\id COL - shell for translator's use \ide UTF-8 \h Kolosi \toc3 Kol \toc2 Kolosi \toc1 Pola Kolosinandmo Tiratna Timbiŋ Rapar \mt1 Pola Kolosinandmo tiratna timbiŋ rapar \imt Outna kam \ip Kolosi ma auŋ aniac ian, na ma Esiana pitrik waŋ ndeacrena. Na ma Epesusmo tawan ŋgoinna wanaiŋ. Na Pol tikca ma Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbun ianmo Kolosi mba tɨkca moa ŋgepatke. Ainda moca an mɨnna ma Epesusa eacri, ma ramtaɨr ndeidmo mbagɨrica mina an pitrik waŋa taŋga, Raraŋ Aetaniacna aiŋa mona mataŋgat, na mina Kolosi motocmo mataŋgat. \ip Aintik Pola waracatnanna, ramtaɨr ndeida Kolosiarta meikramtaɨrta rɨtɨpaikmo mo irikna mori, na ma minmo timbiŋ rapara moca mina rɨtɨpaikca moi gagara paŋpaiŋa eacna moca, ma kambmo timbiŋ rapara tɨkca neaŋga taŋgatna. Na ma minmo gaindopatna, Karais, ma reikmo muruŋcamiŋna paŋan. Na ma ndo aimo mac nda aŋgɨna, na kabena taupembca aimo mba otacitndai. Mina aimo Karais ndambuŋa mba aŋgɨ taŋi rambuŋaiitndait. Na Karais mbuŋ tik, Raraŋ Aetaniaca reikca mo larurinan, na mana aiŋ mbuŋa Raraŋ Aetaniaca ma reikmo nda aŋgɨnande. Na Karaisa ma aina inikca eacrenan, na aia meikramtaɨr ŋgaib tarurina, na mana tɨpemb koinda raŋgairena. \ip Na gan timbiŋ rapara Pola tirca ma ramoot mbuniŋa neaŋgatnan, ri, maniŋa an timbiŋ raparmo aŋgɨca taŋga Kolosinanda neaŋgatna. Na ianna Tikikus, na ianna Onesimus. Na an ramoot Onesimus, Pola manmo Pilimonmo neaŋga taŋgatna timbiŋ rapara mana kamb wɨtmo mambopat. \c 1 \ms Karaisa ma reik muruŋcamiŋna paŋan, na aina muruŋcamiŋna iarwarna eteacna watapa Raraŋ Aetaniacna tɨpemb kirarira manmo mɨnna tɨkca eacrenan \mr (1.1—3.4) \p \v 1 \x - \xo 1.1: \xo*\xt Epe 1.1\xt*\x*Aku Pol, aku Karais Iesusna up aŋgɨrena ramoot. Na mana toŋtoŋ mbuŋ tik, Raraŋ Aetaniaca aukmo up aŋgɨrena ramootta larapacrinan. Na aukapa aina kaka Timoti, \v 2 \x - \xo 1.2: \xo*\xt Ro 1.7\xt*\x*aŋga gan timbiŋ rapara nenmo Raraŋ Aetaniacna meikramtaɨra auŋ aniac Kolosia eacrena Karais Iesusa rɨpacrena laiplacarmo neaŋga makɨpek. Na aina Aet, Raraŋ Aetaniac, ma nenmo kadmaica nena iroar inkarmo, moi wewettaca ne laiŋ teacnandet. \s Kolosinanda Iesusmo matau ŋgoinna rɨpacrenan \p \v 3 \x - \xo 1.3: \xo*\xt Epe 1.16, na Pil 1.3\xt*\x*Na aŋga mbendeina mo te, memetmbaca aŋga nena lamŋireke, na Raraŋ Aetaniacmo kam laŋ neaŋrenan. Na ma aina Kacoot Iesus Karaisna Aet. \v 4-6 \x - \xo 1.4-6: \xo*\xt Mk 4.8, na 16.15, na In 15.16, na Epe 1.15, na 3.2, na 2 Ti 4.8, na Pm 1.5, na Ib 6.10, na 1 Pi 1.4, na 5.12\xt*\x*Na aŋga nena kambca waracrinanna, ne Karais Iesusa rɨpacrenanapa, Raraŋ Aetaniacna meikramtaɨrmo matŋirena. Na an reac laŋa, ne lambirenanna Raraŋ Aetaniaca nemo larapacrinanna, ma nenanmo tamuŋna auŋmo wembaca eacrena. Na outta ne an Iesus Karaisna kam wembaŋ laŋa waracrinanna, na ne an kam gidikmo rɨpacrinan, na anna kam wembaŋ laŋ. Ainda moca ne Iesus Karaismo matau ŋgoinna rɨpacrenan, na Raraŋ Aetaniacna meikramtaɨrmo, muruŋcamiŋmo nikinik iroar wewetarmo neaŋrenan. Na gan tiacarpaik muruŋna auŋembta meikramtaɨrmo, mina gan kam wembaŋ laŋmo wiwitirena, na meikramtaɨr wɨtta rɨpaca raŋgairinan, na mina tɨpemb kirarir toco laiŋ ndarurinan. Na an ra ŋgoinna, ne Raraŋ Aetaniacna kakadmaina opotacna kam wembaŋ laŋna kamma waracri, na ne manmo mataua lamŋiatnan, ainta tɨpna kirara nena rɨk ndarurina. \v 7 \x - \xo 1.7: \xo*\xt Kol 4.12, na Pm 1.23\xt*\x*Na Epaparasa ma nemo an kam wembaŋ laŋna kammo nemo riptirinan, na ne manmo malamŋiat. Na Epaparas tikca ma Karaisna aiŋna ramoot laŋ ŋgoin. Na ma aina aiŋna ramoot, na aia manmo mamatŋi ŋgoin. Na ma nenmo matau ŋgoinna otaca Karaisna aiŋmo matau ŋgoinna morenan. \v 8 Na ma aŋmo gaindoprinan, gan tɨpna kirara Ŋeroŋ Ratta nenmo neaŋrinan, ne Raraŋ Aetaniacna meikramtaɨrmo matau