\id PHP Reconstructed from Ventura Publisher \ide UTF-8 \h Firipai \toc1 Khe Por Firipaiŋ Ndi Khergi Gap \toc2 Firipai \toc3 Fi \mt1 FIRIPAI \mt2 Khe Por Firipaiŋ Ndi Khergi Gap \imt Kha fharav ganɨnga buni khare. \ip Por kem ndigap, mbasɨga thugap, mueŋ nderen hav, ana fharav vov, Urop fhaiŋ phorgap, ana vov, fharav Zisas Kraisan buna vhuueŋ bun Masedonia fhain Firipai ŋgu bakɨmen ki gumgi gu mbigi ga suaŋgi. Farasarigi Gumgi 16.8 kegɨp ganɨ ŋgɨp 15 thɨgɨri. Ana zumgum vov, harigi ŋgu bakɨmen vugim, mbe ana ndim bɨna khɨngi. Por bɨnan kav mbararagim, gumgi mbari zav, Firipain guigira Zisas khothɨgi gumgi gu mbigi, mbe guigira Zisas khothɨgi ndɨkndɨk, mbe ana ŋgav mben ndɨkndɨgir farfagi. Nza ntigem, Por kha Firipaiŋ ndi mbarigi gava ganɨnga, nza Por mba bigi mbararagiap, ne nzuav ndav simgi kama thueŋ gangirga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana guigira Zisas khothɨgap, ana maaŋ muuŋgiap ndikndigi. \ip Por fhum guigira ŋkɨɨa gu bigi ga sosuagim, mba guigira Zisas khothɨgi gumgi gu mbigi, mbe Firipain ki, mbe ana kurkurar zav ŋkɨɨa gu bigi ndi mbarigi. Maaŋ muuŋgiap, kha gavar Por Firipaiŋ ndikndigap mbe nzuai. Ana vhɨra mbe guigira Zisas khothɨgi ndɨkndɨk havharav mbe nzuai. Ana vhɨra khuen rivgi, mbe ana bɨnan ki ne suaŋv ndɨkndɨgi vhɨrver muuŋv, simgirga. \ip Por Fhe Bakɨme fhura mbe nɨɨŋgi bigɨna bakɨme, ana ana nzuai. Mba bigɨn, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ, mbe Krais Zisas han ana ndigi. Ana khaŋ mbe nzuai, mbe Zudaiŋ tɨvi zɨn vuav mba bigɨna ndigi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Mbe Zisasra khothɨgap mba bigɨna ndigi. Por khueŋ vuzvugi, mbe Firipaiŋ mbe Krais mbui tɨvara muuŋri. Krais kha ndɨkndɨga wo muuŋgi fhuvara, “Gu guma bakɨme ma.” Ana mba ndɨkndɨga mbuav, ana wo vuzvuga zɨn vugi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana guigira wo mbevav, Fhe Bakɨme ana nɨɨŋgi ŋaar, ana mba ŋaara mbui. Por khaŋ nzuai, Krais phorgi gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨmen ndava mɨɨtɨga ndiav, mbe guigira ndikndigi. \ip Nza kha gava garav nza kaŋgi, Por guigira mba Firipai siosa vhen ki gumgi gu mbigi, ana guigira mbe vuzvugi. \c 1 \ms Mbe Firipaiŋ, mbe guigira khurkhuma vhuun Por khuigim, Por guigira ne nzuav ndikndiga mbatɨga mbui. \p \v 1 \x - \xo 1.1: \xo*\xt FG 16.12-40\xt*\x*Gu Por, ŋka Timoti gum, ŋka Krais Zisasan ŋaara gumani, ŋka kha gava khergiap, nde guigira Krais Zisas khothɨgi gumgi gu mbigi, nde Firipai ŋgu bakɨmen ki. Ŋka kha gava khergiap za nde ndi mbav, vhɨra nden sios gari gumgir pani gum nden siosan ŋgari ŋaara gumgi, ŋka anan nde ndi mbai. \v 2 \x - \xo 1.2: \xo*\xt Ro 1.7; Ga 1.3; Fm 1.3\xt*\x*Nza Ndia Fhe Bakɨme gum nza Bakɨme Zisas Krais, mani fhura nden korar muuŋv, ndava mɨɨtɨgar nden nɨɨŋrim, nde kɨri. \s Por Fhe Bakɨmen ndikndigi. \p \v 3 \x - \xo 1.3: \xo*\xt Ro 1.8; 1 Ko 1.4; Ef 1.15-16\xt*\x*Gu zazera tugi tugɨratɨgap nde ndɨkndɨgap, nde nzuav wo Fhe Bakɨme phorga nzuav anan ndikndigi. \v 4 Gu nden kurkurar zav Fhe Bakɨme phorga nzuav, gu zazera ndikndigap ana phorga nzuai. \v 5 Gu nden ndikndigi, ne khaŋ muuŋgi, nde mba fharigi raar, nde khurkhuma vhuun na khuav Zisasan buna vhuueŋ bun nzuai. \v 6 \x - \xo 1.6: \xo*\xt Zo 6.29; 1 Ko 1.8; Fi 1.10; 2.13; 1 Te 1.3\xt*\x*Gu khueŋ kaŋgi, Fhe Bakɨme nduara fharav taagia nde ndi ŋaara khavgi, nde ana mbui. Ana mbara muuŋgip, nde phorgɨp ŋgarɨv kɨrim, Krais Zisas taagi zirɨrga tuk hɨgɨrga, ana mba ŋaara vhɨzgirga. \v 7 Nde nan gori ma. Maaŋ muuŋgiap, gu nzerara kha ndɨkndɨga vhuuŋ nden ki. Gu bɨnan ki o, gu Zisasan buna vhuueŋ kurkurav ne havhari, nde za na khuav, mba Fhe Bakɨme na kora muuŋgiap na