\id MRK Djambarrpuyŋu Mätjarra 20-12-96; Yurranydjil 4-11-98 (Made Paratext ready by PAE 15-12-01) \ide UTF-8 \h MÄK (MARK) \toc3 Mäk \toc2 Mäk \toc1 DJESUWALAŊUWUY DHÄWU MÄKKUŊ WUKIRRIWUY \mt1 DJESUWALAŊUWUY DHÄWU MÄKKUŊ WUKIRRIWUY \imt1 Dhuwal nhe dhu ŋurruŋuny nhäma \ip Ŋayiny gan Mäkthuny wukirri dhuwal dhäwu bala Rawumlil Garraywalaŋumirriw mala. Ga gämurruny' ŋayi dhuwal wukirriny djorrany' märr ŋayi dhu lakaram ŋanyahan Djesunhan, djäma nhanŋu ga marŋgikunhawuy mala nhanukuŋ. Mäkkuŋuny dhuwal dhäwu dhumbuḻ mirithirr, yaka wiyin. Ga ŋurruyirr'yundja ŋayi ga dhuwal dhäwuny lakaram buku-ḻupthunawuy nhanukalaŋuwuy ga guwaḻ-ṉirr'maranhawuy. Bala dhunupan yan ŋayi dhäwulila gulŋiyin, ŋunhi nhä malany ŋayi gan Djesuy djäma. Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur bala ŋayi ga ḻiyamirriyaman limurrunhan Djesuwalaŋawnha djämaw. Dhuwandja Mäkkuŋuny wukirriwuy Manymak Dhäwu dhumbuḻ yan ga dhunupa. Ŋayipiny dhuwal Mäktja yolŋu yaka malthunamirr Djesuw, ŋany malthurrnydja ŋayi gan dhuwal Bolwun balanyamirriynha ŋunhi ŋayi Bol ŋurruyirr'yurra marrtjinan gäŋala gan Manymaknha Dhäwu. \c 1 \s1 Djondhu ŋäthilmirriyaŋal dhukarr djäma Garraywu \s2 John the Baptist prepared a way for the Lord \sr Mäk 1.1-8 \r (Mathuyu 3.1-12; Luk 3.1-18; Djon 1.19-28) \p \v 1 Dhuwanna ŋunhi ŋurruŋuny dhäwu ŋarra ga nhumalaŋgal lakaraman ŋunhiyiny, ŋunhi yuwalktja ga manymaktja dhäwu Djesuwalaŋuwuynydja, ŋunhi ŋayiny Maŋutji-dhunupayanhawuy Gäthu'mirriŋu God-Waŋarrwu. \v 2 Ŋäthilnydja\x - \xo 1:2 \xo*\xt Malachi 3.1\xt*\x* baman'tja dhäwu-gänhamirriy yolŋuy yäkuy Yitjayay\f * \fr 1:2 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* wukirri dhuwal dhäruk bitjarr gam', \q1 “God-Waŋarrnydja waŋan bitjarr, \q2 ‘Dhuwanna ŋarraku dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu, \q2 ŋarrany djarr'yurr. \q1 Djuy'yundja ŋarra ga ŋanya dhuwal ŋäthil, \q2 märr ŋayi dhu ŋäthilmirriyaman dhukarrnha djäma nhuŋun.’ \q1 \v 3 Ŋunha gapu-ranhdhakŋurnydja wäŋaŋur ḏiltjiŋurnydja ga yolŋu waŋa djawarrkthunna mirithirra, \q2 lakaramany ŋayi ga ŋunha waŋany bitjanna: \q1 ‘Ŋamaŋamayunmirra nhunapinya nhe dhunupayanhamirra, \q2 ga djäman riwal'yurra dhukarrnydja Garraywuny, \q2 bili galki ŋayi dhu bunan, \q2 biyakun dhunupayaŋun nhanŋu dhukarrnydja djäma marrtjinyarawnydja.’” \p \v 4 Ga dhäruk ŋunhiyiny yuwalkthinan yan maḻŋ'thurr. Ŋunhiyiny ŋunhi ḏirramu Djonnha, ŋunhi ŋayi gan djawarrkthurr dhäwu lakaraŋal ŋunhiliyi gapu-ranhdhakŋur wäŋaŋur, ga bulu ŋayi gan buku-lupmaraŋalnydja muka yolŋunhany mala mayaŋurnydja. Ga lakaraŋalnydja ŋayi gan ŋunhi walalaŋgal bitjarra, “Way bilyurra walal yätjkurruŋurnydja nhumalaŋgiyingal nhuma, bala buku-ḻupthurra, bala ŋayi dhu God-Waŋarryuny nhumalaŋ bäy-lakaraman yätjkurruwuynydja.” \p \v 5 Ga dharrwan mirithirra yolŋuny walal gan ŋunhi marrtjin, wäŋaŋur ga wäŋaŋur mala ŋänharawnydja nhanŋu Djonguny, beŋur Djudiyaŋur\f * \fr 1:5 \fr*\ft Judea\ft*\f* makarrŋur wäŋaŋur, ga beŋur bala Djurutjalamŋur\f * \fr 1:5 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋaŋur. Ga ŋunhi walal gan ŋäkulnydja dhäruktja ŋanya Djonnhany balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala walal marrtjin lakaranhaminany bitjanminan walalawuynhany walal, “Yuwalk muka yan ŋarra dhuwal dhuwurr-yätjkurrnydja yolŋu.” Bala dhunupan yan walal gan ŋunhi bilyurra walalaŋgiyingalaŋaŋur yätjkurruŋurnydja dhuwurrŋur, bala ŋayi Djondhuny gan walalany buku-ḻupmaraŋala ŋunhiliyin mayaŋurnydja yäkuŋur Djodannha.\f * \fr 1:5 \fr*\ft Jordan\ft*\f*\fig Jordan river|src="LB00348C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 01.05"\fig* \p \v 6 Yo, ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu Djondja ŋuli ganha dhaṯthunminya gamuḻwal\f * \fr 1:6 \fr*\ft camel\ft*\f* bulkayny'tja yurr djämapuyyun. Ga guwaḻnydja ŋayi gan ḏapmaranhamin nhakun biralyuny ga warrakan'kalyi yan bulkay'; ga ŋathany ŋayi gan ḻukan ḏiltjipuynha yan balanya nhakun ḏetjthinyan mala, ga gukun. \p \v 7 Ga wiripuny ŋayi gan walalaŋ bitjarra dhäwu lakaraŋal gam', “Ŋarrany dhuwal yolŋu märr ŋuli waliwaliŋu, ga dhikayi wiripuny ga yolŋu marrtji ŋapa-ŋupan ŋarranhany ŋunhiyiny yolŋu bulun dhika ganydjarr-ḏumurra djuḻkmaraman ŋayi ga ŋarranhany. Ga ŋarrany dhuwal yolŋu yaka yan gana' ŋurukuny ŋunhi dhapathuŋ'kuny nhanukalaŋuw yupmaranharaw. \v 8 Ŋarrany ŋuli ga nhumalany buku-ḻupmaram gapuy yan, ga dhuwaliyiny ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi ga marrtji dhuḏikurrnydja, ŋayiny dhu nhumalany ḻupmaram Dhuyu Birrimbirryun.” \s1 Djesuy buku-ḻupthunawuy märraŋal, ga beŋuryiny ŋanya gan Djaytindhun guwaḻ-ṉirr'maraŋal \s2 Jesus was baptised, then tempted by Satan \sr Mäk 1.9-13 \r (Mathuyu 3.13—4.11; Luk 3.21-22; 4.1-13) \p \v 9 Yo ŋayiny gan ŋunhi Djesuny balanyamirriynydja nhinan ŋunhala Nätjuritjnha\f * \fr 1:9 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* wäŋaŋur, makarrŋurnydja ŋunhiliyin Galalin,\f * \fr 1:9 \fr*\ft Galilee\ft*\f* yurr marrtjinany ŋayi beŋuryiny ŋunhi nhanukiyingalaŋuŋurnydja wäŋaŋur, bala ŋanya ŋayi ŋunhi Djondhuny ŋunhiliyin ḻiya-ḻupmaraŋalnydja Djodannha mayaŋŋur. \v 10 Ga ŋunhi ŋayi Djesu ḏämbu-ḻupthurrnydja, ga dhawaṯthurr ŋayi ŋunhi beŋurnydja gapuŋurnydja, bala dhunupan ŋayi nhäŋala djiwarrny'tja ḻapthunawuynha, ga bulu ŋayi nhäŋal God-Waŋarrwun Garrkuḻuknhan Birrimbirrnha, ŋayi marrtjin räli dhuryurr, ga rumbalnydja ŋayi ŋunhi balanya nhakun warrakan' yäku murryil, dhuryurrnydja ŋayi marrtjin ŋunhi, bala yan ŋayi nhinanan nhanukal Djesuwala. \v 11 Ga dhunupan ŋayi ŋäkula rirrakaynha waŋanhawuynha balanyawuynha, “Nheny dhuwal ŋarrakuwuynha yan marrkapmirra Gäthu'mirriŋu, ga mirithirra yan ŋarra ga dhuwal nhokal goŋmirriyirrnydja.” \v 12 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi ŋuruŋiyi God-Waŋarrwalnydja Dhuyuy Birrimbirryuny gäŋala ŋanya Djesunhany balan ŋunhi gapu-ranhdhaklila wäŋalilnydja ḏiltjilila, \v 13 ga nhinanany ŋayi gan ŋunhiliyiny 40-n munhany. Ga balanyamirriyyiny ŋayiny gan ŋunhi Djaytindhuny\f * \fr 1:13 \fr*\ft Satan\ft*\f* dharrwunuŋala ŋanyanhany Djesunhany. Yo, nhinanany ŋayi gan ŋunhi Djesuny ŋunhiliyiny wäŋaŋur gänan yan yolŋumiriwŋura, wakinŋumirriwala yan warrakan'kal malaŋuwal. Ga walalnydja ŋunhi djiwarr'puynydja dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu walal marrtjinany bala guŋga'yurra ŋanya. \s1 Djesuy garr'yurr ḏämbumiriwnha guya-djämamirriny mala \s2 Jesus called four fishermen \sr Mäk 1.14-20 \r (Mathuyu 4.12-22; Luk 4.14-15; 5.1-11) \p \v 14 Ga dhäŋur beŋuryiny yolŋu walal miriŋu marrtjin bala ŋayathaŋala ŋanyanhany Djonnhany, bala galkara dharruŋgulila. Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur ŋayi Djesuny dhunupan marrtjinan balayin Galalilila makarrlil wäŋalil, ga ŋunhiliyin ŋayi gan marrtji'-marrtjinany ḻiw'maraŋalnydja, dhäwun marrtjin manymaknha lakaraŋal beŋura nhanukuŋun God-Waŋarrwuŋun. \v 15 Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi dhäwuny lakaraŋal yolŋu'-yulŋuwalnydja gam', “Waluny dhuwal bilin bunanan. God-Waŋarrwuny Rom ŋunhi bilin dhuwanna. Bilyurra walal. Ganarrthula nhumalaŋguwuy nhuma ŋunhi yätjkurrnydja rom mala, ga biyakun märr-yuwalkmirriyin dhiyakun bili yan manymakkun dhäwuwny'tja.” \v 16 Ga waŋganymirrnydja waluy ŋayi marrtjin Djesu waṉḏin bala raŋi-ŋupar ŋuliwitjarryi gali' guḻun'kurr yäkukurr Galaliwurr, bala ŋayi nhäŋala märrma'nhan wäwa'manydjiny ŋarirri'-djämamirrinhan maṉḏany, Djäymannha,\f * \fr 1:16 \fr*\ft Simon\ft*\f* ga Wanduruny,\f * \fr 1:16 \fr*\ft Andrew\ft*\f* maṉḏa gan ŋarirri bumar ganybuy. \v 17 Bala ŋayi Djesuny gulyurra, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Way maṉḏa, malthurra maṉḏa ŋarrakun go. Ŋarrany nhumalany dhu dhuwal marŋgikum djämawnha, nhuma dhu ga gaṯmaraman yolŋunhan mala.” \v 18 Ga dhunupan bala yan maṉḏany ŋunhi ganarrthaŋala ganybuny, bala yan maṉḏa malthurra Djesuwnha.\fig Simon and Andrew leaving their nets|src="AV-47MK.tif" size="Span" loc="AV" ref="Mäk 01.17-18"\fig* \p \v 19 Manymak waṉḏin ŋayi marrtjin bala Djesuny ga-ga-ga-ga-a-a-a, ga bulu ŋayi nhäŋal märrmany'thi yan wäwa'manydjiny, Djayimnha\f * \fr 1:19 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djonnha,\f * \fr 1:19 \fr*\ft John\ft*\f* maṉḏany ŋunhiyiny maṉḏa gäthu'mirriŋu Djibidiw,\f * \fr 1:19 \fr*\ft Zebedee\ft*\f* ga djäma maṉḏa gan ŋunhi rrambaŋi yan walal bäpa'mirriŋuy maṉḏaŋgal, ganybu maṉḏa marrtjin dhunu'-dhunupayaŋal räkunharawnha ŋunhiliyi marthaŋayŋur walalaŋgiyingal. \v 20 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy nhäŋalnydja maṉḏany, bala ŋayi dhunupan wäthurra maṉḏaŋ. Ga dhunupan maṉḏany ŋunhi ganarrthaŋala bäpa'mirriŋunhany maṉḏaŋguwuy maṉḏa balayin bili yan marthaŋaylila, wiripuwurruŋgala djämamirriwal mala. Bala maṉḏany yan malthurra nhanŋun Djesuwnha. \s1 Ḏirramu yätjkurr birrimbirrmirr \s2 A man with an evil spirit \sr Mäk 1.21-28 \r (Luk 4.31-37) \p \v 21 Ga beŋuryiny ŋayi ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjinan, bala bunanan walal wäŋaŋur yäkuŋur Gapuniyamnha.\f * \fr 1:21 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* Nhinanan walal gan ŋunhiliyin, ga yan bili-i-i; ga wiripuŋuynha Nhinanhamirriy waluy, bala ŋayi Djesuny marrtjinan ŋunhiwilin Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirrilila buṉbulil, bala yan ŋayi dhunupan ŋurruyirr'yurra marŋgikuŋala gan walalany. \v 22 Ga ŋunhi nhakun walal gan ŋanya ŋäkulnydja Djesunhany balanyawuyyiny waŋanhawuy ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan walalany marŋgikuŋal, bala walal nhanŋu märr-maŋmaŋdhurrnydja mirithinan yan, ganyim'thurra manapar. Bili nhanukuŋuny ŋunhi Djesuwuŋuny dhäwu marŋgi-wurrupanawuy dhulmu-ganydjarrmirra, gänaŋ'thurra gan beŋurnydja ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja rom-marŋgikunhamirriwal walalaŋgal, ŋunhi walal ŋuli ganha marŋgikunha rom beŋur ŋunhi Mawtjitjkuŋ\f * \fr 1:22 \fr*\ft Moses\ft*\f* wukirriwuy. \v 23 Ga dhunupan bala yan ŋunhi ḏirramuny yätjkurr-birrimbirrmirrnydja gärrinan Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirrilila buṉbulil, yurr dhä-rirrakaymirra ŋayi ŋunhi gulŋiyinany; bala ŋayi marrtjin ŋunhi bitjarra yatjurrnydja gam', \v 24 “Way, Djesu wäŋa-Nätjuritjpuy!\f * \fr 1:24 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* Nhaku nhe dhuwal räliny wapthurr ŋanapurruŋgalnydja? Nhaku ŋanapurruŋ baḏuwaḏuyunaraw? Ŋarrany dhuwal marŋgi yan nhuŋuny. Nheny dhuwal ŋunhiyin, Dharrpalnha Yolŋu, God-Waŋarrwuŋun djuy'yunawuy.” \p \v 25 Bala yan ŋayi dhunupan Djesuny dhäruk-gurrupanminan ŋurikiyiny yätjkurruwnydja birrimbirrwu bitjarra, “Way, mukthurra! Ga dhawaṯthurra, dhipuŋuryiny yolŋuwalnydja ganarrthula ŋanya!” \v 26 Bala ŋayi ŋuriŋiyiny mokuywalnydja birrimbirryu rurr'rurryurra marrtjin ŋunhiyiny ḏirramunhany mirithinan dhika, ga dhawaṯthurrnydja ŋayi nhanukalaŋaŋur dhä-rirrakaymirra. \p \v 27 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal ŋunhiliyiny buṉbuŋurnydja nhäŋalnydja ganyim'thurra, märr-maŋmaŋdhurra manapar. Bala walal marrtjin waŋanhaminany dhä-birrka'yunminany bitjanminan, “Nhä ŋayi ga dhuwal limurruny marŋgi-gurrupandja? Wiripuynha ŋayi ga dhuwal limurruny yuṯaynha romdhuny marŋgikumany bay! Dhuwal ŋayi ga wiripuny ganydjarr ŋayatham dhäruk-gurrupanminyaraw nhanŋuwuy ŋayi ŋunha yätjkurruwnha birrimbirrwu dhawaṯmaranharaw, ga dhunupan yan walalnydja ga dhuwal dhäruktja ŋanya märraman.” \v 28 Bala gan ŋunhi dhäwuny marrtjinan ḻatjuwarr'yurra Djesuwalaŋuwuynydja, ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan djäma manymak rom mala ŋunhiliyi wäŋaŋur ŋarakaŋur Galali.\f * \fr 1:28 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \s1 Djesuy ḏukmaraŋal dharrwany mirithirr yolŋu'-yulŋuny mala \s2 Jesus healed many people \sr Mäk 1.29-34 \r (Mathuyu 8.14-17; Luk 4.38-41) \p \v 29 Ga ŋunhi walal ganarrthaŋalnydja ŋunhiyiny Djuw-malawnydja buku-ḻuŋ'maranhamirrnydja buṉbu, bala dhunupan walal wäŋgaŋalnydja balan Djäymangala\f * \fr 1:29 \fr*\ft Simon\ft*\f* ga Wanduruwala\f * \fr 1:29 \fr*\ft Andrew\ft*\f* wäŋalilnydja, ga maṉḏa ŋunhi Djayim\f * \fr 1:29 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djon\f * \fr 1:29 \fr*\ft John\ft*\f* malthurryi walalaŋ. \v 30 Ga ŋunhiliyi gan wäŋaŋur ŋorran waŋgany miyalk rerrimirr, Djäymangu\f * \fr 1:30 \fr*\ft Simon\ft*\f* mukul'mirriŋu rumaru', ga rirrikthurrnydja ŋayi gan ŋunhi gorrmur'yu. Ga ŋunhi ŋayi Djesu gulŋiyinany balayi wäŋalilnydja, bala walalnydja lakaraŋala nhanukal ŋunhiyin miyalknhan rerrimirrinhan. \v 31 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny marrtjin, ga baṯnha ŋayathaŋal ŋanya goŋnha, bala rur'maraŋala, ga dhunupan yan ŋuruŋiyi rerriynydja ŋanya ganarrthaŋala, bala yan ŋayiny ŋunhi miyalktja galŋarrarrayurra ŋathawnha walalaŋ.\fig Jesus healing Simon's mother-in-law|src="AV-48MK.tif" size="Span" loc="AV" ref="Mäk 01.31"\fig* \p \v 32 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin munhawuyinany, bala walalnydja marrtjin ŋunhi bukmaknhan yan rerrimirrinhany mala ga wakinŋumirrinhany birrimbirrmirriny yolŋuny walalany gäŋa'-gaŋal balayin nhanukala Djesuwala. \v 33 Ga dharrwan mirithirra dhika ŋunhiŋuwuynydja wäŋawuy yolŋu'-yulŋu marrtjin ḻuŋ'thurra balayiny bala'lil. \v 34 Bala ŋayi gan Djesuynydja ḏukmaraŋala ŋunhi yolŋu'-yulŋunhany mala dharrwanhan yanan, yurr wiripu wiripuŋura ŋunhi rerriŋurnydja ŋayi walalany gan walŋakuŋalnydja. Ga bitjarryi bili ŋayi gan dharrwayi yan dhawaṯmaraŋal wakinŋunhany birrimbirrnha mala yolŋu'-yulŋuwalnydja, yurr ŋayi gan walalany ŋunhi dhä-mukmaraŋala ŋunhiyiny birrimbirrnhany mala, bäyŋu ŋayi walalany dhayuŋana ŋula waŋanharaw, bili walalnydja nhanŋu ŋunhi marŋgithindhi yol ŋayi ŋunhi Garray. \s1 Djesu rur'yurr munhawumirr bukumirriyanharaw \s2 Jesus got up early to pray \sr Mäk 1.35-39 \r (Luk 4.42-44) \p \v 35 Ga be yan djeḏa ŋayi rur'yurrnydja, bala ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, bala ŋayi marrtjinan yolŋumiriwlila wäŋalil, ga ŋunhiliyin ŋayi gan bukumirriyaŋalnydja Bäpawalnydja. \v 36 Manymak ŋayiny Djäymandja\f * \fr 1:36 \fr*\ft Simon\ft*\f* ga wiripuwurrnydja nhanŋu ḻundu'mirriŋu mala bira'yurrnydja bala ḻarruŋala nhanŋu Djesuwnydja. \v 37 Ḻarru'-ḻarruŋal wala-a-al, yan bili ga maḻŋ'maraŋal walal ŋanya, bala walal lakaraŋalnydja nhanukal bitjarra, “Way Garray, dhuwal nhuŋu ga yolŋuny walal ḻarruman.” \p \v 38 Ga ŋayiny walalaŋ waŋan bitjarr, “Be muka limurr dhu ga dhuwal bitjan marrtjiny, wiripulil, wiripulil wäŋalilnydja malaŋulil. Ŋarrany muka dhuwal dhu ga be lakaram dhäwu wäŋakurr malaŋuwurr, bili dhiyakiyi muka ŋarra ŋunhi räliny marrtjin dhipalnydja.” \v 39 Bala ŋayi gan yan Djesuny marrtjinan, buku-ḻiw'maraŋala Galalikurra\f * \fr 1:39 \fr*\ft Galilee\ft*\f* wäŋakurr, ga bukmakŋur yan wäŋaŋurnydja malaŋuŋur ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja yolŋu'-yulŋuwalnydja ŋunhi wanhal gan Djuw-malaw buku-ḻuŋ'maranhamirr buṉbu mala dhärra'-dharran. Ga bitjarryi bili ŋayi gan dhawaṯmaraŋal wakinŋunhany birrimbirrnha mala yolŋuwalnydja walalaŋgal. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal burrpuymirriny \s2 Jesus healed a leper \sr Mäk 1.40-45 \r (Mathuyu 8.1-4; Luk 5.12-16) \p \v 40 Ga waŋgany ḏirramu burrunhdhiya'mirr marrtjin ga bunan ŋayi Djesuw, bala ŋayi bun'kumu-djipthurra nhanukal, ga bitjarra ŋayi nhanukal ŋunhi waŋanany, “Garray buku-djulŋi guŋga'yurr ŋarrany. Ŋuli nhe djälnydja, nhe dhu ŋarrany ḏarrtjalkkuman yan.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesuny wuyurra nhanŋu, bala ŋayi goŋ-djarryurrnydja bala yan goŋ-ŋal'yurra nhanukal, ga bitjarra ŋayi Garray waŋanany nhanŋu, “Ŋarrany dhuwal djäl ŋarra dhu ḏukmaraman nhuna. Ma', ḏarrtjalkthin.” \v 42 Bala dhunupan yan ŋayi ŋunhi ḏirramuny walŋathinan, ḏukthurra, bilin ŋanya rerriynydja ŋuruŋiyiny ganarrthaŋala, winya'yurra nhanukalaŋaŋur, bala yan ŋayi ŋunhi ḏarrtjalkthinan. \p \v 43 Ga buluyi nhanŋu ŋayi Djesu waŋan ḏälyu dhärukthu, bala djuy'yurra ŋanya bitjarra, \v 44 “Way, yaka lakaraŋ wiripuwurruŋgalnydja! Dhunupan nhe dhu dhuwal marrtjiny balan ŋunhi djirrikaymirriwala yolŋuwalnydja. Ga ŋunhi ŋayi nhuna dhu manymak-lakaramany, nheny dhu mundhurrnha gurrupan buku-gurrpanna God-Waŋarrnhan, bitjan yan bili nhakun ŋunhi Mawtjitjkal\f * \fr 1:44 \fr*\ft Moses\ft*\f* ga romŋur dhäruk-gurrupanminyawuy barraŋga'yun, märr dhu bukmaknha yolŋuny walal marŋgithirr nhuŋu, ŋunhi nheny dhuwali bilin ḏarrtjalknha.” \p \v 45 Yurr ŋayiny ŋunhi ḏirramuny marrtjinany, bala ŋayi marrtjin dhäwuny birrŋ'maraŋala lakaraŋalnydja. Bala ŋayiny Djesuny yakan buluny marrtjinya balayiny ŋunhi yolŋu dharrwamirrililnydja wäŋalil, ŋunhilin bili yan ŋayi gan wäŋaŋurnydja nhinan ḏiltjiŋura yan, ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja mala wäŋaŋurnydja mala balayin ŋanya guwatjmar. \c 2 \s1 Djesuy ḏukmaraŋal rirrkminynha yolŋuny \s2 Jesus healed a paralysed man \sr Mäk 2.1-12 \r (Mathuyu 9.1-8; Luk 5.17-26) \p \v 1 Ga balayi ŋayi Djesuny roŋiyindhi Gapuniyamlil,\f * \fr 2:1 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* ga ŋula nhämunha' munha, bala marrtjin yolŋuny walal lakaranhaminan Djesuwalaŋuwuynydja ŋunhi ŋayiny bilin ŋunhiliyin wäŋaŋura gan nhinan. \v 2 Bala marrtjin ŋunhi dharrwan yolŋuny mala ḻuŋ'thurrnydja ŋunhiwiliny wäŋalil, ga wäŋany ŋunhi warrpam'nha gungaŋala, ga dhurrwara ŋunhi bala'puy gungaŋalyi yolŋu'-yulŋuy yan malay. Ga ŋayiny gan Djesuynydja marŋgikuŋala dhäwun lakaraŋal ŋurikiwurruŋgun yolŋuwnha walalaŋ. \v 3-4 Ga balanyamirriyyi bili ḏämbumiriw ḏirramuwurr bunan ŋunhiliyi, ga gäŋalnydja walal marrtjin ŋunhi djaṉdjaṉdhurrnydja gaṉuŋnha ḏirramuny. Ga djälthinany walal gan ŋunhi, walal balaŋ ŋunhi marrtjinya dhunupa bala yan Djesuwal, yan walalaŋ dhaḻakarrnha dhawar'yurr gärrinyarawnydja. Yo, ga balany' gan ŋunhi dhärran bilkpilk yan ḻaparra balanya, bala walal ŋarŋgan djäma ŋunhalnydja garrwarnydja dhunupa yan ŋunhiwili bili ŋunhi wanhal gan ŋayi Djesu dhärran. Bala walal ŋuliwitjarra bili yan ŋarŋgakurra yaluyalkmaraŋalnydja marrtjin ŋunhi gaṉuŋnhany yolŋuny balan ŋoylila gayanh'thamirriny yan. \p \v 5 Ga ŋayiny Djesuynydja nhäŋal walalany ŋunhiwurrunhany ŋunhi walal gan mirithin yan märr-yuwalkthin, bala ŋayi waŋanan ŋurikalyiny gaṉuŋgalnydja bitjarra gam', “Way, marrkapmirr ḻundu ŋarraku, Nhuŋu yätjkurrnydja dhuwurr dhuwal bilin bäy-lakaranhawuynha.” \p \v 6 Ga walalnydja marrtjin ŋunhiliyi nhina'-nhinan ŋaḻapaḻmirr mala Rom-marŋgikunhamirr mala, bala walal gan rom-nyamir'yurra Djesunhany, gayulnha gan guyaŋan bitjarra gam', \v 7 “Way. Yaka balaŋ ŋayi bitjana waŋanha. Nhaltjan ŋayi ga ŋunha guyaŋanhamirnydja yanbi ŋayi ŋunha God-Waŋarrnha? God-Waŋarryun ŋuli ga dhuwal ŋayipin waŋganydhun bäy-lakaramany yätjkurruwuynydja mala.” \p \v 8 Yurr ŋayiny Djesuny walalaŋ marŋgithin ŋunhi walal gan rom-nyamir'yurr ŋanya, bala ŋayi waŋanan walalaŋ ŋurikiwurruŋguny ŋaḻapaḻmirriwnydja bitjarra, “Nhaku nhuma ga dhuwal rom-nyamir'yundja ŋarrany? \v 9-10 Nhaltjan dhika ŋarra dhu waŋany nhanŋu dhiyakuny gay'yi gaṉuŋguny yolŋuw, ‘Ma, bilin nhuŋu dhuwal dhuwurr-yätjtja rom bäy-lakaranhawuynha’, bitjan, wo ŋarra dhu bitjan gam' waŋa, ‘Ma, rur'yurra bala märraŋun nhuŋuwuy nhe gayanh'thany bala marrtjin’, bitjan ŋarra dhu waŋany? Nhä dhika ŋayi gumurr-yalŋginy dhäruk ŋarrakuny waŋanharaw? Dhuwal ŋarra dhu mel-wurrupanna nhumalaŋgal ŋunhi ŋarrany ga dhuwal ganydjarr ŋayatham ŋarra dhu bäy-lakaram bawalamirriw yan yolŋuw dhiyal munatha'ŋur.” Bala ŋayi bilyurrnydja, ga waŋan ŋurikalyiny ŋunhi gaṉuŋguny yolŋuw bitjarra, \v 11 “Ma', rur'yurra, ga märraŋun nhuŋuwuy nhe gayanh'thany, bala marrtjin wäŋalila.” \p \v 12 Ga ŋunhili bili yan gumurrŋur walalaŋgal, ŋayi ŋunhi yolŋuny dhunupan yan rur'yurrnydja, ga gayanh'thany nhanŋuwuy ŋayi märraŋal, bala yan marrtjinan wäŋalila. Bala walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuny mirithinan yan ganyim'thurrnydja, bala yan walal wokthurra God-Waŋarrwuny, ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanany, “Bäyŋu muka limurr gan dhuwal ŋula ŋäthilnydja balanyawuy nhäŋal.” \s1 Djesuy gaḏaymar Mathuyuny \s2 Jesus called Mathuyu \sr Mäk 2.13-17 \r (Mathuyu 9.9-13; Luk 5.27-32) \p \v 13 Bala ŋayi beŋuryiny Djesu roŋiyin balayi gali' raŋilil wäŋalil, ga dharrwan ŋunhi mirithirra nhanukal yolŋu'-yulŋuny mala ḻuŋ'thurr, bala ŋayi walalany gan marŋgikuŋala. \v 14 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesu marrtjinany, bala ŋayi nhäŋala waŋganynhan yolŋuny Lebaynha\f * \fr 2:14 \fr*\ft Levi\ft*\f* gäthu'mirriŋu Yalpayatjku,\f * \fr 2:14 \fr*\ft Alphaeus\ft*\f* nhinan ŋayi gan ŋunhiliyi rrupiya märranhamirriŋur wäŋaŋur. Bala ŋayi Djesuny waŋanan nhanŋu bitjarra, “Go malthurra ŋarrakun.” Bala ŋayi ŋunhi yolŋuny yan rur'yurra, bala yan malthurra Djesuwnha. \p \v 15 Yo. Yaka wiyin, bala ŋayi ŋunhi Djesuynydja gan ŋathan ḻukan maṉḏan rrambaŋin ŋuriŋiyin Lebayyun yolŋuy wäŋaŋura nhanukal. Ga walalnydja ŋunhi dharrwan mirithirra rrupiya-märranhamirrnydja yolŋu walal ŋunhi gapmanguny djämamirr mala, ga rom-bakmaranhamirrnydja yolŋu'-yulŋu gan nhina'-nhinan ŋunhiliyin rrambaŋin walalnha Djesun ga malthunamirra mala nhanŋu. Bili dharrwan mirithirra gan ŋunhi yolŋuny walal malthurr nhanŋuny Djesuwnydja.\fig Jesus eating with the outcasts|src="AV-050AMK.tif" size="Span" loc="AV" ref="Mäk 02.15"\fig* \p \v 16 Ga walalnydja ŋunhi Rom-marŋgikunhamirriynydja mala ga Baratjiynydja\f * \fr 2:16 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala nhäŋal ŋanya Djesunhany ŋayi gan ŋathan ḻukan ŋunhiliyin dhuwurr-yätjmirriwala yolŋuwal walalaŋgal, ga rrupiya-märranhamirriwala walalaŋgal. Bala walal waŋanan dhä-birrka'yurra ŋunhi malthunamirrinhan mala nhanŋu bitjarra, “Wäy, nhaku ŋayi ga ŋunha dhuwurr-yätjmirriwalnydja ga rrupiya-märranhamirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal ŋatha ḻuka?” \p \v 17 Ga ŋayiny Djesuynydja ŋäkul walalany, bala ŋayi walalaŋ waŋanan buku-bakmaraŋalnydja bitjarra gam', “Ŋuli nhuma ŋula yol mala yolŋu'-yulŋu ḏäwalamirrnydja rerrimiriwnydja, nhumany dhu yakan marrtji ḏukmaranharaw marrŋgitjkalnydja, ŋany ŋunhiyin bili dhu ŋunhi rerrimirra yan mala yolŋu walal marrtjiny nhanukal. Ŋarrany dhuwal yaka marrtjinya ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi ŋayi ga nhina dhuwurr-dhunupany; ŋarrany dhuwal räliny marrtjin dhuwurr-yätjmirriw yolŋuw walalaŋ.” \s1 Lakaram ga yuṯapuy rombuy ga ŋäthiliŋuwuy \s2 Teaching about the new and the old ways \sr Mäk 2.18-22 \r (Mathuyu 9.14-17; Luk 5.33-39) \p \v 18 Ga balanyamirriynydja waluy Djongu ŋunhi ḻiya-ḻupmaranhamirriw malthunamirr mala, ga Baratjiw\f * \fr 2:18 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala ḻundu'mirriŋu walal gan bukumirriyaŋal ŋoy-ŋathamiriw. Ga walal wiripuwurrnydja yolŋu mala marrtjin bala Djesuwal, ga waŋan walal dhä-birrka'yurr ŋanya bitjarr gam', “Way, ŋunha ga Djonguny malthunamirr mala, ga ŋunha Baratjiwnydja malthunamirr walal ŋuli ga bukumirriyam ŋoy-ŋathamiriwnha. Yurr nhokalnydja malthunamirriy walal ŋuli ga dhuwal ḻuka yan ŋatha.” \p \v 19 Bala ŋayi Djesuny walalaŋ buku-bakmaraŋal balany bitjarra gam', “Ŋunhi ŋuli yolŋu walal marrtji waŋgany-manapanmirr ḻuŋ'maranhamirr gumurr-ŋamathirr ŋurikiyi yolŋuw ḏirramuw ŋunhi ŋayi ŋuli märraman miyalknhan nhanŋuwuy ŋayi, ga nhaltjanna walalnydja dhu ŋunhi? … yänan walal ŋuli ga ŋunhi nhinany ŋoy-ŋathamiriwnha? Bäyŋu, yan walal dhu marrtji ŋunhi ḻukan bitjanna goŋmirriyirra ŋurikalyin ḏirramuwala, ga yan bili-i-i, ga ganarrtham ŋayi dhu walalany ŋuriŋiyi ḏirramuy. \v 20 Yurr yalalaŋumirrnydja ŋanyanhany dhu ŋunhi ḏirramunhany djaw'yunna nhanukal ḻundu'mirriŋuwalnydja mala, ga beŋuryin dhurrwaraŋur walal dhu ga ŋunhi ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina.” \p \v 21 “Bäyŋun ŋayi dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy djawar'yun ŋäthiliŋuny girri' balany yuṯalilnydja manapan, ŋunhi ŋayi dhu bitjandhiny djäma, ŋayiny dhu ŋunhi yuṯany manydjarrka' dhurŋ'thuna, ga ŋäthiliŋuny dhu ŋunhi yarrar'yuna.” \p \v 22 “Ga bäyŋun dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy yuṯany wiyika' borum märram ga rarryun ŋayi dhu ŋunha ŋäthiliŋulilnydja bathilil, balanya nhakun ŋäthiliŋulilnydja ḏimbukalil, bili ŋayi dhu ŋunhi ŋäthiliŋuny bathi baw'yunna yarrar'yunna ŋuriŋiyiny yuṯaynydja wiyikay', bala dhu ŋunhi wiyikany' ḻurryundja marrtji dhawar'nha dhu, ga bathiny dhu ŋunhi miḏikirra buruŋgulkthirra. Yo, ga ŋunhi ŋayi dhu yolŋuy märram yuṯany yan borum wiyika', ga rarryun ŋayi dhu ŋunhi yuṯalilnydja yan bathilil, bala dhu ga ŋunhi wiyikany' borumdja ŋorran yan, bulyunna dhu ga, bäyŋun dhu baṉḏanydhirr. Ga balanyayi bili dhuwal yuṯany rom. Ŋunhi nhe dhu märram ŋarraku walŋamirr yuṯa rom, nheny dhu ga ŋunhi yuṯaŋura yan romŋurnydja nhina, yakan ŋäthiliŋulilnydja roŋiyi, märr dhu ŋunhi yuṯany walŋa yakan nhokal winya'yun.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Dhuwandja dhäwu Gänaŋ'maranhawuynha Walupuynha \s2 The question about the Sabbath \sr Mäk 2.23-28 \r (Mathuyu 12.1-8; Luk 6.1-5) \p \v 23 Ga balanyamirriynydja ŋunhi Nhinanhamirriynydja waluy walalnydja ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtji wäŋgaman dhukarr-ŋupanna, yurr dhukarrkurrnydja gali'wurrnydja marrtjin ŋunhi dhärra'-dharran ŋathan birralin. Bala walalnydja ŋunhi Djesuwalnydja malthunamirriy mala marrtjin gulk-gulkthurra ŋunhi ŋathan mala muḻkurrnha birralin. \v 24 Ga walalnydja ŋunhi Baratjiynydja\f * \fr 2:24 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala waŋanan Djesunhany bitjarra gam', “Way, ŋathil walalany nhäŋu dhuwaliyi malthunamirriny mala nhuŋuwuy nhe. Ŋunha walal ga romnha bakmaram. Dhuwaliyiny yakan yanbi dhunupa walalaŋ balanyarawyiny djämaw dhiyaŋuny ŋunhi Nhinanhamirriynydja waluy.” \p \v 25 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaram waŋa walalaŋguny bitjanna, “Way walal, yaka yan nhuma dhuwal marŋginy muka dhäwuwny'tja? … ŋunhi nhaltjarr walal Daybit\f * \fr 2:25 \fr*\ft David\ft*\f* ga malthunamirr mala nhanŋu bitjarryi djaṉŋarrthin? \v 26 Ŋayiny ŋunhi Daybittja dhunupan marrtjinan, bala gulŋiyinan ŋunhi God-Waŋarrwalnydja dhuyulil buṉbulil, bala ŋayi märraŋala ŋunhi dhuyuny ŋatha dämbany ŋunhi walal ŋuli rulwaŋdhunna gänaŋ'maranha mundhurr-wurrupanaraw nhanŋu God-Waŋarrwu. Ga romdhuny ga ŋunhi lakaram ŋurikiyi dhuyuwnydja ŋathaw djirrikaymirriwnha yan walalaŋ ḻukanharawnydja, yakan nhakun manymak bukmakkuny yolŋuw walalaŋ. Yurr ŋayiny Daybitthuny ḻukan yan ŋunhiyi dhuyu ŋatha, ga wiripuny ŋayi gurrupar ŋunha ḻundu'mirriŋuwnha mala nhanukalaŋaw. Yo, bitjarryiny ŋunhi maḻŋ'thurr balanyamirriy ŋunhi ŋayi gan yolŋu yäku Yabiyatha\f * \fr 2:26 \fr*\ft Abiathar\ft*\f* yan nhinan ŋurruḏawalaŋu djirrikaymirrnydja.”