ŋgoinna matŋiraŋ. \s Pola Raraŋ Aetaniacmo mbendeica ma Kolosinandmo moi gagrana \p \v 9 \x - \xo 1.9: \xo*\xt Ro 12.2, na 1 Ko 1.5, na Epe 1.8-9, na 1.15-17, na 5.10, na 5.17, na Pil 1.9\xt*\x*Aintik an ra lacaua, aŋga nena tɨpemb kirarir laiŋta kamb mbaraca, aŋga memetmbaca nena moca Raraŋ Aetaniacmo mbendeirenan, na ma nemo otaca ne mana toŋtoŋmo matau ŋgoinna lamŋiraŋnandet. Te, Ŋeroŋ Ratta nenmo ainta iroar laiŋapa, landamŋi laiŋ neaŋnandet, na anna nena nikinik iroarmo moca mɨnna tɨknandet. \v 10 \x - \xo 1.10: \xo*\xt In 15.16, na Epe 2.10, na 4.1, na Pil 1.27, na 1 Te 4.1, na Ib 13.21\xt*\x*Ainda moca ne Kacootna meikramtaɨr taŋrena tɨpemb kirarir koinda taŋraŋ, te, ma nena tɨpemb kirarirmo muruŋa ma toŋgonande. Na ne ainta aiŋir laiŋta gagamma aŋgɨnande. Te, ne Raraŋ Aetaniacmo lamŋinande, na an landamŋia memetmbaca ma acnairaŋnandet. \v 11 \x - \xo 1.11: \xo*\xt Epe 1.19, na 3.16, na 4.2\xt*\x*Na aŋga gainda mbendeirena, Raraŋ Aetaniacna gargar bagaraniac laŋ mananna, ma nemo ainta gagrara ma neaŋnande. Te, ne wɨtɨk gagraca an mitkarmo muruŋa aŋgɨnandet, na ne laŋan ndeaca lambica, an mitkara mai te, ne toŋgonande. \v 12 \x - \xo 1.12: \xo*\xt Epe 1.11, na 1.18\xt*\x*Na ne toŋgoca Aetmo kam laŋ neaŋ. Ma nemo moca gagraca ne tɨpemb kirarir laiŋga raŋgai te, an reik laiŋ, laiŋga ma nemo larapacrenanna, ne aŋgɨna mɨn. Te, ne an Raraŋ Aetaniacna memetaca eacrena Raraŋ Aetaniacna meikramtaɨrap muruŋa aŋgɨnandet. \v 13 \x - \xo 1.13: \xo*\xt Lk 22.53, na Epe 2.2, na 1 Te 2.12, na 2 Pi 1.11\xt*\x*Na aia neaupna gargarna kaŋgaukca eacrenan, ma aimo mac nda aŋgɨca ndona Nuocna wiwitta tɨkrinan. Na an Nuocmo ma manmo matau ŋgoinna matŋirenan. \v 14 \x - \xo 1.14: \xo*\xt Epe 1.6-7\xt*\x*Na Raraŋ Aetaniacna Nuoca ma aimo mac nda oikrina, na ma aina tɨpemb ŋgorikta makukarmo, moa kecamacariri. \s Pola Karaisna tɨpemb kirarirapa mana aiŋirta kamb toprina \p \v 15 \x - \xo 1.15: \xo*\xt In 1.18, na 2 Ko 4.4, na Ib 1.3\xt*\x*Na aia Raraŋ Aetaniacmo watna towanaiŋ, na mana Nuoca, ma man toc ŋgoin, na ma minmo Raraŋ Aetaniacna kirara laruca mina manmo watrinan. Na ma Raraŋ Aetaniacna guina Nuoc, na reiki Raraŋ Aetaniaca muruŋa moatnanna, ma anna paŋan ndeacrena. \v 16 \x - \xo 1.16: \xo*\xt In 1.3, na 1.10, na Ro 8.38, na 11.36, na Ib 1.2, na 2.10, na 1 Pi 3.22\xt*\x*Na an Nuocna par mbuŋa Raraŋ Aetaniaca tamuŋna auŋapa, gan tiacarpaikna reikmo, muruŋcamiŋa morinan. Na reikca aia watrenan, na aia wat ŋgocortanap, ainta gargarapna mbaiŋna aiŋa morena ŋerŋgaurapa, gargarapna ŋerŋgaurapa ainta gargarapna reikca, ma muruŋcamiŋa moatnan. Na reikca muruŋa manan niŋgik, ma ndo an reikmo muruŋcamiŋa morinan. \v 17 \x - \xo 1.17: \xo*\xt In 1.1-3, na 8.58, na 17.5, na 1 Ko 8.6\xt*\x*Na an mɨnna an reiki muruŋcamiŋa laru ŋgocor ndeacri, ma eacrina. Na man mbuŋa reikca muruŋa eacrenanna, ma anap muruŋa aiŋa morenan. \v 18 \x - \xo 1.18: \xo*\xt Up 26.23, na 1 Ko 15.20, na 15.23, na Epe 1.10, na 1.22-23, na KIEK 1.5\xt*\x*Na ma Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunna paŋan, na an Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbuna anna mana tikna kirar. Na ma ndo ŋgoinna ma an Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunna eteacna watna mɨnɨŋ. Na ma ndo ŋgoinna muk ŋgetacndiŋmo, outta mac nda ŋgepatna ramoot, aintik ma ndo ŋgoinna an reikta muruŋna paŋan ndeacnandet. \v 19 \x - \xo 1.19: \xo*\xt In 1.16, na 3.34, na Kol 2.9\xt*\x*Na Raraŋ Aetaniacna toŋtoŋa ma an eteacna watapa mana tɨpembta kirarira muruŋa an Nuocap eacnandet, aintik Raraŋ Aetaniaca manmo mɨnna tɨkca eacrenan. \v 20 \x - \xo 1.20: \xo*\xt Ro 5.1, na 2 Ko 5.18, na Epe 1.7, na 1.10, na 2.13, na 2.16, na 1 Io 2.2\xt*\x*Na Raraŋ Aetaniaca ma an tiacarpaikapa, tamuŋna auŋna reikmo toŋtoŋa muruŋmo