nɨɨŋgi ŋaara mbui. \v 8 \x - \xo 1.8: \xo*\xt Ro 1.9; 2 Ko 1.23\xt*\x*Fhe Bakɨme khueŋ kaŋgi, Kraisan korar muumbar na ndava vhee muuŋgim, gu za nde ganɨnga vuzvuk bakɨme ki. \p \v 9 \x - \xo 1.9: \xo*\xt 1 Te 3.12; Fm 1.6\xt*\x*Gu zazera Fhe Bakɨme phorga nzuav, gu khaŋ nzuai, nde guigira wari wo ndavir harigi ntɨɨri ga ndɨɨi tɨv, ana khaŋ tɨgɨp havhargip nden kɨrim, nde bigi guari kaŋgi ndɨkndɨgi vhuuiŋ kɨv, nde guigira tuituigip bigi kaŋgirga. \v 10 \x - \xo 1.10: \xo*\xt Ro 12.2; Ef 5.10; Fi 1.6; 2.16; 1 Te 3.13; Hi 5.14\xt*\x*Maaŋ muuŋgirga, nde tuituigip bigi kaŋgip, nta heeŋv, nde tɨvir vhuuiŋ guarira ndigip, nta zɨn ŋgɨrga. Maaŋ muuŋgirga, Krais za kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga tugar, nde ana nɨman ŋgaravra kɨv, nde bigɨn thueŋ suaŋv simtɨk kɨrga fhu. \v 11 Zisas Krais mbui tɨvir vhuuiŋ, nta guigira nden kɨrga. Mba gumgi gu mbigi mba tɨvi ganɨv, mbe zɨ bakɨmen Fhe Bakɨmen nɨɨŋv, ana zɨ ndiv vun kuamkuarga. \s Por bɨnan ki, ne Zisasan buna vhuuen kurigi. \p \v 12 \x - \xo 1.12: \xo*\xt 2 T 2.9\xt*\x*Nde na phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi, gu nde kha nan hɨgi bigeŋ kaŋgirgane vuzvugi. Ne Zisasan buna vhuueŋ bun suangeŋ thɨvigi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ne Zisasan buna vhuueŋ ga muuŋgim, ne khaŋ tɨga havhargim, gumgi gu mbigi vhɨrve guigira Zisas khothɨgi. \v 13 \x - \xo 1.13: \xo*\xt FG 28.30; Ef 3.1\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mba Sisar phena gari gɨɨtɨvi zam, mba harigi gumgi, mbe za na kaŋgi. Gu Kraisan ŋaara mbui ne nzuav bɨnan ki. \v 14 Na phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi vhɨrve, mbe gu bɨnan kim, mbe na ndɨkndɨgi. Mba ndɨkndɨk mbe ndavi havhargim, mbe khaŋ tɨgap havhargiap Guma Bakɨme khothɨgi. Mba tɨv, mben havhargim, mbe rɨvɨ thav, mbe Fhe Bakɨmen buna vhuueŋ bun nzuai. \p \v 15 Mbe mbari garim, gumgi mbari guigira zɨ bakɨmen na ndɨɨim, mbe ne nzuav na ndav shigap, mbe nan ŋaara mbevɨr zav, mbe nera nzuav, mbe Kraisan buna vhuueŋ bun nzuai. Mbe mbari, mbe ndɨkndɨga vhuuŋ kav, mbe Kraisan buna vhuueŋ bun nzuai. \v 16 Mba gumgi, mbe na kaŋgi. Gu Zisasan buna vhuueŋ bun nzuaine havharɨr zav, gu bɨneŋ rɨgi. Mbe maaŋ muuŋgiap, guigira wari won ndavi ndi nɨɨŋgiap, mbe Kraisan buna vhuueŋ bun nzuai. \v 17 Mbe gumgi mbari, mbe nduarira zɨ bakɨme ndir zav, mbe Kraisan buna vhuueŋ bun nzuai. Mbe ndɨkndɨgi vhuuiŋ kav, maaŋ mbui fhuvara. Zakɨra fhuvara! Mbe gu bɨnan kim, mbe simtɨgi thari phorgɨp nan nɨɨn zav maaŋ mbui. \v 18 Ne nzerara. Mbe ndɨkndɨgi vhuuiŋ ki o, mbe ndɨkndɨgi mbatɨgi, mba gumgi, mbe za Kraisan buna vhuueŋ bun nzuai. Mbe maaŋ mbuim, na ndava vhee guigira ndikndigi. \s Por kha ndɨkndɨga mbui, ana ŋam kɨv, ana Firipain kurkurarga. \p \v 19 \x - \xo 1.19: \xo*\xt 2 Ko 1.11\xt*\x*Ahaŋ, gu mbara muuŋgip ndikndigip kɨrga. Ne khaŋ muuŋgi. Gu kaŋgi, nde zazera nan kurkurar zav na nzuav Fhe Bakɨme phorga nzuaim, Zisas Kraisan Ŋina havharar na ndɨɨi. Fhe Bakɨme mba tuavara nan kurarim, gu bɨna thav kɨrar hɨgɨp bɨkbɨɨgirga. \v 20 \x - \xo 1.20: \xo*\xt Ro 5.5; 8.19; Ef 6.19-20; 1 Pi 4.16\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nan vuzvuga guar, gu vhɨra khueŋ khothɨgi, gu bigɨna mbatɨk thueŋ muuŋgip nen memɨra ndirga. Gu kha ndɨkndɨga mbui, ntigem gum zumgum vhɨra, gu guigira thɨgɨ havhargip, gu mba zazera mbui tɨvir muuŋv, tɨvir vhuuiŋra muunga. Gu maaŋ muuŋgip ŋam kɨrga o, gu rimgirga, gu zazera zɨ bakɨmen Kraisra nɨɨnga. \v 21 \x - \xo 1.21: \xo*\xt Ga 2.20\xt*\x*Na ndɨkndɨk khaŋ muuŋgi. Gu maaŋ muuŋgiap ŋam ki, Krais na vhen kav, bɨɨŋbɨɨŋ na ndɨɨim, gu Kraisan ŋaara mbui. Gu maaŋ muuŋgip rimgirga, ne guigira bigɨna vhuuŋ guareŋra. \v 22 \x - \xo 1.22: \xo*\xt Ro 1.13\xt*\x*Gu maaŋ muuŋgip ŋamra kɨrga, gu gumgi gu mbigi vhɨrvera kurkurarga. Gu mben kurkurar saŋv, gu maaŋgi tuav zɨn ŋgɨrie? Gu kaŋgi fhu. \v 23 \x - \xo 1.23: \xo*\xt 2 Ko 5.8; 2 T 4.6\xt*\x*Gu ndɨkndɨga phuniaŋ mbui. Gu guigira ŋgɨp, Krais han kɨrgeŋ vuzvugi. Gu maaŋ muuŋgirga ne guigira nzerarga. \v 24 Gu kha nuianan ki, ne guigira nzerigi. \v 25 Gu khueŋ khothɨgi ndɨkndɨk havhargi, gu nden kurkurarga ŋaar khar ki. Gu maaŋ muuŋgiap kaŋgi, gu kɨrga, gu za nde phorgɨp ŋgarɨv, nden kurkurarim, nde khaŋ tɨgɨp havhargip Krais khothɨgɨp ndikndigirga. \v 26 Maaŋ muuŋgip, gu taagip nde han zɨgɨrga, nde ne nzuav Zisasan ndikndigip, ana zɨ ndi vun kuamkuarga. \s Fhe Bakɨme tɨvar vhuun Firipaiŋ ga mbuav, fhura mbe garim, mbe simtɨgi ndi. \p \v 27 \x - \xo 1.27: \xo*\xt 1 Ko 1.10; Ef 4.1; Fi 4.3; Kor 1.10; 1 Te 2.12\xt*\x*Bigɨna bakɨme khaŋ muuŋgi. Nden ruru tɨvi gu bigi nzerara kɨv, nde Kraisan buna vhuueŋ zɨn ŋgɨri. Maaŋ muuŋgip, gu zɨv, nde ganɨnga o, gu khar kɨv, nden kameŋra mbarararga, gu kaŋgi, nde thɨga havhargiap, nde ndava bavira kav, ndɨkndɨk bavira kav, nde wari tɨgap ŋgarav, Zisas buna vhuueŋ khothivɨr zav gumgi gu mbigi ndɨkndɨgi khavi. \v 28 Nden pana gumgi rɨrɨvar nden nɨɨŋgirga tuktɨgi fhuvara. Mbe nde ganɨnga, nde rɨvi fhu, mbe khueŋ kaŋgirga, mbe fhura fhɨrgi regɨrga. Fhe Bakɨme nduara nden muuŋgirim, nde nzerara kɨrga. \v 29 \x - \xo 1.29: \xo*\xt FG 5.41; Ro 5.3; Ef 2.8\xt*\x*Nde mbarara. Fhe Bakɨme tɨvar vhuuŋra nde muuŋgiap, ana fhura nde garim, nde Kraisan ŋaara mbui. Ana fhura nde garim, nde fhura guigira Krais khothɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana vhɨra fhura nde ganɨrim, nde ana zɨn panan zaagi ndirga. \v 30 \x - \xo 1.30: \xo*\xt FG 16.19-40; Fi 1.13; Kor 2.1; 1 Te 2.2\xt*\x*Nde fhum na garim, gu ntarar kav, gu mba ntara mbui. Nde ntigem na mbararagi, gu mba ntarara ki. Nde vhɨra na phorgap mba zaagi ndi. Ne khaŋ muuŋgi, nde vhɨra na phorgap mba ntara mbui. \c 2 \s Nza wari tɨgɨp ndava bavira kɨv, tɨvir vhuuiŋ warir muunga. \p \v 1 Krais nden ndavi havhari. Ana guigira wo ndavar nde nɨɨŋgiap, ndava mɨɨtɨgar nde ndɨɨim, nde ki. Nde vhɨra Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara kɨrɨ tɨvir ki. Nde vhɨra tɨvara vhuun wari ga mbuav wari kora mbui. \v 2 Krais maaŋ nden muuŋgim, nde ndava bavira kɨrim, gu guigira ndikndigɨrga. Nde za ndɨkndɨk bavira suirav, tɨva bavira zɨn ŋgɨp nde guigira wari won ndavir warir nɨɨŋgiri. Nde guigira wari tɨgɨp ndava bavira kɨri. \v 3 \x - \xo 2.3: \xo*\xt Ro 12.10; Ga 5.26; Ef 5.21; Fi 1.15-16; Ze 3.14\xt*\x*Nde warira ndɨkndɨgɨp, zɨ bakɨmen warira nɨɨŋ thari. Fhuvara. Nde wari mbevav, kha ndɨkndɨgar warir muuŋri, mben tɨvi nden tɨvi kambarigi. \v 4 \x - \xo 2.4: \xo*\xt 1 Ko 10.24; 10.33; 13.5\xt*\x*Nde wari wo bigira ganɨ thari. Fhuvara. Nde bevbevira, nde za wari wo bigi ganɨv, warir kurkurari. \s Krais, ana wo mbevigim, Fhe Bakɨme ana suirav, ana vun fegi. \p \v 5 \x - \xo 2.5: \xo*\xt Mt 11.29; Zo 13.15; 1 Pi 2.21; 1 Zo 2.6\xt*\x*Nde Krais Zisas suirigi ndɨkndɨgara suirari. \v 6 \x - \xo 2.6: \xo*\xt Zo 1.1-2; 5.18; 10.33; 17.5; 2 Ko 4.4; Kor 1.15; Hi 1.3\xt*\x*Ana Fhe Bakɨ guar ma. Ana ne ndɨkndɨgap, ana Fhe Bakɨ guar ki tɨva muuŋgiap ki fhuvara. Zakɨra fhuvara! \v 7 \x - \xo 2.7: \xo*\xt Zo 1.14; 2 Ko 8.9; Ga 4.4; Hi 2.14; 2.17\xt*\x*Ana wo vuzvugara mba tɨva thav, ana fhura ŋaara guma khɨn ki. Ana guma guara fara muuŋgiap ki. \v 8 \x - \xo 2.8: \xo*\xt Mt 26.39; 26.42; Zo 10.17-18; Ro 8.3; Hi 5.8; 12.2\xt*\x*Kha gumgi ana garim, ana guma guara gegap ki. Ana kav, ana guigira wo mbevav, ana Fhe Bakɨme nzuai buni zɨn vov