\id LUK \h LOKKUŊU DHÄRUK \toc2 Luk \toc1 LOKKUŊU DHÄWU' DJESUWALAŊUWUY \mt2 LOKKUŊU DHÄWU' \mt1 DJESUWALAŊUWUY \toc3 LUK \c 1 \s1 Ḻakarama yukurra nhaltjan ŋarra marŋgithirri ŋarrapi dhäwu'wu \p \v 1-2 Wiripu-guḻku'yunydja ŋuriŋinydja yolŋu'-yulŋuyu yukurrana wukirri dhäwu' Djesuwalaŋuwuy, ḻakaraŋala yukurrana ŋunhi nhaltjarra ŋanapurruŋgala dhiyala maḻŋ'thurruna. Yo, wiripu-guḻku'yu yolŋuyu walalay ŋunhiyi nhäŋalanydja walalaŋgalay walala maŋutjiyu, bala walala yukurrana ḻakaraŋalana ŋanapurruŋgala, ga ŋuriŋiyi walalay ŋunhi walalaŋgala djäkalili ŋayi Godthu wekaŋala nhanŋuway ŋayi dhäruktja, walalana baḻaka'yunmaraŋala ŋunhiyi dhäwuny'tja birrka'mirrililina, bala guḻku'yuna yolŋuyu walalay wukirrinydja yukurrana djorra'lilina. \v 3-4 Ga ŋarrapinydja yukurrana ḻarruŋalana bitjarrana, yaw'yurrunana manapara ŋurikiyi dhäwu'wu, ga dhä-wirrka'yurruna ŋarra ŋunhinhana yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala marŋgimirri gal'ŋu; walalanydja ḻakaraŋala ŋarrakala yuwalkŋuna wal'ŋu dhäwu', bala ŋarra guyaŋina bitjarrana, ŋarra yurru wukirrina yana dhuwalayi dhäwu', ḻakarama yurru ŋarra ŋulaŋuru liŋgu ŋurruŋuru, ga-ga-ga-ga-ga bitjanna bala yurru, märr nhenydja yurru ŋurruŋu Dhiyapala marŋgiyirrina yuwalkkunydja dhäwu'wu. Ga dhuwalana ŋunhi dhäwuny'tja gam'. \s1 Dhäwu'mirriyu gäŋala dhäwu' Djakarrayawu \p \v 5 Ŋulinyaramirriyunydja ŋunhi ŋayi yukurrana Yirit yäku nhinana ŋurruŋu buŋgawa Djudiyawu ŋarakawu wäŋawu, waŋgany ḏarramu yukurrana nhinana yäku Djakarraya, yurru ḏalkarra'mirri ŋayi ŋunhi yolŋunydja Garraywu, beŋuru yarraṯaŋurunydja Wapayawala. Ga dhäykanydja nhanŋu Djakarrayawu yäku Litjipit, yurru ŋayi miyalktja ŋunhi balanyarayi liŋgu ḏalkarra'mirriwala miṯtjiwala, Yärungala yarraṯaŋuru. \v 6 Yo, maṉḏanydja ŋunhiyi Djakarrayanydja ga miyalktja nhanŋu yukurrana nhinana dhuwurr-ŋamakuḻi' maṉḏa; bitjanna liŋgu maṉḏa ŋuli Godkunydja rom ŋayathanha yukurranha. \v 7 Yurru bäyŋuna maṉḏaku ŋula waŋgany yothuny'tja, liŋgu miyalktja ŋunhi dhalwaŋiny'nha yothu'miriwnha. \p \v 8-9 Yo, bitjanna bili walala ḏalkarra'mirriyu walalay ŋuli yukurra djämanydja ŋunhiliyi Gunhu'wala Buṉbuŋuranydja, ga bitjanna walala ŋuli djämanydja gam': Waŋgany ŋuli yolŋu ḏalkarra'mirri gulŋiyirri djinawa'lilina Buṉbulili, gäma marrtji ŋayi ŋuli buŋgan bäwny'tja, bala djalkthunna ŋunhiwala gurthalilina, ŋunhi ŋuli yukurra bitjan liŋgu nhära ŋunhiliyi barŋŋura yutjuwaḻa'ŋura, bala ŋuli buŋgandja ḻatju'thirrina dhikana gaŋgathirri ŋawululny'tja bala Gunhu'wuna. \p Ga waŋganydhunydja waluyu Djakarrayanhana djarr'yurruna, ŋayina yurru gäma buŋgan bäw' balayi bathanarawu, liŋgu ŋunhiyinydja nhanŋu walu ŋuriki dharrpalwuna djämawu. Bala ŋayi gärrinanydja marrtjinanydja, \v 10 bala djämana ŋayi yukurrana ŋunhili djinawa'na, ŋulinyaramirriyu yana liŋgu ŋunhi walala wiripu-guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu yukurrana dhärra'-dharrana warraŋul Buṉbuŋura, bukumirriyaŋala yukurrana. \p \v 11 Yo. Djakarrayayunydja yukurrana djäma mukthurruna yana ŋunhiliyi bäyma djinawa', ga dhunupana Godku dhäwu'mirrinydja djiwarr'wuynydja yolŋu maḻŋ'thurrunana, ŋayi yukurrana dhärrananydja galki ŋunhiliyi barŋŋura, ŋunhi ŋayi marrtjina ŋawulul buŋgan bäw' gaŋgathina. \v 12 Ŋayi Djakarrayayu nhäŋalanydja ŋanya, bala wirrkina dhika galyurrunanydja barrarinana manapara. \v 13 Ga ŋayi ŋunhi djiwarr'wuynydja yolŋu waŋana bitjarra, “Way Djakarraya, yaka nhe barrariya,” bitjarra. “Godthunydja nhokuŋu liŋgu ŋäkula bukumirriyanharawuynydja, bala yurru miyalkthunydja nhokala yothu'nhana nhuŋu gäma, gäthu'mirriŋunha ḏarramunha, ga yäkunydja nhe yurru ŋanya nherraṉ Djonnha. \p \v 14 “Yo, ŋayi yurru dhawal-wuyaŋirrinydja ŋunhiyi yothuny'tja, bala nhenydja yurru märr-ŋamathirrina goŋmirriyirrina dhika wal'ŋu, ga bitjandhi bili walala yurru guḻku' yolŋu'-yulŋunydja waŋa murr'-muka bitjandja ŋuriki yothuwu ŋunhi ŋayi yurru dhawal-wuyaŋirri. \v 15 Godthu yurru ŋanya ḻakarama dharrpal-ḻakarama, liŋgu ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yothu nhina yukurra nhanŋuwuynha Gunhu'wuna yana. Ŋayi yurru yaka ḻuka ŋula leŋumirrinydja gapu, ga beŋuru bili dhawal-wuyaŋinyaraŋuru Gunhu'walanydja Garrkuḻukthu Birrimbirryu yurru yukurra gämana ŋanya. \v 16 Ga ŋayinydja nhokala gäthu'mirriŋuyunydja yurru ḻakaramana yukurra Gunhu'wu dhäruktja ŋurikina walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala Yitjuralwala yarraṯaŋuru, bala yurru guḻku'na ŋula nhämunha'na bilyun ŋulaŋuru yätjŋurunydja, bala Garraywalana roŋiyirriyi, liŋgu ŋayi muka ŋunhi Waŋarrnydja walalaŋgu. \v 17 Ŋayinydja yurru marrtji ŋäthili dhukarr-yäkthun Garraywu, bitjan ŋayaŋu-dhunupakuma yolŋu'-yulŋunha. Ŋayi yurru waŋa yukurra ḻakaramanydja Gunhu'wala yana ganydjarrkurrunydja, ŋuriŋiyi bili yana ganydjarryu ŋunhi dhäwu'-gänharamirriyu Yelatjayu yukurrana gäŋala be ŋäthili wal'ŋu, bala walalanydja yurru bäpa'mirriŋuyu walalay ŋäma dhäruknha ŋanya, bala bilyundja, bala märr-ŋamathirrina yurru walalaŋgalayŋuwu ŋunhi yumurrku'wuna. Ga bitjandhi liŋgu walala yurru ŋunhiyi dhäruk-märranhamiriwnydja walala bilyundhi, bala guyaŋirrina walala yurru dhunupana, bitjanna bitjan ŋuli dhuwurr-dhunupamirriyu guyaŋirri yukurra. Yo, ŋayi yurru nhokala ŋunhi gäthu'mirriŋuyu waŋanydja Gunhu'wala yana ganydjarrkurru, bitjan yolŋu'-yulŋunha ŋayi yurru ŋäthilimirriyama yukurra ŋurikinydja ŋunhi ŋayi yurru Garray buna.” Ga bitjarra ŋayi ḻakaraŋalanydja yukurrana Djakarrayawu, ŋuriŋiyi Gunhu'wala dhäwu'mirriyunydja. \p \v 18 Bala ŋayi Djakarrayayunydja waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋunhi dhäwu'mirrinhanydja bitjarrana, “Nhaltjanna dhika ŋarra yurru marŋgithirrinydja, ŋunhi yurru maḻŋ'thun yuwalktja dhuwalayi?... liŋgu ŋarranydja dhuwala worruŋuna, ga ŋarraku miyalk balanyarayi bili yana worruŋuyi.” \p \v 19 Bala ŋayinydja dhäwu'mirrinydja bitjarra warray waŋana, “Ŋarranydja dhuwala yäku ŋunhiyi Gaypurul, ga dhärranydja ŋarra ŋuli Gunhu'wala ŋunhala wäŋaŋura, gumurrŋura nhanukala. Ŋayi muka ŋarranhanydja djuy'yurruna lili nhokalanydja, ga gäŋala ŋarra dhuwalayi manymak dhäwu' beŋuruyi muka Gunhu'wuŋu. \v 20 Ga nhenydja yaka warray ŋarrakala märr-yuwalkthina dhärukthu, bala nhe yurru dhuwala dhärukmiriwyirrina yulŋunydja, yakana nhe yurru waŋa waŋgany ŋula dhäruk, yana liŋgu ga dhuwalayi yurru maḻŋ'thun rumbalthirri.” Ga bitjarrayina ŋayi dhäwu'mirriyu ŋunhiyi ḻakaraŋalanydja nhanukala Djakarrayawala. \p \v 21-22 Ga walala ŋunhi wiripu-gulkuny'tja yolŋu'-yulŋu marrtjina dhärra'-dharrana warraŋul, galkurruna nhanŋu walala dhukarr-nhäŋala yukurrana, yurru ŋayinydja bäyŋu warray wadutjanydja walmana. Bala walalanydja guyaŋinana, “Nhäku warray ŋayi dhika weyindja mukthurruna? Mak ŋayi dhika rakunydhinana gonha ŋunhayina ŋärra'ŋurana.” Mukthurruna yana walala yukurrana galkurruna nhanŋu, yana liŋgu ga bunana ŋayi. Nhäŋalana walala ŋanya, ŋayi marrtjina dhawaṯthurruna lili ŋuliŋuruyi, yurru yakana ŋula dhäruktja ŋayi waŋana, yana goŋdhuna waŋganydhuna bitjarra. Bala walala dharaŋarana yana, ŋunhi maḻŋ'thurruna nhanukala ŋula nhä ŋunhili djinawa' ŋärra'ŋura. \p \v 23 Yo, ŋayi Djakarrayayunydja mukthurruna yana yukurrana warkthurruna ŋunhiliyi Buṉbuŋura Godkala, yana liŋgu ga djämamirri nhanŋu walu ŋunhi dhawar'yurruna, bala ŋayi roŋiyinana balayi nhanukiyingala wäŋalili. \v 24 Yaka weyin bala ŋayi miyalktja nhanŋu Litjipittja ŋunhi yothu'mirriyinana, yurru ŋayi yaka ḻakaraŋalanydja bukmakkalanydja, yana ŋayi nhinananydja yukurrana ḏämbumirri ŋaḻindinydja. \v 25 Guyaŋinanydja ŋayi yukurrana bitjarra, “Yo, Garraynydja ŋarraku liŋguna wuyurrunana. Ŋayi ŋarranha guŋga'yurruna, märr yurru ŋarra yothu'mirriyirri muka, märr yurru ŋarra yakana gora yolŋu'-yulŋuwunydja, liŋgu Garrayyu ŋunhi ŋayipi bitjarrayinydja djäma ŋarrakala,” ga bitjarra ŋayi ḻakaranhaminanydja Litjipit. \s1 Dhäwu'mirriyu gäŋala dhäwu' Merriwu \p \v 26-27 Ga ŋulinyaramirriyuyi yana liŋgu, waŋgany miyalk yukurrana nhinana wiripuŋura wäŋaŋura yäkuŋura Natjurip, makarrŋuranydja Galali, yurru yäkunydja ŋayi ŋunhiyi miyalk Merri. Yo, Merrinydja ŋunhi wirrkuḻ ḻuni, yaka ŋayi ŋula ḏarramuwala ŋäthilinydja, yurru dhawu'mirrinydja ŋayi ŋunhiyi, nhanŋu Djotjipku yäkuwu, ŋunhi ŋayi yarraṯaŋurunydja Daypitkala, ŋurikala ŋunhi ŋayi baman'ŋuwuy Ŋurruŋu Buŋgawa. \p \v 28 Yo, nhinanydja ŋayi yukurra Merrinydja, bala waŋganymirri ŋayi maḻŋ'thunna nhanukala, Gunhu'wu ŋunhi djiwarr'wuy dhäwu'mirri yäku Gaypurul, ga waŋanydja ŋayi nhanukala bitjanna, “Way Merri, ŋoy-ŋamathiyana nhiniyanydja, liŋgu Garraynydja dhuwala nhokala galki. Nhenydja dhuwala djarr'yunara Gunhu'wuŋu, liŋgu wirrki ŋayi yukurra nhuŋu märr-ŋamathirrinydja.” \p \v 29 Yurru Merriyunydja guyaŋina ŋupara ŋunhiyi dhäruk. “Nhäku dhika ŋayi waŋananydja bitjarra ŋarraku?” bitjarra ŋayi Merriyu guyaŋina. \p \v 30 Ga dhäwu'mirrinydja ŋunhi waŋana bitjarra, “Merri, yaka nhe barrariya. Garraynydja nhuŋu yukurra mirithirri wokthun. \v 31 Nhenydja yurru yothumirriyirrina, bala yurru yothunydja ŋunhi nhokuŋu dhawal-wuyaŋirrinydja ḏarramu, ga yäkunydja nhe ŋanya yurru nherraṉdja Djesu. \v 32 Ŋayinydja yurru ŋunhiyi biyapulnha wal'ŋu ŋurruŋu, ga walala yurru ŋanya ḻakaramanydja gäthu'mirriŋu Gunhu'wu, ŋuriki ŋunhi ŋayinydja biyapul wal'ŋu Waŋarr. Gunhu'yunydja Godthu ŋanya yurru nherraṉ ŋurruŋukumana, ga ŋayina yurru ŋunhi ŋurru-ḏawalaŋunydja Gunhu'walaŋuwu malawu yolŋu'-yulŋuwunydja, bitjanna bitjan nhanŋu märi'mu Giŋ Daypit be ŋäthili baman'. \v 33 Yo, bitjanarawuna liŋguwuna ŋayinydja yurru ŋunhi ŋurruŋu ŋurikinydja malawu ŋunhi walala Djaykupkuŋu mala-wunhara, ga yakana yurru dhawar'yun nhanŋu romdja.” \p \v 34 Bala Merrinydja buku-ḏuwaṯthurruna dhäwu'mirriwala ŋurikala bitjarra, “Nhaltjan dhika yurru ŋarra yothumirriyirrinydja?... liŋgu ŋarranydja dhuwala ḏarramumiriwnha?” \p \v 35 Ga dhäwu'mirriyunydja ŋuriŋiyi buku-ruŋinyamaraŋala dhäruk nhanŋu bitjarra, “Godkala Garrkuḻukthu Birrimbirryu nhuna yurru gäma yukurra, ga ganydjarryunydja ŋunhi Gunhu'wala yana yurru nhuna monyguma ḻiw'marama, ga balakurru-witjandhina nhokuŋu yothuny'tja yurru dhawal-wuyaŋirri. Ŋayinydja yurru ŋunhi garrkuḻuk yana ŋula nhämiriw, ganaŋ'thun yukurra, gäthu'mirriŋunydja nhanŋuway Gunhu'wu yana. \v 36 Guyaŋiya nhuŋuway gurruṯu'mirrinha yäkunha Litjipitnha. Ŋayinydja ŋunhanydja worruŋu miyalk, yurru dhalwaŋiny' ŋunhi ŋayi miyalk ŋäthilinydja. Guyaŋiya ŋanya, liŋgu dhiyaŋunydja-wala ŋayinydja ŋunha yothu'mirrina, yurru waŋgany-rulu ga waŋgany bäythinyara ŋaḻindinydja ŋurukuyi yothu'wunydja ŋunha ŋayi yukurra gäma. \v 37 Bäyŋuna ŋula ḏäl Gunhu'wunydja Godku djämawu; nhä malanha dhäruktja ŋayi yurru waŋa, maḻŋ'thunna yurru warraŋulthirrina yanana.” Ga bitjarra ŋunhi dhäwu'mirri waŋananydja Merriwala. \p \v 38 Bala Merrinydja waŋana buku-wakmaraŋala yoraŋala bitjarra, “Dhuwalana ŋarranydja. Ŋarranydja dhuwala nhanŋuway yana Garraywu. Garrayyu yurru ŋayipi djäma yukurra ŋarrakalanydja bitjandhiyinydja bitjarra nhe ŋarraku dhäruk ḻakaraŋala.” Bitjarra ŋayi ḻakaranhaminanydja Merri. Bala dhäwu'mirriyu ŋunhi gonha'yurrunana ŋanya Merrinha. \s1 Merriyu withiyara marrtjina Litjipitnha \p \v 39-40 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋuruyi gathuŋumirri Merriyu guyaŋina bitjarra, “Ŋarra yurru marrtji bay'... märr ŋilinyu yurru waŋanhamirri, Litjipit.” Bala ŋayi gaŋgathina, bala marrtjinana-wala waḏutjana yana. Yurru Litjipittja ga dhuway'mirriŋu nhanŋu Djakarrayanydja nhinanha ŋuli yukurranha buku'-bukuŋura wäŋaŋuranydja, makarrŋura Djudiya, bala marrtjinanydja ŋayi ŋunhimalayina Merri, bala yana bunanana Litjipitku. Gärrinanydja ŋayi bala'lili djinawa'lilinydja, bala yana maṉḏa gumurr-bunanhaminana. \p \v 41 Ga ŋunhi ŋayi ŋäkula Litjipitthu Merrinha rirrakaynydja, bala nhanŋu Litjipitku yothuny'tja djinawa' guḻunŋuranydja bilyurrunana, bala ŋayaŋuna ŋunha nhanŋu dhaŋaŋdhina Gunhu'wala Garrkuḻukthuna Birrimbirryu. \v 42 Bala yana ŋayi mirithinana waŋana ḻakaraŋalanydja Litjipitthu, bitjarra gam' ŋayi ḻakaraŋalanydja Merriwala. \q1 “Nhenydja dhuwala djarr'yunara Gunhu'wuŋu, ŋulaŋuru wiripu-guḻku'walanydja miyalkkala walalaŋgala; \q1 Nhokala ŋayi yukurra biyapulnydja wal'ŋu marrkapthun, \q2 Ga bitjandhiyi bili ŋayi yukurra marrkapthundhi ŋuriki yothu'wunydja nhokalayŋuwu guḻunbuywunydja. \q1 \v 43 Nhenydja dhuwala ŋäṉḏi'mirriŋu ŋarrakalaŋuwu Garraywuna; \q1 Nhäku warray nhe marrtjina lilinydja ŋarrakalanydja, \q2 ŋunhi ŋarranydja dhuwala gali'wuy warray miyalk, \q2 balanyara warray bitjan wiripu-guḻku' miyalk walala. \q1 \v 44 Ŋarranydja dhuwala mirithina goŋmirriyinanydja bay' nhokala, \q2 ga ŋuriŋiyi liŋgu ŋunhi ŋarra ŋäkula nhuna rirrakaynydja, \q2 bala yothunydja dhuwala guḻunŋuranydja ŋarrakala wapthurrunana, \q2 bitjarra goŋmirriyina nhuŋuna ŋayi. \q1 \v 45 Gunhu'yunydja nhuna yukurra yurru gäma ḻatju'kuma dhika wal'ŋu, \q2 liŋgu wirrkina yana nhenydja ŋanya yukurra märr-yuwalkthirrinydja, \q1 Yuwalk yana Garrayyunydja yurru djämana-wala \q2 bitjandhiyi bitjarra ŋayi nhuŋu dhawu'mirriyaŋala. \q1 “Ga bitjarrayina ŋayi Litjipitthu ḻakaraŋalanydja Merriwala. \s1 Merri wokthurruna manikayyu manapara Garraywu \p \v 46 Bala Merrinydja waŋana goŋmirriyinana bitjarra, \q1 “Wirrki yana ŋarra wal'ŋu wokthundja yukurra Garraywu, \q2 ḻakarama ŋanya yäkunydja bathala wal'ŋu. \q1 \v 47 Ŋayaŋunydja ŋarra yukurra yiŋgathirrina dhika wal'ŋu goŋmirriyirrina, \q2 liŋgu Godtja ŋarraku walŋakunharamirri Garray. \q1 \v 48 Ŋarranydja dhuwala gali'wuy yolŋu, yaka ŋarra dharrpal, \q2 yurru ŋayipi Gunhu'yu nhäŋala ŋarranhanydja nhanŋuway djämamirrinhanydja, \q2 bala mel-wuyurrunana ŋayi ŋarraku. \q1 Ga dhipuŋurunydja-wala dhäŋuru yukurra yurru yolŋu'-yulŋuyu guyaŋirrina ŋarranha, \q2 ḻakarama yurru ŋarranhanydja maŋutji-yunupayanhara Godkuŋuna \q2 bitjanna, bitjanna liŋguna yukurra yurru gupaḏalnha-wala. \q1 \v 49 Liŋgu yuwalk yana Godthunydja ŋarranha guŋga'yurruna, \q2 djämanydja ŋayi mirithirri wal'ŋu bathala ŋarrakala, \q2 ga yäkunydja ŋayi ŋunhi garrkuḻuk wal'ŋu nhämiriw yana. \q1 \v 50 Ŋayinydja ŋunhi mel-wuyunaramirri ŋurikinydja yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala ŋuli rom-wiyaṉiyirri nhanŋu; \q2 walala ga walalaŋguŋu ŋunhi mala-wunharanydja yurru nhina yukurra nhanukalana djäkaŋura, bitjanna liŋgu gupaḏalnha-wala. \q1 \v 51 Ŋayinydja ŋunhi waŋarr wal'ŋu ganydjarr-ḏumurru yana, \q2 ŋilimurrunha ŋayi guŋga'yurrunanydja ŋuriŋina nhanukalay ŋayi ganydjarryuna, \q1 Ga gukuŋala ŋayi waṉḏinyamaraŋala ŋunhinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala ŋuli ḻakaranhamirri be walala bathalamirri. \q1 \v 52 Wiripunydja ŋuli yolŋu'-yulŋu garrwar-ḻakaranhamirri, liŋgu walala be ŋurru'-ŋurruŋu buŋgawamirri, \q2 yurru ŋayi Godthunydja walalanha nyilŋ'maraŋala, ŋoylili warray yutjuwaḻa'kuŋala; \q1 Ga garrwarkuŋalanydja ŋayi ŋunhinhana ŋurruwuykmirrinhana ga goŋmiriwŋurana ŋunhi yolŋu'-yulŋunha. \q1 \v 53 Ŋayi maranhu-wekaŋalanydja ŋunhinhana yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala ŋuli marrya'yirri ŋula nhäku ŋamakurru'wunydja, \q2 ga djuy'yurruna ŋayi ḻukunydjamirrinhanydja walalanha yänana-wala, dhäparknha yana. \q1 \v 54 Ŋayi guŋga'yurruna ŋilimurrunhanydja nhanŋu djämamirrinha walalanha Yitjuralpuyŋunhanydja bäpurru'nha; \q2 mel-wuyurrunana ŋayi yukurrana ŋilimurruŋgu, \q1 \v 55 liŋgu ŋayi guyaŋirri yukurra ŋunhiyi dhawu' ŋunhi ŋayi wekaŋala be ŋäthili ŋilimurruŋgalaŋuwala märi'muwala Yipurayimgala; \q2 ŋayi yurru djäka yukurra ŋilimurruŋgu Yipurayimgalaŋuwu mala-wunharawu, \q2 ḻatju'kuma dhika wal'ŋu gäma yurru yukurra, ga bitjan liŋgu yurru.” \p \v 56 Bala ŋayi Merrinydja nhinanana yukurrana ŋunhilina bäyma Litjipitkalana wäŋaŋura, yana liŋgu ga ḻurrkun' ŋaḻindi djuḻkthurruna, bala ŋayi roŋiyinana balayi nhanukiyingalaynha wäŋalili. \s1 Djon ŋunhi dhawal-wuyaŋina \p \v 57 Ga ŋulinyaramirriyunydjayi walu galkithinana Litjipitkalaŋuwu ŋunhi yothu'wuna, bala yothuny'tja ŋunhi nhanŋu dhawal-wuyaŋinana ḏarramu. \v 58 Bala nhanŋu Litjipitku gurruṯu'mirrinydja walala ga ḻundu'mirriŋu walala galkiwuynydja märr-yiŋgathinana ga goŋmirriyinana nhanukala, liŋgu walala dhäwu'na ŋäkula ŋunhi nhaltjarra Garrayyu nhanŋu mirithirri ŋamakurru' djäma. \p \v 59 Ga ŋunhi waŋgany-rulu' ga märrma' bäythinyara munha djuḻkthurruna ŋurikiyi yothu'wu, bala walala gäŋalana ŋanya mim'pumirriyanharawu mitthunarawuna, liŋgu ŋayi ŋunhiyi yothu beŋuru malaŋuru Yitjuralwalana, Gunhu'wuna miṯtji. \p Bala walala gurruṯu'mirrinydja walala waŋana bitjarrana, “Ŋanapurru yurru yäkunydja ŋanya nherraṉ Djakarraya ŋi, nhanukalaŋuwala bäpa'mirriŋuwala yäku.” \v 60 Yurru nhanŋu ŋäṉḏi'mirriŋunydja Litjipittja waŋana yaka'yurruna. “Yaka,” bitjarra. “Yäkunydja ŋayi yurru dhuwala Djon,” bitjarra. \p \v 61 “Nhäku warray?” bitjarra walala gurruṯu'mirriyunydja dhä-wirrka'yurruna. “Bäyŋu warray dhika nhuma-bapurruny'tja yolŋu yäku balanyarayi.” \p \v 62 Bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djakarrayanhana, goŋdhu yana bitjarra, “Yolnha nhenydja yurru yäku nherraṉ dhuwala nhuŋuway yothu'nhanydja?” bitjarra. \v 63 Bala yana ŋayinydja dhärukmiriwyuna märraŋala djorra' ga wukirriwuy, bala yana ŋayi wukirrina ŋanya yäkuna, bitjarra gam', “Dhuwala ŋayi yäkunydja Djon,” bitjarra. \p Bala walalanydja marrtjina bukmak yana yolŋu'-yulŋunydja ṉirryunmina ŋäkula. \v 64 Ga ŋulinyaramirriyunayi liŋgu ŋayi Djakarraya biyapulnydja waŋana, dhäruknha maḻŋ'thurruna, bala ŋayi marrtjina wokthurrunana mirithinana wal'ŋu Gunhu'wu. \p \v 65 Bala walala yolŋu'-yulŋuyunydja ŋäkulanydja borrk-barrarinana, ga dhäwuny'tja ŋurikiyi baḻaka'yurrunana, ḻiw'maraŋala buku'-bukukurruna wäŋakurru ŋunhiliyi Djudiya, yana liŋgu ga bukmakthu yolŋu'-yulŋuyu ŋäkulana. \v 66 Bala walala ḻiyalilina ŋal'maraŋala, ga guyaŋinanydja walala yukurrana bitjarrana, “Nhä mak dhuwala yothuny'tja yurru gurarrthirri? Nhäyinyara mak ŋayi yurru ḏarramunydja? Nhä mak ŋayi yurru djämanydja?” bitjarra walala yolŋu'-yulŋuyu guyaŋinanydja, liŋgu walala marŋgithinana, ga dharaŋara ŋunhi ŋayi ŋunhiyi yothu Garraywalana goŋŋuranydja. \s1 Djakarrayayu ḻakaraŋala Gunhu'wu dhäruk manikaykurru \p \v 67 Ga ŋayi Djakarraya, bäpa'mirriŋu ŋurikiyi yothuwu Djongu ŋayaŋu dhaŋaŋdhinana Garrkuḻukthuna ŋuriŋiyi Gunhu'wala Birrimbirryu Walŋayuna, bala yana ŋayi dhäruktja waŋananydja Gunhu'wuŋuna wekanhara, ga bitjarrana ŋayi Djakarrayayu ḻakaraŋalanydja. \q1 \v 68 “Ŋilimurru wokthunna go Garraywu Yitjuralwalaŋunydja Godku Waŋarrwu; \q2 Go ŋilimurru buku-ŋal'yunna nhanŋu, \q2 liŋgu ŋayi withiyara lili ŋilimurrunha, \q2 bala guŋga'yurrunana ŋayi ŋilimurrunha nhanŋuwaynha miṯtjinha; \q2 ŋayi ŋilimurrunha walŋakuŋalanydja goŋŋuru ŋulaŋuru miriŋuwalanydja ŋunhi. \q1 \v 69 Ŋayi ŋilimurruŋgu djuy'yurruna ŋunhi walŋakunharamirrinhanydja ḏälnhanydja wal'ŋu; \q1 Dhawal-wuyaŋinanydja ŋayi ŋunhiyi ŋulaŋuru Daypitkala yarraṯaŋuru, \q2 yurru ŋayi Daypittja ŋunhi nhanŋu djämamirri warray. \q1 \v 70 Ŋäthili baman'tja God waŋana ŋuliwitjarra \q2 dhäwu'-gänharamirriwala yolŋuwala walalaŋgala, dhawu'-nherraranydja ŋayi ŋunhi bitjarra, \q1 \v 71 ‘Ŋarranydja yurru nhumalaŋgu walŋakuma märrama ŋulaŋurunydja miriŋuwala, \q2 ŋurikalanydja ŋunhi walala nhumalaŋgu yukurra nyinyaŋdhun; \q2 yakana yurru walala biyapulnydja ŋayathama yukurra nhumalanha walalaŋgalay goŋdhu. \q1 \v 72 Ŋarranydja yurru nhumalaŋgu mel-wuyunna, \q2 bala guŋga'yunna ŋarra yurru nhumalanha, \q2 bitjan yana liŋgu bitjarra ŋarra dhawu'-nherrara nhumalaŋgalaŋuwala märi'muwala walalaŋgala. \q1 Ŋarra yurru guyaŋirri ŋunhi dhawu' ŋunhi ŋarra gurrunhara nhumalaŋgu be baman' ŋäthili.’ \q1 \v 73 “Yo, Godthu yana ŋayipi dhawu'-nherraranydja ŋilimurruŋgu märi'munhanydja Yipurayimnha, \q2 ga ŋuriŋiyi nhanukalayi ŋayi yäkuyunydja, ŋayi dhäruktja wuṉḏaŋarrkuŋalana yana ŋunhiyi; \q1 \v 74 Ŋayi dhawu'-nherraranydja ŋayi yurru walŋakuma ŋilimurrunha goŋŋuru ŋulaŋuru miriŋuwala, \q2 märr yurru ŋilimurru buku-ŋal'yun yukurra waŋganygu nhanŋuway, \q2 ga djäma yukurra yurru nhanŋu barrarimiriwnha nhämiriwnha; \q1 \v 75 Ŋilimurru yurru nhina yukurra ḏarrtjalk wal'ŋu ga ŋamakurru' yana, \q2 nhanŋuway yana yolŋu walala gupaḏalnha-wala. \q1 \v 76 “Ga nhenydja ŋarraku gäthu'mirriŋunydja, nhe yurru dhäwu'-ḻakaranharamirrina ŋurukuna Waŋarrwu ŋunhi ŋayi garrwar wal'ŋu biyapul. \q1 Nhe yurru marrtji ŋathil'yundja Garraywalanydja, \q2 bala djäma ŋäthilimirriyamana gatjaḻnha nhanŋu. \q1 \v 77 Nhe yurru marŋgi-wekamanydja yolŋu'-yulŋunhanydja nhanŋu, \q2 ŋäthilimirriyama yurru ŋunha ŋayaŋu walalaŋgu, \q2 märr yurru ŋayi Garrayyunydja walalanha walŋakumana, \q2 ŋuriŋina ŋunhi ŋayi yurru bäy-ḻakarama walalaŋgu yätjpuy. \q1 \v 78 Ŋilimurruŋgunydja dhuwala Waŋarr God mel-wuyunaramirri warray, \q2 wirrki yana ŋayi märr-ŋamathirrinydja yukurra ŋilimurruŋgu. \q1 Galki yurru walunydja dhuwala djaḏaw'yun ŋilimurruŋgu yuṯana, \q2 liŋgu Garraynydja ŋunhi Walŋakunharamirrinydja yurru bunana ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja. \q1 \v 79 Bala djarraṯawun'thunydja ŋunhi nhanukala yurru räkukumana dhuwala munathany'tja wäŋanha; \q2 ŋayi yurru walŋakuma ŋunhinhanydja yolŋunha walalanha ŋunhi walala yukurra nhina bukumunha'ŋura romŋura, \q2 ŋunhinhanydja walalanha ŋunhi walala yukurra bitjan liŋgu barrarirri nhina ŋuruku rakunygu. \q1 Yuwalkkuma yana ŋayi yurru ŋilimurrunha gäma ŋurru-warryundja, \q2 märr yurru ŋilimurru marrtji yukurra ŋuliwitjan ŋayaŋu-yal'yunarakurrunydja dhukarrkurru.” Ga bitjarra ŋayi Djakarraya waŋananydja yukurrana ḻakaraŋala Gunhu'wu dhäruktja. \s1 Djon yindithinana ŋuthara \p \v 80 Bala ŋayi ŋunhiyi yothu yäku Djon ŋuthara yindithinana, ŋayaŋunydja nhanŋu walŋa yana dhika bira'yunara. Bala ŋayi marrtjina ŋanhdharklilina wäŋalili wiraŋlilina, bala nhinanana yukurrana ŋunhiliyina, yana liŋgu ga walu nhanŋu galkithina, ŋurikina ŋunhi ŋayi yurru milkunharamirrina ŋanyapinyay ŋayi Yitjuralwala bäpurru'wala yolŋu'-yulŋuwala. \c 2 \s1 Djesu dhawal-wuyaŋinana wäŋaŋura Bithiliyim \p \v 1-2 Yo, ŋayi ŋurruŋuyunydja wal'ŋu ŋunhi buŋgawayunydja yäkuyu Gatjthayunydja ḻiya-ŋamaŋamayunmina, ŋayi yurru bothurru yolŋu'-yulŋunha nhanŋuway bukmaknha yana, yana maḻŋ'marama yurru nhämunha' ŋunhi nhanukala djäkaŋura. Ga ŋulinyaramirriyunydjayi yolŋu yäku Guriniya ŋuli yukurranha djäka wäŋawu ŋuriki Djiriyawuyŋu makarrwu, nhanukuŋu Gatjthawuŋu nherraṉara. Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi ŋayi buŋgawayu ŋunhiyi dhäwu'na djuy'yurruna birrka'mirrilili wäŋalilinydja malaŋulili, waŋananydja ŋayi ḻakaraŋalanydja bitjarrana, “Bukmak nhuma yurru ḻaw'yundja bala nhumalaŋgiyingalana wäŋalili, märr ŋunhalayinydja nhuma yurru yäkuna nhumalanhay nhuma nherraṉmirri yukurra ŋunha djorra'lilina,” bitjarra. \p \v 3 Bala bukmaknha yolŋunydja walala yukurrana marrtjina walalaŋgiyingalana walala wäŋalili malaŋulili. \v 4 Ga ŋayinydja Djotjiptja marrtjina wäŋaŋuru Natjuripŋuru, makarrŋuru Galaliŋuru balayi Bithiliyimlili, ŋunhiwala Djudiyalilina makarrlilinydja. Walala ŋuli ḻakaranha ŋunhiyi Bithiliyimdja wäŋa yäku Giŋ-Daypitku wäŋa bitjana, ga ŋayi Djotjiptja marrtjina ŋunhiwalayina wäŋalili, liŋgu Djotjiptja ŋunhi dhawal-wuyaŋinyara yarraṯaŋuru Daypitkala ŋulaŋuru. \v 5 Yo, marrtjinanydja ŋayi Djotjiptja yäku-nherraṉminyarawu, ga ŋayi Merri, ŋunhiyi dhawu'mirrinydja miyalk nhanŋu Djotjipku marrtjinayi, galki maṉḏa. Yurru Merrinydja ŋunhi yothu'mirrina, ŋapawaṯthinana nhanukuŋu yothunydja. \p \v 6 Ga ŋunhi maṉḏa nhinananydja yukurrana ŋunhili Bithiliyimdja wäŋaŋura, bala walunydja ŋurikiyi yothu'wunydja galkithinana, \v 7 bala ŋunhiyi Merriwunydja maḻamarrnydja yothu dhawal-wuyaŋinana. Bala garrpiranydja ŋanya ŋayi maryakalyunydja, bala yorrkuŋala ŋanya mulmumirrililina wäŋalilinydja bala'-balalilinydja, liŋgu ŋayinydja ŋunhi dhawal-wuyaŋina wäyingalana wäŋaŋura; bäyŋuna dhaḻakarr nhanŋu ŋunhanydja, ŋunhi walala yolŋu'-yulŋu ŋuli ŋorra'-ŋurra yukurra. \s1 Dhäwu'mirriyu walalay djiwarr'wuyyu dhäwu'na ḻakaraŋala wäyin-djäkamirriwala walalaŋgala \p \v 8 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu munhakunydja wäyin-djäkamirri walala yukurrana nhinana djäka wäyingu ŋunha ḏiltjiŋura, galki Bithiliyim yana. \v 9 Nhinanahydja walala yukurrana-a-a, bala djiwarr'wuynydja yolŋu Garraywunydja maḻŋ'thurrunana walalaŋgala, ga Godkala ŋunhi ḻatju'yunydja dhikanydja wal'ŋu djarraṯawun'thunydja walalanha ŋäkirrmaraŋala warrpam'nha, bala walalanydja ŋunhi mirithinana barrarinanydja dhikana. \v 10 Ga ŋayinydja ŋunhiyi yolŋu djiwarr'wuynydja waŋana bitjarrana, “Way, yaka walala barrariya. Ŋarranydja dhuwala gäŋala nhumalaŋgu ḻatju' dhika wal'ŋu dhäwu', bala yurru bukmaknha yolŋu walala ŋayaŋu-djulŋithirrina dhikana wal'ŋu nhina yukurra. \v 11 Liŋgu dhiyaŋunydja munhaku gäthuranydja nhumalaŋgu ŋunhi Walŋakunharamirrinydja dhawal-wuyaŋinana ŋunha ya' Daypitkala wäŋaŋura. Ŋayinydja ŋunhi Garray Christ yäku, ŋunhi dhawu'mirriyanharawuy baman'ŋuwuy be. \v 12 Nhuma yurru maḻŋ'maramanydja ŋanya maryakalmirri garrpiṉara, ŋorranydja ŋayi yukurra mulmumirriŋura bala'-balaŋuranydja ŋunhiyi. Ŋunhi nhuma maḻŋ'maramanydja ŋanya yurru bitjandhiyi, bala nhuma yurru marŋgithirrina, ŋunhi ŋarranydja nhumalaŋgu yuwalk yana ḻakaraŋala.” Ga bitjarrayina ŋayi ŋuriŋi dhäwu'mirriyu ḻakaraŋalanydja walalaŋgu wäyin-djäkamirriwunydja. \p \v 13 Ga ŋuliŋurunydja, dhunupana walala nhäŋala ŋula nhämunha'nhana Godku ŋunhi djiwarr'wuynhanydja walalanha miṯtjinha, dhärrana walala yukurrana ŋurikalayi dhäwu'mirriwala, ga miyamaranydja walala yukurrana wokthurrunana dhikana Godku, waŋana ḻakaraŋala bitjarra, \q1 \v 14 “Godtja dhuwala biyapul wal'ŋu ŋayi garrwar, \q2 ḻatju' dhika wal'ŋu djeŋarra'. \q1 Ŋunhalanydja djiwarr'ŋuranydja ŋanapurrunydja nhanŋu ŋuli wokthunna buku-ŋal'yunna, \q1 ga dhiyala munatha'ŋuranydja rom-ŋamakurruny'tja yolŋu walala yurru nhina yukurra ŋayaŋu-yal'yunna, \q2 liŋgu Godtja nhumalaŋgu märr-ŋamathirrina yukurra mirithirrina wal'ŋu yana, \q2 nhumalanha ŋayi yurru walŋakuma.” \p \v 15 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru walala ŋuriŋiyi dhäwu'mirriyunydja walalay gonha'yurrunana walalanha, bala marrtjina roŋiyinana balayi djiwarr'liliyi. Ga walalanydja ŋunhi djäkamirrinydja walala waŋanhamina bitjanmina, “Way, ŋilimurru gul' marrtjina bala Bithiliyimlilina. Marrtji ŋilimurru yurru ga nhämana ŋunhiyi, ŋunhi nhaltjarra ŋayi ŋilimurruŋgu ḻakaraŋala Garrayyu.” \p \v 16 Bala dhunupana walala marrtjinana-wala yana, ga maḻŋ'maraŋalanydja walala Merrinha ga Djotjipnha ga yothu'nha ŋunhiyi, ŋayi yukurrana ŋorrana ŋunhiliyi mulmumirriŋura bala'palaŋura. \v 17 Bala walala yukurrana nhäŋalana yana ŋanya, ga ḻakaraŋalanydja walala maṉḏapala Merriwa ga Djotjippa nhaltjarra ŋayi ŋunhi djiwarr'wuyyu yolŋuyu ḻakaraŋala yukurrana dhiyakalaŋuwuy yothu'walaŋuwuy. \p \v 18 Bala walala ḻakaraŋala marrtjina bala dhukarr-ŋupara ŋunhiyi wäyin-djäkamirriyu walalay, ga bukmakthuna ŋunhi ŋäkulanydja wirrkina wal'ŋu dhikana ṉirryunminana ŋunhi dhäwuny'tja, ŋunhi walala ŋuriŋiyi djäkamirriyu walalay ḻakaraŋala walalaŋgu. \v 19 Yurru ŋayinydja Merriyunydja ŋayathaŋala yukurrana ŋunhiyi dhäruktja ŋayaŋuyuna ŋuruŋuna wal'ŋu nhanukalay ŋayi, ga bitjarrana liŋguna ŋayi guyaŋinana yukurrana yulŋunydja. \p \v 20 Ga walalanydja ŋunhi djäkamirrinydja walala balayi roŋi'-ruŋiyinayi wäyingala walalaŋgala, yurru wäŋgaŋalanydja walala ŋunhi roŋi'-ruŋiyinanydja miyamarana marrtjina, wokthurrunana manapara Godkuna. Wirrkina walala yana goŋmirriyina manapara, liŋgu ŋuriŋiyinayi dhäwu'yu ŋunhi walala ŋäkula; ga maḻŋ'maraŋalanydja walala ŋunhi yuwalkthi yana, bitjarra ŋunhi dhäwu'mirriyu ḻakaraŋala walalaŋgu yukurrana. \s1 Djesunha yäku nherrarana \p \v 21 Yo, ga 7 munha djuḻkthurruna dhäŋuru ŋuliŋuru ŋunhi ŋayi dhawal-wuyaŋina, ga ŋunhiyinydja walu nhanŋu mitthunarawuna, liŋgu ŋunhiyinydjayi rom walalaŋgu. Ga romdhu ŋuriŋi mitthunminyarayunydja yukurra mayali' ḻakarama bitjan, ŋunhiyi yothuny'tja ŋunhi nhanukiyingala Godkala yana miṯtjiŋura. Bala walala ŋanya mitthurrunana, ga yäkuna ŋanya wekaŋala Djesuna, ŋunhiyi yana liŋgu yäkunydja ŋunhi ŋayi dhäwu'mirriyu ŋuriŋi ḻakaraŋala nhanukalaŋuwala ŋäṉḏi'mirriŋuwala ŋäthili, yurruna ŋayi Merri yothu'mirriyina. \s1 Maṉḏa Djotjipthu ga Merriyu wekaŋala yothunha Garraywalana \p \v 22 Ga waŋgany ŋaḻindi djuḻkthurrunana, bala ŋunhiyinydja walu maṉḏakuna bunana ḏarrtjalkkunhaminyarawuna, Merriwu ga Djotjipku, bala maṉḏa marrtjinana bala Djurutjalamlilina, liŋgu ŋunhiyinydja rom Gunhu'yu ḻakaraŋala Mawtjitjkala ŋäthili wal'ŋu. Marrtjinanydja maṉḏa bala-a-a, gäŋala marrtjina ŋunhiyi yothunhana, märr yurru maṉḏa wekama ŋanya Garraywalana goŋlili. \v 23 Liŋgu Garraywuŋunydja rom yukurra ḻakarama bitjan, ‘Ŋunhi yurru ḏarramu yothu maḻamarr dhawal-wuyaŋirri, ŋunhiyinydja yothu yurru nhanŋuwaynha yana Garraywuna.’ \p \v 24 Marrtjinanydja maṉḏa, bala yana gärrina Buṉbulilina Gunhu'wala. Ga bitjarrayi bili maṉḏa gäŋala wäyinnhanydja, bala bathara barŋlili, märrma' maṉḏanha murryil, mak ḻumbuk maṉḏanha, yuṯa maṉḏanha yana, bili bitjarra yukurrana romdja Garraywu dhärrana. \v 25 Ga ŋunhala Djurutjalam wäŋaŋura yolŋu yukurrana nhinana rom-dhunupa yäku Djimiyan. Ŋayi ŋunhiyinydjayi ḏarramu rom-wiyaṉiyina yulŋunydja Godku, ga yuwalkkuŋala ŋayi wirrki yana märr-yuwalkthinanydja yukurrana nhanŋu Godku, bala ŋayi yukurrana nhinana galkurrunana, dhukarr-nhäŋalana yukurrana ŋurikinayi waluwu ŋunhi ŋayi Godthu yurru walŋakuma Yitjuralnha bäpurru'nha. Ga bitjana liŋgu Godkala ŋunhi Garrkuḻukthunydja Birrimbirryu ŋuli yukurranha gänha ŋanya ŋunhiyi Djimiyannha, marŋgikunha ŋanya marrtjinya. \v 26 Ga ŋäthili yana ŋayi ŋuriŋi Garrkuḻukthunydja Birrimbirryu ḻakaraŋala nhanŋu Djimiyangu, ŋayi yurru nhäma ŋunhiyi dhawu'mirriyanharawuynha Garraynha Christnha, yurruna ŋayi yurru rakunydhirrinydja. \v 27 Bala ŋayi ŋuriŋiyinydjayi Garrkuḻukthunydja Birrimbirryu gäŋalana ŋanya Djimiyannha ŋunhiwalayina Godkalana Buṉbulili, ŋuriŋiyina liŋguna ḏaykun'thu ŋunhi maṉḏa Djotjipthu ga Merriyu gäŋala ŋunhi yothunha ŋunhiwalayi wekanharawu Godku Gunhu'wu. \p \v 28 Ga dhunupana ŋayi ŋunhi Djimiyandhunydja nhäŋalana ŋunhi yothu'nhanydja, bala ḻaw'maraŋalana ŋanya ŋayi nhanukiyingalay ŋayi gumurrlilina. Bala ŋayi buku-wekaŋalana ŋanya Godnhana ŋurikiyi, waŋana bitjarrana, \q1 \v 29-30 “Garray, nhenydja ŋunhi ḻakaraŋala ŋarraku, ŋarra yurru walŋa nhina yukurra, \q2 yana liŋgu ga nhäma ŋarra yurru walŋakunharamirrinha ŋunhinha Christnha ŋunhi ŋayi yurru buna. \q1 Ga liŋguna ŋarra dhuwala nhäŋalana. \q1 Ŋarra yurru rakunydhirrinydja mäwaya'na yana, \q2 liŋgu dhiyaŋu ŋarrakalay maŋutjiyunydja ŋarra nhäŋalana ŋunhiyinydja ŋunhi nhe djuy'yurruna lili. \q1 \v 31 Nhe ŋanya nherraranydja dhipala munatha'lili bukmakkala yana yolŋu'-yulŋuwala gumurrlili. \q1 \v 32 Ga ŋayinydja dhuwala balanyara yulŋunydja bitjan djarraṯawun'; \q2 ŋayi yurru nhunana maḻŋ'marama mulku'-mulkuruwalanydja, \q2 ga bitjandhi liŋgu nhuŋuwaynydja yolŋu walala miṯtji Yitjuralnydja nhina yukurra yurru ŋunhiliyi nhanukala djarraṯawun'mirriŋura romŋura.” \p \v 33 Ga ŋuriŋiyi maṉḏathu Merriyu ga Djotjipthu ṉirryurrunana ŋäkulanydja dhäruktja ŋanya Djimiyannha, nhaltjarra ŋayi yukurrana waŋana ŋunhi ḻakaraŋala maṉḏaku yothunha. \p \v 34 Bala ŋayi Djimiyandja ŋunhi worruŋunydja yolŋu goŋ-garrwarthinanydja, bala bukumirriyaŋalana ŋuriki maṉḏaku. Ga waŋananydja ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋuwala Merriwalanydja bitjarrana, \q1 “Godthu ŋayipi nherraranydja dhuwalayi yothu'nha, \q1 ga guḻku' Yitjuralpuyŋunydja yolŋu walala yurru ŋaṯtjarrkthun, bala galkirrina marrtji, \q2 liŋgu walala yurru yakana märr-yuwalkthirri nhanukala dhiyakalayi. \q1 Yurru wiripu-guḻkuny'tja Yitjuralpuyŋu yolŋu walala yurru walŋathirrina nhanukalaynha yäkuyu. \q1 Ga guḻkuny'tja yolŋu walala yurru nyinyaŋdhunna nhanŋu, \q2 bala waŋa yätj-ḻakaramana ŋanya, \q2 walala yurru yana bukuyu-ŋurrkama ŋanya; \q1 \v 35 bala yurru maḻŋ'thunna warraŋulthirrina ŋunhinydja nhä malanha ŋunhi marrtji ŋorra djuḻuḻ'maranhara ŋayaŋuŋura ŋunha yolŋu'-yulŋuwala. \q1 Ga nhenydja ŋäṉḏi'mirriŋunydja nhanŋu yurru ŋayaŋu-yätjthirrina; \q2 ŋayaŋunydja nhuŋu yurru dhuwalanydja dharpuma warwuyuna, \q2 bitjanna bitjan ŋuli raywal'yu ŋuriŋi mandjawakthu dharpuma burakirri.” \s1 Yanayu ḻakaraŋala bukmakkala ŋurikalaŋuwuy yothu'walaŋuwuy \p \v 36 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu dhäwu'-ḻakaranharamirri miyalk yäku Yana marrtjina ŋunhiwala liŋgu Godkala Buṉbulili gulŋiyina. Ga ŋunhiyinydjayi dhäyka gäthu'mirriŋu Banyuwalwu, ŋulaŋuru yarraṯaŋuru Yatjawala, ga worruŋuna ŋayi yana mirithirrina yolŋunydja. Be ŋäthili ŋayi märraŋalanydja ḏarramunha, yurru nhinananydja ŋayi dhuway'mirriŋuwalanydja nhanukalaŋuwala märr-gurriri yana, 7 dhuŋgarra, \v 37 ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi rakunydhina, bala ŋayi miyalktja ŋunhiyi nhinana yukurrana gänana dhuway'miriwnha weyinŋumirrina dhikana, 84-na dhuŋgarra. Ga bitjana liŋgu ŋayi ŋuli bukumirriyanhana yukurranha ŋoy-ŋathamiriwnha, buku-ŋal'yunanydja yukurranha Godku ŋunhiliyinydja Buṉbuŋura Godkalanydja walupuy ga munhaku. \v 38 Gulŋiyinanydja ŋayi ŋunhiyi worruŋu dhäyka, ga ŋunhi ŋayi nhäŋalanydja ŋunhiyi yothunha Djesunha, bala ŋayi mirithirrina dhikana buku-wurrparanydja yukurrana Godnha. Bala ŋayi marrtjinana-dharrana ḻakaraŋalana birrka'mirriwana yolŋu'-yulŋuwa bitjarrana, “Dhuwalana ŋayi yulŋunydja, dhuwalana. Godku ŋunhi dhawu'mirriyanharawuynydja liŋguna bunana.” Bitjarrayina ŋayi yukurrana ŋuriŋiyi ḻakaraŋalanydja yolŋu'-yulŋuwanydja, ŋuripanydja ŋunhi walala yukurrana dhukarr-nhäŋala gatjpu'yurruna ŋurikiyi ŋunhi ŋayi yurru Godthu walŋakuma Djurutjalamnha ŋulaŋuru miriŋuwala goŋŋuru. \s1 Djotjip ga Merri ga yothu roŋiyina Natjuriplilina \p \v 39 Yo, ŋuriŋi maṉḏathu Djotjipthu ga Merriyu djämanydja yukurrana bukmakkuŋala nhänydja malanha ŋunhi nhaltjan Godkala Garraywala romdhu yukurra ḻakarama. Ga liŋguna dhawar'yurrunana, bala maṉḏa roŋiyinana walalaŋgiyingalaynha wäŋalili Natjuriplilina, Galalililina makarrlili. \v 40 Bala ŋayi ŋunhi yothuny'tja ŋutharana yukurrana ŋunhiliyina gurrmulthinana, rumbalnydja ŋayi wuṉḏaŋarryina, ga ḻiyanydja nhanŋu guyaŋinyarawunydja djambatjnha wal'ŋu dhikana yana, ga manymaknha ŋayi ḏarramunydja ŋunhiyi. Ga ŋayinydja ŋunhi Gunhu' Godtja nhanŋu ŋuli marrkapthunana, liŋgu Godtja nhanukala goŋmirriyinana. \s1 Gurrmul Djesu yukurrana nhinana Gunhu'wala Buṉbuŋura \p \v 41 Nhinananydja walala yukurrana ŋunhiliyi Natjuriptja, ŋäṉḏi'mirriŋu nhanŋu Merri, ga bäpa'mirriŋu Djotjip, ga ŋayipina Djesuna, ga bitjana liŋgu dhuŋgarra-mandhinya nhanŋu ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga bäpa'mirriŋunydja ŋuli marrtjinya Djurutjalamlili ŋuriki waluwu guyaŋinyaramirriwu yäkuwu Ḻäy-yuḻkmaranharamirriwunydja. \v 42 Ga ŋunhi ŋayi Djesu gurrmulnha wal'ŋu ḏarramuna, dhuŋgarranydja nhanŋu märrma'-rulu ga märrma' bäythinyara, ga biyapulnydja ŋunhi maṉḏa marrtjina Djurutjalamlili Ḻäy-yuḻkmaranharalilina, bala ŋayinydja maṉḏaku malthurruna ŋayipina Djesuna. \p \v 43 Bala walala yukurrana bitjarrayina djäma ŋunhiliyi Djurutjalamnha, yana liŋgu ga dhawar'yurruna, bala walala bukmak ŋunhi yolŋu'-yulŋu marrtjina roŋiyinana balayi walalaŋgiyingalay wäŋalilina, ga maṉḏanydja Djotjiptja ga Merrinydja malthurrunana yukurrana walalaŋgu. Yurru maṉḏa nhanŋunydja Djesuwunydja yakana marŋgi, liŋgu ŋayi bäymana dhuḏi'yurruna ŋunhilina Djurutjalamnha. \v 44 Maṉḏanydja guyaŋina yanapi ŋayi Djesu ŋunhilimi malaŋura yolŋu'-yulŋuwala, bala walala wäŋgaŋala marrtjina walu ŋuparana-a-a, yana liŋgu ga milmitjpana ḻäy-wilyunarayuna, bala maṉḏa maŋutji-ḻarruŋalana nhanŋu Djesuwu, dhä-wirrka'yurruna marrtjina yolŋu'-yulŋunhana, gurruṯu'mirrinhana walalanha ga ḻundu'mirriŋunhana walalanha, ga bäyŋuna maṉḏa maḻŋ'maraŋalanydja ŋanya. \v 45 Ḻarruŋalana maṉḏa-a-a, warrya'yurrunana nhanŋu-u-u, ga bäyŋuna. Bala maṉḏa roŋiyinana ḻarruŋala balayi Djurutjalamliliyi. \p \v 46 Ḻarruŋalanydja maṉḏa yukurrana-a-a, ḻiw'maraŋala yana Djurutjalamgurru wäŋakurru-u-u, ga bäyŋuna maṉḏa maḻŋ'maraŋala ŋanya. Bala ŋunhinydja wiripuŋuyuna munhayu maṉḏa marrtjina bala Gunhu'walana Buṉbulili, bala nhäŋalanydja maṉḏa yuwalkthi ŋanya, ŋayi yukurrana nhinana ŋunhiliyi walalaŋgala ṉapuŋga, Rom-marŋgikunhamirriwala walalaŋgala ḏarramuwurruŋgala; walala yukurrana yana waŋanhamina bala-lili'yunmina, ga ŋayinydja yukurrana mäkiri'-witjurruna walalaŋgu, bala ŋayina walalanhana yukurrana dhä-wirrka'yurruna. \v 47 Bala walala ṉirryurrunana ŋäkulanydja ŋanya, bukmakthu yana ŋuriŋiyi ŋurru'-ŋurruŋuyu, liŋgu ŋayi yukurrana waŋananydja biyapulnha wal'ŋu dhäruk dhunupana, bitjan ŋayinydja ŋunhi ḻiya-djambatjnha gurrmul guyaŋinyarawu. \p \v 48 Yo, ŋunhi maṉḏa ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga bäpa'mirriŋunydja gärrina ŋunhimalayi, ga bitjarrayi bili maṉḏa nhäŋala ṉirryurrunayi ŋanya, bala ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋunydja waŋana bitjarrana nhanŋu, “Way waku! Nhäku nhe yukurra bitjandhiyinydja dhuwala ŋinyalanha? Ŋarranydja ga bäpa'mirriŋunydja nhuŋu yukurrana mirithinana warwuyurruna, ḻarruŋalanydja ŋilinyu yukurrana nhuŋu bitjarrana liŋgu, bawala'mirrikurruna wäŋakurrunydja ḻiw'maraŋala yana.” \v 49 Bala ŋayinydja waŋana maṉḏaku balanydja, buku-ruŋinyamaraŋala bitjarra, “Nhäku warray nhuma ŋarrakunydja yukurrana ḻarruŋala? Yaka muka nhuma dhuwala marŋginydja yana ŋiniya?... ŋunhi ŋarra ŋuli yukurra ḻayḻayyun dhiyalaminydja ŋarrakalaŋuwala Bäpa'mirriŋuwalanydja romŋura?” \v 50 Yurru maṉḏanydja ŋanya bäyŋuna ŋula dharaŋara ŋunhimala dhäruklili ŋunhi ŋayi nhaltjarra mayali' waŋana. \p \v 51 Bala ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru walala marrtjina roŋiyinana balayi Natjuriplili. Nhinananydja walala yukurrana ŋunhiliyina wäŋaŋura, ga bitjanana liŋgu ŋayi ŋuli Djesuyu dhäruktja märranha yukurranha maṉḏanha Merrinha ga Djotjipnha. Ga bitjana liŋgu ŋäṉḏi'mirriŋuyunydja nhanukala yukurranha ŋuli guyaŋinyanydja, ḏälkunhana yana ŋunhiyi malanha nhanukiyingalay ŋayi ŋayaŋuyuna. \v 52 Bala ŋayi Djesu ŋuthara ḏarramuyinana; nhanŋu guyaŋinyaramirrinydja biyapulnha ŋuthara wal'ŋu ḏälthinana, ḻiya-djambatjthinana. Ga Gunhuny'tja nhanŋu ŋuli mirithinyana marrkapthuna, ga bitjarrayi liŋgu yolŋunydja walala nhanŋu marrkapthurrunayi. \c 3 \s1 Djondhu ḻakaraŋala dharraykuŋala yolŋu'-yulŋunha \p \v 1 Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi yolŋu yäku Daypiriyanydja yukurrana nhinana buŋgawa wal'ŋu bukmakku wäŋawu, ga nhinananydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi buŋgawanydja märr-weyinŋumirri dhuŋgarra 15-nha, yurru wiripu-guḻku'nhanydja ḏarramuwurrunha ŋayi nherrara wäŋalili ga wäŋalili, märr yurru walala ŋunhiyi walala nhina yukurra ŋurruŋumirri buŋgawana ŋurikiyi wäŋawu, djäka yurru yukurra yolŋu'-yulŋuwu. Yo, waŋganynhanydja yolŋunha ŋayi nherrara yäkunha Bun'tja-Baylatnha, ŋayinydja buŋgawa Djudiyawuyŋu, ga ŋayi Yirittja buŋgawa ga Galaliwuyŋu, ga ŋunhi Yiritku gutha'mirriŋunydja yäku Biliptja, ŋayinydja yukurrana ŋayathaŋala ga buŋgawa ŋayi Yitariyawuyŋu ga Dhokanatiwuyŋu, ga ŋayinydja Lutjaniyinanydja buŋgawa ga Yapaliniwuyŋu wäŋawu. \v 2 Ga ŋulinyaramirriyunydjayi märrma' yolŋu maṉḏa nhinana yukurrana Ḻiya-ŋärra'mirrinydja maṉḏa, Yanatj ga Gayapatj yäku maṉḏa. Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu ŋunhiyi ḏarramu Djondja, gäthu'mirriŋu Djakarrayawunydja yukurrana nhinana ŋunhiliyi ŋayilpiŋura wäŋaŋura, bala ŋayi Godtja waŋanana nhanukala, djuy'yurrunana ŋanya ḻakaranharawu dhärukkuna birrŋ'maranharawu. \v 3 Bala ŋayi Djon yukurrana marrtjinana wäŋalili ga wäŋalili bitjarrana, ḻiw'maraŋalana ŋuliwitjarrayi wäŋakurrunydja mayaŋ'kurru Djodangurrunydja, ga ḻakaraŋala ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋuwanydja bitjarra gam', “Way bilyurrana walala nhumalaŋgalaŋuŋuru yätjŋurunydja, bala ḻiya-ḻupthurrana, bala ŋayi yurru Godthunydja nhuŋu yätjpuynydja bäy-ḻakaramana.” \p \v 4 Ŋäthilinydja baman'tja dhäwu'-gänharamirriyu yolŋuyu yäkuyu Yitjayayu wukirri dhuwala dhäruk gam', \q1 “Ŋunha ŋanhdharkŋura wäŋaŋura gawarrka'ŋura yolŋu yukurra djawarrkthun ḻakarama, \q2 waŋanydja ŋayi yukurra bitjan ŋunhayi, \q1 ‘Girri'-ŋamathiya ga yäkthurra gatjaḻ Garraywu, \q2 liŋgu galki ŋayi yurru bunana, \q2 dhunupakuŋa biyaka dhukarr nhanŋu marrtjinyarawu. \q1 \v 5 Bukunydja ŋunhinydja wäŋa bukmak yurru nyilŋ'thunna, \q2 ga ŋunhi ḻaparrany'tja yurru wäŋa bukmak gaŋgathirrina, \q2 märr yurru ŋunhiyi warrpam'nha ḻaparra'yirrina. \q1 Biyaka ŋunhinydja wirwiryunaramirrinydja gatjaḻ dhunupakuŋana, \q2 bala buyuwuyukuŋana biyakana djäma ŋunhi ḻunguḻungu'mirrinydja dhukarr. \q1 \v 6 Liŋgu Garraynydja yurru ŋunhi marrtjina lili, \q2 bala yurru bukmakthu yolŋuyunydja walalay nhämana ŋunhi nhaltjan ŋayi yurru Godthu yolŋu'-yulŋunha walŋakuma.’” \p \v 7 Yo, guḻku'na mirithirrina yolŋunydja walala yukurrana marrtjina withiyarra ŋanya Djonnha, märr yurru ŋayi walalanha ḻiya-ḻupmarama yukurra. Yurru wiripu-guḻku'yunydja ŋanya withiyara, ŋunhi walala be ḻakaranharamirri ŋuli rom-dhunupamirri, bala ŋayi Djondhunydja waŋana bitjarra warray walalanha, “Way, nhumanydja dhuwala yätjmirrina wirrkina, balanyarana bitjan bäpi ŋunhi. Nhuma yukurra yana milkunharamirri nhumalanha nhuma yanapi nhuma ŋamakurru'mirri, yurru nhumalaŋgalanydja romdhu ŋuriŋiyi yukurra yolŋu'-yulŋunha baḏuwaḏuyun warray. Nhumanydja yukurra guyaŋirri yanapi nhuma ŋuli waṉḏi winya'yurru Godkalanydja, märr yurru ŋayi yaka nhumalanha baḏuwaḏuyun dhä-ḏir'yun ŋula. Mak dhiyakuyi nhuma ḏukṯuk ḻiya-ḻupmaranharawunydja. \v 8 Ma' bilyurrana ga gonha'yurrana nhuŋuway yätjtja, ga djäma ŋamakurru'na. Dhärriya ŋamakurru' yana biyakana bitjan ŋuli dharpa dhärra yukurra borum guḻku'mirri. Nhumanydja ŋuli guyaŋanhamirri yanapi nhuma manymak be, ga ḻakaranhamirri nhe ŋuli waŋa nhunapinyay nhe bitjanmirri, ‘Godthunydja yurru yakana ŋarranhanydja dhä-ḏir'yurru, liŋgu ŋarranydja dhuwala yarraṯaŋuru beŋuru Yipurayimgala muka,’ bitjan nhe ŋuli. Yurru yuwalk yana ŋarra ḻakaramanydja yurru gam': Ŋuli nhe yurru mukthundja yana yukurra marrtji, ḏälnydja nhuŋuway nhe ŋayaŋu, yakanydja yurru nhe gonha'yun nhuŋuway yätj, yuwalkkuma yana ŋayi yurru Godthunydja baḏuwaḏuyun nhuna dhä-ḏir'yunna. Dhuwalanydja gay' guṉḏanydja walala ḏälmirri, ga ŋayinydja Godtja ganydjarr-ḏumurru warray. Ŋuli ŋayi ḏukṯukthirri yukurra, ŋayi yurru märrama dhuwalayi guṉḏanha malaŋunha, bala djäma yolŋukumana nhanŋuway ŋayi, märr yurru walalana ŋanya dhäruk märrama, bala nhina bitjanna yurru bitjan Yipurayimgu ŋunhi yumurrku'. \v 9 Yo, Gunhuny'tja yukurra dhärra girri'-ŋamathirri, goŋ-ḏakul'mirri djatthunarawu, ŋayi yurru djatthundja ŋula yana ḻukukurru dharpanhanydja malaŋunha, ŋunhinydja ŋunhi ŋayi borummiriwnydja dharpa, bala ŋayi yurru djalkthunna walalanha gurthalilina.” \p \v 10 Bala walala dhä-wirrka'yurrunana ŋanya Djonnhanydja bitjarrana, “Nhaltjanna dhika ŋanapurru yurru yulŋunydja?” \v 11 Ga ŋayinydja bala buku-wakmaraŋala bitjarra, “Djäma biyaka nhäyinyara ŋamakurru' ga dhunupa wal'ŋu. Ŋuli balaŋu nhe yukurra ŋayathama märrmany'tja bätjupatju, ga waŋganydja nhe yurru wekama ŋurikina ŋunhi ŋayi yukurra bäyŋu ŋayathama. Ga ŋuli nhe ŋathamirrinydja nhina yukurra, ga wekaŋa wiripuŋuwunydja yolŋuwu, ŋunhi ŋayi yukurra bäyŋu ŋayathama ŋula ŋatha.” \p \v 12 Ga wiripunydja yolŋu walala ŋunhina rrupiya-gombunharamirrina walala marrtjina balayi ḻiya-ḻupthunarawu, bala walala dhä-wirrka'yurrunanydja Djonnha bitjarrana, “Way marŋgikunharamirri, nhaltjan ŋanapurru yurru yulŋunydja dhika?” \v 13 Ga ŋayinydja ḻakaraŋala waŋana walalanha bitjarra, “Ŋunhi nhuma yurru gombuma yukurra rrupiyanydja yolŋu'-yulŋuwala ŋuriki buŋgawawu, märraŋanydja ŋunhi liŋgu dhunupa yana, ŋunhiyi liŋgu wal'ŋu, ga yaka marrtjiya djaw'-djaw'yurra nhuŋuwaynydja nhe.” \p \v 14 Ga wiripunydja mala miriŋuna yolŋu walala marrtjina, ga dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Ŋanapurrunydja nhaltjanna yurru?” bitjarra. Ga ŋayinydja ḻakaraŋala walalaŋgu Djondhunydja bitjarra, “Yaka nhuma yurru ŋula yolnha yolŋunha gur'-guryurra rrupiyawunydja ŋula nhäkunydja märranharawu, ga yaka bothiya ḻakaraŋa ŋula yolnha yolŋunha. Ga ŋunhi nhe yurru märrama rrupiya nhuŋuway djämawuy, yaka yutjuwaḻa ḻakaraŋanydja ŋunhiyi rrupiya.” \p \v 15 Yo. Weyinŋumirrina wal'ŋu walala yukurrana galkurrunanydja ŋurikiyi Walŋakunharamirriwunydja Masayawunydja yäkuwu, ŋunhi ŋayi Godthu dhawu'mirriyaŋala ŋäthili yana, ga ŋunhi walala ŋäkula ŋanya Djonnhanydja, bala walala goŋmirriyinana dhikana wal'ŋu, bala waŋanhamina bitjanminana, “Dhuwalayina mak ŋayi gonha Masayanydja?” \p \v 16 Bala ŋayi Djondhunydja ḻakaraŋala walalaŋgu balanydja bitjarra, “Yaka dhuwala ŋarranydja ŋunhiyi. Ŋarranydja dhuwala gali'wuy yolŋu, märr ŋuli ya', ga ŋunhi waŋganydja yolŋu yurru marrtji dhuḏitjtja ŋarrakalanydja, ŋunhiyinydja yolŋu biyapulnha wal'ŋu ŋayinydja, ga yakana ŋarra dhuwala dhuwurr-dhunupa djämawunydja ŋula nhäku nhanukalaŋuwu, balanyarawu bitjan djapathuŋ'ku yupmaranharawu ga gänharawu nhanukalaŋuwu. Ŋarranydja nhumalanha ŋuli yukurra ḻupmarama yana gapuyu warray, yurru ŋayinydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu ŋunhi ŋayi yurru marrtji dhuḏikurru ŋarrakalanydja, ŋayinydja yurru nhumalanha ḻupmarama Garrkuḻukthu warray Walŋayu, ga gurthayu. \v 17 Ŋunhiyinydja yolŋu yukurra ŋayinydja dhärra girri'-ŋamathirri djarr'yunarawuna, ganaŋ'maranharawuna yolŋuwunydja walalaŋgu, balanyarawunydja bitjan ŋuli yolŋuyu djalk-djalkthun ŋatha birrali', ŋunhi ŋayi ŋuli ganaŋ'marama barrkuwatjkuma ŋuliŋuru dhukun'ŋuru, bala ŋayi yurru ŋatha rumbalnydja wal'ŋu gurrunhan nhanukalay ŋayi wäŋalilina, ga dhukun'nhanydja ŋunhiyi yurru djalkthun gurthalilina walalanha, ŋunhimalana ŋunhi yukurra yurru nhärana yana, ŋultjithinyamiriwnha.” Ga bitjana ŋayi ŋuli Djondhu ḻakaranhanydja yolŋu'-yulŋuwalanydja. \p \v 18 Yo, guḻku'kurruna ŋayi romgurrunydja ḻakaraŋala dhika yukurrana Djondhu ŋuripa yolŋu'-yulŋuwanydja, ḻakaraŋala dhäwuny'tja ŋayi ŋamakurruny'tja ŋurikalaŋuwuynha ŋunhi ŋayi yurru galki bunana. \v 19 Ga bitjarrayi liŋgu ŋayi Djondhu waŋanayi raypirri'yurruna ŋunhiyi buŋgawanhanydja wal'ŋu yäkunha Giŋ-Yiritnhanydja ŋunhi ŋayi märraŋala miyalknha djaw'yurruna nhanukalayŋuwu ŋayi gutha'mirriŋuwu dhäykanha Yirutiyanha yäkunha, ga bitjarrayina liŋgu ŋayi yukurrana djämanydja nhä malanha mirithirrina yätj. \v 20 Ga wiripunydja ŋayi ŋuriŋiyi Yiritthu bukulili ŋal'maraŋala yätjnha wal'ŋu yanana, ŋunhi ŋayi mulkana ŋanya Djonnha, bala galkarana ḻoḻulilina. \s1 Djesunha ḻupmaraŋala Djondhu \p \v 21 Yo, ŋulinyaramirriyu liŋgu ŋunhi ŋayi yukurrana Djondhu mukthurruna yana ḻiya-ḻupmaraŋala yolŋu'-yulŋunha, bala ŋayipinydja Djesunydja marrtjinana ŋunhimalayi buku-ḻupthunarawuna, ga ŋayina Djesunhanydja ŋunhi ḻiya-ḻupmaraŋala Djondhuna. Dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja Djesu yukurrana dhärrana bukumirriyaŋala ŋunhiliyi, bala ŋayinydja marrtjina ŋunhi djiwarrny'tja ḻapthurrunana, \v 22 bala Garrkuḻuktja ŋunhiyi Birrimbirr marrtjina dhuryurrunana lili rumbalnha wal'ŋu, balanyara ŋunhi rumbalnydja bitjan murryil, bala ŋayi nhinanana nhanukala Djesuwala. Ga dhunupana ŋayi Godtja waŋana ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja, waŋananydja ŋayi bitjarrana, “Nhenydja dhuwala ŋarrakuwaynha wal'ŋu yana Gäthu'mirriŋu marrkapmirrina, ga mirithirrina yana ŋarra nhokala yukurra goŋmirriyirrinydja.” bitjarra. \s1 Dhuwalanydja ḻakarama yukurra märi'mumirriŋu Djesuwuna, ŋunhi ŋayinydja yarrataŋuru dhipuŋuruyina dhawal-wuyaŋina \p \v 23 Yo, ŋunhi ŋayi Djesu 30-mirrinydja dhuŋgarramirri, bala ŋayi ŋurru-yirr'yurruna djämana, ŋunhina ŋunhi ŋayi Godthu ŋanya djuy'yurruna ŋurikiyi djämawunydja. Yolŋu'-yulŋuyunydja guyaŋina ŋanya Djesunha yanapi ŋayi gäthu'mirriŋu nhanŋu Djotjipku, ga yuwalk yana ŋayinydja ŋunhi bäpa'mirriŋuyina nhanŋu, Djotjiptja. \q1 Yo, Djotjiptja ŋunhi gäthu'mirriŋu Yeliwu, \q1 \v 24 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Mathatku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Lepaywu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Milkiwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djinawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djotjipku, \q1 \v 25 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Matathayawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yämutjku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Näyamgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yitjiliwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Naykiwu, \q1 \v 26 