\id JHN \h DJONGUŊU DHÄRUK \toc2 Djon \toc1 DJONGUŊU DHÄWU' DJESUWALAŊUWUY \mt1 DJONGUŊU DHÄWU' DJESUWALAŊUWUY \toc3 JHN \c 1 \s1 Djesunydja dhuwala Dhäruk Walŋamirri \p \v 1 Baman'tja ŋurrunaŋgalnydja wal'ŋu ŋunhi yaka muka yana dhuwalanydja wäŋa maḻŋ'thurruna, ŋäthilinydja wal'ŋu waŋgany yolŋu yukurrana nhinana ŋunhala Gunhu'wala Godkalanydja wanydji'ŋura, yäkunydja ŋayi ŋunhiyinydja Dhäruknha, yurru Waŋarrnha Godnha wal'ŋu ŋayi ŋunhi yulŋunydja. \v 2 Yo, Dhäruktja ŋunhala Gunhu'wala ŋäthilinydja, ga yurruna nhä malanha yukurrana maḻŋ'thurruna, \v 3 yurru ŋuliyina yäkuwala Dhärukkalana ŋunhi nhä malanha maḻŋ'thurrunanydja warrpam yana; yakana ŋula meṉgunharanydja nhanukuŋu waŋgany. \v 4 yo, ŋayipinydja ŋunhi Dhäruktja Walŋamirri warray; ŋuriŋi nhanukala walŋayunydja ŋilimurru yolŋu'-yulŋunydja ŋuli yukurra nhina djarraṯawun'ŋurana, \v 5 liŋgu ŋuriŋiyi djarraṯawun'thunydja ŋuli yukurra yana räkukumana buku-munha'nhanydja, ga yakana yurru buku-munha'yunydja djuḻkmarama yukurra ŋunhinhayi djarraṯawun'nhanydja. \p \v 6 Yo. Waŋgany yolŋu yukurrana nhinana dhiyala, nhanukuŋu Gunhu'wuŋu djuy'yunara, ga yäkunydja ŋayi ŋunhi Djon. \v 7 Marrtjinanydja ŋayi ŋunhi dhäwu'-gänharamirrinydja yolŋu, ḻakaranharawu ŋurikiyinayi djarraṯawun'kuna, märr nhanukala Djongala yolŋunydja walala yurru bukmak märr-yuwalkthirri yukurra ŋurikiyi djarraṯawun'kunydja. \v 8 Djondja ŋunhi ŋayipinydja yaka ŋunhiyi djarraṯawun'; ŋayinydja ŋunhi marrtjina yana dhunupamirriyanharawu ḻakaranharawu ŋurikiyi djarraṯawun'ku. \v 9 Liŋgu yuwalkŋunydja wal'ŋu djarraṯawun' ŋunhiyina marrtjina lili dhipala munatha'lilinydja wäŋalili, ga ŋayina ŋuli yukurra djarraṯawun'kumanydja yolŋuwu ŋayaŋunydja. \p \v 10 Yo, nhinananydja ŋayi yukurrana dhiyala munatha'ŋuranydja wäŋaŋura ŋunhiyi Dhäruktja yäku. Dhuwalanydja wäŋa nhanukuŋuway yana djämawuy, ga bitjarrayi liŋgu ŋayina djäma ŋunhi yolŋunha walalanha bukmaknhanydja, yurru walalanydja yaka warray dharaŋara ŋanya. Nhäŋalanydja walala yukurrana ŋanya ŋamuŋalana yana, yanapi ŋayi ŋula yolnha yolŋu. \v 11 Ŋayi marrtjina lilinydja nhanukalaynha ŋayi wäŋalili, yurru nhanukalaynha yana yolŋu'-yulŋuyunydja yakanydja märraŋala ŋanya. \v 12 Yurru wiripu-guḻku'yunydja märraŋala warray ŋanya, bala walalanhana ŋayi goŋdhu märraŋalanydja, walalanydja yukurra yurru nhina nhanŋuna, Gunhu'wuna walala yumurrku'. Yo, ŋunhiyinydja walala märr-yuwalkthinyamirrinydja walala nhanŋuwaynha walala yumurrku', liŋgu walala ŋunhi walŋana märraŋala nhanukuŋu Gunhu'wuŋuna, gupaḏalŋuna ga yuwalkŋuna wal'ŋu walŋa. \v 13 Yaka warray ŋayi ŋula yolthu märraŋala ŋunhiyi ŋayaŋu-walŋathinyamirrinydja wal'ŋu walŋa ŋunhi ŋayi dhawal-wuyaŋina ŋäthili ŋäṉḏi'mirriŋuwalanydja ga bäpa'mirriŋuwalanydja; ŋuriŋina yana ŋayi ŋayaŋu-'walŋathinanydja ŋunhi ŋayi biyapul dhawal-wuyaŋina Gunhu'walana Walŋayu, ŋuriŋiyina liŋgu ŋunhi ŋayi märr-yuwalkmirriyina märraŋala ŋunhiyinhayi Dhäruknha, ŋunhi ŋayinydja ŋunhala wal'ŋu ŋäthili Gunhu'wala. \p \v 14 Yo, Dhäruktja ŋunhi yolŋuthinana wal'ŋu, yolŋana yana rumbal ŋayi nhinananydja yukurrana ŋilimurruŋgala dhiyalana munatha'ŋurana wäŋaŋura, ga ŋilimurrunydja yolŋuyunydja walalay nhäŋalana yukurrana nhanŋu ḻatjuny'tja dhikanydja wal'ŋu rom, liŋgu ŋayipina ŋulaŋuruyinydja, Gunhu'wuŋunydja ŋunhi waŋganynha walkur-märranhara Gäthu'mirriŋu. Ŋanapurru nhäŋalanydja ŋanya yukurrana, ŋayi yukurrana romdja nhanŋu marrtjina ŋamakurru' warray ga märr-ŋamathinyamirri warray, ga yuwalk warray, märr-yunupa warray wal'ŋu. \v 15 Djondhunydja ŋunhi ḻakaraŋala yukurrana wirrkina dhika wal'ŋu, dhunupamirriyaŋala ŋanya bitjarra, “Dhuwalana ŋunhi yolŋunydja gay', dhiyakalaŋuwuynha ŋunhi ŋarra yukurrana ḻakaraŋalanydja bitjarra, ‘Yolŋu yurru ŋunhi marrtji dhuḏikurrunydja ŋarranhanydja munguyun. Ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu biyapulnha wal'ŋu dharrpal, djuḻkmaramana yukurra ŋarranhanydja, liŋgu ŋayinydja beŋuru warray bili, ŋurruŋuru warray nhinana yukurrana walŋa warray ŋäthili, ga yurruna ŋarra dhawal-wuyaŋina, märr-ŋuli gandarrkurru warray.’” Ga bitjarra ŋayi Djondhu ŋanya ḻakaraŋalanydja Djesunha. \p \v 16 Yo, ŋayinydja ŋunhi märr-ŋamathinyaramirri warray, ŋamakurru warray wal'ŋu, bala ŋayi wekanhaminanydja ŋilimurruŋgu beŋuruyina nhanukalaynha ŋayi märr-ŋamathinyaraŋurunydja, ga wekamanydja ŋayi ŋuli yukurra ŋilimurruŋgu nhanŋuwaynha ŋunhi märr-ŋamathinyaranydja, bitjanna liŋguna ŋayi ŋuli wekamanydja yukurra, bitjanna bitjan ŋuli gapu dhaŋarr galkirri yukurra raŋilili. \v 17 Gunhu'yu romdja wekaŋala yolŋu'-yulŋuwu Mawtjitjkala warray, yurru märr-ŋamathinyaranydja ŋunhi ŋamakurruny'tja wal'ŋu ga yuwalktja maḻŋ'thurruna ŋilimurruŋgu ŋuliwitjarra Garraywala Djesu-Christkalana. \v 18 Yakana ŋula yolthu waŋganydhu yolŋuyu nhäŋalanydja Gunhu'nha, yurru ŋayipina Djesuyu ŋilimurruŋgu warraŋulkuŋalanydja ḻakaraŋala Gunhu'nha, ŋuriŋina bili ŋunhi ŋayi Gunhu'wuŋu walkur-märranhara waŋgany ŋayipi, ŋunhina ŋunhi ŋayi yukurra nhina wanydji'ŋura nhanukalayŋuwala Bäpa'mirriŋuwala, ŋayipina ŋuli yana warraŋulkuma maḻŋ'maramanydja wal'ŋu ŋanya Gunhu'nha Godnha. \s1 Dhäwu' ŋunhi Djonguŋu ḻakaranhara \p \v 19 Yo, ŋayinydja ŋunhi Djondhunydja yukurrana ḻiya-ḻupmaraŋala yolŋu'-yulŋunhana ŋunhili mayaŋ'ŋura Djodan yäkuŋura, ga walala Djuwskala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋu'-yulŋuyu djuy'yurruna wiripu-guḻku'nha yolŋu'-yulŋunha, ḏalkarra'mirrinha walalanha ga wiripuwurrunhanydja yolŋu'-yulŋunha Lepayitnha yäkunha, walala yurru marrtji beŋuru Djurutjalamŋuru bala Djongalana, märr walala yurru maḻŋ'marama ŋanya Djonnha, yol ŋayi ŋunhi yolŋu. \p Marrtjinanydja walala bala-a-a, bala dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djonnha bitjarrana. “Way, yol dhuwala nhe yolŋunydja? Dhuwalayina nhe Walŋakunharamirrinydja?... wäwungunhara Gunhu'wuŋunydja?” \p \v 20 “Yäääw, yaka ŋarra dhuwala ŋunhiyi wäwungunhara Christ,” bitjarra Djondja buku-wakmaraŋala walalaŋgu, dhunupana yana dhäruk. \p \v 21 “Bay', yol dhuwala nhe yolŋunydja?... ŋunhiyi baman'puy dhäwu'-gänharamirri Yelatja yäku?” bitjarra walala dhä-wirrka'yurruna biyapul. \p “Yaka dhuwala ŋarra Yelatja,” bitjarra ŋayi Djondja. \p “Bay', yolnha dhuwala nhe yolŋunydja? Dhuwalana nhe ŋiniya?... ŋunhiyinydja dhäwu'-gänharamirrinydja?... ŋunhi ŋanapurru yukurra galkun nhanŋu ŋuli?” bitjarra walala dhä-wirrka'yurrunanydja. \p “Yaka dhuwala ŋarra ŋunhiyi,” bitjarra ŋayi Djondja waŋana walalaŋgu. \p \v 22 Ga biyapul walala ŋanya waŋana bitjarra, “Bay', yol dhuwala nhe yolŋunydja? Ma' ḻakaranhamiyana ŋanapurruŋgala nhunapinyay nhe, märr ŋanapurru yurru gäma ŋuriki walalaŋgu ŋunhi walala djuy'yurruna ŋanapurrunha lili.” Bitjarra walala Djonnha dhä-wirrka'yurruna. \p \v 23 Bala ŋayinydja Djondja waŋana buku-wakmaraŋala walalaŋgu bitjarra, “Ŋäthili waŋganydhu yolŋuyu dhäwu'-gänharamirriyu, Yitjayayu yäkuyu ḻakaraŋala bitjarranydja, ‘Waŋgany yolŋu yurru buna dhiyala, bala djawarrkthunna ŋayi yurru yukurra ŋunhala ŋanhdharkŋuranydja wäŋaŋura, ga waŋanydja ŋayi yurru ŋuriŋiyi bitjan gam', “Dhunupakuŋa yäkthurra dhukarr Garraywu,”’ bitjan yurru. Ga ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi yolŋu, ŋunhi ŋayi Yitjayayu yukurrana dhunupamirriyaŋala ḻakaraŋala ŋarranha ŋäthili; ŋarranydja yukurra yana dhukarr ŋäthilimirriyama ŋurikiyina ŋunhi ŋayi yurru galki bunana.” \p \v 24 Ga walala ŋuriŋiyi yolŋu'-yulŋuyunydja, ŋunhi walala djuy'yunara buŋgawawuŋu walalaŋguŋu, Rom-dharraymirriwuŋu walalaŋguŋu, biyapul walala dhä-wirrka'yurruna Djonnha bitjarra, \v 25 “Ŋuli nhe yakanydja ŋunhiyi wäwungunhara Walŋakunhamirri, ga yakanydja nhe Yelatja, ga yakanydja nhe ŋunhiyi dhäwu'-gänharamirri, bala nhäkuna nhe ŋuli yukurra ḻiya-ḻupmarama yolŋu'-yulŋunhanydja?” \p \v 26 Ga ŋayi Djondja waŋana walalaŋgu buku-wakmaraŋala bitjarra, “Ŋarranydja ḻiya-ḻupthunmarama ŋuli yukurra gapuyu waŋganydhu yana, ga ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu dhiyalamina yulŋunydja ŋilimurruŋgalana, ŋunhi yakana nhuma ŋanya yukurra dharaŋandja. \v 27 Yolŋunydja ŋayi ŋunhiyina ŋarranhanydja yurru ŋapa-munguyun, yurru ŋayinydja ŋunhi bulu warray barrku ŋarrakalanydja; yaka ŋarranydja dhuwala dhunupa nhanukalaŋuwu djapathuŋ'ku yupmaranharawu.” \v 28 Yo, ŋayi ḻakaraŋala Djondhu bitjarrayinydja ŋunhala wäŋaŋura Bithinina yäkuŋura, galkina yana mayaŋ'nha yäku Djodannha, liŋgu ŋunhalayi ŋayi yukurrana mayaŋ'ŋura yolŋu'-yulŋunhanydja ḻupmaraŋala Djondhu. \s1 Djesunydja dhuwala Läm Gunhu'wu Godku \p \v 29 Ga wiripuyunydja waluyu, ŋayi Djondhu nhäŋala Djesunhana, ŋayi nhinana marrtjina lili withiyara ŋanya Djonnha. Bala ŋayi Djondhunydja ḻakaraŋala ŋurikala yolŋu'-yulŋuwalana bitjarrana, “Nhäŋa ya', ŋunhana ŋunhi yolŋunydja ŋunhi ŋayi Gunhu'yu ŋanya wekaŋala; ŋayina ŋunhi Läm Gunhu'wuŋunydja, liŋgu ŋayina yurru gäma bitjan buwayakkuma yätjtja dhuwurr dhiyakuy munatha'wuynydja wäŋawuy. \v 30 Ŋarra ḻakaraŋalanydja nhumalaŋgala ŋunhiyinhayi yolŋunhanydja ŋäthilinydja, bitjarra ŋarra waŋananydja gam', ‘Ŋarranhanydja yurru munguyun yolŋu buna, yurru ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu mirithirrina dharrpal ga buḻaŋgitj ga dhuwurr-dhunupa, biyapulnha wal'ŋu ŋarrakala ŋayinydja, liŋgu ŋayinydja nhinana yukurrana ŋäthili warray wal'ŋu walŋa yana, ŋunhala Gunhu'walanydja, yurruna ŋarra dhawal-wuyaŋina.’ \v 31 Yaka ŋarra marŋgithina nhanŋu ŋäthilinydja, yurru ŋarranydja ŋuli yolŋu'-yulŋunha ḻupmarama yukurra gapuyu, märr yurru Godthu ŋanya maḻŋ'maramana Yitjuralwunydja bäpurru'wu.” Ga bitjarra Djondhu ḻakaraŋalanydja. \p \v 32 Ga ḻakaraŋalanydja ŋayi yukurrana Djondhu bitjarra, “Ŋarranydja dhuwala nhäŋala Gunhu'wu Godku Garrkuḻuknha Birrimbirr, ŋayi marrtjina dhuryurruna djiwarr'ŋuru, balanyara bitjan murryilyinyara rumbal, bala nhinanana ŋayi nhanukala Djesuwalana. \v 33 Ŋarranydja yakaŋga yana marŋgi nhanŋu Garraywu ŋäthilinydja, yana ŋayi Gunhu'yunydja ŋanya ŋarrakala maḻŋ'maraŋala ḻakaraŋala, ŋuriŋiyina ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna, märr yurru ŋarra yolŋu'-yulŋunha ḻupmarama gapuyu, ga waŋananydja ŋayi Gunhu'yu ŋarranha bitjarra, ‘Nhe yurru nhäma ŋarraku Garrkuḻuknhanydja Birrimbirrnha, ŋayi yurru marrtji dhuryun djiwarr'ŋuru, ga nhinanydja ŋayi yurru waŋganygalana ḏarramuwala, ŋurikalayina ŋunhi ŋayi yurru ŋuriŋiyina yolŋuyu ḻupmarama yolŋu'-yulŋunha Garrkuḻukthunydja wal'ŋu Birrimbirryu.’ \v 34 Bitjarra ŋayi Godthu ḻakaraŋala ŋarrakala ŋäthilinydja, ga liŋguna ŋarra nhäŋalana, bala ŋarra marŋgithinana nhanŋu. Ga dhuwalanydja ŋarra yukurra ḻakarama nhumalaŋgu yuwalknha ga dhunupana. Ŋayinydja ŋunhiyina yolŋu walkurnydja ŋunhi nhanŋu Godku Gunhu'wu.” Bitjarra ŋayi Djondhu ḻakaraŋalanydja. \s1 Wanduruyu gäŋala nhanŋuway wäwa'mirriŋunha bala Djesuwala \p \v 35 Ga wiripuŋuyuna waluyu, märrma' yolŋu maṉḏa yukurrana dhärrana nhanukala Djongala, yurru maṉḏa ŋunhi Djongu malthunaramirrinydja maṉḏa. \v 36 Ŋayi Djondhu nhäŋala ŋanya Djesunha, ŋayi yukurrana marrtjina dhukarrkurru, bala Djondja waŋana ŋurikala yolŋuwala maṉḏakala bitjarra. “Nhäŋa ya'. Ŋunhana ŋunhi Godku Lämdja, walŋakunharamirri ŋayi ŋunhi Gunhu'wuŋu wekanharanydja.” \v 37 Bala maṉḏa ŋuriŋi maṉḏathu ŋäkulana Djonnha dhäruknha, bala yana Djesunha munguyurrunana. \p \v 38 Ŋayi Djesunydja waṯthurruna ga nhäŋala maṉḏanha, maṉḏa yukurrana malthurruna nhanŋu dhukarrkurru, bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Way maṉḏa, nhäku nhuma djälnydja?” \p Bala maṉḏanydja waŋana nhanukala Djesuwala, yäku ḻakaraŋala ŋanya ‘Rabay’ bitjarra, yurru ŋunhiyinydja yäku mayali' yukurra ḻakarama Marŋgikunharamirri bitjan. “Way Rabay, wanhami nhe ŋuli yukurra nhinanydja dhuwala?” Bitjarra maṉḏa dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha. \p \v 39 Ga Djesunydja waŋana maṉḏakala bitjarra, “Go marrtjiya, ga nhumapi yurru nhäŋa.” Bala maṉḏa malthurrunana nhanŋu Djesuwu, bala nhäŋalana. Yo, walala bunananydja ŋunhimalayi wäŋalili gurrŋan-waḻ'yunarayuna, bala nhinanana walala yukurrana ŋunhiliyina nhanukala, ga yana liŋgu ga makarr-munhamirriyina. \p \v 40 Ga waŋganydja ŋunhi yolŋu yäku Wanduru, gutha'mirriŋu Djäyman-Betawu, ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi ŋäkulanydja Djonnha dhäruk, bala malthurrunana Djesuwana. \v 41 Ga dhunupana yana Wandurunydja waṉḏina, ga ḻakaraŋala Djäymangu bitjarra, “Way wäwa! Go marrtjiya. Liŋguna ŋilinyu maḻŋ'maraŋala ŋunhiyinydja yolŋunha Masayanhanydja,” bitjarra. (Ŋunhiyinydja Masayanydja yäku bitjan Garraynha Christnha, ŋunhiyina wäwungunharana Gunhu'wuŋu.) \p \v 42 Bala ŋayi Wanduruyu gäŋala ŋanya Djäymannhanydja bala Djesuwalana. Ga dhunupana Djesuyunydja nhäŋala ŋanya rumbi'yurrunana, bala waŋana Djäymangala bitjarrana, “Nhenydja dhuwala Djäymannha, gäthu'mirriŋu Djonguna, yurru yuṯanydja nhe yäku yurru Djepatjnha,” bitjarra. (Ŋunhiyi Djepatjtja yäku mayali' balanyara bitjan Beta, ga yäkunydja ŋunhiyi maṉḏanha märrma' mayaliny'tja guṉḏana.) \s1 Djesuyu garr'yurruna Bilipnha ga Nathanyulnha \p \v 43 Ga wiripuŋuyuna waluyu, bala ŋayi Djesuyu ḻiyayuna djarr'yurruna, ŋayi yurru marrtji balayi roŋiyirri wäŋalili yäkulili Galalilili, bala ŋayi maḻŋ'maraŋala waŋganynha ḏarramunha yäkunha Bilipnha, bala waŋana nhanukala bitjarrana, “Go, malthurra ŋarrakuna,” bitjarra. \v 44 Yurru Biliptja ŋunhi ŋurikiy wäŋawuy Bitjaydawuy, ŋurikiy bili ŋunhi maṉḏa Wanduru ga Beta ŋuli yukurranha nhinanha ŋunhili wäŋaŋura. \v 45 Ga ŋayi Biliptja dhunupana marrtjina, bala maḻŋ'maraŋala yolŋunha yäkunha Nathanyulnhana, bala waŋana bitjarrana nhanukala, “Way. Ŋanapurrunydja liŋguna maḻŋ'maraŋala ŋunhiyinhanydja yolŋunha ŋunhi ŋayi yukurra Djorra'yu Rombuyyu ŋuriŋi ḻakarama, Mawtjitjkala ŋuriŋiyi wukirriwuyyu, ga bitjanayi bili walalanydja dhäwu'-gänharamirriyu walalay yukurranha ŋuli ŋanya ḻakaranhayi. Ŋunhiyina yäku ŋayina Djesunydja, gäthu'mirriŋu Djotjipku, ŋurukuy Natjurippuynydja wäŋawuy.” \p \v 46 Ga Nathanyulnydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Yäääw? Yaka warray yurru ŋula nhä ŋamakurruny'tja maḻŋ'thun ŋulaŋuru wäŋaŋuru Natjuripŋurunydja.” Bala Biliptja waŋana nhanŋu Nathanyulwu bitjarra, “Go marrtjiya. Nhe yurru nhämana.” Bala maṉḏa marrtjinana bala Djesuwalana. \p \v 47 Ŋayi Djesuyunydja nhäŋala Nathanyulnha, ŋayi nhinana marrtjina lili, bala ŋayi ḻakaraŋala waŋana Nathanyulnha bitjarrana, “Nhäŋana ya'. Dhuwalinydja yuwalknha Yitjuralwuy yolŋu, dhuwurr-dhunupa yana, yaka bothinyaramirri.” \p \v 48 Ga ŋayi Nathanyulnydja waŋana Djesuwala bitjarra, “Way. Yolthu nhuŋu ḻakaraŋala ŋarranhanydja?” Ga Djesunydja waŋa nhanukala bitjan, “Ŋunhi muka ŋarra nhuna nhäŋalanydja, ŋunhi nhe yukurrana nhinana ŋunha dhuḏiŋura dharpaŋura, ḏawuŋura ŋunhi, yurruna ŋayi Bilipthu garr'yurrunanydja nhuna, ga gäŋala lili ŋarrakalana.” \p \v 49 Ga Nathanyulnydja waŋana nhanukala Djesuwala bitjarrana, “Marŋgikunharamirri, nhenydja dhuwala Gäthu'mirriŋu Godku, ga ŋurruŋu nhe dhuwala ŋuruku Yitjuralwu bäpurru'wu.” \p \v 50 Bala Djesunydja waŋana Nathanyulwu bitjarra, “Nhenydja dhuwala märr-yuwalkthinana ŋarranha ŋi?... liŋgu ŋarra nhuŋu ḻakaraŋala ŋäthili, ‘Ŋarra nhuna nhäŋala ŋunha dhuḏilili ḏawulili,’ bitjarra. Yalalanydja nhe yurru nhäma mirithirrina dharrpalnha rom. \v 51 Yuwalk ŋarra yukurra dhuwala ḻakaramanydja. Nhuma yurru nhäma djiwarrny'tja ḻapthunara, ga nhämanydja nhuma yurru djiwarr'wuynhanydja walalanha dhäwu'mirrinha, walala yurru yukurra marrtji ḏuwaṯthun ga yarrupthun lili ŋarrakala ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja, ŋunhi ŋarranydja yuwalkŋuna wal'ŋu dhuwala Gäthu'mirriŋu Yolŋuna.” \c 2 \s1 Djesuyu gapu djäma borumguŋala weyika'kuŋala \p \v 1 Ŋunhalanydja wäŋaŋura yäkuŋura Gaynanydja makarrŋura Galalinydja, yolŋu walala yukurra buku-ḻuŋ'thunna waŋganylili, liŋgu yolŋu maṉḏa, ḏarramu ga miyalk yurru märranhamirri, ga ŋäṉḏi'mirriŋu nhanŋu Djesuwunydja ŋunhiliyi nhinana yukurrana. \v 2 Ga ŋayipi Djesu, ga ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala marrtjinydja bala ŋunhimalayinydja, yana ŋuli djulŋikuma maṉḏanha, ŋunhiyinha maṉḏanha yolŋunha maṉḏanha. \p \v 3 Yo, ḻukanydja ŋanapurru yukurra ŋatha ga gapu ŋunhi borum weyika, yana liŋgu-u-u, bala ŋayi ŋunhili gandarrŋuranydja marrtjina dhawar'yurrunana weyika'na gapuna. Bala ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋu ŋunhi nhanŋu Djesuwunydja marrtjina, bala waŋana ŋanya bitjarrana, “Way, gapunydja ŋunha dhawar'yurrunana weyikany'tja.” \p \v 4 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjanna, “Way ŋäṉḏi. Yaka nhuŋunydja dhuwala djarr'yunarawu ŋarrakunydja yana ḻakaranharawu. Yaka muka dhuwala ŋarraku djämawuynydja walu gilitjina.” \p \v 5 Bala ŋayinydja ŋäṉḏi'mirriŋunydja waŋa ŋunhi djämamirrinhana walalanha bitjanna, “Ŋunhi ŋayi yurru waŋa, djämanydja ḻakarama yurru nhumalaŋgu, nhumanydja yurru djämana-wala yana nhanukala dhärukkurrunydja,” bitjanna. \p \v 6 Ga ŋunhili buṉbuŋuranydja marrtjina wakinmirri banikin' dhärra'-dharrana ḻikanŋuranydja ḏämbumirri ga waŋgany bäythinyara, yurru dhuwalayi wakinmirri banikin' malanha walalaŋgu Djuwsku rom; walala ŋuli dhaŋaŋgunha gapuyu ŋunhiyi banikin' goŋgu rurrwuyunminyarawu walalaŋguway walala, ga yurruna walala ŋuli ŋathanydja ḻukanha. \v 7 Bala ŋayi Djesunydja marrtji, bala waŋa walalanha djämamirrinha walalanha bitjanna, “Nhäma nhuma yukurra ŋunha banikin'tja mala,... dhärra'-dharra marrtji ḻikanŋura ya' ŋunha. Nhuma yurru gapuna dhaŋaŋguŋa ŋunhimala banikin'lilinydja malaŋulili.” Bala walala marrtji rarryu'-rarryunna-a-a, yana liŋgu-u-u ga dhaŋa'-dhaŋaŋdhirri. \v 8 Bala ŋayi waŋa walalaŋgala biyapul bitjan, “Gatjuy, dhiṯthurra dhipuŋuru gapunydja, bala gäŋanydja ŋurruŋuwalana yolŋuwala ya', ŋurikalana,” bitjan. Bala walala dhiṯthun ŋunhiyi gapunydja, bala gämana nhanŋu. \p \v 9 Marrtjinydja ŋayi gämanydja bala, ga dhurr-way wekama ŋuripayina, ga ŋayinydja märrama, bala wurkthunna. Wurkthundja ŋayi ŋuriŋiyi ŋurruŋuyu ḏarramuyu, dhäkaynydja ŋunhi gatjarr'yun ḻatju' warray dhika wal'ŋu, borum warray weyika. Yaka ŋayi ŋunhiyi yolŋu marŋgi ŋurikiyi weyika'wunydja, ŋunhi wanhaŋuru walala märrama. Yurru walala warray marŋgimirrinydja, ŋunhiyi warray djämamirri walala, liŋgu walalana yukurra ŋunhi dhiṯ-dhiṯthundja ŋunhiyi gapunydja. \p Bala ŋayi ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋurruŋu ḏarramu wäthun ŋurikina ḏarramuwu ŋunhi ŋayi märraŋala ŋunhiyi miyalknha. \v 10 Marrtjinanydja ŋayi bala, bala ŋayinydja ŋanya waŋana bitjarrana, “Nhäna dhuwala ḻatjuny'tja dhäkay nhe maḻŋ'maraŋala dhuḏitjtja wal'ŋu? Wiripuŋuyunydja yolŋuyu ŋuli ŋäthilinydja wekama ŋamakurru' weyika gapu, ga biyapul dhuḏiŋu walala ŋuli wekama marrtji märr ŋuli ŋamakurru. Ga nhenydja dhuwala ruwamŋuyaŋala ḻatju'na mirithirrina wal'ŋu dhikana dhuḏitjkunydja.” \p \v 11 Yo, ŋayi Djesuyu djäma bitjarrayinydja ŋunhala Gayna wäŋaŋura; ŋunhiyina ŋayi ŋurruthaŋalanydja maḻŋ'maraŋala nhanŋuway wal'ŋu ḻatjuny'tja rom dhikanydja, bala ḻundu'mirriŋunydja walala ŋunhi nhanŋu yukurra märr-yuwalkthinana Djesuwu. \s1 Djesuyu gukuŋala buku-yuḻkmaranhamirrinhanydja walalanha ŋuliŋuru Gunhu'wala Buṉbuŋuru \p \v 12 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋanapurru marrtji bala Gapaniyamlilina wäŋalili, Djesu ga nhanŋu ŋäṉḏi'mirriŋu, ga gutha'mirriŋu walala, ga biyapul nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala. Nhinanydja ŋanapurru yukurra ŋunhalanyda märr-gurriri yana, \v 13 liŋgu galkina ŋunhi guyaŋinyamirrina walunydja, ŋunhi walala yurru yolŋu'-yulŋu ḻuŋ'thun ŋunhala Djurutjalam ŋurikina Läy-yuḻkmaranhamirriwuna Romgu. Bala Djesunydja gaŋgathirri, bala marrtji balayina Djurutjalamlilina. \p \v 14 Yo, ga bunanydja ŋayi, bala ŋayi marrtji Godkalana wal'ŋu Buṉbulili, ga ŋunhiliyina ŋayi nhämanydja yolŋu'-yulŋunha, walala yukurra buku-yuḻkmaranhamirri wekanhamirri wäyin malanha, buliki ga läm ga murryil. Ga wiripunydja yukurra yolŋu nhina bala'palaŋura, rrupiya nhina buku-yuḻkmarama wekama ŋunhiliyi warray Godkala warray Buṉbuŋura. \v 15 Bala dhunupana Djesuyu djäma raki'na, bala wäyinnhanydja malaŋunha gukuŋalana yukurrana, dhawaṯmaraŋalana warraŋullilina, ga bala'pala ŋunhi rrupiyawuynydja ŋayi dhulmu-warrwarkuŋalana marrtjina, bala rrupiyanydja marrtjina ŋuliŋuruyi ḻarrwaw'yurrunana \v 16 Bala ŋayi Djesu waŋa ŋunhinhana walalanha ŋunhi walala yukurrana wäyin malanha buku-yuḻkmaranhamirri bitjarra, “Way walala! Gatjuy dhawaṯmaraŋana wäyinnhanydja dhuwali malaŋunha. Yaka biyakayi wakalkuŋa biyapulnydja dhuwalayi buṉbunha. Dhuwalanydja ŋarrakalaŋuwuna Bäpawu wäŋa. Nhumanydja yukurra guyaŋirri yanapi dhuwalanydja buṉbu buku-yuḻkthunminyarawuna yukurranharawu ŋiniya.” Bitjarrayina ŋayi walalanha gukuŋalanydja dhawaṯmaraŋalana. \p \v 17 Bala ŋanapurrunydja, ḻundu'mirriŋuyunydja walalay nhanukala yukurra yana nhämana ŋunhimalayi, bala ŋanapurru guyaŋirrina dhäruknha ŋunhi djorra'ŋurana, ŋunhi yukurra waŋa bitjan gam', “Gunhu', ŋarra yukurra nhuŋu buṉbunydja märryu-ḏapmaramana yana ŋayathama wirrkina wal'ŋu dhikana.” \p \v 18 Ga walalanydja waŋa ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja ŋurikiyi buṉbuwu, bitjanna dhä-wirrka'yun ŋanya Djesunha. “Way! Yolthu nhuna dhuwala waŋananydja bitjanarawuyinydja? Go mak milkuŋa ŋanapurruŋgala nhuŋuway be ganydjarr. Nhä mak nhe yurru ŋanapurruŋgala milkuma?... märr yurru ŋanapurru märr-yuwalkthirri nhuŋu.” \p \v 19 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjan warray, “Ŋuli nhuma yurru dhuwala bakmarama Gunhu'wu buṉbunydja, bala ŋarranydja yurru biyapul balayi gaŋgathinyamirriyamayi ḻurrkun'thunydja munhayu.” \p \v 20 Bala walalanydja ŋoy-witkitthun warray, warku'yun warray manapan ŋanya, bitjan warray, “Dhuwalanydja dhuwala Buṉbunha yolŋuyunydja walalay yukurrana djäma weyin warray, 46 warray dhuŋgarranydja-ŋupara. Nhäthayi ŋuli ḻurrkun'thu munhayu gaŋgathinyamirriyaŋu nhe djäma?” \v 21 Walala bitjarranydja waŋana, liŋgu walala ŋunhi guyaŋina yanapi ŋayi ḻakaranha mayali' Buṉbu ŋunhiyi yolŋuwuŋu dhuḻ'yunara, yurru ŋayi yukurrana ŋunhi Djesu ḻakaranhaminanydja ŋanyapinyay warray ŋayi rumbal. \p \v 22 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋuruna ŋunhi Djesu walŋathinana rakunyŋuru, bala ŋanapurrunydja nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay guyaŋinana dhäruknha ŋanya Djesunha ŋunhiyi, bala märr-yuwalkthinana yana-wala ŋunhi wukirriwuynha Gunhu'wuŋu dhäruknha ŋunhina, ga ŋunhiyi dhäruk ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋala ŋäthili. \p \v 23 Bala ŋayi yukurrana Djesu nhinanana ŋunhilina bäyma Djurutjalamnha ŋulinyaramirriyu Ḻäy-yuḻkmaranhamirrikurrunydja Romgurru, ga djämanydja ŋayi yukurrana biyapulnha wal'ŋu ganydjarr-ḏumurru rom, ŋunhi ŋuli yakana ŋula yolthu yolŋuyu djäma biyakuyinydja. Bala guḻku'na yolŋu'-yulŋunydja nhanŋu märr-yuwalkthinana yukurrana. \v 24 Yurru ŋayi Djesunydja yaka dhayuŋanmina ŋanyapinyay ŋayi walalaŋgala, liŋgu ŋayinydja ŋäthili warray marŋgi walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwu. \v 25 Yakana nhanŋu yurru yolŋuyunydja ŋula ḻakarama ŋula yolŋunha, liŋgu marŋgi warray ŋayipinydja ŋayaŋuwu yolŋuwu. \c 3 \s1 Djesuyu ḻakaraŋala nhaltjan yurru ŋayi yolŋunydja dhika dhawal-wuyaŋirri biyapul \p \v 1 Ga waŋgany yolŋu yukurra nhina ŋunhiliyi wäŋaŋara, yäkunydja ŋayi Nikadimatj, yurru ŋayi ŋunhi Rom-dharraymirri yolŋunydja, ŋurruŋu Djuwwu malawu. \p \v 2 Ga waŋganymirri munhaku, ŋayi ŋunhi Rom-dharraymirri ḏarramu marrtji bala Djesuwala, ga waŋa nhanukala bitjan, “Way Marŋgikunhamirri. Ŋanapurru marŋgi nhuŋunydja, ŋunhi nhenydja dhuwala djuy'yunara Gunhu'-Waŋarrwuŋu, liŋgu nhokuŋu djämawuynydja mirithirri warray ḻatju', ga ŋutu' warray wal'ŋu. Yakana yurru ŋula yolŋuyu djäma bitjandhiyinydja ŋayipinydja gänanydja; Gunhu'walana yana ganydjarrkurrunydja yurru yolŋuyu djäma yukurra bitjandhiyinydja.” \p \v 3 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama nhanŋu Nikadimatjkunydja bitjanna, “Märr-yuwalk ŋarra nhuŋu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Yakana yurru yolŋuyu nhäma wal'ŋu Gunhu'wunydja Rom ŋunhi yäna, ŋunhiyina liŋgu yolŋu yurru gulŋiyirrinydja Gunhu'walanydja romlili, ŋunhiyina ŋunhi ŋayi yurru gandarrŋura yuṯathirri, dhawal-wuyaŋirri biyapul.” \p \v 4 Bala ŋayi Nikadimatjtja waŋa bitjan warray, “Nhaltjanna dhika yurru yolŋu dhawal-wuyaŋirri biyapulnydja? Nhaltjanna dhika ŋayi yurru wakindja yolŋu gärri ŋäṉḏi'mirriŋuwalanydja guḻunlili, ga biyapulnydja yurru dhawal-wuyaŋirri?” Bitjarra ŋayi ŋuriŋi Rom-dharraymirriyunydja ḏarramuyu dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha. \p \v 5-6 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala nhanŋu bitjarrana, “Ŋarranydja yukurra nhuŋu ḻakarama märr-yuwalk ga dhunupa wal'ŋu. Ŋunhi ŋayi yurru yolŋu yaka dhawal-wuyaŋirri gapuyu ga Birrimbirryu biyapul, ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu yakana gulŋiyirri Godkalanydja Romlili. Ŋunhi ŋayi ŋuli yuṯa yothu dhawal-wuyaŋirri ŋäṉḏi'mirriŋuwala guḻunŋuru, ŋunhiyi yothu ŋuli rumbalnydja yana walŋa, ga ŋunhi yurru ŋayi yolŋuyu ŋula yolthu gandarrŋuranydja märrama Gunhu'wu Garrkuḻuknha Birrimbirrnha nhanukalay ŋayi ŋayaŋulili, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yuṯathirrina, liŋgu ŋayi yurru ŋunhiyi biyapul dhawal-wuyaŋirri Godkala ŋuriŋi Walŋamirriyu Birrimbirryu, bala ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu walŋana yana ŋayaŋunydja ŋunha djinawany'tja wal'ŋu, ga birrimbirr nhanŋu. Yakana nhe yurru nhina yukurra Gunhu'walanydja Romŋura, ŋunhi nhe yurru yaka biyapul dhawal-wuyaŋirri yuṯathirri ŋuriŋi Garrkuḻukthunydja Birrimbirryu wal'ŋu. \p \v 7 “Yaka galyurra dhiyaŋuyinydja ŋunhi ŋarra nhuŋu bitjarra gam' ḻakaraŋala, ‘Nhuma yurru biyapul dhawal-wuyaŋirriyi.’ \v 8 Marŋgi warray nhe watawunydja ŋunhi ŋuli wata galkirri bala wanhamalana ŋayi ŋuli djälthirrinydja. Ŋäma warray nhe ŋuli ŋunhiyi watanha rirrakaynydja, yurru yakana nhe marŋgi ŋuriki watawu, wanhaŋuru ŋuli ŋunhi galkirri, ga wanhamala ŋayi ŋuli bo'yun. Ga yakana nhe yurru Walŋamirrinhanydja Birrimbirrnha ŋunhi nhäma, ŋunhi ŋayi yurru yolŋuwala ŋayaŋulili gulŋiyirri, yurru yuwalk yana ŋayi yurru yolŋunydja ŋunhiyi yuṯathirrina Godkala walŋayu ŋuriŋiyi.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu waŋana ḻakaraŋalanydja Nikadimatjkala. \p \v 9 Bala ŋayi Nikadimatjtja buku-wakmaraŋala dhä-wirrka'yurruna Djesunha bitjarra, “Nhaltjanna yurru dhika bitjandhinydja?” \p \v 10 Ga Djesunydja waŋa nhanukala bitjan, “Nhe muka dhuwala marŋgikunharamirrinydja Yitjuralpuyŋuwunydja ŋiniya?... yurru baḏak yana nhe yaka marŋginydja dhiyakuyi romgu?” \p \v 11 Ga biyapul ŋayi Djesu waŋa bitjan, “Märr-yuwalk ŋarra yukurra dhuwala ḻakaramanydja. Ŋanapurrunydja yukurra ḻakarama nhänha malaŋunha, ŋunhinha ŋunhi ŋanapurru nhäŋala liŋguna; ŋurukuy liŋgu rombuy ŋanapurru ŋuli ḻakarama nhumalaŋgu, ŋunhi ŋanapurru marŋgina ŋurikiyi, yurru yakana nhuma ŋuli yukurra märramanydja ŋanapurruŋguŋu dhäruktja. \v 12 Yo, ŋarra ḻakaramanydja yukurra nhumalaŋgu dhiyakuy munatha'wuy rom, yurru yaka yana nhuma märr-yuwalkthirri yukurra dhuwala ŋarrakunydja. Ga nhaltjan nhuma yurru dhika märr-yuwalkthirrinydja?... ŋunhi ŋarra yurru ḻakarama djiwarr'wuynydja rom malanha nhumalaŋgu? \v 13 Yakana ŋula waŋgany yolŋu dhawuṯthurruna bala djiwarr'lilinydja; ŋarrapina yana Yolŋuna wal'ŋu Gäthu'mirriŋu marŋgi djiwarr'wuywunydja ŋuriki Romgu, liŋgu ŋarrana dhunarrana lili ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja. \p \v 14 “Yo, ŋunha gawarrka'ŋura wäŋaŋura Mawtjitjthu dharpalili ŋal'maraŋala bäpinha ŋunhi nhanukuŋuway goŋbuy djämawuy, ga bitjandhina yurru yolŋu'-yulŋuyu Yolŋunhanydja wal'ŋu ŋunhi Gäthu'mirriŋunha ḻaw'marama garrwarkuma, \v 15 märr yurru ŋula yolthu yolŋuyu ŋanya märr-yuwalkthirrinydja yukurra, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra walŋana yana gupaḏalnha-wala. \v 16 Yo, wirrkina ŋayi Gunhu'yunydja yukurra märryu-ḏapmarama yolŋunha walalanha wäŋalili ga wäŋalili buku-ḻiw'marama yana, bala ŋayi dhayuŋarana nhanŋuway ŋunhi waŋganynhana gäthu'mirriŋunhanydja, märr yurru ŋunhiyinydja yolŋu, ŋunhi ŋayi yurru märr-yuwalkthirrinydja yukurra nhanukala, yakana ŋayi yurru rakunydhirrinydja ŋunhiyi, yana ŋayi yurru nhina yukurra walŋamirriŋurana romŋura, bitjanna liŋguna yurru. \p \v 17 “Yo, Gunhu'yu djuy'yurruna nhanŋuway ŋunhi Gäthu'mirriŋunha dhipala munatha'lilinydja yolŋu'-yulŋuwu walŋakunharawunydja, yakana ŋayi ŋanya lili djuy'yurruna murr'maranharawunydja yolŋu'-yulŋuwu. \v 18 Gunhu'yunydja yurru yakana murr'marama ŋunhinhanydja yolŋunha ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra märr-yuwalkthirri ŋurikala Gäthu'mirriŋuwala. Ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi yaka yukurra märr-yuwalkthirri, ŋayinydja ŋunhiyinydja liŋguwuynha murr'maranhara Gunhu'wuŋunydja, liŋgu yaka ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuyu märr-yuwalkthina yäkuwala ŋurikalanydja ŋunhi ŋayi Gunhu'wu waŋganynha yana Gäthu'mirriŋu. \p \v 19 “Ga dhiyakuyina märrwu ŋayi yurru Gunhu'yu murr'maramanydja yolŋu'-yulŋunha. Gunhu'wunydja ŋunhi Gäthu'mirriŋu balanyara bitjan djarraṯawun', ga liŋguna ŋayi dhunarrananydja lili dhipala munatha'lilinydja, yurru yolŋunydja walala yaka warray djälthirri yukurra ŋurikiyi djarraṯawun'ku, yana walalanydja djälthirri yukurra, walala yurru nhina yukurra buku-munha'ŋura warray, liŋgu djämanydja walala ŋuli yukurra yätjnha rom yana. \v 20 Yo, ŋunhi ŋuli yolŋuyu yukurra djäma märr-mäypanydja rom, ŋunhiyinydja yolŋu ŋuli yukurra nyinyaŋdhunna djarraṯawun'kunydja, liŋgu djarraṯawun'thunydja ŋuriŋiyi ŋuli warraŋulkuma warray yätjnhanydja ŋunhi, ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra djäma. \p \v 21 “Ga ŋuriŋi yolŋuyu ŋunhi ŋayi yukurra djäma ŋamathama ga yuwalk wal'ŋu, ŋayinydja ŋuli nhina yukurra djarraṯawun'ŋurana wal'ŋu, märr yurru yolŋu'-yulŋuyu nhäma yukurra ŋanya, bala dharaŋanna yurru, ŋunhi ŋayi ŋuli djäma yukurra nhanukalay yana Gunhu'wala Godkala djälkurru.” Ga balanyara ŋunhi ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja yukurrana. \s1 Djondja galŋa-djulŋithina ŋunhi yolŋu walala märr-nherraṉminana yukurrana Djesuwala \p \v 22 Bala ŋuliŋuruyinydja Djesu ga ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala djunamana marrtjina bukuyu märraŋala wiripuna wäŋa, makarr Djudiyawuynha, ga ŋunhilinydja ŋanapurru nhina yukurra märr-gurriri, bala ŋanapurru ḻundu'mirriŋuyunydja walalay yukurrana ḻiya-ḻupmaraŋalana yolŋu'-yulŋunha nhanukala Djesuwalana yäkuyu. \p \v 23 Ga ŋayi Djondhunydja yukurrana yolŋu'-yulŋunha ḻiya-ḻupmaraŋala ŋunhala bala wäŋaŋura yäkuŋura Yenunŋura, galki Djalimbuyŋu, bili gapumirri ŋunhayinydja wäŋa, ga walala wiripu-guḻku'yunydja yukurrana withiyara ŋanyana Djonnhana ḻiya-ḻupmaranharawu. \v 24 Liŋgu mukthurruna yana ŋayi Djondhu yukurrana yolŋu'-yulŋunha ḻiya-ḻupmaraŋala ŋulinyaramirriyunydjayi, yurruna walala ŋanya mulkananydja, bala gäŋala ḻoḻulilina galkara. \p \v 25 Yo, waŋganymirriyu waluyu walalanydja ŋunhi Djongala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay dhä-ḏal'yurruna yukurrana ŋarrtjurruna wiripuŋunha yolŋunha, ŋuliŋuruyi romŋuru ḻupthunamirriŋuru. \v 26 Bala walala ŋunhi Djongunydja ḻundu'mirriŋu walala marrtjinana, bala ḻakaraŋala Djongalanydja bitjarrana, “Way Marŋgikunharamirri, ŋunha ŋunhi ḏarramu ya', ŋunhi ŋayi nhokala ŋunhala ḻaypa, Djodan mayaŋ'ŋura,... ŋunhi muka ŋunhi nhe yawungu dhunupamirriyanha ŋanya ḻakaranha ŋanapurruŋgala ya-ŋunhi, ŋuriŋinydja yukurra ŋunha ḻiya-ḻupmaramana, ga guḻku'na yukurra yolŋunydja walala marrtji nhanukalana ŋunha.” \p \v 27 Ga Djondhunydja buku-wakmaraŋala ḻakaraŋala bitjarra, “Yakana yukirri yolŋuyu ŋayathaŋu gänanydja ŋayipinydja ŋamakurru'; yana ŋayi yukurra ŋayathamanydja Gunhu'wuŋuna ŋunhi wekanhara. \v 28 Liŋgu muka nhumapi ŋarranha ŋäkulanydja dhäruktja ŋunhiyi, ŋunhi ŋarra bitjarra ḻakaraŋala gam', ‘Ŋarranydja dhuwala yaka ŋarrapinydja wal'ŋu Garray, Wäwungunharanydja ŋunhi Godkuŋu. Ŋayi Gunhu'yunydja ŋarranha djuy'yurruna yana ŋäthilimirriyanharawu warray nhanŋu Garraywu.’ \v 29 Yo, ŋunhi ŋayi yurru dhuway'mirriŋuyunydja ḏarramuyu märrama miyalknha, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja dhäyka nhanŋuway yana ŋurikiyi ḏarramuwu, ga ŋayinydja ḻundu'mirriŋunydja ḏarramu nhanŋu ŋuriki dhuway'mirriŋuwu ŋuli yukurra yäna warray dhärra, ga mäkiri'-witjun warray ŋuli, mirithirrina yana ŋayi ŋuli ŋunhiyi goŋmirriyirrinydja dhika galŋa-djulŋithirri ŋurikala ḻundu'mirriŋuwalanydja. Yo, ga dhiyaŋuyi yukurra ŋarranhanydja ŋuli mirithirrinydja märr-yiŋgathinyamarama wal'ŋu, ŋunhi ŋuli yolŋu walala marrtji ga wekanhamirri Djesuwalanydja. \v 30 Ŋayinydja ŋunhiyinydjayi yolŋu yurru marrtji yukurra biyapulnha wal'ŋu, ŋurruŋuna yurru, ga ŋarranydja ŋunhana yurru dhuḏiŋurana,” bitjarrana ŋayi Djondhu yukurrana ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesu ŋunhi ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja waŋgany \p \v 31 Yo, Djesunydja dhuwala dhunarrana ŋulaŋuru djiwarr'ŋuru, yurru ŋayinydja dhuwalayi ŋurruŋuna, djuḻkmarama yukurra bukmaknha, liŋgu ŋayinydja djiwarr'wuy warray wal'ŋu yolŋu. Ŋayi dhiyakuyyunydja munatha'wuyyunydja wal'ŋu yolŋuyunydja ŋuli yukurra ḻakarama munatha'wuy yana nhä malanha rom. Ga ŋayinydja Djesunydja ŋurukuynydja ŋunhi djiwarr'wuynydja yolŋu, biyapul warray garrwar, djuḻkmarama warray yukurra bukmaknhanydja, \v 32 ga ḻakaramanydja ŋayi ŋuli yukurra ŋuriŋiyinydja yuwalk yana ga dhunupa, liŋgu ŋayinydja ŋuli ḻakarama ŋunhinha liŋgu ŋunhi ŋayi nhäŋala ga ŋäkula ŋunha djiwarr'ŋura. Yurru bäyŋuna ŋuli yolŋuyunydja walalay ŋanya dhäruktja märrama. \v 33 Ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋoy-ŋaḏupthunna märrama ŋuli yukurra dhäruktja ŋunhi Djesuwu, ŋayinydja marŋgina liŋguna, ŋayaŋunydja nhanŋu, ŋunhi Gunhuny'tja yuwalk wal'ŋu yana. \p \v 34 Yo, Djesunydja ŋunhi djuy'yunara Gunhu'wuŋu warray, ga waŋanydja ŋayi ŋuli yukurra Gunhu'wu yana Godku dhäruktja nhanŋuway, liŋgu ŋayinydja dhaŋaŋdhirri warray marrtji ŋuli Godkala warray Birrimbirryu ŋuriŋi. \v 35 Ŋayi Bäpa'mirriŋuyunydja, Gunhu'yunydja wirrki yukurra märryu-ḏapmarama nhanŋuway Gäthu'mirriŋunha, bala ŋayi bukmak nhänydja malanha dhayuŋarana warrpam'nha yana nhanukalaynha goŋlili. \v 36 Ŋunhi nhe yukurra märr-nherraṉmirri Gäthu'mirriŋuwala nhanukalaŋuwala, märr-yuwalkthirrinydja manapan, nhenydja yukurra ŋayathamana ŋunhiyi yuwalkŋuna wal'ŋu walŋa, ga nhina nhe yukurra yurru walŋana yana, bitjanna liŋguna yurru. Ga ŋunhi märr-yuwalkthinyaramiriwnydja yolŋu, ŋunhi ŋayi ŋuli yaka dhäruk märrama Gäthu'mirriŋunha, ŋayinydja yurru ŋuriŋiyinydja yolŋuyu yakana märrama yuwalkŋunydja walŋanydja wal'ŋu, yana ŋayi yurru nhina yukurra Gunhu'walanydja murr'maranharana, bitjanna liŋguna yurru. \c 4 \s1 Djesu ga dhäyka Djamariyawuy wäŋawuy \p \v 1 Ga walala Rom-dharraymirriyunydja walalay ŋäkulana ŋanya Djesunha, ŋunhi walala yolŋu'-yulŋunydja marrtjina guḻku'thinana malthurrunanydja nhanŋu, djuḻkmaraŋalana yukurrana Djongunydja ŋunhi malthunaramirrinha walalanha mala. Yo, Djesuyunydja yukurrana ḻiya-ḻupmaraŋalana guḻku'nha dhika yolŋu'-yulŋunha, \v 2 yurru Djesuyunydja yaka ḻiya-ḻupmaraŋala ŋula yolnha yolŋunha ŋayipi, yana ŋanapurruway nhanukala ḻundu'mirriŋuyu walalay yukurrana ḻiya-ḻupmaraŋalanydja. \v 3 Yo, walala Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋäkulana, bala marrtjina ŋoy-warray dhärrana. Bala ŋayi Djesuyunydja gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa Djudiyanydja, marrtjina djunamana roŋiyinana Galalililina. \v 4 Marrtjinanydja ŋanapurru yukurrana bala-a-a, yurru dhukarrnydja marrtji ŋorra ŋuliwitjan Djamariyakurru wäŋakurru makarrkurrunydja ŋunhi. \p \v 5 Marrtjinanydja ŋanapurru yukurrana-a-a, yana liŋgu ga mulkana wäŋa yäku Djayka, makarrŋura wäŋaŋura Djamariyana. Ŋunhiyinydja wäŋa Djaykanydja galkina yana ŋunhiyinydja wäŋa ŋunhi ŋayi ŋäthili Djaykupthu wekaŋala nhanukalayŋuwu gäthu'mirriŋuwu Djotjipku. \v 6-8 Ŋunhiliyina wäŋaŋura gapu yukurra buwal-wuwalyundja munatha'ŋurunydja, bala yolŋuyu walalay dhuḻ'yurruna ḻiw'maraŋalana ŋunhiyina ŋarŋga gapumirrina. \p Yo, Djesu ga ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala bunana ŋunhilina gapu-maŋutjiŋurana, ŋunhi walala ŋuli ḻakarama Djaykupku gapu-maŋutji bitjan, yurru ŋayi Djesunydja djawaryurrunana, liŋgu barrkuŋuru ŋanapurru yukurrana marrtjina, bala ŋayi nhinanana-dharrana ŋunhiliyinydja gapu-maŋutjiŋuranydja ḻoḻuŋura. Ga ŋanapurrunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala bala marrtji wäŋalili ŋathawuna bäyimgu, liŋgu ŋanapurru ŋunhi bunananydja buku-ḻarrŋgay'yuna waluyunydja. \p Ga ŋayinydja Djesunydja yukurra nhina ŋunhiliyi bäyma, bala nhäma ŋayi miyalknhana, ŋayi marrtji-nhina gapuwu dhiṯthunarawu, yurru ŋayi ŋunhi miyalktja Djamariyawuy bäpurruny'tja. Marrtjinanydja ŋayi lili, bala bunanana, bala ŋayi Djesuyunydja waŋana ŋanya, ŋäŋ'thunna gapuwuna, “Way miyalk ga', gapu ŋarraku wekaŋa,” bitjanna. \p \v 9 Yurru ŋayinydja ŋunhiyinydja miyalktja borrk-ṉirryunna ŋämanydja ŋanya. “Way!” bitjan. “Nhäku warray nhe dhuwala ŋarranhanydja ŋäŋ'thurruna gapuwu? Be muka nhenydja dhuwala Djuw bäpurru', ga ŋarranydja dhuwala Djamariyawuy,” bitjarra ŋayi miyalktja waŋana, liŋgu walala ŋuli ŋunhi Djuwyunydja yolŋu'-yulŋuyu Djamariyawuynhanydja yolŋu'-yulŋunha ḻakarama nhäŋiniŋ' warray bitjanna, ga ŋayi ŋuli Djuwyu yolŋuyu bäyŋu ḻuka walalaŋgala rupa'yu, Djamariyawuywala. \p \v 10 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama nhanŋunydja bitjanna, “Ŋuli nhe bini marŋgithinyanydja ŋuriki mundhurrwu ŋunhi ŋayi yurru Gunhu'yu nhuŋu wekama, ga ŋuli nhe bini dharaŋananydja ŋarranhana, yol dhuwala ŋarra yulŋunydja, ŋunhiyina dhuwala ŋarranydja ŋäŋ'thurruna nhuna gapuwuna, nhe bini ŋarranha ŋäŋ'thuna muka, märr nhuŋu ŋarranydja yurru wekama biyapulnha wal'ŋu gapu, walŋamirrina.” \p \v 11 Bala ŋayinydja miyalktja waŋa nhanukala Djesuwala bitjanna, “Way ḏarramu, bäyŋu warray nhuŋu dhuwala banikin'tja dhiṯthunarawunydja, ga ŋarŋganydja dhuwala bena-wala barrkuna yana. Wanhaŋuruna dhika nhe yurru dhiṯthundja walŋamirrinydja gapu? \v 12 Dhuwalanydja gapu ḻatju' dhika wal'ŋu, ŋilimurruŋgalaŋuwuŋu märi'muwuŋuna wekanhara, Djaykupkuŋuna. Ŋayipi ŋuli Djaykupthu ḻukanhayi gapu dhipuŋuru maŋutjiŋuru, ga gäthu'mirriŋuyu walalay nhanukala, ga wäyindhu malaŋuyu walalaŋgala. Nhaltjanna nhenydja dhuwala ḻakaranhamirri yukurra nhunapinyay nhe? Nhä dhuwala nhe yolŋunydja?... dharrpal wal'ŋu?... djuḻkmarama yukurra Djaykupnhanydja?” \p \v 13 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana nhanŋu bitjarra warray, “Ŋunhi yurru ŋula yolthu yolŋuyu ḻuka dhiyakuynydja gapu maŋutjiwuy, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu ŋanhdharkthirri warray biyapul. \v 14 Ga ŋuli yurru ŋula yolthu ḻuka gapu ŋarrakuŋunydja wekanhara, yakana ŋayi yurru biyapulnydja ŋanhdharkthirri. Liŋgu ŋunhiyinydja gapu ŋunhi ŋarranydja yurru nhanŋu wekama yurru marrtji buwal-wuwalyunna nhanukala ŋunha ŋayaŋuŋurana walŋamirrina wal'ŋu, märr ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra walŋana wal'ŋu ŋuriŋiyi gapuyunydja, ga bitjanna liŋguna yurru.” \p \v 15 “Ga', wekaŋana ŋarrakunydja dhuwaliyina gapu. Dukṯuknha ŋarranydja dhiyakuyi, märr yurru ŋarra yakana ŋanhdharkthirri biyapulnydja, ga yakana biyapul marrtji-dharra dhipala dhiṯthunarawu gapuwu,” bitjarra ŋayi miyalktja waŋana. \v 16 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Gatjuy marrtjiyana, ga märraŋa nhuŋuway dhuway'mirriŋunha, ga roŋiyiyayi maṉḏa liliyi yulŋunydja.” \p \v 17 Bala ŋayi miyalktja bäyŋu'yunna bitjanna gam', “Bäyŋu dhuwala, dhuwaymiriw ŋarra,” bitjan. \p “Yo, dhunupa dhuwalinydja nhe ḻakaraŋala,” bitjan ŋayi Djesunydja waŋa. “Bäyŋu nhe dhuwali; dhuwaymiriw. \v 18 Yurru nhe ŋuli ŋunhi wäŋaranhanydja yukurranha ḏarramuwurruŋgalanydja ḏämbumirriwala warray, ga dhiyaŋunydja-wala nhe yukurra nhina ḏarramuwala, ŋurikalana ŋunhi ŋayi yakana nhuŋu dhuway'mirriŋu yuwalk. Yo, märr-yuwalk nhe dhuwalinydja ḻakaranhamina nhunapinyay nhe,” bitjarra. \p \v 19 Bala ŋayi miyalktja dhunupa waŋana, “Ŋarra marŋgi nhuŋunydja, dharaŋanna marrtji ŋarra nhuna dhuwala yulŋunydja. Nhenydja dhuwala dhäwu'-ḻakaranhamirri muka ŋiniya?... beŋuru Godkuŋu djuy'yunaranydja. \v 20 Ŋanapurrunydja ŋuli dhuwala Djamariyawuynydja mala buku-ŋal'yun Godku dhiyala warray gay, bukuŋura warray, ga nhumanydja ŋuli yukurra Djuwyunydja malayu ḻakarama buku-ŋal'yunaramirrinydja yana wäŋa Djurutjalam.” \p \v 21 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana nhanŋu, “Märr-yuwalkthiya ŋarrakala ŋi'. Galki yurru dhuwala yuṯanydja rom buku-ŋal'yunarawu maḻŋ'thunna. Yolŋu'-yulŋu yurru Godku buku-ŋal'yun yukurra bawala'mirrikurruna, yaka dhiyalaminydja gay bukuŋura yana, ga yakana ŋunhala bala Djurutjalamdja wäŋaŋura yana. \v 22 Nhumanydja ŋunhi Djamariyawuynydja bäpurru' dhuŋamirri, yaka nhuma marŋgi yuwalktja Godku ŋunhi nhuma ŋuli yukurra nhanŋu buku-ŋal'yundja. Bäy liŋgu ŋanapurrunydja Djuwny'tja bäpurru' marŋgina wal'ŋu Godku, ga buku-ŋal'yundja ŋanapurru ŋuli yukurra nhanŋuway yana, liŋgu Gunhu'wunydja walŋamirrinydja rom maḻŋ'thurruna Djuwwala warray malaŋuru. \v 23 Ŋunhi yurru walu galkithirrinydja, yurru dhikana yulŋunydja dhiyalamina. Dhiyaŋunydja-wala ŋunhinydja walala yolŋu'-yulŋu, ŋunhi walala yurru yuwalkkuma wal'ŋu buku-ŋal'yun Gunhu'wu, walala yurru buku-ŋal'yundja yukurra ŋayaŋuyunydja walalaŋgalay, yuwalkkuma warray wal'ŋu, Gunhu'wala yana birrimbirryu. Yo, Gunhuny'tja ḏukṯukthirri yukurra balanyarawuyinydja yolŋu'-yulŋuwu, ŋurikinydja ŋunhi walala yurru buku-ŋal'yun yukurra nhanŋu ŋayaŋuyuna wal'ŋu, ŋuriŋiyi Birrimbirryu Godkala yana. \v 24 Godtja dhuwala birrimbirr warray wal'ŋu, walŋa warray, ga yolŋunydja walala yurru yuwalkkumanydja wal'ŋu buku-ŋal'yun yukurra nhanŋu Godku ŋuriŋi bili waŋganydhuna yana, Walŋamirriyuna wal'ŋu Birrimbirryu ŋuriŋiyina.” \p \v 25 Bala ŋayi miyalktja waŋana bitjarra nhanukala Djesuwala, “Ŋanapurrunydja dhuwala galkun yukurra ŋurikiyi yolŋuwu ŋunhi ŋayi Gunhu'yu dhawu'mirriyaŋala, yäkuwu Christkuna. Ŋayi yurru ŋunhiyinydja buna, bala ŋayina yurru ḻakarama ŋanapurruŋgala bukmakkumanydja Gunhu'wunydja rom wal'ŋu.” \p \v 26 Yurru Djesunydja waŋa bitjan warray, “Dhuwalana ŋunhiyinydja ŋarrana. Dhuwalana ŋarra yolŋunydja, waŋana yukurra nhuna.” \p \v 27 Ga ŋunhi maṉḏa yukurrana mukthurruna waŋanhamina, Djesu ga ŋunhiyi miyalk, bala ŋanapurrunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala bunana, bala ŋanapurru mirithirrina ṉirryunmirrinydja nhäma Djesunhanydja, ŋayi yukurra waŋa miyalkkala, yurru ŋanapurru yukurra nhämanydja dhärukmiriwyuna walalay; yakana ŋanapurru ŋula dhä-wirrka'yundja ŋanya ŋunhi miyalknha, “Nhäku nhe ḏukṯuktja?” bitjandja, ga ŋanya ŋanapurru Djesunha yakayi dhä-wirrka'yun, “Nhäku nhe yukurra waŋa nhanukalanydja?” Bitjandja ŋanapurru waŋa yakana. \p \v 28 Bala ŋayi ŋuriŋi miyalkthunydja gonha'yunna gapumirrinydja banikin nhanŋuway, bala marrtji dhunupana-wala yana wäŋalilina, ga ŋunhala wäŋaŋuranydja ŋayi waŋa marrtji, ḻakaramana bitjanna, \v 29 “Go marrtjiya walala. Ŋunha gapu-maŋutjiŋuranydja yukurra ḏarramuna nhina, ŋunhi ŋayi yukurrana ŋuruŋuyi ḻakaraŋalanydja dhunupana yana nhä malanha ŋunhi ŋarra ŋuli yukurranha djäma. Ŋunhayina mak ŋayi yolŋunydja Christ, dhawu'mirriyanharanydja ŋunhi. Go marrtjiya walala, ga nhäŋa ŋanya.” \v 30 Bala walala yukurra yolŋu'-yulŋunydja ḻaw'yunna, gonha'yunna ŋunhiyi wäŋanydja, bala marrtji wäŋgamana bala Djesuwalana. \p \v 31 Ga ŋunhala gapu-maŋutjiŋuranydja, ŋanapurru ḻundu'mirriŋuyunydja walalay waŋa Djesunha bitjanna, “Way Garray, ŋay' ŋathanydja ḻukiyana.” \v 32 Bala ŋayi Djesunydja dharra waŋa bitjanna, “Liŋguna dhuwala ŋarranydja maranhuyina ŋuriŋina ŋathayu ŋunhi nhuma yakana marŋgi.” \v 33 Bala ŋanapurrunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala waŋanhamirri bitjanmirrina, “Mak nhanŋu yolŋuyu liŋgu wekaŋala bay.” \p \v 34 Yurru Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjan warray ŋanapurruŋgu, “Ŋarranydja ŋuli maranhuyirri ŋuriŋi warray ŋunhi ŋarra ŋuli yukurra djäma nhanukala djälkurru, ŋurikala warray ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili; ŋarra yurru djäma dhawar'maramanydja ŋunhiyinydja ŋunhi ŋayi djäma wekaŋala ŋarraku, ga ŋuriŋiyina ŋarranydja yurru märr-bakthun yana.” \p \v 35 Bala ŋayi Djesuyu nhäŋala walalanha yolŋu'-yulŋunhanydja, walala marrtjina lili wäŋgaŋala wäŋaŋurunydja, bala ŋayi waŋa bitjanna, “Ŋunhi ŋuli ŋula yolŋuyu ḻämu-nherraṉ ŋatha maŋutji, ŋayi ŋuli waŋanydja bitjanna, ‘Ḻurrkun' ŋaḻindi yurru djuḻkthun ŋurukuyinydja ŋathawu, bala yurru balwurthirrina gulkthunarawuna.’ Yurru ŋarranydja nhumalaŋgu dhuwala yukurra ḻakarama bitjan gam': Nhäŋa dhuwalana gay' yolŋu'-yulŋunhanydja. Liŋguna dhuwalanydja ŋatha balwurthinana, galkunna yukurra gulkthunarawuna. \v 36 ŋunhi ŋuli ŋula yolŋuyu gulkthundja ŋathanha, ḻuŋ'marama waŋgany-manapandja waŋganylilinydja yurru, ŋayinydja yurru ŋuriŋinydja yolŋuyu buku-ruŋinyamarama warray märrama ŋurikiyyi djämawuynydja, ga ŋunhi ŋayi yukurra ŋuli yolŋuyu ḻuŋ'thunmarama yolŋunha walalanha walŋamirrilili romlili gupaḏalŋuwuna-wala nhinanharawu, ŋayi yurru Gunhu'yunydja buku-ruŋiyinmarama wekama ŋamakurru'na wal'ŋu ŋurikiyinydja yolŋuwu, märr yurru ŋayi ŋunhiyi gulkthunarapuyŋunydja yolŋu goŋmirriyirrina dhikana wal'ŋu, manapa ŋunhiyina ŋunhi ŋayi maŋutji ŋunhiyi ŋatha ḻämu-nherrara ŋäthili. \p \v 37 “Yo, yuwalktja yana dhuwala dhäruk, ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja ŋuli ḻakarama bitjan gam', ‘Waŋganydhunydja ŋunhi ŋuli yolŋuyu ḻämu-nherraṉ ŋatha maŋutji, ga wiripuŋuyunydja ŋuli yolŋuyu gulkthunna ŋunhiyi ŋathanha.’ \v 38 Ga ŋarranydja nhumalanha djuy'yurruna, nhuma yurru gulkthun warray ŋathanha, ŋunhi yaka nhumalaŋguŋu ŋunhi ḻämu-nherraṉaranydja; wiripuŋuyu yolŋuyu walalay ḻämu-nherraranydja yukurrana ŋunhiyi maŋutji ŋathanydja, yurru nhumanydja ŋuli yukurra märramana ŋulaŋuru, walalaŋgala djämaŋurunydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 39 Ga ŋunhala wäŋaŋuranydja, ŋayi miyalkthu ŋuriŋiyi ḻakaraŋala yukurrana Djesunhana dhäruk, ŋunhi ŋayi ŋarranha waŋana yukurrana dhunupa nhäwuy malaŋuwuy, ŋunhi ŋarra ŋuli yukurranha djäma. Ga guḻku'na dhika yolŋunydja walala Djamariyawuynydja bäpurru märr-yuwalkthina nhanŋu Djesuwu, liŋgu ŋurikala dhärukthu miyalkkala. Bala walalanydja yukurrana gaŋgathinana, bala wäŋgaŋalana marrtjina bala, withiyarana ŋanya Djesunha. \v 40 Bala walala waŋa nhanukala Djesuwala bitjanna, “Way, nhe yurru nhiniya ŋanapurruŋgala ŋi',” bitjarra. Bala ŋayi nhinanana walalaŋgala ŋunhiliyi märrma'na munhanydja, \v 41 bala guḻku'na wal'ŋu dhikana yolŋunydja walala märr-yuwalkthinana, liŋgu ŋuriŋina nhanukalaynha dhärukthu. \p \v 42 Bala walala ŋunhi märr-yuwalkthinyaramirrinydja walala waŋa bitjanna nhanŋu ŋuriki miyalkkunydja, “Ŋäthilinydja ŋanapurru dhiyakala ḏarramuwala märr-yuwalkthina liŋgu nhokala dhärukthu, yurru dhiyaŋunydja-wala ŋanapurru märr-yuwalkthirri yukurra nhanŋuna, liŋgu ŋanapurru ŋäkula ŋanapurruwaynha mäkiriyu ŋanya waŋanhara ḻakaranhara. Bala ŋanapurru marŋgina dhuwala yulŋunydja nhanŋu; dhuwalayina yuwalkŋunydja wal'ŋu Garray, Walŋakunharamirrinydja bukmakku yana malawu buku-ḻiw'marama.” \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala Gapmangalaŋuwu djämamirriwu yothunha \p \v 43 Nhinanydja ŋayi Djesu ŋunhili Djamariyanydja wäŋaŋura märrma' munhanydja, bala marrtjina djunamana roŋiyirrina Galalililina, nhanukalaynha ŋayi wäŋalili. \v 44 Ŋäthilinydja wal'ŋu ŋayi Djesu ŋayipi waŋana bitjarra, “Ŋunhi ŋuli yolŋu dhäwu'-ḻakaranhamirrinydja yolŋu marrtji nhanukiyingalanydja wäŋalili wal'ŋu, walalanydja ŋuli nhanŋuwaynydja gurruṯu'mirrinydja walala yakana ŋula märr-ŋal'yun nhanukala, ga dhäruk ŋanya märrama.” \p \v 45 Marrtjinanydja ŋayi yukurrana, bur-way bunana Galalinydja makarrŋura wäŋaŋura, bala walalanydja nhanŋu yolŋunydja walala gumurr-ŋamathina warray ŋunhili, liŋgu walala nhäŋala yukurrana ŋanya, ŋunhi ŋayi djäma mirithirri ŋutu' wal'ŋu rom ŋunhalayi Djurutjalam, ŋuriŋi waluyu Ḻäy-yuḻkmaranhamirriyu, liŋgu walalanydja ŋunhi ŋunhiliyi muka ŋulinyaramirriyunydja. \p \v 46 Marrtjinanydja ŋayi yukurrana Djesu-u-u, ŋuliyina Galalikurruna, yana liŋgu-u-u ga bunana Gayna wäŋaŋura, ŋunhiliyinayi wäŋaŋura ŋunhi ŋayi ŋäthili gapu borum-weyika'yaŋala. Ga ŋunhalanydja bala Gapaniyamdja wäŋaŋura, waŋgany yolŋu Gapmangu djämamirri buŋgawa yukurrana nhinana, yurru nhanŋu ŋunhi gäthu'mirriŋu ḏarramunydja yukurrana ŋorrana rerrimirri. \v 47 Ga ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawayu ḏarramuyu ŋäkulanydja bunanhara Djesunhana Galalililina, ŋulaŋuruna goyurr ŋanya Djudiyaŋuruna wäŋaŋuru, bala ŋayi marrtjinana, ga maḻŋ'maraŋala Djesunhanydja ŋunhiliyina, bala waŋana bitjarrana, “Way Garray, marrtji muka nhe yurru yulŋunydja?... bala Gapaniyamlilinydja? Ŋarra ḏukṯuk nhe yurru walŋakuma ŋarraku gäthu'mirriŋunha, bili rirrikthunna ŋayi yukurra ŋunha mirithirrina. Galki yurru ŋayi rakunydhirrina.” \p \v 48 Ga ŋayi Djesunydja waŋa nhanukala bitjanna, “Ŋunhi nhuma yaka nhäma ŋuli yukurra mirithirri yindinydja rom, yakana nhuma yurru märr-yuwalkthirrinydja ŋarraku.” \p \v 49 Yurru ŋayi ŋunhiyinydja ḏarramunydja waŋana bitjarra, “Garray, yana marrtjiya go. Ŋuli nhe yurru yakanydja marrtji Garray, ŋarraku yurru gäthu'mirriŋunydja ŋunha rakunydhirrina.” \p \v 50 Ga Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjan, “Gatjuy, yana marrtjiyana-wala. Gäthu'mirriŋunydja nhuŋu liŋguna ŋunhi walŋathinana.” Ga dhunupana yana ŋuriŋiyi ḏarramuyunydja ŋanya Djesunha dhäruktja märraŋalana, märr-yuwalkthinana yana, bala marrtjinana. \p \v 51 Marrtjinanydja ŋayi yukurrana bala-a-a, ga gandarrŋuranydja, bala ŋayinydja dhäwu'mirrinydja nhanŋu ŋunhi yolŋu bunanana dhukarrŋuranydja. “Way buŋgawa. Gäthu'mirriŋunydja nhuŋu ŋunhi ḏarramunydja liŋguna walŋathina ŋunha,” bitjarrana ŋayinydja ḻakaraŋala. \p \v 52 Ga ŋayinydja ŋanya dhä-wirrka'yurruna buŋgawayunydja bitjarra, “Nhäyu ŋuli ŋunhiyi waluyunydja ŋayi walŋathina?” Ga ŋayinydja ḻakaraŋala balanydja bitjarra, “Ŋuruŋu ya', ḻäy-wilyunarayu waluyu, yawungu milmitjpa ŋayi gonha'yunanydja ŋanya ŋuriŋi rerriyunydja.” \p \v 53 Bala dhunupana yana ŋayi ŋuriŋi nhanukala bäpa'mirriŋuyunydja guyaŋina dhäruknha ŋanya Djesunha, ŋunhi ŋayi ḻakaranha walunydja ŋunhiyi bili. “Nhuŋu gäthu'mirriŋunydja yurru walŋathirrina,” bitjanna. Ga dhunupana nhanŋu gurruṯu'mirri walala ga ŋayipi ŋunhiyi ḏarramu märr-yuwalkthinana Garraywala wirrkina wal'ŋu. \p \v 54 Ga dhuwalayinydja gandarrŋurana Djesuyu mirithirri yindi wal'ŋu rom djäma ŋunhiliyi Galali wäŋaŋura, ŋulaŋuruna dhurrwaraŋuru ŋunhi ŋayi marrtji Djudiyaŋuru lili. \c 5 \s1 Djesuyu gaŋgathinyamaraŋala ḏarramunha galki gapuŋura guḻun'ŋura \p \v 1 Ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi nhinana märr-weyin Galalinydja wäŋaŋura Djesu, bala ŋayi marrtjina biyapul balayi Djurutjalamlili, liŋgu ŋanapurruŋgu Djuwwu yolŋu'-yulŋuwu walu galkina, ŋunhi ŋanapurru yurru ḻuŋ'thunna ŋunhiwalayi Djurutjalamlili buku-ŋal'yunarawuna. \v 2 Ga ŋunhili Djurutjalam wäŋaŋura, galki dhurrwaraŋuranydja yäkuŋura Wäyin-gulŋiyinyaramirriŋura, ŋunhilinydja yukurra bungama gapu guḻun'nha, yäku Bätjathana, yurru ḻiw'maranhara ŋunhiyi dhuḻ'yunaranydja, yurru ḏämbumirri dhaḻakarrnydja ŋunhi nhina'-nhinanharamirrinydja. \v 3 Ga guḻku'na rerrimirrinydja walala marrtji ŋorra ŋunhiliyi, balanyara gam', bambay ga bunhdhurr ga nyurrul'mirri yolŋu walala; ŋorra'-ŋurranydja walala ŋuli yukurra ŋunhiliyi, galkunna yukurra gapuwuna wirwiryunarawu. \v 4 Liŋgu bitjan ŋuli ŋunhi märr-barrku'-barrku ŋayi djiwarr'wuynydja yolŋu marrtjinya, bala wirwirmaranhana ŋuli ŋunhiyi yukurranha bitjana, bala ŋayinydja ŋuli rerrimirrinydja yolŋu ŋurruŋuna ḻupthuna ŋuli, ga ŋayina ŋuli baḏarraŋdhinyanydja yana. \p \v 5 Ga waŋgany yolŋu yukurrana ŋorrana ŋunhili galki gapuŋura, yurru rirrikthurrunanydja ŋayi yukurrana weyinnha ŋunhiyi yolŋu, 38-nha dhuŋgarranydja ŋayi rirrikthurrunanydja. \v 6 Bala ŋayi Djesuyunydja nhäŋala ŋanya, ŋayi yukurrana rirrikthurruna weyinnha, bala ŋayi waŋanana nhanukala Djesu, dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarrana, “Ḏukṯuk muka nhe walŋathinyarawunydja?” bitjan. \p \v 7 Ga ŋayi rerrimirrinydja waŋa bitjan nhanŋu, “Ḻundumiriwnha dhuwala ŋarra; yakana ŋarranha ŋuli ŋula yolthu guŋga'yun, ga ḻaw'marama, ga gurrunhan gapulilinydja. Ŋunhi ŋayi ŋuli gapu wirwiryun, wiripuna ŋuli ŋäthilinydja yolŋu ḻupthun, djuḻkmaramana ŋarranhanydja ŋayina.” \p \v 8 Bala ŋayi Djesunydja dhunupa waŋa bitjanna, “Ma' gaŋgathiyana, ga märraŋana nhuŋuway dhuwali mindhalanydja, bala marrtjiyana.” \v 9 Bala ŋayi dhunupana yana ŋunhi marrtjinyamiriwnydja yolŋu gaŋgathirrina, bala dhoṯkumanydja nhanŋuway ŋayi gayan'thanydja, bala marrtjina, ḻatju'na dhikana walŋana. \p Yurru waluyunydja ŋunhi ŋayi ŋanya walŋakuŋala Nhinanharamirriyu wal'ŋu, dharrpalyu ŋuriŋi. \v 10 Bala walalanydja ŋuriŋi ŋaḻapaḻmirriyunydja ŋanya nhäŋalana, ŋayi marrtjina gäŋala ŋunhiyi gayan'thana, bala walala waŋana nhanukala ŋurikala ḏarramuwalanydja bitjarra, “Way yolŋu. Dhuwalanydja dhuwala dharrpal warray walu. Nhäku nhe yukurra gäma gayan'thanydja? Bakmaraŋalana nhe dhuwala romnha.” \p \v 11 Ga ŋayinydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra warray, “Ŋayi ŋarranha waŋana ŋuriŋiyi ḏarramuyu ŋunhi ŋayi walŋakuŋala ŋarranha; ŋayi waŋana ŋarranha bitjarra, ‘Dhoṯkuŋana nhuŋuway nhe gayan'thanydja, ga marrtjiyana.’” \p \v 12 “Yol dhika ŋayi yolŋunydja? Yolthu nhuna waŋananydja dhiyakiyi dhoṯkunharawu gayan'thawunydja, ga gänharawunydja,” bitjarra walala dhä-wirrka'yurrunanydja ŋanya. \v 13 Yurru ŋayi ŋunhiyi ḏarramunydja yaka marŋgi nhanŋu, ŋurikiyi ŋunhi ŋayi walŋakuŋala ŋanya, liŋgu dhaŋaŋdhinana yukurrana ŋunhiliyinydja wäŋaŋura yolŋu'-yulŋuna, ga ŋayi Djesunydja gayulnha winya'yurruna ŋurikalayi ḏarramuwalanydja. \p \v 14 Ga ŋuliŋuru dhä-wirrka'yunaraŋurunydja, ŋayi ŋunhiyi ḏarramu dhunupa marrtjina Godkalana Buṉbulili, ga ŋunhiliyinydja ŋayi Djesuyu maḻŋ'maraŋala ŋanya biyapul ŋunhiyi ḏarramunha, bala bitjarrana ŋayi waŋananydja ŋanya Djesuyu, “Way, nhenydja dhuwala walŋana liŋguna. Ḏaḏawyurrana yätjŋurunydja romŋuru. Ŋuli nhe yukurra yurru mukthundja djäma yätjtja dhuwurr, nhunanydja yurru biyapul ŋayathama ŋuriŋiyi ŋoy-yätjthinyaramirriyunydja romdhu, biyapulnha yurru djuḻkmaramana.” \p \v 15 Bala ŋayi ŋuriŋi ḏarramuyu gonha'yurrunanydja ŋanya Djesunha, bala marrtjina, ga waŋana ŋurikalana ŋaḻapaḻmirriwalana ŋunhi walala ŋanya dhä-wirrka'yurruna ŋäthili, bitjarrana gam' ŋayi ḻakaraŋalanydja. “Ŋunhiyina ŋayi ḏarramu Djesunydja; ŋayina ŋarranha ŋunhi walŋakuŋalanydja.” \p \v 16 Ga walala ŋunhiyinydja ḏarramuwurru wirrkina yana ŋoy-djingaryurruna nhanŋu Djesuwu, liŋgu ŋayi ŋanya walŋakuŋala ŋuriŋiyi waluyu dharrpalyu, bala walala marimirriyinana yana nhanŋu yulŋunydja Djesuwu. \v 17 Bala ŋayi Djesunydja waŋa walalaŋgu ŋaḻapaḻmirriwunydja, buku-wakmarama bitjanna, “Ŋarrakala Bäpa'mirriŋuyunydja ŋuli yukurra djäma yana bitjan liŋgu, ga ŋarranydja yurru bitjandhi bili djämayi yukurra yana.” \p \v 18 Ga ŋuriŋiyinydja dhärukthu walalanhanydja ŋunhi ŋaḻapaḻmirrinhanydja gur'yurrunana yana. “Ŋilimurru ŋanya bumana ŋi', murrkay'kumana, liŋgu ŋayi dhuwala bakmaraŋala ŋunhiyi dharrpalnha walu, ga biyapul ŋayi yukurra bäpa'yun Godnha, be ŋayi nhanŋu bäpa'mirriŋu Gunhu'. Liŋgu ŋayi waŋa yukurra bitjandhi, ḻakaranhamirri ŋanyapinyay ŋayi waŋganyŋura yana maṉḏanydja rrambaŋi bitjan. Ŋilimurru bumana ŋanya yana go,” bitjarra. \s1 Gunhu'yu nherrara ŋurrulili nhanŋuway ŋayi Gäthu'mirriŋunha \p \v 19 Bala ŋayi biyapul Djesu waŋa buku-wakmarama bitjan walalaŋgu. “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋarranydja Gäthu'mirriŋuyunydja dhuwala ŋuli yakana gäna djäma ŋarrapinydja. Ŋarranydja ŋuli yukurra nhäma Bäpa'mirriŋunhana ŋarrakuway ŋarra, bala djäma dhuḏakthun yana; ŋunhiyi bili yana ŋarra ŋuli dhuwala djämanydja, ŋunhi nhaltjan ŋayi ŋuli Bäpayu djäma, \v 20 liŋgu ŋayi ŋarranha yukurra Bäpayu wirrkina märryu-ḏapmarama, ga milkumanydja ŋayi ŋuli bukmak yana nhä malanha ŋarrakala, ŋunhi nhaltjan ŋayi ŋuli yukurra djäma. Ŋayi yurru milkumanydja nhumalaŋgu mirithirrinydja wal'ŋu yindi djäma ŋarrakalaŋukurru, märr nhuma yurru nhämanydja ṉirryunna yana. \v 21 Ŋayi Godthu Bäpayunydja walŋakuma warray ŋuli yukurra rakunyŋuru, ga walŋa-wekamayi ŋayi ŋuli yolŋu'-yulŋuwunydja, ga ŋarranydja ŋuli Gäthu'mirriŋuyunydja bitjan yana bili walŋa-wekamayi ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi ŋarra ḏukṯuk walalaŋgu walŋakunharawu. \v 22 Yolŋu walala yurru yaka gumurrlili dhärra Bäpawalanydja mala-yarr'yunarawu, liŋgu ŋayi Bäpayunydja ŋarranha ŋurrulili nherrara Gäthu'mirriŋunha yana nhanŋuway, ŋarrapina yurru yukurra yolŋu'-yulŋunha mala-yarr'yundja. \v 23 Yo, ŋayi ŋarranha Bäpayu nherrara ŋurrulili, märr walala yurru yolŋu'-yulŋunydja märr-ŋal'yundhi ŋarrakala, bitjandhi yana liŋgu bitjan walala ŋuli märr-ŋal'yun yukurra Bäpawala. Ŋuli nhe yakanydja yukurra märr-ŋal'yun Gäthu'mirriŋuwalanydja ŋunhi, ŋunhiyinydja bitjan nhenydja yakayi yana märr-ŋal'yun yukurra Bäpa'mirriŋuwala, ŋurikalanydja ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili dhipala. \p \v 24 “Yo. Yuwalk ŋarra yukurra nhumalaŋgu ḻakaramanydja, märr-yuwalk yana dhuwala. Ŋuriŋinydja yolŋuyu ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra ŋäma ga märrama dhäruk ŋarrakuŋu, ga märr-nherraṉmirri ŋuli ŋurikalanydja ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili, ŋuriŋiyina ŋayina yolŋuyu yukurra ŋayathama yuwalktja wal'ŋu walŋa ŋunhi, ŋunhiyinydja walŋa ŋunhi yurru yakana dhawar'yun. Bala yurru ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu yakana dhärra mala-yarr'yunarawunydja, liŋgu ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu dhawaṯthurrunana rakunyŋuru liŋguna, bala gärrinana ŋayi liŋguna walŋamirrililina romlili. \v 25 Märr-yuwalk dhuwala ŋarra yukurra ḻakaramanydja nhumalaŋgu. Walunydja galkina dhuwala, liŋguna dhiyaŋuna-wala dhuwala, ŋunhinydja yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala rakunymirriŋura romŋura nhina yukurra, ŋäma warray walala yurru ŋarranha rirrakaynydja, Gäthu'mirriŋunha Godkunydja. Ga ŋunhi yolŋu dhäruk-märranharamirrinydja, ŋayinydja yurru nhina yukurra walŋana yanana. \v 26 Bäpanydja ŋarraku walŋa warray yana, nhanukuŋu ŋuli ŋunhi walŋanydja yukurra marrtji ŋulaŋuruna, ga bitjandhi ŋuli yukurra walŋa marrtji Gäthu'mirriŋuwuŋunydja, liŋgu Bäpayunydja nherrara nhanŋuway ŋayi walŋa ŋunhi ŋarrakalanydja. \v 27 Ŋayi ŋarrakala Bäpayunydja nherrara ŋarranhana, ŋarrana yukurra yurru mala-yarr'yundja yolŋu'-yulŋunhanydja ŋunhi, liŋgu ŋarranydja ŋunhi Yolŋu wal'ŋu Gäthu'mirriŋu. \p \v 28 “Yaka walala ṉirryurranydja dhiyaŋiyinydja dhärukthu, liŋgu walunydja yurru ŋunhi bunana, ŋunhi yurru yolŋunydja walala, ŋunhi walala yukurra ŋorra'-ŋurra ŋunha moluŋura rakunymirri, walalanydja yurru bukmakthirri yana ŋäma ŋarranhanydja rirrakay, \v 29 bala yana ḏurryundhi dhawa-yawaṯthun yurru walalaŋgalay moluŋurunydja. Yo, ŋunhinydja walala yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala ŋuli yukurranha djäma ŋamathanha wal'ŋu dhiyala munatha'ŋura, ŋunhi walala walŋa ŋäthili, walalanydja yurru ŋunhiyinydja gaŋgathirrina, bala walŋana yurru nhina yukurra, bitjanna liŋguna yurru. Ga ŋunhinydja walala ŋunhi walala ŋuli yukurranha djäma yätj, walalanydja yurru gaŋgathirriyi moluŋurunydja, bala walala yurru nhinanydja yukurra murr'maranharana ŋarrakuŋu; djuy'yunna walalanha ŋarra yurru gupaḏalkumana yanana.” Bitjarra ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja Djesuyu. \s1 Ḻurrkun'thu ŋuli yukurra ḻakaramanydja Djesunha \p \v 30 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala ŋurikala walalaŋgala ŋurru'-ŋurruŋuwala wal'ŋu bitjarra gam', “Ŋarra ŋuli gänanydja yakana djäma ŋarrapinydja; ŋunhi ŋarranydja ŋuli mala-yarr'yun yukurra yolŋu'-yulŋunha, ga mäkiri'-witjun ŋarra ŋuli Gunhu'wunydja yana, bala ŋarra yurru waŋanydja ḻakaramanydja ŋunhi bili yana nhanŋuway dhäruktja dhuḏakthun. Yo, dhunupana yana ŋarranydja ŋuli yukurra mala-yarr'yun yolŋu'-yulŋunha, liŋgu yaka ŋarra ŋuli ŋarrakuwaynydja guyaŋinyarawu ŋarra malthun, ŋarranydja ŋuli guyaŋinyarawu ga djälwu malthun ŋuriki bili yana ŋunhi ŋayi djuy'yurruna lili ŋarranha. \p \v 31 Ŋunhi bini ŋarra ḻakaranhaminya ŋarranhawuynydja ŋarra, nhumanydja mak yakana ŋarraku märr-yuwalkthinya. \v 32 Yurru waŋganydhu dhikayi yolŋuyu yukurra ḻakaramanydja ŋarranha, yurru ḻakaramanydja ŋayi yukurra ŋuli ŋunhi ŋarranha yuwalk wal'ŋu yana. \v 33 Ŋäthilinydja nhuma yukurrana djuy'yurruna nhumalaŋguway yolŋu'-yulŋunha dhä-wirrka'yunarawu nhanŋu Djongu, ga ŋayinydja ḻakaraŋala nhumalaŋgu yuwalknha yana ŋarranha. \v 34 Ŋarranydja dhuwala marŋgi ŋarrapinydja, yol ŋarra dhuwala yolŋu; yakana yurru yolŋuyunydja ŋula marŋgikuma ḻakarama ŋarrakunydja. Ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋala bitjarra; nhuma yurru märr-yuwalkthirri dhärukku ŋunhi Djongu, märr nhumanydja yurru marŋgithirri muka, bala walŋathirrina yurru. \v 35 Liŋgu Djondja ŋunha balanyara bitjan ŋayi lanhdhirra djarraṯawun'ku, yana ŋayi yukurrana dhukarrnha räkukuŋala nhumalaŋgu. Yurru märr-gurriri nhuma yana marrtjina galŋa-ŋamathinanydja ŋuliwitjarra djarraṯawun'kurrunydja, bala yana gonha'yurrunana-wala winya'-winyayurrunana. \p \v 36 “Yo, Djondhunydja yukurrana ḻakaraŋala ŋarranha, yurru dhika wiripuŋuyunydja ŋarranha yukurra ḻakarama, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyinydja biyapulnha wal'ŋu, djuḻkmaramana yukurra ŋanya Djonnhanydja. Bitjan liŋgu ŋarra ŋuli djäma yukurra ŋunhiyi liŋgu yana ŋunhi ŋarrakala Bäpayu djäma wekaŋala, ga dhiyaŋu djämayunydja yukurra milkumana ŋarranha, ga ḻakarama, ŋunhi ŋarranydja dhuwala djuy'yunara nhanukiyinguŋu Bäpawuŋuna. \v 37 Ga bitjandhi liŋgu ŋayi ŋuli Bäpayunydja ḻakaramayi yukurra ŋarranha, ŋuriŋiyi ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili. Yaka nhuma ŋäkula ŋanya Gunhu'nha rirrakaynydja, ga yaka nhuma nhäŋala ŋanya rumbalnydja; \v 38 ga yaka nhuma yukurra dhuwala ŋayathama nhanŋu dhäruktja nhumalaŋgalay nhuma ŋayaŋuyunydja, liŋgu nhuma yaka märr-yuwalkthirri yukurra ŋarraku, ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili Bäpayu. \v 39 Nhuma ŋuli ḻarruma ṉiṉ'thun Djorra'ŋuranydja Gunhu'wala liŋgu nhuma guyaŋirri yukurra ŋuli maḻŋ'maranharawu dhipuŋuru Djorra'ŋuru yuwalkku walŋawu nhinanharawu, gupaḏalŋuwuna-wala wal'ŋu. Ga yuwalk ŋunhi yulŋunydja, liŋgu ŋuriŋiyinydja dhärukthu yukurra ḻakarama ŋarranhana. \v 40 Yurru nhumanydja yurru yaka warray withiyandja ŋarranha, märr yurru nhuma märramanydja ŋunhiyi walŋa-nhinanharamirrinydja. \p \v 41 “Ŋarranydja ŋuli yukurra dhuwala djäma yaka yolŋuwunydja wokthunarawu. \v 42 Ŋarra marŋgi nhumalaŋgu ŋayaŋuwunydja; yaka nhuma yukurra dhuwala yuwalktja märryu-ḏapmarama Gunhu'nha. \v 43 Ŋayipi muka Gunhu'yu ŋarranhanydja djuy'yurruna lili, nhanukala yana yäkuyu ŋarranydja lili marrtjina, yurru yakana nhuma ŋarranha märraŋalanydja. Ŋunhi ŋuli ŋula yolthu withiyan nhumalanha nhanukiyingalaynydja ŋayi yäkuyu, nhumanydja ŋuli märrama warray ŋanya nhumalaŋgalay nhuma, mäḏapthun warray nhanŋu. \v 44 Yurru yakana nhuma ŋarrakunydja yukurra märr-yuwalkthirri, liŋgu nhumanydja ḏukṯuk, walala yurru yolŋu'-yulŋu nhumalaŋguna wokthun, bala nhuma yukurra ŋuli djämana walalaŋgu yana wokthunarawuna. Yaka warray nhuma yurru ŋarrakunydja märr-yuwalkthirri, märr ŋayi yurru Gunhuny'tja nhumalaŋgu wokthundhi. \p \v 45 “Yolthu nhumalanha yurru yätj-ḻakarama Bäpawalanydja?... Ŋarra? Yäääw, yaka warray ŋarranydja. Ŋuruŋu warray ŋunhi Mawtjitjkala romdhu yurru nhumalanha yätj-ḻakaramanydja, ŋuriŋiyina romdhu ŋunhi nhuma ŋuli guyaŋirri yanapi ŋuli nhumalanha walŋakuŋuna. \v 46 Ŋunhi bini nhuma yuwalktja wal'ŋu märr-yuwalkthinya Mawtjitjkala, ŋunhi ŋayi wukirri dhäruk gurrunhara, nhumanydja bini märr-yuwalkthinya ŋarrakuna, liŋgu ŋarranhana ŋayi ŋunhiyinydja wukirri ḻakaraŋala. \v 47 Yurru yaka warray nhuma ŋuli yukurra dhuwala märr-yuwalkthirri Mawtjitjkalanydja dhärukthu, ga nhaltjanna nhuma yurru ŋarrakunydja dhärukku märr-yuwalkthirri dhika?” bitjarra ŋayi Djesunydja waŋana. \c 6 \s1 Djesuyu maranhu-wekaŋala 5,000-nha yolŋu'-yulŋunha \p \v 1 Ga waŋganymirri ŋayi Djesu marrtji buḏapthun mitjiyayu ŋulawitjan guḻun'kurru gapukurru yäkukurru Galalikurru, ga wiripunydja ŋayi yäku ŋunhiyi Daypiriya. Marrtjinydja ŋayi buḏapthundja, bala buna wiripuŋurana ḻaypana gali'ŋura. \v 2 Ga guḻku'na dhika dhaŋaŋnha yolŋunydja walala ḻuŋ'thun marrtji nhanukala, liŋgu walala nhäŋala ŋanya, ŋayi yukurrana ḏukmaraŋala rerrimirrinha walalanha guḻku'nha. \p \v 3 Ga ŋuliŋuruyinydja ŋanapurrunydja ḏuwa'-ḏuwaṯthun, bala bukulilina marrtji, Djesu ga ŋanapurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala \v 4 Galkina ŋunhi wäŋanydja balanyaramirrina, guyaŋinyaramirriyuna waluyu Ḻäy-yuḻkmaranhamirriyuna. \v 5 Ḏäpthundja ŋanapurru yukurra, bala ŋayi Djesuyunydja nhäma guḻku'nhana yolŋu'-yulŋunha, walala nhina gundupuma lili, withiyan ŋanya Djesunha. Bala ŋayi Djesuyunydja waŋana ŋanya Bilipnhana bitjarrana, “Way, wanhaka ŋilimurru yurru ŋathanydja märrama dhiyakunydja gay', maranhu yolŋu'-yulŋuwunydja?” \v 6 Yurru ŋayipi Djesuyunydja guyaŋirri, ŋayi yurru djäma ŋula nhä walalaŋgu, yurru ŋayi dhä-wirrka'yurruna Bilipnhanydja bitjarrayi, yana ŋanya gatjarr'yurruna yukurrana. \v 7 Ga Biliptja waŋana buku-ruŋiyinmaraŋala nhanŋu Djesuwu bitjarra, “Ŋunhi bini ŋilimurru ŋatha märranha guḻkuny'tja, ŋunhinydja bini ŋilimurru wekanha rrupiya 200-nha ŋurikiy ŋathawuy malaŋuwuy, ga wiripu-guḻkuny'tja bini baḏak yana bäythinya ŋathawu.” \p \v 8 Ga wiripunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋu dhärrana yukurrana yäku Wanduru, gutha'mirriŋu Djäyman-Betawu, ga ŋayi Wanduruyunydja ŋäkula ŋunhi nhaltjarra Djesuyu dhä-wirrka'yurruna ŋanya Bilipnha, bala ŋayi Wandurunydja marrtji, bala ḻakarama Djesuwuna bitjanna, \v 9 “Way, dhuwala waŋgany gurrmuḻ goŋ-ŋathamirri, ŋayi yukurra