kav, ana vhɨra Fhe Bakɨme vuzvuga zɨn vov, rimgi. Ahaŋ, ana mbara muuŋgiap, ana vuzvuga zɨn vov, kav, mbe ana ndim, khanarareŋ ga ntorgim, ana rimgi. \v 9 \x - \xo 2.9: \xo*\xt Zo 17.1-5; FG 2.33; Ef 1.20-21; Hi 1.3-4\xt*\x*Mba bigɨna nɨɨeŋra nzuav, Fhe Bakɨme ana suirav, ana vun fegim, ana guigira vu guarara ki. Ana zɨ mben ana nɨɨŋgi, mba zɨ ana guigira mba harigi zɨri kambarigi. \v 10 \x - \xo 2.10: \xo*\xt Mt 28.18; Ro 14.11; VB 5.13\xt*\x*\x - \xo 2.10: \xo*\xt Ais 45.23\xt*\x*Fhe Bakɨme maaŋ muuŋgiap mba zɨ bakɨme Zisas ga nɨɨŋgim, mba Hevenan ki bigi, gu nuianan ki bigi, nuiana piin ki bigi, nta zam, ana nɨman thɨvi phɨrɨv, ana piin kɨrga. \v 11 \x - \xo 2.11: \xo*\xt Zo 13.13; FG 2.36; Ro 10.9; 1 Ko 8.6\xt*\x*Nta zam, ana bun suaŋv khaŋ suanga, “Zisas Krais, ana Guma Bakɨme ma.” Mbe mba tɨvar muuŋv, mbe zɨ bakɨmen nzan Ndia Fhe Bakɨmen nɨɨnga. \s Nza vhava ŋaara farar muuŋgip kha gumgi gu mbigi rɨgar kɨrga. \p \v 12 \x - \xo 2.12: \xo*\xt Sng 2.11; Zo 15.5; 1 Ko 12.6; 15.10; 2 Ko 3.5; Ef 6.5; Fi 1.5; 1 Te 2.13; Hi 13.21; 1 Pi 1.17\xt*\x*Nde nan kɨvntogi guari, nde zazera na buni zɨn vui. Nde ntigem, vhɨra mba tɨvara muuŋri. Nde, gu nden han kim, nde ne suaŋv na buni zɨn ŋgɨ thari. Fhuvara. Gu ntigem nde thav saman ki, nde guigira mba buni zɨn ŋgɨri. Fhe Bakɨme taagia nde ndigi, nde ntigem guigira nen rɨvɨv, nde guigira khaŋ tɨgɨp havhargip, ana mba fhura nden mbuigi bigɨn, nde guigira ana ndigiri. \v 13 Nza kaŋgi, Fhe Bakɨme nde ndavi vherir ŋgari. Ana nduara wo vuzvugi tɨvir muun zav nden ndavi khavgiap, ana mba tɨvir muunga ŋkasŋkar nde nɨɨŋgi. \p \v 14 \x - \xo 2.14: \xo*\xt Lo 32.5; Ais 49.4; Dan 12.3; Mt 5.14-16; 5.45; 10.16; Ro 14.1; 1 Ko 10.10; Ga 2.2; Ef 5.1; 5.8; Fi 1.10; 1 Te 2.19; 3.5; 1 Pi 2.12; 4.9\xt*\x*Nde za mba mbui bigi, nde mbarara kɨv, ntan muuŋri. Nde buni vhɨrve suaŋv, tamtam wari daaŋ thari. \v 15-16 Nde maaŋ muunga, nde Fhe Bakɨmen tari, mbe bigɨn thuen nde darga fhu. Nde vhɨra bigɨn thueŋ suaŋv simtɨk kɨrga fhu. Nde zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi buni, nde nta suira havhargip, nde kha nuianan ki gumgi gu mbigi rɨgar vhava ŋaara farar muuŋgip kɨrga. Mba gumgi gu mbigi, mbe tɨvir vhuuiaŋ mbui tuav, mbe ana thav, mbe tɨvi mbatɨgi vhɨrve ga muuŋgi. Maaŋ muuŋgiap, Krais kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi ga suaŋv mbe suanga tugar, gu guigira nden tɨvir ndikndigirga. Gu ndikndigɨp, gu khueŋ kaŋgirga, gu mba nden rɨgar ka ŋaara mbatɨga muuŋgi ŋaari gu bigi, gu fhura nta muuŋgi fhuvara. \p \v 17 \x - \xo 2.17: \xo*\xt Ro 15.16; 2 T 4.6\xt*\x*Nde guigira Zisas khothɨgi tɨv, nde Fhe Bakɨme nzuav ofa mbui fara muuŋgi. Mbe maaŋ muuŋgi, na vɨzɨn mbe wain farar muuŋgip, Fhe Bakɨme ofa muun saŋv, ana siv nden ofa tɨ suarga, gu ne suaŋv ndikndigɨra kɨrga. Gu za nde phorgɨp ndikndigɨrga. \v 18 \x - \xo 2.18: \xo*\xt Fi 3.1; 4.4\xt*\x*Mba tɨvara nde vhɨra ndikndigɨri. Nde na phorgɨp guigira ndikndigɨri. \s Por Timoti ga sararim, ana Firipain ŋgɨr za nzuai. \p \v 19 Guma Bakɨme Zisas vuzvuk ma. Ana vuzvugirga, gu Timoti ga sararim, ana vhemkora nden han mbar ŋgɨrga. Ana nden han ŋgɨgɨp, taagi zɨv, na suaŋgirga, na ndav havhargip, gu ndav mbɨrarga. \v 20 Na han ki guma the Timoti fara muuŋgi fhuvara. Ana na phorgap ndɨkndɨk bavira kav, ana zazera na phorgap nden kurkurarga tuavi ndi gari. \v 21 \x - \xo 2.21: \xo*\xt 1 Ko 10.24; 10.33; 13.5; 2 T 4.10; 4.16\xt*\x*Mba harigi gumgi, mbe wari wo bigira ndɨkndɨgap, mbe guigira Zisas Kraisan ŋaarar muuŋrim, ana ŋgɨrgeŋ ndɨkndɨgi fhuvara. \v 22 \x - \xo 2.22: \xo*\xt 1 Ko 4.17; 1 T 1.2; 2 T 1.2\xt*\x*Nde Timotin ŋaarar vhuuŋ gangip, ana kaŋgiri. Ana nan kurkurav