, gäŋalanydja walala ŋanya bala-a-a, ga dhurr-way wekaŋalana Baylatkalana goŋlili, märr yurru ŋayina ŋanya wekamanydja bunharawunydja. \p \v 2 Bala ŋuriŋi buŋgawayu ŋanya dhä-wirrka'yurruna Djesunha bitjarra, “Way, nhä muka dhuwala nhe yulŋunydja?... Ŋurruḏawalaŋu buŋgawa Djuwsku malawu?” \p Ga ŋayinydja buku-ruŋinyamaraŋala Djesuyunydja bitjarra, “Dhuwali liŋgu nhe yukurra ḻakarama.” \p \v 3 Ga walalanydja ŋunhi ŋurruŋumirriyunydja wal'ŋu ḏalkarra'mirriyunydja walalay ḻakaraŋala yukurrana djawukinana yätjpuynha be djämawuy nhanukalaŋuwuy Djesuwalaŋuwuynydja. \v 4 Bala ŋayinydja ŋunhi buŋgawanydja Baylattja waŋana bala ŋanya bitjarra, “Way, ŋäma muka nhe yukurra walalanha ŋunha yolŋunydja?... ŋunha walala yukurra ḻakaranhamirri nhuna yätjnha be nhe. Nhä nhe buku-ruŋinyamarama yurru dhäruktja dhika?” bitjarra. \p \v 5 Yurru ŋayinydja yakana ŋula waŋgany dhäruk buku-ruŋinyamaraŋala. Bala ŋayi Baylatthunydja nhäŋalana yukurrana yana, maŋmaŋdhurrunana nhanŋu. \s1 Baylatthu dhayuŋarana ŋanya Djesunha dharpaliliyanharawuna ŋal'maranharawu \r Mathuyu 27:15-26; Luk 23:13-25; Djon 18:39—19:16 \p \v 6 Ga bitjana liŋgu Ḻäy-yuḻkmaranhamirriyunydja ŋuriŋi guyaŋinyaramirriyunydja waluyu, ŋayi ŋuli ŋurruŋuyu buŋgawayu Baylatthunydja dhawaṯmaranha yukurranha ḻoḻuŋuru waŋganynha yolŋunha dhuŋgarra-watjinya, yurru dhawaṯmaranhanydja ŋayi ŋuli ŋunhiyi bili yolŋunhanydja ŋunhi walala yolŋu'-yulŋuyu yukurrana ŋäŋ'thurruna ŋanya ŋunhiyi buŋgawanha ŋuriki yolŋuwu. \v 7 Yo, ga ŋulinyaramirriyunydjayi waŋgany yolŋu yukurrana gärrina ŋunhili ḻoḻuŋura yäku Barapatj, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu yätjnha wal'ŋu yana, murrkay'-bunharamirrina. \p \v 8 Bala ŋulinyaramirriyunydja munhakumirri yolŋu'-yulŋu marrtjina ḻuŋ'thurruna guḻku'na, bala dhärrana ḻiw'maraŋalana wäŋanhanydja ŋunhiyi, bala walala ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyunydja waŋana Baylatnhanydja, bitjarrana gam' buku-ḏuwaṯthurrunana, “Dhawaṯmaramanydja nhe yurru ŋanapurruŋgu yolŋunha ŋi?” \p \v 9 Bala ŋayi Baylattja waŋana dhä-wirrka'yurruna bitjarrana gam', “Yolnha dhika ŋarra yurru dhawaṯmaramanydja nhumalaŋgu? Dhuwalanha gay' ḏarramunha?... Ŋurruḏawalaŋunha nhumalaŋgu Djuwsku?” \v 10 Bitjarra ŋayi walalanha dhä-wirrka'yurrunanydja ŋuriŋiyi buŋgawayunydja, liŋgu ŋayi marŋgithina walalaŋgu ŋuriki yolŋu'-yulŋuwu, ŋunhi walala ŋanya wekaŋala nhanukala goŋlili Djesunha bunharawu murrkay'kunharawu, liŋgu walala mel-ḏi'yurruna ŋanya ŋunhi yulŋunydja. \p \v 11 Yurru walalanydja yukurrana ŋunhiyi ŋurru'-ŋurruŋunydja wal'ŋu ḏalkarra'mirrinydja walala wäŋgaŋala dhaḻakarr-yarrpuŋalana yolŋu'-yulŋuwala, waŋana marrtjina bitjarrana, “Way, wäŋanydja nhuma yurru ŋi',... ŋäŋ'thundja ŋanya dhawaṯmaranharawu Barapatjku yäkuwu,” bitjarra. Bala walalanydja waŋana ŋurikalayi Baylatkalanydja bitjarrana bukmaktja, “Ŋanapurrunydja ḏukṯuk Barapatjku, ŋayina dhawaṯthun yurru yänanydja,” bitjarra. \p \v 12 Ga ŋayinydja ŋunhi buŋgawanydja waŋana dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarrana, “Nhaltjanna ŋarra yurru dhika Djesunhanydja?... ŋunhinhanydja ŋunhi ŋanya yukurra ḻakarama Buŋgawa Djuwskunydja malawu?” \p \v 13 Ga walalanydja waŋana dhä-rur'thurruna bitjarra, “Buŋana ŋanya yana, dhuḻ'yurrana dharpalilina ŋal'maraŋa.” \p \v 14 Ga ŋayi Baylattja waŋana bitjarra, “Nhäku warray? Nhä dhika ŋayi djäma yätjtja?” \p Ga walalanydja yatjunmina ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja guḻku'thina warray, dhä-rur'thurrunana waŋana bitjarra, “Yana ŋal'maraŋana ŋanya dharpaliliyaŋana. Dharpaliliyaŋana ŋanya ŋal'maraŋa,” bitjarrana walala yukurrana yatjunminanydja. \p \v 15 Ŋayi Baylattja ḏukṯukthina ŋuriki yolŋu'-yulŋuwu, walala yurru ŋanya ḻatju'-ḻakarama, bala ŋayi ŋanya dhawaṯmaraŋalana Barapatjnhana, rom-yätjnhana ŋunhina yolŋunha, ga Djesunhanydja ŋayi wekaŋala walalaŋgala miriŋuwalana goŋlili, walala yurru ŋanya bumana ga bartjunmaramana yukurra raki'yuna, bala gäma djunama dharpaliliyanharawuna. \s1 Miriŋuyu warku'yurruna yukurrana Djesunha \r Mathuyu 27:27-30; Djon 19:2-3 \p \v 16 Bala walala ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru miriŋuyu ŋuriŋi gäŋala ŋanya Djesunha bala wiripuŋulilina dhaḻakarrlili gali'lili, bala walala wiripu-guḻku' miṯtji miriŋu ḻuŋ'thurrunana yukurrana ŋunhimalayi waŋganylilina, bala walala yukurrana warku'yurrunana ŋanya, beyarrmakliliyaŋalana yukurrana. \v 17 Ga yupmaraŋalana walala nhanŋuwaynydja girri', bala nherrara wiripuna girri' miny'tjimirrina ŋunhina, balanyarana bitjan ŋunhi Ŋurruḏawalaŋuwu buŋgawawu girri' Giŋgu, balanyarayina walala nherrara bala nhanukala Djesuwalanydja. Ga bitjarrayi liŋgu walala yukurrana djäma ŋunhiyi ḏirriṯirriny'tja garrwi'-garrwiyurruna muḻkurrwuynydja girri', bala walala ḏirriṯirri ŋunhiyi nherrarana muḻkurrlilina nhanukala. \v 18 Bala walala buku-nyilŋ'thurrunanydja yukurrana nhanukala gumurrlilina, warku'yurrunana walala, ga waŋana walala yukurrana bitjarrana, “Way nhiniyana walŋa-ḏikṯik Giŋ, Ŋurruḏawalaŋu Djuwskunydja bäpurru'wu,” bitjarra. \p \v 19 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru walala muḻkurrnha wutthurruna ŋanya dharpayuna, ga dhupthurrunana ŋanya yukurrana, bala ṉepal-nyilŋ'thurrunana dharrana bitjarrana