\id JHN Reconstructed from Ventura Publisher \ide UTF-8 \h Zon \toc1 Zon Khergi Kaman Vhuuŋ \toc2 Zon \toc3 Zo \mt1 ZON \mt2 Zon Khergi Kaman Vhuuŋ \imt Khe fharav ganɨnga buni khare. \ip Kha kaman vhuueŋ Zon ne kherav, ana khaŋ nzuai, “Zisas, ana Fhe Bakɨmen buna vhuueŋ ma. Ana guma guara gegap, khaŋ nzan rɨgar ki.” Zon kha gumgi gu mbigi Fhe Bakɨmen Kam Zisas khothɨgɨrgeŋ vuzvugi. Mbe ana khothɨgɨv khueŋ kaŋgirga, Zisas, ana mba Fhe Bakɨme taagip nza ndir zav suaŋgiap sarigi guma ma. Zon khueŋ kaŋgi, guigira Zisas, ana mba Fhe Bakɨme taagip nza ndir zav suaŋgiap sarigi guma ma. Zon khueŋ kaŋgi, guigira Zisas khothɨgi gumgi gu mbigi, mbe zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndirga. Ana maaŋ muuŋgiap won gava khergi. Ndu Ruk 20.31 ganɨri. \ip Zon fharav khaŋ nza nzuai, “Zisas, ana mba fhum guarara Fhe Bakɨme han ki buneŋ ma.” Ana zumgum Zisas muuŋgi mirikori bun nzuai. Ana maaŋ muunga, nza gangip kaŋgirga, Zisas ana mba Fhe Bakɨme taagip nza ndir zav suaŋgiap sarigi guma ma. Ana vhɨra Fhe Bakɨmen Kam ma. Zon vhɨra Zisas muuŋgi mirikor nɨɨŋge bun nza nzuaim, nza garim, gumgi gu mbigi mbari, mbe Zisas khothɨgap ana zɨn vui. Mbe gumgi gu mbigi mbari, mbe ana khothɨgi fhu. \ip Zon 13.17 mba maan, Zisasan pana gumgi ana suigɨr za muuŋgi nai neŋgi. Zisas wo farasegi gumgi phorga kav, ana buni vhuuiŋ vhɨrvera mbe suaŋgi. Zisas zumgum ana pana gumgi ana suirav vov ana nzuav suaŋgiap, ana ndim khanarareŋ ga tɨga fugim, ana rimgi. Ana mpuu buni, ana Zisas rimgiap taagia khavgim, ana farasegi 11 thɨgi ŋaara gumgi ana gangi. \ip Nza bigɨna mueŋ nza Zon khergi gavar mba bigeŋ nza kɨvgira mba kameŋ gari. Mba bigeŋ khaŋ muuŋgi, Zon zazera kha gumgi gu mbigir kɨrɨ tɨvi gu bigi garav ntan vhunaa ga sav, guigira Krais khothɨgi gumgi gu mbigi kɨrga kɨrɨ tɨvi ga nzuai. Maaŋ muuŋgiap, nza wain gu mbɨ, viktum, gum vhav, gum wain khage, sipsivi gari gumgi ga nzuai buni nza nta gari. \c 1 \ms Kameŋ guma guara gegap, gumgi gu mbigi rɨgar zergap, mben rɨgar ki. \s Zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn gumgi ga ndɨɨi Kameŋ, ne guma guara gegi. \p \v 1 \x - \xo 1.1: \xo*\xt Snd 8.22; 8.30; Zo 17.5; Fi 2.6; Kor 1.17; 1 Zo 1.1-2; VB 1.2; 19.13\xt*\x*Fhum fhum guarara, kha bigi hɨgi fhuvara. Kameŋ, ana ki. Kha Kameŋ Fhe Bakɨme phorga ki. Mba Kameŋ ne Fhe Bakɨmera fara muuŋgi. \v 2 \x - \xo 1.2: \xo*\xt Stt 1.1\xt*\x*Fhum fhum guarara, kha bigi zumgum hɨgi, kha Kameŋ Fhe Bakɨme phorga ki. \v 3 \x - \xo 1.3: \xo*\xt Zo 1.10; 1 Ko 8.6; Ef 3.9; Kor 1.16-17; Hi 1.2\xt*\x*Mba Kameŋra panan Fhe Bakɨme za kha bigi ga muuŋgi. Kha bigɨn the harigi tuav then hɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Kha bigi zam, kha Kameŋ za nta muuŋgim, nta hegi. \v 4 \x - \xo 1.4: \xo*\xt Zo 5.26; 8.12; 9.5; 1 Zo 5.11\xt*\x*Ana bɨɨŋbɨɨŋ nɨɨŋge ma, mba bɨɨŋbɨɨŋ kha gumgi gu mbigir vhava ŋaar ma. \v 5 \x - \xo 1.5: \xo*\xt Zo 3.19\xt*\x*Mba vhava ŋaar, ana gɨngɨnan kav shɨgi. Mba gɨngɨn ana vharav, ana ŋguigirga tuktɨgi fhuvara. \p \v 6 \x - \xo 1.6: \xo*\xt Mt 3.1; Mk 1.4; Ru 1.13-17; 1.76; 3.1-2; Zo 1.33\xt*\x*Guma mbe, ana niamuuŋ ana tegi, mba guma zɨ khare, Zon. Fhe Bakɨme Zon ga sarigim, ana fhara zɨgi. \v 7 \x - \xo 1.7: \xo*\xt FG 19.4\xt*\x*Zon mba vhava ŋaar bun suan zav zɨgi. Ana mba vhava ŋaara bun suaŋrim, kha gumgi gu mbigi za mba vhava ŋaara kameŋ mbararagip, ne khothɨgɨrga. \v 8 \x - \xo 1.8: \xo*\xt Zo 1.20\xt*\x*Zon, ana nduara, ana mba vhava ŋaar fhuvara. Zakɨra fhuvara! Zon mba vhava ŋaarar kameŋ bun suan zav zɨgi. \v 9 \x - \xo 1.9: \xo*\xt Ais 49.6; Zo 1.4; 8.12; 1 Zo 2.8\xt*\x*Mba vhava ŋaar, ana vhava ŋaara guar ma. Mba vhava ŋaar, ana vhava ŋaarar za kha gumgi gu mbigir nɨɨn zav, kha nuianan zeri. \p \v 10 \x - \xo 1.10: \xo*\xt Zo 1.3; 17.25; Hi 1.2; 11.3\xt*\x*Fhe Bakɨmen Kameŋ ne kha nuianan ki. Mba Kamen panan Fhe Bakɨme kha nuiana muuŋgi. Kha nuianan ki gumgi gu mbigi, mbe ana garav mbe tuituigiap ana kaŋgi fhuvara. \v 11 \x - \xo 1.11: \xo*\xt Ru 19.14; FG 3.26; 13.46\xt*\x*Ana vhɨra wo fhain wo ntɨɨri han zɨgim, mbe ana ndigi fhuvara. \v 12 \x - \xo 1.12: \xo*\xt Ro 8.15; Ga 3.26; 2 Pi 1.4; 1 Zo 3.1\xt*\x*Gumgi gu mbigi mbari ana ndigi, mbe ana zɨ khothɨgi gumgi gu mbigi ma. Mbe guigira ana khothɨgim, ana kha zɨn mben kamɨnga tuktɨgi, mbe Fhe Bakɨmen tari kɨrga. \v 13 \x - \xo 1.13: \xo*\xt Zo 3.3-6; Ze 1.18; 1 Pi 1.23\xt*\x*Mbe gumgi gu mbigi wari ga rɨgap tari ti tuavar, mbe ana tari ki fhuvara. Zakɨra fhuvara! Mbe ana khothɨgim, Fhe Bakɨme mbe muuŋgim, mbe ana tari ki. \p \v 14 \x - \xo 1.14: \xo*\xt Ais 60.1-2; Mt 1.16; 1.20; Ru 9.32; Zo 2.11; Ro 1.3-4; Ga 4.4; Fi 2.7; Kor 1.19; 1 T 3.16; Hi 2.11-16\xt*\x*Fhe Bakɨmen Kameŋ, ne guma guara gegap, zerav, nzan rɨgar ki. Fhe Bakɨme mba tara bavira ki. Anan tɨvir vhuuiŋ guarira gum ŋkasŋka bakɨme anan ki. Nza vhɨra ana tɨvir vhuuiŋ guarira gum ana ŋkasŋka bakɨme gangi. Anan tɨvir vhuuiŋ guarira gum kora muumbara bakɨme guigira anan ki. Ana vhɨra guigira Fhe Bakɨmen nza khɨvigi. \v 15 \x - \xo 1.15: \xo*\xt Mt 3.11; Ru 3.16; Zo 1.27-32; 8.58; Kor 1.17\xt*\x*Zon ana bun mba gumgi gu mbigi ga nzuav kaav khaŋ nzuai, “Mba guma, gu fhum ana bun nde nzuav khaŋ suaŋgi, ‘Na zɨn zi guma, ana guigira na kambarigi. Ne khaŋ muuŋgi, ana fhum kim, gu zumgum hɨgi.’ ” \p \v 16 \x - \xo 1.16: \xo*\xt Zo 3.34; Ef 1.6-8; Kor 1.19; 2.9-10\xt*\x*Ana fhura nza kora mbui kora muumbar, ana khaŋ tɨgap guigira kɨvgiap, ana zazera tɨvir vhuuiŋra za nza mbui. \v 17 \x - \xo 1.17: \xo*\xt Kis 34.28; Lo 4.44; Zo 8.32; Ro 3.24; 6.14; 10.4\xt*\x*Khueŋ guigi guarara, Fhe Bakɨme won tɨvir Moses ga nɨɨŋgim, ana mba tɨvir nza nɨɨŋgi. Fhe Bakɨme Zisas Kraisan panan, ana fhura kora mbui kora muumbar gum ana wo buni guarir nza khɨvigi. \v 18 \x - \xo 1.18: \xo*\xt Kis 33.20; Mt 11.27; Ru 10.22; Zo 6.46; 1 T 1.17; 6.16; 1 Zo 4.9; 4.12; 4.20\xt*\x*Guma the Fhe Bakɨme gangi fhu. Zakɨra fhuvara! Kha Fhe Bakɨmen Kama bavira, ana nduara, ana Fhe Bakɨmera fara muuŋgi. Ana nduara won Ndia han ki. Ana nduara Fhe Bakɨmen nza khɨvigi. \s Zon Gumgi Ruai Guma Fhe Bakɨme Kameŋ bun nzuai. \r Matiu 3.1-12; Mak 1.7-8; Ruk 3.15-17 \p \v 19 \x - \xo 1.19: \xo*\xt Zo 5.33\xt*\x*Mbe Zudaiŋ gumgir pani, mbe Fhe Bakɨme rotu gari gumgi mbari gum Rivaiiŋ mbari ga sarigim, mbe Zerusarem thav, zav Zonan nzai, “Ndu the guarara?” \v 20 \x - \xo 1.20: \xo*\xt Ru 3.15-16; Zo 3.28; FG 13.25\xt*\x*Zon mbaram guigira mbe nzuai, ana buna thueŋ vhagi fhuvara. Ana khaŋ mbe nzuai, “Gu Fhe Bakɨme taagip won gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgip sarigi guma fhuvara.” \v 21 \x - \xo 1.21: \xo*\xt Lo 18.15-18; Mal 4.5; Mt 11.14; 17.10-13; Zo 6.14; 7.40\xt*\x*Mbe thav ana nzarigi, “Maaŋgi ma? Ndu Iraiza e?” Ana khaŋ mbe nzuai, “Gu Iraiza fhuvara!” Mbe khaŋ nzuai, “Ee, ndu nza mba rarga ki Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma e?” Ana mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Fhuvara!” \v 22 Mbe mbaram wom ana nzarigi, “Ndu the ma? Maaŋgi nza taagi ŋgɨp, ram muuŋgi kamen nza sarigi nza zegi gumgi ga suaŋrie? Ndu ram mbui suambarar wo mbui?” \v 23 \x - \xo 1.23: \xo*\xt Ais 40.3; Mt 3.3; Mk 1.3; Ru 3.4\xt*\x*Zon mbaram khaŋ mbe nzuai, “Gu mba gumgi ki fhuv ŋanen kav kaai guman kamthooŋ ma. Gu kaav khaŋ nzuai, ‘Guma Bakɨme ndim tuavir muuŋv, nta ndiv thɨgar maaŋri.’ Kha kameŋ, Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma Aisaia fhum ne suaŋgi.” \p \v 24 Mba gumgi, Fherasiŋ mbe sarigim, mbe Zon han zegi. \v 25 \x - \xo 1.25: \xo*\xt Mt 21.25; Zo 1.33\xt*\x*Mbe kha nzambara Zon ga muuŋgi “Maaŋ muuŋgiap, ndu Fhe Bakɨme taagip won gumgi gu mbigi ndir zav farasarigi guma fhu, ndu vhɨra Iraiza fhu, ndu vhɨra mba Fhe Bakɨme kamthooŋ guma fhu, ndu thaŋ nzuav mba gumgi gu mbigi ruai?” \v 26 Zon mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu mbɨn mbe ruai. Guma mbe nde rɨgar ki, nde ana kaŋgi fhuvara. \v 27 \x - \xo 1.27: \xo*\xt Zo 1.15; 1.30; FG 13.25; 19.4\xt*\x*Mba guma, ana na zɨn zi. Gu vhɨra zɨ ki guman vhuuŋ fhuvara, gu ana ŋkari sharive mpiiŋ fhɨrgirga tuktɨgi fhuvara.” \v 28 \x - \xo 1.28: \xo*\xt Mt 3.6; Zo 10.40\xt*\x*Zon Betanin Zordan mbɨ gaar ra ndai fhain, muen nderen kha kameŋ suaŋgi. Zon mba ŋanen mba gumgi gu mbigi ruai. \s Zisas, ana Fhe Bakɨmen Sipsiva Ŋguk ma. \p \v 29 \x - \xo 1.29: \xo*\xt Kis 12.3; Ais 53.6-7; 53.11; Zo 1.36; FG 8.32; 1 Ko 15.3; 1 Pi 1.19\xt*\x*Mba mɨtimanera Zon Zisas garim, ana ana han zi. Zon mbara khaŋ nzuai, “Ganɨ. Fhe Bakɨme za kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi vhɨzɨr zav farasarigi Sipsiva Ŋguk mbur zi. \v 30 \x - \xo 1.30: \xo*\xt Zo 1.15; 1.27\xt*\x*Gu fhum mba guma ga nzuav khaŋ suaŋgi, ‘Na zɨn zi guma, ana guigira na kambarigi. Ne khaŋ muuŋgi, ana fhum kim, gu zumgum hɨgi.’ \v 31 Gu nduara ana kaŋgi fhu. Gu fhura mbɨn kha gumgi gu mbigi ruai, gu maaŋ muunga, kha Isreriŋ mbe ana kaŋgirga.” \p \v 32 \x - \xo 1.32: \xo*\xt Mt 3.16; Mk 1.10; Ru 3.22\xt*\x*Zon wom nzuav khaŋ nzuai, “Gu Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara garim, ana Hevenan kegap, fhomne fara muuŋgiap gega zerav, ana phorga ki. \v 33 \x - \xo 1.33: \xo*\xt Mt 3.11; Ru 3.2-3; FG 1.5; 2.4; 19.6\xt*\x*Gu fhum ana kaŋgi fhu. Fhe Bakɨme mbɨn gumgi gu mbigi ruar zav na sarigim, gu zɨgi. Ana fhum khaŋ na suaŋgi, ‘Ndu Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara ganɨrim, ana zirɨv, guma the phorga kɨrga, mba gumara, ana Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaarar gumgi gu mbigi ruarga.’ \v 34 \x - \xo 1.34: \xo*\xt Mt 3.17; 17.5; 27.54\xt*\x*Gu ana gangiap, gu kha kameŋ bun nzuai, khe Fhe Bakɨmen Kam ma.” \s Zisas guma phuni khegene farasarigim, mbe ana phorga rui gumgi ki. \p \v 35 Mɨtimanera Zon wom thɨgap kim, ana phorga rui guma phuni ana phorgap thɨgap ki. \v 36 \x - \xo 1.36: \xo*\xt Zo 1.29\xt*\x*Ana thɨgap kav Zisas garim, ana vui. Zon mbara khaŋ nzuai, “Mbur ganɨ, Fhe Bakɨme za kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi mbatɨgi vhɨzɨr zav farasarigi Sipsiva Ŋguk mbure.” \v 37 Ana phorga rui gumani thɨgap kav, ana nzuai ne mbararagiap, mani Zisas zɨn vui. \v 38 Mani Zisas zɨn vuim, Zisas dorgap mani garav, kha nzambarar mani ga muuŋgi, “Ŋko thagɨna ndi gari?” Mani mbara kha nzambarar ana muuŋgi, “Rabai, ndu maaŋgi phenan ki?” Kha zɨ Rabai, ana nɨɨŋge khaŋ nzuai, “Ndɨkndɨgir vhuuiŋ nza khɨvi guma rum.” \v 39 Zisas mbaram khaŋ mani ga nzuai, “Ŋko zɨv ganɨ.” Mani mbara ana phorga vov ana ki phena gari. Mani mba raar ana phorga ki. Ne khaŋ muuŋgi, mba raar, ra vera vov fe ndi ra vhɨzgi. \p \v 40 \x - \xo 1.40: \xo*\xt Mt 4.18-20\xt*\x*Andru, ana Saimon Pita phorge rɨgi ne ma. Ana mba guma mbe ma. Ana Zon suaŋgi kameŋ mbararagiap, Zisas zɨn vugi. \v 41 \x - \xo 1.41: \xo*\xt 1 Sml 2.10; Sng 2.2; Zo 4.25\xt*\x*Ana Zisas thav vov, ana za vov wo phorge rɨgi ne Saimon ndi gari. Ana vov Saimon gangiap, khaŋ Saimon ga nzuai, “Gu Mesaia gangi.” Kha zɨ Mesaia, ana nɨɨŋge khaŋ nzuai, “Fhe Bakɨme taagia wo gumgi gu mbigi ndir zav farasarigi guma ma.” \v 42 \x - \xo 1.42: \xo*\xt Mt 16.18; Mk 3.16\xt*\x*Andru vov Saimon ga suaŋgiap, ana kov Zisas han vui. Ana ana kov vuim, Zisas ana garav khaŋ ana nzuai, “Ndu Saimon, Zonan kam. Mbe zumgum kha zɨn ndun kamɨnga, Sifas.” Kha zɨ Sifas, ana nɨɨŋge khaŋ nzuai, “Pita.” Mba zɨn nɨɨŋge khaŋ nzuai, “Kɨm.” \s Zisas wo zɨn ŋgɨr zav Firip gu Natanier kamgi. \p \v 43 \x - \xo 1.43: \xo*\xt Mt 8.22; Mk 2.14\xt*\x*Mba mɨtimanera, Zisas Garirin ŋgirɨr za mbui. Ana vov Firip gangiap, khaŋ ana nzuai, “Ndu na zɨn zɨ.” \v 44 Firip, ana Betsaida ŋgun ki guma ma. Ana vhɨra Andru gum Pitar ŋgu guma ma. \v 45 \x - \xo 1.45: \xo*\xt Stt 3.15; 49.10; Lo 18.18; Ais 7.14; 9.6; Jer 23.5; Ese 34.23; Sek 6.12; Mt 2.23\xt*\x*Firip mbara vov Natanier gangiap khaŋ ana nzuai, “Nza Moses fhum mba guma bun nzuai buni khergim, nta Moses suaŋgi tɨvi ki gavar ki. Mba Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi, mbe vhɨra ana bun nzuai buni, mbe nta khergi. Nza mba guma, nza ana gangi. Zisas Nasaret guma ma. Ana Zozevan kam ma.” \v 46 \x - \xo 1.46: \xo*\xt Zo 7.41; 7.52\xt*\x*Ana ne nzuaim, Natanier kha nzambarar ana muuŋgi, “Maaŋ muuŋgim, bigɨna vhuuŋ the Nasaretan kegap hɨgɨrga thi?” Firip mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu zɨv ganɨ.” \p \v 47 \x - \xo 1.47: \xo*\xt Sng 32.2; Zo 8.39; Ro 2.28; 9.6\xt*\x*Mani zim, Zisas Natanier garav, khaŋ nzuai, “Ganɨ, mbur zi guma, ana guigira Isrer guma guar ma. Ana guiguigi buni gum guiguigi tɨva thueŋ ana ki fhuvara.” \v 48 Natanier mbara kha nzambarar Zisas ga muuŋgi, “Ndu ram muuŋgiap na kaŋgi?” Zisas ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Firip, ana zumgum ndun kamgi, gu fharav ndu garim, ndu fik khage nɨɨn ki.” \v 49 \x - \xo 1.49: \xo*\xt Mt 14.33; 16.16; 27.42; Mk 3.11; Zo 12.13\xt*\x*Natanier mba kameŋ mbararagiap khaŋ nzuai, “Guman Rum, ndu Fhe Bakɨmen Kam ma. Ndu Isrerin ŋgui vhɨrve gari guman pan ma.” \v 50 Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu khaŋ ndu nzuai, gu ndu garim, ndu fik khage nɨɨn kegi, ndu maaŋ muuŋgiap na khothɨgi. Ndu zumgum bigi bakɨvira ganɨnga, mba bigi kha bigeŋ kambararga.” \v 51 \x - \xo 1.51: \xo*\xt Stt 28.12; Mt 4.11; Ru 2.9; 2.13\xt*\x*Zisas mbara wom khaŋ ana nzuai, “Gu guigira khar ndu nzuai, ndu zumgum Heven ganɨrim, ana fhogɨrga, ndu Fhe Bakɨme enseri ganɨnga, mbe Fhe Bakɨme Guma Guarar naaŋv zirɨrga fara muuŋgirga.” \c 2 \ms Zisas mirikori ga mbuav, wo zɨ bakɨme gum wo ŋkasŋka bakɨme ndi khɨvi. \s Guma mbe Kana ŋgun muuaŋ rɨgi. \p \v 1 Zisas Firip gum Natanieran kamgia thugim, ra phuni vhɨzgim, guma mbe Garirin Kana ŋgun muuaŋ rɨgi. Zisasan niamuuŋ mba muuaŋ rɨgi guman shama bakɨmen ki. \v 2 Mbe vhɨra Zisas gum ana phorga rui gumgi, mbe vhɨra mben kamgim, mbe zav mba muuaŋ rɨgi guman shama bakɨmen zegi. \v 3 Mbe mba shama bakɨmen kim, wain vhɨzgim, Zisas niamuuŋ khaŋ ana nzuai, “Kheiŋ wain ki fhu.” \v 4 \x - \xo 2.4: \xo*\xt Mt 12.48; Zo 7.6; 7.30; 8.20\xt*\x*Zisas khaŋ ana nzuai, “Mama, ndu thaŋ nzuav na nzuai? Nan tuk ntigar.” \v 5 Ana niamuuŋ mbara khaŋ mba ŋaara gumgi ga nzuai, “Ana bigɨn thuen muun saŋv nde suaŋrim, nde fhura mba bigen muuŋri.” \p \v 6 \x - \xo 2.6: \xo*\xt Mk 7.3-4\xt*\x*Mba phenan mporathɨgi ndari bakɨvi, mbe kɨman nta muuŋgim, nta ki. Mbe Zudaiŋ, mbe Moses suaŋgi tɨva zɨn vov, mbe mba ndarir phara thuav wari ruai. Nta bevbevira 100 rita phara ntan ki. \v 7 Zisas mbara khaŋ mba ŋaara gumgi ga nzuai, “Nde mba ndarir phara thuigiri.” Mbe mba ndarir phara thuigim, nta guigira givigi. \v 8 Ana mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde mba phara thari ndigɨp mba shama bakɨme gari guma ndi ŋgɨ.” Ana maaŋ suaŋgim, mba ŋaara gumgi phara mbari ndiga vugi. \v 9 Mba phara wain ga gegim, mba shama bakɨme gari guma mba mbɨ mbarir mparigi. Ana mbe mba wain ndigi ŋaneŋ kaŋgi fhuvara. Mba phara thuigi ŋaara gumgi, mbe nduarira ne kaŋgi. Mba shama bakɨme gari guma mbaram mba muuaŋ rɨgi guman kamgi. \v 10 Ana ana kamgim, ana zim, ana khaŋ ana nzuai, “Mbe gumgi, mbe zam kha tɨva mbui, mbe fharav wain vhuuŋ ndi ndɨɨi.” Mba gumgi za kɨvgia mbegim, mbe zumgum mba maneŋ mbatɨgi wain ndi ndɨɨi. Ndu waina vhuuŋ thɨvav kegap, ndu ntigera ana ndi ndɨɨi. \p \v 11 \x - \xo 2.11: \xo*\xt Ru 9.32; Zo 1.14; 4.54; 11.40\xt*\x*Khe Zisas fhara guarara muuŋgi mirikor ma. Ana Gariri fhain Kana ŋgun ana muuŋgi. Mba mirikor, ana wo zɨ bakɨme gum won ŋkasŋka ndi khɨvi mirikor ma. Ana maaŋ muuŋgim, ana phorga rui gumgi ana gangiap, ana khothɨgi. \p \v 12 \x - \xo 2.12: \xo*\xt Mt 4.13\xt*\x*Zisas mbara maaŋ Kana thav, ana won niamuuŋ gum, won ŋgugi, gu wo phorga rui gumgir kov, mbe Kaperneaman vergi. Mbe vergap rari mbarir mbe mba ŋgun kegi. \s Zisas Fhe Bakɨme Phenan shɨga mbui gumgi, ana mbe zɨtɨgim, mbe kɨrar hegi. \r Matiu 21.12-13; Mak 11.15-17; Ruk 19.45-46 \p \v 13 \x - \xo 2.13: \xo*\xt Kis 12.1-27; Zo 6.4; 11.55\xt*\x*Mbe Zudaiŋ, mbe rotu mbui tuga bakɨ mbe hɨr zav tuga bisaŋ khɨnanera. Mba tuga bakɨme, mbe Fhe Bakɨme fhura Isreriŋ garim, mbe nzerara kegi. Mba tuga bakɨme mbe kha zɨn ana rɨgi, Pasova. Maaŋ muuŋgiap, Zisas Zerusareman ndai. \v 14 Ana vov garim, mbe Fhe Bakɨme Phena bɨna vhen, mbe borombaga gum sipsivi, korgi, mbe nta ndi mbaim, mbe nta vhezi. Ana garim, mba ŋkɨɨar kurkurigi gumgi, mbe pigiap ki. \v 15 Zisas mbe gangiap, mbara mpiiŋ ndigap wip ga muuŋgi. Ana wip ga muuŋgiap, mben borombaga gum sipsivi zɨtɨgim, nta Fhe Bakɨme phena bɨnan kɨrar hi. Ana mba ŋkɨɨar kurkurigi gumgir kaagi dagasuim, mben ŋkɨɨa fhura kɨzrɨga tamtam vui. \v 16 \x - \xo 2.16: \xo*\xt Ru 2.49\xt*\x*Ana maaŋ mbe mbuav, mba korgi ndi mbai gumgi ga nzuai, “Nde wari won korgi ndigɨ ŋgɨri. Nde zazera na Dara phena mbuim, ana nde phogi ga vhov bigi ndi mbai phena farar muuŋ thari.” \v 17 \x - \xo 2.17: \xo*\xt Sng 69.9\xt*\x*Ana phorga rui gumgi ana garim, ana mba tɨva mbuim, mbe mba Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar ki kama mueŋ ga ndɨrigi. Mba kameŋ khaŋ nzuai, “Gu guigi guarara ndun phena vuzvugi. Mba vuzvuk na ndava vhee khavim, gu maaŋ muuŋgiap, khaŋ tɨgap havhargiap ndun phenan muuŋrim, ana nzerara kɨr za mbui.” \p \v 18 \x - \xo 2.18: \xo*\xt Mt 12.38; 21.23; Zo 6.30\xt*\x*Mbe Zudaiŋ, mbe Zisas garim, ana mba tɨva muuŋgim, mbe kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu the, ndu kha tɨva muuŋgi? Ndu ntige ram mbui khesharigi mirikor then muuŋgirim, nza ana gangip kaŋgirga, ndu zɨ kav, ndu ntigem kha tɨva muuŋgi?” \v 19 \x - \xo 2.19: \xo*\xt Mt 26.61; 27.40; Mk 14.58; 15.29; FG 6.14\xt*\x*Zisas mben kameŋ ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Nde kha Fhe Bakɨme Phen, nde ana phɨrgirga, gu ra phuni khegenen, gu taagi ana muuŋgirga.” \v 20 Mbe Zudaiŋ ne mbararagiap khaŋ nzuai, “Mbaia, kha 46 mparir mbe kha phena mbuav kav ana muuŋgi. Ee, taka, ndu ra phuni khegenera wom anan muuŋgirga thi?” \p \v 21 \x - \xo 2.21: \xo*\xt 2 Ko 6.16; Kor 2.9; 2 Pi 1.14\xt*\x*Zisas mba rotu ga mbui phena nzuai ne khaŋ muuŋgi, ana won fhavara vhunamara sav nzuai. \v 22 \x - \xo 2.22: \xo*\xt Ru 24.6-8; Zo 12.16; 14.26\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, ana rimgim, Fhe Bakɨme taagia ana khavgim, ana phorga rui gumgi, mbe ana mba fhum suaŋgi kameŋ, mbe wom ne ga ndɨrigi. Mbe ne ndɨrgap, mbe Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buni, mbe nta khothɨgap, mbe vhɨra Zisas mba suaŋgi kameŋ, mbe ne khothɨgi. \s Zisas za kha gumgi mbui tɨvi, ana za nta kaŋgi. \p \v 23 \x - \xo 2.23: \xo*\xt Zo 2.11; 7.31\xt*\x*Zisas Isreriŋ Pasova tuga bakɨmen Zerusareman kim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana muuŋgi mirikori gangi. Mbe maaŋ muuŋgiap ana khothɨgi. \v 24 Mbe maaŋ mbuim, Zisas mbe khothɨgi fhuvara. \v 25 \x - \xo 2.25: \xo*\xt Mt 9.4; Mk 2.8; Zo 6.64; FG 1.24; VB 2.23\xt*\x*Ne khaŋ muuŋgi, ana za mba gumgir tɨvi kaŋgi. Ana bigɨn the kakagirim, guma the mbe won tɨvi gu bigi bun ana suaŋrie? Zakɨra fhuvara! Ana nduara mben ndɨkndɨgi kaŋgi. \c 3 \s Zisas Nikodemus phorga nzuai. \p \v 1 \x - \xo 3.1: \xo*\xt Zo 7.50; 19.39\xt*\x*Guma mbe ki, mba guma zɨ Nikodemus, ana Fherasi guma ma. Ana Zudaiŋ gari guman pana mbe ma. \v 2 \x - \xo 3.2: \xo*\xt Mt 22.16; Zo 9.16; 9.33; FG 2.22; 10.38\xt*\x*Ana maan Zisas han zav, khaŋ ana nzuai, “Guma Rum, nza kaŋgi, Fhe Bakɨme ndɨkndɨgir vhuuin nza khɨvɨr zav ndu sarigi ndu zɨgi. Fhe Bakɨme maaŋ muuŋgip guma the phorgɨ kɨrga fhu, mba guma ndu khar mbui mirikorir muuŋgirga tuktɨgi fhuvara.” \p \v 3 \x - \xo 3.3: \xo*\xt Mt 18.3; Ga 6.15; Ta 3.5; Ze 1.18; 1 Pi 1.23; 1 Zo 3.9\xt*\x*Zisas, ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Gu guigira ndu nzuai, guma ana guman kama gegɨrga fhu, ana Fhe Bakɨme gari gumgi gu mbigi, mbe ana piin ki, ana mbe phorgɨp kegɨrga tuktɨgi fhuvara.” \v 4 Ana ne nzuaim, Nikodemus ana nzarigi, “Guman vur, ana ram muuŋgip, taagip guman kama gegɨrie? Ee, ana taagip won niamuuŋ ndava vhen ŋgirgɨrim, ana niamuuŋ taagip ana tegɨrie?” \p \v 5 \x - \xo 3.5: \xo*\xt Ese 36.25-27; Mk 16.16; FG 2.38; Ta 3.5\xt*\x*Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu guigira ndu nzuai, guma maaŋ muuŋgip mbɨ gu Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara ruagirga fhu, ana Fhe Bakɨme gari gumgi gu mbigi, mbe ana piin ki, ana mbe phorgɨp kegɨrga tuktɨgi fhu. \v 6 \x - \xo 3.6: \xo*\xt Sng 51.5; Zo 1.13\xt*\x*Guma won fhavar vuzvugar ndi hiaŋ tɨgi bigɨn, ana kha fhava bigɨn ma. Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar hiaŋ tɨgi bigɨn, ana Fhe Bakɨmen Ŋinan Ŋaarar bigɨn ma. \v 7 Ndu gu ndu suaŋgi kameŋ mbararagip, ne suaŋv ŋgava mbatɨgar muuŋ thari, ‘Nde taagip ŋkaa ga gegɨri.’ \v 8 \x - \xo 3.8: \xo*\xt Sav 11.5; 1 Ko 2.11\xt*\x*Bɨɨŋbɨɨŋ, ana wo vuzvugara vov, ana tamtam vuim, ndu ana khɨkhɨm mbararagi. Ndu ana kega zi ŋaneŋ kaŋgi fhu, ndu vhɨra ana vui ŋaneŋ kaŋgi fhu. Mba Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar gumgi ga mbuim, mbe gumgir ŋkaa ga gi tɨv, ana mba tɨvara muuŋgi.” \p \v 9 Ana ne nzuaim, Nikodemus kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu kha nzuai bigeŋ ram mbui tɨvar muuŋgip hɨgɨrie?” \v 10 Zisas mbara ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Ee, ram muuŋgi? Ndu Moses suaŋgi tɨvir Zudaiŋ khɨvi zɨ ki guma ma. Ndu kha bigi kaŋgi fhuve? \v 11 \x - \xo 3.11: \xo*\xt Mt 11.27; Zo 3.32; 7.16; 8.26\xt*\x*Gu guigira ndu nzuai, nza wo kaŋgi bigi, nza nta nzuai. Nza kha bun nzuai bigi, nza nta gangi. Nza nta bun nzuaim, nde kɨr nza nzuai buni ga segi. \v 12 \x - \xo 3.12: \xo*\xt Ru 22.67\xt*\x*Gu nuiana bigi bun nde nzuaim, nde nta khothɨgi fhuvara. Maaŋ muuŋgip, gu Hevenan ki bigi bun nde suanga, nde ram muuŋgip nta khothɨgɨrie? \v 13 \x - \xo 3.13: \xo*\xt Snd 30.4; Zo 3.6; 6.33; 6.38; FG 2.34; Ro 10.6; 1 Ko 15.47; Ef 4.9-10\xt*\x*Harigi guma the Hevenan ndagi fhu. Zakɨra fhuvara! Fhe Bakɨme Guma Guar, ana nduara Hevenan kegap kha nuianan zergi. \v 14 \x - \xo 3.14: \xo*\xt Nam 21.9; Zo 8.28; 12.32\xt*\x*Moses, fhum gumgi ki fhuv ŋanen kuruga ŋgatɨgap ana ndi ntorgi, mbe mba tɨvara, mbe Fhe Bakɨme Guma Guara ndi ntorgɨrga. \v 15 \x - \xo 3.15: \xo*\xt Zo 3.36; 6.47; 20.31\xt*\x*Mbe maaŋ anan muuŋgirga, ana khothɨgi gumgi ne nzuav, mbe zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. \p \v 16 \x - \xo 3.16: \xo*\xt Zo 3.36; 10.28; Ro 5.8; 8.32; 1 Zo 4.9-10\xt*\x*“Fhe Bakɨme, ana Kama bavira ki. Ana guigira wo ndavar kha nuianan ki gumgi gu mbigi ga nɨɨŋgiap, ana ne nzuav mba Kama bavira, ana anan mbe nɨɨŋgi. Ana maaŋ muuŋgim, mba ana khothɨgi gumgi gu mbigi, mbe fhɨrgi rɨgɨp vhɨzgirga tuktɨgi fhu. Zakɨra fhuvara! Mbe zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. \v 17 \x - \xo 3.17: \xo*\xt Ru 19.10; Zo 5.22; 5.45; 12.47; FG 17.31; 1 Zo 4.14\xt*\x*Fhe Bakɨme kha nuianan ki gumgi gu mbigi mbui tɨvi ganɨv nta suaŋv mbe suan zav won Kama sarigim, ana kha nuianan zergi fhuvara. Ana taagip mbe ndir zav ana sarigim, ana zergi. \v 18 \x - \xo 3.18: \xo*\xt Zo 3.36; 5.24; 6.40; 6.47; 20.31\xt*\x*Guma ana khothɨgi, ana ana suaŋv suanga kameŋ ki fhu. Guma ana khothɨgi fhu, mba guma ana fhɨrge rɨgap vhɨzgi. Ne khaŋ muuŋgi, ana mba Fhe Bakɨmen Kama bavira, ana ana zɨ khothɨgi fhu. \v 19 \x - \xo 3.19: \xo*\xt Zo 1.4-5; 1.8-12; 8.12\xt*\x*Fhe Bakɨme mbe nzuav nzuai ne nɨɨeŋ khaŋ muuŋgi. Vhavar ŋaar kha nuianan hɨgap ana shɨrigi. Kha gumgi gu mbigi, mbe guigira gɨngɨnan kɨrga ne vuzvugi. Mbe vhavar ŋaarar kɨrga ne vuzvugi fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, mbe tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi gu mbigi ma. \v 20 \x - \xo 3.20: \xo*\xt Jop 24.13-17; Ef 5.11-13\xt*\x*Mba tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi, mbe mba vhava ŋaarar pana gumgi ma. Mbe wari wo mbui tɨvi kɨrar hɨrga ne vuzvugi fhuvara. Mbe maaŋ muuŋgiap mba vhava ŋaara han zi fhuvara. \v 21 Guma tɨvi guari zɨn vui, ana mba vhava ŋaara han zim, mba gumgi gu mbigi, mbe tuituigip mbe ganɨv kaŋgirga, ana Fhe Bakɨme zɨn vui.” \s Zon Gumgi Ruai Guma, ana thukhɨngiap Zisas bun nzuai. \p \v 22 \x - \xo 3.22: \xo*\xt Zo 4.1-2\xt*\x*Zisas zumgum wo phorga rui gumgir kov, mbe Zudia ŋgu bakɨme fhain vui. Ana mben kov vov, mbe phorgap maaŋ kav, ana mba gumgi gu mbigi ruai. \v 23 Zon vhɨra Sarim ŋgun han Ainon ŋgun kav gumgi gu mbigi ruai. Ne khaŋ muuŋgi, phara vhɨrve mba ŋanen kim, gumgi gu mbigi vhɨrve wari ruar zav ana han zi. \v 24 \x - \xo 3.24: \xo*\xt Mt 4.12; 14.3; Mk 6.17; Ru 3.19-20\xt*\x*Mba tugen Herot ntigar Zon ndim phena tɨvaneŋ ga surga. \p \v 25 Zon phorga rui gumgi gum Zuda guma mbe, mbe wari phorga nzuav wari daai. Mbe khueŋ nzuav wari daai, mbe ram mbui khesharigi ruarɨr muuŋgip, mbe Fhe Bakɨme nɨman ŋgararie? \v 26 \x - \xo 3.26: \xo*\xt Zo 1.26-34\xt*\x*Mbe wari ga nzuav, Zon phorga rui ŋaara gumgi mbari Zon han zav khaŋ ana nzuai, “Guma Rum, mba fhum ndu phorgap ra ndai fhain mueŋ nderen Zordan mbɨn kegi guma, ndu ana buni vhuuiŋ bun suaŋgi, ana ntigem gumgi gu mbigi ruaim, gumgi gu mbigi zam ana han vui.” \v 27 \x - \xo 3.27: \xo*\xt Zo 19.11; 1 Ko 4.7; Hi 5.4; Ze 1.17\xt*\x*Zon mbara mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Maaŋ muuŋgip, kha Hevenan ki Fhe Bakɨme, ana bigɨn then guma then nɨɨŋgirga fhu, mba guma mba bigɨna ndigɨrga fhu. \v 28 \x - \xo 3.28: \xo*\xt Mal 3.1; Mt 11.10; Mk 1.2; Ru 1.17; Zo 1.20; 1.23; 1.27\xt*\x*Nde nduarira gu fhum suaŋgi kameŋ mbararagi, ‘Gu mba Fhe Bakɨme taagip won gumgi gu mbigi ndir zav farasarigi guma fhuvara. Gu Fhe Bakɨme na sarigim, gu mba guma nɨma tɨgap fhara zɨgi.’ \v 29 \x - \xo 3.29: \xo*\xt Mt 9.15\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma the mbiga then tɨgɨrga, mba mbik, ana mba guman muuŋ ma, ana ana tɨgi. Ana khurkhum thɨgap, khuarar ana buni ga tɨgap, nta mbararav ntan ndikndigi. Mba tɨvara, gu ntigem ndikndiga mbatɨga mbui. \v 30 Ana zɨ guigira kɨvgirim, na zɨ nɨɨn ŋgirgɨri. \p \v 31 \x - \xo 3.31: \xo*\xt Mt 28.18; Zo 8.23; Ro 9.5; 1 Ko 15.47; Ef 1.21; Fi 2.9; 1 Zo 4.5-6\xt*\x*“Guma Hevenan kegap zergi, ana za kha bigi kharav vun ki. Kha nuiana guma, ana kha nuianan tɨvi ga mbui. Ana vhɨra kha nuianan bigi ga nzuai. Guma Hevenan kegap zergi, ana za kha bigi kharav, vun ki. \v 32 \x - \xo 3.32: \xo*\xt Zo 3.11; 8.26; 15.15\xt*\x*Ana mba garav mbararagi bigi, ana nta bun nzuai. Ana nta bun nzuaim, guma the mba buni ndigap ntan suirigi fhuvara. \v 33 \x - \xo 3.33: \xo*\xt Ro 3.4; 1 Zo 5.10\xt*\x*Guma ana buni ndigap, nta suira havhargi, ne khaŋ muuŋgi, ana Fhe Bakɨme khothɨgap kha ndɨkndɨga mbui, ana buni guigira buni ma. \v 34 \x - \xo 3.34: \xo*\xt Ais 42.1; Zo 1.16; 7.16\xt*\x*Fhe Bakɨme sarigi zi guma, ana Fhe Bakɨme buni bun nzuai. Ne khaŋ muuŋgi, Fhe Bakɨme won Ŋina Ŋaarar fɨgeŋra ana nɨɨŋgi fhuvara. Ana za won Ŋina Ŋaarar ana nɨɨŋgi. \v 35 \x - \xo 3.35: \xo*\xt Mt 11.27; Ru 10.22; Zo 5.20; 10.17; Hi 2.8\xt*\x*Ndia ana guigira won Kama vuzvugiap, mba bigir za won Kama farve khɨngi. \v 36 \x - \xo 3.36: \xo*\xt Ru 3.7; Zo 1.12; 3.16-18; 6.47; Ro 1.17; 1 Zo 5.10-12\xt*\x*Guma, ana Kama khothɨgi, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ki. Guma, ana Kama nzuai buni zɨn vui fhu, ana zazera mbara muuŋgia ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga tuktɨgi fhu. Zakɨra fhuvara! Fhe Bakɨmen ndav shirɨ anan ki.” \c 4 \s Zisas Samaria mbiga mbe phorga nzuai. \p \v 1 \x - \xo 4.1: \xo*\xt Zo 3.22; 3.26\xt*\x*Mbe Fherasiŋ, mbe mbararagim, Zisas gumgi gu mbigi vhɨrve ruaim, mbe ana zɨn vui gumgi gu mbigi kim, mben vhɨrve Zon zɨn vui gumgir vhɨrve kambarigi. \v 2 Mbe ne mbararagi, Zisas, ana nduara gumgi thari ruagi fhu. Mba Zisas phorga rui gumgi, mbe nduarira mbe ruai. \v 3 Zisas khueŋ kaŋgi, mbe Fherasiŋ, mbe kaŋgi, gumgi vhɨrvera ana zɨn vuim, ana maaŋ muuŋgiap, Zudia ŋgu bakɨme fhaiŋ thav, taagia Gariri ŋgu bakɨme fhain veri. \p \v 4 Ana mba veri tuav, ana Samaria ŋgu bakɨme fhaiŋ shɨra vergi. \p \v 5 \x - \xo 4.5: \xo*\xt Stt 33.19; Jos 24.32\xt*\x*Zisas maaŋ muuŋgiap vera vov Samaria ŋgu mben hɨgi. Mba ŋgu khare, Sikar. Sikar ana Zekop won kama Zosep ga nɨɨŋgi nuianeŋ han ki. \v 6 Zekop fhum korgi mbok mbɨ mbe maaŋ ki. Zisas Sikar hɨgap, ana vhugi. Ana maaŋ muuŋgiap mba mbok mbɨ taan perav kim, ra vov purara thɨgim, phɨɨŋ muuŋgim, ana mbara ki. \p \v 7 Ana phorga rui gumgi, mbe mba vhezɨr zav ŋgun vegi. \v 8 Zisas perav kim, Samaria mbiga mbe mbɨ thor zav zim, Zisas khaŋ ana nzuai, “Mbɨ thige nan nɨɨŋ, gu mbɨrga.” \v 9 \x - \xo 4.9: \xo*\xt 2 Kin 17.24; Esr 4.1-5; 9.1–10.44; Neh 4.1-2; Ru 9.52-53; FG 10.28\xt*\x*Mba Samaria mbik khaŋ ana nzuai, “Ai, ndu Zuda guma ma. Gu Samaria mbik ma. Ndu thaaŋ nzuav khaŋ na nzuai, ‘Mbɨ thige nan nɨɨŋ, gu mbɨrga’ ? ” Mba mbik mba kameŋ nzuai, ne khaŋ muuŋgi, mbe Zudaiŋ, mbe khurkhuur Samariaiŋ khuui fhu. \v 10 \x - \xo 4.10: \xo*\xt Ais 12.3; Jer 2.13; Sek 13.1; 14.8; Zo 4.26\xt*\x*Zisas mbara khaŋ mba mbiga nzuai, “Ndu Fhe Bakɨme fhura nɨɨŋgi bigeŋ kaŋgip, khaŋ ndu nzuai guma ‘Mbɨ thige nan nɨɨŋ, gu mbɨrga,’ ndu ana nzanga, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi mbɨn ndun nɨɨŋgirga.” \v 11 \x - \xo 4.11: \xo*\xt Zo 7.37-38; VB 21.6\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, mba mbik khaŋ ana nzuai, “Guma, ndu mbɨ thui nda ki fhu, kha mbok mbɨ guigira mbar vergi. Maaŋ muuŋgip, ndu maaŋ mba zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi mbɨ ndigirie? \v 12 \x - \xo 4.12: \xo*\xt Zo 8.53\xt*\x*Nzan nzɨk Zekop, ana nza nzuav kha mbok mbɨ korgi. Kha mbok mbɨ, ana nduara won tarir kov, won borombaga gum, sipsivi gu bigi, mbe kha mbok mbɨra mbegi. Ee, ndu Zekop kambarigire?” \v 13 Zisas ana kameŋ ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Kha mbok mbɨ pi gumgi, mbe zam taagi fhɨri khirga. \v 14 \x - \xo 4.14: \xo*\xt Zo 6.35; 6.58; 7.38\xt*\x*Guma the maaŋ muuŋgip gu khar nɨɨn za nzuai mbɨ, ana ana mbegɨrga, ana wom taagip tuga then fhɨr khigirga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu mba anan nɨɨn za nzuai mbɨ, ana mɨmɨra mbɨ farar muuŋgip ana vhen kɨrga. Mba mbɨ zazera anan kɨv hɨv, zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn anan nɨɨnga.” \v 15 Mba mbik mbaram khaŋ Zisas ga nzuai, “Guman Rum, ndu mba mbɨn nan nɨɨŋ. Maaŋ muuŋgirga, gu zumgum wom fhɨr khirga fhu. Gu vhɨra wom kha mbok mbɨn zɨv mbɨ thorga fhu.” \p \v 16 Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu fharav ŋgɨp wo manan kamgip taagi khaŋ zɨri.” \v 17 Mba mbik ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu man ki fhu.” Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu khaŋ nzuai ndu man ki fhu. Ndu guigira mbar nzuai. \v 18 Ne khaŋ muuŋgi, ndu fhum meeŋthɨgi gumgi ga tɨga kegi. Ndu ntigem mba phorga ki guma, ana ndun mana guar fhuvara. Ndu mba nzuai kameŋ ne guigi guarara.” \v 19 \x - \xo 4.19: \xo*\xt Ru 7.16; Zo 6.14; 7.40; 9.17; 1 Ko 14.24-25\xt*\x*Mba mbik khaŋ ana nzuai, “Gu ndu garim, ndu Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma mbe ma. \v 20 \x - \xo 4.20: \xo*\xt Lo 12.5; 12.11-14; 1 Kin 9.3; Sng 122.1-5\xt*\x*Nzan nzɨgi, mbe kha mbɨkshɨman phogi ga vhuav Fhe Bakɨme rotu mbui. Nde Zudaiŋ, nde khaŋ nzuai, ‘Gumgi za ŋgɨp rotur muunga ŋaneŋ, ne Zerusaremra ki.’ ” \p \v 21 \x - \xo 4.21: \xo*\xt Mal 1.11; 1 T 2.8\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Mbik, ndu gu nzuai buni, ndu nta khothɨgɨri. Ntige tuga the nden hɨgɨrga, nde mba Dara rotu mbui mbɨkshɨm, nde wom ana Dara rotur muunga fhu, nde vhɨra wom Zerusareman ana rotur muunga fhu. \v 22 \x - \xo 4.22: \xo*\xt 2 Kin 17.29-41; Ais 2.3; Ru 24.47; Ro 9.4-5\xt*\x*Nde Samariaiŋ, nde mba rotu mbui ne, nde ana kaŋgi fhuvara. Nza Zudaiŋ, nza wari wo rotu mbui bigɨn, nza ana kaŋgi. Ne khaŋ muuŋgi, Fhe Bakɨme nza Zudaiŋ, ana fharav taagip wo gumgi gu mbigi ndirga ŋaarar muun zav nzan farasarigi. \v 23 \x - \xo 4.23: \xo*\xt Zo 1.17; Fi 3.3\xt*\x*Mba hɨr za mbui tuk, ana ntigem hɨgi. Mba guigira rotur muun za mbui gumgi, mbe Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara ŋkasŋkar panan Fhe Bakɨme rotur muuŋv, mbe vhɨra tɨva guara zɨn ŋgɨp rotur muunga. Mba khesharigi rotu ga mbui gumgi, Dara guigira mbe vuzvugi. \v 24 \x - \xo 4.24: \xo*\xt Ro 12.1; 2 Ko 3.17; Fi 3.3\xt*\x*Fhe Bakɨme, ana Ŋina ma. Maaŋ muuŋgiap, gumgi ana rotu mbui, mbe Fhe Bakɨme Ŋina Ŋaara ŋkasŋkar panan ana rotur muuŋv, guigira tɨva guarara zɨn ŋgɨp, rotur muuŋri.” \v 25 \x - \xo 4.25: \xo*\xt Zo 1.41\xt*\x*Mba mbik khaŋ Zisas ga nzuai, “Gu kaŋgi, Mesaia, mbe kha zɨn ana rɨgi, Krais, ana zɨrga. Ana zɨgɨp, ana za mba bigi bun nza suanga.” \v 26 \x - \xo 4.26: \xo*\xt Mt 26.63-64; Mk 14.61-62; Zo 9.37\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Gura khare, gu ntige ndu phorga nzuai.” \fig Zisas Samaria mbiga mbe phorga nzuai. (4.7)|src="LB00302C.tif" size="span" loc="1/4 page picture spans both columns" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="4.7"\fig* \p \v 27 Zisas nen ana nzuaim, ana mba phorga rui gumgi vegap taagia wari zi. Mbe ana garim, ana mbiga mbe phorga nzuaim, mbe ŋgava mbatɨga muuŋgi. Mbe ŋgava mbatɨga mbuav, mbe the kha nzambarar ana muuŋgi fhu, “Ndu thagɨna ndir zav ana phorga nzuai?” o, “Ndu thaaŋ nzuav mba mbiga phorga nzuai?” \v 28 Mba mbik wo mbɨ thui nda ndi mbara ndarav taagia ŋgun vugi. Ana vov khaŋ mba gumgi gu mbigi ga nzuai, “Nde zɨv guma the ganɨnga. \v 29 Mba guma gu fhum muuŋgi bigi, ana za nta bun na suaŋgi. Ana Krais thi?” \v 30 Ana maaŋ mbe suaŋgim, mbe mba ŋgu thav, Zisas han zi. \p \v 31 Mba tugen Zisas phorga rui gumgi khaŋ tɨgap ana nzuai, “Guman Rum, ndu mban mbɨ.” \v 32 Ana thav khaŋ mbe nzuai, “Gu mba ki, nde mba mba kaŋgi fhuvara.” \v 33 Ana maaŋ suaŋgim, ana phorga rui gumgi, mbe nduarira khaŋ wari ga nzuai, “Guma the mba ndiga zav ana nɨɨŋgi thi?” \v 34 \x - \xo 4.34: \xo*\xt Zo 6.38; 17.4; 19.30\xt*\x*Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme na sarigim, gu zɨgi. Nan mba khare, gu ana vuzvuga zɨn ŋgɨp, ana mba na nɨɨŋgi ŋaar, gu anan muuŋv, ana vhɨzgirga. \p \v 35 \x - \xo 4.35: \xo*\xt Mt 9.37; Ru 10.2; VB 14.15\xt*\x*“Nde khaŋ nzuai, fethɨgi kɨnira khar ki, mba ndirga tuk hɨgɨrga. Nde maaŋ nzuai, gu khaŋ nde nzuai, nde tamtam mba mɨni ganɨv, tuituigip nta ganɨri. Mba mɨnin mba gɨvigi. \v 36 \x - \xo 4.36: \xo*\xt Sng 126.5-6; Dan 12.3\xt*\x*Mba ndi gumgi, mbe wari won vheza ndigap, mbe mba ndiav phogi ga vhui. Mbe mba phogi ga vhui mba, nta mba zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigi gumgi gu mbigi ma. Maaŋ muuŋgiap, mban pargi guma gum mba ndi phoga vhuigi guma, mani wani tɨgɨp vhɨra ndikndigɨri. \v 37 Maaŋ muuŋgiap, kha kameŋ, ne guigi guarara, ‘Guma mbe mɨnan pargim, guma mbe mba mɨnan mba ndi.’ \v 38 Gu nde sarigi nde ŋgɨp, nde fhum ŋgarigi fhuv mɨnin mba ndiri. Mbe harigi gumgi, mbe mba mɨnin ŋgargi, nde mben hari thoorir hɨgi mba, nde nta ndiri.” \p \v 39 Mbe Samariaiŋ vhɨrve, mbe mba ŋgu vhen kav mba mbiga kameŋ mbararagiap, mbe Zisas khothɨgi. Mbe khaŋ muuŋgiap, mba mbik khaŋ mbe nzuai, “Ana gu fhum muuŋgi bigi, ana za nta bun na suaŋgi.” \v 40 Maaŋ muuŋgiap, mba Samariaiŋ, mbe ana han zav, khaŋ tɨgap wari han kɨr zav ana nzai. Maaŋ muuŋgiap, ana ra phuninin mba ŋgun kegi. \v 41 Ana maaŋ kim, gumgi gu mbigi vhɨrve guarira, mbe Zisas buni mbararav ana khothɨgi. \v 42 \x - \xo 4.42: \xo*\xt Zo 17.8; 1 Zo 4.14\xt*\x*Mbe ana khothɨgap, khaŋ mba mbiga nzuai, “Nza ndu bunira mbararagiap ana khothɨgi fhuvara. Nza nduarira ana buni mbararagiap, nza kaŋgi, kha gumara, ana taagip kha nuianan ki gumgi gu mbigi, ana za mbe ndirga.” \s Zisas ŋgui vhɨrve gari guman panan ŋaari gari guman panan tarar kurigim, ana taagia nzerigi. \p \v 43 \x - \xo 4.43: \xo*\xt Zo 4.40\xt*\x*Zisas ra phuninin Samariaiŋ han kegap, mbe thav Gariri ŋgu bakɨme fhain vergi. \v 44 \x - \xo 4.44: \xo*\xt Mt 13.57; Mk 6.4; Ru 4.24\xt*\x*Zisas nduara khueŋ suaŋgi, “Fhe Bakɨme kamthooŋ guma, ana wo ŋgu nɨɨŋgera, mbe zɨ bakɨme ana ndɨɨi fhu.” \v 45 \x - \xo 4.45: \xo*\xt Zo 2.23\xt*\x*Ana vov Garirin hɨgim, mbe Gaririŋ ana nzuav ndikndigi. Mbe ndikndigi, ne khaŋ muuŋgi, mbe nduarira mba Pasova rotu bakɨmen muun zav Zerusareman ndav, mbe ana muuŋgi bigi, mbe nta gangi. \p \v 46 \x - \xo 4.46: \xo*\xt Zo 2.1-11\xt*\x*Zisas taagia zav Garirin Kanan ŋgun zɨgi. Ana fhum mba ŋgun mbɨ muuŋgim, ana wain ga gegi. Ana taagia Kanan zɨgim, mba tugen ŋgui vhɨrve gari guman panan ŋaari gari guman pana mbe, ana Kaperneam ŋgun ki, ana kam rɨɨi. \v 47 \x - \xo 4.47: \xo*\xt Mt 8.5-6; Ru 7.1-10\xt*\x*Mba guma, ana kha kameŋ mbararagi, Zisas Zudia thav Garirin zergi. Ana maaŋ muuŋgiap, ana Zisas han vov, Kaperneaman zirɨ zav anan nzai, ana zirɨv ana kaman kurarim, ana rɨmrɨm nzerarga. Ana kam rɨmɨn zav gorvhɨk bisanera. \v 48 \x - \xo 4.48: \xo*\xt Zo 2.18; 20.29; 1 Ko 1.22\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Nde mbarkɨrga mirikori gangirga fhu, nde bigɨn thueŋ khothɨgɨrga fhu.” \v 49 Mba ŋgui vhɨrve gari guman panan ŋaari gari guman pan khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu vhemkora zirɨri. Ndu muuŋv kɨrim, nan kam rimgirga.” \v 50 \x - \xo 4.50: \xo*\xt Mt 8.13; Mk 7.29\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu ŋgɨ, ndun kam rimgirga fhu, ana taagi nzerarga.” Ana maaŋ suaŋgim, mba ŋgui vhɨrve gari guman panan ŋaari gari guman pan Zisas khothɨgap, ana taagia vui. \p \v 51 Mba ŋgu gari guman pan, ana ntigar ŋgɨp Kaperneaman hɨrga, anan ŋaara gumgi mbari zav tuavar ana purav, khaŋ ana nzuai, “Ndun kam, ana rɨmrɨm vhɨzgiap taagia nzerav nzerara mbur ki.” \v 52 Ana mben nzarigi, “Mba tar, ana ra vov maaŋ thivim, ana maneŋ nzerigi. Mbe khaŋ ana nzuai, gurum, ŋkotugan ra vov phɨɨŋ ndiga phogia thɨgim, ana rɨmrɨm vhɨzgim, ana nzerigi.” \v 53 \x - \xo 4.53: \xo*\xt FG 16.14-15; 16.31\xt*\x*Mbe ne nzuaim, ana ndia kaŋgi, gurum ra vov phɨɨŋ ndigap phogia thɨgim, Zisas khaŋ ana suaŋgi, “Ndun kam rɨmrɨm vhɨzgip nzerara kɨrga.” Maaŋ muuŋgiap, ana Zisas khothivim, ana phorga ki ntɨɨri, mbe vhɨra za Zisas khothɨgi. \v 54 \x - \xo 4.54: \xo*\xt Zo 2.11; 2.23\xt*\x*Khe Zisas Zudia thav zerav Garirin kav phenatɨtɨgap muuŋgi mirikor ma. \c 5 \ms Zisas won ŋaara mbuav rotu mbui tugi bakɨvir Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvi. \s Zisas Betesda mbok mbɨ taan guma mben kurigim, ana taagia nzerigi. \p \v 1 Zumgum Zudaiŋ rotu mbui tuga bakɨ mbe hɨgim, Zisas Zerusareman ndagi. \p \v 2 Mba Zerusarem ŋgu bakɨmen vhen veri bɨna thɨmkama bakɨme, mbe kha zitɨr ana mbui, Sipsivir Thɨmkamani. Mba thɨmkamani han mbok mbɨ bakɨ mbe ki. Mbe Hibruin kaman kha zitɨr ana mbui, Betesda. Mba mbok mbɨ gaar meeŋthɨgi vurirkaaveŋ ki. \f a \fr 5.2 \fr*\ft Bigi kaŋgi gumgi vhɨrve, mbe khaŋ nzuai, mba mbok mbɨ zɨ khare, Betsata. \ft*\f* \v 3-4 Mba vurirkaar rɨɨi gumgi vhɨrve regap ki. Mbe mbari, rɨmgi mbatɨgi gumgi gum, suira mbatɨgi gumgi, hari gu bigi rimgi gumgi, mbe ki. \f b \fr 5.3-4 \fr*\ft Bigi kaŋgi gumgi mbari kha ndɨkndɨga mbui. Harigi kama mueŋ phorgap kha vezar ki. Mba kameŋ khaŋ muuŋgi, “Mbe mba mbok mbɨ rargi, ana nɨɨŋkuv numndugɨ maanga, mbe khaŋ nzuai, tugi mbarir Fhe Bakɨmen enser mbe zav mba mbok mbɨn verga ana mbuim, ana numnduga mbai. Ana numndugɨ maaŋgip thugɨrga fharigi guma fegɨ anan mbararga, ana rɨmrɨm vhɨzgirga. Guma ramgi khesharigi rɨmrɨm ki, ana rɨmrɨm vhɨzgirga.” \ft*\f* \p \v 5 Mba vunkama mben guma mbe rɨɨv ki. Mba guma, mba rɨmrɨm anan kim, 38 thɨgi mpari vhɨzgi. \v 6 Zisas mba guma garim, ana rɨgap kim, ana kaŋgi, ana tuga mpeeŋra rɨɨv ki. Zisas mbara ana nzarigi, “Ndu rɨmrɨm vhɨzɨrgane vuzvugi thi?” \p \v 7 Mba rɨɨi guma ana ŋgarkarar khaŋ nzuai, “Guma Rum, mba mbok mbɨ khɨkhɨm hɨm, nan suirav na ndi mba mbok mbɨn vhorga guma ki fhu. Gu nduara ŋgirɨr za mbui, gu tuktɨgi fhuvara, harigi gumgi na kambav veri.” \v 8 \x - \xo 5.8: \xo*\xt Mt 9.6\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu khavgip wo mat ndigip ŋgɨ.” \v 9 Ana ne nzuavra thagim, mba guma rɨmrɨm vhɨzgim, ana fhav taagi nzerigim, ana won mat ndigap vui. Zisas ana kurigi raa, ana Sabat raa ma. \v 10 \x - \xo 5.10: \xo*\xt Kis 20.10; Neh 13.19; Jer 17.21; Mt 12.2; Mk 2.24; Ru 13.14; Zo 9.14\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mbe Zudaiŋ mba guma gangiap khaŋ ana nzuai, “Ntige Sabat ma, Moses suaŋgi tɨvi khaŋ nzuai, ndu ntige wo mat ndigi rurga tuktɨgi fhuvara.” \v 11 Ana mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Mba nan kurigi gu nzerigi guma, ana khaŋ na nzuai, ‘Ndu wo mat ndigi ŋgɨ.’ ” \v 12 Mbe mbara anan nzarigi, “Maaŋgi guma khaŋ ndu suaŋgi, ndu wo mat ndigi ŋgɨri?” \v 13 Mba rɨmrɨm vhɨzgi guma, ana mba ana suaŋgi guma, ana ana kaŋgi fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, mbe gumgi vhɨrvera maaŋ kim, Zisas vugi. \p \v 14 \x - \xo 5.14: \xo*\xt Zo 8.11\xt*\x*Zisas zumgum vov Fhe Bakɨme phena bɨna vhen verav mba guma garim, ana kim, Zisas khaŋ ana nzuai, “Ndu mbarara. Ndu ntige rɨmrɨm vhɨzgim, ndu nzerigi. Ndu wom tɨvi mbatɨgir muuŋ thari. Ndu wom tɨva mbatɨga thuen muuŋgirga, simtɨga bakɨ guarara ndun hɨgɨrga.” \v 15 Ana maaŋ ana suaŋgim, mba guma mbara vov khaŋ mba Zudaiŋ ga nzuai, “Mba nan kurigim, nan rɨmrɨm vhɨzgi guma, ana Zisas ma.” \p \v 16 \x - \xo 5.16: \xo*\xt Mt 12.14\xt*\x*Ana maaŋ suaŋgi, mbe Zudaiŋ thav tɨva mbatɨgar Zisas ga mbui. Ne khaŋ muuŋgi, ana Sabatar mba tɨva muuŋgi. \v 17 \x - \xo 5.17: \xo*\xt Zo 9.4; 14.10\xt*\x*Mbe maaŋ mbuim, Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Nan Ndia rari tugɨratɨgap ŋgara zav ntige kha tuge thɨgi. Gu vhɨra, gu ntige mba tɨvara zɨn vov ŋgari.” \v 18 \x - \xo 5.18: \xo*\xt Mt 26.4; Zo 7.1; 7.19; 7.30; 10.30; 10.33; Fi 2.6\xt*\x*Mbe Zudaiŋ mba kameŋ mbararagiap, mbe guigira Zisas shogirim, ana rimgirga ne vuzvugi. Ne khaŋ muuŋgi, ana Sabat tɨvara phɨrgi fhuvara. Ana vhɨra khueŋ suaŋgi, Fhe Bakɨme ana Ndiara. Ana mba kameŋ nzuai ne khaŋ muuŋgi, ana Fhe Bakɨmera fara muuŋgi. \s Fhe Bakɨmen Kam, ana won ŋaarar muunga zɨ bakɨme ki. \p \v 19 \x - \xo 5.19: \xo*\xt Zo 5.30; 8.28-29; 12.49; 14.10\xt*\x*Zisas mba Zudaiŋ kameŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu guigira nde nzuai, Kam, ana wo ndɨkndɨgara bigɨn thuen muuŋgirga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana won Ndia garim, ana mbui bigi, ana ntara mbui. Ndia mbui tɨvi, Kam vhɨra mba tɨvira mbui. \v 20 \x - \xo 5.20: \xo*\xt Mt 3.17; Zo 3.35; 2 Pi 1.17\xt*\x*Ndia, ana guigira won Kama vuzvugiap, ana wo mbui bigi, ana za ntan won Kama khɨvigi. Ndia, ana harigi ŋaari bakɨvir muunganen won Kama khɨvarga. Mba ŋaari ana kha fhara muuŋgi ŋaari kambararga. Nta guigira nden muuŋrim, nde ŋgava mbatɨgar muunga. \v 21 \x - \xo 5.21: \xo*\xt Lo 32.39; 1 Sml 2.6; 2 Kin 5.7; Ru 7.14; 8.54; Zo 11.25; 11.43; Ro 4.17; Ef 2.5\xt*\x*Ndia, ana mba vhɨzgi gumgi, ana taagia mbe khavav, zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn mbe ndɨɨi. Mba tɨvara, Kam ana wo vuzvugara, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn ana wo vuzvugi gumgi ga ndɨɨi. \v 22 \x - \xo 5.22: \xo*\xt Mt 11.27; Zo 3.17; 5.27; 9.39; FG 10.42; 17.31; 1 Pi 4.5\xt*\x*Ndia, ana gumgi ga nzuav nzuai fhuvara. Ana mba gumgi muuŋgi bigi gu tɨvi ga suaŋv mbe ganɨv, mbe suan zav, za mba bigir won Kama farve khɨngi. \v 23 \x - \xo 5.23: \xo*\xt Fi 2.10-11; 1 Zo 2.23\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, kha gumgi, mbe Ndia zɨ ndiv vun kuamkuagi tɨvara, mbe zam Kama zɨ ndiv vun kuamkuarga. Guma, ana Kama zɨ ndiv vun kuamkuagi fhu, ana vhɨra mba Kama sarigim, ana zɨgi Ndia zɨ ndiv vun kuamkuagi fhu. \p \v 24 \x - \xo 5.24: \xo*\xt Zo 3.15-18; 6.40; 8.51; 1 Zo 3.14\xt*\x*“Gu guigira khar nde nzuai, guma, ana na buni mbararagiap, ana na sarigi gu zɨgi Ndia, ana ana khothɨgi, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigi. Gu ana suaŋv suaŋgirga tuktɨgi fhu, ana rɨɨi tuav thav, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigi. \p \v 25 \x - \xo 5.25: \xo*\xt Zo 5.28; Ef 2.1; 2.5-6; Kor 2.13\xt*\x*“Gu guigira khar nde nzuai, mba hɨr za mbui tuk, ana ntige khar hɨgi. Mba vhɨzgi fara muuŋgiap ki gumgi gu mbigi, mbe Fhe Bakɨmen Kama kamthooŋ mbarararga. Mba ana mbararagi gumgi gu mbigi, mbe rimgiap, taagia khavgiap bɨɨŋbɨɨŋ ndigi fara muuŋgiap wari ki. \v 26 Ndia, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ nɨɨŋge ma. Ana ŋkasŋkan Kama nɨɨŋgim, ana vhɨra mba tɨvara muuŋgiap zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ nɨɨŋge ma. \v 27 \x - \xo 5.27: \xo*\xt Dan 7.13-14; 7.22; Zo 5.22; FG 10.42; 17.31\xt*\x*Ana Fhe Bakɨme Guma Guar ma. Maaŋ muuŋgiap, Ndia zɨ bakɨmen ana nɨɨŋgi, ana kha gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi ga suaŋv mbe suanga. \v 28 Nde ŋgava mbatɨgar na bunin muuŋ thari. Mba tuk ntige hɨr za mbui, kha vhɨzgi gumgi, mbe za Kaman kamthooŋ mbarararga. \v 29 \x - \xo 5.29: \xo*\xt Ais 26.19; Dan 12.2; Mt 16.27; Zo 6.40; FG 24.15; 1 Ko 15.52; 1 Te 4.16\xt*\x*Mbe ana kamthooŋ mbararav, mbogi thamthav kɨrar hɨrga. Mba tɨvir vhuuiŋ muuŋgi gumgi gu mbigi, mbe taagi khavgip, mbe zazera mbara muuŋgip kɨrga. Mba tɨvi mbatɨgi ga muuŋgi gumgi gu mbigi, mbe taagi khavɨrga, ana mbe muuŋgi tɨvi ga suaŋv mbe suaŋv, khaŋ mbe suanga, mbe za mbatɨgirga.” \s Gumgi mbari mbe vhɨra khaŋ nzuai, “Zisas, ana Fhe Bakɨmen Kam ma.” \p \v 30 \x - \xo 5.30: \xo*\xt Mt 26.39; Zo 4.34; 5.19; 6.38\xt*\x*Zisas wom khaŋ nzuai, “Gu wo ŋkasŋkara bigɨn then muuŋgirga fhu. Gu wo Ndia han ndigi buni, gu nta zɨn vov, gu gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi ga nzuav mbe nzuai. Gu nde nzuav nzuai buni, nta purara vugi. Ne khaŋ muuŋgi, gu won vuzvugara zɨn vui fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu na sarigi gu zɨgi Ndia, gu ana vuzvuga zɨn vui. \p \v 31 \x - \xo 5.31: \xo*\xt Zo 8.13-14; VB 3.14\xt*\x*“Gu maaŋ muuŋgip, gu nduara won ŋaari gum won tɨvi bun suanga, kha gumgi gu mba bun nzuai buni, mbe nta khothɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. \v 32 \x - \xo 5.32: \xo*\xt Mt 3.17; Zo 5.36-37; 8.18; 1 Zo 5.6-9\xt*\x*Harigine, ana vhɨra ki, ana nan ŋaara bun nzuav, nan tɨvi bun nzuai. Gu kaŋgi, ana mba nzuai buni, nta guigi guarara. \p \v 33-34 \x - \xo 5.33-34: \xo*\xt Zo 1.19-34; 3.27-30; Ef 2.8; Ta 3.5\xt*\x*“Gu kaŋgi, nde fhum gumgi mbari ga sarigi, mbe Zon han ŋgɨp ana buni ndirga. Zon bun suaŋgi buni, nta guigira buni guari ma. Gu nduara kha ndɨkndɨga mbui, harigi guma the buneŋ na buneŋ havhargirga tuktɨgi fhuvara. Gu vuzvugi, Fhe Bakɨme taagip nde ndirga. Maaŋ muuŋgiap, nde Zon suaŋgi buni, nde nta ndɨkndɨgɨri. Ne khaŋ muuŋgi, Zon bun suaŋgi buni, nta guigira buni guari ma. \v 35 \x - \xo 5.35: \xo*\xt Mt 13.20-21; Mk 6.20; 2 Pi 1.19\xt*\x*Zon buni rama fara muuŋgiap sharav, vhava ŋaarar gumgi ga ndɨɨi, nde tuga tɨvaneŋra nden ndavi vheri ana vhava ŋaara nzuav ndikndigɨri. \p \v 36 \x - \xo 5.36: \xo*\xt Zo 3.2; 10.25; 10.38; 14.11; 1 Zo 5.9\xt*\x*“Zon kambarigi bigeŋ, ne ntige na bun nzuai. Gu mba muunga ŋaari Dara za ntan na nɨɨŋgi, gu tuituigip za ntan muuŋv nta vhɨzgirga gumgi gu mbigi khaŋ suanga, Dara na sarigim gu zɨgi. \v 37 \x - \xo 5.37: \xo*\xt Mt 3.17; 17.5; Mk 1.11; Ru 3.22; Zo 5.32; 6.27; 8.18; 1 T 1.17; 1 Zo 4.12\xt*\x*Ana na sarigim gu zɨgi, ana nduara na bun nzuai. Nde ana kamthooŋ mbararagi fhu. Zakɨra fhuvara! Nde vhɨra ana khoma gangi fhu. \v 38 Ana buni vhɨra nden ki fhu. Ne khaŋ muuŋgi, nde mba Dara sarigi zɨgi guma, nde ana khothɨgi fhuvara. \p \v 39 \x - \xo 5.39: \xo*\xt Lo 18.15-18; Ru 16.29; 24.27; 24.44; Zo 5.46; FG 13.27; 17.11; 2 T 3.15; 1 Pi 1.10-11\xt*\x*“Nde kha ndɨkndɨga mbui, Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buni, nta zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn nde ndɨɨi. Maaŋ muuŋgiap, nde zazera Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gap, nde tuituigiap ana gari. Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavara na bun nzuai. \v 40 \x - \xo 5.40: \xo*\xt Zo 1.11; 3.19\xt*\x*Nde vhɨra na han zɨv zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi thagi. \p \v 41 \x - \xo 5.41: \xo*\xt Zo 5.34; 1 Te 2.6\xt*\x*“Gu gumgi zɨ bakɨmen nan nɨɨn zav, gu kha kameŋ nzuai fhuvara. \v 42 Gu nden ndavi vheri kaŋgi. Nde wari wo ndavi vherir, nde guigira ndavi Fhe Bakɨme nɨɨŋgi fhuvara. \v 43 \x - \xo 5.43: \xo*\xt Mt 24.5; 24.24\xt*\x*Gu wo Ndia zɨn panan zɨgim, nde na buni ndi fhuvara. Maaŋ muuŋgip, guma the ana zɨn panan zɨrga, nde vhemkora ana buni ndirga. \v 44 \x - \xo 5.44: \xo*\xt Zo 12.43; Ro 2.29\xt*\x*Nde wari wo ntɨɨrira han zɨ bakɨme ndiav, nde Fhe Bakɨme nduara ndɨɨi zɨ bakɨme, nde ana ndirgane thagi. Nde mba khesharigi tɨvir muuŋv, nde ram muuŋgi tɨvar muuŋv na khothɨgɨrie? \p \v 45 \x - \xo 5.45: \xo*\xt Lo 31.26-27; Ro 2.12\xt*\x*“Nde khueŋ ndɨkndɨgɨ thari, gu Dara nɨman nde suaŋv suaŋgirga. Zakɨra fhuvara! Nde suaŋv suaŋgirga guma, ana Moses ma. Nde kha ndɨkndɨgar Moses mbui, ana nden kurarga. \v 46 \x - \xo 5.46: \xo*\xt Stt 3.15; Lo 18.15-18; Zo 1.45; FG 3.22; 26.22\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, nde Moses suaŋgi buni khothivi. Nde mba ndɨkndɨgar Moses ga mbui. Nde vhɨra na buni khothivɨri. Nde khaŋ muuŋgi, ana kherav suaŋgi buni, nta na bun nzuai. \v 47 \x - \xo 5.47: \xo*\xt Ru 16.31\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, nde ana kherav suaŋgi buni, nde nta khothɨgi fhu, nde ram muuŋgip na buni khothɨgɨrie?” \c 6 \s Zisas mban 5,000 gumgir kuambegi. \r Matiu 14.13-21; Mak 6.30-44; Ruk 9.10-17 \p \v 1 Zisas zumgum vov Gariri mbɨ khiŋgiap muen hɨgi. Mba ŋaneŋ zɨ mbe khare, Taiberias mbɨ. \v 2 Ana mirikori vhɨrve ga mbuav rɨɨi gumgi vhɨrve, ana mben kurkurigim, mben rɨmrɨɨ vhɨzgim, gumgi vhɨrve ana gangi. Maaŋ muuŋgiap, ana vov hɨgim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana zɨn zergi. \v 3 Zisas nda vov mbɨkshɨman ndav, wo phorga rui gumgi phorga perav ki. \v 4 \x - \xo 6.4: \xo*\xt Zo 2.13\xt*\x*Mba tugen Zudain Pasova tuga bakɨme hɨr za mbui. \v 5 \x - \xo 6.5: \xo*\xt Mt 14.14; Mk 6.34; Ru 9.12\xt*\x*Zisas ragia garav, ana gumgi gu mbigi vhɨrve garim, mbe ana han zi. Mbe zim, ana kha nzambararen Firip ga muuŋgi. “Nza maam vikntuu ga vhezgip mbu gumgi gu mbigir kurmbegɨrie?” \v 6 Ana Firipan mparav mba kameŋ suaŋgi. Ana nduara wo muunga bigeŋ, ana ne kaŋgi. \p \v 7 Firip ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza maaŋ muuŋgip K900.00 tuktɨgi vikntuu ga vhezgirga, kha gumgi gu mbigi, mbe bevbevira, mbe za fɨgi bisaŋri guarira mbegɨrga.”