\id MAT Matthew Djambarrpuyŋu Maratja 2-8-91 (Made Paratext ready by PAE 15-12-01) Yurranydjil Revision of Matthew1-28 14-6-02 \ide UTF-8 \h MATHUYU (MATTHEW) \toc3 Mathuyu \toc2 Mathuyu \toc1 DJESUWALAŊUWUY DHÄWU MATHUYUWUŊ WUKIRRIWUY \mt1 DJESUWALAŊUWUY DHÄWU MATHUYUWUŊ WUKIRRIWUY \imt1 Dhuwal nhe dhu ŋurruŋuny nhäma \ip Mathuyuynydja gan ŋunhi dhäwu wukirri bala walalaŋ Djuw bäpurruw. Ga gämurruwnydja ŋayi ŋunhi wukirriny dhuwal dhäwuny, märr ŋayi dhu maŋutji-wurrupan walalaŋgal ŋunhi Djesuny dhuwal Maŋutji-dhunupayanhawuy, ga Walŋa-wiyinŋumirr Buŋgawa Ŋurru-warryunayŋu. \ip Ga ŋurruyirr'yundja ŋayi dhuwal Manymaktja Dhäwu lakaram ŋunha ŋathil mala-ŋurrkanhayŋuny yolŋuny walalany, märr ŋayi ga ŋunhi dhiyaŋiyiny warraŋulkuman lakaram ŋunhi Djesuny dhuwal mala-bunhawuy Geŋ-Daybitkuŋ ga Yipurayimguŋ ŋunhi ŋayi gan ŋäthil ŋunha Ŋäthiliŋuy Dhuyuy Djorray' lakaraŋal. Ga yaka ŋayi ŋunhi Djesu maḻŋ'thuna dhiyal dhuḏi-dhäwumiriwnydja, bili walalnydja ŋunhi wäyin-djägamirrnydja mala ga gaḏamandja yolŋu walal marrtjin muka nhanŋu buku-ŋal'yunarawnydja. Ga walalawuynydja gan ŋunhi Djuw bäpurruny yolŋu walal galkurr nhanŋun ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuywun yolŋuw. Yurr ŋunhi ŋayi Djesuny dhawal-guyaŋan, walalnydja ŋanya ŋunhi Djuw bäpurruynydja yakan dharaŋana nhänha, bili walalnydja gan ŋunhi gatjpu'yurr wiripuŋuw warray Buŋgawaw Ŋurru-warryunayŋuw. \c 1 \s1 Djesuny dhuwal yarraṯaŋur dhiyakuwurruŋgal \s2 The Ancestors of Jesus \sr Mathuyu 1.1-17 \r (Luk 3.23-38) \p \v 1 Dhuwandja yarraṯaŋur wäwa'mirriŋuwal, ga yan bili ga gäthu'mirriŋuwal, ga yan bili ga märi'mumirriŋuwal, ga yan bili ga yuṯawalnha bäpa'mirriŋuwal. \p Dhuwandja Djesuny yarraṯaŋur, ŋunhi ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuy God-Waŋarrwuŋ, ŋunhi ŋayi mala-bunhawuynydja Daybitkuŋ,\f * \fr 1:1 \fr*\ft David\ft*\f* ga ŋayiny Daybittja mala-bunhawuy Yipurayimguŋun.\f * \fr 1:1 \fr*\ft Abraham\ft*\f* \q1 \v 2 Ga ŋayiny Yipurayimdja bäpa'mirriŋu Yitjakkun,\f * \fr 1:2 \fr*\ft Isaac\ft*\f* \q2 ga ŋayiny Yitjaktja bäpa'mirriŋu Djaykupku,\f * \fr 1:2 \fr*\ft Jacob\ft*\f* \q2 ga Djaykuptja bäpa'mirriŋu Djudaw,\f * \fr 1:2 \fr*\ft Judah\ft*\f* ga wäwa'mirriŋuw walalaŋ nhanukalaŋaw, \q1 \v 3 ga Djudany bäpa'mirriŋu Beratjku\f * \fr 1:3 \fr*\ft Perez\ft*\f* ga Djeraw\f * \fr 1:3 \fr*\ft Zerah\ft*\f* ŋunhi maṉḏaŋ ŋäṉḏi'mirriŋuny Dayma,\f * \fr 1:3 \fr*\ft Tamar\ft*\f* \q2 ga Beratjtja\f * \fr 1:3 \fr*\ft Perez\ft*\f* bäpa'mirriŋu Yitjurungu,\f * \fr 1:3 \fr*\ft Hezron\ft*\f* \q2 ga Yitjurundja bäpa'mirriŋu Rämgu,\f * \fr 1:3 \fr*\ft Ram\ft*\f* \q1 \v 4 ga Rämdja bäpa'mirriŋu Minadapku,\f * \fr 1:4 \fr*\ft Amminadab\ft*\f* \q2 ga Minadaptja bäpa'mirriŋu Nätjungu,\f * \fr 1:4 \fr*\ft Nahshon\ft*\f* \q2 ga Nätjundja bäpa'mirriŋu Djalmangun,\f * \fr 1:4 \fr*\ft Salmon\ft*\f* \q1 \v 5 ga Djalmandja bäpa'mirriŋu Bawatjku\f * \fr 1:5 \fr*\ft Boaz\ft*\f* ga Rayap\f * \fr 1:5 \fr*\ft Rahab\ft*\f* nhanŋu Bawatjkuny ŋäṉḏi'mirriŋu, \q2 ga ŋayiny Bawatjtja bäpa'mirriŋu Wopitku\f * \fr 1:5 \fr*\ft Obed\ft*\f* ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu Ruth, \q2 ga Wopittja bäpa'mirriŋu Djitjiw,\f * \fr 1:5 \fr*\ft Jesse\ft*\f* \q1 \v 6 Djitjiny bäpa'mirriŋu Daybitkun,\f * \fr 1:6 \fr*\ft David\ft*\f* ŋunhi ŋayi Ŋurruḏawalaŋu buŋgawa. \q1 Ga Daybittja ŋunhi bäpa'mirriŋu Djalamangun,\f * \fr 1:6 \fr*\ft Solomon\ft*\f* ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu Djalamangu yäku Bätjiba\f * \fr 1:6 \fr*\ft Bathsheba\ft*\f* ŋunhi ŋäthilnydja ŋayi ŋunhiyiny miyalk ḏirramuw yäkuw Yuriyaw.\f * \fr 1:6 \fr*\ft Uriah\ft*\f* \q1 \v 7 Ga Djalamandja bäpa'mirriŋu Riyapawamgu,\f * \fr 1:7 \fr*\ft Rehoboam\ft*\f* \q2 ga ŋayiny Riyapawamdja bäpa'mirriŋu Yabitjaw,\f * \fr 1:7 \fr*\ft Abijah\ft*\f* \q2 ga Yabitjany bäpa'mirriŋu Yätjaw,\f * \fr 1:7 \fr*\ft Asa\ft*\f* \q1 \v 8 ga Yätjany bäpa'mirriŋu Djutjapatku,\f * \fr 1:8 \fr*\ft Jehoshaphat\ft*\f* \q2 ga Djutjapattja bäpa'mirriŋu Djoramgu,\f * \fr 1:8 \fr*\ft Jehoram\ft*\f* \q2 ga Djoramdja bäpa'mirriŋu Yutjayaw,\f * \fr 1:8 \fr*\ft Uzziah\ft*\f* \q1 \v 9 ga Yutjayany bäpa'mirriŋu Djothamgu,\f * \fr 1:9 \fr*\ft Jotham\ft*\f* \q2 ga Djothamdja bäpa'mirriŋu Yayatjku,\f * \fr 1:9 \fr*\ft Ahaz\ft*\f* \q2 ga Yayatjtja bäpa'mirriŋu Yitjakayaw,\f * \fr 1:9 \fr*\ft Hezekiah\ft*\f* \q1 \v 10 ga Yitjakayany bäpa'mirriŋu Manatjaw,\f * \fr 1:10 \fr*\ft Manasseh\ft*\f* \q2 ga Manatjany bäpa'mirriŋu Yämungu,\f * \fr 1:10 \fr*\ft Amon\ft*\f* \q2 ga Yämundja bäpa'mirriŋu Djawtjayaw,\f * \fr 1:10 \fr*\ft Josiah\ft*\f* \q1 \v 11 ga Djawtjayany bäpa'mirriŋu Djiyawtjingu\f * \fr 1:11 \fr*\ft Jehoiachin\ft*\f* ga wäwa'mirriŋuw mala nhanukalaŋaw, ga balanyamirriyyin ŋunhi Djotjiya ga nhanŋu gäthu'mirriŋu walal gan nhinan ŋunhili Yitjural\f * \fr 1:11 \fr*\ft Israel\ft*\f* bala yan miriŋun walalaŋ bunan, bala bumarnha Yitjuralnhany bäpurruny, yindin dhika mari malŋ'thurr, ga wiripuwurrunhany gan ŋunhi yolŋuny walalany djaw'-djawyurra balan bitjarra wäŋalil yäkulil Babilunlila.\f * \fr 1:11 \fr*\ft Babylon\ft*\f* \p \v 12 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, walalnydja ŋunhi Yitjuralpuynhany yolŋuny walalany gan ŋaŋ'ŋaŋ'thurra balan Babilunlila wäŋalil yäkulil. Dhiyaŋuwurruyiny ga mala-ŋurrkanhayŋuy maŋutji-lakaram ŋanyanhan Djesu-Christnhan dhawal-guyaŋanhawuynha. \q1 Yo, manymak ŋayiny Djiyawtjiny\f * \fr 1:12 \fr*\ft Jehoiachin\ft*\f* bäpa'mirriŋu Djiyalṯiyalwu,\f * \fr 1:12 \fr*\ft Shealtiel\ft*\f* \q2 ga ŋayiny Djiyalṯiyalnydja bäpa'mirriŋu Djirabaybulwu,\f * \fr 1:12 \fr*\ft Zerubbabel\ft*\f* \q1 \v 13 ga Djirabaybulnydja bäpa'mirriŋu Yabiyutku,\f * \fr 1:13 \fr*\ft Abiud\ft*\f* \q2 ga Yabiyuttja bäpa'mirriŋu Yiliyakimgu,\f * \fr 1:13 \fr*\ft Eliakim\ft*\f* \q2 ga Yiliyakimdja bäpa'mirriŋu Yätjuw,\f * \fr 1:13 \fr*\ft Azor\ft*\f* \q1 \v 14 ga ŋayiny Yätjuny bäpa'mirriŋu Djädukku,\f * \fr 1:14 \fr*\ft Zadok\ft*\f* \q2 ga Djäduktja bäpa'mirriŋu Yaykimgu,\f * \fr 1:14 \fr*\ft Achim\ft*\f* \q2 ga Yaykimdja bäpa'mirriŋu Yiliwutku,\f * \fr 1:14 \fr*\ft Eliud\ft*\f* \q1 \v 15 ga Yiliwuttja bäpa'mirriŋu Yiliyatjaw,\f * \fr 1:15 \fr*\ft Eleazar\ft*\f* \q2 ga ŋayiny Yiliyatjany bäpa'mirriŋu Mathan'ku,\f * \fr 1:15 \fr*\ft Matthan\ft*\f* \q2 ga Mathan'tja bäpa'mirriŋu Djaykupkun.\f * \fr 1:15 \fr*\ft Jacob\ft*\f* \q1 \v 16 Ga ŋayiny Djaykuptja bäpa'mirriŋu Djawutjipkun,\f * \fr 1:16 \fr*\ft Joseph\ft*\f* ŋunhi ŋayi Meriwnha\f * \fr 1:16 \fr*\ft Mary\ft*\f* dhuway'mirriŋu, ga Meriny ŋäṉḏi'mirriŋu nhanŋu Djesuwnha, ŋunhi ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuynha. \p \v 17 Ga 14-mirr walal mala-ŋurrkanhamin nhanŋuny Yipurayimguny djamarrkuḻi', ga yan bili-i-i ga Daybitkal wapthurr, ga beŋur Daybitkalnydja walal bulu 14-mirryi yan mala-ŋurrkanhamin, yan bili-i-i ga ŋunhi walu ŋayathaŋal ŋunhi walalany Yitjuralnhan bäpurruny miriŋuynha mala djaw'-djawyurr balan wäŋalil yäkulil Babilunlila. Ga bulu beŋuryiny muka walal dhurrwaraŋur 14-mirryi yan mala-ŋurrkanhamin, ga yan bili ga ŋayin Garraynha dhawal-guyaŋan Djesu-Christnha ŋunhi ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuynha. \s1 Dhiyaŋuny ga dhukarryu lakaram Djesu-Christnhan dhawal-guyaŋanhawuy \s2 The birth of Jesus \sr Mathuyu 1.18-25 \r (Luk 2.1-7) \p \v 18 Ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu ŋunhi Djesuw Meriny,\f * \fr 1:18 \fr*\ft Mary\ft*\f* miyalktja ŋayi ŋunhi dhawu'mirrnydja ḏirramuw yäkuw Djawutjipku,\f * \fr 1:18 \fr*\ft Joseph\ft*\f* ga yurrnha maṉḏa ŋunhi märranhaminany, ŋayiny ŋunhi Meriny ŋäthil yan marŋgithinany ŋunhi ŋayi yothumirriyinany Dhuyu-Birrimbirrwuŋ. \v 19 Ga ŋayiny ŋunhi Djawutjiptja dhuway'mirriŋuny nhanŋu Meriw, dhuwurr-dhunupa balanya yolŋu ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi guyaŋanany ŋayi dhu yaka gora gurrupan ŋanya Meriny bukmakkal nhakun yolŋuwal walalaŋgal bala ganarrthaman ŋanya, bala ŋayi balaŋ gayulnha ŋunhi djämany bitjanayiny. \p \v 20 Ga ŋunhi ŋayi gan bitjarryiny guyaŋan, God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja bunanan nhanŋu Djawutjipkuny mäwa'wurra, ga bitjarr ŋayi ŋunhi nhanukal waŋanany, “Djawutjip mala-bunhawuy Daybitkuŋ, yaka barrari märranharaw Meriwnydja. Märranhamirra maṉḏa, märr nhuŋu ŋayi dhu miyalknha, bili ŋunhiyiny yothu ŋayi ga gäma beŋur Dhuyu-Birrimbirrwuŋ gurrupanawuy. \v 21 Ga Meriwuŋuny dhu dhawal-guyaŋany yothuny ḏirramun, ga yäku-gurrupananawuynydja dhu ŋayi ŋunhi Djesu. Ga ŋayin dhu ga ŋunhi Djesuynha walŋakumany yolŋunhany walalany nhanŋuwuy ŋayi beŋurnydja ŋunhi walalaŋgiyingal dhuwurr-yätjŋurnydja romŋur,” bitjarra ŋayi gan ŋunhi ŋuriŋiyiny dhäwumirriynydja lakaraŋal Djawutjipkuny. \p \v 22 Ga bitjarrnydja dhuwal maḻŋ'thurr, märr walalnydja dhu yolŋuynydja walal dharaŋana dhuwali yuwalkkuman yan, ŋunhi ŋäthil gan God-Waŋarr waŋan ŋuliwitjarr djawarrkmirriwal bitjarr, \v 23 “Ga yuṯa dhu ḻuni miyalk yothumirriyirr, ga ḏirramun nhanukuŋ dhu ŋunhi yothuny dhawal-guyaŋi, ga yäku-lakaramany walal ŋanya dhu ga Yimannyuwal,\f * \fr 1:23 \fr*\ft Immanuel\ft*\f* mayali' God-Waŋarrnydja dhuwanna limurruŋgal.” \p \v 24 Ga ŋunhi ŋayi Djawutjip rur'yurrnydja yakurrŋurnydja, bala ŋayi märraŋal Merinhany wäŋalila nhanukiyingal ŋayi, bitjarr yan bili nhakun ŋunhi God-Waŋarrwal dhäwu-gänhamirriymirriy gan lakaraŋal nhanukal. \v 25 Yo, ŋunhi maṉḏa märranhaminany, yurr ŋäthilnydja maṉḏa ŋunhi bäyŋu ŋula ŋorranha waŋganyŋurnydja ga ŋula galŋa-ŋayathanhaminya, yan bili ga yothu nhanŋu ḏirramu dhawal-guyaŋan. Bala Djawutjipthuny ŋanya yäku-nhirrparnydja Djesun. \c 2 \s1 Gaḏamanmirriy yolŋuy walal gäŋal mundhurr yothuw Djesuw \s2 Wise men bring gifts for baby Jesus \sr Mathuyu 2.1-12 \p \v 1 Yo, Djesuny ŋunhi dhawal-guyaŋan wäŋaŋur Bithiliyam,\f * \fr 2:1 \fr*\ft Bethlehem\ft*\f* makarrŋurnydja Djudiya,\f * \fr 2:1 \fr*\ft Judea\ft*\f* balanyamirriy waluy ŋunhi ŋayi gan ŋurruḏawalaŋu nhinan yäku Yarit\f * \fr 2:1 \fr*\ft Herod\ft*\f* ŋunhi ŋunhiyiny wäŋa makarr nhanukal djägaŋur. Ga balanyamirriy bili yan, gali'-dhimurruŋurnydja barrkuŋurnydja wäŋaŋur, ḻiya-djambatjmirrnydja yolŋu walal marrtjindhi, yurr walal ŋunhi djambatjnha ḻiyany mala-djarr'yunarawnydja ganyuwnydja malaŋuw. \v 2 Ga ŋunhi walal gan marrtjinany, ŋunhiwurryiny ḏirramuwurr gaḏamanmirrnydja, bala bunanan wäŋaŋur Djurutjalamnha,\f * \fr 2:2 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga ŋunhiliyi walal dhä-birrka'yurr bitjarr, “Wanha dhika yuṯany buŋgawa be ŋurruḏawalaŋuny Djuw-malawnydja? Ŋunhi ŋayi barpuru dhawal-guyaŋa, wanha wäŋaŋurnydja? Bili napurr barpuru dhuwal nhäma nhanŋu ganyu garrwarthinyawuy ŋunhal gali'-dhimurruŋur, bala ŋanapurr dhuwal marrtjinan rälin, märr napurr dhu buku-ŋal'yun nhanŋu ŋurikiyi yuṯaw ŋurruḏawalaŋuw.” \p \v 3 Ga ŋunhi ŋayi ŋurruḏawalaŋuynydja Geŋ-Yaritthuny\f * \fr 2:3 \fr*\ft King Herod\ft*\f* ŋäkulnydja walalaŋguŋ dhäwuny, bala yan ŋayi mirithinan dhika ŋoy-dhärranany, ga walal ŋunhi yolŋu walal wäŋa Djurutjalambuy\f * \fr 2:3 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga bitjarryi bili maḏakarritjthin. \v 4 Bala ŋayi Yaritthuny\f * \fr 2:4 \fr*\ft Herod\ft*\f* ḻuŋ'maraŋala walalany waŋganylila ŋunhiyiny ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrinhany walalany, ga Rom-marŋgikunhamirrinhany walalany ŋunhi walal ŋuli ganha marŋgikunha Mawtjitjkalaŋawnha Romgu, bala ŋayi gan dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Wanhal dhika ŋayi dhu be Maŋutji-dhunupayanhawuynydja dhawal-guyaŋa?” \p \v 5 Ga walalnydja buku-bakmaraŋal balany nhanŋuny bitjarra, “God-Waŋarrwuŋuny dhawu'mirriyanhawuy dhu dhawal-guyaŋa ŋunhal wäŋaŋur yäkuŋur Bithiliyam\f * \fr 2:5 \fr*\ft Bethlehem\ft*\f* makarrŋurnydja Djudiya.\f * \fr 2:5 \fr*\ft Judea\ft*\f* Bili baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy dhäwu rulwaŋdhurr bitjarr gam', \q1 \v 6 ‘Dhuwaliyi Bithiliyamdja\f * \fr 2:6 \fr*\ft Bethlehem\ft*\f* wäŋa makarrŋur Djudiyany,\f * \fr 2:6 \fr*\ft Judea\ft*\f* \q2 bäydhi ŋayi dhuwali nyumukuṉiny'tja wäŋa, \q2 yurr mirithirr dharrpal maŋutjiŋur Djudiyapuyŋuwalnydja buŋgawawal malaŋuwal; \q2 bili dhiyaliyin dhu ŋunhi wäŋaŋur ŋurru-warryunayŋuny maḻŋ'thun, \q2 ga mala-warryundja ŋayi dhu ga ŋarrakun yolŋunhany walalany Yitjuralnhan malany.’”\f * \fr 2:6 \fr*\ft Israel\ft*\f* \p \v 7 Bala ŋayi Yarittja\f * \fr 2:7 \fr*\ft Herod\ft*\f* wäthurra gayulnha yan ŋurikiyiny gaḏamanmirriwnydja ḏirramuwurruŋ, ŋunhi walal gali'-dhimurruwuy wäŋapuy, ga dhä-birrka'yurra ŋayi walalany bitjarra, “Nhätha ŋayi ŋunhi yuwalktja ŋunhiyiny ganyuny maḻŋ'thun? Nhaliy waluynydja.” \v 8 Bala yan ŋayi djuy'yurra walalany balan Bithiliyamlila.\f * \fr 2:8 \fr*\ft Bethlehem\ft*\f* “Gatjuy marrtjin walal ŋini, ga ḻarruŋun ŋurikiyin yothuwnha, ga ŋuli nhuma dhu maḻŋ'maramany ŋanya, ga räliyi nhuma dhu roŋiyirr ga lakaram ŋarrakalnydja marŋgikum ŋarrany, märr ŋarrany muka dhu buku-ŋal'yun nhanŋu,” ga bitjarr ŋayi waŋanany walalaŋgal.\fig Wisemen on their carmel watching the star|src="CN01629B.tif" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 02.1-8"\fig* \p \v 9 Bala walal ŋuriŋiwurruyyiny gaḏamanmirriynydja ganarrthaŋala Djurutjalamdja\f * \fr 2:9 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋa, bala yan marrtjinan. Ga bulu nhakun ŋunhiyi bili ganyu maḻŋ'thurr, ŋunhi walal ŋäthil nhäŋal garrwarthinyawuy ŋunhal gali'-dhimurruŋur, ga ŋayipiny gan ŋunhi ganyuny marrtjin ŋurruŋun, ga walalnydja marrtjin ŋapa-munguyurra ŋanya ganyunhan, ga yan bili-i-i, ga gulyurrnydja ŋayi ŋunhi ganyuny ŋunhilin bili yan wäŋaŋurnydja, ŋunhi wanhal gan yothu Djesu ŋorran. \v 10 Ga mirithinan walal ŋunhi ŋoy-djulŋithinan goŋmirriyinan manapar ŋunhi walal nhäŋalnydja ŋunhiyi ganyunhany. \v 11 Bala yan walal gulŋi'-gulŋiyinan ŋunhiwiliyin bala'lila, bala walal yan bun'kumu-djipthurra, ga buku-ŋal'yurra nhanŋu yothuwnha. Ga yurrnha walal bathiny mala walalaŋguwuy walal dhäny-ḻapḻapmaraŋal, bala marrtjin gurruparnha ŋanya yothunhany mundhurrnha mala, mel-wiḏi'mirr bulay, ga wiripuny buŋgan bäw yäku biraygintjan',\f * \fr 2:11 \fr*\ft frankincense\ft*\f* ga wiripuny merr,\f * \fr 2:11 \fr*\ft myrrh\ft*\f* balanya nhakun wiyika' ŋäminminyawuy buŋgan bäwthi yan.\fig Joseph, Mary and baby Jesus in the manger|src="CN01617B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 02.11"\fig* \v 12 Ga ŋunhi walal dhawar'yurrnydja mundhurrŋurnydja mala gurrupanaŋur, bala ŋayiny God-Waŋarrnydja waŋanan walalaŋgal mäwa'wurrnydja bitjarrnha, “Yakan nhuma dhu balayiny roŋiyirr Yaritkalnydja.” Bala yan walal ŋunhi roŋiyinany walalaŋgiyingalnydja wäŋalil wiripuŋuwurra dhukarrkurrnydja. \s1 Djawtjipthuny ga Meriynydja djaw'yurra yothunhany Djesunhany balan makarrlil wäŋalil Yetjiplila \s2 Joseph and Mary took baby Jesus to Egypt \sr Mathuyu 2.13-15 \p \v 13 Ga ŋuliŋuryiny dhurrwaraŋur ŋunhi walal gaḏamanmirriynydja ganarrthaŋalnydja ŋanya Merinhany\f * \fr 2:13 \fr*\ft Mary\ft*\f* ga Djawutjipnhany,\f * \fr 2:13 \fr*\ft Joseph\ft*\f* bala God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja maḻŋ'thurra Djawutjipkuny mäwa'kurra, ga waŋan ŋayi gan nhanukal bitjarr, “Rur'yurra. Märraŋun dhuwali yothunhany ga ŋäṉḏi'mirriŋunhany, bala marrtjin. Yurr bondin nhuma dhu marrtjiny balan bitjanna wäŋalil makarrlil yäkulil Yetjiplila,\f * \fr 2:13 \fr*\ft Egypt\ft*\f* ga ŋunhilin nhuma dhu ga nhinany galkundja, ga bäy ŋarra dhu boŋguŋ dhäruk djuy'yurr nhumalaŋ, bili Yarittja\f * \fr 2:13 \fr*\ft Herod\ft*\f* dhu ḻarruŋun dhiyakiyiny yothuwnydja bunharawnha.”\fig Escape to Egypt|src="CN01637B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 02.13"\fig* \p \v 14 Bala yan ŋayi Djawutjiptja\f * \fr 2:14 \fr*\ft Joseph\ft*\f* rur'yurra, ga gaḏaymar ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋuny ga yothunhany, ga ŋuriŋi bili yan munhay walal walalaŋguwuynydja wäŋa ganarrthaŋal, bala ŋurruyirr'yurra marrtjinan balan makarrlil yäkulil Yetjiplila.\f * \fr 2:14 \fr*\ft Egypt\ft*\f* \v 15 Ga nhinanany walal gan ŋunhiliyin Yetjipnha\f * \fr 2:15 \fr*\ft Egypt\ft*\f* makarrŋur wäŋaŋur, ga yan bili-i-i, ga bäy ŋayi Yarit\f * \fr 2:15 \fr*\ft Herod\ft*\f* dhiŋgaŋal. Bili be bala ŋäthil baman', God-Waŋarr dhäruk gurrupanmin nhanukalaŋuwal djawarrkmirriwal bitjarr gam', “Wäthurrnydja ŋarra ŋunhi gäthu'mirriŋuwnydja ŋarrakalaŋaw dhawaṯmaraŋalnydja ŋanya beŋura Yetjipŋura\f * \fr 2:15 \fr*\ft Egypt\ft*\f* wäŋaŋur.” \s1 Geŋ-Yaritthu gan bumar rakunyguŋal djamarrkuḻiny' ḏirramuwurruny ŋunhal Bithiliyam \s2 King Herod killed all the little boys in Bethlehem \sr Mathuyu 2.16-18 \p \v 16 Ga ŋunhiliny Djurutjalamdja\f * \fr 2:16 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ŋayiny Yarittja\f * \fr 2:16 \fr*\ft Herod\ft*\f* gan galkurra dhäwuwnha buku-roŋanmaranharaw gaḏamanmirriwuŋun yolŋuwuŋ walalaŋguŋ, yurr walalnydja bäyŋun roŋiyinya nhanukal, bala yan ŋayiny ŋunhi Yarittja mirithinan dhika maḏakarritjthinany. Bala ŋayi djuy'yurra djämamirrinhan mala nhanŋuwuy balayin Bithiliyamlila,\f * \fr 2:16 \fr*\ft Bethlehem\ft*\f* ga wiripu wäŋa mala ŋunhi walal gan galkiwatj dhärran, ḻarruŋalnha walal gan ḏirramuwurruŋgun djamarrkuḻiw' bunharawnha, dhuḏi-wapthunamirriw walalaŋ, ga gaḻ'yunamirriw walalaŋ, ga djaṉ'tjaṉmirriw, bili ŋunhiyiny djamarrkuḻi' dhawal-guyaŋanhawuy balanyamirriwuy yan bili walupuynydja rrambaŋiwuy ŋunhi walal gaḏamanmirriy ŋäthil nhäŋal ganyu. \p \v 17 Ŋäthilnydja baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy yäkuy Djirimayay\f * \fr 2:17 \fr*\ft Jeremiah\ft*\f* dhäruk nhirrpar bitjarr gam', \q1 \v 18 “Ŋunhal Rämaŋurnydja\f * \fr 2:18 \fr*\ft Ramah\ft*\f* wäŋaŋur gan dhawaṯthurr yindin mirithirra rirrakay nyä'yunminyawuynha milkarrin. \q2 Ga miyalk yäku Ratjul-nydja\f * \fr 2:18 \fr*\ft Rachel\ft*\f* gan ŋäthinan nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi djamarrkuḻiw' warwuyurra gan, \q2 ga yakan ŋayi gan ŋunhi djälthinany ŋanya dhu ŋayaŋu-mulka'kumany, \q2 ga ŋäthinany ŋayi gan ŋunhi bili nhanŋu ŋunhi djamarrkuḻiny' bukmaknha dhiŋga'-dhiŋgaŋala.” \s1 Walal roŋiyinan Yetjip-ŋur Djawutjip ga Meri ga yothu \s2 Joseph and Mary with baby Jesus returned from Egypt \sr Mathuyu 2.19-23 \p \v 19 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi Geŋ-Yarittja\f * \fr 2:19 \fr*\ft King Herod\ft*\f* dhiŋgaŋal, ga maṉḏany gan ŋunhi Djawutjiptja\f * \fr 2:19 \fr*\ft Joseph\ft*\f* ga Meriny baḏak yan nhinan ŋunhili banydjin yan Yetjip\f * \fr 2:19 \fr*\ft Egypt\ft*\f* makarrŋur wäŋaŋur. Bala ŋayiny God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja bunanan nhanŋuny Djawutjipkuny mäwa'wurra, \v 20 ga waŋan ŋayi nhanukal bitjarr, “Djawutjip, rur'yurra. Märraŋun yothunhany ga ŋäṉḏi'mirriŋunhany, bala marrtjin roŋiyinan balan wäŋalil Yitjuralilnha,\f * \fr 2:20 \fr*\ft Israel\ft*\f* bili ŋunhiwurryiny yolŋu walal ŋunhi walal gan djälthin bunharaw dhiyakiyi yothuw, bilin walal rakunydhinan.” \p \v 21 Bala yan ŋayi Djawutjiptja rur'yurra, ga märraŋal ŋayi yothuny ga ŋäṉḏi'mirriŋuny, bala yan walal marrtjinan roŋiyinan balayin Yitjurallila. \v 22 Ga ŋunhi walal galki Yitjuralnydja wäŋa ŋayathaŋal, bala ŋayi ŋäkula Djawutjipthuny Yätjilatj-nhany\f * \fr 2:22 \fr*\ft Archelaus\ft*\f* yäkuny Yaritkuny gäthu'mirriŋuny, ŋunhi ŋayin yuṯany ŋurruḏawalaŋu gan nhinan ŋurikiyiny wäŋaw makarrwu Djudiyapuywuny,\f * \fr 2:22 \fr*\ft Judea\ft*\f* ga ŋayiny ŋunhi Djawutjiptja märr barrarindhi ŋurikiyiny wäŋaw nhinanharaw. Ga bulu beŋuryi dhurrwaraŋur Garraywal dhäwumirriy lakaraŋal nhanŋu Djawutjipku mäwa'kurryi yan bitjarr, “Gatjuy marrtjin bala yan, ga nhininy ŋunhilin wäŋaŋur makarrŋur yäkuŋur Galalin.”\f * \fr 2:22 \fr*\ft Galilee\ft*\f* Bala walal marrtjinan yan, \v 23 ga nhinanany walal wäŋayaŋalnydja ŋunhilin Nätjuritjnha wäŋaŋur makarrŋurnydja Galalin. Bili ŋäthilnydja baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy lakaraŋal bitjarr gam', “Walal ŋanya dhu ga lakaramany Nätjuritjpuynha\f * \fr 2:23 \fr*\ft Nazarene\ft*\f* yolŋu.” Ga bitjarryiny ŋunhi yuwalknha yan maḻŋ'thurr. \c 3 \s1 Djon gan djawarrkthurr ŋäthilmirriyaŋal yolŋuny walalany \s2 The Preaching of John the Baptist \sr Mathuyu 3.1-12 \r (Mäk 1.1-8; Luk 3.1-18; Djon 1.19-28) \p \v 1 Ga ŋula nhämunha' dhuŋgarra djuḻkthurr, bala ŋayiny Djondhuny\f * \fr 3:1 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi ŋayi walalany gan ḻiya-ḻupmaraŋal yolŋu'-yulŋuny ŋurruyirr'yurra marrtjin djawarrkthurra ŋunhiliny gawarrka'ŋurnydja wäŋaŋur ḏiltjiŋurnydja yäkuŋur Djudiyany.\f * \fr 3:1 \fr*\ft Judea\ft*\f* \v 2 Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja walalaŋ gam', “Way walal bilyurra walal, bala yan ganarrthula nhumalaŋguwuy nhuma dhuwurr-yätjkurrnydja rom mala, bili God-Waŋarrwuny ŋunhi rom galki dhu maḻŋ'thunna.” \p \v 3 Ŋäthilnydja\x - \xo 3:3 \xo*\xt Isaiah 40.3\xt*\x* baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy yäkuy Yitjayay\f * \fr 3:3 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* gan lakaraŋal waŋganynha yolŋuny yäkuny Djonnha,\f * \fr 3:3 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi ŋayi dhu yalalaŋumirr marrtji dhuḏitj. Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi wukirriny gam', \q1 “Ŋunhalnydja nharaŋurnydja wäŋaŋur ḏiltjiŋurnydja \q2 yolŋu dhu boŋguŋ djawarrkthurr, \q2 yurr waŋiny ŋayi dhu gi ŋunhiliyi biyakun gam', \q1 ‘Walal, girri'-ŋamathin ga dhukarr-buŋun Garraywuny, \q2 ga dhukarrnydja nhanŋu marrtjinyarawnydja biyakun dhunupayaŋun!’” \p Yo, ga yuwalknha yan ŋayi gan ŋunhi Djondhuny bitjarryiny lakaraŋal ŋunhiliny ŋayilpi'ŋurnydja wäŋaŋur. \v 4 Ga dhaṯthunminany ŋayi gan ŋunhi girriyny'tja gamuḻwal\f * \fr 3:4 \fr*\ft camel\ft*\f* bulkay', ga biralyuny ŋayi gan ḏapmaranhamin ga barrwaṉ'thuyi yan, ga ḻukanhany ŋayi ŋuli ganha rumbal-ḏetjthinyan ga wiripuny guku. \p \v 5 Ga dharrwan dhika yolŋuny walal marrtjin ŋänharawnydja nhanŋu beŋur Djurutjalamŋur\f * \fr 3:5 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga beŋur bala Djudiyaŋur\f * \fr 3:5 \fr*\ft Judea\ft*\f* makarrŋur wäŋaŋur, ga beŋur wäŋaŋur galki Djodan\f * \fr 3:5 \fr*\ft Jordan\ft*\f* mayaŋ'ŋur, ga ḻika'-ḻikanŋurnydja yolŋu walal marrtjindhi nhänharaw nhanŋu Djongu.\f * \fr 3:5 \fr*\ft John\ft*\f* \v 6 Ga dharrwan gan ŋunhi yolŋuny walal waŋan bitjarr, “Yuwalk muka ŋarrany dhuwal dhuwurr-yätjkurr yolŋu. Ŋarrany dhu dhuwal bilyunna, bala yan ganarrthaman ŋarrakuwuy ŋarra dhuwurr-yätjkurrnydja mala.” Bala ŋayi gan Djondhuny buku-ḻupmaraŋala walalany ŋunhilin Djodannha mayaŋ'ŋurnydja. \p \v 7 Ga bitjarryi bili walalnydja ŋunhi Baratjiny\f * \fr 3:7 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala marrtjin nhanukal Djongal, ga wiripuny yolŋu walal yäku Djatutji\f * \fr 3:7 \fr*\ft Sadducees\ft*\f* mala balayi marrtjindhi nhanukal buku-ḻupmaranharaw. Ga ŋunhi ŋayi walalanhany Djondhu nhäŋal, bala yan ŋayi waŋanany bitjarra walalaŋ gam', “Nhumany dhuwal bäpin mala, mayali'-ganhamirra mala. Yolthu nhumalany dhuwal waŋanany balanyarawyiny, yanbi nhuma dhu waṉḏirr winya'yun God-Waŋarrwalaŋaŋurnydja, ŋunhi ŋayiny dhu galki bunan, dhä-gir'yunarawnha nhumalaŋ? \v 8-9 Ma'! nhumany bilyurra yuwalkkuŋun yan, bala djäman yan manymaknha. Yakan waŋi biyakuny, ‘God-Waŋarryuny ŋarranhany dhu bäyŋu warray dhä-gir'yurr, bili ŋarrakuny dhuwal mala-ŋurrkanhayŋu Yipurayim\f * \fr 3:8-9 \fr*\ft Abraham\ft*\f* warray.’ Yaka yan nhuma dhu ga ŋunhi bitjandhiny lakaranhamirr ŋapatjkunhamirrnydja nhumalanhawuynha nhuma. Bili God-Waŋarryun ga ŋunha ganydjarrnydja ŋayatham, ŋayi balaŋ märraŋ dhuwal guṉḏa mala, bala ŋayi balaŋ djäman bilmaraŋun yolŋukuŋun dhipuŋurnydja ŋunhi guṉḏaŋurnydja, bala walalnha balaŋ djamarrkuḻiny' nhanŋu Yipurayimguny. \v 10 God-Waŋarrnydja ga dhärra girri'-ŋamathinyawuynha, bitjan nhakun yolŋu ŋuli ga dhärra goŋ-ḏakulmirr djatthunarawnha, ŋayi dhu djatthunna dhä-mälkum yan yuṯuŋgurrwurr, dharpanhany malaŋuny. Ga ŋunhiyiny dharpa malany borummiriwnhany, ŋayi dhu bitjandhi bili yan djatthun bala ŋayi dhu ŋurrkaman gurthalila.” \p \v 11 Bala ŋayiny Djondhuny lakaraŋal balany walalaŋguny bitjarr, “Ŋarrany ŋuli ga dhuwal nhumalany gapuy warray yan waŋganydhu buku-ḻupmaram, ŋunhi ga maŋutji-lakaram ŋunhi nhumany bilin gan bilyurra beŋurnydja ŋunhi dhuwurr-yätjŋurnydja romŋur nhumalaŋgiyingal nhuma. Ŋany ŋula yol dhu boŋguŋ yalalany dhurrwaraŋur ŋarrakalnydja buni mirithirra yindi, ganydjarr-ḏumurra djuḻkmaraman ŋayi ga ŋarranhany. Ga yaka ŋarra dhuwal ganany' dhapathuŋ'kuny gänharaw nhanukalaŋaw. Ŋayiny nhumalany dhu gi ḻiya-ḻupmaraŋ Dhuyu-Birrimbirryun ga gurthaynha. \v 12 Ga ŋayin dhu ga ŋunhiyin yolŋu dhärriny girri'-ŋamathinyawuynydja, mala-djarr'yunarawnydja barrkuwatjkunharawnydja yolŋuwnydja walalaŋ. Bitjanna ŋayi dhu ŋunhi marrtji rurr'rurryundja nhakun ŋuli marrtji yolŋuy djalk-djalkthun ŋatha birrali maŋutji, ŋunhi ŋayi ŋuli ga gänaŋ'maraman barrkuwatjkuman beŋurnydja ŋunhi dhukunŋurnydja. Bala ŋayi dhu ŋathany ŋunhi ḏarrtjalktja rulwaŋdhunna balan nhanukiyingala ŋayi wäŋalil, ga ŋunhi dhukundja ŋunhiŋuwuyyi ŋathapuynydja ŋayi dhu djalkthunna gurthalila, ŋunhiwiliyin gurthalil ŋunhi ga nhäran bitjanna bili yan bulŋuyukthinyamiriwnha.” Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djondhuny lakaraŋalnydja yolŋu'-yulŋuwalnydja. \s1 Djondhu ḻiya-ḻupmaraŋal Djesuny \s2 Djon baptises Jesus \sr Mathuyu 3.13-17 \r (Mäk 1.9-11; Luk 3.21-22) \p \v 13 Yo, Djesuny gan ŋunhi baḏak nhinan ŋunhiliyi makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur Galali.\f * \fr 3:13 \fr*\ft Galilee\ft*\f* Ga beŋuryin wäŋaŋur ŋayi balany marrtjin Djodinlilnydja\f * \fr 3:13 \fr*\ft Jordan\ft*\f* mayaŋlil, märr ŋayi dhu Djondhuny ŋanya Djesunhany ḻiya-ḻupmaraman ŋunhiliyin mayaŋurnydja. \v 14 Yurr ŋayiny nhanŋu Djondja bitjarr warray waŋan Djesuwnydja gam', “Nheny dhuwal ŋarrakal warray marrtjin buku-ḻupmaranharaw? Nhe balaŋ dhuwal yuwalktja ŋarrany muka ḻiya-lupmaranhany.” \p \v 15 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanukal Djongalnydja bitjarra, “Nhen dhu ŋarranhany buku-ḻupmaram dhiyaŋun bala, bili dhuwaliyin ŋunhi dhunupany dhukarr ŋunhi ŋayi God-Waŋarryuny Bäpaynydja nhirrpar.” Bala ŋayiny yan Djondja yoraŋalnha nhanŋu Djesuwnydja, bala yan ḻiya-lupmaraŋalnha ŋanya ŋunhilin mayaŋ'ŋura. \p \v 16 Ga ŋunhi ŋanya Djondhu buku-ḻupmaraŋalnydja, ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawaṯthurrnydja gapuŋurnydja, ga dhunupan yan ŋunhany garrwarnydja wäŋa ḻapthurra, bala ŋayi Djesuynydja nhäŋal Birrimbirrnha God-Waŋarrwuny ŋayi marrtjin yarrupthurr räli beŋur ŋunhi God-Waŋarrwal yirralkaŋur, rumbalnydja ŋayi ŋunhi balanya nhakun murryil, dhuryurrnydja ŋayi marrtjin räli-i-i, bala yan nhinanan Djesuwala.\fig Jesus standing near the bank with a dove|src="CN01656B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 03.16"\fig* \v 17 Bala walal yan ŋäkula rirrakaynydja, ŋayi gan waŋanany beŋura ŋunhi djiwarr'ŋurnydja bitjarra gam', “Dhuwaliyin ŋarrakuwuynydja Gäthu'mirriŋu marrkapthunamirrnydja, mirithirra yan ŋarra ga dhuwal goŋmirriyirrnydja nhanukal.” Bitjarra ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryu Bäpaynydja ŋanya lakaraŋal Djesunhany. \c 4 \s1 Djesuny gan dharrwunuŋal Mokuyyu \s2 Jesus tempted by the devil \sr Mathuyu 4.1-11 \r (Mäk 1.12-13; Luk 4.1-13) \p \v 1 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi Djesu ḻiya-ḻupthurrnydja, bala ŋanya yan Dhuyu-Birrimbirryuny mel-warryurra balan bitjarra ḏiltjilila gapu-ranhdhaklila wäŋalil, märr ŋanya dhu ŋunhiliyiny buŋgawaynydja Mokuyyu guwaḻ-ṉirr'maraman birrka'yunna manapan.\fig Jesus in the wilderness|src="CN01659B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 04.1"\fig* \v 2 Ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi Djesuny ŋunhiliyiny gapu-ranhdhakŋurnydja wäŋaŋur märr wiyinnha 40-walu ga munha, bala yan ŋayi Djesuny mirithinan dhika djaṉŋarrthinany. \v 3 Bala ŋayiny ŋunhi Mokuynydja dhunupan yan bunanan nhanŋu Djesuwnydja, bala yan bitjarra nhanŋu waŋan gam', “Ŋuli nhe be God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu, ma' bilmaraŋun dhuwal guṉḏanhany mala ŋathakuŋun, dhiyaŋiyi dhärukthu yan nhokiyingal nhe.” \p \v 4 Yurr ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarr warray gam', “Yaka. Bili\x - \xo 4:4 \xo*\xt Deuteronomy 8.3\xt*\x* ŋunha dhuyuynydja djorray' ga dhuwal lakaram bitjan, \q1 ‘Yaka dhu ga dhuwal yolŋuny nhina walŋa ŋathaynydja yan waŋganydhuny. \q2 Ŋany bukmakthu yan God-Waŋarrwal dhärukthu ŋunhi ŋuli ga dhawaṯthun nhanukal dhurrwarakurr, \q2 ŋuriŋiyin dhu dhuwal ga yuwalktja yolŋuny nhina walŋany.’” \p \v 5 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi ŋanya ŋunhi buŋgawaynydja Mokuyyu garr'yurra Djesunhany, balan ŋunhi dharrpallila wäŋalil Djurutjalamlila,\f * \fr 4:5 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga nhirrparnydja ŋayi ŋanya ŋunhiwilin ŋunhi buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, yurr garrwarlila dhika. \v 6 Bala\x - \xo 4:6 \xo*\xt Psalm 91.11-12\xt*\x* ŋayi gan waŋanan ŋunhiyiny Mokuynydja bitjarra gam', “Ŋuli nhe be God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu, ma' mak wapthurr dhipuŋuryiny garrwarŋurnydja bala'ŋur balan ŋoylila munatha'lila. Bili ga ŋunha Djorrayny'tja lakaram bitjan warray gam', \q1 ‘Ŋayiny dhu God-Waŋarrnydja dhäruk-gurrupanmirra djiwarr'puywalnydja yolŋuwal walalaŋgal dharraykuman nhuŋu, \q2 märr nhe dhu yakan galkirriny, \q2 ga ḻukuny ŋula burakirr guṉḏaynydja. \q2 Ma' biyakun wapthurra balan ŋoylila munatha'lila.’” \p \v 7 Ga ŋayiny\x - \xo 4:7 \xo*\xt Deuteronomy 6.16\xt*\x* Djesuny bitjarr warray nhanŋu buku-roŋanmaraŋal waŋan gam', “Yaka nhe dhu dhuwal Garraynhany birrka'yun, ŋunhi ŋayiny nhuŋu God-Waŋarr.” \p \v 8 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi ŋanya ŋuriŋiyi Mokuyyuny garr'yurra balan bitjarra bukulila wäŋalil djinmir'lila, ga ŋunhiliny ŋayi milkuŋal nhanukal Djesuwalnydja bukmaknhan bäpurruny malaŋuny wäŋalil ga wäŋalil, ŋunhi nhäthinya dhuwal wäŋa buku-ḻiw'maram ga dhärra manymak mirithirr ga ganydjarr malany walalaŋ. \v 9 Ga bitjarra ŋayi nhanŋu ŋunhi mokuynydja waŋan, “Dhuwandja ŋarra dhu bukmaknha yan nhäny mala nhokalnha goŋlil gurrupan, ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋarrakuny buku-ŋal'yun.” \p \v 10 Bala\x - \xo 4:10 \xo*\xt Deuteronomy 6.13\xt*\x* ŋayiny Djesuynydja waŋanan ŋaŋ'ŋaŋ'thurra ŋanya ŋunhi Djaytinnhany\f * \fr 4:10 \fr*\ft Satan\ft*\f* bitjarra, “Gatjuy waṉḏin. Bili ŋunha ga God-Waŋarrwalnydja Djorray' lakaram bitjan warray gam', ‘Nheny dhu nhanŋuwuynha yan waŋganygun bun'kumu-djipthundja Garraywun, ŋunhi ŋayi nhuŋu God-Waŋarr, buku-ŋal'yundja nhe dhu nhanŋuwuynha yan waŋganygun ga dhäruktja märram.’” \p \v 11 Bala ŋayi ŋanya ŋunhi ŋuriŋiyiny buŋgawaynydja Mokuyyu ganarrthaŋala Djesunhany. Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, bala walalnydja ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu walal bunanan nhanŋu Djesuwnydja, bala yan guŋga'yurra ŋanya ŋunhiliny ŋayilpi'ŋurnydja wäŋaŋur. \s1 Djesuy ŋurruyirr'yurr djäma ŋunhili makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur Galali \s2 Jesus began his work in Galilee \sr Mathuyu 4.12-17 \r (Mäk 1.14-15; Luk 4.14-15) \p \v 12 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, ŋunhi ŋayi Djesuy ŋäkulnydja Djongalaŋuwuynydja\f * \fr 4:12 \fr*\ft John\ft*\f* dhäwu, ŋunhi walal ŋanya galkar dharruŋgulil, bala ŋayi roŋiyinan dhunupan balayin Galalililnha\f * \fr 4:12 \fr*\ft Galilee\ft*\f* makarrlila wäŋalil. \v 13 Bala ŋayi ganarrthaŋal Nätjuritjtja\f * \fr 4:13 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* wäŋa, bala marrtjinan balan bitjarra wäŋalil yäkulil Gapuniyamlila,\f * \fr 4:13 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* ŋunhi dhuwandja wäŋa gan dhärran raŋiŋur ḻaypa ŋurikiyi yindiw gapuw guḻungu yäkuw Galaliw, ŋunhili makarrŋurnydja wäŋaŋur Djapalan\f * \fr 4:13 \fr*\ft Zebulon\ft*\f* ga Napalin,\f * \fr 4:13 \fr*\ft Naphtali\ft*\f* ga ŋunhiliyin ŋayi gan ŋunhi Djesuny nhinan. \v 14 Bili ŋäthilnydja baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy yäkuy Yitjayay\f * \fr 4:14 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* wukirri bitjarr, \q1 \v 15 “Nhuma\x - \xo 4:15 \xo*\xt Isaiah 9.1-2\xt*\x* yolŋu walal ŋunhi nhuma ga nhina Djapalan ga Napali wäŋaŋur, \q2 ŋunha gali'ŋur Djodan\f * \fr 4:15 \fr*\ft Jordan\ft*\f* mayaŋ'ŋur, \q2 ga ŋunhili dhukarrŋur ŋunhi marrtji ŋorra bala guḻunlil gapulil yäkulil Galalilil;\f * \fr 4:15 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \q2 Nhuma Djan'tayilyuny\f * \fr 4:15 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* mala yolŋuy walal ŋäkun dhuwandja dhäruk gam'. \q1 \v 16 Ga nhuma, ŋunhi nhuma ga buku-munha'ŋur romŋur nhina, \q2 nhumany dhu nhäman yindin mirithirra djarraṯawun'tja. \q2 Ga nhumalaŋgalnydja ŋunhi nhuma ga nhina dhuwali dhiŋganhamirriŋur wäŋaŋur. \q2 Yurr nhumalaŋgalnydja dhu ŋunhi yuṯan walu djaḏaw'yun dhiyaliyiny.” \p \v 17 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur bala ŋayi Djesuny ŋurruyirr'yurra djawarrkthurra marrtjin, dhäwun lakaraŋal yolŋu'-yulŋuwnha bitjarra gam', “Bilyurra walal bala ganarrthula nhumalaŋguwuy nhuma dhuwurr yätjtja mala, bili God-Waŋarrwuny Rom dhuwal galkin.” \s1 Djesuy garr'yurr ḏämbumiriwnha guya-djämamirriny \s2 Jesus called four fishermen \sr Mathuyu 4.18-22 \r (Mäk 1.16-20; Luk 5.1-11) \p \v 18 Waŋganymirrnydja waluy ŋayi Djesuny gan marrtjin ḻäy-ŋupara bala raŋikurra, galki guḻunkurr yäkukurr Galali, ga ŋunhili ŋayi nhäŋal märrmany' wäwa'manydjiny yäkuny Djäymannha\f * \fr 4:18 \fr*\ft Simon\ft*\f* ŋunhi wiripuny ŋayi yäku Beta\f * \fr 4:18 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga wiripuny Wanduruny,\f * \fr 4:18 \fr*\ft Andrew\ft*\f* maṉḏa gan ganybu djalkthurr guyaw, bili maṉḏa ŋunhi marŋgi mirithirr guya djämamirr maṉḏa. \v 19 Bala yan ŋayiny Djesuny waŋanan maṉḏaŋ bitjarrnha gam', “Way! Maṉḏa go marrtjin maṉḏa ŋarrakun malthurr, märr ŋarrany dhu nhumalany marŋgikuman nhaltjan nhuma dhu ga yolŋunhan walalany gaṯmaram.” \v 20 Ga dhunupan bala yan maṉḏany ŋunhi wäwa'manydjiynydja ganarrthaŋala yan ŋunhiyi ganybuny, bala yan malthurra nhanŋun Djesuwnha. \p \v 21 Ga bulu ŋayi Djesu marrtjin waṉḏin bala raŋi-ŋupar, dharr'nha ŋayi nhäŋal wiripuŋunhany muka wäwa'manydjiny maṉḏany Djayimnhan\f * \fr 4:21 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djonnhan\f * \fr 4:21 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi dhuwaliyinyiny maṉḏa gäthu'mirriŋu ḏirramuw yäkuw Djibidiwnha.\f * \fr 4:21 \fr*\ft Zebedee\ft*\f* Yurr bukmakthu yan walal gan ŋunhi bäpa'manydjikurruwurrnydja gärrin marthaŋayŋur djinawa', djetjiraŋal marrtjin ganybu, galki balaŋ walal ŋunhi marrtjinyan guyalila. Bala ŋayiny Djesuny maṉḏaŋguny muka waŋan Djayimguny ga Djonguny, bitjarryi bili malthunaraw nhanŋu. \v 22 Bala dhunupan maṉḏany muka Djayimdja ga Djondja malthurra nhanŋun Djesuwnha, bala maṉḏa ganarrthaŋalnha maṉḏaŋguwuy maṉḏa bäpa'mirriŋunhany ŋunhiwilin banydji yan marthaŋaylila. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal rerrimirriny mala \s2 Jesus heals sick people \sr Mathuyu 4.23-25 \r (Luk 6.17-19) \p \v 23 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, bala ŋayi yan Djesuny gan buku-ḻiw'maraŋala marrtjin ŋulatjarryiny Galaliwurrnydja\f * \fr 4:23 \fr*\ft Galilee\ft*\f* makarrkurr wäŋakurr. Yo, dhäwun marrtjin lakaraŋal manymaknha nhanukalaŋawuynha God-Waŋarrwalaŋawuynha rombuy, marŋgi-gurrupara marrtjin manapar walalany ŋunhilin ŋunhi Djuw-malawal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur ŋunhi marrtjin dhärra'-dharran. Ga nhämunha ŋunhi rerri malany nyumukuṉiny ga yindi, ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja warrpam'nha yan ḏukmaraŋal. \v 24 Ga ŋunhiliny makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur Djiriyany,\f * \fr 4:24 \fr*\ft Syria\ft*\f* dhäwuny gan ŋunhi nhanukalaŋawuynydja Djesuwalaŋawuynydja ḻatjuwarr'yurra dhika mirithinan. Ga bulu walalnydja muka gäŋal rerrimirrinhany mala nhanukal Djesuwal, wiripuny rerri yätjkurra mirithirra marrmarryunamirra rerri, ga wiripuny bundhurrmirra marrtjin nhanukal ḏukmaranharaw. Ga wiripuwurrnydja marrtjin Djesuwal ŋunhiwurrnha ŋunhi wakinŋumirra birrimbirrmirr mala, ḻiya-bawa'mirra mala. Yurr ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja bukmaknhan yan walalany ḏukmaraŋal beŋuryiny rerriŋurnydja malaŋuŋur. \v 25 Ga dharrwan mirithirra gan ŋunhi yolŋuny walal malthurr nhanŋu Djesuwnydja, beŋur Galaliŋur\f * \fr 4:25 \fr*\ft Galilee\ft*\f* wäŋaŋur ga wiripuny beŋura bala makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur Dikabulatjŋura\f * \fr 4:25 \fr*\ft Decapolis\ft*\f* ga wiripuny Djurutjalamŋur\f * \fr 4:25 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga Djudiyaŋur,\f * \fr 4:25 \fr*\ft Judea\ft*\f* ga ŋunha gali'puynha mayaŋbuy Djodinbuynha.\f * \fr 4:25 \fr*\ft Jordan\ft*\f* \c 5 \s1 Djesuy gan dhäwu lakaraŋal yolŋuwal walalaŋgal bukmakkal ŋunhiliyi bukuŋur wäŋaŋur \s2 Jesus teaches the people on the mount \sr Mathuyu 5.1-2 \p \v 1 Ga waŋganydhuny waluy ŋayi Djesuy nhäŋalnha dharrwanhan yolŋuny walalany, walal marrtjin wäŋgaŋal guwatjmar ŋanya. Bala ŋayipiny Djesuny marrtjinan bukulila, bala ŋayi gan nhinanany ŋunhiliyin bukuŋura. Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu yolŋu walal marrtjinan, bala nhinanany walal ŋunhi galkin yanan nhanukal, ḻiw'maraŋala ŋanya. \v 2 Bala yan ŋayi ŋurruyirr'yurra marŋgikuŋala walalany bitjarra gam', \s1 Yuwalk ŋoy-djulŋithinyamirr rom \s2 True happiness \sr Mathuyu 5.3-12 \r (Luk 6.20-23) \q1 \v 3\fig Jesus on a mount with people|src="CN01700B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 05.1-2"\fig* “Nheny dhu ga ŋunhi nhina yuwalkkuman yan ŋayaŋu-ŋamathirra. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi yuwalkkumany lakaranhamirr nhunapinya nhe ŋayaŋu-waŋarany, dhäparŋ'tja, ŋula nhämiriwnydja, bili ŋunha djiwarr'puynydja rom God-Waŋarrwuny nhumalaŋgun!” \q1 \v 4 “Ŋunhi nhe ŋuli ga nhina ŋayaŋu-ŋonuŋmirrnydja ŋäthinyaraynydja, yurr ŋayipin nhuna dhu marrtji ŋunhi God-Waŋarryun yan ŋayaŋu-marrparaŋgumany, dharraḏayamany, ga yuwalktja ŋayaŋu-ŋamatham!” \q1 \v 5 “Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi nyilŋ'maranhamirrnydja nhunapinya nhe, nheny dhu ga ŋunhi yuwalknha nhinany ŋayaŋu-ŋamakurra, bili märramany nhe dhu ŋunhi bukmaktja ŋula nhäny malany ŋunhi manymaktja nhanukuŋun God-Waŋarrwuŋun wäwungunhawuynydja!” \q1 \v 6 “Nheny dhu ga ŋunhi yuwalknha yan nhina ŋayaŋu-djulŋithirra ŋuli nhe dhu ga ŋunhi mirithirrnydja nhakun djälthirr dhunupawnydja nhinanharaw, bili God-Waŋarryuny dhu ŋunhi dhaŋaŋguman nhuŋu ŋayaŋuny dhuwurr-dhunapaynha romdhuny!” \q1 \v 7 “Ŋuli nhe mel-wuyunamirrnydja yolŋu wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, ga ŋayiny dhu God-Waŋarrnydja bitjandhi bili mel-wuyundhi nhuŋuny, bala nhe dhu ga ŋunhi ŋayaŋu-ŋamathirra nhinany!” \q1 \v 8 “Ga ŋuli nhe yolŋu ŋayaŋu-ḏarrtjalktja, ŋunhiyiny nhe yolŋu dhu ga ŋoy-djulŋithirra, bili nheny dhu nhäman ŋanya God-Waŋarrnhany!” \q1 \v 9 “Ŋuli nhe ŋuli ga mägayayam yolŋuny walalany waŋgany-manapanarawnydja nhinanharaw, ŋunhiyiny nhe yolŋu yuwalknha ga ŋoy-ŋamathirr nhina, bili God-Waŋarryuny dhu lakaram nhuna ŋunhi nheny nhanŋun gäthu'mirriŋun!” \q1 \v 10 “Ŋunhi nhe ŋuli ga djäma rom malany ŋunhi nhaku ŋayi ŋuli ga God-Waŋarr djälthirr, bala walalnydja ŋuli marrtji ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋu'-yulŋuy ŋayaŋu-yätjaman nhuna, yurr nheny gi mukthurra yan nhini ŋoy-ŋamathin, bili God-Waŋarrwuŋuny rom ŋunhi djiwarr'puynydja nhumalaŋgun!” \p \v 11 “Ŋunhi nhumalany ŋuli yolŋuy walal waŋa ŋula nhaliynydja dhärukthu, warku'yundja, ga yan ŋoy-yätjamany nhumalany, ga nyäḻ'yundja dhäwu gänhamirr nhumalaŋgalaŋuwuy, ŋunhiŋuwuy ŋunhi nhumany ŋarraku warray malthunamirr mala, yurr nhumany dhu ga bitjanna bili yan mukthunna nhinany ŋoy-ŋamathirra. \v 12 Yo, nhininy walal gi ŋoy-ŋamathin yan ga märr-yiŋgathin gi mirithin, bili ŋunha djiwarr'ŋurnydja God-Waŋarryuny ga ŋayatham manymaknha mirithirra ga yindin nhumalaŋguny. Ga bitjarryi bili walal gan be ŋäthilnydja God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirriny yolŋuny walalany warku'yurryi wiripuwurruynydja yolŋuy walal, ga mari walalaŋ walal gan djäma.” \s1 Nhumany dhuwal balanya bili nhakun dje'la ga baḏayala' \s2 Salt and light \sr Mathuyu 5.13-16 \r (Mäk 9.50; Luk 14.34-35) \p Ga bulu ŋayi Djesu waŋan walalaŋ bitjarr, \v 13 “Nhumany dhuwal balanya nhakun dje'la, bukmakkun yan yolŋu'-yulŋuwnydja. Ga ŋunhi ŋuli dje'la dhäkaymiriwyirrnydja, ga bäyŋun dhu buluny nhakun ŋunhiyi ḏamurruŋgumany. Ga walalnydja ŋuli yolŋuynydja walal ŋunhiyiny dje'lany ŋurrkaman, bala marrtji dhurrpa'-dhurrparaman ḻukuynha.” \p \v 14 “Ga balanya nhuma dhuwal nhakun baḏayala' bukmakku yan yolŋuw walalaŋ. Balanya nhakun ŋunhi buṉbu mala dhuḻ'yunawuy bukuŋur marrtji dhärra'-dharra, ga bukmakthun ŋuli ŋunhi yolŋuynydja walal nhämany ŋunhiyi buṉbuny mala. \v 15 Ga ŋuli dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy dhuŋgur'yun lanhdhirrany, ga yakan ŋayi dhu ŋunhi buluny nhakun ŋula banikin'thuny ŋapa-monygum, ŋany gaykarraŋlila ŋayi dhu ŋunhi nhirrpandja, märr dhu ga ŋunhiyi bala'nhany djeŋarra'yaman, bukmakkun nhänharaw. \v 16 Yo! Ga nhumany dhu ŋunhi bitjandhi bili yan walŋa baḏayala'mirriyirryi milma nhakun yolŋu'-yulŋuwala, märr walal dhu nhäman nhumalaŋgal ŋunhi manymaktja djäma malany, bala yan walal dhu wokthunna Bäpa'mirriŋuwnydja nhumalaŋgalaŋaw, ŋunhi ŋayi ga nhina ŋunha djiwarr'ŋur.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ. \s1 Djesuy lakaraŋalnha gan walalaŋgal Mawtjitjkalaŋawuynha rombuy \s2 Jesus told them about the law of Moses \sr Mathuyu 5.17-20 \p Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, \v 17 “Yaka nhuma dhu dhuwal guyaŋa bitjandja gam', yanbi ŋarrany dhuwal räli marrtjinya beŋur romgu malaŋuw buwayakkunharawnha, ŋunhi Mawtjitjthu\f * \fr 5:17 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom rulwaŋdhurr, ga God-Waŋarrwal djawarrkmirriy malaŋuy gan marŋgikuŋal yolŋuny walalany. Ŋany dhuwal ŋarrany bunan dhiyalnydja, märr dhu ŋunhi marŋgikunhawuynydja walalaŋguŋ maḻŋ'thunna rumbalthirra. \v 18 Ga guyaŋa nhuma dhu ga dhuwandja. Yakan dhu ŋunhi God-Waŋarrwuŋuny rom rulwaŋdhunawuy buwayakkum ŋula nhaliynydja mala, bäydhi ŋunhi dhu dhuwal djiwarrny'tja ga munathany' wäŋa dhä-dhawar'yun, yurr bäyŋun dhu ŋunhi ŋula nhä waŋgany nyumukuṉiny rom buwayakthi ŋuliŋuryiny nhanukalaŋuŋurnydja Godkalaŋuŋurnydja romŋur malaŋuŋur; bukmaknha dhu gi ŋunhi dhärrin yan, ga yan bili-i-i ga yalalaŋumirriynha dhu ŋunhiyi warrpam'nha maḻŋ'thurrnydja.” \p \v 19 “Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy märr-yuḻkthundja ŋunhiyiny God-Waŋarrwuŋuny dhäruk-nhirrpanawuy rom malany, bäydhi ŋunhi ŋula nyumukuṉiny'tja rom, ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi wiripuwurrunhany yolŋu'-yulŋuny marŋgikum djarrpi'kumany ŋunhiyiny rom malany God-Waŋarrwuny, märr dhu walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal bitjandhi bili ga guyaŋa bala märr-yuḻkthuna, ḏaḏawyunna manapan dhipuŋuryiny romŋur, ga ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu dhuḏiŋun ŋunhalnydja God-Waŋarrwalnydja romŋur, yalalany ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja. Ga ŋuli dhu ŋayi ŋula yolthu yolŋuy dhäruktja märram nhanŋu God-Waŋarrwuny, bala ŋayi dhu ga ŋayathamany baṯ-bitjanna yan, ga ŋuli ŋayi dhu marŋgikum walalany wiripuwurrunhany yolŋu'-yulŋuny balanyarawyi romgu ŋayathanharaw, ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu ŋurruŋun God-Waŋarrwalnydja romŋur, yalalany ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja. \v 20 Guyaŋi ŋathil walal dhuwal gam'; Rom-marŋgikunhamirriy malaŋuy ga Baratjiy\f * \fr 5:20 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* malaŋuy ŋuli ga dhuwal God-Waŋarrwuny rom baṯ-bitjan yan ŋayatham. Yurr nhumany walalany dhu ŋunhi djuḻkmaraman nhäthinya ŋunhi walalaŋguŋ rom ŋayathanhawuy, ŋuli nhuma djäl gärrinyaraw balany ŋunhi God-Waŋarrwalnydja romlil.” Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \s1 Djesuy gan lakaraŋal walalaŋgal, marŋgikuŋal ŋaramurrthinyawuynha rom \s2 Teaching about anger \sr Mathuyu 5.21-26 \r (Luk 12.57-59) \p \v 21 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋgal bitjarr gam', “Bili muka nhuma dhuwal marŋgi, ŋunhi ŋurruḏawalaŋuy malaŋuy rom-rulwaŋdhurr raypirri'yunawuy ŋäthil bitjarr gam', ‘Yaka nhe dhu yolŋuny buma murrkay'kum. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy buma wiripuŋuny yolŋuny murrkay'kumany, ŋunhiny nhe dhu gumurrŋura dhärri mala-djarr'yunarawnha.’ \v 22 Yurr dhiyaŋuny bala ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwal lakaram bitjanna gam', Ŋuli nhe dhu ga ŋula yol yolŋu ŋoy-murryundja wiripuŋuwnydja yolŋuw Garraywalaŋumirriw, ŋunhiny nhe bilin waṉa-waŋanan nhuŋuwuy nhe, marilila galkanmin. Ga ŋuli nhe dhu nhuŋuwuy wäwa'mirriŋuny bitjandja lakaram gam', ‘Nheny dhuwandja bäyŋun, bawa'mirra balanyan,’ bitjandja, walalnydja dhu ŋunhiyiny yolŋuny gäman balan ŋurikalnha rom-djägamirriwala malaŋuwal mala-djarr'yunarawnha. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi wiripuŋuny yolŋuny waŋa bitjandja, ‘Nheny dhuwandja nyalmiri yolŋu,’ bitjandja ŋanyanhany dhu ŋunhiyiny yolŋuny waŋgapunuŋun yan gurthaynha, ŋunhala ŋunhi dhä-gir'yunamirriŋura wäŋaŋur.” \p \v 23 “Yo. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi mundhurrnydja gäma God-Waŋarrwalnydja buṉbulil nhakun gurrupanarawnydja nhanŋu, ga ŋunhiliyiny nhe dhu guyaŋan ŋunhi wiripuŋunhan yolŋuny ŋunhi ŋayi ga ŋula nhä ŋayatham nhuŋu dhaŋariny, ga nheny yaka yänayiny gurrupul dhuwaliyiny mundhurr God-Waŋarrwuny; \v 24 ŋany rulwaŋdhun nhe dhu ŋunhiwiliyi banydji yan djimuku'lil bulaymirrilil, ga guwatjmul ŋathil ŋunhiyi yolŋuny ga gumurrkunhamirr ŋathil maṉḏa, ga dhäruk maṉḏa rulwaŋdhurr dhunupa yan, ga dhäŋur beŋuryin nhe dhu roŋiyirrnydja balany God-Waŋarrwalnydja buṉbulil, ga yurrnha gurrupulnydja mundhurrnydja nhanŋuny God-Waŋarrwuny.” \p \v 25 “Ga ŋuli nhuna ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy marilil galkan romgurr, ga ŋuli ŋayi dhu nhuna djarrma-gäma bitjandja gam', ‘Dhiyaŋuny bala ŋarra dhu nhuna gäman balan ŋärra'lila, märr walal dhu nhuna dhä-gir'yunna,’ nheny bondi ŋanya galki-ŋayathul ga waŋanhamirr maṉḏa dhunupan yan dhärukthuny ḏälyun, ga ŋuli bäyŋuny ga ŋayiny dhu ŋunhi ŋuriŋiyiny yolŋuy goŋ-gurrupanna nhuna ḏilakkala ŋunhi ŋayi romgu mala-djarr'yunamirr, ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi nhuna dhu ŋunhi goŋ-gurrupanna ŋamakuli'ŋuwalnha, märr ŋayi dhu nhuna galkanna dharruŋgulila. \v 26 Ga yuwalk ŋarra ga dhuwal nhuŋu lakaramany, ga nhinany nhe dhu ga ŋunhilin bili yan djinawan' dharruŋguŋura ga yan warray, ga bäy nhe dhu bukmak doy' mala gurrupan buku-roŋanmaram ŋunhiŋuwuyyi dhä-gir'yunawuy.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \s1 Djesuy lakaraŋal walalaŋgal marramba'wuynha rom \s2 Jesus teaches on adultery \sr Mathuyu 5.27-30 \p \v 27 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr gam', “Bili muka nhuma dhuwal marŋgi, ŋunhi walal gan ŋurruḏawalaŋuy mala rom-rulwaŋdhurr ŋäthil bitjarr gam', Yaka nhuma dhu ga ŋunhi marrambany' djäma. \v 28 Yurr ŋarrany dhu dhuwal nhumalaŋ lakaram balanyan gam', Ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋula yolthu ḏirramuy nhäma wiripuŋuny miyalknha nhokiyingal nhe maŋutjiy, ga ŋuli nhe ŋoynydja waŋan bitjarra gam', ‘Ye-e-e djäl ŋarra dhuwal ŋuruk miyalkku yindi bay, märr linyu dhu rom djäma,’ yurr ŋunhiyiny nhe dhuḏitjnha bitjarryiny guyaŋan; nheny ŋunhi ŋäthil warray ŋoy-ŋorranany nhanŋu nhokiyingal nhe ŋayaŋuynydja, ga ŋunhiyiny nhakun nhe bitjarryiny marramban' djäma. \v 29 Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna dhunupaŋuynydja maŋutjiy nhokal mel-warryun nhuna bala yätjkurrulilnydja romlil, nheny ḏulŋurr'yurrmirra nhunapinya nhe ŋunhiyiny maŋutjiny bala yan ŋurrkuŋun, bäydhi nhe dhu ga ŋunhi melyu waŋganydhuny nhina, bili ŋunhiyiny nhuŋu manymaknha mirithirra. Yurr ŋuli nhe dhu ŋunhi yakany ŋurrkam ŋunhiyi maŋutji, ŋunhiny ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuna rumbal manapula ŋurrkuŋ balayin ŋunhi dhiŋganhamirrilila wäŋalil. \v 30 Ga ŋuli nhokal dhu ŋunhi dhunupa'ŋuy goŋdhu mel-warryun nhuna bala dhuwurr-yätjlil romlil, ga nheny biyakiyi bili gulkmaranhamirr nhunapinya ŋunhiyiny goŋ, bala yan ŋurrkuŋun, bäydhi nhe dhu ga ŋunhi marrtji'-marrtji goŋ waŋganymirrnydja, bili ŋunhiyiny nhuŋu manymaknha mirithirra. Yurr ŋuli nhe dhu ŋunhi yakany nhakun ŋurrkam nhuŋuwuy nhe dhunupa'ŋuny goŋ, ŋunhiny ŋayi nhuna dhu God-Waŋarryuny rumbal manapula ŋurrkuŋ balayin ŋunhi dhiŋganhamirrilila wäŋalil.” \s1 Djesuy lakaraŋal walalaŋgal gananminyawuy rom \s2 Jesus teaches on divorce \sr Mathuyu 5.31-32 \r (Mathuyu 19.9; Mäk 10.11-12; Luk 16.18) \p \v 31 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋ bitjarr gam', “Bili muka nhumalaŋ gan ŋunhi ŋurruḏawalaŋuynydja mala God-Waŋarrwuny maḏayin' lakaraŋal nhumalaŋgal bitjarr gam', Ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋula yolthu ḏirramuy ganarrthamany nhuŋuwuy nhe miyalknhany, nheny ŋathil dhu goŋ-nhirrpanmirr djorra'lil nhunapinya nhe, ganarrthanharawnydja nhanŋu ŋurikiyiny miyalkku. \v 32 Yurr ŋarrany ga dhuwal lakaram nhumalaŋ bitjanna gam', yaka yan nhe dhu ḏirramuy ganarrtham nhuŋuwuy nhe miyalknha. Yurr ŋuli ŋayi ŋunhi marramba'-ḏumurrnydja miyalk ŋayiny dhu ḏirramuynydja nhanukal mak ganarrthaman ŋanya djorra'kurra. Ga ŋuli nhe dhu ganandja nhuŋuwuy nhe miyalknhany ŋunhiyiny nhe dhu ŋanya ŋuriŋiyiny romdhu barrkukuman, ŋayi dhu marramban' ga djäma. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋanya ŋunhi wiripuŋuynydja ḏirramuy märram, ŋayiny ŋunhi ŋunhiyiny ḏirramu ga balanya bili yan marramba' djämamirryi.” \s1 Djesuy lakaraŋal dhäwu rom-wäwungunhaminyawuy \s2 Jesus teaches about vows \sr Mathuyu 5.33-37 \p \v 33 Ga bulu ŋayi Djesuy marŋgi-wurrupar walalany, ga bitjarra ŋayi waŋanany gam', “Ga wiripuny nhuma bili marŋgi romgu ŋunhi God-Waŋarryu gan lakaraŋal limurruŋgalaŋuwal mala-ŋurrkanhawuywal walalaŋgal bitjarr gam', ‘Ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy wäwun'kumany wiripuŋunhany yolŋuny God-Waŋarrwalnydja yäkuy, ga guyaŋan yan nhe dhu ga dhuwali wäwun'tja, yakan moŋuny.’ \v 34 Yurr ŋarrany dhu dhuwal lakaraman nhumalaŋgal balanyan gam', Ŋuli nhe dhu wäwun'kumany ŋula yolnhany, yaka bäki ŋula yolnha yäku. Ga yakayi yan nhe dhu yäku-lakaram djiwarrny'tja wäŋa, bili ŋunhiyiny nhanŋu God-Waŋarrwu nhinanharawnha wäŋa; \v 35 ga yakayi yan yäku-lakaraŋ dhuwal munathany' wäŋa, bili dhuwandja wäŋa munathany' ḻuku-ŋal'yunaraw muka nhanŋu God-Waŋarrwu. Ga yaka yan nhe dhu wäwun'kum ŋuruŋuny Djurutjalamdhuny\f * \fr 5:35 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* yäkuy, bili ŋunhiyiny wäŋa Djurutjalamdja God-Waŋarrwu warray, ŋuriki ŋurruḏawalaŋuw ga ḏumurruw. \v 36 Ga yakayi nhe dhu wäwun'kum ŋula yolnha yolŋuny nhokiyingal nhe ḻiyaynydja, bili nhepiny dhuwal ganydjarrmiriw warray, bäyŋu nhe gi dhuwal ŋula ganydjarr ŋayathul balanyarawyi bilmaranharaw miny'tjiw waŋganygu marwatku nhokiyingalaŋaw nhe, molkunharaw nhä mak watharrkunharaw. \v 37 Ga ŋuli nhe dhu wäwun'kumany ŋula yolnhany, ga ŋula nhuŋu ga ŋayaŋuny yoraman, nheny yanan yoraŋun, ga ŋuli nhuŋu ga ŋayaŋu waŋa yaka'yundja, nheny yaka'yurra yan. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi wiripuŋuynha dhärukthu malaŋuy yäku-lakaram, ŋunhiyiny yakan dhunupa nhuŋu waŋanharaw; ŋunhiyiny ŋuli ga balanyayiny guyaŋanhawuy mala dhawaṯthun beŋura nhanukuŋun mokuywuŋun.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \s1 Djesuy lakaraŋal rom yaŋara'-bakmaranhawuy \s2 Jesus teaches on revenge \sr Mathuyu 5.38-42 \r (Luk 6.29-30) \p \v 38 Ga bulu ŋayi Djesuy marŋgi-wurrupar walalany, bitjarr gam', “Yo bili muka nhuma dhuwal ŋurikiyiny romgu marŋgi ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu gan lakaraŋal limurruŋgalaŋuwal mala-ŋurrkanhawuywal walalaŋgal bitjarr gam', ‘Ŋuli nhuna dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy waŋgany maŋutji dharpum, ga nheny ŋanyanhany biyakiyi bili maŋutji dharpuŋdhi yan. Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna waŋgany ḻirra bakmaram, ga nheny ŋanyanhany biyakiyi bili yan bakmaraŋdhi ḻirra.’ \v 39 Yurr ŋarrany dhu dhuwal lakaram nhumalaŋgal bitjanna gam', bäydhi nhuna ŋayi dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy galŋa-yätjamany, ga nheny dhu nhanŋuny balany yakan buku-roŋanmaram. Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna ŋula yolthu yolŋuy dhunupa'ŋuny dhakal bartjunmaram, ga nheny bulu nhanukal wiṉ'kuŋuny muka dhakal gurrupanmirr. \v 40 Ga ŋuli dhu nhuna ŋula yolthu yolŋuy gäma ŋurruḏawalaŋuwalnydja walalaŋgal dhä-birrka'yunarawnydja, ga ŋunhiliyiny ŋayi dhu romŋurnydja ŋuriŋiyiny yolŋuy gombuman nhuna ŋunhi gumurrpuynydja girri', bala nheny dhu yanan dhayuŋanna nhanukal märryu dhapinyaynha, ga bulu wiripuny muka mala girri' nhuŋuwuy nhe dhu gurrupandhi nhanukal. \v 41 Ga ŋuli dhu nhuna ŋula yolthu waŋganydhu miriŋuy gorrwumany nhanukiyingalaŋaw ŋayi girri'mirriwnydja bathiwnydja gänharaw märr gurririŋuwnydja yan gurrukanharaw, yurr nhepiny wiyin-märraŋun gäŋu bathiny nhanŋu girri'mirrnydja. \v 42 Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu nhuna ŋäŋ'thun ŋula nhakuny, nheny dhu yanan gurrupanna nhanŋu. Ga ŋunhi ŋayi dhu waŋa nhuŋu bitjandja, ‘Way, nhawi ŋarra nhuŋu dhu girri' dhuwal gäma yan wärriku,’ nheny yanan dhayuŋulnha nhanukal ŋayaŋuynydja dhapinyaynha.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Nheny dhu ga märr-ŋamathirra yan nhokiyingalaŋawnha nhe miriŋuwnydja malaŋuw \s2 Love for enemies \sr Mathuyu 5.43-48 \r (Luk 6.27-28,32-36) \p \v 43 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Yo bili muka nhuma gan ŋunhi ŋäkulnydja ŋäthil yan ŋunhi walal ŋurruḏawalaŋuy malaŋuy gan bitjarr lakaraŋal gam', ‘Märr-ŋamathirrnydja nhuma dhu ŋunhi ŋurikiwurruŋgun bili yan yolŋuwnydja walalaŋ ḻundu'mirriŋuwnha walalaŋ nhumalaŋgalaŋaw, ga ŋuyulkthirrnydja nhuma dhu ga miriŋuwnha mala nhumalaŋgalaŋaw.’ \v 44 Yurr ŋarrany dhu dhuwal lakaram nhumalaŋ bitjanna gam', ‘Nhumany dhu ga märr-ŋamathirryi nhumalaŋgiyingalaŋaw miriŋuwnydja malaŋuw, ga bukumirriyaman nhuma dhu ga ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal nhumalany gan ŋoy-yätjaŋal.’” \p \v 45 “Ga ŋuli nhuma ŋuli ga ŋunhi märr-ŋamathirrnydja nhumalaŋgiyingalaŋaw miriŋuwnydja malaŋuw, ga bukumirriyam nhuma ŋuli ga walalaŋ, nhuman ŋunhi yuwalktja djamarrkuḻi' nhanŋuny Djiwarr'puywuny Bäpaw. Bili God-Waŋarryuny ŋunhi djäma walunhany baḏayala'kunharawnydja bukmakku yan yolŋuwnydja walalaŋ dhuwurr-manymakmirriw ga dhuwurr-yätjmirriw. Ga bitjarryi bili ŋayi djäma waltjaṉdja bukmakku yan, manymakmirriw yolŋuw walalaŋ ga ŋurikiwurruŋ yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋuli marrtji yätjkurr bala djäma. \v 46 Ga wiripuny mak nhe ŋuli ga dhuwal märr-ŋamathirr ḻundu'mirriŋuw yan nhokiyingalaŋaw nhe, ŋurikiwurruŋgun yan ŋunhi walal ŋuli ga märr-ŋamathirr nhuŋu; bala nhe ŋuli ga guyaŋany bitjanna gam', yanbi ŋayi nhuŋu dhu God-Waŋarrnydja wokthuna ŋunhiŋuwuyyiny. Yakan ŋayi nhuŋu dhu ŋunhi wokthun balanyarawyiny märr-ŋamathinyawuywu, bili dhuwaliny rom balanyayi bili nhakun ŋunhi walal ŋuli ga rrupiya-märranhamirr gapmangu yolŋu walal märr-ŋamathirr walalaŋgiyingalaŋaw ḻundu'mirriŋuw walalaŋ. \v 47 Ga wiripuny mak nhe ŋuli ga guwatjman ŋunhin bili yan nhuŋuwuynha yan nhe gurruṯumirriny mala, ga bilin. Ga nhaltjanna nhe ga guyaŋany, yanbi nheny mirithirra dhuwurr-manymaknha yolŋu, djuḻkmaraman ga wiripuwurrunhany yolŋuny walalany? Bäyŋu warray. Bili ŋunha walalnydja Djan'tayilnydja yolŋu mala, ŋuli ga guwatjmanmirr warray. \v 48 Ga nhumany dhu rom-ŋamathirra ga dhuwurr-dhunupayirra bitjandhi bili yan nhakun nhumalaŋ Bäpa'mirriŋu ŋunha djiwarr'ŋur ga nhina.” Ga bitjarrnha ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \c 6 \s1 Djesuy gan lakaraŋal walalaŋgal guŋga'yunawuynha rom \s2 Teaching about charity \sr Mathuyu 6.1-4 \p \v 1 Ga wiripuny ŋayi Djesuy bitjarr lakaraŋal walalaŋ gam', “Djäga nhumalaŋguwuy nhuma: Yaka nhuma dhu ga ŋunhi milkunhaminyawurrnydja romgurr djäma dhuwurr-manymaktja rom milmany nhakun yolŋuwalnydja walalaŋgal, bili ŋayiny dhu ŋunhi Bäpa'mirriŋuynydja nhumalaŋgal ŋunhi djiwarr'wuyyuny dhu bäyŋun nhumalaŋguny yaŋara'-bakmaram balanyawuyyiny djämapuy.” \p \v 2 “Ga ŋuli nhuma dhu ŋunhi gurrupan rrupiyany nhä mak ŋathany ŋunha ŋurruwuykmirrnhany, yakan nhuma dhu ŋunhi milkunhamirrnydja nhumalanhawuynha nhuma wetjtja gurrupanawuynydja, milmany nhakun wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal, bitjandja nhakun ŋunhiwurrnydja yolŋu mala ŋunhi walal ŋuli ga gurrupan gali'-märrmay' romdhu ŋunhal ŋunhi Djuwskal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur, ga wiripuny ŋulawitjan dhukarrkurr, märr dhu ga ŋunhi bukmaktja yolŋu'-yulŋu wokthunna walalaŋ. Yurr ŋarrany nhumalaŋ ga lakaram, ŋunhiyiny wokthunawuy yolŋuwuŋuny, ŋunhiyiny ŋunhin bili yan walalaŋ, bili bäyŋun walalany dhu ŋunhi ŋayiny God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaramaŋ ŋunhiŋuwuyyiny djämapuy.” \p \v 3 “Ga ŋunhin nhe dhu ga guŋga'yundja yolŋunhany gam', ŋunhi ŋayi ga yuwalknha dhäparŋ' nhina, ŋanyanhan guŋga'yurrnydja, yurr gayulnha, märr ŋayi dhu ŋunhi galkipuynydja nhuŋu gurruṯumirr yakayi yan marŋgithirr. \v 4 Bala walal dhu ŋunhi yolŋu'-yulŋuny bäyŋun marŋgithirr ŋurikiyi wetjkuny nhokalaŋaw. Yurr nhokal djiwarr'puyyuny Bäpa'mirriŋuy ŋuli ga nhuna nhäma warray ŋunhiwiliyi gayullilnydja wetjlil, bala ŋayi dhu ŋunhi God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaraman nhuŋuny.” \s1 Djesuy marŋgikuŋalnha walalany bukumirriyanharawnha \s2 Teaching about prayer \sr Mathuyu 6.5-15 \r (Luk 11.2-4) \p \v 5 “Ga ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi bukumirriyamany, yaka bukumirriyaŋ biyakuny nhakun ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi gali'-märrmany' mala. Walalnydja ŋuli ga ŋunhi dhuwalawurryiny dhärra gumurrŋur warray, ŋunhalnydja ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur, ga ḻikanŋur dhukarrŋur, märr dhu ga bukmakthuny yolŋuy walal nhäman walalany. Bili ŋarrany nhumalaŋ gan ŋunhi lakaraŋal, ŋunhi ŋunhiyiny wokthunawuy yolŋuwuŋuny, ŋunhiyiny ŋunhin bili walalaŋ, bili bäyŋun walalany dhu ŋunhi ŋayiny God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaramaŋ ŋunhiŋuwuyyiny djämapuy.” \p \v 6 “Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi bukumirriyamany, nheny dhu marrtji bala gärrin nhokiyingal nhe wäŋalila, bala dhurrwarany dhaḻ'maraŋun, bala bukumirriyaŋun nhokalaŋuwal Bäpa'mirriŋuwalnydja, ŋurikalnydja ŋunhi nhe ŋuli gi bäyŋun ŋanya nhäŋu nhokiyingal nhe melyu. Yurr ŋayipiny ŋuli ga nhäma nhuna ŋunhi nhaltjan nhe ŋuli ga gayul bukumirriyam, ga märr-yuwalk yan ŋayi nhuŋu dhu ŋunhi yaŋara'-bakmaramany ŋunhiŋuwuyyiny.” \p \v 7 “Ga ŋunhi nhe dhu bukumirriyamany God-Waŋarrwalnydja, yaka gi waŋi dharrwany dhäruk mayali'miriwnydja, biyakuny nhakun ŋunhiwurr ŋunhi Djan'tayil yolŋu mala ŋunhi walal ŋuli ga wiyin waŋa wiripuŋuwal waŋarrwal, yanbi walalany ŋayi dhu ŋäma ŋuriŋiyiny wiripuŋuynydja waŋarryu balanyawuyyiny wiyinbuynydja bukumirriyanhawuy. \v 8 Yaka bukumirriyaŋ biyakuny nhakun walalnydja. Biyak bukumirriyaŋuny gurririy dhärukthuny ga mayali'mirriyaŋ. Bili ŋayiny ŋunha nhuŋuny Bäpa'mirriŋu ŋäthil warray marŋgi ŋunhi nhaku nhe ŋuli ga ŋunhi djälthirr, yorrnha nhe dhu ŋanya ŋäŋ'thundja.” \p \v 9 “Ga bitjan yanbi nhuma dhu ga ŋunhi bukumirriyamany gam', \q1 ‘Bäpa ŋanapurruŋ, ŋunhi nhe ga nhina dhuwaliyi djiwarr'ŋur, \q2 Nheny yäku yindi warray, ga wokthunamirr. \q1 \v 10 Napurr nhuna ga dhuwal ŋäŋ'thundja nhe dhu dhanuŋdhunna nhuŋuwuy nhe God-Waŋarrwuny rom ŋayaŋulila ŋanapurruŋgal, \q2 märr ŋanapurr dhu ga djämany dhiyalnydja munatha'ŋurnydja wäŋaŋur nhokiyingalaŋuwurra yan djälkurrnydja, bitjan yan bili nhakun walal ŋuli ga djäma dhiyaliyi djiwarr'ŋur nhokiyingalaŋuwurr yan djälkurr. \q1 \v 11 Ŋatha ŋanapurruny maranhu-gurrupul dhiyak bala waluw. \q1 \v 12 Bäy-lakaraŋun ŋanapurruŋ yätjkurruwuynydja djämapuy, \q2 biyak yan bili nhakun napurr ŋuli ga bäy-lakaram ŋurikiwurruŋ ŋunhi wiripuwurruŋ yolŋu'-yulŋuw ŋunhi walal ŋuli ŋanapurruny ŋayaŋu-yätjam. \q1 \v 13 Yaka ŋanapurruny gäŋu gumurr-ḏälkurrnydja romgurr birrka'yunarawnydja. \q2 Gunguŋ ŋanapurruny, märr ŋanapurruny dhu bäyŋun yätjkurruynydja birrimbirryu djuḻkmaram, ŋunhi napurruny ŋayi ŋuli marrtji guwaḻ-ṉirr'maramany.’ \p Ga bitjanna nhuma dhu ga ŋunhi bukumirriyamany nhanukalnydja God-Waŋarrwalnydja.” \p \v 14 “Ga ŋuli nhuma dhu ŋunhi bäy-lakaramany wiripuwurruŋguny yolŋu'-yulŋuw, ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal ŋuli nhumalany ŋoy-yätjam, ga nhumalaŋgalnydja dhu Bäpa'mirriŋuy djiwarr'puyyuny bitjandhi bili bäy-lakaramdhi nhumalaŋguny. \v 15 Ga ŋuli nhuma dhu yakany walalaŋ bäy-lakaram ŋurukuwurruŋdhi ŋunhi nhumalany walal ŋoy-yätjaŋal, ga bitjandhi bili yan nhumalaŋgalnydja dhu Bäpa'mirriŋuy djiwarr'puyyuny yakayi nhumalaŋguny bäy-lakaram, ŋunhiŋuwuyyiny dhuwurrpuy yätjkurruwuynydja mala.” \s1 Djesuy rom-lakaraŋal walalaŋgal ŋathapuy gananawuy \s2 Teaching about fasting \sr Mathuyu 6.16-18 \p \v 16 “Ga ŋunhi nhuma ŋuli ga ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina, yaka gi dhakatjurrnydja nhini, biyak nhakun ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi rom gali'-märrmany' mala. Walalnydja ŋuli ga ŋunhi nhina nhakun ŋula nhän, yakan walal ŋuli gi djägany walalaŋguwuy walal marwatkuny, bukuwnydja, ga rumbalwuny, ŋunhiyiny nhakun walal ŋuli ga milkunhamirra wiripuwurruŋgala yolŋuwal walalaŋgal ŋunhiŋuwuynha ŋathapuynha gananawuy, märr ŋuli ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal nhämany walalany dharaŋana yan ŋunhiwiliyiny. Yurr ŋarrany nhumalaŋ ga dhuwal lakaram, ŋunhiyiny wokthunawuy yolŋuwuŋuny, ŋunhiyiny ŋunhin bili yan walalaŋ, bili bäyŋun walalany dhu ŋunhi ŋayiny God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaraŋ ŋunhiŋuwuyyiny djämapuy. \v 17 Ga nhumany dhu walal yaka bitjandhi milkunhamirr, bitjan nhakun ŋunhiwurryi yolŋu walal, ŋuli nhumany dhu ga ŋunhi nhina ŋoy-ŋathamiriw. Biyak yan bukuny rurrwuyunmirra gi, ga marwattja gi dhunupayaŋun nhunapinya nhe, \v 18 märr nhuna dhu yolŋu'-yulŋuynydja yakan ga dharaŋan ŋunhiŋuwuynydja ŋunhi nhe ŋuli ga nhina ŋoy-ŋathamiriw. Yurr ŋayipin dhu nhuŋu waŋganynha Bäpa'mirriŋun djiwarr'puynha marŋginy, ŋunhiyin ŋunhi nhe ŋuli gi bäyŋun ŋanya nhäŋu nhokiyingal nhe maŋutjiy. Yo! Bala ŋayi dhu nhokal Bäpa'mirriŋuynydja buku-roŋanmaraman nhuŋuny ŋunhiŋuwnydja ŋunhi gayulpuynydja djämapuy.” \s1 Yaka nhe dhu ga ḻukunydja'kunhamirr nhunapinya nhe dhuwalaŋuwuyyu munatha'wuyyu \s2 Do not become rich with earthly things \sr Mathuyu 6.19-21 \r (Luk 12.33-34) \p \v 19 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋgal bitjarr: “Yaka nhe dhu ga ḻukunydja'kunhamirr nhunapinya nhe ŋula nhaliy malaŋuy dhuwalaŋuwuyyu, bili ŋayi ŋuli wiripuny mala nhuŋu girri' bäynha gi ŋula gälkalyun ḻuki, ga wiripuny mala girri' ŋuli dhulwirmirriyin, ga wiripuny mala ŋuli bäynha gi ŋula manaŋa-ḏilkurruynha yolŋuy mala djaw'-djawyurr. \v 20 Ŋany ḻukunydja'kunhamirrnydja gi ŋuriŋiyin malaŋuy ŋunhi Djiwarr'puyyun ŋula nhaliynydja malaŋuy manymakthun. Bili ŋunhiyiny mala ŋamakurr God-Waŋarrwuŋuny dhu yakan dhawar'yurr ga dhulwirmirriyi, ga gälkalyu dhu gi bäyŋun ḻuki, ga bäyŋun dhu gi manaŋa-ḏilkurruy nhuŋu djaw'-djawyurr.” \p \v 21 “Bili ŋayaŋuny nhuŋu dhu ga ŋunhi bitjanna bili ŋunhilin ŋorra, ŋunhi nhe ŋuli ga mirithirr mulwaṯkum nhuŋuwuy nhe ŋula nhä malany mel-wiḏimirr dhuwalaŋuwuy munatha'wuy.” \s1 Maŋutjiny maṉḏany dhuwal balanya nhakun baḏayala' rumbalwu \s2 The eyes are like the light of the body \sr Mathuyu 6.22-23 \r (Luk 11.34-36) \p \v 22 “Melnydja maṉḏany dhuwali nhuŋu balanya nhakun baḏayala' rumbalwu nhokalaŋaw. Ga ŋunhi nhe ŋula mel-ḏarrtjalktja, ga ŋunhiyiny nhakun nhuŋu walŋany baḏayala'mirra. \v 23 Ga ŋunhi nhuŋu maŋutji yätjkurrnydja, ga ŋunhiyiny nhakun nhuŋu walŋany buku-munhan warrpam'nha. Ŋuli balaŋ nhe dhu ga guyaŋanhamirr nhunapinya nhe bitjanmirrnydja, yanbi nheny ŋayaŋu baḏayala'mirr, yurr yuwalktja nhuŋu ŋayaŋuny dhuwali buku-munhan', ŋunhiyiny nhakun nhuŋu bukmaknha yan ŋayaŋuny bilin buku-munha'yinan.” \s1 Yaka warwuyurr girriwny'tja ga rrupiyawnydja \s2 Do not get worried for clothes and money \sr Mathuyu 6.24-34 \r (Luk 16.13; 12.22-31) \p \v 24 “Yo. Bäyŋun nhe dhu ŋunhi djämamirr märrmawny'tja buŋgawaw, bili ŋunhi nhe dhu ga waŋganyguny märr-ŋamathirr, ga wiripuŋuwnydja nhe dhu buŋgawaw ŋuyulkthirra. Ga wiripuny nhe dhu ga ŋunhi dhäruk-märram ŋanyanhan yan ŋunhi waŋganynhan buŋgawany, ga wiripuŋunhany nhe dhu ga märr-yuḻkthunna. Ga bitjandhi bili nhumany dhu ga yakayi ŋunhi buku-ŋal'yun märrmawny'tja maṉḏaŋ, God-Waŋarrwuny ga rrupiyawnydja.” \p \v 25 “Ga balanyan dhuwal dhäwuny' gam' ŋarra dhu lakaraman nhumalaŋ. Yaka nhuma dhu ga warwuyun mirithirr ŋathawnydja ḻukanharaw ga gapuwnydja ŋunhi nhä nhumalaŋgal ŋayaŋuŋur manymak walŋaw nhinanharaw. Ga yaka warwuyurr girriwny'tja nhä malany nhe dhu ga gäma nhokiyingal nhe rumbalyu. Yaka dhuwal ŋayi nhuna God-Waŋarryu djäma ŋathawnydja yan ḻukanharaw ga girriwny'tja yan gänharaw. \v 26 Nhäŋu ŋunha warrakan'nha malaŋuny buṯthunawuy. Yaka walal ŋuli gi ŋunhi warrakan'thuny malaŋuy ŋula nhä djäma ŋatha malany lämu-nhirrpul, ga bäyŋuyi yan walal ŋuli gi ŋunhi ŋathany mala maŋutjiny gulkthurr ga rarr'yurr ŋuli marrtji buṉbulilnydja. Yurr nhumalaŋguny Bäpa'mirriŋu ŋunha djiwarr'puynydja ŋuli ga djäga yan walalaŋ ŋurikiyiny warrakan'kuny malaŋuw. Ga nhumany ga dhuwal yolŋuynydja walal djuḻkmaraman ŋunhiyi warrakan'nhany malaŋuny.” \p \v 27 “Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi mirithirrnydja nhakun warwuyun ŋula nhakuny malaŋuw, ga nhaltjanna ŋayi dhu ŋuriŋiyiny djambin God-Waŋarrwuny ŋayaŋu nhuŋuny, märr nheny dhu ga baḏaknha yan walŋan marrtji? \v 28 Ga nhaku nhuma ŋuli ga dhuwal warwuyun girriwny'tja malaŋuw gurrukanharaw? Nhäŋu ŋunha wurrkiny' malaŋuny, ya ŋunha, dhamany'tjunalil; yaka walal ŋuli gi girri' mala walalaŋguwuy djäma barrtjurr. \v 29 Ga be ŋäthil buŋgawa yäku Djalaman\f * \fr 6:29 \fr*\ft Solomon\ft*\f* gan nhinan, ŋunhi ŋayi gan nhinan mirithirr ḻukunydja ga guŋgurrkuŋgurr girriy' mala ga ŋula nhaliy malaŋuy. Yurr ŋunha wurrkiny' mala bulun dhika latjun' mirithirra, djuḻkmaraman ga girriny' mala nhanŋuny Djalamanguny. \v 30 Yo. God-Waŋarryu ŋayipi ŋuli ga ŋunhi mulmunhany mala ŋuthanmaram manymakkumany, bäydhi ŋuli ga ŋunhi gurririny ŋayi walŋa dhärra. Nhakun dhiyaŋ bala ga dhuwal mala mulmu dhärra walŋa, ga bulu nhakun ŋayi ŋuli räwakthirryi, bala ŋuli yolŋu'-yulŋuynydja dhuŋgur'yunna ŋunhiyi mulmunhany. Yurr yolŋuny dhuwal mirithirr ŋurruŋu God-Waŋarrwalnydja ŋayaŋuŋur, djuḻkmaraman ga ŋunha mulmunhany; ga yuwalk ŋayi dhu ga djäga nhumalaŋ manymakkumany. Ga nhä nhumalaŋguny dhuwal yolŋuwnydja walalaŋ, märr-nhirrpanminyawuy nhanukalnydja God-Waŋarrwalnydja mirithirr nyumukuṉiny muka?” \p \v 31 “Ga yaka walal gi warwuyurrnydja nhumalaŋguwuy nhuma, ga yaka nhuma dhu ga ŋunhi waŋa bitjandja, ‘Way, wanhaŋur ŋarra dhu dhuwal ŋathany märram, ga gapuny, ga girriny' malany?’ \v 32 Bitjandhiny ŋuli ga ŋunhi mirithirrnydja warwuyun ŋunhiwurrnha yolŋu walal ŋunhi Djan'tayilnha mala. Nhumany dhu ga yaka bitjandhi warwuyun, bili ŋunhan ŋayipin Bäpa'mirriŋun nhumalaŋ djiwarr'puynha mirithirrnydja marŋgi, nhaku nhuma ŋuli ga ŋunhi djälmirriyirr. \v 33 Yo. Yaka nhuma dhu ga warwuyun dhiyakiyiny malaŋuw. Ŋurrulilnydja nhirrpul God-Waŋarrwu yan rom, ga biyak bili gi djämany nhanŋuwuynha yan ŋamakurrnha romdja malany, bala ŋayiny dhu nhuŋu gurrupan bukmaknha yan nhä malany manymaknha.” \p \v 34 “Ga yaka warwuyurr ŋurikiny ŋunhi dhu nhä malany maḻŋ'thurr goḏarr' wiripuy waluy, bili ŋunhiyiny warwu malany yaka nhokal goŋŋur. Ga yaka marrtji mana'-manapulnydja bukulil ŋal'-ŋalmaraŋ warwuny mala nhuŋuwuy nhe, ŋunhi ga ŋuriŋiyi waluy gäma, balanya nhakun mari ga ŋula nhä malany. Yakan biyakiyiny guyaŋi.” Ga bitjarrnha ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \c 7 \s1 Yaka nhe dhu rom-nyamir'yun wiripuŋunhany yolŋuny \s2 Judging others \sr Mathuyu 7.1-6 \r (Luk 6.37-38,41-42) \p \v 1 Ga balanya wiripuny Djesuw dhäruk, lakaraŋal ŋayi walalaŋgal bitjarr gam', “Yaka rom-nyamir'yurr wiripuŋuny yolŋuny, märr ŋayi dhu God-Waŋarryuny yakayi nhunanhany boŋguŋ rom-nyamir'yurr. \v 2 Bili ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny nhunanhany mala-djarr'yurr biyakiyi muka bili, nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi mala-djarr'yun ŋunha wiripuwurruny yolŋu'-yulŋuny. Ga ŋuli nhe dhu nhirrpan rom ḏäl mirithirr ŋunha wiripuwurruŋ yolŋu'-yulŋuw, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny ŋunhi nhuŋuny bitjandhi bili yan nhirrpandhi ḏäl mirithirr rom.” \p \v 3 “Nhaku nhe ŋuli ga ŋunhi nhäma ŋunha wiripuŋuwalnydja yolŋuwal nyumukuṉiny dhukun ŋunhi ŋuli ga gärri nhanukal maŋutjiŋur? Nhe ŋathil dhu nhänhamirr nhunapinya nhe maŋutji; dhuwali nhokalnydja ga gärri maŋutjiŋur yindi warray dharpa. \v 4 Yol nheny dhuwal, ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandja waŋa ŋunha wiripuŋuwnydja yolŋuw gam', ‘Go! Marrtjin … ŋarra dhu wilaŋ'thunna dhuwali nyumukuṉiny'tja dharpa maŋutjiŋurnydja nhokal dhawaṯmaraman bitjanna,’ ŋunhi nhokiyingalnydja ga maŋutjiŋur gärri yindi warray dharpa. \v 5 Nhä nhe dhuwal yolŋuny, dhuwurr dharrwa? Ŋurruŋuny ŋathil ŋurrkuŋ dhuwali yindi dharpa dhipuŋuryi nhokiyingal nhe maŋutjiŋur, märr nhe ŋathil dhu nhäma ŋamathamany, ga yurrnha nhe dhu nhäma nhaltjan nhe dhu dhawaṯmaram ŋunha wiripuŋuwal yolŋuwal maŋutjiŋur nyumukuṉiny dhukun.” \p \v 6 Ga bitjarryi bili ŋayi wiripuny dhäwu Djesuy lakaraŋal, yurr mayali'kurra ŋayi ŋunhi dhawar'maraŋalnydja lakaraŋal bitjarrnha gam', “Nhä mala ŋunhi God-Waŋarrwu dharrpal rom mala, ŋunhiyiny nhe dhu bäyŋun yan gurrupan ŋurukuny ŋunhi wuŋganguny malaŋuw. Walal balaŋ bäynha bilyurr bala ḻäwuŋun nhuna. Ga yakayi ŋurrkuŋ ŋunhi mirithirrnydja mel-wiḏi'mirr ŋula nhä malany bikibikiwalnydja malaŋuwal gumurrlil, walal dhu ŋunhiyiny marrtji yanan bala wawun dhurrpa'-dhurrparaman.” \s1 Dhurrwara wutthu'-wutthurr, bala ŋäŋ'thurra ḻarruŋun \s2 Ask, seek, knock \sr Mathuyu 7.7-12 \r (Luk 11.9-13) \p \v 7 “Ŋäŋ'thurra God-Waŋarrnhany ŋula nhakuny malaŋuw, märr ŋayi dhu nhuna gurrupanna. Ga ḻarruŋun, märr nhe dhu maḻŋ'maraman. Ga dhurrwarany wutthu'-wutthurra, märr dhu God-Waŋarryuny nhuŋu dhurrwarany ḻapmaraman, gumurr-ŋamathirra manapan nhuŋu. \v 8 Bili ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu ŋanya ŋäŋ'thun God-Waŋarrnha, bala walal dhu yan nhanukuŋuny märraman, ga ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga yuwalkkum yan ḻarrum, ŋayiny dhu God-Waŋarrwuŋuny maḻŋ'maraman. Ga ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga bitjan bili dhurrwara wutthu'-wutthun bala ŋayiny dhu God-Wäŋarryuny nhanŋu ḻapmaraman, galkikuman manapan ŋanya nhanukiyingalnha ŋayi. \v 9 Nhuma ŋunhi bäpa'mirriŋu walal, ŋunhi nhumalany ŋuli gäthu'mirriŋuy walal nhumalaŋgal ŋäŋ'thun ŋathaw, ga nhä nhumany ŋuli gurrupan walalaŋguny … guṉḏa? Ŋany nhä?” \p \v 10 “Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna nhokal yothuy ŋäŋ'thun guyawnydja, ga nheny dhu nhän nhanŋuny gurrupan … bäpin? \v 11 Yurr bäydhi nhuma ŋunhi djäga-yätjkurrmirrnydja mala bäpa'mirriŋu walal, yurr nhuma ŋuli ga ŋunhi gurrupandja nhumalaŋgalaŋaw gäthu'mirriŋuwnydja walalaŋ manymak yan ŋula nhäny mala. Ga nhumalaŋguny ŋunhi Bäpa'mirriŋu djiwarr'puynydja bulu warray wetj-ḏumurr; djuḻkmaram warray ŋuli ga nhumalanhany, nhanukiyingalnydja ŋayi wetjthu, ŋunhi limurr ŋuli ŋäŋ'thundja ŋanya.” \p \v 12 “Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋula nhaku malaŋuw djälmirriyirr walal dhu ga ŋunha wiripuwurruy yolŋuy walal djäma nhuŋu, ga nheny dhu ga ŋunhi bitjandhi bili yan walalaŋguny djämayi ŋula nhä malany. Ga balanya ŋunhi mayaliny' Mawtjitjkuŋuny\f * \fr 7:12 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom nhirrpanawuy ga Djawarrkmirriwuŋuny walalaŋguŋ marŋgi-wurrupanawuy.” \s1 Dhuwandja ga lakaram nyumukuṉiny'nhan dhurrwarany \s2 The narrow gate \sr Mathuyu 7.13-14 \r (Luk 13.24) \p Ga dhuwandja ŋayi Djesuy lakaraŋal wiripun dhäwu mayali'kurr bitjarrnha gam', \v 13 “Märrma' yan ga dhuwal dhurrwarany dhärra gärrinyarawnydja nhumalaŋ. Yo waŋganydja ŋunhiyi dhurrwara yindi mirithirr, yurr ŋunhiyiny dhurrwara gumurr-yalŋgi gärrinyaraw, ga dhukarrnydja ŋunhiyi yindin marrtji ŋorra balan bitjanna wäŋalil dhä-gir'yunamirrilila. Ga dharrwan ŋuli ga ŋunhi yolŋuny walal wäŋgam ŋuliwitjandhiny dhukarrkurr. \v 14 Ga wiripuny dhurrwara nyumukuṉiny'nha mirithirra, yurr mirithirra ŋunhi gumurr-ḏälnha ŋunhiyi dhukarr ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋuli ga djälthirr marrtjinyaraw balayiny wäŋalil walŋamirrililnydja. Yurr ḻurrkun'thun yan yolŋuynydja walal ŋuli ŋunhi maḻŋ'maramany ŋunhiyiny dhukarr.” \s1 Goŋmirr dharpa ga wakinŋu dharpa \s2 A tree and its fruit \sr Mathuyu 7.15-20 \r (Luk 6.43-44) \p Ga wiripuny ŋayi Djesu dhäruk waŋan bitjarr gam', \v 15 “Way walal, djäga walal gi nyäḻmirriwnydja djawarrkmirriw walalaŋ. Ŋayiny dhu ŋunhiyi yolŋu maŋutjiŋurnydja nhumalaŋgal yanbi ŋayi dhuwurr-dhunupan, yanbi ŋayi manymaknha yolŋu, yal'yunan, balanya nhakun bimbin. Yurr yuwalktja nhanŋu ŋunhi ŋayaŋuny balanya nhakun wärraŋnha.” \p \v 16 “Nhuma dhu nhämany dharaŋana ŋanya nhäthinya nhanukuŋ djämapuy gakal'. Bili djämapuynydja walalaŋguŋ ŋunhi mirithirra yätjkurra. Balanya nhakun borum yalman ŋuli dhakal ŋuthan yalmanŋur yan dharpaŋur; bäyŋun nhuma dhu maḻŋ'maram yalmannha dhakal ŋula wiripuŋuwalnydja dharpawal ḏirriṯirriwalnydja. Ga muthirny'tja borum ŋuli yaka ŋuthul guḻumunyu'ŋurnydja dharpaŋur; ŋany muthirny'tja ŋuli ŋuthan nhanukiyingal muthir'ŋur yan yaŋara'ŋur. \v 17 Ŋuli ŋayi dharpa manymaktja, ga dhakalnydja nhanŋu borumdja dhu ŋunhiŋuwuyyi ga manymakthi yan. Ga ŋuli ŋayi dharpa yätjkurrnydja, ga dhakalnydja dhu borumdja balanyayi bili yätjkurryi yan. \v 18 Bili manymakŋurnydja dharpaŋur nhe dhu bäyŋun ŋula yätjkurrnydja borum maḻŋ'maram, ga yätjkurrŋurnydja dharpaŋur nhe dhu bäyŋun ŋula maḻŋ'maram manymaktja borum. \v 19 Ga ŋuli ŋayi borumdja ŋunhiŋuwuy dharpapuy yakany manymak, bala ŋayi dhu djämamirrnydja marrtjin, bala walal dhu djatthunna ŋunhiyi dharpany, bala yan ŋurrkaman gurthalila. \v 20 Yo. Ga ŋunhiwurrunhany ŋunhi nyäḻ'mirrinhany djawarrkmirriny mala, nhumany dhu ŋunhi dharaŋana walalany, ŋuruŋun ŋunhi nhäthinya walalaŋguŋ djämapuy mala.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy marŋgikuŋalnydja walalany. \s1 Yaka warray ŋarrany nhumalaŋ marŋgi \s2 I never knew you \sr Mathuyu 7.21-23 \r (Luk 13.25-27) \p Wiripuny ŋayi Djesu dhäruk nhirrpanmin bitjarrnha gam', \v 21 “Dharrwaynha ŋuli ga dhuwal yolŋu'-yulŋuynydja ŋarranhany yäku-lakaram bitjandja gam', ‘Garray! Garray!’ bitjandja. Yurr bäyŋun walal dhu ŋunhi gärriny boŋguŋ ŋunhawalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja yirralkalil. Ŋunhiwurrnha bili dhu ŋunhi yolŋuny walal gärri ŋunhi walal dhäruk-märranhamirra mala ŋarrakalaŋawnha Bäpa'mirriŋuw djiwarr'puywun. \v 22 Yo. Ŋuriŋiyiny waluy dhä-dhawar'yunamirriynydja, dharrwaynha dhu ŋunhi yolŋuynydja walal waŋiny ŋarranhany biyakun, ‘Garray, ḻapmaraŋ ŋarraku dhurrwara. Ŋarrany ŋuli ganha ŋunhi dhäwu lakaranha nhokiyingalaŋuwurr yan yäkukurr, ga bulu nhokal yäkuynydja ŋarra ŋuli ganha wakinŋunhany mala birrimbirr dhawaṯmaranha yolŋuwalaŋaŋurnydja. Ga nhokiyingalaŋuwurryi yan yäkukurr ŋarra ŋuli ganha djäma yindiny rom ŋunhi ŋoy-ganyim'thunamirrnydja mala.’ Ga biyakiyin dhu boŋguŋ ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal lakaranhamirr.” \p \v 23 “Bala ŋarrany dhu waŋin walalaŋ biyakun gam', ‘Gatjuy gundupuŋun walal, nhuma rom-djarrpi'mirrnydja yolŋu mala. Yaka ŋarra dhuwal nhumalaŋ marŋgi.’” \p Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Märrma' yolŋu bala'-dhuḻ'yunamirr maṉḏa \s2 The two house builders \sr Mathuyu 7.24-29 \r (Luk 6.47-49) \p Ga bulu ŋayi Djesuy dhawurrpunuŋalnydja dhäwu lakaraŋal walalaŋ bitjarra gam', \v 24 “Yo. Bilin dhuwal. Bili muka nhuma ŋarrany gan ŋula ŋäkulnydja dhäruktja malany, nhaltjarr ŋarra gan lakaraŋal nhumalaŋgal. Ŋuli nhe dhu ga dhärukku malthun ŋarrakuny, ga nheny dhu ŋunhiyiny balanyan nhakun gaḏamannha yolŋu, ŋunhi ŋayi dhuḻ'yurr balany' nhanŋuwuy ŋayi wäŋalil guṉḏamirrilil. \v 25 Bala waltjaṉdja yindin marrtjin dharyurr, ga gapuny mayaŋdja marrtjin yindithinan, ga yan warray bili-i-i ga wäŋa ŋunhi warrpam' buku-ḻupmaraŋal, ga watany yindin gan biw'yurr mirithinan dhika, yurr bäyŋun ŋunhiyi balany' ŋula galkirrinya; ḏälnha gan yan dhärran, bili ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuy dhuḻ'yurrnydja nhanŋuwuy balany' guṉḏamirrilila wäŋalil.” \p \v 26 “Ga ŋuli nhe dhu ŋula yolthu yolŋuy ŋämany ŋarrany dhäruk bäykarraramany, märr-yuḻkthundja manapan, ga nheny dhu ŋunhiyiny balanyan nhakun ŋunhi ḻiya-dhumuknha yolŋu, ŋunhi ŋayi dhuḻ'yurr nhanŋuwuy ŋayi bala' munatha'lil wäŋalil, \v 27 bala waltjaṉdja marrtjin yindin dharyurr, ga gapu mayaŋ marrtjin yindithinan, ga yan warray bili ga wäŋa ŋunhi warrpam' ŋurruthin, bala wäŋiny yindin biw'yurra mirithinan dhika, bala ŋunhiyi bala'nhany ḏaw'maraŋala, bala ŋayi galkirrinan, buḻ'waŋdhurra warrpam'nha.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja yolŋu'-yulŋuwalnydja. \p \v 28 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrnydja lakaranhaŋurnydja, bala dharrwaynha yolŋuynydja walal ŋäkula ŋanya, nhakun walal ganyim'thurra manapar nhanŋu, ŋurikiyin ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan marŋgi-wurrupar walalany. \v 29 Bili dhuwandja yolŋu yaka warray balanya nhakun wiripuwurr rom-marŋgikunhamirr walal. Ŋayiny dhuwal Djesuny gäna warray, ga dhäruktja nhanŋu bulu dhika ganydjarrmirr. \c 8 \s1 Waŋgany ḏirramu burrunhdhiya'mirr \s2 One man with leprosy \sr Mathuyu 8.1-4 \r (Mäk 1.40-45; Luk 5.12-16) \p \v 1 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin Djesu yarrupthurrnydja beŋurnydja ŋunhi bukuŋurnydja, ga yolŋuny walal nhanŋu marrtjin malthurrnydja dharrwan dhika mirithirra. \v 2 Ga bondi yan muka waŋganydja yolŋu ŋunhi ŋayi gan burrunhdhiya' rerri ŋayathaŋal bunanan nhanŋu Djesuwnydja, marrtjinany ŋayi ŋunhi yolŋuny, bala yan bun'kumu-djipthurra gumurrŋura nhanukal Djesuwalnydja, bala yan waŋanany bitjarra, “Yolŋu marrkapmirr, dhuwal nhe ga ŋayatham ganydjarr nhe dhu ḏukmaram ŋarrany, yurr nhokiyingal yan djällilnydja ŋarra dhu ganarrtham,” bitjarr. \p \v 3 Bala ŋayi yan Djesuny goŋ-djarryurra bala ŋayathaŋala ŋanya ŋunhiyi yolŋunhany, bala yan bitjarra waŋan nhanukal gam', “Yo! Djäl ŋarra, dhiyaŋuny bala nhe dhu ḏukthunna dhipuŋuryiny rerriŋur.” Ga dhunupan bala yan nhanŋu ŋunhi ḏirramuwnydja burrunhdhiyany rerri winya'yurra dhika!\fig Jesus and man kneeling down|src="CN01711B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 08.03"\fig* \v 4 Bala ŋayi Djesuny waŋan nhanŋu bitjarra gam', “Yaka nhe dhu dhuwalaŋuwuynydja ŋula yolkal lakaram ŋini, balan yan nhe dhu dhunupan marrtjiny djirrikaymirriwalnha yolŋuwalnydja, ga ŋayin nhuna dhu nhämany rumbalnydja ŋunhi nheny dhuwal ḏäwalan. Bala beŋuryiny nhe dhu mundhurrnha gäma balan buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulil, bitjan yan bili nhakun ga ŋunha Mawtjitjku\f * \fr 8:4 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom barraŋga'yun, ŋurikiyin bili yan nhe dhu malthundja. Ga ŋunhi nhe dhu mundhurr-gurrupandja, bala walalnydja dhu ŋunhi yolŋuny walal marŋgithirra ŋunhi nheny dhuwal bilin ḏukthurra burrunhdhiyaŋurnydja rerriŋur.” \s1 Djesuy ḏukmaraŋal ŋurruḏawalaŋuw Miriŋuw Djämamirriny \s2 Jesus heals an Army Officer's Servant \sr Mathuyu 8.5-13 \r (Luk 7.1-10) \p \v 5 Ga beŋuryiny ŋayi ŋunhi Djesuny marrtjin balan bitjarra wäŋalil yäkulil Gapuniyamlila,\f * \fr 8:5 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* ga ŋunhi ŋayi bunanany ŋunhiliyiny wäŋaŋur, bala ŋayiny ŋunhi waŋganydja ḏirramu dhunupan bunanan nhanŋu, yurr ŋayi ŋunhi ŋurru-warryunayŋu miriŋuw balanya. Bala yan ŋayi ŋunhi bitjarra nhanŋu Djesuwnydja waŋan gam', \v 6 “Garray! Ŋunha ŋarraku djämamirr ga rerrikthun mirithirr, yurr ŋunha banydji ŋayi wäŋaŋur yulŋuny, balayi ŋarra ŋanya ganarrthaŋalnydja, ga dhaŋga-ḏirryundja ŋayi ga ŋunha mirithirra ŋuriŋiyi rerriynydja, yakan ŋayi ga ŋunha bilyu'-bilyundja, yan ŋayi ga ŋunha dharraḏan ŋorrany.” \p \v 7 “Yo! Ŋarra dhu marrtji ga ḏukmaram ŋanya,” bitjarr ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu. \p \v 8 Yurr ŋayiny ŋunhi ḏirramuny nhanŋu bitjarr warray waŋan gam', “Garray, nhämirr balaŋ nhe dhu dhäruknha yan gurrupanmirr, bala ŋayiny dhu ŋunha djämamirrnydja ŋarraku ḏukthuna, ŋuriŋin bili yan dhärukthun nhokal. Bili yaka ŋarra dhuwal gana' nhuŋu, ŋuli balaŋ nhe dhu ŋarrakalnydja wäŋalil marrtji. \v 9 Ŋunha ŋarraku buŋgawa mala ga nhina'-nhina, ŋunhi walal ŋuli djäma gurrupandja ŋarrany, ŋarrany ŋuli yan dhunupan djäman, ŋunhi nhaku walal ŋuli dhäruk-gurrupanmirr. Ga wiripuny ŋunhayi miriŋu mala, ŋunhi walalnydja ŋarrakalnha goŋŋur, ŋarran walalaŋ buŋgawany, ŋunhi ŋarra ŋuli gorrwumany walalany ŋula nhakuny djämaw, walalnydja ŋuli dhunupan djäman yan. Ga ŋunhi ŋarra dhu waŋa bitjan gam', ‘Go, räli marrtji,’ ŋayiny dhu dhunupan marrtjin yan. Ga wiripuŋuwnydja ŋarra ŋuli waŋa bitjan, ‘Gatjuy marrtjin,’ ŋayiny dhu ŋunhi marrtjin yan. Ga djämamirriwnydja ŋarra ŋuli waŋa bitjan, ‘Ŋay' dhuwal djäma,’ ŋayiny dhu ŋunhi djäman yan, yakan ŋayi ŋarrany dhu märr-yuḻkthundja.” \p \v 10 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy ŋäkulnydja ŋanya ŋunhiyi ḏirramunhany, balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala yan ŋayi mirithinan ṉirr'yurrnydja, nhanŋu ŋurikiyi ŋurruḏawalaŋuwnydja miriŋuw ḏirramuw. Bala ŋayi dhunupan bala yan Djesuny bilyurrnydja, bala yan waŋanan ŋurikiwurruŋguny yolŋuwnydja walalaŋ, ŋunhi walal gan malthurr nhanŋu, bitjarra gam', “Bäyŋu ŋarra dhuwal maḻŋ'maranha märr-yuwalkthinyawuy ŋunhi yindi mirithirr, ŋula waŋganygu yolŋuw dhiyalnydja wäŋaŋur ŋarakaŋur Yitjuralnydja,\f * \fr 8:10 \fr*\ft Israel\ft*\f* balanyany nhakun dhiyakuny gay'yi yolŋuw ḏirramuw miriŋuw! \v 11 Dhuwandja yuwalk nhumalaŋ dhäwu ŋarra ga lakaram. Yo, ŋunhawalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja yirralkalil yalalaŋumirriynydja dhu dharrwan mirithirra yolŋuny walal marrtji buku-ḻuŋ'thurrnydja beŋur dhimurruŋur gali'ŋur ga bärra'ŋur ga ḻuŋgurrmaŋur ga djalathaŋŋur. Bala walal dhu gi ŋunhi ŋathan ḻukiny yindin mirithirra, rrambaŋin walal Yipurayimdhu,\f * \fr 8:11 \fr*\ft Abraham\ft*\f* Yitjakthu\f * \fr 8:11 \fr*\ft Isaac\ft*\f* ga Djaykupthun.\f * \fr 8:11 \fr*\ft Jacob\ft*\f* \v 12 Yurr ŋarrakuwuynydja mala ŋunhi Djuw malany, ŋunhi walal balaŋ muka ŋunhi yuwalktja gulŋiyi balayiny God-Waŋarrwalnydja romlil. Walalnydja dhu gi ŋunhi warraŋulnha nhini, ŋunhala buku-munha'ŋura, dhawa-dhawaṯmaraŋun walalany dhu, beŋuryiny ŋunhi ŋathamirriŋurnydja wäŋaŋur. Bala walal dhu gi ŋunhi ḻirra-ḻäwunhamirra ŋunhiliny wäŋaŋur, dhäkay-ŋäkuny walal dhu gi ŋunhi dhaŋga-ḏirrnha ga mur'murnha rumbalyuny walalaŋgiyingal walal.” \p \v 13 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, bala yan ŋayi Djesuny bitjanna nhanŋu waŋa gam' ŋurikiyi ŋurru-warryunayŋuwnydja miriŋuw, “Gatjuy marrtjin roŋiyin wäŋalila nhokiyingal nhe, bili nhokal märr-nhirrpanminyaray ŋarrakal, ŋarrany dhu djäman bala yan nhuŋuny ŋayaŋuw, nhaku nhe ga dhuwali djälthirr.” Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhäruk-gurrupanmirrnydja bitjandhiny, bala dhunupan bala yan ŋayiny ŋunhi djämamirrnydja nhanŋu yolŋu, ḏukthurra ŋuriŋi bili yan waluynydja. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal dharrwany yolŋu'-yulŋuny \s2 Jesus heals many people \sr Mathuyu 8.14-17 \r (Mäk 1.29-34; Luk 4.38-41) \p \v 14 Ga dhäŋur beŋuryiny, bala ŋayi Djesuny balan marrtjin Betawala\f * \fr 8:14 \fr*\ft Peter\ft*\f* wäŋalil. Ga ŋunhilin wäŋaŋur ŋayi Djesuy nhäŋal waŋganynha rerrimirriny miyalknha, yurr ŋayi ŋunhi miyalktja mukul'mirriŋu nhanŋuny Betawnydja yurr rumaru'. Rirrikthurrnydja ŋayi gan ŋunhi miyalktja, mirithin dhika ḏälyu yan gorrmur'yu, yurr ŋayi gan ŋunhi ḻäy-ŋorranan yan ŋunhili miṉdhalaŋurnydja. \v 15 Bala ŋayiny ŋunhi Djesuny marrtjinan bala yan goŋnha ŋanya ŋayathaŋal ŋunhiyi miyalknhany, ga dhunupan bala yan ŋayiny ŋunhi rerriynydja gorrmur'yuny ŋanya ganarrthaŋala yan, bala yan ŋayi dhunupan rur'yurra bala dhärranan, bala ŋathan marrtjin djäma nhanŋun Djesuwnha. \p \v 16 Ga ŋunhi ŋayi marrtji waluny gärrin, walalnydja marrtjin ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja gäŋa'-gäŋala yolŋunhan mala ŋunhi walalaŋgal gan wakinŋu birrimbirr mala gärrin, dharrwan dhika mirithirra yolŋu'-yulŋu. Yurr ŋayiny walalany gan ŋunhi Djesuynydja dhärukthun yan waŋganydhun ŋaŋ'ŋaŋ'thurr, ŋunhiwurrunhany ŋunhi yätjkurrunhany birrimbirrnha malaŋuny, ŋunhi walal gan gärrin ŋurikiwurruŋgal yolŋuwal walalaŋgal. Ga yol mala gan ŋunhi rerrikthurr, ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja walalany ḏukmaraŋala bitjarryi bili bukmaknha yan. \p \v 17 Yo. Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djesuy djämany, märr ŋunhiyiny ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu ŋäthil dhawu'-nhirrpar ŋunhal ŋäthiliŋuŋur djorra'ŋur yuwalknha yan maḻŋ'thurrnydja, ŋunhi ŋayi gan djawarrkmirriy yäkuy Yitjayay\f * \fr 8:17 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* ŋäthil lakaraŋal bitjarr gam', “Ga rerriny mala ŋanapurruŋ ŋayi ḏukmaraŋal yan, ga nhinanany ŋanapurr gan ŋunhi ḻayurra nhanukuŋ,” bitjarr. \s1 Wiripuwurr yolŋu walal ŋunhi walal gan djälthin Djesuw malthunaraw \s2 Other people who wanted to follow Jesus \sr Mathuyu 8.18-22 \r (Luk 9.57-62) \p \v 18 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy nhäŋal dharrwanhany mirithirrnydja yolŋuny walalany, ŋunhi walal marrtjin ḻuŋ'thurrnydja nhanukal, bala yan ŋayi dhäruk-gurrupanminan nhanukiyingalaŋuwalnydja ḻundu'mirriŋuwal walalaŋgal bitjarra, “Limurr marrtjin, buḏapthunna dhiyakuny guḻunguny ŋunha gali'lila.” Bala yan walal ŋunhi buḏapthurra marthaŋayyun ŋurikiyi guḻun'kuny yäkuw Galaliwnydja.\f * \fr 8:18 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \v 19 Ga ŋunhi walal buḏapthurrnydja ŋurikiyi yindiwnydja guḻun'ku, bala ŋayiny waŋganydja ḏirramu marŋgikunhamirr dhunupan marrtjinan guwatjmara ŋanya Djesunhan. Yurr ŋayi ŋunhi marŋgi mirithirr Mawtjitjkalaŋawnydja\f * \fr 8:19 \fr*\ft Moses\ft*\f* romgu. Ga bitjarra ŋayi ŋunhi waŋanany ŋanya Djesunhany gam', “Way! Marŋgikunhamirr, ŋarrany nhuŋu dhu dhuwal malthunna bay! Ŋuli nhe dhu ŋula nhälil djälthirr marrtjinyaraw, ŋarrany dhu malthunna yan nhuŋu.” \p \v 20 Yurr ŋayiny Djesuny bitjarr warray nhanŋu waŋan gam', “Ŋunha wärraŋguny malaŋuw ga dhärra ŋarŋga', ga wiripuny warrakan'ku malaŋuw ŋunhi buṯthunamirriw, walalaŋguny ga dhärra yalu'. Yurr nhanŋuny ŋunhi Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw bäyŋu warray gi dhärri ŋula wäŋa, ŋunhi ŋayi dhu ŋir'yunmirr ga ŋorra ŋunhili wäŋaŋur nhanukiyingal ŋayi.” \p \v 21 Ga waŋgany yolŋu nhanŋu malthunamirr waŋan nhanŋu Djesuw bitjarr, “Garray baḏak ŋathil, ga bäy ŋarra dhu bäpa'mirriŋuny ŋarrakuwuy dholkum.” \p \v 22 Yurr ŋayiny Djesuny bitjarr warray nhanŋu buku-bakmaraŋal gam', “Nheny dhu ŋarrakun malthun, ga ŋunhi dhiŋganhawuynhany yolŋuny walalany dhu dholkum ŋuriŋiwurruynha bili yan ŋunhi birrimbirr-rakunymirriynha yolŋu'-yulŋuy.” \s1 Djesuy wapurarrkuŋal wata yindi ga ḏowu \s2 Jesus calms the wind and waves \sr Mathuyu 8.23-27 \r (Mäk 4.35-41; Luk 8.22-25) \p \v 23 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur bala ŋayi Djesuny ga ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjinan marthaŋayyun.