\id TIT - Apal Vernacular Bible, Acɨ dialect \ide UTF-8 \rem Translated by Boni in March 2011. Entered in April 2011 by MW Still needs to be exegetically checked. \rem Exegetical checking started on 19 May 2012 and completed on 23 May – ready to be revised with Boni. \rem Acɨ dialect \rem DIALECT ISSUE – decide between ave and aveji – I prefer the aveji for a variety of reasons, but it is their decision Needs to be consistent in all 3 Acx books. \rem Sept 2012 – decided to use aveji. \rem Nov 2012 – Checked by Men's group – Boni, Andrias, Lambert, Kennet and corrections entered \rem Martha completed VE on 4 Dec and began another exegetical check and check of the back-translation. \rem April 2013 – consultant checked. \rem Final check begun 28 July 2017 and finished on 31 July 2017. \rem Cross-references including content, VE and glossing are finished. Feb 2019. Rechecked 6 July 2021. Checked against printed on 8 Oct 2021 \h Taitusɨ \toc1 Polɨ agaŋ manasɨŋ nagadɨ lɨbu Taitusɨ saŋ iguci umalɨ. \toc2 Taitusɨ \toc3 Ta \mt2 Polɨ agaŋ manasɨŋ nagadɨ lɨbu \mt1 Taitusɨ \mt2 saŋ iguci umalɨ. \c 1 \p \v 1 Polɨ agaŋ ciaŋ manasɨŋ hɨvɨ nɨman lɨbɨmalɨ. Viaŋ Polɨ uamalɨ. Viaŋ Asɨ dɨ salaku hɨsɨŋ kulemɨlɨ uamalɨ. Jisasɨ Kɨlaisɨ agaŋ nudɨ salaku vivi saŋ iadɨ lɨbɨmɨŋamalɨ uamalɨ. Asɨ agaŋ nudɨ kulaŋ iamɨgali agɨladɨ lɨbɨmɨŋa nɨman abamalɨ uamalɨ. Iadɨ nuken kulaŋ iamɨgali aba abamalɨ uamalɨ. Haman saja iadɨ abɨci viaŋ nudɨ kulaŋ iamɨgali agɨlasaŋ ciaŋ sulahɨdin uamalɨ. Nulɨdɨ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ agɨladɨ lɨpɨ igu igu saŋ ciaŋ sulahɨdin uamalɨ. Amɨŋ ciaŋ agasaŋ hɨji hutesɨ vivi saŋ sulahɨdin uamalɨ. Asɨ alaŋ acaba acaba lɨlɨ saŋ mavɨn hɨnihɨdi agadɨ lɨbiakɨlakɨla saŋ aveji sulahɨdin uamalɨ. \v 2 Aha \x - \xo 1.2 \xo*\xt Lom 16.25, Kl 1.27, 2 Ti 1.1, 1.9, 1 Pi 1.20\xt*\x* Asɨ agaŋ acaba acaba agɨladɨ ma lamɨmaŋ lɨdɨŋ ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni agadɨ alusaŋ igu igu saŋ ciaŋ mɨgu abamalɨ uamalɨ. Nɨbu ma mafɨlahɨdi uamalɨ. Haman saja nɨbɨlaŋ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ daŋ hɨnihɨniŋ nusaŋ mɨhasɨhavɨm aba ciaŋ sulahɨdin uamalɨ. \v 3 Asɨ \x - \xo 1.3 \xo*\xt Ef 1.9-10, 1 Te 2.4, 1 Ti 1.1, 1.11, 2.3, 2 Ti 1.10, Ta 2.10, 3.4-5\xt*\x* nɨbu aludɨ akɨliakudaci ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni hɨsɨŋ agaŋ uamalɨ. Nɨbu abɨci viaŋ ciaŋ sulasula salaku agadɨ vidamin uamalɨ. Nɨbu nuken ciaŋ sulasula mɨkiŋ agadɨ lamamalɨ uamalɨ. Lama kulaŋ agɨladɨ hɨji mɨŋaiakɨci ciaŋ sulavɨdami uamalɨ. Sulavɨdaci nudɨ ciaŋ agaŋ usi iakamalɨ uamalɨ. \p \v 4 Viaŋ \x - \xo 1.4 \xo*\xt Lom 1.7, 2 Ko 8.23, Ga 2.3-5, 2 Ti 1.2, 