ŋayathamanydja dhuwala ḏämbumirri ŋathanydja ga märrma' guyanydja, yurru bäyŋu mak ganany'tja dhuwala bukmakkunydja yolŋu'-yulŋuwu.” \p \v 10 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala bitjarrana, “Way, waŋiya walalanha yolŋu'-yulŋunhanydja, walala yurru nhina bukmak.” Yurru mulmumirri ŋunhiyi wäŋanydja nhinanharawunydja, bala walala marrtjina nhinanana bukmaknha, yurru yolŋu'-yulŋunydja ŋunhi mirithirri guḻku'na, 5,000-nha ḏarramuwurrunydja, ga biyapul dhäykawurru ga djamarrkuḻi'. \p \v 11 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru ŋayi Djesuyunydja märrama ŋunhiyi ḻurrkun' ŋatha gurrmuḻwuŋu wekanhara, bala ŋayi buku-wekama Gunhu'nhana ŋurikiyi ŋathawu, bala yana wekaŋalana marrtjina nhanukalaŋuwala ḻundu'mirriŋuwalana walalaŋgala, bala walalanydja marrtji weka'-wikamana yolŋu'-yulŋuwuna bala. Ga bitjandhi liŋgu ŋayi guyawunydja, bala walala bukmakthuna ḻukanydja yukurra; bukmaknha yana gana' walala, maranhumirrina ŋuriŋiyi ŋathayunydja. \p \v 12 Dhawar'yundja walala ḻukanhaŋuru, bala ŋayi Djesuyu waŋana ŋanapurrunha, nhanŋu ḻundu'mirriŋunha walalanha bitjanna, “Gatjuy marrtjiya walala, wapmaraŋana ŋatha malanha ŋunhiyi bäythinyaranydja, märr yurru yakana ŋunhiyi ŋatha djäŋdhinyara ŋorranydja marrtji.” \v 13 Bala ŋanapurrunydja dhunupa galkaṉna marrtji ŋatha muṉguy ŋunhi, bala ŋanapurru ŋuriŋi ŋathayu bäythinyarawuyyunydja dhaŋaŋguŋalana bathinydja, 12nha ŋunhi bathinydja. \p \v 14 Ga ŋunhi walala yolŋu'-yulŋuyu nhäŋalanydja ŋunhiyi, ŋunhi nhaltjarra ŋayi Djesuyu djäma ganydjarryu dhika wal'ŋu, bala walala waŋanharamirrina walalawuynha walala bala-lili'yunmirri, “Way, yol dhuwala yolŋunydja? Dhuwalayina mak ŋayi yolŋunydja djuy'yunaranydja Gunhu'wuŋu, ŋunhi ŋilimurru ŋuli ŋänha ŋäthili ŋanya. Gul' ŋilimurru ŋanya yurru märramana, märr ŋayina yurru ŋilimurruŋgu buŋgawanydja ŋunhiyina.” \p \v 15 Yurru Djesunydja marŋgithirri warray walalaŋgu, ŋunhi walala yukurra djälthirrinydja buŋgawakunharawuna nhanŋu, bala ŋayi dhunupana winya'yurrunana gayulnha bukulilinydja wäŋalili, ŋayipina gänana. \s1 Djesu marrtji yukurra ŋapakurru gapukurru \p \v 16 Ga ŋanapurrunydja yukurra ŋunhili yana bäyma ḏäpthun, nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala, yana liŋgu ga munha yupthun. Bala ŋanapurru dhunupa yarru'-yarrupthunna wäŋgama, \v 17 bala wapwapthun mitjiyalilina, bala marrtjina yana balayi roŋiyirri Gapaniyamlilina. \p Marrtjinydja ŋanapurru yukurra-a-a dhulmu-ḏakthunna-a-a, yurru ŋayinydja Djesunydja yaka ŋanapurruŋgala ŋunhili mitjiyaŋura; galkun ŋanapurru nhanŋu yukurra, ga bäyŋuna ŋayi buna ŋanapurruŋgu. \v 18 Bala ŋayinydja dharra ŋanapurruŋgu watana buna ŋunhili dhulmuŋuranydja, biyapulnha wal'ŋu ḏälnha, wirrkina yukurra bo'yun, ga gapu gaŋgathirrina wirrkina yana. \p \v 19 Yo, Marrtjinydja yukurra ŋanapurru ŋunhi bala-a-a, ḻiw'yunmirrinydja märr-weyin, bala ŋanapurru nhäma ŋanya Djesunhana, ŋayi nhina marrtji lili, yurru gapukurru ŋapakurru ŋayi nhina lili djartjaryundja. Marrtjinydja ŋayi ga-ga-a-a, galkithirrina marrtji mitjiyanydja ŋunhi, bala ŋanapurrunydja dharra barrarirri warray nhanbala, wirrki warray. \v 20 Bala ŋayinydja waŋa Djesuyunydja ŋanapurrunha bitjan warray, “Yaka nhuma barrariya. Dhuwalanydja ŋarra muka.” \v 21 Bala ŋanapurru goŋmirriyirrina nhanŋu, waŋa bitjanna, “Go Garray, wapthurrana lili, dhipala mitjiyalilina.” Wapthurrunanydja ŋayi ŋunhi ŋunhilinydja, bala dhunupana yana ŋanapurru dhawaṯthurrunana yulŋunydja, ŋunhimalayina wäŋalili ŋunhi ŋanapurru yukurrana marrtjina balayi. \s1 Yolŋu walala ḻarruŋala yukurrana Djesuwu \p \v 22 Wiripu-guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu ŋunhilina bäymana yuku'-yukurrana, yana liŋgu ga djaḏaw'yurruna. Ga goḏarrny'tja walala ḏurryurruna, bala ḻarruŋalana nhanŋu Djesuwuna. Walala guyaŋina waŋgany mitjiya ŋunhi yawungunydja yukurranha djingaryuna dhiyala, ŋunhiyi liŋgu ŋunhi walala ḻundu'mirriŋu walala nhanŋu marrtjinyanydja, yurru walalanydja yawungu ŋunhi marrtjinya dhäpark warray, yaka warray ŋayi ŋunhiliyi yawungu walalaŋgalanydja mitjiyaŋuranydja; gonha'yunanydja walala yawungu ŋanya dhipalaŋga bäyma ŋunhi. \p \v 23 Ḻarruŋalanydja walala yukurrana nhanŋu Djesuwu, nhäŋala wiripuna mitjiya malanha, walala djarrawurr'yurruna ŋulaŋuru wäŋaŋuru Daypiriyaŋuruna yäkuŋuru, yana liŋgu ga dhawa-yawaṯ-gay ŋunhiliyina wäŋaŋura ŋunhi walala yawungu yukurranha ŋatha ḻukanha, ŋuliŋuruyi dhurrwaraŋuru ŋunhi ŋayi yawungu Garrayyu bukumirriyanha, buku-wurrpana manapana ŋurikiyi ŋathawu. \p \v 24 Ḻarrumanydja walala yukurra nhanŋu Djesuwu-u-u, ga yakana walala maḻŋ'maramanydja ŋanya, ga ŋula nhanŋu ḻundu'mirriŋunha walalanha. Bala walala wapwapthun mitjiyalilina malaŋulili, bala marrtji balayi Gapaniyamliliyi, märr ŋunhalayinydja walala yurru yukurra ḻarruma nhanŋu Djesuwu. \s1 Djesu dhuwala ŋatha walŋamirrinydja \p \v 25 Yo, walala ŋunhi yolŋu'-yulŋuyunydja maḻŋ'maraŋalana ŋanya Djesunha ŋunhalana bala wiripuŋuŋurana gali'ŋura gapuŋura, bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarrana, “Way Marŋgikunharamirri. Nhätha nhe dhuwala bunana dhiyalanydja? Nhäyu dhika?” \p \v 26 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakarama. Nhuma yukurra dhuwala ḻarruma ŋarraku, ŋuliŋuruyi liŋgu ŋunhi nhuma ŋatha ŋunhi ḻukanha, bala yana maranhuyinyana ŋuriŋiyi ŋathayunydja. Yaka yana nhuma yukurra dharaŋan ŋunhiyi djämanydja ŋiniya?... ŋunhi ŋarra yukurranha nhumalaŋgu milkunha ganydjarr-ḏumurru wal'ŋu. \v 27 Yaka yana djäma ŋurikiyi ŋathawunydja märranharawu, ŋurikinydja ŋunhi ŋayi yurru ŋäthiliŋuyirri, bala yätjthirrina. Djäma yukirriya ŋuriki liŋgu ŋathawu dhawar'yunamiriwwu wal'ŋu, märr nhe yurru walŋana nhina yukurra, bitjanna liŋguna yurru. Dhuwalayinydja ŋatha ŋarranydja yurru Gäthu'mirriŋuyunydja Yolŋuyu wekama nhumalaŋgu, liŋgu ŋarrakala ŋayi waŋganygala yana Gunhu' märr-nherraṉminanydja.” \p \v 28 Bala walala dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra Djesunha, “Nhaltjan dhika ŋanapurrunydja yurru djäma, märr ŋanapurru yurru djäma yukurra Gunhu'walanydja djälkurru ŋunhi?” \v 29 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Gunhuny'tja ḏukṯuk, nhe yurru djäma bitjan gam': Nhe yurru märr-yuwalkthirri yukurra ŋarrakalana, ŋurikala wal'ŋu yolŋuwala ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili.” \p \v 30 Ga walalanydja waŋana bitjarra, “Ma', djämana mak be ganydjarr-ḏumurrunydja wal'ŋu. Milkuŋana ŋanapurruŋgala, märr ŋanapurrunydja yurru nhäma, bala märr-yuwalkthirrina yurru nhuŋu. Bay' nhaltjan dhika nhe yurru djämanydja? \v 31 Be ŋäthilinydja wal'ŋu baman'tja, ŋanapurruŋgala märi'mirriŋuyu ga gäthu'mirriŋuyu walalay yukurranha ŋuli ḻukanha ŋathanydja yäku ‘mana’, ŋunhala ŋanhdharkŋuranydja wäŋaŋura. Yurru ŋayi ŋunhi wekaŋala ŋathanydja ŋunhiyi ŋulaŋuru djiwarr'ŋuru walalaŋgu ḻukanharawunydja, bitjan yukurra ŋuruŋu Djorra'yunydja ḻakarama ŋurikiynydjayi.” \p \v 32 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Märr-yuwalk yana ŋarra nhumalaŋgu dhuwala ḻakaramanydja yukurra. Yaka ŋayi ŋunhi Mawtjitjthunydja walalaŋgu wekaŋala ŋunhiyi ŋatha ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja; ŋayipi yana Bäpayu ŋarrakala wekama ŋuli yukurra nhumalaŋgu yuwalkŋunydja wal'ŋu ŋatha, ŋunhiyina djiwarr'wuynydja wal'ŋu ŋunhi. \v 33 Liŋgu Godkunydja yuwalkŋu wal'ŋu ŋatha ŋunhiyina, yolŋuna wal'ŋu yana, ŋunhiyina ŋunhi ŋayi dhunarrana lili djiwarr'ŋuru ŋulaŋuru, märr yurru ŋayi walŋa wekama yolŋu'-yulŋuwu, bukmakkuna yana.” \p \v 34 Bala walalanydja waŋana bitjarrana, “Way Garray. Biyakana liŋgu wekaŋa ŋanapurrunhanydja dhuwaliyina ŋatha go.” \p \v 35 “Ŋarrapi dhuwala ŋatha ŋunhiyi walŋamirrinydja,” bitjarra ŋayi Djesunydja ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi. “Ŋuli yurru nhe yolŋu marrtji lili ŋarrakalanydja, nhenydja yurru yakana nhina yukurra djaṉŋarr, ga ŋuli nhe yurru ŋula yol yolŋu märr-yuwalkthirri ga märr-nherraṉmirrinydja ŋarrakala, nhenydja yurru yakana biyapul ŋanhdharkthirri. \v 36 Liŋgu muka ŋarra ḻakaraŋalanydja nhumalaŋgu ŋäthilinydja bitjarra, ‘Nhuma nhäŋala muka ŋarranhanydja liŋguna, yurru yakana nhuma märr-yuwalkthirrinydja yukurra ŋarraku.’ \v 37 Bukmak ŋunhi yurru Bäpayu ŋula yolnha wekama ŋarrakala goŋlili, walalanydja yurru marrtji dhunupana yana ŋarrakalana, ga ŋunhi yurru ŋayi marrtjinydja ŋarrakala ŋula yol yolŋu, ŋarranydja yurru yakana ŋanya gukuma ŋaŋ'ŋaŋdhun. \v 38 Liŋgu ŋarranydja lili marrtjina ŋulaŋuru djiwarr'ŋurunydja, märr yurru ŋarra djäma yukurra Bäpawala yana djälkurru, ŋurikala ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili; yaka ŋarra marrtjina lili djämawu ŋarrakiyingalaynydja djälyu. \p \v 39 “Ga dhiyaku ŋarranha ŋayi ŋunhi djuy'yurrunanydja lili gam': Ŋayi ḏukṯuk ŋarra yurru ŋayathama baṯ bitjan ŋunhinha yolŋu'-yulŋunha ŋunhi walalanha ŋayi wekaŋala ŋarrakala goŋlili, märr yurru yakana ŋula waŋgany winya'yundja: ŋayinydja ḏukṯuk Bäpanydja ŋarraku, ŋarra yurru walalanha dhawaṯmarama beŋuru moluŋurunydja, bukmaknhana yurru yana gaŋgathinyamarama walŋamirrililina, ŋuriŋinydja waluyu ŋunhi dhä-yawar'yunamirriyunydja. \v 40 Yo, dhiyaku ŋunhi Bäpanydja ŋarraku ḏukṯuk gam', ŋayi yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu ŋunhi ŋayi yurru nhäma Gäthu'mirriŋunha nhanŋu, bala märr-nherraṉmirrina nhanukala, ŋayi yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra ŋayaŋu walŋana, bala ŋarra yurru yana dhunupana ŋanya gaŋgathinyamirriyamana ŋuriŋiyinydja dhä-yawar'yunarayunydja waluyu; ŋayi yurru gaŋgathirri beŋuru moluŋurunydja, bala yana nhinana yurru yukurra ŋarrakalana, bitjanna liŋguna yurru gupaḏalnha.” \p \v 41 Ga walala ŋaḻapaḻmirrinydja ŋunhi yolŋu walala yukurrana morrumurru'na ŋanya, yätj-ḻakaräŋalana ŋanya Djesunha, liŋgu ŋayi ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi bitjanmina, ‘Ŋarrapi dhuwala walŋamirrinydja ŋatha, liŋgu ŋarra yarrupthurruna ŋulaŋuru djiwarr'ŋuru.’ \v 42 Bala walala waŋana ŋarrtjurrunana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Dhuwalanydja ḏarramu ŋunhi Djotjipku warray gäthu'mirriŋu ŋiniya? Ŋanapurrunydja dhuwala marŋgi warray nhanukalaŋuwu bäpa'mirriŋuwunydja ga ŋäṉḏi'mirriŋuwunydja. Nhäku warray ŋayi yukurra dhuwala bitjandja waŋa, ‘Ŋulaŋuru ŋarra dhuwala djiwarr'ŋuru' bitjandja.” \p \v 43 Ga ŋayi Djesunydja waŋa bitjan, “Way, yaka walala biyakayi morrumurru ga ŋarrtjunmiya. \v 44 Yakana yurru ŋula yol yolŋu gänanydja marrtji ŋarrakala; ŋunhina bili yolŋu waŋganynha, ŋunhi ŋayi yurru Gunhu'yu warryun ŋanya lili ŋarrakala, ŋayina yurru ŋunhiyina marrtji, bala wekanhamirrinydja ŋarrakala, ga ŋarranydja yurru yana ŋanya gaŋgathinyamaramana walŋamirrililina wäŋalili, ŋuriŋi dhä-yawar'yunarayunydja waluyu. \v 45 Ŋunhi dhäruk dhuwala wukirriwuy dhäwu'-gänharamirriwuŋu, ḻakarama yukurra bitjan gam', ‘Bukmak yurru yolŋu'-yulŋunydja marŋgithirri Gunhu'wuŋunydja.’ Yo, ŋunhi yurru ŋula yolthu yolŋuyu ŋäma yukurra Gunhu'nhanydja, ga marŋgithirrinydja nhanukuŋu yurru, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu marrtji withiyan lili ŋarranhana. \v 46 Yo, yolŋu'-yulŋuyunydja ŋuli ŋäma warray Gunhu'nha, yurru yakana ŋanya ŋula yolthu waŋganydhu yolŋuyu nhäŋalanydja; ŋarrapi yana waŋganydhu nhäŋala Bäpanhanydja, liŋgu ŋarra warray yarrupthurruna lili ŋulaŋuru Gunhu'walanydja. \v 47 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra dhuwala. Ŋunhi ŋayi yukurra märr-yuwalkthirrinydja ga märr-nherraṉmirri ŋarrakala ŋula yol yolŋu, ŋayinydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu ŋayathama yukurra yurru walŋa ŋunhina dhawar'yunamiriwnha, liŋguna nhanŋu ŋayaŋunydja walŋana. \v 48 Liŋgu ŋarrapi dhuwala ŋatha walŋamirrinydja. \v 49 Nhumalaŋgala märi'muyu walalay ŋuli ḻukanha yukurranha ŋatha yäku ‘mana’ ŋunhala ŋanhdharkŋuranydja, yurru walala murrmurryurruna warray warrpam' yulŋunydja \v 50 Yurru ŋatha yuwalkŋunydja ŋunhi wal'ŋu ŋurukuy djiwarr'wuynydja wiripuna, ganaŋ'thunna yukurra. Ŋuli nhe yurru ŋunhiyinydja ḻuka yuwalkŋunydja ŋatha, nhenydja yurru yakana rakunydhirri. \p \v 51 “Yo. Ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi ŋatha walŋamirri, ŋunhi ŋarra yarrupthurruna ŋulaŋuru djiwarr'ŋuru. Ŋunhi nhe yurru ŋula yolthu yolŋuyu ḻuka dhuwalayinydja ŋatha, nhenydja yurru walŋana nhina yukurra, bitjanna liŋguna yurru. Liŋgu ŋarranydja dhuwala yurru wekanhamirri ŋarranhawuynha ŋarra ŋanaknha; ŋarra yurru ŋarrapina dhuwala rumbal burakirri, märr yurru yolŋu'-yulŋunydja nhina walŋana yukurra.” \p \v 52 Bala walalanydja ŋunhi ŋaḻapaḻmirri yolŋu'-yulŋu maḏakarritjthina warray, bala ŋarrtjunminana walala yukurrana dhä-ḏal'yunminana, “Nhäku ŋayi yukurra dhuwala bitjandhinydja waŋa? Nhaltjan dhika yurru yolŋuyunydja dhuwala wekama nhanŋuwaynydja ŋayi ŋanak yolŋuwu ḻukanharawu?” bitjarra. \p \v 53 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋana bitjarra walalaŋgu “Märr-yuwalk ŋarra yukurra dhuwala ḻakaramanydja. Ŋuli nhe yurru yakanydja ḻuka ŋanak Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha, ga wurkthun gulaŋdja ŋanya, ga nhenydja yurru yakana ŋayaŋu-walŋanydja wal'ŋu nhina yukurra. \v 54 Ŋuli yurru ŋula yolthu yolŋuyu ḻukanydja ŋarranha ŋanak, ga wurkthun gulaŋdja ŋarranha, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra walŋana wal'ŋu yanana, bitjanna liŋguna yurru, liŋgu nhanŋu yurru ŋayaŋunydja walŋana yana ŋuriŋiyi. Bala ŋarra yurru ŋunhiyinydja yolŋunha gaŋgathinyamirriyama ŋuriŋinydjayi waluyu dhä-yawar'yunamirriyunydja, ŋayinydja yurru gaŋgathirri beŋuru moluŋurunydja, bala yana nhinana yurru ŋarrakala yukurra gupaḏalnha. \v 55 Liŋgu ŋarrakunydja ŋanak yuwalk warray wal'ŋu ŋatha, ga ŋarraku gulaŋ yuwalk warray gapu, walŋamirri warray yana. \v 56 Ŋunhi yurru nhe ŋula yolthu ḻukanydja ŋarranha ŋanak, ga wurkthundja gulaŋ, nhenydja yurru yukurra nhina ŋunhi ŋarrakalana ŋayaŋuŋura, ga nhokalanydja ŋayaŋuŋura yukurra yurru ŋarrana nhina. \v 57 Yo, ŋarranydja dhuwala djuy'yunara ŋulaŋuru Bäpawuŋu, ŋurikiŋiyi walŋa-nhinanharamirriwuŋu, ga walŋa yana ŋarra nhinanydja yukurra ŋuriŋiyi Bäpawalanydja walŋayu. Ga bitjandhi bili nhenydja yurru walŋa yana yukurra nhina, liŋgu ŋarrakalanydja ŋuriŋiyi walŋayu, ŋunhi nhe ŋuli yukurra ḻuka ŋarranha ŋanak. \p \v 58 “Liŋgu ŋarranydja ŋunhiyinydjayi dhuwala walŋamirri ŋatha, ŋunhi ŋarra dhunarrana lili beŋuru djiwarr'ŋuru. Dhuwalayinydja ŋatha wiripu, ganaŋ'thun yukurra ŋulaŋurunydja ŋunhi walala yukurrana märi'muyu ga bäpayu ḻukana ŋäthili wal'ŋu. Yo, walalanydja murrmurryurruna warray. Yurru ŋula yolthu yurru ŋayi ḻuka ŋunhi yuwalkŋunydja wal'ŋu ŋatha, ŋayinydja yurru yakana rakunydhirri; nhinanydja ŋayi yurru yukurra bitjanna liŋguna walŋana yanana.” \p \v 59 Yo, dhuwalayinydja rom walŋamirrina yanana ŋayi Djesuyu yukurrana ḻakaraŋala marŋgikuŋala walalanha, ŋunhala buṉbuŋuru buku-ŋal'yunaramirriŋurana ŋunhi, wäŋaŋura yäkuŋura Gapaniyam. \s1 Djesuwunydja dhäruk walŋamirri \p \v 60 Ga yolŋu'-yulŋuyunydja ŋunhi guḻku'yuna malthunarapuyŋuyunydja nhanukala Djesuwala ŋäkula ŋanya Djesunha dhäruk bitjanarayinydja ḻakaranhara, bala walala waŋana bitjarrana. “Way. Dhuwalanydja dhuwala rom ḏälnha bay. Yolthuna yurru dhuwaliyi dhäruknha märramanydja?” \p \v 61 Yurru ŋayi Djesunydja marŋgi ŋurikiyi, ŋunhi walala yukurrana nhanŋu malthunarapuyŋu ŋunhi waŋanhamina, ga galŋa-mukthurruna yätjthina, bala ŋayi Djesu walalaŋgu waŋanana bitjarrana, “Way walala. Dhiyaŋunydja dhärukthu yukurra nhaltjan nhumalanha?... ŋoy-yätjkuma warray?... bay nhaltjan? \v 62 Bala nhaltjanna nhumalaŋgu yurru ŋayaŋunydja?... ŋunhi nhuma yurru ŋarranha nhäma marrtjinyaranydja bala djiwarr'lilinydja ŋunhi, ŋunhi ŋarra yurru balayi ŋunhimalayi roŋiyirri, ŋunhi ŋarra ŋuli ŋunhiliyi ŋäthili wal'ŋu nhinanha yukurranha. \v 63 Ŋuriŋina bili waŋganydhuna ŋuli yukurra walŋakumanydja yolŋu'-yulŋunha, Gunhu'walana yana walŋamirriyuna birrimbirryu. Yolŋunydja dhuwala ganydjarrmiriwnha, ŋula nhämiriwnha, yakana yukurra ŋula yolŋuyu gäma ganydjarr walŋakunharawu. Yurru ŋarrakunydja ŋunhiyi dhäruk ŋunhi ŋarra nhumalaŋgala waŋa yukurra ḻakarama, ŋunhiyinydja dhäruk ŋurukuynha wal'ŋu djiwarr'wuynha, walŋamirrina; ŋuriŋiyina dhärukthuna ŋarrakala nhuma yurru walŋathirrinydja, Gunhu'wala yana walŋamirriyu birrimbirryu. \v 64 Yurru wiripunydja nhuma yaka märr-yuwalkthirri ŋuli yukurra.” \p Yo, ŋayi Djesunydja marŋgi ŋurikinydja yolŋu'-yulŋuwu, ŋunhi walala yurru yaka yana märr-yuwalkthirri, ga bitjarrayi liŋgu ŋayi marŋgithina ŋäthili yana ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi yurru ŋanya goŋlili wekama miriŋuwala. \v 65 Bala ŋayi waŋana bitjarrayinydja, “Dhiyakuna ŋayaŋuwu ŋunhi ŋarra ḻakaraŋalanydja gam', ‘Yakana yurru ŋula yol yolŋu gänanydja marrtji lili ŋarrakala, ŋunhiyina yurru yolŋunydja marrtji lili ŋarrakalanydja ŋunhi ŋayi yurru Bäpayu ŋanya garr'yun.’” \p \v 66 Ga ŋuliŋuruyinydja dhäŋuru guḻku'thinana malthunarapuyŋunydja walala ŋunhi bilyu'-bilyurruna, bala yana gonha'yurrunana ŋanya Djesunha; yakana biyapulnydja walala nhanbala malthurruna. \v 67 Bala ŋayi waŋana ŋanapurruŋgu, nhanukalaŋuwuna ŋayi ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu 12-kuna ŋurikina bitjarra, “Way walala, nhaltjanna nhumanydja yurru dhuwala? Bitjandhi yana liŋgu nhuma yurru ŋarranha gonha'yundhi?” \p \v 68 “Yäääw, yaka Garray,” bitjarra ŋayi Djäyman-Betanydja buku-wakmaraŋala. “Ŋunhi yurru ŋanapurru gonha'yundja nhuna, ga yolkuna ŋanapurru yurru dhika malthundja yolŋuwu. Nhepina waŋganydhuna yukurra ḻakarama walŋamirrinydja wal'ŋu dhäruk. \v 69 Liŋguna ŋanapurru märr-yuwalkthinana nhokala; ŋanapurru marŋgina nhuŋunydja, yol nhe dhuwala yolŋu. Nhenydja dhuwala ŋulaŋuru Gunhu'wala warray, biyapul warray wal'ŋu dharrpal nhenydja dhuwala.” \p \v 70 Bala ŋayi Djesu waŋana bitjarrana ŋanapurruŋgu, “Nhumalanha 12-nha muka ŋarra ŋunhi djarr'yurrunanydja, yurru waŋganydja dhipuŋuruyi malaŋuru yolŋu djämamirri Yätjkuna ŋurikina Mokuywuna.” \v 71 Ŋunhinydja ŋayi yukurrana ḻakaraŋalanydja ŋanyana Djudatjnhana yäkunha, gäthu'mirriŋu Djäyman-Gariyatkuna, liŋgu galkina ŋayi Djudatjthu yurru goŋlili wekama miriŋuwalana ŋanya Djesunhanydja, bäyyi ŋayi ŋunhi ŋuliŋuruyi malaŋuru 12-tja, Djesuwalaŋuwuy galkiwuynydja. \c 7 \s1 Djesu ga nhanŋu gutha'mirriŋu walala \p \v 1 Ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru, Djesu yukurrana marrtji'-marrtjinana wäŋalili ga wäŋalili, ḻiw'maraŋala ŋuli yana bäyma Galalikurru makarrkurru wäŋakurru; yaka ŋayi ŋunhi ŋulinyaramirriyunydjayi yänayi marrtjina bala Djudiyalilinydja makarrlili wäŋalili, liŋgu ŋunhili Djudiyanydja wäŋaŋura ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala yukurrana ŋayaṉ'mirri walala nhinana, bunharawuna nhanŋu murrkay'kunharawuna Djesuwu. \v 2 Yurru galkina ŋunhiyi walunydja ‘Buṉbu-dhuḻ'yunarawuna’ yäkuwu, ŋunhi walala yurru ḻuŋ'thun marrtji wäŋaŋuru ga wäŋaŋuru ŋurikiyi buŋgulwu, ŋunhamala Djurutjalamlilinydja, makarrlili Djudiyalili. \p \v 3 Bala walala Djesuwala gutha'mirriŋuyunydja walalay waŋa Djesunha bitjanna, “Way, gonha'yurrana nhe dhuwalanydja wäŋa ŋi?... ga marrtjiya djunamana Djudiyalilina, märr walala yurru ŋunhala nhokala ŋuriŋinydja malthunapuyŋuyunydja nhämana dhuwali nhuŋu djämana. \v 4 Ŋunhi ŋuli yolŋu ḏukṯukthirrinydja walala yurru wiripu-guḻku' yolŋu'-yulŋu marŋgithirri nhanukalaŋuwunydja romgu, yakana ŋayi ŋuriŋi yurru yolŋuyu djäma gayulnydja, djuḻuḻ'yundja, ŋayinydja yurru yukurra djäma baṉarra'kurru warray, warraŋul warray. Ŋunhi nhe be bathalanydja wal'ŋu djäma yukurra, ma' biyakayina be djämanydja ŋunhala Djurutjalamdja wäŋaŋura, märr yurru walala bukmakthuna nhäma.” \v 5 Yo, walala ŋunhi waŋananydja bitjarrayi nhanŋu gutha'mirriŋunydja walala, bili walala yaka märr-yuwalkthina nhanukala Djesuwala. \p \v 6 Yurru Djesunydja waŋana bitjarra walalaŋgala, “Yaka muka dhuwala ŋarraku walunydja bunana bay', milkunhaminyarawunydja ŋarrakuway yana. Yurru nhumalaŋgunydja walu bawala'mirri warray djämawu. \v 7 Yaka walala yukirri nhumalaŋgunydja ŋuyulkthi, ŋunhinydja yolŋu walala dhiyakuy munatha'wuynydja. Yurru ŋarraku warray walala yukurra ŋuyulkthirrinydja ŋuli, liŋgu ŋarra ŋuli walalanha ḻakarama yätjmirri yana, liŋgu yätj yana walala ŋuli yukurra djäma rom. \v 8 Gatjuy, nhumana ŋäthili ḻaw'yurra ŋurikiyinydja buŋgulwu. Ŋarranydja yurru yaka marrtji dhiyaŋu-wala, liŋgu walunydja ŋarraku yaka muka yana bunana.” \p \v 9 Bala walalanydja ḻaw'yurrunana marrtjinana ŋunhiyinydja walala, ga ŋayinydja Djesunydja ŋunhili yana bäyma nhinana yukurrana Galali wäŋaŋura. \s1 Ŋurru'-ŋurrunuyu wal'ŋu yolŋu'-yulŋuyu ḻakaraŋala Djesunha \p \v 10 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi walala nhanŋu gutha'mirriŋu walala gundupuŋala bala ŋäthili Djurutjalamlili, bala ŋayinydja Djesunydja gänana marrtjina, ŋayipina gayulnha; yaka ŋayi marrtjina milmanydja yolŋuwalanydja walalaŋgala. \v 11 Ga ŋunhilinydja Guyaŋinyamirrikurrunydja buŋgulmirri-kurrunydja walala maŋutji-ḻarruŋalana yukurrana nhanŋu Djesuwu, ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja wal'ŋu yolŋu walala, dhä-wirrka'yurrunana yukurrana, “Wanhaka dhika ŋayi ŋunhi yolŋunydja?” bitjarra. \p \v 12 Ga walala wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala waŋanhamina yukurrana gayulnha, ḻakaraŋala yukurrana ŋanya Djesunha, yurru wiripu-guḻkuny'tja mala waŋana manymak-ḻakaraŋala ŋanya, ga walala wiripu-guḻku'yunydja ŋanya yana ḻakaraŋala bitjarra gam' “Mayali'-wilkthunaramirrina ŋunhiyinydja yolŋu,” bitjarra. \v 13 Yurru walala yukurrana waŋanhaminanydja gayulnha yana, ḻakaranhaminanydja walala yukurrana mäkirililina; yakana walala ŋanya ḻakaranhamina dhä-warrwarnydja, liŋgu walala barrarina yukurrana ŋuriki ŋurru'-ŋurruŋuwuna wal'ŋu yolŋu'-yulŋuwu. \p \v 14 Yurru buŋgulnydja yukurrana ŋunhili marrtjina märr-ḻurrkun' ḏaykun, ga gandarrŋuranydja ŋunhilinydja buŋgulŋura, ŋayi Djesu marrtjina dhunupana yana Buku-ŋal'yunaramirrilili Buṉbulili, bala ŋunhalana ŋayi yukurrana yolŋu'-yulŋunha marŋgikuŋala ḻakaraŋalana. \v 15 Ga walalanydja ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋäkula ṉirryurrunana ŋanya dhäruknha, bala waŋana bitjarrana, “Way, yolthu dhuwalanydja gay' yolŋunha marŋgikuŋala? Yaka warray ŋanapurru ŋanya ŋuli yukurranha dhuwala marŋgi wekanha ŋäthilinydja.” \p \v 16 Ga ŋayinydja Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana walalaŋgu bitjarra, “Ŋarranydja dhuwala yukurra yaka ḻakarama ŋarrakuŋuway yana dhäruk. Dhuwalanydja dhäwu' nhanukuŋuwaynha Gunhu'wuŋuna yanana, ŋurikiŋina ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili dhipala. \v 17 Ŋuli nhe ŋula yol yolŋu yuwalktja yukurra ḏukṯukthirri ŋänharawu dharaŋanarawunydja, märr nhe yurru djämanydja yukurra nhanukalaynha yana Gunhu'walana ḏukṯukkurru, nhenydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu marŋgithirrina yana, bala dharaŋanna yurru ŋarranhana dhäruk, wanhaŋuru yukurra ŋuli dhäruktja dhuwala dhawaṯthun. Liŋgu ŋarranydja ŋuli yukurra waŋa Gunhu'wu yana dhäruktja, yaka ŋarrakuŋuwaynydja. \v 18 Ŋunhi ŋayi ŋuli yolŋuyu waŋa nhanŋuway ŋayi dhäruk, yana ŋayi ŋuli ŋunhiyinydja yolŋu waŋana ḻakaramana, märr yurru yolŋu walala nhanŋuna wokthun ga marŋgi-ḻakarama ŋanyana. Yurru ŋunhiyinydja yolŋu djuy'yunarawuynydja waŋa yukurra yurru dhäruk, märr yurru yolŋu walala wokthun ŋurikiyina yolŋuwu ŋunhi ŋanya ŋayi djuy'yurruna lili, ga ŋunhiyinydja yolŋu märr-dhunupana yana, yakana ŋayi ŋayaŋu-djarrpi' ga mayali'-wilkthunaramirri yolŋu. \p \v 19 “Yo. Ŋayi muka Mawtjitjthu romdja nhumalaŋgala wekaŋala nhanukuŋuna Godkuŋuna yana, yurru yakana nhuma ŋula waŋganydhu yolŋuyu märramanydja ŋuli yukurra ŋunhiyi rom. Romdja yukurra dhuwaliyi waŋa yakaŋuwuna bunharawu murrkay'kunharawu bitjanna. Ga nhäkuna nhuma yukurra ŋayaṉ'-dharra ŋarrakunydja bunharawu?” \p \v 20 Ga walala yolŋu-yulŋunydja ŋunhi waŋana bitjarrana, “Yol dhika yolŋunydja nhuŋu yukurra ŋayaṉ'-dharranydja? Nhä nhe dhuwala yulŋunydja?... bawa'mirri? Mokuywalaŋumirri nhe dhuwala yulŋunydja ŋiniya?” \p \v 21 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra, “Märr-yawungunydja ŋarra dhuwala djäma ganydjarr-ŋutu' dhika wal'ŋu ŋunhi, yolŋunha ŋarra ḏukmarama waŋganynha, ga nhumanydja ŋarraku borrk-ṉirryun warray, bukmakthirri warray nhuma. \v 22-23 Bala nhumanydja ŋarranha dhuwala ḻakarama yukurra rom-bakmaranhamirrina ŋarra bitjanna ŋiniya?... liŋgu ŋarra ŋunhi yolŋunha walŋakuŋala ŋuriŋiyi ḏaykun'thu dhuyuyu, Galkunaramirriyunydja ŋuriŋi. Ŋunha ŋunhi Mawtjitjkalanydja romdhu ŋuli yukurra ḻakarama bitjan warray gam', ‘Ŋunhi ŋuli yothu ḏarramunydja dhawal-wuyaŋirri, ga nhina ŋayi ŋuli märr-ḻurrkun', bala ŋuli 8-thirrinydja ŋurikiyi yothuwu walunydja, bala nhuma yurru ŋanya djämana bitjan, mim'puna ŋuli gurrunhan, milkumana ŋunhiyi yothunha, bitjan ŋayinydja Godkuna mala.’ Ŋäthili wal'ŋu yana nhumalaŋgala märi'muyu walalay ŋuli djämanydja bitjanayi yukurranha, yurruna ŋayinydja Mawtjitjthunydja gurrunhara dhuwalayi rom djorra'lilinydja. Yo, nhumanydja ŋuli djäma mim'pumirriyama yothunha ŋuriŋiyi Galkunminyarayunydja ḏaykun'thu, malthun romgu Mawtjitjkalaŋuwu. Ga nhäku warray nhuma ŋarrakunydja ŋoy-dharrana, ga rom-bakmaranhamirri ḻakarama ŋarranhanydja, ŋunhi ŋarra yolŋunha ḏukmaraŋala, warrpam'thurruna nhanŋu rumbal walŋakuŋala ŋuriŋiyi dhuyuyu waluyu? \v 24 Yaka mala-yarr'yurra yukirriya yolŋunha warraŋulwuyyunydja ŋuriŋinydja romdhu; ṉiṉ'thurra biyaka ḻarruŋa djinawa'wuywu mayali'wu ŋuriki wal'ŋu ŋunhi, ga ŋuriŋiyina yuwalkŋuyuna mayali'mirriyuna yana wal'ŋu nhuma yurru mala-yarr'yundja dhunupanydja wal'ŋu yolŋunha.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja yukurrana. \s1 Wiripunydja yolŋu walala märr-yuwalkthina Djesuwu, ŋunhi ŋayinydja ŋunhiyina dhawu'mirriyanharawuynha \p \v 25 Yo, Djesunydja yukurra djingaryun baṉarra'ŋurana Gunhu'wala Buṉbuŋura ŋunhili, ḻakarama marŋgikuma yukurra yolŋu'-yulŋunha, ga walala wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala waŋa dhä-wirrka'yunmirri bitjanmirrina, “Way, dhiyakunydja gay yolŋuwu walala ŋunha ŋurru'-ŋurruŋunydja ŋayaṉ'mirri yukurra nhina bunharawuna nhanŋu ŋiniya? \v 26 Nhäŋana walala ya'. Dhuwalina ŋayi yulŋunydja, baṉarra'ŋurana waŋanydja yukurra yana, ga walalanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yakana waŋana ŋula waŋgany dhäruk, ḏaḏawmaramanydja ŋanya. Mak walala dhuwala ŋurru'-ŋurruŋu marŋgimirri nhanŋu bay; bili mak ŋayi dhuwala ŋunhiyi dhawu'mirri yolŋu, Gunhu'wuŋu Godkuŋu djuy'yunara ŋunhi.” \p \v 27 “Yooooo? Mak ŋayi yolŋunydja dhuwalayi gonha, mak bäyŋu. Liŋgu ŋanapurrunydja marŋgi warray nhanŋu, wanhaŋuwuy ŋayi dhuwali yolŋu. Dhuwaliyinydja dhuwala Natjurippuy warray wäŋawuy yolŋu ŋiniya?... yaka ŋula wanhaŋuwuy wäŋawuy.” \p \v 28 Bala ŋayi Djesunydja waŋa wirrkina dhikana dhä-warrwarnha bitjanna, “Marŋgi muka nhuma ŋarraku dhuwala yulŋunydja? Ga yuwalk wal'ŋu nhuma ŋarraku marŋginydja?... wanhaŋuwuy ŋarra dhuwala yulŋunydja? Yaka dhuwala ŋarra gänanydja wal'ŋu ŋarrapinydja marrtjina lili. Ŋarranydja dhuwala djuy'yunara ŋurikiŋiyi yuwalkŋuwuŋu ŋunhi, yurru nhumanydja yakana nhanŋu marŋgi. \v 29 Ŋarrapina marŋginydja nhanŋu, liŋgu ŋarra dhuwala ŋulaŋurunydja ŋurikalayinydja, ŋayina ŋarranha djuy'yurrunanydja lili.” \p \v 30 Bala walala ŋunhiyi ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala waŋanhamina bitjanminana, “Ŋilimurru mulkana ŋanya dhiyaŋuna-wala ŋi'.” Yurru yakana ŋula waŋgany nhanukala goŋ-ŋal'yurrunanydja, mulkananydja ŋanya, liŋgu yaka muka yana nhanŋu ŋunhi walunydja bunana. \p \v 31 Ga guḻku'yuna yolŋuyunydja walalay ŋäkula ŋanya Djesunha dhäruktja, bala märr-yuwalkthinana nhanukala, bala walala yukurrana waŋana bitjarrana, “Yuwalkka dhuwala ŋayi ŋuli djäma yukurra ŋutuny'tja dhikanydja. Ŋunhi ŋayi be yakanydja ŋunhiyi dhawu'mirriyanhara, nhäna yurru ŋayi ŋuriŋiyinydja dhawu'mirriyu djäma bathala wal'ŋu be, ŋunhi ŋayinydja yurru marrtji lili?... märr yurru ŋayi djuḻkmarama dhiyakunydja gay' yolŋuwu djäma?” \s1 Walala bini mulkanhana ŋanya Djesunha \p \v 32 Bala walala ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yolŋuyu walalay, Rom-dharraymirriyunydja ga Ḏalkarra'mirriyunydja walalay ŋäkulanydja yolŋu'-yulŋunha guḻku'nhana, walala yukurrana waŋanhamina ḻakaranhamina gayul Djesunha, ḻatju' ḻakaraŋalana ŋanya bitjarrana, märr-yuwalkthinana manapara nhanŋu, bala walala djuy'yurruna djämamirrinhana walalanha, miriŋunhana malanha mulkanharawuna nhanŋu Djesuwu. \v 33 Ga ŋayi Djesunydja waŋana yukurrana ḻakaranhaminanydja bitjarrana, “Ŋarranydja yurru dhuwala nhumalaŋgala märr-gurriri dhiyala, bala ŋarra yurru marrtji gonha'yundja nhumalanha, balayi roŋiyirri nhanukala, ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili. \v 34 Ḻarrumanydja nhuma yurru ŋarraku, yurru yakana nhuma yurru ŋarranha maḻŋ'maramanydja, liŋgu yakana nhumanydja yurru marrtji ŋunhimalayinydja, ŋunhi ŋarra yurru nhina yukurra ŋunhiliyi.” \p \v 35 Bala walala ŋurru'-ŋurruŋunydja waŋanhamina bitjanmina warray, “Wanhamala dhika ŋayi yurru marrtjinydja?... märr yurru ŋilimurru ŋanya yakanydja maḻŋ'marama? Mak ŋayi yurru dhuwala marrtji ŋunha bala bay', ŋilimurru miṯtjiwala yolŋu'-yulŋuwala, ŋunhi walala yukurra nhina ŋunha mulkuruwala wäŋaŋura. Mak ŋayi yurru ŋunhalayinydja marŋgikuma mulku'-mulkurunhana yolŋu'-yulŋunha bay, Gurikpuyŋunhana. \v 36 Liŋgu ŋayipi muka ŋunhi waŋananydja, be ŋilimurru yurru ḻarruma nhanŋu, ga yakana maḻŋ'marama, bitjarra. Ga biyapul ŋayi waŋana bitjarranydja, ‘Nhuma yurru yakana ŋunhalanydja ŋarrakalanydja wäŋaŋura, ŋunhi ŋarra yurru marrtji ŋunhimalayi.’ Nhaltjan ŋayi yukurra dhuwala mayaliny'tja waŋa bitjandhinydja?” \s1 Djesuyunydja ŋuli yukurra wekama gapu biyapul warray wal'ŋu walŋamirri \p \v 37 Yurru ŋunhi buŋgulnydja Buṉbu-dhuḻ'yunaramirrinydja yäku galkina dhawar'yurrunana marrtjina, ga ŋunhiyina dhawar'yunamirrinydja walu dharrpalnydja wal'ŋu ŋunhi, bala ŋayi yana Djesu dhunupa dhärranydja ŋunhili Buku-ŋal'yunaramirriŋuranydja Buṉbuŋura ŋulinyaramirriyunydjayi, bala ŋayi waŋa wirrkina dhikana yatjunna, bitjanna gam', “Way yolŋu walala. Ŋanhdharkthirri muka nhuma yukurra dhuwala yulŋunydja? Go, marrtjiya lili walala ŋarrakala, ga ŋarranydja yurru nhumalanha wekama ŋunhina yuwalkŋuna wal'ŋu gapu walŋamirrina. Go marrtjiyana lili, ga ḻukiyana. \v 38 Ŋunhi yurru nhe ŋula yolthu märr-yuwalkthirrinydja ga märr-nherraṉmirrinydja ŋarrakala, nhokalanydja yurru ŋayaŋuŋuru dhawaṯthun marrtji biyapulnha wal'ŋu ŋunhina walŋamirrina gapu, yanana yukurra yurru waṉḏirrina dhaŋaŋnha, bitjan ŋuli gapu mayaŋ', bitjan yukurra ŋunha Djorra'yunydja ḻakarama.” \p \v 39 Yo, ŋayi Djesuyu bitjarrayinydja ḻakaraŋala yukurrana ŋäthili ŋunhiyinha Garrkuḻuknha Birrimbirrnha, ŋunhiyina ŋunhi ŋayi bunanana ŋurikalayinydja walalaŋgala yolŋu'-yulŋuwala ŋunhi walala märr-yuwalkthina ŋanya Djesunha. Yurru yaka muka yana ŋayi Gunhu'yu Godthu ŋanya wekaŋala ŋulinyaramirriyunydjayi, yaka yana ŋayi ŋunhi Garrkuḻuktja Birrimbirr Godku yolŋu'-yulŋuwalanydja gärrina ŋayaŋulili, yana liŋgu ga moluŋuru ŋayi Djesunha dhawaṯmaraŋala Gunhu'yu, bala ŋanya nherraranydja ŋunhana yana ŋurruŋukuŋalana wal'ŋu, nhanukalay ŋayi ḻatju'lilinydja wäŋalili. Ga ŋuliŋuruyina dhurrwaraŋuru walala ŋuriŋi märr-yuwalkthinyaramirriyunydja walalay ŋanya märraŋalana. \s1 Wiripunydja mala yukurrana märr-yuwalkthina Djesunha, ga wiripu-guḻku'yunydja yaka \p \v 40 Yo, guḻku'yuna yolŋu'-yulŋuyu ŋäkulanydja ŋanya dhäruktja Djesunha waŋanhara bitjanaranydja, ‘Ŋuli nhe ŋula yol ŋanhdharkthirrinydja yukurra, nhe marrtjiya lili ŋarrakalana, bala ḻukiyana.’ Yo, ŋäkulanydja walala bitjanarayi, bala yana dhunupana märr-yuwalkthinana, dharaŋarana manapara. “Märr-yuwalk dhuwala ŋayi ŋunhiyi Dhäwu'-gänharamirri wal'ŋu yolŋunydja,” bitjarra walala waŋananydja yukurrana. \v 41 Ga walala wiripu-guḻku'yunydja waŋana ḻakaraŋala ŋanya bitjarra, “Ŋunhiyi dhuwala ŋayi Dhawu'mirriyanhara, Christ yäku, Gunhu'wuŋu djuy'yunara.” \p Ga walala wiripu-guḻkuny'tja waŋana ḻakaraŋala bitjarra, “Dhawu'mirriyanharanydja ŋuli yolŋu yakana Galaliwuynydja wäŋawuy maḻŋ'thurru. \v 42 Ŋunhiyinydja Christ yurru be muka Daypitkala ŋulaŋuru yarraṯaŋuru, ga dhawal-wuyaŋirri ŋayi yurru be ŋunhala Bithiliyim warray wäŋaŋuranydja, Daypitkala warray wäŋaŋura; bitjan yukurra ŋunha Djorra'yunydja ḻakarama Dhawu'mirriyanharawuynhanydja ŋunhinydja Masayanhanydja.” \v 43 Bala walala märrma'yinana ŋunhiyi malanydja gulk-gulkthurruna; wiripunydja mala ŋunhi märr-yuwalkthina nhanŋu Djesuwu, \v 44 ga wiripu-guḻkuny'tja ḏukṯukthina mulkanharawuna nhanŋu, bala galkaṉarawu ḻoḻulilina. Yurru yakana ŋanya ŋula yolthu mulkananydja. \v 45 Ga walala ŋunhi miriŋunydja walala yänana roŋiyina dhäparknha ŋurikala Rom-dharraymirriwalanydja ga ḏalkarra'mirriwalanydja walalaŋgala. Bala walalanydja ŋurru'-ŋurruŋuyunydja ŋuriŋiyi nhäŋala goŋnha walalanha, bala waŋana bitjarrana, “Nhäku warray nhuma ŋanya yakanydja mulkana, bala gäŋala lilinydja?” \p \v 46 Ga walalanydja ŋunhi djuy'yunarapuyŋunydja miriŋu waŋana bitjarra, “Nhanŋunydja dhäruk ŋunha dhunupa warray ga ganydjarr-ḏumurru warray. Yakana ŋuli wiripunydja yolŋu waŋi biyakuyi, bitjan ŋayi ŋuli yukurra waŋa, ŋunhayinydja yolŋu.” \v 47 Ga walala Rom-dharraymirrinydja yolŋu walala waŋana walalanha bitjarra, “Way, nhä nhuma dhuwala yulŋunydja?... ḻiya-dhumukmirri? Mak ŋayi nhumalanha bitjarrayi bili gonha mayali'-wilkthurrunayi, ŋuriŋiyi yolŋuyunydja. \v 48 Ŋanapurrunydja dhuwala yaka nhanŋu yukurra märr-yuwalkthirri. Yakana ŋula waŋganydja Rom-dharraymirri yolŋu märr-yuwalkthirri yukurra nhanŋu. \v 49 Ŋunha wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala dhuŋamirrina, barrku yana Godkala, liŋgu yakana walala marŋgi Mawtjitjkalaŋuwu Romgu,” bitjarra. \p \v 50 Ga waŋganydja Rom-dharraymirri yolŋu ŋuliŋuruyi malaŋuru waŋana, Nikadimatjtja yäku, ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi marrtjina withiyara ŋanya Djesunha munhaku ŋäthili, bitjarrana ŋayi waŋana gam', \v 51 “Way, yaka dhuwala dhunupa ŋilimurruŋgu bitjanarawuyinydja, ŋilimurru yurru yana yolŋunha märrama yätj-ŋurrkamanydja. Ŋäthilinydja ŋilimurru yurru ŋanya dhä-wirrka'yun muka, ga maḻŋ'marama nhä ŋayi ŋuli djäma, yätj mak ŋamakurru', bitjan yukurra rom waŋa ŋilimurruŋgunydja ŋunha.” \p \v 52-53 Ga walalanydja nhanŋu waŋana bitjarra warray, borrk-warku'yurruna warray ŋanya Nikadimatjnha. “Nhe dhuwala wiripunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋu ŋiniya?... nhanukala gali'ŋura? Dhuŋa nhe dhuwala yulŋunydja? Gatjuy nhäŋana dhuwali Djorra', Gunhu'wu dhäruk, ga ṉiṉ'thurra wal'ŋu ḻarruŋanydja, bala nhe yurru marŋgithirrina; yakana ŋula waŋgany dhäwu'-gänharamirri yolŋu ŋuli maḻŋ'thurru ŋurukuy Galaliwuynydja wäŋawuy.” \c 8 \p \v 1 Bala ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru walala yolŋu'-yulŋunydja bukmaknha wäŋgaŋala wäŋalilina barrkuwatjthina, ga ŋayi Djesunydja marrtjina djunamana bukulilina wäŋalili ŋunhi, yäkulili Woliplilina, ŋayipina gänana. \s1 Djesuyu bäy-ḻakaraŋala ŋurikiyi miyalkku marramba'mirriwu \p \v 2 Yo, nhinanydja ŋayi yukurra Djesu ŋunhiliyina bukuŋurana wäŋaŋura, yana liŋgu ga djaḏaw'yun, bala munhakumirrina ŋayi marrtji gumurr-roŋiyirrinydja balayi Gunhu'wala Buṉbulili. Ga walalanydja dharra yolŋu'-yulŋuyunydja nhäma ŋanya, bala marrtji ḻuŋ'maranhamirrina nhanukala Djesuwala. Bala ŋayinydja nhinana, bala yana marŋgikumana, ḻakaramana yukurra walalambala. \v 3 Bala walalanydja Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ga Rom-marŋgikunharamirriyunydja walalay marrtji gäma ŋunhi miyalknha nhanukala Djesuwala, bala nherraṉ ŋanya ŋunhi ṉapuŋga'lilina. Yurru miyalktja ŋunhiyi galŋa-marramba'mirri. \v 4 Bala walala ḻakaraŋala bitjarra gam' Djesuwalanydja. “Way Marŋgikunharamirri. Dhuwalanhanydja walala maḻŋ'maraŋala miyalknha ŋunhala wiripuŋuwala ḏarramuwala, ŋunhi ŋayi yaka nhanŋu dhuway'mirriŋu. \v 5 Dhuwalanydja rom yukurra dhärra Mawtjitjkuŋu nherraṉara, ŋilimurru yurru bumana yana balanyaranhanydja miyalknha, rakunygumana yurru guṉḏayuna. Ga nhaltjan nhenydja yukurra nhanŋu guyaŋirri? Nhaltjanna ŋanapurru yurru ŋanya?” \v 6 Bitjarranydja walala waŋana Djesuwala yana mayali'-waŋala ŋanya, märr yurru walala ŋanya rom nyamir'yunna bitjanna, ŋurikiynhayi rombuy. \p Bala Djesunydja yakana waŋana buku-wakmaraŋala walalaŋgu, dhärukmiriwnha yana ŋayi yukurrana wukirrina munatha'lili goŋdhuna. \v 7 Ga walalanydja yukurrana ŋunhiyi Rom-dharraymirriyunydja walalay mukthurruna yana buku-ḏuwaṯthurruna dhä-wirrka'yurruna ŋanya ŋuriŋiyi bili dhärukthu. \p Bala ŋayi Djesunydja gaŋgathinana, bala ŋayi waŋana bitjarrana gam', “Ŋuli nhe yol waŋgany yolŋu dhiyalami malaŋura, yakanydja nhe djäma dhuwurr yätj, nhe yurru ŋuriŋiyi yolŋuyu ŋanya ŋäthilinydja wutthun guṉḏayu,” bitjarra. \v 8 Ga biyapul ŋayi baḻapthurruna, ga wukirri ŋayi biyapul goŋdhu munatha'lili. \v 9 Bala walalanydja marrtjina ŋunhi wiḏi'-wiḏiyurruna waŋga'-waŋgany warray, ŋaḻapaḻmirri yolŋu'-yulŋu ŋäthilinydja ga biyapul yuḏatjpal, bitjarrana liŋguna-a-a, yana liŋgu ga dhuḏi-dhawar'yurruna ŋuliŋuruyi Djesuwala gumurrŋuru. \p \v 10 Ga ŋuliŋuruyinydja ŋayi Djesunydja gaŋgathirrina, ga nhäma ŋanya ŋunhi miyalknha, ŋayi yukurra djingaryun ŋayipina waŋganynha, bala ŋayi waŋana ŋanya bitjanna, “Way miyalk, wanhakana walala dhipuŋurunydja? Bäyŋuna nhuna walala nyamir'yurrunanydja?” \p \v 11 Ga ŋayinydja waŋa miyalktja buku-wakmarama nhanŋu Djesuwu bitjan, “Yo Garray, bäyŋuna.” \p Bala Djesunydja waŋa nhanŋu ŋurikiyi miyalkku bitjanna, “Ga ŋarranydja nhuna yurru yakayi nyamir'yun. Gatjuy marrtjiyana, ga yakana bulunydja dhuwurr-yätjthiya.” Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \s1 Djesunydja dhuwala djarraṯawun' buku-ḻiw'maranharawu dhiyaku munatha'wu wäŋawu \p \v 12 Yo, Djesuyu yukurrana marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunha Buṉbuŋura ŋunhili Godkala; bitjarra ŋayi yukurrana waŋananydja ḻakaraŋalanydja, “Ŋarranydja dhuwala djarraṯawun' dhiyaku wäŋawu. Ŋunhi yurru nhe ŋula yol malthundja ŋarraku, nhenydja yurru marrtji djarraṯawun'mirrikurruna, walŋamirrikurruna yanana dhukarrkurru; yakana nhe yurru marrtji yukurra buku-munhakurrunydja,” bitjarra ŋayi yukurrana Djesu ḻakaranhaminanydja. \p \v 13 Ga walalanydja ŋanya Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu waŋana bitjarrana, “Nhenydja yukurra dhuwala ḻakaranhamirri nhunapinyay nhe ŋiniya?... nhepina? Mak dhuwali yuwalk nhe yukurra ḻakaranhamirri, mak bäyŋu.” \p \v 14 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmarama walalaŋgu bitjanna, “Ŋunhi yurru ŋarra ḻakaranhamirri ŋarranhawuynha ŋarra, ŋunhiyinydja yuwalk yana dhäruk, liŋgu ŋarranydja ŋarrapi warray marŋgi; ŋulaŋuru djiwarr'ŋuru ŋarra dhuwala bunana, ga balayi ŋarra dhuwala yulŋunydja roŋiyirriyi yurru. Yakana nhuma marŋgi ŋarrakalaŋunydja wäŋawu, wanhaŋuru ŋarra marrtjina lili dhipala; dhuŋana nhuma ŋurikiyinydja wäŋawu ŋunhi ŋarra yurru roŋiyirriyi ŋunhimalayi bili wäŋalili, ŋunhi ŋarra beŋuruyi ŋäthili. \v 15 Nhumanydja ŋuli ŋunhi nhäma ga djarr'yun wiripuŋunha yolŋunha, yolŋuwala warray guyaŋinyarayu, munatha'wuyyu warray romdhu ŋuriŋi, yurru ŋarranydja ŋuli yakana djarr'yun ŋula yolnha yolŋunha dhiyala munatha'ŋuranydja. \v 16 Ŋuli bini ŋarra djarr'yuna yolŋunha dhiyala munatha'ŋura, ŋarranydja ŋuli djarr'yurru dhunupa yana ga yuwalkkuŋuna wal'ŋu, liŋgu ŋarranydja yaka dhuwala gäna ŋuli yukurra waŋa; ŋilinyunydja dhuwala rrambaŋi yana maṉḏa, ŋarra ga Gunhu' ŋarraku, ŋunhiyina ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili. \v 17 Nhumalaŋgalanydja romdhu yukurra ḻakarama bitjan gam', ‘Ŋunhi yukurra yurru märrma'yu yolŋuyu maṉḏathu ḻakarama rrambaŋi, ŋunhiyi bili waŋgany yana dhäwu', ŋunhiyinydja dhäruk maṉḏa yukurra ḻakarama yuwalknha yanana wal'ŋu, ga dhunupana.’ \v 18 Yo, yaka dhuwala ŋarra ŋarrapinydja gänanydja ŋuli yukurra ḻakaranhamirri ŋarranhawuy ŋarra. Ŋilinyunydja märrma'yu yukurra ḻakarama ŋunhiyi liŋgu waŋganynha yana dhäruktja ŋarranhawuynhana, ŋarrapi ga Bäpayu ŋarrakala, ŋuriŋi ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili.” \p \v 19 Ga walalanydja dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra warray, “Wanhaka dhika nhuŋu bäpa'mirriŋunydja?” bitjarra. Ga ŋayinydja waŋana Djesuyunydja ḻakaraŋala bitjarrana, “Yakana nhuma dhuwala marŋgi ŋarrakunydja, ga bitjandhiyi nhuma yakayi marŋgi yana ŋarrakalaŋuwu Bäpawunydja. Ŋunhi bini nhuma marŋgi ŋarrakunydja, nhumanydja bini marŋgiyi yana ŋarrakalaŋuwu Bäpa'mirriŋuwunydja.” \p \v 20 Yo, waŋananydja ŋayi yukurrana Djesu ŋunhili Buku-ŋal'yunaramirriŋura Buṉbuŋura, baṉarra'ŋura yana, ŋunhilina yana ŋunhi walala ŋuli yukurranha gurrunhana rrupiya rarr'yuna ŋunhimalayi bathilili. Yurru yakana ŋanya ŋula yolthu waŋganydhu mulkananydja, liŋgu yaka muka yana nhanŋu walunydja bunana. \s1 Djesunydja dhuwala djiwarr'wuy ŋurukuy yolŋu \p \v 21 Ga wiripuŋuyunydja waluyu Djesu yukurra waŋa ŋurikala ŋurru'-ŋurruŋuwala yolŋu'-yulŋuwala, ga biyapul ŋayi ḻakarama yukurra bitjan, “Ŋarranydja yurru dhuwala marrtjina, ga nhumanydja yurru ŋarraku ḻarruma, ga bäyŋuna nhuma yurru ŋarranha maḻŋ'maramanydja, bala nhuma yurru rakunydhirrina nhumalaŋgalay yätjŋurana yana romŋuranydja. Liŋgu nhuma yurru yakana marrtji bala ŋunhimalayi wäŋalili, ŋunhi ŋarrana yurru marrtji ŋunhimalayinydja,” bitjan. \p \v 22 Yurru walala ŋuriŋi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yaka warray dharaŋaranydja ŋanya dhäruktja, bala walala waŋanhamina bala-lili'yunminana bitjanminana, “Nhaltjan ŋayi yurru yulŋunydja?... dharpunharamirri ŋanyapinyay ŋayi murrkay'kunharamirri?... bay' nhaltjan? Liŋgu ŋayi waŋana bitjarranydja, ‘Nhuma yurru yakana marrtji bala ŋunhimalayinydja wäŋalili ŋunhi ŋarra yurru ŋunhimalayinydja marrtji.’” \p \v 23 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Nhumanydja dhuwala dhiyakuy warray, munatha'wuy warray walala, ga ŋarranydja yaka dhiyakuy munatha'wuy, liŋgu ŋarranydja dhuwala ŋurukuy djiwarr'wuy warray. Yo, nhumanydja dhuwala dhiyakuy walala munatha'wuy, \v 24 ga dhiyakuyina ŋarra ḻakaraŋalanydja bitjarrayina, ‘Nhuma yurru rakunydhirrina nhumalaŋgalay yätjŋurana romŋura.’ Ŋuli nhe yurru yaka märr-yuwalkthirri ŋarranha, ŋunhi ŋarranydja ŋarrapi dhuwala, yakana ŋula yol yolŋu ŋarra, yuwalk nhe yurru ŋunhi märr-yuwalkthinyaramiriwnydja yolŋu rakunydhirri dhuwurr-yätjnha yana.” \p \v 25 Ga walalanydja ŋanya dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Yol dhuwala nhe yolŋunydja?” Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra, “Ŋunhiyi liŋgu ŋunhi ŋarra nhumalaŋgu yukurrana ḻakaraŋala ŋäthili muka yana. \v 26 Ŋarranydja dhuwala biyapul warray marŋgi nhumalaŋgunydja. Ŋunhi bini ŋarra ḻakaranha nhumalanhanydja, ŋarranydja bini warraŋulkunhana maḻŋ'maranhana yana nhumalaŋgu yätjpuynydja. Liŋgu ŋayina ŋarranha dhuwala djuy'yurruna lili, ga ŋayina ŋunha yuwalktja wal'ŋu, ga dhiyala munatha'ŋura ŋarra ŋuli yukurra ḻakarama ŋunhiyi bili dhäruktja ŋupanayŋu yana, ŋunhi ŋarra ŋäkula nhanukuŋuway ḻakaranhara.” \v 27 Ga bitjarra ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja Gunhu'nhanydja, yurru walalanydja ŋuriŋi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yaka warray dharaŋara dhäruktja ŋanya. \p \v 28 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋalana walalaŋgala bitjarrana, “Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha nhuma yurru ŋal'marama dharpaliliyamana, ga ŋulinyaramirriyuna nhuma yurru dharaŋandja ŋarranha, ŋunhi ŋarranydja ŋarrapi wal'ŋu. Ga wiripunydja nhuma yurru marŋgithirrina ga dharaŋanna manapan, ŋunhi ŋarra ŋuli yukurra djämanydja yaka ŋarrakalayi djälkurru, liŋgu ŋarra ŋuli waŋanydja ḻakaramanydja ŋunhi bili yana ŋunhi ŋayi nhä malanha Bäpayu marŋgi-wekaŋala ŋarranha. \v 29 Ga ŋayinydja Bäpanydja dhuwala ŋarrakala, ŋunhiyina ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili, yaka ŋayi ŋarranha ŋuli gonha'yundja yukurra gänaŋulilinydja, liŋgu ŋarra ŋuli bitjan warray liŋgu djämanydja nhä malanha nhanukala yana djälkurru.” \p \v 30 Bala guḻkuny'tja yolŋu-yulŋu märr-yuwalkthinana nhanŋu Djesuwu, ŋunhi walala ŋäkula ŋanya ḻakaranhara bitjanarayinydja. \s1 Yuwalkŋuyunydja nhuna yurru yana dhawaṯmaramana garrpiṉminyaraŋuru \p \v 31 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋalayi walalaŋgu, ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi walala märr-yuwalkthina ŋanya, bitjarrana ŋayi Djesu waŋananydja, “Ŋunhi walala ŋuli yolŋu'-yulŋuyu märrama yukurra ŋarranhay dhäruk, ga nhina ŋarrakalay yana romŋura, ŋunhiyina yolŋu walala ŋarraku yuwalktja wal'ŋu ḻundu'mirriŋu. \v 32 Yo, ŋunhi nhuma yukurra yurru yuwalkkumanydja marrtji ŋarrakalanydja dhärukthu, nhumanydja yurru marŋgiyirrina yuwalkŋunydja wal'ŋu romgu, ga ŋuriŋi yuwalkŋuyunydja yurru nhuna gäma dhawaṯmaramana ŋuliŋurunydja romŋuru ŋunhi nhuna ŋuli yukurra garrpiṉ.” \p \v 33 Ga walalanydja ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarrana nhanŋu Djesuwunydja, “Yaka warray ŋanapurrunydja dhuwala garrpiṉara ŋula yolkuŋu. Ŋanapurrunydja dhuwala be muka Yipurayimguŋu maḻŋ'maranhara, nhanukala yarraṯaŋura. Yaka dhuwala ŋanapurrunydja djämamirri ŋula yolku buŋgawawu yolŋuwu. Ga nhäkuna nhe yukurra waŋa bitjandja, ŋunhi ŋanapurrunha yurru dhawaṯmarama garrpiṉminyaraŋurunydja?” bitjandja. \p \v 34 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Märr-yuwalknha ŋarra nhumalaŋgala yukurra ḻakarama dhuwalanydja. Ŋunhi nhe ŋula yolthu ŋuli yukurra djäma yätjtja dhuwurr, nhenydja ŋunhiyinydja yolŋu garrpiṉarana ŋurikiŋina yätjkuŋuna dhuwurrwuŋu. \v 35 Ŋunhi ŋayi ŋuli ŋula yolthu yolŋuyu djämamirrinha nhanŋuway ŋayi ŋayathama, ŋunhiyinydja yolŋu djämamirrinydja yurru yakana nhina nhanukala buŋgawawalanydja wäŋaŋura bitjan liŋgu. Yurru gäthu'mirriŋuna yukurra yurru nhina bäpa'mirriŋuwalanydja wäŋaŋura bitjandja liŋgu, bili ŋayi warray wäŋa-waṯaŋunydja. \v 36 Yo, ŋunhi yurru Gäthu'mirriŋuyunydja nhuna märrama ga dhawaṯmaramana garrpiṉminyaraŋurunydja romŋuru, nhenydja yurru yänana-wala nhina yukurra dhayaḻana ŋarrakalaynha goŋŋura; yakana biyapulnydja nhe yurru djämamirri ŋurikiyinydja dhuwurr-yätjmirriwunydja. \p \v 37 “Yo, ŋarranydja dhuwala marŋgi nhumalaŋgu ŋunhi nhumanydja maḻŋ'maranhara Yipurayimguŋu, nhanukala yarraṯaŋuru. Ga nhumanydja yukurra nyinyaŋdhun warray ŋarraku, ga djälthirri bunharawu warray ŋarraku, liŋgu yaka nhumalaŋgala ŋayaŋuŋura dhaḻakarr ŋarrakalaŋuwunydja dhärukku. \v 38 Liŋgu ŋarranydja yukurra dhuwala ḻakarama waŋgany yana, ŋupanayŋu rom ŋunhi ŋarra yukurrana nhäŋala ŋunhala Bäpawala, ga nhumanydja yukurra djäma ŋunhi bili yätj yana ŋunhi ŋayi nhumalaŋgala bäpa'mirriŋuyu djäma-ḻakaraŋala nhumalaŋgu.” \p \v 39 Ga walalanydja nhanŋu Djesuwu buku-wakmaraŋala bitjarra warray, “Ŋanapurruŋgunydja dhuwala bäpa'mirriŋu Yipurayim warray.” \p Bala ŋayi Djesunydja buku-ḏuwaṯthun bitjan warray, “Ŋunhi bini nhuma yuwalktja yumurrku mala-bunhara Yipurayimguŋunydja, nhumanydja bini djäma bitjanayi liŋgu ŋupanayŋuyi, bitjana ŋayi ŋuli yukurranha Yipurayimdhu djäma. Yurru nhumalaŋgunydja dhuwali rom wiripu warray, ganaŋ'thun warray yukurra Yipurayimgala. \v 40 Ŋarra nhumalaŋgu yukurra dhuwala yuwalktja wal'ŋu rom ḻakarama, ŋunhi ŋarra yukurrana ŋäkula ŋarrakalaŋuwuŋu Bäpa'mirriŋuwuŋu, ga nhumanydja yukurra ŋoy ŋorra ŋarraku, ga ḏukṯukthirri yukurra bunharawu warray, murrkay'kunharawu warray ŋarraku. Yurru Yipurayimgunydja yaka warray balanyarayi ŋunhi rom. \v 41 Nhumanydja ŋuli yukurra dhuwala djäma bitjan warray bitjan nhumalaŋgala bäpa'mirriŋuyu,” bitjarra. \p “Yäääw! Yaka dhuwala ŋanapurru wakinŋumirriwuŋu mala-wunhara djamarrkuḻi', ŋula yolkuŋunydja. Waŋgany muka dhuwala ŋanapurruŋgu Bäpa'mirriŋunydja, God muka yana ŋayipi,” bitjarra walalanydja waŋana. \p \v 42 Yurru ŋayinydja waŋana Djesunydja bitjarra, “Ŋuli nhuma bini Godkunydja yumurrku, nhumanydja bini märr-ŋamathinya muka ŋarraku, liŋgu ŋarranydja dhuwala beŋuru Bäpawala. Yaka ŋarra dhuwala marrtjina lili gänanydja wal'ŋu ŋarrapinydja, yana ŋayipi ŋarranha Bäpayu djuy'yurrunanydja lili dhipala. \v 43 Nhäku warray nhuma yakanydja yukurra dharaŋan ŋarranha dhäruk? Dhuwalanydja nhuma ŋunhi yakanydja yukurra dharaŋan, liŋgu nhuma yukurra dhuwala mäkiri'-gunganhamirri nhumalanhay nhuma ŋänharaŋuru ŋarrakala dhärukŋuru. \v 44 Nhumanydja dhuwala yumurrku ŋurikiyi Ŋurruŋuwu wal'ŋu Mokuywu, ŋayina dhuwalayina nhumalaŋgunydja bäpa'mirriŋu, Mokuynha ŋayipina, bala nhuma ŋuli yukurra djämanydja nhanukalaynha djälkurru. \p “Yo, ŋayinydja ŋunhi dhuwaliyi Mokuy murrkay'-bunharamirri yulŋunydja, beŋuru bili ŋurruŋuru ŋayi ŋuli djälthinyanydja bunharawuna yana murrkay'kunharawuna; yakana ŋayi ŋuli yukurra nhina yuwalkŋuŋuranydja wal'ŋu romŋura ŋunhili, liŋgu nhanŋunydja rom ganaŋ'thun warray yukurra bena-wala barrkuna ŋulaŋuru yuwalkŋuŋurunydja. Ŋayinydja ŋunhi bothinyaramirri warray, bala ŋayi ŋuli waŋanydja yana ḻakaramanydja bothirrina dhäruktja, liŋgu nhanŋu ŋunhi rom bothinyaramirrina, ga ŋayi ŋunhi ŋurruŋu ŋurikiyinydja romgu. Ga bukmak bothinyaramirrinydja dhäruk ŋuli yukurra dhawaṯthun nhanukalaynha Mokuywalana guyaŋinyarakurru. \p \v 45 “Ga ŋarrana yukurra dhuwala ḻakarama dhiyala yuwalktja wal'ŋu, ga nhumanydja yukurra yaka warray ŋarranhanydja märr-yuwalkthirri. \v 46 Nhuma marŋgi ŋarrakunydja, ŋunhi ŋarranydja ŋuli yukurra djäma ŋamakurru wal'ŋu yana rom. Yakana ŋarra ŋula waŋgany dhuwurr-yätjtja djäma, ga yuwalknha yana ŋarra ŋuli yukurra ḻakaramanydja. Ga nhäku warray nhuma yakanydja märr-yuwalkthirri yukurra ŋarraku? \v 47 Yo, Godkalanydja yumurrku'yu ŋuli yukurra mäkiri'-witjun warray Godkunydja dhärukku. Ga nhumanydja yaka warray ŋuli yukurra ŋäma, liŋgu yaka nhuma yumurrku' Godkunydja.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu yukurrana ḻakaraŋalanydja walalaŋgala. \s1 Djesunydja dhuwala biyapul wal'ŋu-wala Yipurayimgala \p \v 48 Bala walala waŋana bitjarra nhanŋu Djesuwu, “Nhä nhe dhuwala yolŋunydja?... bawa'mirri? Yuwalk muka dhunupa ŋanapurru ŋuli nhuna yäku-ḻakarama ‘Djamariyawuy yolŋu’ bitjandja. Nhenydja dhuwala mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri ŋiniya?” \p \v 49 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋana bitjarrana, “Yaka dhuwala ŋarranydja mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri. Ŋarranydja ŋuli yukurra dhuwala märr-ŋal'yun ŋarrakalaŋuwala Bäpa'mirriŋuwala, yurru nhumanydja ŋuli yukurra bäyŋuna ŋarraku märr-ŋal'yun. \v 50 Ŋarranydja ŋuli yaka ḻarruma wokthunarawu, yaka ŋarra ŋuli ŋarranhawuynydja ŋarra yana ŋurruŋukuma; ŋayipi yana Gunhu'yu yukurra ŋarranha ŋurruŋu-ḻakaramanydja, liŋgu ŋayi yukurra djälthirri yolŋuwunydja walalaŋgu, walala yurru märr-ŋal'yun yukurra ŋarrakala, ga Bäpayuna ŋunha ŋayipina yurru mala-yarr'yundja. \v 51 Märr-yuwalknha yana dhuwala ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋuli nhe yukurra ŋula yolthu yolŋuyu ŋayathama dhäruk ŋarrakunydja baṯ bitjan, ŋuriŋiyinydja yurru yolŋuyu yakana dhäkay-ŋäma rakunydja, liŋgu ŋayi yurru ŋunhi walŋana yana bitjan liŋgu.” Bitjarra ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 52 Bala walalanydja waŋana bitjarrana, borrk-warku'yurrunana ŋanya, “Yuwalk muka nhe dhuwala mokuywalaŋumirrinydja birrimbirrmirri. Ŋayi warray Yipurayim rakunydhinanydja, ga dhäwu'-ḻakaranhamirri walala yolŋu'-yulŋu murrmurryurruna bukmaknha yana. Ga nhenydja yukurra dhuwala ḻakaranhamirri bitjanmirri, ‘Ŋunhi ŋarrakunydja yurru dhäruk yolŋuyu ŋayathama baṯ bitjandja, ŋayinydja yurru yakana rakunydhirri.’ \v 53 Nhä dhuwala nhe yulŋunydja?... ŋurruŋu?... djuḻkmarama yukurra Yipurayimnhanydja? Ŋayi muka rakunydhinanydja, ga walala dhäwu'-ḻakaranhamirri yolŋu'-yulŋu rakunydhinayi. Bay' yolnha dhuwala nhe yukurra ḻakaranhamirri nhunapinyaynydja nhe?” \v 54 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala bitjarrana, “Ŋuli ŋarra bini wokthunminya ŋarrakuway ŋarra ŋarrapinydja, ŋunhinydja bini ŋarra dhäruktja bäyŋuna, dhäparknha. Yurru ŋarraku Bäpa'mirriŋu yana ŋuli yukurra ŋarraku wokthundja, ga ŋurruŋu-ḻakaramanydja yukurra ŋarranha, ŋuriŋi ŋunhi nhuma yukurra ŋanya ḻakarama Bäpa'yun, bitjan. \v 55 Yurru nhumanydja nhanŋu dhuŋamirri yana baḏak. Yaka yana nhuma marŋgi nhanŋu Bäpawu, yurru ŋarrana nhanŋu marŋginydja. Ŋuli bini ŋarra waŋanha ḻakaranhaminya bitjana, ‘Dhuŋa dhuwala ŋarra nhanŋu. Yaka marŋgi,’ bitjananydja, ŋarranydja bini bothinyaminyana ḻakaranhaminya, bitjan nhuma. Yo, yuwalk yana ŋarrapi marŋginydja nhanŋu, bala ŋarra ŋuli dhäruktja nhanŋu ŋayathamana yukurra baṯ bitjanna. \v 56 Nhumalaŋgala bäpa'mirriŋuyu Yipurayimdhunydja ŋunhi ŋuli yukurranha dhukarr-nhänha ga gatjpu'yuna ŋurikinydja waluwu ŋarrakalaŋunydja, ŋunhi yurru ŋarra maḻŋ'thun dhiyala. Ga yuwalkthi nhäŋalana ŋayi yulŋunydja, bala ŋayi mirithinana wal'ŋu märr-ŋamathinanydja, goŋmirriyinana manapara.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 57 Bala walala waŋana ŋanya Djesunha bitjarrana, “Nhenydja dhuwala yolŋu yuṯa warray yana. Nhäŋalaŋga nhe ŋanya Yipurayimnha yulŋunydja?” \p \v 58 Bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala walalaŋgala bitjarrana, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Ŋarranydja dhuwala walŋa yana, beŋuru bili ŋurruŋuru, ga yurruna ŋayi Yipurayimdja dhawal-wuyaŋina märr-gandarrŋurana,” bitjarra. \p \v 59 Bala walalanydja marrtjina ŋoy warray dhärrana, bala marrtjina guṉḏana galkara bunharawuna nhanŋu, walala bini wirriw'-wirriwyunana ŋanya murrkay'kunhana. Bala ŋayinydja Djesunydja winya'yurruna warray walalaŋgala, bala ŋayi yana gonha'yurrunana ŋunhiyinydja Buṉbu, bala marrtjinana. \c 9 \s1 Djesuyu ḏukmaraŋala bambaynha yolŋunha \p \v 1 Marrtjinydja ŋayi nhina bala-a-a Djesu, dharr-way nhäma yolŋunhana bambaynhana, ŋayi nhina-dharra galki dhukarrŋura gali'ŋura, yurru ŋunhi ŋayi yolŋunydja bambay yana, beŋuru bili ŋunhi ŋayi dhawal-wuyaŋina. \v 2 Bala walalanydja nhanukala ḻundu'mirriŋuyunydja walalay dhä-wirrka'yurrunana ŋanya Djesunhana bitjarrana, “Way Garray, nhäyu dhuwalanydja yolŋu bambay dhawal-wuyaŋina? Yolkala yätjthu?... nhanukalay ŋayi?... bay ŋäṉḏi'mirriŋuwala ga bäpa'mirriŋuwala ŋunhi yätjthu ŋiniya?” \p \v 3 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjanna walalaŋgu, “Yakana dhuwalanydja bambaythina ŋula yolkala yätjthu, nhanukalay ŋayi, ga ŋula ŋäṉḏi'mirriŋuwala ga bäpa'mirriŋuwala. Dhuwalanydja ŋayi bambaythina, märr yurru nhanukala yolŋuyu walalay nhäma Gunhu'wu ganydjarrnha ga ḻatju' rom ŋunhi. Ŋarranydja yurru djämana yana nhanŋu rom, ŋurikiyinydja ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili dhipala. \v 4 Yo, dhuwala dhiyaŋunydja-wala walu bitjan walupuynha, ŋarra yurru yukurra djäma dhiyaŋu-wala, liŋgu galkina ŋarraku djämawunydja walu yurru dhawar'yunna; munhana yurru yupthun, ga ŋunhiyinydja ŋuli yakana yolŋuyu munhakunydja warkthun yukurra. \v 5 Ŋunhi ŋarra mukthun dhuwala nhina yukurra munatha'ŋura, ŋarra yukurra yurru djarraṯawun'kumana dhuwalana wäŋa ḻiw'marama yana, liŋgu ŋarranydja dhuwala djarraṯawun' warray dhiyaku wäŋawu.” \p \v 6 Ŋayi waŋananydja bitjarrayi. Djesu, bala dhiṯthurruna goŋdhu munatha'na, bala ŋayi djurrukkuŋalanydja munatha'nhanydja ŋälyuna, dhupthurruna ŋayi nhanukalay ŋayi dhurrwarayu, bala ŋomara ŋayi dholukuŋala ŋunhiyi munatha'nhanydja, bala dhunupana maŋutjililina mam'maraŋala ŋurikalayina bambaywalana. \v 7 Bala ŋayi waŋana nhanukala bitjarrana, “Gatjuy marrtjiyana, ga ḻupthurrana nhe yurru bukuna ŋunhili guḻun'ŋurana gapuŋura yäkuŋura Djaylamnha.” (Ga mayaliny'tja dhuwalayi gapunydja yäku ‘djuy'yunara’.) Yo, Djesuyunydja djuy'yurruna ŋanya ŋunhimalayina gapulili, bala dhunupana ŋayi marrtjinana, djunama yana rurrwuyunminana yukurrana bukuna ŋanyapinyay ŋayi, ga dhunupana yana ŋayi ŋunhi maŋutjimirriyinana yulŋunydja; nhäŋalana ŋayi, bala ŋayi roŋiyinana djartjaryurruna balayi. \p \v 8 Bala walalanydja ŋunhalanydja nhanukala gurruṯu'mirriyunydja walalay nhäŋalana ŋanya, ga ŋuriŋinydja walalay wiripu-guḻku'yunydja ŋunhi walala ŋuli ŋanya nhänha ŋäthili ŋäŋ'thunara nhinanhara; walalanydja nhäŋalana ŋanya, ŋayi nhinana marrtjina lili maŋutjimirrina, bala waŋanhamina bitjanminana, “Way, dhuwalanydja ḏarramu yol gay'? Ŋunhiyinydja ŋunhina yolŋu mak?... ŋunhi ŋayi ŋuli bambayyu nhinanha ŋäŋ'thuna?” \p \v 9 Ga walala wiripu-guḻku'yunydja waŋana, “Yo, ŋunhayina ŋayi yulŋunydja, ŋunhiyinydja,” bitjarra, ga walala wiripu-guḻku'yunydja waŋana bitjarra, “Yäääw, yaka ŋunha ŋayi ŋunhiyi yolŋu. Ŋunhanydja wiripuna yolŋu, balanyarayiŋga liŋgu rumbal bitjan ŋayi.” \p Bala ŋayinydja ŋayipina ḻakaranhamina, “Ŋarra dhuwala ŋunhiyi yolŋu,” bitjarra. \v 10 Bala walala ŋanya dhä-wirrka'yurruna bitjarrana, “Nhäyu dhuwala nhe maŋutjimirriyinanydja?” \p \v 11 Ga ŋayi ŋunhi ḏarramunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Ḏarramuyu dhuwala yolŋuyu yäkuyu Djesuyu djäma munatha' dholuyaŋala, bala mam'maraŋala ŋarrakala maŋutjililina, bala waŋana djuy'yurrunana ŋarranha djunamana gapulili guḻun'lilina yäkulili Djaylamlilina. Bala ŋarranydja yana marrtjinana ŋunhimalayi gapulili, ga dhunupa ḻupthurrunanydja rurrwuyunminanydja ŋunhiliyi, bala yana maŋutjimirriyinana ŋarra yulŋunydja dhunupana.” \p \v 12 Bala walala ŋanya dhä-wirrka'yurruna biyapul bitjarra, “Wanhaka dhika ŋayi yulŋunydja ŋunhiyinydja ḏarramu?” Ga ŋayinydja waŋana buku-wakmaraŋala walalaŋgunydja bitjarra, “Yoooo? Dhuŋana ŋarra. Yakana ŋarra marŋgi,” bitjarra. \s1 Rom-dharraymirriyu dhä-wirrka'yurruna ŋurikalaŋuwuyyi bambaywalaŋuwuy \p \v 13 Bala walala ŋanya garr'yurrunana ŋunhiyinydja ḏarramunha ŋunhi ŋayi dhawal-wuyaŋina bambay, djunamana gäŋala walala ŋanya Rom-dharraymirriwalana walalaŋgala yolŋu'-yulŋuwala. \v 14 Liŋgu ŋuriŋiyi waluyunydja ŋayi Djesuyu djäma dholukuŋalanydja bitjarrayi, bala yana maŋutjimirriyaŋalana ŋunhiyi ḏarramunhanydja, dharrpalyuna ŋuriŋi waluyu, Galkunminyaramirriyuna yäkuyu. \v 15 Bala walalanydja Rom-dharraymirriyu walalay dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra, “Wäy, nhäyu nhe dhuwala maŋutjimirriyinanydja?” \p Bala ŋayinydja ḻakaraŋala bitjarrana ŋuriŋiyi ḏarramuyunydja, “Munatha' dhuwala ŋayi djäma dholukuŋala Djesuyu, bala mam'maraŋala ŋarrakala maŋutjililina. Bala ŋarra yana dhunupana rurrwuyunminana bukuna, bala nhäŋalana yana ŋarra.” \p \v 16 Ga walala wiripu-guḻku'yunydja Rom-dharraymirriyu walalay waŋana bitjarra, “Ŋunhinydja ḏarramu ŋunhi ŋayi djäma bitjarrayi yätjnha, yakana ŋayi beŋuru Godkuŋu. Rom-bakmaranhamirrina ŋayi ŋunhi, liŋgu djämana ŋayi ŋuli yukurra dharrpalyunydja waluyu.” Ga walala wiripuŋuyunydja malayu waŋana bitjarra, “Dhuwurr-yätjthunydja ŋuli yolŋuyu yakana biyakuyi djäma ganydjarr ŋutuny'tja wal'ŋu rom ŋunhi, bitjan ŋuli ŋayi ŋuriŋiyi.” Bala walala yukurrana gulk-gulkthunminanydja miṯtjinydja märrma'lilina; wiripu-guḻkuny'tja nhanukala gali'ŋura Djesuwala, ga wiripu-guḻku'yunydja yukurrana yätj-ḻakaraŋala ŋanya yana dhä-ḏälthinyamina. \p \v 17 Ga biyapul ŋanya walala dhä-wirrka'yurruna bitjarra ŋunhiyi ḏarramunha, “Ŋayi nhuna maŋutjimirriyaŋalanydja ŋiniya? Nhaltjanna nhenydja yukurra ŋanya guyaŋirri? Yolnha ŋayi yolŋunydja ŋunhi?” Ga ŋayinydja buku-wakmaraŋala walalaŋgu bitjarra, “Dhäwu'-gänharamirrina ŋunhiyinydja, Godkuŋuna djuy'yunara,” bitjarra. \p \v 18 Ga walala ŋurru'-ŋurruŋunydja yakana märr-yuwalkthina ŋurikiyi yolŋuwu, ŋunhi ŋayi beŋuru bili dhawal-wuyaŋina bambay ga ŋuliŋurunydja ŋayi maŋutjimirriyinana. Bala walala wäthurruna ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu walala ŋäṉḏi'mirriŋuwuna ga bäpa'mirriŋuwuna ŋurikalaŋuyi ḏarramuwalaŋu. \v 19 Bala walala dhä-wirrka'yurruna maṉḏanhana bitjarra, “Way, dhuwalanydja nhumalaŋgu muka yothu, ḏarramu gay'? Nhumanydja ŋanya ḻakaraŋala be ŋayi dhawal-wuyaŋina bambay muka, yurru dhuwalana ŋayi nhäma warray yukurra yulŋunydja. Nhäyu ŋayi dhika maŋutjimirriyinanydja?” bitjarra. \p \v 20 Ga maṉḏa nhanŋu ŋäṉḏi'mirriŋu ga bäpa'mirriŋu waŋana bitjarra buku-wakmaraŋala, “Marŋgi muka dhuwala ŋilinyunydja, ŋilinyuŋgu dhuwali yothu ḏarramu. Yuwalk ŋayi bambaynydja dhawal-wuyaŋina. \v 21 Yurru yakana ŋilinyu marŋginydja nhäyu ŋayi dhuwali maŋutjimirriyina, ga yakana ŋilinyu marŋgi yolthu ŋanya yolŋuyu maŋutjimirriyaŋala. Gatjuy dhä-wirrka'yurra ŋanyana, bili wakinnha ŋayi ŋunhi yolŋu. Ŋayi yurru gänana ḻakarama ŋayipina.” \v 22 Yo, maṉḏa ŋäṉḏi'mirriŋuyu nhanukala ga bäpa'mirriŋuyu ḻakaraŋala bitjarrayinydja ŋunhi, liŋgu maṉḏa barrarina ŋuriki ŋurru'-ŋurruŋuwu yolŋuwu walalaŋgu, liŋgu ŋuriŋi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yolŋuyu walalay ŋäthili yana dhäruktja nherrara bitjarra, “Ŋunhi yurru ŋayi ŋula yolthu ḻakaramanydja Djesunha, Dhawu'mirriyanhara ŋunhi ŋayi Walŋakunharamirri bitjandja, ŋanyanydja ŋanapurru yurru ŋunhiyinydja yolŋunha yanana ŋurrkamana, dhawaṯmaramana yurru; yakana ŋayi yurru biyapulnydja ŋunhiliyi buku-ŋal'yunaramirriŋuranydja buṉbuŋura.” \v 23 Yo, barrarina maṉḏa ŋunhi waŋanharawu ḻakaranharawunydja dhunupawunydja, bala maṉḏa waŋana bitjarrana, “Dhä-wirrka'yurra ŋanyapinyaynha, bili wakinnha ŋayi dhuwali.” \p \v 24 Bala walala biyapul dhä-wirrka'yurruna ŋanya, ŋunhinhayi ŋunhi ŋayi bambay dhawal-wuyaŋina, “Ma' way, yuwalkkuŋa wal'ŋu biyaka ḻakaraŋa, bili Godthunydja yukurra dhika ŋäma muka nhuna. Ŋanapurrunydja marŋgi nhanŋu, ŋurikiyi yäkuwu Djesuwunydja. Dhuwurr-yätjnha ŋayinydja ŋunhi yolŋu.” \p \v 25 Ga ŋayinydja waŋana ŋunhi ḏarramunydja bitjarra warray, “Mak ŋayi dhuwurr-yätj, mak yaka. Yaka ŋarra dhuwala marŋgi. Yurru waŋganygu yana ŋarra dhuwala marŋginydja, dhiyaku gam', ŋäthilinydja ŋarra bambay ga dhiyaŋunydja-wala ŋarra nhämana yukurra.” \p \v 26 Bala walala ŋanya biyapul dhä-wirrka'yurruna waŋana bitjarra gam', “Nhaltjarra nhuna ŋayi djämanydja dhika? Nhäyu nhuna ŋayi maŋutjimirriyaŋalanydja?” \p \v 27 Ga ŋayinydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Liŋgu muka ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋalanydja, yurru nhumanydja yaka warray mäkiri'-witjurruna. Nhäkuna nhumalaŋgu ŋarra yurru bulunydja ḻakarama? Mak nhumana yurru nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala dhuwala gonha.” \p \v 28 Bala walalanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu'-yulŋu ŋoy warray dhärrana nhanukala, bala waŋana bitjarrana, “Nhena nhanŋu ŋurikiyinydja ḻundu'mirriŋu. Ŋanapurrunydja dhuwalanydja ga Mawtjitjku warray ḻundu'mirriŋu. \v 29 Ŋanapurru marŋgi warray Mawtjitjkunydja, ŋunhi Godthu ŋuli waŋanha nhanukala Mawtjitjkala ḻakaranha, yurru dhuwaliyinydja ḏarramu mulkuruna, ŋula wanhaŋuwuynha, yakana ŋanapurru marŋgi.” \p \v 30 Ga ŋayinydja ŋunhi ḏarramunydja waŋana bitjarrana, “Nhäna dhuwalanydja?... mulkuruna ŋiniya rom? Yaka nhuma dhuwala marŋgi nhanŋu, wanhaŋuwuy ŋayi ŋunhi yolŋunydja, yurru maŋutjimirriyaŋalanydja ŋayi ŋarranhana ŋuriŋiyi yolŋuyu yulŋunydja. \v 31 Marŋgi muka ŋilimurru dhuwala nhanŋu Godkunydja. Yakana ŋayi ŋuli yukurra mäkiri'-witjun yätjkunydja yolŋuwu; ga yuwalktja ŋayi yurru mäkiri'-witjun ŋurikinayi yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli yukurra märr-ŋal'yun nhanukala Godkala, ga djäma nhanukala yana djälkurru. \v 32 Yakana yukurra ŋula yolthu yolŋuyu ganydjarr gäma maŋutjimirriyanharawu ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋuli dhawal-wuyaŋirri bambaynydja. Yaka warray ŋilimurru ŋäkula balanyarayi yolŋunha ŋäthilinydja. \v 33 Ŋunhi ŋayi bini Djesunydja yolŋuna yana, yaka ŋula Gunhu'wuŋu djuy'yunara, ŋayinydja bini ŋunhi yakana djäma bitjanayi.” \p \v 34 Ga walalanydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja waŋana balanydja nhanŋu bitjarra warray, “Nhenydja dhuwala yätj warray, beŋuru bili dhawal-wuyaŋinyaraŋuru. Nhaltjanna nhe yukurra dhuwala yulŋunydja?... ŋanapurrunhana marŋgikuma?” bitjarra. Bala walala ŋurrkaŋalana dhawaṯmaraŋalana ŋanya ŋuliŋuruyi buṉbuŋurunydja. \s1 Djesuyu bambay-ḻakaraŋala ŋunhi Rom-dharraymirrinha yolŋu'-yulŋunha \p \v 35 Ga dhunupana ŋayi Djesuyunydja ŋäkulana ŋunhinhayi ḏarramunhanydja ŋunhi walala ŋanya ŋurrkaŋala dhawaṯmaraŋala, bala ŋayi marrtjina ga maḻŋ'maraŋala ŋanya warraŋulnha, ga dhä-wirrka'yurruna bitjarrana ŋanya, “Way, nhaltjanna nhenydja yukurra dhuwala?... Yolŋuwalanydja Gäthu'mirriŋuwala nhe yukurra märr-yuwalkthirri?” \p \v 36 Ga ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋäthilinydja bambay muka waŋana bitjarra, “Yol ŋayi dhikanydja yolŋu? Ŋarranydja ḏukṯuk ŋarra yurru nhanŋu marŋgithirrina, märr yurru ŋarra märr-nherraṉmirrina nhanukala.” \p \v 37 “Liŋgu muka nhe yulŋunydja dhuwala nhäŋalanydja ŋanya,” bitjarra ŋayi Djesunydja. “Dhuwalanydja ŋarrana, waŋa ŋarra nhokala yukurra ŋunhiyi yolŋu.” \p \v 38 Bala dhunupana ŋayi ŋunhiyinydja yolŋu waŋana bitjarrana, “Garray, märr-yuwalkthinana ŋarra dhuwala yulŋunydja nhuŋu,” bitjarra, bala bunkumu'-nyilŋ'thurrunanydja, bala buku-ŋal'yurrunana nhanŋu. \p \v 39 Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Dhiyakuyina ŋunhi ŋarra marrtjinanydja lili dhipala munatha'lilinydja, märr bambayyunydja yurru yolŋuyu nhämana, ga ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ḻakaranhamirri ŋanyapinyay ŋayi maŋutjimirri, ŋunhiyina yolŋu yurru bambaynydja yukurra nhina.” \p \v 40 Ga walalanydja Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋäkula ŋanya Djesunha waŋanhara bitjanarawuyyinydja, bala waŋana bitjarrana, dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha, “Way, ŋanapurrunha dhuwala nhe yukurra bambay ḻakaramanydja?” \p \v 41 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Ŋuli nhuma yuwalktja bambaynydja, Gunhu'yunydja nhuna yurru yaka dhä-ḏir'yun ŋurikiyyi yätjpuynydja. Yurru nhumanydja yukurra ḻakaranhamirri be nhuma maŋutjimirri walala ga marŋgi nhuma warrpam be Godkalaŋuwu romgu, bala nhuna yurru Gunhu'yunydja dhä-ḏir'yunna yanana, liŋgu nhe ŋuli ŋunhi bakmaramana romnha nhanŋu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala. \c 10 \s1 Djesu ŋayipi ŋamakurruny'tja djäkamirri wal'ŋu \p \v 1 Djesunydja waŋana bitjarra, “Marr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra dhuwala ḻakaramanydja. Wäyin-djäkamirriyunydja ŋuli nhanŋuwaynydja ŋunhi wäyinnhanydja walalanha galkaṉ wäŋalilina, gunganharawuylilina ḻoḻulili, ga ŋayinydja ŋuli ŋunhiyinydja wäyin-djäkamirrinydja gärri ŋuliwitjan dhurrwarakurruna. Yo, ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu ŋal'yun gandarrkurrunydja, ŋuliwitjandhi ḻoḻukurru wapthundja yurru, yakanydja ŋula dhurrwarakurru wal'ŋu gärri, ŋunhiyinydja yolŋu manaŋgannha, yana ŋayi yurru marrtji ŋunhiyi manaŋinyarawu wäyingu. \v 2 Yurru ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli gärri dhurrwarakurru, ŋayina ŋunhiyina djäkamirrinydja wal'ŋu ŋurikiyi wäyingu malaŋuwu. \v 3 Bala ŋuli dhurrwara-djäkamirriyu yolŋuyu ŋuriŋi ḻapmaramana yana nhanŋu dhurrwaranydja, ga walala wäyindhunydja malaŋuyu ŋuli ŋäma dharaŋanna yana rirrakay nhanŋuway djäkamirrinhanydja. Ŋayinydja ŋuli nhanukalayŋuwu ŋayi wäyingunydja walalaŋgu wäthun, waŋga'-waŋganynha yana yäku ḻakarama, bala ŋayi ŋuli dhawaṯmaramanydja yänana walalanha yulŋunydja. \v 4 Ga ŋunhi ŋayi ŋuli bitjandhiyi dhawaṯmaramanydja nhanŋuway ŋayi ŋunhi wäyinnhanydja, bala ŋayipinydja ŋuli marrtji ŋurruŋuna yukurra, ga walalanydja ŋuli malthun nhanŋu marrtji, liŋgu walala marŋgi nhanŋu rirrakaywu. \v 5 Yakana walala yurru ŋunhiyi wäyin walala malthun ŋula yolkunydja yolŋuwu wiripuŋuwunydja, yana walala yurru gundupumana yukurra barrkuwatjthirrina mulkuruwalanydja yolŋuwala, liŋgu yakana walala marŋgi ŋurikiyinydja rirrakaywu yolŋuwu mulkuruwunydja.” \p \v 6 Yo, ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja dhuwalayi dhäruktja goḏu-mayali'mirri, ga walalanydja yaka warray nhanŋu mayali' dharaŋara. \p \v 7 Bala biyapul ŋayi Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋarra dhuwala dhurrwaranydja ŋurikiyi wäyingunydja malaŋuwu gärrinyarawu. \v 8 Ŋäthilinydja ŋunhinydja, wiripuna yolŋu walala marrtjina nhumalaŋgala, yurru walala ŋunhi manaŋganmirri, ḏukṯuk walala yana manaŋinyarawu ŋurikiyi malaŋuwu, yurru walalanydja ŋunhiyi wäyindhunydja walalay yaka warray dharaŋara ŋäkula rirrakay ŋunhi wiripuŋunhanydja, yaka warray malthurruna. \v 9 Ŋarrapi dhuwala dhurrwaranydja wal'ŋu. Ŋunhi nhe yurru ŋula yol yolŋu gärri ŋarrakalaŋukurrunydja, nhenydja yurru walŋana nhina yukurra; nhe yurru gärri lili, ga bala nhe yurru dhawaṯthun, bala maḻŋ'marama nhe yurru biyapulnha ḻatju' ŋatha dhika, maranhuyirri yurru yukurra ŋarrakalana. \v 10 Ŋayi ŋuli ŋunhi manaŋgandja yolŋu marrtji lili, märr ŋayi yurru manaŋirri, ga buma murrkay'kuma, goḏuy-wumana ŋayi yurru baḏuwaḏuyunna. Ga ŋarranydja dhuwalanydja marrtjina lili, märr nhuma yurru walŋana nhina yukurra, biyapulnha wal'ŋu walŋa dhikana. \p \v 11 “Yo. Ŋarranydja dhuwala manymak warray wal'ŋu djäkamirri. Ŋayina ŋuli ŋunhi manymaknha wal'ŋu djäkamirri yolŋu wekanhamirrinydja ŋanyapinyay ŋayi rakunydhinyarawunydja, märr yurru walalanydja nhanŋu wäyindja walala walŋana nhina yukurra. \v 12 Ŋunhi walala yurru wiripuŋuwalanydja yolŋuwala goŋŋura, ŋurikalanydja ŋunhi walala yaka nhanŋuway wäyin walala, ŋayinydja yurru ŋunhi wiripunydja djäkamirri waṉḏirrina-wala, gonha'yunna walalanha djäkamiriwŋura yana, ŋunhi ŋayi ŋuli nhäma maḏakarritjnhanydja wuŋgannha, ŋayi ŋuli marrtji lili withiyan. Bala ŋayinydja ŋuli ŋunhi maḏakarritjthunydja wuŋgandhu bumana marrtji, barrkuwatjkumana wäyinnhanydja walalanha. \v 13 Yo, ŋunhiyi wiripu yolŋu ŋuli waṉḏirrinydja, gonha'yun wäyinnhanydja walalanha ŋunhinydja, liŋgu ŋayi djäma ŋuli yukurra yana märranharawu ŋula nhäku; yaka ŋayi ŋuli yukurra märryu-ḏapmarama ŋunhi wäyinnha malaŋunha. \p \v 14-15 “Ŋarrapi dhuwala manymaktja wal'ŋu djäkamirri. Ŋarra marŋgi ŋarrakalaŋuwunydja yolŋuwu walalaŋgu, ga walala ŋarraku marŋgi, bitjan yana liŋgu bitjan Bäpa ŋarraku marŋgi, ga ŋarra nhanŋu Bäpawu marŋgi. Ga ŋarranydja yurru wekanhamirri warray rakunydhinyarawu ŋarrakalayŋunydja yolŋuwu walalaŋgu, märr walalanydja yurru yaka rakunydhirri, walŋana yana yukurra yurru nhina. \v 16 Ga wiripu-guḻkuny'tja ŋarraku nhina yukurra ŋunha wiripuŋuwala goŋŋura; ŋarranydja yurru walalanhana märrama, walala yurru ŋäma ŋarranha rirrakaynydja, dharaŋanna ŋunhi, bala marrtjina yana ŋarrakala, ŋurruk-manapanmirrina yurru waŋganydhirrina. Yo, walala yurru ŋunhiyi ŋarrakuwaynydja yolŋu walala bukmak waŋganynha yana ŋurruktja, ga ŋarrapi yana yurru walalaŋgu waŋgany djäkamirrinydja. \p \v 17 “Yo, Godthunydja Gunhu'yunydja ŋarranha yukurra märryu-ḏapmarama wirrki warray, liŋgu ŋarranydja yurru wekanhamirri, bala rakunydhirrina yurru, märr yurru ŋarra walŋa ŋarrakuwaynydja ŋarra roŋiyinyamaramayi märrama. \v 18 Yakana yukurra ŋula yolthu ganydjarr gäma bunharawunydja rakunygunharawunydja ŋarraku, yakana yurru ŋula yolthu djaw'yun ŋarrakunydja walŋa; ŋarrapi yana yurru wekanhamirri ŋarrakuwaynydja ŋarra walŋa. Yo, ŋarrapi yana yurru walŋa wekanhamirri rakunydhinyarawunydja, ga ŋarrapi yana gäma yukurra ganydjarr märranharawu roŋiyinyamaranharawunydja ŋarrakuwaynydja ŋarra walŋawu beŋuru rakunyŋurunydja, liŋgu bitjarrayi ŋayi ŋarrakala Bäpayunydja nherrara ŋarrakunydja rom.” Ga bitjarra ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja yukurrana ŋanyapinyay ŋayi. \p \v 19 Bala dhiyaŋuyina dhärukthu walalanha yolŋu'-yulŋunhanydja barrkuwatjkuŋala märrma'lilinydja malalili. \v 20 Wiripu-guḻku'yunydja yolŋuyu walalay ŋanya yukurrana ḻakaraŋala Djesunha bitjarra, “Bawa'mirri dhuwali. Mokuywalaŋumirri ŋayi birrimbirrmirri. Yaka walala mäkiri'-witjurra nhanŋu dhärukku.” \v 21 Ga walala wiripu-guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu waŋana bitjarra, “Yaka dhuwala ŋayi Mokuywalaŋumirri birrimbirrmirri. Nhanŋunydja dhäruk ḻatju' warray wal'ŋu dhika. Yakana ŋuli Mokuyyunydja maŋutjimirriyaŋu bambaynhanydja yolŋunha.” \s1 Ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu walala yarryurrunana nhanŋu Djesuwu \p \v 22 Yo, ŋunhiyi Guyaŋinyaramirrinydja Walu liŋguna bunana, yäku ‘Walu Wekanhaminyaranydja Godkala’, bala guḻku' yolŋu walala yukurrana marrtjina ḻuŋ'maranhamina Djurutjalamlili, yurru waluyunydja ŋunhi ŋulwitjthana. \v 23 Ga ŋulinyaramirriyu waluyu, ŋayi Djesu yukurra marrtji'-marrtji Gunhu'wala Buṉbukurru, yurru warraŋul ḻikangurru, ŋunhi walala ŋuli ḻakaramanydja ŋunhiyi yäkunydja “Djalamangu Gali'.” \v 24 Bala walalanydja yolŋu'-yulŋuyunydja nhämana ŋanya, bala marrtji ḻuŋ'thunna, bala walala ŋanya dhä-wirrka'yun bitjanna gam', “Nhämunha'mirri ŋanapurru yurru galkundja? Ma' ḻakaraŋana ŋanapurruŋgala dhunupa yana. Yol dhuwala nhe yolŋunydja?... Dhuwalayina nhe dhawu'mirri-yanharanydja ŋiniya?... Gunhu'wuŋu djuy'yunaranydja?” \p \v 25 Bala ŋayinydja Djesunydja buku-wakmarama waŋa bitjanna, “Liŋgu muka ŋarra nhumalaŋgala ḻakaraŋalanydja, ga nhumanydja ŋarraku yaka warray ŋula märr-yuwalkthina. Ŋarra ŋuli djämanydja yukurra dhuwala ŋarrakalaŋuwala Bäpawala yäkukurru. Nhäŋa walala ŋarraku djäma, bala marŋgithiyana, yol ŋarra dhuwala yolŋunydja. \v 26 Yurru yakana nhuma ŋuli yukurra märr-yuwalkthirrinydja ŋarraku, liŋgu nhuma ŋunhiyinydja yakana ŋarrakalayŋumirri walala. \p \v 27 “Yo. Ŋarrakalaynydja yolŋuyu walalay ŋuli dharaŋan warray ŋarranhanydja rirrakay, ga ŋäma muka, bitjan ŋuli boḏinydhu wäyindhu ŋäma dharaŋan nhanŋuway djäkamirrinha rirrakay, bala malthunna yurru nhanŋu ŋurikiyi. Yo, ŋarranydja marŋgi ŋarrakalayŋuwunydja yolŋu'-yulŋuwu, ga walalanydja ŋuli malthunna ŋarraku. \v 28 Ŋarra ŋuli wekama walalaŋgu walŋa gupaḏalŋuwunydja nhinanharawu, ga yakana yurru walala ŋula buwayakthirri winya'yundja; ŋarranydja yurru ŋarrapi ŋayathama walalanha baṯ bitjanna, ga yakana yurru ŋula yolthu djaw'yundja walalanha ŋulaŋuruyi ŋarrakala goŋŋurunydja. \v 29 Yo, ŋarrakala Bäpayu wekaŋala walalanha ŋarrakalaynha goŋlili, ga ŋayinydja Bäpanydja ŋarraku biyapul wal'ŋu waŋarr, djuḻkmarama yukurra ŋunhinhanydja yolŋunha; yakana yurru ŋayi ŋula yolthu djaw'yun ŋulaŋuru ŋarrakalaŋuwala Bäpa'mirriŋuwalanydja goŋŋuru. \v 30 Ŋilinyunydja dhuwala, Bäpa ŋarraku ga ŋarrapi, waŋganyŋura yana ŋilinyu dhuwala yulŋunydja.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \p \v 31 Bala walalanydja dharrana yolŋu'-yulŋuyunydja guṉḏa warray galkara, walala bini bunhana ŋanya Djesunha. \p \v 32 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Way, guḻku'mirri muka nhuma nhäŋalanydja ŋarrakala ŋamakurruny'tja djämawuy, ŋunhiyi djämanydja ŋunhi ŋayi ŋarrakala Bäpayu wekaŋala. Wanhaŋuwuy dhika djämawuynydja nhuma yurru ŋarranha bumanydja?” \p \v 33 Ga walalanydja buku-wakmaraŋala bitjarra warray, “Yaka dhuwala ŋurikiynydjayi ŋamakurru'wuynydja ŋanapurru yurru nhuna buma. Bumanydja ŋanapurru yurru nhuna dhuwala ŋurikiy ŋunhi nhe yukurra yäku ḻakarama Gunhu'nha warku'yun, yanapi nhuma rrambaŋina be. Nhenydja dhuwala yolŋu yana, bala nhe yukurra ḻakaranhamirri nhunapinyaynha nhe be nhena God Waŋarrnydja.” \p \v 34 Ga ŋayinydja Djesunydja buku-wakmarama waŋa bitjanna, “Dhiyaŋu wukirriwuyyu nhumalaŋgala Romdhu, ŋayi Godthunydja yukurra waŋa bitjan warray gam', ‘Nhumanydja dhuwala waŋarr malanha yana,’ bitjan. \v 35 Ŋuruŋu Djorra'yunydja yukurra ḻakarama yuwalk yana, ga dhärra yukurra yurru bitjanna liŋgu; ga Godthunydja ŋayipi ḻakaraŋala ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunha ‘waŋarr walala’ bitjarra, ŋunhinhanayi yolŋunha ŋunhi walalaŋgala ŋayi dhäruk nhanŋuway wekaŋala. \v 36 Ga ŋarranydja dhuwala ganaŋ'maranharana Gunhu'wuŋu, ŋayi ŋarranhanydja djuy'yurruna lili dhipala munatha'lili. Ga nhäkuna nhuma yukurra waŋa ḻakarama bitjandja, be ŋarra yukurra warku'yun Godnha, ŋunhi ŋarra yukurra ḻakaranhamirri ŋarranhay ŋarra Godku ŋarranydja dhuwala Gäthu'mirriŋu bitjandhi. \v 37 Nhäŋa dhuwala djämawuy ŋarrakuŋu, bala djarr'yurrana. Ŋunhi bini ŋarrakuŋu djäma yakanydja ŋulaŋuru Godkuŋu, ŋurikiyinydja yakana märr-yuwalkthiya ŋarrakala. \v 38 Ga ŋuli ŋarra yukurra djäma Gunhu'walanydja ganydjarryu, yana biyaka märr-yuwalkthiyana ŋarraku djämanydja, bayyi nhuma yukurra yaka mak märr-yuwalkthirri dhärukku ŋarrakunydja, ŋunhi nhaltjan ŋarra yukurra waŋa. Yo, biyaka märr-yuwalkthiya yana ŋarrakalanydja, märr yurru nhuma marŋgithirrina bala dharaŋanna, ŋunhi ŋilinyunydja dhuwala waŋgany yana, liŋgu ŋayi Bäpa ŋarrakala, ga ŋarra nhanukala Bäpawala.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 39 Bala walala ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja biyapul ŋoy-dharrana; walala bini ŋanya mulkanhana. Bala ŋayinydja marrtjina Djesunydja winya'yurruna warray walalaŋgala. \p \v 40 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesuyu gonha'yurrunana Djudiyanydja wäŋa, bala marrtjina balayi roŋiyina buḏapthurruna mayaŋ'ku Djodanbuyŋunydja. Ga ŋunhi ŋayi bunananydja ŋunhili wäŋaŋura, ŋunhiliyi ŋunhi ŋayi ŋuli yukurranha Djondhu ḻiya-ḻupmaranha ŋäthili, bala ŋayi nhinananydja yukurrana ŋunhiliyina Djesu. \v 41 Ga guḻku' yolŋu'-yulŋu marrtjina ḻuŋ'thurruna nhanukala ŋunhiwalayinydja, bala walala waŋanhamina yukurrana yolŋu'-yulŋunydja bitjanminana, “Djondhunydja ŋunhi ŋuli yukurranha yaka warray djäma ganydjarr ḏumurru wal'ŋu ŋula nhä, yana ŋayi ŋuli ḻakaranhanydja dhunupamirriyanha dhuwalayi ḏarramunha. Ga bukmak nhä malanha ŋayi ŋuli yukurranha ḻakaranhanydja ŋanya yuwalk yana,” bitjannayi. \p \v 42 Ga guḻku' yolŋu walala märr-yuwalkthinana nhanŋu Djesuwu ŋunhiliyinydja wäŋaŋura. \c 11 \s1 Djesuyuna ŋuli ŋayipina Walŋakumanydja rakunynha \p \v 1-2 Ŋunhala Bithini wäŋaŋura yäkuŋura, Djudiya makarrŋura, yolŋu yukurrana nhinana yäku Lätjuritj, yurru gutha'mirriŋunydja ŋayi yapa'manydjiwu yäkuwu dhiyaku maṉḏaku, Merriwu ga Mäthawu, ga maṉḏanydja yukurrana nhinanayi ŋunhili bili wäŋaŋura Bithini. Dhuwalanydja ŋunhi Merrinydja yäku ŋunhi ŋayi buŋgan bäw' rarryurruna Garraywala Djesuwala ḻukulili, bala ŋayi ŋunhi baṉḏany'kuŋalanydja marwatthuna nhanukalay ŋayi, ŋanya Djesunha ḻukunydja. \p \v 3 Waŋganymirrinydja waluyu ŋayi Lätjuritj rirrikthurrunana mirithinana wal'ŋu, bala maṉḏa yapa'mirriŋuyunydja maṉḏathu djuy'yurrunana dhäruknha nhanŋu Djesuwunydja, ga balanyara ŋunhi dhäruktja maṉḏa djuy'yurruna gam', “Garray. Dhuwala nhuŋu marrkapthunaramirrinydja yukurra yolŋu rirrikthunna,” bitjarra. \p \v 4 Ŋunhi ŋayi Djesuyu ŋäkulanydja ŋanya Lätjuritjnha, bala ŋayi waŋananydja bitjarrana, “Yakana yurru ŋuriŋi rerriyunydja ŋanya ŋayathama yukurra baṯ bitjan rakunygunydja. Liŋgu ŋuliwitjandhi rerrikurrunydja yolŋu'-yulŋuyu yurru nhäma Gunhu'wunydja ḻatju' wal'ŋu rom, märr yurru yolŋuyu walala nhäma dharaŋanna Gäthu'mirriŋunhana ŋunhi Gunhu'wu, bala wokthunna yurru nhanŋu.” \p \v 5 Yo. Marrkapthundja ŋayi yukurra Djesu yapa'mirriŋuwu maṉḏaku, Merriwu ga Mäthawu, ga nhanŋuway Lätjuritjku, \v 6 yurru ŋayi Djesuyu ŋäkulanydja ŋunhi rerrinydja ŋanya, bala ŋayi yakana marrtjinanydja walalaŋgala ŋulinyaramirriyunydjayi. Nhinanana ŋayi yukurrana yana ŋunhili bili wäŋaŋura, yana liŋgu ga märrma' munha djuḻkthurruna. \v 7 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Djesuyu waŋanana ŋanapurrunha ŋunhi nhanŋuway ḻundu'mirriŋunhanydja walalanha bitjarrana, “Gul' ŋilimurru marrtji balayi roŋiyirri Djudiyaliliyi makarrlili wäŋalili.” \p \v 8 Ga ŋanapurrunydja ŋunhi nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala waŋana bitjarra warray ŋanya Djesunha, “Way Garray. Märr-yawungunydja ŋunhi walala Djudiyapuyŋu yolŋu'-yulŋu nhuŋu ŋayaṉ'-dharranha bunharawu muka; ŋunhiyinydja goŋ-guṉḏana yolŋu-yulŋu, walala bini bunha guṉḏayuna nhuna, rakunygunhana. Bay' nhenydja balayi yurru roŋiyirriyi?... ŋunhamalayi wäŋalili?” \p \v 9 Bala ŋayi Djesunydja waŋa ḻakarama mayali'kurrunydja bitjanna gam', “Wäŋanydja ŋuli walupuyyirri märr-weyin, ga yurruna ŋunhi yurru munhakuyirrinydja, munhanydja yupthun. Ŋunhi ŋuli yukurra yolŋu marrtji walupuynydja, ŋamathamana ŋayi ŋuli yukurra marrtji, yakana ŋayi ŋuli ŋula galkirri, liŋgu djarraṯawun'mirri dhuwala wäŋa. \v 10 Ga ŋunhi ŋuli yolŋu marrtji munhakunydja, ŋayi ŋuli dhumbal'yunna, liŋgu djarraṯawun'miriwnha ŋunhinydja yolŋu. Ga dhuwalanydja baḏak waluwuy ŋarraku.” \p \v 11 Ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋunhi ŋayi waŋananydja bitjarrayi Djesu, bala ŋayi ḻakaraŋalanydja bitjarrana, “Ŋilimurruŋgu ḻundu Lätjuritjtja yakurrnha yukurra ŋorra ŋunha, yurru ŋarranydja yurru dhuwala marrtjina, ga dhirr'yunna ŋanya.” \v 12 Bala ŋanapurrunydja ḻundu'mirriŋunydja walala waŋana bitjarra warray, “Way Garray. Ŋunha ŋayi yukurra ŋorra yakurrnydja, ŋayinydja yurru ŋamathirrina yana,” bitjarra. \v 13 Yo, ŋayinydja ŋunhi Djesuyu mayaliny'tja ḻakaraŋala ŋanya rakunydhinyarana, yurru ŋanapurrunydja guyaŋina yanapi ŋayi mayali' ḻakaranha ŋorranhara yana yakurrwuy. \p \v 14 Bala ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala warraŋulnha ŋanapurruŋgala bitjarrana gam', “Yolŋunydja ŋunha liŋguna rakunydhinana. \v 15 Ŋarranydja galŋa-djulŋithirri yukurra ŋunhi ŋarra yaka ŋunhiliyi, liŋgu ŋurikalayi rakunygalanydja nhuma yurru nhämana walŋamirrina rom ŋarraku, bala märr-yuwalkthirrina. Gul' ŋilimurru marrtjina bala nhanukala go,” bitjarra ŋayi Djesu waŋana ŋanapurruŋgala. \p \v 16 Bala ŋayi waŋganydja, yäku Dumitjtja, ŋunhi ŋayi wiripunydja yäku Ŋurru-maltjaṉa, waŋana wiripu-guḻku'walanydja ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala bitjarrana, “Gul' ŋilimurru marrtjina, malthunna Garraywuna. Ŋilimurru yurru rrambaŋi rakunydhirrinydja nhanukala.” Bala ŋanapurru marrtjinana, wäŋgaŋalana bala Bithinililina wäŋalili. \p \v 17 Marrtjinanydja ŋanapurru yukurrana-a-a, yana liŋgu-u-u ga bur-way ŋunhilinydja wäŋaŋura Bithininydja, bala ŋanapurru ŋäkula dhäwuny'tja rakunydhinyarana ŋanya, liŋguna walala märrkitjkuŋalanydja mathirralilina, ga ḏämbumiriwnha nhanŋu munhanydja ŋunhili mathirraŋuranydja. \p \v 18-19 Yurru ŋunhi Bithininydja wäŋa galki Djurutjalam, ga guḻku' yolŋu'-yulŋunydja ŋurukuy Djudiyapuyŋunydja liŋguna yukurrana bunana Bithininydja, withiyaranydja maṉḏanha Mäthanha ga Merrinha, marrparaŋ'tja maṉḏaku ŋunhimalayi, gutha'mirriŋuwalanydja maṉḏakalaŋuwala bäpurru'lili. \p \v 20 Ga maṉḏa Mäthayu ga Merriyu ŋäkula Djesunha bunanharanydja, bala ŋayi Mäthanydja waṉḏinana dhika nhinana bala gumurr'yurrunana nhanŋu. Yurru Merrinydja yaka gumurr-waṉḏina nhanŋu Djesuwu, nhinana yana yukurrana ŋunhili bäyma buṉbuŋura. \v 21 Yurru ŋayi Mäthanydja waŋana nhanŋu Djesuwu bitjarrana, “Way Garray, ŋunhi bini nhe ŋäthilinydja dhiyala, ŋayinydja bini ŋarraku gutha'mirriŋunydja walŋathinya warray; yaka ŋayi bini rakunydhinya. \v 22 Yurru dhiyaŋunydja-wala yaka dhuḏitj nhuŋu. Ŋarranydja dharaŋan yukurra yulŋunydja, ŋunhi nhe yurru ŋäŋ'thun Godnha ŋula nhäku, ŋayi yurru nhuna wekamana yana.” \p \v 23 Bala Djesuyunydja ḻakaraŋala Mäthawu bitjarrana, “Nhuŋu yurru gutha'mirriŋunydja walŋathirriyi.” \p \v 24 “Yo Garray,” bitjarra ŋayi Mäthanydja waŋana. “Marŋgi warray ŋarra ŋurikiyinydja, ŋunhi ŋayi yurru walŋathirriyi ŋuriŋi dhä-yawar'yunarayunydja waluyu, ŋunhi yurru bukmak Gunhu'walaŋumirri yolŋu'-yulŋu walŋathirriyi.” \p \v 25 Yurru Djesunydja waŋa ḻakaranhamirri bitjanmirri, “Ŋarrapi dhuwala yuwalkŋunydja wal'ŋu walŋa, ga balanyarayi bili ŋarra dhuwala walŋa-wekanharamirriyi yana yulŋunydja, liŋgu ŋarra ŋuli walŋakuma yolŋunhanydja walalanha beŋuru rakunyŋuru. Ŋuli yukurra yolŋuyu märr-yuwalkthirrinydja ŋarranhanydja, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu walŋana yukurra nhina, bäyyi nhanŋu yurru rumbalnydja ŋunhi rakunydhirri. \v 26 Ŋula yol yolŋu yukurra yurru nhina ŋarrakalanydja märr-yuwalkthinyarayu, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu bäyŋuna rakunydhirri, nhina ŋayi yurru yukurra walŋana yana gupaḏalnha-wala, dhawar'yunamiriwnha. Märr-yuwalkthirri muka nhe yukurra dhuwala yulŋunydja?... dhiyakuyinydja malaŋuwu?” \p \v 27 “Yo Garray,” bitjarra Mäthanydja waŋana buku-ruŋiyinmaraŋala Djesuwu. “Ŋarranydja yuwalkkuma yana yukurra märr-yuwalkthirri nhuŋu, ŋunhi nhenydja dhuwala ŋunhiyi walŋakunharamirri ŋunhi Gunhu'yu dhawu'mirriyaŋala ŋäthili, ŋayi yurru yarrupthun lili dhipala munatha'lili. Ŋe. Nhe dhuwala Gäthu'mirriŋu Gunhu'wu Godkunydja.” \p \v 28 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋuru ŋunhi ŋayi Mätha waŋana bitjarrayi, bala ŋayi roŋiyinana balayi wäŋalili, ga garr'yurruna ŋanya nhanŋuway gutha'mirriŋunhana Merrinhana, yurru gayul maṉḏa garr'yunminanydja walalaŋgala, bitjarrana gam' ŋayi garr'yurrunanydja Merrinha. “Dhuwalana ŋayinydja Garraynydja, liŋguna bunanana, yurru ŋayi waŋananydja nhuŋu.” \v 29 Ŋäkulanydja ŋayi Merriyu, bala ŋayi ganydjarryuna waṉḏinanydja nhanbala bunananydja Djesuwa. \v 30 Liŋgu ŋayi Djesunydja bäyŋu muka yana gärrina ŋunhimala buṉbumirrililinydja wäŋalili, ŋunhili muka yana bäyma ŋayi yukurrana galkurrunanydja, ŋunhi ŋayi Mätha bunana nhanŋu ŋäthili. \p \v 31 Ga ŋuriŋinydja gurruṯu'mirriyunydja walalay nhäŋala ŋanya Merrinha gaŋgathinyaranydja, bala walala guyaŋina bitjarrana, yanapi ŋayi marrtjinya bala mathirralili ŋäthinyarawu. Bala walala bukmakthinana ḏurryurruna ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja, ga ḻunduwana nhanbala malthurruna. \p \v 32 Ga ŋunhi ŋayi bunananydja Merri nhanŋu Djesuwu, bala ŋayi bun'kumu-nyilŋ'thurrunana nhanukala gumurrlilina, bala yana waŋana bitjarrana, “Garray, ŋuli bini nhe bunanha ŋäthilinydja dhiyala, ŋarraku gutha'mirriŋunydja bini walŋathinya warray.” \p \v 33 Ŋayi Djesuyunydja ŋanya nhäŋala ŋäthinyaralili, ga bitjarrayi bili nhanŋu gurruṯu'mirri walala ŋäthinyaminayi, bala ŋayinydja nhanukala Djesuwala birrimbirr ŋayaŋuŋuranydja ŋaramurryinana märr-ŋaḏi'na, bala gaŋgathinyamaraŋalana ŋayi yana ŋunhi marrtjina yulŋunydja. Bala ŋayi waŋana dhä-wirrka'yurrunana walalanha bitjarrana, \v 34 “Wanhamala dhika nhuma ŋanya mathirraliliyaŋalanydja?” Ga walalanydja garr'yurruna ŋanya bitjarra, “Go malthurrana lili Garray, nhe yurru nhämana.” \v 35 Bala ŋayinydja Djesunydja ŋäthinana. \p \v 36 Ga gurruṯu'mirriyunydja walalay nhäŋala ŋanya ŋäthinyaralili, bala waŋanhamina bitjanminana, “Nhäŋana ŋanya ŋunhana ya'. Mirithirri yana ŋayi yukurra märr-ŋamathirrinydja nhanŋu.” \v 37 Ga wiripuwurruyunydja ḻakaraŋala bitjarra, “Dhuwalanydja ḏarramu ŋunhiyi muka, ŋunhi ŋayi melmirriyaŋala bambaynha yolŋunha ŋiniya? Ga nhäku warray ŋayi gonha'yurruna ŋunhanydja yolŋunha, ŋunhi ŋayina yukurra dhuwala ganydjarr walŋakunharamirrinydja ḏälkuma, märr ŋayi bini yakana rakunydhinya?” \p \v 38 Bala nhanŋu Djesuwu ŋayaŋunydja ŋunha djinawany'tja biyapulnha ŋoy-djingaryurruna, bala ŋayi yana marrtjinana bala mathirralilina, yurru dhurrwaranydja ŋunhiyi mathirra dhaḻ'yunara yindiwuynha guṉḏawuy. \v 39 Bala ŋayi waŋanana walalanha Djesuyu, “Ma', giṯmaraŋana walala dhuwali dhurrwaraŋurunydja guṉḏa,” bitjarra. Yurru Mäthanydja waŋana bitjarra, “Way Garray, ḏämbumiriwnha dhuwala munhanydja nhanŋu dhuwali mathirraŋuranydja. Mak ŋilimurrunha ŋayi yurru wekamana.” \p \v 40 Yurru Djesunydja waŋana nhanŋu bitjarra, “Liŋgu ŋarra nhuŋu ḻakaraŋalanydja ŋäthili muka, ‘Ŋuli nhe yurru yuwalkkumanydja märr-yuwalkthirri, nhenydja yurru nhämana ŋunhiyi Gunhu'wunydja ḻatjuny'tja dhika wal'ŋu rom.’” \v 41 Bala yana walala giṯmaraŋalana guṉḏanydja, ḻapmaraŋalana ŋunhiyi dhurrwaranydja. \p Bala yana ŋayi Djesu buku-garrwarthinanydja nhäŋala bala djiwarr'lili, ga waŋana bitjarrana, “Bäpa, ŋarra nhuna yukurra mirithirri buku-wekamanydja dhiyaku, ŋunhi nhenydja ŋarraku mäkiri'-witjurrunana. \v 42 Ŋarranydja marŋgi dhiyakuyi, ŋunhi nhenydja bitjan liŋgu ŋuli yukurra mäkiri'-witjun ŋarraku, yurru ŋarra dhuwala waŋana bitjarrayinydja dhiyakala walalaŋgala milma yolŋu'-yulŋuwala, märr yurru walalanydja märr-yuwalkthirri ŋunhi ŋarranydja nhokuŋu djuy'yunara.” \p \v 43 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi waŋana bitjarrayi, bala ŋayi Djesu gawaw'yurruna yäku ḻakaraŋalana bitjarrana gam', “Go Lätjuritj, dhawaṯthurrana lili.” \v 44 Bala ŋayi ŋunhi rakunydja yolŋu gaŋgathinana, bala walmanana ŋuliŋuruyinydja mathirraŋurunydja walŋana dhika. Yurru ŋayi dhawaṯthurrunanydja ŋurikimirri liŋgu yana yulŋunydja, manydjarrka'mirri, garrpi'-garrpiṉara waŋgany-manapanara, baṉdja maṉḏanha ga rumbal, ga yana liŋgu ga ḻukulili wapthurruna, ga buku garrpiṉara. Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Ma' yupmaraŋana walala nhanukala girriny'tja rumbalŋurunydja; dhayaḻakuŋana ŋanya,” bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. Bala yuwalkthina walala yupmaraŋalanydja nhanukala, bala ŋayi marrtjinanydja yänana, wäŋalilinydja nhinana bala. \s1 Ŋurru'-ŋurruŋu yolŋu'-yulŋu wananhamina bunharawu Djesuwu \p \v 45 Bala guḻku'yuna yolŋu'-yulŋuyu nhäŋalanydja ŋunhi nhaltjarra ŋayi Djesuyu walŋakuŋala beŋuru moluŋuru Lätjuritjnha, ga wiripu-guḻkuny'tja märr-yuwalkthinana nhanukala, ŋunhi Djudiyawuynydja wäŋawuy yolŋu'-yulŋu, ŋunhi walala yukurrana marrtjina lili marrparaŋgunharawu Merriwu. \v 46 Ga wiripunydja mala gundupuŋala, bala ḻakaraŋala ŋurikala warray yolŋuwala walalaŋgala, Rom-dharraymirriwala warray, walala ḻakaraŋalanydja ŋurikiyyinayi ŋunhi ŋayi Djesuyu nhaltjarra djäma. \p \v 47 Bala walala Rom-dharraymirrinydja yolŋu'-yulŋu ga ḏalkarra'mirrinydja walala ŋurru'-ŋurruŋunydja ḻuŋ'maranhaminana marrtjina waŋganylilina, buku-ḻuŋ'thurruna waŋanhaminyarawuna nhanŋu Djesuwu. Bala walala waŋanhaminanydja yukurrana bitjanminana, “Nhaltjanna ŋilimurru yurru dhuwala ŋanya yolŋunydja? Ŋayinydja yukurra dhuwala djäma biyapulnha wal'ŋu dhika romdja, ŋutu'-ḏälnha yana. \v 48 Ŋuli ŋayi yurru yukurra balanyarayinydja djäma bitjan liŋgu, bala yurru yukurra yolŋu'-yulŋunydja bukmakthirrina malthun ga märr-yuwalkthirri nhanŋuna. Bala ŋayi yurru ŋuriŋi ŋurruŋuyunydja yolŋuyu, Rawumbuyŋuyunydja buŋgawayu djuy'yunna miriŋunhana, walala yurru bumana marrtji, ga bak-bakmaramana ŋilimurruŋgunydja wäŋa ga yolŋu'-yulŋunha, märr yurru ŋilimurru yakana Djuw bäpurru' biyapulnydja.” Ga bitjarra walala ŋaḻapaḻmirri yukurrana waŋanhaminanydja. \p \v 49 Yurru ŋayi waŋganydja ḏarramu, Ḻiya-ŋärra'mirri ŋunhi wal'ŋu yäku Gayapatjtja waŋana bitjarrana, “Nhä nhuma dhuwala yolŋunydja walala?... dhuŋamirri? \v 50 Yaka muka yana nhuma dhuwala marŋginydja ŋiniya? Manymak warray ŋunhi yurru waŋgany yolŋu rakunydhirri bukmakkunydja yolŋu'-yulŋuwu, märr yurru yakana bukmak ŋilimurru bäpurru' murrmurryun,” bitjarra. \p \v 51 Yurru ŋunhiyi dhäruk ŋunhi ŋayi waŋana bitjarranydja, yaka nhanukuŋuway guyaŋinyara yana. Ŋunhiyinydja ḏarramu Ḻiya-ŋärra'mirri Godku, ga ŋunhiyi dhäruktja nhanŋuway Godku, ŋayi nhanukala ḻakaraŋala Djesunha, ŋunhi ŋayina yurru rakunydhirri ŋurikiyinydja bäpurru'wu walalaŋgu. \v 52 Ga bitjandhi liŋgu ŋayi yurru rakunydhirrinydja bukmakku yana Gunhu'walaŋuwu yumurrku'wunydja bäpurru'wu ga bäpurru'wu malaŋuwu, ŋunhi walala yukurrana barrkuwatjthina, märr yurru ŋayinydja waŋgany-manapanna ŋilimurrunha, waŋganygumana yana ŋurruk. \p \v 53 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja, ŋurru'-ŋurruŋu buŋgawamirri ŋunhiyi walala yukurrana waŋanhaminana, dhä-ḏal'yunmina nhanŋu Djesuwuna bunharawu, wanhawitjan walala ŋanya yurru buma murrkay'kumanydja. \p \v 54 Yurru Djesunydja yukurrana yaka marrtjina ŋuliwitjarrayi wäŋakurru baṉarra'kurrunydja, yana ŋayi gonha'yurruna ŋunhiyinydja wäŋa Djudiyanydja, bala marrtjina ŋayilpilili warray wäŋalili. Ga ŋunhilina wäŋaŋura yäkuŋura Burayimnha ŋayi yukurrana nhinananydja, nhanukalayŋuwalana ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala. \p \v 55 Yurru galkina ŋunhi walu Ḻäy-yuḻkmaranhamirrinydja, gilitjinana marrtjina, bala walala yolŋu'-yulŋunydja marrtjina ḻuŋ'thurrunana ŋunhimalayina wäŋalili Djurutjalamlilina, wäŋaŋuru ga wäŋaŋuru ga wäŋaŋuru; walala marrtjinanydja ŋäthili yana ḏarrtjalkkunhaminyarawuna, girri'-ŋamathina ŋurikiyina waluwu ŋunhi walala yurru guyaŋirri roŋiyirri ŋunhiyi walu ŋunhi Godthu ŋäkirrmaraŋala ŋäthili wal'ŋu walala-miṯtjinha Yitjuralnha bäpurru'nha. \p \v 56 Ga ŋunhiliyinydja walala yolŋu'-yulŋunydja maŋutji-ḻarruŋalana yukurrana nhanŋu Djesuwu; ga ŋunhili Buṉbuŋura Gunhu'wala, yolŋu walala marrtjina dhä-wirrka'yunminana bala-lili'yunminana bitjanmina gam', “Nhaltjan nhuma yukurra guyaŋirrinydja? Marrtji muka ŋayi yurru lilinydja?... dhipalanydja Ḻäy-yuḻkmaranharamirrililinydja? Mak yakana ŋayi yurru marrtji lili, liŋgu dhuwalanydja wäŋa ŋayan'mirrina, ga yolŋu'-yulŋu.” \v 57 Walala yukurrana waŋananydja bitjarrayi ŋunhi, liŋgu ŋurru'-ŋurruŋuyunydja yolŋu'-yulŋuyu, ḏalkarra'mirriyunydja walalay ga Rom-dharraymirriyunydja walalay liŋguna nherrarana romdja ŋurikiyyi, bitjarrana gam', “Ŋunhi balaŋu ŋula yol marŋginydja Djesuwu, wanhaka ŋayi yukurra nhina, ŋayi yurru ḻakarama ŋanapurruŋgala ŋanya, märr yurru ŋanapurrunydja marrtji, bala mulkana ŋanya,” bitjarra. \c 12 \s1 Merriyu rarryurruna buŋgan bäw' Djesuwala ḻukulili \p \v 1 Ga ŋayinydja ŋulinyaramirriyu Djesunydja marrtjina bala Bithinililina wäŋalili, ga nhinana ŋayi yukurrana ŋunhalayi Lätjuritjkala wäŋaŋura, ŋurikala ḏarramuwala ŋunhi ŋayi ŋanya walŋakuŋala moluŋuru Djesuyu. \v 2 Ga ŋunhili wäŋaŋura walalanydja ŋäthilimirriyaŋala ŋathana nhanŋu Djesuwu. Yo, ḻukanydja ŋanapurru yukurra, ga ŋayi Mäthayunydja yukurra gäma'-gama ŋatha ŋanapurruŋgu balayi. Ga ŋayinydja yukurra Lätjuritjtja nhina nhanukala galki Djesuwala. \p \v 3 Ga ŋayi Merrinydja marrtji, bala märrama ŋunhi buŋgan bäw'nha yäku nät, yurru ŋula nhämunha'mirrina ŋunhiyi yulŋunydja, rrupiya guḻku'mirrina dhikana. Märramanydja ŋayi ŋunhiyi, bala rarryunna ḻukulilina nhanukala Djesuwala, bala baṉḏany'kumanydja ŋayi ŋanya marwatthuna nhanukalay ŋayi Merriyu. Ga wäŋanydja ŋunhiyi warrpam'nha ŋuriŋiyi buŋgandhu bäw'yunydja monyguŋala. \p \v 4 Ga ŋayi waŋganydja nhanŋu ḻundu'mirriŋu Djesuwu, yäku Djudatj-Gariyattja ŋoy warray djingaryun, ŋunhinydja ḏarramu ŋunhi ŋayi yurru ŋanya Garraynha yalala goŋ-wekama miriŋuwala, ŋayinydja waŋa bitjan warray, \v 5 “Nhäku ŋayi yukurra warrkuḻumanydja ŋunhayi buŋgan bäwny'tja? Ŋunhi ŋayi bini djalimnha wekanhana ŋunhayi, ŋayi bini märranha rrupiyanydja ŋurukuyyi bathalana, ga rrupiyanydja ŋayi bini wekanha ŋunhiyi ŋuruku ŋurruwuykkuna walalaŋgu yolŋu'-yulŋuwu.” \v 6 Bitjarra ŋayi waŋana Djudatjtja, yurru yaka ŋayi ŋunhiyi yuwalktja guyaŋina ŋunha ŋurruwuyknhanydja yolŋunha, yana ŋayi bitjarrayi waŋana, liŋgu ŋayi ŋunhi manaŋgan yolŋu, ga guyaŋinya ŋayi ŋuli rrupiya yana, liŋgu ŋayi ŋuli yukurranha ŋuriŋiyi gänha bathi rrupiyawuy ŋanapurruŋguway, ga wiripunydja ŋayi ŋuli djaw'yunana, nhanŋuwayliliyanhana ŋayi djuḻuḻ'maranhana. \p \v 7 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Gonha'yurra ŋanya. Gurrunhanna ŋayi yurru ŋunhiyinydja ŋarraku, ŋurikina waluwu ŋunhi walala yurru ŋarranha märrkitjkumana molulilina. \v 8 Liŋgu bitjan warray liŋgu walala yurru ŋurruwuyktja walala nhina yukurra dhiyala, nhuma yurru walalanha guŋga'yun bawala'mirriyu, yurru ŋarranydja yurru yaka warray nhumalaŋgala dhiyala bitjan liŋgu.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \p \v 9 Ga guḻku'yuna yolŋuyunydja walalay ŋäkula ŋanya Djesunha ŋunha Bithiniyunydja wäŋalili, bala walala marrtjinana yana ŋunhimalayi yulŋunydja; walala ḏukṯuk nhänharawu nhanŋu Djesuwu, ga bitjarrayi bili walala ḏukṯukthina nhänharawu nhanŋu Lätjuritjkunydja, ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋanya walŋakuŋala beŋuru moluŋuru. \v 10 Bala walala ŋurru'-ŋurruŋu ŋunhi waŋanhamina bitjanminana, “Ŋilimurru yurru yana bumana ŋanya ŋi,... Lätjuritjnhanydja, rrambaŋikumana maṉḏanha Djesunhana.” \v 11 Bitjarrayina walala ŋunhi waŋanhaminanydja, liŋgu walala yukurrana yolŋu'-yulŋuyunydja guḻku'yuna gonha'yurruna marrtjina walalanha, bala märr-yuwalkthinana yukurrana nhanŋuwaynha Djesuwuna. \s1 Djesu gärrinana marrtjina yutjuwaḻa'yu yarraman'thu Djurutjalamlili \p \v 12 Yo. Dhaŋaŋnha dhika yolŋu walala marrtjina ḻuŋ'thurruna Djurutjalamlilinydja wäŋalili ŋuriki guyaŋinyaramirriwunydja waluwu Läy-yuḻkmaranharamirriwunydja yäkuwu, ga wiripuyunydja waluyu walala ŋäkulana Djesunha, ŋayi yukurrana marrtjina lili, be muka yana bäyma gandarrlili. \v 13 Bala walala marrtjina ḏaw'-ḏawyurruna man'tjarrnha marwatnha, bala gundupuŋalana djunamana gumurr'yurrunana nhanŋu Djesuwu, bala ŋuriŋina man'tjarryuna marwatthuna walala yukurrana märr-yiŋgathinanydja nhanŋu, wokthurrunana manapara. Bitjarrana gam' walala waŋananydja, “Ŋilimurru wokthunna Garraywu. Dhuwalana yolŋu Gunhu'wunydja goŋmirrinydja wal'ŋu, ŋayi yukurra dhuwala marrtjinydja lili yäkumirri Garraywalaŋumirri. Ŋayinydja dhuwala Ŋurruḏawalaŋu ŋilimurruŋgu Yitjuralpuyŋuwu; ŋilimurru wokthunna nhanŋu go.” \v 14 Ga bitjarrana walala marrtjina waŋananydja bukmak yana, märr-yiŋgathinanydja Djesuwu, ŋunhi ŋayi gorruŋala marrtjina lili wäyingala ŋapaŋura, yuṯawala yarraman'kala ŋayi marrtjina nhinananydja lili. \p \v 15 Yo, ŋäthili baman'tja yolŋuyu wukirri dhäruk bitjarra gam', \q1 “Way walala, nhuma Djurutjalambuy wäŋawuy, \q2 yaka walala barrariyanydja. \q1 Dhuwalina nhumalaŋgu Ŋurruḏawalaŋunydja marrtji yukurra lili, \q2 gorrumanydja ŋayi marrtji lili yuṯawala yarraman'kala dhuwali yulŋunydja.” \p \v 16 Yo, dhuwalanydja dhäruk ŋäthiliŋuwuy yana wukirriwuy, ḻakarama yukurra Djesunha, ŋäthili yana dhunupamirriyaŋalanydja yukurrana ŋanya ḻakaraŋala. Yurru ŋanapurrunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala yaka yana marŋgithina ga dharaŋara; dhuŋamirri yana ŋanapurrunydja ŋulinyaramirriyu. Ga ŋuliŋuruna dhurrwaraŋuru ŋunhi ŋayi Djesu gaŋgathinana rakunyŋuru, ga balayi roŋiyina nhanukiyingalay wäŋalilina, bala ŋanapurru yurruna guyaŋinanydja roŋiyinanydja ŋunhiyinydja dhäruk ŋunhi ŋäthiliŋuwuynydja wukirriwuy, bala ŋanapurru dharaŋarana dhuwala dhiyaŋunydja-wala, ŋunhi yuwalk warray dhuwalayi maḻŋ'thurrunanydja. \p \v 17-18 Yo, ŋuriŋinydja yolŋu'-yulŋuyu ŋunhi walala nhäŋala Djesunha, ŋunhi ŋayi walŋakuŋala ḏarramunha Lätjuritjnha yäkunha beŋuru rakunyŋuru, walalanydja ŋunhi ḻakaraŋala ḻiw'maraŋalana dhäwu', bala bukmakthuna ŋäkulanydja Djesunha djämawuy ŋutu'-ḏälwuynydja wal'ŋu. Bala walala bukmaknha gundupuŋalanydja, gumurr'yurrunanydja nhanŋu Djesuwu, märr-yiŋgathinana manapara, ŋunhi ŋayi marrtjina lili yarraman'thu. \p \v 19 Ga ŋunhi Rom-dharraymirriyunydja yolŋu'-yulŋuyu nhäŋalana yukurrana yana walalanha, bala waŋanhamina walalawuynha bitjanminana, “Gulkuruna dhuwala ŋilimurru walalanha ḏaḏawmaramanydja yukurra. Nhäŋana ŋunhana; birrka'mirrina ŋunha yukurra malthundja nhanŋu, warrpam'nha,” bitjarra. \s1 Djesu wekanhamina ŋanyapinyay ŋayi rakunydhinyarawu \p \v 20 Ga bitjarrayi bili wiripu-guḻkuny'tja bäpurru' Gurikpuynydja wäŋawuy mulkurunydja marrtjinayi bala Djurutjalamlilinydja ŋurikiyi Guyaŋinyaramirriwunydja buku-ŋal'yunarawu ŋulinyaramirriyuyi. \v 21 Ga walalanydja ŋunhi mulku'-mulkurunydja marrtjina withiyara ŋanya Bilipnhana, ŋunhinhana yolŋunha ŋunhi ŋayi Bitjaydawuy wäŋawuy, Galaliwuy yolŋu, bala walala waŋanana Bilipkala bitjarra, “Way yolŋu, ŋanapurrunydja dhuwala nhänharawu ḏukṯuk Djesuwu.” \p \v 22 Bala ŋayi Bilipthunydja waŋana Wandurunhana, bala maṉḏa marrtjinana, bala ḻakaraŋala nhanbalana Djesuwana, “Way Garray. Yolŋu'-yulŋu dhuwala mulku'-mulkuru ḏukṯuk nhuŋu nhänharawu,” bitjarra. \p \v 23 Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana balanydja bitjarrana, “Walunydja ŋarraku dhuwala liŋguna bunana; galkina dhuwala yulŋunydja ŋarra yurru rakunydhirrina, ga balakurruyina walala yurru yolŋu'-yulŋuyunydja nhäma ŋarraku ḻatjuny'tja dhikanydja wal'ŋu rom. \v 24 Märr-yuwalk dhuwala ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋunhi ŋuli ŋatha maŋutji dholkuma munatha'lilinydja, ŋäthilinydja ŋayi ŋuli ŋunhi rakunydhirri, ga ŋuliŋuruyi rakunydhinyaraŋuru yurru walma yuṯana walŋa. Ga ŋunhi yurru maŋutji ŋatha yakanydja rakunydhirri, ŋayinydja yurru gänana ŋorra yukurra ŋunhiyi waŋganydja maŋutji. Ga ŋunhi yurru ŋunhiyi maŋutji ŋatha rakunydhirrinydja, ŋayinydja ŋuli ŋunhi gaŋgathirri biṯpiṯnha, ga ŋuliŋuruyi ŋuli ŋunhi guḻku'yirrina dhikana maŋutjinydja ŋathanydja. \p \v 25 “Yo, ŋunhi ŋayi ŋuli yolŋu märr-ŋamathinyamirri yukurra nhanŋuwaynydja ŋayi walŋawu, ga djäka, yakana ŋayi yurru wekanhamirri ŋanyapinyay ŋayi wiripu-guḻku'wunydja walŋakunharawu, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu yana rakunydhirrina-wala, walŋamiriwnha nhämiriwnha. Ga wiripu yolŋu ŋunhi, ŋunhi ŋayi ŋuli yaka guyaŋinyamirri ŋanyapinyay ŋayi walŋathinyarawu, ga bitjan ŋayinydja yurru wekanhamirri ŋanyapinyay ŋayi walŋa wiripuŋuwu yolŋuwu walalaŋgu, ŋunhiyina yolŋu walŋanydja wal'ŋu yukurra yurru nhina, liŋgu ŋuliwitjandhi nhanukalanydja walŋa-wekanhaminyarakurru yurru walma walŋana yana gupaḏalkumana. \v 26 Ŋuli nhe ḏukṯuk nhe yurru djäma yukurra ŋarrakuwaynydja yuwalkkuma wal'ŋu yana; nhenydja yurru malthurra ŋarranhawuynha yana dhuḏakthurra, märr yurru ŋali maṉḏa rrambaŋina nhinanydja yukurra, ŋarra ga nhe djämamirrina ŋarraku. Ga ŋunhi nhe yukurra yurru djäma ŋarrakuwaynydja, ŋarrakalanydja bäpayu yurru nhunanydja nherraṉ ŋunhana wal'ŋu yana, galki nhanukalaynha ŋayi.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala. \s1 Djesu ḻakaranhamina ŋanyapinyaynha ŋayi rakunydhinyara \p \v 27 Ŋuliŋuruyinydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesuyu waŋana bitjarrana, “Ŋayaŋu-wurakinana ŋarra dhuwala bay'. Nhäku dhika ŋarra yurru ŋäŋ'thundja Bäpanha? Waŋi warray ŋarra ŋuli bukumirriyaŋunydja biyaku gam'?... ‘Bäpa, djaw'yurrana ŋarranha dhipuŋurunydja, märr yurru ŋarra yakana rakunydhirri?’ Yaka ŋarra yurru bitjandhiyinydja waŋa, liŋgu dhiyakuyi muka ŋarra ŋunhi marrtjinanydja lilinydja dhipalanydja, märr yurru ŋarra burakirri yana yolŋu'-yulŋuwuna walŋakunharawu. \v 28 Yo, bitjanna ŋarra yurru bukumirriyamanydja gam', ‘Bäpa, wekanhaminana ŋarra dhuwala yulŋunydja ŋarranhawuy ŋarra, märr yurru balakurruyina ŋarrakala burakinyarakurrunydja, yolŋuyunydja walalay yurru nhäma dharaŋanna, bala yäku ḻakaramana yurru nhunanydja yindikumana.’” \p Bala ŋulaŋuru rirrakaynydja waŋana djiwarr'ŋurunydja bitjarrana, “Yolŋuyunydja walalay liŋguna nhäŋalana dharaŋarana ŋarranha, wokthurrunana manapara ŋuliyina nhokala djämakurruna, ga biyapul walala yurru nhämayi ŋarranha ŋuliwitjandja burakinyarakurru nhokalanydja.” \p \v 29 Ga bukmakthu yolŋuyu walalay ŋäkulana yukurrana rirrakaynydja ŋunhiyi, bala walala wiripu-guḻkuny'tja waŋana bitjarrana, “Way, murryu'-murryun marrtji dhika go.” Ga walala wiripu-guḻkuny'tja waŋana ḻakaraŋala bitjarra, “Way, ŋunhanydja dhuwala rirrakay djiwarr'wuy yolŋu, waŋa yukurra nhanukala,” bitjarra. \p \v 30 Ga ŋayi Djesunydja waŋana walalaŋgu bitjarra, “Ŋunhanydja rirrakay waŋana yukurrana yaka ŋarraku; nhumalaŋguna ŋunhayinydjayi marŋgikunharawu ŋayi waŋana. \v 31 Dhuwalana walunydja ŋunhi liŋguna bunanana ŋunhi yurru munatha'wuynhanydja dhiyaŋuyina ŋunhi romnha yarrkthunmarama, ga ŋanyanydja yurru ŋunhiyinydja ŋunhi wäŋa-mulkanharapuyŋunhanydja, Mokuynhanydja ŋunhinydja ŋurruŋunhanydja yurru ŋurrkamana yana dhiyaŋuna-wala. \v 32 Ga ŋarranhanydja walala yurru yolŋuyu walalay ŋal'maramana munatha'ŋurunydja dhipuŋuru, bala ŋuriŋiyinydja yurru ŋarranydja galkithamana warryun bukmakthamana yolŋu'-yulŋunha ŋarrakalaynha ŋarra.” \v 33 Yo, ŋunhi ŋayi Djesu waŋana bitjarrayinydja, ŋayi milkunhaminana ŋanyapinyay ŋayi, ŋunhi nhaltjan walala yurru ŋanya rakunyguma, dharpaliliyama ŋal'marama. \p \v 34 Ga walala ŋunhi yolŋu'-yulŋunydja waŋana bitjarra, “Way, ŋunha ŋanapurruŋgalanydja Romdhu yukurra ḻakarama Garraynha Christnha, ŋunhi ŋayinydja yurru nhinana yukurra bitjanna liŋguna. Ga nhäkuna nhenydja yukurra ḻakarama, be yurru Gäthu'mirriŋunhanydja Yolŋunha ŋal'marama, burakirri ŋayi yurru be. Go, mak ḻakaraŋa. Yol dhika be Gäthu'mirriŋunydja Yolŋu?” \p \v 35 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana buku-wakmaraŋala balanydja, “Djarraṯawun'tja dhuwala nhumalaŋgala märr-gurririna dhiyala. Marrtjiya djarraṯawun'kurrunydja dhiyaŋuna-wala, märr yurru ŋuriŋi buku-munha'yunydja nhumalanhanydja yakana monyguma. Ŋunhi ŋuli yolŋu marrtji yukurra buku-munha'kurrunydja, yakana ŋayi marŋgi nhanŋuway ŋayi, wanhamala ŋayi yukurra marrtji. \v 36 Yo, märr-yuwalkthiya djarraṯawun'kundja dhiyaŋuna-wala, liŋgu ŋayi nhumalaŋgala dhuwalana ŋunhiyinydja; märr-yuwalkthiyana biyakana nhanŋu, märr yurru nhumanydja yolŋu walala nhanŋuwaynha djarraṯawun'kuna.” Bitjarra ŋayi Djesuyu waŋananydja. \s1 Guḻkuny'tja yolŋu walala yakana yukurrana märr-yuwalkthina Djesuwu \p \v 37 Ga ŋuliŋuruyi waŋanharaŋurunydja ŋayi marrtjinana yana gonha'yurrunana; marrtjinanydja ŋayi Djesu ŋunhi ŋula wanhamalana yana wäŋalili, märr walala ŋanya yurru yakana maḻŋ'marama. Yo, walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋuyunydja Djuwyu malayu nhäŋala warray ŋunhiyi djämanydja nhanukuŋu Djesuwuŋu, ŋunhi ŋayi yukurrana djäma mirithirri ganydjarr-ḏumurru wal'ŋu ŋunhi walalaŋgala maŋutjiŋura, yurru yakana walala yukurrana märr-yuwalkthinanydja nhanŋu Djesuwu. \p \v 38 Yo, maḻŋ'thurrunanydja ŋunhiyi yuwalk yana, bitjarra ŋunhi dhäwu'-gänharamirriyu yäkuyu Yitjayayu yukurrana ḻakaraŋala ŋäthili, bitjarra gam', \q1 “Garray, ŋunhanydja walala yukurrana yakana märr-yuwalkthina dhiyakuyi dhäwu'wu, \q2 ŋunhi ŋanapurru ŋuli yukurranha ḻakaranha walalaŋgu; \q1 Liŋgu muka nhe milkuŋalanydja yukurrana walalaŋgala nhuŋuwaynydja ganydjarr, \q2 yurru yakana walala märr-yuwalkthinanydja.” \p \v 39 Yo, dhiyakuyina walala ŋunhi yakanydja yukurrana märr-yuwalkthina; walalanydja yukurrana ŋunhi mäkiriny'tja dhaḻ'yunmina warray walalanhawuynha walala, liŋgu ŋayi ŋäthili Yitjayayunydja yukurrana ḻakaraŋalayi biyapul bitjarra gam', \q1 \v 40 “Godthunydja walalanha maŋutji bambaykuŋalana bitjarrana, \q2 märr yurru walala yakana nhäma ŋamathamanydja, dharaŋandja wal'ŋu; \q1 Ga muḻkurrnydja ŋayi walalaŋgu dhaḻ'yurrunayi, \q2 märr walala yurru yakana yukurra guyaŋirri dhunupakumanydja, \q2 bala marŋgithirrinydja. \q1 Liŋgu Godtja waŋa yukurra bitjanna, \q1 ‘Yakana walala yurru ŋunhiyi walala bilyun roŋiyirrinydja ŋarrakala, \q2 märr yurru ŋarra walalanha walŋakumanydja.’” \v 41 Yo, Yitjayayu yukurrana ŋunhi waŋananydja bitjarrayi ŋäthili yana ḻakaraŋala, liŋgu ŋayi maŋutji-yurthina ga nhäŋala Djesuwunydja ḻatju' dhika wal'ŋu rom, bala ŋayi ḻakaraŋalana yukurrana ŋanya Djesunha, yurruna ŋunhiyinydjayi maḻŋ'thurruna dhä-dhuḏitjnha. \p \v 42 Yo, guḻku' mirithirri yolŋunydja walala Djuwstja ŋurru'-ŋurruŋunydja yaka märr-yuwalkthina Djesuwu. Ga wiripu-guḻku' ŋuliŋuruyi malaŋuru märr-yuwalkthinanydja yukurrana nhanukala, yurru yaka walala ŋunhi märrnydja maḻŋ'maranhamina walalanhawuy walala, liŋgu walala guyaŋinanydja yukurrana bitjarra, “Walala yurru Rom-dharraymirriyunydja walalay ŋarranha ŋurrkamana yurru dhipuŋurunydja malaŋuru.” \v 43 Yo, wiripu-guḻkuny'tja yolŋu walala ŋunhiliyi yakana ŋula warraŋulnydja wal'ŋu ḻakaranhamina, liŋgu walala bitjarra guyaŋina yukurrana, märr yurru walalanha ŋunhi buku-wurrpan ŋuriŋiyi yolŋu'-yulŋuyu yana, ga yakana walala guyaŋina buku-wurrpanarawu ŋuriki Godkalaŋuwunydja märranharawu. \s1 Djesuwala dhärukthu yana yurru barrkuwatjkuma dhä-ḏir'yunarawunydja \p \v 44 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru Djesuyu ḻakaraŋala dhä-warrwarnha wal'ŋu wirrkina, märr walala guḻku'yuna ŋanya ŋäkulanydja, ga bitjarrana ŋayi waŋana ḻakaraŋalanydja gam', “Ŋula yol yolŋu ŋuli yukurra märr-yuwalkthirri ŋarrakunydja, ŋunhiyinydja bitjan ŋayi yukurra märr-yuwalkthirriyi Gunhu'wunydja, ŋurikinydja ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili; yaka ŋayi ŋarrakuwaynydja waŋganygunydja yukirri märr-yuwalkthi. \v 45 Ga ŋunhi nhe nhäma yukurra ŋarranhanydja, yaka yana yukirri nhe dhuwali ŋarranhanydja nhäŋu, liŋgu Bäpanhanydja nhe nhämayi yukurra dhuwali ŋarrakala, ŋunhinhanydja ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili. \v 46 Ŋarranydja dhuwala djarraṯawun' marrtjina lili dhipala munatha'lili, djarraṯawun'kunharawu yolŋu'-yulŋuwu, märr ŋayi yurru ŋula yol yolŋu märr-yuwalkthirrinydja yukurra ŋarraku, yakana ŋayi yurru nhina baḏak ŋunhiliyi buku-munha'ŋuranydja. \p \v 47-48 “Ga ŋuli yurru nhuma ŋula yolthu walalay dhäruk ŋarranha ŋäma yukurra, ga yakanydja märrama, ŋanyanydja yurru ŋunhiyinydja yolŋunha ŋurrkamana, dhä-ḏir'yunna yurru. Ŋarrapinydja yurru ŋanya yaka barrkuwatjkuma, liŋgu ŋarranydja dhuwala yaka bunana dhiyala barrkuwatjkunharawu ga dhä-ḏir'yunarawunydja; yana ŋarra marrtjinanydja lili dhipala walŋakunharawu dhiyaku wäŋawu. Yurru ŋayi warray boŋguŋu yuwalktja dhärri ŋuriŋi dhä-yawar'yunarayunydja waluyu, barrkuwatjkunharawunydja ga mala-yarr'yunarawunydja, liŋgu ŋulinyaramirriyunydja waluyu ŋarrakalanydja dhärukthu boŋguŋu warraŋulkuŋuna milkuŋu ŋunhi yätjtja rom, ŋurikiyi yolŋuwu walalaŋgu ŋunhi walala ŋarranha yaka dhäruk märraŋala. Liŋgu walalanhanydja yurru ŋunhinhanydja dhäruk-märranhamiriwnha walalanha barrkuwatjkumana ŋuriŋiyina dhärukthu ŋunhi ŋarra ŋuli yukurra waŋa. \v 49 Liŋgu dhäruktja ŋarra ŋuli yukurra dhuwala waŋa yaka ŋarrakuwaynydja ŋarra; Bäpawu yana ŋunhi dhäruktja, ŋurikiyina ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili, ŋayi ḻakaraŋala ŋarrakalanydja nhaltjan ŋarra yukurra yurru waŋa. \p \v 50 “Ga ŋarranydja marŋgi nhanŋu dhärukku Godku; dhäruktja nhanŋu ŋunhi walŋa-ḏikṯik warray, ga walŋa-wekanhamirri yana. Ŋunhiyinydjayi ŋarra ŋuli waŋa yukurra, ŋunhi liŋgu yana dhäruktja ŋunhi nhaltjan ŋuli Bäpayu ḻakarama ŋarrakala; ŋunhiyi bili ŋarra ŋuli yukurra waŋanydja.” Ga bitjarra ŋayi yukurrana Djesu ḻakaranhaminanydja ŋanyapinyay ŋayi. \c 13 \s1 Djesuyu rurrwuyurruna nhanŋuway ḻundu'mirriŋunha walalanha djalkiri \p \v 1 Walunydja liŋguna bunana, ŋunhiyi Guyaŋinyaramirrinydja yäku Ḻäy-yuḻkmaranhamirri, bala ŋayi Djesuyunydja ḻuŋ'maraŋala ŋanapurrunha nhanŋuwaynha ŋayi ḻundu'mirriŋunha walalanha, liŋgu ŋayi marŋgithina ŋäthili ŋunhi nhanŋu walunydja liŋguna galkithinana, ŋunhinydja walu ŋunhi ŋayi yurru gonha'yunna dhuwalanydja wäŋa munathany'tja, bala marrtji roŋiyirrina balayi nhanukalayŋuwala Bäpa' mirriŋuwalana. Bitjana liŋgu ŋayi yukurranha ŋuli märr-ŋamathinyanydja nhanukalayŋuwunydja yolŋu'-yulŋuwu, ŋunhi walala yukurrana nhinana dhiyala munatha'ŋura, ga baḏak yana mukthunna walalaŋgu ŋayi yukurra märr-ŋamathirrinydja, yana liŋgu yurru-u-u, ga dhä-yawar'yunaramirriyuna. \p \v 2 Yo. Nhinananydja ŋanapurru yukurrana, ḻukanana marrtjina, Djesuyu ga nhanukala ḻundu'mirriŋuyu walalay. Yurru ŋuriŋi buŋgawayunydja Mokuyyu liŋguna nherrara yätjtja guyaŋinyara nhanukala ŋayaŋulilinydja Djudatjkala, ŋurikalanydja ḏarramuwala ŋunhi ŋayi gäthu'mirriŋu Djäyman-Gariyatku, märr yurru ŋayinydja ŋanya Djesunha dhayuŋanna miriŋuwalana goŋlili. \p \v 3 Yo. Djesunydja marŋgithina ŋunhi ŋayi wekaŋala Gunhu'yu warrpam nhä malanha goŋlilina nhanukala; ŋayi marŋgithina ŋunhi ŋayinydja beŋuru Gunhu'wala, ga balayi ŋayi yurru Godkalayi Gunhu'wala roŋiyirriyi. \v 4 Yo, Djesunydja marŋgi nhanŋuway ŋayi, yol ŋayinydja ŋunhi, bala ŋayi gaŋgathinanydja, bala yupmaraŋalana nhanŋuway girri' warraŋulwuynydja, bala märraŋala baṉḏany'kunharawuynha girri', bala garrpiṉminana ŋanyapinyay ŋayi gandarrkurru yana ŋuriŋiyi. \v 5 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja märraŋala gapuwuynha banikin, bala rarryurruna gapuna ŋunhimalayi banikin'lilinydja, bala ŋayi marrtjina rurrwuyurrunanydja ḻiw'maraŋala walalanha nhanŋuway ḻundu'mirriŋunhanydja, djalkirina walalanha rurrwuyurruna bukmakkuŋala, bala ŋayi mulka'kuŋalanydja walalanha marrtjina ŋuriŋiyi mulka'kunharawuyyu girri'yu ŋunhi ŋayi garrpiṉmina. \p \v 6 Waŋga'-waŋganynha yana ŋayi marrtjina rurrwuyurrunanydja bala-a-a, yana liŋgu ga dhä-manapara Betawala. Ga ŋunhi ŋayi Djesu Betawunydja girri'-ŋamathina, bala ŋayi Betanydja waŋana bitjarrana, “Way Garray! Rurrwuyun nhe yurru dhuwala ŋarranhanydja ḻuku? Nhäku warray?” bitjarra. \p \v 7 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarrana, “Yaka nhe dhuwala marŋgi ŋunhi nhaltjan ŋarra yukurra dhuwala djäma, yurru yalalana nhe yurru dharaŋandja.” \p \v 8 Bala ŋayi Beta biyapul waŋana bitjarra gam', “Yakana nhe yurru ŋarranhanydja ḻuku rurrwuyun. Yakana yana,” bitjarra. \p “Ŋuli ŋarra nhuna yurru yakanydja rurrwuyun ḻuku, nhenydja yurru yakana yolŋu ŋarrakunydja,” bitjarra ŋayinydja Djesunydja waŋana. \v 9 Bala ŋayi Betanydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarrana, “Garray, rurrwuyurrana ŋarranha, yaka yana ḻukunydja waŋganydja; rurrwuyurrayi ŋarranha goŋdja ga muḻkurrnydja,” bitjarra. \p \v 10 Bala ŋayi Djesunydja waŋana ŋuliŋuruyinydja bitjarrana, “Ŋula yol ḻupthunaranydja, liŋguna ŋayi ḏarrtjalknha warrpam'nha; yurru nhanŋu waŋganynha ḻukuna yurru biyapulnydja rurrwuyun. Nhumanydja dhuwalanydja walala ḏarrtjalkmirrina, yurru waŋganynha dhikayi yakanydja ḏarrtjalk,” bitjarra ŋayi Djesu waŋana ḻakaraŋalanydja ŋanapurruŋgala. \v 11 Liŋgu Djesunydja ŋäthili marŋgi ŋurikinydja yolŋuwu ŋunhi yolthu ŋanya yurru dhayuŋan miriŋuwala, bala ŋayi ŋunhi Djesu bitjarrayinydja waŋana. “Waŋgany dhiyalami yakanydja ḏarrtjalk.” \p \v 12 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurruna rurrwuyunaŋurunydja ŋanapurruŋgala, bala ŋayi nherrarana nhanŋuwaynydja girri' balayi, bala dhut-gay nhinanana. Bala ŋayi waŋana bitjarrana, “Dharaŋara muka nhuma dhuwala yulŋunydja?... ŋunhi ŋarra nhaltjarra djäma nhumalanha? \v 13 Nhumanydja ŋuli ḻakarama ŋarranha Marŋgikunhamirri, Garray bitjan. Ŋunhinydja dhunupa nhuma ŋuli ḻakarama ŋarranha bitjandhinydja. \v 14 Ŋarranydja dhuwala nhumalaŋgu Garraynydja ga Marŋgikunharamirrinydja, yurru rurrwuyurruna warray ŋarra nhumalanha yulŋunydja ḻukunydja dhiyaŋuyinydjayi. Ga bitjandhi bili nhuma yurru rurrwuyunmirriyi bala-lili'yunmirri yolŋunydja walala ḻuku nhumalanhay nhuma. \v 15 Ŋarraṉydja dhuwala nhumalaŋgu yana milkuŋala, märr nhuma yurru bitjandhi nhumalanhawuy nhuma guŋga'yunmirriyi, bitjarra ŋarra dhuwala nhumalanha djäma. \p \v 16 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja, djämamirriyunydja yolŋuyu ŋuli yakana djuḻkmarama nhanŋuway ŋayi buŋgawanha, ga bo'puyŋu yolŋu djuy'yunaranydja yaka ŋunhiyinydja ŋurruŋu; ŋunhi djuy'yunarapuyŋu ŋurruŋunydja wal'ŋu yana.” \p \v 17 Bala ŋayi Djesuyu dhawar'maraŋalanydja waŋana bitjarrana, “Dharaŋarana nhuma dhuwala yulŋunydja?... ŋunhi nhaltjarra ŋarra ḻakaraŋala yukurrana? Nhuma yurru nhinana galŋa-ŋamathirrina, ŋuli nhuma yurru djämanydja dhuwaliyi ŋarraku rom. \p \v 18 “Yurru yaka ŋarra yukurra ḻakarama bukmaknhanydja nhumalanha, liŋgu waŋganydhu dhiyalami yurru yolŋuyu yakanydja ŋarraku djäma rom. Ŋarra marŋgi nhumalaŋgunydja, ŋunhi nhumalanha ŋarra djarr'yurruna. Djorra'yunydja yukurra ḻakarama bitjan gam', ‘Waŋganydhunydja yolŋuyu ŋarranha ŋapayu-ŋurrkaŋalana, ŋarrakalaynha yana yolŋuyu, ŋuriŋinydja ŋunhi ŋayi ḻukana ŋarrakuŋu ŋatha.’ Yo, waŋganynhanydja ŋarra yolŋunha djarr'yurruna, märr yurru dhuwalayinydja dhäruk maḻŋ'thun yuwalknha. \v 19 Yuwalknha ŋayi yurru ŋarranha ŋapayu-ŋurrkamanydja. Ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra ŋäthilina, yurruna dhuwalayi yurru maḻŋ'thundja, märr yurru nhuma märr-yuwalkthirri ŋarraku, liŋgu ŋarranydja dhuwala ŋarra. \p \v 20 “Märr-baṉḏany'nha ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Ŋunhi yurru ŋula yol yolŋu gumurr-ŋamathirri waŋganygu yolŋuwu ŋunhi ŋayi ŋarrakuŋu djuy'yunara, ŋunhiyinydja bitjan ŋarrakuna ŋayi yukurra gumurr-ŋamathirri, ga ŋula yol yurru ŋarraku gumurr-ŋamathirri, ŋunhiyinydja bitjan ŋayi yukurra gumurr-ŋamathirriyi ŋurikinydja ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu dhunupamirriyaŋala milkuŋala yolŋunha, ŋunhinha ŋunhi ŋayi yurru gumurryu-wama miriŋuwala \p \v 21 Dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi Djesu waŋana bitjarrayi, bala ŋayi ŋulinyaramirriyunydja ŋoy-warrinana wirrkina, bala ŋayi waŋana warraŋulnha wal'ŋu dhäruk bitjarra, “Märr-yuwalknha ŋarra nhumalaŋgu dhuwalanydja yukurra ḻakarama. Waŋganydhunydja yurru ŋarranha yolŋuyu dhipuŋuruyi malaŋuru goŋ-wekama miriŋuwalana,” bitjarra. \p \v 22 Bala ŋanapurrunydja nhanŋu ḻundu'mirriŋunydja walala dharra mel-nhänharamirrina; gulkuruna ŋanapurru dharaŋandja dhäruktja nhanŋu, ŋunhi yolnha ŋayi yukurrana ḻakaraŋala. \p \v 23 Ŋarra Djon, marrkapmirrinydja ḻundu nhanŋu Djesuwu; ŋarra nhanukala yukurra nhina galkinydja. \v 24 Bala ŋayi Betanydja waŋa ŋarranha, goŋdhuna yana bitjan, “Ye', dhä-wirrka'yurra mak ŋanya galkiŋuru, yolnha ŋayi yukurra dhuwali ḻakaramanydja,” bitjan. \v 25 Bala ŋarranydja giṯthunna galkililina nhanukala, bala yana dhä-wirrka'yunna ŋanya, “Garray, yol dhika yulŋunydja?” bitjan. \p \v 26 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmarama ḻakarama bitjanna, “Dhuwala gam', ŋunhi ŋarra yurru dämba ḻupmarama weyika'lili, bala gathanna waŋganygu yolŋuwu, ŋunhiyina yolŋunydja, ŋuriŋiyina ŋarranha yurru gumurr-wekamanydja miriŋuwala.” Bala ŋayi Djesuyu märraŋala dämbanydja, bala ḻupmaraŋala weyika'lilina, bala dhurr-way wekaŋalana nhanŋu Djudatjku, gäthu'mirriŋuwu Djäyman-Gariyatkalaŋuwuna. \v 27 Goŋ-djarr'yurrunanydja ŋayi Djudatj, ga ŋunhi ŋayi märraŋalanydja goŋdhunydja, bala dhunupana nhanukala Mokuynydja Birrimbirr, buŋgawanydja wal'ŋu ŋunhi gärrinana ŋayaŋulilina nhanukala Djudatjkala. Bala ŋayi Djesunydja waŋana nhanukala bitjarrana, “Gatjuy marrtjiyanydja ga waḏutjana be djämanydja,” bitjarra. \p \v 28 Ga ŋanapurru wiripu-guḻkuny'tja marrtji ḏäpthun nhanŋu ḻundu'mirriŋu walala, yurru ŋanapurru yaka marŋgithirrinydja nhaltjan ŋayi yukurra Djesuyu waŋa, djuy'yun ŋanya Djudatjnha. \v 29 Ŋunhiyinydja yolŋu yäku Djudatjtja rrupiya-djäkamirri, ŋayi ŋuli yukurranha gänha bathi rrupiyamirri ŋanapurruŋgu, bala wiripu-guḻku'yunydja guyaŋina yanapi ŋayi Djesuyu djuy'yuna ŋanya ŋathawu ŋula biyapulŋuwu bäyimgu, ga wiripu-guḻku'yunydja guyaŋina yanapi ŋayi bala ŋanya djuy'yuna ŋurruwuykmirriwalaŋuwu rrupiyawu wekanharawu. \p \v 30 Yo, Djudatj ŋunhi ŋaḏupthurruna ŋathawunydja, bala ŋayi dhunupana yana gaŋgathinanydja, bala marrtjinana. Yurru munhakuna ŋunhi wäŋanydja. \s1 Djesuyu nherrara yuṯana rom \p \v 31 Dhurrwaraŋuru ŋuliŋuru ŋunhi ŋayi Djudatjthu gonha'yurruna, bala ŋayi Djesuyunydja ḻakaraŋala bitjarrana, “Dhuwalana ŋunhi Yolŋuwunydja Gäthu'mirriŋuwu ḻatjuny'tja rom maḻŋ'thunna ŋuli yukurra, liŋgu Gunhu'wunydja garrkuḻuktja wal'ŋu rom ŋarrakalana maḻŋ'thun ŋuli yukurra warraŋulthirrinydja. \v 32 Nhuma yurru Gunhu'wunydja nhäma ḻatju' rom ŋarrakalaŋukurruna; Gunhu'yunydja yurru warraŋulkumana maḻŋ'maramana ŋarranha nhumalaŋgu, liŋgu ŋarranydja dhä-manapan yukurra Gunhu'wala, waŋganynha ŋilinyu. Yo, dhunupana yurru maḻŋ'thunna dhuwalayi yulŋunydja. \p \v 33 “Ŋarraku yumurrku! Ŋarra yurru dhuwala märr-gurriri dhiyala nhumalaŋgala yulŋunydja. Nhuma yurru ḻarrumana yukurra ŋarrakunydja, yurru yakana nhuma yurru malthun ŋarrakunydja, ŋunhi wanhamala ŋarra yurru marrtji. Ŋäthilinydja ŋarra ḻakaraŋala ŋuruku ŋurru'-ŋurruŋuwu yolŋu'-yulŋuwu, ga dhiyaŋuna-wala ŋarra yukurra ḻakarama nhumalaŋgunydja dhuwaliyi bili yana dhäruk. \p \v 34 “Ga nhumalaŋgunydja ŋarra yukurra dhuwala nherraṉ yuṯana romdja, balanyara gam', ‘Märr-ŋamathiyanydja bala-lili'yunmiya walala. Nhuma yurru märryu-ḏapmaranhamiya nhumalanhay nhuma biyaka liŋgu yana bitjan ŋarra yukurra nhumalanha märryu-ḏapmarama. \v 35 Ŋunhi nhuma yurru märr-ŋamathinyamirri bala-lili'yunmirrinydja, walala yurru yolŋu'-yulŋuyunydja guḻku'yuna nhämanydja nhumalanha bitjanarayi, bala dharaŋanna ŋunhi nhumanydja ŋarrakuwaynha wal'ŋu ḻundu'mirriŋu walala.” Ga bitjarra Djesu waŋananydja. \s1 Djesuyu ŋäthili yana ḻakaraŋala Betanhanydja dhumbal'yunara \p \v 36 Bala Djäyman-Betayu dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra gam', “Garray, wanhamala dhika nhe yurru marrtjinydja?” bitjarra. \p Bala ŋayi Djesunydja waŋana bitjarra warray, “Yaka nhe yurru malthun ŋarraku dhiyaŋunydja-wala, ŋunhi wanhamala ŋarra yurru marrtji, yurru yalalana nhe yurru marrtjinydja balayi ŋarrakalanydja, ŋunhimalayinydja wäŋalili.” \p \v 37 Bala ŋayi Betanydja buku-ḏuwaṯthurruna waŋana dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha bitjarra, “Garray, nhämirri warray ŋarra ŋuli dhiyaŋunydja-wala malthurru nhuŋu. Ŋarra yurru walŋa-wekanhamirri rakunydhinyarawu nhuŋuna.” \p \v 38 Bala ŋayinydja Djesuyunydja waŋana bitjarrana Betawala, “Yuwalk muka nhe yurru dhuwala walŋa-wekanhamirri ŋarrakunydja? Ga yuwalk dhuwala ŋarra nhuŋu yurru ḻakaramanydja, bitjandja gam', Gäthuranydja munhaku nhe yurru dhumbal'yunna waŋa ŋarraku. Yo, ḻurrkun'mirri nhe yurru waŋa bäyŋu'yundja ŋarraku, yurruna wäyindja yurru gurrwawunydja waŋa djaḏaw'yunarayunydja.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja Betawala. \c 14 \s1 Djesunydja dhuwala dhukarr bala Gunhu'wala Godkala \p \v 1 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala bitjarra, “Yaka walala ŋoy-warriyanydja ga galŋa-yätjthiyanydja. Märr-yuwalkthiya Godnha, ga märr-yuwalkthiyayi ŋarranhanydja. \v 2-3 Ŋunha Bäpawalanydja wäŋaŋura yindi warray dhaḻakarr; ŋarranydja yurru dhuwala marrtjina ga wäŋana ŋäthilimirriyama nhumalaŋgu. Yuwalk dhuwala yulŋunydja. Ŋunhi bini yakanydja yuwalk, ŋarranydja bini yakayi ḻakaranha nhumalaŋgu. Yuwalk dhuwala ŋarranydja yurru marrtji ga ŋäthilimirriyama wäŋa nhuŋuna. Bala roŋiyirriyi ŋarra yurru yulŋunydja liliyi, bala märramana nhuna ŋarrakalaynha wäŋalili, märr nhenydja yurru nhinanydja yukurra ŋunhalayina ŋarrakalana. \v 4 Marŋgi muka nhuma dhukarrwunydja ŋunhamalayinydja wäŋalili ŋunhi wanhamala ŋarra yurru marrtji.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja ŋanapurrunha. \p \v 5 Bala ŋayi Dumitjthunydja yäkuyu dhä-wirrka'yun ŋanya bitjanna, “Garray, yaka dhuwala ŋanapurru marŋgi bay, wanhamala nhe yurru dhika marrtji. Nhäyuna ŋanapurru yurru marŋgithirri dhukarrwunydja?” bitjan. \p \v 6 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Ŋarra dhuwala dhukarrnydja, ga yuwalkŋunydja, ga walŋa-wekanhamirrinydja. Yakana ŋula wiripunydja yukirri dhukarr ŋorri bala Bäpawalanydja, liŋgu ŋarrakiyingalaynha yana yurru ŋula yol bunanydja nhanŋu Godku, ga marŋgithirrinydja nhanŋu; ŋarrakalaŋukurru yana nhe yurru märrama walŋanydja. \v 7 Ŋuli nhe marŋgi ŋarrakunydja, nhe marŋgi muka ŋarrakalaŋuwunydja Bäpawu, liŋgu ŋilinyunydja dhuwala waŋganyŋura. Nhuma liŋgu muka marŋgi nhanŋu yulŋunydja, ga liŋguna nhuma nhäŋalana ŋanya.” \p \v 8 Bala ŋayi Bilipthunydja waŋana Djesunhanydja bitjarra, “Garray, milkuŋa mak ŋanapurruŋgala Gunhu'nha Godnha, ŋanapurru mak nhämana, bala liŋguna,” bitjarra. \p \v 9 “Bilip, yaka nhe dhuwala marŋgi ŋarrakunydja?” bitjarra ŋayi Djesunydja waŋana. “Baman' ŋarra dhuwala dhiyala nhumalaŋgalanydja, weyin yukurrana nhinana. Nhä nhe dhuwala yulŋunydja?... dhuŋa yana baḏak ŋarraku? Ŋuli nhe ŋula yolthu nhäŋalanydja ŋarranha, ŋayinydja ŋuriŋiyinydja yolŋuyu liŋguna nhäŋala Godnha. Ga nhäkuna nhe yukurra dhuwala waŋa bitjandja, ‘Milkuŋa mak ŋanapurruŋgala Godnha,’ bitjandja? \p \v 10 “Yaka nhe yukurra dhuwala märr-yuwalkthirrinydja ŋarraku?” bitjanna ŋayi Djesunydja waŋa. “Liŋgu ŋarranydja dhuwala Bäpawala, waŋganyŋura ŋilinyu, ga Bäpanydja dhuwala ŋarrakala; yaka ŋilinyu dhuwala barrkuwatj, waŋgany yana ŋilinyu. Ŋunhi ŋarra ŋuli waŋanydja nhumalanha, yaka ŋarrakuwaynydja ŋunhi dhäruk ŋarra ŋuli waŋa, liŋgu Bäpanydja ŋarrakala yukurra nhina; ŋayipi djämanydja ŋuli yukurra ŋarrakalaŋukurru. \v 11 Yuwalk dhuwalanydja. Märr-yuwalkthiyana ŋarraku, liŋgu ŋarranydja dhuwala Bäpawala, ga ŋayi ŋarrakala Bäpa. Ŋuli nhe yurru yakanydja märr-yuwalkthirri yukurra dhiyaku dhärukkunydja, nhäŋana dhuwala djämawuynha ŋarrakuŋu, bala märr-yuwalkthiyana. \p \v 12 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋgu ḻakaramanydja yukurra. Ŋula yol yurru yolŋu märr-yuwalkthirri yukurra ŋarrakunydja, ŋayi yurru ŋuriŋiyinydja yolŋuyu djäma yukurra biyapulnha wal'ŋu rom, bitjan yana liŋgu bitjan ŋarra, yurru nhenydja ŋunhi märr-yuwalkthinyaramirri yolŋu yurru djäma biyapulnha wal'ŋu ŋutu', djuḻkmaramana yurru ŋarrakuŋunydja, liŋgu ŋarranydja yurru marrtjina, bala nhinana yukurra yurru ŋunhala Bäpawalana. \v 13 Ga ŋunhi nhe yurru ŋäŋ'thundja ŋula nhäku ŋarrakalanydja yäkukurru, ŋarranydja yurru djämana-wala yana, märr yurru Bäpawu ḻatjuny'tja ŋunhi rom maḻŋ'thunna ŋuliwitjandhina Gäthu'mirriŋuwalaŋukurruna. \p \v 14 “Yuwalk dhuwala yulŋunydja. Ŋunhi nhe yurru ŋäŋ'thun ŋula nhäkunydja ŋarrakiyingala yana yäkukurru, ŋarranydja yurru djämana-wala yana nhuŋu.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu yukurrana ḻakaraŋalanydja. \s1 Djesuyu dhawu'mirriyaŋala djuy'yunarawu Birrimbirrwu Walŋamirriwu \p \v 15 Wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakarama bitjanna, “Ŋuli nhe yukurra yuwalkkuma märr-ŋamathirrinydja ŋarraku, nhe yurru mulka yukurra ḏälkuma ŋarraku romdja, \v 16 ga ŋarranydja yurru ŋäŋ'thun Bäpanha, bala ŋayinydja yurru djuy'yun wiripuŋunha Guŋga'yunaramirrinha, Marrparaŋgunhamirrinha nhumalaŋgu, Birrimbirrnha Yuwalk-ḻakaranhairrinhana, nhinanydja ŋayi yurru yukurra nhumalaŋgala bitjanna liŋguna. \p \v 17 “Yakana yurru walala yolŋu'-yulŋuyu, ŋuriŋiyinydja walalay ŋunhi walala yukurra märr-ŋamathirri munatha'wuywu romgu, yakana walalanydja yurru märrama Marrparaŋgunhamirrinhanydja Birrimbirrnha, liŋgu walala ŋuli yaka yukurra nhäma ŋanya, ga yaka marŋgithirri nhanŋu. Yurru nhuma warray marŋginydja nhanŋu, liŋgu ŋayinydja yukurra nhina dhuwali nhumalaŋgalana, ga bitjandhiyi ŋayi yurru yukurra nhinayi nhumalaŋgala ŋayaŋuŋuranydja. \p \v 18 “Ŋarra yurru yaka dhuwala ganandja nhumalanha; yaka nhuma yurru dhuwala nhina dhungalmiriwŋuranydja gäna, liŋgu ŋarra yurru marrtjiyi muka lili nhumalaŋgala,” bitjanna ŋayi Djesu waŋanydja. \v 19 “Märr-dhumbuḻ'nha dhuwala yulŋunydja ḏaykun'tja, bala walala yurru yakana ŋarranha nhäma biyapulnydja, munatha'wuyyunydja walalay yolŋu'-yulŋuyu, yurru nhuma warray yurru nhämanydja ŋarranha, ŋarrakala ḻundu'mirriŋuyu walalay. Nhumanydja yurru yukurra nhina walŋana, liŋgu ŋarranydja walŋa warray yana. \v 20 Yo, ŋulinyaramirriyuyina ŋunhi nhuma yurru nhämanydja ŋarranha, nhumanydja yurru dharaŋanna bala marŋgithirrina, liŋgu ŋarranydja ŋarrakalaŋuwala Bäpawala, waŋgany yana ŋilinyu dhuwala, ga nhenydja ŋarrakala, ga ŋarranydja nhokala, waŋganyŋura yana yulŋunydja. \p \v 21 “Ŋunhi nhe ŋuli ŋula yolthu märramanydja ŋarrakuŋu rom, bala ŋayathama baṯ bitjandja, ŋunhiyina yolŋu ŋarraku yukurra märr-ŋamathirrinydja yuwalkkumanydja wal'ŋu. Ga ŋunhi nhe ŋarranha ŋuli yukurra märryu-ḏapmarama, ŋayinydja yurru bitjandhi yana ŋarrakala Bäpayunydja nhuna märryu-ḏapmaramayi, ga ŋarranydja yurru nhuna märryu-ḏapmaramayi, bala milkunhamirrina ŋarranhawuy ŋarra nhokala.” Bitjarra ŋayi Djesuyu ḻakaraŋalanydja. \p \v 22 Bala ŋayi yäkuyu Djudatjthunydja waŋanana ŋanya Djesunha, yaka ŋuriŋinydja Djudatj-Gariyatthunydja, wiripuŋuyu Djudatjthu, bitjarra ŋayi waŋananydja, dhä-wirrka'yurrunanydja gam', “Way Garray, nhäku warray dhika nhe yurru milkunhamirri ŋanapurruŋgalanydja, ga yakanydja bukmakkala?” bitjarra. \p \v 23 Bala ŋayi Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra, “Ŋuli yurru ŋula yol yolŋu märr-ŋamathirrinydja yukurra ŋarraku, ŋayi yurru yuwalkkumana guyaŋirri dhäruktja ŋarraku, bala djämana yukurra yurru yana, bala yurru Bäpanydja ŋarraku märr-ŋamathirrina nhanŋu, bala yurru ŋilinyu marrtji nhanukalana, bala yana nhinana ŋilinyu yurru, wäŋayamana nhanukala, ŋurikalayinydja yolŋuwala dhäruk-märranhamirriwalanydja. \v 24 Ga ŋunhi yukurra yolŋu yakanydja ŋarraku märr-ŋamathirri, ŋayinydja yurru yakana märrama dhäruk ŋarrakuŋunydja. Ga ŋunhiyinydja dhäruk yaka ŋarrakuway ŋarra ŋuli waŋa, ŋunhiyinydja Bäpawuŋu dhäruk, ŋurikiŋiyi bili waŋganyguŋu ŋunhi ŋayi ŋarranha djuy'yurruna lili. \p \v 25 “Liŋgu muka ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋalanydja yukurrana dhuwalayinydja dhäruk, ŋunhi ŋarranydja baḏak yana yukurra nhina dhuwala, dhiyalaŋumi munatha'ŋura. \v 26 Ga Bäpayunydja yurru djuy'yun nhumalaŋgu wiripuŋunhana Marrparaŋgunhamirrinha, Birrimbirrnha Walŋamirrinhana wal'ŋu, ŋayi yurru marrtjinydja ŋarrakala yäkuyu, bala yurru ŋayi marŋgikumanydja yukurra nhumalanha ŋula nhäkuna malaŋuwu bukmakkuna, ga bitjandhiyi ŋayi yurru guyaŋinyamirriyamanydja nhumalanha ŋurikiyinydja malaŋuwu bukmakku ŋunhi ŋarra nhumalaŋgu yukurrana ḻakaraŋala. \p \v 27 “Nhuma yurru nhina yukurra ŋayaŋu-yal'yunarana,” bitjanna ŋayi Djesu waŋanydja. “Ŋarra ŋuli yukurra wekama nhumalaŋgu ŋarrakuwaynydja ŋarra ŋayaŋu-yal'yunara, ga ŋarrakuŋunydja ŋunhiyi wekanhara wiripu warray, ganaŋ'thun yukurra biyapul munatha'wuywalanydja wekanhara. Nhiniyanydja walala ŋoy-ḏälthiya. Yaka ŋoy-warriyanydja, ga yaka barrariyanydja. \p \v 28 “Liŋguna nhuma ŋäkula dhäruktja ŋarranha, ŋunhi ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋala bitjarra, ‘Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji, ga biyapul ŋarra yurru roŋiyirriyi liliyi nhumalaŋgala.’ Ga ŋuli nhuma yukurra märr-ŋamathirrinydja ŋarraku, nhumanydja bini galŋa-djulŋithinya muka ŋunhi yurru ŋarra marrtji bala Bäpawalanydja, liŋgu Bäpanydja ŋunha biyapul warray waŋarr ŋarrakalanydja. \v 29 Ŋarranydja yurru dhuwala marrtjina, yurru ŋarra ḻakaraŋala nhumalaŋgala ŋäthilinydja, yurruna yurru maḻŋ'thun; ŋarra ḻakaraŋalanydja ŋäthili yana, märr nhuma boŋguŋu märr-yuwalkthina ŋunhi boŋguŋu maḻŋ'thurrunydja. \p \v 30-31 “Yakana dhuwala weyingunydja waŋanharawu ŋarraku, ŋarra yurru yukurra waŋa nhumalanhanydja, liŋgu galkina Mokuywunydja walu, ŋurikinydja buŋgawawu dhiyakuywu munatha'wuywunydja wäŋawuywu; ŋayi yurru bunana ŋarraku, yurru yakana nhanŋu ŋarrakalanydja ŋayaŋuŋura ŋula nhä, yakana ŋayi ŋarrakalanydja. Märr-gurriri yana ŋayi yurru ŋayathamanydja yukurra ŋarranha, ŋuriŋiyi mokuyyunydja, märr yurru yolŋu'-yulŋunydja marŋgithirri ŋunhi ŋarra yukurra märr-ŋamathirri mirithirri Bäpanha, ga bitjanna liŋgu ŋarra ŋuli djämana yana yulŋunydja, ŋunhi ŋayi ŋuli nhaltjan waŋa ŋarranha Bäpayu. Gul' ŋilimurru marrtjina.” Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja. \c 15 \s1 Djesunydja dhuwala balanyara bitjan yuwalkŋu dharpa borummirri \p \v 1 Wiripunydja ŋayi Djesuyu ḻakaraŋala, marŋgikuŋala yana mayali'kurru dhäruk, bitjarra gam', “Ŋarranydja dhuwala balanyara bitjan maraŋu dharpa, yuwalkŋu yana wal'ŋu, ga ŋarraku Bäpa'mirriŋunydja balanyara bitjan ŋuthanmaranhamirrina ŋuriki dharpawu, ga nhumanydja dhuwala yolŋu'-yulŋunydja balanyarana bitjan baṉdja'-baṉdja ŋurikiy dharpawuy. \v 2 Ŋayi ŋuli ŋuriŋinydja ŋuthanmaranharamirriyunydja yolŋuyu gulkthun mälkuma yana nhämunha'nha baṉdjanha ŋunhi borummiriwnhanydja; ga ŋunhi baṉdja'-baṉdja borummirrinydja, ŋayi ŋuli yana marrtji djatthun räwakthinyaranydja djinmir'ŋurunydja, bitjan ralkthunmarama, märr yurru ŋayi borummirriyirri biyapul guḻku'thirri. \p \v 3 “Yo, nhumanydja dhuwala ḏarrtjalknha, ralkthunarana liŋguna ŋuriŋi dhärukthuna ŋarrakala ŋunhi ŋarra yukurrana ḻakaraŋala nhumalaŋgu. \v 4 Nhiniyana walala waŋganyŋurana ŋarrakala, biyakana dhambaynha ŋarrakala, ga ŋarranydja yurru nhina dhambayyi nhumalaŋgalanydja. Baṉdja'-baṉdja yurru yakana gänanydja borummirriyirri; yana ŋayi yurru borummirriyirrinydja ŋunhi ŋayi yukurra yurru dhambay-manapanmirri rumbalwala dharpawala. Ga bitjandhi bili nhumanydja yurru yakana borummirriyirri gänanydja; ŋuriŋina bili waŋganydhuna nhe yurru borummirriyirrinydja, ŋunhi nhe yurru dhambay-manapanmirri ŋarrakala wal'ŋu. \p \v 5 “Yo, ŋarranydja dhuwala rumbalnha dharpa, ga nhumanydja baṉdja'-baṉdjana. Ŋunhi nhe yurru nhinanydja yukurra dhambay-manapan ŋarrakala, ga ŋarra nhokala ŋuli yukurra nhina dhambay-manapandhi, balakurruyina nhe yurru borummirriyirrinydja wal'ŋu, guḻku'yirrinydja wal'ŋu ŋamathirrinydja. Liŋgu barrkuwatjthinyaranydja gulkthunaranydja ŋarrakalana, nhe yurru bäyŋuna djäma ŋula nhä ŋamakurru' rom, bäyŋuna yana. \v 6 Ŋuli yurru ŋula yol yakanydja dhambay nhina ŋarrakala, ŋanyanydja walala yurru yana ŋurrkamana, balanyara bitjan ŋunhi ŋuli baṉdja dharpaŋuru ḏaw'yun. Ga ḏaw'yunaranydja ŋayi yurru ŋunhi baṉdja' yana räwakthirrina, bala waŋgany-manapanna ḻuŋ'maramana, bala djalkthunna yurru gurthalilina, bala walala yurru nhärana. \p \v 7 “Ga ŋuli nhe yurru dhärranydja yana yukurra dhambay-manapandja ŋarrakala, ga ŋayathamanydja ŋarranha dhäruk mala yana, nhenydja yurru ŋäŋ'thun ŋarranha ŋula nhäku nhe yurru ḏukṯuk, bala nhenydja yurru märramana-yana-wala. \v 8 Ga balakurruyina yurru yolŋu'-yulŋuyunydja nhäma Bäpawunydja ḻatju' dhika wal'ŋu rom, bala wokthunna nhanŋu yurru, ŋunhi nhumanydja yukurra yurru märrama biyapulnha wal'ŋu ŋamakurru' rom, balanyaranydja bitjan borum yarraṯamirri dhirrimuk. Ga balakurruyi nhumanydja yurru ŋarrakuna, bitjan ḻundu'mirriŋuna walala. \p \v 9 “Ŋarranydja märryu-ḏapmarama yukurra nhumalanha, bitjan yana liŋgu bitjan Bäpayu ŋarranha yukurra märryu-ḏapmarama. Nhiniya walala ŋarrakala märr-ŋamathinyaraŋurana.” Bitjanna ŋayi Djesu waŋanydja. \v 10 “Yo, ŋarranydja yukurra ŋayathama baṯ bitjan warray ŋarrakalaŋuwunydja Bäpawu rom, ga nhina ŋarra yukurra nhanukala märr-ŋamathinyaŋura, ga bitjandhi nhumanydja yurru nhina yukurra ŋarrakalanydja märr-ŋamathinyaŋura, ŋuli nhe yurru baṯ bitjandja ŋayathama ŋarrakunydja rom. \p \v 11 “Dhuwalayinydja malanha ŋarra ḻakaraŋalanydja nhumalaŋgu muka, märr yurru ŋarrakalanydja märr-yiŋgathinyarayu ḻiw'marama yana monygumanydja nhuna yukurra yurru, liŋgu ŋarranydja ḏukṯuk nhuma yurru mirithirri yana märr-yiŋgathirrinydja ŋoy-djulŋithirri nhinanydja. \p \v 12 “Yo, dhuwala ŋarrakuŋunydja rom nhumalaŋgu, balanyara gam', ‘Märr-ŋamathinyamiyanydja walala bala-lili'yunmiya, biyakana bitjan ŋarra nhumalaŋgu yukurra märr-ŋamathirri.’ \v 13 Dhuwala ŋurruŋunydja wal'ŋu märr-ŋamathinyara gam': Ŋayi yurru yolŋu walŋa-wekanhamirri ŋanyapinyay ŋayi rakunygu, märr ŋuliwitjandhinydja yurru ḻundu'mirriŋu nhanŋu walŋathirrina. \v 14 Ga nhumanydja dhuwala ŋarraku ḻundu'mirriŋu walala, ŋunhi nhuma yurru djäma-wala yana nhaltjan ŋarra nhumalanha yurru waŋa. \v 15 Yaka ŋarra nhumalanha yukurra ḻakarama djämamirri walala ŋarraku bitjandja, liŋgu djämamirrinydja yaka ŋunhi marŋgi nhaltjan nhanukala yukurra buŋgawayu djäma ŋuli. Yurru ŋarranydja nhumalanha ḻakaraŋala ŋarraku ḻundu walala, bitjarra warray, liŋgu ŋarra ḻakaraŋalanydja yukurrana nhumalaŋgu nhä malanha bukmaknha yana ŋunhi ŋarrakala Bäpayu ŋarraku ḻakaraŋala. \p \v 16 “Yo, nhumanydja dhuwala ḻundu walala ŋarraku, yurru nhe ŋarranhanydja yaka warray djarr'yurruna; ŋarra nhuna djarr'yurrunanydja, bala nherrara ŋunhimala liŋgu dharapullili, märr yurru nhe borummirriyirri yukurra biyapulnha wal'ŋu. Yo, nherraranydja ŋarra nhuna dhuwala, märr yurru djämawuynydja nhokuŋu dhärrana yana yukurra, märr nhe yurru ŋäŋ'thundja ŋula nhäku Bäpanha, ŋarrakalanydja yäkukurru, ga ŋayinydja yurru wekamana-wala yana nhuna. \p \v 17 “Yo, dhuwalayina ŋarrakuŋunydja rom nherraṉara nhumalaŋgu. Märr-ŋamathinyamiyana walala bala-lili'yunmiya.” Ga bitjarra Djesu waŋananydja. \s1 Yolŋu'-yulŋu yurru nyinyaŋdhun nhumalaŋgu \p \v 18 Ga wiripunydja ŋayi ḻakaraŋala Djesuyu, dhuwala gam', “Yaka ṉirryurranydja walala, ŋunhi nhuŋu yurru yolŋu'-yulŋunydja nyinyaŋdhun, ŋunhinydja walala yolŋu'-yulŋu ŋunhi walala yukurra marrkapthun munatha'wuywu romgu. Nhuma marŋgi muka walalaŋgu romgunydja, ŋunhi walala ŋarraku nyinyaŋdhurruna bitjarrayi ŋäthilinydja, ga yurruna nhumalaŋgunydja. \v 19 Ŋuli nhuma bini dhiyakuynydja munatha'wuynydja wäŋawuy, walalanydja bini nhumalaŋgu märr-ŋamathinya muka; yurru nhumalaŋgunydja walala nyinyaŋdhun yukurra yulŋunydja, liŋgu ŋarra nhumalanhanydja djarr'yurruna, beŋuruyinydja barrkuwatjkuŋala munatha'wuywalanydja romŋuru. \p \v 20 “Guyaŋiya walala ŋunhinydja dhäruk ŋunhi ŋarra ḻakaraŋala nhumalaŋgala, dhuwalanydja gam': Djämamirrinydja yolŋu yaka dhuwala ŋurruŋu, yaka ŋayi yukurra Garraynha ŋunhiyi nhanŋuway djuḻkmarama, bitjarra. Walala yurru yolŋu'-yulŋuyu bitjandhi bili djäma nhumalanhanydja, bitjarra walala ŋarranha djäma. Ŋunhi walala yätjthina ŋarraku, walala yurru bitjandhi yätjthirriyi nhumalaŋgunydja; ŋuli walala bini ŋarrakunydja dhäruk ŋayathanha, walala bini ŋayathanhayi nhumalaŋgunydja dhäruk. \p \v 21 “Yo, walala yurru nyinyaŋdhundhi nhumalaŋgunydja, liŋgu ŋarrakala yäkuyu, liŋgu walala yaka marŋgi ŋurikiyinydja ŋunhi ŋayi djuy'yurruna lili ŋarranha. \v 22 Ŋuli bini ŋarra yakanydja bunanha, ga ḻakaranha walalaŋgu, Gunhu'yunydja bini yaka yätj-ḻakaranha walalanha. Yurru ŋarranydja liŋguna ḻakaraŋala walalaŋgu; yakana yukurra yurru ŋula djuḻuḻ'-dharra walalaŋgu yätjtja rom, bala Gunhu'yunydja yurru yana dhä-ḏir'yunna ŋurikiyyi rombuy. \v 23 Ŋunhi yukurra yolthu yolŋuyu nyamir'yundja ŋarranha, ŋayinydja yukurra nyamir'yundhi ŋarraku Bäpanhanydja. \p \v 24 “Ŋuli bini ŋarra yaka djäma ŋutu'-ḏäl walalaŋgala milma, ŋunhi rom ŋunhi ŋuli yakana ŋula yolthu djäma biyakuyi, Godthunydja bini yakana yätj-ḻakaranha walalanha. Yurru walala liŋguna nhäŋalanydja, bala walala nyinyaŋdhurrunana ŋarraku ga ŋarrakalaŋuwu Bäpawu. \v 25 Djorra'yunydja yukurra ḻakarama bitjan, ‘Walala yukurra nyamir'yundja ŋarranha nhämiriwŋurana yana ŋurruŋura,’ bitjandhi. Ga yuwalknha yana dhuwala dhiyaŋunydja-wala maḻŋ'thunna yukurra. \p \v 26 “Yo, walala yurru yolŋu'-yulŋuyu nhumalanha nyamir'yundja, yurru ŋarra yurru nhumalaŋgu djuy'yun ŋunhiyi Marrparaŋgunharamirrinhanydja, Yuwalk-lakaranhamirrinhana ŋunhi Birrimbirrnha, ŋayi yurru bunana nhumalaŋgu beŋuru Bäpawuŋu djuy'yunaranydja. Ŋunhiyi Birrimbirr yuwalktja dhawaṯthurruna beŋuru yana Gunhu'wuŋu Godkuŋu, ga ŋunhi ŋayi yurru bunanydja, ŋayi yurru ḻakaramayi ŋarranhanydja. \v 27 Ga nhumanydja yurru bitjandhiyi ḻakaramayi ŋarranhanydja, liŋgu nhumanydja beŋuru warray liŋgu, ŋurru-yirr'yunaraŋuru warray ŋarrakala. \c 16 \p \v 1 “Ŋarranydja nhumalaŋgu liŋgu muka ḻakaraŋala bitjanarawuyyinydja, märr nhuma yurru yaka galyun nhäyu romdhu malaŋuyu. \v 2 Walala yurru nhumalanha gukuma dhawaṯmaramana walalaŋgala buku-ŋal'yunaramirriŋuru wäŋaŋuru. Ga walunydja marrtji yurru galkithirrina, walala yurru nhumalanha bumana marrtji, murrkay'kumana; walala yurru guyaŋirrinydja ŋunhi yanapi ŋunhiyinydja Godkuna djäma. \v 3 Yo, walala yurru bitjandhinydja buma nhumalanha, liŋgu walala yaka marŋgi Gunhu'wu Godku, ga ŋarrakuwayyi walala yaka marŋgi. \p \v 4a “Yo, ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋalanydja liŋgu muka, märr yurru nhuma guyaŋirrina yana ŋarraku dhäruknha, bala märr-yuwalkthirrina yukurra yurru, yakana ŋula dhumbal'yun, ŋunhi yurru nhänydja nhumalaŋgu maḻŋ'thun. \s1 Dhuwalanydja djäma Walŋamirriwu Birrimbirrwu \p \v 4b “Yaka muka ŋarra nhumalaŋgu ŋunhi ŋäthilinydja ḻakaraŋala bitjarrayi, liŋgu ŋarra yukurrana nhinana nhumalaŋgala ŋulinyaramirriyunydjayi,” bitjan ŋayi Djesu waŋanydja. \v 5 “Yurru dhiyaŋunydja-wala ŋarra yurru marrtjina balayina ŋurikalayina ŋunhi ŋayi djuy'yurruna ŋarranha lili, yurru yakana nhuma ŋarranha waŋganydhu ŋula dhä-wirrka'yurruna bitjarranydja, ‘Wanhamala nhe yurru marrtjinydja?’, liŋgu ŋayaŋunydja nhumalaŋgu dhuwala warwumirriyirrina yukurra. \p \v 6 “Yo, mirithina yana nhuma galŋa-yätjthinanydja dhuwala, liŋgu ŋarra ḻakaraŋala nhumalaŋgu ŋunhi ŋarranydja yurru marrtjina. \v 7 Yurru yuwalk ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja dhuwala. Manymaknha ŋunhiyinydja nhumalaŋgu, ŋarranydja yurru gonha'yunna marrtjina. Ŋuli bini ŋarra yakanydja marrtjinya, ŋayinydja bini Birrimbirr Marrparaŋgunhamirrinydja yakana bunanha nhumalaŋgu dhiyala. Yurru ŋarranydja yurru djuy'yunna ŋanya ŋunhiyinydja lili nhumalaŋgalana, ŋunhi ŋarra yurru marrtjinydja balayi. \p \v 8-11 “Ga ŋunhi ŋayi yurru bunanydja ŋunhiyi Marrparaŋgunhamirrinydja Birrimbirr, bala marŋgikumana ŋayi yurru yukurra raypirri'yunna munatha'wuynhanydja yolŋu'-yulŋunha, liŋgu walala ŋuli yukurra guyaŋirri djarrpi'kuma wal'ŋu yana. Ŋayi yurru ŋuriŋiyi ḻakaramanydja marŋgikumana yätjpuy rombuy bitjanna gam'; ŋunhinydja walala yolŋu'-yulŋu dhuwurr-yätjmirrina, liŋgu walala yukurra yaka märr-yuwalkthirri ŋarranha. Ga bitjandhiyinydja ŋayi yurru ḻakarama ŋarranhana, ŋunhi ŋarranydja dhuwala märr-yunupa dhika wal'ŋu yana, liŋgu ŋarra yurru dhuwala marrtji bala Bäpawalana, ga yakana nhuma ŋarranha yurru biyapulnydja nhäma. Ga bitjandhi ŋayi yurru marŋgikumayi marrtji ḻakarama dhä-ḏir'yunarawuynydja bitjan gam': Nhuma yurru märr-yuwalkthinyaramiriwnydja yolŋu walala, ŋunhi nhuma nhina ŋuli yukurra munatha'wuyŋura yana romŋura, nhumanydja yurru yana dhä-ḏir'yunarana märrama, liŋgu Godthu ŋäthili yana dhä-ḏir'yunarawunydja ḻakaraŋala ŋurikinydja Mokuywunydja, ŋunhi ŋayi ŋurruŋu buŋgawa dhiyakuywu munatha'wuywu romgu. \p \v 12 “Yo. Guḻku' warray mirithirri ŋarra nhumalaŋgu bini ḻakaranhanydja, yurru dhaŋaŋnha dhuwala nhumalaŋgu guyaŋinyarawunydja dhiyaŋunydja-wala. \v 13 Yurru Birrimbirr Yuwalkŋunydja yurru marrtjiyi lili, ga ŋayina yurru ŋuriŋiyina nhumalanha goŋ-gulamanydja, märr yurru nhuma marŋgithirrina wal'ŋu Godkalaŋuwu yuwalkkunydja romgu, bukmakku yana. Liŋgu dhäruktja nhanŋu yurru ŋunhi dhawaṯthun yaka nhanukuŋuway ŋula guyaŋinyara, ŋayi yurru ḻakaramanydja yukurra waŋanydja ŋunhiyi yana bili ŋunhi ŋayi yurru ŋäma Gunhu'nha, ga bitjandhi liŋgu ŋayi yukurra yurru ḻakaramanydja nhumalaŋgu nhä malanha romdja ŋunhi yurru yalalaŋumirri maḻŋ'thun. \v 14 Ŋayinydja yurru ŋunhi bitjan milkumana ŋarrakuna ḻatju' wal'ŋu dhika rom, liŋgu ŋayi yurru ŋunhi märrama ŋarrakuŋunydja, bala gathan nhumalaŋguna. \v 15 Bukmak ŋunhi Bäpayu ŋuli yukurra ŋayathama, ŋunhiyinydja ŋarrakuway yana warrpam'. Yo, dhiyakuyyina ŋunhi ŋarra yukurrana ḻakaraŋalanydja, ŋunhi yurru ŋayi Birrimbirryu Walŋamirriyunydja märrama ŋarrakuŋu, bala ḻakaramana nhumalaŋgu.” Ga bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja yukurrana. \s1 Märr-gurriri nhuma yurru galŋa-yätjthirrinydja, bala ŋayi yurru bilyun balayi ŋayaŋu-djulŋithinyaraliliyi \p \v 16 “Yaka weyin, nhuma yurru yakanydja nhäma ŋarranha, ga biyapul yaka weyin, nhuma yurru ŋarranha nhämayi biyapul,” bitjanna ŋayi Djesu waŋanydja. \p \v 17 Bala ŋanapurru ḻundu'mirriŋunydja walala nhanŋu waŋanhamirri bitjanmirrina, “Nhaltjan ŋayi yukurra dhuwala mayaliny'tja waŋa? Ḻakaranhamirri ŋayi yukurra ŋilimurruŋgala bitjan ŋunha, ‘Yaka weyin, nhuma yurru yakanydja ŋarranha nhäma, ga biyapul yaka weyin, nhuma yurru nhämayi ŋarranha biyapul.’ Ga wiripunydja ŋayi bitjan yukurra waŋa, ‘Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji ŋunhana Bäpawalana.’ \v 18 Nhä dhika ‘Yaka weyindja' mayali’, balanyaranydja dhäruk? Yakana dhuwala ŋilimurru yukurra marŋgithirrinydja bay, nhaltjan ŋayi yukurra waŋa ŋunha mayali.” Bitjanminana ŋanapurru dhä-wirrka'yunminanydja, yurru gayulnha. \p \v 19 Yurru Djesunydja marŋgithina ŋanapurruŋgu, ŋunhi bini ŋanapurru ŋanya dhä-wirrka'yun. muka yulŋunydja, bala ŋayinydja waŋa ŋanapurruŋgu bitjanna, “Ŋarranydja nhumalaŋgu ḻakaraŋala bitjarra, ‘Yaka weyin, nhuma yurru yakanydja nhäma ŋarranha, ga biyapul yaka weyin, nhuma yurru nhämayi ŋarranha.’ Ga dhiyakuyyi nhuma yukurra dhuwala dhä-wirrka'yunmirrinydja? \v 20 Yuwalk dhuwala yulŋunydja ŋarra nhumalaŋgu yukurra ḻakaramanydja. Nhumanydja yurru boŋguŋu ŋäthinyamirri warray, ga walalanydja munatha'wuynydja walala yurru galŋa-ŋamathirri warray; nhumanydja yurru galŋa-yätjthirri warray, yurru nhumalaŋgu yurru ŋunhiyi warwuyunaramirrinydja ŋanydjaḻa'yun, balayi galŋa-ŋamathirriyi yurru. \v 21 Ŋunhi ŋuli walu galkithirri yothuwunydja dhawal-wuyaŋinyarawu, bala ŋayi ŋuli ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋunydja galŋa-yätjthirrina, liŋgu ŋuriŋi rerriyu yothuwala. Ga ŋuliŋurunydja dhäŋuru ŋunhi yurru yothu nhanŋu liŋguna dhawal-wuyaŋirrina, bala yurru meṉgumana ŋunhiyi rerrinydja ga batjpatjtja, bala galŋa-djulŋithirrina yurru warrpam'nha, liŋgu yothu ŋunhi liŋguna dhawal-wuyaŋinana dhipala munatha'lilina. \v 22 Ga balanyarayi dhuwala nhumanydja galŋa-warwumirrina walala dhiyaŋu-wala, yurru ŋarranydja yurru nhämayi nhumalanha biyapul, bala nhuma yurru galŋa-ŋamathirriyi mirithirrina dhikana wal'ŋu, ga ŋayaŋunydja nhumalaŋgu yurru biyapulnha wal'ŋu dhaŋaŋdhirrina; yakana yurru nhokala ŋula yolthu djaw'yundja balanyarayinydja märr-yiŋgathinyara. \p \v 23 “Ga ŋulinyaramirriyunydja nhuma yurru yakana ŋarranha dhä-wirrka'yun ŋula nhäpuy. Yuwalk dhuwalanydja ŋarranydja yukurra ḻakarama nhumalaŋgu. Gunhu'yu Godthu yurru ŋayipi nhumalaŋgu wekama ŋula nhänydja, ŋunhi nhe yurru ŋäŋ'thundja ŋanya ŋarrakalanydja yäkukurru. \v 24 Ŋunhi ŋäthilinydja, ga gathu dhiyaŋu-wala, nhuma ŋuli yukurra yaka ŋanya ŋäŋ'thunna ŋarrakala yäkukurru. Ma', ŋäŋ'thurrana ŋanya yana, ga nhenydja yurru märramana yana, märr nhuŋu yurru ŋayaŋunydja dhaŋaŋdhirrina märr-yiŋgathinyarayunydja. \p \v 25 “Ŋäthili muka ŋarra ḻakaraŋalanydja nhumalaŋgu goḏu-mayali'mirriyaŋalanydja; yalalaŋumirriyunydja ŋarra yurru Gunhu'nha Godnha ḻakarama nhumalaŋgu warraŋulkumana yurru, dhunupana dhäruk. \v 26 Ga ŋulinyaramirriyunydja nhuma yurru ŋäŋ'thun bukumirriyama ŋarrakalana yäkukurru. Yakana ŋarra yurru bitjan liŋgu gäma yukurra nhumalanha dhäruk Bäpawala; nhumapina yurru waŋa dhunupana nhanukala Godkala, \v 27 liŋgu Bäpa yukurra ŋayipi märr-ŋamathirrinydja nhumalaŋgu. Bäpayunydja ŋuli yukurra märryu-ḏapmarama nhumalanha, liŋgu nhuma yukurra märryu-ḏapmaramayi ŋarranhanydja, ga liŋguna nhuma märr-yuwalkthinana ŋarraku, ŋunhi ŋarranydja ŋulaŋuru nhanukala yarrupthurruna lili, Gunhu'wala yana. \p \v 28 “Yo, yuwalk dhuwala yulŋunydja. Ŋulaŋuru ŋarra marrtjina lili Bäpawala, bala ŋarra maḻŋ'thurrunana dhiyala wäŋaŋura munatha'ŋuranydja. Ga dhiyaŋunydja-wala ŋarra yurru ganana dhuwala wäŋa munathany'tja, balayi roŋiyirriyi yurru Gunhu'walayi.” \p \v 29 Bala ŋanapurru waŋa ŋanya Djesunha bitjanna, “Dhiyaŋunydja-wala nhe yukurra dhuwala waŋa dhunupana dhäruk warraŋulnha, yakana goḏu-mayali'mirri. \v 30 Liŋguna ŋanapurru marŋgithinana dhuwala, liŋgu nhe dhuwala bukmakku marŋgi; yakana nhuna ŋula yolthu yolŋuyu yurru dhä-wirrka'yundja, bili nhenydja marŋgi ŋäthili warray. Ga dhiyaŋuyina ŋanapurru märr-yuwalkthinanydja nhuŋu, ŋunhi nhenydja dhuwala beŋuruyi Gunhu'wala Godkala.” \p \v 31 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana ŋanapurruŋgu bitjarra, “Märr-yuwalkthinana nhuma dhuwala yulŋunydja, yuwalknhanydja wal'ŋu? \v 32 Galkina dhuwala nhumalaŋgu yulŋunydja, dhiyaŋunydja-wala gäthuranydja nhuma yurru gundupuma baḻaka'yunna, waŋga'-waŋganynha nhuma yurru winya'-winyayundja nhumalaŋgalay wäŋalilinydja malaŋulili, gonha'yunna yurru ŋarranha gänaŋuwalana. Yurru yaka ŋarra yurra ŋunhi gänanydja yukurra ŋarrapinydja nhina, liŋgu ŋarrakalanydja yurru Bäpa warray galki. \p \v 33 “Yo. Dhuwalayina malanha ŋarra nhumalaŋgu ḻakaraŋalanydja yukurrana, märr nhuma yurru nhina yukurra ŋayaŋu-yal'yunarana yana, dhambay-manapan ŋarrakalana. Liŋgu dhiyala munatha'ŋuranydja nhumalaŋgu yurru yolŋu walala marimirriyirri. Yurru yaka walala barrariyanydja ga galyurranydja, liŋgu ŋarranydja liŋguna djuḻkmaraŋalana nhä malanha dhiyakuy munatha'wuynydja ŋunhi, warrpam'nha yana.” Ga bitjarra ŋayi yukurrana Djesuyu ḻakaraŋalanydja wärriku'na. \c 17 \s1 Djesu yukurrana bukumirriyaŋala nhanukalayŋumirriwu ŋayi ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu \p \v 1 Ga dhäŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi ŋayi dhawar'yurruna waŋanhaŋuru ŋanapurruŋgala Djesunydja, bala ŋayi maŋutji-garrwarthinana bala djiwarr'lilina, bala bukumirriyaŋala waŋana bitjarrana gam', “Bäpa, liŋguna dhuwala walunydja dhuwalana, ŋarra yurru burakirrina yolŋu'-yulŋuwuna walŋakunharawu. Dhaŋaŋguŋa ŋarranha nhokalay ḻatju'yuna dhiyaŋina, märr yurru yolŋu'-yulŋuyunydja nhuŋunydja ḻatju' wal'ŋu nhämana ŋunhi ŋarrakalaŋukurruna. \v 2 Bäpa, nhenydja ŋunhi ŋarranha nherrara ŋurruŋu bukmakku yolŋu'-yulŋuwu, märr yurru ŋarranydja wekama yuwalknha walŋa ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi nhe wekaŋala ŋarraku walalanha, märr walalanydja yurru ŋunhiyinydja walala nhina walŋana yana, gupaḏalnha-wala yurru. \v 3 Ga dhuwalana gam' ŋunhi gupaḏalwunydja wal'ŋu walŋa. Ŋunhi ŋayi marŋginydja nhuŋu yolŋu, ŋunhi nhepi waŋgany dhuwala yuwalktja wal'ŋu Waŋarr, ga ŋarrakunydja ŋayi yurru marŋgiyi ŋunhiyi yolŋu. Djesu-Christkunydja, ŋunhi nhokuŋu ŋarranydja yolŋu djuy'yunara, ŋayinydja yurru ŋunhiyinydja yolŋu nhina yukurra walŋana yana-wala ŋitjalaŋgalana goŋŋura. \v 4 Ŋarra yukurrana milkuŋalana nhuŋunydja nhä malanha ḻatju' dhika ŋunhi rom dhiyala munatha'ŋuranydja yolŋu'-yulŋuwunydja liŋguna; ŋarra dhawar'maraŋalana ŋunhiyinydja djäma warrpam'nha liŋguna, ŋunhi nhe wekaŋala ŋarrakala. \v 5 Bäpa, dhiyaŋunydja-wala ŋarranha dhaŋaŋguŋana biyapulnha ŋuriŋina nhokiyingalay nhe ḻatju'yuna, ŋuriŋina liŋgu ḻatju'yunydja ŋunhi ŋarra yukurrana nhinana dhiyaliyi nhokala ḻatju'ŋura ŋäthili, yurruna dhuwala munathany'tja wäŋa maḻŋ'thurruna. \p \v 6 “Bäpa, ŋarra milkuŋala nhuna yäku ḻakaraŋala ŋurikalanydja yolŋu'-yulŋuwala, ŋunhi nhenydja walalanha dhayuŋara ŋarrakalana. Ŋäthili walala dhiyakuynydja munatha'wuynydja yolŋu walala, bala nhe wekaŋalana ŋarrakuna walalanhanydja. Walalanydja dhuwala nhuŋuway muka yolŋu'-yulŋu ŋäthilinydja, bala nhe ŋarrakalana dhayuŋara walalanha, bala walala yana märraŋalana dhäruktja nhuŋu. \v 7 Ga dhiyaŋunydja-wala walala dhuwala dharaŋanna yukurra nhä malanha bukmak ŋunhi nhe wekaŋala ŋarrakala; marŋgina walala dhuwala yulŋunydja ŋunhi nhokuŋuna dhuwalayinydja malanha marrtji ŋuli yukurra. \v 8 Liŋgu ŋarranydja nhuŋu dhäruk warray wekaŋala walalaŋgu, ŋunhi liŋgu yana ŋunhi nhe ŋarrakala wekaŋala, ga liŋguna walala märraŋalana ŋunhi dhäruktja. Marŋgina walala dhuwala yulŋunydja, ŋunhi ŋarranydja yuwalk lili marrtjina dhipuŋuruyi nhokala; liŋguna walala märr-yuwalkthinana ŋunhi nhe djuy'yurruna ŋarranha lili. \p \v 9 “Yo, dhuwalanydja ŋarra yukurra bukumirriyamana walalaŋgu. Yaka ŋarra dhuwala bukumirriyama yukurra bukmakkunydja wal'ŋu, munatha'wuywunydja walalaŋgu; ŋuriki liŋgu walalaŋgu ŋarra yukurra dhuwala bukumirriyamanydja, ŋunhi nhe ŋarrakala wekaŋala walalanha, liŋgu walalanydja nhuŋuway yolŋu walala dhuwala. \v 10 Bukmak nhä malanha ŋunhi ŋarra ŋuli yukurra ŋayathama, nhuŋuway yana warrpam', ga bukmak nhä malanha nhe yukurra ŋayathama, ŋunhiyinydja ŋarrakuway yana warrpam', ga wiripu-guḻku'yunydja yolŋu'-yulŋuyu ŋuli yukurra ŋunhi nhämana ŋarrakunydja ḻatjuny'tja rom walalaŋgala, ŋurikala ŋarrakalayŋumirriwalanydja yolŋu'-yulŋuwala. \v 11 Yakana ŋarra yurru yukurra weyindja nhina dhiyala munatha'ŋuranydja; walalana yurru dhiyala mukthundja nhina yukurra, ga ŋarranydja boŋguŋu roŋiyi marrtji dhipaliyi nhokalana. \p “God Waŋarr Bäpa, nhenydja ḏarrtjalk wal'ŋu yana, ganaŋ'thun yukurra yätjŋuru. Djäkana walalaŋgu yukirriya biyaka liŋgu, märr yurru walala nhina yukurra nhokala yana yäkuyu, ŋuriŋina liŋgu yana ŋunhi ŋarra ŋuli yukurranha nhinanha dhiyala munatha'ŋura, märr ŋuriŋiyi liŋgu yäkuyu walala yurru waŋganynha yana miṯtji, bitjan yana liŋgu bitjan ŋali maṉḏa waŋganynha yana. \v 12 Ŋunhi ŋarra ŋuli yukurranha dhiyalanydja nhinanha walalaŋgala, ŋarranydja ŋuli yukurranha walalanha gänha galkikunha, ŋuriŋi nhokala yäkuyu, ŋuriŋi liŋgu ganydjarryu ŋunhi nhe ŋarrakala wekaŋala. Ŋarranydja walalanha gungaŋala yukurrana bitjarrana liŋgu, djäka yana walalaŋgu; yakana ŋula waŋgany goŋŋuru ŋarrakala winya'yurrunanydja. Yurru waŋgany yolŋu, ŋunhi bili waṉḏinanydja ŋarrakala, liŋgu nhanukalana yukurra yurru yuwalktja maḻŋ'thun ŋunhi Djorra'ŋuranydja dhäruk ŋunhi baman'ŋuwuynydja wukirriwuy. \p \v 13 “Bäpa, dhiyaŋunydja-wala ŋarra yurru marrtjina balayi roŋiyirri nhokalana, ga waŋa ŋarra yukurra dhuwalayi dhäruktja, bukumirriyamanydja yukurra ŋäŋ'thun walalaŋgu dhiyaŋu-wala, ŋunhi ŋarra mukthun yana dhuwala munatha'ŋura yulŋunydja, märr yurru ŋarrakunydja märr-yiŋgathinyara dhaŋaŋdhirrina walalaŋgala ŋayaŋuŋuranydja, biyapulnha wal'ŋu yurru dhaŋaŋnha. \p \v 14 “Liŋguna ŋarra wekaŋalana nhuŋu dhäruktja walalaŋgu; märraŋalana walala liŋguna. Ga walalanydja munatha'wuyyunydja yolŋuyu walalay ŋoy-marimirriyaŋala warray walalanha, liŋgu walala ŋarrakalaŋumirrinydja ŋunhi yakana dhiyakuynydja munatha'wuynydja yolŋu'-yulŋu biyapulnydja, balanyara yana liŋgu bitjan ŋarra yaka dhiyakuy munatha'wuy yolŋu. \v 15 Bäpa, djäka walalaŋgu munatha'lilinydja dhipalanydja. Yaka ŋarra nhuna waŋana gombunharawunydja walalaŋgu dhipuŋuru munatha'ŋurunydja; ŋarranydja ḏukṯuk nhe yurru walalanha gunganhamarama yana dhipala munatha'lilinydja, märr yurru ŋuriŋi Yätjthunydja Birrimbirryu Mokuyyunydja yakana walalanha manaŋirri mulka. \v 16 Bili nhuŋuna walalanydja dhuwala, yakana walala dhiyakuy munatha'wuy, balanyara yana liŋgu bitjan ŋarrapi yaka dhiyakuy munatha'wuy. \v 17 Yo, biyakana ḏarrtjalkkuŋana walalanha dhiyaŋi nhokalay dhärukthunydja, ganaŋ'maraŋana walalanha yätjŋuru nhokalaynha nhe yana yuwalkŋuyunydja, liŋgu dhäruknha nhuŋu ŋunhi yuwalkŋunydja wal'ŋu yana. \v 18 Nhenydja ŋarranhanydja djuy'yurruna munatha'wuywala walalaŋgala yolŋu'-yulŋuwala, ga bitjarrayi yana liŋgu ŋarranydja walalanhanydja djuy'yurruna ŋurukala munatha'wuywalanydja walalaŋgala yolŋu'-yulŋuwala. \v 19 Ga dhuwalana ŋarra yulŋunydja Bäpa, wekanharamirrina yukurra nhuŋu, liŋgu ŋarra yukurra märryu-ḏapmarama walalanha wirrki; ŋarra dhuwala ganaŋ'maranharaminana ŋarranhawuy ŋarra bukmaknha yana nhuŋuna, märr yurru walalanydja ḏarrtjalknha yana nhina yukurra nhuŋuwaynha yana yolŋu walala, nhokala yuwalkŋuŋurana dhärukŋura. \p \v 20 “Bäpa, yaka yana ŋarra yukurra bukumirriyama dhiyakunydja gay' walalaŋgu; bukumirriyamanydja ŋarra yukurra nhämunha'wu ŋarrakalaŋumirriwu walalaŋgu, ŋunhi walala yurru märr-nherraṉmirri ŋarrakala liŋgu dhiyakala walalaŋgala dhärukkurru. \v 21 Ŋarranydja ḏukṯuk walalaŋgu bukmakku, walala yurru waŋganydhirri yana, bitjan yana liŋgu bitjan nhe Bäpa ŋarrakala, ga ŋarra nhokala, märr yurru walalanydja waŋganydhirri yana ŋitjalaŋgala, märr walala yurru munatha'wuynydja yolŋu walala marŋgithirri wal'ŋu, ŋunhi ŋarranydja dhuwala nhokuŋu djuy'yunara. \v 22 Ŋarranydja liŋgu wekaŋalana walalaŋgu ŋunhi bili waŋgany ŋupanayŋu ḻatju' rom ŋunhi, ŋunhi nhe ŋarrakala wekaŋala, märr walala yurru yukurra nhina waŋganynha yana miṯtji, bitjan yana liŋgu bitjan nhe ga ŋarra waŋganynha. \v 23 Ŋarranydja yurru walalaŋgala, ga nhenydja ŋarrakala, märr yurru walalanydja nhina yukurra yuwalkkuma yana waŋganyŋura, dhapirrknha dhika wal'ŋu ŋula nhämiriw yana. Walala yurru munatha'wuyyunydja yolŋuyu nhämana ŋarrakunydja yolŋunha walalanha waŋganynha, waŋganyŋura yana, bala marŋgithirrina yurru, ŋunhi nhepi ŋarranhanydja djuy'yurruna lili dhipala munatha'lilinydja, bala walala yurru marŋgithirrina yana yulŋunydja, ŋunhi nhe yukurra walalanhanydja märryu-ḏapmarama wirrki yana wal'ŋu dhika, bitjan yana liŋgu bitjan nhe yukurra ŋarranha märryu-ḏapmarama. \p \v 24 “Bäpa, nhe ŋunhi wekaŋala dhuwalayinydja yolŋu'-yulŋunha ŋarrakala. Ŋarranydja ḏukṯuk dhiyakuyi yolŋu'-yulŋuwu, walala yurru ŋunhalayi ŋarrakala, märr yurru walala nhämana wal'ŋu ŋarraku ḻatjuny'tja dhika rom, ŋunhiyi liŋgu ŋunhi nhe ŋarraku wekaŋala, liŋgu nhe ŋarranha märryu-ḏapmaraŋala yukurrana ŋurruthaŋalanydja wal'ŋu, yurruna wäŋa dhuwala munatha' maḻŋ'thurruna. \v 25 Bäpa, nhenydja dhuwala rom-dhunupa wal'ŋu. Dhiyakuy munatha'wuynydja yolŋu walala, yaka walala marŋgi nhuŋu. Yurru ŋarra nhuŋu marŋginydja, ga dhuwala walala ḻurrkun' yolŋu'-yulŋu liŋguna marŋgithina, ŋunhi ŋarranydja nhokuŋu yana djuy'yunara. \v 26 Walalaŋgala ŋarra milkuŋala nhunanydja, ga bitjan liŋgu ŋarra yukurra yurru mukthun yana maḻŋ'maramanydja nhuna walalaŋgala, märr yurru nhuŋunydja märryu-ḏapmaranhara walalaŋgalana ŋayaŋuŋura, ŋunhiyi liŋgu yana märryu-ḏapmaranharanydja ŋunhi nhe ŋarranha märryu-ḏapmarama yukurra ŋuriŋiyi. Ga ŋarranydja yurru bitjandhi liŋgu yana ŋayaŋuŋuranydja walalaŋgala nhina yukurra.” Ga bitjarra ŋayi Djesuyu yukurrana bukumirriyaŋalanydja. \c 18 \s1 Djesunha mulkanana miriŋuyu \p \v 1 Bala ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru ŋunhi ŋayi yukurrana Djesuyu bitjarrayi bukumirriyaŋala, bala ŋanapurru gonha'yurrunana ŋunhiyinydja wäŋa, ŋayipi Djesuyu ga ŋanapurru ḻundu'mirriŋuyu walalay nhanukala. Marrtjinydja ŋanapurru yukurra-a-a, bala buḏapthun, dhulmu-ḏakthunna Giturunbuyŋunydja, bala ŋanapurru wäŋgama djunamana gädnimirrililina wäŋalili, bala yana gärrina ŋanapurru ŋunhimalayi. \v 2 Yo, Djudatj-Gariyattja yäku, ŋunhiyinydja ŋunhi ŋayi goŋ-wekaŋala ŋanya Djesunha miriŋuwala walalaŋgala goŋlili, marŋgi ŋayi ŋurikiyi wäŋawu, liŋgu walala ŋuli yukurranha nhinanha ŋäthili ḻundu'mirriŋu walala nhanŋu Djesuwu ŋunhiliyi. \v 3 Bala ŋayi dhunupana yana ŋunhi Djudatjtja marrtjina ŋunhimalayina wäŋalili, gäŋala miriŋunhana walalanha, ga buṉbuwuy-djäkamirrinha walalanha, ŋunhinha walalanha ŋunhi walala djuy'yunara ŋurru'-ŋurruŋuwuŋu; marrtjinanydja walala goŋ-baḏayala'mirrina, yurru goŋ-garamirrina walala yukurrana marrtjinanydja lili, withiyaranydja Djesunhanydja. \p \v 4 Ga ŋayi Djesunydja ŋäthili marŋgithina nhäyinyara yurru nhanŋu maḻŋ'thun bukmak yana, bala ŋayi Djesunydja ŋurruŋulilina wapthurruna, bala waŋana dhä-wirrka'yurruna bitjarrana, “Way walala, yolku nhuma yukurra dhuwala ḻarrumanydja?” bitjarra. \p \v 5 “Dhuwalanydja ŋanapurru yukurra ḻarruma Djesuwu, Natjurippuyŋuwu ŋuriki yolŋuwu,” bitjarra walalanydja buku-wakmaraŋala nhanŋu. \p Ga ŋayinydja buku-wakmaraŋala, “Dhuwala ŋarra,” bitjarra. \p Ga ŋayinydja ŋunhiyinydja yolŋu Djudatjtja ŋunhi gumurr-wanharamirrinydja ŋunhili yukurrana dhärrana malaŋura miriŋuwala. \v 6 Ga ŋunhi ŋayi Djesu ḻakaranhaminanydja ŋanyapinyay ŋayi “Dhuwala ŋarra,” bitjarranydja, bala walalanydja dhunupa dhuḏi-yarrkthurrunana, bala yana baḻa-waḻapthurrunana munatha'lilina. \p \v 7 Ga bulu ŋayi Djesuyu dhä-wirrka'yurruna walalanha, “Yolku nhuma yukurra dhuwala ḻarrumanydja?” bitjarra. \q1 “Way, Djesuwu dhuwala, Natjurippuyŋuwu yolŋuwu,” bitjarra walalanydja. \p \v 8 “Liŋgu muka ŋarra dhuwala nhumalaŋgu ḻakaranhaminanydja. ‘Dhuwala ŋarra,’ bitjarra. Ŋuli nhuma yukurra ŋarrakunydja ḻarruma, nhumanydja yurru djuy'yunna dhuwali wiripu-guḻku'nhanydja yolŋu'-yulŋunha.” \v 9 Yo, ŋäthili ŋayi Djesu waŋananydja bukumirriyaŋalanydja bitjarranydja gam', “Bäpa, liŋgu ŋarra ŋayathaŋalanydja yukurrana djäkanydja ŋurikinydja walalaŋgu ŋunhi nhe wekaŋala ŋarrakala goŋlili, bukmaknha yana; yaka ŋula waŋgany winya'yunaranydja.” Ga dhiyaŋi dhärukthunydja ŋayi ŋunhi waŋananydja ‘Djuy'yurrana walalanha,’ bitjarranydja, liŋgu mukthurruna yana ŋayi yukurrana djäka ŋanapurruŋgu yulŋunydja. \p \v 10 Ga ŋayi Djäyman-Betayunydja yukurra ŋayathama mandjawak, bala dhunupana ŋayi dhuḻŋurr'yundja ŋunhiyi mandjawaktja, bala djatthunna, gulk bitjandhi, dhunupa'ŋu mäkiri ŋunhiyi djämamirrinha yolŋunha ŋuriki Ḻiya-ŋärra'mirriwu, yäkunydja ŋayi ŋunhiyi djämamirrinydja yolŋu Malkatj. \v 11 Ga ŋayinydja Djesunydja waŋa nhanŋu Betawu bitjan, “Way, gurrunharra dhuwaliyi mandjawak,” bitjan. “Yaka ŋarra yurru dhuwala waṉḏirri winya'yun dhipuŋuruyi ŋoy-warrinyamirriŋurunydja romŋuru, dhuwalanydja ŋarra yurru yukurra marrtjina-wala balakurruyinydja romgurru; ŋarra yurru burakirrina yana, ga rakunydhirrina, liŋgu bitjarrayi ŋarrakala Bäpayunydja nherrara dhukarrnydja ŋarraku.” \p \v 12 Bala walala miriŋuyunydja walalay mulkanana ŋanya Djesunha baṯ bitjarrana, bala ḏapmaraŋalana ŋanya ŋopurrnha raki'yuna. \v 13 Bala walala gäŋala ŋäthilinydja ŋanya Yanatjkala wäŋalili, bili ŋayinydja ŋunhiyinydja ḏarramu ŋapipi'mirriŋu nhanŋu Gayapatjku, ga ŋayinydja ŋunhi Gayapatjtja Ḻiya-ŋärra'mirrina yolŋu ŋulinyaramirriyunydjayi. \v 14 Ŋayi ŋäthili yana Gayapatjthu ŋunhi ḻakaraŋala ŋanya Djesunha bitjarranydja gam', ‘Manymak warray ŋunhi yurru waŋganydja yolŋu rakunydhirri yolŋu'-yulŋuwu bukmakku.’ \s1 Beta waŋana dhumbal'yurruna Djesuwu \p \v 15 Bala walala Djesunhanydja garr'yurruna gäŋala djunamana, ga ŋilinyunydja maṉḏa malthurruna marrtjina, Djäyman-Beta ga ŋarra Djon, yurru dhuḏikurru ŋilinyu yukurrana marrtjinanydja märr-barrku. Ga ŋayinydja ŋunhi Ḻiya-ŋärra'mirri yolŋu marŋgi ŋarraku, bala yana dhunupana ŋayi ŋarranha galkarana yulŋunydja, djinawa'lilina ḻoḻulilina ŋunhimalayi buṉbulili; ŋarranydja gulŋiyina, malthurrunayi nhanbala Djesuwa. \v 16 Yurru ŋayinydja Betanydja yukurrana dhärrana ŋunhala bäyma yana, warraŋul dhurrwaraŋura. Ga balayi ŋarranydja dhawaṯthun märranharawu nhanŋu Betawu, ga waŋananydja ŋarra ŋanya miyalknha dhurrwara-djäkamirrinhanydja, bala ŋayinydja yana dhunupana yoraŋalana ŋarraku, bala ŋarra ŋanya Betanhanydja garr'yurruna djinawa'lilina. \v 17 Bala ŋayinydja dharra miyalkthunydja dharaŋan warray nhäma ŋanya Betanhanydja, bala waŋa bitjan, “Way, nhenydja dhuwala ŋurikiyi yolŋuwu Djesuwuna ḻundu'mirriŋu ŋiniya?” \p “Yäääw, yaka warray. Yaka ŋarra nhanŋu dhuwala ḻundu'mirriŋu,” bitjan ŋayi Betanydja. \p \v 18 Yurru guyiŋarrnha ŋunhiyi wäŋanydja mirithirrina, ga gurtha walalaŋgu yukurra ŋawyun, ga walala djämamirrinydja yukurra dhärra'-dharra gurthaŋurana ŋunhi ḻiw'marama, ḻithanmaranhamirri walala yukurra walalanhawuy walala, gorrmurkunhamirri rumbal. Bala ŋayi Betanydja marrtji bala, ga djingar way djingaryun walalaŋgala, bala ŋayinydja yukurra Betanydja ḻithanmaranhamirri ŋanyapinyaynydja ŋayi, bitjandhi yana liŋgu. \s1 Ḻiya-ŋärra'mirriyu Yolŋuyu yukurrana dhä-wirrka'yurruna Djesunha \p \v 19 Ga ŋayinydja Djesunydja yukurra dhärra gumurrŋura ŋurikala Ḻiya-ŋärra'mirriwala yolŋuwala, dhä-wirrka'yun ŋayi yukurra ŋanya Djesunha bitjan, “Ma', ḻakaraŋa ŋanapurruŋgala nhuŋuway nhe ḻundu'mirriŋunha walalanha, ŋunhi nhaltjan nhe yukurra ŋuli marŋgikuma walalanha.” \p \v 20 Ga Djesunydja waŋa bitjan, “Ŋarranydja ŋuli yukurra bitjan warray liŋgu ḻakarama baṉarra'ŋura warray, bukmakkala warray yolŋu'-yulŋuwala, ga ḻakaramanydja ŋarra ŋuli yukurra buku-ŋal'yunaramirriŋura yana buṉbuŋuranydja malaŋuŋura yolŋu'-yulŋuwalanydja, ŋunhi walala ŋuli marrtji ḻuŋ'thun. Yaka ŋarra ŋuli dhuwala marŋgikuma djuḻuḻ'yundja ŋula wanhaminydja wäŋaŋura gali'ŋuranydja. \v 21 Ga nhäkuna nhe yukurra dhä-wirrka'yun ŋarranhanydja dhuwala? Dhä-wirrka'yurra ŋunha yolŋu'-yulŋunhana, ŋunhi walala ŋäkula yukurrana ŋarranha. Walalana marŋgi ŋarraku dhärukkunydja; walalana yurru ḻakarama nhumalaŋgunydja, nhä dhäruk ŋunhi ŋarra ŋuli yukurranha ḻakaranha walalaŋgala.” \p \v 22 Ŋunhi ŋayi Djesu yukurrana waŋananydja bitjarrayi, bala ŋayinydja dharrana waŋganydhunydja yolŋuyu dharraymirriyu, wutthurruna warray ŋanya, ga waŋana bitjarrana, “Yaka waŋiya biyakayi Ḻiya-ŋärra'mirriwunydja yolŋuwu.” \p \v 23 Ga Djesunydja waŋana buku-wakmaraŋala bitjarra. “Ŋuli bini ŋarra ŋula nhaltjanna yätjkunhanydja waŋanha, ma' ḻakaraŋana ŋurupana bukmakpana yolŋu'-yulŋuwa nhaltjarra ŋarra dhika yätjkuŋalanydja waŋana. Ŋunhi ŋarra dhunupanydja waŋana dhäruk, ga nhäkuna nhe ŋarranha dhuwala wutthurrunanydja?” \p \v 24 Bala ŋayi Yanatjthunydja dhunupa djuy'yurruna ŋanya bala Gayapatjkalana, ḏapmaranhara yana ŋayi raki'mirri yulŋunydja. \s1 Ga biyapul Beta dhumbal'yurruna Djesuwu \p \v 25 Ga ŋayi Betanydja baḏak yana dhärrana yukurrana ŋunhiliyi gurthaŋura, ḻithanmaranhamina nhinana, ga walala wiripu-guḻku'yunydja ŋanya dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Way yolŋu, nhenydja dhuwala ŋunhiyina ŋiniya?... ḻundu'mirriŋu ŋurikiyina ḏarramuwu?” \q1 “Yaw, yaka ŋarra dhuwala nhanŋu ḻundu'mirriŋu,” bitjarra ŋayinydja buku-wakmaraŋala. \p \v 26 Ga ŋayi waŋganydhunydja djämamirriyu yolŋuyu, ŋurikala gurruṯu'mirriyu ŋunhi ŋayi Betayu mäkiri' ŋanya gulkmaraŋala, dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarra. “Dhuwala ŋarra nhunanydja nhäŋala, ŋunhala muka ŋiniya? gädnimirriŋura?” \p \v 27 “Yääw yaka warray,” bitjarra ŋayi Betanydja. Bala ŋayi dhunupana yana gurrwawunydja ŋäthinana. \s1 Buŋgawayu ŋurruŋuyuna ŋurikiyi wäŋawuyu dhä-wirrka'yurruna Djesunha \p \v 28 Bala walala märraŋalana Djesunhanydja ŋuliŋuru Gayapatjkalanydja wäŋaŋuru, djunumana gäŋala ŋurikala Buŋgawawalana wal'ŋu, ŋurikalana ŋunhi ŋayi Buŋgawa ŋurikiyi wäŋawu, Baylatkala yäkuwala. Yurru munhakumirri yana ŋunhi yulŋunydja, ga walala guḻku'na yolŋu'-yulŋunydja ḻuŋ'thurruna marrtjina ŋunhimalayinydja wäŋalili, yurru yaka walala marrtjina djunama ŋunha djinawa'lilinydja wal'ŋu, yana walala marrtjina dhärra'-dharrana ŋunhala bäyma warraŋul, liŋgu Walunydja Ḻäy-yuḻkmaranharamirrina. Liŋgu Djuwskalanydja romdhu yukurra ḻakarama, ŋunhi ŋayi yurru Djuw yolŋu gärri ŋurikalanydja yolŋuwala wal'ŋu buṉbulili ŋunhi ŋayi yaka Djuw bäpurru', ŋuriŋiyina yolŋuyu ŋanya ŋuli yukurranha dhukun'mirri ḻakaranhanydja; yakana ŋayi yurru ŋuriŋiyi rom-dhukun'mirriyunydja yolŋuyu ḻuka ŋunhiyi Ḻäy-yuḻkmaranhamirrinydja ŋatha. \p \v 29 Bala ŋayi Baylattja yäku yolŋu, ŋunhi Buŋgawanydja walmana warraŋullilina, bala dhä-wirrka'yurruna yolŋu'-yulŋunhana bitjarra, “Nhä dhika dhiyaŋunydja yolŋuyu djäma yätj?” \p \v 30 Ga walalanydja waŋana bitjarra warray, “Ŋunhi bini ŋayi yakanydja djäma yätj, ŋanapurrunydja bini yakana gänha ŋanya lili nhokala.” \p \v 31 Ga Baylattja waŋana buku-wakmaraŋala balanydja bitjarrana, “Ma' gatjuy, nhumana ŋanya märraŋa. Nhumana yurru ŋanya dhä-ḏir'yundja nhumalaŋgalaynha nhuma romdhu.” \p “Yäääw! Yaka dhuwala ŋanapurruŋgu rom yukurra waŋa bunharawu murrkay'kunharawu yolŋuwu. Nhepina yana waŋganydhuna yukurra gäma ganydjarr dhayuŋanarawu yolŋuwu rakunygunharawunydja.” Bitjarra walalanydja Djuwstja yolŋu'-yulŋu waŋana buku-ruŋinyamaraŋalanydja. \v 32 (Yo, ŋäthili yana ŋayi Djesuyu yukurrana ḻakaraŋalanydja dhiyakuyyi, ŋunhi yurru walala ŋanya buma murrkay'kumana, ga ŋunhayina walala yukurra waŋana bunharawu murrkay'kunharawuna nhanŋu.) \p \v 33 Bala ŋayi Baylattja djunamayi gärrina bala'liliyi, bala wäthurruna nhanŋu Djesuwuna, bala ŋayi dhä-wirrka'yurruna ŋanya bitjarrana, “Yol dhuwala nhe yolŋunydja?... Ŋurruŋu Djuwsku malawu Buŋgawa?” \p \v 34 Bala Djesunydja waŋana bitjarrana, “Nhepi dhuwala ŋarranha dhä-wirrka'yurrunanydja bitjarrayi? Mak yolŋuyu nhokala gonha ḻakaraŋala ŋarranha ŋiniya?” \p \v 35 “Yaka dhuwala ŋarranydja Djuw yolŋu,” bitjarra ŋayi Baylattja waŋana. “Walala ŋunhi nhokala miṯtjiyu, ga ŋurru'-ŋurruŋuyu walalay waŋananydja ŋarranha dhä-wirrka'yunarawunydja nhuŋu. Nhä dhika nhe yukurrana djämanydja?” \p \v 36 Ga ŋayi Djesunydja waŋana bitjarrana, “Ŋarrakunydja wäŋa yaka warray dhuwala munatha'. Ŋunhi bini ŋarraku rom dhiyakuy munatha'wuynydja, walala bini ŋarrakalanydja yolŋu'-yulŋuyu bunhana yukurranha, gunganhamaranhana ŋarranha, märr yakana walalanydja bini ŋarranha ŋurru'-ŋurruŋuyunydja mulkanha. Yo, ŋarrakunydja rom dhuwala yaka dhiyakuy munatha'wuy.” \p \v 37 Ga ŋayi Baylatthunydja dhä-wirrka'yurruna bitjarra, “Nhä nhe dhuwala, buŋgawa yolŋunydja?” \p Ga ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala balanydja bitjarrana, “Dhuwalina liŋgu nhe ḻakaraŋala ŋarranha. Ŋarranydja dhuwala dhawal-wuyaŋina ga marrtjina lili dhipala munatha'lili waŋganygu yana ŋurruwunydja, dhiyaku gam', ŋarrana yurru ḻakarama yukurra yuwalkŋuwuynydja wal'ŋu ŋunhi. Ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋurikiyi yuwalkŋuwunydja ḏukṯuk, märr yurru ŋayi nhina yukurra yuwalkŋuŋurana romŋura, ŋayina yurru ŋäma dharaŋandja ŋarranha rirrakay.” \p \v 38 “Nhä dhika ŋayi yuwalkŋunydja be?” bitjarra Baylatthu dhä-wirrka'yurrunanydja. \p Bala ŋayi Baylattja balayi roŋiyina dhawaṯthurrunayi, ga waŋana bukmaknhana yolŋu'-yulŋunha bitjarra, “Way yolŋu walala. Dhä-wirrka'yurrunanydja ŋarra ŋanya ŋunha, ga yakana maḻŋ'maraŋala ŋula nhä yätjtja nhanukala. \v 39 Nhumalaŋgalanydja romdhu, ŋarra ŋuli dhawaṯmarama ḻoḻuŋuru waŋganynha yolŋunha ŋuriŋi Waluyu Ḻäy-yuḻkmaranharamirriyunydja. Yolku nhumanydja ḏukṯuk? Yolnha ŋarra yurru dhawaṯmaramanydja nhumalaŋgu?... Dhuwala gay' ḏarramunha?... Buŋgawanha Djuwsku malawu?” bitjarra. \p \v 40 Ga walalanydja yukurrana gawaw'yurrunana yanana, waŋana bitjarra warray, “Yakana ŋanapurru dhiyakiyinydja yolŋuwu ḏukṯuk. Ŋanapurrunydja ḏukṯuk Barapatjku; ŋanya yurru nhe dhawaṯmaramanydja ŋanapurruŋgu.” (Yurru ŋunhiyinydja ḏarramu Barabatjtja moṉuŋuna ga manaŋgannha wal'ŋu.) \c 19 \s1 Buŋgawayu dhayuŋarana Djesunha dharpaliliyanharawuna ŋal'maranharawu \p \v 1 Bala ŋayi Baylatthunydja wekaŋalana Djesunhanydja miriŋuwalana goŋlili, “Ŋay', bartjunmaraŋana walala ŋanya raki'yuna,” bitjarra. Bala walala ŋanya bartjunmaraŋalana yukurrana. \v 2 Ga wiripunydja gulkthurruna ḏirriṯirri'na, bala djäma garrpi'-garrpirana muḻkurrwuynha girri', bala nherrarana ṉiṉ'maraŋala nhanukala muḻkurrlilina. Bala walala ŋanya dhaṯthurruna miny'tjimirriyuna dhika girri'yu, balanyarayuna ŋunhi buŋgawawalana wal'ŋu girri'yu, \v 3 bala walala ŋanya yukurrana warku'yurrunana, buku-nyilŋ'thurrunana walala yukurrana waŋananydja nhanŋu bitjarrana, “Nhe dhuwala Buŋgawanydja Djuwsku ŋiniya? Weyin nhe yurru nhinanydja yukurra dhuwala,” bitjarra. \p Ga walala wiripu-guḻku'yunydja ŋanya yukurrana goŋdhuna walalaŋgalay bartjunmaraŋala, warku'yurrunana ŋanya. \p \v 4 Bala ŋayi Baylat biyapul dhawaṯthurruna, ga waŋana guḻku'walana yolŋu'-yulŋuwala, “Way. Ŋarra yurru ŋanya lilina gäma dhawaṯmaramana nhumalaŋgala milkumana. Nhuma yurru ŋanya nhämana. Manymak ŋunha ŋayi yana ḏarramunydja. Yaka ŋarra nhanukala ŋula nhä yätjtja maḻŋ'maraŋala, märr yurru ŋarra ŋanya dharpaliliyamanydja ŋal'marama.” \p \v 5 Bala walala ŋanya gäŋala nhänharawuna yolŋu-yulŋuwalanydja, muḻkurr-ḏirriṯirri'mirrinhana ga girri'mirri miny'tjimirrinhana. Bala ŋayi Baylattja waŋana bukmakkuna, “Dhuwalana, nhäŋana walala. Dhuwalana ŋunhi yolŋunydja.” \p \v 6 Ga ŋunhi walala nhäŋalanydja ŋuriŋi ŋurru'-ŋurruŋuyu yolŋuyu walalay, ḏalkarra'mirriyu walalay ga Buṉbu-djäkamirriyu walalay, bala walala yukurrana wirrkina dhika yatjunminanydja, gawaw'yurrunanydja waŋana bitjarrana, “Dharpaliliyaŋana ŋanya yana ŋal'maraŋana. Dharpaliliyaŋana ŋanya,” bitjarrana. \p Bala Baylattja waŋana bitjarrana, “Gatjuy, nhumana ŋanya märraŋa; nhumapina yurru ŋal'maramanydja. Liŋgu yaka ŋarra dhuwala ŋula nhä yätjtja maḻŋ'maraŋala nhanukala.” \p \v 7 Ga walala ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu walala waŋana bitjarra buku-wakmaraŋala, “Be ŋayi yukurra ŋanyapinyay ŋayi ḻakaranhamirri Gäthu'mirriŋu ŋayi Godku bitjanmirri. Ŋanapurruŋgunydja rom yukurra dhärra ŋunhi yurru balanyarayinydja yolŋu dhunupa rakunydhirrina.” \p \v 8 Ga ŋunhi ŋayi Baylatthu balanyarayinydja waŋanhara ŋäkula walalanha dhäruktja, bala ŋayi wirrkina dhikana barrarinanydja. \v 9 Ga biyapul ŋayi ŋunhiyi Baylat gärrina balayi djinawa'lili, ga dhä-wirrka'yurruna ŋanya Djesunha biyapul bitjarra, “Wanhaŋuwuy muka nhe dhuwala yolŋunydja wäŋawuynydja? Wanhaŋuru nhe marrtjinanydja?” Yurru ŋayinydja Djesunydja yukurrana dhärrana mukthurrunana, dhärukmiriwnha yana; yakana ŋayi buku-wakmaraŋala nhanŋu. \p \v 10 Ga Baylattja waŋana bitjarra, “Yakana nhe yurru ŋarrakalanydja waŋa? Guyaŋiya dhuwala. Ŋarrapi yukurra ganydjarr ḏälkuma dhawaṯmaranharawunydja nhuŋu walŋakunharawunydja, ga ŋarrapi yana ḏälkuma yukurra ganydjarr ŋuruku dharpaliliyanharawunydja ŋal'maranharawunydja nhuŋu.” \p \v 11 Bala ŋayi Djesunydja buku-wakmaraŋala waŋana bitjarra warray. “Dhiyaŋi nhokalaynydja ganydjarryu nhe yurru yakana yana ŋarranhanydja ŋula nhaltjan; ŋuriŋina liŋgu yana nhe yurru djämanydja, ŋunhi nhaltjarra ŋarrakala Bäpayu rom-nherrara. Yo, ŋunhinydja yolŋu ŋunhi ŋayi ŋarranha goŋlili wekaŋala nhokala, ŋunhiyinydja yolŋu biyapulnha wal'ŋu yätjnha.” \p \v 12 Bala ŋayi Baylattja wirrkina yana ḏukṯukthina nhanŋu walŋakunharawuna, bala ŋayi biyapul marrtji gatjarr'yun walalanha, dhawaṯmaranharawu Djesuwu. Yurru walalanydja yolŋu'-yulŋunydja yatjunmina buku-wakmaraŋalanydja Baylatku bitjarrana. “Ŋuli nhe yurru dhawaṯmaramanydja ŋanya dhuwaliyi yolŋunhanydja, ŋayinydja yurru Ŋurruŋunydja Buŋgawanydja ŋunhi mirithirrina wal'ŋu maḏakarritjthirri nhuŋu; nhe yurru yakana nhanukala galkinydja wal'ŋu. Dhuwalanydja ḏarramu ŋuli yukurra ḻakaranhamirri be ŋayi Ŋurruŋu wal'ŋu Buŋgawa; balanyarayinydja yolŋu miriŋuna yana Buŋgawawu yindiwunydja wal'ŋu ŋurikinydja.” \p \v 13 Ŋunhi ŋayi Baylatthunydja dhäruktja ŋäkula yolŋu'-yulŋunha bitjanarayinydja, bala ŋayi marrtjina dhawaṯthurrunana, gäŋalana Djesunha warraŋullilina, bala nhinanana ŋayi ŋunhiwalayina ŋunhi ŋuli yolŋu nhinanha mala-yarr'yunarawu yolŋu'-yulŋuwu dhä-ḏir'yunarawu. Ga yäkunydja ŋunhi ŋayi wäŋanydja ‘Guṉḏa Baṉgalkal’, ga Yipurukurrunydja dhärukkurru ŋayi yäku ŋunhiyi wäŋa ‘Gapatha’. \v 14 Yurru galkina ŋunhi ḏaykun'tja ḏämbuyuna waluyu, yurruna yurru ŋunhi walunydja galkithirri Ḻäy-yuḻkmaranhamirrinydja. \p Nhinananydja ŋayi Baylat, bala waŋanana yolŋunhana walalanha bitjarrana, “Dhuwalana nhumalaŋgu ya', Ŋurruŋunydja Buŋgawanydja.” \p \v 15 Ga walalanydja yatjunmina waŋana, “Buŋana ŋanya yana, buŋana. Ŋal'maraŋa dharpalilina,” bitjarrana walala yukurrana yatjunminanydja. \p Bala ŋayi Baylatthu dhä-wirrka'yurruna walalanha bitjarra, “Bitjanarawunydja nhuma ḏukṯuk?... ŋarra yurru nhumalaŋgu Buŋgawanhanydja ŋal'marama dharpaliliyamana?” \p Ga walala ŋurru'-ŋurruŋu ḏalkarra'mirrinydja walala waŋana bitjarra, “Yaka dhuwali ŋanapurruŋgu Buŋgawa; ŋanapurruŋgunydja Buŋgawa ŋunhiyi bili ŋayipi waŋgany yana, ga liŋguna.” \p \v 16 Bala ŋayi Baylatthunydja dhayuŋarana ŋanya Djesunha walalaŋgalana goŋlili ŋurru'-ŋurruŋuwalana, walalana ŋanya yurru ŋal'maramanydja dharpaliliyamanydja. \s1 Djesunha ŋal'maraŋalana dharpalili \p Bala walala ŋanya märraŋalana, bala ŋayinydja yana marrtjinana Djesunydja, \v 17 gäŋalana marrtjina nhanŋuway ŋayi dharpana ŋunhiyi mälakmaranharana. Marrtjinanydja walala yukurrana bala-a-a, yana liŋgu ga mulkana ŋunhiyi wäŋa yäku ‘Muḻkurr ŋaraka’, ga Yipurukurrunydja ŋayi yäku ŋunhiyi wäŋa ‘Golkutha’. \v 18 Ga ŋunhalayina walala ŋanya dharpaliliyaŋalanydja ŋal'maraŋala, ga bitjarrayi bili walala ŋal'maraŋala dharpaliliyaŋala märrma'nhanydja yolŋunha maṉḏanha, gali'lili maṉḏaŋulili, ga ŋayinydja ṉapuŋga Djesunydja. \p \v 19 Bala ŋayi Baylatthunydja yäku-nherrara dharpalilinydja ḻiyalili; dhuwalana dhäruk gam' ŋayi nherraranydja ŋunhimalayi, ‘Djesu, Natjurippuy yolŋu, Ŋurruŋu Buŋgawa Djuwsku.’ \v 20 Ga guḻku'yuna nhäŋalanydja yolŋuyunydja walalay ŋunhiyi dhäruktja makarrnydja, ŋunhi walala marrtjina djuḻkmaraŋala ŋunhiyi wäŋanha, liŋgu ŋunhiyinydja wäŋa ŋunhi ŋanya walala ŋal'maraŋala dharpaliliyaŋala galkina yana Djurutjalamnha wäŋaŋura, yakana barrku. Ga ŋunhili dhäruktja yukurrana dhärrana ḻurrkun'kurru dhärukkurrunydja, Yipurukurru ga Latingurru ga Gurikkurru. \v 21 Ga walala ŋurru'-ŋurruŋu ḏalkarra'mirrinydja walala waŋana Baylatkala bitjarra, “Yaka wukirri biyakayinydja, ‘Ŋurruŋu Buŋgawa Djuwsku' biyakanydja. Yana biyaka wukirrinydja, ‘Dhuwalanydja ŋayi ḻakaranhamina ŋanyapinyay ŋayi Ŋurruŋu Buŋgawa Djuwsku.’ Biyaka wukirrinydja dhäruktja ŋanyapinyay dhuḏakthurra.” \p \v 22 Ga ŋayinydja waŋana Baylattja bitjarra, “Dhuwalanydja dhäruk ŋarrakuŋunydja wukirriwuy dhärrana yurru yukurra yana.” \p \v 23 Ga dhurrwaraŋuru ŋuliŋurunydja ŋunhi walala ŋanya ŋal'maraŋala Djesunha, walala miriŋuyunydja märraŋala girriny'tja nhanŋu Djesuwu, bala walala girriny'tja marrtjina barrkuwatjkunhamina, ḏämbumiriwyaŋalana yana, gana'na walalaŋgu ŋurikiyi miriŋuwu. Yurru warraŋulwuynydja girri' nhanŋu ŋunhi waŋgany warray, yaka guḻku' dhä-mana'-manaparana. \v 24 Bala walala waŋanhamina walalawuy walala, ŋunhi miriŋu walala bitjanmina, “Yakana ŋilimurru yarrar'maramanydja ŋi'?... Yana ŋilimurru ḏopulu'na ŋaḻwa'yun, yolthu yurru ŋunhi djuḻkmarama, ŋayi yurru ŋuriŋiyina girriny'tja märrama.” \p Yo, dhuwalayinydja yukurrana djorra'yu ḻakaraŋala ŋäthilinydja wal'ŋu, bitjarra gam', \q1 “Walala yurru barrkuwatjkumana girriny'tja ŋarraku, \q2 ga warraŋulwuywunydja girri'wu ŋarrakalaŋuwu walala yurru ḏopulu'na ŋaḻwa'yun.” Ga yuwalkthina walala ŋunhi bitjarrayinydja miriŋuyunydja. \s1 Djesuyu wekaŋala nhanŋuway ŋänḏi'mirriŋunha Djongalana djäkalili \p \v 25 Ga ḻurrkun' miyalk walala yukurra dhärra'-dharra galki ŋunhili Djesuwala dharpaŋura, dhuwala walala gam', Merri nhanŋuway ŋäṉḏi'mirriŋu Djesuwu, ga gutha'mirriŋu nhanŋu Merriwu, ga wiripu Merri ḏarramuwu yäkuwu Lopatjku miyalk, ga wiripu Merri Maktalawuy wäŋawuy. Ga ŋarrapi Djon, marrkapthunaramirri galkiwuy nhanukalaŋuwuy Djesuwalaŋuwuy, ŋarranydja yukurra ŋunhalayi dhärrayi, galki Djesuwala. \p \v 26 Bala ŋayi Djesuyu nhämana ŋilinyunha, ŋarranha ga ŋäṉḏi'mirriŋunha nhanŋuway ŋayi, bala waŋa bitjanna, “Ŋäṉḏi, dhuwaliyina nhuŋu yothunydja.” Bala ŋayi biyapul waŋa ŋarrakalanydja bitjanna, “Dhuwaliyina nhuŋu yurru ŋäṉḏi'mirriŋunydja,” bitjan. \p \v 27 Bala ŋarra ŋuliŋurunydja ŋanya märramana ŋarrakalaynha wäŋalili. \s1 Djesu rakunydhinana \p \v 28 Yo, Djesunydja yukurrana baḏak ŋunhala yana bäyma gorruŋala, ga marŋgi ŋayi warrpam' ŋurikiyi malaŋuwu yulŋunydja, bukmak nhä malanha dhawar'yurrunana liŋguna. Bala ŋayi Djesu ŋuliŋuruyinydja waŋana bitjarrana. “Ŋanhdharkthina dhuwala ŋarra,” bitjarra. Ŋayi bitjarrayinydja Djesu waŋana, yuwalk ŋunhi dhäruktja dhuḏakthurruna, ŋunhi yukurra djorra'yunydja ḻakarama ŋanya Djesunha. \p \v 29 Ga ŋunhiliyi yukurrana dhuḏiŋuranydja dharpaŋura dhärrana banikin'mirri gapu weyika, bala walala dhomalana märraŋala, bala ḻupmaraŋala ŋunhimalayina weyika'lilina, bala nherrara wamballilina gaḏanuklili, bala dhawuṯmaraŋalana mam'maraŋalanydja nhanukala Djesuwala dhurrwaralilina. \v 30 Bala ŋayi Djesuyu djundurrkthurrunanydja, bala waŋana bitjarrana, “Liŋguna dhuwala, dhawar'yurrunana.” Bala ŋayi muḻkurrnydja nyilŋ'thurruna, bala yana rakunydhinana. \s1 Miriŋuyu dharpuŋala Djesunha bindha \p \v 31 Yo, Djesuwu rumbalnydja dhaŋgaŋala muka yukurrana ŋunhala bäyma dharpaŋura, yana liŋgu-u-u, ga milmitjpana, galkina waluyu Ganaŋ'maranharayuna. Yurru walala ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu'-yulŋu yakana djäl ŋurikinydja yolŋuwu walalaŋgu, walala yurru gorruma yukurra ŋunhili dharpaŋura ŋuriŋiyinydja waluyu dharrpalyunydja. Bala walala ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋunydja yolŋu walala marrtjina djunamana Rawumbuyŋuwalana Ŋurruŋuwala yäkuwala Baylatkalana, ga waŋana ŋanya dhä-ŋäkulana, bitjarrana gam', “Way, ŋunhanydja walalanha ŋanapurru yurru bumana ŋi'?... yaṯana walalanha djuḏul'yun, märr walala yurru waḏutjana raku'-rakunydhirri, bala yana yupmaramana yurru walalanha, yarrkmaramana, yurruna yurru dharrpalnydja ŋunhi walu ŋurru-yirr'yun.” \p Bala ŋayi Baylattja waŋana yoraŋalana, “Yo manymak, gatjala. Marrtjiyana walala,” bitjarra. \v 32 Bala walala marrtjinana, bala yana ḏaw'yurruna waŋganynha ŋathili yolŋunha yaṯa, dhuwurr-yätjnha, ga biyapul wiripuŋunhanydja bitjarrayi yana liŋgu ḏaw'yurrunayi yaṯa yana. \v 33 Ga ŋunhinydja walala biyapulnydja marrtjina nhanŋuna Djesuwuna ḏaw'yunarawu yaṯawu, marrtjina nhäŋala rakunydhinyarana ŋäthiliwuy yana, bala walala yakana ŋanyanydja ḏaw'yurruna yaṯa. \v 34 Yurru ŋayi waŋganydhunydja miriŋuyu dharpuŋalana dhunupana yana Djesunha bindhana, ga dhunupana yana nhanukala Djesuwala bindhakurrunydja maŋgu'na ga gapuna waṉḏina manapanminana. \p \v 35 Yuwalk dhuwala yulŋunydja. Liŋguna ŋarra nhäŋala ŋarrapina maŋutjiyu yuwalknha yana. Dhuwala ŋarra yukurra ḻakaramanydja yuwalkkuma yana, märr nhumanydja yurru märr-yuwalkthirri. \p \v 36 Yo, dhuwalayinydja ŋunhi yuwalk maḻŋ'thurruna bitjarrayinydja, bitjarra yana liŋgu bitjan yukurra Godkala djorra'yu ḻakarama ŋäthili. Liŋgu waŋganydhunydja dhärukthu ŋunhi ŋanya yukurra ḻakarama bitjan gam', “Yakana ŋayi yurru ŋula waŋganydja ŋaraka bakthun.” \v 37 Ga wiripuŋuyunydja dhärukthu ŋuriŋi yukurra ŋanya ḻakarama bitjan, “Walala yurru nhämana yukurra ŋanya, ŋunhi walala ŋanya dharpuŋalanydja.” Ga yuwalknha yana ŋunhi maḻŋ'thurrunanydja. \s1 Yolŋuyu maṉḏathu galkara Djesunha mathirralili \p \v 38 Ga ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru waŋganynha yolŋu marrtjina bala Baylatkala dhä-ŋänharawu, yäku Djotjip Yaramathiyawuy wäŋawuy, yurru ŋayi ŋunhi malthunaramirri nhanŋu yulŋunydja Djesuwu, yurru gayul ŋayi ŋuli yukurranha malthunanydja nhanŋu ŋäthilinydja, liŋgu ŋayi barrarinya ŋuli yukurranha ŋurru'-ŋurruŋuwu yolŋu'-yulŋuwu. Yo, marrtjinanydja ŋayi, bala waŋana dhä-ŋäkulana rumbalwuna nhanŋu Djesuwu märranharawuna. Bala ŋayi Baylattja yoraŋalana yana, djuy'yurrunana ŋanya märranharawuna. Bala ŋayi Djotjiptja marrtjinana bala-a-a, bala yana yupmaraŋalana ŋanya Djesunha rumbalnydja. \p \v 39 Ga wiripunydja yolŋu yäku Nikadimatjnha malthurruna nhanŋu Djotjipku, guŋga'yurruna ŋanya. Dhuwalayinydja Nikadimatjtja ḏarramu ŋunhina ŋunhi ŋayi marrtjina gayul, withiyara ŋanya Djesunha munhaku ŋäthili. Marrtjinanydja ŋayi, malthurrunanydja Djotjipku, gäŋala marrtjina mirritjin buŋgan ḻatju', yäku mer ga yalaw guḏu-manapanminyara, guḻku'na mirithirrina ŋayi gäŋalanydja dhika ŋunhiyi. \p \v 40 Bala maṉḏa yupmaraŋalanydja ŋunhi Djesunha rumbalnydja, bala garrpi'-garrpirana watharryuna dhomala'yunydja, ŋunhi-manaparana buŋgan ḻatju'na mirritjin, liŋgu ŋunhiyinydja ŋanapurruŋgu Djuwsku rom, bitjannayi ŋanapurru ŋuli rakunymirrinhanydja djäma. \p \v 41 Ga ŋunhiliyi galki ŋurikiyi wäŋawu ŋunhi walala ŋanya Djesunha ŋal'maraŋala, yuṯa yukurrana mathirra dhärrana, yaka ŋula ŋäthilinydja walala yolŋunha märrkitjkuŋala ŋunhimalayinydja mathirralili. \v 42 Bala walala gäŋalana Djesunhanydja, ga ŋunhimalayina mathirralilinydja walala märrkitjkuŋala, liŋgu galkina ŋunhi walunydja gilitjinana marrtjina, Galkunminyamirrinydja dharrpalnydja, ga ŋunhiyina mathirra galkinydja ŋurikiyinydja wäŋawu yäkuwu Muḻkurr-Ŋarakawunydja. \c 20 \s1 Ŋanapurru nhäŋala mathirra dhäpark \p \v 1 Ga nhinanana walala yukurrana yana mukthurruna ŋuriŋi Galkunminyamirriyunydja dharrpalyunydja Waluyu, ga wiripuŋuyuna, munhakumirri Djandina, ŋayi Merri Maktalawuy marrtjina bala mathirrawunydja nhänharawu; ŋayi nhäŋalanydja ḻapthunarana, liŋgu ŋunhiyinydja guṉḏa liŋguŋuwuynha giṯmaranharana dhurrwaranydja. \v 2 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja waṉḏina roŋiyinayi balayi, yana liŋgu-u-u ga bur-way bunana, withiyara ŋinyalanhana, Djäyman-Betanha ga ŋarranha, marrkapthunaramirrinha ḻundu'mirriŋunha nhanŋu Djesuwu. Bala ŋayi bitjarrana ḻakaraŋalanydja Merriyu gam', “Way maṉḏa. Djaw'yurrunana walala ŋanya dhuwala rumbalnydja Garraynha go, ga yakana ŋanapurru marŋgi wanhamala walala ŋanya dhika gurrunhara.” \v 3 Bitjarra ŋayi ŋinyalaŋgala ḻakaraŋalanydja, bala ŋilinyunydja yana dhunupa gaŋgathinana, bala yana waṉḏinana. \p \v 4-5 Waṉḏirrinydja ŋilinyu ganydjarryuna bala yana-a-a, bala ŋarrana djuḻkmarama ŋäthilinydja; ŋayathamanydja ŋarra ŋunhi wäŋanydja, bala nyilŋ'thunna rurraŋ'thunna yukurra ŋunhi mathirrana, bala ŋarra nhämanydja girri'na waŋganynha yana, yurru yaka ŋarra gärrinydja bala djinawa'lilinydja. \p \v 6-7 Bala ŋuliŋurunydja ŋayi Betana buna dhuḏitjtja, bala yana ŋayi dhunupana gärrina-wala, djuḻkthunna. Bala ŋayi nhämana rumbalwuynydja girri', ŋayi yukurra gänana ŋorra, ŋunhi walala ŋanya garrpira rumbal ŋuriŋiyi watharryu maryakalyu, ga muḻkurrwuynydja girri' bitjandhi bili yukurra gänayi ŋorrana, dhoṯnha yana. \p \v 8 Ŋuliŋurunydja, bala yana ŋarranydja gärrinana, ga nhämanydja ŋarra ŋunhi, bala ŋarra märryu-ŋupanna, bala yana dhunupana märr-yuwalkthirrina. \v 9 Ŋulinyaramirriyunydja ŋanapurru yaka yana yukurrana dharaŋara wukirriwuynydja dhäruk, ŋunhi yukurrana ḻakaraŋala ŋäthili yana ŋanya Garraynha, ŋunhi ŋayinydja yurru yuwalk walŋathirri beŋuru rakunyŋurunydja. \p \v 10 Yo, nhämanydja ŋilinyu girri'na yana waŋganynha, ŋayilpina rumbalwunydja, bala yana ŋilinyu marrtjina wäŋalilina. \s1 Djesu milkunhamina ŋanyapinya ŋayi Merriwala \p \v 11 Yurru ŋayi Merri Maktalawuynydja yukurrana dhärrana ŋunhilina bäyma mathirraŋura warraŋul, yurru ŋäthina ŋayi nhinana yulŋunydja. Ŋäthinydja ŋayi yukurra-a-a, bala yana maŋutji-ganurumirriyu rurraŋ'thun ŋunhi mathirra djinawa, \v 12 dharrnha nhäma ŋayi märrma'nhana yolŋunha maṉḏanha, girri'-watharrmirrinhana maṉḏanha, maṉḏa yukurra nhina, waŋganydja nhanukala ḻiyaŋura, ŋunhili dharapulŋura ŋunhi walala ŋanya gurrunhara, ga waŋganydja nhanukala ḻukuŋura yukurra nhina. \p \v 13 Bala maṉḏa ŋanya ŋuriŋiyi yolŋuyunydja maṉḏathu dhä-wirrka'yunna bitjanna, “Way dhäyka. Nhäku nhe yukurra dhuwala ŋäthinydja?” bitjan. \p Bala ŋayinydja waŋa bitjanna balanydja, “Garraynha ŋarraku dhuwala rumbal walala djaw'yurruna dhika, ga yakana ŋarra marŋginydja wanhamala walala ŋanya gurrunhara.” \p \v 14 Ga ŋunhi ŋayi waŋanydja bitjan yukurra, bala ŋayi ŋuliŋurunydja bilyunna, ga nhäma Djesunhana, ŋayi yukurra djingaryun galkina yana nhanukala, yurru ŋayi yaka ŋanya dharaŋandja Merriyu. \v 15 Bala ŋayi Djesuyunydja dhä-wirrka'yun ŋanya bitjanna, “Way dhäyka. Nhäku dhuwala nhe yukurra ŋäthinydja? Yolku nhe yukurra dhuwala ḻarrumanydja?” bitjanna. \p Yurru ŋayinydja ŋunhi miyalkthunydja guyaŋirri yanapi ŋayi ŋunhi djäkamirrina yolŋu ŋurikiyina wäŋawu, bala ŋayi waŋa nhanukala bitjan, “Wä-äy, ŋuli nhenydja ŋanya rumbal märraŋala, ḻakaraŋa ŋarrakala wanhamala nhe ŋanya gurrunhara, märr yurru ŋarra marrtji ga märramana ŋanya.” \p \v 16 Bala ŋayinydja Djesuyunydja waŋa yäku-ḻakaramana ŋanya, “Merri,” bitjanna. \p Bala dhunupana ŋayi bilyun Merrinydja, ga waŋa “Garray!” bitjanna. \p \v 17 Ga ŋayinydja waŋa Djesunydja bitjanna, “Yaka ŋarranha ŋayathaŋanydja, liŋgu yaka muka ŋarra dhuwala balayinydja dhawuṯthun marrtji Bäpawalanydja. Gatjuy marrtjiyana, ga ḻakaraŋa ŋarrakalaŋuwu gutha'mirriŋuwuna walalaŋgu, biyakana ḻakaraŋanydja gam', ‘Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji balayi dhawuṯthun roŋiyirriyi ŋurikalayi ŋunhi ŋayi ŋarraku Bäpa ga nhumalaŋgu ŋayi Bäpa; ŋurikalayina ŋunhi ŋayinydja ŋarraku God Waŋarr, ga nhumalaŋguyi Waŋarr God.’” Bitjarra ŋayi Djesu waŋananydja Merriwala. \p \v 18 Bala ŋayi Merrinydja dhunupa waṉḏina, bala ḻakaraŋala ŋanapurruŋgala ḻundu'mirriŋuwalanydja walalaŋgala bitjarrana, “Way walala! Ŋarranydja dhuwala nhäŋalana Garraynha,” bitjarra. Bala ŋayi ḻakaraŋalana yukurrana ŋanapurruŋgala nhanukuŋu Djesuwuŋu ḻakaranharanydja. \s1 Djesu milkunhamina ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala nhanukalaŋuwala \p \v 19 Ŋuriŋi bili waluyunydja Djandi yana, munhakuna wal'ŋu, ŋanapurru yukurra nhina waŋganyŋura bala'ŋura, ḻundu'mirriŋu walala nhanŋu Djesuwu, yurru nhinanydja ŋanapurru yukurra ŋunhi dhurrwara-dhaḻ'yunaraŋura, liŋgu ŋanapurru barrarirri ŋuriki ŋurru'-ŋurruŋuwu yolŋuwu walalaŋgu. Ga dhunupana yana ŋayi Djesunydja maḻŋ'thunna ŋanapurruŋgu, dhärranydja ŋayi yukurra ṉapuŋga'na. Bala ŋayi waŋanydja bitjanna, “Nhiniyanydja walala ŋayaŋu-yal'yurrana.” \v 20 Bala ŋayi milkunhamirrina ŋanapurruŋgala goŋnha maṉḏanha ŋanyapinyay ŋayi ga bindhana. Bala ŋanapurruŋgu ŋayaŋunydja ŋunhi dhaŋaŋdhirrina dhikana wal'ŋu, goŋmirriyirrina wirrkina ŋanapurru, liŋgu ŋanapurru nhäma rumbalnha ŋanya Garraynha. \p \v 21 Ga biyapul ŋayi Djesu waŋa bitjandhi yana liŋgu dhäruk, “Nhiniyanydja walala ŋoy-yal'yurrana. Ŋayi Bäpayunydja ŋarranha djuy'yurruna lili nhumalaŋgu, ga ŋarranydja yukurra bitjandhi bili nhumalanha djuy'yundhi wiripuŋuwuna yolŋu'-yulŋuwu.” \v 22 Ŋunhi ŋayi Djesu waŋanydja bitjan, bala dhunupana ŋayi dhäpu-waŋana ŋanapurruŋgala, bala waŋa bitjanna, “Ŋay', märraŋana walala dhuwala Dhuyu Birrimbirr, Garrkuḻuktja wal'ŋu. \v 23 Ŋunhi nhuma yurru bäy-ḻakarama ŋula yolku yätjpuy, ŋurikinydja yolŋuwu yurru buwayakkumana yanana. Ga ŋuli nhuma yurru yakanydja bäy-ḻakarama ŋurikiyi yolŋuwu, ŋayinydja yurru yakana nhina buwayakkunhara yätjŋuru,” bitjarra. \s1 Djesu milkunhamina Dumitjkala \p \v 24 Yurru waŋganydja yolŋu yäku Dumitjtja, ŋunhi walala ŋuli ŋanya ḻakaranha ‘Ŋurru-maltjaṉa’ bitjanna, yaka ŋayinydja ŋunhilimiyi, ŋulinyaramirriyu ŋunhi ŋayi Garray buna ŋadapurruŋgu, nhanukalayŋuwu ḻundu'mirriŋuwu walalaŋgu. \v 25 Ga yalalaŋumirriyuna ŋanapurru nhanŋu Dumitjku ḻakaramanydja bitjandja gam', “Garraynha muka dhuwala ŋanapurrunydja nhäma.” \p Ga ŋayi Dumitjtja waŋa bitjan warray, dhumbal'yun warray nhanŋu, “Ŋarranydja yurru ŋarrapi ŋanya nhäma ŋarrakiyingala maŋutjiyu mim'pu goŋlili maṉḏaŋulili nhanukala, ga mulka ŋarra yurru ŋunhiyi mim'punha ŋarrakiyingala goŋdhu, ŋarrapi wal'ŋu yurru, ga goŋ-gulŋiyirri ŋarra yurru bindhalili nhanukala djetjililinydja. Ŋunhi ŋarra yurru yakanydja mulka ŋanya, ŋarrapinydja goŋdhu, ŋarranydja yurru yakana märr-yuwalkthirri.” Ga bitjan ŋayi Dumitjtja waŋa. \p \v 26 Märr-weyin ŋanapurru yukurra nhina-a-a, ga wiripuŋuyuna munhayu, bala ŋanapurru biyapul ḻuŋ'maranhamirri, ga ŋayinydja Dumitjtja yäku ŋunhiliyina, yurru ŋanapurru yukurra ŋunhi nhinanydja dhurrwara-wuṉḏaŋarrŋurana bala'ŋuranydja. Nhinanydja ŋanapurru yukurra, bala ŋayi Djesunydja dhunupana maḻŋ'thunna ŋanapurruŋgala ŋunhili bäyma yana, bala ŋayi waŋa bitjanna, “Nhiniyanydja walala ŋoy-yal'yurrana.” \p \v 27 Bala ŋayi Djesu ŋuliŋurunydja bilyun, bala waŋa dhunupana Dumitjnhana bitjanna, “Dumitj, go marrtjiya, ga nhäŋana dhuwala ŋarranha goŋ, ga mulkiya mim'puna. Ga biyakayi bili goŋ-djarryurra, ga gulŋiyiya balakurrunydja gay' bindhakurrunydja ŋarrakala djetjikurru. Ga yakana biyapulnydja dhumbal'yurra yukirriya, yana märr-yuwalkthiyana ŋarraku.” \p \v 28 Bala ŋayi Dumitjtja waŋa bitjanna, “Nhenydja dhuwala Garraynha ŋarraku, ga ŋarrakuna nhe Waŋarr.” bitjan. \p \v 29 Ga ŋayinydja waŋa Djesunydja bitjanna, “Nhenydja märr-yuwalkthina dhuwala ŋarrakala, liŋgu nhe nhäŋala warray ŋarranha. Walala yurru wiripu-guḻkuny'tja yolŋu'-yulŋu goŋmirriyirrina wirrkina dhika wal'ŋu, ŋunhi yurru walalanydja nhänharamiriwyu warray märr-yuwalkthirri ŋarranhanydja yana,” bitjanna ŋayi Djesunydja waŋa. \s1 Nhäku Djondhu ŋurruwunydja wukirri \p \v 30 Yo. Djesuyunydja yukurrana djäma mirithirri bathala rom, milkuŋala yukurrana ŋanapurruŋgala nhanŋu ḻatjuny'tja dhika wal'ŋu rom. Ŋarranydja dhuwala wukirri gurrunhara dhipala djorra'lilinydja märr-ḻurrkun'nha yana, yurru guḻku' mirithirri ŋunhi rom nhanukuŋu djämawuynydja, ŋunhiyinydja ŋarra yaka wukirri dhipala djorra'lili. \v 31 Dhuwalayinydja ŋarra wukirri, märr nhuma yurru marŋgithirri ga märr-yuwalkthirri manapan Djesuwu, ŋunhi ŋayinydja Walŋakunharamirri Garray, Gäthu'mirriŋu Godku Gunhu'wu, märr balakurruyina märr-yuwalkthinyarakurru nhuma yurru walŋathirrinydja, bala nhina yukurra yurru yuwalktja walŋa nhanukalana yäkukurru. \c 21 \s1 Djesuyu ŋäthilimirriyaŋala ŋatha ŋanapurruŋgu raŋiŋura \p \v 1 Dhuwalanydja wiripuŋuyuna waluyu ŋayi Djesu, milkunhamirri ŋanapurruŋgala, nhanukalayŋuwala ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala; dhuwalayinydja bitjan ŋayi biyapul milkunhamirri ŋanapurruŋgala ŋunhalayina yäkuŋura wäŋaŋura Daypiriyana, gali'ŋura gapu-gulun'ŋurana wäŋaŋura. \v 2 Yo, ŋunhalayina ŋanapurru yukurra nhinanydja waŋganyŋura, ŋarra Djon, ga wäwa'mirriŋu ŋarraku Djayim, ga Djäyman-Beta, ga Dumitj yäku ŋunhi walala ŋanya ŋuli ḻakarama ‘Ŋurru-maltjaṉa’, ga Nathanyul yäku, wäŋawuy Gaynawuy ŋarakawuynydja Galaliwuy, ga wiripu maṉḏa biyapul, ḻundu'mirriŋu maṉḏa nhanŋu. \p \v 3 Nhinanydja ŋanapurru yukurra-a-a, bala ŋayi Betanydja waŋa bitjanna ŋanapurruŋgala, “Ŋarranydja yurru dhuwala marrtji ŋarriri'wuna dhiṯthunarawu bay',” bitjan. \p Ga ŋanapurrunydja waŋa bitjan, “Ŋilimurru muka bay'.” Bala ŋanapurru ḏurryunna, bala yana marrtjina yarrupthunna, ga dhunupana yana wapwapthun mitjiyalilina, bala ḻiw'yunmirrina, ga ŋunhala märr-dhulmuŋuranydja ŋanapurru yukurra djalkthun ganybuna guyawuna. Bitjan liŋgu djalkthun yukurra-a-a. munha-ŋupa-an, ga yana liŋgu-u-u, ga dhäpark yana djaḏaw'yun ŋanapurruŋgu, ŋarriri'miriw. \v 4 Ga ŋunhi ŋayi walunydja walma munhakumirrinydja, bala ŋanapurrunydja yolŋunhana nhäma, ŋayi yukurra dhärra raŋiŋura; yurru ŋayi warray ŋunhiyinydja yolŋu Djesu warray, yurru yakana ŋanapurru ŋanya dharaŋandja. \v 5 Bala ŋayi ŋulaŋuru raŋiŋurunydja waṉa'yunna ŋanapurruŋgu, ga waŋa bitjanna, “Way walala yawirriny'! Wanhana balaŋu nhuma räkuŋalanydja guyanydja?” bitjanna. \p “Bäyŋu dhuwala bay,” bitjan ŋanapurrunydja. \p \v 6 Bala ŋayinydja Djesunydja waŋa bitjanna, “Ŋurrkaŋa dhuwali ganybunydja ŋunhi-bala dhunupa'ŋulili gali'lili, bala nhuma yurru maḻŋ'maramana.” \p Bala ŋanapurru ŋurrkamana ŋunhi ganybunhanydja ŋunha gali'liliyina, bala dhunupana ŋunhi ganybunydja dhaŋaŋdhirrina, ŋonuŋdhirrina ŋuriŋi guyayu mirithirrina, gulkuruna ŋanapurru yukurra ḻaw'maramanydja bala mitjiyalilinydja wapmarama. \p \v 7 Bala ŋarranydja dharaŋanna yana ŋanya, bala ŋarra waŋa Betanhana, “Ŋunhanydja Garray muka,” bitjan. Ŋämanydja ŋayi ŋunhi Betayu, bala dhunupana märrama girri'na nhanŋuway ŋayi, bala wapthun dhunupana yana gapulilina, bala waythunna marrtji bala-a-a, Djesuwalana. \p \v 8 Yo. Ŋanapurrunydja ŋunhi märr-galki raŋiwunydja, bala ŋanapurruna marrtji ŋunhi mitjiyanydja gäma bala, warryun marrtji ganybunydja guyamirrina, bala ḏuwaṯthunna. \v 9 Bala ŋanapurru nhäma guyana, ŋayi marrtji nhära'-nhara, ga ŋatha dämba gurthaŋura. \p \v 10 Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Gäŋa lili dhuwali guya, gaṯmaranhara nhumalaŋguŋuway,” bitjan. \p \v 11 Ga ŋayi Betanydja yarrupthun, bala warryunna marrtji lili ŋunhiyi ganybumirrina guya, dhaŋaŋnha dhikana, biyapulnha wal'ŋu bathalamirrina guya, ŋula nhämunha'na ŋunhiyi miṯtjinydja, yurru yaka warray ŋunhi ganybunydja gulk-gulkthun ŋuriŋiyi guyayu. \p \v 12 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja dhurrwaraŋuru Djesunydja wäthunna, “Go ḻukiyana walala,” bitjan. Yurru yakana ŋanya ŋula waŋganydhu dhä-wirrka'yundja, “Yol dhuwala nhe yolŋunydja?” bitjandja, liŋgu ŋanapurru dharaŋanna ŋanya; guyaŋirrinydja ŋanapurru bitjanna, “Dhuwalanydja Garraynha,” bitjanna yana. \v 13 Bala ŋayi Djesuyu märramana ŋunhi ŋathanydja, bala weka'-wikamana ŋanapurrunha, ga bitjandhi bili guyanydja ŋayi wekama ŋanapurruŋgu. \p \v 14 Yo, dhuwalayinydja ŋayi milkunhamirri mala-walana ŋanapurruŋgala, nhanukalayŋuwalana yana ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgala, biyapul märr-gandarrkurruna ḻurrkun'mirrina, dhurrwaraŋuru ŋuliŋuruna ŋunhi ŋayi walŋathirri beŋuruna moluŋuruna. \s1 Djesuyu djämana ḻakaraŋala Betawu \p \v 15 Ga dhurrwaraŋuru ŋathaŋurunydja, ŋayi Djesuyu dhä-wirrka'yun ŋanya Betanhana bitjanna, “Djäyman, gäthu'mirriŋu Djongu. Märryu-ḏapmarama muka nhe yukurra ŋarranhanydja?... djuḻkmarama yukurra dhuwala nhänydja malanha?” Ga Betanydja waŋa nhanŋu, buku-wakmarama balanydja bitjan, “Yo Garray. Nhe marŋgi ŋarrakunydja, ŋunhi ŋarra nhuŋu yukurra märr-ŋamathirri.” Bala ŋayi Djesunydja waŋa Betawu, “Ma', maranhu-wekaŋana ŋarrakunydja yumurrku'nha,” bitjanna. \p \v 16 Ga biyapul Djesuyu dhä-wirrka'yun Betanha bitjan, “Djäyman, gäthu'mirriŋu Djongu. Märryu-ḏapmarama muka nhe yukurra ŋarranhanydja?” Ga ŋayinydja Betanydja waŋa yorama bitjan, “Yo, Garray. Marŋgi muka nhe ŋarraku, ŋunhi ŋarra nhuŋu yukurra märr-ŋamathirri.” Bala ŋayi Djesunydja waŋa Betawu bitjanna, “Ma', djäkana ŋarrakalaŋuwu yolŋu'-yulŋuwunydja, biyakana bitjan ŋuli wäyin-djäkamirri djäka nhanukalayŋuwu wäyingu.” \p \v 17 Ga biyapul Djesuyu dhä-wirrka'yun ŋanya Betanha bitjan, “Djäyman, gäthu'mirriŋu Djongu. Yuwalk muka nhe yukurra ŋarraku märr-ŋamathirrinydja?” \p Yurru Betanydja mirithirrina galŋa-yätjthirri, liŋgu ŋanya Garrayyu ŋunhi dhä-wirrka'yun buku-ḻurrkun'mirri bitjandhiyi, “Yuwalk muka nhe yukurra ŋarraku märr-ŋamathirrinydja dhuwala?” bitjan. Bala ŋayi Betanydja waŋa buku-ruŋinyamaramana balanydja nhanŋu bitjanna, “Garray, nhenydja dhuwala marŋgi bukmakku yana. Nhe marŋgi ŋarrakunydja, ŋunhi nhuŋu ŋarra yukurra märr-ŋamathirri.” \p Bala ŋayi Djesunydja waŋa bitjanna, “Djäkana ŋarrakalayŋuwunydja yolŋu'-yulŋuwu; maranhu-wekaŋana walalanha. \v 18 Märr-yuwalk ŋarra nhuŋu ḻakaramanydja yukurra. Ŋunhi nhe ŋäthili yuṯanydja ḏarramu, nhe ŋuli girri' nhuŋuway nhe nherraṉa, bala marrtjinyana, ŋunhi wanhamala nhe ŋuli djälthinya marrtjinyarawu. Ga ŋunhi nhe yurru worruŋuthirrinydja, nhenydja yurru baṉdjana djarryun, bala walalanydja yurru nhuna garrpiṉna, bala gäma nhuna ŋunhimalana ŋunhi nhe yaka djälthirri yukurra marrtjinyarawu.” \p \v 19 Yo, bitjarrayinydja ŋayi Djesuyu yukurrana ḻakaraŋala Betawu, ŋunhi nhaltjan walala ŋanya yurru Betanha buma rakunyguma yalala, ga ŋuriŋiyi nhanukala rakunydhinyarayunydja yurru mel-ḻakaramana yukurra Gunhu'wu ḻatju'na rom. \p Bala ŋayi Djesu waŋa Betawu, dhawar'yundja bitjanna, “Go malthurrana lili ŋarraku,” bitjanna. \p \v 20 Bala ŋayi ŋuliŋurunydja Beta ŋanydjaḻa'yun, bala nhäma ŋarranhana, ŋunhinhana ŋunhi ŋarrana nhanŋu marrkapmirrinydja ḻundu'mirriŋu Djesuwu, ŋunhinhana ŋunhi ŋarra yukurrana nhinana galki nhanukala Djesuwala ŋunhala ŋunhi ŋathamirriŋura, ŋunhi ŋarra ŋanya dhä-wirrka'yun bitjan, “Garray, yolthu dhika nhuna yurru wekama goŋlili miriŋuwalanydja.” \v 21 Yo, ŋayinydja nhäma ŋarranha Betayunydja, bala ŋayi waŋa Djesunhana, dhä-wirrka'yun bitjanna, “Garray, nhaltjan yurru ŋunhanydja gay' yolŋunha?” bitjan. \v 22 Bala ŋayi Djesunydja waŋa buku-wakmarama bitjanna, “Ŋuli ŋarranydja nhanŋu ḏukṯuk walŋawunydja nhinanharawu, yana liŋgu ga roŋiyirri ŋarra yurru, ŋunhiyinydja yakana nhokala ŋayaŋuyu. Nhuŋunydja ŋayaŋu malthun yurru ŋarrakuwaynha.” \p \v 23 Bala walala wiripu-guḻku'yunydja ḻundu'mirriŋuyu walalay ŋäkulana dhäruk ŋanya Djesunha waŋanhara bitjanarayinydja, bala walalanydja guyaŋina bitjarra warray, yanapi ŋarranydja yurru yaka rakunydhirri, walŋa ŋarra yukurra yurru nhina mukthun, yana liŋgu ga roŋiyirri ŋayi yurru lili biyapul. Yurru Djesunydja ŋunhiyi yaka bitjarrayi waŋana ḻakaraŋala ŋarranha walŋawunydja nhinanharawu, yana ŋayi ŋunhi waŋananydja ŋuli ŋayi ḏukṯukthirri ŋarrakunydja, ŋarra yurru nhina yukurra walŋa, yana liŋgu ga roŋiyirri ŋayi yurru, ŋunhiyinydja yakana nhanukala Betawala ŋayaŋuyu, bitjarra. \s1 Dhawar'yunaranydja ŋayi dhäruk Djon dhuwalana \p \v 24 Yo, ŋarranydja dhuwala ŋunhiyi liŋgu ŋunhi ŋarra galkiwuynha wal'ŋu nhanukalaŋuwuy Djesuwalaŋuwuy; ŋarranydja dhuwala nhäŋala marrtjina ŋarrakalay ŋarra maŋutjiyu, ga ŋäkula ŋarrapi mäkiriyu, bala ŋarra dhuwalana wukirrina yukurra dhäruktja malanha, ga dhuwalayina ŋunhi yulŋunydja yuwalknha. \p \v 25 Yo, djämanydja ŋayi Djesuyu yukurrana guḻku' mirithirri dhika yana nhä malanha, ḻatju' dhika ŋunhi, ganydjarr ŋutu' wal'ŋu ŋunhi, yurru ŋarra yaka yukurrana ḻakaraŋala bukmaktja wukirri dhipala djorra'lilinydja. Ŋunhi bini ŋarra bukmakkunhanydja wal'ŋu ḻakaranha, warrpam'tja, ŋayinydja bini ŋunhi djorra'yunydja warrpam'nha gunganha dhika wäŋanydja buku-ḻiw'maranhana. \p Ga liŋguna dhuwala.