moca mina manap nikinik iro kabe toc ndeacnande. Ainda moca ma Karaismo watcarica, ma ik naaŋgɨ keraca mamenacat. Ri, mana racaindpaikca kactacat, na anna kirar mbuŋa Raraŋ Aetaniaca aina puŋnaŋgepta tɨpemb kirarirmo moca irikrinan. \p \v 21 \x - \xo 1.21: \xo*\xt Ro 5.10, na Epe 2.12, na 4.18, na Ta 1.15-16\xt*\x*Na ŋgaua ne Karaismo tawan ŋgoin ndeacrenan. Ainda moca nena iroar puŋga ne mamo puŋndamootta morinan, na ne tɨpemb ŋgorikca morenan. \v 22 \x - \xo 1.22: \xo*\xt Epe 2.14-16, na 5.27, na 1 Te 4.7, na Ta 2.14\xt*\x*Aintik Karaisa ik nakeraca mamenacat, na an tɨpna kirar mbuŋa Raraŋ Aetaniaca nemo moca, ne manap nikinik iro kabe malaruat. Na ma ainda moatnanna, ma nenmo man ndambuŋ naaŋgɨ kɨpna morina, te, ne ratarapa makukar kocora mana lamnɨacmo wandoŋ ndeacraŋna. \v 23 \x - \xo 1.23: \xo*\xt Mk 16.15, na Epe 3.17, na 1 Ti 3.16, na Ib 3.14\xt*\x*Na ne ndorita rɨtɨpaikmo utiŋa gagraca wɨtɨki eacraŋ, te, reac ianna nenmo wɨŋ te, ne ndorita kam wembaŋ laŋna rɨtɨpacna tɨp kirar gargarmo, ne waracrinanmo, ndarekrekke nari. Na aku Pol, aku an kam wembaŋ laŋna aiŋa mona ramoot ndarurina, na aku an kam wembaŋ laŋmo, gan tiacarpaikna meikramtaɨrmo, wiwitirena. \s Pola Kolosinandmo otacrina \p \v 24 \x - \xo 1.24: \xo*\xt Ro 5.3, na 2 Ko 1.5-6, na Epe 1.23, na 3.13, na Pil 3.10, na 2 Ti 1.8\xt*\x*Na mandeaca aku nen, ŋgopotacna gɨrgɨr aŋgɨna toŋtoŋap. Na aku Karais Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunmo otacnan, anna mana tikna kirar. Na an gɨrgɨra Karaisa aŋgɨatnanna, ma mba maireke. Na aku ndona tik mbuŋa aŋgɨrina gɨrgɨra, aku an Karaisa aŋgɨatna gɨrgɨrmo, moca mɨnna tɨknan. \v 25 \x - \xo 1.25: \xo*\xt Epe 3.2, na 3.7-8\xt*\x*Na Raraŋ Aetaniac ma ndo mbuŋa aukmo larapaca aku Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunna aiŋna ramootta, larua nemo otacna. Na aku Raraŋ Aetaniacna kammo muruŋa mbopna aiŋap. \v 26 \x - \xo 1.26: \xo*\xt Ro 16.25-26, na 1 Ko 2.7, na Epe 3.3-5, na 3.9-10, na 2 Ti 1.10\xt*\x*Na atu ŋgoinna an kamma iŋgoroca eacrenan, na meikramtaɨra mba lamŋiri. Na mandeaca ma laru raekca tɨkri, Raraŋ Aetaniacna meikramtaɨra lamŋia garacrinan. \v 27 \x - \xo 1.27: \xo*\xt Ro 9.23, na 2 Ko 2.14, na Epe 1.18, na 3.8, na 1 Ti 1.1\xt*\x*Na mana toŋtoŋ mbuŋa ma aimo mana meikramtaɨrmo, an iŋgorocrina kammo wandacrinan, te, aia lamŋina, an kamma ma laŋ ŋgoin, na ma Iudana meikramtaɨr wanaiŋmo otacnandet. Na an iŋgorocrina kamma ma gaind, Karaisa nenap eacrenan, na ne manmo lambica ma nemo aŋgɨca taŋca ne manap eacna, te, ne mana reik laiŋ laiŋ koinda, tamuŋna auŋ ndeacrenanmo aŋgɨna. \v 28 \x - \xo 1.28: \xo*\xt Epe 4.13, na 5.27\xt*\x*Na aia meikramtaɨrmo kabe kabemo, muruŋa Karaisna kam wembaŋ laŋmo wiwitirenan. Na aia iroar laiŋapa landamŋiar laiŋga raŋgaica minmo riptirena, na minmo kamb gagrara neaŋrenan. Te, aia toŋgorenanna, mina Karais mbuŋa rɨtɨpaik gagrarta meikramtaɨr laiŋ taruca aia minmo Raraŋ Aetaniac ndambuŋa aŋgɨca taŋna. \v 29 \x - \xo 1.29: \xo*\xt Up 20.20, na 20.27, na Epe 3.7, na 3.20, na Pil 4.13\xt*\x*Ainda moca Karaisa aukmo neaŋrena gagrar anik puŋga, aku man laruna aiŋir anikca morenan. \c 2 \s Aia gagara rɨpaca paparuna kambmo nda mbopna \p \v 1 Na aku toŋgorinanna, ne gaind ŋgoin ndamŋi, aku gargar ŋgoinna nenapa Laodisia auŋ aniacna Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunapa, an kabena meikramtaɨra aukna inpaŋanna, wat ŋgocortanmo otacna aiŋa morenan. \v 2 \x - \xo 2.2: \xo*\xt 2 Ko 1.6, na Epe 3.4, na 3.18, na Pil 3.8, na Kol 1.26, na 3.14\xt*\x*Na aku an aiŋa moca nena muruŋna nikinik iroara mo gagraca, ne Raraŋ Aetaniacna kabena meikramtaɨrta iroar inkara moi ŋgepca minmo matŋina, na minap nikinik iro kabea eacna. Na aku toŋgorenanna, ne iroar laiŋ aŋgɨ, te, anna ndo nena rɨtɨpaikca moi