\fig Table of the Presence|src="HK00258c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 02.26"\fig* \p \v 27 Bala ŋayi dhawar'maraŋalnydja waŋan Djesu bitjarra gam', “God-Waŋarryuny ŋunhi djäma rom yäku Nhinanhamirrnydja Walu yolŋu'-yulŋuw mala; yaka ŋayi ŋunhi djäma yolŋu'-yulŋunhany ŋurikiyiny romgu yäkuw Nhinanhamirriwnydja Waluw. \v 28 Bili Yolŋuny Gäthu'mirriŋu dhuwal rom-waṯaŋuyi yan dhiyakiyiny ŋunhi romgu Nhinanhamirriwnydja Waluw.” \c 3 \s1 Djesuy ḏukmaraŋal goŋ-dhoṯnha ḏirramuny \s2 Jesus healed a man with a crippled hand \sr Mäk 3.1-6 \r (Mathuyu 12.9-14; Luk 6.6-11) \p \v 1 Ga ŋunhi ŋayi Djesu buluny marrtjin balayi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirrilil buṉbulil, ga ŋunhiliyiny gan yolŋun nhinan goŋ-dhoṯnha. \v 2 Ga walal gan ŋunhiliyi yolŋu walal nhinan Baratji\f * \fr 3:2 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala, ga nhäŋal walal gan Djesuny, wanha balaŋ ŋayi dhu ḏukmaram ŋunhiyi ŋarambiya'-dhoṯnha ḏirramuny ŋuriŋiyi Nhinanhamirriy waluy, märr ŋanya walal dhu rom-nyamir'yunna. \p \v 3 Yo, bala ŋayi ŋunhi Djesuny wäthurra ŋurikiyiny goŋ'-dhoṯkuny bitjarra, “Go marrtji räli ŋarrakal dhipal,” bitjarr. Bala ŋayi ŋunhi ḏirramuny rur'yurra, bala ŋayi marrtjinany ga dhutnha nhinan Djesuwala. \p \v 4 Bala ŋayi Djesuynydja walalany waŋanan ŋunhi wiripuwurrunhany yolŋuny walalany dhä-birrka'yurra bitjarra, “Nhäthinya limurruŋ ŋunhi romdja ga barraŋga'yun dhiyakuny ŋunhi Nhinanhamirriwnydja waluw? Nhaltjan limurr dhu guŋga'yun muka yolŋunhany walalany? … ŋany nhaltjan? … ŋayaŋu-yätjkurrkuman walalany muka? … Walŋakum limurr dhu walalany? … ŋany nhaltjan? … buman walalany?” bitjarr. Ga walalnydja gan ŋunhi mukthurra yan nhinan. \p \v 5 Bala ŋayi marrtjin ŋunhi Djesuynydja nhäŋala walalany, ŋoy-dhärranan manapar, ga buluyi ŋayi walalaŋ ŋayaŋu-warwumirriyin, bili walal ŋunhi ŋayaŋu-ḏälmirra balanyan. Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋunhi goŋ-dhoṯnhany yolŋuny bitjarr, “Ma', goŋdja djarryurra,” bitjarr. Bala dhunupan yan ŋayi ŋunhi yätjkurruŋuny goŋ djarryurra, bala yan manymakthinan. \p \v 6 Bala walalnydja ŋunhi Baratjiny yolŋu mala marrtjinan yanan. Ga dhunupan yan bala walal ḻuŋ'maranhaminan, ŋunhiwurryiny yolŋu walal, ga wiripuny djuŋga'-djuŋgaya mala Yaritku.\f * \fr 3:6 \fr*\ft Herodians\ft*\f* Bala walal gan nhanŋu waŋanhaminan Djesuwnydja bunharawnha murrkay'kunharawnha. \s1 Dharrwan mirithirra yolŋuny walal marrtjin ḻuŋ'thurr ŋänharaw Djesuwnydja \s2 Crowds came to Jesus \sr Mäk 3.7-12 \p \v 7 Ga dhäŋur beŋuryiny walalnydja ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjinan roŋiyinan Galalilila\f * \fr 3:7 \fr*\ft Galilee\ft*\f* guḻun'lil, ga dharrwan mirithirra ŋunhi yolŋuny mala gan malthurr nhanŋuny Djesuwnydja. Marrtjinany walal gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuny beŋur makarrŋurnydja Galaliŋur ga Djudiyaŋur,\f * \fr 3:7 \fr*\ft Judea\ft*\f* \v 8 ga wiripuny Djurutjalamŋur\f * \fr 3:8 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* makarrŋur wäŋaŋur, ga Yidumiyaŋur,\f * \fr 3:8 \fr*\ft Idumaea\ft*\f* ga wiripuŋura mala gali'ŋur wäŋaŋur ŋunhaŋuwuynha bala djuḻkmaraŋala Djodandja.\f * \fr 3:8 \fr*\ft Jordan\ft*\f* Ga wiripuny yolŋu'-yulŋu marrtjin Däyaŋura\f * \fr 3:8 \fr*\ft Tyre\ft*\f* ga Djäydanŋura,\f * \fr 3:8 \fr*\ft Sidon\ft*\f* ga wiripuŋuŋura mala yumurrku'ŋura wäŋaŋur ŋunhi gan ḻiw'maraŋal ŋunhiyi wäŋany, marrtjinany walal gan ŋunhi nhanukal, bili walal ŋäkul ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan Djesuy djäma. \p \v 9 Yo, walalnydja marrtjin ŋunhi yolŋu'-yulŋuny ḻuŋ'thurrnydja balayin raŋilila, ga wäŋany walal ŋunhi gungaŋal, bala marrtjin ŋunhi yolŋuny walal giṯthurra, galki walal balaŋ ŋunhi dhä-monygunhan Djesunhany, ga bäyŋuthinan nhanŋuny ŋunhi Djesuwnydja dhaḻakarr nhinanharawnydja. Bala ŋayi waŋanan nhanŋuwuy ŋayi malthunamirrinhany mala bitjarra, “Way, marthaŋay walal ŋarrakal märraŋ, märr ŋarrany dhu ga ŋunhiliyin nhina dhäwuny lakaram marthaŋayŋura,” bitjarr. \p \v 10 Ga dharrwany ŋayi gan ŋunhi yolŋunhany mala ḏukmaraŋal, ga bulu walalnydja marrtjin wiripuwurrnydja muka rerrimirr yolŋu walal giṯthurr ḏur'-ḏuryunminan marrtjin, bitjarryi bili walalnydja gan ŋunhi djälthin ŋayathanharaw nhanŋu Djesuw rumbalwu. \v 11 Ga ŋunhi walal gan yätjkurruynydja birrimbirryu mala nhäŋalnydja ŋanya, ga dhunupan walal marrtjin ŋunhi galkirrinany gumurrlila nhanukal, bala marrtjin waŋanan yatjurra bitjarra, “Nheny dhuwal Gäthu'mirriŋu God-Waŋarrwu.” \p \v 12 Ga dhunupan ŋayi gan Djesuny waŋan ḏälyun dhärukthuny ŋurikiyiny birrimbirrwuny mala, “Mukthurra. Yakan nhuma dhu ŋarrany lakaramany yolŋuwalnydja walalaŋgal ŋunhi yol ŋarra dhuwal,” bitjarra. \s1 Djesuy djarr'yurr nhanŋuwuy ŋayi 12-nha ḻundu'mirriŋuny \s2 Jesus chose the twelve apostles \sr Mäk 3.13-19 \r (Mathuyu 10.1-4; Luk 6.12-16) \p \v 13 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesu marrtjin bukulila, ga wäthurr ŋayi ḻurrkun'ku yan malthunamirriw walalaŋ, bala walal marrtjinan nhanukal galkin walal gan nhanŋu malthurr. \v 14 Ga ŋunhiliyiny ŋayi djarr'yurrnydja 12-nhan yan, märr walal dhu ga djäma galkin yanan nhanukala, ga marrtji walal dhu ga wiripulila wäŋalil mala dhäwun gäma.\fig Jesus summoning the twelve|src="AV-51MK.tif" size="Span" loc="AV" ref="Mäk 03.13-14"\fig* \v 15 Ga gurrupar ŋayi walalany gan ganydjarr märr walal dhu ga wakinŋumirriny birrimbirrnha mala dhawaṯmaram yolŋuwal walalaŋgal. \v 16 Ga dhuwalawurruny ŋayi ŋunhi djarr'yurrnydja gam', Djäymannha,\f * \fr 3:16 \fr*\ft Simon\ft*\f* ŋunhi ŋayi ŋanya yäku nhirrpar Beta,\f * \fr 3:16 \fr*\ft Peter\ft*\f* \v 17 ga Djayim,\f * \fr 3:17 \fr*\ft James\ft*\f* ga yukuyuku'mirriŋu nhanŋu Djon,\f * \fr 3:17 \fr*\ft John\ft*\f* Djipitiw\f * \fr 3:17 \fr*\ft Zebedee\ft*\f* maṉḏany gäthu'mirriŋu, ga ŋayiny maṉḏany ŋunhi Djesuynydja yäku nhirrpar Bawunatj,\f * \fr 3:17 \fr*\ft Boanerges\ft*\f* mayali' “Murryu'murryunamirr maṉḏa.” \v 18 Ga bitjarryi bili ŋayi djarr'yurr Wanduruny,\f * \fr 3:18 \fr*\ft Andrew\ft*\f* ga Bilipnha,\f * \fr 3:18 \fr*\ft Philip\ft*\f* ga Bäthalamiyawnha,\f * \fr 3:18 \fr*\ft Bartholomew\ft*\f* ga Mathuyuny,\f * \fr 3:18 \fr*\ft Matthew\ft*\f* Dumitjnha,\f * \fr 3:18 \fr*\ft Thomas\ft*\f* ga Djayimnha\f * \fr 3:18 \fr*\ft James\ft*\f* Yalpayatjku\f * \fr 3:18 \fr*\ft Alphaeus\ft*\f* gäthu'mirriŋuny, ga Dhadayatj,\f * \fr 3:18 \fr*\ft Thaddaeus\ft*\f* ga wiripuny Djäymannha\f * \fr 3:18 \fr*\ft Simon\ft*\f* ŋunhi walal gan lakaraŋal ŋanya rom-ḏälmirr ḏirramu, \v 19 ga Djudatj-Gariyatnhan,\f * \fr 3:19 \fr*\ft Judas-Iscariot\ft*\f* ŋunhiyin yolŋu ŋunhi ŋayi Djesuny goŋ-gurrupar miriŋuwala. Ga dhuwalawurrunhan ŋayi ŋunhi djarr'yurrnydja nhanŋuwuynydja ŋayi malthunamirriny mala. Dhäŋur beŋuryiny, bala ŋayi marrtjinan wäŋalila. \s1 Wiripuwurruy yolŋuy walal guyaŋan yanbi ŋayi Djesu mokuywalaŋumirr birrimbirrmirr \s2 Some people thought that Jesus had an evil spirit in him \sr Mäk 3.20-30 \r (Mathuyu 12.22-32; Luk 11.14-23; 12.10) \p \v 20 Ga bulu ŋunhiwiliyiny muka yolŋu walal marrtjin ḻuŋ'thurr dharrwan mirithirra nhanukal Djesuwal, ga bäyŋun yan nhakun walalaŋ ŋunhi waluny ŋathawnydja ḻukanharaw, Djesuwnydja ga ḻundu'mirriŋuwnydja nhanukalaŋaw. \v 21 Ga walalnydja ŋunhi Djesuwalnydja gurruṯumirriy mala ŋäkul, bala walal marrtjinan märranharawnha nhanŋu, bili walal gan lakaraŋal yanbi ŋayi gan bawa'yurra. \p \v 22 Ga walalnydja ŋunhi Rom-marŋgikunhamirriynydja yolŋu'-yulŋuy Djurutjalambuyyuny\f * \fr 3:22 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* lakaraŋal gan Djesunhany be yanbi nhanukal gan wiripun birrimbirr gärrin. Ga bitjarra walal gan ŋunhi lakaranhaminany, “Ŋunhany ŋayi ga ganydjarrnydja ŋayatham nhanukuŋun Beltjibulwuŋun,\f * \fr 3:22 \fr*\ft Beelzebul\ft*\f* ŋunhi ŋayi buŋgawan ŋurikiyin ŋunhi wakinŋuwnha birrimbirrwu malaŋuw, ga ŋuriŋiyin ŋayi ga ŋunhi ganydjarryuny dhawaṯmaram ŋunhi birrimbirrnhany mala.” \p \v 23 Bala ŋayi Djesuny wäthurra ḻuŋ'maraŋala ŋunhi yolŋunhany walalany, bala ŋayi yan dhäwun walalaŋ lakaraŋal mayali'kurra bitjarra gam', “Nhaltjanna dhu ŋunhi Djaytindhuny\f * \fr 3:23 \fr*\ft Satan\ft*\f* dhawaṯmaram Djaytinnhany? \v 24 Ga ŋuli dhu ga ŋunhi yolŋu'-yulŋu waŋganybuynydja wäŋapuy bunhamirr, walalnydja dhu ŋunhi malany dhawar'yunna. \v 25 Ga ŋuli dhu ga yolŋu walal ŋunhi walal gurruṯumirr mala walalaŋguwuy bunhamirrnydja, walalnydja dhu ŋunhi malany dhawar'yunna. \v 26 Ga ŋuli dhu ga ŋunhi Djaytindja\f * \fr 3:26 \fr*\ft Satan\ft*\f* mala yan bunhamirr, nhanŋuny dhu ŋunhi rom dhawar'yunna yan buwayakthirra dhu.” \p \v 27 “Yakan dhu ŋunhi ŋula yol yolŋu marrtji ḏälwalnydja ḏirramuwal wäŋalil, bala dhu yan marrtji djaw'-djaw'yunna ŋunhi ŋula nhäny mala wäŋaŋurnydja nhanukal. Ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu ŋunhi marrtji ga garrwi'yun ŋanya ḏälkum yan ŋunhiyiny ḏälnhany ḏirramuny, ga yorrnha ŋayi dhu marrtjiny wäŋalilnydja nhanukal manaŋinyarawnydja.” \p \v 28 “Yo, yuwalk yan ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwandja lakaram. Ŋuli dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy djäma ŋula nhäny yätjkurrnydja mala, ga waŋa ŋayi dhu ga dhä-wiripuŋuyirr God-Waŋarrwuny, ga ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny nhanŋu bäy-lakaram ŋunhiŋuwuyyi. \v 29 Yurr bäyŋuny ŋayi dhu bäy-lakaram ŋurikin yolŋuw ŋunhi ŋayi dhu ga dhä-wiripuŋuyirr waŋa nhanŋun Dhuyu-Birrimbirrwun, ga ŋunhiny ŋayi dhu muŋbunuman yan dhä-gir'yunawuynydja märram, bili nhakun ŋayi ŋunhi rom-bakmaranhamirra balanyan yolŋu.” \p \v 30 Yo, ŋunhiny ŋayi gan Djesuynydja lakaraŋal bitjarryiny, bili walal gan lakaraŋal yanbi nhanukal gan yätjkurra birrimbirr gärrin. \s1 Yol dhika Djesuwnydja ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu mala? \s2 Who is Jesus' mother and brothers? \sr Mäk 3.31-35 \r (Mathuyu 12.46-50; Luk 8.19-21) \p \v 31 Manymak, bala walalnydja bunanan ŋunhiliyi ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu ga yukuyuku'mirriŋuny mala, bala walal gan dhärra'-dharranany ŋunhilin warraŋulnha buṉbuŋura, ga dhäruk-djuy'yunmin walal nhanŋu Djesuw ŋayi dhu marrtji walalaŋgal balayi dhawaṯthun. \v 32 Yurr dharrwan mirithirra gan ŋunhi yolŋuny walal nhinan ḻiw'maraŋala ŋanyanhany Djesunhany, bala walal waŋanan ŋanya Djesunhany bitjarra, “Ŋunhan nhuŋu ŋäṉḏi'mirriŋuny ga yukuyuku'mirriŋuny mala dhärra'-dharra marrtji ya ŋunha warraŋul, djälthirr walal ga nhuŋu nhe dhu bala dhawaṯthun walalaŋgal.” \p \v 33 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarra, “Yol dhika ŋarraku ŋäṉḏi'mirriŋuny ga yukuyuku'mirriŋu mala?” bitjarr. \v 34 Bala ŋayi marrtjin nhäŋala mala-djarr'yurra yolŋunhan walalany, ŋunhi walal gan nhina'-nhinan galki nhanukal, buthuru-bitjurr walal gan nhanŋu, bala ŋayi waŋan bitjarra, “Dhuwalawurr dhuwal ŋarrakuny ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu mala. \v 35 Ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy djäma Godkalaŋuwurrnydja yan ŋayaŋuwurr, ŋunhiyin ŋayi yolŋu ŋarrakuwuynydja yan ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu, ŋunhin bili yan ŋunhi dhäruk-märranhamirra yolŋu,” ga bitjarra ŋayi Djesu waŋanany. \c 4 \s1 Ŋathapuy maŋutjiwuy dhäwu mayali'mirr \s2 The parable of the sower \sr Mäk 4.1-9 \r (Mathuyu 13.1-9; Luk 8.4-8) \p \v 1 Ga bulu nhakun ŋayi Djesuy ŋurruyirr'yurr dhäwu lakaraŋal, yolŋuwal walalaŋgal ŋunhili galki yindiŋur guḻunŋur yäkuŋur Galali,\f * \fr 4:1 \fr*\ft Galilee\ft*\f* yurr raŋiŋura. Ga yolŋuny walal ŋunhi ḻuŋ'thurrnydja dharrwan mirithirra nhanukal balayiny. Bala ŋayiny Djesuny ŋal'yurra marthaŋaylila. Bala ŋayi gan nhinanan marthaŋayŋura, yurr märr barrku gumurrŋurnydja wäŋaŋurnydja.\fig Jesus teaching from a boat|src="AV-52MK.tif" size="Span" loc="AV" ref="Mäk 04.01"\fig* \v 2 Ga marŋgikuŋalnydja ŋayi walalany gan ŋunhi wiripu ga wiripun romdja malany, yurr dhäwuny mala ŋunhi dhulmu-mayali'mirra, bitjarra ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja walalaŋ gam', \p \v 3 “Yo. Ŋäkuny walal ŋamathaŋun yan: Waŋganydhuny waluy yolŋu marrtjin gätni-djämamirr lämu-nhirrpanaraw maŋutjiw ŋathaw birraliw. \v 4 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin djalkthurrnydja ŋathany mala maŋutjiny, wiripuny maŋutji ŋatha malany galkirrin ḏällila munatha'lil dhukarrlila, ga ŋunhi warrakan'tja mala marrtjin, bala yan ḻukanan. \v 5 Ga wiripuny maŋutji mala ŋatha galkirrin guṉḏamirrilila wäŋalil, ŋunhiwilin ŋunhi munatha' ḏaŋawuklila. Ga bondin yan ŋayi ŋunhi ŋutharnydja ḏukitjmirriyinany. \v 6 Ga ŋunhi nhakun waluny dhawaṯthurr bala yan räwakkuŋala ŋunhi ḏukitjtja, bili ŋuriki ḏukitjkuny wärrurrny'tja ŋunhi bäyŋu yan muka ŋula ŋuthanany ṉiṉ'thunany. \v 7 Ga wiripuny maŋutji ŋatha malany galkirrin ḏimiṯimirrmirrilila, yurr dhamany'tjurrnydja maṉḏa ŋunhi ḏukitjtja rrambaŋin birralin ga ḏimiṯimirrnha. Bala ŋayiny ŋunhi ḏimiṯimirrmirrnydja mulmu ŋuthar mirithinan, bala ganydjarrnha dhawar'maraŋal ŋurikiyiny birraliwnydja, ga bäyŋun ŋayi ŋunhi ŋathany ŋuthana maŋutjimirriyinyany manymakthinyany. \v 8 Ga wiripuny mala maŋutji ŋatha galkirrin manymaklila munatha'lil, bala ŋayiny ŋunhi ḏukitjtja ŋuthar buṯ bitjarra ŋamathinan yan, bala borummirriyinan dhaŋaŋdhinan dhika mirithinan, giḻyurra gan ŋathany, wiripuny märr dhaŋaŋ, ga wiripuny märr mirithirra dharrwa, ga wiripuny gan gurrwurr'yurra.” Ga balanyan ŋayi gan ŋunhi dhäwuny lakaraŋal.\fig Man sowing seeds|src="LB00094C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 04.03-8"\fig* \p \v 9 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan dhawar'maraŋalnydja bitjarra gam', “Ŋäma muka nhuma ga? Ga buthuru-bitjurrnydja walal ŋamathaŋun, märr nhuma dhu ŋämany dharaŋana ŋuyan dhiyak dhäwuw.” \s1 Nhaku ŋayi gan Djesuy dhäwu lakaraŋal mayali'mirrnydja \s2 Why Jesus used stories with meanings \sr Mäk 4.10-12 \r (Mathuyu 13.10-17; Luk 8.9-10) \p \v 10 Ga beŋuryiny ŋayi gan Djesuny nhinan gänan, ga walalnydja ŋunhi 12-dja ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu ga wiripuwurrnydja yolŋu walal marrtjinan nhanukal bala walal ŋanya dhä-birrka'yurra bitjarra, “Way! Garray, mak napurruŋ mayali' lakaraŋ ŋunhiŋuwuyyi dhäwupuy,” bitjarr. \v 11 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarra, “Nhumany dhuwalawurrnydja ŋunhi ŋarrakuny ḻundu'mirriŋu mala yanbi marŋgimirra ŋurukuny ŋunhi Godkalaŋawnydja djinawa'wuywuny ŋuyaw, bilin ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryuny nhumalaŋgal warralkuŋala. Yurr lakaramany ŋarra ga dhuwal mayali'mirriyamany ŋurikiwurruŋgun yolŋuw walalaŋ, ŋunhi walal yaka yan gulŋiyinya God-Waŋarrwal Romlil.” \p \v 12 Ga dhiyak\x - \xo 4:12 \xo*\xt Isaiah 6.9-10\xt*\x* ŋunhi gämurruwny'tja gam. \q1 “Dhiyaŋuwurruyyiny yolŋuy walal dhu ga nhäma warray, \q2 yurr bäyŋun walal dhu ŋunhi maḻŋ'maramany. \q1 Ga ŋunhi walal dhu ga ŋämany ga buthuru-bitjundja, \q2 yurr bäyŋuyi yan walal dhu ŋunhi dharaŋandja. \q1 Ga ŋunhi walal balaŋ ŋänhany be dharaŋanany, \q2 walalnydja balaŋ ŋunhi bilyunan God-Waŋarrwala, \q2 märr ŋayiny balaŋ walalaŋ ŋunhi bäy-lakaranhan.” \s1 Djesuy gan dhuwurr-lakaraŋal ŋathapuy dhäwu warraŋulkuŋal mayalin' \s2 Jesus explained the parable of the sower \sr Mäk 4.13-20 \r (Mathuyu 13.18-23; Luk 8.11-15) \p \v 13 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋala walalaŋ bitjarra, “Yaka yan nhuma ga dhuwal dharaŋandja muka? Dhuwandja ŋunhi dhäwu mayali'mirrnydja? Ŋuli nhuma ga yakany dharaŋul dhuwal dhäwu, ga nhaltjanna nhuma dhu ŋunhi dharaŋan wiripuny mala dhäwu. \v 14 Yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga dhäwu lakaram Godkalaŋuwuynydja, ŋunhiyiny ŋayi balanya nhakun gätni-djämamirra, ŋunhiny ŋayi ŋuli ga ŋathan mala maŋutjin lämu-nhirrpan, ŋunhi ŋarra lakaraŋal nhumalaŋ ŋäthil. \v 15 Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋuli ga ŋunhi ŋäma warray ŋunhiyi God-Waŋarrwuny Dhäruk, yurr ŋayaŋuynydja balanyaraynha nhakun ŋunhi dhukarr gumurr-ḏäl munatha', ŋunhi ŋayi gan ŋatha mala maŋutji galkirrin ŋunhiliyi wäŋaŋur. Yo. Ŋäma warray nhuma ŋuli ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruk, yurr dhunupan ŋayiny ŋuli ŋunhi Djaytindja\f * \fr 4:15 \fr*\ft Satan\ft*\f* marrtjiny bala djaw'yunna nhanukalaŋuŋur ŋayaŋuŋurnydja ŋunhiyiny God-Waŋarrwuny dhäruk. \v 16 Ga wiripuwurruynydja yolŋuy ŋuli ga ŋunhi dhäruk ŋäma, ŋayaŋuynydja balanyaraynha nhakun ŋunhi wäŋa munatha' guṉḏamirr, ŋunhi ŋuli ŋathany mala maŋutjiny galkirri ŋunhiwiliyiny wäŋalil munatha'lil, ga ŋäma warray ŋayi ŋuli ŋunhiyi dhäruktja, bala dhunupan ŋayi ŋuli ŋunhi märramany gumurr-ŋamathinyawurra. \v 17 Yurr yakan ŋayi ŋuli ŋunhi dhäruktja gärri mirithiny nhakun ṉiṉ'thurrnydja; yan walal ŋuli ŋunhi guwarr yan ŋurikiyi goŋ-djarryundja. Ga ŋunhi nhakun walal ŋuli gärri ŋayaŋu-miḏikinyamirrililnydja romlil ga ŋulnyirrlilnydja, ga dhunupan bala yan walal ŋuli nhakun gananna, gulyunna beŋuryiny Godkalaŋuŋurnydja dhärukŋur.” \p \v 18 “Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋuli ga ŋäma dhäwu balanyaraynha ŋayaŋuy nhakun ŋunhi munatha' ḏimiṯimirrmirr. \v 19 Yurr ŋayaŋuŋurnydja walalaŋgal ŋuli ŋunhi dhaŋaŋdhirrnydja ŋula nhän mala wiripun; balanya nhakun warwun mala dhuwalaŋuwuynha munatha'wuynha. Ga bitjanna walal ŋuli ga ŋunhi guyaŋany yanbi walal dhu ga ŋayaŋu-djulŋithirrnydja ga gana'yirrnydja ḻukunydja'kunhaminyaraynha yan romdhuny. Ga djälthirrnydja walal ŋuli ga mirithirrnydja ŋula nhakun yan mala. Yo, dhiyaŋiyin malaŋuy ŋuli ŋunhi ŋapa-dhurrthurryundja, nhakun gungamany God-Waŋarrwuny dhäruk ŋuthanaŋurnydja yolŋuwalnydja walŋaŋur, ga yakan nhakun ŋuli ŋunhi walŋany nhanŋu ŋuthul borummirriyiny. \v 20 Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋuli ga ŋunhi ŋäma dhäwu balanyaraynha ŋayaŋuy nhakun ŋunhi munatha' buḻŋu'kunhawuy. Ŋunhi walal ŋuli nhakun ŋämany Godkalaŋuwuynydja dhäwu, bala ŋuli ŋunhi dhäruktja ŋuthanna nhanukal, bala borummirriyirra; wiripuny märr ḻurrkun', ga wiripuny märr gaŋga dharrwa, ga wiripuny dharrwan yänan walalaŋgal ŋuli ŋuthan.” Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djesuy dhuwurr-lakaraŋalnydja ŋunhiyiny dhäwu ŋunhi dhulmu-mayali'mirrnydja. \s1 Dhäwu mayali'mirr djarraṯawun'buy \s2 The parable about the lamp \sr Mäk 4.21-25 \r (Luk 8.16-18) \p \v 21 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Ŋunhi ŋuli yolŋuy lanhdhirrany dhuŋgur'yun, ga wanhawala ŋayi ŋuli ŋunhi nhirrpandja? … ŋoylila djuḻuḻ'maram? … ŋany dhurrthurryunna ŋayi ŋuli banikin'thun muka? … dhurrparaman ŋunhiyiny? Bäyŋu. Yan ŋayi dhu ŋunhi märramany, bala ŋal'maraman garrwarlila. \v 22 Yo, nhä ga ŋunhi ŋorra djuḻuḻ'maranhawuy, ŋunhiyiny dhu dhawaṯthurra warraŋullila gaykarraŋlila, ga nhä ga ŋunhi ŋorra dharrpanawuynydja dhu maḻŋ'thurra warraŋulthin.” \v 23 “Yo, buthuru-bitjurrnydja walal yuwalkkuŋun yan ŋurikin ŋunhi djinawa'wuywun dhäwuw, märr nhe dhu ŋunhi ŋämany dharaŋana yan.” \p \v 24 “Manymakkuŋ yan gi guyaŋiny ŋunhi nhä nhe ga ŋäma. Ŋayiny dhu nhuna ŋunhi mel-dhunupan yan waŋiny, biyak yan bili nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi wiripuwurruny yolŋuny walalany wiripuŋuyam nhäma. Ga mirithin yan ŋayi dhu ŋunhi nhunanhany dhä-gir'yurr. \v 25 Bili ŋunhi ŋayi ga ŋula yolthu yolŋuy ŋayatham Garraywuŋuny gurrupanawuy ŋula nhä malany, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny ŋanya bulun gurrupan bukulila ŋal'maram. Ga ŋuli dhu ga yolŋuy yakany ŋayatham God-Waŋarrwuŋuny ŋula nhä malany, ŋunhiyiny ŋayi dhu warrpam'nha yan djaw'yurr.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Mayali' ŋathawuy ŋuthanawuy \s2 The parable of the growing seed \sr Mäk 4.26-29 \p \v 26 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “God-Waŋarrwuny Rom dhuwal balanya nhakun ŋunhi gätni-djämamirr, ŋunhi ŋayi ŋuli marrtji lämu-nhirrpan ŋatha mala maŋutji. \v 27 Manymak munhawuny ŋayi ŋuli ga ŋunhi yolŋuny ŋorran, ga rur'yundja ŋayi dhu ŋunhi goḏarrny'tja bala ŋayi ŋuli djämany wiripun, wiripuŋuynha ŋayi ŋuli ḻay-ḻayyun djämay. Yurr ŋunhi lämu-nhirrpanawuynydja ŋathany ŋuli marrtji biṯthunna, ŋuthandja ŋuli ŋunhi yindithirra dhika, ga ŋayiny ŋunhiyiny yolŋuny yakan marŋgi nhaliy ŋayi gan ŋunhi ŋuthar. \v 28 Yo, dhiyaŋ bili yan ŋayi ŋuli ga ŋunhi munathay' ŋuthanmaramany ŋunhi ŋathany lämu-nhirrpanawuynhany. Ŋurruŋuny ŋathil ŋayi ŋuli ŋunhi ŋuthanmaram ŋunha wärrurr, bala ŋuli ḏukitjtja dhawaṯthunna, ga bitjanna bili ŋayi ŋuli marrtji ŋunhi ŋuthandja yindithirra muḻkurrmirryirra, ga yan bili-i-i-i ga muḻkurr ŋayi dhu ŋunhi ŋathamirriyirr borummirryirr. \v 29 Ga ŋunhi ŋayi dhu ŋunhi ŋathany dhakalnydja borumdhirr, bala ŋayiny ŋuli ŋunhi yolŋuynydja dhunupan yikin märram, bala ŋayi dhu marrtji gulkthunna, bili ŋayi ŋunhi ŋatha-ŋamakuli'yan waluny.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Mayaliy' ga lakaram nyumukuṉiny'puy maŋutjipuy dharpapuy \s2 The parable of the mustard seed \sr Mäk 4.30-34 \r (Mathuyu 13.31-32,34; Luk 13.18-19) \p \v 30 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Yo, nhäthinya bili ŋunhi God-Waŋarrwuny Rom? Nhä dhika limurr dhu mayaliny' lakaram yolŋu'-yulŋuwnydja dharaŋanaraw? \v 31 God-Waŋarrwuny dhuwal Rom walŋa warray ga ŋuthanamirr, balanya dhuwal nhakun ŋunhi genydja' nyumukuṉiny maŋutji borum. Bäyŋun gi ŋula wiripuŋuwnydja dharpaw mala maŋutji balanyayiny dhärri nyumukuṉiny'tja mirithirrnydja. Ga ŋunhi ŋuli yolŋuy lämu-nhirrpandja ŋunhiyiny maŋutji munatha'lilnydja, \v 32 bala ŋayi ŋuli ŋunhiyi ŋuthandja marrtji yindithirra mirithirra, ga waṉany mala nhanŋu ŋunhi bitjarryi bili yan ŋuthar yindithindhi. Bala walalnydja ŋuli warrakan'tja mala marrtjiny bala djäman walalaŋguwuy walal yalun' mala waṉa'lilnydja malaŋulil.”\fig Birds nesting in the branches|src="AV-54MK.tif" size="Span" loc="AV" ref="Mäk 04.32"\fig* \v 33 Yo, lakaraŋalnydja ŋayi gan ŋunhi Djesuynydja dharrwa mirithirr dhäwuny mala mayali'mirriyaŋalnydja, märr walal gan marŋgithinan, bala yan dharaŋara. \v 34 Bitjarr bili yan ŋayi gan ŋunhi dhäwuny mala walalaŋ lakaraŋal mayali'kurra yan. Ga nhanukalaŋuwala yan malthunamirriwal walalaŋgal ŋayi gan warraŋulkuŋalnydja lakaraŋal mayaliny' dhäwupuynydja mala, märr walalnydja gan ŋunhi yuwalknha yan marŋgithin ga dharaŋar. \s1 Djesuy wapurarrkuŋal yindi gapu ga wata \s2 Jesus calmed a storm \sr Mäk 4.35-41 \r (Mathuyu 8.23-27; Luk 8.22-25) \p \v 35 Ga ŋuriŋiyi bili waluy yurr munhawun, ŋayiny marrtjin waluny gärrinan, bala ŋayi Djesuny waŋanan bitjarra malthunamirriwalnydja mala nhanukalaŋuwal, “Go limurr marrtjin, buḏapthunna ŋunha-gali'lila,” bitjarr. \v 36 Bala walal ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala marrtjinan, ga ŋunhi yolŋu'-yulŋunhany mala walal ganarrthaŋala, ga Djesunhany walal gaḏaymara, bala walal buḏapthurra. Ga wiripu marthaŋay mala marrtjin malthurryi walalaŋ. \v 37-38 Ga watany walalaŋ ŋunhi yindin bunanany, yurr ŋayiny marrtjin Djesuny ŋunhi yakurrnha ŋorran ŋunhiliyiny marthaŋayŋurnydja, ḻiya ŋayi ŋal'yurr ḏämbupuylil, bala marrtjin ŋorranan. Bala gan gapuny rur'yurra mirithinan, bala marrtjin ŋunhi gapuny wapthurra balayin marthaŋaylila, galki balaŋ ŋunhi marthaŋaynydja guḻwuḻyunan. Yurr ŋayiny marrtjin mukthurra bala Djesuny ŋorran dhuḏiŋurnydja marthaŋayŋur ḻiya-gorruŋal marrtjin ḏämbupuyŋur. Bala walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu marrtjin, bala dhirr'yurra ŋanya, “Way, Garray. Rur'yurr! Dhuwal limurr dhu dhiŋga'-dhiŋgaman,” bitjarr. “Muka bäyŋu nhe gi dhuwal warwuyurrnydja. Nhaku nhe marrtji dhuwal ŋorrany? Dhiŋgaman limurr dhu dhuwal.” Bitjarr walal ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu waŋan. \p \v 39 Bala ŋayi Djesuny rur'yurrnydja, bala dhunupan waŋanany dhärukthuny ḏälyun watawnydja bitjarra, “Ma', gulyurra!” ga gapuwnydja muka ŋayi waŋan bitjarr, “Way mukthurra,” bala gapuny ŋunhi nyimdhurra wapurarryinan.\fig Jesus calming the storm|src="AV-55BMK.tif" size="Span" loc="AV" ref="Mäk 04.39"\fig* \p \v 40 Bala beŋuryiny ŋayi bilyurrnydja, bala waŋan bitjarra, “Nhaku nhuma ga dhuwal barrarirrnydja? Yaka nhuma gi dhuwal märr-yuwalkthiny muka? Baḏak yan nhuma dhu ga dhuwal ŋarrakuny märr-dhumbal'yun?” \p \v 41 Bala walalnydja nhanŋu ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala mirithinan yan ŋoy-gärrinany, ga waŋanhaminany walal bitjanminan, “Yol ŋayi dhuwal yolŋuny? … märr ŋayi ga dhuwal waŋa gapunhany ga watanhany, ga dhunupan ŋanyanhany dhu ŋunhi dhäruk märraman.” Bitjarra walal gan ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala waŋanhamin. \c 5 \s1 Ḏirramu yätjkurrwalaŋumirr birrimbirrmirr \s2 A man with evil spirits \sr Mäk 5.1-20 \r (Mathuyu 8.28-34; Luk 8.26-39) \p \v 1 Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu buḏapthurra ŋurikiyiny ŋunhi guḻungu Galalipuywuny,\f * \fr 5:1 \fr*\ft Galilee\ft*\f* ga dhawaṯthurrnydja walal ŋunha galin' galki wäŋa yäku Garatjinnha.\f * \fr 5:1 \fr*\ft Gerasenes\ft*\f* \v 2 Ga ŋunhi ŋayi Djesu wapthurrnydja marthaŋayŋurnydja bala yolŋuny nhanŋu ŋunhiliyiny bunanan yätjkurrumirra birrimbirrmirr, ga waṉḏinany ŋayi gan ŋunhi guwatjmarnydja rälin ŋanyanhan Djesunhan, yurr dhawaṯthurrnydja ŋayi ŋunhi beŋuryi banydji \v 3 moluŋur ŋunhi ŋayi gan nhinan ŋunhiliyi wiyinŋumirr. \v 4 Ga dharrwamirr gan yolŋuy walal birrka'yurr garrwi'yurr ŋanya rakiy' mala, ga wiripuny djimukuy' ŋuli ḻuku maṉḏany ḏapmaranha ḏälkunha dhika mirithinya, yurr gulkurun, ŋayiny gan ḻarrmaraŋal bakmaraŋal gan yan. Ga bäyŋun ŋayi gan ŋunhi ŋula yolkalnydja yolŋuwal ganydjarrŋur nhinan. \v 5 Bitjarr bili munha-ŋupar ga walu-ŋupar ŋayi gan ŋunhi buku-wirwiryurrnydja ŋulatjarryiny bukukurrnydja molumirrikurrnydja yatjurr, ga mitmitthunmin guṉḏay djinbulkthu. \p \v 6 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi ḏirramuy nhäŋal Djesunhany ŋunhawal yan muka barrkulil, bala yan ŋayi waṉḏinan gumurr'yurra bala bun'kumu-djipthurra gumurrŋura nhanukal. \v 7 Bala yan ŋayi waŋanany yatjurra bitjarra, “Djesu, Gäthu'mirriŋu God-Waŋarrwu, ŋunhi ŋayiny ŋunhaŋuwuy djiwarr'wuy, nhaltjanna nhe dhu dhuwal ŋarrany yulŋuny? God-Waŋarrwal yäkuy ŋarra nhuna ga dhuwal ŋäŋ'thundja, yaka ŋarrany ŋayaŋu-miḏikumulnydja.” \v 8 Ga bitjarryiny ŋayi ŋunhi waŋan, bili ŋayiny ŋunhi Djesuynydja ŋäthil yan muka waŋanany ŋaŋ'ŋaŋ'thurrnydja ŋunhiyiny yätjkurrunhany birrimbirrnha nhanukal ŋurikalyiny ḏirramuwalnydja. \p \v 9 Bala ŋayi Djesuynydja dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarra, “Yol bili nhe dhuwal yäkuny?” bitjarr. Ga ŋayiny lakaranhamin bitjanmin, “Ŋarrany dhuwal yäku ‘Dharrwa,’ bili dharrwa mirithirr ŋarrakal ga dhuwal yätjkurrnydja birrimbirr mala nhina,” bitjarr. \v 10 Ga waŋanany ŋayi gan ŋunhiyi ḏirramuny mirithinan yan Djesunhany ŋayi dhu yaka yan walalany ŋaŋ'ŋaŋ'thundja wiripulilnydja wäŋalil. \p \v 11 Ga ŋunhiliyi bili bukuŋur gan bikipiki mala dhärra'-dharran, yurr dharrwa mirithirr, ḻukan walal marrtjin mulmu. \v 12 Bala ŋunhi yätjkurruynydja birrimbirryu mala gan waŋanany mirithinan Djesunhany bitjarra, “Way balan ŋanapurruny djuy'yurrnydja, märr napurr dhu gärriny bikipikiwalnha malaŋuwal,” bitjarr. \v 13 Bala ŋayi Djesuynydja gan dhawaṯmaraŋala walalany beŋuryiny ḏirramuwalnydja, ga gundupuŋalnydja walal gan ŋunhi balan bikipikiwalnha malaŋuwal. Bala walalnydja gan ŋunhi bikipikiny mala gundupuŋalnydja yarrupthurra gapulila, bala gan ḻupthurra, ga bukmaknha ŋunhi bikipikiny mala guḻwuḻyurra. Ga bukmaktja walal ŋunhi malany bikipikiny, ga 2,000. \p \v 14 Ga ŋunhi bikipiki djämamirrnydja mala waṉḏi'-waṉḏinan balan bitjarra wäŋalila, bala walal marrtjin lakaraŋala dhäwuny birrŋ'maraŋala warrpam'lila yan wäŋalilnydja mala. Bala gan ŋunhi dharrwan yolŋuny walal balayin wäŋgaŋalnydja, djälthinan walal gan nhänharawnha ŋunhi nhä ŋunhiliyi maḻŋ'thurr. \v 15 Ga ŋunhi walal marrtjinany Djesuwalnydja, bala walal nhäŋala ŋunhiyi ḏirramunhany ŋunhi nhanukal gan ŋäthil nhinan dharrwa mirithirr wakinŋu birrimbirr mala. Ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi girri'mirra dhaṯthunawuynha ḻiya-ŋamakulin, bala yan walal barrarinan. \p \v 16 Ga ŋunhi maŋutji-marŋgimirriynydja gan dhäwun lakaraŋal wiripuwurruŋguny yolŋu'-yulŋuw, ŋurikalaŋuwuyyin ḏirramuwalaŋuwuynha ga bikipikiwuynha mala. \v 17 Bala walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuny mirithinan barrarinany, bala mirithinan gan waŋan Djesunhany marrtjinyarawnha yan. \p \v 18 Ga ŋunhi ŋayi Djesu wapthurrnydja marthaŋaylilnydja, bala ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramu ŋunhi nhanukal gan ŋäthil wakinŋu birrimbirr mala gulŋiyin, waŋanany gan mirithinan yan giriŋ'thurra malthunarawnha yan. \v 19 Yurr ŋayiny Djesuny yaka'yurr nhanŋu, ga waŋan ŋayi nhanŋu bitjarr, “Gatjuy nheny balayi roŋiyi gurruṯumirriwal nhokalaŋuwal, ga lakaraŋ walalaŋgal ŋunhi nhä nhuŋu Garrayyu manymak djäma, ga nhaltjarr ŋayi nhuŋu wuyurr.” \p \v 20 Bala ŋayi ŋunhi ḏirramuny marrtjinan roŋiyinan ŋunhiwilin makarrlil wäŋalil Dikapulitjlila, bala yan marrtjin lakaraŋala bukmakkala, ŋunhi nhaltjarr ŋayi Djesuy djäma nhanŋu. Ga bukmakthuny gan ŋunhi dhäwuny ŋäkul ganyim'thurra nhanukuŋ. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal Djäratjku gäthu'mirriŋuny, ga miyalknha ŋunhi ŋayi girri' nhanŋu ŋayathaŋal \s2 Jesus healed Jairus' daughter and the woman who touched his cloak \sr Mäk 5.21-43 \r (Mathuyu 9.18-26; Luk 8.40-56) \p \v 21 Ga buluyi ŋayi Djesu wapthurr marthaŋaylil, bala marrtjinan buḏapthurra ŋurikiyiny ŋunhi Galalipuywuny\f * \fr 5:21 \fr*\ft Galilee\ft*\f* guḻungu. Manymak wapthurr ŋayi marthaŋayŋurnydja bala gan dhärranan raŋiŋura, bala dharrwan mirithirra yolŋuny walal marrtjin dhärranany ḻiw'maraŋala ŋanya. \v 22 Ga yolŋu yäku Djäratj\f * \fr 5:22 \fr*\ft Jairus\ft*\f* gan ŋunhiliyi dhärran ŋunhi ŋayi ŋurruḏawalaŋu gapman Djuw malaŋuw buku-ḻuŋ'maranhamirriw buṉbuw. Ga ŋunhi ŋayi nhäŋal Djesunhany, bala yan ŋayi marrtjinan bala ŋayi ŋurrkanhaminan munatha'lila ḻukuŋura nhanukal. \v 23 Bala ŋayi gan waŋanan ŋanya mirithinan yan guŋga'yunarawnha. Ga bitjarr ŋayi ŋunhi waŋanany gam', “Yothu ŋarraku ŋunha miyalk rirrikthun ga, galki ŋayi dhu ŋunha dhiŋgaman! Buku-djulŋi yan ŋathil nhe dhu marrtji ga goŋ-ŋal'yun nhanukal märr ŋayi dhu ḻayyunna, ga yakan dhiŋgamany.” \v 24 Bala ŋayiny Djesuny malthurra nhanŋu Djäratjkuny. Ga dharrwan gan ŋunhi yolŋuny walal wäŋgaŋal ḏur'-ḏuryunminan marrtjin Djesuwalaŋuwurra. \p \v 25 Manymak ga ŋunhiliyi malaŋur miyalk gan marrtjindhi, yurr ŋayi gan ŋunhi gulaŋ waṉḏin yan 12-nha dhuŋgarrany ŋupar. \v 26 Dharrwamirr ŋayi gan birrka'yurr marrtjin marrŋgitjkal malaŋuwal, märr walal balaŋ ŋanya djäma ḏukmaranha, yurr gulkurun, bäyŋu yan ŋayi walalaŋguŋ ŋamathinany, yan warray ŋayiny gan rirrikthurra yan walalaŋguŋ. Dharrwan mirithirra nhakun ŋayi gan ŋunhi rrupiyany djalkthurr wuŋiḻi'yurrnydja gan walalany. Yurr bäyŋu ŋayi ŋunhi yuwalktja manymakthina. Yan ŋayiny marrtjin ŋunhi rerriny nhanŋu bala yindithin warray. \v 27 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthu ŋäkul Djesunhany, bala yan ŋayi marrtjinany ḏiltjikurra nhanukalaŋuwurr, dhaḻakarr-yarpuŋal yolŋuwal walalaŋgal malakurr. \v 28 Ga bitjarr ŋayi marrtjin ŋunhi waŋanhaminany, “Ŋuli ŋarra dhu dhuwal ŋula girriny' yan nhanŋu ŋayatham, ŋarrany dhu manymakthirra.” \v 29 Ga dhunupan yan ŋayi goŋ-djarryurrnydja baṯnha ŋayathaŋal girrin' nhanŋu, bala dhunupan nhanŋu ŋunhi maŋguny' gulyurra waṉḏinyaŋurnydja, bala yan ŋayi ŋunhi manymakthinan. \p \v 30 Ga balanyamirriy bili yan ŋayiny Djesuynydja dhäkay-ŋäkula nhanukiyingal ŋayi rumbalŋurnydja ŋayi ganydjarrnydja dhawaṯthurra ganarrthaŋala ŋanya. Bala yan ŋayi gumurr-bilyurrnydja, bala ḏawa'yurra ga waŋanany ŋayi dhä-birrka'yurrnydja yolŋu'-yulŋunhany bitjarra, “Yolthu ŋarraku girriny ŋayathaŋal?” \p \v 31 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu waŋan bitjarra, “Nhäŋu ŋathil dhuwal yolŋuny walalany mala ŋapa-ŋal'-ŋalmaranhamirr marrtji ḏur'-ḏuryunmirr nhokalaŋuwurr, nhaku nhe bitjarryiny waŋan, dharrwan dhuwal mirithirra yolŋuny walal,” bitjarr. \v 32 Bala ŋayi Djesuny ḏawa'yurrnydja dharrnha nhäŋal ŋunhiyin yan yolŋunhany ŋunhi ŋayi girri' nhanŋu ŋayathaŋal. \p \v 33 Ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi miyalktja marŋgithinan bala barrarinan, marrmarryurra marrtjin barrariynydja nhanukiyingal ŋayi, bala yan ŋayi bun'kumu djipthurrnydja ŋunhilin bili gumurrŋura nhanukal Djesuwal, ga dhunupan ŋayi ŋunhi dhäwun nhanŋu lakaraŋalnydja nhanukiyingalaŋuwuy ŋayi. \p \v 34 Bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikalyiny miyalkkalnydja bitjarrnha, “Way gäthu, nheny dhuwal bilin ḏukthurra märr-yuwalkthinyaraynha nhokiyingal nhe. Gatjuy marrtjiny ŋoy-ŋamathin, bilin nhe dhuwal manymakthinan rerriŋurnydja,” bitjarr. \p \v 35 Ga ŋayiny gan ŋunhi Djesuny baḏak yan waŋan, bala walalnydja ŋunhi yolŋuny walal bunanan ŋunhiliyiny dhäwumirrnydja mala beŋurnydja Djäratjkalnydja wäŋaŋur, bala walal lakaraŋalnydja bitjarrnha, “Way Djäratj, bilin ŋunha gäthu'mirriŋuny nhuŋu rakunydhinan. Yakan ŋanyanhany Marŋgikunhamirrinhany buluny ḻay-ḻaymaraŋ,” bitjarr. \p \v 36 Ga ŋayiny Djesuynydja ŋäkul walalany, bala ŋayi bitjarra Djäratjkuny waŋan, “Yaka barrari, yan märr-nhirrpanmirra,” bitjarr. \p \v 37 Bala ŋayi Djesuynydja garr'yurrnydja Betanhan\f * \fr 5:37 \fr*\ft Peter\ft*\f* yan, ga maṉḏanhan wäwa'manydjinhan Djayimnhan\f * \fr 5:37 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djonnhan,\f * \fr 5:37 \fr*\ft John\ft*\f* ga bilin. \v 38 Bala walal marrtjinan balayin Djäratjkala\f * \fr 5:38 \fr*\ft Jairus\ft*\f* wäŋalil. Ga nhäŋalnydja walal yolŋunhany walalany ŋäthinyaminyalila yindiynha rirrakayyuny yatjunminan walal gan. \v 39 Bala Djesuny gulŋiyinan ŋunhiwiliyiny buṉbulilnydja, bala ŋayi waŋanan yolŋuwnydja walalaŋ bitjarra, “Nhaku nhuma ga dhuwal yatjunmirrnydja ŋäthi? Yaka ŋayi dhuwal rakuny, dhuwaliyiny ŋayi ga ŋorra yan yakurr.” \v 40 Ga walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja warku'yurr warray ŋanya gitkitthunmin nhanŋu. Bala ŋayi gan Djesuynydja dhawaṯmaraŋala bukmaknhan yan yolŋunhany walalany warraŋullila, ga garr'yurrnydja ŋayi Djäratjnhan yan ga miyalknhan nhanŋu, ga ŋunhiyin ḻurrkun'nhan ḻundu'mirriŋunhan nhanŋuwuy ŋayi, bala walal gulŋi'-gulŋiyinan ŋunhiwiliyin ŋunhi wanhal gan ŋayi ŋunhi yothu wirrkuḻ ŋayathanhamin. \v 41-42 Bala ŋayi Djesuynydja goŋnha ŋanya ŋayathaŋal ŋunhi wirrkuḻnhany dhuŋgarra 12-mirrinhany, bala waŋanan, “Dalitha\f * \fr 5:41-42 \fr*\ft Talitha\ft*\f* gom,” mayali' “Wirrkuḻ miyalk rur'yurra.” Ga dhunupan yan ŋayiny ŋunhi wirrkuḻnydja rur'yurra, bala yan ŋayi marrtji'-marrtjinan. Ga bukmakthuny gan ŋunhi nhäŋalnydja ganyim'thurra. \v 43 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan walalany dhä-mukmaraŋala yakaŋuwnha lakaranharaw, ŋunhi nhä ŋunhiliyi maḻŋ'thurr. Bala ŋayi Djesuny waŋanan, “Gatjuy ŋula nhä walal ŋanya gurrupul ŋayi ḻukan,” bitjarr. \c 6 \s1 Djesuw wäwunŋuny yolŋu walal yakan nhanŋu djälthinya \s2 Jesus' own people did not want him \sr Mäk 6.1-6 \r (Mathuyu 13.53-58; Luk 4.16-30) \p \v 1 Bala ŋayi Djesuny marrtjinan ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, yurr ŋayi ŋunhi marrtjinany roŋiyinany balan nhanukiyingala wäŋalil, ga walalnydja malthunamirrnydja mala nhanŋu malthurryi. \v 2 Ga wiripuŋuynha Nhinanhamirriy waluy, ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja marŋgikuŋala dhäwun lakaraŋal yolŋu'-yulŋuwnha ŋunhilin ŋunhi Djuw malawal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋur. Ga dharrwaynha gan ŋunhi yolŋuynydja walal ŋäkulnydja ṉirr'yurra dhäwuny nhanukuŋ, bala walal gan ŋunhi dhä-birrka'yunminan, “Way, wanhal ŋayi gan dhuwal marŋgithinany? Wanhaŋur ŋayi gan dhuwal balanyayiny mala guyaŋanhawuy märraŋal, djämaw ŋayaŋu-ganyim'thunamirriwnydja romgu? \v 3 Dhuwandja dhuwal ŋunhi bala'-dhuḻ'yunamirr warray, Meriw\f * \fr 6:3 \fr*\ft Mary\ft*\f* waku'mirriŋu. Ga wäwa'mirriŋuny mala nhanŋu ŋunhi Djayim\f * \fr 6:3 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djawutjip\f * \fr 6:3 \fr*\ft Joseph\ft*\f* ga Djudatj\f * \fr 6:3 \fr*\ft Judas\ft*\f* ga Djäyman,\f * \fr 6:3 \fr*\ft Simon\ft*\f* ga yapa'mirriŋuny mala nhanŋu ŋuli ga dhiyal muka nhina limurruŋgala wäŋaŋur ŋaraka.” Bala gan ŋunhi yolŋuny walal yakan nhanŋu gumurr-ŋamathinany ŋurru-bil'bilyurra walal gan nhanŋu. \p \v 4 Yurr ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Ŋunhi ŋuli djawarrkmirrnydja yolŋu marrtji wiripuŋulilnydja wäŋalil, ga walalnydja ŋuli ŋunhi ŋunhiŋuwuyyiny wäŋapuyyu yolŋuy mala dhäruk ŋanya märram muka ga märr-ŋal'yun nhanŋu. Yurr ŋunhi nhakun ŋayi ŋuli nhanukiyingalnydja wäŋalil marrtji nhanukiyingalaŋuwalnydja yolŋuwal walalaŋgal gurruṯumirriwalnydja mala walalnydja ŋuli ŋunhi yakan ŋanya dhäruk-märraŋ ga märr-ŋal'yurr nhanŋuny bäyŋun.” \v 5 Ga buluny ŋayi gan Djesuy bäyŋun djäma ganydjarrmirrnydja rom ŋunhiliyiny, yänan ŋayi marrtjin waŋga'-waŋganygala yan yolŋuwalnydja walalaŋgal goŋ-ŋal'yurr yurr ḻurrkun'kala yan rerrimirriwala mala yan, bala walalnydja gan yan ḏukthurra. \v 6 Ga nhäŋalnydja ŋayi gan ŋunhi yolŋunhany walalany ganyim'thurra, bili walalaŋ ŋunhi märr-nhirrpanminyawuynydja bäyŋuthinan. \s1 Djesuy djuy'yurr 12-nha malthunamirriny walalany \s2 Jesus sent out the twelve disciples \sr Mäk 6.7-13 \r (Mathuyu 10.5-15; Luk 9.1-6) \p Bala ŋayi marrtjin Djesuynydja marŋgikuŋalnydja yolŋu'-yulŋunhany buku-ḻiw'maraŋala wäŋakurra malaŋuwurr. \v 7 Ga ḻuŋ'maraŋal ŋayi Djesuy ŋunhi 12-nha malthunamirriny walalany nhanŋuwuy ŋayi, bala ŋayi gäna'-ganaŋ'maraŋala walalany marrtjin märrma'-marrmanhan. Bala ŋayi gan ganydjarrnydja gurrupara walalaŋgal yätjkurruwnydja birrimbirrwu dhawaṯmaranharaw. \v 8 Ga bitjarr ŋayi ŋunhi waŋanany walalaŋgal, “Dharpa yan nhuma dhu märramany gaṉdji'yunminyaraw. Ga yakan walal ŋula nhäny gäŋu dharrwany mirithirrnydja girri', ga ŋula nhä ŋatha ga rrupiya, ga bathi. \v 9 Ga dhapathuŋ'nha yan nhirrpulnydja ḻukulila, ga yakan wiripuny gäŋu girri' nhirrpanaraw. \v 10 Ga ŋuli walal nhuŋu dhu wäthundja gumurr-ŋamathinyawurrnydja nheny yanan nhinin walalaŋgal ŋunhiliyiny wäŋaŋur, ga yan bili ga ganan nhe dhu ŋunhiyi wäŋa. \v 11 Ga ŋuli nhuŋu walal dhu yakany gumurr-ŋamathirr, bili walal dhu ŋunhi yaka ga djälthirr dhäwuw ŋänharaw, nhumany dhu ganarrthaman yan ŋunhiyiny wäŋa, bala ḏawaṯawayurra munathany' ḻukuŋurnydja nhokiyingal nhe bala marrtjin, märr walalnydja dhu marŋgithirra walalaŋguwuy walal yätjkurruwnydja.” \p \v 12 Manymak, marrtjinany walal gan ŋunhi buku-ḻiw'maraŋala wäŋakurrnydja malaŋuwurr waŋanan marrtjin yolŋunhan walalany bilyunarawnha God-Waŋarrwal. \v 13 Ga dharrwanhan mirithirra walal gan ŋunhi wakinŋunhany birrimbirrnha mala dhawaṯmaraŋal yolŋuwalnydja walalaŋgal. Ga dharrwany rerrimirriny yolŋuny walalany walal gan biḏi'yurr wiyikay', bala walalnydja gan yan ḏukthurra. \s1 Djondja dhiŋgaŋala \s2 The death of John the Baptist \sr Mäk 6.14-29 \r (Mathuyu 14.1-12; Luk 9.7-9) \p \v 14 Ga balanyamirriynydja waluy yolŋu gan buŋgawany nhinan ŋunhiliyiny yäku Geŋ-Yarit.\f * \fr 6:14 \fr*\ft King Herod\ft*\f* Bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawaynydja ŋäkula dhäwuny Djesuwalaŋuwuynydja, bili dhäwuny ŋunhi nhanukalaŋuwuy gan ḻatjuwarr'yurra bawalamirrilila wäŋalilnydja. Wiripuynydja gan yolŋuy walal guyaŋan bitjarra, “Dhuwandja Djonnha ŋunhiyin yolŋu ḻiya-ḻupmaranhamirra, buluyi nhakun ŋayi walŋathirr rakunyŋurnydja, ga dhiyaŋiyin mak ŋayi ga dhuwal ganydjarrnydja ŋayatham balanyarawyiny djämaw.” \v 15 Ga wiripuwurrnydja gan waŋanhamin lakaranhamin bitjanminan, “Dhuwandja mak bäy Yilaydjan.\f * \fr 6:15 \fr*\ft Elijah\ft*\f* Mak wiripun ŋula yolŋu djawarrkmirr baman'ŋuwuynha.” \v 16 Ga ŋunhi ŋayi Yaritthu ŋäkul Djesuwalaŋuwuynydja dhäwu, bala ŋayi waŋanany bitjarra, “Ŋunhiyiny dhuwal Djonnha yan yolŋu, bili ŋarra barpuru muka ŋanya ŋunhi gupany gulkthun ga dhuwandja ŋayi buluyi walŋathindhi rakunyŋurnydja.” \p \v 17-20 Yo, yuṯa'-yuṯaŋumirriynydja ŋayi Yaritthuny märram miyalknha yäkuny Yirutiyany,\f * \fr 6:17-20 \fr*\ft Herodias\ft*\f* ga miyalktja ŋayi ŋunhi manaŋinany yukuyuku'mirriŋuw nhanukalaŋuw Bilipku.\f * \fr 6:17-20 \fr*\ft Philip\ft*\f* Manymak, ŋayiny Djondja marrtjin bala gan waŋanan dhunupan nhanŋu Yaritkuny bitjarra, “Way yaka dhuwal nhuŋu dhunupa nhe djaw'yurr yukuyuku'mirriŋuw nhokalaŋaw miyalk.” Bala ŋayiny ŋunhi miyalktja ŋoy-dhärranan nhanŋu Djonguny, ga djälthinany ŋayi gan bunharawnha nhanŋu murrkay'kunharawnha yan, yurr bäyŋu. Ga ŋayiny Yarittja waŋan yaka'yurr, yaka ŋayi djälthin nhanŋu bunharaw, bili ŋayi gan nhanŋu barrarin, ga marŋgi ŋayi nhanŋu ŋunhi ŋayiny Djondja yolŋu dhuwurr-dhunupan ga dharrpalnha, manymaknha yan yolŋu. Bala ŋayi ŋanya ŋunhi walŋakuŋala, bili ŋayi gan ŋunhi dhumbal'yurra nhanukal, ga dhäwuwny'tja ŋayi gan ŋunhi mirithinan yan djälthinany ŋänharawnydja nhanŋu. \p \v 21 Bala Yaritku waluny bunanan ŋunhi dhawal-guyaŋanhawuynydja, bala ŋayi waŋanan dharrwanhan yolŋunhany walalany gaḏaymarnydja balayiny ŋathalilnydja, balanya mala nhakun ŋunhi ŋurruḏawalaŋu gapman djämamirr mala, ga ŋurruḏawalaŋu miriŋu mala. \p Yo, manymak ḻukanan walal marrtjin ŋunhi ŋathany ga gapuny, \v 22 ga ŋunhiliyi gan miyalk yothu burr'yurr, yurr ŋayi ŋunhi Yirutiyaw\f * \fr 6:22 \fr*\ft Herodias\ft*\f* waku'mirriŋuny. Manymak burr'yurrnydja ŋayi gan ŋunhi yothuny miyalktja latju'kuŋala dhika. Bala walalnydja ŋunhi Yaritthuny\f * \fr 6:22 \fr*\ft Herod\ft*\f* ga yolŋu'-yulŋuynydja mala ŋunhiliyiny mirithinan ŋanya buku-wurrparnydja ŋunhiŋuwuyyiny buŋgulpuynydja burr'yunawuy. Bala ŋayi ŋunhi Yarittja waŋanan nhanŋu bitjarra, “Ŋuli nhe ŋarrany dhu ŋäŋ'thun ŋula nhaku nhe djäl, ŋarrany nhuna dhu gurrupanna yan. \v 23 Ga ŋuli nhe djälnydja ŋarra dhu mala-wulkmaraman ŋunhi warrpam'nha yan nhä malany ŋarra ga ŋayatham, … ŋarra dhu gulkmaraman nhuŋun, ga ŋarrakuwuynha. Nhaku nheny djäl?” bitjarr. \p \v 24 Ga ŋayiny ŋunhi yothuny miyalktja waṉḏin ŋathil ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋuwuy ŋayi dhä-birrka'yurr bitjarr, “Nhaku ŋarra ŋanya dhu ŋäŋ'thundja,” bitjarr. Bala ŋayiny ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuynydja dhäruk gurrupar nhanukal bitjarra, “Waŋiny ŋanya ŋäŋ'thurrnydja Djongalaw muḻkurrwu.” \v 25 Bala ŋayiny ŋunhi miyalktja yothuny dhunupan waṉḏinany Yaritkala, bala ŋayi bitjarra waŋanany, “Djälnydja ŋarra, nhe dhu muḻkurr gulkthun Djonnha ŋunhi ḻiya-ḻupmaranhamirriny yolŋuny dhiyaŋun bala, bala rulwaŋdhurrnydja ŋanya muḻkurrnydja bilkpilklila banikin'lilnydja, bala nhe dhu gurrupandja ŋarrakala,” bitjarr. \p \v 26 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi buŋgaway balanyawuyyiny ŋäkul, bala yan ŋayi mirithinan galŋa-miḏikinany ga ḻiya-ŋarrtjunminan manapar. Yurr yakan ŋayi gan ŋunhi djälthinany ŋayi balaŋ dhawuny' nhanŋuwuy ŋayi bakmaranha nhanukal, bili ŋayi ŋunhi dhawu'-nhirrparnydja ŋanya buthurumaran dharrwawalnha yolŋuwalnydja walalaŋgal. \v 27 Bala yan ŋayi ŋunhi buŋgawany dhäruk-gurrupanminan miriŋuwalal yolŋuwal gupawnha gulkthunaraw nhanŋuny Djonguny. \v 28 Bala ŋayiny ŋunhi djämamirrnydja yolŋu dhunupan yan marrtjinany dharruŋgulila, ŋunhi wanhal gan Djon nhinan, bala yan ŋayi dhunupan ŋanya gupany gulkthurra. Bala ŋayi ŋunhi muḻkurrnydja märraŋala Djonnhany bilkpilklilnydja banikin' rulwaŋdhurr bala gäŋalnydja ga gurruparnydja ŋurikalyin yothuwala miyalkkala. Ga ŋayiny ŋunhi ŋuriŋiyiny miyalkthuny yothuynydja gurrupar ŋäṉḏi'mirriŋuwala nhanukalaŋuwal. \p \v 29 Ga ŋunhi walal Djongal ḻundu'mirriŋuy walal dhäwuny ŋäkul nhanukalaŋuwuy, bala walal yan marrtjinan ga märraŋala walal nhanŋu rumbalnydja bala yan molulila märrkitjkuŋal. \s1 Djesuy maranhu-gurrupar 5,000-nha yolŋuny \s2 Jesus feeds five thousand people \sr Mäk 6.30-44 \r (Mathuyu 14.13-21; Luk 9.10-17; Djon 6.1-14) \p \v 30 Yo, ga ŋunhi walal Garraywu djuy'yunawuynydja mala roŋiyinany beŋurnydja ŋunhi walal gan marrtjin buku-ḻiw'maraŋal wäŋakurr malaŋuwurr, balany Djesuwalnydja, bala walal dhäwun gan lakaraŋal nhanŋu, ŋunhi nhaltjarr walal gan djäma ga nhä walal gan lakaraŋal marŋgikuŋal yolŋu'-yulŋuny. \v 31 Ga dharrwan gan ŋunhi yolŋuny walal marrtjinany balayiny guwatjmarnydja walalany, ga bäyŋun nhanŋuny Djesuwnydja ga ḻundu'mirriŋuwnydja nhanukalaŋaw walu ŋathawnydja ḻukanharaw. Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan garr'yurra ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy ŋayi bitjarra, “Go ŋathil limurr wäŋgam ŋula wanhawal wäŋalil, märr limurr dhu ŋathil ŋula ŋir'yunmirr.” \p \v 32 Bala walal dhunupan yan marrtjinan marthaŋayyun buḏapthurra gänaŋulila wäŋalil märr walal dhu ga gäna nhina. \v 33 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja nhäŋala goyurrnha marthaŋaynhan nhälil ŋayi ŋunhi marrtjin buḏapthurr, bala walal yan marŋgithinan ŋunhi nhälil walal gan marrtjin. Bala walal ŋunhi yolŋuny walal dhunupan wäŋgaŋala buku-ḏaw'yurra, ḻiw'yurra ŋurikiyiny guḻunguny Galalipuywuny,\f * \fr 6:33 \fr*\ft Galilee\ft*\f* ga walalnha ŋunhi ŋurruŋuny bunan ŋunhiliyiny wäŋaŋur. \p \v 34 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawaṯthurrnydja ga wapthurrnydja gan marthaŋayŋurnydja, bala ŋayi nhäŋala yolŋunhany walalany walal gan galkurra nhanŋu, yurr dharrwan ŋunhi mirithirra dhika. Ga nhäŋalnydja ŋayi ŋunhi walalany, bala yan ŋayi dhunupan walalaŋ warwuyurra mirithinan, bili walal ŋunhi balanya nhakun bimbi mala djäkamiriwŋur. Bala ŋayi gan dhäwun walalaŋ lakaraŋal. \p \v 35 Ga ŋuriŋiyi bili yan waluy yurr milmitjpan, bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala waŋanan nhanŋu Djesuwnydja bitjarra, “Way milmitjpan dhuwal wäŋany, ga wäŋany dhuwal ŋayilpi'yinan. \v 36 Djuy'yurra walalany dhuwandja yolŋu'-yulŋunhany wäŋalila, märr walal dhu marrtji ga ŋula ŋatha walalaŋguwuy märra'-marram ḻukanharaw muka.” \p \v 37 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Nhuma walalany dhu maranhu-gurrupan.” Ga walalnydja waŋan dhä-birrka'yurr manapar ŋanya bitjarr, “Nheny ga dhuwal djälthirr, napurr dhu marrtji ga 200-tja ŋaraka rrupiya djalkthun ŋathawnha yan märranharaw, märr napurr dhu dhuwalawurrunhan yolŋunhan walalany maranhu-gurrupan?” \v 38 Ga ŋayiny Djesuynydja waŋan walalany bitjarr, “Gatjuy ŋathil walal maḻŋ'maraŋ nhämunha' ga dhikayi nhumany ŋatha ŋula ŋayatham.” Bala walal marrtjinan ga maḻŋ'maraŋalnydja walal bala lakaraŋala nhanukal bitjarra, “Goŋ-waŋgany dhuwal dämbany yurr yumurrku', ga guyany märrma'.” \v 39 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy ŋayi bitjarra, “Gatjuy yolŋunhany walalany waŋin walal dhu nhinan malaŋur malaŋur.” \v 40 Bala marrtjin ŋunhi yolŋu'-yulŋuny nhinanan malaŋur, malaŋur, malaŋur. Wiripu malaŋur nhinan 100 yolŋu'-yulŋu, ga wiripuny ga 50 bitjarr. \p \v 41 Bala ŋayi Djesuynydja märraŋala ŋunhi goŋ-waŋganydja dämba mala yumurrkuny ga guyany maṉḏany, bala ŋayi buku-garrwarthinan djiwarr'lila, bala buku-wurrpara God-Waŋarrnhan ŋurikiyin ŋathawnha. Bala ŋayi bak-bakmaraŋala ŋunhi ŋathany mala dämbany bala gurrupara malthunamirriwal mala nhanukalaŋuwal, ga walalnydja märraŋal bala marrtjin yolŋunhan walalany gurrupar. Ga bitjarryi bili ŋayi guyany märraŋal ga gandarr-wulkmaraŋal bala marrtjin gurrupara yolŋu'-yulŋuwala mala. \p \v 42 Ga bukmakthun marrtjin ŋunhi yolŋuynydja walal ḻukanany ŋathany, ga yan bili-i-i ga gana'yin yan walal bukmak. \v 43 Bala walalnydja marrtjin ŋunhi ḻundu'mirriŋuynydja mala nhanukal Djesuwalnydja wapmaraŋala bäythinyawuynydja ŋatha mala ga guyany. Ga ŋuriŋiyiny ŋunhi bäythinyawuyyuny ŋathay bathiny mala dhaŋaŋguŋal 12-nha. \p \v 44 Ga dharrwan ŋunhi mirithirra yolŋuny walal ḏirramuwurrnydja 5,000-nha malany bukmaktja. \s1 Djesu gan marrtjin ŋapakurr gapukurr \s2 Jesus walks on the water \sr Mäk 6.45-52 \r (Mathuyu 14.22-33; Djon 6.15-21) \p \v 45 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋunhi malthunamirrinhany mala nhanŋuwuy ŋayi bitjarra, “Gatjuy nhumany marrtjin marthaŋayyun ŋunha gali'lila Bithdjaydalila,”\f * \fr 6:45 \fr*\ft Bethsaida\ft*\f* bitjarr. Bala walalnydja dhunupan yan marrtjinan, ga ŋayipiny Djesuny ŋurr'yurra ŋunhiliyin banydjin, djuy'yurra ŋayi gan yolŋunhan walalany roŋanmaraŋala wäŋalila. \v 46 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny, bala ŋayi marrtjinan balan bukumirrilila wäŋalila, märr ŋayi dhu ga bukumirriyam gänan. \p \v 47 Ga ŋunhi marrtjin munhawuyinany wäŋany, ga walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu balanyamirriy ŋunhal yan banydji gapuŋur yurr dhulmuŋura, ga ŋayiny Djesuny gan gänan nhinan ŋunhalnydja ḏiltjiŋurnydja. \v 48 Ga nhäŋal ŋayi walalany Djesuy ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy ŋayi ŋunhawal yan banydji gapulil ḻiw'yurra walal gan mirithinan dhika, bili yindiynha walalany gan ŋunhi wataynydja gulmaraŋal. Yo manymak, ḻiw'yurrnydja walal gan ŋunhi ga galki djaḏaw'yunaraynha, bala ŋayiny Djesuny walalaŋ bunanan, yurr marrtjinany ŋayi gan ŋunhi gapukurra ŋapakurra. Ga ŋunhi ŋayi marrtjin galkithinany, ga galki balaŋ ŋayi walalany ḻäy-djuḻkmaranhan. \v 49 Ga ŋunhi walal ḻundu'mirriŋuynydja mala nhanukal nhäŋalnydja ŋanya, ŋayi gan marrtjin räli gapukurrnydja, bala walal guyaŋanany yanbi ŋayi ŋunhi mokuynha, bala walal yatjunminan, bili walal ŋunhi nhäŋalnydja ŋanya bukmakthun, \v 50 bala walal barrarinany mirithinan yan. Ga dhunupan ŋayi Djesuny waŋanan walalaŋgal bitjarrnha, “Way, ŋayaŋu-ḏälthi walal. Ŋarra dhuwal! Yaka walal barrari!” bitjarr. \v 51 Bala yan ŋayi wapthurra ŋunhiwiliyin marthaŋaylila walalaŋgala, bala yan dhunupan ŋunhi watany gulyurra galkirrinyaŋurnydja. Ga walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu märr-dhumbal'yurra. \v 52 Muḻkurrnydja walalaŋ ŋunhi gungaŋala ga yakan walal ŋunhi yuwalkkunhany dharaŋana mayaliny' ŋurikiwuyyiny ŋunhi ŋathaypuynydja. \s1 Djesuy gan ḏukmaraŋal rerrimirriny yolŋuny walalany \s2 Jesus healed sick people \sr Mäk 6.53-56 \r (Mathuyu 14.34-36) \p \v 53 Manymak buḏapthurra walal ŋurikiyiny guḻunguny, ga dhawaṯthurrnydja walal wäŋaŋur yäkuŋur Ginitjarathan,\f * \fr 6:53 \fr*\ft Gennesaret\ft*\f* bala walal baḻaŋuny ŋurrkaŋala, mata'maraŋalnydja marthaŋaynydja bay'nha. \v 54 Ga ŋunhi walal dhawaṯthurrnydja marthaŋayŋurnydja, bala dhunupan walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja ŋunhiliyiny wäŋaŋur nhäŋala Djesunhany dharaŋara, \v 55 bala walal marrtjin gäŋa'-gaŋala rerrimirrinhan mala nhanukal miṉdhalamirrinhan mala. \v 56 Ga bitjarra bili gan ŋunhi yolŋuynydja walal ŋanya ŋurru-ḻiw'-ḻiwmaraŋala, nhäkurr ŋayi gan marrtjin, walalnydja ŋunhiliyi yolŋuny walal, gäŋal marrtjin wiripuny yolŋuny rerrimirriny ḏukmaranharaw nhanukal. Ga waŋan walal gan ŋanya walal balaŋ ganha ŋunhi rerrimirriynydja yolŋuy walal girrin yan nhanŋu ŋayathanha yurr djinmir' yan. Ga bukmakthu ŋunhi yolthu walal nhanŋu gan girri' nhanukalaŋumirr ŋayathaŋal walalnydja gan yan ḏukthurra. \c 7 \s1 Djesuy gan rom-lakaraŋal goŋ-rurrwuyunminyawuy rom \s2 Jesus teaching about washing hands \sr Mäk 7.1-13 \r (Mathuyu 15.1-9) \p \v 1 Ga balanyamirriynydja waluy yolŋu walal ŋunhi Baratji\f * \fr 7:1 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala ga märr ḻurrkun' Rom-marŋgikunhamirr mala wäŋa Djurutjalambuy\f * \fr 7:1 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* mala, marrtjin walal balayi guwatjmar ŋanya Djesuny. \v 2 Bala walal nhäŋala ŋunhi Djesuw malthunamirrinhany mala walal gan ŋunhi ŋathany ḻukan, goŋdhuny rurrwuyunamiriwyun. \p \v 3 Yo, walalnydja ŋunhi Baratji mala ga bukmak yan Djuw\f * \fr 7:3 \fr*\ft Jews\ft*\f* mala, ŋurruŋuny ŋathil walal ŋuli goŋ maṉḏany rurrwuyunminya ga yorrnha walal ŋuli ŋunhi ŋathany ḻukanha. Bili ŋunhiyiny rom ŋäthiliŋu ŋurrŋgitj walal gan marŋgithin beŋur ŋunhi ŋaḻpaḻmirriwuŋ walalaŋgiyingalaŋawuŋ. \v 4 Ga ŋunhi walal ŋuli ŋatha ŋula märranha ŋunhal buku-djuḻkmaranhamirriŋur wäŋaŋur, ga ŋurruŋuny walal ŋuli ḏarrtjalkkunhaminya walalanhawuynha walal, ga yorrnha walal ŋuli ŋunhi ŋathany ḻukanha. Ga dharrwa muka mirithirr walal gan ŋunhi romdja malany ŋayathaŋal, balanya nhakun walal ŋuli banikin' rurrwuyunna ŋunhi walal ŋuli gapu wo ŋula nhä ŋuḻkthunna ŋuruŋiyi, ga bathanawuy banikin', ga ḻupthunawuy banikin' mala walal ŋuli ḏarrtjalkkunha ŋuliwitjanna bili yan romgurr wukiṉḏiwurr. \p \v 5 Bala walal ŋunhi Baratjiynydja ga Rom-marŋgikunhamirriynydja mala dhä-birrka'yurra ŋanya Djesuny bitjarra, “Nhaku ŋuli ga dhuwal nhokalnydja malthunamirriy mala ŋunhiyiny rom mala yaka ŋayathul, ŋunhi walalaŋgal gan ŋaḻapaḻmirriy mala limurruŋgal marŋgi-wurrupar? Ga nhaku walal ŋuli ga ŋunhi ŋathany ḻuka goŋdhu-rurrwuyunamiriwyuny, bitjan nhakun ga ŋunha ŋurrŋgitj rom waŋa wukiṉḏi?” \p \v 6 Ga ŋayiny Djesuny waŋany bitjarra, “Nhumany dhuwalawurrnydja yolŋu walal ḻiya-dharrwa mala. Dhunupa muka ŋunhi ŋuriŋiyiny yolŋuy yäkuy Yitjayaynydja\f * \fr 7:6 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* gan lakaraŋal nhumalanhany baman'tja, ŋunhi ŋayi gan bitjarrnydja dhäruk\x - \xo 7:6 \xo*\xt Isaiah 29.13\xt*\x* ḻakaraŋal God-Waŋarrnhany gam', \q1 ‘Dhuwalawurrnydja ŋarraku ŋuli ga dhärukthu yan waŋganydhu wokthun, \q2 bili ŋayaŋuny ŋunha walalaŋ ben bala barrkun ŋarrakalaŋaŋur. \q1 \v 7 Bäyŋun walal ŋuli gi ŋunhi yuwalkkuŋuny ŋarrakuny buku-ŋal'yurr, \q2 bili walal ga ŋunha baṯ-bitjandja ŋayatham ŋunhiyin romdja malany ŋunhi yolŋuwuŋun guyaŋanhawuy, \q2 yanbi ŋunhiyiny God-Waŋarrwuŋun rom-gurrupanawuy.’” \p \v 8 “Ga nhanŋuny nhuma ŋuli ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruk-nhirrpanminyawuy rom ŋurrkam gali'lila, ga ŋayathamany nhuma ŋuli ga ŋunhi baṯ-bitjandja ŋunhiyin yolŋuwuŋun walalaŋguŋ marŋgikunhawuynydja ga lakaranhawuynydja.” \p \v 9 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Nhumany ŋuli ga ŋunhi bil'-bilmaram God-Waŋarrwuny dhäruk-gurrupanminyawuy, bala nhuma ŋuli ga ŋunhi lakaramany djarrpi'kuman wiripuŋuyaman, märr nhuma dhu ga ŋunhi malthundja ŋurikiyin bili yan nhumalaŋgiyingalaŋawnha yan marŋgi-wurrupanawuywuny. \v 10 Bili ŋunhi God-Waŋarryuny rom-lakaraŋal Mawtjitjkalnydja\f * \fr 7:10 \fr*\ft Moses\ft*\f* bitjarr muka gam', ‘Nhumany dhu ga ŋunhi märr-ŋal'yun nhumalaŋgiyingalaŋaw bäpa'mirriŋuwnydja walalaŋ ga ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja walalaŋ’, ga bulu ŋayi lakaraŋal bitjarr, ‘Ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy gumurr-dhar'yun ŋäṉḏi'mirriŋunhany nhanŋuwuy nhä mak bäpa'mirriŋunhany, ŋunhiyinhany yolŋuny nhuma dhu buman rakunyguman.’ Yo, bitjandhin ga ŋunhi God-Waŋarrwalnydja romdhu lakaram. \v 11 Yurr nhumany ŋuli ga ŋunhi lakaramany bitjanna gam', ‘Ŋuli dhu ŋula yol yolŋu waŋa nhanukiyingalaŋaw ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja nhä mak bäpa'mirriŋuwnydja bitjandja gam', “Ŋarra balaŋ nhuna dhuwal gurrupanna muka ŋula nhä mala ŋarrakuŋ, guŋga'yunaraw nhuŋu, yurr dhuwandja dhuyun nhakun. Ŋarrany barpuru dhuwal bilin wäwunguman God-Waŋarrnhan.” ’ \v 12 Nhumany ŋuli ga marŋgikumany ŋanya balanyarawyin waŋanharaw, ga bulu nhuma ga gulmaram ŋanya djägaŋur ŋayi dhu ga yakan djäga ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja ga bäpa'mirriŋuwnydja.” \p \v 13 “Ga bitjandhin nhuma ŋuli ga ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruk rommiriwnha lakaram, bala nhuma ŋuli ga nhumalaŋguwuynha rom mala marŋgikumany yolŋunhany walalany, märr walalnydja dhu marrtji marŋgikum walalaŋguwuynhan walal djamarrkuḻiny'. Ga wiripuny nhuma ŋuli ga ŋunhi dharrwayyi djäma ŋula nhä malany yätjkurryi yan nhakun dhuwal malany.” Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djesu waŋanany. \s1 Nhaliy malaŋuy ŋuli ga ŋunhi yolŋunhany walalany ŋayaŋu yätjkurrkum \s2 The things that make a person unclean \sr Mäk 7.14-23 \r (Mathuyu 15.10-20) \p \v 14 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala ŋunhi yolŋu'-yulŋunhan, bala ŋayi walalany waŋanan bitjarra, “Ŋäkuny walal ŋarrany, ga dharaŋula yanan. \v 15-16 Yolŋuny dhu dhuwal yaka dhuwurr-yätjirr ŋula nhaliy ŋunhi ŋuli nhanukal dhurrwarakurr gärri, ŋany rom-yätjirrnydja ŋayi dhu yolŋuny ŋuriŋiyin bili yan ŋunhi nhä nhanukal ŋuli yätjkurr mala dhäruk dhurrwarakurr dhawaṯthun.” \v 17 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi Djesuy ganarrthaŋalnydja yolŋunhany walalany, bala ŋayi marrtjinan buṉbulila gärrin, ga walalnydja malthunamirriynydja mala nhanukal dhä-birrka'yurra ŋanya ŋurikin ŋunhi nhä ŋayi gan ŋuriŋiyi mayaliy' lakaraŋal. \v 18 Ga ŋayiny walalaŋ Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Way! Muka bäyŋu yan nhuma gi dhuwal dharaŋulnydja, ŋunhi nhä ŋarra gan nhumalaŋgal lakaraŋal? Yolŋuny dhu dhuwal yaka dhuwurr-yätjirr ŋuriŋiyiny ŋunhi ŋayi dhu galkan ŋula nhä mala. \v 19 Bili ŋunhi ŋuli yolŋuy ŋathany ḻuka, ga gärriny ŋuli ŋunhi ŋathany balan guḻunlila, bala beŋuryiny ŋayi ŋuli dhawaṯthunna yan; yaka ŋayi ŋuli ŋunhi ŋatha balany ŋayaŋulilnydja marrtji.” Yo, Ga bitjarryiny ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋal, bili ŋathany mala dhuwal bukmak yan manymak ḻukanharaw. \p \v 20 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr gam', “Yolŋuny dhu dhuwal ŋayaŋu-yätjirr ŋuriŋin bili yan ŋunhi nhä mala ŋuli ga dhawaṯthun nhanukal beŋur ŋayaŋuŋur. \v 21-22 Ga ŋuli dhu ga ŋunhi yolŋuy ŋayatham baṯ-bitjandja ŋayaŋuy nhanukiyingal ŋayi yätjkurrnydja mala, bala ŋayi ŋuli ga ŋunhi ŋuriŋiyiny yolŋuy guyaŋany ga djarrpi'kuman yan, ga djämany ŋayi ŋuli ga ŋunhi yätjkurrnha yan mala mirithirra romdja, balanyan nhakun dhuwanna mala gam', Manaŋirra ŋayi dhu djaw'yunna, ga ŋaramurryirra ga yolŋuwnha, bala ŋayi ŋuli marrtjiny bala yan buman murrkay'kuman ŋunhiyiny wiripunhany yolŋunhany. Ga bulu nhakun ŋayi ŋuli marramban' djäma. Yo, ga wiripuny ŋayi ŋuli ga nyäḻ'yunna lakaram ga djirri-waŋan dhu ga, ga bulu gupa-waŋany ŋunha wiripuwurrunhany yolŋuny walalany. Ga wiripuny ŋayi ŋuli ga wanaŋa-ḏumurruyirra ŋula nhakun malaŋuw, ga mel-ḏiy'yunna dhu ga wiripunhan yolŋuny mala, ga nyamir'yunna dhu ga, ga garrwarkunhamirra ŋayi dhu ga ŋanyapinya ŋayi, ga ḏalwurthirra ŋayi dhu ga. Dhuwanna mala ŋunhi yätjkurra yan mirithirra romdja mala ŋayi ŋuli ga djämany, bili yätjkurrnydja mala ga ŋorra ŋunhan ŋayaŋuŋura nhanukal. \v 23 Yo, bukmak dhuwaliyi yätjkurrnydja mala ŋuli ga dhawaṯthun yolŋuwala ŋayaŋuŋurnydja, ga dhiyaŋiyin mala ŋayi ŋuli ga ŋunhi rom yätjirrnydja,” bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djan'tayilyu miyalkthu märr-yuwalkmirriyin Djesuny \s2 A Gentile woman believed in Jesus \sr Mäk 7.24-30 \r (Mathuyu 15.21-28) \p \v 24 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur Djesuny marrtjinan balan ŋunhi wäŋalil galki Däya\f * \fr 7:24 \fr*\ft Tyre\ft*\f* wäŋa yäku, ga ŋunhiliyin ŋayi gan nhinanany, bili yaka ŋayi djälthinya yolŋu'-yulŋuw mala walal dhu marŋgithirr nhanŋu ŋunhi ŋayiny ŋunhiliyin gan wäŋaŋur nhinan. Yurr walalnydja ŋanya maḻŋ'maraŋal yan.\fig Port of Sidon|src="HK00372C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 07.24"\fig* \v 25-26 Ga ŋunhiliyi wäŋaŋur waŋgany gan miyalk nhinan, yurr ŋayi ŋunhi Djan'tayil\f * \fr 7:25-26 \fr*\ft Gentile\ft*\f* yolŋuny, wäŋa-ŋunhaŋuwuy Bänitjawuy,\f * \fr 7:25-26 \fr*\ft Phoenicia\ft*\f* makarrpuy Djiriyawuy,\f * \fr 7:25-26 \fr*\ft Syria\ft*\f* ga yothuwal nhanukalaŋuwal miyalkkal gan nhinan yätjkurr birrimbirr. Ga ŋunhi ŋayi ŋäkul ŋuriŋiyi Djan'tayilyuny miyalkthu ŋanya Djesunhany, ŋunhi ŋayi gan nhinan ŋunhiliyiny wäŋaŋur, bala dhunupan ŋayi marrtjinan nhanukal bala ŋurrkanhaminan bun'kumu-djipthurra ḻukulila nhanukal. Bala ŋayi gan waŋanan mirithinan Djesunhany ŋurikiyiny wakinŋuwnydja birrimbirrwu dhawaṯmaranharaw beŋuryiny ŋunhi yothuwalnydja nhanukal. \v 27 Yurr ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Way, ŋurruŋuny ŋathil ŋarra dhu maranhu-gurrupan dhuwal ŋarrakuwuy ŋarra djamarrkuḻiny'. Yaka dhuwal manymak ŋunhi dhu yolŋuy märram djamarrkuḻiwny'tja ŋatha, bala dhu djalkthunna wuŋgangun,” bitjarr. \p \v 28 Ga ŋayiny ŋunhi miyalktja buku-bakmaraŋal bitjarr, “Yo Garray. Ga ŋunhi ŋuli djamarrkuḻiyny'tja ga ŋathany ḻuka, bala muṉguynydja ŋunhi ŋatha ŋuli marrtji ḻarryunna munatha'lila, ga ŋayiny ŋuli ŋunhi wuŋgandhuny ḻuka ŋunhiyin bäythinyawuynha ŋatha,” ga bitjarra ŋayi ŋunhi mulkuruny miyalk waŋan. \p \v 29 Bala ŋayiny Djesuny nhanukal waŋan bitjarra, “Dhiyaŋiyi nhokal dhärukthuny ŋarranhany ŋayaŋu-ŋamathaŋala. Gatjuy marrtjin. Bilin ŋayi ŋunhi wakinŋuynydja birrimbirryu ganarrthaŋala nhuŋu yothunhany.” \v 30 Ga marrtjinany ŋayi ŋunhi miyalktja roŋiyinany wäŋalilnydja, nhäŋalnydja ŋayi ŋunhiyi yothunhany nhanŋuwuy ŋayi, ŋayi gan ŋorranany manymaknha, bilin ŋayi ŋunhi birrimbirrnydja waṉḏinan nhanukalaŋaŋur. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal yolŋuny buthuru-dhumuknha ga dhärukmiriwnha \s2 Jesus healed a man who was deaf and dumb \sr Mäk 7.31-37 \p \v 31-32 Ga beŋuryiny ŋayi Djesuy ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa Däyany,\f * \fr 7:31-32 \fr*\ft Tyre\ft*\f* bala ŋayi marrtjinan ŋulatjarr bala buku-ḏaw'yurr ga ŋunhal Djäydan,\f * \fr 7:31-32 \fr*\ft Sidon\ft*\f* ga ḻäynha ŋayi djuḻkmaraŋal ŋunhi guḻundja ŋunhany Galalipuynydja,\f * \fr 7:31-32 \fr*\ft Galilee\ft*\f* yurr balan ŋayi gan ŋunhi marrtjinany yindilila wäŋalil ŋarakalil Dikapulitjlila.\f * \fr 7:31-32 \fr*\ft Decapolis\ft*\f* Bala walalnydja ŋunhiliyiny yolŋu'-yulŋuynydja gäŋal Djesuwalnydja yolŋunhan buthurumiriwnhan ga dhärukmiriwnhan. Bala walal waŋanan nhanukal bitjarra, “Buku-djulŋi, ŋathil goŋ-ŋal'yurr dhiyakal yolŋuwal,” bitjarr. \p \v 33 Bala ŋayiny Djesuynydja dhunupan yan garr'yurra ŋanya ŋunhiyiny yolŋunhany gänaŋulila beŋuryiny ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal malaŋur. Ga goŋ ŋayi gulŋiyin buthurulil nhanukal ŋurikalyi yolŋuwal, ga bulu ŋayi goŋlil dhupthurr nhanukiyingal ŋayi, bala mam'maraŋal ŋäṉarrlila ŋurikalyin ḏirramuwala. \v 34 Bala ŋayi beŋuryiny Djesuy dhupuŋala djiwarr'lila, bala yan ŋayi mirithinan ŋir'yurrnydja ŋorr'yurra manapar, bala waŋanan nhanukal bitjarra, “Yipatha,”\f * \fr 7:34 \fr*\ft Ephphata\ft*\f* ga bitjarr ŋayi ŋunhi mayaliny' waŋan, “Ma' ḻapthurra,” bitjarr. \v 35 Ga dhunupan ŋayi ŋunhi yolŋuny buthuruny ḻapthurra, bala ŋayi yan ŋäkula, ga mathany nhanŋu ŋunhi dhayaḻayinan, ga dhunupan ŋayi ŋunhi waŋanany manymakkuŋala. \p \v 36 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋunhi wiripuwurrunhany yolŋuny walalany bitjarra, “Yaka nhuma dhu lakaram dhuwalaŋuwuy wiripuwurruŋgalnydja yolŋu'-yulŋuwal,” bitjarr. Yurr walalnydja marrtjin ŋunhi yolŋuny walal mukthurra bala lakaranhaminan, gulkurun ŋayi gan walalany ŋunhi gulmaraŋalnydja. \v 37 Ga walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal mirithinan yan ṉirr'yurra nhäŋalnydja bala walal gan waŋanhaminan bitjanminan, “Nhä dhuwal ŋayi ga latju'kumany djäma way. Dhuwandja ŋayi ga wiripuny ŋunhan ŋunhi dhärukmiriwnhan ga buthurumiriwnha yolŋuny walalany ḏukmaram.” Bitjarra walal gan ŋunhi lakaranhaminany. \c 8 \s1 Djesuy maranhu-gurrupar 4,000-nha yolŋuny \s2 Jesus feeds 4,000 people \sr Mäk 8.1-10 \r (Mathuyu 15.32-39) \p \v 1 Waŋganydhuny waluy walal bitjarryi bili dharrwayi yan dhika yolŋu walal ḻuŋ'thurr Djesuwal. Ga bäyŋun walal gan ŋunhi ŋula nhäny ŋathany mala gäŋal ḻukanharawnydja walalaŋguwuy. Bala ŋayi Djesuny wäthurra ŋurikiyiny malthunamirriwnydja mala nhanukalaŋaw bitjarra, \v 2 “Wäy! Ŋayaŋu-wuyurra ŋarra dhuwal mirithinan dhiyakuny yolŋuwnydja walalaŋ. Wiyinŋumirra walal dhuwal ḻurrkun'nha walu malthundja ŋarraku. Bäyŋun walalaŋ dhuwal ŋula nhäny ŋathany maranhuny. \v 3 Ŋuli ŋarra dhu walalany dhuwal djuy'yundja ŋoy-ŋathamiriwnhany walalany bala wäŋalilnydja mala walalaŋgiyingal, bala walalnydja dhu dhuwal ŋula gandarrŋurnydja yalŋgithirra mirithirra, bili wiripuny mala barpuru ga dhuwal marrtji barrkuŋura wäŋaŋur.” \p \v 4 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu waŋan bitjarra, “Wäy, nhän limurr dhu dhuwandja yolŋunhany walalany maranhu-gurrupan, dhiyalnydja barrakawukŋurnydja wäŋaŋur?” \p \v 5 Ga ŋayiny walalany Djesuynydja dhä-birrka'yurr bitjarr, “Nhämunha' nhumany ga dhikayiny ŋatha ŋayatham?” Ga walalnydja nhanukal lakaraŋal bitjarr, “Djabin yan dhuwal ŋathany mala dämbany.” \p \v 6 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan walalany nhinanhamaraŋala. Ga märraŋal ŋayi Djesuy ŋunhiyiny ŋathany mala bala buku-wurrpara God-Waŋarrnhan ŋurikiyi, bala bak-bakmaraŋala ŋathany bala gurru'-gurruparnydja marrtjin malthunamirriwala mala nhanukalaŋuwal, bala walalnydja marrtjin gurrupar yolŋunhan walalany. \v 7 Ga wiripuny walal gan guya mala yumurrku ŋayathaŋal, ga bitjarryi bili ŋayi Djesuy buku-wurrpar ŋurikiyiny guyawnydja mala, ga gurru'-gurrupar ḻundu'mirriŋuwala mala nhanukalaŋuwal, bala walalnydja marrtjin gurrupar ŋunha yolŋunhan walalany. \p \v 8-9 Bala walal marrtjin ḻukanan ŋathany, ga bukmaknha walal ŋunhi maranhuyinany. Bala marrtjin nhanukal ḻundu'mirriŋuynydja mala bäythinyawuynydja ŋatha wapmaraŋala, ga dhaŋaŋguŋalnydja walal ŋunhi 7-nha bathiny mala. Ga ŋula nhämunha' ŋunhi yolŋuny walal 4,000-nha bukmaktja. Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny ŋathaŋurnydja ḻukanhaŋur, bala ŋayi gan Djesuynydja djuy'yurra yolŋunhany walalany wäŋalila malaŋulil. \v 10 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu wapthurra gan marthaŋaylila, bala yan walal marrtjinan wiripulila wäŋalil yäkulil Dalmanathalila.\f * \fr 8:10 \fr*\ft Dalmanutha\ft*\f* \s1 Baratjiy mala gan birrka'yurr Djesuny ŋayi dhu djäma ganydjarrmirr rom \s2 The Pharisees asked for a miracle \sr Mäk 8.11-13 \r (Mathuyu 16.1-4) \p \v 11 Ga ŋunhiliyiny wäŋaŋur yolŋu walal nhanŋu bunan Baratji\f * \fr 8:11 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala, bala walal gan waŋanan nhanŋu dhä-ḏälthinan ŋoy-marraŋala ŋanya. Ga waŋanany walal gan ŋunhi birrka'yurr manapar ŋanya bitjarr, “Way nhämirr nhe dhu djäma ŋula nhä yindi mirithirr rom ŋurukuwuy djiwarr'wuy, märr napurr dhu nhäma, ga märr-yuwalkthirr nhuna.” \v 12 Bala ŋayiny Djesuny mirithinan yan dhika ŋorr'yurrnydja galŋa-miḏikinan manapar, ga waŋanany ŋayi bitjarra, “Nhaku nhumany ŋuli ga dhuwal djälthirr nhänharaw, ŋoy-wilwilyunamirriwnydja romgu? Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany, bäyŋu yan ŋarra nhumalaŋ dhu ŋula nhä yindi djäma yän nhänharawnydja nhumalaŋ.” \v 13 Bala yan ŋayi Djesuynydja ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, wapthurrnydja marthaŋaylilnydja, bala marrtjinan buḏapthurra wiripuŋulila gali'lil wäŋalil. \s1 Djesuy djägakuŋal waŋan ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋuwuy ŋayi beŋur maṉḏaŋgal Baratjiwal ga Yaritkal \s2 Jesus warned his friends of both the Pharisees and of Herod \sr Mäk 8.14-21 \r (Mathuyu 16.5-12) \p \v 14 Yo, marrtjiny walal ŋunhi buḏapthunna, yurr walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal meṉguman dharrwawnydja ŋathaw gänharaw, ga waŋganynha marrtji ŋunhi ŋathany ŋorra dämban ŋunhiliyiny marthaŋayŋurnydja. \v 15 Bala ŋayi ŋunhi balanyamirriynydja Djesuynydja waŋanan djägakuŋala walalany bitjarra, “Marŋgi muka nhuma dhuwal ŋurikiyiny ŋunhi ḏulul'maranhawuywuny, ŋunhi ŋuli ḏulul'maram dämbany. Balanyayin ŋunhi marŋgikunhawuy Baratjiwnydja mala ga Yaritkuny nhakun ŋunhiyi ḏulul'maranhawuy ŋathapuy, ga nhumany dhu djägan ŋurikiny.” Ga bitjarryin ŋayi marrtjin ŋunhi lakaraŋalnydja walalaŋgal. \p \v 16 Bala walalnydja marrtjin waŋanhaminan dhä-birrka'yunminan bitjanminan, “Dhuwandja ŋayi mak bitjarrnydja waŋan bili limurr dhuwal ŋula bäyŋu dharrwany ŋatha märraŋal.” \p \v 17 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny marŋgithin yan walalaŋ nhaltjarr walal marrtji waŋanhamin, bala ŋayi walalany dhä-birrka'yurra bitjarra, “Nhaku nhuma ga dhuwal waŋanhamirrnydja? Yaka yan nhuma gi dhuwal dharaŋulnydja muka? Nhä nhumalaŋ dhuwal muḻkurrnydja dhumuk yan? \v 18 Maŋutjimirr mala nhuma dhuwal yulŋuny, ga wanha balaŋ nhuma gi nhäŋun. Ga buthurumirr mala nhuma dhuwal yulŋuny ga wanha balaŋ nhuma gi dhuwal ŋäkun. Yaka yan nhuma gi dhuwal guyaŋiny ŋunhi, \v 19 nhämunharay bathiy nhuma bäythinyawuyyu ŋathay dhaŋaŋgum ŋunhi ŋarra ḏaw'ṯawmaramany goŋ-waŋganydja ŋatha, ŋunhi 5,000-guny yolŋuw?” Ga walalnydja waŋan bitjarra. “Ŋe! 12 muka ŋunhi bathiny,” bitjarr. \v 20 Ga bulu ŋayi dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Ŋunhi ŋarra 7-dhuny yan ŋathay maranhu-wurrupan 4,000-nhany yolŋuny walalany, ga nhämunha' ŋunhi bäythinyawuyyuny ŋathay bathiny nhuma dhaŋaŋgum?” Ga walalnydja buku-bakmaram nhanŋu bitjan, “7-dhu bathiy.” \v 21 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan walalany bitjarra, “Yaka yan nhuma gi dhuwal dharaŋulnydja muka?” \s1 Djesuy ḏukmaraŋal bambaynha ḏirramuny \s2 Jesus heals a blind man \sr Mäk 8.22-26 \p \v 22 Manymak, marrtjinany walal gan ŋunhi Djesuny ga ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu ga bunan walal Bithdjaydan\f * \fr 8:22 \fr*\ft Bethsaida\ft*\f* wäŋaŋur yäkuŋur. Ga ŋunhiliyiny wäŋaŋur yolŋuy walal gäŋal bambaynha yolŋuny nhanukal Djesuwal, bala walal waŋanan ŋanya bitjarra, “Buku-djulŋi ŋathil goŋ-ŋal'yurr dhiyakal bambaywal yolŋuwal.” \v 23 Bala ŋayi Djesuynydja goŋnha ŋanya ŋayathaŋal ŋunhiyiny bambaynhany yolŋuny bala garr'yurra ŋanya gänaŋulila. Ga dhunupan yan ŋayi Djesuynydja dhupthurra mellila nhanukal, bala goŋ-ŋal'yurra nhanukala, bala ŋayi waŋanan dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarra, “Ŋula nhe ga nhäma ŋula nhäny mala?” bitjarr. \v 24 Ga ŋayiny ŋunhiyiny yolŋuny maŋutji-garrwarthin bala bitjarra waŋan, “Ŋe, Nhäman ŋarra ga dhuwal yolŋunhany walalany walal ga marrtji'-marrtji, yurr buwayak yan, nhakun ga dharpa mala wuŋi-wuŋiḻi'yun.” \p \v 25 Ga bulu ŋayi Djesu goŋ-ŋal'yurr ŋurikalyi bambaywal yolŋuwal, bala yan ŋayi ŋunhi maŋutjiny mirithinan ḻapthurr, ga buluny ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuy nhäŋal manymakkuŋala. \v 26 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋanya djuy'yurra wäŋalila bitjarra, “Marrtjiny nhe dhu dhunupan wäŋalila nhokiyingal nhe, yakan nhe dhu balany bitjandja yolŋu dharrwamirrililnydja wäŋalil marrtji.” \s1 Yol bili dhuwal Djesuny? \s2 Who is Jesus? \sr Mäk 8.27-30 \r (Mathuyu 16.13-20; Luk 9.18-21) \p \v 27 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur walalnydja ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjin balan ŋunhi wäŋalil galki Djitjariya-Bilipaylila.\f * \fr 8:27 \fr*\ft Caesarea-Philippi\ft*\f* Ga ŋunhi walal marrtjin bala wäŋgaŋalnydja dhukarr-ŋuparnydja, bala ŋayi Djesuynydja walalany dhä-birrka'yurra bitjarra, “Wäy yolnhan dhika ŋuli ga ŋunhi yolŋuynydja walal lakaram yanbi ŋarrany yolnha?” bitjarr. \p \v 28 Ga walalnydja buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Wiripuwurruynydja ŋuli ga dhuwal yolŋuy walal nhuna lakaram yanbi nhe dhuwal Djonnha\f * \fr 8:28 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranhamirra yolŋu. Ga wiripuwurruy nhuna ŋuli ga lakaram yanbi nhe dhuwal Yilaydjan,\f * \fr 8:28 \fr*\ft Elijah\ft*\f* ga wiripuwurruynydja nhuna ŋuli ga lakaram yanbi nhe dhuwal ŋunhin yolŋu djawarrkmirra baman'ŋuwuynha.” \p \v 29 Ga bulu ŋayi walalany waŋan dhä-birrka'yurr bitjarra, “Ga nhaltjan nhumany ŋuli ga ŋunhi guyaŋa, yanbi yol dhuwal ŋarrany yolŋu?” Ga ŋayiny Betany\f * \fr 8:29 \fr*\ft Peter\ft*\f* buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarra, “Nheny dhuwal ŋunhiyin yolŋu Maŋutji-dhunupayanhawuynha.” \p \v 30 Bala ŋayi Djesuynydja dhä-mukmaraŋala walalany märr walal dhu yakan yan lakaram ŋula yolkuny yolŋuw nhanukalaŋuwuynydja. \s1 Djesu gan lakaranhamin ŋanyapinya ŋayi burakinyarawnha \s2 Jesus speaks about his suffering and death \sr Mäk 8.31—9.1 \r (Mathuyu 16.21-28; Luk 9.22-27) \p \v 31 Bala ŋayi Djesuny lakaranhaminan walalaŋgal bitjanminan, “Ŋayiny dhu dhuwal Yolŋuny Gäthu'mirriŋu mirithirra yan dhaŋga-ḏirryundja ŋunhi ŋula nhaliyinydja malaŋuy romdhu. Ga walalnydja dhu ŋunhi ŋaḻapaḻmirriynydja mala ga ŋurru-warryunayŋuynydja mala ga ŋurruŋu-djirrikaymirriynydja mala ga rom-marŋgikunhamirriynydja mala ŋanya ḻikandhu-ŋurrkaman, bala walal ŋanya dhu ŋunhi goŋ-gurrupanna bunharawnha murrkay'kunharawnha. Yurr ḻurrkun' waluny dhu ŋunhi djuḻkthurr bala ŋayi dhu ŋunhi walŋathin beŋurnydja ŋunhi dhiŋganhaŋurnydja.” \v 32 Yo lakaraŋalnydja ŋayi gan ŋunhi bitjarryiny dhawaṯmaraŋala warraŋulkuŋala yan. Bala ŋayiny Betaynydja Djesunhany märraŋala galkikuŋala nhanukiyingala ŋayi, bala ŋayi dhärukthuny ḏälyun waŋanany nhanŋu bitjarra, “Yaka gi biyakiyi waŋi.” \v 33 Bala ŋayi Djesuny bilyurra bala marrtjin nhäŋala ŋunhi malthunamirrinhan mala nhanŋuwuy ŋayi, bala ŋayi waŋanan Betawnydja bitjarra, “Way nhe Djaytin,\f * \fr 8:33 \fr*\ft Satan\ft*\f* gatjuy waṉḏi ŋarrakalaŋaŋur.” Ga bulu ŋayi waŋan nhanukal Betawal bitjarr, “Guyaŋanhawuynydja nhokuŋ dhuwali yakan God-Waŋarrwuŋuny gurrupanawuy, ŋany yolŋuwuŋun.” \p \v 34 Bala ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala wiripuwurrunhany yolŋuny walalany ga malthunamirriny mala nhanŋuwuy galkikuŋala nhanukiyingala ŋayi, bala ŋayi waŋanan walalaŋ bitjarra, “Ŋuli nhe dhu ŋula yol yolŋu djälthirr ŋarrakuny malthunaraw, nheny dhu monhamirra nhunapinya nhe. Ŋunhiyiny nhakun nhe dhu ganarrthaman yan ŋula nhäny mala nhuŋuwuy nhe, ga ḻaw'maramany nhe dhu ŋunhin dharpa mälakmaranhawuynha nhuŋuwuy nhe bala dhu malthunna ŋarrakun. \v 35 Ga ŋuli nhe dhu ŋula yol waŋa bitjandja, ‘Ŋarrany ga dhuwal djälthirr walŋawnha yan nhinanharaw,’ bala ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu dhiŋgaman yan. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yol waŋa bitjandja, ‘Ŋarrany dhu dhuwal dhiŋgam yan Djesuwnydja ga dhärukkuny nhanukalaŋaw,’ ŋunhiyin dhu ŋunhi yolŋu walŋathirrnydja. \v 36 Ga ŋuli ŋayi dhu marrtji ŋula yolthu yolŋuy ḻuŋ'maramany buku-mangumany nhanukiyingallilyamany ŋayi ŋula nhä malany bukmak dhuwalaŋuwuynydja ŋunhi munatha'wuynydja, bala ŋayi dhu ŋunhi walŋany nhanŋuwuy ŋayi baḏatjunna, ga wiripuny mala ŋayi dhu ga ŋunhi ŋula nhä malany ŋayatham yan baḏak? \v 37 Ŋuli dhu ŋunhi ŋula yolku yolŋuw walŋa buwayakthirrnydja, ga nhän ŋayi dhu ŋunhi ŋula gurrupandja, märr ŋayi dhu buluyi roŋanmaramdhi märram ŋunhiyi walŋany nhanŋuwuy ŋayi. \v 38 Yo, yakan walal goriny ŋarrakalnydja nhakun yäku-lakaranharay, ga dhäwuy ŋarrakalaŋawuyyuny, dhiyakurruwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal ŋunhi walal ga wawu yan nhina, yätjkurra yan ga djäma rom malany mirithirra ga milnyaŋ'mirra. Ga ŋayiny dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu biyakiyi bili yan gori nhumalaŋguny ŋunhi ŋayi dhu roŋiyiny räliny beŋurnydja djiwarr'ŋurnydja nhanukalaŋuwalnydja Bäpa'mirriŋuwal djeŋarray', ga God-Waŋarrwalnydja dharrpalwalnydja dhäwu-gänhamirriwal walalaŋgal,” bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ. \c 9 \p \v 1 Ga buluyi ŋayi Djesu waŋan walalaŋ bitjarr, “Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal nhumalaŋ lakaramany. Wiripuny nhuma, ŋunhi nhuma ga dhärra dhuwal dhiyal malaŋur, yorrnha nhuma dhu dhiŋguŋuny, nhumany ŋathil dhu boŋguŋ nhäŋu God-Waŋarrwu Rom ŋayi dhu yarrupthurr ganydjarrmirr.” \s1 Djesuw rumbalnydja wiripuŋuyinan djeŋarra'mirriyinan \s2 The transfiguration of Jesus \sr Mäk 9.2-13 \r (Mathuyu 17.1-13; Luk 9.28-36) \p \v 2 Ga 6 walu djuḻkthurr, bala ŋayi Djesuynydja garr'yurra nhanŋuwuy ŋayi ŋunhi ḻurrkun'nhany ḻundu'mirriŋuny, Betanhany\f * \fr 9:2 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga Djayimnhany\f * \fr 9:2 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djonnhany,\f * \fr 9:2 \fr*\ft John\ft*\f* bala walalany ŋayi maŋutji-warryurra marrtjinan bukulila mirithirra dhiŋgilila. Ga ŋunhalnydja ŋunhi bukuŋurnydja bala nhanŋu Djesuw rumbalnydja wiripuŋuyinan dhika latju'yinan maŋutjiŋurnydja walalaŋgal.\fig Jesus transfigured with Moses, Elijah, and disciple|src="LB00317C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 09.2"\fig* \v 3 Ga girriny' nhanŋu ŋunhi bitjarryi bili yan miḻŋ'-miḻŋdhurr watharrthinan dhika mirithinan, djuḻkmaraman ga ŋula yolkuŋ yolŋuwuŋ djämapuy watharrkunhawuy dhiyal ŋunhi munatha'ŋur wäŋaŋur ŋarakaŋur. \v 4 Ga balanyamirriyyi bili yan bala maṉḏany märrmany' yolŋu maṉḏa Yilaydjany\f * \fr 9:4 \fr*\ft Elijah\ft*\f* ga Mawtjitjtja\f * \fr 9:4 \fr*\ft Moses\ft*\f* maḻŋ'thurra ŋunhiliyiny walalaŋgal, bala maṉḏa gan waŋanan nhanukala Djesuwala. \p \v 5 Bala ŋayi Betany waŋanan Djesuwalnydja bitjarra, “Way Marŋgikunhamirr! Nhän dhuwandja manymaknha mirithirra maḻŋ'thurr napurruŋ muka. Ŋula balaŋ muka napurr dhu djäma ḻurrkun' warraw', nhumalaŋ, waŋganydja nhakun nhuŋuwuy, ga waŋganydja Mawtjitjku, ga waŋganydja Yilaydjaw.” \v 6 Yurr ŋayiny ŋunhi Betany yaka marŋgi nhaltjarr ŋayi gan ŋunhi waŋan, bili ŋayiny ŋunhi, ga wiripuny maṉḏa ḻundu'mirriŋu maṉḏa mirithinan yan dhika barrarinany. \p \v 7 Bala ŋayiny dhunupan molnydja maŋan maḻŋ'thurra bala yan dhurrthurryurra walalany. Ga beŋuryiny ŋunhi maŋanŋurnydja rirrakaynydja dhawaṯthurr waŋanany gan bitjarra, “Dhuwaliyin ŋunhi ŋarrakuwuynydja Gäthu'mirriŋu, marrkapmirrnydja. Buthuru-bitjurrnydja walal gi nhanŋuwuynha yan.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi rirrakaynydja waŋan walalaŋgal. \v 8 Ga dhäŋur beŋuryiny bala walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu ḏawa'yurrnydja nhäŋalnydja ŋanyapinyan Djesunhan, ŋayipin gan dhärranany ŋunhiliyiny walalaŋgalnydja. \v 9 Ga ŋunhi walal marrtjin wäŋgaŋalnydja roŋi'-ruŋiyinany yarru'-yarrupthurrnydja beŋuryiny ŋunhi bukuŋurnydja, bala ŋayi Djesuynydja waŋanan walalany mirithinan yan bitjarra, “Yaka yan nhuma dhu lakaramany ŋula yolkalnydja yolŋuwal ŋunhi nhä mala nhuma gan nhäŋal, ga bäy ŋayi dhu boŋguŋ Yolŋu Gäthu'mirriŋu walŋathi dhiŋganhaŋur.” \v 10 Bala bäyŋun yan walal ŋunhi ŋula yolkuny yolŋuw lakaranha ŋunhiŋuwuyyiny dhäwu. Yurr walal marrtjin waŋanhaminan ŋunhi yulŋuny nhä dhuwal mayali' ŋunhi balanyany gam', “Ŋarrany dhu boŋguŋ dhuwal walŋathi yan beŋurnydja moluŋurnydja.” \p \v 11 Bala walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuynydja mala nhanukal dhä-birrka'yurra Djesunhany bitjarra, “Nhaku walal ŋuli ga ŋunhi Rom-marŋgikunhamirriynydja mala yolŋuy walal bitjandja lakaram, ‘Yilaydja ŋathil dhu ŋurruŋuny buni.’” \p \v 12 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarra, “Yuwalk walal gan ŋunhi bitjarryiny lakaraŋal ŋunhi ŋayiny ŋathil dhu Yilaydjany buni, märr ŋayi ŋathil dhu ŋäthilmirriyam waŋany dhukarrnydja yäkthun. Ga yaka yan nhuma dhuwal marŋgi ŋunhi ŋayi ga wiripuny dhäruk ŋunha waŋa, ŋunhi ŋayi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋu mirithirra yan dhaŋga-ḏirryundja bili dhu ga ŋunhi yolŋuynydja walal ŋanya bukuy-ŋurrkaman, yakan walal dhu ga nhanŋu djälthirr.” \v 13 Yuwalk yan ŋarra dhu nhumalaŋ dhuwal lakaramany, “Bili muka ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu Yilaydjany bunan, ga walalnydja yolŋuynydja walal bumar warray ŋanya, bitjan yan bili nhakun nhaltjarr walal wukirri nhanukalaŋuwuy ŋäthil.” \s1 Djesuy ḏukmaraŋal yothuny ḏirramuny \s2 Jesus heals a boy \sr Mäk 9.14-29 \r (Mathuyu 17.14-20; Luk 9.37-43) \p \v 14 Manymak, wäŋgaŋala walal marrtjin bala-a-a, Djesu ga ŋunhiwurryi malthunamirr mala nhanŋu ḻurrkun' yarru'-yarrupthurra balan wiripuwurruŋgala malthunamirriwal walalaŋgal, bala walal nhäŋala yolŋunhan walalany dharrwanhan, ga walal gan ŋunhi ŋunhiwurryi Rom-marŋgikunhamir mala dhä-ḏälthin waŋan walalaŋ ŋunhiliyi wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ. \p \v 15 Ga ŋunhi walal nhäŋalnydja yolŋuynydja walal ŋanyanhany Djesunhany ŋayi gan marrtjinany räli, bala walal dhika mirithinan yan ṉirr'yurrnydja, bala yan walal waṉḏi'-waṉḏinan gumurr'yurra nhanŋu gumurr-ŋamathinan manapar. \p \v 16 Bala ŋayi Djesuynydja dhä-birrka'yurra ŋunhi ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy ŋayi bitjarra, “Wäy, nhäpuy nhuma ga dhuwal waŋanhamirrnydja dhä-ḏälthinyamirrnydja.” \p \v 17 Ga ŋayiny waŋganynha ḏirramu ŋunhiliyi malaŋur waŋanany nhanŋu buku-bakmaraŋalnydja bitjarra, “Marŋgikunhamirr, dhuwal ŋarra yothuny ŋarrakuwuy ŋarra gäŋal nhokal bili wakinŋuy birrimbirr ŋanya ŋuli ga dhuwal dhärukmiriwyam. \v 18 Ga wiripuny ŋayi ŋuli dhuwal ŋanya dhiyaŋiyi birrimbirr ŋayatham bala yan ŋurrkaman ŋanya munatha'lila, bala ŋayi ŋuli ga ḻirra-ḻäwunhamirra, ga dhurrwarakurrnydja ŋuli marrtji nhanukal ŋälnydja gatjkatjtjunna ga rumbalnydja nhanŋu ŋuli marrtji ḏälthirra, burrumunuŋdhirra. Ga waŋanany ŋarra gan dhuwal malthunamirrinhany mala nhuŋu dhawaṯmaranharawnydja dhiyakuny ŋunhi birrimbirrwuny, ga gulkurun.” \p \v 19 Bala ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarr, “Nhä nhuma dhuwal yolŋuny walal? … märr-yuwalkthinyamiriw mala? Nhämunha'mirra ŋarra nhumalaŋgal dhu buluny nhina? Go rälin ŋanya gäŋu dhuwaliyiny yothunhany,” \v 20 bala yan walal gäŋala ŋanya ŋunhiyiny yothunhany Djesuwala. Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiy yätjkurruynydja birrimbirryu nhäŋal Djesunhany, bala yan ŋayi dhunupan ŋunhi yothunhany rurr'rurryurra bala yan ŋurrkaŋala ŋanya munatha'lila, bala ŋayi marrtjin ŋunhi yothuny ḏur'yunminan ga dhurrwarakurrnydja marrtjin ŋälnydja gatjkatjtjurra. \p \v 21 Bala ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurra ŋunhiyiny bäpa'mirriŋunhany bitjarra, “Nhämunha'mirr ŋayi gan dhuwal bitjarryiny?” Ga ŋayiny ŋunhiyiny bäpa'mirriŋuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Dhuwandja ŋayi gan bitjarrnydja beŋur bili yan yothuŋur muka yan, ga yan bili-i-i ga dhuwanna bala. \v 22 Ga wiripuny ŋayi ŋuli ŋuriŋiyi yätjkurruy birrimbirryurr ŋurrkam ŋanya gurthalil, ga wiripuny gapulil, rakunygunhan ganha bitjana. Garray wuyurra linyalaŋ, ga guŋga'yurra. Ŋuli nhe ga ganydjarrnydja ŋayatham.” \p \v 23 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Nhaku nhe bitjarryiny waŋan. Ŋuli ŋayi ga ŋula yol yolŋu märr-yuwalkthirrnydja, ŋayiny dhu ŋunhi djäman bala yan.” \p \v 24 Ga dhunupan yan ŋayiny ŋunhi bäpa'mirriŋuny yatjurra waŋan, “Ŋarrany ga dhuwal märr-yuwalkthirr. Go guŋga'yurra ŋarrany, märr ŋarra dhu yakan nhuna märr-yuḻkthundja.” \p \v 25 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy nhäŋalnydja ŋunhi yolŋunhany walalany walal marrtjin ḻuŋ'thurra galkithinan, bala yan ŋayi dhunupan waŋanan dhäruk-gurrupanminan ŋurikiyiny yätjkurruwnydja birrimbirrwu dhawaṯmaraŋala bitjarra, “Nhe buthuru-dhumuk ga dhärukmiriw birrimbirr, ma' dhawaṯthurra dhiyakalnydja yothuwalnydja dhiyaŋun bala yan, ga yakan nhe dhu buluny gärri nhanukal.” \p \v 26 Bala ŋayi ŋunhi yätjkurrnydja birrimbirr dhunupan yatjurra bala marrtjin marrmarrmaraŋala ŋunhiyiny yothunhany mirithinan yan dhika, bala yan ŋayi dhawaṯthurra nhanukal. Bala ŋayi gan ŋunhi yothuny ŋorranan nhanukuŋ ganydjarrpuynydja dharraḏan nhakun dhiŋganhawuynha. Ga walalnydja ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal nhäŋalnydja bala walal yatjunminan bitjanminan, “Wäy rakunydhinan ŋayi ŋunha,” bitjarr. \v 27 Ga dhunupan ŋayiny Djesuny goŋ-djarryurra baṯnha ŋanya ŋayathaŋal goŋnha bala rur'maraŋala, bala ŋayi yan ŋunhi dhärranan. \p \v 28 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur ŋayiny Djesuny gulŋiyinan buṉbulila, bala walal ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarr, “Wäy nhaku ŋunhi ŋanapurrnydja ŋanya yaka dhawaṯmaranha ŋunhiyi yätjkurruny birrimbirrnha. Nhaku ŋunhi ŋanapurrnydja gan waŋan ŋanya, ga ŋayiny yaka warray dhawaṯthunna.” \p \v 29 Ga ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarr, “Waŋganydhun yan ŋayi dhu balanyayiny birrimbirr dhawaṯthun, bukumirriyanhawurra yan.” \s1 Djesu buluyi lakaranhamin ŋanyapinya ŋayi dhiŋganharaw \s2 Jesus again speaks about his death \sr Mäk 9.30-32 \r (Mathuyu 17.22-23; Luk 9.43-45) \p \v 30 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuynydja ga ḻundu'mirriŋuynydja mala nhanukal ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, bala walal marrtjinan Galaliwurra\f * \fr 9:30 \fr*\ft Galilee\ft*\f* wäŋakurr, ga yaka ŋayi gan Djesu djälthin walal dhu bukmaktja yolŋu marŋgithirr. \v 31 Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi malthunamirrinhany walalany nhanŋuwuy marŋgikuŋal gam', “Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny dhu dhuwal goŋ-gurrupanna yolŋu'-yulŋuwala mala. Bala walal dhu buman ŋanya murrkay'kuman. Ga ŋunhi walal ŋanya dhu bumany, ga ḻurrkun' dhu walu djuḻkthun, bala ŋayi dhu buluyi walŋathirr.” \v 32 Yurr walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal yaka yan ŋanya dharaŋana ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan waŋan, ga yakan walal gan djälthin dhä-birrka'yunarawnydja nhanŋu, bili walal gan ŋunhi rum'rumdhurra nhanŋu ŋäŋ'thunarawnydja. \s1 Ŋurruŋuny dhu yolŋu dhuḏi'maranhamirra ŋanyapinya ŋayi? \s2 Who is the Greatest? \sr Mäk 9.33-37 \r (Mathuyu 18.1-5; Luk 9.46-48) \p \v 33 Yo, … wäŋgaŋala walal marrtjin Djesu ga ḻundu'mirriŋu mala nhanŋu ga-ga-ga baṯnha ŋayathaŋal Gapuniyamnha\f * \fr 9:33 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* wäŋa, bala gärrinan buṉbulila. Bala ŋayi ŋunhiliyiny walalany Djesuy dhä-birrka'yurra bitjarra, “Walal nhäpuy nhuma marrtjin ŋunhi waŋanhaminany dhä-ŋurrkanhaminany räli dhukarr-ŋuparnydja?” bitjarr. \v 34 Ga walalnydja ŋunhalnydja mukthurra bukmaknha goranan nhanŋu, bili walal marrtjin ŋunhi dhukarrkurrnydja waŋanhamin, yol dhu ŋunhi beŋuryi ŋurrukŋur walalaŋgal buŋgawayi. \p \v 35 Bala ŋayi Djesuny nhinanan, bala wäthurra ŋunhi 12-kuny djuy'yunawuywuny walalaŋ, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Ŋuli nhe ŋula yol yolŋu djäl buŋgawathinyarawnydja, nhe dhu ŋurruŋuyirr wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, nheny dhu ŋathil nyilŋ'maranhamirr nhunapinya nhe, ga guŋga'yun nhe dhu ga walalany, ŋunhiny nhakun nheny dhu djämamirrnydja ŋurikiwurruŋguny wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ.” \p \v 36 Bala ŋayi Djesuny gawaw'yurra yothuwnha ga nhirrparnydja ŋayi ŋanya gumurrlil yan walalaŋgal ṉapuŋga'lila, bala ŋayi dhangi'yurra ŋanya, bala ŋayi waŋanan ḻundu'mirriŋuwnydja mala nhanukalaŋaw bitjarr, \v 37 “Ŋuli nhe dhu ŋula yol yolŋu gumurr-ŋamathirr balanyarawnydja gay'yi yothuw ŋarrakalnydja yäkuy, ŋunhiyiny nhe ŋarrakun gumurr-ŋamathin. Ga ŋuli nhuma ga ŋula yolnydja mala ŋarrakuny gumurr-ŋamathirr, nhumany ŋunhiny ga gumurr-ŋamathirr ŋurikin ŋunhi yolthu ŋarrany djuy'yurr,” bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesuy ḏaḏawmaraŋal wiripuwurruny rom-nyamir'yunaŋur \s2 Jesus stops others from criticising \sr Mäk 9.38-41 \r (Luk 9.49-50) \p \v 38 Bala ŋayi Djondja waŋanan bitjarra, “Way Marŋgikunhamirr, ŋunha ŋanapurr yolŋuny nhäŋal ŋayi gan wakinŋuny birrimbirrnha dhawaṯmaraŋal nhokal yäkuy, ga ŋanapurrnydja ŋanya waŋan ḏaḏawmaraŋala, bili ŋayi ŋunhi yaka dhipuŋurnydja limurruŋgalnydja malaŋur.” \p \v 39 Ga ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ganarrthul ŋanya ŋunhiyiny yolŋuny, bäy ŋayi dhu ga djäma. Ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy djäma ŋoy-ganyim'thunamirrnydja rom ŋarrakalnydja yäkuy, ga bäyŋun ŋayi dhu ŋunhi bilyundja bala waŋany yätjkurr-lakaramany ŋarrany. \v 40 Ga ŋunhi ŋayi ŋula yol yolŋu yakany nhakun limurruŋguny baku-ŋayathanhamirr, ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu guŋga'yunamirra limurruŋ. \v 41 Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal nhumalaŋ lakaramany, ŋuli dhu nhuna ŋula yolthu yolŋuy gurrupan gapuny ḻukanharawnydja, bili nheny ŋunhi ŋarraku malthunamirr, ga ŋayiny dhu God-Waŋarryuny gurrupandhi buku-roŋanmaram ŋurikiyiny yolŋuw.” \s1 Ŋapaynha-ŋurrkuŋ ŋunhiny nhä mala ŋunhi ŋuli ga nhuna dharrwunum yätjkurrulil \s2 Temptations to sin \sr Mäk 9.42-50 \r (Mathuyu 18.6-9; Luk 17.1-2) \p \v 42 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy bilmaram ŋunhi waŋganynha malthunamirriny ŋarrakalaŋuŋurnydja märr-yuwalkthinyaŋur, ga manymaktja ŋunhi mirithirrnydja nhanŋu ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi ŋoy-burrpuwny'tja nhanukalnydja dhu garrwi'yunna yindin yan guṉḏany mayaŋlila nhanukal bala ŋurrkaman ŋanya dhulmulila gapulil.\fig Millstones|src="HK00146.tif" size="col" loc="HK" ref="Mäk 9.42"\fig* \v 43-47 Ŋuli ŋayi nhuna goŋdhuny nhokal yätjkurrulilnydja romlil gäŋal, nheny dhunupan gulkmaranhamirra. Bili ŋunhiyiny nhakun manymaknha mirithirra nhuŋu nhe dhu yuṯany walŋa märram goŋ-waŋganymirriynha yan, ga ŋuli nhe märrma'mirrnydja yan goŋmirr nhunanhany dhu gurthalila ŋurrkuŋ balan ŋunhi dhä-gir'yunamirrilila wäŋalil. Ga ŋuli ŋayi nhuna ḻukuynydja nhokal yätjkurrulil romlil gäŋal, nheny dhunupan gulkmaranhamirra. Bili manymaktja nhuŋu nhe dhu yuṯany walŋa märraŋ djalkiri waŋganymirriynha. Ga ŋuli nhe märrma'mirrnydja djalkirimirr, nheny dhu gurthalila marrtji ŋunhiwilin ŋunhi ŋuli ga nhäran yan bitjanna bili. Ga ŋuli ŋayi melyuny nhuna yätjkurrulil romlil gäŋal, nheny yanan maŋutjiny nhunapinya nhe ḏulŋurr'yunmirra. Bili manymaktja mirithirrnydja nhuŋu nhe dhu gärri bala God-Waŋarrwalnydja romlil mel waŋganymirra yan, ga ŋuli nhe mel märrma'mirrnydja yan, nhunanhany dhu ŋurrkuŋ balan gurthalila, balan ŋunhi dhä-gir'yunamirrilila wäŋalil. \v 48 Yo, ŋunhiliyiny ŋunhi wäŋaŋur dhu ga barrpany' gaḻ'kaḻyunna yan walŋan, ga gurthany dhu ŋunhi bäyŋun yaŋara'-dhawar'yun.” \p \v 49 Ga buluny ŋayi Djesu waŋan bitjarra, “Bukmaknhan yan dhu ŋunhi yolŋunhany walalany waŋgapunuŋuny gurthaynha.” \p \v 50 “Yo, dje'lany dhuwal ŋamakurr yan. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi dhäkaymiriwyirrnydja, ga nhaliynha ŋayi dhu ŋunhi buluny nhakun dhäkaymirriyirr? Yo, nhumany dhu dhäkaymirriyanhamirra, märr nhuma dhu ga nhinany manymakkuman yan ga mägayan.” \c 10 \s1 Djesuy gan marŋgikuŋal rom lakaraŋal gananminyawuy \s2 Jesus taught about divorce \sr Mäk 10.1-12 \r (Mathuyu 19.1-12; Luk 16.18) \p \v 1 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, bala ŋayi marrtjinan Djudiyalila\f * \fr 10:1 \fr*\ft Judea\ft*\f* makarrlil wäŋalil, ga buḏapthurr ŋayi maniw Djodanbuywu,\f * \fr 10:1 \fr*\ft Jordan\ft*\f* ga buluyi marrtjin ŋunhi yolŋuny walal ḻuŋ'thurr nhanukal dharrwan dhika mirithirra, bulu nhakun ŋayi walalany gan marŋgikuŋal, bitjarr yan bili nhakun ŋayi ŋuli ganha marŋgikunha yan walalany. \p \v 2 Ga walalnydja ŋunhi Baratjiny\f * \fr 10:2 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala yolŋu'-yulŋu marrtjindhi nhanukal Djesuwal, bala walal gan dhä-birrka'yurra ŋanya, yan nhakun gan birrka'yurr ŋanya. Ga bitjarr walal gan ŋanya ŋunhi dhä-birrka'yurrnydja gam', “Way, nhaltjan ga ŋunhi limurruŋgalnydja romdhu lakaram? … Muka dhunupa ŋunhi yolŋuw ŋayi dhu miyalknhany nhanŋuwuy ŋayi ganan, bala yan djuy'yunna ŋanya?” \p \v 3 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Nhaltjan ga ŋunhi Mawtjitjthuny\f * \fr 10:3 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom ḻakaraŋal nhumalaŋguny?” \p \v 4 Ga walalnydja nhanŋu buku-bakmaraŋal bitjarr, “Mawtjitjthuny ŋunhi bitjarr rom nhirrpar gam', manymak warray ŋayi dhu dhuway'mirriŋuy miyalknhany nhanŋuwuy ŋayi djuy'yun, yurr ŋathil ŋayi dhu ŋurruŋuny djorra' wukirri, ga yorrnha ŋayi dhu ŋunhi miyalknhany djuy'yun muŋbunumany.” \p \v 5 Bala ŋayi Djesuny waŋan walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarra, “Ŋunhiny ŋayiny Mawtjitjthuny rom nhirrpar nhumalaŋ ŋäthil bitjarryiny, bili nhuma dhuwali ŋayaŋu-wuṉḏaŋarrmirr mala. \v 6 Bili God-Waŋarryu ŋunhi baman'tja ŋurruṉaŋgalnydja ŋamaŋamayurr bukmak yan nhä malany, ga djämayi ŋayi ŋunhi yolŋunhany maṉḏany miyalknhany ga ḏirramunhany. \v 7 Ga balanyarawyin ŋunhi gämurruw' ŋayi ŋuli ŋunhi ḏirramuynydja ganarrthaman nhanŋuwuy ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋunhany ga bäpa'mirriŋunhany, bala maṉḏa dhu nhakun märranhamirra miyalknha nhanŋu. \v 8 Ga rumbalnydja maṉḏa ŋunhi waŋganynha. Yakan maṉḏa ŋunhi buluny barrkuwatj, ŋany waŋganyŋura yanan. \v 9 Ga bäyŋun dhu ŋunhi ŋula yolthuny yolŋuy maṉḏany barrkuwatjkumany, bili God-Waŋarryun ŋunhi ŋayipin waŋgany-manaparnydja maṉḏany,” bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \p \v 10 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny bala walal ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjinany bala buṉbulila gulŋi'-gulŋiyin, bala walal ŋanya ŋunhi dhä-birrka'yurra ŋunhiŋuwuyyin. \v 11 Ga ŋayiny Djesuynydja lakaraŋal walalaŋ bitjarr, “Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi ḏirramuy ganan nhanŋuwuy ŋayi miyalknhany, ga märram ŋayi dhu wiripuŋunhan, ŋunhiyiny ŋayi ga bitjandhiny marramban' djäma. \v 12 Ga balanyayi bili yan miyalkkuny, ŋuli ŋayi dhu ganan nhanŋuwuy ŋayi dhuway'mirriŋuny ga märram ŋayi dhu ŋunha wiripuŋunhan ḏirramuny, ŋunhiyiny ŋayi ga bitjandhi bili yan marramba'yi yan djäma,” bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \s1 Djesu gumurr-ŋamathin djamarrkuḻiw' \s2 Jesus blessed the children \sr Mäk 10.13-16 \r (Mathuyu 19.13-15; Luk 18.15-17) \p \v 13 Ga beŋuryiny bala walalnydja yolŋu'-yulŋuynydja marrtjin gäŋa'-gaŋal djamarrkuḻi'nhan nhanukal Djesuwala, märr ŋayi dhu walalaŋgal goŋ-ŋal'yun. Ga walalnydja bäy ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal ŋaŋ'ŋaŋ'thurra walalany ḏälyun dhärukthuny. \p \v 14 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuynydja nhäŋal, bala yan maḏakarritjthinan, bala ŋayi waŋanan malthunamirriwnydja mala nhanukalaŋaw bitjarra, “Manymak walal dhu ŋunhi marrtji räli ŋarrakal, yaka walalany gulmaraŋ. Bili God-Waŋarrwuny rom ŋunha balanyarawnha nhakun dhiyakurruŋgun djamarrkuḻiw'nha.”\fig Jesus blesses little children|src="CN01772C.TIF" size="Span" loc="DC" ref="Mäk 10.14"\fig* \v 15 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Ŋuli dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy yakany märram God-Waŋarrwuny Rom, ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu bäyŋun gärri ŋunhiwiliyiny nhanukalnydja Romlil God-Waŋarrwalnydja, ŋany bäy ŋathil nhe dhu gumurr-ŋamathirr bitjan nhakun dhuwalawurr djamarrkuḻi' gumurr-ŋamathin ŋarraku. \v 16 Bala ŋayi Djesuynydja marrtjin ḻaw'-ḻawmaraŋala ŋunhiyiny djamarrkuḻi'nhany, bala ŋayi marrtjin goŋ-ŋal'yurra walalaŋgal. \s1 Ḏälnha dhuwal ḻukunydjawny'tja yolŋuw malthunaraw Djesuwnydja \s2 It is very hard for a rich man to follow Jesus \sr Mäk 10.17-31 \r (Mathuyu 19.16-30; Luk 18.18-30) \p \v 17 Manymak, ga ŋunhi ŋayi gan Djesu gurku'yurrnydja marrtjinyarawnha wiripulila wäŋalil, bala ŋayiny bäy ḏirramu nhanŋu bunan ŋunhiliyi, yurr ḻukunydja' ŋayi ŋunhi mirithirr. Waṉḏinany ŋayi ŋunhi bala yan bun'kumu-djipthurra gumurrlila nhanukal, bala ŋayi waŋanany bitjarra, “Garray nheny dhuwal manymak yan marŋgikunhamirr. Nhaltjan dhika ŋarra dhu yulŋuny märr ŋarra dhu märramany ŋunhi walŋa wiyinŋumirrnydja?” \p \v 18 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanŋu bitjarr, “Nhaku nhe dhuwal ŋarrany manymak lakaraŋalnydja? Bäyŋun dhuwal ŋula yol yolŋu manymak; ŋayipin yan dhuwal God-Waŋarrnha manymaktja. \v 19 Marŋgi muka nhe ŋunhi dhiyakuny dhäruk-nhirrpanminyawuywuny romgu gam', ‘Yaka buŋu yolŋuny murrkay'kuŋ, ga yaka marramba'yi, ga yaka manaŋi, ga yaka nyäḻyurr lakaraŋ. Märr-ŋal'yurr gi yan nhokalaŋaw ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja ga bäpa'mirriŋuwnydja.’” \p \v 20 Bala ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramuny waŋan bitjarra, “Way Garray dhuwaliyiny ŋunhi rom mala ŋarra gan ŋayathaŋal beŋur bili, ŋunhi ŋarrany yothu yan muka,” ga bitjarr ŋayiny. \p \v 21 Ga ŋayiny ŋanya gan Djesuynydja nhäŋala dharr-bitjarra ŋayaŋuynydja märr-ŋamathinyaraynha, bala ŋayi waŋanan nhanŋu bitjarra, “Nheny dhuwandja yolŋu girri' dharrwamirr, ga waŋganynha nhe dhu buluny djäma. Gatjuy djalimnha nhuŋuwuy nhe girriny' mala warrpam'thurra, ga gurrupula rrupiyany ŋunha ŋurruwuykmirriwnha yolŋuw walalaŋ, bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuŋuny gurrupan nhä mala bulun dhika manymak ŋunhaŋuwuynha djiwarr'puynha. Gatjuy marrtjin, ga djämany nhe dhu bitjandhiyin, bala roŋiyiny, bala malthurra ŋarrakun.”\fig Jesus talking to a rich man|src="CN01774C.TIF" size="Span" loc="DC" ref="Mäk 10.21"\fig* \p \v 22 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuy ŋäkulnydja, bala yan ŋayi mirithinan dhika ŋurru-yupthurrnydja, bala yan ŋayi ŋunhi marrtjinany dhärukmiriwnha, bili ŋayi ŋunhi ḻukunydja' mirithirr. \p \v 23 Bala ŋayi Djesuny bilyurra, ga waŋan ŋayi ŋunhi malthunamirriwnydja mala nhanukalaŋaw bitjarra, “Ḏäl dhuwal mirithirr bay', ḻukunydjawny'tja yolŋuw gulŋiyinyaraw ŋunhawalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja Romlil.” \v 24 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal ŋäkulnydja ŋanya dhäruktja ṉirr'yurra. Ga bulu ŋayi Djesu waŋan walalaŋgal bitjarr, “Djamarrkuḻi' ŋarraku, yuwalk dhuwal yulŋuny ḏäl yan gärrinyaraw God-Waŋarrwalnydja Romlil! \v 25 Ḏälnha dhuwal gamuḻwuny\f * \fr 10:25 \fr*\ft camel\ft*\f* gulŋiyinyaraw ŋurukuny ŋunhi nyumukiny'kuny dhurrwaraw, ga bulun gal'ŋu dhuwal gumurr-ḏäl ŋunhi ḻukunydjawny'tja yolŋuw gulŋiyinyaraw ŋunhawalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja Romlil.” \p \v 26 Ga walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuynydja mala nhanukal ŋäkul ganyim'thurra yan mirithinan, bala walal gan waŋanhaminan bitjanminan, “Yolnha dhika dhu ga yolŋu walŋany nhina?” \p \v 27 Bala ŋayiny Djesuynydja nhäŋala marrtjin walalany ga waŋan ŋayi bitjarra, “Yolŋuny dhu ŋunhi bäyŋun walŋakunhamirr ŋanyapinya ŋayi gänany. Yurr ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny djäman bala yan.” \p \v 28 Ga ŋayiny Betany\f * \fr 10:28 \fr*\ft Peter\ft*\f* waŋan buku-bakmaraŋal bitjarr, “Garray napurrnydja ŋunhi ganarrthaŋal nhä malany ŋanapurruŋguwuynydja bukmak yan, bala napurr nhuŋun malthurr.” \p \v 29 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarra, “Märr-yuwalk yan ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwandja lakaram. Ŋunhi ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy ganan wäŋany nhanŋuwuy ŋayi, ga wäwa'mirriŋuny, ga yapa'mirriŋuny, ga ŋäṉḏi'mirriŋuny, ga bäpa'mirriŋuny, ga djamarrkuḻiny' nhanŋuwuy ŋayi, märr ŋayi dhu ga ŋarrakuwuynha yan malthundja lakaraman dhu marrtji dhäwun wiripuwurruŋgala yolŋuwal walalaŋgal, \v 30 bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny gurrupan ŋanyanhany dhiyakuny bala walŋaw dhiyalnydja munatha'ŋurnydja, bulun dhika wäŋa mala, wäwa'mirriŋu mala, ga yapa'mirriŋu mala, ga ŋäṉḏi'mirriŋu, ga djamarrkuḻi'. Bäydhi walalany dhu marrtji ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy mala baḏuwaḏuyun. Ga bulu yalalaŋumirriynydja ŋayi dhu gi ŋunhi ŋunhiyiny yolŋu ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja nhini walŋan yan, biyakun bili yan wiyinŋumirra. \v 31 Ga ŋunhi ŋula nhämunha yolŋu walal, ŋunhi walal ga djälthirr dhiyaŋ bala ŋurruŋuyinyaraw, walalnydja dhu ŋunhi ŋunhalnydja dhuḏi-yapalan, ga ŋunhi ŋula nhämunha' yolŋu walal dhuḏi'-dhuḏiŋuny dhu ŋurruŋun.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesu lakaranhamin ŋanyapinya ŋayi dhiŋganharawnha \s2 Jesus tells about his death \sr Mäk 10.32-34 \r (Mathuyu 20.17-19; Luk 18.31-34) \p \v 32 Yo. Walalnydja marrtjin ŋunhi Djesuny ga ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu wäŋgaŋala ḏuwaṯthurra balan dhukarr-ŋupara Djurutjalamlila.\f * \fr 10:32 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Ga wiripuwurrnydja yolŋu walal wäŋgaŋal marrtjin dhuḏikurra, ŋapa-ŋupara walalany. Yurr ŋayiny gan ŋunhi Djesuny marrtjin ŋurruŋun, bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu märr-dhumbal'yurra, ga wiripuwurrnydja mala ŋunhi yolŋu walal barrarinan. Bala ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy 12-nhany waŋganylila, bala ŋayi lakaraŋala walalaŋgal ŋunhi nhaltjan dhu maḻŋ'thun nhanŋu ŋunhal Djurutjalam wäŋaŋur. Ga bitjarra ŋayi walalaŋ waŋanany, \v 33 “Ŋämany nhuma dhu manymakkum yan walal. Limurrnydja ga dhuwal marrtjin Djurutjalamlil, ga ŋunhiliyiny walal dhu Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny märraman bala gäman goŋ-gurrupanna ŋurruŋu djirrikaymirriwala walalaŋgal ga Rom-marŋgikunhamirriwala walalaŋgal, märr walalnha dhu ŋunhi mala-djarr'yundja bunharawnydja nhanŋu, bala walal dhu goŋ-gurrupanna ŋanya balan Djan'tayilwala\f * \fr 10:33 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* yolŋuwal walalaŋgal. \v 34 Walalnha ŋanya dhu ŋunhi warku'yundja, ga dhupthundja ga bartjunmaramany burruṯiŋuynha, ga bumany ŋanya walal dhu murrkay'kuman. Yurr ŋayi dhu ŋunhi buluyi nhakun walŋathiyi ḻurrkun'thuny waluy.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi waŋanany. \s1 Djayimdhu ga Djondhu Djesuny ŋäŋ'thurr yol dhu nhina nhanukal gali'lil \s2 James and John inquire of Jesus who will sit at his side \sr Mäk 10.35-45 \r (Mathuyu 20.20-28) \p \v 35 Ga beŋuryiny, maṉḏany Djayimdhuny\f * \fr 10:35 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djondhuny\f * \fr 10:35 \fr*\ft John\ft*\f* guwatjmara ŋanya Djesunhany, ŋuriŋiny maṉḏa ŋunhi maṉḏa gäthu'mirriŋu Djibidiw.\f * \fr 10:35 \fr*\ft Zebedee\ft*\f* Bala maṉḏa ŋanya waŋanan bitjarra, “Dhuwandja nhe dhu linyalaŋ yoram yan, ŋunhi linyu dhu nhuna dhuwal ŋäŋ'thundja.” \p \v 36 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Nhaku bili nhuma ŋarrany dhu ŋäŋ'thundja?” \p \v 37 Ga maṉḏany buku-bakmaraŋal nhanŋuny Djesuwnydja bitjarra, “Ŋunhi nhe dhu ga nhina ŋurruŋuny nhokiyingalnydja nhe nhinanhawuyŋur, ŋunhiliyiny ŋunhi manymakŋurnydja romŋur djeŋarra'mirriŋurnydja, linyuny dhuwal djäl linyu dhu ga nhina galki yan nhokal gali'ŋur, waŋganydja dhu ga nhina dhunupa'ŋuŋur gali'ŋur, ga waŋganydja wiṉ'kuŋuŋur gali'ŋur.” Bitjarra maṉḏa gan ŋunhi waŋanany ŋanya Djesunhany. \p \v 38 Ga ŋayiny Djesuny waŋan maṉḏaŋ bitjarr, “Maṉḏa, dhuwal nhuma ga ŋoy'mukmirriw romgu ŋäŋ'thun. Nhä bili balaŋ nhuma dhuwal ŋuḻkthurr yan beŋurnydja ŋunhi ŋarrakalaŋuŋurnydja banikin'ŋur. Ga ŋula balaŋ muka nhuma dhuwal märraŋ dhuwandja ŋunhi buku-ḻupmaranhawuy rom ŋunhi ŋarra ga märram dhiyaŋun bala?” \v 39 Ga maṉḏany waŋan, nhanŋuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Linyuny dhu dhuwal djäman yan.” Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Ma! Ga yuwalknha yan nhuma dhu dhuwal dhipuŋurnydja banikin'ŋur ŋuḻkthun, ga bitjandhi bili nhuma dhu märramdhi dhuwal buku-ḻupmaranhawuynydja, ŋunhi ŋarra dhu dhuwal märram. \v 40 Yaka dhuwal ŋarrakuny dhunupa, ŋarra dhu yoram yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal dhu bitjandhiyiny ŋäŋ'thun. Ŋayipi yan dhu dhuwal God-Waŋarryu nhirrpandja dhipalnydja ŋunhiwurruny yolŋuny walalany ŋunhi ŋayi ŋäthilmirriyaŋal wäŋa walalaŋ ŋunha.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesu waŋanany. \p \v 41 Ga wiripuwurruynydja ḻundu'mirriŋuy mala nhanukal ŋäkul maṉḏany Djayimnha ga Djonnha ŋunhi maṉḏa gan djälthin, ga waŋan maṉḏa gan Djesuny ŋurruŋuyinyaraw, bala walal ŋunhi maḏakarritjthinan maṉḏaŋ. \v 42 Bala ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy ŋayi, bala ŋayi lakaraŋalnydja walalaŋgal bitjarra gam', “Way, marŋgi muka nhuma dhuwal ŋurukuwurruŋguny ŋunhi Djan'tayilwuny yolŋuw walalaŋ romgu, ŋunhi walal ŋuli ga buŋgawakunhamirr, yanbi walal buŋgawan yolŋuwnha mala ga wäŋawnha mala walalaŋgalaŋaw. Bala ŋuli ga ŋunhi buŋgawaynydja mala yolŋunhany mala dhar'thar-gurrupanna, nhakun walalnydja djämamirra mala walalaŋ. \v 43 Yurr nhumany dhu ga ŋunhi yaka bitjandhi. Ŋuli nhe ŋula yol yolŋu djäl buŋgawayinyarawnydja, nheny ŋathil dhu djämamirriyirr. \v 44 Ŋuli nhe ga ŋula yol yolŋu djälthirr ŋurruŋuyinyarawnydja, nheny ŋathil dhu wiripuwurruŋguny yolŋu walalaŋ djämamirr. \v 45 Bili balanyarawyi muka ŋunhi ŋayiny Yolŋuny Gäthu'mirriŋu bunan dhiyalnydja, ŋayi dhu yan djämamirr yolŋu, ga walŋa-gurrupanmirr ŋayi dhu wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ walŋakunharaw. Yaka ŋayi ŋunhi buŋgawathinyarawnydja räli marrtjin.” \p Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesu waŋanany. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal bambaynha yolŋuny yäkuny Bätimayatjnha \s2 Jesus healed blind Bartimaeus \sr Mäk 10.46-52 \r (Mathuyu 20.29-34; Luk 18.35-43) \p \v 46 Ŋunhi walal marrtjin Djesu ga malthunamirr mala nhanŋu wäŋgaŋalnydja bala-a-a, baṯnha ŋayathaŋal Djarikawnydja\f * \fr 10:46 \fr*\ft Jericho\ft*\f* wäŋa yäku. Ga ŋunhi walal ganarrthaŋal ŋunhiyiny wäŋa, ga walalnydja ŋunhi dharrwan mirithirra yolŋuny mala malthurr dhukarr-ŋuparnydja. Ga ŋunhili gali'ŋur dhukarrŋurnydja gan nhinan yolŋu yäku Bätimayatj,\f * \fr 10:46 \fr*\ft Bartimaeus\ft*\f* yurr ŋayi ŋunhi bambay ga baḻ'-yalŋgi, ga gäthu'mirriŋuny ŋayi ŋunhi Dimayaw.\f * \fr 10:46 \fr*\ft Timaeus\ft*\f* \v 47 Ga ŋunhi ŋayi ŋäkul rirrakaynydja ŋanyanhany Djesunhany wäŋa Nätjuritjpuynhany\f * \fr 10:47 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* bala ŋayi dhunupan yatjurra bitjarra, “Way, Djesu Gäthu'mirriŋu Daybitku,\f * \fr 10:47 \fr*\ft David\ft*\f* wuyurr ŋarraku go,” bitjarr. \p \v 48 Bala walalnydja dharrwaynha yan yolŋuynydja mala way'yurr ŋanya mukmaraŋal, yurr ŋayiny bäyŋun mukthunna; baḏaknha yan ŋayiny gan yatjurr mirithinan dhika, “Djesu, gäthu'mirriŋu Daybitku, wuyurr ŋarraku,” bitjarr. \p \v 49 Bala ŋayi Djesuny gulyurra, bala ŋayi waŋanan, “Wäthurr nhanŋu.” Bala walal waŋanan ŋurikiyiny bambaywuny bitjarra, “Nheny galŋa-djulŋithin, ga go marrtjin rur'yurra.” \v 50 Bala dhunupan yan ŋayiny ŋunhi bambaynydja yolŋu wapthurra bala ŋurrkaŋala ŋunhi gumurrpuynydja nhanŋuwuy mulkany' girri', bala yan djartjaryurra Djesuwala. \p \v 51 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋanya dhä-birrka'yurra, “Nhaku nhe djälnydja? Nhaltjan ŋarra dhu nhuna, … guŋga'yun?” bitjarr. “Marŋgikunhamirr nhänharawnha ŋarra dhuwal djäl,” ga bitjarr ŋayiny ŋunhiyiny bambaynydja yolŋu buku-bakmaraŋal nhanŋu. \p \v 52 “Gatjuy marrtjin. Nhokal märr-yuwalkthinyaraynydja nhe dhuwali ḏukthurra,” bitjarra ŋayi Djesuny nhanŋu waŋan. Ga dhunupan ŋayi ŋunhi melnydja ḻapthurra bala yan ŋayi nhäŋala, bala ŋayi marrtjin ŋunhi malthurra bala Djesuwnydja dhukarr-ŋupara. \c 11 \s1 Djesu gan marrtjin warrakan'thu yäkuy duŋ'kiy \s2 Jesus goes by donkey \sr Mäk 11.1-11 \r (Mathuyu 21.1-11; Luk 19.28-40; Djon 12.12-19) \p \v 1 Yo, Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjin ŋunhi wäŋgaŋala bala. Ga ŋunhi walal marrtjin bukuy-märraŋal Djurutjalamdja\f * \fr 11:1 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋa. Ga ŋuliwitjarryin walal gan ŋunhi marrtjinany märrma'kurra wäŋakurr yäkukurr Batpatjkurra\f * \fr 11:1 \fr*\ft Bethpage\ft*\f* ga Bithinikurra,\f * \fr 11:1 \fr*\ft Bethany\ft*\f* ga bunanany walal ŋunhala bukuŋura wäŋaŋur yäkuŋur Wolipnha.