\id MAT Matthew Mussau-Emira [Version after consultant check] \h Matiu \toc3 Mat \toc1 Masi kiukiu Matiu ghe pitiela \toc2 Matiu \mt2 Masi kiukiu \mt1 Matiu \mt2 ghe pitiela \imt1 Inangari emuemua \ip Matiu kateva ta kasangaulu ghalua (12) disaepolo, mene kateae ararina ta Livae. Matiu ghe tiuaala tani piti tuvuna atoa Iesu, aitiutiu ta Abraham, me ghe mae sio ta Deivit, me tee ekiukiuaa lutulutuaane Iesu. Ghe pitila oroieili voto Iesu ghe apasungaala ta taumattu ngatoa, me ghe polala tale ghalimae mutungi inangari: Iesu ghe aippooaala tale motouru (sapta 5-7), niloeloe ta disaepolo atoa (sapta 10), kiukiu niaimatoonga tale ararimangalina ateva epona liu (sapta 13), vaalua disaepolo atoa aue la toka (sapta 18), me maemaeaane Iesu (sapta 24-25). Matiu ghe kaarasila tani apasunga vaalua Iesu ghe akoronnala inangari tani aulia ngamuemua tale propete atoa. \iot Tani kila amuemua \io1 Tuvuna atoa me lutulutuaane Iesu \ior 1:1–2:23 \ior* \io1 Jon tau ngai asuu ia ghe aimonomonosiaala salana Iesu \ior 3:1–4:16 \ior* \io1 Iesu ghe uungula eGalilii me voto kalakalangina eGalilii \ior 4:17–16:20 \ior* \io2 Inangari eaaitiutiu \ior 4:17-25 \ior* \io2 Iesu ghe aippooaala tale motouru \ior 5:1–7:29 \ior* \io2 Kasina mirikol Iesu ghe gheleila \ior 8:1–9:34 \ior* \io2 Disaepolo atoa laghe uungula \ior 9:35–11:1 \ior* \io2 Vaalua taumattu ghe tarala uunguaane Iesu \ior 11:2–12:50 \ior* \io2 Iesu ghe apasungaala tale kiukiu niaimatoonga \ior 13:1-53 \ior* \io2 Vaalua taumattu ghe nongola inangarina Iesu \ior 13:54–16:20 \ior* \io1 Iesu ghe apasungaala ta disaepolo atoa \ior 16:21–18:35 \ior* \io1 Iesu ghe uungula eJiudia \ior 19:1–25:46 \ior* \io2 Iesu ghe saela eJerusalem \ior 19:1–20:34 \ior* \io2 Iesu ghe kupi ssola eJerusalem \ior 21:1-22 \ior* \io2 Iesu me namu ngatoa ta aIsraeli etoa \ior 21:23–23:39 \ior* \io2 Iesu ghe auliaala voto auena elutu \ior 24:1–25:46 \ior* \io1 Matemateaane me tottotuaane Iesu \ior 26:1–28:20 \ior* \io2 Nau Iesu ghe tokatoka eJerusalem \ior 26:1-46 \ior* \io2 Laghe kunela Iesu me laghe gheleila niaisakei etana \ior 26:47–27:26 \ior* \io2 Laghe avukala saela Iesu tale aikotoo \ior 27:27-56 \ior* \io2 Laghe kaiaala Iesu me ghe totula tale nimate \ior 27:57–28:20 \ior* \c 1 \s1 Tuvuna atoa Iesu Karisto \r (Luk 3:23-38) \p \v 1 \x - \xo 1:1 \xt 1 Kro 17:11; Aitiutiu 22:18.\x*Lo ateva oia vuku eaauliaa tuvuna atoa Iesu \w Karisto\w*. Iesu tuvuna ia Deivit. Me Deivit tuvuna ia Abraham. \li1 \v 2 Abraham tamane ia Aisiki, \li2 me Aisiki tamane ia Jekop, \li2 me Jekop tamane ia Jiuda me tuena atoa me nengane atoa, \li2 \v 3 \x - \xo 1:3 \xt Aitiutiu 38:29-30; Rutu 4:18-22.\x*me Jiuda tamairarue ia Peres me Sera, kinairarua ta Tamar, \li2 me Peres tamane ia Hesron, \li2 me Hesron tamane ia Ram, \li2 \v 4 me Ram tamane ia Aminadab, \li2 me Aminadab tamane ia Nason, \li2 me Nason tamane ia Salmon, \li2 \v 5 \x - \xo 1:5 \xt Rutu 4:13-17.\x*me Salmon tamane ia Boas, kinna ta Reiab, \li2 me Boas tamane ia Obet, kinna ta Rutu, \li2 me Obet tamane ia Jesi, \li2 \v 6 \x - \xo 1:6 \xt 2 Sam 12:24.\x*me Jesi tamane ia King Deivit, \li1 me Deivit tamane ia Solomon, \li2 kinna Solomon manna akasina ia Uraea, \li2 \v 7 me Solomon tamane ia Rehoboam, \li2 me Rehoboam tamane ia Abia, \li2 me Abia tamane ia Eisa, \li2 \v 8 me Eisa tamane ia Jehosapat, \li2 me Jehosapat tamane ia Jehoram, \li2 me Jehoram tamane ia Usaea, \li2 \v 9 me Usaea tamane ia Jotam, \li2 me Jotam tamane ia Eihas, \li2 me Eihas tamane ia Hesikaea, \li2 \v 10 me Hesikaea tamane ia Manase, \li2 me Manase tamane ia Eimon, \li2 me Eimon tamane ia Josaea, \li2 \v 11 \x - \xo 1:11 \xt 2 Ki 22–24; 2 Kro 36:10; Jer 27:20.\x*me Josaea tamane ia Jehoiasin\f + \fr 1:11 \ft Tale inangari nge Grik, \+tl Jekonia\+tl*, mene kateae ararina Jehoiasin.\f* me nengane atoa. Isaa o nau laghe soallotila aIsraeli etoa me laghe siola \w eBabilon|lemma="Babilon"\w*. \li1 \v 12 \x - \xo 1:12 \xt Esra 3:2.\x*Ghe mene tiuaala nau eteva laghe siola eBabilon: \li2 Jehoiasin tamane ia Sealtiel, \li2 me Sealtiel tamane ia Serubabel, \li2 \v 13 me Serubabel tamane ia Abiut, \li2 me Abiut tamane ia Eliakim, \li2 me Eliakim tamane ia Eisor, \li2 \v 14 me Eisor tamane ia Sadok, \li2 me Sadok tamane ia Akim, \li2 me Akim tamane ia Eliut, \li2 \v 15 me Eliut tamane ia Eleasar, \li2 me Eleasar tamane ia Matan, \li2 me Matan tamane ia Jekop, \li2 \v 16 me Jekop tamane ia Josep, manna ia Meri, ta ngetana Meri Iesu ghe lutula, la aseasea va \w Mesaea\w* ia. \p \v 17 Liuna avalua o me tuvuna atoa Abraham ghe tiuaala me ghe mae sio ta Deivit erooroo kasangaulu ghaata (14) vituu. Me ghe tiuaala ta Deivit me ghe ghaala nau eteva laghe siola eBabilon erooroo kasangaulu ghaata (14) vituu. Me ghe mene tiuaala nau laghe siola eBabilon me ghe ghaala nau ta Mesaea erooroo mene kasangaulu ghaata (14) vituu. \s1 Lutulutuaane Iesu Karisto \r (Luk 2:1-7) \p \v 18 \x - \xo 1:18 \xt Luk 1:27, 35.\x*Kiukiuna Iesu Karisto nau eteva ghe lutula, isaa avalua toko. Kinna ta Meri, laghe uela va aue eghaa Josep me emanna ia, me karika lalu ghe aso aitauaa me laghe tarala va tale sarasarakaniaane Spirit Manga ateva me Meri ghe kkaaila aliki eteva. \v 19 Josep ghulughuluena ia, ghe nongola va Meri ang ghe suusunuku, ghe tam annala tani ghelei epalata Meri ta mataira taumattu ngatoa, liuna avalua o me ghe nnaala va enim ruu einao inangari etingiu etairarua. \p \v 20 Nau eteva Josep ghe annangaili llo, arovaeaata ta kapuna \w ensolo\w* ateva Vau eteva ghe mae sio etana tale niasoasopoi eteae. Me ghe auliaala etana va, “Josep io tuvuna io Deivit, urau mene matautu tani ghaa Meri va evausenimi ia. Unongo, ia o aliki eteva ekakkaaia ta kovana, Spirit Manga ateva ghe taue lao sio etana. \v 21 \x - \xo 1:21 \xt Luk 1:31; 2:21.\x*Aliki eteva aue elutu etana, taita ia, me ukolo ararina ateae ta Iesu, poli ia aue easaangi kapuna taumattu ngatoa\f + \fr 1:21 \ft Tale inangari nge Hibru, Iesu malloeana va “Iaue easaangi”. Iaue ararina ateae God tale Pokane ateva Inangari niaippooa ngaitauaa. Utara Eksodis 3:14-22.\f* tale kaluira ssavoto.” \p \v 22 Isaa akapa llo Vau eteva ghe auliaala ta \w propete\w* ateva emua arau ang ghele kaurekatila, ghe uela va, \v 23 \x - \xo 1:23 \xt Ais 7:14.\x*“Am nongola, kateva vause karika ghe aso tee teva taita aue esunuku me emolena aliki eteva taita ia, me aue la kolo ararina ateae ta Immanuel” — malloeana va “God etokatoka teeita.” \p \v 24 Nau eteva Josep ghe anguula, ghe gheleila voto kapuna ensolo ateva Vau eteva ghe auliaala etana, me ghe ghaala vause ateva. \v 25 \x - \xo 1:25 \xt Luk 2:21.\x*Me karika ghe aso teeiela lomosina ta ghe molenaala aliki eteva, taita ia. Me ghe kolola ararina ateae ta Iesu. \c 2 \s1 Tau ngalomasaanga atoa laghe mae sio tani tara Iesu \p \v 1 Meri ghe molenaala Iesu eBetlehem nge Jiudia nau ta King Herot. Iesu ang ghe lutula me emulina tau ngalomasaanga atoa, tale pai nge sinaka esae laghe mae sio eJerusalem \v 2 \x - \xo 2:2 \xt Nam 24:17.\x*me laghe aaikolomaa see va, “Eaa ia aliki eteva ghe lutula, kapuira Kingi ia \w aJiu|lemma="Jiu"\w* etoa? Ami ghe tarala kattona ateva tale pai nge sinaka esae ativilau, me ami mae sio tani kkaueinia.” \p \v 3 Nau eteva King Herot ghe nongola isaa o inangari ghe annangailiila, me tee ila akapa taumattu nge Jerusalem atoa, ila tee laghe anna ngatingina. \v 4 Vara me ghe kolola namu ngatoa tana \w pristi\w* me tau ngalomasaanga atoa tale inangari nipaopao kapuira ila taumattu ngatoa, laghe mae sio tani velu eitauaa, me ghe kolomilala va eaa \w Mesaea\w* ngateva aue elaa lutu. \v 5 Me laghe liula etana va, “Aue elutu eBetlehem nge Jiudia. Poli \w propete\w* ateva ghe pitila inangari isaa avalua toko, \q1 \v 6 \x - \xo 2:6 \xt Maeka 5:2; Jon 7:42.\x*“‘Me io Betlehem tale kosa nge Jiuda, \q2 karika tani ghaunaaili ararim ateae tale isaa akapaaili masaliki nge Jiuda, \q1 ta poli ta ngetam aue taumattu ngateva namuu ia aue etingina. \q2 Me ia aue eaitoiaa kapughu aIsraeli etoa.’” \p \v 7 Herot ghe nongola isaa o inangari me ghe suu eisuliaala inangari ta tau ngalomasaanga nge sinaka esae atoa va la laa taraia. Nau eteva laghe lao sio, ghe kolomi emasinailala va, “Elovisa am ghe tani tarala katto ateva ghe kaurekatila?” \v 8 Vara me ghe sungilala va, “Am lao sio eBetlehem, me am laa pae aotu va eaa ang ghele lutula ia o aliki eteva. Nau eteva am tani taraia am mene mae auliaa etaghi, me aghi tee alaa kkaueinia.” \p \v 9-10 Nau laghe ruula tani nongo inangarina Kingi, laghe kasula. Laghe laolao me laghe mene tarala katto ateva, laghe taraiela esinaka esae. Nau eteva laghe mene tarala katto ateva laghe masimasieiliila. Ia o katto ateva ghe muemueinila elaolao me ghe tokala epona kona aliki eteva ghe asoaso. \v 11 \x - \xo 2:11 \xt Sams 72:10-15; Ais 60:6.\x*Tau ngalomasaanga atoa laghe kupi ssola tale ale ateva, me laghe tarala aliki eteva me kinna ta Meri. Laghe tturru siola me laghe kkaueiniela, me laghe otila uneira aikaai, me laghe kapela golo, \w frankinsens\w*,\f + \fr 2:11 \fk frankinsens \ft frankinsens masi voto aighelei aiaavusuvusuena.\f* me \w murr\w*\f + \fr 2:11 \fk murr \ft voto la raarariaa tale taumattu matena.\f* tani taula etana. \v 12 God ghe auliaala kieira tale niasoasopoi va la rau mene lao nongina Herot etokatoka, me laghe lao ppae sio tale katikirighi salana me laghe lao sio tanganueira. \s1 Josep, Meri me aliki eteva laghe siola eIjip \p \v 13 Laghe kasula, me kapuna \w ensolo\w* ateva Vau eteva ghe rekataala ta Josep, tale niasoasopoi eteae. Ensolo ateva ghe uela etana va, “Totula, me ughaa aliki eteva me kinna, me amatolu kasu parasi sio eIjip. Am sio toka eIjip, aue aghauliaa etam va elovisa am mene kiri sae. Poli Herot epaepae aliki eteva tani uvi ematea.” \p \v 14 Josep ghe totula me ghe ghaala aliki eteva me kinna, me eleivoo arau laghe siola eIjip. \v 15 \x - \xo 2:15 \xt Osea 11:1.\x*Josep ghe tokala eIjip me ghe ghaala nau eteva Herot ghe matela. Isaa o voto ghe lutula tani akaurekati llo Vau eteva ghe auliaala ta propete ateva emua arau. Ghe uela va, “Natughu taita ateva ghe tokatoka eIjip, me aghe mene kolo veluela eIjip.” \s1 King Herot ghe auliaala va la uvi emate aliki taita atoa \p \v 16 Nau eteva Herot ghe kilala va tau ngalomasaanga atoa laghe kameala me karika laghe mene kiriaa lao sio, ghe sessai emateala, me ghe uela va la uvi emate isaa akapaaili natu ngaliki taita eBetlehem me llo masaliki etokatoka akalakalaa, aliki aneira ninamanama etittiuaa ta ghaluae me esiosio aloi, poli tau ngalomasaanga atoa laghe uela va laghe tarala katto ateva ghe kaurekatila ghaluae ninamanama ang ghe lange sio. \v 17 Llo propete Jerimaea ghe auliaala ang ghele tani kauerekatila, ghe uela va, \q1 \v 18 \x - \xo 2:18 \xt Jer 31:15; Aitiutiu 35:19.\x*“Laghe nongola lingi ngalo ateva eRama. \q2 Laghe ngangngala me laghe ale amate, \q1 Resol ghe ngangngala natuna atoa. \q2 Karika ghe aloanna righi \w airuui ngalo\w*, \q1 poli ila akapa natuna atoa ngila ghe matela.” \s1 Josep me Meri lalu ghe kiri saela eNasareti \p \v 19 Nau Herot ghe matela, ensolo ateva ghe rekatala ta Josep tale niasoasopoi eteae eIjip \v 20 me ghe auliaala etana va, “Ughaa aliki eteva me kinna me amatolu mene sae eIsrael. Ta lo atoa laghe aaloanna tani uvi emate aliki eteva angila ghe mate akapala.” \p \v 21 Josep ghe totula me ghe ghaala aliki eteva me kinna me laghe saela eIsrael. \v 22 Vara me Josep ghe nongola va ouna ateva King ta Arkelaus ghe ghaala liuna ateva tamana ta Herot eJiudia me ghe matautula tani lao. Vara me God ghe auliaala kiena tale niasoasopoi eteae va erau mene toka eJiudia, me ghe saela eGalilii. \v 23 \x - \xo 2:23 \xt Ais 11:1; 53:2; Luk 2:39; Jon 1:45.\x*Ghe lao sio tani toka tale masaliki eteae laghe aseasea va eNasareti. Isaa o llo propete atoa laghe auliaala ghe tani kaurekatila va, “La aseasea va aNasareti ia.” \c 3 \s1 Jon tau ngai aasuu ia \r (Mak 1:1-8; Luk 3:1-9, 15-17; Jon 1:19-28) \p \v 1 Tale isaa o nau Jon tau ngai aasuu ia ghe mae sio me ghe tokatoka tale voto karika righi taumattu etana eJiudia. Ghe poppooaa tale taumattu ngatoa. \v 2 \x - \xo 3:2 \xt Mat 4:17; Mak 1:15.\x*Ghe ue va, “Am nna ngaioghioghiaa poli ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva ange aakalakalaa.” \v 3 \x - \xo 3:3 \xt Ais 40:3.\x*Ia o taumattu ngateva ta Jon, God ghe aulieiniela ta \w propet|lemma="propete"\w* Aisaea va, \q1 “Tale voto ateva karika righi taumattu etokatoka etana, lingi ngalo taumattu ngateva ekolokolo, eue va, \q1 ‘Am aimonomonosiaa salane atikirighi Vau eteva, \q2 am ghelei eghulughuluenala akapa salane.’” \p \v 4 \x - \xo 3:4 \xt 2 Ki 1:8.\x*Unna aiaasae Jon laghe gheleila tale uu \w kamolo\w*, me ghe ai-iriaa paisi eteae viliki vulumakao ia. Ghe namanama toto me iruena nge tapaa tuvui. \v 5 Tale isaa o nau taumattu nge Jerusalem me isaa akapa eJiudia me taumattu ghe tokatoka kalakalaa tale ateo ateae eJodan laghe mae sio ta Jon. \v 6 Laghe aaulia ngaotu kaluira ssavoto me ghe aasuula tale ateo ateae eJodan. \p \v 7 \x - \xo 3:7 \xt Mat 12:34; 23:33.\x*Jon ghe taatara va oroieili \w Paresi\w* me \w Sadiusi\w* etoa laghe mae sio va easuula. Vara me ghe uela etaira va, “Am nongina va natuira iem katu ngatoa! See euela etaimim va am ilou vuli sessaiaane Vau eteva ange anna tani lutu etaimim? \v 8 Am kuneaa righi ueimim tani apasunga va ngam ghe vella kaluimim ssavoto. \v 9 \x - \xo 3:9 \xt Jon 8:33, 39; Rom 4:12.\x*Am rau mene ue va, ‘Ami tuvuna amami Abraham.’ Poli aghaauliaa etaimim va God erooroo tani ghelei isaa o atu etuvuna Abraham. \v 10 \x - \xo 3:10 \xt Mat 7:19; Luk 13:6-9.\x*Kulum ateva aimonomonosiaanna ia tani tue akatuu ai, me isaa o ai karika ekuukuneaa masi uene aue la tue me la sau velu sae tale kuraa ateae. \p \v 11 \x - \xo 3:11 \xt Jon 1:26-27, 33; Apos 1:5.\x*“Aghi aghaasuuem tale manu tani apasunga va ngam ghe nna ngaioghioghiaala. Me taumattu ngateva auena emae, ia sarasarakaniaane elaulau sarasarakaniaaghi, karika masi taumattu ngieghi tani sau unna aikasukasu. Ia aue eaasuuem tale Spirit Manga ateva me tale kuraa ateae. \v 12 Ia emaemae arova taumattu ngateva eposoposo unna poko ateva aisaraki uiti, tani pola uiti me kou uiti. Me eatoka aitauaa uiti tale ale ngai atoka uiti eteva, me aue evelu sae kou uiti tale kuraa ateae karika erooroo tani pala.” \s1 Jon ghe asuula Iesu \r (Mak 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 Tale isaa o nau Iesu ghe kasula eGalilii me ghe mae sio eJodan va Jon easuua. \v 14 Jon ghe gheeghelei rungainia tani ue va, “Emaamasina arova io uasuueghi, vaalua me umae sio etaghi?” \p \v 15 Iesu ghe liula etana va, “Masina. Ghaine ughelei nongina aghauliaa. Tale isaa o salana, ita ghelei isaa akapaaili voto God ealoanna va ita ghelei.” Liuna avalua o me Jon ghe aimulisi teela inangarina Iesu. \v 16 \x - \xo 3:16 \xt Jon 1:32.\x*Nau Jon ghe asuula Iesu, Iesu ghe laa sae tingina epona, me epona liu ghe otiela me ghe tarala Spiriti eteva kanna ia God ghe sio mae nongina ghila ateva valusu ia, me ghe toka saoaala etana. \v 17 \x - \xo 3:17 \xt Sams 2:7; Ais 42:1; Mat 12:18; 17:5; Luk 9:35.\x*Me epona liu kateva lingi ngalo ghe ue va, “Ia o natughu eteva aghaailousieinia, me masimasiaaghi ta ngetana namungaili.” \c 4 \s1 Satana ghe tootoongaala Iesu \r (Mak 1:12-13; Luk 4:1-13) \p \v 1 \x - \xo 4:1 \xt Hib 2:18; 4:15.\x*Tale isaa o nau Spiriti eteva ghe ssoaala Iesu tale voto ateva karika righi taumattu etana va namu ngateva ta raroai etoa etootoongainia. \v 2 \x - \xo 4:2 \xt Eks 34:28.\x*Iesu ghe naela ghe roola ghaatingaulu (40) llaa me ghaatingaulu voo, me airuuruu tale isaa o nau, ghe maloola. \v 3 Vara me saikame ateva ghe mae sio tani rekataa etana, me ghe uela etana va, “Arova koronna va Natuna io God, uauliaa tale atu o me ekoli me everete.” \p \v 4 \x - \xo 4:4 \xt Diut 8:3.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Uru ngai Manga ateva eue va, ‘Karika taumattu ngatoa va la maamaulue nonga tale inana, karika, ta nau la aimulisi tee isaa akapaaili inangarina God aue la maulue.’” \p \v 5 Ghe aulia ngavaluela o, me namu ngateva ta raroai etoa ghe mene laoainie sio tale masaliki taatara ateae manga ia.\f + \fr 4:5 \fq masaliki taatara ateae manga ia \ft Malloeana va Jerusalem.\f* Me ghe saeainiela tale pungani \w ale manga\w* ateva,\fig Pungani ale manga ateva|alt="Pinacle of the temple" src="LB00249B.tif" size="col" copy="Louise Bass, © The British and Foreign Bible Society 1994" ref="4:5" \fig* \v 6 \x - \xo 4:6 \xt Sams 91:11-12.\x*me ghe uela etana va, “Arova koronna va Natuna io God, ulove velu sio, poli Uru ngai Manga ateva eauliaa va, \q1 “‘Aue esuu kapuna \w ensolo\w* atoa \q2 aue la sau evukalaio \q1 me karika aue utaghua kekem tale atu.’” \p \v 7 \x - \xo 4:7 \xt Diut 6:16.\x*Iesu ghe uela etana va, “Uru ngai Manga ateva emene ue va, ‘Urau mene tootoonga Vau eteva kapum Goto ia.’” \p \v 8 Namu ngateva ta raroai etoa ghe mene ghaaie saela tale motouru eteva iaaili epona, me ghe apasungaala patunganua namu ngakapa atoa tale kosa ateva oia, me masi voto atoa etaira. \v 9 Me ghe uela ta Iesu va, “Aue atau aatu isaa akapaaili voto angu tarala, arova ussuuiaa me ukkaueinieghi.” \p \v 10 \x - \xo 4:10 \xt Diut 6:13.\x*Iesu ghe uela etana va, “Vellaio Satana, ta poli Uru ngai Manga ateva eauliaa va, ‘Ukkauaa Vau eteva kapum Goto ia, me uaimulisi teeia nonga.’” \p \v 11 Me namu ngateva ta raroai etoa ghe kasu vuliela, vara me ensolo atoa laghe mae sio tani sausia. \s1 Iesu ghe tiuaala tani uungu \r (Mak 1:14-15; Luk 4:14-15) \p \v 12 \x - \xo 4:12 \xt Mat 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19-20.\x*Nau eteva Iesu ghe nongola va Jon ie tale ale mata voovoo, ghe oghi lao sio eGalilii. \v 13 Ghe kasu vulila eNasareti me ghe lao sio tani toka eKapenium tale ateo talia ngateae tale kosaira ararimangali elua ta Sebulon me Naptalae. \v 14 Iesu ghe gheleila isaa o voto tani akauerekati inangari \w propet|lemma="propete"\w* Aisaea ghe auliaala, \q1 \v 15 \x - \xo 4:15 \xt Ais 9:1-2.\x*“Taumattu tale kosa nge Sebulon me Naptalae, \q2 kosa etokatoka tale salana atikirighi elaa ghoa elamana, me kosa tale pai kativilau tale ateo ateae eJodan, \q2 Galilii kosaira ia taumattu ngeleka atoa. \q1 \v 16 Isaa o taumattu etokatoka tale saurrom ateva \q2 ngila ghe tarala paka mallanga ateva, \q1 lo atoa la tokatoka tale saurrom masau ta Vau ngepona ateva\f + \fr 4:16 \ft Tale inangari nge Grik, \fqa voto ateva tootoo nimate.\f* \q2 mallanga ateva ang ghe llaala etaira.” \p \v 17 \x - \xo 4:17 \xt Mat 3:2; 19:27.\x*Tale isaa o nau Iesu ghe tiuaala tani ppooaa, ghe ue va, “Am nna ngaioghioghiaa, poli ararimangali eteva \w epona liu\w* ange aakalakalaa.” \s1 Iesu ghe kolola disaepolo ghaata \r (Mak 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Iesu ghe kasukasu elaolao tale sama ateo talia ngateae eGalilii, me ghe tarala tue me nenga alua, Saemon la kolokoloa va Pita etana, me nengane ta Andru. Lalu ghe lukuluku ta tau ngelamana ilalua. \v 19 Me ghe uela ta ngetairarua va, “Amalu mae usieghi me aue agheleiemalua me amalu tau ngai luku taumattu.” \v 20 Me arovaeaata ta lalu ghe velu elokoila uvena me lalu ghe usiela. \p \v 21 Iesu ghe mene kasu tee lao sio me ghe mene tarala mene ghalua tue me nenga, Jon me Jeimis, natuna ilalua Sebedi, lalu ghe tokatoka tee tamairarua ta Sebedi, laghe anuunumi uneira uvena epona tale paanaka ateva,\fig Laghe anuunumi uneira uvena|alt="They were mending their nets" src="LB00211B.tif" size="col" copy="Louise Bass, © The British and Foreign Bible Society 1994" ref="4:21" \fig* me Iesu ghe kololaluela. \v 22 Karika lalu ghe aitoila ta lalu ghe kkure vulula paanaka ateva me tamairarua me lalu ghe usiela. \s1 Iesu ghe poppooaa me ghe gheeghelei emasina taumattu ngatoa \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 \x - \xo 4:23 \xt Mat 9:35; Mak 1:39; Apos 10:38.\x*Iesu ghe kasukasu ekapa see eGalilii, me ghe aapasunga tale aleira \w ale nivelu eitauaa\w* me ghe poppooaa \w masi kiukiuna|lemma="masi kiukiu"\w* ararimangali eteva, me ghe gheeghelei emasina isaa akapa asease sessa atoa. \v 24 \x - \xo 4:24 \xt Mak 6:55.\x*Kiukiuna Iesu ghe lao akapa seela tale provinsi eteva eSiria, me taumattu ngatoa laghe maemaeaa asease tau sessa atoa, lo atoa ghe anoanongi ila, me lo atoa raroai etoa laghe kupilala, me lo atoa laghe oo, me lo atoa karakanna ila, me Iesu ghe ghelei emasinailala. \v 25 \x - \xo 4:25 \xt Mak 3:7-8.\x*Oroi ila taumattu nge Galilii etoa me taumattu tale \w Kasangauluae Masaliki Taatara\w*, me aJerusalem atoa, me aJiudia ngatoa me lo atoa tale pai kativilau tale ateo ateae eJodan, laghe usiusie see. \c 5 \s1 Iesu ghe aippooaa tale motouru \p \v 1 Nau eteva Iesu ghe tarala taumattu ngatoa laghe oroieili ila, ghe saela tale motouru eteva, me ghe toka siola, me kapuna \w disaepolo\w* atoa laghe mae sio etana. \v 2 Me ghe tiuaala tani apasunga etaira va, \s1 Niarangise \r (Luk 6:20-23) \q1 \v 3 \x - \xo 5:3 \xt Ais 57:15.\x*“Aue emasinaaili ta lo atoa la kilakila va masi uunguaane ateva God karika ia etaira me la aloannaaili tani ghaaia, \q2 ta ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva aue anueira ia. \q1 \v 4 \x - \xo 5:4 \xt Ais 61:2-3; Aotu 7:17.\x*Aue emasinaaili ta lo atoa la ghaalousiusi, \q2 ta God aue airuui ngalo ia ta ngetaira. \q1 \v 5 \x - \xo 5:5 \xt Sams 37:11.\x*Aue emasinaaili ta lo atoa la siosioaa nannaaira, \q2 poli kosa akapa ateva aue kaluira ia. \q1 \v 6 \x - \xo 5:6 \xt Ais 55:1-2.\x*Aue emasinaaili ta lo atoa la ghaaloannaaili ghulughuluena, nonginaaili lo ateva emaamaloo ealoannaaili tani namanama, me ekaakangngata tani ropi, \q2 ta God aue eghelei eroorooaa aloannaaira. \q1 \v 7 Aue emasinaaili ta lo atoa la aalousiusi tee mene katoa, \q2 ta God aue ealousiusi teeila. \q1 \v 8 Aue emasinaaili ta lo atoa urunguitaniira \w raarangisana\w*, \q2 ta aue la tara God. \q1 \v 9 Aue emasinaaili ta lo atoa la ghaalokoi luei, \q2 ta God aue easela va natuna ila God. \q1 \v 10 \x - \xo 5:10 \xt 1 Pita 3:14.\x*Aue emasinaaili ta lo atoa la ghaaghaa mmarikana mausi masi gheegheleiaaira, \q2 ta ararimangali ngepona liu eteva aue anueira ia. \p \v 11 \x - \xo 5:11 \xt 1 Pita 4:14.\x*“Aue emasinaaili etaimim arova taumattu ngatoa la pilosiem, me la ghelei saasakiaa teeiem, me la ghaikameaa teeiem, poli ararighi eteae. \v 12 \x - \xo 5:12 \xt 2 Kro 36:16; Apos 7:52.\x*Voto sesa laghe tani gheeghelei tee \w propete\w* atoa emua arau, isaa oia la mene gheeghelei teeiem. Am masimasi etingina, ta aipoliimim namungaili isaa epona liu. \s1 Uela me mallanga ateva \r (Mak 9:50; Luk 14:34-35) \p \v 13 “Am uela am tale kosa ateva oia, me arova namina ateva uela ateva ekapa, o vaalua aue ita mene gheleia me emene tue namina? Ta ia o ange kapala maamasikaniaane. Taumattu ngatoa aue la nim sau velua me la sakieinia tale kosa ateva. \p \v 14 \x - \xo 5:14 \xt Jon 8:12; 9:5.\x*“Am mallanga am tale kosa ateva. Masaliki taatara ateae etokatoka epona tale motouru, karika erooroo tani aisulia. \v 15 \x - \xo 5:15 \xt Mak 4:21; Luk 8:16; 11:33.\x*Me tee taumattu ngatoa karika la ghaarokoti kuraaira lam ateae va la ghaatoka pakeainia tale keru. Ta la ghaatokaie sae tale aitiitinginane, ta etautau lao mallanga tale taumattu ngatoa tale ale ateva. \v 16 \x - \xo 5:16 \xt Ips 5:8-9; 1 Pita 2:12.\x*Ia avalua o me, am apasunga mallangiimim tale taumattu ngatoa, me aue la tara masi gheeleiaaimim, me aue la tau sae ararina ateae Tamaimim epona liu. \s1 Inangarina nipaopao God \p \v 17 \x - \xo 5:17 \xt Rom 3:31.\x*“Am rau mene annaa va aghe mae sio tani ghaa velu inangari nipaopao me inangariira propete atoa. Karika! Aghe tam mae sio tani ghaa velu, ta aghe mae sio tani ghelei eroorooa. \v 18 \x - \xo 5:18 \xt Luk 16:17; 21:33.\x*Aghaaulia ngakoronna etaimim va \w elomarase\w* me kosa ateva oia aue ekapa, me aue karika teva mata nginangari ghaunaaili tale inangari nipaopao aue ekapa, karika, lomosina ta llo God ghe auliaala tale inangari nipaopao etani lutu ekapa. \v 19 \x - \xo 5:19 \xt Jms 2:10.\x*Arova see ia taumattu ngateva etam aimulisi tee tuku kateva tale inangari nipaopao me eapasunga ta mene katoa tana taumattu tani tam aimulisi tee, karika aue enamuu tale ararimangali ngepona liu eteva, me lo ateva eaimulisi tee, ia ararina ateae aue enamuu tale ararimangali ngepona liu eteva. \v 20 Aghaauliaa etaimim va, arova gheegheleiaaimim ghulughuluena etam lau masi gheegheleiaaira \w Paresi\w* etoa me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, karika aue am sso tale ararimangali ngepona liu eteva. \s1 Salana tani ghelei eghulughuluena inangari \p \v 21 \x - \xo 5:21 \xt Eks 20:13; Diut 5:17.\x*“Ngam ghe nongo vella va laghe auliaala ta lo atoa emua arau va, ‘Am rau mene aiuvi emate. Me arova lo ateva eaiuvii emate aue elaa ghaisakei.’ \v 22 \x - \xo 5:22 \xt 1 Jon 3:15.\x*Me aghi aghaauliaa etaimim va, lo ateva esessaia ta nengane ateva, aue eaisakei, me see eue ta nengane va, ‘Alo kapakapa ateva,’ aue elaa ghaisakei ta kansolo atoa, me lo ateva eue ta nengane va, ‘Tau veevee ateva!’ aue kuraa ateae eataia \w eGehenna|lemma="Gehenna"\w*. \p \v 23 \x - \xo 5:23 \xt Mak 11:25.\x*“Liuna avalua o me arova angu maemaeaa kalum aighelei masi aiaavusuvusuena, me uannaa lao mua kapum ateva ghe annaa va ughe ghelei saasakiaala etana, \v 24 uatoka sio mua kalum aighelei masi aiaavusuvusuena me ulaa taraia me amalu mene sama aitauaa, me auena umae ghelei masi aiaavusuvusuena sae ta God. \p \v 25 “Arova aissanim ateva ange laolao tani aulieinio ta tau ngai ghelei niaisakei eteva, ulaa tara parasia, me uauliaa etana va ualoanna va amalu kkaluaa llo voto amalu ghe gheleila karika masina, ta erau laa aulieinio ta tau ngai ghelei niaisakei eteva va elaa tauo ta polisi eteva, va elaa ghatokaio sso tale ale mata voovoo. \v 26 Aghaaulia ngakoronna etam va karika aue ukupi ghoa tale ale mata voovoo lomosina ta utau ekapa lao viliki veu la ghase va utau lao. \s1 Nilai sari \p \v 27 \x - \xo 5:27 \xt Eks 20:14; Diut 5:18.\x*“Ngam ghe nongo vella va laghe auliaala va, ‘Karika umene lai sari.’ \v 28 Me aghi aghaauliaa etaimim va, arova see ange tara ssaiila vause ateva me ange annaa saasakiaala etana, ia ange lai sari teeiela tale urunguitanina ateva. \v 29 \x - \xo 5:29 \xt Mat 18:9; Mak 9:47.