\id MIC \ide UTF8 \h MAYKAWUŊU DHÄRUK \toc1 MICAH Maykawalanydja dhärukthu yukurra ḻakarama ŋunhi boŋguŋu wäŋa dhuwala buku‐ḻiw'maraŋunydja ŋorri mäwaya'ŋurana \toc2 Micah \mt1 MICAH \mt2 Maykawalanydja dhärukthu yukurra ḻakarama ŋunhi boŋguŋu wäŋa dhuwala buku‐ḻiw'maraŋunydja ŋorri mäwaya'ŋurana \c 1 \s1 Godthu yurru dhä‐ḏir'yunna Yitjuralnhanydja ga Djudanha \r 1:1–16 (God will punish Israel and Judah) \p \v 1 Yo, dhuwalanydja dhäruk ŋayi Garrayyu wekaŋala djawarrkmirriwala yolŋuwala yäkuwala \f + \fr 1:1 \ft Micah\f*Maykawala, ŋulinyaramirriyu ḏaykun'thunydja ŋunhi ŋayi yukurrana buŋgawa \f + \fr 1:1 \ft Jotham\f*Djotham yäku nhinana ŋuriki \f + \fr 1:1 \ft Judea\f*Djudiyawuyŋu ŋarakawu. Ga bitjarrayi liŋgu ŋayi dhäruk wekaŋalayi ŋulinyaramirriyunydja ŋunhi buŋgawa \f + \fr 1:1 \ft Ahaz\f*Wayatj ga \f + \fr 1:1 \ft Hezekiah\f*Yitjakaya maṉḏa yukurrana nhinana, yurru dhuwalayi dhäruktja ḻakaramanydja yukurra \f + \fr 1:1 \ft Samaria\f*Djamariyawuynhana ga \f + \fr 1:1 \ft Jerusalem\f*Djurutjalambuynha wäŋanha. \p \v 2 Ŋäka walala, mäkiri'‐witjurra nhuma bukmak miṯtji buku‐ḻiw'marama wäŋakurru. Garraynydja Waŋarrnydja ŋunha nhina yukurra nhanukalaynha ŋayi ŋunhilimi dharrpalŋurana wäŋaŋuranydja, ga ŋulaŋuruyinayi ŋayi yukurra waŋanydja dhipala, ḻakaramanydja yukurra nhäpuy malaŋuwuy yätjpuynydja nhumalaŋgalaŋuwuy. \v 3 Galki ŋayi yurru Garraynydja marrtjina lili yana ŋuliŋuruyi nhanukalay ŋayi dharrpalŋurunydja wäŋaŋuru, marrtjinydja ŋayi yurru ŋunhi lili dhipalanydja wäŋalili, bala muŋdhu'‐muŋdhunna yurru marrtji ŋunhinydja yolŋu'‐yulŋunha ŋunhi walala yukurra nhina be buŋgawamirri wal'ŋu, ḏälmirri ŋunhi, garrwar gal'ŋu be wäŋaŋura. Yo, dhärranydja ŋayi yurru buku'‐wukuŋura wäŋaŋuranydja, \v 4 ga ŋunhinydja yurru buku‐yupthunna buku'‐wukunydja ŋunhana nhanukala djalkirililina, bala walala yurru burrul'yundja ŋoylilina ŋunhana‐wala, yana wäkwakmaramana yurru, bitjanarana bitjan ŋuli gapu ŋunhi ḻarryun bukuŋuru gali'ŋuru wal'ŋu dhiŋgiŋuru. \p \v 5 Yo, ŋunhiyinydja yurru maḻŋ'thun bitjandhi yuwalk yana, liŋgu ŋuriŋi yolŋu'‐yulŋuwala \f + \fr 1:5 \ft Judah\f*Djudapuyŋuwala ga \f + \fr 1:5 \ft Israel\f*Yitjuralpuyŋuwala dhuwurr‐yätjthinyarayu, liŋgu walala ŋapa‐wekaŋala nhanŋu Godku Garraywu. Yolthu ŋunhi walalanha bilmaraŋalanydja bitjarrayi? Yo, ŋunhinydja bitjarrayi Djamariyapuyŋuyu walalanha ŋanydjaḻa'yunmaraŋala, ŋuriŋi ŋunhi ŋayi ŋurruŋu wal'ŋu wäŋa Yitjuralwuy. Ga yolthu ŋunhi bilmaraŋala ŋanydjaḻa'yunmaraŋala Djudapuyŋunhanydja yolŋu'‐yulŋunha, märr yurru walala buku‐ŋal'yun yukurra be nhäku goŋbuywuna waŋarrwu? Ŋuriŋi ŋunhinydja Djurutjalambuyŋuyu bilmaraŋala walalanha, ŋunhi ŋayi ŋurruŋu wäŋa ŋunhiyi Djudawuy. \v 6 Bala ŋayi Garraynydja waŋana bitjarrana, “Dhunupana ŋarra yurru baḏuwaḏuyunna yana warrpam'thunna Djamariyanydja wäŋanha, bitjanna ŋayi yurru marrtji ŋorranydja bitjan buku‐yattjatkunhara guṉḏa malanha. Yo, yolŋuyunydja walalay yurru marrtji djalkthunna ŋunhiyi guṉḏanydja malanha ŋunhana‐wala ḻaparra'lilina wäŋalili, märr yurru walala ŋathana ga borumnha dholkuma ŋunhiwalanydja, ŋunhi marrtjina wäŋa buṉbu malanha ŋunhili djingaryurruna. \v 7 Yo, bukmak ŋunhi nhä malanha maḏayin' dhika walalaŋgu yurru warrpam'thunna ḏaw'‐ḏawyunna muṉguythirrina, ga ŋunhi goŋbuy djämawuy waŋarr ga dhapirrkmirri ŋanya dhika girri', ŋunhi walala ŋuli buku‐ŋal'yun yukurra ŋuriki bothinyaramirriwu waŋarrwu, warrpam'nha ŋunhinydja yurru baḏuwaḏuyunna ŋuriŋi gurthayuna. Yo, Djamariyawuyyunydja märraŋalana ŋunhiyi maḏayin'tja be girri' ŋulaŋuru \f + \fr 1:7 \ft Assyria\f*Yatjiriyaŋurunydja, märr yurru walala yukurra buku‐ŋal'yun be waŋarrwu Yatjiriyapuyŋuwuna. Ga ŋunhi yurru walala Yatjiriyawuy miriŋu marrtji lili, bala walala yurru djaw'‐djawyunna nhumalanha Yitjuralpuyŋunhanydja yolŋunha walalanha, ga waŋarrnhana malaŋunha nhumalaŋgu, rrambaŋikumana nhumalanha, ga gäma roŋinyamaramana yurru Yatjiriyalilina wäŋalili.” \p \v 8 Bala ŋayi Maykanydja yolŋu yäku waŋana bitjarrana, “Ŋarranydja yurru ŋäthina dhika wal'ŋu ŋurukuyi wäŋawunydja, bitjanna ŋarra yurru ŋäthinydja murruy'‐murruyyunna, bala ŋarra yurru girriny'tja ŋarrakuway barr'‐barrmaramana, milkumana ŋarra yurru ŋunhiyinydja warwuna ŋarrakuway ŋarra. Ŋarra yurru marrtjinydja yukurra, ŋäthina marrtji gurrupurumirriyirrina rumbalnydja, bitjanna bitjan wuŋgan ŋunhi burakinyarawuy gaṯpurr. \v 9 Liŋgu ŋunha Djamariyanydja liŋguwuynha gaṯpurr'thinyarana, yakana yurru ŋula yolthu baḏarraŋ'kumanydja ga walŋakumanydja ŋanya, ga galki yurru Djurutjalamdja bitjandhi yana liŋgu burakirri gaṯpurr'thirriyi. \v 10 Yaka ḻakaraŋa ŋuripa miriŋuwanydja walalambala ŋanapurrunha, nhaltjarra ŋanapurru yukurrana burakina ŋayaŋu‐yätjthina. Ga yakana ŋäthiyanydja, märr yurru walala yaka muka nhäma ŋilimurruŋgu warwunydja ga ŋäthinyaminyaranydja, bala warku'yundja yurru. \p “Yurru nhumanydja Djudiyapuyŋu walala, biyakayi nhumanydja ḏurryunmiya yukirriya ŋunha munatha'lili, yana milkunhamiya walalambala gora nhumalaŋguway nhuma. \v 11 Yo, miriŋunydja walala yurru marrtjina lili, bala ḏap‐ḏapmaramana nhumalanha, bala djaw'‐djawyunna bena‐wala walalaŋgalaynha walala wäŋalili. Yakana nhumalanha yurru nhuma‐miṯtjiyunydja yolŋu'‐yulŋuyu waŋganybuynydja wäŋawuyyu guŋga'yun nhumalanha, yana walala yurru nhinana yukurra mukthunna waŋganyŋurana dharapulŋura barrarirrina, dhaḻ'‐dhaḻyunna wäŋanydja walalaŋguway wuṉḏa'‐wuṉḏaŋarrkumana, yurru galkina walu walalaŋgunydja, ŋunhi walalanha yurru baḏuwaḏuyun bitjandhiyi. \v 12 Wiripunydja ŋuli yolŋu walala waŋa gatjpu'yun bitjan guyaŋirri, ‘Manymak warray ŋanapurrunydja dhuwala, ŋanapurru yurru nhina dhuwala manymakkuma dhika wal'ŋu.’ Yurru yaka warray, liŋgu Godtja yukurra Garraynydja dhärra girri'‐ŋamathirrina baḏuwaḏuyunarawuna wal'ŋu Djurutjalamgunydja wäŋawu. \v 13 Nhuma yolŋu walala \f + \fr 1:13 \ft Lachish\f*Läkitjpuy wäŋawuy, gundupuŋana yana‐wala, liŋgu nhuma dhuwala ŋurruŋunydja ŋunhi ŋanydjaḻa'yurruna, bala buku‐ŋal'yurrunana yukurrana goŋbuywunydja ŋurikinydja waŋarrwu, malthurruna yukurrana marrtjina yätjku ŋuruku Yitjuralpuyŋuwunydja dhuḏakthurruna, ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydjayi ŋunha Djurutjalamnha ga wiripuna malanha wäŋa malthurruna nhumalaŋgunydja, bala dhuwurr‐yätjthinana. \p \v 14 “Yo, nhuma yolŋu'‐yulŋu Djudapuyŋu walala, bukmak yurru nhumalaŋgu wäŋanydja baḏuwaḏuyunna dhuwalayi yana wal'ŋu, ga yakana yurru nhumalanha ŋula miṯtjiyunydja guŋga'yun. \v 15 Yo, ŋayipinydja yurru Garrayyunydja nhumalanha wekama goŋlili miriŋuwalana ŋunhana, walala yurru marrtjinydja wäŋalili ga wäŋalili, bitjanna yurru marrtji bumanydja bala, baḏuwaḏuyundja marrtji yurru, ga nhumalaŋgu ŋurru'‐ŋurruŋunydja ŋunhinydja walala yurru gundupumana yukurra bena‐wala djuḻuḻ'yun ŋunhana mathirralilina malanyŋulili. \p \v 16 “Yo, nhuma yolŋu walala Djudapuyŋu nyä'yunmiyana, warwuyunmiyana nhumalaŋgalaŋuwu nhuma yumurrku'wunydja, liŋgu warrpam'thunna yana yurru ŋunhi walalanha djaw'‐djawyundja bena‐wala barrkumalana wal'ŋu wäŋalili, warrpam'nha walala yurru marrtjinydja winya'‐winyayunna‐wala.” Ga bitjarra ŋayi Garray waŋananydja. \c 2 \s1 Godthu yurru dhä‐ḏir'yunna ŋunhinydja yolŋu'‐yulŋunha ŋunhi walala ŋuli djaw'‐djawyun marrtji ŋurruwuykmirriwala \r 2:1–13 (God will punish the rich who oppress the poor) \p \v 1 “Yo, bathalana ŋanyana marinydja yurru nhumalaŋgu marrtji, ŋurikinydja nhumalaŋgunydja ŋunhi munhakunydja nhe ŋuli ŋunhinydja ḻäy‐ŋorrana, guyaŋirrina marrtji ŋurikina dhukarrnha‐nherraṉ ŋunhi nhe yurru djäma yätj gal'ŋu malanha, ga ŋunhi ŋayi ŋuli djaḏaw'yundja goḏarr'mirrinydja, nhenydja ŋuli gaŋgathirri, bala djämana yana ŋunhiyi be nhänydja nhäŋiniŋ'tja rom, ŋunhi nhe yukurrana djarr'yurruna. \v 2 Nhe djäl‐ḏumurruyirri yukurra wäŋawu ga bala'wu malaŋuwu, bala nhe ŋuli djaw'‐djawyunna ŋuliŋuru wiripu‐guḻku'walanydja yana. Yakana yurru ŋula yolthu yukurra ŋayathamanydja nhanŋuway ŋayi nhä malanha nhanukalayŋuwunydja ŋayi yumurrku'wu, liŋgu nhenydja ŋuli ŋunhi djaw'‐djawyunna yana walalaŋgalaŋuŋuru. \v 3 Ga dhiyakuyinayi märrwu ŋarra yukurra djarr'yun dhukarrnydja, märr yurru ŋayi ŋunhiyinydja yätjtja maḻŋ'thunna yana nhuŋu ga nhokalaŋuwu djamarrkuḻi'wunydja, yakana nhe yurru winya'yun dhä‐ḏir'yunamiriwnydja. Yuwalk yana marinydja nhuŋu yurru bathala ŋanya marrtji lili, ga yakana biyapulnydja nhe yurru marrtji yukurra be milkunharamirrinydja nhunapinyay nhe, bathala ḻakaranhamirrinydja yukurra yurru.” \p \v 4 Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi yolŋuyu walalay yurru marrtji miyaman manikaynha nhumalaŋgalaŋuwuy, yana nhumalanha warku'yunna bitjanna dhiyaŋuna manikayyunydja gam'. \q1 “Warrpam'thunara yana nhuma dhuwala baḏuwaḏuyunaranydja. \q1 Garrayyu djaw'‐djawyurruna nhumalaŋgu wäŋanydja ŋarakanydja, \q2 bala barrku'‐barrkuwatjkuŋalana guḻk‐guḻkthurruna, \q2 ga goŋ‐wekaŋala ŋurikalana ŋunhi nhumalaŋgalaŋuwala miriŋuwalana walalaŋgala.” \p \v 5 Yo, yakana biyapulnydja nhuma yurru ŋayathama yukurra ŋunhiyi nhumalaŋguway wäŋanha, liŋgu yakana biyapulnydja nhuma yurru nhanŋu Garraywunydja yolŋu'‐yulŋu. \p \v 6 Yo, yolŋu walala ŋuli wiripunydja waŋa ŋarrakala bitjan, “Yaka ŋanapurruŋgala ḻakaraŋa dhäwu' biyakayi, yaka ŋanapurrunydja dhuwala ḏukṯuk dhiyakuyi. Yaka warray Godthunydja yurru ŋanapurrunha gora‐wekama; yaka warray yurru bitjandhiyi yätj ŋula nhä maḻŋ'thun ŋanapurruŋgunydja.” Bitjan nhuma ŋuli waŋa. \p \v 7 Yo, nhumanydja dhuwala \f + \fr 2:7 \ft Israel\f*Yitjuralnydja ŋuli guyaŋinyamirri be yindikunharamirri wal'ŋu, liŋgu ŋulaŋuru nhuma \f + \fr 2:7 \ft Jacob\f*Djaykupkala dhuwala yarraṯaŋuru. Nhumanydja guyaŋirri yukurra yanapi Godtja ḏukṯuk baḏuwaḏuyunarawu nhumalaŋgu? Yaka warray ŋayinydja ḏukṯuk nhumalaŋgunydja baḏuwaḏuyunarawu, ga ŋunhi nhuma yurru nhina yukurra rom‐dhunupa, nhumanydja yurru yakana barrarirri ŋurikiyinydjayi nhanukalaŋuwu dhärukkunydja. Ŋuli nhuma bini djäma ŋamathanha wal'ŋu, ga nhumanydja bini märranha ŋamakurru' yana wal'ŋu, yaka yätj. \p \v 8 Yo, ŋayi Garray waŋanydja yukurra bitjan, “Ŋäthili ŋunhi baman', yana liŋgu ga dhiyaŋu‐wala wapthun, nhuma ŋarrakunydja yolŋu walala nyinyaŋdhurrunana ga ŋapana‐wekaŋala ŋarraku; yaka warray nhuma ŋayathaŋala ŋarraku rom baṯ bitjarra. Yanana nhumanydja ŋuli yukurra djaw'‐djawyunna ŋuliŋuru yolŋu'‐yulŋuwalanydja, yanapi nhenydja walalaŋgu buŋgawana; yananydja nhe ŋuli girriny'tja djaw'‐djawyunna walalambala, ŋuripa yolŋu'‐yulŋuwa ŋunhi walala ŋuli nhina yukurra dhäruk mukthun wurrkurrum'. \v 9 Ga wiripunydja nhuma ŋuli gukuma ŋarrakunydja yolŋu'‐yulŋunha dhäykawurrunha walalaŋgalay wäŋaŋuru buṉbuŋuru malanyŋuŋuru, ga djaw'‐djawyunna marrtji nhuma ŋuli nhänydja malanha walalaŋgalaŋuwu yumurrku'wunydja. Ŋunhiyinydjayi girri' malanha mundhurr ŋarrakuŋuway warray wekanhara, yurru nhumanydja ŋuli yana djaw'‐djawyunna‐wala, ga yakana nhuma ŋuli roŋinyamaramanydja balayi. \p \v 10 “Yana gaŋgathiyana ga marrtjiyana‐wala gatjaḻa! Yakana yurru biyapulnydja dhuwala wäŋa nhumalaŋgunydja nhinanharawu. Dhiyaŋunydja wäŋayunydja nhumalanha yurru yana baduwaḏuyunna, liŋgu nhuma baduwaḏuyurruna dhuwala wäŋanha dhiyaŋi nhumalaŋgalay dhuwurryu‐yätjthu. \v 11 Nhumanydja yaka ḏukṯuk yuwalkŋuwunydja wal'ŋu dhäwu'wu, ŋunhi ŋayi yurru ŋunhi Garrayyu dhäruk‐wekama yolŋu'‐yulŋuwala. Dhiyaku warray djawarrkmirriwu nhumanydja ḏukṯuk gam', wiripuŋuwu warray ŋunhi ŋayi yurru bothirri warray ḻakarama, ga nhäŋiniŋ' dhäruk bitjan gam'. ‘Bitjan warray liŋgu yurru dhuwalanydja wäŋa borum‐mäypamirri warray dhika warray, ŋunhi yaka warray yurru be räwakthirri ga winya'yun weyikany'tja.’ Balanyarawuyi nhumanydja yolŋuwu djawarrkmirriwu mirithirrinydja ḏukṯuk.” \p \v 12 Yurru ŋayinydja Garraynydja yukurra waŋa bitjan warray, “Märr‐ḻurrkun'nha yurru ŋurikala yarraṯaŋuru Djaykupkalanydja nhina yukurra walŋamirrinydja, ga yuwalk yana ŋarra yurru waŋgany‐manapandja marrtji walalanha bukmaknha yana, bala ŋarra yurru gäma roŋinyamaramana ŋarrakiyingalana ŋarra; walala yurru nhinanydja yukurra rrambaŋina yana, waŋganynha miṯtji, ga dhuwalanydja wäŋa biyapul yurru ŋayi dhaŋaŋdhirri miṯtjiyu yolŋu'‐yulŋuwala, ga biyapul yurru ŋayi rirrakaymirriyirri dhuwala wäŋanydja, goŋmirriyirri dhika wal'ŋu djulŋithirri yurru yukurra wäŋa djingaryun.” \v 13 Liŋgu ŋunhinydja ŋunhi ŋayi Walŋakunharamirri Garray wal'ŋu, bakmaramana yurru ŋayi ŋunhi rakiny'tja ŋunhi yukurra ŋayathama walalanha be‐wala barrku wäŋaŋura, ga dhawaṯthunna walala yurru yänana yulŋunydja‐wala beŋuru mulkuruwalanydja wäŋaŋuru, bala roŋiyirrina lili walalaŋgalaynha walala wäŋalili. Yo, walalaŋgu ŋurruŋunydja buŋgawanydja ŋayina yukurra yurru marrtji ŋurruŋunydja, ga walalanydja yurru muṉguyunna, malthunna marrtji nhanbala Garraywana. \c 3 \s1 Godthu yurru dhä‐ḏir'yunna dhuwurr‐yätjmirrinha ŋurru'‐ŋurruŋunhanydja \r 3:1–12 (God will punish the wicked rulers) \p \v 1 Yo, Garraynydja waŋa yukurra bitjan, “Ŋäka nhumanydja mäkiri'‐witjurra, nhuma ŋurru'‐ŋurruŋu \f + \fr 3:1 \ft Israel\f*Yitjuralpuyŋu yolŋu walala. Nhumanydja ŋuli ŋunhi yolŋu'‐yulŋunha dhä‐ḏir'yun warray, liŋgu nhuma be marŋgimirri gal'ŋu nhäthinyara ŋamakurru ga yätj, \v 2 yurru nhumapinydja ŋuli ŋapa‐nherraṉmirri warray nyinyaŋdhun warray nhä ŋunhi ŋamakurru', bala nhuma yukurra ḏukṯukthirrinydja wirrkinydja yätjkuna gal'ŋu. Wiripunydja nhuma ŋuli djaw'‐djawyun ŋulaŋuru ŋarrakalaŋumirriwala yolŋu'‐yulŋuwala gal'ŋu nhä walala yukurra ŋayathama bukmak. \v 3 Bitjanna nhuma yukurra yulŋunydja, bitjan nhuma yukurra ḻukana ŋanaknha ŋarrakuna ŋunhi yolŋu'‐yulŋunha, bitjanna bitjan nhuma yukurra mitmitthun barrwaṉ‐djalkthunna, ga ḏaw'‐ḏawyunna ŋarakanydja, ga guḻk‐guḻkthunna bitjanna bitjan ŋuli yolŋuyu guḻk‐guḻkthun wäyinnha ŋanak bathanarawu. Bitjandhina nhe ŋuli djämanydja nyalmirina wal'ŋu yanana rom dhikana, ga wirrkina nhuma ŋuli bathalana marinydja wekama ŋarrakalaŋuwunydja yolŋu'‐yulŋuwu. \v 4 Ga galki nhumana yurru gulŋiyirri marililinydja, bala nhuma yurru wäthundja Garraywalana guŋga'yunarawunydja be, yurru ŋayinydja yakana yurru ŋäma nhumalaŋguŋu märrliliyanhara gawaw'yunaranydja, yakana yana ŋayi yurru guŋga'yundja nhumalanha; ŋayinydja yurru ŋunhi buku‐yaw'yunmirrina nhokalaŋuŋurunydja, liŋgu nhumanydja yukurrana djäma yätjnha wal'ŋu yanana dhuwurr. \p \v 5 “Nhuma ŋuriŋi bothinyaramirriyu yolŋu'‐yulŋuyu djawarrkmirriyu walalay yukurra mayali'‐wilkthunna ŋarrakunydja ŋunhi yolŋu'‐yulŋunha mirithirrina. Ŋuli walala yurru bäyimdja nhuna ŋula nhäyu, ga nhenydja yurru ŋunhi buku‐ruŋinyamaranharawuy walalaŋgunydja wekama ḻatju'na ŋanyana dhikana dhäruk balanydja, bitjanna, ‘Dhuwalanydja wäŋa yurru bitjanna liŋguna dhärra yukurra ḻatju'na ŋanyana dhikana wal'ŋu, marimiriwnha yurru,’ bitjanna. Ga ŋunhi walala yurru yaka buku‐ruŋinyamaranharawuy wekama nhumalanha, ga nhumanydja yurru wekama balanydja walalaŋgunydja barrarinyamirrina dhäruk, ‘Marina nhumalaŋgu yurru bathalana,’ bitjanna nhuma yurru waŋa. \v 6-7 Ga dhiyakuyinayi märrwu ŋayi yurru marinydja nhumalaŋgu marrtji, ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi nhuma bothinyaramirri walala ḻakaranhamirri; yakana yana biyapulnydja nhuma yurru nhäma ŋula nhä mali, ga dhäruk be ŋäma ŋulaŋuru Garraywuŋu. Ga ŋuli nhe yurru ḻakarama ŋula nhäpuy, ŋunhi yurru maḻŋ'thun yalala, ga nhenydja yurru gorana ŋuriŋiyi, liŋgu yakana yurru ŋayi ŋunhi yuwalktja gal'ŋu maḻŋ'thun, bala nhe yurru dhäruk mukthunna, yakana nhe yurru biyapul waŋanydja. Yo, ŋuriŋi bothinyaramirriyunydja ḻakaranhamirriyu yurru yakana märrama ŋula nhä dhäruk ŋulaŋuru Garraywuŋunydja, bäyŋuna yana. \v 8 Yurru yuwalk warray ŋayi ŋuli ŋarrakalanydja dhäruk wekama ḻakaranharawu, ŋayi dhaŋaŋguŋala ŋarranhanydja ŋuriŋi nhanukalay ŋayi ganydjarryu warray, märr yurru ŋarra dhäruktja nhanŋu waŋa barrarimiriwnha yana ŋula nhämiriwnha, ŋarra yurru waŋanydja bukmakku ŋurikiyi Yitjuralpuyŋuwunydja bäpurru'wu, ḻakarama ŋarra yurru bitjan ŋunhi ŋayi yurru Godthunydja dhä‐ḏir'yunna walalanha liŋgu ŋuriŋiyi walalaŋgalay yätjthu djämayu. \p \v 9 “Ŋäka ŋarranha walala, nhuma yolŋu'‐yulŋuyu ŋurru'‐ŋurruŋuyu wal'ŋu Djudawuyŋuyu ga Yitjuralpuyŋuyu, yakana yana nhuma ŋuli gäma yukurra rom ŋunhi rom‐waŋganydhirrinydja yana, ga