\id MRK Mussau-Emira \h Mak \toc3 Mak \toc1 Masi kiukiu Mak ghe pitiela \toc2 Mak \mt2 Masi kiukiu \mt1 Mak \mt2 ghe pitiela \imt1 Inangari emuemua \ip Masi kiukiuna Iesu Mak ghe pitiela ekiukiuaa uunguaane Iesu, matemateaane me tottotuaane tale nimate. Vuku eteva ta Mak tukuna ia ta mene kotolu vuku masi kiukiu etana (Matiu, Luk me Jon), me ghe pitila oroi voto Iesu ghe gheleila tale llo voto ghe aapasunga. Matiu, Luk me Jon laghe pitila mene kasina voto oroi Iesu ghe aapasungaala. Mak eauliaa oroi niuungu sarasarakana Iesu ghe gheleila tani ghelei emasina tau sessa atoa, me sungi velu raroai, me tani kkaluaa ssavoto. Mak eaauliaa va sarasarakaniaane Iesu isaa epona ta Satana me Iesu erooroo tani asaangi taumattu. \ip Masi kiukiu ta Mak, Jon Mak ghe pitila. Ia karika va kateva ta kasangaulu ghalua (12) kapuna disaepolo Iesu. Ia ghe uungu tee Pol me Banabas. Tau ngalomasaanga atoa emua arau laghe uela va ghe kilala oroi kiukiu ta Pita eRom, me isaa oia ghe pitila. \iot Tani kila amuemua \io1 Inangarina Jon tau ngai aasuu ia \ior 1:1-8 \ior* \io1 Niasuu me nitootoonga ta Iesu \ior 1:9-13 \ior* \io1 Iesu eGalilii \ior 1:14–9:50 \ior* \io1 Iesu ghe lao sio eGalilii me ghe saela eJerusalem \ior 10:1-52 \ior* \io1 Unna nitootoonga me nimate Iesu tale airuuruu eteva uiki \ior 11:1–15:47 \ior* \io1 Iesu ghe totula tale nimate \ior 16:1-8 \ior* \io1 Iesu ghe otuotula ta kapuna disaepolo atoa \ior 16:9-20 \ior* \c 1 \s1 Jon tau ngai aasuu ia ghe poppooaa \r (Mat 3:1-12; Luk 3:1-9, 15-17; Jon 1:19-28) \p \v 1 Aitiutiu tale \w masi kiukiuna|lemma="masi kiukiu"\w* Iesu \w Karisto\w*, natuna ia God. \v 2 \x - \xo 1:2 \xt Mal 3:1.\x*Isaa oia masi kiukiu nongina \w propet|lemma="propete"\w* Aisaea ghe pitila: \q1 “Nongola, aue asuu aikasuaa inangarighi eteva, \q2 ia aue emuemueinio. \q2 Ia aue eaimonomonosiaa salam atikirighi.” \q1 \v 3 \x - \xo 1:3 \xt Ais 40:3.\x*“Tale voto ateva karika righi taumattu ghe tokatoka etana, kateva lingi ngalo taumattu ekolokolo, eue va, \q2 ‘Am aimonomonosiaala salane atikirighi Vau palepale. Am ghelei eghulughuluena akapa salane.’” \p \v 4 \x - \xo 1:4 \xt Apos 13:24; 19:4.\x*Jon, ia o taumattu ngateva uunguaane tani asuu taumattu, eghe lao sio tale voto ateva karika righi taumattu etana, me ghe poppooaa ta taumattu ngatoa va la nna ngaioghioghiaa, me la ghaa \w niasuu\w*, me God aue ekkaluaa kaluira ssavoto. \v 5 Ila akapa eJiudia, me taumattu ngakapa atoa eJerusalem, laghe lao sio tani nongo Jon. Laghe aaulia ngaotu kaluira ssavoto, me Jon ghe asuulala tale ateo ateae eJodan. \v 6 \x - \xo 1:6 \xt 2 Ki 1:8; Mat 11:8.\x*Jon ghe aasae ghinnanina laghe gheleila tale uu \w kamolo\w*, me ghe ai-iriaa paisi eteae viliki vulumakao ia. Ghe namanama toto me iruena nge tapaa tuvui. \v 7 \x - \xo 1:7 \xt Apos 13:25.\x*Eghe aaulia ngaotu va, “Kateva taumattu aue emae emuli ta ngetaghi, ia sarasarakaniaane elaulau sarasarakaniaaghi. Karika masi taumattu ngieghi va asuuiaa patu kkeghi, me apulaka oasa enaghinaghi unna aikasukasu. \v 8 Aghi aghaasuuem tale manu, me ia aue easuuem tale Spirit Manga ateva.” \s1 Jon ghe asuula Iesu \r (Mat 3:13-17; Luk 3:21-22) \p \v 9 Tale isaa o nau Iesu ghe kasula eNasareti eGalilii, me ghe lao sio, me Jon ghe asuuela eJodan. \v 10 Nau eteva Iesu ghe lau sae mae tale paamanu eteva, eghe tarala \w epona liu\w* ghe otiela, me Spiriti eteva nongina ghila ateva valusu ia ghe sio mae ta ngetana. \v 11 \x - \xo 1:11 \xt Sams 2:7; Ais 42:1; Mat 12:18; Mak 9:7.\x*Epona liu kateva lingi ngalo ghe uela va, “Io natughu io, aghailousiangailiio, me masimasiaaghi ta ngetam namungaili.” \s1 Satana ghe tootoongaala Iesu \r (Mat 4:1-11; Luk 4:1-13) \p \v 12 Katengaata ta Spiriti eteva ghe suula Iesu ghe ssola tale voto ateva karika righi taumattu ta ngetana. \v 13 \x - \xo 1:13 \xt Sams 91:11-13.\x*Iesu ghe tokala ghaatingaulu (40) nau, me Satana ghe mae sio tani tootoongainia. Eghe tokatoka tee ghaata kkena nge tapaa tuvui etoa, me \w ensolo\w* atoa laghe sio mae tani sausia. \s1 Iesu ghe tiuaala tani ppooaa masi kiukiu \r (Mat 4:12-17; Luk 4:14-15) \p \v 14 \x - \xo 1:14 \xt Mak 6:17.\x*Nau eteva laghe atoka ssola Jon tale ale mata voovoo, Iesu ghe lao sio eGalilii, me ghe tiuaala tani ppooaa masi kiukiuna God. \v 15 \x - \xo 1:15 \xt Mat 3:2.\x*Eghe ue va, “Nau eteva God ghe aulieiniela ange rekatala, me \w ararimangalina ateva God\w* ange kalakalanginala. Am nna ngaioghioghiaa, me am aikaaiaa masi kiukiu.” \s1 Iesu ghe kolola disaepolo ghaata \r (Mat 4:18-22; Luk 5:1-11) \p \v 16 Iesu ghe kasukasu elaolao tale sama ateo talia ngateae eGalilii, me ghe tarala Saemon me nengana ta Andru. Lalu ghe lukuluku, poli tau ngelamana ilalua. \v 17 Iesu ghe uela ta ngetairarua va, “Amalu mae usieghi, me aue agheleiemalua me amalu tau ngai luku taumattu.” \v 18 Arovaeaata ta lalu ghe velu elokoila uneirarua uvena me lalu ghe usiela. \p \v 19 Iesu ghe mene kasu tau lao sio, me ghe tarala mene ghalua, Jeimis me nengana ta Jon, natuna ilalua Sebedi. Lalu ghe tokatoka tale olimoirarua paanaka ateva, me lalu ghe aaimonomonosiaa uneirarua uvena. \v 20 Nau Iesu ghe tarailaluela me ghe kololaluela, me lalu ghe tingina vulu saela tamairarua tale paanaka ateva tee tau ngai uungu etoa, me lalu ghe usiela. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala taita ateva // raroai eteva etana \r (Luk 4:31-37) \p \v 21 Laghe lao sio tale masaliki eteae eKapenium. Ta \w nau manga\w* ateva, Iesu ghe ssola tale \w ale nivelu eitaua|lemma="ale nivelu eitauaa"\w* ngateva, me ghe aapasunga inangarina God ta taumattu ngatoa. \v 22 \x - \xo 1:22 \xt Mat 7:28-29.\x*Nau eteva laghe nongola inangarina, laghe soghiaala, poli karika ghe aippooaa nongina tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, ta nongina taumattu ngateva matuutuliena ia. \p \v 23 Elome tale ale nivelu eitaua ngateva, kateva taumattu raroai eteva ghe tokatoka etana. Ghe sama anamungailiila me ghe uela va, \v 24 \x - \xo 1:24 \xt Mak 5:7.\x*“Iesu aNasareti io, umae sio tani ghelei sa ateva etaimami? Vara ughelei saasakieinamami? Akilakilaio, io manga io kapuna io God.” \v 25 Iesu ghe uela ta raroai eteva va, “Umatua atoka, me ukupi vulue ghoa.” \v 26 \x - \xo 1:26 \xt Mak 9:26.\x*Me raroai eteva ghe soghesogheainiela, me ghe aore anamungailiila, me ghe kupi vulu ghoa mae taumattu ngateva. \v 27 Taumattu ngatoa laghe soghiaala voto ateva o ghe lutula, me laghe tiuaala tani aippooaa elome ta ngetaira. Laghe ue va, “Sa ateva ange lutula? Taumattu ngateva oia ange auliaala ouna niapasunga, me nongina taumattu ngateva matuutuliena aippooaane. Nau eaippooaa tee, raroai etoa la nongonongoa.” \v 28 \x - \xo 1:28 \xt Mat 4:24.\x*Arovaeaataaili ta kiukiuna voto Iesu ghe gheleila ghe kasu ekapa seela eGalilii. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala oroi taumattu \r (Mat 8:14-17; Luk 4:38-41) \p \v 29 Arovaeaata ta Iesu me taumattu ngatoa laghe kupi ghoa mae tale ale nivelu eitaua ngateva, me laghe lao sio tanganue Saemon me Andru, tee Jeimis me Jon. \v 30 Alumuna vause ateva Saemon ghe iisiki, ghe asoaso tale komo poli vilikina ghe aanasa me matana ghe valavalanga. Vara me laghe auliaala ta Iesu va alumuna Saemon eiisiki. \v 31 Iesu ghe lao sio me ghe kunela nimane atelange, me ghe totu etokaiela. Aanasa ateva ghe kapala, me ia o vause ateva ghe kaisila aneira inana. \p \v 32 Ang ghe aaitarrauii poli sinaka ateva ang ghe suula, me taumattu ngatoa laghe maeaa sio ta Iesu lo akapa atoa tau sessa ila me tee taumattu raroai etoa laghe tokatoka ta ngetaira. \v 33 Taumattu ngakapa atoa tale masaliki eteae laghe velu eitauaala tale paa ngatamana ateae tale ale ateva. \v 34 \x - \xo 1:34 \xt Mak 3:10-12.\x*Iesu ghe ghelei emasinala oroi tau sessa atoa, me ghe tiu vella oroi raroai etoa. Raroai etoa laghe kilakilaia, liuna avalua o me ghe pao rungainilala va karika la mene sama. \s1 Iesu ghe poppooaa \r (Luk 4:42-44) \p \v 35 \x - \xo 1:35 \xt Mat 14:23; Mak 6:46.\x*Elue talaua poopooa Iesu ghe ghue totula, me ghe kasu vulila masaliki eteae, me ghe ssola tale kateva voto karika righi taumattu etana, me ghe tiuaala tani looloo sae. \v 36 Saemon me kapuna atoa laghe aimulila tani laa paea. \v 37 Nau laghe taraiela me laghe uela va, “Taumattu ngakapaaili etoa la paepaeo!” \p \v 38 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Ita lao tale mene kasina masaliki kalakalangina. Aghaloanna tani laa ppooaa tee etaira, poli mausina avalua o me aghe mae sio.” \v 39 \x - \xo 1:39 \xt Mat 4:23; 9:35.\x*Eghe kasu ekapa seela tale masaliki eGalilii me ghe poppooaa tale aleira ale nivelu eitauaa, me ghe tiutiu velu raroai etoa ta taumattu ngatoa. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala // tau tasussukuna ateva \r (Mat 8:1-4; Luk 5:12-16) \p \v 40 Kateva taita tau \w tasussukuna|lemma="tasussuku"\w* ia ghe mae sio ta Iesu, me namungaili ta ghe kolomila Iesu. Taita ateva oia ghe suuiaala ta liue kkena Iesu, me ghe uela va, “Marova ualoanna, uroo tani ghelei \w eraarangisanaieghi|lemma="raarangisana"\w* ta matane God.” \p \v 41 Iesu ghe alousiusi teeiela, me ghe saoaa saela nimane atelange etana me ghe uela va, “Aghaloanna. Angu raarangisanala!” \v 42 Katengaata ta tasussuku eteva ghe kapala, me taita ateva ghe masinala. \p \v 43 Iesu ghe sungiela va ekasu parasi, me eghe aulia ngasarasarakanala va, \v 44 \x - \xo 1:44 \xt Lev 14:1-32.\x*“Urau mene auliaa voto elutula etam. Ulao me ulaa ghapasungainio ta \w pristi\w* eteva, me ughelei aiaavusuvusuena tani apasunga va vilikim ange raarangisanala, nongina Moses ghe auliaala. Me taumattu ngatoa aue la kila va angu raarangisanala.” \v 45 Me nau taita ateva ghe kupi ghoala eghe auliaala ta taumattu ngatoa sa ateva ghe lutula etana. Ghe kiukiuaa ngakapa seela tale masaliki ghe lao sio etana. Liuna avalua o me Iesu karika ghe mene laolao tale tummatavanga, ta ghe nim tokatoka tale voto atoa karika righi taumattu etaira, me taumattu ngatoa tale isaa akapa masaliki laghe mae taataraia. \c 2 \s1 Iesu ghe ghelei emasinala taumattu ngateva karakanna ia \r (Mat 9:1-8; Luk 5:17-26) \p \v 1 Kasina nau ghe lange sio me Iesu ghe mene lao sio tale masalikina ateae eKapenium, me taumattu ngatoa laghe nongola va etokatoka elome tale ale ateva. \v 2 Taumattu ngatoa laghe pasula tale ale ateva, eghe ghoala arau etapaa ngatamana, me Iesu ghe poppooaa inangarina God. \v 3 Katoa taumattu laghe maeaa sio kateva taita, karakanna ia, ta Iesu. Ghaata etaira laghe saue mae sio. \v 4 Pasueili ale ateva, me karika laghe rooroo tani laoaa ngakalakalaa tau sessa ateva ta Iesu. Liuna avalua o me laghe saula tau sessa ateva, me laghe saeainiela tale pungani ngale ateva, Iesu ghe tokatoka elome etana. Laghe ghaa vella kasina aiaakou tale pungani ngale ateva, me laghe tau siola tau sessa ateva tale komona ateae elome tale ale ateva.\fig Laghe tau siola tau sessa ateva|alt="They let down the sick man" src="lame man.TIF" size="col" ref="2:4" \fig* \v 5 Iesu ghe tarala uneira niaikaaiaa va namuu, me ghe uela ta tau sessa ateva va, “Natughu, kalum ssavoto ange kapala.” \p \v 6 Katoa tani tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao laghe tokatoka elome tale ale ateva laghe nongola, me laghe aannaa va, \v 7 “Vaalua me eaippooa ngavalua o? Ange ghaala liuna ateva God! Karika teva erooroo tani kkaluaa ssavoto, ta God nonga!” \p \v 8 Arovaeaata ta Iesu ghe kilala tale urunguitanina ateva, me ghe uela etaira va, “Vaalua me am nanna ngavalua o elome etaimim? \v 9 Sa ateva voto malumina tani auliaa ta taumattu ngateva karakanna ia? Tani ue va, ‘Kalum ssavoto ange kapala’ o tani ue va, ‘Tingina saela, me usau komom me ukasu’? \v 10 Me aghaloanna va am tara kila, va Natuna ateva Taumattu ngateva matuutuliena teeia tani kkaluaa ssavoto tale kosa ateva...” Vara me Iesu ghe taatara lao sio tale taumattu ngateva karakanna ia, me ghe uela va, \v 11 “Aghaauliaa ta ngetam va tingina saela, me usau komom, me ulao tanganuem.” \v 12 Taumattu ngateva ghe tingina saela, me ghe saula komona, me ghe kasula. Ila akapa taumattu ngatoa laghe tarala sa ateva ghe lutula, laghe soghiaala, me laghe tau saela ararina ateae God, me laghe uela va, “Emua arau karika ami ghe taatara righi voto avalua oia, karikaaili!” \s1 Iesu ghe kolola Livae \r (Mat 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Iesu ghe kupi ghoala tale ale ateva, me ghe kasukasu elaolao elosamarra tale kinatama ateo talia ngateae. Oroieili taumattu ngatoa laghe mene mae sio tani nongoa nau ghe aapasunga voto. \v 14 Eghe kasukasu elaolao me ghe tarala Livae, natuna Alpeas, ghe tokatoka tale natu ngale arighi aighaa takis ia, me Iesu ghe uela etana va, “Mae usieghi.” Ghe tingina saela, me ghe usila Iesu. \p \v 15 Nau Iesu ghe namanama tanganue Livae, oroi ila taumattu ngatoa aighaa takis ila, me tau ssavoto atoa, laghe lao sio tani namanama tee Iesu me kapuna \w disaepolo\w* atoa, poli oroi ila lo atoa laghe usiusia. \v 16 \x - \xo 2:16 \xt Mat 11:19.\x*Katoa tana taumattu tau ngai aapasunga ila tale inangari nipaopao, me taumattu tale \w Paresi\w* ila, laghe tarala Iesu ghe namanama tee tau ngai ghelei ssavoto atoa me tau ngai ghaa takis atoa. Laghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Vaalua me enamanama tee tau ngai ghaa takis me tau ssavoto atoa?” \p \v 17 Iesu ghe nongola inangariira me ghe uela ta tau ngai aapasunga ngatoa va, “Lo atoa masina ila karika la ghaloanna niaisausi. Tau sessa nonga atoa la laa taatara dokta. Karika aghe sio mae tani kolo ghulughuluena atoa taumattu. Aghe sio mae tani kolo tau ssavoto atoa.” \s1 Inangarina Iesu me gheeleiaaira aJiu etoa karika elaolao aitauaa \r (Mat 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Kateva nau kapuna disaepolo atoa Jon me kapuira tee atoa disaepolo Paresi etoa laghe naenae. Katoa tana taumattu laghe mae sio ta Iesu, me laghe kolomila va, “Vaalua me kapuna disaepolo atoa Jon me kapuira disaepolo tee atoa Paresi etoa la naenae, me kapum atoa disaepolo karika?” \p \v 19 Iesu ghe uela va, “Vaalua kapuna atoa taumattu ngateva ange anna tani lai la ghele nae? Karika la rooroo, nau taita ateva ange aloanna tani lai me etokatoka tee kapuna atoa, karika la naenae. \v 20 Nau eteva aue emae me la ghaa velu taita ateva, ia o nau eteva aue la nae. \p \v 21 “Karika teva eghaaghaa tuku ouna ateva kalio, me evabbai teva tuku pokane aiaasae. Marova eghelei me nau eporaia, tuku ouna ateva aue eghauna, me eghelei mara ateva emene namuu. \v 22 Me karika teva taumattu etottoli kaai ouna uaeni tale pokane ateva aikaai. Marova eghelei evalua o, aue ouna uaeni eghelei polaki aikaai manu eteva, me aue ilalua akapa uaeni eteva me aikaaina ateva aue lalu peisaane. Karika, la kaokao ouna uaeni tale ouna aikaai.” \s1 Vau tale nau manga ateva \r (Mat 12:1-8; Luk 6:1-5) \p \v 23 Kateva \w nau manga\w*, Iesu ghe kasu valaala tale utana atingiu, utani uiti ia. Kapuna disaepolo atoa laghe kasukasu eitauaa teeia, me laghe ghaala kasina tani uiti me laghe namala. \v 24 \x - \xo 2:24 \xt Diut 23:25.\x*Paresi etoa laghe uela ta Iesu va, “Tarala, vaalua me la gheelei voto o, inangari nipaopao eue va karika masina tani ghelei tale nau manga ateva?” \p \v 25 \x - \xo 2:25 \xt 1 Sam 21:1-6.\x*Iesu ghe liula inangariira me ghe uela va, “Vaalua, karika am ghe ritila kiukiuna ateae Deivit ghe gheleiela, nau ia me kapuna atoa laghe maloola? \v 26 \x - \xo 2:26 \xt Lev 24:5-9.\x*Nau ta Abiata, namuu ia tale \w pristi\w* etoa, Deivit ghe kupi ssola tale alena ateva God, me ghe namala verete laghe amangala, pristi etoa nonga la rooroo tani nama, me ghe taula kasina ta kapuna atoa.” \p \v 27 \x - \xo 2:27 \xt Diut 5:14.\x*Iesu ghe mene auliaa tee lao sio va, “God ghe gheleila nau manga ateva mausi taumattu ngatoa, karika God ghe gheleila taumattu ngatoa mausi nau manga ateva. \v 28 Liuna avalua o me Natuna ateva Taumattu ngateva ia tee Vau ia tale nau manga ateva.” \c 3 \s1 Iesu ghe ghelei emasinala taumattu ngateva tale nau manga ateva \r (Mat 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Iesu ghe mene kupi ssola tale kateva \w ale nivelu eitauaa\w*, me kateva taita ghe tokatoka, katelange nimane matena ia. \v 2 Katoa tau ngai ssateena Iesu mataira ghe laolao nonga ta Iesu va, Iesu aue eghelei emasinaia tale \w nau manga\w* ateva, o karika. Laghe annaa va marova eghelei emasinaia, aue la laoaa Iesu tale niaisakei. \v 3 Iesu ghe uela ta taita ateva nimane atelange matena ia va, “Tingina saela, me umae toko.” \p \v 4 \x - \xo 3:4 \xt Luk 14:3.