\f * \fr 11:1 \fr*\ft Olive\ft*\f* Bala ŋayipiny Djesuynydja märrma'nhany ḻundu'mirriŋuny maṉḏany nhanŋuwuy ŋayi djuy'yurra ŋäthila, \v 2 ga bitjarr ŋayi waŋanany maṉḏaŋgal gam', “Gatjuy nhumany ŋäthil marrtji ŋini, balan ḻaypalila wäŋalil ŋunha gali'lila. Ga ŋunhi nhuma dhu dhuwal marrtjiny, ga maḻŋ'maramany nhuma dhu warrakan'nha yäkuny duŋ'kiny, garrpinawuy ŋayi dhu ga ŋunhi dhärrany. Yurr yaka ŋayi ŋunhi ŋula ŋäthiliŋuwuynydja buŋganmirriyanhawuy; bäyŋu yan ŋunhi yolŋu ŋunhiwili ŋal'yurr. Nhumany dhu marrtjiny, bala rakiny' yapmaraman bala rälin gäma. \v 3 Ga ŋuli nhumalany dhu ŋula yolthuny yolŋuy dhä-birrka'yundja, ‘Way maṉḏa, nhaku nhuma ga dhuwal yapmaramany?’ Ga nhumany dhu bitjan waŋa, ‘Garray dhuwal dhiyak djälthin, ga yalalan ŋayi dhu roŋanmaramany nhumalaŋ,’ biyak lakaraŋuny walalaŋgal.” \p \v 4 Ga ŋunhi maṉḏa marrtjinany, bala maṉḏa maḻŋ'maraŋala warrakan'nhany garrpinawuynha raki'mirra, ŋayi gan dhärran dhukarrŋur, galki ŋunhili dhurrwaraŋur buṉbuŋur. Bala yan maṉḏa ŋunhi rakiny' yupmaraŋala.\fig Three men with the colt|src="CN01781B.TIF" size="Span" loc="DC" ref="Mäk 11.04"\fig* \v 5 Ga walalnydja wiripuwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal marrtjin galki dhärra'-dharran, waŋan walal bitjarra, “Way maṉḏa nhaku nhuma ga dhuwal rakiny' yupmaram dhipuŋuryiny duŋ'kiwalnydja.” \v 6 Bala maṉḏany buku-bakmaraŋal walalaŋguny balany bitjarra, “Garray dhuwal dhäruk djuy'yunmin dhiyak.” Bala yan walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal dhayuŋara. \p \v 7 Bala maṉḏa ŋunhi gäŋala warrakan'nhany Djesuwala. Ga ŋunhalnydja walalnydja marrtjin ŋunhi girrin' mala walalaŋguwuy ḻarrmaraŋal, bala ŋal'maraŋala ŋapalila duŋ'kiwala gayanh'than, bala ŋayipiny Djesuny ŋal'yurra ŋurikalyiny warrakan'kalnydja ḏiltjilila, bala marrtjin nhinanan. \v 8 Ga dharrwaynha yolŋuynydja walal marrtjin ŋunhi girriny' mala walalaŋguwuy gayanh'thaŋala ŋunhawalnydja ŋunhi dhukarrlilnydja. Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal marrtjin marran dharpan ḏiwirrkthurr, ŋulatjarryin wäŋakurra, ga bitjarryi bili walal marrtjin ŋunhi rarr'yurr gayanh'thany balany dhukarrlilnydja. \p \v 9 Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal marrtjin wäŋgaŋal gumurrkurrnydja nhanukalaŋuwurr, ga munguyurr walal ŋanya marrtjin, yatjunminan walal marrtjin ŋunhi yulŋuny, märr-yiŋgathinan, goŋmirriyinan nhanukal bitjarra, “Yo, yo-o-o Marrkapmirr! Go walŋakuŋun ŋanapurruny. Bili nheny ga dhuwali marrtji Garraywala yäkuynydja, ŋuriŋin God-Waŋarrwala ŋayaŋu-yal'maranhamirriynha romdhuny. \v 10 Galkin ŋanapurr dhu dhuwal nhinany ŋunhiliyin manymakŋura romŋurnydja, bitjarr nhakun ŋunhi ŋanapurruŋ gan mala-ŋurrkanhayŋu Geŋ-Daybit\f * \fr 11:10 \fr*\ft King David\ft*\f* nhinan. Go limurr märr-yiŋgathirra, goŋmirriyirra God-Waŋarrwala,” bitjarr. \p \v 11 Yurr ŋayipiny gan ŋunhi Djesuny marrtjin yan baḏak, ga yan bili, ga ŋunhala Djurutjalamnha\f * \fr 11:11 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* bala yan ŋayi gulŋiyinan buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulil. Ga ŋunhalnydja ŋunhi djinawany' ŋayi marrtjin nhäŋala ḻiw'maraŋala warrpam'thurra. Yurr ŋunhi waluynydja ŋuruŋun ḻäy-bilyunaraynha nyumukuṉiny'thun waluy. Bala yan ŋayi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu 12-tja roŋiyinan Bithinilila.\f * \fr 11:11 \fr*\ft Bethany\ft*\f* \s1 Djesu dhäruk-gurrupanmin muthir'wu dharpaw räwakthinyaraw \s2 Jesus cursed the fig tree \sr Mäk 11.12-14 \r (Mathuyu 21.18-19) \p \v 12 Ga djaḏaw'yurr wiripun walu, bala walal ḻaw'yurra beŋuryiny Bithiniŋurnydja,\f * \fr 11:12 \fr*\ft Bethany\ft*\f* ga ŋayiny Djesuny balanyamirriy djaṉŋarrthinan. \v 13 Bala ŋayi nhäŋala dharpan muthir'nha ŋayi gan dhärran galki dhukarrŋur; yuṯan gan ḏukitjtja marrany ŋuthar, ga ŋunhi ŋayi nhäŋalnydja Djesuynydja, bala ŋayi marrtjin galkithinan balayin dharpalila wanha balaŋ ŋayi ŋula maḻŋ'maranha ŋatha dhakal ŋunhiwiliyi. Yurr bäyŋun ŋayi ŋunhi maḻŋ'maranhany dhakalnydja, marwatnha yan marrtjin gorruŋal, bili bäyŋu yan muka nhanŋu ŋurikiny dharpaw waluny galkithinya borumdhinyarawnydja. \v 14 Bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikiyiny dharpawnydja bitjarra, “Bäyŋun dhu boŋguŋ ŋula yolthuny yolŋuy buluny ḻuki nhokuŋuny borum.” Bitjarra ŋayi ŋunhi Djesu dhäruk-gurrupanminany ŋurikiyi dharpawnydja. Ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal ŋäkul ŋanya ŋunhi nhaltjarr ŋayi waŋan. \s1 Djesuy gan djalkthurr dhawaṯmaraŋal nhä mala God-Waŋarrwal Buṉbuŋur \s2 Jesus cleansed the temple \sr Mäk 11.15-19 \r (Mathuyu 21.12-17; Luk 19.45-48; Djon 2.13-22) \p \v 15 Manymak, wäŋgaŋalnydja walal marrtjin bala-a-a-a burnha bunan Djurutjalamnha,\f * \fr 11:15 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Ga dhunupan yan ŋayiny Djesuny marrtjinan balayin ŋunhi buku-ŋal'yunamirrilila Buṉbulil God-Waŋarrwala. Ga ŋunhiliyi yolŋu walal gan wiripuŋuwuy wäŋapuy buku-djuḻkmaranhamin rrupiya, ga djalim walal gan mundhurr-gurrupanaraw warrakan' mala. Bala dhunupan ŋayi marrtjin ŋunhi Djesuynydja djalkthurra rrupiya-djambimirriwnydja daybuḻnydja mala, ga nhinanhawuynydja mala yolŋuwnydja walalaŋ warrakan' djalimmirriwnydja mala. \v 16 Ga gulmaraŋala ŋayi gan ŋunhi yolŋunhany walalany ŋunhi walal gan gäŋal ŋula nhä mala ŋuliwitjarryi ŋunhi buku-ŋal'yunamirriwurr buṉbukurr. \v 17 Bala ŋayi gan ŋunhi marŋgikuŋala yolŋu'-yulŋunhany bitjarra, “Dhuwandja God-Waŋarrwalnydja ga djorray' lakaram bitjan warray gam', ‘Ŋarrakuny dhu ga buku-ŋal'yunamirr buṉbu dhärra buku-ŋal'yunaraw yan waŋganygu, märr dhu ga bukmak bäpurru mala marrtji ga bukumirriyam walal dhu ga dhiyal.’ Ga nhumany dhuwandja buṉbuny wakalkuŋal warray, bitjarra nhakun dhuwandja buṉbu ḻuŋ'maranhaminyarawnha manaŋa-ḏilkurruwnha djuḻuḻ'yunaraw, bitjandhin nhumany ga dhuwal.” \p \v 18 Ga walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja yolŋuy walal ga rom-marŋgikunhamirriynydja mala gan ŋäkula ŋanya Djesuny balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala walal gan waŋanhaminan dhurrwara-ŋurrkanhaminan wanhawitjan dhukarrkurr walal dhu buma ŋanya Djesuny. Yurr walal gan ŋunhi nhanŋuwuynydja Djesuwnydja barrarin. Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal Djesunhany ṉirr'yurra ŋäkul ŋunhi nhaltjarr ŋayi walalany gan marŋgikuŋal. \p \v 19 Ga ŋunhi marrtjin wäŋany munhawuyin, bala walal ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjinan beŋuryiny Djurutjalamŋurnydja\f * \fr 11:19 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋaŋur. \s1 Bukumirriyaŋuny gi biyak ŋayaŋuynydja märr-yuwalkthinyaray \s2 The lesson from the fig tree \sr Mäk 11.20-26 \r (Mathuyu 21.20-22) \p \v 20 Ga wiripuŋuynha waluy, yurr munhawumirra, walal marrtjin bala wäŋgaŋala, dhukarrkurra. Bala walal nhäŋala ŋunhiyiny dharpa muthirny'tja räwaknha gan dhärran warrpam'nha ḻuku manapara. \v 21 Bala ŋayi Betaynydja\f * \fr 11:21 \fr*\ft Peter\ft*\f* guyaŋanan, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Way Garray nhäŋu ŋathil ya-dhuwali, dhuwaliyin ŋunhi dharpany ŋunhi nhe dhä-waŋa, dhuwaliyin ŋayi yulŋuny räwaknha warrpam'nha,” bitjarr. \p \v 22 Ga ŋayiny Djesuny nhanŋu waŋan bitjarr, “Märr-yuwalkthi God-Waŋarrwal. \v 23 Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal lakaramany nhumalaŋ, ŋuli nhe dhu waŋa bukunhany ŋula wäŋanhany bitjandja gam', ‘Ma! rur'yurra nheny dhuwaliyiny bukuny wäŋa ga giṯthurra balan gapulila ḻupthurra,’ bala ŋayiny dhu ŋunhi dhunupan ŋunhiyiny bukuny giṯthunna yan. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋula yol yolŋu waŋa ŋayaŋuy märr-yuwalkthinyaraynydja, ga yakan nhe dhu ŋunhi ŋula märr-dhumbal'yundja, nheny dhu nhäman ŋunhi nhuŋuny ŋayi dhu balanyayiny rom maḻŋ'thunna yan. \v 24 Ga dhiyakiyin ŋunhi märrwu ŋarra ga nhumalaŋgal dhuwal lakaramany bitjandja gam', ŋuli nhe dhu ga bukumirriyamany God-Waŋarrwalnydja ŋäŋ'thundja ŋanya ŋula nhakuny, yanan biyakun märr-yuwalkthin, ga biyakun guyaŋiny ‘Ŋarrany dhuwal bilin nhanukuŋ ŋunhiyiny märraŋala,’ bala God-Waŋarryuny nhuna dhu gurrupanna yan ŋunhiny mala ŋunhi nhaku nhe ŋanya ŋäŋ'thurr.”\fig Man kneeling on both knees in prayer|src="LB00271C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 11.24"\fig* \p \v 25 “Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi bukumirriyanharawnydja djälthirr, nheny ŋathil ŋurruŋuny bäy-lakaraŋ ŋurikiyi yolŋuw ŋunhi ŋayi nhuna ŋayaŋu-miḏikumar, ga yorrnha nhe dhu ŋunhi bukumirriyamany, märr ŋayi dhu nhokal djiwarr'puyyuny Bäpa'mirriŋuy bäy-lakaramdhi nhuŋuny. \v 26 Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi yakany bäy-lakaram wiripuŋuwnydja yolŋuw, ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny bäyŋuyi yan bäy-lakaram nhuŋuny yätjkurruwuy djämapuy.” \s1 Ŋurruḏawalaŋuy yolŋuy walal gan buku-ḏuwaṯthurr dhä-birrka'yurr Djesuny \s2 The question about Jesus authority \sr Mäk 11.27-33 \r (Mathuyu 21.23-27; Luk 20.1-8) \p \v 27 Yo marrtjinany walal gan bala-a-a, ga yan bili ga Djurutjalamnha,\f * \fr 11:27 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* bala ŋayi Djesuny dhunupan gärrinan ŋunhiwiliyin buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulil. Ga walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja yolŋu walal ga ŋurru-warryunayŋuny yolŋu mala ga rom-marŋgikunhamirriynydja mala, guwatjmara ŋanya Djesunhany. \v 28 Bala walal gan dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarra, “Go mak lakaraŋ napurruŋgal, … yolthu nhuna dhuwal waŋanany balanyarawyiny djämaw? Ga yolthu nhuna dhuwal waṉa-nhirrparnydja?” \p \v 29 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal balany walalaŋguny bitjarra, “Ŋurruŋuny ŋathil ŋarra dhu nhumalany dhä-birrka'yun. Nhuma ŋathil dhu lakaramany ŋarraku, ga yorrnha ŋarrany dhu nhumalaŋ lakaram ŋunhi yolthu ŋarrany waŋan dhiyak djamaw. \v 30 Yolthu ŋunhi nhirrpar Djonnhany\f * \fr 11:30 \fr*\ft John\ft*\f* yolŋuny? Ga yolthu ŋanya ŋunhi waŋan ḻiya-ḻupmaranharaw yolŋuwnydja walalaŋ? God-Waŋarryu? Ŋany yolŋuy walal muka?” \p \v 31 Bala walalnydja ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny mala waŋanhaminan bitjanminan, “Way, nhaltjanna dhika limurrnydja dhu lakaram balany nhanŋuny buku-bakmaram? Ŋuli limurr dhu ŋunhi bitjandja lakaram gam', ‘God-Waŋarryu ŋayipi yan Djonnhany waŋan,’ bitjandja, bala ŋayiny dhu ŋunhi waŋa limurruny bitjanna, ‘Nhakun nhumany ŋunhi yakany märr-yuwalkthinya nhanŋuny Djongalaŋuwnydja dhärukku?’ bitjanna ŋayiny dhu. \v 32 Ga ŋuli limurr dhu ŋunhi lakaram nhanukal bitjandja, ‘Yolŋu'-yulŋuy ŋanya ŋunhi waŋan ŋurikiyiny djämaw,’ bitjandja, ga walalnydja dhu ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal maḏakarritjthirra limurruŋgun. Bili walalnydja ga ŋunha bitjan märr-yuwalkthirr ŋunhi ŋayiny Djondja dhuwal God-Waŋarrwu warray djawarrkmirr.” \v 33 Bala walal waŋanan Djesuwnydja bitjarra, “Yaka dhuwal napurrnydja marŋgi bay, yolthu ŋanya ŋunhi Djonnha nhirrpar ŋurikiyiny djämaw.” Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋguny bitjarra, “Yo. Ga ŋarrany dhu yakayi nhumalaŋguny lakaram, ŋunhi yolthu ŋarrany dhiyak djämaw nhirrpar.” Ga bitjarra ŋayi ŋunhi Djesuny waŋan walalaŋguny. \c 12 \s1 Djägamirriwalaŋuwuy dhäwu yurr mayali'mirra \s2 The parable of the tenants in the vineyard \sr Mäk 12.1-12 \r (Mathuyu 21.33-46; Luk 20.9-19) \p \v 1 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy buluyi nhakun lakaraŋal dhäwu mayali'kurr ŋurikiwurruŋgalyi yolŋuwal walalaŋgal, ga dhuwal ŋayi gan ŋunhi dhäwuny' lakaraŋal gam', “Ŋunhiliyi yolŋu gan nhinan wäŋa-waṯaŋu, bala yan ŋayi ŋunhiyiny yolŋu wäŋa-waṯaŋuny djälthinan ŋayi dhu ga ŋuthanmaram ŋamakurr borum mala. Bala ŋayi lämu-nhirrpara ŋunhiwiliyiny wäŋalil borumnha mala dharpan. Ga djäma ŋayi ŋunhi munatha' ŋurikiyi ŋathaw buḻŋu'kunharaw, bala ŋayi ḻoḻuwunuŋala ŋunhiyi wäŋany. Ga djämayi ŋayi wäŋa mil'ŋuwnydja yolŋuw nhinanharawnydja. Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi djarr'yurra yolŋunhan walalany ŋurukiyin djägawnha, djägamirriyaŋala walalany, märr walal dhu ga djäman, ga bäkin ŋunhiyiny nhä mala bukmak yurr guwarr yan, märr ŋayi dhu ŋunhiyiny wäŋa-waṯaŋuny yolŋu marrtjin wiripuŋulila wäŋalil, yurr märr wiyinnha ŋayi dhu ŋunhi marrtjiny. Bala ŋayi waŋanany djägamirriwalnydja walalaŋgal bitjarra, ‘Dhiyakuny nhuma dhu ga djäga ŋamatham yan ŋarrakalaŋaw, ga ŋunhi ŋayi dhu balwurthirrnydja borumdja mala, ga nhumany dhu ŋunhi mala-wulkmaraman ŋarrakuny gänaŋulila.’ Bala yan ŋayi marrtjinan ŋunhiyiny wäŋa-waṯaŋuny yolŋu wiripuŋulila wäŋalil.” \p \v 2 “Yo. Nhinanany ŋayi gan ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu, yan bili ga walu marrtjin galkithin borumguny ŋurikiny borumdhinyarawnha, bala ŋayi wäthurra waŋganygun yolŋuw djämamirriwnha, bala ŋayi ŋanya djuy'yurra, märr ŋayi dhu märraman wapmaraman nhanŋuny borum mala. \v 3 Ga walalnydja ŋunhi ŋuriŋiwurruynydja borum-djägamirriynydja walal nhäŋala ŋanya ŋunhiyiny yolŋuny, bala yan walal ŋanya ŋayathaŋala bumara ŋanya marrtjin, ga djuy'yurrnydja walal ŋanya roŋanmaraŋalnydja dhäparŋ'nha goŋ-waŋaran.” \p \v 4 “Ga bitjarryi bili ŋayi wiripuŋunhany yolŋuny djämamirriny djuy'yurr. Ga walalnydja ŋanya ŋuruŋiwurruyyi bili yan bumar bururr'yurr dhika, muḻkurr yan walal ŋanya wutthurr maŋgu'wu. Bala walal ŋunhi djuy'yurrnydja ŋanya bitjarryi bili yan goŋ-waŋarayi yan. \v 5 Ga bulu ŋayi djuy'yurr wiripuŋunhany muka djämamirriny, ga walalnydja ŋanya bumar dhä-murrkay'kuŋala yan dhiŋganhamaraŋala. Ga märr dharrwanhan walal gan ŋunhi bitjarryiny bumar, wiripuwurruny walŋakuŋal, ga wiripuwurrunhany rakunyguŋala yan, warrpam'thurr yan walalany bumar.” \p \v 6 “Bala ŋayi ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuynydja yolŋuy djuy'yurr bulu waŋganynhan yolŋuny, ŋunhiyin gäthu'mirriŋunhan nhanŋuwuy ŋayi waŋganynhan yan, märr walal dhu nhanŋun märr-ŋal'yundja. \v 7 Ga ŋunhi walal nhäŋalnydja ŋanya ŋuriŋiwurruyyiny borum-djägamirriynydja yolŋuy walal, bala walal waŋanhaminany bitjanminan, ‘Way, dhuwandja ŋunhi yolŋu ŋunhiyin muka? … gäthu'mirriŋun ga räli marrtji, go limurr ŋanya buman murrkay'kuman, märr dhu dhuwandja wäŋa limurruŋguwuynha,’ bitjanminan. \v 8 Bala walal yan ŋunhiyiny gäthu'mirriŋunhany nhanŋu ŋayathaŋala, ga bumarnydja walal ŋanya ŋunhi dhiŋganhamaraŋala yan, ga rumbalnydja walal ŋanya ŋunhi ŋurrkaŋala dhawaṯmaraŋala warraŋullila, beŋuryiny ŋunhi borummirriŋurnydja wäŋaŋur.” \p \v 9 Bala ŋayi dhäŋur beŋuryiny Djesuy dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Nhaltjanna ŋayi dhu ŋunhi ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuynydja? Bitjanna ŋayi dhu ŋunhi gam', marrtjiny ŋayi dhu ŋunhi, ga dhunupan ŋayi dhu buman murrkay'kuman ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany djägamiriwnhany mala, bala yan ŋayi dhu ŋunhiyiny wäŋany gurrupan wiripuwurruŋgala yolŋuwal walalaŋgal djägalil.” \p \v 10 “Bitjan\x - \xo 12:10 \xo*\xt Psalm 118.22-23\xt*\x* muka ŋayi ga ŋunha djorra'ŋurnydja lakaram gam', \q1 ‘Bala'-dhuḻ'yunamirriy mala yolŋu'-yulŋuy marrtjin ŋal'maraŋal guṉḏa, \q2 walal dhu dhuḻ'yun bala', \q2 ga ŋunhiyi waŋganydja guṉḏa walal nhäŋal, \q2 bala nyamir'yurra, bala walal yan ŋurrkaŋala. \q1 Yurr God-Waŋarryuny walalaŋguŋ ŋunhiyiny guṉḏa ŋurrkanhawuynydja märraŋal, \q2 bala nhirrpara balaw'nha ŋunhiyiny ḻukun yuṯuŋgurrwun dhärranharawnha. \q1 \v 11 Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryu djämany, \q2 ga ŋunhiyiny nhakun mirithirra yan ŋayaŋu-ganyim'thunamirra limurruŋguny nhänharaw.’” \p Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja mayali'wurrnydja. \v 12 Ga walalnydja ŋunhi ŋuriŋiwurruyyiny ḏilkurruwurruynydja yolŋuy walal dharaŋara yan ŋunhi mayaliny', ŋunhi ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalanhan, bala yan walal dhunupan guyaŋanan ŋayathanharawnha nhanŋu Djesuwnydja. Ga birrka'yurr walal gan ŋunhi ŋayathanharaw nhanŋu, yurr bäyŋun, bili walal gan ŋunhi barrarinan yolŋuwnha walalaŋ. Bala yan walal ŋanya ganarrthaŋala, bala wäŋgaŋala. \s1 Nhä mayali' dhuwal gapmanguny rrupiya? \s2 The question about paying taxes \sr Mäk 12.13-17 \r (Mathuyu 22.15-22; Luk 20.20-26) \p \v 13 Bala walalnydja gan ŋunhi Baratjiny\f * \fr 12:13 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* yolŋu walal ŋayan'mirra nhinan nhanŋuny Djesuwnydja. Bala yan walal djuy'yurra wiripuwurrunhan ḏirramuwurruny, ŋunhiwurrunhan ŋunhi djuŋga'-djuŋgayany Yaritkun,\f * \fr 12:13 \fr*\ft Herodians\ft*\f* märr walal ŋanya dhu ga mayali'-gäma dhä-birrka'yun, märr ŋayipiny dhu ŋunhi dhä-maraŋgunhamirra. \v 14 Bala walal ŋunhi wäŋgaŋalnydja balayin nhanukala Djesuwala. Ga waŋanany walal nhanŋu Djesuwnydja bitjarra, “Way Marŋgikunhamirr, napurrnydja dhuwal marŋgi nhuŋu, ŋunhi nheny ŋuli ga waŋa dhunupan yan dhäruk, ga dhunupa mala-djarr'yunamirr nhe yolŋu, bili nheny ŋuli ga ŋunhi djäma rrambaŋiyam yan nhä mala bukmakku. Ga marŋgikumany nhe ŋuli ga ŋunhi yuwalk yan God-Waŋarrwu warray dhukarrnydja. Go mak napurruŋgal lakaraŋun. Nhä dhuwal dhunupa limurruŋ ŋunhi limurr dhu ga rrupiyany gurrupan mundhurryu-wumany ŋunhiyiny ŋunhi ŋurruŋunhany buŋgawany Rawumbuywuny\f * \fr 12:14 \fr*\ft Rome\ft*\f* wäŋapuywu mala yäkuny Djetjanhany?\f * \fr 12:14 \fr*\ft Caesar\ft*\f* Nhaltjan limurr dhu yulŋuny? Gurrupan? Ŋany nhaltjan?” bitjarr. \p \v 15 Yurr ŋayipiny Djesuny marŋgithin walalaŋ ŋäthil yan, ŋunhi walal gan mayali'-wilkthurr ŋanya, bala ŋayi waŋanan walalaŋ bitjarra, “Nhaku nhuma ŋarrany ga dhuwal birrka'yundja. Go gurrupul walal ŋarrakal rrupiya ŋaraka, ŋarra mak nhäma.” \p \v 16 Bala walal gurrupara nhanukal. Bala ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Yol dhuwandja wuŋuḻi' ga yäku dhiyalnydja gay'yi rrupiyaŋur ŋarakaŋur?” bitjarr. Ga walalnydja buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarr, “Dhuwaliny yäku ga mali' ŋunhiyin ŋurruŋun buŋgawa yäku Djetjan,”\f * \fr 12:16 \fr*\ft Caesar\ft*\f* bitjarr. \p \v 17 Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ bitjarra waŋan, “Nhumany roŋanmaraŋun gurrupul nhä malany nhanŋuny ŋurikiyiny ŋurruŋuwnydja buŋgawaw, ga biyakiyi bili roŋanmaraŋdhi gurrupul ŋunhi ŋula nhä malany nhanŋuny God-Waŋarrwuny.” Bala walal ŋuriŋiwurruyyiny mayali'-gänhamirriynydja yolŋuy walal ŋäkulnydja ŋanya Djesunhany dhäruktja ṉirr'yurra. \s1 Djesuny walal gan dhä-birrka'yurr rakunymirriw yolŋu'-yulŋuw \s2 The question about rising from the dead \sr Mäk 12.18-27 \r (Mathuyu 22.23-33; Luk 20.27-40) \p \v 18 Manymak walalnydja gan ŋunhi Djatutjiynydja\f * \fr 12:18 \fr*\ft Sadducee\ft*\f* yolŋuy walal yaka märr-yuwalkmirrinya ŋunhi dhu gi yolŋu walal walŋathi beŋur ŋunhi dhiŋganhaŋur. Bala walal dhuwalawurryiny yolŋu walal marrtjinan balan Djesuwala ga waŋan walal ŋanya bitjarr, \p \v 19 “Way Marŋgikunhamirr, Mawtjitjthuny\f * \fr 12:19 \fr*\ft Moses\ft*\f* ŋunhi rom rulwaŋdhurr bitjarr warray gam', ‘Ŋunhi dhu ḏirramuny dhiŋgam yothumiriwnydja, nhakun bäyŋuny nhanŋu ŋula walkur, bala nhanukal dhu ŋunhi yukuyuku'mirriŋuynha märram nhanŋu ŋunhi miyalknhany? … märr ŋayi dhu ŋuriŋiyiny miyalkthuny yothuny gäma ŋuruki bili yan ŋunhi dhiŋganhawuywu ḏirramuwnydja.’ \v 20 Manymak. Waŋganymirrnydja ḏirramuwurr gan wäwa'manydjiwurra nhinan 7, ga ŋayiny ŋuriŋiyiny maḻamarryuny wäwa'mirriŋuynydja märraŋal miyalknhan, bala ŋayi ŋunhi ḏirramuny dhiŋgaŋala yothumiriw yan. \v 21 Ga beŋuryiny wiripuŋuynha yukuyuku'mirriŋuynha malpuraynha märraŋal ŋunhiyi miyalknhany, bala ŋayiny muka bitjarryi bili yan dhiŋgaŋal yothumiriwyi yan. Ga bitjarryi bili ŋunhi maḻŋ'thurr nhanŋuny dhä-gandarrpuywuny. \v 22 Ga balanya bili yan walalaŋ gan ŋunhi maḻŋ'thurrnydja. Ga yalalan dhuḏi-yapalan ŋayiny miyalktja dhiŋgaŋal. \v 23 Ga ŋunhi dhu boŋguŋ God-Waŋarryu walŋakuŋuny yolŋunhany walalany beŋurnydja ŋunhi dhiŋganhaŋurnydja, bala yolkun ŋayi dhu ŋunhi miyalktja? … bili ŋayi gan ŋunhi nhinanany beŋur bili ŋurruŋuwal wäwa'mirriŋuwal ga yukuyuku'mirriŋuwal wapthurr.” \p \v 24 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋala walalaŋ bitjarra, “Bukmak yan nhuma dhuwal djarrpi'mirr! Bäyŋu yan nhuma marŋgi ŋunhi nhaltjan ga djorray' ŋuli marŋgikum. Ga yaka yan nhuma marŋgi ŋurikiyiny ŋunhi ganydjarrwu Godkalaŋawnydja. \v 25 Ŋunhi ŋayi dhu boŋguŋ God-Waŋarryu walŋakuŋuny gi yolŋunhany walalany dhiŋganhaŋurnydja, ga bäyŋun walal dhu gi ŋunhi buluny nhakun märranhamirr. Ŋunhiyiny walal dhu balanyan nhakun ŋunhan ŋunhi God-Waŋarrwun djiwarr'puynha yolŋu walal nhanŋun djämamirr mala. \v 26 Marŋgi muka nhuma dhuwal bili, ŋunhi dhu gi yolŋuny walal walŋathi dhiŋganhaŋurnydja. Ga marŋgi nhuma ŋunhi dhäwuw Mawtjitjkalaŋuwuynydja ŋunhi ŋayi nhäŋal gurtha ŋäṉarr ŋayi gan nhäran marraŋur dharpaŋur. Ŋunhiny ŋayi God-Waŋarr waŋan bitjarra gam', ‘Ŋarrany dhuwal God-Waŋarr Yipurayimgu\f * \fr 12:26 \fr*\ft Abraham\ft*\f* ga Yitjakku\f * \fr 12:26 \fr*\ft Isaac\ft*\f* ga Djaykupku.’\f * \fr 12:26 \fr*\ft Jacob\ft*\f* \v 27 Yaka ŋayi ŋunhi God-Waŋarr rakunymirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ŋany walŋamirriwnha yan. \p Guyaŋanhawuynydja nhumalaŋguŋ dhuwal djarrpi' warrpam'.” \s1 Nhä ŋunhi mirithirrnydja ŋurruŋuny dhäruk-nhirrpanminyawuy Rom? \s2 What is most important commandment? \sr Mäk 12.28-34 \r (Mathuyu 22.34-40; Luk 10.25-28) \p \v 28 Manymak ŋunhiliyi gan waŋgany yolŋu Rom-marŋgikunhamirr nhinan, ŋäkul ŋayi gan Djesuny ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan buku-roŋanmaraŋal walalaŋ Djatutjiw\f * \fr 12:28 \fr*\ft Sadducee\ft*\f* malaŋuw, bala ŋayi bitjarra guyaŋanany, “Manymak nhanukuŋ dhuwal dhäruktja buku-roŋanmaranhawuynydja.” Bala ŋayi dhä-birrka'yurra Djesunhany bitjarra, “Nhä dhuwal ŋurruŋuny gal'ŋu dhäruk-nhirrpanminyawuy ga dharrpalnydja mirithirrnydja rom?” bitjarr. \p \v 29 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarra gam, “Ŋäkun nhumany Yitjuralyuny\f * \fr 12:29 \fr*\ft Israel\ft*\f* bäpurruy yolŋuy walal. Garraynydja limurruŋ ŋunha waŋgany yan ŋayipi God-Waŋarrnydja. \v 30 Nheny dhu ga ŋunhi märr-ŋamathirrnydja nhanŋu Garraywuny God-Waŋarrwuny bukmakthu yan nhokiyingal nhe ḏoṯurrkthuny ga walŋaynydja ga ganydjarryuny ga guyaŋanhawuyyuny.” \v 31 Ga wiripuny ŋunhi dharrpal dhäruk-nhirrpanminyawuy rom dhuwanna gam', “Märryu-ḏapmaraŋ, ga märr-ŋamathi gi ŋunha wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, biyak nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi märr-ŋamathirr nhuŋuwuy nhe. Bäyŋun gi ŋunhi ŋula wiripuny dhäruk-nhirrpanawuy rom mala dhambay-manapul dhiyakalnydja maṉḏaŋgal, bili dhuwanna maṉḏany ŋunhi märrman' buluny gal'ŋu mirithirrnydja ŋurruŋu ga dharrpal rom.” \p \v 32 Bala ŋunhi Rom-marŋgikunhamirrnydja yolŋu waŋanan bitjarra Djesuwnydja, “Marŋgikunhamirr dhunupa nhe ga dhuwaliyi waŋa bitjandhiyiny. \v 33 Yuwalk yan napurr dhu ga ŋunhi märr-ŋamathirrnydja God-Waŋarrwuny bukmakthu yan napurruŋgal ḏoṯurrkthuny ga ṉurrkuynydja ga ganydjarryuny. Ga bitjandhi bili napurr dhu ga ŋunhi märr-ŋamathirryi ŋunha wiripuŋuwnydja yolŋuw walalaŋ, bitjan nhakun napurr ŋuli ga napurruŋguwuy napurr märr-ŋamathirr. Dhuwanna ŋunhi mirithirrnydja ŋurruŋuny rom maṉḏany, ŋunhi ga bulun djuḻkmaram nhä mala ŋunhi limurr ŋuli djäma mundhurr-wurrupan God-Waŋarrwu.” \p \v 34 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy ŋäkulnydja ŋunhi ḏirramunhany ŋayi gan waŋan dhärukthu djambatjthuny, bala ŋayi nhanŋu bitjarra buku-bakmaraŋalnydja, “Nheny dhuwal yakan barrku beŋurnydja ŋunhi Godkalaŋaŋurnydja Romŋur.” Ga bäyŋun walal ŋula buluny dhä-wapthuna waŋanha ŋanya. \s1 Yol ŋayi ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja yolŋu? \s2 Who is the Messiah? \sr Mäk 12.35-37 \r (Mathuyu 22.41-46; Luk 20.41-44) \p \v 35 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy marŋgikuŋalnydja ŋunhiliyiny buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur, ga waŋan ŋayi bitjarr, “Nhaku walal ŋuli ga ŋunhi Rom-marŋgikunhamirriynydja walal lakaram ŋunhi dhuwal Maŋutji-dhunupayanhawuynydja yolŋu maḻŋ'thurr beŋur Daybitkal\f * \fr 12:35 \fr*\ft David\ft*\f* yarraṯaŋur? \v 36 Bili\x - \xo 12:36 \xo*\xt Psalm 110.1\xt*\x* ŋayi ŋunhi Dhuyu-Birrimbirrnydja waŋan nhanukalnydja Daybitkalnydja, bitjarr, \q1 ‘God-Waŋarrnydja waŋan ŋarrakalaŋuwalnydja Garraywal bitjarr, \q1 “Nhininy dhiyala dhunupa'ŋuŋura gali'ŋurnydja, \q2 ga bäy ŋarra dhu miriŋuny mala nhuŋu galkirrinyamaram warrpam', \q2 bala nhe dhu ga ḻuku-worruman walalaŋgal.” ’” \p \v 37 “Ga ŋayiny gan ŋunhi Daybitthuny ŋunhiyinhany Maŋutji-dhunupayanhawuynhany yäku lakaraŋal ‘Garray’ bitjarr, yurr nhakun ŋayiny nhanŋu ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja Daybitkuny Gäthu'mirriŋu.” \p Ga walalnydja gan ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal dharrwaynydja ŋäkulnydja ŋanya Djesunhany waŋanhawuynydja, bala walal yan mirithinan dhika galŋa-djulŋithinany dhärukthuny nhanukal. \s1 Djesuy rom-nyamir'yurr Baratjiny mala ga Rom-Marŋgikunhamirriny mala \s2 Jesus condemns the Pharisees and the Teachers of the Law \sr Mäk 12.38-40 \r (Mathuyu 23.1-36; Luk 20.45-47) \p \v 38 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy baḏak yan marŋgi-gurrupar walalany, bala ŋayi bitjarra waŋan. “Djäga nhuma dhu ga ŋunhi Rom-marŋgikunhamirriwnydja yolŋuw walalaŋ. Walalnydja ŋunhi djäl walal dhu ga wäŋgam girri' wiyinmirr mala dhukarrkurr, märr dhu ga yolŋu mala walalaŋ wokthun. \v 39 Ga ŋunhi walal ŋuli marrtji Djuw malawal buku-ḻuŋ'maranhamirrililnydja buṉbulil, walalnydja ŋuli ŋunhi nhinany manymakŋura yanan nhinanhawuyŋurnydja. Ga bitjandhi bili walal ŋuli ŋunhi ḻuŋ'maranhamirr marrtji ŋathalilnydja, walalnydja ŋuli nhinany manymakŋura yan nhinanhawuyŋurnydja. \v 40 Yurr walal ŋuli ga ŋunhi manaŋirra yulŋuny buku-gurthapuywun miyalkkurruwurruŋ ŋula nhäny mala. Bala beŋuryiny walal ŋuli ga bukumirriyamany wiyinnha dhika, yan ga milkunhamirra walalawuynha walal. Ga ŋayiny dhu boŋguŋ ŋunhi God-Waŋarryuny walalany dhä-gir'yurrnydja mirithin yan.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ. \s1 Ŋurruwuykkuŋ miyalkkuŋ mundhurr gurrupanawuy \s2 A widow's offering \sr Mäk 12.41-44 \r (Luk 21.1-4) \p \v 41 Ga beŋuryiny ŋayi gan Djesuny nhinan ŋunhala Buku-ŋal'yunamirriŋura buṉbuŋur, ŋunhiliyin galkin yanan ŋunhi gan banikin' maṉḏany dhärran rrupiyapuy, nhäŋala ŋayi gan yolŋunhan walalany walal marrtjin rrupiya djalkthurr mundhurrnha nhanŋun God-Waŋarrwun. Ga dharrwa gan yolŋu ḻukunydja mala wäŋgaŋal ga rarr'yurr walal marrtjin rrupiya ŋunhiwiliyi banikin'lil dharrwa mirithirr. \v 42 Manymak, ga ŋayiny waŋgany miyalk yurr ŋurruwuyk marrtjin ga rulwaŋdhurr ŋayi märrma' yan ŋaraka rrupiya yurr nyumukuṉiny maṉḏany yaka ŋula yindi. \v 43 Bala ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala nhanŋuwuy ŋayi malthunamirrinhany mala bala ŋayi lakaraŋalnydja bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwandja lakaram. Dhiyaŋuny miyalkthu bulu warray rulwaŋdhurr, djuḻkmaraŋal ŋayi wiripuwurruŋguŋuny gurrupanawuy. \v 44 Bili ŋayiny dhuwandja ŋunhi mirithirra yan ŋurruwuyknha, ga gurruparnydja ŋayi ŋunhi warrpam'thurra yanan. Ga bäyŋun gi ŋula ŋorri nyumukuṉiny'tja nhanŋuwuynydja nhakun.” \c 13 \s1 Djesuy lakaraŋal dhäwu ŋurukuwuyyin buṉbupuynha buḻ'waŋdhunawuy \s2 The Temple will be destroyed \sr Mäk 13.1-2 \r (Mathuyu 24.1-2; Luk 21.5-6) \p \v 1 Ga ŋunhi ŋayi Djesu marrtjinany ganarrthaŋalnydja ŋunhiyiny buku-ŋal'yunamirrnydja buṉbu, ga ŋayiny waŋganydja nhanŋu malthunamirr waŋan bitjarra, “Way Marŋgikunhamirr, nhäŋu ŋathil dhuwal buṉbu ya-dhuwal. Nhän dhuwandja yindin mirithirra ga latjun' muka?” \p \v 2 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Nhäma nhuma ga dhuwal yindimirr buṉbu mala. Galki dhu dhuwal yolŋuynydja ḏaw'maraman buḻ'waŋmaraman. Bäyŋun dhu ga ŋula waŋganydja guṉḏa ŋorra ŋapa-ŋal'-ŋalmaranhawuynydja.” \s1 Djesuy gan lakaraŋal maripuy, ŋunhi dhu maḻŋ'thun \s2 Jesus told about the troubles that would come \sr Mäk 13.3-13 \r (Mathuyu 24.3-14; Luk 21.7-19) \p \v 3 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuny gan nhinanan ŋunhala bukuŋura yäkuŋur Wolipnha,\f * \fr 13:3 \fr*\ft Olive\ft*\f* ŋunhi maṉḏa gan ḻaypa'yunmin ŋunhiyi buku-ŋal'yunamirr buṉbu. Bala walalnydja Betany\f * \fr 13:3 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga Djayimdja\f * \fr 13:3 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djondja\f * \fr 13:3 \fr*\ft John\ft*\f* ga Wanduruny\f * \fr 13:3 \fr*\ft Andrew\ft*\f* marrtjinan guwatjmara ŋanya, bala walal dhä-birrka'yurra ŋanya gayulnha bitjarra, \v 4 “Way, Marŋgikunhamirr, nhätha ŋayi dhu dhuwaliyi mala bitjandhiyiny maḻŋ'thun?” \p \v 5 Bala ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋalnydja bitjarrnha, “Gatjuy bira'yurra walal gi nhininy, märr nhumalany dhu yaka muka ŋula yolŋuynydja mayali'-gamany. \v 6 Dharrwan dhu gi ŋunhi yolŋuny walal lakaranhamirrnydja nhumalaŋgalnydja yanbi walalnydja ŋarran. Ga bäkiny walal dhu gi ŋunhi yäkuny ŋarranhan, ga bawa'-gurrupulnydja walal dhu gi dharrwanhan yolŋunhany walalany.” \p \v 7 “Ga ŋuli nhuma dhu ga miriŋuwuynydja bunhaminyawuy mala ŋäma dhipal banydjiwal, ga ŋunhawal bala barrkulil, yaka walal ŋuriŋiyiny mala ŋoy-gärri. Balanyayin mala dhu marrtji ŋunhi ŋurruŋuny maḻŋ'thun, yurr ŋunhiyiny yaka yan dhä-dhawar'yunamirrnydja walu. \v 8 Yo, bawalamirriŋura wäŋaŋur ŋarakaŋur dhu marrtji ŋunhi bäpurruny mala bunhamirra, ga nhä mala ŋunhi rom dhuwalaŋuwuy munatha'wuy bitjandhi bili dhu marrtji bunhamirra. Ga yolŋuny walal dhu marrtji ŋunhi djaṉŋarryuny romdhu murrmurryurra. Yurr dhuwaliyiny ga ŋunhi ŋurruyirr'yunna ŋunhiyin ŋayaŋu-yätjinyamirra rom mala.” \p \v 9 “Djägan nhumalaŋguwuy nhuma! Nhumalanhany walal dhu ŋunhi gäŋuny balan dhä-birrka'yunarawnha, bala walal dhu gi ŋunhi nhumalany bartjunmaraŋun ŋunhiliyin ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur. Ga waŋiny nhuma dhu gi ŋunhi dhärriny gumurrŋura buŋgawawala walalaŋgal ŋunhi walal ga ŋayatham wäŋa malany, ga wiripuny buŋgawa ŋurruḏawalaŋun mala, bala nhuma dhu gi ŋunhi lakaraŋun nhumalaŋgiyingalaŋawuynha märr-nhirrpanminyawuynha, bili nhumany ŋuli ga ŋunhi ŋarraku warray malthun. \v 10 Yurr, ŋurruŋuny ŋathil nhuma dhu lakaram dhäwu ŋarrakalaŋuwuy birrŋ'maram bukmakkal yan bäpurruwal, ga yorrnha dhu ŋunhi dhä-dhawar'yunamirrnydja walu buni.” \p \v 11 “Ga ŋuli walal dhu ŋunhi nhakun ḏapmaramany nhumalany dhä-birrka'yunarawnydja, yaka warwuyurr ŋunhi nhaltjan nhe dhu waŋa, bili God-Waŋarryu nhunanhany dhu ŋunhi dhäruk gurrupan waŋanharaw. Yakan nhe dhu ga ŋunhi waŋa nhokiyingalnydja nhe dhärukthu, ŋunhiny dhu ga ŋayin Dhuyu Birrimbirrnha waŋa nhokalaŋawurrnydja dhärukkurr.” \p \v 12 “Yo, ga wäwa'manydjiwurrnydja ga yapa'manydjiwurrnydja dhu gi gumurryu-gänhamirra walalanhawuynha miriŋuwala goŋlil. Ga biyakiyi bili walalnydja dhu gi ŋunhi bäpa'mirriŋuynydja mala ga ŋäṉḏi'mirriŋuynydja gi goŋ-gurrpulyi djamarrkuḻi'nhany mala walalaŋguwuy walal. Ga walalnydja dhu ŋunhi djamarrkuḻiny' biyakiyi bili yan ḏiltji-bilyurr ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja ga bäpa'mirriŋuwnydja mala walalaŋgalaŋaw, bala walal dhu ŋunhi goŋ-gurrupulnydja maṉḏany bunharawnha rakunygunharawnha. \v 13 Yo, bawalamirra dhu gi ŋunhi yolŋuny walal morrumurrun nhuŋuny, bili nhepiny dhuwali ŋarrakuwuynha yan yolŋu. Ga ŋuli nhe yolŋu dhu ga dhärra ḏälnydja yan, ga yan bili-i-i ga dhä-dhawar'yunamirriynha waluy, nheny dhu ŋunhi ŋunhiyiny yolŋu walŋathirra.” \s1 Yätjkurra Mirithirra \s2 The Horrible thing \sr Mäk 13.14-23 \r (Mathuyu 24.15-21; Luk 21.20-24) \p \v 14 “Yo yalalaŋumirriynydja nhuma dhu ŋunhi nhäŋun ŋanyanhany ‘Ŋunhiyinhany Yätjkurrunhany’ ŋayi dhu dhawaṯthurra ŋunhi yaka muka ŋayi balaŋ yuwalktja maḻŋ'thunna ŋunhiliyiny.” (Ŋuli nhe ga nhämany dhuwandja dhäruk: birrka'yurr yan marŋgithi ga dharaŋul ŋunhi nhaltjan ŋarra ga mayaliy' lakaram!) “Yo ŋuli nhuma dhu gi ŋunhi nhini ŋunhalnydja Djudiyany\f * \fr 13:14 \fr*\ft Judea\ft*\f* wäŋaŋur balanyamirriyyiny waluy, nhumany dhu yanan waṉḏi'-waṉḏin balan bukulila. \v 15 Ga ŋuli nhe dhu gi ŋunhi nhini warraŋulnydja wäŋaŋurnydja nhokiyingal nhe, yakan roŋiyiny gulŋiyi buṉbulilnydja ŋula nhäny girriny' mala nhuŋuwuy nhe wapmaraŋ, bäyŋun. \v 16 Ga ŋuli nhe dhu gi ŋunhi djäma ŋatha guḻun'ŋurnydja, nheny dhu yakan roŋiyirr girriwny'tja nhokalaŋaw.\fig Man picking figs (insert of fruit close-up)|src="LB00085.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 13.16"\fig* \v 17 Ga yätjkurrnydja dhu ŋunhi mirithirrnydja guḻunmirriwnha walalaŋ, ga bulu yothu-yalŋgimirriwnha mala. \v 18 Gatjuy bukumirriyaŋun gi God-Waŋarrwala, märr ŋayi dhu ŋunhi yaka muka ŋunhiyiny mala maḻŋ'thurr dharratharramirriynydja waluy. \v 19 Bili dhuwaliyiny ŋunhi mari dhu boŋguŋ maḻŋ'thurr yindin yan mirithirra, ŋunhi ŋayi bäyŋu balanyayi ŋäthil maḻŋ'thunna ŋuruŋ bala waluy ŋunhi ŋurruyirr'yunamirriy ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu ŋamaŋamayurra dhuwal wäŋany munathany'. Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi dhu ŋunhi yakan buluny balanyayiny mari maḻŋ'thurr. \v 20 Ga ŋuli ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhi Garrayyu yakany waluny dhumbuḻ'kuŋ, ŋayiny dhu boŋguŋ ŋunhi bäyŋun ŋula yolnydja yolŋu gi walŋany nhini. Yurr God-Waŋarryuny boŋguŋ ŋunhiyiny walu gandarr-wutthurr dhumbuḻ'kuŋ, bili ŋayi ga nhäma ŋunhi yolŋuny mala nhanŋuwuy ŋayi gänaŋ'maranhawuynha walalany.” \p \v 21 “Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yol waŋi biyakuny gam', ‘Way, dhuwanna ŋunhiyiny Maŋutji-dhunupayanhawuynydja Yolŋu, nha' ŋunhan bala ya ŋunhan,’ biyakuny, yakan nhanŋu ŋurikiyiny märr-yuwalkthi. \v 22 Bili dharrwan dhu ŋunhi nyäḻny'tja maŋutji-dhunupayanhawuy mala ga djawarrkmirr mala maḻŋ'thurr, ga marrtjiny walal dhu gi ŋunhi bala djäman marrtji ŋayaŋu-ganyim'thunamirra romdja mala, ŋunhi dhu gi bawalamirrinhan yolŋunhany walalany bilmaraŋ, ga wiripuny Garraywalaŋumirrinhan mala. \v 23 Bili muka ŋarra ŋunhi nhumalaŋ dhuwalaŋuwuynydja ŋäthil yan lakaraŋal. Märr nhumany dhu ga ŋunhi djägan nhumalaŋguwuynydja nhuma manymakkuman.” \s1 Ŋunhi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋu roŋiyi räliny \s2 When the Son of Man comes \sr Mäk 13.24-27 \r (Mathuyu 24.29-31; Luk 21.25-28) \p \v 24 “Manymak beŋurnydja ŋunhi dhurrwaraŋur yindiŋurnydja mariŋur; \q1 ŋayiny dhu ŋunhi waluny munha'yurra, \q2 ga ŋaḻindiny dhu gi ŋunhi bäyŋun buluny djeŋarra'yi. \q1 \v 25 Ga ganyuny mala dhu ŋunhi warrpam'thurra burrul'yurra. \q1 Ga bukmaktja nhä malany ganydjarr ŋunha ŋunhi garrwarnydja dhu ḻarryurra marrtji, \q2 dhawaṯmaraŋun walalany dhu ŋunhi wäŋaŋurnydja mala walalaŋgal.” \p \v 26 “Ga dhunupan limurr dhu ŋunhi Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny nhäŋun ŋayi dhu marrtji yarrupthurrnydja räliny maŋandhun, yurr ganydjarryuny mirithirra yindiynha, ga djeŋarray'mirriynha djarraṯawun'dhuny. \v 27 Bala ŋayi dhu gi djuy'yurra nhanŋuwuy ŋayi djämamirrinhany mala djiwarr'wuynhany mala, walal dhu marrtjin buku-ḻiw'maraŋun wäŋakurra malaŋuwurr bawalamirriwurra, ḻuŋ'maraŋun walal dhu marrtji yolŋunhan walalany, ŋunhiwurrunhan ŋunhi gänaŋ'maranhawuynhan mala.” \s1 Genydja dharpa dhurpu-dhäwumirr \s2 A Lesson from a Fig Tree \sr Mäk 13.28-31 \r (Mathuyu 24.32-35; Luk 21.29-33) \p \v 28 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋala mayali'wurra bitjarra gam', “Guyaŋi ŋathil dharpany ŋunhi genydjany': Ŋunhi nhe ŋuli nhäma yuṯany marwat dhamany'tjunawuynydja, bala nhe ŋuli yan dhunupan marŋgithirra ŋunhi waluny galkin borummirra. \v 29 Ga balanyawuyyin nhe dhu ŋunhi nhämany, bala nhe dhu yan marŋgithirra ŋunhi waluny bilin galkin. \v 30 Yorrnha nhuma dhu marrtji ŋunhi dhiŋgu'-dhiŋguŋuny nhumany dhuwalawurrnydja, ŋayiny ŋathil dhu gi ŋunhi ŋurruŋuny dhuwaliyi rom mala maḻŋ'thurr ŋunhi nhä mala ŋarra nhumalaŋgal gan ŋurruŋu lakaraŋal. \v 31 Dhuwandja dhu garrwarnydja wäŋa ga dhuwal munathany' dhu ŋunhi buwayakthin, yurr dhäruktja ŋarraku dhu bäyŋun buwayakthi.” \s1 Bäyŋun dhuwal ŋula yol yolŋu marŋgi ŋurikiyiny waluw \s2 No one knows the day or time \sr Mäk 13.32-37 \r (Mathuyu 24.36-44) \p \v 32 “Bäyŋun bukmak yolŋu marŋgi ŋurikiyiny waluw. Ŋunha God-Waŋarrwu dhäwu-gänhamirr mala, ga ŋayi Gäthu'mirriŋu Yolŋu bäyŋuyi yan marŋgi, ŋayipin yan ŋunhi Bäpa'mirriŋun marŋgi ŋurikiyiny waluw. \v 33 Gatjuy bira'yurra gi nhininy, dhukarr-nhäŋun gi, bili yakan nhe marŋgi ŋurikiyiny waluw.” \p \v 34 Bala ŋayi Djesuy walalaŋ dhulmu-mayali'mirra dhäwu lakaraŋal bitjarra gam', “Yolŋu wäŋa-waṯaŋu marrtjin wiripulil wäŋalil, bala ŋayi ŋunhi djämamirrinhany yolŋuny walalany djägakuŋala wäŋawnha nhanukiyingalaŋaw ŋayi, ga gurru'-gurrupar ŋayi marrtjin djämany mala walalaŋgal bala ganarrthaŋala walalany. Ga bitjarryi bili ŋayi dhurrwara-djägamirrinhany yolŋuny waŋan djägakuŋalyi yan. \v 35 Gatjuy nhumany gi djägan dhukarr-nhäŋun gi, bili yaka nhe marŋgi ŋurikiyiny wäŋa-waṯaŋuwnydja nhätha ŋayi dhu ŋunhi roŋiyirr. Mak ŋayi dhu milmitjpa buni, mak djeḏa, nhä mak munhawumirr. \v 36 Bira'yurr gi nhininy, märr ŋayi dhu yaka muka nhuna maḻŋ'maram yakurrlilnydja. \v 37 Yo dhuwanna ŋarra ga waŋan nhumalany yulŋuny, gatjuy djägan walal gi.” \c 14 \s1 Ḻarruŋal walal gan dhukarrwu wanhawitjan walal dhu ŋayatham Djesuny \s2 The plot to kill Jesus \sr Mäk 14.1-2 \r (Mathuyu 26.1-5; Luk 22.1-2; Djon 11.45-53) \p \v 1 Märrman' gan ŋunhi buluny walu ŋorran bala ŋunhiny walu walalaŋ guyaŋanhamirra yäku Ḻäy-Djuḻkmaranhamirra,\f * \fr 14:1 \fr*\ft Passover\ft*\f* ŋunhi walal ŋuli ganha ŋatha ḻukanha ḏambamiriw. Ga walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja yolŋu mala ga rom-marŋgikunhamirrnydja mala gan dhukarrwun ḻarruŋal wanhawitjan walal dhu ŋunhi ŋayatham ŋanya Djesuny yurr gayul, bala buman ŋanya murrkay'kuman. \v 2 Ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanhaminany gam', “Yaka limurr dhu ŋanya buma dhuwalatjandhiny romgurr, walal ŋuli bäynha yolŋun walal maḏakarritjthi limurruŋgun, bala limurruny walal ŋuli gi dhuwal buŋun,” bitjarr. \s1 Miyalkthu rarryurr buŋgan bäw Djesuwal \s2 A woman anointed Jesus with a precious perfume \sr Mäk 14.3-9 \r (Mathuyu 26.6-13; Djon 12.1-8) \p \v 3 Ga balanyamirriynydja ŋayiny gan ŋunhi Djesuny nhinan ŋunhala Bithinin\f * \fr 14:3 \fr*\ft Bethany\ft*\f* wäŋaŋur, yolŋuwal yäkuwal Djäymangal,\f * \fr 14:3 \fr*\ft Simon\ft*\f* ŋurikalyin yolŋuwal ŋunhi ŋayi ŋäthilnydja gan burrunhdhiya'mirr yan nhinan. Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy ŋathany ḻukan ŋunhiliyiny, bala ŋayiny bäy miyalk marrtjin gulŋiyin ŋunhiwiliyi goŋ buthuḻumirr guwatjmar ŋanya, ga gäŋalnydja ŋayi marrtjin ŋunhi buŋgan bäwny'tja, yäku nät, yurr buŋgan bäwny'tja ŋunhi rrupiya yindimirra. Ga dhunupan ŋayi ŋunhi buthuḻuny bakmaraŋala, bala ŋayi ŋanya biḏi'yurra ŋuriŋiyiny buŋgan bäw'yuny wiyikay' Djesunhany muḻkurrnha.\fig Alabaster jars|src="HK00142.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 14.03"\fig* \v 4 Ga walalnydja ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal maḏakarritjthinan nhanŋu, bala walal gan ŋunhi waŋanhaminan bitjanminan, “Nhaku ŋayi ga ŋunhiyiny djalkthun buŋgan bäwny'tja wiyika'? \v 5 Ŋayi balaŋ ŋunha djalimnha rrupiyawnha yindiwnha 300-gun ŋarakaw, märr balaŋ ŋayi ŋunhi rrupiyany gurrupanna ŋunha ŋurruwuykmirriwnha yolŋuw walalaŋ, yurr ŋayiny gan ŋunha djalkthurra yulŋuny,” ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanhaminany ŋarrtjurra manapar ŋunhiyin miyalknhan. \v 6 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny waŋanan walalaŋguny bitjarra, “Ganarrthul walal ŋanya. Nhaku nhuma ga dhuwal ḻay-ḻaymaramany ŋanya dhuwandja ŋayi ŋunhi bitjarryiny djäma ŋarraku, ŋunhiny latjun mirithirra. \v 7 Ŋunhany ŋunhi ŋurruwuyktja yolŋu walal dhu gi nhini yan dhiyal nhumalaŋgal biyak muka bili, bawalamirriy waluy nhuma walalany dhu gi guŋga'yurr. Yurr ŋarrapiny ga dhuwal nhina nhumalaŋgal gurrurin yan dhiyal. \v 8 Ga dhuwanna bili ŋayin dhuwal dhiyaŋun miyalkthun djämany, nhakun ŋayi dhuwal djäman yan bala. Dhuwandja ŋunhi buŋgan bäw' ŋayi rarryurr ŋarrakal ŋäthilmirriyaŋala ŋurikin ŋunhi ŋarranhany walal dhu boŋguŋ molulilyaŋun. \v 9 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Ŋunhi walal dhu gi yolŋu'-yulŋuy dhuwandja dhäwu marrtji lakaraŋ buku-ḻiw'maraŋuny wäŋakurrnydja mala, ga ŋäku yan walal dhu ŋunhi dhiyakalaŋuwuynydja miyalkkalaŋuwuynydja dhäwu, ŋunhi nhä ŋayi djäma ŋarraku, ga guyaŋin yan walal dhu gi,” bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \s1 Djudatjthu gumurryu-gäŋal Djesuny miriŋuwal walalaŋgal goŋlil \s2 Judas arranged to betray Jesus \sr Mäk 14.10-11 \r (Mathuyu 26.14-16; Luk 22.3-6) \p \v 10 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayiny ŋunhi waŋganydja yolŋu yäku Djudatj-Gariyattja\f * \fr 14:10 \fr*\ft Judas-Iscariot\ft*\f* beŋuryiny malaŋur ŋunhi 12-kalnydja malthunamirriwal walalaŋgal marrtjinan. Manymak marrtjinany ŋayi ŋunhi balan guwatjmarnydja ŋunhiwurrunhan ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrinhan mala, märr ŋayin dhu ŋunhi guŋga'yundja walalany ŋunhiwurrunhany … rälimirriyamany Djesunhany goŋ-gurrupanaraw miriŋuwalnydja goŋlil. \v 11 Ga walalnydja ŋunhi ŋäkulnydja ŋanya dhäruktja ŋayaŋu-goŋmirriyanan dhika, bala yan ŋanya walal rrupiyan dhawu'-nhirrparnydja. Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny ŋayiny gan ŋunhi Djudatjthuny\f * \fr 14:11 \fr*\ft Judas\ft*\f* dhukarrnha mala-djarr'yurr wanhawitjan dhukarrkurr ŋayi dhu ŋunhi Djesuny goŋ-gurrupan walalaŋgal. \s1 Märrmay' yolŋuy maṉḏa ŋatha walalaŋguwuy ŋäthilmirriyaŋal yäku Ḻäy-djuḻkmaranhamirr \s2 Two people prepare the Passover \sr Mäk 14.12-21 \r (Mathuyu 26.17-25; Luk 22.7-14,21-23; Djon 13.21-30) \p \v 12 Manymak ŋunhiyiny walu bilin bunanan ŋurikiny ŋunhi ḏambamiriwwuny ŋathaw ḻukanharaw. Ŋäthilnydja baman'tja ŋunhi walal ŋuli nhakun balanyarayyi bili waluy warrakan'nhan wutthunna bimbiny bala ḻukanhan walal ŋuli balanyamirriy waluy Ḻäy-djuḻkmaranhamirriy,\f * \fr 14:12 \fr*\ft Passover\ft*\f* yurr ŋuruŋ ŋurruyirr'yunamirriy yan waluynydja. Bala walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala waŋanan ŋanya Djesunhany balanyamirriyyiny waluy bitjarra, “Wanhal wäŋaŋur dhika ŋanapurr dhu ŋathany ŋunhi Ḻäy-djuḻkmaranhamirrnydja ŋäthilmirriyam.” \p \v 13 Bala ŋayi Djesuynydja djuy'yurra ŋunhi märrma'nhan malthunamirriny maṉḏany nhanŋuwuy ŋayi, ga bitjarra ŋayi ŋunhi waŋanany maṉḏaŋgal, “Gatjuy marrtjin maṉḏa balan ŋunhi buṉbu-dharrwamirrilila wäŋalil yäkulil Djurutjalamlila,\f * \fr 14:13 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga ŋunhiliyiny nhuma dhu maḻŋ'maramany waŋganynha ḏirramuny ŋayi dhu ga ḻambarryu gäma banikin' gapumirr, bala nhuma dhu yan malthunna nhanŋu. \v 14 Ga ŋunhi ŋayi dhu gulŋiyirrnydja buṉbulilnydja bala nhuma dhu waŋan ŋunhi buṉbu-waṯaŋunhany bitjanna, ‘Way, bitjarr ŋunha Marŋgikunhamirrnydja waŋan, wanha gi ŋula mungurr dhärri, märr ŋayi dhu ŋatha ḻuka ŋunhi Ḻäy-djuḻkmaranhamirr, walal rrambaŋi ḻundu'mirriŋuy mala nhanukal.’ Bitjanna nhuma dhu waŋany. \v 15 Ga ŋayiny nhumalaŋgal dhu ŋuriŋiyiny ŋunhi yolŋuynydja milkuman ŋunhan gal'ŋu ŋunhi garrwarnha yindin mungurr, ga ŋunhiliyin nhuma dhu ŋäthilmirriyamany ŋathany ŋilimurruŋ.” \p \v 16 Bala yan ŋunhi malthunamirrnydja maṉḏa marrtjinan. Ga ŋunhi maṉḏa gärrinanany ŋunhiliyiny Djurutjalamdja wäŋaŋur, ga maḻŋ'maraŋalnydja maṉḏa ŋunhi, ŋunhi bili yan ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋal maṉḏaŋgal. Ga dhunupan yan maṉḏa ŋunhi ŋäthilmirriyaŋala ŋathan ŋunhiliyiny ŋunhi Ḻäy-djuḻkmaranhamirra. \p \v 17-18 Ga ŋunhi marrtjin wäŋany munhawuyin bala ŋayiny Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu ŋunhi 12-tja marrtjinan balayin wäŋalil. Ga ŋunhi walal marrtjin ŋathany ḻukan, bala ŋayiny ŋunhi Djesuny waŋanan bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwal lakaramany. Dhiyal gäthur malaŋur dhuwal limurr ga nhina ga ŋatha ḻuka, waŋganydhuny yolŋuy ŋarrany dhu ŋunhi goŋ-gurrupanna miriŋuwal goŋlil,” bitjarr. \p \v 19 Bala walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu galŋa-miḏikinan ŋuriŋiyiny dhärukthuny nhanukal, bala walal bukmakthun yan dhä-birrka'yurrnydja bitjarra, “Wäy, yolthu … ŋarra muka Garray bitjarr.” \p \v 20 Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarr, “Waŋganydhuny dhu dhipuŋurnydja malaŋur nhumalaŋgalnydja ŋathan ḻupmaram banikin'lila rrambaŋin linyun, ga ŋuriŋiyin dhu ŋunhi goŋ-gurrupandja ŋarrany. \v 21 Yuwalk yan dhuwal yulŋuny, ŋunhi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋu rakunydhirra, bitjan yan bili nhakun walal gan ŋäthil baman' wukirri nhanukalaŋawuy. Ga yindin dhu ŋunhi mirithirra ŋurikiny yolŋuw mari ŋunhi ŋayi ŋarrany dhu goŋ-gurrupandja. Yurr manymaktja nhanŋu ŋunhi ŋurikiyiny yolŋuw ŋayi balaŋ ŋunhi bäyŋun yan dhawal-guyaŋanha,” bitjarra ŋayi gan Djesu waŋanany. \s1 Djesuy romnha nhirrpar ŋathapuy ga gapupuy dharrpalpuynha \s2 The Lord's Supper \sr Mäk 14.22-26 \r (Mathuyu 26.26-30; Luk 22.14-23; 1 Corinthians 11.23-25) \p \v 22 Yo baḏak yan walal marrtjin ŋunhi ŋathany ḻukan, bala ŋayiny ŋunhi Djesuynydja märraŋala ŋathany bala buku-gurrpara God-Waŋarrnhany bala bakmaraŋala, bala marrtjin gurru'-gurrupara, ga waŋanany marrtjin bitjarra, “Ŋay'! Märraŋ ga ḻuki, dhuwandja ŋarraku rumbal.” \p \v 23 Ga bitjarryi bili ŋayi märraŋal banikin' wiyika'mirr ga buku-gurrpar God-Waŋarrnha, bala gurrupara marrtjin, ḻukanan walal marrtjin. \v 24 Bala ŋayi Djesuny waŋan bitjarra, “Dhuwanna ŋarraku maŋguny'. Ŋunhi ŋayi dhuwal gumurrkunhaminyawuynha rom God-Waŋarrwun yolŋu'-yulŋuwnha, bili ŋarrakuny dhu ŋunhi gulaŋ-waṉḏirr bukmakkun yan yolŋuwnydja walalaŋ. \v 25 Dhuwandja ŋarra dhu yuwalknha nhumalaŋ lakaram; Dhäŋur dhipuŋurnydja gay'yi ŋarrany dhu ŋunhi bäyŋun buluny ḻuki ŋunhi yuṯany wiyika borum, ga yän bili ga balanyamirriynha waluy, ŋarra dhu buluny ḻuki yalalan ŋunhala God-Waŋarrwala romŋur,” ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \v 26 Ga balanyamirriy bili yan bala walal manikaynha ḏar'ṯaryurr ga dhäŋur beŋuryiny walal marrtjinan balan bukulila yäkulil Woliplila.\f * \fr 14:26 \fr*\ft Olive\ft*\f*\fig Trees on Mount Olives|src="HK00353.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mäk 14.26"\fig* \s1 Djesuy lakaraŋal ŋäthilmirriyaŋal Betany dhumbal'yunawuy \s2 Jesus told about when Peter would deny him \sr Mäk 14.27-31 \r (Mathuyu 26.31-35; Luk 22.31-34; Djon 13.36-38) \p \v 27 Yo, wäŋgaŋala walal marrtjin bala dhukarr-ŋupara, Djesu ga ḻundu'mirriŋu mala nhanŋu, bala ŋayi ŋunhiliyiny dhukarrŋurnydja Djesuny waŋanan bitjarr, “Nhumany dhu ŋarrany ŋunhi dhiyaŋuwurruynydja ganana bukmakthun yan, bili\x - \xo 14:27 \xo*\xt Zechariah 13.7\xt*\x* ŋäthil yan walal ŋunhi wukirriny dhäwuny, ŋunhi ga waŋa bitjan gam', \q1 ‘Ŋarrany dhu wutthuna dhuwal bimbi-djägamirrinhany yolŋuny, \q2 bala nhanŋu dhu ŋunhi warrakan'tja mala ḻatjuwarr'yunna barrkuwatjthirra.’” \p \v 28 “Yurr ŋunhi ŋayi ŋarrany dhu God-Waŋarryu walŋakuŋuny dhiŋganhaŋurnydja, bala ŋarrany dhu boŋguŋ ŋunhi marrtjiny ŋäthila Galalilila.”\f * \fr 14:28 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \p \v 29 Ga ŋayiny Betany\f * \fr 14:29 \fr*\ft Peter\ft*\f* waŋan bitjarra, “Ŋarrany nhuna dhu dhuwal bäyŋu yan ganarrtham. Bäydhi mak nhuna dhu ŋunhi dhiyaŋuwurruynydja ganarrtham, yurr ŋarrany yaka.” \p \v 30 Ga ŋayiny Djesuny waŋan Betawnydja bitjarr, “Märr-yuwalk ŋarra nhuŋu dhu dhuwal lakaramany. Dhiyaŋuny bala gäthurrnydja munhay yalalany, nheny dhu buku-ḻurrkun'mirr ŋarraku dhumbal'yun, ga yorrnha ŋayi dhu ŋunhi gurrwawuny waŋa ḏämbu märrma'mirrnydja.” \p \v 31 Yurr ŋayiny Betany\f * \fr 14:31 \fr*\ft Peter\ft*\f* bulu waŋan buku-ḏuwaṯthurr bitjarr, “Yakan dhu dhuwal ŋarrany nhuŋu dhumbal'yun! Bäydhi ŋunhi ŋarra dhu rakunydhirrnydja!” \p Ga walal ŋunhi wiripuwurr bitjarryi bili waŋan marrtjin dharaŋana yan dhäruk mala. \s1 Djesu gan bukumirriyaŋal Githtjamani \s2 Jesus prayed in Gethsemane \sr Mäk 14.32-42 \r (Mathuyu 26.36-46; Luk 22.39-46) \p \v 32 Manymak wäŋgamany walal marrtji bala-a-a, ga wäŋany ŋunhiyiny ŋayatham Githtjamaniny\f * \fr 14:32 \fr*\ft Gethsemane\ft*\f* yäku, bala ŋayi Djesuynydja waŋanan walalany bitjarra, “Nhini walal dhiyal, ŋarra dhu bukumirriyam,” bitjarr. \v 33 Ga garr'yurrnydja ŋayi Betanhan\f * \fr 14:33 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga Djayimnhan\f * \fr 14:33 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djonnhan,\f * \fr 14:33 \fr*\ft John\ft*\f* bala walal marrtjinan balan bitjarra. Ga ŋunhalnydja ŋayi ŋunhi Djesuny mirithinan dhika ŋoy-gulŋiyinany, \v 34 bala ŋayi waŋanan lakaranhaminan walalaŋgal bitjarra, “Walal ŋayaŋuny ŋarraku dhuwal mirithinan yan ŋonuŋdhinany nhakun ŋarra dhu dhuwal dhiŋgaman. Nhini walal dhiyal, yurr bira'yurr gi,” bitjarr. \p \v 35-36 Bala ŋayi walalany ganarrthaŋala ŋunhiwiliyin, ga ŋayiny gänan bala yan marrtjin bukumirriyanhalilnydja. Ga marrtjinany ŋayi märr-gurriri bala yan ŋayi ŋurrkanhaminan munatha'lila bala ŋayi gan bukumirriyaŋala bitjarra, “Bäpa ŋarraku marrkapmirr, bäyŋun ŋunhi nhuŋuny mirithirr ḏäl ŋula nhakuny malaŋuw djämaw. Bäpa djälnha ŋarra dhuwal nhe dhu djaw'yunna ŋarrakal dhuwandja ŋunhi galŋa-ŋonuŋdhinyamirrnydja rom. Yurr ŋarrapiny dhu ga dhuwal nhuŋuwuynha yan märrwuny malthun yakan ŋarrakuwuynydja ŋarra,” bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesu bukumirriyaŋalnydja. \p \v 37 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi marrtjin balayi roŋiyindhi malthunamirriwal mala nhanukalaŋuwal, ga maḻŋ'maraŋalnydja ŋayi walalany yakurrmirra. Bala ŋayi waŋan Betawalnydja\f * \fr 14:37 \fr*\ft Peter\ft*\f* bitjarra, “Wäy Djäyman,\f * \fr 14:37 \fr*\ft Simon\ft*\f* nhaltjan nhe ga dhuwal ŋorra yulŋuny? Yaka nhuma dhu dhuwal ŋula märr gurririny yan bira'yun. \v 38 Biyak walal gi bira'yurr nhininy, ga bukumirriyaŋ muka gi yulŋuny, märr nhumalany dhu yaka muka ŋula nhaliynydja dharrwunum. Bili ŋayaŋuny nhuŋu ga dhuwaliyi djälthirr nhe dhu ga dhärra ḏäl yan ŋarrakal, yurr galŋany nhuŋu dhuwaliyi ganydjarrmiriwyinan yalŋgithinan,” bitjarra ŋayi waŋanany walalaŋgal. \p \v 39 Ga buluyi ŋayi Djesu balayi bili roŋiyin dharapullil, ga buluyi ŋayi bukumirriyaŋal balanya bili yan dhäruk ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan ŋäthil bukumirriyaŋal. \v 40 Ga roŋiyindhi ŋayi beŋur ŋunhi bukumirriyanhaŋur ga maḻŋ'maraŋal walalany yakurrlil yan, yakurryun walalany yindiynha monyguŋal. Ga ŋunhi walal ḏurryurrnydja, bala yan walal goranan, ga bäyŋun walal nhanŋu ŋunhi ŋula waŋanany buku-roŋanmaranhany. \p \v 41-42 Ga ŋunhi ŋayi bulu ḻurrkun'mirrnydja roŋiyin, ga waŋanany ŋayi walalaŋgal bitjarra, “Bilin ma! yakurrŋurnydja walal gulyurra? Waluny dhuwal galkin, ŋayi dhu ŋuriŋiyiny ḏirramuy goŋ-gurrupanna ŋunhi Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny dhuwurr-yätjkurrumirriwala romlil dhiyaŋun bala. Ma'! Rur'yurra walal limurr marrtjin. Nhäŋun dhuwanna ŋayi ŋunhiyiny yolŋu dharrwununhamirrnydja bilin ŋayi bunanan.” \s1 Miriŋuy mala ḏapmaraŋal Djesuny \s2 Soldiers arrest Jesus \sr Mäk 14.43-52 \r (Mathuyu 26.47-56; Luk 22.47-53; Djon 18.3-12) \p \v 43 Ga ŋayiny gan ŋunhi Djesuny baḏak yan waŋan balanyamirriynydja, bala ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramu gumurr-märrmany' Djudatjtja\f * \fr 14:43 \fr*\ft Judas\ft*\f* yäku bunanan, ŋunhi ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramu beŋuryi muka walalaŋgal ŋurrukŋur 12-gal. Ga dharrwan gan ŋunhi yolŋuny mala malthurrnydja nhanŋu, ga wäŋgaŋalnydja walal gan ŋunhi malkarr. Ga djuy'yurrnydja walalany gan ŋunhi ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋuriŋiwurruy ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriy yolŋuy walal, ga Rom-marŋgikunhamirriy mala. \v 44 Yurr ŋayiny ŋunhi Djudatjthuny ŋäthil walalany waŋan bitjarr gam', “Nhämany nhuma dhu ŋunhi ŋarrany balanyalil gam', ŋunhi ŋarra dhu marrtji, ga dhärra nhanukal galki bala wälkuman ŋanya burumun'nha ŋunhiny ŋarra dhu ŋanya lakaraman nhumalaŋgal. Bala nhumany dhu yan ŋanya ŋayathaman, ga gäŋuny ŋanya goŋdhun yan,” bitjarr. \p \v 45 Ga ŋunhi ŋayi Djudatj bunanany ŋunhiliyiny, bala dhunupan yan ŋayi gumurr-ganarrthaŋala walalanhany bala dhärranan Djesuwala ga waŋan ŋayi nhanŋu bitjarr, “Marŋgikunhamirr,” bitjarrnydja, bala yan ŋayi wälkuŋala ŋanya. \v 46 Bala dhunupan yan walalnydja ŋayathaŋala Djesunhany rambuŋala. \p \v 47 Ga ŋunhi walal gan dhärra'-dharranany ŋunhiliyiny ga ŋayiny ŋunhi waŋganydhuny yolŋuy dhawaṯmaraŋala yikin nhanŋuwuy ŋayi, bala gulkthurra buthurun waŋganynhan ḏirramuny. Ŋunhiyiny ḏirramu djämamirr ŋurikiyin ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwnha djirrikaymirriw yolŋuw. \p \v 48 Bala ŋayi Djesuny waŋanan walalaŋ bitjarra, “Nhaku nhuma dhuwal marrtjin malkarrnydja ŋarraku? Nhä dhika ŋarrany rom-bakmaranhamirr yolŋu? \v 49 Ŋarrany gan ŋunhi bitjarr warray bili walu-ŋupar nhinan ŋunhalnydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur marŋgikuŋalnydja gan yolŋunhany walalany, yurr yaka warray nhuma ŋunhi balanyamirriynydja marrtjinya ga ŋayathanha ŋarrany. Yurr bäydhi. Bili bitjandhiyi muka ŋayi ga ŋunha dhärra wukirriwuynydja ŋunhi baman'puynydja,” ga bitjarra ŋayi Djesu waŋanany walalaŋ. \p \v 50 Bala walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu waṉḏi'-waṉḏinan bukmaknha yan ganarrthaŋala ŋanyanhany Djesunhany. \v 51-52 Ga waŋganydhu yolŋuy gurrmulyu marrtjin munguyurr ŋanya Djesuny, ga garrpinminany ŋayi ŋunhi djarritjarriy yan. Ga ŋunhi walal ŋanya ŋayathaŋalnydja bala yan ŋunhiyi manydjarrkany' nhanukal yupthurra, bala ŋayi gan waṉḏinany warraŋulnha. \s1 Djesu gan dhärran gumurrŋur Rom-djägamirriwal mala \s2 Jesus before the Jewish leaders \sr Mäk 14.53-65 \r (Mathuyu 26.57-68; Luk 22.54-55,63-71; Djon 18.13-14,19-24) \p \v 53 Bala walal ŋunhi Djesunhany gäŋalnydja balan ŋurikalyin ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwala djirrikaymirriwala yolŋuwal wäŋalil. Ga bukmak ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala ga Rom-marŋgikunhamirrnydja mala ga wiripuwurr ŋaḻapaḻmirr mala ḻuŋ'thurra marrtjin. \v 54 Ga ŋayiny gan ŋunhi Betany marrtjin dhuḏikurr, yurr märr-barrku, munguyurr walalany marrtjin bala. Ga ŋunhi ŋayi Beta gulŋiyinany ŋunhiwiliyiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwalnydja djirrikaymirriwal ŋärra'lil, bala yan ŋayi dhunupan marrtjinany, dhutnha nhinan walalnha rrambaŋin ŋunhi miriŋun mala, galkin yan gurthaŋura ḻithanmaranhaminan. \p \v 55 Ga ŋunhalnydja ŋunhi djinawany' buṉbuŋurnydja walalnydja gan ŋunhi bukmakthun yan ŋurruŋu djirrikaymirriynydja ga rom djägamirriynydja mala dhäwun mala nhanukalaŋuwuy maḻŋ'maraŋal Djesuwalaŋuwuynha, märr walal dhu ŋanya yan dhä-gir'yunna ŋunhiŋuwuyyin yätjkurruyanhawuynha djämapuy, yurr bäyŋu warray walal maḻŋ'maranhany nhanukal ŋula nhäny yätjkurrnydja. \v 56 Yo dharrwaynha gan ŋunhi yolŋuynydja walal nyäḻ'yurrnydja dhäwu mala lakaraŋal nhanukalaŋawuynydja Djesuwalaŋuwuynydja, yurr dhäwuny mala walal gan ŋunhi lakaraŋalnydja dhä-barrkuwatjnha. \p \v 57-59 Bala beŋuryiny wiripuwurrnha ḏirramuwurr dhärra'-dharran bala walal lakaraŋalnydja nyäḻ'yurra bitjarra, “Dhuwandja yolŋuny ŋanapurr dhäruk ŋäma balanyawuy waŋanhawuy gam', be ŋayi dhu dhuwandja ŋunhi yolŋuwuŋuny goŋbuy djämapuy buku-ŋal'yunamirr buṉbu bakmaraŋun muṉguykuŋun. Ga bulu ŋayi bitjan waŋa be ŋayi dhu boŋguŋ buluyi ŋunhiyi buṉbuny dhuḻ'yurryi ḻurrkun'thuny waluy, ŋunhi ŋanya dhu bäyŋun wiripuŋuynydja yolŋuy guŋga'yurr.” Ga bitjarra walal gan ŋunhi lakaranhaminany ŋanya Djesunhany. Yurr baḏak yan walalaŋguŋ gan ŋunhi dhäwuny mala marrtjin dhä-barrkuwatj yan yaka ŋula dhunupany waŋganygurrnydja. \p \v 60 Bala ŋayiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny djirrikaymirr rur'yurra, bala ŋayi waŋanan Djesuwnydja bitjarra, “Bäyŋun dhu dhuwal nheny dhäwu lakaram muka, ŋula dhawaṯmaranhamirrnydja nhunapinya nhe?” bitjarr. \v 61 Yurr ŋayiny gan ŋunhi Djesuny dhärran mukthurra yan, yakan ŋayi ŋula waŋganydja dhäruk waŋanha. Ga buluyi ŋayi ŋuriŋiyi ŋurruḏawalaŋuy djirrikaymirriy dhä-birrka'yurr ŋanya bitjarr, “Ma' lakaraŋun napurruŋgal. Muka nhe dhuwal ŋunhiyiny ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja Yolŋu! … God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu?” \p \v 62 Bala ŋayi Djesuny buku-bakmaraŋala bitjarra, “Yo, Ŋarra muka dhuwal ŋunhiyiny. \q1 Ga dhipuŋurnydja gay'yi dhurrwaraŋur nhuma dhu nhäman Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny ŋayi dhu gi nhininy ŋunhalnydja ŋurruḏawalaŋun, \q2 gali'ŋurnydja God-Waŋarrwala nhanukiyingalnha ganydjarryuny. \q1 Ga marrtjiny ŋayi dhu roŋiyiny räliny beŋurnydja ŋunhi djiwarr'ŋurnydja maŋandhun, \q2 ga balanyawuyyin nhuma dhu ŋunhi nhäŋuny ŋanya.” \p \v 63 Bala ŋayiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny djirrikaymirr yolŋu mirithinan dhika maḏakarritjthinany, bala marrtjin girrin' nhanŋuwuy ŋayi barr'parrmaraŋal, ga waŋanany ŋayi ŋunhi yatjurra bitjarra gam', “Yakan limurr dhu buluny nhanukuŋ dhäwu ŋäma. \v 64 Bilin limurr dhuwal ŋanya ŋäkula gan dhäruktja bukmakthun, waŋanhawuynydja ŋunhi ŋayi waŋan dhä-wiripuŋuyin God-Waŋarrwun. Nhaltjanna limurr dhu ŋanya?” bitjarr. Ga walalnydja ŋunhi bukmaktja yolŋu walal yoranhaminan yan nhanŋu bunharawnha murrkay'kunharawnha. \p \v 65 Ga walal marrtjin ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal Djesunhany dhupthurra bukun. Ga maŋutji walal ŋanya garrwi'yurr manydjarrkay', bala gan bumara ŋanya bartjunmaraŋala, ga waŋan walal gan nhanŋu bitjarr, “Ma lakaraŋ yolthu nhuna wutthurr?” Ga walal ŋunhi wiripuwurruynydja miriŋuy mala ŋunhi walal gan nhanŋu djäga walalnydja gan ŋanya bumara. \s1 Betany dhumbal'yurra Djesuwnydja \s2 Peter denied Jesus \sr Mäk 14.66-72 \r (Mathuyu 26.69-75; Luk 22.56-62; Djon 18.15-18,25-27) \p \v 66 Ga ŋunhiliyi warraŋulnydja ŋärra'ŋur ŋayiny gan ŋunhi Betany baḏaknha nhinan ḻithanmaranhamin ŋayi gan ŋanyapinya ŋayi gurthaŋura. Ga ŋayiny waŋgany miyalk ŋunhi ŋayi djämamirr ŋurikiyi ŋurruḏawalaŋuw djirrikaymirriw marrtjin bala \v 67 dharrnha nhäŋal ŋanya ŋunhiwiliyin, ŋayi gan ḻithanmaranhamin, bala ŋayi waŋanan ŋanya dhä-birrka'yurra bitjarra, “Way, nheny dhuwal ḻundu'mirriŋu Djesuw muka? … ŋurikiyi ŋunhi yolŋuw wäŋa Nätjuritjpuywu?”\f * \fr 14:67 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* \p \v 68 Ga ŋayiny Betany buku-bakmaraŋal bitjarr, “Yaka dhuwaliyi dhunupa. Yaka ŋarra marŋgi nhäpuy nhe ga dhuwaliyi waŋa.” Bala yan ŋayi dhawaṯthurra dhurrwarakurra, ga dhunupan ŋayiny ŋunhi ŋunhalnydja gurrwawuny ŋäthinan. \p \v 69 Ga buluyi ŋayi ŋunhi ŋuriŋiyi djämamirriy miyalkthu nhäŋal ŋanya Betany, ga waŋan ŋayi ŋurikiwurruŋgal yolŋuwal walalaŋgal ŋunhi walal marrtjin dhärra'-dharran bitjarr, “Dhuwanna ŋunhi waŋganydja yolŋu beŋuryiny ŋunhi malaŋur.” \p \v 70 Ga ŋayiny Betany waŋan bitjarr, “Bäyŋu … Yaka ŋarrany!” Ga yaka wiyin ga wiripuwurrnydja muka yolŋu walal waŋan bitjarr, “Nhepi yan dhuwal yolŋuny. Dhuwandja nhe wäŋa Galalipuy!”\f * \fr 14:70 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \p \v 71 Ga buluny ŋayi ŋunhi Beta waŋan mirithinan yan dhäruk-wiripuŋuyinan bitjarra, “God-Waŋarr dhuwal ŋarrakuny marŋgi, ŋunhi ŋarrany dhuwal dhuŋa nhanŋu ŋurikiyi ḏirramuw, yolnha nhuma ga dhuwali lakaram!” \p \v 72 Ga ŋunhi ŋayi bitjarryiny waŋan, bala dhunupan ŋayiny gurrwawuny ŋäthinan, ŋunhiny buku-märrma'thinan. Bala yan ŋayi Betaynydja guyaŋan ŋunhi nhaltjarr ŋayi Djesu waŋan nhanukal bitjarr, “Ga yorrnha ŋayi dhu ŋunhi gurrwawuny waŋa buku-märrma'mirrnydja, nheny ŋathil ŋarraku dhu dhumbal'yun buku-ḻurrkun'mirr.” Bala yan ŋayi Betany ŋäthinany mirithinan dhika murruy'-murruyurra.\fig Peter broke down and cried|src="CN01821C.TIF" size="Span" loc="DC" ref="Mäk 14.72"\fig* \c 15 \s1 Bäylitthu gan dhä-birrka'yurr Djesuny \s2 Pilate questions Jesus \sr Mäk 15.1-5 \r (Mathuyu 27.1-2,11-14; Luk 23.1-5; Djon 18.28-38) \p \v 1 Yo wiripuŋuynha waluy yurr goḏarrmirra, walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja yolŋu mala ga ŋurru-warryunayŋuny yolŋu walal ga Rom-marŋgikunhamirrnydja, ga ŋunhi rom-djägamirrnydja mala bunanhaminan waŋanhaminyarawnha. Ga garrwi'yurr walal ŋunhi Djesunhany goŋ, bala warryu'-warryurra marrtjin balan Bäylitkala.\f * \fr 15:1 \fr*\ft Pilate\ft*\f* \p \v 2 Ga ŋayiny Bäylitthuny dhä-birrka'yurr Djesuny bitjarr, “Nhä nhe dhuwal buŋgawa Djuw-bäpurruw?” \p Ga ŋayiny Djesuny waŋan, “Dhuwaliyin bili yan dhäwuny,” bitjarr. \p \v 3 Ga walalnydja gan ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja mala lakaraŋalnydja dharrwan mirithirra dhäwuny mala Bäylitkalnydja, rom-nyamir'yurra manapar be yätjkurruwuynha mala djämapuy. \p \v 4 Ga buluyi ŋayi ŋunhi Bäylitthu ŋanya dhä-birrka'yurr bitjarr, “Ŋula muka nheny dhu waŋa buku-roŋanmaram? Yaka nhe gi ŋunha ŋäkuny, ŋunha walal ga lakaramany nhokalaŋuwuy be yätjkurruwuynha djämapuynydja mala?” \v 5 Yurr ŋayiny ŋunhi Djesuny bäyŋun waŋanha, bala ŋayiny gan Bäylittja makmakthurra nhanŋu. \s1 Bäylitthu dhayuŋar Djesuny burakinyarawnha \s2 Jesus is sentenced to death \sr Mäk 15.6-15 \r (Mathuyu 27.15-26; Luk 23.13-25; Djon 18.39—19.16) \p \v 6 Ga balanyamirriy bili yan ŋunhi Ḻäy-djuḻkmaranhamirriy\f * \fr 15:6 \fr*\ft Passover\ft*\f* waluy bitjanna bili dhuŋgarra-ŋupanna ŋayiny ŋuli ŋunhi Bäylitthuny\f * \fr 15:6 \fr*\ft Pilate\ft*\f* dhawaṯmaranha waŋganynha yan yolŋuny beŋur dharruŋguŋur, yurr ŋunhiyi bili yan yolŋunhany ŋunhi yolku walal ŋuli djälthinya. \v 7 Ga balanyamirriyyiny gan gärrin yolŋu yäku Barabatj,\f * \fr 15:7 \fr*\ft Barabbas\ft*\f* ŋunhiliyi dharruŋguŋur. Ŋanya ŋunhiyi, ga wiripuwurruny yolŋuny walalany walal galkar, bili walal ŋuli ganha ŋunhi yolŋuny walalany bunha murrkay'kunha. \v 8 Manymak walalnydja ŋunhi Djuw\f * \fr 15:8 \fr*\ft Jew\ft*\f* malany yolŋu'-yulŋu marrtjinan bala ŋäŋ'thurra ŋanya Bäylitnhany waŋganygun yolŋuw ḏapmaranhawuywu dhawaṯmaranharaw, bitjarr yan nhakun ŋayi gan ŋunhi ŋäthil djäma. \p \v 9 Bala ŋayi Bäylitthuny waŋanan walalany bitjarra, “Djäl nhuma ŋarra dhu dhuwanna dhawaṯmaramany nhumalaŋ! … Ŋurruḏawalaŋunhan, Djuw malawnha?” \p \v 10 Ga ŋayiny ŋunhi Bäylittja ŋäthil yan walalaŋ marŋgithin ŋunhi walal ŋurruŋu djirrikaymirriynydja mala gäŋalnydja ŋanya Djesunhany balayiny nhanukalnydja, bili walal ŋanya gan ŋunhi mel-ḏiy'yurr. \p \v 11 Yurr walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja mala dhar'thar-gurruparnydja gan yolŋunhany walalany walal dhu ŋäŋ'thundja Bäylitnhany nhanŋun Barabatjkun dhawaṯmaranharawnydja. \v 12 Ga buluyi ŋayi Bäylitthu dhä-birrka'yurr ŋunhi yolŋuny walalany bitjarr, “Nhaltjanna ŋarra dhu dhuwandja ḏirramuny, ŋunhi nhuma ŋuli ga lakaram buŋgawa Djuw\f * \fr 15:12 \fr*\ft Jew\ft*\f* malawnydja?” \p \v 13 Ga walalnydja bukmak yan waŋan yatjunmin bitjarr, “Dhuḻ'yurra ŋanya dharpalila!” \p \v 14 Ga ŋayiny Bäylittja waŋan, “Nhä ŋayi nhumalaŋ ŋula miḏikumarnydja djäma?” \p “Buŋun ŋanya dharpalila ŋal'maraŋ,” bitjarr walalnydja yatjunmin dhika mirithinan yan. \p \v 15 Bala ŋayiny Bäylitthuny djäl-ŋamathaŋala walalany ŋunhi yolŋunhan walalany. Bala yan ŋayi Barabatjnhany dhawaṯmaraŋala. Ga waŋan ŋayi miriŋunhany mala bunharawnha nhanŋuny Djesuwnydja bartjunmaranharawnha, bala dhu gäman ŋanya, ga dhuḻ'yunna ŋanya dharpalila mälakmaranhawuylila. \s1 Miriŋuy mala gan warku'yurr Djesuny \s2 The soldiers made fun of Jesus \sr Mäk 15.16-21 \r (Mathuyu 27.27-30; Djon 19.2-3) \p \v 16 Ga balanyamirriyiny waluy walalnydja ŋunhi miriŋuynydja mala Djesunhany gäŋala balan djinawa'lila Bäylitkala\f * \fr 15:16 \fr*\ft Pilate\ft*\f* wäŋalil, ŋunhi ŋayi buŋgawa wäŋaw-ŋayathanharaw, ga wäthurr walal wiripuwurruŋ miriŋuw mala bukmakku yan, ga dhärranany walal gan ŋunhi ḻiw'maraŋala ŋanya Djesunhany. \v 17 Bala nhirrparnydja walal nhanukal wiyinnha dhika girriny' miku'mirra miny'tjiny, ga bulu walal nhanŋu djäma ḏirriṯirri ḻiyaw ŋal'maranharaw, bala walal nhirrpara nhanukal. \v 18 Bala walal marrtjin waŋanany bitjarra nhanŋu, warku'yurrnydja ŋanya, “Way, nheny dhuwal ŋurruḏawalaŋu Djuw malaw,”\f * \fr 15:18 \fr*\ft King of the Jews\ft*\f* bitjarr. \v 19 Ga wutthurr walal ŋanya muḻkurr dharpay bala gan dhupthurra ŋanya. Ga bulu nhakun walal gan warkuyurr ŋanya, bun'kumu-djipthurr nhanukal buku-ŋal'yurr nhanŋu. \p \v 20 Ga ŋunhi walal nhanukal warku'yunaŋurnydja dhawar'yurr, bala yan walal yupmaraŋala nhanukal ŋunhi miny'tjimirrnydja girri' ga nhirrparnydja walal nhanukal nhanŋuwuynha yan girriny' Djesuwnha, bala walal ŋanya miriŋuynydja mala marrtjin gäŋala dhawaṯmaraŋala dhuḻ'yunarawnha dharpalilnha. \v 21 Ga balanyamirriy waluy yolŋu ḏirramu yäku Djäyman\f * \fr 15:21 \fr*\ft Simon\ft*\f* gan marrtjin beŋur ḏiltjiŋur, yurr wäŋapuynydja ŋayi ŋunhi Djäriniwuy.\f * \fr 15:21 \fr*\ft Cyrene\ft*\f* Ga bäpa'mirriŋuny ŋayi ŋunhi maṉḏaŋ Yaliktjandaw\f * \fr 15:21 \fr*\ft Alexander\ft*\f* ga Ropatjku.\f * \fr 15:21 \fr*\ft Rufus\ft*\f* Ga walalnydja ŋunhi miriŋuynydja mala waŋan ŋanyanhan Djäymannhan dharpawnydja ŋurikiyi mälakmaranhawuywuny ḻaw'maranharaw. \s1 Djesunhany walal dharpaliliyaŋal \s2 Jesus is crucified \sr Mäk 15.22-32 \r (Mathuyu 27.31-44; Luk 23.27-43; Djon 19.17-27) \p \v 22 Bala walal ŋunhi miriŋuynydja mala marrtjin gäŋal Djesunhany balan Gulkathalila,\f * \fr 15:22 \fr*\ft Golgotha\ft*\f* ŋunhi ga ŋuriŋiyiny mayaliy' lakaram ŋunhiyiny wäŋa Gulkathany, “Ḻiya Ŋarakan wäŋa”.\f * \fr 15:22 \fr*\ft Place of the Skull\ft*\f*\fig Jesus carrying his cross|src="CN01833C.TIF" size="Span" loc="DC" ref="Mäk 15.22"\fig* \p \v 23 Ga ŋunhiliyiny wäŋaŋur walal gurrupara ŋanya Djesuny wiyika borum mel-manapanawuy mirritjin'mirr yäku merr.\f * \fr 15:23 \fr*\ft myrrh\ft*\f* Yurr ŋayipiny Djesuynydja yakan ḻukanha ŋunhiyiny wiyika. \p \v 24 Bala walal ŋanya Djesunhany ŋal'maraŋala, dharpalila mälakmaranhawuylila. Ga ŋunhiliyiny walal gan dhuḏiŋurnydja dharpaŋur ḏäpthurr miriŋun mala, buḻ'yurra walal gan dopulun Djesuwalaŋuwnha girriw'. \v 25 Ga ŋal'maraŋalnydja walal ŋanya ŋunhi dharpalilnydja waluynydja 9-dhu yurr goḏarrmirr yan. \v 26 Bala walal ŋunhi bukulilnydja dharpalil ŋal'maraŋal dhäruknha, märr walal gan ŋunhi yolŋuny walal marŋgithinan yan ŋunhi nhaku walal ŋanya ŋunhi gämurruw' dhuḻ'yurr balayi. Ga bitjarr gan ŋunhili dhäruktja barraŋga'yurr gam', “Ŋurruḏawalaŋu Djuw malaw,”\f * \fr 15:26 \fr*\ft King of the Jews\ft*\f* bitjarr. \p \v 27-28 Ga bitjarryi bili walal ŋunhi märrma'nhany ḏirramuny maṉḏany rom-bakmaranhmirrinhany maṉḏany ŋal'maraŋalyi, waŋganynhany walal ŋal'maraŋal dhunupa'ŋulil gali'lil nhanukal Djesuwal, ga waŋganynhany walal ŋal'maraŋal ga wiṉ'kuŋulila gali'lil. \p \v 29 Ga ŋunhi gan yolŋu mala marrtjin djuḻkmaraŋal ŋanya, ga ḏawaḏawa'yurr walal gan, warku'yurr manapar ŋanya. Ga bitjarr walal gan nhanŋu ŋunhi waŋanany gam', “Wäy! Be muka nheny dhu dhuwal bakmaraŋun ŋunhany ŋunhi buku-ŋal'yunamirrinhany buṉbuny, ga buluyi nhe dhu dhuḻ'yurryi ḻurrkun'thuny waluy. \v 30 Gatjuy mak walŋakunhamirra nhunapinya nhe, bala yupthurra dhipuŋuryiny dharpaŋur mälakmaranhawuyŋurnydja.” \p \v 31 Ga bitjarryi bili walalnydja ŋanya gan ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja mala ga rom-marŋgikunhamirriynydja yolŋuy mala warku'yurryi ŋanya Djesuny. Ga bitjarr walal gan ŋunhi waŋanhaminany gam', “Way, dhuwandja ŋayi gan walŋakuŋalnydja ŋunha wiripuwurruny? … ga yakan ŋayi dhu dhuwal ŋanyanhawuynhany ŋayi walŋakunhamirr?” \v 32 Ŋuli ŋayi dhuwal be Maŋutji-dhunupayanhawuynydja Yolŋu, ga Buŋgawany Yitjuralwuny\f * \fr 15:32 \fr*\ft Israel\ft*\f* bäpurruw, nhämirr ŋayi dhu yupmaranhamirra ŋanyapinya ŋayi beŋurnydja dharpaŋur mälakmaranhawuyŋurnydja, märr limurrnydja dhu nhäman bala yan märr-yuwalkthirra nhanŋu. Ga maṉḏa gan ŋunhi manaŋa-ḏumurruy maṉḏa bitjarryi bili waŋan yätjkurruyaŋal nhanŋu warku'yurr ŋanya. \s1 Djesuny dhiŋgaŋal \s2 The death of Jesus \sr Mäk 15.33-41 \r (Mathuyu 27.45-56; Luk 23.44-49; Djon 19.28-30) \p \v 33 Yo. Ga ḏämbuynha waluy, bala wäŋany ŋunhi buku-munha'yinan warrpam'thurra, ga dhärranany gan ŋunhi buku-munhan', ga yan bili-i-i, ga ḻäy-bilyunaraynha waluy. \v 34 Bala ŋayi balanyamirriyyiny waluy Djesuny ŋayipiny yatjurra mirithinan Arramayikkurra dhärukkurrnydja bitjarra gam', “Yeluy! Yeluy! Lama djabakthani?”\f * \fr 15:34 \fr*\ft Eloi, Eloi, lema sabachthani?\ft*\f* Ŋunhiyiny dhäruk mayali' balanyawuynha gam', “God-Waŋarr ŋarraku! God-Waŋarr ŋarraku! Nhaku nhe ŋarrany dhuwal ganarrthaŋalnydja?” \p \v 35 Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋunhili, ŋäkula ŋanya balanyawuyyiny waŋanhawuy bala walal waŋanhaminan bitjanminan, “Way walal, mukthurr walal. Ŋunha ŋayi ga wäthun Yilaydjawnha!”\f * \fr 15:35 \fr*\ft Elijah\ft*\f* \v 36 Ga ŋayiny waŋganydhuny ḏirramuy manydjarrkan' märraŋal bala mam'maraŋal dharpalila ga ḻupmaraŋal ŋayi borumlil wiyika'lil, bala yan marrtjin garramatkuŋala, ga mam'maraŋal dhurrwaralila nhanukal Djesuwal. Bala ŋayi waŋanan ŋunhi yolŋuny bitjarra, “Baḏak limurr galkun ŋathil wanha balaŋ ŋayi dhu Yilaydja marrtji, ga yupmaram ŋanya dhipuŋur dharpaŋur.” \v 37 Ga dhäŋur beŋuryiny, bala yan ŋayipiny Djesuny yatjurr mirithinan bala yan ŋayi dhiŋgaŋala. \p \v 38 Ga balanyamirriyyi bili ŋayiny ŋunhi manydjarrkany' ŋunhalnydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur barr'yurra beŋur bili bukuŋur ga yan bili-i-i ga ŋoylil ŋurrkaŋal, bala ŋunhi manydjarrkany' maṉḏany barrkuwatjthinan. \p \v 39 Ga ŋunhiliyi gan yolŋu dhärran ŋunhi ŋayi ŋurru-warryunayŋu miriŋuw walalaŋ, ga nhäŋal ŋayi gan ŋanya ŋuriŋiyi yolŋuy Djesuny dhuḏiŋur dharpaŋur ŋunhi ŋayi milma yan dhiŋgaŋal, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Yuwalk muka dhuwandja yolŋu God-Waŋarrwu yan Gäthu'mirriŋu.” \p \v 40-41 Ga wiripuny gan miyalkkurruwurr ŋunhiliyi dhärra'-dharran, yurr märr barrku walal gan ŋunhi dhärranany. Ŋunhiwurryiny miyalkkurruwurr ŋunhi walal ŋuli ganha Djesuw malthuna ga guŋga'yuna ŋanya ŋunhal Galali.\f * \fr 15:40-41 \fr*\ft Galilee\ft*\f* Ga dhuwalawurr mala ŋunhi miyalkkurruwurrnydja gam', Meri Magdalawuy,\f * \fr 15:40-41 \fr*\ft Mary Magdalene\ft*\f* Djalumi,\f * \fr 15:40-41 \fr*\ft Salome\ft*\f* ga wiripu Meri,\f * \fr 15:40-41 \fr*\ft Mary\ft*\f* ŋäṉḏi'mirriŋu maṉḏaŋ gurrmulwu maṉḏaŋ Djayimgu\f * \fr 15:40-41 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djawutjipku.\f * \fr 15:40-41 \fr*\ft Joseph\ft*\f*\fig Two women standing outside the tomb|src="CN01850C.TIF" size="Span" loc="DC" ref="Mäk 15.40-41"\fig* \s1 Djesunhany walal märrkitjkuŋal mathirralila \s2 They laid Jesus in the tomb \sr Mäk 15.42-47 \r (Mathuyu 27.57-61; Luk 23.50-56; Djon 19.38-42) \p \v 42 Ga balanyamirriy bili yan ŋuruŋun ḻäy-bilyunaraynha, yurr waluynydja ŋunhi galki ŋamaŋamayunaminyaraynha ŋunhi walal ŋuli ŋamaŋamayunminya ŋurikin ŋunhi Nhinanhamirriwnha waluw. \v 43 Bala ŋayiny ŋunhi yolŋu yäku Djawutjiptja\f * \fr 15:43 \fr*\ft Joseph\ft*\f* wäŋa Yaramathiyawuynydja\f * \fr 15:43 \fr*\ft Aramathea\ft*\f* bunanan Bäylitkuny,\f * \fr 15:43 \fr*\ft Pilate\ft*\f* bala ŋayi ŋäŋ'thurra ŋanya Djesuwalaŋuwnha rumbalwun. Ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu manymak yan mirithirr. Ga walalnydja ŋanya ŋuli ganha ŋunhi bukmakthuny rom-djägamirriynydja mala manymak lakaranha, ga nhinan ŋayi gan dhukarr-nhäŋal ŋurikiyi bili yan Godkalaŋuwnha Romguny maḻŋ'thunaraw. \p \v 44 Ga ŋunhi ŋayi Bäylitthu ŋäkulnydja ŋanya Djesunhany bondiŋuwuynha dhiŋganhawuynydja, bala ŋayi mirithinan dhika ganyim'thurrnydja, bala ŋayi wäthurra ŋurikin yan yolŋuw ŋunhi ŋayi ŋurru-warryunayŋu miriŋuwnha, bala ŋayi gan dhä-birrka'yurra dhäwun maḻŋ'maraŋal nhanukal Djesuwalaŋuwuynha ŋunhi ŋayiny ŋäthilmirr yan rakunydhinany. \v 45 Ga ŋunhi ŋayi Bäylitthu ŋäkulnydja dhäwuny nhanukuŋ ŋunhi ḏirramuwuŋuny, bala ŋayi dhayuŋara rumbalnydja ŋanya Djesunhany Djawutjipkala. \p \v 46 Ga ŋayiny Djawutjipthuny\f * \fr 15:46 \fr*\ft Joseph\ft*\f* märraŋal manydjarrkan', bala rumbalnydja ŋanya Djesunhany yupmaraŋala beŋuryiny ŋunhi dharpaŋurnydja. Bala ŋayi ŋuriŋiyin manydjarrkay'nha ŋanya dhurrthurryurrnydja bala ŋayi rulwaŋdhurrnydja ŋanya mathirralila, ŋunhiwiliyin ŋunhi walal ŋäthil gan mitthurr ŋunhiyi guṉḏany. Bala ŋayi gaḻ'kaḻmaraŋalnydja yindin yan guṉḏany dhurrwarawnydja gunganharaw. \p \v 47 Ga maṉḏany gan ŋunhi Meri Magdalawuyyuny\f * \fr 15:47 \fr*\ft Mary Magdalene\ft*\f* ga Meriy\f * \fr 15:47 \fr*\ft Mary\ft*\f* ŋunhi Djawutjipkalnydja\f * \fr 15:47 \fr*\ft Joseph\ft*\f* ŋäṉḏi'mirriŋuy nhäŋal, ŋunhi wanhawal walal rumbal nhanŋu Djesuw märrkitjkuŋal. \c 16 \s1 Djesuny bilin walŋan \s2 Jesus is alive \sr Mäk 16.1-8 \r (Mathuyu 28.1-8; Luk 24.1-12; Djon 20.1-10) \p \v 1 Ga bäy ŋayi ŋunhi nhinanhamirr walu djuḻkthurra, bala dhurrwaraŋur beŋuryiny bala walalnydja Meri Magdalawuyyuny\f * \fr 16:1 \fr*\ft Mary Magdalene\ft*\f* ga Djalumiynydja\f * \fr 16:1 \fr*\ft Salome\ft*\f* ga Meriynydja\f * \fr 16:1 \fr*\ft Mary\ft*\f* Djayimgalnydja\f * \fr 16:1 \fr*\ft James\ft*\f* ŋäṉḏi'mirriŋuy ŋamaŋamayurra marrtjin buŋgan bäwnha mala, Djesuwnha rumbalwun biḏi'yunarawnha. \v 2 Djandin marrtjin walu djaḏaw'yurr, yurr goḏarr'mirra walu goŋ-djalkthunminyaraynha, walalnydja ŋunhi ŋunhiwurryiny miyalkkurruwurrnydja marrtjinan balayin mathirralila. \v 3 Ga gandarrŋurnydja bala walal marrtjin dhä-birrka'yunminan, “Wäy! Yolthun limurruŋgal dhu dhuwal ŋunha guṉḏany gaḻ'kaḻmaram beŋurnydja ŋunhi dhurrwaraŋurnydja mathirraŋur.” \v 4 Yurr yuṯa muka walal bitjarr buku-garrwarthinany, bala walal nhäŋalnydja ŋunhi guṉḏany biliŋuwuynha giṯmaranhawuynha gan dhärran. Ga yindi ŋunhi mirithirr guṉḏany! \p \v 5 Bala yan walalnydja ŋunhi miyalkkurruwurrnydja gulŋi'-gulŋiyinan ŋunhiwiliyin mathirralila, ga dhunupa'ŋulilnydja gali'lil walal nhäŋal gurrumulnha ḏirramuny girri' watharrmirrinhan ŋayi gan nhinan. Bala yan walal ŋunhi mirithinan dhika barrarinany. \p \v 6 Ga ŋayiny ŋunhi gurrmulnydja waŋan bitjarra, “Yaka walal barrari! Dhuwandja nhuma ga ḻarrumany Djesuw muka wäŋa Nätjuritjpuywun,\f * \fr 16:6 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* ŋunhi walal dhuḻ'yun ŋanya dharpalil. Bilin ŋanya dhuwal God-Waŋarryuny walŋakuŋala, ga bäyŋun ŋayi dhuwandja. Nhäŋun! Dhuwanna ŋunhi wäŋany ŋunhi wanhawal ŋanya walal rumbal märrkitjkum. \v 7 Gatjuy dhäwuny walal dhuwal gäŋun ŋurikiyin malthunamirriwalnha mala nhanukalaŋuwal ga wiripuny Betawal.\f * \fr 16:7 \fr*\ft Peter\ft*\f* Ŋayiny dhu dhuwal marrtjin ŋurruŋu-djuḻkthunna nhumalaŋguny balan Galalilila.\f * \fr 16:7 \fr*\ft Galilee\ft*\f* Ŋunhiliyin nhuma dhu boŋguŋ ŋanya nhäŋuny, ŋunhiyi bili yan dhäruk ŋunhi nhaltjan ŋayi waŋa nhumalaŋgal.” \v 8 Ga ŋunhi walal waṉḏi'-waṉḏirrnydja beŋurnydja ŋunhi mathirraŋurnydja ŋunhiwurrnydja miyalkkurruwurrnydja ga marrmarryunna walal marrtji ŋunhi barrariynydja. Ga barrarirra walal ŋunhi mirithirra lakaranharawnydja, ŋunhi nhä walalaŋgal maḻŋ'thun ŋunhiliyi. \s1 Djesu milkunhamin Meri Magdalawuywal \s2 Jesus appears to Mary Magdalene \sr Mäk 16.9-11 \r (Mathuyu 28.9-10; Djon 20.11-18) \p \v 9 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi Djesu rur'yundja dhiŋganhaŋurnydja, bala ŋayi milkunhamirra Meri Magdalawala,\f * \fr 16:9 \fr*\ft Mary Magdalene\ft*\f* ŋurikalyin ŋayi ŋunhi miyalkkal dhä-ŋäthilnydja dhawaṯmaram djabindja wakinŋumirriny birrimbirrnha mala. \v 10 Bala yan ŋayi ŋunhi marrtjinany ga lakaraŋalnydja ŋayi ḻundu'mirriŋuwala mala nhanukalaŋuwal ŋunhi walal marrtjin ŋäthinyamin. \v 11 Ga bäydhi walal ŋunhi dhäwuny bilin nhakun ŋäkula Djesuwalaŋuwuynydja walŋathinyawuy, ga ŋunhi ŋayi Meriy\f * \fr 16:11 \fr*\ft Mary\ft*\f* ŋanya nhäŋalnydja, yurr bäyŋun yan walal nhanŋu ŋunhi märr-yuwalkmirriyinyany. \s1 Djesu milkunhamin märrma'wal malthunamirriwal maṉḏaŋgal \s2 Jesus appears to two disciples \sr Mäk 16.12-13 \r (Luk 24.13-35) \p \v 12 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny wiripuyaŋal muka maŋutji-gurrupanmin märrma'walnydja malthunamirriwal nhanukalaŋuwal balanyamirriynydja ŋunhi maṉḏa marrtjin waṉḏin ḏiltjikurr. \v 13 Ga ŋunhi maṉḏa dhäwuny lakaraŋal ŋunhi nhaltjarr maḻŋ'thurr, ga balayi maṉḏa roŋiyin ga lakaraŋal walalaŋgal wiripuwurruŋgal. Yurr walalnydja ŋunhi wiripuwurruynydja bäyŋun märr-yuwalkthinya. \s1 Raypirri' dhuwandja Djesuwuŋ, malthunamirriw mala nhanukalaŋaw \s2 What Jesus' followers must do \sr Mäk 16.14-18 \r (Mathuyu 28.16-20; Luk 24.36-49; Djon 20.19-23; Acts 1.6-8) \p \v 14 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny bala ŋayiny Djesuny milkunhamirra ŋanyapinya ŋayi ŋurikalyin ŋunhi 11-galnha ḻundu'mirriŋuwal nhanukalaŋuwal, walal marrtjin ŋathan ḻukan. Bala ŋayi waŋanan walalany ŋarrtjurra, bili walalnydja ŋunhi ŋayaŋuny-gunganhaminan dhäwuwny'tja märr-yuwalkthinyaraw, ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋanya nhäma dhurrwaraŋur walŋathinyaŋur. \v 15 Bala ŋayi waŋanany walalany bitjarra, \p “Gatjuy marrtjin! … ga lakaraŋun dhäwuny manymaktja bukmakkala yan yolŋuwalnydja walalaŋgal dhuwal buku-ḻiw'maraŋun wäŋakurra malaŋuwurr. \v 16 Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yol yolŋu märr-yuwalkthirrnydja ŋarraku, ga märram ŋayi dhu ŋunhi buku-ḻupthunawuynydja, ŋayiny dhu yan walŋathirra. Yurr ŋuli ŋayi dhu ŋunhi ŋuyulkthirrnydja, yakany ŋarraku märr-yuwalkthirr, ŋanyanhany dhu ŋunhi ŋunhiyinhany yolŋuny dhä-gir'yunna. \v 17 Ga bukmak ŋunhi yolŋu, ŋunhi walal dhu ga märr-yuwalkmirriyirr ŋarrakuny, walalnydja dhu ga djäma latjun mirithirra romdja malany ŋoy-ganyim'thunamirra. Ga yäkuny walal dhu ga ŋunhi bäkiny ŋarranhan wakinŋumirriwnydja birrimbirrwu dhawaṯmaranharaw, ga waŋany walal dhu ga ŋunhi wiripun yuṯan dhäruktja. \v 18 Ga ŋuli walal dhu ŋunhi ŋayatham bäpinhany, ŋayiny dhu bäyŋun walalany ḏarrkthun. Ga ŋula nhä walal dhu ḻuka botjin', ga bäyŋun walal dhu ŋunhi rirrikthundja. Ga goŋ-ŋal'yundja walal dhu ga ŋunhi rerrimirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal, ga walalnydja dhu ga yan ḏukthunna.” \s1 Djesuny roŋiyinan djiwarr'lila \s2 Jesus returns to heaven \sr Mäk 16.19-20 \r (Luk 24.50-53; Acts 1.9-11) \p \v 19 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesu waŋanany ḻundu'mirriŋuwalnydja mala nhanukalaŋuwal, bala ŋanya dhunupan djaw'yurra beŋuryiny djiwarr'lil, bala ŋayi nhinanany galkin yanan nhanukala God-Waŋarrwalnydja dhunupaŋuŋura gali'ŋurnydja. \v 20 Bala walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu marrtjinan. Bala walal marrtjin dhäwun lakaraŋal buku-ḻiw'maraŋala. Ga ŋayiny Garraynydja ŋunhiliyi galki yan walalaŋgal, djäman ŋayi marrtjin walalaŋgal ganydjarryuny yindiynha ŋayaŋu-ganyim'thunamirriynha, ŋunhi gan ŋuriŋiyiny maŋutji-lakaraŋala ŋunhi dhäwuny mala walal gan lakaraŋalnydja yuwalknha yan. \p Yo Yow.