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Mäyatku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Matathayawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djiminiwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djotjikku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djodawu, \q1 \v 27 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djowanangu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Ritjawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djarapapulwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djiyaltiyalwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Neriwu, \q1 \v 28 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Milkiwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yatiwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Gutjamgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yilmatamgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yäwu, \q1 \v 29 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djatjuwawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Layitjawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djorimgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Mathatku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Lepaywu, \q1 \v 30 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djimiyangu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djudawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djotjipku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djonamgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Layakimgu, \q1 \v 31 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Meliyawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Menawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Matathawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Naythangu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Daypitku, \q1 \v 32 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djitjiwu \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Wopitku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Bawatjku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djamangu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Nätjungu, \q1 \v 33 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Minatapku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yadmingu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yäniwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yitjurungu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Beratjku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djudawu, \q1 \v 34 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djaykupku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yitjakku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yipurayimgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Derawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Näyuwu, \q1 \v 35 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djerakku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Riyuwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Biliyakku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yepawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djelawu, \q1 \v 36 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Gaynangu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yäpakatku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djimgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Nowawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Lamikku, \q1 \v 37 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Mathutjilawu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yenukku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djäritku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Mayalaliwu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Gaynangu, \q1 \v 38 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yenutjku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Djapku, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu Yadamgu, \q1 ŋunhi ŋayinydja gäthu'mirriŋu nhanŋuwaynha Godkuna. \c 4 \s1 Ŋänukthu gur'yurruna Djesunha \p \v 1 Yo, dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi Djesu buku-ḻupthurruna ŋunhiliyi mayaŋ'ŋura Djodandja, bala ŋayi marrtjinana gonha'yurrunana ŋunhiyinydjayi wäŋa, ga marrtjinanydja ŋayi ŋunhi dhaŋaŋmirrina dhikana Garrkuḻukkalaŋumirrinydja Birrimbirrwalaŋumirri. Bala ŋuriŋiyi Garrkuḻukthunydja Birrimbirryu ŋanya gäŋala bala ŋunhana ŋanhdharklilina wäŋalili ŋayilpililina. \v 2 Yo, nhinananydja ŋayi yukurrana ŋunhiliyinydjayi weyinŋumirrina, yurru yakana ŋayi ŋathanydja ḻukana yukurrana, ga ŋayinydja ŋuriŋi Yätjthu Mokuyyunydja ŋanya gur'yurrunana yukurrana, yana ŋanya ŋayi bini bilmaranha malthunarawu nhanŋuway ŋayi. \p Yo, nhinananydja ŋayi yukurrana Djesu ŋoy-ŋathamiriwnha, yana liŋgu-u-u ga ŋunhiyi 40 ḏaykun djuḻkthurruna, bala ŋayi wirrkina marrya'yinanydja. \v 3 Bala ŋayinydja ŋunhi buŋgawa wal'ŋu Mokuynydja Birrimbirr waŋana nhanukala bitjarrana, “Ŋuli nhe be Gäthu'mirriŋu Gunhu'wunydja, ma' waŋiya dhuwala guṉḏanha walalanha, märr walala yurru ŋayaŋay'thirri nhuŋu.” \p \v 4 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana nhanukala bitjarra warray, “Yaka. Liŋgu Gunhu'wu dhäruktja wukirriwuynydja waŋa yukurra bitjan, ‘Yakana yurru yolŋu walŋathirri dhiyaŋuyi ŋayaŋay'yunydja waŋganydhunydja.’” \p \v 5 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi garr'yurrunana ŋanya ŋuriŋiyi Mokuyyunydja birrimbirryu yätjthunydja ŋunhana buku-warrwarlilina wal'ŋu wäŋalili, bala ŋayi ŋuriŋi Mokuyyunydja milkuŋalana nhanbala bukmaknhana bäpurru'nhanydja malaŋunha wäŋalili ga wäŋalili, \v 6 bala waŋananydja ŋanya ŋayi bitjarrana, “Nhäŋa ŋunha ya'. Bukmak ŋunha wäŋa malanha ŋarra yurru wekama nhuŋuna, nhena yurru ŋurruŋu buŋgawa ŋurukuyinydja malaŋuwu bukmakku yana, ga ŋunha yolŋu'-yulŋunydja yurru yukurra nhuŋuwaynha wokthun. Ŋunhayi wäŋanydja malanha ŋarrakalay warrpam' goŋŋura, ga ŋarranydja yurru wekama birrka'mirriwu ŋula yolku yolŋuwunydja ŋunhi ŋarra ḏukṯuktja nhanŋu. \v 7 Ga ŋuli yurru nhenydja ṉepaḻ-nyilŋ'thun, ga buku-ŋal'yun ŋarrakunydja, ga ŋarranydja yurru ŋunhayi bukmaknha wekamanydja nhuŋuna.” Bitjarrayina ŋayi yukurrana ŋuriŋi yätjthu mokuyyunydja ḻakaraŋala nhanŋu Djesuwunydja. \p \v 8 Yurru ŋayinydja Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Ŋunha Djorra'yu Gunhu'walanydja yukurra ḻakarama bitjan, ‘Nhe yurru ṉepaḻ-nyilŋ'thundja waŋganygala yana Garraywala, ŋunhi ŋayi nhuŋu Waŋarr; nhanŋuway yana waŋganygu nhe yurru buku-ŋal'yundja ga dhäruktja märrama.’” \p \v 9 Ga ŋuliŋuruyinydja, ŋuriŋi buŋgawayu Ŋäṉukthu ŋanya Djesunha gäŋala ŋunhana Djurutjalamlilina, bala ŋayi ŋanya Djesunha nherraranydja ŋunhana yana Gunhu'walana buṉbulili, bukulilina wal'ŋu yana, bala ŋayi waŋana ŋunhiyi Ŋäṉuk bitjarrana, “Ŋuli nhe be Gunhu'wunydja Gäthu'mirriŋu, ma' mak wapthurra dhipuŋuruyi ŋunha ŋoylili, munatha'lili ŋunha ya'. \v 10 Liŋgu Djorra'yunydja yukurra ḻakarama Gunhu'wala bitjan gam', ‘Ŋayi yurru waŋa muka nhanukalayŋuwala ŋurukala djiwarr'wuywalanydja walalaŋgala, dharraykuma nhuŋu walalanha. \v 11 Walala yurru nhuna gäma muka walalaŋgalay goŋdhu, märr yurru nhe yakana galkirrinydja, ga burakirri ŋula ḻukunydja nhe guṉḏalili. Ma' nhe wapthurra mak ŋunhawala munatha'lili.’” Ga bitjarra ŋuriŋi yätjthu mokuyyu walamaraŋalanydja ŋanya Djesunha. \p \v 12 Ga biyapul ŋayi Djesuyu dhäruk buku-ruŋiyinyamaraŋala bitjarra, “Wiripunydja Gunhu'wu Dhäruk yukurra waŋa bitjan, ‘Nhe yurru yaka yana gatjarr'yurra Garraynhanydja, ŋunhinhanydja ŋunhi ŋayi Waŋarr wal'ŋu Gunhu' nhuŋu.’” \p \v 13 Yo, guḻku'kurru mirithirri ŋayi ŋanya yukurrana gur'yurrunanydja gulkurunydja, ga ŋayinydja Djesuyunydja yaka ŋanya dhäruk märraŋala, bala ŋayi ŋuriŋi Mokuyyunydja ŋanya gonha'yurruna märr-gurriri. \s1 Djesuyu ŋurru-yirr'yurrunanydja djämanydja ŋunhiliyina \p \v 14 Dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesu marrtjina balayi roŋiyinana Galalililina makarrlili, ga ŋuriŋi Garrkuḻukthunydja Walŋayu, Godkala Birrimbirryu yukurrana gäŋalana ŋanya, bala ŋayi yukurrana djämanydja mirithirrina wal'ŋu bathalayuna ganydjarryunydja. Ga ŋunhi dhäwuny'tja nhanukalaŋuwuy baḻaka'yurruna birrka'mirrina wäŋakurru ŋuliwitjarrayinydjayi. \v 15 Ga marŋgikuŋalanydja ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋunhanydja ŋunhilina buku-ŋal'yunaramirriŋura buṉbuŋuna malaŋuŋura, ga walalanydja ŋunhi yolŋuyunydja walalay bukmakthuna yana yukurrana wokthurrunanydja nhanŋu, ga waŋana yukurrana ḻatju'ḻakaraŋalana bitjarrana. \s1 Natjurippuy yolŋu walala yaka ḏukṯukthina nhanŋu Djesuwu \p \v 16-17 Yo, dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesu marrtjina balayi roŋiyina nhanukiyingalay ŋayi wäŋalili Natjuriplili, ŋunhimala wäŋalili ŋunhi ŋayi ŋuthara ŋunhiliyi. Ga ŋunhi ŋayi Ganaŋ'maranharamirriyunydja waluyu bunana, dhunupana ŋayi marrtjinanydja yana ŋunhiwala buku-ŋal'yunarawuylilina buṉbulili, liŋgu ŋayi bitjana liŋgu ŋuli marrtjinya buku-ŋal'yunarawuylilinydja buṉbulili ŋuli yukurranha. Ga ŋunhiliyinydja buṉbuŋuranydja walala wekaŋalana Godkunydja djorra' Djesuwalana goŋlili, ŋunhiyina Yitjayawuŋuna wukirriwuy, märr ŋayina yurru maŋutji-ḻaw'maramanydja. Bala ŋayi märraŋalanydja, bala ḻapmaraŋalana ŋayipina goŋdhu, bala maḻŋ'maraŋalana ŋayi ŋunhiyi dhäruktja ŋunhi yukurra waŋa bitjan gam', \q1 \v 18 “Garrkuḻuktja Birrimbirr Garraywunydja dhuwalana ŋarrakalana, \q2 liŋgu Garrayyu ŋarranhanydja djarr'yurruna, \q2 ŋayi djuy'yurrunanydja ŋarranha, ŋarra yurru marrtji ga ḻakarama dhuwalayi ŋamakurruny'tja wal'ŋu dhäwu' ŋuriki walalaŋgu ŋunhi walala ŋurruwuykmirri. \q1 Ŋayi waŋananydja ŋarranha bitjarra, ‘Ḻakaraŋa ŋuripanydja walalambala ŋunhi walalanha yukurra garrpiṉ ŋula nhäyu romdhu, \q2 ḻakaraŋa walalambala biyaka, “Way walala, Garrayyunydja nhumalanha liŋguna dhawaṯmaraŋalana,” biyaka. \q1 Ga ḻakaraŋa ŋuripa bamba'-bambaywanydja ŋunhi Garrayyunydja yurru maŋutjimirriyama nhumalanha.’ \q1 Ŋayi ḻakaraŋala ŋarrakala bitjarra, ‘Gatjuy marrtjiya ga yänana dhawaṯmaraŋa ŋunhinhanydja walalanha yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala dhurrparanharawuy, \q2 märr yurru walala nhina yänana-wala, yakana dhurrparanhara ŋula nhäkuŋu. \q1 \v 19 Ga ḻakaraŋa bukmakkala biyaka, “Dhuwalana ŋunhi walunydja ŋunhi ŋayi yurru Garrayyu walŋakuma nhanŋuwaynydja yolŋu'-yulŋunha.” ’” \p Yo, dhuwalayina ŋunhi dhäruk Djesunydja yukurrana waŋana ŋuliŋuruyina dhärukŋuru ŋunhi ŋayi Yitjayayu wukirri be ŋäthili. \v 20 Ga ŋunhi ŋayi dhawar'yurrunanydja ŋuliŋuruyi rediŋŋurunydja, bala ŋayi dhoṯkuŋalanydja, bala roŋiyinana wekaŋala balayi walalaŋgala, bala ŋayi nhinanana. Ga walalanydja yukurrana ŋunhi yolŋuyunydja walalay nhäŋalana ŋanya, gatjpu'yurruna nhanŋu waŋanharawuna. \v 21 Bala ŋayinydja waŋana walalaŋgu bitjarra, “Liŋguna nhuma ŋäkulana ŋunhiyi yulŋunydja, ŋulaŋuru Godkalanydja dhärukŋuru, ga dhuwalayinydja yuwalknha yana maḻŋ'thurrunana, warraŋulthinana dhiyalana nhumalaŋgala gäthurana, liŋgu ŋuriŋiyinydjayi dhärukthunydja yukurra ḻakarama ŋarranhana.” \p \v 22 Ga walalanydja ŋunhi bukmakthuna yukurrana ŋäkulanydja wirrkina dhikana wal'ŋu borrk-ṉirryurrunana, bala walala waŋanhaminanydja bitjanminana, “Ḻatju'na dhuwalanydja ŋiniya! Ḻatju'kuma warray ŋayinydja yukurra ŋunha waŋa.” Bala walala yukurrana dhä-wirrka'yunminana bitjanminana, “Yolthu ŋanya ŋunha marŋgi wekaŋalanydja? Gäthu'mirriŋunydja ŋayi ŋunha Djotjipku warray ŋiniya?” bitjan. \p \v 23 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana walalaŋgunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Wiripunydja mak nhuma yurru waŋa bitjan ŋarranha, ‘Way marrŋgitj, baḏarraŋ'kunhamiya nhunapinyay nhe. Ŋanapurrunydja ŋuli ŋänha muka nhuna, ŋunhi nhe yukurrana djäma mirithirri ganydjarr ḏumurru rom ŋunhala Gapaniyam wäŋaŋura. Ma' djäma mak dhiyalanydja biyakayi nhokalaynydja wäŋaŋura.’ Ga bitjan mak nhuma yurru waŋanydja ŋarranha. \v 24 Yuwalk muka ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋunhi yurru yolŋu dhäwu'-ḻakaranhamirrinydja marrtji nhanukalaynydja ŋayi wäŋalili, walalanydja yurru ŋunhi nhanŋuwaynydja wal'ŋu yolŋu walala yakana gumurr-ŋamathirri nhanŋu; yakana walala yurru märrama nhanukuŋu dhäwu'. \v 25 Ŋäka walala yolŋunydja. Ŋäthilinydja benydja baman'tja Yelatjamirriwalanydja waluyu, dhuwala wäŋa yukurrana dhärrana baṉḏany'nha, räwaknha ga ŋathamiriwnha, liŋgu weyinŋumirrina dhuwala wäŋanydja yukurrana dhärrana maḻwurrkmiriwnydja, ḻurrkun' dhuŋgarra. Ga ŋulinyaramirriyunydjayi guḻku' yolŋu walala ŋunhi dhuway-rakunymirrinydja walala dhiyala yukurrana nhinana Yitjuralnydja, \v 26 yurru Godthunydja yaka djuy'yurruna Yelatjanha ŋula waŋganygala Yitjuralpuyŋuwalanydja miyalkkala; ŋayi djuy'yurrunanydja ŋanya ŋunha mulkuruwala dhäykawala ŋunhi ŋayi nhinananydja yukurrana ŋunha Djarapat wäŋaŋura, ŋunha Djäytan makarrŋura, ga ŋayi warray nhanŋunydja gumurr-ŋamathina, ŋunhi warray mulkuru dhäyka. \v 27 Ga ŋulinyaramirriyunydja Yelatjiyamirriwalanydja waluyu, guḻku' mirithirri dhiyala Yitjuralnydja yukurrana nhinana burr'puymirrinydja walala, yurru yakana ŋula waŋgany Yitjural bäpurru' burr'puymirri baḏarraŋ'thinanydja ŋurikiŋiyi dhäwu'-ḻakaranhamirriwuŋunydja Yelatjiyawuŋunydja, waŋgany yolŋu ŋayipi baḏarraŋ'thinanydja ŋunhi ŋayi mulkuruna yolŋu, Djiriyawuynha wäŋawuy yäku Naymannha.” Bitjarrayina ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja walalambala. \p \v 28 Ga ŋuriŋiyinydja dhärukthu walalanha ŋunhi ŋoynha-dharranhamaraŋala, bala walala bukmakthinana ŋunhili buku-ŋal'yunaramirriŋuranydja buṉbuŋura ŋaramurryina nhanŋu Djesuwu. Yakana walala ḏukṯuk ŋurikiyinydja dhärukku. \v 29 Dhunupana walala ḏurryurrunanydja, bala ŋanya walala mulkanana, bala warryu'-warryurrunana dhawaṯmaraŋalana ŋuliŋuru wäŋaŋurunydja. Mukthurruna yana walala ŋanya warryu'-warryurrunanydja nhinana bala-a-a, ga yana liŋgu-u-u ga buku ŋunhi dhiŋgi wal'ŋu mulkana, walala bini ŋanya ŋunhi ḏur'yuna muka yulŋunydja rakunygunha ŋuliŋuruyi bukuŋurunydja. \v 30 Ga ŋayinydja ŋunhi Djesunydja bilyurruna, bala djar'-djaryurruna ṉapuŋga'kurruna nhinana bala, bala marrtjinana-wala yana nhanukiyingalaynha ŋayi gatjaḻ'kurru, ga bäyŋuna ŋanya ŋula yolthu ḏaḏawmaraŋalanydja guḻmaraŋalanydja ŋayathaŋala. \s1 Djesuyu dhawatmaraŋala mokuynha yolŋuwala \p \v 31 Yo, marrtjinanydja ŋayi yukurrana Djesu-u-u, yana liŋgu Gapaniyamnha wäŋaŋura, ŋunhili liŋgu makarrŋuranydja Galali, ga ŋulinyaramirriyunydja buku-ŋal'yunaramirriyunydja waluyu ŋayi marrtjina ŋunhiwalayina wäŋalili buṉbulili buku-ŋal'yunarawuylilina, ga ŋunhalayinydja ŋayi yukurrana marŋgikuŋala ḻakaraŋala yolŋu'-yulŋuwana. \v 32 Bala walala yolŋu'-yulŋuyunydja ŋunhinydja yukurrana wirrkina dhikana mäkiri'-witjurrunanydja ŋäkulanydja, borrk-ṉirryurrunana bitjarrana, liŋgu ŋayinydja ŋunhinydja waŋana yukurrana dhäruk ŋuriŋiyi ganydjarrmirriyuna wal'ŋu dhikana, warraŋulkuŋalana bitjarrana ŋayi yukurrana Godnhanydja maḻŋ'maraŋalana. \p \v 33 Ga ŋunhiliyi buṉbuŋura yolŋu yukurrana nhinana yätjkalaŋumirri birrimbirrmirri ḏarramu, bala ŋunhi birrimbirrnydja waŋanana ŋurikala yolŋuwalanydja dhärukkurru, wirrkina yatjurruna bitjarrana, \v 34 “Way Djesu, wäŋawuy Natjurippuy, nhaltjan dhika nhe ŋanapurrunha yurru yulŋunydja? Nhenydja dhuwala marrtjina lili, märr nhe yurru ŋanapurrunha baḏuwaḏuyunna? Ŋarranydja nhuŋu marŋgi dhuwala, nhenydja dhuwala dhäwu'mirri ŋunhiyi djuy'yunara Godkuŋu, ŋulaŋuru djiwarr'ŋuru.” \p \v 35 Bala ŋayi Djesunydja dhunupana waŋanana ŋunhiyinha mokuynhana, “Ma' mukthurrana. Gatjuy dhawaṯthurrana dhipuŋuruyi yolŋuwalanydja,” bitjarra. Bala ŋayi ŋuriŋi birrimbirryu yätjthunydja ŋurrkaŋalana ḏarramunhanydja ŋunhiyi gumurrlilina walalaŋgala, bala yana dhawaṯthurrunana, yurru ŋayi ŋunhi ḏarramunydja yaka warray ŋula burakinanydja nhanukuŋu ŋurrkanharayunydja. \p \v 36 Bala walala ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋalana borrk-ṉirryurrunana, bala walala yukurrana waŋanhamina bitjanminana, “Way, nhä dhuwalanydja?... yuṯana rom? Yanana ŋayi yukurra waŋanydja dhuwala dhäruknha ŋuriki mokuywunydja birrimbirrwu, ga walalanydja ŋuli ŋämana ŋanya dhäruktja yana, bala dhawaṯthunna.” Bitjarrana walala yukurrana waŋananydja. \v 37 Bala dhäwuny'tja baḻaka'yurrunana ŋunhi Djesuwalaŋuwuy, monyguŋalana warrpam'nha wäŋanhanydja Galalinydja makarr. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha \p \v 38 Yo, dhunupana ŋayi Djesuyu gonha'yurrunana ŋunhiyi buku-ŋal'yunaramirrinydja buṉbunha, bala marrtjina ŋunhana yana Djäymangalana wäŋalili, ga ŋunhiliyi bala'ŋuranydja yukurrana nhanŋu mukul'mirriŋu rumaru ŋorrana rerrimirri, ŋayi yukurrana rirrikthurrunanydja gorrmuryu rerriyunydja. Bala walala waŋananydja buku-wurrparana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Buku-djulŋi, guŋga'yurra ŋanya,” bitjarra. \v 39 Ga ŋayinydja ŋunhi Djesunydja marrtjina, bala dhärrana galkililina nhanukala, ga dhunupana ŋayi waŋananydja gukuŋalana yarrkmaraŋalana ŋunhiyi gorrmurnha rerrinhanydja. Ga dhunupana yana ŋuriŋiyi rerriyunydja ŋanya gonha'yurrunana, bala ŋayi ḏäwala'yinana dhunupana. Ga gaŋgathinanydja ŋayi dhunupana, bala galŋa warrakarrayurrunana yukurrana ŋathawuna walalaŋgalaŋuwu, djäkana ŋayi. \p \v 40 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina munhakuyinanydja, walunydja gärrina, bala walalanydja guḻku'yuna yolŋuyu walalay gäŋala rerrimirrinhanydja walalanha nhanukala Djesuwala, yurru guḻku' mirithirri yolŋunydja walala, ga barrku'-barrkuwatj rerrinydja malanha walalaŋgu. Bala ŋayi Djesunydja goŋ-ŋal'yurrunana marrtjina waŋga'-waŋganygala bala walalaŋgala, bala walala yukurrana ḏukthurrunana birrka'mirrina. \v 41 Ga yätjmirri ŋunhi birrimbirr walala yukurrana dhawa-yawaṯthurrunana yolŋu'-yulŋuwala, yurru dhawaṯthurrunanydja walala yukurrana yatjurrunana dhikana, waŋana bitjarrana, “Nhenydja dhuwala Gäthu'mirriŋu wal'ŋu Godkuna.” \p Bala dhunupana ŋayi Djesuyunydja waŋanana dhäruk-mukmaraŋalana walalanha ŋunhiyi yätjnhanydja birrimbirrnha walalanha, märr yurru walala yaka ḻakarama ŋanya ŋurikala yolŋu'-yulŋuwala, liŋgu walalanydja ŋunhiyinydja yätjmirrinydja birrimbirr walala marŋgithina nhanŋu Djesuwu, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyi Walŋakunharamirri ŋulaŋuru Godkuŋu dhawu'mirriyanhara. \p \v 42 Ga wiripuŋuyuna waluyu ŋunhiyinydja djaḏaw'yurruna, Djesu gaŋgathina, bala gonha'yurrunana ŋunhiyi wäŋanydja, bala ŋayi marrtjina ŋunha gänaŋuwalana wäŋalili. Ga ŋunhalayinydja bäymanydja wäŋaŋuranydja yolŋu walala yukurrana nhanŋu ḻarruŋalana. Warrya'yurruna nhanŋu walala yukurrana, yana liŋgu ga maḻŋ'maraŋala walala ŋanya, bala walala waŋananydja nhanukala bitjarrana, “Way, nhämirri nhe ŋuli nhini dhiyalanydja bäymanydja ŋanapurruŋgalanydja?” bitjarra. \p \v 43 Ga ŋayinydja waŋana balanydja bitjarra, “Ŋarranydja dhuwala yurru marrtji yana, ḻakarama ŋarra yurru dhäwu' birrŋ'marama birrka'mirriŋura wäŋaŋura bitjan, ‘Godtja dhuwala ŋurruŋu ŋayi Giŋ. Märraŋa ŋanya dhäruktja, märr nhenydja yurru nhina ŋamathamana.’ Bitjandhina ŋarra yurru ḻakaramanydja bukmakkalana, liŋgu dhiyakuyi muka ŋayi ŋunhi Godthu ŋarranha yänguŋalanydja lili.” \p \v 44 Yo, dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi marrtjinana yukurrana ŋuliwitjarrayi wäŋakurrunydja malaŋukurru, ḻakaraŋala dhäwu'na birrŋ'maraŋala birrka'mirriŋura yana buku-ŋal'yunarawuyŋuranydja buṉbuŋura. \c 5 \s1 Djesuyu garr'yurruna yolŋunha walalanha malthunarawu galkiwu \p \v 1 Waŋganymirrinydja ŋayi Djesu yukurrana dhärrana raŋiŋura gali'ŋura, gapu-guḻun'ŋura yäkuŋura Galali, ga walalanydja yolŋu'-yulŋunydja guḻku'na marrtjina ḻuŋ'thurruna nhanukala, dhirrimuknha marrtjina giṯthurruna galki'-galkina, liŋgu walala yukurrana ḏukṯukthina ŋänharawu Godkalaŋu dhärukku. \v 2 Bala ŋayi Djesu waṯthurruna ga dharr-way nhäŋala märrma'na mitjiya maṉḏanha, dhärrana yukurrana raŋiŋura, ŋunhi walala guya-djämamirriyu ŋuriŋi walalay warryu'-warryurruna ŋunhiwala raŋilili, bala walala yukurrana rurrwuyurrunana walalaŋguway ganybuna ŋarriri'wuynha. \v 3 Bala ŋayi Djesunydja wapthurruna waŋganylilina marthaŋalili, ŋunhi ŋayi mitjiyanydja ŋunhiyi Djäyman-Betawu. Bala ŋayi waŋana Djäymangalanydja bitjarrana, “Dhuwala nhe yurru mitjiyanha ḏur'yun, bitjan bala ya' giṯmarama dhuḻmulili wal'ŋu märr.” Bala dharawukkuŋalanydja ŋayi ŋunhi mitjiyanydja, ga ŋuliŋuruyinayi Djesuyu yukurrana marŋgikuŋalanydja ḻakaraŋalanydja yolŋu'-yulŋuwa. \p \v 4 Yo, ḻakaraŋalanydja ŋayi yukurrana Godku dhäruktja, ga ŋunhi ŋayi dhawar'yurrunanydja, bala ŋayi waŋana Betawalana, “Go, wapthurrana lili dhipala mitjiyalilina. Giṯmaraŋanydja marrtjiya bala ŋunha yana wal'ŋu dhuḻmulili gapulili, nhepi ga ŋuruŋu ya' guŋga'yunaramirriyu walalay nhokala. Nhuma yurru ḏupthun ganybunhanydja ŋunhawalayina, bala märrama guḻku'na mirithirrina guyanydja.” \p \v 5 Ga ŋayinydja waŋana Djäymandja bitjarra, “Garray, liŋgu muka dhuwala ŋanapurru munha-ŋupara warkthurrunanydja yukurrana, ga bäyŋuna ŋanapurru gaṯmaraŋala ŋula guya. Yurru ŋarra ḏupthun warray yurru yulŋunydja biyapul, liŋgu nhena dhuwali waŋana.” \v 6 Yo, bala walala giṯthurrunana marrtjina bala ŋunhana yana dhuḻmulilina wal'ŋu gapulili, ga ŋunhalayina walala ŋurrkaŋala ŋunhi ganybunhanydja. Ga dhunupana yana ŋunhiyi ganybunydja dhaŋaŋdhinana guyayuna, mirithirrina wal'ŋu ŋula nhämunha'na dhikana, galki ŋunhiyi ganybunydja bini bakthunana. \v 7 Bala walala waṉa'yurruna ŋunha bala wiripuŋulili mitjiyalili guŋga'yunarawuna, bala walala marrtjinana ga märrma'thinana ŋunhi marthaŋanydja maṉḏanha dhaŋaŋdhinana ŋuriŋiyi guyayunydja, galki bini guḻwuḻyunana ŋunhi mitjiya maṉḏanha. \v 8 Bala ŋayi ŋunhiliyinydja Djäyman-Betayu nhäŋala dharaŋarana wal'ŋu yanana, bala ṉepaḻ-nyilŋ'thurrunanydja ŋayi ḻukulilina ŋunhana nhanukala Djesuwala, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Garray, gonha'yurrana nhe yurru ŋarranhanydja, liŋgu ŋarranydja dhuwala yätjnha wal'ŋu yana yolŋu, yakana ŋamakurru'.” \p \v 9 Yo, ŋayinydja ŋunhi Djäymandhunydja nhäŋala ṉirryurrunana ŋunhiyi guyanha miṯtjinydja, ŋunhi walala biyapulnha wal'ŋu märraŋala, \v 10 ga bitjarrayi liŋgu walalanydja nhäŋala ṉirryurrunayi ŋuriŋi guŋga'yunaramirriyunydja Betawala, Djayimdhunydja ga Djondhunydja, ŋurikalanydja gäthu'mirriŋuyu Djipitiwalanydja. Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja Djesu waŋana Djäymangala bitjarrana, “Beta, yakana nhe yurru barrarirrinydja. Dhipuŋuruyinydja dhäŋuru nhe yurru gaṯmarama yolŋunhana märrama ŋarraku.” \p \v 11 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja walala ŋunhi mitjiyanhanydja warryurruna ŋunhawalana raŋililina, bala walala gonha'yurruna bukmaknha ŋunhiyi nhä malanha, bala malthurrunana yana nhanŋu Djesuwuna. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala burrpuymirrinha yolŋunha \p \v 12 Waŋganymirri waluyu ŋayinydja marrtji burrpuymirri warray yolŋu buna nhanbala Djesuwa, bala ŋayi ṉepaḻ-nyilŋ'thundja, ga bitjanna waŋa, “Garray guŋga'yurra ŋarranha. Ŋuli nhe djälnydja, nhe ŋarranha yurru ḏukmaramana.” \p \v 13 Bala ŋayi Djesu goŋ-djarryundja ga mulkana ŋanya, ga bitjanna ŋayi waŋanydja, “Djäl ŋarra dhuwala nhuŋu. Ma', ḏukthurrana yana.” Bala dhunupana yana ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja ḏukthunna, liŋgu rerriyunydja ŋanya ŋuriŋinydja gananna, winya'yunna-wala yana. \p \v 14 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesu bilyun, ga waŋa ŋanya ḏälyuna dhärukthu, djuy'yunna-wala bitjanna ŋanya, “Way, yaka ḻakaraŋa guḻku'wanydja ŋi! Marrtjiya yana dhunupa ŋunhimala buku-ŋal'yunarawuylili buṉbulili, märr nhuna ŋayi yurru ḏalkarra'mirriyunydja yolŋuyu nhäma'-nhama yukurra ŋunhiliyina. Ga ŋunhi ŋayi yurru manymak-ḻakaramanydja nhuna, bala nhenydja yurru wekama mundhurrnha batharra Gunhu'wu buku-wekaŋanydja, biyakana bitjarra ŋunhi Mawtjitjthu rom nherrara ŋäthili, märr yurru bukmakthirri yolŋunydja walala marŋgithirri nhuŋu, ŋunhi nhenydja liŋguna dhuwali ḏukmaranharana.” \p \v 15 Yo, ga dhäwuny'tja ŋunhiyi Djesuwalaŋuwuy baḻaka'yurrunana yukurrana, bala yolŋunydja walala ḻuŋ'maranhaminana marrtjina biyapulnha guḻku'na miṯtji. Yuwalkthina walala yana ḏukṯukthinanydja nhanŋu Djesuwu dhäwu'wunydja ŋurikiyi ŋänharawunydja, ga bitjarrayi walala ḏukṯukthinayi nhanŋu, ŋayi yurru walŋakumanydja yolŋunha walalanha rerriŋurunydja. \v 16 Ga bitjanayi liŋgu ŋayi ŋuli Djesu marrtjinya bala ŋayilpilili wal'ŋu wäŋalili, ga ŋunhalayinydja ŋayipina gänana ŋuli bukumirriyanha Gunhu'wala. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala yolŋunha dharraḏa'nha \p \v 17 Yo, waŋganymirrinydja ŋayi Djesu yukurra nhina djinawa bala'ŋura, marŋgikuma yukurra ḻakarama yolŋu'-yulŋunha. Ga ŋunhiliyi miṯtjiŋuranydja yolŋu walala ŋaḻapaḻmirri, Rom-dharraymirri walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala, ŋunhiyinydja walala yolŋu'-yulŋu marrtjina yukurrana wäŋaŋuru birrka'mirriŋuru ŋulaŋuru Galaliŋurunydja makarrŋuru, ga wiripunydja marrtjina ŋunhiwalayi barrkuŋuruna wäŋaŋuru Djurutjalamŋuruna, ga wiripuŋuru wäŋaŋuru malaŋuŋuru makarrŋuru Djudiyaŋuru. Yo, Djesuyu yukurrana marŋgikuŋalana ŋunhiliyinydja, ga bitjarrayi ŋayi yukurrana ḏukmaraŋalayi rerriŋurunydja yolŋunha walalanha ganydjarryu Garraywalana Godkala. \v 18-19 Bala ŋunhamalayinydja wäŋalili marrtjina yurrum'thurruna yolŋu'-yulŋunydja, ga balany'tja ŋunhi warrpam' dhika gungaŋalana, dhaŋaŋdhinana yukurrana yolŋu'-yulŋuna ŋunhili bala'ŋura, ga dhurrwaranydja ŋunhi balany'tja warrpam'nha gungaŋala yolŋu'-yulŋuyuna. \p Bala ŋulinyaramirriyu liŋgu, ḏämbumiriw ḏarramuwurru bunana ŋunhiliyi, gäŋalanydja marrtjina lili djaṉdjaṉdhurrunanydja rirrkminynha ḏarramunha, walala ŋunhi djälthinanydja, walala bini gänha ŋanya dhunupaŋga bala Djesuwalaŋga, yurru dhaḻakarrnha walalaŋgu bäyŋuthina gärrinyarawuna. \p Yo, balany'tja yukurrana ŋunhiyi dhärrana bilkpilk ḻaparra, bala walala ŋunhiyi ḏarramuwurrunydja ŋal'-ŋalyurruna ŋunhimalayi ŋapalilina bala'lili, bala walala ḻapmaraŋala ŋunhiyi ŋapaŋurunydja bala'ŋuru dharpanydja, bala ŋarŋgana ḻapmaraŋala. Bala walala ŋuliwitjarrana ŋarŋgakurruna dhuryunmaraŋala ŋunhinha rerrimirrinhanydja yolŋunha gayan'thamirrina ŋunhi yana miṯtjilili ṉapuŋga'lili, bala gurrunhara ŋunhimala gumurrlilina Djesuwala. \p \v 20 Ŋunhi ŋayi Djesuyu nhäŋalanydja walalanha ŋunhiyinha ḏämbumiriwnha ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha, ŋunhi walala yukurrana wirrki dhika märr-yuwalkthina, bala ŋayi Djesunydja waŋana ŋurikalana rerrimirriwalana yolŋuwala bitjarrana gam', “Yolŋu ŋarraku gay'. Nhuŋu yätjtja dhuwurr liŋguna buwayakthinana.” \p \v 21 Ga walalanydja yukurrana ŋunhi Rom-marŋgikunharamirrinydja walala ga Rom-dharraymirrinydja yolŋu walala guyaŋinana yukurrana bitjarrana, “Yol dhuwala ŋayi yolŋunydja? Nhäku dhuwala ŋayi yukurra waŋa yätjkuma Godnhanydja bitjandhiyi? Ŋayinydja yukurra ŋunha guyaŋinyaramirri yanapi ŋayi Gunhu' ŋiniya? Ŋayipina yana Gunhu'yuna yurru bäy-ḻakaramanydja yätjpuy dhuwurrwuy, yakana ŋula yolŋuyunydja.” \p \v 22 Yurru Djesunydja marŋgithina nhaltjarra ŋunhi walala nhinana guya'-guyaŋina, bala ŋayi waŋana walalaŋgala bitjarrana ŋaḻapaḻmirriwalanydja, “Nhäku nhuma yukurra guyaŋirri bitjandja? \v 23-24 Ŋunhi ŋarra yurru bäy-ḻakarama yätjpuynydja dhiyaku ḏarramuwu dhuwurrwuy, ga ŋunhi ŋarra yurru baḏarraŋ'kuma rumbal nhanŋu, ŋunhiyinydja maṉḏa bitjan waŋganynha yana yulŋunydja. Ga ŋunhi nhuma yurru nhämanydja rumbalnydja baḏarraŋ'tja ŋanya, balakurru-witjanna nhuma yurru marŋgithirrinydja, ŋarrakunydja dhuwala dhunupa ŋarra yurru bäy-ḻakarama yätjpuynydja dhuwurrwuy dhiyala munatha'ŋura.” \p Bala ŋayi bilyurruna, ga waŋana ŋurikala rirrkminygalanydja yolŋuwala bitjarrana, “Ma' gaŋgathiyana, ga märraŋana nhuŋuway gayan'thana, bala marrtjiyana nhokiyingala wäŋalilina.” \v 25 Bala ŋayi rirrkminydja ŋunhi yolŋu dhunupa ḻaw'yurrunana, bala dhärrana, bala gayan'thana nhanŋuway märraŋala, bala djartjaryurrunana bala nhanukiyingala wäŋalilina, yurru ŋayi yukurrana marrtjinanydja ŋunhiyi wokthurrunana manapara Godnhana. \p \v 26 Bala walala yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋalana yukurrana ŋanya, ga wirrkina dhika mel-ḻarr'yurruna, ṉirryurrunana nhäŋala, borrk-beyaṉiyinana manapara. Bala walala dhika bena märr-yiŋgathinanydja yukurrana Gunhu'wu, bala waŋana bitjarrana, “Nhä dhuwalanydja ḻatjuny'tja dhikanydja rom ŋilimurru nhäŋala gäthuranydja.” \s1 Djesuyu garr'yurruna rrupiya-gombunharamirrinha yolŋunha \p \v 27 Bala ŋayi Djesu ŋuliŋuruyinydja marrtjina yukurrana dhukarr-ŋuparana, bala ŋayi nhäŋala waŋganynhana yolŋunha, ŋayi nhinana gombu'-gumbuŋala rrupiya yolŋunha walalanha, liŋgu nhanŋu ŋunhiyinydja djäma, rrupiyawunydja gombunharawu, yurru yäkunydja ŋayi ŋunhiyi yolŋu Lepay, (ga wiripunydja ŋayi yäku Mathuyu.) \p Nhinananydja ŋayi yukurrana Lepay, djäma ŋayi yukurrana, bala ŋayi Djesunydja waŋa nhanŋu bitjanna, “Way yolŋu, go ŋarrakuna malthurra.” \v 28 Bala ŋayi yolŋunydja ŋunhiyi dhunupana yana gaŋgathinana, gonha'yurrunana bukmaktja ŋunhiyi nhä malanha, bala malthurrunana nhanŋu Djesuwuna. \p \v 29 Yo, ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Lepayyu ḏarramuyu ŋuriŋi ŋäthilimirriyaŋala ŋamaŋamayurruna ŋathana nhanukalay ŋayi ŋunhili wäŋaŋura, bala ŋayi marrtjina ḻuŋ'maraŋalana ŋunhi guḻku'nhana rrupiya-gombunharamirrinhanydja walalanha yolŋu'-yulŋunha, ga wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha, ŋunhinha walalanha ŋunhi walala ŋuli ŋaḻapaḻmirriyu walalanha ḻakarama dhuwurr-yätjmirri, bala nhinananydja walala marrtjina ḻukana ŋathana waŋganyŋurana manapa Djesuwalana. \v 30 Bala ŋuriŋi ŋaḻapaḻmirriyunydja Rom-dharraymirriyunydja ga Rom-marŋgikunhamirriyunydja waŋana ŋunhina Djesuwuna ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjarrana, “Nhäku nhuma yukurra ḻuka ŋatha ŋurukala dhuwurr-yätjmirriwalanydja?” \p \v 31 Bala ŋayi Djesuyunydja dharrana ŋäkula warray walalanha, bala ŋayina walalaŋgu buku-wakmaraŋalanydja waŋana, bitjarranydja gam' ḻakaraŋala. “Ŋunhi ŋuli yolŋu guyaŋinyamirri ŋamakurruny'tja, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yaka marrtji ŋula yolkala ŋamathanharawunydja rerriŋuru; ŋunhiyi liŋgu yurru rerrimirri yolŋu marrtjinydja ḏukmaranharawunydja djämawuy ŋula yolkuŋu. \v 32 Ŋarranydja dhuwala yaka marrtjina ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra nhina dhuwurr-dhunupa be; yana ŋarra marrtjinanydja lili dhuwurr-yätjmirriwu yolŋuwu walalaŋgu, märr yurru walala bilyun, bala gananna walalaŋguway yätjtja, bala walŋathirrina nhina.” \s1 Ḻakarama yukurra yuṯawuy rombuy ga ŋäthiliŋuwuy \p \v 33 Waŋganymirri wiripu-guḻku' yolŋu'-yulŋu marrtji bala Djesuwala, ga waŋa dhä-wirrka'yun bitjan gam', “Way, ŋunha Djongu yukurra malthunaramirri walala buku-ŋal'yunna ŋuli ŋoy-ŋathamiriwnha, ga ŋunha malthunaramirri walala Rom-dharraymirriwunydja walalaŋgu, walala ŋuli bitjandhi bili ŋoy-ŋathamiriw buku-ŋal'yun yana. Ga nhuŋunydja ḻundu'mirriŋu walala ŋuli bitjan warray liŋgu ḻuka warray ŋatha yukurra. Nhäku warray walala ŋuli yakanydja nhina ŋoy-ŋathamiriwnydja?” \p \v 34-35 Bala ŋayi Djesuyunydja buku-wakmarama ḻakarama walalaŋgu mayali'kurruna dhäwu', bitjanna gam', “Ŋunhi ŋuli yolŋu'-yulŋunydja waŋgany-manapanmirri marrtji ḻuŋ'thun bitjan gumurr-ŋamathirri ŋurikinydja yolŋuwu ḏarramuwu ŋunhi ŋayi ŋuli märramana nhanŋuway dhäykanha, bala nhaltjanna walalanydja yurru?... nhina ŋoy-ŋathamiriw yukurra? Bäyŋu warray, yana walala yurru ḻukana marrtji goŋmirriyirrina bitjanna ŋurikalayina ḏarramuwalana, ga yana liŋgu ga ganan ŋayi yurru walalanha ŋuriŋiyi. Ga ŋarrakunydja dhuwalanydja walala ḻundu'mirriŋu walala balanyarayi bitjan ŋunhiyi walala, ga ŋarranydja dhuwala balanyara bitjan ŋunhiyi ḏarramu yolŋu. Galkina dhuwala ŋarra yurru gananna walalanha yulŋunydja, ga dhäŋuru ŋuliŋuruyina walala yurru bitjandhiyinydja ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina.” \p \v 36 Bala ŋayi Djesuyu wiripunydja mayali'mirri ḻakaraŋala dhäwu' bitjarrana gam', marŋgikuŋalanydja walalanha. “Ŋäthiliŋunydja rom dhuwala balanyara bitjan ŋäthiliŋu girri' bätjupatju. Ŋunhi ŋuli yolŋuwu ŋäthiliŋunydja bätjupatju barr'yun, yakana ŋayi yurru ŋula yuṯanhanydja girri'nha yarrarr'marama, bala dhä-manapan mam'marama ŋunhiwala ŋäthiliŋulilinydja ḻatju'kumanydja biyapul. Ŋuli ŋayi yurru bitjandhi rrambaŋikumanydja mam'marama maṉḏanha, ŋäthiliŋunha ga yuṯanha, ŋunhiyinydja bitjan ŋayi yurru yätjkumana ŋunhi yuṯanhana girri'nha, ga ŋayinydja ŋunhiyinydja ŋäthiliŋunydja yurru yakana ŋamathirri ŋuriŋiyinydja, liŋgu ŋunhi yuṯanydja wiripu warray wal'ŋu, ganaŋ'thun yukurra ŋurikala ŋäthiliŋuwalanydja.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja, märr yurru yolŋu'-yulŋuyu yaka yuṯanha romnha waŋgany-manapan ŋäthiliŋulili rrambaŋikuma. \p \v 37 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu bitjarrayi bili ḻakaraŋala mayali'mirri dhäwu', dhuwala gam', “Ŋarrakunydja rom dhuwala balanyara bitjan yuṯa weyika' borum. Ŋunhi ŋuli yolŋuyu djäma yuṯanydja weyika' borum, yakana yurru ŋayi rarryun ŋunhiyi ŋäthiliŋulilinydja bathilili, balanyaralilinydja bitjan ŋäthiliŋu ḏimbuka, liŋgu ŋunhiyi ŋäthiliŋunydja bathi yurru yana baw'yunna ŋuriŋiyi yuṯayunydja weyika'yu, bala yurru ŋunhi weyikany'tja ḻarryun winya'yunna marrtji, ga bathi yurru ŋunhi yätjthirri buruŋgulkthirrina yana. \v 38 Yo, ŋunhi yurru yolŋuyu märrama yuṯa wal'ŋu weyika' borum, yana ŋayi yurru ŋunhi rarryundja yuṯalilina bathililinydja.” \p \v 39 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu bitjarrayi bili ḻakaraŋala mayali'mirri dhäwu', bitjarra gam' ḻakaraŋala, “Ŋunhi ŋuli yolŋuyu ḻuka ŋäthiliŋunydja weyika'nha borumnha, bala ŋayi yurru waŋanydja bitjanna, ‘Manymak warray dhuwalanydja ŋäthiliŋunydja. Yakana ŋarra ḏukṯuk yuṯawunydja', bitjanna. Yo, yolŋu'-yulŋuyunydja ŋuli bitjandhiyina yakana waḏutja ganan ŋäthiliŋunydja ŋunhiyi rom, bala marrtji yuṯakurrunydja romgurru.” Bitjarrayina ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋalanydja. \c 6 \s1 Dhuwalanydja dhäwu' Ganaŋ'maranharamirriwuy Waluwuy \p \v 1 Ga wiripuŋuyu waluyu ŋunhiyinydja Ganaŋ'maranharamirri Walu, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtji wäŋgama dhukarr-ŋupan, yurru gali'ŋuranydja maṉḏaŋuŋura dhukarrŋuranydja ŋatha birrali marrtji dhärra'-dharra. Bala Djesuwala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay marrtji gulkthunna bala muḻkurrnha malanha ŋatha, bala marrtji buryi'yunna ŋunhi ŋathanhanydja barrwaṉ'tja walalaŋgalay gondhuna, bala marrtji ḻukana bala. \p \v 2 Ga walalanydja bäy nhäma warray walalanha, ŋuriŋi Rom-dharraymirriyunydja walalay yolŋu'-yulŋuyu, bala walala waŋa Djesuwunydja ŋunhi ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjanna gam', “Way, nhumanydja yukurra dhuwala romnha bakmarama ŋiniya, liŋgu djämana nhuma yukurra dhuwalayinydja bitjandhiyinydja goŋdhunydja. Yaka dhuwala dhunupa nhumalaŋgu gäthuraŋuwunydja djämawu, liŋgu dhuwalayinydja be muka Dhuyu Walu, Nhinanharamirri.” \p \v 3 Bala ŋayipinydja Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjanna walalaŋgu, “Way walala, yaka muka nhuma dhuwala dhäwu'wunydja marŋgi ŋiniya?... ŋunhi nhaltjarra ŋayi ŋäthili ŋurruŋuyu yäkuyu Daypitthu? Waŋganymirri Daypit ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala djaṉŋarrthina wal'ŋu mirithina, bäyŋuna walalaŋgu ŋula ŋatha, \v 4 bala dhunupana ŋayi Daypit marrtjinanydja gulŋiyina ŋunhina Godkalana Buṉbulili, bala ŋayi Daypitthunydja märraŋala ŋunhiyina dhuyuna rruthi ŋunhi walalaŋguŋu gurrunhanara mundhurr ŋunhiyinydja Godku ŋatha, bala ŋayi Daypitthu ḻukanana, ga bitjarrayi liŋgu ŋayi wekaŋalayi nhanukalayŋuwu malawunydja. Romdhunydja yukurra dhuwala ḻakarama ŋurikiyinydja dhuyuwunydja ŋathawu yana ḏalkarra'mirriwuna walalaŋgu ḻukanharawu, yaka ŋula yolku yolŋuwu, yurru walalanydja ḻukana warray ŋunhiyi dhuyu ŋatha.” \p \v 5 Bala ŋayi Djesu waŋana dhawar'maraŋalanydja bitjarrana gam', “Ŋarrana dhuwala Yolŋuna wal'ŋu Gäthu'mirriŋu, rom-waṯaŋu dhiyakuyi Nhinanharamirriwunydja Romgu.” Ga bitjarra ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala goŋ-dhoṯnha ḏarramunha \p \v 6 Ga wiripuŋuyunydja Ganaŋ'maranharamirriyu Waluyu, Djesu marrtjina balayi buku-ŋal'yunaramirrilili buṉbulili, bala ŋunhiliyinydja ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋunha marŋgikuŋalana. Ga ŋunhiliyi buṉbuŋuranydja yolŋu yukurrana nhinana ḏarramu goŋ-dhoṯ. \v 7 Ga walalanydja marrtjina wiripu-guḻkuny'tja gonha ḏäpthurruna warray ŋunhiliyi buṉbuŋura, Rom-dharraymirri walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala yolŋu'-yulŋu, bala nhäŋalanydja walala yukurrana ŋanya Djesunha, wanhaka ŋayi yurru djäma ḏukmarama ŋunhiyi goŋ-dhoṯnha ḏarramunha ŋuriŋiyi Nhinanharamirriyu Waluyu, märr walala yurru ŋanya dhuwurr-nyamir'yun, ga rom-bakmaranhamirrina ḻakarama. \p \v 8 Yurru ŋayi Djesunydja marŋgithina walalaŋgu, nhaltjarra walala yukurrana ŋunhiyi guyaŋina, bala ŋayi wäthurruna ŋuriki goŋ-dhoṯkunydja ḏarramuwu bitjarrana. “Go, gaŋgathiyana lili marrtjiya ŋarrakala dhipala,” bitjanna. Bala ŋayi gaŋgathirrinydja ŋunhi, bala marrtjina nhina bala Djesuwalana. \p \v 9 Bala ŋayi Djesunydja bilyun ga waŋa dhä-wirrka'yunna walalanha bitjanna, “Nhä dhika ŋilimurruŋgu romdja dhiyakuyinydja ŋunhi waluwu? Nhaltjan ŋilimurru yurru dhiyaŋuyinydja Ganaŋ'maranharamirriyunydja Waluyu? Guŋga'yun muka yolŋu'-yulŋunha?... bay' nhaltjan?... ŋayaŋu-yätjkuma walalanha? Yo, nhaltjan yurru ŋilimurru dhiyaŋuyinydja waluyu? Walŋakuma yolŋunha?... bay nhaltjan?” bitjarra. \p \v 10 Bala ŋayi Djesuyunydja nhäŋalana marrtjina walalanha, bala waŋana ŋunhi goŋ-dhoṯnhana ḏarramunha, “Ma', goŋdja djarryurrana,” bitjarrana. Bala dhunupana yana ŋayi goŋ-dhoṯtja ŋunhi djarryurrunana baḏarraŋ'thinana, ḻatju'thinana dhikana wal'ŋu. \p \v 11 Bala walala ŋunhi mayali'-wilkthunaramirrinydja walala yolŋu'-yulŋu mirithinana dhikana ŋoy-dharrana, bala walala yukurrana waŋanhaminana nhanŋu Djesuwu bunharawuna, ŋayan'tharrana murrkay'kunharawuna. \s1 Djesuyu djarr'yurruna 12-nha nhanŋuway lundu'mirriŋunha \p \v 12 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesu marrtjina bala bukulilina wal'ŋu bukumirriyanharawuna, bala ŋayi ŋunhiliyinydja munha-ŋuparana yukurrana bukumirriyaŋalanydja Godnha. \v 13 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina walunydja walmana lili, bala ŋayi ḻuŋ'maraŋalana ŋunhi nhanŋuwaynydja malthunaramirrinha walalanha marrtjina, bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja miṯtjiŋuru djarr'yurrunana marrtjina 12-nhana, bala ŋayi ŋunhi waŋananydja walalaŋgala bitjarrana, “Nhumanydja dhuwalanydja walala yurru bo'puyŋuna walala ŋarraku,” bitjarra. \p \v 14 Ga dhuwalana walala ŋunhiyi yulŋunydja, bo'puyŋu 12-tja yäku gam': Djäyman, ŋunhi ŋayi Djesuyu ŋanya yäku-ḻakaraŋala Beta, ga Wanduru ŋunhi ŋayi gutha'mirriŋu Betawu, ga Djayim, ga Djon, ga Bilip, ga Bätalamu, \v 15 ga Mathuyu ga Dumitj ga Djayim gäthu'mirriŋu ŋunhi Yalpiyawu, ga wiripu Djäyman ŋunhi walala ŋuli ŋanya ḻakaranha rom-däl ḏarramu, \v 16 ga Djudatj ŋunhi ŋayi gäthu'mirriŋunydja Djayimgu, ga Djudatj-Gariyat, ŋunhiyinayi ŋunhi ŋayi Djesunha wekaŋala miriŋuwala walalaŋgala goŋlili. Ga dhuwalayina walalanha ŋayi Djesuyu djarr'yurrunanydja nhanŋuwaynydja ŋayi ḻundu'mirrinunha walalanha. \s1 Djesuyu marŋgikuŋalana yukurrana yolŋu'-yulŋunha, ga biyapul ŋayi ḏukmaraŋalanydja rerriwuynha \p \v 17 Yo, dhäŋuru ŋuliŋurunydja Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtjina wäŋgaŋala yarru'-yarrupthurruna, bala ŋayinydja yukurrana dhärrananydja ŋoyŋurana baṉarra'ŋurana wäŋaŋura, ga guḻku'na mirithirrina miṯtjinydja yolŋunydja walala marrtjina ḻuŋ'thurruna, dhärrananydja ŋanya ḻiw'maraŋalanydja. Marrtjinanydja walala ŋunhi birrka'mirriŋuru wäŋaŋurunydja malaŋuŋuru, makarrŋuru ŋulaŋuru Djudiyaŋuru, ga Djurutjalamŋuru wäŋaŋuru, ga moṉukŋuru gali'ŋuru wäŋaŋuru Däyaŋuru ga Djäytjanŋuru, \v 18 walala bukmaknha marrtjinanydja ŋunhiwalayi Djesuwalanydja ŋänharawunydja nhanŋu, ga wiripunydja walala ḏukṯukthinayi ŋunhi ŋayi yurru walalanha ḏukmarama rerriŋuru malaŋuŋuru. Ga wiripunydja ŋunhi yolŋu walala mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri walala marrtjina, bala ŋayi Djesuyunydja walalanha ḏukmaraŋalana yukurrana. \v 19 Bukmaknha yolŋunydja walala yukurrana goŋ-djarryurruna mulkanharawunydja nhanŋu Djesuwu, liŋgu ŋuliŋuruyi nhanukalaynydja ganydjarr yukurrana dhawaṯthurruna biyapul'nha wal'ŋu, bala walala yukurrana bukmaknha yana ḏukthurrunanydja dhunupana yana. \s1 Biyaka ŋayaŋu-djulŋithiya yulŋunydja ŋunhi nhuma yurru yolŋu'-yulŋuyunydja ŋayaŋu-yätjkuma \p \v 20 Bala ŋayi Djesuyunydja nhäŋalana marrtjina ŋunhi nhanŋuway ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha, bala ŋayi ḻakaraŋala walalambala bitjarrana, \q1 “Nhumanydja yurru ŋunhi ŋurruwuykmirrinydja wal'ŋu nhina yukurra ŋoy-ŋamathirrina yanana, \q2 liŋgu nhumalaŋgunydja ŋurruwuykmirriwunydja Godthunydja ŋuli yukurra rarryun warray bukmak nhä ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. \q1 \v 21 Ga nhuma ŋunhi nhuma yukurra marrya'yirri, nhumanydja yurru ŋayaŋu-djulŋithirriyi, \q2 liŋgu Godthunydja yurru maranhu-wekama warray nhuna biyapul'nha dhikana wal'ŋu dhaŋaŋdhuna. \q1 Ga nhuma ŋunhi nhuma galŋa-yätjthirri yukurra ŋäthinyamirri dhiyaŋu-wala, \q2 ŋayaŋunydja nhuŋu yurru djulŋithirri yukurra, \q2 liŋgu yalalaŋumirriyunydja nhe yurru ŋunhalanydja wirrkina dhika djulŋithirri. \p \v 22 “Yo, ŋunhi nhe yurru malthundja yuwalkkuma ŋarrakunydja, ga walalanydja yurru wiripu-guḻkuny'tja nhuŋu ŋuyulkthirrina, gukumana nhuna yurru. Walala yurru waŋa yätjkumana nhuna, ga yätj-ḻakaramana. \v 23 Yo, walala yurru nhuna ŋayaŋu-yätjkumanydja bitjan yana liŋgu bitjarra walalaŋgala märi'muyu walalay ŋayaŋu-yätjkuŋala Godku dhäwu'-gänharamirrinha ŋunhi be ŋäthili wal'ŋu. Yurru nhe yurru ŋayaŋu-djulŋithirrina wal'ŋu, goŋmirriyirrina dhikana yana, liŋgu nhenydja dhuwala nhina ŋuli yukurra Godkalanydja goŋŋura. Yo, biyaka ŋayaŋu-djulŋithiya, ga märr-ŋamathiya biyaka giritjiya ŋunhi nhuna yurru yolŋu'-yulŋuyu ŋayaŋu-yätjkumanydja, liŋgu ŋunha djiwarr'ŋuranydja Godthunydja yukurra ḏälkuma nhuŋunydja biyapul warray wal'ŋu ŋamakurru, buku-yattjatkunhara dhika wal'ŋu. \q1 \v 24 Yurru nhumanydja ŋunhi nhuma yukurra dhuwala nhina ḻukunydjamirri, \q2 ga guḻku' mirithirri dhiyakuy nhä malanha ŋayathama ŋuli yukurra, \q2 ŋunhalanydja nhe yurru goŋmiriwŋurana, dhäparknha yana ŋula nhämiriwnha. \q1 \v 25 Ga nhuma ŋunhi dhiyaŋu-wala nhuma yukurra maranhuyirri guḻku'yu ŋathayu, \q2 ŋunhalanydja dhipuŋurunydja dhäŋuru ŋunhi rakunyŋurunydja, nhe yurru marrya'na yukurra nhina ŋula nhämiriwnha. \q1 Ga nhuma ŋunhi nhuma yukurra dhiyaŋu-wala gitkitthunmirri, ga beyarrmakthirri nhumalaŋgala ŋuli be, \q2 ŋunhalanydja nhe yurru yalalanydja galŋa-yätjthirrina dhikana, ŋäthina yukurra yurru. \p \v 26 “Yo, ŋunhi nhumalanha yurru bukmakthu yolŋuyu walalay yukurra ḻakarama ŋunhi nhuma be ḻatju'mirri dhika wal'ŋu, ŋunhiyinydja yakana yana ŋamakurru, liŋgu ŋunhi ŋäthilinydja wal'ŋu walalaŋgala märi'muyu walalay yukurranha ŋuli ḻatju'-ḻakaranha ŋunhi bothinyaramirrinhana dhäwu'-gänharamirrinha walalanha, ŋunhi walala yaka yuwalk Godku yolŋu walala. Ŋuli walala yurru nhumalanhanydja bitjandhiyi ḻakarama ŋamakurru' bitjan, nhumany dja bitjan nhumanydja yakana ŋarraku malthunaramirri walala, bala yalalaŋumirrinydja nhe yurru galŋa-yätjthirrina yukurra wirrkina dhika wal'ŋu.” \s1 Märr-ŋamathiya nhokalaŋuwu miriŋuwu \p \v 27 “Yurru ŋarranydja ḻakarama yukurra nhumalaŋgu, ŋunhi nhuma yukurra dhuwala mäkiri'-witjun, bitjan warray gam': Märr-ŋamathiya ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi nhuŋu yätjkuma ŋuli yukurra, ga djäma ŋamakurru' wal'ŋu yana guŋga'yurra ŋunhinhanydja yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuyulkthirri yukurra nhuŋu, nyinyaŋdhun ŋuli. \v 28 Ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu waŋa nhuŋu yätjkumanydja, guykthundja ŋula nhaltjandja, nhenydja nhanŋu balanydja roŋiyinyamaraŋanydja wekaŋa ŋamakurru' wal'ŋu yana dhäruk guŋga'yunaramirri. Ga ŋuli nhuna yurru yolthu bumanydja ŋula nhaltjandja, yana nhenydja nhanŋu bukumirriyaŋa ŋurikiyi yolŋuwu, märr yurru ŋayi Godthunydja bäy-ḻakarama nhanŋu, bala walŋakumana yurru. \v 29 Ŋuli nhuna yurru ŋula yolthu bartjunmarama bukunydja, waŋgany gali' dhakal, ga nhenydja yurru bilyurra ga wiripunydja dhakal nhanŋu wekanhamiya. Ga ŋuli nhuŋu yurru ŋula yolthu yolŋuyu djaw'yun guyŋarrwuy girri', ga nhenydja nhanŋu yurru wekaŋayi bätjupatju nhuŋuway. \v 30 Wekaŋa ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru dhä-ŋäŋ'thun nhuna, ga ŋuli nhokala yurru yolŋuyu ŋula yolthu djaw'yundja, ga yaka nhenydja ŋanya gur'-guryurra waŋiya roŋinyamaranharawunydja ŋurikiyi. \v 31 Nhenydja ḏukṯuk ŋunhi wiripu-guḻku'yu yurru djäma ŋamakurru' nhuŋu ŋe'? Ga nhenydja biyakayi liŋgu walalaŋgunydja djäma ŋamakurru' yana balanydja. \p \v 32 “Märr-ŋamathiya bukmakku yana yolŋu'-yulŋuwu. Ŋuli nhe yurru märr-ŋamathirri ŋuriki liŋgu yolŋuwu ŋunhi ŋayi märr-ŋamathirri yukurra nhuŋu, Godthunydja yurru yakana nhuŋu buku-ruŋiyinyamarama wekama ŋurikiyinydjayi. Wiripunydja ŋuli dhuwurr-yätj ŋunhi yolŋu märr-ŋamathirri yukurra ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli märr-ŋamathirri nhanŋu yukurra. \v 33 Ŋuli nhe yurru djäma ŋamakurru' yukurra ŋuriki bili walalaŋgu ŋunhi walala yukurra djäma ŋamakurru' nhuŋu, bala nhäkuna ŋayi yurru Godthunydja buku-ruŋinyamarama wekama ŋurikiyinydja nhuŋu? Wiripunydja ŋuli dhuwurr-yätjthu yolŋuyu djäma ŋamakurru' ŋuriki yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala ŋuli djäma ŋamakurru' nhanŋu. \v 34 Ga ŋuli nhe yurru guwarrnydja wekama yana ŋuriki yolŋuwu ŋunhi nhe yukurra gatjpu'yun ŋayi yurru buku-ruŋinyamarama wekama nhuŋu, Godthunydja yurru ŋurikiyinydja yakana nhuŋu wokthun, liŋgu ŋunhiyinydja bitjandhi ŋuli dhuwurr-yätjmirriyunydja djäma. \v 35 Yurru Godkunydja rom gäna warray wal'ŋu, ganaŋ'thun warray yukurra ŋuliŋuru romŋuru dhuwurr-yätjmirriwalanydja. Godkunydja rom dhuwala balanyara warray gam': Märr-ŋamathiya ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi walala yukurra ŋayaŋu-yätjkuma ŋuli nhuna, ga djäma ŋamakurru yana walalaŋgunydja. Wekaŋa ŋunha wiripu-guḻku'wunydja yäna-wala, ga yaka gatjpu'yurra walalaŋgalaŋuwunydja ŋunhi walala yurru buku-ruŋinyamarama wekama nhuŋu, bala Godthunydja yurru ŋayipinydja nhuŋu wekama biyapul warray ḻatju' dhika wal'ŋu. Yo, ŋuli nhe yurru märr-ŋamathirri yukurra birrka'mirriwu nhe yurru nhinanydja yukurra bitjanna bitjan gäthu'mirriŋuna nhanŋu Godku, ŋurikina ŋunhi ŋayi biyapul wal'ŋu ŋunha garrwar Waŋarr, liŋgu Godthunydja ŋuli wekama ŋurikinydja ŋunhi ŋayi ḻäy-ruŋiyinyamiriw yolŋu, ga wiripunydja ŋayi ŋuli djäma ŋamakurru' ŋurikinydja dhuwurr-yätjmirriwu walalaŋgu. \v 36 Yo, biyaka gurrum'thurra ga wuyurra birrka'mirriwu, biyaka bitjan nhumalaŋgu Bäpa djiwarr'wuy yukurra mel-wuyun bukmakku,” bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Yaka dhuwurr-nyamir'yurra yätj-lakaraŋa wiripuŋunha yolŋunha \p \v 37 “Yaka guyaŋiya rom-yätj ḻakaraŋa wiripuŋunhanydja yolŋunha, märr yurru ŋayi Gunhu'yunydja yakayi nhunanydja rom-yätj ḻakarama. Bäy-ḻakaraŋa wiripu-guḻku'wunydja yolŋuwu walalaŋgu, bala ŋayi Godthunydja yurru bäy-ḻakaramayi nhuŋunydja. \v 38 Wekaŋa yänana-wala wiripu-guḻku'wunydja yolŋuwu walalaŋgu, bala ŋayinydja yurru Godthunydja nhuŋunydja yänana wekama dhaŋaŋ warray dhika wal'ŋu, biyapul warray ŋanbaw'-ŋanbawyun marrtji yurru, märryu-dhapinyayu warray dhika wal'ŋu. Yo, ŋuli nhe yurru wekama märr-ŋuyulkmirriyunydja, yutjuwaḻany'tja ŋula nhänydja, ŋayinydja yurru Godthunydja balanyara liŋgu ŋupanayŋuyi nhunanydja wekama yutjuwaḻa'yi yana, ga ŋuli nhe yurru wekama märryu-dhapinyayunydja, biyapulnydja wal'ŋu buku-yattjatkuma, bala ŋayinydja yurru Godthunydja bitjandhi liŋgu nhuŋunydja buku-yattjatkumayi wekama marrtji.” \p \v 39 Yo, dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu' mayali'mirrina bitjarra gam', “Ŋuli yurru bambayyu yolŋuyu gäma yukurra goŋ-gulama wiripuŋunha bambaynha, bala maṉḏa yurru ŋunhiyi maṉḏa märrma'yirrina galkirrinydja ŋula ŋarŋgalilina gulŋiyirri.” \p \v 40 Ga bitjarrayi bili ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayali'mirri dhäwu' bitjarra gam', “Yolŋu ŋunhinydja marŋgithinyaramirrinydja ŋunha ŋoyŋura, yaka garrwar ŋurikalayi marŋgikunharamirriwalanydja nhanukalaŋuwala. Yurru ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru ŋäma yukurra, mäkiri'-witjun nhanukalaŋuwu marŋgikunharamirriwu, bala marŋgithirrina