\id MAT \h MATHUYUWUŊU DHÄRUK \toc2 Mathuyu \toc1 MATHUYUWUŊU DHÄWU' DJESUWALAŊUWUY \mt2 MATHUYUWUŊU DHÄWU' \mt1 DJESUWALAŊUWUY \toc3 MAT \c 1 \s1 Dhuwalanydja balakurru yarraṯakurru Yipurayimgala, Djesu-Christtja maḻŋ'thurruna \p \v 1 Dhuwalanydja dhäwu' Garraywalaŋuwuy Djesu-Christkalaŋuwuy, ŋurikalaŋuwuy ŋunhi ŋayi dhiyala dhawal-wuyaŋinanydja yolŋu yana, ŋulaŋuru liŋgu yarraṯaŋuru Giŋ-Daypitkala, ŋunhi ŋayinydja Daypittja dhawal-wuyaŋina dhipuŋuru Yipurayimgala yarraṯaŋuru. \p \v 2 Yo, ŋunhi Yipurayimdja bäpa'mirriŋu Yitjakku-na, ga Yitjaktja bäpa'mirriŋu Djaykupku, \q1 ga Djaykuptja bäpa'mirriŋu Djudawu ga nhanukalaŋuwu gutha'mirriŋuwuna walalaŋgu, \v 3 ga Djudanydja bäpa'mirriŋu Beratjku ga Djärawu, ŋunhi maṉḏaku ŋäṉḏi'mirriŋunydja Dayma, \q1 ga Beratjtja bäpa'mirriŋu Yitjurungu, \q1 ga Yitjurundja bäpa'mirriŋu Rämgu, \v 4 ga Rämdja bäpa'mirriŋu Minatapku, \q1 ga Minataptja bäpa'mirriŋu Nätjungu, \q1 ga Nätjundja bäpa'mirriŋu Djamangu, \v 5 ga Djamandja bäpa'mirriŋu Bawatjku, ga ŋäṉḏi'mirriŋunydja nhanŋu Bawatjku Rayapnha, \q1 ga Bawatjtja bäpa'mirriŋu Wopitku, ga ŋäṉḏi'mirriŋu nhanŋu Wopitku Rothnha, \q1 ga Wopittja bäpa'mirriŋu Djitjiwu, \v 6 ga Djitjinydja bäpa'mirriŋu Daypitkuna, ŋunhi ŋayina ŋurruŋunydja buŋgawanydja, Giŋ-Daypitnha. \p Ga ŋunhiyinydja ŋayinydja Daypittja bäpa'mirriŋu Djalamanguna, \q1 ga ŋäṉḏi'mirriŋunydja nhanŋu Djalamangu ŋunhina miyalk ŋunhi ŋayi ŋäthilinydja Yurayawu miyalk, \v 7 ga Djalamandja bäpa'mirriŋu Riyapalamgu, \q1 ga Riyapalamdja bäpa'mirriŋu Bayitjawu, \q1 ga Bayitjanydja bäpa'mirriŋu Watjawu, \v 8 ga Watjanydja bäpa'mirriŋu Djutjapatku, \q1 ga Djutjapattja bäpa'mirriŋu Djoramgu, \q1 ga Djoramdja bäpa'mirriŋu Yutjayawu, \v 9 ga Yutjayanydja bäpa'mirriŋu Djothamgu, \q1 ga Djothamdja bäpa'mirriŋu Wayatjku, \q1 ga Wayatjtja bäpa'mirriŋu Yitjakayawu, \v 10 ga Yitjakayanydja bäpa'mirriŋu Manatjawu, \q1 ga Manatjanydja bäpa'mirriŋu Wayman'ku, \q1 ga Wayman'tja bäpa'mirriŋu Djotjayawu, \v 11 ga Djotjayanydja bäpa'mirriŋu Djakanayawu ga nhanukalaŋuwu gutha'mirriŋuwu walalaŋgu, ga ŋulinyaramirriyunydjayi ŋunhi ŋayi Djakanaya yukurrana nhinana, bala miriŋuyunydja walalay yindilkuŋalana Yitjuralnhanydja yolŋu'-yulŋunha walalaŋgiyingalayŋuŋuru wäŋaŋuru, bala wäŋalili yäkulili Bapilunlilina. \p \v 12 Ga ŋuliŋuru dhäŋuru ŋunhi walala yindilkuŋala Yitjuralpuyŋunha bala Bapilunlili, bala Djakanayanydja bäpa'mirriŋu Djiyaltiyalwu, \q1 ga Djiyaltiyalnydja bäpa'mirriŋu Djarapapulwu, \v 13 ga Djarapapulnydja bäpa'mirriŋu Wapiyuwu, \q1 ga Wapiyunydja bäpa'mirriŋu Layakimgu, \q1 ga Layakimdja bäpa'mirriŋu Watjuwu, \v 14 ga. Watjunydja bäpa'mirriŋu Djätukku, \q1 ga Djätuktja bäpa'mirriŋu Waykimgu, \q1 ga Waykimdja bäpa'mirriŋu Yiliyutku, \v 15 ga Yiliyuttja bäpa'mirriŋu Layatjawu, \q1 ga Layatjanydja bäpa'mirriŋu Mathangu, \q1 ga Mathandja bäpa'mirriŋu Djaykupku, \v 16 ga Djaykuptja bäpa'mirriŋu Djotjipkuna, ŋunhi ŋayi dhuway'mirriŋu Merriwuna, ga Merrinydja ŋäṉḏi'mirriŋu Djesuwuna, ŋurikina ŋunhi ŋayi Garray wäwungunhara Godkuŋuna, yäku Christnha. \p \v 17 Ga märrma'-goŋ ga ḏämbumiriw bäythinyaragäthu'mirriŋu walala Yipurayimgala, bala Giŋ-Daypitkalana, ga biyapul märrma'-goŋ ga ḏämbumiriw bäythinyara gäthu'mirriŋu walala Daypitkalaŋuŋuru, ga yana liŋgu ga ŋulinyaramirriyuna ŋunhi miriŋuyu yindilkuŋala gukuŋala Yitjuralpuyŋunha bala Bapilunlilina, ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋuru biyapul märrma'-goŋ ga ḏämbumiriw bäythinyara gäthu'mirriŋuwalana walalaŋgalaŋuŋuru, bala ŋunhinydja ŋuliŋuruyinydja bala Garraynha dhawal-wuyaŋina Djesu-Christnha, ŋunhiyina ŋunhi ŋayi Godthu dhawu'mirriyaŋala be ŋäthili. \s1 Ḻakarama yukurra Djesu-Christnha, nhaltjarra ŋayi dhawal-wuyaŋina \p \v 18 Ga bitjarrana ŋayi Djesu-Christtja dhawal-wuyaŋina munatha'ŋuranydja gam', ŋäṉḏi'mirriŋunydja nhanŋu ŋunhi Merrinydja ḻuni miyalk, yaka ŋayi märraŋala ḏarramunhanydja ŋula, liŋgu ŋayi ŋunhiyinydjayi dhäyka dhawu'mirri Djotjipku yäkuwu. Yurru ŋäthili yana, yurruna maṉḏa märranhamina, ŋayi Merrinydja ŋunhi yothu'mirriyinana Garrkuḻukkalana ŋuriŋina Birrimbirryu Godkalana. \v 19 Ŋayi Djotjipthu ŋäkula ŋunhi Merrinhanydja yothu'mirriyinyarana, bala ŋayi galŋa-yätjthinana dhika. Yo, Djotjiptja ŋunhiyi dhuwurr-dhunupa ŋayi yolŋu, yaka ŋayi djäma ŋula nhä mari; yaka ŋayi ḏukṯuk Merriwunydja gora-wekanharawu, bala ŋayi guyaŋina yukurrana bitjarrana, “Yakana ŋarra yurru ŋanya dhuwala märramanydja, yana ŋarra yurru gananna ŋanya, gonha'yunna gupaḏalkumana.” \v 20 Yo, bitjarrayi ŋayi ŋunhi yukurrana guyaŋinanydja, bala ŋayi Garraywu ŋunhi djiwarr'wuy dhäwu'mirrinydja maḻŋ'thurrunana nhanukala Djotjipkala bukaway'kurruna. Ga bitjarrana ŋayi ŋunhi dhäwu'mirrinydja yolŋu waŋana, “Way Djotjip gäthu'mirriŋu Daypitku, yaka nhe barrariya. Märraŋana ŋunha Merrinhanydja, ŋayi yurru nhuŋuna miyalk, liŋgu ŋunhi yothuny'tja ŋayi yukurra gäma ŋulaŋuru Birrimbirrwuŋu Garrkuḻukkuŋu, yaka ŋula yolku yolŋuwu. \v 21 Yo, Merriwuŋu yurru dhawal-wuyaŋirrinydja yothuny'tja ḏarramu, ga yäkunydja ŋanya nhe yurru nherraṉ Djesu, liŋgu ŋayinydja yurru ŋunhi walŋakuma nhanŋuway miṯtjinha, buwayakkuma walalaŋgu yurru yätj malanha.” Bitjarrana ŋayi ŋunhi djiwarr'wuyyunydja yolŋuyu ḻakaraŋala yukurrana Djotjipkalanydja. \p \v 22 Ŋäthilinydja benydja baman'tja, Garrayyu ḻakaraŋala yukurrana ŋuliwitjarra dhäwu'-ḻakaranhamirriwala nhanukalaŋuwala, ŋayi waŋana ḻakaraŋala bitjarra, \v 23 “Ḻuni' yurru dhäyka yothu'mirriyirri, ga ḏarramu ŋunhi yothuny'tja yurru dhawal-wuyaŋirrinydja nhanukuŋu, ga yäkunydja yurru ŋunhiyi yothuny'tja ‘Yimanyuwal’ bitjan, liŋgu mayaliny'tja ŋunhiyi yäku ‘Godtja dhiyalami ŋilimurruŋgala galki.’” Yo, dhuwalayinydjayi dhäruk wukirriwuy ŋäthiliwuy yana wal'ŋu, yurru yuwalkthi ŋunhi maḻŋ'thurrunanydja ŋulinyaramirriyuna ŋunhi ŋayi Merri yothu'mirriyinana ŋuriŋina Garrkuḻukkalana Birrimbirryu. \p \v 24 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi waŋana ŋanya yukurrana djiwarr'wuyyu yolŋuyu, goḏarr'mirrinydja ŋayi gaŋgathina Djotjip, marrtjina ŋayi bala, ga märraŋalana ŋanya Merrinha nhanukalaynha ŋayi wäŋalili, bitjarra liŋgu bitjarra ŋunhi dhawu'mirriyu ḻakaraŋala nhanŋu. \v 25 Yurru yaka ŋayi ŋunhi Djotjipthu yuwalktja märraŋalanydja ŋanya, yana ŋayi djäka marrtjina, barrkuwatj yana maṉḏa nhinananydja yukurrana, yana liŋgu-u-u ga yothu ŋunhi dhawal-wuyaŋina. Bala ŋayi Djotjipthu yäkunydja nherrara ŋanya Djesuna. \c 2 \s1 Gaḏamanmirri yolŋu walala ḻurrkun' marrtjina buku-ŋal'yunarawu Yothu'wu \p \v 1 Yo, Djesunydja ŋunhi dhawal-wuyaŋina Bithiliyim wäŋaŋura Djudiya makarrŋuranydja, ŋulinyaramirriyuna ŋunhi ŋayi Giŋ-Yiritnha buŋgawanydja ŋuriki wäŋawunydja, yurru ŋayi Yirittja nhinana yukurrana Djurutjalam. Waŋganymirrinydja yolŋu walala ḻurrkun'nha bunana wäŋaŋura Djurutjalamdja beŋuru wäŋaŋuru barrkuŋuru birr dhimurru'ŋuruna, yurru walala ŋunhiyi gaḏamanmirrina dhikana ḻiya-djambatjmirrina yolŋunydja walala. Ga waŋganymirrinydja munhaku walala nhäŋala yuṯana ŋanyana ganyu' ŋunha gäraklili, bala walala waŋana bitjarrana, “Way, ŋuruŋunydja yukurra ḻakarama yuṯanhana buŋgawanha dhawal-wuyaŋinyara ŋuruku Djuwskuna malawu. Ŋilimurru gul' marrtjina, buku-ŋal'yunna nhanŋu.” Bitjarra walala waŋananydja, bala dhunupana yana marrtjinana. \p \v 2 Marrtjinanydja walala yukurrana-a-a weyinnha-a-a dhikana-a-a ga-ga-ga-ga-ga-a-a, yana liŋgu ga bunana Djurutjalam. Bala walala dhä-wirrka'yurruna bitjarrana, “Way, wanhaka dhika ŋayi be yuṯanydja buŋgawa, ŋunhi ŋayi märr-yawungu dhawal-wuyaŋirri Djuwskunydja miṯtjiwu ŋurruḏawalaŋu? Nhäŋala ŋanapurru nhanŋu ganyuny'tja, bala ŋanapurru marrtjinana lili dhipala beŋuru ya' dhimurru'ŋuru, märr yurru ŋanapurru buku-ŋal'yunna nhanŋu.” \p \v 3 Ga ŋayinydja ŋunhi Giŋ-Yiritthunydja ŋäkula, bala barrarina wirrkina; wirrkina ŋayi ŋayaŋu-yätjthina dhika. Ga bitjarra liŋgu ŋunhi Djurutjalambuyŋunydja galŋa-yätjthinayi nhanukala manapara, Giŋ-Yiritkala dhambay. \v 4 Bala ŋayi buŋgawayunydja ŋuriŋiyi dhambay-mana'-manaparana marrtjina ŋunhi rom-marŋgimirrinhanydja yolŋunha walalanha, ḏalkarra'mirrinha ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunha, ga rom-marŋgikunharamirrinha ŋunhi, bala ŋayi dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarra, “Wanhami dhika ŋayi Christtja yurru dhawal-wuyaŋirri?... Gunhu'wuŋunydja be dhawu'mirriyanhara? Nhaltjan dhika yukurra Djorra'yunydja ḻakarama?” \p \v 5 Ga walalanydja ḻakaraŋala buku-wakmaraŋala nhanŋunydja bitjarra, “Godkuŋu ŋunhi dhawu'mirriyanharanydja yolŋu dhawal-wuyaŋirri yurru ŋunhala Bithiliyim wäŋaŋura, makarrŋura Djudiya. Liŋgu ŋuriŋi dhäwu'-ḻakaranharamirriyunydja yolŋuyu wukirri yukurrana bitjarra gam', \q1 \v 6 ‘Nhuma yurru ḻakarama ŋunhiyinydjayi wäŋa \q2 Bithiliyimdja, makarr Djudiyanydja dharrpalnha, \q2 liŋgu ŋunhiliyinydjayi wäŋaŋura ŋurruŋuna yurru yolŋu dhawal-wuyaŋirri. \q2 Ŋayi yurru ŋunhiyinayi djäka yukurra \q2 ŋarrakalaŋuwunydja yolŋuwu walalaŋgu \q2 walalanydja yurru nhanukalana goŋŋura. \p Bitjarrayina ŋayi Godthu ḻakaraŋalanydja.’” Bitjarrayina walala yukurrana ḻakaraŋala Giŋ-Yiritkalanydja. \p \v 7 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi Giŋ-Yirittja wäthurrunana walalaŋgu ŋurikiyi ḻiya-djambatjmirriwunydja yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala marrtjina beŋuru dhimurru'ŋuru, ḻuŋ'maraŋalanydja ŋayi walalanha gayul, bala dhä-wirrka'yurrunana bitjarrana, “Way, nhätha ŋunhi ŋayi ganyuny'tja maḻŋ'thun?” Bala walala ḻakaraŋalana nhanŋu. \v 8 Bala ŋayi Yiritthunydja walalanha djuy'yurrunana balayi Bithiliyimlilina, bitjarrana waŋana, “Gatjuy marrtjiya, ga ḻarruŋana ŋuriki yothuwunydja. Ga ŋunhi nhuma yurru maḻŋ'maramanydja ŋanya, ga liliyi roŋiyiyanydja ga ḻakaraŋayi ŋarraku, märr ŋarranydja yurru marrtji ga buku-ŋal'yun nhanŋu.” \v 9 Bitjarra ŋayi Yiritthunydja ḻakaraŋala walalaŋgu, bala walala marrtjinana yana. \p Ga ŋunhi walala marrtjina wäŋgaŋala yana dhukarrkurru bala, ga ŋayinydja ŋunhi ganyu' maḻŋ'thurruna walalaŋgala ŋunhiliyi, ŋunhiyi liŋgu ganyu' ŋunhi walala ŋäthili nhäŋala, yurru ŋayinydja yukurrana ŋuriŋi ganyu'yunydja ŋurru-warryurruna warray walalanha, ga walalanydja marrtjina malthurruna ŋuripayinydja ganyu'wa bala. Mukthurrunana yana walala yukurrana marrtjina bala ga-ga-ga-ga-a-a, yana liŋgu-u-u ga ḏaḏawyurruna ŋayi ŋunhiyi ganyu', bala ŋayi mundurrthinanydja dhärrana yukurrana ŋunhiliyina bäymana, ŋunhi wanhami ŋayi yukurrana yothu ŋunhi ŋorrana. \v 10 Walalanydja ŋunhi gaḏamanmirriyunydja yolŋuyu nhäŋala galŋa-djulŋithinana ŋunhi ganyu'nha. \v 11 bala walala gulŋiyinana dhunupana ŋunhimalayi buṉbulilinydja, bala nhäŋalana walala ŋunhi yothu'nhanydja, ŋayi yukurrana nhinana Merriwala galkina, nhanukalaŋuwala ŋäṉḏi'mirriŋuwala. Ga dhunupana yana walala ṉepaḻ-nyilŋ'thurrunanydja buku-ŋal'yurrunana nhanŋu ŋurikiyi yothuwunydja. Bala walala dhä-ḻapḻapmaraŋalana ŋunhi bathinydja malanha walalaŋguway, bala wekaŋala mundhurrnha, ḻatju'mirrina dhikana mel-wiḏi'mirrina nhä malanha, garwarrwarr girri', ga buŋgan ḻatju' dhika ŋanya bäw', ga weyika ŋämiṉarawuy yäku mer. \p \v 12 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi walala buku-ŋal'yurruna nhanŋu, dhunupana walala roŋiyinanydja walalaŋgiyingalaynha wäŋalili yana, yurru roŋiyinanydja walala wiripukurruna gali'kurru, liŋgu Godthu walalaŋgala ḻakaraŋala bukaway'kurru, “Yaka roŋiyiya balayi Yiritkalanydja,” bitjarra. Bala walala roŋiyinanydja wiripukurruna dhukarrkurru. \s1 Djotjip ga Merri ga yothu marrtjina winya'yurruna Yetjiplilina \p \v 13 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi walala gaḏamanmirriyu ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyu gonha'yurruna, ga biyapul ŋayinydja djiwarr'wuy, yolŋu maḻŋ'thurruna Djotjipku bukaway'kurru, bala waŋana ḻakaraŋala bitjarra, “Ma' gaŋgathiyana, ga märraŋayi yothunhanydja ga ŋäṉḏi'mirriŋunha nhanŋu dhuwaliyi, bala gonha'yurrana dhuwalanydja wäŋa waḏutjana. Marrtjiyana nhuma yurru winya'yunna bala Yetjiplilina, ga nhinanydja nhuma yurru ŋunhiliyi yukurra-a-a, yana liŋgu ga djuy'yun ŋarra yurru dhäwu' nhumalaŋgu. Galkina yurru Giŋ-Yirittja ḻarrumana dhiyakuyi yothu'wunydja, liŋgu ŋayi wirrki ḏukṯukthirri yukurra nhanŋu bunharawunydja.” \v 14-15 Ŋäkulanydja ŋayi Djotjipthu, bala dhunupana gaŋgathinana yana yakurrŋurunydja. Dhirr'yurruna ŋayi yothunhanydja ga ŋäṉḏi'mirriŋunhanydja, ga dhunupana walala marrtjinana ŋunhiyi, gonha'yurrunana wäŋanydja, ŋuriŋi liŋgu yana munhaku. Marrtjinanydja walala yukurrana ga-ga-ga-ga-ga-a-a, yana liŋgu ga bunana Yetjipnha, ga ŋunhalayina walala nhinananydja, ga bay ŋayi Giŋ-Yirit rakunydhina. \p Yo, dhäruk wukirriwuy dhärra yukurra dhäwu'-ḻakaranhamirriwuŋu yolŋuwuŋu bitjanara gam', “Ŋulaŋuru Yetjipŋurunydja ŋarra wäthurruna ŋarrakalaŋuwu gäthuwunydja.” Ga yuwalk ŋunhiyi maḻŋ'thurrunanydja yana. \s1 Giŋ-Yiritthu bumara ḏarramuwurrunha yana yumurrku'nha \p \v 16 Ga ŋunhala Djurutjalamdja ŋayi yukurrana Giŋ-Yirittja galkurruna baḏak ŋuriki walalaŋgu gaḏamanmirriwu yolŋu'-yulŋuwu, yurru yakana walala roŋiyinanydja balayi. Galkurrunanydja ŋayi yukurrana-a-a, bala ŋayi yana dharaŋarana ŋunhi walala ŋanya mayali'-wilkthurruna, bala ŋayi maḏakarritjthinana mirithinana. Bala ŋayi djuy'yurruna nhanŋuway ŋayi ŋunhi miriŋunhana walalanha, waŋana bitjarrana, “Marrtjiya bala ya' Bithiliyimlili waḏutja, ga buŋanydja marrtjiya ḏarramuwurrunha yana djamarrkuḻi'nhanydja, bukmakŋura yana ŋunhiyi wäŋaŋura ḻiw'maraŋa, ŋulaŋuru yuṯaŋuru yothuwala ga yana liŋgu ga märr-bathalamirriwala djaṉ'tjaṉmirriwala wapthurra.” Yo, bitjarrayinydja ŋayi waŋana, liŋgu walala ŋuriŋi gaḏamanmirriyu nhanukala ḻakaraŋala ŋulinyaramirriyuyi waluyu. \p \v 17 Ŋäthilinydja be baman'tja dhäwu'-gänharamirriyu yäkuyu Djirimayayu ḻakaraŋala yukurrana dhiyakuyyi, ŋayi waŋananydja bitjarra gam', \p \v 18 “Ŋunhayi wäŋa Rämanydja rirrakaymirriyirrina yukurra, \q1 liŋgu yolŋu walala yukurra nyä'yunmirrina wirrkina dhikana wal'ŋu. \p Ŋunhiyi dhäyka Raytjulnydja yukurra ŋäthi nhanukalayŋu ŋayi yumurrku'wu, \q1 ŋäthinydja ŋayi yukurra ŋunhayi nhanukalayŋuwu ŋayi mala-wunharawuywuna walalaŋgu. \q1 Yakana ŋanya yurru ŋula yolthu marrparaŋ'kumanydja, \q1 liŋgu bukmakthinana nhanŋu yumurrkuny'tja murrmurryurruna marrtjina.” \p Ga yuwalkthina yana ŋunhiyi maḻŋ'thurrunanydja bitjarrayi, liŋgu ŋurikiŋi Giŋ-Yiritkuŋunydja bunhara djamarrkuḻi', walalanydja ŋuliŋuruyi yarraṯaŋuru Raytjulwala beŋuruna. \s1 Djotjip ga Merri ga yothu roŋiyinana beŋuru Yetjipŋuru \p \v 19 Dhäŋuru ŋuliŋuruyinydjayi ŋayi Yirittja nhinana märr-gurririna, bala rakunydhinana. Ga ŋunhiyi maṉḏa märrmany'tja Merrinydja ga Djotjiptja, ga yothu Djesunydja mukthurruna yana ŋunhalayina nhinana yukurrana Yetjipnha wäŋaŋura. Ga biyapul ŋayi Godku dhäwu'mirri bunana Djotjipku bukaway'kurruyi yana, ŋayi waŋananydja bitjarrana, \v 20 “Gaŋgathiyana ga gonha'yurrana dhuwalanydja wäŋanha. Marrtjiya wäŋalili ŋunhana Yitjurallilina roŋiyiya, liŋgu ŋunhinydja walala liŋguna murrmurryurrunana, ŋunhiyinydja walala bukmaknha ŋunhi walala bini bunha dhuwalayi yothu'nha.” \v 21 Bala walala roŋiyina balayi Yitjuralliliyi, Djotjip ga Merri ga yothu. \p \v 22 Ga ŋunhi walala mulkananydja ŋunhiyi Djudiya wäŋa, bala walala barrarinana ŋunhiliyinydja, liŋgu walala ŋäkula Giŋ-Yiritku gäthu'mirriŋunha Yäkilayanha yäkunha, ŋayinydja yukurrana ŋunhi nhinana ŋurruŋu buŋgawa ŋurikiyi wäŋawu, dharapulŋura bäpa'mirriŋuwala nhanukalaŋuwala. Ga biyapul ŋayi God waŋana Djotjipkala bukaway'kurru, ḻakaraŋala bitjarra, “Yaka gulyurra dhiyalanydja wäŋaŋura Djudiyanydja,” bitjarra. Bala walala mukthurrunana marrtjina yukurrana-a-a, yana liŋgu-u-u ga Galalina wäŋaŋura makarrŋura. \v 23 Bala walala nhinanana ŋunhili Natjuripnha wäŋaŋura, liŋgu be ŋäthilinydja baman'tja Godkala dhäwu'-ḻakaranhamirriyu ḻakaraŋala ŋanya Djesunha bitjarra, “Walala yurru ḻakarama ŋunhiyi Godku dhawu'mirriyanharawuynhanydj ‘Natjurippuynha yolŋu,’ bitjan yurru.” Ga yuwalkthi yana ŋunhi bitjarrayinydja maḻŋ'thurruna. \c 3 \s1 Djondhu ḻakaraŋala yana dharraykuŋala yolŋu'-yulŋunha \p \v 1 Yo, Djon ŋunhi gäthu'mirriŋu Djakarrayawu ŋuthara yindiyinana, ga nhinananydja ŋayi yukurrana ŋayilpiŋura wäŋaŋuranydja Djudiya yäkuŋura, ga ŋunhalayinydja ŋayi yukurranha ŋuli marŋgikunhana ḻakaranha yolŋu'-yulŋuwa, liŋgu guḻku'na yolŋunydja walala marrtjinya ŋuli nhanukala ŋänharawunydja. Ga bitjanana ŋayi ŋuli ḻakaranhanydja gam', \v 2 “Way walala bilyurrana, bala gonha'yurrana nhumalaŋguway yätjtja malanha, liŋgu Godkunydja ŋunhi djiwarr'wuynydja wal'ŋu rom dhiyalamina, galkina yurru maḻŋ'thunna.” \v 3 Ŋäthilinydja baman'tja dhäwu'-gänharamirriyu Yitjayayu ḻakaraŋala yukurrana waŋganynha yolŋunha, ŋunhi ŋayi yurru marrtji dhuḏitj. Ŋayi wukirrinydja bitjarra gam', \q1 “Ŋunha ŋanhdharkŋura wäŋaŋura gawarrka'ŋura yolŋu yukurra djawarrkthun ḻakarama, \q2 waŋanydja ŋayi yukurra bitjan ŋunhayi, \q1 ‘Girri'-ŋamathiya ga yäkthurra gatjaḻ' Garraywu, liŋgu galki ŋayi yurru bunana; dhunupakuŋa biyaka dhukarr nhanŋu marrtjinyarawu.’” \p Yo, ga yuwalk yana ŋayi Djondhu yukurrana ḻakaraŋalanydja marŋgikuŋalanydja ŋunhiliyi ŋayilpi'ŋuranydja wäŋaŋura. \v 4 Ga dhaṯthunminyanydja ŋayi ŋuli girri'yunydja wäyingala barrwaṉ'thu, ga ḏapmaranhaminyanydja ŋayi ŋuli barrwan'thuyi yana biraḻ'yunydja, ga ḻukanhanydja ŋayi ŋuli ḏetjthinyara ga guku. \v 5 Ga guḻku'na yolŋunydja walala ŋuli marrtjinya balayi mäkiri'-witjunarawunydja nhanŋu, Djurutjalambuyŋu yolŋu walala ga ŋurukuy ŋunhi walala yukurranha ŋuli nhinanha Djudiyawuy makarrwuy, ga ŋurukuy ŋunhi walala ŋuli nhinanha galki Djodan mayaŋ'ŋura, bukmakthinyana walala ŋuli ḻuŋ'maranhaminyanydja marrtjinya ŋänharawunydja nhanŋu Djongu. \v 6 Ga guḻku'na yolŋunydja walala waŋana yukurrana bitjarra, “Yuwalk muka dhuwala ŋarranydja dhuwurr-yätj yolŋu. ŋarra yurru bilyunna, ga gananna ŋarrakuwaynydja ŋunhi yätj.” Bala ŋayi Djondhu ḻiya-ḻupmaraŋalana walalanha ŋunhiliyi mayaŋ'ŋuranydja Djodandja. \p \v 7 Ga bitjarrayi liŋgu walalanydja Rom-dharraymirrinydja walala marrtjina nhanukala Djongala, ga wiripu-guḻku' yolŋu walala yäku Djatutji mala, walala ḏukṯukthina ŋayi yurru Djondhu walalanha ḻiya-ḻupmaramayi. ŋayi Djondhunydja walalanha nhäŋala, bala waŋana bitjarrana, “Way, nhumanydja dhuwala yätjmirrina wirrkina, balanyarana bitjan bäpi ŋunhi. Nhuma yukurra yana milkunharamirri nhumalanha nhuma yanapi nhuma ŋamakurru'mirri, yurru nhumalaŋgalanydja romdhu ŋuriŋiyi yukurra yolŋu'-yulŋunha baḏuwaḏuyun warray. Nhumanydja yukurra guyaŋirri yanapi nhuma ŋuli waṉḏi winya'yurru Godkalanydja, märr yurru ŋayi yaka nhumalanha baḏuwaḏuyun dhä-dir'yun ŋula. Mak dhiyakuyi nhuma ḏukṯuk ḻiya-ḻupmaranharawunydja. \v 8 Ma' bilyurrana ga gonha'yurrana nhuŋuway yätjtja, ga djäma ŋamakurru'na. Dhärriya ŋamakurru' yana biyakana bitjan ŋuli dharpa dhärra yukurra borum guḻku'mirri. \v 9 Nhumanydja ŋuli guyaŋanhamirri yanapi nhuma manymak be, ga ḻakaranhamirri nhe ŋuli waŋa nhunapinyay nhe bitjanmirri, ‘Godthunydja yurru yakana ŋarranhanydja dhä-ḏir'yurru, liŋgu ŋarranydja dhuwala yarrataŋuru beŋuru Yipurayimgala muka,’ bitjan nhe ŋuli. Yurru yuwalk yana ŋarra ḻakaramanydja yurru gam': Ŋuli nhe yurru mukthundja yana yukurra marrtji, ḏälnydja nhuŋuway nhe ŋayaŋu, yakanydja yurru nhe gonha'yun nhuŋuway yätj, yuwalkkuma yana ŋayi yurru Godthunydja baḏuwaḏuyun nhuna dhä-ḏir'yunna. Dhuwalanydja gay' guṉḏanydja walala ḏälmirri, ga ŋayinydja Godtja ganydjarr-ḏumurru warray. ŋuli ŋayi ḏukṯukthirri yukurra, ŋayi yurru märrama dhuwalayi guṉḏanha malaŋunha, bala djäma yolŋukumana nhanŋuway ŋayi, märr yurru walalana ŋanya dhäruk märrama, bala nhina bitjanna yurru bitjan Yipurayimgu ŋunhi yumurrku'. \p \v 10 “Yo Gunhuny'tja yukurra dhärra girri'-ŋamathirri, goŋ-ḏakul'mirri djatthunarawu, ŋayi yurru djatthundja ŋula yana ḻukukurru dharpanhanydja malaŋunha, ŋunhinydja ŋunhi ŋayi borummiriw dharpa, bala ŋayi yurru djalkthunna walalanha gurthalilina. \p \v 11 “Ŋarranydja dhuwala gali'wuy yolŋu, märr ŋuli ya', ga ŋunhi waŋganydja yolŋu yurru marrtji dhuḏitjtja ŋarrakalanydja, ŋunhiyinydja yolŋu biyapulnha wal'ŋu ŋayinydja. ŋarranydja dhuwala yaka dhuwurr-dhunupa djämawunydja ŋula nhäku nhanukalaŋuwu, balanyarawunydja bitjan djapathuŋ'ku yupmaranharawu ga gänharawu nhanukalaŋuwu. ŋarranydja nhumalanha ŋuli yukurra ḻupmarama yana gapuyu warray, märr yurru nhuma yätjtja gonha'yunna, yurru ŋayinydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu, ŋunhi ŋayi yurru marrtji dhuḏikurru ŋarrakalanydja, ŋayinydja yurru nhumalanha ḻupmarama Garrkuḻukthu warray Walŋayu ga gurthayu. \v 12 Ŋunhiyinydja yolŋu yukurra ŋayinydja dhärra girri'-ŋamathirri djarr'yunarawuna, ganaŋ'maranharawuna yolŋuwunydja walalaŋgu, balanyarawunydja bitjan ŋuli yolŋuyu djalk-djalkthun ŋatha birrali', ŋunhi ŋayi ŋuli ganaŋ'marama barrkuwatjkuma ŋuliŋuru dhukun'ŋuru. Bala ŋayi yurru ŋatha rumbalnydja wal'ŋu gurrunhan nhanukalay ŋayi wäŋalilina, ga dhukun'nhanydja ŋunhiyi yurru yana djalkthun gurthalilina walalanha, ŋunhimalana ŋunhi yukurra yurru nhära yana ŋultjithinyamiriwnha.” Ga bitjana ŋayi ŋuli Djondhu ḻakaranha yolŋu'-yulŋuwalanydja, ŋäthilimirriyanhanydja yukurranha walalanha ŋurikina ŋunhi ŋayina yurru Garraynha buna. \s1 Djesunha ḻupmaraŋala Djondhu \p \v 13 Yo, Djesunydja mukthurruna muka yana nhinana yukurrana Galali wäŋaŋura. Gaŋgathinanydja ŋayi, dhunupa marrtjinana bala Djodanlilina mayaŋlili, märr yurru ŋayi Djondhu ŋanya ḻiya-ḻupmarama ŋunhiliyi. \v 14 Yurru Djondja waŋana wiripuyaŋala warray bitjarra, “Nhenydja dhuwala ŋarrakala warray marrtjina?... ga ḻakaranharamina ḻupthunarawu? Ŋarranhanydja be nhe muka ḻiya-ḻupmaraŋa, liŋgu ŋarranydja dhuwala yaka dhuwurr-dhunupa bitjanarawuyi nhuŋunydja.” \v 15 Ga Djesunydja waŋana nhanukala Djongala bitjarra, “Nhenydja yurru dhiyaŋunydja-wala ŋarranhana ḻupmaraŋa, liŋgu dhuwalayina dhunupanydja dhukarr ŋunhi Gunhu'wuŋu nherraṉara.” Bala ŋayi Djon yuraŋalana nhanŋu, bala yana ḻupmaraŋalana ŋanya Djesunha. \p \v 16 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ḻupthunaraŋurunydja, ŋayi dhunupana marrtjina walmanana gapuŋurunydja, ga ŋunha djiwarrny'tja ḻapthurrunana, bala ŋayi Djondhu nhäŋalana Godkunydja ŋunhi Garrkuḻuknhanydja Birrimbirrnha, ŋayi marrtjina lili beŋuru djiwarr'ŋuru, rumbalnydja bitjan wäyin murryil; dhuryurrunanydja ŋayi marrtjina lili-i-i, bala yana nhinanana Djesuwala. \v 17 Bala walala rirrakaynydja ŋäkula, Godnha ŋayipina yukurrana waŋana djiwarr'ŋuruna, ga bitjarrana ŋayi yukurrana waŋananydja, “Dhuwaliyina ŋarrakuwaynydja Gäthu'mirriŋu marrkapthunaramirrinydja; wirrkina yana ŋarra yukurra goŋmirriyirrinydja nhanukala.” Bitjarrayina ŋayi Gunhu'yu ḻakaraŋalanydja ŋanya Djesunha. \c 4 \s1 Ŋäṉukthu gur'yurruna Djesunha \p \v 1 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋuruyi ŋunhi Djesu ḻupthurruna. bala ŋanya ŋayi Gunhu'wala Garrkuḻukthunydja Birrimbirryu mel-warryurrunana gäŋala ŋayilpililina wäŋalili, märr yurru ŋanya ŋayi wakinŋuyu birrimbirryu ŋuriŋi buŋgawayu wal'ŋu mokuyyu gur'yun, gatjarr'yun yukurra yurru ŋanya Djesunha. \v 2 Bala nhinananydja ŋayi yukurrana ŋunhiliyinydja weyinŋumirrina, yurru bäyŋuna ŋayi ŋula ŋathanydja ḻukana yukurrana, yana liŋgu ga waŋgany ŋaḻindi ga ḻurrkun' munha djuḻkthurruna nhanŋu, bala ŋayi wirrkina marrya'yinanydja. \p \v 3 Bala ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Ŋäṉuktja bunanana nhanŋu Djesuwu, bala waŋana bitjarrana, “ŋuli nhe be Gäthu'mirriŋu Gunhu'wunydja, ma' waŋiya dhuwala guṉḏanha walalanha, märr walala yurru ŋayaŋay'thirri nhuŋu.” \v 4 Bala ŋayi Djesunydja waŋana yaka'yurruna nhanukala bitjarra warray. “Gunhu'wu Dhäruktja wukirriwuynydja waŋa yukurra bitjan gam', ‘Yakana yurru yolŋu yukurra nhina walŋa dhiyaŋunydja yana ḻukanharayu ŋathayunydja. Birrka'mirrinydja dhäruk ŋunhi God ŋuli yukurra waŋa walŋamirri warray, ga ŋuriŋina liŋgu Godkalana dhärukthu yurru yuwalktja walŋa wekama yolŋuwu.’” \p \v 5 Ga ŋuliŋuruyinydja ŋuriŋi buŋgawayu Ŋäṉukthu ŋanya Djesunha gäŋala ŋunhana Djurutjalamlilina, bala ŋayi ŋanya Djesunha nherraranydja ŋunhana yana Gunhu'walana Buṉbulili, bukulilina wal'ŋu yana. \v 6 Bala ŋayi waŋana ŋunhiyi ŋäṉuk bitjarrana, “Ŋuli nhe be Gunhu'wunydja Gäthu'mirriŋu, ma' mak wapthurra dhipuŋuruyi ŋunha ŋoylili, munatha'lili ŋunha ya'. Liŋgu Djorra'yunydja yukurra ḻakarama Gunhu'wala, bitjan gam', ‘ŋayi yurru waŋa muka nhanukalayŋuwala djiwarr'wuywalanydja walalaŋgala, dharraykuma nhuŋu walalanha, märr walala yurru nhuna gäma muka walalaŋgalay goŋdhu, märr yurru nhe yakana galkirrinydja, ga burakirri ŋula ḻukunydja nhe guṉḏalili.’ Ma' nhe wapthurra mak ŋunhamala munatha'lili.” Ga bitjarra ŋuriŋi yätjthu mokuyyu walamaraŋalanydja ŋanya Djesunha. \v 7 Ga biyapul ŋayi Djesuyu dhäruk buku-ruŋiyinyamaraŋala bitjarra, “Wiripunydja Gunhu'wu Dhäruk yukurra waŋa bitjan, ‘Nhe yurru yaka yana gatjarr'yurra Garraynhanydja, ŋunhinhanydja ŋunhi ŋayi Waŋarr wal'ŋu Gunhu' nhuŋu.’” \p \v 8 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi garr'yurrunana ŋanya ŋuriŋiyi Mokuyyunydja ŋunhana buku-warrwarlilina wal'ŋu wäŋalili, bala ŋayi milkuŋalana nhanbala Djesuwa bukmaknhana bäpurru'nhanydja malaŋunha wäŋalili ga wäŋalili, ŋunhi nhäthinyara ḻatju' dhika wal'ŋu dhuwala wäŋa malanha ga rom. \v 9 Bala waŋananydja ŋanya ŋayi bitjarrana, “Nhäŋa ŋunha ya'. Bukmak ŋunha wäŋa malanha ŋarra yurru wekama nhuŋuna, nhena yurru ŋurruŋu buŋgawa ŋurukuyinydja malaŋuwu bukmakku yana, ŋuli nhe yurru ŋarrakala ṉepaḻ-nyilŋ'thundja, bala buku-ŋal'yun ŋarrakunydja.” \p \v 10 Bala ŋayi Djesunydja waŋana gukuŋalana ŋanya ŋäṉuknhanydja, “Gatjuy waṉḏiyana.” bitjarra, “Liŋgu Djorra'yu Gunhu'walanydja yukurra ḻakarama bitjan, ‘Nhe yurru ṉepaḻ-nyilŋ'thundja waŋganygala yana Garraywala, ŋunhi ŋayi nhuŋu Waŋarr; nhanŋuway yana waŋganygu nhe yurru buku-ŋal'yundja ga dhäruktja märrama.’” \p \v 11 Bala ŋäṉukthunydja ŋunhi gonha'yurrunana ŋanya Djesunha. Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru walala bunanana, ŋunhi djiwarr'wuynydja yolŋu walala, bala djäkana walala yukurrana nhanŋu Djesuwu, maranhu wekaŋalana ŋanya ŋunhiliyi ŋayilpiŋurana wäŋaŋura. \s1 Djesuyu ŋurru-yirr'yurrunanydja djämanydja ŋunhiliyina \p \v 12 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru yolŋu walala miriŋunydja marrtjina, bala mulkanana ŋanya Djonnha. bala galkara ḻoḻulilina. Ga ŋunhi ŋayi Djesuyu ŋäkulanydja Djongalaŋuwuy, dhunupana yana ŋayi roŋiyinana balayi yulŋunydja Galalililina makarrlili. \v 13 Ŋurruthaŋalanydja ŋayi marrtjina Natjuriplili, ga nhinana ŋunhiliyi märr-gurriri, ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi gonha'yurruna ŋunhiyinydja wäŋa, bala marrtjina Gapaniyamlilina Gapaniyamdja dhuwalanydja wäŋa raŋina gapu guḻun Galalina yäku, makarrŋuranydja Djapalan'na ga Napalina, ga ŋunhalayina ŋayi yukurrana Djesu nhinananydja. \v 14 Liŋgu be ŋäthilinydja baman'tja dhäwu'-gänharamirriyu wukirri Yitjayayunydja bitjarra, \q1 \v 15 “Nhuma yolŋu walala ŋunhi nhuma nhina yukurra \q2 Djapalan ga Napali wäŋaŋura, \q1 ŋunha makarrŋura gali'ŋura \q2 Djodan mayaŋŋura, galki gapu guḻun Galali; \q1 Nhuma mulku'-mulkuru yolŋu walala ŋäka dhuwala dhäruk gam': \q1 \v 16 Nhuma ŋuli nhinanha yukurranha ŋäthilinydja wal'ŋu bukumunha'ŋura muka, \q2 yaka muka nhuma marŋgi yana Godku, \q2 bala nhuma nhäŋalana biyapulnha wal'ŋu djarraṯawun'nhana. \q1 Nhinanhanydja nhuma ŋuli yukurranha rakunydhinyaramirriŋura romŋuranydja, \q2 yurru nhumalaŋgunydja yuṯana ŋunhiyi walu djaḏaw'yurruna, \q2 liŋgu djarraṯawun'tja yuwalkthi ŋunhi maḻŋ'thurrunanydja nhumalaŋgu dhipaliyi.” \p \v 17 Yo marrtjinanydja ŋayi Djesu ŋunhimalayi wäŋalili, bala dhunupana yana ŋayi djawarrkthurrunana yukurrana ḻakaraŋalana yulŋunydja; ŋayi ŋuli ḻakaranhanydja yolŋu'-yulŋuwala bitjana, “Bilyurra ga gonha'yurrana nhuŋuway nhe yätjtja dhuwurr, liŋgu djiwarr'wuynydja Godkunydja Rom liŋguna bunanana, dhuwalana galkina nhumalaŋgalana.” Bitjanayina ŋayi ŋuli Djesuyu ḻakaranhanydja walalaŋgu. \s1 Djesuyu garr'yurruna ḏämbumiriwnha ŋarirri'-djämamirrinha \p \v 18 Waŋganymirri ŋayi yukurra Djesu marrtji raŋikurru bala, gali'kurru Galalikurru guḻun'kurru gapukurru, bala ŋayi nhäma märrma'nha gutha'-manydjinha, ŋarirri'-djämamirrinha maṉḏanha. Djäymannha, ga wiripunydja ŋayi yäku Beta, ga Wandurunha, maṉḏa yukurra ŋarirri' dhiṯthu'-dhiṯthun ganybuyu. \v 19 Bala ŋayi Djesunydja gulyun, ga waŋa bitjanna, “Way maṉḏa, go malthurra maṉḏa ŋarrakuna. ŋarranydja yurru nhumalanha marŋgikuma dhuwala djämawu, nhuma yurru gaṯmarama märrama yolŋunhana, ŋarrakuna ḻuŋ'marama.” \v 20 Ga dhunupana maṉḏanydja ŋunhi gonha'yurrunana ganybunydja, bala malthurrunana maṉḏa yana Djesuwu. \p \v 21 Marrtjina walala bala ga-ga-ga-gaaa, ga biyapul ŋayi nhäŋala märrma'nhayi wäwa'manydjinha, Djayimnha ga Djonnha, ŋunhiyinydja gäthu'mirriŋu maṉḏa Djipitiwuna, yurru djämanydja maṉḏa yukurrana bäpa'mirriŋuwala galki, girri'-ŋamathaŋala walala yukurrana ŋunhiyi ganybunha ŋarirri'wuna räkunharawu. Ga ŋunhi ŋayi Djesuyu nhäŋalanydja maṉḏanha, dhunupana ŋayi gawaw'yurrunana maṉḏaku, “Way maṉḏa, malthurrana lili ŋarrakuna go,” bitjarra. \v 22 Ga dhunupana maṉḏanydja yana gonha'yurrunana ŋunhiyi dhamam' ga bäpa'mirriŋunha maṉḏakuway, bala malthurrunana maṉḏa nhanŋuna Djesuwuna. \s1 Djesuyu marŋgikuŋala yukurrana yolŋu'-yulŋunha, ga biyapul ŋayi ḏukmaraŋalanydja rerriwuynha \p \v 23 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesu marrtjina yukurrana ḻiw'maraŋala Galalikurruna ŋarakakurru wäŋakurru, ga ŋunhi ŋuli ŋayi marrtjinya ŋula wäŋalilinydja, djunama ŋayi ŋuli marrtjinya buku-ŋal'yunarawuylili buṉbulili, ga ŋunhili ŋayi ŋuli yukurranha ḻakaranha yolŋu'-yulŋuwalanydja, marŋgikunha Godkalaŋu Romgu. Ga bitjanayi liŋgu ŋayi ŋuli marrtjinya ḏukmaranha ŋula nhäwuy rerriwuy malaŋuwuy. \v 24 Ga dhäwuny'tja ŋunhi baḻaka'yurrunana, bala bukmakthuna yolŋuyu ŋäkulanydja ŋanya ŋunhiliyi wäŋaŋura Djiriyanydja ŋarakaŋura, bala walala yukurrana marrtjinanydja gäŋala rerrimirrinhanydja walalanha bala Djesuwala, burrpuy'mirrinhana, ga mokuywalaŋumirrinha birrimbirrmirrinha ŋunhi yolŋunha, ga bundhurrnhana, ga dharraḏamirrinhana, ga ŋula nhänha bambaynhana yolŋunha. Bala Djesuyunydja walalanha ḏukmaraŋala bukmakkuŋalana yana ŋula nhäwuy ŋunhi rerriwuy. \p \v 25 Bala guḻku'na dhika ŋula nhämunha'na yolŋu walala ŋuli yukurranha malthuna nhanŋu Djesuwunydja birrka'mirriŋuruna dhikana wäŋaŋuru, Galaliŋuru ga biyapul ŋuliŋuruyi wäŋaŋuru märrma'ŋuru ḏämbumirriŋuru, ga Djurutjalamŋuru ga Djudiyaŋuru, ga ŋulaŋuru bala makarrŋuru gali'ŋuru mayaŋ'ŋuru Djodanŋuru, liŋgu guḻku'na dhika yolŋunydja walala malthurruna yukurrana nhanŋu Djesuwu. \c 5 \s1 Djesuyu marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunha bukuŋura wäŋaŋura \p \v 1-2 Yo, guḻku' mirithirri yolŋu walala marrtji ḻuŋ'thun nhanukala Djesuwala, ga ŋunhi ŋayi Djesuyu nhäŋala walalanha ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja, bala ŋayi marrtji ḏuwaṯthunna bala, ga nhina bukulilina, ga walalanydja marrtji nhanŋu malthunaramirrinydja walala ḻuŋ'thunna nhanukala, bala ŋayi marŋgikumana walalanha, ḻakaramana marrtji walalaŋgu bala. Ga dhuwalana ŋunhi ŋayi ḻakaramanydja romdja malanha gam': \d Mathuyu 5:3-12 (True happiness) \s1 Dhiyaŋu romdhu nhuma yurru ŋayaŋu-ŋamathirrinydja nhina \p \v 3 “Way walala, ŋäka ŋamathaŋa,” bitjan ŋayi Djesu waŋanydja. “Nhäthu dhika ŋuli yolŋu yuwalktja wal'ŋu ŋoy-ŋamathirri nhina? ŋarra yurru ḻakaramana nhumalaŋgu dhuwala, balanyarana gam', \q1 “Yolŋu yurru nhina yukurra goŋmirriyirrinydja dhikanydja wal'ŋu ŋunhi ŋayi yurru dharaŋanmirri ŋunha ŋayaŋu nhanŋuway ŋayi dhäpark ŋula nhämiriw, liŋgu ŋunha bukmak nhä ŋayi yukurra Godthu ŋayathama ŋurikinayi yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋayaŋu-dhaparknha. \p \v 4 “Yo, ŋayaŋu-djulŋithirri nhe yurru yana wal'ŋu yulŋunydja ŋunhi nhe ŋuli ŋayaŋu-warwumirriyirri ŋula nhäyu romdhu malaŋuyu, liŋgu ŋayi yurru Godthunydja nhuna ŋayaŋu-ḏälkuma warray, marrparaŋ'kuma warray. \p \v 5 “Ga nhenydja, ŋunhi nhe ŋayaŋu-dharraḏa wal'ŋu, ŋunhi nhe yaka wanaŋa-ḏumurru ga buŋgawa-ḻakaranharamirri nhe yurru yakana, nhe yurru wirrkina dhika goŋmirriyirri ŋayaŋu-djulŋithirrina, liŋgu Godthu yurru wekama dhuwala munathany'tja wäŋa ga bukmak nhä malanha nhokalana goŋlili. \p \v 6 “Ga wiripunydja nhe yurru ŋayaŋu-djulŋithirri ŋunhi, ŋunhi nhe yukurra märryu-ŋupan wirrki wal'ŋu Godkalaŋuwu ŋamakurru'wu romgu, bitjanna bitjan ŋuli marrya' ŋunhi yolŋu wirrki yana ŋayaŋuyu-ŋupan ŋathawu ḻukanharawu; ŋayipi yurru Godthu nhunanydja maranhu-wekama, bala nhe yurru märr-ḏaw'yunna ŋuriŋiyi Godkalanydja, bala ŋayaŋu-djulŋithirrina nhe yurru yulŋunydja. \p \v 7 “Ga ŋunhi yolŋu mel-wuyunaramirri, ŋayinydja yurru nhina yukurra goŋmirriyirrina wal'ŋu dhikana, liŋgu nhanŋunydja ŋurikiyinydja Godtja ŋayipinydja yurru mel-wuyundhi. \p \v 8 “Ga bitjandhi liŋgu ŋunhinydja yolŋu ŋayaŋu-ralkthunara yurru nhina yukurra goŋmirriyirriyi yana, liŋgu ŋuriŋiyinydjayi walalay yolŋuyu ŋayaŋu-ralkthunarayunydja yurru nhäma yukurra mälkumana Godnha. \p \v 9 “Ŋunhi nhe yolŋu mari-ḏaḏawmaranharamirrinydja, balanyaranydja bitjan nhe yurru gunyambi'manydjinha maṉḏanha dhambay-manapan, märr yurru maṉḏa waŋganydhirri, ŋayi yurru nhuna Godthunydja ḻakarama ‘ŋarraku gäthu’ bitjanna, bala nhenydja yurru goŋmirriyirrina ŋayaŋu-djulŋithirrina wal'ŋu. \p \v 10 “Ga ŋuli nhuna yurru yolŋuyu ŋayaŋu-yätjkumanydja, liŋgu nhe yukurra nhina ŋunhi ŋamakurru'ŋura Godkala romŋura, nhenydja yurru ŋunhiyi mukthun yana ŋayaŋunydja nhuŋu ŋayaŋu-djulŋithirri, liŋgu ŋunhala djiwarr'ŋuranydja nhe yurru nhina yukurra galkina wal'ŋu Godkalana. \p \v 11-12 “Yaka ŋayaŋu-yätjthiya ŋunhi nhuna yurru beyarrmakkuma ŋula yolthunydja yolŋuyu, bala ŋayaŋuna-wutthun nhuna, ga waŋa birrka'mirrina nhä malanha dhäruk nhuŋu, liŋgu nhe ŋunhi ŋarraku. Yo, ŋuli walala yurru bitjandhi bothirrinydja ḻakaranhamirri nhuna, nhenydja biyaka ŋayaŋu-djulŋithiya, goŋmirriyiya dhika wal'ŋu, liŋgu ŋunhala djiwarr'ŋuranydja Godthunydja yurru nhuŋu wekama biyapul warray wal'ŋu buku-yattjatkunhara. Ŋäthilinydja be baman' yolŋu'-yulŋuyu ŋuli yukurranha ŋayaŋu-yätjkunha dhäwu'-gänharamirrinhanydja walalanha bitjanayi, ga liŋguna walalanydja ŋunha gulŋiyinana Godkala wäŋalilina. Ga nhenydja yurru bitjandhi liŋgu nhina yukurra ŋunhala galŋa-djulŋithirri dhika wal'ŋu, ŋunhi dhiyalami nhe ŋuli burakirri yukurra liŋgu nhanukala yäkuyu.” Bitjarrayina yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja nhanukalaŋuwu ŋayi malthunaramirriwunydja walalaŋgu. \s1 Nhumanydja dhuwala balanyara bitjan dje'la ga djarraṯawun \p \v 13 “Yo, nhumanydja dhuwalanydja yolŋu'-yulŋu ŋunhi ŋarrakuway malthunaramirri walala yurru rom ŋamathiya nhiniya, liŋgu nhumanydja dhuwala balanyara bitjan moṉuk ŋunhi dje'la. Yo, dje'lanydja dhuwala ḻatju'; dhiyaŋuyinydja yukurra ŋathana dhäkay-ŋamathinyamirriyama. Ga ŋunhi yurru ŋayi dje'la dhäkaymiriwyirrinydja, ŋunhiyinydja nhäŋiniŋ'nha yanana, bala yurru yana warrkuḻumana ŋunhiyi yulŋunydja, liŋgu yakana yurru ŋula yolthu dhäkaymirriyama biyapulnydja ŋunhiyi, ŋunhi ŋayi yurru dhäkaynydja ŋula winya'yun; ŋunhiyinydja yana yurru djalkthunna-wala, ga yolŋuyu walalay yukurra yurru muŋdhu'-muŋdhunna, ŋunhi walala yurru marrtjinydja yukurra. Ga nhumanydja dhuwala balanyarayina bitjan dje'la yana dhiyakuna wäŋawu. Nhiniyanydja ŋamathaŋa walala, märr yurru dhuwalanydja wäŋa ŋamathirri wal'ŋu ŋuriŋiyi nhokala romdhu. \p \v 14 “Yo, nhumanydja dhuwala balanyara bitjan djarraṯawun' dhiyaku wäŋawu. ŋunhi ŋuli wäŋa dhärra yukurra bukuŋuranydja wal'ŋu, bäyŋuna yurru ŋunhiyi wäŋa ŋula djuḻuḻ'yundja yukurra dhärra; bukmakthuna yolŋu'-yulŋuyu yurru nhämanydja yana. Ga biyakayi nhumanydja dhärriya yukirriya ŋamathaŋa yana, märr yurru yolŋuyu walalay nhäma yukurra ḻatju' dhika rom ŋunhi nhokalanydja. \p \v 15 “Yo, ga ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu dhuŋgur'yun lanhdhirrany'tja, yakana ŋayi yurru ŋäkirrmarama ŋula nhäthunydja banikin'thunydja bilkthun; yana ŋayi yurru gurrunhandja ŋula ŋal'marama yana, märr yurru bukmaknha yana yolŋu'-yulŋunhanydja räkukuma ŋuriŋiyi djarraṯawun'thunydja. \v 16 Ga nhumanydja dhuwala balanyarayi bitjan ŋunhiyi lanhdhirra. Biyaka räkukuŋa yukirriya yolŋu'-yulŋunha ŋuriŋiyi Gunhu'wala Godkala djarraṯawun'thunydja, märr yurru walalanydja nhämana yukurra ŋamakurru yana nhä malanha nhokala, bala yana wokthunna yurru nhumalaŋgalaŋuwu Bäpa'mirriŋuwunydja, ŋunhi ŋayinydja ŋurukuynha djiwarr'wuynha wal'ŋu Gunhu'.” Ga bitjanna ŋayi yukurra ḻakaramanydja Djesuyu. \s1 Godnhanydja dhäruk märraŋana yanana, warrpam'thurrana \p \v 17 Ga bitjarrana ŋayi Djesuyu wiripunydja ḻakaraŋala, dhuwala gam', “Nhumanydja mak ŋarranha guyaŋirri yukurra bitjan, yanapi ŋarra dhuwala bunana dhiyala romgu ŋuriki buwayakkunharawu, ŋunhi Mawtjitjthu nherrara ŋäthili, ga ŋuriki malaŋuwu romgu ŋunhi walala ŋuli dhawu'-gänharamirriyu walalay ḻakaranha yukurranha. Yaka ŋarra dhuwala bunana romgunydja buwayakkunharawu, yana ŋarra bunananydja romgu ŋurikiyi warraŋulkunharawu, rumbalthinyarawuna wal'ŋu. \v 18 Yuwalkkuma yana ŋarra yukurra ḻakaramanydja nhumalaŋgu. Dhuwalayi romdja malanha dhärra yukurra yurru yana, ga bay yurru dhuwala munatha' wäŋa ga ŋunha djiwarr' buwayakthirri, yakana yurru ŋula waŋgany nyumukuṉiny rom buwayakthirrinydja ŋuliŋuruyi Gunhu'walanydja romŋuru malaŋuŋuru; bukmakthirri yana yurru dhärranydja yukurra, yana liŋgu ga warrpam'nha yurru ŋunhiyi rumbalthirrina wal'ŋu maḻŋ'thunna. \p \v 19 “Ga ŋuli yurru ŋula yolthu bakmarama ga nhäŋiniŋ' ḻakaramanydja waŋganynha romnha, bäyyi nyumukuṉiny'tja ŋula rom, ga ŋuli ŋayi yurru wiripuwurrunhanydja yolŋu'-yulŋunha ḻakarama wiripukumanydja, märr yurru walalanydja bitjandhina märr-yuḻkthun, ŋayinydja yurru ŋanya Gunhu'yunydja bitjandhiyi bili nhäŋiniŋ' ḻakaramayi; ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu rom-märr-yuḻkthunaramirrinydja ŋunhala Gunhu'walanydja Romŋura yutjuwaḻa'na yana. Ga ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu dhäruk-märrama ga ŋayathama Godkunydja ŋunhi rom baṯ bitjandja, garrwarkumanydja wal'ŋu, ga marŋgikuma yurru bitjandhiyinydja dhunupawunydja romgu, bala Gunhu'yunydja yurru ŋanya ŋunhiyi yolŋunha bitjandhiyina ŋunhala nhanukalanydja wäŋaŋura garrwarkumana biyapulnha wal'ŋu ŋanya. \p \v 20 “Nhumanydja mak ŋuli guyaŋirri yanapi dhuwalanydja walala Rom-marŋgikunharamirrinydja ga Rom-dharraymirrinydja biyapul wal'ŋu rom-dhunupamirri yolŋu'-yulŋu. Yurru bäyŋu warray. Yuwalkkuma ŋarra yukurra nhumalaŋgu dhuwala ḻakaramanydja. ŋuli nhuma yakanydja yurru yuwalkkuma nhina yukurra ŋamakurru' wal'ŋu ŋayaŋu-dhunupanydja yana, djuḻkmarama yurru yukurra walalaŋgunydja ŋunhiyi ŋaḻapaḻmirriwunydja rom, yakana nhuma yurru gulŋiyirri Gunhu'walanydja wäŋalili.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Yaka murr'maranharawuy weyinguŋanydja guyaŋiya \p \v 21 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala yukurrana bitjarra. “Liŋguna nhuma marŋgithinanydja dhiyaku romgu ŋunhi ŋaḻapaḻmirriyu yolŋu'-yulŋuyu ŋuli yukurra ḻakarama bitjan gam', ‘Yaka buŋa yolŋunha murrkay'kuŋa. Ga ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋunha buma murrkay'kumanydja, bala nhumanydja yurru ŋanya ŋunhi yolŋunha dhä-ḏir'yunna.’ \p \v 22 “Yo, balanyara ŋunhi ŋäthiliŋunydja rom, yurru dhuwalanydja ŋarranydja yukurra ḻakarama nhumalaŋgu, dhuwalana gam': Ŋuli yurru ŋula yol yolŋu ŋoynydja dhärra ŋula yolku wiripuŋuwu yolŋuwu, ŋanyanydja ŋayi yurru Godthu yana dhä-ḏir'yunna. Yo, ŋuli ŋayi yurru ŋula yol yolŋu ŋuyulkthirri wiripuŋuwu yolŋuwu, bala waŋa bitjanna, ‘Nhenydja dhuwala ŋula nhäna yana, nhäŋiniŋ'nha,’ bitjan, ŋanyanydja walala yurru ŋunhiyinhanydja yolŋunha gäma ŋunhana gumurrlili ŋurikalana buku-ḏuwaṯkalana, ga ŋuli ŋayi yurru ŋula yol yolŋu yarryun gutha'mirriŋuwu, bala waŋa bitjanna, ‘Nhenydja dhuwala raypirri-waḏatjnha yolŋu,’ yanapi ŋayi gutha'mirriŋunydja wakinŋu yolŋu Gunhu'walanydja maŋutjiŋura, ŋanyana yurru Gunhu'yunydja dhuwalayina yolŋunha dhä-dir'yun, bala djuy'yun galŋa-yätjthinyaramirrililina wäŋalili, ŋunhimalana ŋunhi yukurra gurtha nhära ŋuli bitjan liŋgu. \p \v 23 “Yuwalk ŋarra yukurra dhuwala yana ḻakaramanydja. Ŋuli nhe yurru marrtji buku-ŋal'yunaralilinydja, ŋula nhä gäma wekanharawu Gunhu'wunydja, ŋunhi nhe yukurra yaka ŋayaŋu-waŋganydhirri wiripuŋuwu yolŋuwu, Gunhu'yunydja yurru yakana nhokuŋu märrama ŋula nhä. Yo, ŋunhi nhe ŋuli gäma marrtji mundhurr Gunhu'wala Buṉbulili wekanharawunydja nhanŋu Gunhu'wu, bala nhe ŋuli guyaŋirrina ŋunhiyi ŋula yolnha yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra yarryun nhuŋu, ga yaka ŋäthili wekaŋa ŋunhiyi mundhurrnydja Gunhu'wu; \v 24 bulnha ŋathili gurrunharra, ga marrtjiya bala ŋäthilinydja, ga waŋiya ŋunhiyi yolŋunha ŋunhi nhuma maṉḏa yawungu bitjanmirri barrkuwatjkunhamirri. Waŋanhamiyana maṉḏa yana, biyaka ḻundukunhamiyana, ga yurruna nhe yurru wekaŋa Gunhu'wunydja mundhurr manaparra bukumirriyanharana nhokuŋuway. \p \v 25 “Yo, ŋuli nhe djäma yätjtja ŋula yolku, yana waḏutja marrtjiyanydja ga waŋiyanydja nhanŋu; ŋuriŋiyi bili maṉḏa ḻundukunhamiyanydja, märr nhuna ŋayi yurru yaka muka gäma dhä-ḏir'yunarawunydja. Ga ŋuli nhuma yurru yakanydja ḻundukunharamirri biyapul nhumalanhay nhuma, ŋayinydja yurru nhuna mak gämana ŋurikalana dhä-wirrka'yunaramirriwalana, ga ŋayinydja yurru nhuna yana ḻoḻulilina galkaṉ. \v 26 Bala nhe yurru nhinanydja yukurra ŋunhiliyina ḻoḻuŋurana-a-a, ga yana liŋgu nhe yurru buku-ruŋiyinyamarama wekama ŋurikiyi, bukmakpuy yana ŋunhi ŋayi yurru dhä-wirrka'yunaramirriyu ḻakarama nhuŋu. Yo, ŋunhi nhe yurru mulkuruthirrinydja ŋula yolku, yana waḏutja biyaka maṉḏa ḻundukunhamiya.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Ḏupthurrana ŋula nhänydja ŋunhi ŋayi nhuna yukurra gäma yätjku \p \v 27 Ga wiripunydja ŋayi ḻakaraŋala Djesuyu bitjarra, “Ga dhuwala wiripunydja rom ŋunhi ŋäthili ŋuli yukurranha yolŋu'-yulŋuyu ḻakaranha marŋgikunha. Liŋguna nhuma ŋäkulana, balanyaranydja gam', ‘Yaka marramba'thiya,’ bitjan. \v 28 Yurru ŋarranydja yukurra dhuwala nhumalaŋgu ḻakarama bitjanna. ŋuli yurru ŋula yolthu ḏarramuyu nhäma miyalknha, bala guyaŋirri djälthirrina manapan nhanŋu, ŋunhiyinydja bitjan ŋayi liŋguna djäma marramba'na ŋuriki miyalkku ŋuriŋiyi ŋayaŋuyuna nhanukalay ŋayi. \p \v 29-30 “Yo. ŋuli nhuna yurru nhokalay maŋutjiyu mel-warryun yätjkunydja romgu, yana biyaka ḏulŋurr'yunmiyana, bala yana ŋurrkaŋana. ŋuli nhe yurru ŋoy-ŋapu'yundja nhäma ŋula nhä, ŋunhiyinydja yätjnha yana, bala nhunanydja yurru dhä-ḏir'yun; ŋurrkamana ŋayi yurru nhuna ŋunhamalayina wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililina gupaḏalnha-wala, rakunydhinyaramirrililina. Ga ŋuli nhuna yurru nhokalay goŋdhu gäma yätjlili romlili, yana biyaka gulkthunmiyana nhunapinyay goŋdja, bala yana ŋurrkaŋana. ŋuli nhe yukurra yurru djämanydja nhokalay goŋdhu yätj bitjan liŋgu, bala nhunanydja yurru dhä-ḏir'yunna, bala ŋurrkama ŋunhimalayina wäŋalili gurthamirrililina, galŋa-yätjthinyaramirrililina. Yo, ŋuli yurru nhuna ŋula nhäyu gäma yukurra yätjlilinydja, gonhayi ḻatju'yu dhika wal'ŋu, yana ŋanya biyaka ḏupthurrana, märr nhenydja yurru walŋana nhina, gonhayi nhe yurru yukurra nhina ŋula nhämiriwnydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Yaka gonha'yurra miyalknha nhuŋuway, ga dhuway'mirriŋunha \p \v 31 Ga dhuwalanydja ŋayi wiripuwuynha rombuy ḻakaraŋala Djesuyu, bitjarra gam', “Ga wiripunydja ŋäthiliŋu rom nhuma liŋguna ŋäkula, balanyara gam' bitjan dhuwala. ‘Ŋunhi yurru dhuway'-manydjinydja yolŋu maṉḏa nhina waŋgany-manapanmirrina liŋguna, ḏarramu ga miyalk, ga ŋuli ŋayi yurru ŋunhiyi dhuway'mirriŋunydja yaka ḏukṯuk ŋurikiyi miyalkku biyapulnydja, bala ŋayi yurru ŋuriŋiyi ḏarramuyunydja djorra'na märrama, bala wukirrina dhäruknha ŋurikiyi miyalkkunydja barrkuwatjthinyarawuna, gonha'yunminyarawuna, bala yana wekama djorrany'tja ŋunhiyi miyalkkalana, gonha'yunna manapan yurru.’ \p \v 32 “Yo, balanyara ŋunhi ŋäthiliŋunydja rom, yurru ŋarranydja yukurra ḻakarama dhuwala nhumalaŋgu bitjanna gam': Ŋunhi maṉḏanydja ḏarramu ga dhäyka liŋguŋuwuynha märranhaminyaranydja, ŋayi yurru dhuway'mirriŋuyunydja ŋuriŋiyi yaka gonha'yun nhanŋuway ŋunhiyi miyalknha, ŋunhi ŋayi ŋunhiyi miyalk bäyŋu ŋuli yukurra marrtji wiripuŋuwu ḏarramuwu. Ŋuli ŋayi yurru yuwalktja ganan ŋuriŋiyi dhuway'mirriŋuyu nhanŋuway miyalknha, bala djuy'yunna ŋanya, ŋunhiyinydja yätjnha mirithirrina, liŋgu ŋayi miyalknhana ŋunhiyi borrk bitjarrana gur'yurrunana manapara. ŋuli ŋayi yurru ŋuriŋiyi miyalkthu märrama wiripuŋunhanydja ḏarramunha, ŋunhiyinydja bitjan marramba'na balanyarayinydja. Ga balanyarayi bili, ŋunhi yurru ḏarramuyu märrama dhäykanha ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthu gonha'yurruna nhanŋuway dhuway'mirriŋunha, ŋunhiyinydja marramba'yi yana ŋayinydja djäma.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋalanydja. \s1 Dhawu'-nherralanydja yuwalkkuŋana, yaka wanaŋguŋa \p \v 33 Ga dhuwalanydja ŋayi wiripuna ḻakaraŋala Djesuyu, bitjarra gam', “Ga wiripunydja rom nhuma liŋguna ŋäkula, ŋunhi walala ŋuli ŋäthili ḻakaranha, balanyara gam' bitjan dhuwala. ‘Ŋunhi nhe yolŋuyu yurru ŋula yolnha dhawu'-nherraṉdja, bala ḏälkumanydja yurru Godkala yäkuyu, djämanydja nhe yurru yana mayali'mirriyaŋana.’ \p \v 34-35 “Yo, ga balanyara ŋunhi ŋäthiliŋunydja rom, yurru ŋarranydja yukurra dhuwala ḻakarama nhumalaŋgu bitjanna gam', ŋunhi nhe yurru dhawu'-nherraṉdja ŋula yolnha, yana yuwalkkuŋa waŋiyanydja; yaka ḏälkuŋanydja ŋula nhäthu dhärukthu ga yäkuyu, balanyarayunydja bitjan dhuwala gam', ‘God yuwalk’, ga ‘djiwarr’ bitjan, ga ‘dhuwala munatha’ wäŋa' bitjan, ga ‘Djurutjalam’ bitjan. Yakana nhe yurru biyakayinydja waŋiya, liŋgu ŋunha djiwarrny'tja nhanŋuwaynha Gunhu'wuna yana wäŋa nhinanharawu, ga bitjandhiyi dhuwala munathany'tja nhanŋu wäŋa, ŋayi yukurra ḻuku-wurruma dhiyalami, ga bitjandhiyi ŋunha Djurutjalam wäŋa nhanŋuwaynha yana Gunhu'wuna. Yo, Gunhuny'tja ŋunhi ŋurruŋu wal'ŋu buŋgawa, biyapul waŋarr wal'ŋu, ga bäyŋu yana nhuma yurru waŋa ŋanyanydja yäku ḻakarama yänanydja. \p \v 36 “Ga bitjandhi bili nhuma yurru yakayi dhawu'-nherraṉ ŋula yolnha, yäku-ḻakarama nhokalay nhe ganydjarryu, balanyarayunydja bitjan nhokalay nhe muḻkurryu, yana bitjanarawu ḏälkunharawu wal'ŋu dhärukku nhumalaŋguway. Liŋgu nhenydja dhuwala ganydjarrmiriwnha yana; nhepinydja yukurra bäyŋuna ganydjarr gäma bitjanarawu djambiwu miny'tjimirriyanharawu nhokalay nhe marwatkunydja, yakana nhe yurru ŋula waŋganynha marwatnha watharrkuma ga ŋula gurrŋangumanydja. \p \v 37 “Yo, ŋunhi nhe yurru dhawu'-nherraṉdja ŋula yolnha, yana biyaka yuwalkkuŋana dhäruktja ḻakaraŋa; yakana ŋoy-wanaŋguŋanydja ḻakaraŋa. ŋuli nhuŋu ŋayaŋu yaka'yundja yukurra, yana waŋiya yaka'yurrana ŋurikiyi, ga ŋuli nhuŋu ŋayaŋu yoramanydja yukurra, yana yoraŋa waŋiya ga ŋunhiyina liŋguna. ŋuli nhe yurru waŋa biyapulnydja, yana ḏälkunharawu ŋuriki dhärukku, ŋunhiyinydja yakana ŋamakurru' nhuŋu waŋanharawu, liŋgu ŋunhiyinydja rom dhawaṯthun ŋuli yätjkalana yukurra, ŋurikalana mokuywalana wal'ŋu. \p “Nhuma malthunaramirrinydja walala ŋarraku, nhuma yurru waŋiya dhäruk yuwalkkuŋa wal'ŋu yana, bala djämanydja yuwalkkuŋana-wala, biyakana mayali'mirriyaŋana.” Ga bitjarrana ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djäma ŋamakurru ŋuriki ŋunhi nhuna ŋayi yätjtjaŋala \p \v 38 Ga wiripunydja ŋayi ḻakaraŋala Djesuyu, bitjarra gam', “Ga wiripunydja ŋäthiliŋu rom nhuma liŋguna ŋäkula, balanyara gam' bitjan dhuwala. ‘ŋuli yurru ŋula yolthu yätjkumanydja nhuna, nhenydja yurru biyakayi yana bala nhanŋunydja yätjthiyayi; balanyara bitjan ŋayi yurru nhuna bartjunmarama maŋutji, ga nhenydja yurru ŋanyanydja biyakayi bili bartjunmaraŋayi maŋutji balanydja, ga ŋuli yurru nhuna ŋula yolthu wutthun, ḏaw'marama ḻirranydja, ga nhenydja yurru biyakayi ŋanyanydja wutthurra, ḏaw'maraŋayi yana ḻirra.’ \p \v 39 “Yo, ga balanyara ŋunhi ŋäthiliŋunydja rom, yurru ŋarranydja yukurra dhuwala ḻakarama nhumalaŋgu bitjanna gam', Ŋuli yurru ŋula yolthu yätjkumanydja nhuna, nhenydja yurru yaka nhanŋunydja buku-ruŋiyinyamaraŋa yätj. ŋuli nhuna ŋayi yurru bartjunmarama bukunydja waŋgany gali' dhakal, ga nhenydja yurru bilyurra ga wiripunydja dhakal nhanŋu wekanhamiya. \v 40 Ga ŋuli nhuŋu yurru ŋula yolthu yolŋuyu djaw'yun guyiŋarrwuynydja girri', ga nhenydja nhanŋu yurru wekaŋayi bätjupatju nhanŋuway. \v 41 Ga ŋuli yurru ŋula yolthu gur'-guryundja nhuna gänharawu bathiwu nhanukalayŋuwu märr-gurririnydja, nhenydja yurru bathi nhanŋu gäŋa weyinnha bala yana, yaka märr-gurririnydja yana. \p \v 42 “Wekaŋa ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru dhä-ŋaŋ'thun nhuna, ga ŋuli yurru ŋula yolthu ŋäŋ'thun nhuna yana guwarrwu gänharawu, yana wekaŋana-wala nhanukala.” Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋana ḻakaraŋalanydja. \s1 Märr-ŋamathiya wiripuŋuwu yolŋuwu, bäy ŋayi nhuŋu yakanydja djäl \p \v 43 “Ga wiripunydja ŋäthiliŋu rom nhuma liŋguna ŋäkula, balanyara gam' bitjan dhuwala, ‘Märr-ŋamathiya nhokalaŋuwu nhe ḻunduwunydja, ga ŋuyulkthiya nhokalayŋuwu nhe miriŋuwunydja.’ \v 44 Yurru ŋarranydja yukurra dhuwala ḻakarama nhumalaŋgu bitjanna gam': Märr-ŋamathiya nhokalayŋuwu nhe miriŋuwu, ga biyakayi bukumirriyaŋa yukirriya ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli nhuna ŋayaŋu-yätjkuma. \v 45 Balakurruyina dhukarrkurru nhuma yukurra dhuwala nhinanydja bitjandhina bitjan yumurrku' ŋurukuyina djiwarr'wuywuna bäpa'mirriŋuwu nhumalaŋgalaŋuwu. Liŋgu ŋayi Gunhu'yu djäma walunydja, märr ŋayi ŋuli ŋuriŋiyinydja waluyu ḻithanmaraŋu bukmaknhana yolŋu'-yulŋunha, ŋamakurru'nha ga yätjmirrinha, ga bitjandhi ŋayi Gunhu'yu ŋuli wekama waltjaṉnhanydja bawala'mirriwu yolŋuwu, yätjku ga ŋamakurru'wu. \p \v 46 “Märr-ŋamathiya bukmakku yana yolŋu'-yulŋuwu. Ŋuli nhe yurru märr-ŋamathirri ŋuriki liŋgu yolŋuwu ŋunhi ŋayi märr-ŋamathirri yukurra nhuŋu, Godthunydja yurru yakana nhuŋu buku-ruŋinyamarama wekama ŋurikiyinydjayi. Wiripunydja ŋuli dhuwurr-yätj ŋunhi yolŋu märr-ŋamathirri yukurra ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli märr-ŋamathirri nhanŋu yukurra. \v 47 Ga ŋuli yurru nhe yana nhokalayŋu nhe yolŋuwu walalaŋgu ‘gululu’ bitjan, nhä dhuwalayinydja?... mirithirri ŋamakurru' nhuŋu?... dhiyaŋu nhe ŋuli yukurra djuḻkmaramanydja? Bäyŋu warray, liŋgu balanyarayi ŋunhi yolŋunydja walala ŋunhi walala yaka marŋgi Gunhu'wu; walalanydja ŋuli gululu bitjanmirri warray walalaŋguway walala bala-lili'yunmirri. \p \v 48 “Yo, nhuma ŋunhi Gunhu'wunydja yolŋu walala, nhumanydja yurru rom ŋamathirri biyapul wal'ŋu yana, ŋula nhämiriwyaŋa, bitjan yana liŋgu bitjan ŋayipi nhuŋu bäpa'mirriŋu ŋunha djiwarr'wuy yana. Nhumanydja yurru märr-ŋamathirri wiripuŋuwunydja yolŋuwu yuwalkkuŋa yana, bitjan ŋayipi ŋuli Gunhu' yana.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \c 6 \s1 Wekaŋa yolŋuwu wiripuŋuwunydja, yurru yaka wekaŋa yänayi wokthunarawunydja \p \v 1 Ga dhuwalanydja wiripuna dhäruk ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala, bitjarra gam', “Nhuma yurru djäma yukirriya yuwalkkuŋa yana wal'ŋu ŋamakurru' rom malanha. Yaka djäma ŋula nhä maŋutjiwu yolŋu'-yulŋuwunydja yana, märr walala yurru nhuna dhuwurr-ḻatju' ḻakarama. Liŋgu Gunhu'yu nhokala djiwarr'wuyyunydja bäpa'mirriŋuyu yurru yakana nhuna bukuwurrpan balanyarawuyyinydja djämawuy. \p \v 2 “Yo, ŋunhi nhe yurru wekamanydja ŋula nhä ŋatha ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra nhina yolŋumiriw, yaka nhunapinyay nhe milkunhamiya yäna maŋutjiwu yolŋu'-yulŋuwunydja nhänharawu. Walalanydja ŋunhi rom gali'-märrma'yunydja yay'wulanharamirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋuli ŋunhalanydja wekama Godkalanydja Buṉbuŋura, ga yana ŋula dhukarrŋura, märr walalanha yurru bukmakthu yolŋu'-yulŋuyu nhäma, bala walalaŋgu wokthunna. Bala yolŋuwuŋuna wokthunara walala yurru märramanydja yana, ga ŋunhiyina liŋguna. \p \v 3 “Yurru yaka nhumanydja biyakayi wekaŋa. Ŋunhi nhenydja yurru wekama ŋula yolku yolŋuwu, yana nhe yurru wekamanydja gayul ŋurikiyi, märr yurru yaka nhuŋu wetjku marŋgi bukmak yolŋu walala. \v 4 Yurru nhokala djiwarr'wuyyunydja Bäpa'mirriŋuyu nhuna nhäma warray ŋuli yukurra ŋunhimalayi gayulwuy wekanhara, ga ŋayinydja yurru Gunhu'yunydja buku-ruŋiyinyamarama warray nhuŋu ŋurikiyi wekanhara.” \s1 Djesuyu marŋgikuŋala nhanŋuway ŋayi malthunaramirrinha nhaltjanarawu bukumirriyanharawu \p \v 5 “Ga ŋunhi nhuma yurru bukumirriyamanydja, yuwalkkuŋa biyakayi yana bukumirriyaŋanydja. Yaka biyakanydja milkunhamirriyanydja, bitjan ŋunhi yay'-wulanharamirri yolŋu'-yulŋu. Walalanydja ŋuli dhärra marrtji gumurrlili warray Godkalanydja Buṉbuŋura ŋunhi, bala bukumirriyamana ŋuli, ga yänanydja ŋula dhukarrŋuranydja baṉarra'ŋuranydja ŋuli dhärra bukumirriyanharawu, yana milkunhamirri ŋuli yukurra, märr walalanha yurru yolŋu'-yulŋuyu ḻatju'-ḻakarama, wokthunna manapan walalaŋgu. Bala yolŋuwuŋuna wokthunara walala yurru märramanydja yana, ga ŋunhiyina liŋguna. \p \v 6 “Nhumanydja yurru yaka biyakayinydja bukumirriyaŋa. Yana marrtjiya nhepi gäna yana, ga gärriya nhokalay wäŋalili, bala yana bukumirriyaŋana gayulnha, biyaka waŋanhamirriya yana maṉḏa, nhe ga nhuŋu djiwarr'wuy Bäpa'mirriŋu. Bala nhokala Bäpa'mirriŋuyunydja yurru buku-ruŋinyamaramana nhuŋu ŋurikiynydja ŋunhi nhe yurru djäma gayul. \p \v 7 “Ga ŋunhi nhe yurru bukumirriyamanydja, yaka yana waŋiya dhäruk weyinguŋa, ŋunhiyinydja bili waŋganydja mayali'miriwnydja dhäruk. Yaka biyakanydja bukumirriyaŋa, liŋgu balanyarayinydja rom ŋuriki warray yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala yaka marŋgi Gunhu'wu. Walalanydja ŋuriŋiyinydja yolŋu'-yulŋuyu guyaŋirri ŋuli yukurra yanapi walalaŋgala waŋarryu yurru walalanha wekama ŋula nhä, ŋunhi walala yurru bukumirriyama weyinguma. \v 8 Yaka yana bukumirriyaŋa biyakanydja, yana waŋiyanydja yuwalkkuŋa wal'ŋu mayali'mirriyaŋa Gunhu'wala, liŋgu ŋayi nhuŋu Bäpanydja, ga ŋayinydja marŋgi ŋäthili warray nhäku nhe ŋuli djälthirri ŋunhi, yurruna nhe yurru ŋanya ŋäŋ'thundja, bala ŋayinydja yurru nhuŋu wekamana yana ŋunhiyi ŋula nhä ŋamakurru' nhuŋunydja. \p \v 9 “Ga ŋunhi nhuma yurru bukumirriyamanydja Gunhu'nha, bitjanna nhuma yurru bukumirriyamanydja gam', \q1 ‘Gunhu' ŋanapurruŋgu, \q2 ŋunhi nhenydja djiwarr'wuy warray wal'ŋu, \q1 Ŋanapurru yurru märr-ŋal'yundja yukurra \q2 nhuŋuway yäkuwu garrkuḻukku. \q1 \v 10 Ŋanapurru ḏukṯuk nhokalaŋuwu romgu yana; \q2 nhepi yurru yana waŋgany ŋurruŋu buŋgawa ŋanapurruŋgu, \q1 märr yurru ŋanapurru djämanydja dhiyala munatha'ŋura nhokalay yana djälkurru, \q2 bitjan yana liŋgu bitjan walala yukurra djäma dhuwali djiwarr'ŋura, nhokalay yana djälkurru. \q1 \v 11 Ŋatha nhe yurru ŋanapurruŋgu wekama yana gäthuraŋuwu maranhu. \q1 \v 12 Ga bäy-ḻakaraŋa ŋanapurruŋgu yätjpuynydja dhuwurrwuy, \q2 biyaka yana liŋgu bitjan ŋanapurru ŋuli bäy-ḻakarama ŋuriki yolŋu'-yulŋuwu, ŋunhi ŋanapurrunha walala ŋuli yukurra ŋayaŋu-yätjkuma. \q1 \v 13 Yaka ŋanapurrunha gäŋa ḏällili romlili gatjarr'yunarawu, \q2 yana dhawaṯmaraŋana ŋanapurrunha ŋuliŋuruyi yätjŋurunydja.’ \p \v 14 “Yo, ŋunhi nhe ŋuli bäy-ḻakaramanydja ŋuriki yolŋuwu ŋunhi ŋayi nhuna ŋayaŋu-yätjkuŋala, Gunhu'yunydja yurru nhuŋu bitjandhiyi bili bäy-ḻakaramayi nhokalay yätjlili. \v 15 Ga ŋuli nhe yurru yakanydja bäy-ḻakarama ŋula yolku yolŋuwu, Gunhu'yunydja nhuŋu yurru yakayi bäy-ḻakarama ŋunhi nhe yukurra bitjandhinydja djäma yätj. \s1 Marŋgikunhara ḻakaranhara ŋoy-ŋathamiriwwuy rombuy \p \v 16 “Ga ŋunhi nhuma ŋuli nhina yukurra yana bukumirriyamanydja ŋoy-ŋathamiriwnydja, yaka nhiniya buku-warwunydja, ga yaka milkunharamirriyanydja bitjan ŋuli ŋunhiyi yay'-wulanharamirri yolŋu'-yulŋu. Walalanydja ŋuli dhuwalayi yolŋu'-yulŋu marrtji ḻiw'marama bukunydja warwuna, märr yurru walalanha yolŋu'-yulŋuyunydja nhäma, bala ḻatju'-ḻakaramana, wokthunna manapan ŋurikiyi ŋunhi walala yukurra nhina ŋoy-ŋathamiriw ŋuli. Bala yolŋuwuŋuna wokthunara walala yurru märramanydja yana, ga ŋunhiyina liŋguna. \p \v 17-18 “Nhumanydja yurru yaka biyakayinydja milkunhamiya walala. ŋunhi nhumanydja yurru ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina yukurra yana bukumirriyanharawunydja, biyaka ḻatju'kunhamiya nhunapinya nhe, marwat dhunupayaŋa ga ḻupthurra buku, märr yurru nhuna yolŋu'-yulŋuyunydja yaka dharaŋan ŋunhi nhe yukurra ŋuli nhina ŋoy-ŋathamiriw. Yurru Bäpa'mirriŋuyunydja ŋunhi nhokala djiwarr'wuyyunydja ŋuli bukmakkumana nhäma nhuna gayulwuynydja, bala ŋayi yurru ŋayipina nhuŋu buku-ruŋiyinyamaramanydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Yaka bukulili ŋal'maraŋa nhuŋuway nhe munatha'wuy nhä malanha \p \v 19-20 Ga bitjanna ŋayi Djesuyu ḻakaramanydja. “Yaka nhuma yukirriya djäma biyakanydja yana yolŋuwunydja maŋutjiwu, yana djäma wal'ŋu märranharawu ŋurukuyina ŋunha ŋayi yukurra Gunhu'yu ŋayathama nhuŋu djiwarr'ŋura. Yo, yaka yukirriya yana bukulili ŋal'-ŋalmaraŋanydja munatha'wuynydja ŋula nhä malanha, liŋgu dhiyakuynydja munatha'wuynydja nhä malanha yurru galki winya'yunna, balanyara bitjan wiripunydja yurru dhulwirmirriyirrina, ga wiripunydja yurru ŋula ḻuka winya'maramana, ga wiripunydja yurru ŋula yolthu yolŋuyu yana djaw'yunna, bala yana bukmaknha yurru dhawar'yundja. Yaka nhumanydja ḻuŋ'maraŋa nhuŋuwayliliyaŋa dhiyakuynydja munatha'wuynydja malanha, yana biyakana wekaŋana-wala marrtjiya, märr yurru nhuŋunydja ŋayi Godthunydja bukulili ŋal'maramana ŋunha djiwarr'ŋuranydja yurru marrtji, liŋgu djiwarr'wuynydja nhä malanha yurru yaka warray dhawar'yun, ga dhulwirmirriyirri yurru bäyŋu warray, ga ŋula ḻuka ga djaw'yun nhäthu, winya'yunmarama yurru yakana. \v 21 Ŋuli nhe yurru yukurra ḻuŋ'marama ga dhurŋ'thunmarama munatha'wuynydja yana nhä malanha, bala nhe yurru märr-ŋamathirrinydja yukurra dhiyakuna liŋgu munatha'wuna wäŋawu. Ga ŋunhi nhe yukurra yurru nhä malanha ŋal'marama ŋunha djiwarr'ŋura, ŋurikina liŋgu wäŋawu nhenydja yukurra yurru märr-ŋamathirri, bitjan nhuŋunydja ŋunhiyina wäŋa. \p \v 22 “Yo, nhuŋu maŋutjinydja dhuwala balanyara bitjan djarraṯawun' rumbalwu nhuŋu. ŋunhi nhe yurru djälthirri waŋganygunydja yana, Gunhu'walaŋunydja nhäku malaŋuwu, ŋunhiyinydja bitjan nhe maŋutji ŋamakurru'na wal'ŋu yana, bala nhuŋu yukurra yurru ŋayaŋunydja ga walŋanydja bukmaknha yurru yana djarraṯawun'thirri yukurra. \v 23 Ga ŋuli nhuŋu maŋutji yätjtja, yakanydja nhe ŋuli yukurra djälthirri ŋamakuli'wu dhika nhäku malaŋuwu, bala nhuŋu ŋayaŋunydja ga walŋanydja yurru bukmaknha yana warumuknha. ŋuli nhe yukurra guyaŋinyamirri nhunapinyay nhe bitjandja, yanapi nhe ŋayaŋu djarraṯawun'mirrinydja, yurru nhe yuwalktja ŋunhi buku-munha' warray ŋayaŋu, ŋunhiyinydja bitjan nhe nhina yukurra warumukŋurana dhika wal'ŋu yana, yakana nhe yurru nhäma yukurra ŋula nhä ŋamathama wal'ŋu, ga djarrpi'na yana nhe yukurra yurru guyaŋirri.” \s1 Yaka warwuyurra ŋathawunydja ga girri'wunydja \p \v 24 “Yo, yakana yurru yolŋuyu djäma märrma'wunydja buŋgawawu maṉḏaŋuwu rrambaŋikumanydja, liŋgu waŋganygunydja ŋayi yurru ŋuyulkthirri, ga wiripuŋuwunydja ŋayi yurru märr-ŋamathirri; ŋayinydja yurru yana galkithirri waŋganylilina, bala ŋanyana ŋayathama baṯ bitjandja, ga ganaŋ'maranhamirri ŋayi yurru ŋulaŋuru wiripuŋuwalanydja, bitjan nhäŋiniŋ'-ḻakaramana ŋanya yurru. Wanhaŋuwu nhenydja yurru dhika buku-ŋal'yun yukurra?... Godku?... bay' rrupiyawu ŋiniya? Yakana nhe yurru rrambaŋikumanydja maṉḏanha waŋarrkuma. Yol dhika buŋgawanydja wal'ŋu nhuŋu? God ŋayipi?... bay' rrupiya ŋiniya? Waŋganygu yana nhe yurru djämanydja. \p \v 25 “Nhumanydja ŋunhi Gunhu'wunydja yolŋu walala, yaka nhuma yukirriya warwuyurra ŋula ŋathawu ḻukanharawu ga girri'wunydja dhaṯthunminyarawu. Nhenydja dhuwala yolŋu warray, ŋayi nhunanydja djäma rumbal yolŋukuŋala, yurru yaka ŋayi djäma nhuna yana ŋathawunydja ḻukanharawu ga girri'wunydja dhaṯthunminyarawu. \p \v 26 “Nhäŋa ga guyaŋiya ŋunha wäyinnha walalanha ŋunhi. Yaka walalanydja ŋuli wäyindhunydja ŋula djäma bitjan yaw'yun munatha', ga dholkuma ŋula nhä ḻämu-nherraṉ ŋatha maŋutji, ga gulkthun marrtji ŋatha, bala galkaṉ bala'lili ŋula goḏarr'wu, yurru ŋayipi Gunhu'yu warray walalanhanydja ŋuli maranhu wekama. Ga nhumanydja dhuwala yolŋunydja wal'ŋu, djuḻkmarama yukurra wäyinnhanydja malaŋunha. \v 27-28 Yaka nhe yurru ŋuriŋi nhokalaynydja warwuyunarayu walŋa-weyinguma nhuŋuway nhe biyapulnydja waŋganydhunydja waluyu, bayyi ŋunhi waŋganydja walu yutjuwaḻa' warray yana, yaka bathala. Ga yakana nhe yurru märrama ŋula nhä ŋamakurru warwuyunarayunydja. \p \v 29 “Yo, nhäŋa ga guyaŋiya dhuwala wurrki'nha malaŋunha, ŋunha yukurra gurarrthirri ḻatju'na wal'ŋu dhikana, dhapirrknha ŋi'. Yaka warray walalanydja ŋuli wurrki'yunydja malaŋuyu djäma ga ŋula dharpu'-dharpuma girri' walalaŋguway walala. Yo, be ŋäthili buŋgawa yäku Djalaman yukurrana nhinana ḻukunydja dhika wal'ŋu, yurru nhanŋunydja ŋunhi girri' malanha yaka warray ḻatju'mirri, balanyara bitjan dhuwala gay wurrki'. \v 30 Liŋgu ŋayipi yukurra Gunhu'yu wurrki'nhanydja walalanha dhaṯthun ḻatju'kumanydja dhikanydja wal'ŋu, bäyyi warray walala yurru nhina yukurra walŋa yana gurririnydja, bala walala yurru rakunydhirrina. Ga nhenydja yukurra guyaŋirri nhaltjanna?... yanapi nhuna ŋayi yurru yaka girri'mirriyama? Nhä dhuwala nhuŋu märr-yuwalkthinyaranydja?... nyumukuṉiny yana? \v 31-32 “Yaka nhenydja warwuyurra biyakayi ŋathawu ga girri'wu, bitjan ŋuli ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi yaka marŋgi Gunhu'wu. Bitjanna liŋguna yukurra dhiyakuyyu munatha'wuyyunydja yolŋuyu walalay märryu-ŋupan ŋathanhana ga gapunhana ga ŋula nhänhana malaŋunha. Yurru nhumanydja yurru yaka biyakayi guyaŋiya, liŋgu Gunhu' djiwarr'wuy biyapulnydja wal'ŋu marŋgi nhuŋu, nhäku nhe yukurra ḏukṯukthirri. \v 33 Nhenydja yana biyaka märryu-ŋuparra Gunhu'nha ga Rom nhanŋu ŋäthilinydja; märr-yaraŋan nhe yurru Godnhanydja ga ŋurrulilinydja ŋanya nherrala, bala ŋayinydja yurru nhuŋu wekama ŋatha ga gapu ga bukmak yana nhä malanha, märr yurru nhe nhinanydja ŋamathamana wal'ŋu yana. \p \v 34 “Yaka warwuyurra ŋula goḏarr'wunydja. Wiripuŋuyunydja waluyu yurru maḻŋ'thundhi ŋula nhä warwuyunaramirri rom, yurru yaka bukulili ŋal'maraŋa marrtjiya dhambay-manaparranydja bala warwuyunaramirrinydja, marinydja ŋula nhänydja. Yakana biyakayinydja, liŋgu Gunhu' yana nhuŋu ŋuli djäkanydja munhamandhirri, ŋunhi nhe yurru ŋurrulili nherraṉ ŋäthili Gunhu'wunydja Rom.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 7 \s1 Yaka dhuwurr-nyamir'yurra yätj-ḻakaraŋa wiripuŋunha yolŋunha \p \v 1 Ga bitjarra ŋayi wiripunydja dhäruk Djesuyu ḻakaraŋala. “Yaka guyaŋiya rom-yätj ḻakaraŋa wiripuŋunhanydja yolŋunha, märr yurru ŋayi Gunhu'yunydja yakayi nhunanydja rom-yätj ḻakarama. \v 2 Yo, ŋunhi nhe yurru bäy-ḻakarama warray wiripuŋuwu yolŋuwu, ŋayinydja yurru Gunhu'yunydja bitjandhi liŋgu nhuŋunydja bäy-ḻakaramayi. Ga ŋuli nhe yukurra yurru guyaŋirri baḏaktja ŋurikiyi nhanŋu ŋula nhä yätj, ga ŋayinydja yurru Gunhu'yunydja bitjandhi liŋgu guyaŋirriyi yana yukurra yurru nhuŋunydja yätj. Liŋgu Gunhu'yunydja yurru nhuna djarr'yundhi marrtji bala bitjandhi yana liŋgu bitjan nhe ŋuli marrtji djarr'yun wiripuŋunha yolŋunha. \p \v 3-5 “Nhäku nhe ŋuli bitjan liŋgu nhäma yukurra yätj ŋurikala wiripuŋuwalanydja yolŋuwala, bäy warray ŋunhi yutjuwaḻany'tja ŋula nhanŋu? Nhäŋa dhuwali nhunapinyay nhe. Nhokalay ŋathili ḏupthurranydja dhuwali yätjtja, liŋgu nhe muka dhuwali wiripunydja ŋuli yukurra djäma yätj. Yo, ŋuli yukurra yurru yolŋuwala gulŋiyirri maŋutjiŋura ŋula nhä yutjuwaḻany'tja, ga yuwalktja nhokala warray dhuwali maŋutjiŋura biyapulnydja wal'ŋu wakindja gulŋiyirri yukurra, yakana nhe yurru waŋa bala nhanukala bitjandja, ‘Go, ŋarra yurru wilaŋ'thun dhawaṯmarama nhokala maŋutjiŋuru,’ bitjandja. ŋäthilinydja nhe yurru ŋathili ḏupthurra nhokiyingalaŋuŋuru maŋutjiŋuru dhipuŋuru, bala yurruna nhe yurru nhäma ŋamathamanydja, märr nhe yurru guŋga'yun ŋanyanydja, märr yurru ŋayinydja nhäma ŋamathamayi. \q1 “Nhä nhuma dhuwala?... rom-gali'-märrma' yulŋunydja? Yaka biyakayi yätj-ḻakaraŋa ŋunha wiripuŋunhanydja yolŋunha, yana biyaka ŋathili ŋamathaŋa nhuŋuway nhe ŋayaŋu dhuwali, bala yurruna nhe yurru yuwalktja wal'ŋu guŋga'yun walalanha ŋamathanharawunydja nhinanharawu.” \p \v 6 Ga bitjarrayi bili ŋayi ḻakaraŋala wiripunydja dhäwu' Djesuyu, mayali'kurru yana dhawar'maraŋalanydja bitjarrana gam', “Yo, Gunhu'wunydja rom ḻatju warray wal'ŋu, goŋmirri warray dhika, garrkuḻuk warray. Bäyŋuna ŋuli nhe wekama dhuyunydja girri' ŋula nhäku wuŋgangu, bäyŋuna ŋayi wuŋgandja marŋgi; ŋayi ŋuli balaŋu bilyurru, bala ḻäwuŋuna nhuna. Ga bäyŋuna yurru yolŋuyu ŋurrkama goŋmirrinydja wal'ŋu girri' bikipikiwu, liŋgu walala bäyŋuna marŋgi bikipikinydja walala ŋurikiyi girri'wu; walala ŋuli yana marrtji wawuna muŋdhu'-muŋdhurruna. Yo, guyaŋiya ŋäthilinydja ŋamathaŋa wal'ŋu, yurruna nhe yurru wekama Godkunydja wal'ŋu goŋmirrinydja rom ŋurikinydja yolŋuwu, ŋunhi ŋayi ŋuli yana warku'yun ŋanya Godnha, nhäŋiniŋ' ḻakarama.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Ŋäŋ'thurra, ga ḻarruŋa bala marrtjiya galkithiyana nhanukala \p \v 7 Bala Djesuyu ḻakaraŋalana bitjarra, “Ŋäŋ'thurra märrliliyaŋa Godnha ŋula nhäkunydja, bala ŋayi yurru nhuna wekamana. Ḻarruŋa warrya'yurra, bala nhe yurru maḻŋ'maramana. Wutthu'-wutthurra dhurrwaranydja, bala yurru nhuŋu ŋayi ḻapthunna. \v 8 Yo, ŋunhi yurru yolthu ŋäŋ'thundja, ŋayinydja yurru ŋuriŋinydja märramana, ga ŋayi yurru ḻarrunharapuyŋuyunydja yolŋuyu maḻŋ'maramana, ga ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra wutthu'-wutthun yurru yana ḻapthunna dhurrwaranydja. \p \v 9 “Yo, nhuma bäpa'mirriŋu walala. ŋunhi yurru nhokala gäthu'mirriŋuyu ŋäŋ'thun nhuna ŋathawunydja, nhä nhenydja yurru wekama nhanŋu?... guṉḏa? \v 10 Ga ŋunhi nhuna ŋayi yurru ŋäŋ'thun guyawunydja, nhenydja yurru nhä nhanŋu wekama?... bäpi? \v 11 Bäy warray nhe dhuwurr-yätjtja bäpa'mirriŋu, nhe yurru yana wekamanydja ŋamakurru' wal'ŋu nhokalaŋuwu gäthu'mirriŋuwunydja. Nhumanydja dhuwala be muka gäthu'mirriŋu walala djiwarr'wuywu Gunhu'wu; bala ŋayina yurru nhuŋu biyapulnydja wal'ŋu wekama ŋamakurru' nhä malanha, ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi walala yurru ŋäŋ'thun ŋanya. \p \v 12 “Ḏukṯukthirri muka nhenydja yukurra?... walala yurru wiripu-guḻku'yu yolŋuyu nhuna guŋga'yun? Bala nhenydja walalanha guŋga'yurrayi biyakayi bili balanydja, liŋgu ŋupanayŋu ŋunhiyi romdja bitjan ŋunhiyi ŋunhi Mawtjitjkala ŋayi wekaŋala, ga dhäruk nherraṉara wukirriwuynydja dhäwu'-ḻakaranhamirriwuŋu walalaŋguŋu ŋunhiyi.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Marrtjiya yutjuwaḻa'kurru dhukarrkurru ŋuliwitjarra \p \v 13 Djesuyu ḻakaraŋala nhanukalaŋuwu ŋayi malthunaramirriwu walalaŋgu bitjarra, “Ŋuli nhuma ḏukṯuk marrtjinyarawu bala Godkalanydja wäŋalili, marrtjinydja nhuma yurru gulŋiyirrinydja ŋula yutjuwaḻa'kurru dhurrwarakurrunydja. Guḻkuny'tja yolŋu walala yukurra wäŋgama ŋunha bala wiripukurru gatjaḻkurru ŋunhi marrtji ŋorra yindi ga buyuwuyu, yakana ḏäl marrtjinyarawu, yurru ŋunhiyinydjayi dhukarr marrtji ŋorra rakunydhinyaramirrililina; ga ŋunhi yurru yolŋu marrtji yukurra ŋuliwitjandhinydja dhukarrkurru, ŋunhalanydja bala ŋayi yurru yana baḏuwaḏuyunna. \v 14 Yaka nhenydja marrtjiya ŋuliyi dhukarrkurru. Nhenydja yurru gulŋiyirri ŋuliwitjandhiyina yutjuwaḻa'kurruna dhurrwarakurru, bala marrtjiyanydja-wala yutjuwaḻa'kurruna dhukarrkurrunydja ŋunhi marrtji ŋorra bala walŋamirrilili wäŋalili, bay warray ŋunhi dhukarr ḏälnydja marrtjinyarawu. Liŋgu märr-ḻurrkun' yukurra marrtji ŋuliwitjandhiyinydja yutjuwaḻa'kurrunydja dhukarrkurru, ga maḻŋ'marama yuwalktja wal'ŋu walŋa märr-ḻurrkun'thu yana.” Ga bitjarrayina ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Dharpa borummirri ga nhäŋiniŋ' dharpa \p \v 15 Ga dhuwalanydja Djesuyu ḻakarama yukurra wiripuna dhäruk, bitjan gam', “Wiripunydja yurru yolŋuyu marrtji gäma dhäwu' nhumalaŋgu, bala nhumanydja mak yurru guyaŋirri yanapi ŋayi Godkuŋu djuy'yunara dhäwu'-gänharamirri, liŋgu ŋayi yurru ŋunhinydja milkunhamirri yäna, yanapi ŋayi ŋamakurru' ga yäwulu, balanyara bitjan boḏiny wäyin. Yurru dharray ga nhäŋa ŋanya yulŋunydja, liŋgu yuwalktja ŋayi ŋunhi beyaṉumirri warray wal'ŋu, balanyara warray bitjan wakinŋu wuŋgan. \v 16-18 Yo, dharr biyaka nhäŋanydja, märr yurru ŋayi yaka nhumalanha ŋula mayali'-wilkthundja; nhuma yurru dharaŋan warray yulŋunydja ŋanya, ŋunhi nhuma yurru nhämanydja nhanukuŋu djämawuy, mak ŋamathanhara mak yätjkunhara. Liŋgu yolŋuwuŋunydja djämawuy balanyara warray bitjan borum. \p “Yo, marŋgi muka nhuma dharpawu borumgunydja, wiripu ŋamakurru' ga wiripunydja yätj. Ŋuli nhe yurru nhäma dharpa borummirrinydja wal'ŋu ŋamakurruny'tja, ŋunhinydja nhe marŋgina ŋurikiyi ŋamakurru'wunydja dharpawu, ga ŋunhi nhe yurru yätjtja nhäma borum ŋula dharpalili, ŋunhinydja nhe marŋgina ŋurikiyi dharpawu yätjku. Yakana nhe ŋuli maḻŋ'maraŋu balanyarayi ŋamakurruny'tja wal'ŋu borum djiṉ'punydja ŋula nhä ḏawunydja borummirriyinyara ŋunhilimi ḏirriṯirriŋuranydja dharpaŋura. Nhuma marŋgi djiṉ'puwunydja borumgu, ŋunhinydja yurru djiṉ'pu yana dhärra yukurra, ga ḏirriṯirriny'tja yurru ŋunhinydja dharpa ḏirriṯirri yana djingaryun yukurra yurru. \v 19 Ŋunhi yurru borum-ŋuthanmaranhamirriyu yolŋuyu nhäma borum ḻukanhamiriw, nhäŋiniŋ' yana, bala ŋayi yurru gulkthunna ŋunhiyinydja dharpa, bala ŋurrkama gurthalilina. \v 20 Yo, biyakayi yolŋunhanydja nhäŋa ŋunhi dhäwu'-ḻakaranhamirrinhanydja nhaltjanarawuy djämawuy. ŋuli ŋayi yurru djäma yätjtja wal'ŋu, nhenydja yurru marŋgithirrina yana nhanŋu ŋurikiyi yolŋuwu yätjkunydja ga djarrpi'wunydja, bala nhenydja yurru yarrkthurrana yana ŋurikalayi yolŋuwala, yakana mäkiri'-witjurra ga märraŋa nhanukuŋu ŋunhiyi dhäwu'.” \s1 Djesu yurru waŋa rom-djarrpi'mirriwu bitjan, “Yaka ŋarra nhuŋu marŋgi” \p \v 21 Ga dhuwalanydja Djesuyu ḻakarama yukurra bitjan gam', “Yo. Guḻku'yu yolŋu'-yulŋuyu ŋunhi yukurra ŋarranha yäku ḻakarama bitjan gam', ‘Garray, Garray,’ bitjandja, yurru bäyŋuna walala yurru gärri ŋunha Godkalanydja wäŋalili, liŋgu walala ŋuli yukurra yaka nhina nhanukala romŋura; ŋunhina walala liŋguna yolŋu'-yulŋu gärrinydja yurru Godkalanydja wäŋalili ŋunhi walala ŋuli yukurra dhärukku nhanŋu malthun, bala djämana-wala yana ŋunhi nhaltjan ŋayi ŋuli dhäruk waŋa. \v 22 Yo, ŋuriŋinydja waluyu dhä-yawar'yunaramirriyunydja guḻku'na dhika yolŋuyunydja walalay yurru waŋa ŋarranha bitjandja, ‘Garray gay', ḻapmaraŋana dhurrwaranydja ŋarraku. Ŋarranydja ŋuli dhäwu' ḻakaranha nhokalaŋumirri yäkumirri yana, ga nhokala yäkuyunydja ŋarra ŋuli yätjnhanydja birrimbirrnha walalanha dhawaṯmaranha yolŋuwalanydja, ga nhokiyingala yana yäkuyu ŋarra ŋuli djäma ŋutuny'tja dhika rom.’ Bitjan yurru wiripu-guḻku' yolŋu walala ḻakaranhamirri, \v 23 bala ŋarranydja yurru waŋa walalanha bitjanna gam', ‘Gatjala, gundupuŋana nhuma rom-djarrpi'mirrinydja yolŋu walala. Yaka warray ŋarranydja nhumalaŋgu marŋgi.’” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Dhäwu' bala'-dhuḻ'yunaramirriwalaŋuwuy maṉḏakalaŋuwuy \p \v 24-25 Bala ŋayi Djesuyu dhawar'yurrunanydja ḻakaraŋala bitjarra, dhuwalana gam', “Liŋguna dhuwala. Liŋgu muka ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋalanydja nhaltjanarawunydja nhinanharawu. Ŋuli nhuma yurru ŋämanydja ŋarranha dhäruktja, bala yana djämana-wala ŋarrakalaynha dhärukkurru, nhenydja yurru nhina ŋamakurru'na wal'ŋu, wuṉḏaŋarrnha yana, balanyarana bitjan ŋunhiyi yolŋu ḻiya-djambatj ŋunhi ŋayi dhuḻ'yurruna buṉbu nhanŋuway ŋayi guṉḏalili. Yo, ŋäthilinydja ŋayi ŋunha yaw'yurruna yukurrana munatha' djinawa' wal'ŋu, ga yurruna ŋayi gurrunhara ḻukunydja ŋurikiyi bala'wu dhärranharawunydja ŋunhiwala guṉḏalili. Bala ŋayi maḻwurrkthunydja marrtjina dharyurrunana mirithinana, ga watayu bo'yurruna wirrkina wal'ŋu, ga gapu mayaŋ gaŋgathina, bala wutthurruna ŋunhiyi buṉbunhana, ga rurr'-rurryurruna ŋunhinha gulkuruna; ŋayinydja ŋunhiyi buṉbunydja yukurrana dhärrana yana ḏälnha mukthurrunana, yakana ŋayi wingil'-wingilyurruna, liŋgu ŋunhiyi nherraṉara guṉḏalili ḏälkunharana yana. Yo, ŋunhi nhenydja yurru dhärukku malthurra ŋarrakuwaynha ga djäma yukirriya yurru, nhe yukurra yurru dhärrana yana yulŋunydja, ŋamakurru'na yana wal'ŋu dhikana. \p \v 26-27 “Ga ŋuli nhe ŋämanydja yurru ŋarranha dhäruk, ga yakanydja märrama, nhenydja balanyarana gam' yolŋu, bitjan ḻiyamiriwnha ŋunhi, ŋunhi ŋayi buṉbu dhuḻ'yurruna ŋunha munatha'lili wal'ŋu, ga yaka ŋayi gurrunhara ḻuku ŋunha djinawa'lili ŋurikiyinydja buṉbuwu ŋäthili. Bala ŋayi ŋunhi maḻwurrkthunydja dharyurrunana marrtjina, ga watayu bo'yurrunana wirrkina wal'ŋu, bala gapunydja ŋunhiyi gaŋgathina, bala wutthurrunana yana ŋunhiyi buṉbunha, ga dhunupana ŋunhiyi buṉbunydja buḻwaŋ'thurrunana, buku-yapthurruna munatha'lilina, warrpam'thurrunana yana buḻwaŋ'thurruna. Ga bitjandhi nhenydja yurru galkirrina yana, ŋuli nhe yurru yarryundja ŋarrakalaŋuwu dhärukku, ga yakana ŋula märrama.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋalanydja. \p \v 28 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrunanydja ḻakaranhaŋuru, bala walalanydja dharrana yolŋu'-yulŋuyunydja ṉirryurruna warray ŋäkula. “Ḻatju' ŋi? Nhä dhuwalanydja manymak marŋgikunharamirri. \v 29 Liŋgu ŋayinydja dhuwalanydja yaka warray balanyara bitjan wiripu-guḻku' rom-marŋgikunharamirri walala. ŋayinydja dhuwalanydja Djesunydja gäna warray ŋayipi, ga nhanŋu dhäruktja biyapul wal'ŋu wuṉḏaŋarr ga walŋamirri.” Bitjarrana walala waŋananydja yukurrana, ḻakaranhaminanydja ŋanya. \c 8 \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala burrpuymirrinha \p \v 1 Yo, ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrunanydja marŋgikunharaŋuru ḻakaranharaŋuru, ŋayi marrtjina yarrupthurruna bukuŋurunydja, ga dhaŋaŋnha dhikana biyapulnha yolŋunydja walala malthurruna marrtjina nhanbala. \v 2 Bala ŋayinydja marrtji burrpuymirri warray yolŋu buna nhanbala Djesuwa, bala ŋayi ṉepaḻ-nyilŋ'thundja, ga waŋa bitjanna, “Garray, guŋga'yurra ŋarranha. ŋuli nhe djälnydja, nhe ŋarranha yurru ḏukmaramana.” \p \v 3 Bala ŋayi Djesu goŋ-djarryundja ga mulkana ŋanya, ga bitjanna ŋayi waŋanydja. “Djäl ŋarra dhuwala nhuŋu. Ma', ḏukthurrana yana.” Bala dhunupana yana ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja ḏukthunna, rerriyunydja ŋanya ŋuriŋinydja gananna, winya'yunna-wala yana. \p \v 4 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu bilyun, ga waŋa ŋanya bitjanna, “Way, yaka ḻakaraŋa guḻku'wanydja ŋi! Marrtjiya yana dhunupa ŋunhimala buku-ŋal'yunara-wuylili buṉbulili, märr nhuna ŋayi yurru ḏalkarra'mirriyunydja yolŋuyu nhäma'-nhama yukurra ŋunhiliyina. Ga ŋunhi ŋayi yurru manymak-ḻakaramanydja nhuna, bala nhenydja yurru wekaŋa mundhurrnha batharra Gunhu'wu buku-wekaŋanydja, biyakana bitjarra ŋunhi Mawtjitjthu rom nherrara ŋäthili, märr yurru bukmakthirri yolŋunydja walala marŋgithirri nhuŋu, ŋunhi nhenydja liŋguna dhuwali ḏukmaranharana.” \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala djämamirrinha yolŋunha yana dhärukthu barrkuŋuru \p \v 5 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu marrtjinana-wala yana, yana liŋgu ga Gapaniyamnha wäŋaŋura, ga ŋunhiliyinydja wäŋaŋura yolŋuyuna ŋanya Djesunha withiyan, yurru ŋayi ŋunhi yolŋunydja mulkuru, gandarrŋu djäkamirri buŋgawa ŋuriki Rawumbuyŋuwu miriŋuwu malawu. \p Marrtjinydja ŋayi bala Djesuwala, ga ŋäŋ'thun guŋga'yunarawu bitjan gam', \v 6 “Garray, ŋunha ŋarraku djämamirri ḏarramu wirrkina rirrikthurruna, ŋunha ŋarrakala wäŋaŋuranydja. Yakana ŋayi ŋunha yukurra bilyu'-bilyundja, yana yukurra ŋorrana ŋunha dharraḏana, liŋgu wirrkina ŋayi rirrikthurruna.” \v 7 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Ŋarra yurru marrtji bay' nhanukala, ga baḏarraŋ'kuma ŋanya.” \p \v 8 Bala ŋayinydja waŋa ŋunhi Ḏarramunydja, “Yaka Garray,” bitjan. “Yaka Ḏukṯukthiya marrtjinyarawu lili. Ŋarranydja dhuwala yaka dhuwurr-ŋamakurruny'tja yolŋu; yaka nhe yurru marrtji ŋarrakalanydja wäŋalili. Yaka ŋarra yurru ḻayḻaymaramanydja nhuna, yana waŋiya dhäruknha waŋganynha, bala yurru ŋarraku ŋunhayi djämamirrinydja yolŋu Ḏukthunna. \v 9 Ŋarranydja dhuwala balanyarayiŋga nherraṉara ŋurruŋuwuŋu yolŋuwuŋu bitjan nhe, bala ŋarrana dhuwala ŋurruŋunydja yolŋu ŋarrakalaŋuwu miriŋu-wunydja malaŋuwu; walala ŋuli dhäruktja ŋarranha märramana yana, bili ŋarra ŋuli waŋa yäkuyu yana ŋurikala yolŋuwala ŋunhi ŋayi ŋarranha nherrara. Ŋarra ŋuli waŋanydja ŋula yolku waŋganygu bitjandja, ‘Gatjuy marrtjiya,’ bala ŋayinydja yurru marrtjina yana. ga wiripuwunydja ŋarra ŋuli waŋa, ‘Go marrtjiya lili,’ bitjan, ga ŋayinydja yurru marrtjina lili yana. Ga djämamirrinhanydja ŋarrakuway ŋarra ŋuli waŋa, ‘Ma' djäma biyaka' bitjan, bala ŋayi ŋuli djämana yana-wala. Ga nhenydja yurru biyakayi dhäruknha yana wekaŋa, bala ŋayi yurru rerriyunydja ŋunhayi yolŋunhanydja gonha'yunna.” \p \v 10 Bala ŋayi Djesuyu ŋäkulanydja ŋunhi dhäruktja ṉirryurrunana dhikana, bala bilyurrunanydja ŋayi ga waŋana bitjarrana ŋurikala yolŋu'-yulŋuwalanydja. “Way, ŋuruŋunydja dhuwala mulkuruyunydja wirrki warray ŋarranha märr-yuwalkthirri yukurra. Yaka warray ŋarra maḻŋ-maraŋala balanyarayi ŋayaŋu-yuwalkthinyara Yitjuralpuyŋuwala ŋula waŋganygala yolŋuwala ŋäthilinydja; yakana ŋula waŋgany ŋarrakuwaynydja miṯtji märr-yuwalkthirri ŋuli bitjandhiyi. \p \v 11-12 “Ŋarra nhumalaŋgu yurru ḻakaramana dhuwalana gam': Guḻku'na yurru ŋunhi mulku'-mulkuru yolŋu walala gärri yukurra Gunhu'walanydja Romlili; walalanydja yurru ŋuriŋi mulku'-mulkuruyunydja ŋatha ḻuka ŋunhala djiwarr'ŋuranydja, waŋgany-manapanmirrina Yipurayimgalana ga Yitjakkalana ga Djaykupkalana. Ga wiripu-guḻkuny'tja yurru Yitjuralpuy yolŋu walala yaka nhina yukurra ŋunha Gunhu'walanydja wäŋaŋura, bäy warray ŋayi ŋunhi dhawal-wuyaŋina Yipurayimgalanydja yarraṯaŋura, ŋurikalayina bäpurru'wala ŋunhi ŋayi Gunhu'yu walalaŋgala wekaŋala nhanŋuway ŋayi romdja. Ŋe, ŋanyanydja yurru djalkthunna ŋunhana buku-munha'lilina, warraŋullilina, ga ŋunhalana walala yurru yukurra nyarŋayunmirrinydja ga ḻirra-ḻawunharamirrinydja, liŋgu walala ŋuli yukurra yaka märr-yuwalkthirri ŋarraku.” \p \v 13 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋunhi ŋayi yukurrana ḻakaraŋala bitjarrayi Djesuyu, bala ŋayi bilyurruna ga waŋana ŋunhiyina djäkamirrinhana yolŋunha bitjarrana, “Gatju marrtjiya, roŋiyiyana wäŋalilina. Liŋguna nhe dhuwali ŋayaŋu-yuwalkthinana, bala ŋurikinydja ŋunhi nhäku nhe yukurra gatjpu'yun yurru yuwalkthi yana maḻŋ'thundja.” \p Ga ŋuriŋi bili yana waluyunydja ŋunhi ŋayi Djesu bitjarrayi waŋana, ŋayi ŋunhiyi rerrimirrinydja Ḏarramu ŋunhalanydja wäŋaŋuranydja Ḏukthurrunana, walŋathinana rerriŋurunydja. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha \p \v 14 Bala ŋayi Djesu marrtji bala Betawalana wäŋalili, ga ŋunhi ŋayi bunanydja ŋunhili, bala ŋayi nhäma Betawu rumaru'nhana mukul'mirriŋunha, ŋayi nhina ŋorra rerrimirri muryunara. \p \v 15 Bala ŋayi Djesunydja marrtjina, ga baṯ gay mulka ŋanya goŋnha, bala ŋuriŋi rerriyunydja ŋanya dhunupana gonha'yunna. Ga dhunupana yana ŋayi ŋunhi miyalktja gaŋgathirrina, bala yana waṉḏirri galŋa-warrakarrayunna ŋathawuna nhanukalaŋuwu Djesuwalaŋu. \p \v 16 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina munhakuyinanydja, bala walalanydja dharrana rerrimirrinhana walalanha gäŋala nhanukala Djesuwala, ga wiripuŋuyunydja, gäŋala yolŋu-yulŋunha ŋunhi mokuywalaŋumirrinha birrimbirrmirrinha walalanha. Bala ŋayi Djesuyunydja ḏukmaraŋalana walalanha yukurrana ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunhanydja guḻku'nhana, bawala'mirriŋuruna dhikana rerriŋuru malaŋuŋuru. Ga bitjarrayi ŋayi dhawaṯmaraŋalayi guḻku'nha yätjnhanydja birrimbirrnha walalanha yolŋu'-yulŋuwalanydja dhärukthu ŋuriŋi nhanukalay ŋayi yana. \p \v 17 Yo, be ŋäthilinydja dhäwu'-gänharamirriyu yäkuyu Yitjayayu dhäruk nherrara bitjarranydja gam', “Ŋayipina märraŋalanydja, bala dhawar'maraŋalana ŋilimurruŋgu dhoṯthinyaramirrinydja rom, ga bitjarrayi bili ŋayi rerrinydja ŋilimurruŋgu djaw'yurruna, bala dhawar'maraŋalana nhanukalay ŋayi rumbalyuna.” Bala yuwalkthi yana maḻŋ'thurrunanydja bitjarrayi. \s1 Ḏälnha dhuwala yolŋuwu märr-yuwalkkunydja malthunarawu Djesuwunydja \p \v 18 Yo. Djesuyunydja nhäŋala ŋunhinhayi miṯtjinha yolŋunha walalanha, walala dhärrana yukurrana ḻiw'maraŋala nhanukala, liŋgu wirrki yana walala yukurrana ḏukṯukthina nhänharawu ŋurikiyi djämawunydja, ḏukmaranharawuywu yana. Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalanydja walalaŋgala, “Gul', ŋilimurrunydja marrtji buḏapthunna ŋunhana bala wiripulilina gali'lili wäŋalili.” \p \v 19 Bala ŋayinydja dharra yolŋu marrtji rom-marŋgikunharamirri warray, ga waŋa bitjanna Djesuwala, “Way marŋgikunharamirri, ŋarranydja yurru malthunna nhuŋu yukurra wanhamala nhe yurru marrtji.” \p \v 20 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakthun-marama nhanukala bitjan warray, “Ḏälnha dhuwala yolŋuwu märr-yuwalkkunydja wal'ŋu malthunarawu ŋarraku. Ŋunha wäyingu wakinŋuwunydja wäŋa marrtji dhärra'-dharra, wäŋamirri walala warrpam', ga buṯthunaramirriwu wäyingu ga wäŋayi yana, yurru ŋarrakunydja bäyŋuna wäŋa ŋula ŋorranharawu.” \p \v 21 Ga ŋuliŋuruyi dhawar'yun, ga ŋayinydja wiripuna yolŋu malthunaramirri waŋa ŋanya Djesunha bitjan, “Garray bulnha ŋathili, ŋarra yurru dhiyala bäyma nhina yukurra, ga bäy ŋayi yurru bäpa'mirriŋuna ŋarraku bäyŋuthirri, bala ŋarra yurru ŋanya dholkumana, bala ŋuliŋuruna dhäŋuru ŋarra yurru malthundja nhuŋu,” bitjarra. \p \v 22 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Go, malthurrana ŋarraku. Ŋunhinydja yolŋu walala ŋunhi walala yukurra nhina rakunydhinyamirriŋura romŋura, walalana yurru dhalkarama rakunymirrinhanydja ŋunhi,” bitjanna. \s1 Djesuyu wapurarrkuŋala gapunha waŋana \p \v 23 Bala ŋanapurru ŋuliŋurunydja Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala wapthun mitjiyalilina, bala marrtji buḏapthun wiripuŋulilina wäŋalili. \v 24 Yo, marrtjinydja ŋanapurru yukurra ŋunhi bala-a-a, bala ŋunhili ṉapuŋgany'tja marrtji buna biyapulnha wata, ga gapu gaŋgathirrina, ga bumana marrtji bala mitjiyanhanydja ŋunhinydja, galki bini ŋunhi mitjiyanydja dharrkuḻuḻyunana. Yurru ŋayinydja marrtjina Djesunydja ŋorrana bala ŋunhilimi mitjiyaŋuranydja yakurr. \p \v 25 Ga ŋanapurrunydja nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay waṉḏirri bala dhirr'yunna ŋanya, waŋa bitjanna, “Way Garray, walŋakuŋa ŋanapurrunha. Galki ŋilimurru yurru dhuwala murrmurryunna.” \p \v 26 Bala ŋayi Djesunydja waŋa ŋanapurruŋgu bitjanna, “Nhäku nhuma yukurra dhuwala barrarirrinydja? Gaŋga nhuma märr-yuwalkthirrinydja yukurra dhuwala ŋiniya?” Bala ŋayi gaŋgathinanydja Djesu, dhunupana yana waŋanana watanha ga ḏowunha, “Mukthurrana ma',” bitjarra. Bala ŋayinydja gapunydja dharrana wapurarryinana, ga wata mukthurrunana dhunupana yana, warrpam'thurrunana dhikana wal'ŋu wapurarryina. \p \v 27 Bala ŋanapurrunydja dharrana ṉirryurrunana nhäŋalanydja ŋunhimalayi, bala waŋanhamina bitjanminana, “Nhäyinyara dhuwalanydja yolŋu ŋi? Yana ŋayi ŋuli dhäruktja ŋunhi waŋa, ga ŋanyanydja yurru yana ŋämana watayu ga gapuyu.” \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala yolŋunha maṉḏanha mokuywalaŋumirrinha birrimbirrmirrinha \p \v 28 Yo, ŋuliŋuruyinydja ŋanapurru marrtjinana yukurrana-a-a, ga baṯ-gay mulkanana ŋunhiyinydja wiripunydja gali' wäŋa Gadarawuynydja yäku, ga ŋunhilina ŋanapurru yukurrana wapthurrunanydja mitjiyaŋurunydja ŋuliŋurunydja, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala. \p Ga ŋunhilimiyinydja wäŋaŋura märrma' yolŋu maṉḏa mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri yukurrana nhinana, yurru nhinana maṉḏa yukurrana dhuwala'ŋura yana, rakunymirriwala mathirraŋura. Yolŋunydja walala ŋuli yukurranha yakana marrtjinya ŋuliwitjanayi dhukarrkurru, bili maṉḏanydja ŋunhi barrarimirrina maṉḏa rumbalnydja, ḏälnha wal'ŋu dhikana, ganydjarr-ḏumurruna maṉḏa. \v 29 Yo, maṉḏa nhäŋala Djesunhanydja, bala waṉḏinana nhinana yarrupthurrunana bala, yurru wirrkina dhika yatjurrunanydja maṉḏa bitjarrana, “Nhaltjan yurru nhe ŋinyalanha yulŋunydja dhuwala? Nhenydja dhuwala Gäthu'mirriŋu wal'ŋu ŋuruku warray Gunhu'wu. Dhuwalanydja nhe ŋathil'yurrunana marrtjina ŋiniya?... ḏupthunarawuna ŋanapurruŋgu. Dhuwalanydja yaka ŋunhiyinydja walu, ŋunhi ŋayi yurru Godthu ŋanapurrunha ŋurrkama gupaḏalkuma.” Yo, bitjarrayina ŋunhiyi birrimbirrnydja walala waŋana, liŋgu walala marŋgithina Djesuwu, yol ŋayi ŋunhiyi. \p \v 30 Ga ŋunhala bukuŋura galki, dhaŋaŋnha ŋula nhämunha'na bikipiki walala yukurrana dhärrana ḻukana mulmu, \v 31 bala ŋuriŋiyi mokuyyunydja birrimbirryu walalay waŋana ŋanya Djesunhanydja bitjarrana, “Ŋuli yurru nhe ŋanapurrunha gukuma dhawaṯmarama dhipuŋuru dhiyakalayinydja maṉḏakala, djuy'yurranydja nhe yurru ŋanapurrunha ŋunhana ŋurukalana bikipikiwalana walalaŋgala ŋi'.” \p \v 32 Bala ŋayi Djesunydja waŋana yoraŋalana walalaŋgu, “Gatjuy marrtjiyana,” bitjarra. Ga dhunupana ŋunhi yätjmirrinydja birrimbirr walala dhawa-yawaṯthurruna, bala yana gulŋiyinana yukurrana ŋurikala bikipikiwalana walalaŋgala, bala walalanydja ŋunhi dhunupa gundupuŋalanydja bukuŋuru dhurrwaṯthurrunana, bala ḻupthurrunana yukurrana gapulili guḻunlilina, djaḻwurr-rr-rr bitjarrana. Ga bukmakthinana ŋunhi bikipikinydja walala guḻwuḻyurruna yukurrana, bala murrmurryurrunana warrpam'nha. \p \v 33 Ga walalanydja ŋunhi bikipiki djäkamirrinydja walala gundupuŋala Djunama wäŋalilina, bala dhäwu'na ḻakaraŋala marrtjina ḻiw'maraŋalana, ga bukmakthuna walala ŋäkula ŋunhi nhaltjarra Djesuyu ḏukmaraŋala ŋunhiyi ḏarramunha maṉḏanha. \v 34 Bala yolŋunydja walala guḻku'na gundupuŋala balayi withiyarana ŋanya Djesunha, ga waŋana bitjarra, “Way yolŋu, gatjuy marrtjiya ŋi, roŋiyiyana dhipuŋurunydja ŋanapurruŋgalaynydja wäŋaŋuru,” bitjarra warray walalanydja ŋanya djuy'yurruna warray, liŋgu walala mirithinana barrarinanydja. \c 9 \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala dharraḏa'nha yolŋunha \p \v 1 Bala ŋayi Djesunydja yana roŋiyinana marrtjina nhinana bala, wap-gay mitjiyalilina, bala yana marrtjina buḏapthurrunana balayi nhanukalaynha wäŋalili, bala guḻku'na dhika yolŋunydja walala ḻuŋ'maranhaminana marrtjina nhanukala Djesuwala. \v 2 Ga walalanydja wiripu-guḻku'yunydja gäŋala marrtjina mindhalamirrinha ḏarramunha yolŋunha marrtjinyaramiriwnha. Ŋayi Djesuyu nhäŋala ŋunhiyi gänharapuyŋunhanydja walalanha, bala yana dharaŋarana walalaŋgala, ŋunhi walala yukurrana wirrki dhika märr-yuwalkthina nhanukala. Bala ŋayi Djesunydja waŋana ŋurikalayi dharraḏa'walanydja ḏarramuwala bitjarrana, “Yaka wilwilyurra, gumurrtjararrk ŋarraku gay'. Nhuŋu yätjtja dhuwurr liŋguna buwayakthinana.” \p \v 3 Ga walalanydja ŋunhi Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay ŋäkulana, bala guyaŋinana yukurrana bitjarrana, “Way, nhäna dhuwalanydja?... yätjnha yolŋu ŋiniya? Nhäku dhuwala ŋayi yukurra waŋa yätjkuma Godnhanydja bitjandhi? Ŋayipina yana Gunhu'yuna yurru bäy-ḻakaramanydja yätjpuy dhuwurrwuy, yakana ŋula yolŋuyunydja.” \p \v 4 Yurru Djesunydja marŋgithina nhaltjarra ŋunhi walala yukurrana guya'-guyaŋina, bala ŋayi waŋana walalaŋgala bitjarrana, “Nhäku nhuma yukurra guyaŋirri djarrpi'kuma bitjandhinydja? \v 5-6 Ŋunhi ŋarra yurru bäy-ḻakarama yätjpuynydja dhiyaku ḏarramuwu dhuwurrwuy, ga ŋunhi ŋarra yurru baḏarraŋ'kuma rumbal nhanŋu, ŋunhiyinydja maṉḏa bitjan waŋganynha yana yulŋunydja. Ga ŋunhi nhuma yurru nhämanydja rumbalnydja baḏarraŋ'tja ŋanya, balakurru-witjanna nhuma yurru marŋgithirrinydja, ŋarrakunydja dhuwala dhunupa ŋarra yurru bäy-ḻakarama yätjpuynydja dhuwurrwuy dhiyala munatha'ŋura.” \p Bala ŋayi bilyurruna, ga waŋana ŋurikala rirrkminygalanydja yolŋuwala bitjarrana, “Ma' gaŋgathiyana, ga märraŋana nhuŋuway gayan'thana, bala marrtjiyana nhokiyingala wäŋalilina.” \v 7 Bala ŋayi rirrkminydja ŋunhi yolŋu dhunupa ḻaw'yurruna, bala dhärranana, bala marrtjinana yana nhinana nhanukiyingala wäŋalilina bala, ḻatju'na dhikana wal'ŋu. \p \v 8 Bala walala yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋalana yukurrana ŋanya, ga wirrkina dhika mel-ḻarr'yurruna, ṉirryurrunana nhäŋala, borrk-beyaṉiyinana manapara. Bala walala dhika bena märr-yiŋgathinanydja yukurrana Gunhu'wu, ŋunhi ŋayi bitjarrayi wekaŋala yolŋuwalana goŋlili nhanŋuway ŋayi ganydjarr ḏukmaranharawu ga bäy-ḻakaranharawu yolŋu'-yulŋuwu. \s1 Djesuyu garr'yurruna rrupiya-gombunharamirrinha yolŋunha \p \v 9 Waŋganymirri Djesu yukurra marrtji dhukarrkurru, bala ŋayi nhämana ŋarranha, ŋarra yukurra nhina bala'palaŋura, ŋäŋ'thun nhina rrupiyawu yolŋu'-yulŋunha, bili ŋunhiyi ŋarrakunydja djäma; bitjana liŋgu ŋanapurru ŋuli rrupiya gombunha ŋuriki ŋunhi buŋgawawu Rawumbuyŋuwu. Yo, marrtjinydja ŋayi Djesu, bala waŋa ŋarranha bitjanna, “Way yolŋu, go ŋarrakuna malthurra,” bitjan. Bala ŋarranydja dhunupa gaŋgathinana bala, malthurrunana nhanŋu Djesuwuna. \p \v 10 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋarra ŋanya Djesunha märramanydja ŋarrakalaynha ŋarra wäŋalili, ga bukmak ŋunhi rrupiya-gombunharamirrinydja yolŋu walala ga wiripu-guḻku' yolŋu walala ŋunhi walala ŋuli Rom-dharraymirriyu yolŋu'-yulŋuyu walalay wakinŋu ḻakaranha, bukmaknha walala marrtji ŋarrakala wäŋalili. Bala ŋanapurru yukurra ḻukana ŋatha, rrambaŋina ŋanapurru Djesuyuna ga nhanukala Djesuwala ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyu walalay. \p \v 11 Bala walalanydja dharra ŋunhi Rom-dharraymirriyunydja walalay nhäma ŋanya Djesunha, bala waŋa dhä-wirrka'yun nhanŋu ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjanna, “Way, nhäku ŋayi yukurra ŋunha nhumalaŋgala marŋgikunharamirriyunydja ḻuka ŋatha rrambaŋi ŋurikala yätjmirriwalanydja yolŋu'-yulŋuwala wal'ŋu?” \p \v 12 Yurru ŋayi Djesuyunydja ŋäma warray walalanha, bala waŋa djunamanydja mayali'mirrina dhäruk bitjanna, “Ŋunhi ŋuli yolŋu guyaŋinyamirri ŋamakurruny'tja, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yaka marrtji ŋula yolkala ŋamathanharawunydja rerriŋuru; ŋunhiyi liŋgu yurru rerrimirri yolŋu marrtjinydja ḏukmaranharawunydja djämawuy ŋula yolkuŋu. \v 13 Ŋunha Godkala djorra'yunydja yukurra ḻakarama bitjan warray gam', ‘Ŋarranydja ḏukṯuk nhumalaŋgu, nhuma yurru ŋayaŋu-wuyunaramirri yolŋu walala yana, liŋgu dhiyaŋuyina wal'ŋu romdhunydja yukurra djuḻkmarama biyapulnydja wiripu-guḻku'-walanydja romgala malaŋuwala, balanyaranhanydja romnha ŋunhi bitjan mundhurr wäyin-bathanaramirrinhanydja.’ Ŋarranydja dhuwala yaka marrtjina ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra nhina dhuwurr-dhunupa be; yana ŋarra marrtjinanydja lili dhuwurr-yätjmirriwu yolŋuwu walalaŋgu, märr yurru walala bilyun, bala gananna walalaŋguway yätjtja, bala walŋathirrina nhina.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala. \s1 Ḻakarama yukurra yuṯawuy rombuy ga ŋäthiliŋuwuy \p \v 14 Waŋganymirri walala Djongu malthunarapuyŋu walala marrtji, bala dhä-wirrka'yunna Djesunha bitjanna, “Way, ŋanapurru ŋuli yukurra bukumirriyama ŋoy-ŋathamiriwnha, ga ŋunha malthunaramirri walala Rom-dharraymirriwunydja walalaŋgu, walala ŋuli bitjandhi bili ŋoy-ŋathamiriw buku-ŋal'yun yana. Ga nhuŋunydja ḻundu'mirriŋu walala ŋuli bitjan warray liŋgu ḻuka warray ŋatha yukurra. Nhäku warray walala ŋuli yakanydja nhina ŋoy-ŋathamiriwnydja?” \p \v 15 Bala ŋayi Djesuyunydja buku-wakmarama ḻakarama walalaŋgu mayali'kurruna dhäwu', bitjanna gam', “Ŋunhi ŋuli yolŋu'-yulŋunydja waŋgany-manapanmirri marrtji ḻuŋ'thun bitjan gumurr-ŋamathirri ŋurikinydja yolŋuwu ḏarramuwu ŋunhi ŋayi ŋuli märramana nhanŋuway dhäykanha, bala nhaltjanna walalanydja yurru?... nhina ŋoy-ŋathamiriwnha yukurra? Bäyŋu warray, yana walala yurru ḻukana marrtji goŋmirriyirrina bitjanna ŋurikalayina ḏarramuwalana, ga yana liŋgu ga ganan ŋayi yurru walalanha ŋuriŋiyi. Ga ŋarrakunydja dhuwalanydja walala ḻundu'mirriŋu walala balanyarayi bitjan ŋunhiyi walala, ga ŋarranydja dhuwala balanyara bitjan ŋunhiyi ḏarramu yolŋu. Galkina dhuwala ŋarra yurru gananna walalanha yulŋunydja, ga dhäŋuru ŋuliŋuruyina walala yurru bitjandhiyinydja ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina.” \p \v 16 Bala ŋayi Djesuyu wiripunydja mayali'mirri ḻakaraŋala dhäwu' bitjarrana gam', marŋgikuŋalanydja walalanha. “Ŋäthiliŋunydja rom dhuwala balanyara bitjan ŋäthiliŋu girri' bätjupatju. Ŋunhi ŋuli yolŋuwu ŋäthiliŋunydja bätjupatju barr'yun, yakana ŋayi yurru ŋula yuṯanydja dhomala märrama, bala dhä-manapan mam'marama ŋunhiwala ŋäthiliŋulilinydja ḻatju'kumanydja biyapul. Ŋuli ŋayi yurru bitjandhiyi rrambaŋikumanydja mam'marama maṉḏanha, ŋäthiliŋunha ga yuṯanha, ŋayinydja yurru ŋunhi yuṯanydja yupthunna yana, ga ŋäthiliŋu yurru marrtji barr'-barryunna buruŋgulkthirrina biyapulnha wirrkina wal'ŋu.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja, märr yurru yolŋu'-yulŋuyu yaka yuṯanha romnha waŋgany-manapan ŋäthiliŋulili rrambaŋikuma. \p \v 17 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu bitjarrayi bili ḻakaraŋala mayali'mirri dhäwu', dhuwala gam', “Ŋarrakunydja rom dhuwala balanyara bitjan yuṯa weyika' borum. Ŋunhi ŋuli yolŋuyu djäma yuṯanydja weyika' borum, yakana yurru ŋayi rarryun ŋunhiyi ŋäthiliŋulilinydja bathilili, balanyaralilinydja bitjan ŋäthiliŋu ḏimbuka. Liŋgu ŋunhiyi ŋäthiliŋunydja bathi yurru yana baw'yunna ŋuriŋiyi yuṯayunydja weyika'yu, bala yurru ŋunhi weyikany'tja ḻarryun winya'yunna marrtji, ga bathi yurru ŋunhi yätjthirri buruŋgulkthirrina yana. Yo, ŋunhi yurru yolŋuyu märrama yuṯa wal'ŋu weyika' borum, yana ŋayi yurru ŋunhi rarryundja yuṯalilina bathililinydja, märr yurru maṉḏa weyika' ŋunhi ga bathi rulwaŋdhun yukurra ḻatju' yana, winya'yunaramiriwnha. Ga balanyarayi bili dhuwala yuṯawunydja romgu. Ŋunhi nhe yurru märrama ŋunhi ŋarraku yuṯa walŋamirri rom, nhenydja yurru nhina yukurra yuṯaŋurana yana romŋura, yakana ŋäthiliŋulilinydja roŋiyiya, märr yurru yuṯanydja walŋa yakana nhokala winya'yun.