nhanŋu, wakalkuŋalana ŋanya ŋunhiyinydja walala. \v 20 Ga ŋuliŋuruyi warku'yunaraŋurunydja, bala walala yupmaraŋalana girri' ŋunhiyinydja miny'tjimirrinydja, bala nherrara ŋunhiyi roŋiyina nhanŋuwaynha girri'. Bala walala dhunupana dhawaṯmaraŋalana ŋanya gäŋala bala ŋal'maranharawuna, bunharawuna ŋurikina dharpaliliyanharawuna. \s1 Walala dhuḻ'yurruna dharpaliliyaŋalana Djesunha \r Mathuyu 27:31-44; Luk 23:27-43; Djon 19:17-27 \p \v 21 Yo, marrtjinydja walala yukurra dhukarr-ŋupan bala, ga ŋayinydja marrtji Djesuyunydja gäma ŋonuŋ ŋunhiyi dharpa nhanŋuway ŋayi ŋayipi. Gatjaḻkurruna walala yukurra marrtji balayina, ga gandarrŋuranydja walala nhäma ŋunhiyi yolŋunha, ŋayi yukurra marrtji lili beŋuru, yäkunha Djäymannha, ŋunhi ŋayi beŋuwuy Djäriniwuy wäŋawuy, ŋunhiyinydja bäpa'mirriŋu Yaliktjandawu ga Ropatjku, walala ŋuriŋiyi miriŋuyunydja nhäŋala ŋunhiyi yolŋunhanydja, bala mulkanana ŋanya, bala waŋana gur'-guryurrunana walala ŋanya, ŋayi yurru gäma ŋunhiyi dharpa nhanŋu Djesuwu ŋuriŋiyi Djäymandhu. \v 22 Yo, wäŋgaŋalanydja walala marrtjina bala-a-a, ga mulkana ŋunhiyi wäŋa Golkuthanydja yäku, mayali' wäŋa Muḻkurr ŋaraka.’ \p \v 23 Ga ŋunhiliyinydja walala nhanŋu wekaŋala ŋänitji'na goḏu-manaparana mer-mirri, ŋunhiyinydjayi yakurr-wekanhamirrina mirritjin, yurru yaka ŋayi ḻukananydja. \p \v 24 Ga ŋuliŋuruyinydja walala ŋal'maraŋalana ŋanya Djesunha, bumarana dharpalili mälakmaranhawuylilina; dhuḻ'yurrunana walala botutu'yuna goŋ maṉḏanha ga ḻuku maṉḏanha maḻwaylilina, bala dhärranhamaraŋalanydja ŋanya dharpamirrina. Ga ŋuliŋurunydja walala märraŋala girri'na nhanŋu Djesuwu, bala ŋaḻwa'yurrunana walala yukurrana ḏopulu'yuna, yolthu yurru yolŋuyu märrama ŋunhiyi girri' nhanŋu. \v 25 Ga ŋunhiyinydja walala ŋanya ŋal'maraŋalanydja buku-warrwarryuna waluyunydja goḏarr'mirri. \p \v 26 Yo, ŋunhi walala ŋuli yolŋunhanydja bunha dharpaliliyanhanydja, walala ŋuli wukirri makarr dhäruk ḻakaranha yukurranha ŋunhiyi yolŋunha, nhä ŋayi djäma yätj ŋuriŋiyi, ga bitjarra warray walala ŋunhi Djesuwalanydja muḻkurrlili gurrunhara dhäruk makarr gam', ḻakaraŋala bitjarrana, “Dhuwalanydja Djesunydja ŋunhina ŋunhi ŋayi Ŋurruḏawalaŋu buŋgawa Djuwwu malawu,” bitjarra. \v 27 Ga bitjarrayi yana liŋgu walala ŋal'maraŋala märrma'nhanydja yätjnhanydja yolŋunha maṉḏanha, manaŋgannhanydja maṉḏanha, waŋganynhanydja gali'lili nhanukala dhunupa'ŋulili, ga wiripunha wirrkaḏay'ŋulili nhanukala gali'lili, ga ŋayinydja Djesunydja ṉapuŋga maṉḏakala. \v 28 Yo, yuwalk yana ŋunhiyi maḻŋ'thurrunanydja, bitjarra yana liŋgu ŋunhi yukurrana djorra'yu ŋäthili ŋanya ḻakaraŋala bitjarra gam', “Ŋanyanydja