gagrana. Na aku toŋgorenanna, ne Raraŋ Aetaniacna iŋgoroca eacrena kamna mɨnɨŋmo matau lamŋina. Na Karaisa ma ndo an iŋgoroca eacrena kamna mɨnɨŋ. \v 3 \x - \xo 2.3: \xo*\xt Ais 45.3, na 1 Ko 1.24, na 1.30, na Epe 1.8, na 3.19\xt*\x*Na iŋgoroca eacrena iroar laiŋapa, landamŋiar muruŋa Karaismo moa mɨnna tɨkca eacrena, na anna kitukndukca mina kituknduk wembaca tɨkca eacrena taupna kirar toc. \p \v 4 \x - \xo 2.4: \xo*\xt Ro 16.18, na Epe 4.14, na 5.6, na Kol 2.8\xt*\x*Na aku mba toŋgorenanna, ramoot ianna nemo wai aoca nemo paruna, ainda moca aku nenmo an kamb ndoprenan. \v 5 \x - \xo 2.5: \xo*\xt 1 Ko 5.3, na 14.40, na 1 Pi 5.9\xt*\x*Na aku nenap mba eacrenan. Na aukna iro mbuŋa aku nenap eacrena kirar toc, na aku toŋtoŋ ŋgoin, ne aiŋa wandoŋa morenan, na Karaismo gagaraca rɨpacrena. \s Aia Karaisap mɨkca eaca eteacna wat gidikca aŋgɨna \p \v 6 Na ne Kacoot Karais Iesusmo aŋgɨrinan, aintik ne manap taŋraŋ. \v 7 \x - \xo 2.7: \xo*\xt Epe 2.20-22, na 3.17, na Kol 1.23\xt*\x*Na ne man mbuŋa wɨtɨki gagra, an kirar toco, ikna kacrira pitrik inikca wɨtɨkca eacrenanapa, kaca wit gargar nambatta wɨtɨkca eacrena kirar toc. Na an kam wembaŋ laŋa aia nenmo riptirinanna, ne anna rɨpac, na memetmbaca ne Raraŋ Aetaniacmo, kam laŋ neaŋraŋ. \p \v 8 \x - \xo 2.8: \xo*\xt Gal 4.3, na 4.9, na Epe 5.6, na Kol 2.3, na 2.18-20, na Ib 13.9\xt*\x*Na ne ndoritake matau wat, moca ramoot ianna nenmo tuombta aiŋir kamnder naaŋgɨa ainta paparuna landamŋiapa, kamb wanaiŋmo wiwiti nari, na ma nenmo moa ne mana landamŋia raŋgainandet. Na ainta ramtaɨra mina ndorita nicar ŋgamrirapa, ŋerŋgaura riacapa, pitrikca bubuocrena reikta iroarmo aŋgɨrenan. Na mina Karaisna iro landamŋia mba raŋgairenan. \p \v 9 \x - \xo 2.9: \xo*\xt In 1.14-16, na Kol 1.19\xt*\x*Na ne lamŋirenan, Karaisa ma ai tocna ramootna kirar ndaruri, na ma Raraŋ Aetaniac, na Raraŋ Aetaniac manmo kocnai ŋgoinna mɨnna tɨkrinan. \v 10 \x - \xo 2.10: \xo*\xt Epe 1.21-22\xt*\x*Na an reikca gagrarapnanmo, ma mina muruŋcamiŋna paŋan. Na ne Karaisnan, ainda moca Raraŋ Aetaniaca nenmo eteacna watta nenmo neaŋrinan, na an eteacna watta nenmo mɨn ŋgoinna tɨkca eacrena. \v 11 \x - \xo 2.11: \xo*\xt Ro 2.29\xt*\x*Na ne manap mɨkca ne tikiŋit kakatacna tɨpna kirar gidikca ne maaŋgɨat. Na tikiŋit kataca ma par mbuŋa mona reaca wanaiŋ. Na Karaisna tɨp kirar mbuŋa aia nikinik iroar bagrarmo, aia kecamariri. Na anna tikiŋit katacna tɨp kirar gidik. \v 12 \x - \xo 2.12: \xo*\xt Ro 6.4, na Epe 1.19-20, na 3.7, na Kol 3.1\xt*\x*Na an mɨnna ne kɨtac pukca aŋgɨatke, ne Karaisap mɨkrinan, na Raraŋ Aetaniaca nenmo Karaisap mukca mutocrinan. Na an aiŋa Raraŋ Aetaniac moa Karaismo muk ndiŋa mac aŋgɨca ŋgeprinanna, ne anna rɨpacrinan. Na an mɨnna ne kɨtac puk aŋgɨatnanna, ma nenmo Karaisap mac nda aŋgɨ ŋgeprinan. \v 13 \x - \xo 2.13: \xo*\xt Epe 2.1-5\xt*\x*Na ŋgaua ne aind tocna tɨpemb ŋgorikta makukara morenan, na ne Raraŋ Aetaniacna meikramtaɨra wanaiŋ, na anna ndo nenmo mo menacrinan. Ri, Raraŋ Aetaniaca nenmo moca ne Karaisap eteacna wat maaŋgɨat, na ma nena tɨpemb ŋgorikta makukara muruŋa moa kecamariri. \v 14 \x - \xo 2.14: \xo*\xt Epe 2.14-16, na 1 Pi 2.24\xt*\x*Na Tɨp Wandɨkca aimo ritri waparaca morinan, na aina makukara mo larurinan. Na Tɨp Wandɨkca aimo moca aia mana kambapa, gargarna kaŋgaukca eacri, Raraŋ Aetaniaca an aimo ritri waparacna momoa ma mo kecaririnan, na ma Tɨp Wandɨkna gargara mo kecaririnan, na Tɨp Wandɨkmo ik naaŋgɨ keracrina. \v 15 \x - \xo 2.15: \xo*\xt Kol 1.13\xt*\x*Na ma ŋerŋgaur gagrarta gargarmo moa mairikrinanapa, an ainta reikta gargarapnan. Na ikna kekerac mbuŋa Raraŋ Aetaniaca meikramtaɨrmo muruŋa wandacrinan, ma an reacmo ma mo irikrinan, na minmo reac wanaiŋa morina. \s Aia Karaisap menacrinan, na reac ianna aimo otacna mɨnna