yukurra, yalalanydja yurru ŋayina ŋunhiyinayi marŋgiŋu bitjan ŋunhiyi nhanŋu marŋgikunharamirri. \p \v 41-42 “Nhäku nhe ŋuli bitjan liŋgu nhäma yukurra yätj ŋurukala wiripuŋuwalanydja yolŋuwala, bäy warray ŋunhi yutjuwaḻany'tja ŋula nhanŋu? Nhäŋa dhuwali nhunapinyay nhe. Nhokalay ŋathili ḏupthurranydja dhuwali yätjtja, liŋgu nhe muka dhuwali wiripunydja ŋuli yukurra djäma yätj. Yo, ŋuli yukurra yurru yolŋuwala gulŋiyirri maŋutjiŋura ŋula nhä yutjuwaḻany'tja, ga yuwalktja nhokala warray dhuwali maŋutjiŋura biyapulnydja wal'ŋu wakindja gulŋiyirri yukurra, yakana nhe yurru waŋa bala nhanukala bitjandja, ‘Go, ŋarra yurru wilaŋ'thun dhawaṯmarama nhokala maŋutjiŋuru,’ bitjandja. Ŋäthilinydja nhe yurru ŋathili ḏupthurra nhokiyingalaŋuŋuru maŋutjiŋuru dhipuŋuru, bala yurruna nhe yurru nhäma ŋamathamanydja, märr nhe yurru guŋga'yun ŋanyanydja, märr yurru ŋayinydja nhäma ŋamathamayi.” \s1 Dharpa borummirri ga nhäŋiniŋ' dharpa \p \v 43 Yo, Djesuyu ḻakaraŋala wiripu dhäwu' mayali'mirri bitjarra gam', “Ŋunhi yukurra yurru borum dharpa dhärra ḻatju' wal'ŋu dhika, bala gurarrthirri ŋayi yurru ŋuliŋuruyinydjayi dharpaŋuru borumdja ŋamakurru yana dhika wal'ŋu, yaka yätj. Ga ŋunhi yurru dharpa dhärra yätjtja ga yalŋginy'tja ga dhorukmirrinydja, yakana nhe yurru nhäma ḻatju' dhika wal'ŋu borum ŋuliŋuruyinydja dharpaŋuru. \v 44 Yo, ŋunhi nhuma ŋuli nhäma dharpa, marwat ŋuthanara baṉdja'-baṉdjalili, bala nhuma ŋuli marŋgithirrina ŋurikiyi dharpawu, nhäyinyara ŋunhiyi dharpa, mak yätj nhäŋiniŋ, mak borum ŋamakurru. Ga balanyarayi bili nhuma ŋuli yolŋunha nhäma, nhaltjan ŋayi ŋuli djäma, bala marŋgithirrina nhäyinyara ŋunhi yolŋuwu ŋayaŋu, mak yätj, mak ŋamakurru. Yakana yurru nhe guḻkthun borumnha gäku'nhanydja ŋuliŋuru ḏirriṯirri'ŋurunydja dharpaŋuru, ga bitjandhi liŋgu nhuma ŋuli yakayi guḻkthurru borumnha wuŋapu'nhanydja ŋulaŋuru nhäŋiniŋ'ŋurunydja dharpaŋuru. \p \v 45 “Yo, ŋamakuḻi'yunydja wal'ŋu yolŋuyu ŋuli ruwamŋukuma ŋamakuḻi' wal'ŋu yana nhä malanha nhanukalay ŋayaŋuŋura, bala maḻŋ'thundja ŋuli nhanukala ŋuliŋuruyi dhäruktja ŋamakuḻi'na wal'ŋu yana. Ga yätjtja ŋuli maḻŋ'thun dhäruk yätjkalana yana yolŋuwala, liŋgu ŋayi ŋuli yukurra ruwamŋukuma yätj malanha yana nhanukalay ŋayaŋulili. Liŋgu dhäruk ŋunhi ŋayi ŋuli yolŋu waŋa balanyara liŋgu ŋupanayŋu bitjan ŋunhi ŋayi ŋuli ruwamŋukuma ŋunha ŋayaŋulili nhanukalay ŋayi.” \s1 Dhäwu' bala'wuy dhuḻ'yunara gundalili ga munatha'Iili ŋunhi dhuḻ'yunara \p \v 46 “Yaka nhuŋu dhunupa nhe yurru yäku-ḻakarama ŋarranha, ‘Garray, Garray,’ bitjandja, ŋunhi nhe ŋuli yakana djäma ŋunhiyinydja ŋunhi ŋarra nhuŋu nherrara rom. \p \v 47-48 “Yo, ŋuli nhe yurru marrtji galkithirrinydja wal'ŋu ŋarrakala ga mäkiri'-witjundja ŋarraku ga märrama dhäruktja ŋarranha, balanyarana dhuwala nhe yolŋunydja gam', bitjan yolŋu ŋunhi ŋayi buṉbu dhuḻ'yurruna guṉḏalili. Ŋäthilinydja ŋayi ŋunha yaw'yurruna yukurrana munatha' djinawa wal'ŋu, ga yurruna ŋayi gurrunhara ḻukunydja ŋurikiyi bala'wu dhärranharawunydja ŋunhiwala guṉḏalili. Ga ŋunhi ŋayi gapunydja mayaŋ' gaŋgathina ga wutthurrunanydja yukurrana ŋunhiyi buṉbunha, ga rurr'-rurryurruna ŋunhinha gulkuruna; ŋayinydja ŋunhiyi buṉbunydja yukurrana dhärrana yana ḏälnha mukthurrunana, yakana ŋayi wingil'-wingilyurruna, liŋgu ŋayi djäma ŋunhiyinydja buṉbunha ŋamathaŋala wal'ŋu dhika yana. \v 49 Ga ŋuli nhe ŋämanydja yurru ŋarranha dhäruk, ga yakanydja märrama, nhenydja balanyarana gam' yolŋu, bitjan ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi buṉbu dhuḻ'yurruna ŋunha munatha'Iili wal'ŋu, ga yaka ŋayi gurrunhara ḻuku ŋunha djinawa'lili ŋurikiyinydja buṉbuwu ŋäthili. Ŋunhi ŋayi gapunydja ŋunhiyi gaŋgathina, bala wutthurrunana yana ŋunhiyi buṉbunha, ga dhunupana ŋunhiyi buṉbunydja buḻwaŋ'thurrunana yupthurruna munatha'lilina, warrpam'thurrunana yana buḻwaŋ'thurruna.” Bitjarrayina ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala yukurrana dhäwuny'tja yolŋu'-yulŋuwa, ŋuripanydja ŋunhi walala yukurrana malthurruna nhanŋu. \c 7 \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala djämamirrinha ŋuriki Rawumbuyŋuwu buŋgawawu yolŋunha \p \v 1 Yo, ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrunanydja marŋgikunharaŋuru ḻakaranharaŋuru yolŋu'-yulŋuwala, ŋayi marrtjina bala Gapaniyamlilina. \v 2 Ga ŋunhiliyi wäŋaŋura yolŋu yukurrana nhinana mulkuru, ŋunhi ŋayi yolŋunydja djäkamirri buŋgawa Rawumbuyŋuwu miriŋuwu walalaŋgu. Ga ŋuriŋi yolŋuyu ḏarramuyu yukurrana ŋayathaŋala djämamirrinha ŋunhi ŋayi mirithirrina nhanŋu yukurrana märr-ŋamathinanydja, yurru ŋunhiyi djämamirrinydja yolŋu mirithinana ŋayi rirrikthurruna yukurrana, galki ŋayi bini rakunydhinyana. \v 3 Yo, ŋuriŋiyi mulkuruyunydja ḏarramuyu ŋäkulana ŋanya Djesunha, bala ŋayi djuy'yurruna Djuwsnhana yolŋu'-yulŋunha ŋaḻapaḻmirrinha bala Djesuwu garr'yunarawuna, märr yurru ŋayi marrtji ga ḏukmarama ŋunhiyi yolŋunha rerrimirrinha. \v 4 Bala walala ŋunhi dhäwu'mirrinydja walala marrtjinana ga burway bunana Djesuwa, bala waŋana bitjarrana, “Way buku-djulŋi, go marrtjiya ga guŋga'yurra ŋanya,” bitjarra. “Ŋamakurru' yana ŋunha ŋayi yolŋunydja, ŋunhiyi buŋgawanydja. \v 5 Ŋayi yukurra mirithirri märr-ŋamathirrinydja ŋilimurruŋgu Djuwskunydja miṯtjiwu, ga bitjarrayi ŋayi dhuḻ'yurrunayi buṉbu buku-ŋal'yunaramirrinydja ŋanapurruŋgu.” Bitjarra walala yukurrana ḻakaraŋalanydja, bala ŋayi Djesunydja marrtjinana yana walalambala malthurrunana. \p \v 6 Marrtjinanydja walala yukurrana bala-a-a, yana liŋgu-u-u ga galkina ŋurikalayina ḏarramuwala wäŋaŋura, bala walala nhäŋala wiripunhana dhäwu'mirrinha yolŋunha, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyinydjayi djuy'yunara ŋurikiŋiyi liŋgu buŋgawawuŋu, bala ŋayi ḻakaraŋalana dhäruknha ŋunhinha buŋgawanhana bitjarrana gam', “Garray, yaka ḏukṯukthiya marrtjinyarawunydja lili. Ŋarranydja dhuwala yaka dhuwurr-ŋamakurrunydja yolŋu; yaka nhe yurru marrtji ŋarrakalanydja wäŋalili, \v 7 ga yaka ŋarra ŋamakurru' marrtjinyarawu balayi nhokalanydja. Yaka ŋarra yurru ḻayḻaymaramanydja nhuna, yana waŋiya dhäruknha waŋganynha, bala yurru ŋarraku ŋunhayi djämamirrinydja yolŋu ḏukthunna. \v 8 Ŋarranydja dhuwala balanyarayiŋga nherraṉara ŋurruŋuwuŋu yolŋuwuŋu bitjan nhe, bala ŋarrana dhuwala ŋurruŋunydja yolŋu ŋarrakalaŋuwu miriŋuwunydja malaŋuwu; walala ŋuli dhäruktja ŋarranha märramana yana, bili ŋarra ŋuli waŋa yäkuyu yana ŋurikala yolŋuwala ŋunhi ŋayi ŋarranha nherrara. Ŋarra ŋuli waŋanydja ŋula yolku waŋganygu bitjandja, ‘Gatjuy marrtjiya,’ bala ŋayinydja yurru marrtjina yana, ga wiripuwunydja ŋarra ŋuli waŋa, ‘Go marrtjiya lili,’ bitjan, ga ŋayinydja yurru marrtjina lili yana, ga djämamirrinhanydja ŋarrakuway ŋarra ŋuli waŋa, ‘Ma' djäma biyaka' bitjan, bala ŋayi ŋuli djämana yana-wala. Ga nhenydja yurru biyakayi dhäruknha yana wekaŋa, bala ŋayi yurru rerriyunydja ŋunhayi yolŋunhanydja gonha'yunna.” \p \v 9 Bala ŋayi Djesuyu ŋäkulanydja ŋunhi dhäruktja ṉirryurrunana dhikana, bala bilyurrunanydja ŋayi, ga waŋana bitjarrana ŋurikala yolŋu'-yulŋuwalanydja. “Way, ŋuruŋunydja dhuwala mulkuruyunydja wirrki warray ŋarranha märr-yuwalkthirri yukurra. Yaka warray ŋarra maḻŋ'maraŋala balanyarayi ŋayaŋu-yuwalkthinyara Yitjuralpuyŋuwala ŋula waŋganygala yolŋuwala ŋäthilinydja; yakana ŋula waŋgany ŋarrakuwaynydja miṯtji märr-yuwalkthirri ŋuli bitjandhiyi.” \p \v 10 Bala ŋunhi dhäwu'mirrinydja walala roŋiyinana balayi ŋurikalayi buŋgawa'mirriŋuwalana wäŋalili, bala maḻŋ'maraŋalanydja walala ŋunhi rerrimirrinhanydja yolŋunha ŋamakuḻi'na ŋayi yukurrana nhinana ḏäwalana, liŋguwuynha ŋunhi ḏukthunarana ŋuliŋuruyi rerriŋurunydja. \s1 Djesuyu gaŋgathinyamirriyaŋala rakunynha ḏarramunha waku'mirriŋunha buku-wurthapuywu miyalkku \p \v 11 Ga wiripuŋuyunydja waluyu, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtji bala wäŋalili yäkulili Nayinlili, ga wiripu-guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu walala malthundhi marrtji nhanŋu Djesuwu ŋula nhämunha' miṯtji. \p \v 12 Marrtjinydja walala yukurra bala-a-a, ga ŋunhiliyi ṉapuŋgany'tja wäŋaŋura walala gumurr-wunharamirrina, walalanydja ŋuliŋuruyi wäŋaŋuru marrtji gäma rakunynha yolŋunha dhawaṯmarama lili. Ga ŋayinydja marrtji miyalktja ŋäthina bala malthundja, yurru ŋayi ŋunhiyi miyalk dhuway-rakunymirrina yulŋunydja, ga ŋunhiyi ḏarramunha walala marrtji rakunynha gäma bala, ŋunhiyinydja nhanŋu waku'mirriŋuna, ŋunhina liŋgu waŋganynha yana, yurru yuṯa muka yana ŋayi rakunydhirrinydja. Ŋäthinydja ŋayi marrtji bala ŋunhiyi ŋäṉḏi'mirriŋunydja, ga walalanydja marrtji guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu malthundhi nhanŋu. \p \v 13 Bala ŋayi Djesuyu nhämanydja ŋunhiyi ŋäṉḏi'mirriŋunhanydja, bala yana ŋayi wuyunna nhanŋu, ga waŋa bitjanna, “Way miyalk, yaka ŋäthiya,” bitjanna. \p \v 14 Bala ŋayi Djesunydja marrtjina bala, bala yana mulka ŋunhiyi dharra'nhana yolŋunha, bala maṉḏanydja ŋunhi gänharamirrinydja maṉḏa dhärrana, galŋa-mundhurrthirrina. Bala ŋayi Djesunydja dhunupana waŋana ŋurikiyi rakunygunydja yolŋuwu bitjanna, “Way ḏarramu, gaŋgathiyana.” \p \v 15 Bala dhunupana ŋunhiyi rakunydja ḏarramu gaŋgathirrina, bala yana waŋana dhunupana. Bala ŋayi Djesuyu wekama ŋunhiyi ḏarramunhanydja roŋinyamaramana ŋäṉḏi'mirriŋuwalana, “Ŋay', dhuwalana nhuŋu yothuny'tja,” bitjanna ŋayi Djesu waŋanydja. \p \v 16 Ga bukmaknha ŋunhi yolŋunydja walala wilwilyunmirri ga barrarirrina manapan, bala walala wokthunna yukurra Godku bitjanna gam', “Dhuwalanydja ŋilimurruŋgala biyapulnha wal'ŋu maḻŋ'thurruna, dhäwu'-ḻakaranhamirri Godkuŋu ŋiniya.” Ga wiripu-guḻku'yunydja ḻakaraŋala bitjarrana, “Dhuwalanydja Godnha yana, ŋayipina lili dhunarrana walŋakunharawu nhanukalayŋuwuna ŋayi yolŋu'-yulŋuwu.” \p \v 17 Ga dhäwuny'tja dhuwalayi Djesuwalaŋuwuy baḻaka'yurrunana ḻiw'maraŋalana wäŋakurru malaŋukurru, ga bukmaknha yolŋu'-yulŋunydja yukurrana ḻakaranhamina dhiyakuy manymakpuynydja rombuy, ŋunhi nhaltjarra Djesuyu djäma biyapul wal'ŋu yindi. \s1 Djondhu djuy'yurruna dhäwu'mirrinha maṉḏanha Djesuwu dhä-wirrka'vunarawu \p \v 18-19 Yo, ŋunhiyi Djondja ḻiya-ḻupmaranharamirrinydja yolŋu yukurrana gulŋiyina ḻoḻuŋura, yurru nhanukala ŋuriŋi malthunaramirriyunydja walalay ŋuli yukurranha ḻakaranha nhanŋu ŋanya Djesunhanydja, nhaltjarra ŋayi yukurrana djäma. Bala ŋayi Djondhu djuy'yurruna märrma'nha nhanŋuway malthunaramirrinha maṉḏanha, ŋayi waŋananydja bitjarra, “Gatjuy marrtjiya maṉḏa bala Djesuwala, ga dhä-wirrka'yurra ŋanya biyaka, ‘Yol dhuwala nhe yolŋunydja? Nhenydja dhuwala ŋunhiyi Godthu dhawu'mirriyaŋala djuy'yunarawu?’ biyaka.” \p \v 20 Bala maṉḏa marrtjinanydja, bala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha ŋunhiyi Djonguna dhäruk dhuḏakthurruna bitjarrayina, “Yol dhuwala nhe yolŋunydja? Nhenydja dhuwala ŋunhiyi Godthu dhawu'mirriyaŋala djuy'yunarawu?... ŋunhi ŋayi ŋuli Djondhu ḻakaranha ŋanapurruŋgala? Mak dhuwaliyi nhe bäy, mak wiripuŋuwu ŋanapurru yukurra galkun.” \p \v 21 Ŋulinyaramirriyunydjayi ŋayi Djesuyunydja yukurrana ḏukthunmaraŋala yolŋu'-yulŋunha birrka'mirriŋuru rerriŋuru, ga wiripu-guḻku'nhanydja ŋayi yukurrana bamba'-bambaynha maŋutjimirriyaŋala, ga bitjarrayi liŋgu ŋayi yukurrana mokuynhanydja birrimbirrnha dhawaṯmaraŋala yolŋu'-yulŋuwalaŋuŋuru. \v 22 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana balanydja buku-ruŋinyamaraŋalanydja, “Ŋäka ŋamathaŋa yana ŋarrakuŋu dhäwuny'tja, ga nhäŋa yana djämawuy ŋarrakuŋu, nhaltjan ŋarra yukurra djäma dhuwala, ga yurruna marrtjiya roŋiyiyanydja, ga ḻakaraŋa nhanbala Djonba. Bili bambaymirriyunydja yukurra nhämana, ga bunhdhurr ŋunha marrtjina yukurra, ga mäkiri'-dhumukthu ŋämana yukurra, ga ŋunha burrpuy'mirrinydja walala baḏarraŋ'mirrina, burrpuymiriwnha walala, ga rakunymirrinydja yukurra biyapul walŋathirriyi ga nhina marrtji walŋamirrina, ga ŋurruwuykmirriyunydja yukurra ŋämana dhäwu', bala gulŋiyirrina yukurra ŋunhimalayi ŋamakurru'lilinydja romlili wal'ŋu. \v 23 Biyaka walala ḻakaraŋa Djonbanydja, ‘Märr-yuwalkthiya ŋarrakala yulŋunydja yana, ga yakana ŋula märr-yuḻkthurranydja dhumbal'yurranydja ŋarraku, bala nhe yurru galŋa-ŋamathirrina nhina,’” bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja walalaŋgala. Bala walala marrtjinana roŋiyina balayi Djongalana. \p \v 24 Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja bilyun Djesu, ga waŋa ŋunhi yolŋu'-yulŋunhana, ḻakarama yukurra Djonnhana bitjanna. “Nhuma marŋgi muka dhuwala Djongunydja, nhäyinyara ŋayi ŋunhi yolŋu, liŋgu marrtjinya nhuma ŋuli bala ḏiltjilili, ga ŋänha ŋanya dhäwu'wuy ḻakaranhara. Nhuma ŋuli ḻakaranhanydja ŋanya bitjanayiŋga, ŋunhi ŋayinydja dhunupa wal'ŋu yolŋu, ŋayi ŋuli dhäruk ḻakarama ḏäl yana, yaka bilmarama bitjandhiyi, bitjan ŋuli mulmu ŋunhi watayu bo'yun. \v 25 Djondja ŋunhi yaka warray rom-wuṉḏaŋarr yolŋu, yaka ŋayi be dhaṯthunmina ḻatju'yu girri'yu, ga nhinanha yukurranha ŋuli ḻatju'ŋura buṉbuŋura bäyŋu. \p \v 26 “Yo, marrtjinyanydja nhuma ŋuli ŋänharawunydja nhanukala Djongala, liŋgu nhuma ŋanya ḻakarama yukurra dhäwu'-ḻakaranhamirri ŋayi Godku, nhanŋu ŋunhi ŋayi yolŋunydja. Ga yuwalk ŋunhi yulŋunydja yana, yurru ŋayi ŋunhiyi Djondja biyapul wal'ŋu ŋurikala wiripu-guḻku'walanydja. \v 27 Liŋgu ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu ŋunhi djorra'yunydja ŋunha yukurra ḻakarama ŋanya, liŋgu Godthunydja ŋanya ḻakaraŋala ŋäthili wal'ŋu bitjarra gam', ‘Dhuwaliyina ŋarraku dhäwu'-ḻakaranharamirrinydja yolŋu, ŋunhi ŋanyana ŋarra yurru djuy'yun ŋathil'yundja, ŋayi yurru ŋäthilimirriyama marrtji dhukarrnydja yäkthun, yurruna ŋayinydja yurru Garraynydja buna.’ \p \v 28 “Märr-yuwalk yana dhuwala yulŋunydja ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Djondja dhuwala biyapul wal'ŋu yolŋu wiripuwurruŋgalanydja, dhiyakalanydja ŋunhi marrtjina yolŋu walala nhinana. Yurru ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru ŋula yolthu ŋäma ŋarraku dhäruk, bala nhina yukurra yurru dhiyala Godkala djiwarr'wuyŋuranydja wal'ŋu Romŋura, ŋuriŋiyina yolŋuyu ŋayina djuḻkmaramanydja yukurra Djonnha, bayyi ŋayi ŋunhi yolŋu gali'wuynydja ga yutjuwaḻany'tja.” \p \v 29 Yo, ŋuriŋi gali'wuyyu ga dhuwurr-yätjmirriyu yolŋuyu walalay ŋäkula ŋanya ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋala bitjarrayi, bala walala yuraŋalana waŋana bitjarrana, “Ŋe, yuwalk muka dhuwala Godkuŋunydja dhukarr nherraṉara ḻatju' dhika wal'ŋu,” bitjarra, liŋgu dhiyaŋuyinydja walalay yolŋu'-yulŋuyu gonha'yurrunana walalaŋguway yätjtja, bala yukurrana ŋayi ḻiya-ḻupmaraŋalana walalanha Djondhuna. \v 30 Yurru ŋunhinydja walala Rom-dharraymirrinydja yolŋu walala, yaka warray ḏukṯukthina dhärukku nhanŋu ŋänharawu Djesuwu, ŋunhinydja ŋunhi walala ŋuyulkthina, bala yakana walala ḻiya-ḻupmaranhara Djonguŋunydja, liŋgu walala yaka ḏukṯukthina ŋurikiyinydja gatjaḻwu ŋunhi ŋayi nhaltjarra Godthu nherrara walalaŋgu. \p \v 31-32 “Ga nhumanydja dhuwalanydja walala miṯtji dhuwala nhina yukurra dhiyaŋu-wala, balanyarana nhuma dhuwala yulŋunydja, bitjan yumurrku'na ŋunhi marrtji ḏäpthun ŋaḏi-ḏilkurru. Walala wiripuwurrunydja djamarrkuḻi' waŋa ŋuli bitjan walalaŋgu, ‘Nhäku nhuma ḏukṯukthirrinydja yukurra? Ŋanapurru ŋunhi rirrakaynydja djäma galŋa-djulŋikuŋalanydja, yurru nhumanydja yaka warray ḏuryurruna ga giritjina bäyŋuna. Ga wiripunydja ŋanapurru ŋunhi bäpurru'wuy manikay miyamara, ga nhumanydja yaka warray nyä'yunminanydja yukurrana,’ Yo, balanyarayi nhuma dhuwala yolŋunydja. \v 33 Ŋunhi ŋayinydja Djondja bunana dhiyala, ŋayinydja ŋuli ŋunhi nhinanha yukurranha galŋa-yätjthinya warray, ŋoy-ŋathamiriw ga gapumiriw, bala ḻakaranhanydja nhuma ŋanya ŋuli mokuywalaŋumirri ŋayi ŋunhiyinydja, bitjana. \v 34 Ga ŋarranydja ŋuli ŋunhi marrtji ga ḻuka ŋatha ga gapu yolŋu'-yulŋuwala warray, galŋa-djulŋithirri warray walalaŋgala manapan, ga ŋarranhanydja nhuma ŋuli ḻakarama yukurra bitjan, ‘Nhäŋa walala ŋanya ya', ŋatha-dhaŋaŋmirrinha yolŋunha ga gapu-lukanharamirrinha, galkina ŋayi ŋurukalana walalaŋgala rom-yätjmirriwalana ŋunha yolŋu'-yulŋuwalanydja.’ Bitjandhiyina nhuma ŋuli ḻakaranhamirrinydja yakana-ḏukṯuk ŋinyalaŋgu, ŋarraku ga nhanŋu Djongu.” Bitjarrayi ŋayi Djesu waŋananydja. \p \v 35 Yo, ŋunhi yurru ŋula yolthu märramanydja yukurra ŋunhi nhä malanha dhäruk ŋunhi ŋanya ŋayi yurru Godthu warralkuma maḻŋ'marama, bala ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydja yolŋuyu dharaŋanna, bala yana ḻäy-ruŋiyirrina ŋunhi nhanukuŋunydja guyaŋinyara Godkuŋunydja djambatj warray wal'ŋu dhika warray. \s1 Dhäykayu rurrwuyurruna ḻuku Djesunha milkarriyu \p \v 36 Waŋganymirri yolŋu marrtjina Rom-dharraymirri yäku Djäyman, bala ŋayi märraŋalana garr'yurrunana ŋanya Djesunha nhanukalaynha ŋayi wäŋalili. \p \v 37 Ga ŋunhili liŋgu wäŋaŋura, waŋgany miyalk yukurra nhina, yurru ŋayi ŋunhi dhuwurr-yätj miyalktja. Ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthu ŋäma ŋanya Djesunha Djäymangala bala'lili, bala ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthu märramanydja bäw'nha weyika'na, bala ŋayi marrtjina, bala gärrina ŋunhimala bala'lili, nhäma ŋayi yukurra nhina Djesunydja, ŋatha nhina ḻuka. \v 38 Marrtjinydja bala ŋayi, ga galki ḻukuŋuranydja nhanukala Djesuwala, bala ŋayi dhärrana, ŋäthinydja nhina. Ŋäthinydja ŋayi yukurra, bala nhanŋu milkarrinydja ḻarryun marrtji ḻukulilina nhanukala Djesuwala, bala ŋayi ŋunhiyi miyalk bun'kumu-nyilŋ'thundja, bala yana mulka'kuma nhanukalay ŋayi marwatthuna ŋanya ḻukunydja Djesunha. Bala ŋayi nhina ḻukuna wälkuma ŋanya, ga rarryun buŋgan bäw'nha weyika'na nhanukala ḻukulilina. \p \v 39 Ga ŋunhi ŋayi nhämanydja Djäymandhu, ŋuriŋi bala'-waṯaŋuyu yolŋuyu, bala ŋayi guyaŋirri ŋayipi bitjan, “Ŋuli ŋayi dhuwala ḏarramu yuwalktja be dhäwu'-ḻakaranhamirri, Gunhu'wuŋunydja djuy'yunara, yana ŋayi bini marŋgithinyanydja dhiyaku dhäykawu, bala djuy'yunana ŋanya yana, liŋgu yätjnha dhuwali miyalknha.” Bitjarra ŋayi guyaŋinanydja gayul Djäymandhu. \p \v 40 Bala ŋayi Djesunydja bilyun, ga waŋa yäku-ḻakarama bitjan, “Djäyman. Ŋarra nhuŋu yurru dhuwala dhäwu' ḻakarama,” bitjan. \p “Yo manymak Garray. Dhuwala ŋarra mäkiri'-witjunna yukurra yulŋunydja nhuŋu,” bitjan ŋayinydja Djäymandja. \p \v 41 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaramanydja mayali'kurru dhäwuny'tja bitjanna gam', “Waŋganymirri märrma'yu ḏarramuyu märraŋala rrupiya waŋganyguŋu ḏarramuwuŋu buŋgawawuŋu, yurru wärriku yana ŋunhi yulŋunydja. Yo, waŋganydhunydja märraŋala biyapul wal'ŋu guḻku', ga waŋganydhunydja märr-ḻurrkun', \v 42 yurru bäyŋuna maṉḏaku rrupiya buku-ruŋiyinmaranharawunydja. Bala ŋunhiyi ḏarramu buŋgawanydja waŋana bitjarrana, ‘Baynha maṉḏaku ŋunhiyinydja rrupiya. Liŋguna ŋarra bäy-ḻakaraŋalana warrpam'nha,’ bitjarra.” Bala ŋayi Djesuyu dhä-wirrka'yurrunanydja ŋunhi Rom-dharraymirrinhanydja yolŋunha Djäymannhanydja bitjarrana, “Ga wanhaŋunyaramina dhika gali'ŋura yolŋu mirithirrinydja yurru märr-ŋamathirri buŋgawawunydja ŋurikinydja?” \p \v 43 Bala ŋayi ŋunhi Rom-dharraymirrinydja yolŋu waŋana buku-ruŋiyinmaraŋalanydja nhanŋu Djesuwu bitjarra, “Yoooo? Mak ŋunhi yolŋu ŋunhi nhanŋu ŋuriŋi buŋgawayu bäy-ḻakaraŋala buku-mangunhara dhika wal'ŋu?” \p \v 44 “Yo, dhunupa dhuwali,” bitjarra ŋayi Djesunydja. Bala ŋayi waṯthurruna ga nhäŋala ŋunhiyi miyalknha, bala waŋana Djäymangala bitjarrana, “Nhäŋa dhuwala miyalknha, ga guyaŋiya. Ŋarranydja gärrina lili dhipala nhokala bala'lili, ga nhenydja yaka warray ŋarranha rurrwuyurruna djalkiri, yurru dhiyaŋunydja gay miyalkthu ŋarranha rurrwuyurruna ḻuku nhanukalay milkarriyu warray, ga baṉḏany'kuŋalanydja marwatthuna nhanukalay ŋayi ŋarranha. \v 45 Ga bäyŋu nhe ŋula gumurr-waṉḏina ga wälkuŋalanydja ŋarranha, yurru ŋayinydja dhiyaŋunydjayi miyalkthu wälkuŋala warray ŋarranha ḻuku bitjarrana liŋguna. \v 46 Ga bäyŋu warray nhe ŋarrakala rarryurruna ḻiyalili buŋgan bäwny'tja ŋunhi ŋarra gärrinanydja lili, yurru dhiyaŋunydja gay miyalkthu ŋarranha ḻuku ŋämira bäw'yu warray wal'ŋu buŋgandhu. \v 47 Yurru dhiyaŋuyinydja malaŋuyu ŋayi milkumana yukurra mirithirrina buku-mangunharamirri märr-ŋamathinyara; mirithirrina ŋayi yukurra märr-ŋamathirri, liŋgu nhanŋu buku-mangunhara yätj dhuwurr buwayakkuŋalana liŋguna. Ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli märr wal'ŋu yutjuwaḻa märrama bäy-ḻakaranharawuy nhanukuŋuway ŋayi, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydjayi yolŋu ŋarraku märr-ŋamathirri yukurra märr-gaŋga yana.” \p \v 48 Bala ŋayi Djesunydja waŋana ŋurikiyi miyalkku, “Nhuŋu yätjtja dhuwurr liŋguna buwayakkuŋalana,” bitjarra. \p \v 49 Bala walalanydja ŋuriŋi wiripu-guḻku'yunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋunhi walala marrtjina ḏäpthurruna galki nhanukala Djesuwala ŋäkula, bala waŋanhamina bitjanmina warray, “Yol dhuwala ŋayi yolŋunydja? Wanhaŋuwuy dhuwala ŋayi bäy-ḻakaranhamirri yätjkunydja malaŋuwu?” \p \v 50 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana nhanŋu ŋuriki miyalkku, “Liŋguna nhe walŋathinanydja dhiyaŋuyina ŋunhi nhe märr-yuwalkthina ŋarranha. Gatjuy marrtjiyana yänana-wala, ŋoy-yal'yunarana.” \c 8 \s1 Dhäykawurru malthurruna yukurrana Djesuwu guŋga'yunaramirri walala \p \v 1 Yo, dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesu yukurrana marrtjina ḻiw'maraŋala wäŋakurru ga wäŋakurru bitjarra, ga ŋunhili wäŋaŋura malaŋuŋura ŋayi yukurrana ḻakaraŋala dhäwu' yolŋu'-yulŋuwala bitjarra gam', “Liŋguna ŋunha Godtja nhina yukurra ŋurruŋuna wal'ŋu nhanukalayŋuwunydja ŋayi yolŋu'-yulŋuwu. Märraŋa nhanŋu romdja, bala nhe yurru nhina walŋana yukurra.” Ga walalanydja ŋunhi 12-tja ḻundu'mirriŋu walala nhanŋu Djesuwu malthurrunayi yukurrana. \v 2 Ga wiripunydja dhäykawurruna yukurrana malthurruna, bitjarra guŋga'yurruna ŋanya marrtjina manapara, ŋunhiyinydjayi dhäykawurru, ŋunhina walala ŋunhi ŋayi Djesuyu ḏukmaraŋala rerriŋuru malaŋuŋuru, ga ŋunhiyinydjayi ŋunhina walala ŋunhi ŋayi ŋäthili dhawaṯmaraŋala yätjmirrinha birrimbirrnha walalaŋgala. Yo, ŋunhiyinydja dhäyka yäku Merri Maktalawuynha, ŋayinydja ŋuli ŋuriŋiyinydjayi guŋga'yuna ŋanya yukurranha Djesunha, ŋurikalayina ŋunhi ŋayi Djesuyu dhawaṯmaraŋala 7-nha birrimbirrnha walalanha yätjmirrinhanydja ŋunhi. \v 3 Ga Djawina ŋunhi ŋayi miyalktja Djuwitjawu, ŋunhi ŋayi buŋgawawu wal'ŋu djämamirri Giŋ-Yiritku ŋunhiyi, ga Djutjana ga wiripu-guḻku' dhäykawurru malthurruna yukurrana. Yo, walala ŋuli marrtjinyanydja ŋathawu djämawunydja ga ŋula nhäku malaŋuwu; walala ŋuli wekanha nhä malanha, nhä walala ŋuli ŋayathanha yukurranha ŋuriŋi dhäykawurruyu, guŋga'yunarawu nhanŋuway Djesuwu ga nhanukalaŋuwu ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu. \s1 Maŋutjiwuy ŋathawuy mayali'mirri dhäwu' \p \v 4 Yo, ga guḻku'na mirithirrina yolŋunydja walala marrtjina ḻuŋ'thurruna wäŋaŋuru ga wäŋaŋuru birrka'mirriŋuruna, ḻiw'maraŋalana yukurrana ŋanya Djesunha, biyapulnha wal'ŋu miṯtji ŋula nhämunha'na, bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala mayali'mirrina dhäwu' bitjarrana gam', \v 5 “Waŋganydhu ḏarramuyu marrtjina dholkuŋala ŋayaŋay' maŋutji birrali; ŋayi marrtjina djalkthurrunanydja ŋunhi ŋayaŋay' munatha'lili, yurru wiripunydja maŋutji ŋunhi galkina ḏällili munatha'lili dhukarrlili, bala yolŋuyunydja walalay marrtjina muŋdhu'-muŋdhurrunana, ga wäyin walala buṯthurruna bala ḻukanana marrtjina ŋunhi ŋayaŋayny'tja ŋunhi marrtjina ŋorrana ŋunhili dhukarrŋura. \v 6 Ga wiripunydja maŋutji galkina marrtjina ŋunhiwala guṉḏamirrilili, ḏaŋawuklili munatha'lili, ga dhunupana yana ŋunhiyi ŋayaŋay' dhamany'tjurruna, bala beŋurunydja waluyuna räwakkuŋala, bala ŋayi räwakthinana ŋunhiyi ŋayaŋayny'tja, bili munatha' ŋunhi baṉḏany gapumiriw. \v 7 Ga wiripunydja maŋutji birrali galkina marrtjina ḏirriṯirri'mirrilili munatha'lili, ŋunhi nhämunha' marrtjina ŋorra'-ŋurrana ḏirriṯirri muḻkurr ŋunhiliyi, bala maṉḏa ŋutharanydja marrtjina rrambaŋina, bala ŋuriŋiyi ḏirriṯirri'yunydja buriny-mulkanana ŋunhiyi birralinhanydja. \v 8 Ga wiripunydja maŋutji birrali galkina marrtjina ḻatju'lilina dhikana munatha'lili, ga ŋunhiyi maŋutji ŋatha ŋuthara dhika ḻatju'yinana wal'ŋu, dhaŋaŋdhinana.” \p Bala ŋayi dhawar'maraŋalanydja waŋana Djesuyu bitjarra, “Mäkiri'-witjurranydja yuwalkkuŋa ŋi',... djinawa'wuywu wal'ŋu ŋuriki, märr nhe yurru ŋäma dharaŋan muka wal'ŋu.” \p \v 9 Ga yalalanydja walala ŋuriŋi 12-thunydja dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra, “Way Garray, ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala ŋurikiyyi mayali' mak.” \p \v 10 Ga ŋayinydja waŋana Djesunydja bala bitjarra, “Nhumanydja dhuwalanydja walala ŋarraku ḻundu'mirriŋunydja walala marŋgimirri ŋuruku Godkalaŋunydja Romgu, ŋurikinydja ŋunhi djinawa wal'ŋu ŋunha ŋorra yukurra, liŋgu Godthu nhumalaŋgala liŋguna maḻŋ'maraŋalana. Yurru ŋuruku wiripu-guḻku'wunydja yolŋu'-yulŋuwu ŋunhi walala yaka gulŋiyina romlili Godkala wal'ŋu, ŋurikinydja walalaŋgu ŋarra yurru ḻakarama yana mayali'kurruna; yaka ŋarra yurru warraŋulkurrunydja ḻakarama walalaŋgu, liŋgu walala ŋuli nhäma warray yulŋunydja, yurru yakana walala ŋuli nhämanydja wal'ŋu, ga ŋäma warray walala ŋuli yulŋunydja, yurru yakana walala yurru dharaŋandja ŋäma.” Bitjarra ŋayi Djesuyu walalaŋgala ḻakaraŋalanydja. \p \v 11 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana ḻakaraŋala walalaŋgu bitjarra, “Mayaliny'tja ŋunhi ŋathawuynydja maŋutjiwuynydja dhuwalana gam': Maŋutji ŋunhi ŋathanydja ŋunhiyinydja Godku dhäruknha. \v 12 Ga ŋunhiyinydja ŋatha maŋutji ŋunhi marrtjina galkina dhukarrlilinydja, ŋunhiyinydja balanyarana yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala ŋuli ŋäma Godku dhäruk, yurru dhunupana ŋayinydja ŋuli marrtjina ŋunhiyi Mokuynydja, bala djaw'yunna yana ŋunhiyi dhäruk walalaŋgala ŋayaŋuŋuruna, märr yurru walala yakana märr-yuwalkthirri ga walŋathirri ŋuriŋiyinydjayi dhärukthu. \v 13 Ga ŋunhinydja ŋatha maŋutji ŋunhi marrtjina galkina guṉḏamirrilili wäŋalili, ŋunhiyinydjayi balanyarana yolŋu walala, ŋunhi walala ŋuli ŋäma warray yulŋunydja dhäruktja, bala ŋoy-ŋaḏupthunna märramanydja. Yurru yaka weyindja ŋunhiyi yolŋu ŋuli dhärranydja yukurra, liŋgu ŋayi yaka yuwalkkuŋala märraŋala nhanukalay ŋunhi ŋayaŋulili. Yo, ŋunhi yurru mari ga ŋayaŋu-yätjkunharamirrinydja buna nhanŋu, gatjarr'yunaramirrinydja balanyaranydja, ga dhunupana yana ŋayi ŋuli ḏaḏawyunna ŋuliŋuruyi romŋurunydja. \v 14 Ga ŋunhinydja maŋutji ŋatha ŋunhi ŋayi marrtjina galkina ḏirriṯirri'mirrilili munatha'lili, ŋunhinydja yolŋu walala balanyarana ŋunhi walala ŋuli ŋäma Godku dhäruk, yurru bitjanna liŋguna ŋayi ŋuli yukurra guyaŋirrinydja dhiyakuynha munatha'wuynha yana romdja, ga bitjanna liŋguna buku-manguma ŋuli girriny'tja dhika nhänydja rrupiyanydja mäypana wal'ŋu, bala dhiyaŋuyina romdhu malaŋuyu ŋuli ŋunhi binydjitjkumanydja yukurra Godkunydja dhäruk, ga yakana ŋayi ŋunhiyi yolŋu yukurra yurru nhina ŋamakurruny'tja, ŋayinydja ŋunhi balanyarana bitjan borummiriw dharpa. \v 15 Ga ŋatha ŋunhi maŋutji ŋunhi marrtjina galkina ŋamakurru'lili dhika wal'ŋu munatha'lili, ŋunhiyinydjayi yolŋu walala balanyarana ŋunhi walala ŋuli ŋäma wal'ŋu yana, ga bitjanna liŋguna walala yurru nhinana yukurra ŋunhiliyina liŋgu ŋamakurru'ŋurana dhikana wal'ŋu romŋura, yana liŋgu-u-u ga ḻatju'thirri dhika walala yurru yolŋuthirri, dhaŋaŋdhirrina dhikana ŋuriŋiyi Godkalana ŋamakurru'yu nhäyu malaŋuyu, bitjanna bitjan ŋunhi borum yukurra dhärra muḻkurrmirri dhirrimukmirri.” \s1 Ḻakarama yukurra mayali' djarraṯawun'puy \p \v 16 Ga biyapul ŋayi Djesu waŋana bitjarra, “Ŋunhi ŋuli yolŋuyu lanhdhirrany'tja dhuŋgur'yun, ga wanhamala ŋayi ŋuli ŋunhiyi gurrunhandja?... ŋoylili bala'palalili?... bay' ŋäkirrmarama ŋayi ŋuli banikin'thu?... monyguma ŋunhiyi? Yaka warray. Yana ŋayi yurru ŋunhiyi märramanydja, bala ŋal'marama garrwarlili, märr yurru ŋunhi yolŋuyu walalay nhäma djarraṯawun' guḻku'yu. \v 17 Yo, nhä yukurra ŋunhi djuḻuḻ'maranhara ŋorra, ŋunhiyinydja yurru yalala dhawaṯthun warraŋullilina baṉarra'lilina, ga nhä ŋunhi ŋäkirrmaranharanydja ŋorra yukurra, ŋayi yurru ŋunhiyinydja maḻŋ'maramana warraŋulkumana. \p \v 18 “Yo, mäkiri'-witjurranydja yuwalkkuŋa ŋi', liŋgu ŋula yolthu yukurra ŋayathama Garraywuŋunydja wekanhara ŋula nhä, ŋayi yurru ŋuriŋiyinydjayi yolŋuyu märrama bukulili ŋal'maranharana marrtjinyara bala, biyapulnha wal'ŋu guḻku'. Ga ŋuli yurru yolthu ŋula yukurra yaka ŋayathama Garraywuŋunydja wekanhara, ŋunhiyinydja yurru djaw'yunna yanana-wala nhanukala nhä ŋayi yukurra ŋayathama.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Yol dhika Djesuwu ŋänḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja walala? \p \v 19 Baḏak yana ŋayi yukurra waŋanydja Djesuyu, ḻakaramanydja walalaŋgu, bala walalanydja bunana, nhanŋu ŋäṉḏi'mirriŋu ga gutha'mirriŋu walala, bala dhärra'-dharranydja walala yukurra warraŋul gali'ŋurana ŋunhili buṉbuŋura; walala ḏukṯukthirri walala yurru waŋa nhanŋu Djesuwu, yurru guḻku'na ŋunha miṯtji yolŋunydja walala yukurra nhina ḻiw'marama nhanukala. \v 20 Bala ŋayi waŋganydhunydja waŋa ŋanya Djesunha bitjanna, “Way Garray. Ŋunhana nhuŋu ŋäṉḏi'mirriŋunydja ga gutha'mirriŋunydja walala, dhärra'-dharra marrtji ya', warraŋulnha. Dukṯuknha walala nhuŋu ŋunha yulŋunydja.” \p \v 21 Ga ŋayi Djesunydja waŋa bitjan warray ŋurikala bukmakkalanydja yolŋu'-yulŋuwala, “Ŋarrakuwaynydja wal'ŋu ŋäṉḏi'mirriŋu ga gutha'mirriŋu ŋunhina yolŋu, ŋunhi ŋayi yurru ŋäma yukurra Godku dhäruk, bala märramana yana,” bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Djesuyu ḏaḏawmaraŋala gapunha ga watanha \p \v 22 Waŋganymirrinydja ŋayi Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala wapthun yukurra mitjiyalilina, bala ŋayi Djesuyunydja waŋa walalanha bitjanna, “Gul' ŋilimurru marrtjina bala buḏapthunna,” bitjarra, bala walala marrtjinana. \v 23 Marrtjinanydja walala yukurrana bala-a-a, yurru ŋayi Djesunydja yakurrnha marrtjina ŋorrana bala ŋunhili mitjiyaŋuranydja. Marrtjinanydja walala yukurrana-a-a, yana liŋgu-u-u ga märr gandarrŋura, ŋunhili dhulmuŋura gapuŋura, bala ŋayinydja marrtjina bunanana watanydja bathalana, ga biyapulnha gapu ŋoy-ḻaw'yurruna, bala marrtjina ŋunhi gapunydja wapthurrunana ŋunhimala mitjiyalilinydja, galki bini guḻwuḻyunana. Yurru ŋayi marrtjina Djesunydja ŋorrana yakurr mukthurruna. \p \v 24 Bala walala gundupuŋala ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala, bala dhirr'yurrunana ŋanya. “Way Garray, gaŋgathiya. Ŋilimurru yurru dhuwala murrmurryunna,” bitjarra. \p Bala ŋayi gaŋgathina Djesunydja, bala dhunupana waŋana gapunhanydja bitjarrana, “Way mukthurrana,” ga watanhanydja ŋayi waŋana, “Ma' ḏaḏawyurrana,” bitjarra. Ga ŋayinydja dhunupana ŋunhi wata ḏaḏawyurrunana, ga gapu nyilŋ'thurrunana, balayi wapurarryinana. \p \v 25 Bala ŋayi bilyurruna ŋuliŋuruyinydja, bala waŋana bitjarrana, “Nhäku nhuma yakanydja märr-yuwalkthina ŋarranha?” \p Bala walalanydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala wirrkina yana ṉirryurruna, barrarinana manapara. Bala walala mel-nhänharaminana yukurrana, bala waŋanhamina bitjanminana, “Yol dhuwala ŋayi yolŋunydja?... märr ŋayi ŋuli dhuwala waŋa gapunha ga watanha, ga dhunupana yana ŋayi yurru gapuyu ga watayu ŋämana ŋanya dhäruktja.” Bitjarra walala yukurrana waŋanhaminanydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala. \s1 Djesuyu dhawaṯmaraŋala guḻku'nha mokuynha birrimbirrnha walalanha ḏarramuwala \p \v 26 Marrtjinanydja walala yukurrana-a-a, yana liŋgu ga burnha buna wiripuŋurana wäŋaŋura makarrŋura, ŋunhana bala gali'ŋura ŋunhiliyi gapu guḻun'ŋura Galalina yäkuŋura, yurru ŋunhi wäŋanydja wiripu-guḻku'wu malawu yäkuwu Gadarawuyŋuwu yolŋu'-yulŋuwu. \p \v 27-29 Ga ŋunhi ŋayi Djesu wapthun mitjiyaŋurunydja, bala ŋayinydja marrtji yolŋu warray buna ŋurikiy wäŋawuy, yurru ŋunhi ŋayi ḏarramunydja mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri, ga bitjanna liŋgu ŋayi ŋuli girriny'tja burrul'maranha nhanŋuway ŋayi, bala marrtjinyana dhärranha yänana ŋuli warraŋulnha, ga nhinanhanydja ŋayi ŋuli yukurranha bitjana liŋgu dhuwala'ŋura yana, rakunymirriwala mathirraŋura; yakana ŋayi ŋuli nhinanha wäŋaŋuranydja yukurranha, yolŋu'-yulŋuwalalanydja galkinydja. Bitjana liŋgu ŋayi ŋuli yätjthunydja birrimbirryu yukurranha bawa'yunmaranhana ŋuli ŋanya, bala walala ŋuli yolŋu'-yulŋuyunydja yukurranha ŋanya ḏap-ḏapmaranha raki'yuna ga djimuku'yuna ḏälmirriyuna, ḻuku maṉḏanha ga goŋ maṉḏanha, yurru ŋayinydja ŋuli yukurranha ŋuriŋiyi yolŋuyunydja bakmaranha warray raki'nha ga djimuku'nha ŋunhiyi, bala ŋuriŋiyi mokuyyu ŋanya ŋuli birrimbirryu gänha yukurranha ŋunhana ḏiltjililina wäŋalili wiraŋlilina. Yo, ŋayi nhäŋala Djesunhanydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu, bala wirrkina dhika yatjurruna ŋayi, bala waṉḏinana nhinana bala, yana liŋgu ga ŋurrkanhamina ŋayi gumurrlili nhanukala Djesuwala, bala yana yatjurrunana ŋayi waŋananydja bitjarrana gam', “Djesu, Gäthu'mirriŋu djiwarr'wuywu wal'ŋu Waŋarrwu. Nhaltjan yurru nhe ŋarranha yulŋunydja dhuwala? Buku-djulŋi, yaka ŋarranha dhirr'thirryurra ga buŋa.” Yo, ŋunhiyi ḏarramu waŋananydja bitjarrayina, liŋgu Djesu yukurra waŋa bitjan, “Nhuma yätjmirri birrimbirr walala, ma' dhawa-yawaṯthurrana nhanukala,” bitjarra. \p \v 30 Bala ŋayi Djesuyu dhä-wirrka'yurrunana ŋanya ŋunhiyi ḏarramunhanydja bitjarra gam', “Yol nhe dhuwala yäkunydja?” bitjarra. Ga ŋayinydja ḻakaranhamina bitjanmina warray, “Ŋarranydja dhuwala yäku Guḻku',” bitjarra, liŋgu guḻku' mirithirri gulŋiyina yukurrana ŋurikalayinydjayi ḏarramuwala yätj birrimbirr walala. \p \v 31 Bala ŋuriŋi yätjmirriyunydja birrimbirryu walalay yukurrana ŋäŋ'thurruna bitjarra ŋanya Djesunha, “Buku-djulŋi, yaka ŋanapurrunha djuy'yurra ŋunhimalayinydja wäŋalili dhä-ḏir'yunaramirrililinydja, ŋunha dhikanydja, ŋoylilinydja munatha'lilinydja,” bitjarra. \p \v 32 Ga ŋunhala bukuŋuranydja yukurrana nhinana guḻku'na mirithirrina wäyin bikipikinydja malanha, wäŋgaŋala dharrana ḻukana mulmu. Bala ŋunhi yätjmirrinydja birrimbirr walala waŋana bitjarrana Djesuwala, “Way, djuy'yurra ŋanapurrunha djunamana ŋunhana bikipikiwalana walalaŋgala. Ŋanapurru gärri ŋunhayina walalaŋgalana ŋi'.” Bala ŋayi Djesunydja waŋana yoraŋalana walalaŋgu. \p \v 33 Bala walala ŋunhi yätjmirrinydja birrimbirr walala yukurrana dhunupana dhawa-yawaṯthurrunana ŋurikala ḏarramuwalanydja, bala yana gulŋiyinana yukurrana ŋurikala bikipikiwalana walalaŋgala, bala walalanydja ŋunhi dhunupa gundupuŋalanydja bukuŋurunydja dhurrwuṯthurrunana, bala ḻupthurrunana yukurrana gapulilina, djaḻwurr-rr bitjarrana. Ga bukmakthinana ŋunhi bikipikinydja walala guḻwuḻyurruna yukurrana, bala murrmurryurrunana warrpam'nha. \p \v 34 Yurru ŋunhi bikipiki-djämamirriyunydja yolŋuyu walalay nhäŋalana ŋunhimalayi, bala yana gundupuŋala roŋiyina balayi wäŋalilina, bala dhäwu'na ḻakaraŋala marrtjina ḻiw'maraŋalana. \v 35 Bala yolŋunydja walala guḻku'na gundupuŋala balayi nhänharawunydja. \p Ga ŋunhi walala bunananydja yukurrana yolŋu'-yulŋunydja, bala walala nhäŋala ŋunhinhana yolŋunha, ŋayi yukurrana nhinana galkina nhanukala Djesuwalana. Yo, girri'mirrina ŋayi yukurrana nhinananydja, ga ḻiya nhanŋu ŋamakurru'na wal'ŋu dhunupana. Nhäŋalanydja walala ŋanya yukurrana, bala yana beyaṉiyinana. \v 36 Ga ŋuriŋinydja marŋgimirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ḻakaraŋalana walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwunydja ŋurikiynydjayi ŋunhi ŋayi nhaltjarra Djesuyu ḏukmaraŋala yolŋunha ŋunhiyi. \p \v 37 Bala walala ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyu waŋana ŋanya bitjarrana Djesunha, “Gatjuy marrtjiya roŋiyiyana dhipuŋurunydja ŋanapurruŋgalaynydja wäŋaŋuru.” Bitjarra warray walalanydja ŋanya djuy'yurruna warray, liŋgu walala mirithinana barrarinanydja. Bala ŋayi Djesu marrtjinydja, bala wapthurruna mitjiyalilina. \p \v 38 Bala ŋayi ŋunhiyinydja yolŋu marrtjina ga waŋana dhä-ŋäkulana ŋanya Djesunha bitjarra, “Ŋarranydja djäl dhuwala, ŋarra yurru marrtji, nhuŋuna malthun.” Yurru ŋayi Djesunydja waŋana yaka'yurruna, roŋinyamaraŋala ŋanya bitjarra, \v 39 “Gatju marrtjiya, bala roŋiyiyana nhokalaŋuwala gurruṯu'mirriwalana walalaŋgala, ga ḻakaraŋanydja biyakana ŋunhi nhaltjarra nhuna ŋayi Godthu walŋakuŋala.” \p Bala ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja bilyurruna, bala ŋayi dharrana marrtjinanydja ḻiw'maraŋalana, ḻakaraŋalanydja bukmaklilina yana wäŋalili, bukmakkala yana ŋayi ḻakaraŋalanydja yolŋu'-yulŋuwalanydja, ŋunhi nhaltjarra ŋanya Djesuyu yolŋukuŋala, walŋakuŋala. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala Djäritjku gäthu'mirriŋunha rakunyŋuru, ga miyalknha ŋunhi, ŋunhi ŋayi mulkana girri' nhanŋu \p \v 40 Ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesu marrtjina balayi buḏapthurruna, ga dhawaṯ-gay wiripuŋurana gali'ŋura, bala walalanydja yolŋu'-yulŋunydja gumurr-waṉḏina warray wal'ŋu nhanŋu Djesuwu, liŋgu walala yukurrana galkurruna nhanŋu. \p \v 41-42 Ga waŋgany yolŋu yäku Djäritj marrtjina Djesuwala, yurru ŋayi ŋunhi yolŋunydja ŋurruŋu buku-ŋal'yunaramirriwu buṉbuwu. Nhäŋalanydja ŋayi Djesunha, bala yana ŋayi marrtjinana, bala ŋurrkanhaminanydja ŋayi nhanukala Djesuwala ḻukulilina, bala ŋayi waŋananydja ŋäŋ'thurruna, mirithinana buku-wurrpara ŋanya bitjarrana gam', “Buku-djulŋi Garray, go marrtjiya ŋarrakala wäŋalili ŋunha, liŋgu ŋarraku waŋganynha gäthu'mirriŋunydja miyalk ŋunha yukurra mirithirrina rirrikthun. Ŋunhayi dhäykanydja yutjuwaḻa' yana wal'ŋu wirrkuḻ, 12-mirri dhuŋgarramirrinydja, yurru galkina ŋayi rakunydhirrina yurru ŋunha,” bitjarra. \p Bala ŋayi Djesunydja yana malthurrunana ŋuripayina ḏarramuwana, ga walalanydja marrtjina malthurrunayi maṉḏaku mirithirrina guḻku'na wal'ŋu yolŋu walala, ḏur'-ḏuryunminana wäŋgaŋalanydja marrtjina bala dhukarrkurrunydja. \v 43 Ga ŋunhilimiyi malaŋura waŋgany miyalk yukurrana marrtjina, yurru ŋayi ŋunhiyi miyalk yukurrana rirrikthurrunanydja weyinŋumirrina dhikana, ŋayi ŋuli yukurranha maŋgu'-waṉḏinyanydja 12-nha dhuŋgarra ŋupana. Guḻku'mirrina ŋayi ŋuli marrtjinya marrŋgitjkalanydja walalaŋgala ḏilthanminyarawunydja, ga bitjanayi bili birrka'na ŋayi ŋuli warrkuḻunhanydja nhänydja malanha nhanŋuway ŋayi ŋurikiyyi baḏarraŋ'kunharawuynydja, yurru bäyŋuna ŋayi ŋamathinanydja. \v 44 Bala ŋayi marrtjinanydja, ga baḻ'-way ḏiltjililina nhanukala Djesuwala, bala goŋ-djarryurrunana, baṯ mulkana girri'na nhanŋu. Bala dhunupana yana ŋunhi nhanŋu waṉḏinyarawuynydja maŋguny'tja ḏaḏawyurrunana. \p \v 45 Ga dhunupana yana ŋayinydja Djesunydja bilyurruna, ga waŋana bitjarrana, “Ya'! Yolthu dhika ŋarranha mulkananydja?” Ga walalanydja yukurrana wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala waŋana bitjarra, “Yaka ŋarranydja bay',” bitjarra. Ga ŋayi Betanydja waŋana bitjarra, “Yolŋunydja walala dhuwala guḻku'na dhikana marrtji ḏur'-ḏuryunmirrinydja. Guḻku'yuna nhuna dhika marrtji mulkanydja,” bitjan. \p \v 46 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋana bitjarra warray, “Waŋganydhu dhika yolŋuyu mulkana ŋarranha märr-yuwalkthinyarayu nhanukalay ŋayi, liŋgu ŋarra dhäkay-ŋäkula ganydjarr ŋarrakala dhikayi dhawaṯthurruna.” \v 47 Bala ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthunydja dharaŋarana, ŋunhi ŋayi Djesu marŋgithina, bala ŋayi marrtjinanydja bala Djesuwalana, wilwilyurrunana bitjarrana wirrkina wal'ŋu, bala yana galkina gumurrlilina nhanukala, ga milmana ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja gumurrŋura yolŋu'-yulŋuwalana ŋurikalana Djesuwalanydja nhäku ŋanya ŋayi ŋunhi mulkana. “Ga dhunupana ŋarra dhuwala ḏukthurrunana yana yulŋunydja,” bitjarrana ŋayi ḻakaraŋalanydja nhanbala Djesuwa. \p \v 48 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Way miyalk, nhenydja dhuwala liŋguna ḏukthurrunana nhokalay nhe märr-yuwalkthinyarayunydja. Gatjuy marrtjiyanydja ŋayaŋu-yal'yurrana yanana-wala.” \p \v 49 Yurru ŋayinydja ŋunhi ḏarramu, Djäritjtja yäku dhärrana yukurrana yana, galkurruna ŋunhimalayi, bala ŋayinydja dharrana bunana warray dhäwu'mirrinydja nhanŋu Djäritjku ŋulaŋurunydja nhanukala wäŋaŋurunydja, bala ḻakaraŋala bitjarrana nhanukala, “Dhuḏitjnha dhuwala. Nhuŋu gäthu'mirriŋunydja liŋguna rakunydhinana. Yakana biyapulnydja ḻayḻaymaraŋa Garraynhanydja.” \p \v 50 Yurru ŋayi Djesuyunydja ŋäkula ŋunhiyi dhäruktja, bala ŋayi waŋana Djäritjkalanydja bitjarrana, “Yaka nhenydja galyurra. Märr-yuwalkthiya yana, bala ŋayinydja yurru walŋathirrina ŋunhayi.” \p \v 51 Marrtjinanydja walala yukurrana-a-a, bur-way bunanana Djäritjkala wäŋaŋuranydja, bala ŋayi Djesuyu ŋuliŋurunydja yukurrana guḻku'nhanydja yolŋu'-yulŋunha djuy'yurrunana, bala ŋayi yana garr'yurrunanydja Betanhana ga Djayimnhana ga Djonnhana, ga ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha ŋurikiyi yothuwu. \p \v 52 Ga ŋunhiliyi wäŋaŋuranydja bukmaktja ŋunhi yolŋu walala ŋäthinyaminana yukurrana ŋuriki yothuwunydja, ḏur'yunminana yukurrana, ga ganuru yolŋu'-yulŋu rirrakay yukurrana buṯthurruna warray. Bala ŋayi Djesu waŋana bitjarrana, “Yaka nhuma yukirriya ŋäthinyamiya biyakayi. Ŋunhanydja wirrkuḻnydja yaka rakuny, yana ŋayi yukurra ŋorra ŋunha yakurr.” \p \v 53 Bala walalanydja ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyunydja wakalliliyaŋala warray ŋanya Djesunha dhäruktja, liŋgu walala nhämana ŋunhi ŋunhiyi dhäykanha ŋorranharana dharraḏawuynha. \v 54 Yurru ŋayinydja Djesunydja yana marrtjina galkithinana, bala goŋ-djarryurrunanydja, baṯnha ŋanya goŋnha, ga bitjarrana ŋayi waŋananydja, “Way miyalk, gaŋgathiyana,” bitjarra. \v 55 Bala dhunupana yana ŋunhi yothuny'tja balayi gaŋgathinana walŋathinana. Bala ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu walalanha waŋana bitjanna, “Ma' wekaŋana nhanŋu ŋathanydja, ŋayi ḻukana.” \p \v 56 Ga maṉḏanydja bäpa'mirriŋunydja ga ŋäṉḏi'mirriŋunydja wirrkina dhikana wal'ŋu ŋoy-wiḻaŋ'thurrunana nhäŋalanydja ŋunhiyi wirrkuḻnha maṉḏakuway, bala ŋayi Djesuyunydja walalanha waŋana ḏälku'-ḏalkuŋalana yakaŋuwuna ḻakaranharawu ŋula yolkalanydja yolŋuwala. \c 9 \s1 Djesuyu djuy'yurruna 12-nha bo'puyŋunha \p \v 1 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesuyu ḻuŋ'maraŋala ŋunhi nhanŋuway ŋayi 12-nhanydja ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ŋayi wekaŋala ganydjarrnha walalaŋgala, märr yurru walala ŋuriŋi nhanukalanydja yäkuyu dhawaṯmarama mokuynha yätjnha ŋunhi birrimbirrnha walalanha, ga bitjandhi liŋgu walala yurru ḏukmaramayi yolŋu'-yulŋunha birrka'mirriŋurunydja rerriŋuru ŋuriŋiyi Djesuwala ganydjarryu. \v 2 Bala dhunupana ŋayi djuy'yurrunanydja waŋana walalanha bitjarrana, “Ma' nhumana yurru dhipuŋurunydja marrtji wäŋalili ga wäŋalili malaŋulili. Marrtjiyanydja nhuma yurru, ḻakaraŋanydja marrtjiya biyaka, ‘Godkunydja dhuwala rom liŋguna dhuwalana.’ Ga biyakayi nhuma yurru rerrimirrinhanydja yolŋunha ḏukmaraŋayi.” Bitjarra ŋayi Djesuyu waŋananydja walalanha. \p \v 3 Ga biyapul ŋayi bitjarranydja waŋanayi walalaŋgala, “Yaka gäŋa dharpa marrtjinyaramirrinydja ga ŋatha ga ŋula nhä rrupiya, ga bathi rrupiyawuy. Yana waŋganynha nherrala girri'na nhuŋuway, ga liŋguna. \v 4 Ga ŋunhi nhuma yurru bunanydja ŋunhili wäŋaŋura, ŋuli nhumalaŋgu yurru ŋula yol yolŋu wäthundja nhanukalay bala'lili, yana marrtjiya ga nhiniya ŋunhiliyi yulŋunydja, yana liŋgu ga ganan nhe yurru ŋunhiyi wäŋanha. \v 5 Ga ŋuli nhuma yurru marrtji wiripuŋuwala wäŋalili, ŋunhimala ŋunhi yukurra ŋula yol yaka nhumalaŋgu gumurr-ŋamathirri, liŋgu walala yaka djäl ŋänharawu nhumalaŋgalaŋuwu dhäwu'wu, yana gonha'yurrana ŋunhiyinydja wäŋa. Yurru milkuŋa yulŋunydja walalaŋgala ŋunhi nhe yurru gonha'yundja walalanha; gaŋgathiyanydja, bala djalk-djalkthurra yulŋunydja munathany'tja nhokalay ḻukuŋurunydja, märr yurru walala dharaŋan walalaŋguway yätj, ŋunhi walalaŋgu ŋayaŋu dhaḻ'yunmirrinydja yukurra.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu walalanha waŋananydja. Bala walala marrtjinana. \p \v 6 Marrtjinanydja walala yukurrana wäŋalili ga wäŋalili ga wäŋalili, ḻakaraŋalanydja marrtjina dhäwu' yolŋu'-yulŋuwa bala, ga bitjarrayi ḏukmaraŋala yolŋunhanydja walalanha birrka'mirriŋura yana. \s1 Yiritthu ŋäkula ŋanya Djesunha \p \v 7 Ga ŋulinyaramirriyunydjayi buŋgawanydja ŋurruŋunydja yukurrana nhinana ŋuriki wäŋawu Galaliwunydja yäku Giŋ-Yirit, bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawayunydja ŋäkula ŋanya Djesunhana ganydjarr-ḏumurruwuynha djämawuy, yurru guḻku'thinana nhanukala mirithinana yulŋunydja muḻkurrŋuranydja, liŋgu wiripu-guḻkuny'tja yukurrana yolŋu walala waŋana bitjarra, “Ŋunhayina ŋayi Djondja mak bay', ḻiya-ḻupmaranhamirrinydja ŋunhinydja yolŋu, ŋulaŋuru ŋayi yawungu mak biyapul walŋathirri rakunyŋuruŋ” \v 8 Ga wiripu-guḻkuny'tja yukurrana waŋana ḻakaranhamina bitjanmina, “Yelatja mak ŋunha bay'.” Ga wiripu-guḻkuny'tja yukurrana waŋana ḻakaranhamina bitjarra, “Mak ŋunha baman'ŋuwuy dhäwu'-gänharamirri yolŋu bay', walŋathina rakunyŋuru biyapul.” \v 9 Ga ŋayipinydja ŋunhi waŋana Yirittja buŋgawanydja bitjarra, “Djondja liŋgu muka dhuwala rakunynha; ŋarra muka ŋanya gupa-gulkthurruna. Yurru bitjan liŋgu ŋarra yukurra ŋämanydja ŋunhayi yolŋunha ganydjarr-ḏumurruwuynydja dhika wal'ŋu djämawuy. Bay', yol dhuwala ŋayi yolŋunydja?” bitjarra. Bala ŋayi Yirittja mirithinana yana ḏukṯukthinanydja nhanŋu nhänharawunydja Djesuwu. \s1 Djesuyu maranhu wekaŋala 5,000-nha yolŋu'-yulŋunha \p \v 10 Yo, ŋunhiyi Djesuwu 12 ḻundu'mirriŋu walala bo'puyŋu roŋiyinana beŋuru ŋunhi walala yukurrana marrtjina wäŋalili ga wäŋalili, bala walala yukurrana ḻakaraŋala nhanbala Djesuwanydja nhaltjarra walala yukurrana djäma nhanukalay yäkuyu. Bala ŋayi Djesuyunydja walalanha waŋanana bitjarrana, “Gul' ŋilimurru marrtji bitjanna bala gänaŋuwalana, ŋilimurruwaynha yana,” bitjarra, bala walala marrtjinanydja ŋunhiwalayina yutjuwaḻa'lilina wäŋalili Bitjaydalilina yäkulili. \v 11 Walalanydja bäy ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyunydja ŋäkula warray ŋanya Djesunha yäku ŋunhiwalayinydja wäŋalili, bala walala martj-martjtjurrunana, yana liŋgu ga bunana nhanŋu. Ga ŋayi Djesunydja walalaŋgu gumurr-ŋamathinana yana, bala ŋayi yukurrana ḻakaraŋalana walalambala Godkalaŋuwuynha rombuy, ga bitjarrayi liŋgu ŋayi ḏukmaraŋalayi rerriŋurunydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhiliyi. \p \v 12 Bitjarrana liŋguna walu-ŋupara ŋayi yukurrana marŋgikuŋalanydja ḻakaraŋalanydja, yana liŋgu-u-u ga wäŋa ŋunhi ḻäy-wilyurruna, bala ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala marrtjina, bala waŋana Djesunha bitjarra, “Way Garray, djuy'yurrana dhuwala yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yurru marrtji ga märrama ŋatha walalaŋguway bäyim, märr walala yurru ḻuka muka yukurra. Ga marrtji walala yurru maḻŋ'marama wäŋa ŋorranharawu walalaŋguway.” \p \v 13 Ga ŋayi Djesunydja waŋana buku-ruŋinyamaraŋala bitjarra, “Nhumapi yurru walalanha maranhu-wekaŋa,” bitjarra. \p Ga walalanydja waŋana balanydja bitjarra warray, “Bäyŋu dhuwala ŋanapurru ŋatha yukirri ḏälkuŋu guḻkuny'tja; ḏämbumirri dhuwala ŋathanydja ga märrma' ŋarririny'tja, ga dhuwalana liŋguna. Bay' nhenydja ḏukṯuk ŋanapurruŋgu, ŋanapurru yurru marrtji ga bäyim ŋunha guḻku' ŋatha?... märr yurru ŋanapurru walalanha maranhu-wekama bukmaknha?” bitjarra walala dhä-wirrka'yurrunanydja ŋanya, \v 14 liŋgu guḻku'na ŋunha mirithirrina yolŋunydja miṯtji, 5,000nha ḏarramuwurrunydja ga dhäykawurru guḻku'yi muka ga yumurrku. \p Bala ŋayi Djesuyu waŋanana walalanha ŋunhi ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjarrana, “Waŋiya dhuwali yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yurru nhinana marrtji miṯtji ga miṯtji bitjan bala, dhipala mulmulili ya',” bitjarra. \v 15 Bala walala marrtjina guḻk-guḻkthunminana ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja miṯtjinydja, bala walala nhinanana marrtjina bukmakthinana yana. \p \v 16 Ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi märraŋala Djesuyunydja ŋunhiyi ḏämbumirri ŋathanydja ga märrma' guya maṉḏanha, bala buku-ruŋalana djiwarr'lilina, bala ŋayi waŋana buku-wurrparana ŋurikiyi ŋathawunydja Gunhu'nhana, bala ḏaw'yurrunanydja ŋunhi ŋathanydja ga guyanydja maṉḏanha, bala wekaŋalana ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala nhanukalaŋuwala ŋayi, ga walalanydja marrtjina weka'-wikaŋala bala ŋuriki yolŋuwuna walalaŋgu. \p \v 17 Bala bukmakthuna walala ŋunhi yolŋuyunydja walalay marrtjina ḻukananydja, yana liŋgu ga gana' walala warrpam. Bala walala ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay wapmaraŋalana marrtjina ŋunhiyi bäythinyarawuynha ŋatha malanha ga guya, ga bäythinyarawuyyunydja ŋuriŋiyi muṉguyyunydja bathinydja ŋunhi dhaŋaŋguŋalana 12-nha. \s1 Betayu warraŋulkuŋalana Djesunha ḻakaraŋala \p \v 18 Waŋganymirri ŋayi Djesuyu yukurra bukumirriyama gänaŋuŋura wal'ŋu wäŋaŋura, ga nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala ŋunhiliyi galki nhanukala. Bala ŋayi walalanha dhä-wirrka'yun bitjanna, “Yolnhana ŋunhi ŋuli yolŋu'-yulŋuyunydja ḻakarama dhika ŋarranhanydja?” bitjanna. \p \v 19 Ga walalanydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Wiripu-guḻku'yunydja ŋuli ŋunhi ḻakarama nhunanydja yanapi nhe Djon ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranharamirri yolŋu, ga wiripu-guḻku'yunydja ŋuli ḻakarama nhuna yanapi nhe Yelatja, ga wiripu-guḻku'yunydja ŋuli nhuna ḻakarama, yanapi nhe baman'ŋuwuy dhäwu'-gänharamirri yolŋu walŋathinya biyapul rakunyŋuru.” \p \v 20 Ga biyapul ŋayi dhä-wirrka'yurruna walalanha, “Ga nhumanydja ŋuli guyaŋirri ŋarranhanydja yolnha? Yol dhuwala ŋarra yolŋunydja?” bitjarra. \p Ga ŋayi Betayunydja buku-wakmaraŋala ḻakaraŋala bitjarrana, “Nhenydja dhuwala ŋunhiyi Walŋakunharamirri Christ, Godkuŋu djuy'yunara,” bitjarra. \p \v 21 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja waŋana walalanha wirrkina dhikana wal'ŋu bitjarrana, “Yakana ḻakaraŋanydja ŋula yolkala yolŋuwalanydja, yol ŋarra dhuwala,” bitjarra. \s1 Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi burakinyarawuynha \p \v 22 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi walala nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marŋgimirrina, ga dharaŋarana ŋanya walala, bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala walalaŋgala bitjarrana, “Ŋarranydja dhuwala Yolŋunydja Gäthu'mirriŋu yurru burakirrina wirrkina wal'ŋu nhäyu malaŋuyu romdhu. Walalanydja yurru ŋuruŋu yolŋuyu walalay ŋaḻapaḻmirriyunydja ŋarranha bukuyu-ŋurrkamana, ŋuriŋi ŋurruŋuyu wal'ŋu ḏalkarra'mirriyu yolŋu'-yulŋuyu ga Rom-marŋgikunharamirriyu walalay, bala walala yurru dhiyaŋuyinydja walalay ŋarranha bumana murrkay'kumana, ga ḻurrkun' walu yurru djuḻkthun, bala ŋarranydja yurru walŋathirriyi beŋuru rakunyŋurunydja.” \p \v 23 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻuŋ'maraŋala galkikuŋalana nhanukiyingalana ŋunhi yolŋu'-yulŋunhanydja ga wiripu-guḻku'nha, bala ŋayi waŋanana walalanha bitjarrana, “Ŋunhi yurru yol balaŋu ḏukṯuk ŋayi yurru malthun ŋarrakunydja, ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu meṉgunhamirri buku-dhumukthirrina nhanŋuway ŋayi djälnydja, bala malthunna yana Gunhu'walaŋuwuna djälwu, ŋunhiyinydja ŋayi yurru wekanhamirrina ŋanyapinyay ŋayi burakinyarawuna, bitjanna bitjan yolŋuyu ŋuli märrama nhanŋuway ŋayi dharpa-mälakmaranharanydja, bala wekanhamirri rakunydhinyarawuna. \v 24 Ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Yaka ŋarra ḏukṯuk burakinyarawu ga ŋayaŋu-yätjthinyarawu. Yakana ŋarra yurru malthun Djesuwunydja,’ bitjandja, bala ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu buwayakthirrina, yakana ŋayi yurru walŋa nhina yukurra. Ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru waŋa bitjan, ‘Ŋarra yurru malthun Garraywunydja bitjan liŋgu, galki yana nhanŋu, bäyyi walala yurru ŋunhi bumanydja ŋarranha murrkay'kumanydja,’ bitjandhiyinydja, bala ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yuwalknha nhina yukurra walŋana-wala yana. \p \v 25 “Yo, ŋunhi yurru ŋayi ŋula yolthu yolŋuyu ḻuŋ'marama marrtji nhanŋuwayliliyamanydja nhä malanha munatha'wuynydja bukmak, yurru yakana ŋayi yurru märrama yuwalk wal'ŋu walŋa ŋunhinydja Godkuŋunydja wekanhara, bala ŋunhalanydja ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu dhärranydja yukurra dhäparknha yana, ŋula nhämiriwnha, yakana ŋayi yurru walŋa nhina ŋunhala galki Godkalanydja. \v 26 Yo, ŋunhi ŋayi yurru ŋula yol yolŋu goranydja ḻakaranharawu ŋarrakunydja yäkuwu, ga yarryunna ŋuli ŋarraku dhärukku, bala ŋarranydja yurru bitjandhiyi yana gorayi ŋurikalayi yolŋuwala. Yo, yalalanydja ŋarra yurru biyapul marrtji lili beŋuru djiwarr'ŋuruna ŋarrakalaŋuwala Bäpawalanydja djeŋarra'yu wal'ŋu ḻatju'yu, ga nhanŋu yolŋu walala ŋurukuy djiwarr'wuynydja yurru marrtji malthundhi ŋarraku, bala ŋulinyaramirriyunydjayi ŋarranydja yurru bukuyu-ŋurrkamayi ŋunhinydja yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra dhiyaŋu-wala ŋarranha bukuyu-ŋurrkama. \p \v 27 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Wiripunydja nhuma yurru, ŋunhi dhiyalami nhuma miṯtjiŋura, nhumanydja yurru yakana rakunydhirri yänayi, bay ŋathili nhuma yurru nhäma wal'ŋu Godku ḻatju' dhika wal'ŋu Rom,” bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu wiripuŋuyinana wal'ŋu rumbal djeŋarra'yinana \p \v 28 Ga 6 walu djuḻkthurruna, bala ŋayi Djesuyu garr'yurruna nhanŋuway ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha ḻurrkun'nha, Betanha ga Djayimnha ga Djonnha, bala walala marrtjina yukurrana bala ŋunhimalayina bukulilina wäŋalili buku-ŋal'yunarawuna. \v 29 Yo, ŋunhi ŋayi yukurrana Djesu bukumirriyaŋalanydja, bala nhanŋu bukunydja ḻatju'yinana dhikana wiripuŋuyinana wal'ŋu, ga girriny'tja ŋunhi nhanŋu waŋgayŋu'yinana, biyapulnha wal'ŋu watharryina djeŋarra'yinana. \v 30-31 Beŋurunydja bala maṉḏa märrmany'tja yolŋu maṉḏa maḻŋ'thurrunana baman'ŋuwuynydja maṉḏa Mawtjitja ga Yelatjanydja, maṉḏa ŋunhi maḻŋ'thurrunanydja biyapulnha wal'ŋu djiwarr'wuynha djarraṯawun'mirrina dhikana wal'ŋu, bala maṉḏa yukurrana dhärrananydja galkina yana nhanukala Djesuwalana, waŋanhaminana walala yukurrana ŋurikiy ŋunhi ŋayi boŋguŋu galki ganurruna dhuwala munathany'tja wäŋanha, ŋuliŋuruna dhäŋuru ŋunhi ŋayi boŋguŋu warrpam'thurruna dhawar'maraŋuna nhä malanha ŋunhi ŋayi Gunhu'yu nherrara ŋäthili, balakurruyinayi ŋunhi ŋayi boŋguŋu burakina ŋunhala Djurutjalamnha. \p \v 32 Ŋayi Betanydja ga wiripu maṉḏa ŋunhi runhdhu'yurrunana dhikana, ga ŋunhi walala bira'yurrunanydja yuwalktja wal'ŋu, bala nhäŋalana ŋanya Djesunha wiripuŋuyinyarana dhikana, ŋayi yukurrana dhärrana djeŋarra'na wal'ŋu, ḻatju'na dhikana, ga bitjarrayi liŋgu walala nhäŋalayi ŋunhi märrma'nhanydja yolŋunha maṉḏanha, maṉḏa yukurrana dhärrana galki Djesuwala. \v 33 Ga ŋunhi maṉḏa gonha'yunana bini ŋanya Djesunha, bala ŋayinydja Betanydja waŋana Djesuwala bitjarrana, “Way Garray, ŋamakurru'na yana dhuwalanydja bay', ŋunhi ŋanapurru dhiyalanydja. Ŋanapurrunydja yurru botjama buṉbuna ŋi', ḻurrkun'nha; waŋgany nhuŋu, waŋgany Mawtjitjku ga waŋgany Yelatjawu.” Bitjarrana ŋayi ŋunhi Betanydja waŋana, liŋgu ŋayi yaka dharaŋara ga ŋamathaŋala guyaŋina. \p \v 34 Bala dhunupana ŋayinydja gonha waŋupininy'tja maḻŋ'thurrunana djeŋarra'na dhikana wal'ŋu, bala ŋäkirrmaraŋalana walalanha, bala walala ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja walala galyurrunana, barrarinana manapara, ŋunhi walalanha ŋayi waŋupini'yu ḻiw'maraŋala monyguŋala yukurrana. \v 35 Ga ŋuliŋuruyi waŋupini'ŋurunydja rirrakaynydja maḻŋ'thurruna bitjarrana waŋananydja, “Dhuwaliyinydja ŋarrakuwaynha wal'ŋu Gäthu'mirriŋu, ŋunhiyina ŋarrakuŋuna djarr'yunara yana. Ŋäkana ŋanya walala, ga märraŋana nhanŋu dhäruktja,” bitjarra ŋayi Gunhu'yu yukurrana ḻakaraŋalanydja. \v 36 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi rirrakay ŋunhi winya'yurruna, bala ŋayipina waŋganynha Djesuna yukurrana dhärrananydja ŋunhiliyi walalaŋgala. \p Yo, bala walala ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay yukurrana ḏälkuŋalana ŋayaŋuyuna yana, yakana walala ŋulinyaramirriyunydjayi ḻakaraŋalanydja nhä walala nhäŋala ŋunhi. \s1 Djesuyu ḏupthurruna yätjnha birrimbirrnha yothu'wala \p \v 37 Wäŋgaŋala walala marrtjina bala-a-a, Djesu ga ŋunhi ḻundu'mirriŋu walala ḻurrkun', yarru-yarrupthurrunana, yana liŋgu-u-u, ga ŋoyŋurana wal'ŋu bukuŋura walala nhäŋala miṯtjinhana yolŋu'-yulŋunhana, walala yukurrana buku-ḻuŋ'thurruna, bala walala gumurr-ŋamathinana bitjarrana nhanŋu Djesuwu yulŋunydja. \v 38 Ga ŋayinydja waŋganynha ḏarramu ŋuliŋuruyi miṯtjiŋuru waŋana gawaw'yurruna Djesuwala bitjarrana, “Buku-djulŋi Garray! Ḏukmaraŋa ŋarraku ŋunha gäthu'mirriŋunha ḏarramunha. Nhäŋa ŋanya ŋunha ya', ŋunhana liŋgu ŋarraku waŋganynha gäthu'mirriŋunydja. \v 39 Wiripunydja ŋanya ŋuli yätjthunydja birrimbirryu mokuywalanydja mulka ŋanya, bala ŋayi ŋuli ŋunhiyi yothuny'tja yatjunna dhika wirrkina wal'ŋu, ga ŋuriŋi mokuyyunydja birrimbirryu ŋuli ŋanya ŋurrkama munatha'lilina, bala ŋayi ŋuli dhänydja muḻmuḻ'waṉḏirrina. Ga bitjanna liŋgu ŋayi ŋuli mokuyyunydja ŋuriŋinydja ŋanya rirrikmarama yukurra, ga yakana ŋanya ŋayi yurru gonha'yundja. \v 40 Ga waŋananydja ŋarra nhuŋu ŋunha ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha ŋurukuyi dhawaṯmaranharawunydja yätjkunydja birrimbirrwu, ga gulkuruna, yakana walala dhawaṯmaraŋalanydja.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Nhä muka nhuma dhuwala yulŋunydja?... märr-yuwalkthinyamiriwnha walala? Mukthun nhuma yukurra guyaŋirri dhuwala djarrpi'kuma yulŋunydja? Nhämunha'mirri ŋarra yurru nhumalaŋgu galkundja? Nhätha nhuma yurru märr-yuwalkthirrinydja dhika?” Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana ŋurikala bäpa'mirriŋuwalanydja, “Go gäŋana lili ŋarrakala dhuwali nhuŋuway gäthu'mirriŋunhanydja.” \v 42 Ga ŋunhi ŋayi gäŋalanydja bala galkikuŋalanydja Djesuwalanydja, dhunupana ŋayi ŋuriŋiyi yätjthunydja birrimbirryu ḏur'yurrunana ŋunhiyi yothu'nhanydja, munatha'lilina ŋurrkaŋala, bala ŋayi yukurrana ḏur'yunminana ga dhänydja muḻmuḻ'-waṉḏinana. Bala ŋayi Djesu waŋananydja dhawaṯmaraŋalana yana ŋunhiyi yätjnhanydja birrimbirrnha ŋuliŋuruyi yothu'walanydja, ga dhunupana yana yothunydja ŋunhi ḏukthurrunana. Bala ŋayi Djesuyu wekaŋala balayi ŋunhiyi yothunhanydja bäpa'mirriŋuwalana goŋlili. \v 43a Ga walalanydja ŋunhi yolŋunydja walala mirithinana wal'ŋu ṉirryurrunana nhäŋala Godku ganydjarr-ḏumurrunydja rom. \s1 Djesu biyapul ḻakaranhamina nhanukalayŋuwuy ŋayi rakunydhinyara \p \v 43b Walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja mukthurruna yana guyaŋina yukurrana ŋupara ŋunhi Djesuwu ŋamakurru' wal'ŋu dhika djäma. Bala ŋayi Djesunydja bilyun ga waŋa ŋunhi nhanŋuway ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjanna, \v 44 “Mäkiri'-witjurranydja ŋamathaŋa dhiyaku dhärukkunydja ŋunhi ŋarra yurru waŋa, ga nherrala nhokalay nhe ḻiyalilinydja. Galkina dhuwala walunydja, ŋarranha yurru walala goŋlili wekama ŋurikala yolŋu'-yulŋuwalana,” bitjarra. \p \v 45 Yurru walalanydja nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay yakana dharaŋara wal'ŋu ŋunhiyi dhäruk ŋunhi ŋayi yukurrana nhaltjarra ḻakaranhamina walalaŋgu, liŋgu ŋunhi mayaliny'tja yukurrana baḏak djuḻuḻ'yurruna ŋorrana, yakana walala ŋäkula dharaŋaranydja manapara, yurru walala yakana dhä-wirrka'yurrunanydja ŋanya balanydja, liŋgu walala barrarinana ŋuli ya', dhä-wirrka'yunarawunydja. \s1 Ŋurruŋu yolŋu yurru dhuḏi'yunmaranhamirri ŋanyapinyay ŋayi \p \v 46 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja walala yukurrana ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu Djesuwu waŋanhamina dhä-ḏal'yunminana, yol ŋunhi garrwar wal'ŋu ŋunhilimi walalaŋgala malaŋura. \v 47 Ŋayi Djesunydja marŋgithina walalaŋgu, nhaltjarra walala yukurrana ŋunhi waŋanhamina, bala ŋayi Djesuyunydja märraŋala yothu'nhana ḻaw'maraŋala, bala nherrara nhanukiyingala gali'lilina. \v 48 Ga dhunupana ŋayi waŋanana nhanŋuway ŋunhi ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha bitjarrana, “Ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu gumurr-ŋamathirri ga galkikuma märrama waŋganynha ŋula yothu'nha ŋarrakalanydja yäkuyu, ŋunhiyinydja bitjan ŋarranhana ŋayi yukurra märrama, ga ŋunhi nhe yurru bitjandhiyi galkikuma märrama ŋarranhanydja, ŋunhiyinydja bitjan nhe yukurra gumurr-ŋamathirriyi ga galkikuma märrama Gunhu'nhanydja ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili. Ga ŋunhi ŋayi yurru yolŋu nyilŋ'maranhamirri, yutjuwaḻa'kunhamirri ŋanyapinyay ŋayi, ŋayina ŋunhiyinayi yolŋu yurru yuwalktja wal'ŋu garrwarnydja.” \p \v 49 Bala ŋayi Djondja waŋana bitjarrana, “Way Garray, ŋunha yolŋunha ŋanapurru nhäŋala, ŋayi yukurrana djäma dhawaṯmaraŋala yätjnha birrimbirrnha nhokala yäkuyu. Ga ŋanapurrunydja ŋanya waŋana ḏaḏawmaraŋala ŋunhayi, liŋgu yaka ŋayi ŋunhayi ŋilimurruŋgala miṯtjiŋura.” \p \v 50 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana walalaŋgunydja bitjarra, “Gonha'yurra ŋanya, gonha ŋayi djäma yurru. Yaka ŋanya ḏaḏawmaraŋa. Liŋgu ŋunhi ŋayi yakanydja ŋula yol wiripuŋura gali'ŋura, nhumalaŋgunydja ḏaḏawmaranharamirri, ŋunhiyinydjayi yolŋu nhumalaŋgalana gali'ŋura, bitjan guŋga'yunaramirri ŋayi nhumalaŋguna.” \s1 Djamariyawuy wäŋawuy yolŋu walala yaka ḏukṯukthina ga gumurr-ŋamathina Djesuwu \p \v 51 Yo, walunydja marrtjina ŋunhi djuḻkthu'-djuḻkthurrunana, ga nhanŋunydja marrtjina walu galkithinana Djesuwunydja ŋunhi ŋayi yurru Gunhu'yu ŋanya djaw'yunna yana djiwarr'lilina ŋunhana, bala ŋayi ḻiya-ŋamaŋamayunminanydja ḏälkuŋala yana nherraranydja ŋunhiyi, ŋunhi ŋayi yurru marrtjina yana-wala Djurutjalamlilinydja. \v 52 Bala djuy'yurruna ŋayi ŋäthilinydja dhäwu'mirrinha maṉḏanha, maṉḏa yurru ŋäthilimirriyama wäŋa nhanŋu Djesuwu, yurruna ŋayi yurru bunanydja. Bala maṉḏa marrtjinana ga bunananydja maṉḏa waŋganyŋura Djamariyawuyŋuwala wäŋaŋuranydja. \v 53 Ga ŋunhiliyinydja wäŋaŋura yolŋu walala yaka ḏukṯukthina nhanŋu Djesuwu, liŋgu walala marŋgithina nhanŋu ŋunhi ŋayi ḻiya-ŋamaŋamayunmina ŋayi yurru marrtji bala Djurutjalamlili. \v 54 Ga ŋunhi walala yakanydja nhanŋu gumurr-ŋamathina, yana walalanydja bukuyu-ŋurrkaŋala warray ŋanya bitjarrayi warray, bala maṉḏanydja Djondja ga Djayimdja wirrkina ŋoy-dharrana walalaŋgu, bala maṉḏa waŋana bitjarrana Djesuwu, “Garray, nhämirri balaŋu ŋanapurru ŋuli waŋi yana dhäruktja, bala ŋayi ŋuli gurthana beŋurunydja djiwarr'ŋurunydja yarrupthurru, bala warrpam'thurruna ŋuli yolŋu-yulŋunhanydja nhäranhamaraŋu. Dhiyaku nhenydja ḏukṯuk?” \v 55 Ga dhunupana ŋayi Djesunydja bilyurruna, bala ḏaḏawmaraŋalana maṉḏanha bitjarrana, “Yaka maṉḏa biyakayi. Nhä dhuwalanydja?... yätj maṉḏa?” bitjarra. \v 56 Bala walala gonha'yurruna ŋunhiyinydja wäŋa, bala marrtjina wiripuŋulilina wäŋalili. \s1 Djesuwalanydja malthunaramirriyu yurru nherraṉ Djesunha ŋurrulili yana \p \v 57 Yo, marrtjinanydja walala yukurrana-a-a, dhukarr-ŋuparana bala-a-a, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala. Ga ŋunhili gandarrŋuranydja, bala ŋayi waŋganydhu yolŋuyu ŋanya waŋana bitjarrana Djesunha, “Garray, ŋarranydja yurru malthunna nhuŋu yukurra wanhamala nhe yurru marrtji.” \v 58 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Dälnha dhuwala yolŋuwu märr-yuwalkkunydja wal'ŋu malthunarawu ŋarraku. Ŋunha wäyingu wakinŋuwunydja wäŋa marrtji dhärra'-dharra, wäŋamirri walala warrpam', ga buṯthunaramirriwu wäyingu ga wäŋayi yana, yurru ŋarrakunydja bäyŋuna wäŋa ŋula ŋorranharawu.” \p \v 59 Ga bitjarra liŋgu wiripuŋuwunydja yolŋuwu ŋayi waŋanayi, “Go malthurra ŋarrakuna,” bitjarra. Ga ŋayinydja ŋunhi yolŋunydja waŋana bitjarra warray, “Bulnha ŋathili, ŋarra yurru dhiyala bäyma nhina yukurra, ga bäy ŋayi yurru bäpa'mirriŋuna ŋarraku bäyŋuthirri, bala ŋarra yurru ŋanya dholkumana, bala ŋuliŋuruna dhäŋuru ŋarra yurru malthundja nhuŋu,” bitjarra. \p \v 60 Ga ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala nhanŋu bitjarra, “Ŋunhinydja yolŋu walala ŋunhi walala yukurra nhina rakunydhinyaramirriŋura romŋura, walalana yurru dholkuma rakunymirrinhanydja ŋunhi. Nhenydja yurru marrtjiya, ga ḻakaraŋa dhäwu' birrŋ'maraŋana yolŋu'-yulŋuwanydja ŋunhi Godtja ŋunha rom-waṯaŋu warray wal'ŋu walŋamirriwu romgu.” \p \v 61 Ga wiripunydja yolŋu marrtjina ga waŋana bitjarra, “Garray, ŋarranydja yurru malthun nhuŋuna. Yurru ŋäthilinydja ŋarra yurru balayi marrtji, ga waŋanharamirri ŋanapurru yurru yukurra ŋunha ŋarraku gurruṯu'mirri walala. Ŋunhi walala yurru waŋa yuramanydja ŋarraku, bala ŋarra yurru malthunna yana nhuŋu,” bitjarra. \p \v 62 Ga ŋayi Djesunydja waŋana nhanŋu bitjarra, “Ŋunhi yurru yolŋuyu ŋurru-yirr'yun nherraṉ munatha' yaw'yun marrtji bala, nhämanydja ŋayi yurru ŋuriŋiyi dhunupa yana-wala wanhamala ŋayi yukurra ŋunhi marrtji yurru. Ŋuli ŋayi yurru waṯthu'-waṯthun nhäma, bala roŋiyirrinydja nhä ŋunhayi ḏiltjiŋura nhanukala, yakana ŋayi yurru ŋamathama djäma dhunupa ŋunhiyinydja munatha'. Ga ŋunhi yurru yolŋu waṯthun nhäma ŋäthiliŋunydja ŋunhi nhä malanha ŋunhi ŋayi yukurrana ŋäthili ŋayathaŋala galkikuŋala, yakana ŋayi yurru ŋunhinydjayi yolŋu yuwalkkuma malthun ŋarrakunydja, ŋayi yurru yakana yuwalk wal'ŋu nhina yukurra Godkalanydja romŋura.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 10 \s1 Djesuyu djuy'yurruna 72-nha yolŋu'-yulŋunha \p \v 1 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru, ŋayi Djesuyu djarr'yurruna wiripu-guḻku'nha ḏarramuwurrunha, malanhanydja 72-nha, bala ŋayi djuy'yurrunana yukurrana maltjaṉa'nha ga maltjaṉa'nha bitjarrana, walala yurru marrtji ŋäthili ŋathil'yun birrka'mirrilili yana wäŋalili malaŋulili, ga yurruna ŋayipinydja yurru marrtji Djesunydja. \v 2 Bala ŋayi bitjarrana ḻakaraŋalanydja, “Guḻku' mirithirri yolŋunydja walala yukurra nhina gatjpu'yundja, galkundja yukurra Gunhu'walaŋunydja Romgu, ga balanyarana walala ŋunhi yolŋunydja bitjan balwur borum galkunna yukurra guḻkthunarawuna, yurru märr-ḻurrkun' dhika yolŋunydja ḻuŋ'maranharawunydja ŋurikiyi waŋgany-manapanarawunydja. Yana bukumirriyaŋa yulŋunydja, ŋäŋ'thurranydja Gunhu'nha, märr yurru ŋayi guḻku'nhayi djuy'yun ḻuŋ'maranharawunydja ŋurukuyi yolŋu'-yulŋuwu. \p \v 3 “Gatjuy marrtjiyana walala,” bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja walalaŋgala. “Ŋarra nhumalanha dhuwala djuy'yurrunanydja bo'puyŋunha walalanha, yurru wiripunydja ŋunhi yolŋu walala yurru maḏakarritjthirrina nhumalaŋgu, balanyarana bitjan ŋuli wakinŋu wuŋgan ŋayan'tharra boḏinymirriwu wäyingu. \p \v 4 Yo, marrtjiyana-wala walala, ga ḻakaraŋa Godkuna Rom, yurru yaka djaw'yurra rrupiyanydja galki ga bathi rrupiyawuy ga ŋula nhä ḻukuwuy wiripu, ga yaka gandarrŋuranydja dhukarrŋura ŋula yolŋunha waŋiya. \v 5 Ga ŋunhi nhe yurru bunanydja ŋunhili wäŋaŋura, ga gärrinydja ŋula yolkala bala'lili, bala waŋiya ŋäthilinydja biyaka, ‘Way walala, ŋoy-yal'yunara Godkuŋu märraŋanydja.’ \v 6 Ŋuli ŋayi yurru yolŋu ŋula djälthirrinydja Godkalaŋu ŋoy-yal'yunaramirriwu, bala ŋayinydja yurru märramana nhokuŋu ŋoy-yal'yunaranydja, ga ŋuli ŋayi yakanydja ḏukṯuk, ŋayinydja yurru yakana märrama nhokuŋu. \v 7 Yo, nhuma yurru nhinanydja ŋunhili bili bala'ŋura, ga ḻukiya nhä malanha ŋatha ŋunhi walala yurru nhuna wekama yukurra, liŋgu djämamirriyunydja yolŋuyu yurru märrama muka nhanukalaŋuwuy djämawuy. Yaka marrtjiya nhini'-nhiniyanydja bala bala'ŋura ga bala'ŋura biyakanydja, yana waŋganyŋura nhiniya dharapulŋura, ŋunhili bili. \p \v 8 “Yo, ŋunhi nhuma yurru bunanydja ŋula wanhami wäŋaŋura, ŋuli yurru yolŋu'-yulŋu nhuŋu märr-ŋamathirrinydja, yana nhiniya ŋunhiliyi wäŋaŋura, ga ḻukiya ŋunhiliyi ŋatha ŋunhi walala yurru nhuna wekama yukurra. \v 9 Yo, nhiniyanydja walalaŋgala ga ḏukmaraŋa rerriwuynha yolŋu'-yulŋunha ŋurikiyyi wäŋawuy, bala ḻakaraŋa walalambala biyaka, ‘Dhiyaŋunydja-wala Godtja dhuwalana galkina. Nhiniya walala nhanukalana romŋura.’ \p \v 10 “Ga ŋunhi nhuma yurru bunanydja ŋula wanhami wäŋaŋura, ga yolŋu'-yulŋu yurru yakanydja nhumalaŋgu märr-ŋamathirri, yakanydja ḏukṯuk nhumalaŋgalaŋuwu dhäwu'wu, yana gaŋgathiya, bala waŋiya walalaŋgala biyaka. \v 11-12 ‘Ŋarranydja yurru gananna dhuwalanydja wäŋa, djalk-djalkthunna ŋarra yurru munathany'tja ŋarrakalay ŋarra ḻukuŋurunydja dhiyakuynydja wäŋawuy. Yurru guyaŋiya dhuwalanydja gam', Gunhu'wu Romdja liŋguna galkithinana nhumalaŋgu, nhuma bini nhänha nhanŋu ḻatjuny'tja wal'ŋu dhikanydja rom, yurru yakana nhuma nhanŋu ḏukṯukthinanydja.’ Yo, biyakayi ḻakaraŋa ŋurikalayinydja walalaŋgala, liŋgu ŋuriŋinydja waluyu dhä-yawar'yunarayunydja, Gunhu'yu yurru walalanha dhä-ḏir'yunna wirrkina wal'ŋu dhikana yana. \p “Be ŋäthilinydja yolŋu walala yukurrana nhinana Djudumbuyŋunydja mirithirrina yanana yätjmirrina wal'ŋu, yurru ŋulinyaramirriyunydja dhä-yawar'yunamirrinydja ŋayinydja yurru Godthunydja dhä-ḏir'yun walalanha märr warray ŋuli gaŋga warray, liŋgu yaka walala nhäŋala wal'ŋu Godkunydja Rom. Yurru wirrkinydja dhika wal'ŋu ŋayi yurru dhä-ḏir'yun ŋunhinhana walalanha yolŋu'-yulŋunha, ŋunhi walala nhäŋala liŋguna Godku ḻatju' dhika wal'ŋu rom, yurru yakana walala ḏukṯukthina nhanŋu, ŋayi yurru walalaŋgu ŋurruŋunydja.” \p \v 13-14 Yo, ga biyapul ŋayi Djesu waŋana bitjarra, “Mäkiri'-witjurra walala ŋarraku, ga ŋäka, nhuma yolŋu'-yulŋu dhiyakiy Guratjinbuy ga Bitjaydawuy. Yo, mirithirrina bathalana yurru marinydja nhumalaŋgu buna, liŋgu nhuma nhäŋala muka ŋarranha ganydjarr-ḏumurruwuynydja wal'ŋu djämawuy ŋunhili nhumalaŋgalanydja wäŋaŋura, yurru yaka warray nhumanydja gonha'yurruna ḏiltji-wekaŋala nhumalaŋgalayŋunydja yätjku malaŋuwu, bala bilyurrunanydja. Ŋunhi bini ŋarra djäma ŋunhalayinydja wäŋaŋura Däyanydja ga Djäytandja bitjanayi bitjarra ŋarra ŋunhi ganydjarr-ḏumurru djäma dhiyalayi nhumalaŋgala, walalanydja bini ŋunhi bilyuna walalaŋgalayŋuru yätjŋurunydja, bala nhinanha ŋamathinyana wal'ŋu. Bala ŋayi Godthunydja yurru dhä-ḏir'yunna ŋunhawalayi yolŋu'-yulŋunha Däyapuyŋunhanydja ga Djäytanbuyŋunhanydja märr-gaŋga warray yana, yurru nhumalanhanydja ŋayi yurru dhä-ḏir'yun wirrki warray dhika wal'ŋu. \v 15 Ga nhumanydja ŋunhi Gapaniyambuyŋunydja yolŋu walala, nhuma ŋuli ḻakaranhamirri be garrwar nhuma wal'ŋu, yurru ŋayipi Godthunydja yurru nhuna ŋurrkama warray ŋunhana yana dhä-ḏir'yunaramirrililina, dhikana-wala ŋoylilina munatha'lili wal'ŋu.” \p \v 16 Yo, ga wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalayi nhanukalaŋuwa ŋayi ḻundu'mirriŋuwa walalambala bitjarranydja, “Ŋuli yukurra yolŋu mäkiri'-witjundja ga märramanydja nhokuŋu dhäruk, ŋunhiyinydjayi bitjan ŋayi yukurra dhäruk märrama ŋarranhana, ga ŋuli yukurra yurru ŋula yol yakanydja mäkiri'-witjun nhuŋu dhärukku, yana ŋayi yurru nhuŋu yarryundja, ŋunhiyinydjayi bitjan ŋarrakuna ŋayi yurru yarryun. Ga ŋuli yurru ŋula yol yarryun ŋarrakunydja, ŋunhiyinydjayi bitjan ŋayi yukurra yarryun Godkuna, ŋurikina ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili dhipala.” \p Yo, bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja ŋurikiyi 72-wu ḏarramuwurruŋgunydja, bala walala marrtjinana. \s1 72 ŋunhi yolŋu'-yulŋu roŋiyina Djesuwala \p \v 17 Ga ḻatju-warr'yurrunanydja ŋunhi walala yolŋu'-yulŋu ŋunhi ŋayi Djesuyu walalanha djuy'yurruna, bala djämana yukurrana. Ga beŋuru walala ŋunhi roŋiyinanydja Djesuwala, bena goŋmirriyina wal'ŋu walala lilinydja roŋiyinanydja, bala walala waŋana ḻakaraŋalanydja bitjarrana, “Way Garray, ŋanapurru ŋunhi waŋana yätjnhanydja birrimbirrnha walalanha nhokala yäkuyunydja, bala walalanydja ŋunhi yana ŋäkulana, bala yana dhawaṯthurrunana yukurrana yolŋu'-yulŋuwalanydja,” bitjarra. \p \v 18 Bala ŋayi Djesunydja waŋana yoraŋala walalaŋgu, “Yo,” bitjarra. “Ŋarra nhäŋala buŋgawanhanydja Mokuynha yäkunha Satannhanydja, ŋayi marrtjina yupthurruna beŋuru djiwarr'ŋuru, gut-gay bitjarra, bitjan ŋunhi ŋuli ganyu yupthun munatha'lili. \v 19 Dharr-ŋäkanydja walala. Ŋarranydja nhumalaŋgala wekaŋala ganydjarr warray, bala nhumana yurru djuḻkmarama ŋanya Satannha ŋarrakalanydja yäkuyu; nhe yurru yana muŋdhu'-muŋdhunna mol'ŋunhanydja ga ŋula buthuŋu'nha malanha. Ŋayinydja miriŋu muka ŋunhi, yurru yakana ŋayi yurru nhuna ŋayathamanydja, liŋgu ganydjarr nhanŋunydja liŋguwuynha bakmaranharana. \v 20 Yuwalk yana ŋuriŋiyi yätjthunydja birrimbirryu walalay yurru nhuna dhäruktja märrama, yurru yaka goŋmirriyiyanydja wal'ŋu ŋuriŋiyinydjayi, nhenydja yurru goŋmirriyiya dhiyaŋuna liŋgu, ŋunhi nhenydja yukurra dhärra yäku ŋunhana djiwarr'ŋurana, liŋgu ŋunhayina nininyŋunydja wal'ŋu nhuŋu wäŋa.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 21 Ga ŋulinyaramirriyunydja nhanŋu ŋayaŋu Djesuwu dhaŋaŋdhirrina dhika wal'ŋu biyapulnha goŋmirriyina ŋuriŋi Garrkuḻukthunydja Walŋayu, bala ŋayi Djesu waŋa bitjanna, “Bäpa, nhenydja dhuwala Garray ŋuruku djiwarr'wu, ga dhiyaku munatha'wu. Bäpa, ŋarra buku-wurrparana nhuna yulŋunydja, liŋgu nhe maḻŋ'maraŋalana warraŋulkuŋalana nhuŋuwuynydja rom dhiyakalana walalaŋgala märr-dhuŋamirriwalana, märr walalana yurru nhuŋu marŋgiyirrinydja. Yurru nhe djuḻuḻ'maraŋala nhuŋuway rom ŋurikalanydja yolŋu'-yulŋuwala ŋunhi walala ḻiya-djambatjmirri ga marŋgimirri be. Yo Bäpa, nhe milkunhamina nhunapinyay nhe dhiyakala märr-dhuŋamirriwalana, liŋgu balanyarayi nhokuŋunydja guyaŋinyara.” \p \v 22 Ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala walalambala bitjarrana, “Yo, ŋarrakala Bäpayunydja dhayuŋara bukmak nhä malanha romdja ŋarrakalana goŋlili. Yakana ŋula yol marŋgi ŋarrakunydja ŋuriki Gäthu'mirriŋuwunydja wal'ŋu yolŋuwu, yol ŋarra dhuwala yulŋunydja, ŋayipina yana Bäpana marŋgi ŋarrakunydja. Ga yakana ŋula yol marŋgi Gunhu'wunydja, yol ŋayi ŋunhi; ŋayipina yana Gäthu'mirriŋuna marŋginydja Gunhu'wu, ga ŋunhi walala yolŋu'-yulŋu marŋgimirri, ŋunhiyinydja walala ŋunhi ŋayi Gäthu'mirriŋuyu yurru walalaŋgala maḻŋmarama ŋanya Gunhu'nha, liŋgu ŋayipi walalaŋgu ḏukṯuk, walala yurru marŋgithirri.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \p \v 23 Bala ŋayi Djesu ŋuliŋurunydja bilyun, bala waŋa nhanŋuwaynha ŋayi wal'ŋu ḻundu'mirriŋunha walalanha, gänana walalawuynhana bitjan, “Nhumanydja dhuwala goŋmirri walala yolŋu'-yulŋu Gunhu'wuŋu, liŋgu nhuma yukurra nhämana wal'ŋu Godku romnha. \v 24 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Ŋäthilinydja benydja baman'tja wal'ŋu dhäwu'-ḻakaranharamirri yolŋu'-yulŋu ga buŋgawamirri yolŋu walala, walalanydja ŋunhi ḏukṯukthina yukurrana nhänharawu dhiyakuyi ŋunhi nhuma yukurra nhämana ŋarrakalanydja djäma, yurru yaka walala nhäŋalanydja. Ga mirithina walala yana ḏukṯukthina dhäwu'wunydja ŋänharawu yukurranharawu, ŋunhi nhuma yukurra ŋämana dhiyaŋunydja-wala, yurru yaka walala ŋäkulanydja ŋunhiyi.” Bitjarrana ŋayi Djesu waŋananydja ḻakaraŋalanydja. \s1 Dhuwalanydja ḻakarama yukurra mel-gurruṯu'mirriyinyarawuy dhäwu' \p \v 25 Yo, waŋganymirri yolŋu marrtjina Rom-marŋgikunharamirri, bala ŋayi dhä-wirrka'yurrunana ŋanya Djesunha, yurru ŋayi ŋunhi yana gatjarr'yurruna ŋanya yulŋunydja, mayali'-wilkthurruna yukurrana bitjarra, “Way Garray, nhaltjanna dhika ŋarra yurru yulŋunydja?... märr ŋarra yurru walŋanydja nhina yukurra gupaḏalnydja-wala?” bitjarra. \p \v 26 Bala ŋayi Djesunydja waŋana ŋanyanydja dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Nhaltjan yukurra ŋunha romdja waŋa ŋunhi? Nhä nhe ŋuli maḻŋ'maramanydja ŋunha Djorra'ŋuranydja?” \p \v 27 Bala ŋayi ḏarramunydja yolŋunydja waŋana bitjarra, “Ŋunha Djorra'yunydja yukurra ḻakarama bitjan gam', ‘Nhe yurru märryu-ḏapmaraŋa Garraywalanydja nhokalaŋuwala Waŋarrwalanydja bukmakthu yana nhokalay nhe yulŋunydja, ŋayaŋuyunydja ga walŋayunydja ga ganydjarryunydja ga ḻiyayunydja, ga wiripunydja nhe yurru märr-ŋamathiya ŋuruku wiripuŋuwunydja yolŋuwu biyaka bitjan nhe märr-ŋamathirri yukurra nhuŋuway nhe gal'ŋu.’” \p \v 28 “Yo, yuwalk dhuwaliyi yulŋunydja. Biyakayina djämanydja, ga nhenydja yurru walŋathirrina nhina,” bitjarra ŋayi Djesunydja. \p \v 29 Bala ŋayi Rom-marŋgikunharamirrinydja yolŋu ŋunhiyi ḏukṯukthina ŋayi yurru ŋapatjkunharamirri ŋanyapinyay ŋayi, bala biyapul ŋayi dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra, “Yol dhika ŋarraku galkiwuynydja yolŋu? Yolku ŋarra yurru märr-ŋamathirrinydja yukurra?” \p \v 30 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala mayali'kurruna nhanŋu dhäwu'na bitjarra gam', “Waŋganymirri yolŋu yukurrana marrtjina dhukarrkurru beŋuru Djurutjalamŋuru ga bitjarrana bala Djarikulilina, yurru Djuw ŋayi ŋunhiyi bäpurruny'tja yolŋunydja. Yo, marrtjinanydja ŋayi yukurrana ŋunhi bala dhukarrkurrunydja, bala walalanydja ŋunhi manaŋganmirriyunydja baṯ-gay ŋanya mulkanana, bala bumarana marrtjina gaṯpurr'kuŋalana, bala djaw'-djawyurruna nhanŋu rrupiyanydja, ga girri' nhanŋu burrul'maraŋala, bala gonha'yurrunana ŋanya, ŋayi yukurrana ŋorrananydja ŋunhiliyi dhukarrŋurana, galki bini ŋayi rakunydhinyana. \p \v 31 “Yaka weyin, bala ŋayi ḏalkarra'mirrinydja yolŋu marrtjinana yukurrana ŋuliyi liŋgu dhukarrkurru, ga nhäŋala ŋayi ŋunhi yolŋunhanydja gaṯpurr'nhanydja ŋayi nhinana ŋorrana. Bala ŋayinydja marrtjina wiripukurruna bala gali'kurru, djuḻkmaraŋalana ŋanya, yakana ŋanya ŋayi guŋga'yurrunanydja. \p \v 32 Ga ŋuliŋuruyi dhäŋuru ga wiripuna yolŋu marrtjina yukurrana, yurru ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu Godkalaŋuwuna Buṉbuwu djäkamirri. Marrtjinanydja ŋayi ŋunhi galkikurru yana ŋurikalayi gaṯpurr'walanydja, yurru yakana ŋanya ŋula guŋga'yurrunanydja, yana ŋayi nhäŋalanydja, ga djuḻk-gay. \p \v 33 “Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru ga wiripuna yolŋu marrtjina, yurru mulkuruna ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu, Djamariyawuynha wäŋawuy. Nhäŋalanydja ŋanya ŋayi ŋunhiyi gaṯpurr'nha, ŋayi nhinana ŋorrana, bala ŋayi ŋayaŋunydja nhanŋu ŋunhanydja wuyurrunana dhikana wal'ŋu. \v 34 Bala ŋayi marrtjina galkithinana nhanukala, bala ḻupmaraŋalana ŋanya ŋunhi djetji'na malanha weyika'yuna, bala garrwi'yurrunana marrtjina ŋunhiyi dhulkuny'tja djetjiny'tja. Bala ŋayi ŋal'maraŋala ŋanya nhanukiyingalana ŋayi yarraman'lilinydja, bala gäŋalana ŋanya ŋayi yukurrana bala dhukarrkurruna ŋuliwitjarrana. \p “Marrtjina maṉḏa yukurrana-a-a, yana liŋgu ga bunana wäŋaŋura ŋunhilina ŋorranharamirriŋurana, ga ŋunhiliyinydja wäŋaŋura ŋunhi ḏarramunydja mulkurunydja djäkana nhanŋu yukurrana ḻatju'kuŋalana dhikana. \v 35 Ga wiripuŋuyunydja munhayu ŋayi waŋana ŋanya ŋunhiyi buṉbu-waṯaŋunhanydja yolŋunha bitjarra, ‘Ŋay' dhuwalana rrupiyanydja, ga djäka nhe yurru dhiyaku yolŋuwunydja. Ga ŋunhi yurru dhuwalayi yakanydja gana', ŋarra boŋguŋu roŋiyinyarayŋu biyapul wekaŋu nhuna bäyim.’” Bitjarrayina ŋayi Djesuyu dhäwuny'tja ŋunhiyi ḻakaraŋala yukurrana. \p \v 36 Bala ŋayi waŋana ŋuriki Rom-marŋgikunharawunydja bitjarrana, “Yo, ḻurrkun'thuna yolŋuyu walalay nhäŋalanydja ŋunhi gaṯpurr'nhanydja yolŋunha, yurru waŋganydhuna yolŋuyu ŋunhi bitjarrayinydja djäma bitjan ŋayina galkiwuynydja nhanŋu. Ma' ḻakaraŋa mak ŋarrakala, yol ŋunhi galkiwuynydja ŋurikiyi gaṯpurr'wunydja?” \p \v 37 Ga ŋayinydja ŋunhiyinydjayi buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yoooo, mak ŋunhiyi mulkuru yolŋu bay', ŋunhi ŋayi wuyurruna nhanŋu, bala guŋga'yurrunana ŋanya.” \p Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana nhanŋu, “Gatjuy nhenydja yurru marrtjiya ga djämanydja nhe yurru biyakayinayi, dhuwalayi liŋgu rom ŋupanayŋuyi. Ŋuliwitjandhina romgurru nhe yurru nhina yukurra walŋamirriŋuranydja romŋura.” \s1 Djesu wäŋaŋurana Mäthawala ga Merriwala \p \v 38 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtji wäŋgama bala-a-a, ga bunanydja walala ŋunhili wäŋaŋura yäkuŋura Bithinina, bala ŋayi waŋganydhunydja miyalkthu yäkuyu Mäthayunydja garr'yunna ŋanya Djesunha nhanukalay wäŋalilina. \v 39 Bala ŋayi gärrinydja, bala nhinana-dharra. Bala ŋayi Mäthawunydja yapa'mirriŋu Merrinydja marrtji, bala nhinana nhanukala galki ḻukulilina Garraywala. Nhina-dharranydja ŋayi Merri, mäkiri'-witjundja nhanŋu nhina, ḻayḻayyunna manapan ŋayi ŋunhi yulŋunydja. \p \v 40 Ga ŋayinydja nhina Mäthayunydja djäma gänana, guḻku'na djämanydja dhika nhanŋu, bala ŋayi ŋuriŋiyi djämayunydja ŋoynha-dharra, bala ŋayi marrtji Djesuwalana, ga waŋa bitjanna, “Way Garray. Yakana nhe yukurra guyaŋirri ŋarranhanydja? Ŋayinydja ŋarrakala gutha'mirriŋuyunydja dhuwala warrpam'nha gonha'yurruna, ga gänana ŋarrapina yukurra djäma dhuwala. Waŋiya ŋanya dhuwaliyi, ŋayi yurru marrtji lili ga guŋga'yun ŋarranha.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesunydja waŋa nhanŋu Mäthawu buku-wakmarama, yäku-ḻakaramana ŋanya, “Mätha, Mätha,” bitjanna. “Nhenydja yukurra dhuwala ḻayḻayyun guḻku'yu warray romdhu malaŋuyu, ga dhiyaŋuyinydja nhe yukurra warwuyunna, bala ŋayaŋu-yätjthirrina. \v 42 Yurru waŋganyguna dhuwala yulŋunydja ŋarra ḏukṯuktja, ga dhiyaŋunydja gay' Merriyunydja liŋgu warray djarr'yurruna ŋunhiyi ŋamakurruny'tja rom. Yakana ŋula yolthu yurru dhuwalayi djaw'yundja nhanukala,” bitjan ŋayi Djesu waŋanydja. \c 11 \s1 Djesuyu marŋgikuŋala ḻakäraŋala nhaltjanarawuy bukumirriyanhara \p \v 1 Waŋganymirri Djesu yukurra bukumirriyama ŋunhili waŋganyŋura wäŋaŋura, ga ŋunhi ŋayi dhawar'yundja ŋuliŋuruyi bukumirriyanharaŋuru, bala ŋayi waŋganydja ḻundu'mirriŋu nhanŋu waŋa bitjanna, “Way Garray, Djondhunydja ŋunhi yukurrana marŋgikuŋala warray nhanŋuwaynydja ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha nhaltjanarawu bukumirriyanharawu. Ga nhenydja yurru biyakayi liŋgu marŋgikuŋayi ŋanapurrunhanydja bukumirriyanharawu.” \v 2 Ga ŋayi Djesunydja waŋa walalaŋgu bitjan, “Biyaka gam' bukumirriyaŋa, \q1 ‘Gunhu' ŋanapurruŋgu, \q1 ŋanapurru yurru märr-ŋal'yundja yukurra nhuŋuway yäkuwu garrkuḻukku. \q1 Ŋanapurru ḏukṯuk nhokalaŋuwu romgu yana; \q2 nhepi yurru yana waŋgany ŋurruŋu buŋgawa ŋanapurruŋgu. \q1 \v 3 Ŋatha nhe yurru ŋanapurruŋgu wekama walu-ŋupan. \q1 \v 4 Bäy-ḻakaraŋa ŋanapurruŋgu yätjpuynydja dhuwurrwuy, \q2 liŋgu ŋanapurru ŋuli bäy-ḻakarama ŋuriki yolŋuwu \q2 ŋunhi ŋanapurrunha ŋayi ŋuli yukurra ŋayaŋu-yätjkuma. \q1 Ga yaka ŋanapurrunha gäŋa ḏällili romlili gatjarr'yunarawu.’ Ga bitjan nhuma yurru bukumirriyamanydja.” \p \v 5 Ga biyapul Djesu waŋa nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala bitjan, “Ŋuli balaŋu nhe marrtji bala nhokalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala wäŋalili dhika djeḏanydja, ga waŋi nhanukala ŋula biyaku, ‘Way ḻundu! Ŋayaŋay' ŋarrakala wekaŋa go, \v 6 liŋgu ḻundu'mirriŋu ŋunha ŋarraku bunana beŋuru barrkuŋuru wäŋaŋuru, ga ŋarranydja dhuwala ŋula nhämiriwnha, ŋayaŋay'miriwnha.’ \v 7 Ga ŋuli nhe yurru bitjandhiyinydja waŋa, ga nhaltjanna ŋayi yurru ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunydja nhuŋu waŋa lilinydja buku-wakmarama?... ‘Gatjala, waṉḏiyana,’ bitjanna? ‘Yaka ŋarranha yakurr-yirr'yurra, bili ŋarra ga ŋarraku djamarrkuḻiny'tja dhuwala yakurrmirrina ŋorra'-ŋurra marrtji. Ŋarranydja yurru yakana gaŋgathirri ga wekama nhuŋu.’ Bitjan ŋayi yurru ŋunhiyi ḻundu'mirriŋunydja nhuŋu waŋa? \v 8 Mak ŋayi yurru yakana djälthirri gaŋgathinyarawunydja, ga wekama nhuŋu ŋula nhä, bäyyi ŋayi nhuŋu ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja, yurru mukthun ŋayi yurru gaŋgathirrinydja ŋunhiyi, bala wekamana nhuŋu nhäku nhe ŋunhi ḏukṯuk, liŋgu nhenydja yukurra bitjanna liŋgu ŋäŋ'thunna yana ŋanya. \p \v 9 “Ŋarra nhumalaŋgu ḻakarama ŋan'. Ŋäŋ'thurra märrliliyaŋa Godnha ŋula nhäkunydja, bala ŋayi yurru nhuna wekamana. Ḻarruŋa warrya'yurra, bala nhe yurru maḻŋ'maramana. Wutthu'-wutthurra dhurrwaranydja, bala yurru nhuŋu ŋayi ḻapthunna. \v 10 Yo, ŋunhi yurru yolthu ŋäŋ'thundja, ŋayinydja yurru ŋuriŋinydja märramana, ga ŋayi yurru ḻarrunharapuyŋuyunydja yolŋuyu maḻŋ'maramana, ga ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra wutthu'-wutthun yurru yana ḻapthunna dhurrwaranydja. \p \v 11 “Yo, nhuma bäpa'mirriŋu walala. Ŋunhi yurru nhokala gäthu'mirriŋuyu ŋäŋ'thun nhuna guyawunydja, nhä nhenydja yurru wekama nhanŋu?... bäpi? \v 12 Ga ŋunhi nhuna ŋayi yurru ŋäŋ'thun mapu'wunydja, nhenydja yurru nhä nhanŋu wekama?... buthuŋu? \v 13 Bäy warray nhe dhuwurr-yätjtja bäpa'mirriŋu, nhe yurru yana wekamanydja ŋamakurru' wal'ŋu nhokalaŋuwu gäthu'mirriŋuwunydja. Nhumanydja dhuwala be muka gäthu'mirriŋu walala djiwarr'wuywu Gunhu'wu, bala ŋayina yurru nhuŋu wekama nhäyinyara ŋamakurru', yuwalk yana ŋayi yurru wekamanydja nhanŋuway Garrkuḻuktja ŋunhi Birrimbirr Walŋanydja ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi walala yurru ŋäŋ'thun ŋanya.” \s1 Wiripu-guḻku'yunydja ŋuli yolŋu'-yulŋuyu ḻakarama yanapi ŋayi Djesuyu ŋuli dhawaṯmaraŋu mokuynha birrimbirrnha Beltjapulwala ganydjarryu \p \v 14 Yo, waŋgany yolŋu yukurrana nhinana dhärukmiriw, yakana ŋayi yukurrana waŋananydja liŋgu yätjthuna birrimbirryu dhärukmiriwyuna yukurrana ŋanya ŋayathaŋala. Yurru ŋayi Djesuyunydja ŋunhiyi dhawaṯmaraŋalana yätjnhanydja birrimbirrnha ŋurikalayi ḏarramuwalanydja, ga dhunupana ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja dhärukmirriyinana waŋana ḻatju'kuŋalana dhikana. Ga walala yukurrana yolŋuyunydja walalay bitjarra borrk-ṉirryurrunana nhäŋala yukurrana ŋunhimalayi. \v 15 Ga walala wiripu-guḻkuny'tja waŋanhamina ḻakaranhamina bitjanmina, “Ŋuruŋunydja yukurra ŋayinydja dhawaṯmarama ganydjarryu mokuywalana. wal'ŋu buŋgawawala ŋurikalana yäkuwala Beltjapulwalana.” \p \v 16 Ga wiripu-guḻku'yunydja walalanydja yana gatjarr'yurruna ŋanya waŋana bitjarra, “Way, ŋuli nhe yukurra dhuwala be Godkalanydja ganydjarryu djäma, ma' biyapul wal'ŋu bathala ganydjarr-ḏumurru ŋurukuy djiwarr'wuy ganydjarr nhe yurru djäma.” \p \v 17 Yurru ŋayi Djesunydja marŋgithina walalaŋgu, nhaltjarra walala yukurrana guyaŋina ŋunhi djarrpi'kuŋala, bala ŋayinydja waŋana walalanha bitjarrana, “Nhaltjurruna dhika ŋuli Mokuyyunydja dhawaṯmaraŋu mokuynhanydja birrimbirrnha? Ŋuli yurru wäŋa yukurra dhärra, ga ŋunhiyi miṯtji yukurra yurru barrkuwatjkunharamirri, bala bunharamirrina yukurra yurru, ŋunhiyinydja yurru wäŋa buḻwaŋ'thunna. Ga ŋunhi yurru gurruṯu'mirri mala bitjandhiyi barrku'-barrkuwatjkunharamirri, bala bunharamirrina yukurra yurru, ŋunhiyi bäpurruny'tja yurru buwayakthirrina winya'yunna. \v 18 Ga bitjanayi liŋgu, ŋunhi ŋayi bini Mokuyyunydja bunha nhanŋuwaynydja ŋayi miṯtjinha, ŋunhiyinydja bini nhanŋu rom buwayakthinyana, ga winya'yunana. Nhumanydja ŋuli yukurra waŋa yanapi ŋarra yukirri dhawaṯmaraŋu yätjmirrinha birrimbirrnha walalanha ŋurikala ganydjarryu Beltjapulwala, bitjan nhuma ŋuli waŋa. \v 19 Ga nhä warray ŋunhi nhumalaŋgunydja malthunaramirri walala? Nhäyu walalanydja ŋuli mokuynha walalanha dhawaṯmarama?... yolkala ganydjarryunydja? Yo, ŋuriŋi nhumalaŋgalay malthunaramirriyu walalay yurru ḻakaramanydja nhumalanha, ŋunhi nhumanydja dhuwala bothinyaramirrina walala, yakana nhuma yukurra dhunupanydja wal'ŋu ḻakarama. \p \v 20 “Yo, ŋarranydja ŋuli yukurra dhuwala dhawaṯmarama yätjmirrinhanydja birrimbirrnha walalanha ŋuriŋi liŋgu Gunhu'walana ganydjarryu, ga balakurruyina nhuma yurru dharaŋandja ŋunhi Gunhu'wu Romdja liŋguna maḻŋ'thurruna dhiyalaminydja nhumalaŋgalanydja. \p \v 21 “Ŋunhi yukurra yurru yolŋu märr ŋuli ya' ganydjarrmirri ŋayi be dhärra girri'-ŋamathirri, ga djäka ŋayi yukurra nhanukalayŋunydja ŋayi wäŋawu, bala bukmak ŋunhi nhä malanha girri' nhanŋu yurru ŋorra marrtji nhanŋuway yana, yakana yurru nhanukala djaw'yundja ŋula yolthu. \v 22 Yo, ŋuriŋiyi yolŋuyu ŋuli guyaŋirri yanapi ŋunhiyi nhanŋu bunharaminyarawuynydja girri' walŋathinyaramirri. Yurru ŋayi marrtjinydja yolŋu yurru ganydjarrmirrina wal'ŋu biyapulnha, bala ŋayina yurru bumanydja ŋunhiyinhanydja märr-gaŋganhanydja ganydjarr-ḏumurrunha, bala djaw'-djawyunna nhanŋu ŋunhi girri' bunharaminyarawuynydja, ga bukmak nhä malanha ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. Djaw'yundja ŋayi yurru, bala guḻk-guḻkthunna marrtji, bala gathan wiripu-guḻku'wana yolŋu'-yulŋuwa.” \p \v 23 Ga wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra, “Ŋuli yurru ŋula yol yolŋu nhina yukurra yaka ŋarrakala gali'ŋura, ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu ŋunha nhanukalana gali'ŋura, bitjan ŋarraku ŋayi miriŋuna. Ga ŋuli yukurra ŋula yolthu yolŋuyu yaka djäma ŋarrakala ḻuŋ'marama, ŋayinydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu ŋuli yukurra barrkuwatjkumana, gukumana yukurra yolŋu'-yulŋunhana ŋarrakala.” \s1 Dhawaṯmaranharanydja Mokuy yurru roŋiyirri balayi ŋunhiwalayi yolŋumiriwliliyi wäŋalili \p \v 24 Ga ŋuliŋuru dhurrwaraŋuru ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra gam', “Ŋunhi ŋuli wakinŋunhanydja mokuynha dhawaṯmarama yolŋuwalanydja ŋayaŋuŋuru, bala ŋayi yurru marrtji ḻarruma wiripuŋuwuna wäŋawu, wanhaka ŋayi yurru maḻŋ'marama, bala nhinana. Ga ŋuli yurru ŋayi yakanydja maḻŋ'marama ŋula wäŋa, ŋayinydja yurru waŋa ŋanyapinyay ŋayi bitjanmirri, ‘Ŋarra roŋiyirriyi balayi bay', marrtji ŋunhimalayi liŋgu wäŋalili, ŋunhi ŋarra ŋäthili ŋayaŋuŋura ŋunhiliyi yolŋuwala nhinana yukurrana.’ \v 25 Bala ŋayi yurru marrtjinydja roŋiyirrinydja ŋunhiwalayi, bala nhämana yurru ŋunhiyi wäŋa ḻatjuny'tja dhikanydja wal'ŋu, ḏarrtjalktja ga yolŋumiriwnydja. \v 26 Bala ŋayi yurru marrtji, bala waŋa wiripu-guḻku'nhana mokuynha walalanha ŋunhi biyapulnha wal'ŋu yätjmirrinhana nhanukalanydja. Garr'yundja ŋayi yurru walalanha bitjanna, ‘Go marrtjiya walala lili, ŋarraku malthurra, liŋgu ŋarra maḻŋ'maraŋala ŋunha wäŋa biyapulnha wal'ŋu ḻatju'na.’ Bala walala nhinana yukurra yurru ŋunhiliyi ŋurikalayina yolŋuwala bukmaknha walala yana, bala ŋayi yurru ŋunhiyi yolŋu yätjthirrina mirithirrina, djuḻkmaramana biyapulnha wal'ŋu ŋunhi ŋäthiliŋunydja.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Yuwalknha wal'ŋu goŋmirriyanhara \p \v 27 Yo, guḻku' mirithirri yolŋunydja walala yukurrana mäkiri'-witjurruna nhanŋu Djesuwu, ga ŋayinydja marrtjina waŋgany dhäyka ŋunhili miṯtjiŋura yatjurruna waŋana bitjarra, “Nhuŋunydja mak dhuwala ŋäṉḏi'mirriŋu goŋmirriyanhara warray bay', ŋunhi ŋayi yukurrana gäŋala ga djäka nhuŋu.” \p \v 28 Ga ŋayinydja waŋana balanydja bitjarra warray, “Biyapulnydja wal'ŋu dhikanydja goŋmirriyanhara ŋunhina walala yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala yukurra ŋäma Godku dhäruk, bala märramana.” \s1 Yolŋuyu walalay dhar'thar wekaŋala ganydjarr-ḏumurruwu djämawu \p \v 29-30 Yo, guḻku'na mirithirrina yolŋu walala marrtjina ḻiw'maraŋalanydja ŋanya Djesunha, bala ŋayi waŋananydja walalanha bitjarrana, “Nhuma dhuwala yolŋu walala ŋunhi nhuma yukurra nhina dhiyaŋu-wala dhuwala, yätjmirrina mirithirrina wal'ŋu, liŋgu nhuma yaka yukurra märr-yuwalkthirri ŋarrakala. Nhumanydja yukurra dhar'thar wekamana waŋanydja ŋarranha ganydjarr-ḏumurruwuna wal'ŋu djämawu, yurru ŋarranydja yurru yaka djäma yana milkunharawunydja nhumalaŋgu. Ŋuriŋi yolŋu'-yulŋuyu Ninapawuyŋuyunydja wäŋawuyyu nhäŋala dharaŋarana Godku ganydjarrnydja, ŋunhi ŋayi Djawuna dhawaṯthurruna beŋuruyi ŋarriri'wala guḻunŋuru walŋa yana, ga ŋunhina liŋgu nhumalaŋgu milkumanydja yukurra. Ŋunhi ŋayi yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋuna bitjandhi dhawaṯthun walŋathirri beŋuruna moluŋuruna, nhuma yurru nhämana Godku ganydjarrnydja, yurru yakana nhuma märr-yuwalkthirrinydja yurru. \p \v 31 “Yo, be baman'tja ŋayi buŋgawanydja dhäyka wäŋawuy Djepawuynydja marrtjina be barrkuŋuru warray, ŋänharawu ŋuriki ḻiya-djambatjku yolŋuwu yäkuwu Djalamangu, liŋgu dhäyka ŋunhiyi djälthinanydja mirithina yana marŋgithinyarawunydja nhanukala. Ga ŋulinyaramirriyunydja waluyu Dhä-yawar'yunaramirriyunydja, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja dhäyka dhärrana, bala waŋa yätj-ḻakaramana yurru nhumalanha, liŋgu waŋgany yolŋu dhiyalami biyapul wal'ŋu ḻiya-djambatj, djuḻkmarama yukurra yäkunha Djalamannhanydja, yurru nhumanydja yaka warray yukurra yurru ŋäma ŋanya. \p \v 32 “Yo, ŋayi Djawuna marrtjinanydja ga ḻakaraŋalanydja yukurrana Gunhu'wu dhäruktja ŋurikalanydja walalaŋgala ŋunhi walala yukurrana nhinana Ninapa wäŋaŋura, bala ŋuriŋiyi yolŋuyu walalay ŋäkula ŋanya dhäruktja, bala dhunupana bilyurrunana yukurrana walalaŋgalay yätjŋurunydja romŋuru malaŋuŋuru. Ga ŋulinyaramirriyunydja waluyu Dhä-yawar'yunaramirriyunydja, ŋunhi yurru yolŋu walala bukmak dhärra gumurrŋurana Gunhu'wala, bala walala yurru ŋurikiynydja wäŋawuy Ninapawuynydja dhärra, bala waŋa yätj-ḻakaramana nhumalanha, liŋgu waŋgany dhikayi yolŋu dhiyalami nhumalaŋgala malaŋura, biyapulnydja wal'ŋu djuḻkmaramanydja yukurra Djawunanha, ga nhumanydja yukurra yaka warray ŋäma ŋanya dhäruktja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djarraṯawun' yuwalktja ŋayaŋuwuna nhuŋu ga rumbalwuna \p \v 33 “Yo, ga ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu dhuŋgur'yun lanhdhirrany'tja, yakana ŋayi yurru ŋäkirrmarama ŋula nhäthunydja banikin'thunydja ŋurrwu'marama; yana ŋayi yurru gurrunhandja ŋula ŋal'marama yana, märr yurru bukmakthu yolŋuyunydja walalay nhäma ŋunhi djarraṯawun'nha, ŋunhi walala yurru gulŋiyirrinydja yukurra ŋunhimalayi wäŋalili. \v 34 Yo, maŋutjinydja nhuŋu dhuwala balanyara bitjan djarraṯawun' rumbalwu nhuŋu. Ŋunhi nhe yurru djälthirri waŋganygunydja yana, Gunhu'walaŋunydja nhäku malaŋuwu, ŋunhiyinydja bitjan nhe maŋutji ŋamakurru'na wal'ŋu yana, bala nhuŋu yukurra yurru ŋayaŋunydja ga walŋanydja bukmaknha yana djarraṯawun'thirri yukurra. Ga ŋuli nhuŋu maŋutji yätjtja, yakanydja nhe ŋuli yukurra djälthirri ŋamakuḻi'wu dhika nhäku malaŋuwu, bala nhuŋu ŋayaŋunydja ga walŋanydja yurru bukmaknha yana warumuknha. \v 35 Yurru gurrum'thurra yulŋunydja. Yaka nhiniya yukirriya ŋayaŋu warumuktja, ga guyaŋiya yanapi nhe ŋayaŋu djarraṯawun'mirri. \v 36 Yo, ŋunhi nhuŋu yurru rumbal warrpam' djarraṯawun'thirri yukurra, yakanydja ŋula warumuk nhokala, nhenydja yurru nhina yukurra djarraṯawun'ŋurana yanana, bitjan yana liŋgu bitjan ŋuli lanhdhirra'yu ŋuriŋi nhuna djarraṯawun'kuma.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu yätj-ḻakaraŋala ŋaḻapalmirrinha yolŋu'-yulŋunha \p \v 37 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurruna waŋanharaŋuru, bala ŋayinydja marrtjina yolŋu Rom-dharraymirri, bala garr'yurrunana ŋanya Djesunha nhanukalay ŋayi wäŋalili. Bala ŋayi Djesu marrtjinanydja ga djuḏup-gay' gärrina wäŋalilinydja, dhut-gay nhinanana ŋathawuna ḻukanharawu. \v 38 Bala ŋayinydja ŋuriŋinydja Rom-dharraymirriyunydja yolŋuyu ṉirryurrunana nhäŋala ŋanya, bili ŋayi ŋunhi Djesuyunydja dhunupana yana ḻukanana, yakana ŋayi rurrwuyunmina goŋdja, bitjarranydja bitjan rom yukurrana walalaŋgu ŋorrana ḏarrtjalkkunhaminyarawuy. \v 39 Bala ŋayi Garraynydja waŋana nhanukala bitjarra, “Nhuma Rom-dharraymirriyunydja yolŋuyu walalay ŋuli yukurra ḏälkumana romnha, bitjanna bitjan nhuma ŋuli warraŋul ŋunhi rurrwuyun ḏarrtjalkkuma banikin'nha, yurru ŋunha djinawany'tja ŋayaŋuŋuranydja nhumalaŋgala dhaŋaŋ warray nhä malanha buku-mangunharamirri ga yätj wal'ŋu; bitjan warray liŋgu nhuma djaw'-djawyun warray ŋuli yukurra wiripu-guḻku'wanydja. \v 40 Nhä nhuma dhuwala?... ḻiya-dhumukmirri yulŋunydja? Ŋuriŋi muka liŋgu waŋganydhu Godthunydja djäma dhuwala warraŋulnydja rumbal, ga bitjandhi liŋgu ŋayi djämayi ŋunha djinawany'tja. \v 41 Gatjuy, ŋunha djinawa'na ḏarrtjalkkuŋa. Biyaka wuyurra ŋuruku ŋurruwuykkuna yolŋu'-yulŋuwu, ga yänana wekaŋa walalaŋgu nhä nhe yukurra ŋayathama, bala bukmaktja yurru nhuŋu nhänydja malanha ḏarrtjalknha warrpam'nha. \p \v 42 “Yo, nhuma ŋunhiyi Rom-dharraymirri walala, marinydja yurru nhumalaŋgu wakin yana. Nhuma ŋuli wirrkinydja wal'ŋu gurrum'thun ŋuriki yutjuwaḻa'wuna nhäku malaŋuwu romgu, bitjan nhe ŋuli guḻk-guḻkthun yumurrku' malanha ŋathawuy dhäkay-ŋamathinyaramirri, bala wekamana Godkunydja, märr nhuma yurru yakana meṉguma ŋula waŋgany yutjuwaḻany'tja rom. Yurru buku-dhumukthirrinydja nhuma ŋuli meṉgumanydja ŋunhiyina wal'ŋu dharrpalnha rom, dhuwalana maṉḏanha gam': Nhuma yurru nhäma ŋamathama bukmaknha yana yolŋu'-yulŋunhanydja bitjan mel-gurruṯu'mirriyirri, ga djäma dhunupa bukmakku, ga bitjandhiyi nhuma yurru märryu-ḏapmaraŋayi Godnhanydja. Yo, nhe yurru märraŋa muka ŋunhiyi dharrpalnydja rom malanha, ga yaka meṉguŋa yumurrku'nhanydja ŋunhi romnha malaŋunha. \p \v 43 “Yo, Godthunydja yurru nhumalanha Rom-dharraymirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha dhä-ḏir'yun wirrkina yana. Nhumanydja yukurra guyaŋinyaramirri yanapi nhe be garrwar wal'ŋu. Nhuma ŋuli marrtji buku-ŋal'yunarawuylilinydja Buṉbulili, bala nhinanydja nhuma ŋuli yukurra ŋunhana yana wal'ŋu ḻatju'lili dhika nhinanharamirrililinydja, ga bitjan liŋgu nhuma ḏukṯukthirri yukurra yolŋu'-yulŋuwunydja, walala yurru waŋa märr-ŋal'yun nhumalaŋgu ŋunha dhukarrŋuranydja. \v 44 Yo, yuwalk yana nhuma yurru marinydja märrama wakin. Nhumanydja dhuwala balanyara bitjan molu yolŋuwu, ŋunhi ŋuli yolŋuyu muŋdhu'-muŋdhundja marrtjinydja wawuna ŋuliwitjandhiyi molukurru. Yo, ŋunhi yurru ŋayi ŋunhiyi yolŋu galkithirrinydja nhumalaŋgala, ŋunhiyinydja bitjan ŋanya yurru ganaŋ'maramana, barrkuwatjkumana Godkalanydja, ŋuriŋi yätjthuna nhumalaŋgalay romdhu.” \p \v 45 Ga ŋayinydja wiripuŋuyu yolŋuyu Rom-marŋgikunharamirriyu waŋana ŋanya Djesunha bitjarra, “Way Marŋgikunharamirri, ŋunhi nhe ŋuli bitjandhinydja waŋa, ŋunhiyinydja nhe ŋanapurrunhana yukurra yätj-ḻakarama bitjandhiyinydja.” \p \v 46 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bala nhanŋunydja bitjarra, “Yo, ga bitjandhi liŋgu ŋayinydja yurru Godthunydja nhumalanha Rom-marŋgikunharamirrinhanydja dhä-ḏir'yun, liŋgu nhumanydja ŋuli romnhanydja bathalakumana, bala ŋonuŋnha gurrunhan ŋunhimalayinydja ḏiltjilili yolŋuwalanydja walalaŋgala, yurru yakana nhuma yurru guŋga'yundja walalanha gänharawu ŋurikinydja ŋonuŋgu. \p \v 47-48 “Yo yuwalk yana yurru marinydja nhumalaŋgu marrtji biyapulnha wal'ŋu wakinnha yana. Nhumanydja djäma ŋuli ḻatju'kuma dhika wal'ŋu molunydja ŋuriki Godkalaŋumirriwunydja dhäwu'-ḻakaranharamirriwu walalaŋgu, yanapi nhuma ŋuli märr-ŋal'yun yukurra ŋurikiyi walalaŋgu, yurru ŋunhi dhäwu'-ḻakaranharamirrinydja walala yolŋu'-yulŋu bunhara murrkaykunhara nhumalaŋgalaŋuwuŋu märi'muwuŋuna walalaŋguŋu. Ga nhumanydja yukurra waŋa bitjanna, ‘Manymaknha ŋunhiyinydja. Murr'-muka walalanha bumara,’ bitjanna, yurru djämanydja nhuma ŋuli mathirranydja dhika dhapirrkkumana, ḻatju'kumana walalaŋgu. \v 49 Ŋurikiyina ŋayaŋuwu ŋunhi ŋayi Godkuna ḻiya-djambatjtja yäku yolŋu ŋunhi ŋäthilinydja be baman'tja waŋana bitjarra, ‘Ŋarra yurru walalaŋgala djuy'yun dhäwu'-ḻakaranharamirrinha ga bo'puyŋunha walalanha, yurru wiripu-guḻku'nhanydja walala yurru buma murrkay'kumana, ga wiripu-guḻku'nhanydja walala yurru ŋayaŋu-yätjkumana buma yukurra.’ \v 50-51 Yo, beŋuru ŋurruŋuru ŋunhi ŋurruthaŋala, yolŋu'-yulŋuyu ŋuli ŋunhi dhuwurr-ŋamakurru'mirrinhanydja yolŋunha walalanha bunha warray murrkay'kunha warray, ŋuliŋuruna dhäŋuru ŋunhi ŋanya Waypulnha bumara nhanukalay ŋayi gutha'mirriŋuyu, yana liŋgu-u-u ga dhiyaŋu-wala dhuwala ŋunhi nhumanydja murrkay'kuŋala bumara Djakarrayanhana ŋunhalana ŋunhi Godkalana Buṉbuŋura. Yo, guḻku' dhäwu'-ḻakaranharamirri yolŋu walala gulaŋ-waṉḏinanydja yukurrana, yurru nhumalanhanydja ŋayi yurru Godthunydja dhä-ḏir'yun, ŋunhi nhuma ŋuli yukurra dhiyaŋu-wala nhina; ŋayi yurru nhumalanha dhä-ḏir'yun ŋurikiy bukmakkalaŋuwuynha ŋunhi walala marrtjina murrmurryurruna nhanukala yäkuyu, beŋuru ŋurruŋuru ga dhiyaŋu-wala wapthun. \p \v 52 “Yo, nhumalanhanydja yurru Rom-marŋgikunharamirrinhanydja walalanha Godthu wirrki yana dhä-ḏir'yun. Ŋunhi wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala ḏukṯuk muka marŋgithinyarawu Godku, yurru nhumanydja bitjarra djaw'yurruna ŋunhi gonydjiŋnha, bala dhaḻ'yurruna dhurrwarana ḏälkuŋala, märr yurru walala yakana gärri ga marŋgithirrinydja. Nhumapinydja dhuwala yaka gulŋiyina, bala nhuma yukurra ḏaḏawmaramana gulmaramana wiripu-guḻku'nhanydja ŋunhi walala yurru ḏukṯukthirri Godkunydja märr-yaraŋanarawu.” \p \v 53-54 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu gonha'yurruna ŋunhiyinydja wäŋanha, ga walalanydja Rom-marŋgikunharamirriyunydja ŋuriŋinydja ga Rom-dharraymirriyunydja walalay yukurrana ŋarrtjurrunana dhikana yätjkuŋalana ŋanya. Ŋuliŋuru dhäŋuru walala ŋanya yukurrana bitjarra liŋgu dhä-wirrka'yurrunana, yana walala yukurrana bawa'-nherrara warku'yurruna manapara ŋunhiyinydja, liŋgu walala yukurrana ŋunhiyinydja ŋayan'tharranana bitjarrayinydja, märr walala yurru maḻŋ'marama ŋula nhä yätj nhanukala. \c 12 \s1 Djesuyu dharraykuŋala waŋana yolŋu'-yulŋunha \p \v 1 Yo, guḻku' yolŋu'-yulŋu ŋula nhämunha' mala marrtji waŋgany-mana'manapanmirri Djesuwala ŋapa-ŋal'ŋalyunmirri, yurru ŋayi Djesu ŋäthilinydja waŋa nhanukalayŋuwu ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu bitjan gam', “Biyaka dharray yulŋunydja nhuŋuway nhe, märr yurru nhumanydja yaka malthun ŋuriki Rom-dharraymirriwunydja walalaŋgu romgu, liŋgu ŋunhiyinydja yay'-wulanharamirrina walala yolŋu'-yulŋu. Yaka nhumanydja yurru biyakayi bitjan walala. \v 2 Ŋunhi nhe yurru djäma ŋula nhaltjan, bala meṉgumanydja yukurra yurru ŋäkirrmaramanydja, ŋunhiyinydja yurru yalala warraŋulthirrina maḻŋ'thunna, ga ŋula nhä ŋorra yukurra djuḻuḻ'yunara, ŋunhiyinydja yurru maḻŋ'thunna warraŋulthirrina bukmakkuna wal'ŋu nhänharawu. \v 3 Yo, ŋunhi nhe yurru dhäruk waŋa giyal'-giyalnydja buthurulili ŋula yolkala, ŋunhiyinydja yurru dhäruk giyal'-giyalwuynydja waŋanhara buku-warrwaryirrina rirrakay, märr bukmakthuna yurru ŋäma. \p \v 4 “Ḻundu walala ŋarraku, ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramana yurru ŋan'. Yaka barrariyanydja ŋula yolku yolŋuwunydja, ŋunhi ŋayi yurru nhuna buma murrkay'kuma, liŋgu ŋunhiyinydja walala yurru baḏuwaḏuyun rumbal warray waŋgany yana dhuwala. \v 5 Yuwalktja nhe yurru waŋganyguna nhanŋuwaynha borrk-barrarirrinydja Gunhu'wuna, ga nhiniya yukirriya ŋamakurru' yana, liŋgu ŋayipina waŋganydhuna yukurra ganydjarr ŋunhi ḏälkuma ŋurrkanharawu yolŋuwu gupaḏalŋuwunydja wal'ŋu dhä-ḏir'yunarawu. Yo, borrk-barrariyanydja Gunhu'wuna yana. \p \v 6 “Yo, nhenydja goŋmirri warray nhanukala Gunhu'walanydja. Nyumukuṉiny'tja dhuwala wäyin djikayny'tja märr warray ŋuli ya' wal'ŋu, ga yolŋuyu ŋuli bäyim ḏämbumirri djikay yutjuwaḻa'yu rrupiyayu, märrma'yu ŋarakayu yana, yurru yakana ŋayi ŋuli Godthu waŋganydja meṉguma. \v 7 Ga nhuŋunydja ŋayi marŋgi bukmakku, balanyara warray bitjan ŋayi marŋgi marwatku nhuŋu, nhämunha' nhe marwat muḻkurrŋura. Yaka nhe barrariyanydja. Nhenydja yolŋunydja dhuwala goŋmirri Godkalanydja goŋŋura biyapul warray wal'ŋu ŋurikalanydja wäyingalanydja walalaŋgala.” \s1 Nhaltjan ŋayi yurru Djesuyu nhuna ḻakarama ŋunhala? \p \v 8 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yurru. Ŋuli nhe yukurra ḻakaranhamirri yolŋu'-yulŋuwala bitjandja, ‘Ŋarranydja dhuwala yolŋu Garraywalaŋumirri,’ bitjan, bala ŋarranydja yurru nhuna ḻakarama bitjandhi yana liŋgu ŋurikalanydja Godkalaŋuwala djiwarr'wuywalanydja yolŋu'-yulŋuwala, ŋunhi nhenydja ŋarrakuna yolŋu. \v 9 Ga ŋuli nhe yukurra yurru ḻakaranhamirri nhunapinyay nhe yolŋu'-yulŋuwala bitjan, ‘Ŋarranydja dhuwala yaka Garraywalaŋumirri,’ bitjandja, bala ŋarranydja yurru bitjandhi bili ḻakaramayi nhunanydja ŋurukalanydja Godkalaŋuwala djiwarr'wuywalanydja yolŋu'-yulŋuwala bitjanna, ‘Yaka warray ŋayinydja dhuwala ŋarraku yolŋu.’ Yo, ŋarranydja yurru nhuna ḻakaramayi bitjandhi bili yana bitjan nhe ŋuli yukurra ḻakaranhamirri nhunapinyay nhe yolŋu'-yulŋuwala.” Ga bitjarra ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 10 Ga biyapul ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarranydja, “Ga ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu yätj-ḻakarama Gäthu'mirriŋunha Yolŋunhanydja wal'ŋu, ŋayi yurru Gunhu'yunydja bäy-ḻakarama warray ŋurikiyi yolŋuwu, ŋuli balaŋu ŋayi bilyurrunydja. Yurru Gunhu'yunydja bäyŋuna yurru yana bäy-ḻakarama ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli yätj-ḻakarama Godku Walŋamirrinha Birrimbirrnha. \p \v 11 “Yo, yaka nhenydja wilwilyurra ga warwuyurra ŋunhi walala yurru nhuna gäma ŋunha ŋurruŋuwala ga buŋgawawala wal'ŋu dhä-wirrka'yunarawu liŋgu nhe ŋarrakalaŋumirri yolŋu; yaka be ŋathil'yurranydja guyaŋiya nhaltjan yurru nhe ŋunhi waŋa, \v 12 liŋgu ŋayi yurru Garrkuḻukthu ŋuriŋi Birrimbirryu wal'ŋu wekama nhuŋu dhäruktja waŋanharawunydja, ŋulinyaramirriyuna yana liŋguna ŋunhi nhe yurru dhärra waŋanharawu.” \s1 Djesuyu ḻiyamiriw ḻakaraŋala ḻukunydjanha darramunha \p \v 13 Yo, ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru waŋgany yolŋu ḏarramu dhärra ga waŋa bitjanna, “Way Marŋgikunharamirri. Nhämirri nhe ŋuli marrtji ga waŋi ŋunha wäwa'mirriŋunha ŋarraku, märr ŋayi yurru guḻk-guḻkthunna ŋarrakunydja nhä malanha ŋunhi ŋayi bäpa'mirriŋuyu ŋinyalaŋgala gonha'yurruna.” \p \v 14 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋana buku-ruŋinyamaraŋala bitjarra, “Way ḏarramu, nhenydja yukurra nhaltjan ŋarranha guyaŋirri, yanapi ŋarra barrkuwatjkunharamirri yolŋu? Ŋarranydja yurru yaka barrkuwatjkuma nhä malanha nhumalaŋgunydja guḻk-guḻkthun.” \p \v 15 Bala ŋayi Djesunydja bilyun, bala waŋa bukmakkuna yolŋu'-yulŋuwu bitjanna, “Märr-barrku-ḏakthurra guyaŋiyanydja walala, märr yurru nhuna yakana garrwi'yun buku-mangunharamirriyunydja romdhu. Yakana ŋayi yurru ḻukunydjayunydja yolŋuyu weyinguma nhanŋuway ŋayi walŋa ŋuriŋiyinydja rrupiyayunydja nhanukalay, bäyyi ŋayi yukurra ŋuli ŋayathama bukmaktja nhä malanha ŋunhi dhiyakuy munatha'wuynydja.” \p \v 16 Ga ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu'na mayali'kurru bitjarrana gam', “Waŋganymirri yolŋu yukurrana nhinana ḻukunydja mirithirri, yurru ŋayi ŋunhi yolŋunydja ŋathawu ḻuku-yulkunharamirri, ga ŋathanydja ŋunhi nhanukuŋu ŋuthara manymakthina dhirrimukthinana. \v 17 Bala ŋayi ŋunhi ḏarramuyu guyaŋina ŋayipi bitjarra, ‘Dhuwala ŋarraku ŋathawuynydja bala'pala nyumukuṉiny warray. Wanhamala ŋarra yurru ruwamŋukumanydja ŋarrakuway ŋathanydja?’ \v 18 Bala ŋayi guyaŋinanydja-a-a, bala guyaŋinana. ‘Yoooooooo,’ bitjarra ŋayi. ‘Ŋarra yurru dhuwala dhuḻ'yun bulu yindikuma, märr yurru ŋarra guḻku'na ŋatha galkaṉ yukurra yindililina bala'palalili. Ŋarra yurru yana bukulili ŋal'maramana biyapulnha wal'ŋu ŋarrakuway ŋarra, dhaŋaŋgumana yurru, \v 19 bala yana ŋarra yurru waŋa bitjanna ŋarrapina, “Ŋarranydja dhuwala ḻukunydjana mirithirrina ŋiniya. Liŋguna ŋarra ruwamŋukuŋalanydja ŋathanydja ga ŋula nhä malanha ŋarrakuway ŋarra, bala ŋarra nhinana yukurra yurru yana. Ŋarra yurru yana ŋathana ḻuka ga ŋänitji'na, ga nhinanydja ŋarra yurru yukurra goŋmirriyirrina dhikana dhuŋgarra-ŋupanna.” ’ \v 20 Yurru ŋayi Godtja waŋana ŋurikala ḏarramuwala bitjarra, ‘Nhäna nhenydja dhuwala?... ḻiyamiriwnha yolŋu ŋiniya? Liŋgu dhiyaŋunydja-wala gäthuranydja nhe yurru rakunydhirrina. Bala yolthuna dhika yurru ḻukanydja ŋunhiyi nhänydja malanha nhokuŋu buku-mangunharanydja?’” \p \v 21 Ga bitjarrana ŋayi Djesuyu dhawar'yurrunanydja waŋana ḻakaraŋala, “Yo, ŋunhi ŋayi yurru yolŋu ḻayḻayyundja yukurra nhäŋura malaŋuŋura munatha'wuyŋuranydja, bala bukulili ŋal'-ŋalmarama marrtji nhanŋuwaynydja ŋayi yurru, ŋunhiyinydjayi yolŋu ḻiyamiriwnha yana bawa'mirrina, liŋgu ŋunhalanydja ŋayi yurru dhärranydja yukurra goŋnha dhäparknha Godkalanydja gumurrŋura, yakana ŋayi yukurra yurru ḏälkuma ŋula nhä malanha ŋunhi yurru ŋorra yukurra gupaḏalŋuwu-wala.” \s1 Märr-yaraŋala Godnhanydja, bala ŋayinydja yurru nhuna maranhu-wekamana \p \v 22 Bala ŋayi Djesu waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala bitjarra, “Nhumanydja ŋunhi Gunhu'wunydja yolŋu walala, yaka nhuma yukirriya warwuyurra ŋula ŋathawu ḻukanharawu ga girri'wunydja dhaṯthunminyarawu. \v 23 Nhenydja dhuwala yolŋu warray, ŋayi nhunanydja djäma rumbal yolŋukuŋala, yurru yaka ŋayi djäma nhuna yana ŋathawunydja ḻukanharawu ga girri'wunydja dhaṯthunminyarawu. \p \v 24 “Nhäŋa ga guyaŋiya ŋunha wäyinnha walalanha ŋunhi. Yaka walalanydja ŋuli wäyindhunydja ŋula djäma bitjan yaw'yun munatha', ga dholkuma ŋula nhä ḻämu-nherraṉ ŋatha maŋutji, ga gulkthun marrtji ŋatha, bala galkaṉ bala'lili ŋula goḏarr'wu, yurru ŋayipi Gunhu'yu warray walalanhanydja ŋuli maranhu wekama. Ga nhumanydja dhuwala yolŋunydja wal'ŋu, djuḻkmarama yukurra wäyinnhanydja malaŋunha. \v 25-26 Yaka nhe yurru ŋuriŋi nhokalaynydja warwuyunarayu walŋa-weyinguma nhuŋuway nhe biyapulnydja waŋganydhunydja waluyu, bayyi ŋunhi waŋganydja walu yutjuwaḻa' warray yana, yaka bathala, ga yakana nhe yurru märrama ŋula nhä ŋamakurru warwuyunarayunydja. \p \v 27 “Yo, nhäŋa ga guyaŋiya dhuwala wurrki'nha malaŋunha, ŋunha yukurra gurarrthirri ḻatju'na wal'ŋu dhikana, dhapirrknha ŋi'. Yaka warray walalanydja ŋuli wurrki'yunydja malaŋuyu djäma ga ŋula dharpu'-dharpuma girri' walalaŋguway walala. Yo, be ŋäthili buŋgawa yäku Djalaman yukurrana nhinana ḻukunydja dhika wal'ŋu, yurru nhanŋunydja ŋunhi girri' malanha yaka warray ḻatju'mirri, balanyara bitjan dhuwala gay wurrki'. \v 28 Liŋgu ŋayipi yukurra Gunhu'yu wurrki'nhanydja walalanha dhaṯthun ḻatju'kumanydja dhikanydja wal'ŋu, bäyyi warray walala yurru nhina yukurra walŋa yana gurririnydja, bala walala yurru rakunydhirrina. Ga nhenydja yukurra guyaŋirri nhaltjanna?... yanapi nhuna ŋayi yurru yaka girri'mirriyama? Nhä dhuwala nhuŋu märr-yuwalkthinyaranydja?... nyumukuṉiny yana? \p \v 29-30 “Yaka nhenydja warwuyurra biyakayi ŋathawu ga girri'wu, bitjan ŋuli ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi yaka marŋgi Gunhu'wu. Bitjanna liŋguna yukurra dhiyakuyyu munatha'wuyyunydja yolŋuyu walalay märryu-ŋupan ŋathanhana ga gapunhana ga ŋula nhälilina malaŋulili, yurru nhumanydja yurru yaka biyakayi guyaŋiya, liŋgu Gunhu' djiwarr'wuy marŋgi biyapulnydja wal'ŋu nhuŋu, nhäku nhe yukurra ḏukṯukthirri. \v 31 Nhenydja yana biyaka märryu-ŋuparra Gunhu'nha ga Rom nhanŋu ŋäthilinydja; märr-yaraŋan nhe yurru Godnhanydja ga ŋurrulilinydja ŋanya nherrala, bala ŋayinydja yurru nhuŋu wekama ŋatha ga gapu ga bukmak yana nhä malanha, märr yurru nhe nhinanydja ŋamathamana wal'ŋu yana. \p \v 32 “Yo, nhumanydja dhuwala yumurrku' ŋarraku, waŋgany ŋurruk yana ŋarrakala goŋŋura. Yaka yana barrariyanydja, liŋgu nhumalaŋgala djiwarr'wuyyunydja Bäpayu nhumalanha djarr'yurruna, nhumalaŋguna ŋayi yurru wekama nhä malanha warrpam' ŋunha djiwarr'wuy ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. \p \v 33 “Yaka ŋayathaŋa baṯ biyakanydja yukirriya dhiyakuy ŋunhi munatha'wuynydja nhä malanha; biyaka wekaŋa marrtjiya ŋuriki ŋunhi ŋurruwuykku yolŋuwu, märr nhe yurru märrama nhuŋuwaynydja nhe ŋunha yuwalkŋuna wal'ŋu ŋunhi djiwarr'wuynha nhä malanha, ŋunhi yurru yakana dhulwirmirriyirri ga buruŋgulkthirri. Biyaka märryu-ŋuparra ga ḻayḻayyurra ŋurikina liŋgu djiwarr'wuywuna nhäku malaŋuwu, ga ŋunhiyinydja bitjan nhe yukurra bukulili ŋal'marama nhuŋuway nhe nhä malanha ḻatju'mirrina ŋunha djiwarr'ŋurana, ga ŋunhiyinydja nhänydja malanha yurru nhuŋuwaynha bitjanarawuna liŋguwuna, gupaḏalŋuwuna-wala. Yakana yurru ŋula yolthu djaw'yundja, ga ŋula djirril'-djirril'yunydja ḻuka yukurra yurru. \v 34 Ŋuli nhe yurru yukurra ḻuŋ'marama ga dhurŋ'thunmarama munatha'wuynydja yana nhä malanha, bala nhe yurru märr-ŋamathirrinydja yukurra dhiyakuna liŋgu munatha'wuna wäŋawu, ga ŋunhi nhe yukurra yurru nhä malanha ŋal'marama ŋunha djiwarr'ŋura, ŋurikina liŋgu wäŋawu nhenydja yukurra yurru märr-ŋamathirri, bitjan nhuŋunydja ŋunhiyina wäŋa.” \s1 Godkunydja djämamirri yolŋu walala yurru yukurra girri'-ŋamathirri ga bira'yun \p \v 35 “Yo, nhiniya biyaka bira'yurra, dhaṯthunmiya girri'yu ga lanhdhirrany'tja nhuŋu yurru nhära yukurra yana; dhärriya biyaka girri'-ŋamathiya gumurr-ŋamathinyarawu Garraywunydja ŋunhi ŋayi yurru buna, \v 36 biyaka bitjan ŋuli djämamirri yolŋu dhärra yukurra galkunna nhanukalayŋu ŋayi buŋgawa'mirriŋuwu, ŋunhi ŋayi yurru roŋiyirrina beŋuru ŋathaŋuru ḻukanhaŋuru. Ga ŋunhi ŋayi yurru nhanŋu buŋgawa'mirriŋu buna ga wutthu'-wutthun dhurrwaranydja, bala dhunupana yana ŋayi yurru ŋuriŋiyi djämamirriyunydja dhurrwaranydja nhanŋu ḻapmaramana. \v 37 Yo, walalanydja yurru ŋunhiyi djämamirrinydja walala wirrkina dhika goŋmirriyirrinydja, ŋunhi ŋayi yurru walalanha maḻŋ'marama girri'-ŋamathinyaranydja ga bira'yunaranydja yukurranhara. Yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Dhunupana ŋayi yurru ŋunhiyi buŋgawa'mirriŋunydja waŋa nhinanhamarama walalanha ŋunhiwalayi nhanukalay ŋayi wäŋalilinydja, ga ŋayina yurru walalaŋgunydja ŋathanydja gäma. \v 38 Yo, ŋayi yurru bunanydja mak djeḏa buku-rangu, mak ŋayi yurru bäy buna galki djaḏaw'yunarayu, bala ŋayi yurru goŋmirriyamana wal'ŋu dhikana ŋunhinhanydja nhanŋuway djämamirrinhanydja walalanha, ŋunhi ŋayi yurru walalanha maḻŋ'marama bira'yunaranydja ga girri'-ŋamathinyaranydja. \p \v 39 “Guyaŋiya dhuwalanydja gam': Ŋuli yurru ŋayi wäŋa-waṯaŋunydja yolŋu marŋgiyirri nhäyu waluyu ŋayi yurru ŋunhi manaŋgan' yolŋu buna, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yukurra bira'yun yana nhina, dhukarr-nhäma yukurra, märr yurru yakana ŋunhiyi manaŋgan yolŋu gärri ga djaw'yundja ŋula nhä ŋuliŋuruyi nhanukala wäŋaŋurunydja. \v 40 Ga bitjandhiyi nhumanydja yurru bira'yun yukurra nhina, girri'-ŋamathiyayi yana, liŋgu ŋunhi Yolŋunydja yurru Gäthu'mirriŋu buna ŋuriŋina waluyu ŋunhi nhe yukurra yaka nhanŋu gatjpu'yun ŋurikiyi waluwu bunanharawu.” \s1 Godkalanydja djämamirriyu yolŋuyu yurru yukurra mukthun djäma yana ŋamathama wal'ŋu \p \v 41 Ga ŋayi Betayunydja dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Garray, yolku dhuwala nhe yukurra dhuwalayi mayali'kurrunydja dhäwu' ḻakarama?... ŋanapurruŋguway?... bay' bukmakku ŋiniya?” \p \v 42 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu' mayali'mirri, bitjarra gam', “Ŋunhi ŋayi yurru ŋurruŋu buŋgawa yolŋu gurku'yun guwarr yana wiripuŋulili wäŋalili, bala yolkala goŋlili ŋayi yurru nherraṉ ŋunha wiripu-guḻku'nhanydja djämamirrinha nhanŋuway? Yana ŋayi yurru nherraṉdja walalanha ŋurikala goŋlili, ŋunhi ŋayi yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu walalanha maranhu wekama ga ḻatju'kuma yana djäkanydja walalaŋgu yurru, ŋurikalayina liŋgu ŋunhi ŋayi ŋuli djäma yukurra yuwalkkuma wal'ŋu märr-yunupa yana ga dhunupa-guyaŋinyaramirri yolŋu. \v 43 Ga ŋuli ŋayi yurru buŋgawa'mirriŋu ŋunhi roŋiyirri, ga maḻŋ'maramanydja ŋayi yurru ŋunhiyi djäkamirrinhanydja, ŋayi yukurra yurru djäka yana wiripu-guḻku'wunydja ḻatju'kuma wal'ŋu, bala ŋayi yurru ŋunhiyinydja buŋgawa'mirriŋunydja wokthunna galŋa-djulŋithirrina nhanukala, ga ŋayi yurru ŋunhiyinydja djämamirrinydja yolŋu bitjandhi liŋgu goŋmirriyirriyi. \v 44 Yo, märr-yuwalknha ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yurru dhuwala, ŋuriŋiyi buŋgawa'mirriŋuyunydja yurru bukmaknhana wekama nhanukalaynha nhä malanha warrpam'nha yana ŋurikalayina djämamirriwalana goŋlilinydja. \v 45 Ga ŋuli ŋayi yurru djäkamirri ŋunhi ŋanyapinyay ŋayi waŋanharamirri bitjanmirri, ‘Dhika buŋgawa'mirriŋunydja ŋarraku weyinnha yukurra nhina yurru, yakana ŋayi yurru roŋiyirri waḏutja,’ bitjanmirrinydja, bala ŋayi yurru ŋunhi wiripu-guḻku'nhanydja djämamirrinha walalanha bumana yukurra, dhäykawurrunha ga ḏarramuwurrunha, bala ŋayi yurru yukurra ḻayḻayyun ŋathana yana ḻuka, ga ḻeŋuna dhika nhaltjanna. \v 46 Bala ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja buŋgawa'mirriŋunydja yolŋu gumurr-ruŋiyirrina ŋuriŋina waluyu ŋunhi ŋayi yukurra yaka nhanŋu gatjpu'yun, liŋgu yakana ŋayi marŋgi nhätha ŋayi yurru ŋunhi buŋgawa'mirriŋu buna. Ga dhunupana ŋayi yurru ŋunhiyinydja buŋgawa'mirriŋunydja mirithirrina maḏakarritjthirrinydja nhanŋu ŋuriki djämamirriwunydja, bala dhä-ḏir'yunna yana ŋanya wirrkina wal'ŋu yurru, bitjan yana liŋgu bitjan ŋayi yurru dhä-ḏir'yun ŋunhinha yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala yurru yaka ŋanya dhäruk märrama. \p \v 47 “Yo, ŋunhi ŋayi ŋuli djämamirri yolŋu marŋginydja nhäku ŋayi buŋgawa'mirriŋu nhanŋu ḏukṯuk djämawu, ga ŋuli ŋayi yurru yakanydja dhäruk märrama ŋanya, bala ŋayi yurru ŋuriŋiyi djämamirriyunydja dhä-ḏir'yunara märrama wirrkina dhikana wal'ŋu. \v 48 Ga ŋuli ŋayi djämamirriyu ŋuriŋi yolŋuyu yukurra djäma djarrpiny'tja wal'ŋu, liŋgu yaka ŋayi marŋgi nhäku ŋunhi buŋgawa'mirriŋu nhanŋu ḏukṯuk djämawu, ŋayinydja yurru ŋuriŋiyi djämamirriyu märrama warray dhä-ḏir'yunaranydja, yurru märr ŋuli ya' gaŋga. \p “Yo, ŋuli nhe yurru märrama yukurra biyapulnydja wal'ŋu ŋulaŋuru Godkuŋunydja, ŋayinydja Godtja ḏukṯuk nhuŋunydja, nhenydja yurru bitjandhi liŋgu yukurra wekamayi yana guḻku'yi, ga wirrki yana wal'ŋu djäma Godkunydja yukirriya. Ga ŋunhi ŋayi yurru Godthu wekama nhokalaynydja dharraylili biyapul guḻkuny'tja wal'ŋu, bala ŋayi yurru waŋa nhuna bitjanna, ‘Nhenydja yurru bitjandhi liŋgu wekamayi roŋinyamaramayi biyapul guḻku' ŋarrakunydja.’” \s1 Gurruṯu'mirri walala yukurra yurru barrkuwatjkunharamirri yäkuyu Djesuwala \p \v 49 Yo, ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋayi Djesu waŋana bitjarra, “Yo, marrtjinanydja ŋarra lili dhipala munatha'lilinydja, märr yurru ŋarra dhuŋgur'yunna gurthana, ŋunhi yurru ŋayi nhärana birrka'mirrikurruna wäŋakurru. Ye-e-e, wanhaka bini ŋayi liŋguna nhäranhana. \v 50 Galkina dhuwala ŋarra yurru batjpatjtjunna wirrkina dhikana wal'ŋu, bala rakunydhirrina manapan. Galŋa-yätjthinana dhuwala ŋarra bay', ŋonuŋdhinana manapara, yana liŋgu ga dhawar'yurruna dhuwala liŋguna. \v 51 Yo, nhumanydja ŋuli yukurra guyaŋirri yanapi ŋarra marrtjinya lili, märr yurru yolŋu walala nhina mäwaya'ŋura dhiyala munatha'ŋuranydja. Yurru yaka warray yulŋunydja, liŋgu yolŋu walala yurru ŋarrakalanydja yäkuyu bitjan barrkuwatjkunharamirrina yukurra. Yakana yurru bukmak ḏukṯukthirri ŋarrakalaŋunydja nhinanharawu gali'lili. \v 52 Dhipuŋurunydja-wala gurruṯu'mirri walala yukurra yurru guḻk-guḻkthunmirrina bitjanna yurru, ḻurrkun' waŋganyŋura gali'ŋura, ga mak märrma' ŋunha bala gali'ŋura, bitjandhiyina yurru. \v 53 Mak yurru bäpa'mirriŋunydja ŋunha ŋarrakala gali'ŋura ga gäthu'mirriŋunydja nhanŋu ŋunha bala wiripuŋura gali'ŋura. Mak yurru gäthu'mirriŋu ŋarrakala gali'ŋura ga ŋayinydja bäpa'mirriŋunydja ŋunha bala gali'ŋura wiripuŋura. Mak ŋäṉḏi'mirriŋu yurru waŋganyŋura gali'ŋura, ga ŋayinydja mak yurru yothuny'tja miyalktja nhanŋu ga ŋunha bala wiripuŋura gali'ŋura. Mak yurru mukul'mirriŋunydja waŋganyŋura gali'ŋura ga ŋayinydja yurru gäthu'mirriŋunydja ga ŋunha bala wiripuŋura gali'ŋura. Yo, galkiwuynha yurru ŋunhi gurruṯu'mirri bitjandhinydja barrkuwatjthirrinydja yukurra, liŋgu wiripu-guḻku' yurru djälthirri ŋarraku malthunarawu ga wiripu-guḻkuny'tja yaka.” Bitjarra ŋayi yukurrana Djesu waŋananydja. \s1 Nhe yurru dharaŋanna nhämanydja nhaltjan yukurra dhika dhiyaŋu-wala \p \v 54 Yo, wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra gam', “Ŋunhi nhe yurru nhäma ŋayi yukurra yurru gurrŋan' waŋupini marrtji bärra'ŋurunydja, bala nhe yurru waŋa bitjanna, ‘Way, dharyunna yurru ŋilimurrunha ŋe,’ bitjanna yurru. Ga yuwalkthi yurru ŋunhi dharyundja. \v 55 Ga wiripunydja nhe ŋuli dhäkay-ŋäma wata, ŋayi yukurra yurru galkirri dhipuŋuru bala djalathaŋ'ŋuru, bala nhe yurru waŋa bitjanna, ‘Gorrmurthirrina yurru dhuwalanydja wäŋa ŋiniya.’ Bala yuwalkthi yurru gorrmurthirrinydja ŋunhi wäŋanydja. \v 56 Nhumanydja dhuwala yay'-wulanhamirrina yolŋu walala. Nhuma ŋuli nhäma ŋunha gärak wäŋa ga dhuwala munatha', bala nhuma yurru dharaŋanna ŋunhi nhä ŋayi yurru maḻŋ'thun. Nhä nhuma dhuwala yolŋunydja?... bambaymirri? Nhämirri nhuma yurru nhämanydja bala dharaŋanna ŋunhi nhaltjan yukurra dhika maḻŋ'thu-maḻŋ'thunna? Dhiyaŋuyinydja yukurra malaŋuyu ḻakarama nhaltjan yurru maḻŋ'thun dhika galki. \p \v 57 “Nhäku nhuma yurru yakanydja guyaŋirri ga djarr'yun nhä ŋamakurru' ga dhunupa nhuŋu djämawu? \v 58 Ŋuli nhe yurru yätjkumanydja djäma ŋula yolku yolŋuwu, mak nhuna ŋayi yurru gäma ŋunhana dhä-wirrka'yunarawuna ŋurikiyinayi. Nhe yurru marrtji ŋäthilinydja nhanukala, bala dhunupakuŋa ŋunhiyi nhuŋuway djarrpi'kunhara, biyaka ḻundu'thiya nhanŋu, märr yurru nhuna ŋayi yaka muka gäma balayi ŋunha dhä-wirrka'yunarawunydja. Ŋayi ŋuli gonhana ŋunhi dhä-wirrka'yunaramirrinydja waŋi yätj-ḻakaraŋuna nhuna, bala wekaŋu goŋlili ŋunha ḏapmaranharamirriwalana yolŋuwala, ga ŋayina yurru nhuna galkaṉdja ḻoḻulilinydja. \v 59 Ga ŋunhalayina nhe yukurra yurru nhina ḻoḻuŋurana, yakana nhe yurru ŋuliŋuruyi dhawaṯthundja, ga bäy nhe yurru wekama bukmak buku-ruŋinyamaranharawuy.” \c 13 \s1 Bilyurrana nhokalay yätjŋurunydja, märr nhenydja yurru nhina walŋana \p \v 1 Yo, ŋulinyaramirriyu wiripu-guḻku'yu yolŋu'-yulŋuyu ḻakaraŋala Djesuwala bitjarra, “Ŋuriŋi buŋgawayu Baylatthu bumara murrkay'kuŋala yolŋu'-yulŋunha Galaliwuynha walalanha, ŋulinyaramirriyu liŋgu waluyu ŋunhi walala yukurrana buku-ŋal'yurruna Godkala wäyingala ŋuriŋi maŋgu'yu.” \v 2 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bala walalaŋgunydja bitjarra, “Nhumanydja mak ŋuli guyaŋirri yanapi walala murrmurryurruna bitjarrayi, liŋgu walala mirithirri yätjmirri, biyapul'nha wal'ŋu ŋurikala wiripu-guḻku'walanydja Galalipuyŋuwala yolŋu'-yulŋuwala. Yurru yaka warray. \v 3 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra, ŋuli nhumanydja yurru yaka bilyun nhokalay nhe yätjŋuru ga ganan ŋunhi gupaḏalkumanydja, bala nhumanydja yurru bukmakthirrina murrmurryun bitjandhi bitjan walala. \v 4 Ga guyaŋiya ŋunhi yolŋu'-yulŋunha 18-nha ŋunhi walala murrmurryurruna ŋunhala Djurutjalam, ŋulinyaramirriyu ŋunhi guṉḏa malanha bukulili-ŋal'ŋalmaranhara dhuḻ'yunara galkina, bala dhämanyguŋalana walalanha. Nhämirri ŋunhiyinydja walala yolŋu'-yulŋu? Nhumanydja mak ŋuli guyaŋirri walalanhanydja, yanapi walala yätjmirri wal'ŋu, biyapul wal'ŋu yätjmirri wiripu-guḻku'walanydja ŋurikalanydja ŋunhi walala yukurra nhina ŋunha Djurutjalam. Yaka warray. \v 5 Yuwalkkuma ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Nhumanydja yurru bitjandhi liŋgu rakunydhirri, ŋuli nhe yurru yakanydja bilyun ga gonha'yun nhuŋuway yätj.” Bitjarrayina ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Dhäwu' yukurra ḻakarama borummiriw dharpa \p \v 6 Bala ŋayi Djesuyu dhuwalana dhäwu' ḻakaraŋala mayali'mirri gam', “Waŋgany yolŋu gädni-waṯaŋu yukurrana nhinana, ga ŋunhili nhanukala gädniŋuranydja dhärrana yukurrana borum dharpa. Waŋganymirri ŋayi marrtjina bala nhänharawu ŋurikiyi, milthurruna borumgu. Marrtjinanydja ŋayi-i-i, nhäŋalanydja marrtjina, ga bäyŋu warray. \v 7 Bala ŋayi waŋana ŋurikala djämamirriwalanydja bitjarrana, ‘Way, dhuwala ŋarra ŋuli yukurra marrtji ḻurrkun'nha dhuŋgarra milthundja dhiyaku borumgu, ga bäyŋu warray dhuwala. Ma' djatthurrana. Nhäku yukurra yurru dhuwala dharpa dhärra borummiriwnydja yana?’ \p \v 8 “Bala ŋayi djämamirrinydja waŋana bitjarra, ‘Gonha'yurra ŋi, waŋganynha bulu dhuŋgarra yurru ŋayi dhärra. Ŋarra yurru nhanŋu djäka manymakkuma dhiyakuyi yukurra, yaw'yun munatha' yurru ḻiw'marama, bala gapuyuna rarryu'-rarryun, ga ŋula nhä djalkthun ŋuthanaramirri. \v 9 Ga ŋuli yurru ŋayi borummirriyirrinydja dhiyaŋu-wala, manymak warray. Ga ŋuli borummiriwnydja yurru dhärra yukurra, yana gulkthurrana.’” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu dhuwalayi mayali'mirrinydja dhäwu' ḻakaraŋala. \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala nyil'-nyilmirrinha miyalknha Ganaŋ'maranharayu Waluyu \p \v 10 Waŋganymirri ŋuriŋi Buku-ŋal'yunaramirriyu Waluyu ŋayi Djesu yukurra nhina buku-ŋal'yunaramirriŋura buṉbuŋura, ga ḻakaramanydja ŋayi yukurra marŋgikumanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋunha. \p \v 11 Ga ŋunhiliyi buṉbuŋura waŋgany miyalk rerrimirri yukurrana nhinana, yurru ŋayi ŋunhi yukurrana rirrikthurrunydja weyinŋumirrina wal'ŋu, 18-nha dhuŋgarra, liŋgu ŋuriŋi yätjthu birrimbirryu ŋanya yukurrana rirrikmaraŋala ŋoy-nyil'nyilyunmaraŋala; yakana ŋayi ŋuli dhärranha dhunupayinyanydja. \v 12 Bala ŋayi Djesuyunydja nhäŋalana ŋunhiyi miyalknha, bala waŋana wäthurruna bitjarra, “Way miyalk, liŋguna nhe dhuwala dhayaḻana yupmaranharana ŋuliŋuruyi rerriŋurunydja,” bitjarra. \v 13 Bala ŋayi Djesu goŋ-ŋal'yurrunana nhanukala ḏiltjililina, bala dhunupana yana ŋayi dhunupayinana yulŋunydja, bala mirithinana dhika buku-wurrparanydja Gunhu'nha goŋmirriyinana manapara. \p \v 14 Bala ŋayi ŋurruŋunydja wal'ŋu ŋunhi buŋgawanydja ŋurikiyi buṉbuwu maḏakarritjthinana Djesuwu, liŋgu ŋayi ŋunhi Djesuyu yolŋunha ḏukmaraŋalanydja ŋuriŋiyina waluyu Ganaŋ'maranharamirriyuna. Bala ŋayi ŋunhi ŋurruŋunydja yolŋu waŋana bukmakkuna yolŋu'-yulŋuwu bitjarra, “Waŋgany-rulu ga waŋgany bäythinyara walu djämawunydja. Ŋuli nhuma ḏukmaranhaminyarawunydja ḏukṯuk, marrtjiyanydja lili djämamirriyu yana waluyunydja. Yaka marrtjiya dhiyaŋu Ganaŋ'maranharayunydja waluyu ḏukmaranharawu.” \p \v 15 Bala ŋayi Garraynydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra. “Nhumanydja dhuwala yay'-wulanharamirrina yolŋu walala. Ŋunhi ŋuli nhuŋu warrakan dhärra yukurra ḏapmaranhara ŋula wäŋaŋuranydja, bala nhenydja ŋuli marrtji, bala yupmaraŋuna, ga gäŋu ŋuli gapuwuna wekanharawu ŋuriŋiyi Ganaŋ'maranharayunydja waluyu. \v 16 Ga dhuwalanydja gay' miyalk yarraṯaŋuru beŋuru Yipurayimgala yana, yurru ŋayi dhuwala ḏapmaranharawuy Mokuywuŋu, Satanguŋu yulŋunydja; ŋayi yukurrana ŋanya mulkana ḏapmaranharanydja weyinnha dhuŋgarra. Dhunupa muka dhuwala ŋarrakunydja, ŋarra yurru nhanukala yupmaramanydja dhiyaŋu ŋunhi Ganaŋ'maranharayunydja waluyu.” \p \v 17 Bala dhiyaŋunydja dhärukthu ŋayi Djesuyu gora-wekaŋalana ŋunhiyi yolŋunhanydja walalanha, ŋunhi walala yukurrana waŋana yätj-ḻakaraŋala ŋanya Djesunha. Yurru wiripu-guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu mirithinana goŋmirriyina ŋuriŋiyi, ŋunhi ŋayi nhaltjarra djäma mirithirri ŋamakurru dhika wal'ŋu yana. \s1 Mayali' ḻakarama yukurra Godkalaŋuwuy Rombuy \p \v 18 Ga biyapul Djesu waŋana bitjarra, “Yo, nhäyinyara dhika Godkunydja Rom? \v 19 Godkunydja dhuwala Rom walŋa warray ga ŋuthanaramirri, balanyara gam', bitjan yutjuwaḻa' ḏawu ŋaraka borum. Yo, ḏawunydja dhuwala maŋutji nyumukuṉiny wal'ŋu, ga ŋunhi ŋuli yolŋuyu ḻämu-nherraṉ ŋunhiyi ŋaraka munatha'lili, bala ŋayi ŋuli ŋunhiyi dhamany'tjundja, bala ŋuthanna marrtji yindithirrina, bala walalanydja yurru wäyindja walala buṯthun, bala nhinana marrtji ŋunhimalayi dharpalili, bala djämana yurru walala wäŋa walalaŋguway ŋunhimalayinydja baṉdja'-baṉdjalilinydja.” \p \v 20 Ga biyapul ŋayi Djesu waŋana bitjarra, “Nhäyinyara dhika Godkunydja Rom? Nhaltjan ŋuli yukurra ŋayinydja Godthunydja dhika djäma dhiyala munatha'ŋuranydja? \v 21 Godkunydja dhuwala rom balanyara bitjan ŋathawuy ruwaŋga'kunhara. Yo, dhäykayunydja ŋuli märrama yutjuwaḻa yana ŋunhiyi ŋathawuy ruwaŋga'kunhara, bala ŋayi yurru nherraṉ ŋunhiyi yindililina banikin'lili, bala biŋgurrunydja ŋathanydja guḻku'na ḏämbany'tja ŋunhiyi, bala bukmak yurru ŋunhiyi ḏämba gaŋgathirrinydja ḻatju'thirrina dhikana, wiripuyirrina yurru. Ga bitjandhina yurru yolŋuyu ḻurrkun'thuna ŋunhi Garraywalaŋumirriyunydja wäŋanha wiripukuma, ḻatju'kumanydja dhikanydja wal'ŋu.” \s1 Yakana yurru bukmakthirrinydja yolŋu walala gulŋiyirri Godkalanydja wäŋalili \p \v 22 Yo, Djesunydja ŋunhi yukurrana mukthurruna yana marrtjina bala Djurutjalamlilina, yurru ŋayi yukurrana marrtjinanydja ga gulŋiyina wäŋalili ga wäŋalili bitjarrana bala, gulyu'-gulyurruna ŋayi marrtjina, bala ŋayi marrtjina marŋgikuŋalana yolŋunhana walalanha bitjarrana bala. \v 23 Ga ŋayinydja ŋanya waŋganydhu yolŋuyu dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Way Garray, nhämunha' dhika ŋuli yolŋunydja walala walŋathi gupaḏalkuŋunydja?... märr-ḻurrkun'?... bay' guḻku' ŋiniya?” \p Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala ŋuripa yolŋu'-yulŋuwanydja bitjarrana, \v 24 “Wirrki yana gatjarr'yurranydja ganydjarryu wal'ŋu gulŋiyinyarawu ŋurikiyi Godkalaŋunydja Romgu, liŋgu dhurrwaranydja ŋunhiyi djupur, yutjuwaḻa' wal'ŋu. Guḻku' warray yurru yolŋu walala djälthirri yukurra gulŋiyinyarawunydja ŋurikiyi Godkalaŋunydja wäŋawu, yurru yakana walala yurru gärrinydja, liŋgu walala yurru yukurra ḻayḻayyunna wiripuŋuŋurana nhäŋura malaŋuŋura, yana liŋgu ga dhuḏitjnha walalaŋgu yulŋunydja. \v 25 Liŋgu ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja wäŋa-waṯaŋunydja yolŋu gaŋgathirri, bala dhaḻ'yunna dhurrwaranydja, ga nhumanydja yukurra yurru dhärra'-dharra ŋunhala warraŋulnha wutthu'-wutthun dhurrwaranydja, ga waŋa nhe yukurra yurru bitjanna, ‘Way Garray, ḻapmaraŋa ŋanapurruŋgu dhurrwara,’ bitjanna. Ga ŋayinydja yurru buku-wakmarama nhumalaŋgu ŋulaŋuru djinawa'ŋuruna, bitjanna yurru, ‘Wanhaŋuru dhuwala nhenydja? Yaka warray ŋarranydja nhuŋu marŋgi,’ bitjanna. \v 26 Ga nhumanydja yurru buku-wakmarama nhanŋunydja balanydja bitjanna, ‘Garray, liŋgu muka ŋanapurru ŋathanydja ḻukana nhokala, ga marŋgikunha nhe ŋuli yukurranha ŋunhiliyi ŋanapurruŋgala wäŋaŋura.’ \v 27 Ga ŋayinydja yurru biyapul waŋa nhumalaŋgu bitjanna, ‘Yakana ŋarra marŋgi nhumalaŋgunydja, wanhaŋuru nhe dhuwala. Gatjala yarrkthurrana walala ŋarrakala nhuma dhuwurr-yätjmirrinydja yolŋu walala, bukmakthiyana yana.’ \v 28 Yo, nhuma yurru nhäma ŋunhinydja yolŋunha walalanha Yipurayimnhanydja ga Yitjaknha ga Djaykupnha ga wiripu-guḻku'nha ŋunhi dhäwu'-ḻakaranharamirrinha walalanha, walala yukurra yurru nhinanydja ŋunhalayina Godkalana wäŋaŋura, bala nhe yurru ŋäthina yukurra wirrkina dhikana wal'ŋu, ḻirra-ḻawunhamirrina manapan, liŋgu nhumalanhanydja yurru ŋurrkama ŋunhana yana warraŋullilina, yakana nhuma yurru gulŋiyirri ŋunhiwalayinydja wäŋalili. \p \v 29 “Yo, yolŋunydja walala yurru yukurra marrtji warray ḻuŋ'thun ŋunhiwalayinydja birrka'mirriŋuruna wäŋaŋuru malaŋuŋuru, walala yurru mulku'-mulkurunydja yolŋu walala gulŋiyirrina yukurra, bala walala yurru nhinana marrtji ḻukana ŋathana ŋunhala Godkalana wäŋaŋura. \v 30 Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi ŋunhinydja yolŋu walala ŋunhi nhuma ŋuli walalanha ḻakarama gali'wuy walala be, ŋunhalanydja djiwarr'ŋuranydja ŋunhiyina walala yurru nhina yukurra ŋurruŋunydja, ga ŋunhinydja walala ŋunhi walala dhiyaŋu-wala ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala be, ŋunhalanydja walala yurru ga dhuḏi-dhuḏiŋuna.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu wirrki yana mäḏapthurruna wäŋawu Djurutjalamgunydja \p \v 31 Ga ŋuriŋi bili waluyu yolŋu walala marrtjina ŋunhi Rom-dharraymirri walala, bala ḻakaraŋala nhanbala Djesuwa bitjarra, “Way Garray, gonha'yurrana nhe yurru dhuwalanydja wäŋa, ga marrtjiya wiripulilina wäŋalili, liŋgu buŋgawanydja ŋunha Yirittja yäku ḏukṯuk nhuŋu bunharawuna.” \p \v 32 Ga ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala bitjarra, “Gatjuy, ḻakaraŋa nhanbala ŋuripayi ḻiya-mäypawanydja yolŋuwa dhuwala dhäruk ŋarranha, biyaka ḻakaraŋa gam', ‘Gäthuranydja dhuwala walu ŋarra yurru djäma yukurra, dhawaṯmarama yätjmirrinha birrimbirrnha walalanha yolŋu'-yulŋuwala, ga rerrimirrinha walalanha ḏukmarama. Ga boŋguŋu goḏarr ŋarra biyakuyi liŋgu djäma boŋguŋu, ga ŋuriŋinydja bala wiripuŋuyunydja waluyu ŋunhinydja, ŋarra boŋguŋu bukuna mulki dhawar'yurruna.’ \v 33 Yo, marrtjinydja ŋarra yukurra yurru gäthura ga boŋguŋu, ga ŋuriŋinydja bala waluyu ŋarra boŋguŋu mulkina wäŋa Djurutjalamdja. Ga ŋunhili liŋgu Djurutjalam yana wäŋaŋura ŋarra yurru rakunydhirrinydja, liŋgu yaka dhuwala dhunupa Godkalaŋunydja dhäwu'-ḻakaranharamirriwu yolŋuwu ŋayi yurru rakunydhirri birrka'mirriŋuranydja wäŋaŋura.” \p \v 34 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesu waŋana bitjarrana, “Djurutjalambuy yolŋu walala, nhuma ŋuli buma murrkay'kuma Godku ŋunhi dhäwu'-ḻakaranhamirrinha walalanha, ga bitjandhi liŋgu nhuma ŋuli guṉḏayu buma ŋunhinhanydja yolŋunha walalanha ŋunhi ŋayi Godthu walalanha ŋuli djuy'yun nhumalaŋgala dhipali. Yurru mirithirri warray ŋarranydja yukurra märryu-ḏapmarama ŋunhiyi wäŋa Djurutjalam. Guḻku'mirri ŋarra bini nhumalanha ḻuŋ'maranhanydja ŋarrakalay ŋarra, bitjanayinydja dhangi'yunanydja nhumalanha, bitjandja bitjan ŋuli wäyindhu gurrwawuyu ŋunhi ḻuŋ'marama dhangi'yun nhanŋuway ŋayi yumurrku'nha, ga binbarryu monyguma ŋula nhäŋuru gunganhamarama. Yurru yaka warray nhumanydja dhayuŋanmina ŋarrakala, yaka warray ḏukṯukthina ŋarraku. \p \v 35 “Yo, ŋarra bini nhumalanha walŋakunha warray, yurru dhiyaŋunydja-wala ŋayi yurru Godthunydja gonha'yunna dhuwalanydja nhumalaŋgu buku-ŋal'yunaramirrinydja buṉbu. Yakana nhuma ŋarranha yurru nhäma biyapulnydja, yana liŋgu ga walu ŋarraku yurru buna, ga ŋulinyaramirriyuna waluyu nhuma yurru märr-yaraŋan gumurr-ŋamathirrina ŋarraku, ga waŋa bitjanna, ‘Dhuwalana gay' marrtji yukurra lili yäkuyu Garraywalanydja. Go, ŋilimurru buku-ŋal'yunna nhanŋu.’” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 14 \s1 Djesuyu baḏarraŋ'kuŋala yolŋunha waluyu Ganaŋ'maranharawuyyu \p \v 1 Waŋganymirri Ganaŋ'maranharamirriyu Waluyu, yolŋuyu Rom-dharraymirriyu garr'yurruna ŋanya Djesunha nhanukalay ŋayi wäŋalili ŋathawu ḻukanharawu, bala walala ŋuriŋi wiripu-guḻku'yunydja nhäŋalana ŋanya yukurrana, wanhaka ŋayi bini djäma ŋula nhä yätjkunha. \v 2 Bala ŋayinydja waŋganynha yolŋu marrtjina rerrimirri bala Djesuwala, waṉa-buḻ'buḻyunara ga yuṯuŋgurr, rumbal manapanara. \v 3 Bala ŋayi Djesunydja waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋunhinha ŋaḻapaḻmirrinhanydja wal'ŋu Rom-marŋgikunharamirrinha walalanha ga Rom-dharraymirrinha bitjarrana, “Nhaltjan yukurra dhika rom ŋilimurruŋgunydja waŋa? Ŋamakurru muka dhuwala ŋarraku?... ŋarra yurru yolŋunha ḏukmarama dhiyaŋu waluyu Ganaŋ'maranharawuyyunydja?... bay yaka ŋiniya?” \p \v 4 Bala walalanydja marrtjina ḏäpthurruna dhäruk-mukthurrunana yana. Bala ŋayi Djesuyunydja baṉdjana mulkana ŋunhi yolŋunhanydja rerrimirrinhanydja, bala ḏukmaraŋalana ŋanya, bala djuy'yurrunana yana wäŋalilina. \p \v 5 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana walalanhanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunhanydja bitjarrana, “Ŋuli nhumalaŋgu balaŋu yothuny'tja, mak nhuŋu wäyin buliki gulŋiyi gapu-maŋutji'lilinydja ŋunhiwalanydja, bala nhaltjurruna nhenydja ŋuli? Nhenydja ŋuli ŋanya warryurruna beŋuruyi dhunupana, walŋakuŋuna ŋanya ŋuriŋina liŋgu yana waluyu, bäy warray ŋunhi Ganaŋ'maranharamirrinydja Walu.” \p \v 6 Ga walalanydja marrtjina mukthurrunana ḏäpthurruna dhärukmiriwnha yana, yakana walala ŋula dhäruk maḻŋ'thurruna waŋanharawunydja bala buku-wakmaranharawunydja. \s1 Djäka ŋurruwuykmirriwu goŋmiriwlilinydja \p \v 7 Yo, ŋayi Djesuyunydja nhäŋalana walalanha yolŋu'-yulŋunha ŋunhiyi, ŋunhi ŋathawu walala marrtjina ŋunhiwalayi ḻukanharawu, walala marrtjina djarr'yurrunanydja, bala marrtjina nhinananydja ŋunhiwalana dharapullili ŋunhi ŋayi wäŋa-waṯaŋuyu ŋuriŋi yolŋuyu ŋäthilimirriyaŋala dharrpalmirriwuna ŋurikina wal'ŋu yolŋu'-yulŋuwu. Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana walalanha bitjarrana, \v 8 “Way walala, ŋunhi nhumalanha ŋuli yolŋuyu garr'yun ŋathawunydja ḻukanharawu, yaka marrtjiya ŋunhanydja yana dharrpalmirriwalanydja yolŋu'-yulŋuwala dharapullili. Wiripunydja yolŋu mak yurru marrtji ŋunhi ŋayi dharrpalnha wal'ŋu, djuḻkmaramana ŋayi yukurra nhunanydja. \v 9 Bala ŋayinydja yurru ŋunhiyi yolŋu wäŋa-waṯaŋunydja marrtji, bala waŋana nhuna bitjanna, “Way gaŋgathiyana, gatjala marrtjiyana, liŋgu dhuwalanydja dharapul ŋuruku ya' dharrpalwu yolŋuwu,” bitjanna. Bala nhe yurru gorana, bala giṯthundja nhe yurru, ga ŋunhana nhina gali'lilina. \v 10 Yo, ŋunhi nhe yurru gulŋirrinydja, yana marrtjiya ga nhiniya ŋunha bala gali'lili wal'ŋu, bala ŋayi yurru wäŋa-waṯaŋunydja yolŋu marrtji ga waŋa nhuna bitjanna, “Way ḻundu gaŋgathiya, ga marrtjiya ŋunha bala ya', dharrpalwala yolŋuwala nhiniya dharapullili.” Bala nhuna yurru nhäma bukmakthunydja, bala märr-ŋal'yunna nhuŋu. \v 11 Liŋgu ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yurru be garrwarkunhamirri ŋanyapinya ŋayi, Godthunydja yurru ŋanya dharraḏäkumana nyilŋ'marama ŋunha ŋoylilina, ga ŋunhi ŋayi yurru yolŋu dharraḏakunhamirrinydja ŋanyapinyay ŋayi, Godthunydja ŋanya yurru ŋunhiyi yolŋunha gaŋgathinyamirriyama garrwarkumana, ga nherraṉ ŋanya ŋunhana wal'ŋu garrwarlilina.” \p \v 12 Bala ŋayi Djesunydja bilyun ga waŋa ŋunhi wäŋa-waṯaŋunhana bitjanna, “Ŋunhi nhe yurru ŋäthilimirriyama ŋathanydja ŋula nhänydja, yaka märraŋa garr'yurra gurruṯu'mirrinhanydja nhuŋuway ga ŋula yolnha ḻundu'mirriŋunha walalanha nhuŋuway, ga ḻukunydjamirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha; yaka walalanha garr'yurra ŋunhiwalayi, liŋgu walalanydja yurru ŋunhi nhunana märrama walalaŋgalay wäŋalili, bitjan walalanydja yurru nhuna wekama buku-ruŋinyamaranharana, ga ŋunhina liŋgu nhe yurru ŋunhi märramanydja ŋurikiyi. \v 13 Yo, ŋunhi nhe yurru ŋäthilimirriyama ŋathanydja, marrtjiyanydja ga garr'yurranydja ŋunhiyi rerrimirrinha ga bunhdhu'-bunhdhurrnha ga bamba'-bambaynha, ga ŋurruwuykmirrinha. \v 14 Yo, maranhu-wekaŋa ŋunhinhanydja yolŋumiriwnhanydja walalanha goŋmiriwnhanydja, bala nhenydja yurru galŋa-djulŋithirrina, liŋgu ŋuriŋiyinydjayi walalay ŋurruwuykmirriyunydja nhuŋu yurru yaka warray buku-ruŋiyinyarawuy wekama, bala ŋayi yurru Godthunydja ŋayipinydja buku-ruŋinyamaramayi nhuŋunydja wekama, ŋulinyaramirriyuna ŋunhi yurru dhuwurr-ŋamakurru'mirri yolŋu walala walŋathirri yukurra moluŋuru.” \s1 Dhäwu ḻakarama yukurra ŋurruwuykkalaŋuwuy yolŋu'-yulŋuwalaŋuwuy garr'yunara \p \v 15 Ga ŋayi waŋganydhunydja yolŋuyu ŋanya Djesunha ŋäkula waŋanhara ḻakaranhara bitjanarayinydja, ŋunhi walala marrtjina ŋathana ḻukana waŋganyŋura ŋunhiliyi, bala ŋayi waŋana Djesuwala bitjarra, “Ŋunhinydja yurru yolŋu'-yulŋu mirithirrina wal'ŋu goŋmirriyirri. dhikana, ŋunhi walala yurru yukurra ŋatha ḻuka ŋunhalayi Godkala wäŋaŋura.” \p \v 16 Bala ŋayi Djesuyunydja buku-wakmaraŋala waŋana dhärukthu mayali'mirriyuna bitjarra, “Waŋganydhu yolŋuyu guyaŋina, ŋayi yurru ŋatha ŋäthilimirriyama gurrunhan nhanukalayŋuwunydja ŋayi yolŋu'-yulŋuwu, bala ŋayi dhäwu'mirrinha djuy'yurruna ŋuriki yolŋuwu walalaŋgu garr'yunarawu, ŋula nhämunha'wu miṯtjiwu, walala yurru marrtji ŋunhimalayina ŋurikina ŋathawuna ḻukanharawu. \v 17 Bala ŋayi marrtjina djämana ŋuriŋiyi yolŋuyunydja, ŋäthilimirriyaŋalana marrtjina ŋathana, ga yurruna ŋayi djuy'yurrunanydja ŋunhiyi biyapul dhäwu'mirrinhanydja, ŋayi yurru marrtji, bala gäma ŋuripayina walalambala ŋunhi ŋayi walalanha liŋgu garr'yu-garr'yurruna marrtjina ŋäthili. \p “Bala ŋayi ŋunhiyi djämamirrinydja marrtjina, bala waŋananydja bitjarrana, ‘Go liŋguna dhuwala. Marrtjiyana walala. Liŋguna ŋunha girri'-ŋamathirrina yukurra nhumalaŋgu yulŋunydja,’ bitjarra. \v 18 Bala ŋuriŋiyinydja yolŋu'-yulŋuyu bukmakthuna yukurrana waŋananydja wiripuna ga wiripuna dhäruktja. Waŋganydja waŋana bitjarra, ‘Yakana ŋarranydja yurru marrtji, liŋgu ŋarra märraŋala ḻatju' dhika wäŋa ŋunha. Dhuwalanydja ŋarra yurru marrtji ga nhämana,’ bitjarra. \v 19 Ga wiripunydja yolŋu waŋana bitjarra, ‘Yakana ŋarranydja yurru marrtji, liŋgu ŋarra ŋunha buliki'nha walalanha ŋarrakuwaynydja märraŋala gäthura, walala yukurra yurru djäma munatha' marrtji bala. Ŋarra yurru marrtjina ga djämana ŋuruŋuyinayi buliki'yuna yukurra.’ \v 20 Ga wiripunydja yolŋu waŋana bitjarra, ‘Liŋguna ŋarranydja yawungu dhäykanhana märranha, ga yakana ŋarra yurru marrtjinydja,’ bitjarra. \p \v 21 “Bala ŋayi ŋunhi djämamirrinydja yolŋu marrtjina ga ḻakaraŋala ŋuripa buŋgawa'mirriŋuwana bitjarra, ‘Ḻayḻayyunna ŋunha walala yukurra wiripuŋurana nhäŋura malaŋuŋura bay. Yakana walala yurru marrtji lilinydja dhiyakuyinydja ŋathawunydja ŋunhi nhe ŋäthilimirriyaŋala walalaŋgu.’ \p Bala ŋayi ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja mirithirrinana maḏakarritjthina, bala ŋayi waŋana bitjarrana, ‘Gatjuy, dhipuŋurunydja nhe yurru marrtji waḏutjana yana, ga garr'yurra ŋunhi bunhdhurrnhana, ga ŋurruwuyknhana, ga bambaynhana yolŋu'-yulŋunha. Marrtjiyanydja bala dhukarrkurrunydja dhiyakuy wäŋawuy ŋunhi, ḻuŋ'maraŋana marrtjiya ŋunhi goŋmiriwŋuranydja yolŋunha walalanha, Walalana yurru marrtjinydja lili ga ḻukanydja dhiyala ŋarrakala ŋathanydja.’ \p \v 22 “Marrtjinanydja ŋayi ŋunhiyi djämamirrinydja, bala ḻuŋ'maraŋalana marrtjina ŋunhi ŋurruwuykmirrinhanydja guḻku'nhana. Bala ŋayi ḻakaraŋala ŋuripa buŋgawa'mirriŋuwanydja bitjarrana, ‘Guḻku'na ŋarra yukurrana dhuwala ḻuŋ'maraŋalanydja bay', yurru dhuwala wiripunydja dhaḻakarr gonha yukurra dhärra.’ \v 23 Ga biyapul ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawa'mirriŋuyu ŋanya djuy'yurruna bitjarra, ‘Gatjuy, marrtjiya ŋunha wiripuŋulili ga wiripuŋulili wäŋalili, ga dhä-wuṉḏaŋarrthiya garr'yurranydja yana biyakayi liŋgu gali'wuynha yolŋunha walalanha, walala yurru bukmakthirri marrtji lili, märr yurru ŋarraku dhuwala wäŋa dhaŋaŋdhirri dhika yolŋu'-yulŋuwala. \v 24 Yo, yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala, ŋunhinydja ŋarrakuŋu ŋurruthanharanydja garr'yunara yolŋu walala yurru yakana gulŋiyirri ŋunhayi ŋarrakala wäŋalili, yakana yurru waŋganydhunydja ŋuliŋuruyi miṯtjiŋuru ŋatha ḻuka ŋarrakala.’” \s1 Djesuwalanydja malthunaramirriyu walalay ŋuli nherraṉ ŋäthilinydja ŋanya ŋurrulili \p \v 25 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja Djesu yukurra marrtji lili dhukarr-ŋupan, ga yolŋu walala marrtji guḻku'na mirithirrina malthun nhanbala, bala ŋayinydja bilyun ga waŋa bitjanna, \v 26 “Ŋuli nhe yurru yuwalktja malthun ŋarrakunydja, nhenydja yurru nherraṉ ŋarranha ŋäthilinydja ŋurruŋulili, bitjan nhe yurru ḏiltji wekama ŋuruku nhokalaŋuwu ŋäṉḏi'mirriŋuwunydja ga bäpa'mirriŋuwunydja ga djamarrkuḻi'wunydja ga gurruṯu'mirriŋuwunydja nhokalaŋuwu nhe, ga bitjandhi liŋgu nhe yurru ganandhi nhokuŋuway nhe guyaŋinyarawuynydja ga djäl. Ŋuli nhe yurru dhäruk märrama nhuŋuway nhe gurruṯu'mirrinhanydja walalanha ŋäthili, ga malthun nhuŋuway nhe djälwu, ŋunhiyinydja nhe yurru yakana yana ŋarrakunydja malthunaramirri. \v 27 Yo, ŋuli nhe yurru yakanydja gonha'yun nhuŋuway djäl, biyaka bitjan ŋuli yolŋuyu märrama ḻaw'marama dharpa mälakmaranhara, bala gäma marrtji nhanŋuway ŋayi burakinyarawuna, ga ŋuli nhe yurru yaka dhärukku malthun ŋarrakunydja, nhenydja yakana ŋarraku yuwalk malthunaramirri yolŋu. \p \v 28 “Yo, ŋunhi ŋayi ŋuli yolŋuyu guyaŋirri bitjan, ŋayi yurru djäma wäŋa nhanŋuway ŋayi, bala ŋäthilinydja ŋayi yurru nhina, bala bothurruna nhanŋuway ŋayi rrupiyana, wanhaka nhanŋu rrupiya ŋunhi gana', mak bäyŋu, bitjan ŋayi yurru ŋunhiyi yolŋu ŋäthilinydja, yurruna ŋayi yurru ŋurru-nherraṉ dhuḻ'yundja, märr yurru ŋayi dhawar'maramana ŋunhi buṉbu, ga yakana ŋula gandarrŋura ḏaḏawyun. \v 29 Ŋuli ŋayi yurru ḻukunydja yana nherraṉ ŋäthili, bala ŋuliŋurunydja rrupiyana nhanŋu yurru dhawar'yun, bala walala yurru bukmakthunydja nhäma ŋunhiyi, bala gitkitthunmirrina nhanŋu, bala waŋa bitjanna yurru, \v 30 ‘Dhiyaŋunydja yolŋuyu ŋurru-nherrara ŋunha wäŋawu dhuḻ'yunarawu, yurru bäyŋuna ŋayi yurru ŋunhi dhawar'maramanydja. Wanhaka dhika be ḻatjuny'tja wal'ŋu wäŋa nhanŋu?’ \p \v 31 “Ga ŋuli yurru ŋayi buŋgawayu ŋäma wiripuŋunha buŋgawanha, ŋayi yukurra marrtji lili mirithirri guḻku'mirri miriŋuwala miṯtjiyu, ga ŋäthilinydja ŋayi yurru ŋunhiyi buŋgawa nhina, bala bothurruna nhanŋuway ŋayi miṯtjinhana ŋunhi miriŋunhana. \v 32 Ŋunhi ŋayi yurru maḻŋ'marama märr-ḻurrkun'nhanydja nhanŋuway ŋayi miṯtjinha, bala ŋayinydja yurru yakana marrtji bala marilili, ŋayi yurru yana djuy'yun dhäwu'mirrinhana ŋunhamalanydja bala, ŋunhi ŋayinydja ŋunha muka yana barrku, bala ŋayi yurru waŋanydja bitjanna, ‘Ŋali ḻundukunharamirrina ŋi', yakana bunharamirri,’ bitjanna.” \p \v 33 Bala ŋayi Djesuyu dhawar'yurrunanydja ḻakaraŋala bitjarrana, “Yo, yaka yana ŋarraku malthurra guyaŋinyaramiriwnydja. Guyaŋiya ŋäthilinydja, märr nhe yurru yaka yana' ŋurru-nherraṉ, bala ḏaḏawyunna gandarrŋuranydja. Ŋuli nhe yurru yakanydja ganan bukmak nhä malanha nhe yukurra ŋayathama, nhenydja yurru yakana yana malthun ŋarraku yuwalkkuma. \p \v 34-35 “Yo, dje'lanydja dhuwala ḻatju', dhiyaŋuyinydja yukurra ŋathana dhäkay-ŋamathinyamirriyama. Ga ŋunhi yurru ŋayi dje'la dhäkaymiriwyirrinydja, ŋunhiyinydja nhäŋiniŋ'nha yanana, bala yurru yana warrkuḻumana ŋunhiyi yulŋunydja, liŋgu yakana yurru ŋula yolthu dhäkaymirriyama biyapulnydja ŋunhiyi, ŋunhi ŋayi yurru dhäkaynydja ŋula winya'yun. Ŋäkanydja ŋamathaŋa ŋuli nhe mäkiri'mirrinydja, ga maḻŋ'maraŋa ŋunha djinawa'wuy wal'ŋu mayali'.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 15 \s1 Dhäwu' winya'yunarawuy wäyingalaŋuwuy \p \v 1 Waŋganymirri guḻku' dhuwurr-yätjmirri yolŋu walala marrtjina ḻuŋ'thurruna galkithina nhanukala Djesuwala, liŋgu yana walala ḏukṯukthina nhanŋu ŋänharawu. \v 2 Ga walalanydja gonha ŋaḻapaḻmirrinydja, Rom-dharraymirrinydja walala ga Rom-marŋgikunharamirrinydja, walalanydja yukurrana morrumurru' warray ŋanya Djesunha, waŋana bitjarra warray, “Nhäku ŋayi yukurra ŋunha gumurr-ŋamathirri ŋuli ŋuriki dhuwurr-yätjmirriwunydja yolŋu'-yulŋuwu? Wiripunydja ŋayi ŋuli marrtji ga ŋatha ḻuka wäŋaŋura walalaŋgala. Yätjnha ŋayi ŋunha yolŋunydja ŋiniya.” \p \v 3 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala walalaŋgu mayali'kurruna dhäwu' bitjarrana gam', \v 4 “Ŋuli yukurra yurru wäyin-djäkamirriyu yolŋuyu ŋayathama 100-dja wäyin, ga waŋganydja yurru nhanukala winya'yunna, bala nhaltjanna ŋayinydja yurru? Dhunupana ŋayi yurru gonha'yunna ŋunhi wiripu-guḻku'nhanydja ŋathamirrililina ŋunhimalana wäŋalili, bala ŋayi yurru warrya'yun ḻarruma waŋganyguna ŋuriki winya'yunarawuywuna. Ḻarruma ŋayi yukurra yurru, warrya'yunna-a-a, yana liŋgu ga maḻŋ'marama ŋayi yurru. \v 5 Ga ŋunhi ŋayi yurru maḻŋ'maramanydja, bala ŋayi yurru galŋa-djulŋithirrina mirithirrina wal'ŋu, bala ḻaw'marama ŋayi yurru ŋanya nhanukiyingala ŋayi ḻambarrlilina, \v 6 bala gäma wäŋalilina roŋiyirri. Bala ŋayi yurru gawaw'yun nhanukalaŋuwuna ŋayi ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu ga gurruṯu'mirriwuna yolŋu'-yulŋuwu, bitjanna ŋayi yurru, ‘Go, djulŋithiya walala ŋarrakala, liŋgu ŋarraku dhuwala wäyindja winya'yurruna, ga dhuwalana ŋayi, liŋguna ŋarra maḻŋ'maraŋalana. Go ŋilimurru galŋa-djulŋithirrina manapan.’” \p \v 7 Bala ŋayi Djesuyu dhawar'yurrunanydja waŋana bitjarrana, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋunha djiwarr'ŋuranydja Godkunydja yolŋu walala yukurra djulŋithirri ŋuriki 99-gunydja ŋunhi walala yukurra nhina nhanukala Garraywala goŋŋura, yurru mirithirrinydja walala goŋmirri yukurra yurru ŋurikiyina waŋganyguna dhuwurr-yätjku yolŋuwu, ŋunhi ŋayi yurru gonha'yun nhanŋuway ŋayi yätj, bala roŋiyirri Godkalana yurru goŋlili.” \s1 Dhäwu' winya'yunarawuy rrupiyawuy \p \v 8 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu' mayali'kurru bitjarra. “Waŋganymirri miyalk yukurrana nhinana, yurru rrupiyanydja nhanŋu märrma'-rulu ŋarakanydja. Ga ŋunhi ŋuli waŋganydja nhanŋu ŋaraka rrupiya winya'yurru, bala nhaltjurruna ŋayi ŋuli yulŋunydja? Dhunupana yana ŋayi ŋuli dhuŋgur'yurru lanhdhirra'na, bala yana ḻarruŋunydja ŋayi yukirri-i-i, yäkthurrunydja ga yarrkmaraŋu nhä malanha warrpam, yana liŋgu ga maḻŋ'maraŋu ŋayi ŋuli ŋunhiyi ŋaraka rrupiya. \v 9 Bala dhunupana ŋayi ŋuli gawaw'yurruna nhanŋukalayŋu ŋayi gurruṯu'mirriwunydja ga ḻundu'mirriŋuwunydja walalaŋgu, ga biyakuna ŋayi ŋuli waŋinydja, ‘Go djulŋithiya walala ŋarrakala, liŋgu ŋarrakunydja dhuwala rrupiya ŋaraka winya'yurruna, ga dhuwalana gay', liŋguna ŋarra maḻŋ'maraŋalana. Go ŋilimurru goŋmirriyirrina manapanna.’ \p \v 10 “Ga yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋunha djiwarr'ŋuranydja Godkunydja yolŋu walala ŋuli mirithirri wal'ŋu goŋmirriyirri yukurra ŋurikalanydja ŋunhi ŋayi waŋganydhu yurru gonha'yun nhanŋuway yätj, bala roŋiyirri balayi Godkalana goŋlili.” \s1 Dhäwu' gäthu'mirriŋuwalaŋuwuy winya'yunara \p \v 11 Ga bitjarrayi liŋgu ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu' bitjarrana. “Waŋgany ḏarramu yukurrana nhinana, yurru gäthu'mirriŋunydja maṉḏa nhanŋu märrma'. \v 12 Waŋganymirrinydja ŋayi ŋuriŋi dharrakay'yunydja waŋana ŋanya bäpa'mirriŋunha bitjarra, ‘Way mäḻu’, ŋarrakunydja nhe yurru guḻk-guḻkthunna rrupiya ga wiripu nhä malanha nhe yukurra ŋayathama. Dhiyaŋuna-wala nhe yurru ŋarrakunydja wekama.’ Bala ŋayi bäpa'mirriŋuyunydja marrtjina guḻk-guḻkthurrunana nhä malanha, bala wekaŋalana nhanŋu. \v 13 Yaka weyin ŋuliŋuruyi, bala ŋayi ŋunhi ḏarramunydja gäthu'mirriŋunydja waŋgany-mana'manaparana marrtjina nhänydja malanha nhanŋuway ŋayi, bala marrtjinana yana barrkulilina wäŋalili. Ga ŋunhalayi barrkunydja wäŋaŋura ŋayi yukurrana warrkuḻuŋalana nhanŋuway nhänydja malanha, ŋaḻwa'yurrunana ŋayi yukurrana bitjarrana ŋänitji'ŋurana ga dhäykawurruŋgalana ga ŋula nhäŋurana, yana liŋgu ga rrupiyanydja ŋunhi dhawar'yurrunana liŋguna. \p \v 14 “Dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋunhi wäŋanydja baṉḏany'thinana, ŋathamiriwyinana räwakthinana, ga ŋayi ŋunhiyinydja ḏarramu mirithinana ŋayi marrya'yina, galki bini ŋayi rakunydhinyana, \v 15 bala ŋayi marrtjina ŋäŋ'thu-ŋaŋ'thurruna djämawuna. Ga waŋganydja yolŋu ŋurikiy wäŋawuy wekaŋala nhanŋu djämana, waŋana bitjarrana, ‘Djämanydja nhe yurru dhuwala gay', djäka bikipikiwu ŋarrakalaŋuwu,’ bitjarra. \v 16 Mirithinana yana ŋayi marrya'yinanydja ŋunhiyi yothuny'tja, bala ŋayi yukurrana ḻukana ŋunhiyina bikipikiwuna ŋatha, liŋgu bäyŋuna nhanŋu yolŋuyu ŋula wekaŋala ŋathanydja ḻukanharawu. \p \v 17 “Waŋganymirrinydja ŋayi yukurrana nhinana guyaŋinana ga ḻiya-ŋarrtjunminana. Ŋayi guyaŋinana bitjarra, ‘Ye-e-e nhä dhuwala ŋarranydja bawa'mirri? Ŋunha ŋarrakalaŋuwala bäpawalanydja wäŋaŋura ŋula nhämunha' djämamirrinydja walala nhina yukurra maranhu warray, walalaŋgunydja ŋunha ŋatha guḻku' warray, ga dhuwalana ŋarranydja nhina yukurra dhäparknha marrya'na, galki ŋarra yurru dhuwala rakunydhirrina. \v 18 Dhuwalanydja ŋarra yurru gaŋgathirrina, bala marrtji roŋiyirrina ŋarrakalaŋuwala bäpawalana, ga waŋanydja ŋarra yurru bitjanna, “Bäpa, djämanydja ŋarra yätjkuŋalana, djarrpi'na yana, Godku ga nhuŋu. \v 19 Yakana nhe yurru ŋarranha biyapul gäthu'yurranydja, liŋgu ŋarra yätjnha wal'ŋu dhuwala yana. Ŋarra yurru nhinanydja yukurra dhiyala nhuŋu djämamirrina yolŋunydja.”’ Bitjarrayina ŋayi guyaŋinanydja yukurrana, \v 20 bala ŋayi dhunupana gaŋgathinanydja, bala marrtjinana yana roŋiyina nhanukalaŋuwala bäpa'mirriŋuwalana. \p “Yo, marrtjinanydja ŋayi yukurrana bala-a-a, ga ŋunhi ŋayi märr-barrku muka yana, bala ŋayinydja ŋanya bäpa'mirriŋuyunydja nhanukala nhäŋalana, ŋayi yukurrana marrtjina lili roŋiyina wäŋalilina. Wirrkina yana ŋayi bäpa'mirriŋunydja nhanŋu wuyurruna, bala ŋayi waṉḏinana nhinana bala, gumurr-waṉḏinana nhanŋu, bala ŋayi dhangi'yurrunanydja wälkuŋalana manapara ŋanya. \v 21 Ga ŋayinydja ŋunhi gäthu'mirriŋunydja waŋana bitjarra, ‘Bäpa, yätjnha dhuwala ŋarra mirithirrina yolŋunydja. Djäma ŋarra yätjkuŋalana, djarrpi'na wal'ŋu, Godku ga nhuŋu. Yakana ŋarranha biyapulnydja nhe yurru gäthu'yun gurrpan,’ bitjarra. \p \v 22 “Yurru ŋayinydja nhanŋu bäpa'mirriŋunydja dhunupa gawaw'yurruna nhanukalaŋuwu djämamirriwuna walalaŋgu bitjarrana, ‘Waḏutja go! Gäŋana lili nhanŋu ŋamakurru'na girri', ga nherralana nhanukala, ga goŋbuy girri' nhanukala nherralayi goŋlili, ga ḻukulili dhapathuŋ. \v 23 Marrtjiya waḏutja, ga wutthurra ŋunhiyi yaḻmanga'-ḏumurru wäyin buliki, bala batharrana. Ŋilimurru yurru ḻukana bitjan goŋmirriyirrina wal'ŋu yurru. \v 24 Ŋarranydja dhuwala mirithinana wal'ŋu goŋmirriyinanydja, liŋgu dhuwala ŋarraku rakunydhina muka gäthunydja, ga dhuwalana ŋayi walŋathinayi biyapul. Winya'yurruna ŋayi, ga dhuwalana ŋayi roŋiyinana ŋarrakala.’ Bala walala yukurrana ḻukanana goŋmirriyinana dhikana wal'ŋu mirithinana yana. \p \v 25 “Ga ŋayi wiripuŋuyunydja maḻamarryu nhanukala gäthu'mirriŋuyu yukurrana djäma märr-barrku ŋuliŋuruyi wäŋaŋurunydja, yaka ŋayi marŋgi ŋurikiyi nhanukalaŋuwu yukuyuku'mirriŋuwunydja ŋunhi ŋayi roŋiyina. Ga ŋunhi ŋayi marrtjina bala galki wäŋalilinydja, bala ŋayi ŋäkula rirrakaynha, miyamara walala yukurrana manikay ga giritjina, goŋmirriyina dhika wal'ŋu. \v 26 Bala ŋayi dhä-wirrka'yurruna waŋganynha yolŋunha bitjarra, ‘Way, nhaltjan yukurra dhikanydja ya'?’ \v 27 Ga ŋayinydja ŋunhi djämamirriyunydja ḻakaraŋala bitjarra, ‘Dhuwalanydja ŋunhiyi muka yukuyuku'mirriŋu nhuŋu liŋguna roŋiyina, ga ŋunha bäpa'mirriŋuyunydja nhumalaŋgala wutthurruna yaḻmanga'-ḏumurru wäyindja, liŋgu ŋayi märr-ŋamathina mirithina nhanŋu, liŋgu ŋayi roŋiyina walŋa dhuwala.’ \p \v 28 “Bala ŋayinydja ŋunhi maḻamarrnydja gäthu'mirriŋu nhanŋu mirithina warray maḏakarritjthina, yakana ŋayi marrtjina ŋunhiwalayi buṉbulilinydja wäŋalilinydja gulŋiyina. Bala ŋayi bäpa'mirriŋunydja marrtjina withiyarana bala ŋanya, bala waŋananydja ŋanya bitjarrana, ‘Go marrtjiya lili! Ŋilimurru goŋmirriyirri yukurra nhokalaŋu gutha'mirriŋuwu ŋuruku,’ bitjarra. \v 29 Ga ŋayinydja ŋunhiyinydja waŋana maḻamarrnydja bitjarra, ‘Yakana. Beŋuru liŋgu ŋarranydja yukurrana nhinana dhiyala, ga djäma ŋarra yukurrana nhuŋu, bitjarrana bitjan ŋarranydja nhuŋu djämamirrina dhuwala. Bitjanna liŋgu ŋarra ŋuli dhäruk märranha nhuna, ga yaka ŋarranydja waṉḏina ga gonha'yurruna nhuna. Ga nhä dhika nhe wekaŋala ŋarrakunydja?... bäyŋu warray. Yaka warray nhe ŋula yutjuwaḻa nanikut ŋarrakunydja wutthurruna, märr bini ŋarranydja djulŋithinya ŋarrakalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala. \v 30 Ga dhuwalanydja gay' nhuŋu gäthu'mirriŋunydja, ŋayinydja warrkuḻuŋala bukmak warray nhä malanha nhuŋu, djalkthurruna ŋayi ŋunhi dhäykawurruŋgala yätjmirriwala bäyim. Ga dhuwalanydja ŋayi roŋiyirrinydja lili, ga nhenydja nhanŋu wutthun yaḻmanga'-ḏumurru warray wäyindja yana.’ \p \v 31 “Bala ŋayi bäpa'mirriŋunydja ŋunhinydja waŋa bitjanna nhanŋu, ‘Gäthu ŋarrala gay', nhenydja dhuwala bitjan warray liŋgu ŋarrakala ŋuli dhiyala, ga bukmak dhuwala nhä malanha ŋarra yukurra ŋayathama nhuŋuway warrpam'. \v 32 Ŋamakurru' yana dhuwala ŋilimurruŋgu bitjanarawuyinydja, ŋilimurru yurru goŋmirriyirri dhika wal'ŋu ŋayaŋu-djulŋithirri ŋuriki nhokalaŋuwu gutha'mirriŋuwu, liŋgu ŋayi rakunydhinana, ga dhuwalana ŋayi ya' walŋana. Ŋayinydja ŋunhi winya'yunarawuy, ga dhuwalana ŋayi liŋguna maḻŋ'maranharana.’” \c 16 \s1 Godkalanydja dharraymirriyu yolŋuyu yurru yukurra warkthun Godku ŋuriŋinydja nhäyu malaŋuyu nhä ŋayi yukurra bukmak ŋayathama \p \v 1 Yo, waŋganymirri ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu' dhuwala nhanukalayŋuwa ŋayi ḻundu'mirriŋuwa walalambala. “Waŋganymirri yolŋu yukurrana nhinana ḻukunydja wal'ŋu, bala ŋayi bukmaknha yana märr-nherraṉminanydja wekaŋala goŋlilinydja wiripuŋuwalana yolŋuwala, ŋayi yurru yukurra djäka nhanukalaŋuwu ŋayi buŋgawa'mirriŋuwu. Waŋganymirrinydja ŋayi ŋäkula ŋanya ŋunhiyi djäkamirrinhanydja yolŋunha, ŋunhi ŋayi yukurrana warrkuḻuŋala nhanŋu nhä malanha. \v 2 Bala ŋayi buŋgawa'mirriŋunydja ŋunhiyi gawaw'yurrunana nhanŋu ŋurikiyi djäkamirriwunydja yolŋuwu, bala waŋana bitjarrana, ‘Ŋäma ŋarra dhuwala nhuna yukurra dhäwuny'tja. Gatjuy, nhe yurru gämana ŋunhiyi rrupiyawuynydja djorra' lili ŋarrakalana, märr ŋarra yurru maḻŋ'marama nhuna, nhaltjarra nhe yukurrana djäma ŋuriŋiyi rrupiyayunydja ŋunhi ŋarra märr-nherraṉmina nhokala djäkalili. Ŋarrakunydja yurru nhä malanha rrupiya yakana nhokala goŋŋura biyapulnydja.’ \p \v 3 “Bala ŋayi yukurrana ŋunhiyi djäkamirriyunydja guyaŋina bitjarrana, ‘Nhaltjanna ŋarra yurru dhika yulŋunydja? Yakana ŋarra yurru märr-weyingumanydja yukurra ŋayathama ŋunha ŋarrakalaŋuwu buŋgawa'mirriŋuwunydja nhä malanha ŋarrakalay goŋdhu. Nhä dhika ŋarra yurru djämanydja?... märr yurru ŋarra nhina yukurra ŋamathirri wal'ŋu? Yakana ŋarra yurru ŋunha munathany'tja yukurra yaw'yun, bili ŋarra dhuwala yalŋgi'na, ga ŋunhi ŋarra yurru yana ŋäŋ'thundja nhina, ŋarranydja yurru gorana.’ \v 4 Bitjarrayina ŋayi guyaŋinanydja yukurrana-a-a, yana liŋgu ga maḻŋ'-gay ŋayi, ‘Yo-o-o-o,’ bitjarra. ‘Dhiyaŋunydja-wala ŋunhi ŋarra mukthun yukurra ŋayathama nhanŋu nhä malanha ŋarrakalay djäkaŋura, ŋarra yurru djäma yukurra ŋuriŋiyi nhanukala rrupiyayunydja, guŋga'yunna yurru yolŋu'-yulŋunhana, bitjan ḻundu'kumana walalanha yurru, märr yurru ŋunhi yalalanydja ŋunhi yurru ŋarraku djämanydja dhawar'yun, walalanydja yurru ŋunhi wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala gumurr-ŋamathirri ŋarraku walalaŋgalay wäŋalilinydja.’ \v 5 Bitjarra ŋayi yukurrana guyaŋina ŋuriŋiyi djäkamirriyu yolŋuyu, bala dhunupa ŋayi djuy'yurruna yolŋuwunydja walalaŋgu dhäwu'na, bukmakkuna ŋuriki ŋunhi walala yukurrana ŋäthili märraŋala rrupiya ga ŋula nhä nhanukalaŋuwala buŋgawa'mirriŋuwala ga yakaŋuwuynha buku-ruŋiyinyamaranharanydja. Bala ŋayi waŋganynha dhä-wirrka'yurruna bitjarra, ‘Nhä muka dhika nhenydja märraŋala ŋarrakalaŋuwuŋu buŋgawawuŋu? Nhä dhika nhe yurru wekama bala buku-ruŋiyinyamaramanydja nhanŋu?’ \v 6 Ga ŋayinydja waŋana bitjarra ḻakaraŋala, ‘Ŋarranydja yurru nhanŋu wekama märr-guḻku yana, 100-mirri banikinmirri weyika,’ bitjarra. Bala ŋayi djäkamirrinydja ŋunhi yolŋu waŋana bitjarrana, ‘Go, nhiniya dhipala. Wekaŋanydja nhe yurru nhanŋu märr-ḻurrkun' yana dhiyaŋuna-wala, 50 banikin'tja, ga dhuwalana liŋguna, bili ŋarra yurru biḏiwiḏitjkumana ŋunhiyinydja.’ \p \v 7 “Ga biyapul ŋayi dhä-wirrka'yurruna wiripunhanydja ḏarramunha, ‘Nhämunha' muka ŋunhi nhenydja märraŋala? Nhäna dhika nhe yurru wekama bala nhanŋunydja?’ Ga ŋayinydja waŋana ḻakaraŋala bitjarra, ‘Guḻku' warray mirithirri bay'. Ŋarranydja ŋunhi nhanukuŋu märraŋala 1,000 warray gärruŋmirri ŋatha,’ bitjarra. \p “‘Ma' nhiniya dhipala, ga wekaŋanydja lili märr-guḻku', 800-nha, ga dhuwalana liŋguna.’ Bitjarrayina ŋayi ŋunhiyi djäkamirrinydja yolŋu waŋana, ga bitjarrana liŋgu marrtjina bala-a-a, yana liŋgu ga bukmakthu walala buku-ruŋinyamaraŋala marrtjina märr-ḻurrku'ḻurrkun' bala. \p \v 8 “Yo, ŋayinydja ŋunhiyinydja djäkamirri yolŋu dhuwurr-djarrpi'na yana, yakana ŋayi djäma dhunupa. Yurru ŋunhiyi buŋgawa'mirriŋunydja yolŋu wokthurruna warray nhanukala, liŋgu ŋayi djäma ŋunhi mirithirrina djambatjthu wal'ŋu guyaŋinyarayu bitjarrayinydja. Liŋgu yolŋu walala dhiyakuy munatha'wuynydja djäma yukurra walalaŋgalay walala ḻiyayu djambatjthuna dhikana wal'ŋu, märr yurru walala yukurra nhina goŋmirriyirri dhika wal'ŋu dhiyala munatha'ŋura. Yurru Godkunydja wal'ŋu yolŋu'-yulŋu baḏayala'wuynydja ŋunhinydja walala, walalanydja ŋuli nhina yukurra yana ḻiyamiriw, guyaŋinyamiriw dhika wal'ŋu. Nhäku warray walalanydja yurru yakanydja djäma bitjandhiyi ḻiya-djambatjthu wal'ŋu ŋuriŋiyi nhäyu malaŋuyu ŋunhi nhaltjan ŋayi yukurra Godthu märr-nherraṉmirri wekama walalaŋgala djäkalili? Nhäku dhika walala yurru Godkunydja wal'ŋu yolŋu walala yaka bitjandhiyi djambatjthirri wal'ŋu guyaŋirri, märr yurru walalanydja nhina yukurra goŋmirriyirri dhika wal'ŋu ŋunha Godkala wäŋaŋura? \p \v 9 “Yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala, dhuwalanydja rrupiyanydja dhiyakuy warray munatha'wuy wäŋawuy, yurru dhiyaŋi rrupiyayunydja nhokalay nhe, nhe yurru guŋga'yunna ga ḻunduthiya ŋuriki wiripuŋuwu yolŋuwu, märr yurru ŋunhi yalalanydja ŋunhi djäma nhuŋu yurru dhawar'yundja dhiyala, walalanydja yurru nhuŋu gumurr-ŋamathirri ŋunhawala wäŋalili, ŋunhi walala yurru yolŋu walala ŋunhalayi nhina yukurra gupaḏalnha-wala yurru. \p \v 10 “Yo, ŋunhi yukurra yurru yolŋuyu djäma ŋamathama bala wal'ŋu ŋuriŋi märr-ḻurrkun'thunydja malaŋuyu ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama nhanukalay ŋayi goŋdhu, bala ŋunhiyinydjayi yolŋu yurru bitjandhi liŋgu djäka ḻatju'kumayi biyapulnha wal'ŋu bathalawuna, ŋunhi ŋayi yurru ŋula yolthu wekama nhanukalanydja djäkalili. Ga ŋuli yurru yolŋuyu djäma yätjkumanydja, yakanydja djäka ŋamathama ŋuriki nhäku yutjuwaḻa'wu, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydjayi yolŋu yakana djäka yukurra yuwalkkuma wakingunydja wal'ŋu nhäku malaŋuwu. Yakana yurru nhanukala ŋula yolthu wekama guḻkuny'tja wal'ŋu djäkawu. \v 11 Yo, ŋuli nhe yurru yakanydja yuwalkkuma djäma ŋamathama ŋuriŋiyinydjayi rrupiyayu ga munatha'wuyyu nhäyu malaŋuyu ŋunhi ŋayi Godthu wekaŋala nhokala dharraylili djäkawu, yana nhenydja yukurra warrkuḻuma warray, ŋayinydja yurru Godthunydja yakana märr-nherraṉmirri wekama djiwarr'wuynydja wal'ŋu nhä malanha nhokala djäkalili. \v 12 Ga ŋuli nhe yukurra warrkuḻumanydja yana nhä malanha ŋunhi ŋayi Godthu nhokala wekaŋala dharraylili dhipala munatha'lili, yana djäkawu guwarr ŋunhiyi, ŋunhalanydja Godthu yurru yakana nhuna wekama nhä malanha nhuŋuwaynydja be ŋayathanharawu gupaḏalŋuwunydja. \p \v 13 “Yakana yurru yolŋuyu djäma märrma'wunydja buŋgawawu maṉḏaŋuwu rrambaŋikumanydja, liŋgu waŋganygunydja ŋayi yurru ŋuyulkthirri, ga wiripuŋuwunydja ŋayi yurru märr-ŋamathirri; ŋayinydja yurru yana galkithirri waŋganylilina, bala ŋanyana ŋayathama baṯ bitjandja, ga ganaŋ'maranhamirri ŋayi yurru ŋulaŋuru wiripuŋuwalanydja, bitjan nhäŋiniŋ'-ḻakaramana ŋanya yurru. Wanhaŋuwu nhenydja yurru dhika buku-ŋal'yun yukurra?... Godku?... bay' rrupiyawu ŋiniya? Yakana nhe yurru rrambaŋikumanydja maṉḏanha waŋarrkuma. Yol dhika buŋgawanydja wal'ŋu nhuŋu? God ŋayipi?... bay' rrupiya ŋiniya? \s1 Djesuyu bitjarrayi wiripunydja ḻakaraŋala dharrpal dhäruk malanha \p \v 14 “Yo, yakana yurru ŋula yol yolŋu buku-ŋal'yun yukurra märrma'wunydja, Godku ga rrupiyawu rrambaŋikumanydja,” bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. Ga walalanydja ŋuriŋiyi Rom-dharraymirriyunydja ŋäkula, bala beyarrmakkuŋala ŋanya dhäruktja, liŋgu walala buku-rrupiya walala. \p \v 15 Bala ŋayi Djesunydja waŋana walalaŋgu buku-wakmaraŋala bitjarra, “Nhumanydja ŋuli dhuwalanydja djäma yukurra yana yolŋu'-yulŋuwu warray maŋutjiwu, märr walala yurru nhäma nhumalanha, bala ḻakarama ḻatju-ḻakaramana. Yurru ŋayi Godthunydja yukurra nhäma ŋunha ŋayaŋu warray nhuŋu, ŋayi marŋgi nhuŋunydja nhäyinyara nhe yolŋu. Yo, Godthunydja ŋayipinydja ŋuli ḻakarama duḻki warray ŋunhinydja nhä malanha ŋunhi ŋuli yolŋuyu yukurra ḻakarama be ḻatju' wal'ŋu. \p \v 16 “Yo, ŋunhinydja Rom ŋunhi ŋayi Godthu wekaŋala Mawtjitjkala ga wukirriwuy ŋunhi be dhäwu'-ḻakaranharamirriwuŋu walalaŋguŋu beŋuru liŋgu dhärrana yukurrana yana, yana liŋgu ga ŋulinyaramirriyuna ŋunhi ŋayi Djon bunana ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranharamirri yolŋu, ga ŋuliŋuruyinydjayi dhäwuny'tja ŋunhi baḻaka'yunna ŋuli yukurra ḻakarama bitjanna gam', ‘Godkunydja dhuwala Rom ḻapthun warray yukurra yolŋu'-yulŋuwu gulŋiyinyarawuna,’ bitjanna, ga bukmak yukurra yolŋunydja walala ḏur'-ḏuryunmirrina ŋunhiwalayi gulŋiyinyarawunydja, märr yurru walala yukurra nhina ŋunhiliyina Godkalana djäkaŋura goŋŋura. \v 17 Yo, ŋunha djiwarrny'tja gäraktja ga dhuwala munathany'tja winya'yun warray yurru, buwayakthirri warray, yurru Godkunydja Rom yurru dhärra warray yukurra yurru bitjan warray liŋgu, yakana ŋula waŋgany yutjuwaḻany'tja dhäruk yurru winya'yun. \p \v 18 “Yo, ŋunhi ŋayi ḏarramuyu yolŋuyu yurru ganandja nhanŋuway miyalknha ga märrama wiripuŋunhanydja dhäykanha, ŋunhiyinydja marramba'na ŋayi yurru djäma. Ga ŋunhi ŋayi yurru ḏarramuyu märrama dhäykanha ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthu gonha'yurruna nhanŋuway dhuway'mirriŋunha, ŋunhiyinydjayi marramba'yi yana.” \s1 Ḻakarama yukurra ḻukunydjawalaŋuwuy yolŋuwalaŋuwuy ga ŋurruwuykkalaŋuwuy \p \v 19 Yo, Djesuyu ḻakaraŋala wiripuna dhäwu' mayali'kurru bitjarra gam', “Waŋganymirri yolŋu yukurrana nhinana ḻukunydja wal'ŋu mirithirri, dhaṯthunminya ŋayi ŋuli ḻatju'mirriyu dhika wal'ŋu girri'yu, ga bitjana liŋgu ŋayi ŋuli ŋathanydja ḻukanha yukurranha ḻatju'mirri dhika wal'ŋu yana. \v 20 Ga ŋunhiliyi wiripu yolŋu nhinana yukurrana yäku Lätjuritj, yurru ŋurruwuyknha ŋayinydja ŋunhi, yalŋgi'na ga djetjimirrina, warrpam'thurruna ŋanya djetji'yuna mulkana rumbalnydja. Bitjana liŋgu walu-ŋupana nhanukala gurruṯu'mirriyunydja ŋanya ŋuli gurrukanha, ga nherraṉa ŋanya ŋunhiwalayina ḻukunydjawala yolŋuwala wäŋalili, galki dhurrwaralili, \v 21 märr ŋayi yurru maranhuyirrinydja ŋuriŋina liŋgu muṉguyyuna, ŋunhina wal'ŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ŋuriŋi ḻukunydjayu yukurranha djalkthuna. Wiripunydja ŋuli wuŋgannha walala marrtjinya, bala biḻaŋ'thuna marrtjinya ŋanya ŋuli djetji'na malanha, yurru yakana nhanŋu yolŋunydja djäkawunydja. \p \v 22 “Dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi ŋunhi ŋurruwuyktja yolŋu rakunydhina, bala Godkalanydja djiwarr'wuyyunydja djämamirriyu walalay gäŋalana ŋanya bala djiwarr'lilina, ga ŋunhalayi ŋayi nhinananydja yukurrana gali'ŋuranydja Yipurayimgalana, walala yukurrana ḻukananydja ŋunhili ŋathanydja mirithirrina dhikana” ḻatju'mirrina wal'ŋu. Ga ŋayinydja rakunydhina ŋunhiyi ḻukunydjanydja ḏarramu, bala walala dhalkaraŋalana ŋanya, \v 23 ga ŋayinydja yukurrana nhinana wiripuŋurana wäŋaŋura, ŋunhalana-wala dhä-ḏir'yunaramirriŋurana, ga rirrikthurrunanydja ŋayi yukurrana mirithinana wal'ŋu dhika. Ga ŋunhi ŋayi buku-warrwarthinanydja, nhäŋala ŋayi Yipurayimnhana, be barrkumala ŋayi yukurrana nhinana, ga bitjarrayi liŋgu ŋayi nhäŋalayi ŋunhiyi Lätjuritjnhanydja, ŋayi yukurrana nhinana galki nhanukala Yipurayimgala. \p \v 24 “Bala ŋayi ŋunhiyi ḻukunydjanydja yolŋu gawaw'yurruna bitjarrana, ‘Way bäpa Yipurayim, wuyurra ŋarraku go. Djuy'yurra dhuwali Lätjuritjnha lili, ŋayi yurru guŋga'yun ŋarranha; ŋayi yurru marrtji ga goŋ-ḻupthun gapulili, bala ŋäṉarrnha ŋarranha mulka yal'yunmaramana, liŋgu ŋarra yukurra dhuwala batjpatjtjun, ŋoy-wulkthunna dhiyala gurthaŋurana.’ \p \v 25 “Ga ŋayinydja buku-wakmaraŋala Yipurayimdhunydja waŋana ŋanya bitjarra, ‘Gäthu ŋarraku, guyaŋiya ŋunhi, ŋunhi nhe märraŋala nhä malanha ḻatju'mirri wal'ŋu nhuŋuway ŋunhalayi ŋäthili, ŋunhi nhe yukurrana nhinana ŋunhala munatha'ŋura, ga dhuwalanydja gay' Lätjuritjtja bäyŋuna ŋayi märraŋala ŋula nhä ŋamakurru'; nhanŋunydja yätj warray yana bunana ŋunhalayi. Ga dhiyaŋunydja-wala ŋayinydja yukurra nhina galŋa-djulŋithirrina dhiyala wäŋaŋura, ga nhenydja dhiyaliyinydja nhina yukurra galŋa-yätjthirrina dhikana wal'ŋu. \v 26 Yakana yurru dhipuŋurunydja yolŋu marrtji bala buḏapthun dhipalinydja wäŋalili, ga yakana yurru ŋula yol dhipuŋurunydja wäŋaŋuru buḏapthun dhipalanydja wäŋalili, liŋgu dhuwalinydja ṉapuŋgany'tja yukurra dhärra ḻuḻnyinnha wal'ŋu, bena-wala yana ga biyapulnha bathala.’ \p \v 27-28 “Ga biyapul ŋayi ŋunhiyi ḻukunydja yolŋu waŋana Yipurayimgala bitjarra, ‘Bäpa Yipurayim buku-djulŋi, nhe yurru djuy'yun ŋanya Lätjuritjnha ŋunhawalayi munatha'lili, ŋayi yurru marrtji ŋarrakalaŋuwala bäpa'mirriŋuwala balayi wäŋalili, ga ḻakarama walalaŋgu ŋarrakalaŋuwu ḏämbumirriwu wäwa'mirriŋuwunydja malaŋuwu, bitjan dharraykuma walalanha, märr walala yurru bilyun walalaŋgalaŋuŋuru romŋuru, märr yurru walalanydja yaka marrtji dhipalanydja wäŋalili galŋa-yätjthinyaramirrililinydja.’ \p \v 29 “Ga ŋayi Yipurayimdja waŋana bitjarra, ‘Ŋunha nhokala wäwa'mirriŋuyunydja walalay yukurra ŋayathama Mawtjitjkuŋu muka ŋunhi Rom, ga dhäwu' ŋunhi Godku, ŋunhi walala yukurrana dhäwu'-ḻakaranharamirriyu yolŋuyu walalay wukirri; ŋuriŋiyinydja dhärukthu yurru walalanha waŋa raypirri'yun yukurra yätjŋuru. Walalanydja yurru mäkiri'-witjun ŋurikiyinayi dhärukku, bala walala yurru walŋathirrina.’ \p \v 30 “Ga ŋayi ŋunhiyi ḻukunydjanydja yolŋu waŋana bitjarra, ‘Buku-djulŋi bäpa, yakana walala yurru ŋunha mäkiri'-witjun ga ŋäma. Yurru walala mak yurru mäkiri'-witjundja, bala gonha'yunna ŋunhi walalaŋguway yätj malanha, ŋuli ŋayi yurru waŋgany yolŋu gaŋgathirri warray, bala marrtji walalaŋgala balayi beŋuru rakunyŋuru'. \p \v 31 “Bala ŋayi Yipurayimdja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, ‘Ŋuli walala yurru yakanydja ŋäma dhäruk ŋunhi Mawtjitjkalanydja, ga ŋurikiŋi dhäwu'-ḻakaranharamirriwuŋunydja walalaŋguŋu, walalanydja yurru yakana yana märr-yuwalkthirri, bäy yurru ga waŋgany yolŋu gaŋgathirri beŋuru rakunyŋuru walŋathirri.’” \c 17 \s1 Ḻakarama yukurra yätjpuy \p \v 1 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala nhanukalaŋuwu ŋayi ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu bitjarra, “Wiripunydja yurru yolŋu gatjpaḻ'yun yätjlilina ŋula yolkuŋu gur'-guryunara, yurru marina ŋurikiyinydja nhanŋunydja yurru buna yindina wal'ŋu, ŋunhi ŋayi ŋanya gatjpaḻ'maraŋala yätjlili galkinyamaraŋala. \v 2 Liŋgu Godthunydja yurru yuwalkkuma yana dhä-ḏir'yun wirrki ŋunhinhanydja yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuli wiripunha yolŋunha galkinyamarama yätjlili. Bala yurru ŋayi ŋunhiyi yolŋunydja waŋa bitjanna, ‘Ye-e-e-e, wanhaka bini ŋarranha ŋula yolthu yolŋuyu ŋurrkanha mayaŋ'-guṉḏamirrinydja ŋunhana wal'ŋu dhulmulilina gapulili, märr bini ŋarra yakana bitjanayi djäma yätj,’ bitjanna yurru. \v 3 Yurru biyaka gurrum'thurra yulŋunydja nhuŋuway nhe, märr nhe yurru yaka gatjpaḻ'marama galkinyamarama ŋula yolnha yolŋunha. \p “Yo, ŋunhi yurru ŋula yolthu djäma ŋula nhä yätj, nhenydja ŋanya waŋiya ḏälyu dhärukthu raypirri'yurra, ga ŋuli ŋayi yurru djambinydja nhanŋuway ŋayi rom, nhenydja bäy-ḻakaraŋana nhanŋu. \v 4 Wiripunydja mak ŋayi yurru djäma nhuna yätjkuma ŋula nhämunha'mirri 7-mirri waŋganydhunydja ḏaykun'thu, ga ŋuli ŋayi yurru bilyun ga waŋa bitjan, ‘Ŋarranydja nhuŋu wuyunna yukurra,’ bitjandja, ga dhunupana nhenydja yurru nhanŋu bäy-ḻakaramana.” \s1 Ḻakarama yukurra märr-yuwalkthinyarawuy \p \v 5 Ga walalanydja ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja waŋana nhanŋunydja bitjarra, “Garray djäma ŋanapurruŋgala ŋayaŋuŋura, märr ŋanapurru yurru märr-yaraŋan yuwalkkuma nhuna.” \v 6 Ga ŋayinydja waŋana Djesunydja bitjarra, “Ŋuli nhe yukurra yuwalktja ŋarranha dhäruk märr-yuwalkthirri, märr-yaraŋandja manapan, bäyyi ŋunhi nhuŋu märr-yuwalkthinyara yutjuwaḻany'tja wal'ŋu balanyaranydja bitjan ḏawu ŋunhi ŋaraka, nhe yurru waŋa ŋunhiyi dharpanha wakinnhanydja, dhäruktja wekama bitjan, ‘Ma' ḏulŋurr'yunmiya nhunapinyay nhe, ga ŋurrkanhamiya nhunapinyay nhe ŋunha moṉuklilina gapulili, dhulmulilina wal'ŋu,’ bitjan, ga dhunupana ŋayinydja yurru ŋunhiyi dhäruknha märrama nhuna, bala yana giṯthunna yurru.” \s1 Ḻakarama yukurra Godku djämamirrinha \p \v 7 Ga biyapul ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayali'kurruna dhäwu' bitjarra gam', “Yo, walu-ŋupan ŋayi ŋuli nhokala djämamirriyunydja yukurra djäma ŋunha warraŋul, yaw'yun marrtji munatha', ga djäka wäyingu malaŋuwu, ga ŋunhi ŋayi yurru marrtji wäŋalili roŋiyirrinydja, nhenydja yurru nhaltjan nhanŋu waŋa? ‘Nhiniya dhipala ga ŋatha ḻukiya?’... bitjan nhe yurru waŋanydja? \v 8 Yaka warray. Ŋayinydja ŋunhi nhuŋu djämamirri yana, bala nhe yurru waŋa ŋanya bitjan, ‘Ma' ŋatha ŋarraku ŋunhi ŋäthilimirriyaŋa, ga gäŋa lili dhipala. Ŋarra yurru ḻuka ŋäthilinydja, ga nhenydja yurru djäma ŋarraku, ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋarrakalanydja, bala nhena yurru ḻuka,’ bitjan nhe ŋuli waŋa. \v 9 Yakana nhe ŋuli buku-wurrpan nhuŋuway djämamirrinhanydja ŋunhi ŋayi ŋuli nhuna dhäruk märramanydja, liŋgu ŋunhiyinydja nhanŋu djäma muka. \v 10 Yo, ga nhumanydja dhuwala Godku djämamirriyi. Djäma ŋamathaŋa wal'ŋu nhanŋu ga dhäruk ŋanya märraŋa, ga yaka biyaka liŋgu ḻarruŋa buku-wurrpanarawunydja ga wokthunarawunydja, yana waŋiya Godkala biyaka, ‘Ŋarranydja dhuwala nhuŋu djämamirri yana. Ŋarra nhuŋu yurru djäma ga dhäruk ŋarra yurru märrama nhuna, liŋgu ŋunhiyinydja dhunupa ŋarraku djämawu bitjanarawuyinydja.’” \s1 Djesuyu baḏarraŋ'kuŋala 10-nha burrpuymirrinha walalanha \p \v 11 Yo, Djesu mukthurruna yana yukurrana marrtjina dhukarr-ŋupara buku-djunamana Djurutjalamlilina, yurru ŋuliwitjarrana marrtjinanydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi dhukarrkurruna, galkikurruna yana Djamariyakurru ga Galalikurru ŋuliwitjarrayina. \v 12 Ga ŋunhi ŋayi marrtjina galkithinanydja waŋganylili wäŋalili ŋunhimalayi, ga walalanydja bäy nhäŋala warray ŋanya 10-dhu yolŋu'-yulŋuyu burrpuymirriyunydja walalay, yurru walala dhärra'-dharrananydja yukurrana märr-barrku. \v 13 Bala walala yatjurrunana waŋananydja bitjarrana, “Djesu Garray, wuyurra ŋanapurruŋgu,” bitjarra. \p \v 14 Bala ŋayi Djesuyu nhäŋalanydja walalanha, ga waŋana bitjarrana, “Gatjuy marrtjiya walala ŋunha buku-ŋal'yunarawuylili buṉbulili, ga milkunhamiya walala ŋurikala yolŋuwala ḏalkarra'mirriwala walalaŋgala, märr walalana yurru nhumalanha nhäma'-nhamanydja, bala waŋa baḏarraŋ' ḻakaramana yurru.” \p Ga dhunupana ŋunhiyi 10-dja burrpuymirri walala marrtjinana, ga ŋunhi walala marrtjina bala mukthurruna wäŋgaŋala dhukarrkurru, bala walala baḏarraŋ'thinanydja marrtjina ŋuliwitjarrayina ŋunhiyi 10-dja yolŋu'-yulŋu, marrtjinyarakurruna yana. \v 15 Ga ŋayinydja gonha waŋganydja yolŋu ŋunhiyi burrpuymirri nhänharamina ŋanyapinyay ŋayi, bala yatjurrunana waŋana bitjarrana, “Way baḏarraŋ'nha dhuwala ŋarranydja,” bitjarra, ga dhunupana yana ŋayi ŋanydjaḻa'yurrunanydja, bala waṉḏina roŋiyinana balayi Djesuwala. Waṉḏinanydja ŋayi nhinana bala yatjurrunana dhikana, wokthurrunana manapara Godkuna. \v 16 Ga ŋunhi ŋayi bunananydja nhanŋu, bala dhunupana yana ŋayi ŋurrkanhaminana ḻukulilina Djesuwala, buku-wurrparana ŋayi manapara. Ga ŋunhiyinydjayi yolŋu bäpurru' Djamariyawuy, yaka Djuw. \p \v 17 Ga ŋayi Djesunydja bilyurruna ga waŋana bitjarra, “Way, 10 muka ŋunhi yulŋunydja baḏarraŋ'thinanydja, ga wanhakana ŋunhi walala wiripu-guḻkuny'tja 9-dja? \v 18 Nhäku warray walala yakanydja roŋiyina buku-wurrpanarawunydja Godku? Dhuwalanydja gay' waŋganynha yolŋu marrtjina buku-wurrpanarawunydja lili?... mulkuruna wal'ŋu?” \p \v 19 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana ŋanya bitjarrana, “Gaŋgathiyanydja, bala marrtjiyana yana wäŋalilina. Dhiyaŋi nhokalay märr-yuwalkthinyarayunydja nhe baḏarraŋ'thinana wal'ŋu yana warrpam'thurrunana,” bitjarra. \s1 Ḻakarama yukurra Godkalaŋuwuynydja Rombuy bunanharana \p \v 20 Yo, waŋganymirri yolŋu'-yulŋuyu Rom-dharraymirriyu walalay dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra, “Way Garray, nhätha dhika yurru Godkunydja Rom buna? Nhäthana dhika ŋayi yurru nhina yukurra ŋurruŋunydja wal'ŋu dhiyakunydja wäŋawu?” \p Ga ŋayinydja Djesuyunydja buku-wakmaraŋala, ga waŋana bitjarrana, “Ŋunhi ŋuli ŋayi buna ŋurruŋunydja wal'ŋu, yakana ŋuli yolŋu'-yulŋuyunydja nhäma Godkunydja ŋunhi Rom bunanharanydja walalaŋgalay walala maŋutjiyu. \v 21 Yakana yurru ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Way, dhuwalana ŋayi yulŋunydja,’ bitjandja, ga yakana yurru yolŋu waŋa ŋula yol, ‘Ŋunha ya' Godkunydja Rom,’ bitjandja. Liŋgu Godkunydja dhuwala rom liŋgu muka bunana dhiyalamina dhikana, ŋayi nhinana yukurra nhumalaŋgalana dhuwali ṉapuŋga'na.” \p \v 22 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarrana nhanukalaŋuwu ŋayi ḻundu'mirriŋuwunydja, “Yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Walunydja yurru ŋunhi buna, nhumanydja yurru waŋa bitjanna, ‘Ye-e-e, nhätha ŋayi ŋuli Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja ŋunhi buni?’ Bitjan nhuma yurru ŋonuŋdhu ŋayaŋuyunydja gatjpu'yun nhanŋu nhänharawunydja, yurru yakana nhuma yurru nhämanydja ŋanya ŋulinyaramirriyunydjayi. \v 23 Wiripunydja yurru yolŋu waŋa bitjan, ‘Ŋunha ŋayi ya',’ bitjandja, ga bitjan yurru walala waŋa, ‘Go, dhuwala ŋayi, liŋguna bunanana,’ bitjandja. Yurru yaka nhumanydja märr-yuwalkthiya ga marrtjiya ŋula ḻarruŋanydja nhanŋu. \v 24 Liŋgu ŋulinyaramirriyuna ŋunhi ŋayi yurru Yolŋunydja Gäthu'mirriŋu buna, ŋayi yurru yukurra marrtji lili djeŋarra'mirriyu wal'ŋu dhika yana, ga bukmakthuna ŋanya yurru nhämanydja, bitjandhina bitjan ŋuli yolŋu'-yulŋuyu bukmakthuna nhäma ŋunhi ŋayi ŋuli djaḻkarr'yundja djarraṯawun'kumanydja wäŋanhanydja bukmaknha dhuwala. \v 25 Yurru ŋäthilinydja ŋayi yurru ŋunhiyi burakirri ŋathili. Yo, yolŋu'-yulŋu ŋunhi yukurra dhiyaŋu-wala dhuwala nhina, walala yurru ŋarranha bukuyu-ŋurrkama gumurr-nherraṉ, bala bumana murrkay'kumana yurru. \p \v 26 “Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi ŋunhi ŋayi yurru Yolŋu Gäthu'mirriŋu roŋiyirri lili, dhuwalanydja yurru wäŋa balanyara yana liŋgu bitjarra ŋunhi walu ŋunhi ŋayi Nowa yäku yukurrana nhinana be ŋäthili. \v 27 Yo, ŋulinyaramirriyunydja yolŋu walala yukurrana nhinana yana wawuna; bitjarrana liŋgu walala marrtjina ḻukanana ŋatha ga gapu, miyalk ga ḏarramu yukurrana märranharaminana, yana liŋgu-u-u ga ŋuriŋina waluyu ŋunhi ŋayi Nowa gulŋiyina marrtjina bala mitjiyalili. Bala dhunupana yana ŋunhi gapuyunydja ḻupmaraŋalana warrpam'thurrunana baḏuwaḏuyurruna, ga bukmaknha walala murrmurryurrunanydja ŋunhili gapuŋurana. \v 28-29 Ga ŋulinyaramirriyu Lotmirriyunydja waluyu, yolŋuyu walalay yukurrana bitjarrayi liŋgu ḻukana ŋatha ga gapu, bäyim ŋula nhä malanha ga ḻämu-nherrara marrtjina ŋatha malanha, ga buṉbu dhuḻ'yurruna marrtjina, yana walala yukurrana nhinana wawuna, yana liŋgu-u-u ga ŋuriŋina waluyu ŋunhi ŋayi Lotthu gonha'yurrunana ŋunhiyi wäŋanha Djudumdja. Ga dhunupana yana ŋulinyaramirriyunydjayi gurthana beŋuru djiwarr'ŋurunydja marrtjina, bala walala warrpam'nha nhärananydja gurthayuna. \v 30 Yo, ga bitjandhina yurru yolŋunydja walala nhina yukurra ŋulinyaramirriyunydja waluyu ŋunhi yurru Yolŋu Gäthu'mirriŋu ŋunhi maḻŋ'thun warraŋulthirri dhiyala. \p \v 31 “Yo, ŋuli nhe ŋula yol garrwarnydja bala'ŋuranydja nhokalay nhe nhina yukurra yurru ŋulinyaramirriyunydja waluyu ŋunhi ŋayi yurru ŋunhiyi buna, dhunupana waṉḏiyanydja-wala, ga yaka marrtjiya roŋiyiya djinawa'lilinydja ga girriny'tja nhuŋuway marrtjiya wapmaraŋa. Ga ŋuli nhe yurru yukurra djäma nhokalay nhe gädniŋura waluyu ŋulinyaramirriyunydjayi, yana dhunupa waṉḏiyana yulŋunydja, yakana marrtjiya roŋiyiyanydja bala'lilinydja nhokalay nhe ŋula nhäkunydja märranharawu. \v 32 Guyaŋiya bala roŋiyiya Lotku ŋunhi miyalknha. \p \v 33 “Yo, ŋuli yukurra ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Ŋarranydja yaka ḏukṯuk ŋula yolku yolŋuwu ŋayi yurru ŋarranha walŋakuma. Ŋarrapi marŋgi nhinanharawu ŋamakurru'wunydja,’ bitjan, ŋunhiyinydja yolŋu yurru buwayakthirrina, yakana yurru ŋayi walŋa nhina yukurra. Ga ŋunhi nhe yurru waŋa bitjan, ‘Ŋarranydja yurru ŋarranhawuynydja ŋarra wekanhamirri Garraywalana bay, bala djäma nhanukalaynha yana djälkurru,’ bitjandja, bala nhenydja yurru yana maḻŋ'maramana yuwalkŋunydja ŋunhi wal'ŋu rom, bala nhina walŋana yurru yana. \v 34 Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi ŋunhi ŋayi yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja buna, yolŋu maṉḏa yurru mak nhina ŋorra waŋganyŋura, bala waŋganynhana ŋayi yurru djaw'yundja, ga waŋganynhanydja ŋayi yurru gonha'yunna ŋunhimalana bäymana. \v 35 Ga wiripunydja yurru märrma'yu dhäykayu maṉḏathu djäma nhina ŋatha gulkthun rrambaŋi yana, bala waŋganynhana ŋayi yurru märramanydja djaw'yundja, ga waŋganynhanydja ŋayi yurru gonha'yun ŋunhiwalana bäymana. \v 36 Ga bitjandhi liŋgu ḏarramuyu maṉḏathu nhina yurru warkthun gädniŋura, ga waŋganynhana yurru ŋayi djaw'yundja, ga waŋganynhanydja ŋayi yurru gananna ŋunhimalana bäymana.” \p \v 37 Ga walalanydja nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay waŋana dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Wanhami dhika yurru bitjandhiyinydja wäŋaŋura?” Ga ŋayinydja Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana mayali'kurruna ḻakaraŋala bitjarrana, “Ŋunhili wäŋaŋura ŋunhi wäyin ŋorra yukurra rakuny, ŋunhiwalayinayi wäŋalili yukurra yurru wäktja walala marrtji waŋgany-manapanmirri ḻukanharawu ŋurikiyi ŋanakkunydja barrpa'wunydja.” \c 18 \s1 Dhäwu' ḻakarama yukurra miyalkkalaŋuwuy ŋunhi ŋayi yukurrana ŋäŋ'thurruna bitjarra liŋgu \p \v 1 Yo, Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu' yolŋu'-yulŋuwala mayali'kurru, marŋgikuŋala ḻakaraŋala, märr yurru walala yukurra bitjan liŋgu bukumirriyama ŋäŋ'thun, ga yaka gandarrŋura märr-yawaryun bala ḏaḏawyunna. \v 2 Ga dhuwala ŋunhi ŋayi ḻakaraŋala dhäwuny'tja gam', “Waŋganyŋura wäŋaŋura nhinana yukurrana yolŋu mala-yarr'yunaramirri, yurru yaka ŋayi ŋunhiyi märr-ŋal'yurrunanydja Godkala, ga yaka ŋayi ḏukṯukthina yukurrana yolŋu'-yulŋuwu guŋga'yunarawu. \v 3 Ga ŋunhiliyinydja wäŋaŋura nhinana yukurrana miyalk dhuwaymiriw, ga bitjanna liŋgu ŋayi ŋunhiyi ŋurruwuyk miyalk ŋuli marrtjinyanydja ga waŋanha ŋurikalayi mala-yarr'yunaramirriwala yolŋuwala bitjana, ‘Way buŋgawa, guŋga'yurra ŋarranha, liŋgu ŋuruŋunydja gay' yolŋuyu ŋarranha ŋuli bitjan liŋgu yukurra bawa'-nherraṉna. Ŋarranydja ḏukṯuk nhe yurru dhunupakuŋa ŋarraku.’ \v 4 Bitjanayina ŋayi ŋunhi dhäyka ŋuli waŋanhanydja ŋurikalayi mala-yarr'yunaramirriwalanydja, yurru yakana ŋayinydja mäkiri'-witjurruna nhanŋu. Yurru ŋayi ŋunhiyi dhäykanydja ŋuli mukthuna marrtjinya yukurranha, waŋanha bitjanana liŋgu ŋunhi ŋupanayŋu dhäruk, ‘Guŋga'yurra ŋarranha, guŋga'yurra,’ bitjana ŋuli, yana liŋgu-u-u-u ga ŋunhiyi yolŋu mala-yarr'yunaramirri waŋanhamina ŋanyapinyay ŋayi bitjanmina, ‘Yakana ŋarra ŋuli märr-ŋal'yun yukurra Godkalanydja, ga yakana ŋarra ḏukṯuk guŋga'yunarawu yolŋu'-yulŋuwu, \v 5 yurru dhuwalanydja gay' dhäyka yukurra marrtji ŋuli bitjan liŋgu ŋarrakala, ḻayḻaymarama ŋarranha. Ŋarra yurru dhunupayamana nhanŋu nhänydja malanha, märr yurru ŋayi yakana ŋarranha märr-yawaryunmarama yukurra.’” \p \v 6 Bala ŋayi Djesu dhawar'yurrunanydja ḻakaraŋala bitjarrana, “Liŋgu muka nhuma ŋäkulanydja, ŋunhi nhaltjarra ŋayi ŋunhiyi rom-djarrpi mala-yarr'yunaramirri yolŋu waŋana. \v 7 Yurru Godnha ŋayipina mala-yarr'yunaramirri dhunupanydja wal'ŋu; yuwalk ŋayi yurru Godthu guŋga'yundja yukurra nhanŋuway ŋayi yolŋu'-yulŋunha, ŋunhi walala yurru yukurra bitjandja liŋgu märrliliyama gawaw'yun nhanŋu munhakunydja ga walupuynydja, yakana ŋayi yurru galkun weyingumanydja yukurra. \v 8 Märr-yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋayinydja yurru yana waḏutjana dhunupakumanydja nhä malanha ŋurikinydja ŋunhi nhe ŋuli mukthun yana bukumirriyama yukurra, ga yakana ŋayi yurru märr-yawaryundja. Yurru ŋayi maḻŋ'maramanydja yurru nhä dhiyala munatha'ŋura, ŋulinyaramirriyunydja ŋunhi ŋayi yurru ŋunhiyi Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja lili marrtji? Mukthun yurru yukurra yolŋu walala märr-yuwalkthirri nhanukala?... ga yaka yurru ŋula märr-yawaryundja?” \s1 Dhäwu' ḻakarama yukurra Rom-dharraymirrinha yolŋunha ga dhuwurr-yätjmirrinha yolŋunha \p \v 9 Yo, ga wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu' mayali'kurrunydja ŋuripa yolŋu'-yulŋuwa ŋunhi walala ŋuli guyaŋinyaramirri walalanhawuynha walala be rom-dhunupamirri, ga ḻakarama wiripu-guḻku'nhanydja ŋunha be ŋoyŋurana walala. Ga bitjarrana ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja gam', \v 10 “Märrma' yolŋu maṉḏa marrtjina bala Godkala Buṉbulili bukumirriyanharawu, yurru waŋganydja yolŋu ŋunhiyi rom-dharraymirri, ga wiripunydja yolŋu ga rrupiya-gombunharamirri, ŋunhi walala ŋuli wiripu-guḻku'yunydja walalanha waŋanha yätj-ḻakaranhana. \v 11 Yo, marrtjinanydja maṉḏa ŋunhiyi dhunupana yana gulŋiyinana, ga ŋayinydja ŋunhi rom-dharraymirrinydja marrtjina ŋunhana yana gumurrlilina, bala dhärrana ŋayi yukurrana bukumirriyaŋala gänana ŋayipina, ga bitjarrana ŋayi yukurrana waŋananydja gam', ‘God, ŋarra nhuna yukurra buku-wurrpandja mirithirri yana, ŋunhi ŋarranydja ḻatju' wal'ŋu yolŋu. Ŋarranydja dhuwala yaka yätj balanyara bitjan ŋunha wiripu-guḻku' yolŋu'-yulŋu. Yaka ŋarra wanaŋa-ḏumurru, ga yaka ŋarra ŋuli yukurra mayali'-wilkthun wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha, ga yaka ŋarra ŋuli marramba' djäma, ga djäma ŋula nhä yätj bitjan dhiyaŋu gay' rrupiya-gombunharamirriyu yolŋuyu. \v 12 Bitjan warray liŋgu ŋarranydja ŋuli yukurra bukumirriyama ŋoy-ŋathamiriwyu warray, ga bitjan liŋgu ŋarra ŋuli guḻk-guḻkthun 10-gumana nhä ŋarra ŋuli yukurra ŋayathama, bala gäma ŋarra ŋuli waŋganydja dhipala nhokalaŋuwuna djämawu,’ bitjarrayina ŋayi yukurrana ŋunhiyi rom-dharraymirrinydja yolŋu bukumirriyaŋala, wokthurruna yukurrana bitjarra nhanŋuway warray ŋayi. \p \v 13 “Ga ŋayinydja ŋunhi wiripunydja rrupiya-gombunharamirrinydja yolŋu marrtjina bala ŋunha dhuḏilili warray, barrkulili warray wiripu-guḻku'walanydja, yurru yaka ŋayi ŋula bukunydja garrwarthina djiwarr'lilinydja, yana ŋayi yukurrana buku-yirryirryurruna nhinana, liŋgu ŋayi ŋunhi gorana ŋuriŋi nhanukalay ŋayi yätjthu, ga bukumirriyaŋalanydja ŋayi yukurrana bitjarrana, ‘God, wuyurra ŋarraku. Ŋarranydja dhuwala yätj wal'ŋu yolŋu. Bäy-ḻakaraŋana ŋarraku,’ bitjarra.” \p \v 14 Bala ŋayi Djesunydja waŋana ḻakaraŋala bitjarrana, “Yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Godthunydja ŋunhiyi bäy-ḻakaraŋala ŋurikiyinydja yolŋuwu dhuwurr-yätjkunydja, ga roŋiyinanydja ŋayi wäŋalilinydja ḏarrtjalknha wal'ŋu ŋayaŋunydja nhanŋu, galkina yana Godkalana. Yurru yaka ŋayi God mäkiri'-witjurrunanydja yukurrana ŋurikiyinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurrana guyaŋinyamina ŋanyapinya ŋayi yanapi ŋayi dhuwurr-ŋamakurru yolŋu. Yo, ŋuli nhe yurru garrwarkunharamirri nhunapinyay nhe, ŋayinydja yurru Godthunydja nhuna dhuḏi'yunmarama ŋoylili, ga ŋunhi nhe yurru nyilŋ'maranhamirri dharraḏakunharamirrinydja, ŋayinydja yurru nhuna Godthunydja ḻaw'yunmarama garrwarkumana.” \s1 Djesu gumurr-ŋamathina yumurrku'wu \p \v 15 Ga ŋuliŋurunydja walala yolŋu'-yulŋuyu gäŋala yumurrku'nha bala Djesuwala, märr yurru ŋayi walalaŋgala goŋ-ŋal'yu-ŋal'yun ŋurikala yumurrku'wala. Ga walalanydja gonha ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay nhäŋala, bala gukuŋala warray dhärukthu wuṉḏarryuna, djuy'yurruna walalanha. \p \v 16 Ga ŋayi ŋunhi Djesuyunydja ŋunhimalayi nhäŋala, bala wäthurrunana walalaŋgu bitjarrana, “Way, gäŋa walalanha ŋunhiyi yumurrku'nha ŋarrakala. Yaka walalanha gukuŋa. Liŋgu balanyarayina yolŋu'-yulŋu nhanŋuwaynydja wal'ŋu Godkunydja yolŋu walala; walalana-yurru märrama nhä malanha ŋamakurruny'tja ŋunhi ŋayi yukurra Godthu ŋayathama ŋunha. \v 17 Märr-yuwalk ŋarra yukurra dhuwala ḻakaramanydja nhumalaŋgu. Ŋuli yurru ŋula yol yolŋu yaka gumurr-ŋamathirri, ga märrama Godkunydja Rom bitjan yana liŋgu bitjan yothu ŋuli ŋarraku gumurr-ŋamathirri, ŋunhiyinydja yolŋu yurru yakana gulŋiyirri ŋunhiwala Godkalanydja wäŋalili.” \s1 Ḻukunydjawunydja yolŋuwu dhuwala ḏälnha ŋurruŋukunharawu Djesuwunydja \p \v 18 Ga waŋgany yolŋu ŋurruŋu ḏarramu marrtjina ga dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra, “Garray, nhenydja dhuwala ŋamakurru' wal'ŋu. Nhaltjan dhika ŋarra yurru yulŋunydja, märr ŋarra yurru nhina yukurra ŋunhala Godkalanydja wäŋaŋura, bitjandja liŋgu yurru walŋanydja?” bitjarra. \p \v 19 Ga ŋayinydja Djesuyunydja ŋanya waŋana bitjarra, “Way, nhäku nhe dhuwala ŋarranha ŋamakurru'-ḻakaraŋalanydja? Yaka dhuwala ŋula yol yolŋu ŋamakurruny'tja; ŋayipina waŋganynha Godnha yana ŋamakurruny'tja wal'ŋu. \v 20 Marŋgi muka nhe romgunydja dhiyakunydja gam': Yaka buŋa murrkay'kuŋa yolŋunha, yaka marramba'yiya, yaka manaŋiya ga bothiya ḻakaraŋa. Märr-ŋal'yurra nhokalaŋuwala bäpa'mirriŋuwala ga ŋäṉḏi'mirriŋuwala yana.” \p \v 21 Ga ŋayinydja ŋunhiyi ḏarramunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Way Garray, dhuwalanydja malanha rom ŋarra yukurrana ḏälkuŋala beŋuru liŋgu ŋunhi ŋarra yothu muka yana,” bitjarra ŋayinydja. \p \v 22 Ga ŋayinydja ŋanya Djesuyunydja dhunupana yana ŋäkulana, bala waŋana bitjarrana, “Nhenydja dhuwala girri'-mäypamirri yolŋu, yurru waŋganynha nhe yukurra yakanydja ŋayathama. Gatjuy wekaŋana-wala ŋunhiyi nhuŋuway nhänydja malanha, warrpam'thurra yana rarr'yurra wekaŋa ŋunha ŋurruwuykkuna yolŋuwu, bala Godthuna yurru ŋayipina wekama nhuŋu biyapulnydja wal'ŋu ŋamakurru'mirrinydja nhä malanha ŋurukuy djiwarr'wuynha wal'ŋu, märr nhe yurru yuwalk wal'ŋu ḻukunydjayirri. Gatjuy marrtjiya, ga djäma nhe yurru biyakayina, bala roŋiyiyanydja, bala malthurrana ŋarraku.” \p \v 23 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuyu ŋäkulanydja, bala ŋurru-yupthurrunana dhikana, wirrkina galŋa-yätjthina, liŋgu ŋayi biyapul wal'ŋu ḻukunydja yolŋu ŋunhi. \p \v 24-25 Bala ŋayi Djesuyunydja yukurrana nhäŋalana ŋanya marrtjinyaranydja nhinanhara bala galŋa-yätjthinyarana, bala ŋayi waŋana bitjarrana. “Ḏäl dhuwala ḻukunydjawunydja yolŋuwu gulŋiyinyarawu Godkalaŋuwunydja Romgu. Ŋunhi ŋuli wäyindhunydja gamulyunydja gäma yukurra girri' guḻku' ḏiltjiyu nhanukalay ŋayi, ga ḏälnha nhanŋu ŋunhi gulŋiyinyarawunydja ŋula wanhamala wäŋalili ŋuliwitjan yutjuwaḻa'kurrunydja dhurrwarakurru, ga balanyarayina girri'-mäypamirriwunydja yolŋuwu ḏälnha yana wal'ŋu nhanŋu gulŋiyinyarawu bala Godkalanydja wäŋalili.” \p \v 26 Ga walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja ŋäkula ṉirryurrunana, bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarrana, “Yolnha dhika yurru walŋathirrinydja nhina? Yol yurru dhika gulŋiyirrinydja ŋunha Godkalanydja wäŋalili?” \p \v 27 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Yolŋunydja yurru yakana walŋakunharamirri bitjanmirriyinydja ŋanyapinyay ŋayi ŋula nhäyunydja ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama. Godthuna ŋayipina yurru yolŋunha walŋakumanydja yänanydja-wala, liŋgu bäyŋuna ŋula ḏäl Godkunydja djämawu.” \p \v 28 Bala ŋayi Betanydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Garray, ŋanapurrunydja ŋunhi gonha'yurruna ŋanapurruŋguwaynydja wäŋa ga bukmak warray nhä malanha, bala ŋanapurru malthurruna nhuŋuna,” bitjarra. \p \v 29 Bala ŋayi Djesunydja bilyurruna ga waŋana bitjarrana, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋunhi ŋayi yurru ŋula yolthu yolŋuyu ganan nhanŋuway nhä malanha, wäŋa ga dhäykanha nhanŋuway, ga wäwa'mirriŋunha ga ŋäṉḏi'mirriŋunha ga bäpa'mirriŋunha ga yumurrku'nha, ŋunhi ŋayi yurru bitjandhiyinydja ganan bukmaktja ŋarrakuwaynydja yana malthunarawu, märr yurru wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala Godkalaŋunydja ŋunhi Romgu marŋgithirri, \v 30 ŋurikiyinydja yolŋuwu yurru Godthu wekama nhä malanha ŋamakurru', bukulili ŋal'-ŋalmarama warray marrtji yurru biyapul warray dhiyaŋunydja-wala dhiyala munatha'ŋuranydja, ga ŋunhalanydja ŋayi yurru nhina yukurra walŋana, bitjanna liŋguna yurru, gupaḏalnha-wala yana.” \s1 Djesu biyapul ŋanyapinyay ŋayi ḻakaranhamina rakunydhinyarawuy ga walŋathinyara \p \v 31 Bala ŋayi Djesuyu ḻuŋ'thunmaraŋala marrtjina waŋganylilina nhanŋuwaynha ŋayi 12-nhana ḻundu'mirriŋunha walalanha, bala ŋayi ḻakaraŋala walalaŋgu bitjarrana, “Ŋäkanydja walala ŋamathaŋa wal'ŋu. Galki yurru ŋilimurru dhuwala bunana Djurutjalamdja wäŋaŋura. Ŋäthilinydja ŋunhinydja baman'tja yolŋuyu walalay dhäwu'-ḻakaranharamirriyu walalay yukurrana wukirri dhuwalayi, ḻakaraŋala yukurrana ŋunhiyi Yolŋunha Gäthu'mirriŋunha, nhaltjan yurru ŋunhi nhanŋu yalala ŋunhala Djurutjalam, ga bukmak ŋunhi nhä malanha walala ḻakaraŋala marrtjina yurru maḻŋ'thunna ŋarraku ŋunhala Djurutjalamdja. \v 32 Walala yurru dhayuŋandja ŋarranha mulkuruwalana yolŋu'-yulŋuwala goŋlilinydja, bala yurru ŋuriŋi mulku'-mulkuruyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋarranha wakalkumana, warku'yunna yurru ŋarranha, ga dhupthunna. \v 33 Walala yurru bartjunmaramana ŋarranha, bala buma murrkay'kumana. Yurru ŋarranydja gaŋgathirri warray yurru biyapul walŋathirri, ḻurrkun'thunydja munhayu.” \p \v 34 Ga bitjarra ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja ŋanyapinyay ŋayi, yurru walalanydja ŋunhi nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ŋäkula yaka wal'ŋu dharaŋaranydja; mukthurruna ŋunhi mayaliny'tja yukurrana ŋorrana djuḻuḻ'yurruna walalaŋgala, yakana walala marŋgithina nhaltjarra ŋayi yukurrana ŋunhi Djesu waŋana. \s1 Djesuyu maŋutjimirriyaŋala bambaynha \p \v 35 Yo, mukthurruna-wala walala marrtjina yukurrana dhukarrkurru bala, Djesu ga nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, ga ŋunhi walala galki bunanana Djariku wäŋaŋura, ga ŋunhiliyinydja waŋgany yolŋu yukurrana nhinana bambay, nhinananydja ŋayi yukurrana galki dhukarrŋura wal'ŋu, ŋäŋ'thurruna nhinana. \v 36 Bala ŋayi ŋäkula rirrakay ŋarwakthunara, walala marrtjina lili wäŋgaŋala ŋuliwitjarra dhukarrkurru. Bala ŋayi dhä-wirrka'yurruna yolŋu'-yulŋunhana bitjarra, “Way nhaltjan marrtji dhika yulŋunydja?” \v 37 Ga walalanydja ḻakaraŋala bitjarra, “Djesu dhuwala Natjurippuy wäŋawuy marrtji djuḻkthun,” bitjarra. \v 38 Ga dhunupa yana ŋayinydja yatjurrunana yukurrana bitjarrana, “Way Djesu, Gäthu'mirriŋu Daypitku, wuyurra ŋarraku go.” \p \v 39 Bala walalanydja dharrana yolŋu'-yulŋuyunydja way'yurruna, mukmaraŋala warray ŋanya. Yurru ŋayinydja yaka mukthurruna walalaŋgala way'yunarayu, mukthurruna warray yatjurruna yukurrana yäku ḻakaraŋala ŋanya Djesunha, “Djesu, Gäthu'mirriŋu Daypitku, wuyurra ŋarraku,” bitjarra. \p \v 40 Bala ŋayi Djesuyunydja ŋäkulana ŋanya, bala dhärranana yukurrana, bala waŋana bitjarrana, “Go gäŋa ŋanya lili ŋarrakala.” Bala dhunupana ŋayi yana wapthurrunanydja, bala djartjaryurrunana nhinana bala Djesuwalana. Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana ŋanya dhä-wirrka'yurruna bitjarra, \v 41 “Nhäku nhe djälnydja? Nhaltjan ŋarra nhuna yurru yulŋunydja?” bitjarra. \p “Garray, nhänharawuna ŋarra dhuwala ḏukṯuktja, ŋarra yurru nhämana,” bitjarra ŋayi bambaynydja buku-wakmaraŋala nhanŋu. \p \v 42 Bala ŋayi Djesunydja waŋana ḻakaraŋala bitjarrana nhanŋu, “Ma' nhäŋana! Nhokala märr-yaraŋanarayunydja nhe dhuwali ḏukthurrunana.” \p \v 43 Ga dhunupana ŋayi maŋutjimirriyinana yulŋunydja nhäŋalana, bala ŋayi malthurrunana nhanŋu nhinana bala dhukarr-ŋuparana Djesuwu, buku-wurrparana dhikana wal'ŋu wirrkina Godnhanydja. Ga bukmakthuna walala yolŋu'-yulŋuyunydja nhäŋala ŋunhiwalayi ŋanya, bala bitjarrayi liŋgu buku-wurrpara walalanydja marrtjina Godnha. \c 19 \s1 Djakiyatjthu warrpam'thurruna wekaŋala nhänydja malanha nhanŋuway, bala malthurrunana yana Djesuwuna \p \v 1 Ga ŋuliŋurunydja ŋayi Djesu mukthurrunana yana marrtjina yukurrana, yana liŋgu ga gulŋiyina ŋayi Djarikulili wäŋalili yäkulili, liŋgu ŋayi yurru ŋuliwitjandhinydja djuḻkmaramana. \v 2 Ga ŋunhili wäŋaŋura yukurra nhina waŋgany ḏarramu yäku Djakiyatj, yurru ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja mirithirri ḻukunydja, liŋgu djämanydja nhanŋu ŋurikiyi, ŋayi ŋuli marrtjinya galkaṉa rrupiya-gombunha yolŋu'-yulŋunha ŋuriki ŋurruŋuwu buŋgawawu ŋunhi ŋayi buŋgawa wal'ŋu ŋurikiyi wäŋawu, yurru ŋayi ŋunhi buŋgawanydja mulkuru yulŋunydja, bäpurruny'tja Rawumbuy, bala walalanydja nhanŋu yakana djäl yolŋu'-yulŋunydja ŋurikiyi Djakiyatjku. \p \v 3 Yo, ŋayi Djakiyatjthunydja ŋäkulana, ŋayi yukurrana marrtjina lili ŋuliwitjarra, bala ŋayi djälthina mirithinana nhänharawunydja nhanŋu Djesuwu, nhäyinyara ŋayi mak yolŋunydja. Yurru guḻku'yu mirithirri yolŋuyunydja gungaŋala warrpam'nha dhukarrnydja, bala ŋayi ŋurrana yana djaka'-djakaṯthurrunana, yana gulkuru warray, liŋgu ŋayi ŋunhi märr ŋuli gurriri ya' ḏarramu. \p \v 4 Bala ŋayi Djakiyatjtja waṉḏinana ŋuliŋurunydja ŋäthilina, bala ŋal'yurruna dharpalilina, ga ŋunhilina ŋayi yukurrana dharpaŋurana nhinananydja, galkurrunana nhanŋu Djesuwu ŋunhi ŋayi yurru marrtji ŋuliwitjan dhukarrkurru. \p \v 5 Nhinananydja ŋayi yukurrana, bala ŋayi Djesunydja marrtjina galkithinana, bala gulyurrunana dhärranana, bala yana buku-ruŋalana garrwarlilina, ga waŋana bitjarrana, “Go Djakiyatj, yarrupthurrana lili waḏutja. Ŋarranydja yurru dhuwala nhina nhokalana wäŋaŋura gäthuranydja.” \p \v 6 Bala yana ŋayi Djakiyatjtja mirithinana wal'ŋu dhika märr-ŋamathinanydja, goŋmirriyinana manapara, bala ŋayi yarrupthurrunanydja waḏutjana yana dhika, bala garr'yurrunana ŋanya yana dhunupana balayina nhanukalay wäŋalilina Djakiyatjkala. \p \v 7 Ga walalanydja yolŋu'-yulŋuyunydja yukurrana yana nhäŋalana maṉḏanha marrtjinyarana, maṉḏa nhinana bala marrtjina, bala walala waŋanhamina walalawuynha, gupa-waŋana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Nhäku ŋayi ŋunha marrtjina bala ŋurukalanydja wäŋalili dhuwurr-yätjkalanydja?” bitjarra. \p \v 8 Ga ŋunhiliyinydja Djakiyatjkalanydja wäŋaŋura, ŋayi Djakiyatjtja dhärranana gumurrŋurana nhanukala Djesuwala, bala waŋana bitjarrana, “Garray, ŋarra yurru dhuwala guḻk-guḻkthunna märrma'lilina bukmak nhä malanha ŋunhi ŋarra yukurra dhuwala ŋayathama, bala ŋarra yurru waŋganydja miṯtji-wuḻkthun ga wekama ŋuruku ŋurruwuykmirriwuna yolŋu'-yulŋuwu. Ga bitjandhi liŋgu ŋarra yurru wekama buku-ruŋiyinyamaramayi ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋarra ŋanya ŋäthili gombuŋala yana ŋarranhawuy ḻukunydjakunhaminya; ŋarra yurru buku-ruŋinyamaramayi nhanŋu biyapul wal'ŋu, bukulili ŋal'-ŋalmarama ŋunhimalayi ŋunhi ŋarra nhanukala djaw'yurruna ŋäthili,” bitjarra ŋayi Djakiyatjthu ḻakaraŋalanydja. \p \v 9 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Gäthuranydja dhuwala walŋamirri rom liŋguna maḻŋ'thurrunana dhiyalanydja wäŋaŋura, liŋgu dhuwalanydja ḏarramu yuṯana, liŋguna ŋayi yuṯathinana biyapulnha wal'ŋu, ga yuwalknha ŋayi dhuwala yulŋunydja Yipurayimgalana yana yarraṯaŋurunydja. \v 10 Liŋgu ŋarranydja lili dhunarrana, dhuwala Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja wal'ŋu, marrtjinanydja ŋarra ḻarrunharawu ga walŋakunharawu ŋuriki walalaŋgu ŋunhi walala winya'yunarawuy walala.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Dhäwu' mel-wiḏi'mirriwuy ŋunhi ŋayi ŋuli Godthu wekama dharraylili ŋilimurruŋgala \p \v 11 Yo, yolŋu walala yukurrana mäkiri'-witjurruna nhanŋu Djesuwu, ŋunhi ŋayi yukurrana ḻakaraŋala bitjarra gam', “Ŋarranydja dhuwala marrtjina lili walŋakunharawu ŋurikiyi winya'yunarawuywu walalaŋgu.” Bala ŋayi ḻakaraŋalana walalaŋgu wiripunydja dhäwu' mayali'kurruna, liŋgu galkina walala yurru ŋayathamana ŋunhi Djurutjalamdja wäŋa, ga walalanydja yukurrana yolŋu'-yulŋuyunydja guyaŋina djarrpi'kuŋala bitjarra gam', “Galki yurru Godkunydja rom maḻŋ'thunna, liŋgu ŋunhi ŋayi Djesuyu yurru mulka Djurutjalam, bala ŋayi yurru be wapmaranharamirri ŋanyapinyay ŋayi buŋgawakunharamirrina ŋunhiyinydja, bala ŋayina yurru ŋanapurruŋgu buŋgawanydja dhiyakuyi wäŋawu,” bitjarrayina walala yukurrana guyaŋinanydja djarrpi'kuŋalana wal'ŋu. \v 12 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala dhäwu' mayali'kurrunydja bitjarra gam', “Waŋgany yolŋu yukurrana nhinana dhiyala wäŋaŋura, yurru ŋayi gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, bala marrtjina bena barrkulilina, märr ŋunhalayina ŋayi yurru ŋurruŋuyirri buŋgawayirri, ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi yurru roŋiyirri biyapul, bala ŋayi yurru nhinana yukurra bitjan ŋurruŋuna wal'ŋu buŋgawana dhiyala. \p \v 13 “Yo, yurru ŋayi gonha'yurrunanydja ŋunhi dhuwala wäŋa, ŋäthilinydja ŋayi wäthurruna ŋurikiyi walalaŋgu nhanukalayŋu ŋayi djämamirriwuna walalaŋgu 10-guna, bala ŋayi wekaŋalanydja walalaŋgala dharraylilinydja waŋgany ŋaraka rrupiyanydja biyapul wal'ŋu mel-wiḏi'mirri dhika, waŋga'-waŋganygala yana walalaŋgala ŋurikalayi yolŋu'-yulŋuwalanydja dharraylilinydja. Bala ŋayi waŋananydja ḻakaraŋala bitjarrana, ‘Ŋay' djämana dhiyaŋunydja ŋuthanmaraŋana marrtjiya, bala yindikuŋana, bäy yurru ŋarra roŋiyirri,’ bitjarra. Bala ŋayi gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa. \p \v 14 “Yurru nhanŋuwaynydja miṯtji yolŋu'-yulŋu nhanŋu ŋuyulkthina warray, bala walala djuy'yurruna dhäwu'mirrinhana walalanha, walala marrtjinanydja ŋunhiwalayi barrkulilinydja wäŋalili, bala ḻakaraŋala bitjarrana, ‘Yakana ŋanapurru ŋurikiyinydjayi ḏarramuwu yolŋuwu ḏukṯuk, ŋayi yurru ŋanapurruŋgu ŋurruŋu buŋgawa yakana.’ \v 15 Yurru yuwalk ŋayi ŋunhiyi ḏarramu ŋurrulilinydja ŋunhanydja wapthurruna, ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi roŋiyinayi biyapul. Ga dhunupana yana ŋayi djuy'yurrunana ŋuriki djämamirriwunydja walalaŋgu, ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi ŋayi wekaŋala ŋäthili walalaŋgala dharraylili ŋunhiyi mel-wiḏi'mirri rrupiya ŋaraka. Bala walala marrtjinana nhanukala yana gumurrlilina, märr yurru ŋayi maḻŋ'marama walalaŋgala, nhaltjarra walala yukurrana djäma ŋuriŋiyi ŋunhi ŋayi wekaŋala walalaŋgala dharraylili. \p \v 16 “Bala ŋayi waŋgany ŋathili marrtjina nhanukala ŋurikalayi ŋurruŋuwala, bala ḻakaraŋala bitjarra, ‘Garray, ŋarranydja yukurrana djäma ŋuriŋiyinydjayi ŋunhi nhe wekaŋala ŋarrakala ŋäthili goŋlili, ga biyapul ŋarra 10-nha bukulili ŋal'maraŋalanydja ŋunhimalayi waŋganylilinydja.’ \v 17 Ga ŋunhiyi buŋgawa ŋurruŋunydja waŋana bitjarra, ‘Way, nhenydja dhuwala manymaknha yana djämamirri. Nhenydja yukurrana djäma ḻatju'kuŋala warray dhika wal'ŋu ŋuriŋiyinydja yutjuwaḻa'yunydja ŋunhi ŋarra wekaŋala nhokala, bala ŋarranydja yurru nhokala dharraylili wekama biyapulnha wal'ŋu guḻku'na. Nhenydja yurru ŋunhi djäkamirri 10-guna miṯtjiwu wäŋawu malaŋuwu.’ \p \v 18 “Bala wiripunydja yolŋu marrtjina djämamirri ŋunhiwalayi buŋgawawala ŋurikala, ga ḻakaraŋala ŋayi bitjarrana, ‘Garray, ŋarranydja yukurrana dhuwala djäma ŋuriŋiyinydjayi ŋunhi nhe wekaŋala ŋarrakala dharraylili, ga ŋarranydja biyapul ŋunhimalayi bukulili ŋal'maraŋala guḻku'yi mala 5-kuŋala,’ bitjarra. \v 19 Ga ŋayinydja waŋana ŋunhiyinydjayi buŋgawanydja ‘Manymak,’ bitjarra. ‘Nhenydja yurru djäka yukurra 5-kuyi malaŋuwu wäŋawu.’ \p \v 20 “Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru wiripuna marrtjina djämamirri yolŋu ga waŋana nhanukala bitjarra, ‘Garray, ŋay' dhuwalana ŋunhi yulŋunydja nhuŋu, ŋunhi nhe ŋarrakala wekaŋala dharraylili. Ŋarranydja yukurrana ŋayathaŋala ŋunhiyi garrpiṉara yulŋunydja maryakalmirri djuḻuḻmaranhara yana, märr ŋayi bini yaka winya'yunna. \v 21 Ŋarranydja nhuŋu borrk-beyaṉiyina, liŋgu nhe dhuwala ḏälnha mirithirrina buŋgawa. Nhe yukurra ḏukṯukthirri guḻku'wu märranharawu ŋuliwitjan wiripu-guḻku'wala yolŋu'-yulŋuwala djämakurru.’ \v 22 Ga ŋayinydja ŋunhi buŋgawanydja waŋana bitjarrana ŋurikiyinydja djämamirriwunydja, ‘Nhenydja dhuwala yätjnha yana djämamirri. Ŋuriŋiyi nhokalaynydja dhärukthu ŋarra yurru nhuna yätj ḻakaramana. Nhenydja marŋgi muka ŋarraku ŋunhi ŋarra dhuwala rom-ḏäl yolŋu. Yo, yuwalk muka dhuwala ŋunhi ŋarra yukurra ḏukṯukthirri guḻku'wu märranharawu ŋuliwitjan djämakurru wiripu-guḻku'walanydja. \v 23 Nhäku warray nhe yakanydja djäma ŋamathaŋalanydja ŋuriŋinydja ŋunhi ŋarra nhokala wekaŋala? Ŋunhi bini nhe gurrunhana ŋunha djorra'lilinydja, ŋarranydja bini ŋunhi märranha biyapulnha bukulili ŋal'maranharawuynydja ŋuliŋuruyi, ŋunhi ŋarra roŋiyinanydja dhuwala.’ \p \v 24 “Bala ŋayi buŋgawanydja ŋunhi bilyurruna, ga waŋana ŋurikala wiripu-guḻku'walana, ŋunhi walala yukurrana dhärra'-dharrana bitjarra bala galki, bitjarrana, ‘Ma' märraŋana djaw'yurrana ŋunhiyinydjayi ŋaraka mel-wiḏi'mirrinydja nhanukala, ga wekaŋa ŋurikina yolŋuwu ŋunhi ŋayi yukurra ŋayathama 10 ŋaraka.’ \v 25 Ga walalanydja waŋana bitjarra, ‘Way Garray, guḻku'na ŋayi yukurra ŋayathamanydja liŋguna.’ \p \v 26 “Ga ŋayinydja waŋana ŋunhi buŋgawanydja yolŋu bitjarra, ‘Yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra dhuwala ḻakaramanydja. Ŋunhi ŋayi yukurra yurru yolŋuyu ḏälkuma ŋula nhä wekanhara ŋarrakuŋu, ŋurikiyinydjayi yolŋuwu ŋarranydja yurru wekama biyapul wal'ŋu ŋunhimalayi. Ga ŋunhi yukurra yurru yolŋu dhäparktja nhina, bäyŋunydja yukurra ŋayi ŋayathama ŋula nhä wekanhara ŋarrakuŋunydja, bala ŋarranydja yurru ŋurikalayinydja yana djaw'yunna märramana nhä ŋayi yukurra ŋayathama yutjuwaḻa.’ \v 27 Bala ŋayi biyapul waŋana ŋunhiyi buŋgawa bitjarranydja, ‘Go gäŋana lili ŋarraku ŋunhi miriŋunhanydja walalanha, ŋunhinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walala yaka ḏukṯuk ŋarraku buŋgawayinyarawu walalaŋgu. Gäŋana lili walalanha dhipalana, bala buŋana. Yakana walala yurru yana nhina yukurra dhiyala ŋarrakalanydja.”’ Bitjarrayina ŋayi Djesuyu yukurrana ḻakaraŋala mayali'mirrinydja ŋunhiyi dhäwu'. \s1 Djesu marrtjina yarraman'thu Djurutjalamlilina gärrina \p \v 28 Yo, ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋala dhäwuny'tja, bala walala yana marrtjinana dhukarr-ŋuparana yukurrana ŋunhamala buku Djurutjalamlilina, yurru ŋayi Djesunydja yukurrana marrtjina ŋurruŋu, ga walalanydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay nhanukala marrtjina munguyurruna bala dhuḏikurru. \p \v 29 Marrtjinanydja walala yukurrana-a-a bala-a-a, ga-ga-ga-ga-a-a, yana liŋgu, ga galki Baṯpatjtja ga Bithininydja wäŋaŋura bukuŋurana wal'ŋu yäkuŋura Wolipnha, märr-galkina yana ŋunhiyinydja Djurutjalamnha, ga ŋunhalayinydja ŋayi Djesu waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana maṉḏakala bitjarra, \v 30 “Gatjuy marrtjiya maṉḏa ŋunhawala ya' wäŋalili. Ŋunhi nhuma yurru bunanydja ŋunhalayi, nhuma yurru maḻŋ'marama ŋunhayi yarraman' yuṯa wal'ŋu, ŋunhi yaka ŋayi yolŋuwuŋu gänharanydja yukurranhara ŋäthiliŋuwuynydja ŋunhiyi, ŋunhayi dhärra yukurra yulŋunydja ḏapmaranhara. Yupmaraŋanydja nhuma yurru ŋunhiyi yarraman'nha, bala gäŋana lili ŋarrakala. \v 31 Ga ŋuli ŋayi yurru yolŋuyu dhä-wirrka'yun nhumalanha bitjandja, ‘Way, nhäku nhuma yukurra dhuwala yupmaramanydja dhuwaliyi?’ bitjandja yurru, nhumanydja yurru ḻakarama bitjan, ‘Garray ŋunha ḏukṯuk dhiyakuyi,’ bitjan nhumanydja yurru ḻakarama.” \p \v 32 Bala maṉḏa marrtjinanydja, ga maḻŋ'maraŋalanydja yuwalkthi yana, bitjarra yana liŋgu ŋunhi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala maṉḏaku. \v 33 Yupmaraŋalanydja maṉḏa ŋunhiyi yarraman'nha, bala ŋayi ŋuriŋi wäŋa-waṯaŋuyunydja yolŋuyu nhäŋalana, bala waŋana bitjarra warray, “Way maṉḏa, nhäku nhuma yukurra yupmaramanydja dhuwaliyi?” bitjarra. \v 34 Ga maṉḏanydja waŋana bala buku-ruŋinyamaraŋalanydja, bitjarra, “Garray ŋunha dhiyakuyinydja ḏukṯuk,” bitjarra. \p \v 35 Bala maṉḏa gäŋalana ŋunhiyi yarraman'nhanydja bala Djesuwalana. Bala walala bukmakthu yana yupmaraŋalanydja marrtjina walalaŋguway walala girriny'tja malanha, bala ŋal'maraŋala ŋunhiyi girriny'tja ḏiltjililina wäyingalana ŋurikalana yarraman'kalana, bala ŋayi Djesunydja ŋal'yurrunana ŋunhimalayi wäyingalana ḏiltjilili. \v 36 Marrtjinanydja ŋayi yukurrana bala, gorruŋalanydja marrtjina ŋunhilimi yarraman'ŋuranydja, bala guḻku'yuna yolŋuyunydja walalay yupmaraŋala marrtjina girriny'tja, bala minhdhalaraŋalana marrtjina dhukarrlilina bala, gatjaḻnha djäma ḻatju'kuŋalana nhanŋu Djesuwuna marrtjinyarawuna yukurranharawu. \p \v 37 Marrtjinanydja walala-a-a, ga ŋunhi walala yarrupthurrunanydja ŋurikiyi bukuwu wäŋawu, galkina yana Djurutjalamnha, ga ŋunhiliyinydja guḻku'na mirithirrina yolŋunydja walala dhika wal'ŋu yatjunmina yukurrana wokthurruna Godkuna, buku-wurrparanydja yukurrana Godnha ŋurikiyi ŋunhi walala nhäŋala mirithirri ganydjarr-ḏumurru wal'ŋu rom nhanukala Djesuwala djämawuy. \v 38 Yo, ga bukmaknha walala märr-yiŋgathinanydja dhika martjmartjurrunanydja, wokthurrunana nhanŋu wirrkina, ḻuku-yiŋgathinana wal'ŋu dhikana bitjarrana gam', “Nhenydja ŋanapurruŋgu dhuwala ŋurruŋu buŋgawa. Godtja nhuŋu wokthun warray ŋuli yukurra, ŋunhi nhenydja dhuwala marrtji yukurra Garraywala wal'ŋu yäkuyu. Galkina ŋanapurru yurru dhuwala nhinanydja ŋayaŋu-yal'yunaraŋurana ŋula nhämiriwnha marimiriwnha yana, nhanukalana yana djiwarr'wuyŋurana wal'ŋu romŋuranydja. Go ŋilimurru wokthunna Godkunydja.” Bitjarrana walala yukurrana yatjunminanydja, märr-yiŋgathinana marrtjina lili. \p \v 39 Ga ŋunhili miṯtjiŋuranydja yolŋu walala rom-dharraymirri yukurrana dhärra'-dharrana, bala walala waŋana Djesuwalanydja bitjarrana, “Way marŋgikunharamirri, mukmaraŋa dhuwali ya' yolŋu'-yulŋunha nhuŋuway malthunaramirrinha walalanha.” \p \v 40 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala walalaŋgunydja balanydja bitjarra warray, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋuli dhuwalanydja walala yurru yolŋu'-yulŋu mukthun, bala walalanydja yurru dhuwala guṉḏana yatjunmirri, wokthunna yukurra yurru Godku.” \s1 Djesu ŋäthina yukurrana wäŋawu Djurutjalamgu \p \v 41 Yo. Marrtjinanydja ŋayi yukurrana Djesu bala-a-a, yana liŋgu galkithina Djurutjalamnha wäŋa, bala ŋunhilina ŋayi gulyurrunanydja, bala nhäŋalana yukurrana ŋunhiyi wäŋanha, wuyurrunana manapara ŋurikiyi wäŋawunydja, bala ŋayi ŋäthinana. \v 42 Bala bitjarrana ŋayi waŋananydja, “Nhumanydja ḏukṯuk nhuma yurru nhina yukurra mäwaya'ŋura dhika wal'ŋu. Dhiyalamina gäthuranydja ŋayi ŋunhiyi yolŋu mäwaya'kunharamirrinydja nhina yukurra nhumalaŋgalana, yurru yaka nhuma märramanydja ŋuli yukurra ŋanya. Ga dhiyaŋunydja-wala nhuma yurru yakana nhina yukurra mäwaya'ŋuranydja, liŋgu nhumalaŋgala maŋutjiŋuranydja djuḻuḻ'yunarana ŋorra yukurra. \p \v 43 “Yo, galki yurru miriŋunydja dhipala wäŋalili marrtjina, bala walala yurru ḻiw'maramana yana dhärranydja marrtji, gungamana nhumalaŋgu wäŋana, ga yakana yurru nhumalaŋgu dhaḻakarr waṉḏinyarawu winya'yunarawunydja. \v 44 Dhunupana walala yurru dhuwala wäŋanydja ḏaw'-ḏawyunna marrtji, ga bumana dhawar'maramana yolŋunhanydja walalanha, warrpam'nha buwayakkuma. Yakana yurru ŋula waŋgany guṉḏa dhärranydja yukurra, warrpam'nha yurru buḻwaŋ'thun, muṉguynha marrtji ŋorra, liŋgu nhuma yaka warray dharaŋaranydja ŋunhi ŋayi Gunhu'yu withiyaranydja lili nhumalanha, walŋakunharawunydja nhumalaŋgu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala Djurutjalamnhanydja ŋäthilinydja, wuyurrunana manapara. \s1 Djesuyu gukuŋala dhawaṯmaraŋalana nhä malanha Godkala Buṉbuŋurunydja \p \v 45 Bala ŋayi mukthurruna yana marrtjina yukurrana, martjmartjurrunana ga-ga-ga-ga-a-a, ga Djurutjalam bunana. Ga dhunupana yana ŋayi Djesunydja marrtjina ŋunhimalana buku-ŋal'yunaramirrililina Buṉbulili Godkalana, bala nhäŋala ŋayi ŋunhimalayinydja yolŋu'-yulŋunha, walala yukurrana buku-yuḻkthunmina rrupiya, ga djalim wäyin malanha ŋunhili Godkala Buṉbuŋuranydja. Bala dhunupana yana ŋayi Djesuyu gukuŋalana dhawaṯmaraŋalana ŋunhiyinydja yolŋu'-yulŋunhanydja, \v 46 bala ŋayi waŋana walalaŋgala bitjarra, “Dhuwala Djorra'yunydja yukurra ḻakarama Godkalanydja bitjan, ‘Ŋarrakunydja buṉbu yurru yukurra dhärra buku-ŋal'yunarawu waŋganygu yana, märr yurru yukurra dhärra buku-ŋal'yunarawu waŋganygu yana, märr yurru yolŋu walala bukumirriyama yukurra dhiyala,’ bitjan. Ga nhumanydja dhuwalayi buṉbunha wakalkuma warray ŋuli yukurra, bitjanna bitjan ŋuli dhuwalayinydja wäŋa dhärra yukurra manaŋganmirriwuna walalaŋgu djuḻuḻ'yunarawu, bitjandhina nhumanydja ŋuli.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu walalanha dhawaṯmaraŋalanydja. \p \v 47 Yo, ga bitjana liŋgu walu-ŋupana ŋayi ŋuli yukurranha Djesuyu marŋgikunhanydja ŋunhili Buṉbuŋuranydja, ga walalanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja wal'ŋu ḏalkarra'mirrinydja walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala, ga wiripu-guḻku' ŋaḻapaḻmirri, walalanydja ḏukṯukthina bunharawuna nhanŋu. \v 48 Yurru bäyŋu walala maḻŋ'maraŋala gatjaḻnydja ŋayathanharawunydja nhanŋu, liŋgu walalanydja ŋuli yolŋu'-yulŋuyunydja bitjana liŋgu ḻiw'maranha ŋanya yukurranha, wirrkina walala dhika mäkiri'-witjurrunanydja nhanŋu dhärukkunydja, märr yurru walala yaka waŋgany ŋula dhäruk meṉguma. \c 20 \s1 Ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋu'-yulŋuyu ŋoy-wilaŋala dhä-wirrka'yurruna Djesunha \p \v 1 Waŋganymirri waluyu Djesu yukurra nhina ŋunhiliyi Buṉbuŋura Godkala, marŋgikuma yukurra ḻakarama Godku ŋunhi ŋamakurru' dhäwu'. Ga walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu walala marrtjina ḏalkarra'mirrinydja yolŋu walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala, \v 2 bala walala dhä-wirrka'yurruna waŋana ŋanya Djesunha bitjarra, “Ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala. Yolthu nhuna waŋana bitjanarawuyinydja djämawu? Yolthu nherraranydja nhuna dhiyakuyinydja?” \p \v 3 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana balanydja walalaŋgunydja bitjarra, “Ŋäthilinydja ŋarra yurru nhumalanha dhä-wirrka'yun. Ma', ḻakaraŋana ŋarraku. \v 4 Yolthu nherrara Djonnhanydja ŋunhi? Yolthu ŋunhinydja ŋanya waŋana ḻiya-ḻupmaranharawu yolŋu'-yulŋuwunydja?... Godthu?... bay yolthu, yolŋu'-yulŋuyu?” \p \v 5 Bala walalanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja walala waŋanhamina bitjanmina, “Way, nhaltjan dhika ŋilimurru yurru ḻakaramanydja nhanŋu balanydja? Ŋuli ŋilimurru yurru ḻakarama bitjandja, ‘Godthu muka ŋunhi ŋanyanydja nherrara Djonnhanydja,’ bitjandja, bala ŋayi yurru ŋunhi waŋa ŋilimurrunhanydja bitjanna, ‘Nhäkuna nhuma yakanydja märr-yuwalkthina nhanŋu Djongunydja dhärukku?’ bitjanna yurru. \v 6 Ga ŋuli ŋilimurru yurru waŋa nhanukala ḻakarama bitjandja, ‘Yolŋu-yulŋuyu ŋunhi ŋanya nherrara ŋurikiyi djämawu,’ bitjandja, ga walalanydja yurru ŋunhi yolŋu'-yulŋu wiripu-guḻkuny'tja ŋoynha-djingaryun, maḏakarritjthirrina ŋilimurruŋgu, bala buma guṉḏayuna, liŋgu walalanydja ŋunhi märr-yuwalkthirri yukurra nhanbala, ŋunhi ŋayinydja Djondja beŋuru Godkuŋu djuy'yunara dhäwu'-gänharamirri.” \v 7 Bala walala waŋana Djesunhanydja bitjarrana, “Yakana ŋanapurrunydja dhuwala marŋgi bay', yolthu ŋunhi Djonnha nherrara ŋurikiyi djämawu.” \p \v 8 Ga ŋayi Djesunydja waŋana walalaŋgunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Nhumanydja yaka warray ŋarrakalanydja ḻakaraŋala ŋunhiyi,... yolthu ŋunhi ŋanya Djonnha nherrara, bala ŋarranydja yurru yakayi yana nhumalaŋgunydja ḻakarama yolthu ŋarranhanydja dhiyakuyi nherrara djämawu.” Bitjarrana ŋayi Djesu waŋana walalaŋgala balanydja. \s1 Mayali'mirri dhäwu' dharraymirriwalaŋuwuy \p \v 9 Ga ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala dhäwu' mayali'kurru ŋurikala yolŋu'-yulŋuwala, ga dhuwala ŋayi ḻakaraŋalanydja ŋunhi gam', “Ŋunhiliyi yolŋu yukurrana nhinana wäŋa-waṯaŋu, ga ŋayinydja ḏukṯuk ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋu ŋayi yurru ŋuthanmarama yukurra ŋamakurru' malanha yana borum, bala ŋayi ḻämu-nherrarana ŋunhimalayinydja wäŋalili borumnha malanha dharpa. Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi djarr'yurruna yolŋu'-yulŋunhana ŋurikiyi djäkawunydja yukurranharawu, märr yurru ŋayi ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja marrtji wiripuŋulilinydja wäŋalili, yurru märr-weyin ŋayi yurru marrtjinydja. Bala ŋayi waŋana ŋurikala djäkamirriwalanydja walalaŋgala bitjarrana, ‘Dhiyakunydja nhuma yurru djäka ŋamathama ŋarrakalaŋuwu, ga ŋunhi yurru borumdja balwurthirri, ga nhumanydja yurru guḻk-guḻkthun ŋarrakunydja gänaŋulilina,’ bitjarra. Bala ŋayi marrtjinana ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja wiripuŋulilina wäŋalili. \p \v 10 “Yo, nhinananydja ŋayi yukurrana ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋunydja yolŋu, yana liŋgu-u-u, ga walu gilitjina borumgu ŋurikiyi, bala ŋayi wäthurruna waŋganyguna djämamirriwu, bala ŋayi waŋana bitjarrana, ‘Gatjuy nhe yurru marrtji balayi ŋarrakala wäŋalili, ga ŋulaŋuruyinydja nhe yurru märrama ŋunhiyi ŋarraku borum, bala gämana lili ŋarraku.’ Bala ŋayi marrtjinana ŋunhiyi djämamirrinydja. \p “Ga walalanydja ŋunhi borum-djäkamirriyunydja walalay nhäŋala ŋunhiyi yolŋunhanydja, bala mulkanana ŋanya baṯ-gay, bumarana ŋanya marrtjina, bala djuy'yurruna yänana. \p \v 11 “Ga bitjarrayi liŋgu wiripunhanydja ŋayi ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuyu djuy'yurruna, ga bitjarrayi yana liŋgu walalanydja yätjkuŋala yana bumara ŋanya, bala walala djuy'yurrunanydja ŋanya goŋnha ŋula nhämiriwnha. \v 12 Ga biyapul ŋayi djuy'yurruna wiripunhanydja djämamirrinha, bala walala bitjarrayi bumaranydja ŋanya, bala ŋurrkaŋalana dhawaṯmaraŋalana warraŋullilina. \p \v 13 “Bala ŋayi ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋuyunydja yolŋuyu guyaŋina bitjarrana, ‘Nhaltjanna dhika ŋarra yurru yulŋunydja? Manymak. Ŋarra yurru djuy'yun ŋarrakuwaynha ŋarra wal'ŋu marrkapthunaramirrinhana gäthu'mirriŋunha, märr yurru walala nhanŋuna märr-ŋal'yundja.’ Bala ŋayi djuy'yurruna ŋunhiyinhayi nhanŋuwaynha ŋayi gäthu'mirriŋunha. \v 14 Ga ŋunhi walala nhäŋalanydja ŋanya ŋunhiyi, ŋuriŋiyi borum-djäkamirriyunydja walalay, bala walala waŋanhamina bitjanminana, ‘Way, dhuwalanydja ŋunhi ŋurikiyinayi gäthu'mirriŋu, marrtji yukurra lili. Go, bumana ŋilimurru ŋanya ŋi', murrkay'kumana, märr yurru dhuwalanydja wäŋa ŋilimurruŋguwaynha.’ \v 15 Bala walala ŋunhi gäthu'mirriŋunhanydja mulkanana, bala bumarana ŋanya murrkay'kuŋalana, bala walala rumbalnydja ŋanya ḏupthurruna ŋunha warraŋullilina ŋuliŋuruyinydja wäŋaŋuru.” Bitjarra ŋayi Djesuyu dhäwuny'tja ḻakaraŋala yukurrana mayali'kurrunydja. \p Bala ŋayi ŋuliŋuruyinydja dhawar'yurrunanydja dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarrana, “Yo, nhaltjurruna dhika ŋayi ŋuli ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuyunydja? \v 16 Bitjanna ŋayinydja yurru ŋunhi gam': Marrtji ŋayi yurru, ga dhunupana ŋayi yurru bumana ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunhanydja djäkamiriwnhanydja ŋunhi walalanha, bala ŋayi yurru ŋunhiyi wäŋanhanydja wekama wiripu-guḻku'walana yolŋuwala walalaŋgala dharraylili.” \p Ga ŋunhi walala yolŋu'-yulŋuyu ŋäkulanydja, bala waŋana bitjarrana, “Way, yaka warray bitjandhiyinydja yurru dhuwala.” \p \v 17 Bala ŋayi Djesuyunydja nhäŋala walalanha, bala waŋana bitjarrana, “Nhä ŋunha mayali' ŋunhi yukurra ŋuruŋu djorra'yunydja ḻakarama bitjandja gam'? \q1 ‘Bala'-dhuḻ'yunaramirriyunydja walalay yolŋu'-yulŋuyu guṉḏa marrtjina ŋal'maraŋala, walala yurru dhuḻ'yun bala', \q2 ga ŋunhiyi waŋganynhanydja guṉḏanha walala nhäŋala, \q2 bala nyamir'yurruna warray, \q2 bala yana walala ŋurrkaŋalana. \q1 Yurru Gunhu'yunydja walalaŋguŋu ŋunhiyi ḏupthunaranydja guṉḏanha märraŋala warray, \q2 bala nherrara bala'wunydja ŋunhiyina yuṯuŋgurrwunydja; \q2 bukmak wiripunydja malanha yurru yukurra djingaryun ŋunhiliminayi waŋganyŋurana guṉḏaŋura.’ \p \v 18 “Yo, ŋarranydja dhuwala balanyarayi bitjan ŋunhiyi guṉḏa, dharrpal wal'ŋu waŋgany. Ŋuli yurru ŋayi ŋula yol yolŋu ḏaŋgalkthundja ŋuliŋuruyi guṉḏaŋuru, ŋanyanydja yurru ŋuriŋi buḻwaŋ'thunmaramana muṉguy'kumana ŋuriŋiyi guṉḏayu, ga ŋuli yurru ŋunhiyi guṉḏa yupthun ŋula yolkalanydja, ŋanyanydja yurru yana muŋdhunna ŋuriŋiyi guṉḏayunydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 19 Ga ŋuriŋiyi ŋaḻapaḻmirriyu yolŋu'-yulŋuyu dharaŋara ŋunhiyi mayali', ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋala walalanhana, bala walala bini mulkanhana ŋanya Djesunha. Yurru yaka walala dhunupanydja mulkana ŋanya, liŋgu walala beyaṉiyinana ŋuripa yolŋu'-yulŋuwana miṯtjiwana, \v 20a yanana walala galkurrunanydja yukurrana dhukarrwuna, wanhawitjan walala yurru ŋayathama ŋanya Djesunha. \s1 Ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋuyu walalay dhä-wirrka'yurruna rrupiyawuy wekanhara buŋgawawalaŋuwuy \p \v 20b Bala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu'-yulŋu yukurrana nhinana ŋayan'mirrina walala nhanŋu Djesuwu, bala walala wiripu-guḻku'wunydja ḏarramuwurruŋgu wekaŋala bäyimnha rrupiyayu, märr walala yurru mayali'-wilkthun Djesunha ŋuriŋiyi walalaŋgalay dhärukthu dhä-wirrka'yunarayu, bala dhayuŋan goŋlili ŋurikala ŋurruŋuwalana wal'ŋu buŋgawawalana dhä-ḏir'yunarawuna. \v 21 Bala walala ŋunhi mel'ŋunydja walala marrtjinana, bala waŋana Djesunhana bitjarrana, “Way Garray. Ŋanapurrunydja dhuwala marŋgi nhuŋu, ŋunhi nhena ŋuli waŋa dhunupanydja wal'ŋu dhäruk. Yakana nhe ŋuli djambinydja dhäruktja nhunapinyay nhe, bala wiripunydja ga wiripunydja ḻakarama yolŋu'-yulŋuwu; yuwalkkuma yana nhe ŋuli ḻakaramanydja Gunhu'wunydja rom, marŋgikumanydja ŋuli yukurra yolŋu'-yulŋunhanydja. \v 22 Ma' ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala. Dhunupa muka dhuwala ŋilimurruŋgu?... ŋilimurru yurru rrupiyanydja wekama ŋuriki Buŋgawawunydja yäkuwu Djetjawunydja? Nhaltjan muka ŋilimurru yurru yulŋunydja?... wekama?... bay' nhaltjan?” bitjarra. \p \v 23 Yurru Djesunydja marŋgithina walalaŋgu ŋäthili, ŋunhi nhaltjarra walala ŋanya yukurrana mayali'-wilkthurruna dhä-wirrka'yurruna, bala ŋayinydja waŋana bitjarrana, \v 24 “Go, gäŋa mak lili ŋarrakala ŋaraka dhuwali rrupiya, ŋarra mak nhäma.” Bala walala gäŋalana, bala wekaŋalana nhanukala goŋlilina. \p Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana dhä-wirrka'yurruna walalanhanydja bitjarrana, “Yol dhuwalanydja mali ga yäku, dhiyalaminydja rrupiyaŋura ŋarakaŋura?” bitjarra. \p Ga walalanydja buku-wakmaraŋala ḻakaraŋala nhanŋu bitjarra, “Dhuwalinydja yäku ga mali ŋanapurruŋguna buŋgawa Djetjana,” bitjarra. \p \v 25 Ga ŋayi Djesunydja bitjarrana waŋana, “Nhuma yurru roŋinyamaraŋana wekaŋa ŋurikiyi buŋgawawunydja nhä malanha nhanŋuwaynydja ŋunhi, nhanŋuway yana, ga biyakayi bili roŋinyamaraŋayi wekaŋa Gunhu'wunydja nhä malanha nhanŋuway yana Gunhu'wu.” \p \v 26 Bala walala ŋuriŋi mayali'-wilkthunaramirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ṉirryurrunana ŋäkulanydja ŋanya Djesunha dhäruktja, liŋgu ŋayi yakana walalaŋguŋu dhärukpuynydja gaṯmaranhara bukmakkalanydja yolŋu'-yulŋuwala gumurrŋura. Bala walala mukthurrunana marrtjina ḏäpthurrunanydja, yakana walala ŋanya biyapulnydja dhä-wirrka'yurruna yukurrana. \s1 Walala Djesunha dhä-wirrka'yurruna rakunymirriwu yolŋu'-yulŋuwu walŋathinyarawu \p \v 27 Ga ŋuliŋuru dhurrwaraŋuru wiripu-guḻku'na ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala marrtjina dhä-wirrka'yunarawu Djesuwu, yurru dhuwalayinydja yolŋu'-yulŋu mala marrtjina yäku Djatutjina, yurru dhiyaŋuyinydja walalay yäkuyu ŋuli guyaŋirri yanapi yurru yolŋu yaka walŋathirri ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi yurru rumbal nhanŋu rakunydhirri. Bala walala dhuwalayinydja mala marrtjinana bala Djesuwalana, ga waŋana bitjarra ŋanya, \v 28 “Way Garray, Mawtjitjthunydja ŋunhi gurrunhara rom, dhuwala gam', ‘Ŋunhi yurru ḏarramu rakunydhirri yothumiriw, bäyŋunydja nhanŋu ŋula walkur, bala rakunygalana ŋurikalana gutha'mirriŋuyu yurru märrama nhanŋu miyalknhanydja, märr yurru ŋayi ŋuriŋi miyalkthu yothu'nhana gäma ŋuriki rakunygunydja ḏarramuwu.’ \v 29 Ga nhä warray ŋunhi dhuwalanydja gam'? Waŋganymirri ḏarramuwurru yukurrana nhinana gutha'manydji walala waŋgany rulu ga märrma' bäythinyara, ga ŋayi ŋuriŋiyi maḻamarryunydja wäwa'mirriŋuyu märraŋala miyalknhana. Ga nhinana maṉḏa yukurrana-a-a, bala rakunydhinanydja ŋayi ŋunhi wäwa'mirriŋu walkurmiriw yana. \v 30 Bala ŋuliŋurunydja ga gandarrwuyyunydja gutha'mirriŋuyu märraŋala ŋunhiyi miyalknha, ga nhinana maṉḏa märr-gurriri, bala ŋayinydja bitjarrayi bili yana rakunydhina walkurmiriw yana. \v 31 Ga bitjarrayi bili märr-gandarrwuyyunydja märraŋala ŋunhiyi bili miyalknha, ga rakunydhina walkurmiriw yana bitjarrayi bili. Ga bitjarrana liŋguna walala yukurrana yulŋunydja bukmakthu yana ŋuriŋi walalay ḏarramuwurruyu märraŋalanydja ŋunhiyi miyalknhanydja yukurrana, ga raku'-rakunydhina walkurmiriwnha, bukmak walala yana. \v 32 Ga dhuḏitjtja ŋayina miyalknha rakunydhina. \v 33 Ma' ḻakaraŋa mak ŋanapurruŋgala. Ŋunhi yurru yolŋu'-yulŋu walŋathirri rakunyŋurunydja, bala yolkuna ŋayi yurru miyalktja ŋunhiyi?... liŋgu ŋayi yukurrana nhinananydja bukmakkala ŋurikalayi gutha'manydjiwalanydja walalaŋgala.” Bitjarra walala yukurrana dhä-wirrka'yurrunanydja ŋanya Djesunha, yana ŋanya mayali'-wilkthurruna. \p \v 34 Bala ŋayi Djesuyu waŋana buku-wakmaraŋala walalaŋgu bitjarrana, “Dhiyalanydja munatha'ŋuranydja ŋuli dhäyka ga ḏarramu märranharamirri, yurru ŋunhalanydja djiwarr'ŋuranydja dhäyka ga ḏarramu yurru bäyŋuna märranharamirri yukurra. \v 35-36 yo, ŋunhinydja walala yolŋu'-yulŋu ŋunhi ŋayi yurru Godthu walalanha ŋamakurru' ḻakarama, bala walŋakumana yurru rakunyŋurunydja dhäŋuru, walalanha ŋayi yurru märrama balayi nhanukalay wäŋalili, ga ŋunhalayinydja walala yurru nhina yukurra bitjanna bitjan ŋunhi djiwarr'wuy walala Gunhu'wuna djämamirri walala ŋuli yukurra nhina; yakana walala yurru ḏarramu ga dhäyka ŋunhalayinydja märranharamirri, liŋgu walala yurru nhina yukurra walŋana, bäyŋuna walala yurru biyapulnydja rakunydhirri. Walalanydja yurru ŋunhi Godkuna yana gäthu'mirriŋu walala, bili liŋguna walala ŋunhi walŋathinana beŋuru rakunyŋurunydja. \p \v 37 “Yo, nhumanydja ŋuli ḻakarama rakunymirrinhanydja yolŋu'-yulŋunha ŋunhiyinydja yanapi walala rakunydhi gupaḏalnha. Yuwalk ŋayi yurru yolŋu nhina walŋanydja yukurra, beŋuru ŋunhi nhanŋu yurru rumbal rakunydhirri. Mawtjitjthunydja yukurrana ḻakaraŋala warraŋulkuŋalanydja wal'ŋu, ŋulinyaramirriyuna ŋunhi ŋayi nhäŋala gurtha ŋäṉarr ŋunhimalayi dharpalili many'tjarrlili; ŋayi yäku-ḻakaraŋala Godnhanydja bitjarrana gam', ‘Nhenydja dhuwala God waŋarrnha Yipurayimguna ga Yitjakkuna ga Djaykupkuna.’ \v 38 Bitjarrayina ŋayi Mawtjitjthu yukurrana Gunhu'nhanydja ḻakaraŋala, yurru ŋunhiyinydja yolŋu walala ŋäthili muka murrmurryurruna. Yurru dhiyaŋuyinydjayi yukurra ḻakarama ŋilimurruŋguna ŋunhiyi, liŋgu ŋunhiyinydjayi baman'ŋuwuynydja yolŋu walala walŋamirri warray, yaka warray rakunymirri, liŋgu Gunhuny'tja ŋunhi Waŋarr walŋamirriwuna yolŋuwu walalaŋgu, yaka rakunymirriwu. Yo, nhumanydja ŋuli guyaŋirri yanapi ŋunhi baman'ŋuwuynydja yolŋu walala rakunynha be, yurru bukmak walala nhinanydja marrtji birrimbirrnydja walŋa yana.” \p \v 39-40 Bala wiripu-guḻku'yunydja ŋuriŋi Rom-marŋgikunharamirriyu walalay waŋana bitjarra ŋanya, “Way Marŋgikunharamirri, manymaknha dhuwaliyinydja buku-ruŋinyamaranhara nhokuŋu,” bitjarrana walala waŋananydja ŋunhi, liŋgu walala barrarinana nhanŋu, ga yakana ŋula waŋganydhu ŋanya dhä-wirrka'yurruna biyapulnydja. \s1 Ḻakarama yukurra Dhawu'mirriyanhara yol ŋayi ŋunhiyi yulŋunydja \p \v 41 Yo, ŋunhili Buṉbuŋura Buku-ŋal'yunaramirriŋura ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋala marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunha, bala ŋayi dhä-wirrka'yurrunanydja yukurrana bitjarrana, “Nhäku walala ŋuli ḻakarama ŋunhi Dhawu'mirriyanharanhanydja bitjandja, bitjan ŋayinydja yolŋuna wal'ŋu beŋuru Daypitkalana yarraṯaŋuru? \v 42 Liŋgu ŋayipinydja ŋunhi Daypitthunydja yäku-ḻakaraŋala ŋanya ‘Garray ŋarraku’, ŋayi waŋananydja bitjarra gam', \q1 ‘Gunhuny'tja waŋana ŋarrakalaŋuwala Garraywala bitjarra, \q1 “Nhiniyanydja dhiyalana ŋarrakalana gali'ŋura wal'ŋu, \q1 \v 43 yana liŋgu ga ŋarra yurru miriŋunhanydja nhuŋu ŋunhi galkinyamarama warrpam'nha, \q1 bala nhe yurru ḻuku-ŋal'yunna yukurra gorrumana ŋunhiliyinydja nhokalaŋuwala ŋurikala miriŋuwalanydja walalaŋgala.”’ \p \v 44 “Ŋe, Daypitthunydja ŋunhi bitjarrayi Garray-ḻakaraŋala ŋunhinhayi dhawu'mirrinhanydja. Ŋuli ŋayi bini Christ gäthu'mirriŋu yana Daypitkunydja, nhäkuna ŋayi ŋunhi Daypitthu ŋanya ḻakaraŋala ‘Garray ŋarraku’ bitjarranydja?” Bitjarra ŋayi Djesuyu walalanha dhä-wirrka'yurrunanydja. \p \v 45 Ga gali'wuynydja yolŋu walala guḻku'na mäkiri'-witjurruna yukurrana nhanŋu Djesuwu. Bala ŋayi Djesunydja waŋana nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala bitjarrana, \v 46 “Dharray nhuma yurru yulŋunydja dhiyakuyi Rom-marŋgikunharamirriwunydja walalaŋgu. Walalanydja yukurra ŋunhi djälthirri, nhuma yurru walalanha nhäma bala ŋurruŋu-ḻakaramana, bala buku-ŋal'yunna yurru walalaŋgu, ŋunhi walalaŋgu nhuma yurru bunanydja ŋula wäŋaŋura. Ga ŋunhi walala ŋuli marrtji buku-ŋal'yunaralili buṉbulili, walalanydja yurru nhina ŋamakurru'ŋura wal'ŋu yana dharrpalŋura. Ga bitjandhi liŋgu ŋunhi walala ŋuli ḻuŋ'maranhamirri marrtji ŋathalilinydja, walala ŋuli nhinanydja yana ŋamakurru'lili wal'ŋu. \v 47 Yo, ŋunhiyi Rom-marŋgikunhamirri yolŋu walala ŋuli yukurra yakana gurrum'thunmirri dhuwaymiriwwunydja dhäykawurruŋgu, yana ŋuli bawa'-wekamana, bala djaw'yunna ŋula nhä walalaŋgu. Bala ŋuliŋurunydja walala ŋuli bukumirriyama weyinnha be, yana bitjan milkunhamirrina, yanapi walala dhuwurr-ŋamakuḻi'mirri yolŋu'-yulŋu. Yurru dhiyakuyinydja walalaŋgu Gunhu'yunydja yurru wekama biyapulnha wal'ŋu dhä-ḏir'yunara, wuṉḏaŋarrnha yana.” Ga bitjarrana ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \c 21 \s1 Djesu ŋayaŋu-djulŋithina dhäykawala dhuwaymiriwwala ŋunhi ŋayi bukmak wekaŋala, bay warray ŋunhi yutjuwaḻany'tja \p \v 1 Ga ŋuliŋurunydja Djesu yukurra nhina ŋunhili Gunhu'wala Buṉbuŋura, nhäma ŋayi yukurra yolŋu'-yulŋunha, walala yukurra marrtji, bala rulwaŋdhun rrupiyana ŋunhimalayi bathilili rrupiyawuylilina, mundhurr Godku. Guḻku' yolŋu walala ḻukunydjamirrinydja marrtjina, bala rarr'yurrunana ŋunhimalayi bathililinydja marrtjina guḻku' warray rrupiyanydja. \v 2 Ga waŋgany dhäyka dhuwaymiriwnha ŋurruwuyknha marrtjina, bala rulwaŋdhurruna märrma' ŋaraka rrupiya, yutjuwaḻa'na ŋunhiyinydjayi rrupiya, yakana ŋula nhä bathala. \p \v 3 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋanana ḻakaraŋala bitjarrana, “Nhäŋa ŋunha ya' dhäykanha ŋurruwuyknha. Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋuruŋuyinydja ŋunhanydja rulwaŋdhurruna ŋunhayi bathilili biyapulnha wal'ŋu bathalana maŋutjiŋura Godkalanydja, djuḻkmaramana yukurra rrupiya-guḻku'mirriwuŋunydja walalaŋguŋu wekanhara. \v 4 Liŋgu ŋuriŋinydja wiripu-guḻku'yunydja yukurrana rulwaŋdhurruna ŋunhayi bäythinyarawuy warray rrupiya, ga wiripunydja walala ŋuli dhuḏi'yunmaramana walalaŋguwaynha walala biyapulnydja guḻku' wal'ŋu. Yurru ŋuruŋuyinydja dhäykayu gurrunhara bukmaknha yana nhä ŋayi yukurrana ŋayathaŋala, yakana ŋayi dhuḏi'yunmaraŋalanydja nhanŋuwaynydja ŋayi rrupiya, bukmaknha yana ŋayi wekaŋala Godkuna.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu yukurrana ḻakaraŋala mariwuy ŋunhi yurru maḻŋ'thun \p \v 5 Ga wiripunydja yukurrana yolŋu walala waŋanhamina ḻakaranhamina ŋunhiyi Godku ŋunhi Buṉbu bitjarra, “Nhäna dhuwalanydja Buṉbu?... mirithirrina ḻatju' wal'ŋu ŋiniya? Ŋunha nhäŋa ya' guṉḏa malanha ḻatju'mirri dhika wal'ŋu, ga mirithirri ḻatju'mirri wal'ŋu nhä malanha yolŋuwuŋu ŋunhi wekanhara.” \v 6 Ga ŋayi Djesuyunydja waŋana ḻakaraŋala bitjarra, “Nhuma yukurra nhäma ŋunhayi Buṉbunydja, ŋayi yukurra djingaryun ḻatju' dhika wal'ŋu, yurru galki ŋunhayi Buṉbunydja yurru ḏaw'-ḏawyunna, buḻwaŋ'thunna yurru, yakana yurru waŋgany ŋula guṉḏa djingaryun ŋapa-ŋal'-ŋalyunmirrinydja; bukmaknha yurru marrtji ŋorra barrkuwatjnha, warrpam'nha muṉguykunharana dhikana.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 7 Ga walalanydja ŋanya dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Garray, nhätha yurru dhika bitjandhiyinydja? Nhä yurru dhika ŋäthilinydja maḻŋ'thun? Ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala mak, märr yurru ŋanapurru nhäma dharaŋan ŋunhi galkithinyara walu ŋurikiyi maḻŋ'thunarawu.” \p \v 8 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala balanydja bitjarra, “Bira'yurra nhiniyanydja yukirriya yana, märr yurru nhumalanha yaka muka ŋula yolthu yolŋuyu mayali'-wilkthundja. Liŋgu yolŋu walala yurru marrtji ŋarrakalana yäkuyu, ga ḻakaranhamirrinydja walala yurru marrtji bitjanmirrina, ‘Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi Christ, djuy'yunara Godkuŋu ŋunhi dhawu'mirri,’ bitjanna yurru, ga wiripunydja walala yurru ḻakarama bitjan, ‘Ŋunhiyinydja walu dhä-yawar'yunaramirrinydja liŋguna bunanana.’ Yaka märr-yuwalkthiya walalaŋgu dhärukkunydja, ga yaka walalaŋgu malthurranydja. \v 9 Ga ŋunhi nhuma yurru ŋäma marinydja bathalanydja, ga ŋula nhä bunharaminyaranydja, yaka walala ŋuriŋiyinydja ŋoy-warriya ŋula. Yuwalk ŋunhiyi nhä malanha yurru maḻŋ'thundja yukurra bitjandhiyinydja ŋäthili, yurru yaka ŋunhiyinydja dhä-yawar'yunaramirri walu.” \p \v 10 Ga bitjarrayi liŋgu ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarranydja gam', “Yo, birrka'mirriŋura wäŋaŋura ŋarakaŋura yukurra yurru yolŋu walala bunharamirri, ga buŋgawamirriyu walalay yolŋu'-yulŋuyu yurru djuy'yun walalaŋguway miriŋunha walalanha bunharawu wiripuŋuwu yolŋuwu walalaŋgu. \v 11 Yo, guḻku'na yurru yolŋu walala marrtji murrmurryundja, liŋgu wäŋanydja birrka'mirri marrtji yurru gur'-guryun bena wal'ŋu dhikana, ga buku-yapthunna marrtji yurru guṉḏa ŋula nhä malanha, ga ŋunhili wäŋaŋuranydja malaŋumi yurru marrtji räwakthirrina, ŋathamiriwyirrina, ga rerrinydja malanha yurru baḻaka'yun birrka'mirrililina, ga barrarinyamirrina nhä malanha yurru maḻŋ'thun yukurra ŋunhala gärakŋuranydja. Ga dhiyaŋuyinydja nhäyu malaŋuyu yurru warraŋulkumana wal'ŋu yana ḻakarama ŋunhi galkina yanana wal'ŋu walu dhä-yawar'yunamirrinydja. \p \v 12 Yo, ga yurruna ŋunhi yurru dhuwalayi maḻŋ'thundja, nhumalanhanydja yurru ŋarrakunydja malthunaramirrinha walalanha ŋayathama muka mulka, bala walala yurru nhumalanha buma ŋayaŋu-yätjkumana. Walala yurru nhumalanha galkaṉ ḻoḻulili, ga nherraṉ walala yurru nhumalanha, nhuma yurru yukurra dhärra gumurrŋura ŋurikala buŋgawawala walalaŋgala wal'ŋu dhä-wirrka'yunarawu yukurranharawu, liŋgu ŋarraku nhumanydja dhuwala yolŋu'-yulŋu. \v 13 Bala ŋulinyaramirriyunydjayi nhumanydja yurru yukurra ḻakaramana ŋurikalayinydja walalaŋgala ŋarranhana. \v 14 Ga ŋunhi yurru walala nhumalanha gäma bala dhä-wirrka'yunarawunydja yukurranharawu, yaka warwuyurra ŋathil'yurranydja nhaltjan nhe yurru waŋa yukurra, \v 15 liŋgu ŋarra yurru nhuŋu dhäruktja wekama waŋanharawunydja, nhe yurru yukurra waŋa mirithirrina wal'ŋu djambatjthu dhärukthu, märr yurru nhokala yaka miriŋuyunydja ŋuriŋinydja maḻŋ'marama dhäruk waŋanharawu bala buku-ruŋinyarawunydja nhuŋu, yana walala yurru ŋämana mukthunna yukurra. \p \v 16 “Yo, ŋulinyaramirriyunydjayi nhokala gurruṯu'mirriyu walalay wekama nhuna yurru goŋlili ŋurikala miriŋuwalana walalaŋgala bartjunmaranharawuna yukurranharawu, ŋuriŋiyi nhokala ŋäṉḏi'mirriŋuyu ga bäpa'mirriŋuyu ga gutha'mirriŋuyu ga wäwa'mirriŋuyu, ga ḻundu'mirriŋuyu walalay, ga wiripunydja nhuma yurru ga burakirrina ŋurikiŋi miriŋuwuŋuna rakunyguna. \v 17 Yo, bawala'mirriŋura yurru yolŋu ŋuyulkthirrinydja ga nyamir'yundja nhumalanha, liŋgu nhuma ŋunhi ŋarrakuna yolŋu walala. \v 18 Yurru nhenydja dhuwala goŋŋura Godkalana, yakana yurru ŋula waŋgany marwat nhe winya'yundja. \v 19 Nhenydja dhärriya mukthurra wal'ŋu biyaka, ga yaka waṉḏiya ŋapa-wekaŋanydja ŋarraku. Liŋgu ŋunhiyinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yukurra mukthun yana-wala marrtji malthun ŋarrakuway, bäyyi ŋuliwitjan marimirrikurrunydja, ŋunhiyinydjayi yolŋu yurru yukurra nhina walŋana ŋunhala ŋarrakalanydja.” \s1 Djesuyu ḻakaraŋala yukurrana Djurutjalamnha, nhaltjan yurru ŋunhi baḏuwaḏuyun dhuwalayi wäŋanha \p \v 20 “Yo, ga ŋunhi nhuma yurru nhäma miriŋunha walalanha, walala yurru marrtji ga ḻiw'marama dhuwala wäŋa Djurutjalamdja, bala nhuma yurru marŋgithirrina ŋunhi dhuwalanydja wäŋa yurru galki baḏuwaḏuyun buḻwaŋ'maramana. \v 21 Bala nhumanydja yurru ŋunhi yolŋu walala ŋunhi nhuma yukurra nhina dhiyala Djudiya makarrŋura dhunupana waṉḏiyana bala buku'-wukulilina wäŋalili. Yo, nhuma ŋunhi walala, ŋunhi nhuma yukurra yurru nhina dhiyala wäŋaŋura Djurutjalam ŋulinyaramirriyunydjayi dhunupana waṉḏiyana, gonha'yurrana wäŋanydja dhuwala, ga nhuma ŋunhi yolŋu walala, ŋunhi nhuma yukurra yurru nhina warraŋul gali'ŋura baṉarra'ŋura wäŋaŋura, yakana roŋiyiya liliyi wäŋalilinydja, waṉḏiyanydja bena-wala yana ŋunhana barrkulilina wäŋalili. \v 22 Liŋgu ŋulinyaramirriyunydjayi Godthunydja yurru mirithirrina wirrkina wal'ŋu yana dhä-ḏir'yun dhiyakuynydja wäŋawuy yolŋu'-yulŋunha; yuwalk yana ŋayi yurru dhä-ḏir'yundja walalanha wirrki, bitjan yana liŋgu bitjan ŋunhi djorra'yu ŋunha yukurra ḻakarama ŋäthili wal'ŋu. \v 23 Yurru ḏäl dhuwala yulŋunydja ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yothu'mirri waṉḏirri yurru, ga ŋurikinydja ŋäṉḏi'mirriŋuwu ŋunhi ŋayi yuṯa yurru yukurra yothu gäma. \v 24 Ŋunhi miriŋunydja yurru buna, bala bumana murrkay'kumana marrtji yurru yolŋu'-yulŋunhanydja mandjawakthuna, ga wiripu-guḻku'nhanydja yurru yana marrtji djaw'-djawyunna ŋunhana bena barrkumalana wäŋalili mulkuruwalana. Ga dhuwalayinydjayi wäŋa Djurutjalamdja yurru goŋŋura mulku'-mulkuruwalana, bala walala yurru mulkuru ŋunhiyi yolŋu walala marrtjinydja bala muŋdhu'-muŋdhunna dhuwalayi wäŋanhanydja, yana liŋgu-u-u ga mulku'-mulkuruwu yurru walu dhawar'yun liŋguna.” \s1 Ḻakarama yukurra marrtjinyarana Djesunhana liliŋuwuynha \p \v 25 “Yo, barrarimirrina nhä malanha yurru yukurra maḻŋ'thun ŋunhala gärakŋuranydja, liŋgu ŋaḻindi ga walu ga ganyu malanha yurru wiripuŋuyirrina dhikana, ga dhiyalanydja munatha'ŋuranydja yurru yolŋunydja walala mirithirrina barrarirri wilwilyunmirrina, liŋgu gapu yurru yukurra ŋunhi moṉuk ŋunha ŋoy-ḻaw'yunna ga rirrakaymirriyirrina biyapul'nha wal'ŋu yurru dhaḻawan yukurra gaŋgathirri, bala raŋinhanydja warrpam'nha yurru buku-yupmarama. \v 26 Yo, ḏarramuwurrunydja yurru buku-wirwiryunna, bala ḏalaṉḏalkthirrina yurru beyaṉuyunydja, ga barrarimirrina ŋayaŋunydja walala yurru yukurra galkun ŋurikiyinydjayi mariwu bathalawunydja ŋunhi yurru baḻaka'yun wäŋakurru bukmakkurru yana. Liŋgu ŋunhi ganydjarr-ḏilkurrunydja girri' malanha ŋunha gärakŋuranydja yurru marrtji ŋapa-ŋal'-ŋalyunmirrina, yakana walala yurru marrtji dhunupanydja ga ŋamathamanydja. \v 27 Ga ŋulinyaramirriyunydja walala yurru nhämana ŋunhiyinydja Gäthu'mirriŋunha Yolŋunhanydja, ŋayi yurru yukurra marrtji lili waŋupini'kurru, yurru marrtjinydja ŋayi yurru yukurra ŋunhi biyapulnha wal'ŋu ganydjarr-ḏumurruna, ga monygumanydja ŋanya yurru djeŋarra'yuna djarraṯawun'thunydja, ḻatju'yuna wal'ŋu dhikana. \p \v 28 “Yo, ga ŋunhi yurru ŋunhiyi nhä malanha bitjandhiyinydja ŋurru-yirr'yun, yaka barrariya nhenydja, yana dhärriyanydja ga buku-ruŋa djiwarr'lilina, liŋgu nhuŋu ŋunhiyinydjayi walŋakunharamirrina yukurra marrtji lili, galki ŋayi yurru bunana, ga märramana nhuna nhanukalaynha ŋayi, walŋakumana yurru nhuna.” \s1 Djesuyu lili'ŋuwuynha ḻakaraŋala roŋinyarawuy ŋanyapinyay ŋayi \p \v 29 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala mayali'kurruna bitjarra gam', “Guyaŋiya dharpanhanydja ŋunhi gäku'nha ga wiripuŋunha malaŋunha dharpanha, bala marŋgithiyana. \v 30 Ŋunhi nhe ŋuli nhäma marwat ŋäthilinydja dhamany'tjunara marrtjinyara, bala marŋgithirrina nhe ŋuli. ‘Way galkina dhuwala borumguna walunydja,’ bitjanna nhe yurru waŋa. \v 31 Ga bitjanarayina nhe yurru nhämanydja ŋunhiyi dhäwu'mirriyanharanhanydja nhänha malaŋunha ŋunhi yurru marrtji maḻŋ'thu-maḻŋ'thun, bala marŋgithirrina nhe yurru, ŋunhi galkina ŋayi yurru Godtja yukurra nhinana bitjan buŋgawana wal'ŋu ŋurruŋuna bukmakkuna, birrka'mirriŋurana wäŋaŋura. \p \v 32 “Märr-yuwalk ŋarra ḻakaramanydja yukurra dhuwala. Ŋunhi nhuma yurru nhäma dhuwalanydja wäŋa bitjanarayi wiripuŋuyinyaranydja, walalanydja yurru ŋunhinydja yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala yukurra nhina ŋulinyaramirriyunydja, yakana walala yurru murrmurryun bukmak ŋäthili, yurruna ŋunhiyi nhä malanha yurru maḻŋ'thundja, bala dhawar'yundja yurru, bala ŋayinydja yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja nhina yukurra ŋurruŋuna wal'ŋu bukmakkuna. \v 33 Ŋunha gärak ŋunhi nhe yukurra nhäma, ga dhuwala gay' munatha' wäŋa, dhuwalanydja yurru buwayakthirri winya'yun warray, yurru ŋarrakunydja dhäruk yaka warray yurru winya'yun ga buwayakthirri.” \s1 Nhiniyanydja bira'yurra ga bukumirriyaŋa yulŋunydja yukirriya \p \v 34-35 “Yo, biyaka walala djäka nhumalaŋguway nhuma yulŋunydja. Yaka yana ḻayḻayyurra munatha'wuywalanydja nhäŋura malaŋuŋura. Ŋuli nhe yurru bitjandja liŋgu guyaŋirri yukurra ŋathanydja ga ŋänitjiny'tja, ga bitjan liŋgu nhe yukurra yurru warwuyun ŋula nhäku malaŋuwu, bala ŋuriŋiyinydjayi nhäyu malaŋuyu yurru nhuna yukurra garrpiṉna, ga yakana nhe yurru ŋulinyaramirriyunydjayi girri'-ŋamathirri nhanŋu Djesuwu, ŋunhi ŋayi yurru marrtjinydja lili. Liŋgu nhanŋunydja yurru walu ŋunhi maḻŋ' bitjan warray, waḏutja warray yana. Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru ŋunhiyinydja dhuḏitjnha bukmakkunydja yolŋu'-yulŋuwu bawala'mirriŋuranydja. \v 36 Biyaka nhenydja yana bira'yurra yukirriya nhiniya, ga biyaka liŋgu bukumirriyaŋa yukirriya, märr nhenydja yurru rumbal winya'yunna ŋuliŋuruyinydja nhäŋuru malaŋuŋuru ŋunhi yukurra yurru maḻŋ'thu-maḻŋ'thun, bala nhe yurru yukurra dhärranydja goramiriwnha yana ŋula nhämiriwnha, gumurrŋurana Gäthu'mirriŋuwala Yolŋuwalanydja ŋunhalanydja djiwarr'ŋuranydja.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 37 Ga ŋulinyaramirriyunydjayi walupuynydja ŋayi ŋuli yukurranha Djesuyu ḻakaranha marŋgikunha yolŋu'-yulŋunha ŋunhiliyi Godkala Buṉbuŋura, ga ŋunhi ŋuli munhakuyinyanydja marrtjinya, bala ŋayi ŋuli marrtjinya balayi bukulili yäkulili Woliplilina. \v 38 Ga bitjanana liŋgu walu-ŋupana munhakumirri yana goḏarr'mirrinydja walala ŋuli yolŋu'-yulŋu marrtjinya Godkalanydja ŋunhi Buṉbulili, biyapulnha miṯtji ŋula nhämunha'na, liŋgu walala wirrki yana ḏukṯukthinanydja wal'ŋu ŋänharawu Djesuwunydja dhärukku. \c 22 \s1 Djudatjthu dhawu'-nherrara ŋayi yurru Djesunha wekama goŋlilina walalaŋgala \p \v 1 Yo, galkina ŋunhiyi guyaŋinyaramirrina walunydja yäku Ḻäy-yuḻkmaranhamirrina, ŋunhi walala yurru ḻuka yukurra ruwaŋgakunharamiriw ŋatha. \v 2 Ga ŋunhiyi walala ŋaḻapaḻmirri yolŋu walala, ŋurru'-ŋurruŋu ḏalkarra'mirri walala ga Rom-marŋgikunharamirri walala ŋunhi, walala yukurrana ḻarruŋala dhukarrwu, wanhawitjan walala yurru dhukarrkurrunydja mulka ŋanya Djesunha gayulnydja, bala bumana murrkay'kumana, liŋgu walala barrarina yolŋu'-yulŋuwu ŋuriki. \p \v 3 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi ŋunhi yätj mokuynydja Satandja gulŋiyinana nhanukala Djudatj-Gariyatkalanydja, yurru ŋayi ŋunhiyinydja yolŋu ŋuliŋuru miṯtjiŋuru 12-ŋuru ḻundu'mirriŋuna nhanŋu Djesuwu. \v 4 Dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djudatjtja marrtjina bala ŋurruŋuwalana walalaŋgala ḏalkarra'mirriwalana, bala waŋananydja ŋayi walalaŋgala bitjarrana, “Way, ŋarra yurru wekamana dhuwala bay' Djesunhanydja, nhumalaŋgalana goŋlili,” bitjarra. \v 5 Ga walalanydja ŋäkula ŋanya dhäruktja wirrkina dhika goŋmirriyinanydja, ga waŋana bitjarra, “Yo, ŋanapurrunydja nhuna yurru wekama rrupiyana ŋurikiyi,” bitjarra. \p \v 6 “Yo, manymak,” bitjarra ŋayi Djudatjtja, bala ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi yukurrana birrka'-birrkayurrunana dhukarrnha, wanhawitjan ŋayi yurru wekama ŋanya Djesunha walalaŋgala gayul, märr yurru walala yaka yolŋu walala marŋgithirri nhanŋu. \s1 Djesuwala ḻundu'mirriŋuyu maṉḏaŋuyu ŋäthilimirriyaŋala wäŋa Ḻäy-yuḻkmaranharamirriwu ŋathawu ḻukanharawu \p \v 7 Yo, ŋunhiyi guyaŋinyaramirrinydja walu liŋguna bunanana ŋurikinydja ŋathawu ḻukanharawu Ruwaŋga'kunharamiriwwunydja. Ŋäthili ŋurruthaŋalanydja ŋunhinydja, walala ŋuli balanyarayuyi ḏaykun'thu wutthuna wäyinnha lämnha, bala ḻukanhana ŋuli walala ŋulinyaramirriyunydjayi Waluyu Ḻäy-yuḻkmaranharamirriyunydja. \v 8 Bala ŋayi Djesuyu djuy'yurruna Betanha ga Djonnha bitjarrana, “Marrtjiya maṉḏa ŋe', nhuma yurru ŋäthilimirriyama ŋathana ŋilimurruŋguway, märr yurru ŋilimurru ḻuka yukurra rrambaŋina.” \p \v 9 Ga maṉḏanydja dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Way, wanhaka dhika ŋilinyu yurru ŋäthilimirriyama wäŋanydja, märr yurru ŋilimurru ḻuka ŋathanydja, wanhami?” bitjarra. \p \v 10 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Ŋäka ŋamathaŋa. Marrtjiya bala Djurutjalamlili, ga nhämanydja nhuma yurru yolŋunha ḏarramunha, ŋayi yukurra yurru gäma banikin'mirri bathala'mirri gapu ḻambarryu, bala malthurrana maṉḏa yana yulŋunydja. Ga ŋunhi ŋayi yurru gulŋiyirrinydja ŋunhimalayi wäŋalili, ga nhumanydja yurru malthundhi yana gulŋiyirri. \v 11 Bala nhuma yurru waŋa ŋurikala wäŋa-waṯaŋuwalanydja yolŋuwala bitjanna, “Bitjarra ŋunha Marŋgikunharamirrinydja waŋana, ‘Wanhaka dhika wäŋa dhaḻakarr ŋanapurruŋgu, ŋanapurru yurru ḻuka Ḻäy-yuḻkmaranhamirrinydja ŋatha?’ bitjarra. \v 12 Ga ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydja yolŋuyu nhumalanha gämana ŋunhana wal'ŋu bala garrwarlilina wakinlilina wäŋalili dhaḻakarrlili, ga ŋunhalayina nhuma yurru ŋäthilimirriyamanydja yukurra ŋathanydja ŋilimurruŋguway.” \p \v 13 Bala maṉḏa ŋunhi marrtjinanydja bala ŋunha Djurutjalamlilinydja gulŋiyina, ga maḻŋ'maraŋalanydja maṉḏa balanyara yana liŋgu ŋupanayŋu ŋunhi ŋayi Djesuyu nhaltjarra maṉḏakala ḻakaraŋala. Bala maṉḏa yukurrana djämana ŋäthilimirriyaŋalana ŋunhiliyina ŋurikiyi ḻukanharawuna ŋathawuna. \s1 Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi rumbal ga gulaŋ malimirriyaŋala \p \v 14 Yo, ga ŋunhi marrtjina wäŋanydja munhakuyina, bala ŋayi Djesunydja bunanana ŋunhiliyinydja wäŋaŋura, bala ŋayi nhinananydja ḻukanharawu ŋurikiyina ŋathawuna rrambaŋina ŋurikalayina walalaŋgala 12-kalana bo'puyŋuwala walalaŋgala. \v 15 Bala ŋayi waŋananydja bitjarrana walalanha, “Mirithinana ŋarra yana ḏukṯukthinanydja dhiyakuyi, ŋunhi ŋarra yurru ḻukanydja dhuwalayi Ḻäy-yuḻkmaranharamirrinydja ŋatha nhumalaŋgala galki, yurruna ŋarra yurru burakirrinydja. \v 16 Liŋgu yakana ŋarra yurru biyapulnydja ḻuka dhuwalayi ŋatha, yana liŋgu-u-u ga rumbalyirri ŋayi yurru dhuwalayi mali maḻŋ'thun yuwalkthirrina, bala Gunhuny'tja yukurra yurru nhinana ŋurruŋuna buŋgawana wal'ŋu birrka'mirriwuna wäŋawu.” \p \v 17 Bala ŋayi märraŋala weyika'na banikin'mirrina, bala buku-wekaŋala Godnhanydja, bala waŋana bitjarrana, “Ŋay' märraŋanydja dhuwala, bala wekanhamiyana marrtjiya nhumalanhay nhuma ḻukiyanydja, \v 18 liŋgu yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja, ŋarra yurru yakana biyapulnydja ḻuka dhuwalayi weyika' borum, yana liŋgu ga ŋulinyaramirriyuna waluyu ŋunhi yurru God nhina yukurra ŋurruŋu wal'ŋu buŋgawa birrka'mirriŋurana wäŋaŋura malaŋuŋura.” \p \v 19 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu märraŋala ŋathanydja, buku-wekaŋala ŋayi Godnhanydja, bala bakmaraŋalana, bala wekaŋalana marrtjina, waŋana bitjarrana, “ŋay' dhuwalana ŋarra rumbalnydja, ŋunhi ŋarra dhayuŋanminana. ŋarra yurru nhokalanydja dharapulŋura burakirrina. Ma' lukiyanydja ga guyaŋiyanydja bala roŋiyiyana manaparra ŋarranha.” \v 20 Ga dhäŋuru ŋathaŋurunydja bitjarrayi liŋgu ŋayi wekaŋala banikin weyika'mirrinydja walalaŋgu, ga waŋana bitjarra, “ŋay' wurkthurranydja dhuwala. Dhuwalanydja ḻakarama yukurra ŋarranha gulaŋnha ŋunhi yurru ŋarra gulaŋ waṉḏirri nhumalaŋgalanydja dharapulŋura, ga balakurruyinydja ŋarrakala maŋgu' waṉḏinyarakurrunydja Godthu yurru yuṯanydja dhawu'-nherraŋara dalkumana nherraṉ nhumalaŋgala. \p \v 21 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Dhiyalaminydja gay' miṯtjiŋura dhuwala ŋilimurru yukurra nhina ga ḻuka, waŋganydhunydja yurru ŋarranha mel-wamana, bala wekama goŋlili miriŋuwalana. \v 22 Yuwalk yana dhuwala yulŋunydja, ŋarra yurru Gäthu'mirriŋu Yolŋunydja rakunydhirri, bitjan yana liŋgu ŋunhi Godthu nherrara ŋarraku gatjaḻ, yurru bathalana marinydja yurru ŋurikiyinydja yolŋuwu ŋunhi ŋarranha ŋayi yurru wekama bitjandhiyinydja mel-wama.” \p \v 23 Bala walala yukurrana dhä-wirrka'yunminana walalawuynha bitjanminana, “Yol dhika yolŋunydja? Yolthu yurru dhika bitjandhiyinydja?” \s1 Djesuyu marŋgikuŋala ḻakaraŋala nhaltjan yurru ŋayi ŋurruŋu wal'ŋu yolŋu nhina yukurra \p \v 24 Yo, ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja nhanŋu Djesuwu ḻundu'mirriŋunydja walala yukurrana waŋanhamina dhä-dälthinyaminana walalawuynha walala, ŋurikinha ŋunhi yol yurru biyapul wal'ŋu ŋurruŋu walalaŋgala miṯtjiŋura. \v 25 Bala ŋayi Djesuyunydja walalaŋgu ḻakaraŋala bitjarrana, “Ŋurruŋunydja buŋgawanydja yolŋu dhiyala munatha'ŋuranydja ŋuli be ŋurruŋu-ḻakaranharamirrina bala buŋgawayirrina nhanukalaŋuwu yolŋu'-yulŋuwuna, bala ŋayi ŋuli ḻakaranhamirrinydja bitjanmirrina, ‘Ŋarranydja dhuwala guŋga'yunaramirri ga rrupiya-wekanharamirri ŋarrakalaŋuwu yolŋu'-yulŋuwu.’ \v 26 Yurru Godkunydja rom ganaŋ'thun warray yukurra wal'ŋu ŋuliŋuru munatha'wuywalanydja romŋuru. Ŋuli nhe yolŋu ŋurruŋunydja wal'ŋu ŋarrakalaŋunydja romgu, nhenydja yurru bitjanna nhina yukurra bitjan yuṯa ŋunhi yolŋu, ŋoyŋurana, yaka nhe yurru ḻakaranhamirri nhunapinyay nhe buŋgawakunharamirrinydja, yana nhe yurru djämanydja guŋga'yurra nhuŋuway ŋunhi yolŋu'-yulŋunha, biyaka bitjan nhe djämamirrina walalaŋgu. \v 27 Yo, djämamirriyunydja ŋuli yolŋuyu gäma ŋatha ŋuriki wiripuŋuwu yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru nhina yukurra ŋathawu ḻukanharawu, liŋgu ŋayinydja ŋunhiyinydja buŋgawa wal'ŋu yolŋu garrwar warray ŋurikalanydja djämamirriwalanydja yolŋuwala. Ga ŋarranydja dhuwala dhiyala djämamirri warray nhumalaŋgu, yaka buŋgawa ŋurruŋu. \p \v 28 “Yo, nhumanydja dhuwalanydja walala ŋarrakala bitjarra warray liŋgu, galki warray yana ŋuliwitjarranydja ŋarrakala ŋayaŋu-yätjthinyaramirrikurrunydja romgurru, ga yakana nhuma ŋarranha gonha'yurrunanydja. \v 29 Bala nhumanydja yurru nhina yukurra ŋurru'-ŋurruŋu ŋarrakalaŋuwuna yolŋu'-yulŋuwu, liŋgu ŋarranydja yurru nhumalanha nherraṉ bitjandhi liŋgu bitjarra ŋarrakala Bäpayu ŋarranha nherrara, märr ŋarra yurru nhina yukurra ŋurruŋu wal'ŋu yolŋu'-yulŋuwu bukmakkuna. \v 30 Yo, nhuma yurru nhina yukurra ŋunhalanydja ŋarrakala galkina, ŋunhi ŋarra yukurra yurru nhina ŋurruŋu wal'ŋu bukmakku. Ŋilimurru yurru ḻuka ŋatha ga ŋarkula rrambaŋina waŋganyŋurana, ga nhumanydja yurru yukurra nhina mala-yarr'yunaramirri walala ŋurukuna yolŋu'-yulŋuwu Yitjuralpuyŋuwuna miṯtjiwu 12-kuna.” Ga bitjarrana ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Djesuyu ḻakaraŋala ŋäthili yana, ŋunhi ŋayi yurru Beta dhumbal'yun nhanŋu \p \v 31 Bala ŋayi Garraynydja Djesunydja bilyurruna ga waŋana Betanhana, “Djäyman, Djäyman,” bitjarra. “Satandja ŋunha ḏukṯuk ŋayi nhumalanha yurru gatjarr'yun yana, ga Godtja nhanŋu ŋurikiyi yuraŋala, bala nhumalanha ŋayi yurru gatjarr'yun bitjanna gam', bitjan ŋuli ŋatha-ŋuthanmaranharamirriyu yolŋuyu yukurra djalk-djalkthun ŋathaŋuru maŋutjiŋuru dhukun, bitjandhiyi. \v 32 Yurru ŋarranydja nhuŋu yukurrana bukumirriyaŋala Djäyman, märr nhe yurru mukthun yana-wala marrtji märr-yuwalkthirri ŋarrakala, ga yaka ŋula galkirri ga gonha'yundja ŋarranha. Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi nhe yurru roŋiyirri ŋarrakala, nhenydja guŋga'yurra ga marrparaŋguŋayi gäŋa walalanha nhuŋuway ŋunhi gutha'mirriŋunhanydja walalanha.” \p \v 33 Ga ŋayi Betanydja buku-ḏuwaṯthurruna waŋana bitjarra, “Garray, yaka ŋarra nhuna yurru dhuwala gonha'yun. Ŋarranydja mukthun yana yurru marrtji galki nhokala ŋunha ḻoḻulili, ga ŋuli walala yurru buma nhuna murrkay'kuma, ŋarranydja yurru rakunydhirri yana, ŋali maṉḏa rrambaŋi. Yaka ŋarra nhuna yurru ganan dhuwala.” \p \v 34 Yurru ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Beta, yuwalk ŋarra nhuŋu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Nhenydja yurru waŋa dhumbal'yun ŋarrakunydja buku-ḻurrkun'mirri, yurruna yurru ŋunhiyi gurrwawunydja waŋa djaḏaw'yunarayu boŋgama goḏarr.” \s1 Djesuyu ḻakaraŋala walala yurru yukurra djämanydja nhanŋu marikurruna \p \v 35 Ŋuliŋurunydja dhäŋuru Djesuyu dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarra, “Ŋäthilinydja ŋunhi ŋarra nhumalanha djuy'yurruna ḻakaranharawu dhäwu'wu birrŋ'maranharawu, ga nhumanydja ŋunhi marrtjina rrupiyamiriw nhämiriw, yakana nhuma yukurrana marrtjina gäŋala bathi girri'mirri. Nhaltjarra nhuma yulŋunydja?... djaṉŋarrthina nhinananydja yukurrana?... ŋathamiriw ga girri'miriw?” bitjarra. \p Ga walalanydja waŋana bitjarra, “Bäyŋu! Yaka ŋanapurru yukurrana nhinana ŋathamiriw ga girri'miriw,” bitjarra. \p \v 36 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalana walalaŋgu bitjarrana, “Dhiyaŋunydja-wala nhuma yurru marrtji yukurra marimirrikurruna yanana. Ŋuli nhe yukurra ŋayathama rrupiyanydja, marrtjiya gäŋa ŋunhiyi, ga biyakayi bili märraŋayi bathi girri'mirrinydja nhuŋuway. Ga ŋuli nhuŋu bäyŋunydja mandjawak, ga nhenydja yurru djalim bätjupatju ŋula nhuŋuway, bala märramana yurru mandjawak nhuŋuway nhe. \v 37 Liŋgu ŋunha Djorra'yunydja yukurra ḻakarama ŋarranha bitjan gam', ‘Walala ḻakaraŋala ŋanyanydja, be ŋayi dhuwurr-yätjnha yana yolŋu, bala bumarana ŋanya murrkay'kuŋala,’ bitjan yukurra ŋunhi Djorra'yunydja ŋäthilinydja ḻakarama ŋarranhanydja, ga galki yurru ŋunhiyinydja maḻŋ'thunna ŋarrakalaŋuwuynydja, rumbalthirrina.” \p \v 38 Ga walala ŋunhi ḻundu'mirriŋunydja walala waŋana bitjarra, “Garray, dhuwala gay' märrma' maṉḏanha mandjawaktja, ŋanapurru yukurra ŋayathama.” \p Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Ma' liŋguna. Ḏaḏawyurrana,” bitjarra. \s1 Djesu yukurrana bukumirriyaŋalana bukuŋura wäŋaŋura yäkuŋura Wolip \p \v 39 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja Djesuyu gonha'yurruna Djurutjalamdja wäŋa, bala marrtjina djunamana bukulilina wäŋalili yäkulili Woliplilina, ŋunhimala liŋgu wäŋalili ŋunhi ŋayi ŋuli bitjana liŋgu marrtjinya yukurranha ŋunhimalayi bukumirriyanharawu. Ga walala nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala malthurrunayi. \v 40 Ga ŋunhi walala mulkananydja ŋunhiyi wäŋa, bala ŋayi waŋana walalanha bitjarrana, “Bira'yurra walala yulŋunydja ga bukumirriyaŋayi, märr nhumalanha yurru yaka muka gatjarr'yun walamaramanydja, bala waṉḏinyamaramana-wala ŋarrakala.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesunydja buku-wanaŋ'thurrunana walalaŋgala, ga marrtjina märr-gurriri, bala bun'kumu-djipthurrunanydja ŋayi, bala bukumirriyaŋalana, \v 42 ga waŋananydja ŋayi yukurrana bitjarrana, “Bäpa, ŋarranydja djäl nhe yurru djaw'yunna ŋarrakala märraŋana dhuwalayi galŋa-ŋonuŋgunharamirrinydja rom, yurru nhuŋuway ŋarra yurru märrwu malthundja, yaka ŋarrakuwaynydja märrwu.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu yukurrana bukumirriyaŋalanydja. \p \v 43 Bala ŋayi ŋurukuy djiwarr'wuynydja yolŋu maḻŋ'thurrunana nhanukala ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja, bala ŋanya marrparaŋ'kuŋala ganydjarr-wekaŋalana. \v 44 Liŋgu ŋayaŋunydja nhanŋu mirithinana dhikana ŋonuŋdhinana wal'ŋu, bala ŋayi bukumirriyaŋalanydja yukurrana biyapul'nha wal'ŋu ŋayaŋuyunydja. Bala nhanukala yukurrana worrny'tja rumbalŋurunydja ḻarryurruna maŋgu'na munatha'lilinydja djul'-djulyurruna. \p \v 45 Dhawar'yurrunanydja ŋayi ŋunhi ŋuliŋuruyi bukumirriyanharaŋurunydja, bala ŋayi gaŋgathinana, marrtjina balayi roŋiyina nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala, ga maḻŋ'maraŋalanydja ŋayi walalanha nhäŋalanydja yakurrmirrinhana, liŋgu ŋuriŋina warwuyuna walalanha märr-yawaryunmaraŋala. \v 46 Bala ŋayi waŋanana walalanha bitjarrana, “Nhäku nhuma marrtji ŋorra'-ŋurranydja dhuwala? Bira'yurrana walala, ga bukumirriyaŋa muka yulŋunydja, märr nhuma yurru yaka muka galkirrinydja ŋunhi ŋayi yurru ŋuriŋi walamaranharamirriyunydja mokuyyu nhumalanha gur'yun.” \s1 Miriŋuyu walalay mulkanana ŋanya Djesunha \p \v 47 Yo, Djesunydja yukurra mukthun yana waŋa, bala walalanydja ŋulinyaramirriyu yolŋunydja walala guḻku'na bunana, ga ŋayi Djudatjthu ŋurru-warryurrunanydja, ŋuriŋiyi ŋunhi ŋayi ḻundu'mirriŋu yolŋu Djesuwu, ŋuliŋuruyi 12-ŋuru, nhanŋu miṯtji. Marrtjinydja ŋayi lili galkithirrinydja, bala wälkumana ŋanya Djesunha. \v 48 Ga ŋayi Djesunydja waŋa bitjan, “Djudatj, nhenydja ŋarranha wälkuŋala warray, yurru dhiyaŋiyinydjayi nhokala wälkunharayunydja nhe ŋarranha mel-wulaŋalana.” \p \v 49 Ga walalanydja ŋuriŋi ḻundu'mirriŋuyunydja walalay ŋunhi walala nhanukala Djesuwala galki, walalanydja nhäŋala, bala dharaŋarana yana ŋunhi walalanydja marrtjina mulkanharawuna nhanŋu Djesuwuna. Bala walala waŋana bitjarrana, “Garray, nhaltjan ŋanapurru yurru walalanha yulŋunydja?... buma dhiyaŋu mandjawakthu?” bitjarra. \v 50 Ga dhunupana waŋganydhunydja yolŋuyu nhanukala Djesuwala ḻundu'mirriŋuyu warryurruna mandjawak nhanŋuway ŋayi, bala dhunupana yana djatthurruna, guḻk-gay Ḻiya-ŋärra'mirriwuna ŋunhina wal'ŋu djämamirrinha buthuruna. \p \v 51 Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana bitjarrana, “Ma' liŋguna,” bitjarra. Bala ŋayi goŋ-djarryurrunanydja, bala mulkana ŋunhi buthuruna yolŋunhana, bala ḏukmaraŋalana dhunupana. \p \v 52 Bala ŋayi Djesu ŋuliŋurunydja bilyun ga waŋa ŋuriki ŋurru'-ŋurruŋuwuna wal'ŋu ḏalkarra'mirriwuna yolŋu'-yulŋuwu ga wiripu-guḻku'wu ŋaḻapaḻmirriwu bitjanna gam', “Nhäku warray nhuma gäŋala mandjawaktja ga birkuny'tja mulkanharawunydja yana ŋarraku? Nhä dhika ŋarra?... barrari-wukunhamirri yolŋunydja?... balanyara bitjan manaŋgan ŋarra yulŋunydja? \v 53 Bitjan warray liŋgu ŋarra ŋuli walu-ŋupan dhuwala nhinanydja ŋunhala Gunhu'wala buṉbuŋuranydja, yurru yaka warray nhuma ŋunhi marrtji ga mulkanydja ŋarranha. Yo, dhuwalayina nhumalaŋgu walunydja, yurru gurriri warray yana ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydjayi buŋgawayu dhiyakuyyu buku-munha'wuyyunydja djäma yukurra yurru ŋarrakala, ganydjarryu nhanukalaynydja be ŋayi.” \s1 Beta waŋana dhumbal'yurrunana buku-ḻurrkun'mirri \p \v 54 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja walala ŋanya Djesunha mulkanana, bala gäŋala ŋunhana ŋurikalana. Ḻiya-ŋärra'mirriwalana yolŋuwala wäŋalili, ga ŋayinydja yukurrana Betanydja marrtjina dhuḏiŋu, märr-barrku munguyurruna marrtjina bala. \v 55 Ga ŋunhi ŋayi gulŋiyinanydja Beta ŋunhimalayi wäŋalili, nhäŋala ŋayi yolŋu'-yulŋunha, walala yukurrana nhinana gurthaŋura ḻitha'-ḻithara, ga dhunupana ŋayi Betanydja marrtjina dhut-gay nhinanana walalaŋgala. \v 56 Ga ŋayi djämamirriyunydja dhäykayu ŋanya nhäŋala yukurrana Betanha, liŋgu djarraṯawun'kurru gurthakurru ŋayi ŋanya nhäŋala bukunydja, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Way, dhuwalanydja ŋunhi malthunaramirri ŋurikiyinayi ḏarramuwu ŋiniya.” \v 57 Ga ŋayi Betanydja dhumbal'yurruna waŋana bitjarra warray, “Yakana ŋarra marŋgi nhanŋu,” bitjarra. \p \v 58 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru yaka weyin, bala wiripuŋuyuna yolŋuyu ŋanya nhäŋala dharaŋara, bala bitjarrana waŋana, “Way, dhuwalanydja ŋunhi yolŋu malthunaramirri ŋurikiyi nhanŋu ŋiniya.” \p Ga ŋayi Betanydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yaka ŋarra dhuwala nhanŋu, yaka,” bitjarra. \p \v 59 Ga yaka weyin ga wiripuŋuyunydja yolŋuyu ŋanya nhäŋala, ga waŋana ŋanya Betanha bitjarra, “Yuwalk muka dhuwala ŋayi yulŋunydja malthunaramirrinydja ŋurikiyi, liŋgu ŋayi dhuwala ŋurukuy Galaliwuy wäŋawuy,” bitjarra. \p \v 60 Ga ŋayi Betanydja biyapul waŋana dhumbal'yurruna nhanŋu, “Yakana ŋarra dhuwala marŋgi nhaltjan nhe yukurra dhuwali waŋa.” Ŋunhi ŋayi yukurrana Beta waŋana mukthurruna, dhunupana ŋayinydja gurrwawunydja waŋanana. \v 61 Bala ŋayi Djesu waṯthurruna, bala nhäŋalana yana ŋanya Betanha. Bala ŋayi Betayunydja dhunupana guyaŋinana ŋunhi nhaltjarra ŋayi Garray waŋana ŋäthili nhanukala bitjarra gam', “Nhenydja yurru ŋarraku dhuwala waŋa dhumbal'yun buku-ḻurrkun'mirri, yurruna ŋunhi yurru gurrwawu waŋa.” \v 62 Ga dhunupana ŋayi Betanydja dhawaṯthurrunana, bala ŋäthinana dhikana wirrkina wal'ŋu murruy'-murruyyurrunana. \s1 Walala warku'yurrunana Djesunha, bala bartjunmaraŋalana \p \v 63-64 Ga ŋuriŋi ḏarramuwurruyu ŋunhi walala yukurrana ŋayathaŋala djäka nhanŋu Djesuwu, ŋuriŋiyinydjayi ŋanya yukurrana bartju'-bartjunmaraŋala, ga maŋutji walala ŋanya ŋäkirrmaraŋala bambaykuŋala, bala walala wakalkuŋalana ŋanya yukurrana bitjarrana, “Nhenydja dhuwala be muka dhäwu'-ḻakaranharamirri ŋiniya. Ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala, yolthu nhuna wutthurrunanydja?” bitjarra. \v 65 Ga biyapul walala yukurrana waŋanayi ŋunhi ŋayaŋu-yätjthinyaramirrinydja dhäruk malanha nhanŋu Djesuwu. \s1 Walala ŋaḻapaḻmirriyu yolŋuyu walalay wal'ŋu yukurrana dhä-wirrka'yurruna Djesunha \p \v 66 Ga ŋunhi ŋayi buwaḻ'yurruna wäŋanydja, bala walalanydja marrtjina ŋunhiyi Djuws ŋaḻapaḻmirrinydja ḻuŋ'maranhaminana ga ŋurru'-ŋurruŋu wal'ŋu ŋunhi ḏalkarra'mirri walala, ga Rom-marŋgikunhamirri walala ḻuŋ'thurrunana marrtjina. Bala walala gäŋala ŋanya Djesunhana ga nherrara gumurrlilina ŋurikalayina walalaŋgala yolŋu'-yulŋuwala. \v 67 Bala walala ŋanya dhä-wirrka'yurrunana yukurrana ŋuriŋiyi ŋaḻapaḻmirriyunydja wal'ŋu bitjarrana, “Ŋuli nhe be yuwalktja dhawu'mirriyanharawuynydja, ŋunhinydja yolŋu Masayanydja, ma' ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala biyaka warraŋulkuŋa wal'ŋu.” \p Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala ga waŋana bitjarra, “Ŋunhi ŋarra yurru ḻakaramanydja nhumalaŋgu, ga nhumanydja yurru yakana ŋarraku märr-yuwalkthirri. \v 68 Ga ŋuli ŋarra nhumalanha yurru dhä-wirrka'yundja, ga nhumanydja yurru bäyŋuna ŋarraku buku-ruŋinyamarama. \v 69 Ga dhipuŋurunydja dhurrwaraŋuru nhuma yurru nhämana Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha, ŋarra yurru yukurra nhina ŋurru-ḏawalaŋuna wal'ŋu, gali'ŋura Gunhu'walanydja ŋunhalanydja yurru, nhanukalana ganydjarryu.” \p \v 70 Bala walala bukmakthu ŋuriŋi dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Way yol dhuwala nhe yulŋunydja?... ŋunhi Gäthu'mirriŋu Godku?” \p Ga ŋayinydja waŋana balanydja bitjarra, “Dhuwali liŋgu nhuma yukurra waŋa ḻakarama.” \p \v 71 Ga walalanydja yatjunmina ga waŋana bitjarra, “Yakana yurru ŋula yolthu ŋanya biyapulnydja ḻakaranharamirri yukurra, liŋgu dhuwala ŋilimurru bukmakthuna ŋäkulanydja ŋanya ḻakaranhaminyaranydja, ŋunhi ŋayi yukurrana Godnha yäku warku'yurruna bitjarrayi.” \c 23 \s1 Walala gäŋalana Djesunha bala Baylatkalana ga Yiritkalana \p \v 1 Bala walala ŋunhi ŋaḻapaḻmirrinydja yolŋu'-yulŋu ḏurryurruna, bala gäŋalana ŋanya Djesunha ḏarramuwala Baylatkalana yäkuwala, liŋgu ŋayinydja ŋunhiyinydja ŋurruŋu wal'ŋu yolŋu wäŋawu ŋurikiyi Djudiyawuyŋu makarrwu. \v 2 Bala walala nherraranydja ŋanya ŋurikalanayi yolŋuwala ŋurruŋuwalana, ga ḻakaraŋalanydja walala yukurrana mirithinana yätjnha wal'ŋu be ŋayi Djesu. Bitjarrana walala yukurrana ḻakaraŋalanydja, “Dhuwalanydja gay' ḏarramunha ŋanapurru ŋäkula, ŋayi yukurrana dhiyaŋuyi bilmaraŋala yolŋu'-yulŋunha gatjpaḻ'maraŋala yätjkuna djämawu. Ŋayi ḻakaraŋala yolŋu'-yulŋuwanydja bitjarrana, ‘Yaka rrupiya-wekaŋa bäyim ŋunha buŋgawanha Rawumbuyŋunhanydja,’ bitjanna ŋayi ŋuli yukurra ḻakaramanydja. Ga wiripunydja ŋayi ŋuli yukurra ḻakaranharamirri be ŋayi buŋgawa wal'ŋu nherraṉara Godkuŋu.” \p \v 3 Bala ŋayi ŋuriŋi ŋurruŋuyunydja yolŋuyu dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Way, nhä muka dhuwala nhe yulŋunydja? Ŋurruḏawalaŋu buŋgawa Djuwsku malawu?” \p Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarra, “Dhuwali liŋgu nhe yukurra ḻakarama.” \p \v 4 Dhäŋuru ŋuliŋuruyinydja ŋayi ŋuriŋi Baylatthu ḻakaraŋala ŋurikala ŋurru'-ŋurruŋuwalanydja wal'ŋu ḏalkarra'mirriwalanydja walalaŋgala ga bukmakkalanydja yolŋu'-yulŋuwala bitjarrana, “Yakana ŋarra dhika maḻŋ'maraŋala ŋula nhä yätj dhiyakalayinydja ḏarramuwala. Nhäpuy nhuma ŋanya yurru bumanydja dhika?” \p \v 5 Bala walalanydja mukthurruna-wala yana waŋana yätj-ḻakaraŋala warray ŋanya, bitjarra warray, “Mari-djämamirrina ŋayi dhuwali. Marŋgikuma ŋayi yukurra djarrpi'kumana bukmaknha yolŋu'-yulŋunha wäŋakurru Djudiyakurrunydja. Ŋäthilinydja ŋunhinydja ŋayi djäma ŋunhala Galali, ga dhiyaŋunydja-wala dhuwalanydja ŋayi dhiyalana ŋilimurruŋgalana wäŋaŋura djäma yukurra yätj.” \p \v 6 Bala ŋayi Baylatthu dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarra, “Wanhaŋuwuy dhuwala ŋayi yolŋunydja?... Galaliwuy wäŋawuy?” Ga walalanydja yuraŋala, “Yo,” bitjarra. \v 7 Bala ŋayi Baylatthunydja djuy'yurruna ŋanya dhunupana bala Yiritkalana, liŋgu ŋayinydja ŋunhi Yirittja buŋgawa ŋurruŋu muka ŋurikiyi Galaliwuyŋu wäŋawu, ga ŋayinydja ŋunhi Yirittja ŋulinyaramirriyuyi ŋunhala Djurutjalam. \v 8 Märr-weyinŋumirrina yana ŋayi yukurrana Yiritthu ŋäkulanydja ŋanya Djesunha, ga yuwalkkuŋala yana ŋayi wirrki ḏukṯukthinanydja nhanŋu nhänharawunydja; ŋayi ḏukṯukthina Yirit, ŋayi yurru ganydjarr-ḏumurru nhä malanha djäma nhanŋu Djesuyu, bala ŋayi gumurr-ŋamathinana wirrkina nhanŋu yulŋunydja Yirittja, ŋunhi walala ŋanya gäŋala balayi nhanukala Yiritkala. \v 9 Bala ŋayi ŋanya yukurrana Yiritthunydja buku-ḏuwaṯthurrunana dhä-wirrka'yurruna guḻku'wuna romgu malaŋuwu, ga ŋayinydja ŋunhi Djesunydja nhinanana yukurrana mukthurrunana dhikana, bäyŋuna ŋayi ŋula dhäruk buku-ruŋinyamaraŋalanydja waŋana. \p \v 10 Ga walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋu ḏalkarra'mirri walala ga rom-marŋgikunharamirri yolŋu'-yulŋu ḏurryurruna, bala ḻakaraŋalana nhanbala Yiritpanydja yukurrana be yätjnha wal'ŋu yana ŋanya Djesunhanydja, be ḏälyuna wal'ŋu djinbulkthuna dhärukthu walala ḻakaraŋalanydja yukurrana. \v 11 Ga Yiritthunydja ga nhanukala miṯtjiyu miriŋuyu, walalanydja yukurrana warku'yurrunana ŋanya beyarrmakkuŋalana. Walala dhaṯthurruna ŋanya miny'tjimirriyuna girri'yunydja ḻatju'mirriyuna dhikana, warku'yurruna ŋanya yukurrana bitjarrana, bala walala djuy'yurruna balayi ŋanya Baylatkala roŋinyamaraŋala. \v 12 Ŋäthilinydja ŋunhinydja maṉḏa Yirit ga ŋunhiyi Baylat maṉḏa yukurrana nhinana gunyambi'manydji, yurru ŋulinyaramirriyunydjayi maṉḏa ŋunhiyi maṉḏa ḻundukunharaminana maṉḏanhawuy maṉḏa. \s1 Baylatthu wekaŋala Djesunha goŋlilina walalaŋgala bunharawuna \p \v 13 Bala ŋayi Baylatthunydja ḻuŋ'maraŋalana ŋunhiyi ŋurru'-ŋurruŋunha ḏalkarra'mirrinha walalanha ga wiripu-guḻku'nha ŋaḻapaḻmirrinha yolŋu'-yulŋunha, \v 14 bala ŋayi waŋananydja walalanha bitjarrana, “Nhumanydja gäŋala dhuwalanydja gay' yolŋunha lili ŋarrakala, ga ḻakaraŋalanydja nhuma ŋanya be ŋayinydja bilmarama ŋuli yukurra yolŋu'-yulŋunha yätjku djämawu. Ŋarranydja ŋanya dhuwala dhä-wirrka'yurruna dhiyalanydja bukmakkalana gumurrŋura nhumalaŋgala, ga bäyŋu warray ŋarra maḻŋ'maraŋalanydja yätj ŋula nhanukala. \v 15 Ga ŋayi Yiritthu ga bitjarrayi liŋgu maḻŋ'maraŋala bäyŋuyi yana ŋula nhä yätj nhanukala, liŋgu ŋayinydja ŋunhi roŋinyamaraŋala ŋanya liliyi ŋarrakalana, yakana ŋayi djuy'yurruna ŋanya dhä-ḏir'yunarawunydja. Ga nhäkuna nhuma ḏukṯuk bunharawunydja nhanŋu yolŋuwu dhiyakuyinydja? Bäyŋu warray ŋayi djämanydja ŋula nhä yätjkuŋalanydja. \v 16 Ŋarranydja yurru ŋanya yana dhuwala bartjunmaramana ŋe, bala djuy'yunna yurru yänana.” Bitjarra ŋayi ŋunhi Baylattja waŋana. \p \v 17 Ga bitjana liŋgu dhuŋgarra-ŋupana ŋayi ŋuli Baylatthu waŋganynhanydja yolŋunha dhawaṯmaranha ŋuliŋuruyi ḻoḻuŋurunydja ŋulinyaramirriyu Ḻäy-yuḻkmaranharamirriyunydja Waluyu. \v 18 Ga ŋunhiyinydjayi ŋayi bini Baylatthu dhawaṯmaranha ŋanyana Djesunhana, yurru walalanydja bukmaktja yolŋu walala miṯtjinydja ŋunhi yatjunmina waŋana bitjarra, “Yakana ŋanapurru dhiyakuyinydjayi yolŋuwu ḏukṯuk. Buŋana ŋanya yana, ga dhawaṯmaraŋa ŋanapurruŋgunydja ga Barapatjnhana yolŋunha. Ŋurikiyi ŋanapurrunydja ḏukṯuk.” \v 19 Yurru ŋayinydja ŋunhiyinydjayi Barapatjtja yolŋu yäku yätjnha wal'ŋu yanana, dhuwurr-yätjnha. Walala ŋanya ŋunhi galkaranydja ŋunhimala ḻoḻulilinydja, bili ŋayi ŋuli yolŋu'-yulŋunha goḏuy-wunha, yana liŋgu ga guḻku'na yolŋu walala ŋurikiynydjayi wäŋawuy bunharamina yukurrana bala-lili'yunminana, ga bitjarra liŋgu ŋayi murrkay'kuŋalanydja bumara yolŋunha. \p \v 20 Yo, mukthurruna yana ŋayi Baylattja ḏukṯukthina dhawaṯmaranharawu yänaŋuwuna Djesuwunydja, bala ŋayi waŋana wirrkina dhika gawaw'yurruna ŋuriki yolŋu'-yulŋuwunydja bitjarrana, “Ŋarranydja yurru nhumalaŋgu dhawaṯmarama dhuwala gay' waŋganynha yolŋunha Djesunha,” bitjarra. \v 21 Ga walalanydja ŋunhi bukmaktja miṯtjinydja gawaw'yurruna mukthurruna yana waŋana yatjunmina bitjarra, “Buŋana ŋanya. Buŋana ŋanya dharpalilina ŋal'maraŋa,” bitjarra warray. \p \v 22 Ga biyapul ŋayi Baylatthu dhä-wirrka'yurruna walalanha, “Nhäku ŋuli? Nhä ŋayi djäma yätjkuŋalanydja? Bäyŋu warray ŋarra maḻŋ'maraŋala ŋula nhä yätjtja nhanukala. Nhäkuna ŋilimurru yurru buma ŋanya murrkay'kumanydja? Ŋarranydja yurru dhuwala yana ŋanya bartjunmaramana, bala djuy'yunna.” \p \v 23-24 Yurru walalanydja mukthurruna yana buku-warrwar yatjunmina waŋana bitjarra, “Buŋana ŋanya murrkay'kuŋana, ŋal'maraŋa dharpaliliyaŋana.” Bitjarrana liŋguna walala yukurrana waŋananydja, yana liŋgu-u-u ga ŋunhiyi Baylattja märr-yawaryurrunana, bala waŋana “Manymak,” bitjarrana. “Ma' djaw'yurrana ŋanya, bala ŋal'maraŋa dharpalilina.” \v 25 Bala ŋayi Baylatthu yänanydja dhawaṯmaraŋala ŋunhiyinhanayi yätjnhana wal'ŋu murrkay'-bunharamirrinhana yolŋunha, liŋgu ŋurikiyi ŋunhi walalanydja ḏukṯukthina. Bala ŋayi Djesunhanydja wekaŋala goŋlilina walalaŋgala, walala yurru djämanydja ŋanya ŋula nhaltjanna, walalaŋgalaynha yana djälkurru. \s1 Dhuḻ'yurrunana ŋanya walala Djesunha dharpalilina \p \v 26 Bala walala märraŋalana Djesunhanydja, bala gäŋalana yukurrana ŋuliwitjarrana-wala dhukarrkurruna bala bunharawuna. Ga ŋayinydja marrtji Djesuyunydja gäma ŋonuŋ ŋunhiyi dharpa. Ga ŋunhi walala marrtjina bala wäŋgaŋalanydja, bala walala gumurr-wunhanamina waŋganynha yolŋu yäku Djäyman Djäriniwuy wäŋawuy, ŋayi yukurrana ŋunhi marrtjinanydja lili ŋunhimalayi wäŋalili barrkuŋuru wäŋaŋuru, ga dhunupana walala ŋunhi miriŋuyunydja mulkanana ŋanya, bala ŋal'maraŋala nhanukala ḻambarrlilinydja ŋunhiyina dharpa mälakmaranharawuynha, ŋayi yurru gäma ŋunhiyi dharpa ŋuriŋiyi Djäymandhu, malthun yurru marrtji gäma bala nhanŋu Djesuwu. \p \v 27 Yo, ga guḻku'na mirithirrina miṯtji marrtji malthundja nhanŋu Djesuwu ŋuliwitjarrayi dhukarrkurrunydja. Ga ŋunhili miṯtjiŋuranydja dhäykawurru marrtjina wäŋgaŋala ŋäthinyamina bala, galŋa-yätjthina warwumirriyina bitjarra nhanŋu Djesuwu. \v 28 Ga ŋayinydja bilyurruna Djesunydja, bala waŋana walalanha bitjarrana, “Way dhäykawurru, wäŋawuy dhiyakuy Djurutjalambuy, yaka walala ŋäthinyamiya ŋarrakunydja. Ŋäthinyamiya nhumalaŋguway nhuma ga yumurrku'wu nhumalaŋgalaŋuwu, \v 29 liŋgu galki dhipalanydja wäŋalili yurru mari bathalana marrtji. Yolŋu'-yulŋunydja yurru waŋa bitjanna, ‘Ye-e-e wanhaka ŋarra bini yaka gänha yothunha. Manymak warray ŋuriki yothumiriwwunydja yolŋuwu, ŋunhi ŋayi yaka märraŋala yothunha.’ \v 30 Bitjanna walala yurru waŋanydja yukurra, liŋgu ŋulinyaramirriyunydjayi yolŋu walala yurru mirithirrina wal'ŋu beyaṉiyirri, wirrkina walala yana ḏukṯukthirrinydja yurru rakunydhinyarawunydja, bala walala yurru waŋa bitjanna, ‘Way nhuma buku'-buku wäŋa, buḻwaŋ'thurrana ga dhä-munyguŋana ŋanapurrunha raku'-rakunyguŋana, ŋanapurru ḏukṯuk rakunydhinyarawuna,’ bitjanna walala yurru, liŋgu marina wal'ŋu yurru biyapulnha bathalana marrtjinydja nhumalaŋgu. \v 31 Nhäma nhuma yukurra dhuwalanydja gay', nhaltjan walala yukurra djäma ŋarraku, ŋunhi ŋarranydja dhuwala balanyara warray bitjan walŋa dharpa, bala nhaltjanna walala yurru djäma nhumalanhanydja, ŋunhi nhuma balanyara bitjan rakuny ŋunhi dharpa, walŋamiriw.” Bitjarrayina ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja walalaŋgu. \p \v 32 Ga bitjarra liŋgu ŋuriŋi yolŋuyu walalay miriŋuyu yukurrana gäŋalayi märrma'nhanydja dhuwurr-yätjnha maṉḏanha, maṉḏa yurru ŋunhiyinydja maṉḏa burakirri rrambaŋi Djesuwalana. \v 33 Bala walala mulkanana ŋunhiyi bukunydja wäŋa yäku ‘Muḻkurr ŋarakanydja,’ ga ŋunhiliyinydja walala ŋal'maraŋalana ŋanya, bumarana dharpalili mälakmaranharawuylilina, dhul'yurruna walala botutu'yuna goŋ maṉḏanha ga ḻuku maṉḏanha maḻwaylilina, bala dhärranhamaraŋalanydja ŋanya dharpamirrina. Ga bitjarrayi liŋgu walala ŋal'maraŋalayi ŋunhiyi dhuwurr-yätjnhanydja maṉḏanha yolŋunha maṉḏanha rrambaŋikuŋala, waŋganynhanydja dhunupa'ŋulili gali'lili nhanukala, ga waŋganynhanydja wirrkaḏay'ŋulili gali'lili nhanukala. Ga ŋayi Djesunydja yukurrana gorruŋala ŋunhili ṉapuŋga. \v 34 Bala ŋayi bukumirriyaŋala waŋana bitjarrana, “Bäpa, bäy-ḻakaraŋa walalaŋgu, bili walala dhuŋamirri, yaka walala marŋgi nhaltjan walala yukurra dhuwala djäma.” \p Ŋuliŋurunydja walala märraŋala girri'na nhanŋu Djesuwu, bala ŋaḻwa'yurrunana walala yukurrana ḏopulu'yuna, yolthu yurru yolŋuyu märrama ŋunhiyi girri' nhanŋu. \v 35 Ga walalanydja ŋunhi yolŋunydja walala dhärra'-dharrana marrtjina ŋunhili bäyma, nhäŋalanydja yukurrana. Ga walalanydja ŋuriŋi Djuwsthu ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yukurrana warku'yurruna ŋanya, waŋana bitjarra, “Yä-ä-ä, ŋunha ŋayi ŋuli wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha walŋakuma be. Ŋuli ŋayi be dhawu'mirriyanharawuynydja Godkuŋunydja djuy'yunara, mak ŋayi be walŋakunharamirrina ŋanyapinyay ŋayi.” \p \v 36 Ga ŋuriŋi miriŋuyunydja bitjarrayi liŋgu warku'yurruna ŋanya yukurrana; galkithina walala bitjarra marrtjina nhanukala, gäŋala leŋumirri gapu dhäkay-murrkthunara, bala waŋana nhanŋu bitjarrana. “Ŋay', ḏukṯuk muka nhe dhiyakunydja gay'?” bitjarra. Yurru ŋayi yaka ḻukananydja. \v 37 Bala walala waŋana yukurrana bitjarrana, “Ma' walŋakunhamiya nhunapinyay nhe, ŋunhi nhe be ŋurruŋunydja wal'ŋu buŋgawanydja be Djuwsku.” \p \v 38 Ga wiripu-guḻku'yunydja yukurrana dhäruk wukirri baṉgalkallili dharpalili, bala ŋal'maraŋalana muḻkurrlilina wal'ŋu ŋunhana nhanukala. Ŋunhiyi dhäruktja yukurra waŋa bitjanna, “Dhuwalanydja ŋurruŋu buŋgawa Djuwskuna,” bitjarrana. \p \v 39 Ga bitjarrayi liŋgu waŋganydhunydja dhuwurr-yätjthu yolŋuyu ŋunhi ŋayi yukurrana dhaŋgaŋala galki gali'ŋura nhanukala Djesuwala, ŋayinydja ŋunhi bitjarra liŋgu warku'yurruna ŋanya Djesunha, waŋana bitjarra, “Way, nhenydja dhuwala be muka walŋakunharamirri ŋiniya? Ma' walŋakunharamiya nhunapinyay nhe, ga ŋinyalanha.” \p \v 40 Ga ŋayinydja wiripuŋuyunydja dhuwurr-yätjthu yolŋuyu ŋuriŋi mukmaraŋala ŋanya waŋana bitjarra, “Way mukthurra. Yaka nhe yukurra dhuwala barrarirri Godkunydja? Ŋalinydja maṉḏa dhuwala raku'-rakunydhirri marrtji bitjandhi liŋgu bitjan dhuwala ŋayi. \v 41 Dhunupa ŋunhi ŋitjalaŋgunydja, walala yurru buma murrkay'kuma, liŋgu ŋali warray maṉḏa djäma yätjtja wal'ŋu rom. Ga dhiyaŋunydja gay' yaka warray djäma ŋula nhä yätjkuŋala.” \v 42 Bala ŋayi ŋunhiyi dhuwurr-yätjtja yolŋu bilyurruna, ga waŋana Djesunha bitjarrana, “Djesu, guyaŋiya ŋarranhanydja ŋunhi nhe yurru wapthun ŋunha ŋurruŋunydja wal'ŋu ŋunhala nhokalanydja wäŋaŋura.” \p \v 43 Ga ŋayi Djesunydja waŋana balanydja bitjarra, “Märr-yuwalknha ŋarra nhuŋu yukurra ḻakaramanydja. Gäthuranydja nhe yurru nhina yukurra ŋunhalana Godkalana ḻatju'ŋurana dhikana wal'ŋu wäŋaŋura, ŋarrakalana galkina.” \s1 Djesu gurrunhanminana \p \v 44 Yo, Djesunydja mukthurruna yana yukurrana gorruŋala ŋunhili dharpaŋura mälakmaranharawuyŋura, yana liŋgu-u-u ga ḏämbuyuna waluyu, bala ŋulinyaramirriyunydja ŋayi wäŋanydja ŋunhi warumukthinana buku-munha'thinana, yakana yukurrana waluyu djarraṯawun'kuŋala ŋunhiyi wäŋanha, warrpam'nha warumuknha wäŋanydja buku-munha'na. yana liŋgu-u-u ga ḻäy-wilyunarayuna. \v 45 Ga ŋunhala Godkalanydja ŋunhi Buṉbuŋura ŋunhiyi girri' barr'yurruna märrma'yinana, ŋunhiyinydjayi dhomala ŋunhi yukurrana gungaŋala yolŋu'-yulŋunha ŋuliŋuruyi mirithirri dharrpalŋuru wäŋaŋuru nhanukiyingala Godkala wal'ŋu, yurru ŋunhiyi dhomala barr'yurrunanydja, baṉarra'kuŋalana warrpam'nha yana, yäkthurrunana. \v 46 Ga ŋayinydja ŋunhalanydja dharpaŋura mälakmaranharawuyŋuranydja Djesunydja wirrkina gawaw'yurruna waŋana bitjarrana, “Bäpa, dhuwalanydja ŋarra yurru ŋarrakuway birrimbirrnydja wekama nhokalana goŋlili,” bitjarra. Bala dhunupana ŋayi yana gurrunhanminana yulŋunydja, ŋuriŋi ŋir'yunydja ŋanya gonha'yurrunana. \p \v 47 Ga ŋunhiliyi ŋoyŋura dharpaŋuranydja, ḏarramu yukurrana ŋunhiyi ŋurruŋu wal'ŋu miriŋu yolŋu djingaryurruna, nhäŋala yukurrana Djesunha ŋunhimalayi, nhaltjarra ŋayi ŋunhi rakunydhina, bala ŋayi wokthurrunanydja Godku, bitjarrana waŋana, “Yuwalk muka dhuwala ŋayi manymaktja ḏarramu yolŋu,” bitjarra. \p \v 48 Ga walala wiripu-guḻkuny'tja, ŋunhi walala marrtjina ḻiw'maraŋala dhärra'-dharrana, walalanydja bitjarrayi liŋgu nhäŋala ŋanya ŋunhi ŋayi nhaltjarra milma walalaŋgala rakunydhina. Bala walala roŋi'-ruŋiyinana wäŋalilina walalaŋgalay walala, yurru bulnhana dhikana walala yukurrana marrtjinanydja bala, galŋa-warwumirrina walala. \v 49 Ga ŋunhinydja walala ŋunhi galkiwuy ḻundu'mirriŋu walala nhanŋu Djesuwu, walalanydja dhärra'-dharrana bitjarra marrtjina märr-barrku bala, ŋunhinydja walala dhäykawurru ŋunhi walala ŋuli guŋga'yuna ŋanya marrtjinya ŋunhala Galali, ga wiripu-guḻku' yolŋu walala, bitjarrayi yukurrana dhärra'-dharranayi märr-barrku, nhäŋala yukurrana nhaltjarra ŋunhi ŋunhiliyi milma walalaŋgala. \s1 Walala rumbalnydja Djesunha märrkitjkuŋala mathirralilina \p \v 50 Ga ŋunhiliyi yukurrana nhinana yolŋu yäku Djotjip wäŋawuy Yaramathiyawuy, yurru ŋayi ŋunhi Djuw yolŋunydja, ŋuliŋuruyi muka miṯtjiŋuru ŋaḻapaḻmirriwala ŋunhi walala wekaŋala ŋanya Djesunha ŋal'maranharawuna murrkay'-bunharawuna. Yurru manymak ŋayinydja ŋunhi Djotjiptja, dhuwurr-dhunupa ḏarramu; \v 51 yaka ŋayinydja ŋunhi yuraŋala ŋunhiliyi miṯtjiŋura ŋulinyaramirriyunydjayi ŋunhi walala ḻiya-ŋama-ŋamayuhmina bunharawu nhanŋu Djesuwu, bala wekaŋala miriŋuwalana goŋlili, liŋgu ŋayinydja yukurrana ŋunhi dhukarr-nhäŋala ŋurikinydja waluwu ŋunhi ŋayi yurru God ŋurruŋuna wal'ŋu nhina yukurra bukmakkuna, birrka'mirriwuna wäŋawu. \v 52 Ga ŋunhi ŋayi Djesu rakunydhinanydja, ŋayinydja ŋunhi Djotjiptja dhunupana yana marrtjina ŋurikalayina ŋurruŋuwala Baylatkalana, ga waŋana ŋanya ŋäŋ'thurruna rumbalwuna nhanŋu Djesuwu. Bala ŋayi yuraŋalana nhanŋu ŋunhi Baylattja. \v 53 Ga dhunupana yana ŋayi Djotjiptja marrtjina ga märraŋalana, yupmaraŋalana rumbalnydja ŋanya ŋuliŋuru dharpaŋurunydja, garrpiranydja ŋanya ŋayi rumbalnydja ŋunhi dhomala'yuna, bala rulwaŋdhurruna mathirralilina, yurru ŋunhiyinydjayi mathirra yuṯana wal'ŋu molu yaw'yunara walalaŋguŋu guṉḏa, yaka ŋula ŋäthilinydja yolnha dholkuŋala ŋunhimalayi mathirralili. \v 54 Yo, milmitjpa ŋunhi Brayti yulŋunydja ŋanya walala dholkuŋalanydja, ga ŋunhi ŋayi marrtjina ḏaykun'tja gulŋiyina bala, ŋunhiyinydjayi walalaŋgunydja ŋurru'-yirr'yunarawuy nhinanharamirrina walu dhuyuna be, bala walala ŋanya waḏutjana moluliliyaŋalanydja. \p \v 55 Yo, ŋunhiyi dhäykawurru ŋunhi walala malthurruna yukurrana nhanŋu Djesuwu ŋulaŋuru Galaliŋuru, walala marrtjina malthurruna nhanŋu Djotjipku, bala walala nhäŋalana nhaltjarra walala rumbal ŋanya rulwaŋdhurruna ŋunhimalayi mathirralili. \v 56 Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru walala roŋiyina balayi wäŋalilina, bala girri'-ŋamathina walala yukurrana buŋgan bäw'nha galkara ŋäthilimirriyaŋalana, märr yurru walala roŋiyirri balayi, bala ŋämiṉna yurru ŋuriŋiyi buŋgandhu rumbalnha ŋanya, ŋulinyaramirriyuna ŋunhi yurru dhä-yawar'yun ŋunhiyi walu nhinanharamirri walalaŋgu. Ga ŋuriŋiyinydja waluyu nhinanharamirriyunydja Djatatinydja walala nhinanana yukurrana, bitjarra yana liŋgu bitjarra ŋunhi romdhu yukurra ḻakarama. \c 24 \s1 Djesu gaŋgathinana rakunyŋuru \p \v 1 Ga wiripuŋuyuna munhakumirri Djandina, ŋunhiyi walala dhäykawurru ḏurryurruna, bala dhunupana yana wäŋgaŋalanydja ŋunhana molulilina mathirra'lilina, gurrukaŋala ŋunhiyi buŋgan bäw'nha malanha ŋunhi walala ŋäthilimirriyaŋala yukurrana. \v 2 Martj-martjthurrunanydja walala bala-a-a, ga nhäŋala ŋunhi mathirranydja dhänydja ḻapthunarana, ga guṉḏa ŋunhi bathala dhäŋurunydja giṯmaranharana walala maḻŋ'maraŋala. \v 3 Bala walala gulŋi'-gulŋiyinanydja ŋunha djinawa'lilina, ga bäyŋuna walala maḻŋ'maraŋala rumbalnydja ŋunhiliyi Garraynhanydja Djesunhanydja, yakana ŋayi ŋunhilimiyi mathirraŋuranydja ŋorrana yukurrana. \v 4 Bala ŋunhi dhäykawurrunydja marrtjina dhärra'-dharranana, guyaŋinana bitjarra ŋuparana walala yukurrana, galŋa-yätjthinana bitjarrana ya' dhärra'-dharrananydja. Ga dhunupana yana yolŋunydja maṉḏa maḻŋ'thurruna ŋunhili liŋgu walalaŋgala, girri'-watharrmirrina maṉḏa dhikana wal'ŋu djeŋarra'mirrina. \v 5 Walala ŋunhi dhäykawurrunydja wirrkina beyaṉiyina, bala walala baḻa-waḻapthurrunana muḻkurrnydja ŋunha munatha'ŋurana. Bala ŋunhiyi yolŋunydja maṉḏa waŋana bitjarrana, “Nhäku nhuma yukurra ḻarruma nhanŋu dhuwalanydja?... rakunymirriwunydja wäŋa? \v 6 Yakana dhuwala ŋayi dhiyalaminydja ŋorra yukurra. Walŋana ŋayi, yakana rakuny. Liŋguna ŋanya Gunhu'yu gaŋgathinyamirriyaŋalana dhipuŋuruyi rakunyŋurunydja. Guyaŋiya walala ŋunhinydja dhäruk ŋunhi ŋayi nhumalaŋgala ḻakaraŋala yukurrana ŋunhala Galali ŋäthili. \v 7 Dhuwala dhäruktja ŋayi ŋunhi ḻakaraŋalanydja nhumalaŋgu gam', ‘Walala yurru wekama ŋarranha goŋlili ŋurikala dhuwurr-yätjmirriwalana wal'ŋu, bala walalana yurru dhuḻ'yun ŋal'maramanydja ŋarranha dharpalili mälakmaranharawuylilinydja, ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja ḻurrkun'thunydja ḏaykun'thu ŋarra yurru walŋathirrina rakunyŋuru' Bitjarra muka ŋayi ŋunhi ḻakaraŋalanydja nhumalaŋgu yukurrana ŋäthilinydja.” \p \v 8 Bala walala ŋuriŋiyi dhäykawurruyunydja guyaŋinana ŋunhiyi dhäruktja ŋanya Djesunha, \v 9 bala walala dhunupana gonha'yurrunana ŋunhiyinydja molunydja, ga roŋiyinana gundupuŋala balayi ŋurikalayi 11-gala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala nhanukalaŋuwala, ga wiripu-guḻku'walayi. \v 10 Bala walala ḻakaraŋalana yukurrana nhaltjarra ŋunhiliyi walalaŋgala maḻŋ'thurruna. Ga dhuwala walala ŋunhi dhäykawurru yäkunydja gam', Merri Maktalawuy ga Djawina ga Merri ŋäṉḏi'mirriŋu Djayimgu, ga wiripu-guḻku' dhäykawurru. \v 11 Yo, ḻakaraŋalanydja walala ŋunhi ŋurikalayi bo'puyŋuwalanydja bitjarrayina, yurru walalanydja yaka märr-yuwalkthina walalaŋgala dhärukthu, walala guyaŋina ŋunhi dhäykawurrunhanydja yanapi walala yukirri ŋula nhäna ḻakaraŋu, dhäwu'na waŋganynha. \p \v 12 Ga ŋayinydja dhunupana yana Betanydja gaŋgathina, bala waṉḏinana ŋunhiwala liŋgu mathirralili molulili, ga buku-nyilŋ'thurruna ŋayi rurraŋ'thurrunanydja, ga nhäŋala bäyŋuna. Nhäŋala warray ŋayi girriny'tja ŋunhi dhomalany'tja ŋunhi walala garrpira ŋanya, ga ŋunhina liŋgu, yakana wiripunydja. Bala ŋayi roŋiyinana dhawaṯthurruna balayi, guyaŋinana marrtjina ŋuparana bitjarrana. \s1 Yolŋuwala maṉḏakala Djesu mam'thurruna dhukarrŋura \p \v 13 Ŋuriŋiyi bili waluyu milmitjpana, yolŋuyu maṉḏathu ŋuliŋuruyi malaŋuru gonha'yurruna ŋunhiyi Djurutjalam wäŋa, bala marrtjina wiripuŋulili wäŋalili yäkulili Mayatjlili, yurru märr-barrku ŋunhi wäŋanydja. \v 14 Marrtjinanydja maṉḏa yukurrana ŋunhiyi maṉḏa-a-a, dhukarr-ŋuparanydja bala-a-a, waŋanhamina maṉḏa marrtjina ḻakaranhamina bala, ŋurikiy ŋunhi nhaltjarra ŋunhala Djurutjalam wäŋaŋura. \p \v 15-16 Marrtjinanydja maṉḏa bala-a-a, waŋanhaminana marrtjina bala-lili'yunmina, ga gandarrŋuranydja ŋunhilinydja ŋayinydja marrtjina ŋayipina Djesuna mam'thurruna maṉḏakala, bala wäŋgaŋalana walala marrtjina bala rrambaŋina, yurru maṉḏa yaka ŋanya dharaŋaranydja, liŋgu ŋayipi maṉḏanha maŋutji dhumbal'yunmaraŋala dharaŋanaraŋuru. \p \v 17 Bala ŋayi Djesunydja waŋana maṉḏakala bitjarrana, “Way maṉḏa. Nhäku nhuma marrtji dhuwala dhä-ḏal'yunmirrinydja bala ḻakaranharamirri?” bitjarra. \p Bala maṉḏanydja ḏaḏawyurruna, ga dhärrana ŋathili yukurrana, bukunydja warwumirrina maṉḏa, \v 18 ga ŋayinydja waŋa waŋganydja yäku Gilupatjtja bitjanna, “Nhä dhuwala nhe yulŋunydja?... mulkuru bunana? Ŋunha Djurutjalambuynydja wäŋawuy bukmak yolŋu walala marŋgimirrina ŋunhi nhaltjan dhuwala yawungu. Yaka muka nhe yana ŋämanydja dhuwalayi ŋiniya?” bitjan. \p \v 19 “Nhäpuynydja ŋuli?” bitjan ŋayi Djesunydja. Ga maṉḏanydja buku-wakmarama bitjan, “Ŋunhi muka ŋunhala walala nhaltjan yawungu ŋunhinha yolŋunha Natjurippuynha wäŋawuynha. Ŋunhiyinydja ḏarramu dhäwu'-gänharamirri muka Gunhu'wuŋu, Gunhu'wu muka wokthunaramirri yolŋu, ga bitjarrayi bili yolŋunydja walala yukurrana wokthurrunayi nhanŋu, liŋgu ŋayinydja ŋuli yukurranha djäma mirithirri warray yindi, ganydjarr ḏumurru warray, ga dhäruktja nhanŋu biyapulnha ḻatju'na dhikana wal'ŋu dhunupana. \p \v 20 “Yo, ga ḻatju' ŋayi ŋunhi yolŋunydja, yurru ŋanapurruŋgu ŋurru'-ŋurruŋunydja ḏalkarra'mirrinydja walala ga wiripu-guḻku' ŋaḻapaḻmirri yaka warray djäl nhanŋu, bala walala wekaŋalana ŋanya rakunydhinyarawuna, ga yawungunydja walala ŋanya ŋal'maranha dharpaliliyanhana. \v 21 Ŋanapurru ŋuli yukurranha guyaŋinyanydja ŋanya, ŋayinydja ŋunhi Walŋakunharamirri, ga gatjpu'yunna ŋanapurru ŋuli yukurranha nhanŋu, märr bini ŋayi walŋakunha Yitjuralnha bäpurru'nha malaŋunha. \p “Yo, ḻurrkun'nha nhanŋu dhuwala munhanydja ŋunha moluŋuranydja, \v 22 yurru gäthuranydja munhakumirri walala dhäykawurruna marrtjina balayi mathirralili, ga roŋiyinanydja walala beŋuruyi, gäŋalanydja wiripuna ṉirryunaramirrina dhäwuny'tja, \v 23 liŋgu walala maḻŋ'maraŋala molunydja ŋayilpina rumbalwunydja; yakana ŋayi ŋunhilimi. Yo, ŋuriŋiyi dhäykawurruyu ḻakaraŋala ŋanapurruŋgala be walala nhäŋala djiwarr'wuynha yolŋunha, ŋayi ḻakaraŋalanydja ŋanya bitjarrana, ‘Ŋayinydja walŋana ŋunha beŋuru moluŋuru,’ bitjarra. \v 24 Bala walala ḏarramuwurruna marrtjina, ga yuwalkthi nhäŋala balanyarayi bili ŋayilpi. Yurru ŋanyanydja walala yakana nhäŋala.” Ga bitjarrana maṉḏa marrtjina bala ḻakaraŋalanydja nhanbala, ŋuripayinydja ŋunhi ŋayi mam'thurruna maṉḏakala ŋunhala gandarrŋura. \p \v 25 Bala ŋayinydja ŋunhiyi Djesunydja waŋana maṉḏakala bitjarra, “Nhä nhuma dhuwala yolŋunydja?... ḻiya-dhumukmirri? Be ŋäthili muka yana yukurrana dhäwu'-gänharamirriyu yolŋu'-yulŋuyu ŋanya ḻakaraŋalanydja. Baḏak yana nhuma dhuwala bulnha ŋayaŋu-yuwalkthinyarawunydja ŋiniya? \v 26 Yo, dhunupana nhanŋu ŋunhinydja Walŋakunhamirriwunydja ŋayi yurru burakirri bitjandhiyi, ga balakurruyina ŋayi yurru gulŋiyirri nhanukalay ŋayi ḻatju'lilinydja dhika wal'ŋu romlili ŋunha djiwarr'lilinydja.” \v 27 Ga bitjarrayina ŋayi marrtjina ḻakaranhaminanydja maṉḏakala bala, warraŋulkuŋalana yukurrana marŋgikuŋala ŋuliŋuru Godkalana Djorra'ŋuru. Ŋurruthaŋalanydja ŋayi ḻakaraŋala Mawtjitjkuŋu wukirriwuy dhäruk, ga yurruna wiripu-guḻku'wuŋunydja dhäwu'-ḻakaranharamirriwuŋu wukirriwuy; bitjarrayina ŋayi milkuŋalanydja marrtjina ḻakaraŋalanydja dhäruknha ŋunhiyina ŋunhi yukurra dhunupamirriyama ḻakarama nhanukalaŋuwuy ŋayi Djesuwalaŋuwuy. \p \v 28 Yo, baḏak yana walala marrtjina waŋanhaminanydja ḻakaranhaminanydja bala dhukarr-ŋupara, yana liŋgu-u-u ga ŋunhilina wäŋaŋura maṉḏakalaynha, bala ŋayinydja Djesunydja bini marrtjinyana yana-wala nhinanha mukthunana. \v 29 Bala maṉḏanydja ŋanya waŋana gulmaraŋala warray bitjarra, “Way go, dhiyala nhe nhiniya ŋinyalaŋgala wäŋaŋura, liŋgu nhuŋu wäŋanydja munhakuyinana dhuwala.” Bala ŋayi gärrinana wäŋalilina maṉḏakala. \p \v 30 Bala ŋuliŋurunydja walala nhinanana ŋathawuna ḻukanharawu, bala ŋayi Djesuyunydja märraŋala dämba ŋomanarana, bala bukumirriyaŋalanydja ŋayi ŋurikiyi ŋathawunydja, bala dhunupana yana ŋayi bakmaraŋalana yulŋunydja, bala wekaŋalana maṉḏaku. \v 31 Ga ŋuriŋi liŋgu maṉḏanydja dhunupana dharaŋarana ŋunhimalayi ŋanya, bala ŋayi dhunupana maṉḏakala winya'yurrunana ŋuliŋuruyi bili dharapulŋuru, buwayakthinanydja ŋayi maṉḏakala maŋutjiŋurunydja. \p \v 32 Bala maṉḏa waŋanhamirri bitjanmirrina, “Ŋarrakunydja ŋunhi marrtjina ŋayaŋu dhaŋaŋdhinana biyapulnha wal'ŋu bay, ŋanbaw'yurrunana ŋarrakala ŋunhi marrtjina ŋayaŋuŋuranydja nhanukuŋu dhärukpuynydja, ŋunhi ŋayi marrtjina warraŋulkuŋala ḻakaraŋala lili ŋitjalaŋgala, beŋuru ŋunhi djorra'ŋurunydja.” \p \v 33 Ga ŋulinyaramirriyu liŋgu yana maṉḏa gaŋgathinanydja, ga balayi nhinana waṉḏina roŋiyinayi Djurutjalamliliyi wäŋalili, bala maṉḏa withiyaranydja bunananydja ḻundu'mirriŋuwana nhanukalaŋuwa walalambala, ga bulu wiripu-guḻku'wa, walala yukurrana nhinana waŋganyŋura wäŋaŋura, waŋgany mala yana. \v 34 Waṉḏinanydja maṉḏa nhinana bala-a-a, djuḏup-gay' gärrina, ga gathu muka maṉḏa ḻakaranharawunydja, bala walalanydja waŋana ŋunhalanydja bukmakthuna dhä-rur'thurrunana ḻakaraŋala bitjarrana, “Yuwalk muka ŋayi dhuwala Garray walŋanydja. Liŋgu ŋayi milkunhaminayi Betawalanydja,” bitjarra. \p \v 35 Bala maṉḏana ḻakaraŋala bitjarra, “Yo, Ŋilinyu muka dhuwala nhäŋala ŋanya wiripunydja,” bitjarra. Bala maṉḏa yukurrana ḻakaraŋalana ŋurukuyyina ŋunhi nhaltjarra ŋunhala gandarrŋura. “Ŋayi marrtjina bala ŋinyalaŋgu ḻakaraŋala mayali' ŋulaŋuruna ŋunhi Djorra'ŋuruna, yurru ŋilinyunydja baḏak yana moma nhinana marrtjina, ga ŋunhalana wäŋaŋurana, ŋunhi ŋayi ŋathana bakmaraŋala, bala yurruna ŋilinyu dharaŋaranydja ŋulinyaramirriyunayi ŋanya.” Ga bitjarrana maṉḏa yukurrana ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu maḻŋ'maranhamina ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala \p \v 36 Yo, ŋunhi maṉḏa yukurra baḏak ḻakaramanydja walalaŋgala ŋurikala wiripu-guḻku'walanydja, bala ŋayinydja marrtji rumbalnha ŋayipina maḻŋ'thun Garraynha walalaŋgala, ŋunhili bäyma yana, bala ŋayi waŋanydja walalaŋgala bitjanna, “Ŋoy-yal'yurrana nhiniyanydja walala.” \p \v 37 Yurru walalanydja nhäma ŋanya, bala yana barrarirri warray, wilwilyunmirri warray, mirithirri warray dhika wal'ŋu, yanapi walala ŋunhiyinydja nhäŋa ŋanya mokuynhana. \p \v 38 Bala ŋayinydja waŋa bitjanna, “Nhäku nhuma dhuwala ŋoy-warrinanydja wilwilyunminanydja? Nhäkuna nhuma yukurra dhumbal'yundja dhuwala ŋayaŋuyunydja? \v 39 Nhäŋa walala ŋarranha ŋarambiya ga ḻuku maṉḏanha. Dhuwalanydja ŋarrapi muka be. Go muka mulkiya ŋarranha, märr nhe yurru märr-yuwalkthirri, liŋgu ŋarranydja dhuwala barrwaṉ'mirri ga ŋarakamirri warray. Ŋunhinydja mokuynydja yaka warray barrwaṉ'mirri ga ŋarakamirri, balanyara bitjan dhuwala gay ŋarra.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \v 40 Bala ŋayi milkunhaminana ŋanyapinyay ŋayi goŋnha maṉḏanha ga ḻukuna maṉḏanha. \p \v 41 Yurru yakana walala yuwalktja märr-yuwalkthina, liŋgu walala ṉirryurrunana nhäŋala ŋanya, goŋmirriyinana manapara wirrkina dhikana wal'ŋu. Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarra, “Way, wanhana balaŋu ŋathanydja?... ŋarra yurru ḻuka,” bitjan. \v 42 Bala walalanydja nhanŋu wekaŋalana balwurnha guyanydja, \v 43 bala ŋayi märraŋalanydja ŋunhi, ga dhunupa ḻukanana nhinana walalaŋgala milmana. \p \v 44 Bala ŋayi Djesu waŋanana walalanha bitjarrana, “Liŋgu muka ŋarra ŋäthilinydja yukurrana ḻakaraŋala nhumalaŋgu dhuwalayi malanha, ŋulinyaramirriyu ŋunhi ŋarra ŋuli nhinanha nhumalaŋgala dhiyala. Bukmak nhänydja malanha ŋunhi Mawtjitjkalanydja romdhu ḻakaraŋala yukurrana ŋarranhanydja, ga bukmak ŋunhi dhäwu'-ḻakaranharamirriyu. walalay wukirriyi ga ḻakaraŋalayi, ga ŋunha Sämdhu malaŋuyu yukurra ḻakaramayi ŋarranha, bala yurru yana bukmaknha maḻŋ'thundja warraŋulthirrinydja ŋarrakalana, bitjarrayi muka ŋunhi ŋarra ḻakaraŋala ŋäthilinydja nhumalaŋgu.” \p \v 45 Bala ŋayi ŋunhi Djesuyu bitjarrana yulŋunydja walalanha ḻapmaraŋalana ḻiyanydja guyaŋinyarawuna, märr yurru walala ŋäma dharaŋanna wal'ŋu Godkuŋu nherraṉaranydja ŋunhi dhäruk wukirriwuynydja. \v 46 Bala ŋayi waŋana bitjarrana walalanha, “Yo, dhuwalanydja dhäruk ḻakarama yukurra bitjanna gam' ŋunhinhayi Walŋakunharamirrinhanydja yolŋunha, ŋayi yurru Godkuŋu ŋunhi dhawu'mirriyanhara burakirri rakunyguna, ga ḻurrkun'thunydja waluyu ŋayi yurru walŋathirriyi beŋuru rakunyŋuru. \v 47 Ga nhanukalana yäkuyunydja walala yurru Godkalaŋumirriyu walalay ḻakarama dhuwalayi dhäwu' birrŋ'maramanydja birrka'mirriwala bäpurru'walanydja, ŋurruŋunydja yurru ŋurruthamanydja ḻakarama dhiyala Djurutjalam wäŋaŋura, ga ŋuliŋuruyinydja yurru birrka'mirriŋura wäŋaŋura birrŋ'marama. Yo, birrka'mirriyu yurru yolŋu'-yulŋuyu ŋämanydja nhaltjan walala yurru bilyun, bala gananna ŋunhi walalaŋguway yätjtja dhuwurr, märr yurru ŋayi Godthu bäy-ḻakarama walalaŋgu ŋurikiy yätjpuy, bala walŋakumana walalanha. \p \v 48 “Yo, nhumanydja dhuwala marŋgimirrina dhiyakuyi nhäku malaŋuwu, liŋgu nhuma nhäŋalana nhumalaŋgalay nhuma maŋutjiyuna, bala nhumanydja yurru ḻakaramana ŋuripa wiripu-guḻku'wana yolŋu'-yulŋuwa bukmakpana. \v 49 Ga ŋarrapinydja yurru nhumalaŋgu djuy'yun Godkuna ŋunhi Garrkuḻuknhana Birrimbirrnha, ŋayi yurru nhina yukurra nhumalaŋgalana, ŋunhiyinayi ŋunhi ŋarrakala Bäpayu dhawu'mirriyaŋala nhumalanha. Yurru galkurra nhuma yulŋunydja dhiyala wäŋaŋuranydja, yana liŋgu ga nherraṉ ŋayi yurru Godthu nhumalanha dhaṯthun ŋuriŋi nhanukiyingalay ŋayi djiwarr'wuyyu ganydjarryu.” Bitjarrana ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu gonha'yurruna rumbalmirriyu yana marrtjina djiwarr'lilina \p \v 50 Dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋayi Djesuyu walalanha ŋurru-warryurrunana gäŋala ŋuliŋuru wäŋaŋurunydja, yana liŋgu-u-u ga galki Bithininydja wäŋaŋura ŋayi gulyurrunana, bala goŋ-garrwarthinanydja ŋayi bukumirriyaŋalana manapara walalaŋgu. \v 51 Ga ŋunhi ŋayi yukurrana mukthurruna bitjarra ŋäkirrmaraŋala walalanha nhanukiyingalay ŋayi ḻatju'yu dhika wal'ŋu, bala ŋayi gonha'yurrunana marrtjinana walalanha, bili Godthu ŋanya djaw'yurrunana gäŋalana bala djiwarr'lilina ŋunhana. \p \v 52 Ga walalanydja nhanŋu bo'puyŋunydja yolŋu walala buku-ŋal'yurrunana yukurrana nhanŋu, ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja walala marrtjina bala roŋiyinana Djurutjalamlilina, yurru marrtjinanydja walala yukurrana wirrkina dhikana wal'ŋu ŋayaŋu-djulŋithinana goŋmirriyinana. \v 53 Ga bitjarrana liŋguna walala yukurrana wokthurrunanydja Godku ŋunhala Godkalanydja Buṉbuŋura, buku-wurrpanarayuna manapanarayu walalaŋgalay walala.