ŋunhi bitjarra manaparana ŋurikalayina walalaŋgala yätjmirriwalana.” \p \v 29 Ga yolŋunydja walala, ŋunhi walala yukurrana wäŋgaŋala bala-lili djuḻkthunmina, nhäŋala ŋanya Djesunha ŋunhimalayi ŋunhi ŋayi yukurrana gorruŋala, bala walala warku'yurrunana, buku-yalkyalkthurrunana nhanŋu bitjarrana, “Yä-yä-ä-äy! Be muka dhuwala nhe waŋananydja be nhe yurru ḏaw'yun ŋunha Buṉbu Godku buku-yapmarama, ga biyapul nhe yurru ḻurrkun'thunydja munhayu ga balayi djäma ŋal'maramayi ŋunhiyi Buṉbunha. \v 30 Nhämirri nhe ŋuli walŋakunharamirrinydja nhunapinyay nhe. Ma', yarrupthurra lili dhipuŋuru dharpaŋuru go.” \p \v 31 Ga bitjarrayi liŋgu walalanydja yukurrana ŋuriŋiyi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja ŋanya warku'yurrunayi, ŋuriŋi ḏalkarra'mirriyunydja walalay ga rom-marŋgikunharamirriyu yolŋu'-yulŋuyu, waŋana walala yukurrana bitjarra, \v 32 “Yä-ä-ä, ŋunha ŋayi ŋuli wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha walŋakuma be. Ga nhämirri ŋayi ŋuli walŋakunharamirri ŋanyapinyaynydja ŋayi. Be muka dhuwala ŋayi ŋunhiyi dhawu'mirriyanhara yulŋunydja, buŋgawanydja Yitjuralpuyŋuwu ŋiniya? Ŋuli ŋayi yurru yarrupthundja yupthun ŋulaŋuru dharpaŋurunydja, bala ŋilimurru yurru märr-yuwalkthirrina nhanŋu ŋunhimalayinydja.” \p Ga maṉḏanydja ŋuriŋiyi maṉḏathu ŋunhi maṉḏa yukurrana gali'ŋura maṉḏaŋuŋura gorruŋala, dhuwurr-yätjthu maṉḏathu bitjarrayi yana liŋgu yukurrana warku'yurruna waŋana ŋanya Djesunha. \s1 Djesu liŋguna bäyŋuthina \r Mathuyu 27:45-56; Luk 23:44-49; Djon 19:28-30 \p \v 33 Yo, Djesunydja yukurrana yana gorruŋala muka ŋunhili dharpaŋura bäyma, yana liŋgu-u-u ga ḏämbuyuna waluyu, bala ŋayinydja dharrana wäŋanydja warumukthinana, buku-munha'yinana warrpam'nha monyguŋala, ga warumuk yukurrana djingaryurruna, yana liŋgu-u-u ga ḻäy-wilyunarayuna waluyu, \v 34 bala ŋayi Djesu ŋulinyaramirriyunydja wirrkina yatjun waŋa nhanukalaynha ŋayi dhärukkurru, bitjan gam', “Yeluy, Yeluy, lema djapakthani,” bitjanna, mayali' balanyara gam', “Gunhu' ŋarraku, Gunhu' ŋarraku. Nhäku nhe ŋarranha gonha'yurrunanydja?” bitjarrana. \p \v 35 Ga walalanydja gonha yolŋu'-yulŋuyunydja ŋäkula ŋanya, bala waŋanhamina bitjanmina, “Way, ŋäka ŋanya walala dhäruk. Ŋunha ŋayi yukurra wäthun Yelatjawu, yäku ḻakarama ŋanya guŋga'yunarawuna.” \p \v 36 Bala ŋayi waŋganydja yolŋu waṉḏirri, bala märrama dhomala'na, bala ḻupmarama dhäkay-murrkthunaralilina gapulili, bala nherraṉ wamballilina gaḏanuklili, bala dhawuṯmaramana, mam'maramanydja nhanukala Djesuwala dhurrwaralilina ŋunhiyi djurruk gapumirrinydja buny'-bunydjunarawuna. Bala walalanydja wiripu-guḻkuny'tja waŋa