\x*Arova matam muenna ativilau eghaaghaaio lao tale ssavoto, uvaliki velua me usau velua. Emaamasina arova kateva nonga ia tuku voto tale vilikim evulla ia, me karika va isaa akapa vilikim elao eGehenna. \v 30 \x - \xo 5:30 \xt Mat 18:8; Mak 9:43.\x*Me arova nimam muenna atelange ange gheleila va angu lao sio tale ssavoto, usai kotooia me usau velua. Emaamasina arova kateva nonga ia tuku voto tale vilikim evulla ia, me karika va isaa akapa vilikim elao eGehenna. \s1 Niairatii tale taita me vause \r (Mat 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18) \p \v 31 \x - \xo 5:31 \xt Diut 24:1-4; Mak 10:4.\x*“Ngam ghe nongo vella va, ‘Arova taita ateva ange ratila vausenna ateva, eghelei tikirighi unna uru ngai tani apasunga va ange ratirati vause ateva me etau lao ta vause ateva.’ \v 32 \x - \xo 5:32 \xt 1 Ko 7:10-11.\x*Me aghi aghaauliaa etaimim va arova taita ateva enim rati vause ateva tale kasina ppae asease voto me karika tale uunguaa niailai salosaloaa see, ia o taita ateva egheelei vause ateva aue eaikune taita, me lo ateva taita emene lai ta vause ateva o ange lai sarila. \s1 Inangari nialokoi \p \v 33 \x - \xo 5:33 \xt Diut 23:21; Lev 19:12; Nam 30:2.\x*“Ngam ghe nongo vella va laghe auliaala ta lo atoa emua arau va, ‘Am rau mene kamekame nau ngam gheleila \w inangari nialokoi\w*, me nau ngam gheleila inangari nialokoi ta Vau palepale ateva, utani aimulisi tee llo uaauliaa.’ \v 34 \x - \xo 5:34 \xt Ais 66:1; Jms 5:12; Mat 23:22.\x*Me aghi aghaauliaa etaimim, am rau mene auliaa sae inangari nialokoi, karika epona liu tee, poli aitokatokane ateva o God, \v 35 \x - \xo 5:35 \xt Sams 48:2; Ais 66:1.\x*me tale kosa ateva oia, poli God eaatingina saoaa kkena etana, me am rau mene auliaa sae inangari nialokoi tee eJerusalem, ta kinatama masalikina ia Kingi eteva iaaili epona. \v 36 Urau mene auliaa inangari nialokoi tale urum ateva, ta karika urooroo tani ghelei katikirighi uu ngurum va eusousoana me evoovongiena. \v 37 Am nim ue va ‘ue’ o ‘karika’, me karika am mene auliaa sae inangari nialokoi. Llo am nim mene auliaa, kanna sesa taumattu ngateva. \s1 Am rau mene ailiuaa voto sesa \r (Luk 6:29-30) \p \v 38 \x - \xo 5:38 \xt Eks 21:24; Lev 24:20; Diut 19:21.\x*“Ngam ghe nongo vella va laghe auliaala va, ‘Arova ughelei saasakiaa matana taumattu ngateva, eroo tani ghelei saasakiaa tee matam, me arova utumari kotoo ngalungaluna, eroo tani tumari kotoo tee ngalungalum.’ \v 39 Me aghi aghaauliaa etaimim va am rau mene liu voto sesa ngila ghelei teeiemla, arova ngila posalala bbam muenna ativilau, umene kirio me la mene posala mene kativilau. \v 40 Arova taumattu ngateva ange laoainio sio tale niaisakei me eue tale niaisakei va upolia tale unem sioto ateva, masina utau tee lao aiaasae ngeleka ateva. \v 41 Me arova la ue etam va usunuki ghinna me ukasuaa tale kateva kilomita, masina usunuki me ukasuaa lao ta ghalua kilomita. \v 42 Utau lao voto tale lo ateva elooloo, me urau mene aroo tale taumattu eanna tani ghaa voto pei niliu auena. \s1 Uailousiaa tau ngai ssateem atoa \r (Luk 6:27-28, 32-36) \p \v 43 \x - \xo 5:43 \xt Lev 19:18.\x*“Ngam ghe nongo vella va laghe auliaala va, ‘Uaielousiaa taumattu ngateva kalakalangina ia etam me ussa tee aissateem ateva.’ \v 44 \x - \xo 5:44 \xt Eks 23:4-5; Luk 23:34; Apos 7:60; Rom 12:14, 20.\x*Me aghi aghaauliaa etaimim va am ailousiaa aissaniimim atoa, me am looloo sae va God aue esausi lo atoa la gheelei saasakieinam. \v 45 Arova am ghelei evalua o, aue natuna am Tamaimim ateva etokatoka epona liu, ta ia egheeghelei sinaka esaesae tale taumattu sesa me masina, me egheeghelei vaoo ateva ekaakatuu tale ghulughuluena atoa me tale tam ghulughuluena atoa. \v 46 Arova am ailousiaa lo atoa la aailousieinam, saa aipolipoli aue am ghaa? \w Tau ngai ghaa takis\w* atoa la gheelei evalua tee o. \v 47 Me arova am ue va, ‘Elue talaua,’ nonga ta kapuimim atoa, am nim gheelei nongina katoa la gheelei. Tau ngeleka tee atoa la gheelei evalua o! \v 48 \x - \xo 5:48 \xt Lev 19:2; Diut 18:13.\x*Am ghulughuluenaaili nongina Tamaimim ateva epona liu ghulughuluenaaili ia. \c 6 \s1 Vaalua tani aiparruuii \p \v 1 \x - \xo 6:1 \xt Mat 23:5.\x*“Am tani nanna ngamasina nau eteva am anna tani apasunga masi uunguaaimim ta mataira taumattu ngatoa va la tara. Arova am gheeghelei evalua o, karika aue am ghaa aipolipoli ta Tamaimim ateva etokatoka \w epona liu\w*. \p \v 2 “Liuna avalua o me nau eteva angu tautau lao voto ta lo atoa karika righi peiira, urau mene ghelei nongina \w usimaghalua\w* atoa, la saasama me la gheeghelei tale \w ale nivelu eitauaa\w* me tale salana, va la taraila me la asaesae arariira. Aghaaulia ngakoronna etaimim va, ila o taumattu ngatoa angila ghe ghaala arau aipoliira. \v 3 Me io, nau eteva uparruu lo ateva karika righi peina, ugheelei eisulia.\f + \fr 6:3 \ft Tale inangari nge Grik, \fqa urau mene ghelei va nimam uaise atelange ekila va sa ateva nimam muenna atelange egheeleia.\f* \v 4 Unem niaiparruuii unim ghelei eisulia, Tamam ateva etaatara voto ugheelei eisulia, me ia aue etau aatu aipolipoli etam.” \s1 Nilooloo sae \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 \x - \xo 6:5 \xt Mat 23:5; Luk 18:10-14.\x*“Me nau am aloanna tani looloo sae, am rau mene ghelei nongina usimaghalua atoa. La ghaloannaaili tani looloo sae tale ale nivelu eitaua ngatoa me tale aighoughou tale salana va taumattu ngatoa la taraila. Aghaaulia ngakoronna etaimim va, ila o taumattu ngatoa angila ghe ghaala arau aipoliira. \v 6 Me io, nau eteva ualoanna tani looloo sae, ukupi sso tale alem atiulu, me ukavati atamana ateae me io nonga ulooloo sae ta Tamam, me Tamam etaatara llo ugheeghelei eisulia aue etau aatu aipolim. \v 7 \x - \xo 6:7 \xt 1 Ki 18:26-29.\x*Me nau eteva am looloo sae, am rau mene auliaa oroieili inangari karika malloeana nongina tau ngeleka atoa. La annaa va arova la auliaa oroieili inangari aue kapuira goto atoa la nongola. \v 8 \x - \xo 6:8 \xt Mat 6:32.\x*Am rau mene usi gheegheleiaaira, poli Tamaimim ateva ekilakila akasina llo voto am aloanna me am nim aaimuli tani kolomia. \v 9 Liuna avalua o me am looloo sae avalue toko va: \q1 “‘Tamaimami epona liu \q1 usausiemami tani oneoneaa ararim ateae va manga ia, \q1 \v 10 \x - \xo 6:10 \xt Luk 22:42.\x*ami aloanna va ararimangalim ateva emae, \q1 me tale kosa ateva oia ami ghelei aloannaam \q2 nongina epona liu. \q1 \v 11 Utau roorooaa mae aneimami inana tale lo ateva oia nau. \q1 \v 12 \x - \xo 6:12 \xt Mat 6:14-15; 18:21-35.\x*Ukkaluaa gheeleiaamami sesa, \q2 nongina ami kakkaluaa lo atoa gheeleiaaira sesa etaimami. \q1 \v 13 \x - \xo 6:13 \xt Luk 22:40; Jms 1:13; Jon 17:15; 2 Tes 3:3; 2 Tim 4:18.\x*Urau mene tau veluemami va ami lao tale nitootoonga, \q2 me uakekkeliemami tale sesa taumattu ngateva.’\f + \fr 6:13 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe mene uela va, \fqa ta poli ararimangali, sarasarakana me nitau sae isaa etam nau ekapa atoa, koronna.\f* \m \v 14 \x - \xo 6:14 \xt Mak 11:25-26.\x*Poli arova am kkaluaa kaluira ssavoto lo atoa la gheelei teeiem, aue Tamaimim epona liu aue ekkaluaa kaluimim tana ssavoto. \v 15 Me arova am tam kkaluaa kaluira ssavoto taumattu ngatoa, aue Tamaimim ateva karika aue ekkaluaa kaluimim tana ssavoto.” \s1 Ninae \p \v 16 \x - \xo 6:16 \xt Ais 58:5-9.\x*“Nau angam naela, am rau mene ghelei taataraimim va esesaaili nongina usimaghalua atoa la gheeghelei. Nau la naenae, la ghaloanna va taumattu ngatoa la kilaila, liuna avalua o me karika la gheelei eraarangisanaila. Aghaaulia ngakoronna etaimim, ila o taumattu ngatoa angila ghe ghaala arau aipoliira. \v 17 Me io, nau unaenae usile urum ateva me upora matam \v 18 me karika aue taumattu ngatoa la tara kilaio va unaenae, ta Tamam ateva etaatara voto ita tam taatara eaaisulia, ie nonga aue ekila, me etau aatu aipolim.” \s1 Uunguaa nighaa aitauaa ghinna \r (Luk 12:33-34) \p \v 19 \x - \xo 6:19 \xt Jms 5:1-3.\x*“Am rau mene ghaa aitauaa peiimim tale kosa ateva oia. Aue ane ateva enama ghinna me tee aue erroso me tau niainao atoa tee aue la rruti ale me la ainao. \v 20 \x - \xo 6:20 \xt Mat 19:21; Luk 18:22.\x*Ta am atoka aitauaa peiimim epona liu, me aue karika ane ateva enama me tee karika aue erroso, me tau niainao atoa karika aue la rruti ale me la ainao. \v 21 Ta poli voto ateva peim etokatoka etana, aue urunguitanim tee ateva etoka etana. \s1 Matam — lam tale vilikim \r (Luk 11:34-36) \p \v 22 “Matam alua mallanga ilalua tale vilikim. Arova matam va masina, vilikim akapaaili aue epasu tale mallanga ateva. \v 23 Me arova matam va sesa, aue vilikim akapaaili aue saurrom. Liuna avalua o me arova mallanga ateva etam va saurorromiena ia, aue saurrom ateva enamungaili. \s1 Karika urooroo tani uungu ta ghalua vau \r (Luk 16:13) \p \v 24 “Karika teva taumattu erooroo tani uunguu ta ghalua vau, ta aue tani ssa tee kateva me aue emasiaa kateva, me aue enongo usilaa kateva me eliu vilina ta mene kateva. Karika urooroo tani uungu ta God me viliki veu. \s1 Urau mene ghelei nannaam va esio euu \r (Luk 12:22-34) \p \v 25 \x - \xo 6:25 \xt Plp 4:6; 1 Tim 6:6-8; 1 Pita 5:7.\x*“Liuna avalua o me aghaauliaa etaimim va, am rau mene annangaili maamauluaaimim va sa ateva aue am namaia, me am ropia, me am rau mene annangaili vilikiimim va sa ateva am asaeaa. Karika am kilakila va maulue ateva namuu ia ta matane God, me inana isaa euu, me vilikiimim isaa epona, me aiaasae isaa euu? \v 26 \x - \xo 6:26 \xt Mat 10:29-31; Luk 12:6-7.\x*Am tara ghila atoa la looloo. Karika la pasapasa utana me karika la mukemuke atoka, ta Tamaimim ateva epona liu eangiinginila. Karika am kilakila va Tamaimim ateva, nannaane etaimim elaulau aitaraane tale ghila atoa? \v 27 Me arova utoka annaa nonga sa ateva aue elutu tale maamauluaam, isaa o voto aue etau aatu maulue me umene toka tau lao? \p \v 28 “Vaalua me am annangaili aiaasae? Am tara palaoa ngatoa la piipinosa, karika la uungu me karika la gheeghelei kalioira. \v 29 \x - \xo 6:29 \xt 1 Ki 10:4-7; 2 Kro 9:3-6.\x*Aghaauliaa etaimim va molumoluaane Solomon masinaaili, me karika ta palaoa ngatoa, la laulau molumoluaane Solomon. \v 30 God eaamolumolu evalua o rarrasa atoa, la piipinosa ghaine, me nimanaa la taula sae tale kura ateae. Am rooroo tani aikaaiaa va aue eaamolumolu evalueiem tee o, uneimim niaikaaiaa ghaunaaili. \v 31 Liuna avalua o me am rau mene annangaili va, ‘Sa ateva aue ami namaia?’ me ‘Sa ateva aue ami ropia?’ me ‘Aue ami asae sa ateva?’ \v 32 \x - \xo 6:32 \xt Mat 6:8.\x*Tau ngeleka atoa la iilou paepae isaa o voto, Tamaimim ateva epona liu ekilakila isaa o voto am tuutukuna etana. \v 33 \x - \xo 6:33 \xt 1 Ki 3:11-14; Sams 37:4, 25; Rom 14:17.\x*Mata ngemua ateva voto am gheleia, am pae mua \w ararimangalina ateva God\w* me gheegheleiaane ghulughuluena tale maamauluaaimim, me ia aue etau aatu isaa o voto etaimim. \v 34 Liuna avalua o me am rau mene annaa nimanaa, poli maamaataniaa nimanaa epei nimanaa. Me kateva kateva nau, rooroona ia tale maate. \c 7 \s1 Niaisakei \r (Luk 6:37-38, 41-42) \p \v 1 \x - \xo 7:1 \xt Rom 2:1; 1 Ko 4:5; Jms 4:11-12.\x*“Am rau mene ue va katoa nonga taumattu la gheelei ssavoto, ta God erau auliaa teeiem va am tee am gheelei ssavoto. \v 2 \x - \xo 7:2 \xt Mak 4:24.\x*Poli God aue eghelei niaisakei etaimim nongina am gheelei niaisakei ta katoa, me saa ase voto am gheelei ta mene kateva, God aue eghelei tee etaimim. \p \v 3 “Vaalua me utaatara nonga tuku vongovongo arighi ta matana kapum ateva me karika uannaa tuku palanga ateva ta matam? \v 4 Vaalua me uue ta kapum ateva va, ‘Mae sio me aghaa velu tuku vongovongo arighi ta matam,’ me nau etoa tuku palanga ateva etokatoka ta matam? \v 5 \w Usimaghalue|lemma="usimaghalua"\w* io! Ta ughaa velu ekasina mua tuku palanga ateva ta matam, me aue utaatara amasina nau eteva ualoanna tani ghaa velu tuku vongovongo arighi ta matana kapum ateva. \p \v 6 “Am rau mene ghaa voto manga va am tau lao ta paua atoa, ta aue la kirila me la ametiem me la namaiem. Me tee am rau mene velu sio uneimim \w pel\w* ta mosu etoa, ta aue la asa saasakiaa. \s1 Ukolomi, upae me umirimiri \r (Luk 11:9-13) \p \v 7 \x - \xo 7:7 \xt Mak 11:24; Jon 14:13; 15:7; 16:23-24.\x*“Am kolomi me aue etau aatu; me am pae me aue am tara; me am mirimiri me atamana ateae aue eotia. \v 8 \x - \xo 7:8 \xt 1 Jon 3:22; 5:14-15.\x*Lo atoa la kookolomi, la ghaaghaa, me lo atoa la paepae, la taatara, me atamana eotioti ta lo atoa la mirimiri. \p \v 9 “See etaimim tamatama atoa, arova teva natum elooloo teva tuku verete, aue utau lao teva atu? \v 10 Me arova elooloo teva kko, aue utau lao teva katuu? \v 11 \x - \xo 7:11 \xt Jms 1:17.\x*Me gheegheleiaaimim sesa, me am kilakila tani tau lao masi voto ta natuimim atoa, am annaa va ghaisa ooroiaa voto Tamaimim ateva etokatoka \w epona liu\w* etautau lao ta lo atoa la kookolomia? \v 12 \x - \xo 7:12 \xt Mat 22:39-40; Luk 6:31; Rom 13:8-10.\x*Tale isaa akapaaili voto, am ghelei lao ta katoa, llo am aloanna va la ghelei mae etaimim. Isaa o llo isaa tale inangari nipaopao me tale \w propete\w*. \s1 Ghauna arighi atamana \r (Luk 13:24) \p \v 13 “Am kupi sso tale ghauna arighi atamana. Atamana ateae namuu ia me salana atikirighi namuu ia elaolao tale voto sesa, me oroi taumattu la kupikupi sso etana. \v 14 Me atamana tani ghaa maulue ateva ghauna ia me salane atikirighi masukasukaleaili ia tani usilainia, me karika oroi ila lo atoa la uusilainia.” \s1 Ai eteae me uene \r (Luk 6:43-44) \p \v 15 \x - \xo 7:15 \xt Mat 24:24; Apos 20:29; 2 Pita 2:1.\x*“Am paniem nonga tale propete kamekame atoa. Gheeleiaaira eleka masina nongina sipsipi etoa, me nannaaira elome la nannaa sesa tani ghelei saasakieinam nongina sesa paua ngetapaa tuvui etoa. \v 16 \x - \xo 7:16 \xt Gal 5:19-22; Jms 3:12.\x*Tale ueira aue am kilaila. Karika teva taumattu elaa paapariki ue ngai tale uasa karasa me ue uasa tale ai rorroana. \v 17 Tale ie nonga o salana atikirighi, masi ngai eteae ekuukuneaa masi uene, me sesa ngai eteae ekuukuneaa sesa uene. \v 18 Masi ngai eteae karika erooroo tani kuneaa sesa ue ngai, me sesa ngai eteae karika erooroo tani kuneaa masi ue ngai, \v 19 \x - \xo 7:19 \xt Mat 3:10; Luk 3:9; Jon 15:6.\x*ta isaa akapaaili ai karika ekuukuneaa masi uene la tuetuea katuu me la veluvelu sae tale kuraa. \v 20 \x - \xo 7:20 \xt Mat 12:33.\x*Am roo tani tara kila va see ila \w propete\w* kamekame atoa tale gheeleiaaira, nongina am kilakila ai eteae tale uenenna. \s1 Karika akilakiaiem \r (Luk 13:25-27) \p \v 21 \x - \xo 7:21 \xt Luk 6:46; Jms 1:25.\x*“Karika isaa akapa taumattu la aseaseaghi va, ‘Vau eteva,’ aue la kupi sso tale ararimangali ngepona liu eteva, karika. Ta lo atoa nonga la aimulisi tee gheeleiaane Tamaghi etokatoka epona liu aue la kupi sso tale ararimangali ngepona liu eteva. \v 22 Oroi ila lo atoa aue la mae etaghi tale airuuruu eteva nau, aue la ue etaghi va, ‘Vau eteva, Vau eteva, karika va ami ghe aauliaa inangarina God tale ararim ateae, me ami ghe tiutiu velu raroai etoa tale ararim ateae, me ami ghe gheelei oroieili voto atoa sarasarakana ila laghe lutulutu tale ararim ateae?’ \v 23 \x - \xo 7:23 \xt Sams 6:8; 2 Tim 2:19.\x*Me aue aliu etaira va, ‘Karika akilakilaiem. Am kasu emasalikaala, tau nighelei ssavoto am!’” \s1 Ghalua ase nighelei ale \r (Luk 6:47-49) \p \v 24 “See ila lo atoa la nongonongo inangarighi me la uusilaa, ila nongina taumattu ngateva alomasaanga ia, ghe atulula alena ateva epona tale atu. \v 25 Nau eteva vaoo ateva ghe sio mae, me ateo ghe akalala, me kuukuu eteva ghe lutula, laghe tonge poila ale ateva, ale ateva karika ghe katuula, poli ie tale atu korokorongana. \v 26 Me see ila lo atoa la nongonongo inangarighi me karika la uusilaa, ila nongina alo kapakapa ateva tana taumattu ghe atulula alena ateva tale rira. \v 27 Nau eteva vaoo ateva ghe sio mae, me ateo ghe akalala, me kuukuu eteva ghe mae sio, laghe gheleila ale ateva ghe katuula, me namungaili kaakatungaane.” \p \v 28 Nau eteva Iesu ghe ruula tani auliaa isaa o voto, taumattu ngatoa laghe soghiaala llo ghe apasungaala, \v 29 \x - \xo 7:29 \xt Mak 1:22; Luk 4:32.\x*poli karika ghe aippooaa nongina tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, ta nongina taumattu ngateva matuutuliena ia. \c 8 \s1 Iesu ghe ghelei emasinala tasussuku eteva \r (Mak 1:40-45; Luk 5:12-16) \p \v 1 Nau Iesu ghe kkureaala tale motouru eteva, taumattu ngatoa oroieili ila laghe usiela. \v 2 Me taumattu ngateva, \w tasussukuna|lemma="tasussuku"\w* ia, ghe mae sio ta Iesu, me ghe suuiaala ta liue kkena Iesu me ghe uela va, “Vau eteva, arova ualoanna, urooroo tani ghelei \w eraarangisanaieghi|lemma="raarangisana"\w* ta mata God.” \p \v 3 Iesu ghe ssuaala nimane me ghe tuliela, me ghe uela etana va, “Aghaloanna; angu raarangisana.” Me gharavaea nonga ta ghe raarangisanala. \v 4 \x - \xo 8:4 \xt Lev 14:1-32; Mat 9:30; Luk 17:14.\x*Me Iesu ghe uela etana va, “Urau mene auliaa ta teva voto elutula etam. Ulao me ulaa ghapasungainio ta \w pristi\w* eteva, me ughelei aiaavusuvusuena tani apasunga va vilikim ange raarangisanala, nongina Moses ghe auliaala. Me taumattu ngatoa aue la kila va angu raarangisanala.” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala kapuna tau ngai nongonongo anna ateva kateva namuu nge Rom \p \v 5 Nau eteva Iesu ghe ssola tale masaliki eteae eKapenium, kateva namuu ghe aaitoiaa kateva ai (100) tau ngai uvii ghe mae sio tani kolomia.\fig Namuu ghe aaitoiaa 100 tau ngai uvii|alt="Centurion" src="HK00193B.TIF" size="col" copy="Horace Knowles, © The British and Foreign Bible Society 1954, 1967, 1972" ref="8:5" \fig* \v 6 Ghe ue va, “Vau eteva, kapughu tau ngai nongonongo anna ateva ange karakanna alokoila elo ale, karika erooroo tani kasukasu, me vilikina atoa la mammarikana atingina.” \p \v 7 Iesu ghe uela etana va, “Aghi aue alaa ghelei emasinaia.” \p \v 8 Namu ngateva ghe liula etana va, “Vau eteva, karika masina ieghi va umae tanganueghi. Unim aippooaa me kapughu tau ngai nongonongo anna ateva emasina. \v 9 Aghi tee auungu ta namu ngatoa, me aghaaitoiaa katoa tani tau ngai uvii. Nau eteva aue ta kateva va, ‘Lao sio,’ elaolao, me aue ta kateva va, ‘Mae sio,’ emaemae. Me aghaauliaa ta kapughu tau ngai nongonongo anna ateva va, ‘Gheleila voto toko,’ egheeghelei.” \p \v 10 Nau eteva Iesu ghe nongola isaa o voto, ghe soghiaala me ghe uela ta lo atoa laghe usiusia va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va karika aghe tara poi teva taumattu eIsrael kanna niaikaaiaa namuu nongina lo ateva oia taumattu. \v 11 \x - \xo 8:11 \xt Luk 13:29.\x*Aghaauliaa etaimim va oroi ila lo atoa aue la mae akapa see tale kosa ateva oia, tani toka tee Abraham, Aisiki me Jekop tani namanama, tale ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva. \v 12 \x - \xo 8:12 \xt Mat 22:13; 25:30; Luk 13:28.\x*Me lo atoa aIsraeli ila laghe annaa va aue la kupi sso tale ararimangali eteva, me karika, ta aue la vella ghoa tale kinatama saurrom ateva, me aue la ghoa toka ngangngala me la aingeresia ngalungaluira.” \p \v 13 Me Iesu ghe uela ta namu ngateva oia va, “Lao sio elo ale, voto aue elutu nongina angu aikaaiaala.” Me gharavaea ta tau ngai nongonongo anna ateva ghe masinala. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala oroi taumattu \r (Mak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 Nau eteva Iesu ghe rekatala tanganue Pita, ghe tarala alumuna vause ateva Pita ghe asoaso tale komo, me vilikina ghe aanasa me matana ghe valavalanga. \v 15 Iesu ghe posola nimane, me mata valavalanga ateva ghe kapala, me ghe totu saela me ghe kaisila anna inana. \p \v 16 Nau sinaka ateva ang ghe suusuu me oroieili ila lo atoa raroai etoa laghe tokatoka etaira, laghe maeainila sio etana va eghelei emasinaila, ghe nim aippooaa me raroai etoa laghe kupikupi ghoa, me ghe gheeghelei emasina tee tau sessa akapa atoa. \v 17 \x - \xo 8:17 \xt Ais 53:4.\x*Isaa o voto ghe akauerekatila llo voto \w propete\w* Aisaea ghe auliaala, \q1 “Ia ghe ghaala kaluita saghuighuina, \q2 me ghe saula kaluita sessa.” \s1 Nitootoonga aue emae etam nau eteva uaimulisi tee Iesu \r (Luk 9:57-62) \p \v 18 Nau eteva Iesu ghe tarala taumattu ngatoa angila ghe ooroieili, ghe uela ta kapuna atoa va, “Ita kasu, ita lao ta pai kativilau.” \v 19 Angila ghe aloanna tani kasu, me tau ngai aapasunga ateva tale inangari nipaopao ghe mae sio, me ghe uela etana va, “Tisa, aghaloanna tani usio nongina eaa ulao.” \p \v 20 \x - \xo 8:20 \xt 2 Ko 8:9.\x*Vara me Iesu ghe uela etana va, “Paua atoa aleira tale pake valienga, me ghila atoa aleira manee, me Natuna ateva Taumattu ngateva karika teva alena tani aso.” \p \v 21 \x - \xo 8:21 \xt 1 Ki 19:20.\x*Mene kateva tana kapuna \w disaepolo\w* ghe uela etana va, “Vau eteva, tau velueghila me alaa kaiaa mua tamaghi.” \p \v 22 Iesu ghe uela etana va, “Usieghila me ratila lo atoa matena ila la kaiaa matena atoa.” \s1 Ttasi kuukuu eteva ghe kapala \r (Mak 4:35-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Iesu ghe aikaaila tale paanaka ateva me kapuna disaepolo atoa laghe usiela, me laghe tiu ghoala. \v 24 \x - \xo 8:24 \xt Sams 4:8.\x*Elome tale ateo talia ngateae, paka kuukuu ttasi eteva ghe lutula. Paka kotoo atoa laghe aasuu kaakaai tale paanaka ateva, me Iesu ghe asekanue alokoila. \v 25 Disaepolo atoa laghe anguniela, me laghe ue etana va, “Vau eteva, sausiemamila! Angita vuuvuluu!” \p \v 26 \x - \xo 8:26 \xt Mat 14:31; Sams 89:9.\x*Iesu ghe liula inangariira, me ghe uela etaira va, “Vaalua me am maamatautu, ghaunaaili aikaaiaaimim?” Ghe tingina saela me ghe paola kuukuu ttasi eteva tale ateo talia ngateae, me kinatama luei eteva ghe asola. \p \v 27 Taumattu ngatoa tale paanaka ateva, laghe soghiaala me laghe ue va, “Saa taumattu ia taumattu ngateva oia, ta ttasi eteva me paamanu eteva la nongonongo usilainia?” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala tau raroai elua \r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 28 Nau eteva Iesu ghe laa rekata sio tale pai kativilau, tale kosaira aGadara\f + \fr 8:28 \fq aGadara \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe ue va \fqa aGergesa, \ft kasina laghe ue va \fqa aGerasa.\f* ngatoa, me ghe sousoula taumattu ngalua lalu ghe kasula tale liu niaikkaiaa, raroai etoa laghe tokatoka etairarua. Taumattu ngatoa karika laghe laolao akalakalaa etairarua poli lalu ghe aaiuvii. \v 29 \x - \xo 8:29 \xt Mak 1:24; Luk 4:41.\x*Lalu ghe aaore me lalu ghe ue va, “Sa ateva ualoannaia etaimami, Natuna ateva God? Vaalua me umae sio tani ghelei saasakieinamami me karika ghe ghaa nau?” \p \v 30 Mala masau nongina laghe tiitingina, tinaua mosu etingiu ghe tingina namanama. \v 31 Raroai etoa laghe kolomi esarasarakanala Iesu va, “Arova utiu veluemami, usuu tauemami lao ta mosu etoa.” \p \v 32 Me ghe uela etaira va, “Am lao sio.” Laghe kupi vulu ghoala taumattu ngalua me laghe laa sae kupi sso ta mosu etoa. Me tinaua atingiu ghe ttiroula, me laghe ilou velu siola tale vallae me laghe aoso velu siola tapaa manu me ghe arropi ematelala. \v 33 Lo atoa laghe aaitaraa mosu etoa laghe iloula, me laghe lao sio tale masaliki eteae, me laghe kiukiuaa ngakapala kiukiuirarua. \v 34 Nau eteva taumattu ngatoa tale ia o masaliki taatara ateae laghe nongola kiukiu, ila akapa laghe mae sio tani sou Iesu me laghe aulia ngasarasarakanala ta Iesu va karika emene toka tale masalikiira ateae. \c 9 \s1 Iesu ghe ghelei emasinala // taumattu ngateva karakanna ia \r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 1 \x - \xo 9:1 \xt Mat 4:13.\x*Iesu ghe aikaai ghoala tale paanaka ateva, me laghe lao sio tale pai kativilau, me laghe rekatala tale masalikina ateae. \v 2 Katoa taumattu laghe maeaa sio taumattu ngateva karakanna ia, me ghe asoaso tale komo atiulu. Nau eteva Iesu ghe tarala uneira niaikaaiaa, me ghe uela etana va “Urau mene annaa, natughu, kalum ssavoto ange kapala.” \p \v 3 Katoa tana tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao laghe tingina nannaa me laghe aippooaa elome etaira va, “Ierai oia ange ghaala liuna ateva God.” \p \v 4 \x - \xo 9:4 \xt Luk 9:47; Jon 2:25.\x*Iesu ghe kilala nannaaira me ghe uela va, “Vaalua me ninannaa sesa etokatoka tale urunguitaniimim? \v 5 Eaa teva voto malumina tani auliaa, tani ue va, ‘Kalum ssavoto ange kapala,’ o tani ue va, ‘Tingina saela me ukasu’? \v 6 \x - \xo 9:6 \xt Jon 17:2.\x*Me aghaaloanna va am tara kila, va Natuna ateva Taumattu ngateva matuutuliena teeia tani kkaluaa ssavoto tale kosa ateva.” Me ghe uela ta taumattu ngateva karakanna ia va, “Tingina saela, me usau komom, me ulao tanganuem.” \v 7 Me ia o taumattu ngateva ghe tingina saela me ghe lao sio tanganuena. \v 8 Nau eteva taumattu ngatoa laghe tarala isaa o voto, laghe soghiaala me laghe tau saela God, poli ghe tau lao sio matuutuliena tale taumattu ngatoa. \s1 Iesu ghe kolola Matiu \r (Mak 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 Nau Iesu ghe kasukasu elaolao me ghe tarala taumattu ngateva ararina ateae ta Matiu, ghe tokatoka tale natu ngale arighi aighaa takis ia me Iesu ghe uela etana va, “Mae usieghi,” me Matiu ghe tingina saela me ghe usiela. \p \v 10 Nau eteva Iesu ghe namanama tanganue Matiu, oroieili \w tau ngai ghaa takis\w* atoa me tau ssavoto atoa laghe mae sio tani namanama teeia, me kapuna \w disaepolo\w* atoa. \v 11 \x - \xo 9:11 \xt Luk 15:2.\x*Nau eteva \w Paresi\w* etoa laghe tarala isaa o voto, laghe kookolomi kapuna disaepolo atoa Iesu va, “Vaalua me kapuimim tisa ngateva enamanama tee tau ngai ghaa takis atoa me tau ssavoto atoa?” \p \v 12 Nau Iesu ghe nongola, ghe uela va, “Karika va lo atoa masina ila la anna va dokta etaraila, ta lo atoa nonga isikinna ila. \v 13 \x - \xo 9:13 \xt Mat 12:7; Osea 6:6.\x*Me am lao me am laa pae aotu vaalua malloeana nau Uru ngai Manga ateva eue va, ‘Aghi aghaaloanna va am alousiusi tee mene kateva me karika va tani ghelei \w niaiaavusuvusuena\w*,’ poli karika aghe mae sio tani kolo ghulughuluena atoa ta aghe mae sio tani kolo tau ssavoto atoa.” \s1 Laghe kookolomi Iesu tale ninae ateae \r (Mak 2:18-27; Luk 5:33-39) \p \v 14 \x - \xo 9:14 \xt Luk 18:12.\x*Vara me kapuna disaepolo atoa Jon laghe mae sio me laghe kolomila Iesu va, “Vaalua me ami me Paresi etoa ami naenae, me kapum disaepolo atoa karika?” \p \v 15 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Kapuna atoa taumattu ngateva ange anna tani lai karika la aalousiusi nau eteva etokatoka teeila. Nau eteva aue emae me la ghaa velu taita ateva, ia o nau eteva aue la vira nae. \p \v 16 “Karika teva eghaaghaa tuku ouna ateva kalio va evabbai pokane ateva aiaasae, ta tuku ouna ateva kalio aue emene ghelei mara ateva tale pokane ateva aiaasae emara anamuu. \v 17 Karika teva taumattu etottoli ouna uaeni tale pokane ateva aikaai uaeni.\fig Aikaai uaeni|alt="Wineskin" src="LB00145B.tif" size="col" copy="Louise Bass, © The British and Foreign Bible Society 1994" ref="9:17" \fig* Arova eghelei evalua o, aue ouna uaeni eghelei polaki aikaai uaeni eteva pokane ia, me uaeni eteva aue ekaoa me aikaai uaeni eteva aue esesa. Ta la tottoli ouna uaeni tale ouna ateva aikaai uaeni ta ilalua akapa aue lalu masina.” \s1 Vause arighi matena ia me vause ateva isikinna ia \r (Mak 5:21-43; Luk 8:40-56) \p \v 18 Nau eteva Iesu ghe aaippooaa nonga me kateva namuu ghe mae sio me ghe suuiaala emua etana, me ghe uela va, “Natughu vause arighi ghaviri nonga oia ematela. Mae sio me ulaa saoaa nimam etana me emene sakesake.” \v 19 Iesu ghe tingina saela me ghe usiela tee me kapuna disaepolo atoa. \p \v 20-21 \x - \xo 9:20-21 \xt Mat 14:36.\x*Vara me vause ateva rae ateva ghe iloueiniela tale kasangaulu ghaluae (12) ninamanama, ghe nannaa va, “Arova aghele nim poso unna aiaasae ngeleka ateva koti aue aghele masina.” Me ghe lao sio emuli ta Iesu me ghe posola euu tale sama unna aiaasae ngeleka ateva. \p \v 22 Iesu ghe kiriela me ghe taraiela me ghe uela etana va, “Urau mene matautu, natughu. Tale unem niaikaaiaa etaghi angu masinala.” Tale ia o nau eteva vause ateva o ghe masinala. \p \v 23 Nau eteva Iesu ghe kupi ssola tale alena ateva namu ngateva, ghe tarala lo atoa laghe vuuvuu flut atoa me taumattu ngatoa laghe aalousiusi etingina. \v 24 Me ghe uela etaira va, “Am kupi ghoala. Vause arighi karika matena ia ta enim aseasekanua,” me laghe tiuaala tani kangainia. \v 25 Nau eteva taumattu ngatoa laghe kupi ghoala eleka, Iesu ghe kupi ssola me ghe kune siola nimane vause arighi, me ghe totula. \v 26 Kiukiuna vause arighi oia ghe kasu ekapa seela tale masaliki tale ia o distriki eteva. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala mata salusalu elua me paavoo ateva \p \v 27 \x - \xo 9:27 \xt Mat 20:29-34.\x*Nau eteva Iesu ghe mene kasukasu elaolao, mata salusalu elua lalu ghe usiela, me lalu ghe kolokolo. Lalu ghe ue va, “Io Natuna io Deivit, ualousiusi teeiengalua.” \p \v 28 Nau eteva ghe kupi ssola tale ale ateva, mata salusalu elua lalu ghe usiela. Me Iesu ghe kolomilaluela va, “Amalu aikaaiaa va arooroo tani ghelei emasinaiemalua?” \p Lalu ghe liula me lalu ghe uela va, “Ue, vau eteva.” \p \v 29 Vara me ghe posola matairarua, me ghe uela va, “Tale uneimalua niaikaaiaa, aue amalu taatara.” \v 30 \x - \xo 9:30 \xt Mat 8:4.\x*Me matairarua ghe mene taatarala. Iesu ghe aulia ngakorokoronganala etairarua va, “Karika amalu mene laa kiukiuaa see isaa o voto.” \v 31 Nau eteva lalu ghe kupi ghoala, lalu ghe kiukiueinie seela tale masaliki etoa. \p \v 32 Nau eteva angilalu ghe kasukasu, me laghe mene maeaa sio taumattu ngateva raroai eteva ghe kupiela me karika ghe rooroo tani sama. \v 33 \x - \xo 9:33 \xt Mak 2:12.\x*Me nau eteva raroai eteva ghe kupi vulue ghoala, taumattu ngateva paavoo ia ghe samala. Taumattu ngatoa laghe tarala isaa o voto me laghe soghiaala, me laghe ue va, “Karika righi voto avalua o ghe lutu eIsrael.” \p \v 34 \x - \xo 9:34 \xt Mat 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15.\x*Paresi etoa laghe ue va, “Enim tiutiu velu raroai etoa tale sarasarakaniaane kapuira namu ngateva raroai etoa.” \s1 Tau ngai uungu etoa malaki ila \p \v 35 \x - \xo 9:35 \xt Mat 4:23; Mak 1:39.\x*Iesu ghe kasu ekapa seela tale masaliki taatara atoa me tale lutu ghauna masaliki. Ghe aapasunga tale aleira \w ale nivelu eitauaa\w* me ghe poppooa ngaotu \w masi kiukiu\w* tale ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva me ghe gheeghelei emasina isaa akapa asease sessa atoa. \v 36 \x - \xo 9:36 \xt Sek 10:2; Nam 27:17; 1 Ki 22:17; Mat 14:14; Mak 6:34.\x*Nau ghe tarala taumattu ngatoa, ghe alousiusi teeilala poli nannaaira maateaili me karika teva taumattu tani sausila me ila nongina sipsipi etoa karika teva aitoiira. \v 37 \x - \xo 9:37 \xt Luk 10:2.\x*Me ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Utana ateva ang ghele matuela, me tau ngai uungu etoa karika oroi ila. \v 38 Liuna avalua o, am kolomi sae Vau tale tau ngai mukemuke atoa va emene sungi toa tau ngai mukemuke tani lao tale utana atingiu matuenna ia.” \c 10 \s1 Iesu ghe suula kasangaulu ghalua disaepolo tani laa uungu \r (Mak 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 \x - \xo 10:1 \xt Mak 6:7; Luk 9:1.\x*Iesu ghe kolo aitauaala kapuna \w disaepolo\w* kasangaulu ghalua (12), me ghe tau lao sio matuutuliena tani tiu velu raroai etoa me tani ghelei emasina isaa akapa asease sessa atoa. \p \v 2 Arariira toko kasangaulu ghalua (12) \w apostolo\w*: Aitiutiu eteva ta Saemon (la kolokoloa va Pita) me nengane ta Andru, me Jeimis natuna ia Sebedi, me nengane ta Jon. \v 3 Me Pilip me Batolomiu, Tomas me Matiu \w tau ngai ghaa takis\w* ia, me Jeimis natuna ia Alpeas, me Tadias, \v 4 me Saemon laghe aseala va \w Selot\w* ia, me Jiudas Iskariot (ia auena ghe tau lao Iesu ta nimaira tau ngai ssateena atoa). \s1 Iesu ghe auliaala inangari tani aimuli tee \r (Mak 6:7-13; Luk 9:1-6) \p \v 5 Iesu ghe suula isaa oia kasangaulu ghalua, me ghe tau lao sio inangari niloeloe etaira va, “Nau eteva am kasu, am rau mene lao ta tau ngeleka ngatoa, me am rau mene sso tale masalikiira aSameria ngatoa. \v 6 \x - \xo 10:6 \xt Jer 50:6.\x*Ta am lao ta aIsraeli etoa, ila nongina sipsipi etoa laghe rauela. \v 7 \x - \xo 10:7 \xt Mat 3:2; 4:17; Luk 10:9, 11.\x*Nau am lao am ppooa ngavalua toko va, ‘Ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva ange aakalakalaa.’ \v 8 Am ghelei emasina tau sessa atoa, me am totu matena atoa, me am ghelei \w eraarangisana|lemma="raarangisana"\w* \w tasussukuna|lemma="tasussuku"\w* atoa, me am tiu velu raroai etoa. Isaa o sarasarakana, aghe nim tau aatu sio, am nim mene taula, me karika am mene ghaa aipolipoli. \v 9 \x - \xo 10:9 \xt Luk 10:4.\x*Nau eteva am kasu, am rau mene annaa tani ghaa righi viliki veu, golo me silva me kopa. \v 10 \x - \xo 10:10 \xt Luk 10:7; 1 Ko 9:14.\x*Am rau mene ghaa aikakkaai tale lo ateva o nikasu, me am rau mene ghaa ghalua aiaasae me aikasukasu, me aikkatulu. Poli emaamasina va tau ngai uungu eteva eghaaghaa anna inana ta lo atoa euungu etaira. \p \v 11 “Arova ngam rekataala tale kateae masaliki, am pae lo ateva taumattu aue emasimasi tani aikoloainam, me am toka teeia, lomosina ta am kasu vuli ia o masaliki eteae. \v 12 \x - \xo 10:12 \xt Luk 10:5-6.\x*Nau eteva ngila aloannala va am toka teeila, am ue va, ‘Luei aue etoka etaimim.’ \v 13 Arova am kupi sso tale aleira masi taumattu ngatoa, am alokoi luei etaira, me arova karika, am mene ghaa oghi \w niarangise\w* me luei etaira. \v 14 \x - \xo 10:14 \xt Luk 10:10-12; Apos 13:51.\x*Arova toa la tam ghaaiem me la tam aloanna tani nongo usilaa inangariimim, am rariaa velu au kosa ateva ta kkeimim nau am kasu vuli ia o ale ateva o masaliki eteae. \v 15 \x - \xo 10:15 \xt Mat 11:24; Jiud 7.\x*Aghaaulia ngakoronna etaimim va, aue nau niaisakei eteva, God aue eapasunga maomaona nimmarikana tale masaliki eteae eSodom me eGomorra, me sesaaili tale ia o masaliki eteae. \v 16 \x - \xo 10:16 \xt Luk 10:3; Rom 16:19.\x*Am nongo! Asungisungiem nongina sipsipi etoa elome tale sesa paua ngetapaa tuvui etoa, liuna avalua o me am anguu taatara nongina katu ngateva, me am nongina tee ghila ateva valusu ia karika egheelei righi sesa. \s1 Sesa nau aue emae \r (Mak 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 17 \x - \xo 10:17 \xt Mak 13:9-11; Luk 12:11-12; 21:12-15.\x*“Am tani taatara amasina poli taumattu ngatoa aue la kuneiem me la laoainam tale aleira \w ale nivelu eitauaa\w* me la uetaiem. \v 18 Poli mausighi me aue la laoainam ta gavana ngatoa me kingi etoa, me ia o aue emasi nauimim tani aulia ngaotueghi etaira me ta tau ngeleka ngatoa. \v 19 Nau eteva la kuneiem, am rau mene annaa va sa ateva aue am aulieinia me vaalua aue am aippooaa. Ta God aue etau aatu inangari aue am auliaa. \v 20 \x - \xo 10:20 \xt Jon 14:26.\x*Ta karika va am aue am aippooaa ta aue Spirit Manga ateva kapuna ia Tamaimim ateva aue etau aatu inangari aue am auliaa. \p \v 21 \x - \xo 10:21 \xt Maeka 7:6; Mat 10:35; Mak 13:12; Luk 21:16.\x*“Taumattu ngatoa aue la tau velu tueira me nengaira atoa ta lo atoa aue la uvi ematela, me tamatama atoa aue la ghelei evalua tee o ta natuira atoa. Aliki etoa tee aue la ssa tee tamaira me kinaira atoa, me aue la uvi ematela. \v 22 Taumattu ngakapa atoa aue la ssa teeiem poli ararighi eteae. Me see etingina akorokorongana tale unna niaikaaiaa tale airuuruu, maamauluaane aue esaanga. \v 23 Arova la ghelei teeiem tale kateae masaliki, am kasu vulia me am mene lao ppae tale kateae masaliki. Aghaaulia ngakoronna va karika aue am ruu masaliki ekapa eIsrael me Natuna ateva Taumattu ngateva emae. \p \v 24 \x - \xo 10:24 \xt Luk 6:40; Jon 13:16; 15:20.\x*“Tau ngai ghaa alomasaanga ateva karika namuu ia ta kapuna tau ngai aapasunga ngateva, me tee tau ngai nongonongo anna ateva karika namuu ia ta vauna ateva. \v 25 \x - \xo 10:25 \xt Mat 9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15.\x*Tau ngai ghaa alomasaanga ateva erooroo va enongina tau ngai aapasunga ateva, me tau ngai nongonongo anna ateva erooroo va enongina vauna ateva. Arova la aseaghi va aghi Belsibul, namuu ta raroai etoa, aue la tau tee sesa arari etaimim. \s1 Tani matauta nonga God \r (Luk 12:2-7) \p \v 26 \x - \xo 10:26 \xt Mak 4:22; Luk 8:17.\x*“Ia avalua o me am rau mene matautainila. Karika righi voto am aaituttuia va aue etam otu, isaa akapa voto pei niaisulia, aue la kila. \v 27 Sa ateva aghaaulieinia eleivoo, am aulieinia ellaa me sa ateva aghaulia ngaghaunaie sso ta talingaimim, am sae tingina tale pungani ngale atoa me am auliaa. \v 28 \x - \xo 10:28 \xt Jms 4:12; Rom 8:31.\x*Am rau mene matauta lo atoa la anna tani uvi emateam, ta aue la nim turungi vilikiimim me karika aue la uvi emate maamauluaaimim. Ta am matauta nonga lo ateva erooroo tani turungi ekapa vilikiimim me maamauluaaimim \w eGehenna|lemma="Gehenna"\w*. \v 29 Ghaluepai natu ghila la polipoli tale maketi tale kativilau nonga viliki veu me arova aloannaane God va karika teva emene mate, karika teva erooroo tani mate. \v 30 Tee me isaa akapaaili uu nguruimim, God ekilakila va ghaisa akapa. \v 31 \x - \xo 10:31 \xt Mat 6:26.\x*Ia avalua o me urau mene matautu ta maamauluaam namungaili ta matane God, elaulau ghila atoa. \p \v 32 “See eaulia ngaotu tale taumattu ngatoa tale kosa ateva oia va kapughu ia, aghi tee aue aghaulia ngaotu ta Tamaghi epona liu va ia kapughu ia. \v 33 \x - \xo 10:33 \xt Mak 8:38; Luk 9:26; 2 Tim 2:12.\x*Arova lo ateva uauliaa ta katoa va karika ukilakilaieghi, aue aghauliaa tee ta Tamaghi epona liu va karika akilakilaio. \s1 Karika aghe maeaa sio luei \r (Luk 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 “Am rau mene annaa va aghe maeaa sio luei tale kosa ateva oia, karika aghe maeaa sio luei ta aghe maeaa sio baenata ateva. \v 35 \x - \xo 10:35 \xt Maeka 7:6.\x*Aghe mae sio tani ghelei va \q1 “‘taita ateva essa tee tamana ateva, \q2 me vause ateva essa tee kinna ateva \q1 me vause ateva essa tee alumuna vause ateva. \m \v 36 Tau ngaissanira atoa karika aue la laa kasu emasau ta aue la tani kasu etoka elome tale paa ngaleira aitauaa.’ \p \v 37 “Lo ateva taumattu eaaielousiaa nonga tamane me kinna me natuna taita atoa me natuna vause atoa, me karika eaaielousieinaghi, karika emaamasina va kapughu disaepolo ia. \v 38 \x - \xo 10:38 \xt Mat 16:24-25; Mak 8:34-35; Luk 9:23-24; 17:33; Jon 12:25.\x*Me lo ateva karika eaalona tani sunuki unna \w aikotoo\w* ateva me eaimuli teeieghi, karika emaamasina va kapughu disaepolo ia. \v 39 Arova teva easaangi maamauluaana, aue eraua, me arova eraua ta mausighi aue eghaa maulue ateva. \s1 Aipolipoli \r (Mak 9:41) \p \v 40 \x - \xo 10:40 \xt Mak 9:37; Luk 10:16; Jon 13:20.\x*“See eghaaghaaiem eghaaghaaieghi, me see eghaaghaaieghi, eghaaghaa lo ateva ghe sungieghila. \v 41 See eaikoloaa \w propete\w* ateva poli propete ia aue eghaa aipolipoli nongina propete ateva eghaaghaa. Me see eaikoloaa tau ghulughuluena ateva poli tau ghulughuluena ateva kapuna ia God, aue eghaa aipolipolina tau ghulughuluena ateva. \v 42 Me arova see etara teva tale isaa oia disaepolo taumattu ngatoa la taatara aloila sio euu, me earopiropi teva ta poli kapughu disaepolo ia, aghaaulia ngakoronna va aue eghaa aipolipoli.” \c 11 \s1 Jon tau ngai aasuu ia ghe suula // disaepolo atoa tani laa tara Iesu \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 Nau Iesu ghe ruula tani apasunga taula voto ta kapuna kasangaulu ghalua (12) \w disaepolo\w*, ghe kasu vulila ia o voto ateva me ghe mene lao sio tani ppooaa me apasunga tale masaliki taatara atoa eGalilii. \p \v 2 Nau eteva Jon ghe tokatoka tale ale mata voovoo me ghe nongola voto \w Mesaea\w* ngateva ghe gheelei, me ghe suula kapuna disaepolo atoa \v 3 tani laa kolomi Iesu va, “Io ia o taumattu ngateva God ghe uela va aue emae, o aue ami toi mene teva?” \p \v 4 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Am oghi lao sio me am laa ghauliaa ta Jon voto am tarala me am nongola. \v 5 \x - \xo 11:5 \xt Ais 35:5-6; 61:1.\x*Mata salusaluna atoa mataira eotila me vereverenna atoa la kasukasula, me lo atoa tasussukuna ila la \w raarangisanala|lemma="raarangisana"\w*, me talinga volongo atoa la mene nongonongola, me matena atoa la totula, me llo taumattu karika peina la nongola \w masi kiukiu\w*. \v 6 Me aue emasinaaili ta taumattu ngateva, unna niaiesoaa karika ekaakatuu vulueghi.” \p \v 7 Nau kapuna disaepolo atoa Jon laghe kasula, me Iesu ang ghe auliaa Jon ta taumattu ngatoa. Ghe ue etaira va, “Sa ateva am ghe lao sio tani taraia tale voto ateva karika righi taumattu etana? Pitpiti eteva ghe kuukuueinia? \v 8 Arova karika, tani sa ateva am ghe lao sio tani taraia? Teva taumattu ghe molumolu tale masi ghinna? Karika, ta lo atoa la aasae masi ghinna la tokatoka tanganue king. \v 9 Tani sa ateva am ghe kasueiniela? \w Propete\w* ateva? Ue, aghaauliaa etaimim va am ghe tarala propete ateva me emene laulau mene katoa propete. \v 10 \x - \xo 11:10 \xt Mal 3:1; Luk 1:76.\x*Ia o taumattu ngateva, Uru ngai Manga ateva ghe aulieiniela nau ghe uela va, \q1 “‘Tarala, aue asuu aikasuaa inangarighi eteva emuemueinio, \q2 me ia aue eaimonomonosiaa ngamuemue alokoi salam.’ \m \v 11 Aghaaulia ngakoronna etaimim va elome ta lo atoa laghe lutula tale kosa ateva oia, karika teva erooroo ta Jon ia o tau ngai aasuu ia. Me lo ateva karika teae ararina, me iaaili euu tale ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva, elaulau Jon. \v 12 \x - \xo 11:12 \xt Luk 16:16.\x*Ghe tiuaala ta nauna Jon tau ngai aasuu ia me ang ghe mae sio ta nauita ghaine, sesa taumattu ngatoa la korokorongana tani sari ararimangali ngepona liu eteva tale nim aloaloannaaira. \v 13 Propete akapa atoa me inangari nipaopao laghe aulia ngaotula inangarina God ghe mae ghaa sio nau ta Jon. \v 14 \x - \xo 11:14 \xt Mal 4:5; Mat 17:10-13; Mak 9:11-13.\x*Me arova am aiesoaa inangariira, Jon Elaija ta ngetana ia o laghe aulia ngamuemua alokoiela va aue emae. \v 15 Lo ateva talingane manee tani nongo, aue enongo. \p \v 16 “Sa ateva voto arooroo tani auliaa me eaimatoonga taumattu tale lo ateva oia vituu? Ila nonginaaili aliki etoa la tokatoka tale liu nianamisi, katoa la ue lao ta mene lutu katoa va, \q1 \v 17 “‘Ami ghe vuuvuu kkinari nilai eteae etaimim, \q2 me karika am ghe lokuloku; \q1 ami ghe uuei kkinari tani kkinariaa matena atoa, \q2 me karika am ghe aalousiusi.’ \m \v 18 Nau Jon ghe mae sio me karika ghe namanama me ghe tam ropiropi, laghe ue teeia va, ‘Raroai eteva ghe tokatoka etana.’ \v 19 \x - \xo 11:19 \xt Mat 9:14.\x*Me Natuna ateva Taumattu ngateva ghe mae sio me ghe namanama me ghe ropiropi, laghe ue teeia va, ‘Tau ninamanama ia, me tau niropi sesa manu ia, kapuira ia aighaa takis atoa me tau ssavoto atoa.’ Me masi ninannaa kanna God eaapasunga va koronna ia tale maamauluaaira lo atoa la aaimuli teeia.” \s1 Alousiusi ta llo taumattu karika // la nanna ngaioghioghiaa \r (Luk 10:13-15) \p \v 20 Iesu ghe sama anamuu teela llo masaliki taatara ghe gheleila oroiannaaili mirikol poli taumattuna karika ghe nna ngaioghioghiaa. \v 21 \x - \xo 11:21 \xt Ais 23:1-18; Esik 26:1-21; 27:1-36; 28:1-26; Joel 3:4-8; Eimos 1:9-10; Sek 9:2-4.\x*“Aue esesaaili ta ngetam, Korasin, me aue esesaaili ta ngetam, Betsaida! Marova mirikolo oia laghe gheleila eTaer me eSaedon, taumattu ngatoa aue laghe molu tale ghinna nialousiusi me au kura, tani apasunga va ngila ghe oghi vulula sesa gheegheleiaaira. \v 22 Aue emaomaona nimmarikana ta eTaer me eSaedon tale nau niaisakei eteva, me am karika. \v 23 \x - \xo 11:23 \xt Ais 14:13-15; Aitiutiu 19:24-28.\x*Me io, Kapenium? Uannaa va aue usae epona liu? Karika, io aue usioaili euu. Arova isaa o mirikol laghe gheleila etam va laghe gheleila eSodom, isaa oia nau Sodom ie tokatoka. \v 24 \x - \xo 11:24 \xt Mat 10:15; Luk 10:12.\x*Aghaauliaa etam va nau eteva God aue eghelei niaisakei, voto Sodom eghaa aue emala masina me io aue sesaaili.” \s1 Niainoana ta Iesu \r (Luk 10:21-22) \p \v 25 \x - \xo 11:25 \xt 1 Ko 1:26-29.\x*Ia o nau eteva Iesu ghe uela va, “Atautauo sae Tamaghi, Vau ngepona liu io me kosa ateva, poli ughe aisuliaala isaa o voto tale lo atoa nannaaira masina me lo atoa alomasaangaaili ila me ughe aulia ngaotula ta lutu ngaliki etoa. \v 26 Ue Tamaghi, ugheelei isaa o voto tani aimuli tee masi aaloannaam. \p \v 27 \x - \xo 11:27 \xt Mat 28:18; Jon 3:35; 17:2; 1:18; 10:15.\x*“Isaa akapa voto Tamaghi ghe atokala ta nimaghi, me karika teva ekilakila Natuna ta Tamana nonga. Me karika teva ekilakila Tamaghi ta Natuna nonga, me lo atoa Natuna ghe apasungaala Tamane etaira tale aloaloannaane. \p \v 28 \x - \xo 11:28 \xt Jer 31:25.\x*“Am mae etaghi, lo atoa ngam maamangoo poli am sausau llo maate, me aue atau aatu niainoana etaimim. \v 29 Am aimuli teeieghi me am ghaa alomasaanga etaghi me am uungu etaghi nongina vulumakao ateva euungu ta vauna ateva,\fig Vulumakao alua lalu uungu ta vauirarua|alt="Oxen yoked ploughing" src="HK00019B.tif" size="col" copy="Horace Knowles, © The British and Foreign Bible Society 1954, 1967, 1972" ref="11:29" \fig* poli aghi saghuighuina gheeleiaaghi me asiosiuaa nannaaghi me maamaulueaimim aue eghaa niainoana. \v 30 \x - \xo 11:30 \xt 1 Jon 5:3.\x*Poli gheeleiaaghi karika masukasukale me llo aue atau aatu karika maate.” \c 12 \s1 Vau tale nau manga ateva \r (Mak 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 \x - \xo 12:1 \xt Diut 23:25.\x*Nau eteva o Iesu ghe kasu longotila tale utani uiti etingiu, tale \w nau manga\w* ateva, kapuna \w disaepolo\w* atoa laghe maamaloo, liuna avalua o me laghe ghaala kasina tani uiti me laghe tiuaala tani gholu. \v 2 \x - \xo 12:2 \xt Eks 20:10.\x*Nau \w Paresi\w* etoa laghe tarailala laghe uela etana va, “Tarala! Kapum disaepolo atoa la gheelei voto karika masina tani ghelei tale nau manga ateva.” \p \v 3 \x - \xo 12:3 \xt 1 Sam 21:1-6.\x*Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Koti karika am ghe ritila llo Deivit me kapuna atoa laghe gheleila nau laghe maamaloo? \v 4 \x - \xo 12:4 \xt Lev 24:5-9.\x*Vaalua ghe ssola, ia me kapuna atoa, tale alena ateva God me laghe ghaala verete laghe amangala, \w pristi\w* etoa nonga la rooroo tani nama, me laghe namala. \v 5 \x - \xo 12:5 \xt Nam 28:9-10.\x*Me karika am ghe ritila tale inangari nipaopao eue va karika sesa arongona ta pristi etoa la uungu tale \w ale manga\w* ateva ta nau manga ateva tani ghelei aiaavusuvusuena? \v 6 \x - \xo 12:6 \xt Mat 12:41-42.\x*Aghaauliaa etaimim va lo ateva matuutuliena uunguaane, me enaanamuu vulu ale manga ateva ia oia tale ale manga ateva. \v 7 \x - \xo 12:7 \xt Osea 6:6; Mat 9:13.\x*Karika am ghe kilala malloeana isaa o inangari va, ‘Aghi aghaaloanna va am alousiusi tee mene kateva me karika va tani ghelei \w niaiaavusuvusuena\w*.’ Liuna avalua o me am ghe nim uela va sesa ila lo atoa karika righi sesa etaira. \v 8 Poli Natuna ateva Taumattu ngateva Vau ia tale nau manga ateva.” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala taumattu // ngateva katelange nimane matena ia // ta nau manga \r (Mak 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 Iesu ghe kasu vulila ia o masaliki eteae me ghe mene lao sio tale kateae masaliki me ghe kupi ssola tale aleira ale nivelu eitaua ngateva. \v 10 \x - \xo 12:10 \xt Luk 14:3.\x*Taumattu ngateva, katelange nimane matena ia, ghe tokatoka me laghe kolomila Iesu va, “Uneita inangari nipaopao eue va masina tani ghelei emasina ta nau manga ateva?” Poli laghe paepae salana tani laoaa Iesu tale niaisakei. \p \v 11 \x - \xo 12:11 \xt Luk 14:5.\x*Me Iesu ghe uela etaira va, “Arova teva etaimim teva kiena sipsipi ghele katuu velu sio tale teva liu ta nau manga ateva, karika aue ughele laa ghaaie sio? \v 12 God aloaloannaane tale taumattu elaulau sipsipi eteva! Liuna avalua o me masina tani ghelei masi voto ta nau manga ateva.” \p \v 13 Me ghe uela ta ia o taumattu ngateva va, “Korosila nimam atelange.” Me ghe korosiela me nimane atelange ghe masinala nongina mene katelange. \v 14 \x - \xo 12:14 \xt Jon 5:16.\x*Paresi etoa laghe kasula tani laa loe salana vaalua tani uvi emate Iesu. \s1 Kapuna tau ngai nongonongo anna ateva God \p \v 15 Iesu ghe kilala sa ateva Paresi etoa laghe aloanna tani gheleia. Liuna avalua o me ghe kasu vulila ia o masaliki eteae. Oroienaaili taumattu ghe usiela me ghe ghelei emasinailala tale aneira isiki. \v 16 \x - \xo 12:16 \xt Mat 8:4; Mak 3:12.\x*Iesu ghe aaulia ngakorokorongana ta ngetaira va la rau mene laa ghaotu va ia see. \v 17 Voto o ghe gheleila inangarina \w propete\w* ateva Aisaea ghe kaurekatila, ghe uela va, \q1 \v 18 \x - \xo 12:18 \xt Ais 42:1-4; Mat 3:17.\x*“Ia oia kapughu tau ngai nongonongo anna ateva, aghi aghe suitoongainiela, \q2 me aghaaielousiangailiia, me nannaaghi emaamasinaaili ta polina; \q1 me aue aghatoka kalughu Spiriti eteva etana. \q2 Me aue eaulia ngaotu voto ghulughuluena tale patunganue akapa atoa. \q1 \v 19 Karika aue eaissakeana me esama anamungaili ta tummatavanga. \q1 \v 20 Aue eghelei voto masina tale taumattu saghuighuiena, \q2 me karika aue eghelei saasakiaa ta lo atoa karika sarasarakana ila. \q1 Aue eghelei isaa o voto lomosina ta llo masina eapala llo sesa. \q2 \v 21 Patunganua akapa atoa aue la ghatoka tuutuliira tale ararina ateae.” \s1 Laghe ue va Iesu ghe uungu tee Belsibul \r (Mak 3:20-30; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Laghe maeaa sio taumattu ngateva raroai eteva ghe tokatoka etana me tee mata salusalu ia me paavoo ia. Iesu ghe ghelei emasinaiela me ghe samala me ghe taatarala. \v 23 Me taumattu ngatoa laghe soghiaala voto ghe gheleila me laghe aikolomieinila va, “Koti taumattu ngateva oia natuna ia Deivit, va?” \p \v 24 \x - \xo 12:24 \xt Mat 9:34; 10:25.\x*Nau Paresi etoa laghe nongola laghe uela va, “Tale sarasarakaniaane Belsibul, kapuira namu ngateva raroai etoa, me egheelei isaa o voto tani tiu velu raroai tale taumattu.” \p \v 25 Iesu ghe kilala nannaaira me ghe uela etaira va, “Arova masaliki eteae eaipola, karika aue etoka amasina, me lo ateae masaliki taatara o ale eaaipola karika erooroo tani tingina akorokorongana. \v 26 Arova Satana emene tiutiu velu Satana, aue eaipola, o vaalua ararimangalina ateva aue etingina? \v 27 Me arova atiutiu velu raroai tale ararina ateae Belsibul, kapuim atoa tani taumattu laghe tiutiu velu raroai tale ararina ateae see? Ila aue la ghele auliaa va inangari am auliaa kamena. \v 28 \x - \xo 12:28 \xt Apos 10:38; 1 Jon 3:8.\x*Me arova atiutiu velu raroai tale Spiriti eteva kanna ia God, eaapasunga va \w ararimangalina ateva God\w* ang ghe mae sio ta ngetaimim. \p \v 29 “Vaalua aue ughaa peina sarasarakana ateva taumattu tanganuena? Arova ughele iria mua, aue ughele roo tani ghaa peina. \p \v 30 \x - \xo 12:30 \xt Mak 9:40; Luk 9:50.\x*“Lo ateva karika kapughu ia, tau ngai ssateeghi ia, me lo ateva karika esaasausieghi tani atoka aitauaa, ia etani aatoka apolapola. \v 31 \x - \xo 12:31 \xt Hib 6:4-6.\x*Liuna avalua o me aghaauliaa etaimim va God aue ekkaluaa isaa akapa ssavoto me inangari taumattu eaauliaa saasakiaa, me lo ateva eauliaa saasakiaa tale Spiriti eteva, God karika aue ekkaluaa. \v 32 Lo ateva eauliaa saasakiaa tee Natuna ateva Taumattu ngateva, God aue ekkaluaa kanna ssavoto, me lo ateva taumattu eauliaa saasakiaa tee Spirit Manga ateva, God karika aue ekkaluaa, tale nau oia me nau ngemuli. \s1 Sesa ngai eteae ekuukuneaa uene sesa \r (Luk 6:43-45) \p \v 33 \x - \xo 12:33 \xt Mat 7:16-20.\x*“Arova uue va ai eteae masina ia, utani ue tee va uenena masina. Me arova uue va ai eteae sesa ia, utani ue tee va uenena sesa. Poli ai eteae la kilakila maamasinaane me sesaane tale uenena. \v 34 \x - \xo 12:34 \xt Mat 3:7; 15:18; Luk 3:7; 6:45.\x*Am nongina natuira iem katu ngatoa, vaalua aue am auliaa masi voto nau eteva sesa taumattu ngam? Taumattu ngateva epoppooaa voto ekasukasu tale urunguitanina ateva. \v 35 Masi taumattu ngateva etautau mae masi voto ekaakaai elome etana, me sesa taumattu ngateva etautau mae sesa voto ekaakaai elome etana. \v 36 Aghaauliaa etaimim va tale nau niaisakei eteva, taumattu ngatoa aue la ghauliaa ta God asease inangari laghe nim poppooaa. \v 37 Poli tale inangarim God aue ekoloo va masi taumattu io o sesa taumattu io.” \s1 Paresi etoa laghe kokkolomi Iesu va eghelei righi niaimatoonga \r (Mak 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 \x - \xo 12:38 \xt Mat 16:1; Luk 11:16; Jon 6:30.\x*Me Paresi etoa me tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao atoa laghe uela ta Iesu va, “Tisa, ami anna tani tara righi niaimatoonga ughelei.” \p \v 39 \x - \xo 12:39 \xt Mat 16:4; Mak 8:12.\x*Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Sesa taumattu ngam me karika am uusilaa aloannaane God, me am anna tani tara niaimatoonga. Saa ghe lutu teela propete ateva ta Jona, ie nonga o niaimatootoongana ateva aue elutu. \v 40 \x - \xo 12:40 \xt Jona 1:17.