ŋunhi ŋayi yurru ŋula yol yolŋu dhuwurr‐yätjthirri, nhumanydja ŋuli waŋa bitjan, ‘Bäythi, manymak dhuwali,’ bitjan yurru. \v 10 Ŋunhala \f + \fr 3:10 \ft Jerusalem\f*Djurutjalamdja, Godkalanydja ŋunhi wäŋaŋura, nhuma yukurra buma yolŋu'‐yulŋunha ŋunhi dhuwurr‐ŋamakurru'mirrinhana wal'ŋu rom‐dhunupamirrinhana, ga djäma nhe yukurra yätjkumana yolŋu'‐yulŋunha. \v 11 Nhuma ŋaḻapaḻmirri yolŋu walala ŋuli gombu'‐gumbumana yukurra yolŋu'‐yulŋunhanydja rrupiyana ŋula nhäna malanha, yurruna nhe yurru guŋga'yundja walalanha. Ga bitjandhiyi walala ŋuli yolŋu'‐yulŋuyu wekama rrupiya ŋuruku ŋunhi ḏalkarra'mirriwuna yolŋuwu walalaŋgu; yakana walala ŋuli Godkunydja ŋunhi märr‐ŋamathinyara ga ŋayaŋu‐yal'yunara yänanydja‐wala wekama. Ga ŋuriŋi djawarrkmirriyu walalay yolŋu'‐yulŋuyu yurru yakana ḻakarama Godku dhäruk rrupiyamiriwyamanydja. Djarrpi'na yana mirithirrina walala ŋunhi yulŋunydja, rärru‐ḏilkurruna rrupiyawunydja, ga waŋanydja walala ŋuli bitjanna, ‘Yaka barrariya. Garraynydja dhika bäyma ŋilimurruŋgala gal'ŋu galki yana, yakana yurru ŋilimurrunha ŋula yolthunydja buma ŋayaŋu‐yätjkumanydja, liŋgu Godku Buṉbunydja dhuwala gay' bäyma,’ bitjan nhuma ŋuli waŋa. \v 12 Ga dhiyakuyinayi märrwu ŋuriŋi yurru miriŋuyunydja baḏuwaḏuyun dhuwala wäŋa Djurutjalamdja, warrpam'nha yurru muṉguythirrina ḏaw'‐ḏawyunna, bitjanna bitjan ŋunhi ŋuli yolŋuyu ŋatha‐dholkunharamirriyu garminyarr' marrtji buma. Dhuwalanydja yurru wäŋa muṉguynha marrtji ŋorra buḻwaŋ'thunarana, ga ŋunhanydja ŋunhi bukunydja, ŋunhi Godku Buṉbu ŋuli dhärra yukurra, ŋunhiyinydjayi wäŋa yurru yukurra djingaryun ḏiltjina, dharpa mäypamirrina.” \c 4 \s1 Wäŋanydja yurru dhärra yukurra wapurarrnha dhika Garraywalana nhanukalaynha yurru goŋŋura yana \r 4:1–5 (The Lord will reign in peace) \p \v 1 Yo, yalalaŋumirriyunydja ŋunhinydja dhä‐yawar'yunamirriyunydja waluyu, ŋunhiyi buku‐wäŋa ŋunhi yukurra dhärra Garraywu ŋunhi Buṉbu ŋunhiliyi, ŋunhayinydja yurru wäŋa biyapulnha gal'ŋu ŋayi dharrpalnha, djuḻkmaramana yukurra yurru biyapulnha ŋuriŋiyinydjayi ŋunha wiripuŋunhanydja malaŋunha buku'‐wukunha. Guḻku'na mirithirrina yurru bäpurruny'tja miṯtjinydja marrtji ŋunhiwalayinydjayi marŋgithinyarawu Garraywunydja. \v 2 Walala yurru waŋa bitjan, “Gul' ŋilimurru marrtji bala ya' ŋunha Garraywala bukulili wäŋalili, ŋunha Buṉbulili ŋunhi \f + \fr 4:2 \ft Israel\f*Yitjuralpuyŋuwala Godkala; ŋayina yurru marŋgikuma ŋilimurrunhanydja nhanukalayŋuwunydja ŋayi romgu, ga ŋilimurru yurru marrtjinydja nhanukalaynha gal'ŋu dhukarrkurru.” Liŋgu ŋulaŋuru \f + \fr 4:2 \ft Jerusalem\f*Djurutjalamŋurunydja bukuŋuru yurru nhanŋu dhäruktja ga rom marrtjina‐wala yana baḻaka'yunna birrka'mirrililina wäŋalili. \v 3 Yakana biyapulnydja yurru miṯtji ga miṯtji bäpurru' ga bäpurru' bunharamirri yukurra barrkuwatjkunharamirri, liŋgu Garraynydja yurru ŋayipinydja buŋgawana ŋayi wal'ŋu, ga nherraṉdja ŋayi yurru romdja ḏälkumana, wuṉḏaŋarrkumana wal'ŋu dhikana ŋuriki bäpurru'wunydja malaŋuwu ŋunhi barrkulilinydja wäŋalili, buku‐ḻiw'marama yana; walala yurru ḏaw'‐ḏawyunna yana walalaŋguway mandjawaktja malanha ga gara, ga gayitthunydja ŋuriŋiyi ŋurruyunydja walala yurru djäma yaw'‐yawyunna munatha'na dhalkaranharawuna ŋathawuna ḻämu‐nherraṉarawu, yakana walala yurru biyapulnydja marŋgiyirri bunharaminyarawunydja romgu. \v 4 Bukmakthirrina yurru birrka'mirrina yolŋu walala nhinanydja marrtji ŋunhilina walalaŋgalaynha walala wäŋaŋura, yirralkaŋura yurru, ga yakana walala yurru barrarirrinydja ŋula nhäkunydja, liŋgu wäŋanydja yurru ŋunhiyi wurrkurrum'thirrina mäwaya'yirrina, marimiriwyirrina nhämiriwyirrina. Ga dhuwalayina ŋunhi dhawuny'tja Garrayyu ŋayipi nherrara. \p \v 5 Yo, ŋunhi wiripu bäpurru' yolŋu walala ŋuli marrtji yäkuyu be walalaŋgalay waŋarrwala, yurru ŋilimurrunydja ŋunhi nhanŋuwaynydja Garraywunydja yolŋu walala marrtji yukurra yurru ŋuriŋina bili nhanukalaynha yäkuyu yana‐wala; yana ŋilimurru yurru buku‐ŋal'yundja nhanŋuwaynha, ga dhäruktja märrama ŋanyapinyaynha gupaḏalnha‐wala, liŋgu ŋayipi waŋgany ŋilimurruŋgunydja Waŋarr God. \s1 Yitjuralwunydja miriŋunha yurru baḏuwaḏuyun warrpam'thunna yana‐wala \r 4:6–13 (Israel’s enemies will be destroyed) \p \v 6-7 Yo, Garraynydja yukurra waŋa bitjan nhanukalaŋuwalanydja yolŋu'‐yulŋuwala \f + \fr 4:6-7 \ft 4:6–7 Israel\f*Yitjuralwalanydja, “Ŋuriŋi dhä‐yawar'yunarayunydja waluyu ŋarra yurru waŋgany‐manapanna marrtji, märra'‐marramana yurru ŋarrakuwaynydja ŋunhi yolŋunha walalanha miṯtjinha, ŋunhi walala yukurra nhina ganydjarrmiriw ga yalŋgi'mirri be barrku wäŋaŋura. Ŋäthilinydja ŋunhinydja ŋarra walalanha dhä‐ḏir'yurruna be‐wala barrkulili wäŋalili gukuŋala, bala walala ŋayaŋu‐yätjthinanydja burakinanydja wirrkina wal'ŋu yana dhika, ga märr‐ḻurrkun'nha nhina yukurra walŋamirrinydja, yurru ŋarranydja märrama yurru walalanha roŋinyamarama liliyi. Yo, ŋunhinydja walala ŋunhi walala mukthun walŋamirri yurru balayi roŋiyirri dhipalayi wäŋalili, bala walala yurru biyapulnha gal'ŋu ganydjarr‐ḏilkurruna miṯtjinydja, liŋgu ŋarrapina Waŋarrnha Godnha yurru yukurra nhina dhiyalanydja gay' \f + \fr 4:6-7 \ft 4:6–7 Jerusalem\f*Djurutjalamdja wäŋaŋura, ga ŋarrana yurru walalaŋgunydja God buŋgawa gupaḏalnha‐wala yana.” \p \v 8 Yo, Garraynydja ŋayipinydja yurru nhina yukurra buŋgawana ŋayi wal'ŋu ŋunhili Djurutjalamdja wäŋaŋura, ga ŋuliŋuruyinydjayi ŋayi yurru nhämana yukurra