Zisasan buna vhuuen ŋaara mbui. Ana tar won ndiar kurav, ŋaara mbui fara muuŋgiap, nan kurkurigi. \v 23 Maaŋ muuŋgiap, gu maneŋ rarga khar ki. Ram muuŋgi khesharigi bigeŋ nan hɨgɨrie? Mba bigeŋ nan hɨgɨrim, gu kaŋgip, gu mba bigeŋ zumbugum, gu vhemkora ana sararim, ana nden han mbar ŋgɨrga. \v 24 Gu khueŋ khothɨgi, Guma Bakɨme na suaŋv vhemkora tuav fhɨrgirim, gu nde han mbar ŋgɨgɨrga. \s Por Epafroditus ndim, Firipain maan zav nzuai. \p \v 25 \x - \xo 2.25: \xo*\xt Fi 4.18\xt*\x*Gu kha ndɨkndɨga mbui, gu Epafroditus ga sararim, ana nden han zɨrga. Ana guigira nza phorgap Zisas khothɨgi guma ma. Ana vhɨra na phorga ŋgari guma ma. Ana vhɨra nan khurkhum ma. Ana vhɨra na phorgap ŋka wani tɨgap mba ntara mbui guma ma. Nde nan kurkura zav, ana sarigim, ana nan han zɨgi. \v 26 Ana guigira nde ndɨkndɨgap, nde kora mbuav, ana nde ganɨ za mbui. Nde ana rɨɨi kameŋ mbararagi, ana ne nzuav ndav simgi. \v 27 Ne guigi guarara. Ana fhum rɨɨv, rimgir zav muuŋgi. Fhe Bakɨme ana kora muuŋgiap, ana kurigim, ana taagia nzerigi. Fhe Bakɨme ara kora mbui fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana vhɨra nan kora mbui, ana simtɨk bakɨ the na vharargane vuzvugi fhu. \v 28 Maaŋ muuŋgiap, gu guigira ana sararim, ana taagip zɨv, nde ganɨngane vuzvugi. Nde taagi ana ganɨv ndikndigirga. Gu maaŋ muuŋgip na ndav simtɨk vhɨzgirga. \v 29 \x - \xo 2.29: \xo*\xt 1 Ko 16.16-18; Fi 4.10; 1 T 5.17\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde Guma Bakɨmen zɨn panan, nde taagip Epafroditus ganɨv, anan ndikndigɨri. Nde mba khesharigi gumgi, nde zɨ bakɨmen mben nɨɨŋri. \v 30 Ana Kraisan ŋaara mbuav kav, rimgir za muuŋgi. Ana nduara won fhava ganɨv nzerara kɨrga nai ndɨkndɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana nde nan kura muunga ŋaar, nde mba ŋaarar ana nɨɨŋgim, ana mba ŋaarara ndɨkndɨgi. Ana mba ŋaara ndɨkndɨgap, mba rɨmrɨm khɨgara kav, ana daasuav, mba ŋaara mbui. \c 3 \s Guma guigira Krais khothɨgi, ana guigira tɨvir vhuuiaŋ mbui guma ma. \p \v 1 \x - \xo 3.1: \xo*\xt 2 Ko 13.11; Fi 2.18; 4.4\xt*\x*Gu ntigem mpuur bunin nde suan za mbui. Nde na phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi, nde guigira Guma Bakɨmen ndikndigɨri. Gu taagip, kha bunira kherɨv, nde ndi maanga, gu nen vhukvhugi fhuvara. Gu kha ndɨkndɨga mbui, kha buni nden kurarga. \p \v 2 \x - \xo 3.2: \xo*\xt Sng 22.16; 22.20; Ro 2.28; 2 Ko 11.13; Ga 5.2; 5.15; VB 22.15\xt*\x*Nde tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi rɨvɨri. Mbe ndɨkndɨgi vhuuiŋ ki fara muuŋgi fhuvara. Mbe khaŋ tɨgɨp havhargiap fhavir farfa zav nzuai. Nde mba khesharigi gumgi rɨvɨri. \f a \fr 3.2 \fr*\ft Gumgi mbari khaŋ mba gumgi gu mbigi ga nzuai. Mbe guigira Zisas khothɨgi, mbe Isrerin tɨvi zɨn ŋgɨp, mbe warir fooŋri. Por mba gumgi nzuai kameŋ, ana guigira ne thagi. Ana maaŋ muuŋgiap, ana khaŋ tɨga havhargiap khaŋ mba Firipaiŋ ga nzuai, “Nde tuituigira wari ganɨri.” \ft*\f* \v 3 \x - \xo 3.3: \xo*\xt Ro 2.29\xt*\x*Nzara, nza guigira fooi tɨva zɨn vui. Maaŋ muuŋgiap, nza Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaarar ŋkasŋkar panan, nza Fhe Bakɨme rotu mbuav, nza guigira Krais Zisas phorgap, nza ne nzuav ndikndigi. Nza kaŋgi, nza fhura wari wo fhavi nderir mbui bigi, nta thaneŋ nzan kurarga tuktɨgi fhuvara. \v 4 \x - \xo 3.4: \xo*\xt 2 Ko 11.18; 11.21-29\xt*\x*Nde mbarara. Maaŋ muuŋgip, guma wo fhava nderar mbui bigi nzan kurkura kake, gu nzerara khar kae. Gu guigira mba wari won fhavir bigi ga mbuav ntan ndikndigi gumgi, gu guigira mbe kambarigi. \v 5 \x - \xo 3.5: \xo*\xt Ru 1.59; FG 23.6; 26.5; Ro 11.1; 2 Ko 11.22\xt*\x*Nan niamuuŋ na tegim, harathɨgi ra hɨgim, mbe nan fooŋgi. Gu Isrer