bitjanna, “Way bulnha, ŋilimurru galkun yurru ŋi?... wanhaka balaŋu ŋayi Yelatja marrtji lili ga yupmaraŋu ŋanya dhipuŋuruyi.” \p \v 37 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu wirrkina gawaw'yun yatjunna, bala yana gurrunhanmirrina yulŋunydja. \p \v 38 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu ŋunhi ŋayi bäyŋuthirrina, bala ŋayinydja ŋunhalanydja Gunhu'walanydja Buṉbuŋura ŋunhi, girri' ŋunhiyinydja barr'yun märrma'yirrina, ŋunhiyinydjayi dhomala ŋunhi yukurrana gungaŋala yolŋu'-yulŋunha ŋuliŋuruyi mirithirri dharrpalŋuru wäŋaŋuru nhanukiyingala Godkala wal'ŋu, yurru ŋunhiyi dhomala barr'yundja beŋuru bili bukuŋuru, ga yana liŋgu-u-u ga dhuḏilili wapthun, märrma'thirrina ḻapthundja. \p \v 39 Ga ŋunhiliyi ŋoyŋura dharpaŋuranydja, ḏarramu yukurrana ŋunhiyi ŋurruŋu wal'ŋu miriŋu yolŋu djingaryurruna, nhäŋala yukurrana Djesunha ŋunhimalayi, nhaltjarra ŋayi ŋunhi rakunydhina, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Yuwalk muka dhuwala ŋayi Gäthu'mirriŋunydja Godku.” \p \v 40-41 Ga ŋunhiliyi märr-barrku dhäykawurru yukurra dhärra'-dharra, nhäma yukurra ŋanya barrkuŋuru yana, dhuwalayinydja walala dhäykawurru, ŋunhi walala ŋuli yukurranha malthuna Djesuwu, guŋga'yuna ŋanya ŋunhi ŋayi Djesu marrtjina beŋuru Galaliŋuru, yäkunydja dhuwala walala gam', Merri Maktalawuy, ga Merri ŋäṉḏi'mirriŋu Djayimgu ga Djotjiwu, ga Djalumi, ga wiripu-guḻku' dhäykawurru. Yo, dhuwalayi walala dhäykawurru yukurra ŋunhi dhärra'-dharra nhämanydja beŋuru yana, märr-barrkuŋuru ya'. \s1 Djesunha walala rumbalnydja molulilina rulwaŋdhurruna \r Mathuyu 27:57-61; Luk 23:50-56; Djon 19:38-42 \p \v 42-43 Ŋulinyaramirriyu ŋunhi ŋayi Djesu rakunydhina ŋuriŋinydja waluyu ḻäy-wilyunarayuna, yurru galkina ŋunhi walunydja Ganaŋ'thunaramirrina; ŋunhiyinydja ŋunhi walunydja yurru ŋurru-yirr'yun ŋulinyaramirriyuna ŋunhi ŋayi yurru munhakuyirri. Ga ŋunhi ŋayi marrtjina milmitjpayinanydja wäŋanydja, bala ŋayinydja ŋunhi yolŋu yäku Djotjiptja bunanana wäŋawuy Yaramathiyawuynydja. Ŋunhiyi yolŋunydja manymak ŋayi yana wal'ŋu, ga walalanydja ŋuli ŋanya ŋuriŋi ŋaḻapaḻmirriyunydja wal'ŋu yolŋu'-yulŋuyu ḻatju'-ḻakaranha yana wal'ŋu, ga ŋayi ŋuli yukurranha ŋunhiyinydja yolŋu Djotjiptja dhukarr-nhänhana gatjpu'yunana ŋurikiyi Romgunydja Godkalaŋuwu maḻŋ'thunarawuna. Yo, bunananydja ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja ŋunhilina ŋunhi ŋayi yukurrana Djesu dhaŋgaŋala dharpaŋura, ga dhunupana ŋayi marrtjinanydja beyaṉumiriwnha dhikana ŋurikala buŋgawawala Baylatkala wäŋalilinydja, bala ŋayi waŋana ŋanya ŋäŋ'thurruna bitjarrana, “Way, ŋarranydja ḏukṯuk Garraywuna