\x*Nongina Jona ghe asola elome tale kova kko ateva kotolu llaa me kotolu voo, Natuna tee ateva Taumattu ngateva aue easo tale urunguitani kosa ateva kotolu llaa me kotolu voo. \v 41 \x - \xo 12:41 \xt Jona 3:5.\x*Aue taumattu nge Ninive atoa la tingina tale niaisakei eitauaa teeiem, me la ue va sesa am, poli aNinive atoa laghe nna ngaioghioghiaala, nau Jona ghe poppooaa etaira, me ia oia, lo ateva namuu ia ta Jona ange toka teeiemla. \v 42 \x - \xo 12:42 \xt 1 Ki 10:1-10.\x*Tale nau niaisakei, aue Kuin nge Saot ateva etingina tee lo ateva oia vituu, me aue eue va sesa am, poli Kuin ateva ghe kasu emasaueiliila tani mae nongo alomasaanganiaane Solomon, me lo ateva taumattu namuu ia ta Solomon ange toka teeiemla. \s1 Nau sesa spiriti eteva emene kiikiriaa mae \r (Luk 11:24-26) \p \v 43 “Nau eteva sesa spiriti eteva ekupikupi ghoa tale taumattu ngateva, ekasukasu tale voto mallangona tani pae niainoana me nau etam tara \v 44 eue va, ‘Amene kiri lao tale ale ateva aghe kasu vuliela.’ Nau elaa reerekata me etaatara va ale ateva karika toa etana me kaakalaa ngaraarangisana ia me elome masina tani toka etana. \v 45 \x - \xo 12:45 \xt 2 Pita 2:20.\x*Me emene kasu, tani laa kolo ghaitu (7) sesa spiriti gheeleiaaira mene sesaaili. Me la kupi sso, me la sso tokatoka tale ale ateva. Gheeleiaane aue esesaaili, aue elau isaa akasina. Lo ateva oia vituu aue eghelei evalua o.” \s1 Kinna me nengane atoa Iesu \r (Mak 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 Nau Iesu ghe samasama tee taumattu ngatoa, kinna me nengane atoa laghe tiitingina eleka, laghe aloanna tani sama teeia. \v 47 Kateva taumattu ghe auliaala etana va, “Kinam me nengam taita atoa eleka, la ghanna tani sama teeio.” \p \v 48 Iesu ghe liula me ghe uela etana va, “See ia kinaghi me see ila nengaghi etoa?” \v 49 Ghe suisui lao kapuna disaepolo atoa me ghe ue va, “Kinaghi me nengaghi etoa o. \v 50 \x - \xo 12:50 \xt Rom 8:29.\x*Lo ateva egheelei aloannaane Tamaghi \w epona liu\w*, nengaghi ia me kapughu vause ia me kinaghi ia.” \c 13 \s1 Kiukiu niaimatoonga tale // tau ngai pasa katu ue ngai eteva \r (Mak 4:1-20; Luk 8:4-15) \p \v 1 Ia nonga o nau eteva me Iesu ghe kupi ghoala tale ale ateva me ghe lao sio tani toka tale sama ateo talia ngateae. \v 2 \x - \xo 13:2 \xt Luk 5:1-3.\x*Oroiannaaili taumattu ghe mae sio ta ngetana, mausina avalua o me ghe saesaela tale paanaka ateva me ghe tokala etana me taumattu ngatoa laghe tiitingina elo samarra. \v 3 Ghe ppooaala oroiannaaili voto tale kiukiu niaimatoonga. Ghe uela va, “Am nongola! Tau ngai pasa katu ue ngai eteva ghe kasula tani pasa aina katu ue ngai.\fig Tau ngai pasa katu ue ngai|alt="Sower" src="LB00094B.tif" size="col" copy="Louise Bass, © The British and Foreign Bible Society 1994" ref="13:3" \fig* \v 4 Nau eteva ghe kaokaoaala katu ue ngai, kasina ghe katuula tapaa salana me ghila atoa laghe mae sio tani nama. \v 5 Kasina ghe katuula tale voto ateva sakolo ia, karika oroi kosa me arovaeaata nonga ta ghe pinosala, poli karika lluse ia. \v 6 Me nau sinaka ateva ghe saela ghe sinaki ematelala. Laghe matela poli oane karika ghe sio liula ta euu atu ia. \v 7 Kasina katu ue ngai ghe katuula elome tale uasa karasa. Laghe pinosala me uasa karasa ateva ghe kavili ematelala. \v 8 Me kasina katu ue ngai ghe katuula tale masi kosa me laghe kuneaala ueira, kasina ghe kuneaala kateva ai (100), kasina ghe kuneaala ghaonomongaulu (60), me kasina kotolungaulu (30). \v 9 Lo ateva talingane manee tani nongo, aue enongo.” \p \v 10 \w Disaepolo\w* atoa laghe mae sio ta Iesu me laghe kolomiela va, “Vaalua me upoppooaa kiukiu niaimatoonga ta taumattu ngatoa?” \p \v 11 Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Alomasaanga tale voto eaaisulia tale ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva, God ghe tau aatu etaimim, me ila karika. \v 12 \x - \xo 13:12 \xt Mat 25:29; Mak 4:25; Luk 8:18; 19:26.\x*See righi voto etana, aue God emene taula me aue eghaa oroi voto, me lo ateva karika righi voto etana aue eghaa velu righi lutu voto etana. \v 13 Liuna avalua o me aghaauliaa voto etaira tale kiukiu niaimatoonga: \q1 “Arongona ta la taatara me karika aue la tara kila, \q2 me arongona ta la nongonongo me karika aue la nongo me aloira emasaanga. \m \v 14 \x - \xo 13:14 \xt Ais 6:9-10; Jon 12:40; Apos 28:26-27.\x*Ta ngetaira me llo Aisaea ghe aulia ngamuemua alokoila aue ekaurekati. Ghe uela va, \q1 “‘Aue am nongo me karika aue am kila; \q2 aue am tara me karika aue am alomasaanga tee. \q1 \v 15 Urunguitaniira aue ekorokorongana, \q2 me talingaira aue evolovolongina tani nongo, \q2 me laghe akou rungaala mataira va karika la mene taatara. \q1 Ta la rau tara nonga ta mataira, \q2 me la nongo ta talingaira, \q2 va la kila ta urunguitaniira, \q1 me la kiri mae va aghelei emasinaila.’ \m \v 16 \x - \xo 13:16 \xt Luk 10:23-24.\x*Me am, \w niarangise\w* etaimim, poli mataimim etaatara me talingaimim enongonongo. \v 17 Aghaaulia ngakoronna etaimim va oroi ila \w propete\w* atoa me taumattu ghulughuluena laghe aloannaaili tani tara voto am taatara ghaine, me karika laghe tarala, me tani nongo voto am nongonongo ghaine, me karika laghe nongola. \p \v 18 “Am nongo malloeanina kiukiu niaimatoongana ateae ta tau ngai pasa katu ue ngai eteva: \v 19 Arova lo ateva enongonongo inangarina ararimangali eteva epona liu me alona etam maamasaangania, sesa taumattu ngateva eghaaghaa velu voto tau ngai pasa katu ue ngai eteva epasapasa tale urunguitanina ateva. Nongina katu ue ngai ghe katuula tapaa salana. \v 20 Me llo katu ue ngai ghe katuula tale voto ateva sakolo ia, nongina taumattu ngateva enongonongo inangari me arovaeaata ta eghaaghaa me emasimasi etingina. \v 21 Me poli karika righi oane, karika etiitingina liu nau eteva sesa nau me niaiuvii elutulutu teeia mausi inangarina God, me arovaeaata ta ekaakatuu. \v 22 \x - \xo 13:22 \xt Luk 12:16-21; 1 Tim 6:9-10, 17.\x*Me llo katu ue ngai ghe katuula elome tale uasa karasa nongina taumattu ngateva enongonongo inangari me enannangaili voto kamena tale kosa ateva oia me ealoannaaili va isaa oia voto aue egheleia va etue peipeiena, me ekakkaluaa inangari tale ararimangali eteva. Liuna avalua o me karika righi uene. \v 23 Me llo katu ue ngai ghe katuula tale masi kosa nongina taumattu ngateva enongonongo inangari me alona emaamasaanga ekuukuneaa uene, kasina kateva ai (100), kasina ghaonomongaulu (60), me kasina kotolungaulu (30) oroiaane elaulau llo laghe pasa akasinala.” \s1 Kiukiu niaimatoonga eauliaa ssa tuvui eteva \p \v 24 Iesu ghe mene auliaala kateae kiukiu niaimatoonga. Ghe uela va, “Ararimangali ngepona liu eteva nongina taumattu ngateva ghe pasala katu ue ngai masina tale utana atingiu. \v 25 Me vara taumattu ngakapa atoa laghe lao sio tani asekanua, me tau ngai ssateena ateva ghe mae sio tani pasa ssa tuvui eteva elome tale katu uit, me ghe kasula. \v 26 Nau eteva katu uit ghe pinosala me ghe kuneaala uenenna, ssa tuvui tee ateva ghe pinosa teeilala. \p \v 27 “Me kapuna tau ngai nongonongo anna atoa laghe lao sio me laghe uela ta tau ngumane va, ‘Vau eteva, ami annaa va ughe vella nonga katu uit tale umam utana atingiu, me vaalua ssa tuvui eteva ghe pinosala?’ \p \v 28 “Ghe liula me ghe uela va, ‘Tau ngai ssateeghi eteva ghe kaokaoaala.’ \p “Me tau ngai nongonongo anna atoa laghe kolomiela va, ‘Uanna va ami laa muke velu?’ \p \v 29 “Ghe uela va, ‘Karika. Am rau mukemuke velu ssa tuvui etoa, va am muke velu tee uit. \v 30 Am tau vellaluela me lalu sae aitauaa me elaa ghaa nau nisai uit. Ia o nau eteva aue aghauliaa ta lo atoa la sai uit tani ghaa akasina ssa tuvui etoa me la iri eitaueinila me pei nitungiaa me la ghaa aitauaa uit me aue la laa ghatoka tale aleghi ale nginana ateva.’” \s1 Kiukiu niaimatoonga ateae tale // katu ue ngai erighi (mastet) \r (Mak 4:30-32; Luk 13:18-19) \p \v 31 Ghe mene auliaala kateae kiukiu niaimatoonga. Ghe uela va, “Ararimangali ngepona liu eteva nongina katu ue ngai erighi la kolokoloa va \w mastet\w*, taumattu ngateva ghe ghaaiela, me ghe lao sio tani pasaia tapaa ngutana. \v 32 Arongona ta ghaunaaili ia tale isaa akapaaili katu ue ngai me nau epiipinosa, enaanamuu vulu ekapa isaa akapa ai laghe pasala eutana. Me ia oia ai eteae ghila atoa la looloo la mae tokatoka tale laangina.” \s1 Kiukiu niaimatoonga tale isti eteva \r (Luk 13:20-21) \p \v 33 Me ghe mene auliaala kateae kiukiu niaimatoonga. Ghe uela va, “Ararimangali ngepona liu eteva nonginaaili isti eteva vause ateva ghe ghaaiela me ghe ghelei eitauaa teela palaoa oroieili lomosi ta palaoa ngateva ghe rrangala.” \p \v 34 Iesu ghe aauliaa isaa akapa o voto ta taumattu ngatoa tale kiukiu niaimatoonga. Karika ghe aaulia ngamasalika teva voto ta ghe aauliaa nonga tale kiukiu niaimatoonga. \v 35 \x - \xo 13:35 \xt Sams 78:2.\x*Mausina avalua o me llo propete ateva ghe auliaala ghe kaurekatila. Ghe uela va, \q1 “Aghi aghaauliaa kiukiu niaimatoonga etaimim. \q2 Me aue akiukiuaa voto aisulianna ghe tiuaala emua arau nau God ghe gheleila kosa ateva oia.” \s1 Malloeana kiukiu niaimatoonga tale ssa tuvui eteva \p \v 36 Nau ghe kasu vulila taumattu ngatoa, ghe ssola tale ale ateva. Me kapuna disaepolo atoa laghe lao sio etana me laghe uela etana va, “Uaulia ngamasina etaimami malloeana kiukiu niaimatoonga ngateae ta ssa tuvui eteva me utana atingiu.” \p \v 37 Ghe liula me ghe uela etaira va, “Natuna ateva Taumattu ngateva ia o lo ateva ghe kaokaoaala masi ue ngai. \v 38 Me paa ngutana atingiu eaaimatoonga kosa ateva, me masi ue ngai eaaimatoonga lo atoa natuna ila ararimangali eteva. Me ssa tuvui eteva eaimatoonga natuna atoa sesa taumattu ngateva. \v 39 Me Satana tau ngai ssateena ateva God ghe pasala ssa tuvui eteva. Me nau nisai uit eaaimatoonga airuuruu tale kosa ateva me tau ngai sai uiti etoa, la aaimatoonga \w ensolo\w* atoa. \p \v 40 \x - \xo 13:40 \xt Jon 15:6.\x*“Nongina laghe muke vella ssa tuvui eteva me laghe tungie saela tale kuraa, airuuruu tale kosa ateva aue ia avalua o. \v 41 \x - \xo 13:41 \xt Mat 24:31; 25:31; Mak 13:27.\x*Natuna ateva Taumattu ngateva aue esuu kapuna ensolo atoa me aue la muke velu tale ararimangalina ateva voto akapa sesa etiitiuaa ssavoto me lo atoa la gheelei voto sesa. \v 42 \x - \xo 13:42 \xt Mat 8:12.\x*Aue la sau vella sai tale paka kura ateae ataataaili ia me aue niaingalaaii me niaingeresa ngalungalu elutu. \v 43 \x - \xo 13:43 \xt Den 12:3.\x*Me ghulughuluena atoa taumattu aue la llaa nongina sinaka ateva tale ararimangalina ateva Tamaira ateva. Lo ateva talingane manee tani nongo, aue enongo.” \s1 Kiukiu niaimatoonga tale masi voto laghe kaila \p \v 44 “Ararimangali ngepona liu eteva nonginaaili aikaai viliki veu eteva laghe kaieiniela tale paa ngutana ateae. Nau eteva taumattu ngateva ghe taraiela ghe mene aisulieiniela me tale masimasiaane ghe aitaua ngakapala peina me laghe polila, me ghe polila ia o paa ngutana ateae. \p \v 45 “Me tee ararimangali ngepona liu eteva nonginaaili tau bisnisi eteva ghe paepae \w pel\w* tani poli. \v 46 Nau eteva ghe tarala lo ateva pel masinaaili ia ghe lao sio, ghe aitaua ngakapala peina me laghe polila, me ghe polila ia o pel ateva. \s1 Kiukiu niaimatoonga tale uvena ateae \p \v 47 “Ararimangali ngepona liu eteva nonginaaili uvena ateae laghe velue siola tale ateo talia ngateae me ghe ghaala asease kko atoa. \v 48 Nau eteva ghe pasula, tau luku etoa laghe aea ssola elae me laghe toka siola me laghe ghaala masi kko, laghe kaaila tale keru, me laghe sau vella llo sesa. \v 49 Airuuruu tale kosa ateva aue ia avalue ia o, aue ensolo atoa la mae pola sesa atoa ta ghulughuluena atoa taumattu, \v 50 \x - \xo 13:50 \xt Mat 13:42; Luk 13:28.\x*aue la sau vella sai tale paka kura ateae ataataaili ia me aue niaingalaaii me niaingeresa ngalungalu elutu.” \p \v 51 Iesu ghe kolomilala va, “Aloimim ange masaangala isaa o voto?” \p Me laghe uela va, “Ue.” \p \v 52 Me ghe uela etaira va, “Liuna avalua o me isaa akapa tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao laghe disaepolola tale ararimangali ngepona liu eteva nonginaaili taumattu ngateva eghaaghaa ouna me pokane masi voto tale rum atiulu la ghatoka masi voto etana tale alena ateva.” \s1 Propete ateva la tam oneoneainia \r (Mak 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53 Nau eteva Iesu ghe ruula tani auliaa isaa o kiukiu niaimatoonga me ghe kasu vulila ia o voto ateva. \v 54 \x - \xo 13:54 \xt Jon 7:15.\x*Ghe lao sio tale masalikina tunga ateae me ghe tiuaala tani apasunga ta taumattu ngatoa tale aleira \w ale nivelu eitauaa\w*. Me laghe soghiaala voto ghe aauliaa me ghe gheelei, me laghe kookolomi va, “Ia oia taumattu ngateva eaa ghe ghaala alomasaanga me sarasarakana tani ghelei mirikolo? \v 55 \x - \xo 13:55 \xt Jon 6:42.\x*Ita kilakila va natuna ia tau ngai atulu ale ateva ia oia taumattu ngateva, me ararina ateae kinna ta Meri me nengana atoa ta Jeimis, Josep me Saemon me Jiuda. \v 56 Me kapuna vause akapa atoa la tokatoka teeita. Me arova eaa ghe ghaala isaa o voto?” \v 57 \x - \xo 13:57 \xt Jon 4:44.\x*Me ang ghe sessaila etana. \p Me Iesu ghe uela etaira va, “Propete ateva la oneoneainia tale kasina ppae masaliki, me tale masalikina tunga ateae me tanganuena, karika.” \p \v 58 Karika ghe gheleila righi oroi mirikolo tale ia o masaliki eteae poli karika laghe aikaaiaa etana. \c 14 \s1 Herot ghe annaa va Jon tau // ngai aasuu ia ta Iesu \r (Mak 6:14-29; Luk 9:7-9) \p \v 1 Isaa o nau, gavana ngateva Herot ghe nongonongo kiukiuna Iesu. \v 2 Me ghe uela ta kapuna tau ngai uungu etoa va, “Ia oka taumattu ngateva Jon tau ngai aasuu ia etana ghe mene totula tale nimate! Liuna avalua o me sarasarakanaaili ia tani ghelei mirikolo.” \p \v 3 \x - \xo 14:3 \xt Lev 18:16; 20:21; Luk 3:19-20.\x*Poli emua akasina, Herot ghe suula inangari me laghe poso atokala Jon me ghe iriela me ghe atokaie ssola tale ale mata voovoo poli Herodias, vausenna ia tuena ta Pilip. \v 4 Poli Jon ghe ue ta Herot va, “Karika masina ta ughe lai sariela.” \v 5 \x - \xo 14:5 \xt Mat 21:26.\x*Herot ghe anna tani uvi ematea me poli ghe maamatauta taumattu ngatoa ta ila laghe ue va Jon \w propete\w* ia, liuna avalua o me karika ghe roola tani uvi ematea. \p \v 6 Nau eteva ghe rekatala tani nnaa nau eteva Herot ghe lutula etana, natuna vause ateva Herodias ghe ssiiuaala ta mataira Herot me kapuna atoa, me Herot ghe masimasiangailiiela, \v 7 me ghe auliaala \w inangari nialokoi\w* me ghe aulia ngakoronnaailiila etana va aue etaula saa voto aue ekolomi. \v 8 Me kinna ghe auliaa tau lao sio ninanna ngateva me ghe uela va, “Ghaine arau aghaloanna uruna ateva Jon tau ngai aasuu ia tale tivilau terei.” \v 9 King ghe alousiusila, me poli ghe gheleila inangari nialokoi eteva ta mataira namu ngatoa, ghe auliaala va la taula llo ghe kolomila. \v 10 Me ghe suula soldia ngatoa me laghe sai pulela alona atiulu Jon tale ale mata voovoo. \v 11 Laghe sau lao sio uruna ateva Jon tale terei etivilau me ghe taue lao sio ta aliki vause ateva. Ghe ghaaiela me ghe laoainie sio ta kinna. \v 12 Kapuna \w disaepolo\w* atoa Jon laghe mae sio tani ghaa vaulanna ateva Jon me laghe lao sio tani kaieinia. Me laghe lao sio tani auliaa ta Iesu. \s1 Iesu ghe anginila ghalima airari (5,000) taumattu \r (Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 13 Iesu ghe nongola isaa o voto ghe lutula me ia nonga me disaepolo atoa laghe aikaaila tale paanaka ateva tani lao tale vaara. Nau eteva taumattu ngatoa laghe nongola, laghe kasu vulila masalikiira me laghe kasuaala tani laa ghaimuli teeia. \v 14 Nau Iesu ghe ssola elae, ghe tarala oroieili taumattu ngatoa. Ghe alousiusi teeilala me ghe ghelei emasinailala tale aneira isiki. \p \v 15 Auena sinaka ateva ghe suu me disaepolo atoa laghe lao sio etana me laghe uela va, “Voto ateva oia vurunganna ia, me ange aaitarrauii. Sungi vella taumattu ngatoa me la lao tale masaliki taumattu etana me la laa poli righi aneira inana.” \p \v 16 Iesu ghe liula me ghe uela va, “La rooroo tani toka. Am taula righi inana, me la nama.” \p \v 17 Disaepolo atoa laghe uela va, “Ami posoposo ghalima nonga verete me ghalua kko.” \p \v 18 Iesu ghe uela va, “Am maeaa sio etaghi.” \v 19 \x - \xo 14:19 \xt Mat 15:35-39; Mak 8:6-10.\x*Me ghe auliaala ta taumattu ngatoa va la toka sio tale rarrasa me ghe ghaala verete ghalima me kko alua, me ghe taatara saela \w epona liu\w* me ghe kaili emasina saela, me ghe pirila, me ghe tau lao sio ta disaepolo atoa me ila laghe lao sio tani aikoita ta taumattu ngatoa. \v 20 Laghe namanamala me ghe ssoilala, me disaepolo atoa laghe kaai esokosokoiaala kasangaulu ghaluae (12) laka tale tapiri nginana ghe oghila. \v 21 Lo atoa laghe namanamala ghe roola ghalima airari (5,000) taita, karika iraira tee vause me aliki etoa. \s1 Iesu ghe kasula epona tale paamanu eteva \r (Mak 6:45-52; Jon 6:15-21) \p \v 22 Gheania nonga ta Iesu ghe auliaala va kapuna disaepolo atoa laghe aikaai tale paanaka ateva, me laghe muemue lao ta pai kativilau me ia ghe sungi velu mua taumattu ngatoa. \v 23 \x - \xo 14:23 \xt Luk 6:12; 9:28.\x*Vara ghe sungi vellala, me ie nonga ghe saela tale motouru tani looloo sae. Ie nonga, me ghe aitarrauiila. \v 24 Paanaka ateva ang ghe mala masau ghoala me kotoo atoa angila ghe uviuvia poli laghe sousou kuukuu eteva. \p \v 25 Elopai me Iesu ghe laa ghoa rekata etaira ghe kasukasu epona tale paamanu eteva. \v 26 \x - \xo 14:26 \xt Luk 24:37.\x*Nau eteva disaepolo atoa laghe taraiela ta ghe kasukasu epona tale paamanu ghe moi saasakieinilala me laghe ue va, “Raroai ia!” Me laghe aaipiia poli laghe maamatautu. \p \v 27 Me gheania nonga ta Iesu ghe sama teeilala, me ghe uela va, “Am rau mene annaa, ta aghi oia. Am rau mene matautu.” \p \v 28 Me Pita ghe uela ta Iesu va, “Vau eteva! Arova koronna va io Iesu, uauliaa mae etaghi me akasu mae etam epona tale paamanu.” \p \v 29 Iesu ghe uela va, “Kkure sio mae.” \p Me Pita ghe kkure vulula paanaka ateva me ang ghe kasukasu elaolao ta Iesu epona tale paamanu. \v 30 Me vara ghe tarala kotoo ateva me ang ghe maamatautu me ang ghe lullusu me ang ghe kolokolo, ghe ue va, “Vau eteva, asaangieghila!” \p \v 31 \x - \xo 14:31 \xt Mat 8:26; Mak 4:39.\x*Gheania nonga ta Iesu ghe ssuuaala nimane me ghe kunela Pita me ghe uela va, “Ghaunaaili unem niaikaaiaa. Vaalua me eghaaghalua nannaam?” \p \v 32 Me nau eteva lalu ghe saesaela tale paanaka ateva me kuukuu eteva ghe kapala. \v 33 Me lo atoa tale paanaka ateva laghe kkaueiniela, me laghe ue va, “Koronnaaili va Natuna io God.” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala tau sessa atoa eGenesaret \r (Mak 6:53-56) \p \v 34 Laghe ose longotila me laghe kautula tale distriki eteva eGenesaret. \v 35 Nau eteva taumattu ngatoa tale ia o masaliki eteae laghe tara kilala Iesu, laghe suula inangari ta mene katoa masaliki me taumattu ghe maeaa sio kapuira tau sessa etana. \v 36 \x - \xo 14:36 \xt Mat 9:20-21.\x*Me laghe tani kookolomi ekorokorongana ia va etau velu tau sessa atoa me la nim poso sama ghinnanina. Lo atoa laghe posoposo sama ghinnanina Iesu laghe maamasina. \c 15 \s1 Voto raarangisana me voto karika raarangisana \r (Mak 7:1-23) \p \v 1 Katoa \w Paresi\w* me tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao, laghe kasula eJerusalem me laghe mae sio ta Iesu tani kolomia va, \v 2 “Mausi saa me kapum \w disaepolo\w* atoa karika la ghaaimuli tee voto tuvuita atoa laghe apasungaala etaita va ita gheelei? Karika la porapora nimaira nau la namanama.” \p \v 3 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Me vaalua me karika am aaimuli usi tee inangari nipaopao kanna God me am aaimuli usi tee voto tuvuimim atoa laghe apasungaala va am gheelei? \v 4 \x - \xo 15:4 \xt Eks 20:12; 21:17; Diut 5:16.\x*Poli God ghe uela va, ‘Am oneoneaa tamaimim me kinaimim,’ me, ‘Lo ateva ekaakasikiena tamana o kinna aue la uvi ematea.’ \v 5 Me am auliaa va arova kateva righi peina erooroo tani sausi tamana o kinna, me eue etairarua va, ‘Peighi tani sausiemalua ngagheleila \w inangari nialokoi\w* tani taula ta Vau palepale,’ \v 6 am aapasunga va ia o taumattu ngateva karika erooroo tani oneoneaa tamana o kinna. Tale isaa o ase salana am gheelei inangarina God enim peepeisaane, ta am aaimuli usi tee aauliaaira tuvuimim atoa. \v 7 Am \w usimaghalua\w* am! \w Propet|lemma="propete"\w* Aisaea ghe aulia ngakoronnala nau ghe aulia ngamuemua alokoila gheeleiaaimim, ghe uela va: \q1 \v 8 \x - \xo 15:8 \xt Ais 29:13.\x*“‘Isaa oia taumattu la nim oneoneainaghi ta paaira \q2 me urunguitaniira masaueili etaghi. \q1 \v 9 Karika righi malloeana uneira nikkauaa \q2 poli la ghaapasunga llo nim kaluira taumattu ngatoa nonginaaili va kanna God.’” \p \v 10 Iesu ghe kolola taumattu ngatoa me ghe uela etaira va, “Am nongo me aloimim emasaanga! \v 11 \x - \xo 15:11 \xt Mat 12:34.\x*Saa llo voto ekupikupi sso elome tale paa taumattu ngateva, karika egheleia va etam \w raarangisana\w*, ta saa llo voto epoppooaa ekupikupi ghoa tale paane ateva egheeleia etam raarangisana.” \p \v 12 Vara me disaepolo atoa laghe mae sio tani auliaa ta Iesu va, “Ukilakila va Paresi etoa esessaila tale inangari uauliaala?” \p \v 13 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Isaa akapaaili voto eutana Tamaghi \w epona liu\w* karika ghe pasala, aue emuke akapaaili. \v 14 \x - \xo 15:14 \xt Luk 6:39; Rom 2:19.\x*Am rau mene annaa isaa o ase taumattu! Ila nongina mata salusalu, la ghaloanna tani apasunga salana ta katoa, me arova mata salusalu eteva ekatulaa mene kateva mata salusalu, ilalua akapa aue lalu kupi tale liu.” \p \v 15 Vara me Pita ghe uela va, “Erooroo va uauliaa malloeanina isaa o inangari?” \p \v 16 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Vaalua? Am tee aloimim karika ghe masaanga? \v 17 Karika am kilakila? Saa llo voto ekupikupi sso tale paa taumattu, esiosio tale kova taumattu, me emene kupikupi ghoa nau taumattu ngateva elaa tiutiu. \v 18 Me saa llo voto ekupikupi ghoa tale paa taumattu, ekasukasu tale urunguita, isaa o voto egheeghelei taumattu ngateva etam raarangisana. \v 19 Tale isaa akapa voto urunguita ateva eaalutu sesa ninanna, tani aiuvi emate, tani lai sari katoa maneeira, tani lai saasaloaa, niainao, inangari kamena me niauliaa saasakiaa. \v 20 Isaa o voto egheeghelei taumattu ngateva etam raarangisana, me tani namanama me karika upora nimam, isaa o llo karika eghelei taumattu ngateva etam raarangisana.” \s1 Unna niaikaaiaa vauseni nge Keinan ateva \r (Mak 7:24-30) \p \v 21 Iesu ghe kasu vulila lo ateae o masaliki me ghe lao sio tale llo masaliki kalakalangina eTaer me eSaedon. \v 22 Vauseni nge Keinan ateva, ghe tokatoka tale ia o pai etivilau, ghe mae sio ta Iesu, me ghe sama anamuula va, “Vau eteva, Natuna io Deivit, ualousiusi teeieghi! Natughu vause ateva raroai eteva etokatoka etana me egheelei saasakieinia.” \p \v 23 Iesu karika poi ghe nim aaisaueinia. Kapuna disaepolo atoa laghe lao sio me laghe aauliaa etana va, “Sungi aoghiela! Eusiusita me egheelei kinatama mangalia ateva!” \p \v 24 \x - \xo 15:24 \xt Mat 10:6.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “God ghe sungieghila nonga tani mae sausi lo atoa aIsraeli ang ghe raulala.” \p \v 25 Vara me vause ateva ghe mae sio ghe suuiaala ta liue kkena Iesu, me ghe uela va, “Sausieghila, Vau eteva!” \p \v 26 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Karika masina tani tau lao aneira inana aliki etoa ta paua atoa.”\f + \fr 15:26 \fq paua atoa \ft AJiu etoa laghe annaa va ila muennaaili ila ta lo atoa karika va aJiu ila, me laghe kololala va ueili paua ila. Iesu ghe aimulisi tee auliaaira. Nau ghe auliaa, karika va ghe sessaia. Ghe nim anna tani tootoonga aikaaiaane vause ateva, karika va tani ghelei saasakiaa nannaane.\f* \p \v 27 Vause ateva ghe liula me ghe uela va, “Koronnaaili, Vau eteva. Me paua tee atoa la namanama aneira vorovoro nginana vauira atoa ekaakatuu tale uneira tevoo.” \p \v 28 Iesu ghe liula me ghe uela etana va, “Vause ateva, niaikaaiaa etam namungaili! Saa llo voto ualoanna va elutu etam, aue elutu.” Ia arau o nau eteva, natuna vause ateva ghe masinala. \s1 Iesu ghe ghelei emasinala oroieili tau sessa atoa \p \v 29 Iesu ghe kasu vulila voto ateva o, me ghe lao akalakalangina sio tale ateo talia ngateae eGalilii. Ghe saela tale motouru eteva me ghe toka siola. \v 30 Oroieili ila taumattu ngatoa laghe mae sio etana, laghe maeaa sio lo atoa kasukasuaaira sesa, mata salusalu, riu makeakeana, paavoo me oroieili ila tau sessa atoa, laghe atokailala tale liue kkena Iesu, me ghe ghelei emasinailala. \v 31 \x - \xo 15:31 \xt Mak 7:37.\x*Taumattu ngatoa laghe annangailiila nau laghe tarala paavoo atoa laghe samala, lo atoa riuira makeakeana laghe korosilala, lo atoa kasukasuaaira sesa laghe masinala, me mata salusalu etoa ghe otila mataira. Me laghe tau saela kapuira Goto ateva aIsraeli etoa. \s1 Iesu ghe anginila ghaata airari (4,000) taita \r (Mak 8:1-10) \p \v 32 \x - \xo 15:32 \xt Mat 14:14.\x*Iesu ghe kolola kapuna disaepolo atoa, me ghe uela va, “Aghaalousiusi tee taumattu ngatoa, ta laghe toka aitauaa teeieghila kotolu nau, me ghaine karika righi inana va la nama. Karika aghaloanna tani suu vella me maloona ila, la rau taatarruu elaolao va la katuu etapaa salana.” \p \v 33 Disaepolo atoa laghe kolomiela va, “Eaa ita ghele laa ghaa righi inana ghelei oroieili tale voto ateva oio vurunganna ia, me ita anginila taumattu ngatoa oio oroienaaili ila?” \p \v 34 Iesu ghe kolomila va, “Ghaisa akapa verete am uunusi?” \p Me laghe liula me laghe uela va, “Ghaitu (7) verete me lutu kko ghauna.” \p \v 35 Me Iesu ghe auliaala ta taumattu ngatoa va la toka sio tale kosa. \v 36 Vara me ghe ghaala ghaitu verete me kko, me ghe kaili emasina saela, ghe pirila, me ghe taula ta kapuna disaepolo atoa, me disaepolo atoa laghe tau lao sio ta taumattu ngatoa. \v 37 Ila akapa laghe namanamala me laghe tuvula. Vara me disaepolo atoa laghe kaai aitauaala tapiri nginana ghe oghila, ghe roola ghaituae (7) laka. \v 38 Ila akapa taita atoa laghe namanamala, ghe roola ghaata airari (4,000), karika laghe ioila vause atoa me aliki etoa. \v 39 Vara me Iesu ghe suu vella taumattu ngatoa, me ghe aikaaila tale paanaka ateva, me ghe lao sio tale masaliki etoa kalakalangina ila tale distriki eteva eMagadan. \c 16 \s1 Laghe tani anna tani tara teva niaimatoongana \r (Mak 8:11-13; Luk 12:24-56) \p \v 1 \x - \xo 16:1 \xt Mat 12:38; Luk 11:16.\x*\w Paresi\w* etoa me \w Sadiusi\w* etoa laghe lao sio ta Iesu, me laghe kolomiela va eapasunga teva niaimatoongana \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w*. Laghe auliaa llo tani nim tootoongainia. \p \v 2 Ghe liula me ghe uela va, “Nau ange elo alai am ue va, ‘Aue masi nau poli karaane ateva eraeraeana,’ \v 3 me elue talaua am ue va, ‘Ghaine ettasi poli karaane ateva ange raeraeanala me ange aavoo.’ Am taatara kila kookoo ngateva me karika am taatara kila niaimatoonga tale nau. \v 4 \x - \xo 16:4 \xt Mat 12:39; Luk 11:29.\x*Sesa taumattu ngam me karika am uusilaa aloannaane God, am anna tani tara niaimatoonga. Saa ghe lutu teela Jona, ie nonga o niaimatootoongana ateva aue elutu.” Vara me Iesu ghe kasu vulilala me ghe lao ppae sio. \s1 Uneira isti Paresi me Sadiusi etoa \r (Mak 8:14-21) \p \v 5 Nau laghe lao sio ta pai kativilau tale ateo talia ngateae me \w disaepolo\w* atoa laghe tarala va laghe aikkaluaala verete. \v 6 \x - \xo 16:6 \xt Luk 12:1.\x*Iesu ghe uela etaira va, “Am aikinikinitaa tani tara amasina uneira isti Paresi me Sadiusi etoa.” \p \v 7 Laghe aikolomieinila tani ue va, “Koti eaauliaa llo oia poli karika ita ghaala righi verete.” \p \v 8 Iesu ghe kilala sa ateva laghe aissakeana teeia me ghe uela etaira va, “Uneimim niaikaaiaa ghaunaaili, vaalua me am aissakeana va poli karika righi verete? \v 9 \x - \xo 16:9 \xt Mat 14:17-21.\x*Vaalua, aloimim karika ghe masaanga? Karika am annaa ghalima verete ghe roola ta ghalima airari (5,000) me ghaisae keru am ghe kaaila? \v 10 \x - \xo 16:10 \xt Mat 15:34-38.\x*Me karika am annaa ghaitu verete ghe roola ta ghaata airari (4,000) taumattu me ghe roola ghaisae laka am ghe kaaila? \v 11 Vaalua, me karika am kilakila va karika va aghaauliaa verete? Am aikinikinitaa tani tara amasina uneira isti Paresi me Sadiusi etoa.” \v 12 Vara me laghe vira mene kilala va ghe aauliaa llo Paresi me Sadiusi etoa laghe aapasunga, me karika va la taatara amasina tale isti la ghelei tale verete. \s1 Pita ghe auliaala va Iesu see ia \r (Mak 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Nau Iesu ghe lao sio tale voto ateva kalakalangina ia eSiisaria Pilipae, ghe kolomila kapuna disaepolo atoa va, “Taumattu ngatoa la ue va see ta Natuna ateva Taumattu ngateva?” \p \v 14 \x - \xo 16:14 \xt Mat 14:1-2; Mak 6:14-15; Luk 9:7-8.\x*Laghe liula me laghe uela va, “Katoa la ue va Jon tau ngai aasuu ia, me katoa la ue va Elaija, me katoa la ue va Jerimaea o mene katoa tani \w propete\w*.” \p \v 15 Me ghe kolomilala va, “Me am, am ue va aghi see?” \p \v 16 \x - \xo 16:16 \xt Jon 6:69.\x*Saemon Pita ghe liula me ghe uela va, “Io \w Mesaea\w* io, Natuna io God ateva tokatoka liu ia.” \p \v 17 \x - \xo 16:17 \xt Gal 1:15-16.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “\w Niarangise\w* etam Saemon natuna io Jona, poli karika teva taumattu eauliaa tau aatu llo ona ta Tamaghi etokatoka epona liu. \v 18 \x - \xo 16:18 \xt Jon 1:42; Ips 2:20.\x*Me aghaauliaa etam va io Pita, me tale ia o atu eteva\f + \fr 16:18 \ft Tale inangari nge Grik, Pita la ue va \+tl Petros\+tl*, malloeanina ta “atu”.\f* aue aghatulu aleghi \w ale manga\w* ateva etana, me atamana ateae tale voto ateva aleira ia matena atoa karika erooroo tani apalaia. \v 19 \x - \xo 16:19 \xt Mat 18:18; Jon 20:23.\x*Aue atau aatu kii eteva tale ararimangali ngepona liu eteva; saa llo ugheelei runga tale kosa ateva, aue la ghelei runga tee epona liu, me llo utautau velu tale kosa ateva aue la tau velu tee epona liu.” \v 20 Me ghe paola kapuna disaepolo atoa va la rau mene laa ghauliaa see va ia Mesaea ia. \s1 Iesu ghe auliaala va aue emate \r (Mak 8:31–9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 Isaa o nau Iesu ghe tiuaala tani aulia ngamasalika ta kapuna disaepolo atoa va aue etani sae eJerusalem me aue esae ghaa oroieili mmarikana, ta namu ngatoa, me namu ngatoa ta \w pristi\w* etoa me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao, me aue la uvi ematea, me aue kotonna ateva nau, emene totu. \p \v 22 Pita ghe koloala me lalu ghe laa tingina ppae sio, me ghe tiuaala tani kisoia, ghe ue va, “Karika, Vau eteva! Isaa o voto karika erooroo tani lutu ta ngetam.” \p \v 23 Iesu ghe kiriela me ghe uela ta Pita va, “Kasu vulieghila, Satana! Ugheelei rungarunga salaghi. Nannaam karika eannaa voto kanna God ta voto kaluira taumattu ngatoa.” \p \v 24 \x - \xo 16:24 \xt Mat 10:38; Luk 14:27.\x*Vara me Iesu ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Lo ateva eanna tani usieghi, etani sioaa nannaane me erau mene nnainia nonga me esunuki unna \w aikotoo\w* ateva, me eaimuli teeieghi. \v 25 \x - \xo 16:25 \xt Mat 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25.\x*Poli see eanna tani asaangi maamauluaane aue eraua, me lo ateva maamauluaane eraua ta poli mausighi aue emene ghaa. \v 26 \x - \xo 16:26 \xt Mat 4:8-9.\x*Saa righi masi voto aue elutu arova taumattu ngateva ghele ghaa voto akapaaili tale kosa ateva me ghele rau maamauluaane? O sa ateva aue ghele tauela tani aikolikolieinia tani mene ghaa maamauluaane? \v 27 \x - \xo 16:27 \xt Mat 25:31; Sams 62:12; Nitoka 24:12; Rom 2:6; Aotu 22:12.\x*Poli Natuna ateva Taumattu ngateva aue emae tee mallangina ateva Tamane me kapuna \w ensolo\w* atoa me aue etaula aipoliira kateva kateva taumattu tale voto laghe gheleila. \v 28 Aghaaulia ngakoronna etaimim va katoa oia am tiitingina, karika aue am mate me aue am tara Natuna ateva Taumattu ngateva emae tee ararimangalina ateva.” \c 17 \s1 Vilikina Iesu ghe mene isaa ppaela \r (Mak 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 Ghaonomo (6) nau ghe lange sio me Iesu ghe kolola Pita, Jeimis me Jon nengana Jeimis, me ila nonga laghe saela tale motouru eteva saesaenaaili ia. \v 2 \x - \xo 17:2 \xt 2 Pita 1:16-18.\x*Tale ia o voto ateva taataraane Iesu ghe aikolikoliaala emua ta mataira. Matana ghe lallaa arova sinaka ateva, me ghinnanina ghe usola arova mallanga ateva. \v 3 Vara me Moses me Elaija lalu ghe kaurekatila me lalu ghe tiuaala tani sama tee Iesu. \p \v 4 Me Pita ghe uela ta Iesu va, “Vau eteva, masinaaili ta ita sae mae oia. Arova uanna, aue aghelei kotolu ale paapali, kateva alem ia, me kateva alena ia Moses, me kateva Elaija.” \p \v 5 \x - \xo 17:5 \xt Sams 2:7; Ais 42:1; Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22; Diut 18:15.\x*Pita ghe aippooaa nonga me kookoo ngateva mallanginaaili ia ghe akoulala me lingi ngalo ateva elome tale kookoo ngateva ghe uela va, “Ia o natughu eteva aghaailousieinia, me masimasiaaghi ta ngetana namungaili. Am nongoa.” \p \v 6 Nau eteva \w disaepolo\w* atoa laghe nongola, laghe aso siola tapaa kosa, mataira ghe tau siola euu. Me laghe matautu etinginala. \v 7 Iesu ghe lao sio me ghe posolala me ghe uela etaira va, “Am totula. Am rau mene matautu.” \v 8 Nau eteva laghe atangaro saela, karika laghe tarala righi taumattu ta laghe tarala nonga Iesu. \p \v 9 Nau laghe mae siosio tale motouru, me Iesu ghe ttoieinilala va la rau mene auliaa ta mene teva saa llo laghe tarala lomosina ta Natuna ateva Taumattu ngateva etotu tale nimate. \p \v 10 \x - \xo 17:10 \xt Mal 4:5.\x*Me disaepolo atoa laghe kolomiela va, “Vaalua me tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao la ue va Elaija aue etani muemue mae?” \p \v 11 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Elaija aue emae akasina tani ghelei emasina akapa voto. \v 12 \x - \xo 17:12 \xt Mat 11:14.\x*Me aghaauliaa etaimim va Elaija ghe mae sio me karika laghe tara kilaiela, me laghe ghelei teeiela isaa akapa voto laghe anna tani ghelei etana. Tale ie nonga o salana atikirighi Natuna ateva Taumattu ngateva aue eghaa nimmarikana ta nimaira.” \v 13 \x - \xo 17:13 \xt Luk 1:17.\x*Me nannaaira disaepolo atoa ghe vira mene masalikela tani kila va ghe auliaa Jon tau ngai aasuu ia etaira. \s1 Taita arighi raroai eteva ghe tokatoka etana ghe masinala \r (Mak 9:14-29; Luk 9:37-43) \p \v 14 Nau laghe rekatala nongina taumattu ngatoa, taita ateva ghe lao sio tani tara Iesu me ghe suuiaala emua ta Iesu. \v 15 Me ghe uela va, “Vau eteva, ualousiusi tee natughu taita arighi, poli eoo me egheeleia esessaaili me oroiaata ta ekaakatuu velu sae tale kuraa me tale manu tee. \v 16 Amaeainie sio ta kapum disaepolo atoa me karika la roola tani ghelei emasinaia.” \p \v 17 Me Iesu ghe liula me ghe uela va, “Am lo ateva oia vituu, karika righi uneimim niaiesoaa, nannaaimim me gheeleiaaimim karika ghulughuluena. Ghaisaata aue atoka aitauaa teeiem? Me aue ghaisaata aue atoiem va am aiesoaa? Am ghaa mae sio aliki eteva etaghi.” \v 18 Iesu ghe paola raroai eteva, me ghe kasu vulila aliki eteva me ia arau o nau eteva, aliki eteva ghe masinala. \p \v 19 \x - \xo 17:19 \xt Mat 10:1.\x*Me disaepolo atoa laghe lao sio tani tara Iesu nau ie nonga me laghe kolomiela va, “Vaalua me ami karika ami roola tani tiu velu raroai eteva?” \p \v 20-21 \x - \xo 17:20-21 \xt Mat 21:21; Mak 11:23; Luk 17:6; 1 Ko 13:2.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Poli uneim niaikaaiaa ghaunaaili. Aghaaulia ngakoronna etaimim va, arova uneimim niaikaaiaa naanamungaane nongina katu ue ngai erighi ghaunaaili ia (\w mastet\w*), am rooroo tani ue ta motouru eteva o va, ‘Kasula ona me umene lao teke,’ aue ghele kasu. Aue am rooroo tani ghelei voto akapa.”\f + \fr 17:20-21 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe piti teela, \fv \ft 21\+fv* \fqa Isaa o ase voto karika erooroo tani lutu arova karika ita tam nae me ita tam pure.\f* \s1 Aiaaghaluene Iesu ghe uela va // aue emene totu \r (Mak 9:30-32; Luk 9:43-45) \p \v 22 \x - \xo 17:22 \xt Mat 16:21.\x*Nau eteva laghe mae aitauaa sio eGalilii me Iesu ghe uela etaira va, “Natuna ateva Taumattu ngateva aue la tauela ta nimaira taumattu ngatoa. \v 23 Aue la uvi ematea me vara aiaakotonna ateva nau me aue emene totu.” Nau disaepolo atoa laghe nongola laghe alousiusila. \s1 Iesu ghe taula takis moni pei tale ale manga ateva \p \v 24 \x - \xo 17:24 \xt Eks 30:13; 38:26.\x*Vara me Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe laa rekata sio eKapenium, me lo atoa taumattu laghe ghaaghaa takis moni pei tale \w ale manga\w* ateva laghe uela ta Pita va, “Kapuimim tisa ngateva eveluvelu takis tale ale manga ateva?” \p \v 25 Me Pita ghe uela va, “Ue, eveluvelu.” \p Me Pita ghe kupi ssola tale ale ateva, me Iesu ghe sama akasinala tani ue ta Pita va, “Saemon, uannaa va kingi etoa tale kosa ateva oia la ghaaghaa takis tale ase voto atoa ta see atoa, ta kapuira atoa o ta mene katoa ppae?” \p \v 26 Me Pita ghe uela va, “La ghaaghaa takis ta mene katoa ppae.” \p Me Iesu ghe uela etana va, “Mausina avalua o me kapuira atoa la tam tautaula takis. \v 27 Ta rau gheleila va esessaila etaita, siola tale ateo talia ngateae me uvelu ghoa unem airrekati eteae. Me nau urrekati aitiutiu eteva kko, uoti paane ateva, me aue ughaa viliki veu etivilau. Ughaaia me ulaa tauela etaira aipoli kaluitalua takis.” \c 18 \s1 See aue enamuu? \r (Mak 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 \x - \xo 18:1 \xt Luk 22:24.\x*Isaa o nau \w disaepolo\w* atoa laghe lao sio ta Iesu me laghe kolomiela va, “See atoa namuu ila tale ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva?” \p \v 2 Iesu ghe kolola aliki erighi me ghe atinginaiela elome etaira. \v 3 \x - \xo 18:3 \xt Mat 19:14; Mak 10:15; Luk 18:17.\x*Me ghe uela va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va am aikolikoliaa me am nongina lutu ngaliki etoa, arova karika, karika aue am kupi sso tale ararimangali ngepona liu eteva. \v 4 Liuna avalua o me lo ateva esioaa nannaane nongina aliki eteva o, namuu ia tale ararimangali ngepona liu eteva. \p \v 5 \x - \xo 18:5 \xt Mat 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20.\x*“Me see emasimasi tani ghaa lutu ngaliki etoa poli ararighi eteae eghaaghaa teeieghi. \v 6 Arova aliki erighi eaaiesoaa etaghi, me teva taumattu eghelei unna niaikaaiaa ekatuu, ghele masinaaili ta arova la ghele iri teva paka ngatu ta ngalona, me la ghele ghoa allusia elo malionge. \p \v 7 “Aue esesaaili ta taumattu tale kosa ateva mausi voto la gheelei me katoa tani taumattu uneira niaikaaiaa ekaakatuu. Isaa o voto aue elutu me aue esesaaili ta lo ateva taumattu egheelei voto o elutulutu. \v 8 \x - \xo 18:8 \xt Mat 5:29-30.\x*Arova nimam o kekem egheeleio me ukaakatuu tani ghelei voto sesa, usai kotoo me usau velu. Aue masina arova ughaa maulue me katelange kekem me nimam karika ia, me karika masina arova nimam me kekem masina me aue la sau veluo sae tale kura ateae tokatoka liu ia. \v 9 Me arova teva matam egheeleio me ukaakatuu tani ghelei voto sesa, uvaliki velua me usau velu, masina tani ghaa maulue ta kateva nonga matam, me karika masina arova matam akapa alua me la sau veluo sae tale kuraa ateae \w eGehenna|lemma="Gehenna"\w*. \s1 Kiukiu niaimatoonga ateae tale // sipsipi eteva ghe rauela \r (Luk 15:3-7) \p \v 10-11 \x - \xo 18:10-11 \xt Hib 1:14; \xt Luk 19:10.\x*“Karika am mene tara aliki etoa va peisaane ila. Aghaauliaa etaimim va kapuira \w ensolo\w* atoa la laa reerekataa ta matane Tamaghi epona liu.\f + \fr 18:10-11 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe pitila \fv \ft 11\+fv* \fqa Poli Natuna ateva Taumattu ngateva ghe sio mae tani asaangi taumattu ghe rauela. \ft Utara Luk 19:10.\f* \p \v 12 “Vaalua am annaa? Arova teva taumattu kiena sipsipi erooroo kateva ai (100) me kateva ghele tiu ppae, am annaa va karika aue ghele kasu vuli ghasiongaulu ghasio (99) tale voto saesaena me ghele kasu tani laa pae lo ateva ghe tiu ppaela? \v 13 Arova ghele taraia, aghaaulia ngakoronna etaimim va masimasiaane tale ia o sipsipi eteva namungaili me tale lo ghasiongaulu ghasio (99) karika laghe tiu ppaela. \v 14 Tale ia nonga o salana atikirighi Tamaim ateva\f + \fr 18:14 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe pitila \fqa Tamaghi eteva.\f* epona liu karika eanna va teva ta lutu ngaliki etoa eraua. \s1 Vaalua tani sausi tuem o nengam ateva egheelei voto sesa ta ngetam \r (Luk 17:3) \p \v 15 \x - \xo 18:15 \xt Luk 17:3; Gal 6:1.\x*“Arova teva tuem o nengam eghelei teeio righi voto sesa, ulaa taraia me uauliaa voto sesa egheleila etam elome etaimalua nonga. Arova enongo usilainio, angu sausiela tani ghaa oghia. \v 16 \x - \xo 18:16 \xt Diut 19:15; Jon 8:17.\x*Arova etam nongo usilainio, ughaa kateva o ghalua tani mene laa taraia me la rooroo tani auliaa va voto o koronna. \v 17 Arova etam nongo usilainila, am auliaa tale \w ale manga\w*, me arova etam nongo usilaa tee ale manga, am tau velua, me enim toka nongina tau ngeleka ateva o \w tau ngai ghaa takis\w*. \p \v 18 \x - \xo 18:18 \xt Mat 16:19; Jon 20:23.\x*“Aghaaulia ngakoronna etaimim va voto llo am gheelei runga tale kosa ateva, aue la ghelei runga tee epona liu, me llo am tautau velu tale kosa ateva aue la tau velu tee epona liu. \p \v 19 \x - \xo 18:19 \xt Mak 11:24; Jon 15:7.\x*“Amene aauliaa etaimim va arova lo alua taumattu tale kosa ateva lalu mae aitauaa tale kateva nonga ninannaa me lalu kolomieghi tale righi voto aue Tamaghi epona liu aue ghele taula. \v 20 Poli arova ghalua o kotolu la maemae aitauaa tale ararighi eteae, aghi atokatoka aitauaa teeila.” \s1 Kiukiu niaimatoonga ateae tale sesa tau ngai uungu eteva \p \v 21 Me Pita ghe mae sio ta Iesu me ghe kolomiela va, “Vau eteva, aue ghaisaata akkaluaa voto sesa ateva tueghi o nengaghi ghele ghelei etaghi, aue esae ta ghaituaata (7)?” \p \v 22 \x - \xo 18:22 \xt Luk 17:4.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Aghaauliaa etam va karika va ghaituaata nonga, ta ghaitungauluaata me mene ghaitu (77).\f + \fr 18:22 \fq ghaitungauluaata me mene ghaitu (77) \ft o \fqa ghaitungauluaata ghaitu (70 × 7).\f* \p \v 23 “Liuna avalua o me ararimangali ngepona liu eteva nonginaaili kateva king ghe aloanna tani ghelei eghulughuluena uneira dinao kapuna tau ngai nongonongo anna atoa. \v 24 Nau ghe tiuaala, laghe maeaa sio ia o taumattu ngateva unna kinatama dinao ateva.\f + \fr 18:24 \ft Tale inangari nge Grik, \fqa kasangaulu airari (10,000) talent. \ft Kateva talent erooroo 6,000 silva koen (denarius), me kateva silva koen aipolina kateva nau.\f* \v 25 Poli karika ghe rooroo tani liu, vauna ateva ghe uela va la laa taua me la polia, ia me vausenna ateva me natuna atoa me peina akapa atoa, tani liu unna dinao ateva. \p \v 26 “Ia o tau ngai nongonongo anna ateva ghe suuiaala patu kkena emua etana me ghe annala va vauna ateva ealousiusi teeia me aue eliu ekapa voto. \v 27 Vauna ateva ghe alousiusi teeiela me ghe uela va vulla tani liu unna dinao, me ghe tau veluela me ghe kasula. \p \v 28 “Nau ghe kasula, ghe lao sio me ghe tarala kateva kapuna lalu ghe uungu eitauaa ghe dinaola etana ta kateva ai (100) silva koen. Ghe poso atokaiela me ang ghe aloanna tani kii pule alona atiulu. Me ghe ue etana va, ‘Utani liu kalum dinao ateva.’ \p \v 29 “Kapuna ateva lalu ghe uungu eitauaa ghe suuiaala patu kkena emua etana me ghe anna va ghe alousiusi teeia me aue ghe liu unna dinao ateva. \p \v 30 “Me kapuna ateva ghe ratila, ghe tani atoka ssola taumattu ngateva tale ale mata voovoo lomosina ta ghe tani liula kanna dinao ateva. \v 31 Nau mene katoa tani tau ngai nongonongo anna laghe tara isaa o voto ghe lutula, nannaaira karika ghe masinala. Liuna avalua o me laghe aulia ngakapala voto ghe lutula ta vauira ateva. \p \v 32 “Me vauna ateva ghe mene koloala ia o tau ngai nongonongo anna ateva me ghe uela etana va, ‘Io sesa taumattu io. Aghe ghaa velu ekapala kalum dinao poli ughe ue va aghalousiusi teeio. \v 33 Vaalua me karika ughe mene alousiusi teela mene lo ateva kapum amalu ghe uungu eitauaa nongina aghe gheleila etam?’ \v 34 \x - \xo 18:34 \xt Mat 5:25-26.\x*Vauna ateva ghe sessaiela me ghe auliaala me lo atoa la ghaaitoiaa ale mata voovoo ateva va laghe ghelei teeia voto mmarikana lomosina ta etani liu ekapa kanna dinao. \p \v 35 \x - \xo 18:35 \xt Mat 6:15; Mak 11:25; Ips 4:32; Kol 3:13.\x*“Tamaghi epona liu egheelei evalua o etaimim, arova am tam kkaluaa kateva tueimim me nengaimim tale urunguitaniimim.” \c 19 \s1 Tani airatii \r (Mak 10:1-12) \p \v 1 Nau eteva Iesu ghe ruula tani auliaa isaa o voto, ghe kasu vulila eGalilii me ghe lao sio tale distriki eteva eJiudia ta pai kativilau eJodan. \v 2 Oroiannaaili taumattu ghe usiusia me ghe ghelei emasinailala tale ia o voto ateva. \p \v 3 Katoa \w Paresi\w* laghe mae sio etana tani tootoongainia tale kateva nikokkolomi. Laghe uela etana va, “Uneita inangari nipaopao eue va masina arova taita ateva erooroo tani rati vausenna ateva tale aloaloannaane?” \p \v 4 \x - \xo 19:4 \xt Aitiutiu 1:27; 5:2.\x*Ghe liula me ghe uela va, “Karika am ghe ritila va tale aitiutiu tale voto akapaaili lo ateva ghe gheleila voto ‘ghe gheleila taita me vause’? \v 5 \x - \xo 19:5 \xt Aitiutiu 2:24; Ips 5:31.\x*Me God ghe uela va, ‘Liuna avalua o me taita ateva ekasukasu vuli tamane me kinna me ekaakateva nonga ilalua me vausenna ateva, me ilalua aue lalu kateva nonga tale vilikiirarua.’ \v 6 Karika va emene ghaaghalue ilalua, ta ekaakateva nonga ilalua. Liuna avalua o me llo God eaatoka aitauaa, karika teva taumattu emene pola.” \p \v 7 \x - \xo 19:7 \xt Diut 24:1-4; Mat 5:31.\x*Me laghe kolomiela va, “Me vaalua me Moses ghe pitila va taita ateva erooroo tani taula uru ngai niairatii ta vausenna ateva, me esungi velua?” \p \v 8 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Moses ghe uela va am rooroo tani rati vauseniimim poli urunguitaniimim korokoronganaaili, me aitiutiu tale voto akapaaili karika isaa avalua o. \v 9 \x - \xo 19:9 \xt Mat 5:32; 1 Ko 7:10-11.\x*Aghaauliaa kieimim va lo ateva erati vausenna ateva nau karika tale uunguaa niailai salosaloaa see, me emene ghaa mene teva vause, ange lai sarila.” \p \v 10 \w Disaepolo\w* atoa laghe uela etana va, “Arova ia avalua o, aue emasina arova taita ateva erau mene lai.” \p \v 11 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Karika va taumattu ngakapa aue eghaa isaa oia inangari, ta llo nonga atoa God ghe akorokoronganailala tani ghaa isaa oia inangari. \v 12 Poli katoa, nau laghe lutula laghe lutu saasakiaala me karika la rooroo tani lai. Me katoa taumattu laghe kaatilala, me katoa la tam anna tani lai poli la ghanna tani ghelei uunguaane ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva. Lo ateva erooroo tani ghaa isaa oia inangari aue eghaa.” \s1 Natu aliki etoa me Iesu \r (Mak 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 13 Me laghe maeaa sio lutu ngaliki etoa ta Iesu va esaoaa nimane etaira me epure etaira. Disaepolo atoa laghe kisokiso lo atoa laghe maeainila sio. \p \v 14 \x - \xo 19:14 \xt Mat 18:2-3.\x*Me Iesu ghe uela va, “Am tau velu lutu ngaliki etoa, me la mae etaghi. Am rau mene ghelei rungainila poli ararimangali ngepona liu eteva kaluira ia lo atoa nongina ila o lutu ngaliki etoa.” \v 15 Ghe saoaala nimane etaira me ghe kasu vulila lo ateae o masaliki. \s1 Aliki taita ateva tue peipeiena ia \r (Mak 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 Vara me kateva taita ghe mae sio ta Iesu me ghe kolomila Iesu va, “Tisa, saa arighi masi voto aue aghelei me aghaa maulue ateva tokatoka liu ia?” \p \v 17 \x - \xo 19:17 \xt Lev 18:5; Luk 10:28.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Vaalua me ukokkolomi voto masina etaghi? Nim kateva nonga masina ia. Arova uanna tani ghaa maulue, unongo usilaa inangari nipaopao.” \p \v 18 \x - \xo 19:18 \xt Eks 20:13-16; Diut 5:17-20.\x*Me taita ateva ghe kolomila Iesu va, “Sa ateva inangari nipaopao?” \p Iesu ghe liula me ghe uela va, “Urau mene aiuvi emate, urau mene lai sari, urau mene ainao, urau mene kamekame tale niaisakei, \v 19 \x - \xo 19:19 \xt Eks 20:12; Lev 19:18.\x*uoneoneaa tamam me kinam, me uaielousiaa taumattu ngateva kalakalangina ia etam nongina uaaielousieinio.” \p \v 20 Me aliki taita ateva ghe uela va, “Isaa akapa voto ona ngaghe gheleila. Mene sa ateva voto karika aghe ghelei?” \p \v 21 Iesu ghe liula etana me ghe uela va, “Arova uanna tani ghulughuluenaaili, ulao me ulaa tau peim me la poli me ughaa viliki veu me utau lao ta lo atoa karika righi peiira, me aue utau peipeiena epona liu. Me umae usieghi.” \p \v 22 Nau eteva aliki taita ateva ghe nongo avaluela o, ghe alousiusila me ghe kasula, poli oroiannaaili peina. \p \v 23 Me Iesu ghe uela ta kapuna disaepolo atoa va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va aanasaaili ta tue peipeiena atoa tani kupi sso tale ararimangali ngepona liu eteva. \v 24 Me aghaauliaa etaimim va marova masukasukale ta teva \w kamolo\w*\fig Kamolo|alt="Camel" src="HK00038B.tif" size="col" copy="Horace Knowles, © The British and Foreign Bible Society 1954, 1967, 1972" ref="19:24" \fig* tani kupi sso tale teae mata raum, aue emasukasukaleaili tee ta teva tue peipeiena tani kupi sso tale \w ararimangalina ateva God\w*.” \p \v 25 Disaepolo atoa laghe soghiaa saasakiaa teela isaa o inangari me laghe kolomila va, “Me see nonga erooroo tani saanga?” \p \v 26 \x - \xo 19:26 \xt Job 42:2.\x*Iesu ghe taatara lao sio etaira me ghe uela va, “Ta taumattu ngatoa, karika la rooroo tani ghelei isaa o voto, me ta God, erooroo tani ghelei isaa akapa voto.” \p \v 27 Pita ghe liula me ghe uela va, “Ami ghe kasu vuli ekapala voto tani mae usio! Saa nonga ateva aue ami ghaaia?” \p \v 28 \x - \xo 19:28 \xt Mat 25:31; Luk 22:30; Aotu 3:21.\x*Iesu ghe uela etaira va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va, nau voto emene aikolikoliaa nau Natuna ateva Taumattu ngateva etoka tale masi aitokatokane ateva king, lo atoa am aaimuli teeieghi aue am toka tale kasangaulu ghalua (12) aitokatoka uneira namu ngatoa. Me aue am ghelei niaisakei tale kasangaulu ghalua ararimangali nge Israel. \v 29 Me lo atoa laghe kasu vulila tanganueira, o tueira me nengaira atoa o tamaira me kinaira me natuira atoa o umaira paa ngutana ta poli ararighi eteae, aue la ghaa ailiuliu tale isaa o voto elau kateva ai (100), me aue la ghaa tee maulue ateva tokatoka liu ia. \v 30 \x - \xo 19:30 \xt Mat 20:16; Luk 13:30.\x*Me oroi ila taumattu ngatoa matuutuliena ila aue la sioaili euu, me see ila lo atoa arariira euu aue la matuutuliena.” \c 20 \s1 Kiukiu niaimatoonga ateae tale tau ngai uungu \p \v 1 Iesu ghe mene kiukiu tee lao sio va, “Aghaaulia ngavalua o poli ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva nongina kateva tau kosa. Elue talaua poopooa, ghe lao sio tani kolo tau ngai uungu etoa va la uungu tale umana utani uaeni. \v 2 Ila oia tau ngai uungu etoa laghe masimasila tani ghaa kateva kateva silva koen\f + \fr 20:2 \fq silva koen \ft Silva koen (denarius) aipolina kateva nau.\f* tale lo ateva o nau, me namu ngateva ghe sungilala tani laa uungu tale umana utani uaeni etingiu. \p \v 3 “Elue talaua ta 9 kilok, namu ngateva ghe lao sio, me ghe tarala taumattu ngatoa laghe aaitokaa see nongina laghe veluvelu eitauaa. \v 4 Me eghe uela etaira va, ‘Am tee am rooroo tani laa uungu tale utani uaeni etingiu, me aue apoliem tale sa ateva ghulughuluena ia.’ \v 5 Me laghe kasula. \p “Elo sinaka ta 12 kilok, me mene elo alai ta 3 kilok, namu ngateva ghe mene lao sio tani mene gheleila llo eghe ghelei. \v 6 Elo alai ta 5 kilok, ghe lao sio me ghe tarala kasina taumattu ghe aaitokaa see, me ghe kolomilala va, ‘Vaalua me ia oia nau eteva am nim tokala etana?’ \p \v 7 “Me laghe uela va, ‘Karika teva taumattu etau mae sio righi niuungu etaimami.’ \p “Ghe uela etaira va, ‘Am tee am laa uungu tale utani uaeni etingiu.’\f + \fr 20:7 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe mene uela va, \fqa me aue apoli emasinaiem.\f* \p \v 8 \x - \xo 20:8 \xt Lev 19:13; Diut 24:15.\x*“Elo alai ta 6 kilok me tau kosa ateva ghe auliaala ta kapuna tau ngai toitoi eteva va, ‘Kolola tau ngai uungu etoa me utau lao aipoliira. Utau lao aipoliira kateva kateva, utiuaa ta lo atoa laghe airuuruula tani mae uungu, me elaa ruu ta lo atoa laghe aitiutiula tani mae uungu.’ \p \v 9 “Lo atoa taumattu laghe tiuaala ta 5 kilok elo alai laghe mae sio me laghe ghaala kateva kateva silva koen. \v 10 Me nau eteva lo atoa laghe tiuaa ngakasinala laghe mae sio, laghe nnaala va laghe ghaa oroi viliki veu, me karika, ila tee laghe ghaala kateva kateva silva koen. \v 11 Laghe tarala viliki veu laghe ghaala me ghe sessailala ta tau kosa ateva, me laghe tiuaala tani auliulieinia, laghe ue va, \v 12 ‘Ta lo atoa la airuuruula tani uungu, la uungula nonga kateva aoa, me upolilala nongina upoliemamila. Ami gheleila kinatama niuungu eteva, ta ami tiuaala arau elue talaua poopooa me sinaka ateva ange sinaki emateamamila.’ \p \v 13 “Tau kosa ateva ghe nongola inangariira me eghe liu evaluela toko ta kateva kapuna tau ngai uungu va, ‘Kapughu, karika agheleila teva voto sesa etam. Karika ughe asokoi teeieghila va aue ughaa kateva silva koen? \v 14 Ghaala aipolim me ukasu. Aghi aghe auliaala va la poli evalueiem o lo atoa laghe airuuruula tani uungu, tale aloannaaghi. \v 15 Koti karika erooroo va aghaimuli tee aloannaaghi tani aikoita uneghi viliki veu, va? Arova aghanna tani ghelei masi niuungu tale taumattu ateva oia, vaalua me esessaio?’” \p \v 16 \x - \xo 20:16 \xt Mat 19:30; Mak 10:31.\x*Iesu ghe uela ta kapuna \w disaepolo\w* atoa va, “Isaa avalua o me oroi ila taumattu ngatoa matuutuliena ila aue la sioaili euu, me see ila lo atoa arariira euu aue la matuutuliena.” \s1 Aiaakotonna Iesu ghe uela va aue emate me emene totu \r (Mak 10:32-34; Luk 18:31-34) \p \v 17 Iesu ghe kasula me ghe laa saesae eJerusalem. Me nau eteva laghe laa saesae, Iesu ghe kolo apalluula nonga kapuna kasangaulu ghalua (12) disaepolo, me ghe auliaala etaira va, \v 18 \x - \xo 20:18 \xt Mat 16:21; 17:22-23.\x*“Am nongo, ita laa saesae eJerusalem, me aue la tau lao Natuna ateva Taumattu ngateva ta nimaira namu ngatoa tale \w pristi\w* etoa me tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao atoa, me aue la ghelei niaisakei etana, me la tingina aitauaa tani uvi ematea. \v 19 Aue la taue lao ta taumattu ngeleka atoa, me aue la kusiaa teeia, la uetaia, me la avukalaia tale \w aikotoo\w*. Emuli tale kotolu nau, aue etotu.” \s1 Jeimis me Jon lalu ghe anna tani namuu \r (Mak 10:35-45) \p \v 20 Emulina, kinairarua ateva natuna alua Sebedi me natuna alua lotolu ghe mae sio ta Iesu. Me kinairarua ghe suuiaala me ghe uela va ealoanna kateva voto ta Iesu. \p \v 21 \x - \xo 20:21 \xt Mat 19:28; Luk 22:30.\x*Me Iesu ghe uela va, “Sa ateva uaaloannaia?” \p Me vause ateva oia ghe uela va, “Aghaloanna va uue va ilalua oia natughu elua, lalu toka kalakalangina tale ararimangalim eteva, kateva tale pai muenna ativilau, me kateva tale pai uaise ativilau.” \p \v 22 \x - \xo 20:22 \xt Mat 26:39; Jon 18:11.\x*Iesu ghe nongola isaa oia inangari me ghe liula tani ue va, “Karika amalu kilakila amasina llo amalu kookolomi. Amalu rooroo tani ropi tale ia o kapa ateva nimmarikana etana aue aropi etana?” \p Me lalu ghe uela va, “Ue, angalu rooroo.” \p \v 23 Iesu ghe uela etairarua va, “Koronna, aue amalu ropi tale uneghi kapa ateva, me tani toka tale pai muenna o uaise ativilau, aghi karika uunguaaghi tani tau aatu. Isaa o voto uneira isaa o taumattu Tamaghi ang ghe aimonomonosiaa tau lao sio.” \p \v 24 Nau eteva kasangaulu (10) disaepolo laghe nongola isaa o inangari tue me nenga alua lalu ghe kolomila Iesu, eghe sessailala. \v 25 \x - \xo 20:25 \xt Luk 22:25-26.\x*Iesu ghe kolo aitaueinilala me ghe uela etaira va, “Am kilakila, isaa o tau ngai toitoi tale tau ngeleka atoa, la gheelei taumattu enim uungu aanasa etaira. Me lo atoa matuutuliena ila, la gheelei saasakiaa ta taumattu ngatoa. \v 26 \x - \xo 20:26 \xt Mat 23:11; Mak 9:35.\x*Isaa o ase gheeleiaaira erau mene toka elome etaimim, karika. Lo ateva taumattu eaaloanna tani namuu elome etaimim, esio euu me eghelei nongina tau ngai nongonongo anna atoa. \v 27 Me lo ateva taumattu ealoanna tani muemueinam, etani kapuimim tau ngai uungu. \v 28 \x - \xo 20:28 \xt Luk 22:27; Plp 2:7.\x*Nongina Natuna ateva Taumattu ngateva ghe tam sio mae va la uungu etana, karika, ta ghe sio mae tani uungu etaira me tani taula maamauluaane tani ghaa oghi oroi taita me vause.” \s1 Iesu ghe ghelei emasinala // mata salusalu elua \r (Mak 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 Iesu me kapuna disaepolo atoa laghe kasu vulila masaliki taatara ateae eJeriko, me oroieili taumattu ghe mene usiela. \v 30 Me ghalua taumattu lalu ghe tokatoka tale sama salana atikirighi, mata salusalu ilalua. Me nau eteva lalu ghe nongola va Iesu ekasukasu emaemae, me namuu ta lalu ghe kolokoloa va, “Vau eteva, io Natuna io Deivit, ualousiusi teeiengalua!” \p \v 31 Nau eteva taumattu ngatoa laghe nongolaluela lalu ghe kolokolo, taumattu ngatoa laghe paopao rungainilalua va, “Amalu rau mene sama.” Me ilalu ghe kolokolo anamuu va, “Vau eteva, Natuna ateva Deivit, ualousiusi teeiengalua!” \p \v 32 Iesu ghe tinginala, ghe kololaluela me ghe uela va, “Saa llo amalu aloanna va aghelei etaimalua?” \p \v 33 Lalu ghe uela etana va, “Vau eteva, angalu aloanna va uoti matangalua.” \p \v 34 Iesu ghe alousiusi teeilaluela, ghe posola matairarua, me arovaeaata matairarua ghe taatarala, me lalu ghe usiela. \c 21 \s1 Iesu ghe kupi ssola eJerusalem // arova kingi eteva \r (Mak 11:1-11; Luk 19:28-38; Jon 12:12-19) \p \v 1 Nau eteva ngila ghe aakalakalaa eJerusalem me ngila ghe rekatala tale masaliki eteva eBetpeis tale motouru eteva \w eOliv|lemma="oliv"\w*, me Iesu ghe suula ghalua tani kapuna \w disaepolo\w*. \v 2 Ghe uela etairarua va, “Amalu muemuela me amalu lao tale masaliki eteae ngeita taraie lao sio me arovaea ta aue amalu tara donki eteva me natuna ateva la iiri etinginailaluela. Amalu pulakailalua, me amalu maeainalua etaghi. \v 3 Arova teva ekolomiemalua, amalu ue etana va, ‘Vau eteva eanna tani ghelei uunguaane etairarua me aue arovaeaa nonga ta etau velulalua.’” \p \v 4 Isaa o voto ghe lutula tani ghelei inangarina \w propete\w* ateva ghe kaurekatila, \v 5 \x - \xo 21:5 \xt Sek 9:9.\x*ghe uela va: \q1 “Auliaala ta masaliki taatara ateae eSaeon, \q2 ‘Am tara kapuimim kingi eteva emaemae etaimim, \q1 esiosioaili euu me eiilou tale donki, \q2 lo ateva donki aliki taita ia.’” \p \v 6 Disaepolo alua lalu ghe kasula tani ghelei voto Iesu ghe auliaala etairarua. \v 7 Lalu ghe maeaa sio donki eteva kinna ia me natuna ateva, me lalu ghe alokoi saela uneirarua aiaasae ngeleka etairarua, me Iesu ghe laa sae toka etairarua. \v 8 Oroiannaaili taumattu laghe lullu velu uneira aiaasae ngeleka me laghe pulepule alokoi tapaa salana, me katoa laghe saisai laa ngai me laghe aalokoi sio tapaa salana. \v 9 \x - \xo 21:9 \xt Sams 118:25-26; 148:1.\x*Lo atoa taumattu laghe muemueainia me lo atoa laghe aimuli etana laghe ovaova tani ue va, \q1 “Tau sae ararina ateae Natuna ateva Deivit!” \q1 “\w Niarangise\w* aue etoka ta lo ateva emaemae tale ararina ateae Vau eteva!” \q1 “Tau sae ararina ateae God iaaili epona!” \p \v 10 Nau eteva Iesu ghe kupi ssola eJerusalem, taumattu ngakapa eJerusalem ghe soghieiniela, me laghe aikolomieinila va, “See okae?” \p \v 11 Me lo atoa laghe kasukasu teeia laghe ue va, “Iesu oke, propete ia me aNasareti ia eGalilii.” \s1 Iesu tale ale manga \r (Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 12 Iesu ghe kupi ssola nongina ale ngeleka atiulu tale \w ale manga\w* ateva me ghe sungi vella lo atoa laghe aaitauaa me laghe poppoli. Ghe sau etakila uneira tevoo atoa lo atoa laghe aikolikoliaa viliki veu me uneira aitokatoka lo atoa laghe aaitauaa ghila valusu va la poli. \v 13 \x - \xo 21:13 \xt Ais 56:7; Jer 7:11.\x*Ghe uela etaira va, “Laghe pitila tale Uru ngai Manga ateva va, ‘Aleghi ale manga ateva la ghaseasea va ale ailooloo sae ia.’ Me am ngam eleiela arova ‘aleira ale niaisulia ia tau niainao atoa.’” \p \v 14 Mata salusalu etoa me tangorengorena atoa laghe mae sio tani taraia tale ale ngeleka atiulu tale ale manga ateva, me ghe ghelei emasinalala. \v 15 Namuu ta \w pristi\w* etoa me tau ngai aapasunga atoa tale inangari nipaopao laghe tarala masi voto ghe ghelei me vaalua aliki etoa laghe aore tale ale ngeleka atiulu tale ale manga ateva tani ue va, “Tau sae ararina ateae Natuna ateva Deivit,” me ghe sessai etinginailala. \p \v 16 \x - \xo 21:16 \xt Sams 8:2.\x*Me laghe kolomila Iesu va, “Unongonongo llo aliki etoa la ghauliaa?” \p Iesu ghe liula me ghe uela va, “Ue. Me koti karika am ghe ritila inangari laghe piti elokoila laghe uela va, \q1 “‘Ughe aimonomonosiaala lutu ngaliki etoa \q2 va aue la tau sae ararim ateae.’” \p \v 17 Ghe kasu vulilala me ghe kupi ghoala tale masaliki taatara ateae me ia o voo ngateva ghe tokala tale masaliki eteva eBetani. \s1 Iesu ghe kasikienaala ai eteae (fig) \r (Mak 11:12-14, 20-24) \p \v 18 Elue talaua poopooa ghe mene laa sosso tale masaliki taatara ateae me ang ghe maamaloo. \v 19 Me ghe tarala fig ateae ghe tiitingina tale sama salana atikirighi me ghe lao akalakalangina sio etana me karika righi uenena, nim uruena ia, me ghe uela ta fig ateae va, “Karika aue umene kuneaa righi uem.” Me arovaeaa ta fig ateae ghe mmatela. \p \v 20 Nau eteva disaepolo atoa laghe tarala isaa o voto laghe soghiaala me laghe kokkolomi va, “Vaalua me arovaeaa nonga ta emmatela?” \p \v 21 \x - \xo 21:21 \xt Mat 17:20; Luk 17:6; 1 Ko 13:2; Jon 14:12.\x*Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va arova am aikaaiaa me karika nannaaimim eghaaghalua, karika aue am ghele ghelei nonga voto nongina llo elutula tale fig ateae, ta am rooroo tani ue ta ia o motouru eteva va ekasu me eghoa katuu elamana me aue ghele ghelei. \v 22 \x - \xo 21:22 \xt Mat 7:7-11; 18:19.\x*Arova am aiesoaa, aue am ghaa saa ase voto aue am kokkolomi tale nilooloo sae.” \s1 Nikokkolomi tale matuutulienaane Iesu \r (Mak 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 Iesu ghe kupi ssola tale ale ngeleka atiulu tale ale manga ateva, me nau ghe tiuaala tani apasunga, namu ngatoa ta pristi etoa me lo atoa laghe naanamuu ta taumattu ngatoa laghe mae sio etana, me laghe kolomiela va, “See ghe tau aatu sio matuutuliena etam, me see ghe sungiola tani mae ghelei isaa oia voto?” \p \v 24 Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Akolomiem mua tale kateva nikokkolomi, me arova am liu ia o nikokkolomi eteva, aue aghauliaa va see ghe tau mae sio matuutuliena etaghi. \v 25 Ia Jon ghe asuu taumattu, see ghe tau lao sio matuutuliena etana, taumattu ngatoa, o God?” \p Me laghe tiuaala tani aissakea elome etaira. Laghe ue va, “Arova ita ue va, ‘God,’ aue eue teeita va, ‘Me vaalua me karika am ghe aaiesoaa etana?’ \v 26 \x - \xo 21:26 \xt Mat 14:5.\x*Me arova ita ue va, ‘Ta nim taumattu,’ ita maamatauta taumattu ngatoa poli ila akapa la ue va Jon propete ia.” \p \v 27 Liuna avalua o laghe liula me laghe uela ta Iesu va, “Karika ami kilakila.” \p Me Iesu ghe uela etaira va, “Aghi tee, karika aue aghauliaa etaimim va see ghe tau mae sio matuutuliena etaghi. \s1 Kiukiu niaimatoonga ateae ta tue me nenga alua \p \v 28 “Vaalua am annaa tale kiukiu eteae toko? Kateva taumattu natuna taita alua ghe lao sio ta mua ateva, me ghe uela va, ‘Natughu, laa uungu tale utani uaeni.’ \p \v 29 “Me mua ateva ghe uela etana va, ‘Karika aue alao,’ vara me ghe nnaa aioghioghiaala me ghe lao sio. \p \v 30 “Me tamairarua ghe mene auliaala isaa o inangari ta mene aiaaghaluena ateva aliki. Ia o lo ateva aliki ghe liula me ghe uela va, ‘Ue, namu ngateva, aue alao,’ me karika ghe lao sio. \p \v 31 “See ta ngetairarua ghe gheleila llo tamairarua ghe aloanna?” \p Laghe liula me laghe uela va, “Aitiutiu eteva.” \p Me Iesu ghe uela etaira va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va aighaa takis atoa, me vause ngetapaa salana atoa ngeila muemueinam sso tale \w ararimangalina ateva God\w*. \v 32 \x - \xo 21:32 \xt Luk 3:12; 7:29-30.\x*Poli Jon ghe mae sio etaimim tani apasunga salana ghulughuluena, me karika am ghe aiesoaa llo ghe auliaala, nim aighaa takis nonga atoa me vause ngetapaa salana atoa laghe aiesoaa. Me am ghe taatara poi voto me karika am ghe \w nanna ngaioghioghiaa\w* me am ghe aiesoaa etana. \s1 Kiukiu niaimatoonga tale sesa tau ngeutana atoa laghe aaitaraa // utani uaeni etingiu \r (Mak 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 \x - \xo 21:33 \xt Ais 5:1-2.\x*“Am mene nongo kateae kiukiu niaimatoonga. Kateva taumattu ghe pasala utani uaeni etingiu tale kosane ateva, me ghe iri taliaala valavala ateae me ghe kaila aiposoaa uaeni eteva, me ghe atulula aitiketike ateva, me ghe taue lao sio ta katoa tau ngeutana tani aitarainia, me ghe kasu emasaula. \v 34 Nau utana atingiu ghe massola, ghe suula kapuna tau ngai nongonongo anna atoa tani laa ghaa righi uenenna utani uaeni etingiu. \p \v 35 “Lo atoa laghe aitaraa utana atingiu laghe kune atokailala: laghe paru emaamatela kateva, me laghe uvi ematela kateva, me aiaakotonna ateva laghe osaiela. \v 36 Me ghe mene suu tau lao sio mene katoa tani kapuna tau ngai nongonongo anna etaira, oroiaaira elaulau lo atoa laghe lao akasina sio. Tau ngai toi utana atingiu laghe ghelei teeilala voto nongina lo atoa laghe muemueainilala. \v 37 Airuuruu ghe suula natuna ateva tani lao etaira, poli ghe ue va, ‘Aue la oneoneaa natughu eteva.’ \p \v 38 \x - \xo 21:38 \xt Mat 27:18.\x*“Me nau tau ngai toi utana atingiu laghe tarala natuna ateva, laghe sama aitauaala elome etaira va, ‘Lo ateva aue eghaa utana atingiu okae. Ita laa uvi ematea me ita ghaa voto aue peina.’ \v 39 \x - \xo 21:39 \xt Hib 13:12.\x*Mausina avalua o me laghe ghaaiela me laghe sau velue ghoala eleka tale utani uaeni etingiu me laghe uvi emateala. \p \v 40 “Liuna avalua o me lo ateva umana ia utani uaeni etingiu nau erekata, sa ateva aue egheleia ta lo atoa laghe aaitarainia?” \p \v 41 Laghe liula me laghe uela va, “Aue eghelei voto sesaaili tale ila o sesa taumattu ngatoa, me aue emene taula utani uaeni etingiu ta mene katoa ppae lo atoa aue la taula uaeni etana nau la pariki.” \p \v 42 \x - \xo 21:42 \xt Sams 118:22-23; Rom 9:33; 1 Pita 2:6-8.\x*Iesu ghe uela etaira va, “Koti am ghe ritila tale Uru ngai Manga ateva, eue va, \q1 “‘Atu eteva tau ngai atulu ale atoa laghe ratiela \q2 ghe aitiutiula tale atu ekapa atoa tani suei ale ateva. \q1 Vau eteva ghe gheleila isaa o voto, \q2 me taataraane masinaaili ta mataita.’ \p \v 43 “Liuna avalua o me aghaauliaa etaimim va ararimangali eteva \w epona liu\w* aue God eghaa velua etaimim me emene tauela ta lo atoa taumattu aue la nongo usilainia. \v 44 Lo ateva aue ekatuu saoaa tale ia o atu eteva aue etakotokoto, me arova atu eteva ekatuu saoaa etana aue etaputuputu.” \p \v 45 Nau eteva namu ngatoa ta pristi etoa me \w Paresi\w* etoa laghe nongola ta Iesu ghe auliaala ia o kiukiu niaimatoongana ateae, laghe kilala va ghe aauliaa teeila. \v 46 Laghe paepae tikirighi salana tani kuneia, me laghe maamatauta taumattu ngatoa poli ila laghe ue va Iesu propete ia. \c 22 \s1 Kiukiu niaimatoongana ateae tale ninamanama ateae tale nilai eteae \r (Luk 14:15-24) \p \v 1 Iesu ghe mene poppooaa etaira tale kiukiu niaimatoonga, ghe ue va, \v 2 “Ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva nonginaaili kingi eteva ghe aimonomonosiaala ninamanama ateae tale nilai eteae ta natuna. \v 3 Ghe suula kapuna tau ngai nongonongo anna atoa tani laa ghauliaa ta kolokolona atoa tale ia o ninamanama ateae va la mae, me karika laghe annala tani mae. \p \v 4 “Me ghe mene suula katoa tani kapuna tau ngai nongonongo anna. Ghe uela etaira va, ‘Am laa ue ta kolokolona atoa va: Ngaghaimonomonosiaala inana. Kieghi vulumakao atoa taita ila, me morona atoa natu vulumakao ngila uvila me pasila me isaa akapa voto ange aimonomonosiaala. La mae tale ninamanama ateae tale nilai eteae.’ \p \v 5 “Me karika laghe anna tani nongo me laghe aitiuaala. Kateva ghe lao sio ta ngumane, me kateva ghe lao sio tani ghelei voto aue eghaa viliki veu etana. \v 6 \x - \xo 22:6 \xt Mat 21:35.\x*Me mene katoa laghe poso atokala kapuna tau ngai nongonongo anna atoa king me laghe ghelei teeilala voto karika masina, me laghe uvi ematelala. \v 7 King ghe sessaiela, me ghe suula kapuna tau ngai uvii etoa laghe lao sio tani tturu tau ngai uvii emate atoa, me laghe suluila masaliki taataraira ateae. \p \v 8 “Me ghe uela ta kapuna tau ngai nongonongo anna atoa va, ‘Ninamanama ateae tale nilai eteae ange aimonomonosiaala, me lo atoa aghe uela va la mae karika masina ila tani mae. \v 9 Am lao sio tapaa salana me am kolo sa ateva taumattu am rooroo tani tara.’ \v 10 Liuna avalua o me tau ngai nongonongo anna atoa laghe lao sio tapaa salana me laghe kolola saa taumattu laghe roola tani tara, sesa me masina, me ale ngai namanama atiulu ghe pasula tale taumattu. \p \v 11 “Me vara kingi eteva ghe kupi ssola tani tara taumattu ghe mae sio me ghe tarala kateva taumattu, karika ghe aasae koloso nilai eteae. \v 12 Me ghe kolomiela va, ‘Kapughu, vaalua ukupi sso mae nau karika uaasae teva koloso nilai?’ Me taumattu ngateva karika ghe samala. \p \v 13 \x - \xo 22:13 \xt Mat 8:12; 25:30; Luk 13:28.\x*“Me king ghe auliaala ta tau ngai uungu etoa va, ‘Am irila kkena me nimane, me am sau velue ghoa eleka tale aavoona me eghoa toka ngangngala me aingeresia ngalungaluna.’ \p \v 14 “Poli oroi la kolokolo me malaki llo la suisuitoonga.” \s1 Tani tau lao takis ta Siisa \r (Mak 12:13-17; Luk 20:20-26) \p \v 15 \x - \xo 22:15 \xt Mak 3:6.\x*Vara me \w Paresi\w* etoa laghe kasula tani laa ghaimonomonosiaa salana vaalua tani ghaa Iesu tale inangarina. \v 16 Laghe suula kapuira \w disaepolo\w* atoa, me kapuna tee atoa Herot tani lao etana. Laghe uela etana va, “Tisa, io nau ekapa atoa uaauliaa nonga voto koronna me voto uaapasunga tale salane God, koronna ia, karika unannangaili saa llo taumattu ngatoa la annaa, me karika utaatara taumattu tale naanamungaane me uunguaane. \v 17 Auliaala etaimami io vaalua nannaam. Vaalua? Masina tani tau lao takis ta \w Siisa\w*?” \p \v 18 Iesu ghe kilakila voto laghe ailoeaala karika masina, me ghe uela etaira va, “Am \w usimaghalua\w* am, vaalua me am aloanna tani tootoongainaghi? \v 19 Am apasungaala viliki veu etivilau\fig Viliki veu etivilau|alt="Coins" src="HK00166B.TIF" size="col" copy="Horace Knowles, © The British and Foreign Bible Society 1954, 1967, 1972" ref="22:19" \fig* etaghi am tautau ta Siisa.” Me laghe maeaa sio viliki veu etivilau ta ngetana. \v 20 Me ghe kolomilala va, “See tootoona ateva me ararina ateae o?” \p \v 21 \x - \xo 22:21 \xt Rom 13:7.\x*Laghe liula me laghe uela va, “Siisa.” \p Me ghe uela etaira va, “Am taula llo voto kanna Siisa ta Siisa, me voto kanna God ta God.” \p \v 22 Laghe soghiaala isaa o inangari laghe nongola, liuna avalua o me laghe kasu vuliela. \s1 Nikokkolomi tale nilai nau nimene totu tale nimate \r (Mak 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 \x - \xo 22:23 \xt Apos 23:8.\x*Tale ie nonga o nau eteva, \w Sadiusi\w* etoa, karika la ghaaiesoaa tale nitotu tale nimate, laghe mae sio tee uneira nikokkolomi eteva. \v 24 \x - \xo 22:24 \xt Diut 25:5.\x*Laghe uela va, “Tisa, Moses ghe pitila etaimami va, arova taita ateva lailai ia emate me karika righi natuna, nengane aue eghaa vause ateva eraue vuluela, tani alutu natuna tuena. \v 25 Ghaitu (7) tue me nenga laghe tokatoka teeiemami. Aitiutiu eteva ghe laila, me ghe matela. Me, poli karika righi natuna, nengane ghe mene ghaala vausenna ateva. \v 26 Ase voto ateva o ghe mene lutula ta aiaaghaluene ateva taita me kotonna ateva, me ghe laa sio ruu tale aiaaghaituna ateva. \v 27 Airuuruu me vause ateva ghe matela. \v 28 Nau nitotu tale nimate, see aue evausenna ia ta ila o tue me nenga ghaitu, poli ila akapa laghe laila etana?” \p \v 29 Iesu ghe liula me ghe uela etaira va, “Nannaaimim karika ghulughuluena, poli karika am kilakila Uru ngai Manga ateva me sarasarakaniaane God. \v 30 Nau nitotu tale nimate, taumattu karika aue elai; aue la nongina \w ensolo\w* atoa epona liu. \v 31 Me tale tottotuaaira lo atoa matena ila, karika am ghe ritila voto llo God ghe auliaala etaimim? \v 32 \x - \xo 22:32 \xt Eks 3:6; Mat 8:11.\x*‘Aghi kapuira Goto ieghi Abraham, Aisiki me Jekop.’ Karika va kapuira Goto ia matena atoa ta kapuira Goto ia lo atoa maulue ila.” \p \v 33 Nau taumattu ngatoa laghe nongola laghe soghiaala llo ghe aapasunga. \s1 Mata ngemua ateva inangari nipaopao \r (Mak 12:28-34; Luk 10:25-28) \p \v 34 Paresi etoa laghe velu eitauaala nau laghe nongola va inangarina Iesu ghe ghelei epaavoola Sadiusi etoa. \v 35 Kateva etaira, muennaaili ia tale inangari nipaopao, ghe toongiela tale ie toko nikokkolomi eteva. \v 36 Ghe uela va, “Tisa, sa ateva inangari tale isaa o inangari nipaopao namuu?” \p \v 37 \x - \xo 22:37 \xt Diut 6:5.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “‘Uaielousiaa Vaum ateva kapum Goto ia tale urunguitanim me tale maamauluaam me tale nannaam.’ \v 38 Aitiutiu eteva o, me namuu ia tale isaa akapa inangari nipaopao. \v 39 \x - \xo 22:39 \xt Lev 19:18; Mat 7:12.\x*Me aiaaghaluene ateva, nongina aitiutiu eteva, ‘Uaielousiaa taumattu ngateva kalakalangina ia etam, nongina uaaielousieinio.’ \v 40 \x - \xo 22:40 \xt Rom 13:10; Gal 5:14.\x*Isaa akapa inangari nipaopao me lo inangari \w propete\w* atoa laghe auliaala, etani laolao aitauaa tee ilalua o inangari nipaopao alua.” \s1 See tuvuna ia Mesaea? \r (Mak 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 Tale ie nonga o nau eteva Paresi etoa laghe velu eitauaala me Iesu ghe kolomilala va, \v 42 \x - \xo 22:42 \xt Jon 7:42.\x*“Vaalua am annaa ta \w Mesaea\w* ngateva? See tuvuna ia?” \p Laghe liula me laghe uela va, “Tuvuna ia Deivit.” \p \v 43 Me ghe uela etaira va, “Me vaalua me Deivit, Spiriti eteva ghe tokala etana, me ghe kolola ia o taumattu ngateva va Vau ia? Ghe uela va, \q1 \v 44 \x - \xo 22:44 \xt Sams 110:1; Mat 26:64.\x*“‘Vau ngepona ateva ghe uela ta kapughu vau eteva va, \q2 “Toka siola tale pai muenna ativilau, \q1 lomose ta aghatoka sio lo atoa la sessa teeio euu, \q2 me uatingina saoaa kkem etaira.”’ \m \v 45 Arova Deivit ghe kolokoloa va ‘Kapuna vau eteva,’ vaalua me ghe mene nim tuvuna ia?” \v 46 Karika teva ghe liula tani mene auliaa righi inangari. Ghe tiuaala o, karika teva ghe mene anna tani kolomia tale mene righi nikokkolomi. \c 23 \s1 Aue esesaaili ta tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa \r (Mak 12:38-40; Luk 11:37-52; 20:45-47) \p \v 1 Vara me Iesu ghe uela ta taumattu ngatoa me kapuna \w disaepolo\w* atoa va, \v 2 “Tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me \w Paresi\w* etoa la tokatoka tale unna aitokatoka ateva Moses. \v 3 \x - \xo 23:3 \xt Mal 2:7-8.\x*Liuna avalua o me am nongo usilaa me am ghelei ekapa voto la aauliaa etaimim, me am rau mene aimuli tee gheeleiaaira, poli voto la ghaauliaa karika la gheelei. \v 4 Inangariira aanasaaili tale taumattu ngatoa tani aimuli tee, nongina la aatoka sae voto maamatana karika kaakaai me iriiri emasina, ta pappaira taumattu ngatoa, me karika la aaloanna tani sausi tani sau. \p \v 5 \x - \xo 23:5 \xt Mat 6:1; Eks 13:9; Diut 6:8; Nam 15:38-39.\x*“Isaa akapaaili voto la gheelei va taumattu ngatoa la taraila. La gheelei enamuu uneira lutu ngaikaai me la pitipiti inangarina ateva God me la kaakaai sio etana, me kalio atiulu la aakou uruira etana, euu tale aighoughou ghaata, la aavukala voto ghaata la kolokolo va tassel, tani apasunga va ila tau ngai kkauaa ila.\fig Taita aJiu ia|alt="Jewish man with phylacteries and tassels" src="LB00276B.tif" size="col" copy="Illustration by Louise Bass. Used with permission." ref="23:5" \fig* \v 6 La ghaaloannaaili va taumattu ngatoa la oneoneainila, me la ghaaloannaaili tani toka tale uneira aitokatoka namu ngatoa elome tale \w ale nivelu eitauaa\w*, me nongina namu ngatoa la namanama. \v 7 La aloanna va taumattu ngatoa la soula tale masi inangari nongina oroi taumattu etokatoka me la asela va \w Rabae\w*. \p \v 8 “Me la rau mene aseam va Rabae, poli kateva nonga vauimim ateva,\f + \fr 23:8 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe mene uela va, \fqa ia Mesaea ia.\f* me am tue me nenga am. \v 9 Me am rau mene ase teva taumattu tale kosa ateva oia va tamaimi ia, poli kateva nonga Tamaim ateva ia \w epona liu\w*. \v 10 Me la rau mene aseam va tau ngai aapasunga iem, poli kateva nonga tau ngai aapasunga ngateva, ia \w Mesaea\w* ia. \v 11 \x - \xo 23:11 \xt Mat 20:26; Mak 9:35; Luk 22:26.\x*Me lo ateva namuu ia elome etaimim, ia kapuimim tau ngai nongonongo anna ia. \v 12 \x - \xo 23:12 \xt Job 22:29; Nitoka 29:23; Luk 14:11; 18:14.\x*Lo ateva taumattu eaaloanna tani saeaa ararina ateae, ararina ateae aue esio euu, me lo ateva taumattu esioaa nannaane euu, aue ararina ateae esae epona. \p \v 13-14 “Aue esesaaili etaimim, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa, am \w usimaghalua\w* am! Karika am roo tani tau velu katoa taumattu tani sso tale ararimangali ngepona liu eteva me am, karika am kupikupi sso.\f + \fr 23:13-14 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe uela va, \fv \ft 14\+fv* \fqa Aue esesaaili etaimim, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa, am usimaghalua am! Am ghaaghaa aitautauaa peiira vause raue vulu etoa, me am kamekame tani ghelei aluseaili nilooloo sae. Nau eteva am lao tale niaisakei, aue am ghaa namungaili nimmarikana. \ft Utara Mak 12:40; Luk 20:47.\f* \p \v 15 “Aue esesaaili etaimim, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa, am usimaghalua am! Am kasukasu ekapa see elae me elamana tani ghelei kateva taumattu \w eJiu|lemma="Jiu"\w*, me nau angam ghaaiela, am gheeleia va etau ngai uungu ta raroai eteva, me sesa uunguaane elaulau uunguaaimim. \p \v 16 \x - \xo 23:16 \xt Mat 15:14.\x*“Aue esesaaili etaimim, tau ngai katula ngatoa mata salusalu iem! Am ue va, ‘Arova teva eauliaa inangarina tani ue va, “Koronnaaili tale ale manga ateva,” isaa o inangari karika righi malloeanina, me arova teva eauliaa inangarina tani ue va, “Koronnaaili tale golo tale ale manga ateva,” etani ghelei nongina eaauliaa.’ \v 17 Am mata salusalu iem me alokapakapa am! Sa ateva namuu ia: golo, o ale manga ateva, eaamanga golo? \v 18 Me am ue tee va, ‘Arova teva eauliaa inangarina tani ue va, “Koronnaaili tale \w liu nighelei aiaavusuvusuena\w*,” isaa o inangari karika righi malloeanina, me marova teva eauliaa inangarina tani ue va, “Koronnaaili tale isaa o voto epona tale liu nighelei aiaavusuvusuena,” etani ghelei nongina eaauliaa.’ \v 19 Am mata salusaluna am! Sa ateva namuu ia: voto epona la maemaeaa tani ghelei aiaavusuvusuena, o liu nighelei aiaavusuvusuena ateva eaamanga voto o? \v 20 Liuna avalua o me lo ateva eauliaa inangari tani ue va, ‘Koronnaaili tale liu nighelei aiaavusuvusuena ateva,’ eaaulia ngakoronna tale liu nighelei aiaavusuvusuena me voto akapa etokatoka epona etana. \v 21 Me lo ateva eauliaa inangari tani ue va, ‘Koronnaaili tale ale manga ateva,’ eaaulia ngakoronna ta ale manga ateva me ta God, poli God etokatoka tale ale manga ateva. \v 22 \x - \xo 23:22 \xt Ais 66:1; Mat 5:34.\x*Me lo ateva eue va, ‘Koronnaaili epona liu,’ eaaulia ngakoronna tale unna aitokatoka ateva God me lo ateva etokatoka etana. \p \v 23 \x - \xo 23:23 \xt Lev 27:30; Maeka 6:8.\x*“Aue esesaaili etaimim, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa, am usimaghalua am! Am tani gheelei emasinaaili aiaasokolo tale uneimim lutu voto ghaunaaili am ghaaghaa eutana, me karika am uusilaa maamasinaane inangari nipaopao nongina voto ghulughuluena me nialousiusi me uunguaa niaikaaiaa. Isaa o voto am roo tani ghelei me karika am mene kkaluaa isaa o voto ghaunaaili. \v 24 Alousiusi etaimim, tau ngai katula ngatoa mata salusalu iem! Me am nongina taumattu ngateva ghe anna tani ghaa velu looloo arighi tale ropina manu, me ghe tam taatara \w kamolo\w* ateva tale ropina manu, me ghe ropi teeiela. \p \v 25 \x - \xo 23:25 \xt Mak 7:4.\x*“Aue esesaaili etaimim, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa, usimaghalua am! Am gheelei \w eraarangisana|lemma="raarangisana"\w* eleka tale kapa ateva me pelete ativilau, me elome pasu ia tale nikuruetu me nitam nanna ngamasina. \v 26 Paresi etoa am mata salusalu iem! Am ghelei eraarangisana akasina elome tale kapa ateva me pelete ativilau, me auena eleka emene raarangisana tee. \p \v 27 \x - \xo 23:27 \xt Apos 23:3.\x*“Aue esesaaili etaimim, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa, am usimaghalua am! Am nonginaaili liu niaikkaia ngateva la porapora araarangisanaailiila eleka me taataraane masinaaili ia, me elome, pasueili ia tale riu taumattu matena me voto atoa karika raarangisana ila. \v 28 \x - \xo 23:28 \xt Luk 16:15.\x*Tale ia o salana atikirighi, eleka etaimim am aapasunga ta taumattu ngatoa va ghulughuluena am, me karika poi, ta elome etaimim pasueili ia tale usimaghalua me sesa voto. \p \v 29 “Aue esesaaili etaimim, tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me Paresi etoa, am usimaghalua am! Am, am atuutulu liu niaikkaiaa uneira \w propete\w* atoa me am aamolumolu atu niaimatoonga uneira ghulughuluena atoa, \v 30 me am ue va, ‘Marova ita ghe tokatoka emua arau nau ta tuvuita atoa, karika aue ita ghe usi tani uvi emate propete atoa.’ \v 31 \x - \xo 23:31 \xt Apos 7:52.\x*Am aaulia ngakoronna va tuvuim atoa laghe uvi ematela propete atoa, me am tee am uusilaa uunguaaira tuvuim atoa. \v 32 Gheleila am me am laa ruu emasina sa ateva tuvuim atoa laghe tiueiniela! \p \v 33 \x - \xo 23:33 \xt Mat 3:7; 12:34; Luk 3:7.\x*“Otuena am me natuira am otuena atoa! Vaalua aue am kasu vuli sessaiaane God tale nau niaisakei eteae? \v 34 Liuna avalua o me aue asuu propete atoa, me tau ngalomasaanga, me tau ngai aapasunga ngatoa. Katoa etaira aue am uvi ematela me am avukalaila sae tale \w aikotoo\w*, me katoa aue am uetaila tale aleimim ale nivelu eitauaa, me katoa aue am laa paela see tale masaliki taatara atoa. \v 35 \x - \xo 23:35 \xt Aitiutiu 4:8; 2 Kro 24:20-21.\x*Liuna avalua o me aue am ghaa sesa ngaipolipoli tale taumattu ghulughuluena tale kosa ateva am ghe uvi ematela. Etiitiuaa ta ghulughuluena ateva taumattu Eibol me eruuruu ta Sekaraea natuna ia Barakaea, ia o am ghe uvi emateala elome tale ale manga ateva me tale \w liu nighelei aiaavusuvusuena\w* ateva. \v 36 Aghaaulia ngakoronna va sesa ngaipolipolina isaa oia voto aue elutu tale lo ateva oia vituu. \p \v 37 “Jerusalem, Jerusalem! Ughe uvi ematela propete atoa, ughe osala tau ngai kasuaa inangarina atoa God tale atu! Ghaisaata aghaloanna tani atoka aitaueinam kapughu taumattu ngatoa, nongina kina paolo ateva eaakou natuna atoa tale kaekaena, me karika am aaloanna! \v 38 \x - \xo 23:38 \xt 1 Ki 9:7-8; Jer 22:5.\x*Liuna avalua o, me am nongola! God aue ekasu vuli alena ale manga ateva, me masalikiimim taatara ateae aue taunganua. \v 39 \x - \xo 23:39 \xt Sams 118:26.\x*Poli aghaauliaa etaimim va karika aue am mene taraieghi, lomosi ta nau eteva aue emae, me aue am ue va, ‘\w Niarangise\w* ta lo ateva emaemae tale ararina ateae Vau eteva.’” \c 24 \s1 Aimatootoongana tale airuuruu tale nau \r (Mak 13:1-31; Luk 21:7-33) \p \v 1 Iesu ghe kupi ghoala tale \w ale manga\w* ateva me ang ghe kasukasu me kapuna \w disaepolo\w* atoa laghe mae sio etana. Laghe anna tani apasunga ale atoa tale ale manga ateva. \v 2 \x - \xo 24:2 \xt Luk 19:44.\x*Iesu ghe kolomilala va, “Am taatara isaa oia ale? Koronnaaili aghaauliaa etaimim va karika teva atu aue etoka saoaa ta mene kateva. Aue taumattu ngatoa la puli reerekata isaa akapaaili oia voto.” \v 3 Nau Iesu ghe toka siola tale motouru eteva \w eOliv|lemma="oliv"\w* me kapuna disaepolo atoa laghe mae sio tani kolomi einaoa va, “Auliaala etaimami, lovisaa isaa oia voto elutu me saa righi aimatoonga aue elutu tani apasunga maemaeaam me airuuruu tale kosa ateva?” \p \v 4 Iesu ghe liula me ghe uela va, “Am paniem teva taumattu erau kameam. \v 5 \x - \xo 24:5 \xt Mat 24:23-24; 1 Jon 2:18.\x*Poli oroi taumattu aue la mae tale ararighi eteae me la ue va, ‘Aghi \w Mesaea\w* ieghi,’ me aue la kame oroi taumattu. \v 6 Aue am nongo niaiuvii me kiukiuna me am rau mene matauta isaa o voto, poli isaa o voto aue elutu me airuuruu tale kosa ateva auena emae. \v 7 Patunganua atoa aue la ghaiuvieinila me ararimangali etoa aue la ghaiuvieinila tee. Nimaloo atoa me rukeruke aue la lutu tale kasina patunganua tale kosa ateva. \v 8 Isaa o voto aue enim aitiutiu tale nimmarikana, nongina mmarikana eghaaghaa kinna ateva aliki eteva nau elutulutu. \p \v 9 \x - \xo 24:9 \xt Mat 10:22.\x*“Me aue la kuneiem me la tauem lao tani ghaa nimmarikana me aue la uvi emateam. Ila akapa patunganua atoa aue la ssa teeiem poli ararighi eteae. \v 10 Tale ia o nau eteva, oroieili taumattu ngatoa aue la oghi vulu uneira niaikaaiaa, me aue la aissa elome etaira, me aue la aitaueinila lao ta tau ngai ssateeira atoa. \v 11 \x - \xo 24:11 \xt Mat 24:5, 24; 1 Jon 4:1.\x*Me oroieili \w propete\w* kamekame atoa aue la kaurekati me aue la kame oroieili taumattu. \v 12 Poli ssavoto ateva aue enamungaili me niaielousi eteva tale oroi taumattu aue ekapa. \v 13 \x - \xo 24:13 \xt Mat 10:22.\x*Me see etingina akorokorongana tale unna niaikaaiaa tale airuuruu, maamauluaane aue esaanga. \v 14 \x - \xo 24:14 \xt Mat 28:19.\x*Me ia oia masi kiukiu eteva tale ararimangali eteva \w epona liu\w*, aue la ppooa ngakapaie see tale kosa ateva va taumattu ngakapa atoa aue la nongoa, vara me airuuruu tale kosa ateva evira mae.” \p \v 15 \x - \xo 24:15 \xt Den 9:27; 11:31; 12:11.\x*Iesu ghe mene auliaa tee lao sio va, “Kasina nau aue am tara voto \w propet|lemma="propete"\w* Deniol ghe auliaala, va voto sesaaili aue elutu elome tale ale manga ateva, me eghelei taumattu ngatoa la kasu vulia me ale manga ateva aue enim toka (lo ateva taumattu aue eriti aue alona aue masaanga). \v 16 Nau am tara isaa o voto elutu, lo atoa elome eJiudia am ilou sae tale motouru. \v 17 \x - \xo 24:17 \xt Luk 17:31.\x*Lo ateva taumattu etokatoka eleka\f + \fr 24:17 \ft Tale inangari nge Grik, eue va \fqa etokatoka epona tale pungani ale ateva.\f* tale ale ateva, erau mene kupi sso va esso ghaa righi ghinnanina tanganuena. \v 18 Karika mene teva taumattu eutana emene oghi lao tanganuena tani laa ghaa unna aiaasae ngeleka. \v 19 Alousiusi ta lo atoa la suusunuku me lo atoa la sussu tale isaa o nau! \v 20 Am looloo sae va am rau mene ilou vuli niaiuvii eteae tale nau kkaili o tale \w nau manga\w* ateva. \v 21 \x - \xo 24:21 \xt Den 12:1.\x*Tale isaa o nau taumattu ngatoa aue la ghaa nimmarikana namungaili, aue elau nongina emua arau tale aitiutiu tale kosa ateva me nau ghaine, me auena karika aue mene righi voto avalua o elutu. \v 22 Me marova God karika ghe nnaala tani atukuna isaa o nau, karika teva aue ghele saanga. Me poli enannangaili isaa o taumattu ghe suitoongaala, sesa nau aue etukuna. \v 23 \x - \xo 24:23 \xt Mat 24:5.\x*Tale isaa o nau, arova teva eue etaimim va, ‘Tarala! Mesaea ngateva toko,’ o, ‘Ie teke,’ am rou mene aikaaiaa. \v 24 \x - \xo 24:24 \xt Diut 13:1-3; 2 Tes 2:8-9; Aotu 13:13-14.\x*Ta poli katoa taumattu aue la mae me aue la kame va, ‘Aghi Mesaea ngateva’ mene katoa aue la kame va, ‘Aghi propete ieghi,’ aue la mae la ghelei aimatootoongana me voto tani apasunga sarasarakaniaaira tani kame taumattu Vau palepale ghe suitoongaala, kotiva isaa o voto aue eroo. \v 25 Am nongola, llo oia ngaghe aulia ngamuemue alokoila etaimim, me auena elutu. \p \v 26 \x - \xo 24:26 \xt Luk 17:23-24.\x*“Liuna avalua o me arova la ue etaimim va, ‘Ie teke tale voto ateva karika righi taumattu etana,’ karika am mene lao. Me marova la ue va, ‘Ie toko elome tale ale atiulu,’ am rau mene aiesoaa. \v 27 \x - \xo 24:27 \xt Mat 24:37-39.\x*Poli nongina ravaravaia ateva eramerame aloi lao ta sinaka esae me sinaka esuu, aue enongina maemaeaane Natuna ateva Taumattu ngateva. \v 28 \x - \xo 24:28 \xt Luk 17:37.\x*Kona eaa taumattu matena easoaso, taotaokko atoa la veluvelu eitauaa. \p \v 29 \x - \xo 24:29 \xt Ais 13:10; 34:4; Esik 32:7; Joel 2:10, 31; 2 Pita 3:10; Aotu 6:12-13.\x*“Nongina Uru ngai Manga ateva eue va, ‘Nau isaa o sesa nau elange, arovaeangaili ta \q1 “‘“sinaka ateva aue esaurrom \q2 me ulana ateva karika aue emallanga \q1 me katto atoa aue la katuu \q2 me voto atoa korokorongana ila \w elomarase\w* aue la ghaisiisia.”’ \p \v 30 \x - \xo 24:30 \xt Sek 12:10; Aotu 1:7; Den 7:13.\x*“Tale ia o nau eteva aimatootoongane Natuna ateva Taumattu ngateva ekauerekati elomarase. Patunganua akapa atoa tale kosa ateva aue la alousiusi, nau la tara Natuna ateva Taumattu ngateva aue emae tale urukookoo elomarase, tee sarasarakaniaane me kinatama mallangina ateva. \v 31 \x - \xo 24:31 \xt 1 Ko 15:52; 1 Tes 4:16.\x*Me taue ateva aue eaangari enamungaili, me aue esuu kapuna \w ensolo\w* atoa tani laa kolo aitauaa taumattu ngatoa, ghe suuilala va kapuna ila tale isaa akapanaaili patunganua tale kosa ateva. \p \v 32 “Am rooroo tani ghaa alomasaanga tale kiukiu niaimatoonga tale fig ateae. Nau eteva am tara ai eteae ange tulutulu, am kila va masi nau tale sinaka ateva ange kalakalaala. \v 33 Liuna avalua o, nau am tara isaa o voto, aue am kila va ange kalakalanginala, tapaa ngatamana. \v 34 \x - \xo 24:34 \xt Mat 16:28.\x*Aghaaulia ngakoronna ta lo ateva oia vituu va karika poi aue ekapa me isaa o voto aue elutu. \v 35 \x - \xo 24:35 \xt Mat 5:18.\x*Elomarase me kosa ateva oia aue ekapa me inangarighi karika poi aue ekapa. \s1 Karika teva ekilakila nau // isaa o voto aue elutu \r (Mak 13:32-37; Luk 17:26-30, 34-36) \p \v 36 \x - \xo 24:36 \xt Apos 1:7; 1 Tes 5:1-2.\x*“Me karika teva taumattu ekilakila ia o nau eteva me aoa ngateva tee, tee me ensolo atoa epona liu me Natuna,\f + \fr 24:36 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, karika laghe pitila \fq me Natuna.\f* ta Tamaghi nonga. \v 37 \x - \xo 24:37 \xt Aitiutiu 6:5-8.\x*Nongina ta nau Noa, aue emene nongina maemaeaane Natuna ateva Taumattu ngateva. \v 38 Tale isaa o nau auena manu ghagga ateva ghe mae, taumattu ngatoa laghe namanama me laghe ropiropi me taita me vause atoa laghe lailai me ghe ghaala nau eteva Noa ghe kupi ssola tale anua ateva. \v 39 \x - \xo 24:39 \xt Aitiutiu 7:21-23.\x*Me karika laghe kilakila sa ateva aue ghe lutu, lomosi ta manu ghagga ateva ghe mae sio, me ghe gga vellala. Isaa o voto aue nonginaaili maemaeaane Natuna ateva Taumattu ngateva. \v 40 Taita alua aue lalu uungu eutana: kateva aue la ghaaia me kateva aue la rati etokaia. \v 41 Ghalua vause aue lalu moomonnaa ngaputuputu katu uiti tani ghelei palaoa: kateva aue la ghaaia, me kateva la rati etokaia. \p \v 42 \x - \xo 24:42 \xt Mat 25:13.\x*“Liuna avalua o, me am anguu taatara ta poli karika am kilakila nauna ateva Vauimim ateva aue emae etana. \v 43 \x - \xo 24:43 \xt Luk 12:39-40; Aotu 16:15.\x*Am kila llo toko va, marova taumattu ngateva ekila va tau niainao ateva aue emae ainao tale alena ateva, aue etoka anguenguu me karika aue etau velu alena ateva va tau niainao ateva errutia me ekupi sso. \v 44 Liuna avalua o me am tee, am aimonomonosiaa poli Natuna ateva Taumattu ngateva aue emae tale ia o nau eteva karika am nannaa va aue emae etana. \p \v 45 “Lo ateva tau ngai uungu egheelei emasina uunguaane me alomasaanga ia tani aitaraa voto, vauna ateva erooroo tani atokaia tanganuena tani aitaraa kapuna tau ngai uungu etoa me tani taula aneira inana tale nau nighaa inana. \v 46 \w Niarangise\w* aue etoka tale lo ateva tau ngai nongonongo anna, vauna ateva etara va egheelei isaa o niuungu, nau eteva ekiriaa mae. \v 47 \x - \xo 24:47 \xt Mat 25:21, 23.\x*Aghaaulia ngakoronna etaimim va aue eatokaia va eaitaraa ngakapaaili peina. \v 48 Me arova tau ngai nongonongo anna ateva uunguaane sesa, aue eue ta urunguitanina ateva va, ‘Vaughu eteva karika aue emae parasi,’ \v 49 me etiuaa tani namanama me tani ropi sesa manu tee katoa, me etiuaa tani uvi kapuna tau ngai uungu etoa la uungu eitauaa teeia. \v 50 Ia o tau ngai nongonongo anna ateva kapuna vau eteva aue emae tale ia o nau eteva ennaa va karika aue emae etana. \v 51 Nau eteva emae, aue esai putuputua me eatoka teeie lao ta usiemaghalua atoa. Aue la ngala me la aingeresa ngalungaluira. \c 25 \s1 Kiukiu niaimatoongana ateae ta kasangaulu aliki vause \p \v 1 \x - \xo 25:1 \xt Aotu 19:7; Luk 12:35.\x*“Tale nau eteva o ararimangali \w ngepona liu|lemma="epona liu"\w* eteva aue nongina kasangaulu aliki vause. Laghe ghaala kuraaira lam me laghe lao sio tani sou taita ateva elai. \v 2 Ghalima etaira alokapakapa me ghalima alomasaanga. \v 3 Alokapakapa atoa laghe saula kuraaira lam me laghe tam ghaa teela mene righi oeli. \v 4 Alomasaanga nonga atoa laghe ghaala uneira oeli laghe kaola tale uneira aikaai oeli me laghe sau teela kuraaira lam. \v 5 Taita ateva elai ghe tam rekataa parasila me laghe mangoola. Liuna avalua o me laghe asekanuela me laghe llusula. \p \v 6 “Elo matuaa voo me laghe aaore me laghe ue va, ‘Lo ateva elai ange reerekata! Am kupi ghoa mae me am ghoa soua!’ \p \v 7 “Me aliki vause atoa laghe totula me laghe kanukanuaala kuraaira lam. \v 8 Alokapakapa atoa laghe uela ta alomasaanga atoa va, ‘Am tau mae sio righi uneimim oeli etaimami ta kuraaimami lam ange palapala.’ \p \v 9 “Laghe liula me laghe uela va, ‘Karika ami rooroo poli erau tam roo etaita. Am lao sio ta lo atoa ita polipoli etaira me am laa poli righi uneimim.’ \p \v 10 “Nau laghe kasukasu elaolao tapaa salana, me taita ateva elai ghe rekataala. Llo ghalima aliki vause laghe aimanomanosiaala, laghe kupi eitauaa teeie ssola tale ninamanama ateae tale nilai eteae, me laghe kavatila atamana ateae. \p \v 11 \x - \xo 25:11 \xt Luk 13:25-27.\x*“Vara me ghalima aliki vause laghe mene rekataala me ngila ghe kolokolo laghe ue va, ‘Namu ngateva, namu ngateva, otila atamana ateae me ami kupi sso.’ \p \v 12 \x - \xo 25:12 \xt Mat 7:23.\x*“Ghe liula me ghe uela va, ‘Aghaaulia ngakoronna etaimim va karika akilakilaiem.’” \p \v 13 \x - \xo 25:13 \xt Mat 24:42.\x*Me Iesu ghe uela va, “Liuna avalua o me am tani anguu taatara poli karika am kilakila nau eteva me aoa ngateva. \s1 Kiukiu niaimatoongana ateae ta tau ngai nongonongo anna atoa laghe ghaala viliki veu \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 “Ararimangali eteva epona liu aue mene nongina taita ateva ghe anna tani kasu me auena emene kiri mae, me ghe kolola kapuna tau ngai nongonongo anna atoa me ghe taula peina etaira. \v 15 \x - \xo 25:15 \xt Rom 12:6.\x*Kateva ghe taula ghalima airari (5,000) gol koen me kateva ghalua airari (2,000) me mene kateva ghe taula kateva airari (1,000). Ghe tau roorooaa lao sio tale uunguaa kateva kateva erooroo tani ghelei me ghe kasula. \v 16 Lo ateva tau ngai nongonongo anna ghe ghaala ghalima airari arovaeaa ta ghe kasula tani uungu tale unna tani viliki veu me ghe mene ghaala ghalima airari. \v 17 Me lo tee ateva tau ngai nongonongo anna ghe ghaala ghalua airari, ghe mene ghaala ghalua airari. \v 18 Me lo ateva tau ngai nongonongo anna ghe ghaala kateva airari ghe lao sio me ghe laa kai sio liu eteva tapaa kosa me ghe aisuliaala unna viliki veu vauna ateva. \p \v 19 “Oroi nau ghe lange sio me vauira ateva tau ngai nongonongo anna atoa ghe rekatala me ghe anna tani tara llo laghe gheleila tale viliki veu ghe tau lao sio etaira. \v 20 Lo ateva tau ngai nongonongo anna ghe ghaala ghalima airari ghe lao tee sio mene ghalima ghe uunguaala, me ghe uela va, ‘Vau eteva! Ughe tau mae sio ghalima airari, me tarala, aghe uunguaala mene ghalima airari.’ \p \v 21 \x - \xo 25:21 \xt Mat 24:45-47; Luk 16:10.\x*“Vauna ateva ghe liula me ghe uela va, ‘Amasimasieinio, poli ugheelei emasina uunguaam. Poli ughe ghelei emasinala llo niuungu pisike, aue aghatokaio me uaitaraa oroi voto. Mae sio me umasimasi eitauaa teeieghi.’ \p \v 22 “Lo tee ateva tau ngai nongonongo anna ghe ghaala ghalua airari, ie tee ghe lao sio me ghe uela va, ‘Vau eteva! Ughe tau mae sio ghalua airari me tarala, aghe ghaala mene ghalua.’ \p \v 23 “Vauna ateva ghe liula me ghe uela va, ‘Amasimasieinio, poli ugheelei emasina uunguaam. Poli ughe ghelei emasinala llo niuungu pisike, aue aghatokaio me uaitaraa oroi voto. Mae sio me umae masimasi eitauaa teeieghi.’ \p \v 24 “Vara me lo ateva tau ngai nongonongo anna ghe ghaala kateva airari ghe lao sio me ghe uela va, ‘Vau eteva, akilakila va io tau nisessaieili io, umukemuke voto utam pasapasa me ughaaghaa uiti karika ughe uungu aanasala etana. \v 25 Liuna avalua o me aghe matautula, me aghe lao sio tani kai me aghe aisuliaala unem viliki veu tapaa kosa. Tarala peim isaa toko.’ \p \v 26 “Vauna ateva ghe liula me ghe uela va, ‘Io sesa tau ngai nongonongo anna io me mangoona io! Ukilakila poi va, amukemuke voto atam pasapasa me aghaaghaa uiti karika aghe uungu aanasala etana. \v 27 Ughe roola tani laa ghalokoi uneghi viliki veu, tale ale aialokoi viliki veu, me nau eteva aghe rekata, aue aghe mene ghaa me tee righi laghe mene saoaa sae. \p \v 28 “‘Liuna avalua o me am ghaala kateva airari etana me am tau lao ta lo ateva unna kasangaulu airari (10,000). \v 29 \x - \xo 25:29 \xt Mat 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18.\x*Poli see righi voto etana, aue God emene taula me aue eghaa oroi voto, me lo ateva karika righi voto etana, saa righi lutu voto etana, aue eghaa velu ekapa etana. \v 30 \x - \xo 25:30 \xt Mat 8:12; Luk 13:28.\x*Am sau velu ghoala mangoona ateva tau ngai nongonongo anna eleka. Aue la vella ghoa tale kinatama saurrom ateva, me aue la ghoa toka ngangngala me la aingeresia ngalungaluira.’ \s1 Sipsipi etoa me meemee atoa \p \v 31 \x - \xo 25:31 \xt Mat 16:27; 19:28.\x*“Nau Natuna ateva Taumattu ngateva emae tale mallangina ateva tee me kapuna \w ensolo\w* atoa,\f + \fr 25:31 \fq ensolo atoa \ft Katoa uru ngai laghe pitila, laghe pitila \fqa ensolo manga atoa.\f* aue etoka tale aitokatokane ateva king eaapasunga matuutulienaane. \v 32 \x - \xo 25:32 \xt Esik 34:17; Aotu 20:11-13.\x*Taumattu ngakapa atoa tale patunganua akapa atoa tale kosa ateva oia aue la mae velu eitauaa etana me aue epolaila nongina aitoi sipsipi eteva epolapola sipsipi etoa me meemee atoa.\fig Sipsipi etoa me meemee atoa|alt="Sheep and goats" src="LB00017B.tif" size="col" copy="Louise Bass, © The British and Foreign Bible Society 1994" ref="25:32" \fig* \v 33 Aue eatingina sipsipi etoa ta pai muenna ativilau me meemee atoa ta pai uaise ativilau. \p \v 34 “Me king aue eue ta lo atoa tale pai muenna ativilau va, ‘Am mae sio, Tamaghi ghe arangiseiemla. Ta ararimangali eteva ange kaakaluimi ia, tale nau eteva ghe tiuaala emua arau nau God ghe gheleila kosa ateva oia. \v 35 \x - \xo 25:35 \xt Ais 58:7.\x*Poli nau aghe maamaloo am ghe tautau mae inana etaghi, me nau aghe anna tani ropi am ghe aaropiropieghi, nau ouna aghi tale masalikiimim am ghe ghaaieghi lao tanganueimim. \v 36 Nau karika ghinnanighi am ghe tautau mae ghinna etaghi. Nau aghe iisiki am ghe aaitarainaghi, aghe tokatoka tale ale mata voovoo am ghe mae taataraieghi.’ \p \v 37 “Me ghulughuluena atoa taumattu aue la kolomia va, ‘Vau ngepona, lovisaa ami ghe taraiola ta ughe maamaloo me ami ghe anginiola, me ughe anna tani ropi me ami ghe tau aatu me ughe ropila? \v 38 Lovisaa ouna io tale masalikiimami me ami ghe ghaaio lao sio tanganuemami, o karika ghinnanim me ami ghe tau aatu ghinna? \v 39 Me lovisaa ami ghe taraiola ughe iisiki me ughe tokatoka tale ale mata voovoo me ami ghe atu taataraio?’ \p \v 40 \x - \xo 25:40 \xt Nitoka 19:17; Mat 10:42; Mak 9:41.\x*“Me king aue eliu me eue etaira va, ‘Aghaaulia ngakoronna etaimim va, saa voto am ghe gheelei tee kateva nengaghi aliki mela ia, am ghe gheelei etaghi.’ \p \v 41 \x - \xo 25:41 \xt Mat 7:23.\x*“Me aue eue ta lo atoa tale pai uaise ativilau va, ‘Am kasu emasalikaala etaghi, nikasikiena etaimim, me ngam laolao tale kura ateae tokatoka liu ia God ghe aimanomanosieiniela ta Satana me kapuna ensolo atoa. \v 42 Poli aghe maamaloo karika am ghe tautau mae inana etaghi, me nau aghe anna tani ropi karika am ghe aaropiropieghi. \v 43 Ouna ieghi tale masalikiimim, karika am ghe aaikoloainaghi. Karika ghinnanighi, karika am ghe tautau mae righi ghinnanighi. Aghe iisiki me aghe tokatoka tale ale mata voovoo karika am ghe aaitarainaghi.’ \p \v 44 “Aue la kolomi va, ‘Vau ngepona, lovisaa ami ghe taraiola ughe maamaloo me ughe anna tani ropi me ouna io tale masalikiimami? Me lovisaa karika ghinnanim me ughe iisiki me ughe tokatoka tale ale mata voovoo me karika ami ghe sausiola?’ \p \v 45 “Aue eliu etaira va, ‘Aghaaulia ngakoronna etaimim va, nau karika am ghe gheelei ta kateva nengaghi aliki mela ia, isaa o voto, am ghe tam gheelei etaghi.’ \p \v 46 \x - \xo 25:46 \xt Den 12:2; Jon 5:29.\x*“Me aue la lao tale sesa nimmarikana ateva tokatoka liu ia me ghulughuluena atoa aue la lao tale maulue ateva tokatoka liu ia.” \c 26 \s1 Laghe aailoeaa Iesu tani uvi ematea \r (Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Nau eteva Iesu ghe ruula tani apasunga isaa akapa o voto, me ghe uela ta kapuna \w disaepolo\w* atoa va, \v 2 \x - \xo 26:2 \xt Eks 12:1-27; Mat 20:18.\x*“Am kilakila va kasi ghalua nau me Pasova ngateva etiuaa, me Natuna ateva Taumattu ngateva aue la taue lao me esae vukala tale \w aikotoo\w*.” \p \v 3 Me namu ngatoa tale \w pristi\w* etoa me namu ngatoa la muemua taumattu ngatoa laghe velu eitauaala tale alena ateva Kaeapas, namuu ia ta pristi ekapa atoa, \v 4 tani ailoeaa vaalua la kune aisulia Iesu me la uvi ematea. \v 5 Me laghe mae sio nonga ta kateva ninannaa va la rau mene ghelei isaa o voto nau Pasova poli teae niaiuvii erau lutu. \s1 Vause ateva ghe kaola oeli ta Iesu eBetani \r (Mak 14:3-9; Jon 12:1-8) \p \v 6 Nau Iesu ghe tokala eBetani tanganue Saemon taita ateva emua arau anna tasussuku eteva, \v 7 \x - \xo 26:7 \xt Luk 7:37-38.\x*laghe namanama me vause ateva ghe kupi sso mae tee masi aikakkaai eteva laghe gheleiela tale atu eteva \w alabasta\w* ia, ghe kaakaai llo masi ngusungusuaane me aipolina namungaili me ghe kaola ta uruna ateva Iesu. \p \v 8 Disaepolo atoa ghe sessailala nau laghe tarala llo ghe lutula me laghe ue va, “Eghelei elaelaeaala voto ita rooroo tani ghaa viliki veu etana. \v 9 Ghe roola va ghe tauela me aue laghe polia tale viliki veu oroi me isaa o viliki veu, laghe roo tani laa tau lao ta lo atoa karika tue peipeiena ila.” \p \v 10 Iesu ghe kilala nannaaira, me ghe liula me ghe uela va, “Vaalua me esessaiem etana nau egheleila masi voto etaghi? \v 11 \x - \xo 26:11 \xt Diut 15:11.\x*Aue lo atoa karika tue peipeiena ila la toka teeiem nau ekapa atoa, me aghi karika oroi nau aue atoka teeiem. \v 12 Ekaola voto masi ngusungusuaane etaghi tani aimanomanosieinaghi tale nau niaikkaia. \v 13 Aghaaulia ngakoronna va eaa aue la ppooaa isaa o \w masi kiukiu\w* tale kosa ateva, aue la ghauliaa tee masi gheeleiaane vause ateva oia, tani nnainia.” \s1 Jiudas ghe uela va aue etau lao Iesu \r (Mak 14:10-11; Luk 22:3-6) \p \v 14 Me kateva ta kasangaulu ghalua (12) disaepolo, la kolokoloa va Jiudas Iskariot, ghe lao sio ta namu ngatoa ta pristi etoa, \v 15 \x - \xo 26:15 \xt Sek 11:12; Jon 11:57.\x*me ghe kolomilala va, “Aue am ghele polieghi ta ghaisa arova aghele tau aatu Iesu etaimim?” Me laghe tau lao sio kotolungaulu (30) viliki veu. \v 16 Ghe tiuaala tale ia o nau eteva, Jiudas ghe tiuaala tani tara teva masi nau aue etauela etaira. \s1 Iesu ghe namanama teela disaepolo atoa \r (Mak 14:12-21; Luk 22:7-14, 21-23; Jon 13:21-30) \p \v 17 \x - \xo 26:17 \xt Eks 12:14-20.\x*Tale aitiutiu eteva nau tale nivelu eitauaa tale verete karika righi isti etana, disaepolo atoa laghe lao sio ta Iesu me laghe kolomiela va, “Uanna va eaa aloi ami laa ghaimonomonosiaa ninamanama ateae ta Pasova?” \p \v 18 Ghe uela etaira va, “Nau eteva am kupi sso tale masaliki taatara ateae, aue am tara taumattu ngateva. Am ue etana va, ‘Tisa euela va: Nauna ange rekatala me eanna tani nama Pasova ngateva tee kapuna disaepolo atoa tanganuem.’” \v 19 Liuna avalua o me disaepolo atoa laghe gheleila voto nongina Iesu ghe auliaala, me laghe aipanipaniaala inana tale Pasova ngateva. \p \v 20 Vara elo alai me Iesu ghe toka tee siola kasangaulu ghalua (12) kapuna disaepolo tale tevoo ainamanama ateva. \v 21 Laghe namanama me Iesu ghe uela etaira va, “Aghaaulia ngakoronna etaimim va kateva etaimim aue etaueghi lao ta tau ngai ssateeghi etoa.” \p \v 22 Nau disaepolo atoa laghe nongola, laghe alousiusieiliila me kateva kateva ghe kookolomia va, “Vau eteva, koti aghi, no?” \p \v 23 \x - \xo 26:23 \xt Sams 41:9.\x*Ghe liula me ghe uela va, “Kateva etaimim ita namanama aitauaa, ia aue etaueghi lao ta tau ngai ssateeghi etoa. \v 24 Poli Natuna ateva Taumattu ngateva aue elao nongina Uru ngai Manga ateva eaauliaa va emate. Me alousiusi tale taumattu ngateva etautau lao Natuna ateva Taumattu ngateva ta tau ngai ssateena atoa. Aue ghele masina etana arova ghe tam lutula.” \p \v 25 Jiudas, lo ateva taumattu aue ghe tau lao Iesu, ie tee ghe kolomila ghe uela va, “Koti aghi, no, va \w Rabae\w*?” \p Me Iesu ghe uela etana va, “Inangari isaa ona angu auliaala.” \s1 Iesu ghe tau lao sio verete me uaeni ta kapuna disaepolo atoa \r (Mak 14:22-26; Luk 22:15-20; 1 Ko 11:23-25) \p \v 26 Laghe namanama me Iesu ghe ghaala verete ateva, me ghe kokkolomi saela ta God tani arangiseia, me ghe piriela me ghe taue lao sio ta disaepolo atoa, me ghe uela etaira va, “Am ghaala me am nama. Isaa oia verete malataughu.” \p \v 27 Me ghe mene ghaala kapa uaeni eteva me ghe mene kaili emasina saela ta God me ghe tau lao sio etaira me ghe uela va, “Am akapa am ropi etana, \v 28 \x - \xo 26:28 \xt Sek 9:11; Eks 24:8; Jer 31:31-34; 1 Ko 10:16.\x*poli uaeni eteva oia raeghi ia tani ghelei ouna \w inangari niaippooa ngaitauaa\w*. Raeghi eteva aue eakalaa ta oroi taumattu ngatoa, tani kkaluaa sesa gheeleiaaira. \v 29 Aghaauliaa etaimim va karika aue amene ropi righi uaeni lomosi ta aue amene ropi ouna uaeni teeiem tale ararimangalina ateva Tamaghi.” \p \v 30 \x - \xo 26:30 \xt Luk 22:39; Jon 18:1.\x*Me laghe ueila kkinari eteae me laghe kupi ghoala tale masaliki taatara ateae me laghe saela tale motouru eteva \w eOliv|lemma="oliv"\w*. \s1 Iesu ghe aulia ngamuemua alokoila llo Pita aue eghelei \r (Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 31 \x - \xo 26:31 \xt Sek 13:7; Jon 16:32.\x*Iesu ghe uela etaira va, “Ghaine eleivoo am akapaaili aue am ilou vulieghi, poli Uru ngai Manga ateva eue va, \q1 “‘Aue auvi emate tau ngai toi sipsipi eteva \q2 me aue sipsipi etoa la ilou reerekataa.’ \m \v 32 \x - \xo 26:32 \xt Mat 28:7, 16.\x*Me nau atotu tale nimate aue amuemue lao eGalilii me aue am laa taraieghi okae.” \p \v 33 Pita ghe aulia ngaotula va, “Arova ila akapa la ilou vulio, aghi karika poi arooroo tani ilou vulio.” \p \v 34 \x - \xo 26:34 \xt Mat 26:69-75.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Pita, llo koronna isaa avalua toko va, ia o voo ngateva auena paolo ateva taita eaangari, aue uue akasina kotoluaata va karika ukilakilaieghi.” \p \v 35 Me Pita ghe aasarasarakana tani ue va, “Karika poi arooroo tani ue va karika akilakilaio! Arova umate aghi tee aue amate teeio.” Ila akapa disaepolo atoa laghe aulia ngavalua o ta Iesu. \s1 Iesu ghe looloo sae eGetsemeni \r (Mak 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 Me Iesu ghe ghaala kapuna disaepolo atoa me laghe lao sio tale voto ateva la kolokoloa va eGetsemeni, me ghe uela etaira va, “Am toka oia me aghi aue amene kasu tee lao tani laa looloo sae.” \v 37 Ghe kolola Pita me natuna alua Sebedi me ghe tiuaala tani alousiusieili, me ang ghe ateateaa saasakiaa. \v 38 \x - \xo 26:38 \xt Jon 12:27.\x*Me ghe uela etairotolu va, “Maamauluaaghi ange sessaaili tee nialousiusi eteva, me egheleieghi arova amate. Am toka oia me am anguu taatara teeieghi.” \p \v 39 Ghe kasu tee lao sio me ghe tturru siola tapaa kosa matane ghe tau siola me ghe tiuaala tani looloo sae. Ghe ue va, “Tamaghi, arova erooroo uakekkelieghi tale ia oia kapa nimmarikana ateva ange aanna tani ghaaieghi. Me karika umene ghelei tale aloaloannaaghi ta ughelei tale aloannaam.” \p \v 40 Ghe kiriaa lao sio ta disaepolo kotolu me ghe tarailotolla ta lotolu ghe aseasekanua me ghe uela ta Pita va, “Karika erooroo va am nim anguu taatara teeieghi ta kateva nonga aoa? \v 41 Am anguu taatara me am looloo sae ta God va karika am mene katuu tale nitootoonga. Nannaaimim eanna tani ghelei voto, me vilikiimim mangoona.” \p \v 42 Ghe kasu vulilala me ghe mene lao sio tani looloo sae, ghe ue va, “Tamaghi, arova ia oia kapa nimmarikana ateva etam kkelieghi me aropia, aue aghelei aloaloannaam.” \p \v 43 Vara ghe mene kiriaa mae sio etairotolu me ghe mene saopilotolla ta latolu ghe aseesekanua, poli matairotolu ghe maamaateaili. \v 44 Me ghe mene lao sio tani looloo sae aiaakotonna. Ghe aauliaa inangari ang ghe auliaala mua. \p \v 45 Ghe mene kiriaa lao sio ta disaepolo atoa me ghe uela etaira va, “Am aseasekanua me am kaakaarasi tani ainoana, va? Am tarala! Nau ange rekatala va Natuna ateva Taumattu ngateva ngila tautauela ta nimaira sesa taumattu ngatoa. \v 46 \x - \xo 26:46 \xt Jon 14:31.\x*Amotolu totula me ita kasu! Lo ateva etautaueghi lao ta tau ngai ssateeghi etoa ange reerekata.” \s1 Laghe kunela Iesu \r (Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 47 Nau ghe auliaala llo me Jiudas, kateva ta kasangaulu ghalua (12) disaepolo, ghe rekata teela taumattu ngatoa oroiannaaili ila me laghe posoposo baenata me tuku ngai. Namu ngatoa ta pristi etoa me namu ngatoa laghe sungilala. \v 48 Lo ateva ghe taue lao sio etaira ghe auliaa tau lao sio niaimatoongana ateva aue egheleia. Ghe uela va, “Lo ateva taumattu angusua, ia o lo ateva am kuneia.” \v 49 Liuna avalua o me Jiudas ghe lao sio ta Iesu me ghe uela va, “Rabae!” me ghe ngusuela. \p \v 50 Me Iesu ghe uela etana va, “Kapughu, gheleila voto umae sio tani ghelei.” \p Laghe kunela Iesu me laghe poso atinginaiela. \v 51 \x - \xo 26:51 \xt Jon 18:26.\x*Kateva taumattu ghe tiitingina tee Iesu ghe ghaala baenata ateva me ghe sai patela talingane ativilau kateva kapuna tau ngai nongonongo anna namu ngateva ta pristi etoa. \p \v 52 \x - \xo 26:52 \xt Aitiutiu 9:6; Aotu 13:10.\x*Me Iesu ghe uela etana va, “Kaaila baenata ateva, poli lo atoa la aaiuvii tale baenata, aue la uvila tale baenata ateva. \v 53 Karika ukilakila va arooroo tani kolomi sae Tamaghi tani tau sio oroienaaili \w ensolo\w* atoa me arovaeaa nonga ta aue ghele sungila? \v 54 Me arova aghele ghelei, vaalua aue voto Uru ngai Manga ateva ghe auliaala aue ghele lutu ekoronna?” \p \v 55 \x - \xo 26:55 \xt Luk 19:47; 21:37.\x*Me Iesu ghe uela ta taumattu ngatoa va, “Am annaa vara aghi tau ngai uvii me sari ghinna ieghi va am sau mae sio baenata me tuku ngai tani kuneieghi? Vaalua me karika am ghe kunekuneieghi nau aghe aapasunga nau ekapa atoa tale \w ale manga\w* ateva? \v 56 Isaa o voto ghe lutulutu tani rooaa inangariira \w propete\w* atoa laghe piti elokoila tale Uru ngai Manga ateva.” Tale ia o nau eteva, disaepolo akapa atoa laghe kasu vuliela me laghe iloula. \s1 Iesu ghe tinginala emua ta kansolo atoa \r (Mak 14:53-65; Luk 22:54-55, 63-71; Jon 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Me taumattu ngatoa laghe kunela Iesu me laghe laoainie sio tanganue Kaeapas namuu ia ta pristi etoa, nongina tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me namu ngatoa laghe velu eitauaala. \v 58 Vara me Pita ghe aaimuli me karika ghe kalakalaa. Ghe kupi ssola tale valavala ateae ghe taataliaa alena ateva namu ngateva tale pristi etoa me ghe toka tee siola tau ngai toitoi etoa. Ghe toitoi tani tara va sa ateva aue ghe lutu ta Iesu. \p \v 59 Namu ngatoa ta pristi etoa, me kansolo akapa atoa, laghe paepae righi taumattu aue laghe aikamea righi voto tee Iesu me laghe uvi ematea. \v 60 Oroi taumattu laghe ghaala tani auliaa tee Iesu tale inangari kamena, me kansolo atoa karika laghe tara poila righi voto laghe aauliaa tee Iesu me laghe roo tani uvi ematea. \p Vara me ghalua taumattu lalu ghe mae sio. \v 61 \x - \xo 26:61 \xt Jon 2:19-21.\x*Lalu ghe uela va, “Taumattu ngateva oia ghe uela va, ‘Arooroo tani rruti alena ale manga ateva God me aue aghatulua ta kotolu nonga nau.’” \p \v 62 Namu ngateva ta pristi etoa ghe tingina saela me ghe uela ta Iesu va, “Karika aue uliu inangariira? Vaalua tale inangari la ghaauliaa teeio?” \v 63 \x - \xo 26:63 \xt Ais 53:7; Mat 27:12.\x*Me Iesu ghe nim maamatuaa tingina. \p Me namu ngateva ta pristi etoa ghe uela etana va, “Tale ararina ateae God tokatoka liu ia, aghanna va uauliaa etaimami va koronna va io \w Mesaea\w*, Natuna io God?” \p \v 64 \x - \xo 26:64 \xt Sams 110:1; Den 7:13; Mat 24:30.\x*Iesu ghe liula me ghe uela va, “Ue, nongina angu auliaala. Aue am tara Natuna ateva Taumattu ngateva ta etoka sio tale pai muenna ativilau ta lo ateva sarasarakana ia, me esio tale karaane \w epona liu\w*.” \p \v 65 \x - \xo 26:65 \xt Mat 9:3; Jon 10:33.\x*Vara me namu ngateva ta pristi etoa ghe rasila ghinnanina tani apasunga va ghe tam aloannala tani nongo, me ghe uela va, “Ange ghaala liuna ateva God! Karika ita mene aloanna mene righi taumattu tani auliaa mene righi inangariira poli ngam nongola voto ange auliaala. \v 66 \x - \xo 26:66 \xt Lev 24:16; Jon 19:7.\x*Vaalua am annaa?” \p Laghe liula me laghe uela va, “Ange gheleila voto sesa erooroo va emate.” \p \v 67 \x - \xo 26:67 \xt Ais 50:6; 53:5.\x*Me laghe tiuaala tani kanusuiaa matane Iesu me laghe tuutumaria me katoa laghe pooposalaia. \v 68 Me laghe ue etana va, “Poli Mesaea io, uauliaa inangarina God va see ange posalaiola.” \s1 Pita ghe uela va etam kilakila Iesu \r (Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Pita ghe tokatoka elome tale valavala ateae ghe taataliaa alena ateva namu ngateva ta pristi etoa, me kapuna vause tau ngai nongonongo anna ateva ghe lao sio etana me ghe uela va, “Io tee ughe kasukasu tee Iesu aGalilii ia.” \p \v 70 Me ta mataira akapa, Pita ghe liula me ghe uela va, “Karika akilakila isaa ona inangari uaauliaa.” \p \v 71 Me ghe kupi ghoala tale atamana ateae tale valavala ateae me mene kateva vause tau ngai nongonongo anna ia ghe taraiela me ghe uela ta taumattu ngatoa va, “Ia oia taumattu ngateva ghe kasukasu tee Iesu aNasareti ia.” \p \v 72 Me Pita ghe mene uela va, “Karika!” Me ghe uela va, “Koronnaaili ta epona liu va karika akilakila ia ona taumattu ngateva.” \p \v 73 Vara karika masau me lo atoa laghe tiitingina akalakalangina teeia laghe uela etana va, “Koronnaaili va io kateva etaira, poli samasamaam arova aGalilii eteva.” \p \v 74 Me Pita ghe uela va, “Koronnaaili ta God va karika akilakila ia ona taumattu ngateva!” \p Vara me paolo ateva taita ia ghe aangarila. \v 75 \x - \xo 26:75 \xt Mat 26:34.\x*Arovaea ta Pita ghe annaala inangarina Iesu ghe uela va, “Auena paolo ateva taita ia eaangari, aue uue akasina kotoluaata va karika ukilakilaieghi.” Pita ghe kupi ghoala me ghe ngala alousiusieiliila. \c 27 \s1 Laghe laoaa sio Iesu ta Paelat \r (Mak 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32) \p \v 1 Elue talaua poopooa namu ngakapa atoa ta \w pristi\w* etoa me namu ngatoa laghe mae sio nonga tale kateva ninannaa va la uvi emate Iesu. \v 2 Laghe iriela me laghe kasueiniela tani laoainia ta Paelat gavanaa ia. \s1 Jiudas ghe nauela \r (Apos 1:18-19) \p \v 3 Nau Jiudas, ia o taumattu ngateva ghe tau lao sio Iesu ta tau ngai ssateena atoa, ghe tarala va aue la uvi emate Iesu, ghe maateailiila ta nannaane me ghe mene laoaa sio viliki veu erooroo kotolungaulu (30) silva koen namu ngatoa ta pristi etoa me namu ngatoa laghe tau lao sio etana. \v 4 Ghe uela va, “Ngagheleila voto karika masina tani tau lao taumattu ngateva karika righi kanna ssavoto va la uvi ematea.” \p Laghe liula me laghe uela va, “Ami saa etana? Uunguaam ona.” \p \v 5 \x - \xo 27:5 \xt Apos 1:18-19; Mat 26:14-15.\x*Jiudas ghe sau velu elokoi siola viliki veu tale \w ale manga\w* ateva me ghe kasula tani laa naua. \p \v 6 Namu ngatoa ta pristi etoa laghe ghaa siola viliki veu me laghe uela va, “Uneita loo eue va karika masina tani alokoi sso tale ale viliki veu, poli viliki veu rae llo oia.” \v 7 Liuna avalua o me laghe mae sio tale kateva ninannaa va, tale isaa o viliki veu aue la poli tuku kosa ateva kaluira ia lo atoa laghe gheelei sospena tale kosa me aue liu niaikkaiaaira ia ativuu etoa. \v 8 Liuna avalua o me tale isaa oia nau la aseasea va kosa tale rae ia. \v 9 \x - \xo 27:9 \xt Sek 11:12-13.\x*Me llo voto \w propete\w* Jerimaea ghe auliaala ghe kaurekatila, ghe uela va, “Laghe ghaala kotolungaulu silva koen, aipolipoli eteva taumattu nge Israeli etoa laghe aseala etana va la polia, \v 10 me tale isaa o viliki veu laghe polila tuku kosa ateva laghe gheelei sospena kosa etana, nongina Vau ngepona ateva ghe auliaala etaghi.” \s1 Iesu ghe tinginala emua ta Paelat \r (Mak 15:2-15; Luk 23:3-5, 13-25; Jon 18:33–19:16) \p \v 11 Vara me Iesu ghe tinginala emua ta Paelat gavana ia me ghe kolomiela va, “Io kingi io ta \w aJiu|lemma="Jiu"\w* etoa?” \p Iesu ghe liula me ghe uela va, “Ue, nongina uaauliaa.” \p \v 12 \x - \xo 27:12 \xt Ais 53:7.\x*Nau eteva namu ngatoa ta pristi etoa me namu ngatoa laghe aauliaa teeia inangari emua ta matane Paelat, karika poi Iesu ghe liula. \v 13 Me Paelat ghe kolomiela va, “Karika unongonongo inangari la ghaauliaa teeio?” \v 14 Me karika poi Iesu ghe liula teva tuku inangari laghe aauliaa teeia. Me gavana ghe soghiaala isaa o voto ghe tarala etana. \p \v 15 Kateva voto gavana ghe gheeleia nonga nau tale nivelu eitaua ngateae ta Pasova, ghe tautau velu lo ateva taumattu tale ale mata voovoo taumattu ngatoa laghe anna va etau velua. \v 16 Isaa o nau kateva taumattu, taumattu ngakapa atoa laghe kilakilaia va sesa taumattu ia, ghe tokatoka tale ale mata voovoo, ararina ateae ta Barabas.\f + \fr 27:16 \ft Kasina uru ngai laghe pitila, laghe pitila va \fqa Iesu Barabas.\f* \v 17 Nau taumattu ngatoa laghe mae sio tani velu eitauaa, Paelat ghe kolomilala va, “Am alona va atau velu see me emene atu etaimim: Barabas o Iesu la kolokoloa va \w Mesaea\w* etana?” \v 18 \x - \xo 27:18 \xt Jon 11:47-48; 12:19.\x*Poli Paelat ghe kilakila va laghe tam nannaa tee Iesu righi masina, liuna avalua o me laghe maeainie sio etana. \p \v 19 Paelat ghe tokatoka tale aitokatoka ateva aighelei niaisakei ia, me vausenna ateva ghe suula inangari va, “Urau mene ghelei righi voto tale taumattu ngateva ona karika righi gheeleiaane sesa. Poli ia me ngaghaala oroieili mmarikana tale maamauluaaghi nau aghasoasopoila eleivoo.” \p \v 20 Namu ngatoa ta pristi etoa me namu ngatoa laghe paapasali taumattu ngatoa va etau velu Barabas me euvi emate Iesu. \p \v 21 Gavana ghe kolomilala va, “See etairarua am anna va atau velua me emene atu etaimim?” \p Laghe liula me laghe uela va, “Barabas.” \p \v 22 Me Paelat ghe kolomilala va, “O sa ateva agheleia ta Iesu la aseasea va Mesaea ia?” \p Ila akapa laghe liula me laghe uela va, “Uavukalaie sae tale \w aikotoo\w*.” \p \v 23 Me Paelat ghe kolomilala va, “Poli sa ateva voto sesa ghe gheleila?” \p Vara me laghe tiuaala tani sama anamungaili va, “Uavukalaie sae tale aikotoo.” \p \v 24 \x - \xo 27:24 \xt Diut 21:6-9.\x*Nau Paelat ghe tarala va karika ang ghe rooroo tani ghelei righi llo, me niaikkaluii eteae ang ghe tiitiuaa, ghe ghaala manu me ghe porala nimane emua ta taumattu ngatoa me ghe uela va, “Karika righi inangarighi tale raena ateva taumattu ngateva oia. Sa ateva elutu etana uunguaaimim.” \p \v 25 \x - \xo 27:25 \xt Apos 5:28.\x*Taumattu ngatoa laghe liula me laghe ue va, “Utau velu rangane ateva etoka etaimami me natuimami etoa.” \p \v 26 Me ghe tau vella Barabas ghe mene lao sio etaira me Iesu laghe uetaiela mua me ghe taue lao sio va la laa ghavukalaie sae tale aikotoo. \s1 Soldia ngatoa laghe aanamisaa Iesu \r (Mak 15:16-20; Jon 19:2-3) \p \v 27 Me kapuna soldia ngatoa gavana laghe ghaala Iesu me laghe ssoainiela tanganuena Gavana ngateva, me laghe kolo akapala soldia ngatoa me laghe tomuela. \v 28 \x - \xo 27:28 \xt Luk 23:11.\x*Laghe ghaa vella ghinnanina me laghe asae taula aiaasae ateva raeraeana ia, \v 29 me laghe ghaala uasa rorroana me laghe navitaala \w kou nguru\w* eteva me laghe atokaie saela ta uruna. Me laghe atinginala ai eteae ta nimane muenna atelange, me laghe suusuuiaa emua etana me laghe piipilosia tani ue etana va, “Ei, kapuira kingi eteva aJiu etoa!” \v 30 \x - \xo 27:30 \xt Ais 50:6.\x*Laghe kaakanusuia me laghe ghaala ai eteae ta nimane me laghe paruparu uruna ateva. \v 31 Nau laghe ruula tani anamisainia, laghe ghaa vella aiaasae ateva etana me laghe mene asae taula ghinnanina me laghe kasueiniela tani laa avukalaie sae tale aikotoo. \s1 Laghe avukala saela Iesu tale aikotoo \r (Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 32 Nau laghe laa ghoa eleka, laghe soula taumattu ngateva atala nge Saerini ia, ararina ateae ta Saemon, me laghe aeala me laghe sungiela va esau aikotoo ateva. \v 33 Laghe rekatala tale voto ateva ararina ateae ta Golgota, malloeana va Voto ateva arova Riu uru taumattu ngateva. \v 34 \x - \xo 27:34 \xt Sams 69:21.\x*Tale ia o voto ateva laghe tau lao sio uaeni ta Iesu va eropi. Laghe kao aitauaa teela voto kaakaalina, me nau Iesu ghe tootoongaala, ghe tam annala tani ropi. \v 35 \x - \xo 27:35 \xt Sams 22:18.\x*Nau laghe avukalaie saela tale aikotoo me laghe tiuaala tani anamisi tani aikoita ghinnanina. \v 36 Me laghe toka siola tale ia o voto ateva tani toi etokaia va ghe tani mate. \v 37 Epona nongina uruna ateva laghe pitila me laghe avukalala inangari laghe laoainie sio tale niaisakei etana eue va, “Ia oia Iesu, kapuira kingi ia aJiu etoa.” \v 38 \x - \xo 27:38 \xt Ais 53:12.\x*Taita alua lalu ghe aaiuvii me lalu ghe ghaaghaa peiira taumattu ngatoa, lalua tee laghe avukala teeilalue saela, kateva ta pai muenna ativilau me kateva ta pai uaise ativilau. \v 39 \x - \xo 27:39 \xt Sams 22:7; 109:25.\x*Me taumattu ngatoa laghe kasukasu tapaa salana, laghe aauliaa teeia inangari karika masina. Laghe ringaringa uruira, \v 40 \x - \xo 27:40 \xt Mat 26:61; Jon 2:19.\x*me laghe ue va, “Io urooroo tani rruti ale manga ateva me umene atulua ta kotolu nonga nau, asaangiola me ukkure sio tale aikotoo ateva, arova Natuna io God.” \p \v 41 Namu ngatoa ta pristi etoa me tau ngai aapasunga ngatoa tale inangari nipaopao me namu ngatoa, ila tee laghe aauliaa teeia inangari. \v 42 Laghe ue va, “Eghe asaangila katoa, me karika erooroo tani asaangia! Ia kapuira kingi ia aIsraeli etoa! Am tau veluela me ekkure sio tale aikotoo ateva me aue ami aiesoaa etana. \v 43 \x - \xo 27:43 \xt Sams 22:8.\x*Ghe aatoka tuutulina ta God. Tau veluela me ghaine God easaangia arova eaannaia, poli ghe ue va, ‘Aghi Natuna aghi God.’” \v 44 Tale ie nonga o salana atikirighi tau niainao tee alua laghe avukala teeilalue saela tale aikotoo, lalu ghe aauliaa teeia inangari. \s1 Matemateaane Iesu \r (Mak 15:33-34; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 45 Ghe tiuaala ta pai ngelo sinaka\f + \fr 27:45 \fq pai ngelo sinaka \ft Tale inangari nge Grik, \fqa ghaonomina (6) ateva aoa.\f* me saurrom ateva ghe akoula kosa ateva, ghe roola kotolu aoa. \v 46 \x - \xo 27:46 \xt Sams 22:1.\x*Gharighi ghe 3 kilok\f + \fr 27:46 \fq 3 kilok \ft Tale inangari nge Grik, \fqa ta aiaaghasiona (9) ateva aoa.\f* me Iesu ghe ngala anamungailiila me ghe uela va, “\tl Eli, Eli, lama sabaktani?\tl*” malloeana va, “Kapughu Goto ateva, kapughu Goto ateva, vaalua me angu tau velueghila?” \p \v 47 Nau katoa ta lo atoa laghe tiitingina akalakalangina laghe nongola, laghe uela va, “Ekolokolo Elaija.” \p \v 48 \x - \xo 27:48 \xt Sams 69:21.\x*Arovaea ta kateva ghe iloula tani laa ghaa tuku spans ateva me ghe asuuela tale uaeni kaakaalina me ghe apasapasaiela tale ai eteae me ghe taue saela va Iesu ghe mmua. \v 49 Mene katoa laghe ue va, “Tau veluela me ie nonga evukala, me ita tara arova Elaija aue emae asaangia.” \p \v 50 Me nau eteva Iesu ghe mene aore namungailiila me ghe tau vella maamauluaane. \p \v 51 \x - \xo 27:51 \xt Eks 26:31-33; Hib 10:19-20.\x*Tale ia o nau eteva, kalio atiulu ghe vuuvukala tale ale manga ateva ghe tarriila me ghe ghaluevilaula, ghe laa sae tiuaa epona me ghe laa sio ruu euu. Me kosa ateva ghe aisiisiaala me atu etoa laghe tapolapolakala. \v 52 Liengani niaikkaia ngatoa ghe otilala me oroi ila taumattu ngatoa manga ila laghe matela laghe totula me laghe mene mauluela, \v 53 me laghe totu vulula liengani niaikkaiaa me vara Iesu ghe totula tale nimate me laghe aotuotula ta oroieili ila taumattu ngatoa tale masaliki taatara ateae manga ia. \p \v 54 Nau lo ateva tau ngai uvii ghe aaitoiaa kateva ai (100) tau ngai uvii me lo atoa laghe toitoi evukala Iesu, laghe tarala rukeruke ateva me isaa akapa voto ghe lutula, laghe matautu etinginala me laghe uela va, “Koronna taumattu ngateva oia Natuna ia God.” \p \v 55 \x - \xo 27:55 \xt Luk 8:2-3.\x*Oroi ila vause atoa laghe tiitingina amasau me laghe taatara. Laghe usilaa Iesu eGalilii tani aisausieinia. \v 56 Elome ta ila o vause atoa, Meri aMakdala ia me Meri kinairarue ia Jeimis me Josep\f + \fr 27:56 \ft Tale inangari nge Grik, \fqa Joses.\f* me kinairarua ateva natuna alua Sebedi. \s1 Kaakaiaane Iesu \r (Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 57 Ghe elo alaila me taumattu ngateva, tue peipeiena ia, ararina ateae ta Josep me tanganuena tale masaliki taatara ateae eArimatia, ghe rekatala, ie tee kapuna \w disaepolo\w* ia Iesu. \v 58 \x - \xo 27:58 \xt Diut 21:22-23.\x*Ghe lao sio ta Paelat me ghe kolomila Iesu etana. Me Paelat ghe uela va la tau lao Iesu etana. \v 59 Josep ghe ghaala Iesu me ghe sumuela tale masi kalio raarangisana. \v 60 \x - \xo 27:60 \xt Ais 53:9.\x*Me ghe alokoiela tale unna liengani niaikkaia ngateae, ghe kaie ssola elome tale vallae. Ghe atakirila kinatama atu eteva tani tingina airungaa liengani niaikkaia ngateae, me ghe kasula. \v 61 Meri aMakdala ia me mene kateva Meri lalu ghe tokatoka tale kativilau pai nongina liengani niaikkaia ngateae. \s1 Lo atoa laghe aaitoiaa liengani niaikkaia ngateae \p \v 62 Vara mene kateva nau, \w nau manga\w* ia, me namu ngatoa ta pristi etoa me \w Paresi\w* etoa laghe lao sio ta Paelat. \v 63 \x - \xo 27:63 \xt Mat 12:40; 16:21; Mak 9:31; 10:33-34; Luk 9:22; 18:31-33; Jon 2:19-21.\x*Me laghe uela etana va, “Namu ngateva, ami nannaa ia o tau nikamekame ateva nau maulue ia ghe ue va, ‘Vara kotolu nau elange me aue amene totu.’ \v 64 Liuna avalua o me uaulia ngasarasarakana me la tani ghelei ekorokorongana lienga niaikkaia ngateae lomosi ta kotolu nau elange, poli kapuna disaepolo atoa la rau laa ghainaoa me la laa ue ta taumattu ngatoa va ange totula tale nimate. Lo ateva o nikamekame aue sesaaili tale lo akasina ateva nikamekame.” \p \v 65 Paelat ghe liula me ghe uela va, “Am ghaala tau ngaitoitoi etoa me am laa ghelei ekorokorongana liengani niaikkaia ngateae nongina vaalua am kilakila.” \v 66 Liuna avalua o me laghe lao sio me laghe ghelei ekorokoronganala liengani niaikkaia ngateae me laghe atokala aimatootoongana ateva tale atu eteva va arova teva eghaa velua, aue la kila, me laghe atinginala tau ngaitoitoi etoa tani aitoieinia. \c 28 \s1 Iesu ghe mene totula \r (Mak 16:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Nau eteva \w nau manga\w* ateva ghe ruula, me elue talaua poopooa tale aitiutiu eteva tana nau, Meri aMakdala ia me mene kateva Meri lalu ghe lao sio tani taatara tale liengani niaikkaia ngateae. \p \v 2 Paka rukeruke ateva ghe lutula nongina lalu ghe tiitingina ta kapuna \w ensolo\w* ateva Vau palepale ghe sio mae \w epona liu\w* me ghe atakiri vella atu eteva ghe gheelei runga liengani niaikkaia ngateae me ghe tokala epona tale atu eteva. \v 3 Mallanga ateva ta vilikina tani nonginaaili ravaravaia ateva me unna aiaasae usousoanaaili nongina karaane ateva. \v 4 Lo atoa laghe aitoiaa liu niaikkaia ngateva laghe matautu saasakiaala, laghe reterete me laghe katu ngalokoi siola tapaa kosa tani nonginaaili matena atoa taumattu laghe asoaso. \p \v 5 Vara me ensolo ateva ghe uela ta vause atoa va, “Am rau mene matautu. Akilakila va am aloanna tani tara Iesu, ia o ghe matela tale \w aikotoo\w*. \v 6 \x - \xo 28:6 \xt Mat 12:40; 16:21.\x*Karika ia oia. Ange totula nongina ghe auliaala. Am lange sso tara nongina laghe alokoiela. \v 7 Gharovaeaata ta am kasu me am laa auliaa ta kapuna \w disaepolo\w* atoa va ange totula tale nimate, me aue am taraia eGalilii, ta ange muemue lao sio okae.” \p \v 8 Vause atoa laghe matautula me laghe pasula tale nimasimasi. Gharovaea ta laghe kasu vulila liengani niaikkaia ngateae me laghe masimasi etinginala tani laa ghauliaa kieira disaepolo atoa. \v 9 Nau eteva laghe laolao, Iesu ghe sousoulala me ghe uela etaira va, “Elue talaua.” Me laghe mae akalakalaa sio tale liue kkena Iesu me laghe posoposo kkena me laghe kkaueiniela. \v 10 \x - \xo 28:10 \xt Mat 26:32.\x*Me Iesu ghe uela etaira va, “Am rau mene matautu. Am laa ghauliaa ta tueghi me nengaghi etoa va la lao eGalilii me aue la laa taraieghi okae.” \s1 Inangariira lo atoa laghe toitoi liengani niaikkaia ngateae \p \v 11 Nau eteva vause atoa laghe kasukasu elaolao tau ngai uvii etoa laghe aaitoiaa liengani niaikkaia ngateae laghe ssola tale masaliki taatara ateae me laghe aulia ngakapaailiila voto ghe lutula ta namu ngatoa ta \w pristi\w* etoa. \v 12 Nau eteva namu ngatoa ta pristi etoa laghe nongola, laghe kolo aitauaala namu ngatoa me laghe aippooa ngaitauaala tani ghelei righi salana va la poli tau ngai uvii etoa tale namuu viliki veu, me la nim usilaa nongina vaalua aue ila la ghauliaa. \v 13 Laghe uela ta tau ngai uvii etoa va, “Am ue va, ‘Kapuna disaepolo atoa Iesu la mae sio tani ainao Iesu eleivoo nau eteva ami ghe aseasekanua.’ \v 14 Me arova gavana ngateva enongo va am ue va am ghe asekanuela me laghe ainaola Iesu, am rau mene annaa. Aue ami aippooaa teeia me karika aue am ghaa righi maamatana etana.” \v 15 Tau ngai uvii etoa laghe ghaala viliki veu me laghe auliaala voto laghe uela va la ghauliaa, me ia o kiukiu eteae ghe kasu ekapa seela ta \w aJiu|lemma="Jiu"\w* etoa tale ia o nau eteva. \s1 Kinatama niuungu eteva Iesu // ghe taue lao sio ta disaepolo atoa \r (Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23; Apos 1:6-8) \p \v 16 \x - \xo 28:16 \xt Mat 26:32.\x*Vara me kasangaulu me kateva (11) disaepolo laghe lao sio eGalilii me laghe saela tale motouru eteva nongina ghe auliaala etaira va aue la laa taraia etana. \v 17 Nau eteva laghe taraiela laghe kkaueiniela, me katoa etaira laghe tam aikaaiaala va laghe tarala Iesu. \v 18 \x - \xo 28:18 \xt Jon 13:3; Ips 1:20-22.\x*Vara me Iesu ghe mae sio etaira, me ghe uela etaira va, “Ngaghele ghaala nimatuutuliena akapa epona liu me tale kosa ateva oia. \v 19 \x - \xo 28:19 \xt Mak 16:15-16; Apos 1:8.\x*Liuna avalua o me am kasu me am mene ghaa righi disaepolo tale patunganua akapa atoa me am asuula tale ararina ateae Tamaghi me ta Natuna me tale Spirit Manga. \v 20 Me am apasunga etaira tani nongo usilaa isaa akapaaili voto aghe auliaala etaimim me aue atoka teeiem tale nau ekapa atoa elaa ghaa airuuruu tale kosa ateva.”