guma ma. Gu Benzaminan nzɨga mbe ma. Gu vhɨra won ndia zɨn vugap, gu guigira Hibru guma ma. Gu Zudaiŋ tɨvi zɨn vov, gu Fherasi guma ma. \v 6 \x - \xo 3.6: \xo*\xt FG 8.3; 22.4; 26.9-11\xt*\x*Gu fhum kha ndɨkndɨga mbui, gu khaŋ tɨga havhargiap, Fhe Bakɨmen vuzvuga zɨn vui. Fhuvara. Gu guigira pham muuŋgi. Gu guigira siosan vhen ki gumgi gu mbigi, gu guigira mben farfagi. Maaŋ muuŋgip, gumgi mbe Fhe Bakɨme Moses ga nɨɨŋgi tɨvi ga suaŋv nan tɨvi ganɨnga, gu ne suaŋv simtɨk thueŋ kegɨrga fhu. \v 7 \x - \xo 3.7: \xo*\xt Mt 13.44-46\xt*\x*Gu fhum ne suaŋgi, gu fhum wo muuŋgi bigi ruemɨnga, gu guigira mba harigi gumgi kambaragi. Gu nen muungeŋ thagi. Gu Krais na muuŋgi bigi, gu nta ndɨkndɨgap, gu mba harigi bigi garim, nta fhura ki bigi ma. \v 8-9 \x - \xo 3.8-9: \xo*\xt Jer 9.23-24; 1 Ko 2.2; Kor 2.2\xt*\x*\x - \xo 3.8-9: \xo*\xt Ro 3.21-22; 9.30; 10.3-6; Ga 2.16\xt*\x*Gu Zudaiŋ bigira nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu Krais Zisas kaŋgi, ana na Bakɨme ma. Gu mba ndɨkndɨk gari, ana guigira bigɨna guar ma. Kha nuianan bigir vhuuiŋ, nta za fhura ki bigi mbatɨgi ma. Gu Kraisra zɨn ŋgɨr zav, gu mba harigi bigi, gu nta thagi. Gu nta thav, gu Kraisra suira havhargip, ara phorgɨrga. Gu kha ndɨkndɨga mbui fhu. Gu Fhe Bakɨme Moses ga nɨɨŋgi tɨvi zɨn ŋgɨp, tɨvir vhuuiaŋ mbui guma kɨrga. Zakɨra fhuvara! Gu harigi tuavra gu tɨvir vhuuiaŋ mbui guma kɨr za mbui. Mba tuav khare, gu Krais khothɨgɨrga. Nza Krais khothɨgim, Fhe Bakɨme ana nduara tɨvir vhuuiaŋ mbui gumgi gu mbigir nzan kaai. \v 10-11 \x - \xo 3.10-11: \xo*\xt Ro 6.3-5; 8.17; 2 Ko 4.10-11; Ga 6.17; 2 T 2.11-12; 1 Pi 4.13\xt*\x*\x - \xo 3.10-11: \xo*\xt Ru 14.14; FG 4.2; 1 Te 4.16; VB 20.5-6\xt*\x*Gu guigira Krais kaŋgir za mbui. Krais, ana rimgiap taagia khavgiav, ana guigira ŋkasŋka bakɨme kim, gu mba ŋkasŋka bakɨme kaŋgir za mbui. Gu khurkhuman ana khuuav mba za ndir za mbui. Gu ana mba ndɨkndɨk suirav rimgi, gu mba ndɨkndɨgara suigɨr za mbui. Gu vhɨra maaŋ muuŋgira, gu vhɨra rimgip taagi khavgirga. \s Por khaŋ tɨgap havhargiap khuafuav Fhe Bakɨme tɨgi thaan vui. \p \v 12 \x - \xo 3.12: \xo*\xt FG 9.5-6; 1 T 6.12; 6.19; Hi 12.23\xt*\x*Gu khueŋ ndɨkndɨgi fhu, gu za Kraisan tɨvi ndigap, gu guigira tɨvir vhuuiaŋ mbui guma ki. Zakɨra fhuvara! Gu zazera khaŋ tɨgap ŋgarav, Krais Zisas muuŋgi tɨvi, gu nta suira havhargip, Krais Zisas na suira havhargi farar muuŋgir za mbui. \v 13 \x - \xo 3.13: \xo*\xt 1 Ko 9.24-26; 2 Ko 5.16; Hi 6.1\xt*\x*Nde na phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi, gu ndɨkndɨgi, gu za mba tɨva ndigi fhuvara. Gu ndɨkndɨk bavira mbui. Gu mba fhum muuŋgi tɨvi, gu za nta ndɨkndɨk ŋangip, gu khaŋ tɨgɨp mba zumgum ndirga bigi ga suaŋv ŋgarɨrga. \v 14 \x - \xo 3.14: \xo*\xt 1 Ko 9.24; 2 T 4.7-8; Hi 3.1; 12.1\xt*\x*Gu khaŋ tɨgap mba thaan hɨgɨr zav khuafui. Gu ŋgɨp, mba thaan hɨgɨp, nen vheza ndirga. Mba vhez khaŋ muuŋgi, Krais Zisas muuŋgi ŋaarar panan, Fhe Bakɨme nan kamgim, gu ana han ndav, guigira nzerara kɨrga. \p \v 15 \x - \xo 3.15: \xo*\xt 1 Ko 2.6; 14.20; Ga 5.10\xt*\x*Nzan ndɨkndɨgi maaŋ muuŋgip, ndɨkndɨgi vhuuiŋ ki gumgir ndɨkndɨgi farar muuŋgirga, nza zam gu ntige khar nzuai ndɨkndɨgi, nza nta zɨn ŋgɨrga. Nde maaŋ muuŋgip harigi ndɨkndɨgi kɨrga, Fhe Bakɨme nden kurav, nde ndɨkndɨgi ndiv thɨgar maanga. \v 16 \x - \xo 3.16: \xo*\xt Ro 12.16; 15.5; Ga 6.16\xt*\x*Nza tɨvir vhuuiŋ ki, nza mba tɨvir vhuuiŋ, nza nta suira havhargiri. \p \v 17 \x - \xo 3.17: \xo*\xt 1 Ko 4.16; 11.1; Fi 4.9; 1 Te 1.6-7; 1 Pi 5.3\xt*\x*Nde na phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi, nde za nan tɨva zɨn ŋgɨri. Nde nan tɨva zɨn ŋgɨp, nde mba nzan tɨvi zɨn vui gumgi, nde mben tɨvi