rumbalwu, ŋarra yurru ŋanya yupmaramana, bala munatha'liliyamana,” bitjarra. \v 44 Ga ŋunhi ŋayi ŋäkulanydja ŋuriŋiyi Baylatthunydja, ŋunhi ŋayi Djesunydja liŋguna rakunydhina, bala ŋayi wirrkina dhika ṉirryurrunana ŋäkulanydja, bala ŋayi wäthurrunana ŋurikiyi ŋurruŋuwuna wal'ŋu miriŋuwu yolŋuwu, bala dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarrana, “Way, yuwalknha ŋayi ŋunhiyi rakunydhinanydja?” bitjarra. \p \v 45 Ga ŋayinydja ŋuriŋinydja ḻakaraŋala nhanŋu bitjarra, “Liŋguna ŋayi, baman' muka yana rakunydhina.” Bala ŋayi Baylattja waŋana bitjarra Djotjipkala, “Yo, märramana nhe yurru ŋunhiyi rumbalnydja ŋanya, yupmaraŋana,” bitjarra. \p \v 46 Bala ŋayi märraŋala Djotjipthunydja girri' gaywaraŋu'na, bala marrtjinana. Marrtjinanydja ŋayi, bala yupmaraŋalana ŋanya ŋunhi rumbalnydja, bala rulwaŋdhurruna ŋunhimalayi dhomala'lilinydja, bala garrpirana, metj-wilkthurrunanydja, bala gäŋala mathirralilina molulilina. Yurru ŋunhiyi mathirra yaw'yunara guṉḏa, ga ŋunhimalayina walala ŋanya märrkitjkuŋala rumbalnydja. Bala walala giṯthunmaraŋalana marrtjina lili gäŋala dhurrwaranydja guṉḏanha ŋunhi, bilkpilk guṉḏa, yurru bathalana, bala dhaḻ'-way gungaŋalana ŋunhi dhänydja mathirra. \p \v 47 Ga ŋunhilinydja dhäyka maṉḏa nhinana-dharrana, nhäŋala yukurrana, Merri Maktalawuy, ga Merri ŋäṉḏi'mirriŋu Djotjiwu, nhäŋala maṉḏa yukurrana ŋunhiyi wäŋa, ŋunhi wanhamala walala ŋanya rulwaŋdhurruna Djesunha. \c 16 \s1 Djesunydja dhuwala walŋana moluŋuru \r Mathuyu 28:1-8; Luk 24:1-12; Djon 20:1-10 \p \v 1 Ga ŋulinyaramirriyu Ganaŋ'thunaramirriyunydja Waluyu walala nhinanana galkurrunana, ga ŋunhi ŋayi ŋunhiyi Ganaŋ'thunaramirri Walu dhawar'yurrunanydja, ŋunhi munhaku muka yana, walalanydja yukurrana ŋuriŋi dhäykawurruyunydja, Merri Maktalawuyyunydja ga Merriyu ŋäṉḏi'mirriŋuyu Djayimgalanydja, ga Djalumiyunydja, dhiyaŋunydja walalay ŋäthilimirriyaŋala buŋgan bäw' malanha, märr walala yurru marrtjinydja ŋunhiyi gämana ŋämiṉarawuna rumbalwuna nhanŋu. \v 2 Ga ŋunhi ŋayi galki djaḏaw'yurrunanydja, Djandi goḏarr'mirrina, bala walala marrtjinana ŋunhimalayi molulilina. \v 3-4 Ga ŋunhi walala marrtjina bala wäŋgaŋalanydja dhukarr-ŋuparanydja, bala walala marrtjina waŋanhamina bitjanmina, “Way, yolthu yurru dhuwala ŋunha guṉḏanydja ŋunhi giṯmarama dhurrwaraŋurunydja? Ŋunhiyinydja dhuwala ŋunhi guṉḏa bathala warray, ŋonuŋnha mirithirrina ŋilimurruŋgu ŋunhayi yulŋunydja,” bitjarra. Ga ŋunhi walala mulkananydja ŋunhiyi wäŋa mathirra, bala maŋutji-garrwarthina, dharr-way nhäŋalana ḻapmaranharana, liŋguwuynha ŋunhi dhänydja giṯmaranharana walala nhäŋala. \v 5 Bala walala