wanaiŋ \p \v 16 \x - \xo 2.16: \xo*\xt Ro 14.1-12, na 1 Ko 8.8, na Gal 4.10\xt*\x*Ainda moca ne ramoot ianmo kai watcarica ma nenmo ritri wat teac, na gaindop nari, ne Tɨp Wandɨkna amta reik gagamapa, puik gagrar ambrenanmo mba raŋgairenan, na Tɨp Wandɨkna tutpemb rɨmbɨtca mbendeina ra aniacapa, karwai ŋgamapa, Wɨktɨtɨkna Ra, ne anna mba raŋgairenan. \v 17 \x - \xo 2.17: \xo*\xt Ib 8.5, na 9.9, na 10.1\xt*\x*Na an reikca anna iŋmbaia lataruna ŋgagatracna reikca wandacrinan. Na reac gidikca anna Karais. \v 18 Na ramoot ianna tamram mbuŋa watca nenmo kamb wiwiti te, na ma nenmo mbopca ne ndorimo mo irikca mbaiŋna aiŋa morena ŋerŋgaurmo tutpemb rɨmbɨtca mbendei te, ne manmo kai watcarica ma nenmo mo irikna. Na ainta ramtaɨra mina nikinik iroar bagrara raŋgairenan, na mina gaind ndamŋireke, mina iroar laiŋ koindapa, ndorita irembmo aŋgɨ ŋgeprena, \v 19 \x - \xo 2.19: \xo*\xt Epe 2.21, na 4.15-16\xt*\x*aintik mina Karaismo mba utiŋrena, na ma aina paŋan ŋgoin. Na an paŋanna ma ndona tikna umbumburta amta reikca neaŋga ambrenan, na ma tutpembta kɨcnambarmo moca mataua mɨkrenan, ainda moca Raraŋ Aetaniacna gargar mbuŋa Karaisna tikca acnairena. \p \v 20 \x - \xo 2.20: \xo*\xt Gal 4.3-5, na 4.9\xt*\x*Na ne Karaisap menacrinan, aintik an ŋerŋgaura riac tamuŋapa, tiacarpaikca bubuocrena gargarna kaŋgaukca ne mba eacitndai. Na kaina moca ne gan tiacarpaikca taŋrena ramtaɨrta kirar toca taŋrenan? Na kaina moca ne ainta Tɨpemb Wandikmo raŋgairenan, \v 21 \x - \xo 2.21: \xo*\xt 1 Ti 4.3\xt*\x*“U kai utiŋ teac, u kai am teac, na manmo kai wattacarica ma una tikmo pipik teac?” \v 22 \x - \xo 2.22: \xo*\xt Ais 29.13, na Mt 15.9\xt*\x*Na ainta tɨpemb wandikca mina an aiŋa aia morena kamb ndoprenan, na mina tawi ŋgoinna mainandet. Na anna ramtaɨra ndori puŋga moa larurenan, na aimo riptica aia mina raŋgairena. \v 23 Na anna gidik ŋgoin, ainta tɨpembta kirarira anna gidkara wanaiŋ, mina aimo tutpemb rɨmbɨtca mbendeina mo ŋgepnandet, na aina iroar inkara mo iriknan, na aina tikembca gɨgɨrar neaŋrena. Ainda moca ramtaɨr ndeida gainda lamŋirena, an tɨpembta kirarira mina iroar laiŋapa, landamŋiar laiŋga raŋgairenan. Na an Tɨpemb Wandikca ma aimo mba otaca nikinik iro bagara mo irikitndai. \c 3 \s Aia Karaisap muk ndiŋ naŋgeprinan \p \v 1 \x - \xo 3.1: \xo*\xt Ŋap 110.1, na Mk 12.36, na 16.19, na Epe 1.20, na Pil 1.30, na Kol 1.29, na 2.12, na 1 Te 2.2\xt*\x*Ainda moca Raraŋ Aetaniaca ma nenmo Karaisap moa ŋgeprinan, aintik ne auŋ tamuŋna reik aŋgɨna aiŋa moraŋ. Na an tamuŋna auŋa Karaisa ma ndona gagrirta ramoot paŋanna mbiracrena taupmo, ma Raraŋ Aetaniacna par umbaia mbiraca eacnandet. \v 2 \x - \xo 3.2: \xo*\xt Mt 6.33\xt*\x*Na memetmbaca ne tamuŋna auŋna reikta ndamŋiraŋ, na ne gan tiacarpaikna reikta ke, kai lamŋiraŋ teac. \v 3 \x - \xo 3.3: \xo*\xt Ro 6.2, na 2 Ko 5.7, na 5.14, na Gal 2.20, na Kol 2.20\xt*\x*Na ne menacrinan, na nena eteacna watta Karaisap iŋgoroca eacrena, na ne Raraŋ Aetaniacap mɨkrina. \v 4 \x - \xo 3.4: \xo*\xt In 11.25, na 14.6, na 1 Ko 15.43, na Pil 1.21, na 1 Io 3.2\xt*\x*Na Karaisa ma nena eteacna watna mɨnɨŋ. Na an mɨnna ma raekca laru te, ne toco manapmo Raraŋ Aetaniacna memetacna tac aniaca manap larunandet. \ms Na Karaisa ma aina nikinik iroara eacrenan, na aia ŋgaib tarurinan \mr (3.5—4.18) \s Na aia meikramtaɨr ŋgaib tarurinan \p \v 5 \x - \xo 3.5: \xo*\xt Ro 6.6, na 6.11-13, na 8.13, na Gal 5.24, na Epe 4.19, na 5.3-5, na 1 Te 4.5\xt*\x*Ainda moca ne gan tiacarpaikna tɨpemb kirarira nena iroar inkara muruŋa eacrenanmo, mo menac. Na aku gaindta tɨpemb kirarirta kamb toprena, anna tɨp ŋgadudukca morena tɨp kirarapa, tɨp kirar ratta wanaiŋapa, tikca mo ŋgepna tɨp kirar ŋgoreacapa, kabena meikramtaɨrta reikmo lamnɨac mbuŋa watca aŋgɨna toŋtoŋap. Na kabena