ganɨri. \v 18 \x - \xo 3.18: \xo*\xt 1 Ko 1.23; Ga 1.7; 2.21; 6.12; Fi 1.15-16\xt*\x*Gu guigira khueŋ kora muuŋgi, mbe gumgir vhɨrve, mbe panan Zisas rimgi khanarareŋ ga kegi. Gu tugi vhɨrvera mbe mbui tɨvi bun nde suaŋgi. Gu ntigem, wom taagia ne bun nde nzuaim, na thee phara koskoga thivi. \v 19 \x - \xo 3.19: \xo*\xt Ro 8.5-6; 16.18; 2 Ko 11.12; 11.15; 2 Pi 2.1\xt*\x*Mbe won vuzvugi zɨn vuim, mba vuzvugi mben mbarɨvi gu tori zɨn vui fara muuŋgi. Mbe zazera kha nuiana bigira ndɨkndɨgap, mbe zazera mbarkɨrga mberi tɨvi, mbe ntan muun zav ndikndigi. Mba khesharigi gumgi, mbe Herar ŋgegɨp mbatɨgip fhɨrgi regɨrga. \v 20 \x - \xo 3.20: \xo*\xt Ef 2.6; 2.19; 1 Te 1.10\xt*\x*Nza, nza Heven gumgi gu mbigi ma. Nza Guma Bakɨme Zisas Kraisan rargi, ana Hevenan kegɨp, taagi zirɨp, nza ndirga. \v 21 \x - \xo 3.21: \xo*\xt Ro 8.29; 1 Ko 15.28; 15.43-53; Ef 1.19; Kor 3.4\xt*\x*Anan ŋkasŋkara, Krais za kha bigir muuŋgirim, nta za ana piin kɨrga. Mba ŋkasŋkara, ana kha mbarkɨrga simtɨgar nza ndɨɨi fhavi, ana ntan muuŋgirim, nta harigi khesharav guigira nzerav, ara farar muuŋgirga. \c 4 \s Nza zam ndava bavira kɨv, ndikndigɨp ndɨkndɨgi vhuuiŋ ndiri. \p \v 1 \x - \xo 4.1: \xo*\xt 1 Te 2.19-20\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde na phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi, gu nde nzuai. Nde Guma Bakɨme khothɨgɨp thɨgɨ havhargiri. Gu won ndavar nde nɨɨŋgiap, guigira nden kora muuŋgi. Nde gu ndirga vhezar vhuuŋ guara fara muuŋgiap ki. Gu nde nzuav ndikndiga mbatɨga mbui. \p \v 2 Ŋko Uodia gu Sintike, ŋko Guma Bakɨmen mbigani ma. Maaŋ muuŋgiap, ŋko wani tɨgɨp ndava bavira kɨri. \v 3 \x - \xo 4.3: \xo*\xt Sng 69.28; Ru 10.20; VB 3.5; 20.12\xt*\x*Ndu na phorga ŋgari guma guar ma. Gu ndu nzuai, ndu kha mbiganin kurari. Mani khurkhuma vhuuni na khuuav, nza ŋaara mbatɨga mbuav Zisasan buna vhuueŋ bun nzuai. Kremen gum na phorga ŋgari gumgi mbari, mbe vhɨra nza phorga ŋgari. Mba ŋgari ntɨɨri, mben zɨri, za zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi gumgi zɨri ki gavar ki. \p \v 4 \x - \xo 4.4: \xo*\xt Ro 12.12; Fi 3.1; 1 Te 5.16; 1 Pi 4.13\xt*\x*Nde zazera Guma Bakɨmen ndikndigɨri. Gu wom nen nde nzuai, nde ana ndikndigɨri. \p \v 5 \x - \xo 4.5: \xo*\xt Hi 10.25; 10.37; Ze 5.8-9; 1 Pi 4.7; 2 Pi 3.8\xt*\x*Nde mbarara za mba gumgi ga suaŋv fhura mbe ganɨrim, mbe nden tɨvir vhuuiŋ ganɨri. Nde ndɨkndɨgɨ, Guma Bakɨme taagi zirɨrga tuk han mbarigi. \v 6 \x - \xo 4.6: \xo*\xt Snd 16.3; Mt 6.25-34; Ru 12.22-31; Kor 4.2; 1 Pi 5.7\xt*\x*Nde bigɨn the ndɨkndɨgɨp simɨ thari. Fhuvara. Nde zazera wari won simtɨgi bun Fhe Bakɨme phorgɨp suaŋri. Nde zazera Fhe Bakɨme phorgɨp suaŋv, ana ndikndigɨp, warir kurkura saŋv ana nzaŋri. \v 7 \x - \xo 4.7: \xo*\xt Ais 26.3; Zo 14.27; Ro 5.1; Kor 3.15\xt*\x*Nde maaŋ muunga, Fhe Bakɨme nden muuŋgirim, nde ndavi mbɨrav kɨrga. Fhe Bakɨme nza ndɨɨi ndava mɨɨtɨk, ana guigira bigɨna vhuuŋ ma. Nza gumgi, nza ana nɨɨŋge kaŋgirga tuktɨgi fhuvara. Mba tɨv, nde guigira Krais Zisas phorgɨp kɨv, nden ndavi gum ndɨkndɨgi guigira nzerara kɨrga. \p \v 8 \x - \xo 4.8: \xo*\xt Ro 12.17\xt*\x*Nde na phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi, gu wom buna mueŋ suan za mbui. Nde zazera kha tɨvira ndɨkndɨgɨri, tɨvi guarira ndɨkndɨgɨp, gumgi mbui tɨvir vhuuiaŋ ndɨkndɨgɨp, ŋgarigi tɨvi, guigira nzerigi bigi, za mba tɨvi kharav fharigi tɨvi, bigir vhuuiŋra nza gumgi gari mbe mbui tɨvi nza ntan ndikndigi, nde za mba tɨvira ndɨkndɨgiri. \v 9 \x - \xo 4.9: \xo*\xt Ro 16.20; 1 Ko 14.33; Fi 3.17; 1 Te 5.23; Hi 13.20\xt*\x*Gu nde muunga tɨvi, gu ntan nde khɨvigi, nde tuituigiap nta kaŋgi. Nde vhɨra muunga tɨvi, gu nta bun nde nzuaim, nde