\id MAT Reconstructed from Ventura Publisher \ide UTF-8 \h Matiu \toc1 Matiu Khergi Kaman Vhuuŋ \toc2 Matiu \toc3 Mt \mt1 MATIU \mt2 Matiu Khergi Kaman Vhuuŋ \imt Khe fharav ganɨnga buni khare. \ip Matiu khergi kaman vhuuŋ ana mba fethɨgi gavir ana fharigi gap ana Zisas kha nuianan kim, ana hɨgi bigi ana nta neŋgegi gap ma. Kha gap ana fharav, Maria Zisas tɨr za mbuim, hɨgi bigi neŋgap vov, mbe Zisas shogim, ana rimgiap, taagia khavgiap, won ŋaara gumgi thav taagia Hevenan ndagi ne phorgap neŋgegi. \ip Matiu nza khɨr za mbui bigɨna bakɨme khare. Ana Zisas Fhe Bakɨme fhum muun zav ana suaŋgi kameŋ, ana guigira ne zɨra vugi. Mbe fhum ana muunga kameŋ mbe ne khergim, ne Fhe Bakɨme suaŋgi kaman vureŋ ki gavar ki. Fhe Bakɨme suaŋgi kaman vureŋ ki gavar ki. Fhe Bakɨme fhum kha kameŋ suaŋgi, ana guma the sararim, ana zirɨv taagip Isreriŋ ndigɨrga. Kha gap ana khuen nza khɨr za mbui, Zisas ana mba suaŋgi guma ma. Kha gap Matiu anan ŋani vhɨrvera khuen nza khɨvigi, Zisas ana Fhe Bakɨme suaŋgi kameŋ zɨn vo muuŋgi bigi Fhe Bakɨmen Proferi mbe fhum ana nzuav khergi buni ana guigira mba buni zɨn vugi. Ndu Matiu 1.22-23 thɨgɨri. Ndu vhɨra 2.4-6 thɨgɨri. Ndu vhɨra 2.14-15 thɨgɨri. Ndu vhɨra 2.23 ganɨv, sapta 4.13-16 thɨgɨri. Ndu 8.16-17 thɨgɨri. Ndu vhɨra 12.15-21 thɨgɨri. Ndu vhɨra 13.34-35 thɨgɨri, 21.2-5 thɨgɨri. Ndu vhɨra 21.16 ganɨri, ndu vhɨra 16.24 gangiri, ndu vhɨra 26.31 ganɨri. Ndu vhɨra 26.54 ganɨri. Ndu vhɨra 27.6-10 thɨgɨri. \ip Harigi bigɨna bakɨmen Matiu khergi gap ne nzuai ne khare. Matiu Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki ŋgu gum Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki ntɨɨri ga nzuai. Ana Zisas ŋgarigi ŋaarar panan Fhe Bakɨme ŋgui vhɨrve gari guman pan kɨv ana za kha gumgi gu mbigi ganɨrim, kha gumgi gu mbigi, mbe za ana vuzvuga zɨn ŋgɨrga. \ip Kha Matiu khergi gavar, meeŋthɨgi ŋaniven Zisas bun suaŋgi buni mpeeiŋ ki. Mba fharigi buna mpeeŋ ne 5.7 ki. Mba buni Zisas mbɨkshɨm mben kav mba buni suaŋgi. Mba buni nta Fhe Bakɨmen gumgi gu mbigi guari ki gumgi gu mbigi mbui tɨv ma. Mba fharigi bun mpeeŋ thɨgi buna mpeeŋ ne sapta 10 ki. Mba bunin Zisas wo farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi ga nzuai, mbe ana ntan mbe nzuai. \ip Mba buna mpuani thɨgi buna mpeeŋ ne sapta 13 ki. Mba buna mpeen Zisas Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki ntɨɨri mba gumgi gu mbigi khɨvav, ana ana vhunama si bunin mbe nzuai. Mba fethɨgi buna mpeeŋ ne sapta 18 ki. Mba buna mpeen Zisas guigira wo phorgɨp rurga gumgi gu mbigi guari muunga tɨva nzuai. Mba meeŋthɨgi buna mpeeŋ ne sapta 24 kega vov sapta 25 vugi. Mba buna mpeen Zisas taagi kha nuianan zirɨrga tuk han mbararga, ana mba mpuu rarivigen hɨrga bigi ga nzuai. \ip Kha gap ana khergi guma ana tuituigiap ana bun nzuai fhuvara. Kha gap kha zɨ ana ki, ana khaŋ nzuai, Matiu khergi kaman vhuuŋ. Maaŋ muuŋgiap, mbe kha ndɨkndɨga mbui. Matiu mba ŋkɨɨa ndia ruigi guma. Ndu Matiu 9.9-13. \c 1 \ms Zisas kha nuianan hɨgi. \s Khe Zisasan nzɨgi zɨri khare. \r Ruk 3.23-38 \p \v 1 \x - \xo 1.1: \xo*\xt Stt 22.18; 1 Sto 17.11\xt*\x*Khe Zisas Krais nzɨgi bun nzuai buni khare. Zisas ana Devitan nzɨk ma. Devit ana Abrahaman nzɨk ma. \p \v 2 Abraham Aisak tegi, Aisak Zekop tegi. Zekop Zuda gum ntogi tegi. \v 3 \x - \xo 1.3: \xo*\xt Stt 38.29-30; Rut 4.18-22\xt*\x*Zuda Peres gu Sara tegi, mani niamuuŋ, ana Tamar tegi. Peres Hesron tegi. Hesron Ram tegi. \v 4 Ram Aminadap tegi. Aminadap Nason tegi. Nason Sarmon tegi. \v 5 Sarmon Boas tegi, ana niamuuŋ Rahap. Boas Obet tegi. Obet niamuuŋ Rut ma. Obet Zesi tegi. \v 6 \x - \xo 1.6: \xo*\xt 2 Sml 12.24\xt*\x*Zesi Devit tegi. Ana Devit tegim, ana ŋgui vhɨrve gari guman pan kegi. \p Devit, ana Soromon tegi. Soromon tegi niamuuŋ, ana fhum Uria ga tɨga kegi. \v 7 \x - \xo 1.7: \xo*\xt 1 Sto 3.10-16\xt*\x*Soromon Rehoboam tegi. Rehoboam Abiza tegim, Abiza Asa tegi. \v 8 Asa Zehosafat tegi. Zehosafat Zehoram tegi. Zehoram Usia tegi. \v 9 Usia Zotam tegim, Zotam Ahas tegi. Ahas Hesekia tegi. \v 10 Hesekia Manase tegi. Manase Emon tegi. Emon Zosaia tegi. \v 11 \x - \xo 1.11: \xo*\xt 2 Kin 24.14-15; 1 Sto 3.15; 2 Sto 36.10; Jer 27.20\xt*\x*Zosaia, ana Zehoiakin gu ntogi tegi. Mba tugen Babironiŋ Isreriŋ shogap mbe ndiga Babironan vegap, mbe ndim bɨna suegim, mbe fhura mben ŋaara gumgi ki. \p \v 12 \x - \xo 1.12: \xo*\xt Esr 3.2\xt*\x*Mba Isreriŋ Babironan bɨnan ki tuge thɨgap, zav, Zehoiakin Seartier tegim, Seartier Serubaber tegi. \v 13 Serubaber Abiut tegi. Abiut Eriakim tegi. Eriakim Asor tegi. \v 14 Asor Sadok tegim, Sadok Akim tegi. Akim Eriut tegi. \v 15 Eriut Ereasar tegim, Ereasar Matan tegi, Matan Zekop tegi. \v 16 Zekop Zosep tegi. Zosep Maria man ma. \p Maria, ana Zisas tegi. Zisas mbe vhɨra kha zɨn ana kaai, Krais, ana Fhe Bakɨme taagip kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndir zav farasarigi guma ma. \p \v 17 Maaŋ muuŋgiap, Abrahaman nzɨgi, mbe zav Devit thɨgi, mbe phɨk bavira fethɨgi. Devitan kegap zav, mbe Isreriŋ Babironiŋ mbe shogap, mbe ndiga vov bɨna suegi tugen, Devita nzɨgi vhɨra phɨk bavira fethɨgi. Mbe Babiron bɨnan kav, fhura Babironin ŋgari tugen kega zav, Krais kha nuianan hɨgi tugen, mbe nzɨgi vhɨra phɨk bavira fethɨgi. \s Maria Zisas Krais tegi. \r Ruk 2.1-7 \p \v 18 \x - \xo 1.18: \xo*\xt Ru 1.27; 1.35\xt*\x*Khe Zisas Krais kha nuianan hɨgi ne neŋgi buni khaŋ muuŋgi. Ana niamuuŋ Maria, mbe Zozevan rɨgɨr zav ana ndi fagi. Mbe ana ndi fagim, mani wani ga tɨgi fhuvara. Mbe garim, Maria ndave rɨgi. Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar nduara mba tarar Maria ndava sarigim, Maria mba tara ndavar ki. \v 19 \x - \xo 1.19: \xo*\xt Lo 24.1\xt*\x*Ana man Zosep, ana tɨvir vhuuiŋra zɨn vui guma ma. Maaŋ muuŋgiap, ana Maria mbararagim, ana ndavar kim, ana ana thamthar za mbui. Ana Maria thamthar za mbuav, ana vhɨra mba gumgi gu mbigi nɨman memɨrar Marian nɨɨngeŋ vuzvugi fhuvara. Ana maaŋ muuŋgiap nimra ana thamthar za mbui. \v 20 Zosep ana thamthar zav wo ndav vhera mba ndɨkndɨga mbuav ki. Ana mba ndɨkndɨga mbuav kim, maan Fhe Bakɨme enser mbe rɨman ana kharigi. Ana rɨman ana kharav khaŋ ana nzuai, “Zosep, Devitan nzɨk, ndu Marian rɨgɨrgen rɨvɨ thari. Ndu mbarara! Maria ndavar ki tar, Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar nduara mba tarar ana ndava vhee sarigi. \v 21 \x - \xo 1.21: \xo*\xt Ru 1.31; 2.21; FG 4.12; 13.23; 13.38\xt*\x*Ana mba ŋguga ruagirim, ndu kha zɨn mba tara tɨgɨri, Zisas. Ne khaŋ muuŋgi, mba tar, ana won gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi vhɨzɨv, taagi mbe ndirga.” \p \v 22 Mba bigi maaŋ muuŋgip hɨgɨp, mba Fhe Bakɨme kamthooŋ guma fhum suaŋgi bunira zɨn ŋgɨgɨrga. Fhe Bakɨme kamthooŋ guma fhum khaŋ suaŋgi, \v 23 \x - \xo 1.23: \xo*\xt Ais 7.14\xt*\x*“Nde mbarara! Mbigar kama the, ana guma the ndiga kegi fhu, ana ndava rɨgɨp, ŋguga the ruagirga. Ana mba ŋguga ruagirga, mbe kha zɨn ana tɨgɨrga, Emanuer.” Mba zɨ nɨɨngeŋ khaŋ nzuai, Fhe Bakɨme nza phorga ki. \p \v 24 Zosep mba rɨma kuigap, mɨtimanera khavgiap, ana mba Guma Bakɨme enser ana suaŋgi kameŋra zɨn vugi. Ana mba kameŋ zɨn vov won muuŋ Maria ga tɨgi. \v 25 \x - \xo 1.25: \xo*\xt Ru 2.7; 2.21\xt*\x*Zosep Maria ga tɨgap, ana ndiga wo phenan vugap, ana gura Maria phorga kui fhuvara. Ana fhura ana phorga kav kim, Maria mba ndavar ki ŋguga ruagi. Maria mba ŋguga ruagim, ana kha zɨn ana tɨgi, Zisas. \c 2 \s Bigi kaŋgi gumgi ra ndai fhain kegap Zisas ganɨ zav wari zi. \p \v 1 Maria Zudia ŋgu bakɨme fhain Betrehem ŋgu bakɨmen Zisas tegi. Maria Zisas tegi tugen, Herot Zudia fhain ki ŋgui vhɨrve gari guman pan ki. Maria Zisas tegim, bigi kaŋgi gumgi mbari, mbe ra ndai fhain kegap, nda zav Zerusareman ndav, tamtam mba gumgir nzav, khaŋ nzambaran mbe mbui. \v 2 \x - \xo 2.2: \xo*\xt Nam 24.17\xt*\x*“Mba Zudain ŋgui vhɨrve ganɨnga guman pan kɨrga tar, ana niamuuŋ ana tegi, ana maaŋ ki? Nza mba tara bun nzuai kama bakɨme, ana ra ndai fhain hɨgim, nza ana gangiap, mba tara nɨman thɨvi phɨrɨr zav ana ndi garav zi.” \v 3 Mbe ne nzuaim, ŋgui vhɨrve gari guman pan Herot ne mbararagiap ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbui. Ana ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbuim, mba Zerusareman ki gumgi gu mbigi, mbe vhɨra ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbui. \v 4 Mbe ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbuim, ŋgui vhɨrve gari guma Herot mbaram mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gum Zudain tɨvi kaŋgi gumgir kamgi. Ana mben kamgim, mbe ana han zim, ana mbe fugap kha nzambaren mbe muuŋgi, “Mba Fhe Bakɨme taagip kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap sarigi guma, ana niamuuŋ maaŋgi ŋgun ana tegi.” \v 5 Ana mba nzambaren mbe muuŋgim, mbe ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Ana niamuuŋ Zudia fhain Betrehem ŋgun ana tegɨrga. Fhum Fhe Bakɨme kamthooŋ guma maaŋ suaŋgim, mbe mba kameŋ khergim, ne ki. Mba kameŋ khaŋ nzuai, \v 6 \x - \xo 2.6: \xo*\xt Mai 5.2; Zo 7.42\xt*\x*‘Ndu Betrehem ŋgu, ndu Zudia fhain ki. Ndu ŋgu khɨn fhuvara, ndu ntigem nduara wo ganɨnga. Gu ntigem ndun ki guma the ndi farim, ana nan gumgi Isreriŋ ganɨnga.’ ” \p \v 7 Mbe maaŋ suaŋgim, ŋgui vhɨrve gari guman pan Herot ne mbararagiap, mbaram nimnera mba ra ndai fhain kega zegi gumgi ga nzuav kama ndi mbarigim, mbe ana han zegim, ana thukhɨngira mben nzai. Ana kha nzambaran mbe mbui, mba kama bakɨme rasɨn hɨgi. \v 8 Ana mba nzambaran mbe muuŋgiap, mbe sarigim, mbe Betreheman vuim, ana khaŋ mbe nzuai, “Nde ŋgɨp khaŋ tɨgɨp mba tara suaŋv ganɨri! Nde mba tara gangip, nde vhɨra taagi zɨv na suaŋgirim, gu vhɨra ŋgɨp, mba tara rotur muunga.” \p \v 9 Ŋgui vhɨrve gari guman pan Herot maaŋ mbe suaŋgim, mbe ana buneŋ mbararagiap wari vui. Mbe vov, mbe taagia mba ra ndai fhain gangi kama bakɨme, mbe ana garav ana zɨn vui. Mbe mba kama bakɨme zɨn vuim, mba kam vov mba tar ki phena kɨra tugera thɨgi. \v 10 Mba kam thɨgim, mba ra ndai fhain kega zegi gumgi, mbe mba kama garav, mbe guigira ndikndiga mbatɨga mbui. \p \v 11 \x - \xo 2.11: \xo*\xt Sng 72.10; Ais 60.6; Mt 12.46\xt*\x*Mbe ndikndiga mbatɨga mbuav, mba phena vhen verav, mba tara garav, vhɨra ana niamuuŋ Maria gari. Mbe mba tara garav, ana nɨman thɨvi phɨrav wari wo thari ntaav, fhura ana ndɨɨi bigin mba tara ndɨɨi. Mbe gorar ana ndɨɨv, vhɨra ndiga vhuuŋ hi mporiiŋ gum, ndɨga vhuuŋ hi rui phorga ana ndɨɨi. Mba bigi, nta guigira ndɨga vhuuŋ hi. \v 12 Mbe mba bigin mba tara nɨɨŋgiap, mbe maan kuim, Fhe Bakɨme rɨman mbe kharav khaŋ mbe nzuai, “Nde taagi ŋgɨp ŋgui vhɨrve gari guman pan Herotan hɨ thari.” Ana maaŋ mbe suaŋgim, mbe harigi tuav mbugum, wari wo ki ŋgun vegi. \fig Bigi kaŋgi gumgi, mbe Zisas niamuuŋ ana ruagim, mbe vov phena vhen vergap ana rotu mbui. (2.11) |src="LB00295C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="2.11"\fig* \s Zosep gu Maria mba tara ndigap, mbe Idzɨvan vui. \p \v 13 Mba ra ndai fhain kega zegi gumgi, mbe taagia vegim, Guma Bakɨme maan rɨman Zosep kharigi. Ana wo enser mbe sarigim, ana zav khaŋ Zosep ga nzuai, “Ndu khavgip, kha tara ndigip, ana niamuun kov nde rɨɨv Idzɨvan ŋgegɨri. Ndu ŋgɨgɨp, Idzɨvra kɨri, ne khaŋ muuŋgi, ŋgui vhɨrve gari guman pan Herot mba tara ndiv ganɨv, ana shogirim, ana rɨmɨn za mbui.” \v 14 Zosep mba rɨma kuigap, ana mba maaŋra khavgiap, mba tara ndigap, ana niamuun kov, mbe maan Betrehem thav khavgiap wari Idzɨvan vegi. \v 15 \x - \xo 2.15: \xo*\xt Hos 11.1\xt*\x*Zosep manin ko vugap, mbe Idzɨvra kim, ŋgui vhɨrve gari guman pan Herot rimgi. Kha bunai ne fhum Fhe Bakɨme kamthooŋ guma suaŋgi kama mɨnara vugi. Ana fhum khaŋ suaŋgi, “Nan Kam Idzɨvra kɨrim, gu nduara ana kamgirim, ana Idzɨp thav zɨrga.” \s Ŋgui vhɨrve gari guman pan Herot nzuaim, mbe tari vhɨrve shogim, mbe vhɨzgi. \p \v 16 Herot zumgum mbararagim, mba ra ndai fhain kega zegi gumgi ana guigap, wari taagi wari wo ki ŋgun vegim, ana guigira ndav mbatɨk ana shigi. Ana ndav shigap, mbaram gumgi mbari ga sarigim, mbe Betrehem ŋgun verav, vhɨra mba Betrehem gan ki ŋgu, mbe za nta ruav mpari mpuveni vhɨzgi fhuv tari ndi gari. Mbe mbe garav, mba mbigi tegi tari, mbe gumgi garav, mbe za mbe shogim, mbe vhɨzgi. Herot mba kama bakɨme hɨgi tuga nzuav, mba ra ndai fhain kegap zegi gumgir nzai, ne nɨɨeŋ khaŋ muuŋgi. Ana kha ndɨkndɨga mbui, ana mba tugen hegi tari, ana za mbe shogɨri mbe vhɨzgir za mbui. \v 17 Kha kameŋ ne Fhe Bakɨme fhum nen wo kamthooŋ guma Zeremaia ga nɨɨŋgim, ana ne suaŋgi, mba kameŋ nera mɨnan vugi. Ana khaŋ suaŋgi, \v 18 \x - \xo 2.18: \xo*\xt Stt 35.19; Jer 31.15\xt*\x*“Nanan gum nzir kama bakɨme Rama ŋgu bakɨmen hɨgɨrga. Mba nzir kam gum nanaman kam, ana Reser won tari ga nzuav nzi nzir kam ma. Ana mbe nzuav nzim, mba gumgi gu mbigi ndava mɨɨtɨgar ana nɨɨŋgirga, tuktɨgi fhuvara. Ana khaŋ muuŋgi ne nzuav, anan tari zam vhɨzgi.” \s Zosep gu Maria mba tara ndigap, mbe taagia zegi. \p \v 19 Zosep gu Maria mba tara ndigap Idzɨvra kim, Herot rimgim, Fhe Bakɨme enser, ana wom zav rɨman Zosep kharigi. \v 20 \x - \xo 2.20: \xo*\xt Kis 4.19\xt*\x*Mba Fhe Bakɨme enser rɨman Zosep kharav khaŋ ana nzuai, “Ndu khavgip, mba tara ndigip, mani niamuuŋ gum ndu mani kov, nde khavgip Isrerar ŋgɨri. Mba tara shogirim, ana rɨmɨn za nzuai gumgi, mbe vhɨzgi.” \v 21 Ana rɨman Zosep kharav, maaŋ ana suaŋgim, Zosep mbaram mba tara ndigap, ana niamuun kov, mbe taagia khavgiap, Isrera fhain veri. \p \v 22 \x - \xo 2.22: \xo*\xt Ais 11.1; 53.2; Mk 1.24; Ru 2.39; Zo 1.45\xt*\x*Mbe verav Zosep mbararagim, Arkeraus won ndia Herot ŋana ndigap, ŋgui vhɨrve gari guman pan kav, Zudia fhaiŋ gari. Maaŋ muuŋgiap, Zosep rivgi. Zosep rivgim, Fhe Bakɨme wom rɨman ana kharav kama havharar ana suaŋgim, ana mbaram maaŋ thav, khavgia vov, Gariri fhain vergi. \v 23 Zosep manin ko vera vov, mbe kha zɨn rɨgi ŋgun ki. Mba ŋgu zɨ Nasaret, kha kameŋ ne fhum Fhe Bakɨme kamthooŋ guma suaŋgi kameŋra mɨnan vugi. Mba kameŋ khaŋ nzuai, “Mbe khaŋ ana suanga, Nasaret guma.” \c 3 \s Zon Gumgi Ruai Guma Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun nzuai. \r Mak 1.2-8; Ruk 3.1-18; Zon 1.19-28 \p \v 1 \x - \xo 3.1: \xo*\xt Mk 1.4; 1.15; Ru 3.2-3; Zo 1.28\xt*\x*Zisas niamuuŋ ana tegim, ana kha nuianan hɨgap ki tugen, mpari mbari vhɨzgim, Zon Gumgi Ruai guma zav Zudian fhain gumgi ki fhuv ŋanen zɨgap, Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun nzuai. \v 2 \x - \xo 3.2: \xo*\xt Mt 4.17; Mk 1.15\xt*\x*Ana Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun nzuav khaŋ nzuai, “Nde mba mbui tɨvi mbatɨgi thamthav ndavi domdorɨri. Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨri mbe ana piin kɨrga tuk han mbarigi.” \v 3 \x - \xo 3.3: \xo*\xt Ais 40.3; Mk 1.3; Ru 1.76; Zo 1.23\xt*\x*Zon, ana mba fhum Fhe Bakɨme kamthooŋ guma Aisaia bun suaŋgi guma ma. Fhe Bakɨme kamthooŋ guma Aisaia, ana bun nzuav khaŋ suaŋgi, “Guma the gumgi ki fhuv ŋanen kɨv khaŋ suanga, ‘Nde Fhe Bakɨme suaŋv tuavi muuŋri. Nde ana suaŋv tuavir muuŋrim, nta thɨgar maaŋri.’ ” \p \v 4 \x - \xo 3.4: \xo*\xt 1 Sml 14.25-26; Sek 13.4; Mk 1.6\xt*\x*Zon Gumgi Ruai Guma kameran nderar muuŋgi shagi sharav, rerar wo vhaa rɨgi. Ana kuambogi gum gumgi reri phooŋ pi. \v 5 Ana mba tugen mba gumgi ki fhuv ŋanen hɨga kaav nzuaim, mba Zerusareman ki gumgi gu mbigi, mba Zudian ki gumgi gu mbigi zam, mba Zordan mbɨ gaar han ki ŋgui, mbe za zav Zon gumgi ruai guman han zi. \v 6 Mbe ana han zav, wari wo muuŋgi tɨvi mbatɨgi bun ana nzuaim, Zon Zordan mbɨn mbe ruai. \p \v 7 \x - \xo 3.7: \xo*\xt Mt 12.34; 23.33; Ru 3.7; Ro 5.9; 1 Te 1.10\xt*\x*Mbe zim, Zon Fherasiŋ vhɨrve gum Sadusiŋ vhɨrve garim, mbe vhɨra wari ruar zav zim, ana khaŋ mbe nzuai, “Nde kuruga mbatɨk tegi tari ma. Fhe Bakɨme nde nzuav ndav shigi, ana guigira muumbara mbatɨgar nden muuŋgirga. The nde suaŋgi, nde mba nden hɨr za mbui tuga mbatɨga ŋkɨɨav regɨrie? \v 8 Nde maaŋ muuŋgip guigira ndavi domdorgip, nden tɨvi guigira ndavi domdorgi tɨvara muuŋrim, mbe gangip kaŋgirga nde guigira ndavi domdorgi. \v 9 \x - \xo 3.9: \xo*\xt Zo 8.33; FG 13.26; Ro 2.28-29; 4.1; 4.11-12; 4.16\xt*\x*Nde kha ndɨkndɨgar warir muuŋ thari, ‘Abraham ana nzan nzɨk ma.’ Gu guigira nde nzuai, Fhe Bakɨme vuzvuk ma, ana vuzvugirga, ana kha ŋkɨɨar muuŋgirga, Abrahaman nzɨgi hegɨrga. \v 10 \x - \xo 3.10: \xo*\xt Mt 7.19; Ru 13.6-9; Zo 15.6\xt*\x*Nde mbarara! Ntigem tuik khira ndɨrir ki, vhɨgi vhuuiŋ mbai fhuv khira, mbe zam nta kɨv, nta fuv, vhava suegɨrga. \p \v 11 \x - \xo 3.11: \xo*\xt Ais 4.4; Mal 3.2; Zo 1.26-27; 1.33; FG 1.5; 2.3-4; 1 Ko 12.13\xt*\x*“Gu nde ndavi domdorgi ne nzuav, gu mbɨn nde ruai. Na zɨn zi guma, ana ŋkasŋka guigira na kambarigi. Gu guman vhuuŋ fhuvara. Gu vhɨra ana ŋkari shariveni ndirga tuktɨgi fhuvara. Ana zɨv Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar gum vhavar nde ruarga. \v 12 \x - \xo 3.12: \xo*\xt Mal 3.3; 4.1; Mt 13.30\xt*\x*Ana bigi heei farve khɨga zi. Ana zɨv, mba wit heeŋv, mba wit mbatɨgi ana nta fusurga. Ana nta heeŋv, wit vhuuiŋ, ana nta ndiv wo wit vhuuiŋ vhui phena vhov, mba wit mbatɨgi, ana nta fuv, zazera mbara muuŋgiap shiav ki vhava suegɨrga.” \fig Guma wit heeŋv ntan nimndogi ndi mbur sui. (3.12)|src="HK063D.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="3.12"\fig* \s Zon Gumgi Ruai Guma Zisas ruagi. \r Mak 1.9-11; Ruk 3.21-22 \p \v 13 Zon Gumgi Ruai Guma mba gumgi gu mbigi ruai tugivigen, Zisas Gariri kegap, Zordan mbɨn vui. Ana vov, Zon han vugap wo ruar zav Zon Gumgi Ruai Guma ga nzuai. \v 14 Zon ana thɨvɨr zav khaŋ ana nzuai, “Gu, ndu na ruarga. Ndu ram muuŋgiap wo ruar zav na han zi?” \v 15 Ana maaŋ nzuaim, Zisas ana ŋgarkarav, khaŋ ana nzuai, “Mbara muuŋ, ndu ntigem gu nzuai kameŋ, ndu ne zɨn ŋgɨri. Ndu maaŋ muuŋgirga, ŋka mba Fhe Bakɨme muun zav suaŋgi buni, ŋka za nta zɨn vui.” Ana maaŋ suaŋgim, Zon ana suaŋgi kameŋ zɨn vui. \p \v 16 \x - \xo 3.16: \xo*\xt Ais 11.2; Mk 1.10; Ru 3.22; Zo 1.32-33\xt*\x*Zon Zisas suaŋgi kameŋ zɨn vov Zisas ruagi. Zon Zisas ruagim, ana mbɨ thav kɨrar hɨgap, bɨra thɨvar ndavra thagim, buip fhogim, Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar fhomne gegap ana han zeri. \v 17 \x - \xo 3.17: \xo*\xt Stt 22.2; Sng 2.7; Ais 42.1; Mt 12.18; 17.5; Mk 1.11; Ru 9.35; Zo 12.28; 2 Pi 1.17\xt*\x*Ana ana han zerim, guma mbe kamthooŋ buivar kav khaŋ nzuai, “Khe nan Kam ma. Gu guigira ana vuzvugi. Na ndav vhee ana ndikndigi.” \c 4 \s Satan Zisasan mparigi. \r Mak 1.12-13; Ruk 4.1-13 \p \v 1 \x - \xo 4.1: \xo*\xt Mk 1.12-13; Ru 4.1-13; Hi 2.18; 4.15\xt*\x*Fhe Bakɨme maaŋ Zisas ga suaŋgim, ana Ŋina Ŋaar ana rugap ana kov gumgi ki fhu ŋanen vugim, Satan ana mpari. \v 2 \x - \xo 4.2: \xo*\xt Kis 34.28; 1 Kin 19.8\xt*\x*Zisas vugap maaŋ kav 40 rari gu mbarir, ana mba mbegi fhu. Ana maaŋ muuŋgiap guigira thɨ mbatɨk hegi. \v 3 \x - \xo 4.3: \xo*\xt Zo 6.30-31\xt*\x*Ana thɨhegim, ana mpari guma, zav ana hɨgap khaŋ ana nzuai, “Ndu maaŋ muuŋgip guigira Fhe Bakɨmen Kam, ndu suaŋrim, kha ŋkɨɨa vikntuua gegɨri.” \v 4 \x - \xo 4.4: \xo*\xt Lo 8.3\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gap khaŋ suaŋgi, ‘Gumgi gu mbigi mbara nzuav bɨɨŋbɨɨŋ ndiav ŋkasŋkagia ki fhuvara. Zakɨra fhuvara! Mbe Fhe Bakɨme suaŋgi buni mbe vhɨra za nta zɨn ŋgɨrga mbe bɨɨŋbɨɨŋ ndiv ŋkasŋkagip kɨrga.’ ” \p \v 5 Zisas maaŋ suaŋgim, Satan mbaram, Zisasan kov Fhe Bakɨme ŋgu ŋaar Zerusareman vugap, ana ko vov Fhe Bakɨme Phena shɨ guarara ndagi. \v 6 \x - \xo 4.6: \xo*\xt Sng 91.11-12; Zo 7.3-4\xt*\x*Satan ana kov ndav, khaŋ ana nzuai, “Ndu maaŋ muuŋgip guigira Fhe Bakɨmen Kama guar, ndu khaŋ thɨgɨp fegɨmbɨra. Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gap khaŋ muuŋgi kameŋ ki. Mba kameŋ khaŋ nzuai, ‘Ana wo enseri ga suaŋrim, mbe ndu ganɨnga, bigɨn the ndun farfagirga tuktɨgi fhuvara. Mbe ndu suirav ndu vun fegɨrga, mba kɨma the ndu ŋkari thɨgɨrga tuktɨgi fhu.’ ” \v 7 \x - \xo 4.7: \xo*\xt Lo 6.16\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buna mueŋ wom vhɨra khaŋ nzuai, ‘Ndu Fhe Bakɨme, ana ndu Bakɨme ma! Ndu fhura ana ŋkasŋka ganɨ saŋv anan panɨ thari.’ ” \p \v 8 Zisas maaŋ suaŋgim, Satan wom Zisas ndigap guigira vun ndagi mbɨkshɨma bakɨ mben ndagi. Ana ana kov ndav, za kha nuianan ki bigir vhuuiŋ gu ana ki ŋgui bakɨvi gum ntan ŋkasŋkagi, ana ntan ana khɨvigi. \v 9 \x - \xo 4.9: \xo*\xt Zo 6.14-15\xt*\x*Ana ntan Zisas khɨvav khaŋ ana nzuai, “Ndu maaŋ muuŋgip thɨvani phɨrgip na nɨman fav, na rotur muuŋgirga, gu za kha bigir ndun nɨɨŋgirga.” \v 10 \x - \xo 4.10: \xo*\xt Lo 6.13; 10.20; Jos 24.14\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ ana nzuai, “Satan ndu sari. Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gap khaŋ suaŋgi, ‘Ndu Fhe Bakɨmera piin kɨri, ana nduara ndu Bakɨme ma. Ndu ara rotur muuŋri.’ ” \p \v 11 \x - \xo 4.11: \xo*\xt Hi 1.6; 1.14\xt*\x*Ana maaŋ ana suaŋgim, Satan ana thav vugi. Satan ana thav vugim, Fhe Bakɨme enseri zav ana kurigi. \s Zisas Garirin wo ŋaara bakɨme khavgi. \r Mak 1.14-15; Ruk 4.14-15 \p \v 12 \x - \xo 4.12: \xo*\xt Mt 14.3; Mk 1.14; 6.17; Ru 3.19-20; Zo 4.43\xt*\x*Zisas mbararagim, mbe Zon gumgi ruai guma ndi bɨna khɨngim, Zisas vov Garirin fhain hɨgi. \v 13 \x - \xo 4.13: \xo*\xt Zo 2.12\xt*\x*Ana zɨgap, Nasaret ŋgu thav vov Kaperneaman ki. Kaperneam ana Gariri mbasɨk taaŋra ki. Ana Seburuniŋ gum Naptariŋ nuianan ki. \v 14 Zisas mba tɨva muuŋgiap ana mba fhum Fhe Bakɨme won kamthooŋ guma Aisaia ga suaŋgim, ana suaŋgi kameŋra zɨn vugi. Mba kameŋ khaŋ nzuai. \v 15 \x - \xo 4.15: \xo*\xt Ais 9.1-2\xt*\x*“Mba Seburuniŋ gu Naptarin nuianen ki gumgi gu mbigi, mba nuianeŋ mba mbasɨk taan veri tuav bakɨme hara ki. Mba Zordan mbɨ gaar muen ki nuianeŋ, ne Gariri fhain nuianeŋ ma. Mba fhaiŋ ki nuianeŋ harigi ŋgui gumgi gu mbigi vhɨrve, mbe vhɨra mba nuianen ki. \v 16 \x - \xo 4.16: \xo*\xt Ais 42.7; Ru 2.32\xt*\x*Mba nuianen ki gumgi gu mbigi, mbe ndava vura tɨvi ga mbuav ntan gɨngɨnan ki. Mbe gɨngɨnan kav, mbe vhava ŋaara gangi. Mba tɨvi mbatɨgi gɨngɨnan kav vhɨzgi fara muuŋgi gumgi, vhava ŋaar mben hɨgi.” \ms Zisas Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨnga bunin vhuuiŋ bun nzuav, vhɨra gumgi gu mbigir kurkurav, mben rɨmrɨɨ vhɨzi. \s Zisas fethɨgi gumgir kamgim, mbe ana zɨn vui. \r Mak 1.16-20; Ruk 5.1-11 \p \v 17 \x - \xo 4.17: \xo*\xt Mt 3.2; 10.7; Mk 1.14-15\xt*\x*Zisas Garirin vergap kav, mba tugivigen ana won ŋaara bakɨme khavgia ana mbuav, Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ bun gumgi gu mbigi ga nzuai. Ana Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun nzuav, khaŋ mbe nzuai, “Nde wari wo ndavi domdorɨri. Ne khaŋ muuŋgi, Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨnga, mbe ana piin kɨrga tuk han mbarigi.” \p \v 18 Zisas mba ŋaara mbuav Gariri mbɨ gaa ga rui. Ana ruav vov fek gu ŋguga phuni gangi. Saimon, mbe kha zɨ phorga anan kaai, Pita, ana ŋguk Andru, ana mani gangi. Mani wo vhaaŋ ndi mbɨ suav ki. Mani mbagan shɨga mbui gumani ma. \v 19 \x - \xo 4.19: \xo*\xt Mt 13.47; Ru 5.1-11\xt*\x*Zisas mani gangiap khaŋ mani ga nzuai, “Ŋko na zɨn zɨri, gu gumgi gu mbigi ndirga tɨvar ŋko khɨvɨrga.” \v 20 \x - \xo 4.20: \xo*\xt Mt 19.27; Mk 10.28; Ru 18.28\xt*\x*Ana maaŋ mani ga nzuavra thagim, mani fhura wani wo vhaaiŋ thav ana zɨn vui. \p \v 21 Mani ana phorga vuim, Zisas wom vov harigi fek gu ŋguga gari. Sebedin kam Zems won ŋguk Zonan kov, ana mani gangi. Mani won ndia Sebedin kov, mbe won keman kav, mben vhaaiŋ goreŋ regim, mbe ntan thoori sai. Zisas mani gangiap, manin kamgi. \v 22 Zisas manin kamgim, mani vhemkora wo kema thav, wo ndia thav, mani Zisas phorga vui. \s Zisas Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ buni nzuav, vhɨra gumgi gu mbigir vhɨrver kurkurav, mbe rɨmrɨɨ ga mbuim mbe rɨmrɨɨ vhɨzgi. \r Ruk 6.17-19 \p \v 23 \x - \xo 4.23: \xo*\xt Mt 9.35; Mk 1.39; Ru 4.15; 4.44; FG 10.38\xt*\x*Zisas Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun nzuav za mba Gariri fhaiŋ ga rui. Ana ruav, mbe Fhe Bakɨme buni mbararagi pheni, ana nta vherir verav, Fhe Bakɨmen buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvav mbe nzuai. Ana mbe nzuav Fhe Bakɨme won gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga bunin mbe nzuai. Ana mba bunin mbe nzuav vhɨra mbarkɨrga rɨmrɨɨ ki gumgi gu mbigi, ana mben kurkurav, mbe rɨmrɨɨ ga mbuim, mbe rɨmrɨɨ vhɨzi. \v 24 \x - \xo 4.24: \xo*\xt Mk 6.55\xt*\x*Zisas maaŋ mbuim, ana bun nzuai kameŋ za mba Siria fhaiŋ ga ruigi. Maaŋ muuŋgiap, mba gumgi gu mbigi, mbe mbarkɨrga rɨmrɨɨ kav nta zaagi ndi gumgi gu mbigi, ŋiniŋgi mbatɨgi vhen ndagi gumgi gu mbigi, gum suira gu hari rimgi gumgi gu mbigi, mbe mbe ndiav Zisas han zim, Zisas mbe rɨmrɨɨ ga mbuim, mbe taagia nzezerigi. \v 25 \x - \xo 4.25: \xo*\xt Mk 3.7-8\xt*\x*Zisas maaŋ mbuim, Gariri gumgi gu mbigi vhɨrve, gum Dekaporis fhaiŋ gumgi, Zerusarem gumgi, Zudia gumgi, mueŋ kovan Zordan mbɨ gaar ki gumgi, mbe za Zisas zɨn vui. \c 5 \s Zisas mbɨkshɨma vun kav Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun nzuai. \p \v 1 Zisas garim, gumgi gu mbigi vhɨrve guarira ana zɨn zim, ana thav vov, mbɨkshɨma mbe gaar ndav peregi. Ana ndav peregim, ana phorga rui gumgi ana han zi. \s Zisas ndikndigir bunin mbe nzuai. \r Ruk 6.20-23 \p \v 2 Mbe ana han zim, ana mbaram Fhe Bakɨme buni vhuuin mbe khɨvav, mbe nzuai. \v 3 \x - \xo 5.3: \xo*\xt Sng 51.17; Ais 57.15; Ru 6.20\xt*\x*Ana khaŋ mbe nzuai, “Nde tuituigiap Fhe Bakɨme tɨvi kaŋgir za ana nzuav gari gumgi, nde ndikndigɨri. Nde mba khesharigi gumgi, nde Fhe Bakɨme piin ki ana gari bigi nta Hevenan ki nde za nta ndirga. \p \v 4 \x - \xo 5.4: \xo*\xt Ais 61.2; Ru 6.21; VB 7.17\xt*\x*“Nde ntigem nzi gumgi gu mbigi, nde ndikndigɨri. Fhe Bakɨme nde ndavir muuŋgirim, nta mbɨrarga. \p \v 5 \x - \xo 5.5: \xo*\xt Sng 37.11; Ais 29.19\xt*\x*“Nde ntigem wari wo zɨri mbevigi gumgi gu mbigi, nde ndikndigɨri. Fhe Bakɨme za kha nuianan za nden nɨɨŋgirga. \p \v 6 \x - \xo 5.6: \xo*\xt Ais 55.1-2; 65.13\xt*\x*“Nde ntigem, tɨvir vhuuiŋ zɨn ŋgɨr zav, guigira thɨhegap fhɨrkhigi tɨvi mbui gumgi gu mbigi nde ndikndigɨri. Fhe Bakɨme mbe mba tivgi bigi ana guigira ntan mben kurarga. \p \v 7 \x - \xo 5.7: \xo*\xt Mt 6.14; Mk 11.25; Hi 6.10; Ze 2.13\xt*\x*“Nde harigi gumgi gu mbigi kora mbuav fhura mbe mbui tɨvi mbatɨgi ndɨkndɨk ŋangi gumgi gu mbigi, nde ndikndigɨri. Fhe Bakɨme fhura nde korar muuŋv nde mbui tɨvi mbatɨgi ndɨkndɨk ŋangirga. \p \v 8 \x - \xo 5.8: \xo*\xt Sng 15.2; 24.3-4; 51.10; 73.1; 1 Ko 13.12; Hi 12.14; 1 Zo 3.2-3\xt*\x*“Nde ndavi ŋgarav ki gumgi gu mbigi, nde ndikndigɨri. Nde Fhe Bakɨme gangirga. \p \v 9 \x - \xo 5.9: \xo*\xt Mt 5.45; Ru 6.35; Ro 14.19\xt*\x*“Nde ntari gu rua mbui fhuv gumgi gu mbigi nde ndikndigɨri. Mbe kha zɨrir nden kamɨnga, nde Fhe Bakɨmen tari ma. \p \v 10 \x - \xo 5.10: \xo*\xt 2 Ko 4.17; 2 T 2.12; Hi 12.4; 1 Pi 3.14\xt*\x*“Nde tɨvar vhuuŋ zɨn vuim mbe ne nzuav simtɨgar nde ndɨɨi gumgi gu mbigi, nde ndikndigɨri. Fhe Bakɨme gari bigi, nta nde ntɨɨri ma. \p \v 11 \x - \xo 5.11: \xo*\xt Ru 6.22; Ze 1.2; 1 Pi 4.14\xt*\x*“Mbe nde garim, nde na bɨnan kim, mbe ne nzuav buni mbatɨgir nde nzuav, tɨvi mbatɨgir nde mbuav, fhura mbarkɨrga bigir tamtam nde sav nde shɨshɨgap nde nzuai, nde ndikndigɨri. \v 12 \x - \xo 5.12: \xo*\xt 2 Sto 36.16; Ru 6.23; FG 5.41; 7.52; 1 Te 2.15; Hi 11.32-38; Ze 5.10; 1 Pi 4.13\xt*\x*Nde ne suaŋv ndavi simɨ thari. Nde ndavi mbɨrav wari kɨri. Nden vheza bakɨme nde rarga Hevenan ki. Mbe fhum nde nɨma tɨga fhara vegi Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi, mbe mba tɨvara mbe muuŋgi.” \s Nde mbasɨk gum vhava ŋaara fara muuŋgi. \r Mak 9.50; Ruk 14.34-35 \p \v 13 \x - \xo 5.13: \xo*\xt Mk 9.50; Ru 14.34-35\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde kha nuianan mba sui mbasɨga fara muuŋgi. Mbe mbɨ kɨvgip mbasɨga tɨn tɨgɨrga, ana faŋgirga, nde wom ram ana muuŋgirim, ana vhergirie? Maaŋ muuŋgip, mbɨnga fara muuŋgi mbasɨk, ana ŋaar ki fhuvara. Mbe fhura ana si mbur suarga, mbe ana tɨ thivɨ rurga. \p \v 14 \x - \xo 5.14: \xo*\xt Snd 4.18; Zo 8.12; 9.5; Fi 2.15\xt*\x*“Nde vhɨra kha nuianan vhava ŋaari ma. Nde khueŋ ndɨkndɨgɨ, mbɨkshɨma vun ki ŋgu bakɨme, ana zorgɨ kegɨrga tuktɨgi fhuvara. \v 15 \x - \xo 5.15: \xo*\xt Mk 4.21; Ru 8.16; 11.33\xt*\x*Khueŋ vhɨra, gumgi thari fhum raa ga mpov nta ndiv ndarir vhee vhui fhuvara. Mbe nta mpov nta ndi kaagir vurir mbaim, nta vhava ŋaarar mba phenan ki gumgi ga ndɨɨi. \v 16 \x - \xo 5.16: \xo*\xt Zo 15.8; 1 Ko 14.25; Ef 5.8-9; 1 Pi 2.12\xt*\x*Nde vhɨra mba tɨvara muuŋri. Nden tɨvar vhuuŋ, ana vhava ŋaara farar muuŋgip, mba gumgi gu mbigi ga shɨrarim, mbe nden mbui tɨvir vhuuŋ ganɨv, nde Ndia kha Hevenan ki, mbe ana zɨ ndiv vun kuamkuarga.” \s Fhe Bakɨme tɨvi bun nzuai buni. \p \v 17 \x - \xo 5.17: \xo*\xt Mt 3.15; 9.13; 10.34-35; Ro 3.31; 10.4; Ga 3.24\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde khueŋ ndɨkndɨgɨ thari. Gu kha Fhe Bakɨme Moses ga nɨɨŋgi tɨvi, gu mba Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi suaŋgi buni, gu nta vhɨzɨ zav zɨgi. Zakɨra fhuvara! Gu nta vhɨzɨ zav zɨgi fhuvara, gu nta havharɨv, gu guigira nta tugarɨgɨ zav zɨgi. \v 18 \x - \xo 5.18: \xo*\xt Ru 16.17; 21.33\xt*\x*Gu guigira khar nde nzuai, kha nuian gu buip vhɨzgirga, kha Fhe Bakɨme Moses ga nɨɨŋgi tɨva, thueŋ, ne vhɨzgirga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Mbe kha Fhe Bakɨme Moses nɨɨŋgi tɨvi, mbe nta khergi, mba ŋkeera thueŋ gu mba ana tɨgi tɨvi thaneŋ vhɨzgirga tuktɨgi fhuvara. Mba tɨvi mbara muuŋgip kɨrim, Fhe Bakɨme mba suaŋgi bigi za hegɨrga. \v 19 \x - \xo 5.19: \xo*\xt Ze 2.10\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma the Fhe Bakɨme Moses ga nɨɨŋgi tɨva thueŋ gangip, khaŋ ne ga suanga, ne fhura ki tɨveŋ ma. Ana maaŋ suaŋgip, ana harigi guma the suaŋrim, ana vhɨra ana zɨn ŋgɨp, mba ndɨkndɨgen vhɨra mba tɨven muunga. Mba tɨveŋ ne kɨvgi fhu, ne guigira tɨva bisaneŋ ma. Maaŋ mbui guma Hevenan ana zɨ guigira bisaŋgirga. Guma, ana Fhe Bakɨme Moses ga nɨɨŋgi tɨvi, ana nta zɨn vov, mba tɨvir harigi gumgi khɨvav mbe nzuai guma, ana Hevenan Fhe Bakɨme gari bigi, ana mba ŋanan, ana zɨ bakɨme ki. \v 20 \x - \xo 5.20: \xo*\xt Ro 9.31; 10.3\xt*\x*Gu nde nzuai, nde guigira Fhe Bakɨme vuzvugi zɨn vui fhu. Nden tɨvi vhuuiŋ, nta Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gum Fherasiŋ gumgi tɨvi kambarigi fhuvara, nde maaŋ muuŋgip, Hevenan Fhe Bakɨme piin kegɨrga tuktɨgi fhuvara.” \s Zisas buni ndim thɨgar maanga tɨva nzuai. \r Ruk 12.57-59 \p \v 21 \x - \xo 5.21: \xo*\xt Kis 20.13; 21.12; Wkp 24.17; Lo 5.17\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde fhum nden nzɨgi nde suaŋgi buni nde nta ndigi, mba buni khaŋ nzuai, ‘Nde harigi gumgi gu mbigi shogɨrim, mbe vhɨzɨ thari. Guma the maaŋ muuŋgip harigi guma the shogirim, ana rimgirga, mba guma ana bigi ndi thɨgar mbai guman pana nɨma thɨgɨrga.’ \v 22 \x - \xo 5.22: \xo*\xt Ze 1.19; 1 Zo 3.15\xt*\x*Gu ntigem khaŋ muuŋgia tɨga nde nzuai, Guma, ana won fek the, ana vhega mbatɨgir ana muuŋgi, mba guma, ana vhɨra bigi ndi thɨgar mbai guman pana nɨma thɨgɨrga. Guma the vhɨra buni mbatɨgir won fek the suaŋgirga, mba guma, ana vhɨra buaadegi gumgir guman pana vhari nɨma thɨgɨrga. Guma the vhɨra khaŋ harigi guma the suanga, ‘Ndu ŋanŋangi guma ma.’ Maaŋ ana suaŋgi guma, ana Herar vhavar ŋgirgɨrga. \p \v 23 \x - \xo 5.23: \xo*\xt Mt 8.4; 23.19; Mk 11.25\xt*\x*“Nde vhɨra maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme suaŋv shaman muun zav artarar zɨgap, nde maaŋ muuŋgip simtɨk thueŋ harigi guma the ki, ne ndɨrigi. \v 24 \x - \xo 5.24: \xo*\xt Mt 18.15-20; 1 T 2.8; 1 Pi 3.8\xt*\x*Nde mba Fhe Bakɨme nzuav shaman muun zav ndiga zɨgi bigi, nde nta ndiv mba artara hara mbarav, nde taagi ŋgɨp, wari wo fek phorgɨp suaŋ mba bigeŋ ndiv thɨgar mbarari. Nde ne ndiv thɨgar mbarav, nde taagi ŋgɨp Fhe Bakɨme suaŋv shaman muuŋri. \p \v 25 \x - \xo 5.25: \xo*\xt Mt 6.14-15; 18.34-35\xt*\x*“Maaŋ muuŋgip guma the nde suaŋv suan saŋv muunga, nde mba guma, nde wari tɨgɨp bigi ndi thɨgar mbai ŋanen ŋgɨp, nde vhemkora ana phorgɨp suaŋv, ŋko mba tuav sɨgera mba bigeŋ ndi thɨgar mbarari. Ndu muuŋv kɨrga, mba guma ndu ndim, bigi ndi thɨgar mbai guman pana farve khɨngirga. Mba bigi ndi thɨgar mbai guma ana ndu ndim gɨɨtɨvi farve khɨngirim, mbe ndu ndi phena tɨvaneŋ khɨngirga. \v 26 Gu guigira nde nzuai, ndu mbara muuŋgip bɨnan kɨv kɨv, ndu mbe vhezɨr za ndu suaŋgi ŋkɨɨa, ndu za nta vheza vhezgirga.” \s Zisas guma ruarin mbigi kɨɨi ne nzuai. \p \v 27 \x - \xo 5.27: \xo*\xt Kis 20.14; Lo 5.18\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ nzuai, “Nde mbararagi, mbe fhum khaŋ suaŋgi, ‘Nde mani gu mburi ga rɨgi gumgi gu mbigi, nde ruarin harigi gumgi, mani gu mburi kɨmɨ thari.’ \v 28 \x - \xo 5.28: \xo*\xt 2 Sml 11.2; Snd 6.25; 2 Pi 2.14\xt*\x*Gu kha kamen nde nzuai, nde guma the fhura mbiga the ganɨv ndɨkndɨga mbatɨgar ana muuŋgirga, mba guma ana wo ndava vhen ruan mba mbiga ndiga kegi tɨva muuŋgi. \p \v 29 \x - \xo 5.29: \xo*\xt Mt 18.9; Mk 9.47; 1 Ko 9.27; Kor 3.5\xt*\x*“Ndu maaŋ muuŋgip ndun guvar nderen ki rɨmaeŋ ndun muuŋgirim, ndu rɨgɨp tɨva mbatɨga thueŋ muuŋgip, ndu mba rɨmaeŋ sigip fekhɨngiri. Ndu fhava ndera bisaneŋ mbatɨgirga ne nzerara, ne ndun kɨrga, ndu tɨvi mbatɨgir muunga, mbe za nde fegɨp Her khɨngi rivgi. \v 30 \x - \xo 5.30: \xo*\xt Mt 18.8; Mk 9.43\xt*\x*Ndu maaŋ muuŋgip ndun guva hareŋ ndun muuŋgirim, ndu rɨgɨp tɨva mbatɨga thueŋ muuŋgip, nde mba hareŋ sigip, ne fekhɨngiri. Ndu fhava ndera bueŋra mba rɨgi ne nzerara, ne ndun kɨrga, ndu tɨvi mbatɨgir muunga, mbe za ndu fegɨp Her khɨngi rivgi.” \s Zisas gumgi mbigi thamthagi ne nzuai. \r Matiu 19.9; Mak 10.11-12; Ruk 16.18 \p \v 31 \x - \xo 5.31: \xo*\xt Lo 24.1-4; Jer 3.1; Mt 19.7; Mk 10.4\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Mbe fhum khaŋ nzuai, ‘Guma won muuŋ thamthar zav, ana gaveŋ khergiap, ana thamtharga kameŋ khergiap, ana nɨɨŋgiap, ana thamthagi.’ \v 32 \x - \xo 5.32: \xo*\xt Mt 19.9; Mk 10.11-12; Ru 16.18; Ro 7.3; 1 Ko 7.10-11\xt*\x*Mbe maaŋ mbui, gu kha kamen nde nzuai, guma ana muuŋ ruan harigi guma kɨmgi fhu, ana man fhura ana thagi. Mba guma ana won muuaŋ muuŋgim, ana mani wani ga tɨgi tɨva phɨrgi. Ne khaŋ muuŋgi ana ana thagim, ana vov harigi guma ga tɨgi. Mba mbik, ana ruan harigi guma kɨmgi tɨva muuŋgi. Guma vhɨra, harigi guma wo muuŋ tharga ana kɨrga, guma the ana tɨgɨrga, mba guma vhɨra man gu mburi wari ga rɨgi tɨva khara thɨgap, ana vhɨra ruan harigi guman muuŋ kɨmgi tɨva muuŋgi.” \s Nde fhura kama thueŋ havharɨr saŋv bigɨn the zɨ zitɨ thari. \p \v 33 \x - \xo 5.33: \xo*\xt Kis 20.7; Wkp 19.12; Nam 30.2; Lo 23.21\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Harigi kama mueŋ nden nzɨgi vhɨra nde suaŋgim, nde vhɨra ne mbararagi, mba kameŋ khaŋ nzuai, ‘Nde fhura gugugɨp vu guma zitɨ thari. Ndu vu guma zitav guigira buna thueŋ suaŋgip, ndu guigira Guma Bakɨme nɨman mba bigen muuŋgiri.’ \v 34 \x - \xo 5.34: \xo*\xt Ais 66.1; Mt 23.22; FG 7.49; Ze 5.12\xt*\x*Gu nde nzuai, nde fhura vu guma zitɨ thari. Guigi guarara! Nde wo buna thueŋ havharɨ saŋv Heven zitɨ thari. Ne khaŋ muuŋgi, Heven, ana Fhe Bakɨme ŋgui vhɨrve gari guman pan kav pigi mpirmpirɨk ma. \v 35 \x - \xo 5.35: \xo*\xt Sng 48.2; Ais 66.1\xt*\x*Nde vhɨra wari wo buna the havharɨ saŋv nuiana zitɨ thari. Ana vhɨra khaŋ muuŋgi, ana Fhe Bakɨme perav won ŋkarveni ndi si ŋaneŋ ma. Nde vhɨra wari wo buna thueŋ havharɨ saŋv Zerusarem zitɨ thari. Zerusarem, ana vhɨra ŋgui vhɨrve gari guman panan vharir ŋgu bakɨme ma. \v 36 Nde vhɨra wari wo buna thueŋ havharɨ saŋv wari wo panira zitɨ thari. Ne khaŋ muuŋgi, nde nduarira wari wo pana rɨgin muuŋgirim, nta hurgirga tuktɨgi o, nta phɨgirga tuktɨgi fhuvara. \v 37 \x - \xo 5.37: \xo*\xt Kor 4.6; Ze 5.12\xt*\x*Nde buni suaŋv fhura khara suaŋri, ‘Ahaŋ’ o, ‘Fhuvara.’ Nde mbara suaŋri. Nde maaŋ suaŋ thav, nde fhura buni thari suaŋgirga, mba buni nta Satan nde nzuaim, nde nzuai.” \s Nde harigi guma nde muuŋgi bigɨna mbatɨgeŋ nde ne ŋgarka thari. \r Ruk 6.29-30 \p \v 38 \x - \xo 5.38: \xo*\xt Kis 21.24; Wkp 24.20; Lo 19.21\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde fhum mbararagim, mbe khaŋ nde suaŋgi, ‘Guma the harigi guma the rɨman farfagirga, nde ana rɨman farfagiri. Maaŋ muuŋgip, guma the harigi guma the tara the korgirim, nde ana tara the korgiri.’ \v 39 \x - \xo 5.39: \xo*\xt Wkp 19.18; Ais 50.6; Ru 6.29; Zo 18.22-23; Ro 12.17-19; 1 Ko 6.7; 1 Pi 3.9\xt*\x*Gu maaŋ muuŋgiap khaŋ nde nzuai, nde harigi gumgi nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi, nde nta ŋgarka thari. Maaŋ muuŋgip, guma the nde kureŋ phɨrgirim, nde dorgɨp harigi kuren ana phɨrarim, ana vhɨra ne phɨrgiri. \v 40 \x - \xo 5.40: \xo*\xt 1 Ko 6.7\xt*\x*Guma the maaŋ muuŋgip ndu fhava shaara ndir suaŋv ndu suaŋ suaŋrim, ndu vhɨra wo fhava shaara mpeeŋ phorgɨv ana nɨɨŋgiri. \v 41 Guma the maaŋ muuŋgip wo bigi ndigɨp kiromitar then ŋgɨr saŋv ndu suaŋrim, ndu ana bigi ndigɨp kiromitar phunini ŋgɨgɨri. \v 42 \x - \xo 5.42: \xo*\xt Lo 15.8-10; Ru 6.30; 6.35\xt*\x*Guma the maaŋ muuŋgip bigɨn then ndun nzarim, ndu ana nɨɨŋri. Guma the ndun ŋgarɨgar muun saŋv muuŋrim, ndu kɨr ana sɨ thari.” \s Zisas pana gumgi vuzvugɨrga tɨva nzuai. \r Ruk 6.27-28,32-36 \p \v 43 \x - \xo 5.43: \xo*\xt Lo 23.6; Sng 41.10\xt*\x*Zisas mba buni mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde mbararagi, mbe fhum khaŋ suaŋgi, ‘Nde guigira won kɨvntogi vuzvugɨp, nde won pana gumgi ga suaŋv ndav shiri.’ \f a \fr 5.43 \fr*\ft Ndavar harigi gumgir nɨɨŋga kameŋ ne Wok Pris 19.18 ki. Mba panan nza kegi gumgi ndavi mbe suaŋv mbarɨgɨrga kameŋ, ne mba kega zɨgi. Kha gavi ganɨri. Lo 7.2, 20.16, Sng 139.21, 22. \ft*\f* \v 44 \x - \xo 5.44: \xo*\xt Kis 23.4-5; Ru 23.34; FG 7.60; Ro 12.14; 12.20; 1 Ko 4.12-13; 1 Pi 2.23\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, gu khaŋ nde nzuai, nde guigira wari won pana gumgi vuzvugɨri. Nde mbe vuzvugɨp, mba tɨvi mbatɨgir nde mbui gumgi, nde mbe suaŋv Fhe Bakɨme phorgɨv suaŋrim, ana mben korar muuŋri. \v 45 \x - \xo 5.45: \xo*\xt Jop 25.3; Ef 5.1\xt*\x*Nde maaŋ muunga, nde Ndia mbu Hevenan ki, nde ana tari kɨrga. Nden Ndia mbu Hevenan ki, ana ra mbuim, ana tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi ga shɨgi, ana vhɨra tɨvir vhuuiŋ ga mbui gumgi ga shɨgi. Ana vhɨra mboga mbuim, ana tɨvir vhuuiŋ ga mbui gumgir nzi, ana vhɨra tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgir nzi. \v 46 Nde maaŋ muuŋgi warira vuzvugi gumgi, nde mbera vuzvugɨrga, nde ram muuŋgi khesharigi vheza ndirie? Mba ŋkɨɨa ndia rui gumgi mbe vhɨra mba tɨvi mbui. \v 47 Nde maaŋ muuŋgip, raar vhuun wari wo fek gu tarira nɨɨnga, nde mbui tɨvi, nta ram muuŋgi harigi gumgi mbui tɨvi kambarigi? Mba ndava vurar ki gumgi mbe vhɨra mba tɨva mbui. \v 48 \x - \xo 5.48: \xo*\xt Wkp 11.44; 19.2; Lo 18.13; Ru 6.36; Kor 1.28; 1 Pi 1.15-16\xt*\x*Nde guigira kɨrɨ tɨvir vhuuiŋra mbui gumgi gu mbigi kɨri. Nde Ndia ana Heven ki, nde ana ki kɨrɨ tɨvira muuŋri. Ana guigira kɨrɨ tɨvir vhuuiŋra mbui guma ma.” \c 6 \s Zisas harigi ntɨɨrir kurkurarga ne nzuai. \p \v 1 \x - \xo 6.1: \xo*\xt Mt 6.5; 6.16; 23.5\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde wari rɨvɨri, nde kha gumgi gu mbigi, nde ganɨ saŋv nde tɨvir vhuuiŋ muuŋ thari. Nde maaŋ muunga, nde Ndia Hevenan ki, nde ana han wari won vheza ndigirga fhu. \p \v 2 “Nde maaŋ muuŋgip bigɨnan bigi sosuagi gumgir nɨɨn saŋv, nde mba gumgi mbari Fhe Bakɨmen buni mbararagi pheni gum tuavi rɨksɨgivigen mbui tɨvar muuŋv, guma the suaŋrim, ana mbarɨva biv nde nɨman fhara ŋgɨ thari. Mba tɨva mbui gumgi, mbe fhura bigi shɨshɨgi, mbe maaŋ muuŋrim, mbe gumgi gu mbigi, mbe ganɨv khaŋ mbe suanga mbe tɨvar vhuuŋ mbui ntɨɨri ma. Mbe maaŋ mbe suaŋv mbe zɨri ndiv vun kuamkuar zav, mbe maaŋ mbui. Maaŋ mbui gumgi, gu guigira khar nde nzuai, mbe za won vheza ndigi. \v 3 \x - \xo 6.3: \xo*\xt Mt 25.37-40\xt*\x*Nde bigir bigi sosuagi gumgir kurkurar saŋv, ndun ŋkɨn hareŋ ndun guva hareŋ kaŋgirim, ana mba bigɨnan bigi sosuagi gumgir nɨɨŋ thari. \v 4 \x - \xo 6.4: \xo*\xt Mt 6.6; 6.18\xt*\x*Nde maaŋ muunga, nde mba harigi ntɨɨri kora mbuav mbe mbui tɨvi, nta zorgɨ kɨrga. Nde Ndia ana zorga mbui bigi, ana nta kaŋgi, ana ne suaŋv vhezar nden nɨɨnga.” \s Zisas Fhe Bakɨme phorgɨ suanga tɨva nzuai. \r Ruk 11.2-4 \p \v 5 \x - \xo 6.5: \xo*\xt Mt 23.5; Mk 11.25; Ru 18.10-14\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde Fhe Bakɨme phorgɨ suan saŋv, nde mba bigi shɨshɨgi gumgi mbui tɨvar muuŋ thari. Mbe guigira mba Fhe Bakɨme buni mbararagi pheni vheri thivav, mba tuavi kaa thivɨv Fhe Bakɨme phorgɨ suaŋrim, mba gumgi gu mbigi mbe ganɨnga ne vuzvugi. Mbe maaŋ mbuim, gu guigira nde nzuai, mbe za won vheza ndigi. \v 6 \x - \xo 6.6: \xo*\xt 2 Kin 4.33; Mt 6.4; 6.18\xt*\x*Nde maaŋ muuŋ thari, nde Fhe Bakɨme phorgɨ suan saŋv, nde ŋgɨp, wari won phena vhen ŋgirgɨp, thɨm puigip, wari wo Fhe Bakɨme phorgɨ suaŋri, ana zorga ki. Nde Ndia, ana zorga mbui bigi, gum zorga ki bigi ana nta gari. Ana ne suaŋv vhezar nden nɨɨnga. \p \v 7 \x - \xo 6.7: \xo*\xt 1 Kin 18.26-29; Ais 1.15\xt*\x*“Nde maaŋ muuŋgip Fhe Bakɨme phorgɨp suaŋv nde mba ndava vurar ki gumgi mbui tɨvar muuŋv, fhura tamtam buni suaŋ thari. Mbe khueŋ ndɨkndɨgi nza buni vhɨrve suanga Fhe Bakɨme nza mbarararga. \v 8 \x - \xo 6.8: \xo*\xt Mt 6.32\xt*\x*Nde mbe mbui tɨva zɨn ŋgɨ thari. Nde Ndia nde ntigar kamthooŋ ntarav ana phorgɨ suanga, ana fhum nde mba sosuagiap ana nzan za mbui bigi, ana za nta kaŋgi. \p \v 9 \x - \xo 6.9: \xo*\xt Ru 11.2-4\xt*\x*“Nde kha khesharigi suambarar Fhe Bakɨmen muuŋri, ‘O, nza Ndia Bakɨme, ndu Hevenan ki, ndu zɨ ŋgaravra kɨri. \v 10 \x - \xo 6.10: \xo*\xt Sng 103.19-21; Mt 7.21; 26.39; 26.42; Ru 11.2; 22.42; FG 21.14\xt*\x*Ndu nza ganɨnga, nza ndun piin kɨrga tuk hɨgɨri. Nza kha nuianan, mbe Hevenan ndu vuzvugi zɨn vui tɨvara, nza kha nuianan vhɨra mba tɨvara muunga. \v 11 Ndu ntigem kha raa tugɨra tɨgi mban nzan nɨɨŋri. \v 12 \x - \xo 6.12: \xo*\xt Mt 6.14-15; 18.21-35\xt*\x*Ndu nza muuŋgi tɨvi mbatɨgi, ndu nta ndɨkndɨk ŋangiri, nza vhɨra mba tɨvara harigi ntɨɨri nza muuŋgi tɨvi mbatɨgi, nza nta ndɨkndɨk ŋangi. Ndu vhɨra mba tɨvara nzan muuŋri. \v 13 \x - \xo 6.13: \xo*\xt 1 Sto 29.11-13; Mt 26.41; Ru 22.40; 22.46; Zo 17.15; 1 Ko 10.13; 2 Te 3.3; 2 T 4.18; Ze 1.13; 2 Pi 2.9\xt*\x*Ndu fhura nza ganɨrim, nzan panɨnga bigɨn thueŋ nzan hɨ thari, ndu nzan hɨr za mbui bigɨna mbatɨgeŋ, ndu nza tɨn ne ndigiri.’ \p \v 14 \x - \xo 6.14: \xo*\xt Ef 4.32; Kor 3.13\xt*\x*\x - \xo 6.14: \xo*\xt Mk 11.25-26\xt*\x*“Nde mbarara! Nde harigi ntɨɨri nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi, nde nta ndɨkndɨk ŋangirga, nde Ndia mbu Hevenan ki, ana vhɨra nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi, ana nta ndɨkndɨk ŋangirga. \v 15 \x - \xo 6.15: \xo*\xt Mt 18.35; Ze 2.13\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip harigi ntɨɨri nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi, nde nta ndɨkndɨk ŋangirga fhu, nde Ndia, ana vhɨra nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi, ana nta ndɨkndɨk ŋangirga tuktɨgi fhuvara.” \s Zisas mba thamthagi ne nzuai. \p \v 16 \x - \xo 6.16: \xo*\xt Ais 58.5-9\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzuav vov khaŋ mbe nzuai, “Nde maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme phorgɨ suan saŋv mba thav, nde mba bigi shɨshɨgi gumgi mbui tɨvar muuŋv khoo shɨɨŋ thari. Mbe khaŋ mbui, mbe khoo shɨɨrim, mba gumgi gu mbigi mbe ganɨv kaŋgirga, kheiŋ Fhe Bakɨme zɨ ndi vun kuamkuav mba thagi. Nde maaŋ muuŋ thari! Gu guigira khar nde nzuai, mbe za won vheza ndigi. \v 17 Gu nde nzuai, nde maaŋ muuŋgip Fhe Bakɨme zɨ ndi vun kuamkuar mba thamthav, nde wari wo khoo ruagip mporiin wari hɨvgip wari wo pani toogiri. \v 18 \x - \xo 6.18: \xo*\xt Mt 6.4-6\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgirga mba gumgi gu mbigi, mbe nde mba thagi ne kaŋgirga tuktɨgi fhuvara. Nde Ndia, ana zorga ki, ana nduara nde kaŋgirga. Nde Ndia ana zorga ki bigi, ana nta kaŋgi, ana nduara ne suaŋv vhezar nden nɨɨnga.” \s Zisas bigi vhuuiŋ ndi phoga vhui ne nzuai. \r Ruk 12.33-34 \p \v 19 \x - \xo 6.19: \xo*\xt 1 T 6.17; Hi 13.5; Ze 5.2-3\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzuav vov wom khaŋ mbe nzuai, “Nde kha nuianan khaŋ wari ga suaŋv bigir vhuuiŋ ndiv warira phogir vho thari. Kha nuian, ana baa gum suasuari bigi gori, vhɨra bigi wari tɨ vhiav mbarɨgim, vhɨra kɨɨi gumgi pheni phɨrav bigi kɨɨi nuian ma. \v 20 \x - \xo 6.20: \xo*\xt Mt 19.21; Ru 12.33-34; 18.22; Kor 3.1-2; 1 T 6.19; 1 Pi 1.4\xt*\x*Nde Hevenan wari wo bigir vhuuiŋ ndiv phogar vhori. Hevenan baa gum suasuari bigi gori fhu, bigi vhɨra wari tɨ vhi fhu, kɨɨi gumgi vhɨra pheni phɨrav kɨɨi fhu. Mba ŋgun ndun bigi vhuuiŋ nzerara kɨrga. \v 21 \x - \xo 6.21: \xo*\xt Ru 12.34\xt*\x*Ndun bigi vhuuiŋ ki ŋgu ndun vuzvuk, ana vhɨra mba ŋgun kɨrga.” \s Ndu rɨmani ndun vhavar ŋaar ma. \r Ruk 11.34-36 \p \v 22 \x - \xo 6.22: \xo*\xt Ru 11.34-36\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov wom khaŋ mbe nzuai, “Nden rɨmgi, nta nden vhavir ŋaari ma. Ndun rɨmani nzerarga, ndu nzerara ruav, ndu vhava ŋaarar ki guma ma. \v 23 Ndu rɨmani mbatɨgi, ndu ruru tɨvi mbatɨgi, ndu za gɨngɨnan ki guma ma. Maaŋ muuŋgip, ndun vhen ki vhava ŋaar, ana gɨngɨngirga, ndu guigira gɨngɨna bakɨmen ki guma ma.” \s Guma mpiiŋsɨga phunin ŋgargirga tuktɨgi fhuvara. \r Ruk 16.13 \p \v 24 \x - \xo 6.24: \xo*\xt Ru 16.13; Ga 1.10; 1 T 6.17; Ze 4.4; 1 Zo 2.15\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov wom khaŋ mbe nzuai, “Guma the mpiiŋsɨga phunini piin ŋgarigi fhuvara. Ana maaŋ muunga, ana the vuzvugirga, ana panan the kegɨrga. Ana vhɨra the buni mbarararga, ana kɨr the segɨrga. Nde vhɨra, nde ndavir Fhe Bakɨme ndɨɨi nde vhɨra ndavar ŋkɨɨar nɨɨŋ thari.” \s Ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbui tɨv. \r Ruk 12.22-31 \p \v 25 \x - \xo 6.25: \xo*\xt Sng 55.22; Fi 4.6; 1 T 6.6-8; Hi 13.5; 1 Pi 5.7\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Gu maaŋ muuŋgiap khaŋ nde nzuai, nde wari won kɨrɨ tɨvi gu bigi ga ndɨkndɨgɨp khaŋ suaŋ thari, ‘Nza thegir mbɨrie? Nza thagɨna mbɨn mbɨrie?’ Nde mba ndɨkndɨgar muuŋv, vhɨra wari wo fhavi ga ndɨkndɨgɨp khaŋ suaŋ thari, ‘Nza thegi shagi kɨrie?’ Gu khueŋ ndɨkndɨgi ndun bɨɨŋbɨɨŋ ana mba kambarigi, ndun fhav ana vhɨra mba shagi gu bigi kambarigi. \v 26 \x - \xo 6.26: \xo*\xt Jop 38.41; Sng 147.9; Mt 10.29-31; Ru 12.6-7; 12.24\xt*\x*Nde kha korigi ganɨ, mbe wari ga nzuav mban pari fhu. Mbe vhɨra wari ga nzuav mba ndia vov mba ndi vhuui pheni ga vhui fhu. Nden Ndia, ana Hevenan ki, ana mban mbe ndɨɨi. Nde ndɨkndɨgi, nde kha korigi kambarigi fhuv thi? \v 27 Nde the nzerara kɨrga tuavi ga ndɨkndɨgɨp ndɨkndɨgi vhɨrver muuŋv kɨrga, mba ndɨkndɨgi vhɨrve nta ram muuŋgip ana bɨɨŋbɨɨŋ ga phivarim, ana tuga mpeeŋra kegɨrie? Ne tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! \p \v 28 “Nde thaŋ nzuav shagi ga nzuav ndɨkndɨgi vhɨrve, ga mbui? Nde tuituigip kha khira shivi, nta tamtam khar ki, nde nta ganɨri. Nta ram muuŋgiap hegi? Nta ŋaara bakɨme mbui fhuvara. Nta vhɨra wari ga nzuav shagi ga mbui fhuvara. \v 29 \x - \xo 6.29: \xo*\xt 1 Kin 10.4-7; 2 Sto 9.3-6\xt*\x*Gu nde nzuai, Soromon ana fhum ŋgui vhɨrve gari guman pan kav, ana won sɨɨŋ vhuuŋra mbui. Kha khira shivi, nta nzɨɨi sɨɨŋ, nta guigira ana nzɨɨi sɨɨŋ kambarigi. \v 30 Ntige khar ki vhazɨgi, gurmaŋgip guma nta gorɨp nta fuv vhava suegɨrga. Mba khesharigi vhazɨgi, nta fhura ki ntɨɨri ma. Fhe Bakɨme sɨɨn vhuuŋra nta mbui. Maaŋ muuŋgip, nde Fhe Bakɨme khothɨgi ndɨkndɨk bisaneŋ ki gumgi gu mbigi, nde guigira khueŋ kaŋgiri, Fhe Bakɨme vhɨra sɨɨn nden nɨɨnga. \v 31 Nde ndɨkndɨgi vhɨrver muuŋv khaŋ suaŋ thari, ‘Nza thegir mbar mbɨrie? Nza thagɨna mbɨn mbɨrie? Nza vhɨra thegi shagi sharɨrie?’ Fhuvara. \v 32 \x - \xo 6.32: \xo*\xt Mt 6.8\xt*\x*Mba ndava vurar ki gumgi gu mbigi, mbe mba khesharigi bigi ga nzuav gari. Nden Ndia, ana kha Hevenan ki, ana nde mba nzua mbui bigi, ana za nta kaŋgi. \v 33 \x - \xo 6.33: \xo*\xt 1 Kin 3.13-14; Sng 37.4; 37.25; Ro 14.17\xt*\x*Nde fhara muunga tɨv khare. Nde Fhe Bakɨme piin kɨrim, ana ŋgui vhɨrve guman pana farar muuŋgip, nde gari guman pan kɨrim, nde ana tɨvar vhuuŋ zɨn ŋgɨri. Nde ana tɨva vhuuŋ zɨn ŋgɨrim, ana vhɨra mba harigi bigi, ana vhɨra nta phorgɨp nde nɨɨŋgirga. \v 34 \x - \xo 6.34: \xo*\xt Kis 16.4; 16.19; Mt 6.11\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde gurmaŋgip ndirga bigi, nde nta ndɨkndɨgɨ thari. Gurmaŋgip hɨrga bigi, nta gurmaŋgi bigi ma. Mba raar simtɨgi, nta mba raar simtɨgi ma.” \c 7 \s Nde harigi gumgi mbui tɨvi ganɨv, ntan wari won tɨvi phorgɨv nta ganɨ thari. \r Ruk 6.37-38,41-42 \p \v 1 \x - \xo 7.1: \xo*\xt Ru 6.37; Ro 2.1; 1 Ko 4.3-5; Ze 4.11-12\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde harigi gumgi gu mbigi mbui tɨvi ganɨv, khaŋ mbe suaŋ thari, ‘Mbe gumgi gu mbigi mbatɨgi ma.’ Nde muuŋv kɨrim, Fhe Bakɨme vhɨra mba tɨvara nden muuŋgirga. \v 2 \x - \xo 7.2: \xo*\xt Mk 4.24\xt*\x*Fhe Bakɨme nde mba harigi gumgi gu mbigi mbui tɨvi garav mbe nzuai tɨvara ana nden muuŋgirga. Nde mba harigi gumgi gu mbigi ga mbui tɨvira, Fhe Bakɨme vhɨra mba tɨvara nden muuŋgirga. \v 3 \x - \xo 7.3: \xo*\xt Ru 6.41-42\xt*\x*Ndu thaŋ nzuav mba kha nina bisaneŋ ndun ŋguga rɨman kim, ndu ne gangiap nzuai. Ndu ne gangia nzuav, ndu won rɨman mba khanararaŋ bakɨme gangi fhuve? \v 4 Ndu mba khanararaŋ bakɨme ndu rɨma ŋgorgɨp kɨrim, ndu ram muuŋgip ganɨp khaŋ wo ŋguga suaŋrie, ‘Na ŋguk, gu ndu rɨman ki nduigɨna bisaneŋ ndigirga?’ \v 5 Ndu bigi shɨshɨgi guma ma. Ndu fharav mba wo rɨman ki khanararaŋ bakɨme ndigiri. Ndu ne ndigip, ndu tuituigip ganɨv, ndu zumgum won ŋguga tɨn mba kha nina bisaneŋ ndirga. \fig Fhe Bakɨme nde harigi ntɨɨri ga mbui tɨvi, ana mba khesharigi tɨvira nden muunga. (7.2) |src="HK-34A.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="7.2"\fig* \p \v 6 \x - \xo 7.6: \xo*\xt Mt 10.14\xt*\x*“Nde Fhe Bakɨme won mbuigi bigi, nde nta ndiv fein nɨɨŋ thari. Nde muuŋv kɨrim, mbe dorgɨp taagi ndera segɨrga. Nde vhɨra wari won karigi vhuuiŋ fuv daa ga su thari. Nde maaŋ muuŋgirga, daa fhura nta thiphogirga.” \s Fhe Bakɨme bigir vhuuin wo phorga nzuai gumgir nɨɨnga. \r Ruk 11.9-13 \p \v 7 \x - \xo 7.7: \xo*\xt Jer 29.13-14; Mk 11.24; Ru 11.9-10; Zo 14.13-14; 15.7; 15.16; 16.23-24; Ze 1.5; 1 Zo 3.22\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde Fhe Bakɨme phorgɨv suaŋv, bigir warir nɨɨn saŋv ana nzaŋrim, ana mba bigir nden nɨɨŋri. Nde bigi ga suaŋv ganɨv, nde bigɨna gangirga. Nde Fhe Bakɨmen kamɨnga ana nde suaŋv thɨma fhɨrgirga. \v 8 \x - \xo 7.8: \xo*\xt Snd 8.17; Jer 29.12-13; Ru 11.10; Ze 1.5; 1 Zo 3.22-23; 5.14-15\xt*\x*Fhe Bakɨme phorga nzuai gumgi, mbe bigi ndi. Guma bigi ga nzuav garav, ana mba bigɨna gari. Guma Fhe Bakɨmen kaai, Fhe Bakɨme ana suaŋv thɨma fhɨri. \p \v 9 \x - \xo 7.9: \xo*\xt Ru 11.11\xt*\x*“Maaŋ muuŋgip, nden kama the, ana viktuma suaŋv won ndiar nzanga, ana ndia kɨman ana nɨɨŋgirie? Fhuvara. \v 10 Maaŋ muuŋgip, tara the mbɨgaman won ndiar nzanga, ana ndia kuruga mbatɨga ana nɨɨŋgirie? Ana vhɨra maaŋ ana muuŋgirga fhuvara. \v 11 \x - \xo 7.11: \xo*\xt Ru 11.13; Ze 1.17\xt*\x*Nde tɨvi mbatɨgi ga mbui ndegi ma. Nde tɨvi mbatɨgi ga mbuav, nde bigir vhuuin wari won tarir nɨɨngeŋ, nde guigira ne kaŋgi. Nde maaŋ muuŋv, nde guigira khueŋ kaŋgiri, nden Ndia, ana kha Hevenan ki, ana phorga nzuai gumgi ana bigir vhuuin mbe nɨɨn zav ndikndigi. \p \v 12 \x - \xo 7.12: \xo*\xt Mt 22.39-40; Ru 6.31; Ro 13.8-10; Ga 5.14; 1 T 1.5\xt*\x*“Nde harigi gumgi nden muungeŋ vuzvugi tɨvi, nde vhɨra mba tɨvara harigi gumgir muuŋri. Mba tɨv, ana Fhe Bakɨme suaŋgi tɨvir nɨɨŋge ma. Mba tɨv, ana mba Fhe Bakɨme kamthooŋ gumgi suaŋgi bunin nɨɨŋge ma.” \s Nde thɨmkam bisaneŋ mbugum vhen ŋgirɨri. \r Ruk 13.24 \p \v 13 \x - \xo 7.13: \xo*\xt Ru 13.24; Zo 10.7-9; FG 14.22\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde thɨmkam bisaneŋ mbugum vhen ŋgirɨri. Ŋgu mbatɨgar vui thɨmkamani, ni kɨvgiap rogi, nin vui tuav ana vhɨra rogim, nin vui tuav nzerigi. Maaŋ muuŋgiap, gumgi gu mbigi vhɨrve mba tuavar vui. \v 14 Mba zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ŋgun vhen veri thɨmkamani, ni guigira bisaŋgi, vhɨra mba thɨmkamanin vui tuav, ana vhɨra bisaŋgim, gumgi gu mbigi ne ŋgɨrgen mbovaragi. Maaŋ muuŋgiap, gumgi gu mbigi babara mba tuav ne gara mba tuavar vui.” \fig Kamer kha khesharigi thooŋ bisanen vhen ŋgirgɨrga tuktɨgi. (7.14) |src="HK-07E.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="7.14"\fig* \s Nza Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgir fhura wari ga shɨshɨgi gumgi, nza guigira mben rɨvɨri. \r Ruk 6.43-44; 13.25-27 \p \v 15 \x - \xo 7.15: \xo*\xt Ese 22.27; Mt 24.4; 24.24; Mk 13.22; Ru 6.26; FG 20.29; 2 Pi 2.1; 1 Zo 4.1\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde fhura Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgir wari ga shɨshɨgi gumgi, nde mben rɨvɨri. Mbe fhura nde raaŋ shɨv, buni vhuuiŋra nde suanga. Mben ndɨkndɨgi guari mbu vhen ki, mbe fhura nde guiguigirim, nde mbe zɨn ŋgɨrim, mbe nden farfagir zav mbui. Mbe ruaŋruaŋgi feiŋ fara muuŋgiap, fhura sipsiva rɨgin wari shargia rui. Mbe mba sipsiva rɨgɨnan wari shargip ŋgɨp, sipsivi han ŋgɨp mben suigɨrga. \v 16 \x - \xo 7.16: \xo*\xt Mt 7.20; 12.33; Ru 6.43-44; Ga 5.19-22; Ze 3.12\xt*\x*Nde mbe mbui tɨvi gangip kaŋgirga, mbe Fhe kaathoori gumgir wari ga shɨshɨgi gumgi o, fhu. Ram muuŋgi tɨv? Guma the fhum vov tari ki karigi rɨgar wanin vhɨgi khargire? Ee, maaŋ muuŋgip guma fik vhɨgi kharɨ saŋv, ana ŋgɨp sesegi vhazɨgi mbatɨgi rɨgar fik vhɨgi khargire? Zakɨra fhuvara! \v 17 \x - \xo 7.17: \xo*\xt Jer 11.19\xt*\x*Mba tɨvara khira vhuuiŋra, nta vhɨgir vhuuiŋra mbai. Khira mbatɨgi, nta vhɨgi mbatɨgi mbai. \v 18 \x - \xo 7.18: \xo*\xt Ru 6.43\xt*\x*Khan vhuuŋ, ana vhɨgi mbatɨgi maaŋgirga tuktɨgi fhu. Kha mbatɨk ana vhɨra vhɨgi vhuuiŋ maaŋgirga tuktɨgi fhuvara. \v 19 \x - \xo 7.19: \xo*\xt Mt 3.10; Ru 3.9; Zo 15.2; 15.6\xt*\x*Vhɨgi vhuuiŋ mbai fhuv khira, mbe zam nta kav, nta fov vhava sui. \v 20 \x - \xo 7.20: \xo*\xt Mt 12.33\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde mben tɨva ganɨp, nde mba Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgir wari ga shɨshɨgi gumgi nde mbe kaŋgirga. \p \v 21 \x - \xo 7.21: \xo*\xt Hos 8.2; Mt 21.31; Ru 6.46; FG 19.13; Ro 2.13; Ze 1.22; 1.25\xt*\x*“Nde khueŋ ndɨkndɨgɨ thari, mba kha kakaman na mbui gumgi gu mbigi, ‘Bakɨme,’ mba zɨn nan kaai gumgi gu mbigi, mbe za Hevenan Fhe Bakɨme piin ki ntɨɨri phorgɨ kegɨrga thi? Fhuvara. Guma, na Ndia mbu Hevenan ki, guma ana vuzvugi zɨn vui, mba gumara Fhe Bakɨme piin ki ntɨɨri phorgɨ Hevenan kegɨrga. \v 22 \x - \xo 7.22: \xo*\xt 1 Ko 13.2\xt*\x*Zumgum Fhe Bakɨme za kha nuianan ki gumgi gu mbigi mbui tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga tuga bakɨmen, gumgi gu mbigi vhɨrve khaŋ na suanga, ‘Bakɨme, Bakɨme, nza ndu zɨn panan ndu kamthooŋ guma ŋgari ŋaara muuŋgi. Nza vhɨra ndu zɨn panan ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharvharagi. Nza vhɨra ndu zɨn panan mirikori vhɨrve ga muuŋgi.’ \v 23 \x - \xo 7.23: \xo*\xt Sng 6.8; Mt 10.33; 13.41-42; 25.12; 25.41; Ru 13.25-27; 2 T 2.19\xt*\x*Mbe maaŋ suanga, gu mba tugen khaŋ mbe suanga, ‘Gu thaneŋ nde kaŋgi fhuvara. Nde tɨvi mbatɨgi ga mbui ntɨɨri ma, nde na thav sari.’ ” \s Phena mbui tɨva mpuani. \r Ruk 6.47-49 \p \v 24 \x - \xo 7.24: \xo*\xt Ru 6.47-48\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Guma gu khar nzuai buni mbararagiap nta zɨn vui guma, ana ndɨkndɨga vhuuŋ ki guma fara muuŋgip, ana ndɨkndɨga vhuuŋ kav, ana ŋkɨɨa tɨn wo phena muuŋgi. \v 25 Ana wo phena muuŋgim, mbok zerim, mpi bakɨme zerim, bɨɨŋbɨɨŋ bakɨme khavgi, mba bigi zav mba phena sim, mba phen phɨrge rɨgi fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, mba phena muuŋgi simen, ana vov mbu nuiana vhen ki kɨma bakɨme suirav havhargi. \v 26 Guma na buni mbararav nta zɨn vui fhu, mba guma, ana ŋanŋangi guma fara muuŋgiap, khɨɨn ki ŋanen wo phena muuŋgi. \v 27 Ana khɨɨna tɨn wo phena muuŋgim, mbok zeri. Mbok zerim, mpi bakɨme zerim, bɨɨŋbɨɨŋ bakɨme khavgi. Mba bigi zav mba phena sim, mba phen za phɨrge rɨgi. Ahaŋ, mba phen phɨrerav za phɨra koreregi.” \p \v 28 \x - \xo 7.28: \xo*\xt Mk 1.22; Ru 4.32\xt*\x*Zisas mba bunin mbe suaŋgim, mba gumgi gu mbigi vhɨrve, zam ana mbe khɨvav mbe suaŋgi buni mbararagiap ŋgava mbatɨga muuŋgi. \v 29 \x - \xo 7.29: \xo*\xt Zo 7.46\xt*\x*Mbe khaŋ muuŋgiap, ana mba Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi mbe khɨvav mbe nzuai, tɨva muuŋgi fhuvara. Ana zɨ ki guma mbe khɨvav mbe nzuai tɨva muuŋgi. \c 8 \s Zisas ŋkari gu fari goreri rɨmrɨm ki guma mbe muuŋgim, ana taagia nzerigi. \r Mak 1.40-44; Ruk 5.12-14 \p \v 1 Zisas mba bunin mba gumgi gu mbigi vhɨrve ga suaŋgiap, ana mbaram mba mbɨkshɨma thav verim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana zɨn veri. \v 2 \x - \xo 8.2: \xo*\xt Mt 9.18; Mk 1.40-44; Ru 5.12-14; FG 10.25\xt*\x*Ana verim, ŋkari gu fari goreri rɨmrɨm ki guma mbe zav, wo thɨpanani phɨrgiap, ana nɨman fav, khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme, ndu vuzvugirga, ndu nan muuŋgirga, gu Fhe Bakɨme nɨman ŋgararga.” \v 3 Ana maaŋ nzuaim, Zisas wo farven ana khɨngiap khaŋ ana nzuai, “Gu vuzvugi. Ndu rɨmrɨm vhɨzgi, ndu ŋgarari.” Zisas maaŋ nzuavra thagim, mba ŋkari gu fari goreri rɨmrɨm vhemkora mba guma thav vugim, mba guman fhav taagia ŋgarigi. \v 4 \x - \xo 8.4: \xo*\xt Wkp 14.1-32; Mt 9.30; Mk 5.43; 7.36; Ru 5.14; 17.14\xt*\x*Mba guma fhav ŋgarigim, Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Ndu tuituigira wo ganɨri. Ndu won hɨgi bigeŋ bun harigi guma the suaŋ thari. Ndu ŋgɨp wo fhavar mba Fhe Bakɨme rotu gari guman pana khɨvav, ndu mba Moses fhum muun zav suaŋgi shaman muuŋri. Ndu mba shaman muuŋrim, mba gumgi gu mbigi ndu gangip kaŋgirga, ndun rɨmrɨm vhɨzgi.” \s Zisas ntari ga mbui gɨɨtɨvi gari guman panan ŋaara guman kurigim, ana taagia nzerigi. \r Ruk 7.1-10 \p \v 5 \x - \xo 8.5: \xo*\xt Zo 4.47\xt*\x*Zisas vov Kaperneam ŋgu bakɨmen vhen verim, Roman ntari ga mbui gɨɨtɨvi gari guman pan zav khaŋ tɨgap Zisasan nzav, khaŋ ana nzuai, \v 6 “Guman Rum, nan ŋaara guma rɨmrɨm mbatɨga mbuav, bigi ana rimgim, ana zaa mbatɨga ndiav phenan mbur ki.” \v 7 Ana maaŋ nzuaim, Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Gu ŋgɨp ana muuŋgirim, ana nzerarga.” \v 8 Zisas maaŋ nzuaim, mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi gari guman pan ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, gu guman vhuueŋ, ndu maaŋ muuŋgip na phena vhen ŋgirɨrie. Ndu fhura khara kɨv suaŋrim, nan ŋaara guma taagip nzerarga. \v 9 Gu khaŋ muuŋgia tɨgap ndu nzuai ne khaŋ muuŋgi, gu vhɨra guma mbe piin ŋgarim, ana na gari guman pan ki. Gu vhɨra gu ntari ga mbui gɨɨtɨvi mbari garim, mbe na piin ki. Gu maaŋ muuŋgip, khaŋ the suanga, ‘Ndu ŋgɨ,’ ana vui. Gu maaŋ muuŋgip khaŋ harigi ne suanga, ‘Ndu zɨ,’ ana zi. Gu maaŋ muuŋgip, khaŋ won ŋaara guma ga suanga, ‘Ndu kha ŋaarar muuŋ,’ ana mba ŋaara mbui.” \v 10 \x - \xo 8.10: \xo*\xt Mt 15.28\xt*\x*Ana mba buni nzuaim, Zisas nta mbararagiap ŋgava mbatɨga muuŋgi. Ana ŋgava mbatɨga muuŋgiap, khaŋ mba wo phorga zi gumgi ga nzuai, “Gu guigira khar nde nzuai, gu Isrerin gumgi rɨgar guma the garim, ana kha guma bigi khothɨgi fara muuŋgi fhuvara. \p \v 11 \x - \xo 8.11: \xo*\xt Sng 107.3; Ru 13.29\xt*\x*“Gu nde nzuai, gumgi gu mbigi vhɨrvera, mbe ra ndai fhain ki ŋguir kegɨp zɨrga, gumgi gu mbigi vhɨrve mbe ra veri fhain kegɨp zɨv, mbe Abraham gu Aisak gu Zekop phorgɨv, mbe Hevenan Fhe Bakɨme piin kɨv mbɨrga. \v 12 \x - \xo 8.12: \xo*\xt Mt 13.42; 21.43; 22.13; 25.30; Ru 13.28; 2 Pi 2.17; Zu 1.13\xt*\x*Mba Fhe Bakɨme fharav mba won ŋgun kɨr zav farasarigi gumgi, ana mbe vhararim, mbe ŋgɨp gɨngɨn kɨvgi ŋgun ŋgegɨp ana kɨrga. Mbe maaŋ kɨv nzi mbatɨgar muuŋv, tari ntɨɨri phɨrɨrga.” \p \v 13 Zisas maaŋ mbe nzuav, khaŋ mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi gari guman pana nzuai, “Ndu ŋgɨ! Ndu na khothɨgap, mba nzuai bigi, nta mbara muuŋgip hɨgɨrga.” Ana mba nzuai tugara mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi gari guman pana ŋaara guma rɨmrɨm vhɨzgiap taagia nzerigi. \s Zisas Pita muun niamuun kurigim, ana taagia nzerigi. \r Mak 1.29-31; Ruk 4.38-39 \p \v 14 \x - \xo 8.14: \xo*\xt Mk 1.29-34; Ru 4.38-41; 1 Ko 9.5\xt*\x*Zisas mbaram vov Pita phenan vergi. Ana verav Pitar muun niamuuŋ garim, ana rɨɨv won kaa ga rɨgap ki. Ana rɨɨv ana fhav ana gurgurgim, ana ki. \v 15 Zisas mbaram vov ana farver suirigim, ana rɨmrɨm fhura ana thav mbar vugi. Ana mbaram khavgiap Zisas ga nzuav mba tui. \s Zisas gumgi gu mbigir vhɨrve ga muuŋgim, mbe rɨmrɨɨ vhɨzgi. \r Mak 1.32-34; Ruk 4.40-41 \p \v 16 \x - \xo 8.16: \xo*\xt Mk 1.32; Ru 4.40-41\xt*\x*Mba raar ra vera vov vhɨzim, ŋkotuguraagen gumgi gu mbigi vhɨrve ŋiniŋgi mbatɨgi mben vherir ki, mbe mbe ndiav Zisas han zi. Mbe mbe ndiav Zisas han zim, ana mba ŋiniŋgi mbatɨgi ga nzuaim, mbe mba gumgi gu mbigi thamthav kɨrar him, mbe taagia nzezerigi. Ana vhɨra mba rɨɨi gumgi gu mbigi, ana za mbe mbuim, mbe rɨmrɨɨ vhɨzi. \v 17 \x - \xo 8.17: \xo*\xt Ais 53.4; 1 Pi 2.24\xt*\x*Ana mba tɨva mbuav, ana mba Fhe Bakɨme kamthooŋ guma Aisaia fhum suaŋgi kameŋ, ana nera zɨn vugi. Aisaia fhum, khaŋ suaŋgi, “Ana nduara nza tɨn mbarkɨrga rɨmrɨɨ, ana nza tɨn nta ndiv, nta vhɨzɨrga.” \s Zisas wo zɨn ŋgɨrga tɨva nzuai. \r Ruk 9.57-60 \p \v 18 Zisas mba ana behuigap thivgi gumgi gu mbigi vhɨrve garav khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Nza kha mbɨ gaar muen ŋgɨrga.” \v 19 \x - \xo 8.19: \xo*\xt Ru 9.57-58\xt*\x*Zisas maaŋ mbe nzuaim, Zudaiŋ tɨvir vhuuiŋ kaŋgi guma mbe zav khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu mba vui ŋani gu vhɨra ndu phorgɨv ntan ŋgɨrga.” \v 20 \x - \xo 8.20: \xo*\xt 2 Ko 8.9\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Ruaŋruaŋgi feiŋ, nta kha nuianan kui thoori ki. Kha korigi mbe khoni ki. Kha Fhe Bakɨmen Guma Guar, ana kui phena the ki fhu.” \v 21 \x - \xo 8.21: \xo*\xt 1 Kin 19.20; Ru 9.59-60; Zo 5.25\xt*\x*Ana phorga rui guma mbera, vhɨra khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu na khɨrarim, gu ŋgɨp won ndia ganɨv kɨrim, ana rimgirim, gu ana mpɨrav zɨrga.” \v 22 Ana maaŋ nzuaim, Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Mba tɨv mbar kɨri, mba rimgi fara muuŋgiap ki gumgi mbe vhɨzɨv, mbe mbar wari ndiv mbogir rɨgɨri. Ndu zɨv na phorgɨv ŋka ŋgɨrga.” \s Zisas nzuaim, bɨɨŋbɨɨŋ bakɨme fhura vhɨzgi. \r Mak 4.36-41; Ruk 8.22-25 \p \v 23 Zisas mba buni mbe suaŋgi thugap, mbaram fega kema mben mbara vuim, ana phorga rui gumgi ana phorga vui. \v 24 \x - \xo 8.24: \xo*\xt Sng 4.8\xt*\x*Mbe vov mba mbɨn rɨgɨgera vuim, bɨɨŋbɨɨŋ bakɨme khavgim, mbɨ phuri za mba kema vhar za mbui. Zisas mba kema vhen ka kui. \v 25 Mbe mbaram vov ana vhurav khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu nzan kura. Nza vhɨzɨr zav mbui.” \v 26 \x - \xo 8.26: \xo*\xt Sng 65.7; 89.9; 107.29; Mt 14.31; 16.8\xt*\x*Zisas mbaram khavgiap khaŋ mbe nzuai, “Nde na khothɨgi tɨv guigira bisaŋgi. Nde thaŋ nzuav rɨvi?” Ana nen mbe nzuav khavgia thɨgav, mbaram mba mbɨ phuri gum bɨɨŋbɨɨŋ ruma mbui. Ana mani ruma mbuim, mba bɨɨŋbɨɨŋ fhura thuga vugim, mba mbɨ fhura mbɨrira vugap rɨgap ki. Mba mbɨ wom khɨkhɨm thaneŋ hi fhuvara. \v 27 Mba Zisas phorga rui gumgi mba bigeŋ gangiap, mbe ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbuav khaŋ nzuai, “Khe ram mbui khesharigi guma, kha bɨɨŋbɨɨŋ gum mbɨ phuri ana nzuai buni zɨn vui?” \s Zisas guma phuni tɨn ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharigi \r Mak 5.1-17; Ruk 8.26-37 \p \v 28 \x - \xo 8.28: \xo*\xt Mk 5.1-2; Ru 8.26-27\xt*\x*Zisas kema ndigap Gariri mbɨn mueŋ nderen Gadaraiŋ faiŋ nuianeŋ phorgi. Ana vov phorgim, ŋiniŋgi mbatɨgi vhen ndagi guma phunini zav ana hɨgi. Mani mbe gumgi ndi mbogi ga rɨgi ŋanen kegap wani zi. Mani guigira ruaŋruaŋgi gumani ma. Maaŋ muuŋgiap, mba gumgi gu mbigi manin rivgiap mba tuava rui fhuvara. \v 29 \x - \xo 8.29: \xo*\xt Mk 1.24; Ru 4.34; 4.41\xt*\x*Mani zav khɨrɨv kaav khaŋ nzuai, “Ndu Fhe Bakɨmen Kam, ndu ram nzan muun za mbui? Tuk ntigar hɨrga, ndu fhumra tɨva mbatɨgar nzan muun zav zi thi?” \v 30 Mba tugen daa bɨna bakɨ mbe maneŋ samra maaŋ ki. Nta gari gumgi mban nta ndɨɨim, nta pav ki. \v 31 Mba ŋiniŋgi mbatɨgi mba nzambaren Zisas ga muuŋgiap mbaram, khɨrɨv Zisasan kaav khaŋ ana nzuai, “Ndu nza vharvhara saŋv, ndu nza vharav, nza sararim, nza ŋgɨp mbu daa vherir ŋgirgɨri.” \v 32 Mbe mba suambara mbuim, Zisas mbaram, khaŋ mbe nzuai, “Nde hegɨp, ŋgɨri.” \p Zisas maaŋ nzuaim, mba ŋiniŋgi mbatɨgi mba gumani thav kɨrar hegap, mbaram vov mba daa vherir vergi. Mba daa za khuafua vov mba ŋana mbatɨgeŋra vera vov mbɨ rav, mbɨ pav, za vhɨzgi. \p \v 33 Mba daa gari gumgi mba daa gangiap, wari za regi. Mbe ra vov, ŋgu bakɨmen vov mba hɨgi bigeŋ bun mba gumgi gu mbigi ga nzuai. Mbe mba bigi bun nzuai, mba ŋiniŋgi mbatɨgi vhen ndagi gumani mbe vhɨra manin hɨgi bigeŋ bun nzuai. \v 34 Mba ŋgu bakɨmen ki gumgi gu mbigi mba bigi mbararagiap, mbe za Zisas han zi. Mbe zav Zisas garav, mbe khaŋ tɨgap wari wo fhain wo nuianeŋ thav harigi fhain ŋgɨr zav Zisas ga nzuai. \c 9 \s Zisas bigi rimgi guma mbe muuŋgim, ana taagia nzerigi. \r Mak 2.1-12; Ruk 5.17-26 \p \v 1 Zisas mba fhaiŋ thav vov, fega kema mben mbarav vov, muen wo ŋgu bakɨmera phorgi. \v 2 \x - \xo 9.2: \xo*\xt Mt 8.10; Mk 2.3-5; Ru 5.18-20\xt*\x*Ana vov phorgim, gumgi mbari bigi rimgi guma mbe, mbe kaan ana ndigap ana han zi. Zisas mbaram mbe garim, mbe guigira ana khothɨgim, ana mba tɨva gangia thav khaŋ mba bigi rimgi guma ga nzuai, “Nan kam, ndu ndav mbɨrari. Ndu fhum muuŋgi tɨvi mbatɨgi, gu nta vhɨzgiap, nta ndɨkndɨk ŋangi.” \p \v 3 Zisas maaŋ ana nzuaim, mba Zudaiŋ tɨvir vhuuiŋ kaŋgi gumgi mbari maaŋ kav ne mbararagiap, nduarira khaŋ wari ga nzuai, “Mbu guma Fhe Bakɨme ŋana ndigi tɨva mbui.” \p \v 4 \x - \xo 9.4: \xo*\xt Sng 94.11; Mt 12.25; Ru 6.8; 9.47; Zo 2.25\xt*\x*Mbe mba suambara mbuim, Zisas fhum mbe ndɨkndɨgi kaŋgi, ana maaŋ muuŋgiap khaŋ mbe nzuai, “Nde thaŋ nzuav mba ndɨkndɨgi mbatɨgi nde ndavi vherir ki? \v 5 \x - \xo 9.5: \xo*\xt Mk 2.5; 2.9; Ru 5.20; 7.48\xt*\x*Gu ram mbui suambarar muunga ne nzerigi? Ee, gu kha suambarar muunga, ne nzerigire, ‘Gu ndu fhum muuŋgi tɨvi mbatɨgi, gu nta vhɨzgi,’ ee, khueŋ nzerigire, gu khaŋ suanga, ‘Ndu khavgip ŋgɨ’? \v 6 \x - \xo 9.6: \xo*\xt Zo 5.8; 17.2\xt*\x*Gu nde khueŋ kaŋgirgeŋ nzuav, gu khaŋ muuŋgia tɨga nzuai, Fhe Bakɨmen Guma Guar, ana kha nuianan tɨvi mbatɨgi vhɨzɨrga ŋkasŋka ki.” Zisas maaŋ mbe suaŋgiap, mbaram mba bigi rimgi guma garav khaŋ ana nzuai, “Ndu khavgip, wo kaa ndigip, wo phenan ŋgɨ.” \v 7 Zisas maaŋ ana suaŋgim, mba guma khavgiap wo phenan vui. \v 8 Ana khavgiap, wo phenan vuim, mba gumgi gu mbigi vhɨrve mba bigeŋ gangiap, mbe guigira rivgiap, mbe khueŋ nzuav Fhe Bakɨme zɨ ndiv vun kuamkuagi. Fhe Bakɨme mba khesharigi ŋkasŋka gu zɨ bakɨme gumgi ga ndɨɨi. \s Zisas Matiun kamgi. \r Mak 2.13-17; Ruk 5.27-32 \p \v 9 Zisas mba guman kurav, maaŋ thav khavgia vov, guma mbe gari. Mba guma zɨ, Matiu. Ana Matiu garim, ana wo ŋgari ŋanen mbe ŋkɨɨa ndi sui phena perav ki. Zisas ana gangiap khaŋ ana nzuai, “Matiu, ndu zɨv na phorgɨv ŋka ŋgɨrga.” Ana maaŋ nzuaim, Matiu khavgiap ana phorga vui. \p \v 10 \x - \xo 9.10: \xo*\xt Ru 15.1-2\xt*\x*Zumgum tuga mben Zisas vov Matiu phenan mba pi. Mba tugen ŋkɨɨa ndia rui gumgi gum tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi vhɨrve, mbe ana han zegi. Mbe zegap, Zisas gum ana phorga rui gumgi phorga pi. \v 11 \x - \xo 9.11: \xo*\xt Mt 11.19; Mk 2.16; Ru 5.30; 19.7\xt*\x*Mbe pim, Fherasiŋ mbe gangiap, mba Zisas phorga rui gumgir nzav kha nzambaran mbe mbui, “Nden Guman Rum thaŋ nzuav mbu ŋkɨɨa ndia rui gumgi gum tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi phorga pi?” \p \v 12 \x - \xo 9.12: \xo*\xt Mk 2.17; Ru 5.31\xt*\x*Mbe maaŋ mbe nzuaim, Zisas mba kameŋ mbararagiap, khaŋ mbe nzuai, “Rɨmrɨm ki fhuv gumgi, mbe rɨɨi phenan ŋgari guman han vui fhu. Rɨɨi gumgi, mbe nduarira rɨɨi phenan ŋgari guman han vui. \v 13 \x - \xo 9.13: \xo*\xt Hos 6.6; Mt 12.7; Mk 2.17; Ru 5.32; 1 T 1.15\xt*\x*Nde ŋgɨp Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar ki buni ganɨp, kha nde Fhe Bakɨme buna nɨɨeŋ kaŋgirga, ‘Gu nde fhura na nzuav shama mbui shaa, gu nta vuzvugi fhuvara. Gu guigira khueŋ vuzvugi, nde guigira tɨvir vhuuiŋra harigi ntɨɨri muuŋv guigira mbe vuzvugiri.’ ” Zisas wom khaŋ mbe nzuai, “Gu tɨvir vhuuiaŋ mbui gumgir kamɨ za zɨgi fhuvara. Gu tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgir kamɨn za zɨgi.” \s Zisas mba thamthagi tɨva nzuai. \r Mak 2.18-22; Ruk 5.33-39 \p \v 14 \x - \xo 9.14: \xo*\xt Ru 18.12\xt*\x*Mba tugen Zon phorga rui gumgi, mbe Zisas han zav kha nzambara ana muuŋgi. “Ram muuŋgi tɨv khare, nza Zon phorga rui gumgi gum Fherasiŋ, nza Fhe Bakɨme phorga nzuav mba thamthagim, ndu phorga rui gumgi, mbe mba thamthagi fhu?” \p \v 15 \x - \xo 9.15: \xo*\xt Zo 3.29\xt*\x*Mbe mba nzambarar Zisas ga muuŋgim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgip, guma the muun rɨgɨ saŋv muunga, ana kɨvntogi, ana mbe phorgɨ kɨrga, mben ndavi simgirie? Fhuvara. Mbe zumgum mba guma ndigɨ ŋgɨgɨrga, ana won kɨvntogi phorga ki fhu. Ana kɨvntogi mba tugen mba thamtharga. \p \v 16 “Guma the fhum shaa fɨga kameŋ ndigap fhava shaara vura thooŋ phorga samgi fhuvara. Ana maaŋ muuŋgirga, mbe zumgum mba fhava shaa ruagirga, ana mba shaa phorga samgi shaa fɨgeŋ ne ŋgɨp bisaŋgip, mba fhava shaa suirav ana ŋgɨrim, mba shaa thooŋ wom sharav guigira kɨvgirga. \v 17 Guma the fhum wain kaman wain rui dama ndera vurar ruigi fhuvara. Mbe maaŋ muuŋgirga, mba dama ndera vur furav, mba wain kam fhura nɨɨn ŋgɨgɨrga, mba dama nder vhɨra mbatɨgirga. Maaŋ muuŋgiap, mbe wain kaman dama ndera kamara rui, mbe maaŋ muuŋgirga, mani vhɨra nzerara kɨrga.” \s Zisas rimgi biptara mbe muuŋgim, ana taagia khavgim, mbiga mbe ana shaa suirav taagia nzerigi. \r Mak 5.22-43; Ruk 8.41-56 \p \v 18 \x - \xo 9.18: \xo*\xt Mk 5.22; Ru 8.41-42\xt*\x*Zisas Zon phorga rui gumgi ga nzuavra kim, mba ŋgu gari guman pana mbe, ana han zav wo thɨpanani phɨrgiap ana nɨman fav khaŋ ana nzuai, “Nan kambik ntigera rimgi. Ndu zɨv won farver ana khɨngirim, ana taagi khavgip kɨrga.” \v 19 Ana maaŋ suaŋgim, Zisas mbaram khavgiap ana phorga vui. Ana vuim, ana phorga rui gumgi, mbe vhɨra ana phorga vui. \p \v 20 \x - \xo 9.20: \xo*\xt Mt 14.36; Mk 5.25; Ru 8.43\xt*\x*Mbe vuim, mba tugen mbiga mbe ki. Mba mbik wo sargori rɨmrɨm anan ki. Mba mbik mba rɨmrɨm anan kim, 12 thɨgi mpari vhɨzgi. Mba mbik zav, Zisas zɨn kɨrar hav, ana sharigi shaar tɨvar suirigi. \v 21 Mba mbik khaŋ wo nzuai, “Gu maaŋ muuŋgip ana shaa tɨvara suirarga, Fhe Bakɨme na muuŋgirim, gu taagi nzerarga.” \v 22 Ana ne suaŋgiap, zav, Zisas shaa tɨvar suirigim, Zisas mbaram dorgap ana garav khaŋ nzuai, “Nan kambik, ndu ndav mbɨrav kɨri. Ndu na khothɨgap, ndu taagia nzerigi.” Mba mbik maaŋ muuŋgiap, ana mba tugera taagia nzerigi. \p \v 23 Zisas maaŋ mba mbiga suaŋgim, ana nzerigim, ana mbaram vov mba ŋgu gari guman pana phenan vugi. Ana vov garim, gumgi gu mbigi nziav ki. Mbe nziav, gumgi shɨfhɨri ga bim, gumgi gu mbigi khɨkhɨm bakɨme mbui. \v 24 \x - \xo 9.24: \xo*\xt Zo 11.11\xt*\x*Mbe maaŋ mbuav kim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Nde khaŋ thav sav wari ŋgɨri. Kha mbiga bisaneŋ rimgi fhuvara, ana kui.” Ana ne nzuaim, mbe ana bungia kɨɨ mbatɨga mbui. \v 25 Mbe ana bungia kim, mbe mba gumgi gu mbigi ga sarigim, mbe kɨrar hegim, Zisas mbaram mba biptara khum ki ŋanen verav, mba biptara harar suirigim, ana khavgia thɨgi. \v 26 Zisas mba bigeŋ muuŋgim, mba bigen kameŋ za mba fhaiŋ ga ruigi. \s Zisas rɨmani mbatɨgi guma phunin kurigim, mani rɨmani taagia nzerigim, ana vhɨra thɨni mpɨrigi guma mben kurigim, ana buni nzuai. \p \v 27 \x - \xo 9.27: \xo*\xt Mt 15.22; 20.29-34\xt*\x*Zisas mba ŋgun kegap mba ŋgu tav khavgia vui. Ana vuim, rɨmani mbatɨgi guma phunini ana zɨn vov, ana kaav nzɨɨv, khaŋ ana nzuai, “Devitan Kam, ndu ŋkan korar muuŋ.” \v 28 Ana vov phena mbe vhen verim, mba rɨmani mbatɨgi gumani vov ana han vui. Mani ana han vuim, Zisas manin nzarigi, “Ŋko na khothɨgi, gu ŋkon rɨmanin muuŋgirim, ni nzerarie?” Ana maaŋ nzuaim, mani ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ahaŋ, Guma Bakɨme, ŋka ndu khothɨgi. Ndu mba bigen muuŋgirga.” \v 29 \x - \xo 9.29: \xo*\xt Mt 8.13\xt*\x*Mani maaŋ suaŋgim, ana wo farver mani rɨmani khɨngiap khaŋ mani ga nzuai, “Ŋko na khothɨgi ne nzuav, kha bigeŋ ŋkon hɨrga.” \v 30 \x - \xo 9.30: \xo*\xt Mt 8.4\xt*\x*Zisas nen mani ga suaŋgim, mani rɨmani taagia nzerigim, mani taagia gari. Mani rɨmani nzerigim, Zisas kama havharar khaŋ mani ga nzuai, “Ŋko shɨshɨgɨp kha ŋkon hɨgi bigeŋ bun harigi guma the suaŋ thari.” \v 31 Zisas mba kamen mani ga suaŋgim, mani vov mba kameŋ zɨn vugi fhu. Mani vov mba kameŋ bun za mba fhain ki gumgi gu mbigi ga nzuav, ana mba manin kurkurav mani ga muuŋgi tɨvar vhuueŋ, mani za ana bun suaŋgi. \p \v 32 \x - \xo 9.32: \xo*\xt Mt 12.22\xt*\x*Mba rɨmani mbatɨgia kegi gumani, mani Zisas thav vugim, gumgi gu mbigi mbari, ŋina mbatɨk vhen ndav kav mbuim, thɨɨni mpɨrav buni nzuai fhuv guma mben kov Zisas han zi. \v 33 \x - \xo 9.33: \xo*\xt Mk 2.12\xt*\x*Mbe ana kov Zisas han zɨgim, Zisas mbaram, ana tɨn mba ŋina mbatɨga vharigim, mba guma thav kama hegap buni nzuai. Zisas mba tɨvar mba guma ga muuŋgim, mba gumgi gu mbigi vhɨrve ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbuav khaŋ nzuai, “Fhum khaŋ muuŋgi bigɨna thueŋ Isrerar hɨgi fhuvara!” \v 34 \x - \xo 9.34: \xo*\xt Mt 10.25; 12.24; Mk 3.22; Ru 11.15\xt*\x*Mbe mba ndɨkndɨga mbuim, mba Fherasiŋ hegap khaŋ nzuai, “Ana ŋiniŋgi mbatɨgir guman panan ŋkasŋkan panan ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharvharigi.” \fig Zisas gumgi vhɨrver kurkurigim, mben rɨmrɨɨ vhɨzgi. (9.32)|src="LB00301C.tif" size="span" loc="1/4 page picture spans both columns" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="9.32"\fig* \ms Zisas ŋaarar wo farasegi gumgi ga ndɨɨv mbe ndi mbai. \s Zisas gumgi gu mbigi kora muuŋgi. \p \v 35 \x - \xo 9.35: \xo*\xt Mt 4.23; Mk 1.39; Ru 4.44\xt*\x*Zisas za mba ŋgui bakɨvi gu ŋgui bisarire ga ruigi. Ana ruav, Fhe Bakɨme buni mbararagi pheni vherir verav, Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvav mbe nzuai. Ana mbe nzuav, Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga buni vhuuiŋra mbe nzuav, vhɨra mbarkɨrga rɨmrɨɨ ki gumgi gu mbigi, ana mben kurkurigim, mbe rɨmrɨɨ vhɨzi. \v 36 \x - \xo 9.36: \xo*\xt Nam 27.17; 1 Kin 22.17; 2 Sto 18.16; Ese 34.5; Sek 10.2; Mt 14.14; Mk 6.34\xt*\x*Ana ruav gumgi gu mbigi vhɨrve garav, ana guigira mbe kora muuŋgi. Ana mbe gari, mbe khaŋ muuŋgi. Mben kɨrɨ tɨvi guigira mbatɨgi, mben kurkurarga guman vhuuŋ the ki fhu. Mbe vuavi ki fhuv sipsivi fara muuŋgi. \v 37 \x - \xo 9.37: \xo*\xt Mk 6.34; Zo 4.35\xt*\x*\x - \xo 9.37: \xo*\xt Ru 10.2\xt*\x*Ana maaŋ muuŋgia gangia thav khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Mba vhɨrve gɨvav mɨnan kim, mba mba ndirga ŋaara gumgi vhɨrkɨvgi fhuvara. \v 38 Maaŋ muuŋgiap, nde mba mɨna namkam Guma Bakɨme phorgɨ suaŋrim, ana ŋaara gumgi ga sararim, mbe ŋgɨp, ana mba fukfugɨp nta ndirga.” \c 10 \s Khe Zisas farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi zɨri khare. \r Mak 3.13-19; Ruk 6.12-16 \p \v 1 \x - \xo 10.1: \xo*\xt Mt 9.35; Mk 3.13-15; 6.7; Ru 9.1\xt*\x*Zisas mba farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi, ana mben kamgim, mbe ana han zi. Mbe ana han zɨrim, ana gumgi gu mbigi tɨn ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharvhararga ŋkasŋkan mben nɨɨŋv, vhɨra mbe tɨn mbarkɨrga rɨmrɨɨ vhɨzɨrga ŋkasŋkan mben nɨɨnga. \p \v 2 Ana mba farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi zɨri khare. Fharigi ne khare, Saimon, ana zɨ mbe khare, Pita, ana ŋguk Andru. Mbevi Zems, Zebedin kam, ana ŋguk Zon. \v 3 Mbevi Firip, gu Bartoromiu, Tomas, Matiu. Matiu mba ŋkɨɨa ndia ruigi guma ma. Zems, ana Arfiusan kam ma, gum Tadius. \v 4 Saimon, mba Zerotan wari ga rɨgi guma Iskariot guma Zudas, ana zumgum Zisasan mba ana farfarga gumgi, ana ana mbe farve khɨngirga. \s Zisas ŋaarar wo farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi ga ndɨɨi. \r Mak 6.7-13; Ruk 9.1-5 \p \v 5 \x - \xo 10.5: \xo*\xt FG 13.46\xt*\x*Zisas wo 12 thɨgi ŋaara gumgi ga sarigim, mbe vuim, ana kha suambarar mbe mbui. “Nde harigi fhaiŋ ŋguir ŋgɨ thari. Nde vhɨra Samarian ŋguir ŋgɨ thari. \v 6 \x - \xo 10.6: \xo*\xt Jer 50.6; Mt 15.24\xt*\x*Nde ŋgɨ Isreriŋ ŋguir ŋgɨri, mben gumgi gu mbigi, mbe sipsivi fara muuŋgiap vuavi hegi fhu, mbe fhura tamtam vov mbar regap wari ki. \v 7 \x - \xo 10.7: \xo*\xt Mt 3.2; 4.17; Ru 10.9-11\xt*\x*\x - \xo 10.7: \xo*\xt Ru 10.4-12\xt*\x*Nde ŋgɨp Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun mbe suaŋv khaŋ mbe suaŋri, ‘Fhe Bakɨme won gumgi gu mbigi ganɨnga tuk han mbarigi.’ \v 8 \x - \xo 10.8: \xo*\xt FG 20.33\xt*\x*Nde ŋgɨp maaŋ mbe suaŋv, nde vhɨra mba rɨɨi gumgi gu mbigi, nde mben kurkurarim, mbe rɨmrɨɨ vhɨzɨri. Nde vhɨra vhɨzi gumgi, nde taagi mbe khavɨri. Nde vhɨra ŋkari gu fari goreri rɨmrɨɨ ki gumgi, nde mbe kurkurari mbe rɨmrɨɨ vhɨra vhɨzɨri. Nde vhɨra ŋiniŋgi mbatɨgi vhen ndav ki gumgi, nde mbe tɨn nta vharvhararim, nta mbe thamthav kɨrar hɨri. Nde kha ndigi bigɨn, nde fhura ana ndigi, ana vhez ki bigɨn fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, nde fhura ana harigi gumgi gu mbigir nɨɨŋri. Nde ana mben nɨɨŋv vheza suaŋv mben kamɨ thari. \p \v 9 \x - \xo 10.9: \xo*\xt Ru 10.4\xt*\x*“Nde vhɨra goran muuŋgi ŋkɨɨa ndiv, sirvar muuŋgi ŋkɨɨa, kapan muuŋgi ŋkɨɨa, nde nta ndigi ŋgɨ thari. \v 10 \x - \xo 10.10: \xo*\xt Nam 18.31; Ru 10.7; 1 Ko 9.14; 1 T 5.18\xt*\x*Nde ŋgɨp, nde vhɨra thar thige rugɨ thari. Nde vhɨra fhava shaar mpugeni ndi thari, nde vhɨra ŋkari shari thaveni sharav, santɨvi sɨgɨma suigɨ thari. Guma ŋaara mbui, mbe mba gu bigir ana nɨɨnga. \p \v 11 “Nde maaŋ muuŋgip, ŋgɨp ŋgu bakɨ the o, ŋgu then ŋgɨgɨp, nde tuituigip mba ŋgun ki gumgi ganɨri. Nde mbe ganɨrim, mba ŋgun guma the nde ndigip, nde ganɨngeŋ vuzvugiri, nde mba gumara phorgɨ kɨri. Nde mba gumara phorgɨ kɨv kɨv, nde mba ŋgu thav harigi ŋgun ŋgɨri. \v 12 \x - \xo 10.12: \xo*\xt Ru 10.5-6\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip ŋgɨp, phena then vhen ŋgirɨp, nde khaŋ mba phena vhen ki gumgi ga suaŋri, ‘Fhe Bakɨme tɨvar vhuun nden muuŋri.’ \v 13 Nde maaŋ mbe suanga, mba phenan ki ntɨɨri, mbe maaŋ muuŋgip, nden ndikndigɨp nde ndigirga, Nde mba suaŋgi kameŋ mbe phorgɨp kɨrga. Mbe maaŋ muuŋgip, nde ndirgeŋ vuzvugi fhu, nde mba suaŋgi kaman vhuueŋ, nde taagip wari wone ndigiri. \v 14 \x - \xo 10.14: \xo*\xt FG 18.6\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip ŋgu then ŋgɨgɨrim, guma the nde ndigip wo phenan ŋgɨgɨrga fhu, mba ŋgun ki gumgi gu mbigi, mbe vhɨra nde nzuai buni mbararagi fhu, nde mba phenan ki ntɨɨri gu mba ŋgu thav ŋgɨr saŋv, nde wo ŋkari vherɨna pɨzgiri. \v 15 \x - \xo 10.15: \xo*\xt Stt 19.24-28; Mt 11.24; Zu 1.7\xt*\x*Gu guigira khar nde nzuai, Fhe Bakɨme kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga tuga bakɨmen, mba ŋgu bakɨmen ki gumgi gu mbigi ndirga simtɨk, ana guigira mba Sodom gu Gomoran kegi gumgi gu mbigi ndirga simtɨgi kambarigi.” \s Mbarkɨrga tɨvi mbatɨgi hɨrga. \r Mak 13.9-13; Ruk 21.12-17 \p \v 16 \x - \xo 10.16: \xo*\xt Ru 10.3; Zo 10.12; FG 20.29; Ro 16.19; 1 Ko 14.20; Ef 5.15\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde mbarara! Gu nde sarigi, nde sipsivi fara muuŋgiap ruaŋruaŋgi feiŋ rɨgar vui. Nde maaŋ muuŋgip, nde tuituigira wari ganɨv, nzerara kɨri. Nde bigɨnan muun saŋv, nde ndɨkndɨga vhuun muuŋgip, nde mba bigɨnan muuŋri. Nde tɨva mbatɨga thuen muungeŋ ndɨkndɨgɨ thari. \v 17 \x - \xo 10.17: \xo*\xt Mt 24.9\xt*\x*\x - \xo 10.17: \xo*\xt Mk 13.9-11; Ru 12.11-12; 21.12-15\xt*\x*Nde kha nuianan ki gumgir rɨvɨri. Mbe nde ndigi ŋgɨp, nde suaŋv wari wo buaadegi gumgi phorgɨv suanga, mbe Fhe Bakɨme buni mbararagi pheni vhen phivɨgan nde kharɨrga. \v 18 \x - \xo 10.18: \xo*\xt FG 25.23; 27.24\xt*\x*Mbe na mbevɨ saŋv nde ndiv wari wo ŋgui gari gumgir pani han ŋgɨp, vhɨra nde ndiv mbe wari won ŋgui vhɨrve gari gumgir pani han ŋgɨrga. Mbe maaŋ muunga, nde Fhe Bakɨme buna vhuueŋ bun mba gumgi bakɨvi ga suaŋv, vhɨra mba harigi fhaiŋ ŋgui gumgi ga suanga. \v 19 \x - \xo 10.19: \xo*\xt Zo 14.26; 1 Ko 2.4\xt*\x*Mbe maaŋ muuŋgip, nde ndigip nde suan saŋv, nde ndigi ŋgegɨrim, nde ndɨkndɨgi vhɨrve muuŋ thari. Nde vhɨra khaŋ suaŋ thari, ‘Nza ram mbui khesharigi buneŋ suaŋrie?’ Fhuvara. Nde mba tugɨra Fhe Bakɨme nduara nde suanga bunen nde suaŋgirim, nde ne suanga. \v 20 Ne khaŋ muuŋgi, nde nduarira mba buneŋ nzuai fhuvara. Nden Ndiar Ŋina Ŋaar, ana nduara nde rugim, nde mbar nzuai. \p \v 21 \x - \xo 10.21: \xo*\xt Mai 7.6; Mt 10.35; 13.12; Ru 21.16\xt*\x*“Mba tugi vigen, guma wo phorge rɨgi nera suaŋv suaŋrim, mbe ana shogirim, ana rɨmɨnga. Ndegi, mbe vhɨra mba tɨvira wari won ŋkaar muunga. Tari mbe panan wari won ndegi gu ndegmborin kegɨp harigi gumgi ga suaŋrim, mbe mbe shogɨrim, mbe vhɨzɨrga. \v 22 \x - \xo 10.22: \xo*\xt Mt 24.9; 24.13; Mk 13.13; Ru 21.17; Zo 15.18-21\xt*\x*Kha nuianan ki gumgi, mbe nde suaŋ ndavi shirga. Mbe nde nzuav ndavi shi, ne khaŋ muuŋgi, na zɨ nden ki. Mbe ne suaŋv nde suaŋ ndavi shirga. Kha bigi hɨrga, guma thɨga havhargip kɨv kɨrim, kha nuian za vhɨzi tuk hɨgi, Fhe Bakɨme taagi mba guma ndigɨrga. \v 23 \x - \xo 10.23: \xo*\xt Mt 16.28\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip, ŋgɨp ŋgu bakɨ then ŋgɨgɨrim, mba ŋgun ki gumgi gu mbigi, mbe tɨvi mbatɨgir nden muuŋrim, nde mba ŋgu bakɨme thav ŋgɨv, harigi ŋgun bakɨmen ŋgegɨri. Gu guigira khar nde nzuai, nde mba Isreriŋ ŋguir za ŋaar vhɨzgirim, Fhe Bakɨmen Guma Guar taagi zirgɨrga tuktɨgi fhuvara. \p \v 24 \x - \xo 10.24: \xo*\xt Ru 6.40; Zo 13.16; 15.20\xt*\x*“Suren ki tar, ana won mparmpare kambarigi fhuvara. Ŋaara guma vhɨra, ana wo gari guma bakɨme kharav vun ki fhuvara. \v 25 \x - \xo 10.25: \xo*\xt Mt 9.34; Mk 3.22; Ru 11.15\xt*\x*Suren ki tar, ana won mparmparera farar muuŋgirga tuktɨgi. Ŋaara guma vhɨra, ana wo gari guma bakɨmera farar muuŋgirga. Mbe Berseburar mba phena namkaman kaai, maaŋ muuŋgiap, nza kaŋgi, mbe guigira zɨri mbatɨgira ana ntɨɨrir kamɨnga.” \s Guma Fhe Bakɨmera rɨvɨri. \r Ruk 12.2-7 \p \v 26 \x - \xo 10.26: \xo*\xt Mk 4.22; Ru 8.17\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Mba tɨvi mbatɨgir nden muun za mbui gumgi, nde mben rɨvɨ thari. Mba vhagia ki bigi, nta kɨrar hegɨrga. Mbe mba zorga nzuai buni, gumgi za nta kaŋgirga. \v 27 Gu maan nde nzuai buni, nde raar nta bun suaŋgiri. Gu khorthooŋ tɨga nde suaŋgi buni, nde kama bakɨmera nta suaŋrim, nta kha pheni shɨri kharav vun ŋgɨrim, kha gumgi gu mbigi za nta mbarararga. \v 28 \x - \xo 10.28: \xo*\xt Ais 8.12-13; Ru 12.4; Ze 4.12; 1 Pi 3.14\xt*\x*Nde fhura nden fhavi shogim, nta vhɨzi gumgir rɨvɨ thari. Mbe nden vhen ki gumgi shogirim, nta rimgirga tuktɨgi fhuvara. Nde Fhe Bakɨmera rɨvɨri. Ana nden vhen ki gumgi gum nden fhavi, ana nta fuv Her ga suegɨrim, nde za mbatɨgirga. \p \v 29 “Nde kaŋgi, kora bisaŋ mpuneni, gumgi kɨma rara bueŋra neni ga vhezgi. Nden Ndia, ana gangana vhuuŋra mba kora neni ga mbui. Ana fhura mba kora thaneŋ ganɨrim, ne rɨv nɨɨeŋ rɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. \v 30 \x - \xo 10.30: \xo*\xt Ru 21.18; FG 27.34\xt*\x*Fhe Bakɨme vhɨra, ana za nden pana rɨgi, ruemgiap, ana za nta kaŋgi. \v 31 \x - \xo 10.31: \xo*\xt Mt 6.26; 12.12\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde rɨvɨ thari. Nde mba korigi bisarire kambarigi.” \s Nza Zisas bɨnan ki ne bun suangen mberɨrga fhu. \r Ruk 12.8-9 \p \v 32 \x - \xo 10.32: \xo*\xt Ru 12.8; Ro 10.9-10; VB 3.5\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai. “Guma khaŋ mba gumgi gu mbigi ga nzuai, ‘Gu ana bɨnan ki.’ Ana maaŋ nzuaim, gu vhɨra na Ndia kha Hevenan ki, gu khaŋ ana suanga, ‘Mbu guma, ana na guma ma.’ \v 33 \x - \xo 10.33: \xo*\xt Mk 8.38; Ru 9.26; 2 T 2.12\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma khaŋ mba gumgi gu mbigi ga suanga, ‘Gu ana bɨnan ki fhu.’ Gu vhɨra na Ndia kha Hevenan ki, gu vhɨra khaŋ ana suanga, ‘Mbu guma, ana na guma fhuvara.’ ” \s Gumgi gu mbigi guigira Zisas vuzvugɨri. \r Ruk 12.51-53; 14.26-27 \p \v 34 \x - \xo 10.34: \xo*\xt Ru 12.49-53\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde khueŋ ndɨkndɨgɨ thari, gu kha nuianan ki ntari, gu za nta vhɨzɨ zav zɨgi. Gu mba ntari vhɨzɨ zav zɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu ntari ga mbui kos ndiga zɨgi. \v 35 \x - \xo 10.35: \xo*\xt Mai 7.6\xt*\x*Gu nde panan wari ga kegɨrga tɨvar kov zɨgi. Guma, ana panan wo ndia ga kegɨrga. Kambik, ana panan wo niamuuŋ ga kegɨrga. Mani ga rɨgi mbigi, mbe panan wari won manin ndegmbori ga kegɨrga. \v 36 \x - \xo 10.36: \xo*\xt Sng 41.9; 55.13\xt*\x*Guma then fek gu tarira, mbe panan ana kegɨrga. \p \v 37 \x - \xo 10.37: \xo*\xt Lo 33.9; Ru 14.26\xt*\x*“Guma guigira won niamuuŋ gu ndiara vuzvugiap, ana pim na vuzvugi fhu, mba guman ana na phorga rui guma kegɨrga tuktɨgi fhu. Guma vhɨra, ana guigira won kam o kambik vuzvugiap, ana pim na vuzvugi fhu. Mba guma, ana na phorga rui guma kegɨrga tuktɨgi fhu. \v 38 \x - \xo 10.38: \xo*\xt Mt 16.24; Mk 8.34; Ru 9.23; 17.33; Zo 12.25\xt*\x*Guma wo rɨmɨnga khanarareŋ phufhurav na zɨn zi fhu, mba guma, ana na phorga rui guma kegɨrga tuktɨgi fhu. \v 39 \x - \xo 10.39: \xo*\xt Mt 16.25; Mk 8.35; Ru 9.24; 17.33; Zo 12.25\xt*\x*Guma won tumara ndɨkndɨgɨp ana muuŋgirim, ana nzera saŋv muunga. Mba guman tum, ana za fhɨrgirɨgɨp vhɨzgirga. Guma maaŋ muuŋgip na ndɨrɨgɨp won tuma fekhɨngirga, mba guma ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga.” \s Guma Zisas Krais zɨn vui gumgir kurarga, mba guma ne suaŋv vheza vhuuŋ ndirga. \r Mak 9.41 \p \v 40 \x - \xo 10.40: \xo*\xt Mk 9.37; Ru 9.48; 10.16; Zo 13.20\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Guma nde ndigap tɨvar vhuun nde mbui, ana na ndigap tɨvar vhuun na mbui. Guma na ndigi, ana vhɨra Fhe Bakɨme ndigi. Ana na sarigi, gu zergi. \v 41 \x - \xo 10.41: \xo*\xt 1 Kin 17.10; 2 Kin 4.8\xt*\x*Guma the maaŋ muuŋgip kha ndɨkndɨgar muunga, ‘Gu Fhe Bakɨme kamthooŋ guma then kurkurarga.’ Ana maaŋ suaŋgip, Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma the ndigip, wo phenan ŋgɨgɨp, ana ganɨv, tɨvar vhuun ana muuŋgirga, Fhe Bakɨme kamthooŋ guma ndi bigir vhuuiŋ, ana mba khesharigi bigir vhuuiŋra ana nɨɨŋgirga. Maaŋ muuŋgip, guma the khueŋ ndɨkndɨgɨrga, ‘Gu tɨvir vhuuiaŋ mbui guma the ndigip, wo phenan ŋgɨgɨp, ana ganɨv, tɨvir vhuuin ana muunga.’ Ana maaŋ suaŋgip, ana mba tɨvir vhuuiaŋ mbui guma ndiga wo phenan tɨgap, ana garav, tɨvar vhuun ana mbui. Mba guma, ana mba tɨvir vhuuiaŋ mbui gumgi ndi bigir vhuuiŋ, ana mba khesharigi bigir vhuuiŋra ndirga. \v 42 \x - \xo 10.42: \xo*\xt Mt 18.5-6; 25.40; Mk 9.41; Hi 6.10\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma the kha ndɨkndɨgar muunga, ‘Gu Zisas phorga rui gumgir kurkurarga.’ Ana maaŋ suaŋgip, ana fhura mbɨn ŋamtɨŋ thigen thaman tɨgɨp fhura khar na phorga rui guma o mbiga then nɨɨŋgirga. Gu guigira khar nde nzuai, mba guman vhez fhura mbar ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. Mba guma ana won vheza ndigɨrga.” \c 11 \ms Zisas, ana the guarara? \s Zon Gumgi Ruai Guma, ana wo phorga rui gumgi ga sarigim, mbe Zisas han vui. \r Ruk 7.18-35 \p \v 1 Zisas mba bunin mba farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi ga nzuav mbe khɨvgia thugap, mba ŋgu thav, ana mba Gariri fhain ki ŋgui bakɨvin vov, Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun gumgi gu mbigi ga nzuav rui. \p \v 2 \x - \xo 11.2: \xo*\xt Mt 14.3\xt*\x*Zon bɨnan kav, ana Krais mbui ŋaari gu bigir kameŋ mbararagiap, ana wo phorga rui gumgi ga sarigim, mbe Zisas han vui. \v 3 \x - \xo 11.3: \xo*\xt Mal 3.1\xt*\x*Ana mbe sarav khaŋ mbe nzuai, “Nde ŋgɨp kha nzambarar Zisasan muuŋgiri, ‘Ndu mba Fhe Bakɨme farasarav sarari zɨr zav mbui gumarame, o nza harigi nen rargɨrie?’ ” \p \v 4 Mbe mba nzambaren ana muuŋgim, Zisas mbaram mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nde ŋgɨp, kha garav mbararagi bigi nde za nta bun Zon ga suaŋgiri. \v 5 Nde khaŋ ana suaŋri, rɨmgi mbatɨgi gumgi, mbe rɨmgi taagia nzerigim, suira mbatɨgi gumgi, mbe suira taagia nzerigim, mbe thiva rui. Mba ŋkari gu fari goreri rɨmrɨɨ ki gumgi, mbe fhavi taagia nzerigim, mba khuari ŋangi gumgi, mbe taagia buni mbararagi. Mba vhɨzi gumgi, mbe taagia khavim, mba bigi sosuagi gumgi, mbe Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ mbararagi. \v 6 \x - \xo 11.6: \xo*\xt Mt 13.57; 26.31\xt*\x*Na gangiap, na khothɨgap thɨga havhargi gumgi, mbe ndikndigɨri.” \p \v 7 \x - \xo 11.7: \xo*\xt Mt 3.5\xt*\x*Zisas maaŋ mba Zon phorga rui gumgi ga suaŋgim, mbe taagia vegim, ana Zon ga nzuav mba gumgi gu mbigi ga nzuai, “Nde thagɨna bigɨna ganɨ zav mba gumgi ki fhuv ŋanen vegi? Nde bɨɨŋbɨɨŋ vuruna the rɨgim, nde ana ganɨ zav vegire? Fhuvara. \v 8 Ee, nde thagɨna ganɨ zav vegi? Ee, nde shagi vhuuiŋ guarira shargi guma the ganɨ zav vegire? Fhuvara. Mba shagi vhuuiŋ guarira shari gumgi, mbe ŋgui vhɨrve gari gumgir pani phenin ki. \v 9 \x - \xo 11.9: \xo*\xt Ru 1.76\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde thaŋ nzuav wari vegi? Ee, nde Fhe Bakɨme kamthooŋ guma the ganɨ zav wari vegire? Ahaŋ, ara. Gu guigira nde nzuai, mba Fhe Bakɨme kamthooŋ guma, ana guigira mba harigi Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi, ana guigira mbe kambarigi. \v 10 \x - \xo 11.10: \xo*\xt Mal 3.1; Mk 1.2; Zo 3.28\xt*\x*Mba gumara, Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gap ana nzuav khaŋ suaŋgi, ‘Nde mbarara! Gu wo buni vhuuiŋ bun suanga guma the sararim, ana fhara ndu nɨman tɨgɨ ŋgɨrga. Ana ŋgɨp ndu suaŋv tuavar muunga!’ \v 11 Gu guigira nde nzuai, Zon Gumgi Ruai Guma, ana guigara kha nuianan hegi gumgi kambarigi. Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki. Mbe phorga ki guma the, ana zɨ ki fhu, ana Zon Gumgi Ruai Guma kambarigi. \p \v 12 \x - \xo 11.12: \xo*\xt Ru 16.16\xt*\x*“Ntigem, Zon Gumgi Ruai Guma fhum Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ bun suaŋgi tugen kegap zav, ntigem, ntari ga mbui gumgir ŋkasŋkagi, mbe khaŋ tɨgap ŋkasŋkagiap Fhe Bakɨme piin ki tɨva zɨn vuim, mbe mbarkɨrga simtɨgir mbe ndɨɨi. \v 13 Fhe Bakɨmen kaathoori gumgi gum Moses suaŋgi tɨvi, nta Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga tɨva bun nzuavra kim, Zon Gumgi Ruai Guma zɨgi. \v 14 \x - \xo 11.14: \xo*\xt Mal 4.5; Mt 17.10-13; Mk 9.11-13\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip, mba buni khothɨgɨ saŋv, nde mbararari. Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gap khaŋ nzuai, Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma Iraiza guigira zɨri. Ne Zonra nzuai. \v 15 Guma khuarani kɨv, ana kha buni mbararari. \p \v 16 “Gu ntigem maaŋ muuŋgip, kha tugen ki gumgi gu mbigi mbui tɨvi ga suan saŋv, gu mbe vhunama sɨv ram mbui khesharigi buni suaŋrie? Mbe mba tarire fara muuŋgiap, mbe mba phogi ga vhui ŋanin kav, harigi tarir kaav khaŋ mbe nzuai, \v 17 ‘Nza nde hɨr zav shɨfhɨri ga bim, nde hi fhu. Nza vhɨra nde nzir zav, nza ndaim, nde kora mbuav nzi fhu.’ ” \v 18 \x - \xo 11.18: \xo*\xt Mt 3.4\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Zon Gumgi Ruai Guma zɨgap, ana mba kɨvgi fhu, ana vhɨra wain pi fhu. Ana mba tɨva mbuim, mbe khaŋ ana nzuai, ‘Ŋina mbatɨk ana vhen ki.’ \v 19 \x - \xo 11.19: \xo*\xt Mt 9.10-14; Ru 7.35\xt*\x*Mbe maaŋ ana nzuaim, Fhe Bakɨmen Guma Guar zɨgap, ana mba pav, mbɨ pim, mbe khaŋ ana nzuai, ‘Nde ana ganɨ. Ana mba kɨvgia pav, wain kɨvgia pi guma ma. Ana maaŋ mbuav ŋkɨɨa ndia rui gumgi, ana khurkhuman mbe khuuv, vhɨra tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi, ana vhɨra khurkhuman mbe khuui.’ Mbe maaŋ ana nzuai, ana Fhe Bakɨme ŋaara mbuim, mba ŋaar, mbe ana garim, ana ndɨkndɨk, ana guigira bigɨna guar ma.” \s Zisas mba ndav dorgi fhuv gumgi, ana guigira mben kora muuŋgi. \r Ruk 10.13-15 \p \v 20 Zisas maaŋ mbua ruav ŋgui bakɨvi mbarir, ana mirikori vhɨrve ga muuŋgi, mba ŋgui bakɨvin ki gumgi, mbe ndavi domdorgi fhu. Maaŋ muuŋgiap, mba tugar Zisas mba ŋgui bakɨvin ki gumgi gu mbigi ga vhegi. \v 21 \x - \xo 11.21: \xo*\xt Ais 23.1-18; Ese 26.1–28.26; Jol 3.4-8; Amo 1.9-10; Jna 3.6; Sek 9.2-4\xt*\x*Ana mbe vhegap khaŋ mbe nzuai, “Nde Korasin ŋgu bakɨmen ki gumgi gu mbigi, gu guigira nden kora muuŋgi. Nde Betsaida ŋgu bakɨmen ki gumgi gu mbigi vhɨra, gu guigira nden kora muuŋgi. Maaŋ muuŋgiap, guma the Taia gu Saidonan vugap, gu kha nden rɨgar kav mirikori ga muuŋgi fara muuŋgia kake, mba Taia gu Saidonan ki gumgi gu mbigi, mbe fhum ndavi domdorgiap wari wo muuŋgi tɨvi mbatɨgi kora muuŋgiap, shagi gori shargiap, vherɨna ruagiap, piigiap kae. \v 22 Maaŋ muuŋgiap, gu nde nzuai, Fhe Bakɨme za kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suan zav sarigi tugar, nde ndirga simtɨgi, nta guigira Taia gu Saidonan ki gumgi gu mbigi ndirga simtɨgi kambararga. \v 23 \x - \xo 11.23: \xo*\xt Stt 19.24-28; Ais 14.13-15\xt*\x*Nde Kaperneaman ki ntɨɨri, nde ndɨkndɨgɨ, mbe guigira nde zɨri vun fegɨp Hevenan ndarga thi? Zakɨra fhuvara! Mbe za nde mbevarim, nde za ŋgirɨp, mba vhɨzgi gumgi ki ŋgu kambarav, mbar ŋgirgɨrga. Guma the maaŋ muuŋgip ŋgɨp Sodom ŋgun gu kha nde han kav muuŋgi mirikori fara muuŋgi mirikori tharir muuŋgirga, Sodom ŋgu, ana kɨrga. \v 24 \x - \xo 11.24: \xo*\xt Mt 10.15; Ru 10.12\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, gu nde nzuai, Fhe Bakɨme kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga tugar, nden hɨrga simtɨgi nta guigira Sodomin hɨrga simtɨgi kambararga.” \s Nde na han zɨv vhuksu. \r Ruk 10.21-22 \p \v 25 \x - \xo 11.25: \xo*\xt 1 Ko 1.26-29\xt*\x*Zisas mba tugen mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Fhe, ndu Heven gu nuiana gari guma bakɨme ma. Gu khueŋ nzuav ndun ndikndigi. Ndu kha bigir bigi kaŋgiap ndɨkndɨgi vhuuiŋ ki gumgi, ndu ntan mbe vhagiap, ntan bigi kaŋgi fhup gumgi, ndu ntan mbe khɨvigi. \v 26 Ahaŋ, Fhe, ndu wo vuzvugara zɨn vov mba tɨva muuŋgi.” \v 27 \x - \xo 11.27: \xo*\xt Mt 28.18; Zo 1.18; 3.35; 10.15; 17.2; Fi 2.9\xt*\x*Zisas mba buni nzua vov khaŋ nzuai, “Nan Ndia, ana za mba bigir na farve khɨngi. Guma the, ana Kama kaŋgi fhuvara. Ana Ndia nduara, ana kaŋgi. Ndia vhɨra, guma the ana kaŋgi fhuvara. Kam nduara ana kaŋgiap, Kam nduara, ana mba khɨvigi gumgi, mbera ana Ndia kaŋgi. \p \v 28 \x - \xo 11.28: \xo*\xt Jer 31.25\xt*\x*“Nde ntigem guigira ŋaara mbatɨga mbuav simtɨgi baikɨvi ndi gumgi, nde na han zɨrim, gu vhuksur nden nɨɨnga. \v 29 \x - \xo 11.29: \xo*\xt Jer 6.16; Sek 9.9; Zo 13.15; Fi 2.5; 1 Zo 2.6\xt*\x*Nde na han zɨv, na kaŋgip, na buni zɨn ŋgɨp, na piin kɨri. Gu nde ganɨnga. Nde na kaŋgiri, gu khaŋ mbui. Gu mbarara gumgi garav, tɨvar vhuuŋra mbe mbuav, gu vhɨra wo zɨ ndiv vun fi fhu. Gu guigira wo mbevi. Maaŋ muuŋgiap, bigi thari simtɨgir nden nɨɨŋgirga fhu, nde vhuksurga. \v 30 \x - \xo 11.30: \xo*\xt 1 Zo 5.3\xt*\x*Gu nde nzuai kameŋ nden kurarga, ne pim simtɨgar nde nɨɨnga fhu.” \c 12 \s Zisas Sabatar ŋaara thɨvi ne nzuai. \r Mak 2.23-28; Ruk 6.1-5 \p \v 1 \x - \xo 12.1: \xo*\xt Lo 23.25; Mk 2.23-28; Ru 6.1-5\xt*\x*Zumgum Sabat raa mben Zisas wit mɨni mbave shɨrav vui. Ana vuim, ana phorga rui gumgi ana phorga vov, mbe thihegap, mba wit vhɨgi mbari korav nta pav vui. \v 2 \x - \xo 12.2: \xo*\xt Kis 20.10; Mt 12.10; Ru 13.14; Zo 5.10; 7.23\xt*\x*Mbe nta pav vuim, mba Fherasiŋ mbari mbe gangiap khaŋ Zisas ga nzuai, “Ndu khar ganɨ. Ndu phorga rui gumgi, mbe Sabatar muungeŋ thɨvigi tɨv, mbe ne mbui.” \v 3 \x - \xo 12.3: \xo*\xt Wkp 24.9; 1 Sml 21.1-6\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Ee, nde mba Devit fhum muuŋgi bigeŋ mbe ne khergim, ne ki, nde ne gangi fhuv thi? Devit fhum, won kɨvntogi kov, mbe thihegap muuŋgi. \v 4 Devit mbaram vov Fhe Bakɨme Phena vhen vergap, mbe Fhe Bakɨme nɨma ndarigi vikntuu, ana nta pav, vhɨra won kɨvntogi kua mbegi. Mba vikntuu harigi gumgi mbɨrgeŋ thɨvigi vikntuu ma. Mba vikntuu Fhe Bakɨme rotu gari gumgi nduarira pi vikntuu ma. \v 5 \x - \xo 12.5: \xo*\xt Nam 28.9-10\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde vhɨra mba Moses Fhe Bakɨme ana suaŋgi tɨvi ki gap, nde vhɨra ana gangi fhuv thi? Mba tɨvi khaŋ suaŋgi, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgi, mbe Sabatar ŋgarɨri. Mbe mba tɨva mbuav, mbe Sabat tɨva khiŋgia thɨgi, mbe ne mbuav, mbe ne nzuav simtɨga ndi fhu. \v 6 \x - \xo 12.6: \xo*\xt Mt 12.41-42; Ru 11.31-32\xt*\x*Gu nde nzuai, ntige khar ki bigɨn, ana guigira Fhe Bakɨme Phena kambarigi. \v 7 \x - \xo 12.7: \xo*\xt Hos 6.6; Mt 9.13\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip, tuituigip Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ana buni vhuuiŋ nɨɨŋge kaŋgirga, nde tuituigip mba bigi kaŋgirga, ‘Gu nde fhura Fhe Bakɨme nzuav shama mbui shaa, gu nta vuzvugi fhu. Gu vuzvugi, nde tɨvir vhuuin harigi gumgi gu mbigir muuŋgiri.’ Nde maaŋ muuŋv, nde fhura simtɨgar simtɨk ki fhuv gumgi gu mbigir nɨɨnga fhu. \v 8 Ne khaŋ muuŋgi, Fhe Bakɨme Guma Guar, ana Sabat gari Guma Bakɨme ma.” \s Zisas Sabatar hareŋ mbatɨgi guma mben kurigim, ana hareŋ taagia nzerigi. \r Mak 3.1-6; Ruk 6.6-11 \p \v 9 Zisas mba bunin mbe suaŋgia thugap, ana mba ŋaneŋ thav vov, mbe Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ mbararagi phena vhen vergi. \v 10 \x - \xo 12.10: \xo*\xt Ru 14.3\xt*\x*Mba phena vhen hareŋ rimgi guma mbe ki. Mba tugen, gumgi mbari Zisas ga suaŋv suan zav tuavi ndi garav ki. Mbe maaŋ muuŋgiap, kha nzambaran ana muuŋgi, “Ndu Sabatar kha rɨɨi guman kurarga ne, ne Sabatar tɨva khiŋgia thɨgi o, fhu?” \v 11 \x - \xo 12.11: \xo*\xt Kis 23.4-5; Lo 22.4; Ru 14.5\xt*\x*Mbe mba nzambaran Zisas ga muuŋgim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgip, nde rɨgar guma the, ana sipsip the Sabatar mbok thɨgɨrga, nde kaŋgi, mba guma ana Sabatar wo sipsip suirav ana sigirga. \v 12 Nde khueŋ kaŋgi, guma ana guigira sipsip kambarigi. Maaŋ muuŋgiap, nza Sabatar tɨvar vhuuaŋ mbui ne, ne Sabatar tɨva khiŋgi fhuvara.” \v 13 Ana maaŋ mbe suaŋgia thugap khaŋ mba hareŋ rimgi guma ga nzuai, “Ndu wo hareŋ ndegɨ.” Ana maaŋ nzuaim, mba guma wo hareŋ ndegim, ana hareŋ taagia nzerigi. Mba hareŋ nzerav, mba harigi hara vhuueŋra fara muuŋgi. \v 14 \x - \xo 12.14: \xo*\xt Mt 26.4; 27.1; Mk 3.6; Ru 6.11; Zo 7.1; 7.19; 11.53\xt*\x*Zisas ana kurigim, mba Fherasiŋ ne nzuav mba phena thav kɨrar hegap, wari fugap, Zisas shogirim, ana rimgirga tuavi ndi gari. \s Zisas, ana Fhe Bakɨmen ŋaara Guma Guar ma. \p \v 15 \x - \xo 12.15: \xo*\xt Mk 3.7-10\xt*\x*Zisas mba Fherasiŋ ana muun za mbui bigeŋ, ana ne kaŋgi. Ana maaŋ muuŋgiap, mba ŋgu thav vugi. Ana vuim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana zɨn vui. Mbe ana zɨn vuim, ana rɨɨi gumgi gu mbigir vhɨrve, ana mben kurkurav mbe mbuim, mben rɨmrɨɨ vhɨzgi. \v 16 \x - \xo 12.16: \xo*\xt Mt 8.4; Mk 3.12\xt*\x*Zisas mben kurkurav, kama havharan wo bun harigi ntɨɨri ga suangen mbe thɨvigi. \v 17 Zisas mba tɨvar mbe mbui, ne guigira mba Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma Aisaia suaŋgi kameŋra zɨn vugi. Aisaia fhum khaŋ suaŋgi, \v 18 \x - \xo 12.18: \xo*\xt Ais 42.1-4; Mt 3.17; 17.5\xt*\x*“Khe nan ŋaara guma ma. Gu nduara ana farasarigi. Gu guigira ana vuzvugiap, nan ndava vhee guigira ana ndikndigi. Gu won Ŋina Ŋaarar ana nɨɨŋgirga. Ana harigi fhain ki gumgi gu mbigi, gu tɨvar vhuun mben muuŋv, taagi mbe ndirga ne bun mbe suanga. \v 19 Ana ntarar muuŋv kama bakɨmen fhura suanga fhuvara. Kha gumgi gu mbigi, mbe ana mbarararim, ana fhura tuavi rɨksɨgivigen kɨv buni suaŋgirga fhu. \v 20 Ne khaŋ muuŋgi, vurun mbɨrav phɨrɨ za mbuim, ana za ana phɨrgirga tuktɨgi fhuvara. Ana vhɨra tuituigiap shi fhuv ram, ana ana ŋguigirga fhu. Ana ŋgarɨv kɨv, ana guigira tɨvar vhuuŋ guarara ndi kɨra khɨngirga. \v 21 Ana maaŋ muunga mba harigi fhain ki gumgi gu mbigi, mbe ana khothɨgɨp ana rargɨ kɨrim, ana taagi mbe ndirga.” \s Mbe khaŋ nzuai, “Bersebur Zisas phorga ŋgari.” \r Mak 3.20-30; Ruk 11.14-23; 12.10 \p \v 22 \x - \xo 12.22: \xo*\xt Mt 9.32-33\xt*\x*Mba tugen, gumgi mbari, mbe ŋina mbatɨk vhen ndagi guma mbe ndigap ana han zi. Mba guma, ana rɨmani mbatɨgiap, vhɨra thɨni mpɨrav buni nzuai fhu. Mbe ana kov Zisas han zɨgim, Zisas ana kurigim, ana buni nzuav, vhɨra ana rɨmani nzerigim, ana gari. \v 23 Zisas maaŋ mba guma ga muuŋgim, mba gumgi gu mbigi ne gangiap, ŋgava mbatɨga muuŋgiap khaŋ nzuai, “Ana Devitan kam fhuve?” \v 24 \x - \xo 12.24: \xo*\xt Mt 9.34; 10.25; Mk 3.22; Ru 11.15\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, mba Fherasiŋ mba bigeŋ mbararagiap, mbe khaŋ ana nzuai, “Mba guma, ana Bersebur ŋkasŋkan panan mba ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharvharigi. Bersebur ana ŋiniŋgi mbatɨgir guman pan ma.” \p \v 25 \x - \xo 12.25: \xo*\xt Mt 9.4; Zo 2.25; VB 2.23\xt*\x*Mbe mba suambarar Zisas ga mbuim, ana mbe ndɨkndɨgi kaŋgiap, khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgip, ŋgu bakɨ the rɨgɨra wari shɨrav wari shogɨrga, mba ŋgu bakɨme guigira mbatɨgirga. Maaŋ muuŋgip, vhɨra ŋgu bakɨ the o, phena bavira ki ntɨɨri, mbe rɨgɨra wari shɨrav wari shogɨrga, mba ŋgu bakɨme gum phen mbara muuŋgip za mbatɨgirga. \v 26 Mba khesharigi tɨvara, Satan taagip wora vharvhararga, ana ntɨɨri mbe rɨgɨra wari shararga. \v 27 Maaŋ muuŋgip, Bersebur guigira nan kurkurarga, gu kha ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharvhararga. Maaŋ muuŋgi, the nde ntɨɨrir kurkurigim, mbe ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharvharigi? Nde ntɨɨri, mbe nduarira nde suanga, nde buni, nta guigira nzerigi fhuvara. \v 28 \x - \xo 12.28: \xo*\xt Dan 2.44; 7.14; Ru 1.33; 17.20-21; FG 10.38; 1 Zo 3.8\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar nan kurkurigim, gu ŋiniŋgi mbatɨgi ga vharvharigi, nde kaŋgiri, Fhe Bakɨme nde garim, nde ana piin ki tɨv nden hɨgi. \p \v 29 \x - \xo 12.29: \xo*\xt Ais 49.24; Ru 11.21-23; 1 Zo 4.4\xt*\x*“Guma the ram muuŋgip, guma ŋkasŋka the phena vhen ŋgirgɨp, ana phena vhen ki bigi kɨmgirie? Ana maaŋ muun saŋv, ana fharav mpiiŋ havhara ndigip, mba guma kegɨp, ana ndi khɨngirga. Ana maaŋ muuŋgip, ana za mba guma phenan ki bigi ndirga. \p \v 30 \x - \xo 12.30: \xo*\xt Mk 9.40; Ru 9.50; 11.23\xt*\x*“Guma nan kɨvntok fhuv, ana panan na ki. Guma nan kurav, kha gumgi gu mbigi fugfugi fhu, ana mbe zɨtɨgim, mbe rav tamtam vui. \p \v 31 \x - \xo 12.31: \xo*\xt Mk 3.28-29; Ru 12.10; FG 7.51; 1 T 1.13; Hi 6.4-6; 10.26; 1 Zo 5.16\xt*\x*“Maaŋ muuŋgiap, gu nde nzuai, Fhe Bakɨme gumgi gu mbigi mbui tɨvi mbatɨgi gum mbe Fhe Bakɨme nzuai buni mbatɨgi, ana za nta vhɨzgirga. Maaŋ muuŋgip, guma the buna mbatɨga thuen Fhe Bakɨme Ŋina Ŋaara suaŋgirga, mba buna mbatɨgeŋ, Fhe Bakɨme ne vhɨzgirga fhu. \v 32 \x - \xo 12.32: \xo*\xt Mt 11.19; Ru 12.10; Zo 7.12; 7.52; 1 T 1.13\xt*\x*Guma maaŋ muuŋgip, buna mbatɨga thuen Fhe Bakɨmen Guma Guara suaŋgirga, Fhe Bakɨme mba guma buneŋ, ana ne vhɨzgirga. Guma buna mbatɨgen ana Ŋina Ŋaara suaŋgirga, mba guma, Fhe Bakɨme, ana ana Ŋina Ŋaara suaŋgi buna mbatɨgeŋ, ana ntige ne vhɨzgirga fhu, ana zumgum vhɨra ne vhɨzgirga fhu.” \s Kha mbatɨk, ana vhɨgi mbatɨgi mbai. \r Ruk 6.43-45 \p \v 33 \x - \xo 12.33: \xo*\xt Mt 7.16-20; Ru 6.44\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgip, khan vhuuŋ, ana vhɨgi vhuuiŋ mbai. Maaŋ muuŋgip, kha mbatɨk, ana vhɨgi vhɨra mbatɨgi. Gumgi khira vhɨgi gangiap, mbe khaŋ nzuai, ana khan vhuuŋ ma o, ana kha mbatɨk ma. \v 34 \x - \xo 12.34: \xo*\xt Mt 3.7; 15.18; 23.22; Ru 3.7; 6.45\xt*\x*Nde gumgi mbatɨgi, nde kurigi mbatɨgi fara muuŋgi. Nde ram muuŋgip buni vhuuiŋ suaŋrie? Nde wari wo ndavi vheri givav ki buni, nde ntara nzuai. Guma, ana wo ndava vhen givav ki ndɨkndɨgi, ana nta nzuai. \v 35 Guman vhuuŋ, ana ndɨkndɨgi vhuuiŋ givav ana ndava vhen ki. Ana maaŋ muuŋgiap tɨvar vhuuaŋ mbui. Guma mbatɨk, ana ndɨkndɨgi mbatɨgi ana ndava vhen givav ki. Ana maaŋ muuŋgiap, ana tɨvi mbatɨgi ga mbui. \p \v 36 “Gu nde nzuai, mba Fhe Bakɨme za kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga tuga sarigi. Ana mba tugar, ana mba gumgi gu mbigi suaŋgi buni mbatɨgi ga ndɨkndɨgɨp mbe suanga. \v 37 Ndu nzuai bunira, Fhe Bakɨme khaŋ ndu suanga, ‘Ndu tɨvar vhuuaŋ mbui guma ma.’ Ndu nzuai bunira Fhe Bakɨme khaŋ ndu suanga, ‘Ndu guma mbatɨk ma.’ ” \s Gumgi mbari, mbe mirikori muun zav Zisasan nzai. \r Mak 8.11-12; Ruk 11.29-32 \p \v 38 \x - \xo 12.38: \xo*\xt Mt 16.1; Mk 8.11; Ru 11.16; Zo 6.30; 1 Ko 1.22\xt*\x*Mba tugen Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi mbari gum Fherasiŋ gumgi mbari khaŋ Zisas ga nzuai, “Guman Rum, ndu Fhe Bakɨme nduara mbui bigɨna bakɨ thueŋ muuŋgirim, nza gangip kaŋgirga, ndu Fhe Bakɨmen ŋaara mbui.” \p \v 39 \x - \xo 12.39: \xo*\xt Mt 16.4; Mk 8.12; Ru 11.29-32\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Ntige kha tugen ki gumgi gu mbigi, mbe gumgi gu mbigi mbatɨgi ma. Mbe mirikor the gangirga tuktɨgi fhuvara. Mbe za mirikor mbe gangi. Mba mirikor Fhe Bakɨme kamthooŋ guma Zona ne muuŋgi. \v 40 Zona raa phuni khegene, maaŋ phuni khegenen mba mbɨgama bakɨme ndava vhen kegi. Mba tɨvara Fhe Bakɨme Guma Guar, ana vhɨra raa phuni khegene maaŋ phuni khegenen kha nuiana vhen kegɨrga. \v 41 \x - \xo 12.41: \xo*\xt Jna 3.5\xt*\x*Fhe Bakɨme zumgum kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga tuga sarigi. Ana zumgum mbe suanga tugar, mba fhum Ninivan kegi gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨme nɨman thivgip, mbe kha tugen kegi gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi bun suanga. Mba Ninivan ki gumgi, mbe khaŋ muuŋgi. Mbe Zona vov Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ bun mbe nzuaim, mbe ndavi dorgi. Nde ntigem guma mbe nde rɨgar ki, mba guma, ana guigira Zona kambarigi. \v 42 \x - \xo 12.42: \xo*\xt 1 Kin 10.1-10; 2 Sto 9.1-12; Mt 12.6\xt*\x*Fhe Bakɨme mba tugen kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga, mba tugen saut fhain ki kuin, ana vhɨra hɨp Fhe Bakɨme nima thɨgɨp, ntige kha tugen ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi bun suanga. Ne khaŋ muuŋgi, mba kuin ana za kha nuian vhɨzi tɨva guarara ki kuin ma. Ana Soromon won ndɨkndɨgi vhuuiŋ bun suaŋrim, ana nta mbarara zav zɨgi. Ntigem, khar ki guma mbe, ana guigira Soromon kambarigi.” \s Ŋina mbatɨk taagia zɨgi. \r Ruk 11.24-26 \p \v 43 \x - \xo 12.43: \xo*\xt Jop 1.7; Ru 11.24; 1 Pi 5.8\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Ŋina mbatɨk guma mbe thav kɨrar hɨgap, vov ana gumgi ki fhu ŋanen vov, vhuksurga ŋani ndi gari. Ana maaŋ ganɨnga, ana ŋana vhuuŋ thueŋ gangi fhu. \v 44 Ana maaŋ ganɨvra thav, ana taagi khaŋ suanga, ‘Gu taagi ŋgɨp, fhum wo kegi phenara kɨrga.’ Ana maaŋ suaŋgip, ana taagi zɨp, mba fhum kegi phena ganɨrim, mbe ana bigap, ana sɨɨŋgi. Bigi thari ana vhen ki fhuvara. \v 45 \x - \xo 12.45: \xo*\xt Hi 6.4; 2 Pi 2.20-22\xt*\x*Ana ana gangip, taagi ŋgɨp, harigi harathɨgi ŋiniŋgi mbatɨgi, mbe guigira ana kambarav tɨvi mbatɨgi ga mbui ntɨɨri ma, ana mben kuv zɨrga. Ana mbe kuv zɨv, mbe mba phena vhen ŋgirgɨp, mba phena vhen kɨrga. Mba guma, ana fharav maneŋ mbatɨgia kegi, ana ntigem, ana guigira za mbatɨgirga. Kha khesharigi tɨvara kha nuianan ki gumgi gu mbigi mbatɨgir hɨrga.” \s Theiŋ Zisasan niamuuŋ gu ŋgugi? \r Mak 3.31-35; Ruk 8.19-21 \p \v 46 \x - \xo 12.46: \xo*\xt Mt 13.55; Mk 3.31; Zo 2.12; FG 1.14\xt*\x*Zisas mba bunin mba gumgi gu mbigi vhɨrve ga nzuavra kim, ana niamuuŋ gum ana ŋgugi, mbe zav ana mba vhen ki phena thɨma thivi. Mbe ana suan za zegi. \v 47 Mbe zegim, guma mbe khaŋ Zisas ga nzuai, “Ndu mbarara! Ndun niamuuŋ gum ŋgugi, mbe ndu suan zav zegap kɨrar mbur ki.” \v 48 Mba guma maaŋ Zisas ga nzuaim, Zisas ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Theiŋ nan niamuuŋ, gu theiŋ nan ŋgugi?” \v 49 Ana nen ana nzuav, wo phorga rui gumgi gu mbigi farasarav khaŋ ana nzuai, “Ndu na niamuuŋ gu ntogi ganɨ. \v 50 \x - \xo 12.50: \xo*\xt Zo 15.14; Ro 8.29; Ga 5.6; 6.15; Kor 3.11; Hi 2.11\xt*\x*Ne khaŋ muuŋgi, na Ndia kha Hevenan ki, guma o mbik ana nzuai vuzvugi zɨn vui, mba guma gu mbik nan ŋguk, gu bip gum, nan niamuuŋ ma.” \c 13 \s Zisas buna mueŋ vhunama sav, guma wit vhɨgi ndi mɨna fui ne nzuai. \r Mak 4.1-9; Ruk 8.4-8 \p \v 1 Zisas mba raara mba phena thav kɨrar hɨgap, vov Gariri mbɨ gaar vugap, Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvɨr zav perav ki. \v 2 \x - \xo 13.2: \xo*\xt Ru 5.1-3\xt*\x*Ana Gariri mbɨ gaar kim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana han zi. Gumgi gu mbigi vhɨrve ana han zim, ana thav, fega kema mben mbarav ana peregim, mba gumgi gu mbigi, mbe ana han thɨva thivgi. \v 3 Mba gumgi gu mbigi ana han thivgim, Zisas Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ vhɨrve mbe nzuav, ana vhunaa ga si bunira mbe nzuai. Ana khaŋ mbe nzuai, “Nde mbarara! Guma mbe vov wit vhɨgi ndi mɨna fui. \v 4 Ana nta ndi fuim, vhɨgi mbari tuav ga regim, korgi zav nta mbegi. \v 5 Mbari rav, ŋkɨɨa ki nuianeŋ ga regi, mba nuianeŋ nuiana vhuuŋ ki fhuvara, ŋkɨɨra nen ki. Mba nuiana bisaneŋ tɨra ki. Maaŋ muuŋgiap, mba wit vhɨgi regap, vhemkora thooŋgi. \v 6 Nta thooŋgim, ra ndav nta shɨgim, nta thɨri khɨnan vergi fhu. Nta maaŋ muuŋgiap nzɨɨv, za shɨɨŋgiap, za vhɨzgi. \v 7 Ana nta ndi fuim, vhɨgi mbari, nta tari ki karɨgi ki nuianeŋ ga regi. Nta regap thooŋgim, mba tari ki karɨgi, nta kav nta zɨrgi. \v 8 Ana nta ndi fuim, mbari rav nuianan vhuueŋ ga regap, mba tegi. Nta mba tav, mbari 100 vhɨgi mbai, mbari 60 vhɨgi mbai, mbari 30 vhɨgi mbarigi. \v 9 Guma khuarani kɨv kha buni mbararari.” \fig Guma mbe vov wit vhɨgi ndi mɨna fui. (13.3)|src="HK00099C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="13.3"\fig* \s Zisas ram muuŋgi ndɨkndɨk kav, ana vhunaa ga sui bunin mbe nzuai. \r Mak 4.10-12; Ruk 8.9-10 \p \v 10 Zisas mba buni vhunaa ga sav mbe suaŋgim, zumgum Zisas farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi ana han zav kha nzambarar ana muuŋgi. Mbe khaŋ ana nzuai, “Ndu thaŋ nzuav vhunaa ga si bunin kha gumgi gu mbigi ga nzuai?” \v 11 Mbe ne nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme fhura nde garim, nde ana wo gumgi gu mbigi ana piin kɨv muunga tɨvi nɨɨŋge, ana nta vhagi. Ana fhura nde garim, nde nta kaŋgi. Ana ntan mbu gumgi gu mbigi vhagi. \v 12 \x - \xo 13.12: \xo*\xt Mt 25.29; Mk 4.25; Ru 8.18; 19.26\xt*\x*Khueŋ guigira, guma Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga tɨva kaŋgi, Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨnga bigi vhɨrve phorgɨp ana khɨvarga, ana guigira kaŋgirga. Guma ana Fhe Bakɨme won gumgi gu mbigi ganɨnga, mbe ana piin kɨrga tɨva kaŋgi fhu, ana mba kaŋgi ndɨkndɨga bisaneŋ, ana ana tɨn ne ndigirga. \v 13 \x - \xo 13.13: \xo*\xt Lo 29.4\xt*\x*Gu mba tɨvi nɨɨŋgera nzuav, gu vhunaa ga si bunin mbe phorga nzuai. Mbe rɨmgi kav, mbe gari, mbe bigɨn the gangirga fhu. Mbe khuari kav bigi mbararagi, mbe mba bigi mbararav bigɨn kaŋgirga fhuvara. \v 14 \x - \xo 13.14: \xo*\xt Mk 4.12; Zo 12.40; FG 28.26-27\xt*\x*\x - \xo 13.14: \xo*\xt Ais 6.9-10\xt*\x*Fhe Bakɨme kamthooŋ guma Aisaia mba gumgi gu mbigi muunga tɨvi, ana fhum nta bun suaŋgi. Ana mba suaŋgi buni, nta ntigem mbara muuŋgiap hɨgi. Ana fhum khaŋ suaŋgi, ‘Mbe zazera mba buni mbarararga, mbe nta ndɨriveŋ kaŋgirga fhu. Mbe vhɨra zazera ganɨnga, mbe bigɨn thueŋ kaŋgirga fhu. \v 15 \x - \xo 13.15: \xo*\xt Hi 5.11\xt*\x*Mba gumgi gu mbigi, mben ndavi havhargi. Mbe khuari ki, mbe buni mbararagi fhu. Mbe vhɨra wari won rɨmgi pɨngi. Mbe rɨmgi taagip ganɨv, mbe mba bigi ganɨv, mbe khuarir nta tɨgɨp, nta mbararav, mbe ndavi vheri mba bigi ndɨriveŋ kaŋgip, mbe ndavi domdorgip, taagip na han zɨrim, gu mbe muuŋgirim, mbe nzera rivgi.’ \p \v 16 \x - \xo 13.16: \xo*\xt Ru 10.23-24; Zo 8.56; Hi 11.13; 1 Pi 1.10-12\xt*\x*“Maaŋ muuŋgip, nde ndikndigɨri. Nden rɨmgi mba bigi garim, nde bigi mbararagi. \v 17 Gu guigira nde nzuai, fhum Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi vhɨrve gum, ana piin kav tɨvar vhuuaŋ mbui gumgir vhɨrve, mbe guigira nde ntige khar gari bigi ganɨngeŋ nzuav vuzvuk bakɨme mben ki. Mbe maaŋ muuŋgi, bigɨna thueŋ gangi fhu. Mbe vhɨra kha nde mbararagi buni, mbe nta mbarararga vuzvuk bakɨme ki. Mbe maaŋ muuŋgi buna thueŋ mbararagi fhu.” \s Wit vhɨgi vhunama dagi buna nɨɨeŋ. \r Mak 4.13-20; Ruk 8.11-15 \p \v 18 Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde ntigem, guma wit vhɨgi ndi mɨna fui ne vhunama si buna nɨɨeŋ mbarara. \v 19 Gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨme piin kɨrga buna vhuueŋ, mbe ne mbararagi. Mbe ne mbararav, mba buna nɨɨeŋ kaŋgi fhuv gumgi gu mbigi, mbe khaŋ muuŋgi. Mbe mba tuav ga regi wit vhɨgi fara muuŋgi. Satan zav, mbe mba Fhe Bakɨme mbe ndavi vherir mpɨrigi buna vhuueŋ ana vhemkora mbe tɨn nta vharigi. \v 20 Mba ŋkɨɨa ki nuianeŋ ga regi wit vhɨgi, nta khaŋ muuŋgi gumgi gu mbigi ma. Mba gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨme buna vhuueŋ mbararagiap, mbe vhemkora nta ndigap, ntan ndikndigi. \v 21 Mba khesharigi wit vhɨgi mbe khaŋ muuŋgi. Mbe thɨri khɨnan vergi fhuvara. Nta maaŋ muuŋgiap tuga tɨvaneŋra kegi. Mba khesharigi gumgi gu mbigi, mbe kim, mbe Fhe Bakɨme buneŋ mbevi buni nzuav simtɨgar mbe ndɨɨim, mba khesharigi gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨme khothɨgi tɨv vhemkora mbatɨgiap vhɨzgi. \v 22 \x - \xo 13.22: \xo*\xt Mt 6.19-34; Ru 12.16-21; 1 T 6.9-10; 6.17\xt*\x*Mba tari ki karɨgi ki nuianeŋ ga regi wit vhɨgi, nta kha khesharigi gumgi gu mbigi ma. Mbe Fhe Bakɨme buna vhuueŋ mbararagi, mbe kha nuianan bigi ga nzuav thagine mbui ndɨkndɨk kɨvgia mben ki. Mbe kha nuianan bigi vhɨrve kɨrgeŋ vuzvugi. Maaŋ muuŋgiap, mba ndɨkndɨgi kɨvgia zav Fhe Bakɨme buna vhuueŋ mbevigim, Fhe Bakɨme buna vhuueŋ mba ti fhu. \v 23 Mba nuiana vhuueŋ ga regi wit vhɨgi, nta khaŋ muuŋgi gumgi gu mbigi ma. Mba gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨme buna vhuueŋ mbararav, mbe guigira mba buna nɨɨeŋ kaŋgi. Mbe maaŋ muuŋgiap, mbe mbari 100 vhɨgi mbai, mbe mbari 60 vhɨgi mbai, mbe mbari 30 vhɨgi mbai.” \s Vhazɨgi mbatɨgi mɨnan ndai ne vhunama si buneŋ. \p \v 24 Zisas harigi buna mueŋ vhunama sav khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki tɨv kha muuŋgi. Ana guma wit vhɨgi vhuuin wo mɨna fui fara muuŋgi. \v 25 Ana ntan wo mɨna fuigim, maan gumgi gu mbigi kuim, mba guman pana guma zav, vhazɨgi mbatɨgir, anan wit rɨga fuigap, vugi. \v 26 Ana vugim, zumgum mba wit vhuuŋgiap, vhɨgi maan za mbuim, mbe garim, vhazɨgi mbatɨgi vhɨra nta phorga vhuuŋgi. \v 27 Nta vhuuŋgim, mba mɨna namkaman ŋaara gumgi, mbe nta gangiap, vov khaŋ mba mɨna namkama nzuai, ‘Guman Rum, nza khaŋ suaŋgi thi? Ndu wit vhɨgi vhuuiŋra wo mɨna fuigi. Ram muuŋgiap, kha vhazɨgi mbatɨgi hegi?’ \p \v 28 “Mbe maaŋ nzuaim, ana khaŋ mbe nzuai, ‘Nan pana guma mbe mba tɨva muuŋgi.’ Ana maaŋ mbe nzuaim, ana ŋaara gumgi wom khaŋ ana nzuai. ‘Ndu vuzvugirim, nza ŋgɨp, mbu vhazɨgi mbatɨgi suagip, nta ndiv phok khɨngirga.’ \v 29 Mbe maaŋ nzuaim, ana khaŋ mbe nzuai, ‘Fhuvara. Nde mba vhazɨgi mbatɨgi suav kɨv, na wit vhuuiŋ thari phorgɨp suagi rivgi. \v 30 \x - \xo 13.30: \xo*\xt Mt 3.12\xt*\x*Nde fhura nta ganɨrim, nta wari tɨgɨp kɨrim, mba vhuvuv, nta ndirga tuk hɨgɨri. Mba mba vhuvuv nta ndirga tugar, gu wo gumgi ga suaŋrim, mbe kha tɨvar muunga, “Nde fharav mba vhazɨgi mbatɨgi, nde nta suav, nta ndiv vhava sur saŋv, nta kɨgi kɨv nta ndi mbarari. Nde nan wit vhuuiŋ, nde nta fugup, na mba ndi vhui phenan vhuigɨri.” \s Bigɨna mueŋ vhunama sav mastet vhɨga nzuai. \r Mak 4.30-32; Ruk 13.18-19 \p \v 31 Zisas harigi bigɨna mueŋ vhunama sav khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki tɨv, ana kha zɨn rɨgi mpampara vhɨga fara muuŋgi. Mba mpampara zɨ khare, mastet. Guma mbe kha mpampar mastet, ana ana vhɨga ndiga vov wo mɨnan mpɨrigi. \v 32 Mastet vhɨk, ana harigi mpamparir vhɨgi fara muuŋgiap kɨvgi fhuvara. Ana guigira bisaŋgi. Ana zumgum vhuuv, guigira kɨvgiap, ana mba mɨnan ki mpampari, ana za nta kambarigi. Ana kha vhuui vhuuŋ mbara muuŋgiap, guigira kɨvgiap ŋgagi bakɨvi shɨgim, korgi zav ana ŋgagi khoni ga mbuav anan ki.” \fig Nza Zisas khothɨgi tɨv mastet vhɨga fara muuŋgi. (13.31)|src="LB00123C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="13.31"\fig* \s Bigɨn mueŋ vhunama sav is ga nzuai. \r Ruk 19.20-21 \p \v 33 Zisas wom harigi bigɨna mueŋ vhunama dav khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi gari, mbe ana piin ki tɨv kha khesharigi. Mbiga mbe is ndigap, parawa ka bakɨ mbe phorga digi. Ana nta digim, mba parawa vhuuŋgiap ndav kɨvgi.” \s Zisas vhunaa ga si bunira mbe nzuai. \r Mak 4.33-34 \p \v 34 Zisas mba bunin mba gumgi gu mbigi ga nzuav, ana vhunaa ga si bunira mbe nzuai. Ana buna thueŋ sigasarav mbe nzuai fhuvara. Ana fhura mba buni vhunaa ga sav mbe phorga nzuai. \v 35 \x - \xo 13.35: \xo*\xt Sng 78.2\xt*\x*Ana mba tɨva mbuav, ana fhum Fhe Bakɨme won kamthooŋ guma ga suaŋgi kameŋ, ana ne khergim, ne ki. Ana mba kameŋra zɨn vugi tɨva muuŋgi. Fhe Bakɨme khergi kameŋ khaŋ suaŋgi, “Gu vhunaa ga si bunira nde suanga. Gu mba fhum kha nuiana gu buip hɨgi fhu. Ana mba tugen zorga ki bigi, gu nta bun nde suanga.” \s Vhazɨgi mbatɨgi vhunama si buna nɨɨeŋ khare. \p \v 36 Zisas mba bunin mba gumgi gu mbigi ga suaŋgia thugap, vov phena vhen vergi. Ana phena vhen vergim, ana phorga rui gumgi ana han zav khaŋ ana nzuai, “Ndu mba vhazɨgi mbatɨgi mɨnan ndagi ne vhunama sav suaŋgi buna nɨɨeŋ bun nza suaŋ.” \p \v 37 Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Mba wit vhɨgi ndiv mɨna fui guma, ana Fhe Bakɨme Guma Guar ma. \v 38 \x - \xo 13.38: \xo*\xt 1 Ko 3.9\xt*\x*Mba mɨn, ana kha nuiana ma. Mba wit vhɨgir vhuuiŋ, nta Fhe Bakɨme garim, ana piin ki gumgi gu mbigi ma. Mba vhazɨgi mbatɨgi, nta Satan zɨn vui gumgi gu mbigi ma. \v 39 Mba pana guma mba vhazɨgi mbatɨgi ndi mɨna fui, ana Satan ma. Mba mba vhuvuv nta ndirga tuk, ana kha nuiana gu buip vhɨzɨrga tuk ma. Mba ŋaara gumgi, mbe Fhe Bakɨme enseri ma. \v 40 \x - \xo 13.40: \xo*\xt Mt 7.16; Zo 15.6\xt*\x*Mba gumgi mba vhazɨgi mbatɨgi fugap nta mpooi tɨvara, mbe za kha nuian gu buip vhɨzi tugar mba tɨvara muunga. \v 41 \x - \xo 13.41: \xo*\xt Mt 24.31; 25.31-46; Mk 13.27\xt*\x*Fhe Bakɨme Guma Guar won enseri ga sararim, mbe zirɨv, Fhe Bakɨme khothɨgi tɨvir farfagi gumgi gu mbigi ga mbuim, mbe rav tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi, mbe za mbe fugɨrga. \v 42 \x - \xo 13.42: \xo*\xt Mt 8.12\xt*\x*Mbe mbe fugɨp, mbe fuv vhava suegɨrga. Mbe mba vhavara kɨv, zaa mbatɨga ndiv, sɨsɨm mbatɨgar muuŋv, tari ntɨɨri phɨrɨrga. \v 43 \x - \xo 13.43: \xo*\xt Dan 12.3; 1 Ko 15.42; 15.53; 15.58\xt*\x*Mba tugen, mba tɨvir vhuuiŋ mbui gumgi gu mbigi, mbe ra shɨgi farar muuŋgip shɨrav, wari wo Ndia phorgɨp Hevenan kɨrga. Guma khuarani kɨv, ana kha buni mbararari!” \s Ŋkɨɨa kovsɨk khɨgap nuianan zorga ki ne vhunama si bunai. \p \v 44 \x - \xo 13.44: \xo*\xt Ais 55.1; Mt 19.29; Ru 14.33; Fi 3.7-8; VB 3.18\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme won gumgi gu mbigir ganɨrim, mbe ana piin kɨrga tɨv khaŋ muuŋgi. Guma mbe ŋkɨɨa kovsɨk khɨga nta ndiv mɨnan zorgi fara muuŋgi. Mba guma nta ndiav zorga kim, guma mbe nta gangiap, karav nta ndi zorgi fara muuŋgi. Mba guma maaŋ muuŋgiap, guigira ndikndiga mbatɨga mbua vov, za wo bigi ndi mbaim, mbe za nta vhezgim, ana mbara vov mba mɨna vhezgi.” \fig Karɨgi vhez vun ndagi ne vhunama si. (13.45-46)|src="LB00171C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="13.45-46"\fig* \s Karɨgi vhez vun ndagi ne vhunama si. \p \v 45 Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Vhunama si buna mueŋ khare, Fhe Bakɨme won gumgi gu mbigir gari, mbe ŋgɨp ana piin kɨrga ŋgun vhen ŋgirɨrga tɨv khaŋ muuŋgi. Shɨga mbui guma mbe karɨgi vhuuiŋra nzuav gari. \v 46 \x - \xo 13.46: \xo*\xt Snd 2.4; 3.14-15; 8.10; 8.19\xt*\x*Ana gara vov, karɨga mbe garim, ana guigira vhergim, ana mbaram vov za wo bigi ndi mbaim, mbe nta vhezgim, ana mbara zav mba karɨgin vhuuiaŋ vhezi.” \s Vhaaŋ vhunama si buneŋ. \p \v 47 \x - \xo 13.47: \xo*\xt Mt 22.9-10\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Vhunama si buna mueŋ khare. Fhe Bakɨme won gumgi gu mbigir gari, mbe ŋgɨp ana piin kɨrga ŋgun vhen ŋgirɨrga tɨv mbe vhaaŋ ndi mbɨ khɨngiap mbarkɨrga mbaga ndi fara muuŋgi. \v 48 Mbe mba vhaaŋ ndi khɨngim, ana givigim, mbe ana ŋgɨrga thɨvar ndagi. Mbe nta ŋgɨrga thɨvar ndav, nta heei. Mbe nta heev mbaga vhuuiŋ, mbe nta ndiv thuuri ga suav, mbaga mbatɨgi, mbe nta fuasui. \v 49 \x - \xo 13.49: \xo*\xt Mt 25.32\xt*\x*Zumgum kha nuian vhɨzɨrga tugen, mba tɨvara muunga. Fhe Bakɨme enseri zɨv, mba tɨvara muuŋgirga. Mbe zɨv mba gumgi gu mbigi vhuuiŋ rɨgar mba gumgi gu mbigi mbatɨgi heeŋgirga. \v 50 \x - \xo 13.50: \xo*\xt Mt 13.42; Ru 13.28\xt*\x*Mbe mba mbatɨgi heeŋgip, mbe fuv vhava bakɨme suegɨrga. Mbe mba vhavar kɨv, sɨsɨm mbatɨgar muuŋv, tari ntɨɨri phɨrɨrga.” \p \v 51 Zisas mba bunin mbe suaŋgiap, mbaram wo phorga rui gumgir nzarigi, “Nde za kha buni ndɨɨriveŋ kaŋgire?” Mbe khaŋ ana nzuai, “Ahaŋ.” \v 52 Ana mbaram khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgiap, mba Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi, mbe Fhe Bakɨme piin kɨrga tɨva kaŋgiap, mbe ana piin ki, mbe mba phena gari vuavi fara muuŋgi. Mba phen, ana guigira rogi, mbarkɨrga bigir vhuuiŋ guigira givav ana vhen ki. Ana phena vhen verav, bigi ŋkaa gum vuri ndiav kɨrar hi.” \s Mbe Nasaretiŋ kɨr Zisas ga segi. \r Mak 6.1-6; Ruk 4.16-30 \p \v 53 \x - \xo 13.53: \xo*\xt Mt 7.28\xt*\x*Zisas mba vhunaa ga si bunin mbe suaŋgiap, mba ŋgu thav vui. \v 54 \x - \xo 13.54: \xo*\xt Mt 2.23; Mk 6.1; Ru 4.16; 4.22; Zo 7.15\xt*\x*Ana mba ŋgu thav vov, wo ŋgu nɨɨŋgera vugi. Ana vugap, mbara vov, mbe Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ mbararagi phena vhen vergap, Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvav mbe nzuai. Ana Fhe Bakɨme buni vhuuin mbe nzuaim, mbe ana buni mbararav, ŋgava mbatɨga mbuav khaŋ nzuai, “Kha guma maaŋ kha ndɨkndɨga ndigi? Ana ram muuŋgia kha mirikori ga mbui? \v 55 \x - \xo 13.55: \xo*\xt Zo 6.42\xt*\x*Nza ana kaŋgi, ana pheni ga mbui guman kam ma. Ana niamuuŋ Maria ma. Zems gu Zosep, Saimon Zudas, mbe ana ŋgugi ma. \v 56 Anan mbiga hɨriŋ, mbe nza phorga khar ki. Ana maaŋ kha bigi ndigi?” \v 57 \x - \xo 13.57: \xo*\xt Mt 11.6; Mk 6.3-4; Ru 4.24; Zo 4.44\xt*\x*Mbe maaŋ ana nzuav, ana khothɨgi fhu. Zisas khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme kamthooŋ guma, ana za kha ŋguir zɨ ki. Ana wo ŋgu nɨɨŋgera, ana wo fegutarira han, ana zɨ ki fhu.” \v 58 \x - \xo 13.58: \xo*\xt Mk 6.5-6\xt*\x*Ana maaŋ muuŋgiap, ana wo ŋgu nɨɨŋgera, ana mirikori vhɨrve ga muuŋgi fhu. Ne khaŋ muuŋgi, mbe ana khothɨgi fhu. \c 14 \s Herot kha ndɨkndɨga mbui, Zisas ana Zon Gumgi Ruai Guma ma. \r Mak 6.14-29; Ruk 3.19-20; 9.7-9 \p \v 1-2 Mba tugivigen, ŋgui gari guman pana vhari Herot, ana Zisas mbui bigi kameŋ mbararagiap khaŋ won ŋaara gumgi ga nzuai, “Mbu guma, ana Zon Gumgi Ruai Gumarame? Ana rimgim, mbe ana ndi mboga tɨgim, ana taagia khavgire! Ana maaŋ muuŋgiap, mba ŋkasŋka kav mba mirikori ga mbui.” \p \v 3-4 \x - \xo 14.3-4: \xo*\xt Wkp 18.16; 20.21; Mt 11.2; 21.26; Ru 3.19-20; 20.6\xt*\x*Herot fhum won ŋguk Firip tɨn ana muuŋ Herodis ga tɨgi. Ana ana tɨgim, Zon Gumgi Ruai Guma khaŋ ana nzuai, “Nza Zudaiŋ nzan tɨv khaŋ nzuai, ndu mba mbiga tɨgi ne nzerigi fhuvara.” Zon Gumgi Ruai Guma ne suaŋgim, Herot ne nzuav ana suirav, shenan ana kegap, ana ndi bɨna khɨngi. \v 5 Herot Zon Gumgi Ruai Guma shogirim, ana rɨmɨn zav mbuav, ana mba gumgi gu mbigir rivgi. Mbe khaŋ muuŋgiap, mbe za khaŋ Zon Gumgi Ruai Guma ga nzuai, “Ana Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma ma.” \p \v 6 Herot maaŋ muuŋgiap kim, raa mben, ana niamuuŋ ana tegi tuk, ana mba tuga ndɨkndɨgap, gumgi mbarir kamgim, mbe zav ana phorga pi. Mba tugen Herodisan kambik zav mbe nɨman hii. Ana hiim, Herot guigira ana hɨɨ vuzvugi. \v 7 Maaŋ muuŋgiap, Herot kha kama havharen ana nzuai, “Gu guigi guarara khar ndu nzuai, kha vun ki guma na kaŋgi, ndu bigɨn then nan nzanga, gu mba bigɨnan ndun nɨɨnga.” \v 8 Herot mba suambarar ana muuŋgim, mba biptar niamuuŋ Herodis, ana fhum ndɨkndɨgar ana nɨɨŋgi. Maaŋ muuŋgiap, Herot mba nzambarar ana muuŋgim, mba biptar khaŋ Herot ga nzuai, “Gu Zon Gumgi Ruai Guman pana vuzvugi, ndu anan thuuŋ the khɨngip, ndigɨ na ndi zɨri.” \p \v 9 Ana ne nzuaim, mba ŋgui vhɨrve gari guman pan Herot, ana ne mbararagiap guigira ndava simgi. Ana ndav simgiap, ana vhɨra wom wo suaŋgi kama havhareŋ ga ndɨrgap thav, ana vhɨra, mba ana phorga pi gumgi ne mbararagim, ana ne mbergi. Ana maaŋ muuŋgia thav, mbaram mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi ga nzuaim, mbe mba biptar suaŋgi kameŋ zɨn vugi. \v 10 \x - \xo 14.10: \xo*\xt Mt 17.12; Mk 6.27; Ru 9.9\xt*\x*Ana thav guma mbe sarigim, ana mbaram vov mba phena tɨvaneŋ vugap, mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi ga suaŋgim, mbe Zon Gumgi Ruai Guma fhɨra thugi. \v 11 Mbe ana fhɨra thugap, ana ndi thuuŋ mbe khɨngiap, ana ndiga vov mba biptara nɨɨŋgi. Ana ana ndiga vov, won niamuuŋ ga nɨɨŋgi. \v 12 Mbe Zon fhɨra thugim, ana phorga rui gumgi zav, ana khuma ndiga vov, ana mpɨrigi. Mbe ana khuma mpɨrav vov, ne bun Zisas ga nzuai. \s Zisas 5,000 gumgi gu mbigir kua mbegi. \r Mak 6.31-44; Ruk 9.10-17; Zon 6.1-13 \p \v 13 Zisas Zon Gumgi Ruai Guma mbe ana shogim, ana rimgi ne mbararagiap, ana mba ki ŋgu thav, kema ndigap gumgi ki fhuv ŋanen vugi. Ana wo phorga rui gumgira kov mbe vegi. Ana vugim, mba gumgi gu mbigi vhɨrve ana vui ŋaneŋ kaŋgiap, mba gumgi gu mbigi, mbe tamtam wari wo ŋgui bakɨvir kegap Zisas han zi. \v 14 \x - \xo 14.14: \xo*\xt Mt 9.36; Mk 6.34\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, Zisas vov phogap garim, gumgi gu mbigi vhɨrvera ana rarga ki. Ana mbe gangiap guigira mbe kora muuŋgia thav, mben rɨɨi gumgi, ana mben rɨmrɨɨ ga mbuim, nta vhɨzgi. \p \v 15 Ana maaŋ mbe mbuav kim, ra verav vhɨzgim, ana phorga rui gumgi ana han zav khaŋ ana nzuai, “Ai, khe gumgi ki fhuv ŋaneŋ khare, kha ra verav vhɨzɨ za mbui, ndu kha gumgi gu mbigi ga sararim, mbe ŋgɨ. Mbe ŋgɨp wari ndi mba vhezɨv, mbɨrga.” \v 16 Zisas phorga rui gumgi maaŋ ana nzuaim, ana khaŋ mbe nzuai, “Mbe thaŋ suaŋv ŋgɨrie? Nde nduarira mban mben kur mbɨ!” \v 17 Zisas maaŋ mbe nzuaim, mbe khaŋ ana nzuai, “Nza mba vhɨrve ndiga zegi fhu. Nza meeŋthɨgi vikntuuveŋ mbɨgama shɨɨŋ mpuani phorga ndiga zegi.” \f a \fr 14.17 \fr*\ft Mbe Zudaiŋ, mbe mbui vikntuu nta pim kɨvgi fhuvara. Nta ntige nza mbui vikntuu mbe skonan nta rɨgi. Nta ntara fara muuŋgi. Maaŋ muuŋgiap meeŋthɨgi vikntuuveŋ, nta guma phunira mbɨrga tuktɨgi. \ft*\f* \v 18 Mbe maaŋ nzuaim, ana khaŋ mbe nzuai, “Nde nta ndigɨ na ndi zɨ.” \p \v 19 \x - \xo 14.19: \xo*\xt Mt 15.35-39; Mk 8.6-10\xt*\x*Mbe nta ndiga zav Zisas ga nɨɨŋgim, Zisas mbaram, mba gumgi gu mbigi ga nzuaim, mbe fhura mba vhazɨgɨna piigi. Mbe piigim, ana mbaram mba meeŋthɨgi vikntuuveŋ ndigap, mba mbɨgama shɨɨŋ phuni phorga ndigap, khogap buiva garav Fhe Bakɨme ndikndigap ana phorga suaŋgiap, mbaram, mba meeŋthɨgi vikntuur phɨrav wo phorga rui gumgi ga ndɨɨim, mbe nta shama mbuav, mba gumgi gu mbigi ga ndɨɨi. \v 20 \x - \xo 14.20: \xo*\xt 2 Kin 4.44; Mk 6.42-43; Ru 9.17; Zo 6.11-13\xt*\x*Mbe ntan za mba gumgi gu mbigi ga nɨɨŋgim, mbe za mbegap ndavi givigi. Mbe za ndavi givav, thagi mban tɨvi mbe nta fugap 12 thɨgi kɨra ga vhuigim, nta za givigi. \v 21 Mba tugen, mba mba mbegi gumgira, mben vhɨrve 5,000 thɨgi. Mbe mba mbigi gu tari phorga ruemgi fhuvara. \s Zisas mbɨn tɨn thiva vui. \r Mak 6.45-52; Zon 6.16-21 \p \v 22 Mbe mbega thugim, Zisas mbaram wo phorga rui gumgi ga sarigim, mbe kema mbe ndigap, fharav mba mbɨ thugav mueŋ nderen hi. Ana nduara kɨv mba gumgi gu mbigi ga sararim, mbe ŋgegɨrim, ana zumgum ŋgɨrga. \v 23 \x - \xo 14.23: \xo*\xt Ru 6.12; 9.28\xt*\x*Ana mbe sararim, mbe ŋgegɨrim, ana nduara mbɨkshɨman naaŋv Fhe Bakɨme phorgɨp suanga. Mbe vegim, ra verav vhɨzim, ana nduara mba mbɨkshɨman ki. \v 24 Ana nduara mbɨkshɨman kim, mba ana phorga rui gumgi, mbe kema ndiga mba mbɨn saman vegi. Mbe saman vegim, bɨɨŋbɨɨŋ zav mba kema bena rɨgim, mbɨ phuri zav mba kema shogi. \v 25 Mbe vuav kim, maaŋ gɨngiap, mɨn gorɨ zav mbuim, Zisas mbɨn tɨn thivav, mben han vui. \v 26 \x - \xo 14.26: \xo*\xt Ru 24.37\xt*\x*Ana mbɨn tɨn thivav mben han vuim, mbe ana gangiap, mbe guigira rivgiap, ninɨnga mbatɨga mbui. Mbe ninɨnga mbatɨga mbuav khaŋ nzuai, “Khe tor ma.” Mbe ne nzuav, rɨrɨva mbatɨga muuŋgiap sɨsɨm mbatɨga mbui. \v 27 Mbe sɨsɨm mbatɨga mbuim, Zisas vhemkora khaŋ mbe nzuai, “Nde rɨvɨ thari, nde havhargiri, gura.” \p \v 28 Ana ne nzuaim, Pita ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, guigira ndura, ndu na suaŋrim, gu mbɨn tɨn thivɨv ndu han ŋgɨrga.” \v 29 \x - \xo 14.29: \xo*\xt Zo 21.7\xt*\x*Ana ne nzuaim, Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Ndu zɨ.” Ana maaŋ nzuaim, Pita mba kema thav, mbɨn tɨn thivav, Zisas han vui. \v 30 Ana thivav vov, ana kha bɨɨŋbɨɨŋ garim, ana guigira kɨvgim, ana rivgi. Ana rivav thav, mbaranera korgia mbɨn verav thav, kaav khaŋ nzuai, “Guman Rum, nan kura.” \p \v 31 \x - \xo 14.31: \xo*\xt Mt 8.26\xt*\x*Ana ne nzuaim, Zisas vhemkora wo hara ndi mbarav Pitar suirigi. Zisas ana suirav khaŋ ana nzuai, “Ndu na khothɨgi ndɨkndɨk guigira bisaŋgi. Ndu thaŋ nzuav ndɨkndɨk phuniaŋ mbui?” \v 32 Zisas nen ana nzuav, mani fega keman mbarigim, mba bɨɨŋbɨɨŋ fhura mbɨrigi. \v 33 \x - \xo 14.33: \xo*\xt Sng 2.7; Mk 4.39; Ru 4.41; Zo 6.69; FG 8.37; Ro 1.4\xt*\x*Mba bigeŋ maaŋ muuŋgim, mba keman ki gumgi, mbe Zisas zɨ ndi vun fav ana rotu mbuav khaŋ nzuai, “Guigi guarara, ndu Fhe Bakɨmen Kam ma.” \s Zisas Genesaretan rɨɨi gumgi vhɨrver kurigim, mben rɨmrɨɨ vhɨzgi. \r Mak 6.53-56 \p \v 34 Zisas wo phorga rui gumgir kov, mbe muen nderen Genesaret fhaiŋ phorgi. \v 35 Mbe vov phorgim, mba fhain ki gumgi gu mbigi, mbe Zisas gara vov ana kheharav, mbe mbaram ana bun za mba fhain hara ki ŋgui ga suaŋgim, mbe rɨɨi gumgi ndiav ana han zi. \v 36 \x - \xo 14.36: \xo*\xt Mt 9.20-21; Mk 5.27-28; Ru 8.44\xt*\x*Mbe mba rɨɨi gumgi ndiav Zisas han zav, mbe khaŋ tɨgap mba rɨɨi gumgi Zisas sharigi shagi tɨvir suigɨr zav Zisasan nzai. Mbe ana nzav, mba rɨɨi gumgi ana shaa tɨvar suigap, mbe za rɨmrɨɨ vhɨzi. \c 15 \s Fhe Bakɨmen tɨvi, nta nzan nzɨgi nzuai buni kambarigi. \r Mak 7.1-13 \p \v 1 Mba tugen, Fherasiŋ mbari gu Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi mbari, mbe Zerusareman kegap Zisas han zergi. Mbe zergap kha nzambarar ana muuŋgi. \v 2 \x - \xo 15.2: \xo*\xt Mk 7.5; Ru 11.38\xt*\x*“Ram muuŋgi tɨv khare, ndu phorga rui gumgi mbe nzan nzɨgi tɨvi phɨrgiap nzan nzɨgir tɨva zɨn vui fhu? Mbe maaŋ muuŋgiap, mbe mban mbɨr zav, nza fari ruai tɨva zɨn vuav fari ruai fhu!” \f a \fr 15.2 \fr*\ft Zisas mba farasegi 12 thɨgi naara gumgi, mbe fari guigira nzaŋnzaŋgim, mbe mba pi. Zakɨra Fhuvara! Mbe Zudaiŋ, mbe guigira rɨrɨva kɨvgi. Mbe khueŋ ndɨkndɨgi mbe muuŋv kɨv Fhe Bakɨme rɨmani nɨman nzaŋnzaŋgi bigɨna the suirarga. Mbe ana suirav, mbe vhɨra Fhe bakɨme nɨman nzaŋnzaŋgirga. Mbe maaŋ muuŋgiap kha khesharigi tɨv ki. Mbe wari won fari ruagirga, mbe taagip Fhe Bakɨme nɨman ŋgararga. Mbe ŋgarav, mbe zumgum mban mbɨrga. \ft*\f* \p \v 3 Mbe mba nzambareŋ ga muuŋgim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgiap, nde thaŋ nzuav Fhe Bakɨme suaŋgi tɨva phɨrgiap, nde wari wo tɨvira zɨn vui? \v 4 \x - \xo 15.4: \xo*\xt Kis 20.12; 21.17; Wkp 20.9; Lo 5.16\xt*\x*Fhe Bakɨme suaŋgi tɨv khare, ana khaŋ nzuai, ‘Ndu wo niamuuŋ gu ndia piin kɨv, mani nzuai buni mbararari. Maaŋ muuŋgip, guma the buni mbatɨgir wo niamuuŋ gu ndia ga suaŋgirga, nde ana shogirim, ana rimgiri.’ \v 5 Nde vhɨra khaŋ nzuai, ‘Guma the wo niamuuŋ gu ndiar kurkurarga ŋkɨɨa kɨrga, ana khaŋ mani ga suanga, “Gu ŋkon nɨɨnga ŋkɨɨa, gu ntan Fhe Bakɨmen mbuigi.” \v 6 Mba guma maaŋ suaŋgiap, ana wom wo niamuuŋ gu ndiar kurkurarga ndɨkndɨk ana ki fhu.’ Nde mba tɨva mbuav, nde Fhe Bakɨme suaŋgi tɨva mbevav, nde won nzɨgi han ndigi tɨvi, nde nta zɨn vui. \p \v 7 “Nde maaŋ mbuav, nde bigi shɨshɨgi gumgi ma. Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma Aisaia nzerara nden tɨvara nzuav khaŋ suaŋgi, \v 8 \x - \xo 15.8: \xo*\xt Ese 33.31\xt*\x*\x - \xo 15.8: \xo*\xt Ais 29.13\xt*\x*‘Mba gumgi gu mbigi, mbe kaathoorin na zɨ ndi vun fi. Mben ndavi gu mben ndɨkndɨgi na thav samra ki. \v 9 \x - \xo 15.9: \xo*\xt Kor 2.18-22; Ta 1.14\xt*\x*Mbe gumgi nduarira suaŋgi tɨvi, mbe nta bun nzuav, mbe fhura shɨshɨgap khaŋ nzuai, “Khe Fhe Bakɨme suaŋgi tɨvi ma.” Mbe maaŋ mbuav, mbe fhura shɨshɨgap na rotu mbui.’ ” \s Zisas guma ndava vhee mbuim, ana nzaŋnzai bigi ga nzuai. \r Mak 7.14-23 \p \v 10 Zisas mba buni suaŋgiap, mbaram mba gumgi gu mbigir kamgim, mbe ana han zim, ana khaŋ mbe nzuai, “Nde kha buni mbararagip, nde tuituigip nta ndɨkndɨgɨri. \v 11 \x - \xo 15.11: \xo*\xt Mt 12.34; FG 10.15; Ro 14.14; 14.17; 1 T 4.4; Ta 1.15\xt*\x*Guma kamthoon veri bigi, nta guma ndava vhee mbuim, ana Fhe Bakɨme nɨman nzaŋnzai fhu. Fhuvara. Guma kamthoon kegap kɨrar hi bigi, nta guma ndava vhee mbuim, ana Fhe Bakɨme nɨman nzaŋnzai.” \p \v 12 Zisas mba buni suaŋgim, zumgum ana phorga rui gumgi zav khaŋ ana nzuai, “Kha Fherasiŋ ndu suaŋgi buni mbararagiap ndu nzuav ndav shigi ne, ndu ne kaŋgi thi?” \p \v 13 \x - \xo 15.13: \xo*\xt Zo 15.2; 1 Ko 3.7\xt*\x*Mbe nen ana nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nan Ndia, ana Hevenan ki, ana ganɨnga, ana nduara won farven pargi fhuv bigi, ana thɨri khɨgɨp, nta siv nta fusuegɨrga. \v 14 \x - \xo 15.14: \xo*\xt Ais 9.16; Mal 2.8; Mt 23.16; Ru 6.39; Ro 2.19\xt*\x*Nde Fherasiŋ ndɨkndɨgɨ thari. Mbe rɨmgi mbatɨgi gumgi fara muuŋgi. Mbe rɨmgi mbatɨga, fhura tuavar harigi gumgi khɨvɨr za mbui. Maaŋ muuŋgip, rɨmani mbatɨgi guma the, ana tuavar harigi rɨmani mbatɨgi guma khɨvɨv, mani ŋgɨrga, mani vhɨra wani tɨgɨra mbok thɨgɨrga.” \p \v 15 Zisas nen mbe nzuaim, Pita kha nzambarar ana muuŋgi. “Ndu mba vhunama dav kha gumgi gu mbigi ga suaŋgi buna nɨɨeŋ bun nza suaŋ.” \v 16 Pita ne nzuaim, Zisas khaŋ nzuai, “Ee, nde ram muuŋgi? Ee, nde vhɨra ne nɨɨeŋ kaŋgi fhuve? \v 17 Ee, nde vhɨra khueŋ kaŋgi fhuve? Kamthoon veri bigi, nta za mbun verim, mbu zumgum nta ndiga vov vhi phenan nta fuasui. \v 18 \x - \xo 15.18: \xo*\xt Mt 12.34; Ze 3.6\xt*\x*Kamthoon kegap kɨrar hi bigi, nta ndɨkndɨgar kegap kɨrar hi. Mba bigi, nta guma ndava vhee mbuim, ana Fhe Bakɨme nɨman nzaŋnzaŋgi. \v 19 \x - \xo 15.19: \xo*\xt Stt 8.21; Snd 6.14; Jer 17.9; Mt 12.34; Mk 7.21\xt*\x*Gu kha khesharigi bigi, nta guma ndɨkndɨgar kegap, ana kamthoon kɨrar hi, gu nta nzuai. Nta khare, ndɨkndɨgi mbatɨgi, guma sogim ana rimgi, mbarkɨrga tɨvi mbatɨgi ga mbuav ruarin mbigi gu gumgi wari ndiav ki, mani gu mburi wari thamthav ruarin harigi gumgi gu mbigi kɨɨi, fhura gumgi gugugap mbe nzuav nzuai, buni mbatɨgi harigi ntɨɨri ga nzuai. \v 20 Kha khesharigi bigi gumgi nta mbui, mbe Fhe Bakɨme nɨman nzaŋnzaŋgi. Guma fari ruagiap mba pi fhu, ne mba guma ga muuŋgim, ana nzaŋnzaŋgi fhu.” \s Kenanan mbik guigira Zisas khothɨgi. \r Mak 7.24-30 \p \v 21 Zisas mba bunin mbe suaŋgiap, mba ŋgu thav, Taia gu Saidon ŋgu bakɨni fhain vui. \v 22 Ana Taia gu Saidon fhain vugim, Kenanan mbiga mbe zav kaav khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu Devitan kam ma, ndu nan korar muuŋ. Ŋina mbatɨga mbe guigira nan kambigar farfagi.” \v 23 Ana maaŋ nzuaim, Zisas buna thuen ana fagi fhuvara. Ana fhura kim, ana phorga rui gumgi ana han zav khaŋ thɨgap ana nzuai, “Mbu mbik kakama mbatɨga mbuav, nza zɨn zi. Ndu ana sarari, ana ŋgɨ.” \p \v 24 \x - \xo 15.24: \xo*\xt Mt 10.5-6; FG 3.25-26; Ro 15.8\xt*\x*Mbe ne nzuaim, Zisas mbaram khaŋ nzuai, “Fhe Bakɨme Isreriŋra nzuav na sarigim, gu zɨgi. Gu mben kurkurarga, mbe sipsivi fara muuŋgiap mbararegi.” \v 25 Ana maaŋ nzuaim, mba mbik Zisas hara zɨgap, ana nɨmara wo thɨpaneni phɨrgiap, ana nɨman fav wo khoma ndi nuiana dav, khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu nan kurari.” \v 26 Ana maaŋ nzuaim, Zisas ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Nza tarir mba ndi feiŋ ga sui ne nzerigi fhuvara.” \f b \fr 15.26 \fr*\ft Zisas mba mbiga mbevɨrga ne vuzvugi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana khueŋ vuzvugi, ana vuzvugi mbe Isreriŋ mbe fharav Fhe Bakɨmen buna vhuueŋ mbararargirga. Mba harigi fhaiŋ ŋgui, mbe zumgum Fhe Bakɨme buna vhuueŋ mbararga. Maaŋ muuŋgiap, Zisas mba vhunama dagi kameŋ suaŋgi. Mba tari, mbe Isreriŋ ma. Mba feiŋ, mbe mba harigi fhaiŋ ŋgui. Zisas mba mbik guigira ana khothɨgi tɨva gangiap ana kurigi. \ft*\f* \p \v 27 Zisas ne nzuaim, mba mbik ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu guigira mbar nzuai. Feiŋ mbe won namŋga pi mban tɨvi, mbe nta pi.” \v 28 \x - \xo 15.28: \xo*\xt Mt 8.10; 8.13\xt*\x*Ana ne nzuaim, Zisas ne mbararagiap, ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “O, mbik, ndu na khothɨgi ndɨkndɨk guigira kɨvgi. Ndu mba won hɨrgeŋ vuzvugi bigeŋ, ne ndun hɨgɨri.” Zisas nen ana suaŋgim, mba tugara ana kambik taagia nzerigi. \s Zisas rɨɨi gumgi vhɨrver kurigim, mben rɨmrɨɨ vhɨzgi. \p \v 29 Zisas maaŋ mba mbigar kambigar kurav mba ŋgu thav vov Gariri mbɨ gaan vugi. Ana vov Gariri mbɨ gaan mbɨkshɨman ndav perigi. \v 30 Ana maaŋ perigim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana han zi. Mbe ana han zav, mbe suira mbatɨgi gumgi, mbe mbe ndiav zi, mbe rɨmgi mbatɨgi gumgi, mbe mbe ndiav zi, mbe hari gu bigi kɨzgeregi gumgi, mbe mbe ndia zi, mbe thɨri pɨngiap buni nzuai fhuv gumgi, mbe mbe ndiav zi, mbe vhɨra harigi rɨmrɨɨ ki gumgi vhɨrve, mbe vhɨra mbe ndiav zi. Mbe mbe ndia zav Zisas nɨman fi. Ana mbe mbuim, mbe taagia nzezerigi. \v 31 \x - \xo 15.31: \xo*\xt Mk 7.37\xt*\x*Ana maaŋ mbe mbuim, mba gumgi gu mbigi, mbe mba thɨri pɨngi gumgi garim, mbe buni nzuaim, mbe mba hari gu bigi kɨzgeregi gumgi garim, mbe hari gu bigi nzerigim, mbe vhɨra mba suira mbatɨgi gumgi, mbe mbe garim, mbe suira ŋkasŋkagim, mbe thiva ruim, mbe mba rɨmgi mbatɨgi gumgi garim, mbe rɨmgi nzerigim, mbe bigi garim, mbe mbe gangiap, mbe ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbui. Mbe ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbuav, mbe Isreriŋ Fhe Bakɨme, mbe ana zɨ ndi vun kuagi. \s Zisas 4,000 gumgi gu mbigir kuambegi. \r Mak 8.1-10 \p \v 32 \x - \xo 15.32: \xo*\xt Mt 14.14\xt*\x*Zisas mba rɨɨi gumgi gu mbigir kurkurav kav, mbaram wo phorga rui gumgir kamgim, mbe zim, ana khaŋ mbe nzuai, “Gu kha gumgi gu mbigi kora muuŋgi. Mbe na phorga kim, ra phuni khegene vhɨzgim, mbe mba ki fhu. Gu thi ndavira mbe sararim, mbe ŋgɨrgeŋ thagi. Gu mbe sararim, mbe ŋgɨp, mbe tuavar thir vhɨzɨv, rɨmgi mbe hiiŋrim, mbe ŋgegɨrga fhuvara.” \v 33 Ana maaŋ nzuaim, ana phorga rui gumgi khaŋ ana nzuai, “Khe gumgi ki ŋaneŋ fhuvara. Nza maam vikntuu ndigip, khaŋ muuŋgi vhɨrver kurmbegɨrie?” \v 34 Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mben nzarigi, “Nde rarara vikntuu mbar ki?” Mbe khaŋ ana nzuai, “Nza harathɨgi vikntuu mbaga bisarire babara phorga khar ki.” \p \v 35 Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbara mba gumgi gu mbigi ga nzuaim, mbe fhura mba nuiana piigi. \v 36 Ana mbara mba harathɨgi vikntuu mba mbagare phorga ndigap, mbaram Fhe Bakɨme ndikndigap ana phorga suaŋgiap, nta phɨrav, wo phorga rui gumgi ga ndɨɨi. Ana nta phɨrav mbe ndɨɨim, mbe nta shama mbuav mba gumgi gu mbigi ga ndɨɨi. \v 37 Mbe ntan mbe ndɨɨim, mba gumgi gu mbigi, mbe za mbegap ndavi givigi. Mbe za mbegap ndavi givav thagi mban tɨvi, mbe nta fugap harathɨgi kɨra ga vhuigim, nta za givigi. \v 38 Mba tugen, mba mba mbegi gumgira, mben vhɨrve khaŋ muuŋgi, 4,000. Mbe mbigi gu tari vhɨra mbegi, mbe mben ruemgi fhuvara. \v 39 Mbe mbega thugim, Zisas mbe sarigim, mbe vuim, ana mbaram fega keman mbarav, Magadan fhain vui. \c 16 \s Mbe mirikorin muun zav Zisas ga nzuai. \r Mak 8.11-13; Ruk 12.54-56 \p \v 1 \x - \xo 16.1: \xo*\xt Mt 12.38; Ru 11.16; 1 Ko 1.22\xt*\x*Zisas Magadan vugim, Fherasiŋ mbari gu Sadusiŋ mbari, mbe Zisasan panɨ zav ana han zi. Mbe ana han zav, ana mparav khaŋ ana nzuai, “Ndu mirikor then muuŋgirim, nza gangip khaŋ suanga, ana Fhe Bakɨmen ŋaara mbui.” \v 2 Mbe maaŋ ana nzuaim, ana mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Nde ra garim, ana ŋkotuguraagen verav hɨvim, nde khaŋ nzuai, ‘Tugar vhuuŋ ntige kɨrga.’ \f a \fr 16.2 \fr*\ft Bigi kaŋgi gumgi vhɨrve, mbe kha ndɨkndɨga mbui. Mba ŋkaa phunini kɨtɨgar ki kameŋ, Matiu nduara ne khergi fhuvara. Guma mbe zumgum mba kameŋ khergi. \ft*\f* \v 3 Nde vhɨra manera buiva garim, ana phɨgiav hɨvgim, nde khaŋ nzuai, ‘Mbok gu bɨɨŋbɨɨŋ ntigem zɨrga.’ Ahaŋ, nde nzerara buiva garav, mba bigi hehegi, ne nzerara. Nde ntige, kha tugen hi bigi garav, nta hehegi fhu. \v 4 \x - \xo 16.4: \xo*\xt Mt 12.39; Ru 11.29\xt*\x*Nde ntige, vhuuŋgia ki gumgi gu mbigi, nde gumgi gu mbigi mbatɨgi ma. Nde guigira wari won ndavir Fhe Bakɨme nɨɨŋgi fhuvara. Mbe zazera mirikori ga nzuav nzai. Mbe nzai mbe mirikor the gangirga tuktɨgi fhuvara. Mbe ganɨnga mirikor bavira Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma Zona ana muuŋgi.” Zisas mba kamen mbe suaŋgiap, mbe thav vui. \s Zisas Fherasiŋ gu Sadusiŋ is vhunama sav buna mueŋ nzuai. \r Mak 8.14-21 \p \v 5 Zisas mba bunin mbe suaŋgiap, ana wo phorga rui gumgir kov, mbe kema ndigap, Gariri mbɨ thugap mueŋ ndereŋ phorgi. Mbe vov phogiap, ana phorga rui gumgi, mbe vikntuu ndirgeŋ ndɨkndɨk ŋangi. \v 6 \x - \xo 16.6: \xo*\xt Ru 12.1\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ mbe nzuai, “Nde tuituigira ganɨri. Nde tuituigira mba Fherasiŋ gu Sadusiŋ is gangiri.” \v 7 Ana nen mbe nzuaim, ana phorga rui gumgi mbe nduarira khaŋ wari ga nzuai, “Ana nza vikntuu ndiga zɨgi fhuv ne nzuav, ana nen nza nzuai thi?” \v 8 Mbe ne wari ga nzuaim, Zisas mbe nzuai ne kaŋgiap khaŋ mbe nzuai, “Nde na khothɨgi ndɨkndɨk guigira bisaŋgi. Nde thaŋ nzuav khaŋ nzuai, ‘Nza vikntuu ki fhu?’ \v 9 \x - \xo 16.9: \xo*\xt Mt 14.17-21\xt*\x*Ee, nde kaŋgi fhuve? Nde mba 5,000 gumgi mba meeŋthɨgi vikntuuveŋra mbegap, ndavi givav, mbari thagi. Nde mbe thagi mban tɨvir rarara kɨra ga vhuigim nta givigi? \v 10 \x - \xo 16.10: \xo*\xt Mt 15.34-38\xt*\x*Nde vhɨra mba 4,000 gumgi mba harathɨgi vikntuuveŋra mbegap ndavi givav, mbari thagi. Nde mbe thagi mban tɨvir rarara kɨra ga vhuigim, nta givigi? Nde mba bigi ga ndɨrigi fhuve? \v 11 Nde ram muuŋgiap khueŋ kaŋgi fhu? Gu vikntuu ga ndɨkndɨgap kha kamen nde nzuai fhuvara. Gu khaŋ nde nzuai, nde mba Fherasiŋ gu Sadusiŋ is, nde tuituigira ana ganɨri.” \p \v 12 Ana nen mbe suaŋgim, mbe ne mbararagiap kaŋgi. Ana mbe vikntuu tui is ga nzuai fhuvara. Ana mbe Fherasiŋ gu Sadusiŋ, mbe khɨvav, mbe nzuai buni, ana mbe tuituigira nta ganɨngen mbe gori ruav mbe nzuai. \s Pita Zisas nɨɨŋ shɨgi. \r Mak 8.27-30; Ruk 9.18-21 \p \v 13 Zisas maaŋ kegap khavgiap, Sisaria Firipai ŋgu bakɨme fhain vui. Ana vov, ana mba tugen, ana kha nzambaren wo phorga rui gumgi ga muuŋgi. Ana khaŋ mbe nzuai, “Kha gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨme Guma Guar, mbe ram mbui suambarar ana mbui, ana the guarara?” \v 14 \x - \xo 16.14: \xo*\xt Mt 14.1-2; Mk 6.14-15; Ru 9.7-8\xt*\x*Ana ne nzuaim, mbe khaŋ ana nzuai, “Mbe mbari khaŋ nzuai, ‘Ndu Zon Gumgi Ruai Guma ma.’ Mbe mbari khaŋ nzuai, ‘Ndu Iraiza ma.’ Mbe mbari khaŋ nzuai, ‘Ndu Zeremaia thi? Ndu mba Fhe Bakɨme kamthooŋ guma mbe ma.’ ” \v 15 Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mben nzarigi, “Mbe mba suambarar na mbuim, nde ram mbui suambarar na mbui, gu the ma?” \p \v 16 \x - \xo 16.16: \xo*\xt Zo 6.68-69; FG 8.37; Hi 1.2; 1.5; 1 Zo 4.15\xt*\x*Ana ne nzuaim, Saimon Pita mbaram ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Nde Fhe Bakɨme taagip za kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarav sarigi guma ma. Ndu zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi Fhe Bakɨmen Kam ma.” \p \v 17 \x - \xo 16.17: \xo*\xt Mt 17.5; 1 Ko 2.10; Ga 1.15-16; Ef 2.8\xt*\x*Ana ne nzuaim, Zisas ana ŋgarkarav, khaŋ ana nzuai, “Saimon, Zonan kam, ndu ndikndigɨri. Kha nuiana guma the mba ndɨkndɨgar ndu ndɨɨim, ndu mba kameŋ suaŋgi fhuvara. Na Ndia, ana mbu Hevenan ki, ana nduara mba kamen ndu khɨvigi. \v 18 \x - \xo 16.18: \xo*\xt Zo 1.42; Ef 2.20; VB 21.14\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, gu ntige khaŋ ndu nzuai. Ndu Pita, gu ndu tɨn wo siosan muuŋgirga, za vhɨzi ŋkasŋka ana mbevarim, ana ŋgirgɨrga tuktɨgi fhuvara. \f b \fr 16.18 \fr*\ft Mbe Grikar kaman kha zɨ Pita, mbe khaŋ nzuai kameŋ ma, “Kɨm.” \ft*\f* \v 19 \x - \xo 16.19: \xo*\xt Mt 18.18; Zo 20.23\xt*\x*Gu Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki ŋgu Hevenan thɨma fhɨri kii, gu ana ndun nɨɨŋgirga. Ndu kha nɨɨn kama shogip suaŋgirga kameŋ, Fhe Bakɨme vhɨra Hevenan mba kameŋ ndi tɨgɨrga. Ndu kha nuianan kama shogip tharga bigeŋ, Fhe Bakɨme vhɨra Hevenan mba kameŋ tharga.” \v 20 \x - \xo 16.20: \xo*\xt Mt 17.9; Mk 9.9\xt*\x*Zisas mba bunin wo phorga rui gumgi ga suaŋgiap, wom kama havharar mbe thɨvav khaŋ mbe nzuai, “Nde Fhe Bakɨme taagip kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap na sarigi gu zɨgi ne bun harigi guma the suaŋ thari.” \s Zisas khaŋ nzuai, ana rimgip taagi khavgirga. \r Mak 8.31–9.1; Ruk 9.22-27 \p \v 21 Mba tugivigen Zisas khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Gu taagip Zerusareman naaŋv, mba ŋgui gari gumgi pani, gu Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani, gu Zudaiŋ tɨvir vhuuiŋ kaŋgi gumgir pani, mbe zaagi vhɨrver nan nɨɨnga. Mbe na shogirim, gu rimgip, ra phuni khegene vhɨzgirim, gu taagip khavgirga.” \p \v 22 Ana maaŋ mbe nzuaim, Pita mba kameŋ mbararagiap, ana ndigap gaar vugap, ana vhegi. Ana ana vhegap khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, zakɨra fhuvara! Mba khesharigi tɨv ndun hɨgɨrga tuktɨgi fhuvara.” \v 23 Pita ne nzuaim, Zisas dorgap ana garav khaŋ ana nzuai, “Satan, ndu na ndi sav na zɨn kɨrar ŋgɨri. Ndu na tuav pɨnɨ za mbui. Ndu Fhe Bakɨme ndɨkndɨga zɨn vui fhuvara. Ndu kha nuiana gumgi ndɨkndɨga zɨn vui.” \p \v 24 \x - \xo 16.24: \xo*\xt Mt 10.38; Ru 14.27; FG 14.22; 2 T 3.12\xt*\x*Zisas maaŋ Pita suaŋgiap, khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Guma the na zɨn ŋgɨr za mbui, ana za wo vuzvugi mbevav, wo rɨmɨnga khanarareŋ phufurav na zɨn zɨri. \v 25 \x - \xo 16.25: \xo*\xt Mt 10.39; Ru 17.33; Zo 12.25\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma the won tumara ndɨkndɨgɨrga, ana tum za vhɨzgirga. Guma na ndɨkndɨgɨp, won tuma fekhɨngirga, mba guma, ana tum zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. \v 26 \x - \xo 16.26: \xo*\xt Sng 49.7-8; Mt 4.8-9\xt*\x*Guma the za kha nuianan ki bigi ga suaŋv muuŋv za nta ndigip, ana rimgirga, mba bigi ram muuŋgi ana tuman kurarie? Guma thagɨnan won tuma vhezgirim, ana zazera mbara muuŋgia ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirie? \v 27 \x - \xo 16.27: \xo*\xt Sng 62.12; Snd 24.12; Sek 14.5; Mt 25.31; 26.64; Mk 8.38; Ru 9.26; Ro 2.6; 1 Pi 1.17; VB 22.12\xt*\x*Fhe Bakɨme Guma Guar, ana zumgum won Ndiar vhava ŋaarar ŋkasŋka bakɨme phorgɨv ana enseri phorgɨp mbe zirɨrga. Ana mba tugen zirɨv, ana kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi ga suaŋv, vhezar mben nɨɨnga. \v 28 \x - \xo 16.28: \xo*\xt Mk 9.1; Ru 9.27\xt*\x*Gu guigira nde nzuai, ntige khar thivgi gumgi gu mbigi, mbe thari vhɨzgirga fhuvara, mbe khara muuŋgip kɨv ganɨrim, Fhe Bakɨme Guma Guar ŋgui vhɨrve gari guman pana farar muuŋgip zirgɨrga.” \c 17 \ms Zisas rɨmɨnga ne vuzvugiap, ana wo zɨn ŋgɨrga tɨvar, wo phorga rui gumgi khɨvav mbe nzuai. \s Zisas fhav harigi khesharav hɨgi. \r Mak 9.2-13; Ruk 9.28-36 \p \v 1 \x - \xo 17.1: \xo*\xt 2 Pi 1.17-18\xt*\x*Zisas mba bunin mbe suaŋgiap, zumgum mporathɨgi rari vhɨzgim, ana mbaram Pita gu Zems, anan ŋguga Zon, ana mben kov, mbe vo guigira vun mbar ndagi mbɨkshɨma bakɨ mben ndagi. Ana mben kov ndav, mbe nduarira ki. \v 2 Mbe kav, mbe Zisas garim, ana fhav harigi khesharav hɨgi. Mbe ana khoma garim, ana khom guigira ŋgarav, ra ndav sharigi fara muuŋgim, ana sharigi shagi, nta guigira hurgiap, ŋgara gari. \v 3 Mbe ana garim, Moses gu Iraiza za zav ana han thɨgap, ana phorga nzuai. \v 4 Pita maaŋ muuŋgiap gangiap, mbara khaŋ Zisas ga nzuai, “Guman Rum, nza khaŋ ki ne guigira nzerigi. Ndu vuzvugirga, gu mpɨkava phuni khegenen muuŋgirga ndu suaŋv thevi, Moses ga suaŋv thevi, Iraiza ga suaŋv thevi.” \p \v 5 \x - \xo 17.5: \xo*\xt Stt 22.2; Lo 18.15; Sng 2.7; Ais 42.1; Mt 3.17; 12.18; Mk 1.11; Ru 3.22\xt*\x*Pita mba bunin ana nzuavra kim, guigira ŋgarav gari buiva hura mbige zav mbe vharigim, guma mbe mba buiva hurige vhen kav khaŋ mbe nzuai, “Khe nan Kam ma, gu guigira ana vuzvugiap, anan ndikndigi. Nde ana buni mbararari!” \p \v 6 Mba guma maaŋ nzuaim, Zisas phorga rui gumgi mba kameŋ mbararagiap, mbe guigira rivgiap, wari wo thɨvi phɨrgiap, rav fegap, wari khoo ndiv nuiana segi. \v 7 Mbe maaŋ muuŋgim, Zisas thivav mbe han zav, mbe suigiap khaŋ mbe nzuai, “Nde khavik, nde rivɨ thari.” \v 8 Zisas maaŋ mbe nzuaim, mbe khavav, rav ana garav, mbe harigi gumani gangi fhu, mbe Zisasra garim, ana mbe han thɨgi. \p \v 9 \x - \xo 17.9: \xo*\xt Mt 8.4; 9.30; 12.16; 16.20\xt*\x*Mbe khavgiap, mba mbɨkshɨma thav wari zeri. Mbe mba mbɨkshɨman zeravra kav, Zisas kama havharar khaŋ mbe nzuai, “Nde kha gangi bigeŋ bun harigi guma the suaŋ thari. Nde nen warira khɨgɨ kɨrim, Fhe Bakɨme Guma Guar rimgip taagi khavgiri.” \p \v 10 \x - \xo 17.10: \xo*\xt Mal 4.5\xt*\x*Zisas ne mbe nzuaim, ana phorga rui gumgi kha nzambarar ana muuŋgi, “Mba Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi, mbe ram muuŋgi ne nzuav khaŋ nzuai, ‘Iraiza fharav zɨgɨrga?’ ” \p \v 11 Mbe ne nzuaim, ana mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Ne guigira kameŋ ma, Iraiza fharav zɨv bigi ndiv thɨgar maanga. \v 12 \x - \xo 17.12: \xo*\xt Mt 11.14\xt*\x*Gu khaŋ muuŋgia tɨgap nde nzuai, Iraiza guigira zɨgi. Ana zɨgim, kha gumgi gu mbigi, mbe ana kaŋgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Mbe wari wo vuzvugira zɨn vov mbe mbarkɨrga tɨvir ana muuŋgi. Mbe ana muuŋgi tɨvira, mbe mba tɨvi mbatɨgira mbe Fhe Bakɨme Guma Guarar muuŋgirga.” \v 13 \x - \xo 17.13: \xo*\xt Ru 1.17\xt*\x*Zisas mba kamen mbe nzuaim, ana phorga rui gumgi khueŋ kaŋgi, ana Zon Gumgi Ruai Guma ga nzuai. \s Zisas ŋina mbatɨk vhen ndagi tara mbe tɨn mba ŋina mbatɨga vharigim, ana taagia nzerigi. \r Mak 9.14-29; Ruk 9.37-42 \p \v 14 Zisas wo phorga rui guma phuni khegenen kov, mbe vera vov, gumgi gu mbigir vhɨrver hegi. Mbe mba gumgi gu mbigir hɨgim, guma mbe, ana zav Zisas nɨman wo thɨpanani phɨrgiap, ana nɨman fagi. \v 15 Ana fav khaŋ Zisas ga nzuai, “Guman Rum, ndu na kaman korar muuŋri. Ana ŋanŋangiap, ana fhav mbatɨgi. Ana tugi vhɨrvera vhavi ga rav, ana vhɨra tugi vhɨrvera daav mbɨ regi. \v 16 Gu ana ndigap, ndu phorga rui gumgi han vugap, mbe nzuaim, mbe ana muungen mbovaragi.” \p \v 17 \x - \xo 17.17: \xo*\xt Lo 32.5; 32.20; Zo 14.9\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nde bigi khothɨgi gumgi gu mbigi fhuvara. Nde ndɨkndɨgi gum nde mbui tɨvi nzerigi fhuvara. Gu rarara tugir nde phorgɨp kɨrie? Gu rarara tugir nde simtɨgi ndirie? Mba tara ndigip na han zɨ.” \v 18 Mbe mba tara ndigap Zisas han zim, Zisas mba tara ndigap Zisas mba ŋina mbatɨga vhegim, mba ŋina mbatɨk vhemkora mba tara thav kɨrar hɨgim, mba tar fhura rɨmrɨm vhɨzgi. \p \v 19 \x - \xo 17.19: \xo*\xt Mt 10.1\xt*\x*Zumgum mba Zisas phorga rui gumgira, mbe nduarira ana han zav, kha nzambaren ana muuŋgi, “Ai, nza ram muuŋgiap mbu ŋina mbatɨga vharvharav ragi?” \p \v 20-21 \x - \xo 17.20-21: \xo*\xt Mt 21.21; Mk 11.23; Ru 17.6; 1 Ko 12.9; 13.2\xt*\x*Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde na khothɨgi ndɨkndɨk guigira bisaŋgi. Nde maaŋ muuŋgiap tuktɨgi fhuvara. Gu guigira nde nzuai, nde maaŋ muuŋgip na khothɨgi ndɨkndɨk, ana mbe kha zɨn rɨgi mpampara vhɨgar farar muuŋgirga, mastet. Nde maaŋ muuŋgip nde khaŋ mbu mbɨkshɨma suanga, ‘Ndu khavgip, khaŋ thav mbugu ŋgɨ.’ Nde maaŋ suanga, ana ŋgɨrga. Nde vhɨra muungeŋ tuktɨgi fhuv ŋaara the ki fhu.” \f a \fr 17.20-21 \fr*\ft Mbe bigi kaŋgi gumgi mbari kha ndɨkndɨga mbui, buna mueŋ phorga kha vezar ki. Mba kameŋ khaŋ muuŋgi, “Fhe Bakɨme phorga nzuav mba thamthagi tɨvar, mba ŋina mbatɨga vhararga tuktɨgi, harigi tuav the ki fhuvara.” \ft*\f* \s Zisas wom phenatɨtɨgap rimgip khavɨrgeŋ nzuai. \r Mak 9.30-32; Ruk 9.43-45 \p \v 22 \x - \xo 17.22: \xo*\xt Mt 16.21\xt*\x*Zisas mba farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgir kov, mbe Gariri ŋgu phoga vhuiga kav, ana khaŋ mbe nzuai, “Mbe Fhe Bakɨme Guma Guara ndiv gumgi farve khɨngirga. \v 23 Mbe ana shogirim, ana rimgirga. Ana rimgirga, raa phuni vhɨzgirga khegenen ana taagi khavgirga.” Ana ne nzuaim, mba ana farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi, mbe ne nzuav guigira ndavi simgi. \s Zisas ŋkɨɨa ndiav Fhe Bakɨme Phena ndɨɨi. \p \v 24 \x - \xo 17.24: \xo*\xt Kis 30.13; 38.26\xt*\x*Zisas mba kamen mbe suaŋgiap, ana zumgum wo phorga rui gumgir kov, mbe vov Kaperneam ŋgu vegi. Mbe Kaperneam ŋgun vergim, mba Fhe Bakɨme Phenan ŋkɨɨa ndia rui gumgi, mbe zav Pita han zɨgap kha nzambaren ana muuŋgi, “Nde Guman Rum ŋkɨɨa ndiv Fhe Bakɨmen Phena ndɨɨire?” \v 25 Mbe ne nzuaim, Pita khaŋ mbe nzuai, “Ahaŋ.” \p Mbe nen Pita suaŋgim, Pita vhen verav ntigar buna thueŋ suanga, Zisas fhumra kha nzambaren ana muuŋgi, “Saimon, ndu ram mbui ndɨkndɨga mbui? Kha nuianan ki ŋgui vhɨrve gari gumgir pani, mbe mbarkɨrga ŋkɨɨa, mbe nta ndi, mbe theiŋ han nta ndi? Mbe wo ntɨɨrira han nta ndi o, mbe harigi ntɨɨri han nta ndi?” \v 26 Ana ne nzuaim, Pita khaŋ nzuai, “Mbe harigi ntɨɨri han ndi.” Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Maaŋ muuŋgiap, mbe ntɨɨrira, mbe ŋkɨɨar mbe ndɨɨi fhuvara! \v 27 Maaŋ muuŋgiap, nza khein ndɨkndɨgir farfa rivgi. Ndu ŋgɨp mbarar uk su. Ndu uk suv, mba fhara zav ndu uga ndigi mbɨgam, ndu ana kamthooŋ ntarav, ana kamthooŋ vhen ganɨnga, ndu kɨma raraŋ thueŋ gangirga. Mba kɨma rareŋ ndu ne ndigi zɨv mben nɨɨŋgiri. Ndu ŋka wani khɨnan mba ŋkɨɨan mben nɨɨŋgiri.” \c 18 \s The Fhe Bakɨme gari ŋgu Hevenan zɨ bakɨme ki? \r Mak 9.33-37; Ruk 9.46-48 \p \v 1 \x - \xo 18.1: \xo*\xt Ru 22.24\xt*\x*Mba tugen Zisas phorga rui gumgi, mbe ana han zav kha nzambaren ana muuŋgi, “The Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga tugar zɨ bakɨme kɨrie?” \f a \fr 18.1 \fr*\ft Khe mbe meeŋthɨgi buni mpeeiŋ rɨgar ki fethɨgi buna mpeeŋ ma. Zisas mba buna mpeeŋ suaŋgi, ne Matiu khergi gavar ki. Mba kameŋ 18.3-35. Mba buni nta guigira Zisas khothɨgap ana zɨn vui gumgi gu mbigi warir muunga tɨvi ma. \ft*\f* \p \v 2 Mbe mba nzambaren ana muuŋgim, Zisas mbaram tara mbe nzuaim, ana ana han zim, ana ana nzuaim, ana mbe rɨgɨgera thɨgi. \v 3 \x - \xo 18.3: \xo*\xt Mt 19.14; Mk 10.15; Ru 18.17\xt*\x*Mba tar mbe rɨgɨgera thɨgim, ana khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira nde nzuai, nde guigira wari wo ndavi domdorgip, kha tari bisarire ndɨkndɨgi ndɨkndɨgar muunga fhu, nde Fhe Bakɨme gari gumgi gu mbigi vhen ŋgirgɨrga tuktɨgi fhu. \v 4 \x - \xo 18.4: \xo*\xt Mt 20.27; 23.11\xt*\x*Guma, ana guigira wo vuzvugi, ana nta mbevar, kha tara bisaneŋ mbui tɨvar muunga, mba guma, ana Fhe Bakɨme gari gumgi gu mbigi rɨgar, zɨ bakɨ guarara kɨrga. \p \v 5 \x - \xo 18.5: \xo*\xt Mt 10.40-42; Ru 9.48; 10.16; Zo 13.20\xt*\x*“Guma the maaŋ muuŋgip na tɨva zɨn ŋgɨp, ana na ndɨkndɨgɨp ana khaŋ muuŋgi tara bisaŋ thanen kurarga, ana vhɨra nan kurigi.” \s Tɨva mbatɨk ana Zisas khothɨgi ndɨkndɨgar farfagi. \r Mak 9.42-48; Ruk 17.1-2 \p \v 6 \x - \xo 18.6: \xo*\xt Mt 17.27; Ru 17.1-2; 1 Ko 8.12\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov wom khaŋ mbe nzuai, “Guma the maaŋ muuŋgip kha na khothɨgi tara bisaŋ thanen muuŋgirim, ana rɨgɨp tɨva mbatɨga thueŋ muuŋgirim, nde kɨma bakɨ the ndigip ana fhɨra thɨrav, ana fegɨp mbasɨga rɨgɨra khɨngiri. Nde maaŋ muuŋgi, ne nzerara. \p \v 7 \x - \xo 18.7: \xo*\xt Ru 17.1; 1 Ko 11.19; 1 T 4.1\xt*\x*“Gu kha nuianan kav harigi gumgi ga mbuim, mbe rav tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi, gu guigira mbe kora muuŋgi. Ne guigira, mba tɨvi mbatɨgi hɨrga. Gu guigira mba tɨva mbui guma kora muuŋgi. \v 8 \x - \xo 18.8: \xo*\xt Mt 5.30; Mk 9.43\xt*\x*Ndu maaŋ muuŋgip, ndun hareŋ o ndu so the ndu ŋgɨrgɨrim, ndu bigɨn mbatɨk thueŋ muuŋgip, ndu mba hareŋ gu soeŋ thugɨ fekhɨngiri. Ndu maaŋ muuŋgip, ndu hara bueŋra o so bueŋra khɨgɨ kɨrga, ndu ŋgun vhuun ŋgɨgɨp zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. Ndu maaŋ muuŋgirga fhu, ndu hara phuni gu so phuni khɨgɨ kɨrga, mbe ndu fegɨp, Herar zazera mbara muuŋgiap ki vhava khɨngirga. \v 9 \x - \xo 18.9: \xo*\xt Mt 5.29; 17.27; Mk 9.47\xt*\x*Ndun rɨma thueŋ ndu ŋgɨrgɨrim, ndu tɨva mbatɨk thueŋ muuŋgip, ndu mba rɨmaeŋ sigɨp ne fekhɨngiri. Ndu maaŋ muuŋgip, ndu rɨma bueŋra khɨgɨp, ndu ŋgun vhuun ŋgɨgɨp, ndu zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. Ndu maaŋ muuŋgirga fhu, ndu rɨmani vhɨra kɨrga mbe ndu fegɨp Herar vhava khɨngirga. \p \v 10-11 \x - \xo 18.10-11: \xo*\xt Stt 48.16; Sng 34.7; Ru 19.10; Zo 3.17; 12.47; Hi 1.14\xt*\x*“Nde tuituigira wari ganɨri. Nde khueŋ ndɨkndɨgɨ thari, nde rɨgar kha tarire, mbe fhura ki tarire ma. Fhuvara. Gu nde nzuai, Hevenan Fhe Bakɨme enseri, mbe gari enseri ki, mbe zazera mbe nzuav Hevenan na Dara nɨma thivi.” \f b \fr 18.10-11 \fr*\ft Sapta 18.10-11 thɨgi kameŋ ne fharigi kameŋ ma. Mbe mba kameŋ mbe Grikin kaman, “Mba tari bisarire?” Mba ves 6 gum ves 14 vhɨra. Mba vezi nta Matiu 10.42 ki kameŋ fara muuŋgi. “Mba mbigi gu gumgi khɨni, mbe ana zɨn vui gumgi gu mbigi ki.” Zisas mba tarirera nzuai fhuvara. Ana mba wo farasarigi gumgi mbari, ana vhɨra mbe nzuai. \ft*\f* \s Sipsip mbar rɨgi ne vhunama si. \r Ruk 15.3-7 \p \v 12 Zisas mba bunin mbe nzua vov wom khaŋ mbe nzuai, “Nde ram mbui ndɨkndɨga mbui? Guma the maaŋ muuŋgip 100 sipsivi kɨrga, ntan rɨgar the mbar rɨgɨrga, ana mba mbar rɨgi ne suaŋv ganɨnga fhuv thi? Fhuvara. Ana mba ki 99 sipsivi, ana nta ndi mba mbɨkshɨmara tɨgɨp, ana mba mbar rɨgi ne suaŋv ganɨnga. \v 13 Gu guigira nde nzuai, ana maaŋ muuŋgip ana gangirga, ana guigira ndikndiga bakɨmen muunga. Ana mba ki 99 sipsivi, ana vhɨra ntan ndikndigi. Ana mba mbar rɨgi ne gangirga ndikndik, ana guigira mbar ŋgɨrga. \v 14 Mba tɨvara nden Ndia mbu Hevenan ki, ana fhura kha tara thaneŋ ganɨrim, ana ŋgɨp mbar rɨrgeŋ vuzvugi fhu.” \s Fek gu ŋguga the tɨva mbatɨk thueŋ muuŋgirim, ana ndi thɨgar maanga tɨv. \p \v 15 \x - \xo 18.15: \xo*\xt Wkp 19.17; Ru 17.3; Ga 6.1; Ze 5.19-20; 1 Pi 4.8\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov wom khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgi ndun fek o ŋguk, ana tɨva mbatɨga thuen ndu muuŋgirga, ndu ŋgɨp ana ganɨv, ŋko nuanira kɨv, ndu ana phorgɨv mba bigeŋ ndi thɨgɨra maan saŋv suaŋri. Ana maaŋ muuŋgip ndu nzuai kameŋ mbarararga, ndu taagia won fek o ŋguk, ndu ana ndigi. Ana wom ŋko wani tɨga ndava bavira ki. \f c \fr 18.15 \fr*\ft Bigi kaŋgi gumgi mbari kha ndɨkndɨga mbui. Mba kameŋ khaŋ nzuai, “Ndun,” Mba kameŋ Matiu nduara ne khergi fhuvara. Harigi guma mbe zumgum mba kameŋ khergi. \ft*\f* \v 16 \x - \xo 18.16: \xo*\xt Lo 19.15; Zo 8.17; 2 Ko 13.1; 1 T 5.19\xt*\x*Ana maaŋ muuŋgip ndu bunai mbararagirga fhu, ndu harigi guma bavira o phuni phorgɨ ndigi ŋgɨri. Maaŋ muuŋgirga, ndu nzuai bunai havhari guma phuni o phuni khegene ki. \v 17 \x - \xo 18.17: \xo*\xt Ro 16.17; 1 Ko 5.9; 5.13; 6.1-6; 2 Te 3.6; 3.14\xt*\x*Ana mbe nzuai buneŋ mbararagi fhu, ndu za mba guigira Zisas khothɨgi gumgi gu mbigi ga suaŋri. Ana vhɨra mbe nzuai buneŋ mbararagirga fhu, ndu kha guigira Zisas khothɨgi fhu guma gum ŋkɨɨa ndia rui guma gari ganganan anan muuŋri. \p \v 18 \x - \xo 18.18: \xo*\xt Mt 16.19; Zo 20.23\xt*\x*“Gu guigira nde nzuai, nde kha nuianan wari tɨgap nzuav kama thueŋ ndi tɨgɨrga, Fhe Bakɨme Hevenan mba khesharigi bigira, ana Hevenan ne ndi tɨgɨrga. Nde kha nuianan thagi bigeŋ, Fhe Bakɨme vhɨra mba bigeŋ tharga. \p \v 19 \x - \xo 18.19: \xo*\xt Mt 28.20; Mk 11.24; Zo 14.23; 15.7; 1 Zo 3.22; 5.14\xt*\x*“Gu wom nde nzuai, nde guma thani, mani kha nuiana wani tɨgap ndava bavira kɨv bigɨn the ndir saŋv Fhe Bakɨme phorgɨ suanga. Na Ndia Hevenan ki, ana mba bigɨnan manin nɨɨŋgirga. \v 20 Maaŋ muuŋgip, guma phunini o phuni khegene, nde na zɨn panan wari tɨgɨp phoga vhuigi, gu vhɨra nde phorga ki.” \s Ŋaara guma, wo phorga ŋgari ŋaara guma, ana ŋgarɨga muuŋgi bigeŋ, ana ne ndɨkndɨk ŋangi fhu. \p \v 21 \x - \xo 18.21: \xo*\xt Ru 17.3-4\xt*\x*Mba tugen, Pita zav kha nzambaren Zisas ga muuŋgi, “Guman Rum, na fega the bigɨn mbatɨga thueŋ nan muuŋgirim, gu rarara tugir ana muuŋgi bigeŋ ndɨkndɨk ŋangirie? Gu ndɨkndɨgi, harathɨgi tugir?” \p \v 22 \x - \xo 18.22: \xo*\xt Stt 4.24; Mt 6.14; Mk 11.25; Kor 3.13\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ ana nzuai, “Gu harathɨgi tugira ana ndu muuŋgi tɨva mbatɨgeŋ ndɨkndɨk ŋanɨ zav ndu nzuai fhuvara. Gu khaŋ ndu nzuai, ana zazera tɨvi mbatɨgir ndun muuŋrim, ndu nta ruemɨ thari. Ndu zazera ana ndu mbui tɨvi mbatɨgi ndɨkndɨk ŋanɨri. \p \v 23 “Ndu mbarara! Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki tɨv, ana khaŋ muuŋgi. Ana ŋgui vhɨrve gari guman pana mbe, ana won ŋaara gumgi bakɨvir kamgim, mbe ana han ŋgarɨga muuŋgi bigi, mbe zav nta ŋgarkai fara muuŋgi. \v 24 Ana mben kamgim, mbe zav wari wo ŋgarɨga muuŋgi bigi, mbe nta ŋgarkaim, mbe guma mbe kov ana han zi. Mba guma, ana 250 mirion kina ŋgarɨga muuŋgi. \v 25 \x - \xo 18.25: \xo*\xt 2 Kin 4.1; Neh 5.8\xt*\x*Ana mba ŋkɨɨa ŋgarɨgar muunga ŋkɨɨa tuktɨgi fhu. Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan khaŋ mbe nzuai, ‘Nde mba guma, ana mbik, gu tari, nde mbe ndi maaŋrim, harigi ntɨɨri mbe vhezgirim, mbe fhura mba guman ŋaara gumgi kɨri. Nde ana bigi, nde za nta ndiv maaŋrim, mbe nta vhezgiri. Nde mba tuavar, nde ŋkɨɨa ndigip, ana mba ŋgarɨga muuŋgi ŋgarɨga ŋgarkararga.’ \v 26 Mba ŋaara guma ne mbararagiap, ana mbara wo thɨpanani phɨrgiap, mba ŋgui vhɨrve gari guman pana ŋkarve nɨmara fav, khaŋ nzuai, ‘Ndu nan korar muuŋgip, tugar nan nɨɨŋgirim, gu ndu han ŋgarɨga muuŋgi bigi, gu za nta ŋgarkararga.’ \v 27 Ana maaŋ nzuaim, ŋgui vhɨrve gari guma pan ana kora muuŋgiap, fhura ana thav, vhɨra ana mba ŋgarɨga muuŋgi ŋkɨɨa, ana vhɨra nta ndɨkndɨk ŋangi. \p \v 28 “Ana maaŋ mba ŋaara guma ga muuŋgim, mba ŋana guma kɨrar hav, za wo phorga ŋgarigi ŋaara guma bakɨme gari. Ana phorga ŋgarigi ŋaara guma bakɨme, ana han 500 kina ŋgarɨga muuŋgi. Ana ana garav, za ana fhɨrar suirav, khaŋ ana nzuai, ‘Ndu na han ŋgarɨga muuŋgi bigi, ndu za nta ŋgarkarari.’ \p \v 29 “Ana phorga ŋgarigi guma bakɨme ne mbararagiap wo thɨpanani phɨrgiap, ana nɨman fav, khaŋ tɨgɨp ana nzuai, ‘Ndu nan korar muuŋgip, tugar nan nɨɨŋgirim, gu ndu han ŋgarɨga muuŋgi bigi, gu nta ŋgarkarga.’ \v 30 Ana ne nzuaim, mba guma ne vuzvugi fhu. Ana thav, ana ndiga vov bɨna khɨngi. Ana bɨnan kɨv mba ŋgarɨga muuŋgi bigi ŋgarkararga. \p \v 31 “Mba guma phorga ŋgarigi gumgi baikɨvi mbari mbe ana garim, ana maaŋ ana muuŋgim, mbe guigi guarara ana nzuav ndavi mbatɨgi. Mbe thav vov, mba ŋaara guma bakɨme muuŋgi bigi, mbe za nta bun, mbe wo ŋgui vhɨrve gari guman pana suaŋgi. \v 32 Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan mbara mba ŋaara guma bakɨmen kamgiap, khaŋ ana nzuai, ‘Ndu ŋaara guma mbatɨga guar ma. Ndu fharav khaŋ tɨgap, nan nzim, gu ndu ŋgarɨga muuŋgi bigi, gu fhura nta thav, nta ndɨkndɨk ŋangi. \v 33 Gu fhura ndu kora muuŋgi. Ndu ram muuŋgip ndu vhɨra wo phorga ŋgarigi guma bakɨme korar muuŋ thagi?’ \v 34 \x - \xo 18.34: \xo*\xt Mt 5.25-26\xt*\x*Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan ne nzuav, guigira ana ndav shigap, ana ndiv, zaa ana nɨɨnga gumgir farve khɨngi. Ana mben han kɨv za mba ŋgarɨga muuŋgi bigi ŋgarkararga. \p \v 35 \x - \xo 18.35: \xo*\xt Mt 6.12-15; Mk 11.25-26; Ef 4.32; Kor 3.13; Ze 2.13\xt*\x*“Mba tɨvara, nde harigi gumgi nde mbui tɨvi mbatɨgi, nde guigira nta ndɨkndɨk ŋanɨ tharga, nan Ndia Hevenan ki, ana mba khesharigi tɨvara nden muunga.” \c 19 \s Zisas mani gu mburi wari thamthagi ne nzuai. \r Mak 10.1-12; Ruk 16.18 \p \v 1 Zisas mba buni mbe suaŋgia thugap, ana Gariri ŋgu fhaiŋ thav kema ndigap, Zordan mbɨ gaar muen Zudia ŋgu fhain vui. \v 2 Ana vuim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana zɨn vui. Mbe ana zɨn vuim, ana maam mben rɨmrɨɨ ga mbuim, nta vhɨzi. \p \v 3 \x - \xo 19.3: \xo*\xt Mt 16.1\xt*\x*Zisas maaŋ kim, Fherasiŋ ana han zav, ana mpari. Mbe maaŋ muuŋgiap kha nzambareŋ ana muuŋgi, “Ee, nzan tɨv, guma won muuŋ thamthar saŋv ana vuzvuk ma, ne nzerara thi?” \p \v 4 \x - \xo 19.4: \xo*\xt Stt 1.27; 5.2; Mal 2.15\xt*\x*Mbe ne nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ee, nde Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gap, nde ana gangi fhuv thi? Mba buneŋ khaŋ nzuai, ‘Fhum guarara Fhe Bakɨme za kha bigi ga muuŋgiap, ana gumgi gu mbigi ga muuŋgi. Ana guma ga muuŋgim, ana guma ma. Ana mbiga muuŋgim, ana mbik ma. \v 5 \x - \xo 19.5: \xo*\xt Stt 2.24; 1 Ko 6.16; 7.2; Ef 5.21; 5.31\xt*\x*Fhe Bakɨme mani ga muuŋgiap, ana khaŋ nzuai, “Maaŋ muuŋgip, guma ana muuaŋ tɨgap, ana won niamuuŋ gu ndia thav, ana won muuŋ phorga kav, mani wani phorgap, mani guma bavira ki. Mani wani hiav ki fhu.” ’ \v 6 Fhe Bakɨme maaŋ suaŋgim, mani wani shɨrav wani hiav guma phunini ki fhu. Fhuvara. Mani wani tɨgap guma bavira ki. Maaŋ muuŋgiap, Fhe Bakɨme phorgi bigɨn, guma ana shɨgɨ thari.” \p \v 7 \x - \xo 19.7: \xo*\xt Lo 24.1-4; Mt 5.31\xt*\x*Ana ne suaŋgim, mba Fherasiŋ khaŋ ana nzuai, “Ne nzerara, maaŋgiap Moses thaŋ nzuav kha tɨvar nza nɨɨŋgia khaŋ nzuai, ‘Guma won muuŋ thamthar saŋv, ana ana thamthagi kamen gava thueŋ khergip, ana nɨɨŋgip, ana sararim, ana ŋgɨrga?’ ” \p \v 8 Mbe maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Nde rɨɨŋrɨɨŋ kɨvgi ntɨɨri ma. Maaŋ muuŋgiap, Moses fhura nde garim, nde won muuiŋ thamthagi. Fhum guarara mba khesharigi tɨv ki fhu. \p \v 9 \x - \xo 19.9: \xo*\xt Mt 5.32; Mk 10.11; Ru 16.18; 1 Ko 7.10-11\xt*\x*“Gu khaŋ nde nzuai, Maaŋ muuŋgip, guma then muuŋ, ana ruan harigi guma the ndiga kegi fhu. Ana man fhura ana thav ana vharigi, ana vuim, ana harigi mbiga tɨgi, mba guma, ana nduara ruan harigi mbiga ndigi tɨva muuŋgi.” \p \v 10 \x - \xo 19.10: \xo*\xt 1 Ko 7.1-2; 7.7-9; 7.17\xt*\x*Zisas ne nzuaim, ana farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi khaŋ ana nzuai, “Maaŋ muuŋgiap, gumgi mba tɨvar muuŋv wari won muuiŋ phorgɨ kɨrga. Mbe thaaŋ nzuav muuiaŋ rɨgi, mbe fhura mbar kɨ.” \p \v 11 Mbe ne nzuaim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Kha gumgi, mbe za kha buneŋ zɨn ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. \p “Fhe Bakɨme mba ndɨkndɨgar nɨɨŋgi gumgi, mbe nduarira kha buneŋ zɨn ŋgɨrga. \v 12 \x - \xo 19.12: \xo*\xt 1 Ko 7.32-34; 9.5; 9.15\xt*\x*Nde mbarara! Mbarkɨrga gumgi vhɨrve ki, mbe mbari, mbe muuiaŋ rɨgi fhu. Mbe mbari, mbe ndegmbori ndavi vherira, mbe fhavi mbatɨgi. Mbe mbari, mbe ŋgui vhɨrve gari gumgi panin phenan ŋgarɨr zav, mbe mbe thuuri ndigim, mbe muuin rɨgɨrga vuzvuk ki fhu. Mbe mbari, mbe Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki ŋgu ndɨkndɨga ŋgarav, mbe muuiaŋ rɨgɨ thagi. Guma, ana kha buni mbararav, ana nta zɨn ŋgɨr saŋv, ana kha buni ndiri.” \s Zisas khaŋ nzuai, mbe fhura mba tarire ganɨrim, mbe ana han zɨri. \r Mak 10.13-16; Ruk 18.15-17 \p \v 13 Mbe mba tugar, mba gumgi gu mbigi, mbe tari bisarire ndiav Zisas han zi. Mbe khueŋ vuzvugiap, Zisas won farver mbe suv, mbe suaŋv, Fhe Bakɨme phorgɨv suanga. Mbe mbe ndia zim, Zisas farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi mba gumgi gu mbigi ga vhegi. \v 14 \x - \xo 19.14: \xo*\xt Mt 18.2-3\xt*\x*Zisas khaŋ wo farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi ga nzuai, “Nde fhura mba tarire ganɨrim, mbe na han zɨri. Nde mbe thɨvɨ thari. Fhuvara. Kha tarire ndɨkndɨgi ndɨkndɨga mbui gumgi gu mbigi, Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki ŋgu, ana mbe ne ma.” \v 15 Ana maaŋ mbe suaŋgiap, mbara won farver mba tari ga sui. Ana farven mbe suegap, ana zumgum mba ŋaneŋ thav vui. \s Bigi vhɨrve ki guman kam Zisas phorga nzuai. \r Mak 10.17-31; Ruk 18.18-30 \p \v 16 \x - \xo 19.16: \xo*\xt Mk 10.17; Ru 10.25; 18.18\xt*\x*Guma mbe Zisas han zav khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, gu ram muuŋgi tɨvar vhuun muuŋgip, gu zumgum zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirie?” \p \v 17 \x - \xo 19.17: \xo*\xt Wkp 18.5; Ru 10.28\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Ndu thaŋ nzuav tɨvir vhuuiaŋ nzuav nan nzai? Guma bavira, ana tɨvir vhuuiaŋ mbui guma ma. Ndu maaŋ muuŋgip, zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndir za mbui, ndu Fhe Bakɨme nzuai tɨvi zɨn ŋgɨri.” \p \v 18 \x - \xo 19.18: \xo*\xt Kis 20.13-16; Lo 5.17-20\xt*\x*Zisas maaŋ ana nzuaim, mba guma kha nzambaran Zisas ga muuŋgi, “Ndu ram mbui khesharigi tɨvi, ndu nta nzuai?” Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Mba Fhe Bakɨme nzuai tɨvi, nta khaŋ nzuai, ‘Nde harigi gumgi gu mbigi shogɨrim, mbe vhɨzɨ thari. Nde mani gu mburi ga rɨgi gumgi gu mbigi, nde ruarin harigi gumgi gu mbigi ndi thari. Ne kɨmɨ thari. Nde fhura guiguigip harigi gumgi gu mbigi ga suaŋv suaŋ thari. \v 19 \x - \xo 19.19: \xo*\xt Kis 20.12; Wkp 19.18; Lo 5.16; Ro 13.9; Ga 5.14; Ze 2.8\xt*\x*Nde wari won ndegi gu ndegmbori piin kɨv, mbe nzuai buni mbararari. Nde vhɨra wari vuzvugi tɨvara, nde guigira harigi gumgi vuzvugiri.’ ” \p \v 20 Zisas maaŋ nzuaim, mba guman kam khaŋ ana nzuai, “Gu za mba tɨvi zɨn vui. Gu ram muuŋgi tɨveŋ, gu ne zɨn vui fhu?” \p \v 21 \x - \xo 19.21: \xo*\xt Mt 6.20; Ru 12.33; FG 2.45; 4.34-37; 1 T 6.18-19\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu maaŋ muuŋgip tɨvir vhuuiaŋ mbui guma guarara kɨr za mbui, ndu ŋgɨp za wo bigi ndi maaŋrim, mbe nta vhezgirim, ndu mba ŋkɨɨar, bigi sosuagi gumgir nɨɨŋgiri. Ndu maaŋ muuŋgirga, ndu Hevenan bigi vhuuiŋ guarira ndirga. Ndu mba tɨvar muuŋgip, ndu na phorgɨ ru.” \v 22 Mba guman kam ne mbararagiap, ana ndav ana simgim, ana vugi. Ana khaŋ muuŋgiap, ana guigira bigi vhɨrkɨvgi guma ma. \p \v 23 \x - \xo 19.23: \xo*\xt Mt 13.22; Mk 10.24; 1 T 6.9-10\xt*\x*Zisas mba bunin ana nzua vo khaŋ wo farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi ga nzuai, “Gu guigira nde nzuai, shɨk kav ŋkɨɨa vhɨrve ki gumgi, mbe guigira Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki ŋgu Hevenan ŋgirɨr saŋv, guigira ŋaara mbatɨgar muuŋgirga. \v 24 Gu taagia nde nzuai, kemor, ana shagi sai suuŋ thoon ŋgirɨ saŋv, ana mba shɨk kav ŋkɨɨa vhɨrve ki guma, ana Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim mbe ana piin ki ŋgun ŋgirɨ zav ŋaara mbatɨga mbui, ana mba khesharigi ŋaara mbatɨgar muuŋgirga tuktɨgi fhuvara.” \p \v 25 Zisas ne suaŋgim, mba ana farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgi ne mbararagiap, mbe guigira ŋgava mbatɨga muuŋgi. Mbe ŋgava mbatɨga muuŋgiap khaŋ nzuai, “Maaŋ muuŋgirga, the zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirie?” \p \v 26 \x - \xo 19.26: \xo*\xt Stt 18.14; Jop 42.2; Jer 32.17; Sek 8.6; Ru 18.27\xt*\x*Mbe ne nzuaim, Zisas purara mbe garav khaŋ nzuai, “Guma the ne muuŋgirga tuktɨgi fhuvara. Fhe Bakɨme, ana nduara za mba bigi ga mbui.” \p \v 27 \x - \xo 19.27: \xo*\xt Mk 10.28; Ru 5.11; 18.28\xt*\x*Zisas maaŋ nzuaim, Pita ana kama ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ndu ganɨ. Nza za wari wo bigi thav ndu phorga rui. Nza ne suaŋv, thagɨna ndirie?” \p \v 28 \x - \xo 19.28: \xo*\xt Mt 20.21; 25.31; Ru 22.30; 1 Ko 6.2-3; VB 2.26; 3.21\xt*\x*Zisas Pita ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira nde nzuai, Fhe Bakɨme zumgum muuŋgirga ŋgun kaman, Fhe Bakɨmen Guma Guar, ana zɨ bakɨme ndigɨp, ana ŋgui vhɨrve gari guman pan pigi mpirmpirɨga perarga, mba tugar, nde gu farasarigi 12 thɨgi ŋaara gumgi, nde vhɨra, nde 12 thɨgi mpirmpirɨgi vhuuin pigirga. Nde ntan piigip, nde mba 12 thɨgi Isrerin nzɨgi nde mbe ganɨnga. \v 29 \x - \xo 19.29: \xo*\xt Mk 10.29-30; Ru 18.29-30; Hi 10.34\xt*\x*Mba na zɨ ndɨkndɨgap wari wo pheni, gu won fegi gu ŋgugi, meeiŋ gu bivi, ndegi gu ndegmbori, won tari, won mɨni, mba bigi thagi gumgi gu mbigi, mbe guigira bigi vhuuiŋ vhɨrvera ndiv, mbe vhɨra zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. \v 30 \x - \xo 19.30: \xo*\xt Mt 20.16; Mk 10.31; Ru 13.30\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, ntigem zɨ bakɨme ndi ntɨɨri, mbe zumgum zɨ bisaneŋ ndirga.” \c 20 \s Zisas ŋaara gumgi wain mɨnan ŋgari ne vhunama si. \p \v 1 \x - \xo 20.1: \xo*\xt Mt 21.33\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Guma Hevenan Fhe Bakɨme piin kɨr za mbui tɨv khaŋ muuŋgi. Guma mbe wain mɨna bakɨme ki. Ana tuga mben manera ra ndav shɨgɨra thagim, ana khavgiap, vov won wain mɨnan ŋgarɨrga gumgi ndiv garav, mbe ndi. \v 2 Ana mbe ndiga zim, mba ŋaara gumgi, mbe mba raar ŋgargip, mba raa khɨnan vheza ndirga ne vuzvugim, mba mɨna namkam mbara mbe sarigim, mbe ana wain mɨnan ŋgarɨ zav vui. \v 3 Ana mbe sarigi, mbe vergim, mba mɨna namkam kav kim, ra nda vov saaŋgiap 9 kirok ndigim, mba mɨna namkam vov garim, gumgi mbari mbe fhura mbe phogi ga vhui ŋanan thivgiap ki. \v 4 Ana mbaram khaŋ mbe nzuai, ‘Nde vhɨra ŋgɨp, na wain mɨnan ŋgarɨrim, gu nde ŋgari ŋaara tugɨra tɨgɨp nde vhezɨrga.’ \v 5 Ana maaŋ mbe suaŋgim, mbe vhɨra vui. Mbe vegim, ra ndav phɨɨŋ ndigap, vera vov phuni khegene ndim, mba mɨna namkam mba tɨvara mbe muuŋgi. \p \v 6 “Mba mɨna namkam kav kim, ra vera vov meeŋ ndim, ana ŋkotuguraagen, ana vov gumgi mbari gari, mbe fhura thivgia ki. Ana mbara mben nzarigi, ‘Nde ram muuŋgiap kha raar fhura thivgiap kim, kha ra vera vov vhɨzgi?’ \v 7 Mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, ‘Nza guma the ŋaarar nza nɨɨŋgi fhuvara.’ Mba mɨna namkam khaŋ mbe nzuai, ‘Nde vhɨra ŋgɨp na wain mɨnan ŋgarɨri.’ \p \v 8 \x - \xo 20.8: \xo*\xt Wkp 19.13; Lo 24.15\xt*\x*“Mba raan ra verav vhɨzgim, mba mɨna namkam mbara wo ŋaara gari mpiiŋsɨga kamgiap khaŋ ana nzuai, ‘Ndu mba ŋaara gumgir kamgirim, mbe zɨrim, nde vhezar mben nɨɨŋ. Ndu fharav mba zɨn zegi ŋaara gumgir vhezar mben nɨɨŋv ŋgɨv, mba fharav zegi ŋaara gumgir nɨɨŋri.’ \v 9 Mba zumgum ra vera vov mpora ndim, zav ŋaara ndiga ŋgari ŋaara gumgi, mbe zav mba raar ŋgarigi vhez ndi. \v 10 Mbe won vheza ndim, mba fhara manera ŋaara ndigi ŋaara gumgi, mbe khueŋ ndɨkndɨgi, mbe zɨv mba ŋkotuguraagen ŋaara ndigi gumgi kambara vhez ndigirga. Mbe mba ndɨkndɨga mbui, ne fhuvara. Mbe zav, mbe vhɨra mba raar ŋgarigi ŋaara tugara tɨgav vheza ndigi. \v 11 Mbe maaŋ muuŋgiap, ndigap, mbe ne nzuav mba mɨna namkama vhegi. \v 12 Mbe ana vhegap khaŋ ana nzuai, ‘Kha gumgi, mbe nza zɨn zegap ŋgargi. Mbe aua bavira ŋgargi, ndu nza vhezi vhezara mbe nɨɨŋgi. Nza guigira ŋaara bakɨme muuŋgi, nza manera khavgia zav ŋgarav kim, ra guigira nza tuegi.’ \p \v 13 “Mba mɨna namkam mbe nzuai kameŋ mbararagiap, ne ŋgarkarav khaŋ mba ŋgarigi ŋaara guma mbe nzuai, ‘Nan kɨvntok, gu tɨva mbatɨga muuŋgi fhuvara. Ndu mbarara! Ŋka fharav wani tɨgap mba vheza tha ndi tɨgap, khaŋ wani ga suaŋgi, Raa bavira vhezra! Ŋka wani ga suaŋgiap wani ŋgari. Ee, fhuve? \v 14 Ndu won vheza ndigip ŋgɨri! Gu wo vuzvugara, gu ndu ndɨɨ vhezra, gu mba zɨn zegap ŋgarigi gumgi gu mba vhezar mbe nɨɨŋgi. \v 15 Ana na bigɨn ma. Ee, gu wo vuzvuga zɨn ŋgɨp won ŋkɨɨa shɨgɨp nden nɨɨnga fhuve? Ee, gu maaŋ muuŋgip tɨvar vhuun mba gumgir muunga, ndu thaaŋ nzuav, ndav shigi?’ ” \v 16 \x - \xo 20.16: \xo*\xt Mt 19.30; Mk 10.31; Ru 13.30\xt*\x*Zisas ne nzuav khaŋ nzuai, “Mba tɨvara, ntige zɨ bisaneŋ ki gumgi, mbe zɨ bakɨme kɨrga. Mba ntigem zɨn ki gumgi, mbe zumgum fhararga, mba fharigi gumgi, mbe zɨn kɨrga.” \s Zisas fhum tuga mpuanin wo rɨmɨnga ne bun suaŋgiap, ana ntigem wom wo rɨmɨnga ne bun nzuai. \r Mak 10.32-34; Ruk 18.31-33 \p \v 17 Zisas mba bunin mbe suaŋgiap, khavgiap Zerusareman ndai. Mbe ndav ana wo phorga rui 12 thɨgi gumgira kov mbe phogia ŋana muen vov, Zisas khaŋ mbe nzuai, \v 18 \x - \xo 20.18: \xo*\xt Mt 16.21; 17.22-23\xt*\x*“Nde mbarara! Nza ntigem, Zerusareman ndai. Nza naanga, mbe Fhe Bakɨmen Guma Guara ndiv, Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gum Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi farve khɨngirga. Mbe ana ndiv mbe farve khɨngirim, mbe ana suaŋv kama shogip, ana shogirim, ana rimgirga. \v 19 Mbe ana ndi harigi fhaiŋ gumgir farve khɨngirim, mbe ana sɨɨŋv, phivɨgar ana kharɨv, ana ndiv khanarareŋ ga tɨgɨp fugɨrga. Ana rimgip ra phuni vhɨzgirga, ana khegenen taagip khavgirga.” \s Zems gu Zon zɨ bakɨni ndir zav mbui. \r Mak 10.35-45 \p \v 20 Zumgum, Sebedin muuŋ won kamanin kov Zisas han zi. Mbe zav thɨpanani phɨrgiap bigɨn mueŋ nzuav Zisasan nzan zav mbui. \v 21 \x - \xo 20.21: \xo*\xt Mt 19.28; Ru 22.30\xt*\x*Zisas mbaram kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu thagɨna vuzvugi?” Mba mbik mbara khaŋ Zisas ga nzuai, “Gu khueŋ vuzvugi, ndu khaŋ nan kamani ga suanga, mani ndu ŋgui vhɨrve gari guman pan kɨrim, mani the ndun guva haren perarga, the ndu ŋkɨn haren perarga.” \p \v 22 \x - \xo 20.22: \xo*\xt Mt 26.39; 26.42; Mk 14.36; Zo 18.11\xt*\x*Ana ne nzuaim, Zisas ana mbararagiap ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nde mba bigeŋ nde tuituigiap ne kaŋgiap ne ga nzuav nan nzai fhuvara. Ee, ŋko gu mbɨrga mbɨ khɨnigeŋ ŋko niŋgen mbegɨrie?” Ana ne nzuaim, mani ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ŋka tuktɨgi.” \v 23 \x - \xo 20.23: \xo*\xt Mt 25.34; FG 12.2; Ro 8.17; 2 Ko 1.7; VB 1.9\xt*\x*Mani ne nzuaim, Zisas ne mbararagiap, khaŋ mani ga nzuai, “Ŋko guigira gu mbɨrga mbɨ khɨnigen mbɨrga. Ŋko mba the nan guva haren pigɨrga, the nan ŋkɨn haren pigɨrga ne, ne na bigeŋ fhuvara. Gu mba ŋanenin pigɨrga gumgi ndi fɨrga tuktɨgi fhuvara. Mba mpirmpirɨganin pigɨrga gumgi, nan Ndia mba gumgi kaŋgiap, ana mbe ndi fegi mpirmpirɨgani ma.” \p \v 24 Zisas maaŋ mani ga nzuaim, mba Zisas phorga rui phɨk thɨgi gumgi ne mbararagiap, mbe mba bigeŋ ga nzuav mba fek gu ŋguga vhegi. \v 25 \x - \xo 20.25: \xo*\xt Ru 22.25-26\xt*\x*Zisas mbe hiav mben kamgim, mbe zim, ana khaŋ nzuai, “Nde kaŋgi, harigi ŋgui vhɨrve gari gumgir pani, mbe guigira wo ntɨɨri gari. Mben gumgir pani khaŋ tɨgap wari wo piin kɨv wo buni zɨn ŋgɨr zav wari won gumgi gu mbigi ga nzuai. \v 26 \x - \xo 20.26: \xo*\xt Mk 10.43; Ru 9.48\xt*\x*\x - \xo 20.26: \xo*\xt Mt 23.11; Mk 9.35; Ru 22.26\xt*\x*Nde mba tɨv, nden ki thari. Nde rɨgar, nde the zɨ bakɨme kɨr saŋv, ana za nden ŋaara guma kɨri. \v 27 Gu nde rɨgar zɨ kɨr saŋv ana fhura nden ŋaara guma kɨri. \v 28 \x - \xo 20.28: \xo*\xt Ru 22.27; Zo 13.14; Fi 2.7; 1 T 2.6; Ta 2.14; 1 Pi 1.19\xt*\x*Mba tɨvara Fhe Bakɨme Guma Guar, ana gumgi ana kurkura zav ana zɨgi fhuvara. Ana mben kurkurav zav zɨgi. Ana mben kurkura, mbe suaŋv won tuma fekhɨngip, rimgip, taagip gumgi gu mbigi vhɨrve ndir zav zergi.” \s Zisas rɨmani mbatɨgi guma phunin kurigim, mani taagia nzerigi. \r Mak 10.46-52; Ruk 18.35-43 \p \v 29 Zisas maaŋ kegap wo phorga rui gumgir kov, mbe Zeriko ŋgu bakɨme thav wari vui. Mbe vuim, gumgi gu mbigi vhɨrvera Zisas zɨn vui. \v 30 \x - \xo 20.30: \xo*\xt Mt 9.27; 15.22\xt*\x*Mbe vuim, guma phunini, mani tuav gaa ga perav ki. Mani vhɨra rɨmani mbatɨgi. Mani perav kav Zisas mbararagim, ana zim, mani khɨrɨp kaav khaŋ nzuai, “Guma Bakɨme, Devitan Kam, ndu ŋkan korar muuŋ.” \v 31 Mani kaav nzuaim, mba gumgi gu mbigi mani mbararagiap, khaŋ tɨgap thɨni pɨnɨn zav mani ga nzuai. Mbe mani ga nzuaim, mani khaŋ tɨgap khɨrɨv kaav khaŋ nzuai, “Guma Bakɨme, Devitan Kam, ndu ŋkan korar muuŋ.” \p \v 32 Mani maaŋ nzuaim, Zisas mbara thɨgap, manin kaav, khaŋ mani ga nzuai, “Ŋko vuzvugi, gu ram ŋkon muuŋrie?” \v 33 Mani ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme, ŋka vuzvugi, ndu ŋkan rɨmanin muuŋgirim, ŋka ganɨnga.” \v 34 Mani maaŋ nzuaim, Zisas manin kora muuŋgi. Ana manin kora muuŋgiap, mbara won farven manin rɨmani khɨngim, manin rɨmani vhemkora nzerigim, mani bigi gari. Manin rɨmani nzerigim, mani mbara Zisas phorga vui. \c 21 \ms Zisas vov Zerusareman hɨgap, Fhe Bakɨmen buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvi. \s Zisas ŋgui vhɨrve gari guman pana gegap Zerusareman ndai. \r Mak 11.1-11; Ruk 19.28-40; Zon 12.12-19 \p \v 1 Zisas wo phorga rui gumgir kov, mbe nda vov Zerusareman han mbai. Mbe nda vov Zerusareman han Oriv mbɨkshɨman Betfage ŋgugen hegi. Mbe maaŋ hegap, Zisas wo phorga rui guma phuni ga sarav khaŋ mani ga nzuai, \v 2 “Ŋko ŋgɨp, nza ntige mba gari ŋgugen ŋgɨri. Ŋko ŋgɨp, ŋko vhemkora doŋki the ganɨnga, mbe ana ndi thɨrigim, ana ki. Ana ŋguk vhɨra, ana phorga ki. Ŋko ana mpiiŋ fhɨrgip, mani ndigip, na han zɨri. \v 3 \x - \xo 21.3: \xo*\xt Mt 26.18\xt*\x*Ŋko ni ndirim, guma the buna thuen ŋko suaŋrim, ŋko khaŋ mba guma ga suaŋri. ‘Guma Bakɨme ŋaar manin ki.’ Ana vhemkora mani ga sararim, mani taagi zɨrga.” \p \v 4 Kha bigeŋ fhum Fhe Bakɨme kamthooŋ guma suaŋgi kameŋra zɨn vugi. \q1 \v 5 \x - \xo 21.5: \xo*\xt Ais 62.11; Sek 9.9; Zo 12.15\xt*\x*“Kha kamen Saionan ki ntɨɨri ga suaŋri. ‘Nde ganɨ! Nden ŋgui vhɨrve gari guman pan ntige zi. Ana zɨ ki fhuv guma fara muuŋgiap zi. Ana doŋki mbe tɨ perav zi. Ana doŋki ŋguga mbe tɨ perav zi.’ ” \b \p \v 6 Zisas maaŋ wo phorga rui gumani ga suaŋgim, mani vov, ana mba suaŋgi buneŋra zɨn vugi. \v 7 Mani vov, mba doŋki niamuuŋ gu ŋguga ndiga zav, mani won shaa mpeeni zorgia mani kɨrani khɨngim, Zisas nda vov mbe perigi. \v 8 \x - \xo 21.8: \xo*\xt 2 Kin 9.13\xt*\x*Zisas ana perigim, gumgi vhɨrve wari wo shagi mpeeiŋ zorav, tuav ga sɨgim, Zisas nta tɨn ndai. Gumgi mbari, mbe khira ŋgagi phɨrav, tuav ga suim, ana nta tɨn ndai. \v 9 \x - \xo 21.9: \xo*\xt Sng 118.25-26; Mt 23.39\xt*\x*Ana ndaim, gumgi gu mbigi mbari, mbe ana nɨman fharav ndaim, mbe mbari ana zɨn ndai. Mbe ndav kaav khaŋ nzuai, “Nde Devitan Kama zɨ ndi vun kuamkuari. Fhe Bakɨme tɨvar vhuun kha guman muuŋri, ana Guma Bakɨme zɨn panan zi. Nde vu guarara ki Fhe Bakɨme zɨ ndi vun kuamkuari.” \p \v 10 Zisas ndav vov, Zerusareman vhen verim, mba gumgi gu mbigi mba ŋgu bakɨmen kegap ŋgava mbatɨga mbuav tamtam nzav khaŋ nzuai, “Kha guma, ana the ma?” \v 11 \x - \xo 21.11: \xo*\xt Mt 21.46\xt*\x*Mba ndai gumgi gu mbigi, mbe khaŋ nzuai, “Ana Zisas ma! Ana Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma ma. Ana Garirin ŋgu bisaneŋ Nasaretan kegap ndai.” \fig Kha gumgi Fhe Bakɨme zɨ ndim, vun kuamkuav khaŋ nzuai, Devitan kam. (21.1-10) |src="LB00314C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="21.1-10"\fig* \s Zisas Fhe Bakɨmen Phenan bigi ndi mbav shɨga mbui gumgi zɨtɨgap, mbe ndiv kɨrar mbai. \r Mak 11.15-19; Ruk 19.45-48; Zon 2.13-22 \p \v 12 Zisas vov Fhe Bakɨme phena bɨna vhen verav, ana bɨna vhen kav bigi ndi mbav sɨga mbui gumgi zɨtɨgap, mbe ndi kɨrar mbai. Ana mbe ndiv kɨrar mbav, mba ŋkɨɨar kurkurigi gumgi, ana mbe kaagi suigap, nta daasuav, mba korgi ndi mbai gumgi, ana vhɨra mbe piigi mpirmpirɨgi, ana nta suigap, nta daasui. \f a \fr 21.12 \fr*\ft Gumgi Fhe Bakɨmen phena guarar bɨna vhen bigi ga vhezɨr za mbui. Mbe Fhe Bakɨme phena vhera ki ŋkɨɨa ndi mba bigi ga vhezɨrga. Mbe Romiŋ gu Grikiŋ ŋkɨɨa ndiv mba tɨvar muuŋgirga tuktɨgi fhuvara. Mba tɨv gum mba harigi bigi gumgi nta vhezi. Mba bigi mbe ntan Fhe Bakɨme ofa mbui. \ft*\f* \v 13 \x - \xo 21.13: \xo*\xt Ais 56.7; Jer 7.11; Mk 11.17; Ru 19.46\xt*\x*Ana maaŋ mbe mbuav khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buni khaŋ nzuai, ‘Na phen, ana na phorga nzuai phen ma.’ Nde ana mbuim, ana kɨɨi gumgi zomzori ŋaneŋ fara muuŋgi.” \fig Zisas Fhe Bakɨme phenan shɨga mbui gumgi zɨtɨgim, mbe kɨrar hegi. (21.12) |src="LB00316C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="21.12"\fig* \p \v 14 \x - \xo 21.14: \xo*\xt 2 Sml 5.8; Ais 35.5-6\xt*\x*Zisas maaŋ mbe muuŋgiap, mba Fhe Bakɨme phena bɨna vhera kim, rɨmgi mbatɨgi gumgi gum suira mbatɨgi gumgi, mbe ana han zim, ana mben kurkurav mbe mbuim, mbe taagia nzezerigi. \v 15 Zisas maaŋ mbuim, mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gum Zudaiŋ tɨvir vhuuiŋ kaŋgi gumgi, mbe ana mbui mirikori garav, tari bisarire mbararagim, mbe Fhe Bakɨme phena bɨna vhen kav kaav khaŋ nzuai, “Nde Devit Kaman ndikndigɨri.” Mbe maaŋ nzuaim, mbe ne nzuav ndavi mbe mbatɨgi. \v 16 \x - \xo 21.16: \xo*\xt Sng 8.2\xt*\x*Mbe ne nzuav ndavi mbatɨgiap, mbe Zisasan nzav khaŋ ana nzuai, “Ndu kheiŋ nzuai buni mbararagire?” Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ahaŋ, gu mbe mbararagi. Ee, nde mba Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar kha kameŋ gangi fhuve? Mba kameŋ khaŋ nzuai, ‘Ndu tari bisarire gum mba tira pavra ki tari ga muuŋgim, mbe vhɨra ndu zɨ ndi vun kuamkuagi.’ ” \v 17 Zisas maaŋ mbe suaŋgiap, mbe thav, mba ŋgu bakɨme thav kɨrar hɨgap, vov Betanin vugi. Ana mba maan Betani ga kuigi. \s Zisas fik khage nzuaim, niŋge shɨɨŋgi. \r Mak 11.12-14,20-24 \p \v 18 Zisas Betani ga kuigap, mba mɨtimanera ana taagia ŋgu bakɨmen ndai. Ana ndav thɨ anan hegi. \v 19 \x - \xo 21.19: \xo*\xt Ru 13.6\xt*\x*Ana ndav garim, fik kha mbige tuav gaa thɨgap ki. Ana vov niŋge han vugap, niŋge garim, niŋge vhɨgi mbarigi fhuvara, fari khɨnira. Ana thav khaŋ mba fik khage nzuai, “Ndu wom vhɨgi mbararga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara!” Ana ne nzuavra thagim, mba fik khage za shɨɨŋgi. \p \v 20 Mba khage shɨɨŋgim, ana phorga rui gumgi niŋge gangiap, ŋgava mbatɨga muuŋgi. Mbe ŋgava mbatɨga muuŋgiap khaŋ nzuai, “Kha fik khage ram muuŋgiap vhemkora shɨɨŋgi?” \p \v 21 \x - \xo 21.21: \xo*\xt Mt 17.20; Ru 17.6; Zo 14.12; 1 Ko 13.2; Ze 1.6\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu guigira nde nzuai, nde guigira na khothɨgɨv nde ndɨkndɨga phunin muuŋ tharga, nde vhɨra gu kha fik khage muuŋgi tɨvar muuŋgirga. Nde vhɨra mba tɨvara muuŋgirga tuktɨgi fhuvara. Nde vhɨra khaŋ kha mbɨkshɨma suanga, ‘Ndu khaŋ thav wo sigɨp, wo fegɨp, mbasɨk khɨnik.’ Nde maaŋ suanga, nde mba nzuai kameŋ hɨgɨrga. \v 22 \x - \xo 21.22: \xo*\xt Mt 7.7-11; 18.19; Mk 11.24; Ru 11.9; Zo 14.13-14; Ze 5.16; 1 Zo 3.22\xt*\x*Nde guigira na khothɨgɨp, nde bigɨn the suaŋv Fhe Bakɨme phorgɨ suanga, nde mba nzuai bigɨna ndirga.” \s Mbe khueŋ nzuav Zisasan nzarigi, “The mba zɨ bakɨmen ndu nɨɨŋgi?” \r Mak 11.27-33; Ruk 20.1-8 \p \v 23 \x - \xo 21.23: \xo*\xt Zo 2.18\xt*\x*Zisas vov Fhe Bakɨme phena bɨna vhen vergap, Fhe Bakɨmen buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvav mbe nzuai. Ana mbe nzuaim, mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gum Zudaiŋ gumgir pani ana han zav kha nzambara ana muuŋgi. Mbe khaŋ ana nzuai, “Ndu maaŋ mba zɨ bakɨme gu ŋkasŋka ndigap kha bigi ga mbui? The mba zɨ bakɨmen ndu nɨɨŋgiap, mba ŋaarar muun za ndu suaŋgim, ndu mba ŋaara mbui?” \v 24 Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Gu vhɨra bigɨn mueŋ nzuav nden nzai. Nde gu nzai bigeŋ ŋgarkararga, gu mba zɨ bakɨmen na nɨɨŋgim, gu kha ŋaara mbui guma bun nde suanga. \v 25 Na nzambareŋ khare, Zon Gumgi Ruai Guma, ana mba gumgi gu mbigi ruai, ana maaŋ mba zɨ bakɨme ndigap mba tɨva mbui? Ana Hevenan kega zergi tɨv o, ana guma nduara mbui tɨv?” \p Ana maaŋ mbe nzuaim, mbe nduarira khaŋ wari ga nzuai, “Nza khaŋ suanga, ‘Ana Hevenan kega zergi bigeŋ mbui.’ Nza maaŋ suanga, ana khaŋ nza suanga, ‘Maaŋ muuŋgiap, nde ram muuŋgiap ana khothɨgi fhu?’ \v 26 \x - \xo 21.26: \xo*\xt Mt 14.5; 21.46; Mk 6.20; Ru 20.6\xt*\x*Nza vhɨra khaŋ suanga, ‘Ana guma wo ndɨkndɨgar mbui,’ nza maaŋ suanga, nza kha gumgi gu mbigir rivgi. Ne khaŋ muuŋgi, mbe za khueŋ ndɨkndɨgi, Zon Gumgi Ruai Guma, ana Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma ma.” \v 27 Mbe maaŋ muuŋgiap Zisas ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza kaŋgi fhu.” Mbe maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Gu vhɨra, gu kha zɨ bakɨmen na nɨɨŋgim, gu kha ŋaara mbui guma bun nde suaŋgirga tuktɨgi fhuvara.” \s Guma mbe kama phuni ki ne vhunama si kameŋ. \p \v 28 \x - \xo 21.28: \xo*\xt Ru 15.11\xt*\x*Zisas wom khaŋ mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gu Zudain gumgi pani ga nzuai, “Nde ram mbui ndɨkndɨga mbui? Guma mbe, ana kama phunini ki. Ana vov won kama bara han vugap khaŋ ana nzuai, ‘Ndu ntigem ŋgɨp wain mɨnan ŋgarɨri.’ \v 29 Ana maaŋ nzuaim, ana kam khaŋ ana nzuai, ‘Gu thagi.’ Ana maaŋ ana suaŋgiap, ana zumgum thav won ndɨkndɨgar kurav vov mɨnan vugi. \v 30 Ana ana suaŋgiap, ana mbara vov won kama ntoga han vugap, ana mba kameŋra ana nzuai. Ana vov ana nzuaim, ana khaŋ ana nzuai, ‘Ahaŋ, Dara, gu ŋgɨrga.’ Ana maaŋ ana suaŋgiap, ana vugi fhuvara. \v 31 \x - \xo 21.31: \xo*\xt Ru 7.29; 7.50\xt*\x*Nde ana kamani ganɨ. Maaŋgi ne won ndia suaŋgi kameŋ zɨn vugi?” Mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ana kama bar.” \p Mbe maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira nde nzuai, ŋkɨɨa ndia rui gumgi gum ruarin gumgi ndi mbigi, mbe nde kharav, fharav Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi gari, mbe ana piin ki ntɨɨri vhen ŋgirgɨrga. \v 32 \x - \xo 21.32: \xo*\xt Ru 3.12; 7.29-30\xt*\x*Ne khaŋ muuŋgi, Zon Gumgi Ruai Guma, ana fharav nde han zɨgap, ana tɨvar vhuun nde khɨvigim, nde ana khothɨgi fhu. Mba ŋkɨɨa ndia rui gumgi gum, ruarir gumgi ndi mbigi, mbe ana suaŋgi buni, mbe nta khothɨgi. Nde mba bigi gangiap, nde wari wo ndɨkndɨgir kurav, ana khothivɨ thagi.” \s Guma mbatɨk wain mɨna gari. \r Mak 12.1-12; Ruk 20.9-19 \p \v 33 \x - \xo 21.33: \xo*\xt Mt 25.14\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov wom khaŋ mba gumgir pani ga nzuai, “Nde mbarara, harigi vhunama si bunai khare. Guma mbe wain mɨna bakɨ mbe muuŋgiap, ana bɨna vhuigi. Ana ana bɨna vhuigap, mba wain vhɨgi muuŋv nta phooŋ ndir zav mbok bakɨme korgi. Ana mbok korgiap, mba wain mɨna ganɨnga gumgi kɨr zav, mbe nzuav vun mbar ndagi phena muuŋgi. Ana mba bigi ga muuŋgiap, mba wain mɨnan gumgi mbari farve khɨngi, mbe ana shɨgar muunga. Ana anan mbe farve khɨngiap, ana mbe thav shama guarara ki ŋgun vugi. \f b \fr 21.33 \fr*\ft Mba wain mɨna nzuai kameŋ Zisas ne nzuai, ne Aisaian ki. Aisaia 5.2 ki. Mba kameŋ ne vhunama si kameŋ ma. Mba vhunama si kameŋ, ne Fhe Bakɨme Isreriŋ gumgi gu mbigi ga nzuai kameŋ ma. Mba vhunama si kameŋ khaŋ muuŋgi. Guma mɨna muuŋgi. Mba mɨna muuŋgi guma, ana Fhe Bakɨme ma. Mba wain mɨn, ana Isreriŋ gumgi gu mbigi ma. \ft*\f* \v 34 Ana vugap kim, mba wain khira vhɨgi mbai tuk hɨgim, ana mbaram ŋaara gumgi mbari ga sarigim, mbe ana nzuav wain vhɨgi kharɨ zav mba mɨnan vui. \v 35 \x - \xo 21.35: \xo*\xt Mt 22.6\xt*\x*Ana mbe sarigim, mbe vuim, mba mɨnan ŋgarav ana shɨga mbui gumgi hegap, ana ŋaara gumgi ndigap, mbevi shogiap, mbe mbevi shogim, ana rimgim, mbe mbevi, mbe ŋkɨɨar ana segi. \v 36 Mbe maaŋ mbe muuŋgi, mba mɨna namkam, ana zumgum won ŋaara gumgi mbari ga sarigim, mbe mben han vegi. Ana ntigem sarigi ŋaara gumgi, mben vhɨrve, ana mba fharav sarigi ŋaara gumgir vhɨrve kambarigi. Ana mbe sarigim, mbe vuim, mba mɨna garav ana shɨga mbui gumgi, mbe mba tɨvara mba ŋaara gumgi ga muuŋgi. \p \v 37 “Mbe maaŋ mbe muuŋgim, mba mɨna namkam thav won kamara sarigim, ana mbe han vui. Mba mɨna namkam khaŋ nzuai, ‘Mbe nan kama buni mbarararga.’ \v 38 \x - \xo 21.38: \xo*\xt Mt 27.18\xt*\x*Ana ne suaŋgiap, ana sarigim, ana vui. Ana vuim, mba mɨnan ŋgari gumgi ana kama gangiap, nduarira khaŋ wari ga nzuai, ‘Mbur zi guma, ana za won ndia bigi ndigirga. Aria, nde zɨv, nza ana shogirim, ana rimgirim, nza ana mɨna ndigip ana vuavi mbuiarga.’ \v 39 \x - \xo 21.39: \xo*\xt Hi 13.12\xt*\x*Mbe ne suaŋgiap, ana suirav, ana ndigap, mba mɨna thav kɨrar hɨgap, ana shogim, ana rimgi. \v 40 Nde kha buneŋ mbararagiap, nde ram mbui ndɨkndɨga mbui? Mba mɨna namkam zumgum zɨv, ana ram mbui tɨvar mba mɨna garav ana shɨga mbui gumgir muuŋgirie?” \p \v 41 Ana ne nzuaim, mbe khaŋ ana nzuai, “Ana zɨv farfa mbatɨgar mba gumgi mbatɨgir muuŋgirga. Ana mba tɨvar mben muuŋv, mben tɨn mba wain mɨna ndigip, harigi gumgir nɨɨŋgirim, mbe mba wain mɨna ganɨv, mba wain vhɨgi mbai tugar, mbe ana wain vhɨgi korɨv, ana ntɨɨrir anan nɨɨnga.” \p \v 42 \x - \xo 21.42: \xo*\xt Sng 118.22-23; Ais 28.16; Mk 12.10; FG 4.11; Ro 9.33; Ef 2.20; 1 Pi 2.6-8\xt*\x*Mbe ne nzuaim, Zisas mben nzarigi, “Ee, nde Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar kha kameŋ gangi fhuve? Mba kameŋ khaŋ nzuai, ‘Mba pheni ga mbui gumgi, mbe mba kɨma garim, ana mbatɨgim, mbe ana fekhɨngi. Mba kɨm, ana ntigem mba phena bɨna suirigim, ana havhargiap thɨgi. Fhe Bakɨme, ana nduara mba bigeŋ ga muuŋgim, ne hɨgim, nza ne garim, ne guigira vhergi.’ \p \v 43 “Maaŋ muuŋgiap, gu nde nzuai, Fhe Bakɨme nde tɨn ana wo piin ki gumgi gu mbigi ga ndɨɨi bigir vhuuiŋ, ana nde tɨn nta ndigip, ntan wo piin ki tɨvi ga mbui gumgi gu mbigi, ana ntan mben nɨɨŋgirga. \v 44 \x - \xo 21.44: \xo*\xt Ais 8.14-15; 60.12; Dan 2.44-45; Sek 12.3; 1 Pi 2.8\xt*\x*Guma, ana mba kɨma tɨɨi rɨgɨrga, mba guma, ana za phaviregɨrga. Mba kɨm, guma the tɨɨi rɨgɨrga, mba guma za berberɨ regɨrga.” \f c \fr 21.44 \fr*\ft Bigi kaŋgi gumgi mbari kha ndɨkndɨga mbui. Mba kama phunini kɨtɨgar ki kameŋ, ne Matiu nduara mba kameŋ khergi fhuvara. Harigi guma mbe zumgum mba kameŋ khergi. Ndu Ruk 20.18 ganɨri. \ft*\f* \p \v 45 Zisas mba vhunama si buneŋ suaŋgim, Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gum mba Fherasiŋ gumgi, mbe mba buni mbararagiap, mbe kaŋgi, ana mbera nzuai buni ma. \v 46 \x - \xo 21.46: \xo*\xt Mt 21.11; 21.26; Ru 7.16; Zo 7.40\xt*\x*Mbe maaŋ muuŋgiap, guigira Zisasan suira za mbui. Mbe ana suigɨr za mbuav, mbe wom mba gumgi gu mbigir rivgi. Mbe khaŋ muuŋgiap, mba gumgi gu mbigi, mbe kha ndɨkndɨga mbui, Zisas ana Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma ma. \c 22 \s Guma muuaŋ rɨgi shama bakɨme vhunama si kameŋ. \r Ruk 14.16-24 \p \v 1 Zisas wom mba gumgi ruu phorga nzuav buna mueŋ vhunama sav khaŋ nzuai, \v 2 “Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi garim, mbe ana piin ki tɨv khaŋ muuŋgi. Ana ŋgui vhɨrve gari guman pana mbe, ana kam muun rɨgɨr zav mbuim, ana ana nzuav shama bakɨme mbui fara muuŋgi. \v 3 Ana fharav mba shaman muun zav, ana kama ndiav gumgi mbari ndi mbarigi. Ana kama ndi mbarav, mba shaman muunga tuk hɨgim, ana won ŋaara gumgi ga sarigim, mbe vov, mba shama bakɨmen zɨr zav mba gumgi ga nzuai. Mbe vov, mbe nzuaim, mbe zɨ thagi. \v 4 \x - \xo 22.4: \xo*\xt Mt 21.36\xt*\x*Ana wom won ŋaara gumgi mbari ga sarav khaŋ mbe nzuai, ‘Nde ŋgɨp, gu mba fhum kha shama bakɨmen zɨr zav kama ndu mbarigi gumgi ga suaŋv, khaŋ mbe suaŋri, “Nde mbarara! Ana wo shama bakɨme muuŋgi. Ana wo borombaga puri bakɨvira shogap won sɨgi bakɨvira shogi. Ana nta shogiap, won mba tuegim, ana mba mbur ki. Nde ana kam muuaŋ rɨgi shama bakɨmen zɨri.” ’ \p \v 5 “Ana mba kamen won ŋaara gumgi ga nɨɨŋgim, mbe vov mba gumgi ga nzuaim, mbe ana kameŋ mbarara thav, wari tamtam mbar vegi. Mbe tamtam vov, mbevi vov wo mɨnan ŋgarim, mbevi vov won shɨga mbui. \v 6 \x - \xo 22.6: \xo*\xt Mt 21.35\xt*\x*Mbe vov, mbari ga nzuaim, mbe hegap, mba ŋgui vhɨrve gari guman panan ŋaara gumgi suigiap, hor mbatɨgar mbe mbuav, mbe mbari shogim, mbe vhɨzgi. \v 7 Mbe maaŋ mbe muuŋgim, mba ŋgui vhɨrve gari guman pan, ana guigira ne nzuav ndav ana shigim, ana mbaram, won ntari ga mbui gɨɨtɨvi mbari ga sarigim, mbe vov, za mba ana ŋaara gumgi shogim mba vhɨzgi gumgi, mbe za mbe shogim, mbe vhɨzgi. Mbe mbe vhɨzgiap, vhɨra mbe ŋgu pooŋgi. \p \v 8 \x - \xo 22.8: \xo*\xt Mt 10.11-13; FG 13.46\xt*\x*“Maaŋ muuŋgim, mba ŋgui vhɨrve gari guman pan thav khaŋ won ŋaari gumgi ga nzuai, ‘Kha muuaŋ rɨgi guman shama bakɨmen mba gu bigi, nta za bevahega khar ki. Gu mba shama bakɨmen mbɨr zav kamgi gumgi, mbe gumgir vhuuiŋ fhuvara. Mbe mba mban mbɨrga tuktɨgi fhuvara. \v 9 Maaŋ muuŋgiap, nde za mba tuavir kaar ŋgɨp, nde gumgi ganɨp, nde mben kamɨv, mbe suaŋrim, mbe zɨv mba shaman mbɨrga.’ \v 10 Ana maaŋ suaŋgim, anan ŋaara gumgi, mbe vov za mba tuavir kaar vov, mbe mba gari gumgi gu mbigi, mbe za mben kaav, mbe nzuai. Mbe za mba gumgi mbatɨgi gu gumgir vhuuiŋ, mbe za mben kaav, mben kov zegi. Mbe zav mba muuaŋ rɨgi guman shama bakɨme pi. Mbe zav mba phena vhuigim, ana guigira givigi. \p \v 11 \x - \xo 22.11: \xo*\xt 2 Ko 5.3; Ef 4.24; VB 3.4; 19.8\xt*\x*“Mba gumgi gu mbigi zegap piigiap kim, mba ŋgui vhɨrve gari guman pan, ana verav mbe gari. Ana mbe gara vov, guma mbe garim, mba guma muuaŋ rɨgim shama bakɨmen zav, shari shaar vhuuŋ shaara zɨgi fhuvara. \v 12 Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan ana gangiap, ana nzarigi, ‘Ai, kɨvntok, ndu ram muuŋgiap shaar vhuuŋ sharav vhen zergi fhu?’ Mba guma buna thuen ana famsɨgi fhuvara. \v 13 \x - \xo 22.13: \xo*\xt Mt 8.12; 25.30; Ru 13.28\xt*\x*Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan wo ŋaara gumgir kamgiap khaŋ mbe nzuai, ‘Nde kha guma suani gu harani kegɨp, ana fegɨp kɨra khɨngirim, ana gɨngɨnan kɨrga. Mba gɨngɨngi ŋgun ki gumgi, mbe mba ŋanen kav nziav, tari ntɨɨri phɨri.’ \p \v 14 \x - \xo 22.14: \xo*\xt Mt 20.16; 2 Pi 1.10; VB 17.14\xt*\x*“Nde mbarara! Fhe Bakɨme gumgir vhɨrvera kaai. Ana mben kaaim, mbe rɨgar gumgi babara ana khothɨgim, ana mben won mbuigim, mbe ana han vhen veri.” \s Mbe ŋkɨɨar Sisar nɨɨnga o, fhu? \r Mak 12.13-17; Ruk 20.20-26 \p \v 15 \x - \xo 22.15: \xo*\xt Mk 3.6\xt*\x*Zisas mba buni suaŋgim, mba Fherasiŋ mbara vov kama shogiap Zisas ga suaŋv suanga tuavi ndi gari. Mbe khueŋ ndɨkndɨgi, “Nza ana guigip, ana mpararim, ana pham buna thueŋ suaŋgirim, nza ana suaŋgi buneŋra suaŋv, ana suaŋv suaŋgirga.” \v 16 \x - \xo 22.16: \xo*\xt Mk 3.6; 8.15; 12.13\xt*\x*Mbe mba kama shogiap, mbe mbaram wari wo phorga rui gumgi mbari gum Herotan gumgi mbari, mbe mbe sarigim, mbe Zisas han vui. Mbe vov khaŋ Zisas ga nzuai, “Guman Rum, nza kaŋgi, ndu guigira wo buni nzuai. Ndu mba buni guari nzuav, ndu mba buni guarir gumgi gu mbigi ga nzuav mbe khɨvav, Fhe Bakɨmen tɨvir mbe khɨvi. Ndu guma then rɨvi guma fhuvara. Ndu mba nzuai buni, ndu mba bunin za mba gumgi ga nzuai. Mba zɨ ki gumgi, mba zɨ ki fhuv gumgi, ndu mba suambarar za mbe mbui. \v 17 Maaŋ muuŋgiap, ndu nza suaŋ. Ndu ram mbui ndɨkndɨga mbui? Nza ŋkɨɨar Sisar ndɨɨi, ne nzerarame?” \p \v 18 Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbe ndɨkndɨgi mbatɨgi kaŋgiap, khaŋ mbe nzuai, “Nde bigi shɨshɨgi gumgi ma. Nde thaŋ nzuav nan mpari? \v 19 Nde mba ndɨɨi kɨmararaŋ thuen na khɨva.” Ana ne nzuaim, mbe kɨmararaŋ mueŋ ndigap ana ndi zi. \v 20 Mbe ana ndiga zav Zisas ga nɨɨŋgim, Zisas kha nzambara mbe muuŋgi, “Kha kɨmararen ki guman tum gu zɨ, ni the nɨɨni ma?” \v 21 \x - \xo 22.21: \xo*\xt Stt 1.27; Ro 13.7\xt*\x*Mbe khaŋ ana nzuai, “Ni Sisar nɨɨni ma.” Mbe ne nzuaim, ana khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgi, Sisar bigɨn, nde ana Sisaran nɨɨŋri. Maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨmen bigin, nde ana Fhe Bakɨmen nɨɨŋri.” \p \v 22 Zisas mba kamen mbe suaŋgim, mbe mba kameŋ mbararagiap, ŋgava mbatɨga muuŋgi. Mbe ŋgava mbatɨga muuŋgiap, ana thav wari vui. \s Mbe Sadusiŋ guma rimgiap taagia khavi ne nzuav Zisasan nzai. \r Mak 12.18-27; Ruk 20.27-40 \p \v 23 \x - \xo 22.23: \xo*\xt FG 23.8\xt*\x*Zisas mba bunin mba gumgi ruu ga suaŋgi raara, Sadusiŋ mbari Zisas han zi. Mbe khaŋ nzuai ntɨɨri ma, guma rimgiap taagia khavi fhuvara. Mbe zav kha nzambaran Zisas ga muuŋgi. \p \v 24 \x - \xo 22.24: \xo*\xt Lo 25.5\xt*\x*Mbe khaŋ nzuai, “Guman Rum, Moses khaŋ nzuai, ‘Guma the muun tɨgɨ kɨv, ana ana gon tara the tegɨrga fhu, ana fhura kɨv kɨv rimgirga, mba guman ŋguk mba guman niman tɨgɨrga. Ana ana tɨgɨrga, ana ana gon tegɨrga tar mba guma zɨrarga, mba guman shɨk kɨrga. Ana kuigirga tuktɨgi fhuvara.’ \v 25 Nza fhum maaŋ muuŋgi harathɨgi fegi gu ŋgugi nzan rɨgar kegi. Mbe kav, mben fega rum mba mbiga tɨgi. Ana mba mbiga tɨgap kav, mba mbik ana gon tara the ndigi fhu. Ana fhura kim, mba guma rimgi. Ana rimgim, ara thɨgi guma, ana ŋguk mba mbiga tɨgi. \v 26 Ana ŋguk, ana tɨga kav, ana vhɨra rimgi. Mba mbik, ana gon tara the tegi fhu. Ana rimgim, ara thɨgi ne, ana ana nima tɨgi. Ana ana tɨgap, ana mbara muuŋgi. Mbe za mbara mbuav vov mpuun mben ŋgugage, ana harathɨgi ne ma. Ana mpuun mba mbiga tɨgi. \v 27 Mbe mbara mbuav vov za vhɨzgim, mba mbik mpuun mbe zɨn rimgi. \v 28 Ndu khar nza suaŋ. Mba vhɨzgi gumgi taagia khavɨrga tugen, mba mbik, ana then muuŋ kɨrie? Ana khaŋ muuŋgi, mba harathɨgi fegi gu ŋgugi, mbe za mba mbiga tɨga kegi. Ndu kaŋgi, mba harathɨgi gumgi, mbe za mba mbiga tɨga kegi.” \p \v 29 \x - \xo 22.29: \xo*\xt Zo 20.9\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nde Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buni kaŋgi fhuvara. Nde vhɨra Fhe Bakɨmen ŋkasŋka kaŋgi fhuvara. Nde maaŋ muuŋgiap, nde pham buni nzuai. \v 30 \x - \xo 22.30: \xo*\xt 1 Zo 3.2\xt*\x*Mba vhɨzgi gumgi, mbe taagi khavɨrga tugen, mba gumgi gu mbigi, mbe warir rɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. Mbe Fhe Bakɨme enserin farar muuŋgip kɨrga. \p \v 31 “Gu nde mba vhɨzgi gumgi ga nzuai ne nzuav, gu nden nzai. Ee, nde mba Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar, Fhe Bakɨme nde suaŋgi kameŋ, nde ne gangi fhuve? \v 32 \x - \xo 22.32: \xo*\xt Kis 3.6; Mt 8.11; Mk 12.26; Ru 20.37; FG 7.32\xt*\x*Ne khaŋ nzuai, ‘Gu Abrahaman, Aisak, Zekop, gu mben Fhe Bakɨme ma.’ Fhe Bakɨme, ana mba vhɨzgiap za vhɨzgi gumgir Fhe Bakɨme fhuvara. Fhe Bakɨme, ana mba zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigi gumgir Fhe Bakɨme ma.” \v 33 \x - \xo 22.33: \xo*\xt Mt 7.28\xt*\x*Zisas ne suaŋgim, mba gumgi gu mbigi ne mbararagiap, ne ga nzuav ŋgava mbatɨga muuŋgi. \s Fhe Bakɨmen tɨvar vhari. \r Mak 12.28-31; Ruk 10.25-28 \p \v 34 Zisas mba kameŋ suaŋgim, mba Fherasiŋ ne mbararagim, mba buneŋ Sadusiŋ thɨri mpɨrigim, mbe wari fugap mbaram Zisas han zi. \v 35 Mben rɨgar Zudaiŋ tɨvir vhuuiŋ kaŋgi guma mbe ki. Ana Zisasan panɨ zav kha nzambarar ana muuŋgi, \v 36 “Guman Rum, maaŋgi tɨv ana kha Moses suaŋgi tɨvi, ana za nta kambarav fharigi?” \p \v 37 \x - \xo 22.37: \xo*\xt Lo 6.5; 10.12; Ru 10.27\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ ana nzuai, “ ‘Ndu Fhe Bakɨme vuzvugiri, ana nza Bakɨme ma. Nde guigira wari won ndavi vherir ana vuzvugiri. Nde vhɨra wari wo ntuun ana vuzvugiri. Nde vhɨra wari won ndɨkndɨgir ana vuzvugiri.’ \v 38 Kha tɨv, ana guigira kɨvgiap, ana guigira fharigi tɨv ma. \v 39 \x - \xo 22.39: \xo*\xt Wkp 19.18; Mk 12.31; Ro 13.9; Ga 5.14\xt*\x*Ara thɨgi tɨv, ana vhɨra ana fara muuŋgi. Mba tɨv khaŋ muuŋgi, ‘Ndu wora vuzvugi tɨvara, ndu harigi ntɨɨri vuzvugiri.’ \v 40 \x - \xo 22.40: \xo*\xt Mt 7.12; Ro 13.10; Ga 5.14; 1 T 1.5\xt*\x*Kha tɨvani, ni za mba tɨvir nɨɨŋge ma. Ni vhɨra mba Fhe Bakɨme kamthooŋ gumgi suaŋgi bunin nɨɨŋge ma.” \s Zisas Fhe Bakɨme taagiap wo gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarigi guma ga nzuav mba Fherasiŋ gumgir nzarigi. \r Mak 12.35-37; Ruk 20.41-44 \p \v 41 Mba Fherasiŋ maaŋ phok ga vhuigap kim, Zisas mben nzarigi, \v 42 \x - \xo 22.42: \xo*\xt Zo 7.42\xt*\x*“Nde ram mbui ndɨkndɨgar mba Fhe Bakɨme taagiap wo gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarigi guma ga mbui? Ana then kam ma?” Mbe hegap khaŋ ana nzuai, “Ana Devitan Kam ma.” \p \v 43 \x - \xo 22.43: \xo*\xt Sng 110.1; Mt 26.64\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ muuŋgia tɨgap mben nzarigi. “Ram muuŋgiap, Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar ndɨkndɨgar Devit ga ndɨɨim, Devit nduara, kha kakaman ana mbui, ‘Guma Bakɨme?’ Devit nduara kha kakaman ana mbui. \p \v 44 \x - \xo 22.44: \xo*\xt Sng 110.1; FG 2.34; 1 Ko 15.25; Hi 1.13\xt*\x*“ ‘Fhe Bakɨme khaŋ na Bakɨme nzuai, “Ndu na guva haren pera kɨrim, gu ndun pana gumgi ndiv ndun piin khɨngirga, mbe ndun piin kɨrga.” ’ \p \v 45 “Nde khar mbarara! Devit nduara kha kakaman ana mbui, ‘Guma Bakɨme.’ Ana mba kakaman ana muuŋvra kɨrim, ana ram muuŋgip ana kam kɨrie?” \p \v 46 \x - \xo 22.46: \xo*\xt Mk 12.34; Ru 14.6; 20.40\xt*\x*Zisas nen mbe suaŋgim, ana buneŋ ŋgarkarga guma the ki fhuvara. Zisas mba buneŋ suaŋgi raa thɨgap, Zisas wom buni nzuaim, mbe buna thueŋ ga suaŋv ana nzangen rivgi. \c 23 \s Mba Fherasiŋ gu Zudaiŋ tɨvi vhuuin kaŋgi gumgi, mbe tɨvi mbatɨgi ga mbui. \r Mak 12.38-39; Ruk 11.43,46; 20.45-46 \p \v 1 Zumgum, Zisas Fhe Bakɨme buni vhuuin mba gumgi gu mbigi ga nzuav, wo phorga rui gumgi ga nzuai. \v 2 Ana mbe nzuav khaŋ mbe nzuai, “Mba Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu mba Fherasiŋ, mbe Fhe Bakɨme suaŋgi tɨvir nde khɨvav, mbe Moses muuŋgi tɨva mbui. \v 3 \x - \xo 23.3: \xo*\xt Mal 2.7-8\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mbe nde khɨvav nde nzuai buni, nde za nta zɨn ŋgɨri. Nde mbe mbui tɨvi, nde nta zɨn ŋgɨ thari. Mbe buni vhɨrver nde nzuav, mbe nduarira mba buni zɨn vui fhuvara. \v 4 Mbe maaŋ mbuav, mbe bigi ntok bakɨme kegap, ana ndiav kha gumgi gu mbigi phɨgi ga suim, mbe ntan simtɨga ndiav kavtuigi. Mbe hara thanen mbe ndɨɨv, mben kurav mba simtɨgi ndi fhuvara. \v 5 \x - \xo 23.5: \xo*\xt Mt 6.1\xt*\x*Mbe mba mbui tɨvi, mbe mba gumgi gu mbigi, mbe ganɨ zav mbe mba bigi ga mbui. Nde kaŋgi, Fhe Bakɨme khaŋ muun zav nza suaŋgi. Nza Fhe Bakɨme buni thariveŋ khergip kovsɨk thaneŋ ga suegɨp wari won panin fegɨrga. Nza vhɨra thari khergip wani won hari phok kegɨrga. Nde mba buni thari wari won shagir mpeeiŋ tɨvi phorgɨp samgirga. Nza maaŋ muunga mba gumgi gu mbigi nza gangip kaŋgirga. Nza Fhe Bakɨmen ndikndigap ana piin ki. Mbe gumgi gu mbigi, mbe ne mbuav mbe kovsɨgi bakɨvi ga mbuiav mba kargir ŋkɨɨri vhuuiaŋ mbui. Mbe nta mbuim, nta kɨvgiap, harigi gumgi gu mbigi ntɨɨri kambarigi. \v 6 \x - \xo 23.6: \xo*\xt Mt 6.5; Mk 12.38-39; Ru 11.43; 14.7\xt*\x*Mbe shaa bakɨvir vov, mbe zɨ ki gumgi piigi mpirmpirɨgira piigi. Mbe vhɨra Fhe Bakɨme buni mbararagi phenin vov, mbe vhɨra zɨ ki gumgi piigi mpirmpirɨgira piigi. \v 7 Mbe vhɨra khueŋ vuzvugi, mbe mba phogi ga vhui ŋanin ŋgɨrim, mba gumgi gu mbigi raar vhuun mbe nɨɨŋv, vhɨra kha kakaman mben muunga, ‘Gumgir Ruua.’ \p \v 8 “Mbe maaŋ nzuai, guma the ‘Guma Ruman’ nden kamgirga tuktɨgi fhu. Zakɨra fhuvara! Guman Ruma bavira nde gari, nde za fegi gu ŋgugira ki. \v 9 Nde vhɨra kha nuianan, nde ‘ndiar’ guma then kamɨ thari. Nde Ndia bavira ki, ana mbu Hevenan ki. \v 10 Mbe vhɨra gumgir panin nden kamɨnga tuktɨgi fhuvara. Nde guman pana bavira ki. Mba guma, ana Fhe Bakɨme nduara ana farasarigi, ana za kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndir zav zergi. Ana nduara nden guman pan ma. \v 11 \x - \xo 23.11: \xo*\xt Mt 20.26-27; Mk 9.35; 10.43-44; Ru 22.26\xt*\x*Nden guman pan, ana nden ŋaara guma kɨrga. \v 12 \x - \xo 23.12: \xo*\xt Jop 22.29; Snd 15.33; 29.23; Ese 21.26; Ru 14.11; 18.14; Ze 4.6; 1 Pi 5.5\xt*\x*Guma, ana nduara wo zɨ ndi vun fɨrga, ana zɨ guigira ŋgirgɨrga. Guma, ana wo zɨ mbevigi, mba guma, ana zɨ bakɨme ndirga.” \s Zisas mba Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu Fherasiŋ mbui tɨvi mbatɨgi ga nzuav mbe nzuai. \r Mak 12.40; Ruk 11.39-52; 20.47 \p \v 13-14 \x - \xo 23.13-14: \xo*\xt Ru 11.52\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu Fherasiŋ, nde warir rɨvɨri. Nde paaŋ ze gi ntɨɨri ma. Nde Fhe Bakɨme piin ki gumgi gu mbigi ki ŋgu Hevenan veri thɨmkamani mpɨri gumgi ma. Nde vhɨra, nde nduarira ana vhen veri fhu. Nde gumgi gu mbigi mba ŋgun vhen ŋgirɨ za mbuim, nde mba tuav mpɨri. \f a \fr 23.13-14 \fr*\ft Bigi kaŋgi gumgi mbari kha ndɨkndɨga mbui. Harigi kama mueŋ phorgap kha vezar ki. Mba kameŋ khaŋ muuŋgi, “Nde bigi kaŋgi gumgi gum Fherasiŋ, nde warir rɨvɨri. Nde paaŋ ze gi ntɨɨri ma. Nde mani rimgi mbigi nde mbe guiguigap mbe pheni kɨɨv nta ndi. Nde maaŋ mbuav, fhura guiguigap Fhe Bakɨme phorga nzuav, buni mpeeiŋ nzuai. Nde zumgum Fhe Bakɨme za kha nuianan ki gumgi ga suaŋv suanga tugar, nde guigira simtɨga bakɨme ndirga.” Ndu Mak 12.40 ganɨri. \ft*\f* \p \v 15 “Nde Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu Fherasiŋ, nde warir rɨvɨri. Nde paaŋ ze gi ntɨɨri ma. Nde za kha mbasɨk gu nuiana ruav, nde gumgi bevbevira mbuim, mbe nde zɨn vov, nde phorga rui gumgi ki. Nde mbe muuŋgim, mbe Herar veri. Mbe ndera fara muuŋgi. Nde maaŋ mbe muuŋgim, mbe guigira nde kambarav Herar vheza bakɨ guarara ndir za mbui. \p \v 16 \x - \xo 23.16: \xo*\xt Mt 5.33-34; 15.14\xt*\x*“Nde rɨmgi mbatɨgi gumgi, nde tuavar harigi gumgi khɨvɨr za mbui, nde warir rɨvɨri. Nde kha khesharigi buni nzuai, ‘Guma buna thuen Fhe Bakɨme Phena suaŋgirga.’ Nde khaŋ nzuai, mba kameŋ, ne fhura ki kameŋ ma. Nde maaŋ muuŋgip guma the khaŋ suanga, ‘Gor Fhe Bakɨme Phena ki,’ mba guma maaŋ suaŋgirga, ana guigira mba suaŋgi kameŋ zɨn ŋgɨp mba bigen muuŋgiri. \v 17 Nde ŋanŋangiap, rɨmgi mbatɨgi ntɨɨri ma. Maaŋgi tɨv ana Fhe Bakɨme nɨman fharigi? Ee, gor ana fharigire? Ee, Fhe Bakɨme Phen ee? Nde kaŋgi, gor ana Fhe Bakɨme Phenan ki, ana Fhe Bakɨme bigɨn ma. \v 18 Nde vhɨra khaŋ nzuai, ‘Guma ana buna thuen artar ga suaŋgirga, nde khaŋ nzuai, ne fhura ki kameŋ ma. Ana maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme suaŋv shaman muuŋgip mba artar tɨn naanga kameŋ suaŋgi. Ana mba khesharigi kameŋ suaŋgi, ana mba suaŋgi kameŋra zɨn ŋgɨgɨp guigira mba bigen muuŋgiri.’ \v 19 Nde rɨmgi mbatɨgi gumgi ma. Maaŋgi bigeŋ ne Fhe Bakɨme rɨmani nɨman fharigi? Fhe Bakɨme nzuav shama mbui ne o, ana artar? Artar mba Fhe Bakɨme nzuav shama mbui bigi ga muuŋgim, nta Fhe Bakɨme bigi ma. \v 20 Maaŋ muuŋgiap, guma mba artar zitav nzuai, ana mba artar gu anan tɨn ki bigi, ana nta havhara nzuai. \v 21 Guma Fhe Bakɨme Phena nzuav, ana won kameŋ havharav, ana vhɨra Fhe Bakɨmera nzuai, ana wo phenan ki. \v 22 \x - \xo 23.22: \xo*\xt Ais 66.1; Mt 5.34\xt*\x*Guma vhɨra ana won bunai havharɨ zav nzuav vov Heven zitagi. Ana wo bunai havharav Fhe Bakɨme pigi mpirmpirɨk zitagi, Fhe Bakɨme nduara mba mpirmpirɨga pigi. \p \v 23 \x - \xo 23.23: \xo*\xt Wkp 27.30; Hos 6.6; Mai 6.8; Ru 11.42\xt*\x*“Nde Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu Fherasiŋ, nde warir rɨvɨri. Nde paaŋ ze gi gumgi ma. Nde wari wo mɨnin ki mpampari, nde za nta shama mbuav, phɨkthɨgi phogi ga vhuav, phok mbe, nde ana Fhe Bakɨme ndɨɨi. Maaŋ muuŋgiap, nde thira bisarirer kaŋgiap, nta zɨn vui. Nde maaŋ mbuav, nde Fhe Bakɨme suaŋgi tɨvi bakɨvi, nde nta zɨn vui fhu. Mba tɨvi khaŋ muuŋgi, tɨvi vhuuiŋ ga mbui tɨvi, gumgi tɨvi gari tɨvi, bigi khothɨgi tɨvi. Mba Fhe Bakɨme nzuai tɨvi bakɨvi, nde khaŋ tɨgɨp nta zɨn ŋgɨri. Nde nta zɨn ŋgɨv, nde vhɨra mba harigi tɨvi bisarire, nde vhɨra nta zɨn ŋgɨri. Nde nta thamtha thari. \v 24 Nde rɨmgi mbatɨgi gumgi, nde tuavar harigi gumgi khɨvɨr za mbuire? Nde phukshaaŋ bisaneŋ garim, ne nde mba rɨgim, nde ne ndigi. Nde mba kemor ruma gangi fhuvara. Nde mba pav ana khɨga mbegi. \p \v 25 \x - \xo 23.25: \xo*\xt Mk 7.4\xt*\x*“Nde Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu Fherasiŋ, nde warir rɨvɨri. Nde paaŋ ze gi gumgi ma. Nde mba gu mbɨ pi tha gu thuuri, nde nta kɨri ruai. Nde nta sua pi mba, nde kɨkɨma panan nta ndiav, nde vhɨra warira ndɨkndɨgi. \v 26 Nde Fherasiŋ, nde rɨmgi mbatɨgi ntɨɨri ma. Nde fharav phara pi tha, nde nta vheri ruagirim, ntan kɨri vhɨra ŋgararga. \p \v 27 \x - \xo 23.27: \xo*\xt Ru 11.44; FG 23.3\xt*\x*“Nde Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu Fherasiŋ, nde warir rɨvɨri. Nde paaŋ ze gi gumgi ma. Nde guma rimgim, mbe ana ndi mbok ga tɨgi mbok fara muuŋgi. Mbe kɨrar pena hurar ana hɨvgim, ana gangan vhergi. Ana mbok vhen guma khurigim, ana hari, ana kim, ana guigira mbatɨgiap nzaŋnzaŋgi. \v 28 \x - \xo 23.28: \xo*\xt Ru 16.15\xt*\x*Nde vhɨra mba khesharav ki. Kha gumgi gu mbigi nde fhavi garav khaŋ nde nzuai, nde tɨvir vhuuiaŋ mbui gumgi ma. Nden ndavir vheri gu nde ndɨkndɨgi, nde bigi guiguigiap, Fhe Bakɨme nzuai tɨvi daasui gumgi ma.” \p \v 29 Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu Fherasiŋ, nde warir rɨvɨri. Nde paaŋ ze gi gumgi ma. Nde Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi ga nzuav mbogir vhuuiŋ korav, nde vhɨra tɨvar vhuuiŋ ga mbui gumgi, nde mbe mbogi nzɨɨi gumgi ma. \v 30 Nde maaŋ mbuav khaŋ nzuai, ‘Nza fhum wari won nzɨgi tugen kega kake, nza mben kurav Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi shogɨrim, mbe vhɨzɨrga tuktɨgi fhu.’ \v 31 \x - \xo 23.31: \xo*\xt FG 7.52\xt*\x*Nde mba khesharigi kameŋ nzuai, ne khaŋ muuŋgi, nde nduarira wari ndi khɨvigi, nde mba Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi shogi mbe vhɨzgi gumgir ŋkaa ma. \v 32 Aria, nde wari won nzɨgi muuŋgi tɨvi mbatɨgi, nde mbe zɨn ŋgɨp, mba tɨvir muuŋv za mba ŋaara vhɨzgiri. \v 33 \x - \xo 23.33: \xo*\xt Mt 3.7; 12.34; Ru 3.7\xt*\x*Nde kurigi mbatɨgi ma. Fhe Bakɨme nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv nde suanga, nde Herar ŋgegɨrga ntɨɨri ma. Nde ram muuŋgip Her ŋkɨɨarie? \p \v 34 \x - \xo 23.34: \xo*\xt Mt 10.23; 1 Te 2.15\xt*\x*“Maaŋ muuŋgiap, nde mbarara! Gu Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi, gum mba ndɨkndɨgi vhuuiŋ ki gumgi, gu mba Fhe Bakɨmen tɨvi vhuuin khɨvi gumgi, gu mbe sararim, mbe nde han zɨrga. Nde thari shogɨrim, mbe vhɨzɨrga. Thari, nde mbe ndiv khirararaiŋ ga tɨgɨp fukfugɨrga. Thari, nde Fhe Bakɨme buni mbararagi pheni vherir mpiiŋsɨgar mbe kharɨrga. Nde maaŋ mben muuŋv, nde wari wo ŋgui bakɨvir vhen mbe zɨtɨgɨp, mbe ndi kɨrar maaŋrim, mbe rɨv harigi ŋgui bakɨvir ŋgɨrga. \v 35 \x - \xo 23.35: \xo*\xt Stt 4.8; 2 Sto 24.20-21; Hi 11.4\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, za kha nuianan tɨvi vhuuiaŋ mbui gumgi shogim, mbe vhɨzgi gumgi, mben simtɨgi ndera ndarga. Mbe fhum mba tɨvir vhuuiaŋ mbui guma Aber kegi tugen, mbe mba tɨvir vhuuiaŋ mbui gumgi shoga zav ntigem Sekaraia, Berekiar kam kegi tuge thɨgi. Nde mba tugen mba Fhe Bakɨme Phena gu artara kɨtɨgen, nde Sekaraia shogim, ana rimgi. Nde nduarira za mba tɨvi mbatɨgir simtɨgi ndirga. \v 36 Gu guigira nde nzuai, mba tɨvi mbatɨgi, nde ntige khar ki gumgi gu mbigi, nde mba tɨvi mbatɨgir simtɨgi ndirga.” \s Zisas Zerusarem kora mbui. \r Ruk 13.34-35; 19.41-44 \p \v 37 \x - \xo 23.37: \xo*\xt 2 Sto 24.21; Sng 17.8; 91.4; FG 7.59; 1 Te 2.15\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ nzuai, “O, Zerusarem, O, Zerusarem, ndu the Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi shogim, mbe vhɨzgim, ndu mba Fhe Bakɨme sasarigi zi gumgi, ndu mbe ndiav ŋkɨɨar mbe sim, mbe vhɨzgi. Gu tugi vhɨrvera, ndun tari, gu mbe ndiav tuara meeŋ won ŋgugi ndi mbarɨva vhui tɨvar mben muun za mbui. Gu maaŋ mbe mbuim, mbe thamthagi. \v 38 \x - \xo 23.38: \xo*\xt 1 Kin 9.7-8; Jer 12.7; 22.5\xt*\x*Ndu mbarara! Ndun ŋgu ntigem mbatɨgip fhura kegɨrga. \v 39 \x - \xo 23.39: \xo*\xt Sng 118.26; Mt 21.9\xt*\x*Gu khaŋ ndu nzuai, ndu wom na gangirga fhu. Ndu fhura kɨv kɨv, ndu thav khaŋ suanga, ‘Fhe Bakɨme tɨvar vhuuŋra mba Guma Bakɨme zɨ muuŋgia zi guman muuŋri.’ Ndu mba tugen wom na gangirga.” \c 24 \s Zisas Fhe Bakɨme Phen mbatɨgirga ne nzuai. \r Mak 13.1-2; Ruk 21.5-6 \p \v 1 Zisas mba bunin Zerusarem ga suaŋgia thugap, Fhe Bakɨme Phena thav kɨrar hɨgap vui. Ana kɨrar hɨgap vuim, ana phorga rui gumgi ana han zi. Mbe zav Fhe Bakɨme Phena muuŋgi bigi garav, ntan ana khɨvav ana nzuai. \v 2 \x - \xo 24.2: \xo*\xt Jer 26.18; Mai 3.12; Ru 19.44\xt*\x*Mbe ana nzuaim, ana kha kamen mbe nzuai, “Nde kha phena vhuuaŋ muuŋgi bigi garire? Gu guigira nde nzuai, mbe ana kɨma the ganɨri, ana harigi ne tɨn ndarav kegɨrga tuktɨgi fhuvara. Mbe za nta shogɨp, nta phɨrɨv, za nta fuv nɨɨaŋ suegɨrga.” \f a \fr 24.2 \fr*\ft Khe mba meeŋthɨgi buna mpeeŋ Zisas ne bun suaŋgi. Mba kameŋ Matiu khergi gavar ki. Mba kameŋ Mat. 24.2 - 25.46. Mba buni nta Zisas taagi zirɨrga tuk han mbararga, hɨrga bigi ana nta bun nzuai. \ft*\f* \s Zisas simtɨgi vhɨrve hɨrgane nzuai. \r Mak 13.3-13; Ruk 21.7-19 \p \v 3 \x - \xo 24.3: \xo*\xt Mt 24.27; 24.37-39; Mk 13.3; 1 Te 5.1\xt*\x*Zisas vov, Oriv mbɨkshɨman ndav perav kim, ana phorga rui gumgi, mbe nduarira ana han zav, kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu khar nza suaŋ, maaŋgi tugar mba bigi nzan hɨrie? Ram mbui khesharigi bigeŋ fharav nzan hɨgɨrim, nza gangip, kaŋgip, khaŋ suanga, ndu taagi nuianan zirɨ za mbui, kha nuian vhɨzɨrga?” \p \v 4 \x - \xo 24.4: \xo*\xt Jer 14.14; 23.21; 23.25; Mt 24.23-24; Zo 5.43; FG 5.36-37; 1 Zo 2.18\xt*\x*Mbe ne nzuaim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Nde warir rɨvɨri. Nde muuŋv kɨrim, guma the zɨv nde guigirga. \v 5 Ne khaŋ muuŋgi, gumgi vhɨrve mbe zɨv, na zɨn warir rɨgɨp, khaŋ suanga, ‘Gu Fhe Bakɨme taagip kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarav sarigi guma ma.’ Mbe maaŋ suaŋv gumgi gu mbigi vhɨrve guigirga. \p \v 6 “Nde ntari bakɨvi khɨkhɨm mbarararga, nde vhɨra ntari baikɨvi mbe ntan muuŋrim, nde ntan bɨɨŋbɨɨin kaa mbararga. Nde warir rɨvɨri. Nde mba bigi mbararav, nde ŋgava mbatɨgar muuŋ thari. Mba bigi maaŋ muuŋgip hɨrga, kha nuian vhɨzɨrga tuk ntigar hɨrga. \v 7 \x - \xo 24.7: \xo*\xt 2 Sto 15.6; Ais 19.2; Hag 2.22; Sek 14.13; FG 11.28\xt*\x*Harigi gumgi thari harigi gumgi thari phorgɨ shogɨrga. Harigi ŋgui vhɨrve gari gumgir pani, mbe harigi ŋgui vhɨrve gari gumgir pani phorgɨp shogɨrga. Ŋgui thari, mbe thir vhɨzi tuga mbatɨk mben hɨrga, khɨmkhɨk ŋgui thari muunga. \v 8 Mba bigi ntan simtɨk, nta mbik fharav tara tɨr zav zaa ndi zaa fara muuŋgi. \p \v 9 \x - \xo 24.9: \xo*\xt Mt 10.22; Mk 13.9; Ru 21.12; Zo 15.18-20; FG 4.2-3; VB 2.10; 2.13\xt*\x*“Mbe mba tugen nde ndiv zaagir nde nɨɨŋv, simtɨgir nden nɨɨŋv, nde shogɨrim, nde vhɨzɨrga. Kha gumgi gu mbigi, mbe panan nde kɨrga ne khaŋ muuŋgi, na zɨ nden ki. \v 10 \x - \xo 24.10: \xo*\xt Mt 11.6; 13.57; 2 T 1.15\xt*\x*Mba tugen na khothɨgi gumgi vhɨrve, mbe na khothivɨ tharga. Mbe na khothivɨ thav, mbe nduarira panan warira kegɨp, mbe nduarira warira suaŋv wari won pana gumgi ga suanga. \v 11 \x - \xo 24.11: \xo*\xt Mt 7.15; 24.5; 24.24; FG 20.29; 1 T 4.1; 2 Pi 2.1; 1 Zo 4.1\xt*\x*Mba tugen Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgir wari ga shɨshɨgi gumgi vhɨrve hegɨp, gumgi gu mbigi vhɨrve guiguigirga. \v 12 Mba tugen, tɨvi mbatɨgi vhɨrve hɨrga. Gumgi gu mbigi vhɨrve, mbe guigira harigi ntɨɨri vuzvugi tɨva tharga. \v 13 \x - \xo 24.13: \xo*\xt Mt 10.22; Mk 13.13; Hi 3.6; 3.14\xt*\x*Mba tugen thɨga havhargiap kav kim, kha nuian za vhɨzi tugar hɨgi gumgi gu mbigi, Fhe Bakɨme taagip mbe ndigirga. \v 14 \x - \xo 24.14: \xo*\xt Mt 9.35; 10.18; 28.19; Ro 10.18; Kor 1.6; 1.23\xt*\x*Mbe ntigem, Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga buni vhuuiŋ bun za kha nuianan ki gumgi gu mbigi ga suaŋgirga, mbe za Fhe Bakɨme buni mbararagirga, kha nuian za vhɨzi tuk hɨrga.” \s Bigɨna mbatɨga guarara hɨgɨrga. \r Mak 13.14-23; Ruk 21.20-24 \p \v 15 \x - \xo 24.15: \xo*\xt Dan 9.27; 11.31; 12.11\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde mba bigɨna mbatɨga guarara ganɨnga, mba bigɨn Fhe Bakɨme kamthooŋ guma Danier fhum ana bun suaŋgi. Mba bigɨn Fhe Bakɨme Phenan vhera thɨgɨrga.” Mba bigɨn Fhe Bakɨme Phena muuŋgirim, ana nzaŋnzaŋgirga. Guma kha bunaiŋ ganɨv, ndɨkndɨga vhuun muuŋri. \v 16 “Mba tugen mba Zudia ŋgu bakɨme fhaiŋ ki gumgi gu mbigi, mbe za rɨv mba mbɨkshɨɨr ndari. \v 17 \x - \xo 24.17: \xo*\xt Ru 17.31\xt*\x*Guma vhɨra, ana wo phena vun kegɨp, ana taagi wo phena vhen ŋgirɨp wo bigi ndir saŋ muuŋ thari. \v 18 Guma vhɨra, ana wo mɨnan kegɨp, ana taagip wo phenan ŋgɨp wo shaa mpeeŋ ndir saŋv ŋgɨ thari. \v 19 Gu guigira mba tugen ndavir kav tari hɨvire tegap tiran mbe ndɨɨi mbigi, gu guigira mbe kora muuŋgi. \v 20 \x - \xo 24.20: \xo*\xt Dan 9.26; 12.1; Jol 2.2; VB 7.14\xt*\x*Nde khueŋ suaŋv Fhe Bakɨme phorgɨp suaŋrim, ana nden kurari. Nde mba rugahi tugar nde rɨrga fhu, nde vhɨra Sabatar rɨrga fhu. \v 21 Mba tugen simtɨga bakɨ guarara hɨrga. Fhum fhara guarara Fhe Bakɨme kha nuiana muuŋgi tugen kegap zav ntige kha tuge thɨgi maaŋ muuŋgi simtɨga the hɨgi fhuvara. Zumtugum mbara muuŋgirga. Mba khesharigi simtɨga the hɨgɨrga fhu. \v 22 \x - \xo 24.22: \xo*\xt Ais 65.8-9; Sek 14.2-3\xt*\x*Fhe Bakɨme maaŋ muuŋgip mba simtɨgi hɨrga tuga tivgi fhu, kha gumgi gu mbigi za vhɨzgirga. Ana mba farasegi gumgi gu mbigi ga ndɨrga, ana maaŋ muuŋgiap mba tuga tivgirga. \p \v 23 \x - \xo 24.23: \xo*\xt Mt 24.5; 24.11; Mk 13.21; Ru 17.23; 21.8\xt*\x*“Mba tugen guma the khaŋ nde suanga, ‘Nde ganɨ, Fhe Bakɨme taagip kha gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarav sarigi guma, ana khar hɨgi,’ o, ‘Ana mbur hɨgi.’ Mbe maaŋ suaŋrim, nde mbe khothivɨ thari. \v 24 \x - \xo 24.24: \xo*\xt Lo 13.1-3; Mk 13.22; 2 Te 2.8-9; VB 13.13-14\xt*\x*Ne khaŋ muuŋgi, gumgi thari, mbe zɨv guiguigɨv khaŋ suanga, ‘Gu Fhe Bakɨme taagip wo gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarigi guma ma,’ o ‘Gu Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma ma.’ Mbe maaŋ suaŋv, mbe mbarkɨrga mirikori, mbe ntan muunga, mbe mbarkɨrga bigi, mbe ntan muunga. Mbe mba gumgi gu mbigi, mbe mbe ndɨkndɨgi ŋgɨrga. Mbe maaŋ muuŋv, mbe tuktɨgɨrga, mbe vhɨra mba Fhe Bakɨme farasegi gumgi gu mbigi, mbe vhɨra mbe ndɨkndɨgi ŋgɨrga. \p \v 25 “Nde mbarara! Gu mba hɨrga bigi, gu za nta bun nde suaŋgi. \v 26 \x - \xo 24.26: \xo*\xt Ru 17.23-24\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, mbe khaŋ nde suanga, ‘Ana mbu gumgi ki fhuv ŋanen hɨgi,’ nde mba ŋanen ŋgɨ thari. Mbe vhɨra maaŋ muuŋgip khaŋ suanga, ‘Ana mbu phena vhen ki,’ nde mbe nzuai kameŋ khothivɨ thari. \p \v 27 \x - \xo 24.27: \xo*\xt Mt 24.37-39\xt*\x*“Nde kaŋgi, buip vhekvhegi tugen, ana vhekvhegiap, fhura vhemkora ra ndai fhain kegap, za vov ra veri fhain vergi. Mba tɨvara Fhe Bakɨme Guma Guar kha nuianan zirɨrga. \p \v 28 \x - \xo 24.28: \xo*\xt Ru 17.37; 2 Pi 3.10\xt*\x*“Mba vhɨzgi gumgi, ŋkuua ki ŋanera, mba baŋgari zav phogi ga vhui.” \s Fhe Bakɨme Guma Guar zumgum taagi zɨrga. \r Mak 13.24-27; Ruk 21.25-28 \p \v 29 \x - \xo 24.29: \xo*\xt Ais 13.10; 34.4; Ese 32.7; Jol 2.10; 2.31; 3.15; VB 6.12-13\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Mba simtɨgi bakɨvi hegɨ thugɨrim, ra ŋguigirga, maaŋ gɨngirga. Kɨni wom shɨrarga tuktɨgi fhuvara. Ŋkaa kha buiva thav korɨv nɨɨaŋ regɨrga. Kha buivar ki bigi bakɨvi, nta za nɨɨŋkurga. \v 30 \x - \xo 24.30: \xo*\xt Dan 7.13; Sek 12.10-14; Mk 13.26; VB 1.7; 6.12-13\xt*\x*Mba tugen Fhe Bakɨme Guma Guar, kha nuianan zirɨrga ana bun nzuai bigeŋ kha buivar hɨgɨrga, kha nuianan ki gumgi gu mbigi sɨmɨv nzirga. Mbe nziv ganɨnga, Fhe Bakɨme Guma Guar, ana Hevenan kegɨp buiva hura phorgɨp won ŋkasŋka bakɨm gum vhava ŋaara bakɨme phorgɨp zirɨrga. \v 31 \x - \xo 24.31: \xo*\xt Ais 27.13; Mt 13.41; 1 Ko 15.52; 1 Te 4.16\xt*\x*Ana zirɨrga buiva mbarɨp guigira kɨvgip sɨmɨnga, ana won enseri ga sararim, mbe za kha nuianan ŋgɨp, ana mba farasegi gumgi gu mbigi, mbe mbe fukfugɨrga. Mba Fhe Bakɨme enseri mbe za mba gumgi fukfugɨp, ŋgɨp za kha nuian vhɨzi tɨvara ŋgɨgɨp, mbe ndi ana han zɨrga.” \s Nde fik kha ganɨv kaŋgiri. \r Mak 13.28-31; Ruk 21.29-33 \p \v 32 Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Nde fik kha ganɨv kaŋgiri. Mba fik khage mbɨ ndiap, ana ŋgagi khovɨrim, nde kaŋgi, ntigem ra thivɨr za mbui. \v 33 \x - \xo 24.33: \xo*\xt Ze 5.9\xt*\x*Nde mba tɨvara, nde kha bigi ganɨrim, nta za hegɨrim, nde kaŋgiri, Fhe Bakɨme Guma Guar zirɨrga tuk han mbarav khakhɨnanera. \v 34 \x - \xo 24.34: \xo*\xt Mt 16.28; 23.36; Mk 13.30; Ru 21.32\xt*\x*Gu guigira nde nzuai, ntige khar ki gumgi gu mbigi, mbe guara vhɨzgirga fhu, mbe khara muuŋgip kɨrim, kha bigi hegɨrga. \v 35 \x - \xo 24.35: \xo*\xt Sng 102.26; Ais 40.8; Mt 5.18; Mk 13.31; Ru 21.33; Hi 1.11\xt*\x*Kha buip gu nuian, mani vhɨra za vhɨzgirga. Nan buni vhuuiŋ, nta vhɨzgirga tuktɨgi fhuvara.” \s Guma the kha bigi hɨrga tuga kaŋgi fhu. \r Mak 13.32-37; Ruk 17.26-30,34-36 \p \v 36 \x - \xo 24.36: \xo*\xt Sek 14.7; FG 1.7; 1 Te 5.1-2\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Guma the kha bigi hɨrga raa gu tuga kaŋgi fhuvara. Kha Fhe Bakɨme enseri, mbe vhɨra mba tuga kaŋgi fhuvara. Anan Kam vhɨra, mba tuga kaŋgi fhuvara. Anan Ndia nduara mba tuga kaŋgi. \v 37 \x - \xo 24.37: \xo*\xt Stt 6.5-8\xt*\x*Mbe fhum Noa tugen muuŋgi tɨvara, mbe ntigem Fhe Bakɨme Guma Guar zirga tugar, mbe mba tɨvara muuŋgirga. \v 38 \x - \xo 24.38: \xo*\xt Stt 6.3-5; Ru 17.26; 1 Pi 3.20\xt*\x*Mba tugen, mbɨ ntigar naaŋ zɨv mbe phorɨrga. Mbe mba tugen, mbe kav, mbe mba pav, phara pav, mbe mani gu mburi wari ga rɨgap, mbe mbara mbuav kim, Noa vov mba kema vhen vergi. \v 39 \x - \xo 24.39: \xo*\xt Stt 7.6-24; 2 Pi 3.6\xt*\x*Mbe mba bigeŋ mben hɨrgane kaŋgi fhuvara. Mbe mbara muuŋgiap kim, mbɨ vhuuŋgia ndav za mba gumgi gu mbigi phorgim, mbe vhɨzgi. Mba khesharigi tugara ntigem Fhe Bakɨme Guma Guar taagi zirga, mba khesharigi tɨvara hɨgɨrga. \v 40 Guma phunini wani tɨgɨp mɨnan kɨrga, Fhe Bakɨme Guma Guar the ndigirga, ana the tharga. \v 41 Mba tɨvara, mbiga phuni wani tɨgɨp kɨv vikntuu turga parawa mbuvɨv kɨrga, Fhe Bakɨme Guma Guar the ndigirga, ana the tharga. \v 42 \x - \xo 24.42: \xo*\xt Mt 25.13; Mk 13.33; Ru 21.36\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde tuituigip wari ganɨv kɨri. Nde kaŋgi fhuvara, nde Guma Bakɨme maaŋgi tugar zɨrie? \v 43 \x - \xo 24.43: \xo*\xt 1 Te 5.2; 2 Pi 3.10; VB 3.3; 16.15\xt*\x*\x - \xo 24.43: \xo*\xt Ru 12.39-40\xt*\x*Nde khueŋ ndɨkndɨk. Phena namkam, ana kɨma guma maan zɨv, ana phena phɨrgip ana bigi kɨmɨnga tuga kaŋgirga, ana kav gari. Ana fhura mba kɨma guma ganɨrim, ana zɨv ana phena phɨrgirga tuktɨgi fhuvara. \v 44 \x - \xo 24.44: \xo*\xt Mt 25.13; 1 Te 5.6\xt*\x*Maaŋ muuŋgia nde vhɨra wari ganɨv kɨri. Fhe Bakɨmen Guma Guar nde ana zɨrgeŋ ndɨkndɨgi fhuv tugera ana zirgɨrga.” \s Ŋaara guman vhuuŋ gum ŋaara guma mbatɨga vhunama si buni. \r Ruk 12.42-46 \p \v 45 Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Maaŋgi ŋaara guma ana ndɨkndɨga vhuuŋ kav, ana zazera ŋaara vhuuŋra mbui? Mba khesharigi ŋaara guma, ana gari guma bakɨme, ana ndi fagim, ana ana ŋaara gumgi garav, ana mba sarigi tugara, ana mban mbe ndɨɨi. \v 46 \x - \xo 24.46: \xo*\xt VB 16.15\xt*\x*Mba khesharigi ŋaara guma, ana guma bakɨme taagia zav ana garim, ana won ŋaara mbuav ki. Mba ŋaara guma, ana ndikndigɨri. \v 47 \x - \xo 24.47: \xo*\xt Mt 25.21-23\xt*\x*Gu guigira nde nzuai, mba khesharigi ŋaara guma, ana gari guma bakɨme, ana ndi farga, ana za ana bigi ganɨnga. \v 48 Mba ŋaara guma, ana kha ndɨkndɨga mbui, ‘Na gari guma bakɨme, ana vhemkora zɨgɨrga fhuvara.’ \v 49 Ana mba ndɨkndɨga mbuav, ana wo phorga ŋgari ŋaara gumgi shogɨp, mben muuŋv, mbar mbɨv, phara ŋanŋani pi gumgi phorgɨp pharar mbɨv ŋanŋanɨv kɨrga. \v 50 Ana maaŋ muuŋv kɨv, ana kha ndɨkndɨgar muunga, ‘Na gari guma bakɨme zɨrga tuk han mbarigi fhuvara.’ Ana mba khesharigi ndɨkndɨgar muuŋv kɨrga, ana guma bakɨme hɨgɨrga, ana ŋgava mbatɨga muunga. \v 51 \x - \xo 24.51: \xo*\xt Mt 8.12; 25.30\xt*\x*Ana zɨrga, ana ana gangip, ana guigira anan farfagirga. Ana mba paaŋ ze gi gumgir farfagi tɨvara anan muuŋgirga. Ana ana ndi mbe phorgɨp khɨngirga, mbe mba ŋanen kɨv nzi mbatɨgar muuŋv, wari wo tari ntɨɨri phɨrɨrga.” \c 25 \s Phɨkthɨgi mbigir ŋkaa vhunama si buneŋ. \p \v 1 \x - \xo 25.1: \xo*\xt Ru 12.35; VB 19.7\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Mba tugen Fhe Bakɨme wo gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga tɨv, ana phɨkthɨgi mbigir ŋkaa muuŋgi tɨv, mbe ne neŋgegi. Ana mbe farar muuŋgirga. Ana kha tɨvar muuŋgirga. Guma mbe, ana ntigera muun rɨgɨr za mbui. Ana ntigera muun rɨgɨr zav zi. Ana zim, mba phɨkthɨgi mbigir ŋkaa, mbe won raa ndigap, ana kuv zɨr zav, wari ana puav vui. \v 2 Mbe vov, meeŋthɨgi mbigi, mbe pham bigi ga mbui mbigi ma. Meeŋthɨgi ntɨɨri, mbe ndɨkndɨgi vhuuiŋ kav, mbe nzerara bigi ga mbui. \v 3 Mbe vov, mba pham bigi ga mbui meeŋthɨgi mbigi, mbe wari won raa ndiga vov, mbe won raa ga nzuav vhava mbɨ phorga ndiga vegi fhuvara. \v 4 Mba harigi meeŋthɨgi mbigi, mbe ndɨkndɨk vhuuŋ kav, mbe wari won raa mbe vhava mbɨn nta ruigap, mbe vhɨra wari won raa ga nzuav harigi vhavi phara phorga ndiga vegi. \v 5 Mbe vegap, mba ntigera muun rɨgɨ zav zi guman rargap wari kim, ana vhemkora zɨgi fhu. Mbe maaŋ muuŋgiap ana rarga kav kav, ŋkuu mbe mbuim, mbe rɨmgi, mben simgim, mbe kuav ki. \p \v 6 “Mbe kuav kim, maaŋ rɨgar, mbe guma mbe mbararagim, ana kaav khaŋ nzuai, ‘Mba ntigera muuaŋ rɨgi guma, ana mbur zi. Nde zɨv, nza anan puv ŋgɨp, ana kuv zɨrga.’ \v 7 Ana ne nzuaim, mba mbigir ŋkaa khavgiap wari won raar wigi khavi. \v 8 Mbe won raar wigi khavim, mba pham bigi ga mbui meeŋthɨgi mbigi, mbe khaŋ mba ndɨkndɨga vhuuŋ ki meeŋthɨgi mbigi ga nzuai, ‘Nde wari wo raa ga rɨgi vhava mbɨ thanen nzan nɨɨŋ, nza raa ŋuimŋguigir zav mbui.’ \v 9 Mbe maaŋ nzuaim, mba ndɨkndɨk vhuuŋ ki mbigi, mbe mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, ‘Fhuvara. Kha vhava mbɨ, ana nza raar ruiv vhɨra nden raar ruigirga tuktɨgi fhuvara. Nde taagi ŋgɨp, vhezi phenan ŋgegɨp, warira suaŋv vhava mbɨ vhezɨrga, ne nzerara.’ \v 10 Mbe maaŋ mbe suaŋgim, mba pham bigi ga mbui mbigi, mbe taagia vhava mbɨ vhezɨr zav vhezi phenan vegi. Mbe vegim, mba ntigera muuaŋ rɨgi guma, ana zɨgi. Ana zɨgim, mba ndɨkndɨga vhuuŋ ki mbigi, mbe ana phorgap phena vhen vergap, ana phorga ana mba muuaŋ rɨgi shama bakɨme piigi. Mbe vergim, mba gumgi mba phena thɨma puigi. \p \v 11 \x - \xo 25.11: \xo*\xt Ru 13.25\xt*\x*“Mbe vergim, zumgum, mba pham bigi ga mbui meeŋ thɨgi mbigir ŋkaa, mbe zav khaŋ nzuai, ‘Guman rum, guman rum, ndu zɨv nza ndim thɨma fhɨrik!’ \v 12 \x - \xo 25.12: \xo*\xt Mt 7.23\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, ana mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, ‘Gu guigira nde nzuai, gu nde kaŋgi fhuvara.’ ” \p \v 13 \x - \xo 25.13: \xo*\xt Mt 24.42-44; 1 Te 5.6; 1 Pi 5.8\xt*\x*Zisas nen mbe suaŋgiap, khaŋ mbe nzuai, “Nde maaŋ muuŋgip, nde tuituigira wari ganɨri. Nde wari wo Bakɨme zɨrga tuk gu raa kaŋgi fhuvara.” \s Ŋaara gumgi wari won vheza ndi ne vhunama si buneŋ. \r Ruk 19.11-27 \p \v 14 \x - \xo 25.14: \xo*\xt Mk 13.34\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme won gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe Hevenan ana piin kɨrga tɨv, ana kha fara muuŋgi. Guma mbe, ana won ŋgu thav saman harigi ŋgun ŋgɨr za mbui. Ana ŋgɨr zav, ana mbara won ŋaara gumgir kamgim mbe ana han zim, ana wo bigir mbe farve khɨngi, mbe ana bigi ganɨnga. \v 15 \x - \xo 25.15: \xo*\xt Ro 12.6\xt*\x*Ana won ŋaara gumgi, ana mben tɨvi gum mben ŋkasŋka, ana za nta gangiap, ana won ŋkɨɨa shama mbov mbe ndɨɨi. Ana mbevi, ana 5,000 kinan ana nɨɨŋgiap, mbevi, ana 2,000 kinan ana nɨɨŋgiap, ana mbevi, ana 1,000 kinan ana nɨɨŋgi. Ana maaŋ mbe muuŋgiap, mbe thav vugi. \v 16 Ana mbe thav vugim, mba 5,000 ndigi guma ana hɨgap, mba 5,000 kinan shɨga mbuim, ntan bɨɨŋbɨɨŋ ŋkɨɨa khaŋ muuŋgia hɨgi, 5,000. Ana ntan shɨga mbuav harigi 5,000 kina ndigi. \v 17 Mba 2,000 kina ndigi guma vhɨra, ana mba 2,000 kinan shɨga mbuav ana vhɨra harigi 2,000 kina ndigi. \v 18 Mani won ŋkɨɨan shɨga mbui. Mba 1,000 kina ndigi guma maaŋ muuŋgi fhuvara. Ana mba 1,000 kina ndiga vov, mbok korgiap, won guma bakɨmen ŋkɨɨa ndi mbok khɨngiap, nta vhagi. \p \v 19 “Mbe maaŋ muuŋgiap kim, tuga mpeeŋra vhɨzgim, mben guma bakɨme taagia zɨgi. Ana zɨgap, ana mba mbe nɨɨŋgi ŋkɨɨa suaŋv mbe phorgɨ suaŋ za mbui. \v 20 Ana mbe suaŋ za mbuim, mba 5,000 kina ndigi guma, ana mba ana nɨɨŋgi 5,000 kina ndigap, vhɨra harigi 5,000 kina phorga ndiga zav khaŋ ana nzuai, ‘Guma bakɨme, ndu 5,000 kinan na nɨɨŋgi. Ndu ganɨ, gu mba 5,000 kinan shɨga mbuav harigi 5,000 kina ndigi.’ \v 21 \x - \xo 25.21: \xo*\xt Mt 24.45-47; Ru 12.44; 16.10; 2 T 2.12; Hi 12.2; 1 Pi 1.8\xt*\x*Ana nzuaim, anan guma bakɨme khaŋ ana nzuai, ‘Ndu ŋaara guman vhuuŋ ma, ndu ŋaara vhuuŋra muuŋgi. Ndu tuituigira won ŋaara garav ana muuŋgi. Ndu bigi bisarire, ndu tuituigira nta gari. Maaŋ muuŋgiap, gu ndu vuzvugi, ndu ntigem na bigi vhɨrve ganɨnga. Ndu zɨv na phorgɨv ŋka ndikndigɨrga.’ \p \v 22 “Mba 2,000 kina ndigi guma ana vhɨra zi, ana zav khaŋ nzuai, ‘Guma bakɨme, ndu 2,000 kinan na nɨɨŋgi. Ndu ganɨ, gu mba 2,000 kinan shɨga mbuav, harigi 2,000 kina ndigi.’ \v 23 Ana maaŋ nzuaim, ana guma bakɨme khaŋ ana nzuai, ‘Ndu ŋaara guman vhuuŋ ma, ndu ŋaara vhuuŋra muuŋgi. Ndu tuituigira won ŋaara gari. Ndu bigi bisarire, ndu tuituigira nta gari. Maaŋ muuŋgiap, gu ndu vuzvugi, ndu na bigi vhɨrve ganɨnga. Ndu zɨv na phorgɨp ŋka ndikndigɨrga.’ \p \v 24 “Mani vugim, mba 1,000 kina ndigi guma, ana vhɨra zi. Ana zav khaŋ nzuai, ‘Guma Bakɨme, gu kaŋgi, ndu vhav shi guma ma. Ndu harigi gumgi won mɨnin pargi mba, ndu vhɨra nta si guma ma. Ndu harigi nuiana sɨgen guma won mban vhɨgi fuigim, nta thooŋgim, ndu vhɨra nta phorga ndi. \v 25 Gu maaŋ muuŋgiap ndun rivgiap, ndun 1,000 kina ndiga vov nuianan mbok korgiap, nta ndu zorgi. Ndu ntɨɨri khare.’ \p \v 26 “Ana ne nzuaim, ana guma bakɨme, ana ŋgarkarav, khaŋ ana nzuai, ‘Ndu ŋaara guma mbatɨk ma. Ndu vhukvhuga kɨvgi guma ma. Ndu guigira khueŋ kaŋgi, gu harigi gumgi won mɨnin pargim, gu mbe mɨnin mbe mba ndi. Gu vhɨra harigi nuiana sɨgen harigi guma won mba ndim fuigi, gu vhɨra nta ndi. \v 27 Ndu maaŋ muuŋgiap kaŋgia, ndu ram muuŋgiap, nan ŋkɨɨa ndiav ŋkɨɨa ndia sui phena su thagi? Ndu na ntɨɨri ndi khɨngirim, gu ntige taagi zɨv, gu wantɨɨri ndiv, gu vhɨra ntan bɨɨŋbɨɨŋ ŋkɨɨa phorgɨv ndirga. \v 28 Maaŋ muuŋgiap, nde kha guma tɨn kha 1,000 kina ndigip, ntan mbu 10,000 kina ki guman nɨɨŋgiri. \v 29 \x - \xo 25.29: \xo*\xt Mt 13.12; Mk 4.25; Ru 8.18; Zo 15.2\xt*\x*Ne khaŋ muuŋgi, guma bigi mbari ki, gu harigi bigi phorgɨv ana nɨɨŋgirga. Guma maaŋ muuŋgia bigi ki fhu, ana mba suirav ki bigɨna bisaneŋ, gu ana tɨn mba bigɨna bisaneŋ ndigirga. \v 30 \x - \xo 25.30: \xo*\xt Mt 8.12; 22.13; Ru 13.28\xt*\x*Gu ana tɨn mba bigɨna ndigirga, mba ŋaara guma mbatɨk, nde ana vhararim, ana mba gɨngɨn mbatɨga muuŋgi ŋanen ŋgɨgɨri. Mba ŋanen, mbe nzi mbatɨgar muuŋv wari wo tari ntɨɨri phɨrɨrga.’ ” \s Fhe Bakɨme Guma Guar, ana za kha gumgi muuŋgi tɨvi ga suaŋv mbe suaŋv, mbe heenga. \p \v 31 \x - \xo 25.31: \xo*\xt Sek 14.5; Mt 16.27; 19.28; FG 1.11; 1 Te 4.16; 2 Te 1.7; VB 1.7; 20.11-13\xt*\x*Zisas mba bunin mbe nzua vov khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨmen Guma Guar taagi ŋgui vhɨrve gari guman pana gegɨp won enseri phorgɨp zirɨrga, ana zirɨp ana ŋgui vhɨrve gari guman pan pigi mpirmpirɨk perarga. \v 32 \x - \xo 25.32: \xo*\xt Ese 20.38; 34.17; Ro 14.10; 2 Ko 5.10; VB 20.12\xt*\x*Ana perarga kha nuianan ki gumgi gu mbigi mbe zam zɨv ana nɨma thivgirga. Mbe zɨv ana nɨma thivgirim, ana nduara mbe ndim, phɨna phunin maanga. Ana mba sipsivi gari gumgi wari wo sipsivi heev, won sipsivi ndiv harigi nderen mbav, memeiŋ ndi harigi nderen mbai, ana mba tɨvar muunga. \v 33 Ana maaŋ muuŋv, ana sipsivi ndiv won guva haren maaŋv, ana memeiŋ ndi won ŋkɨn haren maanga. \v 34 \x - \xo 25.34: \xo*\xt 1 Ko 6.9; 15.50; Ga 5.21; Hi 4.3; 1 Pi 1.20\xt*\x*Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan won guva haren ki gumgi gu mbigi ana khaŋ mbe suanga, ‘Nde Dara ndɨkndɨga vhuun nden muunga. Ana tɨvar vhuun nden muun za mbui.’ Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan khaŋ mbe suanga, ‘Nde zɨv na Dara nde nzuav muuŋgi ŋgu, nde zɨv fharav ana ndigip anan kɨri. \v 35 \x - \xo 25.35: \xo*\xt Ais 58.7; Ese 18.7; 18.16; Hi 13.2; Ze 1.27\xt*\x*Nde khaŋ muuŋgi ne nzuav, gu fhum thɨhegi nde mban na nɨɨŋgi. Gu mbɨ nzuav fhɨr khigim, nde mbɨn na nɨɨŋgi. Gu harigi ŋgu guma ma, gu zim, nde nan kov wari wo phenin vegi. \v 36 \x - \xo 25.36: \xo*\xt 2 T 1.16; Ze 2.15-16\xt*\x*Gu shaa fhu, nde shaar na nɨɨŋgi. Gu rɨɨim, nde na kirav kegi. Gu phena tɨvanen kim, nde nan kirav kegi.’ \p \v 37 “Ana maaŋ suanga, mba tɨvir vhuuiaŋ mbui gumgi gu mbigi ana ŋgarkarav khaŋ ana suanga, ‘Guman Rum, nza maaŋgi tugar ndu garim, ndu thɨhegim, nza mban ndu nɨɨŋgi? Nza vhɨra maaŋgi tugar ndu garim, ndu mbɨ nzuav fhɨr khigim, nza mbɨn ndu nɨɨŋgi? \v 38 Nza vhɨra maaŋgi tugar ndu garim, ndu harigi ŋgu guma fara muuŋgiap zim, nza ndun ko vov wari wo phenin vegi? Nza vhɨra maaŋgi tugar ndu garim ndu shaa fhuv, nza shagir ndu nɨɨŋgi? \v 39 Nza vhɨra maaŋgi tugar ndu garim, ndu rɨɨv, ndu vhɨra phena tɨvanen kim, nza vov ndu kirav kegi?’ \p \v 40 \x - \xo 25.40: \xo*\xt Snd 19.17; Mt 10.42; 18.5; Mk 9.41; Hi 6.10; VB 22.12\xt*\x*“Mbe maaŋ suanga, mba ŋgui vhɨrve gari guman pan mbe ŋgarkarav khaŋ mbe suanga, ‘Gu guigira nde nzuai, nde mba nan fegi gu ŋgugi mbe zɨri ki fhu, nde ram mbui khesharigi tɨvar vhuun mbe muuŋgi, nde mba tɨvar na mbui.’ \p \v 41 \x - \xo 25.41: \xo*\xt Mt 7.23; Mk 9.48; Ru 16.24; VB 12.9; 20.10\xt*\x*“Mba ŋgui vhɨrve gari guman pan maaŋ mbe suaŋgip, mbara khaŋ mba ana ŋkɨn haren ki gumgi gu mbigi ana khaŋ mbe suanga, ‘Nde za vhɨzi gumgi gu mbigi ma. Nde na thav sav, mbu zazera mbara muuŋgiap kav shi vhavar ŋgɨri. Mba vhav mbe Satan gum ana ŋaara gumgi mbe mbe nzuav muuŋgi vhav ma. \v 42 Nde fhum, gu thɨhegim, nde mban na nɨɨŋgi fhuvara. Ndu gu mbɨ nzuav fhɨr khigim, nde mbɨn na nɨɨŋgi fhu. \v 43 Gu harigi ŋgu guma ma, gu zim nde na ndiga wari wo phenin vegi fhu. Gu shaa ga sosuagim, nde shaar nan kurigi fhu. Nde gu rɨɨv ki, gu phena tɨvanen kim, nde zav na gangi fhu.’ \p \v 44 “Ana maaŋ mbe suanga, mbe vhɨra khaŋ ana suanga, ‘Guman Rum, nza rasɨ tugar ndu garim, ndu thɨhegi, o, ndu mbɨ nzuav fhɨr khigi o, ndu harigi ŋgu guma fara muuŋgiap zi o, ndu shaa ga sosuagi, o, ndu rɨɨi, o, ndu phena tɨvanen kim, nza ndu shashagi?’ \p \v 45 \x - \xo 25.45: \xo*\xt Sek 2.8; FG 9.5\xt*\x*“Mbe maaŋ suanga, ana mbe ŋgarkarav khaŋ suanga, ‘Gu guigira nde nzuai, nde mba zɨ ki fhuv gumgi gu mbigi nde tɨvar vhuun mbe muuŋgi fhu, nde vhɨra tɨvar vhuun na muuŋgi fhu.’ \v 46 \x - \xo 25.46: \xo*\xt Dan 12.2; Zo 5.29; Ro 2.7\xt*\x*Mba gumgi gu mbigi mbe ne suaŋv vheza mbatɨga ndirga, mba vhez khare, mbe zazera mbara muuŋgiap ki vheza ndirga. Mba tɨvar vhuuiŋ muuŋgi gumgi gu mbigi, mbe zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndirga.” \c 26 \ms Zisas zaa ndiav rimgiap taagia khavgi. \s Gumgir pani Zisas shogirim, ana rimgir zav kama shogi. \r Mak 14.1-2; Ruk 22.1-2; Zon 11.45-53 \p \v 1 Zisas za mba bunin mbe suaŋgia thugap, khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, \v 2 \x - \xo 26.2: \xo*\xt Kis 12.1-27; Mt 20.18; Mk 14.1; Ru 22.1; Zo 13.1\xt*\x*“Nde kaŋgi, ra phunira khar ki, ni vhɨzgirim, Pasova ndɨkndɨgi tuga bakɨme hɨrga. Mba tugar, mbe Fhe Bakɨme Guma Guar ndiv, ana pana gumgi farve khɨngirim, mbe ana ndiv khanarareŋ ga ntorgɨrga.” \p \v 3 Mba tugen, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gum mba Isrerin gumgir pani, mbe zav Fhe Bakɨme rotu gari guman pana phenan wari fugi. Mba guman pana zɨ khare, Kaiafas. \p \v 4 Mbe wari fugap, Zisas guigip, ana suirav ana shogirim, ana rimgirga tuavi ndi garav wari phorga nzuai. \v 5 Mbe ne nzuav, khaŋ wari ga nzuai, “Nza rotu mbui tuga bakɨmen mba tɨvar muunga fhuvara. Nza mba tugar muunga, kha gumgi gu mbigi nza gangip, ne suaŋv vhegɨp ntara bakɨme khavgirga.” \s Mbiga mbe mporiin Zisas pana hɨvgi. \r Mak 14.3-9; Zon 12.1-8 \p \v 6 \x - \xo 26.6: \xo*\xt Ru 7.37-38\xt*\x*Zisas Betanin Saimon phenan ki. Saimon, ana fhum ŋkari gu fari goreri rɨmrɨm kegi. \v 7 Ana Saimon phenan kim, mbiga mbe arabasta kɨman muuŋgi nda ndɨga vhuuŋ hi mporiiŋ anan ki, ana mba ndiga zi, mba mporiin vhez guigira vun ndagi. Ana mba mporiiŋ ndiga zav, Zisas mba pav kim, ana mba mporiiŋ siav Zisas pana suaŋv, ana hɨvi. \v 8 Ana mba tɨva mbuim, mba Zisas phorga rui gumgi ana gangiap ndav shigi. Mbe ndav shigap khaŋ nzuai, “Ana thaŋ nzuav fhura mbu mporiiŋ vhɨzi? \v 9 Nza mba mporiiŋ ndi mbav kɨm fɨga bakɨmera ndigap, mba ŋkɨɨar mba bigi sosuagi gumgi gu mbigi ga ndɨɨe.” \p \v 10 Mbe mba kameŋ nzuaim, Zisas mbe nzuai kameŋ kaŋgiap khaŋ mbe nzuai, “Nde thaŋ nzuav simtɨgar kha mbiga ndɨɨi? Ana tɨvar vhuuŋra na muuŋgi. \v 11 \x - \xo 26.11: \xo*\xt Lo 15.11; Zo 12.8; 14.19; 17.11\xt*\x*Nde mba bigi sosuagi gumgi, mbe zazera nde phorgɨp kɨrga. Gu fhuvara. Gu zazera nde phorgɨ kegɨrga tuktɨgi fhuvara. \v 12 Kha mbik, ana kha mporiiŋ siav, na pana suav, na hɨvi, ana gu mbogar ŋgirɨ za mbuim, ana na khuma hɨvi. \v 13 Gu guigira khar nde nzuai, mbe za kha nuianan ŋgɨp, Fhe Bakɨmen buna vhuueŋ bun suanga, mbe vhɨra kha mbik muuŋgi bigeŋ, mbe vhɨra ne bun suanga, mbe vhɨra ana ndɨkndɨgɨrga.” \s Zudas Zisas ndiv gumgir pani farve ga sur zav suaŋgi. \r Mak 14.10-11; Ruk 22.3-6 \p \v 14 \x - \xo 26.14: \xo*\xt Zo 11.57\xt*\x*Mba tugen Zisas phorga rui guma mbe, ana zɨ Zudas Iskariot, ana vov Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani han vugi. \v 15 \x - \xo 26.15: \xo*\xt Sek 11.12; Mt 27.3\xt*\x*Ana mbe han vugap kha nzambarar mbe muuŋgi, “Gu Zisasan nde farve khɨngirim, nde thagɨnan nan nɨɨŋgirie?” Ana maaŋ nzuaim, mbe 30 sirva ŋkɨɨar rarain ana nɨɨŋgi. \f a \fr 26.15 \fr*\ft Nza kaŋgi fhu, mba 30 sirva ŋkɨɨar fɨgiveŋ nza ntige wari won nkɨɨar ruei tɨva zɨn vov nta rueim, nta thaneŋ ŋkɨɨa vhɨrvera thi? Ee, nta guma meeŋthɨgi o, mporathɨgi kɨnin ŋgargiap ndi vheza fara muuŋgi o, nza kaŋgi fhu. Ndu Matiu 27.9-10. \ft*\f* \v 16 Mbe mba ŋkɨɨar ana nɨɨŋgim, Zudas mbaram Zisas ndim mbe farve ga surga tuavi ndi gari. \s Zisas wo phorga rui gumgi phorga pi. \r Mak 14.12-21; Ruk 22.7-14,21-23; Zon 13.21-30 \p \v 17 \x - \xo 26.17: \xo*\xt Kis 12.6; 12.14-20; Mk 14.12; Ru 22.7-9\xt*\x*Mbe mba vhuui fhup viktuma pi tuga bakɨmen fharigi raar, Zisas phorga rui gumgi zav khaŋ ana nzuai, “Ndu vuzvugi, nza maam bigi bevahegɨrim, ndu mba Pasova shama bakɨme mbar mbɨrie?” \v 18 \x - \xo 26.18: \xo*\xt Mt 21.3\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Zisas guma mbe bun mbe nzuav khaŋ nzuai, “Nde ŋgɨp, ŋgu bakɨme vhen ŋgirɨp, kha guma nde ana han ŋgɨp khaŋ ana suaŋri, ‘Guman Rum khaŋ nzuai, Nan tuk han mbarigi. Gu wo phorga rui gumgir kov nza ndu phenan Pasova shaman mbɨr za mbui.’ ” \v 19 Ana maaŋ mbe suaŋgim, ana phorga rui gumgi, mbe ana suaŋgi kameŋ zɨn vugi. Mbe ne zɨn vugap, mba mba bevahegi. \p \v 20 Mbe mba bigi bevahegim, Zisas ŋkotugun ana wo phorga rui 12 thɨgi gumgir kov, mbe vov, mba pi kaa ga piigi. \v 21 Mbe pav kav, ana khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira khar nde nzai, nde thera na ndiv, nan pana gumgi farve khɨngirga.” \v 22 Ana ne nzuaim, ana phorga rui 12 thɨgi gumgi ne mbararagiap, guigira ndavi mben simgi. Mbe bevbevira ana nzav khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme, ndu na nzuai thi?” \v 23 \x - \xo 26.23: \xo*\xt Sng 41.9; Ru 22.21; Zo 13.18\xt*\x*Mbe mba nzambarar ana mbuim, ana mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Na ndiv nan pana gumgi farve ga surga guma mbera, ana na phorgav wo farve ndi kha thuuaŋ vhui. \v 24 \x - \xo 26.24: \xo*\xt Ais 53; Dan 9.26; Mk 9.12; Zo 17.12\xt*\x*Fhe Bakɨme Guma Guar ana rɨmɨnga, ana Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gap nera suaŋgi, ana rɨmɨnga. Gu mba Fhe Bakɨme Guma Guara ndiv ana pana gumgi farve khɨngi guma, gu guigira ana kora muuŋgi. Ana niamuuŋ ana tɨ tha kake, nai guigira nzerae.” \v 25 Mba Zisas ndim ana pana gumgi farve ga sur za mbui guma Zudas, ana kha nzambarar Zisas ga muuŋgi, “Guman Rum, ndu na nzuai thi?” Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu za mbar ne nzuai.” \s Zisas viktum gu wain wo phorga rui gumgi ga ndɨɨi. \r Mak 14.22-26; Ruk 22.15-20; 1 Korin 11.23-25 \p \v 26 \x - \xo 26.26: \xo*\xt Mt 14.19; 1 Ko 10.16\xt*\x*Mbe pav kav, Zisas viktuma mueŋ ndigap, Fhe Bakɨme phorga nzuav ana ndikndigap, mbara mba viktumeŋ phɨrav, wo phorga rui gumgi ga ndɨɨv, khaŋ mbe nzuai, “Nde kha viktumeŋ ndigip nen mbɨ. Khe nan fhava sɨk ma.” \v 27 Ana maaŋ mbe suaŋgiap, wain mbɨ thama mbe ndigap, ana nzuav Fhe Bakɨme phorga nzuav ana ndikndigap, ana mbe ndɨɨv, khaŋ mbe nzuai, “Nde za khen mbɨri. \v 28 \x - \xo 26.28: \xo*\xt Kis 24.8; Jer 31.31-34; Sek 9.11; Ro 5.15; 1 Ko 10.16; Hi 9.22\xt*\x*Khe na vɨzɨn ma. Fhe Bakɨme fhum nde nzuav suaŋgi vɨzɨn ma. Gu gumgi gu mbigi vhɨrve muuŋgi tɨvi mbatɨgi vhɨzɨ zav ana siasuagi. \v 29 \x - \xo 26.29: \xo*\xt Mk 14.25; Ru 22.18; FG 10.41\xt*\x*Gu nde nzuai, gu wom wain mbegɨrga tuktɨgi fhu. Gu zumgum Dara won gumgi gu mbigi ganɨrim, mbe ana piin kɨrga ŋgun, gu nde phorgɨv mba wain kaman mbɨrga.” \fig Zisas wo farasegi 12 thɨgi ŋaara gumgir kov mbe viktum gu wain pi. (26.26) |src="LB00320C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="26.26"\fig* \p \v 30 \x - \xo 26.30: \xo*\xt Ru 22.39; Zo 18.1\xt*\x*Ana maaŋ mbe suaŋgiap, mbe ŋgava muuŋgiap, mba ŋgu bakɨme thav vov, Oriv mbɨkshɨman ndai. \s Zisas khaŋ nzuai, Pita kɨr ana segɨrga. \r Mak 14.27-31; Ruk 22.31-34; Zon 13.36-38 \p \v 31 \x - \xo 26.31: \xo*\xt Sek 13.7; Zo 16.32\xt*\x*Zisas khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Nde ntige kha maan nan hɨrga bigi gangip, nde na khothɨgɨ thav regɨrga. Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gap maaŋ nzuai, ‘Gu sipsivi gari guma shogirim, ana rimgirga, mba sipsivi rɨv tamtam ŋgegɨrga.’ \v 32 \x - \xo 26.32: \xo*\xt Mt 28.7; 28.16; Mk 14.28\xt*\x*Gu rimgip, taagi khavgirga, gu fharav nde nɨman tɨgɨp Garirin ŋgirgɨrga.” \v 33 Pita ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Maaŋ muuŋgip, mba bigeŋ ndun hɨrga, mba harigi ntɨɨri, mba bigeŋ gangip, mbe ndu khothɨgɨ thav regɨrga, gu ndu khothivɨ thav rɨgɨrga tuktɨgi fhuvara.” \v 34 \x - \xo 26.34: \xo*\xt Mt 26.69-75\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ ana nzuai, “Gu guigira ndu nzuai, ntige kha maaŋra tuar ntigar furga, ndu fhumra na ndi zaahɨ mpuani khegenen muuŋgirga.” \v 35 \x - \xo 26.35: \xo*\xt Mt 26.56\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Pita khaŋ ana nzuai, “Fhuvara, gu ndu phorgɨ rimgirga, gu maaŋ suaŋgip ndu zɨ ndi zaahegɨrga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara!” Pita ne nzuaim, mba Zisas phorga rui gumgi, mbe za mbara nzuai. \s Zisas Getsemani mɨnan kav Fhe Bakɨme phorga nzuai. \r Mak 14.32-42; Ruk 22.39-46 \p \v 36 Zisas mba bunin wo phorga rui gumgi ga suaŋgia thugap, mben kov, mbe kha zɨn rɨgi ŋanen vui, Getsemani. Ana mbe kov vugap, khaŋ mbe nzuai, “Nde khara piigip kɨri. Gu ŋgɨp Fhe Bakɨme phorgɨ suanga.” \v 37 Ana maaŋ mbe suaŋgiap, ana Pita gum Sebedin kamanin kov, mbe vui. Ana mben kov vov, ana ndava vhee guigira simgim, ana wo khɨkhɨm mbararagi, ana khɨkhɨm guigira mbatɨgi. \v 38 \x - \xo 26.38: \xo*\xt Zo 12.27\xt*\x*Ana thav khaŋ mbe nzuai, “Na ndava vhee guigira simgim, gu rɨmɨn za bisaŋ khɨnanera. Nde na suaŋv ganɨv khara kɨri.” \v 39 \x - \xo 26.39: \xo*\xt Mt 6.10; 20.22; Zo 6.38; Hi 5.7-8\xt*\x*Ana maaŋ mbe suaŋgiap, ana maneŋ mbe thav shɨva vugap, ana mbara wo fega nɨɨŋ khɨngiap wo khoma ndi nuiana dav, Fhe Bakɨme phorga nzuav khaŋ ana nzuai, “O, Dara, maaŋ muuŋgip harigi tuav the kɨrim, ndu na tɨn kha thama mbɨ ndigiri. Ndu na vuzvuga zɨn ŋgɨ thari. Ndu wo vuzvugara zɨn ŋgɨri.” \p \v 40 Zisas Fhe Bakɨme phorga suaŋgiap, ana taagia vov, wo phorga rui guma phuni khegene garim, mbe kuav ki. Mbe kuav kim, ana kha nzambaren Pita ga muuŋgi, “Ram muuŋgi tɨv khare? Ee, nde na suaŋv ganɨv aua bavira kegɨrga tuktɨgi fhuve? \v 41 \x - \xo 26.41: \xo*\xt Mt 6.13; Ef 6.18; Hi 2.14; 4.15\xt*\x*Nde na suaŋv ganɨv, Fhe Bakɨme phorgɨ suaŋv kɨri. Nde muuŋv kɨrim, nden panɨnga bigɨn thueŋ nden hɨrim, nde ne khɨgɨ regɨrga. Gu guigira nde nzuai, nden ndavi vheri bigir muungeŋ vuzvugi, nden fhavi guigira ŋkasŋkagi fhuvara.” \p \v 42 Ana maaŋ mbe suaŋgiap, ana wom phenatɨtɨgap Fhe Bakɨme phorgɨp suaŋ zav vui. Ana vov khaŋ nzuai, “O, Dara, gu kha thama mbɨ ŋkɨɨarga tuav ki fhu, gu ana mbɨrga. Ndu wo vuzvuga zɨn ŋgɨri.” \v 43 Ana Fhe Bakɨme phorga suaŋgiap, wom taagia zav wo phorga rui gumgi garim, mbe rɨmgi mben simgim, mbe kuav ki. \v 44 \x - \xo 26.44: \xo*\xt 2 Ko 12.8\xt*\x*Ana mbe gangiap, ana wom ruru khegenen vov Fhe Bakɨme phorga nzuai. Ana mba fhum vov Fhe Bakɨme phorga suaŋgi kameŋ, ana nera Fhe Bakɨme nzuai. \p \v 45 \x - \xo 26.45: \xo*\xt Zo 12.27; 13.1; 14.31\xt*\x*Ana Fhe Bakɨme phorga suaŋgiap, taagia zav khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Nde vhɨksuav kuavra kire? Nde mbarara, tuk hɨgi. Mbe Fhe Bakɨme Guma Guara ndiv tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgir farve khɨngi. \v 46 Nde khavgip, nza ŋgɨrga. Nde ganɨ, na ndiv mbe farve ga sui guma, ana zav han mbai.” \s Zudas Zisas ndiv ana pana gumgi farve khɨngi. \r Mak 14.43-50; Ruk 22.47-53; Zon 18.3-12 \p \v 47 Zisas mba bunin mbe nzuavra kim, Zudas, ana mba 12 thɨgi gumgi phorga rui guma mbe, ana zi. Ana zim, gumgi vhɨrvera ana phorga zi. Mbe zav, mbe ntari ga mbui kozi gu fani phorga ndigap wari zi. Mba zi gumgi, Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gu mba gumgi gu mbigi gari gumgir pani mbe sarigim, mbe zi. \v 48 Mba Zisas ndiv ana pana gumgi farve ga sur zav nzuai guma, ana kha khesharigi tɨvar mbe khɨvɨr za nzuai, “Gu guma the viavɨv ana khoman panɨnga, mba guma, ana Zisas ma. Nde ana suirari!” \v 49 Ana nen mbe suaŋgiap, ana vhemkora zav Zisas han zav khaŋ ana nzuai, “Maana vhuuŋ, Guman Rum.” Ana nen ana nzuav, za ana viavav, ana khoman mpari. \v 50 Ana maaŋ mbuim, Zisas khaŋ ana nzuai, “Nan kɨvntok, ndu mba muun za zɨgi bigeŋ, ndu vhemkora nen muuŋ.” Ana maaŋ ana mbuim, mba gumgi hegap Zisasan suirigi. \f b \fr 26.50 \fr*\ft Kha vezar mbe Grikar kaman nzuai kameŋ ne tuituigiap hɨgi fhuvara. Gumgi mbari, mbe Zisas suaŋgi kameŋ mbe ne dorgap khaŋ muuŋgiap ne nzuai, “Kɨvntok, ndu thaŋ nzuav zɨgi?” \ft*\f* \p \v 51 \x - \xo 26.51: \xo*\xt Zo 18.26\xt*\x*Mbe maaŋ Zisas ga mbuim, Zisas han ki guma mbe, ana hɨgap wo ntari ga mbui kos suirav, ana sigi. Ana won kos sigap, Fhe Bakɨme rotu gari guman panan ŋaara guma, ana ana khuara mueŋ shogi, ana thugi, ana nɨɨeŋ rɨgi. \v 52 \x - \xo 26.52: \xo*\xt Stt 9.6; VB 13.10\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Ndu wo ntari ga mbui kos ndi taagip ana nderar rugɨri. Mba ntari ga mbui kozin ntari ga mbui gumgi, mba ntari ga mbui kozira mben farfagirga. \v 53 \x - \xo 26.53: \xo*\xt 2 Kin 6.17; Dan 7.10\xt*\x*Ndu khueŋ kaŋgi fhuve? Gu won Ndia ga suangeŋ tuktɨgi, gu vuzvugirga, gu ana suaŋrim, ana won enseri vhɨrve guarira sararim, mbe zɨv nan kurarga. Mben vhɨrve guigira mba 12 thɨgi ntar ga mbui gumgir phɨni vhɨrve guarira kambarigi. \f c \fr 26.53 \fr*\ft Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi mba 12 thɨgi phɨni, mbe vhɨrve khaŋ muuŋgi, 6,000. \ft*\f* \v 54 \x - \xo 26.54: \xo*\xt Ais 53.7; Mt 26.56; Mk 14.49\xt*\x*Gu maaŋ muuŋgirga Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar ki kameŋ ne guigira mba tegɨrga fhu. Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gap khaŋ nzuai, kha bigi nan hɨrga.” \p \v 55 \x - \xo 26.55: \xo*\xt Ru 19.47; 21.37\xt*\x*Zisas mba tugera khaŋ mba gumgi ga nzuai, “Nde won ntari ga mbui kozi gu fani ndigap, ntari ga mbuav kɨɨi guman suigɨr za mbui tɨva muuŋgiap zav nan suigɨr zav zegire? Gu zazera rari tugɨratɨgap Fhe Bakɨme phena bɨna vhen pigap Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvav mbe nzuai. Nde mba tugir nan suigɨ thagi. \v 56 \x - \xo 26.56: \xo*\xt Mt 26.31\xt*\x*Nde mba tugar thagi, nde ntige khar mbui ne, ne Fhe Bakɨme kamthooŋ gumgi fhum khergi buneŋra zɨn vugap khar hi.” \p Mbe maaŋ Zisas ga mbuim, ana phorga rui gumgi, mbe zam ana thav regi. \s Mbe Zisas ga nzuav nzuai. \r Mak 14.53-65; Ruk 22.54-55,63-71; Zon 18.13-14,19-24 \p \v 57 Mba gumgi Zisas suirav, ana ndiga Fhe Bakɨme rotu gari guman pan Kaiafas phenan vegi. Mbe vov garim, Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi gu mben gumgir pani, mbe wari fugap ki. \v 58 Mbe Zisas ndiga vuim, Pita maneŋ samra kav mbe zɨn vui. Ana mbe zɨn vov, mba Fhe Bakɨme rotu gari guman pana phena bɨna vhen verav, mba gɨɨtɨvi phorga perav ki. Ana Zisasan hɨrga bigeŋ ganɨ zav vugap ki. \p \v 59 \x - \xo 26.59: \xo*\xt Lo 19.15; Sng 27.12; Mk 14.55; FG 6.13\xt*\x*Ana kav, Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gu mben buaadegi gumgi, mbe nzuav gari, mbe zɨv Zisas ga shɨshɨgɨp, ana muuŋgi tɨvi bun suaŋrim, mbe ana muuŋgi tɨva mbatɨga thueŋ gangip, ne suaŋ ana shogirim, ana rimgir zav mbui. \v 60 Mbe ne nzuav, gumgi vhɨrvera zav fhura ana shɨshɨga bunin ana sav ana nzuai. Mbe ana guigira muuŋgi tɨva mbatɨga thueŋ gangi fhuvara. Mbe ne gangip, ne suaŋv ana shogɨrim, ana rɨmɨnga. Mbe ana muuŋgi tɨva mbatɨga thueŋ gangi fhu. Mbe fhura mba bunin ana nzuav kim, guma phunini zumgum zi. \v 61 \x - \xo 26.61: \xo*\xt Mt 27.40; Zo 2.19\xt*\x*Mani zav khaŋ nzuai, “Mba guma fhum khaŋ suaŋgi, ‘Gu Fhe Bakɨme Phen, gu ana phɨrgip, gu ra phuni khegenera taagip ana muuŋgirim, ana thɨgɨrga.’ ” \p \v 62 Mani ne nzuaim, Fhe Bakɨmen rotu gari guman pan khavgia thɨgap, Zisasan nzarigi, “Ndu buna thueŋ ŋgarka thagire? Mbe khar ram muuŋgi khesharigi bunin ndu sav ndu nzuai?” \v 63 \x - \xo 26.63: \xo*\xt Ais 53.7; Mt 27.12\xt*\x*Ana maaŋ Zisas ga nzuaim, Zisas buna thueŋ nzuai fhuvara. Ana fhura kim, Fhe Bakɨme rotu gari guman pan khaŋ ana nzuai, “Gu zazera mbara muuŋgiap ki Fhe Bakɨme zɨ zitav ndu nzuai, ndu ntigem khaŋ suaŋri, kha vun ki guma na kaŋgi guigira. Ndu Fhe Bakɨme taagia wo gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap sarigi gumaeŋ? Ndu Fhe Bakɨmen Kam o, fhu?” \p \v 64 \x - \xo 26.64: \xo*\xt Sng 110.1; Dan 7.13; Mt 24.30; Ru 21.27; FG 7.55; 1 Te 4.16; VB 1.7\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Zisas khaŋ ana nzuai, “Ndu za ne suaŋgi. Gu maaŋ muuŋgiap ndu nzuai, nde zumgum Fhe Bakɨme Guma Guara ganɨrim, ana za kha bigi kharav ŋkasŋka bakɨme ki Fhe Bakɨmen guva haren perarga. Ana perav, kegɨv, zumgum Hevenan buiva hurige phorgɨp zirɨrga.” \v 65 \x - \xo 26.65: \xo*\xt Mt 9.3; Mk 14.63; Zo 10.33; FG 14.14\xt*\x*\x - \xo 26.65: \xo*\xt Wkp 24.16\xt*\x*Ana ne suaŋgim, Fhe Bakɨmen rotu gari guman pan mba kameŋ mbararagiap, ŋgava mbatɨga muuŋgiap, nduara won shagi suigap, nta karasuegap, khaŋ nzuai, “Ana Fhe Bakɨme nzɨɨi. Nza wom thaŋ suaŋv harigi gumgir kamɨrim, mbe zɨv kha guma muuŋgi tɨvi mbatɨgi bun suaŋrie? Fhuvara. Nde ntigera mbararagim, ana Fhe Bakɨme sɨɨŋgi. \v 66 \x - \xo 26.66: \xo*\xt Zo 19.7\xt*\x*Nde ndɨkndɨgi, nza ram ana muuŋrie?” Mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ana bigɨna mbatɨgeŋ muuŋgi, ana rɨmɨnga.” \v 67 \x - \xo 26.67: \xo*\xt Ais 50.6; 53.5; Mt 27.30; Zo 19.3\xt*\x*Mbe ne nzuav Zisas khoma parav, ana shogi. \p Mbe mbari hegap, ana kuruni phɨri. \v 68 Mbe ana kuruni phɨrav khaŋ ana nzuai, “Ndu Fhe Bakɨme taagi kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndiv zav farasarigi guma. Ndu khar nza suaŋ, the khar ndu shogi?” \s Pita khaŋ nzuai, “Gu Zisas kaŋgi fhu.” \r Mak 14.66-72; Ruk 22.56-62; Zon 18.15-18,25-27 \p \v 69 Pita mba phena bɨna vhen hin perav kim, mba phenan ŋaara mbiga mbe ana han zav, khaŋ nzuai, “Ndu vhɨra Gariri guma Zisas phorga kegi.” \v 70 Ana maaŋ nzuaim, Pita khaŋ nzuai, “Fhuvara.” Ana ne nzuav za mba gumgi nɨman khaŋ nzuai, “Gu ndu nzuai buneŋ kaŋgi fhuvara.” \v 71 Ana ne suaŋgiap, mbara khavgia vov, mba bɨna thɨmkamanin ki phenan vui. Ana vuim, harigi ŋaara mbik ana gangiap, khaŋ maaŋ ki gumgi gu mbigi ga nzuai, “Kha guma, ana vhɨra mba Nasaret guma Zisas phorga kegi.” \v 72 Pita wom wo ndi zaahegap khaŋ nzuai, “Guigi guarara, kha vu guma ma, gu mba guma kaŋgi fhuvara!” \v 73 Ana maaŋ suaŋgim, tuga tɨvaneŋra, maaŋ ana han thivgia ki gumgi mbari, mbe zav khaŋ ana nzuai, “Guigira, ndu mbe guma mbe ma. Nza ndun suambara mbararagiap, nza ndu kaŋgi.” \v 74 \x - \xo 26.74: \xo*\xt Mk 14.71\xt*\x*Mbe maaŋ ana nzuai, Pita thav kama havharara khaŋ nzuai, “Guigi guarara, kha vun ki guma na kaŋgi, gu mba guma kaŋgi fhuvara. Gu guigirim, Fhe Bakɨme mbar nan farfa.” Ana ne nzuavra thagim, tuar vhemkora furigi. \v 75 \x - \xo 26.75: \xo*\xt Mt 26.34; Mk 14.30; Ru 22.61-62; Zo 13.38\xt*\x*Tuar furigim, Pita mba Zisas suaŋgi kameŋ ndɨrigi. Zisas fhum khaŋ ana suaŋgi, “Tuar ntigar furga, ndu fhumra na ndi zaahɨ mpuani khegenen muuŋgirga.” Pita nai ndɨrga, thav kɨrar hɨgap, nzi mbatɨga mbui. \c 27 \s Mbe Zisasan kov Pairat han vui. \r Mak 15.1; Ruk 23.1-2; Zon 18.28-32 \p \v 1 \x - \xo 27.1: \xo*\xt Ru 22.66\xt*\x*Mba maan vov mɨn thugim, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gu mben gumgir ruu, mbe Zisas shogirim, ana rɨmɨn za nzuai. \v 2 Mbe maaŋ ana suaŋgiap, mbe zumgum mpiiŋ ndigap, ana kegap, ana ndigap, mbe won guman pana vhari Pairat farve khɨngi. \f a \fr 27.2 \fr*\ft Pairat ana Rom guma ma. Mbe Romiŋ ana ndi fagim, ana Zuda gari guman pana vhari ki. Mbe Zudaiŋ, mbe nduarira Zisas shogirim, ana rimgirga tuktɨgi fhuvara. Mbe Romiŋ suanga, mbe guma the shogirim, ana rɨmɨnga. Maaŋ muuŋgiap, mbe Zudaiŋ Zisas ndigap Pairat han vui. Ndu Zon sapta 18 gu sapta 31 ganɨri. \ft*\f* \s Zudas rimgi. \r Farasegi Gumgi 1.18-19 \p \v 3 \x - \xo 27.3: \xo*\xt Mt 26.14-15\xt*\x*Zudas, ana Zisas ndim ana pana gumgi farve khɨngi guma, ana Zisas garim, mbe ana nzuav nzuav, guigira ana mbevigim, ana vergim, mbe simtɨgar ana ndɨɨi. Ana mba tɨva gangia thav wom ndap dorgav mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gu mben gumgir ruu ana nɨɨŋgi 30 thɨgi sirva fɨgiveiŋ, ana taagia nta ndiga mbe ndi vugi. \v 4 Ana vov khaŋ nzuai, “Gu tɨva mbatɨga muuŋgi. Gu nde farve khɨngi guma, ana tɨva mbatɨga thueŋ muuŋgi fhuvara. Nde ana shogirim, ana rimgirga.” Ana ne nzuaim, mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ne nza bigɨn fhuvara. Ne ndun simtɨgeŋ ma.” \v 5 \x - \xo 27.5: \xo*\xt 2 Sml 17.23\xt*\x*Mbe maaŋ Zudas ga nzuaim, Zudas mbaram mba ŋkɨɨa fuav Fhe Bakɨme Phena vhee suegap, mbara vov nduara won fhɨrar fav, wo ndi ntorgap rimgi. \p \v 6 Ana mba ŋkɨɨa fuasuegim, mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani mba ŋkɨɨa ndigap khaŋ nzuai, “Khe guma rɨmɨn zav ana nzuav shama muuŋgi ŋkɨɨa ma. Nza nta ndiv Fhe Bakɨmen phena ŋkɨɨa phorgɨ surga tuktɨgi fhuvara.” \v 7 Mbe maaŋ suaŋgiap, kama shogiap, mba ŋkɨɨar guma nuianan ndari muunga nuiana sɨgeŋ ga vhezgi. Mbe vhɨra khaŋ nzuai, mba nuiana sɨgeŋ vhɨra, mbe saman kega zegi gumgi mbe vhɨzɨrga, mbe mbe ndi mba nuiana sɨgen mbogir rɨgirga. Maaŋ muuŋgiap, mba nuiana sɨgeŋ mbe kha zɨn ne ga tɨgi, Vɨzɨn Ki Nuianeŋ. \v 8 Mbe ntigem mba zɨra mba nuianen kaai. \f b \fr 27.8 \fr*\ft Kha kameŋ “Mbara muuŋgi” ne ntige nza khar ki tuge nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ne Matiu kha won gava khergi tugen suaŋgi kameŋ ma. \ft*\f* \v 9 \x - \xo 27.9: \xo*\xt Sek 11.12-13\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, fhum Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma Zeremaia suaŋgi kameŋ ne guigira mba tegi. Zeremaia fhum khaŋ suaŋgi, “Mbe 30 ŋkɨɨar fɨgiveiŋ ndigi. Mbe Isreriŋ mba ŋkɨɨar fɨgiven mba guma ga nzuav vhezgi. \v 10 Mbe mba ŋkɨɨar fɨgir, nuiana ndari ga mbui guma ndiv nuiana sɨgeŋ ga vhezgi. Guma Bakɨme, ana mba kameŋra na suaŋgi.” \s “Ndu Zudain ŋgui vhɨrve gari guman pan e?” \r Mak 15.2-5; Ruk 23.3-5; Zon 18.33-38 \p \v 11 \x - \xo 27.11: \xo*\xt Mk 15.2; Ru 23.3; Zo 18.33; 18.37; 1 T 6.13\xt*\x*Mbe Zisas ndiga vov ŋgui gari guman pana vhari Pairat nɨman fagim, ana Pairat nɨman thɨgim, Pairat kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu Zudain ŋgui vhɨrve gari guman pan e?” Ana mba nzambarar Zisas ga muuŋgim, Zisas khaŋ nzuai, “Ndu za mbar ne nzuai.” \v 12 \x - \xo 27.12: \xo*\xt Ais 53.7; Mt 26.63; Zo 19.9\xt*\x*Ana ne nzuaim, mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gum mben gumgir ruu, mbe bunin vhɨrver Zisas ga sav ana nzuai. Mbe mba bunin ana sav ana nzuaim, ana buna thuen mbe ŋgarkai fhuvara. \v 13 Maaŋ muuŋgiap, Pairat wom ana nzav khaŋ ana nzuai, “Ndu mbe khar ndu sav ndu nzuai buni, ndu nta mbararagi fhuv thi?” \v 14 \x - \xo 27.14: \xo*\xt Zo 19.9\xt*\x*Pairat ne Zisas ga nzuaim, Zisas buna thuen ana fagi fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, Pairat ŋgava mbatɨga muuŋgiap ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbui. \s Pairat Zisas ndiv khanarareŋ ga tɨgɨp fukfugɨr zav nzuai. \r Mak 15.6-15; Ruk 23.13-25; Zon 18.38–19.16 \p \v 15 Mbe zazera mpari tugɨratɨgav Pasova shama pi rotu ga mbui tuga bakɨmen, ŋgui gari guman pana vhari kha tɨva mbui. Ana bɨnan ki guma the fhɨrgirim, ana bɨna thav kɨrar hɨgɨp, ŋgɨrga. Mbe gumgi gu mbigi, mbe nduarira mba guma zitarga, Pairat mba guma fhɨrgirim, ana kɨrar hɨgɨp mben han ŋgɨrga. \v 16 Mba tugen guma mbatɨga guarara ana bɨnan ki, mba gumgi za ana kaŋgi, ana zɨ Barabas. \v 17 \x - \xo 27.17: \xo*\xt Zo 11.47-48; 12.19\xt*\x*Mba gumgi gu mbigi mbe za zav wari fugim, Pairat kha nzambaren mbe muuŋgi, “Nde vuzvugi, gu the fhɨrgirim, ana nde han ŋgɨrie? Gu Barabas fhɨrgirim, ana nde han ŋgɨrga o, gu mbe khaŋ nzuai guma Fhe Bakɨme sarigi guma Zisas, gu ana fhɨrgirim, ana nde han ŋgɨrga?” \v 18 Pairat maaŋ mbe nzuai ne khaŋ muuŋgi. Ana mbe kaŋgi, mbe fhura Zisas ga nzuav ndav shigap ana nzuav suan zav ana ndiga zɨgi. \v 19 Pairat vhɨra, ana buni mbararagi guma pigi mpirmpirɨga perav kim, anan muuŋ ana ndi kama ndi mbav khaŋ ana nzuai, “Ndu mba tɨvir vhuuiaŋ mbui guma, ndu bigɨn thuen ana muuŋ thari. Gu maan rɨman ana gangiap, gu guigira simgi.” \p \v 20 \x - \xo 27.20: \xo*\xt FG 3.14\xt*\x*Pairat ne mbararagiap kim, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani mben gumgir ruu, mbe mba gumgi gu mbigi ndavi khavav mbe mbui. Mbe Pairatan kamɨv ana suaŋrim, ana Barabas fhɨrgirim, ana ŋgɨrim, ana Zisas shogirim, ana rimgirga. \v 21 Mbe mbe ndavi khavav mbe nzuav kim, ŋgui gari guman pana vhari wom kha nzambaren mbe muuŋgi, “Nde vuzvugi, gu kha gumani rɨgar the fhɨrgirim, ana ŋgɨrie?” Ana mba nzambaren mbe muuŋgi, mba gumgi gu mbigi, mbe kaav khaŋ nzuai, “Barabas.” \v 22 Mbe maaŋ nzuaim, Pairat mben nzarigi, “Nde vuzvugi, gu ram mbe khaŋ nzuai guma Fhe Bakɨme sarigi zɨgi guma Krais, gu ram ana muuŋrie?” Ana ne nzuaim, mbe za kaav khaŋ nzuai, “Ana ndiv khanarareŋ ga tɨgɨp fukfugiri.” \v 23 Mbe maaŋ nzuaim, Pairat mben nzarigi, “Ramgi ne suaŋv? Ana bigɨn mbatɨk thueŋ muuŋgire?” Ana ne nzuaim, mbe thav khɨrɨv kaav khaŋ nzuai, “Ana ndiv khanarareŋ ga tɨgi fugu.” \p \v 24 \x - \xo 27.24: \xo*\xt Lo 21.6-9; Mt 27.4\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Pairat kaŋgi, mbe ana nzuai buneŋ mbararagirga fhuvara. Mbe vhɨra ntara bakɨme khavgirga. Ana maaŋ muuŋgiap mbɨ ndiga zav, mba gumgi gu mbigi nɨmara wo farve ruai. Ana wo farve ruav khaŋ nzuai, “Kha guma rimgirga nan simtɨk fhuvara. Ana nde bigɨnara!” \v 25 \x - \xo 27.25: \xo*\xt Jos 2.19; 2 Sml 1.16; Mt 23.35; FG 5.28\xt*\x*Ana ne nzuaim, mba gumgi gu mbigi, mbe za khaŋ nzuai, “Mba simtɨk mbar nzan kɨv, vhɨra nzan tarir kɨ.” \v 26 Maaŋ muuŋgiap, Pairat Barabas fhɨrgim, ana mbe han vui. Ana mbara nzuaim, mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi, mbe phivɨga ndigap Zisas khari. Mbe ana khargim, ana mbara Zisas ndi mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi farve khɨngim, mbe ana ndigɨ ŋgɨp, khanarareŋ ga tɨgɨp fukfugɨrga. \s Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi Zisas nzɨɨv ana nzuai. \r Mak 15.16-20; Zon 19.2-3 \p \v 27 Pairat maaŋ mbe suaŋgim, mba ŋgui gari guman pana vharir ntari ga mbui gɨɨtɨvi, mbe Zisas ndiga vov, ŋgui gari guman pan ŋgari phena vhen vergim, mbe za zav, ana nɨman phok ga vhuigi. \v 28 \x - \xo 27.28: \xo*\xt Ru 23.11\xt*\x*Mbe phok ga vhuigap, ana shagi zorgiap, mbara shaa hɨva mbe ndiga zav ana sharigi. \v 29 \x - \xo 27.29: \xo*\xt Sng 69.19; Ais 53.3\xt*\x*Mbe shaa hɨvar ana sharav, mbara tari ki karɨga mbe ndiga zav, ŋgui vhɨrve gari guman pan fi khorsɨga fara muuŋgi khorsɨga muuŋgiap, ana panan fagi. Mbe khorar ana fav vurun sɨgɨma ndiga za, ana guva haren suirigi. Mbe maaŋ ana muuŋgiap, mbara wari wo thɨpani phɨrav, ana nɨman fav, ana nzɨɨav khaŋ ana nzuai, “Raar vhuuŋ, Zudaiŋ ŋguir vhɨrve gari guman pan.” \f c \fr 27.29 \fr*\ft Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi, mbe Zisasan sunu zav, ŋgui vhɨrve gari guman pana nzɨɨ sɨɨŋmbarar ana muuŋgi. Mba tugivigen, ŋgu vhɨrve gari gumgir pani kha sɨɨŋmbara mbui. Mbe shagi hɨvi sharav ŋgui vhɨrve gari gumgir pani fi khorshɨgir fi. Mbe mba sɨɨaŋ muuŋgiap ŋgui vhɨrve gari guman pan pigi mpirmpirɨga perav, mbe sɨga suigiap piigi. \ft*\f* \v 30 \x - \xo 27.30: \xo*\xt Ais 50.6; Mt 26.67\xt*\x*Mbe nen ana nzuav, ana parav, mbe mba ana suirigi vuruna, mbe ana tɨn ana ndigap ana pana shogi. \v 31 \x - \xo 27.31: \xo*\xt Ais 53.7\xt*\x*Mbe mba tɨvir ana mbuav, za ana nzɨɨv, ana suaŋgia thugap, mbe mba ana sharigi shaa, mbe ana zorgiap, mbara ana shagir taagia ana shargi. Mbe ana shagir ana shargiap, mbara ana ndi khanarareŋ ga tur zav ana ndiga vui. \s Mbe Zisas ndi khanarareŋ ga tɨgap fukfugi. \r Mak 15.21-32; Ruk 23.26-43; Zon 19.17-27 \p \v 32 Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi ana ndiga vo garim, Sairini guma mbe, ana zɨ Saimon, ana zi. Ana zim, mbe ana ndigap ana nzuaim, ana Zisas ndim ana khanarareŋ phufhurav vui. \v 33 Mbe ana ndiga vov, ŋana muen hɨgi. Mba ŋaneŋ, mbe kha zɨn ne ga rɨgi, Gorgota. Mba zɨn nɨɨeŋ khaŋ nzuai, pana tuam ki ŋaneŋ. \v 34 \x - \xo 27.34: \xo*\xt Sng 69.21; Mt 27.48\xt*\x*Mbe mba ŋanen vugap, mbara wain ndigap, gɨrgɨrgi mporiin wain ndigap Zisas ga ndɨɨi. Mbe ana ana ndɨɨim, ana ana mparav ana thagi. Ana ana mbegi fhuvara. \v 35 \x - \xo 27.35: \xo*\xt Sng 22.18\xt*\x*Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi Zisas ndiv khanarareŋ ga tɨgap fugap, ana ndi ntorgi. Mbe ana ndi ntorgap, ana shagi gu bigi, mbe nta ndir zav nta nzuav satu suri. \v 36 Mbe maaŋ muuŋgiap, mba ŋanen piigiap, ana garav ki. \v 37 Mbe ana ndi ntorgi khanararen, mbe ana pana shɨn, mbe mba ana nzuav suaŋgi kameŋ, mbe ne khergi. Mbe kha kameŋ khergi, “Khe Zisas, Zudain Ŋgui Vhɨrve Gari Guman Pan Ma.” \fig Mbe Zisas ndim, khanarareŋ ga tɨga fugi. (27.32-44)|src="HK00322.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="27.32-44"\fig* \p \v 38-39 \x - \xo 27.38-39: \xo*\xt Ais 53.12\xt*\x*\x - \xo 27.38-39: \xo*\xt Sng 22.7; 109.25\xt*\x*Mbe Zisas han gumgi shogap, kɨɨi guma phunini, mbe mani ndi ntorgi. Mbe mbevi ndim, ana guva haren ki khanarareŋ ga ntorgi. Mbe mbevi ndim, anan ŋkɨn haren ki khanarareŋ ga ntorgi. Mbe Zisas ndim ntorgim, mba gumgi gu mbigi mbe zav vov, pani kuaŋkuav ana nzɨɨv ana nzuav wari rui. \v 40 \x - \xo 27.40: \xo*\xt Mt 26.61; Zo 2.19\xt*\x*Mbe pani kuaŋkuav khaŋ nzuai, “Ndu Fhe Bakɨme Phena phɨrgip taagip ra phuni khegenera taagip ana muuŋgir zav nzuai guma ma. Ndu taagip wora kura. Ndu vhɨra guigira Fhe Bakɨmen Kam kɨv, ndu mba khanarareŋ thav nɨɨn zirɨ.” \v 41 Mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gu mba Zudaiŋ tɨvi vhuuiŋ kaŋgi gumgi, mben gumgi pani, mbe vhɨra ana nzɨɨv ana nzuav, khaŋ nzuai, \v 42 \x - \xo 27.42: \xo*\xt Zo 11.50\xt*\x*“Ana harigi gumgir kurkurigi, ana nduara won kurarga tuktɨgi fhuvara. Ana Isrerar Ŋgui Vhɨrve Gari Guman Pan e? Maaŋ muuŋgip, ana mbu khanarareŋ thav nɨɨn zirgɨrga, nza ana khothɨgɨrga. \v 43 \x - \xo 27.43: \xo*\xt Sng 22.8\xt*\x*Ana Fhe Bakɨme khothɨgap khaŋ nzuai, ‘Gu Fhe Bakɨmen Kam ma.’ Fhe Bakɨme maaŋ muuŋgip ana vuzvugirga, ana ntigem ana kurarga.” \v 44 Mbe mba ana haa ntorgi kɨɨi gumani, mani vhɨra mba khesharigi bunin ana nzuav, ana nzɨɨv, ana nzuai. \s Zisas rimgi. \r Mak 15.33-41; Ruk 23.44-49; Zon 19.28-30 \p \v 45 Mba raar, ra vov phɨɨŋ ndi maaŋ gɨngi. Maaŋ gɨngiap mbara muuŋgiap kim, ra vera vov phuni khegene ndigi. \v 46 \x - \xo 27.46: \xo*\xt Sng 22.1; Hi 5.7\xt*\x*Ra vera vov phuni khegene ndir za mbuim, Zisas khɨrɨp nzɨɨv, kaav khaŋ nzuai, “Eroi, Eroi, rama sabaktani?” Mba kameŋ nɨɨeŋ khaŋ nzuai, “Na Fhe Bakɨme, na Fhe Bakɨme, ndu thaŋ nzuav na thagi?” \v 47 Mba ana han thivgia ki gumgi, mba kameŋ mbararagiap khaŋ nzuai, “Ana Eraizan kaai.” \v 48 \x - \xo 27.48: \xo*\xt Sng 69.21\xt*\x*Mbe ana mbararagiap, mbe mbevi vhemkora khuafɨ vov, spans fɨga mueŋ ndiga vov wain ga rugi. Mba spans fɨgeŋ wanin ne givigim, ana nen kha phokegap Zisas ga ndɨɨi, ana mba wainan mbɨrga. \v 49 Ana maaŋ mbuim, mba harigi ntɨɨri, mbe khaŋ nzuai, “Ai, ndu ganɨri, nza ganɨnga. Eraiza zɨv ana kurarga o, fhu?” \v 50 Mbe maaŋ mbuim, Zisas wom khɨrɨv kaav nzɨɨv, ana vhen ki guma, ana thav kɨrar hɨga vuim, ana rimgi. \p \v 51 \x - \xo 27.51: \xo*\xt Kis 26.31-33; Mk 15.38; Ru 23.45; Hi 10.19-20\xt*\x*Ana gor vhɨk ŋgi tugera, mbe mba Fhe Bakɨme Phena vhee ntorgi shaa bakɨme, ana rɨgɨra sharagerɨgi. Ana vun kegap shɨrav za vov, nɨɨŋra kargiap fɨga mpuani ga gegi. Khɨmkhɨk mbuim, mba ŋkɨɨr meeiŋ bakɨvi nta phɨreregi. \v 52 Ŋkɨɨ phɨrerim, vhɨra mba fhum Fhe Bakɨme khothɨgav vhɨzgi gumgi gu mbigi, mbe mbogi fhomsɨgim, mbe taagia khavgi. \v 53 Mbe mba mbogi thav taagia khavgiap kim, Zisas rimgiap taagi khavgiap, mben kov Fhe Bakɨmen ŋgu ŋaara bakɨmen vhen vergi. Mbe verim, gumgi vhɨrve mbe gangi. \v 54 Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi gari guman pan won gɨɨtɨvir kov, mbe Zisas garav ana han maaŋ kim, khɨmkhɨk mbuim, mba bigi maaŋ muuŋgiap hegim, mbe guigira rivgi. Mbe rivgiap khaŋ nzuai, “Guigi guarara, kha guma, ana Fhe Bakɨmen Kam ma.” \p \v 55 \x - \xo 27.55: \xo*\xt Ru 8.2-3\xt*\x*Mbe mbigi vhɨrvera, mbe vhɨra maaŋ ki. Mba mbigi, mbe Garirin kegap Zisasan kurkura zav ana phorga ndagi. Mba mbigi, mbe maneŋ samra thivgiap kav, ana gari. \v 56 \x - \xo 27.56: \xo*\xt Mt 20.20\xt*\x*Mbe rɨgar, mba mbiga mbe, ana Makdarar mbik Maria ma. Mbevi, ana Maria ma, ana Zems gu Zozevan niamuuŋ ma. Mbevi, ana Sebedin kamanin niamuuŋ ma. \s Mbe Zisas khuma ndiga vov kɨma thoon muuŋgi mbok ga tɨgi. \r Mak 15.42-47; Ruk 23.50-55; Zon 19.38-42 \p \v 57 Mba ŋkotuguraagen, Arimatea ŋgu bakɨmen ŋkɨɨa vhɨrve ki guma Zosep, ana zi. Ana vhɨra Zisas phorga rui guma mbe ma. \v 58 \x - \xo 27.58: \xo*\xt Lo 21.22-23\xt*\x*Ana vov, Pairat han vugap, Pairatar nzarigi, ana ana khɨrarim, ana Zisas khuma ndirga. Ana Pairatan nzarigim, Pairat mbaram mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi ga nzuaim, mbe Zisas khuma daaŋgiap, ana Zosep ga nɨɨŋgi. \v 59 Zosep ana khuma ndigap, shaa kaman ana khuma zɨgi. \v 60 \x - \xo 27.60: \xo*\xt Ais 53.9\xt*\x*Ana shaar ana khuma zigap, ana ndiga vov, won kɨma khoon muuŋgi mbogar kama tɨgi. Mba kɨma thoon muuŋgi mbok Zosep nzuaim, gumgi mbari ana ndim ana korgi. Zosep ana ndiga vov, ana tɨgap, kɨma bakɨ mbe phokphoga zav, mba mbok thɨni mpɨrigi. Ana maaŋ ana muuŋgiap, vugi. \v 61 Ana maaŋ ana mbuim, Makdarar mbik Maria gu harigi Maria, mani vhɨra ana mbok thɨma perav kav ana gari. \s Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi mba Zisas ndi mboga tɨgi mbok kerav ki. \p \v 62 Mbe Sabat tuga bakɨme bigi bevahi raa vhɨzgim, Sabat ra hɨgim, mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gu Fherasiŋ, mbe Pairat ganɨ za vui. \f d \fr 27.62 \fr*\ft Khe Sabatar raa ma. \ft*\f* \v 63 \x - \xo 27.63: \xo*\xt Mt 12.40; 16.21; 17.23; 20.19; Mk 8.31; 9.31; 10.33-34; Ru 9.22; 18.31-33; Zo 2.19-21\xt*\x*Mbe vov Pairat garav khaŋ ana nzuai, “Guman rum, nza mba bigi guiguigi guma, ana fhum ŋam kav suaŋgi buna mueŋ, nza ne ndɨrgap ndu han zi. Ana fhum khaŋ suaŋgi, ‘Ra phuni khegene vhɨzgirga, gu taagip khavgirga.’ \v 64 Maaŋ muuŋgiap, ndu ntige suaŋrim, mbe guigira bigɨna bakɨ thera ana mbok mpɨrav kɨrim, ra phuni khegene vhɨzgiri. Nde muuŋv kɨrim, ana phorga rui gumgi zɨv, ana khuma kɨmgi, ŋgegɨv khaŋ mba gumgi gu mbigi ga suanga, ‘Ana rimgiap taagia khavgi.’ Maaŋ muuŋgirga, mbe guiguigi bunan kameŋ, ne ana fhum suaŋgi buneŋ kambarav guigira mbatɨgirga.” \v 65 \x - \xo 27.65: \xo*\xt Dan 6.17\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Pairat khaŋ mbe nzuai, “Gu ntari ga mbui gɨɨtɨvi thari ga suaŋrim, mbe nde phorgɨ ŋgɨp, ana mbok kera kɨrga. Nde ŋgɨp, mba mbok thɨɨŋ mpɨrarim, ni havharɨrga bigi, nde za ntan muuŋgiri.” \v 66 \x - \xo 27.66: \xo*\xt Dan 6.17\xt*\x*Ana maaŋ mbe suaŋgim, mbe vov ana mbok thɨmkamani mpɨrigi. Mbe ni mpɨrav, ana mbok thɨmkamani mpɨrigi kɨma bakɨme, mbe tuituigira ana ndarigi, nambara gangiap, mbe ŋgui gari guman panan zɨn ana tɨgap, ntari ga mbui gɨɨtɨvi mbari ga nzuaim, mbe ana mbok thɨmkamani kera ki. \c 28 \s Zisas rimgiap taagia khavgi. \r Mak 16.1-10; Ruk 24.1-10; Zon 20.1-18 \p \v 1 Sabat raa vhɨzgim, mɨn thugim, harigi ŋaren fharigi raa hɨgim, Makdara mbik Maria, gu harigi Maria, mani Zisas mbok ganɨ za vui. \f a \fr 28.1 \fr*\ft Mba ŋaariven fhari raa, ana Sande ma. \ft*\f* \v 2 Mani vuim, khɨmkhɨk bakɨme vhemkora hɨgi. Mba khɨmkhɨk mbuim, Fhe Bakɨme enser mbe Hevenan kegap zerav, mba mbok thɨmkamani mpɨrigi kɨma bakɨme phokphoga vov mbur ndarav, ana tɨ perav ki. \v 3 \x - \xo 28.3: \xo*\xt Dan 10.6; Mt 17.2; FG 1.10\xt*\x*Ana khom guigira ŋgara garav, buip vhekvhegi vhava ŋaara hura fara muuŋgi. Ana shagi hurgiap, buiva hura gari fara muuŋgi. \v 4 Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi, mbe ana gangiap, mbe guigira rivgiap, ninɨga mbatɨga mbuav, rimgi gumgi fara muuŋgiap fhura vhɨzav mbarigi. \p \v 5 Mbe vhɨza mbarigim, Fhe Bakɨme enser khaŋ mba mbigani ga nzuai, “Ŋko rɨvɨ thari. Gu kaŋgi, ŋko Zisas ga nzuav garav zi. Mba guma, mbe ana ndiv khanarareŋ ga ntorgi. \v 6 \x - \xo 28.6: \xo*\xt Mt 12.40; 16.21\xt*\x*Ana khaŋ ki fhuvara! Ana taagia khavgi, ana fhum ne suaŋgi. Ŋko zɨv, ana rɨga kegi ŋaneŋ ganɨ. \v 7 \x - \xo 28.7: \xo*\xt Mt 26.32\xt*\x*Ŋko ne gangip, wani vhemkora ŋgɨp, ana phorga ruigi gumgi ga suaŋv, khaŋ mbe suaŋri, ‘Ana mbok thav taagia kavgi. Ana fharav nde nɨma tɨgav Garirin vui, nde mba ŋanen ana ganɨnga.’ Gu mba kamen nde suan zav zergi.” \p \v 8 Mba mbigani ana gangiap, guigira rivgiap, mani wom guigira ndikndiga mbatɨga guarara mbui. Mani ndikndigap, wani vhemkora mba mbok thav, wani khuafɨrav, ana phorga ruigi gumgi ga suan zav vui. \v 9 Mani vuim, Zisas fhura tuavar manin hɨgap, khaŋ mani ga nzuai, “Manera, mbigani.” Ana maaŋ mani ga nzuaim, mani vov anan han vugap, thɨpanani phɨrgiap, vera vov ana suani suira, mbara ana rotu mbui. \v 10 \x - \xo 28.10: \xo*\xt Hi 2.11\xt*\x*Mani ana rotu mbuim, Zisas mbara khaŋ mani ga nzuai, “Ŋko rɨvɨ thari. Ŋko ŋgɨp na phorga ruigi gumgi ga suaŋri. Mbe nan fegi gu ŋgugi ma. Mbe Garirin ŋgirɨri. Mbe maaŋ na ganɨnga.” \s Ntari ga mbui gɨɨtɨvi suaŋgi kameŋ. \p \v 11 Mba mbigani tuavar vuavra kim, mba Zisas mbogar kerav kegi ntari ga mbui gɨɨtɨvi mbari, mbe vov ŋgu bakɨmen vhen vergap, mba hegi bigi, mbe za nta bun mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani ga suaŋgi. \v 12 Mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani mba buni mbararagiap, mbe hegap, mba gumgir ruu fugap, mbe kama shogi. Mbe kama shogiap, ŋkɨɨa vhɨrvera mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi ga nɨɨŋgi. \v 13 \x - \xo 28.13: \xo*\xt Mt 27.64\xt*\x*Mbe ŋkɨɨa vhɨrver mbe ndɨɨav khaŋ mbe nzuai, “Nde khaŋ suaŋri, ‘Nza maan kuigim, ana phorga ruigi gumgi zav, ana khuma kɨmgia vegi.’ \v 14 Nde maaŋ suaŋrim, ŋgu gari guman panan vhari ne mbararagip, nde suanga, nza ana phorgɨp suaŋv ne ndi thɨgar mbararga, nde simtɨk kɨrga fhu.” \v 15 Mbe maaŋ suaŋgim, mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi mba ŋkɨɨa ndigap, mbe mba gumgir pani suaŋgi kameŋ zɨn vugi. Mbe ne nzuaim, mba kameŋ za mba Zudar vhee ruigi. Mbe mba suaŋgi kameŋ, mbe Zudaiŋ ne suirigim, ne mbara muuŋgiap kav zav, ntigem kha tugen hɨgi. \s Zisas wo phorga ruigi gumgi muunga ŋaara bun mbe nzuai. \r Mak 16.14-18; Ruk 24.36-49; Zon 20.19-23 \p \v 16 \x - \xo 28.16: \xo*\xt Mt 26.32; 28.7-10; Mk 14.28\xt*\x*Mba Zisas phorga ruigi 11 thɨgi ŋaara gumgi, mbe Garirin verav, mbe mba Zisas ŋgirɨ zav suaŋgi mbɨkshɨm, mbe vov ana vergi. \v 17 Mbe vergap, maaŋ Zisas garav, ana rotu mbui. Mbe ana rotu mbuav, mbe mbari tuituigiap Zisas heegi fhuvara. Mbe ndɨkndɨk phuniaŋ mbui. \v 18 \x - \xo 28.18: \xo*\xt Dan 7.13-14; Mt 11.27; Zo 3.35; 13.3; FG 2.36; 1 Ko 15.27; Ef 1.20-22; Hi 1.2; VB 17.14\xt*\x*Zisas mben han zav khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme za kha Heven gu nuiana ganɨn zav zɨ bakɨme gum ŋkasŋkar na nɨɨŋgi. \v 19 \x - \xo 28.19: \xo*\xt Mk 16.15-16; FG 1.8\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde ŋgɨp za kha nuianan ki gumgi ga suaŋrim, mbe na khothɨgɨp na zɨn vui gumgi kɨri. Mbe na khothivɨrim, nde Ndia gum, anan Kam, ana Ŋina Ŋaar, nde mben zɨn ŋkasŋkar panan mbe ruari. \v 20 \x - \xo 28.20: \xo*\xt Mt 18.20; Zo 14.23\xt*\x*Nde mbe ruav, gu mba nde suaŋgi buni, nde za ntan mbe khɨvɨri. Nde mbarara! Gu rari tugɨra tɨgɨp nde phorgɨ kɨv kɨrim, kha tuk vhɨzgirga.”