meikramtaɨrta reikmo lamnɨac mbuŋa watca aŋgɨna toŋtoŋap, an tɨpna kirara anna ma mɨrɨpraraŋna tutupniŋ rɨmbɨtca mbendeirena tɨpna kirar toc. \v 6 \x - \xo 3.6: \xo*\xt Epe 5.6\xt*\x*Na Raraŋ Aetaniaca ma ndona nikkakatna opoik ŋgoreacmo kocroca eacrenanna, an tɨpemb kirarir ŋgorikca morena meikramtaɨrmo, muruŋcamiŋa neaŋnandet. Na anna meikramtaɨra mana kambmo, nda ipuŋga mboprenan. \v 7 \x - \xo 3.7: \xo*\xt Ro 6.19-20, na 1 Ko 6.11, na Epe 2.2\xt*\x*Na ŋgaua ne aintocna meikramtaɨrap taŋrena, na ne ainta tɨpembta kirarira muruŋcamiŋa morenan. \p \v 8 \x - \xo 3.8: \xo*\xt Epe 4.22, na 4.25-31, na 5.4, na Ib 12.1, na 1 Pi 2.1\xt*\x*Ainda moca mandeaca ne an tɨpemb kirarir ŋgorikmo muruŋa mo kecari, anna kaega morena tɨpna kirarapa, nikkatrena tɨpna kirarapa, nikinik iro ŋgoreac aŋgɨrena tɨpna kirarapa, kabena meikramtaɨrmo peperena kamb ŋgorik ndoprena tɨpna kirarapa, rat ŋgocorta kamb ndopna tɨpna kirar. \v 9 \x - \xo 3.9: \xo*\xt Epe 4.22\xt*\x*Na ne kabe kabea, kabena rɨtɨpacna laiplacarta meikramtaɨrmo, kai paru teac, anna gaind, ne nikinik iroar bagrarta tɨpemb kirarirmo ne mo kecaririnan, \v 10 \x - \xo 3.10: \xo*\xt RL 1.26, na Ro 12.2, na Epe 2.10, na 4.24\xt*\x*na ne ŋgaib tarurenan. Na Raraŋ Aetaniaca nenmo meikramtaɨr ŋgaibca mo larurena, na memetmbaca ma nenmo iroar landamŋiar laiŋga neaŋrenan, na ma nenmo ŋgaibca mo larurenan, na ne mana kirar toc ndarurinan. \v 11 \x - \xo 3.11: \xo*\xt Ro 10.12, na Gal 3.28, na Epe 1.23\xt*\x*Ainda moca aia meikramtaɨra ŋgaib tarurinanna, aia muruŋa an kirar kabe toc. Na aia gainda kai lamŋi teac, aia Girikna wiwitna meikramtaɨr, co, Iudana wiwitna meikramtaɨr. Na aia tikiŋit katacrenan, co, tikiŋit katac kocortan, co, kabena kamb toprena meikramtaɨr, co, kabena kurminna meikramtaɨr, co, aia toumbta aiŋir kamndera morena meikramtaɨr, co, aia toumbta aiŋir kamndera mba morena meikramtaɨr. Na anna gaind, Karaisa ma ndo kabea eacrenan, na ma ndo aina muruŋna, nikinik iroar inkara eacrena. \s Na aia kabena meikramtaɨrmo mamatŋina tɨp kirar ŋgoinmo aŋgɨ \p \v 12 \x - \xo 3.12: \xo*\xt Gal 5.22, na Epe 4.32, na Pil 2.1, na 1 Pi 2.9\xt*\x*\x - \xo 3.12-13: \xo*\xt Epe 4.2\xt*\x*Na Raraŋ Aetaniaca nenmo larapacrinan, na ne mana meikramtaɨrta wiwitta eacrenan, na ma nenmo mamatŋi ŋgoin. Ainda moca ne ainta tɨpembta kirarirmo aŋgɨ. Na ne kabena meikramtaɨrmo gidikca kadmaica minmo tɨp kirar laŋa mo. Na ne ndorimo kai aŋgɨ ŋgep teac, na meikramtaɨrmo tɨpemb kirarir laiŋga mo, na meikramtaɨra nenmo makukara mo te, ne kai tawi nikkat teac. \v 13 \x - \xo 3.13: \xo*\xt Mk 11.25, na Epe 4.32, na 5.2\xt*\x*Na ramoot ianna nena rɨkca makuk ianna mo te, na ma kabena laiplacarta ianmo kammap te, ma an makukmo mbukca an laiplacarta tɨpemb ŋgorikta makukarmo mo kecari. Na Kacootta nena tɨpemb ŋgorikta makukara, ma mo kecaririnan, na an kirar kabea ne toco kabena meikramtaɨrta tɨpemb ŋgorikta makukara, mo kecari. \v 14 \x - \xo 3.14: \xo*\xt Ro 13.8-10, na 1 Ko 13.13, na Epe 4.3\xt*\x*Na ne kabena meikramtaɨrmo matŋiraŋ. Na an tɨpna kirara ma kabena ainta tɨpemb kirarirmo kunda tamuŋmbai ŋgoin. Na ma kabena tɨpemb kirarir laiŋmo, mo gagaraca, na aiŋmo tumbunna morenan. \v 15 \x - \xo 3.15: \xo*\xt 1 Ko 12.13, na 12.27, na Epe 2.16-17, na 4.4, na Pil 4.7\xt*\x*Na Karaisa ma aimo nikinik iro wetwetta neaŋrena, na aimo moa aia nikinik iro kabe ndeacrena, te, an nikinik iro wetwetta nena nikinik iroarmo bubuocna. Na Raraŋ Aetaniaca nenmo acrina, te, ne tik kabe niŋgikca laruca ne nikinik iro kabe ŋgoin ndeacna. Na ne manmo kam laŋmo, memetmbaca neaŋraŋ. \v 16 \x - \xo 3.16: \xo*\xt 1 Ko 14.26, na Epe 5.19, na Kol 4.6\xt*\x*\x - \xo 3.16-17: \xo*\xt Epe 5.19-20\xt*\x*Na ne Karaisna kambmo, wattacarica ma nena nikinik iroarmo, mo gagraca eacraŋ. Na