\x*Me Iesu ghe kolomilala va, “Vaalua, tale inangari nipaopao, ita rooroo tani ghelei masi niuungu ta nau manga ateva, o tani ghelei sesa niuungu? Ita rooroo tani sausi mene kateva taumattu me erooroo tani toka amasina, o ita uvi ematea?” Tau ngai ssateena atoa Iesu karika laghe liu poila inangarina Iesu. \p \v 5 Iesu ghe aitaraa seela ta taumattu ngatoa me ghe sessaiela. Eghe tarala va karika righi niaielousi tale urunguitaniira, liuna avalua o me karika ghe masinala ta ngetana. Eghe uela ta taita ateva va, “Korosila nimam atelange.” Taita ateva ghe korosila nimane atelange, me ghe masinala. \v 6 \x - \xo 3:6 \xt Mat 22:15-16.\x*Nau \w Paresi\w* etoa laghe tarala voto o ghe lutula, laghe kupi ghoala, me laghe lao sio tani tara kapuna atoa Herot. Laghe ailoeaala salana vaalua la rooroo tani uvi emate Iesu. \s1 Oroieili taumattu ngatoa laghe aimuli teela Iesu \p \v 7 Iesu me kapuna \w disaepolo\w* atoa laghe kasu vulila voto ateva o, me laghe lao sio tale ateo talia ngateae eGalilii. Tana taumattu ngatoa laghe aimuli teeiela. Taumattu tale distriki eteva eGalilii, eJiudia, \v 8 eJerusalem, distriki eteva eIdumea, me pai kativilau tale ateo ateae eJodan, me tale patunganue masau eTaer me Saedon, laghe nongola voto Iesu ghe gheleila, me oroieili taumattu laghe mene mae sio ta Iesu. \v 9 Iesu ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Am aimonomonosiaala teva paanaka, poli oroieili taumattu ngatoa aue la mae, me aue la ghaisiriki tani mae taraieghi.” \v 10 \x - \xo 3:10 \xt Mat 14:36.\x*Poli ang ghe ghelei emasinala oroieili tau sessa atoa, liuna avalua o me oroi tau sessa atoa laghe aloanna tani mae akalakalaa me tani poso Iesu. \v 11 \x - \xo 3:11 \xt Luk 4:41.\x*Nau ekapa atoa lo atoa raroai etoa laghe tokatoka ta ngetaira laghe taatara Iesu, laghe tuuturru ta liue kkena me laghe samasama atingina me laghe ue va, “Io natuna io God.” \v 12 \x - \xo 3:12 \xt Mak 1:34.\x*Iesu ghe aulia ngakorokorongana ta ngetaira va la rau mene aotu va ia see. \s1 Iesu ghe kolola kasangaulu ghalua apostolo \r (Mat 10:1-4; Luk 6:12-16) \p \v 13 Iesu ghe saela tale motouru. Eghe kolola lo atoa ghe aaloannaailiila, me laghe mae sio ta ngetana. \v 14 Eghe suietoongaala kasangaulu ghalua (12) taumattu va ila la toka aitauaa teeia, me ghe aselala va \w apostolo\w* ila. Aue esungila tani ppooa ngakapa see inangarina ateva God, \v 15 me aue etau lao sarasarakana tani suu velu raroai etoa. \v 16 \x - \xo 3:16 \xt Jon 1:42.\x*Eghe kolola kasangaulu ghalua: Saemon ta kateva, Iesu ghe aseala va Pita etana; \v 17 \x - \xo 3:17 \xt Luk 9:54.\x*eghe kolo teela Jeimis me Jon, natuna ilalua Sebedi (eghe asela arariirarua aluae ta Boaneges, malloeanina va “taumattu nongina palapalanga ateva eaangari”); \v 18 eghe kolo teela Andru, Pilip, Batolomiu, Matiu, Tomas, Jeimis natuna ia Alpeas, Tadias, Saemon laghe aseala va \w Selot\w* ia, \v 19 me Jiudas Iskariot, ia auena ghe tau lao Iesu ta nimaira tau ngai ssateena atoa. \s1 Iesu me Belsibul \r (Mat 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Iesu eghe lao sio tale ale ateva eghe tokatoka etana, me poli tana taumattu ngatoa laghe mene mae sio tani velu eitauaa, Iesu me kapuna disaepolo atoa karika righi nauira tani namanama. \v 21 Kapuna atoa Iesu laghe nongola voto eghe poppooaa me ghe gheelei, me laghe mae sio tani kune velua, ta laghe ue va, “Ang ghe veeveenala.” \p \v 22 \x - \xo 3:22 \xt Mat 9:34; 10:25.\x*Katoa tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao laghe kasula eJerusalem me laghe ue va, “Belsibul ange kupiela. Etiutiu velu raroai etoa tale sarasarakaniaane Belsibul, ia namuu ia tale raroai etoa.” \p \v 23 Iesu ghe kolo aitaueinilala me ghe auliaala kateae kiukiu niaimatoonga. Eghe uela va, “Vaalua, Satana erooroo tani sungi velu Satana? \v 24 Marova taumattu tale kateva patunganua la tam tingina aitauaa, me niaiuvii eteae elutu, karika aue la korokorongana. \v 25 Marova taumattu tale ale ateva la tam tingina aitauaa me niaiuvii elutu, karika aue la korokorongana. \v 26 Me marova Satana essa tee kapuna atoa aue ghalue ila, me eghalua atoka ila, karika aue la korokorongana. Aue la ruu ekilanga. \v 27 Karika teva taumattu erooroo tani kupi sso tanganue taumattu ngateva sarasarakana ia me eghaa peina. Marova ealoanna, eiri etoka tau ngalena ateva, me evira ghaa peina. \v 28 Aghaaulia ngakoronna etaimim va God aue ekkaluaa isaa akapa ssavoto me sesa nginangari taumattu eaauliaa saasakiaa tee God. \v 29 Me marova taumattu eauliaa saasakiaa tale Spirit Manga ateva, God karika aue ekkaluaa isaa oia me auena. Ia oia lo ateva ssavoto aue etoka ta ngetana nau ekapa atoa.” \v 30 Iesu ghe auliaala poli laghe ue va, “Raroai eteva etokatoka etana.” \s1 Kinna Iesu me kapuna atoa \r (Mat 12:46-50; Luk 8:19-21) \p \v 31 \x - \xo 3:31 \xt Mak 6:3; Jon 2:12; Apos 1:14.\x*Kinna Iesu me nengane taita atoa laghe rekatala, me laghe nim suula inangari va eghoa taraila. \v 32 Oroieili taumattu ngatoa laghe tokatoka talieinia, me laghe uela ta ngetana va, “Kinam me nengam taita atoa me vause atoa eleka la paepaeo.” \p \v 33 Iesu ghe liula me ghe uela va, “See ia kinaghi me see ila kapughu taita atoa?” \v 34 Eghe aitaraa seela tale taumattu ghe taatalia ngatokaia, me ghe uela va, “Taumattu oia kinaghi me nengaghi ila! \v 35 See eaimuli tee nannaane Tamaghi, ia nengaghi taita ia me nengaghi vause ia me kinaghi ia.” \c 4 \s1 Kiukiu niaimatoonga tale tau ngai pasa // katu ue ngai eteva \r (Mat 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 \x - \xo 4:1 \xt Mak 3:7-9; Luk 5:1-3.\x*Kateva nau Iesu ghe mene tiuaala tani apasunga tale sama ateo talia ngateae, me tana taumattu ngatoa laghe mae sio tani mene velu eitauaa. Poli oroieili taumattu, Iesu ghe saesaela tale paanaka ateva, me ghe vukala ghoala elamana, me ghe toka siola, me taumattu ngatoa laghe tinginala elosamarra. \v 2 \x - \xo 4:2 \xt Mat 13:34; Mak 4:33-34.\x*Iesu ghe aapasunga oroieili voto tale kiukiu niaimatoonga. Ghe ue ta ngetaira va, \v 3 “Am nongola! Tau ngai pasa katu ue ngai eteva ghe lao sio tani pasa aina katu ue ngai. \v 4 Nau eteva ghe kaokaoaala katu ue ngai, kasina ghe katuula tapaa salana, me ghila atoa laghe namala. \v 5 Kasina tana katu ue ngai ghe katuula tale voto ateva sakolo ia, karika oroi kosa, gharovaeaata ta ghe pinosala, poli karika lluse ia. \v 6 Nau eteva sinaka ateva ghe saela, eghe sinaki ematela, poli oane karika ghe sio liula ta euu atu ia. \v 7 Kasina ghe katuula tale voto ateva uasa karasa atoa ta ngetana. Nau laghe pinosala, uasa karasa atoa laghe kavililala, karika laghe kunela. \v 8 Kasina katu ue ngai ghe katuula tale masi kosa. Nau laghe pinosala laghe kuneaala ueneira, kasina ghe kuneaala kotolungaulu (30), kasina ghaonomongaulu (60), me kasina kateva ai (100).” \v 9 Vara me ghe uela va, “Lo ateva talingane manee tani nongo, aue enongo!” \s1 Mausina kiukiu niaimatoonga \r (Mat 13:10-17; Luk 8:9-10) \p \v 10 Nau eteva Iesu nonga, me kasangaulu ghalua kapuna \w disaepolo\w*, me mene katoa tana taumattu laghe tokatoka, me laghe kolomila Iesu tale malloeana kiukiu niaimatoonga. \v 11 Iesu ghe liula me ghe uela va, “God ang ghe apasungaala etaimim voto eaaisulia tale \w ararimangalina ateva God\w*, me tale taumattu ngeleka, isaa akapa voto aghaauliaa tale kiukiu niaimatoonga. \v 12 \x - \xo 4:12 \xt Ais 6:9-10; Apos 28:26-27.\x*Liuna avalua o me inangari tale Uru ngai Manga ateva aue elutu ekoronna, poli, \q1 “‘aue la tara me karika aue la tara kila, \q2 aue la nongo me karika aloira aue emasaanga, \q1 la rau aikolikoliaa, me God ekkaluaa kaluira ssavoto.’” \s1 Iesu ghe auliaala malloeana kiukiu niaimatoonga ateae \r (Mat 13:18-23; Luk 8:11-15) \p \v 13 Vara me Iesu ghe uela va, “Karika aloimim ange masaangaala kiukiu niaimatoonga ateae? Vaalua aue aloimim emasaanga mene kasina kiukiu niaimatoonga? \v 14 Tau ngai pasa katu ue ngai eteva ghe pasala inangari eteva. \v 15 Kasina taumattu nongina katu ue ngai ghe katuula tale salana atikirighi. Nau la nongonongo inangarina ateva God, katengaata ta Satana emae ghaaghaa velu isaa o inangari. \v 16 Me katoa tana taumattu nongina katu ue ngai ghe katuula tale voto ateva sakolo ia. La nongonongo me la ghaaghaa me la masimasi. \v 17 Me nongina ai erighi ghauna oane karika esiosio liu, la masimasi nau eteva la nongonongo ta aitiutiu, va nau eteva la ghaaghaa maamatana mausi inangarina ateva God, la kaakatuu. \v 18 Lo tana katu ue ngai ghe katuula elome tale uasa karasa eaimatoonga taumattu la nongonongo inangarina God, \v 19 \x - \xo 4:19 \xt Mat 19:23-24.\x*me nannaaira namungaili tale voto tale kosa ateva, nongina aloannaaira tani ghaa viliki veu me mene kasina voto. Isaa o voto tale kosa ateva ekaakavili ekatuu inangarina ateva God me karika epiipinosa va emene kuneaa righi ueneira. \v 20 Me llo katu ue ngai ghe katuula tale masi kosa, eaimatoonga taumattu la nongonongo inangarina ateva God me la aiesoaa ta ngetana, me la kuukuneaa masi uene, kasina kotolungaulu, kasina ghaonomongaulu me kasina kateva ai.” \s1 Taumattu ngatoa karika la paapakeaa // lam ateae \r (Luk 8:16-18) \p \v 21 \x - \xo 4:21 \xt Mat 5:15; Luk 11:33.\x*Vara me Iesu ghe kolomilala va, “Vaalua! Nau eteva am ghaaghaa lam ateae, am aatoka pakeainia tale aikaai eteva me tale aisalo, o am aatokaie sae tale aitiitinginane ateva? \v 22 \x - \xo 4:22 \xt Mat 10:26; Luk 12:2.\x*Voto ghaine eaaisulia auena eotu tale tummatavanga, me isaa akapa voto taumattu egheelei eisulia, auena eotu. \v 23 Lo ateva talingane manee tani nongo, aue enongo!” \p \v 24 \x - \xo 4:24 \xt Mat 7:2.\x*Iesu ghe mene auliaa tee lao sio va, “Inangari angam nongola, am nnaa parasi. Arova am ghelei emasina tale taumattu, Vau palepale aue emene liu ta ngetaimim, me aue emene saoaa sae mene righi. \v 25 \x - \xo 4:25 \xt Mat 13:12; 25:29; Luk 19:26.\x*See righi voto etana, aue God emene taula, me lo ateva karika righi voto etana aue eghaa velu righi lutu voto etana.” \s1 Kiukiu niaimatoonga tale katu uiti \p \v 26 Iesu ghe mene auliaa tee lao sio va, “Ararimangalina ateva God nongina taumattu ngateva ghe lao sio tani velu katu uiti tale utana atingiu, \v 27 vara eleivoo taumattu ngateva ghe aseasekanua, me ellaa ghe laa ghelei mene kasina uunguaane, me katu uiti ghe pinosala, me ghe namuula, me taumattu ngateva karika ghe kilala vaalua ghe pinosala me ghe namuula. \v 28 Kosa ateva nonga ghe apinosala — me emulina laghe kunela. Aitiutiu vulena ateva, vara me aikouna ateva, emulina ghe kuneaala uene. \v 29 \x - \xo 4:29 \xt Joel 3:13; Aotu 14:15.\x*Nau eteva utana atingiu ghe matuennala, taumattu ngateva ghe lao sio tani sai uiti.” \s1 Kiukiu niaimatoonga tale // katu ue ngai erighi (mastet) \r (Mat 13:31-32; Luk 13:18-19) \p \v 30 Iesu ghe mene auliaala va, “Aue ita kolomi va, ‘Ararimangalina ateva God vaalue ia? Vaalua aue ita aimatoongainia?’ \v 31 Ia nongina katu ue ngai erighi la kolokoloa va \w mastet\w*. Nau eteva la pasapasaia tapaa kosa, ghaunaaili ia. \v 32 Nau la pasapasaia epiipinosa me enaanamungaili, karika nongina mene kasina katu ue ngai tale utana ateva. Laangina atoa namungaili ila, ghila atoa la rooroo tani laa toka palluu.” \s1 Iesu ghe aulia ngaotula inangarina // tale kiukiu niaimatoonga \r (Mat 13:34-35) \p \v 33 Nau eteva Iesu ghe aaulia ngaotu inangarina tale taumattu ngatoa, ghe aauliaa tale kiukiu niaimatoonga ghe rooroo tale nongonongoaaira taumattu ngatoa. \v 34 Karika ghe aaulia ngamasalika teva voto ta ghe aauliaa nonga tale kiukiu niaimatoonga. Nau eteva ia nonga me kapuna disaepolo atoa, me ghe auliaala malloeanina isaa o kiukiu niaimatoonga. \s1 Iesu ghe aippooaala me paka ttasi eteva // ghe kapala \r (Mat 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Elo alai tale ia o nau eteva, Iesu ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Ita lao tale pai kativilau tale ateo talia ngateae.” \v 36 Laghe kasu vulila taumattu ngatoa, me laghe saesaela tale paanaka ateva Iesu ang ghe saesae atokala etana, me laghe tiu ghoala. Mene kasina tana paanaka tee laghe tiu ghoa aitauaa teeilala. \v 37 Vara me paka ttasi eteva ghe tiuaala, me kotoo atoa laghe tiuaala tani sae tale paanaka ateva, me manu eteva ang ghe pasupasu tale paanaka ateva. \v 38 Iesu ghe aseasekanua emuli tale paanaka ateva, ghe panukanala tale pilo ateva. Vara me laghe anguniela me laghe uela va, “Tisa, ghaisa ngarighi ita vuluu, me koti karika unannaa maamauluaaita va ita rau mate?” \p \v 39 Iesu ghe anguula, me ghe paola ttasi eteva, me ghe uela ta kotoo atoa va, “Am matua avukalala!” me ttasi eteva ghe ruula, me luei eteva ghe asola. \v 40 Vara me ghe kolomila kapuna disaepolo atoa va, “Vaalua me am maamatautu? Karika am ghe aikaaiaa?” \p \v 41 Laghe matautu saasakiaala, me laghe toka aikolomieinila va, “Saa taumattu ia taumattu ngateva oia, ta kotoo atoa me kuukuu eteva ngila nongo usilainiela?” \c 5 \s1 Iesu ghe ghelei emasinala taumattu ngateva raroai etoa etana \r (Mat 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \v 1 Iesu me kapuna \w disaepolo\w* atoa laghe laa rekata sio tale pai kativilau tale ateo talia ngateae, tanganueira aGerasa\f + \fr 5:1 \fq aGerasa \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fqa aGadara, \ft me kasina laghe uela va, \fqa aGergesa.\f* ngatoa. \v 2 Nau eteva ghe kkurela tale paanaka ateva, arovaeaata ta kateva taumattu raroai eteva ghe tokatoka etana ghe mae sio tani sou Iesu. Taita ateva oia ghe kupi ghoa mae tale voto ateva liu niaikkaiaa ia. \v 3 Eghe tokatoka tale isaa o voto, me karika teva taumattu ghe rooroo tani iri etokaia, me karika laghe rooroo tani iri etokaia tee tale sene. \v 4 Oroiaata laghe gheelei runga poi nimana me kekena tale sene, me ghe gheelei epatepate poli sarasarakanaaili ia. Karika teva taumattu ghe rooroo tani poso atokaia. \v 5 Nau ekapaaili tale voo me llaa eghe tokatoka tale voto ateva liu niaikkaiaa ia me tale motouru. Eghe ovaova atingina, me eghe saisai rirrii vilikina tale atu matakerengana. \p \v 6 Nau eghe tara amasau lao sio Iesu, eghe iloula tani laa sousou Iesu, me ghe suuiaala ta liue kkena Iesu. \v 7 \x - \xo 5:7 \xt Mak 1:24.\x*Me namuu ta ghe samala me ghe uela va, “Iesu io natuna io God iaaili epona, sa ateva ualoanna tani gheleia etaghi? Aghaaulia ngakoronna tale ararina ateae God va, karika umene ghelei saasakieinieghi.” \v 8 Poli Iesu ang ghe uela etana va, “Raroai eteva, kupi vulu ghoa mae taumattu ngateva.” \p \v 9 Vara me Iesu ghe kolomiela va, “See ararim ateae?” \p Me ghe uela va, “Ararighi eteae ta \w Liijen\w*, poli karika va aghi nonga, ta oroi iemami.” \v 10 Ghaisaata arau ghe kolomi esarasarakanala Iesu va erau mene tiu vella va la kasu vuli ia o voto ateva. \p \v 11 Karika masau tale tuku saesaena ateva tinaua mosu etingiu ghe tingina namanama. \v 12 Raroai etoa laghe kolomi esarasarakanala Iesu va, “Usungi veluemami sae tale mosu etoa, me ami sae kupi etaira.” \v 13 Iesu ghe tau vella raroai etoa laghe kupi vulu ghoa mae taita ateva, me laghe laa sae kupi sso tale mosu etoa. Katengaata ta tinaua atingiu ghe ttiroula, me laghe laa ghoa aoso velu sio tale vallae. Laghe katuu velu siola tale ateo talia ngateae, me laghe matela. Tinaua atingiu eghe arropi ematelala ghe roola ghalua airari (2,000). \p \v 14 Lo atoa laghe aaitaraa mosu etoa laghe iloula. Laghe lao sio elo ale me tapaa ngutana, me laghe kiukiuaala voto ghe lutula ta mene katoa taumattu, me taumattu ngatoa laghe mae sio tani tara voto ghe lutula. \v 15 Laghe rekatala ta Iesu me laghe tarala taumattu ngateva emua arau oroieili raroai etoa laghe tokatoka etana. Me ia oia, eghe aaitiitii, me nannaane masina me eghe tokatoka. Laghe taraiela, me laghe matautula. \v 16 Taumattu ngatoa laghe tarala voto Iesu ghe gheleila, me laghe kiukiuaala taita ateva raroai etoa etana me Iesu ghe ghelei emasinaiela me voto ghe lutula tale tinaua mosu etingiu. \v 17 Nau eteva laghe nongola kiukiu, ila akapa laghe aulia ngasarasarakanala ta Iesu va karika emene toka tale masalikiira ateae, ta elao ppae tale kasina masaliki. \p \v 18 Nau Iesu ang ghe saesae tale paanaka ateva, taita ateva Iesu ghe tiu vella raroai etoa etana ghe kolomi esarasarakanala Iesu va, “Aghaloanna tani usio.” \v 19 Iesu karika ghe annala. Ghe uela etana va, “Lao sio tanganuem me ta kapum atoa. Ulaa ghauliaa voto Vau eteva ghe gheleila tani sausio, me alousiusiaane etam.” \v 20 Taita ateva ghe lao sio tanganuena, me ghe tiuaala tani auliaa inangari me voto Iesu ghe gheleila etana tale \w Kasangauluae Masaliki Taatara\w*. Taumattu ngakapa atoa laghe nongola, me laghe soghiaala isaa o voto. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala aliki vause arighi me vause namu ngateva \r (Mat 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Nau Iesu ghe mene lao sio tale pai kativilau tale ateo talia ngateae, oroi taumattu ngatoa laghe mene aimuli teeiela, nau ghe tokatoka elosamarra. \v 22 Kateva namuu tale \w ale nivelu eitaua|lemma="ale nivelu eitauaa"\w* ngateva, ararina ateae ta Jaeras, ghe mae sio me ghe suuiaala ta liue kkena Iesu, \v 23 me ghe kolomi esarasarakanala Iesu va, “Natughu vause arighi gharighi tau emate. Aghaloannaaili va umae saoaa nimam etana, me aue emasina me emene toka.” \v 24 Me Iesu ghe usiela. \p Oroieili taumattu ngatoa laghe usiusi Iesu, me laghe tomtomua. \v 25 Kateva vause ie tee elome tale taumattu o, rae ateva eghe iiloueinia ghe roola kasangaulu ghaluae (12) ninamanama. \v 26 Nau etoa ghe laa taatara dokta ngatoa. Laghe tootoonga tani sausia, me karika, ta laghe nim tautau lao oroi mmarikana. Unna viliki veu ghe nim kapakapa tani pae niaisausi, me karika ghe maamasina, me ang ghe nim sessaaili. \v 27 Nau eghe nongola kiukiuna Iesu, eghe mae sio tani paea, me ie tee eghe tiitingina elome tale taumattu ngatoa pasueili ila me laghe tomtom Iesu. Eghe lao akalakalangina sio emuli ta Iesu, me ghe posola unna aiaasae ngeleka ateva Iesu, \v 28 poli eghe annaala va, “Marova anim poso unna aiaasae ngeleka ateva, aue amasina.” \v 29 Katengaata ta rae ateva ghe iiloueinia ghe ruula, me ghe ateateaala va ghe masinala. \p \v 30 \x - \xo 5:30 \xt Luk 6:19.\x*Katengaata ta Iesu ghe ateateaala va kasina tani sarasarakaniaane tani ghelei emasina taumattu ghe kasula etana. Liuna avalua o me ghe kiriela me ghe uela va, “See eposola uneghi aiaasae ngeleka ateva?” \p \v 31 Kapuna disaepolo atoa laghe uela va, “Karika utaatara tana taumattu ngatoa la tomtomuo? Vaalua me ukookolomi va see eposola unem aiaasae ngeleka ateva?” \p \v 32 Iesu ghe kiriela me ghe aaitaraa see va see ghe posoala. \v 33 Me vause ateva ghe kilala voto ghe lutula etana, me ang ghe maamatautu, me ang ghe reterete. Eghe mae sio me ghe suuiaala ta liue kkena Iesu, me ghe aulia ngakapala voto ghe lutula etana. \v 34 \x - \xo 5:34 \xt Mak 10:52; Luk 7:50; 17:19.\x*Iesu ghe uela etana va, “Natughu, tale unem niaikaaiaa etaghi angu masinala. Kasula, me urau mene annaa poli anem isiki eteva ange kapala.” \p \v 35 Iesu ghe aippooaa nonga me taumattu ngatoa, kapuna ila namu ngateva tale ale nivelu eitaua ngateva, laghe rekatala. Laghe auliaala ta Jaeras va, “Natum ange matela. Vaalua me uanna tani ghelei Tisa va eainongieinia tani lao tanganuem?” \p \v 36 Iesu karika ghe nongo usilaala. Eghe uela ta namu ngateva va, “Urau mene matautu. Uaikaaiaa nonga.” \p \v 37 Pita, Jeimis me Jon, nengana Jeimis, ilotolu nonga lotolu ghe lao aitauaa teeie sio tanganue Jaeras, me eghe uela ta mene katoa taumattu va la rau mene usia. \v 38 Laghe laa rekata sio tanganue namu ngateva, me Iesu ghe nongola niaingalaaii eteae, me ghe tarala taumattu ngatoa laghe ngangngala anamungaili. \v 39 Eghe kupi ssola me ghe uela etaira va, “Vaalua me am ghelei niaingalaaii eteae, me am ngangngala atingina? Aliki eteva oia karika va ematela. Enim asesekanua.” \v 40 Laghe rrila me laghe kangaala Iesu. \p Eghe rrila me ghe sungi velu ekapaila ghoala eleka, me ghe kolola nonga kinna me tamane vause arighi me kapuna disaepolo kotolu, me laghe kupi ssola tale rum atiulu aliki eteva eghe asoaso etana. \v 41 \x - \xo 5:41 \xt Luk 7:14.\x*Eghe kune siola nimane aliki eteva me ghe uela va, \tl “Talita kum!”\tl* (malloeanina va, “Aliki vause arighi, aghauliaa etam va totula!”) \v 42 Katengaata ta aliki vause arighi ghe totu saela, me ghe kasukasula. Nau laghe tarala voto o ghe lutula, laghe soghiaala. Aliki vause arighi oia anna ninamanama kasangaulu ghaluae (12). \v 43 Iesu ghe aulia ngasarasarakanala etaira va karika la mene laa auliaa see voto o ghe lutula. Eghe uela va la tau lao righi inana, me aliki vause arighi enama. \c 6 \s1 ANasareti etoa laghe liula viliira ta Iesu \r (Mat 13:53-58; Luk 4:16-30) \p \v 1 Iesu ghe kasu vulila masaliki eteae o, me ghe lao sio tale masalikina tuunga ateae. Kapuna \w disaepolo\w* atoa laghe aimuli teeiela. \v 2 \x - \xo 6:2 \xt Jon 7:15.\x*Vara \w nau manga\w* ateva, me ghe tiuaala tani apasunga voto tale taumattu ngatoa tale \w ale nivelu eitaua|lemma="ale nivelu eitauaa"\w* ngateva. Oroieili taumattu laghe nongola inangari, me laghe mene ounala tani nongo, me laghe uela va, “Ia oia taumattu ngateva, eaa ghe ghaala inangari oia? Vaalua ghe ghaala ase alomasaanga ateva oia? Me vaalua me egheelei tee mirikolo sarasarakanaaili? \v 3 Nim tau ngai atulu ale ia, nenge? Natuna ia Meri tue me nenga ila me Jeimis, Josep,\f + \fr 6:3 \fq Josep \ft Tale inangari nge Grik, \fqa Joses.\f* Jiuda me Saemon. Kapuna vause atoa la tokatoka teeita.” Laghe aaulia ngavalua o poli ghe sessaila etana. \p \v 4 \x - \xo 6:4 \xt Jon 4:44.\x*Iesu ghe uela etaira va, “\w Propete\w* ateva ararina ateae tale isaa akapa masaliki. Me tale masalikina tuunga ateae, me elome tale mangalina atoa, me tale alena tuunga ateva, karika teae ararina.” \v 5 Karika ghe rooroo tani ghelei righi mirikolo okae. Eghe nim saoaala nimane tale taumattu karika oroi, me ghe ghelei emasinailala. \v 6 Eghe soghiaala uneira niaikaaiaa ta ngetana karika namuu. \s1 Iesu ghe tau lao sio niuungu ta 12 disaepolo \r (Mat 10:1, 5-15; Luk 9:1-6) \p Me ghe lao ppae sio tale kasina masaliki tani apasunga. \v 7 Me ghe kolo aitauaala kasangaulu ghalua (12) disaepolo, me ghe sungilala ghalua ghalua. Ghe tau lao sio matuutuliena tani tiu velu raroai ta taumattu ngatoa. \p \v 8 \x - \xo 6:8 \xt Luk 10:4-11.\x*Me ghe uela etaira va, “Am ghaa aikkatuluimim me am rau mene ghaa mene righi voto. Am rau mene ghaa righi inana, aikakkaai me righi viliki veu tale aikaai viliki veu. \v 9 Am asae aikasukasu, me karika am mene ghaa ghalua aiaasae. \v 10 Arova am rekata tale kateae masaliki, me am toka tale lo ateva ale, am toka o, lomosina ta am kasu vuli lo ateae o masaliki. \v 11 \x - \xo 6:11 \xt Apos 13:51.\x*Me arova teae masaliki etam ghaaiem, me karika la ghaloanna tani nongo inangariimim, am kasu. Me nau eteva ngam aloanna tani kasu, am rariaa velu au kosa ta kekeimim, me aue la kila va voto la gheelei karika masina.” \p \v 12 Disaepolo atoa laghe kasula tani ppooaa tale taumattu ngatoa va la nna ngaioghioghiaa. \v 13 \x - \xo 6:13 \xt Jms 5:14.\x*Laghe tiutiu velu raroai, me laghe raarariaa oeli tale tau sessa atoa, me laghe gheelei emasinaila. \s1 Herot ghe nongola kiukiuna Iesu \r (Mat 14:1-12; Luk 9:7-9) \p \v 14 \x - \xo 6:14 \xt Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19-20.\x*King Herot ghe nongola kiukiu tale isaa o niuungu poli taumattu ngakapa atoa laghe kiukiuaa see Iesu, me katoa laghe uela va, “Jon tau ngai aasuu eteva ange totula tale nimate, liuna avalua o me sarasarakana ia tani ghelei mirikolo.” \p \v 15 Me katoa taumattu laghe ue va, “Ia Elaija.” \p Mene katoa laghe ue va, “Ia propete ia, nongina mene katoa \w propete\w* emua arau.” \p \v 16 Nau Herot ghe nongola ghe uela va, “Jon, ia o aghe sai pulela alona atiulu, ange mene sakesakela!” \s1 Matemateaane Jon tau ngai aasuu eteva \p \v 17 Ia Herot ghe suula inangari me laghe poso atokala Jon. Laghe iriela me laghe atokaiela tale ale mata voovoo mausi Herodias, vausenna ateva tuena ta Pilip, ghe mene lai sariela. \v 18 \x - \xo 6:18 \xt Lev 18:16.\x*Poli Jon ghe uela ta Herot va, “Inangari nipaopao ateva eue va karika masina ta ughe mene lai sarila vausenna ateva tuem.” \v 19 Herodias ghe sessaieiliela ta Jon, me ghe aloannaailiila tani uvi ematea, me karika ghe rooroo. \v 20 Herot ghe kaakaarasi tani aitaraa Jon, poli ghe maamatautangailiia ta ghe kilakila va Jon ghulughuluena ia me manga ia. Nau ghe nongonongo ta ghe aaippooaa, ghe nannangaili me nannaane ghe maamaate,\f + \fr 6:20 \fq ghe nannangaili me nannaane ghe maamaate \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fqa ghe gheelei oroi voto.\f* me ghe aloannaaili tani nongo. \p \v 21 Masi nau eteva ghe rekatala ta Herodias nau Herot ghe gheleila kinatama ninamanama ateae tani nnaa nau eteva Herot ghe lutula etana. Ghe gheleila ninamanama ateae ta namu ngatoa la uungu ta gavman, namuu ta soldia ngatoa, me namu nge Galilii etoa. \v 22 Laghe toka namanama, me natuna aliki vause ateva Herodias ghe kupi ssola tani ssiiuaa. Herot me lo atoa laghe namanama laghe masimasiangailiila nissiiua ngateae. \p Herot ghe uela ta aliki vause ateva o va, “Sa ateva voto arova ukolomia etaghi, aue atau aatu.” \v 23 Herot ghe auliaala \w inangari nialokoi\w* va, “Sa ateva voto arova ukolomi aue atau aatu. Arova uue va atau aatu kativilau tale peighi, aue atau aatu.” \p \v 24 Aliki vause ateva ghe kupi ghoala, me ghe lao sio tani kolomi kinna va, “Sa ateva voto asso kolomi king etana?” \p Kinna ghe uela va, “Usso ue va, ‘Aghaloanna uruna ateva Jon tau ngai aasuu eteva.’” \p \v 25 Arovaeaata ta aliki vause ateva ghe kiri ssola ta king me ghe uela va, “Ghaine arau aghaloanna uruna ateva Jon tau ngai aasuu ia tale tivilau terei.” \p \v 26 King ghe nongola me ghe alousiusieiliila. Me poli ang ghe gheleila inangari nialokoi, me karika ghe aloanna tani palata ta mata namu ngatoa, karika ghe roola tani nongo vulu inangarina natuna Herodias. \v 27 King karika ghe aitoila. Ghe suula soldia ngateva tani laa ghaa uruna ateva Jon. Soldia ngateva ghe lao sio tale ale mata voovoo me ghe sai pulela alona atiulu Jon. \v 28 Ghe sau mae sio uruna ateva Jon tale terei etivilau me ghe taue lao sio ta aliki vause ateva. Me aliki vause ateva ghe laoainie sio ta kinna. \v 29 Kapuna disaepolo atoa Jon laghe nongola isaa o voto Herot ghe gheleila ta Jon. Laghe lao sio tani ghaa vaulanna ateva Jon, me laghe lao sio tani kaieinia. \s1 Iesu ghe anginila 5,000 taumattu \r (Mat 14:13-21; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 30 \x - \xo 6:30 \xt Luk 10:17.\x*\w Apostolo\w* atoa laghe oghi mae sio, me laghe toka teela Iesu. Laghe kiukiuaala voto laghe gheleila me inangari laghe auliaala ta taumattu ngatoa. \v 31 Iesu me kapuna apostolo atoa karika righi nauira tani namanama, poli oroieili taumattu ngatoa laghe mae taatara Iesu me laghe mene kasukasu. Liuna avalua o me Iesu ghe uela etaira va, “Ita lao ta pai kativilau karika righi taumattu etana, me am laa ghainoana.” \p \v 32 Ila nonga laghe kasula tale olimoira paanaka ateva tani lao tale vaara. \v 33 Taumattu ngatoa laghe tarailala ta laghe tiu ghoala, me laghe kilailala. Me oroi taumattu tale kateae kateae masaliki laghe kilala voto ateva laghe laolao etana, me laghe kasu emuemuela tani lao. \v 34 \x - \xo 6:34 \xt Nam 27:17; Mat 9:36.\x*Nau Iesu ghe ssola elae, ghe tarala oroieili taumattu ngatoa. Ghe alousiusi teeilala, poli ila nongina sipsipi etoa karika teva aitoiira, me ghe tiuaala tani apasunga oroi voto etaira. \p \v 35 \x - \xo 6:35 \xt Mak 8:1-9.\x*Nau sinaka ateva ang ghe suusuu, kapuna disaepolo atoa laghe lao sio ta ngetana, me laghe uela va, “Ange voovoo, me voto ateva oia nim vaara ia. \v 36 Sungi vellala me la lao tale righi masaliki kalakalangina, me la laa poli righi inana me la nama.” \p \v 37 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Am taula righi inana, me la nama.” \p Laghe uela va, “Ualoanna va ami laa poliaa velu ghalua ai silva koen\f + \fr 6:37 \fq silva koen \ft Silva koen ativilau (denarius) erooroo aipolina kateva nau.\f* tani poli inana tani anginila?” \p \v 38 Iesu ghe uela etaira va, “Ghaisa verete? Am laa tara.” \p Nau laghe lao sio, laghe tarala verete ghalima me tee kko alua. \p \v 39 Iesu ghe uela ta taumattu ngakapa atoa va, “Am laa toka sio tale rarrasa, me am toka tale uela.” \v 40 Laghe tokala katoa kateva ai (100), me katoa ghalimangaulu (50). \v 41 Emulina Iesu ghe ghaala verete ghalima me kko alua, me ghe taatara saela \w epona liu\w* me ghe kaili emasina saela, me ghe pirila, me ghe tiuaala tani taula ta kapuna disaepolo atoa va la taula. Me ghe koita teela kko alua. \v 42 Ila akapa ghe ssoilala nau laghe namanamala. \v 43 Emulina kapuna disaepolo atoa laghe kaai esokosokoiaala tapiri verete me tapiri kko. Laghe kaaila laka erooroo kasangaulu ghaluae (12). \v 44 Taita atoa laghe namala verete ghe roola ghalima airari (5,000). \s1 Iesu ghe kasula epona tale paamanu \r (Mat 14:22-33; Jon 6:15-21) \p \v 45 Arovaeaata ta Iesu ghe auliaala va kapuna disaepolo atoa laghe aikaaila tale paanaka ateva, me la muemue lao eBetsaida ta pai kativilau, me ia etoka me esungi velu mua taumattu ngatoa. \v 46 \x - \xo 6:46 \xt Luk 5:16.\x*Vara ghe suu vella taumattu ngatoa, me ghe saela tale motouru tani looloo sae. \p \v 47 Nau ang ghe voola, paanaka ateva ang ghe rekatala elome tale ateo talia ngateae, me Iesu nonga elae. \v 48 Ghe taatara va disaepolo atoa laghe oseose poi, me kuukuu eteva ghe aaoghila. Auena ghe pai, me Iesu ang ghe soosokotila. Ghe kasukasu epona tale paamanu eteva, me ang ghe anna tani laula. \v 49 \x - \xo 6:49 \xt Luk 24:37.\x*Nau disaepolo atoa laghe tarala Iesu ghe kasukasu epona tale paamanu eteva, laghe annaa va raroaina ia teva taumattu, me angeila ghe aaipiia, \v 50 poli ila akapa laghe taraiela me laghe matautueiliila. \p Arovaeaata ta Iesu ghe sama teeilala, me ghe uela va, “Am rau mene annaa, ta aghi oia. Am rau mene matautu.” \v 51 \x - \xo 6:51 \xt Mak 4:39.\x*Me ghe aikaai teeilala, me kuukuu eteva ghe kapala, me disaepolo atoa laghe soghiaa saasakiaala ia o voto ateva ghe lutula. \v 52 Ta poli nannaaira karika marekate tani annaa me tani kila amasina malloeana verete. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala oroi tau sessa eGenesaret \r (Mat 14:34-36) \p \v 53 Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe ose longotila me laghe kautuula tale distriki eteva eGenesaret, me laghe rekati evukalala olimoira paanaka ateva. \v 54 Nau eteva laghe kkurela tale olimoira paanaka ateva, taumattu ngatoa laghe tara kilala Iesu, \v 55 me laghe ilou ekapa seela eGenesaret tani laa ghauliaa ta mene katoa va Iesu ange rekataala. Me tau sessa atoa, laghe sausau teeila me komoira tani laoainila kona laghe nongonongo nongina eaa Iesu ghe tokatoka. \v 56 Nau Iesu ghe laolao tale masaliki pisike me namuu masaliki me tale voto karika oroi masaliki etana, tau sessa atoa laghe aalokoila tale maketi, me laghe kookolomi esarasarakana Iesu, va erooroo va la poso sama ghinnanina, me lo atoa laghe posoposoa laghe maamasina. \c 7 \s1 Voto tuvuira atoa laghe apasungaala \r (Mat 15:1-20) \p \v 1 \w Paresi\w* etoa me katoa tana tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao, laghe kasula eJerusalem, laghe lao sio me laghe tomla Iesu. \v 2 \x - \xo 7:2 \xt Luk 11:38.\x*Laghe tarala va katoa tana \w disaepolo\w* kapuna ila Iesu, karika laghe porala nimaira, me laghe tam uusilaa salana tani ghelei me la \w raarangisana\w*. \v 3 (Poli Paresi etoa me ila akapa \w aJiu|lemma="Jiu"\w* etoa laghe aimulisi tee voto tuvuira atoa laghe apasungaala, laghe tam rooroo tani namanama arova la tam pora amasina nimaira. \v 4 \x - \xo 7:4 \xt Mat 23:25.\x*Inana laghe polipoli tale maketi, karika la rooroo tani nama, ta laghe vira porapora me laghe namanama. Laghe aaimuli tee mene kasina ase salana nongina vaalua tani pora airopi manu, me aiaku manu, me aituu inana.\f + \fr 7:4 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe mene uela va, \fqa me tevoo.\f*) \p \v 5 Paresi etoa me tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao laghe kolomila Iesu va, “Vaalua me kapum disaepolo atoa la tam aimuli usi tee voto tuvuita atoa laghe apasungaala etaita va ita gheelei, me la nim namanama me karika la porapora nimaira?” \p \v 6 \x - \xo 7:6 \xt Ais 29:13.\x*Iesu ghe liula etaira me ghe uela va, “Koronnaaili voto Aisaea ghe auliaala nau ghe aulia ngamuemua alokoila gheleiaaimim, am usimaghalua am. Nongina Uru ngai Manga ateva eaauliaa, eue va, \q1 “‘Isaa oia taumattu la nim oneoneainaghi ta paaira \q2 me urunguitaniira masaueili etaghi. \q1 \v 7 Karika righi malloeana, uneira nikkauaa \q2 poli la ghapasunga llo nim kaluira taumattu ngatoa nonginaaili va kanna God.’” \m \v 8 Iesu ghe uela etaira va, “Am tam aaimuli tee inangari nipaopao kanna God, ta am nongonongo uusilaa voto taumattu ngatoa laghe nim apasungala. \p \v 9 “Muennaaili iem tani rati inangari nipaopao kanna God, me am anna tani aimuli usi tee voto am, am gheeghelei. \v 10 \x - \xo 7:10 \xt Eks 20:12; 21:17; Diut 5:16.\x*Moses ghe uela va, ‘Am oneoneaa kinaimim me tamaimim,’ me ‘Lo ateva ekaakasikiena tamana o kinna aue la uvi ematea.’ \v 11 Me am, am ue va taumattu ngateva erooroo tani aulia ngavalua toko ta kinna me tamana va, ‘Peighi tani sausiemalua ngagheleila \w inangari nialokoi\w* tani taula ta God.’ \v 12 Arova ange aulia ngavaluela o, am gheeghelei rungainia va erau mene sausi tamana me kinna. \v 13 Tale isaa o salana, am gheelei inangarina God enim peepeisaane, ta am aaimulisi tee aauliaaira tuvuimim atoa. Oroieili mene kasina asease voto am gheelei.” \s1 Sa ateva etani gheelei taumattu ngateva me karika eraarangisana \p \v 14 Iesu ghe mene kolo aitauaala taumattu ngatoa me ghe uela etaira va, “Am nongoaghi, me aloimim emasaanga. \v 15-16 \x - \xo 7:15-16 \xt Apos 10:14-15.\x*Karika va voto ekasukasu eleka me esosso tale taumattu ngateva va egheeleia etam raarangisana. Saa llo ekupikupi ghoa, isaa o voto egheelei taumattu ngateva etam raarangisana.”\f + \fr 7:15-16 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fv \ft 16\+fv* \fqa Lo ateva talingane manee tani nongo, aue enongo!\f* \p \v 17 Nau ghe kasu vulila taumattu ngatoa me ghe lao sio elo ale, me kapuna disaepolo atoa laghe lao sio tani kolomia tale isaa o kiukiu niaimatoonga. \v 18 Iesu ghe uela etaira va, “Am tee karika am kilakila sa ateva aghaaulieinia? Karika righi voto ekasukasu eleka me esosso tale taumattu ngateva egheeleia va etam raarangisana. \v 19 Poli voto o, karika esosso tale urunguitanina ateva ta esiosio ta kovane, me elaa kupikupi velu ghoa nau eteva elaa tiutiu.” (Tale isaa o inangari, Iesu ghe uela va isaa akapa inana raarangisana.) \p \v 20 Me ghe mene uela va, “Saa llo voto ekupikupi ghoa tale taumattu ngateva, isaa o voto egheeleia etam raarangisana. \v 21 Elome tale urunguitani taumattu, voto sesa ekasukasu etana. Tani nnaa saasakiaa, me niailai salosaloaa see, me tani ainao, me tani aiuvi emate, \v 22 tani lai sari kateva manna ateva, me tani ssaii, me mene kasina tani voto sesa. Me tani kamekame, me ninanna ngakorokorongana tani ghelei ssavoto marova ghaata kkena atoa, me tani kiiuaa kateva, me tani auliaa saasakiaa tee kateva, me tani tau sae ninannaa, me tani ghelei voto arova alo kapakapa ateva. \v 23 Isaa o voto ekasukasu elome tale taumattu ngateva, liuna avalua o me egheeleia etam raarangisana.” \s1 Vauseni nge Poenisia ngateva unna niaikaaiaa \r (Mat 15:21-28) \p \v 24 Iesu ghe kasu vulila masaliki eteae me ghe lao sio tale kateae masaliki kalakalangina ia eTaer,\f + \fr 7:24 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe mene uela va, \fqa me eSaedon.\f* me ghe ssola elome tale kateva ale, me karika eghe aloanna va teva eghe kilaia, me karika ghe roola tani aisulia. \v 25 Arovaeaata ta vause ateva, natuna ateva raroai eteva ghe tokatoka etana, ghe nongola va Iesu ange rekatala, me eghe ailuilui lao sio me ghe suuiaala ta liue kkena Iesu. \v 26 Vause ateva karika aJiu ia, me ghe lutula ePoenisia elome tale patunganua ateva eSiria, ghe kookolomi esarasarakana Iesu tani tiu velu raroai eteva ta natuna aliki vause ateva. \p \v 27 Iesu ghe uela etana va, “Ami tau ekasina lao inana ta aliki etoa, karika masina tani tau lao aneira inana aliki etoa ta paua atoa.”\f + \fr 7:27 \fq paua atoa \ft AJiu etoa laghe anna va ila muennaaili ila ta lo atoa karika va aJiu ila, me laghe kololala va ueili paua ila. Iesu ghe aaimulisi tee auliaaira. Nau ghe auliaa, karika va ghe sessaia. Ghe nim anna tani tootoonga aikaaiaane vause ateva, karika va tani ghelei saasakiaa nannaane.\f* \p \v 28 Vause ateva ghe liula, me ghe uela va, “Koronna, vau eteva. Me paua atoa tee la namanama aneira vorovoro nginana aliki etoa tale pake tevoo.” \p \v 29 Me Iesu ghe uela etana va, “Ta poli angu aulia ngavaluela o, lao sio tanganuem me ulaa tara natum, ta raroai eteva ange kasu vuliela.” \p \v 30 Vause ateva ghe lao sio tanganuena, me ghe tara alokoila natuna tale komona atiulu, me raroai eteva ang ghe kasu vuliela. \s1 Iesu ghe otila talingana taumattu ngateva me samasamaane ghe masinala \p \v 31 Iesu ghe kasu vulila masaliki taatara ateae eTaer me ghe saela eSaedon, me ghe kasu tee lao sio tale \w Kasangauluae Masaliki Taatara\w*. Emulina ghe lao sio tale ateo talia ngateae eGalilii. \v 32 Taumattu ngatoa laghe maeaa sio tau sessa ateva ta Iesu, talingana volovolongina me tee paavoo ia, me laghe kolomila Iesu tani saoaa nimana atelange tale taumattu ngateva. \p \v 33 Iesu ghe kolola taumattu ngateva elome ta taumattu ngatoa, me lalu ghe kasu vulilala, me Iesu ghe siki laala vuuvuu nimana alua ta talingane aluelange. Iesu ghe mene kanusuila vuuvuu nimana alua me ghe posola ramuramuti paana ateva. \v 34 Iesu ghe taatara saela \w epona liu\w*, me ghe ainoana anamuula, me ghe uela ta taumattu ngateva va, \tl “Eppata!”\tl* (malloeana va “Talingana eoti!”). \v 35 Katengaata ta talingana taumattu ngateva ghe otila, me ghe sama amasinala. \p \v 36 \x - \xo 7:36 \xt Mak 1:43-45.\x*Iesu ghe paopao poila va, “Am rau mene kkai laa see,” me karika, ta laghe kakkai laa see. \v 37 \x - \xo 7:37 \xt Ais 35:5.\x*Taumattu ngatoa laghe soghia ngatinginala mirikolo ateva, me laghe uela va, “Ia oia taumattu ngateva, voto akapa egheelei, masinaaili. Ia nonga ghe gheleila taumattu talingana volovolongina laghe nongonongola me paavoo atoa laghe samala.” \c 8 \s1 Iesu ghe anginila 4,000 taumattu \r (Mat 15:32-39) \p \v 1 \x - \xo 8:1 \xt Mak 6:35-44.\x*Isaa o nau oroiannaaili taumattu ghe velu eitauaala, me karika righi inana tani nama. Me Iesu ghe kolola kapuna \w disaepolo\w* atoa me ghe uela etaira va, \v 2 “Aloghu eusiusi taumattu oia, poli ngeila ghe toka teeieghila kotolu nau, me karika righi aneira inana tani nama. \v 3 Arova maloona ila me asungila va la lao tanganueira, aue la taatarruu elaolao ta poli katoa laghe kasu emasaueiliila.” \p \v 4 Me kapuna disaepolo atoa laghe liula me laghe uela va, “Voto ateva oia karika righi taumattu etana. Eaa aue ita laa ghaa verete me ita angini isaa oia taumattu?” \p \v 5 Iesu ghe kolomilala va, “Ghaisa verete am uunusi?” \p Me laghe uela va, “Ghaitu (7).” \p \v 6 Me ghe uela ta taumattu ngatoa va la toka sio tapaa kosa. Me ghe ghaala verete ghaitu me ghe kaili emasina saela, me ghe pirila, me ghe tau lao sio ta kapuna disaepolo atoa va la laa ghaikoita, me laghe lao sio tani aikoita. \v 7 Me aneira lutu pisi tee paapakala karika oroi, ghe arangisela me ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va la laa ghaikoita. \v 8 Taumattu ngatoa laghe namanamala me ghe ssoilala, me laghe kaaila ghaituae laka tale llo tapiri nginana laghe nama vulula. \v 9 Ghe roola ghaata airari (4,000) taumattu. Me ghe sungi vellala, \v 10 me katengaata ta ia me kapuna disaepolo atoa laghe aikaaila tale paanaka ateva, me laghe lao sio tale distriki eteva eDalmanuta. \s1 Paresi etoa laghe aloannala tani tara teva niaimatootoonga \r (Mat 16:1-4) \p \v 11 \w Paresi\w* etoa laghe lao sio ta Iesu, me laghe kolomiela va eapasunga teva niaimatootoongana \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w*. Laghe aauliaa llo tani nim tootoongainia. \v 12 \x - \xo 8:12 \xt Mat 12:39; Luk 11:29.\x*Iesu ghe ateateaala maamatana me ghe uela va, “Vaalua me taumattu ghaine atoa am aloanna tani tara niaimatootoongana? Aghaaulia ngakoronna etaimim va karika aue am tara poi teva.” \v 13 Ghe kasu vulilala me ghe mene ghoala tale olimoira paanaka ateva, tani lao ta pai kativilau tale ateo talia ngateae. \s1 Uneira isti Paresi etoa me Herot \r (Mat 16:5-12) \p \v 14 Disaepolo atoa laghe aikkaluaala me karika laghe saula verete. Kateva nonga ia lo ateva ghe kaakaaia tale paanaka ateva. \v 15 \x - \xo 8:15 \xt Luk 12:1.\x*Iesu ghe aulia ngasarasarakanala etaira va, “Am aikinikinitaa! Me am taatara amasina tale uneira isti Paresi etoa me Herot.” \p \v 16 Laghe tiuaala tani aippooaa elome etaira va, “Koti eaauliaa llo oia ta karika ita ghaala righi verete.” \p \v 17 \x - \xo 8:17 \xt Mak 6:52.\x*Iesu ghe kilala sa ateva laghe aulieinia, me ghe kolomilala va, “Vaalua me am aauliaa va karika righi verete? Karika am ghe kila? Nannaaimim karika ghe oti? \v 18 Mataimim karika etaatara? Talingaimim karika enongonongo? Karika am nannaa? \v 19 \x - \xo 8:19 \xt Mak 6:41-44.\x*Nau eteva aghe pirila ghalima (5) verete tale ghalima airari (5,000) taumattu, ghaisae laka tapiri verete am ghe kaaila?” \p “Kasangaulu ghalua (12),” laghe liula. \p \v 20 Me ghe mene uela va, “Me nau eteva aghe pirila ghaitu (7) verete tale ghaata airari (4,000) taumattu, ghaisae laka am ghe kaaila tapiri verete etana?” \p “Ghaitu,” laghe liula. \p \v 21 Me ghe kolomilala va, “Karika am ghe kila poi?” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala mata salusalu eteva eBetsaida \p \v 22 Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe laa rekata sio eBetsaida. Taumattu ngatoa laghe maeaa sio mata salusalu eteva ta Iesu va ghe posoa me ghe masina. \v 23 Iesu ghe kunela nimana atelange, me lalu ghe kasu tee tau lao sio. Iesu ghe kanusuila matana alua me ghe saoaala nimane etana, me ghe kolomiela va, “Utaatara teva voto, o karika?” \p \v 24 Taumattu ngateva ghe taatarala me ghe uela va, “Ataatara taumattu ngatoa arova ai etoa la kasukasu.” \p \v 25 Iesu ghe mene posola matana taumattu ngateva me ghe taatarala, me ghe masinala me ghe tara amasinala voto atoa. \v 26 Iesu ghe sungi velue lao sio tanganuena, me ghe uela etana va, “Urau mene lao tapaa masaliki.” \s1 Pita ghe auliaala va Iesu see ia \r (Mat 16:13-20; Luk 9:18-21) \p \v 27 Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe saela tale kasina masaliki taatara kalakalangina eSiisaria Pilipae. Tapaa salana me Iesu ghe kolomila kapuna disaepolo atoa va, “Taumattu ngatoa la ue va aghi see?” \p \v 28 \x - \xo 8:28 \xt Mak 6:15.\x*Me laghe liula etana me laghe uela va, “Katoa taumattu la ue va io Jon tau ngai aasuu eteva; kasina eue va io Elaija; me mene katoa la ue va io kateva \w propete\w*.” \p \v 29 \x - \xo 8:29 \xt Jon 6:68-69.\x*Iesu ghe mene kolomilala va, “Me am vaalua? Am uue va aghi see?” \p Pita ghe liula etana va, “Io \w Mesaea\w* io.” \p \v 30 \x - \xo 8:30 \xt Mak 9:9.\x*Iesu ghe paolala va karika la mene laa kkaila va ia see. \s1 Iesu ghe auliaala mammarikanaane me matemateaane \r (Mat 16:21-28; Luk 9:22-27) \p \v 31 Me Iesu ghe tiuaala tani tau lao alomasaanga ta kapuna disaepolo atoa, ghe ue va, “Natuna ateva Taumattu ngateva aue etani ghaa oroieili mmarikana. Namu ngatoa, me namu ngatoa ta \w pristi\w* etoa, me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, aue la ratia. Aue la uvi ematea, me kotolu nau elange me aue etotu tale nimate.” \v 32 Ghe ghelei emasalikangailiila etaira, me Pita ghe koloala me lalu ghe laa tingina ppae sio me ghe tiuaala tani kisoia. \p \v 33 Me Iesu ghe kiriela me ghe taatara lao sio ta kapuna disaepolo atoa, me ghe tiuaala tani kiso Pita. Ghe uela va, “Kasu vulieghila, Satana! Nannaam karika eannaa voto kanna God, ta voto kaluira taumattu ngatoa.” \p \v 34 \x - \xo 8:34 \xt Mat 10:38-39; Luk 14:27.\x*Me Iesu ghe kolola oroi taumattu me kapuna disaepolo atoa tani mae etana. Ghe auliaala etaira va, “Marova teva ealoanna tani usieghi, etani sioaa nannaane, me esunuki unna \w aikotoo\w* ateva, me eaimuli etaghi. \v 35 Me lo ateva ealoanna tani asaangi maamauluaane aue eraua, me lo ateva earau maamauluaane ta poli mausighi, me tee tale masi kiukiu, aue esaanga. \v 36 Marova taumattu ngateva eghaa voto akapaaili tale kosa ateva me maamauluaane ekapa, vaalua isaa o voto aue esausia? Koti karika. \v 37 Sa ateva taumattu ngateva aue etaue lao tani ghaa oghi maamauluaane? \v 38 \x - \xo 8:38 \xt Mat 10:33.\x*Vituu eteva oia karika la uusilaa aloannaane God, me la gheeghelei ssavoto, me lo ateva taumattu tale lo ateva oia vituu epalatainaghi me inangarighi, aue Natuna ateva Taumattu ngateva aue epalatainia nau aue esio tee mallangina ateva Tamane me kapuna \w ensolo\w* atoa manga ila. \c 9 \p \v 1 \x - \xo 9:1 \xt Mak 13:30.\x*“Aghaaulia ngakoronna etaimim va katoa etaimim oia am tiitingina, karika aue am mate me aue am tara \w ararimangalina ateva God\w* emae tee sarasarakaniaane.” \s1 Taataraane Iesu ghe aikolikoliaala \r (Mat 17:1-13; Luk 9:28-36) \p \v 2 \x - \xo 9:2 \xt 2 Pita 1:17-18; Apos 3:22.\x*Ghaonomo (6) nau ghe lange sio me Iesu ghe kolola Pita, Jeimis me Jon, me ilaata nonga laata ghe saela tale motouru eteva saesaenaaili ia. Taataraane Iesu ghe aikolikoliaala ta matairotolu, \v 3 me ghinnanina ghe mallangala me ghe usousoanaailiila, karika poi teva taumattu tale kosa ateva erooroo tani pora kalio va ghe uso avalua o. \v 4 Me lotolu ghe tarala Elaija me Moses lalu ghe kauerekatila me lalu ghe tiuaala tani sama tee Iesu. \p \v 5 Pita ghe uela ta Iesu va, “Tisa, masinaaili ta ita tokatoka oia. Angatolu ghelei kotolu ale paapali — kateva alem ia, me kateva alena ia Moses, me kateva Elaija.” \v 6 (Pita me kapuna alua lotolu ghe matautu saasakiaala, me ghe tam kilala va sa arighi voto tani auliaa.) \p \v 7 Me karaane ateva ghe mae sio, me tootoona ateva ghe akoulala, me lingi ngalo ateva elome tale karaane ateva ghe uela va, “Natughu eteva oia, aghaailousiangailiia. Am nongoa.” \p \v 8 Arovaeaata ta vara lotolu ghe mene taatara, me lotolu ghe luula mene ghalua. Lotolu ghe aaitaraa, me lotolu ghe tara nongala Iesu. \p \v 9 Nau laghe mae siosio tale motouru, Iesu ghe ttoieinilotolla va la rau mene auliaa ta toa saa llo laghe tarala lomosi ta Natuna ateva Taumattu ngateva etotu tale nimate. \v 10 Lotolu ghe nongo usilaala voto ghe ppooaala ta ngetairatolu, me vara lotolu nonga me ngilotolu ghe aikolomieinilotolu va vaalua me euela va etotu tale nimate. \p \v 11 \x - \xo 9:11 \xt Mal 3:1.\x*Me \w disaepolo\w* kotolu lotolu ghe kolomila Iesu va, “Vaalua me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao la ue va Elaija aue etani muemue mae?” \p \v 12 \x - \xo 9:12 \xt Mal 4:5-6; Sams 22:1-18; Ais 53:3.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Elaija aue emae amuemue tani ghelei emasina akapa voto. Me vaalua me Uru ngai Manga ateva eue tee va Natuna ateva Taumattu ngateva aue eghaa oroi voto sesa me aue la ratia? \v 13 \x - \xo 9:13 \xt Mat 11:14.\x*Aghaauliaa etaimim va Elaija ang ghe mae sio, me taumattu ngatoa ngeila ghe ghelei ekapala saa llo voto laghe anna tani ghelei etana, nongina Uru ngai Manga ateva eaauliaa.” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala taita arighi \r (Mat 17:14-20; Luk 9:37-43) \p \v 14 Nau laata ghe sio mae tani mene tara katoa disaepolo, laghe tarala oroieili taumattu laghe tomtomla, me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao laghe aissakeana teeila tale inangari. \v 15 Nau taumattu ngatoa laghe tarala Iesu, ila akapa laghe soghieiniela, me laghe iloula tani laa soua. \p \v 16 Iesu ghe kolomilala va “Sa ateva am aaissakeana teeia?” \p \v 17 Kateva elome tale uta taumattu ngatoa ghe liula me ghe uela va, “Tisa, amaeaa sio natughu eteva etam, poli raroai eteva etokatoka ta ngetana egheeleia karika esamasama. \v 18 Nau epoopotainia me usouso paane eghooa me eaaingeresa ngalungaluna me ekakkarakeana. Akolomila kapum disaepolo atoa va la suu velu raroai eteva etana, me karika la roola.” \p \v 19 Iesu ghe liula me ghe uela ta taumattu ngatoa va, “Am lo atoa oia taumattu, karika righi uneimim niaikaaiaa, ghaisaa ta aue atoka teeiem? Me aue ghaisaata ta aue atoiem va am aiesoaa? Am maeaa sio aliki eteva etaghi.” \p \v 20 Laghe maeaa sio aliki eteva ta Iesu, me nau raroai eteva ghe tarala Iesu ghe gheleila me aliki eteva ghe tiuaala tani oo, me ghe ghelei ekatungiela, me ghe tiuaala tani vilieinia tapaa kosa, me usouso paane ghe ghooa ta paane. \p \v 21 Iesu ghe kolomila tamane aliki eteva va, “Lovisaa isaa oia voto ghe tiuaala etana?” \p Tamane ghe liula me ghe uela va, “Nau aliki aarau. \v 22 Oroiaata raroai eteva eanna tani uvi ematea. Egheeleia ekaakatuu saoaa tale kura, me tale manu va earropia. Ualousiusi teeiengalua, me usausiengalua arova urooroo.” \p \v 23 \x - \xo 9:23 \xt Mat 21:21; Mak 11:23.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Vaalua me uue va, ‘Arova urooroo?’ Poli lo ateva eaaikaaiaa, erooroo tani ghelei ekapa voto.” \p \v 24 Arovaeaata ta tamane aliki eteva ghe sama anamuula me ghe uela va, “Aghaaikaaiaa; me uasarasarakana uneghi niaikaaiaa.” \p \v 25 Nau Iesu ghe tarala va taumattu ngatoa ngeila ghe maemae akalakalanginaaili etana, me ghe paola raroai eteva; ghe uela va, “Raroai volovolongina me paavoo ateva, aghaauliaa etam va kupi vulu ghoa mae aliki eteva, me auena urau mene laa kupie sso.” \p \v 26 \x - \xo 9:26 \xt Mak 1:26.\x*Raroai eteva ghe piila me ghe gheleila aliki eteva ang ghe oo, me ghe kupi vulue ghoala. Aliki eteva taataraane nonginaaili va ghe matela, oroi taumattu laghe taraiela laghe annaa va ang ghe matela. \v 27 Iesu ghe kunela nimane atelange me ghe sausiela tani tingina, me ghe tinginala. \p \v 28 Nau Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe lao sio elo ale me ila nonga laghe tokatoka, me ngeila ghe kookolomi Iesu va, “Vaalua me ami karika ami roola tani tiu velu raroai eteva?” \p \v 29 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Nikokkolomi sae\f + \fr 9:29 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fqa Nikokkolomi sae me ninae.\f* nonga ateva erooroo tani tiu velu ia o ase lo ateva raroai. Karika mene tikirighi salana.” \s1 Aiaaghaluene Iesu ghe uela va aue emene totu \r (Mat 17:22-23; Luk 9:43-45) \p \v 30 \x - \xo 9:30 \xt Jon 7:1.\x*Laghe kasu vulila masaliki eteae o, me laghe lao tee sio eGalilii, me karika ghe mene anna va teva taumattu ghe kilaia, \v 31 \x - \xo 9:31 \xt Mak 8:31; 10:32-34.\x*poli ghe poppooaa tani apasunga ta kapuna disaepolo atoa, me ghe ue etaira va, “Natuna ateva Taumattu ngateva ngeila tautauela ta nimaira taumattu ngatoa, me aue la uvi ematea, me vara kotolu nau elange me aue emene totu.” \v 32 \x - \xo 9:32 \xt Luk 9:45.\x*Karika aloira ghe masaangaala llo ghe auliaala, me laghe maamatautu tani kolomia. \s1 Tani see namuu ia? \r (Mat 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33 Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe lao sio eKapenium. Laghe kupi ssola tale ale ateva me Iesu ang ghe kookolomila va, “Sa ateva am aissakeana teeia tapaa salana?” \v 34 Karika laghe aisauaala, poli nau laghe maemae tapaa salana, laghe aaissakeana va tani see etaira namuu ia. \p \v 35 \x - \xo 9:35 \xt Luk 22:24-26; Mat 20:25-27; Mak 10:43-44.\x*Iesu ghe toka siola me ghe kolo aitauaala kapuna disaepolo atoa me ghe uela va, “See eanna va emuemue, etani gheleia eairuuruu, me etau ngai uungu ta mene katoa.” \p \v 36 Me ghe ghaala aliki erighi me ghe atinginaiela elome etaira, me ghe vaghuiela, me ghe uela etaira va, \v 37 \x - \xo 9:37 \xt Mat 10:40.\x*“See eannainaghi me eaikoloa aliki etoa, eaaikoloainaghi, me lo ateva taumattu eaikoloainaghi, karika va eaaikoloainaghi nonga, ta eaaikoloa tee Tamaghi ghe sungieghila tani sio.” \s1 See karika aissaniita ia, kapuita ia \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 Jon ghe uela va, “Tisa! Ami tarala taumattu ngateva etiutiu velu raroai eteva tale ararim ateae, me ami paoala va eruu poli karika va ita me ia.” \p \v 39 Iesu ghe uela etaira va, “Am rau mene paoa, poli lo ateva taumattu eghelei mirikol tale ararighi eteae karika aue ailuilui tani auliaa teeieghi righi voto sesa, \v 40 \x - \xo 9:40 \xt Mat 12:30; Luk 11:23.\x*poli see karika aissaniita ia, kapuita ia. \v 41 \x - \xo 9:41 \xt Mat 10:42.\x*Aghaaulia ngakoronna etaimim va lo ateva taumattu etau aatu righi manu tale ararighi eteae va uropi, poli io kapuna io \w Karisto\w*, aue eghaa aipolina. \s1 Nitootoonga tani ghelei ssavoto \r (Mat 18:6-9; Luk 17:1-2) \p \v 42 “Arova aliki erighi eaiesoaa etaghi, me teva taumattu egheelei unna niaikaaiaa ekatuu, ghele masinaaili ta arova la ghele iri teva paka ngatu ta ngalona, me la ghele ghoa allusia elo malionge. \v 43-44 \x - \xo 9:43-44 \xt Mat 5:30.\x*Arova nimam atelange egheleio me ukaakatuu tani ghelei voto sesa, usai kotooia, poli aue emasina ta ngetam arova nimam atelange takotoona me usso tale maulue ateva. Me aue esesaaili arova nimam atelange etokatoka me angu laolao tale \w Gehenna\w* tale kura ateae karika epalapala.\f + \fr 9:43-44 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fv \ft 44\+fv* \fqa tale ia o voto ateva, ‘ttoliti etoa karika la matemate, me kura ateae karika epalapala.’\f* \v 45-46 Arova kekem atelange egheleio me ukaakatuu tani ghelei voto sesa, usai kotooia, poli aue emasina ta ngetam arova kekem atelange takotoona me ughaa maulue ateva, me esesaaili arova kekem atelange masina me angu laolao tale Gehenna tale kura ateae karika epalapala.\f + \fr 9:45-46 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fv \ft 46\+fv* \fqa tale ia o voto ateva, ‘ttoliti etoa karika la matemate, me kura ateae karika epalapala.’\f* \v 47 \x - \xo 9:47 \xt Mat 5:29.\x*Me arova teva matam egheleio me ughelei voto sesa, uvaliki velua. Emaamasina arova ukupi sso tale ararimangalina ateva God tee kateva nonga matam, me esesaaili arova matam akapa alua lalu tokatoka me la sau veluo sae tale kura ateae eGehenna, \v 48 \x - \xo 9:48 \xt Ais 66:24.\x*tale ia o voto ateva, \q1 “‘ttoliti etoa karika la matemate \q2 me kura ateae karika epalapala.’ \m \v 49 Taumattu ngakapa kura ateae aue gheleila la \w raarangisana\w*. \p \v 50 \x - \xo 9:50 \xt Mat 5:13; Luk 14:34.\x*“Uela ateva masina ia, me arova namina ateva ekapa, vaalua emene ghelei me aue emene tue namina? Karika erooroo. Am, am toka arova masi uela ateva tani toka amasina, me luei easo elome etaimim me mene katoa taumattu.” \c 10 \s1 Tani airatii \r (Mat 19:1-12) \p \v 1 Iesu ghe kasu vulila masaliki eteae, me ghe lao sio tale kativilau tale ateo ateae eJodan, me tale distriki eteva eJiudia. Oroi taita me vause laghe mae sio tani velu eitauaa ta Iesu. Me Iesu ghe aapasunga inangarina God ta ngetaira, nongina ghe gheelei nau etoa. \v 2 Katoa \w Paresi\w* laghe mae sio tani tootoonga Iesu tale nikokkolomi eteva va, “Uneita inangari nipaopao eue va masina arova taita ateva erati vausenna ateva, o karika?” \p \v 3 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Saa inangari nipaopao Moses ghe tau aatu sio etaimim?” \p \v 4 \x - \xo 10:4 \xt Diut 24:1-4; Mat 5:31.\x*Me laghe uela va, “Moses ghe pitila va taita ateva erooroo tani piti uru ngai niairatii, me etaue lao ta vausenna ateva, me esungi velua.” \p \v 5 Iesu ghe uela etaira va, “Moses ghe pitila llo inangari nipaopao etaimim poli urunguitaniimim korokoronganaaili. \v 6 \x - \xo 10:6 \xt Aitiutiu 1:27; 5:2.\x*Emua arau nau ta God ghe gheleila kosa ateva, ‘God ghe gheleila taita me vause.’ \v 7 \x - \xo 10:7 \xt Aitiutiu 2:24; Ips 5:31-33.\x*‘Liuna avalua o me taita ateva ekasukasu vuli tamane me kinna me ekaakateva nonga ilalua me vausenna ateva, \v 8 me ilalua aue lalu kateva nonga tale vilikiirarua.’ God ghe uela va karika va ghalue ilalua ta kateva nonga ilalua. \v 9 Liuna avalua o me voto God eaatoka aitauaa, karika mene teva taumattu emene pola.” \p \v 10 Nau eteva Iesu me \w disaepolo\w* atoa laghe kiri lao sio elo ale, me disaepolo atoa ngila ghe mene kookolomi Iesu tale isaa o inangari. \v 11 \x - \xo 10:11 \xt Mat 5:32.\x*Me Iesu ghe uela etaira va, “Arova taita ateva ngeratila vausenna ateva me emene lai ppae ta kateva vause, elailai salosaloaa, ta enim ghaaghaa mene kateva vause, me vausenna tuunga ateva ie etokatoka. \v 12 Vause tee ateva arova erati taitanna ateva me elaa lai ta kateva ppae taita ia, ia tee elailai sari, ta enim ghaaghaa taita ateva me taitanna tuunga ateva ie etokatoka.” \s1 Natu aliki etoa me Iesu \r (Mat 10:13-15; Luk 18:15-17) \p \v 13 Katoa vause me taita laghe maeaa sio lutu ngaliki etoa ta Iesu va esaoaa nimane etaira, me disaepolo atoa laghe paopaola. \v 14 Me nau eteva Iesu ghe tarailala, karika ghe masimasiaala kapuna disaepolo atoa me ghe uela va, “Am maeainila sio etaghi. Am rau mene tiu velu natu aliki etoa tani mae etaghi, ta \w ararimangalina ateva God\w* tanganueira ia ase taumattu ngatoa nongina natu aliki etoa. \v 15 \x - \xo 10:15 \xt Mat 18:3.\x*Aghaaulia ngakoronna etaimim va arova see karika eghaa ararimangalina ateva God nongina aliki etoa, karikaaili va aue elao tale ararimangalina ateva God.” \v 16 Me Iesu ghe sausau aliki etoa me ghe saasaoaa nimane etaira me ghe aarangiseila. \s1 Tue peipeiena ateva \r (Mat 19:16-30; Luk 18:18-30) \p \v 17 Nau Iesu ghe mene kasukasu elaolao tapaa salana, taumattu ngateva ghe iloula emuli etana me ghe suuiaala ta liue kkena Iesu, me ghe uela va, “Masi tisa ngateva, vaalua aghelei me aghaa maulue ateva etokatoka liu?” \p \v 18 Iesu ghe liula me ghe uela etana va, “Vaalua me ukolokoloaghi va masina ieghi? Karika teva masina ia ta God nonga. \v 19 \x - \xo 10:19 \xt Eks 20:12-17; Diut 5:16-20.\x*Ukilakila inangari nipaopao, va karika umene aiuvi emate, karika umene lai sari, karika umene ainao, karika umene kamekame tale niaisakei, karika umene aikameaa tani ghaa voto, me uoneoneaa tamam me kinam.” \p \v 20 Me ghe liula me ghe uela va, “Tisa, isaa ona inangari nipaopao ngaghe usilaala nau aliki taita aghi.” \p \v 21 Iesu ghe tara usiusiela me ghe aielousieiniela, me ghe uela etana va, “Kasina ateva voto karika ughe gheleiela. Lao sio me ulaa tau lao ghinnanim me la poli, me ulaa tau lao viliki veu ta lo atoa karika righi ghinnaniira, me aue utau peipeiena \w epona liu\w*, me umae aimuli etaghi.” \p \v 22 Me taumattu ngateva oia nannaane ghe katungailiila tale isaa o inangari, me ghe alousiusila me ghe kasula, poli tue peipeiena ia. \p \v 23 Me Iesu ghe aitaraala me ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Tue peipeiena atoa aue aanasaaili etaira tani sso tale ararimangalina ateva God.” \p \v 24 Me disaepolo atoa laghe soghiaala tani nongo inangarina Iesu. Iesu ghe mene ppooaa tee tau lao sio va, “Aliki etoa, tani sso tale ararimangalina ateva God, aanasa ia. \v 25 Marova masukasukale ta teva \w kamolo\w* tani kupi sso tale teae mata raum, aue emasukasukaleaili tee ta teva tue peipeiena tani kupi sso tale \w ararimangalina ateva God\w*.” \p \v 26 Mausina avalua o me disaepolo atoa laghe soghiaa saasakiaa teeila inangarina Iesu me ngila ghe aaikolomieinila va, “Arova isaa avalua o, see nonga erooroo tani saanga?” \p \v 27 Iesu ghe pasiaala matane etaira me ghe uela va, “Ta taumattu ngatoa, karika la rooroo, me ta God la rooroo, poli God erooroo tani ghelei ekapa voto.” \p \v 28 Me Pita ghe tiuaala tani auliaa ta Iesu va, “Utara, ami ghe kasu vuli ekapannaailiila voto, me ami ghe aimuli teeiola.” \p \v 29 Me Iesu ghe uela va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va see ia taumattu ngateva eamuemueieghi me uunguaa \w masi kiukiu\w* me ghe kasu vulila tanganuena, tuena atoa, nengana atoa, kinna me tamane me natuna atoa me umane utana, \v 30 aue eghaa sae ta kateva ai (100). God aue etau lao oroi voto etana. Nau ta etokatoka tale kosa ateva oia, voto aue eghaa aue eoroieili, me aue elau voto llo peina ghe kasu vulila, aue eghaa oroi ale me tuena me nengana me kinna me natuna me umana utana. Katoa taumattu aue la ghelei voto sesa etana, me emulina aue eghaa maulue ateva etokatoka liu. \v 31 \x - \xo 10:31 \xt Mat 20:16; Luk 13:30.\x*Me oroi ila taumattu ngatoa matuutuliena ila aue la sioaili euu, me see ila lo atoa arariira euu aue la matuutuliena.” \s1 Iesu ghe auliaala va aue emate me emene totu \r (Mat 20:17-19; Luk 18:31-34) \p \v 32 \x - \xo 10:32 \xt Mak 8:31; 9:31.\x*Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe mene kasukasu elaolao eJerusalem. Iesu ghe muemueainila me kapuna disaepolo atoa laghe soosoghiaa voto laghe taatara ta Iesu. Taumattu ngatoa laghe aaimuli usi tee Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe maamatautu. Iesu ghe mene kolola kasangaulu ghalua (12) kapuna disaepolo, me ghe mene aulia ngaotula voto aue elutu ta maamauluaane. \v 33 Ghe uela va, “Am nongo! Nau eteva ngita laa sosso eJerusalem aue la tau lao Natuna ateva Taumattu ngateva ta nimaira namu ngatoa ta \w pristi\w* etoa me tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao atoa, me aue la ghelei niaisakei etana, me la tingina aitauaa tale niaisakei eteae va la uvi ematea. La ruu o, me la taue lao ta nimaira mene katoa ppae karika va \w aJiu|lemma="Jiu"\w* ila. \v 34 Me ila o katoa ppae taumattu aue la ghauliaa inangari niattara etana, la kanusueinia, me la uetaia, me la uvi ematea. Emate me vara aiaakotonna ateva nau, aue etotu.” \s1 Jeimis me Jon lalu ghe aloanna tani namuu \r (Mat 20:20-28) \p \v 35 Jeimis me Jon, natuna ilalua Sebedi, lalu ghe mae sio ta Iesu me lalu ghe kolomiela va, “Tisa, angalu aloanna tani kolomio tale kateva voto, me angalu aloanna va ughelei ia o voto ateva etaingalua.” \p \v 36 Me Iesu ghe kolomilaluela va, “Sa ateva amalu aloannaia va agheleia etaimalua?” \p \v 37 Me lalu ghe uela etana va, “Nau eteva ukingi, kateva etaingalua etoka tale pai muenna ativilau, me kateva tale pai uaise ativilau.” \p \v 38 \x - \xo 10:38 \xt Mak 14:36; Luk 12:50.\x*Vara me Iesu ghe uela etairarua va, “Karika amalu tani kilakila amasina llo voto amalu kookolomieghi etana. Koti karika amalu rooroo tani ropi tale kapa ateva nimmarikana anga ghaainasiaa tani ropia? Me tani suu tale lo ateva nisuu anga ghaainasiaa tani suu etana?” \p \v 39 \x - \xo 10:39 \xt Apos 12:2; Aotu 1:9.\x*Me lalu ghe uela ta Iesu va, “Angalu rooroo.” \p Me Iesu ghe uela va, “Koronna. Kapa ateva anga ghaainasiaa tani ropia, aue amalu ropi tee etana, me nisuu eteva anga ghaainasiaa tani suu etana aue amalu suu etana. \v 40 Me see ia lo ateva aue etoka tale pai muenna ativilau me tale pai uaise ativilau, karika uunguaaghi tani tau aatu; karika. Llo o aitokatoka God ang ghe aimonomonosiaala va uneira ila taumattu ngatoa God aue sui toongainila.” \p \v 41 Nau eteva disaepolo kasangaulu (10) laghe nongola inangari Jeimis me Jon, eghe sessailala etairarua. \v 42 \x - \xo 10:42 \xt Luk 22:25-26.\x*Me Iesu ghe kolo aitaueinilala me ghe uela etaira va, “Am kilakila va lo atoa arariira ateae va namuu ila ta tau ngeleka atoa, ila la gheelei taumattu enim uungu aanasa etaira. Me lo atoa matuutuliena ila, la gheelei saasakiaa etaira. \v 43 \x - \xo 10:43 \xt Mat 23:11; Mak 9:35.\x*Isaa o ase gheeleiaaira erau mene toka elome etaimim, karika. Lo ateva taumattu ealoanna tani namuu elome etaimim, esio euu me eghelei nongina tau ngai nongonongo anna atoa. \v 44 Me see ia lo ateva ealoanna tani muemue etaimim, ia aue ekapuimim tau ngai uungu ia. \v 45 Mausina avalua o, me Natuna ateva Taumattu ngateva karika ghe sio mae va taumattu ngatoa la uungu etana, karika. Ghe sio mae tani uungu etaira, me tani tau lao maamauluaane, tani ghaa oghi oroi taita me vause.” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala mata salusalu eteva \r (Mat 20:29-34; Luk 18:35-43) \p \v 46 Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe rekatala eJeriko, laghe aso taula, me ngila ghe anna tani mene kasu eJeriko. Ia me kapuna disaepolo atoa me taumattu ngatoa oroieili ila laghe usiusia. Me Batimease, natuna ia Timease, ghe tokatoka tale sama salana atikirighi. Mata salusalu ia me uunguaane tani loo viliki veu tale taumattu ngatoa. \v 47 Me eghe nongola va Iesu aNasareti ia ange rekatala, me ghe taila tani ovaova atingina va, “Iesu, natuna ia Deivit, ualousiusi teeieghi!” \p \v 48 Oroi ila taumattu ngatoa laghe kisokisoia me laghe ue etana va, “Urau mene sama.” Me eghe mene ovaova anamungaili va, “Natuna ateva Deivit, ualousiusi teeieghi!” \p \v 49 Me Iesu ghe tinginala, me ghe uela va, “Am kolo taue mae.” \p Me laghe uela etana va, “Umasimasi, tingina saela, ange kolokoloo tani lao etana.” \v 50 Vara me ghe uei vella unna aiaasae ngeleka ateva, me ghe tingina parasi saela me ghe lao sio ta Iesu. \p \v 51 Me Iesu ghe kolomiela va, “Sa ateva ualoannaia va agheleia etam?” \p Me mata salusalu eteva ghe uela va, “Vau eteva! Aghaloanna tani taatara.” \p \v 52 \x - \xo 10:52 \xt Mak 5:34.\x*Me Iesu ghe uela etana va, “Kasula, ta unem niaikaaiaa ngeghelei emasinaiola.” Me arovaeaata ta matane alua ghe otila o, me ghe usila Iesu tapaa salana. \c 11 \s1 Iesu ghe ssola eJerusalem \r (Mat 21:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Nau eteva laghe mae akalakalangina sio eJerusalem, me eBetpeis me eBetani, masaliki eluae tale motouru eteva \w eOliv|lemma="oliv"\w*, Iesu ghe suula kapuna \w disaepolo\w* alua, \v 2 me ghe uela va, “Amalu lao tale masaliki eteae ita taataraie ia o. Nau amalu rekata etana, amalu tara atingina natu donki eteva naunau etingina ia karika teva taumattu ghe sae toka me ghe ilou etana. Amalu pulakaia me amalu maeainia. \v 3 Arova teva taumattu eue etaimalua va, ‘Vaalua me amalu ghaaghaaia?’ amalu ue va, ‘Vau eteva ealoannaailiia me auena emene oghieinie mae.’” \p \v 4 Me lalu ghe lao sio lalu ghe laa tara atingina sio natu donki eteva tapaa ngatamana tale ale ateva, tapaa salana, me lalu ghe pulakaiela. \v 5 Katoa laghe tiitingina laghe uela etairarua va, “Vaalua me amalu puupulaka donki eteva?” \v 6 Me lalu ghe auliaala saa llo Iesu ghe auliaala etairarua, me laghe tau vellaluela me lalu ghe kasula. \v 7 Lalu ghe laoainie sio ta Iesu. Lalu ghe alokoi saela uneirarua aiaasae ngeleka etana me Iesu ghe laa sae toka etana. \v 8 Me oroieili ila lo atoa laghe tiuaala tani llu velu uneira aiaasae ngeleka epona tale salana atikirighi. Mene katoa laghe laa saisai laa ootou, me laghe veluvelu epona tale salana atikirighi.\fig Iesu ghe ssola eJerusalem|alt="Jesus entered Jerusalem" src="DN00487B.tif" size="span" copy="David Dunham" ref="11:8" \fig* \v 9 \x - \xo 11:9 \xt Sams 118:25-26; 148:1.\x*Lo atoa laghe kasukasu emua me lo atoa laghe usiusia laghe ovaova tani ue va, \q1 “Tau sae ararina ateae God! \q1 God aue earangise lo ateva emaemae elome tale ararina ateae Vau ngepona ateva!” \q1 \v 10 “\w Niarangise\w* tale ararimangalina ateva tuvuita ateva ta Deivit aue emae!” \q1 “Tau sae ararina ateae God iaaili epona!” \p \v 11 Iesu ghe ssola eJerusalem, me ghe kupi ssola tale \w ale manga\w* ateva, me ghe aaitaraa see tale voto atoa. Me ia o ang ghe elo alaila me Iesu ghe kiri lao sio eBetani tee me kapuna kasangaulu ghalua (12) disaepolo. \s1 Iesu ghe kasikienaala fig ateae \r (Mat 21:18-19) \p \v 12 Elue talaua, laghe kasu vulila eBetani, me Iesu ang ghe maamaloo. \v 13 \x - \xo 11:13 \xt Luk 13:6.\x*Eghe taatara amasau lao sio me ghe tarala fig ateae uruenaaili ia. Me ghe lao sio tani taraia va arova righi uene. Me nau eteva ghe laa rekataa sio, ghe tarala va uruna nonga, poli karika ghe ghaa nauna tani kune. \v 14 Vara me Iesu ghe uela tale ai eteae va, “Karika teva aue emene nama righi uem!” Me kapuna disaepolo atoa laghe nongoala. \s1 Iesu ghe kupi ssola tale ale manga ateva \r (Mat 21:12-17; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 15 Nau eteva laghe rekatala eJerusalem, Iesu ghe ssola tale ale manga ateva, me ghe tiuaala tani sungi veluvelu lo atoa laghe aaitauaa me laghe poppoli. Eghe sau etakila tevoo atoa uneira ila lo atoa laghe aaikolikoliaa viliki veu, me aitokatoka uneira lo atoa laghe aaitaraa valusu, \v 16 me karika poi ghe aalona va toa la sau longoti righi peiira eleka nongina ale manga ateva. \v 17 \x - \xo 11:17 \xt Ais 56:7; Jer 7:11.\x*Vara me eghe tiuaala tani apasunga tale taumattu ngatoa. “Karika am ghe kilala llo laghe pitila tale Uru ngai Manga ateva, ghe uela va, \q1 “‘Aleghi ale manga ateva aue la ghasea va \q2 ale ailooloo sae ia tale taumattu ngakapa atoa tale anua akapa atoa’? \m Me am, ngam gheeleiela ‘nongina va aleira ale niaisulia ia tau niainao atoa!’” \p \v 18 \x - \xo 11:18 \xt Mak 14:1.\x*Namu ngatoa ta \w pristi\w* etoa me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao laghe nongola voto oia, me ngila ghe paepae righi salana tani uvi emate Iesu, me laghe maamatautainia, ta poli taumattu ngakapa atoa laghe oouna tee inangarina. \p \v 19 Elo alai tale ia o nau eteva, Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe kasu vulila\f + \fr 11:19 \fq Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe kasu vulila \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fqa Iesu ghe kasu vulila.\f* masaliki taatara ateae. \s1 Taumattu eaiesoa ngakoronna me ekokkolomi sae aue eghaa voto \r (Mat 21:20-22) \p \v 20 Elue talaua poopooa, Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe kasukasu elaolao, me laghe tarala fig ateae ta ang ghe mmatela. Oane me ia akapaaili ai eteae ghe mmatela. \v 21 Pita ghe mene nnaa lao sio sa ateva Iesu ghe ppooainiela tale ai eteae. Ghe uela va, “Tisa, tarala, fig ateae ughele kasikienainiela ange mmatela!” \p \v 22 Iesu ghe liula etaira me ghe uela va, “Am aiesoaa ta God. \v 23 \x - \xo 11:23 \xt Mat 17:20.\x*Aghaaulia ngakoronna etaimim va, see arova eue tale motouru eteva o va, ‘Ukasu me ughoa katuu elamana,’ isaa o voto aue elutu etana, arova eaiesoaa tale urunguitanina ateva me karika eghaaghalua nannaane, voto o aue elutu. \v 24 \x - \xo 11:24 \xt Mat 7:7.\x*Liuna avalua o me aghaauliaa etaimim va, sa ateva am kolomia tale uneimim nilooloo sae, me am aiesoaa va angam ghaala, aue am ghaa me aue kaluimim. \v 25-26 \x - \xo 11:25-26 \xt Mat 6:14-15.\x*Me nau am tingina me am looloo sae, am kkaluaa sesa katoa la gheelei etaimim, me Tamaimim ateva \w epona liu\w* aue ekkaluea tee gheeleiaaimim sesa.”\f + \fr 11:25-26 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fv \ft 26\+fv* \fqa Marova am tam kkaluea, Tamaimim ateva epona liu karika aue ekkaluea tee eleiaaimim sesa. \ft Utara Matiu 6:15.\f* \s1 Nikokkolomi tale matuutulienaane Iesu \r (Mat 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Laghe kiriaa mae sio eJerusalem, me vara Iesu ghe kasukasu elome tale ale ngeleka etiulu tale ale manga ateva, me namuu ta pristi etoa me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me namu ngatoa laghe mae sio ta ngetana. \v 28 Me laghe uela etana va, “See ghe tau aatu sio matuutuliena etam, me see ghe sungiola tani mae ghelei isaa oia voto?” \p \v 29 Me Iesu ghe uela etaira va, “Akolomiem mua tale kateva nikokkolomi, me arova am liu emasinaia, aue aghauliaa etaimim va see ghe tau mae sio matuutuliena etaghi. \v 30 Am liu etaghi va see ghe tau lao sio matuutuliena ta Jon me ghe aasuu taumattu: Vau ngepona ateva o nim taumattu?” \p \v 31 Me ngeila ghe tingina aissakea va sa ateva la ghaulieinia etana, “Arova ita ue va, ‘Vau ngepona ateva,’ aue eue va, ‘Me vaalua me karika am ghe aaikaaiaa ta Jon?’ \v 32 Me arova ita ue va, ‘Nim taumattu’...” (Laghe maamatauta taumattu ngatoa, poli taumattu ngakapa atoa laghe annaa va Jon \w propete\w* ia.) \p \v 33 Liuna avalua o laghe liula me laghe uela ta Iesu va, “Karika ami kilakila.” \p Me Iesu ghe uela etaira va, “Aghi tee, karika aue aghauliaa etaimim va see ghe tau mae sio matuutuliena etaghi.” \c 12 \s1 Kiukiu niaimatoonga tale sesa tau ngeutana atoa laghe aaitaraa utani uaeni etingiu \r (Mat 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 \x - \xo 12:1 \xt Ais 5:1-2.\x*Iesu ghe tiuaala tani aippooaa tee taumattu ngatoa tale kiukiu niaimatoongana atoa va, “Kateva taumattu ghe pasala utani uaeni etingiu, me ghe iri taliaala valavala ateae, me ghe kaila aimonnaa uaeni eteva, me ghe atulula aitiketike ateva.\fig Utani uaeni etingiu|alt="Vineyard" src="LB00103B.tif" size="span" copy="Louise Bass, © The British and Foreign Bible Society 1994" ref="12:1" \fig* Vara me ghe taue lao sio ta katoa tau ngeutana tani aitarainia, me ghe kasu emasaula. \v 2 Nau eteva utana atingiu ghe matuela, ghe suula kateva kapuna tau ngai uungu tani laa tara lo atoa laghe aaitaraa utana atingiu me aue ghe ghaa righi ue uaeni. \v 3 Lo atoa laghe aaitaraa utana atingiu laghe llotiela, me laghe uvi saasakieiniela, me laghe sungi veluela, me karika ghe ghaala righi ue uaeni. \v 4 Vara me ghe mene suula mene kateva kapuna tau ngai uungu tani mene lao etaira. Laghe mene lloti etokaiela, me laghe paru rriila uruna ateva, me laghe apalataiela. \v 5 Ghe mene suula mene kateva, lo ateva o tau ngai uungu laghe uvi emateala. Oroieili ila lo atoa ghe mene sungilala kateva kateva ghe laolao; katoa laghe nim uvilala, me katoa laghe uvi ematelala. \p \v 6 “Kateva nonga ia taumattu ghe tokala, natuna ia ghe tani aaielousieinia, ghe airuuruula tani sungia ta ghe ue va, ‘Aue la oneoneaa natughu eteva.’ \p \v 7 “Nau eteva lo atoa laghe aaitaraa utana atingiu laghe taraiela, laghe aippooa ngaitauaala elome etaira va, ‘Taumattu ngateva okae aue eghaa akapa llo oia. Ita uvi ematea, me ita ghaa utana atingiu me ekaluita ia.’ \v 8 \x - \xo 12:8 \xt Hib 13:12.\x*Laghe llotiela, me laghe uvi emateala, me laghe sau velue ghoala eleka tale utana atingiu. \p \v 9 “Sa ateva taumattu ngateva, umana ia utana atingiu, aue egheleia? Aue emae euvi ematela me emene tau lao utana atingiu ta katoa ppae. \v 10 \x - \xo 12:10 \xt Sams 118:22-23.\x*Koti karika am ghe ritila tale Uru ngai Manga ateva? Eue va, \q1 “‘Atu eteva tau ngai atulu ale atoa laghe ratiela \q2 ghe aitiutiula tale atu ekapa atoa tani suei ale ateva; \q1 \v 11 Vau palepale ghe gheleila isaa o voto \q2 me taataraane masinaaili ta mataita.’” \p \v 12 Namu ngatoa laghe nongola me laghe kilala va Iesu ghe aauliaa teeila tale kiukiu niaimatoonga. Laghe aloanna tani kuneia, me laghe nim maamatauta taumattu ngatoa, me laghe tau veluela, me laghe kasula. \s1 Tani tau lao takis ta Siisa \r (Mat 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 \x - \xo 12:13 \xt Luk 11:53-54.\x*Laghe suula katoa tana \w Paresi\w* me katoa tana kapuna Herot tani laa ghareaa Iesu va ghe ppooaa righi inangarina, me laghe ghaaia me laghe laa ghatinginaia tale niaisakei. \v 14 Nau laghe lao sio, laghe uela va, “Tisa, io nau ekapa atoa uaauliaa nonga voto koronna. Karika unannangaili saa llo taumattu ngatoa la annaa, me karika utaatara taumattu tale naanamungaaira me uunguaaira, me uaapasunga ngakoronna salane God. Vaalua? Masina tani taula takis ta \w Siisa\w*? Ita taula, o karika ita mene taula?” \p \v 15 Me ia ghe kilakilaaili va \w usimaghalue|lemma="usimaghalua"\w* ila, me ghe uela etaira va, “Vaalua me am tootoongainaghi? Ghaa mae tivilau viliki veu me atara.” \v 16 Laghe tau lao sio viliki veu etivilau etana me ghe uela etaira va, “See tootoona ateva me ararina ateae o?” \p Me laghe uela va, “Siisa.” \p \v 17 \x - \xo 12:17 \xt Rom 13:7.\x*Me Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Am taula voto kanna Siisa ta Siisa, me voto kanna God ta God.” \p Me laghe soghiaala tani nongo llo ghe auliaala. \s1 Maulue ateva tale kosa ateva auena emae \r (Mat 22:23-33; Luk 20:27-40) \p \v 18 \x - \xo 12:18 \xt Apos 23:8.\x*\w Sadiusi\w* etoa, karika la ghaaiesoaa tale nitotu tale nimate, katoa etaira laghe mae sio ta Iesu me laghe uela etana va, \v 19 \x - \xo 12:19 \xt Diut 25:5.\x*“Tisa! Moses ghe piti elokoila va arova taita ateva lailai ia emate me karika righi natuna, nengane ateva aue eghaa vausenna ateva ang ghe raue vuluela, me aue natuirarua aitiutiu eteva aliki, la nnainia va natuna ia tuena. \v 20 Tue me nenga ghaitu (7). Aitiutiu eteva ghe laila, me karika righi natuna me ghe matela. \v 21 Ghaluene ateva ghe ghaala vausenna ateva tuena, ghe raue vuluela. Me ie tee ghe mene matela nau karika righi natuna. Ase voto ateva o ghe mene lutula ta aiaakotonna ateva aliki. \v 22 Tue me nenga ghaitu laghe ghaala vause ateva, me karika righi natuira me laghe matela, me vause ateva ghe mate aruula. \v 23 Nau nitotu tale nimate, see aue evausenna ia vause ateva o, poli ila akapa laghe laila etana?” \p \v 24 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Nannaaimim karika ghulughuluena, poli karika am kilakila Uru ngai Manga ateva me sarasarakaniaane God. \v 25 Nau God aue etotu taumattu matena, taita atoa me vause atoa karika aue la lai; aue la nongina \w ensolo\w* atoa \w epona liu\w*. \v 26 \x - \xo 12:26 \xt Eks 3:2, 6.\x*Me tale nitotu ta taumattu matena, karika am ghe ritila tale unna vuku eteva Moses, tale kiukiu natu ai erighi, God ghe uela va, ‘Aghi kapuna Goto ieghi Abraham, Aisiki me Jekop.’ \v 27 God karika va kapuira Goto ia lo atoa taumattu matena ila, ta kapuira Goto ia lo atoa maulue ila. Am Sadiusi etoa, inangariimim nim kamena.” \s1 Mata ngemua ateva inangari nipaopao \r (Mat 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 \x - \xo 12:28 \xt Luk 10:25-28.\x*Tau ngai aapasunga ngateva tale inangari nipaopao ghe usila tani nongo nau eteva Sadiusi etoa laghe sama teela Iesu. Ghe nongola va Iesu ghe liu emasinaailiila inangariira Sadiusi etoa. Liuna avalua o me ghe kolomila Iesu tale nikokkolomi eteva va, “Sa ateva inangari nipaopao mata ngemua ia me namuu ia tale isaa akapa inangari nipaopao?” \p \v 29 \x - \xo 12:29 \xt Diut 6:4-5.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Mata ngemua ateva voto va, ‘Israeli etoa, am nongo, Vau palepale ateva kapuimim ia, ia nonga vau tuungi ia. \v 30 Uaielousiaa Vaum ateva kapum Goto ia tale urunguitanim ateva, me tale maamauluaam, me tale nannaam, me tale sarasarakaniaam akapa.’ \v 31 \x - \xo 12:31 \xt Lev 19:18.\x*Me aiaaghaluena ateva inangari nipaopao eue va, ‘Uaielousiaa taumattu ngateva kalakalangina ia etam, nongina uaaielousieinio.’ Inangari nipaopao alua o, namuu ilalua tale isaa akapa inangari nipaopao.” \p \v 32 Me tau ngai aapasunga ngateva tale inangari nipaopao ghe uela va, “Masinaaili, tisa. Koronna llo inangari nguauliaala va Vau eteva epona liu ia nonga Vau palepale ia, karika mene teva nongina ia. \v 33 \x - \xo 12:33 \xt 1 Sam 15:22; Osea 6:6.\x*Me ita aielousiaa Vau ngepona liu eteva tale urunguitaniita, me tale nannaaita, me tale sarasarakaniaaita, me ita aielousiaa taumattu ngatoa kalakalangina ila etaita, nongina ita aaielousieinita. Poli masina tani aimuli tee inangari nipaopao alua o, me tani ghelei asease aiaavusuvusuena.” \p \v 34 Iesu ghe nongo kilala alomasaanganiaane taumattu ngateva o, me ghe uela etana va, “Io karika masau io tale \w ararimangalina ateva God\w*.” Ghe ruu evaluela o me ila akapa laghe matautula tani kolomi Iesu tale mene righi nikokkolomi. \s1 See tuvuna ia Mesaea? \r (Mat 22:41-46; Luk 20:41-44) \p \v 35 Iesu ghe tokatoka elome tale \w ale manga\w* ateva me ghe aapasunga voto ta taumattu ngatoa. Ghe ue va, “Vaalua me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao la uue va \w Mesaea\w* tuvuna ia Deivit? \v 36 \x - \xo 12:36 \xt Sams 110:1.\x*Me Spirit Manga ateva ghe tokala ta Deivit, me Deivit ghe uela va, \q1 “‘Vau eteva ghe uela ta kapughu vau eteva va, \q2 “Toka siola tale pai muenna ativilau \q1 lomose ta aghatoka sio lo atoa la sessa teeio euu, \q2 me uatingina saoaa kkem etaira.”’ \m \v 37 Deivit ghe uela va Mesaea vauna ia. Vaalua me ghele mene tuvuna ia?” \p Oroiannaaili taumattu laghe nongonongoa me laghe maamasiangaili llo ghe aauliaa. \s1 Tau ngai aapasunga atoa tale // inangari nipaopao \r (Mat 23:1-36; Luk 20:45-47) \p \v 38 Nau Iesu ghe mene aapasunga, ghe uela va, “Am taatara amasina tale gheegheleiaaira, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao. La ghaloanna nonga tani asae masi ghinna nongina namu ngatoa, me tani ghaa nioneoneaa tale tummatavanga. \v 39 Me ila la ghaloanna tani toka tale masi aitokatoka uneira namu ngatoa tale ale nivelu eitaua ngatoa, me tale ninamanama atoa. \v 40 Tisa ngatoa la kamekame vause atoa raue vulu ila me la ghainao peiira, me la ghaitaratarainila tani ghelei aluse nilooloo sae atoa. Nau niaisakei, aue la ghaa nimmarikana namungaili.” \s1 Kanna opring vause raue vulu eteva \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 Iesu ghe ssola tale ale manga ateva me ghe toka siola ta pai kativilau tale voto ateva la kaakaai viliki veu, me ghe taatara taumattu ngatoa laghe kaakaai kaluira viliki veu. Oroi tau peipeiena atoa laghe kaakaai oroieili kaluira viliki veu. \v 42 Vara me vause raue vulu eteva, karika tau peipeiena ia, ghe kaaila tapiri viliki veu eluevilau. \p \v 43 \x - \xo 12:43 \xt 2 Ko 8:12.\x*Iesu ghe kolola kapuna \w disaepolo\w* atoa me ghe uela etaira va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va ia o vause ateva ange kaaila oroi viliki veu tale aikaai viliki veu eteva, me katoa la kaaila malaki. \v 44 Ta ila akapaaili, la kaaila kasina nonga uneira viliki veu, me oroi isaa elo ale, me ia o vause ateva etau ekapa lao sio unna viliki veu tale aikaai viliki veu eteva, karika righi viliki veu tani mene poli righi peina.” \c 13 \s1 Aue la tturuu ale manga ateva \r (Mat 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Nau Iesu ghe kupi ghoala tale \w ale manga\w* ateva, kateva tana kapuna \w disaepolo\w* ghe uela etana va, “Tisa, tarala masi atu etoa namungaili ila, me masi ale atoa.” \p \v 2 \x - \xo 13:2 \xt Luk 19:44.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Utaatara kinatama ale okae? Karika teva atu aue etoka saoaa ta mene kateva. Aue taumattu ngatoa la puli reerekata isaa akapaaili oia voto.” \s1 Iesu ghe aulia ngaotula sesa nau aue emae \r (Mat 24:3-14; Luk 21:7-19) \p \v 3 Nau eteva Iesu ghe nim tokatoka poi sio tale motouru eteva \w eOliv|lemma="oliv"\w* tale pai kativilau tale ale manga ateva, me Pita, Jeimis, Jon me Andru laghe mae sio tani kolomi einaoa, \v 4 laghe uela va, “Auliaala etaimami, isaa o voto lovisaa elutu? Me sa aimatootoongana aue elutu, me auena voto o emae?” \p \v 5 Iesu ghe uela etaira va, “Am paniem, teva taumattu erau kameam. \v 6 Oroi ila lo atoa aue la mae tale ararighi eteae, me aue la ue va, ‘Aghi oia \w Mesaea\w* ngateva,’ me aue la kame oroieili taumattu ngatoa. \v 7 Me nau am nongo niaiuvii me kiukiuna, am rau mene matautu. Isaa o voto aue elutu, me airuuruu tale kosa ateva karika ghe mae. \v 8 Patunganua atoa aue la ghaiuvieinila; me ararimangali etoa aue la ghaiuvieinila tee. Aue rukeruke atoa la ruke kasina voto tale kosa ateva me maloo atoa aue la lutu tee. Isaa o voto aue enim aitiutiu tale nimmarikana, nongina mmarikana eghaaghaa kinna ateva aliki eteva nau elutulutu. \p \v 9 \x - \xo 13:9 \xt Mat 10:17-20.\x*“Am oia am anguu taatara, ta isaa toko voto aue elutu. Am aue la kuneiem me la laoainiem tale liu niaisakei. Aue la mae la uviem tale \w ale nivelu eitauaa\w*, me aue la ghatinginaiem emua ta gavana ngatoa me kingi etoa poli ararighi eteae, me aue am rooroo tani auliaa \w masi kiukiu\w* tee etaira. \v 10 Me mata ngemua ateva voto, masi kiukiu oia etani lao akapa see tale patunganua akapa atoa. \v 11 \x - \xo 13:11 \xt Luk 12:11-12.\x*Nau eteva la kuneiem me la laoainiem tale liu niaisakei, karika am mene matautu, me am annaa va sa ateva aue am aulieinia; ia o nau eteva, am ppooaa voto God aue etau aatu tale nannaaimim. Poli inangari am ppooaa karika va inangariimim; ta inangarina Spirit Manga ateva. \p \v 12 \x - \xo 13:12 \xt Mat 10:21.\x*“Taumattu ngatoa aue la tau velu tueira me nengaira atoa ta lo atoa aue la uvi ematela, me tamaira atoa aue la ghelei tee ta natuira atoa. Aliki etoa tee aue la ssa tee tamaira me kinaira atoa, me aue la uvi ematela. \v 13 \x - \xo 13:13 \xt Mat 10:22; Jon 15:21.\x*Taumattu ngakapa atoa aue la ssa teeiem poli ararighi eteae. Me see etingina akorokorongana tale unna niaikaaiaa tale airuuruu, maamauluaane aue esaanga. \s1 Voto sesaaili aue emae \r (Mat 24:15-28; Luk 21:20-24) \p \v 14 \x - \xo 13:14 \xt Den 9:27; 11:31; 12:11.\x*“Nau am tara voto sesaaili elutu tale voto karika liuna tani lutu me eghelei taumattu ngatoa la kasu me ale manga ateva aue enim toka, (lo ateva taumattu aue etara kila aue ealomasaanga) lo atoa elome eJiudia am ilou sae tale motouru. \v 15 \x - \xo 13:15 \xt Luk 17:31.\x*Me karika teva etokatoka eleka tale alena ateva emene kupi sso elo ale me esso ghaa righi voto. \v 16 Karika teva eutana emene kiri lao tanganuena me elaa ghaa teva unna aiaasae ngeleka. \v 17 \x - \xo 13:17 \xt Luk 23:29.\x*Alousiusi ta lo atoa la suusunuku me lo atoa la sussu tale isaa o nau! \v 18 Am looloo sae va voto o erau mene lutu tale nau kkaili, \v 19 \x - \xo 13:19 \xt Den 12:1; Aotu 7:14.\x*poli voto sesa tale nau o, aue esesaaili tale isaa too nau ang ghe lao sio. Tale kosa ateva oia, karika aue emene righi ase nau evalua o, nongina aitiutiu nau God ghe gheleila kosa ateva me nau ghaine, me auena karika aue emene righi voto avalua o elutu. \v 20 Arova Vau palepale ateva karika ghe nnaala tani atukuna isaa o sesa nau, taumattu ngakapa atoa aue la ghele raua, me poli enannangaili isaa o taumattu ghe suitoongaala, liuna avalua o me aue eatukuna isaa o nau. \v 21 Aue lo ateva o nau arova toa la ue etaimim va, ‘Tarala, Mesaea ngateva toko!’ me mene, ‘Tarala, ie too!’ karika am mene aikaaiaa inangariira. \v 22 \x - \xo 13:22 \xt Aotu 13:13.\x*Ta poli katoa taumattu aue la mae me aue la kame va, ‘Aghi Mesaea ngateva,’ me mene katoa aue la kame va, ‘Aghi \w propete\w* ieghi’ aue la mae la ghelei aimatootoongana me voto tani apasunga sarasarakaniaaira tani kame taumattu Vau palepale ghe suitoongaala, kotiva isaa o voto aue eroo. \v 23 Liuna avalua o me aghaauliaa va am taatara amasina, voto akapa oia ngaghe aulia ngamuemue alokoila etaimim, me auena elutu. \s1 Maemaeaane Natuna ateva Taumattu ngateva \r (Mat 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 \x - \xo 13:24 \xt Ais 13:10; Joel 2:10, 31; 3:15; Aotu 6:12-13.\x*“Tale isaa o nau me sesa nau auena, \q1 “‘sinaka ateva aue esaurrom, \q2 me ulana ateva karika aue emallanga, \q1 \v 25 me katto atoa \w elomarase\w* aue la katuu, \q2 me voto atoa korokorongana ila elomarase aue la ghaisiisia.’ \p \v 26 \x - \xo 13:26 \xt Aotu 1:7.\x*“Me aue la tara Natuna ateva Taumattu ngateva aue emae tale urukookoo. Emae tee korokoronganiaane me kinatama mallangina. \v 27 \x - \xo 13:27 \xt Mat 13:41.\x*Me aue esungi \w ensolo\w* atoa la lao tale ghaata aighoughou tale kosa ateva tani kolo aitauaa lo atoa ghe suitoongainilala, tale kosa akapa ateva. \s1 Am ghaa ninannaa tale fig ateae \r (Mat 24:32-35; Luk 21:29-33) \p \v 28 “Am rooroo tani ghaa alomasaanga tale kiukiu niaimatoonga tale fig ateae. Nau eteva am tara ai eteae ange tulutulu, am kila va masi nau tale sinaka ateva ange kalakalaala. \v 29 Liuna avalua o, nau eteva am tara isaa o voto, aue am kila va ange kalakalanginala, tapaa ngatamana. \v 30 Aghaaulia ngakoronna etaimim va lo ateva oia vituu karika poi aue ekapa me isaa o voto aue elutu. \v 31 Elomarase me kosa ateva oia aue ekapa me inangarighi karika poi aue ekapa. \s1 Karika teva ekilakila nau isaa o voto aue elutu \r (Mat 24:36-44) \p \v 32 “Me ia o nau eteva o aoa ngateva, karika teva ekilakilaia. Ensolo \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* tee atoa karika la kilakila, me Natuna tee. Nim Tamaghi nonga ekilakila. \v 33 Am anguu taatara me am aimonomonosiaa\f + \fr 13:33 \fq aimonomonosiaa \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fqa aimonomonosiaa me am looloo sae.\f* poli am tam kilakila va saa nau eteva isaa o voto aue emae. \v 34 Nonginaaili taumattu ngateva ang ghe kasukasu vuli tanganuena, me ghe taula niuungu ta kapuna tau ngai nongonongo anna atoa. Ghe aikoitaala niuungu ta kateva kateva etaira, me ghe uela ta lo ateva ghe aaitoiaa atamana ateae va eanguu taatara. \p \v 35 \x - \xo 13:35 \xt Luk 12:38.\x*“Mausina avalua o me am anguu taatara atoka poli karika am kilakila va lovisaa tau ngalena emene kiriaa: aue elo alai, o eleivoo, o elopai, o elue talaua. \v 36 Erau rekata parasi va etaraiem ta am aseasekanua. \v 37 Voto aghaauliaa etaimim, aghaauliaa tee ta taumattu ngakapa atoa va, ‘Am anguu taatara atoka!’” \c 14 \s1 Laghe paepae salana tani uvi emate Iesu \r (Mat 26:1-5; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Kasi ghalua nau me auena niaimonomonosiaa tale nivelu eitaua ngateae ta Pasova ngateva me nivelu eitaua ngateae tale verete karika righi isti etana ghe mae, me namu ngatoa ta \w pristi\w* etoa me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao ngila ghe paepae righi salana tani kune aisulia Iesu me la uvi ematea. \v 2 Laghe uela va, “Ita rau mene ghelei tale nau nivelu eitauaa, ta taumattu ngatoa la rau tiuaa teae niaiuvii.” \s1 Vause ateva ghe kaola llo masi ngusungusuaane ta uruna Iesu \r (Mat 26:6-13; Jon 12:1-8) \p \v 3 \x - \xo 14:3 \xt Luk 7:37-38.\x*Iesu ghe tokatoka eBetani tale alena ateva Saemon emua arau anna tasussuku eteva. Nau Iesu ang ghe namanama, me vause ateva ghe sso tee mae aikakkaai eteva, laghe gheleiela tale atu eteva \w alabasta\w* ia, pasu ia tale aiaaoo masi ngusungusuaane laghe gheleiela nonga tale oane natu ai erighi la koloa va \w nadi\w* ia, aipolina namungaili.\fig Nadi me aikakkaai|alt="Nard and jars" src="HK00117B.tif" size="col" copy="Horace Knowles, © The British and Foreign Bible Society 1954, 1967, 1972" ref="14:3" \fig* Ghe ghelei polakila aikakkaai eteva me ghe kaola aiaavusuvusuena ateva ta uruna Iesu. \p \v 4 Katoa taumattu laghe tokatoka ghe sessailala me laghe aippooaa elome etaira va, “Vaalua me eruuruungia aiaaoo ateva masi ngusungusuaane? \v 5 La rooroo tani polia ta kotolu ai (300) silva koen,\f + \fr 14:5 \fq silva koen \ft Silva koen ativilau (denarius) erooroo aipolina kateva nau.\f* me viliki veu la tau lao ta taumattu karika righi peiira.” Me laghe kisokisoia. \p \v 6 Me Iesu ghe uela va, “Ratiela! Vaalua me am poppooaa teeia? Ange gheleila masi voto etaghi. \v 7 \x - \xo 14:7 \xt Diut 15:11.\x*Llo taumattu karika peiira la tokatoka teeiem nau ekapa atoa. Am rooroo tani sausila nau eteva am aloanna. Aghi karika aue atoka teeiem nau ekapa atoa. \v 8 \x - \xo 14:8 \xt Jon 19:40.\x*Nge gheleila voto erooroo tani ghelei; ange kaola aiaaoo masi ngusungusuaane ta vilikighi tani aimonomonosiaa ngamuemua tale nikkaiaa. \v 9 Aghaaulia ngakoronna va eaa aue la ppooaa \w masi kiukiu\w* eteva tale kosa ateva, aue la ghauliaa tee masi gheeleiaane vause ateva oia, tani nnainia.” \p \v 10 Me Jiudas Iskariot, kateva ta kasangaulu ghalua (12) \w disaepolo\w*, ghe lao sio ta namu ngatoa ta pristi etoa tani taula Iesu ta nimaira. \v 11 Laghe nongo avaluela o me laghe masimasila, me laghe gheleila \w inangari nialokoi\w* va aue la taula righi viliki veu. Me Jiudas ghe tiuaala tani pae salana tani tau lao Iesu ta ngetaira. \s1 Iesu ghe namanama teela kapuna disaepolo atoa \r (Mat 26:17-25; Luk 22:7-14, 21-23; Jon 13:21-30) \p \v 12 \x - \xo 14:12 \xt Eks 12:6.\x*Tale aitiutiu eteva nau tale nivelu eitauaa tale verete karika righi isti etana, nau eteva laghe uviuvi emate Pasova sipsipi eteva, kapuna disaepolo atoa Iesu laghe mae sio me laghe uela etana va, “Eaa uanna va ami laa ghaimonomonosiaa voto me ughelei ninamanama ateae ta Pasova?” \p \v 13 Liuna avalua o me ghe suula ghalua tani kapuna disaepolo. Ghe uela etairarua va, “Amalu lao tale masaliki taatara ateae, me nau amalu tara taumattu ngateva, esuusunuki aikaai manu eteva, amalu usia. \v 14 Lo ateva ale elaa kupi sso etana, amalu ue ta tau ngalena va, ‘Tisa euela va: Eaa ia lo atiulu rum aue atoka etana, me aue anama Pasova ngateva tee kapughu disaepolo atoa?’ \v 15 Me aue eapasunga rum atiulu epona namuu ia, me ngeila aimonomonosiaa ngatokaiela. Amalu aimonomonosiaa aneita inana tale ia o rum atiulu.” \p \v 16 Disaepolo alua lalu ghe lao sio tale masaliki taatara ateae, me lalu ghe saopi ekapala voto Iesu ghe auliaala. Me lalu ghe aipanipaniaala inana tale Pasova ngateva. \p \v 17 Vara elo alai me Iesu me kasangaulu ghalua disaepolo laghe rekatala. \v 18 \x - \xo 14:18 \xt Sams 41:9.\x*Laghe tiuaala tani namanama, me Iesu ghe uela etaira va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va kateva etaimim aue etaueghi lao ta nimaira tau ngai ssateeghi etoa. Taumattu ngateva ia oia ange namanama teeieghi.” \p \v 19 Disaepolo atoa laghe tiuaala tani alousiusi, me kateva kateva etaira ghe kokkolomi Iesu va, “Koti aghi, no?” \p \v 20 Ghe liula me ghe uela va, “Kateva ta kasangaulu ghalua kapughu disaepolo, ita namanama aitauaa. \v 21 Poli Natuna ateva Taumattu ngateva aue elao nongina Uru ngai Manga ateva eaauliaa va emate. Me alousiusi tale taumattu ngateva etautau lao Natuna ateva Taumattu ngateva ta tau ngai ssateena atoa. Aue ghele masina etana arova ghe tam lutula.” \s1 Iesu ghe tau lao sio verete me uaeni ta disaepolo atoa \r (Mat 26:26-30; Luk 22:15-20; 1 Ko 11:23-25) \p \v 22 Laghe namanama, me Iesu ghe ghaala verete ateva me ghe kaili emasina saela, me ghe piriela me ghe taue lao sio ta disaepolo atoa, me ghe uela va, “Am ghaala. Isaa oia verete malataughu.” \p \v 23 Me ghe mene ghaala kapa uaeni eteva, me ghe kaili emasina saela ta God, me ghe taue lao sio etaira, me ila akapa laghe ropila tale ia o kapa uaeni eteva. \p \v 24 \x - \xo 14:24 \xt Eks 24:8; Sek 9:11; Jer 31:31-34; 1 Ko 10:16; Hib 9:20.\x*Me ghe uela etaira va, “Uaeni eteva oia raeghi ia tani ghelei ouna \w inangari niaippooa ngaitauaa\w* me aue eakalaa tani sausi oroi taumattu. \v 25 Aghaaulia ngakoronna etaimim va karika aue amene ropi uaeni lomosi ta aropi ouna uaeni tale \w ararimangalina ateva God\w*.” \p \v 26 Me laghe ueila kkinari eteae, me laghe kupi ghoala tale masaliki taatara ateae me laghe saela tale motouru eteva \w eOliv|lemma="oliv"\w*. \s1 Iesu ghe aulia ngamuemua alokoila // llo Pita aue eghelei \r (Mat 26:31-35; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 27 \x - \xo 14:27 \xt Sek 13:7.\x*Iesu ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Am akapaaili aue am ilou vulieghi, nongina Uru ngai Manga ateva eaauliaa. Eue va, ‘Aue auvi emate tau ngai toi sipsipi eteva, me sipsipi etoa aue la ilou reerekataa.’ \v 28 \x - \xo 14:28 \xt Mat 28:16; Mak 16:7.\x*Me nau atotu tale nimate aue amuemue lao eGalilii me aue am laa taraieghi okae.” \p \v 29 Me Pita ghe uela va, “Arova ila akapa la ilou vulio, aghi karika poi arooroo tani ilou vulio.” \p \v 30 Iesu ghe liula me ghe uela etana va, “Aghaaulia ngakoronna etam va, ia o voo ngateva auena taita ateva paolo eaangari ghaluaata, aue uue akasina kotoluaata va karika ukilakilaieghi.” \p \v 31 \x - \xo 14:31 \xt Jon 11:16.\x*Pita ghe aikaaia ngakoronganaaili liuna avalua o me ghe uela va, “Aue amate teeio, me karika arooroo tani ue va karika akilakilaio.” Ila akapa inangariira nongina Pita. \s1 Iesu ghe looloo sae eGetsemeni \r (Mat 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 \x - \xo 14:32 \xt Jon 18:1.\x*Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe lao sio tale voto ateva la kolokolo Getsemeni etana, me Iesu ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Am toka oia, me alaa looloo sae.” \v 33 Me ghe kolola Pita, Jeimis me Jon va la usia, me nannaane ghe tiuaala tani maate, me ang ghe ateateaa saasakiaa. \v 34 \x - \xo 14:34 \xt Jon 12:27.\x*Me ghe uela etairatolu va, “Maamauluaaghi ange sessaaili tee nialousiusi eteva, me egheleieghi arova amate. Am toka oia me am anguu taatara.” \p \v 35 Ghe nim kasu tee lao sio, me ghe tau siola paane, me ang ghe looloo sae va, arova erooroo, isaa o sesa nau eghele kkelia. \v 36 \x - \xo 14:36 \xt Mak 10:38; Jon 6:38.\x*Me ghe uela va, “\tl Abba\tl*,\f + \fr 14:36 \ft Tale inangari nge Aramaik, “Abba” malloeana va “Tamaghi”.\f* Tamaghi, isaa akapa voto urooroo tani ghelei. Ughaa velu kapa nimmarikana ateva etaghi, me urau mene ghelei tale aloaloannaaghi ta ughelei tale aloaloannaam.” \p \v 37 Ghe kiriaa lao sio ta disaepolo kotolu me ghe tarailotolla ta latolu ghe aseasekanua, me ghe uela ta Pita va, “Saemon, uaseasekanua? Karika urooroo tani anguu ta nim teva aoa? \v 38 Am anguu taatara me am looloo sae ta God va karika am mene sso tale nitootoonga. Nannaimim eanna tani ghelei voto, me vilikiimim mangoona.” \p \v 39 Me ghe mene kasula tani looloo sae nongina ghe ghelei muela. \v 40 Vara ghe mene kiriaa mae sio etairotolu me ghe mene saopilotolla ta latolu ghe aseasekanua, poli matairotolu ghe maamaateaili. Me karika latolu ghe kilakila sa ateva tani aulieinia. \p \v 41 Ghe kiriaa mae sio aiaakotonna me ghe uela etairotolu va, “Amotolu aseasekanua me amotolu maamatua ngatoka, va? Ange roola! Nau eteva ange rekatala. Am tarala, Natuna ateva Taumattu ngateva ngeila tautauela ta nimaira sesa taumattu ngatoa. \v 42 Amotolu totula me ita kasu! Lo ateva etautaueghi lao ta tau ngai ssateeieghi etoa ange reerekata.” \s1 Jiudas ghe tau lao sio Iesu ta // tau ngai ssateena atoa \r (Mat 26:47-56; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 43 Nau Iesu ghe samasama nonga me Jiudas, kateva ta kasangaulu ghalua (12) disaepolo, ghe rekata teela taumattu ngatoa. Laghe posoposo baenata atoa me tuku ngai etoa. Namu ngatoa ta pristi etoa, me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, me namu ngatoa laghe sungilala. \p \v 44 Lo ateva ghe taue lao sio etaira ghe auliaala aimatootoongana ateva va, “Lo ateva taumattu angusua, ia o lo ateva am kuneia me am kasueinia.” \v 45 Nau ghe rekatala, ghe lao sio arau ta Iesu me ghe uela va, “\w Rabae\w*!” me ghe ngusuela. \v 46 Laghe kuneiela me laghe poso atinginaiela. \v 47 Kateva tana taumattu ghe tiitingina ghe ghaala iemana baenata ateva, me ghe sai patela talingana ativilau kateva kapuna tau ngai nongonongo anna namu ngateva ta pristi etoa. \p \v 48 Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Am annaa va aghi tau niainao aghi, va am maeaa sio iemaimim baenata me tuku ngai tani ghaaieghi? \v 49 \x - \xo 14:49 \xt Luk 19:47; 21:37; Jon 18:20.\x*Nau etoa aghe tokatoka teeiem tale \w ale manga\w* tani apasunga, me karika am ghe kunekuneieghi. Me masina, inangari tale Uru ngai Manga ateva ghaine elutu ekoronna.” \v 50 \x - \xo 14:50 \xt Sams 31:11.\x*Me ila akapa disaepolo atoa laghe aitiuaala, me laghe ilou vuliela. \p \v 51 Kateva aliki taita ghe usiusia, ghe aaitiitiiaa nonga kalio atiulu usousoana ia, nau laghe kune teeiela \v 52 ghe vella kaliona atiulu usousoana ia me ghe nim iloula karika kaliona. \s1 Kansolo atoa laghe kookolomi Iesu \r (Mat 26:57-68; Luk 22:54-55, 63-71; Jon 18:13-14, 19-24) \p \v 53 Laghe ghaala Iesu me laghe laoainie sio ta namu ngateva ta pristi etoa. Namu ngatoa ta pristi etoa, namu ngatoa, me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, laghe velu eitauaala. \v 54 Pita ghe aaimuli me karika ghe akalakalaa ta Iesu. Vara me ghe ssola tale valavala ateae ghe taataliaa alena ateva namu ngateva tale pristi etoa. Ghe toka tee siola kapuira tau ngai toitoi etoa pristi etoa tale sama kura ateae me ghe maamaruu. \p \v 55 Namu ngatoa ta pristi etoa me kansolo atoa laghe tootoongala tani pae teva taumattu ghe auliaa righi sesa gheeleiaane Iesu me laghe uvi ematea, me karika laghe tarala teva. \v 56 Katoa taumattu laghe aauliaa inangari kamena tee Iesu, me inangariira laghe poppooaa karika ghe laolao aitauaa. \p \v 57 Vara me katoa etaira laghe tinginala me laghe aikamea teela Iesu tani ue va, \v 58 \x - \xo 14:58 \xt Jon 2:19-21.\x*“Ami ghe nongola ta ghe uela va, ‘Aghi aue arruti velu ale manga ateva taumattu ngatoa laghe atuluela ta nimaira, me elome tale kotolu nau aue aghatulu mene kateva, karika taumattu aue atulua ta nimaira.’” \v 59 Me isaa o tee inangari laghe gheleila ghe aikasakasaliaala me ghe aitiuaala. \p \v 60 Vara me namu ngateva ta pristi etoa ghe tinginala emua etaira me ghe kolomila Iesu va, “Karika aue uliu inangariira? Vaalua tale inangari la ghaauliaa teeio?” \v 61 Me Iesu ghe nim maamatuaa tingina me karika poi ghe liula inangariira. \p Me namu ngateva ta pristi etoa ghe mene kolomiela va, “Koronna va io \w Mesaea\w* ngateva, natuna io Goto ateva taumattu ngatoa la tautau sae \w niarangise\w* etana?” \p \v 62 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Ue, aghi! Aue am tara Natuna ateva Taumattu ngateva ta etoka sio tale pai muenna ativilau ta lo ateva sarasarakana ia, me esio tale karaane \w epona liu\w*.” \p \v 63 Namu ngateva ta pristi etoa ghe rasila ghinnanina, me ghe uela va, “Karika ita mene aloanna mene righi taumattu tani auliaa mene righi inangari. \v 64 \x - \xo 14:64 \xt Lev 24:16; Jon 19:7.\x*Ngam nongola ange ghaala liuna ateva God. Sa ateva am aloanna va ita gheleia etana?” \p Laghe uela va, “Ange gheleila ssavoto, ita uvi ematea.” \v 65 Me katoa etaira laghe tiuaala tani kanusuia; laghe iri rungaala matane tale kalio, me laghe tuutumaria ta nimaira, me laghe ue va, “Arova propete io, uauliaa va see ange uviuvio!” Me lo atoa la ghaitaraa ale manga ateva laghe ghaaiela me laghe tiuaala tani posalaia. \s1 Pita ghe uela va etam kilakila Iesu \r (Mat 26:69-75; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Pita ghe tokatoka euu, elome tale valavala ateae, me kateva vause kapuna tau ngai uungu ia namu ngateva ta pristi etoa ghe mae sio etana. \v 67 Nau eteva ghe tarala Pita ta ghe maamaruu, ghe lao akalakalangina sio me ghe taatara lao sio etana me ghe uela va, “Io tee ughe kasukasu tee Iesu aNasareti ia.” \p \v 68 Pita ghe uela va, “Karika poi akilakila isaa ona inangari uaauliaa.” Me ghe kasula me ghe kupi ghoala tale atamana ateae. Vara me taita paolo ateva ghe aangarila.\f + \fr 14:68 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, karika laghe pitila va, \fq Vara me taita paolo ateva ghe aangarila.\f* \p \v 69 Me ia o vause ateva tau ngai uungu ia ghe mene taraiela me ghe uela ta lo atoa laghe tiitingina teeia va, “Kateva tee o.” \v 70 Me Pita ghe mene uela va, “Karika.” \p Karika masau me lo atoa laghe tiitingina kalakalaa laghe uela ta Pita va, “Koronna io kateva etaira, poli io aGalilii io.” \p \v 71 Me Pita ghe aaulia ngakorokorongana va, “Koronnaaili karika akilakila taumattu ngateva ona am aaulieinia. Arova anim kamekame, God aue eghelei righi voto sesa etaghi.” \p \v 72 Vara me taita paolo ateva ghe mene angari eghaluenela, me Pita ghe annaala inangarina Iesu ghe uela va, “Auena paolo taita ateva eaangari ghaluaata aue uue akasina kotoluaata va karika ukilakilaieghi.” Me ghe ngala alousiusieiliila. \c 15 \s1 Laghe laoaa sio Iesu ta Paelat \r (Mat 27:1-2, 11-14; Luk 23:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 \x - \xo 15:1 \xt Luk 22:66.\x*Elue talaua poopooa, namu ngatoa ta \w pristi\w* etoa, namu ngatoa, me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, laghe velu eitauaala me laghe mae aitauaa sio nonga tale kateva ninannaa. Laghe irila Iesu, me laghe kasueiniela tani laoainia ta Paelat. \p \v 2 Paelat ghe kolomiela va, “Io kingi io ta \w aJiu|lemma="Jiu"\w* etoa?” \p Me Iesu ghe uela va, “Ue, nongina uaauliaa.” \p \v 3 Me namu ngatoa ta pristi etoa laghe ppooaala ta Paelat oroi voto karika masina ta Iesu. \v 4 Me Paelat ghe mene kolomiela va, “Karika aue uliu? Tarala, oroi inangari ngeila auliaa teeio.” \p \v 5 \x - \xo 15:5 \xt Ais 53:7; Mak 14:61.\x*Me Iesu karika ghe liula inangarina, me Paelat ghe soghiaala gheeleiaane. \s1 Paelat ghe uela va la ghavukala sae Iesu // tale aikotoo \r (Mat 27:15-26; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 6 Paelat ghe gheelei kateva ase voto nau ekapa atoa nau Pasova ngateva. Ghe tautau velu lo ateva taumattu, taumattu ngatoa la ghanna va ekupi ghoa tale ale mata voovoo. \v 7 Taumattu ngateva, ararina ateae ta Barabas, ghe tokatoka tale ale mata voovoo, ia me mene katoa taumattu, poli laghe aiuvii teela gavmani me laghe uvi ematela katoa tana taumattu. \v 8 Taumattu ngatoa laghe lao sio ta Paelat me laghe uela etana va eghelei voto nongina egheelei. \p \v 9 Paelat ghe kolomilala va, “Am anna va atau velu kapuira kingi eteva aJiu etoa?” \v 10 Poli Paelat ghe kilakila va namu ngatoa ta pristi etoa laghe sessaila ta Iesu poli taumattu ngakapa atoa laghe maamasiaa Iesu, liuna avalua o me laghe maeainie sio tale liu niaisakei. \v 11 \x - \xo 15:11 \xt Apos 3:13-14.\x*Namuu ta pristi etoa laghe suusulungi taumattu tani ue sae ta Paelat va erau mene tau velu Iesu, ta la ghanna va etau velu Barabas. \p \v 12 Me Paelat ghe mene kolomilala va, “Sa ateva am anna va agheleia ta lo ateva am ue va kapuira kingi ia aJiu etoa?” \p \v 13 Laghe ovaova atingina tani ue sae va, “Uavukalaie sae tale \w aikotoo\w*!” \p \v 14 Paelat ghe kolomilala va, “Poli sa? Sa ateva voto sesa ghe gheleila?” \p Me laghe mene ovaova anamuu tee lao sio tani ue va, “Avukalaie saela tale aikotoo!” \p \v 15 Poli Paelat ghe aanna tani ghelei emasimasi taumattu ngatoa, liuna avalua o me ghe tau vella Barabas, me ghe taula Iesu ta soldia ngatoa, me laghe uetaiela mua me ghe vira mene tauela va la ghavukalaie sae tale aikotoo. \s1 Soldia ngatoa laghe auliaa teela Iesu // tale inangari \r (Mat 27:27-31; Jon 19:2-3) \p \v 16 Soldia ngatoa laghe ssoaala Iesu tale tanganuena Gavana ngateva, la kolokoloa va Praetorium ateva, me laghe kolo aitauaala soldia ngatoa me laghe mae akapa sio. \v 17 Laghe asaela aiaasae ateva ghueghuenna ia ta Iesu me laghe navitaala \w kou nguru\w* eteva tale uasa ateva rorroana ia, me laghe atokaie saela ta uruna Iesu. \v 18 Me laghe uue etana va, “Ei, kapuira kingi eteva aJiu etoa!” \v 19 Me laghe parula uruna ateva tale ai eteae, me laghe kanusuiela, me kateva kateva etaira ghe suusuuiaa ta liue kkena Iesu tani tau lao ninamu ngateae etana. \v 20 Laghe ruu ekapala tani attara ta Iesu, me laghe ghaa vella aiaasae ateva ghueghuenna ia laghe asae tau lao sio etana, me laghe asae taula ghinnanina, me laghe ghaaie lao sio tani laa avukalaie sae tale aikotoo. \s1 Laghe avukala saela Iesu tale aikotoo \r (Mat 27:32-44; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 21 \x - \xo 15:21 \xt Rom 16:13.\x*Saemon atala nge Saerini ia, natuna ta Aleksanda me Rufus, ghe rekata mae sio me ghe aloanna tani kupi sso, me soldia ngatoa laghe aeala me laghe sungiela va esau aikotoo ateva unna ia Iesu. \v 22 Laghe ghaala Iesu me laghe laoainie sio tale voto ateva ararina ateae ta Golgota, malloeana va “Voto ateva arova Riu uru taumattu ngateva”. \v 23 Laghe tau lao sio uaeni laghe kaai teela \w murr\w* ta Iesu, me ghe tam aloannala tani ropi. \v 24 \x - \xo 15:24 \xt Sams 22:18.\x*Me laghe avukala saela Iesu tale aikotoo, me laghe tiuaala tani anamisi tani aikoita ghinnanina. \p \v 25 Ta 9 kilok elue talaua\f + \fr 15:25 \fq 9 kilok elue talaua \ft Tale inangari nge Grik, \fqa aiaakotonna ateva aoa.\f* laghe avukala saela Iesu tale aikotoo. \v 26 Me laghe pitila inangari me laghe avukala tee saela. Laghe pitila laghe uela va, “Ierai oia kapuira Kingi ia aJiu etoa.” \v 27-28 \x - \xo 15:27-28 \xt Ais 53:12.\x*Laghe avukala tee saela taita alua lalu ghe aaiuvii me lalu ghe ghaaghaa peiira taumattu ngatoa, kateva ta pai muenna ativilau, me kateva ta pai uaise ativilau.\f + \fr 15:27-28 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fv \ft 28\+fv* \fqa Inangari tale Uru ngai Manga ateva laghe pitila ange lutu ekoronnala va, “Laghe ioi teeiela va, ie tee sesa taumattu ia.” \ft (Luk 22:37)\f* \v 29 \x - \xo 15:29 \xt Sams 22:7; 109:25; Mak 14:58.\x*Taumattu ngatoa laghe kasukasu tapaa salana laghe aauliaa teeia inangari karika masina. Laghe samasama ringaringa me laghe uela va, “Ei! Io oia ughe uela va urooroo tani rruti \w ale manga\w* ateva me umene atulua ta kotolu nonga nau, \v 30 erooroo va ghaine uasaangio me ukkure vulu sio aikotoo ateva?” \p \v 31 Namu ngatoa ta pristi etoa me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao laghe aamammarasaia tani ue elome etaira va, “Ghe asaangi katoa, me karika erooroo tani asaangia! \v 32 Arova \w Mesaea\w* ia, kapuira kingi ia aIsraeli etoa, ghaine etani kkure vulu sio aikotoo ateva, me aue ita aiesoaa etana nau ita tara.” Tau niainao me tau niaiuvii tee alua, lalu ghe aauliaa teeia inangari. \s1 Iesu ghe matela \r (Mat 27:45-56; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 33 Tale pai ngelo sinaka ativilau\f + \fr 15:33 \fq pai ngelo sinaka ativilau \ft Tale inangari nge Grik, \fqa ghaonomina (6) ateva aoa.\f* me saurrom ateva ghe mae sio, ghe akoula kosa ateva ghe roola kotolu aoa. \v 34 \x - \xo 15:34 \xt Sams 22:1.\x*Me ta 3 kilok elo alai\f + \fr 15:34 \fq 3 kilok elo alai\ft Tale inangari nge Grik, \fqa aiaaghasio (9) ateva aoa.\f* Iesu ghe sama anamungailiila me ghe uela va, \tl “Eloi, Eloi, lama sabaktani?”\tl* (malloeanina va, “Kapughu Goto ateva, Kapughu Goto ateva, vaalua me angu tau velueghila?”) \p \v 35 Nau katoa taumattu laghe tiitingina akalakalangina laghe nongola isaa o inangari, laghe uela va, “Am nongola, ekolokolo Elaija.” \p \v 36 \x - \xo 15:36 \xt Sams 69:21.\x*Me kateva taumattu ghe iloula tani laa asuu tuku spans ateva tale uaeni kaakaalina, me ghe apasapasaiela tale ai eteae, me ghe taue saela va Iesu ghe mmua. Ghe uela va, “Ita toitoi mua, me ita tara va kotiva Elaija esio me eghaa velue sio.” \p \v 37 Me Iesu ghe ovaova anamungailiila, me inoane ghe kapala. \p \v 38 Kalio atiulu ghe vuuvukala tale ale manga ateva ghe tarriila elome, ghe tiuaala epona me ghe laa sio ruu euu. \v 39 Me nau lo ateva tau ngai uvii eaitoiaa kateva ai (100) tau ngai uvii, ghe tiitingina emua ta Iesu, ghe nongola Iesu ghe samala, me ghe tarala vaalua ghe matela, soldia ngateva ghe uela va, “Koronnaaili taumattu ngateva oia Natuna ia God!” \p \v 40 \x - \xo 15:40 \xt Luk 8:2-3.\x*Katoa tana vause laghe tiitingina amasau me laghe taatara. Elome etaira Meri aMakdala ia, Salome, me Meri kinairarue ia Jeimis ghauna me Joses. \v 41 Nau Iesu ghe tokatoka eGalilii, ila o vause atoa laghe aaimuli teeia me laghe saasausia, me mene oroi katoa vause laghe mae aitauaa teeie sio eJerusalem. \s1 Laghe alokoila Iesu tale lienga // niaikkaia ngateae \r (Mat 27:57-61; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 42 Nau ghe elo alaila ta nau niaimonomonosia ngateva, lo ateva nau emuli ia ta \w nau manga\w* ateva, \v 43 Josep, tanganuena tale masaliki taatara ateae eArimatia, namuu ia ta Kansolo atoa, me ie tee ghe toitoi \w ararimangalina ateva God\w*, karika ghe moiela tani sso tara Paelat. Ghe loola Iesu tani laa kaieinia. \v 44 Paelat ghe soghila tani nongo va gharovaeaata ta ghe matela, me ghe kolola namu ngateva ta soldia ngatoa, me ghe kolomiela va, “Ange matela?” \v 45 Nau namu ngateva ghe uela va ange matela, Paelat ghe uela va Josep erooroo tani ghaa Iesu. \v 46 Josep ghe polila masi kalio atiulu usousoana ia, ghe ghaa velu siola Iesu tale aikotoo. Me ghe sumuela, me ghe laoainie sio tani alokoia tale lienga niaikkaia ngateae laghe kaie ssola elome tale vallae. Ghe atakirila atu eteva tani atingina runga liu eteva. \v 47 Me Meri aMakdala ia me Meri kinna ia Joses lalu ghe tarala nongina laghe alokoiela. \c 16 \s1 Iesu ghe totula tale nimate \r (Mat 28:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Nau eteva \w nau manga\w* ateva ghe kapala, Meri aMakdala ia, Salome me Meri kinna ia Jeimis, laghe polila oeli masi ngusungusuaane tani laa rariaa ta vilikina Iesu. \v 2 Elue talaua poopooa tale aitiutiu eteva nau, laghe lao sio tale lienga niaikkaia ngateae nau sinaka ateva ang ghe saela. \v 3 Laghe kasu aaikolomi va, “See aue eatakiri velu atu eteva tale paa lienga ateae?” \p \v 4 Vara laghe taatarala, me laghe tarala va karika teva atu tale paa lienga niaikkaia ngateae, me atu eteva namungaili ia ang ghe toka ppae lao sio. \v 5 Laghe kupi ssola tale paa lienga niaikkaia ngateae, me laghe tarala aliki taita ateva ghe tokatoka tale pai muenna ativilau, ghe aasae ghinna usousoana, me laghe matautula. \p \v 6 Aliki taita ateva ghe uela etaira va, “Am rau mene matautu. Am paepae Iesu aNasareti ia, ia o ghe matela tale \w aikotoo\w*. Ange totula, karika ia oia. Am tarala voto ateva laghe alokoiela etana. \v 7 \x - \xo 16:7 \xt Mat 26:32; Mak 14:28.\x*Am laa auliaa ta kapuna \w disaepolo\w* atoa, me Pita tee, va Iesu ange muemue lao sio eGalilii. Aue am sio taraia okae, nongina ghe auliaala etaimim.” \p \v 8 Gharovaeaata ta laghe kupi velu ghoala, me laghe kasu vulila paa lienga niaikkaia ngateae, me laghe iloula. Kovaira ghe tallula, me laghe reterete. Karika laghe aippooaa, ta laghe maamatautu. \s1 Iesu ghe aotuotula ta Meri aMakdala ia \r (Mat 28:9-10; Jon 20:11-18) \p \v 9 \f + \fr 16:9 \ft Llo akasina alua tani vuku pokane laghe piti ekasinala ta nimaira, karika urooroo tani tara Mak 16:9-20. Oroi katoa tau ngalomasaanga la aikaaiaa va karika Mak ghe pitiela. Katoa tani taumattu laghe nim tara ssola tale mene kasina kiukiu elome tale Uru ngai Manga ateva me laghe nim piti mae sio ta vuku eteva ta Mak.\f* \sls Nau Iesu ghe totula elue talaua poopooa, tale aitiutiu eteva nau, ghe aotuotue akasinala ta Meri aMakdala ia, ia, ia o Iesu ghe ghaa vella raroai ghaitu (7) etana.\sls* \v 10 \sls Vause ateva o ghe lao sio ghe auliaala ta lo atoa laghe tokatoka tee Iesu, me laghe aale amate teeia.\sls* \v 11 \sls Me nau laghe nongola Meri ghe uela va Iesu ang ghe sakesakela, me ia ghe taraiela, karika laghe aiesoaala.\sls* \s1 Iesu ghe aotuotula ta mene ghalua disaepolo \r (Luk 24:13-35) \p \v 12 \sls Emulina ghe mene aotuotula ta ghalua kapuna disaepolo lalu ghe kasukasu elaolao tale salana atikirighi, me taataraane ghe isaa ppaela.\sls* \v 13 \sls Lalu ghe kiri lao sio ta mene katoa kapuna disaepolo tani auliaa, me karika laghe aiesoaala.\sls* \s1 Iesu ghe mene aotuotula ta kasangaulu kateva disaepolo \r (Mat 28:16-20; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23; Apos 1:6-8) \p \v 14 \x - \xo 16:14 \xt 1 Ko 15:5.\x*\sls Emulina ghe mene aotuotula ta kasangaulu kateva (11) kapuna disaepolo, nau laghe namanama. Karika ghe masimasieinilala poli karika laghe aaiesoainia me urunguitaniira korokoronganaaili, ta poli karika laghe aaiesoaa lo atoa laghe auliaa va Iesu ange totula.\sls* \p \v 15 \x - \xo 16:15 \xt Apos 1:8.\x*\sls Me ghe uela etaira va, “Am lao tale kosa akapa ateva, me am laa ppooaa masi kiukiu tale taumattu ngakapa atoa.\sls* \v 16 \x - \xo 16:16 \xt Apos 2:38.\x*\sls Lo ateva taumattu aue eaiesoaa me la ghasuua, aue esaanga. Lo ateva karika eaiesoaa aue eaisakei me eghaa nimmarikana.\sls* \v 17 \x - \xo 16:17 \xt Apos 2:4; 8:7.\x*\sls Lo atoa la ghaiesoaa aue la ghelei niaimatootoongana: Tale ararighi eteae aue la ghaa velu raroai etoa, me aue la ghaippooaa tale oroieili asease nisama.\sls* \v 18 \x - \xo 16:18 \xt Luk 10:19; Apos 28:3-6.\x*\sls Aue la poso katu ngatoa ta nimaira. Arova la ropi righi manu sesaaili, karika la rooroo tani mate. Aue la poso tau sessa atoa me tau sessa atoa aue la masina.”\sls* \s1 Iesu ghe saela epona liu \r (Luk 24:50-53; Apos 1:9-11) \p \v 19 \x - \xo 16:19 \xt Apos 1:9-11; 2:33-34.\x*\sls Emuli nau Vau eteva Iesu ghe ruula tani aippooaa teeila, God ghe ghaaiela, me ghe saela epona liu, me ghe tokala tale pai muenna ativilau ta God.\sls* \v 20 \x - \xo 16:20 \xt Apos 14:3; Hib 2:3-4.\x*\sls Disaepolo atoa laghe lao sio tani ppooa ngakapa see. Vau Palepale ghe uungu eitauaa teeila tani ghelei aiematootoongana atoa tani asarasarakana inangariira.\sls*