nhanŋuwaynydja ŋayi yolŋu'‐yulŋunha, bitjan yana liŋgu bitjan ŋuli wäyin‐djäkamirriyu ŋuriŋi nhäma marrtji, ga djäka ŋuli nhanukalayŋuwu ŋayi wäyingu malaŋuwu. Biyapul Djurutjalamdja wäŋa dharrpalyi yukurra yurru djingaryun, liŋgu ŋunhiliyinydjayi yurru rom Godkuna yukurra djingaryun, bitjan yana liŋgu bitjarra ŋäthili gal'ŋu be. \v 9 Yurru dhiyaŋunydja‐wala nhuma yukurra gawaw'yun barrarimirriyuna. Nhäku nhuma yukurra barrarirrinydja? Wanhaka dhika nhumalaŋgu buŋgawanydja be djäkawunydja yukurranharawu? Bäyŋu warray ŋiniya. Wanhaka dhika nhumalaŋgu be ḻiya‐djambatjmirrinydja, gaḏamanmirrinydja yolŋu'‐yulŋu? Yakana dhiyalaŋumi, liŋguna warrpam'nha bena‐wala winya'‐winyayurruna, bala nhuma beyaṉiyirrina yukurra, rom‐wiyaṉiyirrina yulŋunydja, bala nhe yukurra gawaw'yunna yatjunna, bitjanna bitjan ŋuli yolŋu dhäyka yothunha ŋäku'‐ŋaku yukirri. \v 10 Yo, ŋorr'‐ŋurryunna nhuma marrtji yurru, liŋgu galkina nhe yurru dhawaṯthunna ŋuliŋuruyi nhokalay nhe wäŋaŋurunydja, ga nhina ŋunha warraŋulnha wal'ŋu yänana ŋunhala \f + \fr 4:10 \ft Babylon\f*Bapilunnha wäŋaŋura. Yo, nhinanydja nhuma yukurra yurru bena‐wala barrkuna birr' wäŋaŋuranydja, yurru ŋuliŋuruyinydjayi Garrayyunydja nhuna yurru märramana yana dhawaṯmaramana beŋuruyi miriŋuwalanydja goŋŋuru, ga gäma balayi roŋinyamaramayi nhumalaŋgalayyi wäŋalili. \p \v 11 Mirithirrina guḻku'na bäpurru' ga miṯtji yurru waŋgany‐manapanmirri marrtji bitjan miriŋuna biyapulnha, bala walala yurru waŋanydja bitjanna, “Gul' ŋilimurru marrtjina, ga baḏuwaḏuyunna warrpam'nha wäŋa Djurutjalamdja, dhawar'maramana yana warrpam'nha.” Bitjan walala yurru waŋanydja. \v 12 Yurru yaka walala marŋgi Garraywalaŋunydja guyaŋinyarawuywu, nhaltjarra ŋayi nherrara walalaŋgunydja ŋuriki miriŋuwunydja walalaŋgu baḏuwaḏuyunarawu. Yo, yuwalktja Garrayyu warray ŋayipi warray walalanha yurru marrtji ḻuŋ'maramanydja waŋgany‐manapandja, ŋurikina ŋunhi ŋayi yurru muŋdhu'‐muŋdhunna marrtji walalanha, baḏuwaḏuyunna bitjanna nhanukalay ŋayi ḻukuyuna; walala yurru marrtji ŋorranydja ganydjarrmiriwnha dhikana wal'ŋu. \p \v 13 “Nhuma Godkunydja ŋunhi yolŋu walala ḏurryurrana. Gatjuy muŋdhu'‐muŋdhurrana nhumalaŋgalay nhuma djalkiriyunydja marrtjiya, warrpam'thurrana‐wala yana baḏuwaḏuyurrana ŋunhiyi miriŋunhanydja walalanha. Ŋarrapi yana nhumalanha yurru guŋga'yundja wal'ŋu, bala nhumanydja yurru ŋunhi mirithirrina gal'ŋu ḏälmirrina wuṉḏaŋarrmirrina. Nhuma yurru marrtji muŋdhu'‐muŋdhunna walalanha warrpam'thunna dhikana muṉguykumana yurru mirithirrina guḻku'nhana yolŋunha walalanha, warrpam'thunna yana dhawar'maramana yurru. Bala dhurrwaraŋuru ŋuliŋuruyinydja nhuma yurru marrtji djaw'‐djawyunna märramana nhä walala yukurrana ŋayathaŋala, bala rarr'yundja yurru nhanukalana Garraywalana gumurrlili, mundhurr‐wekamana balayi, liŋgu Garraynydja wal'ŋu Waŋarr ŋunhi bukmakkuna wal'ŋu dhiyaku wäŋawu munatha'wunydja.” \c 5 \s1 Ḻakarama yukurra Godkuŋu dhawu'mirrinha yolŋunha ŋurruŋunha wal'ŋu \r 5:1–15 (God’s promised ruler will be born in Bethlehem) \p \v 1 Ma' bira'yurrana ga ḏurryurrana nhuma ŋunhi yolŋu'‐yulŋu ŋunhi nhuma nhanŋuway Godku; biyaka waŋgany‐manapanmiyana marrtjiya waŋganylilina miṯtjilili ŋurruklili, yurru miṯtjilili ga miṯtjilili biyaka. Girri'‐ŋamathiyana marrtjinyarawu bala marililina, liŋgu ŋunha yukurra yolŋunydja walala miriŋunydja waŋgany‐manapanmirrina, ḻiw'maramana yukurra ŋunha \f + \fr 5:1 \ft Jerusalem\f*Djurutjalamdja wäŋanha. Walala yurru bartjunmaramana dharpayuna burumun'nha ŋurruŋunhanydja ŋunhi \f + \fr 5:1 \ft Israel\f*Yitjuralpuyŋuwunydja miṯtjiwu. \p \v 2 Yo, ŋunha \f + \fr 5:2 \ft Bethlehem\f*Bithiliyimdja wäŋa märr‐yutjuwaḻa' ŋaraka, ga ŋunha wiripunydja wäŋa malanha \f + \fr 5:2 \ft Judea\f*Djudiyapuynydja djuḻkmarama yukurra nhunanydja Bithiliyim, yurru dhipuŋuruyinydjayi nhokalanydja yurru ŋula yol yolŋu dhawaṯthun, ŋunhi ŋayinydja yurru buŋgawana gal'ŋu Yitjuralwu; dhawal‐wuyaŋirrinydja ŋayi yurru ŋunhiliyi Bithiliyim wäŋaŋuranydja, yurru yuwalktja ŋayi maḻŋ'thurrunanydja dhä‐ŋäthili yana wal'ŋu Godkalanydja, yurruna ŋayi Godthu djäma dhuwala wäŋanha. \p \v 3 Yo, Godkunydja yolŋu walala miṯtji yurru goŋŋura ŋurikala miriŋuwalana walalaŋgala, yanana liŋgu‐u‐u ga ŋunhiyi yothu yurru dhawal‐wuyaŋirri ŋurikala miyalkkala, ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru wiripu‐guḻku'na yurru gutha'mirriŋu walala nhanŋu marrtji wäŋa‐roŋiyirri lili; walala yurru dhambay‐manapanmirrinydja ŋunhiwala Yitjuralwalana miṯtjilili, waŋgany‐manapanmirrina yurru ŋunhiliyinayi walalaŋgalaynha walala wäŋaŋura. \p \v 4 Yo, ŋunhi ŋayinydja yurru ŋunhiyinydjayi marrtji lili, ŋayinydja yurru ŋunhi dhärra wuṉḏaŋarryirri yana wal'ŋu, ga gämanydja ŋayi yurru marrtji ŋuriŋiyina nhanukalay ŋayi ganydjarryuna walalanha nhanŋuwaynydja ŋayi yolŋu'‐yulŋunha. Ŋayinydja yurru ŋunhi mirithirri wal'ŋu ḻatju' ŋanya dhika buŋgawanydja, bitjan yana liŋgu bitjan Garray God nhanŋu. Ga yolŋunydja walala yurru yukurra nhina marimiriwnha nhämiriwnha, ŋanyana dhika yukurra wäŋanydja djingaryun yurru mäwaya'na, liŋgu bukmakthirrina yana yolŋunydja walala yurru birrka'mirriŋura wäŋaŋuranydja ḻakaramanydja ŋanya bathala ḻakaramana yurru, ga märr‐ŋal'yundja nhanukala. \v 5-6 Ga ŋayipi yana waŋganydhu yurru gäma nhanŋuwaynydja yolŋu'‐yulŋunha mäwaya'mirriyunydja romdhu. Yo, miriŋunydja yurru marrtji bena ŋanya dhikana miṯtji wal'ŋu, bala walala yurru muŋdhu'‐muŋdhunna ŋilimurruŋgu dhuwala wäŋanhanydja, yurru ŋunhi ŋilimurruŋgu djäkamirrinydja walala ga ŋurru'‐ŋurruŋunydja yurru dhärra wuṉḏaŋarryirri warray, ḻuku‐wuṉḏaŋarryirri, ga walalana yurru djuḻkmaramanydja wal'ŋu ŋunhi miriŋunhanydja walalanha. Yo, ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydjayi buŋgawayu walŋakumana ŋilimurrunha beŋuruyi goŋŋuru miriŋuwalanydja, ŋunhi walala yurru marrtji miriŋunydja marimirrinydja, ŋilimurruŋgalanydja ŋunhiwalanydja wäŋalili wapthun, bala muŋdhu'‐muŋdhunna marrtji ŋilimurruŋgunydja wäŋanha walalaŋgalay djalkiriyuna. \v 7 Yo, märr‐ḻurrkun'nha yurru Yitjuralpuyŋu walŋamirrinydja nhina yukurra, yurru ŋuliwitjandhi ḻurrkun'kalaŋukurrunydja yurru ŋayipi Garrayyunydja yuṯakumana dhikana wal'ŋu bukmaknha wäŋanha buku‐ḻiw'marama, bitjan yana liŋgu bitjan dhuwala wäŋa munatha' ŋuli monyguma wakuluŋgul'yu ŋuriŋi, gaŋgathinyamirriyama ŋunhi yuṯakuma. Yo, ŋunhi ŋayi yurru dharyundja, djurrŋgul'yundja waltjaṉdhunydja, mulmunydja yurru gaŋgathirrina marrtji walŋathirrina dhikana, yuṯana ŋanyana wal'ŋu, ga bitjandhiyi ŋayipi Godthunydja yurru yuṯakumana walŋakumana bukmaknha bäpurru'nha buku‐ḻiw'marama yana. Ga yakana yurru ŋayi dhuwalayi yuṯanydja walŋa dhawaṯthun beŋuru yolŋuwalanydja djämayu. \p \v 8 Yo, ŋunhi ŋayi ŋuli wäyin maḏakarritjtja marrtji ŋula ḻarruma wäyingunydja ḻukanharawu, yana yurru ŋayi wapthunna ŋuriki yulŋuwunydja, bala ḻäwumana gulk‐gulkthunna ŋuriŋi nhanukalay ŋayi ḻirrayunydja. Ga bitjandhiyina yurru Yitjuralnydja miṯtji wapthunna ŋurikala miriŋuwalanydja walalaŋgala, bala barr'‐barrmaramana muṉguykumana, ga yakana yurru ŋula yolthu walalanha walŋakumanydja. \v 9 Yo, yuwalk yana nhuma yurru baḏuwaḏuyun miriŋunhanydja ŋunhiyi, warrpam'thunna yana walalanha yurru ŋunhi baḏuwaḏuyundja. \p \v 10-11 Yo, Garraynydja waŋa yukurra bitjan, “Nhumanydja mak ŋuli guyaŋirri yanapi nhuma ḏälmirri gal'ŋu, liŋgu nhuma yukurra ŋayathama mirithirri guḻku' gara ga dhika nhä bunharawu girri' ŋunhi, yurru yakana nhuma yurru djuḻkthundja ŋuriki miriŋuwunydja walalaŋgu ŋuriŋi nhokalaynydja nhe ganydjarryu. Ŋulinyaramirriyu dhä‐yawar'yunarayunydja waluyu ŋarranydja yurru nhuŋu garanha ḏaw'‐ḏawyunna warrpam'thunna, ga ŋunha ŋunhi wäŋa ḻoḻu marrtji ŋorra gunganhamirriyanhara yurru yakana nhumalanha gunganhamirriyama bulunydja, liŋgu warrpam'thunna yurru ŋunhiyinydja muṉguythirrina buḻwaŋ'thunna. \v 12 Dhiyaŋunydja‐wala nhuma yukurra djäma be nhäthu marrŋgitjkala girri'yu, ga yolŋuyu walalay yurru ḻakarama be ŋathil'yun ŋuriŋi ŋula yolkala ganydjarryu; walalanydja ŋuli ŋunhi guyaŋirri yanapi walala yurru nhina walŋa yukurra ŋuriŋiyi be ganydjarryu, yurru ŋarranydja ŋunhi gulkthunna yurru romnha yana, warrpam'thunna yurru dhawar'maramana. \v 13 Ga bitjandhi liŋgu ŋarra yurru baḏuwaḏuyundhi be nhumalaŋgu waŋarrnhanydja, goŋbuynhanydja ŋunhi djämawuynha, ga maḏayin'nhanydja malaŋunha be nhänhanydja, yakana biyapulnydja nhuma yurru yukurra buku‐ŋal'yun ŋurikiyinydja malanyŋuwu ŋunhi nhuma ŋuli djäma nhumalaŋgalay goŋdhu. \v 14 Ŋarranydja yurru yana dhulŋurr'yunna nhumalaŋgu ŋunhiyi dharrpalnhanydja dharpanha, ŋunhi ŋayi yukurra yurru djingaryun dharrpalŋura be wal'ŋu wäŋaŋura, ŋunhi nhuma ŋuli buŋgul djäma yukurra be nhäku wiripuŋuwu waŋarrwu, ga bitjandhi liŋgu ŋarra yurru baḏuwaḏuyundhi nhumalaŋgu wäŋanhanydja warrpam'thun yana. \v 15 Yo, ŋarrapina yana yurru baḏuwaḏuyundja warrpam'thunna, bitjan ŋarra yurru buku‐ruŋinyamaramana buma ŋunhinhanydja yolŋu'‐yulŋunha miṯtjinha ga bäpurru'nha ŋunhi walala yaka dhäruk märraŋala ŋarranha, liŋgu ŋarranydja mirithinana ŋaramurryinana gal'ŋu, ŋarranydja yukurra nyinyaŋdhun ŋurikiyinydjayi romgu dhäruk‐märranhamiriwwunydja walalaŋgu.” Bitjarra ŋayi Garrayyu ḻakaraŋalanydja. \c 6 \s1 Ḻakarama yukurra Garraynha, nhäku ŋayi yuwalk gal'ŋu djäl \r 6:1–16 (Telling what the Lord really wants) \p \v 1 Yo, mäkiri'‐witjurra walala dhiyaku dhärukkunydja ŋunhi yukurra ḻakarama ŋayi Garrayyu \f + \fr 6:1 \ft Israel\f*Yitjuralnha. Dhärriyana walala biyakana Garraywala gumurrŋuranydja dhä‐wirrka'yunarawuna, ga ŋuruŋunydja gay' bukuyunydja wäŋayunydja ŋämana yurru nhuna dhäruktja. \v 2 Mäkiri'‐witjurra ŋäka nhuma buku'‐wuku wäŋa malanha. Godthu ŋayipi nhumalanha ŋunhi dhuḏi‐nherraranydja be ŋäthili gal'ŋu, ga dhiyaŋunydja‐wala ŋayi Garraynydja waŋanhamirrina nhuma yurru Yitjural, waŋana ŋayi yurru yana yulŋunydja Yitjuralwalanydja, ḻakaramana Yitjuralnha ŋurikiy ŋunhi nhaltjarra walala djäma yätjkuŋala yukurrana, ŋunhi walala dhuwurr‐yätjkuŋala Godnha. \p \v 3 Yo, ŋayi Garraynydja waŋa yukurra bitjanna, “Ŋarraku nhuma yolŋu walala, nhaltjarra ŋarra dhika nhumalanha djämanydja yukurrana? . . . yätjkuŋala? . . . wo ŋamathaŋala? Nhä dhika ŋarra yulŋunydja? . . . yätj? Nhäkuna nhuma yukurra märr‐yawaryundja yana ŋarrakalanydja romdhu ga dhuwurryu? Ma' biyaka mäkiri'‐witjurrana ŋarraku, ga buku‐ruŋinyamaraŋana ŋarraku lili dhäruktja. \v 4 Ŋäthilinydja nhuma ŋunha garrpiṉarawuy muka ŋunhala \f + \fr 6:4 \ft Egypt\f*Yetjiptja, yurru ŋarranydja nhumalanha beŋuruyi dhawaṯmaraŋala märraŋala; ŋarra wekaŋala nhumalaŋgu ŋunhi ŋamakurru'nhanydja gal'ŋu ŋurruŋunha walalanha, dhuwalanhanydja walalanha gam', \f + \fr 6:4 \ft Moses\f*Mawtjitjnha ga \f + \fr 6:4 \ft Aaron\f*Yärunnha, ga \f + \fr 6:4 \ft Miriam\f*Miriyamnha, ga dhiyaŋuyinydja walalay nhumalanha yukurrana gäŋala ḻatju'kuŋalana dhikana wal'ŋu. \v 5 Yo, guyaŋiya ŋunhi buŋgawanha yäkunha \f + \fr 6:5 \ft Balak\f*Balaknha, ŋunhi ŋayi garr'yurruna \f + \fr 6:5 \ft Balaam\f*Baylamnha, märr yurru ŋayi nhumalanha yukurra nyirawunuma, ga guyaŋiya ŋunhinydja, ŋunhi ŋayi Baylamdhu buku‐wakmaraŋala waŋana bitjarra gam'. ‘Ŋuli nhuma ḏukṯuk baḏuwaḏuyunarawunydja ŋuriki Yitjuralpuyŋuwunydja, ga nhumanydja yurru walalanha biyaka gur'yurrana, märr yurru walala bilyun ga buku‐ŋal'yun ŋula nhäkuna waŋarrwu wiripuŋuwuna.’ Yo, mukthurruna yana ŋarra nhumalanha gäŋalanydja marrtjina ŋarrakalay ŋarra ŋuriŋi mel‐wuyunaramirriyu, yana liŋgu‐u‐u ga mulkana nhuma dhäkay ŋunhiyi wäŋa ŋunhi ŋarra dhawu'mirriyaŋala nhumalanha. Guyaŋiya ŋunhiyi yulŋunydja malanha, bala nhuma yurru dharaŋanna, ŋunhi ŋarra nhumalanha marrtjina gäŋala lili ŋamathaŋala dhika wal'ŋu, yaka yätjkuŋala.” Bitjarra ŋayi Garray waŋananydja. \p \v 6 Ga waŋa nhuma ŋuli bitjan, “Yo, yuwalk ŋayi Garrayyu ŋanapurrunha gäŋalanydja ḻatju'kuŋala dhika wal'ŋu. Nhaltjanna yurru ŋarranydja marrtji galkithirrinydja nhanukala? Nhä ŋarra yurru gämanydja nhanŋu, ga bathan mundhurrnydja, märr yurru ŋarra buku‐ŋal'yun ŋamathama wal'ŋu nhanŋu? Nhaltjanna ŋarra yurru dhika yulŋunydja? Wutthun ŋarra yurru buliki' yuṯa ŋunhi? . . . yaḻmanga'‐ḏumurrunydja? . . . ga bathan mundhurrnha nhanŋu yurru? \v 7 Wiripunydja mak ŋarra yurru gäma nhanŋu Garraywu mirithirrina guḻku'na ŋula nhämunha'na miṯtji wäyin, ga mirithirri guḻku' weyika malanha ga ŋatha. Nhaltjan ŋayi yurru Garraynydja ŋuriŋiyinydja malaŋuyu? . . . ŋayaŋu‐djulŋithirri balanyarayunydjayi malaŋuyu? Mak ŋarra yurru wiripunydja wekama ŋarrakuwaynha gäthu'mirriŋunha, maḻamarrnhana yothunha, galŋa‐mundhurrnha, märr yurru ŋayi ŋarraku bäy‐ḻakaramana yätjpuynydja.” Bitjanna nhuma ŋuli waŋa. \p \v 8 Yaka warray! Garraynydja yaka yana ḏukṯuk balanyarawuyinydja malaŋuwu, wekanharawu bitjanarawunydjayi. Liŋgu muka ŋayi Garrayyu ḻakaraŋalanydja dhä‐ŋäthili muka yana nhumalaŋgu, nhäku ŋayi yuwalk gal'ŋu ḏukṯuk. Djälnydja ŋayi nhuŋuway yana; nhe yurru nhina yukurra ŋamakurru', ga djäma rom‐waŋganydhirri yana wal'ŋu, ga mel‐wuyunaramirri wiripu‐guḻku'wu ŋuruku yolŋu'‐yulŋuwu. Ga bitjandhiyi ŋayi ḏukṯuk nhumalaŋgunydja, nhuma yurru nyilŋ'maranhamirri dharraḏakunhamirri nhanukala Garraywala nhumalaŋgalaŋuwala Godkala. Ŋayi ḏukṯuk nhumalaŋgunydja, nhuma yurru dhäruk‐märranhamirri walala yana nhanŋu, ga nhina waŋganyŋura yana waŋganydhirri, manapanmirri nhanukala. \p \v 9 “Yo, ŋuli nhuma ḻiya‐djambatjmirrinydja, biyakana rom‐wiyaṉiyana nhanŋunydja Garraywunydja, ga djalkthurrana buku‐nherralana ŋunhiyinydjayi nhä malanha yätjtja gal'ŋu ga djarrpiny'tja. \v 10-11 Yurru nhumanydja dhuwalanydja yolŋu walala dhuwurr‐yätjmirrina gal'ŋu yanana. Wiripunydja nhuma ŋuli manaŋirri ŋulaŋuru wiripu‐guḻku'wala nhä malanha, ga baḏuwaḏuyunna mayali'‐wilkthunna. \v 12 Ga nhuma ḻukunydjamirriyu be wal'ŋu yolŋu'‐yulŋuyu, nhuma ŋuli wiripunydja muŋdhu'‐muŋdhunna ŋunhi ŋurruwuykmirrinhanydja yolŋunha walalanha, ga bukmakthuna yana nhuma ŋuli ḻakaramanydja ŋunhi bothirrina yanana. \v 13 Wirrki yana ŋarra ŋurikinydjayi romgu malaŋuwu yukurra ŋapa‐nherraṉmirrinydja, nyinyaŋdhunna ŋurikiyi, ga dhiyakuyinayi märrwu ŋarra yurru dhä‐ḏir'yundja nhumalanha wal'ŋu; nhuma yurru rirrikthunmirrina ga murrmurryunna marrtji, liŋgu ŋuriŋi nhumalaŋgala yätjthuna.” Bitjarra ŋayi Garray waŋananydja. \p \v 14 “Yo, ḻuka warray nhuma yurru marrtji yulŋunydja ŋathanydja, yurru mukthun yana nhuma yurru marrya'yirri yukurra yulŋunydja; yakana nhuma yurru ŋayaŋu‐ḏaw'yundja ŋuriŋiyi, ga bukmak nhä malanha nhe yukurra ŋayathama, ŋunhiyinydja malanha yurru winya'yunna‐wala yanana. \v 15 Yo, djämanydja nhuma yurru wirrki yana wal'ŋu, yaw'yundja dhika munathany'tja, yurru gulkuruna, liŋgu ŋayinydja yurru ŋunhi miriŋunydja marrtjina lili yana ŋurruthirrina, bala djaw'‐djawyun ŋunhi nhänydja malanha ŋunhi nhuma yukurrana ŋuthanmaraŋala. \v 16 Yo, nhuma yukurrana malthurrunanydja ŋurikina ŋunhi yätjkuna gal'ŋu ŋurru'‐ŋurruŋuwunydja, dhuḏakthurruna marrtjina walalaŋgu ŋunhi yätjnha dhukarr malanha, ga dhiyakuyinayi märrwu ŋunhi yurru dhuwalanydja wäŋa yätjthirrina wal'ŋu yanana baḏuwaḏuyunna. Bukmakthirrina yurru yolŋuyunydja walalay warku'yun nhumalanha, gitkitthunmirrina yukurra. Yo, nhumanydja dhuwali yolŋu walala ŋarrakuway yana wal'ŋu, ga dhiyakuyinayi märrwu nhuma yurru ŋayaŋu‐yätjthirrinydja wirrkina yana wal'ŋu dhiyaŋi nhumalaŋgalay yätjthunydja.” Ga bitjarra ŋayi Garrayyu ḻakaraŋalanydja. \c 7 \s1 Garrayyunydja yurru balayi gaŋgathinyamirriyamayi Yitjuralnhanydja \r 7:1–20 (The Lord will restore Israel) \p \v 1-4 Yo, mirithinana ŋarra yana warwuyurrunanydja manapara galŋa‐yätjthinanydja, liŋgu bukmakthina dhuwala yolŋunydja walala dhuwurr‐yätjthina, yakana ŋula waŋgany ŋamakurru' ga dhunupa; bukmakthuna yana walala djämanydja yätjnha yanana wal'ŋu. Ŋäthilinydja Godthu dharraykuŋala liŋgu ḻakaraŋala ŋurikala walalaŋgala yolŋu'‐yulŋuwala djawarrkmirriwala, yurru dhiyaŋunydja‐wala ŋunhiyi dhä‐ḏir'yunaranydja yurru yuwalk yana maḻŋ'thundja, liŋgu yolŋu'‐yulŋunydja mukthun warray yukurra yana djäma yätj warray, yaka warray bilyurruna ga manymaklili wapthurruna. \v 5-6 Yaka märr‐nherraṉmiya ŋula yolkala yolŋuwalanydja, liŋgu wiripunydja nhokala gurruṯu'mirriyu yana galkiwuyyu nhuna yurru wekama ŋurikala miriŋuwalanydja goŋlili. \p \v 7 Yurru ŋarrapinydja yukurra dhukarr‐nhäma yana Garraywu nhanŋuway, galkundja ŋarra yurru ŋarrakalaŋuwu ŋarra yana Godku; ŋayi yurru ŋarranhanydja walŋakuma, ŋayipi yana. Yuwalk yana ŋayi yurru ŋarrakala Garrayyunydja ŋäma ŋarranha. \p \v 8 Yo, ŋilimurru bukmakthinyara yana galkinyarawuynydja warrpam'thunara, ga walalanydja yukurra ŋunhi miriŋuyunydja malaŋuyu warku'yunna ŋilimurrunha, gitkitthunmirrina, yurru ŋilimurrunydja biyapul yurru gaŋgathirri dhärrayi. Dhiyaŋunydja‐wala ŋilimurru yukurra nhina buku‐munha'ŋura, yurru ŋayipi yana Garray ŋilimurruŋgunydja yurru djarraṯawun'. \v 9 Dhuwalana gay' dhiyaŋunydja‐wala ŋilimurru yukurra ŋayaŋu‐yätjthirrina, liŋgu ŋayi Garrayyunydja ŋilimurrunha yukurra dhä‐ḏir'yunna, liŋgu ŋilimurru dhuwurr‐yätjthina ga witjarr'yurruna, ŋanya warray ŋayaŋu‐yätjkuŋala; yurru märr‐weyin ŋilimurru yurru nhina yukurra dhä‐ḏir'yunaranydja nhanukuŋu, bala ŋuriŋinydja yurru dhä‐yawar'yunarayunydja ŋayi wapthun liliyi guŋga'yunarawuna ŋilimurruŋguna walŋakunharawu. Yo, ŋuriŋi dhä‐yawar'yunarayunydja ŋayi yurru ŋayipi yana dhä‐ḏir'yundja ŋunhi miriŋunhanydja ŋilimurruŋgu, liŋgu ŋuriŋi ŋunhi walala djäma yätjkuŋala ŋilimurrunha. Yo, yuwalk yana ŋayi yurru gämanydja ŋilimurrunha ŋunha wapmarama djarraṯawun'lili, bala walŋakumana ŋilimurrunha. \v 10 Ŋuriŋi ŋilimurruŋgala miriŋuyunydja yurru nhämana gal'ŋu, bala gorana yurru. Ŋäthilinydja ŋunhinydja ŋuriŋi miriŋuyu ŋilimurruŋgala waŋana yukurrana bitjarra warku'yurruna, “Wanhaka dhika be nhumalaŋgu Waŋarrnydja Godtja?” Yurru dhiyaŋunydja‐wala ŋilimurru yurru ŋanyana warku'yun ŋunhiyi miriŋunhana, liŋgu ŋilimurru nhämana yukurra ŋunhiyinydjayi miriŋunhanydja, muŋdhu'‐muŋdhunarana bitjan ḻukuyuna ŋuriŋi ŋilimurruŋgalay. \p \v 11-12 Nhuma yolŋu walala \f + \fr 7:11-12 \ft 7:11–12 Jerusalem\f*Djurutjalambuy wäŋawuy, yalalaŋumirriyunydja ŋunhinydja nhuma yurru dhuḻ'yundhi ḻiw'maramayi wäŋanha ŋunhi ḻoḻunydja, yurru ŋunhiyi wäŋa nhumalaŋgu yurru biyapulnha wal'ŋu bathalana ŋanyana, waḻatjnha, liŋgu nhumalaŋgu yolŋunydja walala yurru roŋiyirrina yukurra wäŋa‐roŋiyirrina ŋulaŋuruna wäŋaŋuru mulkuruwalana. \v 13 Yurru ŋäthilinydja ŋayi yukurra yurru wäŋa dhuwala djingaryun baḏuwaḏuyunara dhika, liŋgu ŋuriŋi yätjthu djämayu yolŋu'‐yulŋuwala, ŋunhi walala yukurra nhina dhiyala dhiyaŋu‐wala. \p \v 14 Garray, biyakana djäkana yukirriya nhokalaŋuwu ŋunhi yolŋu'‐yulŋuwunydja, biyaka yana liŋgu bitjan ŋuli wäyin‐djäkamirri yolŋu djäka nhanukalayŋuwu ŋayi wäyingu. Yo, nhuŋunydja yolŋu walala yukurrana barrkuwatjthina be‐wala gundupuŋala, ga nhinana marrtjina baṉḏanyŋura räwakŋura dhika wal'ŋu wäŋaŋura ŋathamiriwŋura. Garray, yana maranhu‐wekaŋana ŋanapurrunha ŋathayu ŋamakurru'yuna wal'ŋu, ga gäŋa ŋanapurrunha ŋurru‐warryurra ŋamathaŋa biyaka bitjarra ŋunhi ŋäthili nhe yukurrana gäŋala ŋanapurrunha. \p \v 15 Ga ŋayi Garraynydja buku‐wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Yo, yuwalk ŋarra yurru djämanydja yana ŋamakurruny'tja nhumalaŋgu, bitjan yana liŋgu bitjarra ŋarra djäma ŋäthili ŋunhi wal'ŋu baman', ŋunhi ŋarra dhawaṯmaraŋala nhumalanha beŋuruyi wäŋaŋuru \f + \fr 7:15 \ft Egypt\f*Yetjipŋuru lili. \v 16 Ŋuruŋunydja wiripuŋuyunydja miṯtjiyu yolŋuyu walalay yurru nhämana nhumalanha, bala gorana yurru, liŋgu ŋunhinydja be walalaŋgu ganydjarr märr‐winya'yunaramirrinydja yurru winya'yunna, bala walala yurru dhärranydja yukurra dhä‐mukthunarana, yakana yurru walala waŋa ŋula dhäruk, yana walala yurru mäkiri'na dhaḻ'yunmirri yukurra, märr yurru walala yaka ŋäma ŋurukuy \f + \fr 7:16 \ft Israel\f*Yitjuralwuynydja, ŋunhi nhaltjarra ŋayi Godthu guŋga'yurruna ga djäma ŋamakurru' walalaŋgu. \v 17 Yo, ŋunhiyi miriŋunydja walala yurru galyunmirrina dhikana yukurra bitjanna munatha'kurruna, bitjanna bitjan bäpi; walala yurru gaḻ'‐gaḻyunmirrinydja marrtji mathirraŋuruna, bitjanna bitjan mewirri' ŋunhi gaḻ'yunmirri ŋuli dhawaraŋ'ŋuru, yurru walala ŋunhi yurru marrmarryunmirrina mirithirrina yulŋunydja gal'ŋu barrariyuna, ŋunhala Garraywalanydja gumurrŋura.” \p \v 18 Garray, nhenydja ŋunhi nhepi waŋgany ḻatjuny'tja dhikanydja ŋanyanydja Waŋarr God, yakana ŋula wiripunydja waŋarr balanyarayi ŋamakurru' bitjan nhe. Nhe ŋuli baḏuwaḏuyun yätj malanha dhuwurr nhokalaŋumirriwalanydja yolŋu'‐yulŋuwala. Yo, nhe yurru bäy‐ḻakaramanydja dhuwurr‐yätjpuy ŋurikina walalaŋgu ŋunhi ḻurrkun'kuna, ŋunhi walala yurru yukurra walŋamirri nhina ŋulinyaramirriyuyi marimirrikurru wäŋakurru. Yakana nhe yurru ŋaramurryirri ŋanapurruŋgalanydja gupaḏalkuma wal'ŋu, liŋgu yuwalktja nhe djäl ŋanapurruŋgu, ŋunhi ŋanapurru yurru nhina galki wal'ŋu yana nhokala. \v 19 Nhenydja yurru bilyun, ga nhäma ŋanapurrunha ŋuriŋi mel‐wuyunaramirriyu nhokalaynydja nhe, yana nhe yurru muŋdhu'‐muŋdhunna ŋanapurruŋgu yätjtja malanha nhokalay nhe djalkiriyuna, ga djalkthunna ŋunhana‐wala bena moṉuklilina, dhulmulilina wal'ŋu. \v 20 Garray, dhuwalanydja gay' walu nhe yurru goŋmirriyamana guŋga'yunna ŋanapurrunha, ŋunhinydja yarraṯaŋuru \f + \fr 7:20 \ft Abraham\f*Yipurayimgalanydja walalanha, bitjan yana liŋgu bitjarra nhe dhawu'mirriyaŋala ŋanapurruŋgalaŋuwala märi'muwala be baman' ŋäthili, ga bitjanna liŋgu gupaḏalnha‐wala yana ŋanapurru yurru nhinanydja yukurra nhokala nyeyaḻŋuranydja, bitjanna liŋguna yurru‐wala. \p Ga liŋguna, dhawar'yunna yukurra dhuwala dhäwu \f + \fr 7:20 \ft Micah\f*Maykawuŋunydja.