ne kabe kabea, Iesusa rɨpacrena kabena meikramtaɨrmo ripti, na minmo iro landamŋi laŋapa iro neaŋ, te, mina tɨpemb kirarir laiŋ tiŋgikca moraŋna. Na ne Raraŋ Aetaniacmo, nena nikinik iro mbuŋap, kam laŋ neaŋ. Na ne Raraŋ Aetaniacna Timbigta Kapna inik ndeacrena ŋapar kumbrena timbigta ŋaparapa, kabena tutupniŋ rɨmbɨtca mbendeirena ŋaparapa, Ŋeroŋ Ratta nena nikinik iroa tɨkrena ŋaparmo umb. \v 17 \x - \xo 3.17: \xo*\xt 1 Ko 10.31, na Epe 5.20, na 1 Te 5.18, na Ib 13.15\xt*\x*Na nena kamb ndondopapa, nena aiŋirapa, reikca ne muruŋa morenanna, ne Kacoot Iesusna i mbuŋa moraŋ. Na mana i mbuŋa ne Raraŋ Aetaniac, Aetmo kam laŋ neaŋ. \s Pola Iesusa rɨpacrena laiplacarta meik mombonikta kamb ndoprena \p \v 18 \x - \xo 3.18: \xo*\xt Epe 5.22, na Ta 2.5, na 1 Pi 3.1\xt*\x*Na ne meikpitik, ne ndorita kaŋterta kaŋgauk ndeacraŋ. Na an tɨpna kirara anna Kacootna lamnɨac ŋgoutta wandoŋ laŋ. \v 19 \x - \xo 3.19: \xo*\xt Epe 4.31, na 5.25, na 5.28, na 1 Pi 3.7\xt*\x*Na ne ramtaɨrpitik, ne ndorita meikmo matau ŋgoinna matŋiraŋ, na ne mina nikinik iroarmo kai mo ŋgocrai teac. \p \v 20 \x - \xo 3.20: \xo*\xt Epe 5.24, na 6.1, na Ta 2.9\xt*\x*Na ne mombonik, ne ndorita aemaeta mo ndopekna reikta kambmo, muruŋa waracraŋ. Kacootta ma ainta tɨpna kirara, ma toŋgorenan. \v 21 \x - \xo 3.21: \xo*\xt Epe 6.4\xt*\x*Na ne aemerater, ne ndorita mombonikmo, kai moca mina nenap kaega kai mo teac, moca mina gaind ndamŋi nari, mina aiŋ laŋ ianna mona mɨnna wanaiŋ. \s Pola tuombta aiŋir kamndera morena meikramtaɨrapa mina ramtaɨr paŋaindta kamb toprena \p \v 22 \x - \xo 3.22: \xo*\xt 1 Ti 6.1, na Ta 2.9\xt*\x*\x - \xo 3.22-25: \xo*\xt Epe 6.5-8\xt*\x*Na ne tuombta aiŋir kamnderta aiŋa morena meikramtaɨr, ne ndorita ramtaɨr paŋaindta kambmo muruŋa raŋgairaŋ. Moca ne gaind ndamŋi nari, mina nenmo rambuŋ ndeac te, ne minmo aiŋir laiŋga moraŋna wai aocraŋnandet. Wanaiŋ. Na ne iro laŋapa toŋtoŋap aiŋa moraŋ. Ne Kacootna moca rugdara moraŋ, na memetmbaca ne aiŋ laŋna taupna ndamŋica moraŋ. \v 23 Na reikca ne muruŋa morenan, ne gagraca moraŋ. Na anna ne ramootna aiŋa morena kirar toco, wanaiŋ. Anna ne Kacootna aiŋa morenan. \v 24 \x - \xo 3.24: \xo*\xt 1 Ko 7.22\xt*\x*Na ne lamŋirena, iŋmbaia Kacootta nenmo opoik laiŋga ma larapacrinanna, ma ndona meikramtaɨrmo neaŋnandet. Na ne lamŋi. Ne Karaisna tuombta aiŋir kamnderta aiŋa morena meikramtaɨr, ma ndo nena Ramoot Paŋan gidik. \v 25 \x - \xo 3.25: \xo*\xt TW 10.17, na Ro 2.11, na Epe 6.9, na 1 Pi 1.17\xt*\x*Na ramootta makukca mo te, ma an makukna opoikca ma aŋgɨnandet. Na Raraŋ Aetaniaca ma meikramtaɨr muruŋcamiŋna makukarmo an tɨpna kirar kabe mbuŋa ritrirenan. \c 4 \p \v 1 \x - \xo 4.1: \xo*\xt TN 25.43, na 25.53, na Epe 6.9\xt*\x*Na ne tuombta aiŋir kamnderta meikramtaɨrta ramtaɨr paŋainda, ne tɨpemb kirarir laiŋapa, tɨpemb kirarir wandoikmo minmo muruŋa moraŋ. Na ne gaind ndamŋi, ne toco tamuŋna auŋna Ramoot Paŋanap. \s Na aia mbembendei gargarna tɨp kirarapa wandoŋa taŋraŋna tɨp kirara raŋgairaŋ \p \v 2 \x - \xo 4.2: \xo*\xt Epe 6.18, na Pil 4.6\xt*\x*Ainda moca ne mbembendeina tɨpemb kirarirmo matau utiŋraŋ. Na an kɨdrɨkca ne mbendeina mo te, ne matau ŋgoinna lamŋica Raraŋ Aetaniacmo kam laŋ neaŋ. \v 3 \x - \xo 4.3: \xo*\xt Ro 15.30, na 1 Ko 16.9, na Epe 6.19\xt*\x*Na ne Raraŋ Aetaniacmo mbendeia ma ai motocmo otacnan. Na manmo digica ma aimo taup gootca aia Karaisna kam wiwitina. Na an kamma atua ma iŋgoroca eacrenan, na mandeaca ma laruca raekca tɨkca eacrenan. Ainda moca meikramtaɨra an kamma waracna karirinan, ri, mina aukmo kac ŋgoreaca tɨkrinan. \v 4 \x - \xo 4.4: \xo*\xt Epe 6.20\xt*\x*Ainda moca ne mbendeiraŋ te, aku an kammo matau wiwitina, na an tɨpna kirara Raraŋ Aetaniaca toŋgorenanna aku ainda mona. \p \v 5 \x - \xo 4.5: \xo*\xt Epe 5.15-16, na 1 Te 4.11-12\xt*\x*Na an kɨdrɨkca ne raekmbaina meikramtaɨra Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunap eac te, ne iroar laiŋga raŋgairaŋ, na tɨpemb kirarir laiŋga moraŋ. Na memetmbaca ne kocroca eaca, minmo Karaisna tɨpemb kirarira wandacna. \v 6 \x - \xo 4.6: \xo*\xt Mk 9.50, na Epe 4.29, na Kol 3.16, na 1 Pi 3.15\xt*\x*Na memetmbaca ne kamb laiŋ tiŋgik ndopraŋ, ainta kamb tiŋgikca meikramtaɨra toŋgoca waracrenan. Na ne kabena meikramtaɨrta kambmo nda ruti mbopna mo te, ne matau lamŋica ruti mbop. \s Pola Tikikusapa Onesimusmo Kolosia mandaca taŋrinan \p \v 7 \x - \xo 4.7: \xo*\xt Up 20.4, na 2 Ti 4.12\xt*\x*\x - \xo 4.7-8: \xo*\xt Epe 6.21-22\xt*\x*Aintik Tikikusa ma auk morina aiŋirta kambmo, muruŋa mbopnandet. Na ma aina aiŋ kabeapa, aina Iesusa rɨpacrena laiplacarta ian ŋgoin, na ma Kacootna aiŋa mona ramoot laŋ ŋgoin. \v 8 Na anna mɨnɨŋna moca aku manmo nen ndambuŋa mandaca kɨprinan, te, ne lamŋinandet, aia titoca eacrenan, na ma nena iroar inkara moi gagranande. \v 9 \x - \xo 4.9: \xo*\xt Pm 1.10-12\xt*\x*Aintik aku Onesimusmo, Tikikusap mandaca kɨprinan. Na Onesimus, ma aina Iesusa rɨpacrena laiplacarta ian ŋgoin, na ma nena kamkabe. Na maniŋa nenmo gan ndarurina reikta kambmo, muruŋa mbopnandet.\f + \fr 4.9 \fr*\ft Onesimusa ma Pilimonna tuomna aiŋ kamainda morena ramoot.\ft*\f* \s Pola Kolosinandmo ra laŋ neaŋga taŋrina \p \v 10 \x - \xo 4.10: \xo*\xt Up 12.12, na 12.25, na 13.13, na 15.37-39, na 19.29, na 27.2, na Pm 1.24\xt*\x*Na Aristakas, ma aukap kac ŋgoreaca eacrenan, na ma nenmo ra laŋ neaŋrinan. Na Banambasna mɨk Mak, ma toco nenmo ra laŋ neaŋrinan. Na ma nen ndambuŋa kɨp te, ne man aŋgɨna toŋtoŋap aŋgɨ, na anna moca aku nenmo kamma neaŋga kɨpca mboprinan. \v 11 Na Iesus, mina manmo Iastus ŋgacrenan, ma toco nenmo ra laŋ neaŋrinan. Na Iudana wiwitna inikna an ramtaɨr mbonkac niŋgikca aukmo otaca Raraŋ Aetaniacna bubuoca mo ŋgeprenan, na mina aukmo matau ŋgoinna otacrenan. \p \v 12 \x - \xo 4.12: \xo*\xt Kol 1.7, na Pm 1.23\xt*\x*Na Epaparas toco, ma nenmo ra laŋ neaŋrinan. Na ma toco, nena kamkabeapa, ma Karais Iesusna aiŋna ramoot. Na memetmbaca ma gagraca mbendeica Raraŋ Aetaniacmo digica nenmo otaca gagraca wɨtɨkna. Na Raraŋ Aetaniacna an tɨpna kirara ne maaŋgɨri, na ne mana toŋtoŋa muruŋa matau ŋgoinna lamŋirenan. \v 13 Na aku nenmo gaindopnandet, ma nenapa Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunna auŋ aniac Laodisiananapa, auŋ aniac Ierapolisa eacrenanmo opotacna aiŋ aniaca morenan. \v 14 \x - \xo 4.14: \xo*\xt 2 Ti 4.10-11, na Pm 1.24\xt*\x*Na Luk, ma an pitir gagamma aia muruŋa matŋirenan ŋgoin, manapa Demasa maniŋa nenmo ra laŋ neaŋrinan.\f + \fr 4.14 \fr*\ft Na meikramtaɨr wɨtta gaind ndamŋirena, gan Luka ma ndo gan timbigta kapniŋmo tiratna, anna Luka tiratna Kam Wembaŋ Laŋapa, Iesusna Up Aŋgɨrena Ramtaɨrta Aiŋna Nininina Timbigta Kap.\ft*\f* \p \v 15 Na aku toŋgorinanna, ne aukna ra laŋmo Laodisia eacrena Iesusa rɨpacrena laiplacarmo neaŋ. Na Nimpana kaca punirena Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunapa, Nimpamo ra laŋ tocmo neaŋ. \v 16 Na an kɨdrɨkca ne gan timbiŋ rapara wati mai te, ne Laodisiana Iesusna rɨtɨpaikta meikramtaɨrta tumbunmo neaŋ taŋca min toco, anna watna. Na an kabena timbiŋ rapara Laodisiananmo, aku ŋgaua tirra neaŋga taŋrinanmo, ne toco anmo aŋgɨca anna wat. \v 17 \x - \xo 4.17: \xo*\xt Pm 1.2\xt*\x*Te, ne Akipusmo gaindop, “An aiŋa u Kacoot ndambuŋa tɨkca aŋgɨrinanna, u matau ŋgoinna raupŋi, na u an aiŋmo matau moraŋ.” \p \v 18 \x - \xo 4.18: \xo*\xt 1 Ko 16.21, na 2 Te 3.17\xt*\x*Ainda moca aku Pol, aku ndona par mbuŋa nenmo gan ra laŋ neaŋna moca, gan kambca tirrina. Na ne aukna moca lamŋiraŋ, aku kac ŋgoreac maeacreke. Na Raraŋ Aetaniacna kakadmaica nenapmo eacnande.