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala. \s1 Djesuyu walŋakuŋala wirrkuḻnha rakunyŋuru, ga wiripunydja miyalk ḏukthurruna yana girri'wuy mulkanhara \p \v 18 Yo, ŋunhi ŋayi yukurrana waŋananydja bitjarrayi walalaŋgala Djesu, nhäŋala ŋayi nhinana lili waŋgany ŋurruŋu wal'ŋu yolŋu waṉḏina, bala dhunupana ŋayi ṉepaḻ-nyilŋ'thurrunanydja nhanukala Djesuwalana, ga waŋana bitjarrana, “Way Garray. Gäthu ŋarraku ŋunha liŋguna rakunydhinana. Go marrtjiya nhe yurru, bala goŋ-ŋal'yurra yana nhanukala muḻkurrlili, bala ŋayi yurru yana ḏukthun walŋathirrina.” \v 19 Bala ŋayi Djesunydja marrtjinana yana-wala nhanbala malthurrunana, ga ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirri walala malthurrunayi. \p \v 20-21 Ga ŋunhi ŋanapurru marrtjina wäŋgaŋalanydja bala ŋunhimalayi wäŋalilinydja, bala ŋayinydja gonha ŋunhi rerrimirrinydja dhäyka waṉḏina, bala girri'na nhanbala Djesuwa mulkana. Yo, ŋunhiyi dhäykanydja yukurrana rirrikthurruna weyinŋumirrina, maŋgu' waṉḏina yukurrana 12nha dhuŋgarra ŋupara, ga ŋunhi ŋayi nhäŋalanydja ŋanya Djesunha, ŋayi yukurrana marrtjina lili dhukarr-ŋupara, bala ŋayi guyaŋina gayul ŋayipi bitjarra, “Djesuyuna ŋunha ŋayipina ganydjarrnydja gäma yukurra. Ŋarra yurru yana waṉḏirrinydja, bala mulkana nhanŋu girri'na, bala ŋarra yurru yana ḏukthunna.” \p \v 22 Bala ŋayi marrtjinanydja, ga baḻ'way ḏiltjililina nhanukala Djesuwala, bala goŋ-djarryurrunana, baṯ mulkana girri'na nhanŋu. Bala ŋayi dhunupana Djesunydja ŋanydjaḻa'yurruna, dharrway ŋanya nhäŋalana, bala waŋana bitjarrana, “Way gumurrtjararrk, yaka wilwilyurranydja. Nhenydja dhuwala liŋguna ḏukthurrunana nhokalay nhe märr-yuwalkthinyarayunydja.” Ga ŋuriŋi liŋgu yana ŋunhiyi dhäyka ḏukthurrunanydja. \p \v 23 Yo, wäŋgaŋalanydja ŋanapurru marrtjina bala-a-a, baṯ-gay mulkanana ŋuripayinydja ŋurruŋuwanydja wal'ŋu wäŋa yolŋuwa, nhäŋalanydja walalanha yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yukurrana miyamara manikay warray ŋurikiyi rakunyguna dhäykawu, girri'-ŋamathina gänharawu bala molulilina. Ga wiripu-guḻku' yolŋu walala marrtjina ŋäthinyaminana, ga ganuru yolŋu'-yulŋu rirrakay yukurrana buṯthurruna warray. \v 24 Bala ŋayi Djesuyunydja dhunupana gukuŋalana waŋana bitjarrana, “Way yarrkthurrana walala ma'. Ŋunhayi wirrkulnydja yaka rakuny; yana ŋayi yukurra ŋorra ŋunha yakurr.” Bala walalanydja dharrana wakalliliyaŋala warray ŋanya Djesunha dhäruktja. \p \v 25 Yo, ŋunhi walala yarrkthurrunanydja warrpam', bala ŋayi Djesunydja dhunupa gulŋiyinana ŋunhimalayi ŋunhi ŋayi yukurrana dhäyka ŋunhi ŋorrana rakuny, bala ŋayi goŋ-djarryurrunanydja, baṯnha ŋanya goŋnha. Bala ŋayi dhunupana yana ŋunhiyi dhäykanydja gaŋgathina walŋana. \v 26 Bala ŋayinydja marrtjina dhäwuny'tja ŋurikiyi baḻaka'yurruna warray ḻiw'maraŋala, ŋunhi ŋayi Djesuyu walŋakuŋala ŋunhiyi dhäykanha rakunyŋuru. \s1 Djesuyu maŋutjimirriyaŋala märrma'nha yolŋunha maṉḏanha \p \v 27 Yo, ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, marrtjina wiripulilina wäŋalili. Marrtjinanydja ŋayi yukurrana ŋunhi bala-a-a dhukarr-ŋuparana, ga maṉḏanydja bay malthurruna warray nhanbala Djesuwa, märrma' yolŋu maṉḏa bambay maṉḏa. Bala maṉḏa waŋananydja yatjurruna bitjarrana, “Way Yolŋu, Daypitkuŋu malawunhara, wuyurra ŋinyalaŋgu nhe go.” \v 28 Yurru ŋayi Djesunydja mukthurruna warray marrtjina nhinana bala, ga djuḏup-gay gärrina buṉbulilina, ga maṉḏanydja ŋunhi bambaynydja maṉḏa mukthurruna warray yana marrtjina nhinana bala, munguyurruna ŋanya, yana liŋgu ga djuḏup maṉḏa gärrina. Bala ŋayi Djesuyunydja maṉḏanha dhä-wirrka'yurruna bitjarrana, “Way maṉḏa, yuwalk muka nhuma dhuwala märr-yuwalkthirrinydja ŋarraku?... ŋunhi ŋarra yurru maŋutjimirriyamanydja nhumalanha?” \p “Yo Garray,” bitjarra maṉḏanydja. \v 29 Bala ŋayi Djesuyu maṉḏanha mulkana maŋutjinydja maṉḏanha, bala waŋana bitjarrana, “Ŋuriŋiyi liŋgu nhe yurru märramanydja ŋunhi nhäku nhe yukurra gatjpu'yun märr-yuwalkthirri.” \v 30 Ga dhunupana yana maṉḏa maŋutjimirriyinana nhäŋalana wal'ŋu. \p Bala ŋayi Djesu ŋuliŋurunydja waŋana wirrkina maṉḏanha raypirri'yurruna yakaŋuwuna ḻakaranharawu bukmakkalanydja. \v 31 Bala maṉḏanydja dharrana marrtjinanydja, ga birrŋ'maraŋala warray dhäwuny'tja ŋurikiyi, ḻiw'maraŋalana wäŋakurru ga wäŋakurru ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu dhärukmirriyaŋala yolŋunha \p \v 32-33 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋunhi maṉḏa märrma'yu gonha'yurruna marrtjina wäŋalilina, ga walalanydja dharrana wiripu-guḻku'yuna gäŋala ḏarramunha dhärukmiriwnhana nhanukala Djesuwala; yakana ŋayi ŋuli ŋunhiyi waŋanhanydja, liŋgu ŋayi mokuywalaŋumirri birrimbirrmirrina. Bala ŋayi yana Djesuyunydja dhawaṯmaraŋalana ḏupthurruna ŋunhiyi yätjnhanydja birrimbirrnha ŋurikalayi yolŋuwalanydja, ga dhunupana ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu waŋanana, dhärukmirriyinana. Ga walalanydja dharrana yolŋunydja walala ṉirryunminana nhäŋalanydja, bala waŋana bitjarrana, “Nhäna dhuwalanydja ḻatju' ŋi? Yaka warray ŋanapurru ŋuli nhänha balanyarayi rom dhiyala Yitjuralnydja wäŋaŋura ŋäthilinydja.” \p \v 34 Ga walalanydja dharrana Rom-dharraymirriyunydja yolŋuyu walalay ŋäkulana, bala waŋana bitjarra warray, “Dhuwalinydja ŋayi yukurra djäma dhawaṯmarama bitjandhi ŋurikala warray mokuywala, ŋurruŋuwala warray birrimbirrwala ganydjarryu,” bitjarra. \s1 Djesu wuyurruna yolŋu'-yulŋuwu \p \v 35 Yo, Djesunydja yukurrana marrtjina ḻiw'maraŋala wäŋakurru ga wäŋakurru, bukmakkurruna yanana, ga birrka'mirriŋura yana wäŋaŋura ŋayi ŋuli yukurranha marrtjinya ŋunhimalayinydja walalaŋgala buku-ŋal'yunaramirrililinydja buṉbulili, bala ŋayi ŋuli yukurranha ḻakaranha marŋgikunhana Gunhu'walaŋuwuna Romgunydja yuṯawuna wal'ŋu ŋurikina, ga bitjanayi liŋgu ŋayi ŋuli yukurranha ḏukmaranhanydja ga walŋakunhanydja nhäŋuru malaŋuŋuru dhika rerriŋurunydja. \v 36 Ga guḻku'na mirithirrina wal'ŋu yolŋunydja walala marrtjina nhanukala ḻuŋ'thurruna, bala ŋayi ŋunhi Djesuyu nhäŋalanydja walalanha, ga mirithinana ŋayi yana dhika wuyurrunanydja walalaŋgu, liŋgu walala ŋunhi warwumirri walala ga ganydjarrmiriwnha, balanyarana bitjan wäyin ŋunhi bembi mala djäkamiriwŋura ŋuli nhina yukurra. \p \v 37 Nhäŋalanydja ŋayi ŋunhi Djesuyu, bala ŋayi waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalanydja walalaŋgala bitjarrana, “Guḻku'na dhuwala mirithirrina yolŋunydja walala yukurra djälthirri yuwalkkunydja wal'ŋu Godkalaŋunydja Romgu, galkun yukurra Godkuna, bitjanna bitjan balwur ŋunhi borum galkun ŋuli yukurra gulkthunarawuna. Ga yolthuna yurru gulkthun bitjandhinydja, ḻuŋ'marama Garraywunydja ŋunhiyi? Liŋgu djämamirrinydja walala dhuwala ḻurrkun' warray, märr-ḻurrkun'thu yukurra dhuwala yuwalktja djäma yana Gunhu'wu. \v 38 Yo, waŋiya ŋäŋ'thurra Gunhu'nha, märr yurru ŋayina djuy'yun guḻku'nhanydja wal'ŋu djämamirrinha walalanha ŋurikiyi ḻuŋ'maranharawunydja gänharawu waŋgany-manapanarawunydja nhanukalay djäkalili.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja yukurrana. \c 10 \s1 Djesuyu djuy'yurruna 12-nha bo'puyŋunha \p \v 1 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesuyu ḻuŋ'maraŋala ŋunhi nhanŋuway ŋayi 12-nhanydja ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ŋayi wekaŋala ganydjarrnha walalaŋgala, märr yurru walala ŋuriŋi nhanukalanydja yäkuyu dhawaṯmarama mokuynha yätjnha ŋunhi birrimbirrnha walalanha, ga bitjandhi liŋgu walala yurru ḏukmaramayi yolŋu'-yulŋunha birrka'mirriŋurunydja rerriŋuru ŋuriŋiyi Djesuwala ganydjarryu. \v 2 Ga dhuwalana walala ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunydja djuy'yunarapuyŋunydja walala, bo'puyŋunydja nhanŋu gam' yäku; Djäyman, ga wiripunydja ŋayi yäku Beta, ga Wanduru, gutha'mirriŋu nhanŋu Betawu, ga dhuwala maṉḏa gutha'manydji gam' Djayim ga Djon, gäthu'mirriŋu maṉḏa Djipitiwu, \v 3 ga wiripunydja Bilip ga Bätalamu, ga Dumitj ga ŋarra Mathuyu, ŋunhiyi rrupiya-gombunharamirri ŋäthilinydja ŋarra, ga wiripunydja Djayim, gäthu'mirriŋu Yalpiyawu, ga Dhatiya, \v 4 ga wiripu Djäyman ŋunhi rom-ḏäl yolŋu, ga Djudatj-Gariyat, ŋunhina ŋunhi ŋayi Garraynha Djesunha wekaŋala miriŋuwala. \p \v 5 Yo, dhuwalayinhana walalanha ŋayi ŋanapurrunha Djesuyunydja djuy'yurruna bo'puyŋunhanydja nhanŋu, ga bitjarrana ŋayi waŋana djuy'yurrunanydja ŋanapurrunha. “Gatjuy marrtjiyana-wala yana wäŋalili ga wäŋalili, yurru yaka marrtjiya mulkuruwalanydja wäŋalili, ga yaka marrtjiya wäŋalili Djamariyalilinydja. \v 6 Nhuma yurru yana marrtjinydja ŋurikala yolŋu'-yulŋuwala ŋunhi Yitjuralwuŋu mala-bunhara, ŋunhi walala bäpurruny'tja Djuw, ŋurikala walalaŋgala ŋunhi walala winya'yurruna Gunhu'wala, balanyara bitjan wäyin ŋuli winya'yun djäkamirriwala yolŋuwala. \v 7 Yo, marrtjiyanydja ga ḻakaraŋanydja biyaka gam', ‘Liŋguna Gunhu'wunydja djiwarr'wuynydja rom dhiyalamina.’ \v 8 Ga biyaka nhuma yurru djämanydja walala, ḏukmaraŋa rerriŋuru, ga walŋakuŋa yolŋu'-yulŋunha rakunyŋuru, ga baḏarraŋ'kuŋa burrpuyŋuru, ga biyakayi bili dhawaṯmaraŋa wakinŋumirrinhanydja birrimbirrnha walalanha yolŋu'-yulŋu-walanydja. Yakana nhuma yurru ŋäŋ'thun rrupiyanydja dhiyakuyyi djämawuy; nhumanydja ŋarrakuŋu märraŋala yäna warray, ga yänana nhuma yurru wekamanydja. \v 9-10 Yaka gäŋa galkinydja nhuŋuway rrupiya ga girri' bathiyu, yana ŋurikimirri liŋgu marrtjiya ŋunhi nhe yukurra yurru gäma rumbalyu ga djalkiriyu, ga goŋdhu ŋula nhä waŋgany dhuŋguṉ. Ŋunhi nhuma yurru djämanydja walalanha, walalanydja yurru yolŋu'-yulŋunydja djäkana nhumalaŋgu, wekama ŋathana ŋula nhäna. \p \v 11 “Ga ŋunhi nhuma yurru bunanydja wanhami wäŋaŋura ŋula, maḻŋ'thunmaraŋanydja ḻatju'nha yana yolŋunha, ga nhiniyanydja ŋurikalayi yolŋuwala wäŋaŋura, ga yana liŋgu ga ganan nhuma yurru ŋunhiyi wäŋa. \v 12 Ga ŋunhi nhuma yurru gärrinydja ŋula yolkala wäŋalili, nhuma yurru waŋanydja bitjan, ‘Way walala, nhiniyanydja walala ŋoy-yal'yunaraŋura romŋura.’ \v 13 Ga ŋuli yurru walala gumurr-ŋamathirrinydja nhumalaŋgu walalaŋgalay wäŋalilinydja, ‘Go go yolŋu, nhiniya ŋanapurruŋgala dhiyala,’ bitjandja, ŋuriŋiyi yal'yunarayu nhokalaŋuyunydja yurru monyguma ḻiw'maramana walalanha; ga ŋuli yurru walala gukuma nhumalanha, ‘Gatjala gatjala. Yaka ŋanapurru ḏukṯuk dhiyakiyinydja romgu,’ bitjandja, bala nhenydja yurru roŋiyinyamaraŋana galkina, nhepina yana, yakana yurru walala nhina Garraywalanydja yal'yunaraŋura. \p \v 14 “Ŋunhi nhe yurru marrtji ŋula wäŋalili yolŋuwalanydja, ga ŋuli walala yurru waŋa bitjandja, ‘Yaka ŋanapurru ḏukṯuk nhokalaŋuwunydja dhäwu'wu. Gatjala waṉḏiyana,’ bitjandja, nhenydja yurru yana gonha'yurrana wäŋanydja ŋunhi, ga marrtjiya wiripuŋulilina wäŋalili. Ga ŋunhi nhe yurru marrtjinydja ganandja walalanha ŋunhimalayi, bala djalk-djalkthurra ŋathili munatha' yulŋunydja ḻukuŋuru, märr yurru nhokala yaka muka mam'thundja ŋula nhänydja ŋurikiy wäŋawuy, liŋgu ŋunhiyinydja yätjnha wäŋa mirithirrina. \v 15 Märr-yuwalk ŋarra yukurra yana nhumalaŋgu ḻakaramanydja dhuwala. Baman'tja benydja wal'ŋu märrma' wäŋa maṉḏanha yukurrana dhärrana yätjnha wal'ŋu wirrkina yana, bala ŋayi Godthunydja yana baḏuwaḏuyurruna ŋunhiyi wäŋanydja maṉḏanha, Djudumnhanydja ga Gumuranhanydja yäkunha. Ga ŋulinyaramirriyunydja dhä-yawar'yunamirriyunydja ŋayi yurru Gunhu'yu dhä-ḏir'yunna ŋunhinhayi yolŋu'-yulŋunha märr ŋuli ya', gaŋga yurru, liŋgu bäyŋu walala nhäŋala ŋunhiyinydja Godku Rom. Yurru murrkayny'tja ŋayi yurru dhä-ḏir'yun ŋunhinhana yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala yurru nhäma Gunhu'wu Rom nhumalaŋgala, bala gukumanydja yurru nhumalanha, liŋgu walala yaka ḏukṯukthina nhumalaŋgalaŋuwu dhärukku märranharawu.” Bitjarra ŋayi Djesuyu waŋana djuy'yurrunanydja nhanŋuway bo'puyŋunhanydja walalanha. \s1 Yolŋu'-yulŋu yurru nhumalaŋgu yarryun liŋgu ŋarrakala yäkuyu \p \v 16 Ga bitjarrayi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalayi nhanŋuway ŋayi bo'puyŋunhanydja walalanha bitjarra, “Ŋäkanydja walala ŋamathaŋa. Ŋarranydja yurru dhuwala djuy'yun nhumalanhana, bala nhuma yurru ḻakaramana yukurra Gunhu'wu Romnha, yurru wiripu-guḻku'yunydja yakana yurru märrama ŋunhiyi, walalanydja yurru ŋunhi ŋayan'tharrana yukurra nhuŋu, ga nhenydja yurru djingaryun mariŋura yana, bitjanna bitjan ŋuli wäyin bembi wuŋgangala wakinŋumirriwala miṯtjiŋura djingaryun yukurra. Ga biyaka nhenydja nhiniya wurrkurrum' yana, bitjan ŋuli wäyin murryil nhina yukurra, ga yaka buku-ruŋiyiyanydja ŋula, yurru muḻkurrnydja nhuŋuway bira'yurra yukirriya, bitjan ŋuli ŋunhi bäpi muḻkurr bira'yun yukurra, ga girri'-ŋamathirri yana. \p \v 17 “Ga dharray nhuŋuway yulŋunydja, liŋgu yolŋuyunydja walalay nhumalanha yurru märrama, bala gäma ḻoḻulilina; walala yurru nhumalanha gäma dhäwirrka'yunarawuna ga bartjunmaranharawuna bunharawuna, yana bini nhenydja be yakana yuwalk Godku wal'ŋu yolŋu. \v 18 Yo, walala yurru nhuna gäma ŋunha ŋurruŋuwala ga buŋgawawala wal'ŋu dhä-wirrka'yunarawu, liŋgu nhe ŋarrakalaŋumirri, märr yurru nhe ḻakarama ŋarranha ŋurikalayi buŋgawawala walalaŋgala ga mulku'-mulkuruwala yolŋu'-yulŋuwala. \v 19 Ga ŋunhi walala yurru bitjandhi gämanydja nhuna dhä-wirrka'yunarawunydja, yaka nhenydja wilwilyurra ga warwuyurra; yaka be ŋathil'yurranydja guyaŋiya nhaltjan yurru nhe ŋunhi waŋa, liŋgu Gunhu'yu warray ŋayipi yurru nhuŋunydja dhäruk wekama waŋanharawu, ŋulinyaramirriyuyi liŋgu ŋunhi yurru nhe dhärra waŋanharawunydja. \v 20 Ŋunhi nhe yurru waŋanydja walalaŋgala, dhäruktja nhokala yurru ŋunhi maḻŋ'thun yaka nhokuŋuway guyaŋinyara, ŋayipi yurru ŋuriŋi Birrimbirriyu nhokalayŋuwala Bäpa'mirriŋuwala waŋa yukurra nhokala ŋäṉarrkurru. \p \v 21 “Ga ŋulinyaramirriyunydjayi ḏarramuyu yurru ŋula wekama nhanŋuway gutha'mirriŋunha miriŋuwalana goŋlili bunharawuna, ga balanyarayi bili bäpa'mirriŋuyunydja yurru wekamayi nhanŋuway gäthu'mirriŋunha bunharawuyi yana, ga balanyarayi bili yothu'yunydja yurru wekama ŋäṉḏi'mirriŋunhanydja ga bäpa'mirriŋunhanydja nhanŋuway ŋayi goŋlili miriŋuwalana bunharawu rakunygunharawuna. \v 22 Yo, bukmak yurru yolŋunydja nhumalaŋgu ŋuyulkthirrina yukurra, liŋgu ŋarrakalaŋumirri nhuma dhuwala, yurru dhärriya yana mukthurra nhenydja ŋarrakalay yäkuyu, ga yaka bil'-bilyurranydja. Mulkiya yana mukthurra yukirriya, ga yana liŋgu ga dhä-yawar'yun yurru, bala nhenydja yurru walŋana nhina yukurra. \p \v 23 “Ga ŋunhi nhuŋu walala yurru marinydja ŋurru-nherraṉ ŋula waŋganyŋura wäŋaŋura, yana nhenydja gonha'yurrana ŋunhiyi wäŋa, bala waṉḏiya wiripuŋulilina wäŋalili ŋula. Yurru yaka muka yana nhuŋu djämanydja yurru dhawar'yun ŋunhilimiyi bukmakŋura yana Yitjuralpuyŋuwalanydja wäŋaŋura malaŋuŋura, ga bäy yurru ŋarra buna, gandarrŋura nhumalaŋgu yana djämaŋuranydja. \p \v 24 “Yuwalk yana dhuwala yulŋunydja. Marŋgikunharamirriyunydja yolŋuyu biyapul wal'ŋu djuḻkmaramana yukurra ŋunhinhanydja yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra marŋgikuma, ga bitjandhi bili buŋgawayunydja yolŋuyu biyapulyi wal'ŋu djuḻkmarama yukurra djämamirrinhanydja nhanŋuway yolŋunha. \v 25 Ga yolŋu'-yulŋuyunydja yurru guyaŋirri marŋgithinyarapuyŋunhanydja yolŋunha ŋunhiyi liŋgu yana ŋupanayŋu, ŋunhi nhaltjan walala ŋuli yukurra guyaŋirri marŋgikunharamirrinha ŋurikiyi yolŋuwu, ga ŋayinydja yurru djämamirrinydja ŋunhinydja yolŋu nhina bitjandhi liŋgu yana ŋupanayŋuŋura romŋura bitjan nhanŋu ŋunhi buŋgawa yolŋu. Yaka nhenydja ŋayaŋu-yätjthiya ŋuriŋiyi ŋunhi walala yurru nhuna yolŋu'-yulŋuyu ŋayaŋu-yätjkuma. Ŋarranydja dhuwala ŋurruna ŋarrakalaŋuwu miṯtjiwu, ga ŋarranhana walalanydja ŋuli yäku ḻakarama mam'marama yätjkalana wal'ŋu ŋurikalana Mokuywalana, Beltjapul bitjanna, ga bitjandhi liŋgu walala yurru nhumalanhanydja ḻakarama yätjkalayi yana mam'marama yäku.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja nhanukalaŋuwu ŋayi ḻundu'mirriŋuwunydja walalaŋgu. \s1 Yaka galyurranydja ŋula yolku \p \v 26 “Yaka barrariya ŋula yolŋuwanydja. Ŋunhiyinydja yolŋuwuŋunydja djämawuy gayulwuynydja yurru warraŋulthirrina maḻŋ'thunna, ga yuḻwutjunaranydja nhä malanha yurru maḻŋ'thun warraŋulnha. \v 27 Ga nhaltjan ŋarra yukurra dhuwala gayul ḻakarama nhumalaŋgu, nhumanydja yurru ḻakarama warraŋulnha baḻaka'yunmaraŋana. \v 28 Yaka barrariyanydja ŋula yolku yolŋuwunydja ŋunhi ŋayi yurru nhuna buma murrkay'kuma liŋgu ŋunhiyinydja walala yurru baḏuwaḏuyun rumbal warray waŋgany yana dhuwala. Yuwalktja nhe yurru waŋganyguna nhanŋuwaynha borrk-barrarirrinydja Gunhu'wuna, ga nhiniya yukirriya ŋamakurru' yana, liŋgu ŋayipina waŋganydhuna yukurra ganydjarr ŋunhi ḏälkuma ŋurrkanharawu yolŋuwu gupaḏalŋuwunydja wal'ŋu dhä-ḏir'yunarawu. Yo, borrk-barrariyanydja Gunhu'wuna yana. \p \v 29 “Yo, nhenydja goŋmirri warray nhanukala Gunhu'walanydja. Nyumukuṉiny'tja dhuwala wäyin djikayny'tja märr warray ŋuli ya' wal'ŋu, ga yolŋuyu ŋuli bäyim ḏämbumirri djikay yutjuwaḻa'yu rrupiyayu, märrma'yu ŋarakayu yana, yurru yakana ŋayi ŋuli Godthu waŋganydja meṉguma. \v 30 Ga nhuŋunydja ŋayi marŋgi bukmakku, balanyara warray bitjan ŋayi marŋgi marwatku nhuŋu, nhämunha' nhe marwat muḻkurrŋura. \v 31 Yaka nhe barrariyanydja. Nhenydja yolŋunydja dhuwala goŋmirri Godkalanydja goŋŋura biyapul warray wal'ŋu ŋurukalanydja wäyingalanydja walalaŋgala.” \s1 Nhaltjan ŋayi yurru Djesuyu nhuna ḻakarama ŋunhala? \p \v 32-33 “Ŋuli nhe yukurra ḻakaranhamirri yolŋu'-yulŋuwala bitjandja. ‘Ŋarranydja dhuwala yolŋu Garraywalaŋumirri,’ bitjan, bala ŋarranydja yurru ḻakarama nhuna bitjandhi yana liŋgu ŋarrakalaŋuwalanydja Bäpawala ŋunhala djiwarr'ŋuranydja, ŋunhi nhenydja ŋarrakuna yolŋu, bitjan. Ga ŋuli nhe yukurra yurru ḻakaranhamirri nhunapinyay nhe bitjan, ‘Ŋarranydja dhuwala yaka Garraywalaŋumirri,’ bitjandja, bala ŋarranydja yurru bitjandhi bili ḻakaramayi nhunanydja ŋarrakalaŋuwalanydja Bäpawala ŋunhala djiwarr'ŋuranydja bitjanna, ‘Yaka warray ŋayinydja dhuwala ŋarraku yolŋu.’ Yo, ŋarranydja yurru nhuna ḻakaramayi bitjandhi bili yana bitjarra nhe ḻakaranhamina nhunapinyay nhe yolŋu'-yulŋuwala.” Ga bitjarra ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Märr-ŋamathiya nhanŋu Djesuwu ŋäthilinydja, ga malthurra nhanŋuway yana djälwu \p \v 34 Ga wiripunydja ŋayi Djesu bitjarrayi waŋana, “Yo, nhumanydja ŋuli yukurra guyaŋirri yanapi ŋarra marrtjinya lili, märr yurru yolŋu walala nhina mäwaya'ŋura dhiyala munatha'ŋuranydja, yurru yaka warray yulŋunydja. Liŋgu yolŋu walala yurru ŋarrakalanydja yäkuyu bitjan barrkuwatjkunharamirrina yukurra. Yakana yurru bukmak ḏukṯukthirri ŋarrakalaŋunydja nhinanharawu gali'lili. \v 35 Liŋgu ŋarrakalanydja yäkuyu gäthu'mirriŋunydja yolŋu yurru marina djäma nhanukalayŋuwu bäpa'mirriŋuwunydja, ga waku'mirriŋu dhäykanydja yurru mariyi yana djäma nhanukalayŋuwu ŋäṉḏi'mirriŋuwu, ga wiripu yurru gurruṯu'mirri walala yana bunharamirri yukurra barrkuwatjkunhamirrina walalanhawuy walala, liŋgu ŋarrakala yäkuyu. \v 36 Ga gurruṯu'mirriwuŋu nhokalaŋuwuŋu yana nhe yurru mari wiripunydja märrama; walala yurru yana ŋoy-djingaryun nhuŋu, ga maḏakarritjthirri, liŋgu ŋarrakuna nhe ŋunhi. \p \v 37 “Yo, ŋuli nhe yurru yuwalktja malthun ŋarrakunydja, nhenydja yurru nherraṉ ŋarranha ŋäthilinydja ŋurruŋulili, bitjan nhe yurru ḏiltji wekama ŋuruku nhokalaŋuwu ŋäṉḏi'mirriŋuwunydja ga bäpa'mirriŋuwunydja ga djamarrkuḻi'wunydja ga gurruṯu'mirriŋuwunydja nhokalaŋuwu nhe, ga bitjandhi liŋgu nhe yurru ganandhi nhokuŋuway nhe guyaŋinyarawuynydja ga djäl. Ŋuli nhe yurru dhäruk märrama nhuŋuway nhe gurruṯu'mirrinhanydja walalanha ŋäthili, ga malthun nhuŋuway nhe djälwu, ŋunhiyinydja nhe yurru yakana yana ŋarrakunydja malthunaramirri. \v 38 Yo, ŋuli nhe yurru yakanydja gonha'yun nhuŋuway djäl, biyaka bitjan ŋuli yolŋuyu märrama ḻaw'marama dharpa mälakmaranhara, bala gäma marrtji nhanŋuway ŋayi burakinyarawuna, ga ŋuli nhe yurru yaka dhärukku malthun ŋarrakunydja, nhenydja yakana ŋarraku yuwalk malthunaramirri yolŋu. \v 39 Ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Yaka ŋarra ḏukṯuk burakinyarawu ga ŋayaŋu-yätjkunharawu. Yakana ŋarra yurru malthun Djesuwunydja,’ bitjandja, bala ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu buwayakthirrina, yakana ŋayi yurru walŋa nhina yukurra. Ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru waŋa bitjan, ‘Ŋarra yurru malthun Garraywunydja bitjan liŋgu, galki yana nhanŋu, bäyyi walala yurru ŋunhi bumanydja ŋarranha murrkay'kumanydja,’ bitjandhiyinydja, bala ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yuwalknha nhina yukurra walŋana-wala yana.” \s1 Godthunydja yurru wekama nhuŋu nhä malanha ŋamakurru' \p \v 40 “Ŋunhi yurru yukurra ŋula yol yolŋu gumurr-ŋamathirrinydja nhuŋu, liŋgu nhe ŋarraku yolŋu, ŋunhiyinydja bitjan ŋarrakuna ŋayi yukurra gumurr-ŋamathirri. Ga ŋunhi ŋayi yurru gumurr-ŋamathirri bitjandhiyi ŋarrakunydja, ŋunhiyinydja ŋayi yukurra gumurr-ŋamathirrina ŋurikinydja ŋunhi ŋayi djuy'yurruna lili ŋarranha. \v 41 Yo, ŋunhi nhe yurru marrtjinydja ŋula yolkala Godkalaŋuwu dhäwu'wu ḻakaranharawu, ga walalanydja yurru ŋunhalanydja nhuŋu gumurr-ŋamathirri warray, liŋgu walala yurru ŋunhi djälthirrina nhokalaŋuwu dhärukkuna, bala walalanydja yurru ŋunhi yolŋuyunydja yana märrama rrambaŋina manapan nhunana nhanukuŋu Godkuŋunydja. Ga ŋunhi walala yurru yolŋu'-yulŋu gumurr-ŋamathirri dhuwurr-ŋamakurru'wunydja yolŋuwu, liŋgu walala märr-ŋamathirri yukurra ŋamakurru'wu yolŋu'-yulŋuwu, bala walala yurru yana märramana nhanukuŋu Godkuŋu yulŋunydja, manapanna walala ŋuriŋiyina ŋamakurru'yuna yolŋuyu. \v 42 Märr-yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋuli yurru nhe wekama ŋula yolnha birrka'mirrinha, bitjan gapu yana wurkthunarawu, bäyyi ŋayi gali'wuy yolŋu, yurru nhenydja wekama yurru ŋanya liŋgu ŋayi malthunaramirri ŋarraku yolŋu, ŋayi yurru Gunhu'yunydja ŋurikiyi buku-ruŋinyamarama wekama biyapulnha wal'ŋu ŋamakurru'.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 11 \s1 Ḻakarama yukurra Djonnha Ḻiya-ḻupmaranhamirrinhana \p \v 1 Ŋunhi ŋayi Djesuyu bitjarrayinydja waŋana walalaŋgala ḻundu'mirriŋuwalana nhanukalaŋuwala, bala ŋayi gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, marrtjina yukurrana ḻiw'maraŋala wiripuŋulili ga wiripuŋulili wäŋalili, bitjarrana bala ŋayi yukurrana marrtjinanydja, ḻakaraŋala dhäwuny'tja marrtjina yolŋu'-yulŋuwala. \p \v 2 Ga ŋayinydja ŋulinyaramirriyuyi Djondja ŋunhi ḻiya-ḻupmaranharamirrinydja yolŋu yukurrana gulŋiyina ŋunhala ḻoḻuŋura, ga ŋäkula ŋayi Djesunhanydja, ŋayi yukurrana djäma ganydjarrmirri ga ḻatju' dhika wal'ŋu, bala ŋayi yana djuy'yurrunana Djondhu ḻundu'mirriŋunhana walalanha nhanŋuway ŋayi, dhä-wirrka'yunarawuna yukurranharawu nhanŋuna Djesuwuna. Yo, bunananydja walala ŋunhi, bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunhana bitjarrana, \v 3 “Way, ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala. Yol dhuwala nhe yulŋunydja?... Nhenydja dhuwala ŋunhiyi Godthu dhawu'mirriyaŋala djuy'yunarawu?... ŋunhi ŋayi ŋuli Djondhu ḻakaranha ŋanapurruŋgala? Mak dhuwaliyi nhe bäy, mak wiripuŋuwu ŋanapurru yukurra galkun.” \v 4 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana balanydja buku-ruŋinyamaraŋala, “Ŋäka ŋamathaŋa yana ŋarrakuŋu dhäwuny'tja, ga nhäŋa yana djämawuy ŋarrakuŋu, nhaltjan ŋarra yukurra djäma dhuwala, ga yurruna marrtjiya roŋiyiyanydja, ga ḻakaraŋa nhanbala Djonba. \v 5 Bili bambaymirriyunydja yukurra nhämana, ga bunhdhurr ŋunha marrtjina yukurra, ga mäkiri'-dhumukthu ŋämana yukurra, ga ŋunha burrpuy'mirrinydja walala baḏarraŋ'mirrina, burrpuymiriwnha walala, ga rakunymirrinydja yukurra biyapul walŋathirriyi ga nhina marrtji walŋamirrina, ga ŋurruwuykmirriyunydja yukurra ŋämana dhäwu', bala gulŋiyirrina yukurra ŋunhimalayi ŋamakurru'lilinydja romlili wal'ŋu. \v 6 Biyakana walala ḻakaraŋa Djonbanydja, “Märr-yuwalkthiya ŋarrakala yana yulŋunydja, ga yakana ŋula märr-yuḻkthurranydja dhumbal'yurranydja ŋarraku, bala nhe yurru galŋa-ŋamathirrina nhina.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja walalaŋgala. Bala walala marrtjinana roŋiyina nhanukala Djongalana. \p \v 7 Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja bilyun Djesu, ga waŋa ŋunhi yolŋu'-yulŋunhana, ḻakarama yukurra Djonnhana bitjanna. “Nhuma marŋgi muka dhuwala Djongunydja, nhäyinyara ŋayi ŋunhi yolŋu, liŋgu marrtjinya nhuma ŋuli bala ḏiltjilili, ga ŋänha ŋanya dhäwu'wuy ḻakaranhara. Nhuma ŋuli ḻakaranhanydja ŋanya bitjanaŋga, ŋunhi ŋayinydja dhunupa wal'ŋu yolŋu, liŋgu ŋayi ŋuli dhäruk ḻakarama ḏäl yana, yaka bilmarama bitjandhiyi, bitjan ŋuli mulmu ŋunhi watayu bo'yun. \v 8 Djondja ŋunhi yaka warray rom-wuṉḏaŋarr yolŋu, yaka ŋayi be dhaṯthunmina ḻatju'yu girri'yu, ga nhinanha yukurranha ŋuli ḻatju'ŋura buṉbuŋura bäyŋu. \p \v 9 “Yo, marrtjinyanydja nhuma ŋuli ŋänharawunydja nhanukala Djongala, liŋgu nhuma ŋanya ḻakarama yukurra dhäwu'-ḻakaranhamirri ŋayi Godku, nhanŋu ŋunhi ŋayi yolŋunydja. Ga yuwalk ŋunhi yulŋunydja yana, yurru ŋayi ŋunhiyi Djondja biyapul wal'ŋu ŋurikala wiripu-guḻku'walanydja. \v 10 Liŋgu ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu ŋunhi djorra'yunydja ŋunha yukurra ḻakarama ŋanya, liŋgu Godthunydja ŋanya ḻakaraŋala ŋäthili wal'ŋu bitjarra gam', ‘Dhuwaliyina ŋarraku dhäwu'-ḻakaranharamirrinydja yolŋu, ŋunhi ŋanyana ŋarra yurru djuy'yun ŋathil'yundja, ŋayi yurru ŋäthilimirriyama marrtji dhukarrnydja yäkthun, yurruna ŋayinydja yurru Garraynydja buna.’ \p \v 11 “Märr-yuwalk yana dhuwala yulŋunydja ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Djondja dhuwala biyapul wal'ŋu yolŋu wiripuwurruŋgalanydja, dhiyakalanydja ŋunhi marrtjina yolŋu walala nhinana. Yurru ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru ŋula yolthu ŋäma ŋarraku dhäruk, bala nhina yukurra yurru dhiyala Godkala djiwarr'wuyŋuranydja wal'ŋu Romŋura, ŋuriŋiyina yolŋuyu ŋayina djuḻkmaramanydja yukurra Djonnha, bäyyi ŋayi ŋunhi yolŋu gali'wuynydja ga yutjuwaḻany'tja. \p \v 12 “Yo, beŋuru liŋgu ŋunhi Djondhunydja ŋuli yukurranha ḻakaranha ŋurukuy Djiwarr'wuynydja wal'ŋu bitjanarayina Rombuy, ga yana liŋgu ga dhiyaŋu-wala dhuwala yolŋunydja walala yukurra mirithirri wal'ŋu djälthirri yana ŋurikiyi märranharawu, wirrkina yana walala nyiwnyiwyunmirrina yukurra märranharawunydja Godkalaŋunydja Romgu. \v 13 Yo, be muka yana baman' ŋäthili dhäwu'-ḻakaranharamirriyunydja yolŋuyu walalay ŋuli yukurranha ḻakaranha ŋurikiy Rombuy ŋunhi yurru dhika buna, ga ŋuriŋinydja Mawtjitjkalanydja Romdhu ḻakaraŋalayi yana dhikayi, yana liŋgu-u-u, ga ŋayi Djondja bunana. Bala ŋayina Djondhuna ḻakaraŋala bitjarranydja, ‘Dhuwalana ŋunhi yulŋunydja, Godku Djiwarr'wuynydja wal'ŋu Rom liŋguna bunanana,’ bitjarra. \v 14 Ŋuli nhuma yuwalktja yurru märr-yuwalkthirri walalaŋgu dhärukku, ŋayinydja Djondja ŋunhiyi yolŋu Yelatja yäku, ŋunhi yukurra djorra'yunydja ḻakarama ŋanya, ŋayi yurru buna ŋathil'yun Garraywu. \p \v 15 “Ŋuli nhe djäl yuwalkŋuwunydja wal'ŋu dhäwu'wu ŋänharawu, nhenydja yurru ŋäma muka, dharaŋan yana ŋunhiyi dhäruk. \p \v 16 “Ga nhumanydja dhuwalanydja walala miṯtji dhuwala nhina yukurra dhiyaŋu-wala, balanyarana nhuma dhuwala yulŋunydja, bitjan yumurrku'na ŋunhi marrtji ḏäpthun ŋaḏi'-ḏilkurru. Walala wiripu-wurrunydja djamarrkuḻi' waŋa ŋuli bitjan walalaŋgu, \v 17 ‘Nhäku nhuma ḏukṯukthirrinydja yukurra? Ŋanapurru ŋunhi rirrakaynydja djäma galŋa-djulŋikuŋalanydja, yurru nhumanydja yaka warray ḏuryurruna ga giritjina bäyŋuna. Ga wiripunydja ŋanapurru ŋunhi bäpurru'wuy manikay miyamara, ga nhumanydja yaka warray nyä'yunminanydja yukurrana.’ Yo, balanyarayi nhuma dhuwala yolŋunydja. \v 18 Ŋunhi ŋayinydja Djondja bunana dhiyala, ŋayinydja ŋuli ŋunhi nhinanha yukurranha galŋa-yätjthinya warray, ŋoy-ŋathamiriw ga gapumiriw, bala ḻakaranhanydja nhuma ŋanya ŋuli mokuywalaŋumirri ŋayi ŋunhiyinydja, bitjana. \v 19 Ga ŋarranydja ŋuli ŋunhi marrtji ga ḻuka ŋatha ga gapu yolŋu'-yulŋuwala warray, galŋa-djulŋithirri warray walalaŋgala manapan, ga ŋarranhanydja nhuma ŋuli ḻakarama yukurra bitjan, ‘Nhäŋa walala ŋanya ya', ŋatha-dhaŋaŋmirrinha yolŋunha ga gapu-ḻukanharamirrinha, galkina ŋayi ŋurikalana walalaŋgala rom-yätjmirriwalana ŋunha yolŋu'-yulŋuwalanydja.’ Bitjandhiyina nhuma ŋuli ḻakaranhamirrinydja yakana-ḏukṯuk ŋinyalaŋgu, ŋarraku ga nhanŋu Djongu.” Bitjarrayi ŋayi Djesu waŋananydja. \p Yo, ŋunhi yurru ŋula yolthu märramanydja yukurra ŋunhi nhä malanha dhäruk ŋunhi ŋanya ŋayi yurru Godthu warralkuma maḻŋ'marama, bala ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydja yolŋuyu dharaŋanna, bala yana ḻäy-ruŋiyirrina ŋunhi nhanukuŋunydja guyaŋinyara Godkuŋunydja djambatj warray wal'ŋu dhika warray. \s1 Ḻakarama yukurra wäŋawuy ŋunhi walala ŋuyulkthina Garraywu \p \v 20 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesu waŋana yätj-ḻakaraŋalana ŋunhinhanydja walalanha wäŋanha ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ŋunhiliyi malaŋura djäma mirithirri ḻatju' rom dhika wal'ŋu, yurru yolŋunydja walala yukurrana mukthurruna yana nhinana yätjŋura yana, yaka walala ŋula bilyurruna walalaŋgiyingalaŋuŋuru yätjŋuru. \v 21 Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja raypirri'yurrunanydja walalanha, “Nhäyika Guratjin, ga nhäyika Bitjayda, wäŋa maṉḏanha ŋäka. Mirithirrina bathalana yurru marinydja nhumalaŋgu buna dhipalinydja wäŋalili maṉḏaŋulili, liŋgu nhuma nhäŋala muka ŋarranha ganydjarr-ḏumurruwuynydja wal'ŋu djämawuy, yurru yaka warray nhumanydja gonha'yurruna ḏiltji-wekaŋala nhumalaŋgalayŋunydja yätjku malaŋuwu, bala bilyurrunanydja. Ŋunhi bini ŋarra djäma ŋunhalayinydja wäŋaŋura Däyanydja ga Djäytandja bitjanayi bitjarra ŋarra ŋunhi ganydjarr-ḏumurru djäma dhiyalayi nhumalanydja bini ŋunhi bilyuna walalaŋgalayŋuru yätjŋurunydja, bala nhinanha ŋamathinyana wal'ŋu. \v 22 Bala ŋayi Godthunydja yurru dhä-ḏir'yunna ŋunhinhayinydja yolŋu'-yulŋunha Däyapuyŋunhanydja ga Djäytanbuyŋunhanydja märr-gaŋga warray yana, yurru nhumalanhanydja ŋayi yurru dhä-ḏir'yun wirrki warray dhika wal'ŋu, liŋgu nhuma muka ŋunhi nhäŋalanydja wal'ŋu Godku Romdja, ga yakanydja märraŋala. \p \v 23 “Ga nhumanydja ŋunhi Gapaniyambuyŋunydja yolŋu walala, nhuma ŋuli ḻakaranhamirri be garrwar nhuma wal'ŋu, yurru ŋayipi Godthunydja yurru nhuna ŋurrkama warray ŋunhana yana dhä-ḏir'yunaramirrililina, dhikana-wala ŋoylilina munatha'lili wal'ŋu. Yo, benydja wal'ŋu ŋäthilinydja wäŋa ŋunhi Djudumdja yäku yukurranha ŋuli djingaryuna mirithirrina wal'ŋu garrwar, yurru yätjnha wal'ŋu mirithirrina ŋunhiyi wäŋanydja, bala ŋayi Godthunydja yana buḻwaŋ'maraŋala winya'yunmaraŋalana. Ŋuli bini walala nhänha ŋunhiliyinydja Godku walŋamirrinydja rom, ŋunhi ŋarra yukurrana djäma milma nhumalaŋgala dhiyala, walala bini ŋunhi ḏaḏawyunna, bala bilyunana ŋamakurru'lilina, ga ŋunhiyi wäŋa bini ŋunhi Djudumdja djingaryuna yukurranha yana mukthuna dhiyaŋunydja-wala. \v 24 Yuwalk dhuwala yulŋunydja. Yalalanydja yurru ŋunhi Mala-yarr'yunamirriyunydja Waluyu, ŋayi yurru Godthu dhä-ḏir'yunna Djudumbuynhanydja yolŋu'-yulŋunha, yurru märr ŋuli gaŋga warray, yurru wirrkinydja ŋayi yurru wal'ŋu dhä-ḏir'yun nhumalanhana. Liŋgu nhuma muka ŋunhi nhäŋalanydja wal'ŋu Godku Romdja, ga yakanydja märraŋala.” \s1 Go marrtjiya ŋarrakala, märr nhe yurru ganydjarr nhina \p \v 25 Yo, ŋulinyaramirriyunydja liŋgu Djesuyu bukumirriyaŋala Gunhu'wala bitjarra, “Bäpa, nhenydja dhuwala Garray ŋuruku djiwarr'wu ga dhiyaku munatha'wu. Bäpa, ŋarra buku-wurrparana nhuna yulŋunydja, liŋgu nhe maḻŋ'maraŋalana warraŋulkuŋalana nhuŋuwuynydja rom dhiyakalana walalaŋgala märr-dhuŋamirriwalana, märr walalana yurru nhuŋu marŋgiyirrinydja. Yurru nhe djuḻuḻ'maraŋala nhuŋuway rom ŋurikalanydja yolŋu'-yulŋuwala ŋunhi walala ḻiya-djambatjmirri ga marŋgimirri be. \v 26 Yo, Bäpa, nhe milkunhamina nhunapinyay nhe dhiyakala märr-dhuŋamirriwalana, liŋgu balanyarayi nhokuŋunydja guyaŋinyara.” \p \v 27 Ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala walalambala bitjarrana, “Yo, ŋarrakala Bäpayunydja dhayuŋara bukmak nhä malanha romdja ŋarrakalana goŋlili. Yakana ŋula yol marŋgi ŋarrakunydja ŋuriki Gäthu'mirriŋuwunydja wal'ŋu yolŋuwu, yol ŋarra dhuwala yulŋunydja; ŋayipina yana Bäpana marŋgi ŋarrakunydja. Ga yakana ŋula yol marŋgi Gunhu'wunydja, yol ŋayi ŋunhi; ŋayipina yana Gäthu'mirriŋuna marŋginydja Gunhu'wu, ga ŋunhi walala yolŋu'-yulŋu marŋgimirri, ŋunhiyinydja walala ŋunhi ŋayi Gäthu'mirriŋuyu yurru walalaŋgala maḻŋ'marama ŋanya Gunhu'nha, liŋgu ŋayipi walalaŋgu ḏukṯuk, walala yurru marŋgithirri.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \p \v 28 “Go marrtjiya lili ŋarrakala nhuma ŋunhi yolŋu walala, ŋunhi nhuma märr-gulkthunaramirri walala mirithinyara wal'ŋu djämawuy. Ga nhuma yolŋu'-yulŋu ŋunhi nhuma djawaryun yukurra gänharayu ŋonuŋdhu romdhu malaŋuyu, marrtjiya lili ŋarrakala go, ga ŋarranydja nhuna yurru buŋgaṯthunmaramana. \p \v 29 Go ŋarrakalana djäma rrambaŋina waŋganyŋurana; dhuḏakthurra nhäŋa marrtjiya marŋgithiya ŋarrakala, liŋgu ŋarranydja dhuwala mel-wuyunaramirri warray, ga wurrkurrum' warray. Go marrtjiya ga djäma ŋarrakala, waŋganyŋurana yana, bala nhuŋu yurru ŋayaŋunydja buŋgaṯthunna. \v 30 Yakana nhe yurru ŋuriŋiyi märr-gulkthundja djämayu, ga ŋarrakunydja rom yaka warray ŋonuŋ wal'ŋu, djawaryunamiriw warray.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 12 \s1 Dhuwalanydja dhäwu' Ganaŋ'maranharamirriwuy Waluwuy \p \v 1 Ga wiripuŋuyu waluyu ŋunhiyinydja Ganaŋ'-maranharamirri Walu, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtji wäŋgama dhukarr-ŋupan, yurru gali'ŋuranydja maṉḏaŋuŋura dhukarrŋuranydja ŋatha birrali marrtji dhärra'-dharra. Bala Djesuwala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay marrtji gulkthunna bala muḻkurrnha malanha ŋatha, bala marrtji buryi'yunna ŋunhi ŋathanhanydja barrwaṉ'tja walalaŋgalay goŋdhuna, bala marrtji ḻukana bala, liŋgu walala djaṉŋarrthirri ŋunhi. \p \v 2 Ga walalanydja bäy nhäma warray walalanha, ŋuriŋi Rom-dharraymirriyunydja walalay yolŋu'-yulŋuyu, bala walala waŋa Djesunhana bitjanna gam', “Way, nhäŋa ŋunha nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha walalanha, ŋunhanydja walala yukurra romnha bakmarama ŋiniya, liŋgu djämana walala yukurra dhuwalayinydja bitjandhiyinydja goŋdhunydja. Yaka dhuwala dhunupa walalaŋgu gäthuraŋuwunydja djämawu, liŋgu dhuwalanydja be muka Dhuyu Walu, Nhinanharamirri.” \p \v 3 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmarama bitjanna walalaŋgu, “Way walala, yaka muka nhuma dhuwala dhäwu'wunydja marŋgi ŋiniya?... ŋunhi nhaltjarra ŋäthili ŋurruŋuyu yäkuyu Daypitthu? Waŋganymirri Daypit ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala djaṉŋarrthinana wal'ŋu mirithina, bäyŋuna walalaŋgu ŋula ŋatha, \v 4 bala dhunupana ŋayi Daypit marrtjinanydja gulŋiyina ŋunhina Godkalana Buṉbulili, bala ŋayi Daypitthunydja märraŋala ŋunhiyina dhuyuna rruthi ŋunhi walalaŋguŋu gurrunhanara mundhurr ŋunhiyinydja Godku ŋatha. Bala ŋayi Daypitthu ḻukanana, ga bitjarrayi liŋgu ŋayi wekaŋalayi nhanukalayŋuwu malawunydja. Romdhunydja yukurra dhuwala ḻakarama ŋurikiyinydja dhuyuwunydja ŋathawu yana ḏalkarra'mirriwuna walalaŋgu ḻukanharawu, yaka ŋula yolku yolŋuwu, yurru walalanydja ḻukana warray ŋunhiyi dhuyu ŋatha. \v 5 Yaka muka yana nhuma ŋäkula ŋunhinydja rom ŋunhi Mawtjitjkala wekaŋala ŋiniya? Dhiyaŋinydja romdhu yukurra djäma yana ḻakarama ŋurikinydja walalaŋgu ḏalkarra'mirriwunydja, nhaltjan walala yurru djäma yukurra ŋunha Buṉbuŋura, bala walala ŋuli yukurra djämana bitjan liŋgu munha-ŋupan. Ga Nhinanharamirriyu Waluyu walala ŋuli djämayi yana bitjanna liŋgu, yurru yaka nhuma ŋuli walalanhanydja ḻakarama rom-bakmaranharamirri bitjan. \p \v 6 “Märr-yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra bitjandja dhuwala. Dhuwalanydja gay' Godkunydja Buṉbu dhärra yukurra ḻatju' dhika dharrpal wal'ŋu, yurru wiripu dhikayi dhärra yukurra biyapul dharrpalnydja wal'ŋu dhiyakalayi Buṉbuwalanydja, liŋguna bunana. \v 7 Ŋunha Godkala djorra'yunydja yukurra ḻakarama bitjan warray gam', ‘Ŋarranydja ḏukṯuk nhumalaŋgu, nhuma yurru ŋayaŋu-wuyunaramirri yolŋu walala yana, liŋgu dhiyaŋuyina wal'ŋu romdhunydja yukurra djuḻkmarama biyapulnydja wiripu-guḻku'walanydja romgala malaŋuwala, balanyaranhanydja romnha bitjan mundhurr wäyin-bathanaramirrinhanydja.’ Yo, ŋunhi bini nhuma yuwalk wal'ŋu marŋgi ŋurikiyi romgu, ŋunhinydja bini nhuma yaka warray ŋarraku ḻundu'mirriŋunha walalanha ḻakaranha rom-bakmaranharamirri walala bitjanna, liŋgu walala yaka djäma djarrpi'kuŋala. \v 8 Liŋgu ŋarranydja dhuwala Yolŋuna wal'ŋu Gäthu'mirriŋu, rom-waṯaŋu dhiyakuyi Ganaŋ'maranharamirriwunydja Romgu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala ḏarramunha goŋ-dhoṯnha \p \v 9 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu Waluyu Ganaŋ'thunaramirriyu, Djesu marrtjina balayi buku-ŋal'yunaramirrilili buṉbulili, \v 10 ga ŋunhiliyi buṉbuŋuranydja yolŋu yukurrana nhinana ḏarramu goŋ-dhoṯ. Ga walalanydja marrtjina wiripu-guḻkuny'tja Rom-dharraymirri yolŋu walala, gonha ḏäpthurruna warray ŋunhili buṉbuŋura, nhäŋala ŋanya Djesunha yukurrana, wanhaka ŋayi yurru djäma ḏukmarama ŋunhiyi goŋ-dhoṯnha ŋuriŋiyi Dhuyuyu Waluyu, märr walala yurru dhuwurr-nyamir'yun ga rom-bakmaranhamirri ḻakarama. Bala walala ŋuriŋinydja walalay dhä-wirrka'yunna ŋanya bitjanna Djesunha, “Way, ŋunhi yurru yolŋuyu djämanydja ga ŋula rerriŋurunydja ḏukmarama dhiyaŋuyinydja Waluyu Nhinanharamirriyunydja, nhäna ŋunhiyinydja?... romnha yurru bakmarama?” \p \v 11 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakamaraŋala bitjarra. “Ŋunhi yukurra yurru yolŋuyu ŋayathama goŋmirri wäyin, bala ŋayi yurru ŋunhiyi Ŋayi yurru walŋakuma wäyinnha. \v 12 Ga wal'ŋu goŋmirri wäyin galkirri ŋarŋgalilinydja dhuḏutthun ŋulinyaramirriyu Waluyu Nhinanharamirriyunydja, bala nhaltjanna ŋayi yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu yulŋunydja? yana ḻaw'marama djäma, ŋanya yurru ŋunhiyi yolŋunydja dhuwala biyapul warray wäyingalanydja, wirrki warray yana ŋayi Godtja ḏukṯuk yolŋuwunydja walŋakunharawu. Yo, dhunupa yana dhuwala guŋga'yunarawu yolŋuwunydja walŋakunharawu Nhinanharamirriyunydja Waluyu.” \p \v 13 Bala ŋayi Djesu bilyundja, ga waŋa ŋunhi goŋ-dhoṯnhana ḏarramunha bitjan, “Ma', goŋdja djarryurrana,” bitjarra. Bala dhunupana yana ŋunhi goŋ-dhoṯtja djarryurrunana baḏarraŋ'thinana, ḻatju'yinana wal'ŋu dhikana. \p \v 14 Bala walala ŋunhi mayali'-wilkthunaramirrinydja yolŋu'-yulŋu Rom-dharraymirrinydja walala ḏurryurrunana, gonha'yurrunana ŋunhiyi buṉbunydja, bala yana marrtjinana. Bala walala yukurrana waŋanhaminana nhanŋu Djesuwu bunharawuna, ŋayan'tharranana murrkay'kunharawuna. \s1 Godkuŋu djuy'yunara djämamirri yolŋu \p \v 15 Yo, ŋayinydja ŋunhi Djesuyunydja ŋäkula walalanha ŋayan'-dharranhaminyaranydja, bala ŋayi gonha'yurruna ŋunhiyinydja wäŋa, ga walalanydja guḻku'na dhika malthurrunanydja yukurrana nhanŋu. Bala ŋayi walalanha yukurrana ḏukmaraŋalanydja birrka'mirriŋuruna rerriŋurunydja, bukmaknhana yana ŋayi ḏukmaraŋalanydja yukurrana walŋakuŋalanydja. \v 16 Bala ŋayi ḏälku'-ḏalkuŋalanydja waŋana walalanha Djesuyu wirrkina, yakaŋuwuna ḻakaranharawu wiripuwurruŋgalanydja. \p \v 17 Be baman' dhäwu'-gänharamirriyu yäkuyu Yitjayayu dhunupamirriyaŋala ḻakaraŋala ŋunhinhanydja yolŋunha ŋunhi ŋayi yurru buna, ga bitjarra ŋayi Yitjayayu ḻakaraŋala be ŋäthilinydja gam', \q1 \v 18 “Dhuwala ŋayi dhäruktja God, \q2 bitjan ŋayi waŋanydja yukurra dhuwala. \q1 Dhuwala nhäŋana walala, ŋarraku djämamirrinhanydja yolŋunha ya', \q2 ŋarrakuŋu ŋayi ŋunhi djarr'yunara. \q1 Ŋarra marrkapthundja yukurra wirrki yana wal'ŋu dhika nhanŋu, \q2 ga buku-wurrpandja ŋarra ŋanya yukurra mirithirri, wokthunna manapan. \q1 Ŋarra yurru nherraṉmirrinydja ŋarranhawuynhana ŋarra walŋa nhanukala, \q2 bala ŋayi yurru ḻakarama bukmakkalanydja bäpurru'wala ga bäpurru'wala ŋarranhanydja, \q2 ŋunhi ŋarrana yurru walalanha yolŋu'-yulŋunhanydja mala-yarr'yun yukurra, \q2 ganaŋ'marama yurru yuwalktja ga dhunupanydja. \q1 \v 19 Dhuwalanydja gay' ŋarraku djämamirrinydja, \q2 yaka ŋayi yukurra yurru ŋarr'tjun yolŋu'-yulŋunha, \q2 ga yaka ŋayi marrtji yurru yatjun waŋa, \q2 garrwarkunhamirri ŋanyapinyay ŋayi yurru be wal'ŋu yakana. \q1 \v 20 Ga wuyunaramirri ŋayi yolŋunydja, \q2 yaka ŋayi yurru muŋdhu'-muŋdhun marrtji ŋunhi wuyunarayŋunha yolŋunha; \q1 ŋunhi ŋayi ŋula yol yolŋu ŋayaŋu-wutthunaranydja, \q2 bitjan muŋdhu'-muŋdhunaranydja mulmu maḻwaykunhara, \q2 yakana yurru ŋayi bakmaramanydja, bala ŋurrkamanydja yurru; \q1 ga ŋunhi yurru yolŋu märr-yawaryundja, \q2 bitjan ŋuli gurtha nhära marrtji galki yaŋara-winya'yuna yurru, \q2 yakana yurru ŋayi ŋultjikumanydja, bala yana ḏupthundja. \q1 Yo, ŋayi yurru yana wurrkurrum'nha bala djämanydja, \q2 yana liŋgu ga yolŋuyu walalay yurru nhäma dharaŋan bala marŋgithirrina, \q2 ŋunhi nhanŋunydja rom ŋamakurru' warray dhika wal'ŋu, ga dhunupa warray yana, \q2 biyapul warray wal'ŋu wiripuwurruŋgala romgala walalaŋgala. \q1 \v 21 Ga guḻku'na yolŋu bäpurru' ga bäpurru' yukurra yurru ŋaḏupthundja nhanŋu, gatjpu'yun walŋakunharawuna.” Yo, bitjarrayi ŋayi Yitjayayu ḻakaraŋala Garraynha be ŋäthilinydja, ga dhuwalayi maḻŋ'thurrunanydja yuwalk yana bitjarrayi, ŋulinyaramirriyuyi ŋunhi Djesuyu ḏukmaraŋalanydja yukurrana walŋakuŋalanydja birrka'mirrinhana yolŋu'-yulŋunha. \s1 Yolŋu'-yulŋuyu yätj-ḻakaraŋala Djesunha \p \v 22 Yo, waŋgany yolŋu yukurrana nhinana bambay ga dhärukmiriw, yakana ŋayi yukurrana nhäŋala ga waŋananydja, liŋgu yätjthuna birrimbirryu yukurrana ŋanya ŋayathaŋala. Bala walala ḏarramuwurruyu marrtjina gäŋalana ŋanya bala Djesuwalana, bala ŋayi Djesuyunydja ŋanya ḏukmaraŋalana. Ga ŋuliŋurunydja yana ŋayi dhunupana waŋanana ga nhäŋalana. \p \v 23 Bala guḻku'yunydja yolŋu'-yulŋuyu ṉirryurrunana nhäŋalanydja ŋanya, bala waŋanhamina bitjanminana, “Dhuwalayina be mak ŋunhiyi dhawu'mirriyanharanydja yolŋu, Daypitkalanydja yarraṯaŋuru,” bitjarra walala yukurrana ḻakaranhaminanydja ŋanya Djesunha. \p \v 24 Bala walalanydja Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋäkula warray walalanha, bala dharrana waŋana yaka'yurruna warray, bitjarra gam', “Dhuwaliyinydja yolŋu mokuywalaŋumirri warray birrimbirrmirri, ga dhawaṯmarama ŋayi ŋuli mokuynha walalanha ganydjarryu mokuywalana wal'ŋu buŋgawawala ŋurikalana, yäkuwala Beltjapulwalana.” \p \v 25 Yurru ŋayi Djesunydja marŋgithina walalaŋgu, nhaltjarra walala yukurrana guyaŋina ŋunhi djarrpi'kuŋala, bala ŋayinydja waŋana walalanha bitjarrana. “Nhaltjurruna dhika ŋuli Mokuyyunydja dhawaṯmaraŋu mokuynhanydja birrimbirrnha? Ŋuli yurru wäŋa yukurra dhärra, ga ŋunhiyi miṯtji yukurra yurru barrkuwatjkunharamirri, bala bunharamirrina yukurra yurru, ŋunhiyinydja yurru wäŋa buḻwaŋ'thunna. Ga ŋunhi yurru gurruṯu'mirri mala bitjandhiyi barrku'-barrkuwatjkunharamirri, bala bunharamirrina yukurra yurru, ŋunhiyi bäpurruny'tja yurru buwayakthirrina ŋunhiyi bäpurruny'tja yurru buwayakthirrina winya'yunna. \v 26 Ga bitjanayi liŋgu, ŋunhi ŋayi bini Mokuyyunydja bunha nhanŋuwaynydja ŋayi miṯtjinha, ŋunhiyinydja bini nhanŋu rom buwayakthinyana, ga winya'yunana. \v 27 Nhumanydja ŋuli yukurra waŋa yanapi ŋarra yukirri dhawaṯmaraŋu yätjmirrinha birrimbirrnha walalanha ŋurikala ganydjarryu Beltjapulwala, bitjan nhuma ŋuli waŋa. Ga nhä warray ŋunhi nhumalaŋgunydja malthunaramirri walala? Nhäyu walalanydja ŋuli mokuynha walalanha dhawaṯmarama?... Yolkala ganydjarryunydja? Yo, ŋuriŋi nhumalaŋgalay malthunaramirriyu walalay yurru ḻakaramanydja nhumalanha, ŋunhi nhumanydja dhuwala bothinyaramirrina walala, yakana nhuma yukurra dhunupanydja wal'ŋu ḻakarama. \p \v 28 “Yo, ŋarranydja ŋuli yukurra dhuwala dhawaṯmarama yätjmirrinhanydja birrimbirrnha walalanha ŋuriŋi liŋgu Gunhu'walana ganydjarryu, ga balakurruyina nhuma yurru dharaŋandja ŋunhi Gunhu'wu Romdja liŋguna maḻŋ'thurruna dhiyalaminydja nhumalaŋgalanydja.” \p \v 29 Bala ŋayi Djesuyu ŋuliŋurunydja ḻakaraŋala dhäwu' mayali'kurru, bitjarra gam', “Yakana yurru ŋula yol yolŋu marrtji ganydjarr-ḏumurruwalanydja ḏarramuwala wäŋalili, ga djaw'yun nhanŋu ŋula nhä girri'. Ŋäthilinydja ŋayi yurru ŋanya garrpiṉ ŋathili, ŋunhiyi ganydjarr-ḏumurrunhanydja ḏarramunha, bala yurruna ŋayi yurru djaw'yundja ŋula nhä nhanukala bala'ŋuru. Ga ŋayi Satandja balanyarayi yana bitjan ganydjarr-ḏumurrumirrina yolŋu.” \p \v 30 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra, “Ŋuli yurru ŋula yol yolŋu nhina yukurra yaka ŋarrakala gali'ŋura, ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu ŋunha nhanukalana gali'ŋura, bitjan ŋarraku ŋayi miriŋuna. Ga ŋuli yukurra ŋula yolthu yolŋuyu yaka djäma ŋarrakala ḻuŋ'marama, ŋayinydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu ŋuli yukurra barrkuwatjkumana, gukumana yukurra yolŋu'-yulŋunhana ŋarrakala. \p \v 31 “Yo, yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Ŋuli yurru yolthu yolŋuyu djäma yätj dhuwurr ga waŋa ŋäṉarr-yätj, Gunhu'yu yurru bäy-ḻakarama warray ŋurikiyinydja yolŋuwu, ŋuli balaŋu ŋayi bilyurrunydja. Yurru bäyŋuna yana yurru Gunhu'yunydja bäy-ḻakarama ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli yätj-ḻakarama Gunhu'wunydja Garrkuḻuknha Birrimbirrnha; ŋunhiyi nhanukala yätjtja yurru dhärra gupaḏalnha yanana, yakana yurru buwayakkuma. \v 32 Ga ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu yätj-ḻakarama Gäthu'mirriŋunha Yolŋunhanydja wal'ŋu, ŋayi yurru Gunhu'yunydja bäy-ḻakarama warray ŋurikiyi yolŋuwu, ŋuli balaŋu ŋayi bilyurrunydja. Yurru Gunhu'yunydja bäyŋuna yurru yana bäy-ḻakarama ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli yätj-ḻakarama Godku Walŋamirrinha Birrimbirrnha, yana ŋayi yurru nhinanydja nhanukalay yätjŋurana romŋuranydja dhiyaŋu-wala, ga bitjanna liŋgu yurru.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Nhäŋiniŋ' dharpa ga borum dharpa \p \v 33 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja, ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu, bitjarra gam', “Ŋunhi yurru dharpa borummirrinydja, ŋunhiyinydja dharpa borum yana, ga ŋunhi yurru dharpa nhäŋiniŋ'mirrinydja, ŋunhiyinydja dharpa nhäŋiniŋ yana. Yo, ŋunhi nhuma ŋuli nhäma dharpa, marwat ŋuthanara baṉdja'-baṉdjalili, bala nhuma ŋuli marŋgithirrina ŋurikiyi dharpawu, nhäyinyara ŋunhiyi dharpa, mak yätj nhäŋiniŋ, mak borum ŋamakurru. Ga balanyarayi bili nhuma ŋuli ŋäma dhäruktja ŋula yolŋunha waŋanharanydja, bala marŋgithirrina nhäyinyara ŋunhi yolŋuwu ŋayaŋu, mak yätj, mak ŋamakurru.” \p \v 34 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana walalanha ŋunhi Rom-dharraymirrinhanydja, bitjarrana ḻakaraŋala. “Nhumanydja dhuwala bäpiyinyarana yolŋu'-yulŋu, bäpiwuna walala yumurrku. Yakana nhuma ŋuli yukurra waŋa ŋamakurruny'tja wal'ŋu ŋäṉarr, liŋgu nhuma dhuwurr-yätjmirrina wal'ŋu yolŋu'-yulŋu. Liŋgu ŋunhi yana bili romdja ŋunhi yukurra ŋorra yolŋuwala ŋayaŋuŋura, maḻŋ'thun yurru dhawaṯthun nhanukala ŋäṉarrkurru, ŋunhi ŋayi ŋuli ŋunhiyi yolŋu waŋa yukurra dhäruk. \p \v 35 “Yo, ŋamakuli'yunydja wal'ŋu yolŋuyu ŋuli ruwamŋukuma ŋamakuḻi' wal'ŋu yana nhä malanha nhanukalay ŋayaŋuŋura, bala maḻŋ'thundja ŋuli nhanukala ŋuliŋuruyi dhäruktja ŋamakuli'na wal'ŋu yana. Ga yätjtja ŋuli maḻŋ'thun dhäruk yätjkala yana yolŋuwala, liŋgu ŋayi ŋuli yukurra ruwamŋukuma yätj malanha yana nhanukalay ŋayaŋulili. \p \v 36 “Ŋarra nhumalaŋgu yurru ḻakaramana,” bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. “Ŋunhi ŋuli yukurra yolŋu dhäruktja waŋa, ŋunhiyi nhanukuŋu waŋanharanydja yurru yakana winya'yun; dhärrana yana yukurra yurru. Ga ŋulinyaramirriyuna ŋunhi yurru yolŋu'-yulŋu gumurrŋurana Gunhu'wala dhärra, ŋayinydja yurru Gunhu'yunydja maḻŋ'maramana ŋunhiyi yolŋuwuŋu dhäruk, ga ŋuriŋiyi dhärukthunydja yurru ŋanya milkumana, nhäyinyara ŋayi ŋunhi yolŋu, ŋamakurru', mak yätj. \v 37 Ŋunhi yurru dhäruk nhokuŋu waŋanhara ŋamakurruny'tja wal'ŋu, Gunhu'yunydja yurru ŋämana, bala waŋa ŋamakurru' ḻakaramana nhuna. Ga ŋunhi yurru dhäruk nhokuŋu waŋanhara yätjkunharanydja, ga ŋayinydja yurru bitjandhi bili Gunhu'yunydja ŋäma, bala waŋa nhuna dhuwurr-yätj ḻakaramana yana.” \s1 Djesunydja dhuwala biyapul wal'ŋu Djawunawala ga Djalamangala \p \v 38 Ga wiripunydja ŋaḻapaḻmirri yolŋu walala, Rom-marŋgikunharamirri walala ga Rom-dharraymirri walala marrtjina Djesuwala, ga waŋana bitjarra, “Way Marŋgikunharamirri, ŋanapurru djäl nhe yurru djäma ŋutu' wal'ŋu. Ma', milkuŋa mak ŋanapurruŋgala nhuŋuway djiwarr'wuynydja ganydjarrnha, bala ŋanapurru yurru nhuŋu märr-yuwalkthirrina.” \p \v 39 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama walalaŋgu bitjanna, “Nhumanydja dhuwala yätjmirrina mirithirrina wal'ŋu, liŋgu nhuma dhuḏi-yarrkthurrunana Gunhu'walanydja. Nhumanydja yukurra dhar'thar wekamana waŋanydja ŋarranha ganydjarr-ḏumurruwuna wal'ŋu djämawu, yurru ŋarranydja yurru yaka djäma yana milkunharawunydja nhumalaŋgu. Ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyu Ninapawuyŋuyunydja wäŋawuyyu nhäŋala dharaŋarana Godku ganydjarrnydja, ŋunhi ŋayi Djawuna dhawaṯthurruna beŋuruyi ŋarriri'wala guḻunŋuru walŋa yana, ga ŋunhina liŋgu nhumalaŋgu milkumanydja yukurra. \v 40 Ŋunhi ŋayi yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja bitjandhiyi ŋorra yukurra ŋunhala moluŋuranydja ḻurrkun' munha' ŋupan, bala dhawaṯthundja yurru walŋana yana beŋuru moluŋurunydja, ŋunhiyina nhuma yurru nhämanydja Godku ganydjarrnydja, yurru yakana nhuma märr-yuwalkthirrinydja yurru. \p \v 41 “Yo, ŋayi Djawuna marrtjinanydja ga ḻakaraŋalanydja yukurrana Gunhu'wu dhäruknha ŋurikalanydja walalaŋgala ŋunhi walala yukurrana nhinana Ninapa wäŋaŋura, bala ŋuriŋiyi yolŋuyu walalay ŋäkula ŋanya dhäruktja, bala dhunupana bilyurrunana yukurrana walalaŋgalay yätjŋurunydja romŋuru malaŋuŋuru. Ga ŋulinyaramirriyunydja waluyu Dhä-yawar'yunaramirriyunydja, ŋunhi yurru yolŋu walala bukmak dhärra gumurrŋurana Gunhu'wala, bala walala yurru ŋurikiynydja wäŋawuy Ninapawuynydja dhärra, bala waŋa yätj-ḻakaramana nhumalanha, liŋgu waŋgany dhikayi yolŋu dhiyalami nhumalaŋgala, biyapulnydja wal'ŋu djuḻkmaramanydja yukurra Djawunanha, ga nhumanydja yukurra yaka warray ŋäma ŋanya dhäruk. \p \v 42 “Yo, be baman'tja ŋayi buŋgawanydja dhäyka wäŋawuy Djepawuynydja marrtjina be barrkuŋuru warray ŋänharawu ŋuriki ḻiya-djambatjku yolŋuwu yäkuwu Djalamangu, liŋgu dhäyka ŋunhiyi djälthinanydja mirithina yana marŋgithinyarawunydja nhanukala. Ga ŋulinyaramirriyunydja waluyu Dhä-yawar'yunaramirriyunydja, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja dhäyka dhärrana, bala waŋa yätj-ḻakaramana yurru nhumalanha, liŋgu waŋgany yolŋu dhiyalami biyapul wal'ŋu ḻiya-djambatj, djuḻkmarama yukurra yäkunha Djalamannhanydja, yurru nhumanydja yaka warray yukurra ŋäma ŋanya.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Dhawaṯmaranharanydja Mokuy yurru roŋiyirriyi ŋunhi yurru wäŋa yolŋumiriwyirrinydja \p \v 43 Ga ŋuliŋuru dhurrwaraŋuru ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu' bitjarra gam', “Ŋunhi ŋuli wakinŋunhanydja mokuynha dhawaṯmarama yolŋuwalanydja ŋayaŋuŋuru, bala ŋayi yurru marrtji ḻarruma wiripuŋuwuna wäŋawu, wanhaka ŋayi yurru maḻŋ'marama, bala nhinana. Ga ŋuli yurru ŋayi yakanydja maḻŋ'marama ŋula wäŋa, \v 44 ŋayinydja yurru waŋa ŋanyapinyay ŋayi bitjanmirri, ‘Ŋarra roŋiyirriyi balayi bay' marrtji ŋunhimalayi liŋgu wäŋalili, ŋunhi ŋarra ŋäthili ŋayaŋuŋura ŋunhiliyi yolŋuwala nhinana yukurrana.’ Bala ŋayi yurru marrtjinydja roŋiyirrinydja ŋunhiwalayi, bala nhämana yurru ŋunhiyi wäŋa ḻatjuny'tja dhikanydja wal'ŋu, ḏarrtjalktja ga yolŋumiriwnydja. \v 45 Bala ŋayi yurru marrtji, bala waŋa wiripu-guḻku'nhana mokuynha walalanha ŋunhi biyapulnha wal'ŋu yätjmirrinhana nhanukalanydja, garr'yundja ŋayi yurru walalanha bitjanna, ‘Go marrtjiya walala lili, ŋarraku malthurra, liŋgu ŋarra maḻŋ'maraŋala ŋunha wäŋa biyapulnha wal'ŋu ḻatju'na.’ Bala walala nhinana yukurra yurru ŋunhiliyi ŋurikalayina yolŋuwala bukmaknha walala yana, bala ŋayi yurru ŋunhiyi yolŋu yätjthirrina mirithirrina, djuḻkmaramana biyapulnha wal'ŋu ŋunhi ŋäthiliŋunydja. Bala yuwalk yurru yana dhuwalayi bitjandja, ŋurikinydja yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala yukurra nhina dhiyala dhiyaŋu-wala mirithirrina yana yätjnha wal'ŋu.” Ga bitjarra Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuwu ŋäṉḏi'mirriŋu ga gutha'mirriŋu walala nhanŋu \p \v 46 Baḏak yana ŋayi yukurra waŋanydja Djesuyu, ḻakaramanydja walalaŋgu, bala walalanydja bunana, nhanŋu ŋäṉḏi'mirriŋu ga gutha'mirriŋu walala, bala dhärra'-dharranydja walala yukurra warraŋul gali'ŋurana ŋunhili buṉbuŋura; walala ḏukṯukthirri walala yurru waŋa nhanŋu Djesuwu, yurru guḻku'na ŋunha miṯtji yolŋunydja walala yukurra nhina ḻiw'marama nhanukala. \v 47 Bala ŋayi waŋganydhunydja waŋa ŋanya Djesunha bitjanna, “Way Garray. Ŋunhana nhuŋu ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja walala dhärra'-dharra marrtji ya', warraŋulnha. Ḏukṯuknha walala nhuŋu ŋunha yulŋunydja.” \p \v 48 Ga ŋayi Djesunydja waŋa bitjan warray, “Yol dhika ŋarraku ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja?” bitjan. \v 49 Bala ŋayi dhunupamirriyamanydja walalanha nhanŋuway warray ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha ŋunhi, ga waŋa bitjanna, “Dhuwala gay', ŋarraku ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja walala. \v 50 Ŋunhi yukurra yurru ŋula yolthu djäma ḏukṯukkurru ŋarrakalaŋuwalanydja bäpawala wal'ŋu, ŋurikalanydja ŋunhi ŋayi djiwarr'ŋura ŋunha nhina yukurra, ŋunhiyina yolŋu wal'ŋu ŋarrakuwaynydja gutha'mirriŋu ga ŋäṉḏi'mirriŋu.” Bitjarra ŋayi Djesunydja waŋana. \c 13 \s1 Maŋutjiwuy ŋathawuy dhäwu' mayali'mirri \p \v 1 Ga ŋuriŋi bili yana waluyu Djesu dhawaṯthurruna bala'ŋuru, bala marrtjina yarrupthurrunana raŋililina. Marrtjinanydja ŋayi nhinana bala-a-a, ga dhut-gay nhinana raŋililina, bala ŋayi yukurrana ḻakaraŋalana marŋgikuŋalana yolŋu'-yulŋunhana, ŋunhi walala marrtjina ḻuŋ'thurruna nhanukala mäkiri'-witjunarawu nhanŋu. \v 2 Yo, guḻku'na marrtjina yolŋunydja walala ḻuŋ'thurruna nhanukala, yana liŋgu ga gungaŋala warrpam'nha, bala ŋayi Djesunydja wapthurruna mitjiyalilina, ga ŋuliŋuruna mitjiyaŋuruna ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunhanydja ŋunhi walala marrtjina nhinana raŋiŋura; ḻakaraŋalanydja ŋayi yukurrana Godkalaŋuwuy, ŋurukuy Djiwarr'wuy Rom, \v 3 yurru mayali'mirriyaŋalana ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja, yakana warraŋulkuŋalanydja. Ga bitjarra ŋayi ŋunhiyi dhäwuny'tja ḻakaraŋala gam', “Waŋganydhu ḏarramuyu marrtjina dholkuŋala ŋayaŋay' maŋutji birrali'; ŋayi marrtjina djalkthurrunanydja ŋunhi ŋayaŋay' munatha'-lili. \v 4 Yurru wiripunydja maŋutji ŋunhi galkina dällili munatha'lili dhukarrlili, bala wäyin walala buṯthurrunga ḻukanana marrtjina ŋunhiyi ŋayaŋayny'tja ŋunhi marrtjina ŋorrana ŋunhili dhukarrŋura. \v 5 Ga wiripunydja maŋutji galkina marrtjina ŋunhiwala guṉḏamirrilili ḏaŋawuklili munatha'lili, ga dhunupana yana ŋunhiyi ŋayaŋay' dhamany'tjurruna. \v 6 Bala beŋurunydja waluyuna räwakkuŋala, bala ŋayi räwakthinana ŋunhiyi ŋayaŋayny'tja, bili munatha' ŋunhi ḏaŋawuk ŋurikiyi birrali'wu ŋathawu. \v 7 Ga wiripunydja maŋutji galkina marrtjina ḏirriṯirri'mirrilili munatha'lili, ŋunhi nhämunha' marrtjina ŋorra'-ŋurrana ḏirriṯirri muḻkurr ŋunhiliyi, bala maṉḏa ŋutharanydja marrtjina rrambaŋina, bala ŋuriŋiyi ḏirriṯirriyunydja buriny-mulkanana ŋunhiyi birralinhanydja. \v 8 Ga wiripunydja maŋutji birrali galkina marrtjina ḻatju'lilina dhikana munatha'lili, ga ŋunhiyi maŋutji ŋatha ŋuthara dhika ḻatju'yinana wal'ŋu, dhaŋaŋdhinana dhikana; wiripunydja maŋutji ŋatha ŋunhi 100-thinana, ga wiripunydja maŋutji ŋatha ŋuliŋuruyi 60-yinana, ga wiripunydja 30-yinana.” \v 9 Ga bitjarrayina ŋayi dhawar'maraŋalanydja waŋana Djesuyu, “Mäkiri'-witjurranydja yuwalkkuŋa ŋi'... djinawa'wuywu wal'ŋu ŋuriki, märr nhe yurru ŋäma dharaŋan muka wal'ŋu.” \s1 Ḻakarama yukurra Djesunha, nhäku ŋayi ŋuli ŋunhi waŋa mayali'mirriyamanydja ḻakarama \p \v 10 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋuru, ŋanapurru Djesuwala ḻundu'mirriŋuyu walalay dhä-wirrka'yun ŋanya Djesunha bitjan, “Way, nhäku nhe ŋuli dhuwala waŋa ḻakarama mayali'mirriyamanydja yolŋu'-yulŋuwu?” bitjarra. \p \v 11 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana ŋanapurruŋgala bitjarra warray, “Nhumanydja dhuwalanydja walala ŋarraku ḻundu'mirriŋunydja walala marŋgimirri ŋuruku Godkalaŋunydja Romgu, ŋurikinydja Djiwarr'wuywunydja wal'ŋu ŋunhi yukurra ŋorra dhuwala dharrpal; nhumanydja marŋgina, liŋgu Godthu nhumalaŋgala liŋguna maḻŋ'maraŋala. Ga walalanydja ŋunhanydja walala yaka warray marŋgi, liŋgu yaka walalaŋgala Godthu maḻŋ'maraŋala warraŋulkuŋala. \v 12 Yo, ŋayinydja ŋuriŋinydja yolŋuyu ŋunhi ŋayi märraŋala, bala ŋayathamana yukurra nhä malanha ŋunhi Godkuŋu wekanhara, ŋayinydja yurru Godthunydja wekama biyapulnha wal'ŋu nhanŋunydja, märr yurru ŋayi yukurra ŋayathama buku-yattjatkunharana marrtjinyara bala. Ga ŋayi ŋuriŋi wiripuŋuyunydja ŋunhi ŋayi yukurra dhäpark ŋuli nhina, ŋunhi ŋayi yaka ŋayathama yukurra Godkuŋu ŋula nhä, nhanŋunydja yurru yana winya'yunna-wala nhä ŋayi yukurra ŋayathama ŋunhi, djaw'yunna yurru-wala ŋula yolthu. \v 13 Yo, waŋanydja ŋarra ŋuli ŋunhi mayali'mirriyama walalaŋgala, liŋgu walala ŋuli nhäma ŋarrakuŋu djämawuy warray yana, yurru yakana walala ŋuli wirrkinydja nhäma mälkumanydja wal'ŋu. Yo, ŋäma warray walala ŋuli ŋarraku dhäruktja, yurru yakana walala ŋuli ŋäma dharaŋandja. \p \v 14 “Baman'tja benydja walŋu dhäwu'-ḻakaranhamirriyu yäkuyu Yitjayayu ḻakaraŋala walalanha bitjarra gam', \q1 ‘Ŋäma warray nhuma yurru yulŋunydja, \q2 yurru yakana dharaŋandja nhuma yurru ŋäma; \q1 ga biyapul nhämanydja nhuma yurru, \q2 yurru yakana mälkumanydja nhuma yurru nhäma. \q1 \v 15 Liŋgu nhuma dhuwalanydja walala gunganhaminyarana nhumalaŋgiyinguŋu nhuma ḻiyanydja, \q2 yaka nhuma ḏukṯuk märranharawu Godkalaŋuwu romgu; \q2 nhuma dhaḻ'yurrunana nhumalaŋguway nhuma mäkiriny'tja ŋänharaŋurunydja, \q2 ga maŋutji nhuma nhänharaŋuru bambaythinayi yana. \q1 Ŋunhi bini nhuma yuwalk ḏukṯukthinya nhänharawu, \q2 nhumanydja bini nhänha ŋamathanha warray, \q1 ga ŋunhi bini nhuma yuwalk ḏukṯukthinya ŋänharawu, \q2 nhumanydja bini ŋänha dharaŋana warray, \q1 bala nhuma bini roŋiyinyana bilyuna Gunhu'walana, \q1 ga ŋayinydja bini nhumalanha Godthunydja walŋakunhana.’ \p Yo, ŋunhanydja yolŋu walala nhina yukurra gay' bambaymirrina yana ga mäkiri'miriwnha walala, balanyara yana liŋgu bitjarra Yitjayayu ḻakaraŋala walalanha be ŋäthili. \p \v 16 “Yurru nhumanydja dhuwala goŋmirri walala yolŋu'-yulŋu Gunhu'wuŋu, liŋgu nhuma yukurra nhämana wal'ŋu Godku romnha, ga ŋäma nhuma yukurra dharaŋanna. \v 17 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Ŋäthilinydja benydja baman'tja wal'ŋu Godku dhäwu'-ḻakaranharamirri yolŋu'-yulŋu ga dhuwurr-ŋamakurru' yolŋu walala, walalanydja ŋunhi ḏukṯukthina yukurrana nhänharawu dhiyakuyi ŋunhi nhuma yukurra nhämana ŋarrakalanydja djäma. Yurru yaka walala nhäŋalanydja. Ga mirithina walala yana ḏukṯukthina dhäwu'wunydja ŋänharawu yukurranharawu, ŋunhi nhumanydja yukurra ŋämana dhiyaŋunydja-wala, yurru yaka walala ŋäkulanydja ŋunhiyi.” Bitjarrana ŋayi Djesu waŋananydja ḻakaraŋalanydja. \s1 Ḻakarama yukurra djinawa'wuynha ŋathawuy maŋutjiwuy mayali' \p \v 18 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu waŋana bitjarrana, “Ŋäkanydja ŋamathaŋa walala, ga marŋgithiya. Dhuwalanydja ŋarra yurru ḻakarama mayali'na ŋunhi yukurra ŋorra dhikayi, dhipuŋuruyi ŋathaŋuru maŋutjiŋuru. Maŋutjinydja ŋathanydja dhuwala bitjan Godku dhäruk. \v 19 Wiripuyuŋuyu yolŋuyu ŋuli ŋunhi ŋäma Godku dhäruk ŋunhiyi, yurru yakana walala ŋuli ŋunhi dharaŋandja ŋäma, bala märramanydja, bala ŋayinydja ŋuli ŋunhi Mokuynydja marrtji, bala djaw'yunna yana ŋunhiyi dhäruk walalaŋgala ḻiyaŋuru; ŋunhiyinydja yolŋu walala balanyara bitjan ḏälnha munatha' ŋunhi dhukarr. \v 20 Ga wiripunydja ŋunhi ŋayaŋay' maŋutji galkina marrtjina ḏaŋawuklili munatha'lili, ga balanyarayina wiripunydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ŋäma dhuwalayi dhäruk, bala ŋoy-ŋaḏupthunna yana märramanydja, \v 21 yurru yaka weyindja ŋunhiyi yolŋu ŋuli dhärranydja yukurra. Yo, ŋunhi yurru ŋayaŋu-yätjkunharamirrinydja buna nhanŋu, liŋgu ŋayi ŋunhayina Godkalana romŋura dhärra yukurra, ga dhunupana yana ŋayi ŋuli ḏaḏawyunna ŋuliŋuruyi romŋurunydja. \v 22 Ga ŋunhinydja maŋutji ŋatha ŋunhi ŋayi marrtjina galkina ḏirriṯirri'mirrilili munatha'lili, ŋunhiyinydja yolŋu balanyarana ŋunhi ŋayi ŋuli ŋäma Godku dhäruk, yurru bitjanna liŋguna ŋayi ŋuli yukurra guyaŋirrinydja dhiyakuynha munatha'wuynha yana romdja, ga bitjanna liŋguna buku-manguma ŋuli girriny'tja dhika nhänydja rrupiyanydja mäypana wal'ŋu, bala dhiyaŋuyina romdhu malaŋuyu ŋuli ŋunhi binydjitjkumanydja yukurra Godkunydja dhäruk, ga yakana ŋayi ŋunhiyi yolŋu yukurra yurru nhina ŋamakurruny'tja; ŋayinydja ŋunhi balanyarana bitjan borummiriw dharpa. \v 23 Ga ŋatha ŋunhi maŋutji ŋunhi marrtjina galkina ŋamakurru'lili dhika wal'ŋu munatha'lili, ŋunhiyinydjayi yolŋu walala balanyarana ŋunhi walala ŋuli ŋäma wal'ŋu yana, ga bitjanna liŋguna walala yurru nhinana yukurra ŋunhiliyina liŋgu ŋamakurru'ŋurana dhikana wal'ŋu romŋura, yana liŋgu-u-u ga ḻatju'thirri dhika walala yurru yolŋuthirri, dhaŋaŋdhirrina dhikana ŋuriŋiyi Godkalana nhäyu malaŋuyu, bitjanna bitjan ŋunhi borum yukurra dhärra muḻkurrmirri dhirrimukmirri.” \s1 Dhuwalanydja dhäwu' miriŋuwuŋu nhäŋiniŋ' manapanara \p \v 24 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu dhäwu' ḻakaraŋala mayali'mirriyaŋala bitjarra, “Yo, dhuwala ŋunhi Godku Djiwarr'wuynydja Rom balanyara gam': Yolŋu wäŋa-waṯaŋu marrtjina yukurrana djalk-djalkthurrunanydja ŋatha maŋutji ŋunhimalayi munatha'lili, märr yurru ŋuliŋuruyinydja ŋuthanna ŋamakurru'na wal'ŋu ŋatha. \p \v 25 “Ga munhakuna walala yolŋu'-yulŋunydja marrtjina ŋorra'-ŋurrana, bala ŋayinydja miriŋunydja marrtjina yuḻwutjurrunana balayi ŋunhimalayi munatha'lili, munhakuna ŋayi guṉaŋ'thurrunanydja, bala djalkthurruna nhäŋiniŋ'nha mulmu muḻkurr ŋunhimala goḏu-manapara ŋayaŋay'lili manymaklilinydja. Djalkthurruna ŋayi, bala marrtjina winya'yurrunana. \p \v 26 “Yo, birraliny'tja ŋunhi ŋuthara dhakalmirri-yinana ŋayaŋay'mirriyinana, ga yurruna yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋala ŋunhi nhäŋiniŋ'tja mulmu ŋunhimala goḏu-manapanarana ŋathalili. \v 27 Bala walala djämamirrinydja walala ŋurikiyi ḏarramuwu marrtjinana, bala waŋana ŋanya bitjarrana, ‘Way,... ŋunha nhenydja dholkuma yawungu manymak warray ŋatha. Ga wanhaŋuru ŋunha nhäŋiniŋ'tja mulmu walmana?’ \v 28 Ga ŋayinydja ḻakaraŋala ŋuriŋiyi ḏarramuyunydja bitjarra, ‘Ŋunhanydja dhuwala miriŋuyu djalkthurruna, ŋula yolthu yana.’ \p “Ga walalanydja waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, ‘Ḏukṯuk muka nhe ŋanapurruŋgunydja?... ŋunhi ŋanapurru yurru marrtji balayi?... ga ḏulŋu'-ḏulŋurryun ŋunhayi nhäŋiniŋ' mulmu?’ \p \v 29 “Ga ŋayinydja waŋana ŋunhiyi munatha'-waṯaŋunydja ḏarramu bitjarra. ‘Yaka!... Gonha'yurra walala! Ŋuli nhuma yurru ŋula ḏulŋurr'yundja ŋunhiyi nhäŋiniŋ'nha, nhuma ŋuli bäynha mel-waḏatjurru ŋunhiyi ŋathanhana. \v 30 Gonhana maṉḏa yurru ŋuthan rrambaŋina, nhäŋiniŋ' mulmu ŋunhiyi ga ŋayaŋay' birrali', ga bäy yurru ŋatha ŋalwuruŋ'thirri, ŋulinyaramirriyuna ŋarra yurru maṉḏanha barrkuwatjkumanydja. Ŋarra yurru djuy'yun ŋarrakuway djämamirrinhanydja walalanha bitjanna, ‘Gatjuy marrtjiya walala, ga gulkthurra ŋäthilina dhuwali nhäŋiniŋ'tja, bala ḏap-ḏapmaraŋa waŋganylilina, bala yana djalkthurra gurthalilina. Ga yurruna nhuma yurru gulkthun ŋathanydja ŋunhinydja, bala dhark-dharkkuŋana walala, ruwaŋmu-nherralana ŋunhimalana ŋarrakiyingalana buṉbulili.’” Ga dhuwalana ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala dhäwuny'tja mayali'mirrinydja. \s1 Dhäwu' nyumukuṉiny'puy ŋarakawuy borumbuy \p \v 31 Ga wiripunydja dhäwu' mayali'mirri ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra gam', “Dhuwalanydja ŋunhi Godku Djiwarr'wuynydja Rom walŋa warray ga ŋuthanaramirri, balanyara bitjan ḏawu ŋaraka borum. \v 32 Yo, ḏawunydja dhuwala maŋutji nyumukuṉiny wal'ŋu, yakana ŋula wiripuwuynydja dharpawuy ŋaraka balanyarayi nyumukuṉiny'mirri. Ga ŋunhi ŋuli yolŋuyu ḻämu-nherraṉ ŋunhiyi ŋaraka munatha'lili, bala ŋayi ŋuli ŋunhiyi dhamany'tjundja, bala ŋuthanna marrtji yindithirrina, djuḻkmaramana yurru wiripuŋunhanydja dharpanha malaŋunha. Bala walalanydja yurru wäyindja walala buṯthun, bala nhinana marrtji ŋunhimalayi dharpalili, bala djämana yurru walala wäŋa walalaŋguway ŋunhimalayi baṉdja'-baṉdjalilinydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayaliny'tja. \s1 Dhäwu' ŋathawuy ruwaŋga'kunharawuy \p \v 33 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripunydja mayali'mirri dhäwu' bitjarra, “Godkunydja dhuwala Rom balanyara warray bitjan ŋathawuy ruwaŋga'kunhara. Yo, dhäykayunydja ŋuli märrama yutjuwaḻa yana ŋunhiyi ŋathawuy ruwaŋga'kunhara, bala ŋayi yurru nherraṉ ŋunhiyi yindililina banikin'lili, bala biŋgurrunydja ŋathanydja guḻku'na ḏämbany'tja ŋunhiyi, bala bukmak yurru ŋunhiyi ḏämba gaŋgathirrinydja ḻatju'thirrina dhikana, wiripuyirrina yurru. Ga bitjandhina yurru yolŋuyu ḻurrkun'thuna ŋunhi Garraywalaŋumirriyunydja wäŋanha wiripukuma, ḻatju'kumanydja dhikanydja wal'ŋu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu mayali'mirriyaŋala ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu ḻakaraŋala yukurrana mayali'mirriyaŋala rombuy \p \v 34 Yo, bitjanna liŋgu ŋayi ŋuli Djesuyu ḻakaranha Godku ŋunhi Djiwarr'wuynydja Rom wal'ŋu ŋuripa yolŋu'-yulŋuwa, yurru waŋanhanydja ŋayi ŋuli ḻakaranhanydja mayali'mirrina yana, yaka ŋayi ŋuli ḻakaranha bukmakku ŋuriki miṯtjiwu ŋula waŋgany dhäruk warraŋulkurrunydja. \p \v 35 Baman'tja benydja wal'ŋu dhäwu'-ḻakaranharamirriyu dhunupamirriyaŋalayi ḻakaraŋala ŋanya Djesunha bitjarra gam', \q1 “Ŋayi yurru waŋa yukurra ḻakarama ŋunhinhana ŋunhi yukurra ŋorra be gonha djuḻuḻ'maranhara, \q2 ḻakaramanydja ŋayi yurru maḻŋ'maramanydja ŋunhiyi yolŋu'-yulŋuwala, \q2 yurru waŋanydja ŋayi yurru ḻakarama mayali'mirriyama yana. \q1 Yakana ŋula waŋgany yolŋu marŋgi ŋurikiyi ŋäthilinydja, ŋorra yukurra yurru ŋunhiyi djuḻuḻ'yunara, \q2 yana liŋgu ga ŋayina yurru ŋunhi maḻŋ'maramanydja.” \p Bala yana yuwalkthi ŋayi maḻŋ'maraŋalanydja yukurrana Djesuyu mayali'kurru yana, märr yurru ŋuriŋiyina walalay liŋgu maḻŋ'maramanydja ŋunhi walala yurru yuwalkkuma wal'ŋu ŋurikiyi ḻarruma märranharawu. \s1 Djesuyu ḻakaraŋala yukurrana mayali' nhäŋiniŋ'puy ga birrali'wuy dhäwu' \p \v 36 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana bukmaknhanydja yolŋu'-yulŋunha, bala marrtjina ga gärrina buṉbulilina. Bala nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjinayi, bala dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Wäy Garray! Nhä ŋunhi dhäwuny'tja nhe ḻakaraŋala?... nhäŋiniŋ'puynydja mulmuwuy ga birrali'wuynydja? Ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala mayali', nhaltjan yukurra dhäruk mayali' ŋunhilimi waŋa.” \p \v 37 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana gam', “Ŋunhinydja ḏarramunydja ŋunhi ŋayi dholkuŋala ḻatju' maŋutji ŋayaŋay', ŋunhiyinydja bitjan Gäthu'mirriŋuna Yolŋu, \v 38 ga ŋunhinydja dhulmu-waṉarrany'tja munatha', ŋunhiyinydja bitjan dhuwalana wäŋa munatha'na. Ga ŋunhiyinydja maŋutjinydja ŋatha balanyarana bitjan yolŋu'-yulŋuna, ŋunhina walala ŋunhi walala yukurra nhina Godkala yana Romŋura, ga ŋunhi nhäŋiniŋ'tja mulmu balanyarana bitjan ŋunhina yolŋu walala ŋunhi walala nhina yukurra romŋura Mokuywala, ŋurikala yätjmirriwala. \v 39 Ga ŋunhi miriŋunydja ŋunhi ŋayi dholkuŋala nhäŋiniŋ' maŋutji mulmu, ŋunhiyinydja ŋayipina Mokuynha, bothinyaramirrina ŋäṉuknha yana. Ga miḏawarrnydja ŋunhi, ŋatha ŋalwuruŋ'thinyaramirrina walu, ŋunhiyinydja balanyara bitjan walu ŋunhina ŋunhi yurru wäŋa dhuwala buku-mulka, ga ŋunhinydja ŋatha-gulkthunaramirrinydja walala balanyarana bitjan Gunhu'wu djiwarr'wuynha djämamirri walala. \p \v 40 “Yo. Ŋunhi ŋatha-gulkthunaramirriyu walalay gulkthurruna nhäŋiniŋ'tja mulmunydja, bala djalkthurruna gurthalilina, ga bitjandhina yurru yalalaŋumirriyunydja maḻŋ'thun. \v 41 Liŋgu ŋulinyaramirriyunydja waluyu Dhä-yawar'yunaramirriyunydja, ŋayipinydja yurru ŋuriŋi Gunhu'walanydja Gäthu'mirriŋuyu djuy'yundhi nhanŋuway ŋayi djämamirrinha walalanha, bala yana walala yurru malana gulk-gulkthun. Ŋäthilinydja walala yurru yurrum'marama yätjmirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha, ŋunhinhanydja walalanha ŋunhi walala yukurra marrtji yätjkurru romgurru, ga ŋunhinhanydja walalanha ŋunhi walala ŋuli yukurra mel-warryun wiripuŋunha yolŋu'-yulŋunha bala yätjlili. \v 42 Yo, Godkala djämamirriyu walalay yurru yurrum'maramana ŋunhi dhuwurr-yätjmirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha, bala yana djalkthunna ŋunhimalana dhä-ḏir'yunaramirrililina wäŋalili, gurthalilina ŋunhana, ga ŋunhalayinydja walala yurru ŋunhinydja yätjmirrinydja yolŋu walala galŋa-yätjthirrina, nyä'yunmirrina yukurra yurru, ga ḻirra-ḻawunharamirrina. \p \v 43 “Ga walalanydja yurru Garraywalaŋumirrinydja walala yolŋu'-yulŋu nhina yukurra yurru walalaŋgalaŋuwala Bäpa'mirriŋuwala warray Romŋura, Djiwarr'wuyŋurana ŋunhi ḻatju'ŋurana dhikana ga djarraṯawun'mirriŋurana, bala walala yurru yana djeŋarra'yirrina, bitjan dhuwala walu.” \p Ga biyapul ŋayi Djesuyunydja waŋana, dhawar'maraŋalanydja bitjarra, “Mäkiri'-witjurranydja yuwalkkuŋa ŋi'... djinawa'wuywu wal'ŋu ŋuriki, märr nhe yurru ŋäma dharaŋan muka wal'ŋu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Dhäwu' mel-wiḏi'wuy guṉḏawuy ga ḻatju'mirriwuy ralapinybuy \p \v 44 Ga biyapul ŋayi Djesuyu ŋuliŋuruyi dhäwu' ḻakaraŋala wiripuna, mayali'mirriyaŋala bitjarra, “Godkunydja ŋunhi Yuṯa Rom mel-wiḏi' warray dhika wal'ŋu yana, balanyara warray bitjan mel-wiḏi' ŋanya guṉḏa ŋunhi yukurra ŋorra munatha'ŋura ŋula yolkuŋu dholkunhara djuḻuḻ'maranhara. Ga ŋunhi ŋayi yurru waŋganydhu ḏarramuyu maḻŋ'maramanydja ŋunhiyi djuḻuḻ'maranhara, bala ŋayi yurru buyuwuyu'kumayi yulŋunydja, balayi ŋäkirrmarama biyapul, bala marrtji ŋayi yurru roŋiyirrina wäŋalilina, galŋa-ŋamathirrina wirrkina dhikana wal'ŋu yana. Bala ŋayi yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu rarr'yunna yana yulŋunydja nhanŋuway ŋunhi nhä malanha, bukmakkumana yana ŋayi yurru wekama wuŋuḻi'yunarawuna ŋurikina wäŋawuna, ŋunhi wanhaka ŋorra yukurra ŋunhiyi djuḻuḻ'yunara; ŋayi yurru gonha'yunna yana wiripunhanydja nhänha malaŋunha bukmakkumana, märr yurru ŋunhiyi mel-wiḏi'mirrinydja guṉḏa nhanŋuwaynha wal'ŋu yana.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala Romnha ŋunhi Godku wiripunydja. \p \v 45-46 Ga biyapul ŋayi wiripuna dhäwu' ḻakaraŋala bitjarra gam', “Gunhu'wunydja Rom ḻatju' wal'ŋu mirithirri dhika, mel-wiḏi'mirri, balanyara bitjan ḻatju'mirri ralapiny. Waŋgany yolŋu mirithina djälthina bäyimgu ralapinygu malaŋuwu, bala ŋayi ḻarruŋalana yukurrana ḻatju'mirriwu yana ralapinygu, warrya'yurrunana-a-a, yana liŋgu-u-u, ga maḻŋ'-gay ŋayi waŋganynha ŋula yolkala yolŋuwala, ḻatju' yana dhika mel-wiḏi'mirri, ŋunhi yakana yukurra wiripunydja ralapiny balanyarayi ŋorra ḻatju'mirri. Maḻŋ'maraŋalanydja ŋayi, bala ŋayi wekaŋalanydja balanydja bukmaknha yana nhä malanha ŋunhi ŋayi yukurrana ŋäthili ŋayathaŋala, bala yana wuŋuḻi'yurrunana ŋayi ŋunhiyina ralapiny, märr yurru ŋunhiyi mel-wiḏi'mirrinydja ralapiny nhanŋuwaynha wal'ŋu yana. Ga balanyarayi Gunhu'wunydja Rom dhuwala.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayaliny'tja. \s1 Dhäwu' ganybuwuy mayali'mirri yana \p \v 47 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra dhäwu' gam', “Gunhu'wunydja Rom dhuwala balanyara bitjan dhuwala gam': Ŋunhi ŋuli yolŋu marrtji guyawunydja, bala ŋayi yurru ŋurrkama ganybuna gapulilinydja, bala wiripuna ga wiripuna guyanydja yurru gärri yukurra ŋunhimalayi ganybulilinydja, yätjmirri ga ŋamakurru'mirri. \v 48 Ga ŋunhi yurru ganybu dhaŋaŋdhirrinydja, bala yurru ŋuriŋi guya-djämamirriyunydja yolŋuyu warryunna marrtji dhawaṯmarama raŋililina, ga ŋunhalayina ŋayi yurru nhina ganaŋ'maramanydja djarr'yundja, gurrunhan ŋamakurru'mirrinhanydja bathililina, ga yätjmirrinhanydja guyanha ŋayi yurru djalkthunna. \p \v 49 “Ga ŋuriŋi Dhä-yawar'yunarayunydja waluyu, walalanydja yurru ŋuriŋi Gunhu'wala djiwarr'wuyyunydja djämamirriyu walalay bitjandhi bili djarr'yundhi marrtji, ganaŋ'maramana yolŋu'-yulŋunha. Walala yurru marrtji djaw'-djawyunna yätjmirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋuliŋuru ŋamakurru'mirriwalanydja malaŋuru, \v 50 bala yurru djalkthunna yukurra dhä-ḏir'yunamirrililina wäŋalili, gurthalilina ŋunhana, bala walala yukurra yurru galŋa-yätjthirrina, nyä'yunmirrina wirrkina yukurra yurru, ga ḻirra'-ḻawunharamirrina manapan.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja yukurrana, mayali'mirri yana dhäruk. \s1 Godku Rom ŋäthiliŋu ga yuṯanydja dhärra yukurra rrambaŋi yana maṉḏa \p \v 51 Bala ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu dhä-wirrka'yurruna nhanŋuwaynha ŋunhi ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjarra, “Dharaŋan muka nhuma yukurra dhuwala ŋämanydja?... yuṯanydja rom?” \p Ga walalanydja buku-wakmaraŋala balanydja nhanŋu bitjarra, “Ŋe. Dharaŋanna ŋanapurru yukurra dhuwala.” \p \v 52 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Liŋguna dhuwali. Walala ŋunhi Rom-marŋgikunharamirri yolŋu'-yulŋu wirrkina wal'ŋu marŋgi ŋuruku romgu ŋäthiliŋuwu ŋunhi ŋayi Mawtjitjkala wekaŋala Godthu ŋäthili. Ga ŋunhi yurru ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuyu ŋäma, bala yana märramana dhuwalayi Godku rom yuṯanydja maḻŋ'thunara, ŋunhiyinydja ŋayi balanyarana bitjan bala'-waṯaŋu yolŋu ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama ŋuli ruwamŋuyanhara nhä malanha guḻku', bala ŋayi yurru ŋuriŋiyinydja yolŋuyu marŋgikuma yolŋu-yulŋunha ŋamathamana wal'ŋu dhikana, ḻakaramanydja yukurra yurru Godnha ŋäthiliŋuŋuru ga yuṯaŋuru, bitjanna yurru.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu waŋana dhawar'maraŋalanydja. \s1 Djesuwu gurruṯu'mirri walala yaka nhanŋu märr-yuwalkthina \p \v 53 Bala ŋuliŋuruyinydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesuyu gonha'yurruna ŋunhiyi wäŋa, \v 54 bala marrtjina roŋiyina nhanukiyingalaynha wäŋalili, yäkulili Natjuriplilina, ga ŋunhiliyina ŋayi yukurrana ḻakaraŋala marŋgikuŋalanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhala buku-ŋal'yunaramirriŋura buṉbuŋura. \p Ga guḻku'yu yolŋuyunydja walalay ŋunhi ŋäkula yukurrana ŋanya ṉirryurrunana, bala walala yukurrana waŋanhamina walalawuynha bitjanmina, “Way, wanhaŋuru ŋayi dhuwalayi ḏarramu marŋgithinanydja? Ŋayinydja dhuwala muḻkurr-djambatj warray. Yolkuŋu ŋayi yukurra dhuwalayi märramanydja ŋuli? Ga wanhaŋuru ŋayi ŋuli yukurra ganydjarrnydja dhuwala märrama dhiyakuyi malaŋuwu djämawunydja, ŋunhi ŋayi ŋuli ḏukmarama yukurra yolŋu'-yulŋunha? \v 55 Dhuwalanydja gäthu'mirriŋu ŋuriki bala'-dhuḻ'yunaramirriwu warray ŋiniya? Ga ŋäṉḏi'mirriŋunydja nhanŋu ŋunhi Merri warray. Ŋayinydja dhuwalayi wäwa'mirriŋunydja ŋunhi Djayimgu ga Djotjipku ga Djäymangu ga Djudatjku warray. \v 56 ga yapa'mirriŋunydja walala nhanŋu ŋuli yukurra nhina dhiyala ŋilimurruŋgala warray. Ga wanhaŋuruna dhika ŋayi märraŋala dhuwalayinydja malanha?” \v 57 Ga bitjarrayina walala yukurrana waŋananydja ŋanya, bala yaka warray walala nhanŋu märr-yuwalkthinanydja, yaka walala ḏukṯukthina nhanŋu Djesuwu. \p Bala ŋayi Djesunydja waŋana walalaŋgala bitjarra, “Ŋunhi ŋuli dhäwu'-gänharamirrinydja yolŋu marrtji wiripulilinydja wäŋalili ŋula, walalanydja ŋuli ŋunhilinydja yolŋu'-yulŋuyunydja märrama muka ŋanya dhäruk, ga märr-ŋal'yun muka nhanŋu ŋurikiyi yolŋuwu, ga ŋunhi ŋuli ŋayi be nhanukiyingalanydja wäŋalili marrtji, walalanydja ŋuli nhanŋuwaynydja gurruṯu'mirri walala yakana ŋula märr-ŋal'yun nhanukala, ga dhäruk ŋanya märrama.” \p \v 58 Ga ŋunhili wäŋaŋura Djesuyu yakana djäma mirithirrinydja wal'ŋu ŋunhi bathalanydja, yanana ŋayi ḻurrkun'nhana ḏukmaraŋala ga liŋguna, liŋgu yolŋu walala ŋunhi yakana nhanŋu märr-yuwalkthina. \c 14 \s1 Rakunynha ŋayi Djon ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranharamirri \p \v 1 Ga ŋulinyaramirriyunydjayi buŋgawanydja ŋurruŋunydja yukurrana nhinana Galaliwuyŋunydja wäŋawu yäku Giŋ-Yirit. Bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawayunydja ŋäkulana ŋanya Djesunha ganydjarr-ḏumurruwuynydja djäwuy. \v 2 bala ŋayi waŋana nhanukalaŋuwala djämamirriwalanydja walalaŋgala, ḻakaraŋalanydja ŋanya Djesunha bitjarrana, “Mak ŋunhayina ŋayi Djondja bay, ḻiya-ḻupmaranhamirrinydja ŋunhinydja yolŋu, ŋulaŋuru ŋayi yawungu mak biyapul walŋathirri rakunyŋuru, ga dhiyaŋuyina mak ŋayi yukurra ganydjarr dhuwala ḏälkuma djämawunydja bitjanarawuyi.” Yo, ŋuriŋi buŋgawayunydja guyaŋina bitjarrayi, liŋgu yuwalk muka ŋunhi ŋayi Djon rakunydhinanydja nhanukuŋu muka Giŋ-Yiritkuŋu gupawuy-djatthunara. \p \v 3-5 Yo. Dhuwalayinydja buŋgawa Giŋ-Yirittja ḏukṯukthina miyalkku märranharawu Yirutiyawu yäkuwu, yurru ŋayi dhuwalayi miyalktja wäŋamirri liŋgu, ga dhuway'mirriŋunydja nhanŋu ŋuriki miyalkku gutha'mirriŋu nhanŋu muka Giŋ-Yiritku, yäku Bilip. Bala ŋayi Yirittja marrtjina, bala märraŋalana yana ŋunhiyi dhäykanhanydja, djaw'yurruna nhanŋuwayliliyaŋalana. \p Bala ŋayinydja ŋunhi Djondja marrtjina, bala ŋayi dhunupana waŋananydja ŋurikala Yiritkalana, raypirri'yurruna ŋanya bitjarrana, “Way, yaka nhuŋu dhuwaliyi dhunupa märranharawu dhiyakiyinydja miyalkku, liŋgu dhuwalinydja miyalk be muka nhokalaŋuwu gutha'mirriŋuwu.” \p Bala ŋayinydja ŋunhi Yirittja ŋoy-ŋorranana yukurrana Djongu, ŋayi ḏukṯuk bunharawuna murrkay'kunharawuna nhanŋu, yurru yaka ŋayi bumara ŋanya waḏutjanydja, liŋgu ŋayi beyaṉiyina wirrki yolŋu'-yulŋuwu, liŋgu walalanydja yolŋu'-yulŋunydja nhanŋu yukurrana Djongu märr-ŋamathina wirrki, ga ḻakaraŋala ŋanya walala yukurrana dhäwu'-gänharamirri ŋayi Godku yolŋu. Bala ŋayi Yiritthu yana waŋana nhanŋuway djämamirrinhana walalanha, bala walalanydja marrtjina, bala ḏapṯapmaraŋalana ŋanya raki'yuna Djonnha, bala galkara ḻoḻulilina. Ga ŋunhiliyina ŋayi yukurrana nhinananydja ḻoḻuŋurana ŋula nhämunha'na ŋaḻindi. \p \v 6 Bala nhanŋu Giŋ-Yiritkunydja walu bunanana, bala ŋayi walalaŋgu wäthurruna yolŋu'-yulŋuwunydja, walala ŋanya yurru ŋoynha ḻuka Giŋ-Yiritnhana. Ḻukananydja walala yukurrana ŋathana dhika nhäna gapuna, ga ŋunhiliyinydja miyalk yukurrana giritjina Yirutiyawu ŋuriki miyalkku waku'mirriŋu. Giritjinanydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi dhäyka ḻatju'kuŋala dhika wal'ŋu yana, bala ŋayinydja ŋunhi Yiritthunydja buku-wurrparana ŋanya wirrkina dhikana wal'ŋu. \v 7 Bala ŋayi dhawu'-nherraranydja ŋanya ŋunhiyi miyalknha bitjarrana. “Ŋarranydja yurru wekama nhuŋu birrka'mirri yana, nhäku nhe yurru ŋarranha ŋäŋ'thun ŋula.” \p \v 8 Ga ŋayinydja ŋäṉḏi'mirriŋuyunydja nhanukala waŋana ŋunhiyi dhäykanha bitjarra, “Waŋiya ŋanya ŋäŋ'thurranydja muḻkurrwu Djongalaŋuwu.” Bala ŋayi marrtjinanydja dhunupana ŋunhi waku'mirriŋunydja, bala waŋana buŋgawanhanydja bitjarrana, “Ŋarranydja dhuwala ḏukṯuk muḻkurrwu Djongalaŋuwuna. Nhe yurru muḻkurr-gulkthun ŋunhinha ḻiya-ḻupmaranhamirrinha yolŋunha, bala wekaŋa ŋarraku ŋapa-waṉarra'mirrina banikin'mirri.” \p \v 9 Ga ŋayinydja ŋunhi buŋgawayunydja ŋäkula galŋa-yätjthinana, yurru ŋayi yoraŋala warray yulŋunydja nhanŋu bunharawunydja ŋunhi, liŋgu walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja guḻku'yuna ŋäkula ŋanya ŋunhi ŋayi nhaltjarra ŋunhiyi waŋana dhawu'mirriyaŋala miyalknha ŋunhiyi. \v 10 Bala dhunupana ŋayi buŋgawayunydja ŋuriŋiyi djuy'yurrunana nhanŋuway ŋayi djämamirrinhana walalanha gupawuna gulkthunarawu nhanŋu Djongu. Bala marrtjinanydja walala ḻoḻulilina, bala yana djatthurruna gupana ŋunhiyi Djonnhanydja, \v 11 bala wapmaraŋala muḻkurrnydja ŋapa-waṉarra'lilina banikin'lili, bala gäŋalana, bala wekaŋala ŋuriki miyalkkuna, ga ŋayinydja ŋuriŋinydja wekaŋala ŋäṉḏi'mirriŋuwalana. \p \v 12 Ga walalanydja ŋunhi nhanŋu Djongu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina, ga märraŋala rumbalnha ŋanya, bala gäŋala molulilina. Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja walala wäŋgaŋalana ga ḻakaraŋala nhanbalana Djesuwana ŋurikiyyi. \s1 Djesuyu maranhu wekaŋala dhaŋaŋnha yolŋu'-yulŋunha ḻurrkun'thu ŋathayu \p \v 13 Ga ŋunhi ŋayi ŋäkulanydja Djesuyu ŋanya Djonnha burakinyara murrkay'wuynydja, bala ŋayi gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, bala marrtjina mitjiyalilina wapthurruna, bala marrtjinana ŋayi, märr yurru ŋayi nhina yukurra ŋunhala rirrakaymiriwŋura wäŋaŋura, ŋayipi gäna. \p Bala walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja ŋanya nhäŋala warray ŋunhimalayi, ŋunhi ŋayi yukurrana marrtjina bala, bala walala yana gundupuŋalana yukurrana raŋi-ŋupara, malthurrunana yukurrana nhanŋu. \v 14 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawaṯthurrunanydja ŋunhimalayi, ŋunhi ŋayi bini nhinanha gäna rirrakaymiriwŋura, nhäŋala guḻku'nha warray ŋula nhämunha'nhana yolŋu'-yulŋunha, walala yukurrana galkurruna nhanŋu ŋunhiliyinydja. Bala yana ŋayi mirithinana walalaŋgu wuyurrunanydja, bala dhunupana ŋayi ḏukmaraŋalana yukurrana yolŋu'-yulŋunhanydja ŋunhi rerrimirrinhanydja walalanha. \p \v 15 Ga ŋunhiliyinydja ŋanapurru nhäŋala wäŋa milmitjpayinyarana, bala ŋanapurru waŋana ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyu walalay Djesuwala bitjarrana, “Way milmitjpana dhuwala wäŋanydja, galki yurru munhakuyirrina. Djuy'yurrana dhuwala yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yurru marrtji ga märrama ŋatha walalaŋguway bäyim, märr walala yurru ḻuka muka yukurra.” \p \v 16 Ga ŋayinydja ŋunhi Djesunydja buku-wakmaraŋala ŋanapurruŋgalanydja bitjarra, “Yaka walala yurru dhuwalanydja wäŋa ganan djaṉŋarrmirriyunydja. Nhumapi yurru walalanha maranhu-wekama.” \p \v 17 Ga ŋanapurrunydja waŋana bitjarra, “Bäyŋu dhuwala ŋanapurru ŋatha yukirri ḏälkuŋu guḻkuny'tja; ḏämbumirri dhuwala ŋathanydja ga märrma' ŋarririny'tja, ga dhuwalana liŋguna.” \p \v 18 Bala ŋayi Djesunydja waŋana dhunupana bitjarrana, “Go, gäŋana lili ŋarrakala. \v 19 Ga waŋiya dhuwali yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yurru nhinana marrtji dhipala mulmulili ya'.” Bala walala marrtjina nhinanana bukmakthinana. Ga dhunupana ŋayi märraŋala Djesuyunydja ŋunhiyi ḏämbumirri ŋathanydja ga märrma' guya maṉḏanha, bala buku-ruŋalana djiwarr'lilina. Bala ŋayi waŋana buku-wurrparana ŋurikiyi ŋathawunydja Gunhu'nhana, bala ḏaw'yurrunanydja ŋunhi ŋathanydja ga guyanydja maṉḏanha, bala wekaŋalana ŋanapurruŋgala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala nhanukalaŋuwala ŋayi, ga ŋanapurrunydja marrtjina weka'-wikaŋalana bala ŋuriki yolŋuwuna walalaŋgu. \v 20 Bala bukmakthuna walala ŋunhi yolŋuyunydja walalay marrtjina ḻukananydja, yana liŋgu ga gana' walala warrpam. Bala ŋanapurru ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina, bala wapmaraŋalana marrtjina ŋunhiyi bäythinyarawuynha ŋatha malanha ga guya, ga bäythinyarawuyyunydja ŋuriŋiyi muṉguyyunydja bathinydja ŋunhi dhaŋaŋguŋalana 12-nha. \v 21 Yurru ŋunhi walala marrtjina yolŋu'-yulŋunydja nhinana dhaŋaŋ warray ŋula nhämunha' warray miṯtji, 5,000 warray ḏarramuwurrunydja, ga yumurrkuny'tja ga miyalktja walala balanyarayi yana liŋgu dhaŋaŋ. \s1 Djesu marrtjina ŋapakurru gapukurru \p \v 22 Ga dhunupana ŋuliŋuruyinydja maranhu-wekanharaŋuru yolŋu'-yulŋuwalanydja, ŋayi Djesuyu waŋana ŋanapurrunha nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala bitjarra, “Ma', wap-wapthurra walala mitjiyalilina, ga marrtjiya ŋäthilina. buḏapthurra ŋunhana bala wiripuŋulilina gali'lili,” bitjarra. Bala ŋanapurru yukurrana wapthurrunana, bala marrtjinana, ga ŋayinydja Djesunydja ŋunhilina bäymana nhinana. \v 23 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋunhanydja djuy'yurruna wäŋalilina roŋiyinyamaraŋala, bala ŋayi dhunupana marrtjinana bala bukulilina, märr ŋayi yurru bukumirriyama yukurra ŋunhalayi gäna. \p Ga ŋunhi ŋayi marrtjina munhakuyinanydja wäŋanydja, ŋayinydja Djesunydja yukurrana nhinana gäna ŋayipi ŋunhala bukuŋura. \v 24 Ga ŋanapurrunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala ŋunhili yana bäyma gapuŋura dhulmuŋura, bala ŋayinydja marrtji wäŋinydja bunana yindina dhikana, bumana marrtji mitjiyanhanydja, ga gapu gaŋgathirrina mirithirrina, wingil'-wingilmaramana marrtji ŋanapurruŋgalaŋumirri mitjiyanydja. \p Yo, gawuluŋalana ŋanapurru yukurrana bitjarrana liŋgu-u-u. \v 25 Ga dhuḏi-djaḏaw'yunarayuna galkina, bala ŋanapurru nhäma Djesunhana, ŋayi nhina marrtji lili withiyan ŋanapurrunha, gapukurru nhina lili marrtji ŋapakurru. \v 26 Bala ŋanapurrunydja marrtji barrarirri warray yatjunmirrina, “Way mokuy, mokuy!” Bitjanna ŋanapurru yatjunmirrinydja, barrarirrina manapan. \p \v 27 Ga dhunupana ŋayinydja Djesunydja waŋa ŋanapurrunha bitjan, “Way walala, yaka nhuma barrariya. Dhuwalanydja ŋarra muka.” \v 28 Bala ŋayi Betanydja waŋa bitjanna, “Garray, ŋuli nhenydja dhuwali yuwalktja, waŋiya ŋarranhanydja, ŋarra yurru marrtji bitjandhiyi bili ŋapakurru gapukurru, nhuŋu buna yurru.” \p \v 29 “Go marrtjiyana lili,” bitjan ŋayi Djesunydja waŋa nhanŋu. \p Bala ŋayi Betanydja gaŋgathirri ga wapthun mitjiyaŋurunydja, bala marrtji withiyanna bala ŋanya Djesunha ŋuliwitjan gapukurruna. \v 30 Marrtjinydja ŋayi bala Beta, bala ŋayi gandarrŋuranydja nhämana, bala guyaŋirri wäŋinhana ga ḏowunhana, bala barrarirrina. Bala ŋayi dhunupana guḻwuḻyunna, dhurrwuṯthunnawala gapulilina guḻwuḻyun. “Way Garray, walŋakuŋa ŋarranha.” Bitjanna ŋayi Betanydja wäthun Djesuwu. \p \v 31 Bala dhunupana ŋayi Djesunydja baṉdja-djarryun, ga mulka ŋanya waṉana, bala warryun dhawaṯmaramana, bala waŋa bitjanna ŋayi Djesunydja nhanŋu Betawu, “Nhä dhuwala nhuŋu märr-yuwalkthinyaranydja?... nyumukuṉiny yana?” bitjan. “Nhäku warray nhe ŋarranha märr-yuḻkthurrunandja?” \p \v 32 Bala maṉḏa rrambaŋina marrtjinydja, bala yana wapthunna maṉḏa mitjiyalilina. Bala dhunupana ŋunhi watanydja ḏaḏawyunna, ga wapurarryirrina wäŋanydja. \v 33 Bala ŋanapurru ŋunhiliyi mitjiyaŋuranydja, nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala warrpam yana buku-ŋal'yun nhanukalaynha, bala yana waŋa bitjanna, “Yuwalk muka nhe dhuwala yulŋunydja Godku muka yana Gäthu'mirriŋu,” bitjanna. \s1 Ginitjarawuy yolŋu'-yulŋu gumurr-ŋamathina Djesuwu \p \v 34 Marrtjinydja ŋanapurru yukurra bala-a-a buḏapthunna, yana liŋgu ga dhawaṯthundja ŋanapurru wäŋaŋura yäkuŋura Ginitjaranha. \v 35 Ga dhunupana walalanydja yolŋu'-yulŋuyunydja dharaŋanna nhäma ŋanya Djesunha, bala walala gundupuŋalana nhinana bala, bala marrtjina dhäwu'na ḻakaraŋala wäŋakurru birrka'mirrikurrunydja. Bala walala bukmakthuna ŋäkulanydja, bala gäŋa'-gaŋala rerrimirrinhana walalanha bala Djesuwalana. \v 36 Yurru guḻku'yuna yolŋuyunydja walalay ḻiw'maraŋala ŋanya, gungaŋalanydja yukurrana. Bala walala waŋana Djesunha bitjarra, “Way buku-djulŋi, dhiyaŋunydja walalay yurru rerrimirriyunydja walalay mulka nhuŋu girri' ŋi?... djinmir' yana.” Bala yana djinmir'wuynydja mulkanharawuy ḏukthurrunana dhunupana yukurrana, birrka'mirrina yolŋu walala bukmaknha. \c 15 \s1 Yolŋu ŋuli rom-yätjthirrinydja ŋuriŋina yätjthu ŋunhi yukurra ŋorra ŋayaŋuŋura nhanukala \p \v 1 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru yolŋu walala Rom-dharraymirri ŋunhi ga Rom-marŋgikunharamirri walala marrtjina beŋuru Djurutjalamŋuru, bala withiyarana ŋanya Djesunha, bala walala yukurrana dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, \v 2 “Nhäku warray nhokalanydja ḻundu'mirriŋuyu walalay yaka ŋayathama ŋuli yukurra ŋunhiyinydja rom ŋunhi märi'muyu walalay ŋilimurruŋgala ḻakaraŋala yukurrana marŋgikuŋala? Walalanydja ŋilimurruŋgala ŋunhi rom ḻakaraŋala, ŋilimurru yurru goŋ-rurrwuyunmirri yana bitjandhi, ga yurruna ŋathanydja ḻuka. Yurru ŋunha nhuŋunydja ḻundu'mirriŋu walala rom-yätjmirrina yanana, yaka walala ŋäthilinydja goŋ ŋuli rurrwuyunmirri.” \p \v 3 Ga ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Ga nhäku warray nhumanydja ŋuli rom ŋunhi bakmarama Godkunydja?... liŋgu nhumanydja ŋuli yana romdja ŋunhi märrama yolŋu'-yulŋuwuŋuna. \v 4 Liŋgu Godkalanydja romdhu yukurra ḻakarama bitjan warray, ‘Nhuma yurru märr-ŋal'yurra nhokalaŋuwala bäpa'mirriŋuwala ga ŋäṉḏi'mirriŋuwala.’ Ga biyapul ŋunha Godkala dhärukthunydja yukurra ḻakarama bitjan, ‘Ŋunhi yukurra yurru ŋula yolthu ḻakarama ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha yätjkuma, ŋanyanydja yurru ŋunhiyinydja yolŋunha buma murrkay'kumana yana.’ \v 5-6 Bitjandhi ŋuriŋi Godkala Romdhunydja yukurra ḻakarama, yurru nhumanydja ŋuli yukurra dhuwala marŋgikuma ḻakarama wiripukuma warray, bitjan warray gam', ‘Ŋunhi nhuma yurru waŋa ŋäṉḏi'mirriŋuwu ga bäpa'mirriŋuwu bitjan, “Ŋarranydja yurru dhuwala wekama Godkuna yana, nhanŋuwaynha dhulŋuŋuna mundhurrnydja,” ŋunhi nhuma ŋuli waŋa bitjandhinydja, ŋunhinydja ŋamakurru warray ŋunhi nhe ŋuli yaka guŋga'yun nhuŋuway ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha.’ Bitjandhina nhuma ŋuli Godkunydja ŋunhi dhäruk gurrunhan ŋunha gali'lilina, ga djarrpi'kuma warray yana marŋgikumanydja wiripu-guḻku'wunydja yolŋu'-yulŋuwu, märr yurru nhuma malthun nhumalaŋgalaŋuwuna wal'ŋu ŋurikina romgu. \p \v 7 “Nhumanydja dhuwalanydja yay'-wulanharamirrina yolŋu'-yulŋu. Dhunupa ŋuriŋiyinydja yolŋuyu yäkuyu Yitjayayunydja yukurrana ḻakaraŋala nhumalanhanydja be ŋäthilinydja, ŋunhi ŋayi waŋananydja bitjarra gam', \q1 \v 8 ‘Godthunydja yukurra ḻakarama bitjan, \q1 Dhuwalanydja yolŋu walala yukurra waŋa bitjanmirri, “Ŋarranydja dhuwala Godku warray, nhanŋuway warray yolŋu galkiwuy,” bitjanmirri, \q1 yurru dhäruktja ŋunhiyi walala ŋuli waŋanydja ŋula nhäna yana, mayali'miriwnha, \q1 liŋgu ŋayaŋunydja ŋunha walalaŋgu be-wala barrku ŋarrakalanydja, \q1 yaka walala ŋarranha yuwalk yukurra märryu-dapmarama. \q1 \v 9 Yakana walala ŋuli yuwalkkumanydja buku-ŋal'yun ŋarraku, \q1 liŋgu walala yukurra ŋayathama baṯ bitjanna yanana ŋunhiyina rom malanha ŋunhi yolŋuwuŋuna guyaŋinyara, \q1 ga ḻakarama walala ŋuli marŋgikuma ŋunhiyi rom wiripu-guḻku'wu yolŋuwu bitjan, \q2 yanapi ŋunhiyinydja Godkuŋuna rom wekanhara.’” \p \v 10 Bala ŋayi Djesu bilyurruna ŋunhinydja, ga waŋana wiripu-guḻku'wuna wäthurruna, walala yurru marrtji galkithirri nhanukala, bala ŋayi waŋana walalanha bitjarrana, “Ŋäka walala ŋarranha, ga marŋgithiyana. \v 11 Yolŋunydja yurru yaka ŋayaŋu-yätjthirri ŋuriŋi ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋuli nhanukala dhäkurru gulŋiyirri; rom-yätjthirrinydja ŋayi yurru yana ŋuriŋina ŋunhi yurru nhanukalaŋukurru dhäkurru dhawaṯthun.” \p \v 12 Ga walalanydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina, ga waŋana galkiŋuruna ŋanya bitjarra, “Way Garray. Dhiyaŋuyinydja dhärukthu nhe yukurra ŋayaŋu-wutthunna ŋunhanydja walalanha ŋurru'-ŋurruŋunhanydja ya'.” \p \v 13 Ga ŋayi Djesunydja bilyurruna ga waŋana bitjarra, “Ŋuriŋina djiwarr'wuyyuna ŋarrakala Bäpayu yurru marrtji yana ḏulŋurr'-ḏulŋurryunna, bala djalkthunna nhä malanha rom ŋunhi yolŋu'-yulŋuwuŋunydja nherraṉara. \v 14 Gonha'yurrana walalanha ŋunhayi ŋurru'-ŋurruŋunhanydja, liŋgu walala bambaymirrina ŋunhayi walala. Ga ŋunhi yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala yukurra malthun walalambala romba, bambaymirriyi walalanydja yana, bala maṉḏanydja yurru yana rrambaŋina galkirrinydja, ŋarŋgalilinydja gulŋiyirri, ŋunhiyi goŋ-gulanharamirri yolŋu ga ŋunhi malthunaramirri nhanŋu.” \p \v 15 Ga ŋayinydja dhä-wirrka'yurruna Betayunydja bitjarra, “Way Garray, ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala dhuwaliyi mayali' dhäruknha, ŋunhi nhe waŋana bitjarra, ‘Yolŋunydja yurru yakana ŋayaŋu-yätjthirri ŋuriŋi ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋuli nhanukala dhäkurru gulŋiyirri.’” \p \v 16 Bala ŋayi Djesuyunydja walalanha waŋana bitjarra. “Nhä dhuwala nhumanydja?... baḏak yana dhuŋamirri?... bitjan ŋunha wiripu-guḻku' yolŋu'-yulŋu? \v 17 Yaka nhuma yukurra marŋgithirrinydja ga dharaŋandja? Ŋunhi yolŋuyu ŋuli ŋathanydja ḻuka, ŋunhinydja ŋathanydja ŋuli marrtji bala guḻunlili warray wal'ŋu yana gulŋiyirri, bala ŋuliŋurunydja dhawaṯthunna ŋuli ŋayi; yakana ŋuli ŋunhiyi ŋatha marrtji bala ŋunha ŋayaŋulilinydja wal'ŋu. \v 18 Yolŋu yurru yätjthirrinydja ŋuriŋina bili ŋunhi ŋuli nhanukala dhäkurru dhawaṯthun, ŋuriŋiyina yätjthu bili ŋunhi yukurra ŋorra nhanukala ŋayaŋuŋura. \v 19 Ŋunhi yurru yolŋuyu ŋayathama baṯ bitjandja nhanukalay ŋayi ŋayaŋuyu yätjtja, bala ŋayi yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu guyaŋirrina djarrpi'kumana, bala ŋayi yurru djämana yätjnha wal'ŋu, bitjanna gam': Ŋayi ŋuli ŋäthilinydja ŋaramurryirri yolŋuwu, bala ŋayi yurru marrtjinydja bala bumana yana murrkay'kumana ŋunhiyi yolŋunha, ga guyaŋirri ŋayi ŋuli miyalkkuna ḏukṯukthirri, bala ŋayi yurru marramba'thirrina djaw'yunna ŋunhiyi miyalknha. Ga djäma ŋayi ŋuli wiripuna ga wiripuna yätj malanha, liŋgu ŋäthili yana ŋayi guyaŋinanydja yätjkuŋala bitjarrayi. Yo, wiripunydja ŋayi ŋuli yana manaŋirrina, ga djawukirrina ḻakarama, ga gupa-waŋa ŋunha wiripuŋunha yolŋunha. \v 20 Yo, bukmak dhuwalayi yätjtja malanha dhawaṯthun ŋuli yukurra yolŋuwala ŋayaŋuŋuruna, ga dhiyaŋuyina ŋuli ŋunhiyi yolŋu rom-yätjthirrinydja. Yuwalk dhuwala yulŋunydja, yolŋu yurru yakana rom-yätjthirri ŋuriŋinydja ŋunhi ŋayi yurru ŋatha ḻuka yukurra goŋ-rurrwuyunamiriwyunydja.” \s1 Mulkuru miyalk märr-nherraṉmina Djesuwala \p \v 21 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, bala ŋayi yukurrana marrtjinana wäŋakurru ŋulawitjarrana yäkukurru Däyakurruna ga Djäytangurruna. \v 22 Ga ŋunhiliyi wäŋaŋura miyalk yukurrana nhinana, yurru ŋayi ŋunhi mulkuru yulŋunydja, yaka Djuw, ŋurukuy wäŋawuy Gaynanbuy. \p Marrtjinydja ŋayi yukurra Djesu dhukarrkurrunydja, bala ŋayinydja ŋunhi miyalktja marrtji bala, yatjunna nhina bitjanna gam', “Way Garray, Gäthu'mirriŋu Daypitku, wuyurra ŋarraku. Ŋarraku yothu ŋunha mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri, ga yätjkuma ŋayi ŋuli yukurra nhina.” \v 23 Ŋayinydja Djesuyunydja ŋäkula ŋanya dhäruk, yurru bäyŋu ŋayi gulyurrunanydja, yana dhärukmiriw marrtjina nhinana bala, mukthurruna yana. Ga ŋunhiyi miyalk bitjarrayi liŋgu malthurruna nhinana bala, mukthurruna yatjurruna marrtjina bala. \p Ga walalanydja nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay waŋana bitjarra warray Djesunha, “Djuy'yurrana ŋanya. Nhäku ŋayi nhina dhuwala lili malthundja, ga yatjundja marrtji lili?” \p \v 24 Yurru Djesunydja waŋana bitjarrana, “Ŋarranhanydja dhuwala djuy'yurruna lili ŋuriki walalaŋgu maḻŋ'thunarawu ga walŋakunharawu ŋunhi walala winya'yunarawuy yolŋu'-yulŋu, ŋuriki yana walalaŋgu liŋgu Yitjuralpuyŋuwu bäpurru'wu, ŋarrakalaŋuwu yana malawu.” \p \v 25 Ga ŋuriŋi mulkuruyunydja miyalkthu ŋäkula ŋanya dhäruknha Djesunha, bala marrtjinana, ga bun'kumu-djipthurruna nhanukala gumurrlilina, ga waŋana bitjarrana, “Garray, guŋga'yurrana ŋarranha yulŋunydja go.” \p \v 26 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana buku-ruŋinya-maraŋala nhanukala mayali'kurruna yana balanydja, yaka ŋayi waŋana warraŋulkuŋalanydja, ga bitjarrana ŋayi Djesu waŋananydja gatjarr'yurruna yukurrana ŋunhiyi mulkurunha dhäykanha. “Way, ŋäthilinydja ŋarra yurru dhuwala maranhu wekama ŋarrakuway yumurrku'nha, ŋarrakuway ŋathili yolŋu'-yulŋunha. Yaka dhuwala ŋamakurru' ŋunhi ŋuli yolŋuyu märrama djamarrkuḻi'wunydja ŋatha, bala warrkuḻuma wuŋganguna,” bitjarra. \p \v 27 Ga ŋayi ŋunhiyi dhäykanydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yo Garray. Ga ŋunhi ŋuli yolŋuyunydja buŋgawayunydja ḻuka yukurra ŋatha, bala muṉguynydja ŋatha ŋuli burrul'yunna marrtji munatha'lilina, bala ŋayi yurru wuŋgandhunydja ŋuriŋiyi ḻuka ŋunhiyina bäythinyarana ŋatha. Ga muṉguyyunydja ŋuriŋi bäythinyarawuyyunydja nhokala ḏukmaramana yurru yana ŋarraku yothu'nhana.” Bitjarra ŋayi ŋunhi mulkurunydja dhäyka waŋana. \p \v 28 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋana nhanukala bitjarrana, “Nhäna nhuŋunydja dhuwala märr-yuwalkthinyara?... biyapulnha wal'ŋu ŋiniya? Liŋgu nhe dhuwala mirithinana märr-nherraṉminanydja ŋarrakala, nhuŋunydja yurru maḻŋ'thunna yanana nhäku nhe yukurra ḏukṯukthirri.” \p Ga dhunupana yana ŋayinydja ŋunhi waku'mirriŋunydja ŋurikiyi miyalkku walŋathinana ḻatju'thinana dhikana, liŋgu yätjtja birrimbirr nhanukala ŋunhi dhawaṯthurrunana. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala wiripuwuy ga wiripuwuy rerriwuy yolŋu'-yulŋunha \p \v 29 Ga ŋuliŋuruyinydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, bala marrtjina yukurrana raŋikurruna gali'kurru, galki gapukurruna yäkukurru Galalikurru. Marrtjinanydja ŋayi bala-a-a, bala nhinana bukulilina, \v 30 ga walalanydja guḻku'yuna yolŋu'-yulŋuyu gäma rerrimirrinhana walalanha nhanukala Djesuwala, balanyaranhana gam', yalŋgi'mirrinha, ga bunhdhurrnha, ga bambaynha, ga dhärukmiriwnha, ga ŋula nhänha wiripumirrinha ga wiripumirrinha rerrimirrinha. Gämanydja walala marrtji bala-a-a, bala yana rarr'yun gumurrlilina nhanukala Djesuwala, bala ŋayi walalanha ḏukmaramanydja yukurra bukmakkumana. \p \v 31 Ga walalanydja yolŋu'-yulŋunydja mirithirrina wal'ŋu ṉirryunmirri nhäma ŋunhi bunhdhurrnhanydja ga yalŋgi'nhanydja marrtjinyamirrinhana, ga bambaynhanydja yolŋunha maŋutjimirrinhana, ga dhärukmiriwnhanydja rirrakaymirrina, bala yana mirithirrina buku-wurrpandja Gunhu'nha, bitjanna gam', “Ḻatju'na dhuwalanydja ŋiniya, Gunhu'wunydja rom.” Bitjanna walala waŋanydja wokthunna yukurra Gunhu'wu. \s1 Djesuyu maranhu-wekaŋala 4,000-nha yolŋu'-yulŋunha \p \v 32 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu wäthurruna nhanukalaŋuwu ḻundu'mirriŋuwuna walalaŋgu, ga waŋana walalanha bitjarra, “Way, ŋayaŋu-wuyurrunana ŋarra dhuwala dhiyakunydja walalaŋgu bay', yolŋu'-yulŋuwunydja, liŋgu ŋathana dhuwala walalaŋgu dhawar'yurrunanydja. Dhiyalanydja walala dhuwala ḻurrkun'nha walu ŋarrakalanydja, ŋäkula walala ŋarranha yukurrana dhäruk. Ŋuli ŋarra yurru walalanha djuy'yundja dhuwala ŋoy-ŋathamiriwnhanydja walalanha, walala ŋuli bäynha ŋunhala gandarrŋuranydja yalŋgithi, bala buku-wirwiryurruna ŋathawuna ḻarruŋu.” \p \v 33 Ga ŋanapurrunydja ŋunhi buku-ḏuwaṯthurruna ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu bitjarra, “Way, dhuwalanydja dhuwala gawarrka warray wäŋa, ŋathamiriw warray. Wanhaŋuruna dhika ŋanapurru yurru ŋathanydja märrama dhiyaku walalaŋgu maranhunydja?... liŋgu guḻku' warray ŋunha yolŋu'-yulŋunydja.” \p \v 34 Ga ŋayinydja ŋanapurrunha dhä-wirrka'yurruna waŋana. bitjarra, “Nhämunha' dhikayi ŋathanydja nhuma yukurra ḏälkuma?” Ga ŋanapurrunydja ḻakaraŋala bitjarra, “Djapin dhuwala bay' ŋathanydja, ga märr-ḻurrkun' ŋarririny'tja yumurrku' malanha.” \p \v 35 Bala ŋayi Djesuyu waŋanana walalanha nhinanharawuna marrtjinyarawu, bala walala nhinanana marrtjina ŋula nhämunha'na miṯtjinydja. \v 36 Bala ŋayi ŋunhiyi ŋathanydja ga ŋarrariny'tja märraŋala, bala buku-wurrpara ŋäthilinydja Gunhu'nha, bala ḏaw'yurrunanydja marrtjina, bala weka'-wikaŋala nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala, ga ŋanapurrunydja marrtjina, bala rarr'yurrunana ŋuripana yolŋu'-yulŋuwana bala. \v 37 Yo, guḻku'yuna mirithirrina yolŋuyunydja walalay ḻukana, yana liŋgu ga bukmak maranhuyinana ŋuriŋiyi ŋathayu. Bala ŋanapurru ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina, bala wapmaraŋalana ŋunhiyi marrtjina bäythinyarawuynydja ŋatha, ga dhaŋaŋguŋalanydja ŋanapurru ŋunhi 7-nha bathinydja malanha. \v 38 Yo, guḻku'na mirithirrina yolŋunydja walala maranhuyina ŋuriŋiyi ŋathayu 4,000-nha ḏarramuwurrunydja, ga balanyarayi yana dhaŋaŋ miyalktja walala ga yumurrkuny'tja. \p \v 39 Bala ŋayi Garrayyu Djesuyu djuy'yurrunana ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja wäŋalilina yukurrana, bala ŋayipinydja marrtjina ga wapthurruna mitjiyalilina, bala marrtjina wiripulilina buḏapthurruna wäŋalili yäkulili Makatanlilina. \c 16 \s1 Djesuyu ŋuli yakana djäma ganydjarr-ḏumurrunydja ŋunhi yänanydja wal'ŋu \p \v 1 Waŋganymirri walala Rom-dharraymirrina yolŋu walala ga wiripu-guḻku' yolŋu'-yulŋu yäku Djatutji mala marrtjina withiyara ŋanya Djesunha, bala walala waŋa gatjarr'yunna yukurra ŋanya bitjanna, “Way, djäma nhe yurru ŋula nhä biyapul wal'ŋu bathala ŋuriŋi djiwarr'wuyyu ganydjarryu, märr ŋanapurru yurru marŋgithirri nhäma nhuna,” bitjarra. \p \v 2-3 Bala ŋayi Djesu waŋana balanydja, buku-ruŋinyamaraŋalanydja walalaŋgu bitjarra, “Ŋunhi nhe yurru nhäma, ŋayi yukurra yurru waŋupini warrpam'thun dhika yarrkthun gärakthirri, bala nhe yurru waŋa bitjanna, ‘Ḻatju'thirri yurru wäŋa dhärra yukurra ŋi.’ Ga wiripunydja nhe ŋuli nhäma gäraklili, bala waŋa yurru bitjan, ‘Way dharyunna ŋilimurrunha yurru dhuwalanydja ŋi, liŋgu waŋupini ŋunhayi ŋoy-mul'mulyurruna.’ Yo, nhuma ŋuli nhäma ŋunha gärak wäŋa ga dhuwala munatha', bala nhuma yurru dharaŋanna ŋunhi nhä ŋayi yurru maḻŋ'thun. Nhä nhuma dhuwala yulŋunydja?... bambaymirri? Nhämirri nhuma yurru nhämanydja, bala dharaŋanna ŋunhi nhaltjan yukurra dhika maḻŋ'thu-maḻŋ'thunna? Dhiyaŋuyinydja yukurra malaŋuyu ḻakarama nhaltjan yurru maḻŋ'thun dhika galki. \v 4 Nhumanydja dhuwalanydja walala yätjmirrina yanana wal'ŋu, yakana nhuma yuwalk wal'ŋu Godku yolŋu walala dhuwala. Nhuma ŋuli waŋa bitjan, ‘Ŋanapurrunydja nhänharawu ḏukṯuk, ŋanapurru yurru nhäma ŋurukuy ŋunhi djiwarr'wuy, wakin wal'ŋu yana ganydjarr.’ Yurru Godthunydja yakana nhumalaŋgu yurru milkuma. Nhuma marŋgi muka baman'ŋuwuywunydja yolŋuwu Djawunawunydja. ŋunhi ŋayi ŋunhalanydja bathalawalanydja guyawala ḻurrkun' munha, ga biyapul ŋayi dhawaṯthurruna walŋayi. Ga ŋuriŋiyina liŋgu yurru nhumalaŋgala milkumanydja, yakana ŋayi yurru Godthu biyapul wiripunydja nhumalaŋgala maḻŋ'-marama.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. Bala ŋayi gonha'yurrunana walalanha, bala marrtjinana. \s1 Djesuyu dharraykuŋala ḻakaraŋala \p \v 5 Yo, marrtjinydja ŋanapurru buḏapthunna mitjiyayuna ŋunha bala wiripulili gali'lili wäŋalili, yurru ŋanapurru meṉguŋalana gänharawu ŋathawunydja. \p \v 6 Bala ŋayi ŋulinyaramirriyunydja Djesu waŋana ŋanapurruŋgala bitjarra, “Nhuma marŋgi muka ŋathawuywu ruwaŋga'kunharawuywunydja ŋunhi ŋuli wiripuyama bukmaknha ŋathanha. Dharray nhumalaŋguway nhuma yulŋunydja, märr yurru ŋuriŋi ruwaŋga'thinyara-ŋathawuyyunydja ŋurukala Rom-dharraymirriwalanydja walalaŋgala ga Djatutjiwala walalaŋgala yaka muka nhumalanha wiripuyamanydja gäma.” Bitjandhiyi ŋayi yukurra ḻakaramanydja yana mayali'kurru. \v 7 Yurru ŋanapurrunydja ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay yakana dharaŋara nhaltjarra ŋayi yukurrana mayali' ḻakaraŋala waŋana ŋunhiyi. Bala ŋanapurru yukurrana waŋanharaminana ŋanapurruwaynha bitjanmina, “Bitjandhina ŋayi yukurra waŋanydja mak ŋunha, liŋgu ŋilimurru yaka gäŋala ŋatha.” \p \v 8 Ga ŋayinydja ŋunhi Djesunydja marŋgithirri ŋanapurruŋgu, ŋunhi nhaltjan ŋanapurru yukurra waŋanharamirri, bala ŋayi waŋa dhä-wirrka'yunna ŋanapurrunha bitjanna, “Nhäkuna nhuma dhuwala warwuyurrunanydja ŋunhi nhuma yaka gäŋala ŋatha? Baḏak yana nhuma yukurra gaŋga wal'ŋu märr-yuwalkthirrinydja. \v 9 Yaka nhuma dhuwala dharaŋandja yukurra? Nhuma nhäŋala muka ŋunhi ŋarra maranhu-wekaŋala 5,000-nha yolŋu'-yulŋunha ŋuriŋi dämbumirriyu ŋathayu, ga 12-nha ŋunhi bathi nhuma dhaŋaŋguŋala bäythinyarawuyyunydja ŋuriŋiyi ŋathayu. \v 10 Ga wiripunydja nhuma nhäŋala liŋgu, ŋunhi ŋarra 4,000-nha yolŋu'-yulŋunha maranhu-wekaŋala djapindhu ŋathayu, ga djapindhi yana bathi nhuma bäythinyarawuyyunydja ŋunhi dhaŋaŋguŋala. \v 11 Nhäthana nhuma yurru dhuwala dharaŋandja ga marŋgithirrinydja? Yaka ŋarra yukurra dhuwala waŋa ŋathawuynydja yana ḻukanharawuy.” Bala ŋayi biyapul Djesu waŋa bitjan, “Dharray nhumalaŋguway nhumayulŋunydja, märr yurru ŋuriŋi ruwaŋga'thinyara-ŋathawuyyu ŋurukala Rom-dharraymirriwala walalaŋgala ga Djatutjiwala yolŋu'-yulŋuwala yaka muka nhumalanha wiripuyamanydja gäma.” \p \v 12 Bala ŋanapurrunydja ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay dharaŋanna ŋunhiyi, nhaltjan ŋayi yukurra mayali' waŋa. Yaka ŋayi yukurra ŋunhi waŋa ŋathawuynydja ḻukanharawuy ŋurikiy, yana ŋayi yukurra ḻakaramanydja dharraykuma ŋanapurrunha, märr yurru ŋanapurru yakana malthun walalaŋgalaŋuwunydja romgu, ga yakana dhäruk walalaŋguŋu märrama, ŋunhi walala yukurra ŋuriŋiyi Rom-dharraymirriyu walalay marŋgikuma ḻakarama djarrpi'kuma. \s1 Betayu ḻakaraŋala ŋunhi ŋayinydja Djesunydja Gäthu'mirriŋu Godkuna \p \v 13 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru Djesu ga ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtji wäŋgama dhukarrkurru bala-a-a, ga galki ŋunhili wäŋaŋura yäkuŋura Djitjariya-Bilipaynydja, bala ŋayi Djesuyunydja ŋanapurrunha dhä-wirrka'yun bitjanna, “Yolnhana ŋunhi ŋuli yolŋu-yulŋuyunydja ḻakarama dhika ŋarranhanydja?” \p \v 14 Ga ŋanapurrunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra gam', “Wiripu-guḻku'yunydja ŋuli ḻakarama nhunanydja yanapi nhe Djon ŋunhi ḻiya-ḻupmaranhamirri yolŋu, ga wiripu-guḻku'yunydja ŋuli ḻakarama nhuna yanapi nhe Yelatja, ga wiripu-guḻku'yunydja ŋuli nhuna ḻakarama yanapi nhe Djirimaya, mak wiripu baman'ŋuwuy dhäwu'-gänharamirri yolŋu.” \p \v 15 Ga biyapul ŋayi dhä-wirrka'yurruna ŋanapurrunha, “Ga nhumanydja ŋuli guyaŋirri ŋarranhanydja yolnha? Yol dhuwala ŋarra yolŋunydja?” bitjarra. \p \v 16 Bala ŋayi Djäyman-Betayunydja buku-wakmaraŋala bitjarrana ḻakaraŋala, “Nhenydja dhuwala Garray Christ, Gäthu'mirriŋu ŋunhi Godku ŋunhi ŋayi yukurra nhina walŋa-ḏikṯik wal'ŋu yana.” \p \v 17 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Djäyman, gäthu'mirriŋu Djongu, nhenydja dhuwala buku-wurrpanara Gunhu'wuŋu, liŋgu ŋayipi yana nhuŋu maḻŋ'maraŋalanydja dhuwalayi dhunupanydja dhäruk, ŋarrakalay bäpa'mirriŋuyu djiwarr'wuyyuna; yakana ŋula munatha'wuyyunydja dhiyakuyyunydja yolŋuyu nhuŋu bitjarrayi marŋgi wekaŋala. \v 18 Yo, dhunupa nhe dhuwali yäku-ḻakaraŋala ŋarranhanydja Gäthu'mirriŋu Godku bitjarranydja. Ga ŋarra nhunanydja yäku-ḻakarama yukurra Betana, mayali' bitjan guṉḏa. Ga ŋunhiyinydja nhe ḻakaraŋala yäku ŋarranhana bitjarrayi bitjan guṉḏa, ḏälnha wal'ŋu ŋunhina ḻukuwuna mulkanharawu buṉbuwuna, ŋunhi ŋarra yurru ŋunhimalayi ḻukulili nherraṉ marrtji ŋarrakuwaynha buṉbu. Yo, ŋarrakalaŋumirrinydja yolŋu miṯtji yurru dhärra wuṉḏaŋarrnha wal'ŋu yana dhiyalaŋumiyinydja ŋarrakala yäkuŋura, djuḻkmaramana yukurra yurru rakunydhinyamirrinhanydja romnha ŋunhi. \v 19 Ga nhokalana goŋlili ŋarra yurru wekama gonydjiŋdja ŋurukunydja djiwarr'wuywunydja romgu; nhena yurru ḻapmaramanydja ŋunhi Gunhu'wu romdja yolŋu'-yulŋuwunydja. Ga ŋunhi nhe yurru dhäruk waŋa ḏälkumanydja wal'ŋu ŋula nhänha dhiyala munatha'ŋuranydja, ŋayi yurru ŋunhiyi dhärra yukurra garrpiṉara yana ganydjarrmiriwnha, liŋgu ŋunhala djiwarr'ŋuranydja ŋayi yurru Gunhu'yunydja bitjandhiyi ḏälkumayi garrpiṉa ŋunhiyinhayi. Ga ŋunhi nhe yurru ŋuriŋiyi nhokalay dhärukthu yänanydja dhayaḻakuma ŋula nhä dhiyala munatha'ŋuranydja, ŋunhiyinhanydja ŋayi yurru Gunhu'yunydja bitjandhiyi dhayaḻakumayi ŋunhala djiwarr'ŋuranydja.” \p \v 20 Bala ŋayi ŋanapurrunha Djesuyu waŋana ḏälku'-ḏalkuŋalana, ŋanapurru yurru ŋulinyaramirriyunydjayi yaka ḻakarama ŋula yolkala yolŋuwala, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyinydja Christ, Gunhu'wuŋu ŋunhiyi djuy'yunara yolŋu. \s1 Djesu yukurrana ḻakaranhamina nhaltjan ŋayi yurru burakirri ŋunhi \p \v 21 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja, ŋunhi ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marŋgithinana, ga dharaŋarana ŋanya, yol ŋayi ŋunhi, bala ŋayi Djesuyu ŋuliŋurunydja warraŋulkuŋalana ŋanapurruŋgala ḻakaraŋala nhäyinyara nhanŋu yurru galki maḻŋ'thunna. Bala ŋayi ḻakaraŋala bitjarrana, “Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji bala Djurutjalamlili, ga ŋunhalayinydja ŋarra yurru burakirrina wirrkina wal'ŋu nhäyu malaŋuyu romdhu. Walalanydja yurru ŋuruŋu ŋaḻapaḻmirriyunydja ŋarranha bukuyu-ŋurrkamana, ŋuriŋi ŋurruŋuyu wal'ŋu ḏalkarra'mirriyu yolŋu'-yulŋuyu ga Rom-marŋgikunhamirriyu walalay, bala walala yurru dhiyaŋuyinydja walalay ŋarranha bumana murrkay'kumana. Ga ḻurrkun' walu yurru djuḻkthun, bala yurru ŋayi Gunhu'yunydja ŋarranha walŋakumayi biyapul ŋulaŋuru rakunyŋurunydja.” Bitjarra ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja yukurrana. \p \v 22 Bala ŋayi Betayunydja ŋanya Djesunha galkikuŋalana märraŋala, bala waŋana nhanukala bitjarrana, “Yaka nhe biyakayi waŋiya. Yaka nhuna yurru dhuwala buma bitjandhiyinydja.” \p \v 23 Bala ŋayinydja Djesuyunydja waŋana Betanha bitjarra, “Way nhe yätj birrimbirr Satan. Ma' yarrkthurrana ŋarrakala. Dhukarrnha ŋarraku nhe yukurra gungama, liŋgu dhuwaliyinydja dhäruk nhe waŋana yolŋuwuŋu yana guyaŋinyara, yaka guyaŋinyara dhuwaliyi maḻŋ'thun ŋuli Godkuŋunydja.” \p \v 24 Bala ŋayi bilyurrunanydja, ga waŋana ŋanapurrunhana guḻku'nhana nhanŋu ḻundu'mirriŋunhana walalanha, bitjarrana gam' ŋayi waŋananydja. “Ŋunhi yurru yol balaŋu ḏukṯuk ŋayi yurru malthun ŋarrakunydja, ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu meṉgunhamirri buku-dhumukthirrina nhanŋuway ŋayi djälnydja, bala malthunna yana Gunhu'walaŋuwuna djälwu, ŋunhiyinydja ŋayi yurru wekanhamirrina ŋanyapinyay ŋayi burakinyarawuna, bitjanna bitjan yolŋuyu ŋuli märrama nhanŋuway ŋayi dharpa-mälakmaranharanydja, bala wekanhamirri rakunydhinyarawuna. \v 25 Ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Yaka ŋarra ḏukṯuk burakinyarawu ga ŋayaŋu-yätjthinyarawu. Yakana ŋarra yurru malthun Djesuwunydja,’ bitjandja, bala ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu buwayakthirrina, yakana ŋayi yurru walŋa nhina yukurra. Ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru waŋa bitjan, ‘Ŋarra yurru malthun Garraywunydja bitjan liŋgu, galki yana nhanŋu, bäyyi walala yurru ŋunhi bumanydja ŋarranha murrkay'kumanydja,’ bitjandhiyinydja, bala ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yuwalknha nhina yukurra walŋana-wala yana. \p \v 26 “Yo, ŋunhi yurru ŋayi ŋula yolthu yolŋuyu ḻuŋ'marama marrtji nhanŋuwayliliyamanydja nhä malanha munatha'wuynydja bukmak, yurru yakana ŋayi yurru märrama yuwalk wal'ŋu walŋa ŋunhinydja Godkuŋunydja wekanhara, bala ŋunhalanydja ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu dhärranydja yukurra dhäparknha yana, ŋula nhämiriwnha, yakana ŋayi yurru walŋa nhina ŋunhala galki Godkalanydja. Nhä ŋunhiyinydja?... ŋamakurru? Yaka warray. Ŋunhi nhanŋu yurru yolŋuwu walŋa winya'yun buwayakthirrinydja, yakana ŋayi yurru biyapulnydja balayi roŋinyamarama girri'yunydja ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. \v 27 Liŋgu Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja wal'ŋu galki yurru bunana, gumurr-ruŋiyirrina ŋarra yurru, ga nhumanydja yolŋu'-yulŋuyunydja yurru nhämana ŋarrakalaŋuwu bäpawunydja ḻatjuny'tja dhikanydja wal'ŋu rom. Yo, ŋarranydja yurru bunana, galkina ŋanapurru djiwarr'wuynha yolŋu'-yulŋu, bala ŋarra yurru wekama buku-ruŋinyamaramanydja yolŋu'-yulŋuwunydja waŋga'-waŋganygu yana, ŋupanayŋu yana djämawuynydja walalaŋgiyingalaŋuwuy. \p \v 28 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Wiripunydja nhuma dhuwala walala yaka yurru rakunydhirri yänayi, bäyyi ŋathili nhuma yurru nhäma Yolŋunha wal'ŋu Gäthu'mirriŋunha, ŋayi yurru ŋunhi buna nhumalaŋgala nhanukalay ŋayi ḻatju'yuna dhika wal'ŋu djiwarr'wuyyuna romdhunydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja ŋanapurruŋgu. \c 17 \s1 Rumbal ŋayi Djesu wiripuyinana ḻatju'yuna djiwarr'wuyyu romdhu \p \v 1 Waŋgany-rulu ga waŋgany bäythinyara walu djuḻkthurruna, bala ŋayi Djesuyu garr'yurruna nhanŋuway ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha ḻurrkun'nha, Betanha ga wäwa'manydjinha maṉḏanha Djayimnha ga Djonnha, bala walala marrtjinana yukurrana bala bukulilina wäŋalili gänaŋuwalana. \v 2 Ga ŋunhalayi bukuŋuranydja, bala ŋayi Djesunydja wiripuŋuyinana maŋutjiŋura walalaŋgala, bukunydja ŋayi djaḻkarr'yurrunana bitjan djarraṯawun'nha, ga girriny'tja ŋunhi nhanŋu waŋgayŋu'yinana, biyapul'nha wal'ŋu watharryina, bitjarra djeŋarra'yinana. \v 3 Bala walalanydja ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ḻurrkun'thunydja nhäŋala märrma'nhana baman'ŋuwuynhana yolŋunha maṉḏanha yäkunha Mawtjitjnhana ga Yelatjanhana, maṉḏa yukurrana dhärrana, bala walala yukurrana waŋanhaminana Djesuna. \p \v 4 Bala ŋayi Betanydja waŋana Djesuwala bitjarrana, “Way Garray, ŋamakurru'na yana dhuwalanydja bay', ŋunhi ŋilimurru dhiyalanydja. Ŋanapurrunydja yurru botjama buṉbuna ŋi', ḻurrkun'nha; waŋgany nhuŋu, waŋgany Mawtjitjku ga waŋgany Yelatjawu.” \p \v 5 Ga ŋulinyaramirriyu ŋunhi ŋayi yukurrana Beta waŋana bitjarrayi, bala ŋayinydja gonha waŋupininy'tja maḻŋ'thurrunana djeŋarra'na dhikana wal'ŋu, bala ŋäkirrmaraŋalana walalanha. Bala walala ŋäkula rirrakaynha, ŋayi waŋana yukurrana ŋuliŋuruyi waŋupiniŋurunydja, ga bitjarrana gam' ŋayi ḻakaraŋalanydja Djesunha. “Dhuwaliyinydja ŋarrakuwaynha wal'ŋu Gäthu'mirriŋu mädapthunamirrina; mirithirrina yana ŋarra yukurra ŋanya buku-wurrpandja. Ŋäkana ŋanya walala, ga märraŋana nhanŋu dhäruktja.” Bitjarra ŋayi Gunhu'yu yukurrana ḻakaraŋalanydja. \p \v 6 Ga walala ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja walala galyurrunana barrarinana manapara, ŋunhi walala ŋäkulana Gunhu'nha rirrakay, bala yana ŋurrkanhaminana munatha'lilina, bala walala ŋunhi bukuna walalanhawuy gunganhamina. \v 7 Bala ŋayi Djesunydja marrtjinana lili-i-i, bala mulkanana walalanha, bala waŋananydja bitjarrana, “Way ḏurryurrana walala. Yaka walala barrariya,” bitjarra. \v 8 Bala walala maŋutji-garrwarthinanydja, bala nhäŋala ŋanyapinyaynha Djesunhana waŋganynhana. \p \v 9 Ga ŋunhi walala roŋiyinanydja marrtjina wäŋgaŋala beŋuru bukuŋurunydja bala yarru-yarrupthurrunana, bala ŋayi Djesuyunydja waŋanana walalanha bitjarrana, “Yaka ḻakaraŋanydja ŋi', ŋula yolpa yolŋuwa, nhä nhuma nhäŋala, ga bäy boŋguŋu-u-u ga walŋathina ŋarra gaŋgathina beŋuru moluŋuruna.” \p \v 10 Bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunhana bitjarrana, “Way, ŋuruŋu ŋunhi Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay ŋuli waŋa ḻakarama bitjan warray, ŋunhi ŋayi Yelatja warray yurru marrtji ŋurruŋu ŋäthilinydja, ga yurruna ŋayi yurru ŋunhi dhawu'mirriyanharawuynydja yolŋu marrtji dhuḏitjnha. Nhäku walala ŋuli waŋa bitjandja?” \p \v 11 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yuwalk ŋunhi yulŋunydja, ŋayi yurru Yelatja ŋäthilinydja buna, ga ŋayina yurru ŋunhi ŋäthilimirriyamanydja yolŋu'-yulŋunha, bitjan dhukarrmirriyamanydja ŋuriki dhawu'mirriyanharawuywunydja yolŋuwu. \v 12 Yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋunhiyi Yelatjanydja liŋgu bunanana, yurru yolŋuyunydja walalay yaka warray ŋanya dharaŋara, bala walala bumara ŋanya murrkay'kuŋalana walalaŋgalay djälyunydja. Ga bitjandhi liŋgu walala yurru Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha buma.” \v 13 Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja yukurrana, bala walalanydja ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay yurruna dharaŋaranydja ŋanya dhäruktja, ŋunhi ŋayi yukurrana mayali'kurru ḻakaraŋala Djonnha, ŋunhiyinha ḻiya-ḻupmaranhamirrinhanydja yolŋunha. \s1 Djesuyu marŋgikuŋala yuwalkpuy märr-yuwalkthinyara \p \v 14 Wäŋgaŋalana walala marrtjina bala-a-a, Djesu ga ŋunhi ḻundu'mirriŋu walala ḻurrkun', yarru-yarrupthurrunana, yana liŋgu-u-u, ga ŋoyŋurana wal'ŋu bukuŋura walala burway bunanana guḻku'wanydja yolŋu'-yulŋuwa. Bala ŋayi waŋganydja ḏarramu gaŋgathina, bala marrtjinana bala-a-a, bala ŋayi bun'kumu-nyilŋ'thurrunana nhanukala Djesuwalanydja, \v 15 bala waŋana bitjarrana, “Way Garray, wuyurra ŋarrakalaŋuwu gäthu'mirriŋuwu, liŋgu ŋayi yukurra ŋunha mirithirrina rirrikthundja. Bitjan liŋgu ŋayi ŋuli yukurra ḏalaṉḏalkthirrinydja, ga wiripunydja ŋayi ŋuli marrtji bala yana gurthalilina ŋurrkanharamirri, ga wiripunydja ŋayi ŋuli marrtji gapulilina ḻupthun. \v 16 Dhuwalana ŋarra gäŋala ŋanya lili dhiyakalana walalaŋgala yulŋunydja, nhokalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala, ga walalanydja ŋanya yaka warray ḏukmaraŋala.” \p \v 17 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Nhä nhuma dhuwala yulŋunydja?... märr-yuwalkthinyamiriwnha walala? Mukthun nhuma yukurra guyaŋirri dhuwala djarrpi'kuma yulŋunydja? Nhämunha'mirri ŋarra yurru nhumalaŋgu galkundja? Nhätha nhuma yurru märr-yuwalkthirrinydja dhika? Go gäŋana lili ŋarrakala dhuwaliyi yothu'nhanydja.” \p \v 18 Bala ŋayi Djesu waŋananydja dhawaṯmaraŋalana yana ŋunhiyi yätjnhanydja birrimbirrnha ŋuliŋuruyi yothu'walanydja, ga dhunupana yana yothunydja ŋunhi ḏukthurrunana. \p \v 19 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja dhäŋuru Djesunydja marrtjina bala buṉbulilina gulŋiyina, bala walala nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Way, nhäku warray ŋanapurrunydja yaka yarrkmaraŋala ŋunhiyi yätjnhanydja birrimbirrnha? Nhäku ŋayi yakanydja dhawaṯthurruna ŋunhi ŋanapurrunydja ŋanya waŋana?” \p \v 20 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Liŋgu märr-gaŋga yana wal'ŋu nhuma yukurra dhuwala märr-yuwalkthirrinydja ŋarraku. Märr-yuwalk ŋarra dhuwalanydja yukurra ḻakarama nhumalaŋgu. Ŋuli nhe yukurra yuwalktja ŋarranha dhäruk märr-yuwalkthirri, märr-yaraŋandja manapan, bäyyi ŋunhi nhuŋu märr-yuwalkthinyara yutjuwaḻany'tja wal'ŋu balanyaranydja bitjan ḏawu ŋunhi ŋaraka, nhe yurru waŋa ŋunhiyi bukunha wäŋanha, dhäruktja wekama bitjan, ‘Gatjala giṯthurra biyaka bala,’ bitjan, ga ŋayinydja yurru ŋunhiyi dhäruknha märrama nhuna, bala yana giṯthunna yurru. Liŋgu yakana yurru nhuŋu ŋula ḏäl djämawunydja, ŋunhi nhe yurru yuwalkkumanydja wal'ŋu ŋarranha märr-yuwalkthirri yukurra. \v 21 Yo. Waŋganydhuna yurru dhawaṯmaramanydja balanyarayinha birrimbirrnha, bukumirriyanharayu ŋoy-ŋathamiriwyuna yana manapanarayu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu biyapul ḻakaranhamina rakunydhinyarawuy \p \v 22 Ga ŋuliŋuruyinydja ŋanapurru marrtjina giṯthu'-giṯthurruna Galalikurruna bala, bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala ŋanapurruŋgala bitjarrana, “Galkina dhuwala walunydja ŋarranha yurru walala goŋlili wekama ŋurikala yolŋu'-yulŋuwalana, \v 23 bala walala yurru bumana ŋarranha murrkay'kumana. Yurru dhäŋuru ḻurrkun' munha yurru djuḻkthun, bala ŋarra yurru walŋathirri biyapul ŋuliŋuru rakunyŋurunydja.” \p Bala ŋanapurru ŋämanydja ŋanya dhäruktja, bala dhunupana galŋa-yätjthirrina, warwuyunna manapan. \s1 Betayu märraŋala rrupiya maṉḏakuway ŋarirri'wala dhäŋuru \p \v 24 Yo, marrtjinanydja ŋanapurru bala Gapaniyamlili wäŋalili, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, bala ŋayinydja ŋunhi waŋgany rrupiya-märranharamirri yolŋu marrtjina, bala waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋanya Betanha bitjarrana, “Way, nhokalanydja ŋunhi buŋgawa'mirriŋuyu ŋuli wekama muka rrupiyayu bäyim?... ŋuriki Godkalaŋuwu Buṉbuwunydja?” bitjarra. \p \v 25 Ga ŋayinydja Betanydja waŋana bitjarra, “Ŋe, yuwalk muka ŋayi ŋuli dhuwala wekamanydja.” Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja marrtjina Beta, bala gärrina ŋunhimala buṉbulilina. Bala ŋayi Djesuyunydja dhä-wirrka'yurrunana ŋanya dhunupana, “Way Beta, nhaltjanna nhe yukurra dhuwala guyaŋirrinydja? Yolnha ŋunhi ŋuli ŋurruŋuyunydja wal'ŋu buŋgawayunydja yolŋuyu gombuma rrupiya? Yolthuna ŋuli ŋunhiyinydja wäŋa bäyim? Ŋuriŋi malayu nhanukalay?... bay, ŋuriŋi ŋiniya... mulkuruyu yolŋuyu, ŋunhi walala ŋuli yukurra nhina mulku'-mulkuru ŋurikala buŋgawawala wäŋaŋura.” \p \v 26 Ga ŋayi Betanydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yääw! Ŋuriŋi liŋgu dhuwala mulku'-mulkuruyu yurru bäyim ŋunhiyi wäŋanydja.” \p Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Yo, yakana yurru yolŋu'-yulŋuyunydja ŋunhi ŋurikiynydja wäŋawuyyu wuŋili'yun bäyim, liŋgu ŋunhiyinydja wäŋa walalaŋguwaynha. Ga nhäkuna ŋarranydja ŋunhi ŋuli bäyim ŋunhiyi Godku Buṉbunha? \v 27 Yurru ŋali yurru wekama warray yulŋunydja, märr ŋali yurru yaka walalanha ŋayaŋu-yätjkuma. Gatjuy marrtjiya, bala yarrupthurra raŋilili, bala rakiny'tja ḏupthurra gapulilina, bala nhe yurru räkumana ŋarirri'na. Ga ŋunhilimiyi ŋarirri'wala dhäŋura nhe yurru maḻŋ'marama rrupiyana, gana' ŋunhiyinydja yana ŋitjalaŋgu wekanharawu ŋurikiyi Buṉbuwunydja. Märraŋanydja nhe yurru ŋunhiyi, bala gäŋana, ga wekaŋa ŋurikala rrupiya-märranhamirriwalana yolŋuwala, nhuŋuway ga ŋarraku.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja Betawala. \c 18 \s1 Yol dhika Godkalanydja wanydji'ŋura wal'ŋu yolŋu? \p \v 1 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu, walala Djesuwu ḻundu'mirriŋu walala wäŋgaŋala, bala yana dhä-wirrka'yurrunana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Way Garray. Guḻku' warray dhuwala yolŋunydja walala yukurra nhina dhiyala nhokala djiwarr'wuyŋuranydja romŋura, ga yolnha dhika ŋurruŋunydja wal'ŋu yolŋu ŋanapurruŋgala malaŋuranydja?” \p \v 2 Bala ŋayi Djesu wäthurruna yothu'wuna, bala nherrara ŋanya gumurrlilina walalaŋgala ŋunhana, \v 3 bala waŋana bitjarrana, “Nhäŋa dhuwala yothu'nha. Yaka ŋayi yukurra dhuwala bathala-ḻakaranhamirrinydja wal'ŋu, yana ŋayi ŋäkulanydja ŋarranha rirrakaynydja, bala marrtjinana lili, bala märr-nherraṉminana ŋarrakala. Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra dhuwala ḻakaramanydja. Ŋuli nhe yurru yakanydja bilmarama guyaŋinyara dhuwali nhumalaŋguway, ga märr-nherraṉmirri bitjandja ŋarrakala, bitjan dhuwala gay' yothu märr-nherraṉmina, nhenydja yurru yakana gulŋiyirri ŋunha Godkalanydja romlili. \v 4 Yo, ŋunhina yolŋu ŋunhi ŋayi yurru nyilŋ'maranhamirri ŋanyapinyay ŋayi, ga bathala-ḻakaranhamirri yaka, bitjan dhuwala gay' yothu, ŋunhiyina yolŋu yukurra yurru nhina wal'ŋu ŋurruŋunydja Gunhu'walanydja romŋura. \v 5 Ga ŋunhi nhe yurru gumurr-ŋamathirri ga galkikuma märrama waŋganynha ŋula yothu'nha ŋarrakalanydja yäkuyu, ŋunhiyinydja bitjan nhe ŋarranhana yukurra galkikuma märrama. \p \v 6 “Ga ŋuli ŋayi yurru yolthu gatjpaḻ'marama ŋuliŋuru ŋarrakala waŋganynha yumurrku'nha, ŋunhi ŋayi yukurra ŋarranha märr-yuwalkthirri, ŋayinydja yurru Godthunydja ŋunhiyinha yolŋunha ḏhä-ḏir'yun wirrkina yana. Manymak warray ŋurikiyi ŋoy-wurrpu'wunydja yolŋuwu ŋunhi ŋanya yurru ŋurrkama mayaŋ'-ḏapmaranharawuynhanydja guṉḏamirrinhanydja, ŋunhana yana guḻwuḻmarama wal'ŋu yurru barrkulilina, märr yurru ŋayi yakana biyapulnydja ŋuliŋuruyi ŋarrakala gatjpaḻ'marama ŋula yolnha yolŋunha bilmarama. \v 7 Yo, yuwalk dhuwala yulŋunydja. Ŋaramurrmirrinydja rom dhiyalami munatha'ŋuranydja, liŋgu yätjthunydja ŋuriŋi romdhu ŋuli yukurra gatjarr'yunna yolŋunha walalanha gatjpaḻ'yunarawuna ŋuliŋuru ŋarrakala, yurru Godthunydja yurru yuwalkkuma yana dhä-ḏir'yun wirrki ŋunhinhanydja yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuli wiripuŋunha yolŋunha galkinyamarama yätjlili. \p \v 8-9 “Yo. Ŋuli nhuna yurru nhokalay goŋdhu ga ḻukuyu gäma yätjlili romlili, yana biyakana gulkthunmiyana nhunapinyay goŋ ga ḻuku, bala yana ŋurrkaŋana, märr nhe yurru walŋa nhina yukurra. Ŋuli nhe yukurra yurru bitjan liŋgu djäma nhokalay goŋdhu yätjtja, ga marrtji yätjlili nhokalay ḻukuyu, bala nhunanydja yurru ŋurrkama ŋunhimalayina wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililina, ŋunha yukurra nhära gurtha bitjan liŋgu. Ga ŋuli nhuna yurru nhokalay maŋutjiyu mel-warryun yätjkunydja romgu, yana biyakana ḏulŋurr'yunmiyana, bala yana ŋurrkaŋana. Liŋgu nhunanydja yurru dhä-ḏir'yun ŋurrkama ŋunhamalayina wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililina gupaḏalnha-wala, ŋunhi nhe bitjan bili nhäma yukurra nhä malanha yätj, bala guyaŋirrinydja ga djäma yätjnha yana yurru. Yo, ŋunhi nhuna ŋuli ŋula nhäyu yätjkumanydja gäma, gonhayi ḻatju'yu dhika wal'ŋu ŋunhiyi, yana ŋanya biyaka ḏupthurrana, märr nhenydja yurru walŋana nhina, gonhayi nhe yurru nhina yukurra ŋula nhämiriw yänanydja. Ŋunhi nhe yurru nhina yukurra ŋula nhämirri warrpam'mirrinydja, ga gulŋiyirrinydja nhe yurru ŋunhana dhä-ḏir'yunaramirrililina wäŋalili, ŋunhiyinydja yakana nhuŋu ŋamakurru'.” \s1 Djesunydja marrtjina lili dhipala ŋuriki yolŋuwu winya'yunarawuywu \p \v 10 Yo, ga biyapul ŋayi Djesuyu waŋa bitjan, “Yaka walala wakinŋu ḻakaraŋa ŋula waŋganynhanydja ŋarraku yumurrku'nha, liŋgu dhiyalami munatha'ŋuranydja walala nhina yukurra dhuwala djäkaŋura ŋurikalana djiwarr'wuywalana walalaŋgala, ŋunhi walala ŋuli yukurra nhina ŋunhala djiwarr'ŋura ŋarrakalaŋuwala Bäpawala galki. \v 11 Yo, yumurrkuny'tja dhuwala ŋarrakuway wal'ŋu, liŋgu ŋarranydja marrtjina lili dhiyakuyi walalaŋgu walŋakunharawu, ŋunhi walala ŋuli yukurra nhina winya'yunarawuy walala. \p \v 12 “Yo, guyaŋiya walala. Ŋuli yukurra yurru wäyin-djäkamirriyu yolŋuyu ŋayathama 100-dja wäyin, ga waŋganydja yurru nhanukala winya'yunna, bala nhaltjanna ŋayinydja yurru? Dhunupana ŋayi yurru gonha'yunna ŋunhi wiripu-guḻku'nhanydja ŋathamirrililina ŋunhimalana wäŋalili, bala ŋayi yurru warrya'yun ḻarruma waŋganyguna ŋuriki winya'yunarawuywuna. \v 13 Ḻarruma ŋayi yukurra yurru, warrya'yunna-a-a, yana liŋgu ga maḻŋ'marama ŋayi yurru. Ga ŋunhi ŋayi yurru maḻŋ'maramanydja, bala ŋayi yurru galŋa-djulŋithirrina mirithirrina wal'ŋu. Yo, märr-ŋamathirrinydja ŋayi ŋuli yukurra bukmakku warray nhanukalaŋuwu wäyingunydja walalaŋgu, yurru ŋayi mirithirrinydja wal'ŋu djulŋithirri yukurra ŋurikiyina waŋganyguna winya'yunarawuywuna ŋunhi ŋayi liŋguna roŋiyinana. \v 14 Ga bitjandhi liŋgu nhumalaŋgu djiwarr'wuynydja Bäpa'mirriŋu ŋunha yukurra märr-ŋamathirri bukmakku yana yolŋu'-yulŋuwu; yaka ŋayi ḏukṯuk waŋganygunydja ŋayi yurru winya'yun nhanukalanydja goŋŋuru.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Garraywunydja yolŋu walala dhäruk ganydjarrmirri miṯtji \p \v 15 “Ŋuli yurru ŋula yol Garraywalaŋumirrinydja yolŋu, wäwa'mirriŋu nhuŋu gatjpaḻ'yun bala yätjlilinydja, bala nhenydja yurru marrtji withiyan ŋanya, ga waŋiya ŋanya yukirriya nhepi, ḻakaraŋa nhanŋu ŋurikiyi nhäyinyara ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra yätjkuma; nhumapi yurru yukurra waŋanhamirri gayul, märr yurru ŋayi dharaŋan nhanŋuway ŋayi yätj, bala bilyunna. Ga ŋunhi ŋayi yurru ŋäma nhuna, mäkiri'-witjun nhuŋu, ŋunhiyinydja bitjan nhenydja yurru ŋanya roŋinyamarama balayi; biyapul ŋayi yurru nhina yukurra waŋganyŋura nhumalaŋgala, bitjan wäwa'manydjina. \v 16 Ga ŋunhi yurru ŋayi yakanydja mäkiri'-witjun nhuŋu, nhenydja yurru marrtji ga garr'yun wiripu-guḻku'nha ḻurrkun'nha, ga biyapul nhuma yurru marrtji waŋanharawu nhanŋu ŋurikiyi yolŋuwu, märr yurru nhuma ḻurrkun'thuna ŋäma ŋanya ŋunhiyi dhäruk, nhaltjan ŋayi yurru waŋa yukurra. \v 17 Ga ŋuli ŋayi yurru yakanydja ŋäma ŋunhinha walalanha ḻurrkun'nha, bala nhumanydja yurru marrtji ga ḻakarama guḻku'walana Garraywalaŋumirriwala miṯtjiwala, märr yurru walala guḻku'yuna miṯtjiyu guŋga'yun ŋanya waŋa yukurra. Ga ŋunhi ŋayi yurru yakanydja ŋurikiyi miṯtjiwu guḻku'wunydja mäkiri'-witjun, ga djäma ŋunhi yana liŋgu yätj bitjan liŋgu, nhumanydja yurru ŋanya ganaŋ'maramana; ŋayi yurru gänana nhina ganaŋ'thunna nhumalaŋgala bitjanna bitjan ŋunhina ŋunhi ŋayi yaka Godku yolŋu. \p \v 18 “Yuwalkkuma ŋarra dhuwala ḻakaramanydja yukurra nhumalaŋgu bukmakku yana ŋarrakalaŋumirriwunydja yolŋu'-yulŋuwu. Ŋunhi nhuma yurru dhäruk waŋa ḏälkumanydja wal'ŋu ŋula nhänha dhiyala munatha'ŋuranydja, ŋayi yurru ŋunhiyi dhärra yukurra garrpiṉara yana ganydjarrmiriwnha, liŋgu ŋunhala djiwarr'ŋuranydja ŋayi yurru Gunhu'yunydja bitjandhiyi ḏälkumayi garrpiṉ ŋunhiyinhayi. Ga ŋunhi nhuma yurru ŋuriŋiyi nhokalay dhärukthu yänanydja dhayaḻakuma ŋula nhä dhiyala munatha'ŋuranydja, ŋunhiyinhanydja ŋayi yurru Gunhu'yunydja bitjandhiyi dhayaḻakumayi ŋunhala djiwarr'ŋuranydja. \p \v 19 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja bitjan gam': Ŋunhi yurru nhuma märrma'yu Garraywalaŋumirriyu yolŋuyu maṉḏathu ŋupanayŋu yana waŋgany guyaŋirri dhiyala munatha'ŋura, ga ŋäŋ'thundja nhuma maṉḏa yurru Gunhu'nhanydja waŋganygu yana ŋuriki bili, bala yana ŋarrakalanydja Bäpayu ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja yurru djämana yana, wekamana yurru ŋunhiyi nhäku nhuma yurru ŋäŋ'thun ŋanya waŋganydhu rirrakayyu. \v 20 Liŋgu ŋunhi yurru märrma' ga ḻurrkun' Garraywalaŋumirri yolŋu walala ḻuŋ'maranhamirri waŋganydhirri ŋarrakalaynydja yäkuyu, ŋarranydja yurru ŋunhi ŋunhiliyi yana walalaŋgala.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Ḻakarama yukurra djämamirrinha yolŋunha ŋunhi ŋayi yaka ŋuli bäy-ḻakarama wiripuŋuwu yolŋuwu \p \v 21 Waŋganymirri ŋayi Betayu withiyara Djesunha, ga waŋana ŋanya dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Way Garray. Ŋunhi yurru ŋarrakala guthayunydja ŋayaŋu-yätjkuma ŋarranha, nhämunha'mirri dhika ŋarra yurru bäy-ḻakaramanydja nhanŋu? Märr-gurriri 7-mirri? Bay' nhämunha'mirri?” \p \v 22 Yurru Djesunydja waŋana nhanukala dhärukkurru bitjarra, “Yäw... yaka 7-mirri. Yana bäy-ḻakaraŋana nhanŋu biyakana liŋgu, weyinŋumirrina.” \p Bala ŋayi Djesunydja bilyun, bala waŋa ŋanapurrunhana ḻundu'mirriŋunhana walalanha nhanŋuway bitjanna, “Ŋäkanydja walala ŋamathaŋana. \v 23 Ŋunha Godkunydja Rom bäy-ḻakaranharamirri warray, balanyara warray gam': Waŋgany yolŋu yukurrana nhinana ŋurruŋu buŋgawa, bala ŋayi guyaŋina bitjarra, ‘Ŋarra yurru ŋäŋ'thun ŋarrakuway ŋunha ya' djämamirrinha walalanha, walalanydja yurru wekama buku-ruŋinyamarama ŋarraku ŋunhiyi bili rrupiyanydja mala, ŋunhi nhämunha' walala ŋunhi märraŋala ŋarrakala goŋŋuru ŋäthili.’ Bala ŋayi wäthurrunana walalaŋgu waŋga'-waŋganyguna. \p \v 24 “Bala ŋayinydja waŋganydja djämamirri ḏarramu marrtjina, ŋunhi ŋäthili ŋayi märraŋala buluna dhikana wal'ŋu dhaŋaŋnha rrupiya ŋurikiŋi buŋgawawuŋu, bala buluna dhaŋaŋ ŋayi yurru wekama buku-ruŋinyamaramanydja. \v 25 Yurru rrupiyamiriwnha ŋayi ŋunhi ḏarramunydja, bäyŋuna nhanŋu ŋula rrupiyanydja. Bala ŋunhiyi buŋgawanydja waŋana wiripuŋuwala djämamirriwala bitjarra, ‘Ma' mulkiyana ŋanya, bala rrupiyawuna wekaŋa ŋanya ga nhanŋu miyalknha ga djamarrkuḻi'nha ga bukmak nhä malanha ŋayi yukurra ŋayathama; wekaŋana walalanha bukmaknhana, märr yurru ŋarranydja märrama ŋunhiyina rrupiya walalaŋgalaŋuwuynha.’ \p \v 26 “Bala ŋayinydja ŋunhi ḏarramunydja ŋurrkanhamina warray ŋanyapinyay ŋayi gumurrlili nhanukala ŋurikala buŋgawawala, bala waŋana dhä-wurrupuruŋalana bitjarra, ‘Yaka buŋgawa, yaka ŋarranha biyaka. Galkurra ŋarranha bulnha. Yalala ŋarra yurru nhuŋu wekama rrupiyanydja buku-ruŋinyamaramanydja, bukmak yana ŋunhiyi.’ \p \v 27 “Bala buŋgawanydja ŋunhi mirithinana dhika wuyurruna nhanŋu, bala gonha'yurrunana ŋanya, bitjarra ŋayi bäy-ḻakaraŋalana nhanŋu ŋurikiy bukmakpuy yana; yakana ŋayi ŋunhi buku-ḏuwaṯthurruna biyapulnydja rrupiyawu, bäyyi ŋayi rrupiya guḻkuny'tja ḻukana yukurrana. Bala ŋayi djuy'yurrunana ŋanya yänana-wala. \p \v 28 “Marrtjinanydja ŋayi ŋunhiyi djämamirri ḏarramu, dhawaṯthurruna warraŋullilinydja, bala ŋayi nhäŋala waŋganynha ḏarramunha, ŋunhinhana ŋunhi ŋayi yawungu märrama rrupiya nhanukuŋu, yurru märr-ḻurrkun' warray barrwaṉ, yaka warray guḻku'. Nhäŋalanydja ŋanya ŋayi, bala dhunupana mayaŋnha mulkana, ga waŋana nhanukala bitjarra, ‘Ma' wekaŋana ga', ŋarrakunydja rrupiya. Nhe yurru buku-ruŋiyinmarama wekamana ŋarrakunydja dhiyaŋuna-wala ŋunhiyi rrupiya liŋgu, ŋunhi nhe yawungu ŋarrakuŋu märranha.’ \p \v 29 “Bala ŋayi ŋunhi wiripunydja ḏarramu ŋurrkanhaminana ŋanyapinyay ŋayi gumurrlilina ŋurikala djämamirriwalana, bala waŋana dhä-wurrupuruŋala bitjarra, ‘Galkurra ŋarranha bulnha. Ŋarra yurru nhuŋu wekama ŋunhiyi rrupiya, buku-ruŋinyamarama yalala.’ \v 30 Yurru yakana ŋayi galkurrunanydja ŋula bulnhanydja. Dhunupana ŋayi ŋanya ŋilitjara ḻoḻulilina, ga bäy ŋayi yurru ga rrupiya buku-ruŋinyamarama wekama nhanŋu. \p \v 31 “Yurru wiripuwurruyunydja yolŋuyu walalay nhäŋala maṉḏanha, bala walala wäŋgaŋala buŋgawawalana ŋurikala ŋurruḏawalaŋuwalana, bala ḻakaraŋalana nhanbala ŋurikalaŋuwuynha djämamirriwalaŋuwuynha, ŋunhi ŋayi yukurrana nhaltjarra ŋunhinha wiripuŋunha ḏarramunha. \v 32 Bala ŋunhi ŋurruŋu buŋgawanydja wäthurruna ŋurikiyi djämamirriwuna, bala waŋana nhanukala bitjarra, ‘Nhenydja dhuwala mirithirrina yätjnha yolŋu ŋiniya? Ŋarranydja nhuŋu ŋunhi bäy-ḻakaraŋala warray ŋurikiy rrupiyawuy dhaŋaŋbuynydja wal'ŋu, ŋunhi nhe ŋarranha ŋäŋ'thurruna bäy-ḻakaranharawu. \v 33 Balaŋu nhe bini wuyuna nhanŋu ŋuruku wiripuŋuwu ḏarramuwu bitjana bitjarra ŋarra wuyurruna nhuŋu.’ \v 34 Yurru ŋunhi buŋgawanydja wirrkina ŋaramurryina, bala djuy'yurrunana ŋunhinha djämamirrinhanydja ḏarramunha, bala ḻoḻulilina ŋilitjara ŋanya, ga gonhana ŋayi yukurrana gärrina, yana liŋgu-u-u ga bäy ŋayi yurru ga rrupiya buku-ruŋinyamarama, ŋulinyara yana liŋgu dhaŋaŋ rrupiya ŋunhi ŋayi ḻukana yukurrana ŋäthili.” \p \v 35 Ga bitjarrayi ŋayi Djesuyu mayali'kurru ḻakaraŋalanydja, bala ŋayi waŋana dhawar'maraŋalanydja dhäruk bitjarrana, “Yo, bitjandhiyi yurru ŋarrakala ŋuruŋu Djiwarr'wuyyunydja Bäpayu dhä-ḏir'yun nhuna wirrkina, ŋunhi nhe yurru yakanydja bäy-ḻakarama yuwalkkuma ŋuruku wiripuŋuwu yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru nhuna ŋayaŋu-yatjkuma; yakana ŋayi yurru Gunhu'yunydja bäy-ḻakarama nhuŋunydja, ŋunhi nhe yurru yaka bäy-ḻakarama ŋula wiripuŋuwu yolŋuwu.” Bitjarrayina ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 19 \s1 Djesuyu marŋgikuŋala gananminyarawuy rombuy \p \v 1 Yo, ŋuliŋuruyinydja ŋayi gonha'yurrunana Djesuyu Galalinydja ŋaraka wäŋa, bala marrtjina djunamana makarrlili wäŋalili Djudiyalilina, bala ŋayi buḏapthurruna mayaŋgu Djodanbuyŋunydja. \v 2 Ga guḻku' yolŋu walala marrtjina ḻuŋ'thurruna nhanukala, bala ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋunhanydja ŋunhiyi ḏukmaraŋalana. \p \v 3 Ga wiripu-guḻku' Rom-dharraymirrinydja yolŋu'-yulŋu marrtjinayi bala Djesuwala, bala dhä-wirrka'yurrunana walala ŋanya yukurrana, yana mayali'-wilkthurruna yukurrana, märr walala yurru marina djäma nhanŋu, ga bitjarrana walala waŋana dhä-wirrka'yurrunanydja ŋanya gam', “Way, nhaltjan yukurra dhika romdhunydja ŋilimurruŋgala ḻakarama? Dhunupa muka ŋunhiyi yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru gonha'yundja nhanŋuway miyalknha?... ga djuy'yun ŋayi yurru ŋanya gupaḏalkuma?” \p \v 4 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yaka muka yana nhuma dhuwala marŋginydja ŋiniya?... ŋunhi yukurra nhaltjan djorra'yu ḻakarama bitjan gam': Ŋunhi ŋurruthaŋalanydja wal'ŋu Godthu djäma yolŋunha maṉḏanha ḏarramunha ga miyalknha; märrma' ŋunhiyi djämawuynydja maṉḏa Godkuŋu yana. \v 5 Ga dhiyakuyina märrwu ŋunhi ŋuli ḏarramuyunydja märrama miyalknha, ŋayi yurru ŋuriŋiyi ḏarramuyunydja gananna ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunhanydja, märr ŋayi yurru waŋgany-manapanmirrinydja nhanukalayŋuwala miyalkkalana, bala maṉḏa ŋunhiyi maṉḏa märrmany'tja waŋganynha; yakana maṉḏa ŋunhi märrma' biyapulnydja. \v 6 Yakana yurru ŋula yolthu yolŋuyu barrkuwatjkumanydja maṉḏanha, liŋgu Godthuna ŋayipina ŋunhiyinydja maṉḏanha waŋgany-manapara.” Bitjarra ŋayi Djesuyunydja bala ḻakaraŋala walalaŋgu. \p \v 7 Ga walalanydja biyapul waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra gam', “Ŋayi Mawtjitjthunydja rom nherrara, manymak warray ŋunhi dhuway'mirriŋuyu yurru miyalknhanydja djuy'yun. Ŋayi yurru ŋuriŋiyi ḏarramuyu wukirri djorra'na, bala djuy'yunna ŋunhiyi miyalknhanydja gupaḏalnha. Nhäku warray ŋayi Mawtjitjthu nherrara dhuwalayinydja rom bitjarrayi?” \p \v 8 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Ŋunhi Mawtjitjthunydja nhumalaŋgu wekaŋala rom bitjarrayi, liŋgu ŋayaŋu nhumalaŋgunydja dhuwali ḏälnha wal'ŋu yana, yaka nhuma ḏukṯuk yuwalkkunydja wal'ŋu romgu marŋgithinyarawu. Yurru ŋunhiyinydja rom Gunhu'yunydja ŋurruthaŋalanydja nherrara barrkuwatj warray, liŋgu ŋayi djäma miyalknha ga ḏarramunha bitjan waŋganynha yana maṉḏa yurru. \v 9 Ga dhuwalana ŋarra nhumalaŋgu ḻakarama yukurra. Ŋunhi maṉḏa ḏarramu ga miyalk liŋguna märranhaminyarana, ŋunhiyinydja waŋganynha yana maṉḏa. Ŋunhi ŋayi yurru miyalk nhina yukurra gäna yana ŋurikiyi nhanŋuway ḏarramuwu, ga ŋayinydja ŋuli dhuway'mirriŋuyunydja ŋuriŋinydja gonha'yurruna ŋanya, bala märraŋu wiripuŋunhana miyalknha, ŋunhiyinydja ŋayi biyaku ŋuli djäma marramba'na ŋuriŋiyi ḏarramuyunydja.” \p \v 10 Ga ŋanapurru ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja nhanŋu waŋana nhanukala Djesuwala bitjarra, “Nhä dhuwala ḏälnydja rom. Mak manymaktja ŋanapurruŋgu dhuwala, ŋunhi ŋanapurru yurru nhina yukurra ḻuni' yana, ga yakana yurru miyalknha märrama.” \p \v 11 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bala bitjarra, “Yaka dhuwala manymak bukmakkunydja nhinanharawu ḻuni'wunydja. Manymak warray ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi nhanukala ŋayi Gunhu'yu wekaŋala ganydjarr, märr yurru ŋayi ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra galŋa-djulŋithirri gänanydja yana dhäykamiriwnydja; ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra ḻuni'na. \v 12 Yo, ḏarramuwurruyu wiripu-guḻku'yunydja yurru yaka märrama ŋula miyalknha, liŋgu wiripu-guḻkuny'tja yaka ḏukṯuk miyalkku märranharawu, ga wiripu-guḻku'yunydja yakana yurru märrama miyalknha, liŋgu ŋuriŋina ŋunhi yolŋuyu ŋuli djäma ŋunhiyi ḏarramunha rumbal. Ga wiripu-guḻkuny'tja waŋa ŋuli ḏarramuwurru bitjan, ‘Ŋarranydja dhuwala yaka yurru miyalknha ŋula märrama; ŋarra yurru nhina gänana yana ŋarrapina, Garraywuna nhanŋuwaynha, nhanukalaŋuwuna djämawu.’ Yo, ŋunhi yurru ŋula yol ḏarramu nhina galŋa-djulŋithirri miyalkmiriwnydja, ŋayi yurru ŋunhiyinydja ḏarramu nhina ḻuni'na yanana yukurra, yurru dhuwalayinydja rom yaka bukmakku yolŋu'-yulŋuwu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu goŋ-ŋal'yurruna yumurrku'wala \p \v 13 Ga ŋuliŋurunydja walala yolŋu'-yulŋuyu gäŋala yumurrku'nha bala Djesuwala, märr yurru ŋayi walalaŋgala goŋ-ŋal'yu-ŋal'yun ŋurikala yumurrku'wala. Ga walalanydja gonha ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay nhäŋala, bala gukuŋala warray dhärukthu wuṉḏaŋarryuna, djuy'yurruna walalanha. \p \v 14 Ga ŋayi ŋunhi Djesuyunydja ŋunhimalayi nhäŋala, bala wäthurrunana walalaŋgu bitjarrana, “Way, gäŋa walalanha ŋunhiyi yumurrku'nha ŋarrakala. Yaka walalanha gukuŋa. Liŋgu balanyarayina yolŋu'-yulŋu nhanŋuwaynydja wal'ŋu Godkunydja yolŋu walala; walalana yurru märrama nhä malanha ŋamakurruny'tja ŋunhi ŋayi yukurra Godthu ŋayathama ŋunha.” \p \v 15 Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja Djesu marrtjina goŋ-ŋal'yurrunana muḻkurrlilina ŋurikala yumurrku'walanydja, marrkapthurrunana manapara walalaŋgu. Bala ŋayi marrtjinana, gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa. \s1 Ḻukunydjayu ḏarramuyu gonha'yurruna Djesunha \p \v 16 Ga waŋgany yolŋu ŋurruŋu ḏarramu marrtjina ga dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra, “Way Garray, nhaltjan dhika ŋarra yurru djäma, ŋamakurruny'tja, märr ŋarra yurru ḏälkuma yuwalkŋunydja wal'ŋa gupaḏalŋuwuna nhinanharawu?” \p \v 17 Bala ŋayinydja Djesuyunydja ŋanya waŋana balanydja bitjarra, “Nhäku warray nhe dhä-wirrka'yurruna ŋarranhanydja bitjarrayi? Yaka dhuwala ŋula yol yolŋu ŋamakurruny'tja; ŋayipina waŋganynha Godnha yana ŋamakurruny'tja wal'ŋu. Ŋuli nhe djäl yuwalkŋuwunydja wal'ŋu walŋawu ḏälkunharawu, yana nhe yurru mulkiya baṯ biyakana romdja ŋunhiyi, ŋunhi ŋayi Gunhu'yu nherrara.” \p \v 18 Bala ŋayinydja ŋunhi yuṯanydja ḏarramu waŋa bitjan warray, “Wanhaka dhika romdja malanha?” \p Ga ŋayi Djesunydja waŋa bitjan, “Dhuwalana malanha gam': Yaka buŋa murrkay'kuŋa yolŋunha, yaka marramba'thiya, yaka manaŋiya, ga yaka bothiya ḻakaraŋa. \v 19 Märr-ŋal'yurra nhokalaŋuwala bäpa'mirri-ŋuwala ga ŋäṉḏi'mirriŋuwala, ga märr-ŋamathiya ŋuruku wiripuŋuwunydja yolŋuwu biyaka bitjan nhe yukurra märr-ŋamathirri nhuŋuway nhe gal'ŋu.” \p \v 20 Bala ŋayinydja waŋa ŋunhiyi yuṯanydja ḏarramu bitjan, “Liŋgu muka ŋarra ḏälkumanydja ŋuli yukurra dhuwaliyi malanha rom. Nhäna ŋarra bulunydja dhika yurru djäma?” \p \v 21 Ga ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Ŋuli nhe djäl nhe yurru yuwalktja dhuwurr-dhunupanydja wal'ŋu, bitjanna gam' nhe yurru djäma. Gatjuy wekaŋana-wala ŋunhiyi nhuŋuway nhänydja malanha, warrpam'thurra yana rarr'yurra wekaŋa ŋunha ŋurruwuykkuna yolŋuwu, bala Godthuna yurru ŋayipina wekama nhuŋu biyapulnydja wal'ŋu ŋamakurru'mirrinydja nhä malanha ŋurukuy djiwarr'wuynha wal'ŋu, märr nhe yurru yuwalk wal'ŋu ḻukunydjayirri. Gatjuy marrtjiyana, ga djämana nhe yurru biyakayina, bala roŋiyiyanydja, bala malthurrana ŋarraku.” \p \v 22 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi ḏarramuyu ŋäkulanydja, bala ŋayi bilyurruna dhärukmiriwnha, galŋa-yätjthinana manapara, gonha'yurrunanydja ŋanya Djesunha, liŋgu ŋayi biyapul wal'ŋu ḻukunydja yolŋu ŋunhi. \p \v 23-24 Bala ŋayi Djesuyunydja yukurrana nhäŋalana ŋanya marrtjinyaranydja nhinanhara bala galŋa-yätjthinyarana, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Ḏäl dhuwala ḻukunydjawunydja yolŋuwu gulŋiyinyarawu Godkalaŋuwunydja Romgu. Ŋunhi ŋuli wäyindhunydja gamulyunydja gäma yukurra girri' guḻku' ḏiltjiyu nhanukalay ŋayi, ga ḏälnha nhanŋu ŋunhi gulŋiyinyarawunydja ŋula wanhamala wäŋalili ŋuliwitjan yutjuwaḻa'kurrunydja dhurrwarakurru. Ga balanyarayina girri'-mäypamirriwunydja yolŋuwu ḏälnha yana wal'ŋu nhanŋu gulŋiyinyarawu bala Godkalanydja wäŋalili.” \p \v 25 Bala ŋanapurru ŋäkulanydja ṉirryurrunana, bala waŋana dhä-wirrka'yurruna bitjarrana, “Yolnha dhika yurru walŋathirrinydja nhina? Yol yurru dhika gulŋiyirrinydja ŋunha Godkalanydja wäŋalili?” \p \v 26 Bala ŋayi Djesuyunydja buku-nhäŋalana waŋana ŋanapurrunha bitjarra, “Yolŋunydja yurru yakana walŋakunharamirri bitjanmirriyinydja ŋanyapinyay ŋayi ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. Godthuna ŋayipina yurru yolŋunha walŋakumanydja yänanydja-wala, liŋgu bäyŋuna ŋula ḏäl Godkunydja djämawu.” \p \v 27 Bala ŋayi Betanydja waŋana dhä-wirrka'yurruna Djesunha bitjarra, “Nhämirri warray ŋanapurrunydja? Ŋanapurrunydja ŋunhi gonha'yurruna bukmak warray nhä malanha, bala ŋanapurru malthurruna nhuŋuna.” \p \v 28 Bala ŋayi Djesunydja waŋana ŋanapurruŋgu bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋulinyaramirriyunydja ŋunhi yurru ŋunha yuṯa rom maḻŋ'thunna, ŋarranydja yurru nhina yukurra ŋurruŋuna wal'ŋu buŋgawana Gunhu'walaŋunydja ŋurikiyi ḻatju'wunydja dhikanydja romgu, ga nhumanydja yurru ŋarraku ḻundu'mirriŋunydja walala nhina ŋarrakalayi gali'ŋura galki, ŋurruŋuyi walala yana; nhumanydja yurru ŋurruŋuyirri waŋga'-waŋgany djarr'yunarawu barrkuwatjku malawu, yolŋu'-yulŋuwu. Yitjuralpuyŋuwu \v 29 Ŋunhi ŋayi yurru ŋula yolthu yolŋuyu ganan nhanŋuway nhä malanha, wäŋa ga dhäykanha nhanŋuway, ga wäwa'mirriŋunha ga ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha ga yumurrku'nha, ŋunhi ŋayi yurru bitjandhiyinydja ganan bukmaktja ŋarrakuwaynydja yana malthunarawu, ŋurikiyinydja yolŋuwu yurru Godthu wekama nhä malanha ŋamakurru', bukulili ŋal'marama warray marrtji yurru biyapul warray, dhiyaŋunydja-wala dhiyala munatha'ŋuranydja, ga ŋunhalanydja ŋayi yurru nhina yukurra walŋana, bitjanna liŋguna yurru, gupaḏalnha-wala yana. \v 30 Yo, ŋula nhämunha' yolŋu walala, ŋunhi walala nhina yukurra ŋurruŋumirri dhiyaŋu-wala, ŋunhalanydja walala yurru Gunhu'walanydja wäŋaŋura gali'wuynha walala, ga wiripu-guḻku' ŋula nhämunha' ŋunhi walala yukurra dhiyala nhina wal'ŋu gali'ŋura, ŋunhalanydja walala yurru ŋurruŋumirrina wal'ŋu.” \c 20 \s1 Dhäwu' djämamirriwalaŋuwuy walalaŋgalaŋuwuy \p \v 1 Waŋganymirri Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu' mayali'kurru, bitjarra gam', “Godkunydja rom balanyara bitjan waŋgany ḏarramu wäŋa-waṯaŋu borumgu ŋuthanmaranharamirri. \p “Waŋganymirri munhakumirri wal'ŋu yana, ŋayi marrtjina ŋunhiyi ḏarramu, liŋgu ŋayi djälthina yolŋuwu walalaŋgu, märr yurru walala marrtji ga djäma nhanŋu ŋunhiliyi. \v 2 Marrtjinanydja ŋayi, bala ŋayi nhäŋalana ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja, bala waŋana bitjarrana, ‘Way walala! Nhämirri nhumanydja ŋuli marrtji ga djäma ŋarraku? Ŋarra yurru nhumalanha wekama barrwaṉ diyin-dola ŋurikiy waŋganybuynydja ḏaykun'puy djämawuy.’ \p “Yo manymak muka. Ŋanapurru yurru djäma nhuŋu bay',’ bitjarra, bala walala marrtjinanydja bala nhanukalana wäŋalili, ga ŋunhilina walala yukurrana djämana-a-a, walu ŋupara-a-a, yana liŋgu-u-u ga munhakuyina. \p \v 3 “Ga dharrathir'mirriyunydja waluyu, ŋayi marrtjina biyapul ŋunhiyi ḏarramu, ga nhäŋala yolŋu'-yulŋunha, walala marrtjina dhärra'-dharrana yänana, djämamiriwnha walala, galkurruna djämawu. \v 4 Nhäŋalanydja ŋayi walalanha, bala waŋana bitjarrana, ‘Way walala, go marrtjiya, ga djäma ŋarraku ŋunhala, ga yäranydja ŋarra nhumalanha yurru wekamayi ŋurikiy djämawuy.’ \v 5 Bala walala marrtjinana nhanukala wäŋalilina, bala djämana. \p “Ga biyapul buku-ḻarrŋgayny'tja ŋayi marrtjina ŋunhiyi ḏarramu, ga bitjarrayi bili garr'yurruna wiripu-guḻku'nhanydja. Ga bulu ḻäy-wilyunarayyunydja waluyu ŋayi marrtjinayi, ga garr'yurruna wiripu-guḻku'nha. \p \v 6 “Ga biyapul milmitjpanydja wal'ŋu ŋayi marrtjina, ga nhäŋala wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha, walala marrtjina ḏäpthurruna djämamiriwnha walala. Bala ŋayi dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarrana, ‘Way walala! Nhäku nhuma marrtji dhuwala ḏäpthundja djämamiriwnydja walala, walu-ŋupan yänanydja?’ bitjarra. \v 7 Ga walalanydja waŋana nhanŋu bitjarra warray balanydja, ‘Bäyŋu dhuwala ŋanapurruŋgu ŋula yolthu yolŋuyu djäma ḻakaranha ŋäthili bay,’ bitjarra walalanydja. Bala ŋayi ŋuriŋiyinydja ḏarramuyu garr'yurrunana, ‘Go marrtjiyana, ga djäma ŋunhala ŋarrakalana,’ bitjarra. Bala walala marrtjinana, ga djämana ŋunhiliyi. \p \v 8 “Djämanydja walala yukurrana bukmakthuna ŋuriŋiyi malayu, ga yana liŋgu ga walu-gärrinyarayuna. Bala ŋayi ŋunhi wäŋa-wataŋunydja ḏarramu waŋana dharraymirriwala ḏarramuwala bitjarra, ‘Ŋay' dhuwalana rrupiyanydja. Wäthurrana walalaŋgu djämamirriwunydja walalaŋgu, ga wekaŋa buku-ruŋinyamaraŋana walalaŋgu djämawuynydja. Ŋäthilinydja nhe yurru wekama ŋuriki walalaŋgu ŋunhi walala dhuḏitj djäma ŋurru-yirr'yurruna, ga yana liŋgu-u-u, biyakana marrtjiya liŋgu bala-a-a, ga ŋunha wapthurra ŋurikala walalaŋgala ŋunhi ŋarra ŋäthili wal'ŋu garr'yurruna, munhakumirri walalanha.’ Ga bitjarra ŋayi ŋunhi wäŋa-waṯaŋunydja waŋana. \p \v 9 “Bala ŋunhi dharraymirrinydja wäthurrunana walalaŋgu bukmakkuna, bala ŋayi wekaŋala ŋäthilinydja ŋurikina walalaŋgu ŋunhi walala djäma-dhuḏiŋu walala, märr-dhumbuḻ'wuynha waluwuy, yurru walalaŋgu ŋayi weka'-wikaŋalanydja waŋga'-waŋganygu diyin-dola malanha yana barrwaṉ'tja. \v 10 Ga ŋuriŋinydja walalay munhakumirriwuyyunydja djämawuyyu walalay nhäŋalana, bala guyaŋina yanapi walalanydja märranha biyapul wal'ŋu barrwaṉ, yurru bäyŋu warray, yana ŋayi walalaŋgu wekaŋalanydja ŋupanayŋu yana, diyin-dola malanha barrwaṉ. \v 11 Ga ŋunhi walala galkaranydja marrtjina rrupiyanydja, bala nhäŋa'-nhaŋala goŋlilina walalaŋgalay walala diyin-dola yana barrwaṉ, bala walalanydja ŋunhi munhakumirriwuynydja djämawuy walala ŋoy warray dhärrana buŋgawawunydja, bala morrumurru'na waŋanana bitjarrana. \v 12 ‘Walalanydja ŋunhi dhiyaŋunydja walalay djäma märr-dhumbuḻ' warray, gurririyu warray waluyu, ga ŋanapurrunydja yukurrana dhuwala djäma bitjarra warray liŋgu-u-u walu-ŋupara-a-a, ḏaykun'kurru warray. Ga nhäku warray nhe walalaŋgu wekaŋala balanyaranydja liŋgu bitjan ŋanapurruŋgu dhuwala?’ \p \v 13 “Bala ŋayi buŋgawanydja waŋana bitjarra, ‘Ŋäka ŋamathaŋa ŋi'. Yaka dhuwala ŋarranydja mel-yarrkthunaramirri wekanharamirri nhumalaŋgu. Ŋäthilinydja nhe ŋunhi waŋana yuraŋala wal'ŋu ŋurikiyi diyin-dolawunydja barrwaṉ'ku waŋganybuynydja ḏaykun'puy djämawuy, bala nhe liŋguna dhuwali märraŋalanydja. \v 14 Gatjuy marrtjiyana nhokalay wäŋalilina. Ŋarranydja dhuwala ḏukṯuk ŋarra yurru wekama dhuḏiŋuwunydja yolŋuwu balanyara yana liŋgu ŋupanayŋu bitjan nhumalaŋgu. \v 15 Liŋgu dhuwalanydja ŋula nhä ŋarrakuway wal'ŋu, ŋarra yurru wekama ŋarrakiyingalay ŋarra ḏukṯukthu. Bay' nhenydja mel-di'yurruna warray?... liŋgu ŋarra dhuwala dhapinya ŋi'.’” \p \v 16 Ga dhuwalayina ŋayi Djesuyu dhäwuny'tja ḻakaraŋala, bala ŋayi dhawar'yurrunanydja waŋana bitjarrana. “Yo. Walalanydja yurru dhuḏi'-dhuḏiŋunydja ŋurruŋuna, ga ŋurru'-ŋurruŋunydja yurru dhuḏiŋuna.” \s1 Biyapul ŋayi Djesu ḻakaranhamina rakunydhinyarawuy ŋanyapinyay ŋayi \p \v 17 Yo, djunamana ŋanapurru marrtji ŋunhi wäŋgamanydja dhukarrkurrunydja bala Djurutjalamlilina, ga gandarrŋuranydja, bala ŋayi Djesuyu ŋanapurrunha ŋunhiliyinydja ḻuŋ'maramana marrtji waŋganylilina, nhanŋuwaynydja ŋunhi 12-nhanydja ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ŋayi ḻakarama biyapul, ŋunhi nhaltjan nhanŋu yurru maḻŋ'thun ŋunhala Djurutjalam. \v 18 Ga bitjarra ŋayi waŋananydja, “Ŋäkanydja walala ŋamathaŋa wal'ŋu. Galki yurru ŋilimurru dhuwala bunana Djurutjalamdja wäŋaŋura, ga ŋunhalayinydja walala yurru dhayuŋanna Gäthu'mirriŋunha Yolŋunhanydja; walala yurru ŋarranha wekamana bala ḏalkarra'mirriwalana walalaŋgala goŋlili ŋurru'-ŋurruŋuwalana wal'ŋu, ga rom-marŋgikunharamirriwalana walalaŋgala. Yo, ŋuriŋiyi ŋurruŋumirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu yurru ŋarranha yätj-ḻakaramana, bala wekamana rakunydhinyarawuna. \v 19 Walala yurru dhayuŋandja ŋarranha mulkuruwalana yolŋu'-yulŋuwala goŋlilinydja, bala yurru ŋuriŋi mulku'-mulkuruyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋarranha wakalkumana, warku'yunna yurru ŋarranha, ga bartjunmaramana ŋarranha, bala ŋal'marama dharpalili mälakmaranharawuylilina. Yurru ḻurrkun'thunydja munhayu ŋayi yurru Gunhu'yu ŋarranha walŋakumayi, ŋarra yurru biyapul gaŋgathjrriyi walŋathirri beŋuru rakunyŋurunydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja ŋanyapinyay ŋayi. \s1 Djesuyu romdja nherrara ŋurru'-ŋurruŋuwu yolŋu'-yulŋuwu \p \v 20 Ga ŋuliŋurunydja ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋunydja ŋunhi maṉḏaku Djayimgu ga Djongu marrtjina bala Djesuwala, yurru gäŋala ŋayi ŋunhiyi maṉḏanha yulŋunydja, gäthu'mirriŋunha maṉḏanha Djipitiwu bäpa'mirriŋuwu. Marrtjinanydja ŋayi ŋunhiyi ŋäṉdi'mirriŋunydja, bala ṉepaḻ-nyilŋ'thurruna nhanukala Djesuwala, bala waŋana bitjarra, “Way Garray, ŋarra yurru nhuna ŋäŋ'thun dhuwala bay'... ŋula nhäku.” \p \v 21 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana bitjarra, “Go, nhä yulŋunydja ŋarra nhuŋu yurru wekamanydja?” bitjarra. \p Bala ŋayinydja ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuyunydja waŋana ŋanya bitjarrana, “Ŋunhi nhe yukurra yurru nhina ŋurruŋunydja wal'ŋu buŋgawanydja nhokalay nhe romŋura, ŋarranydja ḏukṯuk dhiyaku maṉḏaku, maṉḏa yurru nhina yukurra ŋurruŋu wal'ŋu nhokala gali'ŋura.” \p \v 22 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Yaka nhuma dhuwala marŋginydja bay', nhäku nhuma yukurra ŋäŋ'thun. Ŋarranydja yukurra yurru marrtji bala rakunydhinyaralilina, yaka ŋarranydja yurru waṉḏirri mariŋurunydja romŋuru burakinyaramirriŋurunydja. Ga nhumanydja dhuwala ŋarraku malthunaramirri walala, nhumalanha walala yurru bitjandhiyi bili buma ŋayaŋu-yätjkuma. Ga nhaltjan nhuma yurru yulŋunydja? Waṉḏirri warray?... bay nhaltjan? Malthunna-wala yana?... bäyyi nhuma yurru burakirrinydja ŋunhi?” Bitjarra Djesuyu maṉḏanha dhä-wirrka'yurrunanydja. \p “Ŋilinyunydja yurru malthunna-yana-wala nhuŋu. Yaka warray ŋilinyu yurru waṉḏirri burakinyaramirriŋuru romŋuru,” bitjarra maṉḏanydja waŋana buku-wakmaraŋala Djesuwu. \p \v 23 Bala Djesunydja waŋana bitjarrana, “Yuwalk muka nhumanydja yurru galŋa-yätjthirri bitjandhiyi liŋgu yana bitjan ŋarra. Yurru ŋarranydja yaka yurru djarr'yun ŋula yolnha yolŋunha ŋurruŋuthinyarawu ga nhinanharawu ŋuruku galkiŋuwunydja ŋarrakala. Ŋayipi yana Gunhu'yu ŋurruŋukumanydja yurru nherraṉ ŋunhinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhi ŋayi ŋäthili djarr'yurruna walalanha.” \p \v 24 Bala ŋanapurrunydja gonha' wiripu-guḻku'yunydja, ḏämbumirriyu ga ḏämbumirriyu nhanukala ḻundu'mirriŋuyu walalay ŋäkula warray maṉḏanha, maṉḏa yukurrana ḏukṯukthina ŋurruŋuyinyarawu, bala ŋanapurrunydja ŋoy warray dhärrana maṉḏaku, Djayimgu ga Djongu. \p \v 25 Bala ŋayi Djesuyunydja yurrum'maraŋalana marrtjina ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha nhanŋuway ŋayi waŋganylilina ŋurruklili, bala ŋayi ḻakaraŋalanydja marŋgikuŋalana ŋanapurruŋgu bitjarra, “Nhuma marŋgi muka ŋunhi romgu dhiyakuywu munatha'wuywunydja, ŋunhi walala ŋuli yukurra ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala buŋgawa-ḻakaranhamirri, bala yukurra ŋuli bitjandhina gur'-guryun yolŋu'-yulŋunhanydja, bitjan ŋuli djämamirrinhana walalaŋgu-way walala. \v 26 Yurru nhumalaŋgunydja ŋunhi nhuma malthunaramirri walala ŋarraku, nhumalaŋgunydja rom yurru gäna warray wal'ŋu, wiripu warray. Ŋuli nhe ŋula yol yolŋu ḏukṯuktja ŋurruŋuyinyarawunydja, yaka nhe yurru buŋgawa-ḻakaranharamirrinydja. Biyaka nyilŋ'maranhamiya nhunapinyay nhe, ga djäma guŋga'yurra wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha, bitjan djämamirriyu walalay. \v 27 Yo, nhe yurru djämamirriyiya yana yulŋunydja, liŋgu ŋurruŋunydja yolŋu yurru ŋunhi djäma dhuwala bitjan djämamirri yolŋu'-yulŋuwu, yaka walalaŋgu buŋgawa. \v 28 Liŋgu balanyarawuyina ŋarra ŋunhi Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja bunana lili guŋga'yunarawu yana yolŋuwu. Yaka ŋarra buŋgawa ḻakaranhaminanydja ŋarranhawuy ŋarra; ŋarra marrtjina lili bitjan djämamirri yolŋuwu yana, ga bitjarrayi bili ŋarra walŋa-wekanhaminanydja yolŋuwunydja walŋakunharawu, märr yurru ŋarrana walalanha dhawaṯmarama ŋula nhäŋuru garrpiṉminyaraŋurunydja romŋuru.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu romdja nherrara ŋurru'-ŋurruŋuwunydja yolŋu'-yulŋuwu. \s1 Djesuyu bambaynha maṉḏanha maŋutjimirriyaŋala \p \v 29 Wäŋgaŋalanydja ŋanapurru marrtjina bala-a-a, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, ga baṯ-gay mulkana Djarikuna wäŋa. Ga ŋunhi ŋanapurru ganan ŋunhiyinydja wäŋa, bala walalanydja marrtji guḻku'na yolŋunydja walala malthunmirri ŋanapurruŋgu bala dhukarr-ŋupandja. \v 30 Ga ŋunhili gali'ŋura dhukarrŋuranydja yolŋu maṉḏa nhina-dharra, bambay maṉḏa, bala maṉḏa ŋäma ŋanya Djesunha, ŋayi marrtji lili. Bala maṉḏa dhunupana yatjurrunana, yäku ḻakaraŋalana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Way Garray, Gäthu'mirriŋu Daypitku, wuyurra ŋinyalaŋgu.” \p \v 31 Bala walalanydja dharra guḻku'yu warray yolŋu'-yulŋuyunydja way'yun mukmarama maṉḏanha. Yurru maṉḏanydja yaka warray mukthun; mukthun warray yatjun yukurra, yäku ḻakarama ŋanya, “Djesu, Gäthu'mirriŋu Daypitku, wuyurra ŋinyalaŋgu,” bitjan. \p \v 32 Bala ŋayi Djesunydja gulyunna, bala wäthunna maṉḏaku, bala ŋayi waŋa dhä-wirrka'yunna maṉḏanha bitjanna, “Nhäku nhuma ḏukṯuktja? Nhaltjan ŋarra nhumalanha yurru yulŋunydja?” bitjanna. \p \v 33 “Garray, nhänharawuna ŋilinyu dhuwala ḏukṯuktja, ŋilinyu yurru nhämana.” Bitjarra maṉḏanydja buku-wakmaraŋala nhanŋu. \p \v 34 Bala ŋayi Djesunydja wuyurrunana maṉḏaku, bala maŋutjina maṉḏanha mulkana. Ga dhunupana maṉḏa ŋunhi maŋutjimirriyinana, nhäŋalana yulŋunydja. Bala maṉḏa nhinana nhanŋu malthurrunana bala dhukarr-ŋuparana Djesuwu. \c 21 \s1 Djesu marrtjina duŋ'kiyu Djurutjalamlilina gärrina \p \v 1 Yo, wäŋgaŋalanydja ŋanapurru bala-a-a, yana liŋgu-u-u, ga galki wäŋaŋura Baṯpatjtja yäku, bukuŋurana wal'ŋu Wolipnha yäkuŋura, märr-galkina yana ŋunhiyi Djurutjalamnha, \v 2 ga ŋunhalayinydja ŋayi Djesu waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala maṉḏakala bitjarra, “Gatjuy marrtjiya maṉḏa ŋunhawala ya' wäŋalili. Ŋunhi nhuma yurru bunanydja ŋunhalayi, nhuma yurru maḻŋ'marama ŋunhayi märrma'nha wäyinnha maṉḏanha ḏapmaranhara ŋunhiyi dhärranydja yukurra, waŋganydja duŋ'ki ŋunhi märr-yuṯa, ga biyapul ŋunhi yothu nhanŋu. Yupmaraŋanydja nhuma yurru ŋunhiyi, bala gäŋana lili maṉḏanha ŋarrakalana. \v 3 Ga ŋuli ŋayi yurru yolŋuyu dhä-wirrka'yun nhumalanha bitjandja, ‘Way, nhäku nhuma yukurra dhuwala yupmaramanydja dhuwaliyi?’, bitjandja yurru, nhumanydja yurru ḻakarama bitjan, ‘Garray ŋunha ḏukṯuk dhiyakuyi.’ Bala ŋayinydja yurru yana ŋunhiyi yängumana lili.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja maṉḏakala. \p \v 4 Yo, dhuwalayinydja maḻŋ'thurruna warraŋulthinana, bitjarrana liŋgu ŋunhi yukurrana ŋäthili dhäwu'-gänharamirriyu ḻakaraŋala, ŋunhi ŋayi waŋana bitjarra, \q1 \v 5 “Waŋiya ŋunha wäŋalili Djäyanlili yäkulili, \q2 ḻakaraŋa biyaka ŋurikalanydja yolŋu'-yulŋuwala ŋunhi walala yukurra nhina ŋunha Djurutjalamŋura wäŋaŋura, \q1 ‘Dhuwala nhumalaŋgu ŋurruŋunydja wal'ŋu marrtji yukurra nhumalaŋgala. \q1 Ŋayinydja ŋunha wurrkurrum' wal'ŋu ga ḻatju', \q2 gorrumanydja marrtji lili ŋunhilimiyi duŋ'kiŋura yuṯaŋuranydja.’” \p \v 6 Yo, bala maṉḏa ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunydja maṉḏa marrtjinanydja ga maḻŋ'maraŋalanydja yuwalkthi yana, bitjarra yana liŋgu ŋunhi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala maṉḏaku. \v 7 Yupmaraŋalanydja maṉḏa ŋunhiyi duŋ'kinha ga biyapul ŋunhi yutjuwaḻa'nha, bala gäŋalana nhanukala Djesuwalana. Bala walala bukmakthu yana yup-yupmaraŋalanydja marrtjina walalaŋguway walala girriny'tja malanha, bala ŋal'maraŋala ŋunhiyi girriny'tja ḏiltjililina wäyingalana ŋurikalana duŋ'kiwalana, bala ŋayi Djesunydja ŋal'yurrunana ŋunhimalayi wäyingalana ḏiltjilili. \p \v 8 Bala mirithirri guḻku'yu wiripu-guḻku'yunydja yolŋuyu walalay yup-yupmaraŋala marrtjina girriny'tja, bala minhdhalaraŋalana marrtjina dhukarrlilina bala, ga wiripuŋuyu yolŋuyu walalay ḏaw'-ḏawyurruna marrtjina many'tjarr dharpa, bala rulwaŋdhurruna marrtjina bala dhukarrlilina, gatjaḻnha djäma ḻatju'kuŋalana nhanŋu Djesuwuna marrtjinyarawuna yukurranharawu. \v 9 Ga yolŋunydja walala marrtjina guḻku'na yatjunmina; wiripunydja marrtjina wäŋgaŋala ŋurruŋu, ga biyapul dhuḏiŋu ŋanya ŋunhi munguyurruna; bukmaknha walala märryiŋgathinanydja dhika martj-martjurrunanydja, wokthurrunana nhanŋu wirrkina, ḻuku-yiŋgathinana wal'ŋu dhikana bitjarrana gam', “Ŋanapurrunydja dhuwala wokthurrunana nhuŋu wirrkina. Nhenydja dhuwala ŋunhiyi beŋuru yarraṯaŋuru Daypitkala, ga marrtjinydja nhe yukurra dhuwala Garraywala yana wal'ŋu yäkuyu. Ŋanapurru buku-wurrparanydja Gunhu'nha, wokthurrunana manapara yulŋunydja.” Bitjarrana walala yukurrana yatjunminanydja, märr-yiŋgathinana marrtjina lili, yäku-ḻakaraŋalanydja ŋanya Djesunha. \p \v 10 Mukthurruna yana ŋayi yukurrana marrtjinanydja-a-a, yana liŋgu ga bunana ŋayi Djurutjalam, bala walala ŋunhi yolŋu'-yulŋuyu wiripu-guḻku'yunydja nhäŋalana, bala gawaw'yurruna waŋana bitjarrana, “Yol dhika ŋayi yulŋunydja marrtjinydja lili yukurra?... yol?” \p \v 11 Ga walalanydja, ŋunhi walala yukurrana malthurruna nhanŋu waŋana bitjarra, “Dhuwalanydja dhuwala Garray muka Djesu, ŋulaŋuru Godkuŋu dhäwu'-gänharamirri, ŋurukuy muka Natjurippuy wäŋawuy, makarrwuynydja Galaliwuy.” \s1 Djesuyu dhawaṯmaraŋala gukuŋala Godkala Buku-ŋal'yunaramirriŋuru Buṉbuŋuru \p \v 12 Bala ŋayi mukthurruna yana marrtjina yukurrana dhukarr-ŋupara, yana liŋgu ga gulŋiyina ŋayi ŋunhimala Buku-ŋal'yunaramirrilili Buṉbulili Godkalana, bala nhäŋalana ŋayi ŋunhimalayinydja yolŋu'-yulŋunhana, walala yukurrana buku-yuḻkthunmina rrupiya, ga djalim wäyin malanha, gukkuk ga dhika nhä malanha. Bala dhunupana yana ŋayi Djesuyu marrtjina ḻaw'-ḻawmaraŋalana walalaŋgu daypulnha malanha, ga nhä malanha walalaŋgu bilmaraŋalana, warrkuluŋalana marrtjina, djalkthurrunana ŋunhiyi rrupiyamirrinydja nhä ŋunhi marrtjina gorru'-gurruŋala. Bala ŋayi gukuŋala dhawaṯmaraŋalana ŋunhinhanydja walalanha ŋunhi walala yukurrana buku-yuḻkmaranhamina ga bäyim wäyin malanha ŋunhiliyi Buṉbuŋura. \v 13 Bala ŋayi ḻakaraŋala yolŋu'-yulŋuwanydja bitjarrana, “Dhuwala Djorra'yunydja yukurra ḻakarama Godkalanydja bitjan, ‘Ŋarrakunydja buṉbu yukurra yurru dhärra buku-ŋal'yunarawu waŋganygu yana, märr yurru yolŋu walala bukmak marrtji ga bukumirriyama dhiyala,’ bitjan. Ga nhumanydja dhuwalayi buṉbunha ŋuli wakalkuma warray yukurra, bitjanna bitjan ŋuli dhuwalayinydja wäŋa dhärra yukurra manaŋganmirriwuna walalaŋgu djuḻuḻ'yunarawu, bitjandhina nhumanydja ŋuli.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu walalanha dhawaṯmaraŋalanydja. \p \v 14 Bala walala ŋunhi rerrimirrinydja yolŋu walala marrtjina nhanukala Djesuwala, bamba'-bambaynydja ga marrtjinyaramiriw ga dhika nhämirri, bukmaknha walala wäŋgaŋala nhanukala ŋunhimalayina Buṉbulili, bala ŋayi walalanha yukurrana ḏukmaraŋalana. \v 15 Bala walalanydja ŋunhi ḏalkarra'mirrinydja walala ga Rom-marŋgikunharamirrinydja walala ŋoy warray djingaryurruna, maḏakarritjthina warray, liŋgu walala nhäŋala ŋanya Djesunha, ŋayi yukurrana djäma nhä ŋamakurru ŋunhiliyi Buṉbuŋura. Ga bukmaknha djamarrkuḻiny'tja ŋunhi yukurrana yatjunmina, waŋana gawaw'yurruna bitjarrana, “Ŋanapurru wokthunna nhuŋu yulŋunydja wirrkina, liŋgu nhenydja Godkuŋu ŋunhiyi dhawu'mirriyanhara yolŋu, beŋuru Daypitkala yarraṯaŋuru.” \p \v 16 Yo, walala ŋaḻapaḻmirrinydja ŋunhi maḏakarritjthinana wirrkina, bala waŋana Djesunhanydja bitjarra warray, “Way, ŋäma nhe yukurra ŋunha yulŋunydja? Nhaltjan walala yukurra nhuna yäku-ḻakarama bitjandhiyinydja?” \p Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Ŋe, ŋäma ŋarra walalanha yukurra ŋunhayi. Yaka nhuma dhuwalayi maŋutji-ḻaw'maraŋala ŋunha Godkunydja Djorra'? Bitjan yukurra ŋunhayi waŋanydja gam', \q1 ‘Walala yukurra yurru djamarrkuḻi' wokthundja ŋamathamanydja wal'ŋu, \q2 dhunupayu wal'ŋu yana dhärukthu, \q1 yuwalkkumanydja walala yurru yukurra wokthun.’” \p \v 17 Bala ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana walalanha, bala marrtjina balayi Bithinilili wäŋalili, märr ŋunhalayina ŋayi yurru yakurrnydja. \s1 Djesuwala dhärukthu yana räwakthina dharpa borummiriw \p \v 18 Ga djaḏaw'yurruna wiripuŋuyuna waluyu, bala ŋanapurru munhakumirrina ḏurryurrunanydja, bala martj-martjurruna balayi roŋiyina Djurutjalamliliyi, yurru djaṉŋarrthinana ŋayi ŋunhi Djesu yulŋunydja. \v 19 Bala ŋayi nhäŋala ŋunhi dharpa gäku'na, ŋayi djingaryurruna yukurrana galki dhukarrŋura; marwat ḻatju' dhika ŋayi nhäŋalanydja Djesuyu, bala ŋayi marrtjina galkithaŋala ŋunhiyi, wanhaka yurru ŋayi maḻŋ'marama borum ŋunhimalayi. Yurru ŋayi maḻŋ'maraŋalanydja bäyŋu warray, marwat warray yana. Bala ŋayi waŋananydja bitjarrana ŋurikiyi dharpawunydja, “Yakana nhe yurru dhuwalayi dharpa borummirriyirri biyapulnydja.” Ga dhunupana ŋunhiyi dharpanydja räwakthinana yanana, bala rakunydhinana. \p \v 20 Ga ŋanapurru ŋunhi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay nhäŋala ṉirryurrunana, bala waŋana bitjarrana, “Way, nhaltjarra ŋayi ŋunha dharpa wadutjanydja räwakthina?” \p \v 21 Bala ŋayi Djesunydja bilyurruna, bala waŋana bitjarrana, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Ŋunhi nhuma yurru yuwalkkuma wal'ŋu märr-yuwalkthirri Godkalanydja, ga yakanydja märr-dhumbal'yun yurru, nhumanydja yurru waŋa dhäruk bitjandhi liŋgu, bitjarra ŋarra waŋana ŋunha gay' dharpanha, bala yurru ŋayinydja nhuna yana ŋämana. Ga wiripunydja nhuma yurru waŋa ŋula nhäkunydja, bala ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yana maḻŋ'thunna, nhaltjan nhe yurru waŋa. Ŋuli nhe yurru waŋa bukunhanydja wäŋanha bitjan, ‘Ma' gaŋgathiyana nhe yurru dhuwali bukunydja wäŋa, bala ya' giṯthurra, gapulilina ḻupthurra,’ bitjandja, bala nhuna yurru ŋayi dhunupana ŋämana, bala giṯthunna yanana yurru. \v 22 Yo, nhe yurru ŋäŋ'thundja Gunhu'nha bukumirri-yamanydja ŋula nhäku, ga nhenydja yurru märramana yana yulŋunydja, ŋuli nhe yurru yuwalktja wal'ŋu märr-yuwalkthirri.” Bitjarra ŋayi ḻakaraŋalanydja Djesuyu. \s1 Ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋu'-yulŋuyu ŋoy-wilaŋala dhä-wirrka'yurruna Djesunha \p \v 23 Yo, marrtjinanydja ŋayi yukurrana Djesu bala-a-a, yana liŋgu ga gulŋiyina ŋayi Buṉbulili ŋunhi Godkala, ga ŋunhiliyi ŋayi yukurrana marŋgikuŋala ḻakaraŋala yolŋu'-yulŋuwala. Ga walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu walala marrtjina, ḏalkarra'mirrinydja walala ga wiripu-guḻku' ŋaḻapaḻmirri yolŋu walala, bala walala dhä-wirrka'yurruna waŋana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala. Yolthu nhuna waŋana bitjanarawuyinydja djämawu? Yolthu nherraranydja nhuna dhiyakuyi?” \p \v 24 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana balanydja walalaŋgunydja bitjarra, “Ŋäthilinydja ŋarra yurru nhumalanha dhä-wirrka'yun, ga ŋunhi nhumanydja yurru ŋarraku buku-ruŋinyamarama dhäruk, bala ŋarra yurru nhumalaŋgu ḻakaramana. \v 25 Ma', ḻakaraŋana ŋarraku. Yolthu nherrara Djonnhanydja ŋunhi? Yolthu ŋunhinydja ŋanya waŋana ḻiya-ḻupmaranharawu yolŋu'-yulŋuwunydja?... Godthu?... bay' yolthu, yolŋu'-yulŋuyu?” \p Bala walalanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja walala waŋanhamina bitjanmina, “Way, nhaltjan dhika ŋilimurru yurru ḻakaramanydja nhanŋu balanydja? Ŋunhi ŋilimurru yurru ḻakarama bitjandja, ‘Godthu muka ŋunhi ŋanyanydja nherrara Djonnhanydja,’ bitjandja, bala ŋayinydja yurru ŋunhi waŋa ŋilimurrunhanydja bitjanna, ‘Nhäkuna nhuma yakanydja märr-yuwalkthina nhanŋu Djongunydja?’ bitjanna yurru. \v 26 Ga ŋuli ŋilimurru yurru waŋa nhanukala ḻakarama bitjandja, ‘Yolŋu'-yulŋuyu ŋunhi ŋanya nherrara ŋurikiyi djämawu,’ bitjandja, ga walalanydja yurru ŋunhi yolŋu'-yulŋu wiripu-guḻkuny'tja ŋoynha-djingaryun, maḏakarritjthirrina ŋilimurruŋgu, liŋgu walalanydja ŋunhi märr-yuwalkthirri yukurra nhanbala, ŋunhi ŋayinydja Djondja beŋuru Godkuŋu djuy'yunara dhäwu'-gänharamirri.” \v 27 Bala walala waŋana Djesunhanydja bitjarrana, “Yakana ŋanapurrunydja dhuwala marŋgi bay', yolthu ŋunhi ŋanya Djonnha nherrara ŋurikiyi djämawu.” \p Ga ŋayi Djesunydja waŋana walalaŋgunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Nhumanydja yaka warray ŋarrakalanydja ḻakaraŋala ŋunhiyi, yolthu ŋunhi ŋanya Djonnha nherrara, bala ŋarranydja yurru yakayi yana nhumalaŋgunydja ḻakarama yolthu ŋarranhanydja dhiyakuyi nherrara djämawu.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu waŋana walalaŋgala balanydja. \s1 Dhäwu' mayali'mirri märrma'walaŋuwuy gäthu'mirriŋu-walaŋuwuy \p \v 28 Yo, ŋulinyaramirriyunydja ŋayi Djesu ŋunhalayi yana bäyma nhina yukurra Buṉbuŋura Godkala, bala ŋayi waŋa ḻakaramanydja ŋurikala ŋurru'-ŋurruŋuwalanydja yolŋu'-yulŋuwala dhäwuny'tja mayali'mirrina, bitjanna gam', “Way guyaŋiyana walala. Waŋgany yolŋu bäpa'mirriŋu yukurrana nhinana, yurru märrma' nhanŋu gäthu'mirriŋunydja, ḏarramu maṉḏa yana. \p “Waŋganymirrinydja ŋayi marrtji ŋunhi bäpa'mirriŋu, bala waŋa nhanukalaŋuwala maḻamarrwala bitjanna, ‘Way gäthu, marrtjiya ŋi', gäthuranydja waluyu, ga djäma ŋunhala ŋarrakala wäŋaŋura, ŋuthanmaraŋa marrtjiya borumnha ŋarraku.’ \v 29 Yurru ŋayi gäthu'mirriŋunydja waŋana ŋunhi maḻamarrnydja bitjarra warray, ‘Yäw, yaka bay.’ Bala ŋuliŋurunydja ŋayi bilyurrunana, guyaŋinana yukurrana, bala djambina ŋanyapinyay ŋayi, bala marrtjinana, ga djämana ŋunhilina nhanukalaŋuwala bäpa'mirriŋuwalana wäŋaŋura. \p \v 30 “Bala ŋayi biyapul ŋunhi bäpa'mirriŋu waŋa wiripunhanydja gäthu'mirriŋunha, bitjarrayi bili djäma ḻakaraŋala, ga ŋayinydja ŋunhi wiripunydja gäthu'mirriŋu waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, ‘Yo manymak. Ŋarra yurru djäma nhuŋu,’ bitjandhiyi, yurru yakana ŋayi marrtjina djämawunydja.” \p \v 31 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesuyu dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarra, “Yolthu ŋunhi gäthu'mirriŋuyu dhäruktja märraŋala bäpa'mirriŋunhanydja?” Ga walalanydja ŋuriŋi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yolŋu'-yulŋuyu ḻakaraŋala bitjarrana, “Ŋuriŋina maḻamarryuna gäthu'mirriŋuyu, ŋunhi ŋayi ŋäthili yaka'yurruna, bala bilyurrunana ŋayi.” \p Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana. “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Walalana yukurra dhuwurr-yätjmirrina yolŋu'-yulŋu, rrupiya-gombunharamirrina walala ga marramba'mirrina walala gärri ŋäthilinydja Gunhu'walanydja Romlili, ŋathilny'tja ŋunha nhumalaŋgu. \v 32 Liŋgu ŋayi ŋuriŋi Djondhunydja yäkuyu, ḻiya-ḻupmaranhamirriyunydja yolŋuyu ḻakaraŋala nhumalaŋgu dhunupa wal'ŋu dhukarrnydja, ga nhumanydja nhanŋu yaka warray märr-yuwalkthina. Yurru walalana, ŋunhi dhuwurr-yätjmirriyuna yolŋu'-yulŋuyu märraŋala nhanŋu dhäruktja, bala yana bilyurrunana walalaŋgiyingalay romŋurunydja malaŋuŋuru. \p “Yo, liŋgu muka nhuma ŋunhi nhäŋalanydja walalanha bilyunaranydja yukurranhara roŋiyinyaranydja Garraywala, yurru nhumanydja yaka warray bilyurruna nhumalaŋgalanydja romŋuru, bala märr-yuwalkthina nhanŋu Godku.” Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Mayali'mirri dhäwu' dharraymirriwalaŋuwuy \p \v 33 Ga ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu' mayali'kurru ŋurikala ŋurru'-ŋurruŋu-wala yolŋu'-yulŋuwala, ga dhuwala ŋayi ḻakaraŋalanydja ŋunhi gam', “Ŋunhiliyi yolŋu yukurrana nhinana wäŋa-waṯaŋu, ga ŋayinydja ḏukṯuk ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋu ŋayi yurru ŋuthanmarama yukurra ŋamakurru' malanha yana borum. Bala ŋayi ḻämu-nhirrarana ŋunhimalayinydja wäŋalili borumnha malanha dharpa, bala djäma ḻiw'maraŋalana, gungaŋalanydja ŋunhiyi wäŋa borummirrinydja, ga biyapul ŋayi djäma girri' ŋurikiyi borumgu weyika'wu binydjitjkunharawu, ga biyapul ŋayi bala'-bala djäma be yana garrwarkuŋala, märr yurru ŋayi yukurra ŋuliŋuruyi garrwarŋuru nhäma wiripuŋuwu yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru marrtji withiyan ŋunhinhayi, ga manaŋirri ŋula borum ŋuliŋuruyi. Yo, djämanydja ŋayi ŋunhiyi ŋamakurru' mirithirri yana wäŋanydja borumgu ŋuthanarawu, bala ŋayi djarr'yurruna yolŋu'-yulŋunhana ŋurikiyi djäkawunydja yukurranharawu, märr yurru ŋayi ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja marrtji wiripuŋulilinydja wäŋalili, yana märr-weyin ŋayi yurru marrtjinydja. Bala ŋayi waŋana ŋurikala djäkamirriwalanydja walalaŋgala bitjarrana, ‘Dhiyakunydja nhuma yurru djäka ŋamathama ŋarrakalaŋuwu, ga ŋunhi yurru borumdja balwuryirri, ga nhumanydja yurru guḻk-guḻkthun ŋarrakunydja gänaŋulilina,’ bitjarra. Bala ŋayi marrtjinana ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja wiripuŋulilina wäŋalili. \p \v 34 “Yo, nhinananydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja yolŋu, yana liŋgu-u-u ga walu gilitjina borumgu ŋurikiyi. Bala ŋayi wäthurruna djämamirriwuna walalaŋgu, bala waŋana bitjarrana, ‘Gatjuy, nhuma yurru marrtji balayi ŋarrakala wäŋalili, ga ŋulaŋuruyinydja nhuma yurru märrama ŋunhiyi ŋarraku borum, bala gämana lili ŋarraku.’ Bala walala marrtjinana ŋunhiyi djämamirrinydja walala. \p \v 35 “Ga walalanydja ŋunhi borum-djäkamirrinydja walala gundupuŋalana, bala mulkanana walalanha bat-gay, bala bumara warray walalanha marrtjina, ga wiripunhanydja walalanha guṉḏayuna marrtjina bumara murrkay'kuŋalana. \p \v 36 “Ga biyapul ŋayi ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuyu yolŋuyu djuy'yurruna wiripu-guḻku'nhana balayi ŋurikalayi wäŋalili, ga walalanydja bitjarrayi bumara walalanha ŋuriŋiyi borum-djäkamirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu. \p \v 37 “Ga dhuḏitjtja ŋayi ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋu waŋana bitjarrana, ‘Ŋarra yurru djuy'yun ŋarrakuwaynha gäthu'mirriŋunha, märr yurru walala nhanŋuna märr-ŋal'yundja.’ \v 38 Ga ŋunhi walala nhäŋalanydja ŋanya ŋunhiyi, ŋuriŋiyi borum-djäkamirriyunydja walalay, bala walala waŋanhamina bitjarrana, ‘Way, dhuwalanydja ŋunhi ŋurikiyinayi gäthu'mirriŋu, marrtji yukurra lili. Go bumana ŋilimurru ŋanya ŋi', murrkay'kumana, märr yurru dhuwalanydja wäŋa ŋilimurruŋguwaynha.’ \v 39 Bala walala ŋunhi mulkanana gäthu'mirriŋunhanydja, bala ŋurrkaŋalana ŋuliŋuruyi nhanukalayi wäŋaŋurunydja, bala bumarana ŋanya murrkay'kuŋalana.” Bitjarra ŋayi Djesuyu dhäwuny'tja ḻakaraŋala yukurrana mayali'kurrunydja. \p \v 40 Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja dhawar'yurrunanydja dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarrana, “Yo, nhaltjurruna dhika ŋayi ŋuli ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuyunydja, ŋunhinhanydja yolŋunha walalanha ŋunhi ŋayi dharraykuŋala walalanha ŋäthili?” \p \v 41 Ga walalanydja buku-wakmaraŋala ŋuriŋi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja bitjarrana, “Marrtji ŋayi yurru yolŋunydja, ga dhunupana ŋayi yurru bumana ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunhanydja rom-yätjmirrinhanydja ŋunhi walalanha, bala ŋayi yurru ŋunhiyi wäŋanhanydja wekama wiripu-guḻku'walana yolŋuwala walalaŋgala dharraylili, ŋurikalana walalaŋgala ŋunhi walala yurru wekama borum ŋunhi nhanŋuway, bitjanna liŋguna ŋunhi yukurra yurru borum balwurthirri.” \p \v 42 Bala ŋayi dhawar'yurrunanydja Djesu waŋana bitjarra, “Yaka muka nhuma marŋgi ŋuriki dhärukku?... ŋunhi yukurra djorra'yu nhaltjan ḻakarama?... bitjandja gam', \q1 ‘Bala'-dhuḻ'yunaramirriyunydja walalay yolŋu'-yulŋuyu guṉḏa marrtjina ŋal'maraŋala, walala yurru dhuḻ'yun bala', \q2 bala waŋganynhanydja guṉḏanha walala nhäŋala, \q2 bala nyamir'yurruna warray, \q2 bala yana walala ŋurrkaŋalana. \q1 Yurru Gunhu'yunydja walalaŋguŋu ŋunhiyi ḏupthunaranydja guṉḏanha märraŋala warray, \q2 bala nherrara bala'wunydja ŋunhiyina yuṯuŋgurrwunydja; \q2 bukmak wiripunydja malanha yurru yukurra djingaryun ŋunhiliminayi waŋganyŋurana guṉḏaŋura. \q1 Yurru ŋunhiyinydja ḻatju'na dhikana ŋamakurru'na wal'ŋu mirithirrina, Gunhu'wuŋuna yana djämawuy.’” \p \v 43 Bala ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala ŋurikala ŋurru'-ŋurruŋuwalanydja yolŋu'-yulŋuwala warraŋulnha dhäruk bitjarra, “Yo, Godthuna yurru bitjandhinydja djaw'yun nhumalaŋgala nhanŋuwaynha ŋayi rom ŋunhina; yakana yurru nhumanydja biyapul nhanŋu dharraymirri walala yolŋu'-yulŋu, liŋgu ŋayi yurru dharraykuma wekama wiripuŋuwalana miṯtjiwala, ŋurikalana yolŋu'-yulŋuwala ŋunhi walala yukurra yurru nhina ŋamathama, gurarrthirri wal'ŋu ŋunhiliyi borummirriyirri. \v 44 Yo, ŋarranydja dhuwala balanyarayi bitjan ŋunhiyi guṉḏa, dharrpal wal'ŋu waŋgany. Ŋuli yurru ŋayi ŋula yol yolŋu ḏaŋgalkthundja ŋuliŋuruyi guṉḏaŋuru, ŋanyanydja yurru ŋuriŋi buḻwaŋ'thunmaramana muṉguy'kumana ŋuriŋiyi guṉḏayu, ga ŋuli yurru ŋunhiyi guṉḏa yupthun ŋula yolkalanydja, ŋanyanydja yurru yana monygumana ŋuriŋiyi guṉḏayunydja.” \p \v 45 Ga ŋunhi walala ŋäkulanydja ŋuriŋinydjayi walalay ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋu'-yulŋuyu ŋanya dhäruktja Djesunha, bala walala marŋgithinana dharaŋarana wal'ŋu, ŋunhi walalanhana ŋayi yukurrana waŋana mayaliny'tja. \v 46 Bala walala wirrkina ŋoynydja djingaryurruna maḏakarritjthinana, bala ḏukṯukthina walala mulkanharawuna nhanŋu. Yurru yaka walala ŋanya waḏutjanydja ŋayathaŋala, liŋgu walala ŋunhi beyaṉiyina wiripu-guḻku'wu ŋuriki yolŋu'-yulŋuwu, liŋgu walala yukurrana ŋunhi wiripu-guḻkuny'tja waŋana ŋunhi ŋayinydja Djesunydja ŋulaŋuru djuy'yunara Godkuŋu dhäwu'-gänharamirri. \c 22 \s1 Mayali'mirri dhäwu' märranhaminyarawuy \p \v 1 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna mayali'mirri dhäwu', bitjarra gam', \v 2 “Ŋunha Godkunydja Rom balanyara dhuwala gam': Waŋgany yolŋu yukurrana nhinana ŋurruŋu buŋgawa, ga gäthu'mirriŋuyunydja nhanukala ŋurikala buŋgawawala yurru märrama miyalknhana nhanŋuway ŋayi, bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawayunydja ŋäthilimirriyaŋalana yukurrana ŋathana, ŋoywuna ḻukanharawu ŋurikiyi maṉḏaku. \v 3 Bala ŋayi ŋuriŋiyinydja buŋgawayunydja yolŋuyu djuy'yurrunana nhanŋuway djämamirrinhana walalanha, walala yurru marrtji ga garr'yun ŋunhinha yolŋu'-yulŋunha ŋunhi ŋayi ŋäthili walalanha djarr'yurruna, märr yurru walala marrtji, bala ḻukana ŋatha ŋunhiliyi ŋoy-djulŋikunharawu ŋurikiyi gäthu'mirriŋuwu. Bala walala marrtjinanydja, bala waŋanana ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunhanydja. Yurru yaka warray walala ḏukṯukthina marrtjinyarawunydja balayi. \p \v 4 “Bala ŋayi wiripu-guḻku'nhana djämamirrinha walalanha djuy'yurruna, waŋananydja bitjarrana, ‘Gatjuy marrtjiya walala, ga gäŋa ŋunhiyi djarr'yunarawuynha ŋunhi walalanha dhipala, ḻakaraŋa walalambala biyaka, “Ŋathanydja ŋunha liŋguna girri'-ŋamathirrina yukurra; wäyindja malanha ŋunha liŋgu nhäranana marrtjina, liŋguna balwurnha warrpam'nha. Go marrtjiyana walala ŋunhamalayinydja.’” \v 5 Ga walalanydja ŋunhi djarr'yunarawuyŋuyunydja yakana ŋäkula ga mäkiri'-witjurruna ŋurikiyi dhärukku, yana yukurrana ḻayḻayyurruna ŋula nhäŋurana malaŋuŋura; waŋganydja marrtjina bala djämalili, nhanukalayŋu ŋayi ŋathawu galkaṉarawu, ga wiripunydja marrtjina ga dhorŋ'maraŋala nhanbalay ŋayi dhika nhä warray malanha. \v 6 Ga wiripu-guḻku'yunydja mulkana ŋunhiyinha warray djämamirrinha walalanha, bala bumarana marrtjina bartjunmaraŋalana walalanha, murrkay'kuŋalana dhikana bumara. \p \v 7 “Ga ŋayinydja ŋunhiyi ŋurruŋunydja buŋgawanydja wirrkina yana maḏakarritjthina, bala ŋayi djuy'yurruna miriŋunhana walalanha marrtjinyarawu balayina ŋunhimalayina, bala walala ŋuriŋiyi walalay miriŋuyu bumarana ŋunhiyi moṉu'-muṉuŋunhanydja yolŋu'-yulŋunha murrkay'kuŋalana, ga wäŋana marrtjina walalaŋgu buḻwaŋ'maraŋala bumara, bala dhuŋgur'yurrunana. \p \v 8 “Bala ŋayi gawaw'yurrunana ŋunhiyinydja ŋurruŋu buŋgawanydja wiripu-guḻku'wuna djämamirriwu, bala waŋana ŋayi bitjarrana, ‘Way, ŋathanydja dhuwala liŋguna girri'-ŋamathirrina yukurra, ga ŋuriŋiyi yolŋu'-yulŋuyu ŋunhi ŋarra ŋäthili djarr'yurruna yakana yurru märrama; yaka walala yurru gärri ŋarrakalanydja wäŋalili, liŋgu walala ŋuyulkthina ga yaka'yurruna. \v 9 Gatjuy marrtjiya walala bala ya' gatjaḻ'kurru. Nhuma yukurra yurru marrtjinydja, ga märraŋa marrtjiya yolŋunha walalanha birrka'mirrinha, bala gäŋana lili dhipalana ŋarrakala wäŋalilina dhiyaku ŋathawuna ḻukanharawu.’ \p \v 10 “Bala walala marrtjinana ŋunhiyi djämamirrinydja walala, gatjaḻ'-ŋuparana, bala garr'yurrunana marrtjina yolŋu'-yulŋunhanydja birrka'mirrinhana; walala märraŋala yätjmirrinha ga ŋamakurru'mirrinha, bala gäŋalana ŋunhimalayina buŋgawawalana wäŋalili, bala ŋunhiyi wäŋanydja dhaŋaŋdhinana, warrpam'nha gungaŋala ŋuriŋiyinayi yolŋu'-yulŋuyu. \p \v 11 “Yo, guḻku'na mirithirrina yolŋu walala yukurrana ŋunhilinydja nhinana ŋurikala buŋgawawalanydja wäŋaŋura, yurru bukmaktja yolŋu walala yukurrana dhaṯthunmina girri'yu watharr'yu, ŋuriŋi liŋgu girri'yu ŋunhi ŋayi walalaŋgala wekaŋala ŋäthili buŋgawayu ŋuriŋiyi. Bala ŋayi gaŋgathina ŋayipi ŋunhi ŋurruŋu buŋgawa yolŋu, bala marrtjina nhäŋa'-nhaŋala ŋunhinha yolŋu'-yulŋunhana. Bala ŋayi nhäŋala waŋganynhana yolŋunha, ŋayi yukurrana nhinana nhanukiyingalaŋumirri warray ŋayi girri'mirri; yaka warray ŋayi nherrara ŋunhi märranhaminyarawuynydja girri'. \v 12 Bala ŋayi ŋurruŋuyunydja ŋuriŋi dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarrana, ‘Way yolŋu, wanhawitjarra dhika nhe gärrinanydja?... ŋunhi nhe dhuwala yukurra nhina yakanydja ŋurikimirri girri'mirri, ŋarrakuŋunydja wekanhara ŋunhi?’ Ga ŋayinydja ŋunhiyinydja ḏarramu yakana waŋana bala buku-ruŋinyamaraŋalanydja dhäruk, nhinanana yukurrana dhä-mam'thunarana. \p \v 13 “Bala ŋuliŋurunydja ŋayi buŋgawanydja waŋana nhanukala djämamirriwala walalaŋgala bitjarrana, ‘Marrtjiya walala, ga ḏap-ḏapmaraŋana ŋunhanydja yolŋunha ya', waṉana maṉḏanha ga ḻukuna maṉḏanha, bala gäŋa ga ḏupthurra ŋanya warraŋullilina, ŋunha bukumunha'lilina. Ŋunhalayina ŋayi yukurra yurru ŋäthinydja, ḻirra-ḻawunharamirrinydja manapan.’” \p \v 14 Bala ŋayi dhawar'yurrunanydja Djesuyu, ḻakaraŋala bitjarrana, “Godtja gawaw'yun ŋunha ŋuli yukurra guḻku'wu warray yolŋuwu walalaŋgu, yurru märr-ḻurrkun'nha yurru nhina yukurra ŋunhala nhanukalanydja wäŋaŋura.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋuyu walalay dhä-wirrka'yurruna Djesunha roŋinyamaranharawuy rrupiyawuy \p \v 15 Bala ŋunhi Rom-dharraymirrinydja yolŋu'-yulŋu yukurrana nhinana ŋayan'mirrina walala nhanŋu Djesuwu, bala walala waŋanhamina bitjanmina, “Nhaltjan dhika ŋilimurru ŋanya yurru yulŋunydja? Nhäyu dhärukthunydja gaṯthunmarama?... märr yurru ŋilimurru ŋanya marikumana nhanukalaynha dhärukthu?” \v 16 Bala walala djuy'yurruna walalaŋguwaynha malthunaramirrinha yolŋunha walalanha ga wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala gali'ŋura Buŋgawawala Rawumbuyŋuwalana yäkuwala Yiritkalana, walala yurru ŋunhiyi walala marrtji, bala dhä-wirrka'yun ŋanya Djesunha. Bala walala marrtjina, ga waŋana Djesunhana bitjarrana, “Way Garray. Ŋanapurrunydja dhuwala marŋgi nhuŋu, ŋunhi nhena ŋuli waŋa dhunupanydja wal'ŋu dhäruk; yakana nhe ŋuli djambinydja dhäruktja nhunapinyay nhe, bala wiripunydja ga wiripunydja ḻakarama yolŋu'-yulŋuwu; yuwalkkuma yana nhe ŋuli ḻakaramanydja Gunhu'wunydja rom, marŋgikumanydja ŋuli yukurra yolŋu'-yulŋunhanydja. \v 17 Ma' ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala. Dhunupa muka dhuwala ŋilimurruŋgu?... ŋilimurru yurru rrupiyanydja wekama ŋuriki Buŋgawawunydja yäkuwu Djetjawunydja? Nhaltjan muka ŋilimurru yurru yulŋunydja?... wekama?... bay' nhaltjan.” Bitjarra walala Djesunhanydja dhä-wirrka'yurruna. \v 18 Yurru Djesunydja marŋgithina ŋäthili walalaŋgu, ŋunhi nhaltjarra walala ŋanya yukurrana mayali'-wilkthurruna dhä-wirrka'yurruna, bala ŋayinydja waŋana bitjarrana, “Nhumanydja dhuwala yay'-wulanharamirri yolŋu walala. Nhäku dhuwala nhuma yukurra ŋarranha mayali'-wilkthundja? \v 19 Go, gäŋa lili ŋarrakala ŋaraka dhuwali rrupiya, ŋarra mak nhäma.” Bala walala gäŋalana, bala wekaŋalana nhanukala goŋlilina. \p \v 20 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana dhä-wirrka'yurruna walalanhanydja bitjarrana, “Yol dhuwalanydja mali ga yäku, dhiyalaminydja rrupiyaŋura ŋarakaŋura?” \p \v 21 Ga walalanydja buku-wakmaraŋala ḻakaraŋala nhanŋu bitjarra, “Dhuwalinydja yäku ga mali ŋanapurruŋguna buŋgawa Djetjana,” bitjarra. Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Nhuma yurru yana roŋinyamaraŋana wekaŋa ŋurikiyi buŋgawawunydja nhä malanha nhanŋuwaynydja ŋunhi, nhanŋuway yana, ga biyakayi bili roŋinyamaraŋayi wekaŋa Gunhu'wunydja nhä malanha nhanŋuway yana Gunhu'wu.” \p \v 22 Bala walalanydja bukmakthuna yana yolŋu'-yulŋuyunydja ṉirryunminana ŋäkulanydja ŋanya Djesunha dhäruktja, liŋgu djambatjthuna dhärukthunydja ŋayi walalanha waŋana yukurrana balanydja buku-wakmaraŋalanydja. \s1 Walala Djesunha dhä-wirrka'yurruna ŋuruku rakunymirriwu yolŋu-yulŋuwu \p \v 23 Ga ŋuliŋuru dhurrwaraŋuru wiripu-guḻku'na ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala marrtjina dhä-wirrka'yunarawu Djesuwu, yurru dhuwalayinydja yolŋu'-yulŋu mala marrtjina yäku Djatutjina, yurru dhiyaŋuyinydja walalay yäkuyu ŋuli guyaŋirri yanapi yurru yolŋu yaka walŋathirri ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi yurru rumbal nhanŋu rakunydhirri. Bala walala dhuwalayinydja mala marrtjinana bala Djesuwalana, ga waŋana bitjarra ŋanya, \v 24 “Way Garray, Mawtjitjthunydja ŋunhi gurrunhara rom, dhuwala gam', ‘Ŋunhi yurru ḏarramu rakunydhirri yothumiriw, bäyŋunydja nhanŋu ŋula walkur, bala rakunygalana ŋurikalana gutha'mirriŋuyu yurru märrama nhanŋu miyalknhanydja, märr yurru ŋayi ŋuriŋi miyalkthu yothu'nhana gäma ŋuriki rakunygunydja ḏarramuwu.’ \v 25 Ga nhä warray ŋunhi dhuwalanydja gam': Waŋganymirri ḏarramuwurru yukurrana nhinana gutha'manydji walala waŋgany rulu ga märrma' bäythinyara, ga ŋayi ŋuriŋiyi maḻamarryunydja wäwa'mirriŋuyu märraŋala miyalknhana. Nhinana maṉḏa yukurrana-a-a, bala rakunydhinanydja ŋayi ŋunhi wäwa'mirriŋu walkurmiriw yana. \v 26 Bala ŋuliŋurunydja ga gandarrwuyyunydja gutha'mirriŋuyu märraŋala ŋunhiyi miyalknha, ga nhinana maṉḏa märr-gurriri, bala ŋayinydja bitjarrayi bili yana rakunydhina walkurmiriw yana. Ga bitjarrayi bili märr-gandarrwuyyunydja märraŋala ŋunhiyi bili miyalknha, ga rakunydhina walkurmiriw yana bitjarrayi bili. Ga bitjarrana liŋguna walala yukurrana yulŋunydja bukmakthu yana ŋuriŋi walalay ḏarramuwurruyu märraŋalanydja ŋunhiyi miyalknhanydja yukurrana, ga raku'-rakunydhina walkurmiriwnha, bukmak walala yana. \v 27 Ga dhuḏitjtja ŋayina miyalknha rakunydhina. \v 28 Ma' ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala. Ŋunhi yurru yolŋu'-yulŋu walŋathirri rakunyŋurunydja, bala yolkuna ŋayi yurru miyalktja ŋunhiyi?... liŋgu ŋayi yukurrana nhinananydja bukmakkala ŋurikalayi gutha'manydjiwalanydja walalaŋgala.” Bitjarra walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha, yana ŋanya mayali'-wilkthurruna. \p \v 29 Bala ŋayi Djesuyu waŋana buku-wakmaraŋala walalaŋgu bitjarrana, “Way walala, djarrpi' yana dhuwali nhuma yukurra guyaŋirrinydja, liŋgu yaka nhuma yana marŋgi Gunhu'walaŋuwunydja dhärukku wukirriwuywunydja, ga balanyarayi bili nhuma yakayi yana marŋgi nhanŋu Gunhu'wunydja, liŋgu ŋayinydja biyapul wal'ŋu ganydjarr-ḏumurru nhäku malaŋuwu. \v 30 Yuwalk muka dhuwala yurru yolŋu'-yulŋu walŋathirrinydja beŋuru rakunyŋurunydja, bala walala yurru nhinanydja yukurra bitjanna, bitjan ŋunha Gunhu'wu djiwarr'wuy djämamirri walala ŋuli yukurra nhina. Yo, yakana yurru miyalk ga ḏarramu märranhamirri ŋunhalanydja djiwarr'ŋuranydja. \p \v 31-32 “Nhumanydja ŋuli ḻakarama rakunymirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhiyinydja yanapi walala rakunydhi gupaḏalnha. Yaka muka nhuma ŋunhi marŋgi Godkalaŋunydja dhärukku ŋi'?... ŋunhi Gunhuny'tja waŋa yukurra bitjan, ‘Ŋarranydja dhuwala God Waŋarr Yipurayimgu ga Yitjakku ga Djaykupku.’ Yo, Gunhuny'tja ŋunhi Waŋarr walŋamirriwuna yolŋuwu walalaŋgu, yaka rakunymirriwu.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu walalaŋgala ḻakaraŋalanydja. \p \v 33 Ga walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja ṉirryurrunana ŋanya ŋäkula dhikana, liŋgu ŋayi yukurrana marŋgikuŋalanydja ḻatju'kuŋala warray dhika. \s1 Ḻakarama yukurra ŋurruŋu wal'ŋu dharrpal rom \p \v 34-35 Ga walalanydja gonha ŋäkula warray Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu, ŋunhi ŋayi Djesuyu walalanha Djatutjinha yäkunha dhä-mukmaraŋala ŋuriŋiyi nhanukala dhärukthu, bala walalanydja ŋunhi Rom-dharraymirrinydja walala waŋgany-mana'-manapanminana, bala waŋanhamina bitjanminana, “Ŋilimurruna marrtji yurru ŋi', märr ŋilimurrunydja ŋanya yurru gaṯmarama ŋilimurruŋgalay dhärukthu.” Bala waŋgany ŋuliŋuruyi malaŋuru marrtjina Rom-marŋgikunharamirri yolŋu, \v 36 bala dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Way Garray, wanhaka dhika rom dharrpalnydja wal'ŋu ŋurruŋunydja?” \p \v 37 Ga ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala ḻakaraŋala bitjarra, “Dhuwala gam' ŋunhi dharrpalnydja wal'ŋu rom. Nhuma yurru märryu-ḏapmaraŋanydja yuwalkkuŋa wal'ŋu Garraywalanydja nhumalaŋgalaŋuwala Waŋarrwalanydja, märr-ŋamathiyanydja nhanŋu bukmakthu yana nhokalay nhe, ŋayaŋuyu ga walŋayu ga ḻiyayu. \v 38 Dhuwalayina wal'ŋu ŋurruŋunydja ga dharrpalnydja rom. \v 39 Ga wiripunydja dharrpal rom munguyun yukurra ŋunhi ŋurruŋunhanydja, dhuwala gam': Märryu-ḏapmaraŋa ga märr-ŋamathiya wiripuŋuwunydja yolŋuwu biyaka bitjan nhe yukurra märr-ŋamathirri nhuŋuway nhe gal'ŋu. \v 40 Yo, bukmaktja rom malanha ŋunhi Mawtjitjthu yukurra ḻakarama, ga dhäruk ŋunhi dhäwu'-gänharamirriyu ŋuli yukurra ḻakarama, bukmaktja yukurra ŋunhiyi rom malanha ŋal'marama yukurra ŋunhimalayina ŋurruŋuwalana romgala maṉḏakala.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala balanydja. \s1 Yolku ŋunhi ŋayi Christtja gäthu'mirriŋu? \p \v 41 Yo, ŋuriŋiyi Rom-dharraymirriyu yolŋu'-yulŋuyu yaka ŋanya galkinyamaraŋalanydja gaṯmaraŋala ŋuriŋiyi dhärukthu, bala ŋayinydja ŋunhi Djesuyunydja dhuwalayi walalanha dhä-wirrka'yurruna bitjarra warray, \v 42 “Nhaltjan nhuma yukurra guyaŋirrinydja Godkuŋunydja djuy'yunarawuynha ŋunhi yolŋunha dhawu'mirrinhanydja? Yolku ŋunhi ŋayi gäthu'mirriŋunydja?” \p Ga walalanydja waŋana buku-ruŋinyamaraŋala bitjarra, “Daypitkuŋu ŋunhi ŋayi mala-wunharanydja.” \p \v 43 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bala walalanhanydja bitjarra, “Ŋuli ŋayi be Daypitkuŋunydja mala-wunhara yolŋu, nhäkuna ŋayi ŋunhi Daypitthu yäku-ḻakaraŋala ŋanya ‘Garray ŋarraku,’ bitjarranydja? Liŋgu ŋayi ŋunhi Daypittja waŋana yukurrana Garrkuḻukthunydja Birrimbirryu bitjarra warray, \q1 \v 44 ‘Gunhuny'tja waŋana ŋarrakalaŋuwala Garraywala bitjarra, \q1 “Nhiniyanydja dhiyalana ŋarrakalana gali'ŋura wal'ŋu, \q2 yana liŋgu ga ŋarra yurru miriŋunhanydja nhuŋu ŋunhi galkinyamarama warrpam'nha, \q2 bala nhe yurru ḻuku-ŋal'yunna yukurra gorrumana ŋunhiliyinydja nhokalayŋuwala ŋurikala miriŋuwalanydja walalaŋgala.” ’ \v 45 Ŋe, Daypitthunydja ŋunhi bitjarrayi Garray-ḻakaraŋala ŋunhinhayi dhawu'mirrinhanydja. Ŋuli ŋayi bini Christ gäthu'mirriŋu Daypitkunydja, nhäkuna ŋayi ŋunhi Daypitthu ŋanya ḻakaraŋala ‘Garray ŋarraku’ bitjarranydja?” Bitjarra ŋayi Djesuyu walalanha dhä-wirrka'yurrunanydja. \p \v 46 Bala walalanydja ŋunhiyinydja walala yolŋu'-yulŋu yakana waŋgany ŋula dhäruk buku-ruŋinyamaraŋala, yana walala yukurrana ḏäpthurruna mukthurrunana. Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru walala ŋanya yakana biyapulnydja dhä-wirrka'yurruna, liŋgu walala beyaṉiyinana nhanŋu ŋurikiyi, ŋunhi ŋayinydja yukurrana buku-ruŋiyinyamaraŋala walalaŋgunydja djambatjnha wal'ŋu dhäruk balanydja. \c 23 \s1 Djesuyu yätj-ḻakaraŋala ŋurru'-ŋurruŋunha yolŋu'-yulŋunha \p \v 1 Bala ŋuliŋuruyi ŋayi Djesu bilyurruna, bala waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala ga wiripu-guḻku'wala yolŋu'-yulŋuwala, waŋananydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja bitjarrana, \v 2 “Godthu ŋayipi djäma wekaŋala ŋurikala Rom-marŋgikunhamirriwalanydja ga Rom-dharraymirriwalanydja walalaŋgala, märr yurru ŋuliwitjan walalaŋgalanydja nhuma marŋgithirri ŋuriki Romgu ŋunhi Godthu wekaŋala Mawtjitjkala. \v 3 Yo, marŋgi warray walala ŋunhi Godkalaŋunydja romgu, bala nhuma yurru mäkiri'-witjurra walalaŋgu dhärukkunydja, bala nhiniya ŋunhili bili romŋura. Yurru nhuma yurru yakana dhuḏakthurranydja walalanha romdja, nhaltjan walala ŋuli yukurra djäma, liŋgu yakana ŋuli walala nhina yukurra ŋunhilimiyi Godkalanydja romŋura. \p \v 4 “Yo, walala ŋuli ŋuriŋiyi ŋurru'-ŋurruŋuyu walalay romnhanydja malanha buku-yattjatkuma marrtji ŋayaŋganynha bala, bala walala ŋuli gurrunhan ŋunhiyi ŋonuŋnha ŋunhimalayina ḏiltjilili yolŋuwalana walalaŋgala, ga yakana walala yurru guŋga'yundja walalanha ŋonuŋgunydja gänharawu ŋurikinydja. \v 5 Walala ŋuli djäma ŋunhiyi ŋula nhä, märr yurru wiripu-guḻku'yu yolŋu'-yulŋuyu walalanha ḻatju'-ḻakarama, ga wiripunydja walala ŋuli ŋuriŋiyi walalay ŋurru'-ŋurruŋuyu gurrukama djorra' Godkalaŋumirri dhärukmirri, yurru gurrukamanydja walala ŋuli bathalamirriyuna wal'ŋu ŋuriŋiyina banikin'thu, bukuyu walalaŋgalay walala ga waṉayu, märr yurru walala nhäma guḻku'yu ŋunhiyi. Ga wiripunydja walala ŋuli weyinmirri girri' rulwaŋdhun ŋunhimala girri'lili ŋunhi walala ŋuli dhaṯthunmirri bala bukumirriyanharawu, ŋunhimalayi walala ŋuli gurrunhanna weyin'-wiyingurru wal'ŋu, märr yurru walala yolŋu'-yulŋuyu nhäma ŋunhiyi, bala rom-ŋamakurru'mirrina ḻakarama walalanha. \p \v 6 “Ga ŋunhi walala ŋuli marrtji ŋula wanhamala ḻukanharawu ŋayaŋay'wunydja, walala ŋuli nhinanydja ŋunhi wanhaka marrtji ŋatha ŋamakurru'mirri wal'ŋu ŋorra'-ŋurra, ga bitjandhi liŋgu walala ŋuli marrtji ga nhina ŋamakurru'lili yana wal'ŋu nhinanharamirrilili ŋunhala buku-ŋal'yunaramirriŋuranydja buṉbuŋura. \v 7 Ga ŋunhi ŋuli wiripu-guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu baḻapthunna nhämanydja walalanha ŋula wanhami dhukarrŋura, ga waŋa bitjanna walalanha yäku-ḻakarama ‘Marŋgikunhamirri’, bitjan, ŋuriŋiyinydja walalanha ŋuli wirrkina wal'ŋu goŋmirriyama. \p \v 8 “Yo, yakana ŋamakurru' ŋunhi nhe yukurra ḏukṯukthirri walala yurru wiripu-guḻku'yu yolŋu'-yulŋuyu nhuna yäku-ḻakarama ‘Marŋgikunhamirri’ bitjandja, liŋgu nhumanydja dhuwala bukmak nhämunha' wäwa'manydjina rrambaŋina, ga ŋayipina waŋganynha nhumalaŋgu Marŋgikunhamirrinydja Garraynha. \v 9 Ga bitjandhi liŋgu nhuma yurru yakayi waŋa Bäpa'yun ŋula yolnha yolŋunha ŋunhi dhiyakuy munatha'wuynhanydja, liŋgu waŋganynha ŋayipina Bäpa'mirriŋunydja nhumalaŋgu, ŋunhana ŋunhi ŋayi yukurra nhina djiwarr'ŋura. \v 10 Ga balanyara liŋgu, yaka ŋamakurru' nhumalaŋgu ŋunhi yurru ŋula yolthu nhumalanha Ŋurruŋu-ḻakaramanydja, liŋgu ŋayipina ŋunhi waŋganynha Ŋurruŋunydja yolŋu nhumalaŋgu, Christnha ŋayipina. \p \v 11 “Yo. Ŋunhiyina yolŋu ŋunhi ŋayi yukurra nhina ŋurruŋunydja wal'ŋu dhuwali nhumalaŋgala malaŋura, ŋayina yurru ŋunhiyina bitjan djämamirrinydja nhumalaŋgu. \v 12 Ŋunhi nhe yurru be garrwarkunhamirrinydja nhunapinyay nhe, ŋayi Godthunydja yurru nhuna nyilŋ'marama balayi, ga ŋunhi nhe yurru nyilŋ'maranhamirrinydja wal'ŋu nhunapinyay nhe, yakanydja buŋgawakunharamirri, nhunanydja ŋayi yurru Godthu märrama garrwarkumana, ŋurruŋukumana yurru.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu yätj-ḻakaraŋala gali'-märrma'nha yolŋu'-yulŋunha \p \v 13 Ga ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesu bilyurruna, bala waŋana yätj-ḻakaraŋala ŋunhinhayi ŋurru'-ŋurruŋunha yolŋunha walalanha bitjarrana, “Nhuma Rom-marŋgimirri walala ga Rom-dharraymirri walala yay'-wulanharamirri dhika wal'ŋu, bala bathalana wal'ŋu nhumalaŋgu yurru marinydja marrtji yukurra. Ŋunhi ŋuli yolŋunydja walala ḏukṯukthirri Godkalanydja Romlili gulŋiyinyarawu, bala nhumanydja ŋuli dhukarr warray walalaŋgu dhaḻ'yun gungama; nhumanydja yurru dhuwalanydja walala nhumapinydja yakana gulŋiyirri, ga bitjandhi nhe ŋuli ḏaḏawmarama ŋunha wiripuŋunhanydja yolŋunha, ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra ḏukṯukthirri Godkalaŋuwu Romgu nhinanharawu. \p \v 14 “Yo, nhumalaŋgu Rom-marŋgimirriwunydja yolŋu'-yulŋuwu ga Rom-dharraymirriwu walalaŋgu yurru mari wakin yana buna nhumalaŋgu, ŋunhi nhuma gali'-märrma' yolŋu'-yulŋu, liŋgu nhuma ŋuli djaw'-djawyunna marrtji ŋurikala miyalkkala ŋunhi ŋayi dhuwaymiriw yolŋu, manaŋirrina nhuma ŋuli ŋula nhä nhanŋu, ga bitjandhi nhuma ŋuli wäŋanhanydja nhanŋu bawa'-nherraṉdhi yana. Ga ŋuliŋuruyi djaw'yunaraŋurunydja ŋula nhäŋuru, nhe ŋuli dhärra ga bukumirriyama weyingumana yana, yana milkunharamirri ŋuli ŋunhiyinydja, yana bini nhe dhuwurr-ŋamakurru' yolŋu. Yurru ŋayinydja Godthunydja yurru nhumalanha dhä-ḏir'yun wirrkina yana ŋuliŋuruyinydja romŋuru gali'-märrma'ŋurunydja. \p \v 15 “Yo, nhuma yay'-wulanharamirri yolŋu walala, Rom-marŋgimirri ga Rom-dharraymirri walala, marinydja yurru nhumalaŋgu wakin yana. Nhuma ŋuli marrtji weyinmarama be-wala yana barrkumala, gapu-moṉuk ŋupan ga ḏiltjikurru, yana nhe ŋuli ŋunhiyinydja gatjpaḻ'maranharawu marrtji waŋganygu ŋula yolŋuwu. Ga ŋunhi ŋayi yurru bilyun ŋunhiyi yolŋunydja, nhuŋunydja malthun, ŋayinydja yurru ŋunhiyi wirrkina yätjthirri, biyapulnha wal'ŋu nhokala. Bala ŋayi yurru Godthunydja nhumalanha ŋurrkama ŋunhana ŋunhi dhä-ḏir'yunaramirrililina gupaḏalnha-wala, nhunapinyay ga ŋunhiyinha malthunaramirrinha nhuŋu. \p \v 16 “Yo, marinydja yurru nhumalaŋgu bathala marrtji, liŋgu nhuma ŋuli ḻakaranhamirri nhumalanhay nhuma, be nhuma goŋ-gulanharamirri walala, yurru nhuma bamba'-bambay warray dhuwala yulŋunydja, yaka nhuma yukurra nhumapi ŋamathama nhäma nhumalaŋgalay maŋutjiyu. Nhumanydja ŋuli yukurra marŋgikuma yolŋu'-yulŋunha djarrpi'kumana dhuwala, bitjanna gam', ‘Ŋunhi yurru nhe waŋa ŋula yolkala dhawu'-nherraṉ, ga ḏälkumanydja nhe yurru ŋunhiyi dhawu'mirriyanhara ŋuriŋiyi yäkuyu Godkala Buṉbuyu, bitjandja, ŋunhinydja dhawu' yakana yurru yukurra dhärra wuṉḏaŋarr; ŋuli nhe ḏukṯuktja, nhe yurru ŋunhiyinydja djambina yalalanydja. Ga ŋuli nhe yurru dhawu'mirriyama ŋuruŋu ŋunhi ḻatju'mirriyunydja dhikanydja wal'ŋu girri'yu, ŋunha marrtji ŋorra'-ŋurra Godkala Buṉbuŋura, ŋunhiyinydja dhawu' ḏälnha wal'ŋu, dhärra yukurra yurru djambimiriwnha.’ Bitjan ŋuli nhuma yukurra djarrpi'kuma marŋgikumanydja dhuwala. \v 17 Nhumanydja dhuwalanydja walala bamba'-bambay ga ḻiyamiriwnha. Yakana nhuma yukurra marŋgithirrinydja? Ŋunhiyinydja nhä malanha ḻatju'mirrinydja girri' yaka ŋula dharrpal gäna wal'ŋu; yana ŋunhiyinydja ŋorra ŋuli yukurra ganaŋ'thunara ga dharrpal, liŋgu ŋunhiyinydja Buṉbu ganaŋ'thunarana yukurra Godkunydja biyapulnha wal'ŋu dharrpalnha dhärra, djuḻkmaramana yukurra ŋunhiyi nhä malanha ŋunhi marrtji ŋorra'-ŋurra ŋunhilimi Buṉbuŋura. \p \v 18 “Ga wiripunydja nhuma ŋuli marŋgikuma yolŋu'-yulŋunha djarrpi'kuma, bitjan gam', ‘Ŋunhi nhe ŋuli waŋa dhawu'-nherraṉ ŋula yolkala yolŋuwala, ga ḏälkumanydja wal'ŋu ḻakarama yurru botjanhara guṉḏa ŋunhi ŋal'-ŋalmaranharamirri bathanarawu mundhurrwu Godkalaŋuwu, ŋunhi nhe ŋuli dhawu'mirriyama ḏälkumanydja ŋuriŋiyinydja, ŋunhiyinydja dhawu'-nherraṉara yakana yurru dhärra, djambi mak nhe yurru yalalanydja. Ga ŋunhi nhe yurru waŋa bitjan gam', “Dhawu'mirriyama ŋarra yukurra dhuwala waŋa yäkuyu ŋuruŋu ŋunhi mundhurryu ŋunhi yukurra ŋorra ŋunhayi botjanharawuyŋura guṉḏaŋura,” bitjandja, ga ŋunhiyinydja yurru yukurra dhawu' djingaryunna yana djambimiriwnha.’ Bitjandhi nhuma ŋuli wiripunydja marŋgikuma djarrpi'kuma. \v 19 Yuwalk yana nhuma dhuwala bamba'-bambay yulŋunydja ŋiniya? Ŋunhiyinydja wekanharamirrinydja mundhurrnydja nhäŋiniŋ'nha, wäyinnha yana ŋunhiyinydja, yurru ŋunhina wal'ŋu ganaŋ'thunaranydja ŋunhi wäyin yukurra ŋal'yun ŋorra ŋunhilimi mundhurr nhanŋu Godku. Yo, ŋunhi botjanharamirrinydja guṉḏa, ŋunhiyi dharrpalnydja ŋurikalanydja ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra gorruma ŋunhilimi garrwar. \p \v 20 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja, dhuwalanydja ŋunhi nhe ŋuli dhawu'mirriyama ŋula nhäku, ga ḏälkumanydja nhe ŋuli ŋuriŋinydja yäkuyu botjanharawuyyunydja, ŋunhiyinydja nhe yukurra dhawu'mirriyanhara ḏälkumana märrama'yuna yana, ŋuriŋina botjanharawuyyu ŋunhi ga ŋuriŋi wekanharayu ŋunhi gorruma yukurra ŋunhiliyiyi. \v 21 Yo, ŋuli nhe yurru dhawu'-nherraṉ yäkuyu ŋuruŋunydja ŋunhi Godkalanydja Buṉbuyu, ŋunhiyinydja nhe yukurra dhuḏakthun wanaŋgumana yakana yäkuyu ŋuriŋi bili waŋganydhu Buṉbuyunydja, wiripunydja nhe ŋuli yukurra yäku-ḻakarama ŋanyapinyaynha Godnhana, ŋunhi ŋayi yukurra nhina ŋunhilimiyi Buṉbuŋura. \v 22 Ga ŋuli nhe dhawu'-nherraṉara ŋunhi ḏälkumanydja yäkuyu djiwarr'yunydja, ga ŋunhiyinydja nhe ŋuli yukurra yäku dhuḏakthun wanaŋguma ŋunhiyina dharapul ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra God ŋayipi nhina, ga ŋanyapinyay Godnha ŋunhi ŋayi nhina ŋuli yukurra ŋunha djiwarr'ŋura. \p \v 23 “Yo, nhuma ŋunhiyi Rom-marŋgikunharamirri walala ga Rom-dharraymirri walala, marinydja yurru nhumalaŋgu wakin yana, liŋgu nhumanydja dhuwalanydja walala gali'-märrma', balanyara yolŋu walala. Nhuma ŋuli wirrkinydja wal'ŋu gurrum'thun ŋuriki yutjuwaḻa'wuna nhäku malaŋuwu romgu, bitjan nhe ŋuli gulk-gulkthun yumurrku' malanha ŋathawuy dhäkay-ŋamathinyaramirri, bala wekamana Godkunydja, märr nhuma yurru yakana meṉguma ŋula waŋgany yutjuwaḻany'tja rom. Yurru buku-dhumukthirrinydja nhuma ŋuli meṉguma ŋunhiyina wal'ŋu dharrpalnha rom, dhuwalana malanha gam': Nhuma yurru nhäma ŋamathama bukmaknha yana yolŋu'-yulŋunhanydja bitjan mel-gurruṯu'mirriyirri, ga djäma dhunupa bukmakku. Ga bitjandhiyi nhuma yurru bäy-ḻakarama ŋula yolku yolŋuwu, ga mel'wuyun nhanŋu, yaka ŋoy-waḏutja dhä-ḏir'yun, ga yuwalkkumanydja nhuma yurru Godkalana wal'ŋu märr-nherraṉmirri. Yo, nhe yurru märraŋa muka ŋunhiyi dharrpalnydja rom malanha, yurru yaka meṉguŋa yumurrku'nhanydja ŋunhi romnha malaŋunha. \v 24 Yo, nhumanydja dhuwalayinydja yolŋu walala bamba'-bambaynha yanana, yakana nhuma yurru goŋ-gulama yolŋunha yukurra ŋamathama. Nhumanydja dhuwala balanyarana yolŋu walala, bitjan ŋuli yolŋuyu märrama dhawaṯmarama ŋunhi beŋuruyi gapumirriŋuru banikin'ŋuru yutjuwaḻa wurruḻuḻ, yurruna ŋayi yurru ḻukanydja, yurru ŋatha-manapandja ŋayi ŋuli ḻuka nhawina, ŋula nhäna wuŋgannhana. Yo, gurrum'thundja nhe ŋuli ŋurikina yutjuwaḻa'wuna, yurru meṉgumana nhe ŋuli dharrpalnhanydja wal'ŋu romnha malaŋunha. \v 25 “Yo, nhuma ŋunhi Rom-marŋgikunharamirri ŋunhiyi walala ga Rom-dharraymirri walala, nhumanydja ŋunhi gali'-märrma'; marinydja yurru nhumalaŋgu wakin yana. Nhumanydja ŋuli bitjan warraŋulnha ŋunhi rurrwuyun ḏarrtjalkkuma banikin'nhanydja, yurru ŋunha djinawany'tja ŋayaŋuŋuranydja nhumalaŋgala dhaŋaŋ warray nhä malanha yätj wal'ŋu; bitjan warray liŋgu nhe djaw'-djawyun warray ŋuli yukurra wiripu-guḻku'wanydja, ga ŋayaŋu-yätjkuma nhe ŋuli wiripu-guḻku'nha, märr yurru nhe barrari-wukanharayu märrama yana nhuŋuwaynydja ŋula nhä buku-yattjatkunharawu. \v 26 Yo, nhumanydja dhuwala Rom-dharraymirri walala bamba'-bambaynha. Nhämirri ŋuli nhuma ŋäthilinydja djalkthurru nhä malanha ŋunhayi yätj djinawa'ŋuru dhipuŋuru nhokalay nhe ŋayaŋuŋuru, bala nhe yurru ŋunha warraŋulnydja ḏarrtjalkthirrina bitjandhi liŋgu. \p \v 27 “Yo, marinydja yurru nhumalaŋgu buna wakin wal'ŋu, nhumalaŋgunydja ŋunhi Rom-marŋgimirriwunydja walalaŋgu ga Rom-dharraymirriwunydja, yay'-wulanharamirriwunydja walalaŋgu, liŋgu nhuma balanyara dhuwala gam', bitjan mathirra yukurra djingaryun, yurru djinawany'tja ŋunhilimi rakunymirri ŋaraka marrtji ŋorra'-ŋurra ga buwaḻk-buwaḻknha barrwaṉdja, yätjnha yana wal'ŋu, ga warraŋulnydja ŋunhiyi mathirranydja ŋämiṉara miny'tjimirri watharrmirri, märr yurru yolŋuyu walalay nhäma ŋunhiyi ḻatju'-ḻakarama mathirra. \v 28 Ga nhumanydja dhuwala balanyarayi. Yolŋuyunydja walalay nhumalanha ŋuli nhäma warraŋul yana, bala ŋamakurru' ḻakaramana, yurru djinawany'tja nhe yätjnha wal'ŋu yana, dhaŋaŋnha mirithirrina yana yätj. Märrma'na-gali' nhuma, ga yätjnha yana nhuma mirithirrina wal'ŋu yulŋunydja.” \s1 Djesuyu ḻakaraŋala gali'-märrma'walaŋuwuy yolŋuwalaŋuwuy dhä-ḏir'yunara \p \v 29 “Yo, nhuma ŋunhi Rom-marŋgimirri ga Rom-dharraymirri walala gali'-märrma', yay'wulanharamirrina wal'ŋu yana, bala Godthunydja yurru nhumalanha dhä-ḏir'yun wirrki yana wal'ŋu dhika. Nhumanydja djäma ŋuli ḻatju'kuma dhika wal'ŋu molunydja ŋuriki Godkalaŋumirriwunydja dhäwu'-ḻakaranhamirriwu walalaŋgu, ga wiripunydja nhuma ŋuli djäma guṉḏa ŋula nhä buku-weyin'kuma, yolŋunha walalanha ŋunhi guyaŋinyamirriyama, walala yurru guyaŋirri ŋunhiyi yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋäthili yukurrana nhinana dhuwurr-ŋamakuli'mirri. \v 30 Nhuma ŋuli waŋa ŋamakurru'-ḻakaranhamirri nhumalanhay nhuma bitjanna, ‘Ŋunhi bini ŋanapurrunydja nhinanha ŋäthilinydja wal'ŋu, dhä-ŋäthilinydja, ŋanapurrunydja bini ŋunhi yaka warray bunha Godku rom-gänharamirrinha walalanha, bitjarra ŋanapurruŋgala märi'muyu walalay bumara walalanha murrkay'kuŋala.’ \v 31 Yo, waŋanydja nhuma ŋuli bitjandhi, ga ŋunhiyinydja nhuma ŋuli yukurra ḻakaranhamirri nhumalanhay nhuma, ŋunhi nhumanydja yarrata'ŋuru ŋuliŋuruyi yolŋu'-yulŋuwala moṉu'-muṉuŋuwalana. \v 32 Ŋurruthaŋalanydja wal'ŋu ŋunhinydja, nhumalaŋgu märi'mu walala murrkay'nha marrtjina bumara dhäwu'mirrinha walalanha Godkunydja ŋunhi, ga nhumanydja dhiyaŋunydja walalay yukurra munguyunna dhuḏakthun ŋunhiyinhayi walalanha yana. Gatjuy dhawar'maraŋana walalaŋgala djämanydja. \v 33 Nhumanydja dhuwala balanyarana bitjan bäpi walala, ga yumurrku' nhuma bäpiwu. Yuwalk yana Godthunydja yurru nhumalanha ŋurrkamana ŋunhimalayina wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililina gupaḏalkumana; yakana nhuŋu dhaḻakarr ŋunhiyi nhe yurru winya'yun ŋuliŋuruyinydja. \p \v 34 “Yo, ŋarra yurru nhumalaŋgala djuy'yun dhäwu'-ḻakaranhamirrinha yolŋu'-yulŋunha ga rom-marŋgimirrinha walalanha ŋunhi walala yurru warraŋulkuma ḻakarama Godku rom yuwalkkuma wal'ŋu ga dhunupa, yurru nhumanydja yurru walalanha ŋunhiyinha ŋarrakuŋu djuy'yunarawuynhanydja walalanha ŋayaŋu-yätjkumana dhika nhaltjanna; wiripu-guḻku'nhanydja nhuma yurru buma murrkay'nha, ga wiripunhanydja nhuma yurru ŋal'marama dharpalilina, ga wiripu-guḻku'nhanydja nhuma yurru yukurra buma bartjunmarama ŋunhili nhumalaŋgala buku-ŋal'yunaramirriŋura buṉbuŋura, ga gukuma nhuma yukurra yurru walalanha wäŋalili ga wäŋalili bitjanna. \v 35 Yo, beŋuru ŋurruŋuru ŋunhi ŋurruthaŋala, yolŋu'-yulŋuyu ŋuli ŋunhi dhuwurr-ŋamakurru'mirrinhanydja yolŋunha walalanha bunha warray murrkay'kunha warray, ŋuliŋuruna dhäŋuru ŋunhi ŋanya Waypulnha bumara nhanukalay ŋayi gutha'mirriŋuyu, yana liŋgu-u-u, ga dhiyaŋu-wala dhuwala ŋunhi nhumanydja murrkay'kuŋala bumara Djakarrayanhana, gäthu'mirriŋunha Barakiyawuna yäkuwu ŋunhalana ŋunhi Godkalana buṉbuŋura. \v 36 Yo, guḻku' dhuwurr-ŋamakurru'mirrinydja yolŋu walala gulaŋ-waṉḏinanydja yukurrana, yurru nhumalanhanydja ŋayi yurru Godthu dhä-ḏir'yunna ŋurikiy bukmakkalaŋuwuynha ŋunhi walala marrtjina murrmurryurruna nhanukala yäkuyu, beŋuru ŋurruŋuru ga dhiyaŋu-wala wapthun.” \s1 Djesu märr-ŋamathina wirrki yana Djurutjalambuyŋu wäŋawu \p \v 37 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesu bilyurruna, ga nhäŋala ŋunhiyi wäŋa Djurutjalambuy, bala ŋayi waŋana wirrkina dhika, bitjarrana gam', “Djurutjalambuy yolŋu walala, nhuma ŋuli buma murrkay'kuma Godku ŋunhi dhäwu'-ḻakaranhamirrinha walalanha, ga bitjandhi liŋgu nhuma ŋuli guṉḏayu buma ŋunhinhanydja yolŋunha walalanha ŋunhi ŋayi Godthu walalanha ŋuli djuy'yun nhumalaŋgala dhipali. Yurru mirithirri warray ŋarranydja yukurra märryu-ḏapmarama ŋunhiyi wäŋa Djurutjalam. Guḻku'mirri ŋarra bini nhumalanha ḻuŋ'maranhanydja ŋarrakalay ŋarra, bitjanayinydja dhangi'yunanydja nhumalanha, bitjandja bitjan ŋuli wäyindhu gurrwawuyu ŋunhi ḻuŋ'marama dhangi'yun nhanŋuway ŋayi yumurrku'nha, ga binbarryu monyguma ŋula nhäŋuru gunganhamarama. Yurru yaka warray nhumanydja dhayuŋanmina ŋarrakala, yaka warray ḏukṯukthina ŋarraku. \p \v 38 “Yo, ŋarra bini nhumalanha walŋakunha warray, yurru dhiyaŋunydja-wala ŋayi yurru Godthunydja gonha'yunna dhuwalanydja nhumalaŋgu buku-ŋal'yunaramirrinydja buṉbu. \v 39 Yakana nhuma ŋarranha yurru nhäma biyapulnydja, yana liŋgu ga walu ŋarraku yurru buna, ga ŋulinyaramirriyuna waluyu nhuma yurru märr-yaraŋan gumurr-ŋamathirrina ŋarraku, ga waŋa bitjanna, ‘Dhuwalana gay' marrtji yukurra lili yäkuyu Garraywalanydja. Go, ŋilimurru buku-ŋal'yunna nhanŋu.’” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 24 \s1 Djesuyu ḻakaraŋala ŋurikiy Buṉbuwuy buḻwaŋ'maranharawuy \p \v 1 Bala ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana ŋunhiyinydja Godkunydja Buṉbu, ga ŋunhi walala wäŋgaŋalanydja ŋuliŋuruyi marrtjina bala, bala walala ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala waṯthurruna nhäŋala ŋunhiyinayi Buṉbunha, bala waŋana bitjarrana, “Nhäna dhuwalanydja Buṉbu?... mirithirrina ḻatju' wal'ŋu ŋiniya?” \v 2 Ga ŋayi Djesuyunydja waŋana ḻakaraŋala bitjarrana, “Nhuma yukurra nhäma ŋunhayi Buṉbunydja, ŋayi yukurra djingaryun ḻatju' dhika wal'ŋu, yurru yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Galki ŋunhayi Buṉbunydja yurru ḏaw'-ḏawyunna, buḻwaŋ'thunna yurru; yakana yurru waŋgany ŋula guṉḏa djingaryun ŋapa-ŋal'-ŋalyunmirrinydja; bukmaknha yurru marrtji ŋorra barrkuwatjnha, warrpam'nha muṉguykunharana dhikana.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu yukurrana ḻakaraŋala mariwuy, ŋunhi yurru maḻŋ'thun \p \v 3 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesu marrtjina bala, bala nhinana ŋunhi bukulilina yäkulili Woliplilina, bala ŋanapurrunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina withiyarana ŋanya, bala dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarrana, “Way Garray, nhätha yurru dhika bitjandhiyinydja? Nhä yurru dhika ŋäthilinydja maḻŋ'thun, yurruna ŋunhi nhe yurru biyapul buna? Ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala mak, märr yurru ŋanapurru nhäma dharaŋan ŋunhi galkithinyara walu ŋurikiyi maḻŋ'thunarawu.” \p \v 4 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala balanydja bitjarra, “Bira'yurra nhiniyanydja yukirriya yana, märr yurru nhumalanha yaka muka ŋula yolthu yolŋuyu mayali'-wilkthundja. \v 5 Liŋgu yolŋu walala yurru marrtji ŋarrakalana yäkuyu, ga ḻakaranhamirrinydja walala yurru marrtji bitjanmirrina, ‘Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi Christ, djuy'yunara Godkuŋu ŋunhi dhawu'mirri,’ bitjanna yurru, bala mayali'-wilkthundja walala yurru guḻku'nha mirithirri yolŋunhanydja walalanha. Yaka märr-yuwalkthiya walalaŋgu dhärukkunydja. \p \v 6 “Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi nhuma yurru ŋäma marinydja bathalana, walala yurru yolŋu walala bunharamirri galki nhumalaŋgala, ga ŋunha bala barrku wäŋaŋura. Yurru yaka walala ŋuriŋiyinydja ŋoy-warriya ŋula. Yuwalk ŋunhiyi nhä malanha yurru maḻŋ'thundja yukurra bitjandhiyinydja ŋäthili, yurru yaka ŋunhiyinydja dhä-yawar'yunaramirri walu. \v 7 Yo, birrka'mirriŋura wäŋaŋura ŋarakaŋura yukurra yurru yolŋu walala bunharamirri, ga buŋgawamirriyu walalay yolŋu'-yulŋuyu yurru djuy'yun walalaŋguway miriŋunha walalanha bunharawu wiripuŋuwu yolŋuwu walalaŋgu. Yo, guḻku'na yurru yolŋu walala marrtji murrmurryundja, liŋgu ŋunhili wäŋaŋuranydja malaŋumi yurru marrtji räwakthirrina, ŋathamiriwyirrina, ga wäŋanydja birrka'mirri marrtji yurru gur'-guryun bena wal'ŋu dhikana, ga buku-yapthunna marrtji yurru guṉḏa ŋula nhä malanha. \v 8 Yo, ŋunhi ŋuli ŋäṉḏi'mirriŋuyu rerri ŋäma'-ŋama yothunha, ŋurruthamanydja ŋayi yurru rerri märrama märr-gaŋga, ga ŋuliŋuruyinydja ŋayi yurru wirrkina rirrikthun ŋunhiyi ŋäṉḏi'mirriŋunydja, yurruna ŋayi yurru yothu ŋunhi dhawal-wuyaŋirri. Ga bitjandhiyi dhuwalayi marinydja ŋurru-yirr'yunara yana ŋunhiyinydja, ga bathalanydja yurru mari marrtji yalala warray. \p \v 9 “Yo, ga dhipuŋurunydja dhäŋuru nhumalanhanydja yurru ŋarrakunydja malthunaramirrinha walalanha ŋayathama muka mulka, bala wekama nhumalanha bunharawuna, ga wiripunydja nhuma yurru yolŋu'-yulŋu ŋarraku murrkay' burakirri walalaŋguŋu. Birrka'mirrina yurru yolŋu walala ŋuyuḻkthirrinydja ga nyamir'yundja nhumalanha, liŋgu nhuma ŋunhi ŋarrakuna yolŋu walala. \v 10 Ga ŋulinyaramirriyunydjayi yurru guḻku' yolŋu walala gatjpaḻ'yunna ŋarrakala roŋiyirrina, yakana walala yurru märr-yuwalkthirri ga märr-nherraṉmirri ŋarrakala biyapulnydja. \v 11 Ga guḻku' yurru dhäwu'-ḻakaranhamirri yolŋu walala djawukinyamirrinydja walala marrtji yukurra, bala guḻku'na yurru yolŋu walala gatjpaḻ'yun yukurra ŋurikiŋiyinydja walalaŋguŋu. \v 12 Ga yätjtja yurru rom-baḻaka'yunna birrka'mirrikurruna, ga ŋunhiyinydja märr-ŋamathinyaramirrinydja rom yurru winya'yunna, yakana yurru biyapul yolŋu walala märr-ŋamathinyaramirri bala-lili'yunmirri yukurra. \p \v 13 “Yo, ga ŋunhi yurru dhuwalayi malanha rom maḻŋ'thundja, nhumanydja yurru baṯ biyaka yana mulkiya ŋarranha, liŋgu ŋunhi yurru ŋula yolthu yolŋuyu mulka yukurra ŋarranha, yana liŋgu ga ŋunha dhä-yawar'yunaraŋura, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra walŋathirrina. \v 14 Yurru ŋäthilinydja nhuma yurru birrŋ'marama ḻakarama dhäwu' dhuwala ŋarranha birrka'mirrikurru wäŋakurru; walala yurru bukmakthu bäpurru'yu ŋämanydja dhuwala buḻaŋgitjtja dhäwu', ga ŋuliŋuruyina dhäŋuru ŋunhi yurru bukmakthuna ŋäma, yurruna yurru ŋunhiyinydja dhä-yawar'yunaramirrinydja walu maḻŋ'thun.” \s1 Djesuyu ḻakaraŋala ŋäthili wal'ŋu yana ŋurikiy ŋunhi dhä-yawar'yunarayu yurru wakin wal'ŋu mari maḻŋ'thun \p \v 15 “Yo, baman' be-wala ŋäthili dhäwu'-gänharamirriyu Dänyulyu yäkuyu ḻakaraŋala bitjarra, ‘Nhuma yurru nhäma ŋula nhä yätj dhika wal'ŋu, ŋayi yurru yukurra dhärra ŋunhiliyi Godkalana Buṉbuŋura.’ Ga ŋunhiyinydja maḻŋ'thunna yurru wurraŋulthirrina. (Yo, ŋunhi nhe yurru nhäma dhuwalanydja dhäruk dhipala djorra'lili, nhenydja yurru marŋgithirrina, maḻŋ'maramana yurru ŋunhiyi mayali'.) \v 16 Yo, ŋunhi yurru ŋayi maḻŋ'thundja ŋunhiyi yätj, nhumanydja yurru yana dhunupana gundupumana ŋunhana bukulilina, nhumanydja ŋunhinydja walala ŋunhi nhuma yukurra nhina yurru ŋunha Djudiya wäŋaŋura ŋulinyaramirriyunydjayi. \v 17 Ŋuli nhe ŋula yol garrwarnydja bala'ŋuranydja nhokalay nhe nhina yukurra, ŋunhi nhe yurru ŋämanydja ŋunhiyi, dhunupana waṉḏiyana-wala, yaka marrtjiya roŋiyiya djinawa'lilinydja, ga girriny'tja nhuŋuway marrtjiya wapmaraŋa. \v 18 Ga ŋuli nhe yukurra yurru yolŋuyu djäma ŋula nhä ŋatha guḻkthun, yakana nhe yurru balayi roŋiyirrinydja ŋula nhäku girri'wu märranharawu, yana gonha'yurrana ŋunhiyi wäŋa, bala waṉḏiyana-wala. \v 19 Yurru ḏäl dhuwalayi yulŋunydja yurru ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yothumirri yurru waṉḏirri, ga ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yuṯa yukurra yothu ŋayathama. \v 20 Yurru bukumirriyaŋa Godnhanydja, ŋäŋ'thurra ŋanya waŋiya, märr yurru ŋayi yaka ŋunhiyi maḻŋ'thun ŋulinyaramirriyunydja waluyu ŋulwitjthanydja, dharratharra'mirriyunydja, ga biyakayi liŋgu ŋäŋ'thurra ŋanya, märr yurru ŋayi yaka ŋunhiyi yätj maḻŋ'thun Buku-ŋal'yunaramirriyunydja waluyu. \v 21 Liŋgu ŋulinyaramirriyunydja yurru bathala yana mari marrtji yukurra ŋutu' dhika wal'ŋu. Ŋulaŋuru liŋgu ŋurruŋuru ŋunhi Godthu djäma ŋurruthaŋala dhuwala wäŋa, marinydja yukurrana marrtjina, yana liŋgu ga dhiyaŋu-wala dhuwala mukthun, yurru ŋunhiyinydja mari yutjuwaḻa' warray yana, yaka warray balanyarayi mari ŋäthilinydja maḻŋ'thurruna bathala, bitjan ŋunhiyi ŋunhi yurru buna. Ga ŋunhi yurru dhawar'yundja ŋunhiyi mari, ŋunhiyinydja yurru yakana biyapulnydja balanyarayi mari yalalanydja. \v 22 Yo, bathala wal'ŋu yurru yana marinydja maḻŋ'thun dhika, yurru Godthunydja ŋunhiyi walu gulkthun yurru gandarrŋura, märr-gurririkuma ŋurikiyi mariwu. Ŋunhi ŋayi bini gonha'yunanydja ŋunhiyi mari weyingunharawunydja, ŋunhinydja bini bukmaknha yolŋu walala yukurranha burakinyana murrmurryunana, yakana bini waŋgany walŋa yukurranha nhinanha ŋulinyaramirriyunydjayi. Yurru Godthunydja ŋunhiyi gulkthun yurru, gandarrŋura dhumbul'kuma, liŋgu ŋurikalana walalaŋgala ŋunhi ŋayi walalanha djarr'yurruna. \p \v 23 “Ga ŋuli nhumalanha yurru waŋa bitjan gam' ŋula yolthu, ‘Way walala nhäŋa, dhuwalana ŋunhiyi walŋakunhamirrinydja yolŋu, Godkunydja dhawu'mirri,’ bitjandja, ŋunhiyinydja ŋayi yurru djawukirrina ḻakarama. Ga ŋuli ŋayi yurru waŋa bitjan gam', ‘Dhuwala ŋunhiyi djuy'yunara Godkuŋunydja ŋayi,’ bitjandja, yaka nhanŋu ŋurikiyinydja märr-yuwalkthiya dhärukku. \v 24 Liŋgu guḻku'na yurru yukurra dhäwu'-ḻakaranhamirrinydja walala be maḻŋ'thun, ga wiripunydja yurru marrtji yukurra ga ḻakaranhamirri bitjanmirri, ‘Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi djuy'yunara Walŋakunharamirri,’ yurru ŋunhiyinydja walala yukurra yurru bothirrina. Yo, ŋunhiyinydja walala djawukinyaramirrinydja walala yurru yukurra djäma nhäna malanha dhikana, ganydjarrmirrina rom, ga yolŋuyu walalay yurru nhäma walalaŋgala ŋunhiyi ṉirryunna, liŋgu wirrkina walala yurru ŋunhiyi walala ḏukṯukthirri, walala yurru yukurra ŋanydjaḻa'yunmaramanydja, bilyunmaramanydja yurru ŋunhiyina Godkalaŋumirrinhana yolŋu'-yulŋunha. \v 25 Ŋäka ŋamathaŋa, mäkiri'-witjurranydja. Bira'yurra yukirriya yana. Ŋäthili yana dhuwala ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra, yurruna yurru maḻŋ'thun, märr nhumalanhanydja walala yurru yaka mayali'-wilkthun ŋula yolthu yolŋuyu. \p \v 26 “Yo, ŋuli yurru ŋayi yolŋuyu waŋa bitjan gam', ‘Way, go marrtjiya lili, ŋunhana ŋunhiyi djuy'yunarawuynydja, dhawu'mirrinydja, ŋunha gawarrka'ŋurana nhina yukurra ya',’ bitjandja, nhenydja yurru yaka marrtji ŋunhimalayi. Ga ŋuli yurru ŋayi ŋula yolthu bitjan gam' ḻakarama, ‘Dhuwalana ŋunhiyinydja nhina yukurra, djuḻuḻ'yunna ya' djinawa'na,’ bitjandja, yaka nhanŋu märr-yuwalkthiya ŋurikiyinydja. \v 27 Liŋgu yolŋu'-yulŋuyu yurru bukmakthuna nhäma yukurra Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha ŋunhiyi, ŋunhi ŋayi yurru marrtji lili, liŋgu ŋayinydja yurru dhuwala wäŋanydja bukmak ŋunha gäraktja djarraṯawun'thirrina warrpam'nha, bitjanna bitjan ŋuli ŋunhi djaḻkarr'yun, bala ŋayi yurru warrpam'nha räkuyirri, ga bitjandhiyi liŋgu ŋayi yurru Garraynydja buna waḏutjana yana. \p \v 28 “Ŋunhili wäŋaŋura ŋunhi wäyin ŋorra yukurra rakuny, ŋunhiwalayinayi wäŋalili yukurra yurru wäktja walala marrtji waŋgany-manapanmirri ḻukanharawu ŋurikiyi ŋanakkunydja barrpa'wunydja.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja mayaliny'tja. \s1 Ḻakarama yukurra Garraynha roŋiyinyarawuynha \p \v 29 “Yo, ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru mariŋurunydja bathalaŋurunydja, dhunupana beyaṉumirrina nhä malanha yukurra yurru maḻŋ'thun ŋunhala gärakliliŋuranydja. Ŋayinydja yurru gäraktja ŋunha wiripuŋuyirrina, liŋgu walu yurru munha'yunna yukurra, ga ŋaḻindi yurru yukurra yakana djarraṯawun'thirri, ga walalanydja yurru marrtji ganyuny'tja mala burrul'yunna ŋulaŋuru gärakŋurunydja, ga ganydjarr-ḏilkurruna wal'ŋu nhä malanha girri' ŋunha gärakŋura yurru marrtji ŋapa-ŋal'-ŋalyunmirrina, yakana walala yurru marrtji dhunupanydja ga ŋamathamanydja. \v 30 Ga dhunupana yurru ŋulinyaramirriyunydja ŋayinydja ŋunhiyinydja Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja maḻŋ'thunna gärakŋurana; walala yurru yolŋuyu walalay nhämana nhanŋu djarraṯawun'tja, ŋunhiyina ŋayi yurru yukurra marrtjinydja lili, ga bukmak yurru yolŋu walala bäpurru' ga bäpurru' nyä'yunmirrina yukurra birrka'mirriŋura wäŋaŋura. Yo, nhämanydja walala yurru ŋanya, ŋayi yurru yukurra marrtji lili waŋupini'kurru, yurru marrtjinydja ŋayi yukurra yurru ŋunhi biyapulnha wal'ŋu ganydjarr-ḏumurruna, ga monygumanydja ŋanya yurru djeŋarra'yuna djarraṯawun'thunydja, ḻatju'yuna dhika wal'ŋu. \v 31 Yo, ŋulinyaramirriyu liŋgu, ŋayi yurru yiḏakiyinyaranydja rirrakay biyapulnha wal'ŋu marrtji ḻoḻ'thun, bala ŋayi yurru Garrayyu djuy'yunna ŋunhiyi nhanŋuwaynydja djiwarr'wuynha djämamirrinha walalanha, walala yurru marrtji birrka'mirrilili yana wäŋalili ḻika'-likanlilinydja, bala walala yurru marrtji ḻuŋ'maramana waŋgany-manapanna ŋunhinha walalanha djarr'yunarawuynhanydja walalanha birrka'mirriŋuru wäŋaŋuru, märr walala yurru bukmaknha yana ḻuŋ'thun marrtji nhanukala bala Garraywalanydja.” Ga bitjarrayi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu lili'ŋuwuynha ḻakaraŋala roŋiyinyarawuy ŋanyapinyay ŋayi \p \v 32 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayali'kurruna bitjarra gam', “Guyaŋiya dharpanhanydja ŋunhi gäku'nha, bala marŋgithiyana. Ŋunhi nhe ŋuli nhäma marwat ŋäthilinydja dhamany'tjunara marrtjinyara, bala marŋgithirrina nhe ŋuli. ‘Way galkina dhuwala borumguna walunydja,’ bitjanna nhe yurru waŋa. \v 33 Ga bitjanarayina nhe yurru nhämanydja ŋunhiyi nhänha malaŋunha ŋunhi marrtji yurru maḻŋ'thu-maḻŋ'thun, bala marŋgithirrina nhe yurru dharaŋanna ŋunhi ŋayinydja galkina wal'ŋu yana, dhunupana ŋayi yurru Garraynydja bunana, maḻŋ'thunna yurru. \p \v 34 “Märr-yuwalk ŋarra ḻakaramanydja yukurra dhuwala. Ŋunhi nhuma yurru nhäma dhuwalanydja wäŋa bitjanarayi wiripuŋuyinyaranydja, walalanydja yurru ŋunhinydja yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala yukurra nhina ŋulinyaramirriyunydja, yakana walala yurru murrmurryun bukmak ŋäthili, yurruna ŋayi yurru Garraynydja buna. \v 35 Ŋunha gärak ŋunhi nhe yukurra nhäma, ga dhuwala gay' munatha' wäŋa, dhuwalanydja yurru buwayakthirri, winya'yun warray, yurru ŋarrakunydja dhäruk yaka warray yurru winya'yun ga buwayakthirri. \p \v 36 “Yo. Ŋunhi yurru nhe nhäma ŋunhiyinydja dhäwu'mirriyanharawuynhanydja nhänha malaŋunha, bala nhenydja yurru marŋgithirrina, galkina ŋayi yurru Gäthu'mirriŋunydja bunana Yolŋunydja. Yurru yaka ŋula yol waŋgany yolŋu marŋgi ŋurikiyi waluwunydja, ŋunhi nhätha ŋayi yurru buna, mak goḏarr'mirri, mak ḏämbuyu waluyu, mak buku-rangu, yakana ŋula yol marŋgi yuwalkŋuwunydja wal'ŋu waluwu. Ga bitjandhi bili ŋunha djiwarr'wuynydja yolŋu walala yakayi marŋgi yana, ga biyapul Gäthu'mirriŋu nhanŋu yakayi yana marŋgi, ŋayipi yana waŋgany Bäpa'mirriŋu marŋginydja ŋurikiyi waluwunydja, ŋunhi ŋayi yurru Garray marrtji lili roŋiyirri. \p \v 37 “Liŋgu ŋuriki Gäthu'mirriŋuwu Yolŋuwunydja bunanharawunydja walu yurru balanyara yana liŋgu bitjarra ŋunhiyi walu ŋunhi ŋayi Nowa yäku yukurrana nhinana be ŋäthili. \v 38 Yo, ŋulinyaramirriyu ŋayi Nowayu dhuḻ'yurruna yukurrana dhulmumirri mitjiya walŋakunharawu yolŋu'-yulŋuwu ga wäyingu, yurru walalanydja ŋuli yolŋu'-yulŋunydja yukurranha ḻayḻayyunana yana nhäŋurana malaŋuŋura, ŋathaŋurana ḻukanhaŋura ga ŋänitjiŋurana, ga dhäyka ga ḏarramu, walala yukurranha ŋuli märranhaminyana bitjanana liŋguna-a-a, djutj-djutjnha-wala, yana liŋgu ga ŋuriŋina waluyu ŋunhi ŋayi Nowa gärrinana mitjiyalili. \v 39 Mukthurruna yana yolŋu'-yulŋunydja nhinana yukurrana wawuna, yakana ŋula dharaŋara walu, bala dhunupana yana ŋunhi maḻwurrktja bunana dhurrmuknha, bala walala yolŋu'-yulŋunydja guḻwuḻyurrunana, bukmakthinana winya'-winyayurruna. Ga bitjandhi bili yolŋu walala yurru nhina yukurra ŋulinyaramirriyunydja waluyu ŋunhi yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja buna. \p \v 40 “Yo, ŋulinyaramirriyu ḏarramuyu maṉḏaŋuyu yurru nhina djäma ŋula wanhami wäŋaŋura, bala waŋganynhana yurru djaw'yundja, ga wiripunhanydja yurru gonha'yunna dhipalana bäymana. \v 41 Ga wiripunydja dhäykayu maṉḏaŋuyu yurru nhina djäma ŋatha waŋganyŋura, bala waŋganynhana yurru djaw'yundja, ga waŋganydja yurru ŋunhilina bäymana. \v 42 Yana walala nhiniyanydja bira'yurra, dhukarr-nhäŋa yukirriya, liŋgu nhe yaka marŋgi nhätha nhuŋu yurru Garray buna.” \p \v 43 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripunydja mayali'mirri dhäruk, balanyara gam', “Ŋunhi bini yolŋu wäŋa-waṯaŋu marŋgi ŋäthili yana ŋuriki waluwu ŋunhi ŋayi yurru ŋunhiyi yolŋu manaŋgan marrtji nhanukala wäŋalili, ŋayi bini ŋunhiyinydja nhinanha yukurranha bira'yuna, ga dhukarr-nhänha ŋuriki manaŋgangunydja, märr ŋayi bini yakana ŋanya maḻŋ'maranha ŋorranharalilinydja. \p \v 44 “Yo, nhumanydja yurru bitjan liŋgu yukurra nhinanydja girri'-ŋamathirrina ŋäthilina, dhukarr-nhäŋa yana wal'ŋu, galkurrana yukirriya, liŋgu Gäthu'mirriŋunydja Yolŋu yurru roŋiyirrina lili, ga bunanydja ŋayi yurru ŋuriŋina waluyu ŋunhi nhuma yaka yukurra gatjpu'yun.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Nhäyinyara nhe djämamirrinydja?... ŋamakurru'... mak yätj \p \v 45 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu', mayali'mirriyi yana, bitjarra gam', “Ŋunhi ŋayi yurru ŋurruŋu buŋgawa yolŋu gurku'yun guwarr yana wiripuŋulili wäŋalili, bala yolkala goŋlili ŋayi yurru nherraṉ ŋunha wiripu-guḻku'nhanydja djämamirrinha nhanŋuway? Yana ŋayi yurru nherraṉdja walalanha ŋurikala goŋlili, ŋunhi ŋayi yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu walalanha maranhu wekama ga ḻatju'kuma yana djäkanydja walalaŋgu yurru, ŋurikalayina liŋgu ŋunhi ŋayi ŋuli djäma yukurra yuwalkkuma wal'ŋu, märr-yunupa yana ga dhunupa-guyaŋinyaramirri yolŋu. \v 46 Ga ŋuli ŋayi yurru buŋgawa'mirriŋu ŋunhi roŋiyirri ga maḻŋ'maramanydja ŋayi yurru ŋunhiyi djäkamirrinhanydja, ŋayi yukurra yurru djäka yana wiripu-guḻku'wu ḻatju'kuma wal'ŋu, bala ŋayi yurru ŋunhiyinydja buŋgawa'mirriŋunydja wokthunna galŋa-djulŋithirrina nhanukala, ga ŋayi yurru ŋunhiyinydja djämamirrinydja yolŋu bitjandhi liŋgu goŋmirriyirriyi. \v 47 Yo, märr-yuwalknha ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yurru dhuwala, ŋuriŋiyi buŋgawa'mirriŋuyunydja yurru bukmaknhana wekama nhanukalaynha nhä malanha warrpam'nha yana ŋurikalayina djämamirriwalana goŋlilinydja. \v 48 Ga ŋuli ŋayi yurru djäkamirri ŋunhi ŋanyapinyay ŋayi waŋanharamirri bitjanmirri, ‘Dhika buŋgawa'mirriŋunydja ŋarraku weyinnha yukurra nhina yurru, yakana ŋayi yurru roŋiyirri waḏutja,’ bitjanmirrinydja, \v 49 bala ŋayi yurru ŋunhi wiripu-guḻku'nhanydja djämamirrinha walalanha bumana yukurra, bala ŋayi yurru yukurra ḻayḻayyun ŋathana yana ḻuka, ga ḻeŋuna dhika nhaltjanna. \v 50 Bala ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja buŋgawa'mirriŋunydja yolŋu gumurr-ruŋiyirrina ŋuriŋina waluyu ŋunhi ŋayi yukurra yaka nhanŋu gatjpu'yun, liŋgu yakana ŋayi marŋgi nhätha ŋayi yurru ŋunhi buŋgawa'mirriŋu buna. \v 51 Ga dhunupana ŋayi yurru ŋunhiyinydja buŋgawa'mirriŋunydja mirithirrina maḏakarritjthirrinydja nhanŋu ŋuriki djämamirriwunydja, bala dhä-ḏir'yunna yana ŋanya wirrkina wal'ŋu yurru, bitjan yana liŋgu bitjan ŋayi yurru dhä-ḏir'yun ŋunhinha yay'-wulanharamirrinha yolŋu'-yulŋunha, ŋurrkamana ŋanya yurru ŋunhiwalana wäŋalili dhä-ḏir'yunamirrililina, ga ŋunhiliyina ŋayi yurru ŋäthinydja yukurra, ga ḻirra-ḻawunhamirrina yurru.” Ga bitjarra ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja Djesuyu. \c 25 \s1 Dhäwu' dhäykawurruŋgalaŋuwuy muḻkurrmirriwalaŋuwuy ga ḻiyamiriwwalaŋuwuy \p \v 1 Bala ŋayi Djesu waŋana bitjarra, “Ŋe. Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja yurru buna lili Garraynha wal'ŋu, ŋurruŋuna ga buŋgawana, ga ŋulinyaramirriyunydja waluyu yurru Gunhu'wu Romdja maḻŋ'thunna, balanyarana bitjan dhuwala gam', ŋarra nhumalaŋgu yurru ḻakaramana mayali'kurru. \p “Ḏämbumirriyu ga ḏämbumirriyu miyalkthunydja walalay ŋäkula ḏarramunhanydja, galki ŋayi yurru bunana märranharawu miyalkkuna nhanukalayŋuwu ŋayi. Ŋäkulanydja walala, bala walala galkarana marrtjina walalaŋguway lanhdhirrany'tja, bala yana marrtjina gumurr-wunanhaminyarawuna ŋurikiyi ḏarramuwu ŋunhi ŋayi yurru buna. \v 2-3 Yo, bukmakthu warray walala ŋuriŋi dhäykawurruyu gäŋala lanhdhirrany'tja malanha walalaŋguway walala, yurru wiripunydja ŋunhiyi ḏämbumirri miyalk walala ḻiyamiriw walala, guyaŋinyamiriw, yaka walala ŋuriŋiyi walalay galkara weyika djarraṯawun'ku, yanana märraŋala lanhdhirra'na waŋganynha. Ga wiripunydja ŋunhi ḏämbumirri miyalk walala muḻkurrmirri walala, dhunupa yana walala ŋuli guyaŋirri yukurra, \v 4 bala walala ŋuriŋiyi muḻkurrmirriyunydja walalay märraŋala weyika lanhdhirra'wu djäkawunydja. Bala walala marrtjinana-wala ŋunhiyi dhäykawurru bukmaknha yana, bala yana galkurrunana yukurrana ŋurikiyi ḏarramuwu. \p \v 5 “Yurru ŋayinydja ŋunhiyi ḏarramunydja yaka warray waḏutja bunana. Nhinananydja walala yukurrana ŋunhiyi dhäykawurrunydja galkurrunana-a-a, bala yana yakurrnha walalaŋgu bunana, bala walala ŋorra'-ŋurranana yukurrana. \p \v 6 “Ga ŋulinyaramirriyu munhaku buku-ranguny'tja, dhunupana ŋula yol rirrakay ḻoḻ'thurruna wirrkina dhika bitjarra gam', ‘Dhuwalana ŋayi yolŋunydja, liŋguna bunana. Go marrtjiyana lili walala, gumurr'yurrana nhanŋu.’ \v 7 Ga dhunupana ŋunhi ḏämbumirri ga ḏämbumirri miyalk walala ḏurryurrunanydja, bala yana dhuŋgur'yurrunana marrtjina walalaŋguway lanhdhirrany'tja malanha. \p \v 8 “Ga walalanydja ŋunhi ḻiyamiriwnydja walala dhäykawurru waŋana ŋäŋ'thurruna ŋunhi wiripu-guḻku'nhana muḻkurrmirrinhana walalanha weyika'wu. ‘Way walala, wekaŋa ŋanapurruŋgu nhuma, nhumalaŋguwaynha weyika, dhipala gay', liŋgu ŋanapurruŋgunydja dhuwala lanhdhirra yaŋara'-winya'yunna marrtji,’ bitjarra. \p \v 9 “Bala walala ŋunhi muḻkurrmirrinydja walala dhäykawurru waŋana bitjarrana, ‘Yäw, yaka bay'. Liŋgu ŋanapurruŋgunydja dhuwala, dhuwalana liŋguna; gana'na yana ŋanapurru. Gatjuy nhumanydja marrtjiya ga bäyim nhumalaŋguwaynydja gäna.’ \v 10 Bala walala marrtjinana walalaŋgalaŋuwunydja weyika'wu märranharawu. \p “Ga ŋunhi walala yukurrana mukthurruna mali'yunaraŋuranydja, bala ŋayinydja ŋunhiyi yolŋunydja bunanana miyalkkunydja nhanukalaŋuwu märranharawu. Ga ŋunhiyinydja walala ŋunhi walala yukurrana nhinana girri'-ŋamathina ŋäthili, galkina nhanukala marrtjina, bala gärrinana yukurrana nhanukala wäŋalilina, bala ŋayi dhaḻ'yurrunana dhurrwaranydja ŋunhi balany'tja. Bala ŋunhi muḻkurrmirrinydja walala djulŋithinana yukurrana nhanukala mirithinana. \p \v 11 “Märr-gurriri, bala walala ŋunhi ḻiyamiriwnydja walala bunanana dhuḏitjnha, bala walala maḻŋ'maraŋala dhurrwaranydja ŋunhi dhaḻ'yunarana liŋguna. Bala walala dharrana gawaw'yurrunanydja bitjarrana, ‘Way Garray! Garray ḻapmaraŋa ŋanapurruŋgu dhurrwara.’ Bitjarra walala yukurrana gawaw'yurruna ŋunhalanydja warraŋulnydja. \p \v 12 “Bala ŋayinydja waŋana bitjarrana, ‘Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Yaka ŋarra marŋgi nhumalaŋgunydja.’” \p \v 13 Bala ŋayi Djesuyu dhawar'yurrunanydja ḻakaraŋala, bitjarra ŋayi dharraykuŋalana ŋanapurrunha, märr nhumanydja yurru biyakayi muka bira'yurra, yana dhukarr-nhäŋana yukirriya, liŋgu yaka nhuma marŋgi ŋurikinydja waluwu ŋunhi ŋayi yurru Garray buna. \s1 Mayali'mirri dhäwu' ḻurrkun'kalaŋuwuy djämamirriwalaŋuwuy \p \v 14 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripunydja dhäwu' balanyarayi bili mayali'mirri, bitjarra gam', “Yo, nhiniyanydja yukirriya ŋayaŋu-gatjpu'yurra, dharray yukirriya yana, liŋgu Garraywunydja ŋunhi walu bunanharawu yurru balanyara gam': Buŋgawa yolŋu yurru marrtji yana guwarr wiripuŋulili wäŋalili, bala ŋayi wäthurruna ḻuŋ'maraŋala nhanŋuway djämamirrinhana ḻurrkun'nha, bala wekaŋala walalaŋgala rrupiyana, waŋga'-waŋganygala dharraylili. \v 15 Waŋganygalanydja dharraylili ŋayi wekaŋala waŋgany-rulu barrwaṉ, ga wiripuŋuwalanydja märrma' barrwaṉ, ga wiripuŋuwalanydja waŋgany barrwaṉ. Yo, dharraylilinydja ŋayi wekaŋala walalaŋgala, bala marrtjinana. \p \v 16 “Ga dhunupana ŋayi ŋuriŋinydja ŋunhi ŋayi märraŋala waŋgany-rulu barrwaṉ, djämana yukurrana-a-a, bukulili ŋal'maraŋala biyapul ŋunhimala waŋgany-rulu'lili, bala ŋayi märrma'-rulukuŋalana ŋuriŋiyi rrupiyayunydja. \v 17 Ga bitjarrayi liŋgu wiripuŋuyunydja ḏarramuyu, ŋuriŋinydja ŋunhi ŋayi märrma' barrwaṉ märraŋala. Bala ŋayi djämana yukurrana-a-a ŋuriŋiyi rrupiyayu, bala ḏämbumiriw-yaŋalana. \p \v 18 “Yurru wiripuŋuyunydja ḏarramuyu, ŋuriŋinydja ŋunhi ŋayi märraŋala waŋgany barrwaṉ, yaw'yurruna ŋayi munatha'na, bala dholkuŋala djuḻuḻ'maraŋalana munatha'lilina ŋunhiyi rrupiyanydja, ŋunhi nhanukala buŋgawayu dharraylili wekaŋala. \p \v 19 “Ga baman'nha wal'ŋu bena-wala, bala ŋayi buŋgawanydja ŋunhi bunanana, roŋiyinana walalaŋgala, bala ŋayi wäthurrunana walalaŋgu ŋuriki djämamirriwunydja walalaŋgu, märr ŋayi yurru maḻŋ'marama walalaŋgala, nhaltjarra walala ŋuriŋiyi yukurrana djäma, ŋunhi ŋayi wekaŋala walalaŋgala dharraylili. \p \v 20 “Bala ŋayi ŋunhinydja ḏarramu ŋunhi ŋayi waŋgany-ruluwu barrwaṉ'ku djäka yukurrana, marrtjina bala-a-a, bala ŋayi milkumanydja nhanukala buŋgawawalanydja bitjanna, ‘Buŋgawa. Dhuwalana ŋunhi nhe wekaŋala ŋarrakala dharraylilinydja waŋgany-rulu muka, bala ŋarra yukurrana djämana wal'ŋu yana, yana liŋgu ga märrma'-ruluna dhuwala yulŋunydja nhuŋu.’ \p \v 21 “Bala ŋayi buŋgawayunydja nhanukala ŋanya waŋana bitjarrana, ‘Nhenydja dhuwala djämamirri manymaknha, dhäruk-märranhamirri ga mayali'-wilkthunamiriw yolŋu. Ŋarra nhuna ŋunhi dharraykuŋalanydja märr-ḻurrkun'ku muka, yurru nhenydja djäma manymakkuŋala warray wal'ŋu, bala ŋarra nhuna yurru wekamanydja biyapulnha wal'ŋu nhokala dharraylili. Go, nhiniyana ŋarrakala dhiyalana märr-ŋamathinyaŋurana.’ \p \v 22 “Ga bitjarrayi bili wiripuyunydja dharraymirriyu, ŋuriŋinydja ŋunhi nhanukala ŋayi wekaŋala märrma' barrwaṉ, marrtjina bala-a, bala milkuŋalana nhanukala bitjarra, ‘Ŋay' Buŋgawa. Dhuwala ŋunhi nhe wekaŋalanydja ŋarrakala märrma' muka barrwaṉ ŋäthilinydja, yurru ŋarranydja yukurrana djäma-a-a, bala dhuwalana gay', märrma'na ga märrma'na barrwaṉ'tja nhuŋu.’ \p \v 23 “Bala ŋayi buŋgawayunydja nhanukala waŋa ŋanya bitjanna, ‘Nhenydja dhuwala manymak djämamirri, dhäruk-märranhamirri ga mayali'-wilkthunamiriw yolŋu. Ŋarra nhuna ŋunhi dharraykuŋalanydja ḻurrkun'ku muka, yurru nhenydja djäma manymakkuŋala warray wal'ŋu, bala ŋarra nhuna yurru wekamanydja biyapulnha wal'ŋu nhokala dharraylili. Go nhiniyana ŋarrakala dhiyala, märr-ŋamathinyaŋurana.’ \p \v 24 “Ga dhuḏi-yapalany'tja ŋunhi marrtjina, ŋunhina yolŋu ŋunhi ŋayi märraŋala ŋäthili waŋgany barrwaṉ, bala ŋayi waŋananydja bitjarrana nhanukala, ‘Buŋgawa. Ŋarranydja nhuŋu borrk-beyaṉiyina, liŋgu nhe dhuwala ḏälnha mirithirrina buŋgawa. Nhe yukurra ḏukṯukthirri guḻku'wu märranharawu ŋuliwitjan wiripu-guḻku'wala yolŋu'-yulŋuwala djämakurru. \v 25 Ŋay' dhuwalana ŋunhi yulŋunydja nhuŋu, ŋunhi nhe ŋarrakala wekaŋala dharraylili. Ŋarranydja yukurrana ŋayathaŋala ŋunhiyi djuḻuḻ'maranhara yana munatha'lilina, märr ŋayi bini yaka winya'yunna. Dhuwala ŋunhi yulŋunydja nhuŋu, balayi ŋarra roŋiyinyamaraŋalayi.’ \p \v 26 “Bala ŋayi buŋgawanydja nhanŋu waŋa bitjanna, ‘Nhenydja dhuwala yätjnha yana djämamirri, ḏuŋḏuŋnha djämawu. Nhenydja marŋgi muka ŋarraku ŋunhi ŋarra dhuwala rom-ḏäl yolŋu. Yo, yuwalk muka dhuwala ŋunhi ŋarra yukurra ḏukṯukthirri guḻku'wu märranharawu ŋuliwitjan djämakurru wiripu-guḻku'walanydja. \v 27 Nhäku warray nhe yakanydja djäma ŋamathaŋalanydja, ŋuriŋinydja ŋunhi ŋarra nhokala wekaŋala? Ŋunhi bini nhe gurrunhana ŋunha djorra'lilinydja, ŋarranydja bini ŋunhi märranha biyapulnha bukulili ŋal'maranharawuynydja ŋuliŋuruyi, ŋunhi ŋarra roŋiyinanydja dhuwala. Ga nhenydja dhuwala ŋula nhäna yolŋu, nhäŋiniŋ'nha djämamirri.’ \p \v 28 “Bala ŋayi buŋgawanydja ŋunhi bilyurruna, ga waŋana ŋurikala wiripu-guḻku'walana bitjarrana, ‘Ma', märraŋa djaw'yurra ŋunhiyinydjayi waŋganydja barrwaṉ rrupiya nhanukala, ga wekaŋa ŋurikina yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama märrma'-rulu rrupiya. \v 29 Ŋunhi ŋayi yukurra yurru yolŋuyu ḏälkuma ŋula nhä wekanhara ŋarrakuŋu, ŋurikiyinydjayi yolŋuwu ŋarranydja yurru wekama biyapul wal'ŋu ŋunhimalayi. Ga ŋunhi yukurra yurru yolŋu dhäparktja nhina, bäyŋunydja yukurra ŋayi ŋayathama ŋula nhä wekanhara ŋarrakuŋunydja, bala ŋarranydja yurru ŋurikalayinydja yana djaw'yunna märramana nhä ŋayi yukurra ŋayathama yutjuwaḻa. \v 30 Gatjuy djaw'yurrana dhuwali ŋula nhänhanydja yolŋunha, nhäŋiniŋ'nhanydja djämamirrinha, bala ŋurrkaŋa ŋanya warraŋullilina, ŋunhana buku-munha'lilina, ga ŋunhalana ŋayi yurru yukurra ŋäthinydja ga ḻirra-ḻawunhamirrinydja.’” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Ḻakarama yukurra barrkuwatjkunharawuy dhä-ḏir'yunara \p \v 31 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala ŋurikiynha ŋunhi nhaltjan yurru ŋayi Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja buna, bitjarra gam', “Yolŋunydja yurru Gäthu'mirriŋu buna ŋurruŋuna wal'ŋu buŋgawana, ga guḻku'na mirithirrina yurru djiwarr'wuynydja yolŋu'-yulŋu nhanbala ŋurruk-manapanmirrinydja marrtji malthun, bala ŋayi yukurra yurru nhinanydja ŋurruŋuna wal'ŋu, ḻatju'ŋurana wal'ŋu nhanukalayi ŋayi romŋura. \p \v 32-33 “Bala ŋulinyaramirriyunydja yurru bäpurru' ga bäpurru' bukmaknha yana ḻuŋ'marama marrtji, bala dhärrana yurru gumurrŋurana nhanukala Garraywala. Bala ŋayi yurru Garrayyunydja walalanha barrkuwatjkumana guḻk-guḻkthun märrma'lilina ŋurruklili, bitjanna bitjan ŋuli wäyin-djäkamirriyu yolŋuyu guḻk-guḻkthun barrkuwatjkuma nhanŋuway wäyinnha malaŋunha, gänaŋulili djepnha dhunupa'ŋulili gali'lili nhanukalay, ga gänaŋulili nanikutnha ŋunha bala win'kulili gali'lili nhanukalay. \p “Yo. Bitjandhina ŋayi yurru Garrayyu guḻk-guḻkthundja ŋunhi bäpurru'nhanydja malaŋunha märrma'lilina ŋurruklili. \v 34 Bala ŋayi yurru waŋa ŋunhinhana yolŋu'-yulŋunha ŋunhi nhanukala dhunupa'ŋuŋura gali'ŋura nhina yukurra, bitjanna gam', ‘Godtja nhumalaŋgala wirrkina yana wal'ŋu dhika goŋmirriyina, buku-wurrparana yana. Ŋay' märraŋana dhuwalana gay' ḻatjuny'tja wal'ŋu dhikanydja, ŋunhi ŋarrakala bäpayu yukurrana ŋäthilimirriyaŋala nhumalaŋgu, ŋunhi muka yana ŋäthili, yurruna dhuwala wäŋa maḻŋ'thurrunanydja. Nhumana yukurra yurru nhina galkinydja wal'ŋu nhanukala, gupaḏalnydja-wala yurru, liŋgu ŋarraku nhuma ŋuli yukurranha djäka. \v 35 Yo, ŋarra ŋunhi djaṉŋarrthinanydja, ga nhumanydja ŋarranha maranhu wekama; ga ŋanhdharktja ŋarra, ga nhenydja ŋarranha gapu wekama. Ga mulkurunydja ŋarra, ga nhenydja ŋarraku gumurr-ŋamathina nhokalay wäŋaŋura. \v 36 Girri'miriw ŋarra nhina yukurra, ga nhenydja ŋarranha dhaṯthurruna. Rirrikthundja ŋarra, ga nhenydja ŋarraku djäka, ga ḻoḻuŋura ŋarra, bala nhenydja marrtjina, withiyara ŋarranha.’ \p \v 37 “Bala walala ŋunhi ŋayaŋu-dhunupa'mirriyunydja yurru waŋa, dhä-wirrka'yunna ŋanya bitjanna, ‘Garray, wanhami dhika ŋanapurru nhuna nhäŋala djaṉŋarrnhanydja ga ŋanhdharknhanydja, bala wekaŋalana nhuŋu? \v 38 Wanhami ŋanapurru nhuna dhika nhäŋala mulkurunydja, bala märr-ŋamathina ŋanapurruŋgalay wäŋaŋuranydja? Wanhami ŋanapurru nhuna nhäma girri'miriwnydja, bala dhaṯthunna? \v 39 Wanhami ŋanapurru nhuna nhäma ḻoḻuŋuranydja ga rirrikthunaranydja, bala djäkana nhuŋu?’ \p \v 40 “Bala ŋayi yurru Garraynydja waŋa buku-wakmarama bitjanna, ‘Marr-baṉḏanynha ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Nhuma nhäŋala ŋarraku ŋunhi gutha'mirriŋunha wuyunarayŋunha ga gurrupuruŋumirrinhanydja, bala nhe guŋga'yurrunana ŋanya, ga ŋunhiyinydja bitjarra ŋarrakuna nhe djäka yukurrana guŋga'yurruna.’ \p \v 41 “Bala ŋuliŋurunydja ŋayi yurru ŋurruŋunydja ŋunhi yolŋu bilyun, ga waŋa ŋurikalana yolŋu'-yulŋuwala ŋunhi walala wiripuŋuŋura gali'ŋura nhina yukurra, bitjanna yurru, ‘Gatjuy yarrkthurrana walala nhumanydja buku-wurrpanamiriwnydja. Marrtjiyanydja yana ŋunhamalana dhä-ḏir'yunamirrililina wäŋalili. Ŋunhalana nhuma yurru nhina yukurra galŋa-yätjthirrina, bitjan liŋgu yurru. Ŋayi Gunhu'yu ŋäthilimirriyaŋala ŋunhiyinydja wäŋa ŋuriki Ŋurruŋuwu wal'ŋu Mokuywu ga malthunamirriwu nhanukalaŋuwu, mokuywu walalaŋgu, ga nhumanydja yurru yolŋu'-yulŋunydja nhina yukurra ŋunhilina, liŋgu nhuma yaka ŋarraku ŋuli yukurranha djäka. \v 42 Ŋarra ŋunhi djaṉŋarrthinanydja, ga nhenydja ŋarranha yaka maranhu wekama; ŋanhdharktja ŋarra, ga nhenydja ŋarraku yaka warray wekama gapu. \v 43 Ŋunhi ŋarra mulkurunydja, ga nhenydja ŋarraku yaka warray gumurr-ŋamathirri ga märrama nhokalay wäŋalili, ga ŋunhi ŋarra warraŋulnydja, ga nhenydja ŋarranha yaka warray dhaṯthurruna. Yo, ŋarra ŋunhi rirrikthundja, ga ḻoḻuŋuranydja ŋarra, ga nhenydja ŋuli yaka warray marrtjinya ŋarrakala ga guŋga'yuna ŋarranha.’ \p \v 44 “Ga walalanydja yurru ŋuriŋiyi yolŋu'-yulŋuyunydja waŋa dhä-wirrka'yun ŋanyanydja bitjanna, ‘Way Garray. Wanhami dhika ŋanapurru nhuna nhäma bitjanarayinydja, bala yakanydja guŋga'yun nhuna?’ \p \v 45 “Bala ŋayi yurru Garraynydja waŋa buku-wakmarama bitjanna, ‘Märr-baṉḏanynha ŋarra nhumalaŋgu yukurra dhuwalanydja ḻakarama. Nhuma nhäŋala ŋunhi yolŋunha wuyunarayŋunha ga gurrupuruŋumirrinhanydja, ga yakana nhe guŋga'yurruna ŋanya. Ŋunhiyinydja biyaku ŋuli nhe yakana ŋarranha guŋga'yurruna.’ \p \v 46 “Bala ŋayi yurru Garrayyunydja djuy'yunna ŋunhiyi guŋga'yunamiriwnhanydja walalanha bala wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililina, ga ŋunhalana walala yukurra yurru nhinanydja galŋa-yätjthirrina, bitjanna liŋguna yukurra yurru. Ga walalanydja yurru ŋunhi ŋayaŋu-dhunupamirrinydja yolŋu'-yulŋu ŋunhimalana gärri yukurra, walŋamirrililina wal'ŋu wäŋalili, ga ŋunhalayinydja walala yurru nhina galŋa-ŋamathirrina, goŋmirriyirrina dhikana, bitjanna liŋguna yurru, gupaḏalnha-wala yana.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja yukurrana yolŋu'-yulŋunhanydja marŋgikuŋala. \c 26 \s1 Ŋurru'-ŋurruŋu wal'ŋu yolŋu walala ŋayan'tharrana Djesuwu \p \v 1 Yo, Djesu dhawar'yurrunana ŋuliŋuruyi marŋgikunhaŋurunydja, bala ŋayi bilyurruna ga waŋana ŋanapurrunhana, ḻundu'mirriŋunha walalanha nhanŋuway, bitjanna gam', \v 2 “Märrma'yirrinydja yurru munha, ŋunhiyinydja walu ŋunhiyina guyaŋinyarawu Ḻäy-yuḻkmaranharamirrina yäku. Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi ŋarranha yurru wekamana miriŋuwalana goŋlili walalaŋgala, bala yurru walala ŋarranha ŋal'marama dharpaliliyamana,” bitjarra ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja. \p \v 3-5 Ga walala ŋurru'-ŋurruŋu ḏalkarra'mirri walala, ga wiripu mala ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala buku-ḻuŋ'maranhamina yukurrana ŋunhiliyi Ḻiya-ŋärra'mirriwala yolŋuwala wäŋaŋura, yäkuwala Gayapatjkala, bala waŋanhaminanydja walala yukurrana ŋunhi bitjanminana gam', “Ŋilimurru ŋanya gayulnha märrama ŋi?... bala bumana,” bitjarra. “Yurru ŋilimurru ŋanya yaka yurru djaw'yun ŋulinyaramirriyunydja Ḻäy-yuḻkmaranharamirriyunydja, liŋgu guḻku'walana maŋutjiŋura yolŋu'-yulŋuwala ŋilimurru ŋanya ŋuli biyakuyinydja djaw'yurru, walalanydja yurru maḏakarritjthirrina ŋilimurruŋgu ŋiniya.” Ga bitjarra walala ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu'-yulŋu waŋanhamina yukurrana. \s1 Miyalkthu rarryurruna weyika Djesuwala ḻiyalili \p \v 6 Ga ŋulinyaramirriyu ŋayi Djesu yukurrana nhinananydja Bithini wäŋaŋura, yolŋuwalanydja yäkuwala Djäymangala wäŋaŋuranydja, ŋurikala yolŋuwala ŋunhi ŋayi burrpuymirri ŋäthili. \v 7 Ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻukana ŋatha, bala ŋayinydja bäy miyalk marrtjina balayi ŋunhimalayi, withara ŋanya, ga gäŋalanydja ŋayi marrtjina buŋgan bäwny'tja, biyapulnha wal'ŋu ḻatju'na dhikana, yäku nät, yurru rrupiya-mäypamirrina, mel-wiḏi'na yana dhikana wal'ŋu. Ga dhunupana ŋayi ŋunhi ḻapmaraŋalanydja dhänydja dhuŋgunany'tja ŋurikiyi, bala rarryurrunana dhunupana muḻkurrlilina nhanukala Djesuwala. \p \v 8 Ga walalanydja ŋunhi nhäŋala wiripu-guḻku'yunydja yolŋu'-yulŋuyu, bala maḏakarritjthinana nhanŋu, bala walala yukurrana waŋanhamina bitjanminana, “Nhäku ŋunha ŋayi yukurra djalkthundja ŋunhayi buŋgan bäwny'tja? \v 9 Ŋunhi ŋayi bini djalimdja wekanha ŋunhayi, ŋayi bini märranha rrupiyanydja ŋurukuyi bathalana, ga rrupiyanydja ŋayi bini wekanha ŋunhiyi ŋuruku ŋurruwuykkuna walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwu. Yurru ŋayi ŋunhana warrkuḻumana yukurra yulŋunydja.” Ga bitjan warray walalanydja yukurra nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala waŋa. \p \v 10 Yurru ŋayinydja Djesunydja marŋgithina ŋanapurruŋgu ŋunhi nhaltjarra ŋanapurru yukurrana waŋanharamina, ḻakaranhamina ŋanya, bala ŋayi waŋana ŋanapurrunha bitjarrana, “Nhäku nhuma yukurra waŋa ŋanya yätjkumanydja, gupa-waŋanydja? Liŋgu ḻatju'kuŋalana dhuwalanydja ŋayi ŋarrakala djäma bitjarrayi. \v 11 Ŋunhayi ŋurruwuykmirrinydja yolŋu walala yurru yukurra bitjan warray liŋgu nhumalaŋgala dhiyala, nhuma yurru walalanha guŋga'yun bawala'mirriyu, yurru ŋarranydja yurru yaka warray nhumalaŋgala dhiyala bitjan liŋgu. \v 12 Dhiyaŋunydjayi dhäykayu guŋga'yurrunana ŋarranha, ga djäma ŋayi mirithirrina wal'ŋu ŋamakurru. Dhuwalayinydja ŋayi ŋunhi buŋgan bäwny'tja rarryurruna ŋarrakala ŋäthilimirriyaŋalana, ŋathil'yurruna ŋurikina ŋunhi ŋarranha walala yurru moluliliyama. \v 13 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Dhuwalanydja yurru manymak dhäwu' ŋarrakalaŋuwuy marrtji buku-ḻiw'maramana wäŋakurru malaŋukurru, ga bawala'mirriŋura wäŋaŋura ŋunhi yolŋu walala yurru ḻakaranhamirri ŋarranha, bala walala yurru guyaŋirrina roŋiyirri dhuwalayi miyalknhanydja, ŋunhi nhaltjarra ŋayi djäma ḻatju' yana wal'ŋu ŋarrakala.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ŋanapurruŋgala ḻakaraŋalanydja. \s1 Djudatjthu märraŋalana rrupiya Djesuwalaŋuwuy wekanhara \p \v 14 Yo, ŋulinyaramirriyunydja Djesu ga ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala nhina yukurra waŋganyŋurana, yurru ŋayinydja waŋganydja yolŋu ŋanapurruŋgala malaŋuru marrtji gayulnha winya'yun, Djudatj-Gariyattja. Marrtjinydja ŋayi bala ŋunhi, withiyandja ŋunhina walalanha ŋurru'-ŋurruŋunha ḏalkarra'mirrinhana. \v 15 Bala ŋayi waŋanydja bitjanna, “Way walala! Nhä dhika nhuma yurru wekamanydja ŋarraku, ŋunhi ŋarra yurru ŋanya Djesunhanydja wekama goŋlilinydja nhumalaŋgala?” Bala walala ŋunhi rrupiyanydja märraŋalana, bala bothurruna marrtjina, yana liŋgu ga 30-yinana ŋaraka rrupiyanydja, bala ŋanya wekaŋalana Djudatjnha. \p \v 16 Ga ŋuliŋurunydja ŋayi Djudatjthu birrka'yurruna dhukarrnha, wanhawitjan ŋayi yurru wekama ŋanya Djesunha goŋlili walalaŋgala. \s1 Djesuyu ḻukana ŋatha guyaŋinyaramirri, galki ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala \p \v 17 Yo, ŋunhiyi guyaŋinyaramirrinydja walu liŋguna bunanana ŋurikinydja ŋathawu ḻukanharawu Ruwaŋga'kunharamiriwwunydja, bala ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina bala Djesuwalana, bala waŋana ŋanya bitjarra gam', “Way Garray. Wanhami dhika ŋilimurru yurru ŋunhiyi ŋatha Ḻäy-yuḻkmaranharamirrinydja ḻuka? Wanhaka ŋanapurru yurru ŋäthilimirriyama wäŋanydja?” bitjarra. \p \v 18 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Marrtjiya bala Djurutjalamlili, ga nhäma nhuma yurru waŋganynha yolŋunha ḏarramunha, bala nhuma yurru waŋa ŋurikala yolŋuwala bitjanna, ‘Bitjarra ŋunha Marŋgikunharamirrinydja waŋana, “Walunydja ŋarraku liŋguna dhuwala bunana. Wanhaka dhika wäŋa dhaḻakarr ŋanapurruŋgu, ŋanapurru ḻuka yurru Ḻäy-yuḻkmaranhamirrinydja ŋatha dhiyala nhokala wäŋaŋura.” ’” \p \v 19 Bala walala ŋunhi marrtjinanydja ga maḻŋ'maraŋalana ŋunhi wäŋanydja, bala djämana yukurrana ŋäthilimirriyaŋalana ŋathana ŋunhiliyina, bitjarra yana liŋgu ŋunhi ŋayi nhaltjarra Djesuyu walalaŋgala ḻakaraŋala. \p \v 20 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina wäŋanydja munhakuyina, bala ŋayi Djesunydja ga nhanŋu ŋunhi 12 ḻundu'mirriŋu walala marrtjinana balayi. \v 21 Ga ŋunhi ŋanapurru marrtjina ḻukananydja ŋathanydja, bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Dhiyalaminydja gay miṯtjiŋura dhuwala ŋilimurru yukurra nhina ga ḻuka, waŋganydhunydja yurru ŋarranha mel-wamana, bala wekama miriŋuwalana goŋlili,” bitjarra. \p \v 22 Bala ŋanapurru ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu galŋa-yätjthinana wirrkina, bala ŋanapurru yukurrana dhä-wirrka'yunminana waŋana bitjarra, “Yol dhika yulŋunydja Garray?... ŋarra? Yaka ŋarranydja yurru nhuna bitjandhiyi.” Bitja'-bitjarrana ŋanapurru marrtjina. \p \v 23 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Waŋganydhunydja yurru dhipuŋuru miṯtjiŋuru nhumalaŋgala ŋatha ḻupmarama banikin'lili, rrambaŋi ŋilinyu maṉḏa. Ŋunhiyina yolŋunydja ŋayina yurru ŋarranha mel-wamanydja. \v 24 Yuwalk yana dhuwala yulŋunydja, ŋunhi yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja rakunydhirri, bitjan yana liŋgu ŋunhi nhaltjan yukurra djorra'yu ḻakarama ŋanya ŋäthili, yurru bathala marinydja yurru ŋurikiyinydja ŋunhi ŋayi yurru ŋarranha wekama bitjandhiyi. Manymak warray ŋunhi ŋurikiyi yolŋuwunydja, ŋunhi ŋayi bini yakanydja dhawal-wuyaŋinya.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \p \v 25 Ga ŋayinydja Djudatjtja, ŋunhiyinydja ŋunhi ŋayi ŋurru-nherrara wekanharawu nhanŋu Djesuwu waŋana bitjarra yana liŋgu dhäruk, “Garray, yol dhika yolŋunydja? Yaka ŋarranydja ŋiniya?” bitjarra. \p Bala ŋayi Djesunydja waŋana nhanukala bitjarrana, “Dhuwalina liŋgu nhe yukurra waŋa,” bitjarra. \s1 Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi rumbal ga gulaŋ malimirriyaŋala \p \v 26 Yo, baḏak yana ŋanapurru ḻukananydja ŋathanydja marrtjina, bala ŋayi Djesuyu märraŋalana ŋathanydja, buku-wekaŋala Gunhu'nhanydja, bala bakmaraŋalana, bala wekaŋalanydja waŋana bitjarrana ḻakaraŋala, “Ŋay', märraŋana ga ḻukiyana. Dhuwalana ŋarra rumbalnydja.” \p \v 27 Ga bitjarrayi bili ŋayi weyikany'tja märraŋala, bala buku-wekaŋala Gunhu'nha, bala ŋayi wekaŋalana ŋanapurruŋgu bitjarrana, “Ŋay' ḻukiyana, bukmakthuna nhuma yana. \v 28 Dhuwalanydja ŋarra maŋgu'na. Dhiyaŋuyi gulaŋdhu ŋarrakalanydja yurru bitjan ḏälkumana Gunhu'wunydja dhawu'-nherraṉara, liŋgu ŋarranydja gulaŋ yurru waṉḏirri buwayakkunharawu yätjku malaŋuwu, guḻku'wu yolŋu'-yulŋuwu walŋakunharawu. \v 29 Dhuwalanydja ŋarra nhumalaŋgu yurru ḻakaramana. Yakana ŋarra yurru biyapulnydja ḻuka weyika borum dhuwalayi, ga bäy yurru-u-u, ga ḻuka ŋarra yurru yuṯanydja wal'ŋu weyika borum Bäpa'mirriŋuwalana ŋarrakalaŋuwala ŋunhalana Romŋura, ŋunhi ŋayi yurru maḻŋ'thunna warraŋulyirrina wal'ŋu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja ŋunhi. \p \v 30 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru ŋathaŋurunydja ŋanapurru manikaynha miyamara, bala marrtjinana-wala yana ŋunhimalayina bukulili Woliplilina yäkulili. \s1 Djesuyu ḻakaraŋala Betanha dhumbal'yunarawuy ŋäthili \p \v 31 Yo, marrtjinydja ŋanapurru yukurra, wäŋgamanydja bala dhukarrkurruna, Djesu ga ŋanapurru ḻundu'mirriŋu walala nhanŋu, bala ŋayinydja waŋa ŋunhili gatjaḻŋura Djesunydja bitjanna, “Gäthuranydja dhuwala dhiyaŋunydja munhayu, nhumanydja yurru ŋarranha ganan warrpam'thun gundupuma, liŋgu dhuwalayinydja yukurra ḻakarama dhäruk ŋunha djorra'yu ŋäthili yana, waŋa yukurra bitjan, ‘Walala yurru djäkamirrinhanydja buma murrkay'kumana, bala walalanydja yurru nhanŋu ŋunhi wäyindja malanha gundupuma barrkuwatjthirrina winya'-winyayunna.’ \v 32 Yo, dhuwalanydja ŋarra yurru burakirrina rakunyguna, ga ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋarra boŋguŋu walŋathinydja, ŋarranydja boŋguŋu marrtji Galalililina, ŋathil'yurruna nhumalaŋgala, ga ŋunhalana nhuma boŋguŋu biyapulnydja waŋgany-manapanmi ŋarrakala.” \p \v 33 Ga ŋayinydja Betanydja gonha waŋa bitjan warray, “Yaka ŋarranydja boŋguŋu nhuna gonha'yurru. Dhiyaŋu mak wiripu-guḻku'yu nhuna boŋguŋu gonha'yurrunydja, yurru ŋarranydja yaka warray yurru nhuna ganan.” \p \v 34 Ga ŋayi Djesunydja bilyun, ga waŋa ŋanya Betanha bitjanna, “Märr-yuwalk ŋarra nhuŋu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Gäthuranydja munhaku dhiyaŋunydja, nhenydja yurru buku-ḻurrkun'mirri dhumbal'yun ḻakaranhamirri ŋarraku, yurruna ŋayi yurru gurrwawunydja waŋa djaḏaw'yunarayunydja.” \p \v 35 Ga ŋayinydja biyapul Betanydja waŋana buku-ḏuwaṯthurruna bitjarra, “Yakana ŋarranydja nhuŋu yurru dhumbal'yun yukurra. Bäy warray ŋarranha walala yurru bumanydja ŋunhi, yurru ŋarranydja yurru rakunydhirri yana nhokala, rrambaŋi ŋali.” \p Ga biyapul ŋanapurru bukmaknha waŋa bitjandhi liŋgu yana dhäruk, “Yaka warray ŋarranydja yurru waṉḏirri nhokala. Ŋarranydja yurru rakunydhirri, manapa ŋali maṉḏa yana,” bitjan. \s1 Djesu bukumirriyaŋala yukurrana wäŋaŋura yäkuŋura Gitjamani \p \v 36 Wäŋgamanydja ŋanapurru marrtji bala-a-a, ga wäŋanydja mulka ŋunhiyi Gitjamaninydja yäku, bala ŋayi Djesuyunydja waŋa ŋanapurrunha bitjanna, “Nhiniya walala dhiyala, galkurra ŋarraku. Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji ga bukumirriyama ŋunhala bala,” bitjan. \v 37 Bala ŋayi garr'yun Betanha, ga märrma'nha wäwa'manydjinha maṉḏanha Djayimnha ga Djonnha, gäthu'mirriŋunha maṉḏanha Djipitiwu, bala walala marrtji wäŋgamana bala. \p Ga ŋunhalanydja ŋayi Djesu ŋayaŋu-warr'yunna mirithirrina dhikana, ŋoy-warrina ŋayi, \v 38 bala ŋayi waŋa ḻakaranhamirri walalaŋgala bitjanna, “Ŋayaŋunydja ŋarra dhuwala wirrkina wal'ŋu ŋonuŋdhinana, ṉiṉ'-ṉiṉmaramana marrtji bala ŋarranha dhuwala. Nhiniya nhumanydja dhiyala, ga nhäŋa yukirriya, bämara ŋarraku bira'yurra,” bitjan. \p \v 39 Bala ŋayi marrtjina yarrkthurrunana bala ŋuliŋurunydja, ŋayipina gänana, bala yana ŋayi ŋurrkamirrina munatha'lilina. Bala ŋayi yukurra waŋa bukumirriyamana bitjanna gam', “Bäpa gay' ŋarraku Mäḻu, yakana nhuŋunydja ḏäl nhäku malaŋuwu djämawu. Ḏälnha dhuwala ŋarraku yulŋunydja mirithirrina, ŋonuŋnha wal'ŋu. Ŋarranydja djäl, nhe yurru bilmaraŋa dhuwalayi galŋa-ŋonuŋgunharamirri rom, ga djaw'yurrana ŋarrakala. Yurru nhuŋuway ŋarra yurru märrwu malthundja, yaka ŋarrakuwaynydja märrwu,” bitjanna ŋayi Djesu yukurra bukumirriyamanydja. \p \v 40 Ga ŋuliŋuruyinydja bukumirriyanharaŋurunydja bala ŋayi gaŋgathirrina, bala marrtjina bala, ga dharr-way nhäma walalanhanydja yakurrlili warray, walala marrtji ŋorra'-ŋurra. Bala ŋayi waŋa Betawalanydja bitjanna, “Yaka warray nhuma yukurra dhuwala bira'yundja?... Märr-gurriri yana nhuma yurru bira'yun yukurra, marrparaŋ'kuma ŋarranha? \v 41 Bira'yurrana walala, ga bukumirriyaŋa muka yulŋunydja, märr nhuma yurru yaka muka galkirrinydja ŋunhi ŋayi yurru ŋuriŋi walamaranharamirriyunydja mokuyyu nhumalanha gur'yunna. Liŋgu ŋayaŋunydja nhuŋu djälnydja, nhe yurru dhärra yana ŋarrakala wuṉḏaŋarryirri, yurru galŋanydja dhuwali nhuŋu ganydjarrmiriwnha yalŋgi'na,” bitjanna ŋayi Djesu yukurra waŋanydja. \p \v 42 Bala ŋayi biyapul roŋiyirri balayi ŋunhimalayi dharapullili, ga biyapul ŋayi bukumirriyama yukurra bitjan gam', “Bäpa, ŋuli nhe yurru yakanydja bilmarama ga djaw'yun ŋarrakala dhuwalayi galŋa-ŋonuŋdhinyaramirrinydja rom, ŋarranydja yurru mukthunna yana märramana, bala liŋguna, märr yurru ŋarranydja märrwu malthunna-wala yana nhuŋuwaynha.” \p \v 43 Ga roŋiyirri ŋayi beŋuru, ga nhäma walalanha nhanŋuway ŋunhi ḻundu'mirriŋunha walalanha yakurrlili yana, liŋgu walalanha ŋunhi yakurryuna monyguŋala. \v 44 Ga biyapul ŋayi balayi roŋiyirri, gonha'yundhi walalanha, ga biyapul ŋayi bukumirriyama ŋunhiyi yana liŋgu dhäruk, bitjan ŋayi ŋäthili yukurra waŋa, bitjan gam', “Bäpa, nhuŋuwaynha ŋarra yurru märrwu malthundja-wala,” bitjanna ŋayi yukurra bukumirriyamanydja Djesu. \p \v 45 Ga biyapul ŋayi roŋiyirri balayi walalaŋgala, ga waŋa bitjan, “Baḏak nhuma yukurra dhuwala ŋorra'-ŋurra yulŋunydja? Liŋguna dhuwala ŋarraku bunanana walunydja. Dhuwalana gay' nhäŋana walala, ŋayi yurru ŋuriŋiyinydja ḏarramuyu wekama yätjmirriwalana goŋlili ŋarranha, yolŋu'-yulŋuwala. \v 46 Ma' ḏurryurrana walala, ŋilimurru marrtjina. Dhuwalana ŋayi yolŋunydja, liŋguna bunana,” bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Miriŋuyu mulkanana ŋanya Djesunha \p \v 47 Ŋulinyaramirriyunydjayi ŋayi yukurrana Djesuyunydja baḏak muka yana waŋana walalanha, bala ŋayinydja gonha ḏarramu Djudatjtja yäku marrtji bala, ga bur-way buna nhanŋu, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyinydja ḏarramu galkiwuy ḻundu'mirriŋuna yana nhanŋu Djesuwu, yurru bunanydja ŋayi ŋunhi guḻku'walaŋumirrina miriŋuwalaŋumirri, walala marrtjina wäŋgaŋalanydja goŋ-mandjawakmirri walala ga goŋ-birku'mirri, liŋgu walala ŋunhi djuy'yunaranydja Ŋurruŋumirriwuŋu wal'ŋu Ḏalkarra'mirriwuŋu walalaŋguŋu ga wiripu-guḻku'wuŋu ŋurru'-ŋurruŋuwuŋu yolŋu'-yulŋuwuŋu. \v 48 Yurru ŋayi ŋunhi Djudatjthu ŋäthilinydja waŋana walalanha bitjarra gam', “Nhämanydja nhuma yurru ŋarranha bitjanara gam', ŋarra yurru ŋanya wälkuma ŋäthilinydja, ŋunhiyinydja ŋarra yurru ḻakaramana ŋanya nhumalaŋgu. Bala nhuma yurru ŋanya mulkana,” bitjarra. \p \v 49 Ga ŋunhi ŋayi Djudatj bunananydja, bala dhunupana yana ŋayi marrtjinanydja nhanukalana Djesuwalana, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Way Garray,” bala yana dhunupana wälkuŋalana ŋanya. \p \v 50 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala nhanŋu waŋana bitjarra, “Ḻundu ŋarraku, djämana nhe yurru, nhäku nhe dhuwala marrtjina lili,” bitjarra. Bala walala marrtjinanydja, bala mulkanana ŋanya Djesunha baṯ-gay. \p \v 51 Bala dhunupana yana nhanukala waŋganydhunydja ḻundu'mirriŋuyu djawarr'yurruna mandjawaknha, bala wutthurruna waŋganynhanydja ḏarramunha, mäkiri'na djatthurruna, yurru ŋunhiyinydja ḏarramunha ŋayi djatthurruna djämamirrinha Ḻiya-ŋärra'mirriwuna yolŋuwu wal'ŋu. \p \v 52 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Way, gurrunharrana dhuwali mandjawaktja. Ŋunhi ŋuli yolŋuyu dhawaṯmarama mandjawaktja, ŋayinydja yurru ŋunhi yolŋu burakirriyi mandjawakthu. \v 53 Nhumanydja dhuwala yukurra guyaŋirri ŋarranhanydja yana bini ŋarra ganydjarrmiriw ŋiniya? Ŋuli ŋarra djälnydja, ŋarra bini ŋäŋ'thunna ŋarrakuway Bäpanha, bala ŋayi ŋuli djuy'yurru yana ŋarrakala guḻku'nha wal'ŋu djiwarr'wuynha yolŋu'-yulŋunha, nhämunha'nha miṯtjinha, walala ŋuli ŋarraku djäka, gunganhamaraŋu ŋarranha. \v 54 Yurru yaka ŋarra dhiyakuyi yurru ŋäŋ'thundja, liŋgu ŋäthili yana yukurra ḻakarama djorra'yunydja ŋarranha, walala yurru buma ŋarranha murrkay'kuma. Ga yuwalknha wal'ŋu yurru dhuwala maḻŋ'thundja.” \p \v 55 Bala ŋayi Djesu ŋuliŋurunydja bilyun ga waŋa miṯtjiwalana bitjanna, “Nhäku warray nhuma gäŋala mandjawaktja ga birkuny'tja mulkanharawunydja yana ŋarraku? Nhä dhika ŋarra?... barrari-wukunhamirri yolŋunydja?... balanyara bitjan manaŋgan yolŋu ŋarra? Bitjan warray liŋgu ŋarra ŋuli walu-ŋupan dhuwala nhinanydja ŋunhala Gunhu'wala Buṉbuŋuranydja, marŋgikuma yolŋu'-yulŋunhanydja, yurru yaka warray nhuma ŋunhi ŋulinyaramirriyunydja marrtji ga mulka ŋarranha. \v 56 Yo, dhuwalayinydja maḻŋ'thurrunana bitjarra yana liŋgu ŋunhi ŋäthili yukurrana dhäwu'-gänharamirriyu walalay yolŋu'-yulŋuyu wukirri Djorra'lili ḻakaraŋala, liŋgu ḻakaraŋalanydja walala yukurrana ŋunhi yuwalkkuŋala yana.” Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋana ḻakaraŋalanydja yukurrana. \p Bala walala bukmakthu yana nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay gonha'yurrunana ŋanya, bala gundupuŋalana. \s1 Djesu goŋŋurana Ŋurru'-ŋurruŋuwala \p \v 57 Ga ŋuliŋurunydja ŋunhi walala mulkana ŋanya Djesunha, djunamana gäŋala ŋurikala Ḻiya-ŋärra'mirriwalana yolŋuwala wäŋalili, ga bukmak ŋunhi Rom-marŋgikunharamirri walala ga wiripu-guḻku' ŋurru'-ŋurruŋu ḻuŋ'thurrunana waŋgany-manapanminana marrtjina ŋunhimalayina wäŋalili. \p \v 58 Yo, gäŋalanydja walala Djesunhanydja ŋunhimalayina wäŋalili, ga ŋayi Betanydja malthun marrtji walalaŋgu bala, yurru be-e-e dhuḏikurru barrku. Marrtjinydja bala ŋayi Beta, ga djuḏup-gay gärri ŋunhimalayina wäŋalili, yurru ŋayi nhinanydja-dharra ŋunhi miriŋuwalana walalaŋgala djäkamirriwalana yolŋu'-yulŋuwala, bala ŋayi galkunna nhina nhämana, nhaltjan yurru walala ŋanya ŋunhi Djesunha. \p \v 59-60 Ga ŋunhili djinawa buṉbuŋuranydja Djesunydja yukurra dhärra gumurrŋurana walalaŋgala ŋurru'-ŋurruŋuwala ḏalkarra'mirriwala ga bukmakkala ŋurru'-ŋurruŋuwala yolŋuwala walalaŋgala. Yo, dhiyaŋuyinydja yolŋuyu walalay yukurra dhä-wirrka'yun yolŋu'-yulŋunhana buku-ḏuwaṯthun, märr yurru walala maḻŋ'marama ŋula yätj dhäwu' Djesuwalaŋuwuy, märr walala buma ŋanya yurru murrkay'nha. Yo, guḻku' yolŋu walala yukurrana waŋana ḻakaraŋala ŋanya Djesunha, walala yukurrana ḻakaraŋalanydja wiripuna ga wiripuna dhäwu', yurru yakana dhunupanydja ga yuwalktja. \p Bala ŋuliŋurunydja, märrma'na ḏarramu maṉḏa gaŋgathina, bala marrtjina bala, ga djingar-way djingaryurruna, \v 61 bala waŋana bitjarrana gam', “Dhuwalanydja gay' ḏarramu waŋana ḻakaranhamina bitjarra, ‘Ŋarranydja yurru dhuwala bak-bakmaramana Gunhu'wu Buṉbunydja muṉguykumana, ga balayi biyapul ŋarra yurru ḻurrkun'thunydja munhayu dhuḻ'yundhi dhuwalayi wäŋa.’” \p \v 62 Bala ŋayina ŋuliŋurunydja gaŋgathina Ḻiya-ŋärra'mirrina wal'ŋu yolŋu, bala waŋana bitjarrana gam' Djesunha, “Ŋäkula muka nhe maṉḏanha ŋunhi yulŋunydja?... nhaltjarra maṉḏa ḻakaraŋala? Wanhana balaŋu dhäruk nhuŋu buku-ruŋinyarawuynydja?” \p \v 63 Yurru Djesunydja yana yukurrana dhärrana mukthurrunana, yakana waŋana bala. \p Bala ŋayi ŋuriŋiyi Ḻiya-ŋärra'mirriyu ḏarramuyu waŋana ŋanya bitjarra gam', “Ŋarranydja nhuna yukurra dhuwala waŋa Godkalana yäkuyu, ŋurikalana ŋunhi ŋayi walŋa-ḏikṯiktja. Ma' ḻakaraŋana ŋanapurruŋgala. Yol dhuwala nhe yolŋunydja?... Ŋunhi dhawu'mirriyanhara Christ?... Gäthu'mirriŋu Godku?” \p \v 64 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Dhuwalina liŋgu nhe yukurra ḻakarama. Ga ŋarra ḻakaramana yukurra nhumalaŋgu dhuwalana gam': Dhipuŋurunydja dhurrwaraŋuru nhuma yurru nhäma Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha, ŋarra yurru yukurra nhinana ŋurruḏawalaŋuna wal'ŋu, gali'ŋura Gunhu'walanydja ŋunhalanydja yurru, nhanukalana ganydjarryu, ga bitjanarayi nhuma yurru nhämanydja ŋarranha, ŋarra yurru marrtji yukurra lili maŋangurru beŋuru djiwarr'ŋurunydja,” bitjarra Djesu yukurrana ḻakaranhaminanydja. \p \v 65 Bala ŋayinydja dharrana ŋunhi Ḻiya'-ŋärra'mirrinydja yolŋu ŋoy warray dhärrana ŋuriŋiyi dhärukthu, bala girri' warray nhanŋuway barr'maraŋala, bala waŋana wirrkina yatjurruna bitjarrana, “Warku'yurrunana ŋayi dhuwalanydja Godnhana. Yakana ŋanya ŋilimurru yurru ŋula yolthu walalay biyapulnydja ḻakaranhamirri, liŋgu dhuwala ŋilimurru bukmakthuna ŋäkulanydja ŋanya ḻakaranhaminyarawuynydja, ŋunha ŋayi yukurrana Godnha yäku warku'yurruna. \v 66 Bay' nhaltjanna nhumanydja yukurra guyaŋirri nhanŋu?” bitjarra. \p “Yätjnha dhuwalayinydja yolŋu,” bitjarra walalanydja waŋana, bukmak yana. “Yätjnha dhuwali ŋayi yolŋunydja. Rakunydhirrina yana ŋayi yurru,” bitjarra walala yukurrana ḻakaranhaminanydja ŋanya Djesunha. \p \v 67 Bala walala yukurrana ŋuliŋurunydja dhupthurrunana bukuna ŋanya Djesunha, bala bartjunmaraŋalana. Bala walala wakalkuŋalana ŋanya yukurrana bitjarrana, \v 68 “Nhenydja dhuwala be muka Dhawu'mirriyanhara ŋiniya? Ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala, yolthu nhuna wutthurrunanydja?” Ga bitjarra walala yukurrana warku'yurrunanydja ŋanya Djesunha. \s1 Beta dhumbal'yurruna Djesuwu ḻurrkun'mirri \p \v 69 Ga ŋunhili warraŋulnydja ŋunhiliyi bala'ŋura, Betanydja yukurra baḏak yana nhina walalaŋgala, bala ŋayi waŋganydja djämamirri miyalk marrtji bala, ga dharr-way nhäma ŋanya Betanha, bala waŋa bitjanna, “Way, nhenydja dhuwala ḻundu'mirriŋu ŋunhi Djesuwu warray, ŋuriki warray Galaliwuywu warray yolŋuwu.” \p \v 70 Yurru ŋayinydja Betanydja dhumbal'yunna nhanŋu, ga waŋa bitjan warray, “Yakana ŋarra dhuwala marŋgi dhärukku nhuŋu, nhaltjan nhe yukurra waŋanydja dhuwala.” \v 71 Bala ŋayi gaŋgathirrinydja, bala dhawaṯthunna marrtji. \p Marrtjinydja bala ŋayi Beta yaka weyin, bala ŋayinydja wiripuŋuyuna miyalkthu nhäma ŋanya, bala ḻakarama wiripu-guḻku'walana yolŋu'-yulŋuwala bitjan, “Ŋunhaŋga nhanŋu wiripunydja malthunaramirri Djesuwu, ŋurikiyi Natjurippuywu.” \v 72 Ga ŋayinydja biyapul Betanydja dhumbal'yun nhanŋu Djesuwu, wirrkina wal'ŋu, bitjanna gam' waŋa, “Yakana ŋarra dhuwala marŋgi ŋurikiyinydja ḏarramuwu, yakana,” bitjan. \p \v 73 Ga märr-gurriri ŋayi nhina Beta, bala walalanydja wiripu-guḻku'na ḏarramuwurru buna nhanŋu, bala waŋa bitjanna, “Nheŋga dhuwala wiripunydja nhanŋu ŋunhi ŋiniya?... liŋgu ŋarra yukurra dharaŋan muka nhuna rirrakay dhuwali, ŋurukuy muka nhe,” bitjan. \p \v 74 Bala ŋayi Betanydja waŋa bitjanna gam', “Yuwalk ŋarra yukurra dhuwala ḻakarama, Gunhu'wala yäkukurru. Yaka ŋarra marŋgi ŋurikiyinydja yolŋuwu,” bitjanna ŋayi biyapulnydja Beta waŋa dhumbal'yun nhanŋu Djesuwu. \p Ga dhunupana yana ŋunhi gurrwawunydja waŋanana. \v 75 Bala ŋayi Betayunydja dhunupana yana guyaŋinana dhäruknha ŋanya Djesunha, ŋunhi ŋayi nhaltjarra ḻakaraŋala nhanukala ŋäthili, bitjarra gam', “Nhe yurru dhumbal'yundja ŋarraku ḻurrkun'mirri, yurruna ŋunhi yurru gurrwawu waŋa djaḏaw'yunarayu.” Ga dhunupana ŋayi Betanydja dhawaṯthurrunana, bala ŋäthinana dhikana wirrkina wal'ŋu murruy'-murruyyurrunana. \c 27 \s1 Djesunha gäŋala buŋgawawalana Baylatkalana \p \v 1 Yo, djaḏaw'yunarayunydja, munhakumirriŋga yana, walalanydja yukurrana ŋulinyaramirriyu waŋanhaminana ŋurru'-ŋurruŋu ŋunhi yolŋu'-yulŋu ḏalkarra'mirri walala ga wiripu-guḻku' ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala, waŋanhaminanydja walala yukurrana ŋunhiyi ŋupanminanydja-a-a, nhaltjan walala yurru ŋanya buma ŋunhiyi Djesunha, wanhawitjan. \v 2 Bala walala ŋanya ḏapmaraŋalana raki'yuna ŋopurrnha maṉḏanha, bala gäŋala djunamana ŋurikalana ŋurruŋuwala yolŋuwala yäkuwala Baylatkalana, liŋgu ŋayinydja ŋunhi Baylattja yäku Rawumbuynha buŋgawa ŋurikiyina wäŋawu. Yo, gäŋalanydja walala ŋanya bala-a-a, ga dhurr-way wekaŋalana Baylatkalana goŋlili, märr yurru ŋayina ŋanya wekamanydja bunharawunydja. \s1 Märr-ŋaḏina ŋayi ŋunhi Djudatjtja rakunydhina \p \v 3 Ga ŋayinydja ŋunhi yolŋuyu Djudatjthunydja ŋunhi ŋayi wekaŋala ŋanya Djesunha walalaŋgala goŋlili ŋäthili, ŋäkulana ŋayi Djesunha ŋunhi walala ŋanya wekaŋala ŋurikalayi Baylatkala bunharawu murrkay'kunharawuna, bala wirrkina ŋayi galŋa-yätjthinanydja, bala ŋayi ŋanydjaḻa'yurruna ŋuliŋurunydja. Dhunupana ŋayi ŋunhi waṉḏinanydja, bala wekaŋalana roŋinyamaraŋalana ŋunhi 30nydja malanha ŋaraka rrupiya ŋurikala ŋurru'-ŋurruŋuwalana walalaŋgala bitjarrana, \v 4 “Ŋay', dhuwalana ŋunhi nhumalaŋgu rrupiyanydja. Ŋarrapi dhuwala dhuwurr-yätjtja wal'ŋu, ŋunhi ŋarra Djesunha wekaŋala nhumalaŋgala goŋlili. Nhäkuna nhuma yurru ŋanya bumanydja? Ŋayinydja ŋunhi yaka warray ŋula djäma yätj.” \p Ga walalanydja ŋunhi waŋana buku-ruŋiyinmaraŋala bitjarrana, “Yakana ŋanapurru yukurra dhuwala warwuyun dhiyakiyinydja. Nhuŋuwaynha warwu dhuwaliyinydja yana.” \p \v 5 Bala ŋayi Djudatjthu warrkuluŋalana ŋunhiyi rrupiyanydja ŋunhimalana Godkalana Buṉbulili, bala waṉḏina dhawaṯthurrunana, yana liŋgu-u-u ga bukuŋurana, ŋunhilina ŋayi mayaŋdja-ḏapmaranhamina raki'yuna, bala ŋurrkanhaminana, bala rakunydhinana. \p \v 6 Ga ŋunhalanydja walalanydja ŋunhi buku-ŋal'yunaramirriŋuranydja Buṉbuŋura märraŋalana ŋunhiyi rrupiyanydja, ŋunhi ŋayi Djudatjthu warrkuluŋala, bala walala bitjanminana waŋanhamina, “Nhaltjanna ŋilimurru yurru dhuwala rrupiyanydja? Yakana ŋilimurruŋgu dhunupa ŋilimurru yurru wekama waŋgany-manapandja wiripuŋuwalanydja rrupiyalili dhiyaku Godkalaŋuwunydja Buṉbuwu, liŋgu dhiyaŋuyinydja ŋunhi rrupiyayu wuŋili'yurruna muka maŋgu ŋunhi yolŋunha,” bitjarra. \v 7 Bala walala waŋanhaminana yukurrana-a-a, bala waŋana bitjarrana, “Way, ŋilimurru dhiyaŋunydja rrupiyayu yurru märrama ŋunhayinayi ŋi', munatha' wäŋa yäku ‘Dholu-warkthunaramirriwuna yolŋuwu wäŋa’, ŋilimurru yurru bäyim ŋunhayina wäŋa, märr ŋunhimalayina ŋilimurru yurru dholkuma yukurra mulku'-mulkurunhanydja yolŋu'-yulŋunha.” \v 8 Bala walala märraŋalana ŋunhiyi wäŋanydja bäyim ŋuriŋiyina rrupiyayu. Ga dhiyaŋunydja-wala yolŋu'-yulŋuyu yukurra baḏak yäku-ḻakarama ŋunhiyi wäŋanha ‘Gulaŋnha wäŋa’ bitjan. \p \v 9 Yo, ŋäthilinydja be baman'tja yukurrana dhäwu'-gänharamirriyu yolŋuyu Djirimayayu yäkuyu ḻakaraŋalayi dhuwalayi, ŋunhi ŋayi waŋana wukirrinydja bitjarra, “Walala märraŋala ŋunhiyi rrupiya 30 ŋaraka malanha, ŋunhi yana liŋgu ŋupanayŋu ŋunhi walala yukurrana yolŋu'-yulŋu Yitjuralpuyŋu ḻakaranhaminanydja ŋäthilinydja bitjanmina, ‘Ŋilimurru yurru wekama 30 ŋarakanydja rrupiyanydja ŋurikiyi yolŋuwunydja ŋi', bäyimdja ŋanya.’ \v 10 Yo, walala märraŋalanydja ŋunhiyi rrupiyanydja, bala wuŋili'yurruna ŋunhiyina Dholu-warkthunaramirriwuna yolŋuwu wäŋa, bitjarra yana liŋgu bitjarra Garrayyu ŋarraku ḻakaraŋala ŋayipi.” Bitjarra ŋayi yukurrana ḻakaraŋala ŋäthilinydja Djirimayayu, ga yuwalknha dhuwalayi maḻŋ'thurrunanydja warraŋulnha. \s1 Buŋgawayu ŋurruŋuyu yukurrana ŋoy-wilaŋala Djesunha dhä-wirrka'yurruna \p \v 11 Yo, Djesunydja yukurra ŋunhiliyina djingaryun ŋurikalana gumurrŋura buŋgawawalana wal'ŋu Baylatkalana, ga ŋuriŋi buŋgawayu ŋanya dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Way, nhä muka dhuwala nhe yulŋunydja?... Ŋurruḏawalaŋu buŋgawa Djuwsku malawu?” \p Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Dhuwali liŋgu nhe yukurra ḻakarama.” \p \v 12 Ga walalanydja ŋunhi ḏalkarra'mirriyunydja walalay ga wiripu-guḻku'yunydja ŋurru'-ŋurruŋuyu ḻakaraŋala yukurrana djawukinana yätjpuynha be djämawuy nhanukalaŋuwuy Djesuwalaŋuwuynydja. Yurru ŋayinydja yukurrana Djesunydja mukthurrunana djingaryurruna; yakana waŋana ŋula waŋgany dhäruk. \p \v 13 Ga ŋayinydja ŋunhi buŋgawanydja waŋana bala ŋanya bitjarra, “Way, ŋäma muka nhe yukurra walalanha ŋunha yolŋunydja?... ŋunha walala yukurra ḻakaranhamirri nhuna yätjnha be nhe,” bitjarra. \p \v 14 Yurru ŋayinydja yakana ŋula waŋgany dhäruk buku-ruŋinyamaraŋala. Bala ŋayi Baylatthunydja nhäŋalana yukurrana yana, maŋmaŋdhurrunana nhanŋu. \s1 Baylatthu dhayuŋarana ŋanya Djesunha dharpaliliyanharawuna ŋal'maranharawu \p \v 15 Ga bitjana liŋgu Ḻäy-yuḻkmaranhamirriyunydja ŋuriŋi guyaŋinyaramirriyunydja waluyu, ŋayi ŋuli ŋurruŋuyu buŋgawayu Baylatthunydja dhawaṯmaranha yukurranha ḻoḻuŋuru waŋganynha yolŋunha dhuŋgarra-watjinya, yurru dhawaṯmaranhanydja ŋayi ŋuli ŋunhiyi bili yolŋunhanydja ŋunhi walala yolŋu'-yulŋuyu yukurrana ŋäŋ'thurruna ŋanya ŋunhiyi buŋgawanha ŋuriki yolŋuwu. \v 16 Yo, ga ŋulinyaramirriyunydjayi waŋgany yolŋu yukurrana gärrina ŋunhili ḻoḻuŋura yäku Barapatj, ga bukmak yolŋu walala marŋgi ŋurikiyinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yätj wal'ŋu mirithirri ŋunhiyi yolŋu. \p \v 17 Bala ŋulinyaramirriyunydja munhakumirri, yolŋu'-yulŋu marrtjina ḻuŋ'thurruna guḻku'na, bala dhärrana ḻiw'maraŋalana wäŋanhanydja ŋunhiyi, bala ŋayinydja ŋunhi ŋurruŋuyunydja buŋgawayunydja Baylatthunydja dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarrana, “Way, yolnha dhika ŋarra yurru dhawaṯmaramanydja nhumalaŋgu? Ŋunha dhuwurr-yätjnha yolŋunha?... Barapatjnha?... bay' Djesunha ŋiniya?... ŋunhiyi ŋunhi ŋayi yäku Christ.” \v 18 Bitjarra ŋayi walalanha dhä-wirrka'yurrunanydja ŋuriŋiyi buŋgawayunydja, liŋgu ŋayi marŋgithina walalaŋgu ŋuriki yolŋu'-yulŋuwu, ŋunhi walala ŋanya wekaŋala nhanukala goŋlili Djesunha bunharawu murrkay'kunharawu, liŋgu walala mel-ḏi'yurruna ŋanya ŋunhi yulŋunydja. \p \v 19 Yo, ŋunhili djinawany'tja wäŋaŋura ŋayi buŋgawayu yukurrana dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha, bala ŋayi waŋganydhunydja yolŋuyu gäŋala dhäwu'na nhanukalaŋuwuŋu miyalkkuŋuna, nhanŋu ŋurikiyi buŋgawawu Baylatku, ga bitjarrana ŋunhiyi dhäwuny'tja ŋayi ḻakaraŋala, “Yaka buŋa ŋunhiyinhanydja yolŋunha. Ŋunhayinydja yolŋu ḻatju' wal'ŋu, dhuwurr-ŋamakurru yana, yaka ŋayi ŋula nhä djäma yätj. Yawungunydja munhaku ŋarra bukaway'yinya yätjnha wal'ŋu yana mirithirrina, barrarimirrina, liŋgu dhiyakuy ŋunhi nhe yurru ŋanya buma murrkay'kumana. Yaka ŋanya wekaŋa bunharawunydja,” bitjarrayi nhanukala dhäykayunydja dhäruktja djuy'yurruna. \p \v 20 Ga ŋunhala warraŋulnydja bala'ŋuranydja, walalanydja yukurrana ŋunhiyi ŋurru'-ŋurruŋunydja walala wäŋgaŋala dhaḻakarr-yarrpuŋalana yolŋu'-yulŋuwala, waŋana marrtjina bitjarrana, “Way, waŋanydja nhuma yurru ŋi?... ŋäŋ'thundja ŋanya dhawaṯmaranharawu Barapatjku yäkuwu, märr yurru ŋayi buma rakunygumanydja murrkayny'tja ga Djesunhana.” Bitjarra walala marrtjina waŋana yolŋu'-yulŋunhanydja. \p \v 21 Bala ŋayi buŋgawanydja gaŋgathina, dhawaṯthurrunanydja ŋayi bala'ŋurunydja, bala waŋana dhä-wirrka'yurrunana bitjarrana, “Way walala, dhuwalana maṉḏa yolŋunydja maṉḏa gay'. Yolnha ŋarra yurru yänanydja dhawaṯmarama nhumalaŋgu? Yolku nhumanydja ḏukṯuk?” Ga walalanydja waŋana ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunydja bitjarrana bukmaktja, “Ŋanapurrunydja djäl Barapatjku,” bitjarra. \p \v 22 Ga ŋayinydja ŋunhi buŋgawanydja waŋana dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarrana, “Nhaltjanna ŋarra yurru dhika Djesunhanydja?... ŋunhinhanydja ŋunhi ŋayi yäku Christ?” \p Ga walalanydja waŋana dhä-rur'thurruna bitjarra, “Buŋana ŋanya yana, dhuḻ'yurrana dharpalilina ŋal'maraŋa.” \p \v 23 Ga ŋayi Baylattja waŋana bitjarra, “Nhäku warray? Nhä dhika ŋayi djäma yätjtja?” \p Ga walalanydja yatjunmina ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja, guḻku'thina warray, dhä-rur'thurrunana waŋana bitjarra, “Yana ŋal'maraŋana ŋanya dharpaliliyaŋana. Dharpaliliyaŋana ŋanya ŋal'maraŋa,” bitjarrana walala yukurrana yatjunminanydja. \p \v 24 Bala ŋayi ŋunhiyi buŋgawanydja Baylattja marŋgithinana walalaŋgu ŋurikiyi yolŋu'-yulŋuwunydja, yakana walala yurru djambi walalaŋguway walala ŋunhi ḻiyanydja, ga biyapul ŋayi beyaṉiyina ŋuriki yolŋu'-yulŋuwu, walala nhanŋu bini ŋula marina djäma, walala bini bunharaminyana yukurranha. Bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawayunydja märraŋala banikin'mirrina gapuna, yurru gäŋalanydja bala ŋayi, gap-gay nherrara, ga ŋunhilina gumurrŋurana bukmakkalana ŋayi goŋdja rurrwuyunmina ŋanyapinyay ŋayi, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Ŋarranydja dhuwala ḏarrtjalk warray. Ŋarranydja yaka goŋ-gulaŋmirri dhiyakuyi yolŋuwu. Nhumalaŋgunydja yurru buna dhä-ḏir'yunara dhiyakuyyinydja djämawuy, liŋgu nhumalaŋgala djälyu ŋayi yurru dhuwalayi yolŋu rakunydhirrinydja, yaka ŋarrakalanydja djälyu.” \p \v 25 Ga walala ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja guḻkuny'tja waŋana bala buku-wakmaraŋala nhanŋu bitjarra, “Yo, manymaknha. Ŋanapurrunydja yurru dhä-ḏir'yunara märrama bunharawuy nhanukalaŋuwuynydja, ŋanapurruway ga yumurrku'yu ŋanapurruŋgala.” \p \v 26 Bala ŋayi Baylatthunydja ŋuriŋi buŋgawayunydja dhawaṯmaraŋala ŋanyana Barapatjnhana, rom-yätjnhana ŋunhina yolŋunha, ga Djesunhanydja ŋayi wekaŋala miriŋuwalana goŋlili, walala yurru ŋanya bumana ga bartjunmaramana yukurra raki'yuna, bala gäma djunama dharpaliliyanharawuna. \s1 Miriŋuyu warku'yurruna yukurrana Djesunha \p \v 27 Bala walala ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru miriŋuyu ŋuriŋi gäŋala ŋanya Djesunha bala wiripuŋulilina dhaḻakarrlili gali'lili, bala walala wiripu-guḻku' miṯtji miriŋu ḻuŋ'thurrunana yukurrana ŋunhimalayi waŋganylilina, bala walala yukurrana warku'yurrunana ŋanya, beyarrmakliliyaŋalana yukurrana. \v 28 Ga yupmaraŋalana walala nhanŋuwaynydja girri', bala nherrara wiripuna girri', miny'tjimirrina ŋunhina, balanyarana bitjan ŋunhi Ŋurruḏawalaŋuwu buŋgawawu girri' Giŋgu, balanyarayina walala nherrara bala nhanukala Djesuwalanydja. \v 29 Ga bitjarrayi liŋgu walala yukurrana djäma ŋunhiyi ḏirriṯirriny'tja garrwi'-garrwiyurruna muḻkurrwuynydja girri', bala walala ḏirriṯirri ŋunhiyi nherrarana muḻkurrlilina nhanukala, ga biyapul walala dharpanydja wekaŋala nhanukala goŋlili dhunupa'ŋulili, bitjarrana bitjan ŋuli Giŋdhu ŋunhi buŋgawayu ŋayathama yukurra. Bala walala buku-nyilŋ'thurrunanydja yukurrana nhanukala gumurrlilina, warku'yurrunana walala, ga waŋana walala yukurrana bitjarrana, “Way nhiniyana walŋa-ḏikṯik Giŋ, Ŋurruḏawalaŋu Djuwskunydja bäpurru'wu,” bitjarra. \p \v 30 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru walala dhupthurrunana ŋanya yukurrana, ga muḻkurrnha ŋanya wutthurruna ŋuriŋiyi dharpayuna. \v 31 Ga ŋuliŋuruyi warku'yunaraŋurunydja, bala walala yupmaraŋalana girri' ŋunhiyinydja miny'tjimirrinydja, bala nherrara ŋunhiyi roŋiyina nhanŋuwaynha girri'. Bala walala dhunupana dhawaṯmaraŋalana ŋanya gäŋala bala ŋal'maranharawuna, bunharawuna ŋurikina dharpaliliyanharawuna. \p \v 32 Yo, marrtjinydja walala yukurra dhukarr-ŋupan bala, ga ŋayinydja marrtji Djesuyunydja gäma ŋonuŋ ŋunhiyi dharpa nhanŋuway ŋayi ŋayipi. Gatjaḻ'kurruna walala yukurra marrtji balayina, ga gandarrŋuranydja walala nhäma ŋunhiyi yolŋunha, ŋayi yukurra marrtji lili beŋuru, yäkunha Djäymannha, ŋunhi ŋayi beŋuwuy Djäriniwuy wäŋawuy; walala ŋuriŋiyi miriŋuyunydja nhäŋala ŋunhiyi yolŋunhanydja, bala mulkanana ŋanya, bala waŋana gur'-guryurrunana walala ŋanya, ŋayi yurru gäma ŋunhiyi dharpa nhanŋu Djesuwu ŋuriŋiyi Djäymandhu. \v 33 Yo, wäŋgaŋalanydja walala marrtjina bala-a-a, ga mulkana ŋunhiyi wäŋa Golkuthanydja yäku, mayali' wäŋa ‘Muḻkurr ŋaraka.’ \v 34 Ga ŋunhiliyinydja walala nhanŋu wekaŋala ŋänitji'na goḏumanapanara mer-mirri, ŋunhiyinydjayi yakurr-wekanhamirrina mirritjin. Yurru ŋayinydja ŋunhi Djesuyunydja dhäkay yana gatjarr'yurruna, bala gonha'yurrunana, yaka ŋayi ḻukananydja. \p \v 35 Ga ŋuliŋuruyinydja walala ŋal'maraŋalana ŋanya Djesunha, bumara dharpalili mälakmaranhawuylilina; dhuḻ'yurruna walala botutu'yuna goŋ maṉḏanha ga ḻuku maṉḏanha maḻwaylilina, bala dhärranhamaraŋalanydja ŋanya dharpamirrina. Ga ŋuliŋurunydja walala märraŋala girri'na nhanŋu Djesuwu, bala ŋaḻwa'yurrunana walala yukurrana ḏopulu'yuna, yolthu yurru yolŋuyu märrama ŋunhiyi girri' nhanŋu. \v 36 Bala ŋuliŋuruyinydja walala yukurrana yana nhinanana, nhäŋalana ŋanya. \p \v 37 Yo, ŋunhi walala ŋuli yolŋunhanydja bunha dharpaliliyanhanydja, walala ŋuli wukirri makarr dhäruk ḻakaranha yukurranha ŋunhiyi yolŋunha, nhä ŋayi djäma yätj ŋuriŋiyi, ga bitjarra warray walala ŋunhi Djesuwalanydja muḻkurrlili gurrunhara dhäruk makarr gam', ḻakaraŋala bitjarrana, “Dhuwalanydja Djesunydja ŋunhina ŋunhi ŋayi Ŋurruḏawalaŋu buŋgawa Djuwsku malawu,” bitjarra. \v 38 Ga bitjarrayi yana liŋgu walala ŋal'maraŋala märrma'nhanydja yätjnhanydja yolŋunha maṉḏanha, manaŋgannhanydja maṉḏanha, waŋganynhanydja gali'lili nhanukala dhunupa'ŋulili ga wiripunha wirrkaḏay'ŋulili nhanukala gali'lili, ga ŋayinydja Djesunydja ṉapuŋga maṉḏakala. \p \v 39 Ga yolŋunydja walala, ŋunhi walala yukurrana wäŋgaŋala bala-lili djuḻkthunmina, nhäŋala ŋanya Djesunha ŋunhimalayi ŋunhi ŋayi yukurrana gorruŋala, bala walala warku'yurrunana buku-yalkyalkthurrunana nhanŋu bitjarrana, \v 40 “Yä-yä-ä-äy! Be muka dhuwala nhe waŋananydja be nhe yurru ḏaw'yun ŋunha Buṉbu Godku buku-yapmarama, ga biyapul nhe yurru ḻurrkun'thunydja munhayu ga balayi djäma ŋal'maramayi ŋunhiyi Buṉbunha. Ŋuli nhe Godkunydja be Gäthu'mirriŋu, nhämirri nhe ŋuli walŋakunharamirrinydja nhunapinyay nhe. Ma', yarrupthurra lili dhipuŋuru dharpaŋuru go.” \p \v 41 Ga bitjarrayi liŋgu walalanydja yukurrana ŋuriŋiyi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja ŋanya warku'yurrunayi, ŋuriŋi ḏalkarra'mirriyunydja walalay ga rom-marŋgikunharamirriyu yolŋu'-yulŋuyu, waŋana walala yukurrana bitjarra, \v 42 “Yä-ä-ä, ŋunha ŋayi ŋuli wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha walŋakuma be. Ga nhämirri ŋayi ŋuli walŋakunharamirri ŋanyapinyaynydja ŋayi. Be muka dhuwala ŋayi buŋgawanydja Yitjuralpuyŋuwu ŋiniya? Ŋuli ŋayi yurru yarrupthundja yupthun ŋulaŋuru dharpaŋurunydja, bala ŋilimurru yurru märr-yuwalkthirrina nhanŋu ŋunhimalayinydja. \v 43 Märr-nherraṉmirri muka ŋayi ŋuli yukurra Godnhanydja dhuwala, ga waŋa ŋayi ŋuli ḻakaranhamirri be ŋanyapinyay ŋayi Gäthu'mirriŋu ŋayi Godku muka. Ŋilimurru nhäma mak ŋanya, wanhaka ŋayi yurru ŋanya Godthu walŋakuma dhiyaŋu-wala.” \p \v 44 Ga maṉḏanydja ŋuriŋiyi maṉḏathu ŋunhi maṉḏa yukurrana gali'ŋura maṉḏaŋuŋura gorruŋala, dhuwurr-yätjthu maṉḏathu bitjarrayi yana liŋgu yukurrana warku'yurruna waŋana ŋanya Djesunha. \s1 Djesu liŋguna bäyŋuthina \p \v 45-46 Yo, Djesunydja yukurrana yana gorruŋala muka ŋunhili dharpaŋura bäyma, yana liŋgu-u-u ga ḏämbuyuna waluyu, bala ŋayinydja dharrana wäŋanydja warumukthinana, buku-munha'yinana warrpam'nha monyguŋala, ga warumuk yukurrana djingaryurruna, yana liŋgu-u-u ga ḻäy-wilyunarayuna waluyu. Bala ŋayi Djesu ŋulinyaramirriyunydja wirrkina yatjun waŋa nhanukalaynha ŋayi dhärukkurru, bitjan gam', “Yeluy, Yeluy, lema djapakthani,” bitjanna, mayali' balanyara gam', “Gunhu' ŋarraku, Gunhu' ŋarraku. Nhäku nhe ŋarranha gonha'yurrunanydja?” bitjarrana. \p \v 47 Ga walalanydja gonha yolŋu'-yulŋuyunydja ŋäkula ŋanya, bala waŋanhamina bitjanmina, “Way, ŋäka ŋanya walala dhäruk. Ŋunha ŋayi yukurra wäthun Yelatjawu, yäku ḻakarama ŋanya guŋga'yunarawuna.” \p \v 48 Bala ŋayi waŋganydja yolŋu waṉḏirri, bala märrama dhomala'na, bala ḻupmarama dhäkay-murrkthunaralilina gapulili, bala nherraṉ wamballilina gaḏanuklili, bala dhawuṯmaramana, mam'maramanydja nhanukala Djesuwala dhurrwaralilina ŋunhiyi djurruk gapumirrinydja buny'-bunydjunarawuna. \v 49 Bala walalanydja wiripu-guḻkuny'tja waŋa bitjanna, “Way bulnha, ŋilimurru galkun yurru ŋi?... wanhaka balaŋu ŋayi Yelatja marrtji lili ga yupmaraŋu ŋanya dhipuŋuruyi.” \p \v 50 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu wirrkina gawaw'yun yatjunna, bala yana gurrunhanmirrina yulŋunydja, ŋuriŋi ŋir'yunydja ŋanya gonha'yurrunana. \p \v 51 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu ŋunhi ŋayi bäyŋuthirrina, bala ŋayinydja ŋunhalanydja Gunhu'walanydja Buṉbuŋura ŋunhi, girri' ŋunhiyinydja barr'yun märrma'yirrina, ŋunhiyinydjayi dhomala ŋunhi yukurrana gungaŋala yolŋu-yulŋunha ŋuliŋuruyi mirithirri dharrpalŋuru wäŋaŋuru nhanukiyingala Godkala wal'ŋu, yurru ŋunhiyi dhomala barr'yundja beŋuru bili bukuŋuru, ga yana liŋgu-u-u ga dhuḏilili wapthun, märrma'thirrina ḻapthundja. Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu, ŋayinydja wäŋanydja ŋunhi munathany'tja gur'-guryunna, ga guṉḏa malanha bathalamirri barr'-barryurrunana marrtjina ŋuriŋiyi ŋunhi ŋayi gurrŋun-ḏur'yurruna wäŋa ŋunhiyi. \v 52 Ga yolŋuwu walalaŋgu molu malanha marrtjina barr'-barryurrunana, bala ḻapthurrunana, bala ḻapthunarana marrtjina djinga'-djingaryurruna ŋunhi molunydja malanha. Ga guḻku' yolŋu walala Godku ŋunhi, ŋunhi walala yukurrana murrmurryurruna ŋäthili, gaŋgathinana yukurrana walŋathina balayi beŋuru moluŋurunydja, \v 53 bala walala yukurrana dhawa-yawaṯthurrunanydja ŋunhiyi malanha yolŋu'-yulŋu walŋamirrina. Ga ŋuliŋuruyi dhäŋuru ŋunhi ŋayipi Djesuna walŋathina beŋuru moluŋuru nhanukalay ŋayi, bala walala ŋunhi wiripu-guḻkuny'tja ŋunhi walala yukurrana rakunyŋuru walŋathina biyapul, martj-martjurrunana guḻku'na ŋunhiyinydja walala yolŋu'-yulŋu, bala Djurutjalamlilina wäŋalili gärrina yukurrana, ga guḻku'yuna yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋala ŋunhinhayi walalanha. \p \v 54 Ga ŋunhiliyi ŋoyŋura dharpaŋuranydja, walala yukurrana ŋunhiyi ŋurruŋu wal'ŋu miriŋu yolŋu ga djämamirri walala nhanŋu djinga'-djingaryurruna, nhäŋala yukurrana Djesunha ŋunhimalayi, ga nhäŋala walala wäŋanydja ŋunhiyi gurrŋun-ḏur'yunaranydja ga wäŋa ŋunhi warumukthina, ga dhika nhä malanha. Ga wirrkina walala barrarinanydja, bala waŋana bitjarrana, “Yuwalk muka dhuwala ŋayi Gäthu'mirriŋunydja Godku.” \p \v 55-56 Ga ŋunhiliyi märr-barrku dhäykawurru yukurra dhärra'-dharra, nhäma yukurra ŋanya barrkuŋuru yana; dhuwalayinydja walala dhäykawurru, ŋunhi walala ŋuli yukurranha malthuna Djesuwu, guŋga'yuna ŋanya ŋunhi ŋayi Djesu marrtjina beŋuru Galaliŋuru, yäkunydja dhuwala walala gam', Merri Maktalawuy, ga Merri ŋäṉḏi'mirriŋu Djayimgu ga Djotjipku, ga waŋganydja ŋäṉḏi'mirriŋu Djayimgu ga Djongu, ŋunhi maṉḏa gäthu'mirriŋu maṉḏa bäpa'mirriŋuwu yäkuwu Djipitiwu, ga wiripu-guḻku' dhäykawurru. Yo, dhuwalayi walala dhäykawurru yukurra ŋunhi dhärra'-dharra nhämanydja beŋuru yana, märr-barrkuŋuru ya'. \s1 Walala moluliliyaŋalana ŋanya Djesunhanydja \p \v 57 Ga wäŋanydja ŋunhi marrtjina milmitjpayinana wal'ŋu, bala ŋayi yolŋunydja bunanana yäku Djotjiptja, wäŋawuy Yaramathiyawuy, yurru ŋayi ŋunhiyi ḻukunydja yolŋunydja, ga biyapul ŋayi ŋunhiyi malthunaramirri nhanŋu Djesuwu. \v 58 Yo, ŋunhiyi yolŋu Djotjip yäku marrtjina bala ŋurikalayina ŋurruŋuwala Baylatkalana, ga waŋana ŋanya ŋäŋ'thurruna rumbalwuna nhanŋu Djesuwu. Bala ŋayi yuraŋalana nhanŋu ŋunhi buŋgawanydja, bala dhäruknha djuy'yurruna ŋurikala miriŋuwalanydja walalaŋgala, märr yurru walala wekama nhanukalana Djotjipkalana ŋanya rumbalnydja Djesunha bala moluliliyanharawuna. \p \v 59 Bala ŋayi marrtjinana ŋunhiyi yolŋunydja Djotjiptja, bala yana yupmaraŋalana ŋanya rumbalnydja ŋuliŋuru dharpaŋurunydja; garrpi'-garrpira ŋanya ŋayi rumbalnydja ŋunhi dhomala'yu ḏarrtjalkthuna, \v 60 bala gäŋalanydja ŋunhimala nhanukalaynha ŋayi mathirralili molulili, yurru ŋunhiyinydjayi mathirra yuṯana wal'ŋu molu yaw'yunara nhanukuŋu guṉḏa. Ga ŋunhimalayina walala ŋanya märrkitjkuŋala rumbalnydja Djesunha. Bala walala giṯthunmaraŋalana marrtjina lili gäŋala dhurrwaranydja guṉḏanha, bathala yana ḻiḻpam' guṉḏa, bala dhaḻ'-way gungaŋalana ŋunhi dhänydja mathirra, bala marrtjina wäŋalilina roŋiyinana. \p \v 61 Ga ŋunhiliyinydja dhäyka maṉḏa nhinana-dharrana, nhäŋala yukurrana, Merri Maktalawuy ga wiripu dhäyka yäku Merriyi yana; nhäŋala maṉḏa yukurrana ŋunhiyi wäŋa, ŋunhi wanhamala walala ŋanya rulwaŋdhurruna Djesunha. \s1 Walala dharraykuŋala nherrara miriŋunhana ŋuriki mathirrawu \p \v 62 Ga djaḏaw'-way, wiripuna munha, bala walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋu ḏalkarra'mirri walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala marrtjina ḻuŋ'maranhamina waŋganylilina, bala walala marrtjina buŋgawawala Baylatkalana, ga waŋananydja nhanukala bitjarrana, \v 63 “Way Ŋurruŋu. Ŋanapurrunydja yukurra dhuwala guyaŋirri dhäruk ŋanya walŋanhanydja bay', ŋunhiyi bothinyaramirrinha yolŋunha, yurruna ŋayi yawungu bäyŋuthirrinydja; bitjan ŋayi yukurra waŋanydja ŋunhi gam', ‘Ŋarra yurru walŋathirriyi rakunyŋuru ḻurrkun'thunydja munhayu,’ bitjan ŋayi yukurra ḻakaranhamirrinydja. \v 64 Nhämirri nhe ŋuli waŋi dharraykuŋu miriŋunhanydja walalanha ŋurukuyi mathirrawunydja ŋayathanharawu, märr yurru ŋunhi ḻurrkun'tja munha djuḻkthun djäkakurru yana, märr yurru walala nhanukala ḻundu'mirriŋuyu walalay yakana djaw'yun rumbalnydja ŋanya, bala ḻakarama bukmakkalanydja bothirrina yurru, walŋathinyaranydja ŋanya rakunyŋuru. Liŋgu muka ŋayi ŋunhi maŋutji-wulaŋalanydja yolŋu'-yulŋunha, ŋäthili muka ḻakaraŋala, ga ŋuli walala yurru biyapulnydja maŋutji-wulama yolŋu'-yulŋuwu ḻakarama, märr walala yurru märr-yuwalkthirri rakunygalaŋuwuynydja bulu walŋathinyara, ŋunhiyinydja biyapulnha yätj wal'ŋu, ŋulaŋuru ŋurruŋuwalanydja djawukinyara ḻakaranhara.” Ga bitjarra walala ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu'-yulŋu waŋana Baylatkalanydja. \p \v 65 Bala ŋayi Baylattja waŋana yuraŋalana, djuy'yurrunana yana, “Yo, gatjala marrtjiyana, ga djämana yana. Wuṉḏaŋarrkuŋana ŋunhiyi mathirranydja, bala nherrala miriŋunhanydja walalanha djäkawuna ŋuriki mathirrawunydja,” bitjarra. \p \v 66 Bala walala marrtjinanydja ŋunhimalayi mathirralilinydja, nhäŋala guṉḏawuynydja dhaḻ'yunara bathalawuy warray dhurrwaranydja. Bala walala djäma ḏälkuŋalana wal'ŋu biyapulnha, bala miriŋunhana nherrara djäkawunydja yukurranharawu; walala yurru yukurra bira'yun ga nhäma bitjan liŋgu. \c 28 \s1 Djesunydja walŋana beŋuru rakunyŋuru \p \v 1 Ga ŋuliŋurunydja wiripuna munha marrtji djaḏaw'yun, ŋunhiyinydja walu dhawar'yurrunana Ganaŋ'maranharamirrinydja dharrpalnydja, munhakumirri yana be wal'ŋu ŋayi marrtji gathu muka lili walunydja walma, bala maṉḏanydja Merri Maktalawuynydja ga wiripunydja Merri gaŋgathirrina, ga dhunupana yana marrtjinydja mathirrawuna buku-marrtjina. \p \v 2 Marrtjinydja maṉḏa yukurra lili-i-i, ga gandarrŋura, bala ŋayinydja dharra ŋunhalanydja marrmarryunna wäŋanydja, wirrkina wal'ŋu yana marrmarryun. Ga ŋulinyaramirriyunydjayi ŋayinydja Garraywu djiwarr'wuynydja djämamirri dhunarrana marrtji lilina djiwarr'ŋurunydja, bala ŋayi dhunupana yana dhurrwaranydja ŋunhi guṉḏanha giṯmaramana, bala nhinana ŋunhimalayi dhurrwaralilinydja guṉḏalili. \v 3 Nhinanydja ŋayi yukurra ŋunhili miḻŋ'-miḻŋdhunna warrpam'nha, ga girriny'tja nhanŋu watharrnha wal'ŋu yana. \p \v 4 Ga walalanydja ŋunhi miriŋu walala, djäkamirrinydja ŋuriki dhurrwarawu mirithirrina barrarirri, marrmarryunna manapan, bala yana galkirri munatha'lilina, bitjanna bitjan ŋuli rakunymirri yolŋu walala ŋorra'-ŋurra marrtji dharraḏa'na. \p \v 5 Bala ŋayi ŋunhiyinydja waŋa dhäwu'mirrinydja maṉḏakala miyalkkalanydja maṉḏakala bitjanna, “Yaka nhumanydja barrariya. Nhumanydja yukurra dhuwala ḻarruma ŋurikiyi yolŋuwu ŋunhi walala ŋanya ŋal'maraŋala dharpaliliyaŋala. \v 6 Yakana dhuwala ŋayi dhiyalaminydja ŋorra yukurra. Walŋana ŋayi, yakana rakuny. Liŋguna ŋanya Gunhu'yu gaŋgathinyamirriyaŋalana dhipuŋuruyi rakunyŋurunydja, bitjarra yana liŋgu ŋunhi ŋayi yukurrana ḻakaraŋala ŋäthili. Go marrtjiyana lili maṉḏa, ga nhäŋana dhuwala dharapulnha ŋunhi walala ŋanya märrkitjkuŋala dhipala.” Bala maṉḏa marrtjinana, ga yuwalkthi maṉḏa maḻŋ'maraŋalanydja, dharapulnha yana. \p \v 7 Bala ŋayi ŋunhiyinydja waŋana biyapul maṉḏakala bitjarrana, “Gatjuy marrtjiyana maṉḏa, waḏutja yana, ga ḻakaraŋanydja nhanukalayŋuwa ḻundu'mirriŋuwanydja walalambala, biyaka gam', ‘Liŋguna ŋayi walŋathinanydja beŋuru rakunyŋurunydja. Ŋayinydja yurru ŋunha marrtji ŋathil'yun nhumalaŋgala Galalililina, ga ŋunhalayina nhuma ŋanya yurru nhämanydja.’” Ga bitjarra ŋayi ŋunhi dhäwu'mirri waŋananydja maṉḏakala. \p \v 8 Bala maṉḏa gonha'yurruna ŋunhi mathirranydja waḏutjana yana, beyaṉiyinana ŋoy-wilaŋ'thurrunana manapara, yurru goŋmirriyinanydja maṉḏa wirrki warray wal'ŋu. Bala maṉḏa waṉḏinana nhinana bala ganydjarryuna, ḻakaranharawuna nhanukalaŋuwu ḻundu'mirriŋuwuna walalaŋgu. \p \v 9 Ga ŋunhi maṉḏa bilyurrunanydja ŋuliŋuruyi, ŋunhiyi dhäyka maṉḏa nhäŋalana ŋanya, ŋayi maḻŋ'thurruna maṉḏakala ŋunhili yana bäyma, Djesu ŋayipi, bala ŋayi waŋananydja maṉḏakala bitjarrana, “Nhiniyanydja maṉḏa ŋoy-yal'yurra yana.” Bala maṉḏa marrtjina galkithinana nhanukala, dhunupana yana buku-nyilŋ'thurrunanydja munatha'lilina, bala mulkanana yana ḻukuna ŋanya, buku-ŋal'yurrunanydja maṉḏa yukurrana. \v 10 Ga ŋayi Djesunydja maṉḏakala waŋana ŋayipinydja bitjarrana, “Yaka maṉḏa barrariyanydja. Gatjuy marrtjiya yana maṉḏa balayi roŋiyiya, ga ḻakaraŋa ŋarrakalaŋuwu ŋurikiyi gutha'mirriŋuwunydja walalaŋgu biyaka, walala yurru marrtji ŋäthili bala Galalilili, ga ŋunhalayina walala yurru nhämanydja ŋarranha,” bitjarra ŋayi Djesu maṉḏakala waŋananydja. \s1 Dharraymirriyu miriŋuyu djawukina ḻakaraŋala yolŋu'-yulŋuwala \p \v 11 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi maṉḏa dhäyka maṉḏa marrtjina bala roŋiyina, bala walalanydja ŋunhiyi djäkamirrinydja walala miriŋu walala ḏurryurrunana, bala marrtjina wäŋgaŋalanydja ŋuripana bunana ŋurru'-ŋurruŋuwana ḏalkarra'mirriwana walalambala, bala ḻakaraŋala ŋurikiynha ŋunhi nhaltjarra ŋunhalayi walalaŋgala milma mathirraŋura. \v 12 Bala ŋunhi ḏalkarra'mirrinydja walala gawaw'yurruna wiripu-guḻku'wuna ŋurru'-ŋurruŋuwu yolŋu'-yulŋuwu ḻuŋ'maraŋala, \v 13 bala walala waŋanhaminana bitjanminana, “Way, nhaltjanna dhuwala ŋilimurru yurru yulŋunydja?” Bala walala ŋuriŋiyi walalay rrupiyanydja wekaŋala ŋunhiyi miriŋunhanydja dharraymirrinhanydja walalanha, guḻku'yuna wal'ŋu bäyim ŋunhiyi dhä-mukmaraŋalanydja, yakaŋuwuna ḻakaranharawu yuwalkŋuwunydja wal'ŋu dhäwu'wu, waŋananydja walala ŋuriŋiyi walalay bitjarrana, “Dhuwalana nhuma yurru dhäwuny'tja ḻakarama gam', ‘Ḻundu'mirriŋu walala nhanŋuway marrtjina balayi ŋunhimala mathirralili, bala djaw'yurrunana ŋanya ŋunhiyi rumbalnydja, munhaku ŋulinyaramirriyu ŋunhi ŋanapurrunydja yukurrana ŋorra'-ŋurrana ŋunhili yakurrmirri.’ Biyakayi nhuma yurru ḻakaramanydja yolŋu'-yulŋuwanydja. \v 14 Ga yaka warwuyurra walala ŋuruku ŋunhi ŋurruŋuwunydja wal'ŋu buŋgawawunydja. Ŋunhi ŋayi yurru ŋämanydja nhumalanha, ŋanapurrunydja yurru wekamayi nhanŋu, märr yurru ŋayi yaka marinydja djäma nhumalaŋgu.” \p \v 15 Bala walala ŋuriŋiyi walalay miriŋuyunydja yukurrana wapmaraŋala rrupiyana ŋurikiŋiyi walalaŋguŋu, bala marrtjina ḻakaraŋalanydja djawukinyarayŋuna ŋunhiyina dhäwu', walalaŋguŋu ŋurru'-ŋurruŋuwuŋuna guyaŋinyara, “Nhanŋuway ḻundu'mirriŋu walala marrtjina munhaku, bala märraŋalana ŋanya djaw'yurrunana,” bitjarra. Ga dhiyaŋunydja-wala ŋuriŋi malayu Djuwsthu bäpurru'yu ŋuli yukurra baḏak yana ḻakarama ŋunhiyi bili dhäwu'. \s1 Djesu waŋanana yukurrana, guwarrnha walalaŋgala \p \v 16 Yo, ŋanapurrunydja ḻurrkun'nha ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu Djesuwu, goŋ märrma'na ga waŋgany bäythinyara miṯtji, ŋanapurruwaynha marrtji bala wäŋalili ŋunhiwala Galalililinydja, ŋunhimalanydja bukulili ŋunhi ŋayi Djesu waŋa ŋanapurruŋgu, djuy'yunarawu ŋäthiliwu marrtjinyarawu ŋunhimalayi. \v 17 Ga ŋunhiliyina ŋanapurru ŋanya nhämanydja, bala yana ŋanapurru buku-ŋal'yunna nhanŋu, yurru wiripunydja mala nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala baḏak yana märr-yuḻkthun yukurra ŋanya, yaka yuwalkkuma märr-yuwalkthirri nhanŋu. \p \v 18 Bala ŋayinydja Djesunydja marrtji galkithirrina ŋanapurruŋgala, bala waŋa bitjanna, “Liŋguna ŋayi Gunhu'yunydja ŋarranhana nherrara ŋurruŋukuŋalanydja wal'ŋu, ŋuruku djiwarr'wu ga dhiyaku munatha'wunydja; bukmak nhä malanha ŋarrakalana warrpam ŋunha goŋŋuranydja. \v 19 Gatjuy, dhiyaŋuyina nhumanydja yurru yukirriya marrtjiyanydja ga ḻakaraŋanydja ŋarranha biyaka bukmakku yana bäpurru'wunydja, märr walalanydja yurru bitjandhiyi wekanhamirri ŋarrakala, ga malthundhi yurru dhärukku ŋarrakalaŋuwu ga romgu. Ga biyakayi bili nhuma buku-ḻupmaraŋanydja walalanha yurru, yäkukurrunydja Gunhu'wala, ga Gäthuwala, ga Garrkuḻukkala Birrimbirrwala. \v 20 Yo, nhuma yurru biyaka ḻakaraŋanydja marŋgikuŋanydja bukmaknha bäpurru'nha, märr walalanydja yurru djäma bitjandhi ŋunhi nhaltjarra ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋala nhaltjanarawu djämawu. \p “Yo, guyaŋiya dhuwalanydja walala gam': Ŋarranydja yurru yukurra nhumalaŋgala bitjan warray liŋgu, yana liŋgu-u-u ga wäŋa yurru dhuwala dhä-yawar'yun.” Ga bitjan ŋayi Djesuyu ḻakaramanydja.