gulŋi'-gulŋiyinana dhunupana ŋunhi dhäykawurrunydja, dharr-way nhäŋala yolŋunha girri'-watharrmirrinhana, ŋayi yukurrana nhinana gali'ŋura dhunupa'ŋuŋura. Nhäŋalanydja walala, bala wirrkina dhika ŋoy-wiḻaŋ'thurruna. \p \v 6 Ga ŋayi ŋunhiyi yolŋu djiwarr'wuynydja waŋana bitjarra warray, “Way, yaka walala beyaṉiyiya. Nhumanydja yukurra dhuwala ḻarruma nhanŋu Djesuwu, ŋuriki Natjurippuyŋuwu yolŋuwu, ŋunhi walala ŋanya ŋal'maraŋala dharpaliliyaŋala. Yakana dhuwala ŋayi dhiyalaŋuminydja ŋorra yukurra. Liŋguna ŋayi walŋathinana; walŋana ŋayi beŋuru rakunyŋurunydja. Dhipala walala ŋanya ŋunhi märrkitjkuŋalanydja. Nhäŋa bäyŋuna. \v 7 Marrtjiyana walala ga ḻakaraŋa dhäwuny'tja dhuwalayi ḻundu'mirriŋuwalana nhanukalaŋuwala, ga Betawala ḻakaraŋayi. Ḻakaraŋanydja walalambala biyaka, “Djesunydja yurru marrtji ŋathil'yun nhumalaŋgala ŋunhi Galalililina, ga ŋunhalayina nhuma ŋanya yurru nhämanydja, bitjan yana liŋgu ŋunhi ŋayi ḻakaraŋala ŋäthili nhumalaŋgu.” \p \v 8 Bala walala dhawa-yawaṯthurrunanydja yukurrana mirithinana dhikana beyaṉiyina, wilwilyurrunana manapara, bala walala gundupuŋalana yanana, gonha'yurrunana ŋunhiyinydja molunydja. Ga ŋunhi walala gundupuŋalanydja nhinana bala, ga yakana walala ŋula ḻakaraŋalanydja yolŋu'-yulŋuwanydja, liŋgu walala ŋunhi wilwilyunminana manapara, wirrkina barrarinanydja. \s1 Djesu maḻŋ'maranhamina ŋanyapinyay ŋayi dhäŋuru walŋathinyaraŋuruna moluŋuruna \p \v 9 Yo. Djesunydja ŋunhi gaŋgathina walŋathina beŋuruyi moluŋurunydja munhakumirri Djandi yana, ga ŋurruthaŋalanydja wal'ŋu ŋayi maḻŋ'thurruna Merri Maktalawuywala, ŋurikala yolŋuwala ŋunhi ŋayi nhanukala dhawaṯmaraŋala waŋgany-rulu ga märrma' bäythinyara yätj birrimbirr, ŋurikalayi dhäykawala ŋayi ŋäthilinydja maḻŋ'maranhamina. \v 10 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja marrtjinana Merri dhunupana, ga ḻakaraŋala ŋuripa wiripu-guḻku'wana nhanukalaŋuwa ḻundu'mirriŋuwa walalambala. Walala yukurrana ŋunhiyinydja warwuyurruna guyaŋina, ŋäthinana manapara wirrkina ŋunhiliyinydja, \v 11 ga ŋunhi ŋayi ḻakaraŋalanydja ŋuriŋiyi dhäykayu bitjarranydja, “Way, Djesunydja dhuwala walŋana. Liŋguna ŋarra ŋanya nhäŋalana,” bitjarranydja, walalanydja yaka nhanŋu märr-yuwalkmirriyina. \p \v 12 Ga ŋuliŋuru dhäŋuru ŋayi Djesu bitjarra yana liŋgu maḻŋ'maranhamina märrma'walanydja yolŋuwala maṉḏakala ŋuliŋuruyi miṯtjiŋuru, ŋunhi maṉḏa yukurrana ŋunhiyi maṉḏa marrtjina bala wäŋalili wiripulili dhukarr-ŋupara. \v 13 Ŋayinydja maḻŋ'thurruna maṉḏakala ŋunhiliyi, bala maṉḏanydja ŋunhi roŋiyina balayi waṉḏina nhinana bala, ga ḻakaraŋala walalambala wiripu-guḻku'wanydja, ga walalanydja yaka märr-yuwalkthina. \p \v 14 Ga ŋuliŋuru dhäŋuru ŋayi Djesu milkunhamina maḻŋ'maranhamina ŋanyapinyay ŋayi ŋurikala 11-galana nhanukiyingalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalanydja walalaŋgala; walala yukurrana ŋatha ḻukana ŋunhiliyi, bala ŋayi waŋananydja walalanha bitjarrana, “Nhätha muka dhuwala nhuma yurru märr-yuwalkthirrinydja? Mukthun yana dhuwala nhuma ŋayaŋu-ḏälmirri yulŋunydja? Nhäku nhuma yakanydja märr-yuwalkthirri yukurra ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi walala ŋarranha nhäŋala walŋathinyara?” \p \v 15 Bala ŋayi waŋana bitjarrana Djesu, “Marrtjiya wäŋalilinydja buku-ḻiw'maraŋa, birrka'mirrilili yana, ga ḻakaraŋa dhäwuny'tja birrŋ'maraŋa ŋarranha bukmakkala yana bäpurru'wala. \v 16 Ga ŋunhi yurru yolŋuyu märr-yuwalkthirrinydja ŋarranhä, ga muḻkurr-ḻupthun yurru, ŋuriŋiyinydja yolŋuyu yurru märrama yuwalkŋuna walŋa, walŋana ŋayi yurru nhina yukurra, ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru yaka ŋarraku märr-yuwalkthirri ga märrama, yakana ŋayi yurru walŋathirri nhina yukurra, Godthunydja yurru ŋanya ŋunhiyi yätj-ḻakarama, bala dhä-ḏir'yunna gupaḏalnha-wala yanana. \v 17 Ga ŋarrakalanydja yurru ganydjarryu djämana yukurra ŋurikalayi yolŋuwala ŋunhi ŋayi yurru märr-yuwalkthirri ŋarrakala; ŋuriŋiyi walalay yurru ŋarrakalay yäkuyunydja dhawaṯmarama yätjnhanydja birrimbirrnha yolŋuwala, ga waŋa yurru walala yukurra dhärukkurru wiripukurru mulkurukurruna. \v 18 Ŋuli walala bäynha bäpinhanydja balaŋu ŋayathaŋu, ga ŋula nhä nawukuku ḻuki, yakana walala yurru ŋula rirrikthundja ŋuriŋiyi ga rakunydhirrinydja. Ga wiripunydja walala yurru goŋ-ŋal'yun yolŋuwala rerrimirriwalanydja, bala ŋayi yurru ŋunhiyi yolŋunydja ḏukthunna yana.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Djesunha djaw'yurruna roŋinyamaraŋalana djiwarr'lilina \r Luk 24:50-53; Acts 1:9-11 \p \v 19 Waŋganymirri Garrayyu Djesuyu waŋana yukurrana nhanŋuway ŋunhi ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ŋayi dhunupana marrtjinana, djaw'yurrunana ŋanya ŋuliŋuruyinydja bala djiwarr'lilina, ga ŋunhanayi nhinana ŋayi yukurra ŋurruŋuna wal'ŋu Gunhu'walanydja, galkina yana gali'ŋura. \p \v 20 Ga ŋunhiyi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina buku-ḻiw'maraŋalana wäŋakurruna ga wäŋakurruna, ḻakaraŋalana marrtjina birrŋ'maraŋala dhäwuny'tja, ga ŋayi Garrayyunydja yukurrana djämana walalaŋgalaŋukurru. Yo, yolŋuyu walalay nhäŋalana walalaŋgala ŋunhi nhaltjarra walala yukurrana djäma ganydjarr-ḏumurru rom, bala walala dharaŋarana ŋunhi ŋunhiyinydja dhäwu' walala yukurrana ḻakaraŋala yuwalk yana wal'ŋu.