\fig Jesus claming the sea|src="CN01708B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 08.23"\fig* \v 24 Ga dhunupan bala yan, yindin mirithirra watany walalaŋ bunan, bala gan ḏowuny ŋal'yurra, galki balaŋ ŋunhi marthaŋaynydja ḻupthunan. Yurr ŋayiny Djesuny marrtjin yakurrnha ŋorran ŋunhilin marthaŋayŋura djinawan'. \v 25 Bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala, dhunupan yan marrtjinan nhanukala Djesuwala bala gan dhirr'yurra ŋanya, ga waŋan walal nhanukal bitjarra, “Way! Garray, dhuwal limurr dhu ḻupthunna, go walŋakuŋ limurruny.” \p \v 26 Yurr ŋayiny Djesuny bitjarr warray walalaŋ buku-bakmaraŋal gam', “Nhaku nhuma ga dhuwal barrarirrnydja, … nhä nhumalaŋ dhuwal märr-yuwalkthinyawuynydja nyumukuṉiny' yan muka?” Bala yan ŋayi Djesuny rur'yurrnydja bala waŋanan gulmaraŋala ḏälyun dhärukthuny ŋunhiyi watanhany ga ḏowunhany, ga dhunupan bala yan ŋunhi warrpam'nha wapurarryinan. \p \v 27 Bala walalnydja ŋunhi ḏirramuwurrnydja ŋunhili marthaŋayŋurnydja mirithinan dhika ŋoy-ganyim'thurrnydja makmakthurra manapar nhanŋu Djesuwnydja bala walal waŋanhaminany bitjanminan gam', “Yol dhuwal ŋayi yulŋuny? Ŋunhi ga dhuwal wataynydja ga ḏowuynydja dhäruk-märram warray ŋanya.” \s1 Djesuy ḏukmaraŋal märrmany' ḏirramuny, ŋunhi maṉḏa gan ŋayathaŋal wakinŋu birrimbirrmirr mala \s2 Jesus heals two men with demons \sr Mathuyu 8.28-34 \r (Mäk 5.1-20; Luk 8.26-39) \p \v 28 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur bala walal ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu buḏapthurra yan manymakkuŋala marthaŋayyuny ŋunha gali'lilnydja, ga dhawaṯthurrnydja walal ŋunhi galkin yanan ŋunhiliyin wäŋaŋurnydja yäkuŋur Gadaran,\f * \fr 8:28 \fr*\ft Gadara\ft*\f* bala yan walal marrtjin wäŋgala dhukarr-ŋupara bala. Ga dhunupan bala yan märrmany' ḏirramu maṉḏa wakinŋumirr birrimbirrmirr maṉḏa guwatjmara ŋanya räli Djesunhany, yurr beŋur maṉḏa gan ŋunhi marrtjinany molumirriŋur. Ga rumbalnydja maṉḏa ŋunhi dhakaṉnha dhika mirithirra ga maḏakarritjnha, ŋunhi bäyŋun ganha yolŋu walal marrtjinya ŋuliwitjanayi ŋäthilnydja bili maṉḏaŋgun walal ŋuli ganha barrarinya. \v 29 Ga dhunupan maṉḏa marrtjin ŋunhi ḏirramuny waŋanany yatjurra dhika bitjarra gam', “Djesu, Gäthu'mirriŋu God-Waŋarrwu, nhaku nhe djälnydja? Dhuwal nhe räliny marrtjin nhe dhu dhä-gir'yunna napurruny muka?” \p \v 30 Ga ŋunhili galki yan yaka barrkuny, dharrwa gan bikibiki mala dhärra'-dharran, mulmu walal marrtjin ḻukan. \v 31 Bala yan ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi wakinŋumirriynydja birrimbirryu mala, waŋanan ŋanya Djesunhany bitjarra gam', “Buku-djulŋi ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋaŋ'ŋaŋ'thundja dhawaṯmaramany napurruny, balan ŋanapurruny nhe dhu djuy'yundja bikipikiwala malaŋuwal!” \v 32 Bala ŋayiny yan Djesuynydja waŋanan ŋunhiwurrnhany ŋunhi wakinŋunhany birrimbirrnhany malaŋuny, bala yan bikipikiwalnha malaŋuwal walalany djuy'yurr. Ga dhunupan bala yan walalnydja ŋunhi bikipikiny mala bukmaknha gan gudupuŋalnydja balan bitjarra gapulila guḻunlila gan dhaḻwirrirriyurr, ga warrpam'nha walal ŋunhi dhiŋgaŋalnydja ŋunhilin gapuŋura. \p \v 33 Bala walalnydja ŋunhi bikipiki djägamirrnydja mala waṉḏi'-waṉḏinan balan wäŋalila, bala marrtjin lakaraŋala yolŋu'-yulŋuwala dhäwun, ŋunhi nhaltjarr walalaŋ maḻŋ'thurr. Ga mirithinany walal marrtjin lakaraŋal ŋunhi nhaltjarr ŋayi Djesuy dhawaṯmaraŋal ŋunhiyi wakinŋuny birrimbirrnha mala ŋurikalyi ḏirramuwal maṉḏaŋgal. \v 34 Ga bukmaknha gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuny marrtjin balayin nhanukala Djesuwala. Ga ŋunhi walal nhäŋalnydja ŋanya bala yan walal ŋanya waŋanan mirithinan, ŋayi dhu marrtjin ganarrthaman walalany, beŋuryiny ŋunhi walalaŋgalaŋaŋurnydja wäŋaŋur bala bitjanna wiripuŋulila wäŋalil. \c 9 \s1 Djesuy ḏukmaraŋal gaṉuŋnha ḏirramuny \s2 Jesus heals a crippled man \sr Mathuyu 9.1-8 \r (Mäk 2.1-12; Luk 5.17-26) \p \v 1 Bala ŋayi Djesuny wapthurra marthaŋaylila bala yan buḏapthurra balayin wäŋalil ŋunhi ŋayi gan ŋäthil nhinan. \v 2 Ga ŋunhiliny walal yolŋu'-yulŋuynydja marrtjin gäŋalnha nhanukal Djesuwalnydja bundhurrnhan yolŋuny, yurr djaṉdjaṉdhurr walal marrtjin ŋanya ŋunhi yulŋuny wiṉiṉdhu, yurr mata'maranhawuy dharpalil märrma'lil. Ga ŋunhi ŋayi Djesuy nhäŋalnydja walalany, bala yan ŋayi makmakthurra walalaŋ, ŋunhi walal gan märr-yuwalkthin nhanŋu. Bala yan ŋayi bitjarra ŋunhi waŋanany ŋurikiyiny gaṉuŋguny yolŋuw gam', “Way! Gäthu, yaka warwuyurr! Bilin nhuŋu dhuwurr-yätjtja rom malany bäy-lakaranhawuynha.” \p \v 3 Ga ŋunhili gan dhärra'-dharran rom-marŋgikunhamirr mala, ŋunhi walal ŋuli ga marŋgikum ŋäthiliŋu rom Mawtjitjkuŋ gurrupanawuy. Ga ŋunhi walal ŋäkulnydja ŋanya Djesunhany balanyawuynydja waŋanhawuy, bala walal bitjarra gan waŋanhaminany gam', “Nhä ŋayi ŋunha Djesuny God-Waŋarrnha muka!” \p \v 4 Yurr ŋayiny Djesuny marŋgithin walalaŋ ŋunhi nhaltjarr walal gan guyaŋan, bala yan ŋayi bitjarra walalaŋ waŋanany gam', “Nhaltjan nhuma ga dhuwal bitjandja djarrpi'kumany guyaŋa ŋarraku? \v 5 … nhä ŋunhi manymaktja, nhaltjanna balaŋ ŋarra ŋunhi yuwalktja waŋanha dhiyak ḏirramuwnydja? Ŋayi balaŋ yan rur'yunan bala yan marrtjinyan balan wäŋalila wo lakaram yan nhanŋu ŋunhi dhuwurr-yätjkurrnydja mala rom nhanŋu bilin bäy-lakaranhawuynha? \v 6 Yurr ŋarrany dhu milkuman nhumalaŋ, ŋunhi Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw dhuwal dhunupa yan ŋayi dhu bäy-lakaram yolŋuw walalaŋ dhuwurr-yätjkurr rom malany dhiyal munatha'ŋurnydja wäŋaŋur.” Bala yan ŋayi Djesuny waŋanan nhanukal ŋurikalyiny gaṉuŋgalnydja ḏirramuwal bitjarra gam', “Gatjuy rur'yurra, ga märraŋun nhuŋuwuy nhe miṉdhalany bala yan marrtjin wäŋalila.” \v 7 Bala yan ŋayiny ŋunhi ḏirramuny rur'yurrnydja bala yan marrtjinan wäŋalila. \v 8 Ga ŋunhi walal yolŋu'-yulŋuynydja nhäŋal, ŋunhi nhä ŋunhiliyi maḻŋ'thurr, bala yan walal mirithinan dhika barrarinany, bala yan walal gan wokthurra God-Waŋarrwuny ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan ganydjarr gurrupar walalany yolŋu'-yulŋuny mala. \s1 Djesuy djarr'yurr Mathuyuny \s2 Jesus chooses Matthew \sr Mathuyu 9.9-13 \r (Mäk 2.1-12; Luk 5.17-26) \p \v 9 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy ganarrthaŋalnydja ŋunhiyiny wäŋa, bala ŋayi yan nhäŋala ḏirramunhan yäkuny Mathuyunhan ŋayi gan nhinan, rrupiya marrtjin gombu'-gumbuŋal yolŋuny walalany, bili nhanŋu ŋunhiyi djäma buŋgaway mala djäma gurrupar ŋanya. Bala ŋayiny Djesuny nhanŋu bitjarra waŋan gam', “Nheny dhu ŋarrakun malthun!” bitjarr, bala ŋayiny ŋunhi Mathuyuny dhunupan rur'yurrnydja, bala yan malthurra nhanŋun Djesuwnha. \p \v 10 Ga beŋuryiny ŋayiny Djesuynydja ga malthunamirriynydja mala nhanukal gan ŋathan ḻukan ŋunhiliyin nhanukala Mathuyuwala wäŋaŋur. Ga ŋunhili wäŋaŋurnydja nhanukal dharrwan mirithirra rrupiya-märranhamirrnydja gapmangu yolŋu walal ḻuŋ'thurr, ga wiripuny dhuwurr-yätjmirra mala ḻuŋ'thurr balayi. \v 11 Bala walalnydja ŋunhi wiripuwurruynydja Baratjiynydja\f * \fr 9:11 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* malay, dhä-birrka'yurra ŋunhiwurrunhan ŋunhi Djesuwnha malthunamirriny mala, bitjarra gam', “Way! Nhaku muka ŋayi ŋuli ga ŋunha nhumalaŋgal marŋgikunhamirriynydja ŋatha ḻuka mala-manapan ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi rrupiya-märranhamirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal ga dhuwurr-yätjmirriwalnydja?” \p \v 12 Yurr ŋayiny ŋunhi Djesuynydja ŋäkul walalany bala yan ŋayi bitjarra waŋanany walalaŋ buku-bakmaraŋalnydja gam', “Wäy, ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi ḏäwalamirrinhany rerrimiriwnhany mala ŋuli bäyŋu warray nhäma marrŋgitjthu. Ŋany nhämany ŋayi dhu ŋunhiwurruny bili yan rerrimirrinhan mala. \v 13 Gatjuy marrtjin walal ga bulu marŋgithi Dhuyuw\x - \xo 9:13 \xo*\xt Hosea 6.6\xt*\x* Djorraw' ŋunha Ŋäthiliŋuŋur gali'ŋur, ga maḻŋ'maram yan nhuma dhu mayali' ŋunhi ga dhäruk ŋunhili waŋa bitjan gam', \q1 ‘Yaka yan gi mundhurr-gurrupulnydja ŋarraku, \q2 ŋarrany dhuwal djäl nhuma dhu ŋathil mel-wuyun ŋunha wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ.’” \p “Ŋarrany dhuwal yaka marrtjinya räli ŋarra dhu manymakmirrinhany yan märram malthunamirriny ŋarrakuwuy, ŋany ŋunhiwurruny yolŋuny walalany wiripuny ŋunhi walal dhuwurr-yätjmirr mala.” \s1 Yolŋuy walal ŋäŋ'thurr ŋanya Djesuny, nhaltjan walal ŋuli ga ŋunhi nhina ŋoy-ŋathamiriw \s2 People asked Jesus about going without food \sr Mathuyu 9.14-17 \r (Mäk 2.18-22; Luk 5.33-39) \p \v 14 Waŋganymirrnydja waluy malthunamirr mala Djongu\f * \fr 9:14 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi ŋayi gan buku-ḻupmaraŋal yolŋuny walalany gapuy, marrtjin nhanukal Djesuwal, bala walal dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarra gam', “Dhuwal napurrnydja, ga ŋunhawurr ŋunhi Baratjiny\f * \fr 9:14 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala, dharrwamirr ŋuli ga ŋoy-ŋathamiriw warray nhina ŋunhi ŋanapurr ŋuli buku-ŋal'yundja nhanŋu God-Waŋarrwuny. Yurr nhuŋuny ŋunhi malthunamirr mala yaka ŋuli gi biyakiyi ŋoy-ŋathamiriw nhini.” \p \v 15 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarra gam', “Ŋunhi ŋuli dhiyaŋ bili muka ḏirramuy märram nhanŋuwuy ŋayi miyalknha, ga walalnydja ŋuli ŋunhi ḻundu'mirriŋuynydja mala nhanukal ŋathany marrtji ḻukan dhika ŋoy-djulŋithirra manapan, balanyamirriynydja waluy ŋunhi maṉḏa ŋuli märranhamirrnydja. Ga bäy ŋayi dhu ŋunhi dhuway'mirriŋuny nhakun marrtjin, ganarrthaman walalany, bala yorrnha walalnydja dhu ŋunhi dhuḏitjnha ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu.” \p \v 16 “Yo, marŋgi muka nhuma ŋunhi girriwny'tja. Ŋuli dhu ŋula yolthu yolŋuy dharpum girri', bäyŋun ŋayi dhu ŋunhi yuṯany girri' dharpum balany ŋunhi ŋäthiliŋulilnydja dhä-manapan, ŋayi balaŋ bäynha ŋunhiyi yuṯany girri' dhurŋ'thurra, bala yan yarrar'yurra, bala ŋuli ŋunhi ŋarŋgany yindithin mirithin.” \p “Ga wiripuny dhäwu, ŋunhi limurr marŋgi mirithirr. \v 17 Bäyŋun yanbi limurr dhu ga ŋunhi yuṯany borum wiyika' leŋumirr rarryun balany ŋunhi ŋäthiliŋulilnydja bathilil, ŋunhi walal ŋuli mindapum ŋunhiyi bathi beŋur warrakan'kal galŋaŋur. Bili ŋunhi balaŋ ŋayi mirithiny dhaŋaŋdhi ŋunhiyi yuṯany borum wiyika', bala ŋayi balaŋ yan yarrar'maraŋun ŋunhiyi ŋäthiliŋuny bathi gararrkararrnydja bala ŋuli yan yätjin buruŋgulkthin, bala wiyikany' balaŋ ŋunhi yan djalkthunmirra. Yurr ŋunhi limurr djäl ŋurikiyi bathiw ga borumgu wiyikaw', limurrnydja dhu ŋunhi yuṯany borum wiyika rarryun balan yan ŋunhi yuṯalila bathilil.” \s1 Rerrimirr miyalk ga dhiŋganhawuy wirrkuḻ miyalk \s2 A sick woman and a dead girl \sr Mathuyu 9.18-26 \r (Mäk 5.21-43; Luk 8.40-56) \p \v 18 Ga baḏak yan ŋayi gan ŋunhi Djesuny waŋan, dhäwuny lakaraŋal, bala yan ŋayiny ŋunhi waŋganydja ḏirramu, ŋunhi ŋayi ŋurruḏawalaŋu gapman Djuw-malaw\f * \fr 9:18 \fr*\ft Jews\ft*\f* marrtjin nhanukal Djesuwal bala yan bun'kumu-djipthurra gumurrŋura nhanukal. Bala ŋayi ŋunhi waŋanany bitjarra gam', “Ŋunha ŋarraku dhiyaŋ bili wirrkuḻ gäthu'mirriŋu dhiŋgaŋal! Buku-djulŋi marrtji ŋathil balayi ga goŋ-ŋal'yurr nhanukal, märr ŋayi dhu bulu walŋathirr.” \p \v 19 Bala yan ŋayiny Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu rur'yurrnydja, bala malthurra nhanŋu ŋurikiyiny ḏirramuwnydja. \p \v 20 Ga waŋgany miyalk gan rerrikthurr 12-nha dhuŋgarra, maŋgu' nhanŋu ŋuli ganha waṉḏinya bitjana bili. Yo! Marrtjinany ŋayi gan ŋunhi miyalktja ŋapa-munguyurra marrtjin bala ŋanyanhan Djesunhan, bala yan ŋayi baḏatjnha ŋayathaŋal nhanŋu girrin' Djesuwnha. \v 21 Bili bitjarra ŋayi marrtjin ŋunhi miyalktja waŋanhaminany gam', “Ŋuli balaŋ ŋarra dhu dhuwal yan ŋayatham nhanŋu girriny', ŋarrany dhu ŋunhi ḏukthunna yan.” \v 22 Bala yan ŋayiny Djesuny bilyurrnydja dharrnha nhäŋal ŋanyanhan ŋunhiyin miyalknhan. Bala yan ŋayi waŋanany nhanŋu bitjarra gam', “Yaka warwuyurr! Bilin nhe dhuwali ḏukthurra dhipuŋuryiny rerriŋurnydja, bili nhe märr-yuwalkmirriyin.” Ga dhunupan ŋayi ŋunhi miyalktja ḏukthurra ŋuriŋi bili yan waluynydja. \p \v 23 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesu marrtjinany bala, ŋunhiwiliny wäŋalil ŋunhi wanhami gan ŋunhiyi ŋurruḏawalaŋu gapman Djuw-malaw\f * \fr 9:23 \fr*\ft Jews\ft*\f* nhinan. Bala yan ŋayi nhäŋala yolŋunhany walalany walal marrtjin nyä'yunminan ga buŋgulnha dhika djäma, manikaynha. \v 24 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy nhäŋalnydja walalany, bala yan ŋayi bitjarra waŋanany walalaŋ gam', “Way walal, gatjuy gundupuŋun walal dhipuŋurnydja! Yaka ŋayi dhuwali dhiŋganha, yan ŋayi ga dhuwali ŋorra yakurr.” Yurr walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuny gitkitthunmin warray nhanŋu Djesuwnydja. \v 25 Ga bäy walalany ŋayi bukmaknha yan yolŋu'-yulŋuny dhawaṯmaraŋal beŋuryi wäŋaŋur, bala ŋayi Djesuny gärrinan, bala marrtjinan balayin ŋunhi wanhal ŋayi gan ŋunhiyi wirrkuḻ miyalk ŋorran. Bala yan ŋayi ŋanya Djesuynydja dhunupan goŋnha ŋayathaŋal bala yan guŋga'yurra ŋanya rur'maraŋala. \p \v 26 Ga dhunupan gan ŋunhi dhäwuny ŋunhiŋuwuyyiny ḻatjuwarr'yurra warrpam'thurra dhika, ŋuliwitjarryiny wäŋakurr malaŋuwurr. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal märrmany' maŋutji bambaynha ḏirramuny maṉḏany \s2 Jesus heals two blind men \sr Mathuyu 9.27-31 \p \v 27 Ga ŋunhi ŋayi Djesu marrtjin waṉḏinany bala, bala yan maṉḏany märrmany' ḏirramu maṉḏa, yurr bambay maṉḏa malthurra yan nhanŋu, ga waŋanany maṉḏa marrtjin ŋunhi yatjurrnha bitjarra gam', “Daybitku\f * \fr 9:27 \fr*\ft David\ft*\f* Gäthu'mirriŋu, wuyurr linyalaŋ!” \p \v 28 Ga bäy ŋayi Djesu djuḏupthurr wäŋalil, bala yan maṉḏany ŋunhi bambaynydja ḏirramu maṉḏa bunanan nhanŋu. Bala ŋayiny Djesuny bitjarra maṉḏaŋ waŋan gam', “Märr-yuwalkmirriyirr muka nhuma ga dhuwal yulŋuny, ŋunhi ŋarra dhu ḏukmaramany nhumalany?” “Yo! Garray,” bitjarr maṉḏany waŋan nhanŋu buku-bakmaraŋal. \p \v 29 Bala yan ŋayiny Djesuynydja melnha maṉḏany ŋayathaŋal, ga bitjarra ŋayi waŋanany, “Dhiyaŋiyi nhumalaŋgal märr-yuwalkthinyaraynydja, nhumany dhu ḏukthunna yan.” \v 30 Bala maṉḏany ŋunhi dhunupan bala yan nhäŋala, maŋutjiny maṉḏaŋ ḻapthurra. Yurr ŋayiny Djesuny dhäruk-gurrupanminan maṉḏaŋgal, maṉḏa dhu yakan yan lakaram bawalamirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal ŋunhiŋuwuyyiny. \v 31 Yurr ŋunhi ŋayi Djesuy, maṉḏany ganarrthaŋalnydja bala yan maṉḏa marrtjin dhäwuny birrŋ'maraŋala bawalamirriwala yolŋuwalnydja walalaŋgal bukmakkurra yan wäŋakurrnydja malaŋuwurr. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal matha-dhumuknha ḏirramuny \s2 Jesus heals a man who could not talk \sr Mathuyu 9.32-34 \p \v 32 Ga ŋunhi walal marrtjin Djesu ga malthunamirr mala nhanŋu wäŋgaŋalnydja bala, bala walalnydja ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋu'-yulŋuy gäŋal nhanukal Djesuwal ḏirramuny matha-dhumuknhan, bili nhanukal gan ŋunhi wakinŋu birrimbirr gärrin. \v 33 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy dhawaṯmaraŋalnydja ŋunhi wakinŋunhany birrimbirrnha nhanukal, bala yan ŋayiny ŋunhi ḏirramuny dhunupan waŋanan marrtjin dhika. Ga walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja mirithinan dhika ŋoy-ganyim'thurra ŋurikiny romgu, bala yan walal bitjanminan marrtjin lakaranhaminany gam', “Bäyŋu limurruŋgal gan dhuwal ŋäthilnydja balanya mala rom maḻŋ'thurr, dhiyalnydja wäŋaŋur Yitjuralnydja!”\f * \fr 9:33 \fr*\ft Israel\ft*\f* \p \v 34 Yurr walalnydja ŋunhi Baratjiny\f * \fr 9:34 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala yolŋu'-yulŋu, bitjarr warray waŋan walalaŋ gam', “Ŋunha ga ŋanya buŋgaway wakinŋuy birrimbirryu ganydjarr-gurrupan, märr ŋayi dhu ga ŋaŋ'ŋaŋ'thun, ga dhar'-dhar-wurrupan ŋunha wiripuwurruny wakinŋumirriny birrimbirrnha mala.” \s1 Djesu mel-wuyurr yolŋu'-yulŋuw \s2 Jesus has pity on people \sr Mathuyu 9.35-38 \p \v 35 Yo, ŋayiny gan ŋunhi Djesuny marrtjin ḻiw'maraŋala wäŋakurra malaŋuwurr marŋgikuŋala marrtjin yolŋunhan walalany ŋunhiliyin ŋunhi Djuw malawal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur mala, dhäwun gan lakaraŋal manymaknha God-Waŋarrwalaŋuwuynha rombuy. Ga bitjarryi bili ŋayi gan ŋunhi ḏukmaraŋalnydja ga walŋakuŋalnydja yolŋunhany walalany ŋula nhäŋurnydja mala rerriŋur. \v 36 Ga dharrwan mirithirra yolŋuny walal marrtjin nhanukal ḻuŋ'thurr, bala ŋayi ŋunhi Djesuynydja nhäŋalnydja walalany, ga mirithinan yan ŋayi ŋunhi warwuyurrnydja walalaŋ, bili walalnydja ŋunhi warwumirra mala ga ganydjarrmiriwnha mala, balanyan nhakun ŋunhi warrakan'nha bimbin mala djägamiriwŋurnha ŋuli ga nhina. \v 37 Yo nhäŋalnydja ŋayi ŋunhi walalany Djesuynydja, bala ŋayi waŋanan nhanukalaŋuwal malthunamirriwalnydja mala bitjarra, “Dharrwan dhuwal mirithirra yolŋuny walal, ŋunhi walal ga djälthirr Godkalaŋawnydja yuwalkkuny romgu, galkunna walal ga God-Waŋarrwun, bitjanna nhakun borum ŋunhi ŋatha dhakal ŋuli ga galkun gulkthunarawnha yanan. Ga yolthun dhu ŋunhi gulkthundja, ḻuŋ'maramany Garraywalnydja? Bili djämamirrnydja mala dhuwal ḻurrkun' yan. \v 38 Gatjuy, waŋi ŋäŋ'thurr God-Waŋarrnha Bäpany, märr ŋayi dhu djuy'yundja dharrwanhan djämamirrinhany walalany ḻundukunharawnydja ŋurikiyiny borumguny malaŋuw.” Bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \c 10 \s1 Djesuy märra'-märraŋal nhanŋuwuy ŋayi djuy'yunawuynha yolŋuny walalany 12-nha \s2 Jesus chooses his twelve apostles \sr Mathuyu 10.1-4 \r (Mäk 3.13-19; Luk 6.12-16) \p \v 1 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala nhanŋuwuy ŋayi ŋunhi 12-nhany malthunamirriny walalany. Bala yan ŋayi gan gurrupara walalaŋ ganydjarrnydja, märr walal dhu ga dhawaṯmaraman ŋunhi yätjkurrunhany birrimbirrnha mala ga ḏukmaraman walal dhu ga bukmak yan nhä malany rerri. \v 2 Ga ŋurruŋuny Djuy'yunawuy ŋunhi beŋuryi malaŋur 12-ŋur, yäku Djäyman\f * \fr 10:2 \fr*\ft Simon\ft*\f* ŋunhi wiripuny ŋayi yäku Beta.\f * \fr 10:2 \fr*\ft Peter\ft*\f* Ga wiripuny Djuy'yunawuy nhanŋu wäwa'mirriŋu Betaw yäku Wanduru,\f * \fr 10:2 \fr*\ft Andrew\ft*\f* ga wiripuny mala dhuwalawurra gam', Djayim\f * \fr 10:2 \fr*\ft Simon\ft*\f* ga Djon\f * \fr 10:2 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi maṉḏa gäthu'mirriŋu Djibidiw.\f * \fr 10:2 \fr*\ft Zebedee\ft*\f* \v 3 Ga Bilip,\f * \fr 10:3 \fr*\ft Philip\ft*\f* Bäthalamiyaw,\f * \fr 10:3 \fr*\ft Bartholomew\ft*\f* Dumatj,\f * \fr 10:3 \fr*\ft Thomas\ft*\f* Mathuyu\f * \fr 10:3 \fr*\ft Matthew\ft*\f* ŋunhi ŋayi rrupiya-märranhamirr yolŋu gapmangu, Djayim\f * \fr 10:3 \fr*\ft James\ft*\f* Yalpayatjku\f * \fr 10:3 \fr*\ft Alphaeus\ft*\f* gäthu'mirriŋu, ga Dhadayatj.\f * \fr 10:3 \fr*\ft Thaddaeus\ft*\f* \v 4 Ga wiripuny Djäyman\f * \fr 10:4 \fr*\ft Simon\ft*\f* ŋunhi ŋayi rom-ḏälmirr ḏirramu, ga Djudatj-Gariyatnha,\f * \fr 10:4 \fr*\ft Judas Iscariot\ft*\f* ŋunhi yalalaŋumirriynydja ŋayi Djesuwnydja ḏiltji-bilyurra. \s1 Djesuy djuy'yurr 12-nha malthunamirriny mala nhanŋuwuy ŋayi \s2 Jesus sends out twelve of his followers \sr Mathuyu 10.5-15 \r (Mäk 6.7-13; Luk 9.1-6) \p \v 5 Bala ŋayi Djesuy ḻuŋ'maraŋala nhanŋuwuy ŋayi 12-nhany galkipuynhany malthunamirriny walalany, bala yan djuy'yurra walalany djämawnha, ga bitjarra ŋayi ŋunhi waŋanany walalaŋ gam', “Gatjuy marrtjin walal, yurr yaka walal balany marrtji ŋunhi Djan'tayilwalnydja\f * \fr 10:5 \fr*\ft Gentile\ft*\f* yolŋuwal walalaŋgal, ga bäyŋu yan gärri ŋurikiwurruŋgalnydja wäŋalil Djamaritinbuywalnydja\f * \fr 10:5 \fr*\ft Samaritans\ft*\f* yolŋuwal walalaŋgal. \v 6 Balan yan nhuma dhu marrtjiny wäŋa-Yitjuralpuywalnha\f * \fr 10:6 \fr*\ft Israel\ft*\f* yolŋu'-yulŋuwalnydja, bili walal ŋunhi balanya nhakun winya'yunawuynha bimbi mala. \v 7 Ŋunhi nhuma dhu marrtjiny ga bitjanna nhuma dhu marrtji ŋunhi dhäwuny walalaŋ lakaram gam', ‘God-Waŋarrwuny ŋunhi rom galki dhu bunan!’ \v 8 Ga rerrimirrinhany yolŋuny nhuma dhu yan ḏukmaraman, ga dhiŋganhawuynhany yolŋuny nhuma dhu yan walŋakuman. Ga burrunhdhiya'mirrinhany mala nhuma dhu bitjandhi bili yan ḏukmaram, ga wakinŋunhany birrimbirrnha nhuma dhu ga ŋaŋ'ŋaŋ'thunna dhawaṯmaraman, märr walal dhu ganarrthaman ŋunhi yolŋunhany walalany. Yo, dhuwal nhuma märraŋal ŋarrakuŋ ganydjarr wuŋiḻi'yunamiriw, ga bitjandhi bili yan nhumany dhu gurrupan wiripuwurruŋguny, märr walalnydja muka dhu yakayi yan wuŋiḻi'yun nhumalaŋguŋuny gurrupanawuy. \v 9 Ga yaka gi gäŋu ŋula mel-wiḏi'mirr bulay ga djilbany mala gutjikaŋ'thuny nhokiyingal nhe. \v 10 Ga bathiny nhuŋuwuy nhe ganarrthul, yaka galki gäŋu, … märramany nhe dhu ŋunhiyi bili yan girriny' ga ḻukupuynydja ŋunhi nhe ga dhuwali gäma, ga marrtjinyapuynydja dharpa nhuŋuwuy nhe dhu bäyŋuyi yan gäma. Bili ŋayiny dhu ga ŋunhi djämamirriynydja yolŋuy märram yan ŋula nhä malany, yaka ŋayi dhu ga ŋunhi waŋarany yan djäma.” \p \v 11 “Ŋuli nhe dhu ŋunhi bunany ŋunhili wäŋaŋurnydja malaŋuŋur nyumukuṉiny'ŋur wo yindiŋur, dhunupan bala yan marrtjiny ga ḻarruŋuny ŋurikiyin yolŋuwnydja ŋunhi ŋayi ga gumurr-ŋamathirr, ga gana' ŋayi djägaw nhuŋu, nhini nhanukal gi wäŋaŋurnydja-a-a ga yan bili ga marrtji nhe dhu. \v 12 Ŋuli nhe dhu ŋunhi gärriny ŋunhiwili wäŋalilnydja ga bitjanna nhe dhu ŋunhi waŋany gam', ‘God-Waŋarrwu mägayany rom nhokalnha.’” \p \v 13 “Ga ŋuli walal dhu ŋunhi ŋunhili wäŋaŋur nhuŋu gumurr-ŋamathirrnydja nheny yanan gurrupula nhuŋuwuy nhe mägayamirrnydja rom walalaŋ. Yurr ŋunhi walal dhu yakany nhuŋu gumurr-ŋamathirr, nheny dhu yakan walalaŋ gurrupan ŋunhiyi mägayamirrnydja rom ŋayathula gi yan. \v 14 Ga ŋuli dhu ŋunhi bukmaktja yolŋu walal nhuŋu ŋuyulkthirr wäŋa manapandja, yaka nhakun dhu gumurr-ŋamathirr nhuŋu, ga buthuru-djaw'yunmirrnydja dhu nhokalaŋaw dhäwuwnydja, nheny yanan ganarrthula ŋunhiyiny wäŋa, bala yan ḻukupuynha nhuŋuwuy nhe dhapathuŋ'tja ḏawaṯawayurra ḏuŋgul djalkthurra bala yan marrtjin ganarrthula walalany. \v 15 Märr-yuwalk yan dhuwandja ŋarra ga lakaram nhumalaŋ balanyamirriynydja ŋunhi Dhä-dhawar'yunamirriynydja Waluy ŋurikiny dhu wäŋaw malaŋuw ga yolŋu'-yulŋuw ŋunhi walal gan ŋuyulkthin ga buthuru-djaw'yunmin nhumalaŋgalaŋaw dhäwuw, walalaŋguny dhu boŋguŋ ŋunhi mirithirra yätjkurra walu ŋoy-gärrinyamirra, bulun ga djuḻkmaram ŋunhi dhä-gir'yunamirr rom ŋunhi maṉḏa märraŋal ŋäthil ŋuriŋi maṉḏa wäŋay yäkuy Djudumdhu\f * \fr 10:15 \fr*\ft Sodom\ft*\f* ga Gumuray!”\f * \fr 10:15 \fr*\ft Gomorrah\ft*\f* \s1 Djesuy djägamirriyaŋal nhanŋuwuy ŋayi malthunamirriny mala gumurr-ḏalwu romgu \s2 Jesus warns his followers about suffering \sr Mathuyu 10.16-25 \r (Mäk 13.9-13; Luk 21.12-17) \p \v 16 “Yo! Ŋäkuny walal ŋamathaŋ yan. Dhuwal ŋarra ga djuy'yunna nhumalany, ga bitjanna nhuma dhu ga ŋunhi nhinany nhakun bimbi mala malaŋurnydja wärraŋgala mala. Yurr nhumany dhu ga bitjan nhinany nhakun bäpi, ŋunhi ŋayi gaḏaman mirithirr, ga wiripuny nhuma dhu ga bitjan nhina nhakun murruyil ŋunhi ŋayi gurrum'. \v 17 Ga djäga nhuma dhu ga nhumalaŋguwuy nhuma wiripuwurruŋgalnydja yolŋu'-yulŋuwal, bili walalnydja dhu nhumalany ŋunhi ḏapḏapmaraŋun bala ŋärra'lila gäŋu rom-djägamirriwala malaŋuwal dhä-birrka'yunarawnha, bala walal dhu gi nhumalany bartjunmaraŋun burruṯiŋuynha ŋunhilin ŋunhi Djuw-malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋur. \v 18 Bili nhumany dhuwal ŋarraku warray yolŋu walal, bala walalnydja dhu gi ŋunhi nhumalany yurrnha gäŋu balany ŋunhi nhuma dhu gi dhärrin gumurrŋura walalaŋgal ŋurikiwurruŋgalyin mala ŋunhi walal buŋgawa wäŋaw-ŋayathanharaw ga buŋgawan ŋurruḏawalaŋun mala. Bala nheny dhu gi ŋunhi dhäwun walalaŋ lakaraŋ ŋarrakalaŋawuynha, ga wiripuny nhe dhu gi ŋunhi ŋurikiwurruŋgun lakaraŋ ŋunhi Djan'tayilwun\f * \fr 10:18 \fr*\ft Gentile\ft*\f* mala yolŋu'-yulŋuw. \v 19 Ŋunhi nhumalany walal dhu ḏapmaraŋuny, nhumany dhu yakan warwuyurr ŋunhi nhalayak nhuma dhu gi waŋi walalaŋ. Bili balanyamirriynydja waluy ŋayin dhu boŋguŋ ŋunhi Dhuyu-Birrimbirryun gurrupulnydja nhumalaŋ dhäruktja waŋanharawnydja, yakan nhuma dhu gi ŋunhi gänany waŋi. \v 20 Yuwalktja yakan dhu gi ŋunhi nhumapiny waŋi, ŋany ŋayin dhu gi ŋunhi Dhuyu-Birrimbirrnha God-Waŋarrwuŋun djuy'yunawuy waŋiny lakaraŋuny nhumalaŋ nhalayak nhuma dhu gi ŋunhi waŋi.” \p \v 21 Ga balanyamirriyyiny waluy walalnydja dhu gi ŋunhi yapa'manydjiwurrnydja ga wäwa'manydjiwurrnydja mirithin ŋaramurrthinyamirr walalaŋguwuy walal bala walal dhu gi ŋunhi djarrman djäma bunharawnha walalaŋguwuy walal rakunythinyarawnha yan. Ga walalnydja muka dhu biyakiyi bili yan Bäpa'mirriŋuny ga Ŋäṉḏi'mirriŋuny mala ḏiltji-bilyurra walalaŋgalaŋaw djamarrkuḻiwny'tja, ga walal djamarrkuḻiny' dhu biyakiyi bili yan ŋapa-bilyurr Bäpa'mirriŋuwnydja ga Ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja mala walalaŋgalaŋaw, bala yan walalany dhu goŋ-gurrupula miriŋuwalnha walalaŋgal bunharawnha yan rakunykunharawnha. \v 22 Ga bukmaktja dhu gi ŋunhi yolŋu walal ŋaramurryin nhumalaŋguny, bili nhumany dhuwal ŋarrakalaŋumirra mala. Yurr ŋunhi balaŋ nhuma dhu ga dhärra ḏälnydja yan, yän bili ga dhä-dhawar'yunamirriynydja waluy nhumany dhu ŋunhi walŋathin. \v 23 Ga ŋuli nhumalaŋ walal dhu ŋunhi mariny djäma waŋganyŋurnydja ŋula wäŋaŋur, nhumany dhu ŋunhi bondin yan marrtji wiripuŋulila wäŋalil. Yo! Dhuwandja yuwalk yan ŋarra ga lakaram nhumalaŋ, yurrnha nhuma dhu ŋunhi warrpam'tja wäŋa mala ŋayatham dhiyal wäŋaŋur ŋarakaŋur Yitjuralnydja,\f * \fr 10:23 \fr*\ft Israel\ft*\f* bala ŋayiny dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu bunan.” \p \v 24 “Yo! Ŋayiny ŋunhi malthunamirrnydja yolŋu yakan ŋayi garrwar nhanukalnydja ŋunhi marŋgikunhamirriwalnydja yolŋuwal, ga djämamirr dhuwal yolŋu yaka garrwar buŋgawa'mirriŋuwal nhanukalaŋuwal. \v 25 Yurr gana' warray nhanŋu ŋurikiyi malthunamirriwnydja yolŋuw ŋayi dhu bitjandja ganda' nhakun ŋunhi marŋgikunhamirrnydja nhanŋu, ga balanya bili nhanŋu djämamirriwnydja ŋayi dhu bitjandhi bili yan ganda' ŋupanayŋu yan nhakun ŋunhiyi buŋgawa'mirriŋu nhanŋu. Ga ŋuli dhu ga ŋunhi yolŋuynydja walal lakaram ŋunhi ŋurruḏawalaŋunhany ŋurikiyi gurruṯumirriw walalaŋ bitjandja gam', ‘Ŋayiny ŋunha Beltjibul,’\f * \fr 10:25 \fr*\ft Beelzebul\ft*\f* bitjandja. Ga nhaltjanna walal dhu ga ŋunhi wiripuwurruŋguny ŋuriki yolŋuw walalaŋ gurruṯumirriw waŋa nyamir'yundja manapan.” \s1 Nhanŋuwuynha yan nhuma dhu ga waŋganygun yan God-Waŋarrwun barrarirrnydja \s2 Fear only God \sr Mathuyu 10.26-31 \r (Luk 12.2-7) \p \v 26 “Ga Bäyŋu yan nhuma dhu ga ŋunhi ŋula wiripuwurruŋguny yolŋu'-yulŋuw bukmakkuny barrarirr! Bili nhä malany ŋunhi bukmak ga dhiyaŋ bala djuḻuḻ'yun ŋorra, ga nhä malany dharrpal, ŋunhiyiny dhu boŋguŋ maḻŋ'thurra warraŋulthin. \v 27 Ga ŋunhi nhaltjarr ŋarra gan waŋan nhuŋu ŋunhal buku-munha'ŋur yurr nheny dhu ŋunhi bukmakkala yan yolŋuwalnydja walalaŋgal lakaram, yurr walupuynha ḻarr'yunaraynha. Ga ŋunhi ŋarra gan nhä ŋula gayul nhokal waŋan yawyawyurr, yurr nheny dhu ŋunhi mirithin yan yatjurrnha lakaraŋuny djawarrkthurra manapul, beŋurnha ŋunhi garrwarŋura ŋapaŋura buṉbuŋur. \v 28 Ga yaka walal gi barrariny ŋula yolkuny yolŋuw ŋunhi ŋayi dhu nhunany bumany murrkay'kumany; ŋunhiyiny walal nhunany dhu rumbal yan buwayakkumany waŋgany, ga bilin. Yurr bäyŋun walal dhu ŋunhi mirritjalnydja nhuŋu ŋayatham. Yuwalktja nhuma dhu ga ŋunhi barrarirrnydja nhanŋuwuynha yan God-Waŋarrwun, bili ŋayipin ga waŋganydhun ŋunhi ganydjarrnydja ŋayatham rakunygunharawnydja bala ŋurrkanharawnha balan ŋunhi dhä-gir'yunamirrilila wäŋalilnydja. \v 29 Nyumukuṉiny'tja ŋunhi warrakan' djikayny'tja yäku märr gaŋga, ga ŋunhi ŋuli yolŋuy bäyim märrma' djikay' nyumukuṉiny'thu rrupiyay, waŋganydhu yan ŋarakaynydja, yurr ŋayiny dhu God-Waŋarryuny yakan ŋula waŋganynhany djikay'nha moma, ŋunhi ŋayi dhu galkirriny bala munatha'lilnydja. \v 30 Ga balanyayi bili, nhuŋuwuynydja ŋayi ŋunha God-Waŋarr marŋgiyi yan bukmakku, balanya nhakun ŋayi marŋgi nhokalaŋaw marwatku, nhämunha' nhuŋu marwat ga gorrum ḻiyaŋur. \v 31 Yaka nheny barrari. Dhuwal nhumany yolŋuny walal goŋmirr warray God-Waŋarrwal yan goŋŋur, bulu warray ga djuḻkmaram ŋunha djikay'nhany mala.”\fig Sparrow|src="HK00070C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mathuyu 10.29-31"\fig* \s1 Yaka gori Christkalaŋaw lakaranharaw wiripuwurruŋ \s2 Do not be ashamed of telling others about Christ \sr Mathuyu 10.32-33 \r (Luk 12.8-9) \p \v 32 “Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋ lakaranhamirr ŋunhi nheny dhuwal ŋarraku warray yolŋu. Bala ŋarrany nhuna dhu ŋunhi bitjandhi bili yan lakaramdhi ŋarrakalaŋuwalnydja Bäpa'mirriŋuwal ŋunhi ŋayi ga nhina ŋunha Djiwarr'ŋur, ŋunhi nheny dhuwal ŋarraku warray malthunamirr. \v 33 Yurr ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋarrany bukuy-ŋurrkamany, ŋarrany dhu biyakiyi bili lakaraŋ yan nhuna ŋarrakalaŋuwalnydja Bäpa'mirriŋuwal ŋunhi ŋayi ga nhina ŋunha Djiwarr'ŋur, ŋunhi nheny dhuwal yaka warray ŋarrakalaŋumirr.” \s1 Marin yan bäyŋun mägayany rom \s2 Just trouble no peace \sr Mathuyu 10.34-39 \r (Luk 12.51-53; 14.26-27) \p \v 34 “Yaka nhuma dhu bitjandja guyaŋa yanbi ŋarra dhuwal mägayany yan rom nhumalaŋ gäŋal dhipalnydja munatha'lilnydja! Marrtjinany ŋarra dhuwal gäŋalnydja nhumalaŋ mari yaka burrmiḏiny rom. \v 35 Ŋarrany dhuwal marrtjin märr dhu ŋayiny gäthu'mirriŋuny mala ŋapa-bilyuna bäpa'mirriŋuwnydja mala, ga walalnydja dhu waku'mirriŋuny mala bitjandhi bili ŋapa-bilyun ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja mala, ga ŋayiny dhu ga mukul'mirriŋuny morrumurrun nhanukalaŋaw miyalkkuny gäthu'mirriŋuw ga barrkuwatjnha maṉḏa dhu ga ŋunhi nhinany. \v 36 Mirithiny dhu gi ŋunhi nhuŋu miriŋuyi, ŋunhin bili yan ŋunhi galkipuynha nhuŋu gurruṯumirr mala.” \p \v 37 “Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi mirithirrnydja märr-ŋamathirr nhokalaŋaw bäpa'mirriŋuwnydja ga ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja ga ŋunha waku'mirriŋuwnydja ga gäthu'mirriŋuwnydja, ga ŋarrakuny nhe dhu ga gaŋgan märr-ŋamathirr, ŋunhiyiny nhe yakan gana' malthunaraw ŋarrakuny. \v 38 Ga ŋuli nhe dhu ḻaw'maram nhuŋuwuy nhe dharpa mälakmaranhawuy bala malthunna ŋarrakun, ŋunhiyin nhe yuwalktja ŋarrakuny malthunamirr. \v 39 Ga ŋuli nhe dhu ga gänany nhakun birrka'yun walŋaw nhuŋuwuy nhe nhinanharaw, nheny dhu ŋunhi moman yan nhuŋuwuy nhe walŋany gupaḏalnha yan. Yurr ŋuli nhe dhu ŋunhi walŋa gurrupanmirr ŋarrakuny yäkuw, nheny dhu ŋunhi maḻŋ'maraman walŋathinyamirrnydja rom.” \s1 Ŋuli limurr dhu malthundja nhanŋu Djesuwnydja, limurrnydja dhu märram manymak mirithirr mundhurr mala \s2 If we follow Jesus we will get good rewards \sr Mathuyu 10.40-42 \r (Mäk 9.41) \p \v 40 Ga ŋuli dhu ŋunhi ŋula yol yolŋu nhuŋu gumurr-ŋamathirr, ŋunhiny ŋayi dhu nhakun ŋarrakun gumurr-ŋamathirr. Ga balanyayi bili ŋuli dhu ŋunhi ŋula yol ŋarrakuny gumurr-ŋamathirr, ŋunhiyiny balanyan nhakun ŋayi dhu ŋunhi Djiwarr'puywun ŋarrakalaŋaw Bäpa'mirriŋuw gumurr-ŋamathirr. \v 41 Ga ŋuli dhu ŋula bawalamirr yolŋu gumurr-ŋamathirr ŋurikiny ŋunhi ŋayi djawarrkmirriwnydja yolŋuw, ŋayiny dhu ŋunhi gumurr-ŋamathinyamirriynydja yolŋuy balanya bili mundhurr märram nhakun ŋuriŋiyi djawarrkmirriy yolŋuy. Ga balanya bili ŋuli dhu ŋunhi ŋula yol manymakkuny yolŋuw gumurr-ŋamathirr, bili ŋayi ŋunhi manymak mirithirr yolŋu, ga ŋayiny dhu ŋunhi manymakthi bili yan mundhurr märram ŋuriŋiyiny ŋunhi gumurr-ŋamathinyamirriynydja yolŋuy. \v 42 Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal nhumalaŋ lakaramany, ŋuli dhu ŋayi ŋula yolthu yolŋuy ŋula yan ḻurrkun' gapu gurrupan nhuna ḻukanharaw, bili nheny ŋunhi ŋarraku warray malthunamirr, bäydhi ŋunhi nhe ŋarraku ŋurruwuyuktja balanya malthunamirr, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhanŋuny ŋurikiny yolŋuw buku-roŋanmaram bulun dhika. \c 11 \s1 Djon ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranhamirr Yolŋu \s2 John the Baptist \sr Mathuyu 11.1-19 \r (Luk 7.18-35) \p \v 1 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrnydja waŋanhaŋurnydja malthunamirriwalnydja mala nhanukalaŋuwal, bala ŋayi yan dhunupan marrtjinan, bala ŋurruyirr'yurra marrtjin dhäwun lakaraŋal marŋgikuŋala walalany wäŋakurra malaŋuwurr. \p \v 2 Ga ŋayiny Djondja\f * \fr 11:2 \fr*\ft John\ft*\f* balanyamirriyyiny ŋunhala gan dharruŋguŋura djinawan' nhinan, ga beŋuryin ŋayi gan ŋunhi dhäwuny ŋäkul nhanukalaŋuwuynydja Djesuwalaŋuwuynydja ŋunhi nhä ŋayi gan djäma. Bala ŋayi Djondhuny djuy'yurra nhanŋuwuynydja ŋayi malthunamirriny walalany, \v 3 märr walal dhu ŋanya ŋäŋ'thun Djesuny bitjan, “Muka nhe dhuwal ŋunhiyiny yolŋu ŋunhi ŋanapurr ŋuli ga dhukarr-nhämany, … nhuŋun? Wo baḏak yan ŋanapurr dhu ga galkun wiripuŋuw yolŋuw?” \p \v 4 Bala ŋayi Djesuny waŋanan bitjarra, “Gatjuy marrtjin ga lakaraŋun nhanukal Djongalnydja ŋunhi nhä nhuma ŋäkul ga nhäŋal. \v 5 Bilin ga dhuwal bambayyuny nhäman, ga gaṉuŋdja ga marrtjin. Burrunhdhiya'mirrnydja yolŋu walal dhuwal bilin ḏukthunawuynha, ga buthuru-dhumukthuny ga ŋäman. Dhiŋganhawuynydja ga yolŋu walŋathirra, ga ŋurruwuykthuny ga ŋäman dhäwu manymaktja. \v 6 God-Waŋarryuny dhu ŋunhi dhaŋaŋguman nhanukiyingala ŋayi manymakthuny ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli gi yaka ŋapiri-ŋurrkuŋ ŋarrany, dhuwalaŋuwuy ŋunhi nhä ŋarra ga djäma.” \p \v 7 Ga ŋunhi walal Djongu ḻundu'mirriŋuny mala marrtjinany, bala ŋayiny Djesuny waŋanan yolŋuwalnydja walalaŋ dhäwun lakaraŋal Djongalaŋuwuynha, “Nhäthinya ŋayi ŋunhiyiny yolŋu, ŋunhi nhuma nhäŋal ŋanya ŋunhalnydja gapu-ranhdhakŋurnydja wäŋaŋur? Nhäthinya ŋayi ŋunhi balanya nhakun djaka'-wiyin mulmu ŋunhi ŋanya gan watay boy'yurr bala-räli'? \v 8 Nhäthinya ŋayi ŋunhiyiny yolŋuny nhuma nhäma? Ŋula nhuma nhäŋalnydja ŋanya manymaklil girri'lilnydja? Bitjandhiyiny ŋuli ga ŋunhi yolŋu walal dhaṯthunmirr manymakthuny girriy' ŋunhaŋuwuynha manymakpuynha yan wäŋapuy. \v 9 Nhaku nhuma ŋunhi yuwalktja marrtjin balayiny nhänharaw? Nhä ŋayi ŋunhi yolŋuny djawarrkmirr muka? Yo, yuwalk muka. Ŋarra nhumalaŋ lakaraman. Ŋunhiyiny yolŋu bulun ŋayi ga djuḻlkmaram djawarrkmirrinhany yolŋuny. \v 10 Ŋunhany\x - \xo 11:10 \xo*\xt Malachi 3.1\xt*\x* ŋunhi djorra'ŋurnydja God-Waŋarryuny ga lakaram ŋanya bitjanna, \q1 ‘Ŋarrany ga dhuwal ŋurruŋuny djuy'yun dhäwumirriny, \q2 märr ŋayi dhu ŋäthilmirriyaman dhukarrnha-yäkthun nhuŋun.’” \p \v 11 “Dhuwandja ŋarra nhumalaŋ dhu lakaram yuwalknha yan: Djondhuny ga dhuwal djuḻkmaram bukmaknha nhämunharany yolŋuny ŋunhi ga nhina dhiyal wäŋaŋur munatha'ŋur. Yurr ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal dhu ga ŋämany ŋarrany dhäruktja, ga nhinany ŋayi dhu ga ŋunhiyiny yolŋu God-Waŋarrwala yan romŋurnydja, ŋuriŋiyin ga ŋunhi yolŋuy buluny djuḻkmaram ŋanyanhany Djonnhany, bäydhi ŋayi ŋunhi ŋunhiyiny yolŋu ŋula gali'puynydja, wakinŋuny balanyany.” \p \v 12 “Balanyamirriy waluy ŋunhi Djon Ḻiya-ḻupmaranhmirr gan nhinan, ga yan bili-i-i ga dhiyaŋun bala waluy dhuwanna, mari-ḏilkurrnydja gan yolŋu walal mirithinan yan djälthin walal dhu ga rom djuḻkthunna ŋunhi God-Waŋarrwalaŋuwnydja Romgu dhar'thar-gurrupanaraynha. \v 13 Bukmakthu gan djorray' mala lakaraŋal, ŋunhi djawarrkmirriy mala gan wukirri, ga Mawtjitjkal\f * \fr 11:13 \fr*\ft Moses\ft*\f* Romdhu gan lakaraŋalyi ŋunhiyi, ŋunhi nhaltjan dhu ga rom mala maḻŋ'thun, ga yan bili-i-i-i ga ŋayin ŋunhiyin yolŋu Djonnha bunan. \v 14 Ga ŋuli nhuma ga nhakun märr-yuwalkthirra ŋunhi ŋayiny Djondja ŋunhiyin yolŋu yäku Yilaydjan,\f * \fr 11:14 \fr*\ft Elijah\ft*\f* ŋunhiyin djawarrkmirr ŋunhi nhuma ga galkunna nhanŋu. \v 15 Ga ŋuli nhuma buthurumirrnydja walal gatjuy ŋäkuny walal manymakkuŋun.” \p \v 16 “Nhumany dhuwal dhuwalawurrnydja balanya nhakun djamarrkuḻi', ŋunhi walal ŋuli marrtji nhina dhukarr-djaw'yun, \v 17 wäthunmirr ŋuli marrtji wakallil. ‘Napurrnydja gan buḻ'yurr yiḏakiy galŋa-djulŋithinyamaraŋal nhumalany, yurr nhumany yaka ŋula rur'yuna ga giritjinya. Ga wiripuny napurr gan ḏar'ṯaryurr manikay mala mokuylil bäpurrulil, ŋäthin manapar, ga nhumany bäyŋu warray mala-manapar ŋanapurruŋgal ga ŋäthinyamin.’” \p \v 18 “Ga ŋunhi ŋayiny gan Djondja marrtjin dhuwalatjarr, ga bäyŋu warray ŋayiny marrtjinya ŋula nhä ḻukanha ŋatha wo ŋänitji, ga nhumany nhanŋu bitjarr warray waŋan, ‘Dhuwandja ḏirramu yätjkurrwalaŋumirr birrimbirrmirr.’ \v 19 Yurr ŋayiny ga ŋunha Yolŋuny Gäthu'mirriŋu marrtji ga ḻuka ŋayi marrtji ŋatha ga gapu, ga bitjanna nhuma ga nhanŋuny waŋa gam', ‘Dhiyaŋuny ga yolŋuy mirithirra ḻuka. Ga wiripuny ŋayi dhuwal ḻundu'mirriŋu ŋurukurruŋgun ŋunhi rrupiya-märranhamirriwnha mala, ga dhuwurr-yätjmirriwnha.’ Yurr God-Waŋarrwuŋuny ŋunhi djambatj guyaŋanhawuy bulu warray dhika barrkun mirithirra.” \s1 Wäŋa mala ŋunhi walal gan ŋuyulkthin Garraywu \s2 The unbelieving towns \sr Mathuyu 11.20-24 \r (Luk 10.13-15) \p \v 20 Ga ŋunhiliyiny wäŋaŋur mala ŋunhi ŋayi gan Djesuy dharrwany nhakun djäma yindiny malany rom ŋayaŋu-ganyim'thunamirrnydja, ga yolŋuny mala ŋunhi wäŋa ŋunhiŋuwuyyiny mala bäyŋun ga djälthin bilyunaraw God-Waŋarrwalnydja. Bala ŋayiny Djesuny walalaŋ ŋunhi maḏakarritjthinan, ga bitjarra ŋayi walalaŋ waŋanany, \v 21 “Nhumany\x - \xo 11:21 \xo*\xt Isaiah 23.1-18; Ezekiel 26.1—28.26; Joel 3.4-8; Amos 1.9-10; Zechariah 9.2-4\xt*\x* dhuwalawurrnydja yolŋu walal Guritjinbuynydja\f * \fr 11:21 \fr*\ft Chorazin\ft*\f* ga Bithdjaydawuynydja\f * \fr 11:21 \fr*\ft Bethsaida\ft*\f* wäŋapuy mariŋura. Ga ŋuli balaŋ ŋayi ganha dhuwaliyi rom mala ŋunhi ŋayaŋu-ganyim'thunamirr mala maḻŋ'thuna ŋunhalnydja wäŋaŋur Däyany\f * \fr 11:21 \fr*\ft Tyre\ft*\f* ga Djaydandja,\f * \fr 11:21 \fr*\ft Sidon\ft*\f* ga walalnydja balaŋ ganha ŋunhi yolŋuny walal bilyunan God-Waŋarrwalnydja ŋäthil muka yan. Ga nhirrpanany walal balaŋ ŋunhi ŋäthiliŋun girriny' mala barrŋbarrŋnha, ga ḻiyany walal balaŋ ŋunhi dholkunhaminya ganuy'nha. \v 22 Ga yalalaŋumirriynydja ŋunhi mala-djarr'yunamirriynydja waluy, walalnydja dhu ŋunhi Däyapuyŋuynydja\f * \fr 11:22 \fr*\ft Tyre\ft*\f* ga Djaydanbuyŋuynydja\f * \fr 11:22 \fr*\ft Sidon\ft*\f* yolŋu'-yulŋuy dhä-gir'yunawuynydja märraŋ nyumukuṉiny'nha yan. \v 23 Ga nhuma ŋunhi yolŋu walal Gapuniyambuy\f * \fr 11:23 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* mala, nhumany ga guyaŋa yanbi nhumalaŋguny walal dhu gi ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja wokthurra? Dhuwal nhumany dhu boŋguŋ marrtji balan biyakun burralkulila. Ga ŋuli balaŋ ŋunhi ŋayaŋu-ganyim'thunamirr rom maḻŋ'thuna ŋunhalnydja Djudumdja,\f * \fr 11:23 \fr*\ft Sodom\ft*\f* ŋayiny balaŋ ganha ŋunhi ŋunhiyiny wäŋa balanyaraynydja baḏak yan dhärranha. \v 24 Ŋarra nhumalaŋ lakaraman. Balanyamirriynydja ŋunhi dhä-gir'yunamirriynydja waluy, walalnydja dhu ŋunhi wäŋa Djudumbuyyuny\f * \fr 11:24 \fr*\ft Sodom\ft*\f* yolŋuy walal dhä-gir'yunawuynydja märraŋ nyumukuṉiny'nha yan.” \s1 Go marrtjin ga nhinin ŋarrakalnha \s2 Come to me and rest \sr Mathuyu 11.25-30 \r (Luk 10.21-22) \p \v 25 Ga balanyamirriyyiny ŋayi Djesu waŋan bitjarra, “Bäpa ŋarraku, ŋunhi nhe Garray djiwarr'wu wäŋaw ga dhiyak munathaw', ŋarrany dhuwal nhuna buku-gurrpara ŋunhi nhe gan dhuwaliyi rom mala djuḻuḻ'maraŋal gaḏamangalnydja yolŋuwal ga djambatjkalnydja, ga milkuŋalnydja nhe gan ŋunhi dhuŋamirriwala. \v 26 Yo Bäpa, dhiyaŋiyin ŋunhi nhunanhany märr-ŋamathaŋal.” \p \v 27 “Ŋarrakalnydja dhuwal Bäpay gurrupar nhä mala warrpam' yan ŋarrakal, ga ŋayipin ŋunhi waŋganynha yan marŋginy ŋurikiyiny ŋunhi Gäthu'mirriŋuwnydja. Yurr ŋayiny ga ŋunha Gäthu'mirriŋuny djälthirr ŋayi dhu milkuman warraŋulkuman Bäpa'mirriŋuwalaŋuwuynydja, märr walal dhu nhanŋuny marŋgithirryi.” \p \v 28 “Ga ŋuli nhe ga ŋula yolŋu djawaryundja ŋonuŋdhuny gänharay, rälin walal marrtji go ŋarrakala, ga ŋarrany dhu nhumalany buŋgaṯmaraman. \v 29 Märraŋun marrtji ŋarrakuŋuny djämapuy bala yan marŋgithin. Bili ŋarrany dhuwal mel-wuyunamirr warray ga ŋayaŋu-gurrum', ga maḻŋ'maramany nhe dhu ŋunhi yal'yunan ŋayaŋuwnydja nhokiyingalaŋaw nhe. \v 30 Ŋarrakuŋuny dhuwal djäma gurrupanawuy gumurr-yalŋgi, ga rom ŋunhi ŋarrakuŋuny yaka warray galŋa djawaryunamirr.” \c 12 \s1 Dhuwandja dhäwu ŋunhiŋuwuy walupuy gänaŋ'maranhawuynha \s2 A question about the Sabbath \sr Mathuyu 12.1-8 \r (Mäk 2.23-28; Luk 6.1-5) \p \v 1 Waŋganymirrnydja ŋuriŋiyi waluy Nhinanhamirriy, walalnydja ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjin wäŋgaŋala ŋuliwitjarryin ŋunhi birralimirriwurra wäŋakurr. Bala nhanŋu ŋunhi malthunamirrnydja mala djaṉŋarrthinan, bala walal marrtjin wapmaraŋala, bala ḻukanan birralin dhakalnha. \v 2 Ga walalnydja ŋunhi Baratjiny\f * \fr 12:2 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala waŋan nhanukal Djesuwal bitjarra, “Nhaku walal marrtji dhuwal malthunamirriynydja mala nhokal ŋathany dhakalnydja wapmaram birraliny dhiyaŋuny ŋunhi waluy Nhinanhamirriynydja? Yaka yanbi walal ganha bitjana, yakan ŋunhiyiny dhunupa balanyarawyiny djämaw!” \p \v 3 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarra, “Bili mak nhuma ŋuli ga ŋunhi dhäwuny ŋäma Daybitkalaŋuwuynydja,\f * \fr 12:3 \fr*\ft David\ft*\f* ŋunhi ŋayi ga ḻundu'mirriŋu mala nhanŋu bitjandhiyi marrya'yirr. \v 4 Ŋayiny ŋunhi Daybittja gulŋiyin balan ŋunhi God-Waŋarrwala buṉbulil, bala walal yan ḻukan ŋunhi dhuyuny ŋatha, ŋunhi walalawuynha ŋuli ga djirrikaymirriynha yan mala ḻuka, ga yakan walalaŋ ŋunhi dhunupany nhakun. \v 5 Muka bäyŋu nhuma ŋuli gi ŋunhiny dhäwu maŋutji-ḻaw'maraŋ, ŋunhi ŋayi ga lakaram ŋunhiliyi djorra'ŋur ŋunhi Mawtjitjkuŋ\f * \fr 12:5 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom mala wukirriwuy, ŋunhi dhuwal djirrikaymirriynha mala dhu ga djämany ŋunhalnydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋura buṉbuŋur balanyarayyiny waluy ŋunhi Nhinanhamirriynydja?” Yurr bäyŋun ŋuli gi ŋunhi nhumany walalanhany biyakiyi rom-nyamir'yurr, ga rom-bakmaranhamirr lakaraŋ walalanhany. \v 6 Märr-yuwalk ŋarra ga nhumalaŋ dhuwal lakaram. Waŋgany yan dhikayi ŋunhi ŋayi ga bulun djuḻkmaram dhuwandja ŋunhi buku-ŋal'yunamirrinhany buṉbuny. \v 7 Muka yaka yan nhuma dhuwal marŋginy ŋunhi nhaltjan ŋayi ga ŋunha djorra'ŋur waŋa, ŋunhi ŋayi ga waŋa bitjan gam', “Bänŋayin, Yakan nhuma dhu ga mundhurrnydja ŋarrany gurrupan, ŋany djälnydja ŋarra dhuwal nhuma dhu ga mel-wuyunna ŋunha wiripuwurruŋgun yolŋuw walalaŋ.” Ga ŋuli balaŋ nhuma dhiyakiyi romgu marŋginy, nhumany balaŋ ŋunhi yakan rom-nyamir'yuna dhuwalawurrunhany ŋunhi ḻundu'mirriŋunhany mala ŋarraku. \v 8 Bili Yolŋun dhuwal Gäthu'mirriŋu buŋgawany dhiyakiyiny ŋunhi Nhinanhamirriwnydja waluw.