4.10\xt*\x* manasɨŋ nagadɨ Taitusɨ nasaŋ lɨbadin uamalɨ. Nama iadɨ ninaŋ me sɨbam hɨnihɨdanaŋ uamalɨ. Nama hɨji vɨdɨvɨdɨŋ daŋ alaŋ nen hɨnihɨdalu haman laci ala hɨnihɨdanaŋ uamalɨ. Asɨ agaŋ Jisasɨ Kɨlaisɨ kulaŋ nasaŋ mavɨn lamavɨdaci nadɨ humɨgaŋ agaŋ simɨ hɨnibali uamalɨ. Asɨ nɨbu aludɨ Iavaŋ uamalɨ. Jisasɨ Kɨlaisɨ nɨbu aludɨ akɨliakudaci ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni hɨsɨŋ agaŋ uamalɨ. \s Taitusɨ dɨ Kɨlitɨ avɨli muha hen hɨdahɨdaŋ manɨgali agɨladɨ lɨbɨmɨŋamɨŋa saŋ abamalɨ. \p \v 5 Viaŋ nadɨ Kɨlitɨ avɨli muha hen vala vecin uamalɨ. Lɨlɨŋ nama hen hɨnihɨniŋ salaku limu hɨhɨle agɨladɨ vala vecin agadɨ hɨkɨli hɨkɨli saŋ abacin uamalɨ. Viaŋ nadɨ abacin haman laci ala lɨka uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali avɨli hɨvɨ mɨŋamɨgu mɨŋaiakavalɨ agɨladɨ hali hɨsɨŋ kulaŋ agɨladɨ lɨbɨmɨŋɨka uamalɨ. Kɨlebɨla mu hɨvɨ mu hɨvɨ hɨdahɨdaŋ hali hɨsɨŋ agɨladɨ lɨbɨmɨŋɨka uamalɨ. \v 6 Manɨgali \x - \xo 1.6 \xo*\xt 2 Ti 2.24-26\xt*\x* \x - \xo 1.6-9 \xo*\xt 1 Ti 3.2-7\xt*\x* agɨladɨ lɨbɨmɨŋɨba ha kulaŋ iamɨgali agɨlaŋ igavɨdaci kulaŋ hugɨ apalɨ hɨnihɨdavi agɨladɨ pam lɨbɨmɨŋɨka uamalɨ. Kulaŋ hɨhɨle iamɨgali pabiŋ pabiŋ lɨbihɨdavi agɨladɨ pam lɨbɨmɨŋɨka uamalɨ. Manɨgali lɨbɨmɨŋɨdɨnaŋ agɨladɨ ninanadinɨlu agɨlaŋ aveji Jisasɨ Kɨlaisɨ saŋ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ lamavɨm uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali agɨlaŋ igavɨdaci manɨgali dɨ ninanadi agɨlaŋ hɨjɨhɨjɨ lɨdɨŋ lusɨŋ sɨbɨlɨ mu mu vihavɨmɨdɨ uamalɨ. Haman lɨdɨŋ iamɨnegalinɨlu dɨ ciaŋ lulavɨmɨdɨ uamalɨ. \v 7 Asɨ \x - \xo 1.7 \xo*\xt Wkp 10.9, 1 Ko 4.1, Ef 5.18, 1 Pi 5.2\xt*\x* dɨ kulaŋ iamɨgali agɨladɨ migɨla migɨla hɨsɨŋ manɨgali hana Asɨ dɨ salaku hɨsɨŋ kulaŋ agɨlaŋ uamalɨ. Haman saja kulaŋ iamɨgali agɨlaŋ igavɨdaci nɨbu hugɨ daŋ hɨnimɨdɨ uamalɨ. Nɨbu viaŋ ibi daŋ abaŋ kulaŋ iamɨgali agɨladɨ migɨla migɨlaŋ lɨbɨsɨlɨvɨmɨdɨ uamalɨ. Nɨbu igɨvɨ igavɨkemɨdɨ uamalɨ. Nɨbu avɨli vɨdɨvɨdɨŋ nanaŋ uava iakuiaku hɨsɨŋ kulaŋ hɨnimɨdɨ uamalɨ. Nɨbu sagaŋ putɨ hɨnimɨdɨ uamalɨ. Nɨbu mafɨla mafɨlaŋ kulaŋ limu hɨhɨle agɨladɨ anɨm kɨlɨsɨ acaba acaba akape agɨladɨ vivi saŋ lɨmɨdɨ uamalɨ. \v 8 Kulaŋ limu hɨhɨle agɨlaŋ nudɨ ulaŋ hɨvɨ vehavɨci nulɨdɨ sikɨvica sɨbam sakɨlam uamalɨ. Nɨbu lusɨŋ ukaci saŋ pam lɨm uamalɨ. Lɨdɨŋ hɨji sɨlɨvɨ ukaci agadɨ pam lɨbiakɨlam uamalɨ. Nɨbu Asɨ dɨ ciaŋ agadɨ pam sikɨvica lɨbiakɨlam uamalɨ. Nɨbu ukaci sɨlɨvɨ laci hɨnim uamalɨ. Nɨbu nudɨ nuken hɨji humɨgaŋ agadɨ sikɨvica migɨlam uamalɨ. \v 9 Asɨ \x - \xo 1.9 \xo*\xt 1 Ti 1.10, 1.15, 2 Ti 1.13, 2.15, 4.3, Ta 2.1\xt*\x* dɨ amɨŋ ciaŋ hɨvɨ lamalɨfavɨmalɨ agadɨ vɨdɨvɨdɨŋ sɨbam mɨŋalɨvam uamalɨ. Haman lɨdɨŋ kulaŋ iamɨgali agɨladɨ amɨŋ ciaŋ agadɨ hɨvɨ lamalɨfɨci hɨji vɨdɨvɨdɨŋ lamavɨdɨ uamalɨ. Lɨhavɨdaci ciaŋ agaŋ nulɨdɨ iagaŋ lagudaci amɨŋ ciaŋ agadɨ lɨbiakɨlakɨla saŋ pam lɨhavɨdɨ uamalɨ. Kulaŋ limu hɨhɨle hɨji limu daŋ hɨnevɨdaci ha nɨbu ukaci nulɨdɨ hɨji agɨladɨ lama hɨkɨlidɨ uamalɨ. \s Kɨlitɨ avɨli muha hɨsɨŋ agɨlaŋ nulɨdɨ kulaŋ limu hɨhɨle agɨladɨ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ agadɨ mɨŋaikuiku lɨhavɨmalɨ. \p \v 10-11 Kɨlitɨ \x - \xo 1.10-11 \xo*\xt Mt 23.13-14, Jo 10.12, 1 Ti 1.6, 4.7, 6.5, 2 Ti 3.6, 1 Pi 5.2\xt*\x* avɨli muha hɨsɨŋ kulaŋ akape agɨlaŋ ciaŋ lulahɨdavi uamalɨ. Limu hɨhɨle ciaŋ kavɨ kavɨ aba abaŋ kulaŋ limu hɨhɨle agɨladɨ hɨji mɨŋaikuiku lɨhɨdavi uamalɨ. Kulaŋ nulɨdɨ limu hɨhɨle ha nɨbɨlaŋ Isɨlaelɨ hɨdɨlɨ agɨlaŋ uamalɨ. Isɨlaelɨ hɨdɨlɨ nɨbɨlaŋ ala kulaŋ agɨladɨ hadi sɨbɨlɨ ikalakalaka saŋ vɨsɨvɨsɨ lɨhɨdavi uamalɨ. Nɨbɨlaŋ lusɨŋ sɨbɨlɨ haman agɨladɨ vibiŋ kulaŋ iamɨgali agɨladɨ mafɨla mafɨlaŋ anɨm kɨlɨsɨ vivi saŋ lɨhɨdavi uamalɨ. Nɨbɨlaŋ nulɨdɨ lusɨŋ alaŋ ma vivi agadɨ hɨvɨ kulaŋ agɨladɨ lamalɨfɨhɨdavi uamalɨ. Nɨbɨlaŋ haman lɨdɨŋ kulaŋ iamɨgali agɨladɨ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ agɨladɨdaŋ nulɨdɨ ninanadinɨlu agɨladɨ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ agɨladɨdaŋ sɨkasɨkan sɨbɨlɨ lamahɨdavi uamalɨ. Haman saja nama manɨgali ukaci ukaci agɨladɨ lɨbɨmɨŋɨka uamalɨ. Lɨbɨmɨŋɨnaŋ manɨgali agɨlaŋ nulɨdɨ haman haman lɨlɨ saŋ abamɨgɨlavɨm uamalɨ. \v 12 Aha kulaŋ mu Kɨlitɨ avɨli muha hɨsɨŋ hɨji hutesɨ daŋ agaŋ nɨman abamalɨ uamalɨ. Kɨlitɨ avɨli muha hɨsɨŋ nɨbɨlaŋ mafɨliŋ mafɨliŋ ciaŋ hɨsɨŋ aba abamalɨ uamalɨ. Nɨbɨlaŋ kulaŋ sɨbɨlɨ sɨbam aba abamalɨ uamalɨ. Nɨbɨlaŋ sabaŋ saŋalaŋ me aba abamalɨ uamalɨ. Nɨbɨlaŋ nana saŋ pam lɨdɨŋ iukɨlɨ saŋ lɨhɨdavi aba abamalɨ uamalɨ. \v 13 Ciaŋ \x - \xo 1.13 \xo*\xt 2 Ti 4.2, Ta 2.2\xt*\x* nanaŋ nɨbu amɨŋ sɨbam uamalɨ. Haman saja nulɨdɨ hɨkɨli hɨkɨli saŋ nulɨdɨ abacabɨlɨka uamalɨ. Lɨnaŋ Asɨ saŋ sikɨvica sɨbam hɨji vɨdɨvɨdɨŋ lamavɨdɨ uamalɨ. \v 14 Isɨlaelɨ \x - \xo 1.14 \xo*\xt 1 Ti 4.7, 2 Ti 4.4\xt*\x* hɨdɨlɨ agɨladɨ ciaŋ kavɨ kavɨ agɨlasaŋ hɨji makamɨŋavɨmɨdɨ uamalɨ. Kɨlitɨ avɨli muha hɨsɨŋ kulaŋ nɨbɨlaŋ Asɨ dɨ amɨŋ ciaŋ agadɨ lulahɨdavi uamalɨ. Haman lɨdɨŋ mafɨliŋ mafɨliŋ ciaŋ agadɨ hɨvɨ ciaŋ vɨdɨvɨdɨŋ me abahɨdavi uamalɨ. Haman saja kulaŋ iamɨgali Asɨ saŋ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ lamahɨdavi agɨlaŋ nulɨdɨ mafɨliŋ mafɨliŋ ciaŋ vɨdɨvɨdɨŋ agɨladɨ lɨbiakɨlavɨmɨdɨ uamalɨ. \p \v 15 Kulaŋ \x - \xo 1.15 \xo*\xt Mt 15.11, Lu 11.39-41, Lom 14.14, 14.20, 14.23, 1 Ko 6.12\xt*\x* iamɨgali agɨladɨ Asɨ igadaci hugɨ apalɨ ukaci laci hɨnihɨdavi uamalɨ. Nulɨdɨ sɨmɨŋ niniŋ acaba acaba agɨlaŋ aveji ukaci pam hɨnihɨdavi uamalɨ. Agadɨ ala kulaŋ iamɨgali lusɨŋ sɨbɨlɨ lɨbiakɨlakɨlaŋ Jisasɨ Kɨlaisɨ dɨ kuligalahɨdavi agɨladɨ hɨji humɨgaŋ agɨladɨ Asɨ igadaci sɨbɨlɨ pam hɨnihɨdavi uamalɨ. Nɨbɨlaŋ nulɨdɨ sɨmɨŋ niniŋ acaba acaba agɨlaŋ aveji sɨbɨlɨ pam hɨnihɨdavi uamalɨ. \v 16 Nulɨdɨ \x - \xo 1.16 \xo*\xt Lom 1.28, 2 Ti 3.5, 3.8, 1 Jo 1.6, 2.4, Ju 1.4\xt*\x* sɨbɨsaŋ hɨvɨ pam alaŋ Asɨ dɨ igahɨdalu aba abahɨdavi uamalɨ. Agadɨ ala nulɨdɨ hɨnihɨni hɨdahɨda agaŋ nɨbɨlaŋ Asɨ dɨ ci valavala agɨladɨ abalamahɨdi uamalɨ. Nɨbɨlaŋ Asɨ dɨ ciaŋ lulalula hɨsɨŋ uamalɨ. Haman saja Asɨ agaŋ nulɨsaŋ ma sɨbam lɨhɨdi uamalɨ. Nɨbɨlaŋ pabiŋ tɨbɨ aveji lusɨŋ ukaci ukaci agɨladɨ ma sɨbam vihɨdavi uamalɨ. \c 2 \s Kulaŋ iamɨgali hadi hadi agɨlaŋ Asɨ dɨ ciaŋ agadɨ lɨbiakɨlavɨm uamalɨ. \p \v 1 Nama \x - \xo 2.1 \xo*\xt 1 Ti 1.10, 6.3, 2 Ti 1.13, Ta 1.9\xt*\x* kulaŋ iamɨgali agɨladɨ abɨnaŋ acaba acaba lɨdaŋ aba Asɨ dɨ ciaŋ agaŋ abamalɨ haman pam lɨhavɨm uamalɨ. \v 2 Nama kulaŋ hadi hadi agɨladɨ abamɨgɨlɨka uamalɨ. Lɨnaŋ kulaŋ uavava agɨlaŋ me hɨdavɨmɨdɨ uamalɨ. Nɨbɨlaŋ nulɨdɨ lusɨŋ ukaci agasaŋ igakɨla hɨji ukaci agadɨ pam lɨbiakɨlavɨm uamalɨ. Nɨbɨlaŋ Asɨ dɨ amɨŋ ciaŋ agadɨ hɨvɨ pam hɨji hutesɨ vihavɨm uamalɨ. Kulaŋ limu hɨhɨle agɨlasaŋ mavɨn hadi hɨnihɨni saŋ lɨhavɨm uamalɨ. Vɨdɨvɨdɨŋ lagulama vɨkɨlɨ havɨhavɨ saŋ lɨhavɨm uamalɨ. \p \v 3 Nama \x - \xo 2.3 \xo*\xt 1 Ti 3.11, 1 Pi 3.3-4\xt*\x* iamɨgali hadi hadi agɨladɨ aveji abɨka uamalɨ. Abɨnaŋ lusɨŋ Asɨ igɨci ukaci lɨhɨdi haman hɨvɨ pam hɨdavɨm uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali limu hɨhɨle agɨladɨ kɨlu ciaŋ abavɨmɨdɨ uamalɨ. Nulɨdɨ hɨji agɨlaŋ avɨli vɨdɨvɨdɨŋ nana saŋ lɨhavɨmɨdɨ uamalɨ. Lɨhavɨdaci avɨli vɨdɨvɨdɨŋ agaŋ nulɨdɨ hɨji agɨladɨ cahɨdɨmɨdɨ uamalɨ. Iamɨgali hadi hadi agɨladɨ abɨnaŋ iamɨgali limu hɨhɨle agɨladɨ lusɨŋ ukaci pam vivi saŋ lamalɨfavɨm uamalɨ. \v 4 Iamɨgali hadi hadi agɨladɨ abɨnaŋ iamɨgali muŋaŋ mɨni iakuhɨdavi agɨladɨ lamalɨfavɨdaci hɨji ukaci vihavɨm uamalɨ. Vibiŋ nulɨdɨ muŋagalinɨlu agɨlasadaŋ ninanadinɨlu agɨlasadaŋ pam lɨhavɨm uamalɨ. \v 5 Iamɨgali \x - \xo 2.5 \xo*\xt Ef 5.22, Kl 3.18, 1 Ti 2.11, 6.1, 1 Pi 3.1-2, 3.5-6\xt*\x* muŋaŋ mɨni iakuhɨdavi agɨlaŋ nulɨdɨ hɨji humɨgaŋ agɨladɨ sikɨvica migɨlavɨm uamalɨ. Asɨ nulɨdɨ igadaci ukaci pam hɨnevɨm uamalɨ. Nulɨdɨ ulaŋ agɨladɨ aveji sikɨvica migɨlavɨm uamalɨ. Nulɨdɨ muŋagalinɨlu agɨlasadaŋ nulɨdɨ ninanadinɨlu agɨlasadaŋ lusɨŋ ukaci pam vihavɨm uamalɨ. Nulɨdɨ muŋagalinɨlu agɨladɨ lɨku hɨvɨ pam hɨnihɨni saŋ lɨhavɨm uamalɨ. Haman lɨhavɨdaci nulɨdɨ muŋagalinɨlu agɨlaŋ Asɨ dɨ ciaŋ agadɨ sɨbɨlɨ iga igaŋ ciaŋ mu mu ma abavɨdɨ uamalɨ. \s Kulaŋ mɨnibɨlɨ agɨladɨ lamalɨfɨlɨfɨ saŋ Taitusɨ dɨ abamalɨ. \p \v 6 Nama kulaŋ mɨnibɨlɨ agɨladɨ haman laci ala iagaŋ lagudanaŋ nɨbɨlaŋ nulɨdɨ hɨnihɨni hɨdahɨda agɨladɨ sikɨvica migɨlavɨm uamalɨ. \v 7 Nama \x - \xo 2.7 \xo*\xt 1 Ti 4.12, 1 Pi 5.3\xt*\x* acaba acaba lɨdaŋ aba ha lusɨŋ ukaci agɨladɨ pam lɨbiakɨlakɨlaŋ lɨka uamalɨ. Haman lɨdanaŋ kulaŋ limu hɨhɨle agɨlaŋ nadɨ lusɨŋ ukaci agadɨ iga lɨbiakɨlavɨdɨ uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali agɨladɨ lamalɨfɨdaŋ aba mafɨliŋ mafɨliŋ ciaŋ daŋ lamalɨfɨmɨnaŋ uamalɨ. Salaŋ ciaŋ aveji abɨmɨnaŋ uamalɨ. Nama lusɨŋ ukaci agɨlasaŋ pam hɨji lamalama ciaŋ ukaci agɨladɨ pam sikɨvica sulɨka uamalɨ. \v 8 Nama \x - \xo 2.8 \xo*\xt 1 Ti 6.3, 2 Ti 3.14, 1 Pi 2.12, 2.15\xt*\x* ciaŋ ukaci pam suladanaŋ nɨbɨlaŋ nadɨ igavɨdaci nama hugɨ apalɨ hɨnibalɨnaŋ uamalɨ. Aludɨ nagɨlihali agɨlaŋ aludɨ sɨbɨlɨ iga igaŋ lɨbɨmɨgumɨguŋ ciaŋ ma abavɨdɨ uamalɨ. Nɨbɨlaŋ nulɨdɨ nuken hɨji sɨbɨlɨ agasaŋ sɨkumakɨlavɨdɨ uamalɨ. \s Salaku hɨsɨŋ kulemɨlɨ agɨlaŋ nulɨdɨ manɨgali agɨladɨ ciaŋ agadɨ sikɨvica lɨbiakɨlavɨm uamalɨ. \p \v 9 Nama \x - \xo 2.9 \xo*\xt 1 Ti 6.1-2\xt*\x* salaku hɨsɨŋ kulemɨlɨ agɨladɨ abɨnaŋ nulɨdɨ manɨgali agɨladɨ lɨku hɨvɨ hɨnevɨm uamalɨ. Hɨnihɨniŋ salaku acaba acaba nulɨdɨ manɨgali agɨlaŋ iga igaŋ hɨjɨŋalaŋala agɨladɨ pam vihavɨm uamalɨ. Nulɨdɨ manɨgali agɨlasaŋ hɨbɨŋ ciaŋ sɨbɨlɨ sɨbɨlɨ iguavɨmɨdɨ uamalɨ. \v 10 Nulɨdɨ \x - \xo 2.10 \xo*\xt Mt 5.16, Fl 2.15-16, Ta 1.3\xt*\x* manɨgali agɨladɨ acaba acaba agɨladɨ makɨm vihavɨmɨdɨ uamalɨ. Nɨbɨlaŋ nulɨdɨ manɨgali agɨladɨ ciaŋ agɨladɨ sikɨvica lɨbiakɨlavɨm uamalɨ. Haman lɨhavɨdaci nulɨdɨ manɨgali agɨlaŋ iga hɨjɨŋalavɨdɨ uamalɨ. Haman lɨhavɨdaci acaba acaba nɨbɨlaŋ lɨbalɨhavi agɨlaŋ kulaŋ limu hɨhɨle agɨladɨ hɨji mɨŋaiakavɨdɨ uamalɨ. Mɨŋaiakavɨdaci ciaŋ sulahɨdalu agasaŋ Asɨ dɨ ibi mɨŋaiakaiakaŋ nɨman abavɨdɨ uamalɨ. Ha nɨbu amɨŋ ciaŋ aba abavɨdɨ uamalɨ. Asɨ nɨbu aludɨ akɨliakudaci ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni hɨsɨŋ agaŋ aba abavɨdɨ uamalɨ. \s Alaŋ Asɨ dɨ lusɨŋ ukaci agadɨ pam lɨbiakɨlakɨlaŋ Jisasɨ Kɨlaisɨ vedɨ agasaŋ mɨhasɨhɨdalu uamalɨ. \p \v 11 Asɨ \x - \xo 2.11 \xo*\xt Jo 1.9, Lom 5.15, 1 Pi 5.12\xt*\x* agaŋ kulaŋ iamɨgali sɨkasɨkan alusaŋ mavɨn lama aludɨ akɨliakudaci ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni agaŋ usi ci iakamalɨ uamalɨ. Lɨci ci igahɨdalu uamalɨ. \v 12 Asɨ \x - \xo 2.12 \xo*\xt Lom 6.19, Ef 1.4, Kl 1.22, 1 Te 4.7, 1 Jo 2.16\xt*\x* alusaŋ mavɨn lamalama agaŋ aludɨ lamalɨfɨdaci alaŋ lusɨŋ Asɨ dɨ kuligalagala haman agadɨ ma vihɨdalu uamalɨ. Acaba acaba mavɨn sɨbɨlɨ sɨbɨlɨ fi nen hɨsɨŋ agɨladɨ aveji valahɨdalu uamalɨ. Valabalaŋ sikɨvica hɨji lamadamaŋ Asɨ dɨ ciaŋ agadɨ pam lɨbiakɨlahɨdalu uamalɨ. Alaŋ kulaŋ iamɨgali fi nen hɨsɨŋ agɨlaŋ kulaŋ hɨnihɨdalu agadɨ ala uamalɨ. Asɨ alusaŋ mavɨn lamalama agaŋ aludɨ lamalɨfɨdaci Asɨ dɨ lusɨŋ ukaci agadɨ lɨbiakɨlahɨdalu uamalɨ. \v 13 Lɨbiakɨlakɨlaŋ \x - \xo 2.13 \xo*\xt 1 Ko 1.7, Fl 3.20, Kl 3.4, Ib 9.28, 1 Jo 3.2\xt*\x* hɨji vɨdɨvɨdɨŋ daŋ hɨnihɨniŋ Jisasɨ Kɨlaisɨ veci iga sukalɨbalɨlu agasaŋ mɨhasɨhɨdalu uamalɨ. Nɨbu abɨlu hadi vɨdɨvɨdɨŋ daŋ vebali uamalɨ. Nɨbu aludɨ akɨliakudaci ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni hɨsɨŋ agaŋ uamalɨ. Nɨbu aludɨ Asɨ vɨdɨvɨdɨŋ hadi daŋ agaŋ uamalɨ. \v 14 Jisasɨ \x - \xo 2.14 \xo*\xt CV 19.5, Lo 4.20, 7.6, 14.2, Sng 130.8, Ese 37.23, Ga 1.4, 1 Pi 2.9\xt*\x* Kɨlaisɨ nɨbu aludɨ vivi saŋ hɨmɨmalɨ uamalɨ. Haman lɨca alaŋ ciaŋ vɨdɨvɨdɨŋ agadɨ luladulaŋ hugɨ daŋ hɨnihɨdalu agɨladɨ sɨkan civamalɨ uamalɨ. Lɨci alaŋ ukaci sɨlɨvɨ laci hɨne nudɨ kulaŋ iamɨgali nuken hɨnihɨdalu uamalɨ. Nusaŋ ala igakɨlakɨlaŋ lusɨŋ ukaci ukaci agɨladɨ pam vivi saŋ lɨhɨdalu uamalɨ. \p \v 15 Ciaŋ \x - \xo 2.15 \xo*\xt 1 Ti 4.12, 2 Ti 4.2\xt*\x* nagadɨ kulaŋ iamɨgali agɨlasaŋ iguka uamalɨ. Lɨdanaŋ ciaŋ agaŋ nulɨdɨ iagaŋ lagudaci ciaŋ nagadɨ lɨbiakɨlavɨm uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali ciaŋ nagadɨ lulahɨdavi agɨladɨ abacabɨlɨka uamalɨ. Abacabɨladanaŋ ciaŋ nagaŋ nulɨdɨ hɨnihɨni hɨdahɨda agɨladɨ hɨkɨlidɨ uamalɨ. Nama ibi daŋ saja haman lɨka uamalɨ. Lɨdanaŋ nadɨ sɨbɨlɨ iga igaŋ mu ciaŋ mu ciaŋ abavɨmɨdɨ uamalɨ. \c 3 \s Asɨ agaŋ aludɨ ukaci lamamalɨ saja alaŋ lusɨŋ ukaci pam vimɨli uamalɨ. \p \v 1 Nama \x - \xo 3.1 \xo*\xt Lom 13.1-7, Kl 1.10, Ib 13.21, 1 Pi 2.13-14\xt*\x* kulaŋ iamɨgali agɨladɨ abɨnaŋ kulaŋ ibi daŋ ibi daŋ agɨladɨ lɨku hɨvɨ hɨnevɨm uamalɨ. Manɨgali fi tɨbɨ migɨla migɨla hɨsɨŋ agɨladɨ lɨku hɨvɨ hɨnevɨm uamalɨ. Haman lɨhavɨdaci nulɨdɨ manɨgali agɨlaŋ acaba acaba saŋ abavɨdaci nulɨdɨ ciaŋ agadɨ lɨbiakɨlavɨm uamalɨ. Lɨbiakɨlakɨlaŋ salaku acaba acaba ukaci agɨladɨ pam abavɨdaci vivi saŋ migɨlavɨm uamalɨ. \v 2 Kulaŋ \x - \xo 3.2 \xo*\xt Ef 4.2, 4.31, Fl 4.5, Kl 3.12, 2 Ti 2.24-25\xt*\x* mu dɨ abacuvavɨmɨdɨ uamalɨ. Hɨbɨŋ ciaŋ hɨbɨŋ ciaŋ aba abaŋ lamacilavɨmɨdɨ uamalɨ. Nɨbɨlaŋ ibi apalɨ me hɨnihɨniŋ kulaŋ iamɨgali sɨkasɨkan agɨlaŋ kulaŋ humɨgaŋ simɨ pam hɨnevɨm uamalɨ. \p \v 3 Aha \x - \xo 3.3 \xo*\xt 1 Ko 6.11, Ef 2.1-2, 5.8, Kl 1.21, 1 Pi 4.3\xt*\x* alaŋ aveji hɨji ukaci apalɨ daŋ hɨnihɨniŋ Asɨ dɨ ciaŋ agadɨ luladamɨlu uamalɨ. Aludɨ hɨji humɨgaŋ agɨlaŋ lusɨŋ sɨbɨlɨ vivi saŋ pam lɨhavɨdami uamalɨ. Haman lɨhavɨdaci aludɨ lusɨŋ sɨbɨlɨ sɨbɨlɨ agɨlasaŋ hɨjɨŋaladamɨlu uamalɨ. Hɨjɨŋalaŋalaŋ lusɨŋ sɨbɨlɨ sɨbɨlɨ agɨladɨ salaku hɨsɨŋ kulemɨlɨ me hɨnedamɨlu uamalɨ. Haman lɨdɨŋ kulaŋ iamɨgali limu hɨhɨle agɨladɨ acaba acaba agɨlasaŋ mavɨn iga igaŋ nulɨdɨ sɨbɨlɨ lamadamɨlu uamalɨ. Haman lɨdamɨli kulaŋ limu hɨhɨle agɨlaŋ aludɨ sɨbɨlɨ igavɨdami uamalɨ. Alaŋ hɨbɨŋ hɨbɨŋ igɨvɨ iga igaŋ hɨnedamɨlu uamalɨ. \p \v 4-5 Agadɨ \x - \xo 3.4-5 \xo*\xt Jo 3.3-5, Lom 11.6, Ef 5.26-27, 1 Ti 2.3, 2 Ti 1.9, Ta 1.3, 2.11, 1 Pi 3.21\xt*\x* ala Asɨ nɨbu aludɨ akɨliakudaci ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni hɨsɨŋ agaŋ uamalɨ. Nɨbu alusaŋ mavɨn lama aludɨ ukaci lamamalɨ uamalɨ. Nɨbu hɨji nɨman lamamalɨ uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali limu hɨhɨle agɨlaŋ iadɨ ciaŋ agadɨ sikɨvica lɨbiakɨla salaku ukaci agɨladɨ vihɨdavi aba abamalɨ uamalɨ. Agadɨ ala viaŋ nulɨdɨ salaku ukaci agɨlasaŋ igakɨla ma akɨliakudaŋ aba abamalɨ uamalɨ. Viaŋ iadɨ hɨji hɨvɨ nuken kulaŋ iamɨgali limu hɨhɨle agɨlasaŋ mavɨn lama nulɨdɨ akɨliakubalin aba abamalɨ uamalɨ. Akɨliakulɨŋ ukaci haman laci haman laci hɨnibalɨhavi aba abamalɨ uamalɨ. Haman aba abɨci kulaŋ limu hɨhɨle agɨlaŋ avɨli hɨvɨ aludɨ mɨŋamɨgu mɨŋaiakavɨdami uamalɨ. Lɨhavɨdaci alaŋ ninanadi mumɨŋ cɨkiŋ me iakadamɨlu uamalɨ. Lɨdamɨli nudɨ Amɨŋ agaŋ alusaŋ hɨji humɨgaŋ sebɨlɨ agɨladɨ igudami uamalɨ. \v 6 Jisasɨ \x - \xo 3.6 \xo*\xt Jol 2.28, HJL 2.17-18, 2.33, Lom 5.5\xt*\x* Kɨlaisɨ agaŋ vɨkɨlɨ hadi igamalɨ uamalɨ. Aludɨ akɨliakudaci ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni saŋ vɨkɨlɨ hadi igamalɨ uamalɨ. Lɨci Asɨ agaŋ hɨjɨŋala nudɨ Amɨŋ agadɨ abɨci ve alaŋ kulaŋ sɨkasɨkan hɨnihɨdi uamalɨ. \v 7 Jisasɨ \x - \xo 3.7 \xo*\xt Lom 3.24, 8.23-24, Ga 2.16, Ta 2.11\xt*\x* Kɨlaisɨ alusaŋ mavɨn lama nudɨ vɨdɨvɨdɨŋ hɨvɨ aludɨ akɨliakumalɨ uamalɨ. Lɨci Asɨ igadaci alaŋ kulaŋ iamɨgali ukaci hɨnihɨdalu uamalɨ. Haman saja Asɨ agaŋ aludɨ ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni saŋ lɨbɨmɨŋamalɨ uamalɨ. Ukaci haman laci haman laci hɨnihɨni agasaŋ ala mɨhasɨsɨŋ hɨnihɨdalu uamalɨ. \v 8 Haman \x - \xo 3.8 \xo*\xt 1 Ti 1.14-15, Ta 2.14\xt*\x* saja alaŋ ciaŋ nagasaŋ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ lamɨmɨli uamalɨ. Viaŋ ciaŋ nagadɨ kulaŋ iamɨgali hɨji vɨdɨvɨdɨŋ daŋ agɨlasaŋ nama vɨdɨvɨdɨŋ ciaŋ nulɨdɨ aba aba saŋ abadin uamalɨ. Haman lɨnaŋ kulaŋ iamɨgali Asɨ saŋ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ lamahɨdavi agɨlaŋ ukaci pam hɨnevɨdɨ uamalɨ. Hɨnihɨniŋ lusɨŋ ukaci agɨladɨ pam vihavɨdɨ uamalɨ. Lusɨŋ ukaci agaŋ kulaŋ iamɨgali akape agɨladɨ akɨliakudɨ uamalɨ. Haman saja lusɨŋ ukaci nɨbu ukaci sɨbam uamalɨ. \p \v 9 Nama \x - \xo 3.9 \xo*\xt 1 Ti 1.4, 2 Ti 2.14-16, 2.23, Ta 1.14\xt*\x* uavava ciaŋ agɨlasaŋ hɨji makamɨŋɨmɨnaŋ uamalɨ. Kulaŋ limu hɨhɨle agɨlaŋ nulɨdɨ ave iauacagalinɨlu dɨ ibi agɨladɨ lɨgulavɨdɨ agɨlasaŋ hɨji makamɨŋɨmɨnaŋ uamalɨ. Ciaŋ vɨdɨvɨdɨŋ Mosesɨ lɨbɨmalɨ agasaŋ hɨbɨŋ ciaŋ hɨbɨŋ ciaŋ aba abaŋ ciaŋ sagaŋ lɨbavɨdɨ agɨlasaŋ aveji hɨji makamɨŋɨmɨnaŋ uamalɨ. Lusɨŋ haman agɨlaŋ hɨdɨlɨ apalɨ uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali agɨladɨ ma akɨliakuhɨdavi uamalɨ. \p \v 10 Kulaŋ \x - \xo 3.10 \xo*\xt Mt 18.15-17, 2 Ko 13.2, 2 Te 3.6, 3.14, 2 Ti 3.5, 2 Jo 1.10\xt*\x* mu Asɨ dɨ kulaŋ iamɨgali agɨladɨ mɨŋalatɨhɨci ha uamalɨ. Nama nudɨ hɨji humɨgaŋ mɨŋahɨkɨlihɨkɨli saŋ ciaŋ ukaci agadɨ pam iguka uamalɨ. Mɨŋahɨkɨlihɨkɨli ciaŋ agadɨ akica tɨbɨ haman iguka uamalɨ. Haman lɨnaŋ nadɨ ciaŋ ma igakɨlɨci ha nudɨ sɨkan kuligalɨka uamalɨ. \v 11 Kulaŋ \x - \xo 3.11 \xo*\xt HJL 13.46, 1 Ti 6.3-5\xt*\x* haman agaŋ nɨbu hɨji vɨdɨvɨdɨŋ agadɨ ci vala lusɨŋ sɨbɨlɨ vivi hɨsɨŋ kulaŋ hɨnihɨdi uamalɨ. Haman saja nudɨ nuken hugɨ agaŋ nudɨ nɨman lɨbɨmɨgumɨguŋ abahɨdi uamalɨ. Nama lusɨŋ sɨbɨlɨ vivi hɨsɨŋ kulaŋ aba abahɨdi uamalɨ. \s Polɨ agaŋ Taitusɨ ve nudɨ iga iga saŋ manasɨŋ lɨbu iguci umalɨ. \p \v 12 Kulaŋ \x - \xo 3.12 \xo*\xt HJL 20.4, Ef 6.21-22, Kl 4.7-8, 2 Ti 4.12\xt*\x* akica viaŋ kulaŋ nen hɨnevadi uamalɨ. Mu Alɨtemasɨ uamalɨ. Mu Tikikusɨ uamalɨ. Nulɨdɨ mu agadɨ abɨlɨŋ nadɨ hɨvɨ udɨ uamalɨ. Uci iga nama iadɨ ve iga iga saŋ hɨbɨ sukɨlɨka uamalɨ. Nikopolisɨ kɨlebɨla hen ve iadɨ iga iga saŋ hɨbɨ sukɨlɨka uamalɨ. Viaŋ Nikopolisɨ kɨlebɨla hen u avɨli hɨmiŋ hɨvɨ hɨnibalin uamalɨ. Haman saja nama Nikopolisɨ kɨlebɨla hen ve iadɨ iga iga saŋ abadin uamalɨ. \v 13 Apolosɨ \x - \xo 3.13 \xo*\xt HJL 18.24, 1 Ko 3.5-6, 16.12\xt*\x* dɨdaŋ Senasɨ dɨdaŋ sikɨvica migɨlɨka uamalɨ. Senasɨ nɨbu hɨji hutesɨ daŋ uamalɨ. Nɨbu Lom kɨlebɨla hɨsɨŋ agɨladɨ ciaŋ vɨdɨvɨdɨŋ agadɨ sikɨvica igadami uamalɨ. Nulɨdɨ akɨliakuka uamalɨ. Haman lɨnaŋ u hɨbɨ cina acaba acaba saŋ ma tɨbɨ mɨgavɨdɨ uamalɨ. \p \v 14 Aludɨ \x - \xo 3.14 \xo*\xt Mt 7.19, Ef 4.28, Fl 1.11, Kl 1.10, Ta 2.14\xt*\x* kulaŋ iamɨgali agɨlaŋ salaku ukaci vivi saŋ lɨhavɨm uamalɨ. Salaku ukaci agɨladɨ vibiŋ kulaŋ iamɨgali acaba acaba saŋ tɨbɨ mɨgavɨdɨ agɨladɨ aveji akɨliakuavɨm uamalɨ. Haman ma lɨhavɨci kulaŋ iamɨgali avɨli hɨvɨ mɨŋamɨgu mɨŋaiakavalɨ agɨlaŋ kulaŋ kavɨ me hɨnevɨdɨ uamalɨ. Nulɨdɨ hɨnihɨni hɨdahɨda agɨlaŋ kualabɨla sɨmɨŋ apalɨ me hɨnevɨdɨ uamalɨ. \p \v 15 Kulaŋ iamɨgali viaŋ kulaŋ hɨnevadi agɨlaŋ nasaŋ lama ula ula ciaŋ iguavadi uamalɨ. Kulaŋ iamɨgali Jisasɨ Kɨlaisɨ saŋ hɨji vɨdɨvɨdɨŋ lamadamaŋ alusaŋ mavɨn hadi sɨbam lamahɨdavi agɨlasaŋ aveji lama uladalu uamalɨ. Nama u alaŋ nulɨsaŋ lama uladalu agasaŋ nulɨdɨ abɨka uamalɨ. Asɨ agaŋ nalusaŋ sɨkasɨkan mavɨn lamɨbali uamalɨ.