\f a \fr 6.7 \fr*\ft Ŋkɨɨar ŋkasŋka, nta zazera verav ndai. Mbe Grikin kaman khaŋ nzuai, “2000 ŋkɨɨar fɨgiveŋ ma.” Khaŋ muuŋgi ŋkɨɨa, nta sɨgɨra thɨgi kɨnin ŋgarigi ŋaara guma ga vhezi vheza fara muuŋgi. \ft*\f* \v 8 Zisas phorga rui guma mbe Andru, Saimonan fek, ana khaŋ Zisas ga nzuai, \v 9 \x - \xo 6.9: \xo*\xt 2 Kin 4.43\xt*\x*“Tara mbe khaŋ ki, ana meeŋthɨgi vikntuuveŋ ki. Mbe barin ntaveŋ ga muuŋgi. Ana vhɨra mbɨgama mpuani ki. Mba ki gumgi gu mbigi, mbe guigira vhɨrkɨvgi. Mba meeŋthɨgi vikntuuveŋ gum mba mbɨgama mpuani ram muuŋgip nzan tuktɨgɨrie?” \v 10 Mba ŋanen vhazɨgi vhɨrkɨvgi. Zisas khaŋ nzuai, “Mba gumgi gu mbigi ga suaŋrim, mbe pigiri.” Mba mben vhɨrve khaŋ muuŋgi, 5,000. \p \v 11 Mbe piigim, Zisas mbaram mba meeŋthɨgi vikntuuveŋ ndigap, Fhe Bakɨme ndikndigap ana phorga suaŋgiap, ntaveŋ phɨrav, nta shama mbuav, mba gumgi gu mbigi ga ndɨɨi. Ana vhɨra mba tɨvara mba mbɨgama mpuani ga muuŋgi. Ana maaŋ ni ga muuŋgiap, niin mbe nɨɨŋgim, mbe za wari wo vuzvuga vhɨzgi. \v 12 Mbe za mbega thugim, Zisas khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Nde mbe mbegap ndavi givav thagi, mban tɨvi ndi. Nza fhura mban farfarga fhuvara.” \v 13 Mbe mbara mba bari muuŋgi meeŋthɨgi vikntuur fɨgiveŋ ndiav 12 thɨgi kɨra ga vhuigim, nta za givigi. Mba gumgi gu mbigi za mbegap ndavi givav thagi ntɨɨri ma. \p \v 14 \x - \xo 6.14: \xo*\xt Stt 49.10; Lo 18.15-18; Mt 11.3; Zo 1.21; 2.11; 4.19; 4.25; 5.46\xt*\x*Mba gumgi gu mbigi ana muuŋgi mirikor gangiap khaŋ nzuai, “Guigi guarara, khe Fhe Bakɨme kha nuianan zirɨr zav suaŋgiap sarigi kamthooŋ gumara khare.” \v 15 \x - \xo 6.15: \xo*\xt Mt 14.23; Zo 18.36\xt*\x*Zisas mbe ndɨkndɨgi kaŋgi, mbe zɨv ana suirav, ana ndiv farim, ana mben ŋgui vhɨrve gari guman pan kegɨrga. Ana maaŋ muuŋgiap mba ŋaneŋ thav taagia nduara mbɨkshɨman ndagi. \s Zisas mbɨn tɨn thivav vui. \r Matiu 14.22-33; Mak 6.45-52 \p \v 16 Mba raar ra verav vhɨzgim, ŋkotuguraagen Zisas phorga rui gumgi, mbe taagia Gariri mbɨn vergi. \v 17 Mbe vergap fov keman mben maaŋgiap, Gariri mbɨ thugap muen hi. Mbe muen Kaperneaman hi. Mbe vuim, maaŋ gɨngi, Zisas mben han zɨgi fhuvara. \v 18 Mbe vuim, bɨɨŋbɨɨŋ kɨvgim, mbɨ phuri raa shogap kɨvgi. \v 19 Mbe mba kema toga vov meeŋ o mporathɨgi kiromitar vugap, mbe Zisas garim, ana mbɨn tɨn thivav, mben han keman zi. Mbe ana gangiap guigira rɨrɨva mbatɨga muuŋgi. \v 20 Zisas thav khaŋ mbe nzuai, “Gura, nde rɨvɨ thari.” \v 21 Mbe ana mbararagiap, ndikndigap, ana nzuaim, ana mben han keman vergi. Ana mben han keman veravra thagim, mbe mba vui ŋaneŋ phorgi. \s Mba gumgi gu mbigi, mbe Zisas ndi gari. \p \v 22 Mba mɨtimanera, mba gumgi gu mbigi, mbe mba Gariri mbɨ gaara kav, mbe kaŋgi, gurum harigi kema the kegi fhuvara. Mba kema bavira kegim, Zisas phorga rui gumgi, mbe mbe kema regap wari vuim, Zisas mbe phorga vugi fhuvara. Ana phorga rui gumgi, mbe nduarira ana regap wari vegi. \v 23 \x - \xo 6.23: \xo*\xt Zo 6.11\xt*\x*Mba tugen Taiberiasan ŋkee mbari zav, mba Zisas Fhe Bakɨmen ndikndigap, ana phorga suaŋgiap mba gumgi gu mbigi mba meeŋthɨgi vikntuuveŋ mbegi ŋaneŋ han phogi. \v 24 Mba gumgi gu mbigi garim, Zisas wo phorga rui gumgir kov mbe ki fhu. Maaŋ muuŋgiap, mbe fov mba ŋkee mbarir maaŋgiap, Zisas ndi garav Kaperneaman vegi. \s Zisas ana Hevenan viktum ma. \p \v 25 Mba gumgi gu mbigi vov Gariri mbɨ gaar muen Zisasan hɨgap khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu rasɨn khaŋ zɨgi?” \v 26 \x - \xo 6.26: \xo*\xt Zo 6.11-12\xt*\x*Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu guigira nde nzuai, nde mba gu muuŋgi mirikori, nde nta gangi, nde nta ndɨkndɨgap, gu mba nde khɨvigi bigi, nde nta ndɨɨriveŋ kaŋgiap na ndi gari fhuvara. Zakɨra fhuvara! Nde gu mba meeŋthɨgi vikntuuven nde nɨɨŋgim, nde nta mbegav, ndavi givav, nde nera nzuav na ndi gari. \v 27 \x - \xo 6.27: \xo*\xt Mt 3.17; Ru 3.22; Zo 1.33; 4.14; 6.48-58; FG 2.22; 2 Pi 1.17\xt*\x*Nde mba mbarɨgi mba suaŋv ganɨ thari. Fhuvara. Nde mba zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi mba, nde ana suaŋv ganɨri. Mba mba, Fhe Bakɨme Guma Guara mba mban nde ndɨɨi. Fhe Bakɨme maaŋ muun zav zɨ bakɨmen ana nɨɨŋgi.” \p \v 28 Mbe mbara khaŋ ana nzuai, “Nza ram mbui tɨvar muuŋgip nza Fhe Bakɨme muungen nza vuzvugi ŋaarir muuŋgirie?” \v 29 \x - \xo 6.29: \xo*\xt 1 Zo 3.23\xt*\x*Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Fhe Bakɨme muungen nde vuzvugi ŋaar khaŋ muuŋgi, nde mba Fhe Bakɨme sarigi zɨgi guma, nde ana khothɨgɨri.” \p \v 30-31 \x - \xo 6.30-31: \xo*\xt Kis 16.4; 16.15; Nam 11.7-9; Neh 9.15; Sng 78.24; Mt 12.38; 16.1; Mk 8.11; Zo 2.18; 1 Ko 1.22; 10.3\xt*\x*Mbe mba kameŋ mbararagiap, kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu ram muuŋgi khesharigi mirikor o bigen muuŋgirim, nza ndun kameŋ khothɨgɨrie? Nzan nzɨgi gumgi ki fhuv ŋanen mana mbegi. Mba kameŋ Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar ki, ‘Ana Hevenan kega zergi vikntuur mba gumgi gu mbigi ga ndɨɨim, mbe nta mbegi. Ndu ram mbui khesharigi mirikorar muuŋgirie?” \v 32 Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira khar nde nzuai, khe Moses mba Hevenan kega zeri viktuman nde nɨɨŋgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Nan Ndia, ana guigira Hevenan kega zeri viktuman nde ndɨɨi. \v 33 Mba Hevenan kegap zeri viktum Fhe Bakɨme anan kha nuianan ki gumgi gu mbigi ga ndɨɨim, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi guma ma.” \v 34 \x - \xo 6.34: \xo*\xt Zo 4.14-15; 6.48-58; 7.37\xt*\x*Mbe mbara khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, ndu zazera mba viktuman nzan nɨɨŋri.” \v 35 \x - \xo 6.35: \xo*\xt Zo 4.14; 6.48-58\xt*\x*Zisas khaŋ mbe nzuai, “Gu nduara mba zazera mbara muuŋgia ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi viktum ma. Guma nan han zɨrga, ana wom thɨhegi fara muuŋgirga fhu. Guma na khothɨgi, ana wom mbɨ suaŋv fhɨr khigi fara muuŋgirga fhuvara. \p \v 36 \x - \xo 6.36: \xo*\xt Zo 6.26; 6.64; 20.29\xt*\x*“Gu nde suaŋgi, nde na gangi, nde na khothɨgi fhu. \v 37 \x - \xo 6.37: \xo*\xt Mt 11.28; Zo 10.28-29; 17.6-8; 2 T 2.19; 1 Zo 2.19\xt*\x*Na Ndia na nɨɨŋgi gumgi gu mbigi, mbe za nan han zɨrga. Nan han zi gumgi, gu guigira mbe tharga tuktɨgi fhuvara. \v 38 \x - \xo 6.38: \xo*\xt Mt 26.39; Zo 4.34; 5.30\xt*\x*Gu wo vuzvuga zɨn ŋgɨr zav Heven thav zergi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu na sarigim gu zergi Dara, gu ana vuzvuga zɨn vui. \v 39 \x - \xo 6.39: \xo*\xt Zo 10.28-29; 17.12; 18.9\xt*\x*Na sarigim, gu zergi Dara, ana vuzvuk khaŋ muuŋgi. Gu ana na nɨɨŋgi guma o mbiga the, gu ana tharga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu kha nuian gu bigi vhɨzi tugar, gu taagi mbe khavgirga. \v 40 \x - \xo 6.40: \xo*\xt Zo 3.15; 6.27; 6.47; 6.54; 11.24\xt*\x*Nan Ndia vuzvuk khaŋ muuŋgi. Mba ana Kama gangiap ana khothɨgi gumgi gu mbigi, mbe zam zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. Gu kha nuian gu bigi vhɨzi tugar, gu taagi mbe khavgirga.” \p \v 41 Mbe Zudaiŋ, mbe Zisas mbararagim, ana khaŋ nzuai, “Gu nduara mba Hevenan kegap zergi viktum ma.” Mbe ne mbararagiap, ana vhegap, buni vhɨrver ana nzuai. \v 42 \x - \xo 6.42: \xo*\xt Mt 13.55; Mk 6.3; Ru 4.22\xt*\x*Mbe khaŋ nzuai, “Kha guma Zisas, ana Zozevan kam ma. Nza ana ndia gu niamuuŋ, nza mani kaŋgi. Ana ram muuŋgiap ntigem khaŋ nzuai, ‘Gu Hevenan kegap zergi’ ? ” \p \v 43 Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nde warira phorgɨp buni vhɨrve suaŋ thari. \v 44 \x - \xo 6.44: \xo*\xt Zo 6.65\xt*\x*Gu Dara na sarigim, gu zergi. Guma the, ana won vuzvugara nan han zɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Dara, ana mba guma ndɨkndɨga khavgip, ana kuv nan han zɨrga. Gu kha nuian gu bigi vhɨzi tugar, gu mba rimgi guma gu taagip ana khavgirga. \v 45 \x - \xo 6.45: \xo*\xt Ais 54.13; Jer 31.34; Mai 4.2; Hi 8.10\xt*\x*Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi suaŋgi buni ki gavar ki buni khaŋ nzuai, ‘Fhe Bakɨme za kha gumgi gu mbigi khɨvɨv mbe suanga.’ Mba Dara buni mbararav, ana bigi kaŋgi gumgi gu mbigi, mbe nan han zi. \p \v 46 \x - \xo 6.46: \xo*\xt Mt 11.27; Ru 10.22; Zo 1.18\xt*\x*“Guma the Dara gangi fhu. Zakɨra fhuvara! Mba Fhe Bakɨme han kegap zergi guma, ana nduara ana gangi. \v 47 \x - \xo 6.47: \xo*\xt Zo 3.15-18; 3.36; 6.40\xt*\x*Gu guigira nde nzuai, guma, ana guigira na khothɨgi, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ki. \v 48 \x - \xo 6.48: \xo*\xt Zo 6.31-35; 6.58\xt*\x*Gu nduara zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi viktum ma. \v 49 Nden nzɨgi mbe gumgi ki fhuv ŋanen mana mbegap, mbe za vhɨzgi. \v 50 Khe Hevenan kegap zergi viktum ma. Mba ana mbegɨrga gumgi gu mbigi, mbe vhɨzɨrga fhu. \v 51 \x - \xo 6.51: \xo*\xt Zo 3.13; Hi 10.5; 10.10\xt*\x*Gu mba zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi viktum ma, gu Hevenan kegap zergi. Guma the mba viktuman mbegɨrga, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigip kɨrga. Gu anan nɨɨnga viktum, ana nan fhavar sɨk ma. Gu ana ndi nɨɨŋgirga, kha nuianan ki gumgi gu mbigi, mbe zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndirgip kɨrga.” \p \v 52 Mbe Zudaiŋ ne mbararagiap, mbe vhegap, mbe nduarira warir rɨgar ne nzuav wari daai. Mbe khaŋ wari ga nzuai, “Mbu guma, ana ram muuŋgip won fhavar nzan nɨɨŋgirim, nza ana mbegɨrie?” \p \v 53 \x - \xo 6.53: \xo*\xt Mt 26.26-28\xt*\x*Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira nde nzuai, nde maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme Guma Guarar fhavar mbegɨrga fhu, nde vhɨra ana vɨzɨnan mbegɨrga fhu, nde zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ nden kegɨrga fhu. \v 54 \x - \xo 6.54: \xo*\xt Zo 4.14; 6.27; 6.40; 6.63\xt*\x*Guma, ana na fhava sɨk gu vɨzɨna pi, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ki. Gu zumgum, kha nuian gu bigi vhɨzi tugar, gu taagi ana khavgirga. \v 55 Ne khaŋ muuŋgi, nan fhava sɨk, ana guigira mba guar ma. Nan vɨzɨn, ana vhɨra, guigira pi bigɨna guar ma. \v 56 \x - \xo 6.56: \xo*\xt 1 Zo 3.24; 4.15-16\xt*\x*Guma nan fhava sɨga pav, nan vɨzɨna pi, mba guma na phorgap kim, gu ana phorgap ki. \p \v 57 \x - \xo 6.57: \xo*\xt Zo 15.4-5; 1 Zo 3.24\xt*\x*“Na Dara, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ nɨɨŋge ma. Ana na sarigim, gu zergi. Na Dara zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn na nɨɨŋgim, gu zergap, gu wo Darar ŋkasŋkar panan khar ki. Mba tɨvara guma nan mbegɨrga, ana nan ŋkasŋkar panan, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigip kɨrga. \v 58 Khera, ana Hevenan kegap zergi viktum ma. Ana mba nden nzɨgi fhum mbegap vhɨzgi viktuma fara muuŋgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Guma, ana kha viktuman mbegɨrga, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigip kɨrga.” \v 59 Mba tugen Zisas Kaperneaman Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ mbararagi phenan kav, Fhe Bakɨme buni vhuuin mbe khɨvav mbe nzuav, kha bunin mbe suaŋgi. \s Zisas, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi buni guari ki. \p \v 60 Mba Zisas phorga rui gumgi mba kameŋ mbararagiap, mbe vhɨrvera khaŋ nzuai, “Kha kameŋ guigira nzan simgi, the ne mbarararie?” \v 61 Zisas won ndava vhera, ana khueŋ kaŋgi, ana phorga rui gumgi ana suaŋgi buneŋ ga nzuav buni vhɨrve nzuai. Ana maaŋ muuŋgiap mben nzarigi, “Kha buneŋ nde na khothɨgi ndɨkndɨgar farfagi thi? \v 62 \x - \xo 6.62: \xo*\xt Mk 16.19; Zo 3.13; FG 1.9-11; Ef 4.8\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip Fhe Bakɨme Guma Guar ganɨrim, ana taagip fhum kegi ŋgun naanga, nde ram muuŋgirie? \v 63 \x - \xo 6.63: \xo*\xt 2 Ko 3.6\xt*\x*Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar nduara zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn gumgi gu mbigi ga ndɨɨi. Guman ŋkasŋka nduara thaneŋ anan kurarga tuktɨgi fhuvara. Gu khar nde nzuai kameŋ, ne Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaarar kameŋ ma. Ne zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi. \v 64 \x - \xo 6.64: \xo*\xt Zo 6.36; 13.11\xt*\x*Nden rɨgar ki gumgi mbari ne khothɨgi fhu.” Zisas fhumra mba ana khothɨgi fhuv gumgi, ana mbe kaŋgi. Ana vhɨra ana ndim, anan pana gumgi farve ga surga guma, ana ana kaŋgi. \v 65 \x - \xo 6.65: \xo*\xt Zo 6.44-45\xt*\x*Ana maaŋ muuŋgiap khaŋ nzuai, “Mbe na khothɨgi fhu, gu mba bigɨna nɨɨeŋra nzuav, nde nzuai, ‘Dara ŋkasŋkan guma then nɨɨŋgirga fhu, mba guma nan han zɨgɨrga fhu.’ ” \p \v 66 Zisas mba kameŋ suaŋgim, ana phorga rui gumgir vhɨrve ana thav vegi. Mbe ana thav vegap wom ana phorga rui fhu. \v 67 Maaŋ muuŋgiap, Zisas mba 12 thɨgi gumgir nzav, khaŋ mbe nzuai, “Nde, nde vhɨra na tha ŋgɨrgeŋ vuzvugi thi?” \p \v 68 \x - \xo 6.68: \xo*\xt Mt 16.16; Mk 8.29; Ru 9.20\xt*\x*Saimon Pita ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Guma Bakɨme, nza ndu thav, nza then han ŋgɨrie? Ndun bunira, nta zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi. \v 69 \x - \xo 6.69: \xo*\xt Mt 14.33; Mk 1.24; Zo 1.49\xt*\x*Nza vhɨra khueŋ khothɨgav, nza tuituigiap khueŋ kaŋgi, ndu Fhe Bakɨme Wora Mbuigi Guman Ŋaar ma.” \p \v 70 Zisas mbara mben ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Ram muuŋgi? Gu nduara nde 12 thɨgi gumgi, gu nden farasegi. Nden rɨgar ki guma mbe, ana ŋiniŋgi mbatɨgir guman pan ma.” \v 71 Ana Saimon Iskariot kama Zudas ga nzuai. Ana mba 12 thɨgi ŋaara gumgi rɨgar, ana zumgum Zisas ndim, ana shogirim, ana rimgirga gumgir farve khɨngirga. \c 7 \s Zisas mpɨkavir ki tuga bakɨme ganɨ za vugi. \p \v 1 \x - \xo 7.1: \xo*\xt Zo 5.18\xt*\x*Zumgum tugi mbarir Zisas Gariri ŋgu bakɨme fhaiŋra rui. Ana wom Zudia ŋgu bakɨme fhain ru thagi. Ne khaŋ muuŋgi, Zudain gumgir pani, ana shogiri ana rɨmɨn za mbui. \v 2 \x - \xo 7.2: \xo*\xt Wkp 23.24; Lo 16.13\xt*\x*Mbe Zudaiŋ, mbe, mpɨkavir rotu mbui tugi bakɨvi hɨr za mbui tuk han mbai. Mba tuk ana tuga bakɨme ma. \v 3 \x - \xo 7.3: \xo*\xt Mt 13.55; Mk 3.21; FG 1.14\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, ana ŋgugi khaŋ ana nzuai, “Ndu kha ŋgu thav Zudian ŋgu bakɨme fhain naaŋri. Ndu naaŋrim, ndu phorga rui gumgi ndu mbui ŋaari bakɨvi ganɨnga. \v 4 Maaŋ muuŋgip, guma the harigi gumgi ana kaŋgir saŋv, ana zorga kav ŋgari fhuvara. Ndu mba khesharigi bigir muun za mbui, ndu za mba gumgi gu mbigi nɨman kɨrara mba bigir muuŋri.” \v 5 Ana ŋgugi, mbe vhɨra ana khothɨgi fhu. Mbe maaŋ muuŋgiap mba thɨɨn ana nzuai. \v 6 \x - \xo 7.6: \xo*\xt Zo 2.4; 7.8; 7.30; 8.20\xt*\x*Zisas mbaram mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nan tuk hɨgi fhuvara. Kha tugi, nta zazera nden tugi ma. \v 7 \x - \xo 7.7: \xo*\xt Zo 3.19; 15.18-19\xt*\x*Kha nuianan ki gumgi gu mbigi, mbe panan nde kegɨrga tuktɨgi fhuvara. Mbe panan na kegi. Ne khaŋ muuŋgi, gu zazera mbe mbui tɨvi mbatɨgi ga nzuav mbe nzuai. \v 8 Nde mba rotu mbui tuga bakɨme suaŋv Zerusareman naaŋri. Gu ndarga fhu. Ne khaŋ muuŋgi, nan tuk hɨgi fhuvara.” \v 9 Ana nen mbe suaŋgiap, ana Garirira ki. \p \v 10 Zisas kim, ana ntogi ndagim, ana zumgum vhɨra ndagi. Ana ndav, ana zorga ndagi. Ana mba gumgi ana kaŋgirga ne thagi. \v 11 \x - \xo 7.11: \xo*\xt Zo 11.56\xt*\x*Mba rotu mbui tuga bakɨmen, Zudaiŋ gumgir pani ana nzuav garav khaŋ nzuai, “Kha guma maaŋ ki?” \v 12 \x - \xo 7.12: \xo*\xt Mt 21.46; Ru 7.16; Zo 10.19\xt*\x*Mbe gumgi gu mbigir vhɨrve rɨgar, mbe nduarira shɨɨŋshɨɨŋ kaar wari ga nzuai. Mbe mbari khaŋ nzuai, “Ana guman vhuuŋ ma.” Mbe mbari khaŋ nzuai, “Fhuvara, ana kha gumgi gu mbigi guiguigi.” \v 13 \x - \xo 7.13: \xo*\xt Zo 9.22; 12.42; 19.38; 20.19\xt*\x*Mbe maaŋ nzuav, mbe vhɨra Zudain gumgir pani rivgiap, mbe guma the hiiŋ sarav ana mbui tɨvi ga nzuai fhuvara. \p \v 14 Mba rotu mbui tugi bakɨvi vov rɨgar vuim, Zisas mbara vov Fhe Bakɨme phena bɨna vhen vergap Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvav mbe nzuai. \v 15 \x - \xo 7.15: \xo*\xt Mt 13.54; Ru 2.47\xt*\x*Zudaiŋ gumgir pani ana nzuai buni mbararagiap, mbe ŋgava mbatɨga muuŋgiap khaŋ nzuai, “Kha guma ram muuŋgiap kha ndɨkndɨgi kaŋgi? Ana sure then vugi fhuvara.” \v 16 \x - \xo 7.16: \xo*\xt Zo 3.11; 8.28; 12.49; 14.10\xt*\x*Zisas mbara mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu khar nde nzuai buni, nta na bunira fhuvara. Zakɨra fhuvara! Nta Fhe Bakɨme bunin vhuuiŋ ma. Ana na sarigim, gu zergi. \v 17 \x - \xo 7.17: \xo*\xt Zo 8.43\xt*\x*Guma maaŋ muuŋgip, guigira Fhe Bakɨmen vuzvuga zɨn ŋgɨr za mbui, ana guigira khueŋ kaŋgirga, kha buni vhuuiŋ, nta Fhe Bakɨme han kega zɨgi o, gu won ndɨkndɨgara nzuai buni ma. \v 18 \x - \xo 7.18: \xo*\xt Zo 5.41; 5.44; 8.50\xt*\x*Guma won ndɨkndɨgara buni nzuai, ana wo zɨ ndiv vun kuamkuagi. Guma mba ana sarigim, ana zɨgi guma zɨ ndiv vun kuamkuagi, mba guma ana buni guari nzuai guma ma. Ana bigi guiguigi guma fhuvara. \p \v 19 \x - \xo 7.19: \xo*\xt Kis 24.3; Lo 33.4; Mt 12.14; Mk 3.6; FG 7.38; 7.53; Ro 2.21-24\xt*\x*“Moses fhum Fhe Bakɨme suaŋgi tɨvir nde nɨɨŋgim, nde rɨgar guma the mba tɨvi zɨn vui fhu. Nde thaŋ nzuav na shogirim, gu rɨmɨn za mbui?” \v 20 \x - \xo 7.20: \xo*\xt Zo 8.48; 8.52; 10.20\xt*\x*Mba gumgi gu mbigi ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ŋina mbatɨk mbe ndun vhen ki. The ndu shogirim, ndu rɨmɨn zav mbui?” \v 21 Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu mirikor mbe mbuim, nde za ŋgava mbatɨga mbui. \v 22 \x - \xo 7.22: \xo*\xt Stt 17.9-13; Wkp 12.3\xt*\x*Nde ndɨkndɨgɨ! Moses nde warir foonga tɨvar nde ndi tɨgim, nde Sabatar wari won tarir fooi. Guigira Moses nduara mba tɨvar nde ndi tɨgi fhuvara. Mba tɨv, ana fhum nden nzɨgir tugen ki. \v 23 \x - \xo 7.23: \xo*\xt Zo 5.8-10; 5.16\xt*\x*Nde Moses suaŋgi tɨvi, nde tuituigip nta zɨn ŋgɨr zav, nde Sabatar wari won tarir foov nde maaŋ muuŋgiap Moses suaŋgi tɨvi phɨri fhu. Maaŋ muuŋgiap, gu Sabatar guman kurav, ana fhava muuŋgim, ana nzerigim, nde thaŋ nzua na nzuav ndavi shi? \v 24 \x - \xo 7.24: \xo*\xt Wkp 19.15; Lo 1.16-17; Ais 11.3-4; Zo 8.15; Ze 2.1\xt*\x*Nde fhura rɨmgira mba bigi ganɨv nta suaŋ thari. Nde tɨvar guara zɨn ŋgɨp mba bigi ganɨv nta suaŋri.” \s Mba gumgi gu mbigi khueŋ kaŋgir za mbui, Zisas, ana the ma. \p \v 25 \x - \xo 7.25: \xo*\xt Zo 5.18\xt*\x*Zerusareman ki gumgi gu mbigi mbari, mbe mbaram khaŋ nzuai, “Ram muuŋgi? Khe mba gumgi pani shogirim, rɨmɨn za nzuai gumara khare. \v 26 Nde ana ganɨ! Ana kɨrara thɨgap kha buni nzuaim, mbe buna thuen ana nzuai fhu. Ee, mbe kaŋgi, ana Fhe Bakɨme taagip won gumgi gu mbigi ndir zav sarigi guma thi? \v 27 \x - \xo 7.27: \xo*\xt Mt 13.55; Mk 6.3; Ru 4.22; Zo 7.41; 9.29\xt*\x*Nza kha guma, nza ana ŋgu nɨɨŋge, nza niŋge kaŋgi. Maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme mba suaŋgiap sarigi guma zɨgɨrim, guma the ana ŋgu nɨɨŋge kaŋgirga tuktɨgi fhuvara.” \p \v 28 \x - \xo 7.28: \xo*\xt Mt 11.27; Zo 5.32; 5.43; 8.14; 8.26; 8.55\xt*\x*Zisas Fhe Bakɨme phena bɨna vhen kav, Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi ga nzuav kav, kaav khaŋ nzuai, “Nde khueŋ ndɨkndɨgi thi, nde na kaŋgiap, na ŋgu nɨɨŋge kaŋgi? Gu nduara wo vuzvugar zɨgi fhuvara. Dara na sarigim, gu zɨgi. Anan tɨvi, nta guigi guarara, nde nta kaŋgi fhuvara. \v 29 \x - \xo 7.29: \xo*\xt Mt 11.27; Zo 10.15\xt*\x*Gu, gu ana kaŋgi. Gu ana han kim, ana na sarigim, gu zergi.” \p \v 30 \x - \xo 7.30: \xo*\xt Mk 11.18; Ru 19.47; Zo 7.44; 8.20; 8.37; 13.1\xt*\x*Mbe mba kameŋ mbararagiap ana ndi bɨna sur zav mbui. Ana tuk ntigar, maaŋ muuŋgiap guma the farven ana sui fhuvara. \v 31 \x - \xo 7.31: \xo*\xt Zo 2.23; 8.30; 10.42; 11.45; 12.11; 12.42\xt*\x*Gumgi gu mbigi vhɨrve ana khothɨgap khaŋ nzuai, “Maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme mba suaŋgiap sarigi guma, ana zirɨrga, ana muunga mirikori nta kha guma mbui mirikori kambararga thi?” \s Mbe Zisas ndi bɨna sur zav, gɨɨtɨvi ga sarigim, mbe zi. \p \v 32 Mba Fherasiŋ, mbe gumgi gu mbigi mbararagim, mbe mbarkɨrga bigi Zisas nta muuŋgi, mbe nta nzuai. Maaŋ muuŋgiap, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gum Fherasiŋ, mbe gɨɨtɨvi ga sarigim, mbe Zisas suigɨr zav zi. \v 33 \x - \xo 7.33: \xo*\xt Zo 13.33; 16.16\xt*\x*Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Gu tuga tɨvaneŋra nde phorgɨ kegɨp, gu taagi mba na sarigi gu zɨgi ne, gu ana han ndarga. \v 34 \x - \xo 7.34: \xo*\xt Hos 5.6; Zo 8.21; 13.33; 13.36; 17.24\xt*\x*Nde na suaŋv ganɨnga, nde na gangirga tuktɨgi fhu. Nde vhɨra gu ki ŋgun ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhu.” \p \v 35 Mba Zudaiŋ gumgir pani, mbe ne mbararagiap, mbe nduarira wari ga nzuav, khaŋ nzuai, “Ana maaŋ ŋgɨgɨrim, nza ana gangirga tuktɨgi fhu? Ee, ana harigi fhaiŋ ŋguir han ŋgɨgɨp, nzan fegi gu ŋgugi mben rɨgar ki, ana mbe phorgɨp kɨv, Fhe Bakɨme buni vhuuin harigi fhaiŋ ki ŋgui gumgi khɨvɨrie? \v 36 Ana khaŋ nzuai, ‘Nde na suaŋv ganɨnga, nde na gangirga tuktɨgi fhu.’ Ana vhɨra khaŋ nzuai, ‘Nde gu ki ŋgun ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhu.’ Ana mba nzuai buna nɨɨeŋ ram nzuai?” \s Zisas zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi mbɨ nzuai. \p \v 37 \x - \xo 7.37: \xo*\xt Wkp 23.36; Ais 55.1; Zo 4.10; 4.14; 6.35; VB 22.17\xt*\x*Mba rotu mbui tugi bakɨvi vov vhɨzɨr za mbuim, mba mpuur raa, ana guigira tuga bakɨ guar ma. Mba raar Zisas thɨgap kaav khaŋ nzuai, “Guma the mbɨ suaŋv fhɨr khigip, ana na han zɨv, mbɨn mbɨrga. \v 38 \x - \xo 7.38: \xo*\xt Ais 12.3; 58.11; Ese 47.1; Sek 14.8\xt*\x*Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gap ne suaŋgi, guma na khothɨgi, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi mbɨ ana ndava vhen kɨv sisurga.” \v 39 \x - \xo 7.39: \xo*\xt Ais 44.3; Jol 2.28; Zo 12.16; 16.7; 20.22; FG 2.4; 2.17; 2.33\xt*\x*Zisas, ana Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara nzuai, ana khothɨgi gumgi gu mbigi, mbe ana ndirga. Mba tugen Zisas zɨ bakɨme ndigi fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar zergi fhuvara. \s Mba gumgi gu mbigi, mbe rɨgɨra wari shɨrigi. \p \v 40 \x - \xo 7.40: \xo*\xt Lo 18.15-18; Zo 1.21; 2.11; 6.14\xt*\x*Mbe gumgi gu mbigi mbari, mbe Zisas nzuai buni mbararagiap, mbe khaŋ nzuai, “Guigi guarara, khe Fhe Bakɨme kha nuianan zirɨr zav suaŋgiap sarigi Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma ma.” \v 41 \x - \xo 7.41: \xo*\xt Zo 1.46; 4.29\xt*\x*Harigi ntɨɨri khaŋ nzuai, “Ana Fhe Bakɨme taagip won gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarigi guma ma.” Mbe mbari khaŋ nzuai, “Mba Fhe Bakɨme farasarigi guma, ana Garirin hɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. \v 42 \x - \xo 7.42: \xo*\xt 2 Sml 7.12; Sng 89.3-4; 132.11; Jer 23.5; Mai 5.2; Mt 2.5-6; Ru 2.4\xt*\x*Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gap khaŋ suaŋgi, mba guma, ana ŋgui vhɨrve gari guma pan Devitan nzɨga the kɨrga. Ana Devit fhum kegi ŋgu Betreheman hɨgɨrga.” \v 43 \x - \xo 7.43: \xo*\xt Zo 9.16\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mba gumgi gu mbigi, mbe harigi khesharigi ndɨkndɨgir Zisas ga mbuav, mbe rɨgɨra wari shɨrigi. \v 44 \x - \xo 7.44: \xo*\xt Zo 7.30\xt*\x*Mbe mbari ana ndi bɨna surgeŋ vuzvugi. Mbe maaŋ ana muun zav mbuav, mbe guma the farven ana khɨngi fhuvara. \s Mben gumgir pani Zisas khothɨgi fhuvara. \p \v 45 \x - \xo 7.45: \xo*\xt Zo 7.32\xt*\x*Mben gɨɨtɨvi taagiap vov mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gum Fherasiŋ han vegi. Mbe vegim, mbe mben nzarigi, “Nde ram muuŋgiap ana suira zi fhu?” \v 46 \x - \xo 7.46: \xo*\xt Mt 7.29; Mk 1.22\xt*\x*Mba gɨɨtɨvi mben ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Guma the fhum khaŋ muuŋgi buni suaŋgi fhuvara.” \v 47 Mbe maaŋ nzuaim, Fherasiŋ mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nde vhɨra, ana nde guigi thi? \v 48 \x - \xo 7.48: \xo*\xt Zo 12.42\xt*\x*Nde nza kha gumgir pani gum nza Fherasiŋ, nde nza garim, nza the ana khothɨgɨrie? Zakɨra fhuvara! \v 49 Mba gumgi gu mbigi, mbe Moses suaŋgi tɨvi kaŋgi fhu ntɨɨri ma. Fhe Bakɨme mben muuŋgirim, mbe mbarɨgɨrga ntɨɨri ma.” \p \v 50 \x - \xo 7.50: \xo*\xt Zo 3.1-2\xt*\x*Nikodemus, ana mba fhum Zisas han vugi, ana mbe phorga ki guma mbe ma. Ana khaŋ mbe nzuai, \v 51 \x - \xo 7.51: \xo*\xt Lo 1.16-17; 19.15\xt*\x*“Nzan tɨvi ram nzuai, ee, nza fhura guma the suaŋv suaŋrie? Zakɨra fhuvara! Nza tuituigip ana buni mbararagip, ana muuŋgi bigeŋ kaŋgip, za ana suaŋv suanga.” \v 52 \x - \xo 7.52: \xo*\xt Zo 7.41-42\xt*\x*Mbe ana buneŋ ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Ndu vhɨra, ndu Gariri guma thi? Ndu tuituigip Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gava gangip, ndu khueŋ kaŋgirga. Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma the Garirin hɨgɨrga tuktɨgi fhuvara.” \s Mbe tɨva mbatɨgeŋ muuŋgi mbiga ndigap Zisas han zi. \p \v 53 Mba gumgi, mbe za wari won phenin vegi. \c 8 \p \v 1 \x - \xo 8.1: \xo*\xt Ru 21.37\xt*\x*Zisas, ana Oriv mbɨkshɨman ndagi. \v 2 Ana mɨtimanera, ana maaŋra wom khavgia vov, Fhe Bakɨme phena bɨna vhen vergi. Ana vergim, mba gumgi gu mbigi za ana han zi. Ana perav Fhe Bakɨme buni vhuuin mbe khɨvav mbe nzuai. \v 3 Ana kim, Zudaiŋ tɨvi kaŋgiap ntan harigi ntɨɨri khɨvi gumgi gum Fherasiŋ, mbe mana tɨgi mbiga mbe, mbe ana garim, ana harigi guma mbe ndiga kegi. Mbe ana ndiga zav, mba gumgi gu mbigi nɨman fagi. \v 4 Mbe ana ndi fav, khaŋ Zisas ga nzuai, “Ndɨkndɨgir vhuuin nza khɨvi guman rum, kha mana tɨgi mbik, ana harigi guma mbe ndiga kim, mbe ana gangi. \v 5 \x - \xo 8.5: \xo*\xt Wkp 20.10; Lo 22.22-24\xt*\x*Moses nza nɨɨŋgi tɨvi khaŋ nzuai, mba khesharigi mbik, nza ŋkɨɨar ana sɨrim, ana rimgirga. Ndu ram muuŋgi suambarar ana mbui?” \v 6 \x - \xo 8.6: \xo*\xt Mt 22.15\xt*\x*Mbe khueŋ nzuav ana mparav mba nzambarar ana muuŋgi. Mbe khueŋ vuzvugi, ana buna thueŋ suaŋgirim, mbe ne suaŋv ana suaŋv suaŋgirga. Zisas mbara ŋgiav won farafen mbu nuiana kheri. \p \v 7 \x - \xo 8.7: \xo*\xt Lo 17.7; Ro 2.1\xt*\x*Mbe pim anan nzaa vuav kim, Zisas thav raagia thɨgap khaŋ mbe nzuai, “Nden rɨgar guma the tɨva mbatɨga thueŋ muuŋgi fhu, ana fharigi kɨma ndigip kha mbiga sɨri.” \v 8 Ana maaŋ mbe suaŋgiap, taagia ŋguav won farafen mbu nuiana kheri. \v 9 \x - \xo 8.9: \xo*\xt Mt 22.22\xt*\x*Mbe mba kameŋ mbararagiap, mbe za bevbevira mba ŋaneŋ thav vegi. Mben gumgir vuri, mbe fharav vuim, mba harigi ntɨɨri, mbe fhura mbe zɨn vegi. Mbe vegim, Zisas nduara maaŋ ŋgiav kav kherim, mba mbik mbe ana ndi fagi ŋanen mbara thɨgap ki. \p \v 10 Zisas mbara raagiap thɨgap khaŋ mba mbiga nzuai, “Ena, kha gumgi maaŋ vegi? Ee, ndu suaŋv suanga guma the ki fhuv thi?” \v 11 \x - \xo 8.11: \xo*\xt Zo 3.17; 5.14\xt*\x*Mba mbik khaŋ nzuai, “Guman Rum, guma the ki fhu.” Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Gu vhɨra, gu ndu nzuav nzuai fhu. Ndu taagi ŋgɨgɨp, ndu wom tɨva mbatɨk thueŋ muuŋ thari.” \s Zisas, ana kha nuiana shɨgir vhavar ŋaar ma. \p \v 12 \x - \xo 8.12: \xo*\xt Ais 49.6; Mt 5.14; Zo 1.4-9; 3.19; 9.5; 12.46\xt*\x*Zisas taagia khaŋ mba gumgi gu mbigi ga nzuai, “Gu nduara, gu kha nuianan shɨgi vhavar ŋaar ma. Guma na zɨn zɨrga, ana gɨngɨnan ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi vhava ŋaara ndigirga.” \v 13 \x - \xo 8.13: \xo*\xt Zo 5.31\xt*\x*Mbe Fherasiŋ mba kameŋ mbararagiap, mbe khaŋ Zisas ga nzuai, “Ndu won ŋaari gum won tɨvi, ndu nduara wora bun nzuai. Maaŋ muuŋgiap ndu buni, nta fhura ki buni ma.” \v 14 \x - \xo 8.14: \xo*\xt Zo 5.31-32; 7.28-29; 9.29\xt*\x*Zisas mben kameŋ ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Ne guigira, gu won tɨvara bun nzuai. Gu wo bun nzuai buni, nta guigi guarira. Ne khaŋ muuŋgi, gu wo kegap zergi ŋgu, gu ana kaŋgi, gu vhɨra wo naanga ŋgu, gu ana kaŋgi. Nde nan ŋgu nɨɨŋge kaŋgi fhuvara. Gu mba ndai ŋaneŋ, nde vhɨra ne kaŋgi fhuvara. \v 15 \x - \xo 8.15: \xo*\xt Zo 7.24; 12.47\xt*\x*Nde nuianan tɨvi zɨn vui gumgi mbui tɨvi garav mbe nzuav nzuai. Gu guma the mbui tɨvi garav nta nzuav ana nzuai fhuvara. \v 16 \x - \xo 8.16: \xo*\xt Zo 5.30; 8.29\xt*\x*Gu maaŋ muuŋgip, guma the muuŋgi tɨvi ga suaŋv ana suanga, na buneŋ ne guigi guarara. Ne khaŋ muuŋgi, gu nduara ana muuŋgi tɨvi ga nzuav ana nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Mba na sarigim, gu zɨgi Dara, ana vhɨra na phorga ŋgarav, ana muuŋgi tɨvi ga nzuav ana nzuai. \v 17 \x - \xo 8.17: \xo*\xt Lo 17.6; 19.15; Mt 18.16; 2 Ko 13.1; Hi 10.28\xt*\x*Nden tɨvi, nta khaŋ nzuai. Guma phuni, mani maaŋ muuŋgip wani tɨgɨp mba kameŋra suanga, mani nzuai kameŋ guigi guarara. \v 18 \x - \xo 8.18: \xo*\xt 1 Zo 5.9\xt*\x*Gu nduara won ŋaara bun nzuav, gu won tɨvira bun nzuaim, na sarigi gu zɨgi Dara, ana vhɨra nan ŋaar gum nan tɨvi bun nzuai.” \p \v 19 \x - \xo 8.19: \xo*\xt Zo 8.55; 14.7; 16.3\xt*\x*Mba Fherasiŋ hegap, kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu mba nzuai Dara, ana maaŋ ki?” \p Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Nde na kaŋgi fhu, nde maaŋ muuŋgiap nan Ndia kaŋgi fhu. Nde na kaŋgirga, nde vhɨra nan Ndia kaŋgirga.” \p \v 20 \x - \xo 8.20: \xo*\xt Zo 7.30\xt*\x*Zisas Fhe Bakɨme Phena vhen, mbe Fhe Bakɨme ofa mbui ŋkɨɨa ndi sui ŋanen han perav kav, Fhe Bakɨme buni vhuuin gumgi gu mbigi khɨvav mbe nzuav kha buni suaŋgi. Mbe guma the ana suirigi fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, anan tuk ntigar. \s Zisas khaŋ nzuai, kha gumgi gu mbigi gu vui ŋgun ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. \p \v 21 \x - \xo 8.21: \xo*\xt Zo 7.34-36; 8.24; 13.33\xt*\x*Zisas wom khaŋ mba gumgi gu mbigi ga nzuai, “Gu ntige vui, nde na gangirga fhu. Nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi mbara muuŋgip kɨrim, nde vhɨzgirga. Nde gu vui ŋgun ŋgegɨrga tuktɨgi fhu.” \v 22 \x - \xo 8.22: \xo*\xt Zo 7.35\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mbe Zudaiŋ mba kameŋ mbararagiap, mbe nduarira khaŋ wari ga nzuai, “Ana ram muuŋgiap khaŋ nzuai, ‘Nde gu vui ŋgun ŋgegɨrga tuktɨgi fhuvara’? Ana nduara wo shogip rimgirie?” \v 23 \x - \xo 8.23: \xo*\xt Zo 3.31\xt*\x*Zisas khaŋ mbe nzuai, “Nde kha nɨn ki ntɨɨri ma. Gu, gu kha vun ki ne ma. Nde kha nuiana ntɨɨri ma, gu kha nuiana ne fhuvara. \v 24 Maaŋ muuŋgiap, gu nde suaŋgi, nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi nta mbara muuŋgip nden kɨrim, nde vhɨzgirga. Gu ana ma, nde ne khothɨgɨrga fhu, nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi mbara muuŋgip nden kɨrim, nde vhɨzgirga.” \p \v 25 Mbe ana nzarigi, “Ndu the ma?” Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde nan nzai, gu thevi. Gu fhara guarara wo bun nde suaŋgi. \v 26 \x - \xo 8.26: \xo*\xt Zo 7.28; 12.49\xt*\x*Gu nde mbui tɨvi ga suanga buni vhɨrve khar ki. Gu nde muuŋgi tɨvi ga suaŋv nde suanga guma farar muuŋgip kɨrga. Na sarigi gu zɨgi guma, anan tɨvi, nta za guigi guarara. Gu ana han mbararagi buni, gu ntara bun kha nuianan ki gumgi gu mbigi ga nzuai.” \p \v 27 Mbe khueŋ kaŋgi fhuvara, Zisas Dara bun mbe nzuai. \v 28 \x - \xo 8.28: \xo*\xt Zo 3.11; 3.14; 5.19; 5.30; 12.32; Ro 1.4\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, ana khaŋ mbe nzuai, “Nde Fhe Bakɨme Guma Guara ndi ntorgɨrga, nde khueŋ kaŋgirga, gu ana ma. Nde vhɨra khueŋ kaŋgirga, gu nduara wo zɨn panan bigɨn thueŋ muuŋgi fhu. Zakɨra fhuvara! Gu Dara na khɨvigi bigi, gu ntara bun nzuai. \v 29 \x - \xo 8.29: \xo*\xt Zo 8.16; 16.32\xt*\x*Na sarigi, gu zɨgi ne, ana na phorga ki. Ana na thagim, gu nduara ki fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana na thagi fhuv ne khaŋ muuŋgi, gu zazera ana vuzvugi bigi, gu ntara mbui.” \v 30 \x - \xo 8.30: \xo*\xt Zo 7.31\xt*\x*Mba gumgi gu mbigi vhɨrve, mbe Zisas mbararagim, ana mba kameŋ suaŋgim, mbe ana khothɨgi. \s Buni guari gumgi gu mbigir muuŋgirim, mbe bɨkbɨɨgirga. \p \v 31 Zisas mbara mba ana khothɨgi gumgi gu mbigi, ana khaŋ mbe nzuai, “Nde na buni vhuuiŋ zɨn ŋgɨrga, nde guigira na phorga rui gumgi guari kɨrga. \v 32 \x - \xo 8.32: \xo*\xt Ro 6.14; 6.18; 6.22; 8.2; Ze 1.25\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip guigira buna guareŋ kaŋgirga, mba buna guareŋ nden muuŋgirim, nde bɨkbɨɨgirga.” \v 33 \x - \xo 8.33: \xo*\xt Mt 3.9; Ru 3.8\xt*\x*Mbe ne mbararagiap ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza Abrahaman shɨga ntɨɨri ma. Nza tuga then, nza fhura guma then ŋaara gumgi khɨni kegi fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, ndu thaŋ nzuav khaŋ nza nzuai, ‘nde bɨkbɨɨgirga?’ ” \p \v 34 \x - \xo 8.34: \xo*\xt Ro 6.16; 6.20; 2 Pi 2.19\xt*\x*Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu guigira nde nzuai, tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi, mbe fhura tɨvir mbatɨgir ŋaara gumgi khɨni ki. \v 35 Mba ŋaara khɨna mbui guma, ana zazera phenan ki fhuvara. Phena vuavir kam, ana zazera phenan ki. \v 36 \x - \xo 8.36: \xo*\xt Ro 8.2; Ga 5.1\xt*\x*Fhe Bakɨme Kam nden muuŋgirim, nde bɨkbɨɨgirga, nde guigira bɨkbɨɨgi ntɨɨri ma. \p \v 37 \x - \xo 8.37: \xo*\xt Zo 5.38; 7.19; 8.40\xt*\x*“Gu nde kaŋgi, nde Abraham ntɨɨri ma. Na buni nde ndavi vherir ki fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, nde na shogirim, gu rɨmɨn za mbui. \v 38 \x - \xo 8.38: \xo*\xt Zo 3.32; 5.19; 5.30\xt*\x*Gu na Ndia na khɨvigi bigi, gu nta bun nzuai. Nde wari won ndia han ndigi tɨvi, nde nta mbui.” \p \v 39 \x - \xo 8.39: \xo*\xt Mt 3.9; Ro 2.28; Ga 3.7; 3.29\xt*\x*Mba Zudaiŋ Zisas suaŋgi buni mbararagiap, mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nzan nzɨgir ndia Abraham ma.” Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde guigira Abrahaman tari gu nzɨgi kɨv, nde Abraham muuŋgi tɨvir muuŋri. \v 40 \x - \xo 8.40: \xo*\xt Zo 8.26; 8.37\xt*\x*Gu Fhe Bakɨme han mbararagi buni guarira, gu nta bun nde suaŋgi. Gu nta bun nde suaŋgim, nde ntigem na shogirim, gu rɨmɨn za mbui. Mba tɨv, ana Abrahaman tɨv fhuvara. \v 41 \x - \xo 8.41: \xo*\xt Lo 32.6; Ais 63.16; 64.8\xt*\x*Nde wari won ndia mbui tɨvara mbui.” Mbe mbara khaŋ ana nzuai, “Nzan ndegmbori, mbe harigi gumgi, mbe ruarir mbe ndiav kav nza tegi fhuvara. Nza ndia bavira ki, ana Fhe Bakɨme ma.” \v 42 \x - \xo 8.42: \xo*\xt Zo 16.28; 1 Zo 5.1\xt*\x*Zisas khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme guigira nden ndia kɨrim, nde vhɨra na vuzvugiri. Ne khaŋ muuŋgi, gu Fhe Bakɨme han kega zergi. Gu nduara wo vuzvugara zergi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Fhe Bakɨme na sarigim, gu zergi. \p \v 43 \x - \xo 8.43: \xo*\xt Zo 7.17; Ro 8.7\xt*\x*“Nde ram muuŋgiap, na buni kaŋgi fhu? Mba bigɨna nɨɨeŋ khaŋ muuŋgi. Nde na buni mbararageŋ thagi. \v 44 \x - \xo 8.44: \xo*\xt Mt 13.38; 1 Zo 3.8; Zu 1.6\xt*\x*Nden ndia Satan, nde ana tari ma. Nde wo ndiar vuzvugi zɨn ŋgɨrgeŋ vuzvugi. Ana fhum guarara gumgi shogi guma kav ki. Ana tɨvi guari zɨn vui fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, tɨvi guari anan ki fhuvara. Ana fhura guiguigi buni nzuai, mba buni, nta guigira ana buni ma. Ana guiguigi buni nzuai guma ma. Ana vhɨra guigira bigi guiguigi tɨvir ndia ma. \p \v 45 “Gu guigira buni guarira bun nde nzuaim, nde ne nzuav na buni khothivi fhu. \p \v 46 \x - \xo 8.46: \xo*\xt 2 Ko 5.21; 1 Pi 2.22; 1 Zo 3.5\xt*\x*“Nde khueŋ ndɨkndɨgi, gu tɨva mbatɨgeŋ muuŋgi thi? Nde mba ndɨkndɨgar na mbuim, nde the gu muuŋgi tɨva mbatɨgeŋ bun suaŋ. Gu maaŋ muuŋgip buna guareŋ bun nzuaim, nde ram muuŋgiap na buneŋ khothɨgi fhu? \v 47 \x - \xo 8.47: \xo*\xt Zo 10.26-27; 18.37; 1 Zo 4.6\xt*\x*Fhe Bakɨme tari, mbe za Fhe Bakɨme buni mbararagi. Nde Fhe Bakɨmen tari fhuvara, nde maaŋ muuŋgiap ana buni mbararagi fhu.” \s Zisas khaŋ nzuai, “Gu fhum kim, Abraham zumgum hɨgi.” \p \v 48 \x - \xo 8.48: \xo*\xt Mk 3.21-22; Zo 7.20\xt*\x*Mbe Zudaiŋ, mbe Zisas ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza khaŋ ndu nzuai, ndu Samaria guma ma, ŋina mbatɨk mbe ndun vhen ki. Ne guigirame?” \v 49 Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu ŋina mbatɨk the nan vhen ki fhu. Zakɨra fhuvara! Gu won Ndiara zɨ ndiv vun kuamkuagim, nde na zɨ mbevi. \v 50 \x - \xo 8.50: \xo*\xt Zo 5.41; 7.18\xt*\x*Gu wo zɨra ndiv vun kuamkuar zav gumgi ga mbui fhuvara. Na zɨ ndiv vun kuamkuargen kha gumgi vuzvugi guma mbe ki, mba guma, ana nza mbui tɨvi ga suaŋ nza suanga guma ma. \v 51 \x - \xo 8.51: \xo*\xt Zo 5.24; 6.40; 6.47; 11.26\xt*\x*Gu guigira nde nzuai, maaŋ muuŋgip guma the na buna vhuueŋ zɨn ŋgɨrga, ana rimgirga tuktɨgi fhuvara.” \p \v 52 \x - \xo 8.52: \xo*\xt Sek 1.5; Hi 11.13\xt*\x*Mbe Zudaiŋ khaŋ Zisas ga nzuai, “Nza ntige kaŋgi, ŋina mbatɨk ndun vhen ki. Abraham, ana rimgi, Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi, mbe vhɨra vhɨzgi. Ndu khaŋ nzuai, ‘Maaŋ muuŋgip, guma the tuituigip na buneŋ zɨn ŋgɨrga, ana rimgirga tuktɨgi fhuvara.’ \v 53 \x - \xo 8.53: \xo*\xt Zo 4.12\xt*\x*Ram muuŋgi? Ndu nzan nzɨga Abraham kambarav zɨ bakɨ ki thi? Ana rimgim, mba Fhe Bakɨmen kamthooŋ gumgi, mbe vhɨra vhɨzgi. Ndu ndɨkndɨgi, ndu the?” \p \v 54 Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu nduara wo zɨ ndiv vun kuamkuarga, na zɨ, ana fhura ki ne ma. Nan Ndia, ana na zɨ ndi vun kuamkuagi. Nde khaŋ ana nzuai, ana nzan Fhe Bakɨme ma. \v 55 \x - \xo 8.55: \xo*\xt Zo 7.28-29\xt*\x*Nde ana kaŋgi fhuvara. Gu, gu ana kaŋgi. Gu maaŋ muuŋgip khaŋ suanga, ‘Gu ana kaŋgi fhu,’ gu ndera farar muuŋgip bigi guiguigi guma kɨrga. Gu ana kaŋgiap, gu tuituigira ana buni zɨn vui. \p \v 56 \x - \xo 8.56: \xo*\xt Ru 10.24; Hi 11.13\xt*\x*“Nden nzɨk Abraham, ana gu hɨgɨp kɨrga tuge ndɨkndɨgap, ana ne nzuav ndikndigi. Ana ndikndigap, ana mba tuga gangiap, ana ndav guigira nzerigi.” \v 57 Mba Zudaiŋ mba kameŋ mbararagiap, mbe khaŋ Zisas ga nzuai, “Ndun mpari vov 50 thɨgi fhuvara, ndu Abraham gangire?” \v 58 \x - \xo 8.58: \xo*\xt Ais 43.13; Zo 1.1; Kor 1.17; VB 1.8\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira nde nzuai, gu fhum kim, Abraham zumgum kha nuianan hɨgi.” \p \v 59 \x - \xo 8.59: \xo*\xt Zo 10.31\xt*\x*Mbe ne mbararagiap, ŋkɨɨa ndiav ana sɨr za mbui. Zisas mbara zomzora vov mba Fhe Bakɨme phena bɨna vhee thav kɨrar hɨga vugi. \f a \fr 8.59 \fr*\ft Zisas mba gumgir rivgiap, zomzori fhuvara. Ana zomzori, ne khaŋ muuŋgi, ana rɨmɨnga tuk ntigar hɨrga. Mbe maaŋ muuŋgip, ntige ana suirarga, mbe ŋkɨɨr ana segirim, ana rimgirga. Ana vhɨra Fhe Bakɨme mba tuavar rɨmɨnga nen ana saragi fhuvara. Fhe Bakɨme harigi khesharigi tuavar rɨmɨnga nen ana sarigi. Ana Fhe Bakɨme khanararen rɨmɨnga nen ana farasarigi. \ft*\f* \c 9 \s Rɨmani mbatɨgi guma neŋgi buni. \p \v 1 Zisas vov rɨmani mbatɨgi guma mbe gari. Ana wo niamuuŋ ndava vhera kav rɨmani mbatɨgim, ana niamuuŋ ana tegi. \v 2 \x - \xo 9.2: \xo*\xt Kis 20.5; Ese 18.20; Ru 13.2-4\xt*\x*Zisas phorga rui gumgi ana nzarigi, “Guman Rum, the muuŋgi tɨva mbatɨgeŋ kha guma niamuuŋ ana tegim, ana rɨmani mbatɨgi? Kha guma nduara muuŋgi tɨva mbatɨgeŋ o, ana niamuuŋ gu ndia muuŋgi tɨva mbatɨgeŋ?” \p \v 3 \x - \xo 9.3: \xo*\xt Zo 11.4\xt*\x*Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Kha guma tɨva mbatɨga thueŋ muuŋgi fhu, ana niamuuŋ gu ndia vhɨra tɨva mbatɨk thueŋ muuŋgi fhu. Kha bigeŋ ana hɨgi, kha gumgi gu mbigi ana hɨgi bigeŋ gangirga, Fhe Bakɨmen ŋaar, ana guigira anan kɨrar hɨgɨrga. \v 4 \x - \xo 9.4: \xo*\xt Zo 4.34; 5.17; 5.20; 11.9; 12.35; 17.4\xt*\x*Ntige, mɨn thugim, nza ntigem na sarigi gu zɨgi guman ŋaarar muunga. Zumgum maaŋ gɨngirga, guma the ŋaara then muuŋgirga tuktɨgi fhuvara. \v 5 \x - \xo 9.5: \xo*\xt Mt 5.14; Zo 1.5; 1.9; 3.19; 8.12; 12.35\xt*\x*Gu kha nuianara ki, gu kha nuiana shɨrigi vhavar ŋaar ma.” \p \v 6 \x - \xo 9.6: \xo*\xt Mk 7.33; 8.23\xt*\x*Zisas maaŋ suaŋgiap, mbara nuiana pargiap, won mparir nuiana digap, mba nuianan mba rɨmani mbatɨgi guman rɨmani hɨvgi. \v 7 \x - \xo 9.7: \xo*\xt 2 Kin 5.10\xt*\x*Zisas maaŋ ana rɨmani ga muuŋgiap khaŋ ana nzuai, “Ndu ŋgɨp Siroam Mbok Mbɨn wo rɨmani ruagiri.” Kha zɨ Siroam, ana khaŋ nzuai kameŋ ma, “Mbe ana sarigim, ana vui.” Mba rɨmani mbatɨgi guma vov wo rɨmani ruagiap, taagia zav, ana rɨmani nzerigim, ana tuituigiap bigi gari. \p \v 8 Ana tuituigiap bigi garim, ana ŋgu ntɨɨri gum fhum ana garim, ana ŋkɨɨa gu bigir nzaŋgi gumgi gu mbigi, mbe khaŋ nzuai, “Ram muuŋgi? Mbu gumara fhum pigav kav ŋkɨɨa gu bigir gumgir nzagagi thi?” \v 9 Mbe mbari khaŋ nzuai, “Ahaŋ, mba gumara.” Mbe mbari khaŋ nzuai, “Fhuvara. Ana mba guma khesharigi, ana harigi guma ma.” Mbe maaŋ nzuaim, mba gumara khaŋ nzuai, “Ana gura.” \p \v 10 Mbe anan nzarigi, “Ndu ram muuŋgiap ndun rɨmani nzerigi?” \v 11 Ana mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Mbe kha zɨn kaai guma, Zisas, ana nuiana digap, ana mbɨ muuŋgiap, na rɨmani hɨvgiap, khaŋ na nzuai, ‘Ndu ŋgɨp Siroam Mbok Mbɨn wo rɨmani ruagiri.’ Maaŋ muuŋgiap, gu vov wo rɨmani ruagim, nan rɨmani nzerigim, gu tuituigiap bigi gari.” \v 12 Mbe mbara ana nzarigi, “Mba guma maaŋ ki?” Ana khaŋ mbe nzuai, “Gu kaŋgi fhu.” \p \v 13 Mbe mbaram mba rɨmani mbatɨgia kegi guma ndigap Fherasiŋ han vugi. \v 14 \x - \xo 9.14: \xo*\xt Ru 13.14\xt*\x*Zisas mba nuiana mbɨ muuŋgiap mba guma rɨmani ntarigi raa, ana Sabat ma. \v 15 Mba Fherasiŋ vhɨra taagia ana nzarigi, “Ndun rɨmani ram muuŋgiap nzerigi?” Ana khaŋ mbe nzuai, “Ana nuiana mbɨ muuŋgiap nan rɨmani hɨvgim, gu vov wo rɨmani ruagim, nan rɨmani nzerigim, gu tuituigiap bigi gari.” \v 16 \x - \xo 9.16: \xo*\xt Zo 3.2; 7.12; 7.43; 9.23; 9.31-33; 10.19\xt*\x*Mbe Fherasiŋ mbari khaŋ nzuai, “Nza kaŋgi, Fhe Bakɨme mba guma ga sarigim, ana zɨgi fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, ana Sabatar tɨva zɨn vui fhuvara.” Mbe mbari khaŋ nzuai, “Tɨvi mbatɨgi ga mbui guma, ana ram muuŋgip khaŋ muuŋgi mirikorar muuŋv harigi khesharigi mirikori muuŋgirie?” Mbe maaŋ nzuav, rɨgɨra wari shɨrigi. \p \v 17 \x - \xo 9.17: \xo*\xt Zo 4.19\xt*\x*Mbe mbara wom mba fhum rɨmani mbatɨgia kegi guman nzarigi. “Mba ndun rɨmani ga muuŋgim, ni nzerigi guma, ndu ndɨkndɨgi ana ram muuŋgi khesharigi guma?” Mba guma mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ana Fhe Bakɨmen kamthooŋ guma mbe ma.” \p \v 18 Ne guigira, kha guma ana fhum rɨmani mbatɨgia kegap, ana ntigem rɨmani nzerav bigi gari. Mbe Zudaiŋ gumgir pani, mbe ne khothivɨ thagi. Mbe mbara hegap mba rɨmani nzerigi guman ndia gu niamuun kamgi. \v 19 Mbe mani kamgim, mani zim, mbe kha nzambaran mani ga muuŋgi, “Khe ŋkon kam e? Ŋko khaŋ nzuaire, ana niamuuŋ ana tegim, ana ndava vhera rɨmani mbatɨgi? Ana ram muuŋgiap ntige nzerara gari?” \v 20 Ana niamuuŋ gu ndia, mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ŋka kaŋgi, ana ŋkan kam ma. Ana won niamuuŋ ndava vhera rɨmani mbatɨgi ne, ŋka vhɨra ne kaŋgi. \v 21 Ana ntigem ram muuŋgiap rɨmani nzerigi, ŋka ne kaŋgi fhu. The ana rɨmani ga muuŋgim, ni nzerigi, ŋka vhɨra ne kaŋgi fhu. Nde anan nzaŋri. Ana guman rum ma. Ana nduara wo bun nde suaŋri.” \v 22 \x - \xo 9.22: \xo*\xt Zo 7.13; 16.2; 19.38; FG 5.13\xt*\x*Ana niamuuŋ gu ndia Zudain gumgir panin rivgiap mba kameŋ nzuai. Mbe Zudain gumgir pani, mbe kha kameŋ suaŋgiap wari ki. Maaŋ muuŋgip, guma the khaŋ mba guma ga suanga, Zisas Fhe Bakɨme taagip won gumgi gu mbigi ndir zav farasarigi guma ma, mbe maaŋ nzuai guma, mbe ana thɨvarga, ana mbe phorgɨv rotur muuŋgirga fhu. \v 23 Mba bigɨna nɨɨeŋra nzuav, mba guman niamuuŋ gu ndia khaŋ suaŋgi, “Ana guman ruma muuŋgi, nde ana nzaŋri.” \p \v 24 \x - \xo 9.24: \xo*\xt Jos 7.19; 1 Sml 6.5\xt*\x*Mbe mbara wom phenatɨtɨgap mba rɨmani mbatɨgia kegi guman kamgi. Mbe ana kamgiap khaŋ ana nzuai, “Ndu ntigem Fhe Bakɨme zɨ ndiv vun kuamkuav, kama havharar suaŋv, guigira suaŋri. Nza kaŋgi, ndu mba nzuai guma, ana tɨvi mbatɨgi ga mbui guma ma.” \v 25 Ana mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ana tɨvi mbatɨgi ga mbui guma thi, fhuv thi? Gu ne kaŋgirga fhu. Gu bigɨn bueŋra kaŋgi. Gu fhum rɨmani mbatɨgiap kegap, gu ntigem nan rɨmani nzerigim, gu tuituigiap gari.” \p \v 26 Mbe wom kha nzambarar ana muuŋgi, “Ana ram ndu muuŋgi? Ana ram ndu rɨmani ga muuŋgim, ndu rɨmani nzerigim, ndu tuituigiap gari?” \v 27 Ana mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu nde suaŋgi, nde mbarara thagi. Nde thaŋ nzuav pim ne mbararar zav mbui? Ee, nde vhɨra ana phorga rui gumgi kɨr zave?” \p \v 28 Ana ne mbe nzuaim, mbe Fherasiŋ ana nzɨɨv, khaŋ ana nzuai, “Ndura ana phorga rui guma ma. Nza Moses phorga rui gumgi ma. \v 29 \x - \xo 9.29: \xo*\xt Zo 8.14\xt*\x*Nza kaŋgi, Fhe Bakɨme won bunin Moses ga suaŋgi. Mba guma, ana maaŋ kegap hɨgi? Nza ana kaŋgi fhu.” \v 30 Mba rɨmani mbatɨgia kegi guma mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Nde harigi khesharigi bunira nzuai.” Mba guma na rɨmani ga muuŋgim, ni nzerigim, nde khaŋ nzuai, “Nza ana kaŋgi fhu, ana maaŋ kega zɨgi. \v 31 \x - \xo 9.31: \xo*\xt Jop 35.12; Sng 34.15; 66.18; Snd 15.29; Ais 1.15; Jer 11.11; Mai 3.4; Sek 7.13\xt*\x*Nza khueŋ kaŋgi, Fhe Bakɨme tɨvi mbatɨgi ga mbui gumgi nzuai buni mbararagi fhu. Guma, ana Fhe Bakɨme rotu mbuav, ana piin kav, ana ana vuzvugi zɨn vui, Fhe Bakɨme mba guma buni mbararagi. \v 32 Fhum guarara kega zav ntigem, guma the won niamuuŋ ndava vhera rɨmani mbatɨgim, ana niamuuŋ ana tegim, ana mbara muuŋgiap kim, guma the ana rɨmani ga muuŋgim, ni nzerigim, mbe mba kameŋ neŋgi buna thueŋ ki fhuvara. \v 33 \x - \xo 9.33: \xo*\xt Zo 9.16\xt*\x*Fhe Bakɨme kha guma ga sararim, ana zɨgɨrga fhu, ana bigɨn thueŋ muuŋgirga tuktɨgi fhuvara.” \p \v 34 \x - \xo 9.34: \xo*\xt Sng 51.5; Zo 9.2\xt*\x*Mbe Fherasiŋ, mbe ana nzuai kameŋ mbararagiap, mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ram muuŋgi? Ndu niamuuŋ ndu tegi tugen kega za ntige kha tuge thɨgi, tɨvi mbatɨgi guigira ndu phorga ki. Ndu ndɨkndɨgi vhuuin nza khɨvɨv nza suan za mbuire?” Mbe nen ana nzuav, ana vharigim, ana mbe thav vugi. \s Zisas khothɨgi fhuv gumgi, mbe rɨmgi mbatɨgi fara muuŋgiap ki. \p \v 35 \x - \xo 9.35: \xo*\xt Mt 14.33; 16.16; Mk 1.1; 1 Zo 5.13\xt*\x*Zisas mbe mba guma ga vharigi ne mbararagiap, ana nzuav gara vui. Zisas ana nzua gara vov, ana gangiap, khaŋ ana nzuai, “Ndu Fhe Bakɨme Guma Guara khothɨgi o, fhu?” \v 36 Ana Zisas ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Guman Rum, the Fhe Bakɨme Guma Guar? Ndu na suaŋgirim, gu ana khothɨgɨrga.” \v 37 \x - \xo 9.37: \xo*\xt Zo 4.26\xt*\x*Zisas khaŋ ana nzuai, “Ndu ana gangi. Mba gumara ntige khar ndu phorga nzuai.” \v 38 Mba guma thav khaŋ nzuai, “Guma Bakɨme, gu khothɨgi.” Ana ne nzuav, wo thɨpanani phɨrgiap fav, za Zisas rotu mbui. \p \v 39 \x - \xo 9.39: \xo*\xt Mt 13.11-15; Zo 3.17; 5.22; 8.15-16; 12.47\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Gu kha gumgi gu mbigi mbui tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suaŋv nta ndi kɨra sur zav kha nuianan zergi. Mba rɨmgi mbatɨgi gumgi, mbe rɨmgi nzerav ganɨnga. Mba rɨmgi nzerav gari gumgi mbe rɨmgi mbatɨgirga.” \v 40 \x - \xo 9.40: \xo*\xt Mt 15.14; 23.26; Ro 2.19\xt*\x*Mba Fherasiŋ mbari Zisas han kav mba kameŋ mbararagi. Maaŋ muuŋgiap, mbe ana nzarigi, “Ndu vhɨra khaŋ nza nzuai thi, nza vhɨra rɨmgi mbatɨgi?” \v 41 \x - \xo 9.41: \xo*\xt Zo 15.22-24\xt*\x*Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde rɨmgi mbatɨgirga, nde tɨva mbatɨk thueŋ muuŋgi ne suaŋv simtɨk kɨrga fhu. Nde khaŋ nzuai, ‘Nzan rɨmgi mbatɨgi fhu, nza nzerara gari.’ Maaŋ muuŋgiap, nde muuŋgi tɨvi mbatɨgi mbara muuŋgiap nden ki.” \c 10 \s Zisas, ana sipsivi gari guman vhuuŋ ma. \p \v 1 Zisas mbe nzua vov wom khaŋ nzuai, “Gu guigira nde nzuai, guma, ana sipsivi ki bɨna thɨmkamani mbugum vhen veri fhu, ana harigi ŋanen bɨna kharav vhen veri, mba khesharigi guma, ana kɨɨi guma gum harigi gumgi shogap, mbe bigi ndi guma ma. \v 2 Guma thɨmkamani mbugum bɨna vhen veri, ana mba sipsivi gari guma ma. \v 3 Mba thɨmkamani gari guma, ana mba guma ga nzuav thɨma fhɨri. Mba sipsivi anan kamthooŋ kaŋgiap ana mbararagi. Ana won sipsivi bevbevira mben zɨri zitav, mbe kov kɨrar hi. \v 4 \x - \xo 10.4: \xo*\xt Zo 10.27\xt*\x*Ana won sipsivir kov za kɨrar hegap, ana mben nɨma thɨgap fharigi. Ana sipsivi anan kamthooŋ kaŋgi, mbe maaŋ muuŋgiap ana zɨn vui. \v 5 Mbe harigi guma zɨn vui fhu. Zakɨra fhuvara! Harigi guma the mben kamɨnga, mba sipsivi ana kamthooŋ mbararagip, mbe rɨv ŋgɨrga. Ne khaŋ muuŋgi, mbe harigi guma kamthooŋ kaŋgi fhuvara.” \v 6 \x - \xo 10.6: \xo*\xt Zo 16.25\xt*\x*Zisas mba bunen vhunama daav mbe nzuaim, mbe ana mba vhunama daav mbe nzuai buna nɨɨeŋ, mbe ne kaŋgi fhuvara. \v 7 Zisas mbara wom khaŋ mbe nzuai, “Gu guigira nde nzuai, gu nduara mba sipsivi bɨna vhen veri thɨmkamani ma. \v 8 \x - \xo 10.8: \xo*\xt Jer 23.1-2; Ese 34.2-3\xt*\x*Mba na nɨma thɨgap fhara zɨgi gumgi, mbe kɨɨi gumgi gum harigi gumgir shogap, mbe bigi ndi gumgi ma. Maaŋ muuŋgiap, mba sipsivi mben kaathoori mbararagi fhuvara. \v 9 \x - \xo 10.9: \xo*\xt Sng 118.20; Zo 14.6; Ef 2.18\xt*\x*Gu nduara, gu thɨmkamani ma. Guma the zɨv nan hɨgɨp, ŋgɨp bɨna vhen ŋgɨrgɨrga, Fhe Bakɨme taagip ana ndigɨrga. Ana vhen kɨv kɨrar hɨv, taagi vhen ŋgirɨrga. Ana maaŋ muuŋv mbur ŋgɨp khar zɨv, mba ndirga. \p \v 10 “Kɨɨi guma, ana harigi bigen muun za zi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana sipsivi kɨmɨv, mben farfav, mbe shogɨrim, mbe vhɨzɨr zav zi. Gu mbe zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndir zav gu zɨgi. Mbe maaŋ muuŋgip, mbe guigira mpirmpirɨga vhuun muuŋgirga. \v 11 \x - \xo 10.11: \xo*\xt Sng 23.1; Ais 40.11; Ese 34.11-23; Zo 15.13; Hi 13.20; 1 Pi 2.25; VB 7.17\xt*\x*Gu nduara sipsivi gari guman vhuuŋ ma. Sipsivi gari guman vhuuŋ, ana won sipsivir kurkurar zav won tuma fekhɨngiap won sipsivir kurkurigi. \v 12 \x - \xo 10.12: \xo*\xt Sek 11.16-17; FG 20.29\xt*\x*Guma ŋkɨɨra nzuav ŋgari, ana vhɨra sipsivi gari guman vhuuŋ fhu, ana vhɨra mba sipsivir vuavi fhuvara. Ana maaŋ muuŋgip ruaŋruaŋgi fiaŋ ganɨrim, ana zɨrga, ana mba sipsivi thav rɨv ŋgɨgɨrga. Mba ruaŋruaŋgi fiaŋ sipsiva the shogɨrim, mba harigi sipsivi mbe rɨv tamtam ŋgegɨrga. \v 13 Mba guma rɨv ŋgɨrga ne khaŋ muuŋgi, mba guma ana vhezara nzuav ŋgari. Ana guigira mba sipsivi ga ndɨkndɨgi fhuvara. \p \v 14-15 \x - \xo 10.14-15: \xo*\xt Mt 11.27; Ru 10.22; Zo 10.27; 15.13; 2 T 2.19; 1 Zo 3.16\xt*\x*“Gu nduara, gu sipsivi gari guman vhuuŋ ma. Dara na kaŋgim, gu Dara kaŋgi. Mba tɨvara gu won sipsivi kaŋgim, nan sipsivi na kaŋgi. Gu won tuma fekhɨngip, won sipsivir kurarga. \v 16 \x - \xo 10.16: \xo*\xt Ais 56.8; Ese 34.23; 37.22-24; Zo 11.52; Ef 2.14; 1 Pi 2.25\xt*\x*Gu vhɨra harigi sipsivi ki, mbe kha bɨna ntɨɨri fhuvara. Gu mba sipsivi, gu vhɨra nta ndigip zɨrga. Nta vhɨra na kamthooŋ mbarararga. Maaŋ muuŋgirga, nta za wari tɨgɨp na sipsivira kɨrga, nta gari guma bavira kɨrga. \v 17 \x - \xo 10.17: \xo*\xt Ais 53.7-8; 53.12; Fi 2.8-9; Hi 2.9\xt*\x*Dara guigira na vuzvugi, ne khaŋ muuŋgi. Gu won tuma fekhɨngip, gu maaŋ muuŋgip taagi ana ndigɨrga. \v 18 \x - \xo 10.18: \xo*\xt Zo 2.19; 5.26; 6.38; 14.31; 19.11; FG 2.24; 2.32\xt*\x*Guma the za nan tuma vhɨzgirga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu wo vuzvugara, gu won tuma fekhɨngirga. Gu won tuma fekhɨngirga ŋkasŋka ki. Gu vhɨra taagi ana ndirga ŋkasŋka ki. Nan Ndia maaŋ muun zav na suaŋgim, gu maaŋ mbui.” \p \v 19 \x - \xo 10.19: \xo*\xt Zo 7.43\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, mba Zudaiŋ ne mbararagiap, mbe taagia rɨgɨra wari shɨrigi. \v 20 \x - \xo 10.20: \xo*\xt Zo 7.20; 8.48; 8.52\xt*\x*Mbe gumgi vhɨrvera khaŋ nzuai, “Ŋina mbatɨk ana vhen kim, ana ŋanŋani. Nde thaŋ nzuav khuarir ana buni ga tɨgi?” \v 21 \x - \xo 10.21: \xo*\xt Sng 94.9; 146.8; Zo 9.6-7; 9.32-33\xt*\x*Mbe mbari khaŋ nzuai, “Khe ŋina mbatɨk vhen ki guma nzuai buni mbure fhuvara. Ee, ŋina mbatɨk rɨmani mbatɨgi guma then muuŋgirim, ana rɨmani taagi nzerarie?” \s Mbe Zudaiŋ, mbe panan Zisas ga kegi. \p \v 22 Mba tugera mbe rotu mbui tuga bakɨ mbe Zerusareman ki. Mba rotu mbui tuga bakɨme, mbe Fhe Bakɨme Phena muuŋgim, ana guigira Fhe Bakɨme Phen ki. Mba rotu mbui tuga bakɨme, mbe rugahi tugen mba rotu mbui. \v 23 Zisas mba Fhe Bakɨme phena bɨna vhen Soromon vunkamen thɨva ruav ki. \v 24 \x - \xo 10.24: \xo*\xt FG 3.11; 5.12; Ru 22.67\xt*\x*Mbe Zudaiŋ zav, za ana behuigia thivgiap kha nzambaren ana muuŋgi, “Ndu rasɨn wo bun nza suaŋrie, ndu the guarara? Ndu mba Fhe Bakɨme taagip wo gumgi gu mbigi ndir zav farasarigi guma, ndu tuituigip nza suaŋ.” \p \v 25 \x - \xo 10.25: \xo*\xt Zo 3.2; 4.26; 5.36; 10.38\xt*\x*Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu nde suaŋgi, nde na khothɨgi fhu. Gu won Ndiar zɨn panan mbui ŋaari, nde mba ŋaari garav, nde na kaŋgi. \v 26 \x - \xo 10.26: \xo*\xt Zo 6.64; 8.45-47; 1 Zo 4.6\xt*\x*Nde na sipsivi fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, nde na khothɨgi fhuvara. \v 27 \x - \xo 10.27: \xo*\xt Zo 8.47; 10.3-4; 10.14\xt*\x*Nan sipsivi nan kamthooŋ kaŋgim, gu vhɨra mbe kaŋgi, mbe na zɨn vui. \v 28 \x - \xo 10.28: \xo*\xt Zo 3.16; 6.37-39; 17.11-12; 18.9\xt*\x*Gu zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn mbe ndɨɨi, mbe fhɨrgirɨgɨp, ŋgu mbatɨgar ŋgegɨrga fhu. Zakɨra fhuvara! Guma the na farve tɨn mbe vhararga tuktɨgi fhuvara. \v 29 \x - \xo 10.29: \xo*\xt Zo 14.28; 17.2; 17.6\xt*\x*Na Dara mben na nɨɨŋgi. Ana guigira fhara guarara kav, ana zɨ za kha bigi kharav, guigira vu guarara ki. Maaŋ muuŋgiap, guma the na farve tɨn mbe vhɨrarga tuktɨgi fhuvara. \v 30 \x - \xo 10.30: \xo*\xt Zo 17.11; 17.22\xt*\x*Gu won Ndiar kov, ŋka wani tɨgap ŋka bavira ki.” \p \v 31 \x - \xo 10.31: \xo*\xt Zo 8.59\xt*\x*Mbe Zudaiŋ ne mbararagiap, mbe wom ŋkɨɨa ana sɨrim, ana rɨmɨn za mbui. \v 32 Zisas mbaram khaŋ mbe nzuai, “Gu Darar ŋaarir vhuuiŋ vhɨrver nde khɨvigi. Nde maaŋgi ŋaara ndɨkndɨgap, ŋkɨɨar na sɨr za mbui?” \p \v 33 \x - \xo 10.33: \xo*\xt Wkp 24.16; Mt 26.65; Zo 5.18\xt*\x*Mbe Zudaiŋ ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza ndu muuŋgi ŋaara vhuuŋ the ndɨkndɨgap ŋkɨɨar ndu sɨr za mbui fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ndu Fhe Bakɨme zɨn farfav, ana ŋana ndir za mbuim, nza ne nzuav, ŋkɨɨar ndu sɨr za mbui. Ndu guma khɨn ma, ndu fhura khaŋ nzuai, ‘Gu nduara Fhe Bakɨme ma.’ ” \p \v 34 \x - \xo 10.34: \xo*\xt Sng 82.6\xt*\x*Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Fhe Bakɨme won ŋaarir muuŋv, wo buni mbari bun suan zav zɨ bakɨme nde nɨɨŋgi. Maaŋ muuŋgiap, Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar kama mueŋ khaŋ nzuai, ‘Nde Fhe Bakɨme fara muuŋgi.’ \v 35 \x - \xo 10.35: \xo*\xt Mt 5.18\xt*\x*Fhum Fhe Bakɨme kha kamen gumgi ga nzuav khaŋ nzuai, ‘Fhe Bakɨme fara muuŋgi.’ Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buni, nta zazera mbara muuŋgiap ki buni guari ma. \v 36 \x - \xo 10.36: \xo*\xt Zo 3.17; 5.17-18; 6.27; 9.35-37\xt*\x*Gu, Dara nduara na farasarav, na sarigim, gu kha nuianan zergi. Maaŋ muuŋgiap, gu khaŋ nzuai, ‘Gu Fhe Bakɨme Kam ma,’ gu maaŋ nzuaim, nde thaŋ nzuav, khaŋ nzuai, ‘Ndu Fhe Bakɨme zɨn farfav, ana ŋana ndir za mbui’? \p \v 37 “Gu won Ndiar ŋaarar muunga fhu, nde maaŋ muuŋgip na khothɨgɨrga fhu. \v 38 \x - \xo 10.38: \xo*\xt Zo 14.10-11\xt*\x*Gu ana ŋaara mbui. Nde na buni khothivɨ thagi, nde gu mbui ŋaari, nde nta khothɨgɨri. Maaŋ muuŋgip, nde ndɨkndɨgi vhuuiŋ kaŋgip, kha ndɨkndɨgar muuŋri, Dara nan han kim, gu Dara han ki. Ŋka wani tɨgap guma bavira.” \p \v 39 \x - \xo 10.39: \xo*\xt Ru 4.30; Zo 8.59\xt*\x*Mbe taagip ana suigɨr za mbuim, ana mben vhevge rɨgap vugi. \p \v 40 \x - \xo 10.40: \xo*\xt Zo 1.28\xt*\x*Zisas taagia vov Zordan mbɨ thugap, mueŋ nderen hɨgi. Ana vov Zon Gumgi Ruai Guma fhum gumgi gu mbigi ruagi ŋanen vugap mba ŋanen ki. \v 41 Ana kim, gumgi gu mbigi vhɨrve ana han zi. Mbe zav khaŋ ana nzuai, “Khueŋ guigi guarara, Zon wo buni havhari mirikora havhara the muuŋgi fhuvara. Zon kha guma ga nzuav suaŋgi buni, nta guigira buni guari ma.” \v 42 \x - \xo 10.42: \xo*\xt Zo 7.31\xt*\x*Zisas maaŋ ki tugivigen, gumgi gu mbigi vhɨrvera ana khothɨgi. \c 11 \ms Zisas Zudia gum Zerusareman ndaim, mba gumgir pani ana shogɨr za mbui. \s Rasarus rimgi. \p \v 1 \x - \xo 11.1: \xo*\xt Mt 26.7; Mk 14.3; Ru 10.38-39; Zo 12.3\xt*\x*Betani guma mbe, Rasarus, ana rɨɨi. Betani, ana Maria won mbiga hɨrɨɨŋ Martan kov, ana manin ŋgu ma. \v 2 Mba Mariara, ana ndɨga vhuuŋ hi mporiiŋ siav Guma Bakɨme ŋkarve ga suav, won pana rɨgira, ana ŋkarve thɨgi. Mba rɨɨi guma, Rasarus, ana Maria gu Martan fe ma. \v 3 \x - \xo 11.3: \xo*\xt Zo 11.36\xt*\x*Mani kama ndiv Zisas ndi mbav khaŋ nzuai, “Guma Bakɨme ndu mba guigira vuzvugi guma, ana rɨɨi.” \v 4 \x - \xo 11.4: \xo*\xt Zo 9.3; 11.40\xt*\x*Zisas mba kameŋ mbararagiap khaŋ nzuai, “Mba rɨmrɨm, ana guma shogirim, ana rɨmɨnga rɨmrɨm fhuvara. Mba rɨmrɨm, ana gumgi gu mbigi Fhe Bakɨmen ŋkasŋka ganɨv, zɨ bakɨmen ana nɨɨn za mbui. Mba tuavra Fhe Bakɨme Guma Guar, ana vhɨra zɨ bakɨme ndirga.” \p \v 5 Zisas Marta gum, anan mbiga hɨrɨɨŋ vuzvugiap vhɨra manin fe Rasarus, ana guigira mbe vuzvugi. \v 6 Zisas Rasarus rɨɨi kameŋ mbararagiap, ana ra phuni phorgap, ana mba ki ŋgun kegi. \v 7 Mba ra phuni vhɨzgim, ana khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Nza taagip Zudia ŋgu bakɨme fhain ŋgɨrga.” \v 8 \x - \xo 11.8: \xo*\xt Zo 8.59\xt*\x*Ana phorga rui gumgi khaŋ ana nzuai, “Guman Rum, Zudaiŋ ruarɨmra ŋkɨɨr ndu sɨrim, ndu rɨmɨn za muuŋgi. Ee, ndu ntigem taagip Zudian nan za mbuire?” \v 9 \x - \xo 11.9: \xo*\xt Zo 9.4-5\xt*\x*Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Raa bavira 12 thɨgi aua ki fhuve? Guma ana maaŋ muuŋgip raar rurga, ana rɨgɨrga fhu. Ne khaŋ muuŋgi, ana kha nuiana shɨgi ran ŋaarar ndi ndɨɨi guma gangi. \v 10 \x - \xo 11.10: \xo*\xt Zo 12.35; 1 Zo 2.11\xt*\x*Guma maaŋ muuŋgip maan rurga, ana rɨgɨrga. Ne khaŋ muuŋgi, ana wo suaŋv ganɨnga vhava ŋaar ki fhu.” \p \v 11 \x - \xo 11.11: \xo*\xt Mt 9.24\xt*\x*Zisas maaŋ mbe suaŋgiap, mbaram khaŋ mbe nzuai, “Nzan kɨvntok Rasarus kui. Gu ŋgɨv anan vhurarga.” \v 12 Ana phorga rui gumgi ne mbararagiap khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme, ana maaŋ muuŋgip kurga, ana rɨmrɨm vhɨzgirga, ana taagi nzerarga.” \v 13 Ana phorga rui gumgi khueŋ kaŋgi fhuvara, Rasarus rimgim, Zisas ana nzuai. Mbe khueŋ ndɨkndɨgi, Rasarus kuim, Zisas ana nzuai. \v 14 Maaŋ muuŋgiap, Zisas mbe hiav khaŋ mbe nzuai, “Rasarus, ana rimgi. \v 15 Gu nde ndɨkndɨgap, gu ndikndigi, gu mba tugen ana phorgɨ kɨ thagi. Ne khaŋ muuŋgi, ne nden muuŋgirga, nde na khothɨgɨrga. Nza ntigem ana han ŋgɨrga.” \p \v 16 \x - \xo 11.16: \xo*\xt Mk 14.31\xt*\x*Zisas maaŋ suaŋgim, Tomas, ana zɨ mbe Didimus, ana khaŋ mba Zisas phorga rui gumgi mbari ga nzuai, “Aria, nza za ŋgɨp Guma Rum phorgɨp vhɨzgirga.” \s Zisas khaŋ nzuai, “Taagia khavi ne, gu ne nɨɨeŋ ma. Taagia khavgiap, zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ne, gu vhɨra nen nɨɨeŋ ma.” \p \v 17 Zisas wo phorga rui gumgir kov, mbe vov Betani ŋgun han mbav, Zisas kha kameŋ mbararagi, Rasarus rimgiap mboga tɨgim, fethɨgi rari vhɨzgi. \v 18 \x - \xo 11.18: \xo*\xt Mt 21.17\xt*\x*Betani Zerusarem hara, ki, ana khaŋ muuŋgi, 3 kiromitara. \v 19 Maaŋ muuŋgiap, Zudaiŋ gumgi gu mbigi vhɨrvera, mbe zav, Marta gu Maria han manin fen porar ki. \p \v 20 Mata Zisas zi ne mbararagiap, ana purav tuavar vuim, Maria phenan ki. \v 21 \x - \xo 11.21: \xo*\xt Zo 11.32\xt*\x*Marta vov khaŋ Zisas ga nzuai, “Guma Bakɨme, ndu khaŋ kake, nan fe rimgia ntɨɨŋ. \v 22 \x - \xo 11.22: \xo*\xt Zo 9.31\xt*\x*Gu ntige vhɨra kaŋgi, ndu bigɨn the suaŋv Fhe Bakɨme phorgɨ suanga, ana mba bigɨnan ndun nɨɨŋgirga.” \p \v 23 Zisas khaŋ ana nzuai, “Ndun fe taagi khavgirga.” \v 24 \x - \xo 11.24: \xo*\xt Ru 14.14; Zo 5.29\xt*\x*Marta mbara khaŋ ana nzuai, “Gu kaŋgi, ana mba vhɨzgi gumgi gu mbigi za khavi tugen, ana taagi khavgirga.” \v 25 \x - \xo 11.25: \xo*\xt Zo 6.35; Kor 3.4; 1 Zo 1.1-2; 5.10\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Gu nduara taagia guma khavav, bɨɨŋbɨɨŋ ana ndɨɨim, ana ki nen nɨɨŋge ma. Guma na khothɨgap ana rimgi, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigi. \v 26 \x - \xo 11.26: \xo*\xt Zo 8.51\xt*\x*Ŋam kav na khothɨgi guma, ana vhɨzgirga fhu.\f a \fr 11.26 \fr*\ft “ana vhɨzgirga fhu” — kha kameŋ nɨɨeŋ khaŋ muuŋgi, guma rimgi, ana zumgum taagia khavgip, ana zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigip kɨrga. \ft*\f* Ndu ne khothɨgire?” \p \v 27 \x - \xo 11.27: \xo*\xt Mt 16.16; Zo 4.42; 6.14; 6.69\xt*\x*Marta mbara khaŋ Zisas ga nzuai, “Ahaŋ, Guma Bakɨme, gu khueŋ khothɨgi, ndu Fhe Bakɨmen Kam ma. Ndu Fhe Bakɨme taagip kha nuianan ki gumgi gu mbigi ndir za suaŋgiap sarigi kha nuianan zirɨr za mbui guma ma.” \s Zisas Rasarus kora muuŋgiap ana nzuav nzi. \p \v 28 Marta maaŋ suaŋgiap, mbara vov wo mbiga hɨrɨɨŋ Mariar kaai. Maria zim, ana mbarara ana khuareŋ ga tɨgap khaŋ ana nzuai, “Ndɨkndɨgi vhuuin nza khɨvi Guman Rum zɨga mbur kav, ndu nzuav ŋkɨɨa mbui.” \v 29 \x - \xo 11.29: \xo*\xt Zo 11.20\xt*\x*Maria ne mbararagia thav, vhemkora khavgia Zisas ganɨn za vui. \v 30 Zisas vov ŋgun hɨgi fhuvara. Ana mba Marta ana purav, vov ana gangi ŋanera ki. \v 31 Mbe Zudaiŋ, mbe Maria kharav ana phorgap ki. Mbe ana garim, ana vhemkora khavgiap kɨrar him, mbe vhɨra ana zɨn vui. Mbe khueŋ ndɨkndɨgi, “Ana nzir zav mbok taan vui thi?” \p \v 32 \x - \xo 11.32: \xo*\xt Zo 11.21\xt*\x*Maria vov mba Zisas ki ŋanen hɨgap, Zisas gari. Ana Zisas garav, Zisas ŋkarveni nɨman thɨpanani phɨrgiap fav, khaŋ nzuai, “Guma Bakɨme, ndu khaŋ kake, nan fe rimgia ntɨɨŋ.” \v 33 Zisas Maria garim, ana nzim, ana phorga zegi Zudaiŋ, mbe vhɨra nzi. Ana ndava vhee guigira mbe kora muuŋgiap, ana vhɨra nzir za mbui. \v 34 Ana thav khaŋ nzuai, “Nde ana ndi maaŋ mboga tɨgi?” Mbe khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme ndu zɨv ganɨ.” \v 35 \x - \xo 11.35: \xo*\xt Ru 19.41\xt*\x*Zisas thav nzi. \v 36 Zudaiŋ ana gangiap khaŋ nzuai, “Ganɨ. Ana guigira kha guma vuzvugi.” \v 37 \x - \xo 11.37: \xo*\xt Zo 9.6\xt*\x*Mbe mbari khaŋ ana nzuai, “Ana rɨmgi mbatɨgi gumgi, ana mbe rɨmgi ga mbuim, mben rɨmgi taagi gari. Ana kha guman kurarga tuktɨgi fhup thi, ana rimgi?” \s Rasarus rimgim, Zisas taagia ana khavgi. \p \v 38 \x - \xo 11.38: \xo*\xt Mt 27.60\xt*\x*Zisas guigira ndav simgiap, vov, ana mbogar hɨgi. Ana mbok, mbe mbɨkshɨman kɨma thoon ana muuŋgi. Mbe mba mbok, mbe kɨma bakɨ mben ana thɨni khuigi. \v 39 Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde mba mbok thɨni khuigi kɨma daaŋgi mbur khɨnik.” Marta mba rimgi guman mbiga hɨrɨɨŋ, khaŋ Zisas ga nzuai, “Guma Bakɨme, ana rimgim, nza ana ndi mbok ga tɨgim, ra phuni khegene vhɨzgim, ntige fethɨgi raa ma. Maaŋ muuŋgiap, ana ndɨk mbatɨk hɨrga.” \v 40 \x - \xo 11.40: \xo*\xt Zo 11.4; 11.23-26\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Gu fhara ndu suaŋgi, ndu maaŋ muuŋgip na khothɨgɨrga, ndu Fhe Bakɨmen ŋkasŋka bakɨme ganɨnga.” \v 41 Mbe mbara mba kɨma daaŋgia vov mbur khɨngi. Zisas mbara khoga vu garav, khaŋ nzuai, “Dara, gu ndun ndikndigi, ne khaŋ muuŋgi, ndu na buneŋ mbararagi. Gu kaŋgi, ndu zazera na buni mbararagi. \v 42 \x - \xo 11.42: \xo*\xt Zo 12.30\xt*\x*Gu kha thivgi gumgi ga ndɨkndɨgap kha kameŋ nzuai, mbe maaŋ muuŋgip khueŋ khothɨgɨrga, ndu na sarigim, gu zergi.” \p \v 43 Zisas ne suaŋgiap, mbara kama bakɨmera rugap khɨrɨp Rasarusan kamgi. “Rasarus, ndu mbok thav kɨrar hɨ!” \v 44 Rasarus mbara taagiap mbok thav khavgiap kɨrar hɨgi. Ana suani gu harani, mbe shagir nta ndogiap nta kegap, ana khom, mbe shaa fɨgen ana sharigim, ana nta khɨga kɨrar hɨgi. Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde ana ndogi shagi fhɨrgirim, ana thivɨ ru.” \s Zudain gumgir pani Zisas shogirim, ana rimgirga kama shogi. \r Matiu 26.1-5; Mak 14.1-2; Ruk 22.1-2 \p \v 45 \x - \xo 11.45: \xo*\xt Zo 4.48; 7.31\xt*\x*Mbe Zudaiŋ vhɨrve, mbe Maria fen vhavar zegap, Maria phorga ki. Mbe Zisas muuŋgi bigeŋ gangiap, mbe ana khothɨgi. \v 46 \x - \xo 11.46: \xo*\xt Ru 16.31\xt*\x*Mbe mbari, mbe vov Fherasiŋ han vegap, mba Zisas muuŋgi bigeŋ bun mbe suaŋgi. \v 47 Maaŋ muuŋgiap, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani, gum Fherasiŋ, mbe mba buaadegi gumgir kamgim, mbe zav wari fugim, mbe khaŋ mbe nzuai, “Nza ram muuŋgirie? Kha guma, ana mirikori vhɨrve ga mbui. \v 48 Nza fhura ana ganɨrim, ana mba tɨvar muunga, kha gumgi gu mbigi za ana khothɨgɨrga. Mbe maaŋ muunga Romiŋ zɨv Fhe Bakɨme Phenan farfav, nza ntɨɨrir farfagirga.” \p \v 49 Mbe maaŋ nzuaim, mbe rɨgar guma mbe, ana zɨ Kaiafas, ana mba mpariven, ana Fhe Bakɨme rotu gari guman pan ki. Ana khaŋ mbe nzuai, “Nde guigira ndɨkndɨgi ki fhuvara. \v 50 \x - \xo 11.50: \xo*\xt Zo 18.14\xt*\x*Nde warir kurarga tɨva thueŋ kaŋgi fhuv thi? Khueŋ nzerara, guma bavira maaŋ muuŋgip, za kha gumgi gu mbigir ŋana ndigip rimgirga, mbe nza ntɨɨri farfagirga fhu.” \p \v 51 \x - \xo 11.51: \xo*\xt Stt 50.20\xt*\x*Kaiafas, ana won ndɨkndɨgara mba kameŋ nzuai fhuvara. Ana mba mpariven, ana Fhe Bakɨme rotu gari guman pan kav, ana Fhe Bakɨme kamthooŋ guma nzuai mbugum, khaŋ nzuai, Zisas ana rimgip Zudain kurarga. \v 52 \x - \xo 11.52: \xo*\xt Ais 49.6; Zo 10.16; 17.21; Ef 2.14-17; 1 Zo 2.2\xt*\x*Zisas Zudaiŋra kurkurar zav rɨɨi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana mba Fhe Bakɨmen tari, mbe za tamtam mbar ki, ana rimgip, za mbe fugurim, mbe za wari tɨgɨp ndava bavira ki ntɨɨri kɨrga. \p \v 53 \x - \xo 11.53: \xo*\xt Zo 5.18\xt*\x*Mba raara mba gumgir pani, mbe Zisas shogirim, ana rimgirga tuavi ndi ganɨnga kaa shogi. \v 54 \x - \xo 11.54: \xo*\xt 2 Sto 13.19; Zo 4.1-4; 7.1\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, Zisas wom Zudaiŋ rɨgar hiiŋ sarav rui fhuvara. Ana mba ŋgu thav, vov, gumgi ki fhuv ŋaneŋ, mbe kha zɨn rɨgi ŋgun ki, Efraim. Ana wo phorga rui gumgir kov, mbe mba ŋgun ki. \p \v 55 \x - \xo 11.55: \xo*\xt 2 Sto 30.17; Zo 2.13; 5.1; 6.4; FG 21.26\xt*\x*Zisas maaŋ kim, mbe Zudaiŋ, mbe Pasova rotu bakɨme tuk han mbarigi. Mba gumgi gu mbigi vhɨrve, mbe tamtam wari won ŋguir kegap Zerusareman ndai. Mbe naaŋv, warir muuŋgip, Fhe Bakɨme nɨman ŋgararga. \v 56 \x - \xo 11.56: \xo*\xt Zo 7.11\xt*\x*Mbe Zisas ga nzuav gari. Mbe ana nzuav garav, Fhe Bakɨme phena bɨnan vhee thivgiap, nduarira warira phorga nzuav khaŋ nzuai, “Nde ram mbui ndɨkndɨga mbui? Ana kha rotu mbui tugi bakɨvi ganɨ saŋv ndarga o, fhu?” \v 57 Mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gum Fherasiŋ, mbe khaŋ mba gumgi gu mbigi ga suaŋgi. Mbe maaŋ muuŋgip, guma the Zisas ki ŋaneŋ kaŋgip, ne bun mbe suaŋgirim, mbe ana suirav ana ndi bɨna khɨngirga. \c 12 \s Maria ndɨga vhuuŋ hi mporiiŋ siav Zisas suani ga suagi. \r Matiu 26.6-13; Mak 14.3-9 \p \v 1 \x - \xo 12.1: \xo*\xt Zo 11.1; 11.43\xt*\x*Mbe maaŋ suaŋgiap, mporathɨgi rari vhɨzgirim, mbe Pasova rotu mbui tugi bakɨvi hɨrga. Mba tugivigen Zisas Betanin vergi. Betani, ana Rasarusan ŋgu ma, mba guma rimgiap, mbok ga tɨgim, Zisas taagia ana khavgi. \v 2 \x - \xo 12.2: \xo*\xt Ru 10.40\xt*\x*Mbe Zisasan ndikndigap ana nzuav shama mbui. Marta mbe nzuav mba tuim, Rasarus mba Zisas phorga pi gumgi han perav ki. \v 3 \x - \xo 12.3: \xo*\xt Ru 7.37-38; 10.38-39; Zo 11.2\xt*\x*Maria mbara ndɨga vhuuŋ hi mporiiŋ vhuuŋ guarara, ana nda bisanen ki. Mba mporiiŋ vhez guigira vun ndagi. Ana ana ndiga zav Zisas suani hɨvgiap, mbara won pana rɨgira ana suani thɨgi. Ana maaŋ mbuim, mba mporiiŋ ndɨk za mba phena phorgi. \v 4 \x - \xo 12.4: \xo*\xt Zo 18.3\xt*\x*Ana maaŋ mbuim, Zisas phorga rui guma mbe, ana zɨ Zudas Iskariot, ana zumgum Zisas ndi ana pana gumgi farve khɨngi, ana khaŋ nzuai, \v 5 \x - \xo 12.5: \xo*\xt Mt 19.21\xt*\x*“Nza ram muuŋgiap mba mporiiŋ ndi maaŋrim, harigi ntɨɨri ana vhezgirgeŋ thagi? Mbe ana vhezɨrga vhez, guma phɨkthɨgi kɨnin ŋgarigim, mbe ana vhezi vheza fara muuŋgi. Nza maaŋ muuŋgi ŋkɨɨa ndigip, mba bigi sosuagi gumgir nɨɨnga.” \v 6 \x - \xo 12.6: \xo*\xt Zo 13.29\xt*\x*Zudas, ana mba bigi sosuagi gumgi ga ndɨkndɨgap nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana kɨɨi guma ma. Ana Zisas phorga rui gumgi, ana mben ŋkɨɨa gari guma ma. Ana nta garav, ana tugi vhɨrvera, ana mba ŋkɨɨar wora nzuav bigi ga vhezi. \p \v 7 \x - \xo 12.7: \xo*\xt Zo 19.40\xt*\x*Zisas Zudas suaŋgi kameŋ mbararagiap khaŋ nzuai, “Ndu fhura mba mbiga ganɨri. Ana mba mporiiŋ siv na fhava suav na hɨvgirim, mbe zumgum na ndigi ŋgɨp mbogar rɨgɨrga. \v 8 \x - \xo 12.8: \xo*\xt Lo 15.11; Mt 26.11; Mk 14.7\xt*\x*Mba bigi sosuagi gumgi, mbe zazera nde phorgɨ kɨrga. Gu zazera nde phorgɨ kegɨrga fhu.” \s Mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani, mbe Rasarus shogirim, ana rimgirga kama shogi. \p \v 9 \x - \xo 12.9: \xo*\xt Zo 11.43-44\xt*\x*Mbe Zudaiŋ vhɨrvera khueŋ kaŋgi, Zisas Betanin kim, mbe ana han zi. Mbe vhɨra Zisasra ganɨ zav zi fhuvara. Mbe kaŋgi, Zisas Rasarus rimgiap mboga tɨgim, Zisas wom ana khavgim, mbe vhɨra ana ganɨ zav zi. \v 10 \x - \xo 12.10: \xo*\xt Zo 11.45; 12.18\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani, mbe ne nzuav, vhɨra Rasarus shogirim, ana rimgir zav kama shogi. \v 11 Ne khaŋ muuŋgi, mbe Zudaiŋ vhɨrve, Zisas mba Rasarus ga muuŋgi bigeŋ, mbe ne gangiap, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani thav, mbe Zisas khothɨgi. \s Zisas ŋgui vhɨrve gari guman pana fara muuŋgiap, Zerusareman ŋgu bakɨme vhen veri. \r Matiu 21.1-11; Mak 11.1-11; Ruk 19.28-40 \p \v 12 Gumgi gu mbigi vhɨrve guarira, mbe mba rotu mbui tuga bakɨme ganɨ za ndav Zerusareman kav, mbe mbararagim, Zisas Zerusareman nan za mbui. \v 13 \x - \xo 12.13: \xo*\xt Sng 118.25-26; Mt 27.42; Zo 1.49\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mbe tumaraŋ nzari hargiap, anan puav tuavar veri. Mbe verav kaa khaŋ nzuai, “Nza Fhe Bakɨmen ndikndigi. Fhe Bakɨme tɨvir vhuuiŋ kha guman muuŋri. Ana Fhe Bakɨme zɨn panan zi. Fhe Bakɨme tɨvir vhuuiŋ kha guma muuŋri. Ana Isrerin ŋgui vhɨrve gari guman pan kɨrga.” \p \v 14 Zisas doŋki mbe ndigap ana perigi. Ana mba Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar ki buna mueŋ zɨra vugi. Mba kameŋ khaŋ nzuai, \v 15 \x - \xo 12.15: \xo*\xt Sek 9.9\xt*\x*“Nde Saion ŋgu bakɨmen ki gumgi gu mbigi, nde rɨvɨ thari. Nde ganɨ! Nden ŋgui vhɨrve gari guman pan ntige mbur zi. Ana doŋki ŋguga kama perav mbur zi.” \v 16 \x - \xo 12.16: \xo*\xt Ru 18.34; Zo 2.22; 7.39; 14.26\xt*\x*Ana phorga rui gumgi, mbe farav mba buna nɨɨeŋ kaŋgi fhu. Mbe zumgum Fhe Bakɨme zɨ bakɨmen ana nɨɨŋgim, mbe mba Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar ki kameŋ ndɨrigi. Mbe ne ndɨrɨgap, mbe kaŋgi, mba kameŋ Zisasra nzuai. Mbe ne ndɨkndɨgap, mbe wom mba gumgi gu mbigi ana muuŋgi ne ndɨkndɨgi. \fig Zisas doŋki mbe ndigap, ana perigi. Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gap ne suaŋgi. (12.14) |src="LB00315C.tif" size="span" loc="1/4 page picture spans both columns" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="12.14"\fig* \p \v 17 \x - \xo 12.17: \xo*\xt Zo 11.43-44\xt*\x*Rasarus rimgiap mbogar ki tugen, gumgi gu mbigi vhɨrve, mbe Zisas phorga kav, ana garim, ana Rasarusan kamgiap, taagia ana khavgi. Mba gumgi gu mbigi, mbe ntigem, mbe mba Zisas muuŋgi bigeŋ bun nzuav rui. \v 18 Mba gumgi gu mbigi ana mba mirikor ga muuŋgi ne mbararagiap, mbe ana puav tuavar vui. \v 19 \x - \xo 12.19: \xo*\xt Zo 11.48\xt*\x*Mba Fherasiŋ mbe gangiap, mbe nduarira wari phorga nzuav khaŋ nzuai, “Mbur ganɨ. Nza mba muun zav nzuai bigeŋ, ne ntige hɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. Kha gumgi gu mbigi za ana zɨn vui.” \s Mbe Grikiŋ mbari, mbe Zisas ganɨ za mbui. \p \v 20 Mba Pasova rotu mbui tuga bakɨmen Fhe Bakɨme rotur muun zav Zerusareman ndagi gumgi gu mbigi rɨgar, mbe Grikiŋ mbari, mbe vhɨra ndagi. \v 21 \x - \xo 12.21: \xo*\xt Ru 19.3; 23.8; Zo 1.44\xt*\x*Mba ndagi Grikiŋ, mbe Garirin Betsaida guma Firip han zi. Mbe zav khaŋ ana nzuai, “Guma, nza Zisas ganɨn za mbui.” \v 22 Firip mbara vov Andru ga suaŋgiap, mani wani tɨga vov Zisas ga nzuai. \v 23 \x - \xo 12.23: \xo*\xt Zo 13.31-32; 17.1\xt*\x*Mani Zisas ga nzuaim, Zisas mani buneŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Fhe Bakɨme Guma Guar, ana zɨ bakɨme ndirga tuk ntige hɨgi. \v 24 \x - \xo 12.24: \xo*\xt 1 Ko 15.36\xt*\x*Gu guigira nde nzuai, wit vhɨk nuiana rɨgɨv vhɨzgirga fhu, ana nduara kɨrga. Ana maaŋ muuŋgip vhɨzgip, taagi thooŋgirga, ana guigira kɨvgip, vhɨgi mbararga. \v 25 \x - \xo 12.25: \xo*\xt Mt 10.39; 16.25; Mk 8.35; Ru 9.24; 17.33\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma the won tumara ndɨkndɨgɨrga, ana tum za fhɨrgirɨgɨp, za vhɨzgirga. Guma maaŋ muuŋgip kha nuianan kɨr won tuma segɨrga, ana tuma suirarga mbara muuŋgip kɨrga. \v 26 \x - \xo 12.26: \xo*\xt Zo 14.3; 17.24; 1 Te 4.17\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma nan ŋaara muuŋv, ana na zɨn zɨri. Gu mba ki ŋaneŋ, nan ŋaara guma na phorgɨp mba ŋanen kɨrga. Guma nan ŋaara mbui, nan Ndia zɨ bakɨmen ana nɨɨnga.” \s Zisas wo rɨmɨnga ne nzuai. \p \v 27 \x - \xo 12.27: \xo*\xt Sng 6.3; 42.5; Mt 26.38; Ru 12.50; 22.53; Zo 18.37\xt*\x*Zisas wom khaŋ nzuai, “Ntigem, na ndav simgim, gu ndɨkndɨgi vhɨrve ga mbui. Gu ram suaŋrie? Ee, gu khaŋ suaŋrie? ‘Dara, ndu ntigem khar nan hɨr za mbui bigeŋ, ndu na tɨn ne ndigiri!’ Zakɨra fhuvara! Gu maaŋ suaŋgirga tuktɨgi fhuvara. Kha tugen nan hɨr zav mbui simtɨk, ana mbar nan hɨgɨ. Gu mba bigɨna nɨɨeŋra nzuav zergi. \v 28 \x - \xo 12.28: \xo*\xt Mt 3.17\xt*\x*Dara, ndu won zɨn muuŋgirim, ana kɨvgiri.” Zisas mba kameŋ suaŋgim, guma kamthooŋ mbe Hevenan kega khaŋ nzuai, “Gu wo zɨ muuŋgim, ana kɨvgi, gu wom anan muuŋgirga.” \v 29 \x - \xo 12.29: \xo*\xt FG 23.9\xt*\x*Mba ana han thivgi gumgi gu mbigi, mbe mba kameŋ mbararagiap, mbe khaŋ nzuai, “Buip phɨreri.” Mbe mbari khaŋ nzuai, “Fhe Bakɨme enser mbe ana phorga nzuai.” \p \v 30 \x - \xo 12.30: \xo*\xt Zo 11.42\xt*\x*Zisas mben kameŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nde ntigem mbararagi kameŋ, ne nde nzuav hɨgi. Ne na nzuav hɨgi kameŋ fhuvara. \v 31 \x - \xo 12.31: \xo*\xt Mt 12.29; Ru 10.18; Zo 9.39; 14.30; 16.11; FG 26.18; Ef 2.2\xt*\x*Fhe Bakɨme ntigem kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi ga suaŋv, mbe suanga tuk ma. Ana ntigem, kha nuiana gari guman pana vhararga. \v 32 \x - \xo 12.32: \xo*\xt Zo 3.14; 8.28; Ro 5.18; Hi 2.9\xt*\x*Mbe na ndi ntorgɨrga. Gu mba tugen, gu za mba gumgi gu mbigi, ŋgɨrgɨrim, mbe na han zɨrga.” \v 33 \x - \xo 12.33: \xo*\xt Zo 18.32\xt*\x*Zisas mba buni nzuav, ana wo rɨmɨnga tɨva bun nzuai. \p \v 34 \x - \xo 12.34: \xo*\xt Sng 89.4; 89.36; 110.4; Ais 9.7; 53.8; Ese 37.25; Dan 2.44; 7.14; Mai 4.7\xt*\x*Mba gumgi gu mbigi ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza Fhe Bakɨme Moses ga nɨɨŋgi tɨvi, nza nta mbararagim, nta khaŋ nzuai, ‘Fhe Bakɨme mba taagi wo gumgi gu mbigi ndir zav farasarigi guma, ana hɨgɨp, ana zazera mbara muuŋgip kɨrga.’ Ram muuŋgi kameŋ khare, ndu khaŋ nzuai, ‘Mbe Fhe Bakɨme Guma Guar, mbe ana ndi ntorgɨrga?’ Mba Fhe Bakɨme Guma Guar, ana the ma?” \p \v 35 \x - \xo 12.35: \xo*\xt Jer 13.16; Zo 1.9; 7.33; 8.12; 11.10; Ef 5.8; 1 Zo 2.10-11\xt*\x*Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Tuga bisanera vhava ŋaar nde phorgɨv kegɨrga. Nde ntigem vhav ŋaar nden han khar ki, nde vhava ŋaarara ruri. Nde muuŋv kɨrim, gɨngɨn nde vhararga. Guma, ana gɨngɨna rui, ana wo vui ŋaneŋ kaŋgi fhu, ana maaŋ vui. \v 36 \x - \xo 12.36: \xo*\xt Ef 5.8\xt*\x*Ntigem, vhava ŋaar nde phorga kim, maaŋ muuŋgiap, nde vhava ŋaara khothɨgap, nde vhava ŋaarar tari kɨrga.” \s Mbe Zudaiŋ vhɨrve, mbe Zisas khothɨgi fhuvara. \p Zisas mba bunin mba gumgi gu mbigi phorga suaŋgiap, mbe thav vov wo vhagi. \p \v 37 \x - \xo 12.37: \xo*\xt Zo 2.11\xt*\x*Mbe ana garim, ana mirikori vhɨrve ga muuŋgi, mbe ana khothɨgi fhuvara. \v 38 \x - \xo 12.38: \xo*\xt Ais 53.1; Ro 10.16\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, Fhe Bakɨme kamthooŋ guma Aisaia suaŋgi kameŋ guigira mba tegi. Aisaia khaŋ suaŋgi, “Guma Bakɨme, the nza buni khothɨgɨrie? The Guma Bakɨme garim, ana won ŋkasŋka bakɨme ndi khɨvigi?” \p \v 39 Mbe ne nzuav Zisas khothɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. Mba bigɨna nɨɨeŋra Aisaia harigi buneŋ kherav khaŋ suaŋgi, \v 40 \x - \xo 12.40: \xo*\xt Ais 6.9-10; Mt 13.15\xt*\x*“Fhe Bakɨme mbe rɨmgi ga muuŋgi, mbe bigɨn the gangip, ana kaŋgirga tuktɨgi fhu. Ana vhɨra mbe muuŋgim, mbe pani havhargi. Ana maaŋ mben muuŋgirga, mbe bigɨn the gangip, mbe ndɨkndɨgi mba buna nɨɨŋge kaŋgirga fhu. Maaŋ muuŋgirga, mbe ne kaŋgip, ndavi dorgɨp, taagi na han zɨrim, gu mben muuŋgirim, mbe taagi nzerarga fhu.” \v 41 \x - \xo 12.41: \xo*\xt Ais 6.1\xt*\x*Aisaia Zisasan zɨ bakɨme gum ŋkasŋka bakɨme gangiap, mba kamen Zisasra suaŋgi. \p \v 42 \x - \xo 12.42: \xo*\xt Zo 7.48; 9.22\xt*\x*Gumgir pani vhɨrve, mbe Zisas khothɨgi. Mbe Fherasin rivgiap, mbe ana khothɨgi ndɨkndɨk, mbe ana ndi hiiŋ phɨgɨ thagi. Mbe khuen rivgi, mbe Fherasiŋ mbe thɨvarga, mbe Zudaiŋ phorgɨp rotur muuŋgirga fhu. \v 43 \x - \xo 12.43: \xo*\xt Zo 5.44\xt*\x*Mbe guigira gumgi gu mbigi mbe zɨri ndiv vun kuamkuarga ne vuzvugi. Mbe Fhe Bakɨme mbe zɨri ndi vun kuamkarga ne vuzvugi fhuvara. \s Zisas kha gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi ga suaŋv mbe suanga buneŋ bun suaŋgi. \p \v 44 \x - \xo 12.44: \xo*\xt Mt 10.40; Mk 9.37; 1 Pi 1.21\xt*\x*Zisas kama havharar khaŋ nzuai, “Guma na khothɨgi, ana nara khothɨgi fhuvara. Ana na sarigi gu zɨgi Ndia, ana vhɨra ana khothɨgi. \v 45 \x - \xo 12.45: \xo*\xt Zo 14.9\xt*\x*Guma na gari, ana vhɨra na sarigi gu zɨgi Ndia, ana vhɨra ana gari. \v 46 \x - \xo 12.46: \xo*\xt Zo 3.19; 8.12; 9.5; 9.39; 12.35\xt*\x*Gu vhava ŋaara fara muuŋgiap kha nuianan zergi. Maaŋ muuŋgip na khothɨgi gumgi, mbe za gɨngɨnan kɨrga fhu. \v 47 \x - \xo 12.47: \xo*\xt Zo 3.17; 5.45; 8.15; 8.26\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma na buni mbararav nta zɨn ŋgɨrga fhu, gu ana suaŋv suaŋgirga fhu. Gu kha nuianan ki gumgi gu mbigi muuŋgi tɨvi ga suaŋv mbe suanga ŋaarar muun zav zergi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu taagi mbe ndir zav zergi. \v 48 \x - \xo 12.48: \xo*\xt Lo 18.19; Mk 16.16; Ru 10.16; Hi 4.12\xt*\x*Guma maaŋ muuŋgip kɨr na segɨp na buni ndi fhu, mba guma anan tɨvi ga suaŋv ana suanga buni ki. Gu kha bun nzuai bunira, ntara zumgum kha nuiana gu bigi vhɨzi tugen, mba bunira ana suaŋv suaŋgirga. \v 49 \x - \xo 12.49: \xo*\xt Lo 18.18; Zo 8.38; 14.10\xt*\x*Gu wo ndɨkndɨgara kha buni nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Na sarigi gu zɨgi Ndiara, ana nduara gu bun suanga buni, ana zam ntan na nzuaim, gu nta bun nzuai. \v 50 \x - \xo 12.50: \xo*\xt Zo 8.26-28\xt*\x*Gu kaŋgi, Dara muun zav nzuai buni, nta zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi ndɨɨi. Maaŋ muuŋgiap, gu nzuai buni, gu Dara nzuai bunira zɨn vov mba buni bun nzuai.” \c 13 \ms Zisas khaŋ wo phorga rui gumgi ga nzuai, “Gu nde thav taagi Dara han naanga.” \s Zisas wo phorga rui gumgi ŋkari ruai. \p \v 1 \x - \xo 13.1: \xo*\xt Mt 26.2; Zo 7.30; 12.23; 15.13; 17.1; 17.11; Fi 2.8; 1 Zo 3.16\xt*\x*Pasova tuga bakɨme gurmaŋgip hɨrga, Zisas kaŋgi, ana kha nuiana thav, taagip won Ndia han naanga tuk han mbarigi. Ana gumgi gu mbigi kha nuianan ki, ana guigira wo ndavar mbe nɨɨŋgi. Ana guigira wo ndavar mbe nɨɨŋgiap, kavkav ntige rɨmɨn za mbui. \p \v 2 \x - \xo 13.2: \xo*\xt Ru 22.3; Zo 13.27\xt*\x*Mbe mba ŋkotuguraagen, mbe piigiap mba pav kim, Satan kha ndɨkndɨgar Saimon Iskariot kama Zudas ga nɨɨŋgi, ana Zisas ndim, ana pana gumgi farve khɨngirga. \v 3 \x - \xo 13.3: \xo*\xt Mt 28.18; Zo 3.35; 16.28; FG 2.36; 1 Ko 15.27; Hi 2.8\xt*\x*Zisas khueŋ kaŋgi, Dara za mba bigir ana farvera khɨngi. Ana vhɨra khueŋ kaŋgi, ana Fhe Bakɨme han kegap zergap, ana vhɨra taagip Fhe Bakɨme han ndarga. \v 4 \x - \xo 13.4: \xo*\xt Ru 22.27; Fi 2.7-8\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, Zisas mba thav khavgiap, won fhava shaara mpeeŋ zorgiap, phara thɨgi shaa ndiga wo vhaa tɨgi. \v 5 Ana anan wo vhaa tɨgap, mbɨ ndiav, thuuŋ mbe tɨgap, mbara hɨgap, wo phorga rui gumgi ŋkari ruav, mba won vhaa tɨgi phara thɨgi shaar mben ŋkari mbɨ thɨgi. \p \v 6 \x - \xo 13.6: \xo*\xt Mt 3.14\xt*\x*Ana maaŋ mbe mbua zav Saimon Pita han zim, Pita ana nzarigi, “Guma Bakɨme, ndu nan ŋkari ruar za mbuire?” \v 7 Zisas ana buneŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu khar mbui bigeŋ, ndu ntige ne kaŋgi fhuvara. Ndu zumgum ne kaŋgirga.” \v 8 \x - \xo 13.8: \xo*\xt 1 Ko 6.11; Ef 5.26; Ta 3.5; Hi 10.22\xt*\x*Pita mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu na ŋkari rua thari. Ndu na ŋkari ruagirga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara!” Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu maaŋ muuŋgip ndun ŋkari ruagirga fhu, ndu na phorgɨ kegɨrga tuktɨgi fhuvara.” \v 9 Saimon Pita khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme, maaŋ muuŋgip, ndu nan ŋkarira rua thari. Ndu vhɨra nan harani gu pana phorgɨ ruagiri.” \v 10 \x - \xo 13.10: \xo*\xt Zo 6.64; 6.70-71; 15.3\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Guma ruagi, ana wom thaŋ suaŋv ruarie? Ana won ŋkarira ruagirga, ana za ŋgarigi. Nde za ruagiap, ŋgarav ki. Gu za nde nzuai fhuvara.” \v 11 Zisas wo ndim, won pana gumgi farve ga surga guma, ana ana kaŋgiap, ana maaŋ muuŋgiap mba kameŋ nzuai, “Nde za ŋgarav ki fhuvara.” \p \v 12 \x - \xo 13.12: \xo*\xt Ru 22.27\xt*\x*Zisas mben ŋkari ruagia thugap, wom wo fhava shaa mpeeŋ sharav, vo perigi. Ana perav kha nzambarar mbe muuŋgi, “Nde gu kha nde muuŋgi bigeŋ, nde ne nɨɨeŋ kaŋgi fhuv thi? \v 13 \x - \xo 13.13: \xo*\xt Mt 23.8-10; Ru 6.46; 1 Ko 8.6; 12.3; Fi 2.11\xt*\x*Nde kha kakaman na mbui, ‘Ndɨkndɨgi Vhuuin Nza Khɨvi Guman Rum’ gum ‘Guma Bakɨme.’ Nde nzerara mba suambarar na mbui. Gu ana ma. \v 14 \x - \xo 13.14: \xo*\xt Mt 20.28; Ru 22.27; Ro 12.10; Ga 6.1-2; 1 Pi 5.5\xt*\x*Gu nde Guma Bakɨme gum, gu Ndɨkndɨgi Vhuuin Nde Khɨvi Guman Rum ma. Gu nden ŋkari ruagi. Nde vhɨra, nde wari wo ŋkari ruari. \v 15 \x - \xo 13.15: \xo*\xt Mt 11.29; Fi 2.5; Kor 3.13; 1 Pi 2.21; 1 Zo 2.6\xt*\x*Gu tɨvar nde khɨvigi, nde vhɨra gu ntige nde muuŋgi tɨvara, nde mba tɨvara muuŋri. \v 16 \x - \xo 13.16: \xo*\xt Mt 10.24; Ru 6.40; Zo 15.20\xt*\x*Gu guigira khar nde nzuai, ŋaara guma, ana wo gari guma bakɨme kambarigi fhuvara. Buneŋ ndia rui guma, mba ŋaarar muun zav ana sarigi guma, ana ana kharav vun ki fhuvara. \v 17 \x - \xo 13.17: \xo*\xt Mt 7.24; Ze 1.25\xt*\x*Nde ntigem gu mba ndɨkndɨga muuŋgiap muuŋgi bigeŋ, nde ntigem ne nɨɨeŋ kaŋgi. Nde maaŋ muuŋgip tuituigip ne zɨn ŋgɨrga, Fhe Bakɨme tɨvar vhuun nden muunga. \p \v 18 \x - \xo 13.18: \xo*\xt Sng 41.9\xt*\x*“Gu za nde nzuai fhuvara. Gu won mbuiav farasegi gumgi, gu mbe kaŋgi. Gu mbe kaŋgiap, gu vhɨra khueŋ kaŋgi, Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gap suaŋgi kameŋ ne guigira hɨgɨrga. Mba kameŋ khaŋ nzuai, ‘Na phorgap viktuma pi guma, ana panan na kegirga’ \v 19 \x - \xo 13.19: \xo*\xt Zo 14.29; 16.4\xt*\x*Mba bigeŋ hɨgi fhuvara, gu ntige ne bun nde nzuai. Maaŋ muuŋgip, mba bigeŋ zumgum hɨgɨrga, nde na khothɨgɨrga. Gu mba zazera mbara muuŋgiap ki guma ma. \v 20 \x - \xo 13.20: \xo*\xt Mt 10.40; 25.40; Mk 9.37; Ru 9.48; 10.16\xt*\x*Gu guigira buna guaren nde nzuai. Gu sarigi ŋaara guma, ana ndigap tɨvar vhuun ana mbui guma, ana vhɨra na ndigap tɨvar vhuun na mbui. Guma na ndigi, ana vhɨra na sarigi gu zɨgi Fhe Bakɨme, ana ana ndigi.” \s Zudas, ana Zisas ndiv ana pana gumgi farve khɨngirga. \r Matiu 26.20-25; Mak 14.17-21; Ruk 22.21-23 \p \v 21 \x - \xo 13.21: \xo*\xt Mt 26.21; Mk 14.18; Ru 22.21; Zo 12.27; FG 1.17; 1 Zo 2.19\xt*\x*Zisas nen mbe suaŋgiap, ana ndav guigira anan simgi. Ana thav, khuen mbe nzuai, “Gu guigira khar nde nzuai, nde thera na ndiv panan na kegi gumgi farve khɨngirga.” \v 22 Ana maaŋ nzuaim, ana phorga rui gumgi, mbe bevbevira phokphoga wari khoo gari. Mbe guigira ŋanŋangiap, mbe kaŋgi fhu, ana the nzuai. \v 23 \x - \xo 13.23: \xo*\xt Zo 19.26; 20.2; 21.7; 21.20; 21.24\xt*\x*Ana mba phorga rui gumgi rɨgar, ana guigira wo ndava nɨɨŋgi guma, ana anan haa perigi. \v 24 Saimon Pita panara ana nzuai, “Ndu anan nzara, ana the nzuai.” \v 25 Ana maaŋ ana nzuaim, ana won panan Zisas fheeŋ phorgap, mbarara kha nzambarar ana muuŋgi, “Guma Bakɨme, ndu the nzuai?” \v 26 Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu viktum thueŋ ndigɨp, mbɨn vhera rugɨp, guma then nɨɨnga. Mba gumara, gu ana nzuai.” Ana ne suaŋgiap, mbara viktuma mueŋ ndigap, mbɨn vhera rugap, nen Saimon Iskariot kama Zudas ga ndɨɨi. \p \v 27 \x - \xo 13.27: \xo*\xt Ru 22.3; Zo 6.70; 13.2\xt*\x*Zudas mba viktuma ndigim, Satan zav ana ndava vhen vergi. Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu mba muun za mbui bigeŋ, ndu vhemkora nen muuŋri.” \v 28 Mba ana phorga piigiap pi gumgi, mbe za Zisas Zudas ga nzuai kameŋ mbararagi. Mbe mba kameŋ mbararagiap, mbe nen nɨɨeŋ kaŋgi fhuvara. \v 29 \x - \xo 13.29: \xo*\xt Zo 12.6\xt*\x*Zudas, ana mben ŋkɨɨa ki kovsɨga gari. Maaŋ muuŋgiap, mbe mbari kha ndɨkndɨga mbui, “Ana rotu bakɨmen muunga tuga bakɨme suaŋv bigi thari ga vhezɨ zav ana nzuai thi? Ana bigi tharir bigi sosuagi gumgir nɨɨn zav ana nzuai thi?” \v 30 Zudas mba viktuma ndigap, vhemkora khavgiap kɨrar hɨgim, maaŋ gɨngi. \s Zisas tɨvir ŋkaar wo phorga rui gumgi ga ndɨɨi. \p \v 31 \x - \xo 13.31: \xo*\xt Zo 12.23; 14.13; 1 Pi 4.11\xt*\x*Zudas kɨrar hɨgim, Zisas khaŋ nzuai, “Fhe Bakɨme Guma Guar, ana wo zɨ bakɨme ndi. Fhe Bakɨme vhɨra Fhe Bakɨme Guma Guarar panan zɨ bakɨme ndi. \v 32 \x - \xo 13.32: \xo*\xt Zo 17.5\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, Fhe Bakɨme ana panan zɨ bakɨme ndiv, ana vhɨra zɨ bakɨmen Fhe Bakɨmen Guma Guarara nɨɨnga. Ana vhɨra vhemkora mba tɨvar muuŋgirga. \v 33 \x - \xo 13.33: \xo*\xt Zo 7.34\xt*\x*Nde nan tari, gu tuga bisanera, nde phorgɨ kegɨrga. Nde vhɨra na suaŋv ganɨnga. Gu Zudaiŋ gumgir pani ga suaŋgi, gu ntige mba kameŋra nde nzuai. ‘Nde gu vui ŋgun ŋgegɨrga tuktɨgi fhu.’ \v 34 \x - \xo 13.34: \xo*\xt Wkp 19.18; Zo 15.12; 15.17; 1 Pi 1.22; 1 Zo 2.7-8; 3.23; 4.21; 2 Zo 1.5\xt*\x*Gu ntigem tɨvir ŋkaar nde ndɨɨv, khaŋ nde nzuai, nde bevbevira, nde guigira wari won ndavir warir nɨɨŋri. Gu guigira won ndavar nde nɨɨŋgi. Nde vhɨra mba tɨvara, nde bevbevira, nde guigira wari won ndavir warir nɨɨŋri. \v 35 \x - \xo 13.35: \xo*\xt 1 Zo 2.5; 4.20\xt*\x*Nde bevbevira, nde maaŋ muuŋgip nan gumgi gu mbigi, nde wari won ndavir mbe nɨɨnga, mbe za nde ganɨv kaŋgirga, nde khuen mbe khɨvi, nde na phorga ruigi gumgi guari ma.” \s Zisas khaŋ nzuai, “Pita na ndi zaahegɨrga.” \r Matiu 26.31-35; Mak 14.27-31; Ruk 22.31-34 \p \v 36 \x - \xo 13.36: \xo*\xt Zo 7.34; 21.18-19; 2 Pi 1.14\xt*\x*Saimon Pita kha nzambarar Zisas ga muuŋgi, “Guma Bakɨme, ndu maaŋ ŋgɨrie?” Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu vui ŋgu, ndu ntigem na zɨn mba ŋgun ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhuvara. Ndu zumgum na zɨn zɨrga.” \v 37 \x - \xo 13.37: \xo*\xt Mt 26.33-35; Mk 14.29-31; Ru 22.33-34\xt*\x*Pita mbara ana nzarigi, “Guma Bakɨme, gu ntige ram muuŋgiap ndu zɨn ŋgɨrga fhu? Gu won tuma fekhɨngip ndun kurarga.” \p \v 38 Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ndu ndɨkndɨgi, ndu guigira won tuma fekhɨngip nan kurarie? Gu guigira ndu nzuai, tuar ntigar furga, ndu suambara mpuani khegenen muuŋv, na ndi zaahɨ khaŋ suanga, ‘Gu ana kaŋgi fhu.’ ” \c 14 \s Zisas, ana gumgi gu mbigi Fhe Bakɨme han vui tuav ma. \p \v 1 \x - \xo 14.1: \xo*\xt Zo 14.27; 16.33\xt*\x*Zisas wom khaŋ mbe nzuai, “Nde ndavi simɨv ndɨkndɨgi vhɨrver muuŋ thari. Nde Fhe Bakɨme khothɨgɨri, nde vhɨra na khothɨgɨri. \v 2 \x - \xo 14.2: \xo*\xt Zo 13.33; 13.36\xt*\x*Na Ndia phenan, ŋani vhɨrve ki. Gu nde nzuav ŋani bevahɨr zav ndai. Ana phen maaŋ muuŋgi fhu kake, gu kha kamen nde suangeŋ ntɨɨŋ. \v 3 \x - \xo 14.3: \xo*\xt Zo 12.26; 17.24; FG 1.11; 1 Te 4.17\xt*\x*Gu maaŋ muuŋgip ŋgɨv, nde suaŋv ŋani bevahegɨp, gu taagi zirɨv nde ndigi ndarim, nde na phorgɨ kɨrga. Gu mba ki ŋgu, nde vhɨra na phorgɨp mba ŋgura kɨrga. \v 4 Nde gu kɨr za vuin ŋgu, nde mba ŋgun vui tuav, nde ana kaŋgi.” \p \v 5 Tomas mbaram khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme, ndu maaŋ vui, nza ndu vui ŋaneŋ kaŋgi fhu. Nza ram muuŋgip ndu vui tuav kaŋgire?” \v 6 \x - \xo 14.6: \xo*\xt Zo 1.4; 1.17; 8.19; 8.32; 10.9; 11.25; Ro 5.1-2; Hi 9.8; 10.20\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ ana nzuai, “Gu nduara mba tuav ma. Gu vhɨra nduara buni guarir nɨɨŋge ma. Gu vhɨra nduara zazera mbara muuŋgip ki bɨɨŋbɨɨŋ nɨɨŋge ma. Guma the Dara han ŋgɨr saŋv, ana harigi tuav then, ana han ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhu. Zakɨra fhuvara! Gu nduara mba tuav ma. \v 7 \x - \xo 14.7: \xo*\xt Zo 8.19\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip na kaŋgi, nde ntige vhɨra nan Ndia kaŋgirga. Nde ntige ana kaŋgi. Nde vhɨra ana gangi.” \p \v 8 Firip mbaram khaŋ Zisas ga nzuai, “Guma Bakɨme, ndu Darar nza khɨvarga, ne tugara.” \v 9 \x - \xo 14.9: \xo*\xt Zo 12.45; Kor 1.15; Hi 1.3\xt*\x*Zisas mbara khaŋ anan nzuai, “Firip, gu tuga mpeeŋra nde phorga kegim, ndu ntigar na kaŋrie? Guma na gari, ana vhɨra nan Ndia gari. Ndu ram muuŋgiap khaŋ nzuai, ‘Ndu Darar nza khɨva’? \v 10 \x - \xo 14.10: \xo*\xt Zo 7.16; 8.28; 10.38; 12.49; 14.24; 17.21-23\xt*\x*Ee, ndu gu Darar kim, Dara nan ki, ndu ne khothɨgi fhuv thi? Gu nde nzuai buni, gu wo ndɨkndɨgara nde nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Dara nan kav, ana won ŋaari ga mbui. \v 11 \x - \xo 14.11: \xo*\xt Zo 5.36; 10.38; 14.20\xt*\x*Nde kha buneŋ khothɨgɨri. Gu Darar kim, Dara nan ki. Nde gu suaŋgi kameŋ khothɨgi fhu, nde gu muuŋgi mirikori ga ndɨkndɨgɨri, nde nta nzuav na khothɨgɨri. \p \v 12 \x - \xo 14.12: \xo*\xt Mt 21.21; Mk 16.16-20; Ru 10.17\xt*\x*“Gu guigira nde nzuai, guma na khothɨgɨrga, ana vhɨra gu mbui mirikorir muunga. Ana vhɨra muunga mirikori, gu muuŋgi mirikori kambarav, ana mirikori bakɨvir muunga. Ne khaŋ muuŋgi, gu Darar han ndai. \v 13 \x - \xo 14.13: \xo*\xt Mt 7.7; Ru 11.9; Zo 15.7; 15.16; Ze 1.5; 1 Zo 3.22\xt*\x*Nde nan zɨn panan nzanga bigi, gu za ntan muunga. Maaŋ muunga, Dara won kama zɨn panan zɨ bakɨme ndirga. \v 14 Nde maaŋ muuŋgip nan zɨn panan nzanga bigɨn the, gu ana muuŋgirga.” \s Zisas khaŋ nzuai, “Gu Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara sararim, ana zirɨrga.” \p \v 15 \x - \xo 14.15: \xo*\xt Zo 14.21-23; 15.10; 15.14; 1 Zo 5.3\xt*\x*Zisas wom khaŋ mbe nzuai, “Nde guigira wari wo ndavir na nɨɨŋgi, nde tuituigip na tɨvi zɨn ŋgɨrga. \v 16 \x - \xo 14.16: \xo*\xt Zo 14.26; 15.26; 16.7; Ro 8.15; 8.26\xt*\x*Gu Darar nzanga, ana harigi Kurkurer nden nɨɨnga, ana ŋkasŋka nden nɨɨnga. Ana vhɨra zazera nde phorgɨp mbara muuŋgip kɨrga. \v 17 \x - \xo 14.17: \xo*\xt Mt 10.20; Zo 16.13; Ro 8.26; 1 Ko 2.14; 1 Zo 2.27; 4.6\xt*\x*Mba Kurkure, ana buna guaren gum Fhe Bakɨme tɨvir guarir nza khɨvi Ŋina ma. Kha nuianan tɨvi zɨn vui gumgi ana ndigirga tuktɨgi fhuvara. Mbe ana gangi fhu, mbe vhɨra ana kaŋgi fhu. Nde, nde ana kaŋgi. Ana nde phorga kegi, ana nden vherir kɨrga. \p \v 18 \x - \xo 14.18: \xo*\xt Mt 28.20; Zo 14.3; 14.28\xt*\x*“Gu nde thav fhura nde ganɨrim, nde ndegi gu ndegmbori ki fhu tari farar muuŋgip kegɨrga tuktɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu nden han zɨrga. \v 19 \x - \xo 14.19: \xo*\xt Zo 16.16; 1 Ko 15.20\xt*\x*Tuga bisanera kha nuianan ki gumgi gu mbigi wom na gangirga tuktɨgi fhuvara. Nde na ganɨnga. Gu rimgip, taagi khavgip, zazera mbara muuŋgip kɨrga. Maaŋ muuŋgiap, nde vhɨra zazera mbara muuŋgip kɨrga. \v 20 \x - \xo 14.20: \xo*\xt Zo 10.38; 14.10; 17.21-26\xt*\x*Mba raar nde kaŋgirga, gu won Ndiar vhen kim, nde nan kim, gu vhɨra nden ki. \v 21 \x - \xo 14.21: \xo*\xt Zo 14.15; 14.23; 15.10; 16.27; 1 Zo 2.5; 5.3\xt*\x*Guma nan tɨvi ndigap, tuituigiap nta zɨn vui, mba guma, ana guigira won ndavra na nɨɨŋgi. Guma wo ndavar na nɨɨŋgi, nan Ndia won ndavar ana nɨɨŋgi. Gu vhɨra won ndavar mba guman nɨɨŋgip, gu nduara won ana khɨvarga.” \p \v 22 \x - \xo 14.22: \xo*\xt FG 10.41-42\xt*\x*Zisas maaŋ nzuaim, mba harigi guma, ana zɨ vhɨra Zudas, ana Zudas Iskariot fhuvara, mba Zudas, ana kha nzambarar Zisas ga muuŋgi, “Guma Bakɨme, ndu ram muuŋgiap won nza khɨvav, ndu won kha nuianan ki gumgi gu mbigi khɨvɨrgeŋ thagi?” \v 23 \x - \xo 14.23: \xo*\xt Mt 18.20; Zo 14.15; 2 Ko 6.16; Ef 3.17; 1 Zo 2.24; VB 3.20\xt*\x*Zisas ana buneŋ ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Guma, ana guigira won ndavara na nɨɨŋgi, ana tuituigip na buni zɨn ŋgɨrga. Nan Ndia won ndavar mba guman nɨɨnga. Ŋka vhɨra mba guman han zɨv ana phorgɨ kɨrga. \v 24 \x - \xo 14.24: \xo*\xt Zo 5.19; 5.38; 7.16; 12.49\xt*\x*Guma guigira won ndavar na nɨɨŋgi fhu, ana tuituigip na buni zɨn ŋgɨgɨrga tuktɨgi fhu. Nde khar mbararagi buni, nta gu nduara nzuai buni fhuvara. Zakɨra fhuvara! Nta Dara buni ma. Ana na sarigim, gu zergi. \p \v 25 “Gu nde phorga kav, gu mba bigir nde nzuai. \v 26 \x - \xo 14.26: \xo*\xt Ru 24.49; Zo 14.16; 15.26; 16.13; 1 Zo 2.20; 2.27\xt*\x*Mba Kurkure, ana Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaar ma. Dara na zɨn panan ana sararim, ana zirɨrga. Ana mba bigir za nde khɨvɨrga. Ana vhɨra nde ndɨkndɨgi khavɨrga, nde taagip gu mba nde suaŋgi buni, nde nta ndɨkndɨgɨrga. \v 27 \x - \xo 14.27: \xo*\xt Zo 14.1; 16.33; Fi 4.7; Kor 3.15\xt*\x*Gu nde thamtha za mbuav, gu ndava mɨɨtɨgar nde ndɨɨi, ana nde phorgɨ kɨri. Gu won ndava mɨɨtɨk ma, gu ana nde ndɨɨi. Gu nde ndɨɨi ndava mɨɨtɨk, ana kha nuianan gumgi gu mbigi ndɨɨi ndava mɨɨtɨga fara muuŋgi fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, nde ndɨkndɨgi vhɨrver muuŋv, ndavi simɨv, rɨvɨ thari. \v 28 \x - \xo 14.28: \xo*\xt Ru 24.51; Zo 14.3; 14.12; 14.18; 16.28; 20.17; Fi 2.6\xt*\x*Gu fhum nde thav ŋgɨr zav nde suaŋgi. ‘Gu taagi nde han zirga.’ Nde maaŋ muuŋgip guigira wari won ndavir nan nɨɨŋgirim, mba tɨv nden muuŋgirim, nde ndikndigɨrga. Ne khaŋ muuŋgi, gu Darar han ndai, ana guigira na kambarigi. \v 29 \x - \xo 14.29: \xo*\xt Zo 13.19; 16.4\xt*\x*Mba bigeŋ hɨgi fhuvara, gu fhumra ne bun nde suaŋgi. Maaŋ muuŋgip, mba bigeŋ hɨgɨrim, nde ne khothɨgɨri. \p \v 30 \x - \xo 14.30: \xo*\xt Zo 12.31; 16.11; Ef 2.2\xt*\x*“Gu nde phorgɨp buni vhɨrve suanga fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, kha nuiana gari guman pan ntige mbur zi. Ana bigɨn then nan muunga ŋkasŋka ki fhuvara. \v 31 \x - \xo 14.31: \xo*\xt Mt 26.46; Zo 10.18; 12.49; Fi 2.8; Hi 5.8\xt*\x*Gu khueŋ vuzvugi, kha nuianan ki gumgi gu mbigi khueŋ kaŋgirga, gu guigira won ndavar won Ndia ga nɨɨŋgi. Gu maaŋ muuŋgiap, na Ndia muun za na nzuai bigi, gu za nta mbui. Aria, nde khavgip, nza ŋgɨrga.” \c 15 \s Zisas guigira wain karɨga fara muuŋgi. \p \v 1 Zisas wom khaŋ mbe nzuai, “Gu nduara guigira wain karɨga fara muuŋgi. Nan Ndia mba wain mɨna vuavi ma. \v 2 \x - \xo 15.2: \xo*\xt Mt 3.10; 15.13\xt*\x*Nan ŋgagi vhɨgi mbai fhu, Dara nta kara sui. Nan ŋgagi vhɨgi mbai, Dara zazera nta khɨrav, nta fari mbatɨgi kora suim, nta ŋgarigi. Ana maaŋ ntan muunga, nta kɨvgip vhɨgi maanga. \v 3 \x - \xo 15.3: \xo*\xt Zo 13.10; 17.17; Ef 5.26; 1 Pi 1.22\xt*\x*Nde za ŋgarigi. Gu khar nde nzuai buni, nta nde muuŋgim, nde ŋgarigi. \v 4 \x - \xo 15.4: \xo*\xt Zo 6.56; Kor 1.23; 1 Zo 2.6\xt*\x*Nde na phorgɨrim, gu nde phorgɨrga. Wain karɨgar ŋgaa, ana mba karɨga thɨgi fhu, ana vhɨgi maaŋgirga tuktɨgi fhuvara. Mba tɨvara, nde na phorgɨrga fhu, nde vhɨgi mbararga fhu. \p \v 5 \x - \xo 15.5: \xo*\xt Hos 14.8; Zo 15.16; 2 Ko 3.5; Fi 1.11; 4.13\xt*\x*“Gu nduara, gu wain karɨgage ma. Nde, nde nan ŋgagi ma. Guma, ana na phorgim, gu ana phorgi, mba guma ana kɨvgia vhɨgi mbai. Gu nden kurkurarga fhu, nde bigɨn then muuŋgirga tuktɨgi fhuvara. \v 6 \x - \xo 15.6: \xo*\xt Mt 3.10; 7.19; 13.42\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma the na phorgɨrga fhu, mbe karɨga ŋgaa fuasui farar muuŋgip ana fekhɨngirim, ana shɨɨŋgirga. Mba khesharigi karɨgi ŋgagi, mbe nta ndi phoga vhuigap, kegap, mbe nta fuav vhava suegim, nta shi. \p \v 7 \x - \xo 15.7: \xo*\xt Mt 7.7; Zo 14.13-14; 15.16; 16.23\xt*\x*“Nde na phorgɨ havhargirga, na buni nden kɨrga, nde wari wo vuzvugar nzai bigɨn, Fhe Bakɨme mba bigɨn nde nɨɨnga. \v 8 \x - \xo 15.8: \xo*\xt Mt 5.16; Zo 8.31; Fi 1.11\xt*\x*Nde kɨvgip vhɨgi maaŋv, na phorga rui gumgi kɨri. Nde mba tɨvar muuŋrim, na Ndia zɨ bakɨme ndirga. \v 9 Dara guigira won ndavar na nɨɨŋgi, gu mba tɨvara, gu guigira won ndavar nde nɨɨŋgi. Maaŋ muuŋgiap, nde zazera gu guigira won ndavar nde nɨɨŋgi tɨvar vhen kɨri. \v 10 \x - \xo 15.10: \xo*\xt Zo 14.15; 14.21-23; 1 Zo 2.5\xt*\x*Gu tuituigiap won Ndiar tɨvi gum ana buni zɨn vov, gu maaŋ muuŋgiap ana vuzvuga vhen ki tɨvar ki. Nde maaŋ muuŋgip tuituigip nan tɨvi gum nan buni zɨn ŋgɨrga, nde nan vuzvuga vhen ki tɨvar kɨrga. \v 11 \x - \xo 15.11: \xo*\xt Zo 16.24; 17.13; 1 Zo 1.4\xt*\x*Gu khueŋ vuzvugi, gu ndikndigi ndikndik nden kɨv, mba ndikndik guigira nde ndavi vheri givarga. Maaŋ muuŋgiap, gu khaŋ kamen nde nzuai. \v 12 \x - \xo 15.12: \xo*\xt Zo 13.34; 15.17; 1 Te 4.9; 1 Pi 4.8; 1 Zo 3.11; 3.23; 4.21; 2 Zo 1.5\xt*\x*Nan tɨv khaŋ muuŋgi. Nde bevbevira, nde gu mbui tɨvar muuŋv, nde guigira wari won ndavir warir nɨɨŋri. \v 13 \x - \xo 15.13: \xo*\xt Zo 10.11; Ro 5.7-8; Ef 5.2; 1 Zo 3.16\xt*\x*Maaŋ muuŋgip, guma the guigira won ndavar guigira won kɨvntogir nɨɨŋgip, mben kurkurar saŋv won tuma fekhɨngirga, mba tɨv, ana guigira fhura won ndavar ndi ndɨɨi tɨvi ana za nta kambarigi. \v 14 \x - \xo 15.14: \xo*\xt Mt 12.50; Zo 14.15; 14.23\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip gu nde suaŋgi tɨvar muunga, nde nan kɨvntogi guari kɨrga. \v 15 \x - \xo 15.15: \xo*\xt Zo 17.26; FG 20.27\xt*\x*Ŋaara guma, ana wo guma bakɨme mbui bigi, ana nta kaŋgi fhu. Gu maaŋ muuŋgi tɨvar nde mbuav, won ŋaari gumgir nden kaai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu won Ndia han mbararagi bigi, gu za nta bun nde suaŋgi. Gu maaŋ muuŋgiap kha kakaman nde mbui, nde nan kɨvntogi ma. \p \v 16 \x - \xo 15.16: \xo*\xt Mt 28.19; Mk 16.15; Zo 6.70; 14.13; 1 Zo 4.10; 4.19\xt*\x*“Nde wari phorgɨ kɨr zav na farasarigi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu nde farasegi, nde na ntɨɨri kɨrga. Gu ŋaarar nde nɨɨŋgi. Nde ŋgɨp mba vhɨrve tɨrim, nden mba zazera kɨri. Nde maaŋ muuŋgip, nde bigɨn then warir nɨɨn saŋv na zɨn panan Darar nzanga, ana mba bigɨnan nden nɨɨnga. \v 17 \x - \xo 15.17: \xo*\xt Zo 13.34\xt*\x*Gu kha tɨvar nde nɨɨŋgi, nde bevbevira, guigira wari won ndavir wari nɨɨŋri.” \fig Zisas, ana waina karɨga guar ma. (15.1-17)|src="HK-71B.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="15.1-17"\fig* \s Kha nuiana gumgi, mbe panan Zisas phorga rui gumgi ga kegɨrga. \p \v 18 \x - \xo 15.18: \xo*\xt Mt 10.22; 1 Zo 3.1; 3.13\xt*\x*Zisas wom khaŋ mbe nzuai, “Maaŋ muuŋgip, kha nuiana gumgi panan nde kegɨrga, nde khueŋ ndɨkndɨk ŋanɨ thari. Nde kaŋgi, mbe fharav mbara muuŋgiap panan na kegap kegi. \v 19 \x - \xo 15.19: \xo*\xt Zo 17.14; 1 Zo 4.5\xt*\x*Nde maaŋ muuŋgip, kha nuiana gumgira farar muuŋgip kɨrga, kha nuiana ntɨɨri nde vuzvugirga, nde mbe ntɨɨri ma. Nde maaŋ muuŋgi fhuvara. Nde kha nuiana ntɨɨri fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu nden farasegi, nde kha nuianan tɨvi thagi. Maaŋ muuŋgiap, kha nuiana gumgi gu mbigi panan nde kegi. \v 20 \x - \xo 15.20: \xo*\xt Ese 3.7; Mt 10.24; Ru 6.40; Zo 13.16\xt*\x*Nde tuituigip gu mba nde suaŋgi kameŋ ndɨkndɨk suirari. Ŋaara guma, ana wo gari guma bakɨme kharigi fhuvara. Mbe tɨva mbatɨgar na muuŋgi, mbe vhɨra tɨva mbatɨgar nden muunga. Mbe na buni zɨn vui, mbe vhɨra nde buni zɨn ŋgɨrga. \v 21 \x - \xo 15.21: \xo*\xt Mt 5.11; 10.22; 24.9; Mk 13.13; Zo 16.3\xt*\x*Mba na sarigi gu zergi Ndia, mbe ana kaŋgi fhuvara. Maaŋ muuŋgiap, mbe za mba khesharigi tɨvi mbatɨgir nden muunga. Ne khaŋ muuŋgi, mbe kaŋgi nde na ntɨɨri ma. \p \v 22 \x - \xo 15.22: \xo*\xt Zo 9.41; Ro 1.20; Ze 4.17\xt*\x*“Gu maaŋ muuŋgiap zerav, Fhe Bakɨmen buni vhuuin mbe suaŋ tha kake, mbe wari wo muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga nzuav simtɨk kae ntɨɨŋ. Mbe ntigem, mbe wari wo muuŋgi tɨvi mbatɨgi vhagirga tuav ki fhu. \v 23 \x - \xo 15.23: \xo*\xt Ru 10.16; 1 Zo 2.23\xt*\x*Guma, ana panan na kegi, ana vhɨra panan na Ndia ga kegi. \v 24 \x - \xo 15.24: \xo*\xt Zo 3.2; 7.31; 9.32; 9.41; 14.11\xt*\x*Gu maaŋ muuŋgip mbe rɨgar kɨv, guma the fhum khaŋ muuŋgi ŋaari bakɨvi ga muuŋgi fhu. Gu mba ŋaari bakɨvi, gu nta muuŋgi fhu, mbe maaŋ muuŋgip wari wo muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv simtɨk kɨrga fhu. Mbe gu muuŋgi ŋaari bakɨvi, mbe nta gangi. Mbe nta gangiap, mbe panan na kav, mbe vhɨra panan na Ndia ga kegi. \v 25 \x - \xo 15.25: \xo*\xt Sng 35.19; 69.4\xt*\x*Mbe mba muuŋgi tɨv, ana Moses suaŋgi tɨvi suaŋgi kama mueŋ tugɨratɨgi. Mba kameŋ khaŋ nzuai, ‘Mba gumgi, mbe fhura panan na kegi.’ \p \v 26 \x - \xo 15.26: \xo*\xt Ru 24.49; Zo 14.26; 16.7; 16.13; FG 2.33; 1 Zo 5.6\xt*\x*“Nden Kurkurarga Ŋina Ŋaar, ana nan Ndiar han ki. Gu ana sararim, ana nden han zirɨrga. Ana Fhe Bakɨmen tɨvi guarir nza khɨvi Ŋina Ŋaar ma. Ana Ndiar han kega zeri. Ana zirɨv, tuituigip nan ŋaari gum nan tɨvi bun nde suanga. \v 27 \x - \xo 15.27: \xo*\xt Ru 1.2; 24.48; FG 1.8; 1.21-22; 1 Pi 5.1; 2 Pi 1.16\xt*\x*Nde vhɨra na bun suaŋri. Ne khaŋ muuŋgi, nde na phorga kim, gu fhara won ŋaara khavgim, nde na phorga kavra zav ntige kha tugen hɨgi. \c 16 \p \v 1 \x - \xo 16.1: \xo*\xt Mt 11.6; 24.10; 26.31\xt*\x*“Gu khueŋ vuzvugi, nde na khothɨgi ndɨkndɨk nde ana kuemkuegɨrga fhu. Gu maaŋ muuŋgiap, gu kha kamen nde nzuai. \v 2 \x - \xo 16.2: \xo*\xt Mt 24.9; Ru 6.22; Zo 9.22; 9.34; 15.21; FG 8.1; 26.9-11; Ro 10.2; 1 Ko 2.8; 1 T 1.13\xt*\x*Mbe wari phorgɨp rotur muungen nde thɨvarga. Mbe zumgum tuga the hɨgɨrga, mbe nde shogɨrim, nde vhɨzɨrga, mbe khueŋ ndɨkndɨgɨrga, mbe Fhe Bakɨmen kurkurav ŋaara vhuuaŋ mbui. \v 3 Mbe Dara kaŋgi fhu, mbe vhɨra na kaŋgi fhu. Maaŋ muuŋgiap, mbe mba khesharigi tɨvir muunga. \v 4 \x - \xo 16.4: \xo*\xt Zo 13.19; 14.29\xt*\x*Gu ntige mba hɨrga bigi, gu nta bun nde suaŋgi. Maaŋ muuŋgip, zumgum mba gumgi mba tɨvar nden muunga, nde gu suaŋgi buni, nde nta ndɨkndɨgɨri.” \s Zisas Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaarar ŋaara nzuai. \p Zisas wom khaŋ mbe nzuai, “Gu fhum nduara nde phorga kav, gu maaŋ muuŋgiap mba bigi bun nde suangeŋ thagi. \v 5 \x - \xo 16.5: \xo*\xt Zo 7.33; 13.3; 13.36; 14.28; 16.10; 16.16\xt*\x*Gu ntigem Dara han ndai, ana na sarigi, gu zergi. Nde the kha nzambareŋ na mbui fhu. ‘Ndu maaŋ vui?’ \v 6 \x - \xo 16.6: \xo*\xt Zo 14.1; 16.22\xt*\x*Gu kha bunen nde suaŋgim, nde maaŋ muuŋgiap guigira ndavi simgi. \v 7 \x - \xo 16.7: \xo*\xt Zo 14.16; 14.26; 15.26; FG 2.33; Ef 4.8\xt*\x*Gu guigira nde nzuai, gu nde tha vui ne, ne gu nden kurkurar zav maaŋ mbui. Gu maaŋ muuŋgip ŋgɨgɨrga fhu, Kurkurer nden nɨɨnga Ŋina Ŋaar, ana nden han zirgɨrga tuktɨgi fhuvara. Gu maaŋ muuŋgip ŋgɨgɨrga, gu ana sararim, ana zirɨrga. \v 8 Ana zirɨv, mbe khɨvɨrga, mbe tɨvi mbatɨgi ga ndɨkndɨgi ndɨkndɨk, ana ram muuŋgi khesharigi. Mbe tɨvir vhuuiaŋ ndɨkndɨgi ndɨkndɨk, ana ram muuŋgi khesharigi. Mbe Fhe Bakɨme kha gumgi gu mbigi ga suaŋv suangeŋ ndɨkndɨgi ndɨkndɨk, ana ram muuŋgi khesharigi. Mbe nta nɨɨŋge kaŋgi fhu, mben ndɨkndɨgi za pham vegi. \v 9 \x - \xo 16.9: \xo*\xt Zo 3.18; 15.22; FG 2.22-37\xt*\x*Tɨvi mbatɨgi nta nɨɨŋge khaŋ muuŋgi, mbe na khothɨgi fhu. \v 10 \x - \xo 16.10: \xo*\xt Zo 3.14; 5.32; FG 2.32; 5.31; Ro 4.25\xt*\x*Tɨvir vhuuiŋ nɨɨŋge khaŋ muuŋgi, gu Darar han vui, nde wom na gangirga fhu. \v 11 \x - \xo 16.11: \xo*\xt Zo 12.31; FG 26.18; Ef 2.2; Kor 2.15; Hi 2.14\xt*\x*Fhe Bakɨme kha nuianan ki gumgi gu mbigi, ana mbe muuŋgi tɨvi mbatɨgi ga suaŋv mbe suanga kama nɨɨeŋ, ne khaŋ muuŋgi, kha nuianan gari guman pan, ana fhɨrge rɨgi. \p \v 12 \x - \xo 16.12: \xo*\xt Mk 4.33; 1 Ko 3.1-2; Hi 5.12\xt*\x*“Gu nde suangeŋ vuzvugi buni vhɨrve khar ki. Nde ntigem mba buni ndigɨrga tuktɨgi fhuvara. \v 13 \x - \xo 16.13: \xo*\xt Zo 14.17; 14.26; 15.26; 1 Zo 2.20; 2.27\xt*\x*Zumgum, Fhe Bakɨme tɨvi guarir nza khɨvi Ŋina Ŋaar, ana zirɨv, nde ndɨkndɨgi ndiv thɨgar maanga, nde za mba buni guari kaŋgirga. Ana wo ndɨkndɨgira nden nɨɨnga fhu. Zakɨra fhuvara! Ana mba mbararagi buni, ana ntara nde suanga. Ana vhɨra zumgum hɨrga bigi bun nde suanga. \v 14 Ana na buni ndiv nde suanga, ana mba tɨvar muuŋv, na zɨ bakɨme gum nan ŋkasŋka bakɨme ndiv, hiiŋ phɨgɨrga. \v 15 \x - \xo 16.15: \xo*\xt Mt 11.27; Zo 3.35; 17.10\xt*\x*Na Dara bigi, nta za na bigi ma. Maaŋ muuŋgiap, gu nzuai, ana na buni ndiv nde suanga.” \s Ndikndik, ana ndava simtɨga ŋana ndigɨrga. \p \v 16 \x - \xo 16.16: \xo*\xt Zo 7.33; 14.19; 16.10\xt*\x*Zisas wom khaŋ mbe nzuai, “Tuga bisanera nde wom na gangirga fhu. Nde zumgum tuga bisanera kegɨp, nde taagi na ganɨnga.” \v 17 Ana phorga rui gumgi mbari, mbe nduarira wari ga nzuav khaŋ nzuai, “Ana nza nzuai buna nɨɨeŋ ram nzuai? Ana ne nzuav khaŋ nzuai, ‘Tuga bisanera nde na gangirga fhu. Nde zumgum tuga bisanera, nde wom na ganɨnga.’ Ana vhɨra khaŋ nzuai, ‘Mba bigɨna nɨɨeŋ khaŋ muuŋgi, gu Darar han ndai.’ ” \v 18 Mbe vhɨra khaŋ nzuai, “Ana mba nzuai ‘tuga bisaneŋ’ ne ram muuŋgi? Nza ana nzuai buna nɨɨeŋ kaŋgi fhu.” \p \v 19 Zisas kaŋgi, mbe anan nzan za mbui. Maaŋ muuŋgiap, ana khaŋ mbe nzuai, “Nde gu kha suaŋgi buna nɨɨeŋ ga nzuav, tamtam warir nzai thi? Gu khaŋ nzuai, ‘Tuga bisanera nde na gangirga fhu. Zumgum tuga bisanera nde wom na gangirga.’ \v 20 Gu guigira nde nzuai, nde guigira khɨrɨv nziv, nde guigira kora mbui nzir muuŋgirga. Kha nuiana gumgi gu mbigi, mbe ndikndigɨrga. Nde ndavi simgirga. Nden ndavir simtɨgi, nta wom dorgɨrga, nde guigira ndikndigirga. \v 21 \x - \xo 16.21: \xo*\xt Ais 26.17\xt*\x*Tara ruar za mbui mbik, ana kaŋgi, ana tara ruar za mbui tuk hɨgi, ana ndav simgi. Ana tara ruagiap, ana wom mba zaa ga ndɨkndɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana mba tara ruagim, ana kha nuianan hɨgi, ana mba tarar ndikndigi. \v 22 \x - \xo 16.22: \xo*\xt Ais 66.14; Ru 24.41; 24.52; Zo 14.1; FG 2.46; 1 Pi 1.8\xt*\x*Mba tɨvara nde ntigem ndavi simgi. Gu zumgum taagi nde ganɨnga, nde ndavi vheri guigira ndikndigɨrga. Guma the nde tɨn mba ndikndiga ndigirga, ana nde thav sarga tuktɨgi fhuvara. \v 23 \x - \xo 16.23: \xo*\xt Mt 7.7; Zo 14.13; 15.16\xt*\x*Nde mba tugen, nde bigɨn the suaŋv nan nzararga tuktɨgi fhuvara. Gu guigira nde nzuai, nde na zɨn panan bigɨn the suaŋv Darar nzanga, ana mba bigɨnan nden nɨɨnga. \v 24 \x - \xo 16.24: \xo*\xt Zo 15.11\xt*\x*Nde fhum na zɨn panan bigɨn then nzarigi fhuvara. Nde ntige nzanga, nde ndirga, mba ndikndik guigira nden ndavi veri givarga.” \s Zisas kha nuianan ŋkasŋka, ana ana daaŋgia mbur khɨngi. \p \v 25 \x - \xo 16.25: \xo*\xt Zo 10.6\xt*\x*Zisas mbaram khaŋ mbe nzuai, “Gu ntige kha buni, gu nta vhunaa ga sav nde nzuai. Gu zumgum wom vhunaa ga si bunin nde suanga fhu. Gu thugara phɨrgip nde suaŋv, nde bun Dara suanga. \v 26 Nde mba tugar, nde na zɨn panan Fhe Bakɨme nzanga. Gu khaŋ nde nzuai fhuvara, gu nduara nde suaŋv Dara phorgɨ suaŋrim, ana nden kurkurarga. \v 27 \x - \xo 16.27: \xo*\xt Zo 14.21-23\xt*\x*Fhuvara, Dara nduara, ana vhɨra won ndavar nde nɨɨŋgi. Ne khaŋ muuŋgi, nde wari won ndavir na nɨɨŋgiap, khueŋ khothɨgi, gu Fhe Bakɨmen han kegap zergi. \v 28 Gu fhum Dara han kegap, gu ana thav kha nuianan zergi. Gu ntigem, kha nuiana thav, gu taagiap Darar han nan za mbui.” \p \v 29 Ana phorga rui gumgi khaŋ ana nzuai, “Ndu ntigem thugara phɨrgiap nza nzuai. Ndu vhunama sav nza nzuai fhuvara. \v 30 \x - \xo 16.30: \xo*\xt Zo 2.25; 16.27; 17.8; 21.17\xt*\x*Nza ntige kaŋgi, guma ntigar mba bigeŋ suaŋv ndun nzanga, ndu fhumra ana nzanga nzambareŋ ŋgarkararga. Ndu za kha bigi kaŋgi. Nza maaŋ muuŋgiap khueŋ khothɨgi, ndu Fhe Bakɨmen han kegap zergi.” \p \v 31 Zisas mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Nde ntige na khothɨgire? \v 32 \x - \xo 16.32: \xo*\xt Mt 26.31; 26.56; Mk 14.27; Zo 8.29; 20.10\xt*\x*Nde mbarara. Tuk ntige han mbarigi, ahaŋ, ana ntige hɨgi. Mbe ntige nde zɨtɨgɨrim, nde rɨv tamtam wari wo ki ŋanin ŋgegɨrga. Nde na thav ŋgegɨrim, gu nduara kegɨrga. Gu za nduara kegɨrga tuktɨgi fhuvara. Ne khaŋ muuŋgi, Dara na phorga ki. \v 33 \x - \xo 16.33: \xo*\xt Zo 14.27; Ro 5.1; 8.37; Ef 2.14; 2 T 3.12; 1 Zo 4.4; 5.4\xt*\x*Gu khueŋ vuzvugi, nde na phorgɨrga, nde ndavi mbɨrarga. Gu maaŋ muuŋgiap kha kamen nde nzuai. Nde kha nuianan ki tugen simtɨgi nden hɨrga, nde wari won ndavi havhargip wari kɨri. Gu kha nuianan ŋkasŋka, gu ana kambarigi.” \c 17 \s Zisas wo phorga rui gumgir kurkurar zav Fhe Bakɨme phorga nzuai. \p \v 1 \x - \xo 17.1: \xo*\xt Zo 11.41; 12.23; 13.32\xt*\x*Zisas wo phorga rui gumgi phorga suaŋgiap, khogap Heven garav khaŋ nzuai, “Dara, tuk ntigem hɨgi, ndu ntigem zɨ bakɨmen won Kaman nɨɨŋri. Ndu maaŋ muunga, ndun Kam zɨ bakɨmen ndun nɨɨnga. \v 2 \x - \xo 17.2: \xo*\xt Dan 7.14; Mt 11.27; Zo 6.37; 1 Ko 15.25-27; Fi 2.10; Hi 2.8\xt*\x*Ne khaŋ muuŋgi, ndu zɨ bakɨme gu ŋkasŋkar ana nɨɨŋgi. Ndu vhɨra kha gumgi gu mbigir pan kɨr zav ana farasarigim, ana ndu ana ndɨɨi gumgi, ana za zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨn mbe ndɨɨi. \v 3 \x - \xo 17.3: \xo*\xt Ais 53.11; Zo 5.36-37; 1 Ko 8.4; 1 Te 1.9; 1 Zo 5.20\xt*\x*Mba zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ khaŋ muuŋgi. Mba zazera mbara muuŋgia ki bɨɨŋbɨɨŋ ndi gumgi, mbe ndu kaŋgi, ndu nduara Fhe Bakɨ guar ma. Mbe vhɨra Zisas Krais kaŋgi, ndu ana sarigim, ana zergi. \p \v 4 \x - \xo 17.4: \xo*\xt Zo 4.34; 13.31; 14.13; 14.31; 15.10\xt*\x*“Gu ndun ŋaara mbuav, mba ŋaarar panan gu ndu zɨ bakɨme gum ndun ŋkasŋka bakɨmen kha nuiana gumgi gu mbigi khɨvigi. Gu ndu muun zav na nɨɨŋgi ŋaar, gu za ana vhɨzgi. \v 5 \x - \xo 17.5: \xo*\xt Zo 1.1-2; 17.24; Fi 2.6; Kor 1.15-17; Hi 1.3; 1.10\xt*\x*Dara, kha nuian zumgum hɨgi, gu fhum ndu phorga kav, gu zɨ bakɨme ki. Gu vuzvugi, ndu ntige wo ki ŋanen wom mba zɨ bakɨmen nan nɨɨŋri. \p \v 6 \x - \xo 17.6: \xo*\xt Sng 22.22; Zo 6.37-39; 10.29\xt*\x*“Gu kha nuianan ndu na nɨɨŋgi gumgi, gu ndu zɨ bun mbe suaŋgi. Mbe ndun gumgi ma, ndu mben na nɨɨŋgi. Mbe tuituigiap ndu buni zɨn vui. \v 7 Mbe ntigem kaŋgi, ndu na nɨɨŋgi bigi, nta za ndura han kegap zergi. \v 8 \x - \xo 17.8: \xo*\xt Zo 8.28; 12.49; 14.10; 16.27; 16.30\xt*\x*Ndu na suaŋgi buni, gu za ntan mbe suaŋgi. Mbe mba buni ndigap, mbe guigira khueŋ khothɨgi, gu fhum ndu phorga kegap zergi. Mbe vhɨra khueŋ khothɨgi, ndu na sarigim, gu zergi. \p \v 9 \x - \xo 17.9: \xo*\xt Zo 6.37; 6.44; 1 Zo 5.19\xt*\x*“Gu mben kurkurar zav ndu phorga nzuai. Gu za kha nuianan ki gumgi gu mbigir kurkurar zav ndu phorga nzuai fhuvara. Gu kha ndu na nɨɨŋgi gumgir kurkurar zav ndu phorga nzuai. Ne khaŋ muuŋgi, mbe ndu ntɨɨri ma. \v 10 \x - \xo 17.10: \xo*\xt Zo 16.15\xt*\x*Nan gumgi gu mbigi, mbe zam ndu ntɨɨri ma. Ndun gumgi gu mbigi, mbe za na ntɨɨri ma. Kha gumgi gu mbigi nan gumgi gu mbigi garav, mbe na zɨ bakɨme gangi. \p \v 11 \x - \xo 17.11: \xo*\xt Zo 10.30; 13.1; 17.21; 1 Pi 1.5; Zu 1.1\xt*\x*“Gu ntigem ndun han ndai, gu wom kha nuianan kɨrga fhu. Mbe kha nuianan kɨrga. Dara, ndu guigira ŋgarigi, guma the ndu fara muuŋgi fhuvara. Ndu wo zɨn ŋkasŋkar panan mbe ganɨri. Ndu mba zɨ bakɨmen na nɨɨŋgi. Maaŋ muuŋgiap, mbe wari tɨgɨp ndava bavira kɨrga. Mbe ŋkara farar muuŋgiri, ŋka wani tɨgap ndava bavira ki. \v 12 \x - \xo 17.12: \xo*\xt Sng 41.9; 109.8; Zo 6.39; 13.18; 18.9; FG 1.20; Hi 2.13; 1 Zo 2.19\xt*\x*Gu mben han kav, gu ndu zɨn ŋkasŋkar panan, gu mbe garagagi. Mba zɨ, ana ndu zɨ ma, ndu anan na nɨɨŋgi. Gu gangana vhuuŋra mbe mbuim, mbe the mbarɨgi fhuvara. Mba na tha vui guma, ana nduara mbar rɨgɨrga tuktɨgi. Maaŋ muuŋgirga, ndun buni vhuuiŋ ki gap suaŋgi kameŋ, ne guigira hɨgɨrga. \v 13 \x - \xo 17.13: \xo*\xt Zo 15.11\xt*\x*Gu ntigem ndun han ndai. Gu ntigem kha nuianara kav, gu kha bunin ndu nzuai. Mbe maaŋ muuŋgip nan ndikndik guigira mben ndavir givav kɨrga. \p \v 14 \x - \xo 17.14: \xo*\xt Zo 8.23; 15.18-19; 17.16; 1 Zo 3.13\xt*\x*“Ndu buni, gu ntan mbe suaŋgi. Kha nuiana gumgi gu mbigi, mbe panan mbe kegi. Mbe panan mbe kegi, ne khaŋ muuŋgi. Nan gumgi gu mbigi, mbe kha nuiana ntɨɨri fhuvara. Gu vhɨra, gu kha nuiana ne fhuvara. \v 15 \x - \xo 17.15: \xo*\xt Mt 6.13; Ga 1.4; 2 Te 3.3; 1 Zo 5.18\xt*\x*Gu kha nuiana thav, mbe ndir zav ndun nzai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Gu mbe ganɨn zav, mbe nzuav ndu phorga nzuai. Ndu mbe ganɨnga, mba Guma Mbatɨk mben farfagirga tuktɨgi fhuvara. \v 16 Mbe kha nuiana ntɨɨri fhuvara. Mbe nara fara muuŋgi, gu kha nuiana ne fhuvara. \v 17 \x - \xo 17.17: \xo*\xt Sng 119.142; FG 15.9; Ef 5.26; 1 Pi 1.22\xt*\x*Ndu buni, nta guigi guarara. Gu khueŋ vuzvugi, ndun buni guari mben ndavi vherir kɨv ŋgarɨrim, mbe guigira ndun ntɨɨri kɨri. \v 18 \x - \xo 17.18: \xo*\xt Zo 20.21\xt*\x*Ndu fhum na sarigim, gu zerav kha nuiana gumgi gu mbigi phorga ki. Mba tɨvara ndu na nɨɨŋgi gumgi gu mbigi, gu mbe sararim, mbe ŋgɨp kha nuiana gumgi gu mbɨgi rɨgar kɨrga. \v 19 \x - \xo 17.19: \xo*\xt 1 Ko 1.2; 1.30; 1 Te 4.7; Hi 10.10\xt*\x*Gu mbera kurkurar zav, gu za won tuman ndu nɨɨŋgi. Gu maaŋ muuŋgirga, mba tɨvara mbe guigira ndu ntɨɨri kɨrga. \p \v 20 “Gu mba gumgira kurkurar za ndu phorga nzuai fhuvara. Gu mbe buni mbararav na khothɨgi gumgi gu mbigi ga nzuai. \v 21 \x - \xo 17.21: \xo*\xt Zo 10.16; 10.38; 17.11; Ro 12.5; Ga 3.28\xt*\x*Gu vhɨra khueŋ vuzvugi, mba gumgi, mbe za wari tɨgɨp ndava bavira kɨrga. Mbe ndu nan kim, gu ndun ki fara muuŋgirga. Gu khueŋ vuzvugi, mbe mba tɨvara muuŋgip, mbe vhɨra ŋkan kɨrga. Mbe maaŋ muunga, kha gumgi gu mbigi khueŋ khothɨgɨrga, ndu na sarigim, gu zergi. \v 22 \x - \xo 17.22: \xo*\xt Zo 14.20; FG 4.32; 1 Zo 1.3; 3.24\xt*\x*Ndu zɨ bakɨme gu ŋkasŋka bakɨmen na nɨɨŋgim, gu niin mbe nɨɨŋgi. Mbe maaŋ muuŋgip, ŋkan farar muuŋgip wari tɨgɨp ndava bavira kɨrga. \v 23 \x - \xo 17.23: \xo*\xt Kor 3.14\xt*\x*Gu mben kim, ndu nan kim, gu mba tɨva nzuav, gu khueŋ vuzvugi, mbe wari tɨgɨp guigira ndava bavira kɨrga. Mbe maaŋ muunga, kha nuianan ki gumgi gu mbigi kaŋgirga, ndu na sarigim, gu zergi. Maaŋ muuŋgiap, ndu won ndavar na nɨɨŋgi tɨvara, ndu ndava, mben nɨɨŋri. \p \v 24 \x - \xo 17.24: \xo*\xt Zo 12.26; 17.5; 1 Te 4.17\xt*\x*“Dara, gu khueŋ vuzvugi, ndu na nɨɨŋgi gumgi gu mbigi, mbe na phorgɨp gu ki ŋgun kɨrga. Gu khueŋ vuzvugi, mbe nan ŋkasŋka bakɨme gum nan zɨ bakɨme ganɨnga. Kha nuian zumgum hɨgi, ndu fhum guarara wo ndavar na nɨɨŋgiap, ndu mba ŋkasŋka bakɨme gum zɨ bakɨmen na nɨɨŋgi. \v 25 \x - \xo 17.25: \xo*\xt Zo 8.55; 15.21; 16.3; 16.27\xt*\x*O, tɨvar vhuuaŋ mbui Ndia, kha nuiana gumgi gu mbigi, mbe ndu kaŋgi fhuvara. Gu ndu kaŋgi. Kha nan gumgi gu mbigi, mbe kaŋgi, ndu na sarigim gu zergi. \v 26 \x - \xo 17.26: \xo*\xt Zo 15.9; 15.15; 17.6\xt*\x*Gu tuituigiap ndu bun mbe suaŋgi. Gu khaŋ tɨgɨp ndu zɨ bun suaŋvra kɨrga, mbe guigira wari won ndavir harigi gumgi ga ndɨɨi tɨva zɨn ŋgɨrga. Mbe ndu guigira won ndavar na nɨɨŋgi tɨvara, mbe wari won ndavir harigi gumgir nɨɨnga. Maaŋ muuŋgirga, gu vhɨra, gu mben kɨrga.” \c 18 \ms Zisas zaa ndiav rimgiap, taagia khavgi. \s Zudas Zisas ndim ana pana gumgi farve khɨngi. \r Matiu 26.47-56; Mak 14.43-50; Ruk 22.47-53 \p \v 1 \x - \xo 18.1: \xo*\xt 2 Sml 15.23; Mt 26.36; Mk 14.32; Ru 22.39\xt*\x*Zisas mba bunin Fhe Bakɨme phorga suaŋgia thugap, wo phorga rui gumgir kov, mbe vov Kidron mbɨ rɨgap muen hegi. Mba mbɨ khiŋgiap muen mɨna mbe ki. Zisas wo phorga rui gumgir kov, mbe vov mba mɨnan vhen vergi. \v 2 \x - \xo 18.2: \xo*\xt Ru 21.37; 22.39\xt*\x*Zudas, mba Zisas ndim ana pana gumgi farve ga sur za mbui guma, ana vhɨra mba mɨna kaŋgi. Ne khaŋ muuŋgi, Zisas tugi vhɨrvera wo phorga rui gumgir kov, mbe mba mɨnan ka ruigi. \v 3 \x - \xo 18.3: \xo*\xt Mt 26.47; Mk 14.43; Ru 22.47; Zo 7.45; FG 1.16\xt*\x*Mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani gum Fherasin gumgir pani, mbe Fhe Bakɨme Phena gari gɨɨtɨvi mbari gum, Romiŋ gɨɨtɨvi mbari, mbe mbe sarigim, Zudas mben kov mba mɨnan vui. Mbe raa ndigap, nteni ga poŋgiap, ntari ga mbui bigi ndigap, wari zi. \v 4 Zisas mba won hɨr za mbui bigi, ana za nta kaŋgi. Ana maaŋ muuŋgiap, mben han vov kha nzambarar mbe muuŋgi, “Nde the ndi gari?” \p \v 5 Mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza Nasaret guma Zisas ndi gari.” Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Gura khare.” Zudas, ana ndi mbe farve ga sui guma, ana mbe phorga thɨgap ki. \v 6 Mbe Zisas mbararagim, ana khaŋ nzuai, “Gura khare,” mba gumgi mbe taagia khimtɨ mbugu vov fhura kɨzrɨga mbar maaŋgi. \p \v 7 Zisas mbara taagia mben nzarigi, “Nde the ndi gari?” Mbe khaŋ nzuai, “Nasaret guma Zisas.” \v 8 Zisas mbara mbe ŋgarkarav khaŋ mbe nzuai, “Gu nde suaŋgi, gura khare. Nde na ndi gari, nde kha gumgi, nde fhura mbe ganɨrim, mbe taagi ŋgɨri.” \v 9 \x - \xo 18.9: \xo*\xt Zo 17.12\xt*\x*Ana mba tɨva mbui, ana mba fhum suaŋgi kameŋra zɨn vugi, “Ndu mba na nɨɨŋgi gumgi, mbe the mbar rɨgi fhu.” \p \v 10 \x - \xo 18.10: \xo*\xt Mt 26.51; Mk 14.47; Ru 22.38; 22.49-50\xt*\x*Saimon Pita ntari ga mbui kos mbe ndiga zɨgi. Ana mba kos sigap, mba Fhe Bakɨme rotu gari guman panan ŋaara guman khuareŋ shogi, ne thuga nɨɨeŋ rɨgi. Mba ŋaara guma zɨ khare, Markus. \v 11 \x - \xo 18.11: \xo*\xt Mt 20.22; 26.39; 26.42; Mk 14.36; Ru 22.42\xt*\x*Zisas khaŋ Pita ga nzuai, “Mba ntari ga mbui kos ndi taagip ana nderar rugɨri. Ram muuŋgi bigeŋ? Ndu ndɨkndɨgi, gu mba nan Ndia mbɨr zav na nɨɨŋgi thama mbɨ, gu ana mbɨrga tuktɨgi fhuv thi?” \s Mbe Zisasan kov Anas han vui. \p \v 12 Mbe Romin ntari ga mbui gɨɨtɨvi, wari won guman panan kov, mba Zudain gɨɨtɨvi, mbe Zisas suirav, toriŋ mpiin ana kegi. \v 13 \x - \xo 18.13: \xo*\xt Mt 26.57; Ru 3.2\xt*\x*Mbe ana kegap, fharav ana ndiga Anas han vui. Anas, ana Kaiafasan vhok ma. Kaiafas, ana mba mpariven, ana Fhe Bakɨmen rotu gari guman pan ma. \v 14 \x - \xo 18.14: \xo*\xt Zo 11.49-50\xt*\x*Ana vhɨra khaŋ mba Zudaiŋ ga nzuai guma ma. Ana khueŋ nzuai, “Guma bavira za kha gumgi gu mbigi ŋana ndigip rimgirga, ne nzerara.” \s Pita Zisas ndi zaahegi. \r Matiu 26.69-70; Mak 14.66-68; Ruk 22.55-57 \p \v 15 \x - \xo 18.15: \xo*\xt Mt 26.58; Mk 14.54; Ru 22.54; Zo 20.3; 21.20; FG 3.1\xt*\x*Saimon Pita gum mba Zisas phorga rui guma mbe, mani Zisas zɨn vui. Mba Zisas phorga rui guma, Fhe Bakɨme rotu gari guman pan ana kaŋgi, ana maaŋ muuŋgiap, Zisas phorga za vov, mba Fhe Bakɨme rotu gari guman pana phena bɨnan vhen vergi. \v 16 \x - \xo 18.16: \xo*\xt Mt 26.69; Mk 14.66; Ru 22.54\xt*\x*Pita fhu, ana mba phena bɨna thɨma kamanira ki. Maaŋ muuŋgiap, mba Zisas phorga rui guma mbe, ana mbara vov mba phena bɨna thɨmkamani gari mbiga nzuaim, ana Pita nzuaim, ana vhen zergi. \v 17 Mba thɨmkamani gari mbik kha nzambaran Pita muuŋgi, “Ndu vhɨra kha guma phorga rui guma the thi?” Pita mbara khaŋ nzuai, “Fhuvara. Gu ana phorga rui guma fhuvara.” \v 18 Mba ŋaneŋ raŋgim, mba ŋaara gumgi gum gɨɨtɨvi, mbe vhava tɨgi vhavir khua kim, mbe nta gurgurav thivgiap ki. Pita vhɨra mbe phorga thɨgap vhava gurgurav ki. \s Fhe Bakɨme rotu gari guman pan Zisas ga nzuav nzuai. \r Matiu 26.59-66; Mak 14.55-64; Ruk 22.66-71 \p \v 19 Mba tugen Fhe Bakɨmen rotu gari guman pan Zisas phorga rui gumgi ga nzuav ana nzav, vhɨra ana mba gumgi ga suaŋgi buni ga nzuav ana nzai. \v 20 \x - \xo 18.20: \xo*\xt Mt 26.55; Ru 4.15; Zo 7.14; 7.26-28\xt*\x*Zisas ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu za kha gumgi gu mbigi nɨman hiiŋra kav, gu wo bunin gumgi gu mbigi ga nzuai. Gu zazera Fhe Bakɨme buni mbararagi pheni vhen kav, Fhe Bakɨme bunin mbe khɨvav mbe nzuai. Gu vhɨra Fhe Bakɨme phena bɨna vhen, mbe Zudaiŋ za kav phogia ga vhui ŋanen kav Fhe Bakɨme buni vhuuin mbe khɨvav mbe nzuai. Gu zorga kav buna thueŋ suaŋgi fhu. \v 21 Maaŋ muuŋgiap, nde thaŋ nzuav nan nzai? Ndu mba na buni mbararagi gumgir nzaŋri. Mbe gu suaŋgi buni, mbe nta kaŋgi.” \p \v 22 \x - \xo 18.22: \xo*\xt Jer 20.2; FG 23.2\xt*\x*Zisas ne nzuaim, maaŋ thɨga ki gɨmatɨva mbe ana kureŋ phɨrgiap khaŋ nzuai, “Ndu ram muuŋgiap, maaŋ muuŋgia tɨgap, Fhe Bakɨme rotu gari guman pana buneŋ ŋgarkai?” \v 23 Zisas ana buneŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu maaŋ muuŋgip buna mbatɨk thueŋ suaŋgirim, ndu mba gu suaŋgi buna mbatɨgeŋ nɨɨŋ shɨrav nan tɨgɨri. Gu buna vhuueŋ suaŋgim, ndu thaŋ nzuav, na shogi?” \p \v 24 Anas thav Zisas ga sarigim, ana Fhe Bakɨme rotu gari guman pan Kaiafasan han vui. Mbe mba ana kegi mpiiŋ, mbe ana fhɨrgi fhuvara. \s Pita taagia khaŋ nzuai, “Gu Zisas kaŋgi fhuvara.” \r Matiu 26.71-75; Mak 14.69-72; Ruk 22.58-62 \p \v 25 \x - \xo 18.25: \xo*\xt Mt 26.69-71; Mk 14.69; Ru 22.58\xt*\x*Saimon Pita vhava gurgurav thɨgap ki. Mbe kha nzambaren ana muuŋgi, “Ndu vhɨra ana phorga rui guma the fhup thi?” Ana mbara khaŋ mbe nzuai, “Zakɨra fhuvara! Gu ana phorga rui guma fhuvara.” \p \v 26 \x - \xo 18.26: \xo*\xt Zo 18.10\xt*\x*Pita maaŋ nzuaim, mba Fhe Bakɨme rotu gari guman panan ŋaara guma mbe, ana mba Pita mba mɨnan khuareŋ shogia thugi guman kɨvntok ma, ana khaŋ nzuai, “Gu ndura gari, ndu ana phorga mbu mɨnan kegi thi?” \v 27 \x - \xo 18.27: \xo*\xt Mt 26.74; Mk 14.72; Ru 22.60; Zo 13.38\xt*\x*Pita taagia khaŋ nzuai, “Zakɨra fhuvara!” Ana maaŋ nzuavra thagim, tuar za fhurigi. \s Mbe Zisasan kov Pairat han vui. \r Matiu 27.1-2,11-14; Mak 15.1-5; Ruk 23.1-5 \p \v 28 \x - \xo 18.28: \xo*\xt Mt 27.2; Mk 15.1; Ru 23.1; FG 3.13; 10.28\xt*\x*Zudaiŋ Kaiafas phena thav, Zisas ndigap Zudia ŋgu bakɨme fhaiŋ gari guman pan Pairat phenan vui. Mbe mɨn goravra thagim, mbe ana ndiga vui. Mbe khueŋ ndɨkndɨgi, “Nza muuŋv kɨv, Fhe Bakɨme nɨman nzaŋnzaŋgip, nza Pasova tuga bakɨmen pi mba mbegɨrga tuktɨgi fhuvara.” Mbe maaŋ muuŋgiap, mbe ŋgu bakɨme fhaiŋ gari guman pana phena vhen vergi fhuvara. \v 29 Mbe kɨrara kav rargim, Pairat nduara mben han zav kha nzambarar mbe muuŋgi, “Nde thagɨna bigeŋ nzuav mba guma ga nzuav suan za mbui?” \v 30 Mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ana maaŋ muuŋgiap nden tɨvi phɨri fhuv guma kake, nza thagɨne suaŋv ana ndigi ndun han zɨrie?” \p \v 31 \x - \xo 18.31: \xo*\xt Zo 19.6-7; FG 18.15\xt*\x*Pairat khaŋ mbe nzuai, “Nde ana ndigi ŋgɨp, wari won tɨvira suaŋv ana suaŋv suaŋri.” Ana maaŋ nzuaim, Zudaiŋ ana ŋgarkarav khaŋ ana nzuai, “Romin tɨvi guma shogirim, ana rɨmɨnga nen nza thɨvigi.” \v 32 \x - \xo 18.32: \xo*\xt Mt 20.19; Zo 3.14; 12.32-33\xt*\x*Zisas fhum wo rɨmɨnga tɨva bun suaŋgi, ntige mba tɨv ana hi. Ne maaŋ muuŋgira, ana suaŋgi kameŋ ne guigi guarara. \p \v 33 \x - \xo 18.33: \xo*\xt Mt 27.11\xt*\x*Pairat mbara taagia vov, ŋgu bakɨme fhaiŋ gari guman pana phena vhen vergi. Ana vhen vergap, Zisasan kamgi, ana zi. Ana zim, ana kha nzambarar ana muuŋgi, “Ndu Zudain ŋgui vhɨrve gari guman pan e?” \v 34 Zisas mbara ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ndu nduara ne ndɨkndɨgiap ndu mba kameŋ nzuai o, harigi gumgi na bun ndu suaŋgi?” \v 35 \x - \xo 18.35: \xo*\xt Zo 1.11\xt*\x*Pairat mbara ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ram muuŋgi? Gu Zuda guma e? Ndu ntɨɨri gum Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani ndu ndigap na farve khɨngi. Ndu ram muuŋgi ne nzuav, mbe ndu ndiga zɨgi.” \p \v 36 \x - \xo 18.36: \xo*\xt Dan 2.44; 7.14; 1 T 6.13\xt*\x*Zisas mbara ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu gari nan piin ki bigi, nta kha nuianan ntɨɨri fhuvara. Gu gari nan piin ki bigi, nta kha nuiana bigi kake, gu nzuaim, nan ŋaara gumgi khavgia ntara mbuim, guma the na ndim Zudaiŋ farve khɨngia ntɨɨŋ. Maaŋ muuŋgiap, gu gari nan piin ki bigi, nta kha nuiana ntɨɨri fhuvara.” \v 37 \x - \xo 18.37: \xo*\xt Zo 8.47; 1 T 6.13; 1 Zo 3.19; 4.6\xt*\x*Pairat thav ana nzarigi, “Maaŋgi, ndu guigira ŋgui vhɨrve gari guma pana the, e?” Zisas mbara ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ndu mba ŋgui vhɨrve gari guman pana nzuai kameŋ, ne ndun kameŋra. Nan niamuuŋ na tegi, gu kha nuianan hɨgi, gu ŋaara bavira muun zav hɨgi. Gu buni guarira bun suaŋrim, kha gumgi gu mbigi na buni mbarararga. Mba buni guari mbararav nta zɨn vui gumgi, mbe na buni mbararagi.” \v 38 \x - \xo 18.38: \xo*\xt Mt 27.24; Ru 23.4\xt*\x*Pairat mbara ana nzarigi, “Buni guari, nta ram mbui khesharigi buni guarira?” \s Pairat Zisas ndim khanarareŋ ga tɨgɨp fukfugɨr zav nzuai. \r Matiu 27.15-31; Mak 15.6-20; Ruk 23.13-25 \p Pairat maaŋ ana suaŋgiap, ana taagia Zudaiŋ han kɨrar hɨgi. Ana kɨrar hɨgap khaŋ mbe nzuai, “Gu ana muuŋgi tɨva mbatɨga thueŋ gangi fhuvara. \v 39 \x - \xo 18.39: \xo*\xt Mt 27.15; Mk 15.6; Ru 23.17\xt*\x*Nde Zudaiŋ, nde won tɨva kaŋgi. Nde zazera mpari tugɨratɨgap, kha Pasova tuga bakɨmen nan nzuaim, gu fhura nde garim, nde nduarira guma the farasararim, ana bɨna thav kɨrar hɨgɨp bɨkbɨɨgirga. Maaŋ muuŋgiap, nde vuzvugi, gu kha Zudaiŋ ŋgui vhɨrve gari guman pana fhɨrgirim, ana nden han ŋgɨrie?” \v 40 \x - \xo 18.40: \xo*\xt Ru 23.19; FG 3.14\xt*\x*Ana ne nzuaim, mbe wom kaav khaŋ nzuai, “Ana fhuvara. Ndu Barabas fhɨrgiri!” Barabas, ana ntari ga mbuav, gumgi shogi mbe vhɨzgim, ana mbe bigi kɨɨi guma ma. \c 19 \p \v 1 \x - \xo 19.1: \xo*\xt Mt 20.19; Mk 15.15; Ru 18.33\xt*\x*Pairat mbaram nzuaim, mbe Zisas ndigap kankani ki phivɨgar ana khari. \v 2 \x - \xo 19.2: \xo*\xt Ru 23.11\xt*\x*Mbe ana kharav, mben gɨɨtɨvi tari ki karɨga ndigap, ana ŋgui vhɨrve gari guman pan fi khorsɨga fara muuŋgi khorsɨga muuŋgiap, ana anan panan fagi. Mbe mba khorar ana fav, shaa hɨva mpeeŋ ndigap, ana sharigi. \v 3 \x - \xo 19.3: \xo*\xt Zo 18.22\xt*\x*Mbe maaŋ ana muuŋgiap, thiva ana han zav khaŋ ana nzuai, “Raar vhuuŋ, Zudaiŋ ŋgui vhɨrve gari guman pan.” Mbe maaŋ ana nzuav ana kurani pogi. \fig Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi tari ki karɨga ndigap, ŋgui vhɨrve gari guman pan fi khorsɨga muuŋgiap anan Zisas panan fagi. (19.2) |src="LB00321C.tif" size="col" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="19.2"\fig* \p \v 4 \x - \xo 19.4: \xo*\xt Zo 18.38; 19.6\xt*\x*Pairat mbara taagia kɨrar hɨgap khaŋ mba gumgi ga nzuai, “Nde ganɨ, gu taagi Zisas ndigi kɨrar hɨrga, nde kaŋgirga, gu ana muuŋgi tɨva mbatɨk thueŋ gangi fhu.” \v 5 Ana ne suaŋgim, Zisas mbara kɨrar hi. Mbe mba tari ki karɨgar muuŋgi khorsɨk mbara muuŋgiap ana panan fav ki. Mbe mba ana sharigi shaar hɨva mpeeŋ vhɨra mbara muuŋgiap ki. Pairat mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde ganɨ, mba gumara khare.” \p \v 6 \x - \xo 19.6: \xo*\xt Zo 18.31; FG 3.13\xt*\x*Mba Fhe Bakɨmen rotu gari gumgir pani gum mben gɨɨtɨvi ana garav kaav khaŋ nzuai, “Ana ndim khanarareŋ ga tɨgɨ fugu. Ana ndim khanarareŋ ga tɨgɨ fugu!” Pairat mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde nduarira ana ndigi ŋgɨp, khanarareŋ ga tɨgɨ fuguri. Gu ana muuŋgi tɨva mbatɨk thueŋ gangi fhu.” \v 7 \x - \xo 19.7: \xo*\xt Wkp 24.16; Mt 26.65; Zo 5.18\xt*\x*Mbe Zudaiŋ ana kameŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza tɨva mueŋ ki, mba tɨveŋ khaŋ nzuai, mba guma ana rɨmɨnga. Ne khaŋ muuŋgi, ana khaŋ nzuai, ‘Gu Fhe Bakɨmen Kam ma.’ ” \p \v 8 Pairat mba kameŋ mbararagiap ana guigira rivgi. \v 9 \x - \xo 19.9: \xo*\xt Ais 53.7; Mt 26.62-63; 27.12-14; Ru 23.9\xt*\x*Ana mbara taagia ŋgui vhɨrve gari guman pana phen vhen vera kha nzambaren Zisas ga muuŋgi, “Ndu maaŋgi ŋgu guma?” Zisas buna thuen ana fagi fhuvara. \v 10 Pairat mbara khaŋ ana nzuai, “Ee, ndu ram muuŋgi? Ndu na buni ŋgarkav ragire? Gu ndu fhɨrgirim, ndu ŋgɨrga ŋkasŋka ki. Gu vhɨra ndu ndi khanarareŋ ga tɨgɨ fukfugɨrga ŋkasŋka ki. Ee, ndu ne kaŋgi fhuv thi?” \p \v 11 \x - \xo 19.11: \xo*\xt Ru 22.53; Zo 7.30; 10.18; FG 2.23; Ro 13.1\xt*\x*Zisas mbara ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Maaŋ muuŋgip, kha vun ki Fhe Bakɨme, ana ŋkasŋkar ndun nɨɨŋgirga fhu, ndu na mbevarga ŋkasŋka kegɨrga tuktɨgi fhu. Maaŋ muuŋgiap, nan ndu farve khɨngi guma, ana muuŋgi tɨva mbatɨgeŋ ndu muuŋgi tɨva mbatɨgeŋ kambarav guigira kɨvgi.” \v 12 \x - \xo 19.12: \xo*\xt Ru 23.2; FG 17.7\xt*\x*Pairat mba kameŋ mbararagiap, ana Zisas fhɨrgirim, ana ŋgɨrga tuavi ndi gari. Mbe Zudaiŋ, mbe kaav khaŋ nzuai, “Ndu mba guma fhɨrgirim, ana ŋgɨgɨrga, ndu Romin guman pan Sisar kɨvntok fhuvara. Mba nduara khaŋ wo nzuai guma. ‘Gu ŋgui vhɨrve gari guman pan ma,’ ana Sisar pana guma ma.” \p \v 13 Pairat mba kameŋ mbararagiap, mbara Zisas kov kɨrar hɨgi. Ana kɨrar hɨgap, gumgi ga nzuav nzuai guman pan pigi mpirmpirɨga peregi. Mba ŋaneŋ, mbe kha zitɨr ne ga mbui, “Kɨman vundap”. (Mbe Hibruiŋ kaman kha zitɨr ana mbui, “Gabata.”) \v 14 \x - \xo 19.14: \xo*\xt Mt 27.62\xt*\x*Mba raan mbe Pasova tuga bakɨme ndɨkndɨgap mba bevahi tuk ma. Mba raan ra vov phɨɨŋ ndi. Pairat mbaram khaŋ mba Zudaiŋ ga nzuai, “Nde wari wo ŋgui vhɨrve gari guman pana ganɨ.” \v 15 Mbe kaav khaŋ nzuai, “Ana vharari ana ŋgɨ! Ana vharari ana ŋgɨ! Ana ndi khanarareŋ ga tɨgɨ fugu!” Pairat mbara mben nzarigi, “Nde vuzvugi, gu nden ŋgui vhɨrve gari guman pana ndi khanarareŋ ga tɨgɨp fukfugɨrie?” Mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Nza harigi ŋgui vhɨrve gari guman pana the ki fhuvara. Sisar nduara!” \v 16 \x - \xo 19.16: \xo*\xt Mt 27.26; 27.31; Mk 15.15; Ru 23.24\xt*\x*Mbe maaŋ nzuaim, Pairat Zisas ndim, mba gɨɨtɨvi farve khɨngim, mbe ana ndim khanarareŋ ga tɨgɨp fukfugɨrga. \s Mba gɨɨtɨvi Zisas ndim, khanarareŋ ga tɨgap fugi. \r Matiu 27.32-44; Mak 15.21-32; Ruk 23.26-43 \p \v 17 \x - \xo 19.17: \xo*\xt Mt 27.31-33; Mk 15.21-22; Ru 23.26; 23.33\xt*\x*Mba gɨɨtɨvi mbara Zisas ndiga vui. Ana nduara won khanarareŋ phufhura vui. Mbe ana ndiga vov, mba Zerusarem ŋgu bakɨme thav vov, mbe kha zɨn rɨgi ŋanen hɨgi, “Panan Tuam.” Mbe Hibruiŋ kaman kha zɨn mba ŋanen kaai, “Gorgota.” \v 18 Mbe mba ŋanen ana ndim khanarareŋ ga ntorgi. Mbe ana ndi ntorgap, mbe vhɨra harigi guma phuni, mbe vhɨra mani ndi ntorgi. Mbe mbe ndi ana gaar mueŋ ga ntorgap, mbe mbe ndi mueŋ ga ntorgi. Zisas, ana manin rɨganera ntorgi. \p \v 19 \x - \xo 19.19: \xo*\xt Mt 27.37; Mk 15.26; Ru 23.38\xt*\x*Pairat vhɨra mbe nzuaim, mbe kama mueŋ khergiap, Zisasan khanarareŋ ga ntorgi. Mba kameŋ khaŋ nzuai, “Zisas Nasaret guma, Zudain ŋgui vhɨrve gari guman pan.” \v 20 Pairat mbe nzuaim, mbe Hibruin kaman mba kameŋ kherav, Romiŋ kaman ne kherav, vhɨra Grikiŋ kaman ne khergi. Mbe Zisas ndi khanarareŋ ga ntorgi ŋaneŋ, ne ŋgu bakɨme hara ki. Maaŋ muuŋgiap, mbe Zudaiŋ vhɨrve, mbe vov zav mba kameŋ gari. \v 21 Maaŋ muuŋgiap, mba Fhe Bakɨme rotu gari gumgir pani khaŋ Pairat ga nzuai, “Ndu khaŋ muuŋgi kherɨ thari, ‘Zudaiŋ ŋgui vhɨrve gari guman pan.’ Fhuvara! Ndu khaŋ muuŋgi kameŋ khergiri, ‘Kha guma khaŋ suaŋgi, gu Zudaiŋ ŋgui vhɨrve gari guman pan ma.’ ” \p \v 22 Pairat mben kameŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Gu khergi kameŋ, ne ki.” \v 23 \x - \xo 19.23: \xo*\xt Mt 27.35; Mk 15.24; Ru 23.34\xt*\x*Mben gɨɨtɨvi, Zisas ndi khanarareŋ ga ntorgap, ana shagi, mbe nta ndigap, nta shɨgap fethɨgi phogi ga suegi. Mba gɨɨtɨvi, mbe zam bueŋbueŋra ndigi. Mbe vhɨra ana fhava sharige ndigi. Mba gɨɨtɨvi ana ndigap garav, mbe shagi fɨgi vhɨrve ndigap, wari tɨgap mba fhava shaage samgi fhuvara. Mbe shaa bavira ana muuŋgiap, ana samgi fhuvara. \v 24 \x - \xo 19.24: \xo*\xt Sng 22.18\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, mba gɨɨtɨvi khaŋ nzuai, “Nza kha fhava sharige shɨgɨrga fhuvara. Nza ana suaŋv satu sunuv ganɨnga, the ana ndigirie?” Mbe ana ndir zav ana nzuav maaŋ muuŋgi. Mbe ana nzua muuŋgi tɨv, mbe fhum ana nzuav khergi kama mueŋ ne Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki. Mba tɨv, ana mba kameŋra zɨn vugi. Mba kameŋ khaŋ muuŋgi, “Mbe nan shagi, mbe nta shama mbuav nta ndigi. Mbe na fhava sharige ndir zav, niŋge nzuav satu surav, guma mbe niŋge ndigi.” Mba gɨɨtɨvi, mbe mba tɨvara muuŋgi. \p \v 25 \x - \xo 19.25: \xo*\xt Mt 27.55-56; Mk 15.40; Ru 23.49; 24.18\xt*\x*Zisasan niamuuŋ, won mbiga hɨrɨɨn, Maria Kropas muuŋ gum, Maria Makdaran mbik, mbe mba mbigi mbe wari tɨgap, Zisas ntorgi khanarareŋ hara thivgiap ki. \v 26 \x - \xo 19.26: \xo*\xt Zo 2.4; 13.23; 21.7; 21.20\xt*\x*Zisas won niamuuŋ garav, ana wo phorga ruigi guma, ana guigira ana vuzvugi, ana mani garim, mani ana hara thɨgap ki. Zisas mbara khaŋ won niamuuŋ ga nzuai, “Mbik, mba guma, ana ndun kam ma.” \v 27 Ana khaŋ mba wo phorga ruigi guma, ana guigira won ndavar nɨɨŋgi, ana khaŋ ana nzuai, “Mba mbik, ana ndun niamuuŋ ma.” Ana maaŋ suaŋgim, mba tugera, mba phorga ruigi guma Maria kov wo phenan vugap, ana garim, ana anan han ki. \s Zisas rimgi. \r Matiu 27.45-56; Mak 15.33-41; Ruk 23.44-49 \p \v 28 \x - \xo 19.28: \xo*\xt Sng 22.15; 69.21\xt*\x*Zisas kaŋgi, ana mba muun za zergi ŋaari za vhɨzgi. Ana mbara khaŋ nzuai, “Fhɨr na khigi.” Ana mba suaŋgi kameŋ, ne mba Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki kama mueŋra zɨn vugi. \v 29 \x - \xo 19.29: \xo*\xt Mt 27.48\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, mbe ana mbararagiap, pɨksɨgi wain nda khɨgap maaŋ ndarav kim, mbe spans fɨga mueŋ ndigap waina rugi. Mba spans fɨgeŋ wain ne givigim, mbe ne ndiv, hisop ŋgaa phokegap, ana ndiv Zisas kamthooŋ phɨrgi. \v 30 \x - \xo 19.30: \xo*\xt Zo 17.4\xt*\x*Zisas mba waina mbegap khaŋ nzuai, “Ntige vhɨzgi.” Ana ne suaŋgiap, mbara bur huazgia ntorgap, gor vhɨk ŋgɨrgi. \s Mba ntari ga mbui gɨmatɨva mbe fugar Zisas kuvsɨgeŋ dagi. \p \v 31 \x - \xo 19.31: \xo*\xt Lo 21.22-23; Mk 15.42; Zo 19.42\xt*\x*Mba raar, mbe Sabat bigi bevahi ra ma. Mba Pasova Sabat, ana guigira tuga bakɨme ma. Maaŋ muuŋgiap, mbe Zudaiŋ gumgir pani, mbe mba gumgir ŋkuu, mba khirarareiŋ ga tuigɨ kɨrgeŋ thagi. Mbe maaŋ muuŋgirga, mbe mba khirarareiŋ ga tuigi gumgi suira shogɨv nta phɨrɨ sur zav Pairat ga nzuai. Mbe maaŋ mben muunga, mbe vhemkora vhɨzgirga, mbe mbe ndigi ŋgegɨrga. \v 32 Maaŋ muuŋgiap, mba gɨɨtɨvi vov, mbe mba Zisas phorga khanarareŋ ga ntorgi gumani, mbe mani suani shogap, ni phɨra suegi. \v 33 Mbe maaŋ Zisasan muun za zav, ana gari ana rimgi. Mbe maaŋ muuŋgiap ana suani shogap, ni phɨrgi fhuvara. \v 34 \x - \xo 19.34: \xo*\xt 1 Zo 5.6-8\xt*\x*Mba gɨmatɨva mbe zav fugar Zisas kuvsɨgeŋ dagi. Ana ana dagim, vɨzɨn gu mbɨ vhemkora sia suagi. \v 35 \x - \xo 19.35: \xo*\xt Zo 21.24\xt*\x*Mba vɨzɨn gu mbɨ gangi guma, ana mba gangi bigi, ana za nta bun suaŋgi. Ana mba suaŋgi buni, nta guigira. Ana vhɨra nduara kaŋgi, ana guigira buni guarira bun nzuai. Ana ne bun nzuai, nde vhɨra ne khothɨgɨri. \v 36 \x - \xo 19.36: \xo*\xt Kis 12.46; Nam 9.12; Sng 34.20\xt*\x*Mba hegi bigi, nta Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buna mueŋ suaŋgi kama mueŋ mɨnan hɨgi. Mba kameŋ khaŋ nzuai, “Mbe ana hara the phɨrgirga tuktɨgi fhuvara.” \v 37 \x - \xo 19.37: \xo*\xt Sng 22.16-17; Sek 12.10; VB 1.7\xt*\x*Fhe Bakɨme buni vhuuiŋ ki gavar ki buna mueŋ khare, “Mbe mba dagi guma, mbe ana ganɨnga.” \s Mbe Zisas khuma ndiv mbok kama mbe tɨgi. \r Matiu 27.57-61; Mak 15.42-47; Ruk 23.50-56 \p \v 38 \x - \xo 19.38: \xo*\xt Mt 27.57; Mk 15.42; Ru 23.50; Zo 7.13; 9.22\xt*\x*Mba raar ra verav vhɨzim, Arimatea guma Zosep vov Pairatan nzai, ana ana khɨrarim, ana Zisas khuma ndigɨ ŋgɨrga. Zosep ana Zisas khothɨgap ana zɨn vui guma mbe ma. Ana Zudain gumgir panin rivgiap, ana wo vhagiap ki. Ana Pairatan nzarigim, ana ana khɨrigim, ana Zisas khuma ndigi. \v 39 \x - \xo 19.39: \xo*\xt Zo 3.1-2; 7.50\xt*\x*Nikodemus, ana mba fhum maaŋ zav Zisas gangi, ana vhɨra zi. Ana mbe kha phunin nanani ndigap wani digap muuŋgi ndɨga vhuuŋ hi mporiiŋ, ana ana ndiga zi. Mba mporiin simtɨk 30 kirogram thɨgi. \v 40 \x - \xo 19.40: \xo*\xt FG 5.6\xt*\x*Zosep gum Nikodemus Zisas khuma ndiga vov, mba mporiin ana khuma hɨvgiap, shagi vhuuiŋra ndigap, ana khuma zigi. Mbe Zudaiŋ, mbe rimgi guman khum, mbe mba tɨvar ana mbui. Mani mba tɨvar ana muuŋgi. \p \v 41 Mba ntari ga mbui gɨɨtɨvi Zisas ndi khanarareŋ ga ntorgi ŋaneŋ han, mɨna mbe ki. Mba mɨnan, mbe kɨma thoon muuŋgi mboga kama mbe ki. Mbe fhum guma the ndi mba mboga tɨgi fhuvara. \v 42 \x - \xo 19.42: \xo*\xt Ais 53.9; Zo 19.31\xt*\x*Mbe Zudaiŋ, mbe Sabat bigi bevahɨrga tuk ma. Mba mbok ana hara kim, maaŋ muuŋgiap, mani Zisas khuma ndiga vov mba mbok ga tɨgi. \c 20 \s Zisas rimgiap taagia khavgi. \r Matiu 28.1-8; Mak 16.1-8; Ruk 24.1-12 \p \v 1 \x - \xo 20.1: \xo*\xt Mt 28.1; Mk 16.1; Ru 24.1\xt*\x*Sande raa hɨgi. Makdara mbik Maria, ana maaŋra mɨn ntigar gorɨrga, ana gɨngɨn nera khavgiap, Zisas mbogar vui. Ana vov gari mba mbok thɨɨŋ khuigi kɨma bakɨme mba mbok thɨɨn ki fhu. \v 2 \x - \xo 20.2: \xo*\xt Zo 13.23; 19.26; 21.7; 21.20; 21.24\xt*\x*Maaŋ muuŋgiap, ana vhemkora khuafɨra taagia vov Saimon Pita gum mba Zisas phorga ruigi guma ana guigira won ndavar ana nɨɨŋgi ŋaara guma, ana khaŋ mani ga nzuai, “Mbe Guma Bakɨme khuma ndigi. Nza mbe ana khuma ndi tɨgi ŋaneŋ kaŋgi fhu.” \p \v 3 Maaŋ muuŋgiap, Pita mba Zisas phorga ruigi guman kov, mani Zisas mbok taan vui. \v 4 Mani wani tɨgara khuafɨrav wani vui. Mani vov, mba Zisas phorga ruigi guma, ana Pita kambarav, fharav vov Zisas mbok taan hɨgi. \v 5 \x - \xo 20.5: \xo*\xt Zo 19.40\xt*\x*Ana fharav hɨgav, ŋkuav degav, mbu mbok vhee gari. Ana garav, ana mbe Zisas khuma zigap, ana vhagi shagi vhuuiŋra gari, nta regap ki. Ana dega vhen vergi fhuvara. \v 6 Saimon Pita, ana zɨn zav, degiap, mboga vhen vergi. Ana verav, mba shagira gari, nta regap ki. \v 7 \x - \xo 20.7: \xo*\xt Zo 11.44\xt*\x*Ana nta garav, ana vhɨra garim, mba Zisas panaŋge kega kegi shaa, mba shagi phorga ki fhu. Fhuvara! Ana kha gangana muuŋgi, guma mbe ana dɨmgiap, ana ndi harigi ŋaneŋ ga tɨgi. \v 8 Mba Zisas phorga ruigi guma fharav zav mba mbok taan hɨgi, ana vhɨra vhen vergi. Ana vhɨra mba bigi gangiap, ana ne khothɨgi. \v 9 \x - \xo 20.9: \xo*\xt Sng 16.10; FG 2.25-31; 13.34-35\xt*\x*Mba tugen mbe tuituigiap Fhe Bakɨmen buni vhuuiŋ ki gavar ki bunin vhuuiŋ kaŋgiap, mbe Zisas rimgip, mbogar tɨgɨp, taagi khavgirgane kaŋgi fhuvara. \v 10 Maaŋ muuŋgiap, ana phorga ruigi gumani taagia Zerusareman vui. \s Makdara mbik Maria Zisas gangi. \r Matiu 28.9-10; Mak 16.9-11 \p \v 11 \x - \xo 20.11: \xo*\xt Mk 16.5\xt*\x*Maria mba mbok han kɨrar thɨgap kav, nziav ki. Ana nziavra kav ŋguav, degiav mbu mboga vhee gari. \v 12 Ana garav, ana Fhe Bakɨme enser mani garim, mani shagi huri shargi. Mani Zisas khum rɨga kegi ŋaneŋ ga perav ki. Mani mbevi, ana pan rɨga kegi fhɨge perigim, mbevi ana suani fhɨge perigi. \v 13 Mani mbara kha nzambarar Maria ga muuŋgi, “Ai, mbik, ndu thaŋ nzuav nzi.” Ana mbara khaŋ mani ga nzuai, “Mbe na Guma Bakɨme khuma ndiga mbar vugi, gu mbe ana khuma ndi tɨgi ŋaneŋ kaŋgi fhu.” \v 14 \x - \xo 20.14: \xo*\xt Mt 28.9; Mk 16.9; Ru 24.16; 24.31; Zo 21.4\xt*\x*Ana ne nzuav, dorga garav, Zisas gari, ana thɨgav ki. Maria Zisas gangiap, ana ana heav, ana kaŋgi fhuvara. \p \v 15 Zisas mbara kha nzambarar ana muuŋgi, “Mbik, ndu thaŋ nzuav nzi? Ndu the nzuav gari?” Maria khueŋ ndɨkndɨgi, “Mba mɨna gari guma thi?” Ana maaŋ muuŋgiap khaŋ ana nzuai, “Guma, ndu maaŋ muuŋgip ana khuma ndigi ŋgɨp mba ŋana thuen tɨgɨp, ndu mba ŋaneŋ bun na suaŋgirim, gu ŋgɨp ana khuma ndirga.” \v 16 Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Maria.” Maria mbara dorgap Hibruiŋ kaman khaŋ ana nzuai, “Rabonai.” Kha kameŋ “Rabonai” ne khaŋ nzuai, “Ndɨkndɨgi vhuuin nza khɨvi guman rum.” \v 17 \x - \xo 20.17: \xo*\xt Sng 22.22; Mt 28.10; Ro 8.29; Ef 1.17; Hi 2.11-12\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu nan suira havharɨ thari. Gu khaŋ muuŋgi, gu won Ndiar han ndagi fhuvara. Ndu na phorga ruigi gumgir han ŋgɨp khaŋ mbe suaŋri, ‘Gu won Dara gu nden Dara han ndai. Gu wo Fhe Bakɨme gum nde Fhe Bakɨme han ndai.’ ” \p \v 18 Makdaran mbik Maria mbara vui, ana vov khaŋ ana phorga ruigi gumgi ga nzuai, “Gu Guma Bakɨme gangi.” Ana nen mbe nzuav vov, mba Zisas mbe suan za suaŋgi kamen mbe nzuai. \s Zisas phorga rui gumgi Zisas gangi. \r Matiu 28.16-20; Mak 16.14-18; Ruk 24.36-49 \p \v 19 \x - \xo 20.19: \xo*\xt Mk 16.14; Ru 24.36; Zo 19.38; 1 Ko 15.5\xt*\x*Zisas phorga ruigi gumgi, mbe Zudain gumgir pani rivgiap, wari khɨgap, vhembugum thɨma puigap wari vhen ki. Mbe Sande raar kav kim, ra verav vhɨzgim, Zisas zav mbe rɨgar mbar thɨgi. Ana thɨgap khaŋ mbe nzuai, “Nde ndavi mbɨrav wari kɨri.” \v 20 \x - \xo 20.20: \xo*\xt Zo 16.22; 19.34; 1 Zo 1.1\xt*\x*Ana maaŋ mbe nzuav, won farveni gu won kuvsɨgen mbe khɨvi. Mba Zisas phorga ruigi gumgi ana gangiap, mben ndavi vheri guigira ndikndigi. \v 21 \x - \xo 20.21: \xo*\xt Mt 28.18-19; Zo 17.18; 2 T 2.2; Hi 3.1\xt*\x*Zisas taagia khaŋ mbe nzuai, “Nde ndavi mbɨrav wari kɨri. Dara na sarigi gu zɨgi, mba tɨvara gu nde sarigi nde ŋgɨri.” \v 22 Ana maaŋ mbe suaŋgiap won bɨɨŋbɨɨŋ ga berigim, ana mben vui. Ana mbara khaŋ nzuai, “Nde Fhe Bakɨmen Ŋina Ŋaara ndiri. \v 23 \x - \xo 20.23: \xo*\xt Mt 16.19; 18.18\xt*\x*Nde gumgi muuŋgi tɨvi mbatɨgi, nde mbe tɨn nta vhɨzɨrga, mbe muuŋgi tɨvi mbatɨgi, Fhe Bakɨme vhɨra nta vhɨzgirga. Nde gumgi muuŋgi tɨvi mbatɨgi, nde mbe ntɨɨri vhɨzgirga fhu, mben tɨvi mbatɨgi mbara muuŋgip kɨrga.” \s Tomas Zisas gangi. \p \v 24 \x - \xo 20.24: \xo*\xt Zo 11.16; 14.5; 21.2\xt*\x*Zisas wo phorga ruigi gumgir han zɨgi tugen, ana phorga ruigi 11 thɨgi guma mbe, ana mba tugen mbe phorga kegi fhuvara. Mba ana phorga ruigi guma zɨ khare, Tomas, ana zɨ mbe, Didimus.\f a \fr 20.24 \fr*\ft Kha zɨ “Didimus,” ana nɨɨŋge khaŋ nzuai, “kɨnkɨnani.” \ft*\f* \v 25 Mba Zisas phorga ruigi gumgi mba tugen kim, Zisas mba tugen mben hɨgi, mbe khaŋ ana nzuai, “Nza Guma Bakɨme gangi.” Tomas khaŋ mbe nzuai, “Gu maaŋ muuŋgip mbe ana faramborani ndi tɨga fukfugi thooni gangip, gu wo farafen ana fukfugi thoorir suirav, mbe fugar ana kuvsɨgeŋ dagi thooŋ, gu wo farve mba thoon rugɨrga, gu nde nzuai kameŋ khothɨgɨrga. Gu ntige nde khothɨgi fhuvara. Zakɨra fhuvara!” \p \v 26 Harathɨgi rari vhɨzgim, Zisas phorga ruigi gumgi, mbe wom wari fugap phena vhen kim, Tomas vhɨra mbe phorga ki. Mbe mba ki phen, mbe vhembugum, za ana thɨɨ puigi. Zisas hav fhura mbe rɨgagera mbar thɨgi. Ana thɨgap khaŋ nzuai, “Nde ndavi mbɨrav wari kɨri.” \v 27 \x - \xo 20.27: \xo*\xt 1 Zo 1.1\xt*\x*Ana mbara khaŋ Tomas ga nzuai, “Ndu wo farafe ndi khaŋ rugɨp, ndu na farver ganɨv, ndu vhɨra wo farver na kuvsɨgen rugɨ. Ndu na khothɨgi ndɨkndɨk phunin muuŋ thari. Ndu fhura guigira na khothɨgɨri.” \v 28 Tomas mbara ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Ndu nan Guma Bakɨme ma. Ndu nan Fhe Bakɨme ma.” \p \v 29 \x - \xo 20.29: \xo*\xt 2 Ko 5.7; 1 Pi 1.8\xt*\x*Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu na gangiap na khothɨgi. Mba na gangi fhuv na khothɨgi gumgi, mbe guigira ndikndigɨri.” \s Kha gava nɨɨŋ guareŋra khare. \p \v 30 \x - \xo 20.30: \xo*\xt Zo 21.25\xt*\x*Zisas vhɨra harigi mirikori vhɨrve ana wo phorga ruigi gumgi nɨman nta muuŋgi. Gu za ntan kha gava khergi fhuvara. \v 31 \x - \xo 20.31: \xo*\xt Ru 1.4; Zo 3.15-16; 5.24; Ro 1.17; 1 Pi 1.8-9; 1 Zo 5.13\xt*\x*Gu kha mirikori gu bigi khergi, gu ne khergirim, nde guigira Zisas khothɨgɨrga, ana mba Fhe Bakɨme taagip won gumgi gu mbigi ndir zav suaŋgiap farasarigi guma ma. Ana Fhe Bakɨmen Kam ma. Nde maaŋ muuŋgip ana khothɨgɨrga, nde ana zɨn panan, nde zazera mbara muuŋgiap ki bɨɨŋbɨɨŋ ndigirga. \c 21 \ms Zisas taagia wo phorga ruigi gumgir hɨgi. \s Zisas phorga ruigi harathɨgi gumgi ana gangi. \p \v 1 Zisas zumgum taagia Gariri mbɨ gaar wo phorga ruigi gumgir hɨgi. Mba ana mben hɨgi mbɨ, ana zɨ mbe khare, Taiberias mbɨ. Ana kha tɨva muuŋgiap mben hɨgi. \v 2 \x - \xo 21.2: \xo*\xt Mt 4.21; Zo 1.45-51; 20.24\xt*\x*Saimon Pita, Tomas, mbe kha zɨn ana rɨgi, Didimus,\f a \fr 21.2 \fr*\ft Kha zɨ, “Didimus” khaŋ nzuai, “kɨnkɨnani.” \ft*\f* Kanan Gariri guma Natanier Sebedin kamani Zisas phorga ruigi guma phuni, mbe wari tɨgap ki. \v 3 \x - \xo 21.3: \xo*\xt Ru 5.5\xt*\x*Saimon Pita khaŋ mbe nzuai, “Gu vhaaŋ sur za vui.” Mbe mbara khaŋ ana nzuai, “Nza vhɨra ndu phorgɨ ŋgɨrga.” Mbe maaŋ suaŋgiap, wari tɨgap fo kema mben maaŋgiap wari vui. Mbe vegap, mba maan mbe mbɨgama thaneŋ ndigi fhuvara. \fig Zisas manera mben Gariri mbɨn taan wo farasegi gumgir kurmbɨr za mba bevahegi. (21.9) |src="LB00330C.tif" size="span" loc="1/4 page picture spans both columns" copy="Horace Knowles/Louise Bass" ref="21.9"\fig* \p \v 4 \x - \xo 21.4: \xo*\xt Zo 20.14\xt*\x*Mba mɨtimanera, ra ndaim, Zisas zav mba mbɨ taan thɨgap ki. Ana phorga ruigi gumgi, mbe khueŋ kaŋgi fhuvara ana Zisas ma. \v 5 \x - \xo 21.5: \xo*\xt Ru 24.41\xt*\x*Zisas mbara kha nzambarar mbe muuŋgi, “Ai, mba kɨvntogi, nde mbaga thari ndigire?” Mbe ana ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Zakɨra fhuvara!” \v 6 \x - \xo 21.6: \xo*\xt Ru 5.4-7\xt*\x*Ana mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde wari won keman guva haren mbarav vhaaŋ ndi khɨngip, nde mbaga thari ndigirga.” Mbe ne mbararagiap, mbe wari wo vhaaŋ ndi khɨngi. Mbe ana ndi khɨngiap, mbe mbaga vhɨrve guarira ndigap mbe nta khɨgap vhaaŋ ŋgɨrga naangen mbovaragi. \p \v 7 \x - \xo 21.7: \xo*\xt Mt 14.29; Zo 13.23; 20.2\xt*\x*Zisas mba ana phorga ruigi guma, ana guigira wo ndavar ana nɨɨŋgi, ana khaŋ Pita ga nzuai, “Mbure, Guma Bakɨmera mbure.” Saimon Pita wo ruga hav shari shaage zorgiap kav ŋgarav ki, ana kav khueŋ mbararagiap, “Mbure, Guma Bakɨmera mbure,” ana nera mbararagiap, wo ruga hav shari shaage kegap, fega mbɨn mbarav, dia thɨvar vui. \v 8 Mba ana phorga ruigi gumgi mbari, mbe keman za phorgap, mba mbaga vhaaŋ khɨgap nta ŋgi. Mbe thɨva thav saman ki fhuvara. Mbe thɨva thav 100 mitara ki. \p \v 9 Mbe zav thɨva phorgap, vhava khoma mbe garim, mbɨgama mbe tuav ki. Mbe garim, viktuma mbe phorga ki. \v 10 Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde mba ntige ndigi mbaga, nde thari ndigɨ zɨ.” \v 11 \x - \xo 21.11: \xo*\xt Ru 5.6\xt*\x*Ana maaŋ nzuaim, Saimon Pita fega keman mbarav mba vhaaŋ ŋgɨrga zav thɨva ndarigi. Mba vhaan mbaga bakɨvira ana ki. Mba vhaan ki mbagar vhɨrve 153 thɨgi. Mba mbaga guigira vhɨrkɨvgi, mba vhaaŋ thaneŋ thugi fhuvara. \p \v 12 Zisas mbara khaŋ mbe nzuai, “Nde zɨv mbɨ.” Mba Zisas phorga ruigi gumgi, mbe rivgiap, mbe the kha nzambarar ana muuŋgi fhuvara, “Ndu the?” Mbe kaŋgi, ana Guma Bakɨmera. \v 13 \x - \xo 21.13: \xo*\xt Zo 6.11; FG 10.41\xt*\x*Zisas mbara vov mba vhava han vugap, mba viktuma ndiga zav mbe ndɨɨi. Ana vhɨra mba mbɨgama ndiga zav, ana phorga mbe ndɨɨi. \p \v 14 \x - \xo 21.14: \xo*\xt Zo 20.19; 20.26\xt*\x*Khe Zisas hɨrɨ mpuanin wo phorga ruigi gumgi ga muuŋgia kegap, ana ntige wom mben hɨgi ne khare. Ana rimgia mboga tɨga kegap, khavgiap, vov mben hɨgi. \s Zisas khaŋ Pita ga nzuai, “Ndu nan sipsivi ganɨri.” \p \v 15 \x - \xo 21.15: \xo*\xt Mt 26.33; Zo 1.42\xt*\x*Zisas wo phorga ruigi gumgi phorga mbega thugap, Zisas kha nzambarar Saimon Pita ga muuŋgi. “Saimon, Zonan kam, ndu guigira na vuzvugirie? Ndu na vuzvugi vuzvuk guigira kha gumgi na vuzvugi vuzvuk kambarigi thi?” Pita mbara khaŋ ana nzuai, “Ahaŋ, Guma Bakɨme, ndu kaŋgi, gu ndu vuzvugi.” Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu nan sipsivi ŋgugi, ndu mba gu bigir mbe ganɨri.” \p \v 16 \x - \xo 21.16: \xo*\xt FG 20.28; Hi 13.20; 1 Pi 2.25\xt*\x*Zisas wom phenatɨtɨgap ana nzarigi, “Saimon, Zonan kam, ndu na vuzvugire?” Pita mbara khaŋ ana nzuai, “Ahaŋ, Guma Bakɨme, ndu kaŋgi, gu ndu vuzvugi.” Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu nan sipsivi ganɨri.” \p \v 17 \x - \xo 21.17: \xo*\xt Zo 13.38; 16.30\xt*\x*Zisas nzambara mpuanin Pita ga muuŋgiap, ana wom khegenen ana mbui. Ana wom khaŋ ana nzuai, “Saimon, Zonan kam, ndu na vuzvugire?” Pita ne mbararagiap, ana Zisas nzambara mpuanin ana muuŋgiap, ana wom khegenen ana muuŋgim, Pita ne nzuav ndav simgi. Pita ndav simgiap khaŋ ana nzuai, “Guma Bakɨme, ndu za kha bigi kaŋgi. Ndu kaŋgi, gu ndu vuzvugi.” Zisas mbara khaŋ ana nzuai, “Ndu mba gu bigir nan sipsivi ganɨri. \p \v 18 \x - \xo 21.18: \xo*\xt Zo 13.36; FG 12.3-4\xt*\x*“Gu guigira ndu nzuai, ndu guman kamara kav, ndu nduara won vhaa rɨgi rɨkava tɨgap, ndu wo vuzvugi ŋaneŋ, ndu nen vui. Ndu vurgiap, ndu farve vun fegim, harigi guma ndun kurav ndun rɨkavar ndu vhaa tɨgap, ndun kov ndu ŋgɨrgeŋ vuzvugi fhuv ŋaneŋ ana ndu ndiga mba ŋanen vui.” \v 19 \x - \xo 21.19: \xo*\xt Mt 16.24-25; Mk 1.17; Zo 13.36; 2 Pi 1.14\xt*\x*Zisas Pita rimgip zɨ bakɨmen Fhe Bakɨmen nɨɨnga tɨva bun ana nzuai. Ana maaŋ ana suaŋgiap, mbaram khaŋ Pita ga nzuai, “Ndu na zɨn zɨri.” \s Zisas mba guigira wo ndavar nɨɨŋgi guma, ana fhum ana phorga ruigi, ana buni khare. \p \v 20 \x - \xo 21.20: \xo*\xt Zo 13.23-25; 20.2\xt*\x*Pita dorgap, mba Zisas phorga ruigi guma, ana guigira wo ndavar mba guma ga nɨɨŋgi, ana mba guma garim, ana mani zɨn zi. Mba guma mbe wari tɨga piigiap mba pav, ana wo panan Zisas fheeŋ phorgap, kha nzambarar ana muuŋgi. “Guma Bakɨme, the ndu ndiv, ndun pana gumgi farve khɨngirie?” \v 21 Pita ana garav, kha nzambaren Zisas ga muuŋgi, “Guma Bakɨme, mbu guma ram muuŋgi?” \v 22 \x - \xo 21.22: \xo*\xt Mt 16.27-28; 25.31; 1 Ko 4.5; VB 22.7; 22.20\xt*\x*Zisas ana kameŋ ŋgarkarav khaŋ nzuai, “Na vuzvuk ma. Gu maaŋ muuŋgip vuzvugirga, ana mbara muuŋgip kɨrim, gu taagi zirgɨrga, khe ndu bigeŋ fhuvara. Ndu na zɨn zɨri.” \v 23 Maaŋ muuŋgiap, mba kameŋ za mba guigira Zisas khothɨgi gumgir vugi. Mba kameŋ khaŋ nzuai, “Kha Zisas phorga ruigi guma, ana rimgirga fhu.” Zisas ana rimgirga fhup ne nzuai fhuvara. Zakɨra fhuvara! Ana khaŋ suaŋgi, “Na vuzvuk ma. Gu maaŋ muuŋgip vuzvugirga, ana mbara muuŋgip kɨrim, gu taagi zirgɨrga, khe ndu bigeŋ fhuvara.” \v 24 \x - \xo 21.24: \xo*\xt Zo 19.35; 3 Zo 1.12\xt*\x*Khe ntigem ana phorga ruigi gumara kha gava kherav, ana mba bigi bun nzuai. Khe ana nduara khergi gap khare. Nza ntige kaŋgi, ana khergi buni, nta guigira. \v 25 \x - \xo 21.25: \xo*\xt Zo 20.30\xt*\x*Zisas muuŋgi bigi vhɨrve khar ki. Mbe maaŋ muuŋgip ana muuŋgi bigi, mbe zam nta khergirga, gu ndɨkndɨgi, nzan nuian za mba gavi ndi rɨgɨrga ŋan tuktɨgi fhuvara. Kha nuian za givarga, thari ndi rɨgɨrga ŋan kɨrga fhu.