\f * \fr 12:8 \fr*\ft Sabbath\ft*\f* \s1 Djesuy ḏukmaraŋal ḏirramuny goŋ-dhoṯnha \s2 A man with a crippled hand \sr Mathuyu 12.9-14 \r (Mäk 3.1-6; Luk 6.6-11) \p \v 9 Bala ŋayi Djesuny marrtjinan, ga gulŋiyin ŋayi Djuw malawal buku-ḻuŋ'maranhamirrilil buṉbulil, \v 10 ga ŋunhiliyiny gan ḏirramu nhinan yurr goŋ-dhoṯ. Ga walalnydja gan ŋunhi Baratjiny\f * \fr 12:10 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala rukitjthin warray nhanŋu, märr walal dhu rom-nyamir'yun ŋanya. Ga bitjarra walal ŋunhi waŋanany dhä-birrka'yurrnydja ŋanya gam', “Nhä ŋunhi dhunupa ŋayi dhu yolŋuy ḏukmaram dhiyaŋuny ŋunhi Nhinanhamirriynydja Waluy?” \v 11 Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ŋuli balaŋ nhuŋu waŋgany bimbi gulŋiyi ŋarŋgalil balanyaray ŋunhi Nhinanhamirriynydja Waluy, yakan balaŋ nhe ŋanya ŋunhi dhawaṯmaraŋuny? \v 12 Yolŋuynydja ga dhuwal bulu djuḻkmaram bimbinhany mala, ga manymak ŋunhi, ŋunhi ŋayi dhu yolŋuy djäma bitjandhiyi manymak rom balanyaraynydja ŋunhi Nhinanhamirriynydja Waluy.” \v 13 Bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikiyiny ḏirramuwnydja bitjarra, “Go goŋ djarryurra.” Bala ŋunhi ḏirramuny yan goŋ-djarryurra, bala dhunupan ŋayi goŋdja manymakthinan ḏukthurra. \p \v 14 Bala walalnydja ŋunhi Baratjiynydja mala marrtjinan ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, bala walal gan dhukarrnha maḻŋ'maraŋal waŋanhaminan Djesuwnha bunharaw. \s1 God-Waŋarrwu djarr'yunawuy yolŋu mala \s2 God's chosen servant \sr Mathuyu 12.15-21 \p \v 15 Ga ŋunhi ŋayi Djesu marŋgithinany ŋunhi walal gan ŋayan'tharranany nhanŋu, bala yan ŋayi marrtjinan, ga dharrwan ŋunhi mirithirra yolŋuny mala nhanŋu malthurrnydja. Ga dharrwanhan ŋayi gan ŋunhi rerriŋurnydja ḏukmaraŋal, \v 16 yurr ŋayi walalany gan dhurrwara-mukmaraŋala lakaranhaŋurnydja. \v 17 Bala ŋunhi God-Waŋarrwu dhawuny' yuwalkthinan yan maḻŋ'thurrnydja, ŋunhi ŋayi gan djawarrkmirriy ḏirramuy yäku Yitjayay\f * \fr 12:17 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* ŋäthil lakaraŋal bitjarr gam', \q1 \v 18 “Dhuwaliyin ŋarraku ŋunhi djarr'yunawuynydja djämamirr! \q2 Ga märr-ŋamathirra ŋarra nhanŋu ga dhuwal yulŋuny, ŋayiny ŋarrany ŋuli ga ŋunhi ŋayaŋu-ŋamatham. \q1 Ŋarrany dhu dhuwal gurrupanna ŋarrakuwuynydja ŋarra walŋa nhanukala, \q2 ga ŋayin dhu ŋunhi ŋarranhany lakaram Djan'tayilwalnydja yolŋuwal walalaŋgal, \q2 ŋunhi ŋarran dhu mala-djarr'yurr bukmaknhany yolŋuny walalany ŋuriŋin ŋunhi romdhu-dhunupaynha. \q1 \v 19 Ga bäyŋun yan ŋayi dhu gi marrtji dhukarr-ŋupulnydja, \q2 waŋiny dhu marrtji djawarrkthurrnydja ŋarrtjurrnydja yolŋunhany walalany, bäyŋun yan. \q1 \v 20 Ga yakan ŋayi dhu marrtji ŋunhi dhurrpa'-dhurrparaŋuny ŋunhi bakthunawuynhany bewiyany, \q2 ga yakayi yan ŋayi dhu ŋunhi bulŋuyukuŋuny rirriwulnhany gurthany, \q2 ga bäy ŋayi dhu boŋguŋ rom-dhunupa yan djuḻkthurr. \q1 \v 21 Ga bukmaktja dhu ga ŋunhi Djan'tayilnydja\f * \fr 12:21 \fr*\ft Gentile\ft*\f* mala ŋayaŋu-gorrumany nhanukiyingala yan.” \s1 Djesu ga Beltjibul \s2 Jesus and Beelzebul \sr Mathuyu 12.22-32 \r (Mäk 3.20-30; Luk 11.14-23) \p \v 22 Manymak, yolŋuy mala gäŋal Djesuwal waŋganynha ḏirramuny yurr bambaynha ga dhärukmiriwnha, bili nhanukal gan wakinŋu birrimbirr gulŋiyin. Ga ŋayiny Djesuynydja ḏukmaraŋal yan ŋanya ŋunhiyiny ḏirramuny, ga dhunupan bala ŋayi ŋunhi nhäŋala ga waŋanan. \v 23 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja mala nhäŋalnydja ŋayaŋu-ganyim'thurra manapar, bala walal gan dhä-birrka'yunminan bitjanminan, “Muka Djesuny dhuwal Daybitku\f * \fr 12:23 \fr*\ft David\ft*\f* gäthu'mirriŋu?” \p \v 24 Ga walalnydja gan ŋunhi Baratjiynydja\f * \fr 12:24 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala ŋäkul walalany bala walal bitjarra waŋan, “Dhuwaliyiny ŋayi ŋuli ga wakinŋunhany mala birrimbirrnha dhawaṯmaram ganydjarryu Beltjibulwal,\f * \fr 12:24 \fr*\ft Beelzebul\ft*\f* ŋunhi ŋayi buŋgawa ŋurikiyi birrimbirrwu malaŋuw!” \p \v 25 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny dhunupa yan marŋgithinan ŋunhi nhaltjarr walal gan guyaŋan, bala yan ŋayi waŋanan bitjarra walalaŋ, “Ŋuli dhu ga ŋunhi yolŋu walal bunhamirr bala-räli'yunmirr ŋunhiŋuwuyyi waŋganybuy wäŋapuy, walalnydja dhu ŋunhi malany dhawar'yunna. Ga ŋuli dhu ga ŋunhi gurruṯumirr mala bitjandhi bunhamirr walalawuynha walal, bala dhu ŋunhiyiny bäpurru dhawar'yunna yan.” \p \v 26 “Ga ŋuli dhu ga ŋunhi Djaytindhu\f * \fr 12:26 \fr*\ft Satan\ft*\f* buma djaytinnhany mala, walalnydja dhu ŋunhi malany dhawar'yunna yan. \v 27 Ga ŋuli nhakun ga ŋarrany dhuwal ganydjarr bäki nhanŋuny Beltjibulwuny, dhawaṯmaranharaw ŋurukuny wakinŋumirriwnydja birrimbirrwu malaŋuw, ga yolkal ganydjarryu ŋunhi nhumalaŋgalnydja malthunamirriy mala ŋuli ga ŋunhiyiny birrimbirrnha malany dhawaṯmaram? Yo, nhumalaŋgiyingal yan malthunamirriy mala nhumalanhany dhu yätjkurr-lakaram. \v 28 Ga ŋuli dhu ŋunhi ŋarrany nhakun wakinŋunhany birrimbirrnha dhawaṯmaram nhanukalnydja ganydjarryu God-Waŋarrwalnydja Birrimbirryu, ŋuriŋiyiny ga ŋunhi maŋutji lakaram ŋunhi God-Waŋarrwuny Rom bilin maḻŋ'thurra dhuwaliyin nhumalaŋgala. \v 29 Nhalayakkun balaŋ dhuwal ŋula yol yolŋu gärri ḏälwalnydja ḏirramuwal buṉbulil, ŋula nhakuny girriwny'tja manaŋinyaraw. Ŋurruŋuny balaŋ ŋayi ŋanya ŋunhiyiny ḏälnhany ḏirramuny ga garrwi'-garrwiyurr ŋathil rakiy', ga yorrnha ŋayi balaŋ manaŋinyarawnydja gulŋiyi.” \p \v 30 “Ŋuli nhe yolŋu yakany ŋarrakal gali'ŋur ŋunhiny nhe ŋarraku miriŋun. Ga ŋuli nhe gi yakany djäma waŋganyŋurnydja ŋaliny, ḻuŋ'maraŋuny marrtji, ŋunhiny nhe yolŋu balanyayiny barrkuwatjkunhamirra, ḻatjuwarr'maraman nhe ga yan yolŋunhan.” \p \v 31-32 “Dhuwal ŋarra nhumalaŋ dhu lakaraman. Ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy djäma yätjkurr ga waŋa ŋayi dhu yätjkurr matha, God-Waŋarryuny nhanŋu dhu bäy-lakaram. Wiripuny mak ŋayi dhu ŋunhi dhä-wiripuŋuyirr waŋa nhanŋu Yolŋuw Gäthu'mirriŋuw, ga ŋayiny dhu ŋunhi bäy-lakaram nhanŋu ŋunhiŋuwuyyi. Yurr ŋuli ŋayi dhu ŋula yol yolŋu waŋa dhä-wiripuŋiyirr Dhuyu-Birrimbirrwuny, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny bäyŋun nhanŋu bäy-lakaram, ga ŋorran nhanukal dhu ga ŋunhi wiyinŋumirra yakaŋuwnha yan bäy-lakaranharaw, dhiyaŋ bala walŋay ga bulu ŋuruk bala walŋaw ŋunhi yalalaŋumirriw.” \s1 Goŋmirr dharpa ga wakinŋu dharpa \s2 Two different types of trees \sr Mathuyu 12.33-37 \r (Luk 6.43-45) \p \v 33 “Manymakŋurnydja dharpaŋur ŋuli ga dhuwal borum mala ŋuthan manymaknha yan, ga nhäŋiniŋ'ŋurnydja dharpaŋur ŋuli ŋuthan nhäŋiniŋ'nha borum mala. Nhäma nhuma dhu ga dharpa mala borummirrnydja dharaŋan, ŋuruŋ dhu ga borumdhu mala maŋutji-lakaram.” \p \v 34 “Ga nhumany dhuwalawurrnydja dhuwurr-yätjmirr yolŋu walal nhakun bäpin. Ga nhakun nhuma ŋuli ga ŋunhi waŋa manymakkumany? \v 35 Manymakthuny ŋuli ga yolŋuy ruwamŋuyam manymaknhan yan nhä malany nhanukiyingalnydja ŋayi ŋayaŋulil, bala ŋuli ga dhäruktja dhawaṯthun nhanukal manymaknha yan. Ga yätjkurrnydja ŋuli ga dhäruk dhawaṯthun yätjkurruwalnha yan yolŋuwal.” \p \v 36 Ga dhuwal ŋarra nhumalaŋ dhu lakaraman, “Bukmaknhany dhu ŋunhi yolŋuny mala-djarr'yurra, nhäŋun dhu boŋguŋ marrtji nhämunha'mirr ŋayi yolŋu waŋan yätjkurruyaŋal. \v 37 Ga ŋuli gan yolŋu waŋan manymakkuŋal dhärukthu nhanukiyingal ŋayi, ŋunhiyiny ŋayi dhu God-Waŋarryu yolŋuny manymak-lakaraŋun, ga ŋunhi ŋayi gan yolŋu waŋan yätjkurruyaŋalnydja yan, ŋanyanhany dhu God-Waŋarryu yätjkurr-lakaraŋun balanyamirriynydja ŋunhi dhä-dhawar'yunamirriynydja waluy.” \s1 Yolŋu walal gan djälthin walal dhu nhäma ŋoy-ganyim'thunamirr rom djiwarr'wuy \s2 A sign from heaven \sr Mathuyu 12.38-42 \r (Mäk 8.11-12; Luk 11.29-32) \p \v 38 Ga ŋaḻapaḻmirr yolŋu mala Rom-marŋgikunhamirr walal ga Baratji\f * \fr 12:38 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala marrtjin Djesuwal, ga waŋan walal bitjarr, “Go mak milkuŋ ŋanapurruŋgal nhuŋuwuy nhe djiwarr'wuynydja ganydjarr.” \p \v 39 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Nhumany ga dhuwal djälthirr nhuma dhu nhäma yindi mala rom, bala nhuma dhu ga märr-yuwalkmirriyirra, bili nhuma dhuwal dhuwurr-yätjmirr ga märr-yuwalkthinyamiriw mala. Ŋarrany dhu dhuwal milkuman nhumalaŋgal waŋganynhan yan djawarrkmirriny yäkuny Djawunanhan.”\f * \fr 12:39 \fr*\ft Jonah\ft*\f* \p \v 40 “Ŋayiny gan ŋunhi yindiwalnydja ŋarirriwal guḻunŋur gulŋiyin ḻurrkun' walu ga ḻurrkun' munha, ga bitjandhin dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu ŋorra moluŋurnydja ḻurrkun' walu ga ḻurrkun' munha.” \p \v 41 “Ga yalalany ŋunhi Dhä-dhawar'yunamirriynydja, walalnydja dhu boŋguŋ ŋunhi wäŋa Ninipawuynydja\f * \fr 12:41 \fr*\ft Nineveh\ft*\f* yolŋu walal dhärriny gumurrŋura nhanukal God-Waŋarrwalnydja bala walal dhu gi yätjkurr-lakaraŋun nhumalanhany. Bili walalnydja bilyurr warray ganarrthaŋal walalaŋguwuynydja yätjkurr malany rom, ŋunhi ŋayi gan Djawunaynydja dhäwu walalaŋ lakaraŋal. Ga dhuwandja nhumany ga märr-yuḻkthun ŋunhiyinhan ŋunhi ŋayi ga djuḻkmaraman ŋanyanhany Djawunanhany.\f * \fr 12:41 \fr*\ft Jonah\ft*\f* \v 42 Ga buŋgawa miyalk\f * \fr 12:42 \fr*\ft Queen\ft*\f* wäŋa Djepawuy\f * \fr 12:42 \fr*\ft Sheba\ft*\f* marrtjin ŋayi gan barrkuŋur wäŋaŋur, ŋänharaw ŋurikiyi ḻiya-djambatjku yolŋuw yäkuw Djalamangu,\f * \fr 12:42 \fr*\ft Solomon\ft*\f* bili ŋayi gan ŋunhi mirithin yan djälthin marŋgithinyaraw. Ga yalalaŋumirriynydja ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhiyiny miyalk dhärriny, bala ŋayi dhu waŋin yätjkurr-lakaraŋun nhumalany, bili waŋgany yolŋu dhiyal dhiyaŋ bala ŋunhi ŋayi mirithirra yan ḻiya-djambatjnha djuḻkmaraman ŋayi ga Djalamannhany, yurr nhumany gi yaka warray ŋanya ŋäku dharaŋul.” \s1 Buku-roŋiyinyawuy yätjkurruwuy birrimbirrwuy \s2 Return of an evil spirit \sr Mathuyu 12.43-45 \r (Luk 11.24-26) \p \v 43 “Ŋunhi ŋuli wakinŋunhany mokuynha dhawaṯmaram yolŋuwalnydja ŋayaŋuŋur, bala ŋayi ŋuli ga ŋunhi marrtjin ḻarruman wiripuŋuwnha wäŋaw, wanhal ŋayi dhu maḻŋ'maram wäŋa bala yan nhinan. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋuriŋiyi wakinŋuy birrimbirryu bäyŋuny maḻŋ'maram ŋula wäŋa, \v 44 bala ŋayi dhu waŋan bitjanna, ‘Ŋarrany dhu dhuwal balayi bili wäŋalil roŋiyirr, ŋunhi ŋarra ganarrtham.’ Ga ŋunhi ŋayi ŋuli roŋiyirrnydja ga maḻŋ'maramany ŋayi ŋuli ŋunhi wäŋany manymaknha dhikan ḏarrtjalknha ga yolŋumiriwnha, \v 45 bala ŋayi ŋuli ŋunhi dhunupan marrtjin ga märram ŋayi dhu bulu wiripuwurruny 7-nha wakinŋumirriny birrimbirrnha mala, ŋunhi walalnydja ŋunhiwurryiny bulun dhika ganydjarr-ḏilkurra. Bala walal dhu ŋunhi bukmaknha wäŋgamany ga wäŋaramany ŋurikalyin bili yan yolŋuwal ŋayaŋuŋur, ga ŋayiny dhu ŋunhi ŋunhiyiny yolŋu ŋayaŋu-waṯaŋuny mirithirra yätjirr ŋayathanharaynydja walalaŋgal, djuḻkmaraman dhu ŋunhi nhäthinya ŋayi gan ŋunhiyi yolŋu ŋäthil nhinan. Ga bitjandhin ŋayi dhu ga ŋunhi nhumalaŋgalnydja djäma, dhuwurr-yätjmirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal, ŋunhi nhuma ga dhiyaŋ bala nhina.” \s1 Djesuw ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu walal \s2 Jesus' mother and brothers \sr Mathuyu 12.46-50 \r (Mäk 3.31-35; Luk 8.19-21) \p \v 46 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesu baḏak yan waŋan ŋurikiwurruŋgalyi yolŋuwal walalaŋgal, bala walalnydja nhanŋu ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuny ga yukuyuku'mirriŋuny mala bunanan, yurr dhärra'-dharranany walal gan ŋunhi ŋunhal banydji yan warraŋul buṉbuŋur, bili walal gan ŋunhi djälthin nhanŋu Djesuw waŋanharaw. \v 47 Bala ŋayi ŋunhi waŋganydhuny yolŋuy lakaraŋala Djesuwalnydja bitjarra, “Wäy! ŋunha nhuŋu ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu mala ga galkun warraŋul, djälthirr walal ga waŋanharaw nhuŋu.” \p \v 48 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarra, “Yol ŋayi dhika ŋarraku ŋäṉḏi'mirriŋuny ga yukuyuku'mirriŋuny mala?” \v 49 Bala ŋayi dhunupamirriyaŋala ŋunhi malthunamirrinhan mala nhanŋuwuy, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Dhuwalawurr dhuwal ŋarrakuny ŋäṉḏi'mirriŋu mala ga yukuyuku'mirriŋu mala! \v 50 Ŋuli ŋayi ŋula yol yolŋu dhäruk-märranhamirr ŋarrakalaŋawnydja Bäpaw djiwarr'wuywuny, ŋunhiyin ŋayi yolŋu ŋarrakuny yapa'mirriŋu ga wäwa'mirriŋu nhä mak ŋäṉḏi'mirriŋu.” \c 13 \s1 Dhäwu gätni-djämamirriwalaŋuwuy \s2 A story about a farmer \sr Mathuyu 13.1-9 \r (Mäk 4.1-9; Luk 8.4-8) \p \v 1 Ga ŋuriŋiyi bili yan waluy bala ŋayi Djesuy ganarrthaŋala ŋunhiyiny buṉbuny, bala yan ŋayi marrtjinan yarrupthurra raŋilila, ga ŋunhiliyin ŋayi gan marŋgikuŋalnydja yolŋunhany walalany. \v 2 Ga dharrwan mirithirra marrtjin ŋunhi yolŋuny walal ḻuŋ'thurr ga bäyŋun nhanŋuny dhaḻakarr, bala ŋayi ŋal'yurra marthaŋaylila ga ŋunhiliyin ŋayi gan nhinanany. Ga walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuny gan baḏak yan dhärran ŋunhili bili yan raŋiŋur. \p \v 3 Ga dhäwuny ŋayi gan ŋunhi lakaraŋal dharrwa mirithirr, ga waŋganydja ŋayi dhäwu walalaŋ lakaraŋal bitjarra gam', \p “Waŋganydhu ḏirramuy gätni-djämamirriy marrtjin djalkthurr ŋatha mala maŋutji birrali munatha'lil. \v 4 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin djalkthurrnydja, ga wiripuny marrtjin galkirrin dhukarrlila, ga warrakan'tja mala ŋunhi buṯthurr bala yan ḻukanan. \v 5 Ga wiripuny ŋatha mala maŋutji galkirrinan guṉḏamirrilila munatha'lil, munatha' ḏaŋawuklila ga dhunupan yan ŋunhi ŋathany maŋutjiny dhamany'tjurra. Yurr ŋayi ŋunhi munathany' gaŋga manymak ŋathawnydja ŋuthanaraw. \v 6 Ga ŋunhi ŋayi waluny garramatthin ḏälthinany, bala ŋunhi waluynydja nhäŋala räwakuŋala, bili wärrurrny'tja mala nhanŋu ŋunhi märr-ḻurrkun' yan. \v 7 Ga wiripuny ŋunhi maŋutji ŋatha mala galkirrin ḏirriṯirrimirrilila munatha'lil, bala gan ŋunhi ŋuriŋiyiny ḏirriṯirriynydja mala garrwi'yurra ŋunhiyiny ŋunhi ŋathany mala maŋutjiny birraliny, bala warrpam'nha ŋunhi räwakthinany.” \p \v 8 “Ga ḻurrkun'nha yan ŋunhi ŋatha maŋutji galkirrin manymaklilnydja munatha'lil, ga ŋunhiliyiny munatha'ŋur maŋutjiny ŋathany ŋuthar manymakthinan dharrwathinan, waŋganybuy yaŋarapuy 100 maŋutji ŋatha, ga wiripuny beŋuryi yaŋaraŋur 60 maŋutji ŋatha, ga wiripuny 30 maŋutji ŋatha.” \p \v 9 “Ŋuli nhe buthurumirrnydja dharraḏayin ga ŋäkuny ŋamathaŋun.” \s1 Nhaku ŋayi gan ŋunhi Djesuy mayali'kurrnydja dhäwu lakaraŋal \s2 Why Jesus used parables \sr Mathuyu 13.10-17 \r (Mäk 4.10-12; Luk 8.9-10) \p \v 10 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny Djesuw malthunamirrnydja mala marrtjinan ga bunan walal nhanŋu, bala walal ŋanya gan dhä-birrka'yurra bitjarra, “Wäy! Nhaku nhe ŋuli ga dhuwal dhäwu lakaram bitjandhiny mayali'mirriyamany yolŋu'-yulŋuwnydja?” \p \v 11 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Nhumany dhuwal bilin marŋgin ŋurukuny ŋunhi Godkalaŋuwnydja Romgu ŋurukuny ŋunhi djinawa'wuywuny mayaliw', bilin ŋarra gan ŋunhi lakaraŋala nhumalaŋgalnydja warralkuŋala. Yurr walalnydja ŋunhawurrnydja yaka warray marŋgi, bili bäyŋu ŋarra walalaŋgalnydja ŋula milkunha God-Waŋarrwu rom malany. \v 12 Ŋuli ŋayi ga ŋula yolthu yolŋuy ŋayathamany yan ŋunhi God-Waŋarrwuŋuny nhä mala gurrupanawuy, ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny buluyi gurrupan ŋapa-ŋal'maram ŋurikiyiny yolŋuw. Ga ŋuli ŋayi ga yolŋu nhina dhaparŋ'tja yan, nhanŋuny dhu ŋurikiyiny yolŋuw nhä malany winya'yunna bäydhi ŋunhi ŋayi ga ŋayatham ŋula nhä nyumukuṉiny'tja mirithirrnydja. \v 13 Yo waŋany ŋarra ŋuli ga ŋunhi mayali'kurrnydja walalaŋgalnha. Bili walal ŋuli ga nhäma walalaŋgiyingal maŋutjiy, yurr bäyŋun walal ŋuli ŋunhi yuwalkkuŋuny dharaŋul. Ga ŋunhi walal ŋuli ga ŋämany, ga bäyŋun walal ŋuli ŋunhi yuwalktja dharaŋan. \v 14 Yo God-Waŋarrwu\x - \xo 13:14 \xo*\xt Isaiah 6.9-10\xt*\x* dhawuny' ŋunhi maḻŋ'thurr yuwalkthinan yan, ŋunhi ŋayi gan djawarrkmirriy yäkuy Yitjayay\f * \fr 13:14 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* lakaraŋal bitjarr gam', \q1 ‘Dhiyaŋuwurruynydja dhu ga yolŋuy walal ŋäma yan, \q2 ga bäyŋun walal dhu ŋunhi yuwalkkumany ŋäma dharaŋandja. \q1 Ga nhäma warray walal dhu ga, yurr walal dhu bäyŋun yuwalkkumany nhäma dharaŋan. \q1 \v 15 Bukmakkun walalaŋ dhuwaliyi ḻiyany bilin gunganhawuynha ga buthuruny walalaŋ dhaḻ'yunawuynha. \q1 Ga maŋutjiny walalaŋ dhuwaliyi bilin bambaykunhawuynha, \q2 bäyŋun walal dhu ga nhäma, ga ŋäma, \q2 ga dharaŋan yuwalkkumany. \q1 Ŋuli walal balaŋ ganha dharaŋanany, walalnydja balaŋ ŋunhi bilyunan muka ŋarrakala, bala ŋarrany balaŋ ŋunhi ḏukmaranhan walalany.’” \p \v 16 “Yurr nhumany dhuwalawurrnydja goŋmirra mala yolŋu'-yulŋu God-Waŋarrwalnydja, bili nhumany ga nhäman ga ŋäman God-Waŋarrwuny Rom. \v 17 Dharrwa gan ŋunhi djawarrkmirr yolŋu mala ga bulu wiripu yolŋu mala manymakmirr djälthin mirithin yan nhänharaw dhiyak mala ŋunhi nhä nhuman ga dhiyaŋun bala nhäma. Ga mirithin yan walal gan djälthin ŋänharaw dhiyakuny mala dhäwuw ŋunhi nhä mala nhuma ga dhiyaŋun bala ŋäma. Yurr bäyŋun walalnydja gan ŋunhi ŋuriŋiwurruyiny nhäŋal ga ŋäkul.” \s1 Djesuy lakaraŋal warraŋulkuŋala dhäwu gätni-djämamirriwalaŋuwuynha \s2 Jesus explains the story about the farmer \sr Mathuyu 13.18-23 \r (Mäk 4.13-20; Luk 8.11-15) \p \v 18 “Ŋäkun walal dhuwal dhuḏin mayalin' nhanŋu dhiyakiyiny dhäwuw ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan gätni-djämamirriy ŋatha mala djalkthurr maŋutji.” \p \v 19 “Yo maŋutji mala ŋatha ŋunhi gan galkirrin dhukarrlilnydja ga maŋutji-lakaram ŋunhin yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli ŋäma warray dhäwu Godkalaŋuwuy rombuy, yurr ŋayi ŋuli ŋunhi yakan dharaŋulnydja. Bala ŋayi ŋuli ŋunhi yätjkurrnydja birrimbirr marrtjiny bala yan djaw'yunna nhanukal dhäwuny' ŋayaŋuŋurnydja. \v 20 Ga ŋunhiny ŋatha maŋutji ŋunhi marrtjin galkirrin munatha'-ḏaŋawuklilnydja guṉḏamirrililnydja, ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram ŋunhin yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli märram ŋunhiyi dhäwu mala manymakkum ŋayaŋuy nhanukiyingal ŋayi, balanyamirriy ŋunhi ŋayi ŋuli ŋämany ŋunhiyi dhäwuny. \v 21 Yurr yakan ŋayi ŋuli ŋunhi dhäwuny nhakun gärri ŋunha djinawa'lilnydja ŋayaŋulilnydja bala ŋuli ŋunhi yakan dhäwuny wiyindja ŋorri. Bili ŋunhi ŋuli ŋula nhä ŋayaŋu-wutthunamirrnydja rom maḻŋ'thun, ga dhunupan ŋayi ŋuli ŋunhi gulyunna God-Waŋarrwalnydja märr-nhirrpanminyaŋur. \v 22 Ga wiripuny ŋunhi ŋatha maŋutji galkirrin ḏirriṯirrimirrililnydja, ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram ŋunhin yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli bili muka ŋämany God-Waŋarrwuny dhäruk, yurr ŋayi ŋuli ga ŋunhi mirithirra dhika warwuyundja ŋula nhakun malaŋuw dhuwalaŋuwuywun, ŋunhi ŋayi ŋuli ga buku-manguman ŋayi dhu ga ḻukunydjan' yan nhina. Ga dhiyaŋiyin malaŋuy romdhu ŋuli ga ŋunhi nyumukuṉiny'kumany God-Waŋarrwuny dhäruk, ga yakan ŋayi ŋuli ŋunhiyi yolŋu ŋuthandja ŋamathamany. Ga balanyan walalnydja ŋunhi nhakun yaŋaran borumgun, yaŋaran yan waŋganynha burumun'miriwnha. \v 23 Ga wiripuny ŋunhi ŋatha maŋutji galkirrin manymaklil munatha'lil, ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram ŋunhin yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli ga ŋäma God-Waŋarrwu dhäruk manymakkum yan dhika, ga märram walal ŋuli marrtji yuwalkkum yan dhäruk God-Waŋarrwu. Ga dhaŋaŋdhirra walal ŋuli ŋunhi God-Waŋarrwalnydja ŋula nhaliy malaŋuy, bitjanna nhakun ŋunhi dharpa baṉa' ŋuli ga dhärra borummirr dhirrimukmirr.” \s1 Ḏimiṯimirr mala ga ŋatha maŋutji manymak \s2 Weeds among the wheat \sr Mathuyu 13.24-30 \p \v 24 Ga buluny ŋayi Djesuy wiripuny muka dhäwu lakaraŋal bitjarr gam', “God-Waŋarrwuny dhuwal Rom balanya nhakun lämu-nhirrpanamirr yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli marrtji djalkthun manymak ŋatha maŋutji munatha'lil. \v 25 Ga ŋunhi bukmaktja yolŋu walal ŋuli ga wawun ŋorra, bala ŋayiny ŋuli ŋunhi miriŋuny marrtjin bala djalkthunna marrtji ḏimiṯimirrnydja mulmu mala ŋunhiwiliyin munatha'lila maŋutji-manapanna bala yan ganarrthaman.” \p \v 26 “Ga ŋunhi ŋayi ŋathany ŋuthar dhakalmirriyinany, bala ŋunhi djämamirriynydja mala nhäŋala ŋunhiyiny ḏimiṯimirrnydja mala, maṉḏa gan rrambaŋin ŋutharnydja. \v 27 Bala walalnydja ŋunhi djämamirrnydja mala ŋunhi ŋurikiyiny lämu-nhirrpanamirriwnydja ḏirramuw marrtjinan bala yan bunanan nhanŋu ŋurikiyiny ḏirramuwnydja, bala waŋanan nhanukal bitjarrnha, ‘Way! Ŋunhany muka nhe ŋunhi maŋutjiny ŋathany djalkthun manymak birrali yan, ga wanhaŋuwuynha ŋunha ḏimiṯimirrnydja mala?’” \p \v 28 “Bala ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramuny bitjarra waŋan, ‘Dhuwaliyiny ŋunhi bitjarryiny djäma miriŋuynha yan,’ bitjarr.” \p “Ga walalnydja ŋunhi djämamirrnydja mala waŋan bitjarra, ‘Muka djäl nhe, napurr dhu ḏulŋurr'-ḏulŋurryunna ŋunha ŋunhi ḏimiṯimirrnydja mulmu mala?’” \p \v 29 “Ga ŋayiny ŋunhi ḏirramuny waŋan bitjarra, ‘Yaka! Nhuma ŋuli bäynha ḏulŋurr'yurr rrambaŋin manymaknha ŋathany birralinhan. \v 30 Ganarrthul ŋathil, ga bäy maṉḏa dhu marrtji rrambaŋi bala ŋuthan, ga gulkthunamirriynha waluy ga balanyamirriynha. Bala ŋarra dhu waŋin djämamirrinhany mala walal dhu boŋguŋ marrtji ḻuŋ'maraŋun ŋunhi ḏimiṯimirrnydja mala mulmu, bala yan bathulnha gurthaynha. Ga manymaktja ŋatha birraliny ŋarra dhu marrtji rarr'yurra balan biyakun buṉbulila ŋarrakiyingal ŋarra.’” \s1 Mayali'mirr dhäwu Godkalaŋuwuy rombuy \s2 Parable about God's kingdom \sr Mathuyu 13.31-33 \r (Mäk 4.30-32; Luk 13.18-21) \p \v 31 Ga buluny ŋayi Djesuy lakaraŋal wiripun dhäwu bitjarr gam', “God-Waŋarrwuny dhuwal Rom balanya gam', nhakun ŋuli ŋunhi yolŋu gätni djämamirr marrtji bala ŋayi ŋuli lämu-nhirrpanna maŋutjin ŋathan genydjan'. \v 32 Ga nyumukuṉiny ŋayi ŋunhi mirithirr yulŋuny maŋutjiny, yurr ŋuthandja ŋuli ŋunhi yindithirra dhika mirithirra, djuḻkmaraman ŋuli ga ŋunhi wiripunhany dharpany mala. Bala ŋuli ŋunhi warrakan'tja mala buṯthundja bala yalun walalaŋguwuy djäma waṉa-waṉalilnydja ŋunhiwiliyi dharpalil.” \p \v 33 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal bitjarr: “God-Waŋarrwuny dhuwal Rom balanya nhakun ŋuli miyalkthu märram banikin' ga dharrwan ŋayi ŋuli ŋunhi dämbany rarryun ŋunhiwiliyi. Bala ŋayi ŋuli ḻurrkun'nha yan djalkthun ŋathawuynydja ḏambakunhawuy ŋunhiwiliyiny ŋunhi maŋutji-manapan dämbalilnydja. Ga yaka wiyindja bala ŋuli ŋunhi dämbany marrtji ḏulul'yunna ŋuthanna yindithirra.” \s1 Nhaku ŋayi gan ŋunhi gämurruw' dhäwuny lakaraŋal \s2 The reason for teaching with stories \sr Mathuyu 13.34-35 \r (Mäk 4.33-34) \p \v 34 Ga dharrwamirr ŋayi gan Djesuy bitjarryiny dhäwu lakaraŋal mayali'mirriyaŋalnydja yolŋu'-yulŋuwalnydja. \v 35 Bala\x - \xo 13:35 \xo*\xt Psalm 78.2\xt*\x* ŋunhi dhawuny' yuwalkthinan yan maḻŋ'thurr, ŋunhi ŋayi gan God-Waŋarrwal djawarrkmirriy bitjarr lakaraŋal gam', \q1 “Ŋarrany dhu gi dhuwal dhäwu lakaraŋ ŋarrakuwuynydja ŋarra mayali'mirriyaŋ yolŋuwalnydja walalaŋgal, \q2 ga lakaraŋuny ŋarra dhu gi ŋunhi dhawaṯmaraŋun yan, \q2 ŋunhiny mala dhäwu ŋunhi gan ŋorran djuḻuḻ'yurr, \q2 ŋunhal bala ŋunhi ŋurruyirr'yunamirriy waluy.” \s1 Djesuy lakaraŋal mayalin' ḏimiṯimirrwuy mulmupuy \s2 Jesus explains the story about the weeds \sr Mathuyu 13.36-43 \p \v 36 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy ganarrthaŋalnydja yolŋunhany walalany bala ŋayi beŋuryiny dhurrwaraŋur marrtjinan gulŋiyinan buṉbulila, ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjin nhanukal ga waŋan walal ŋanya bitjarr, “Go mak napurruŋguny dhunupayaŋun lakaraŋ warraŋulkuŋun, ŋunhiny dhäwu ŋunhi ḏimiṯimirrwuynydja ga birralipuynydja.” \p \v 37 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Ŋunhiny ḏirramu ŋunhi ŋayi marrtjin ga dholkuŋal manymaktja maŋutji ŋatha, ŋunhiyiny Yolŋun Gäthu'mirriŋu, \v 38 ga ŋunhi dhulmu-gaykarraŋdja munatha', ŋunhiyiny nhakun dhuwanna ŋayipin wäŋan ŋarakan munathan'. Ga ŋunhi manymaktja ŋatha maŋutji ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram ŋunhiwurrunhan yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli ga nhina God-Waŋarrwal yan Romŋur. Ga ŋunhi ḏimiṯimirriynydja ga mulmuy maŋutji-lakaram dhuwanna ŋunhi yolŋuny walalany ŋunhi walal ga yätjkurruwal birrimbirrwal romŋur nhina, \v 39 ga ŋunhiny yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga ḻatjuwarr'maramany ŋunhiyiny ŋayipin ŋunhin buŋgawan Mokuy. Ga ŋunhi ŋatha-ŋamakuli'mirrnydja walu ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram dhawar'yunamirra walu, ŋunhi walal dhu boŋguŋ God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja mala marrtjin bala yan ḻuŋ'maraŋun marrtji yolŋunhany walalany.” \p \v 40 “Ga ḏimiṯimirrnydja mulmu dhu marrtji ŋunhi ḻuŋ'maraŋun, bala yan dhuŋgur'yurra. Ga biyakiyin ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhi yalalaŋumirriynydja maḻŋ'thurr. \v 41 Ŋayiny dhu boŋguŋ Yolŋuynydja Gäthu'mirriŋuy djuy'yurra nhanŋuwuynydja ŋayi djiwarr'punhany djämamirriny walalany, bala walal dhu marrtji ŋunhi ḻuŋ'maraŋun yolŋunhany walalany bukmaknhan yan beŋurnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja yolŋu'-yulŋuwal, ŋunhiwurrunhany ŋunhi walal ŋuli ga djäma yätjkurr, ga ŋunhiwurruny wiripuwurruny yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli ga wiripuŋuny yolŋuny walalany dhar'thar-gurrupan yätjkurrulil. \v 42 Ga djalkthurrnydja ŋayi walalany dhu dhä-gir'yunamirrilila wäŋalilnydja, ŋunhawalnha yanan gurthalila, ŋunhi dhu gi ŋunhiliyiny yolŋu walal ḻirra-ḻäwunhamirra baḏarratjtjurra manapul. \v 43 Ga ŋunhiny mala yolŋu mala ŋunhi walal gan djäma manymaktja yan, walalnydja dhu gi ŋunhi nhini ŋunhala Bäpa'mirriŋuwala walalaŋgalaŋuwal wäŋaŋur, djarraṯawun'mirriyin nhakun walu ŋuli ga ŋunhi dhärra ḏämbuy waluy. Ŋuli nhuma buthurumirrnydja mala ŋäkuny ŋamathaŋun!” \s1 Mel-wiḏi'mirr rom balanya nhakun bulayi \s2 A hidden treasure \sr Mathuyu 13.44 \p \v 44 “God-Waŋarrwuny dhuwal Rom balanya nhakun ŋunhi yolŋu ŋuli marrtji bala ŋayi ŋuli maḻŋ'maraman ŋula nhän bulayi mel-wiḏi'mirra yurr dholkunhawuynha ŋunhi wiripuwuŋ yolŋuwuŋ. Ga ŋunhi ŋayi ŋuli maḻŋ'maramany ga buluyi ŋayi ŋuli balayi dholkum bala ŋayi ŋuli marrtjin wäŋalila ga marrtjiny ŋayi ŋuli ŋunhi galŋany djulŋithirra dhika mirithirra yan goŋmirriyirr. Ga marrtjiny ŋayi ŋuli, ga nhä mala nhanŋu wäŋaŋur ga ŋorra'-ŋurra ŋunhiny ŋayi ŋuli warrpam'nha djalim rrupiyawnha, märr ŋayi dhu ŋunhi rrupiyany märram ŋunhiŋuwuyyiny bala ŋayi dhu bäyimnha ŋunhiyin wäŋan munathan' ŋunhi ŋayi djuḻuḻ'maraŋal ŋunhiyi bulayi mel-wiḏimirr.” \s1 Mel-wiḏi'mirr gulawu \s2 A valuable pearl \sr Mathuyu 13.45-46 \p \v 45 “God-Waŋarrwuny dhuwal Rom balanya nhakun, ŋunhi ŋuli waŋgany yolŋu djälthirr ŋayi dhu bäyim muthiyarra yurr latju'mirr mirithirr. \v 46 Ga ŋunhi ŋayi ŋuli maḻŋ'maramany ŋunhiyiny latjuny' mirithirrnydja muthiyarra, bala ŋayi ŋuli djalimnha nhäny mala nhanŋuwuy ŋayi bukmaknha yan, märr ŋayi dhu märraman ŋunhiyin muthiyarran.” \s1 Guyaw ganybu \s2 The fish net \sr Mathuyu 13.47-50 \p \v 47 “God-Waŋarrwuny dhuwal Rom balanya gam', nhakun ŋuli bitjan maḻŋ'thun, yolŋuy ŋuli ŋurrkam ganybu gapulil guḻunlil, ga gulŋiyirrnydja ŋuli ga ŋunhi ŋarirriny mala ganybulilnydja wiripu wiripun mala. \v 48 Ga ŋunhi ŋuli ganybuny ŋunhi dhaŋaŋdhirr guyaynydja, bala walal ŋuli marrtji warryunna dhawaṯmaraman ganybuny ŋarirrimirrnydja raŋilila, bala ŋuli walalnydja ŋunhi ŋarirri djämamirrnydja mala nhinan bala marrtji mala-wulkmaraman barrkuwatjkuman, yätjkurrnydja mala ŋarirri walal ŋuli marrtji djalkthunna, ga rulwaŋdhundja walal ŋuli marrtji manymakmirra ŋarirri.” \p \v 49 “Ga biyakiyin ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhi yalalaŋumirriynydja maḻŋ'thurr dhä-dhawar'yunamirriynydja waluy. Walalnydja dhu ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirr mala marrtjiny bala marrtji mala-wulkmaraŋun manymakmirrinhany yolŋuny walalany beŋurnydja ŋunhi yolŋuwal walalaŋgal dhuwurr-yätjkurrumirriwalnydja. \v 50 Bala dhu boŋguŋ ŋunhi dhuwurr-yätjkurrumirrinhany yolŋuny walalany djalkthurra gurthalila, ga ŋunhiliyin walal dhu gi ŋunhi ŋäthinyamirrnydja ḻirra-ḻäwunhamirrnydja.” \s1 Yuṯa ga ŋäthiliŋu rom mala \s2 New and old laws \sr Mathuyu 13.51-52 \p \v 51 Bala ŋayi Djesuy dhä-birrka'yurra ḻundu'mirriŋunhan mala nhanŋuwuy wanha walal ganha ŋunhi dharaŋana ŋunhiyi mala dhäwu warrpam'. Ga walalnydja yoraŋal, “Ŋe bili muka.” \v 52 Bala ŋayi waŋanan walalany bitjarra, “Nhuma bukmak, ŋunhi nhuma gan marŋgithin ŋäthiliŋuw djorraw' ga romgu nhanukalaŋaw, nhumany ŋunhi malthunamirra mala Godkalaŋawnha Romgu djiwarr'puywun. Bili nhuma ŋuli ga ŋunhi nhakun dhawaṯmaraman yuṯany ga ŋäthiliŋuny ŋula nhä malany mel-wiḏi'mirr beŋura ŋunhi buṉbuŋur ŋunhi walal ŋuli ga galkan ŋula nhä malany walalaŋguwuy walal.” \s1 Djesuw wäwunŋuny yolŋu walal yakan nhanŋu djälthinya \s2 Jesus' own people did not want him \sr Mathuyu 13.53-58 \r (Mäk 6.1-6; Luk 4.16-30) \p \v 53 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrnydja dhäwuŋurnydja lakaranhaŋur, \v 54 bala ŋayi ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa bala yan marrtjinan roŋiyinan balayin nhanukiyingala ŋayi wäŋalil. Bala yan ŋayi gan marŋgikuŋala yolŋunhan walalany ŋunhilin ŋunhi Djuw malawal buku-ḻuŋ'thunamirriŋur buṉbuŋur. Ga ŋuriŋiwurruy ŋunhi walal gan ŋäkul ŋanya, walalnydja ŋunhi mirithinan dhika ṉirr'yurrnydja nhanŋu ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan marŋgi-gurrupar. Bala walal gan ŋunhi dhä-birrka'yunminan bitjanminan, “Way, nhaliy ŋayi gan dhuwal marŋgithinany, ga wanhaŋur ŋayi gan dhuwal balanyayiny guyaŋanhawuy märraŋal, ga djämaw ŋayaŋu-ganyim'thunamirriwnydja romgu?” \p \v 55 “Dhuwandja dhuwal ŋunhi warray bala'-dhuḻ'yunamirriw gäthu'mirriŋu muka, ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu ŋunhi Meri\f * \fr 13:55 \fr*\ft Mary\ft*\f* muka. Ga wäwa'mirriŋuny mala nhanŋu ŋunhi Djayim\f * \fr 13:55 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djawutjip\f * \fr 13:55 \fr*\ft Joseph\ft*\f* ga Djäyman\f * \fr 13:55 \fr*\ft Simon\ft*\f* ga Djudatj,\f * \fr 13:55 \fr*\ft Judas\ft*\f* \v 56 ga yapa'mirriŋuny mala nhanŋu ŋuli ga ŋunhi dhiyal muka nhina limurruŋgala wäŋaŋur.” \p \v 57 Bala ŋunhi yolŋuny walal gan yakan gumurr-ŋamathinany nhanŋu, ŋurru-bil'-bilyurra walal gan nhanŋu. Yurr ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Djawarrkmirrnydja yolŋu ŋuli ŋunhi marrtji wiripulilnydja wäŋalil, ga walalnydja ŋuli ŋunhi wäŋa ŋunhiŋuwuyyiny yolŋuy mala dhäruk ŋanya märram ga märr-ŋal'yun nhanŋu. Yurr ŋayi ŋuli ŋunhi nhanukiyingalnydja wäŋalil marrtji nhanukiyingalaŋuwalnydja yolŋuwal walalaŋgal gurruṯumirriwalnydja, walalnydja ŋuli ŋunhi yakan ŋanya dhäruk-märraŋ ga märr-ŋal'yurr nhanŋuny bäyŋun.” \v 58 Ga bäyŋun ŋayi ŋunhi Djesuynydja ŋoy-ganyim'thunamirrnydja rom djäma ŋunhiliyiny wäŋaŋur bili bäyŋun walalaŋ ŋunhi märr-yuwalkthinyawuynydja. \c 14 \s1 Djon ŋunhi ŋayi ḻiya-ḻupmaranhamirrnydja yolŋu dhiŋgaŋalnha \s2 The death of John the Baptist \sr Mathuyu 14.1-12 \r (Mäk 6.14-29; Luk 9.7-9) \p \v 1 Ga balanyamirriynydja waluy ŋayiny ŋunhi buŋgawaynydja Yaritthuny\f * \fr 14:1 \fr*\ft Herod\ft*\f* ŋäkula dhäwuny Djesuwalaŋuwuynydja, \v 2 bala ŋayi lakaraŋala ŋunhi nhanukiyingalaŋuwala ŋurruḏawalaŋuwala gapmangal mala bitjarra, “Dhuwaliyiny Djonnha\f * \fr 14:2 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhiyin Ḻiya-ḻupmaranhamirra yolŋu. Ga buluyi ŋayi barpuru dhuwal walŋathirr rakunyŋurnydja, bala ŋayi ga dhuwaliyi ganydjarrnydja ŋayathaman balanyarawyiny djämaw malaŋuw ganydjarr-ḏumurruwnydja romgu.” \p \v 3-4 Bili ŋayiny ŋunhi Yaritthuny ŋäthil yan muka ŋanyanhany Djonnhany ḏapmaram, garrwi'-garrwiyurrnydja rakiyny'tja bala yan galkanna dharruŋgulila, ga bitjandhiny ŋayi ŋunhi Yaritthu djäma bili ŋayi Djondhu ŋanya waŋa ŋurru-dhunupa bitjan, “Yaka nhuŋu dhuwal dhunupa nhe dhu dhuwaliyi miyalknha yäkuny Yirutikany\f * \fr 14:3-4 \fr*\ft Herodias\ft*\f* märram bili ŋayi dhuwaliyi yukuyuku'mirriŋuw nhokalaŋaw miyalk Bilipku.”\f * \fr 14:3-4 \fr*\ft Philip\ft*\f* \p \v 5 Bala ŋayiny gan ŋunhi Yarittja bunharawnha yan nhanŋu Djonguny djälthin murrkay'kunharawnha yan, yurr yaka yan ŋayi ŋanya ŋunhi yänayiny bunha bili ŋayi gan ŋunhi barrarin yolŋuw walalaŋ, bili walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal guyaŋan yanbi ŋayi ŋunhi Djondja djawarrkmirra yolŋu. \p \v 6 Ga ŋunhi nhanŋu Yaritkuny waluny bunan, ŋunhi walal dhu ŋathan nhanŋu ḻuka dhawal-guyaŋanhawuynha nhanukalaŋuwuy, bala gan ŋunhi yothuny nhanŋu ŋurikiyi miyalkkuny yäkuw Yuritikawnydja burr'yurra ŋunhiliyin yolŋuwnha walalaŋ djuwun'. Ga ŋayipiny ŋunhi Yarittja \v 7 mirithinan yan galŋa-djulŋithinany ŋuriŋiyiny buŋgulyuny nhanukal, bala ŋayi yan ŋanya dhawu'-nhirrpara ŋunhiyiny yothunhany ŋayi dhu gurrupanna yan ŋanya ŋula nhäny ŋunhi ŋayi dhu ŋanya ŋuriŋiyi miyalkthu yothuy ŋäŋ'thun. \v 8 Ga ŋayiny ŋuriŋiyiny ŋäṉḏi'mirriŋuynydja waŋa ŋanya ŋunhiyiny yothunhany miyalknhany ŋayi dhu waŋany bitjanna, “Djälnydja ŋarra dhuwal Djongalaŋaw\f * \fr 14:8 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranhamirriw muḻkurrwu! Yurr bilkpilkthu banikin'thu nhe dhu gämany ŋanya ŋarrakal.” \p \v 9 Bala ŋayi ŋunhi buŋgawany Yarittja galŋa-miḏikirra ḻiya-ŋarrtjunmirra manapan ŋunhiŋuwuynha ŋunhi ŋayi ŋanya ŋunhiyi yothuny dhawu'-nhirrpan milma nhakun yolŋu'-yulŋuwala. Yurr yakan ŋayi gan ŋunhi djälthin ŋayi dhu bakmaramany ŋunhiyi dhawuny'. \v 10 Bala yan ŋayi dhäruk-gurrupanminan djämamirriwala mala nhanukalaŋuwal, walal dhu marrtji bala dharruŋgulil ga muḻkurrnha gulkthun Djonnhany. \v 11 Ga muḻkurrnydja walal ŋunhi Djonnhany rulwaŋdhurrnydja bilkpilklila banikin'lilnydja, bala walal gäman ŋurikalyin miyalkkala yothuwala, ga ŋayiny ŋunhi yothuynydja gurrupan ŋäṉḏi'mirriŋuwala. \p \v 12 Ga walalnydja ŋunhi Djongalnydja ḻundu'mirriŋuy mala märramany Djonnha rumbalnydja bala walal dholkuman. Ga yorrnha walal ŋunhi dhäwu gäma Djesuwnydja bala lakaraman nhanukal. \s1 Djesuy maranhu-gurrupar 5,000-nha yolŋuny walalany \s2 Jesus feeds five thousand people \sr Mathuyu 14.13-21 \r (Mäk 6.30-44; Luk 9.10-17; Djon 6.1-14) \p \v 13 Ŋunhi ŋayi Djesuy dhäwuny ŋäkul Djongalaŋuwuynydja, bala ŋayi marrtjinan buḏapthurra ŋurikiyiny Galaliwuywuny\f * \fr 14:13 \fr*\ft Galilee\ft*\f* guḻun'ku, märr ŋathil ŋayi dhu ga gäna nhina yolŋumiriw. Yurr walalnydja ŋunhi yolŋuny walal marŋgithin nhanŋu bala yan ganarrthala walalaŋguwuynydja wäŋa, bala yan dhurputjnha marrtjin djalkiriynha ḻarruŋala nhanŋu.\fig Jesus feeding the five thousand|src="CN01718B.pcx" size="col" loc="DC" ref="Mathuyu 14.13"\fig* \v 14 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesu wapthurrnydja marthaŋayŋurnydja, bala yan ŋayi nhäŋala yolŋunhany walalany dharrwanhan dhika mirithirra. Bala yan ŋayi walalaŋ ŋayaŋu-warwumirriyinan, bala ŋayi gan yan ḏukmaraŋala bukmaknhan yan ŋunhi rerrimirrinhany mala. \p \v 15 Ga ŋuruŋun ḻäy-bilyunaraynha bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu Djesuw marrtjinany bala waŋanany bitjarrnha, “Wäy ŋayilpi'yinan dhuwal wäŋany, galki ŋayi dhu dhuwal munhany-yupthunna. Dhuwandja yolŋunhany mala djuy'yurra walal marrtjin wäŋalila, märr walal dhu ŋunha ŋathan marrtji walalaŋguwuy märra'-marram.” \v 16 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Yaka walalany djuy'yurr. Nhämirr balaŋ dhu nhumany walalany gurrupan ŋula nhä ḻukanharaw?” \p \v 17 Ga walalnydja waŋan bitjarr, “Bäyŋun dhuwal goŋ-waŋgany yan dämbany ga märrma' yan ŋarirriny.” \p \v 18 Ga ŋayiny Djesuynydja waŋan ŋunhi ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy ŋayi bitjarr, “Go räli walal gäŋu dhuwaliyi ŋathany,” \v 19 bala ŋayi yolŋunhany walalany dhunupan yan waŋanan nhinanhamaraŋala mulmulila. Bala ŋayi Djesuynydja märraŋala ŋunhi goŋ-waŋganydja dämbany mala ga ŋarirriny maṉḏany, bala yan ŋayi dhupuŋala djiwarr'lila, bala buku-wurrpara ŋurikiyi ŋathawnydja. Bala ŋayi bakmaraŋala ŋunhiyi ŋathany, bala ŋayi gurrupara malthunamirriwala mala nhanukalaŋuwal, ga walalnydja gurrupar marrtjin ŋunha yolŋunhan walalany. \v 20 Ga bäy walal marrtjin ḻukan ga maranhuyin yan bukmak, bala ŋunhi Djesuwal ḻundu'mirriŋuynydja mala marrtjin wapmaraŋala bäythinyawuynydja bathilila, ga dhaŋaŋguŋalnydja walal ŋunhi 12 bathiny bäythinyawuyyuny ŋathay. \p \v 21 Ga dhaŋaŋ ŋunhi mirithirr ḏirramuwurrnydja ŋula nhämunha mala 5,000, ga yaka walal bothurru' miyalkkurruwurrunhany ga djamarrkuḻi'nhany. \s1 Djesu gan marrtjin garrwarkurr gapukurr \s2 Jesus walks on the water \sr Mathuyu 14.22-33 \r (Mäk 6.45-52; Djon 6.15-21) \p \v 22 Ga dhurrwaraŋur beŋuryiny, bala yan ŋayi dhunupan Djesuynydja waŋanan ŋunhi malthunamirrinhany mala nhanŋuwuy djuy'yurra ŋäthila marthaŋayyun. Yurr ŋayipiny ŋunhi ŋunhiliyin banydjin ŋurr'yurr, ga baḏak ŋathil ŋayi gan yolŋuny walalany djuy'yurr wäŋalil roŋanmaraŋal. \p \v 23 Bala ŋayi ḏuwaṯthurra bukulila ga ŋunhiliyin ŋayi gan gänan nhinanany bukumirriyaŋala, ga yan bili-i-i ga munha yupthurr. \v 24 Ga ŋayiny ŋunhi balanyamirriyyiny marthaŋaynydja ŋunhala barrkun dhulmuŋura, bala ŋunhi wäŋiny walalaŋ bunanan yindin dhikan mirithirra bumara marrtjin ŋunhi marthaŋaynhany, bala gan ŋunhi marthaŋaynhany ḏowuynydja gäŋala bala-rälin. \v 25 Ga baḏak yan ŋayiny gan ŋunhi munhany gorruŋal yurr goḏarr'mirra, bala ŋayiny gan ŋunhi Djesuny marrtjinan ŋapakurra gapukurr balayin guwatjmara walalany marthaŋaylila. \v 26 Ga ŋunhi walal ŋanya nhäŋalnydja bala yan walal barrarinan ŋapa-ŋayathaŋala yatjunminan, bili walalanydja ŋunhi guyaŋan yanbi gan mokuyyun walalany guwatjmar. \p \v 27 Yurr ŋayiny Djesuny waŋanan walalaŋgal bitjarra, “Way ŋoy-ḏälthi walal. Yaka barrari! Dhuwandja ŋarra muka,” bitjarr. \p \v 28 Bala ŋayi Betany\f * \fr 14:28 \fr*\ft Peter\ft*\f* waŋan bitjarra, “Garray ŋuli dhuwaliyi yuwalktja nheny, dhäruk-gurrupanmirra ŋarraku, märr ŋarrany dhu marrtjin dhipaliyin nhokalnha.” \p \v 29 Bala ŋayi Djesuny wäthurra nhanŋu, “Go marrtjin,” bitjarra. Bala ŋayi Betany wapthurra marthaŋayŋurnydja bala gan djartjaryurra gapukurra gumurr'yurra Djesuwnha. \v 30 Ga ŋunhi ŋayi gan Beta marrtjinany, bala ŋayi nhäŋala ḏowunhan ga watanhan ŋayi marrtjin yindithin, bala yan ŋayi ŋoy-gärrinan ga dhunupan ŋayi ŋunhi guḻwuḻyurra yulŋuny gapulila. Bala ŋayi wäthurra, “Wäy Garray, walŋakuŋ ŋarrany,” bitjarr. \p \v 31 Ga dhunupan ŋayiny Djesuny goŋ-djarryurra nhanŋu bala yan ŋayathaŋala ŋanya. Bala ŋayi waŋanan nhanŋu bitjarra gam', “Nhä dhuwal nhuŋu märr-yuwalkthinyawuynydja nyumukuṉiny yan? Nhaku nhe ŋuli ga dhuwal märr-yuḻkthundja?” \v 32 Ga ŋunhi maṉḏa Beta ga Djesu wapthurrnydja marthaŋaylilnydja bala ŋunhi watany gulyurra, ga wäŋany wapurarryinan. \v 33 Bala ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu Djesuw buku-ŋal'yurra gan nhanŋu, bitjarra, “Yuwalk muka nhe dhuwal God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu.” \s1 Djesuy walŋakuŋal rerrimirriny yolŋu'-yulŋuny mala ŋunhal Ginitjarath \s2 Jesus heals sick people in Gennesaret \sr Mathuyu 14.34-36 \r (Mäk 6.53-56) \p \v 34 Manymak walalnydja ŋunhi Djesuny ga ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu buḏapthurra ŋurikiyiny guḻun'kuny, ga dhawaṯthurrnydja walal ŋunhilin wäŋaŋur yäkuŋur Ginitjarathnha.\f * \fr 14:34 \fr*\ft Gennesaret\ft*\f* \v 35 Ga dhunupan walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal nhäŋal ŋanya Djesunhany ŋunhi ŋayi ŋunhiliyiny bunan wäŋaŋur, bala walal dhunupan marŋgithinan yol ŋayi ŋunhi yolŋu, bala gan yolŋuny walal dhäwu gänhaminan ŋunhiliyiny ŋarakaŋur wäŋaŋur. Bala walal marrtjin yolŋuynydja walal gäŋa'-gaŋala rerrimirrinhan yolŋuny walalany balayin nhanukala Djesuwala. \v 36 Bala walal gan waŋanan ŋanya mirithinan dhika buku-ḏuwaṯthurra nhanŋu walal balaŋ ŋunhi rerrimirriynydja mala yan girrin' yan nhanukalaŋumirr ŋayathanha yurr djinmir'nha. Ga ŋunhi walal gan bitjarryiny djäma girriny' yan nhanŋu ŋayathaŋal, walalnydja gan yan ŋunhi dhunupan ḏukthurra rerriŋurnydja. \c 15 \s1 Marŋgikunhawuy rom mala limurruŋgalaŋawuŋ mala-ŋurrkanhayŋuwuŋ mala \s2 The teaching of the ancestors \sr Mathuyu 15.1-9 \r (Mäk 7.1-13) \p \v 1 Ga balanyamirriynydja waluy walalnydja ŋunhi Baratjiny\f * \fr 15:1 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala ga Marŋgikunhamirr mala ŋunhi Mawtjitjkalaŋawnydja\f * \fr 15:1 \fr*\ft Moses\ft*\f* Romgu wäŋgaŋala walal beŋurnydja Djurutjalamŋurnydja.\f * \fr 15:1 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Bala walal dhä-birrka'yurra ŋanya Djesunhany bitjarra, \v 2 “Nhaku ŋuli ga ŋunhi nhuŋuny malthunamirr mala bäyŋuny romgu malthurr ŋurikiyiny romgu ŋunhi ŋäthiliŋuwnydja, ŋunhi nhaltjarr walal gan limurruŋgal ŋaḻapaḻmirriy mala marŋgi-wurrupar limurruny? Bäyŋun walal ŋuli gi dhuwal goŋdja rurrwuyunmirr bay ŋathawnydja ḻukanharaw.” \p \v 3 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Ga nhaku nhuma ŋuli ga ŋunhi rom bakmaram nhanŋuny God-Waŋarrwuny dhäruk-gurrupanminyawuy, bala nhuma ŋuli ga ŋunhi malthundja nhumalaŋgiyingalaŋawnha yan romguny ŋäthiliŋuwnha mala ŋurrŋgitjkun. \v 4 Muka bäyŋu ŋayi ŋunhi God-Waŋarryu nhumalany waŋanha nhuma dhu ga märr-ŋal'yun nhumalaŋgiyingalaŋaw ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja ga bäpa'mirriŋuwnydja? Ga ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy gumurr-dhar'yun ŋäṉḏi'mirriŋunhany nhanŋuwuy ŋayi ga bäpa'mirriŋunhany, ŋanyanhany dhu ŋunhi ŋunhiyinhany yolŋuny buman yan murrkay'kuman? \v 5-6 Yurr nhumany walalany ŋuli ga ŋunhi nhäman yan bay'nha, bili bäyŋun walal ŋuli gi ŋunhi yuwalkkuŋuny guŋga'yurr walalaŋguwuy gurruṯumirrinhany mala. Bala nhuma ŋuli ŋunhi ŋulthu'maraman walalany, märr walalnydja ŋuli ŋunhi bitjanna waŋany gam', ‘Ŋarrany dhu dhuwal mundhurr gurrupan God-Waŋarrwun nhanŋuwuynha dhulŋuŋun.’ Ga ŋunhi walal ŋuli ga bitjandhiny waŋa, nheny ŋuli ga ŋunhi manymak lakaraman walalany. Yurr nhuma ŋuli ga ŋunhi yakan nhakun guŋga'yurrnydja ŋäṉḏi'mirriŋunhany ga bäpa'mirriŋunhany nhumalaŋguwuy nhuma. Ga bitjandhin nhuma ŋuli ga ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruk gali'lila ŋurrkam, bala nhuma ŋuli ga ŋunhi djarrpi'kuman marŋgikumany wiripuwurrunhany yolŋuny walalany, märr walal dhu ga ŋunhi mirithirrnydja malthun ŋurikiyin bili yan nhumalaŋgiyingalaŋawnha ŋurrŋgitjkun romguny ŋäthiliŋuwnha. \v 7 Nhä nhuma dhuwal rom-gali'märrma' yolŋuny walal. Märr-yuwalk muka ŋayi ŋunhi djawarrkmirriynydja yäkuy Yitjayaynydja\f * \fr 15:7 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* wukirri dhäruktja ŋanya God-Waŋarrnha ŋäthilnydja bitjarrnydja gam', \q1 \v 8 ‘Nhumany ŋuli ga dhuwal wokthun ŋarrakuny dhärukthu yan waŋganydhu, \q2 ga bäyŋun nhuma ŋuli gi dhuwal yuwalkkuŋuny guyaŋi ŋarranhany. \q1 \v 9 Ga ŋunhi nhuma ŋuli buku-ŋal'yundja ŋarraku, \q2 ŋarrany ŋuli ŋunhi yakan nhumalaŋ buthuru-bitjun. \q1 Bili nhuma ŋuli ga dhuwal romdja ŋayatham baṯ-bitjandja ŋunhiyin yolŋuwuŋun guyaŋanhawuynydja. \q1 Yakan God-Waŋarrwuŋuny.’” \s1 Nhaliy ŋuli yolŋuny walalany dhuwurr-yätjkurrkum \s2 What really makes people unclean \sr Mathuyu 15.10-20 \r (Mäk 7.14-23) \p \v 10 Bala ŋayi Djesu wäthurra bukmakkun yolŋuw walalaŋ waŋganylila ḻuŋ'maraŋal, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Ŋäkuny walal ŋamathaŋun yan ga yuwalkkuŋun yan dharaŋulnydja ŋunhi nhaltjan ŋarra dhu dhuwal lakaram. \v 11 Yolŋuny dhu dhuwal yaka ŋayaŋu-yätjirr ŋula nhaliy ŋunhi ŋayi ŋuli galkan ŋula nhä malany dhurrwarakurr nhanukiyingal ŋayi, ŋany ŋayaŋuny ŋayi ŋuli yätjirr ŋuriŋin ŋunhi nhä nhanukal ŋuli yätjkurr dhurrwarakurr dhawaṯthun.” \p \v 12 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjin nhanukal ga dhä-birrka'yurr walal ŋanya bitjarr, “Marŋgi nhe. Dhuwaliyiny nhe bitjarryiny waŋan ŋayaŋu-wuthurra walalanhan ŋunha Baratjinhan\f * \fr 15:12 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* walalany?” \p \v 13 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ga bukmak ŋunhi dharpa mala, ŋunhi ŋarrakal Djiwarr'wuyyu Bäpa'mirriŋuy yaka lämu-nhirrpanna, ŋunhiyiny ŋayi dhu ḏulŋurr'yurra bala yan ŋurrkuŋun. \v 14 Yaka walal galkithi dhiyakurruŋgalnydja Baratjiwalnydja mala, bili walalnydja dhuwaliyi bambaymirra mala. Ga ŋunhiny yolŋu mala ŋunhi walal ŋuli ga malthun walalaŋ romgu, walalnydja ŋunhiwurryiny balanyayi bili bambaymirryi, ga rrambaŋin maṉḏa dhu ŋunhi galkirriny ŋarŋgalilnydja, ŋayi maŋutji-warryunamirr ga ŋayi malthunamirr yolŋu.” \p \v 15 Ga ŋayiny Betany\f * \fr 15:15 \fr*\ft Peter\ft*\f* waŋan bitjarr, “Nhä ŋayi dhuwaliyi mayaliny', ŋunhi nhe waŋan bitjarrnydja, ‘Yolŋuny dhu ŋunhi yaka ŋayaŋu-yätjirr ŋula nhaliy ŋunhi nhanukal dhu dhurrwarakurr gulŋiyirr,’ bitjarrnydja.” \p \v 16 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Muka yaka yan nhuma gi dhuwal dharaŋulnydja ŋunhi nhaltjan ŋarra ga dhuwal waŋa dhiyaŋ bala? \v 17-18 Muka yaka yan nhuma dhuwal marŋginy, ŋunhi nhuma ŋuli ŋula nhä ŋathany ḻuka dhurrwarakurrnydja galkan, bala ŋuli ŋunhi ŋathany mala dhawaṯthunna rumbalŋurnydja nhumalaŋgalaŋaŋur? Ga nhä mala dhäruk ŋunhi ŋuli ga dhawaṯthun dhuwalatjandhi dhurrwarakurr nhumalaŋgalaŋawurr, ŋunhiny ŋuli ga dhawaṯthun beŋura ŋayaŋuŋura nhumalaŋgal. Ga ŋuriŋiyin mala ŋuli ga ŋunhi nhumalany ŋayaŋuny yätjkurrkum, nhuma dhu ga yakan ŋunhi märr-ŋal'yun God-Waŋarrwuny manymakkumany. \v 19 Dhipuŋuryin ŋuli ga ŋunhi ŋayaŋuŋura dhawaṯthun yätjkurrnydja mala balanyany mala nhakun: djarrpi'kunhawuynydja guyaŋanhawuy, murrkay'-wutthunamirrnydja rom, marrambany', ḻäy-ŋarr'ŋarrnydja rom, manaŋany, mayali'miriwnydja rom, ŋayaŋu-miḏikumanamirrnydja rom ga nyäḻny'tja mala. \v 20 Dhiyaŋiyin mala ŋuli ga ŋunhi ŋayaŋuny mala nhumalaŋ yätjkurrkum. Ŋuli nhuma dhu ŋunhi ŋathany ḻuka goŋdhu rurrwuyunamiriwyuny, dhiyaŋiyiny nhumalany dhu ŋunhi yakan gulmaram God-Waŋarrwalnydja buku-ŋal'yunaŋur.” \s1 Waŋganygu miyalkku märr-nhirrpanminyawuy \s2 A woman's faith \sr Mathuyu 15.21-28 \r (Mäk 7.24-30) \p \v 21 Bala ŋayi Djesuy ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, ga marrtjinany ŋayi balan ŋarakalil wäŋalil galki ŋunhi gan märrma' yindi maṉḏany wäŋa dhärran yäku Däya\f * \fr 15:21 \fr*\ft Tyre\ft*\f* ga Djaydan.\f * \fr 15:21 \fr*\ft Sidon\ft*\f* \v 22 Manymak marrtjinan ŋayi gan ŋunhi Djesuny dhukarrkurra, ga ŋunhiliyiny dhukarrŋurnydja miyalknha nhanŋu marrtjin wäthurr Djesuwnydja, yurr ŋayi ŋunhi miyalktja ŋunhaŋuwuy Gaynanbuy,\f * \fr 15:22 \fr*\ft Canaan\ft*\f* ga wäthurrnydja ŋayi marrtjin ŋunhi mirithinan yan dhika bitjarrnha, “Way Garray, Gäthu'mirriŋu Daybitku,\f * \fr 15:22 \fr*\ft David\ft*\f* mel-wuyurr ŋarraku. Yothu ŋarraku ŋunha miyalk, yurr ŋayi ga ŋunha nhinany dhaŋaŋnha wakinŋumirrnydja birrimbirrmirr.” \p \v 23 Yurr ŋayiny Djesuynydja ŋäkul ŋanya ganarrthaŋal, ga mukthurr yan bala ŋayi gan marrtjin dhärukmiriw. Ga ŋayiny ŋunhi miyalktja gan malthurr yan nhanŋu yatjurr marrtjin bala. Ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal Djesuwal waŋanan ŋanya Djesunhany ŋayi dhu ŋaŋ'ŋaŋ'thunna ŋanya ŋunhiyiny miyalknhany. \p \v 24 Ga ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarrnha, “Ŋarrany dhuwal marrtjin räli Yitjuralpuyŋuw\f * \fr 15:24 \fr*\ft Israel\ft*\f* yan yolŋuw walalaŋ walŋakunharaw. Bili walal dhuwal balanya nhakun bimbi mala winya'yunawuy.” \p \v 25 Ga ŋayiny ŋunhi miyalktja marrtjin galkithin nhanukal bala yan ŋayi bun'kumu-djipthurra bala gan ŋäŋ'thurra ŋanya Garraynhany bitjarra, “Garray marrkapmirr ŋathil guŋga'yurr ŋarrany!” \p \v 26 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Yaka dhuwal dhunupa ŋunhi dhu yolŋuy märram ŋatha ŋunhi djamarrkuḻiwny'tja bala ŋayi dhu djalkthunna wuŋgangun.” \p \v 27 Ga ŋayiny ŋunhi miyalktja waŋan bitjarra gam', “Yuwalk dhuwaliyiny Garray. Yurr ŋayiny ŋuli ŋunhi wuŋgandhuny muṉguynha ḻuka, beŋurnha ŋunhi Buŋgawalnha ḻukanhaŋur.” \p \v 28 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarra, “Gumurrtjararrk miyalk, yuwalk muka nhuŋu dhuwal märr-nhirrpanminyawuynydja yindi mirithirr, nheny dhu dhuwal märraman yan ŋunhi nhaku nhe gan ŋäŋ'thurr.” Ga balanyamirriyi bili yan nhanŋu ŋunhi yothuny ŋurikiyi miyalkkuny ḏukthurra. \s1 Djesuy walŋakuŋal dharrwany yolŋuny walalany \s2 Jesus heals many people \sr Mathuyu 15.29-31 \p \v 29 Ga ganarrthaŋal ŋayi ŋunhiyiny wäŋa Djesuy bala ŋayi beŋuryiny gan marrtjin raŋikurra ŋunha Galaliwurra.\f * \fr 15:29 \fr*\ft Galilee\ft*\f* Ga marrtjinany ŋayi gan ŋunhi-i-i, dhutnha nhinan bukuŋura. \v 30 Ga dharrwan ŋunhi mirithirra yolŋuny walal bunanany nhanŋu ŋunhiliyiny, ga dharrwany yan walal gan ŋunhi gäŋal rerrimirrinhany mala nhanukal Djesuwalnydja balanya nhakun bundhurrmirriny ga gaṉuŋnha ga bambaynha ga dhärukmiriwnhany yolŋuny walalany. Ga gäŋalnydja walal gan ŋunhi walalany bala rarr'yurrnydja gumurrlila nhanukal Djesuwalnydja. Ga bukmaknhan yan ŋunhi rerrimirrinhany yolŋuny walalany ŋayi gan Djesuynydja ḏukmaraŋala. \v 31 Ga walalnydja ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal gan nhäŋalnydja ga ŋäkulnydja ganyim'thurra, bili ŋunhiny yolŋu ŋunhi ŋayi ŋäthilnydja dhärukmiriwnydja ŋunhiny ŋayi gan waŋanan dhärukmirriyinan ga maṉḏany gan gaṉuŋdja ga bundhurrnydja bilin marrtjinan, ga bambayyuny gan nhäŋala. Ga bukmaknha walal gan ŋunhi wokthurrnydja nhanŋu God-Waŋarrwuny, ŋurikiyiny God-Waŋarrwu Yitjuralpuyŋuwnydja.\f * \fr 15:31 \fr*\ft Israel\ft*\f* \s1 Djesuy maranhu-gurrupar 4,000-nha yolŋuny walalany \s2 Jesus feeds four thousand people \sr Mathuyu 15.32-39 \r (Mäk 8.1-10) \p \v 32 Bala ŋayi Djesuny wäthurra nhanukalaŋaw malthunamirriwnydja mala, ga waŋanany ŋayi walalany bitjarra, “Dhuwal ŋarra ŋayaŋu-wuyurra bay, dhiyakurruŋgun yolŋuwnha walalaŋ. Bilin walal gan dhuwal malthurrnydja ŋarraku ḻurrkun'nha waluny, ga bäyŋun walalaŋ dhuwal ŋula ŋathany ḻukanharawnydja. Ga yakan ŋarra gi dhuwal djälthi djuy'yunarawnydja walalaŋ walal ŋuli bäynha ŋula marryay'nha dhiŋgu'-dhiŋguŋ gandarrŋura.” \p \v 33 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu waŋan bitjarr, “Wäy, dhuwandja dhuwal wäŋa ŋayilpin' balanyan ŋathamiriwnha. Wanhala bili dhu ŋula ŋathany maḻŋ'maram maranhuny gurrupanarawnydja walalaŋ dhiyakiwurruŋguny?” \v 34 Ga ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Nhämunha nhumany ga dhikayiny ŋatha ŋayatham?” Ga walalnydja waŋan, “Dämbany dhuwal djabin yan ga märr ḻurrkun' nyumukuṉiny mala ŋarirriny'.” \p \v 35 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy waŋanany yolŋunhany walalany nhinanhamaraŋalnydja, \v 36 bala ŋayi märraŋala ŋunhiyiny dämbany mala ga ŋarirriny' ḻurrkun'tja, bala yan ŋayi buku-wurrpara God-Waŋarrnhan ŋurikiyi. Bala yan ŋayi bakmaraŋala ŋunhiyi dämbany mala ga ŋarirriny', bala goŋ-gurrupara malthunamirriwala mala nhanukalaŋuwal, ga walalnydja marrtjin gurrupara ŋunha yolŋu'-yulŋunhan mala. \p \v 37 Ga bukmakthun ŋunhi ḻukanany maranhuyinan yan, ga bäythinyawuyyuny mala ŋathay walal dhaŋaŋguŋal djabin yindimirr mala nyäḻka. \p \v 38 Ga nhinanany gan ŋunhi ŋunhiliyiny 4,000 ḏirramuwurrnydja, yaka walal miyalkkurruwurrunhany ga djamarrkuḻi'nhany bothurru'. \p \v 39 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy djuy'yurrnydja yolŋunhany walalany roŋanmaraŋalnydja, bala yan ŋayi marrtjinan, wapthurrnydja ŋayi marthaŋaylilnydja bala yan buḏapthurra ŋurikiyiny guḻunguny. Ga dhawaṯthurrnydja ŋayi ŋunha galin' galki wäŋaŋur yäkuŋur Makatannha.\f * \fr 15:39 \fr*\ft Magadan\ft*\f* \c 16 \s1 Ŋurru-warryunayŋu yolŋu walal ŋäŋ'thurr milkunharaw ganydjarrwu ŋurukuwuy djiwarr'wuywu \s2 A demand for a sign from heaven \sr Mathuyu 16.1-4 \r (Mäk 8.11-13; Luk 12.54-56) \p \v 1 Ga waŋganymirrnydja yolŋu walal Baratji\f * \fr 16:1 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* ga Djatutji\f * \fr 16:1 \fr*\ft Sadducees\ft*\f* mala marrtjin Djesuwal, bala walal gan ŋäŋ'thurra ŋanya ŋayi balaŋ milkunha walalaŋ ganydjarr ŋurukuwuy djiwarr'wuy, yan nhakun walal ŋanya gan birrka'yurr. \p \v 2 Ga ŋayiny walalaŋgal lakaraŋal bitjarra, “Ŋuli nhuma dhu ŋunhi nhäma dhipal bala gali' bärra'lil ŋayi dhu wärrarra-gorrum, nhumany dhu marŋgithirr yan ŋunhi ŋayi dhu bäyŋun dharyun. \v 3 Ga ŋuli nhuma dhu nhäma dhipal bala gali'lil bulwunulil ŋayi dhu maŋanmirriyirr wäŋa, nhumany dhu mak ŋunhi bitjanna waŋa; nhaltjan dhu dhuwandja gäthurnydja dharyun. Ŋuruŋ bili yan nhuma dhu ga marŋgithirr ŋunhi nhä mala nhuma dhu ga nhäma. Ga bäyŋun nhumany gi dhuwal dharaŋul ŋunhi nhä marrtji dhiyaŋ bala maḻŋ'thun. \v 4 Nhumany ga dhuwal djälthirr nhuma dhu nhäma ganydjarr ŋurukuwuy djiwarr'wuy, bili nhuma dhuwal dhuwurr-yätjmirr yolŋu walal, ga bäyŋun nhuma dhu ŋunhi märr-yuwalkthirrnydja! Ga nhämany nhuma dhu ga romdja ŋunhin bili yan ŋunhi nhä maḻŋ'thurr ŋurikiyi yolŋuw yäkuw Djawunaw.”\f * \fr 16:4 \fr*\ft Jonah\ft*\f* Bala yan ŋayi Djesuy ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa bala marrtjinan. \s1 Baratjiw ga Djatutjiw Mayali'-gänhawuy \s2 The deception of the Pharisees and Sadducees \sr Mathuyu 16.5-12 \r (Mäk 8.14-21) \p \v 5 Ga ŋunhi walal buḏapthurrnydja ŋurikiyiny guḻun'kuny, ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal meṉguman ŋathawnydja gänharaw. \p \v 6 Bala ŋayiny Djesuynydja walalany waŋanan djägakuŋala bitjarra, “Djägan walal nhumalaŋguwuy nhuma yulŋuny ŋurukurruŋgalnydja ŋunhi Baratjiwalnydja\f * \fr 16:6 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* walalaŋgal ga Djatutjiwalnydja\f * \fr 16:6 \fr*\ft Sadducees\ft*\f* mala, walal ŋuli bäynha nhumalany mayali'-gäŋu bala wiripuyaŋun nhumalany waṉa-gäŋu.” \p \v 7 Yurr walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu gan waŋanhaminan dhä-birrka'yunminan walalawuynha bitjanminan, “Dhuwaliyiny ŋayi mak bitjarryiny waŋan, bili limurr bäyŋu ŋula ŋatha märranha.” \p \v 8 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny dhunupa yan marŋgithinan ŋunhi nhaltjarr walal bitjarryi guyaŋan, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Yuwalk muka nhumalaŋ dhuwal märr-nhirrpanminyawuynydja nyumukuṉiny yan! Nhäpuy nhuma ga dhuwal waŋanhamirrnydja, bili nhuma yaka ŋatha gänha? \v 9 Yaka yan nhuma gi dhuwal dharaŋulnydja? Muka meṉguman nhuma dhuwal ŋunhi yolŋunhany walalany 5,000-nhany malany ga nhämunha ŋunhi bathi bäythinyawuyyu ŋathay nhuma dhaŋaŋgum? \v 10 Ga wiripuny muka ŋunhi 4,000-nha yolŋu'-yulŋuny, ga bäythinyawuyyuny ŋathay nhuma dhaŋaŋgum djabin bathi mala. \v 11 Yaka yan nhuma gi dhuwal dharaŋulnydja? Yaka ŋarra gi dhuwal waŋi nhumalany dhiyakuwuyyi ŋathapuy. Waŋany ŋarra nhumalany ga dhuwal djägakumany ŋurukurruŋgala Baratjiwala mala ga Djatutjiwala mala, walal ŋuli bäynha nhumalany waṉa-gäŋu wiripuyaŋun.” \p \v 12 Ga yorrnha walal ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal dharaŋan ŋunhi ŋayi ga Djesuny yaka waŋa ŋathapuynydja ḏambakunhawuy, ŋany waŋany ŋayi ga ŋunhi djägakumany walalany märr walal dhu yaka malthun walalaŋ Baratjiw ga Djatutjiw mala marŋgithinyawuywu. \s1 Yol dhuwal Djesuny? \s2 Who is Jesus? \sr Mathuyu 16.13-20 \r (Mäk 8.27-30; Luk 9.18-21) \p \v 13 Ga ŋunhi walal marrtjin Djesu ga malthunamirr mala nhanŋu wäŋgaŋalnydja bala-a-a, ga galki wäŋaŋur yäkuŋur Djitjariya\f * \fr 16:13 \fr*\ft Caesarea\ft*\f* Bilipaynha,\f * \fr 16:13 \fr*\ft Philippi\ft*\f* bala ŋayi waŋanan dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Yolnhan ŋuli ga ŋunhi yolŋuynydja walal lakaram ŋarranhany?” \p \v 14 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal buku-roŋanmaraŋal nhanŋu bitjarr gam', “Wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋuli ga lakaram nhuna, yanbi nhe dhuwal Djonnha\f * \fr 16:14 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranhamirra yolŋu, ga Yilaydja\f * \fr 16:14 \fr*\ft Elijah\ft*\f* ga wiripuny Djirimaya,\f * \fr 16:14 \fr*\ft Jeremiah\ft*\f* nhä mak wiripun ŋula djawarrkmirr yolŋu.” \p \v 15 Ga ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Ga nhumany ŋuli ga nhaltjan guyaŋa ŋarranhany? Yol bili ŋarrany dhuwal yolŋu?” \p \v 16 Bala ŋayiny Djäyman-Betany\f * \fr 16:16 \fr*\ft Simon Peter\ft*\f* waŋan bitjarra, “Nheny dhuwal ŋunhiyin yolŋu Maŋutji-dhunupayanhawuynha, Gäthu'mirriŋu ŋurikiyin God-Waŋarrwu ŋunhi ŋayi ga nhina Walŋa-ḏikṯiknha.” \p \v 17 Bala ŋayiny Djesuny waŋan nhanŋu bitjarra, “Djäyman\f * \fr 16:17 \fr*\ft Simon\ft*\f* gathu'mirriŋu Djawunaw,\f * \fr 16:17 \fr*\ft Jonah\ft*\f* gay'yi muka! God-Waŋarrwuny ŋamakuliny' rom dhuwaliyin nhokala. Bili bäyŋun balaŋ nhe ŋunhi gänany dhuwaliyi maḻŋ'maranha nhokiyingalnydja nhe guyaŋanhawuyyu. Dhuwaliyiny nhokal warralkuŋal ŋarrakala Bäpay djiwarr'wuyyun. \v 18 Ga dhuwandja ŋarra nhuna dhu yäku nhirrpandja Betan, ŋunhi ga mayaliy' lakaram guṉḏan. Ga dhipaliyin ŋunhi guṉḏalil ŋarra dhu dhuḻ'yundja ŋarrakuwuy buṉbuny, ŋunhi ŋayi dhu ga djuḻkmaraman dhiŋganhamirriwnydja romgu ganydjarr. \v 19 Bala ŋarra dhu dhuwal gurrupanna nhokal gonydjiŋdja ŋurukuwuynydja djiwarr'wuywuny romgu. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi dhäruk nhirrpan ḏälkum ŋula nhäpuy dhiyal munatha'ŋurnydja, ŋayiny dhu ga ŋunhi dhärran yan ḏälkunhawuynha yurr ganydjarrmiriw yan, ga ŋayiny dhu ŋunhi ŋunhiyi bili yan dhäruk God-Waŋarryuny Bäpaynydja ḏälkuman yan. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi nhokiyingal nhe dhärukthu ŋula nhä yanan bala dhayaḻakuman, ga ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja bitjandhiyi bili dhayaḻakumdhi.” \p \v 20 Bala ŋayi Djesuy waŋanan ŋunhiwurrunhany ŋunhi malthunamirrinhany mala nhanŋuwuy märr walal dhu ŋunhi yakan lakaram wiripuwurruŋgalnydja yolŋuw walalaŋgal, ŋunhi ŋayiny ŋunhiyin yolŋu Maŋutji-dhunupayanhawuynha. \s1 Djesuy gan lakaraŋal nhanukalaŋuwuy burakinyawuynha \s2 Jesus speaks about his suffering and death \sr Mathuyu 16.21-28 \r (Mäk 8.31—9.1; Luk 9.22-27) \p \v 21 Ga beŋuryiny ŋayi gan Djesuy dhäwun lakaraŋal ŋurikiwurruŋdhin malthunamirriwnha mala nhanukalaŋuw ŋunhi nhä nhanŋu dhu maḻŋ'thun. Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja gam', “Ŋarrany dhu dhuwal marrtjin balan Djurutjalamlila.\f * \fr 16:21 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Ga ŋunhiliyin walal dhu ŋunhi ŋurru-warryunayŋuynydja yolŋuy walal ga ŋurruŋu djirrikaymirriynydja walal, ga ŋunhi Romgu marŋgikunhamirriynydja walal dhä-gir'yundja ŋarrany mirithirra yan. Ga bumany ŋarrany walal dhu ŋunhi murrkay'nha dhiŋganhamaraman yan. Ga ḻurrkun' dhu walu djuḻkthurr bala ŋarrany dhu walŋathin.” \p \v 22 Bala ŋayiny Betaynydja\f * \fr 16:22 \fr*\ft Peter\ft*\f* waṉan ŋanya ŋayathaŋal Djesunhany bala gali'lila nhirrpar nhanukiyingal ŋayi, bala ŋayi waŋanan ŋanya raypirri'yurra, ŋayi dhu ga yaka bitjandhiyi waŋa. Ga bitjarr ŋayi ŋunhi waŋanany nhanukal, “Garray, yaka nhuna dhu dhuwal God-Waŋarryu bitjandhiyi dhayuŋan dhiŋganharaw.” \p \v 23 Ga ŋayiny Djesuny bilyurr nhanukal Betawal bala ŋayi bitjarra nhanŋu waŋan, “Way nhe Djaytin\f * \fr 16:23 \fr*\ft Satan\ft*\f* waṉḏi ŋarrakalaŋaŋur. Nheny ga dhuwal guyaŋa bitjan yan bili nhakun ga dhuwal wiripuwurruy guyaŋa, yaka dhuwaliyiny God-Waŋarrwuŋ guyaŋanhawuy.” \p \v 24 Bala ŋayi Djesuny waŋanan malthunamirriwnydja mala nhanukalaŋaw bitjarrnha, “Ŋuli dhu balaŋ ŋula yol yolŋu djälthirr ŋarrakuwuynydja yan malthunaraw, ŋayiny dhu meṉgunhamirra ŋanyapinyany ŋayi, bala ŋayi dhu ḻaw'maraman nhanŋuwuy ŋayi dharpa-mälakmaranhawuynydja bala malthunna ŋarrakun. \v 25 Ga ŋuli nhe gi yaka djälthi dhiŋganharaw, ŋunhiny nhe ga bunhamirra nhunapinyan nhe. Ga ŋuli nhe dhu yan marrtji dhuwalatjandhi ŋunhi dhiŋganhamirriwurr romgurr ŋarrakuny yäkuw, nheny dhu maḻŋ'maraman walŋa wiyinŋuwnydja nhinanharaw. \v 26 Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ḻuŋ'maram nhä mala nhokiyingal nhe, nhä mak nhe dhu wiripuny dhuwanna wäŋanhan ŋarakanhan märram, bala nhe ga ŋunhiyiny nhakun bunhamirra nhunapinya nhe, ga nhän nhe dhu ŋunhi märramany ŋurukuwuyyiny. Nhän balaŋ nhe ŋunhi gurrupulnydja walŋawnydja nhokalaŋaw roŋanmaranharaw?” \p \v 27 “Galkin ŋayi dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu gumurr-roŋiyirra, ga marrtjiny ŋayi ga ŋunhi ŋuriŋiyin nhanukalaŋuwal Bäpa'mirriŋuwalnha djeŋarrayny'tja, ga bulu rrambaŋin walal ŋunhi djiwarr'wuynha dhäwu-gänhamirra mala, bala walal dhu marrtji gurrupula buku-roŋanmaraŋun waŋga'-waŋganygun yan yolŋu'-yulŋuwnydja ŋunhiŋuwuynha ŋunhi nhä mala walal gan djäma.” \p \v 28 “Ga dhuwandja ŋarra ga yuwalk yan lakaramany, wiripuny mala nhuma dhuwalawurr dhärra ga, bäyŋu nhuma dhu boŋguŋ yänayiny dhiŋguŋ, ga bäy ŋathil nhuma dhu boŋguŋ nhäŋu Yolŋuny Gäthu'mirriŋuny ŋayi dhu boŋguŋ yarrupthurr räli djiwarr'wuyyun romdhu.” \c 17 \s1 Djesuw rumbalnydja wiripuŋuyinan djeŋarra'mirriyinan \s2 The transfiguration of Jesus \sr Mathuyu 17.1-13 \r (Mäk 9.2-13; Luk 9.28-36) \p \v 1 Ga 6 walu djuḻkthurr, bala ŋayi Djesuynydja garr'yurra nhanŋuwuy ŋayi ḻundu'mirriŋunhany mala nhanŋuwuy ḻurrkun'nhany Betanhany\f * \fr 17:1 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga Djayimnhany\f * \fr 17:1 \fr*\ft Simon\ft*\f* ga Djonnhany,\f * \fr 17:1 \fr*\ft John\ft*\f* bala ŋayi walalany maŋutji-warryurra balan bitjarra garrwarlila bukulila. \v 2 Ga ŋunhalnydja ŋunhi bukuŋurnydja bala ŋayi Djesuny wiripuŋuyirra dhika latju'yirra maŋutjiŋurnydja walalaŋgal. Ga girriny' nhanŋu ŋunhi bitjarryi bili miḻŋ'miḻŋdhurryi wiripuŋuyinan dhika watharrthinan mirithinan. \p \v 3 Ga balanyamirriyyi bili yan bala maṉḏany ŋunhi märrmany' yolŋu maṉḏa Yilaydjany\f * \fr 17:3 \fr*\ft Elijah\ft*\f* ga Mawtjitjtja\f * \fr 17:3 \fr*\ft Moses\ft*\f* maḻŋ'thurra ŋunhiliyiny walalaŋgal, bala maṉḏa gan ŋunhi waŋanan nhanukala Djesuwalnha.\fig The transfiguration|src="CN01728B.pcx" size="col" loc="DC" ref="Mathuyu 17.3"\fig* \v 4 Ga ŋayiny Betany\f * \fr 17:4 \fr*\ft Peter\ft*\f* waŋan Djesuwalnydja bitjarra, “Way Garray! Manymaknha dhuwaliyiny, ŋunhi napurrnydja nhakun dhuwal dhiyal dhiyaŋ bala. Ŋula balaŋ muka napurr dhu djäma nhumalaŋ ḻurrkun' warraw', waŋganydja nhakun nhuŋuwuy, ga waŋganydja Mawtjitjku, ga waŋganydja Yilaydjaw.” \p \v 5 Ga ŋunhi ŋayi gan Betany baḏak yan waŋan, bala ŋayiny dhunupan maŋannha maḻŋ'thurr watharrnha dhika mirithirra, bala marrtjin dhurrthurryurra walalany. Ga beŋuryiny ŋunhi maŋanŋurnydja rirrakaynydja gan dhawaṯthurr, waŋanany bitjarrnha, “Dhuwaliyin ŋunhi ŋarrakuwuynydja Gäthu'mirriŋu, marrkapmirrnydja. Buthuru-bitjurra walal nhanŋu manymakkuŋun.” \v 6 Ga ŋunhi walal nhanukal malthunamirriynydja mala ŋäkulnydja rirrakaynydja bala yan walal mirithinan dhika ŋoy-gärrinany, bala walal galkirrinan munatha'lila. \v 7 Ga ŋayiny Djesuny marrtjin bala ŋayi ŋayathaŋala walalany ga waŋan ŋayi walalaŋ bitjarr, “Rur'yurra walal, yakan walal barrari!” \v 8 Ga ŋunhi walal ḏawa'-ḏawayurrnydja nhäŋalnydja ŋanyapinyan Djesunhan, ŋayipin gan dhärranany ŋunhiliyiny walalaŋgalnydja. \p \v 9 Ga ŋunhi walal marrtjin bala wäŋgaŋalnydja yarru'-yarrupthurrnydja roŋiyinany beŋurnydja ŋunhi bukuŋurnydja, bala ŋayiny Djesuynydja waŋanan walalany mirithinan yan bitjarra, “Yaka yan nhuma dhu lakaramany ŋula yolkalnydja yolŋuwal ŋunhi nhä mala nhuma gan nhäŋal, ga bäy ŋayi dhu boŋguŋ Yolŋu Gäthu'mirriŋu walŋathi dhiŋganhaŋur.” \p \v 10 Bala walal ŋanya ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal Djesuwal dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarra, “Nhaku walal ŋuli ga ŋunhi Rom-marŋgikunhamirriynydja mala yolŋuy walal bitjandja lakaram, ‘Yilaydja ŋathil dhu ŋurruŋuny buni.’” \p \v 11 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Yuwalk walal gan ŋunhi bitjarryiny lakaraŋal ŋunhi ŋayiny Yilaydjany dhu ŋurruŋu buna, bala wäŋa-ḻerr'yunna. \v 12 Yuwalk yan ŋarra dhu nhumalaŋ dhuwal lakaramany. Bili muka ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu Yilaydjany bunan, ga walalnydja yolŋuynydja walal yaka warray ŋanya dharaŋana, baku-ŋayathaŋal walalnydja nhanŋu burrpu'thin warray. Ga bitjandhi bili walal dhu ŋunhi Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw burrpu'yirr ga nyalmiriyirr.” \v 13 Bala walal yorrnha ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal dharaŋar, ŋunhi ŋayi gan Djesuynydja lakaraŋal ŋanyanhan Djonnhan\f * \fr 17:13 \fr*\ft John\ft*\f* ŋunhi ḻiya-ḻupmaranhamirrinhan yolŋuny. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal yothuny ḏirramuny \s2 Jesus heals a boy \sr Mathuyu 17.14-21 \r (Mäk 9.14-29; Luk 9.37-43) \p \v 14 Manymak, wäŋgaŋala walal marrtjin bala-a-a, Djesu ga ŋunhiwurryi ḻundu'mirriŋu mala nhanŋu ḻurrkun' yarru'-yarrupthurra balan wiripuwurruŋgala yolŋu'-yulŋuwal. Ga ŋayiny waŋgany ḏirramu ŋunhiliyi malaŋur marrtjin bala bun'kumu-djipthurra nhanukal, \v 15 bala ŋayi yan bitjarra waŋanany nhanŋu, “Garray, wuyurr ŋarrakalaŋaw gäthu'mirriŋuw, bili ŋayi ga dhuwal rerri ŋayatham marrmarryunamirr. Wiripuny ŋayi ŋuli dhuwal marrtji bala gurthalila ŋurrkanhamirr ga wiripuny ŋayi ŋuli marrtji, bala gapulila yan ḻupthun. \v 16 Ga waŋan ŋarra gan dhuwal malthunamirriny mala nhuŋu, yurr walalnydja yaka warray ŋanya ḏukmaranha.” \p \v 17 Bala ŋayi Djesuny waŋanan bitjarra, “Nhä nhuma dhuwal yolŋuny walal? … märr-yuwalkthinyamiriw mala ga djarrpi'mirr mala? Nhämunha'mirra ŋarra nhumalaŋgal dhu buluny nhina? Go rälin ŋanya gäŋu dhuwaliyiny yothunhany.” \v 18 Bala yan ŋayiny Djesuny waŋanan ŋurikiyiny ŋunhi wakinŋuwnydja birrimbirr dhawaṯmaraŋal ŋanya ŋayi beŋuryiny ŋunhi yothuwalnydja, ga dhunupan yan ŋunhi yothuny ḏukthurra, ŋuriŋi bili yan waluynydja. \p \v 19 Bala walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal Djesuwal dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarrnha, yurr gänan yan walalawuynha ŋapa. “Wäy nhaku ŋunhi ŋanapurrnydja yaka ŋanya dhawaṯmaranha ŋunhiyi wakinŋuny birrimbirrnha, ga nhaku ŋayi yakany dhawaṯthunna, ŋunhi napurr ŋanya gan ŋaŋ'ŋaŋ'thurrnydja ŋunhiyiny birrimbirrnha?” \p \v 20-21 Ga ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarra, “Bili märr-nhirrpanminyawuynydja nhumalaŋ dhuwaliyi nyumukuṉiny' yan. Yurr ŋarra dhu nhumalany dhuwanna dhawu'-nhirrpandja gam' Ŋuli nhe ga märr-nhirrpanminyawuy ŋayatham ŋunhi yutjuwaḻany mirithirrnydja, balanyany nhakun ŋunhi nyumukuṉiny' genydja' maŋutji, nheny balaŋ waŋi dhuwal bukuny dhathar'yunaraw ŋunhawal bala, ŋayiny balaŋ ŋunhi djäman yan biyakiyi. Ga bäyŋun nhuŋu dhu ŋunhi gumurr-ḏälthirrnydja.” \s1 Djesu buluyi lakaranhamin ŋanyapinya ŋayi dhiŋganharaw \s2 Jesus again speaks about his death \sr Mathuyu 17.22-23 \r (Mäk 9.30-32; Luk 9.43-45) \p \v 22 Ga beŋuryiny bala ŋayi Djesuynydja ga malthunamirriynydja mala nhanukal ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, bala walal marrtjinany gan ŋulatjarryin Galaliwurra\f * \fr 17:22 \fr*\ft Galilee\ft*\f* wäŋakurrnydja. \v 23 Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi walalaŋgal Djesuy lakaraŋalnydja gam', “Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny walal dhu dhuwal galkin goŋ-gurrupanna yolŋu'-yulŋuwala mala, walal dhu buman ŋanya murrkay'kuman. Yurr dhurrwaraŋur ŋunhi ḻurrkun' dhu walu djuḻkthurr bala ŋayi dhu buluyi walŋathi rakunyŋurnydja.” Ga ŋuriŋiyiny ŋunhi dhäwuy walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu bukmaknha yan galŋa-miḏikinany. \s1 Rrupiya-märranhawuy rom Godkalaŋuw Buṉbuw \s2 Paying the temple tax \sr Mathuyu 17.24-27 \p \v 24 Ga ŋunhi walal Djesu ga malthunamirrnydja mala nhanŋu bunanany ŋunhalnydja ŋunhi Gapuniyamdja\f * \fr 17:24 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* wäŋaŋur, bala ŋunhi rrupiya-märranhamirrnydja yolŋu walal ŋunhi gapmanguny beŋur Buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur marrtjinan, bala walal dhä-birrka'yurra Betanhan\f * \fr 17:24 \fr*\ft Peter\ft*\f* bitjarra, “Way, muka ŋunha marŋgikunhamirriy nhumalaŋgal ŋuli ga ŋula bäyim rrupiya gapmannha ŋurukuwuynydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirriwuynydja buṉbupuy?” \p \v 25 Ga ŋayiny Betany buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ŋe, gurrupan ŋayi ŋuli ga rrupiya ŋurikiyi.” Ga ŋayiny Djesuny marrtjin balayi nhanukal Betawal, bala ŋayi dhä-birrka'yurra ŋanya bitjarrnha, “Djäyman,\f * \fr 17:25 \fr*\ft Simon\ft*\f* nhaltjan nhe ga ŋula guyaŋany? Nhaltjan walal ŋuli ga ŋunhi buŋgawaynydja mala dhiyakuwuyyuny munatha'wuyyuny mala märram rrupiya walalaŋgiyingalaŋuwalnydja yolŋuwal walalaŋgal, wo mulkuruwal yan yolŋuwal walalaŋgal?” \p \v 26 Ga ŋayiny Betany nhanŋu buku-bakmaraŋal bitjarr, “Mulkuruy yan yolŋuy walal ŋuli ga bäyim ŋunhiŋuwuyyiny wäŋapuy.” Bala ŋayiny ŋunhi Djesuny buku-bakmaraŋala nhanŋuny bitjarra gam', “Ga nhän ŋunhi walalaŋguwuynydja yolŋu'-yulŋu ga nhina baḻanydjarratjarran muka, warwumiriwnha? \v 27 Yurr yaka ŋanapurr dhuwal djäl napurr dhu ga mari-bunany nhumalaŋ. Ga gatjuy marrtjin ŋurrkuŋun nhuŋuwuy rakiny' ŋunhawalnha guḻunlila gapulila, ga ŋarirrin räkuŋ. Ga ḻapmaram nhe dhu ŋanya dhurrwara bala nhe dhu ŋunhi maḻŋ'maraman rrupiyan, bala nhe dhu bäkin ŋunhiyiny rrupiyany märr nhe dhu bäyimnha walalany nhuŋuwuy ga ŋarraku.” \c 18 \s1 Yolthu yolŋu ŋurruŋuyirrnydja? \s2 Who is the greatest? \sr Mathuyu 18.1-5 \r (Mäk 9.33-37; Luk 9.46-48) \p \v 1 Ga balanyamirriy bili yan bala walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal Djesuwal dhä-birrka'yurra ŋanya, yol boŋguŋ ŋunhi buŋgawayi ŋunhal God-Waŋarrwal yirralkaŋur. \v 2 Bala ŋayi Djesuny gawaw'yurra yothuwnha ga nhirrparnydja ŋayi ŋanya galkin yanan nhanukiyingala ŋayi. \p \v 3 Bala ŋayi yan waŋanan bitjarra, “Dhuwandja ŋarra nhumalaŋ dhu yuwalknha yan lakaram. Ŋuli nhuma dhu ŋunhi yakany bilyun ga bitjandja nhina nhakun dhuwal yothuny, nhumany dhu ŋunhi bäyŋun yan gärri balany ŋunhi God-Waŋarrwalnydja yirralkalil. \v 4 Yurr ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi nyilŋ'maranhamirrnydja nhumalanhawuynha nhuma nhakun dhuwal yothu, ŋunhiny nhuma ŋurruŋun mirithirra ŋunhalnydja God-Waŋarrwalnydja yirralkaŋur. \v 5 Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi gumurr-ŋamathirr balanyarawnydja nhakun dhiyak yothuw ŋarrakalnydja yäkuy, ŋunhiyiny nhe ŋarrakun gumurr-ŋamathin.” \s1 Ŋoy-bur' mala ŋunhi ŋuli ga nhuna dharrwunum yätjkurrulila romlil \s2 Temptation to sin \sr Mathuyu 18.6-9 \r (Mäk 9.42-48; Luk 17.1-2) \p \v 6 “Yätjkurra dhu ŋunhi mirithirra yan maḻŋ'thurr ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi ŋayi dhu bilmaram ŋula waŋganynhany yothuny ŋarrakalaŋumirriny bala ŋunhi yätjkurrulil romlil. Manymaktja ŋunhi balanyarawyiny mala yolŋu'-yulŋuw ŋoy-burrpuwny'tja, walalany dhu yan mayaŋnha garrwi'yun rakiy'nha guṉḏamirriyaman, bala yan ŋurrkaman balan dhulmulila gapulila. \v 7 Dhuwandja wäŋa munathany' dhu mariŋura, bili ŋayi ŋuli ga yolŋuny walalany waṉa-gäma yätjkurrulil dhukarrlil. Ga ŋorra ŋayi ga dhuwaliyi balanyayiny rom mala yätjkurrnydja, bitjan bili, ga mel-warryun ga bala dhuwurr-yätjlil. Yurr ŋunhi ŋayi dhu ga ŋula yolthu yolŋuy bitjandhiny djäma, ŋayiny dhu ŋuriŋiyiny yolŋuy märraŋ yindin yan mirithirra mari.” \p \v 8 “Yo, ŋuli ŋayi nhuna goŋdhu nhokal nhä mak ḻukuy nhokal gäŋal nhuna bala yätjkurrulilnydja romlil, nheny yanan gulkmaranhamirra nhunapinya nhe goŋdja ga ḻukuny bala yan ŋurrkuŋun, bili manymaktja ŋunhi nhuŋu, nhe dhu balany ŋunhi gärri walŋamirrililnydja wäŋalil, bundhurrnha ga gaṉuŋnha, yakan goŋmirrnydja ga ḻukumirrnydja. Märr nhunanhany dhu ŋunhi yakan ŋurrkuŋ balany ŋunhi gurthalilnydja, ŋunhi ŋuli bäyŋun yaŋara'-dhawar'yurr.” \p \v 9 “Ga ŋuli nhokal waŋganydhu maŋutjiy nhuna bilmaraŋal yätjkurrulil, nheny yanan ŋunhiyiny melnydja nhunupinya nhe waŋganydja wilaŋ'thunmirra bala yan ŋurrkuŋun. Bili ŋunhiny nhuŋu manymaknha, ŋuli nhe dhu ŋunhi waŋganymirrnydja yan melmirr gärri ŋunhawalnydja ŋunhi walŋamirrililnydja wäŋalil, yakan märrmayny'tja melyu, nhuna balaŋ ŋunhiyiny balan ŋurrkuŋ, dhä-gir'yunamirrilila wäŋalil.” \s1 Winya'yunawuy Bimbi mala \s2 The lost sheep \sr Mathuyu 18.10-14 \r (Luk 15.3-7) \p \v 10-11 Ga bulu ŋayi Djesu bitjarr waŋan, “Yaka walal ŋula wakinŋu-ŋupul dhuwalawurrunhany djamarrkuḻiny ŋini! Bili walal ga ŋunha djägaŋurnydja nhina ŋurukurruŋgala ŋunhi God-Waŋarrwala dhäwu-gänhamirriwalnydja malaŋuwal, ŋunhi walal ŋuli ga nhinan dhunukuŋura ŋarrakalaŋuwala Bäpa'mirriŋuwal ŋunhala djiwarr'ŋura.” \p \v 12 “Yo, ŋarra dhu ŋäŋ'thun nhumalany dhuwal gam', nhalayakun balaŋ nhuma ŋunhi, ŋunhi balaŋ nhuma gi ŋayathul 100-dja bimbi mala, ga ŋunhi balaŋ ŋula waŋganydja bimbi winya'yurr? Ŋula balaŋ nheny muka ganarrthul ŋunhiyiny ŋunhi 99-dja bimbi mala ŋunhili bukuŋur, bala nhe balaŋ yan marrtjin ḻarruŋun ŋurikiyin waŋganygun winya'yunawuywun bimbiw?” \p \v 13 “Yo, ŋunhi nhe dhu maḻŋ'maramany ŋunhiyiny waŋganynhany bimbiny winya'yunawuynhany, bala nhe balaŋ ŋunhi mirithin yan dhika galŋa-djulŋithiny ŋurikiyiny waŋganyguny bimbiw, bulun ga djuḻkmaram ŋunhi 99-guny bimbiw mala, ŋunhi walal bäyŋu winya'yurr. \v 14 Ga balanyayi bili nhumalaŋ ŋunha Djiwarr'puynydja Bäpa'mirriŋu. Yaka yan ŋayi djäl nhuma dhu nhanŋuny djamarrkuḻi' winya'yun nhanukalaŋaŋurnydja goŋŋur.” \s1 Yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli dhuwurr-yätjirr \s2 When someone sins \sr Mathuyu 18.15-17 \p \v 15 “Ŋuli ŋayi dhu ŋula waŋganydhu yolŋuy malthunamirriy ŋarrakal, ŋayaŋu-miḏikuman nhuna, nheny marrtji balayi guwatjmul ŋanya ga nhina nhanukal ga maḻŋ'maraŋ nhanukal, nhä ŋunhi nhanukal miḏikin. Yurr nhumapi ŋathil ŋurruŋuny waŋanhamirr maṉḏa gayul. Ga ŋuli ŋayi dhu nhuŋu buthuru-bitjundja, ŋunhiny nhakun nhe ŋanya märraŋala ŋayaŋu-roŋanmaraŋala, nhuŋu wäwa'mirriŋunhany ŋunhi Garraywalaŋumirrinhany. \v 16 Yurr ŋunhi ŋayi dhu yakany nhuŋu buthuru-bitjun, nheny marrtjin ga garr'yurra wiripuwurrunhan yolŋuny walalany. Bili ŋunha ga Dhuyuŋurnydja Djorra'ŋur ga lakaram bukmak yan, ŋuli nhe dhu ŋunhi nyamir'yun wiripuŋunhany yolŋuny. Bala beŋuryiny ŋayiny dhu ŋunhi ŋuriŋiyiny yolŋuy garr'yun bulu waŋganynha yolŋuny, wo ŋula nhämunhany, märr walal dhu bukmakthun yan ŋanya dhäruktja ŋäma waŋanhawuynydja. \v 17 Ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi yakany buthuru-bitjun ŋurikiwurruŋguny ŋunhi bukmakkuny yolŋuw walalaŋ, nheny balan gäŋu ŋunhiyiny gämurru', ŋunhi bukmakkalnha yan Garraywalaŋumirriwalnha yolŋu'-yulŋuwal walalaŋgal. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy märr-yuḻkthundja ga ŋunhi Garraywalaŋumirrinhany mala, bala nhumany dhu ŋunhinhany yolŋuny bitjanna nhäma nhakun ŋayi Djan'tayilnha yolŋu, wo rrupiya-märranhmirra yolŋu gapmangun mala.” \s1 Dhayuŋanmirr ga yaka dhayuŋanmirr \s2 Allowing and not allowing \sr Mathuyu 18.18-20 \p \v 18 “Dhuwandja ŋarra nhumalaŋ ga märr-yuwalknha yan lakaram. Ŋuli nhuma dhu ŋunhi ŋula nhaku malaŋuw yoranhamirr dhiyalnydja munatha'ŋurnydja wäŋaŋur, ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarrnydja bitjandhi bili yan yoramdhi ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja. Ga ŋuli nhuma dhu ŋunhi yakany dhayuŋanmirr dhiyal munatha'ŋur, ŋayiny dhu ŋunhi bitjandhi bili yan yakayi dhayuŋan ŋunhal djiwarr'ŋurnydja.” \p \v 19 “Ga märr-yuwalk, ŋarra ga nhumalaŋ dhuwal lakaramany, ŋuli nhuma dhu ŋunhi märrma' yolŋu maṉḏa Garraywalaŋumirr maṉḏa yoranhamirrnydja ŋula nhakuny malaŋuw, ga ŋuli maṉḏa dhu ŋunhi ŋäŋ'thundja bukumirriyamany, ŋayiny dhu ŋunhi ŋarrakalnydja Bäpa'mirriŋuy djiwarr'puyyuny djäman bala yan nhumalaŋguny. \v 20 Ga ŋuli nhuma dhu ŋunhi waŋgany-manapanmirrnydja ŋarrakalnydja yäkuy, ŋarrany dhu ŋunhiliyin nhumalaŋgalnha.” \s1 Buŋgawaw yan djämamirr yaka'yurr bäy-lakaranharaw \s2 An official who refused to forgive \sr Mathuyu 18.21-35 \p \v 21 Bala ŋayi yan Betany marrtjinan Djesuwalnha bala ŋayi ŋanya dhä-birrka'yurra bitjarra, “Nhämunhamirr ŋarra dhu dhika yuwalktja bäy-lakaram ŋula yolkuny yolŋuw, ŋuli ŋayi dhu ŋarrany ŋayaŋu-miḏikumandja? Muka gana' ŋunhi ŋarra dhu 7-mirrnydja yan bäy-lakaram nhanŋu?” \p \v 22 Ga ŋayiny Djesuny bitjarr buku-bakmaraŋal nhanŋu, “Yaka yan nhe dhu 7-mirrnydja bäy-lakaram nhanŋu, ŋany ŋula nhämunhamirra yan dharrwamirra mirithirra!” \p \v 23 “Yo, Dhiyaŋuny dhäwuy nhunany dhu guŋga'yun nhäthinya ŋunhi God-Waŋarrwu Djiwarr'puy Rom. Yo! Ga ŋunhili gan nhinan waŋgany Buŋgawa Ŋurruḏawalaŋu wäŋaŋur. Ga waŋganymirrnydja waluy bala ŋayi wäthurra djämamirriwnha mala nhanukalaŋaw, märr walal dhu buku-roŋanmaraman nhanŋu ŋunhiyi bili yan rrupiya ŋunhi nhämunha nhanukal goŋŋur walal ŋäthil märraŋal. Bala ŋayi yan wäthurra walalaŋ waŋga'-waŋganygun. \v 24 Manymak ga ŋunhi ŋayi marrtjin dhä-birrka'yurrnydja walalany. Bala walal waŋganynhany djämamirriny gärrinyamaraŋala, ŋunhi ŋayi ga gan dhukarrarrayurr ŋanya dharrwan dhika mirithirra rrupiya mala 50,000,000-nha. \v 25 Yurr bäyŋun ŋayi gan ŋunhi balanyamirriyiny ŋula rrupiyany ŋayathaŋal buku-roŋanmaranharawnydja. Bala ŋayiny ŋunhi yan buŋgawany waŋanan djalimgun ŋurikiyiny ḏirramuwnydja ga miyalkkuny nhanukalaŋaw ga djamarrkuḻiwny'tja nhanukalaŋaw, ga bukmak yan nhä malany ŋayi gan dhukarrarrayurr, märr ŋayi dhu ŋunhi yaŋara'-bakmaraman ŋunhiyin rakunynhan rrupiyany. \v 26 Bala ŋayiny ŋunhiyiny djämamirrnydja yolŋu ŋurrkanhamirra ŋurikalyiny buŋgawawalnydja gumurrlila, bala gan waŋanan dhä-wurrupuruŋala, ‘Buku-djulŋi ŋathil wuyurr ŋarraku, ŋarra nhuŋu dhu ŋunhi buku-roŋanmaraŋuny bukmak yan rrupiyany malany, ŋunhi ŋarra nhuna dhukarrarrayurr!’” \p \v 27 “Bala ŋayiny ŋunhi buŋgawany nhanŋu mirithirra yan wuyundja ga bäy-lakaramany nhanŋu ŋayi bukmakpuynha yan ŋunhiŋuwuyyiny malaŋuwuy, bala yan ŋayi ŋanya djuy'yurrnydja ŋayaŋuynydja-manymakthun, ga waŋan ŋayi ŋanya ŋayi dhu yakan ŋunhiyiny rrupiyany buku-roŋanmaram.” \p \v 28 “Ga ŋunhi ŋayi marrtjin ŋunhiyi djämamirr dhawaṯthurrnydja, bala maṉḏa gumurr-bunanhaminan wiripun yolŋu djämamirr, ŋunhi maṉḏa ŋäthil bitjarryi dhukarrarrayunmin. Bala ŋayi yan dhunupan ŋanya mayaŋnha ŋayathaŋal, baṯ-bitjandhi galki balaŋ ŋayi ŋunhi wiripuny ḏirramu ŋoy-wulkthuna muka, ga bitjanna ŋayi nhanŋu ŋunhi waŋany gam', ‘Dhuwandja nhe dhu ŋarraku buku-roŋanmaraŋ yan ŋunhiyiny ŋunhi 100-dja ŋaraka rrupiya, ŋunhi nhe ŋarrany dhukarrarrayurra!’” \p \v 29 “Bala ŋayi ŋunhi wiripuny yolŋu djämamirr gumurrlila ŋurrkanhamirr nhanukal bala waŋan bitjarra dhä-wurrupuruman, ‘Buku-djulŋi, bulnha ŋathil ŋarrany galkurr, ŋarra boŋguŋ nhuŋu rrupiya ŋunhi buku-roŋanmaraŋ,’ bitjarr. \v 30 Yurr ŋayiny ŋunhiyiny ŋurruŋuny djämamirr, bäyŋun ŋayaŋu-wuyuna nhanŋuny ŋurikiyiny wiripuŋuwnydja djämamirriw. Ŋany yanan ŋayi ŋanya galkanna dharruŋgulila, ga bäy ŋayipi-i-i ga buku-roŋanmaraŋal yan ŋayi nhanŋu ŋunhiyi rrupiya.” \p \v 31 “Ga ŋunhi walal wiripuwurruynydja djämamirriy walal ŋäkul nhä ŋunhi maḻŋ'thurr, bala walal yan wuyurra dhika ŋurikiyiny wiripuŋuwnydja yolŋuw djämamirriw ŋunhi ŋayi gan gulŋiyin dharruŋguŋur. Bala walal yan lakaraŋala buŋgawawalnha. \v 32 Ga ŋayiny ŋunhi buŋgawany wäthurra ŋurikiyiny ŋunhi ŋurruŋuwnydja djämamirriw, bala waŋan bitjarra, ‘Nheny dhuwal dhuwurr-yätj yolŋu. Nheny marrtjin ŋarranhany dhä-gurrupuruŋuyaŋal waŋan, ga ŋarrany nhuŋuny wuyurr warray, ŋurikiwuyyiny ŋunhi dhaŋaŋbuynydja rrupiyawuy, ga bäyŋun nhe ŋunhi ŋarranhany gurrupana buku-roŋanmaranha ŋula waŋganydja yan nyumukuṉiny'tja rrupiya. \v 33 Ga nheny muka balaŋ dhuwal bitjanayi bili ŋunhi wiripuŋuwnydja yolŋuw ŋayaŋu-wuyuna muka, nhämirr ŋarrany nhuŋuny ŋayaŋu-wuyurr?’ \v 34 Bala ŋayi ŋunhi buŋgawany mirithirra yan maḏakarritjthirrnydja nhanŋu bala yan ŋayi dhäruk-gurrupara djämamirriwalnha, ŋanya walal dhu dhä-gir'yundja mirithirra yan dhika dhaŋga-ḏirryunna manapan, ŋunhilin dharruŋguŋura, ga bäy ŋayipi-i-i, ga bukmak yan ŋayi dhu roŋanmaram ŋunhi nhämunha' ŋayi dhukarrarrayurr. \v 35 Ga biyakiyin dhu boŋguŋ ŋunhi ŋarrakalnydja Bäpa'mirriŋuy djiwarr'puyyuny milkuŋ balanyayin rom ḏälnha yan mirithirra, bawalamirriwydja yolŋuw walalaŋ, ŋunhi ŋayi dhu yakany nhakun bäy-lakaram wiripuŋuwnydja yolŋuw ŋunha gal'ŋu ŋayaŋuynydja nhanukiyingal ŋayi.” \c 19 \s1 Djesuy gan marŋgikuŋal lakaraŋal rom ganarrthanhaminyawuy \s2 Jesus taught about divorce \sr Mathuyu 19.1-12 \r (Mäk 10.1-12) \p \v 1 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur ŋayi Djesuy ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa Galaliny,\f * \fr 19:1 \fr*\ft Galilee\ft*\f* bala ŋayi marrtjinan Djudiyalila\f * \fr 19:1 \fr*\ft Judea\ft*\f* makarrlil wäŋalil, ga buḏapthurr ŋayi Djodangu\f * \fr 19:1 \fr*\ft Jordan\ft*\f* mayaŋ'ku. \v 2 Ga dharrwan marrtjin ŋunhi yolŋuny walal ḻuŋ'thurr nhanukal, bala ŋayi gan ŋunhi ḏukmaraŋala rerrimirrinhany yolŋuny walalany. \p \v 3 Ga walal ŋunhi Baratjiny\f * \fr 19:3 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala yolŋu'-yulŋu marrtjindhi nhanukal Djesuwal, bala walal ŋanya gan dhä-birrka'yurra, yan nhakun gan mayali'-gäŋal ŋanya, ga bitjarr walal ŋanya ŋunhi dhä-birrka'yurrnydja gam', “Way, nhaltjan ga ŋunhi romdhuny limurruŋgal lakaram? Muka dhunupa ŋunhi yolŋuw ŋayi dhu ganan nhanŋuwuy ŋayi miyalknha, bala yan djuy'yunna ŋanya?” \p \v 4 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarra, “Muka yaka yan nhuma dhuwal marŋginy ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu ŋurruŋuny ŋamaŋamayurr ḏirramuny ga miyalknha ŋunhalnydja ŋunhi ŋurruyirr'yunamirriynydja waluy? \v 5 Ga dhiyakun ŋunhi märrwuny ŋayi dhu ŋunhi ḏirramuynydja ganarrthaman nhanŋuwuy ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋunhany ga bäpa'mirriŋunhany, bala maṉḏa dhu waŋgany-manapanmirra miyalknha nhanŋu. Ga ŋunhi ŋayi ŋuli märramany miyalknhany ŋunhiny maṉḏa bäyŋun buluny barrkuwatj waŋganynha maṉḏa rumbal. \v 6 Ga bäyŋun dhu ŋunhi ŋula yolthuny yolŋuy maṉḏany buluny nhakun barrkuwatjkum, bili God-Waŋarryun ŋunhi ŋayipin waŋgany-manaparnydja maṉḏany.” \p \v 7 Ga walalnydja bulu ŋanya Djesuny dhä-birrka'yurr bitjarr, “Nhaku ŋayi ŋunhi Mawtjitjthu\f * \fr 19:7 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom-rulwaŋdhurr bitjarrnydja gam', Manymak warray ŋayi dhu ŋunhi dhuway'mirriŋuy miyalknhany nhanŋuwuy ŋayi djuy'yun, yurr ŋayi dhu ŋurruŋuny djorra' ŋathil wukirri bala goŋ-gurrupanna nhanukal bala yan djuy'yunna ŋanya.” \p \v 8 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Ŋunhiny ŋayiny Mawtjitjthuny bitjarryi nhumalaŋ rom rulwaŋdhurr, bili nhumany dhuwaliyi ŋayaŋu-wuṉḏaŋarrmirr, Yurr beŋur bili yan ŋurruyirr'yunaŋur ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu dhuwal munathany' wäŋany ŋamaŋamayurr, bäyŋun nhanukal gan ŋunhi gänaŋ'maranhamirrnydja rom ŋorran ŋayaŋuŋur. \v 9 Ga dhuwandja ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwanna lakaramany gam', Ŋuli ŋayi dhu miyalkthu nhokal yaka djäma ŋula nhä marramba', nheny ḏirramuynydja yakayi ŋanya ganarrthul, märr yanbi nheny dhu ŋunha wiripunhan miyalknha märram, ŋunhiyiny nhe ga bitjandhiny marramban' djäma. Yurr ŋunhi ŋayi dhu nhokal miyalkthu yuwalktja marramba' djäma, nheny ŋanya dhu ŋunhi ḏirramuynydja ganarrthaman, bala yan wiripuŋunhan miyalknha märram, ŋunhiyiny nhe yakan marramba' djäma.” \p \v 10 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu bitjarra waŋan gam', “Nhä dhuwal ḏälnydja rom way. Mak manymaktja maṉḏa dhu miyalk ga ḏirramu yakan yan märranhamirr.” \p \v 11 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Yaka nhumalaŋ dhuwal bukmakkuny manymak nhinanharaw ḻuniwnydja. Ga balanyayi bili yan miyalkkuny, ŋuli ŋayi dhu ganan nhanŋuwuy ŋayi dhuway'mirriŋunhany ga märram ŋayi dhu ŋunha wiripunhan ḏirramuny, ŋunhiyiny ŋayi ga marramban' djäma. Yurr manymaktja dhuwal nhakun ŋurikiwurruŋgun bili yan yolŋu'-yulŋuw ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu ŋayipi gurrupar walalaŋ mundhurr, ḻuniwnydja nhakun nhinanharaw. \v 12 Yo! Wiripuwurrnydja dhu ga ŋunhi yolŋu walal nhina ḻunin yan, bili walalaŋ ŋunhi rumbalnydja beŋur bili yan ŋunhi walal dhawal-guyaŋan, yakan nhakun manymak märranhaminyaraw. Ga wiripuny walal gan ŋunha wiripuwurruy yolŋu'-yulŋuy miḏikumar rumbal, bala gan ŋunhi ŋuriŋiyin malaŋuy gumurr-ḏälkuŋal walalaŋ märranhaminyarawnydja. Ga wiripuny ŋayi dhu ga ŋunhi ḏirramu nhina ḻunin yan, bili ŋayi dhu ga ŋunhi ḻay-ḻayyundja ŋuriŋiyin bili yan, God-Waŋarrwala djiwarr'puyyun romdhu. Yo, ŋuli ŋayi ga dhuwal dhäruk waŋa nhuŋuny, nheny dhu yanan djämamirriyaman dhuwal dhäruktja. Ga balanya.” \s1 Djesu gumurr-ŋamathin djamarrkuḻiw' \s2 Jesus blessed the children \sr Mathuyu 19.13-15 \r (Mäk 10.13-16; Luk 18.15-17) \p \v 13 Ga beŋuryiny walal yolŋu'-yulŋuy gäŋa'-gaŋal djamarrkuḻi'nhan mala nhanukal Djesuwal, märr ŋayi dhu ga walalaŋgal goŋ-ŋal'yunna ga bukumirriyaman walalaŋ. Ga walalnydja bay ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal ŋaŋ'ŋaŋ'thurra walalany ḏälyun dhärukthuny. \v 14 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuynydja nhäŋal, bala yan ŋayi maḏakarritjthinan, bala ŋayi waŋan ŋurikiyiny malthunamirriwnydja mala nhanukalaŋaw bitjarrnha, “Go, manymak walal dhu marrtji ŋarrakal, yaka walalany gulmaraŋ. Bili God-Waŋarrwuny ŋunhi rom balanyarawnha nhakun dhiyakurruŋgun gay'yi djamarrkuḻiw'nha.” \v 15 Bala ŋayi Djesuny marrtjin goŋ-ŋal'yurra walalaŋgal. Bala yan ŋayi marrtjinan. \s1 Ḏälnha dhuwal ḻukunydjawny'tja yolŋuw malthunaraw Djesuwnydja \s2 It is very hard for a rich man to follow Jesus \sr Mathuyu 19.16-30 \r (Mäk 10.17-31; Luk 18.18-30) \p \v 16 Manymak ga ḏirramu ŋunhiliyi bunan Djesuw, yurr ŋayi ŋunhi ḻukunydja', bala ŋayi ŋanya dhä-birrka'yurra bitjarra, “Marŋgikunhamirr nhä dhika ŋarra dhu ŋula manymaktja djäma märr ŋarra dhu walŋa-wiyinŋumirrnydja märram?” \p \v 17 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanŋu balany bitjarra, “Nhaku bili nhe ga dhuwal ŋarranhany dhä-birrka'yun manymakpuynydja? Bäyŋun dhuwal ŋula yol yolŋu manymak; ŋayipin yan dhuwal God-Waŋarrnha manymaktja. Ga ŋuli nhe djäl nhe dhu märram walŋa wiyinŋumirr, nheny ŋathil dhu ga ŋunhi dhäruk-nhirrpanminyawuynydja rom nhanŋu ŋayathaman baṯ-bitjanna.” \p \v 18 Ga ŋayiny ŋunhi ḏirramuny waŋan bitjarr, “Nhäthinya bili dhikayiny rom mala?” Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Dhuwal mala ŋunhi romdja gam', Yaka buŋu yolŋuny murrkay'kuŋ, ga yaka marramba'yi ga yaka manaŋi, ga yaka nyäḻyurr lakaraŋ. \v 19 Märr-ŋal'yurr gi yan ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja nhokalaŋaw ga bäpa'mirriŋuwnydja, ga märryuny gi ḏapmaraŋ nhuŋuwuy nhe miyalknhany. Ga märr-ŋamathin gi wiripuwurruŋguny yolŋuw biyak nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi nhuŋuwuynha nhe märr-ŋamathirr.” \p \v 20 Bala ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramuny waŋan bitjarrnha, “Way Garray dhuwaliyiny ŋunhi rom mala ŋarra gan ŋayathaŋal beŋur bili, ŋunhi ŋarrany yothu yan muka,” ga bitjarr ŋayiny. \p \v 21 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanŋu bitjarra, “Ŋuli nhe yuwalktja djäl manymakkunharawnydja yan nhinanharaw, nheny marrtjin bala ŋula nhäny mala girriny' mala nhuŋuwuy nhe djalimnha ga rrupiyany nhe dhu gurrupan nhuŋuwuy nhe ŋunha ŋurruwuykmirriwnha yolŋuw walalaŋ. Bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuŋuny gurrupan nhä mala bulun dhika manymaknha ŋunhaŋuwuynha djiwarr'puynha. Gatjuy marrtjin, ga djämany nhe dhu bitjandhiyin, bala roŋiyiny, bala malthurra ŋarrakun.” \p \v 22 Ga ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuy ŋäkulnydja bala yan ŋayi mirithinan dhika ŋurru-yupthurrnydja, bili ŋayi ŋunhi ḻukunydja' mirithirr. \p \v 23 Bala yan ŋayi Djesuny bilyurrnydja, bala ŋayi waŋanan nhanukalaŋaw malthunamirriwnydja mala bitjarra, “Ḏäl dhuwal ḻukunydjawny'tja yolŋuw gulŋiyinyaraw ŋunhawalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja Romlil.” \p \v 24 Bala walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal ŋäkulnydja ṉirr'yurra dhäruktja ŋanya Djesunhany. Ga bulu ŋayi Djesu waŋan walalaŋgal bitjarr, “Djamarrkuḻi' ŋarraku, yuwalk dhuwal yulŋuny ḏäl yan gärrinyaraw God-Waŋarrwalnydja Romlil. Ŋula muka nhuma ŋuli gamuḻnhany\f * \fr 19:24 \fr*\ft camel\ft*\f* nhäma, ŋayi ŋuli bäpiwalnydja ŋarŋga'lil gärri, wo bäyŋu? Ga bulun gal'ŋu ŋunhi mirithirra gumurr-ḏälnha ḻukunydjawny'tja yolŋuw gulŋiyinyaraw ŋunhawalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja Romlil.” \p \v 25 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal ŋäkulnydja ganyim'thurra yan mirithinan, bala walal gan waŋanhaminan bitjanminan, “Yolnha dhika dhu ga walŋany nhina?” \p \v 26 Bala ŋayiny Djesuynydja dhunupan yan nhäŋala walalany ga waŋanany ŋayi bitjarra, “Yolŋuynydja dhu ŋunhi bäyŋun bitjandhiyi djäma. Yurr ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny djäman bala yan.” \p \v 27 Ga ŋayiny Betany\f * \fr 19:27 \fr*\ft Peter\ft*\f* waŋan buku-bakmaraŋal bitjarr, “Garray napurrnydja ŋunhi ganarrthaŋal nhä mala ŋanapurruŋguwuynydja napurr bukmak yan, bala napurr ŋunhi nhuŋun malthurr. Ga nhän napurrnydja dhu märram?” \p \v 28 Bala ŋayi Djesuny waŋan walalaŋ bitjarra, “Yo yuwalk muka nhuma ŋunhi bitjarryiny djäma, bala yan nhuma gan ŋunhi ŋarrakun malthurrnydja. Ga yalalaŋumirriynha ŋunhalnydja bala yuṯaŋurnydja wäŋaŋur, ŋarrany dhu gi ŋunhi ŋurruŋun nhini buŋgawan, ŋurikiyiny ŋunhi djeŋarra'mirriwnydja romgu. Ga dhuwanna ŋarra nhumalaŋ ga lakaraman yulŋuny. Nhumany dhu boŋguŋ ŋarrakuny malthunamirr walal gi nhini ŋarrakalnha gali'ŋurnydja, ŋurruŋuyin nhuma dhu, ga ŋurruŋuyiny nhuma dhu boŋguŋ ŋunhi mala-djarr'yunarawnha waŋga'-waŋganygun yan barrkuwatjkun malawnydja Yitjuralpuyŋuwnydja yolŋu'-yulŋuw. \v 29-30 Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy ganandja nhanŋuwuy ŋayi wäŋanhany, ga miyalknhany, ga djamarrkuḻiny' ga yapa'mirriŋuny walalany ga wäwa'mirriŋuny mala, ga bäpa'mirriŋuny ga ŋäṉḏi'mirriŋuny, bala ŋayi dhu malthundja ŋarrakun, nhanŋuny dhu ŋurikiyiny yolŋuw God-Waŋarryuny gurrupan dhiyaŋuny bala dhiyalnydja munatha'ŋurnydja wäŋaŋur, dharrwan dhika mirithirra bulun ga djuḻkmaram, ŋula nhä malany ŋunhi manymak mirithirr. Yo, ga wiripuny walal dhu ŋunhi märraŋ walŋa-wiyinŋumirra. Ga ŋunhiwurrnydja ŋunhi nhuma dhiyaŋ bala ga ŋurruŋu nhina, ga yalalaŋumirriynydja nhuma dhu gi ŋunhi nhini ŋunhalnydja bala dhurputjnha. Ga dharrwa dhuwal mirithirr yolŋu'-yulŋu ŋunhi nhuma ga dhiyaŋ bala nhina dhurputj, yurr yalalaŋumirriy nhumany dhu gi ŋurruŋun nhini.” \c 20 \s1 Djämamirr mala borum ŋuthanamirriŋur guḻun'ŋur \s2 Workers in a vineyard \sr Mathuyu 20.1-16 \p \v 1 Waŋganymirrnydja Djesuy gan dhäwu lakaraŋal mayali'kurr bitjarr gam', “God-Waŋarrwuny dhuwal rom balanya nhakun waŋgany ḏirramu wäŋa-waṯaŋu borum ŋuthanmaranhamirr.” \p “Waŋganymirrnydja ŋayi ŋunhiyiny ḏirramu marrtjinan munhawumirra, bili ŋayi gan djälthi ŋayi dhu yolŋuny walalany garr'yun balayi djämaw. \v 2 Manymak marrtjinany ŋayi gan ŋunhi bala ŋayi nhäŋala yolŋunhany walalany, walal marrtjin dhärra'-dharran djämamiriw mala, bala ŋayi waŋanan walalany bitjarra, ‘Nhämirr nhumany ŋuli dhuwal marrtji ga djäma ŋarrakun ŋunhala. Ga gurrupandja ŋarra nhumalany dhu waŋga'-waŋganynhany barrwaṉ diyin-dula ŋurikiwuyyiny waŋganybuynydja walupuy djämapuy.’ \v 3 Ga märr ŋayi gaŋga walu ŋal'yurr, ga bulu ŋayi ŋuriŋiyi ḏirramuy nhäŋal wiripuwurrunhany muka yolŋuny walalany walal gan dhärra'-dharran djämamiriw mala. Ga waŋan ŋayi walalany garr'yurr balayi djämalil nhanukiyingal wäŋalil, \v 4 ga dhäwu-nhirrpar ŋayi walalany rrupiyaw gurrupanaraw. \v 5 Ga yuwalkthi walalnydja wäŋgaŋala balayin.” \p “Ga bulu ŋayi ŋunhiyi ḏirramu marrtjin ḻäy-bilyunaraynha, ga bitjarryi bili yan garr'yurr wiripuwurrunhany muka yolŋuny walalany, ga waŋan ŋayi walalany dhawu'-nhirrpar rrupiyaw gurrupanaraw. \v 6 Ga buluny ŋayi marrtjin ŋuruŋun bäyipthun waluy balayi bili wäŋalil, ga bitjarrnydja dharr-nhäŋal wiripuwurrunhany muka yolŋuny walalany, walal gan dhärra'-dharran. Ga waŋan ŋayi walalany bitjarr, ‘Nhaku nhumany ga dhuwal wirwiryundja dhuwalatjandja djämamiriwnydja.’ \v 7 Ga walalnydja nhanŋu buku-bakmaraŋal bitjarr, ‘Bili bäyŋu napurruny ŋula yolthu yolŋuy waŋanha djämaw.’ Bala ŋayiny walalany ŋuriŋiyiny ḏirramuynydja garr'yurra balayin nhanukiyingala wäŋalil djämawnha.” \p \v 8 “Manymak djämany walal gan ŋunhi bukmakthun ŋuriŋiyiny mala, ga yan bili-i-i ga walu-gärrinyaraynha, bala ŋayi ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny ḏirramu wäthurra waŋganygun djägamirriwnha yolŋuw. Bala ŋayi waŋanan nhanukal bitjarra, ‘Ŋay'yi dhuwanna rrupiyany, Gatjuy wäthurra walalaŋ ŋurikiwurruŋguny djämamirriwnydja mala, bala gurrupula buku-roŋanmaraŋun walalaŋ djämapuynydja. Ŋurruŋuny nhe dhu gurrupan ŋurikiwurruŋ ŋunhi walal dhä-dhuḏitj ŋurruyirr'yurr djäma. Ga biyakiyin marrtji bala-a-a ga ŋunha wapthurr ŋurikiwurruŋgal ŋunhi ŋarra walalany ŋurruŋu garr'yurr räli munhawumirr.’ \v 9 Bala yan ŋayi ŋunhi djägamirrnydja ḏirramu wäthurra ŋunhi djämamirriwnydja mala, bala yan marrtjin walalany rrupiyany gurru'-gurrupara waŋga'-waŋganygu diyin-dula yan mala barrwaṉ'.” \p \v 10 “Manymak. Ga walalnydja ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋuynydja djämamirriy walal guyaŋan yanbi balaŋ walalanhany gurrupana märr yindin rrupiya ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi walal dhä-gandarrkurr ga dhuḏi'-dhuḏiŋuy djäma. Ga ŋunhi walal nhäŋalnydja balanya warray bili nhakun ŋunhi wiripuwurruy gan djämamirriy walal märraŋal, \v 11 ga ŋaramurryinany walal ŋunhi mirithinan yan dhika bala walal gan ŋanya gupa-waŋanan, ga lakaraŋalnydja walal ŋunhi nhanukala ŋurikalyin wäŋa-waṯaŋuwalnha yolŋuwalnydja. \v 12 Ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanany, ‘Way buŋgawa, walalnydja ŋunhi dhiyaŋurruynydja gay'yi yolŋuy walal djäma märr-dhumbuḻ yan walu, nyumukuṉiny' dhu walal waluy ŋurruyirr'yurr, ga napurrnydja gan dhuwal djäma beŋur bili yan munhawumirriŋur, dhärran gan djäma walu ŋupar ga muk munhawuyin. Ga nhaku nhe walalany dhuwal balanyany bili rrupiya gurrupar nhakun dhuwal napurruŋguny?’” \p \v 13 “Bala ŋayi ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny buku-bakmaram bitjanna, ‘Ŋarrany ŋuli gi dhuwal yaka maŋutji-yarrkthurr gurrupul bukmaknha yan yolŋuny. Bili muka nhe ŋunhi yoraŋalnydja ŋurikiyiny rrupiyaw diyin-dulawnydja, nhe dhu waŋganypuynydja walupuy djämapuy märram dhuwaliyin rrupiya diyin-dulan yan, \v 14 ga bilin nhakun nhe dhuwaliyi märraŋala rrupiyany, gatjuy marrtjin wäŋalila. Ŋarrany dhuwal djäl ŋarra dhu balanyayi bili yan dhuḏi'-dhuḏiŋuwnydja yolŋuw walalaŋ gurrupan ŋupanayŋuyi yan nhakun ŋunha ŋurru'-ŋurruŋuw yolŋuw walalaŋ. \v 15 Bili dhuwandja ŋunhi ŋula nhä mala ŋarrakuwuy yan, ŋarrapi yan dhu marrtji gurrupan ŋarrakiyingal djälyu. Ga nhakun nheny ga dhuwal maŋutji-ḏiy'yun ŋarrany dhipalnydja ŋunhi ŋayaŋu-dhapinyalilnydja romlil?’” \p \v 16 Bala ŋayi Djesu dhawar'maraŋalnydja waŋan bitjarra, “Yo walalnydja dhu ŋunhi dhuḏi'-dhuḏiŋuny ŋurruŋun ga ŋurru'-ŋurruŋuny dhu dhuḏiŋun.” \s1 Djesu buluyi lakaranhamin ŋanyapinya ŋayi dhiŋganharaw \s2 Jesus again tells about his death \sr Mathuyu 20.17-19 \r (Mäk 10.32-34; Luk 18.31-34) \p \v 17 Yo. Walalnydja marrtjin ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu wäŋgaŋala ḏuwaṯthurra bala dhukarr-ŋupara Djurutjalamlila.\f * \fr 20:17 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Bala ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala walalany waŋganylila ŋunhi 12-nhany nhanŋuwuynydja ŋayi malthunamirriny malany, bala ŋayi lakaraŋala walalaŋgal gayulnha ŋunhi nhaltjan nhanŋu dhu maḻŋ'thun ŋunhal Djurutjalam. \v 18 Ga bitjarra ŋayi marrtjin walalaŋgal ŋunhi lakaraŋalnydja gam', \p “Ŋämany nhuma dhu manymakkum yan walal. Limurrnydja ga dhuwal marrtji balan Djurutjalamlila, ga ŋunhaliyin walal dhu ŋunhi Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny märramany bala gäman goŋ-gurrupanna ŋurruŋu djirrikaymirriwala mala ga rom-marŋgikunhamirriwala malaŋuwal märr walal nhanŋu dhu waŋanhamirra bunharawnha, \v 19 bala walal dhu goŋ-gurrupanna ŋanya Djan'tayilwalnha\f * \fr 20:19 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* yolŋuwal malaŋuwal. Walalnha ŋanya dhu ga ŋunhi warku'yundja, dhupthundja ŋanya, ga bartjunmaramany burruṯiŋuynydja, ga bumany ŋanya walal dhu murrkay'kuman. Yurr ŋayi dhu ŋunhi buluyi nhakun walŋathiyi ḻurrkun'thuny waluy.” \p Ga bitjarr ŋayi gan Djesu lakaranhaminany ŋanyapinya ŋayi. \s1 Ŋayipi yan dhu God-Waŋarr yoramany, yol dhu ŋurruŋuyi nhanukal romŋur \s2 God alone approves leaders for his kingdom \sr Mathuyu 20.20-28 \r (Mäk 10.35-45) \p \v 20 Ga beŋuryiny, ŋayiny ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuny maṉḏaŋguny Djayimguny\f * \fr 20:20 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djonguny\f * \fr 20:20 \fr*\ft John\ft*\f* marrtjinan guwatjmara ŋanya Djesunhany, ga gäŋal ŋayi ŋunhi maṉḏany yulŋuny. Manymak marrtjinany ŋayi ŋunhi miyalktja bala bun'kumu-djipthurra Djesuwala. Bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Way Garray, waŋa ŋarra dhu dhuwal nhuna bay.” \v 21 Ga ŋayiny waŋan, “Go bay waŋin,” bitjarr. Bala ŋayi waŋanan ŋunhi miyalktja ŋäṉḏi'mirriŋuny, “Ŋunhi nhe dhu ŋurruŋuyirr ŋurukuny ŋunhi nhokiyingalaŋuwnydja nhe romgu, ŋarrany dhuwal djäl maṉḏaŋguny dhiyakuny maṉḏaŋ maṉḏa dhu gi nhininy ŋurruŋun, galkin yanan nhokalnha, waŋgany dhunupa'ŋuŋur gali'ŋur ga waŋgany wiṉ'kuŋuŋur gali'ŋur.” \p \v 22 Bala ŋayiny Djesuny waŋan bitjarra, “Maṉḏa, yaka nhuma dhuwal marŋgi nhaku nhuma ga dhuwal ŋäŋ'thun. Nhä bili balaŋ nhuma dhuwal ŋuḻkthurr dhipuŋurnydja banikin'ŋur, ŋunhi ŋarra dhu ŋuḻkthun?” Ga maṉḏany Djayimdja ga Djondja buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Yo Garray! Linyuny dhu ga dhuwal malthunna yan nhuŋu, bäydhi ŋunhi burakinyamirriwurrnydja romgurr.” \p \v 23 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Yuwalk muka nhuma dhu dhuwal galŋa-miḏikirrnydja bitjan yan bili nhakun ŋarra. Yurr ŋarrany dhu dhuwal yaka ŋarrapiny djarr'yun ŋula yolnhany yolŋuny ŋurruŋuthinyarawnydja nhinanharaw ŋunhawalnydja ŋunhi galki ŋarrakalnydja. Ŋayipi yan dhu ŋunhi God-Waŋarryu djarr'yun ŋula yolnhany yolŋuny ga ŋurruŋukumany dhu nhirrpan ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋunhi ŋayi ŋäthil walalany bili djarr'yurr.” \p \v 24 Ga ŋunhi walal wiripuwurruynydja ḻundu'mirriŋuy walal ŋäkul walalany waŋanhaminyawuynydja, bala yan walal mirithinan maḏakarritjthinany ŋurikiyiny maṉḏaŋ wäwa'manydjiwnydja. \v 25 Yurr ŋayiny Djesuny walalaŋ wäthurr buku-manapar walalany, bala ŋayi waŋanan, “Marŋgi muka nhuma ŋunhi romgu walalaŋguny Djan'tayilwuny malaŋuw, ŋunhi ŋurru'-ŋurruŋu mala walalaŋ ŋuli ga buŋgawakunhamirr, ga balanyayin walalaŋ ŋunhi romdja walal dhu ga ŋunha wiripuwurrunhan yolŋunhany walalany dhar'thar-gurrupandja nhakun djämamirrinhan mala walalaŋguwuy. \v 26 Yurr nhumany yaka biyakiyi walalanhany gi wanaŋguŋ. Ga ŋuli nhe ŋula yol yolŋu djäl ŋurruŋuyinyarawnydja nhinanharaw, nheny yakan buŋgawa lakaranhamirr. Biyakun nyilŋ'maranhamirra nhunapinya nhe ga djäman gi yan guŋga'yurra wiripuwurrunhany yolŋuny walalany, nhakun dhu nhen djämamirrnydja walalaŋ. \v 27 Ga nheny ŋunhi nhe ga djälthirr nhe dhu ŋurruŋuyirr, nheny ŋathil djämamirriyanhamirr, bukmakkun yan yolŋuw. \v 28 Bili balanyarawyi muka dhuwal ŋarrany bunan dhiyal, Yolŋuny Gäthu'mirriŋu. Yaka ŋarra dhuwal räli marrtjinya walal dhu ga yolŋuy walal ŋarrany guŋga'yun, ga djäma walal dhu ga ŋarraku. Ŋarrany dhuwal marrtjin räli dhipalnydja, ŋarra dhu ga djäma yolŋuw walalaŋ, ga bitjandhiyi bili ŋarra dhu walŋany walalaŋ gurrupanmirr walalaŋguny walŋakunharaw.” \p Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesu waŋanany. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal bambaynha yolŋuny maṉḏany \s2 Jesus heals two blind men \sr Mathuyu 20.29-34 \r (Mäk 10.46-52; Luk 18.35-43) \p \v 29 Ŋunhi walal marrtjin Djesu ga ḻundu'mirriŋu mala nhanŋu wäŋgaŋalnydja bala-a-a, baṯnha ŋayathaŋal Djarikawnydja\f * \fr 20:29 \fr*\ft Jericho\ft*\f* wäŋa yäku. Ga ŋunhi walal ganarrthaŋal ŋunhiyiny wäŋa, ga walalnydja ŋunhi dharrwan mirithirra yolŋuny mala malthurr dhukarr-ŋuparnydja. \v 30 Ga ŋunhili gali'ŋur dhukarrŋurnydja gan nhinan yolŋu maṉḏa yurr bambay maṉḏa, Ga ŋunhi maṉḏa ŋäkul Djesunhany ŋayi gan ŋulawitjarryiny dhukarrkurr marrtjin, bala maṉḏa wäthurra, “Way, Garray! Gäthu'mirriŋu Daybitku,\f * \fr 20:30 \fr*\ft David\ft*\f* wuyurr linyalaŋ go,” bitjarr. \p \v 31 Bala walalnydja ŋunhi dharrwaynha yolŋuynydja mala mukmaraŋalnydja maṉḏany, yurr maṉḏany mirithinan dhika yatjurr, “Garray! Gäthu'mirriŋu Daybitku, wuyurr linyalaŋ go,” bitjarr. \p \v 32 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy ŋäkulnydja maṉḏany, bala yan ŋayi gulyurra bala dhä-birrka'yurra bitjarra, “Nhaku nhuma djälnydja nhaltjan ŋarra nhumalaŋ dhu yulŋuny?” \p \v 33 Ga maṉḏany buku-bakmaraŋal bitjarr, “Garray linyuny dhuwal djäl, linyu dhu nhäman!” \p \v 34 Bala yan ŋayi Djesuny maṉḏaŋ wuyurra. Ga dhunupan maṉḏa ŋunhi maŋutjimirriyinan nhäŋala maṉḏa gan, bala maṉḏa gan malthurra nhanŋu Djesuwnha dhukarr-ŋupara bala. \c 21 \s1 Djesu gan marrtjin warrakan'thu yäkuy duŋ'kiy \s2 Jesus rides a donkey \sr Mathuyu 21.1-11 \r (Mäk 11.1-11; Luk 19.28-40; Djon 12.12-19) \p \v 1 Yo, ga ŋunhi ŋayi gan Djesu ga malthunamirr mala nhanŋu wäŋgaŋalnydja bala-a-a, ga ŋunhi walal marrtjin bukuy-märraŋal Djurutjalamdja\f * \fr 21:1 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋa ga balan walal ŋunhi marrtjinany Batpatjlila,\f * \fr 21:1 \fr*\ft Bethphage\ft*\f* bukuŋura galkin Wolipnha,\f * \fr 21:1 \fr*\ft Olive\ft*\f* ŋunhiyiny wäŋa galkin mirithirra ŋunhan Djurutjalamnha wäŋa. Bala ŋayi Djesuynydja märrma'nhan yolŋuny maṉḏany nhanŋuwuy djuy'yurr ŋäthila, \v 2 ga bitjarr ŋayi marrtjin waŋanany maṉḏaŋgal gam', “Gatjuy nhumany ŋäthil marrtji ŋini, bala biyak ŋunhiyi nyumukuṉiny wäŋa ga dhärra ŋäthil. Ga ŋunhi nhuma dhu dhuwal marrtjiny, ga maḻŋ'maramany nhuma dhu warrakan'nha yäkuny duŋ'kiny ga yothuny nhanŋu. Yupmaramany nhuma dhu maṉḏaŋgal rakiny' bala gäman maṉḏany rälin ŋarrakalnha. \v 3 Ga ŋuli nhumalany dhu ŋula yolthu yolŋuy dhä-birrka'yundja nhumany dhu bitjan lakaram, Garray dhuwal djälthin dhiyak, bala yan ŋayi dhu ŋunhi djuy'yunna duŋ'kinhany maṉḏany.” \p \v 4 Ga yuwalknha yan ŋayi ŋunhi dhawuny' maḻŋ'thurra warraŋulthinan ŋunhi ŋayi gan God-Waŋarrwal djawarrkmirriy ŋäthil bitjarr lakaraŋal gam', \q1 \v 5 “Waŋin\x - \xo 21:5 \xo*\xt Zechariah 9.9\xt*\x* lakaraŋun ŋunhawalnydja yolŋu'-yulŋuw Djurutjalamlilnydja\f * \fr 21:5 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋalil, \q2 Dhuwal nhumalaŋ ga Buŋgawany marrtjin rälin nhumalaŋgala. \q2 Ŋayiny dhuwal ŋayaŋu wurrkurrum'nha, \q2 ga nhinany ŋayi marrtji dhuwal duŋ'kiwal yuṯawal ŋapaŋurnydja.” \p \v 6 Bala yan maṉḏa ŋunhi malthunamirrnydja maṉḏa märrmany' marrtjinan, ga djäma maṉḏa ŋunhi bili yan ŋunhi nhaku ŋayi maṉḏany Djesuy djäma gurrupan. \p \v 7 Bala maṉḏa gäŋala ŋunhi duŋ'kinhany ga yothunhany nhanŋu balayin nhanukala Djesuwalnha. Ga ŋunhalnydja walal ŋunhi marrtjin girrin' mala walalaŋguwuy ḻarrmaraŋal, bala marrtjin rarr'yurra ŋapalila ŋurikalyin yuṯawala duŋ'kiwal, bala ŋayipiny Djesuny wapthurra ŋurikalyiny warrakan'kalnydja ḏiltjilila. \p \v 8 Bala marrtjin dharrwaynha yolŋuynydja walal girriny' mala walalaŋguwuy walal gaya'-gayanhdhaŋal balayin dhukarrlila. Ga wiripuwurruynydja marrtjin yolŋuy walal marran dharpan ḏiwirrkthurr, bala marrtjin rarr'yurra dhukarrlila. \v 9 Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal marrtjin wäŋgaŋal gumurrkurr nhanukalaŋuwurr, ga munguyurr walal ŋanya marrtjin, yatjunminan walal marrtjin ŋunhi nhanŋu yulŋuny, bitjarra, “Napurrnydja nhuŋu dhuwal wokthurrnydja mirithinan. Nheny dhuwal ŋunhiyin beŋura ŋunhi Daybitkala\f * \fr 21:9 \fr*\ft David\ft*\f* yarraṯaŋur, ga marrtjiny nhe ga dhuwaliyi Garraywal yan yäkuynydja. Ŋanapurr dhuwal buku-wurrparnydja God-Waŋarrnhan nhuŋu, wokthurrnydja manapar.” Ga bitjarra walal marrtjin ŋunhi yatjunminany. \p \v 10 Ga ŋunhi ŋayi Djesu bunanany Djurutjalamdja, bala walal ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal gan ganyim'thurra nhäŋal ga ŋäkul, bala walal marrtjin waŋanany bitjarra, “Yol bili ŋayi ga dhika marrtjiny räliny? … yol?” \p \v 11 Ga walalnydja ŋunhi walal gan malthurr nhanŋu buku-bakmaraŋal bitjarra, “Dhuwandja dhuwal Djesun, ŋunhiyin djawarrkmirra yolŋu ŋurukuwuynha Nätjuritjpuynha\f * \fr 21:11 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* wäŋapuy, makarrwuynydja Galaliwuynha.”\f * \fr 21:11 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \s1 Djesuy gan djalkthurr dhawaṯmaraŋal nhä mala God-Waŋarrwal Buṉbuŋur \s2 Jesus cleansed the temple \sr Mathuyu 21.12-17 \r (Mäk 11.15-19; Luk 19.45-48; Djon 2.13-22) \p \v 12 Manymak wäŋgaŋalnydja walal marrtjin bala-a-a burnha bunan Djurutjalamnha. Ga dhunupan yan ŋayiny Djesuny marrtjinan balayin ŋunhi buku-ŋal'yunamirrilila Buṉbulil God-Waŋarrwalnha, ga ŋunhiliyi djinawany' yolŋuy walal wiripuŋuwuy wäŋapuy gan buku-djuḻkmaranhamin djambi rrupiya, ga djalim walal gan warrakan' mala ŋunhiliyi. Bala dhunupan ŋayi marrtjin ŋunhi Djesuynydja djalkthurra rrupiya djambimirriwnydja daybuḻnydja mala, ga ŋunhi nhinanhawuy mala warrakan' djalimmirriw mala.\fig Jesus cleaning the temple|src="CN01787B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 21.12"\fig* \v 13 Bala ŋayi waŋanany bitjarra, “Ŋunha ga ŋunhi God-Waŋarrwalnydja djorra'ŋur\x - \xo 21:13 \xo*\xt Isaiah 56.7; Jeremiah 7.11\xt*\x* lakaram bitjan, ‘Ŋarrakuny dhu ga buṉbu dhärra buku-ŋal'yunaraw yan waŋganygu.’ Ga nhumany dhuwal buṉbuny wakalkuŋal warray, bitjarra nhakun dhuwandja wäŋa manaŋa-ḏilkurruwnha djuḻuḻ'yunaraw, bitjarryin nhumany dhuwal.” \p \v 14 Bala walal gan ŋunhi rerrimirrnydja yolŋu walal, balanya nhakun bambaynydja ga gaṉuŋdja ga bulu wiripuwurr rerrimirr mala marrtjinan Djesuwala ŋunhiwiliyin buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, bala ŋayi walalany gan yan ḏukmaraŋala. \v 15 Ga walalnydja ŋunhi Rom-marŋgikunhamirrnydja mala ga ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala nhanŋu maḏakarritjthinan mirithinan, bili walal nhäŋal ŋanya Djesuny ŋayi gan djäma ŋayaŋu-ganyim'thunamirra romdja ŋunhiliyiny ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur. Ga bukmaknha gan ŋunhi djamarrkuḻiny' ŋunhiliyi yatjunminan yindiynha dhika rirrakayyuny wokthurra walal gan ŋurikiyin yolŋuw ŋunhi ŋayi Daybitkal\f * \fr 21:15 \fr*\ft David\ft*\f* yarraṯaŋur. \p \v 16 Ga walalnydja ŋunhi ŋaḻapaḻmirrnydja waŋan, “Muka bäyŋu nhe gi dhuwal ŋunha djamarrkuḻi'nhany ŋäku, nhaltjan walal marrtji ŋunha waŋa?” Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ŋe, bili muka ŋarra walalany ga dhuwal ŋäma,” bitjarr ŋayi. Ga bulu ŋayi waŋan, “Muka bäyŋu nhumany ŋuli gi dhuwal\x - \xo 21:16 \xo*\xt Psalm 8.2\xt*\x* maŋutji-ḻaw'maraŋ ŋunhi God-Waŋarrwuny djorra', ŋunhi ga ŋayi bitjan waŋa gam'. ‘Walalnydja dhu ŋunhi djamarrkuḻiny', yumurrkuny bitjandhi bili yan wokthun ŋarraku.’” \v 17 Bala ŋayi Djesuny marrtjinan ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, balan ŋayi marrtjin Bithinilila\f * \fr 21:17 \fr*\ft Bethany\ft*\f* wäŋalil, ga ŋunhiliyin ŋayi ŋorranany. \s1 Djesu dhäruk-gurrupanmin muthir'wu dharpaw räwakthinyaraw \s2 Jesus cursed the fig tree \sr Mathuyu 21.18-22 \r (Mäk 11.12-14,20-24) \p \v 18 Ga djaḏaw'yurr wiripun walu, bala ŋayi Djesuny djaṉŋarrthinan. Ga balayi ŋayi roŋiyindhi marrtjin Djurutjalamlil,\f * \fr 21:18 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* \v 19 ga ŋunhi ŋayi gan Djesu marrtjinany bala dhukarr ŋuparnydja, bala ŋayi nhäŋala dharpan muthir'nha ŋayi gan dhärran galki dhukarrŋur. Bala ŋayi marrtjin galkithinan balayin dharpalila wanha ŋayi balaŋ maḻŋ'maranha ŋatha dhakal ŋunhiliyi. Yurr bäyŋun ŋayi ŋunhi maḻŋ'maranhany dhakalnydja, marwatnha yan gan gorruŋal. Bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikiyi dharpawnydja bitjarrnha, “Bäyŋun nhe dhu buluny boŋguŋ dhakalmirriyi.” Bala dhunupan yan ŋunhi dharpany räwakthinan. \p \v 20 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal nhäŋalnydja ŋunhiyi ganyim'thurra, bili bondin yan ŋayi ŋunhi dharpany räwakthin. \p \v 21 Bala ŋayi Djesuny bilyurra bala waŋanan walalaŋ bitjarra, “Märr-yuwalk yan ŋarra ga nhumalaŋ dhuwandja lakaram. Ŋuli nhe ga ŋula yolthu yolŋuy ŋayatham märr-nhirrpanminyawuynydja, ga yakany nhe ŋuli gi märr-dhumbal'yurr, nheny dhu bitjandhiyin waŋa dhäruknha yan nhakun dhuwal ŋarra waŋan dhiyak dharpaw, bala yan ŋayiny dhu nhuna ŋäman. Yaka yan dhuwaliyi bili, ŋany wiripu mala nhe balaŋ biyakiyi bili djäma. Wiripuny nhe balaŋ waŋi dhuwal bukuny wäŋany ŋayi balaŋ marrtji ga gapulila ḻupthurr, ŋayiny balaŋ nhuna ŋäku yan ga marrtji balaŋ ŋayi ga ḻupthurr yan gapuŋur. \v 22 Ga ŋuli nhe dhu ŋäŋ'thun God-Waŋarrnha bukumirriyanhawurr, nheny dhu ŋunhi märraman yan ŋula nhä ŋuli nhe dhu ga märr-yuwalkmirriyirrnydja.” \s1 Ŋurruḏawalaŋuy mala yolŋuy walal gan buku-ḏuwaṯthurr dhä-birrka'yurr Djesuny \s2 The question about Jesus authority \sr Mathuyu 21.23-27 \r (Mäk 11.27-33; Luk 20.1-8) \p \v 23 Yo marrtjinany walal gan ŋunhi bala-a-a, ga yan bili ga Djurutjalamnha, bala ŋayi Djesuny dhunupan gärrinan buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulil bala ŋayi gan marŋgikuŋala yolŋunhan walalany. Ga walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja yolŋu walal, ga rom-marŋgikunhamirrnydja mala, ga ŋunhi rom-djägamirrnydja mala marrtjinan nhanukal balayin. Bala walal gan dhä-birrka'yurra ŋanya Djesunhany bitjarrnha, “Gatjuy mak lakaraŋun napurruŋgal, yolthu nhuna dhuwal waŋanany balanyarawyiny djämaw? Ga yolthu nhuna dhuwal nhirrparnydja dhiyakiyiny djämaw?” \p \v 24 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal balany walalaŋguny bitjarra, “Ŋurruŋuny ŋathil dhu ŋarra nhumalany dhä-birrka'yun. Ga ŋuli nhuma dhu lakaram ŋarraku, ga yorrnha ŋarrany dhu nhumalaŋguny lakaram ŋunhi yolthu ŋarrany waŋan dhiyak djamaw. \v 25 Yolthu ŋunhi nhirrpar Djonnhany\f * \fr 21:25 \fr*\ft John\ft*\f* yolŋuny? Ga yolthu ŋanya ŋunhi waŋan ḻiya-ḻupmaranharawnydja yolŋuwnydja walalaŋ? God-Waŋarryu? Ŋany yolŋuy walal?” \p Bala walalnydja ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny mala waŋanhaminan bitjanminan, “Way, nhaltjanna dhika limurrnydja dhu lakaram balany nhanŋuny buku-bakmaram? Ŋuli limurr dhu ŋunhi bitjandja lakaram, ‘God-Waŋarryu ŋayipi yan ŋunhi Djonnhany waŋan,’ bitjandja, bala ŋayiny dhu ŋunhi waŋa limurruŋguny bitjanna, ‘Nhakun nhuma ŋunhi yakany märr-yuwalkthinya nhanŋuny Djonguny dhärukku?’ \v 26 Ga ŋuli limurr dhu dhuwal lakaram nhanukal bitjandja, ‘Yolŋu'-yulŋuy ŋanya ŋunhi waŋa ŋurikiyi djämaw,’ bitjandja, ga walalnydja dhu ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal maḏakarritjthirrnydja limurruŋgun. Bili walalnydja ga ŋunha bitjan märr-yuwalkthirr ŋunhi ŋayiny Djondja djawarrkmirra yolŋu.” \p \v 27 Bala walal waŋanan Djesuwnydja bitjarra, “Yaka dhuwal napurrnydja marŋgi bay, yolthu ŋanya ŋunhi Djonnha nhirrpar ŋurikiyi djämaw.” \p Ga ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋguny bitjarra, “Yo. Ga ŋarrany dhu bitjandhi bili yan yakayi nhumalaŋguny lakaram, ŋunhi yolthu ŋarrany dhiyak djämaw nhirrpar.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuny waŋan walalaŋguny. \s1 Dhäwu märrma'puy gäthu'mirriŋuwalaŋuwuy \s2 A story about two sons \sr Mathuyu 21.28-32 \p \v 28 Ga buluny ŋayi Djesu waŋan bitjarra gam', “Dhuwandja ŋarra nhumalaŋ dhu dhäwu lakaram ŋunhi ḏirramu gan nhinan ga märrma' gäthu'mirriŋu maṉḏa nhanŋu. Manymak waŋganymirrnydja ŋayiny ŋunhi bäpa'mirriŋuny marrtjinan yothuwala nhanukalaŋuwal maḻamarrwala, ga waŋan ŋayi ŋanya bitjarr, ‘Way gäthu, yalalany nhe dhu marrtji bala ŋarrakal wäŋalil djämaw, ŋuthanmaram nhe dhu borum mala ŋarraku,’ bitjarr. \v 29 Ga ŋayiny ŋunhi maḻamarrnydja gäthu'mirriŋu nhanŋu waŋan yaka'yurr, yurr yalalany bala ŋayi ḻiya-bilmaranhaminan, bala ŋayi marrtjinan balayin bäpa'mirriŋuwala nhanukalaŋuwal djämawnha. \v 30 Ga bulu ŋayi ŋuriŋiyi bäpa'mirriŋuy waŋan malpuranhany muka gäthu'mirriŋuny djämaw, ga ŋayiny ŋunhi malpurany gäthu'mirriŋu waŋan bitjarr, ‘Yo manymak ŋarra dhu nhuŋu djäma bitjandhiyi.’ Ga bäyŋun ŋayi ŋunhi yuwalktja marrtjinya balayiny djämalilnydja bäpa'mirriŋuwalnydja nhanukalaŋuwal.” \p \v 31 Bala ŋayi beŋuryiny Djesuy dhä-birrka'yurra walalany bitjarrnha, “Ga yolthun ŋunhi yothuy dhäruktja märraŋal bäpa'mirriŋunhany?” Ga walalnydja buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ŋuriŋiyin muka dhuwal maḻamarryun gäthu'mirriŋuy ŋanya dhäruktja märraŋal bäpa'mirriŋunhany.” \p Bala ŋayiny Djesuynydja walalaŋ bitjarrnha lakaraŋal, “Walalnha dhu ŋunhi dhuwurr-yätjmirra ga rrupiya-märranhamirra yolŋu walal ŋunhi gapmangun, ga marramba'mirra mala ŋurruŋuny gulŋiyi God-Waŋarrwalnydja Romlil nhumalaŋguny dhu ŋurruŋu-djuḻkthurr. \v 32 Bili ŋayiny gan ŋunhi ŋuriŋiyiny Djondhuny yäkuy ḻiya-ḻupmaranhamirriynydja bili muka dhukarrnydja nhumalaŋgal lakaraŋal dhunupa yan, ga nhumany yaka warray nhanŋu märr-yuwalkthinya. Ga walalnha ŋunhi dhuwurr-yätjmirriynha dhäruktja ŋanya märraŋal, bala walal gan yan bilyurra yätjkurruŋurnydja romŋur mala.” \p “Yo, ga bili muka nhuma gan ŋunhi nhäŋalnydja walalany bilyunawuynydja, yurr nhumany ŋunhi yaka warray bilyuna nhumalaŋgiyingalaŋaŋurnydja guyaŋanhawuyŋur ga märr-yuwalkmirriyinya nhuma nhanukalaŋawnydja dhäwuw bäyŋun yan.” \s1 Djägamirriwalaŋuwuy dhäwu yurr mayali'mirra \s2 The parable of the tenants in the vineyard \sr Mathuyu 21.33-46 \r (Mäk 12.1-12; Luk 20.9-19) \p \v 33 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi nhakun Djesuy bulu lakaraŋal dhäwu mayali'kurr ŋurikiwurruŋgalyi yolŋuwal walalaŋgal, ga dhuwal ŋayi ŋunhi dhäwuny' lakaraŋal gam', “Ŋunhiliyi yolŋu gan nhinan wäŋa-waṯaŋu, ga ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu wäŋa-waṯaŋuny gan djälthin ŋayi dhu ŋuthanmaram ŋamakurr mala borum. Bala ŋayi lämu-nhirrpara ŋunhiwiliyiny wäŋalil borumnha mala dharpan. Ga djäma ŋayi munatha' ŋurikiyi ŋathaw buḻŋu'kuŋal bala ŋayi ḻoḻuwunuŋala ŋunhiyi wäŋany. Ga djämayi ŋayi wäŋa mil'ŋuwnydja yolŋuw nhinanharawnydja. Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi djarr'yurra yolŋunhan walalany ŋurukiyin djägawnha, djägamirriyaŋala walalany. Bala ŋayi marrtjinan ŋunhiyiny wäŋa-waṯaŋuny yolŋu wiripuŋulila wäŋalil.” \p \v 34 “Yo. Nhinanany ŋayi gan ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu, yan bili ga walu marrtjin galkithinan borumguny ŋuriki borumdhinyarawnha, bala ŋayi wäthurra ḻurrkun'ku yolŋuw walalaŋ djämamirriw mala, bala ŋayi walalany djuy'yurra, märr walal dhu märraman wapmaraman nhanŋuny borum mala. \v 35 Ga walalnydja ŋuriŋiwurruynydja borum-djägamirriynydja walal nhäŋal walalany ŋunhiwurrunhany, bala yan walalany ŋayathaŋala bumarnha marrtjin, waŋganynha bat-ŋurrkaŋal, ga waŋganynhany walal muḻkurr wutthurr guṉḏay rakunygu yan, ga waŋganynhany walal dhä-murrkay'wun wutthurr.” \p \v 36 “Ga bitjarryi bili ŋayi wiripuwurrunhany yolŋuny walalany djämamirriny walalany djuy'yurr, yurr märr dharrwanhan. Ga walalnydja ŋunhi ŋuruŋiwurruyyi bili yan bumar walalany bitjarryi bili yan murrka'-murrkay'kuŋal.” \p \v 37 “Bala ŋayi ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuynydja yolŋuy djuy'yurr bulu waŋganynhan yolŋuny, ŋunhiyin gäthu'mirriŋunhan nhanŋuwuy ŋayi waŋganynhan, märr walal dhu nhanŋun märr-ŋal'yundja, bili ŋayi gan bitjarr guyaŋan yanbi walal balaŋ ŋanya nhänha bay'. \v 38 Ga ŋunhi walal nhäŋalnydja ŋanya ŋuriŋiwurruyyiny ŋunhi borum-djägamirriynydja yolŋuy walal, bala walal waŋanhaminany bitjanminan, ‘Go, limurr ŋanya buman murrkay'kuman, märr dhu boŋguŋ dhuwandja wäŋa limurruŋguwuynha.’ \v 39 Bala yan walal ŋanya ŋunhi ŋayathaŋala, ga bumarnydja walal ŋanya ŋunhi dhiŋganhamaraŋala yan, ga rumbalnydja walal ŋanya ŋunhi ŋurrkaŋala dhawaṯmaraŋala warraŋullila, beŋuryiny ŋunhi borummirriŋurnydja wäŋaŋur.” \p \v 40 Bala ŋayi dhäŋur beŋuryiny Djesuy dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Nhaltjanna ŋayi dhu ŋunhi ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuynydja ŋunhiwurrunhany ŋunhi djämamirrinhany walalany?” \v 41 Ga walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala ga rom djägamirrnydja mala buku-bakmaraŋal bitjarr gam', “Bitjanna ŋayi dhu ŋunhi gam'. Marrtjiny ŋayi dhu ŋunhi, ga dhunupan ŋayi dhu buman murrkay'kuman ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany djägamiriwnhany mala, bala ŋayi dhu ŋunhiyiny wäŋa gurrupan wiripuwurruŋgalnha yolŋuwal walalaŋgal djägalil, ga walalnha dhu ŋunhi nhanŋuny wäŋa-waṯaŋuwnydja gurrupan borum mala, balanyamirriynydja ŋunhi dhu ŋathany mala borumdhi warrpam'tja.” \p \v 42 Bala\x - \xo 21:42 \xo*\xt Psalm 118.22-23\xt*\x* ŋayi dhawar'maraŋalnydja Djesu waŋan bitjarra, “Bili muka nhuma dhuwal marŋgi ŋunhi ga ŋunha djorrayny'tja lakaram bitjan gam', \q1 ‘Bala'-dhuḻ'yunamirriy mala yolŋu'-yulŋuy marrtjin guṉḏa ŋal'maraŋal, walal dhu dhuḻ'yun bala', \q2 ga ŋunhiyi waŋganydja guṉḏa walal nhäŋal, bala nyamir'yurra, bala walal yan ŋurrkaŋalnha. \q1 Yurr God-Waŋarryuny walalaŋguŋ ŋunhiyiny guṉḏa ŋurrkanhawuynydja märraŋala, \q2 bala nhirrpara balaw'nha ŋunhiyiny djalkirin yuṯuŋgurrwun dhärranharawnha. \q1 Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryu djämany, \q2 ga ŋunhiyiny nhakun mirithirra yan ŋayaŋu-ganyim'thunamirra limurruŋguny nhänharaw.’” \p Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja mayali'wurrnydja. \p \v 43 Ga bulu ŋayi bitjarr waŋan Djesu gam', “Yuwalk ŋarra ga dhuwal lakaramany nhumalaŋ, ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarrwuny rom nhumalaŋgalaŋaŋurnydja yan djaw'yurra, bala ŋayi dhu gurrupulnydja ŋurikiwurruŋgun ŋunhi walal ŋuli ga yuwalkkum yan ŋanya dhäruk märram. \v 44 Ga ŋuli dhu ŋunhi ŋula yolnha yolŋuny gaṯmaramany ŋuriŋiyiny guṉḏay, ŋunhiny dhu ŋanya yan binydjitjkuman dhurrparaman. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhiyi guṉḏa, ŋula yolkalnydja yolŋuwal galkirri, ŋunhiny dhu ŋanya yan buḻwaŋ'maraman monyguman.” \p \v 45 Ga ŋunhi walal ŋuriŋiwurruyyi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja yolŋuy walal ga Baratjiynydja\f * \fr 21:45 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala, ŋäkulnydja ŋunhiyi dhäwuny mala, bala walal yan dharaŋarnha ŋunhi mayaliny', ŋunhi ŋayi gan Djesuynydja lakaraŋal walalanhan. \v 46 Bala walal dhunupan gan dhukarrwun ḻarruŋal nhaltjan walal dhu buma ŋanya Djesuny murrkay'kum. Yurr bäyŋun, bili walal gan ŋunhi barrarinan yolŋuwnha walalaŋ, bili walalnydja gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja bitjarra guyaŋan, ŋunhi ŋayiny God-Waŋarrwun djawarrkmirra yolŋu. \c 22 \s1 Ŋatha yindi mirithirr \s2 The great banquet \sr Mathuyu 22.1-14 \r (Luk 14.15-24) \p \v 1 Ga bulu nhakun ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋ dhäwu, märr ŋayi dhu yolŋuny walalany marŋgikum. \p \v 2 “Yo! Balanya dhuwal God-Waŋarrwuny Rom gam'; nhakun dhu Buŋgaway Ŋurruḏawalaŋuy djäma ŋäthilmirriyam latjukum dhika ŋatha dharrwa mirithirr, yurr djämany ŋayi dhu ŋunhi ŋathany balanyamirriy ŋunhi nhanukal dhu ḏirramuy gäthu'mirriŋuy märram miyalknha.” \p \v 3 “Bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawaynydja ŋurruḏawalaŋuynydja djämamirrinhan mala nhanŋuwuy ŋayi djuy'yurr rälimirriyanharawnha yolŋuwnha walalaŋ ŋunhi nhanukalaŋumirr ŋayaŋumirr, walal dhu ŋathan ḻuka märr-yiŋgathirra manapan nhanukalaŋaw gäthu'mirriŋuwnha ŋunhi ŋayi miyalknha märraŋal. Yurr walalnydja ŋunhi bukmaktja yolŋu walal ŋayaŋumirrnydja mala, ŋuyulkthin warray marrtjinyarawnydja balayiny ŋathawnydja ḻukanharaw.” \p \v 4 “Ga bulu ŋayi wiripuwurrunhany muka djämamirriny mala djuy'yurr walalaŋgal ga bitjarra ŋayi waŋanany gam', ‘Ŋathany dhuwal bilin galkunna ga! Dhuwal bulikiny ga bukmak ŋarraku ŋunhi yothu-yothuny buliki mala bilin mitmitthunawuynha, ga ŋamathaŋala gan ŋunha nhäranany guṉḏirryun, bilin napurr dhuwal goŋ-dhawar'yurra ŋathaŋurnydja ŋamaŋamayunaŋur. Go marrtjin walal rälin limurr ŋathan ḻuka, ŋunhi ŋarra ŋamaŋamayurr ŋarrakalaŋaw gäthu'mirriŋuw, bili ŋayi ga dhuwal miyalknhan märram.’” \p \v 5 “Yurr ŋunhi walal ŋuriŋiwurruy yolŋu'-yulŋuynydja dhäwuny ŋäkul ŋunhi walalany ŋayi gan ŋuriŋiyi Buŋgaway gaḏaymar ŋathaw ḻukanharaw, walalnydja ŋunhi yan buthuru-djaw'yunminan walalaŋ ŋurikiwurruŋguny ŋunhi dhäwu-gänhamirriwnydja walalaŋ. Bala yan walal ŋunhi yolŋu'-yulŋuny balan bitjarra marrtjin walalaŋgiyingalnha djämalil malaŋulil ŋula nhäkurra. Wiripuwurrnydja marrtjin balan bitjarra walal dhu ga djägan walalaŋguwuy walal gätniwnha, ga wiripuwurrnydja warrakan'kun malaŋuw walalaŋgiyingalaŋaw. \v 6 Ga wiripuwurruynydja gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuy bumara ŋunhi djämamirrinhany mala murrkay'kuŋala yan.” \p \v 7 “Ga dhiyaŋuny dhäwuy ŋayiny ŋunhi Buŋgawany Ŋurruḏawalaŋuny mirithinan dhika maḏakarritjthinany, bala yan ŋayi miriŋunhan mala nhanŋuwuy ŋayi djuy'yurr bunharawnha rakunykunharawnha yan, ga bulu walal dhu bathan walalaŋ wäŋa ŋurikiwurruŋ yolŋu'-yulŋuw ŋunhi walal bumar rakunyguŋal nhanŋu djämamirriny mala.” \p \v 8 “Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayiny ŋunhi Ŋurruḏawalaŋuny Buŋgawany waŋanan wiripuwurruŋguny djämamirriw mala bitjarra gam', ‘Go! Marrtjin walal, bilin dhuwal waluny, limurr dhu ŋurruyirr'yuna ŋathany ḻukan ŋarrakalaŋaw gäthu'mirriŋuwnydja ŋunhi ŋayi dhu märraman nhanŋuwuy ŋayi miyalknhany. Ga walalnydja ŋunhi ŋarra walalaŋ ŋurruŋu dhäruk-djuy'yunmin ŋathaw ḻukanharaw walalnydja dhu yakan yan marrtji räli, bili walal ŋunhi yaka gana'. \v 9 Bala ŋayi yan bitjarra waŋanany. Ga nhumany dhu balan marrtji dhukarr-ŋupanna ga nhämunha nhuma dhu ŋunhi maḻŋ'maram ŋula yolnha yolŋuny ŋunhili, yanan gaḏaymula ŋanya rälin, yo, ga bitjandhin nhuma dhu ga ŋunhi lakaramany bukmakkun yan yolŋuwnydja walalaŋ.’ \v 10 Bala walal ŋunhi djämamirrnydja mala dhunupan yan marrtjinan dhukarr-ŋupara ḻarruŋala marrtjin walal bawalamirriwnha yolŋu'-yulŋuw, yolnha walal dhu ŋunhi maḻŋ'maram. Bala yan walal marrtjin gaḏaymarnha walalany, manymaknha ga yätjkurruny ga ŋurruwuyknha. Ga ŋuriŋiwurruynha ŋunhi, ŋunhiyi wäŋany ŋathamirrnydja dhaŋaŋguŋal.” \p \v 11 “Dhäŋur beŋuryiny bala ŋayiny ŋunhi Buŋgawany Ŋurruḏawalaŋuny marrtjinan bala nhäŋalnha marrtjin walalany ŋunhiwurrunhany yolŋu'-yulŋunhany, dharrnha ŋayi nhäŋal waŋganynha yolŋuny ŋayi gan yaka gäŋal girri' ŋunhi dhunupa ŋurikiyi ŋathaw ḻukanharaw nhanukalaŋaw gäthu'mirriŋuwal ŋunhi ŋayi dhu miyalknha märram. \v 12 Bala yan ŋayi ŋanya ŋunhi Buŋgawaynydja Ŋurruḏawalaŋuynydja dhä-birrka'yurra bitjarra gam', ‘Way! Yolŋu nhaku nhe dhuwal yakany dhaṯthunmin manymakkunhamin dhiyak buŋgulwuny ŋarrakalaŋaw gäthu'mirriŋuwnydja ŋunhi ŋayi dhu dhuwal miyalknhan märram?’ Yurr ŋayiny ŋunhi yolŋuny bäyŋun ŋula nhanŋu buku-bakmaranhany.” \p \v 13 “Bala yan ŋayi ŋunhi Buŋgawaynydja Ŋurruḏawalaŋuynydja waŋanan nhanŋuwuy ŋayi djämamirrinhany mala, walal dhu garrwi'-garrwiyunna ŋanya ŋunhiyi yolŋunhany rakiy'nha goŋdja ga ḻukuny maṉḏany, bala yan ŋurrkaman ŋanya balan warraŋullila ŋunhi buku-munha'lila, ŋunhiwilin wäŋalil ŋunhi walal ŋuli ga yolŋu mala ḻirra-ḻäwunhamirra ŋäthinyamirra dhaŋga-ḏirryurra manapan. \v 14 Dharrwa ŋunhi yolŋuny mala gawa'yunawuynydja yurr ḻurrkun'nha yan ŋunhi djarr'yunawuynydja.” Bitjarr ŋayi ŋunhi Djesu waŋanany. \s1 Ŋurru'-ŋurruŋuy yolŋuy walal gan dhä-birrka'yurr rrupiyawuy dhäwu \s2 The question about paying taxes \sr Mathuyu 22.15-22 \r (Mäk 12.13-17; Luk 20.20-26) \p \v 15-16 Bala walal ŋunhi Baratjiny\f * \fr 22:15-16 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* yolŋu mala marrtjinan bala walal gan ŋayan'mirra nhinanany nhanŋu Djesuwnydja. Bala yan walal djuy'yurra wiripuwurrunhan ḏirramuwurruny, ŋunhiwurrunhan ŋunhi Rom-marŋgikunhamirrinhan mala yolŋu'-yulŋuny ga bulu djuŋga'-djuŋgaya Yaritkun,\f * \fr 22:15-16 \fr*\ft Herodians\ft*\f* märr walal ŋanya dhu ga mayali'-gäma dhä-birrka'yun, märr ŋayi dhu ŋunhi ŋayipiny dhä-maraŋgunhamirra. Bala walalnydja ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwnydja mil'ŋuny mala marrtjinan malthurra nhanŋun Djesuwnha. Ga waŋanany walal ŋunhi nhanŋu Djesuwnydja bitjarrnha, “Way Marŋgikunhamirr, napurrnydja dhuwal marŋgi nhuŋu, ŋunhi nheny ŋuli ga dhuwal waŋa dhunupan yan dhäruk, ga dhunupa mala-djarr'yunamirr dhuwal nhe, bili nheny ŋuli ga ŋunhi yaka warray barrkuwatjkum bukmaknhany yolŋu'-yulŋuny. Ga marŋgikumany nhe ŋuli ga ŋunhi yuwalk yan God-Waŋarrwu dhukarrnydja. \v 17 Go mak lakaraŋun napurruŋgal. Nhä dhuwal dhunupa limurruŋ ŋunhi limurr dhu ga rrupiyany gurrupan mundhurryu-wumany ŋanyanhany ŋunhi ŋurruŋunhany buŋgawany Rawumbuywuny\f * \fr 22:17 \fr*\ft Rome\ft*\f* wäŋaw yäkuny Djetjanhany?\f * \fr 22:17 \fr*\ft Caesar\ft*\f* Nhaltjan limurr dhu yulŋuny? Gurrupan? Ŋany nhaltjan?” bitjarr. \p \v 18 Yurr ŋayipiny Djesuny marŋgithin walalaŋ ŋäthil yan, ŋunhi nhaltjarr walal gan ŋanya mayali'-gäŋal dhä-birrka'yurr, bala ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarrnha, “Nhä nhuma dhuwal bäpi mala muka, gali'-märrma mala. Nhaku nhuma ŋarrany ga dhuwal birrka'yundja mayali'-gämany. \v 19 Go gurrupul walal ŋarrakal rrupiya ŋaraka, ŋunhi nhuma ŋuli ga bäyim gapmannha, ŋarra mak nhäma.” Bala walal gurrupara nhanukal. \p \v 20 Bala ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Yol dhuwal wuŋuḻiny' ga yäkuny dhiyalnydja gay'yi rrupiyaŋur ŋarakaŋur?” bitjarr. \v 21 Ga walalnydja buku-bakmaraŋal bitjarr, “Dhuwaliny yäku ga mali' ŋunhiyin ŋurruŋun buŋgawa Rawumbuywun wäŋaw yäku Djetjan,” bitjarr. \p Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ bitjarra waŋan, “Nhumany roŋanmaraŋun gurrupul nhä malany nhanŋuny ŋurikiyiny buŋgawaw, ga biyakiyi bili roŋanmaraŋdhi God-Waŋarrwuny ŋunhi ŋula nhä malany nhanŋuny.” \p \v 22 Bala walal ŋuriŋiwurruyyiny mayali'-gänhamirriynydja yolŋuy walal ŋäkulnydja ŋanya Djesunhany dhäruktja ṉirr'yurra. Bala walal ŋanya yan ganarrthaŋala Djesunhany, bala yan marrtjinan. \s1 Djesuny walal gan dhä-birrka'yurr rakunymirriw yolŋu'-yulŋuw \s2 The question about rising from the dead \sr Mathuyu 22.23-33 \r (Mäk 12.18-27; Luk 20.27-40) \p \v 23 Manymak walalnydja gan ŋunhi Djatutjiynydja\f * \fr 22:23 \fr*\ft Sadducees\ft*\f* malay yaka märr-yuwalkmirrinya ŋunhi dhu gi yolŋu walal walŋathi beŋur ŋunhi dhiŋganhaŋur. \p Ga ŋuriŋi bili yan waluy, bala walal dhuwalawurryiny mala marrtjinan balan Djesuwala ga waŋan walal ŋanya bitjarra, \v 24 “Way Marŋgikunhamirr, Mawtjitjthuny\f * \fr 22:24 \fr*\ft Moses\ft*\f* ŋunhi rom rulwaŋdhurr bitjarr warray, ‘Ŋunhi dhu ḏirramuny dhiŋgam yothumiriwnydja, nhakun bäyŋuny nhanŋu ŋula walkur, bala nhanukal dhu ŋunhi yukuyuku'mirriŋuynha märram nhanŋu ŋunhi miyalknhany? … märr ŋayi dhu ŋuriŋiyiny miyalkthu yothuny gäma ŋuriki bili yan dhiŋganhawuywu ḏirramuwnydja.’ \v 25 Manymak waŋganymirrnydja ḏirramuwurr gan wäwa'manydjiwurr nhinan goŋ-waŋgany ga märrma' bäythinyawuy dhiyal napurruŋgal, ga ŋayiny ŋuriŋiyiny maḻamarryuny wäwa'mirriŋuy märraŋal miyalknhan, bala ŋayi dhiŋgaŋala ŋunhi yothumiriw yan. Bala ŋayi ŋunhi ganarrthaŋalnydja ŋunhiyi miyalknhany nhanukalaŋaw yukuyuku'mirriŋuwnha. \v 26 Bala beŋuryiny malpuraynha märraŋal ŋunhiyiny miyalknhany, ga ŋayiny ŋunhi bitjarryi bili yan dhiŋgaŋal yothumiriwyi yan. Ga bitjarryi bili ŋunhi maḻŋ'thurr nhanŋuny dhä-gandarrpuywuny. Ga bitjarra bili yan walalaŋ gan ŋunhi bukmakkun maḻŋ'thurr. \v 27 Ga yalalan dhuḏi-yapalan ŋayiny miyalktja dhiŋgaŋal. \v 28 Ga ŋunhi dhu yolŋuny walal walŋathi dhiŋganhaŋurnydja, bala yolkun ŋayi dhu ŋunhi miyalktja? … bili ŋayi gan ŋunhi nhinanany beŋur bili ŋurruŋuwal wäwa'mirriŋuwalaŋaŋur ga yukuyuku'mirriŋuwal ŋurrkaŋal.” \p \v 29 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarrnha, “Bukmak yan nhuma dhuwal djarrpi'mirr! Bäyŋu yan nhuma dhuwal marŋginy ŋunhi nhaltjan ga ŋunha djorray' ŋuli marŋgikum. Ga yaka yan nhuma marŋgi ŋurikiyiny ŋunhi Godkalaŋawnydja ganydjarrwu. \v 30 Ŋunhi ŋayi dhu boŋguŋ God-Waŋarryu walŋakuŋuny gi yolŋunhany walalany dhiŋganhaŋurnydja, bäyŋun walal dhu gi ŋunhi buluny märranhamirr. Ŋunhiny walal dhu balanyan nhakun ŋunhi God-Waŋarrwun dhäwu-gänhamirra mala. \v 31 Ga dhuwandja ŋunhi gämurru' ŋunhi dhu yolŋu walal walŋathi beŋur ŋunhi dhiŋganhaŋurnydja, bäyŋu yan muka nhuma dhuwal ŋäkulnydja dhäwuny, ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan God-Waŋarryu lakaraŋal, ŋunhi ŋayi bitjarrnydja waŋan gam', \v 32 ‘Ŋarrany dhuwal God-Waŋarr Yipurayimgu\f * \fr 22:32 \fr*\ft Abraham\ft*\f* ga Yitjakku\f * \fr 22:32 \fr*\ft Isaac\ft*\f* ga Djaykupku.’\f * \fr 22:32 \fr*\ft Jacob\ft*\f* Yaka ŋayi ŋunhi God-Waŋarr rakunymirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ŋany walŋamirriw yan.” \p \v 33 Bala walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuny mirithinan dhika ganyim'thurrnydja, ŋäkulnydja ŋanya Djesunhany ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan marŋgikuŋal. \s1 Nhä ŋunhi mirithirrnydja ŋurruŋuny dhäruk-nhirrpanminyawuy Rom? \s2 What is most important commandment? \sr Mathuyu 22.34-40 \r (Mäk 12.28-34; Luk 10.25-28) \p \v 34 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi gan Djesuy ḻiya-wutthurrnydja walalany dhärukthuny nhanukiyingal ŋayi ŋunhi Djatutjinhany\f * \fr 22:34 \fr*\ft Sadducees\ft*\f* mala, bala walalnydja muka Baratjiny\f * \fr 22:34 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala ḻuŋ'maranhamin, ŋunhi walal ŋäkul dhäwuny nhanukalaŋawuy Djesuwalaŋawuynydja. \p \v 35 Manymak. Ŋunhiliyi gan waŋgany yolŋu nhinan, ŋunhi ŋayi marŋgi mirithirr romgu Djuw-malaw. Bala ŋayi ŋunhi yan birrka'yurra ŋäŋ'thurra ŋanya Djesunhany yan nhakun gan maḻŋ'maraŋal nhanukal bitjarr, ga bitjarra ŋayi ŋanya ŋunhi ŋuriŋiyi ḏirramuynydja ŋäŋ'thurr gam', \v 36 “Way Marŋgikunhamirr. Nhä dhuwal mirithirrnydja gal'ŋu ŋurruŋuny dhäruk-nhirrpanminyawuy rom ŋunhi ga ŋorra ŋunha romŋurnydja limurruŋgal,” bitjarr. \p \v 37 Ga ŋayiny\x - \xo 22:37 \xo*\xt Deuteronomy 6.5\xt*\x* Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarra gam', “Märr-ŋamathi gi nhokalaŋaw Garraywuny God-Waŋarrwuny bukmakthu yan nhokiyingal nhe ŋayaŋuynydja ga mirritjalyuny ga guyaŋanhawuyyuny.” \v 38 Dhuwanna ŋayi ŋunhi mirithirrnydja gal'ŋu ŋurruŋuny dhäruk-nhirrpanminyawuy rom. \p \v 39 “Ga beŋuryiny dhuwanna\x - \xo 22:39 \xo*\xt Leviticus 19.18\xt*\x* rom ŋunhi ŋurruŋuwalnydja bitjanna ga waŋa gam', ‘Märr-ŋamathi gi ŋunha wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, biyak nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi nhuŋuwuy nhe märr-ŋamathirr.’ \v 40 Bili bukmak ŋunhi nhämunha rom nhanukuŋuny Mawtjitjkuŋuny\f * \fr 22:40 \fr*\ft Moses\ft*\f* gurrupanawuy ga wiripu mala djorra' ŋunhi djawarrkmirriwuŋ wukirriwuy. Dhipuŋuryin ga ŋunhi märrma'ŋura maṉḏanyŋuŋur romŋur dhä-barrkuwatjthirrnydja ga märrma'lila yan dhäruk-nhirrpanminyawuylil romlil dhä-manapan, ga bilin.” \s1 Yol ŋayi ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja yolŋu? \s2 Who is the Messiah? \sr Mathuyu 22.41-46 \r (Mäk 12.35-37; Luk 20.41-44) \p \v 41 Ga baḏak yan walal gan ŋunhi Baratjiny\f * \fr 22:41 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala nhinan ŋunhili banydji yan, bala ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurra walalany bitjarra gam', \v 42 “Nhaltjan nhuma ga guyaŋany ŋanya ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynhany yolŋuny? Yolkal yarraṯaŋur ŋayi dhu bunanany?” \p Bala walalnydja bitjarr warray buku-bakmaraŋal gam', “Beŋur ŋayi dhu ŋunhi yarraṯaŋurnydja Geŋ-Daybitkal.”\f * \fr 22:42 \fr*\ft King David\ft*\f* \p \v 43 Bala ŋayiny Djesuny bitjarra buku-bakmaraŋal gam', “Ga nhakun ŋunhi ŋayiny Dhuyu-Birrimbirryuny ganydjarr gurrupar ŋanyanhany Daybitnhany ŋunhi ŋayi bitjarrnydja lakaraŋal ŋanya ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynhany ŋunhi ŋayiny nhanŋu Garray? Bili ŋayi bitjarra ŋunhi Daybittja waŋan gam', \q1 \v 44 ‘Bala\x - \xo 22:44 \xo*\xt Psalm 110.1\xt*\x* ŋayi Garraynydja waŋan ŋarrakalaŋuwal Garraywal bitjarra: \q2 Dhiyala nhininy ŋarrakala dhunupaŋura gali'ŋurnydja \q2 ga bäy ŋarra dhu miriŋuny mala nhuŋu ḻukulila nhokal rulwaŋdhun ŋoylila.’” \p \v 45 “Ga ŋuli ŋayi ŋunhi Daybitthu lakaraŋal ŋunhi nhanŋu ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja Garray, ga nhäpuynha ŋayiny ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja nhanŋuny be Geŋ-Daybitkuny gäthu'mirriŋu?” \p \v 46 Ga bäyŋun ŋula waŋganydhu buku-bakmaranha dhäruk nhanŋu Djesuw, ga bäyŋun ŋanya ŋula buluny yolŋuy rrorru' dhärukthu nhanukiyingal. \c 23 \s1 Djesuy rom-nyamir'yurr ŋaḻapaḻmirriny Baratjiny mala ga Rom-Marŋgikunhamirriny mala, ŋunhi walal gaḏaman Mawtjitjkalaŋaw romgu \s2 Jesus condemns the Pharisees and the teachers of the Law of Moses \sr Mathuyu 23.1-36 \r (Mäk 12.38-40; Luk 11.37-52; 20.45-47) \p \v 1 Bala yan ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikiwurruŋguny dharrwawnydja yolŋu'-yulŋuw ga wiripuny nhanukiyingalaŋuw malthunamirriw walalaŋ, bitjarra gam', \v 2 “Ŋunha walalnydja Baratjiny\f * \fr 23:2 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala ŋaḻapaḻmirr ga ŋunhawurr ŋunhi Rom Marŋgikunhamirrnydja mala mirithirr walal gaḏaman ŋurukuny ŋunhi Mawtjitjkalaŋawnydja\f * \fr 23:2 \fr*\ft Moses\ft*\f* Romgu malaŋuw. \v 3 Ga nhumany dhu ga walalany dhäruk-märram bukmakŋur yan ŋunhi nhaltjan walal dhu ga marŋgi-wurrupan nhumalany, yurr yakan walalaŋ romguny walal malthurr, bili walal ŋuli ga ŋunhi milkumany wiripun dhika romdja malany, yakan ŋamakurr ga dhunupa, gänaŋ'thunna ga beŋurnydja ŋunhi dhuwurr-lakaranhaŋurnydja walalaŋgiyingalaŋaŋur. \v 4 Ŋunha walal ŋuli ga mirithirr ŋonuŋ rom malany ḻambarrlil ŋal'maram yolŋuwal walalaŋgal, yurr bäyŋun walal ŋuli gi ŋula goŋ-djarryurrnydja ga yuwalkkuŋuny walalany guŋga'yurr bäyŋun yan. \v 5 Bukmak yan nhä malany walal ŋuli ga ŋunhi djäma, ŋunhiyiny walal ŋuli ga djämany melwu yan yolŋuw, yan nhakun ga ḻay-ḻaymaranhamirra. Wiripuny walal ŋuli ga mirithirra yan ḻanydjatmaranhamirr, ŋunhi walal ŋuli marrtji nhirrpanna God-Waŋarrwuny dhäruk mala muḻkurrlila walalaŋgiyingal ga wiripuny waṉalila ga gämany walal ŋuli ga yindin mala bukumirriyanhawuynydja manydjarrka' mala, märr dhu ga yolŋuynydja walal nhäman walalany. \v 6 Ga ŋunhalnydja ŋunhi yindiŋurnydja buŋgulŋur malaŋuŋur, yindi walal djäl walal dhu ga märram manymak yan nhinanhawuy mala, ŋunhalnydja ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'thunamirriŋurnydja buṉbuŋur mala. \v 7 Ga ŋunhi walal ŋuli balany marrtji girriwny'tja märranharaw ga ŋathawnydja, walalnydja ŋunhiwurrnydja yindi djäl walalaŋ dhu ga yolŋu walal gumurr-ŋamathirr, ga buŋgawan lakaram walalany ga wiripuny marŋgi-gurrupanamirra ga lakaram.” \p \v 8 “Yurr nhumany dhu ga ŋunhi yakan lakaranhamirr yanbi nhuma dhuwal marŋgi-wurrupanamirr mala. Bili waŋgany yan nhumalaŋ dhuwal marŋgi-wurrupanamirrnydja. Bili nhumany dhuwal warrpam' balanyan nhakun wäwa'manydjiwurra ga yapa'manydjiwurra. \v 9 Ga bäyŋu yan nhuma dhu ga dhiyalnydja munatha'ŋurnydja ŋula yolnhany Bäpa'yun, bili waŋgany yan nhumalaŋ dhuwal bukmakku Bäpa'mirriŋuny ŋunhi ŋayi ga nhina ŋunha Djiwarr'ŋur. \v 10 Ga bäyŋu yan nhuma dhu ga ŋurruḏawalaŋu lakaranhamirrnydja, bili waŋgany yan nhumalaŋ dhuwal ŋayipi ŋurruḏawalaŋuny ŋunhiyi ŋunhi ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuy. \v 11 Ga ŋunhi ŋayi dhu ga ŋula yol yolŋu buŋgawakunhamirrnydja ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu djämamirriyirr. \v 12 Ga ŋuli nhe dhu ga garrwarkunhamirrnydja nhunapinya nhe wiripuwurruŋguny, nheny dhu ŋunhi yarrupthunna. Yurr ŋuli nhe dhu ŋunhi nyilŋ'maranhamirrnydja nhunapinya nhe, nheny dhu ŋunhi märraman wokthunamirrnydja rom.” \p \v 13-14 “Yo, nhuma ŋunhi Baratjiny\f * \fr 23:13-14 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* yolŋu mala, ga rom-marŋgikunhamirrinydja mala, ŋunhi nhuma ŋuli ga marŋgikum rom malany Mawtjitjkuŋ\f * \fr 23:13-14 \fr*\ft Moses\ft*\f* nhirrpanawuy, nhumany dhuwal mariŋura! Bäyŋun nhuma dhuwal ḻanydjat-ḏilkurra mala balanyan. Dhuwal nhuma ŋuli ga dhaḻ'-dhaḻyun yolŋuw walalaŋ gärrinyaraw bala ŋunhi God-Waŋarrwal romlil. Ga nhumapiny dhu ŋunhi yaka warray gulŋiyi ŋunhiwiliyiny wäŋalil, wiripuwurruŋ yan nhumany ŋuli ga nhina baku-ŋayathanharaw, märr walal dhu yaka märram ŋunhiyi manymak rom.” \p \v 15 “Yo, nhuma Baratjiny yolŋu mala ga rom-marŋgikunhamirrinydja mala, ŋunhi nhuma ŋuli ga marŋgikum rom malany Mawtjitjkuŋ nhirrpanawuy, nhumany dhuwal mariŋura! Bäyŋun nhuma dhuwal ḻanydjat-ḏilkurra mala balanyan. Dhuwal nhuma ŋuli ga ḏiltjikurrnydja marrtji ga buḏapthun gapukurrnydja nhaku, waŋganygu yan yolŋuw märranharaw, ŋayi ŋuli bilyun ga märram Garraynha nhanukiyingal ŋayi walŋay. Ga ŋunhi nhuma ŋuli dhawar'yundja nhanukalaŋaŋur, bala nhuma ŋuli ga ŋanyanhany muka waŋa raypirri'yun märr ŋayiny muka dhu nhäri gurthaŋur ŋunhiliny dhä-gir'yunamirriŋurnydja wäŋaŋur.” \p \v 16 “Bilin muka yindiŋura nhuma mariŋur! Nhä nhuma dhuwal yulŋuny bambaymirr mala? Be muka nhuma balaŋ ganha dhuwal ŋunha wiripuwurrunhany yolŋu'-yulŋuny waṉa-gänhany manymaklila romlil. Ga dhuwal nhuma ŋuli ga marŋgi-wurrupandja walalany yanbi dhuwal manymak yolŋuw ŋayi dhu guykthun ŋuruŋ yäkuy ŋunhi buku-ŋal'yunamirriynydja buṉbuy. Ga waŋany nhuma ŋuli ga bitjanna gam', ‘Bäydhi manymak ŋunhi ŋayi dhu ŋula yolthuny guykthun ŋuruŋuny ŋunhi mel-wiḏi'mirriynydja bulayyu yäku-ḻakaranharay ŋunhiŋuwuyyi Buku-ŋal'yunamirriwuynydja Buṉbupuyyu.’ \v 17 Nhä dhuwal nhuma bambaymirr? … bawa'mirr mala! Nhä ŋayi ŋunhi mirithirrnydja gal'ŋu mel-wiḏi'mirr? … ŋunhiyi bulay wo ŋunha Buku-ŋal'yunamirra Buṉbu Ŋärran', ŋunhi ŋayi ŋuli ga dhuyukuman ŋunhiyi bulaynhan?” \p \v 18 “Ga wiripuny nhuma ŋuli ga bitjan marŋgi-wurrpan yolŋuny mala, yanbi ŋunhi manymak, ŋayi dhu yolŋuy guykthun ŋuruŋuny ŋunhi bulaymirriynydja djimukuy'. Yurr nhumany ŋuli ga ŋunhi bitjan warray waŋa, bäydhi manymak ŋunhi dhu ga yolŋuy guykthun ŋuruŋuny ŋunhi mundhurryuny ŋunhi ga gorrum ŋunhili djimuku'ŋur bulaymirriŋur ŋunha buku-ŋal'yunamirriŋur buṉbuŋur. \v 19 Nhä nhuma dhuwal bambaymirr mala muka? Nhä ŋayi ŋunhi mirithirrnydja gal'ŋu ŋurruŋu, ŋunhiyi mundhurr? … wo ŋunhiyi djimuku' bulaymirr? … ŋunhi ŋayi ŋuli ga ŋunhiyin mundhurrnha ŋorra ŋunhiliyin? \v 20 Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy guykthundja ŋuriŋiyiny ŋunhi djimukuy' bulaymirriynydja, ŋunhiyiny nhakun ŋayi dhu bukmakkuman yan guykthun ŋunhi nhä malany ga ŋorra ŋunhiliyi buku-ŋal'yunamirriŋur buṉbuŋur, \v 21 ga wiripuny ŋayi ŋunhi guykthurr ŋanyanhan God-Waŋarrnhan ŋunhi ŋayi ŋuli ga nhinan nhakun ŋunhiliyin. \v 22 Ga ŋuli ŋayi dhä-wapthurr ga guykthurr ŋayi ŋuruŋuny djiwarr'yuny wäŋay, ŋunhiny nhakun ŋayi guykthurryi nhanukalnydja God-Waŋarrwalnydja nhinanhawuyyu, ga wiripuny ŋurikalnha ŋunhi ŋayi ŋuli ga nhina ŋunhiliyin nhinanhawuyŋura. \p \v 23 “Nhumany dhuwalawurrnydja ḻanydjat-ḏilkurr mala, melwun yan nhuma ŋuli ga dhuwal djämany yolŋuwnha walalaŋ. Dhuwal nhuma ŋuli ga God-Waŋarrwuny gurrupan ŋula nhä malany ŋathaw bathanaraw dhäkaymirriyanharaw mala, ga wiripuny nyumukuṉiny man'tjarr mala ŋathaw dhäkaymirriyanharaw, ga mirithirr nyumukuṉiny'nha maŋutji yäku gamin, yurr mala-wulkmaranhawuy ŋayi ŋunhi yulŋuny goŋ-märrma'lil beŋurnydja ŋunhi gätniŋurnydja mala nhumalaŋgal. Yurr ŋunhany ŋunhi ŋurruŋuny mala gämurru' nhuma ŋuli ga baykarraraman ga gali'lila nhirrpan, balanyany mala gam', nhakun dhuwurr-dhunupany rom, ga mel-wuyunamirrnydja rom ga märr-ŋal'yunamirrnydja rom, ga rom ŋunhi maḏayin'kurr ŋuli ga djäma ga mägayakurr. Dhuwanna mala ŋunhi ŋurruŋuny gämurru' mala, nhumany balaŋ ganha ŋunhiyiny mala djäma yan, bitjanayi bili bukmakkunha yan, yaka balaŋ nhuma ganha ḻurrkun' yan djäma, ga wiripuny mala dhärun ganarrthanha. \v 24 Nhumany dhuwal bambaymirr mala waṉa-gänhamirr mala! Dhuwal nhuma ŋuli nyumukuṉiny'nhany wurruḻuḻnha gaṯmaram yan, yurr yindinhany warrakan'nha gämuḻnhany\f * \fr 23:24 \fr*\ft camel\ft*\f* nhuma ŋuli ḻukan mamuḻyunna.” \p \v 25 “Nhumany dhuwal Baratjiny\f * \fr 23:25 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala ga rom-marŋgikunhamirrnydja mala ḻanydjat-ḏilkurra mala, melwun yan nhuma ŋuli ga dhuwal djäma yolŋuwnha walalaŋ, ga mariŋurnydja nhuma dhuwal yindiŋura! Yo, rurrwuyundja nhuma ŋuli ga dhuwal banikin' mala nhumalaŋguwuy nhuma dhuwal ŋapaŋur yan warraŋul yan, yurr djinawany' nhumalaŋgal ŋayaŋuŋurnydja ḻäy-ḏälnha ga wanaŋa-ḏumurruyinyamirra rom ga lalkalnha. \v 26 Bambaymirr mala nhuma Baratji mala, ŋunha ŋathil djinawa' banikin'tja nhuŋuwuy nhe rurrwuyurr bala ŋayiny dhu ŋunha warraŋulnydja ga bitjandhi bili ḏarrtjalkthirryi.” \p \v 27 “Nhumany Baratjiny mala ga marŋgikunhamirrnydja mala, mariŋura muka nhuma! Bäyŋu nhuma dhuwal ḻanydjat-ḏilkurra mala balanyan, melwun yan nhuma ŋuli ga dhuwal djäma yolŋuwnha walalaŋ. Balanyan dhuwal nhumany nhakun ŋunha molu mala rurrwuyunawuynha be ḏarrtjalkkunhawuynha biḏi'yunawuynha yuṯan miny'tji ŋal'yurr. Ŋunhany warraŋulnydja latjun dhika, buŋgawayirra ga dhärra, yurr ŋunhany djinawany' ga dharrwan mirithirra ŋaraka mala ŋorra'-ŋurra ga barrpan'. \v 28 Ga balayanyin nhumany dhuwal, nhakun ŋunhiyin molun mala. Warraŋulnydja nhuma manymak mirithirr, yurr ŋunhany djinawany' ŋayaŋuny nhumalaŋ yätjkurra barrpan', dhuwurr-yätjnha, ga yänan nhuma ŋuli ga ŋunhi ḻay-ḻaymaranhamirra manymak-lakaranhamirrnydja.” \p \v 29 “Nhumany dhuwal Baratjiny ga marŋgikunhamirrnydja mala ḻanydjat-ḏilkurra yan, ga mariŋura nhuma dhuwal yulŋuny. Dhuwal nhuma ŋuli ga dhuḻyun molu malany wuŋiḻi'mirriyam ŋunhi ŋäthiliŋuwalnydja djawarrkmirriwal mala, ga bitjandhi bili nhuma ŋuli djäma latju'-latjukumdhi molu ŋunhi manymakmirriwnydja yolŋuw walalaŋ. \v 30 Bala nhuma ŋuli ga ŋunhi lakaranhamirra, ŋunhi nhumany dhuwal yaka balanya ŋayaŋu mala nhakun ŋunhi mala-ŋurrkanhayŋu mala nhumalaŋ, ŋunhi walal gan bumar murrkay'kuŋal ŋunhiyi djawarrkmirriny mala. \v 31 Yurr yuwalknha yan nhuma ŋuli ga ŋunhi milkunhamirrnydja nhumalanhawuynha nhuma, ŋunhi nhumany dhuwal gurruṯumirr mala ŋurikiwurruŋdhin yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal gan bumar ŋunhiwurruny djawarrkmirriny mala. \v 32 Gatjuy biyakiyin bili yan romdja, nhakun walal gan nhumalaŋgal mala-ŋurrkanhaŋuy mala djäma. \v 33 Bäyŋun nhuma dhuwal bäpin mala, ga djamarrkuḻiny' nhuma dhuwal ŋurikiwurruŋdhin bäpiwnha mala. Nhumany ga dhuwal bitjanna guyaŋa yanbi nhuma dhu boŋguŋ bäyŋu marrtji bala ŋunhi dhä-gir'yunamirrililnydja wäŋalil? \v 34 Ŋarrany dhu dhuwal djuy'yurr djawarrkmirrinhan mala nhumalaŋgal ga ḻiya-djambatjmirrinhan ga gaḏamannhan mala ŋuruk ŋunhi Mawtjitjkalaŋawnydja romgu lakaranharaw. Yurr nhumany dhu buŋu warray walalany murrkay'kuŋ, wo dharpalil ŋal'maraŋ mälakmaranhawuylil, wiripuny nhuma dhu marrtji buŋu walalany ŋunhilin ŋunhi Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋur malaŋuŋur, ga ŋupulnydja muka walalany ŋaŋ'ŋaŋ'thurrnydja gi wäŋaŋurnydja malaŋuŋur birrka'mirriŋura yan. \v 35 Ga dhiyakiyin märrwu nhumany nhakun dhuwal moṉu'-muṉuŋun ŋunhi manymakmirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ŋurruyirr'yun ga nhanukal manymakkal yolŋuwal yäkuwal Waybulwal.\f * \fr 23:35 \fr*\ft Abel\ft*\f* Ga wiripuny nhanŋu Baratjiyaw\f * \fr 23:35 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* gäthu'mirriŋu Djakaraya,\f * \fr 23:35 \fr*\ft Zechariah\ft*\f* ŋunhi nhuma ŋanya murrkay'kuŋal wutthurr ŋunhili ṉapuŋga' galki buku-ŋal'yunamirr buṉbu ga djimuku' bulaymirr gan dhärran. \v 36 Märr-yuwalk ŋarra nhumalany ga dhuwal dhawu'-nhirrpandja dhä-gir'yunarawnydja nhumalaŋ dhiyakuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ gay'yi bukmakpuy yan ŋunhi nhä malany nhuma gan yätjkurr malany djäma.” \s1 Djesu mirithin warwuyurr Djurutjalamgu wäŋaw \s2 Jesus has compassion for Jerusalem \sr Mathuyu 23.37-39 \r (Luk 13.34-35) \p \v 37 “Djurutjalam Djurutjalam!\f * \fr 23:37 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Nhuma yolŋu walal wäŋa-Djurutjalambuy, dhuwal nhuma gan bumar rakunyguŋal yan djawarrkmirriny mala, ga bulu nhuma gan guṉḏanydja muka bumar ŋunhi djuy'yunawuynhany mala. Ga ŋarrany gan ŋunhi mirithin yan djälthinany ḻuŋ'maranharawnydja nhumalaŋ bitjan nhakun djukitjukiy ŋuli ga ḻuŋ'maram nhanŋuwuy ŋayi yothuny mala binbarryu nhanukiyingal ŋayi. Yurr nhumany gan ŋunhi yaka warray djälthinya ŋarraku ŋarra dhu ga djäga nhumalaŋ. \v 38 Ga dhiyaŋuny bala nhuŋu dhu buku-ŋal'yunamirrnydja buṉbu ga dhärra wiraŋnha yan yolŋumiriwnha.” \p \v 39 “Ga yakan nhuma dhu buluny ŋarrany nhäŋu, ga yan bili ga balanyamirriynha waluy ŋunhi nhuma dhu biyakun waŋi gam', \q1 ‘Yo! Marrkapmirr, dhuwanna ŋayi ŋunhiyiny ŋunhi ŋayi ga marrtjin rälin Garraywala yäkuynydja.’” \c 24 \s1 Djesuy lakaraŋal dhäwu ŋurukuwuyyin buṉbupuynha buḻ'waŋdhunawuy \s2 The Temple will be destroyed \sr Mathuyu 24.1-2 \r (Mäk 13.1-2; Luk 21.5-6) \p \v 1 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy ganarrthaŋalnydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirrnydja buṉbu, ga walalnydja nhanŋu ŋunhi malthunamirrnydja mala waŋan bitjarra, “Way Marŋgikunhamirr, nhäŋu ŋathil dhuwal buṉbu ya dhuwal. Nhän dhuwandja buṉbu yindin mirithirra ga latjun' muka?” \p \v 2 Ga ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋ bitjarr, “Nhäma nhuma ga dhuwaliyi yindi mirithirr buṉbu mala. Galki dhu dhuwaliyiny ḏaw'yurra buḻ'waŋdhurra dhu. Ga bäyŋun dhu ga ŋula waŋganydja guṉḏa dhärra ŋapa-ŋal'-ŋalmaranhawuynydja.” \s1 Djesuy gan lakaraŋal maripuy, ŋunhi dhu maḻŋ'thun \s2 Jesus told about the troubles that would come \sr Mathuyu 24.3-14 \r (Mäk 13.1,2; Luk 21.5,6) \p \v 3 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayiny gan Djesuny ŋunhi nhinanan ŋunhalnha bukuŋura yäkuŋur Wolipnha,\f * \fr 24:3 \fr*\ft Olive\ft*\f* ŋunhi maṉḏa gan ḻaypa'yunmin God-Waŋarrwu buku-ŋal'yunamirr buṉbu. Bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjinan guwatjmara ŋanya, bala walal dhä-birrka'yurra ŋanya gayulnha bitjarra, “Way nhätha dhika ŋayi dhu bitjandhiny maḻŋ'thun? Nhä dhika ŋanapurr dhu nhämany, ŋunhi ŋayi dhu maŋutji-lakaramany nhuŋuny bunanharaw, ga dhiyakuny wäŋawnydja dhawar'yunaraw?” \p \v 4 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarra, “Bira'yurra walal gi nhininy, märr nhumalany dhu yakan ŋula yolŋuynydja mayali'-gama. \v 5 Dharrwan dhu ga ŋunhi yolŋuny walal lakaranhamirrnydja nhumalaŋgal yanbi walalnydja ŋarran, ga lakaranhamirr walal dhu ga yanbi walal ŋunhiyin Maŋutji-dhunupayanhawuynha. Ga bäkiny walal dhu gi ŋunhi yäkuny ŋarranhan, ga bawa'-gurrupulnydja walal dhu gi ŋunhi dharrwanhan yolŋunhany walalany. \v 6 Ga ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi bunhaminyawuynydja ŋäma, yaka walal ŋuriŋiyiny mala ŋoy-gärri. Balanyayi mala dhu marrtji ŋunhi ŋurruŋuny maḻŋ'thun, yurr ŋunhiyiny yaka yan dhä-dhawar'yunamirrnydja walu. \v 7 Yo, bawalamirriŋura wäŋaŋur ŋarakaŋur dhu marrtji ŋunhi bäpurruny mala bunhamirra, ga nhä mala ŋunhi rom dhuwalaŋuwuy munatha'wuy bitjandhi bili dhu marrtji bunhamirra. Ga yolŋuny walal dhu marrtji ŋunhi marryayny'tja murrmurryurra. \v 8 Yurr dhuwaliyiny ŋurruyirr'yunna ga ŋunhi ŋayaŋu-yätjinyamirra rom mala.” \p \v 9 “Nhumalanhany walal dhu ŋunhi gäŋuny balan dhä-birrka'yunarawnha, bala walal dhu gi nhumalany bartjunmaraŋun ga wiripuny nhumalany walal dhu buŋun murrkay'kuŋun, ga bukmakthun dhu gi ŋunhi yolŋuynydja walal nhumalany nyamir'yurra, ga ŋaramurryin gi nhumalaŋguny, bili nhumany dhuwal ŋarrakalaŋumirr mala. \v 10 Dharrwan dhu ŋunhi yolŋu walal ŋarrakuny ḏiltji-gurrupanmirr, bilyurra ŋarrakalaŋaŋurnydja bala walal dhu gulyurra märr-yuwalkthinyaŋurnydja ŋarrakal, bala walal dhu gi nyamir'yunmirra. \v 11 Ga dharrwan dhu ŋunhi nyäḻny'tja djawarrkmirr mala maḻŋ'thurr ga bawa'-gurrupulnydja walal dhu gi ŋunhi dharrwa'nhan yan yolŋunhany walalany. \v 12 Yo yätjkurrnydja dhu rom ŋunhi ḻatjuwarr'yurra bawalamirrilila, ga dharrwan dhu gi ŋunhi yolŋuny walal yakan nhakun buluny märr-ŋamathi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ. \v 13 Ga ŋunhi ŋayi dhu ga ŋula yolthu yolŋuy ŋarranhany yan ŋayatham baṯ-bitjandja, ga yan bili-i-i-i ga dhä-dhawar'yunamirriy waluy, ŋayiny dhu ŋunhi ŋunhiyiny yolŋu walŋathirra. \v 14 Ga ŋurruŋuny ŋathil dhu gi ŋunhi dhäwu manymak God-Waŋarrwalaŋuwuy rombuy ḻatjuwarr'yurr bawalamirrilil yan wäŋalil, ga bukmakthu yan bäpurruynydja dhu ŋunhi ŋäkuny ŋarrakalaŋawuynydja, ga yorrnha dhu ŋunhi dhä-dhawar'yunamirrnydja walu maḻŋ'thurr.” \s1 Yätjkurra Mirithirra \s2 The Horrible thing \sr Mathuyu 24.15-28 \r (Mäk 13.14-23; Luk 21.20-24) \p \v 15 “Yo bawalamirriynydja\x - \xo 24:15 \xo*\xt Daniel 9.27; 11.31; 12.11\xt*\x* nhuma dhu ŋunhi nhäŋun ‘Ŋunhiyinhany Yätjkurrunhany’ ŋayi dhu gi dhärriny ŋunhiliyin dhuyuŋura buṉbuŋurnydja. Ga maḻŋ'thurrnydja ŋayi dhu ŋunhi biyak yan bili ŋunhi nhaltjarr ŋayi ŋäthil God-Waŋarrwal djawarrkmirriy yäkuy Danyulyu\f * \fr 24:15 \fr*\ft Daniel\ft*\f* wukirri. Ŋuli nhe ga ŋula yolthu maŋutji-ḻaw'maramany dhuwal dhäruktja, marŋgithin yan ga dharaŋula.” \p \v 16 “Yo ŋunhi nhuma dhu gi nhini Djudiyany\f * \fr 24:16 \fr*\ft Judea\ft*\f* wäŋaŋur balanyamirriyiny, waṉḏi'-waṉḏin walal balan bukulila. \v 17 Ga ŋuli nhe dhu ga nhina warraŋul ŋapaŋur wäŋaŋur nhokiyingal nhe, yakan roŋiyi buṉbulilnydja ŋula nhäny girriny' mala nhuŋuwuy nhe wapmaraŋ, bäyŋun. \v 18 Ga ŋuli nhe ga djäma ŋatha guḻun'ŋur, yakan roŋiyi girriwny'tja nhokalaŋaw. \v 19 Ga yätjkurra dhu boŋguŋ ŋunhi mirithirra ŋurikiny miyalkku ŋunhi ŋayi dhu gi guḻundhu gäŋu yuṯa yothu, ga bulu yothu-yalŋgimirriwnydja miyalkkurruwurruŋ. \v 20 Bukumirriyaŋun gi God-Waŋarrwala, märr ŋayi dhu yaka ŋunhi mala maḻŋ'thurr dharratharramirriynydja waluy wo Nhinanhamirriynydja Waluy. \v 21 Bili dhuwaliyiny ŋunhi mari dhu boŋguŋ maḻŋ'thurr yindin yan mirithirra ŋoy-gärrinyamirra, ŋunhi ŋayi bäyŋu ŋäthil balanyayi maḻŋ'thurr ŋuruŋ bala waluy ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu ŋurruŋu bokmar dhuwal wäŋany. Ga bäyŋun bulu ŋayi dhu boŋguŋ balanyayi mari yindi maḻŋ'thurr. \v 22 Ga ŋuli ŋayi dhu boŋguŋ God-Waŋarryu yakany ŋunhi walu dhumbuḻ'kuŋ, ŋayiny dhu boŋguŋ ŋunhi bäyŋun ŋula yol waŋgany yolŋu nhini walŋa. Yurr God-Waŋarryuny boŋguŋ ŋunhiyiny walu gandarr-wutthurr dhumbuḻ'kuŋ, bili ŋayi ga nhäma ŋunhi yolŋuny mala nhanŋuwuy ŋayi djämamirriny walalany.” \p \v 23 “Ga ŋuli dhu ŋula yol waŋi biyakuny gam', ‘Way, dhuwanna ŋunhiyiny Maŋutji-dhunupayanhawuynydja yolŋu,’ wo ‘Ŋunhan bala ya ŋunha,’ biyakuny, yakan nhanŋu ŋurikiyiny märr-yuwalkthi. \v 24 Yolŋuny walal dhu ŋunhi nyäḻnydja maŋutji-dhunupayanhawuy mala ga djawarrkmirr mala maḻŋ'thurra, ga marrtjiny walal dhu ŋunhi bala djäman gi ŋayaŋu-ganyim'thunamirra romdja mala, ŋunhi dhu gi bilmaraŋun bawalamirrinhan yolŋunhany walalany, ga wiripuny Garraywalaŋumirrinhan mala. \v 25 Bala ŋarra ga dhuwal nhakun djägakuman nhumalanhany dhä-ŋäthilyi.” \p \v 26 “Ga ŋuli walal nhumalaŋ dhu lakaram ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynhany yolŋuny balany ŋunha gapu-ranhdhaklilnydja wäŋalil, nheny yakan balayiny marrtji. Ga ŋuli walal nhuŋu dhu lakaram ŋanya ŋula wanhawalnydja wäŋalil, nheny yakan yan märr-yuwalkthi. \v 27 Nhanŋuny dhu boŋguŋ ŋunhi Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw walu maḻŋ'thurr biyakun nhakun ŋuli ŋunhi baḏayala' djaḻkarr'yun.” \p \v 28 “Ŋunhi wanha dhu ga barrpa' ŋorra, ŋunhiwiliyin dhu ga ŋunhi wäktja mala ḻuŋ'thun.” \s1 Yolŋuny Gäthu'mirriŋu ga roŋiyirra rälin \s2 The coming of the Son of Man \sr Mathuyu 24.29-31 \r (Mäk 13.24-27; Luk 21.25-28) \p \v 29 “Manymak, beŋurnydja ŋunhi dhurrwaraŋur yindiŋurnydja mariŋur ŋayiny dhu waluny munha'yurra, ga ŋaḻindiny dhu ŋunhi bäyŋun buluny djeŋarra'yi, ga ganyuny mala dhu warrpam'thurra burrul'yurra. Ga bukmaknha dhu ŋunhi ganydjarrnydja mala ŋunhany ŋunhi garrwarŋurnydja wäŋaŋur dhu marrtji ḻarryurra winya'-winyayurra dhu, dhawaṯmaraŋun walalany dhu wäŋaŋurnydja mala walalaŋgal. \v 30 Ga dhunupan dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu yarrupthurra rälin. Ga bukmaknha dhu ŋunhi yolŋuny walal marrtji ŋäthinyamirra, ŋunhi walal dhu nhäŋuny ŋanya Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny ŋayi dhu marrtji yarrupthurrnydja räli maŋandhuny ganydjarryuny yindiynha ga djeŋarra'mirriynha. \v 31 Bala dhu ŋunhi djiwarr'wuynydja yiḏaki ḏopthurra, bala ŋayi dhu djuy'yurra nhanŋuwuy ŋayi djämamirrinhany walalany djiwarr'wuynhany mala walal dhu boŋguŋ marrtjin bala marrtji ḻuŋ'maraŋun nhanŋuny yolŋuny walalany gänaŋ'maranhawuynhany walalany dhipuŋurnydja wäŋaŋur munatha'ŋurnydja ḻika-ḻikanŋurnydja beŋur dhimurruŋur ga bala bärra'lil ga beŋur bala ḻuŋgurrmaŋur ga djalathaŋŋur bukmakkuŋun yan warrpam'thurra.” \s1 Dhulmu-dhäwumirr dharpa genydja' \s2 A lesson from a fig tree \sr Mathuyu 24.32-35 \r (Mäk 13.28-31; Luk 21.29-33) \p \v 32 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋala dhäwun mayali'kurra bitjarra gam', “Guyaŋi ŋathil dharpany ŋunhi genydjany'. Ŋunhi nhe ŋuli nhäma yuṯany marwat dhamany'tjunawuynydja bala nhe ŋuli yan marŋgithirra ŋunhi waluny galkin borummirra. \v 33 Ga balanyawuyyin nhe dhu ŋunhi nhämany, bala nhe dhu yan marŋgithirra ŋunhi waluny bilin galkin. \v 34 Yorrnha nhuma dhu marrtji ŋunhi dhuwalawurrnydja dhiŋgu'-dhiŋguŋ, ŋayiny dhu gi ŋunhi dhuwandja rom mala milma yan nhumalaŋgal maḻŋ'thurr ŋunhi nhä ŋarra gan lakaraŋal nhumalaŋgal. \v 35 Dhuwandja dhu ŋunhi garrwarnydja wäŋa ga dhuwal munathany' dhu buwayakthin, yurr dhäruktja ŋarraku dhu bäyŋun buwayakthi.” \s1 Bäyŋun ŋula yol marŋgi ŋurikiyiny waluw \s2 No one knows the day or time \sr Mathuyu 24.36-44 \r (Mäk 13.32-37; Luk 17.26-30,34-36) \p \v 36 “Bäyŋun dhuwal yolŋu bukmak marŋgi ŋurikiyiny waluw. Ŋunha ŋunhi God-Waŋarrwu dhäwu-gänhamirr mala ga ŋayi Gäthu'mirriŋu Yolŋu bäyŋuyi yan marŋgi, ŋayipin yan ŋunhi Bäpa'mirriŋun marŋgi ŋurikiyiny waluw. \v 37 Ŋuli dhu boŋguŋ ŋunhi Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw waluny buni, ŋunhiny ŋayi balanyan bili yan nhakun Nawamirriynha\f * \fr 24:37 \fr*\ft Noah\ft*\f* waluy dhu maḻŋ'thurr. \v 38 Manymak, yolŋuny walal gan ŋunhi ḻay-ḻayyurra ḻukanan gan ŋathan ga märranhaminan gan, yän bili ga ŋunhin walu bunan ŋunhi ŋayi ḻupmaraŋala dhuwandja munatha'nhany wäŋany, bala ŋayiny Nawany gulŋiyinan ŋunhiwiliyin yindilila marthaŋaylil. \v 39 Bäyŋun walal gan ŋunhi nhäŋal dharaŋar ŋunhi nhä marrtjin maḻŋ'thu-maḻŋ'thurr ga yän bili ga gapu ŋunhi yindi bunan, bala yan walalany ḻupmaraŋala djaw'yurr warrpam'nhan. Ga biyakiyin ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhi Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw walu maḻŋ'thurr. \v 40 Märrmaynydja dhu gi ḏirramuy djäma waŋganyŋur guḻunŋur ŋathamirriŋur, yurr waŋganynhan yan ŋayi dhu djaw'yurrnydja, ga wiripunhany ŋayi dhu ganarrthula dhipala banydji. \v 41 Ga märrmay' miyalkthu maṉḏa dhu gi djäma ŋatha buḻŋu'kuŋ, ga waŋganynhan yan ŋayi dhu djaw'yurrnydja ga wiripunhany ŋayi dhu ganarrthula dhipala banydji.” \p \v 42 “Gatjuy bira'yurra gi nhininy, bili yakan nhe marŋgi ŋurikiyiny waluw ŋunhi dhu Garraynydja buni. \v 43 Buṉbu waṯaŋuny dhuwal yolŋu yaka marŋgi ŋunhi nhätha nhanukal dhu ŋunhi manaŋa-ḏumurr yolŋu gulŋiyirr wäŋalil, bala ŋayi ŋuli ga ŋunhi bira'yunna yan nhinany djägan ga wäŋawnha nhanukiyingalaŋaw, märr ŋayi dhu yakan ŋunhiyiny yolŋu manaŋa-ḏumurrnydja gulŋiyirr. \v 44 Gatjuy biyakun bili gi nhininy bira'yurra yan, bili yakan nhe dhuwal marŋgi ŋunhi nhätha ŋayi dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu roŋiyirr.” \s1 Dhä-märryuḻk ga märr-yuwalkthinyamirr djämamirr mala \s2 Faithful and unfaithful servants \sr Mathuyu 24.45-51 \r (Luk 12.41-48) \p \v 45 “Yolnha, mala dhika djambatjtja ga malthunayŋuny djämamirr walal. Yolkal malaŋuwal ŋayi dhu dhika Buŋgawa'mirriŋuynydja dhayuŋan djämany nhanŋuwuy ŋayi, märr walal dhu ga guŋga'yun ŋunha ŋunhi wiripuwurruny mala djämamirriny mala, märr walal dhu ga ŋathany ḻuka ŋuriŋiyi bili yan waluynydja dhunupay, ga bäyŋun walal dhu ga ŋunhi marryany' nhina? \v 46 Ga balanyamirriynydja waluy yalalaŋumirriynydja ŋurikiwurruŋguny djämamirriw mala, ŋunhi ŋayi dhu Buŋgawa'mirriŋuynydja maḻŋ'maraŋuny walalany ŋunhiwili bili yan djämalil malaŋulil ŋayipi walalany gan djäma-gurrupar. Walalnydja dhu ŋunhi manymaknha mirithirra rom märraŋ nhanukuŋuny. \v 47 Ga dhuwandja yuwalk yan dhäwu, ŋunhi ŋayi manymaktja djämamirr malthunayŋuny balanyany yolŋu, ŋunhiyinhan djämamirriny ŋayiny dhu ŋunhi boŋguŋ Buŋgawa'mirriŋuynydja nhirrpul ŋurruŋuyaŋuny, märr ŋayi dhu ga djägan nhanukalaŋaw girriw'nha ga ŋula nhakun malaŋuw, ŋunhi ŋayi ga ŋayatham. \v 48 Yurr mak ŋayi dhu ŋula waŋganydhuny djämamirriy bitjanna guyaŋa ŋunhi nhanŋu dhu ga buŋgawa'mirriŋuny wiyinnha ḏapthun ga baman'nha ŋayi dhu buna. \v 49 Bala ŋayi dhu ŋunhi ŋuriŋiyi dhuwurr-yätjthuny djämamirriy marin djäma ŋunha wiripuwurruŋguny djämamirriw mala, ga wiripuny ŋayi dhu ga ŋänitjin ḻuka ga ŋathan ŋurikiwurruŋgala mala manapanna ŋunhi dhä-ŋanitjimirriwala yolŋu'-yulŋuwal. \v 50 Bala ŋayi dhu ŋunhi Buŋgawa'mirriŋuny nhanŋu ŋurikiyi djämamirriwnydja buni, balanyamirriy waluy ŋunhi ŋayi ga ŋunhiyi djämamirr yaka nhanŋu dhukarr-nhäma, bili nhanŋuny ŋunhi walu gäna yan nhanŋuwuy, yaka ŋayi marŋgi nhanŋu roŋiyinyaraw. \v 51 Bala ŋayi dhu ŋunhi Buŋgawa'mirriŋuynydja ŋunhiyinhany djämamirriny djäl-ganuŋumirrinhany dhä-gir'yurrnydja mirithin yan dhika, bala yan ŋurrkuŋun ŋanya warraŋullila, ŋunhi walal dhu gi nyäyunmirra ḻirra-ḻäwunhamirra ga mirithin yan walal dhu dhaŋga-ḏirryurrnydja, rrambaŋin walalnha ŋunhiwurrnha ŋunhi walal gan nyäḻyurr djäma nhanŋu ŋuriki Buŋgawa'mirriŋuw.” \c 25 \s1 Dhuwandja dhäwu ŋunhi miyalkkurruwurruŋgalaŋuwuy goŋ-märrma'walaŋuwuy \s2 The parable of the ten girls \sr Mathuyu 25.1-13 \p \v 1 Ga buluny ŋayi Djesu waŋan bitjarra, “Ŋunha God-Waŋarrwuny rom balanyan gam', ŋarra nhumalaŋ dhu dhäwun' lakaram dhulmu-mayali'mirra ŋunhi nhaltjarr walalaŋ maḻŋ'thurr goŋ-märrmaw' miyalkkurruwurruŋ waŋganydhu munhay, ŋunhi walal märra'-marraŋal walalaŋguwuy walal wiyika' lanhdhirrapuy, bala yan marrtjinan balayin buŋgullila ŋunhi ŋuli miyalk ga ḏirramu märranhamirr, walal manapan dhu nhäman ŋanya ŋunhi ḏirramunhan dhuway'mirriŋunhan. \v 2-3 Yurr ŋunhili malaŋur ŋunhi goŋ-märrma' miyalkkurruwurr, wiripuwurruy miyalkkurruwurruy goŋ-waŋganydhu gäŋal gan galki wiyika' lanhdhirrapuy walalaŋguwuy walal bili walal ŋunhi gaḏamanmirr, ga wiripuwurruynydja goŋ-waŋganydhu miyalkkurruwurruy bäyŋu märranha bäythinyawuy wiyikany' bili walal ŋunhi ḻiyamiriw mala balanya bawa'mirr mala.\fig The ten girls with lamps and oil-jars|src="LB00318.tif" size="Span" loc="HK" ref="Mathuyu 25.3"\fig* \v 4 Ga ŋunhiwurrnydja ŋunhi goŋ-waŋganydja miyalkkurruwurr ḻiyamirrnydja mala, walalnydja gäŋal walalaŋguwuy walal bäythinyawuy wiyika' lanhdhirrapuy, märr ŋayi dhu ga ŋunhi nhära yan lanhdhirrany walalaŋ.” \p \v 5 “Yurr ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramu dhuway'mirriŋuny bäyŋu warray bunanha bondiny. Ga walalnydja ŋunhi miyalkkurruwurrnydja nhinanan ga-a-an, bala yan yakurrnha walalaŋ bunan dhukarr-nhänharaynydja. Bala dhunupan yan walal ŋorra'-ŋurranan.” \p \v 6 “Ga yalalaŋumirriynha djeḏan balaŋun waluy, bala yan ŋula yol yolŋu waŋan yatjurr yindiynha rirrakayyu bitjarra gam', ‘Dhuwanna ŋayi ŋunhi yolŋuny, bilin bunanan! Go marrtjin rälin walal gumurr'yurra nhanŋu!’ \v 7 Ga ŋunhi goŋ-märrmany' miyalkkurruwurrnydja dhunupan rur'yurra, bala dhuŋgur'yurra marrtjin walalaŋguwuy walal lanhdhirrany malany. \v 8 Ga walalnydja ŋunhi ḻiya-dhumukmirriynydja miyalkkurruwurruy ŋäŋ'thurra wiyikaw'nha ŋunhi wiripuwurrunhany goŋ-waŋganynhany miyalkkurruwurruny bitjarra gam', ‘Way walal, go gurrupul ŋanapurruny nhumalaŋguwuy wiyika dhipal ŋanapurruŋgal lanhdhirralil malaŋulil, bili bäyŋun dhuwal ŋanapurruŋguny,’ bitjarr.” \p \v 9 “Bala walal ŋunhi ḻiyamirrnydja miyalkkurruwurr waŋan bitjarra, ‘Nhaka yaka! Dhuwandja wiyika dhuwanna bili, ganan' yan ŋanapurruŋguwuynha. Gatjuy, marrtji ŋathil walal wuŋiḻi'yurr nhumalaŋguwuy wiyika.’ \v 10 Bala walal yan marrtjinan märranharawnha wiyikaw'nha walalaŋguwuy walal.” \p “Ga ŋunhi nhakun walalnydja gan baḏaknha wuŋuḻi'yurra, bala ŋayiny ŋunhiyiny yolŋuny bunanan miyalkkun nhanukiyingalaŋawnha ŋayi märranharawnha. Ga ŋunhiwurrnydja ŋunhi miyalkkurruwurr ŋunhi walal gan ŋäthilmirriyanhamin ŋamaŋamayunmin, walalnydja marrtjin ŋunhi galkithinan nhanukal, bala walal gärrinan nhakun nhanukal wäŋalilnydja. Bala yan ŋayiny ŋunhalnydja dhurrwarany ŋunhi balany' dhaḻ'yurra. Ga ŋunhiwurryiny ŋunhi goŋ-waŋganydja miyalkkurruwurr, goŋmirriyinany walal dhika mirithinan yan nhanukal ŋurikal dhuway'mirriŋuwalnydja ḏirramuwal.” \p \v 11 “Ga yaka wiyin, bala walalnydja ŋunhi ḻiya-dhumukmirrnydja miyalkkurruwurr bunanany dhuḏitjnha, bala walal ŋunhi maḻŋ'maraŋalnydja dhurrwarany dhaḻ'yunawuynha. Bala walal gan ŋunhi dhärranan, yurr wäthurra walal gan ŋunhi bitjarrnha, ‘Way Garray! Garray! ḻapmaraŋ ŋanapurruŋ dhurrwara!’ Bitjarra walal gan ŋunhi waŋanany ŋunhalnydja warraŋulnydja.” \p \v 12 “Bala ŋayiny ŋunhi dhuway'mirriŋuny ḏirramuny waŋan bitjarra, ‘Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal lakaramany, yaka ŋarra dhuwal nhumalaŋ marŋgi.’” \p \v 13 Bala ŋayi Djesuny waŋanan walalaŋ, djägakuŋalnydja walalany bitjarrnha, “Nhumany dhu ga dhuwalawurrnydja djägan nhumalaŋguwuy nhuma, bira'yurra gi, bili yaka nhuma marŋgi waluwnydja ŋunhi nhätha dhu dhuwal malany rom maḻŋ'thun.” \s1 Dhäwu mayali'mirr ḻurrkun'kalaŋuwuy djämamirriwalaŋuwuy \s2 The parable about the three servants \sr Mathuyu 25.14-30 \r (Luk 19.11-27) \p \v 14 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋal wiripun dhäwu mayali'mirra, bitjarra gam', “Yo, nhininy gi gatjpu'yurr yan, djäga yan gi, bili God-Waŋarrwuny dhu ŋunhi rom maḻŋ'thurr biyakun gam'; Yolŋu wäŋa-waṯaŋu marrtjin wiripuŋulil wäŋalil yan nhakun guwarr. Yurr ŋurruŋuny ŋathil ŋayi wäthurr ḻuŋ'maraŋal ŋunhi djämamirriny mala nhanŋuwuy ŋayi ḻurrkun'nha, bala yan ŋayi ŋunhi dhayuŋarnha walalaŋgal balanya nhakun mayawala', waŋga'-waŋganygalnha yan djägalilnydja yurr romgurr ŋayi ŋunhi gurruparnydja. \v 15 Waŋganygalnydja yolŋuwal ŋayi ŋunhi dhayuŋar djägalil goŋ-waŋganymirr bathimirr mala yurr mel-wiḏi'mirr guṉḏa mala, ga wiripuŋuwal ŋayi gurrupar märrma'mirr bathimirr balanyayi guṉḏa mala mel-wiḏi'mirr, ga wiripuŋuwalnydja yolŋuwal ŋayi gurrupar waŋganymirra yan bathimirr balanyayi guṉḏa mala mel-wiḏi'mirr. Yo, dhayuŋarnydja ŋayi gan ŋunhi walalaŋgal djägalilnydja, bili ŋayi ŋunhi marŋgi walalaŋ gakal'wu mala ŋunhi nhaltjan walal dhu ga djäma ŋuriŋiyi mala, bala yan ŋayi dhunupan marrtjinan.” \p \v 16 “Ga ŋayiny ŋuriŋiyiny yolŋuy ŋunhi ŋayi märraŋal goŋ-waŋganymirrnydja bathimirr mel-wiḏi'mirr guṉḏa malany, bala yan ŋayi ŋunhi dhunupan marrtjin balan ŋunhi buku-djuḻkmaranhamirrilila romlil, ŋuriŋiyiny mel-wiḏi'mirriy guṉḏay malaŋuy. Ga ŋuriŋiyiny romdhu ŋayi märraŋal märr dharrwan guṉḏa malany mel-wiḏi'mirr. Ga ŋunhiwiliyiny ŋayi bukulilnydja ŋal'maraŋal ga märr dhaŋaŋnha guṉḏa malany mel-wiḏi'mirr, bala ŋayi yan ŋunhi waŋgany-manaparnha, ga yindithinan ŋunhi mirithinan yulŋuny. \v 17 Ga bitjarryi bili ŋunhi wiripuŋuynydja djämamirriy ŋunhi ŋayi märraŋal märrma'mirrnydja bathimirr mel-wiḏi'mirr guṉḏa, ga djäma ŋayi gan ŋuriŋiyi, ga bitjarryi bili yan ŋayiny bukulil-ŋal'maraŋal ga märr-dhäkaymirryi yan.” \p \v 18 “Yurr ŋayiny ŋunhi ŋuriŋiyi wiripuŋuynydja djämamirriy yolŋuy ŋunhi ŋayi märraŋal waŋganymirrnydja yan bathimirr mel-wiḏi'mirr guṉḏa malany, ŋayiny ŋunhi ŋuriŋiyiny yolŋuy munathan' yaw'yurr, bala yan dholkuŋalnha, djuḻuḻ'maraŋala munatha'lila.” \p \v 19 “Ga bäy ŋayi baman'thin walu, bala ŋayi ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu roŋiyinan walalaŋgal. Ga dhunupan ŋayi walalaŋ ŋunhi wäthurra ŋurikiwurruŋdhiny djämamirriwnydja mala, märr ŋayi dhu maḻŋ'maraman walalaŋgal, nhaltjarr walal gan ŋuriŋiyi mel-wiḏi'mirriy guṉḏay malaŋuy djäma, ŋunhi ŋayi dhayuŋar walalaŋgal djägalil ŋäthil.” \p \v 20 “Bala ŋayi ŋunhiny ḏirramu ŋunhi ŋayi gan djäga goŋ-waŋganyguny bathimirriw mel-wiḏi'mirriw guṉḏaw malaŋuw, marrtjinan guwatjmara ŋanya. Bala ŋayi yan milkuŋalnha ŋunhi wäŋa-waṯaŋuwalnydja yolŋuwal bitjarrnha, ‘Wäy, dhuwal nhe ŋunhi ŋarrakalnydja gurrupar djägalil bathi malany goŋ-waŋganydja. Yurr ŋarrapiny gan ŋunhi djäma yan, bukulil ŋal'maraŋal marrtjin ga dhaŋaŋguŋal.’” \p \v 21 “Bala ŋayi ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu waŋanan nhanukal bitjarrnha, ‘Nheny dhuwal djäma-manymakmirr, ga malthunayŋu yan yolŋu. Ŋarrany nhuna ŋunhi waŋanany djägakuŋalnydja ḻurrkun'ku yan, yurr nheny gan ŋunhi djämany manymakkuŋal warray. Ŋarrany nhakun dhu dhuwal gurrupandja bulun warray nhokalnydja djägalil. Go nhininy dhiyalnha ŋarrakalnha märr-ŋamathinyamirriŋura.’” \p \v 22 “Ga bitjarryi bili ŋuriŋiyi wiripuŋuynydja djämamirriy, ŋuriŋiyiny ŋunhi ŋayi nhanukal gurrupar märrma'mirr bathimirr, marrtjinany ŋayi ŋunhi, ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi nhanukal milkuŋalnha bitjarrnha, ‘Ŋay', Buŋgawa, dhuwal ŋunhi nhe ŋarrakalnydja gurrupar, yurr ŋarrapiny gan ŋunhi djä-ä-äma, ga dhuwanna, bukulil-ŋal'maraŋal ŋarra djäma märr dhäkaymirr.’” \p \v 23 “Bala ŋayiny ŋunhi wäŋa-waṯaŋuynydja yolŋuy waŋan ŋanya bitjarrnha, ‘Nheny dhuwal manymak yan djämamirr, malthunayŋu yolŋu. Ŋarrany ŋunhi gurruparnydja märr ḻurrkun' yan djägalilnydja nhokal, bala nheny gan ŋunhi djämany manymakkuŋal warray. Ga ŋarrany dhu gurrupan bulun nhakun nhokalnydja djägalil. Go, nhininy gi dhiyala ŋarrakalnha märr-ŋamathinyamirriŋurnha.’” \p \v 24 “Ga buluny ŋunhi dhuḏiŋun yolŋu marrtjin, ŋunhiyin yolŋu ŋunhi ŋayi märraŋal waŋganymirr yan bathimirr mel-wiḏi'mirr guṉḏa mala. Bala ŋayi yan waŋanany nhanukal bitjarrnha, ‘Wäy. Ŋarrapiny gan nhuŋu ŋunhi märr-barrarin warray, bili nhe dhuwal gumurr-ḏälnha mirithirra. Ŋunhi nhe ŋuli marrtji, ga gulkthun nhe ŋuli ŋatha malany dharrwa mirithirr, ŋunhiny yaka nhokuŋuny lämu-nhirrpanawuy, ga ḻundukum nhe ŋuli marrtji ŋunhiny mala ŋatha ŋunhi yaka nhakun nhokuŋuny djalkthunawuy. \v 25 Ŋay', dhuwandja ŋunhiyi bili yan waŋganymirr yan bathimirr ŋunhi nhe ŋarrakal dhayuŋan djägalil ŋäthil, ga djuḻuḻ'maraŋalnydja ŋarra dhuwali munatha'lilnydja bili ŋarra märr-barrarin, märr ŋayi ŋunhi yakan winya'yurrnydja. Dhuwanna nhuŋu ŋunhi guṉḏany mala ŋunhi mel-wiḏi'mirrnydja roŋanmaraŋala ŋarra nhokal.’” \p \v 26 “Bala ŋayi ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu nhanŋu waŋan bitjarrnha, ‘Nhä nhe dhuwal, yätjkurrnydja djämamirr, ḏuŋḏuŋnydja! Marŋgithin yan nhe dhuwal muka, ŋunhi ŋarra ŋuli marrtji gulkthun dharrwany mirithirrnydja ŋatha malany, ŋunhiyiny yaka ŋarrakuŋuny lämu-nhirrpanawuy, ga ḻundukum ŋarra ŋuli ŋatha malany maŋutji ŋunhiny yaka nhakun ŋarrakuŋuny djalkthunawuy. \v 27 Nhaku nhe gan ŋunhi yakany djäma ŋamathaŋal, ŋuriŋiyiny ŋunhi mayawalay' ŋunhi ŋarra nhokal dhayuŋar? Nheny balaŋ ŋunhi goŋ-gurrupanany balan ŋunhi rrupiya-djägamirriwala mala, märr balaŋ ŋarrany ŋunhi märranha mala-bukmaknha yan, ga bulu ŋunhi mala-bunhaminyawuynha rrupiya, ŋunhi ŋarra dhuwal roŋiyinany nhakun räliny. Ga nheny dhuwal ŋula nhämirr warray yolŋu, nhäŋiniŋ'nha djämamirr.’” \p \v 28 “Bala yan ŋayi ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny bilyurrnydja, ga waŋan ŋayi ŋunhi wiripuwurruŋguny bitjarrnha, ‘Ma', gatjuy djaw'yurra märraŋun ŋunhany ŋunhi waŋganymirrnydja bathimirr balanydja dhiyakalnydja gay'yi yolŋuwal, ga gurrupulnydja ŋurukala bala yolŋuwal ŋunhi ŋayi ga ŋayatham yindin mirithirra ŋonuŋnha balanydja. \v 29 Yo. Ŋuli ŋayi dhu ga ŋunhi yolŋuy ŋayatham ŋula nhämunhany' ŋarrakuŋuny dhayuŋanawuy, ŋurikiyiny yolŋuw ŋarrany dhu ŋunhi dhayuŋan bulun ŋunhiwiliyiny ŋapa-ŋal'maram. Ga ŋunhi dhu ga yolŋu dhäparŋ'tja nhina, bäyŋuny ŋayi gi ŋayathul ŋula nhä ŋarrakuŋ dhayuŋanawuy, bala ŋarrany dhu ŋurikalyiny yolŋuwal yänan djaw'yunna märraman ŋunhi ŋula nhä ŋayi ga ŋayatham nyumukuṉiny'. \v 30 Gatjuy djaw'yurra ŋanya dhuwaliny ŋunhi nhäŋiniŋ'nhany djämamirriny, bala yan ŋurrkuŋuny ŋanya warraŋullila, balan biyakun buku-munha'lila, ga ŋunhilin ŋayi dhu ga ŋäthiny ḻirra-ḻawunhamirrnydja dhaŋga-ḏirryunna manapan.’” \p Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy dhäwuny lakaraŋal. \s1 Yalalaŋumirriynydja ŋunhi dhä-dhawar'yunamirriynydja, ŋayiny dhu Garrayyuny marrtji mala-wulkmaraŋun bukmaknhan yolŋunhany walalany \s2 At the end time God will judge all people \sr Mathuyu 25.31-46 \p \v 31 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋal dhäwu ŋunhiŋuwuynha ŋunhi nhaltjan ŋayi dhu Gäthu'mirriŋu Yolŋu buna. \p Ga bitjarr ŋayi lakaraŋalnydja gam', “Yolŋuny dhu Gäthu'mirriŋu buni ŋurruḏawalaŋun ga buŋgawan, ga dharrwan dhu ŋunhi mirithirra God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja mala malthurrnydja nhanŋu, bala ŋayi dhu nhinin ŋurruŋuyin ŋunhiliyin nhanukiyingala ŋayi manymakŋura romŋurnydja djeŋarra'mirriŋura. \v 32 Bala yolŋuny walal dhu ŋunhi bukmaknha yan ḻuŋ'maranhamirra marrtji nhanukal Garraywala gumurrlilnydja, bäpurru ga bäpurru ga bäpurru, wiripun wiripun mala, bala dhärrin walal dhu gi ŋunhiliyin. Bala ŋayi dhu marrtji Garrayyuny mala-wulkmaraŋun, barrkuwatjkuŋun märrma'lila malalilnydja, biyak yan bili nhakun ŋunhi wäyin-djägamirriy yolŋuy ŋuli marrtji mala-wulkmaram warrakan'nha malaŋuny, nanikutnha gäna ga bimbiny mala gäna. \v 33 Yo. Biyakiyin ŋayi boŋguŋ nhirrpulnydja marrtji, bimbiny mala dhunupa'ŋulila gali'lil ga nanikutnha mala wiṉ'kuŋulil gali'lil. \v 34 Bala ŋayi dhu ŋunhi Ŋurruḏawalaŋuny Buŋgawa boŋguŋ waŋin ŋurikiwurruŋguny ŋunhi dhunupa'ŋuŋurnydja gali'ŋur nhanukal biyakun gam', ‘Go marrtjin walal rälin, bili ŋarrakalnydja Bäpay nhumalany manymak lakaraŋala. Go marrtjin walal bala yan märraŋun dhuwandja ŋunhi rom dharrpalnydja ŋarrakuny, ŋunhi gan ŋorran ŋamaŋamayunawuy beŋur bili yan baman'ŋur ŋurruṉaŋgalŋur, yurrnha ŋayi gan dhuwal munathany' wäŋany God-Waŋarryuny bokmar. \v 35 Bili ŋunhi ŋarra gan djaṉŋarrnydja nhinan, ga nhumany ŋarrany gan maranhu-gurrupar warray. Ga ŋunhi ŋarra gan nharaŋdhin, ga nhumany ŋarrany gapu gurrupar. Ga ŋunhi ŋarra yolŋumiriwnydja mulkuruny, bala nhumany ŋarraku gumurr-ŋamathin warray nhumalaŋgiyingalnydja wäŋaŋur. \v 36 Ga ŋunhi ŋarra gan nhinan ŋula nhämiriwnydja girri'miriwnydja, bala nhumany ŋarrany dhaṯthurr warray; rirrikthurr ŋarra gan, ga nhumany ŋarraku gan djäga. Ga ŋunhi ŋarra gan dharruŋguŋurnydja gärrin, ga nhumany ŋarrany gan gumurr-guwatjmar bitjarr bili.’ Ga biyakun ŋayi dhu ŋunhi Ŋurruḏawalaŋuny waŋi yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ga dhunupa'ŋuŋurnydja gali'ŋur nhina.” \p \v 37 “Bala ŋuriŋiwurruynydja yolŋuy walal dhu dhä-birrka'yurr ŋanya Garraynhany biyakun, ‘Wäy, wanhal dhika ŋanapurr nhuna nhäŋal balanyawuyyiny mala, wanhal bili napurr nhuna nhäŋal djaṉŋarrthinyawuynydja ga nharaŋdhinyawuynydja, bala ŋanapurr gan be nhuna maranhu-gurrupara? \v 38 Ga nhätha ŋanapurr nhuna nhäŋal girri'miriwnydja, warraŋulnydja, bala ŋanapurr nhuna gan dhaṯthurra. \v 39 Ga nhätha nhe gan be rirrikthurrnydja, ga ŋanapurrnydja nhuŋu gan djägan? Ga be nhe gan dharruŋguŋurnydja gärrin ga ŋanapurrnydja nhuna guwatjmar?’” \p \v 40 “Bala ŋayi dhu ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny buŋgawany waŋin buku-bakmaraŋun biyakun, ‘Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal lakaram nhumalaŋ. Nhäŋal nhuma gan ŋunhiny yolŋuny wuyunayŋunhany gumurr-djararrknhany, ŋarraku ŋunhiyiny yukuyuku'mirriŋu walal, bala nhuma gan guŋga'yurra walalany. Ŋunhi nhuma gan bitjarryiny nhakun guŋga'yurrnydja ŋarrakuny yukuyuku'mirriŋuny walalany, ŋunhiyiny nhakun nhuma gan ŋarrakuny djägayi.’ Ga biyakiyin ŋayi dhu boŋguŋ Garraynydja waŋi.” \p \v 41 “Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi dhu Garraynydja bilyurra, bala waŋin ŋurikiwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal ŋunhi walal dhu gi wiṉ'kuŋuŋurnydja gali'ŋur nhanukal nhini biyakun. ‘Gatjuy gundupuŋun walal, nhumany dhuwalawurrnydja, bilin nhuma dhuwal gumurr-dhar'yunawuynha mala. Marrtjin bala yan walal ŋunhiwiliyin wäŋalil dhä-gir'yunamirrilila, ŋunhiwilin ŋunhi ga gurtha nhäran yan bitjanna bili, ŋunhiyin ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny ŋäthilmirriyamany ŋurikiyiny buŋgawawnydja Mokuywu ga malawnydja nhanukalaŋaw. Bili nhumany gan ŋunhi yaka warray djäga ŋarraku. \v 42 Ŋunhi ŋarra gan djaṉŋarrnydja nhinan, ga nhumany ŋarrany yaka warray maranhu-gurrupanna. Ga ŋunhi ŋarra gan nharaŋdja nhinan, ga nhumany ŋarraku bäyŋu gurrupana gapu. \v 43 Ga ŋunhi ŋarra mulkuruny ga yolŋumiriwnydja, ga nhumany yaka warray ŋarraku gumurr-ŋamathinya ga märranha ŋarrany nhumalaŋgiyingal wäŋalil. Ga warraŋul ŋarra gan nhinan, ga nhumany ŋarrany yaka dhaṯthuna. Ga ŋunhi ŋarra gan rirrikthurrnydja, ga dharruŋguŋurnydja gan gärrin, ga nhumany ŋuli ganha yaka warray gurul'yuna ŋarrany ga guŋga'yuna.’” \p \v 44 “Ga walalnydja dhu ŋuriŋiwurruynydja yolŋuy walal waŋi dhä-birrka'yurr ŋanya biyakun, ‘Way Garray, wanhal dhika ŋanapurr nhuna gan nhäŋal balanyawuyyiny, ga yakany nhuna guŋga'yunna? Nhätha dhika ŋanapurr nhuna nhäŋal djaṉŋarrthinyawuynydja ga nharaŋdhinyawuynydja ga mulkuruny, ga nhätha napurr nhuna nhäŋal warraŋulnydja nhä mak rerrimirrnydja, nhä mak dharruŋguŋurnydja nhe gan nhinan?’” \p \v 45 “Bala dhu ŋayiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny buŋgawany boŋguŋ waŋin buku-bakmaraŋun biyakun, ‘Märr-yuwalk ŋarrany nhumalaŋ dhu dhuwal lakaram. Ŋunhi nhuma gan nhäŋal ŋula yolnha yolŋuny wuyunayŋunhany, gurrupuruŋunhany, yurr bäyŋun nhuma gan ŋunhi guŋga'yurrnydja ŋanya, ŋunhiyiny nhakun nhuma gan ŋarranhan yaka guŋga'yurr.’” \p \v 46 Bala ŋayi Djesuny bitjarra waŋan gam', “Ŋuriŋiwurruynydja ŋayaŋu-djarrpi'mirriynydja yolŋuy walal dhu yindin mirithirra dhä-gir'yunawuynydja märraŋ ŋunhi dhä-dhawar'yunamiriwnha. Yurr ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi walal gan ŋayaŋu-manymakkuŋal yan God-Waŋarrnha walalnydja dhu ŋunhi märraŋ walŋa-wiyinŋumirra.” \c 26 \s1 Ḻarruŋal walal gan dhukarrwu wanhawitjan walal dhu ŋayatham Djesuny \s2 The plot to kill Jesus \sr Mathuyu 26.1-5 \r (Mäk 14.1-2; Luk 22.1-2; Djon 11.45-53) \p \v 1 Ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrnydja marŋgi-gurrupanaŋurnydja walalaŋgal, bala ŋayi yan waŋanan nhanukalaŋuwal malthunamirriwalnydja walalaŋgal bitjarra gam', \v 2 “Marŋgi muka nhuma dhuwal, ŋunhi ga dhuwal märrman' yan buluny walu ŋorra bala dhu ŋunhiyiny walu yäku Ḻäy-Djuḻkmaranhamirrnydja\f * \fr 26:2 \fr*\ft Passover\ft*\f*bunan. Ga balanyamirriynha walal dhu ŋanya ŋunhi Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny dhayuŋulnydja balany ŋunhi miriŋuwalnydja goŋlil bala yan walal dhu ŋanya dhuḻ'yurra dharpalila mälakmaranhawuylila.” \p \v 3 Ga balanyamirriyyi bili yan waluy walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja mala ga ŋurru-warryunayŋuny mala, ga rom-marŋgikunhamirrnydja mala ŋurikiyiny wäŋaw malaŋuw, gan dhäruknha-bakmaraŋal waŋanhaminan ŋunhiliyin nhanukalnha ŋurruḏawalaŋu djirrikaymirriwala yolŋuwal Gäyapatjkala\f * \fr 26:3 \fr*\ft Caiaphas\ft*\f* wäŋaŋur. \v 4 Bala walal gan ŋunhi ḻarruŋala dhukarrwun, wanhawitjan walal dhu ŋunhi dhukarrkurr ŋayatham ŋanya Djesuny, bala yan dhu buman ŋanya murrkay'kuman. \v 5 Ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanhaminany gam', “Yaka limurr dhu ŋanya yänayiny ḏapmaram, bili dhuwal Ḻäy-djuḻkmaranhamirra waluny, walal balaŋ bäynha yolŋun walal maḏakarritjthi limurruŋgun, bala yan buŋun marrtji limurrunhany,” bitjarr. \s1 Miyalkthu rarryurr buŋgan bäw Djesuwal \s2 A woman anointed Jesus with a precious perfume \sr Mathuyu 26.6-13 \r (Mäk 14.3-9; Djon 12.1-8) \p \v 6 Ga balanyamirriynydja ŋayiny gan ŋunhi Djesuny nhinan ŋunhalnha Bithinin\f * \fr 26:6 \fr*\ft Bethany\ft*\f* wäŋaŋur, yolŋuwal yäkuwal Djäymangal,\f * \fr 26:6 \fr*\ft Simon\ft*\f* ŋurikalyin yolŋuwal ŋunhi ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu gan ŋäthilnydja nhinan burrunhdhiya'mirr yan. Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy ḻukanany ŋathany, \v 7 bala ŋayiny bäy miyalk gulŋiyin goŋ-buthuḻumirr ŋunhiwiliyi guwatjmar ŋanya, ga gäŋalnydja ŋayi marrtjin ŋunhi buŋgan-bäw buthuḻumirr, yurr buŋgan-bäwny'tja ŋunhi rrupiya yindimirra dhika. Ga dhunupan bala yan ŋayi ŋunhi rarryurra ŋunhiyiny buŋgan-bäwny'tja wiyika muḻkurrlila nhanukal Djesuwalnha. \p \v 8 Yurr ŋunhi walal malthunamirriynydja mala nhanukal nhäŋalnydja ŋunhiyi, bala walal yan maḏakarritjthinan nhanŋu ŋurikiyiny miyalkkuny, ga bitjarra walal ŋunhi waŋanany gam', “Nhaku ŋayi ga ŋunha buŋgan-bäwny'tja djalkthun? \v 9 Ŋayi balaŋ ŋunha djalimnha rrupiyawnha yindiwnha, märr balaŋ ŋayi ŋunhi rrupiyany gurrupanna ŋunha ŋurruwuykmirriwnha yolŋuw walalaŋ.” \p \v 10 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny marŋgithin, ŋunhi nhaltjarr walal gan guyaŋan, bala yan ŋayi walalaŋ waŋanany bitjarrnha, “Ganarrthul walal ŋanya. Nhaku nhuma ga dhuwal ḻay-ḻaymaramany dhuwali miyalknhany? Dhuwandja ŋayi bitjarryiny djäma ŋarraku, ŋunhiny latjun' mirithirra. \v 11 Ŋunhany ŋunhi ŋurruwuykmirrnydja yolŋu walal dhu gi nhina yan nhumalaŋgal biyak bili, yurr ŋarrany ga dhuwal gurririn yan nhina nhumalaŋgal. \v 12 Ŋunhi ŋayi ŋuruŋ miyalkthuny wiyikany' rarryurr buŋgan-bäwny'tja ŋarrakal rumbalilnydja, ŋunhiyiny nhakun ŋayi ŋäthilmirriŋala ŋamaŋamayurra ŋarrany ŋurukun ŋunhi moluwnha. \v 13 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Ŋunhi walal dhu yolŋu'-yulŋuynydja ŋäkuny dhuwal dhäwuny buku-ḻiw'maraŋuny wäŋakurrnydja mala, bala walal dhu guyaŋin dhuwal miyalknhany, ŋunhi nhä ŋayi ŋarraku djäma,” bitjarra ŋayi Djesuy walalaŋgal lakaraŋalnydja. \s1 Djudatjthu gumurryu-wurrupar Djesuny miriŋuwal walalaŋgal goŋlil \s2 Judas arranged to betray Jesus \sr Mathuyu 26.14-16 \r (Mäk 14.10-11; Luk 22.3-6) \p \v 14 Ga ŋayiny Djudatj-Gariyattja\f * \fr 26:14 \fr*\ft Judas Iscariot\ft*\f* ŋunhi ŋayi beŋuryi malaŋur 12-kalnydja, marrtjinan balan ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriwalnha malaŋuwal. \v 15 Ga bitjarr ŋayi ŋunhi waŋanany walalaŋgal, “Wäy, ŋarrany dhu dhuwal Djesunhany goŋ-gurrupanna nhumalaŋgala goŋlil, nhän nhuma dhu ŋarranhany gurrupan,” bitjarr. Bala walal yan wuŋiḻi'yurra ŋanya 30-y mel-wiḏi'mirriy guṉḏay mala. \v 16 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur ŋayi gan Djudatjthuny\f * \fr 26:16 \fr*\ft Judas\ft*\f* dhukarrnha maḻŋ'maraŋal wanhawitjan ŋayi dhu Djesuny gurrupan goŋlil walalaŋgal. \s1 Märrmay' yolŋuy ŋäthilmirriyaŋal Ḻäy-djuḻkmaranhamirr ŋatha \s2 Getting the Passover ready \sr Mathuyu 26.17-25 \r (Mäk 14.12-21; Luk 22.7-13,21-23; Djon 13.21-30) \p \v 17 Ga balanyanyaray bili waluy ŋurruyirr'yunamirriy, ŋunhi walal ŋuli Djuw\f * \fr 26:17 \fr*\ft Jew\ft*\ft 26.18 Passover\ft*\f* malay ŋathan ḻukanha ḏambamiriwnha, bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu Djesuwnydja marrtjinan guwatjmara ŋanya, bala walal bitjarra waŋan gam', “Wanhawal dhika nhe ŋanapurruŋ djälnydja ŋäthilmirriyanharaw wäŋawnydja, märr nhe dhu ḻukan ŋunhiny ŋatha Ḻäy-djuḻkmaranhamirra.” \p \v 18 Bala ŋayi Djesuny bitjarra walalaŋ waŋan, “Balan nhuma dhu marrtjiny yindilila wäŋalil, ga ŋunhili nhuma dhu maḻŋ'maram waŋganynha yolŋuny, bala nhuma dhu bitjanna nhanŋu waŋany. Bitjarr ŋunha ŋanapurruŋ Marŋgikunhamirrnydja waŋan gam', ‘Ŋarraku waluny dhuwal bilin bunanan! Djälnha ŋarra dhuwal, ŋarra dhu ḻukan ŋunhiny ŋatha Ḻäy-djuḻkmaranhamirrnydja, ŋanapurr ŋarrakal malthunamirriy mala. Dhiyaliyin ŋunhi nhokala wäŋaŋurnydja.’” \p \v 19 Bala yan walal dhunupan djäman ŋunhi nhaltjarr ŋayi Djesuy walalaŋ gan lakaraŋal, bala walal yan ŋäthilmirriyaŋala ŋamaŋamayurra ŋunhiyiny ŋatha yäku Ḻäy-djuḻkmaranhamirrnydja. \p \v 20-21 Ga ŋunhi marrtjin wäŋany munhawuyin bala ŋayiny Djesuny marrtjinan bala nhinanan, bala ŋathan ḻukan walalnha rrambaŋin ŋuriŋiwurruynha malthunamirriynha mala nhanukal. Ga ŋunhi walal marrtjin ŋathany ḻukan, bala ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany, dhiyal gay'yi nhumalaŋgal malaŋur, waŋganydhuny ŋarrany dhu ŋunhi goŋ-gurrupanna miriŋuwala goŋlil,” bitjarr. \v 22 Bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu mirithinan dhika galŋa-miḏikinany ŋuriŋiyiny dhärukthuny nhanukal, bala walal yan waŋga'-waŋganydhuny gan Djesunhan dhä-birrka'yurr bitjarra gam', “Wäy, Garray yol way! Muka ŋarra?” \p \v 23 Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarr, “Waŋganydhuny dhu dhipuŋur malaŋur nhumalaŋal ŋathan ḻupmaram banikin'lila rrambaŋin linyu. Ŋunhiyin ŋunhi yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋarrany dhu goŋ-gurrupandja. \v 24 Ŋayiny dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu rakunydhirr, bitjan yan bili nhakun ŋunha ga ŋäthiliŋuŋur djorra'ŋur dhärra wukirriwuy. Yurr ŋurikiny yolŋuw ŋunhi ŋayi ŋarrany dhu goŋ-gurrupandja, ŋurikiyiny dhu mirithirra ŋoy-gärrinyamirra rom maḻŋ'thurr. Ga manymaktja nhanŋu ŋurikiyiny yolŋuw, ŋayi balaŋ ŋunhi yakan yan dhawal-guyaŋanha.” \p \v 25 Bala ŋayiny yan Djudatjtja\f * \fr 26:25 \fr*\ft Judas\ft*\f* waŋan bitjarra, “Way! Marŋgikunhamirr, muka ŋarrany nhe ga dhuwal lakaramany?” \p “Ŋe nhe dhuwali lakaranhamin.” Bitjarr warray ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu. Bala yalalaŋumirrnydja ŋayiny ŋunhi yuwalknha yan Djudatjthuny ŋanya goŋ-gurruparnydja miriŋuwalnydja. \s1 Djesuy romnha nhirrpar ŋathapuy ga gapupuy dharrpalpuynha \s2 The Lord's Supper \sr Mathuyu 26.26-30 \r (Mäk 14.22-26; Luk 22.14-23; 1 Corinthians 11.23-25) \p \v 26 Yo baḏak yan walal marrtjin ŋunhi ŋathany ḻukan, bala ŋayi Djesuynydja märraŋala ŋathany bala buku-gurrpara God-Waŋarrnhany bala bakmaraŋala, bala marrtjin gurru'-gurrupara nhanukalaŋuwal malthunamirriwala walalaŋgal. Ga bitjarra ŋayi marrtjin waŋanany gam', “Ŋay'! Märraŋ ga ḻuki. Dhuwandja ŋarra rumbalnha.” \p \v 27 Ga bitjarryi bili ŋayi märraŋal banikin' wiyika'mirr ga buku-gurrpar God-Waŋarrnha, bala gurrupara marrtjin walalany, ga bitjarra ŋayi waŋanany gam', “Bukmakthu yan nhuma dhu ḻukany dhipuŋuryi.” \v 28 Ga waŋan ŋayi Djesu bitjarr, “Dhuwandja ŋarraku maŋgun', ŋunhi ŋayi dhuwal gumurrkunhaminyawuy rom God-Waŋarrwuŋun gurrupanawuy, bili ŋarrakuny dhu ŋunhi gulaŋ-waṉḏirr bukmakkun yan yolŋuwnydja walalaŋ, buwayakkunharaw walalaŋ dhuwurr-yätjkurruwnydja romgu.” \p \v 29 “Yurr, dhipuŋurnydja dhurrwaraŋur, ŋarrany dhu ŋunhi bäyŋun buluny ḻuka dhuwaliyiny wiyika' borum, ga yan bili-i-i, ga balanyamirriynha waluy ŋarra dhu buluny ḻuki ŋunhala ŋunhi Bäpa'mirriŋuwalnha ŋarrakalaŋuwal romŋur, ŋunhiyin ŋunhi yuṯan wiyika' borum limurra rrambaŋin.” \p \v 30 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, bala walal manikaynha ḏar'ṯaryurr, bala yan walal marrtjinan bukulila yäkulil Woliplila.