nta mbararagi. Gu ntan nde nzuav, gu vhɨra nde zazera muunga tɨvi, gu nta mbuim, nde nta gangi. Nde mba tɨvira muuŋri. Nde maaŋ muunga Fhe Bakɨme, ana ndava mɨɨtɨga nɨɨŋge ma. Ana nde phorgɨp kɨrga. \s Por Firipaiŋ fhura ana kurkurav bigir ana ndi mbarigim, ana ntan ndikndigi. \p \v 10 Nde ntigem wom nan ndɨkndɨk khavav, nan kurigim, gu guigira Guma Bakɨmen ndikndigi. Khueŋ guigi guarara, nde fhum nan kurkurar zav ndɨkndɨgap ki. Mba tugen, nde nan kurkurarga tuav ki fhu. \v 11 \x - \xo 4.11: \xo*\xt 1 T 6.6-8\xt*\x*Gu bigi ga sosuagiap khaŋ muuŋgia tɨga nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu ndava mɨɨtɨga ndi tuav, gu ana kaŋgi. Maaŋ muuŋgip, ram muuŋgi ndɨkndɨk nan hɨrga, gu nai suaŋv simɨnga tuktɨgi fhu. \v 12 \x - \xo 4.12: \xo*\xt 1 Ko 4.11; 2 Ko 6.10; 11.27\xt*\x*Gu maaŋ muuŋgip bigi sosuagi o, gu bigi vhɨrve ki o, gu fhura ndav mbɨrav ki. Gu fhura ndav mbɨrav ki tɨv, gu ana kaŋgi. Gu maaŋ muuŋgip mba vhɨrve ki o, gu thɨna rɨɨi, gu bigi vhɨrve ki o, gu bigi sosuagi. Mba khesharigi tɨvi zazera nan hi, gu ndav mbɨravra kav nan ndavar vhee nzerara ki. \v 13 \x - \xo 4.13: \xo*\xt Zo 15.5; 2 Ko 12.9-10; 2 T 4.17\xt*\x*Krais nan havhargim, gu ana havharar panan, gu za kha bigi ga mbui. \p \v 14 Gu khaŋ nzuai, nde nan kurkurav na muuŋgi bigi, nta nzerigi. Ne khaŋ muuŋgi, nde na khuuav gu ndi simtɨgi ndirgane ndɨkndɨgap, nde nan kurkurav, mba tɨvar vhuun na muuŋgi. \v 15 \x - \xo 4.15: \xo*\xt 2 Ko 11.9\xt*\x*Nde Firipain guigira Zisas khothɨgi gumgi, nde nduarira khueŋ kaŋgi. Gu fharav Zisas buna vhuueŋ bun nzuai ŋaara khavgiap, gu Masedonia ŋgu bakɨme fhaiŋ thav, khavgiap zim, harigi sios the khurkhuman na khuuav fhura ŋkɨɨa gu bigɨn nan kurigi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Nde nduarira mba tɨvar na muuŋgi. \v 16 \x - \xo 4.16: \xo*\xt FG 17.1\xt*\x*Gu Tesaronaika ŋgu bakɨmen kim, nde tugi vhɨrvera nan kurkuragi. \v 17 Nde khueŋ ndɨkndɨgɨ thari, gu fhura won kurkurar zav bigir nden nzai. Zakɨra fhuvara! Gu khueŋ vuzvugi, nden tɨvir vhuuiŋ khaŋ tɨgɨp havhargip nden kɨv, hɨrga, Fhe Bakɨme tɨvar vhuun nden muunga. \v 18 \x - \xo 4.18: \xo*\xt Kis 29.18; Ese 20.41; 2 Ko 9.12; Ef 5.2; Fi 2.25; Hi 13.16\xt*\x*Gu bigɨn mueŋ vhunama sɨr za mbui. Nde khuen na ndɨkndɨgɨrga, nde na han bigi thari mbɨkthɨgi thi? Gu ntigem kha buni kherav, gu nain nde hiiv, khaŋ nde nzuai. Gu mba nde na han mbɨkthɨgi bigi, gu zam nta ndigi. Nde mba na ndi mbarigi bigi, nta zam nde mba nan han mbɨkthɨgi bigi kambarigi. Epafroditus mba bigi ndiga zav na nɨɨŋgim, gu nta ndigap, gu kha ndɨkndɨga mbui, gu guigira bigi vhɨrkɨvgi. Nde mba fhura na nɨɨŋgi bigi, nta ndɨga vhuuŋ hi ofa fara muuŋgim, nde ntan Fhe Bakɨme ndɨɨi. Fhe Bakɨme mba khesharigi ofa, ana guigira ana ndirgen ndikndigi. \v 19 \x - \xo 4.19: \xo*\xt Sng 23.1; 2 Ko 9.8; Ef 1.7\xt*\x*Na Fhe Bakɨme, za mbarkɨrga bigir vhuuin Krais Zisasan gumgi gu mbigi, ana Zisasan panan ntan nzan nɨɨnga. Maaŋ muuŋgiap, nde mba sosuagi bigi, ana za ntan nden nɨɨŋgirim, nde za bigi tuktɨgɨrga. \v 20 \x - \xo 4.20: \xo*\xt Ro 16.27; Ga 1.5\xt*\x*Fhe Bakɨme, ana nzan Ndia ma. Nza zazera ana zɨ ndiv vun kuamkuarga Nai guigi guarara. \s Por raar vhuun Firipaiŋ ga ndɨɨi. \p \v 21 Gu Krais Zisasan gumgi gu mbigi, gu za raar vhuun mbe ndɨɨi. Nza phorgap guigira Zisas khothɨgi gumgi, mbe nan han ki, mbe vhɨra wari won raar vhuun nde ndɨɨi. \v 22 \x - \xo 4.22: \xo*\xt Fi 1.13\xt*\x*Kham, Fhe Bakɨme khothɨgi gumgi gu mbigi, mbe zam wari won raar vhuun nde ndɨɨi. Mba Sisar phena bakɨme ŋgari ntɨɨri, mbe khaŋ tɨga havhargiap na nzuaim, gu raar vhuun nde ndɨɨi. \p \v 23 Guma Bakɨme Zisas Kraisan kora muumbar nde phorgɨ kɨri.