\f * \fr 26:30 \fr*\ft Olive\ft*\f* \s1 Djesuy lakaraŋal ŋäthilmirriyaŋal Betany dhumbal'yunawuy \s2 Jesus told about when Peter would deny him \sr Mathuyu 26.31-35 \r (Mäk 14.27-31; Luk 22.31-34; Djon 13.36-38) \p \v 31 Yo, wäŋgaŋala walal marrtjin bala dhukarr-ŋupara, Djesu ga ḻundu'mirriŋu mala nhanŋu. Bala ŋayi ŋunhiliyiny dhukarrŋurnydja Djesuny waŋanan bitjarra, “Gäthurnydja munhawu, nhumany dhu ŋarrany dhiyaŋuwurruynydja ganana, bukmakthu yan, bili ŋäthil yan walal ŋunhi wukirriny\x - \xo 26:31 \xo*\xt Zechariah 13.7\xt*\x* dhäwuny, ŋunhi ŋayi ga waŋa bitjan gam' ‘Ŋarrany dhu wutthuna ŋunhi djägamirrinhany yolŋuny, bala dhu ŋunhi warrakan'tja bimbiny mala nhanŋu ḻatjuwarr'yunna barrkuwatjthirra.’ \v 32 Ga ŋunhi ŋarrany dhu God-Waŋarryu walŋakuŋuny dhiŋganhaŋurnydja, bala ŋarra boŋguŋ marrtjiny ŋäthila Galalilila.”\f * \fr 26:32 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \p \v 33 Ga ŋayiny Betany\f * \fr 26:33 \fr*\ft Peter\ft*\f* waŋan bitjarra, “Ŋarrany boŋguŋ nhuna bäyŋu yan ganarrthul. Dhiyaŋuwurruy mak nhuna dhu ganarrthulnydja, ŋarrany dhu yaka warray nhuna ganarrthul.” \p \v 34 Ga ŋayiny Djesuny waŋan Betawnydja bitjarra, “Märr-yuwalk ŋarra nhuŋu dhu dhuwal lakaramany. Dhiyaŋuny bala munhawu yalalany, nheny dhu buku-ḻurrkun'mirr ŋarraku dhumbal'yun, ga yorrnha ŋayi dhu ŋunhi guḻawurrnydja waŋa.” \p \v 35 Yurr ŋayiny Betany bulu waŋan bitjarr, “Yakan dhu dhuwal ŋarrany nhuŋu dhumbal'yun. Bäydhi ŋunhi walal ŋarrany dhu bumany, yurr ŋarrany dhu dhiŋgam yan nhuŋu ŋalin rrambaŋin.” \p Ga walalnydja ŋunhi wiripuwurrnydja malthunamirr mala bitjarryi bili waŋa'-waŋan. \s1 Djesu gan bukumirriyaŋal ŋunhiliyi wäŋaŋur yäkuŋur Githtjamaniŋur \s2 Jesus prayed in Gethsemane \sr Mathuyu 26.36-46 \r (Mäk 14.32-42; Luk 22.39-46) \p \v 36 Bala ŋayi Djesuny marrtjinan walal rrambaŋin malthunamirra mala nhanŋu balayin ŋunhi wäŋalil yäkulil Githtjamanilila.\f * \fr 26:36 \fr*\ft Gethsemane\ft*\f* Ga ŋunhi walal bunanany ŋunhiliyiny wäŋaŋurnydja, bala ŋayi Djesuynydja walalany waŋanan bitjarra, “Nhini walal dhiyal, ŋarra dhu bala bitjan marrtji bukumirriyanharaw,” bitjarr. \v 37 Ga garr'yundja ŋayi Betanhan\f * \fr 26:37 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga märrmany' gäthu'mirriŋuny maṉḏany Djibidiw,\f * \fr 26:37 \fr*\ft Zebedee\ft*\f* bala walal marrtjinan, wäŋgaman balan bitjanna. \p Ga ŋunhalnydja ŋayi ŋunhi Djesuny mirithinan dhika ŋoy-gulŋiyinany, \v 38 bala ŋayi waŋan lakaranhamirra walalaŋgal bitjanmirra, “Walal ŋayaŋuny ŋarraku dhuwal mirithinan yan ŋonuŋdhinany, nhakun ŋarra dhu dhuwal dhiŋgaman. Nhini walal dhiyal, … yurr bira'yurr gi, … limurr muka rrambaŋi,” bitjarr. \p \v 39 Bala ŋayi Djesuny buluyi marrtjin bala bitjarr märr barrkulil, ga ŋunhiliny bala ŋayi yan ŋurrkanhaminan bukuny munatha'lila, bala yan ŋayi bukumirriyaman bitjanna gam', “Bäpa ŋarraku marrkapmirr, nheny dhu ŋunhi djäman bala yan, djaw'yurra ŋarrakal dhuwandja ŋunhi galŋa-rirrikthunamirrnydja rom. Märr ŋarra dhu yakan ḻuka dhuwal dhaŋga-ḏirrmirrnydja rom dhiyakumirrnydja banikin'mirr. Yurr ŋarrapiny dhu ga dhuwal nhuŋuwuynha yan märrwuny malthun yakan ŋarrakuwuynydja,” bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesu bukumirriyaŋalnydja. \p \v 40 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi marrtjin balayi roŋiyindhi malthunamirriwal mala nhanukalaŋuwal, ga maḻŋ'maraŋalnydja ŋayi walalany yakurrnhan. Ga waŋan ŋayi Betawal bitjarr, “Bäyŋu nhuma gi dhuwal ŋula bira'yurrnydja muka? Yän ŋula märr gurririny ŋarrakalnydja manapul? \v 41 Biyak walal bira'yurr yulŋuny, ga bukumirriyaŋ muka gi, märr nhumalany dhu yaka muka ŋula nhaliynydja dharrwunum. Bili ŋayaŋuny nhuŋu ga dhuwaliyi djälthirr nhe dhu ga dhärra ḏäl yan ŋarrakal, yurr galŋany nhuŋu dhuwaliyi ganydjarrmiriwyinan yalŋgithinan,” bitjarr ŋayi. \p \v 42 Ga buluyi ŋayi Djesu balayi bili roŋiyindhi bukumirriyanharaw, bala ŋayi yan bitjarra waŋanany gam', “Bäpa ŋarraku marrkapmirr, ŋuli ŋayi gi bäyŋuny wiripu dhukarr ŋorri, ŋarrany dhu ŋunhi märraman yanan, ŋunhiyiny ŋunhi rom dhaŋga-ḏirryunamirrnydja. Bala ŋarra dhu djäman yan ŋunhi nhaku nhe ŋarraku ga djälthirr.” \v 43 Ga roŋiyirryi ŋayi Djesu beŋur bukumirriyanhaŋur ga maḻŋ'maram ŋayi walalany yakurrlil, yakurryun walalany yindiynha dhurrparam. \p \v 44 Ga buluyi ŋayi ganarrthaŋal walalany, ga buluyi bukumirriyaŋal bitjarryi yan bili nhakun ŋunhi ŋäthil. \v 45 Ga ŋunhi ŋayi buluny roŋiyirr balayi malthunamirriwal mala nhanukalaŋuwal, bala yan ŋayi ŋunhiyiny bitjarra waŋan gam', “Baḏak yan nhuma ga dhuwal ŋorra'-ŋurra muka ŋaraka galkunmirr? Bilin dhuwal waluny bunanan, ŋunhi ŋayi dhu ŋuriŋiyiny ḏirramuy goŋ-gurrupanna ŋanya Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny dhuwurr-yätjkurrumirriwala romlil. \v 46 Rur'yurra walal, dhiyaŋun bala ma! Limurr marrtjin. Nhäŋun walal, dhuwanna ŋayi ŋunhiyiny yolŋu ŋunhi ŋayi dhu moṉuŋuyirrnydja, bilin ŋayi bunanan,” bitjarra ŋayi Djesu waŋanany. \s1 Miriŋuy märraŋalnha Djesuny \s2 Soldiers arrests Jesus \sr Mathuyu 26.47-56 \r (Mäk 14.43-50; Luk 22.47-53; Djon 18.3-12) \p \v 47 Ga baḏak yan ŋayiny gan ŋunhi Djesuny waŋan, bala ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramu gali'-märrmany' Djudatjtja\f * \fr 26:47 \fr*\ft Judas\ft*\f* yäku bunanan nhanŋu, ŋunhi ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramu ŋuliŋuryin muka malaŋur 12-gala, malthunamirra nhanŋun Djesuwnha. Ga dharrwan gan ŋunhi yolŋuny mala malthurrnydja nhanŋu, gäŋalnydja walal gan ŋunhi yikin mala ga birkun' mala. Ga djuy'yurrnydja walalany gan ŋunhi ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋuriŋiwurruynha ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynha mala ga ŋurru-warryunayŋuynha mala ga rom-djägamirriynha mala.\fig Jesus arrested by the soldiers|src="CN1814B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 26.47"\fig* \v 48 Yurr ŋayiny ŋunhi Djudatjthuny ŋäthil walalany waŋan bitjarr gam', “Nhämany nhuma dhu ŋarrany balanyalil gam', ŋunhi ŋarra dhu marrtji, ga wälkum ŋarra ŋanya dhu dhakal, ŋunhiyiny ŋarra dhu ŋanya lakaraman nhumalaŋgala. Bala nhumany dhu yan ŋanya ŋayathaman,” bitjarr. \p \v 49 Ga dhunupan bala yan ŋayi Djudatjtja marrtjinan bala yan dhärranan nhanukal Djesuwalnydja galkin, bala ŋayi bitjarra waŋanany nhanŋu, “Nhämirr Marŋgikunhamirr?” Bala yan ŋayi ŋanya wälkuŋala. \p \v 50 Ga ŋayiny Djesuny nhanŋu buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ḻundu ŋarraku, nhaku nhe dhuwal räliny marrtjin.” Bala yan walalnydja ŋanya ŋayathaŋala Djesunhany rambuŋala, bala yan ḏapmaraŋala ŋanya. \p \v 51 Ga ŋunhi walal gan dhärra'-dharranany ŋunhiliyiny ga ŋayiny nhakun waŋganydhuny yolŋuy dhawaṯmaraŋal yikin nhanŋuwuy ŋayi, bala djatthurra waŋganynhany ḏirramuny, gulkmaraŋala ŋanya buthurun. Ŋunhiyiny djämamirr ŋurikiyin ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwnha djirrikaymirriw yolŋuw. \p \v 52 Yurr ŋayiny Djesuny bitjarr warray waŋan nhanŋu gam', “Mandjawak dhuwali nhuŋuwuy nhe rulwaŋdhurr. Ŋuli nhe mari-ḏumurrnydja yolŋu nheny dhu ŋunhi rakunydhirr ŋunhilin bili yan mariŋura nhokiyingal nhe. \v 53 Yaka yan nhuma dhuwal marŋginy, ŋarra balaŋ dhuwal waŋi ŋarrakuwuy ŋarra Bäpa'mirriŋuny, ga dhunupan bala yan ŋayiny ŋunhi djuy'yurr nhanŋuwuy ŋayi dhäwu-gänhamirrinhany mala ŋula nhämunhan yan dharrwan dhika mirithirra guŋga'yunarawnydja ŋarraku? \v 54 Yurr bäydhi, märr ŋayi dhu ŋunhi dhäruk mala ŋunha ŋäthiliŋuŋur dhuyuŋur djorra'ŋur, maḻŋ'thun yan yuwalkthirr!” \p \v 55 Bala ŋayi Djesuny yan waŋanan walalaŋ ŋurikiwurruŋguny ŋunhi yolŋu'-yulŋuwnydja bitjarra gam', “Nhaku muka nhuma dhuwal räliny marrtjin birku'mirrnydja ga galiwaŋmirrnydja ga yikimirrnydja, ga ḏapmaranharawnydja ŋarraku, nhakun ŋarrany ŋula nhän rom-bakmaranhamirra yolŋu? Ga ŋunhi ŋarra ŋuli ganha bitjana bili walu-ŋupana nhinanha ŋunhalnydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur marŋgikuŋalnydja gan yolŋunhany walalany, ga yaka warray nhumany ŋunhi balanyamirriynydja ŋarrany ḏapmaranha? \v 56 Yurr bäydhi ŋayi dhuwali bitjarryiny maḻŋ'thurr, märr ŋayi dhu ŋunhi djawarrkmirriwuŋuny walalaŋguŋ wukirripuynydja maḻŋ'thunna yuwalkthirra.” \p Bala yan walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu Djesuwnydja waṉḏi'-waṉḏinan bukmaknha yan, ga ganarrthaŋalnydja walal ŋunhi ŋanyapinyan yan Djesunhan. \s1 Djesu gumurrŋur dhärran Rom-djägamirriwal mala \s2 Jesus stands before the Council \sr Mathuyu 26.57-68 \r (Mäk 14.53-65; Luk 22.54-55,63-71; Djon 18.13-14,19-24) \p \v 57 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur ŋunhi walal Djesuny ḏapmaraŋalnydja, bala walal yan balan ŋanya ŋunhi gämany wäŋalilnydja ŋurikalyin ŋurruḏawalaŋuwala djirrikaymirriwala yolŋuwalnydja yäkuwal Gäyapatjkala,\f * \fr 26:57 \fr*\ft Caiaphas\ft*\f* ga bukmak ŋunhi ŋurru-warryunayŋu mala, ga Rom-marŋgikunhamirr mala, ŋunhi walal ŋuli ga Mawtjitjku\f * \fr 26:57 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom marŋgikum, ḻuŋ'thurra marrtjin walal balayin, dhärukkun bakmaranharaw.\fig Jesus before the council|src="CN01822b.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 26.57"\fig* \v 58 Yurr ŋayiny gan ŋunhi Betany\f * \fr 26:58 \fr*\ft Peter\ft*\f* marrtjin dhuḏikurr, yurr märr-barrku, munguyurryi ŋanya marrtjin bala. Bala ŋayi ŋunhi Betany gulŋiyinan ŋunhiwiliyiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwala djirrikaymirriwal ŋärra'lil yurr märr warraŋul yan. Bala ŋayi dhunupan marrtjinan, dhutnha nhinan miriŋuwala mala, märr ŋayi dhu ga nhäma galkiŋur nhä mala dhu ga maḻŋ'thun. \v 59 Ga ŋunhalnydja ŋunhi djinawany' buṉbuŋurnydja walalnydja gan ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala ga bukmak ŋunhi rom-djägamirrnydja mala buku-manapanminan, bala walal gan ŋunhi djälthinany walal dhu Djesunhany dhiŋganhamaraman yan. Ga yolŋuny walal gan dhabi-dhä-birrka'yurr, märr walal dhu ga ŋula dhäwu lakaram nyäḻ nhanukalaŋawuy Djesuwalaŋawuy ŋunhal ŋunhi ŋärra'ŋur. \v 60 Yurr bäyŋun walal ŋula waŋganynha yolŋuny maḻŋ'maranha, ŋayi balaŋ nyäḻ'yuna dhäwu lakaranha nhanukalaŋawuy Djesuwalaŋawuy, bäydhi ŋunhi dharrwany gan nhakun yolŋu mala marrtjin balayiny, ga wiripuwurruynydja gan nyäḻyurra dhäwu lakaraŋal nhanukalaŋawuy ŋunhili djinawa' ŋärra'ŋur. \p Ga beŋuryiny bala walal ŋunhi märrma'nhan ḏirramuny maṉḏany gäŋal balayin ŋärra'lila, bala maṉḏan ŋunhi bitjarra lakaraŋalnydja gam', \v 61 “Dhiyaŋuny gan ḏirramuy lakaraŋal yanbi ŋayi dhu ḻarrmaraŋ ŋunha ŋunhi God-Waŋarrwu buku-ŋal'yunamirr buṉbu, ga buluyi ŋayi dhu dhuḻyurr, bäy dhu ḻurrkun' munha djuḻkthurr.” \v 62 Bala ŋayiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny djirrikaymirr dhärranany bala dhä-birrka'yurra ŋanya Djesunhany bitjarra gam', “Muka ŋula nhe dhu waŋa gunganhamirr nhunapinya nhe ŋurukuny dhäwuw, wo bäyŋun? Dharaŋan muka nhe ga dhuwal yulŋuny ŋunhany dhäwu?” \p \v 63 Yurr ŋayipiny gan ŋunhi Djesuny mukthurra dhärran yan. Bala yan ŋayiny ŋuriŋiyi ŋurruḏawalaŋuynydja djirrikaymirriy ŋanya bitjarra gam', “Ŋarrany nhuna dhu nhunany dhuwal buku-guykthuna bili ŋayi ga dhuwal walŋaynydja God-Waŋarryu nhäman nhuna, nhe dhu yuwalknha yan dhäwuny lakaram. Go! Mak lakaraŋun napurruŋgal, muka nhe dhuwal ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja yolŋu, Gäthu'mirriŋu God-Waŋarrwuny?” \p \v 64 “Nhokal ga dhuwaliyiny matha dhawaṯthun.” Bitjarr warray ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal. Ga bulu ŋayi bitjarrnydja muka waŋan gam', “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal bukmakku yan lakaramany, galki nhuma dhu nhäman ŋanya Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny, ŋayi dhu ga nhinan ŋunhala dhunupa'ŋuŋura gali'ŋunydja nhanukalnha God-Waŋarrwalnha ŋunhi ŋayi Bukmak Yan Ganydjarr-Ḏumurr. Ga yarrupthurrnydja ŋayi dhu marrtji räliny maŋandhun beŋurnydja djiwarr'ŋurnydja.” \p \v 65 Bala ŋayiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny djirrikaymirr yolŋu mirithinan yan maḏakarritjthinany, bala marrtjin girrin' nhanŋuwuy ŋayi barr'parrmaraŋal, bala yan ŋayi waŋanany bitjarra, “Dhuwandja ḏirramu ga God-Waŋarrkunhamirra. Bilin, yakan limurr dhu buluny yolŋuwuŋ ŋäma dhäwu nhanukalaŋawuy? Bilin nhuma ŋanya ŋäkula dhäruktja waŋanhawuynydja. \v 66 Nhaltjanna nhuma ga guyaŋany?” bitjarr. \p Ga walalnydja bukmaktja waŋan bitjarra, “Dhä-gir'yunna yan limurr dhu, märr ŋayi dhu dhiŋgaman yan!” bitjarra walal gan ŋunhi waŋanany nhanŋu Djesuwnydja. \p \v 67 Bala marrtjin ŋunhi yolŋuynydja walal Djesunhany dhupthurra bukun, bala gan bumara bartjunmaraŋala, ga djäkurrun ŋanya goŋdhun walalaŋgiyingal walal. \v 68 Ga waŋanany walal gan nhanŋu bitjarra, “Ma lakaraŋ yolthu nhuna wutthurrnydja, be muka nhe dhuwal Maŋutji-dhunupayanhawuy yolŋu?” \s1 Betany dhumbal'yurra Djesuwnydja \s2 Peter denied Jesus three times \sr Mathuyu 26.69-75 \r (Mäk 14.66-72; Luk 22.56-62; Djon 18.15-18,25-27) \p \v 69 Ga ŋunhiliyi warraŋulnha ŋärra'ŋur ŋayiny gan ŋunhi Betany\f * \fr 26:69 \fr*\ft Peter\ft*\f* nhinan, ga ŋayiny bäy waŋgany miyalk djämamirr marrtjin bala nhäŋala ŋanya ŋunhiwiliyi, bala ŋayi waŋanan ŋanya dhä-birrka'yurra bitjarra, “Way, nhe dhuwal wiripuny muka, ŋunhi nhuma gan malthurr nhanŋu Djesuw? … ŋurikiyi ŋunhi wäŋa Galalipuywu?”\f * \fr 26:69 \fr*\ft Galilee\ft*\f* \p \v 70 Yurr ŋayiny Betany milma yan bukmakkal yolŋuwal walalaŋgal bitjarr warray waŋan gam', “Nyäḻnydja bay! Yaka ŋarra marŋgi nhäpuy nhuma ga dhuwaliyi waŋa.” \v 71 Ga ŋunhi ŋayi Beta dhawaṯthurrnydja bala dhurrwaralilnydja, ga wiripuynydja muka djämamirriy miyalkthu ŋanya nhäŋal bala waŋanan wiripuwurruŋgala yolŋu'-yulŋuwal, ŋunhi walal marrtjin dhärra'-dharran' ŋunhili bitjarra, “Dhuwal ŋunhi waŋganydja ḏirramu, ŋunhi ŋayi gan malthurr nhanŋu Djesuw wäŋa-Nätjuritjpuywu.”\f * \fr 26:71 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* \p \v 72 Ga ŋayiny Betany bulu dhumbal'yurr, yurr dhiyaŋuny bala ŋayi märr ḏälnha dhäruk waŋan bitjarra, “Märr-yuwalk! Yaka ŋarra nhanŋu dhuwal marŋgi!” \p \v 73 Ga yaka wiyin ga wiripuwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal gan dhärra'-dharran ŋunhili, marrtjin nhanukal Betawal ga waŋan nhanŋu bitjarr, “Marŋgi napurr dhuwal, ŋunhi nhe dhuwal waŋganydja beŋuryi malaŋur. Bili nhe dhuwali gandany ga dhäruktja ga waŋa nhakun ŋunhaŋuwuynha wäŋa-Galilipuynha.” \p \v 74 Bala ŋayiny ŋunhi Betany mirithinan yan waŋan gumurr-dhar'yunminan ŋanyapinya ŋayi ḏälyun dhärukthuny dhika bitjarra gam', “God-Waŋarrnha dhuwal ŋarrakuny marŋgi, ŋunhi ŋarrany dhuwal dhuŋan ŋurikiyiny ḏirramuw, yolnha nhuma ga dhuwali lakaram?” Ga ŋunhi ŋayi ga bitjandhiny waŋa, bala dhunupan ŋunhi gurrwawuny ŋäthin. \v 75 Bala yan ŋayi guyaŋan ŋunhi nhaltjan nhanŋu Djesu waŋa bitjan, “Ga yorrnha ŋayi dhu ŋunhi gurrwawuny waŋa buku-märrma'mirrnydja, nheny ŋathil ŋarraku dhu dhumbal'yun buku-ḻurrkun'mirr.” Bala yan ŋayi Betany dhawaṯthurrnydja, bala yan ŋäthinan dhika murruy'-murruyyurra. \c 27 \s1 Bäylitthu gan dhä-birrka'yurr Djesuny \s2 Pilate questions Jesus \sr Mathuyu 27.1-2 \r (Mäk 15.1; Luk 23.1-2; Djon 18.28-32) \p \v 1-2 Yo wiripuynha waluy yurr goḏarrmirra, walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja yolŋu mala ga ŋaḻapaḻmirrnydja ga Rom-marŋgikunhamirrnydja mala ganydjarryun yan waŋanhaminany. Ga garrwi'yurr walal Djesuny goŋ, bala maŋutji-warryurra balan Bäylitkala,\f * \fr 27:1-2 \fr*\ft Pilate\ft*\f* ŋunhi ŋayi buŋgawa wäŋaw-ŋayathanharaw makarrwu Djudiyaw.\f * \fr 27:1-2 \fr*\ft Judea\ft*\f* \s1 Djudatjtja rakunydhinan \s2 The death of Judas \sr Mathuyu 27.3-10 \r (Mäk 15.1; Luk 23.1-2; Djon 18.28-32) \p \v 3 Ga ŋunhi ŋayi Djudatjthu\f * \fr 27:3 \fr*\ft Judas\ft*\f* ŋäkulnydja ŋunhi Djesunhany walal dhä-gir'yurrnydja dhiŋganharawnha yan, bala ŋayi ḻiya-gulinybunhaminan, bili ŋayi ŋunhi djäma mirithirr yätjkurr rom nhanŋu, galkar ŋanya marilil. Bala yan ŋayi ŋunhi 30-ny ŋaraka rrupiya mala roŋanmaraŋala ŋurikiwurruŋguny ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriwnydja mala ga ŋurru-warryunayŋuwnydja yolŋuw walalaŋ. \p \v 4 Bala ŋayi ŋunhi Djudatjtja bitjarra waŋan gam', “Dhuwal ŋarra mirithirr yan yätjkurr djäma rom, djarrma'-gäŋal ŋarra yolŋuny ŋunhi ŋayi bäyŋu djäma ŋula nhä yätjkurr.” \p Yurr walalnydja ŋunhiwurrnydja ŋunhi ḻiya-ŋärra'mirrnydja mala ga rom-djägamirrnydja mala nhanŋu bitjarr warray buku-bakmaraŋal, “Ga nhakun nhe ga napurruŋgalnydja lakaram, dhuwaliny nhuŋun warwu yakan ŋanapurruŋ.” \p \v 5 Bala ŋayi ŋunhi Djudatjthuny rarr'yurrnydja ŋunhiyi rrupiyany balayin ŋunhi buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, bala yan ŋayi marrtjinan dhawaṯthurra bala mayaŋ'nha ŋanyapinya ŋayi garrwi'yunmin rakiy'nha rakunygunhaminan yan. \p \v 6 Bala walal ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja walal märraŋala ŋunhiyi rrupiyany bala bitjarra waŋanany, “Dhuwandja rrupiya mala ŋoy-dhaḻ'nha, yolŋuny limurr bumar, yakan limurruŋ dhuwal dhunupa limurr dhu balayiny roŋanmaram ŋunhi buku-ŋal'yunamirrililnydja buṉbulil, ŋunhi ga wiripu mala rrupiya ŋorra.” \v 7 Ga beŋuryiny bala walal waŋanhaminan walal dhu wäŋa ŋaraka märram beŋur ŋunhi yolŋuwal ŋunhi ŋayi ŋuli ga djäma banikin' mala ḏilkurr dhoḻuy, märr walal dhu ŋunhi wäŋany bäki molukuman ŋurikiwurruŋgun ŋunhi mulwu'-mulwurwun yolŋuw walalaŋ. \v 8 Ŋunhi gan bitjarryiny maḻŋ'thurr walalaŋ, dhiyakun gämurruw' ŋunhi dhiyaŋ bala baḏak walal ŋuli ga yolŋu'-yulŋuy lakaram ŋunhiyi wäŋa bitjan “Maŋgu'mirr Wäŋa” \v 9 Bala\x - \xo 27:9 \xo*\xt Zechariah 11.12-13\xt*\x* nhanŋuny ŋunhi djawarrkmirriwnydja yäkuw Djirimayawnydja\f * \fr 27:9 \fr*\ft Jeremiah\ft*\f* dhäruk rumbalthinan, ŋunhi ga bitjan waŋa gam', \q1 “Bala walal märraŋala ŋunhiyiny 30-ny ŋaraka rrupiya, ŋunhi walal ŋuriŋiyi wuŋiḻi'yurr yolŋuw beŋur malaŋur ŋunhi Yitjuralwal\f * \fr 27:9 \fr*\ft Israel\ft*\f* bäpurru'ŋur. \q1 \v 10 Bala walal ŋunhiyin wäŋany ŋarakany märraŋala ŋunhi ŋayi ŋuli ga ŋuriŋiyi yolŋuy djäma dhoḻu mala banikin' yindimirr.” \s1 Yurr ŋayipi walalany ŋunhi Garrayyu dhäruk-gurruparnydja \s2 Pilate questions Jesus \sr Mathuyu 27.11-14 \r (Mäk 15.2-5; Luk 23.3-5; Djon 18.33-38) \p \v 11 Bala walal ŋanya Djesunhany gäŋala Bäylitkala\f * \fr 27:11 \fr*\ft Pilate\ft*\f* ŋunhi ŋayi buŋgawa wäŋaw-ŋayathanharaw dhä-birrka'yunarawnha, ga bitjarra ŋayi ŋunhi dhä-birrka'yurrnydja gam', “Nhä nhe dhuwal Buŋgawa Ŋurruḏawalaŋu Djuw bäpurruw?”\f * \fr 27:11 \fr*\ft King of the Jews\ft*\f* \p Ga ŋayiny Djesuny bitjarr warray waŋan, “Nhuŋu dhuwaliny dhäruk.”\fig Jesus before the Pilate|src="CN01826B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 27.11"\fig* \v 12 Ga dharrway mirithirr gan ŋunhi rom-nyamir'yurrnydja ŋanya, dhäwuny mala gan lakaraŋal djarrpi'kuŋalnydja nhanukalnydja Bäylitkalnydja, ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja mala ga ŋurru-warryunayŋuynydja mala, yanbi ŋayi gan djäma yätjkurra mala rom. Yurr ŋayiny Djesuny gan mukthurra yan dhärran. \p \v 13 Ga buluyi ŋayi Bäylitthu ŋanya dhä-birrka'yurr bitjarr, “Ŋäma muka nhe ga, ŋunha walal ga lakaraman nhokalaŋawuy, nhä malany yätjkurr rom nhe gan djäma?” \p \v 14 Yurr ŋayiny Djesuny bäyŋun ŋula waŋanha, bala ŋayiny ŋunhi Buŋgawany wäŋawnydja ŋayathanharaw Bäylittja mirithinan dhika märr-maŋmaŋdhurr nhanŋu. \s1 Bäylitthu dhayuŋarnha Djesuny burakinyarawnha \s2 Pilate allows Jesus to be sentenced to death \sr Mathuyu 27.15-26 \r (Mäk 15.6-15; Luk 23.13-26; Djon 18.39—19.16) \p \v 15 Ga balanyamirriy waluy ŋunhi Ḻäy-djuḻkmaranhamirriynydja,\f * \fr 27:15 \fr*\ft Passover\ft*\f* bitjanna bili dhuŋgarra-ŋupanna, Bäylitthu ŋunhi ŋayi buŋgawa wäŋaw-ŋayathanharaw, ŋuli dhawaṯmaranha waŋganynha yolŋuny beŋur dharruŋguŋur, yolku walal djäl yolŋu'-yulŋuw mala dhawaṯmaranharaw. \v 16 Ga balanyamirriyyi gan gärrin yolŋu yäku Barabatj,\f * \fr 27:16 \fr*\ft Barabbas\ft*\f* ŋunhiliyi dharruŋguŋur. Ga yäkuny ŋayi yindi, bili nhanukal ŋuli ganha malay ḻikandhu ŋurrkanha buŋgawany mala ga Gapmannha mala yolŋu'-yulŋuny. \v 17 Manymak ŋunhi walal marrtjin yolŋu'-yulŋuny ḻuŋ'thurrnydja, bala ŋayiny Bäylithuny\f * \fr 27:17 \fr*\ft Pilate\ft*\f* ŋäŋ'thurra walalany, bitjarra gam', “Yolnha ŋarra dhu dhawaṯmaramany dhika, yolku nhumany djäl dhawaṯmaranhaw? Dhiyak yolŋuw yäkuw Barabatjku wo Djesuw ŋunhi ŋayi wiripuny yäku Maŋutji-dhunupayanhawuy?”\f * \fr 27:17 \fr*\ft Messiah\ft*\f* \p \v 18 Ga baman' ŋayi ŋunhi Bäylittja marŋgithin ŋunhi walal ŋanya Djesunhany gäŋal balayiny nhanukalnydja bili walal gan ŋanya ŋunhi mel-ḏiy'yurr ŋuriŋiwurruy ŋunhi ŋurruḏawalaŋuy mala. \v 19 Ga ŋunhi ŋayi gan baḏak muka yan Bäylitthuny mala-djarr'yurr ŋunhiyi rom, bala ŋayi yan dhäwun märraŋal nhanukalaŋawuŋ miyalkkuŋun, ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja gam', “Dhuwaliny ḏirramu dhä-marimiriw, yaka ŋanya dhä-gir'yurr, ganarrthul ŋanya. Bili ŋarrany gan dhuwal ŋula nhän mäwa'yurrnydja yätjkurra yan mirithirra galŋa-yätjinyamirra, bili nhuma ga ŋanya dhuwali dhä-gir'yun.” \p \v 20 Yurr walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja ga ŋurru-warryunayŋuynydja mala ŋaḻapaḻmirriy gan gur'kur-gurruparnha yolŋunhany walalany, walal dhu ŋäŋ'thundja Bäylitnhany nhanŋun Barabatjkun dhawaṯmaranharawnydja. Ga ŋanyanhany Djesunhany dhu buman rakunyguman yan. \p \v 21 Ga ŋayiny bulu Bäylitthuny walalany ŋäŋ'thurr ŋunhi ŋayi buŋgawa wäŋaw-ŋayathanharaw bitjarr gam', “Yolku dhika nhuma djälnydja, ŋarra dhu dhawaṯmaramany, ŋanya, dhuwal Barabatjnha wo Djesuny?” \p “Barabatjnha!” Ga walalnydja bitjarr warray waŋan, bukmaktja yolŋu walal. \p \v 22 Ga bulu ŋayi Bäylitthu waŋan walalany bitjarr, “Ga nhaltjanna ŋarra dhu dhuwandja gay'yi ḏirramuny Djesunhany, ŋunhi ŋayi wiripuny yäku Maŋutji-dhunupayanhawuy?” \p Ga walalnydja bukmak yan waŋan yatjunmin bitjarr, “Dhuḻ'yurra ŋanya dharpalila!” \v 23 Ga ŋayiny Bäylittja waŋan, “Nhä ŋayi ŋula miḏikumarnydja djäma?” \p “Dhuḻ'yurra yan ŋanya dharpalilyaŋun,” bitjarr warray walalnydja yatjunmin mirithinan yan dhika. \p \v 24 Ga ŋayiny Bäylittja marŋgithinan, ŋunhi ŋayi buluny ganydjarrmiriwyinan, bili ŋayi nhäŋalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋunhany walal ganydjarr bunanan marrtjin mariwnha djämaw. Bala yan ŋayi gapun märraŋal, bala ŋayi goŋnha rurrwuyunmin gumurrŋura walalaŋgal, ga waŋanany ŋayi bitjarra gam', “Bilin dhuwal, ŋarrany dhu yakan mala-manapan nhumalaŋgal, dhuwandja ḏirramu nhumalaŋgalnha goŋŋur. Nhuman dhu bumany ŋanya rakunygumany!” \p \v 25 Ga walalnydja bukmak yan buku-bakmaraŋal bitjarr gam', “Ŋanapurruny ga mala-bunhawuynhan mala ŋanapurruŋguŋ, nhuma dhu gi ŋunhi dhuwalaŋuwuynydja maŋutji-gäŋu, ŋunhi ŋanapurrnha dhiyakuny ḏirramuw yoraŋal dhiŋganharawnydja.” \p \v 26 Bala ŋayi yan Bäylitthuny Barabatjnhany ḏirramuny dhawaṯmaraŋala. Ga beŋuryiny ŋayi waŋanan miriŋunhany mala nhanŋuwuy ŋayi, bunharawnha nhanŋu Djesuwnydja ga bartjunmaranharawnha ŋuriŋiyin burriṯiŋuynha, ga dhuḻyunarawnha dharpalila mälakmaranhawuylila. \s1 Miriŋuy mala gan warku'yurr Djesuny \s2 The soldiers made fun of Jesus \sr Mathuyu 27.27-30 \r (Mäk 15.16-21; Djon 19.2-3) \p \v 27 Bala walal ŋunhi miriŋuynydja mala nhanukal Bäylitkalnydja\f * \fr 27:27 \fr*\ft Pilate\ft*\f* ŋunhi ŋayi buŋgawa wäŋaw-ŋayathanharaw, gäŋalnydja ŋanya Djesunhany balan bitjarra djinawa'lilnha wäŋalila nhanukala Bäylitkala. Ga wäthurr walal wiripuwurruŋ miriŋuw mala bukmakku yan.\fig Soldiers mock Jesus|src="CN01827B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 27.27"\fig* \v 28 Bala walal yan ḻarrmaraŋala girriny' nhanŋu Djesuwnydja, ga nhirrparnydja walal nhanukal wiyinnha dhika girriny' miku'mirra miny'tjiny. \v 29 Ga ḻiyaw gurrukanharaw walal nhanŋu djäma ḏirriṯirrin, bala yan nhirrparnha nhanukal. Ga dhunupa'ŋulilnydja goŋlil walal nhanukal gurrupar dharpan, ŋayathanharawnha nhanŋu. Bala walal gan ŋunhi miriŋuynydja mala warku'yurra ŋanya Djesunhany, dhika nhaltjarra bun'kumu-djipthurra nhanukal, nyäḻyurra gan buku-ŋal'yurr nhanŋu, bala gan yatjurra waŋanany bitjarra gam', “Yo! Ŋurruḏawalaŋu, Buŋgawa Djuw-malaw!”\f * \fr 27:29 \fr*\ft King of the Jews\ft*\f* bitjarr. \v 30 Bala walal gan dhupthurra ŋanya beŋuryiny. Ga dharpa walal ŋanya gombuŋal, bala muḻkurrnha ŋanya ŋuriŋiyiny dharpaynydja wutthurr. \s1 Djesunhany walal dharpaliliyaŋalnha \s2 Jesus is crucified \sr Mathuyu 27.31-44 \r (Mäk 15.22-32; Luk 23.27-43; Djon 19.17-27) \p \v 31 Ga ŋunhi walal miriŋuny mala dhawar'yurrnydja warku'yunaŋurnydja nhanukal Djesuwalnydja, bala walal yupmaraŋala nhanukal ŋunhi wiyindja girri' miku'mirrnydja miny'tji, bala yan nhanŋuwuynha girri' nhirrpar nhanukal. Ga beŋuryiny bala walal ŋanya marrtjin warryu'-warryurra balan bitjarra dhuḻyunarawnha dharpalila mälakmaranhawuylila. \v 32 Ga ŋunhi walal gan marrtjinany bala-a-a, ga gandarrŋurnydja bala walal nhäŋal ḏirramunhan beŋura wiripuŋura wäŋaŋur yäkuŋur Djäriniŋura.\f * \fr 27:32 \fr*\ft Cyrene\ft*\f* Ga yäkuny ŋayi ŋunhi yolŋuny Djäyman.\f * \fr 27:32 \fr*\ft Simon\ft*\f* Bala walal ŋunhi miriŋuynydja mala dharrwunuŋala ŋanya, märr ŋayi dhu dharpa ŋunhiyi gäma mälakmaranhawuy nhanŋu Djesuw. Ga yuwalkthi ŋayiny djäman yan. \v 33 Marrtjinany walal gan, bala yan bunanan ŋunhilin wäŋaŋur yäkuŋur Gulkathan,\f * \fr 27:33 \fr*\ft Golgotha\ft*\f* ga mayaliny' ŋayi ŋunhiyi wäŋany yäku, “Ḻiya Ŋaraka Wäŋa”.\f * \fr 27:33 \fr*\ft Place of the Skull\ft*\f* \p \v 34 Ga ŋunhiliny walal ŋanya gurrupar Djesuny wiyika borum mel-manapanawuy mirritjin'mirr, märr ŋayi dhu ŋuriŋiyi guŋga'yun burrumunuŋgum ŋunhiyi rerri nhanŋu. Yurr ŋayiny ŋunhi Djesuynydja dhäkaynydja ḻukan ŋunhiyiny wiyikany', bala yan ŋayi yaka'yurra ŋurikiyi wiyikawny'tja. \p \v 35 Bala walal ŋanya miriŋuynydja mala dhuḻyurra dharpalila mälakmaranhawuylila. Ga beŋuryiny bala walal gan buḻ'yurra namban mala, girriw'nha nhanŋu Djesuw yolthu dhu märram ŋunhiyi. \v 36 Bala walal gan ŋunhi nhinanan ŋunhilin bili yan djägan manapar nhanŋun Djesuwnha. \p \v 37 Ga garrwarlilnydja dharpalil walal ŋal'maraŋal dhärukmirra dharpa, ŋunhi gan maŋutji-lakaraŋal nhaku ŋanya walal ŋunhi dhuḻyurr ŋunhiwiliyi dharpalil mälakmaranhawuylil, ga bitjarra gan ŋunhi dhäruktja waŋan, “Dhuwandja Djesu, ŋunhi ŋayi Buŋgawa Ŋurruḏawalaŋu Djuw malaw.”\f * \fr 27:37 \fr*\ft King of the Jews\ft*\f* \v 38 Ga bitjarryi bili walal ŋunhi märrma'nhany ḏirramuny maṉḏany rom-bakmaranhamirrinhany maṉḏany ŋal'maraŋalyi dharpalil, waŋganynhany walal ŋal'maraŋal dhunupa'ŋulil, ga waŋganynhany ga wiṉ'kuŋulila gali'lil. \p \v 39 Ga ŋunhi gan yolŋu mala marrtjin djuḻkmaraŋalnydja ŋanya Djesunhany, ga ḏawaḏawa'yurr walal gan, warku'yurr manapar ŋanya. \v 40 Ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanany nhanŋu yatjurrnydja gam', “Wäy! Be muka nheny dhu dhuwal bakmaraŋun ŋunha ŋunhi buku-ŋal'yunamirrnydja buṉbu, ga buluyi nhe dhu dhuḻ'yurryi ḻurrkun'thuny waluy! Ŋuli nhe be God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu, biyakun walŋakunhamirra nhunapinya nhe, ga yarrupthurra dhipuŋuryiny dharpaŋur mälakmaranhawuyŋurnydja!” \p \v 41 Ga ŋuriŋiwurruy ŋurruŋu-djirrikaymirriy mala ga ŋurru-warryunayŋuynydja ŋaḻapaḻmirriy mala, ga rom-marŋgikunhamirriynydja mala, ŋunhi walal ŋuli ga marŋgikum Mawtjitjkuŋ\f * \fr 27:41 \fr*\ft Moses\ft*\f* Rom malany, walalnydja gan ŋunhi bitjarryi bili warku'yurryi ŋanya Djesuny. Ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanany, \v 42 “Way, dhuwandja ŋayi gan walŋakuŋalnydja ŋunha wiripuwurruny? Ga yakan ŋayi dhu dhuwal ŋanyapinyany ŋayi walŋakunhamirr? Ŋuli ŋayi be Buŋgawany Ŋurruḏawalaŋuny Yitjuralwuny\f * \fr 27:42 \fr*\ft Israel\ft*\f* bäpurruw, ŋayiny balaŋ yan yarrupthurra beŋurnydja dharpaŋurnydja! Bala limurrnydja dhu nhanŋu märr-yuwalkthirra. \v 43 Be muka ŋayi gan nhanukal God-Waŋarrwal märr-nhirrpanmin, ga ŋuli ŋayi djälnydja ŋayi dhu ŋanya ŋayipi yan God-Waŋarryu walŋakumany. Bili wiripuny ŋayi gan ŋunhi lakaranhamin be yanbi ŋayi God-Waŋarrwun Gäthu'mirriŋu.” \p \v 44 Ga maṉḏany muka ŋuriŋiyiny ŋunhi rom-bakmaranhamirriynydja maṉḏa warku'yurryi ŋanya Djesuny. \s1 Djesu dhiŋgaŋalnha \s2 The death of Jesus \sr Mathuyu 27.45-56 \r (Mäk 15.33-41; Luk 23.44-49; Djon 19.28-30) \p \v 45 Yo. Ga ḏämbuynha waluy, bala wäŋany ŋunhi buku-munha'yinan warrpam'thurra yan, ga dhärranany gan ŋunhi buku-munhan', ga yan bili, ga ŋuruŋun ḻäy-bilyunaraynha waluy, 3-ynha ḏaykun'thu. \p \v 46 Bala ŋayi balanyamirriyyiny waluy Djesuny ŋayipiny yatjurra mirithinan dhika, bitjarrnha gam', “Yelay! Yelay! Lama djabakthani?”\f * \fr 27:46 \fr*\ft Eli, Eli, lema sabachthani?\ft*\f* Ŋunhiyiny\x - \xo 27:46 \xo*\xt Psalm 22.1\xt*\x* dhäruk mayali' balanyawuynha gam', “God-Waŋarr ŋarraku! God-Waŋarr ŋarraku! Nhaku ŋarrany nhe dhuwal ganarrthaŋalnydja?” \p \v 47 Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋunhi walal gan dhärra'-dharran ŋunhili, ŋäkulnha ŋanya Djesunhany balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala walal waŋanhaminan bitjanminan, “Ŋunha ŋayi ga wäthunna Yilaydjawnha!”\f * \fr 27:47 \fr*\ft Elijah\ft*\f* \p \v 48 Ga dhunupan ŋayiny waŋganydja ḏirramu waṉḏin bala yan manydjarrkan' märraŋal, bala ŋayi yan ḻupmaraŋala wiyika'lila borumlila, bala marrtjin dharpaynha garramatkuŋal nhanukala Djesuwalnha. \v 49 Yurr wiripuwurrnydja waŋan bitjarra gam', “Baḏak limurr galkun, wanha balaŋ ŋayi dhu Yilaydja marrtji, ga walŋakum ŋanya.” \p \v 50 Ga dhäŋur beŋuryiny, ŋayiny buluyi Djesuny, yatjurr mirithinan dhika, bala ŋayi yan dhiŋgaŋalnha. \p \v 51 Ga dhunupan bala yan ŋunhi manydjarrkany' ŋunhi gan gorruŋal ŋunhal ŋunhi God-Waŋarrwal buku-ŋal'yunamirriŋur buṉbuŋur, ŋunhiyiny yan barr'yurra beŋur bili bukuŋur ga yan bili-i-i ga ŋoylil ŋurrkaŋal, bala ŋunhi manydjarrkany' maṉḏany barrkuwatjthinan. Ga munathany' marrtjin dhuwandja wäŋany marrmarryurra, ga guṉḏany mala marrtjin barr'parryurra. \p \v 52 Ga moluny mala marrtjin ŋunhi dhurrwarany-ḻapḻapthurra, ga dharrwan gan ŋunhi mirithirra God-Waŋarrwuny yolŋu walal rur'yurrnydja walŋathinany beŋurnydja ŋunhi dhiŋganhaŋurnydja. \v 53 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi Djesu walŋathinany beŋur dhiŋganhaŋurnydja, bala walalnydja ŋunhiwurrnydja yolŋu'-yulŋu ŋunhi walal moluŋur rur'yurr, walalnydja ŋunhi yan marrtjinan balan ŋunhi dharrpallila wäŋalil Djurutjalamlila.\f * \fr 27:53 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Ga ŋunhilin walalany gan ŋunhi dharrwaynydja yolŋuy walal nhäŋal. \p \v 54 Ga ŋunhili gan dhärran dhuḏiŋur dharpaŋur ŋurru-warryunayŋu miriŋuw malaŋuw, ga wiripuwurr miriŋu mala, ŋunhi walal gan djäga Djesuw. Ga dhäkay-ŋäkul walal ŋunhi bukmakthu yan ŋunhi ŋayi gan dhuwal munathany' wäŋa marrmarryurra. Ga bulu walal nhäŋal bukmakthu yan nhä malany gan ŋunhi maḻŋ'thurr walalaŋ balanyamirriy. Bala walal ŋunhi mirithinan yan barrarinany, bala bitjarra walal waŋanany gam', “Yuwalk muka dhuwandja yolŋu God-Waŋarrwu yan Gäthu'mirriŋu!” \p \v 55 Ga wiripuny miyalkkurruwurr gan ŋunhiliyi dhärran, yurr märr barrku walal gan ŋunhi dhärra'-dharranany, nhäŋalnydja. Yo ŋunhiwurryiny ŋunhi miyalkkurruwurr ŋunhi walal gan Djesuwnha malthurr beŋura Galaliŋura\f * \fr 27:55 \fr*\ft Galilee\ft*\f* guŋga'yunaraw nhanŋu. \v 56 Ga dhuwalawurr ŋunhi yäkuny miyalkkurruwurrnydja gam', Meri Magdalawuy,\f * \fr 27:56 \fr*\ft Mary Magdalene\ft*\f* ga wiripuny Meri, ŋäṉḏi'mirriŋu maṉḏaŋ Djayimgu\f * \fr 27:56 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djawutjipku.\f * \fr 27:56 \fr*\ft Joseph\ft*\f* Ga wiripuny maṉḏaŋ ŋäṉḏi'mirriŋu Djongu\f * \fr 27:56 \fr*\ft John\ft*\f* ga Djayimgu.\f * \fr 27:56 \fr*\ft James\ft*\f* Dhuwalawurryi, ga bulu wiripun mala miyalkkurruwurr gan dhärran ŋunhili. \s1 Djesuny walal molulilyaŋalnha \s2 Jesus is Buried \sr Mathuyu 27.57-61 \r (Mäk 15.42-47; Luk 23.50-56; Djon 19.38-42) \p \v 57 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin milmitjpayinany. Bala ŋayi ŋunhi ḻukunydjany' yolŋu malthunamirr yäku Djawutjiptja,\f * \fr 27:57 \fr*\ft Joseph\ft*\f* ŋunhi wäŋa Yaramathiyawuynydja, marrtjinan \v 58 bala ŋayi ŋäŋ'thurra ŋanya Bäylitnhany rumbalwun nhanukalaŋaw Djesuwnha. Bala ŋayiny Bäylittja\f * \fr 27:58 \fr*\ft Pilate\ft*\f* yan yoraŋalnha nhanŋu Djawutjipkuny märranharawnydja nhanŋu Djesuwnydja rumbalwuny. \p \v 59 Ga ŋunhi ŋayi Djawutjipthu märraŋalnydja rumbalnydja ŋanya Djesunhany, bala yan ŋayi marrtjin garrwi'-garrwiyurra ŋanya yuṯaynha dhomalaynydja. \v 60 Bala ŋayi yan Djawutjipthuny märrkitjkuŋalnydja ŋanya rumbalnydja ŋunhiwilin ŋunhi nhanukiyingalnha ŋayi molulilnydja, yurr mathirra ŋunhi yulŋuny. Bili yuṯa yan ŋunhiyi moluny mathirrany, dhiyaŋ bili ŋayi yaw'yun. Ga beŋuryiny ŋayi yindin guṉḏa warryurr bala yan dhaḻ'yurra ḏälkuŋala ŋunhiyi dhurrwarany mathirrany, bala yan marrtjinan. \v 61 Ga maṉḏany Meri Magdalawuy,\f * \fr 27:61 \fr*\ft Mary Magdalene\ft*\f* ga wiripuny Meri, ŋunhili maṉḏa gan galki nhinan molumirriŋura. \s1 Djesuny walal märrkitjkuŋal mathirralil \s2 They laid Jesus in the tomb \sr Mathuyu 27.62-66 \p \v 62 Ga wiripuŋuynha waluy, ŋunhi Djarratin,\f * \fr 27:62 \fr*\ft Saturday\ft*\f* bala walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja ga Baratjiny\f * \fr 27:62 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* mala marrtjin rrambaŋin balany nhanukalnydja Bäylitkalnydja.\f * \fr 27:62 \fr*\ft Pilate\ft*\f* \p \v 63 Bala walal bitjarra waŋanany nhanŋu gam', “Yo! Marrkapmirr Buŋgawa, napurr ga dhuwal guyaŋa ŋunhi nhaltjarr ŋayi ŋuriŋiyi nyäḻ-ḏumurruy yolŋuy gan lakaraŋal balanyamirriy ŋunhi baḏak yan ŋayi gan walŋa nhinan. Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi waŋanany, yanbi beŋur ŋunhi dhiŋganhaŋurnydja, ḻurrkun' walu dhu djuḻkthurr bala ŋayi dhu bulu nhakun walŋathi. \v 64 Buku-djulŋi, dhiyakiyin dhuwal gämurruwnydja napurr ga nhuna dhu dhuwal waŋany, märr nhe dhu dhäruk-gurrupan ŋunha miriŋuw mala nhokalaŋaw, walal dhu ga djäga mirithirr yan märrma' munha ŋurukuny ŋunhi moluwnydja mathirrawnydja. Ŋuli nhe dhu yakany djäga, bala walalnydja dhu mak ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjiny bala djaw'yunna nhanŋu rumbalnydja, bala walal dhu ga ŋunhi bitjanna dhäwuny lakaram yolŋu'-yulŋuwnydja, yanbi ŋayi rur'yurra dhiŋganhaŋurnydja, ga dhuwandja dhu dhäwu ŋayi mirithirra djarrpi'thirr beŋurnydja ŋunhi ŋurruŋuŋurnydja dhäwuŋur, bala dhu nyäḻnydja mala dhäwu ŋunhi dharrwathin mirithin.” \p \v 65 Bala ŋayiny Bäylittja bitjarra waŋan balany walalaŋguny, “Yo! Manymak, Gatjuynha märraŋun nhumalaŋguwuy nhuma djägamirrinhany mala, ga miriŋunhany mala, bala gi djägan ŋurikiyi mathirrawnydja ŋamathaŋun yan.” \p \v 66 Bala yan walal mirithinan dhika ḏälku'-ḏalkuŋalnydja, ga mam'maraŋal rakiy'nha ŋunhiyi dhurrwarany mathirrany ga miriŋunhany mala muka nhirrpar balayi djägawnydja. \c 28 \s1 Djesuny bilin walŋan \s2 Jesus is alive \sr Mathuyu 28.1-10 \r (Mäk 16.1-8; Luk 24.1-12; Djon 20.1-10) \p \v 1 Yo ŋunhiyiny Nhinanhamirrnydja walu djuḻkthurra, ga wiripuŋuynha waluy Djandin,\f * \fr 28:1 \fr*\ft Sunday\ft*\f* yurr munhawumirra dhika yurrnha ŋayi marrtjin waluny djaḏaw'yurr, bala maṉḏany yan märrmany' miyalk maṉḏa, Meri Magdalawuynydja\f * \fr 28:1 \fr*\ft Mary Magdalene\ft*\f* ga wiripuny Meri, marrtjinan maṉḏa balayin mathirralila, ŋunhi wanhawal walal Djesuny rumbal märrkitjkuŋal. \v 2 Ga dhunupan bala yan, ŋunhi wäŋany munathany' marrtjin marrmarryurra dhika mirithinan. Bala beŋuryiny God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu yarrupthurra beŋurnydja djiwarr'ŋurnydja, bala yan ŋayi ŋunhi yindiny guṉḏa mathirraŋurnydja dhurrwarany giṯmaraŋala gali'lila bala ŋayi gan nhinanan ŋunhiliyin guṉḏaŋura. \v 3 Ga rumbalnydja ŋayi ŋunhiyi djiwarr'puynydja yolŋu wiripun dhika, mirithirra djeŋarran' balanya nhakun maykarraṉ ŋuli ŋunhi milŋ'thun. Ga girriny' nhanŋu ŋunhi mirithirra dhika watharr. \v 4 Ga walalnydja ŋunhi miriŋuny mala, ŋunhi walal gan djäga ŋurikiyi moluw mathirraw, walalnydja gan ŋunhi marrmarryurra walalaŋgiyingal barrariynydja, bala yan walal galkirrinan munatha'lila, ga bitjarra walal gan ŋunhi ŋorranany nhakun rakunymirra yolŋu'-yulŋu. \v 5 Bala ŋayi ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja waŋanan ŋuriki miyalkkuny maṉḏaŋ bitjarra gam', “Yaka maṉḏa barrari! Ŋarra marŋgi ŋunhi nhuma ga dhuwal ḻarrum Djesuw, ŋunhi walal ŋanya dharpalil mälakmaranhawuylil dhuḻyurr. \v 6 Bäyŋun ŋayi dhuwandja! Bilin ŋanya God-Waŋarryuny rur'maraŋala dhiŋganhaŋurnydja, walŋakuŋala, bitjarr yan bili nhakun ŋayi lakaraŋal nhumalaŋ ŋäthil. Go, go, muka marrtji walal ga nhäŋu wanhami nhanŋu gan rumbal ŋunhi ŋorran. \v 7 Gatjuy, bondin walal yan marrtjiny! Bala yan lakaraŋun walalaŋgal ŋunhi malthunamirriwalnydja mala nhanukalaŋuwal, ŋunhi ŋanya God-Waŋarryuny bilin rur'maraŋala beŋur dhiŋganhaŋurnydja, ga walŋan ŋayi ga nhinany! Ga balan ŋayi ga dhuwal marrtjiny Galalilila.\f * \fr 28:7 \fr*\ft Galilee\ft*\f* Balayin nhuma dhu ŋunhi marrtjiny, bala nhuma dhu ŋunhi ŋunhilin ŋanya nhämany.” \p \v 8 Ga maṉḏany ŋunhi miyalktja maṉḏa mirithinan barrarinany, yurr djinawany' maṉḏaŋ ŋayaŋuny ŋunhi mirithinan yan dhika ŋoy-djulŋithinany, bala yan maṉḏa ŋunhi bondin yan waṉḏinany balany lakaranharawnydja nhanukalaŋuwal malthunamirriwalnydja walalaŋgal. \p \v 9 Ga ŋunhi maṉḏa miyalktja maṉḏa ŋurruyirr'yurrnydja marrtjinany, bala ŋayiny Djesuny dhunupan yan maṉḏaŋ bunanan ŋunhilin bili yan. Bala yan ŋayi Djesuny gumurr-ŋamathirra maṉḏaŋ. Ga maṉḏany ŋunhi marrtjinan yan nhanukal, bala marrtji ḻukun ŋanya ŋaya'-ŋayatham, buku-ŋal'yunna manapan. \p \v 10 Bala ŋayiny Djesuny bitjanna maṉḏaŋ waŋa, “Yaka maṉḏa barrariny! Yanan lakaraŋun ŋarrakalaŋuwal malthunamirriwalnydja walalaŋgal biyakun, walal dhu balan marrtjiny Galalilila,\f * \fr 28:10 \fr*\ft Galilee\ft*\f* ga ŋunhilin walal dhu ŋarranhany nhäma.” \s1 Miriŋuy mala gan dhäwu lakaraŋal \s2 Report of the guard \sr Mathuyu 28.11-15 \p \v 11 Ga baḏak yan maṉḏany gan ŋunhi miyalktja maṉḏa marrtjin bala ŋunhi malthunamirriwalnha walalaŋgal, dhäwuwnha lakaranharaw. Ga walalnydja ŋunhi miriŋuny mala, ŋunhi walal gan djäga ŋurikiyi moluw mathirraw balan marrtjin yindilila wäŋalil, ŋunhi wanhal gan ŋurruŋu djirrikaymirr mala ga rom-marŋgikunhamirr mala nhinan. Bala yan walal marrtjin lakaraŋala bukmaknha yan dhäwuny mala ŋunhi nhä gan maḻŋ'thurr walalaŋ ŋunhili mathirraŋur. \p \v 12 Bala walal ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala ga ŋurru-warryunayŋuny ŋaḻapaḻmirr mala ḻuŋ'maranhaminan, bala walal gan ḻiya-ŋamaŋamayunminan walal dhu dhä-mukmaraman rrupiyaynha ŋunhiwurrunhany ŋunhi miriŋunhany mala. \p \v 13 Ga bitjarra walal gan ŋunhi waŋanany walalaŋ miriŋuwnydja mala gam', “Bitjanna nhuma dhu ga ŋunhi lakaramany ŋunhi Djesuw malthunamirr mala marrtjin munhawu, bala yan djaw'yurra nhanŋu rumbalnydja, balanyamirriy ŋunhi napurrnydja gan yakurr yan ŋorran. \v 14 Ga ŋuli ŋayi dhu dhuwal ŋuriŋiyi Buŋgawaynydja ŋäma dhäwu ŋunhi nhanukal dhuwal goŋŋur wäŋa, limurrnydja dhu yan lakaraman nhanukal. Napurr dhu ŋanya bilmaram ŋunhi nhumany dhuwal wäwunŋu malany. Yurr nhumany dhu yakan warwuyun.” \p \v 15 Bala yan walal ŋuriŋiwurruynydja miriŋuynydja mala märraŋalnydja ŋunhi rrupiyany mala, bala walal yan djämamirriyaŋala ŋunhi nhaltjarr walalaŋ gan buŋgawa'mirriŋu waŋan walalaŋ. Ga baḏak yan dhiyaŋ bala walalnydja ŋuli ga ŋunhi Djuw\f * \fr 28:15 \fr*\ft Jews\ft*\f* malany lakaranhamirr yan dhuwalaŋuwuyyiny dhäwu. \s1 Dhuwandja Djesuw dhäruk-gurrupanminyawuy dhurrwara-ḏaw'yunawuynha \s2 Jesus' last instructions \sr Mathuyu 28.16-20 \r (Mäk 16.14-18; Luk 24.36-49; Djon 20.19-23; Acts 1.6-8) \p \v 16 Yo walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu Djesuw 11-dja, marrtjinan walal balan Galalilila,\f * \fr 28:16 \fr*\ft Galilee\ft*\f* ŋunhawalnha ŋunhi bukulila ŋunhi ŋayi Djesu gan waŋan walalaŋ, djuy'yurr ŋäthil marrtjinyaraw ŋunhiwiliyi. \v 17 Ga ŋunhiliyin walal ŋunhi ŋanya nhäŋalnydja, bala yan walal buku-ŋal'yurra nhanŋu. Yurr wiripuwurruynydja baḏak yan gan märr-yuḻkthurr ŋanya. \p \v 18 Bala ŋayipiny ŋunhi Djesuny marrtjin galkithinan walalaŋgal, ga waŋanany ŋayi bitjarrnha, “Bilin dhuwal God-Waŋarryuny ŋarranhany nhirrparnha ŋurruŋuyaŋalnha ŋurukuny ŋunhi djiwarr'puywuny wäŋaw ga dhiyakuny ŋunhi munatha'wuywuny wäŋaw; bukmak ŋula nhä malany warrpam'nha ŋunhiyiny ŋarrakiyingalnha goŋŋurnydja. \v 19 Gatjuynha marrtjin walal ga lakaraŋun ŋarrakalaŋuwuynydja dhäwu bukmakkun yan bäpurruwny'tja malaŋuw, märr walalnydja dhu ŋunhi bitjandhi bili gurrupanmirryi ŋarrakal, ga malthundhi walal dhu ŋarrakalaŋawnydja dhärukku ga romgu. Ga bitjandhi bili nhuma dhu ga buku-ḻupmaramany walalany yäkukurrnydja Bäpawalaŋuwurr ga Gäthu'mirriŋuwalaŋuwurr ga Dhuyu-Birrimbirrwalaŋuwurr.\fig Jesus going up the heaven disciples looking up|src="CN01883B.pcx" size="Span" loc="DC" ref="Mathuyu 28.19"\fig* \v 20 Yo. Bitjandhi nhuma dhu ga ŋunhi lakaramany marŋgikumany bukmakku yan bäpurruwny'tja, märr walalnydja dhu djäma bitjandhi bili yan ŋunhi nhaltjarr ŋarra gan lakaraŋal nhumalaŋgal. Guyaŋin walal gi dhuwandja gam'. ‘Ŋarrany dhu ŋunhi nhumalaŋgalnydja bitjan warray bili, ga yan bili ga wäŋa dhu dhuwal dhä-dhawar'yurr.’” \p Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja.