\id LUK \ide UTF-8 \h LUK (LUKE) \toc3 Luk \toc2 Luk \toc1 DJESUWALAŊUWUY DHÄWU LUKKUŊ WUKIRRIWUY \mt1 DJESUWALAŊUWUY DHÄWU LUKKUŊ WUKIRRIWUY \imt1 Dhuwal nhe dhu ŋurruŋuny nhäma \ip Lukthuny gan dhäwu wukirri yolŋuw yäkuw Dhiyapalatjku ŋunhi ŋayi gan märr-ŋamathin mirithin yan God-Waŋarrwu ga Djan'tayilwu yolŋuw walalaŋ ga bukmakkun yolŋuw walalaŋ bawalamirrilila wäŋalil. Ga gämurruny ŋayi wukirriny dhuwal dhäwuny märr ŋayi dhu lakaraman warraŋulkuman yuwalknha yan ga dhunupan dhäwu nhaltjarr ŋayi gan Christ nhinan, ŋunhi ŋayi yuwalk yan gan nhinan yolŋu yan, ga bulu ŋayi Walŋakunhamirr. \ip Ŋayiny ga dhuwal Lukthuny lakaram Djesuwalaŋuwuy dhawal-guyaŋanhawuynha ga ŋuthar ŋayi marrtjin, ga nhä mala ŋayi marrtjin djäma. Ga bulu ŋayi ga Lukthu lakaram dhawaṯmaram ŋanya Djesuny ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan nhinan yolŋu yan. Ŋayiny ŋunhi limurruŋguny Walŋakunhamirr gan nhinan yuwalk yan ga ḏarrtjalk ga märr-dhunupa yan yolŋu. \c 1 \p \v 1 Dhuwandja dhäwu ŋarrakuŋ Lukkuŋ* wukirriwuy, yurr nhuŋu dhuwal yulŋuny, Dhiyapalatj.\f * \fr 1:1 \fr*\ft Luke; Theophilus\ft*\f* Dharrwaynha gan dhuwal yolŋuynydja walal bilin wukirrin dhäwuny mala djorra'lilnydja malaŋulil, ŋunhiny dhäwu ŋunhi nhaltjarr ŋäthil maḻŋ'thurr limurruŋgal bukmakkal.\fig Town of Nazareth|src="HK00366c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 1.1"\fig* \p \v 2 Yo. Bilin nhakun walal gan dhuwal wukirrin yulŋuny, ŋunhi napurrnydja gan ŋäkulyi dhuwaliyi dhäwu walalaŋguŋuny ŋunhi maŋutji-marŋgimirriwuŋuny ga djämamirriwuŋuny mala, ŋunhi nhä mala walal gan nhäŋal ga ŋäkul ŋunhal bala ŋurruyirr'yunamirriy, bala walal gan ŋunhi lakaraŋala napurruŋgala. \p \v 3 Yo, marrkapmirr buŋgawa. Ga ŋarrany marrtji dhuwal bulnha muka yan buthuru-bitjun walalaŋ bukmakku yan dhäwuwny'tja warrpam'ku beŋur bili yan ŋunhi ŋurruyirr'yunaŋur Djesuwalaŋuwnydja dhäwuw. Ga ŋarrapiny ga dhuwal guyaŋa, ŋarra dhu ga djäma bulnha yan bukmakkum dhäwuny' nhuŋu. \v 4 Ŋarrany ga dhuwal nhuŋu dhäwu djäma yuwalk yan, märr nheny dhu ga guyaŋan yuwalkkuman, ŋunhi bili yan dhäwuny waŋgany ŋunhi nhe märraŋal ga ŋäkul wiripuwurruŋguŋ yolŋuwuŋ walalaŋguŋ. \s1 Djiwarr'puyyu yolŋuy dhäwu gäŋal Djakarayaw ŋunhi Djonnha dhu dhawal-guyaŋa \s2 The angel told Zechariah about the birth of John \sr Luk 1.5-25 \p \v 5 Yo. Balanyamirriyyiny waluy gan nhinan ŋurruḏawalaŋu buŋgawa yolŋu yäku Yarit* Djudiyapuywuny* wäŋaw. Ga ŋuriŋi bili waluy djirrikaymirrnydja gan ŋunhiliyi nhinan yolŋu yäku Djakaraya.* Ga nhanukalnydja ŋunhi Djakarayawalnydja yarraṯaŋur yolŋu walal gan bukmaknha djirrikaymirriyinan, ga mala-ŋurrkanhayŋuny walalaŋ ŋurikiwurruŋdhi yolŋu yäku Yabitja.* Ga Djakarayaw miyalktja ŋunhi yäku Litjipit,* ga ŋayiny ŋunhi Litjipittja yarraṯaŋur balanyayi bili yan nhanukalnha Yärangalnha.\f * \fr 1:5 \fr*\ft King Herod; Judea; Zechariah; Abijah; Elizabeth; Aaron\ft*\f* \v 6 Maṉḏany ŋunhi ŋunhiny maṉḏa yolŋu maṉḏa Djakarayany ga miyalktja nhanŋu dhuwurr-dhunupa gan nhinan God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur, ga dhärukku malthurr maṉḏa gan ŋurikiyi bili yan God-Waŋarrwalaŋuw dhäruk-nhirrpanminyawuywu; bäyŋu maṉḏa ŋula djäma yätjkurr rom. \v 7 Yo nhinanany maṉḏa gan ŋunhi Djakarayany ga miyalktja nhanŋu yothumiriw yan, bäyŋu nhanŋu ŋayi ŋula Litjipitthu yothuny gänha, ga yän bili ga worruŋuyin maṉḏa rrambaŋi yan yothumiriw maṉḏa. \p \v 8 Manymak waŋganydhuny waluy Djakaraya ga mala nhanŋu marrtjin ŋunhiwiliyi dhuyulil buṉbulil, wiripuwurruŋ nhakun walal djirrikaymirriw malaŋuw djäma djaw'yurr. \v 9 Yo, djirrikaymirriw walalaŋ gan ŋorran rom mala-djarr'yunminyaraw walalaŋguwuy walal, nhaltjanna walal ŋuli märranha waŋganynha ŋunhi yolŋuny djirrikaymirriny, märr ŋayi ŋuli gärrinyan ŋunhiyiny waŋganydja yolŋu ŋärra'lila, bala dhuŋgur'yunan ŋuli buŋgan-bäwny'tja djimuku'lila, märr ŋayi ŋuli warrpuruny dhawaṯthunna ŋamakurrnha God-Waŋarrwuny nhumanaraw. Ga balanyamirriyyiny waluy walal märraŋal djirrikaymirrnydja ŋanyanhan Djakarayanhan gärrinyarawnydja. Bala ŋayi yan gärrinan Djakarayany God-Waŋarrwalnha ŋärra'lil.\fig Incense altar and High priest|src="HK00260C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 01.09"\fig* \p \v 10 Ga ŋuriŋiyi bili yan ŋayi Djakarayaynydja dhuŋgur'yurra wiyikan' buŋgan bäwnha ŋunhiliyiny djinawany' buṉbuŋur, bala walalnydja marrtjin ŋunhalnydja yolŋuny walal bukmaknha bukumirriyaŋala ŋunhiliny warraŋulnydja, dhurrwaraŋurnydja ŋärra'ŋur. \v 11 Bala God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu maḻŋ'thurra nhanukal Djakarayawalnydja ŋunhiliyi banydji yan djinawa', ga dhärranany ŋayi gan ŋunhiyi yolŋuny dhunupa'ŋuŋura gali'ŋurnydja ŋunhiliyin ŋunhi gan djimuku' dhärran bulaymirr. \v 12 Ga ŋunhi ŋanya ŋayi Djakarayay nhäŋalnydja ŋunhiyiny ŋunhi dhäwu-gänhamirrinhany yolŋuny dhärranhawuynydja, bala yan ŋayi mirithinan dhika ganyim'thurrnydja, barrarinan manapar. \v 13 Yurr ŋayiny ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu waŋan nhanŋu Djakarayawnydja bitjarr warray, “Way Djakaraya, yaka barrari! Bilin nhokuŋ God-Waŋarryuny ŋäkulnha bukumirriyanhawuynydja, ga nhokalnydja dhu miyalkthu yothuny gäma ḏirramun, nhuŋuwuynha yan walkur. Ga yäku-nhirrpandja nhe ŋanya dhu ŋunhi yothunhany Djon. \v 14 Ga nhepiny dhu ŋunhi mirithirra yan ŋoy-djulŋithirrnydja ga goŋmirriyirrnydja, ga wiripuwurrnydja dhu ŋunhi yolŋu walal bitjandhi bili djulŋithirryi ŋuriŋiny ŋunhi nhanukal dhawal-guyaŋanharaynydja ŋurikalyiny yothuwalnydja, \v 15 bili ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhi ŋurruŋuyin Garraywalnydja maŋutjiŋur. Ga ŋuriŋiyiny ḏirramuy, yaka ŋayi dhu boŋguŋ ḻuki ŋula nhäny ḏälnydja leŋumirrnydja gapu. Ga beŋur bili ŋunhi ŋayi dhu boŋguŋ dhawal-guyaŋi, marrtjiny ŋayi dhu gi ŋunhi Dhuyu-Birrimbirrwalaŋumirrnydja dhaŋaŋmirra yan. \v 16 Ga dharrwanhan yolŋunhany walalany ŋayi dhu gi ŋunhi gäŋuny roŋanmaraŋuny Yitjuralpuynhany* Djuw\f * \fr 1:16 \fr*\ft Israel; Jews\ft*\f* malanhany balan Garraywala, walalaŋgiyingalaŋuwalnha God-Waŋarrwal. \v 17 Ŋayi ŋathil boŋguŋ ŋunhi Djon ŋurruŋuny marrtji, dhukarrmirriyaŋuny, ga yurrnha dhu ŋayiny Garraynydja buni. Ŋayiny dhu gi ŋunhi Djondhuny ŋayathul ganydjarrmirryi yan birrimbirr balanya bili yan nhakun gan ŋunhi djawarrkmirriy yolŋuy yäkuy Yilaydjay\f * \fr 1:17 \fr*\ft Elijah\ft*\f* ŋayathaŋal ŋäthil. Ga bilmaraŋuny ŋayi dhu gi ŋunhi dharrwanhan bäpa'mirriŋunhany walalany, walal dhu märr-ŋamathin walalaŋgiyingalaŋaw djamarrkuḻiwny'tja yuwalkkuŋun yan. Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal ŋuli ga malthun walalaŋgiyingalaŋawnydja romgu malaŋuw ga dhukarrwu, ŋayiny dhu gi ŋunhi Djondhuny walalany bilmaraŋun beŋuryiny romŋur balan biyakun manymaklila dhukarrlil, märr walal dhu gi guyaŋiny ŋunhiyin bili yan dhunupan dhukarrnydja. Yo, ŋayin dhu marrtji ŋunhi Djondhun ŋamaŋamayurrnydja ŋäthilmirriyaŋuny walalany Djuw malanhany nhanukalnydja Garraywalnydja.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi djiwarr'puynydja yolŋu waŋan nhanukalnydja Djakarayawalnydja. \p \v 18 Ga ŋayiny Djakarayany waŋan buku-bakmaraŋal ŋurikiny djiwarr'puywuny dhäwu-gänhamirriwnydja yolŋuw, märr-yuḻkthurr warray ŋanya bitjarr, “Nhaltjan dhika ŋarra dhu marŋgithirrnydja? Yuwalk muka nhe ga dhuwal lakaramany? Ŋarrapiny dhuwal worruŋun yolŋu, ga ŋunha miyalk ŋarraku balanyayi bili yan worruŋuyi.” \p \v 19 “Way, ŋarrany dhuwal Gaybiril\f * \fr 1:19 \fr*\ft Gabriel\ft*\f* yäku,” ga bitjarr ŋayiny ŋunhiyiny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu djiwarr'puynydja yäku-lakaranhamin nhanukal Djakarayawalnydja. “Ŋarrany ŋuli ga dhuwal dhärra God-Waŋarrwal warray gali'ŋur, djämamirr nhanŋu. God-Waŋarryu ŋarrany dhuwal djuy'yurrnydja räliny waŋanharawnydja nhuŋu, ga dhuwanna ŋarra ga lakaraman nhokal ŋunhi manymaktja dhäwu. \v 20 Yurr nheny yaka warray ŋarraku märr-yuwalkmirriyinya, dhiyakiyiny ŋunhi dhäwuw ŋunhi ŋarra nhokal gan lakaraŋal. Dhuwaliyiny ŋunhi dhäruk ŋunhi dhu boŋguŋ yuwalknha yan maḻŋ'thurrnydja God-Waŋarrwala yan waluynydja. Yurr dhipuŋurnydja gay'yi dhurrwaraŋur, nheny dhu muŋmuŋdhirra, dhärukmiriwyirra, ga yan bili ga maḻŋ'thurr ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhiyi yothu nhuŋu. Yo. Bäyŋun nhe dhu gi ŋunhi waŋiny ga yan bili ga maḻŋ'thurr dhu boŋguŋ. Ga balanya nhuŋu dhuwal dhäwuny'.” Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi djiwarr'puynydja yolŋu waŋan. \p \v 21 Ga balanyamirriy bili waluy ŋayipiny gan ŋunhi Djakarayany nhinanan ŋunhiliyin banydjin yan djinawan' ŋärra'ŋura, ga walalnydja gan ŋunhalnydja warraŋulnydja yolŋuny walal wiyinnha nhanŋu galkurrnydja. Bala walal guyaŋanan bitjarra, “Way, nhaltjanna ŋayi ga ŋunha ŋärra'ŋurnydja? Wiyinnha ŋayi ŋunha gulŋiyinany.” \p \v 22 Ga ŋunhi nhakun ŋayi Djakaraya dhawaṯthurrnydja beŋuryiny ŋunhi ŋärra'ŋurnydja muŋmuŋnha, dhärukmiriwnha, yakan ŋayi ganha waŋanhany walalaŋ. Waŋanany ŋayi walalaŋ gan waṉa'-waṉa'yurra yan, bala walalnydja yolŋuny walal ŋunhalnydja maŋutji-nhänhaminan nhanŋu, bala yan walal dharaŋara ŋanya ŋunhi ŋayi nhäŋal maŋutji-djurthin ŋula nhä ŋunhal djinawa' ŋärra'ŋur. \p \v 23 Manymak. Ga ŋunhi nhakun ŋayi Djakarayay dhawar'maraŋalnydja djämany mala ŋunhili dhuyuŋurnydja buṉbuŋur, bala yan ŋayi marrtjinan roŋiyinan wäŋalila. \v 24 Dhäŋur beŋuryiny bala nhanŋu ŋunhi miyalktja Litjipittja dhunupan yan yothumirriyinan. Ga goŋ-waŋganydhuny ŋaḻindiy bala ŋayi Litjipittja ŋayipiny ŋurru-wiḏi'yurra yolŋuwalnydja walalaŋgal, bäyŋun ganha yolŋuynydja walal ŋanya bukuny nhänha, nhinanan yan ŋayi gan djinawan buṉbuŋura. \v 25 Bala ŋayi gan Litjipittja waŋanhaminan bitjanminan, “Yaka bilin? Garraywuŋ guŋga'yunawuy ŋarra ga dhuwal gäman yothun? Ŋäthilnydja ŋarra gan ŋunhi yolŋuwalnydja walalaŋgal nhinan goramirriyin, ŋunhi ŋarra yothumiriwnydja yan. Ga dhiyaŋuny bala ŋarraku dhuwal bilin gorany djaw'yunawuynha Garraywuŋuny.” \s1 Dhäwumirriy gäŋal dhäwu Meriw Djesuwalaŋuwuy dhawal-guyaŋanhawuy \s2 The angel brought Mary the news about Jesus' birth \sr Luk 1.26-38 \p \v 26-28 Yo. Ga waŋgany miyalk yäku Meri* gan nhinan ŋunhili wäŋaŋur yäkuŋur Nätjuritj* makarrŋurnydja Galali,* yurr Meriny ŋunhi wirrkuḻ yan ga ḻuni; yaka ŋayi ŋula ŋäthilnydja ḏirramuwal ŋorranha. Yurr ŋayi ŋunhi dhawu'mirrnydja Meriny ḏirramuw yäkuw Djawutjipku,* ga yarraṯaŋurnydja ŋayi ŋunhiyi Djawutjiptja ŋurruḏawalaŋuwal yäkuwal Daybitkal.* \p Ga balanyamirriy yan waluy ŋayiny gan Litjipitthuny* yothunhany gurrukaŋala guḻundhun, yurr ŋaḻindiny nhanŋu ŋunhi goŋ-waŋganynha ga waŋgany bäythinyawuy, bala God-Waŋarryuny djuy'yurra dhäwu-gänhamirrinhany yolŋuny yäkuny Gaybirilnhany\f * \fr 1:26-28 \fr*\ft Mary; Nazareth; Galilee; Joseph; David; Elizabeth; Gabriel\ft*\f* balan wäŋalil Nätjuritjlila. Ga ŋunhiyi dhäwu-gänhamirrnydja bunanan Meriwnydja, bala ŋayi waŋanan nhanukal bitjarra, “Way Meri! Biyakun ŋoy-ŋamathin! Garrayyuny nhuna dhuwal djarr'yurra, gänaŋ'maraŋala, ga märr-ŋamathirrnydja ŋayi nhuŋu ga ŋunha mirithirra yan. Garraynydja nhokal galki.” \v 29 Yurr ŋayiny ŋunhi Meriynydja ŋathil gan guyaŋan ŋupar ŋunhiyi dhäruk. “Nhaku dhuwal ŋayi bitjarryiny ŋarraku waŋan?” Ga bitjarr warray ŋayiny Meriynydja ŋäkul ganyim'thurr, märr-dhumbal'yurra manapar. \p \v 30 Ga ŋayiny ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu waŋan nhanukal bitjarra, “Meri, yaka ŋoy-gärri. Garraynydja nhuŋu ŋunha mirithin goŋmirriyin, bala ŋayi ŋunha djarr'yurra nhuna. \v 31 Nheny dhu dhuwal yothumirriyirra, ga dhawal-guyaŋiny ŋayi boŋguŋ ŋunhi ḏirramu yothuny nhokuŋ, bala nhe dhu ŋanya yäku-nhirrpulnydja Djesun. \v 32 Ŋayiny dhu boŋguŋ ŋunhi yindin mirithirra ga ŋurruŋun, ga lakaraŋuny ŋanya walal dhu gi ŋunhi biyakun, Gäthu'mirriŋu nhanŋu God-Waŋarrwu, ŋuriki ŋunhi ŋayiny ŋurruŋu warray Waŋarr. God-Waŋarryuny ŋanya dhu ŋurruŋuyaŋun, ga ŋayiny dhu Djesuny buŋgawathin balanyan bili yan dharaŋana nhakun mala-ŋurrkanhayŋu nhanŋu Geŋ-Daybit. \v 33 Ga ŋayin dhu ŋunhiyin yolŋu ŋurruḏawalaŋuny Djaykupkuŋuny\f * \fr 1:33 \fr*\ft Jacob\ft*\f* mala-bunhawuy, bitjanna bili dhu; ga bäyŋun nhanŋu dhu ŋunhi romdja dhawar'yurr, dhärran dhu ga bitjanna bili yan wiyinŋumirra.” \p \v 34 Ga ŋayiny Meriny buku-ḏuwaṯthurr ŋurikiyiny djiwarr'wuywuny dhäwu-gänhamirriw yolŋuw bitjarr, “Nhaltjan dhika dhu yulŋuny? Wanhawitjan dhika dhu bitjandhiny maḻŋ'thun ŋunhi ŋarrany dhuwal ḏirramumiriw warray?” \v 35 Ga ŋayiny ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja waŋan nhanŋu buku-bakmaraŋal bitjarra, “Dhuyu-Birrimbirrnydja dhu marrtjin nhokal, ga nhanukal God-Waŋarrwalnydja ganydjarryu dhu dhurrthurryunna nhuna, ga dhiyaŋiyin dhu ŋunhi yothuny dhawal-guyaŋa nhokuŋuny, ga yothunhany dhuwali walal dhu ga lakaramany dharrpal Gäthu'mirriŋu nhanŋuwuy yan God-Waŋarrwu. \v 36 Nhe ŋathil guyaŋi nhuŋuwuy nhe gurruṯumirriny yolŋuny yäkuny Litjipitnha. Dhiyaŋuny bala ŋayi ŋunha worruŋun miyalk, ga dhalwaŋiny muka ŋayi ŋunhi ŋäthilnydja. Yurr dhiyaŋuny bala ŋayi ŋunha Litjipittja yothumirra, ga goŋ-waŋgany ga waŋgany bäythinyawuy ŋaḻindiny ŋurikiyi yothuwnydja ŋunhi ŋayi ga gämany ŋunhayi. \v 37 Bäyŋun ŋunhi ŋula nhä gumurr-ḏäl God-Waŋarrwuny djämaw.” Ga bitjarra gan ŋunhi dhäwumirrnydja waŋan Meriwalnydja. \p \v 38 Bala ŋayi yan Meriny waŋanan buku-bakmaraŋala bitjarra, “Dhuwandja ŋarrany nhanŋuwuynha yan Garraywun djämamirr. Garrayyun dhu ŋunhi ŋayipin bitjandhiny ŋarrakal djäma, nhakun nhe ga dhuwaliyi lakaram.” Yo, bitjarryin ŋayiny gan ŋunhi Meriny waŋan. Bala ŋuriŋiyiny God-Waŋarrwalnydja dhäwu-gänhamirriynydja yolŋuy Merinhany ganarrthaŋala. \s1 Meriy guwatjmar Litjipitnha \s2 Mary visited Elizabeth \sr Luk 1.39-45 \p \v 39 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi djiwarr'puyyuny yolŋuy ganarrthaŋalnydja ŋanya Merinhany, bala ŋayiny Meriny dhunupan rur'yurra, bala marrtjinan ganydjarryun yan balan Litjipitkala wäŋalil. Yurr maṉḏany gan ŋunhi Litjipittja ga dhuway'mirriŋuny nhanŋu Djakarayany nhinan ŋunhiliyin bukumirriŋura wäŋaŋur, makarrŋurnydja wäŋaŋur yäkuŋur Djudiyan. Bala ŋayi marrtjinan Meriny ŋunhiwiliyin wäŋalil, bala yan bunanan Litjipitkuny. \v 40 Bala yan ŋayi dhunupan gärrinan bala'lila djinawa'lila, ga ŋunhiliyin maṉḏa ŋunhi djinawan' bunanhaminany. \p \v 41 Ga ŋunhi nhakun ŋayi Litjipitthu ŋäkulnydja ŋanya Merinhany rirrakay, bala nhanŋu ŋunhi Litjipitkuny yothuny ŋunha djinawany' guḻunŋurnydja ŋärawayinan, yurr mirithinan dhika, bala nhanŋu ŋunhi Litjipitkuny ŋayaŋuny dhaŋaŋdhinan Dhuyu-Birrimbirryun. \v 42 Bala ŋayi mirithinan waŋanany Meriwnydja bitjarra gam', “Nheny dhuwal gänaŋ'maranhawuy warray God-Waŋarrwuŋ, ŋurukuwurruŋgalnydja ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja miyalkkurruwurruŋgal. Nhuŋun ŋayi ga ŋunhi God-Waŋarrnydja mirithirrnydja marrkapthun; ga bitjandhi bili ŋayi ga marrkapthundhi dhiyakiny yothuwnydja nhokalaŋaw ŋunhi ŋayi dhu dhawal-guyaŋiny nhokuŋ. \v 43 Nheny dhuwal ŋäṉḏi'mirriŋu ŋarrakalaŋawnha Garraywu; ga nhaku nhe dhuwal räliny ŋarrakalnydja marrtjin? Yaka warray ŋarrany dhuwal goŋmirr miyalk. \v 44 Ŋunhi ŋarra ŋäkulnydja nhuna rirrakaynydja, bala ŋarraku dhuwal yothuny guḻunŋurnydja ŋarrakal ŋärawayinan, goŋmirriyinan mirithinan. \v 45 Ga nheny yaka warray märr-yuḻkthunna ŋanya Garraynha; yänan nhe ŋanya ŋunhi dhäruktja märraŋala, märr-yuwalkthinan manapar, bala Garrayyuny dhu ŋunhi djäman bala yan ŋunhi nhä ŋayi nhuna wäwunguŋal.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Litjipittja waŋan Meriwalnydja. \s1 Meriw manikay märr-yiŋgathinyawuy \s2 Mary's song of praise \sr Luk 1.46-56 \p \v 46 Bala ŋayi Meriny waŋanan goŋmirriyinan manapar bitjarra, \q1 “Ŋarrany dhuwal dhu wokthundja Garraywun; \q2 ga yäku-lakaramany ŋarra ŋanya dhu yindikuman. \q1 \v 47 Ŋayaŋu-ŋamathinany ŋarra dhuwal mirithinan dhika, goŋmirriyinan manapar, \q2 bili God-Waŋarrnydja ŋunha ŋarraku warray Walŋakunhamirr Garray. \q1 \v 48 Ŋarrany\x - \xo 1:48 \xo*\xt 1 Samuel 1.11\xt*\x* dhuwal gänaŋuwuy miyalk, ḻäypuy balanya, \q2 yaka ŋarra dhuwal ṉapuŋga'wuynydja ŋula goŋmirrnydja, \q2 yurr ŋayipiny ŋarrany ŋunhi God-Waŋarryuny manymak-lakaraŋala, ŋunhi ŋarrany dhuwal nhanŋuwuynha yan djämamirrnydja. \q1 Ga dhipuŋurnydja gay'yi dhurrwaraŋur walalnydja dhu ga yolŋuynydja walal bukmakthun yan yäku-lakaramany ŋarranhany bitjanna, \q2 ‘Dhuwandja gay'yi miyalk maŋutji-dhunupayanhawuy God-Waŋarrwuŋ.’ \q1 Bitjandhin walal dhu ga ŋunhi lakaramany ŋarrany \q2 bitjanna bili yan wiyinŋumirra. \q1 \v 49 Bili yuwalk warray ŋayi ŋarrany ŋunhi God-Waŋarryuny guŋga'yurr, \q2 ga djämany ŋayi ŋarrakal ŋunhi yindin mirithirra ŋayaŋu-ganyim'thunamirra romdja. \q1 Ŋayiny ŋunhi God-Waŋarr Ŋutu' Ḏäl, \q2 ga yäkuny ŋayi ŋunhi ḏarrtjalknha yan, \q2 dhuyun dhika, gänaŋ'thunna ga ŋula yolkalnydja yäkuŋur. \q1 \v 50 Ga bulu ŋayi ŋuli ga ŋunhi mel-wuyun ŋurikiwurruŋ yolŋuw walalaŋ, \q2 ŋunhi walal ŋuli ga ŋurruŋuyam ŋanya, \q2 ga buku-ŋal'yun, barrarirr manapan nhanŋu. \q1 Yo, maŋutji-wuyundja ŋayi dhu ga ŋunhi walalaŋguwuynha yan ŋurikiwurruŋdhin, \q2 ga walalaŋgalaŋaw mala-bunhawuywun. \q1 \v 51 Ŋayiny ŋunhi God-Waŋarrnydja ganydjarr-ḏumurr warray, \q2 ga limurrunhany ŋayi ŋunhi guŋga'yurr ŋuriŋiyi bili yan nhanukiyingal ŋayi ganydjarryuny, \q2 ga ŋaŋ'ŋaŋ'thurr ŋayi waṉḏinyamaraŋal ŋunhiwurruny yolŋuny walalany, \q2 ŋunhi walal ŋuli ga lakaranhamirr bitjanmirr, \q2 yanbi walal ganydjarr-ḏilkurra. \q1 \v 52 Wiripuwurrnydja yolŋu walal ŋuli ga ŋunhi ŋurruḏawalaŋun lakaranhamirr, \q2 yanbi walal be buŋgawan mala ganydjarr-ḏilkurra, \q2 yurr ŋayipiny walalany ŋunhi God-Waŋarryuny nyumukuṉiny'kuŋal warray, \q2 nyilŋ'maraŋala walalany. \q1 Ga garrwarkuŋalnydja ŋayi ŋunhiwurrunhan yolŋunhany walalany, \q2 ŋurruwuykmirrinhan, goŋ-gänaŋunhan mala yolŋuny walalany. \q1 \v 53 Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal gan nhinan ŋula nhämiriw, goŋ-waŋarany, \q2 ga ŋayiny walalany gan ŋunhi God-Waŋarryuny gurruparnydja nhanŋuwuynha ŋayi manymaktja malany, \q2 ga yan bili ga bäy walal gana'yin ŋayaŋu-bakthurr. \q1 Yurr ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ḻukunydja'mirrinhany, \q2 ŋayi ŋuli ganha ŋaŋ'ŋaŋ'thuna, \q2 walal ŋuli marrtjinyany yänan bala goŋ-waŋaran, dhäparŋ'nha dhika. \q1 \v 54 Yo. Guŋga'yurrnydja ŋayi gan limurrunhawuynha yan, \q2 ŋunhi nhanŋuwuy yan djämamirriny Yitjuralnha malany. \q1 Mel-wuyurrnydja ŋayi gan ŋunhi limurruŋ mirithin yan, \q1 \v 55 bili ŋayi gan guyaŋan ŋunhiyi wäwun'-nhirrpanawuy, \q2 ŋunhi ŋayi wäwunguŋal be ŋäthil \q2 limurruŋgalaŋuwal mala-ŋurrkanhayŋuwal Yipurayimgal. \q1 Bitjarr ŋayi ŋunhi wäwun'tja nhirrpar gam', \q1 Ŋarran nhuŋu dhu ga ŋunhi maŋutji-wuyundja, Yipurayim, \q2 ga nhokalaŋuw gäthu'mirriŋuwnydja walalaŋ, \q2 ga nhokalaŋuw marratja'mirriŋuwnydja walalaŋ, bitjanna bili yan. \q1 Yo, ŋayathaŋalnydja ŋayi gan ŋunhi baṯ-bitjarra ŋunhiyi wäwun'tja nhanukiyinguŋ ŋayi; \q2 ga dhiyaŋuny bala ŋunhiyi litjalaŋgalaŋumirrnydja wäwun'mirr maḻŋ'thurra dhu, \q2 dhiyala limurruŋgalnha, guŋga'yunawuynydja God-Waŋarrwuŋun.” \p Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Meriynydja yäku-lakaraŋal ŋanya God-Waŋarrnhany manikaywurrnydja, wokthurrnydja manapar nhanŋu. \p \v 56 Bala ŋayi gan Meriny nhinanan ŋunhilin banydjin yan Litjipitkala wäŋaŋurnydja, ga yan bili ga ḻurrkun' ŋaḻindi djuḻkthurr. Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi roŋiyinan nhanukiyingala ŋayi wäŋalil. \s1 Litjipitkuny yothu dhawal-guyaŋanan \s2 Elizabeth's child was born \sr Luk 1.57-66 \p \v 57 Balanyamirriyyiny ŋayi ŋunhi Litjipittja\f * \fr 1:57 \fr*\ft Elizabeth\ft*\f* yothumirriyinan, bala ŋayi gan marrtjinany yuṯuŋgurr-ŋonuŋnha, ga yan bili ga yothuw nhanukalaŋaw walu galkithin dhawal-guyaŋanharaw. Bala nhanukuŋ ŋunhi dhawal-guyaŋanany ḏirramun yothuny. \v 58 Ga walalnydja ŋunhi nhanukiyingalnydja gurruṯumirriy walal ga bulu nhakun wiripuwurruy yolŋuy walal ŋunhi walalaŋ marrtjin wäŋa mala dhärra'-dharran galkiwatj, ŋäkula walal ŋunhi Litjipitkalaŋuwuynydja dhäwu ŋunhi ŋayi God-Waŋarr mel-wuyurr nhanŋu, bala nhanukuŋ ŋunhi yothuny dhawal-guyaŋanan ḏirramun yothuny. Ga mirithinan walal ŋunhi dhika goŋmirriyinany Litjipitkuny ŋoy-djulŋithinan manapar. \p \v 59 Ga goŋ-waŋgany ga märrma' bäythinyawuy munha djuḻkthurr, bala walal marrtjin ḻuŋ'maranhaminan ḏarrtjalkkunharawnha nhanŋu ŋurikiyin yothuwnha. Ga yäku-nhirrpanany walal balaŋ ŋanya ŋunhi Djakaraya\f * \fr 1:59 \fr*\ft Zechariah\ft*\f* muka, bäpa'mirriŋuwal yan yäku. \v 60 Bala ŋayiny ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu Litjipittja waŋan bitjarra, “Yaka! Dhuwal ŋayi yäku Djon.” \p \v 61 Ga walalnydja nhanŋu buku-bakmaraŋal bitjarr warray, “Wäy, wanhaŋuwuynha dhuwaliny yäku maḻŋ'thurr? Bäyŋun gi dhuwal balanyayiny yäku dhärri dhiyalnydja nhanukiyingalnydja gurruṯumirriwal walalaŋgal.” \v 62 Ga walalnydja ŋuriŋi yolŋuynydja walal dhä-birrka'yurr ŋanya Djakarayanhany goŋdhun yan bitjarra, “Nhä nheny dhu ŋanya yäku-nhirrpan?” \p \v 63 Bala ŋayi Djakarayaynydja ŋäŋ'thurra walalany guṉḏawnha bilkpilkkun, bala ŋayi ŋunhi wukirriny bitjarra gam', “Dhuwal ŋayi dhu ga yäkuny dhärra Djon.” Ga walalnydja ŋunhi yolŋuny walal mirithinan yan märr-maŋmaŋdhurrnydja. \v 64 Ga dhunupan yan ŋayiny ŋunhi Djakarayany waŋanan, dhärukmirriyinan, bala yan märr-yiŋgathinany God-Waŋarrwuny mirithinan yan dhika. \p \v 65 Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walalaŋ gan wäŋa dhärran galki maṉḏaŋgal Litjipitkal ga dhuway'mirriŋuwal nhanukalaŋuwal, walalnydja ŋunhi mirithinan yan ganyim'thurrnydja, märr-maŋmaŋdhurra manapar. Ga ŋulawitjarryiny wäŋakurr bukukurrnydja nhakun buku-ḻiw'maraŋalnydja Djudiyawurrnydja makarrkurr, yolŋuny walal marrtjin dhäwu-gänhaminan lakaranhaminan ŋunhiŋuwuyyiny ŋunhi gan nhä malany maḻŋ'thurr maṉḏaŋ Djakarayaw ga Litjipitku. \v 66 Ga ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi walal gan bilin nhakun ŋäkula dhäwuny', walalnydja gan ŋunhi guyaŋanan, bala gan ŋäŋ'thunminan walalanhawuynha walal waŋga'-waŋganynha yan bitjanminan, “Way! Nhalayak ŋayi dhu dhuwal yulŋuny, ŋunhi ŋayi boŋguŋ ŋunha yothuny yindithiny ŋuthul? Nhän boŋguŋ ŋayi gi balanyamirriyyiny waluy djäma?” Ŋunhi walal gan bitjarryiny waŋanhamin, bili walal ŋunhi nhäŋala ŋamathaŋala God-Waŋarrwun ganydjarr ŋuliwitjarryin yothuwalaŋuwurra. \s1 Djakarayaynydja gan lakaraŋal God-Waŋarrwuny dhäruk manikaykurra \s2 Zechariah's prophesy \sr Luk 1.67-80 \p \v 67 Ga ŋayiny ŋunhi Djakarayany, bäpa'mirriŋuny nhanŋu ŋurikiyiny yothuw Djonguny, ŋayaŋuny nhanŋu ŋunhi dhaŋaŋdhinan Dhuyu-Birrimbirryun, bala ŋayi waŋanany dhunupan yan dhäruktja God-Waŋarrwuŋun gurrupanawuynydja. Bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djakarayay lakaraŋalnydja gam', \q1 \v 68 “Go limurr wokthunna Garraywun, \q2 ŋuriki Garraywu ŋunhi ŋayi Waŋarr Yitjuralwu malaw! \q1 Go limurr buku-ŋal'yunna nhanŋu, \q2 bili ŋayi yarrupthurrnydja räliny limurruŋ muka, \q2 bala ŋayi gan roŋanmaraŋala limurrunhany dhipala ŋunhi baḻanydjarratjarralila romlilnydja. \q1 \v 69 Garrayyuny limurruny ŋunhi gurrupar Walŋakunhamirriny warray, \q2 ga Ŋutu' Ḏälnha, \q2 ŋunhi ŋayiny yarraṯaŋur beŋur yan Daybitkal, \q2 ŋurikalyi yolŋuwal ŋunhi Godkalaŋuwal djämamirriwal. \q1 \v 70 Ŋäthilnydja baman'tja be God-Waŋarryu wäwunguŋal limurruny \q2 ŋurikiwurruŋgalaŋuwurryi ŋunhi nhanukiyingalaŋuwal ŋayi ŋayaŋu-ḏarrtjalkmirriwal djawarrkmirriwal walalaŋgal. \q1 \v 71 Bitjarr ŋayi ŋunhi God-Waŋarryu wäwunguŋalnydja gam', \q2 ŋayi dhu dhawaṯmaraman limurrunhany ŋurikiwurruŋgalnydja goŋŋur \q2 ŋunhi walalnydja miriŋu limurruŋ; \q2 ŋurikiwurruŋgalyiny ŋunhi walal ŋuli ga ŋaramurryirr limurruŋ. \q1 Yo, Garrayyuny dhu ŋunhi limurrunhany walŋakuman. \q1 \v 72 Ŋayiny ŋunhi limurruŋguny wuyurr \q2 bitjarr yan bili nhakun ŋayi wäwunguŋal baman' ŋäthil limurruŋ mala-ŋurrkanhayŋuny, \q2 ga bäyŋun ŋayi dhu ŋunhi limurruny momany ŋurikiwuyyiny ŋunhi ŋayi djäma nhanŋuwuy ŋayi dharrpal gumurrkunhaminyawuy rom limurruŋgal. \q1 \v 73-74 Yo. Ga waŋanany ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryuny ŋäthilnydja, \q2 mirithin yan djägakuŋalnydja ŋunhiyiny yolŋuny \q2 limurruŋguny mala-ŋurrkanhayŋunhany yäkuny Yipurayimnhany. \q1 Ga bitjarr ŋayi ŋunhi wäwun'tja nhanukal gurrupar gam', \q2 limurrunhany ŋayi dhu märraman dhawaṯmaraman beŋurnydja ŋunhi miriŋuwalnydja goŋŋur, \q2 märr limurrnydja dhu ga buku-ŋal'yundja nhanŋuwuynha yan. \q1 Ga yakan limurr dhu ŋunhi barrarirrnydja ŋula nhakuny malaŋuw; \q2 ga buku-ŋal'yundja limurr dhu ga ŋunhi Garraywuny \q2 barrarimiriwnha yan ŋula nhämiriwnha. \q1 \v 75 Gänaŋ'thunna yan limurr dhu ga nhinany, \q2 märr-dhunupan ga ŋayaŋu-ḏarrtjalknha, \q2 nhanŋuwuynha yan bitjanna bili, \q2 ga yan bili ga walŋa dhu limurruŋ dhä-dhawar'yun dhiyal munatha'ŋur. \q1 \v 76 Ga nhunahany ŋarrakuny yothu, \q2 walal dhu gi lakaraŋ biyakun ŋunhi nheny God-Waŋarrwun djawarrkmirr, ŋurikiyin ŋunhi ŋayi ga nhina be bala barrku mirithirr ŋunha bala djiwarr'ŋur. \q1 Nhen dhu ŋunhi ŋurruŋu-djuḻkthundja, \q2 märr nhe dhu dhukarrnha yäkthun ŋäthilmirriyaman nhanŋun Garraywun. \q1 \v 77 Nheny dhu ga ŋunhi lakaraman yolŋuwalnydja walalaŋgal, \q2 märr walalnydja dhu marŋgithirra Garraywuny walalaŋgalaŋaw ŋunhi Walŋakunhamirriwnydja, \q2 ŋunhi ŋayi dhu Garrayyuny walalany walŋakuman, \q2 ŋunhiny ŋayi dhu bäy-lakaraman ga buwayakkuman walalaŋ dhuwurr-yätjkurra rom, \q2 bala ŋayi dhu märraman walalany dhawaṯmaraman beŋuryiny ŋunhi yätjkurruŋurnydja romŋur. \q1 \v 78 Bili limurruŋguny dhuwal God-Waŋarr märr-ŋamathinyamirr warray, ga mel-wuyunamirr. \q1 Bili ŋayi dhu ŋunhi marrtji räliny limurruŋgalnydja, \q2 bitjanna nhakun ŋuli ŋunhi baṉumbirryu djaḏaw'maram wäŋany, \q2 bala ŋayi ŋuli munhany winya'yunna. \q2 \v 79 Nhanukalnydja baḏayalay' dhu ga djeŋarra'yaman beŋurnydja ŋunhi djiwarr'ŋurnydja, \q2 bala dhu djarraṯawun'mirriyaman ŋilimurrunhany, \q2 ŋunhiwurrunhany ŋunhi limurr ga nhina buku-munhaŋur, dhiŋganhamirriŋur yan romŋur, \q2 bala ŋayi dhu nhirrpandja limurruny romlilnydja manymaklila dhikan, mägayalila, \q2 märr limurr dhu ga marrtjiny nhanukiyingalaŋuwurra yan romgurrnydja.” \p Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djakarayay lakaraŋalnydja God-Waŋarrwuny dhäruk. \p \v 80 Yo. Bala ŋayi ŋunhiyi yothuny yäku Djondja ŋutharnydja yindithinan rumbal ŋayi ga guyaŋanhawuy nhanŋu. Bala ŋayi ŋunhi marrtjinany balan nharaŋlila wäŋalilnydja wiraŋlila, yolŋumiriwlila, ga nhinanany ŋayi gan ŋunhiliyiny bitjarrnha bilin yan, ga yan bili ga walu nhanŋu galkithin, ŋayi dhu milkunhamirra ŋanyapinya ŋayi walalaŋgala Yitjuralwal malawal. \c 2 \s1 Dhuwandja dhäwu Djesuwalaŋuwuynha dhawal-guyaŋanhawuy \s2 The story of Jesus' birth \sr Luk 2.1-7 \r (Mathuyu 1.18-25) \p \v 1-2 Yo. Balanyamirriynydja waluy ŋayi ŋurruŋu buŋgawa wäŋa Rawumbuy yolŋu yäku Yokatha* dhäruk-djuy'yunminan yolŋuwnha walalaŋ bukmakkun yan, ŋunhiwili wäŋalil malaŋulil ŋunhi nhanukal gan wäŋa malany goŋŋur dhärran, ga bitjarra ŋayi ŋunhi dhäruk djuy'yunminany walalaŋ gam', “Way yolŋu walal, wäŋgam nhuma dhu bala nhumalaŋgiyingala wäŋalil malaŋulil yirralkalil, ŋunhi wanhami nhuma gan waka'-ŋurrkanhamin, dhipuŋuryiny wäŋaŋur malaŋuŋur ŋunhi nhuma ga dhuwaliyi nhina dhiyaŋ bala, ga ŋunhiliyi nhuma dhu yäku-nhirrpanmirr djorra'lil malaŋulil, märr napurr dhu nhumalany bothurru'.” Ga balanyamirriy bili, dhä-gandarrpuyyu buŋgaway yäkuy Guriniyay* gan ŋayathaŋal wäŋa makarr yäku Djiriya.\f * \fr 2:1-2 \fr*\ft Augustus; Quirinius; Syria\ft*\f* \v 3 Bala bukmaknha ŋunhi yolŋuny walal marrtjinany ŋunhiwiliyin walalaŋgiyingala walal wäŋalilnydja malaŋulil yäku-nhirrpanminyarawnha. \p \v 4 Ga ŋunhiyi ḏirramu yäku Djawutjiptja* gan nhinan wäŋaŋur yäkuŋur Nätjuritj,* makarrŋurnydja Galali,* yurr ŋayi ŋunhi yarraṯaŋurnydja ŋurruḏawalaŋuwal yäkuwal Daybitkal,* ga ŋunhiyiny baman'ŋuwuynydja buŋgawa yäku Daybittja ŋurikiwuyin wäŋapuy maḻŋ'thunawuy Bithiliyambuynha,* makarrŋurnydja Djudiya.\f * \fr 2:4 \fr*\ft Joseph; Nazareth; Galilee; David; Bethlehem; Judea\ft*\f* Bala ŋayi Djawutjiptja marrtjinan balayin wäŋalil Bithiliyamlila yäku-nhirrpanminyarawnha nhanŋuwuy ŋayi, bili nhanŋun ŋunhiyiny wäŋa Djawutjipkun, ŋunhi ŋayi Daybitkal yarraṯaŋur. \p \v 5 Ga marrtjinany ŋayi ŋunhi Djawutjiptja goŋ-Meriwalaŋumirra,\f * \fr 2:5 \fr*\ft Mary\ft*\f* bili nhanŋu muka ŋayi ŋunhi miyalktja dhawu'mirrnydja. Yurr ŋayi ŋunhi Meriny balanyamirriynydja galŋa-ŋonuŋnha. \v 6 Ga ŋunhi maṉḏa gan nhinanany ŋunhiliyiny wäŋaŋur Bithiliyamdja, bala nhanukalaŋaw yothuwnydja waluny galkithinan dhawal-guyaŋanharawnha. \v 7 Bala nhanukuŋ ŋunhi Meriwuŋuny yothuny maḻamarrnydja dhawal-guyaŋanany ḏirramun, ga ŋayiny ŋanya Meriynydja garrpir girriy'nha, bala ŋanya ŋayi yorrkuŋalnydja ŋunhi yothunhany ŋunhiwilin bala'palalilnydja mulmumirrilila, ŋunhi gan ŋatha malany ŋorran warrakan'ku malaŋuw ŋunhiliyi. Ga ŋunhiny buṉbu ŋunhi ŋuli ganha yolŋu walal ŋorra'-ŋurranha, ŋunhiliyiny buṉbuŋur dhaŋaŋdhin ŋäthil yan, ga bäyŋuthinan ŋunhi maṉḏaŋguny dhaḻakarr ŋorranharaw, bala ŋanya ŋayi Meriynydja yorrkuŋala yothunhany warrakan'kala nyumukuṉiny'lila bala'palalilnydja. \s1 Djiwarr'puyyu yolŋuy walal gäŋal dhäwu warrakan'-djägamirriw yolŋuw walalaŋ \s2 The angels brought a message to the shepherds \sr Luk 2.8-20 \p \v 8-9 Ga ŋunhili bili yan waŋganyŋur wäŋaŋur, yurr ḏiltjiŋura, warrakan'-djägamirr mala gan djäga walalaŋgiyingalaŋaw bimbiw malaŋuw. Ga ŋuriŋi bili munhay, God-Waŋarrwu dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu walal maḻŋ'thurra walalaŋgal ŋunhiliyiny warrakan-djägamirriwalnydja malaŋuwal, ga baḏayalayny'tja walalany ŋunhi Garraywalnydja ḻiw'maraŋala djeŋarra'yaŋal, ga barrarinany walal ŋunhi mirithinan yan dhika. \p \v 10 Ga ŋayiny ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu waŋan walalaŋ bitjarr, “Yaka walal barrari. Ŋarrany dhuwal marrtjin räli gäŋal mirithirr manymak dhäwu nhumalaŋ, ga dhiyaŋiyin dhu ŋunhi dhäwuyny'tja galŋa-djulŋithinyamaramany yolŋunhany walalany bukmaknhan yan. \v 11 Bili dhiyaŋuny bala munhay gäthurnydja nhumalaŋ Walŋakunhamirrnydja bilin dhawal-guyaŋanan ŋunhan Daybitkala wäŋaŋurnydja, yurr ŋayi ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynha Garray. \v 12 Ga dhuwalatjanna nhuma ŋanya dhu ŋunhi dharaŋandja, maḻŋ'maramany nhuma dhu ŋanya ŋunhiyi yothunhany garrpinawuynha girri'mirra, ga ŋorrany ŋayi ga ŋunha warrakan'kala mulmumirriŋura bala'palaŋurnydja.” \p \v 13 Ga dhäŋur beŋuryiny, dharrwan mirithirra ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu walal gan maḻŋ'thurrnydja, ḻiw'maraŋala walalany walal ŋunhi dhärranany. Ga bukmak yan ŋunhi djiwarr'puynydja yolŋu mala gan mirithinan dhika märr-yiŋgathinany God-Waŋarrwuny, ga ḏar'ṯaryurrnydja walal gan ŋunhi manikaynydja bitjarra, \q1 \v 14 “God-Waŋarrnydja dhuwal bulu warray ŋayiny garrwar, ga latju' ŋayi \q2 mirithirr dhika djeŋarra'mirr; \q1 ŋunhalnydja ŋunhi djiwarr'ŋurnydja ŋanapurrnydja ŋuli ga wokthun warray nhanŋu, buku-ŋal'yun manapan. \q2 Ga dhiyal munatha'ŋurnydja wäŋaŋur nhumany dhu ga ŋunhi yolŋuny walal nhina mägayamirriŋura romŋur, \q2 bili God-Waŋarrnydja ga nhumalaŋ dhuwal mirithirr yan märr-ŋamathirr, \q2 bala ŋayiny nhumalany dhu ŋunhi walŋakuman.” \p \v 15 Ga ŋunhi walal manikayŋurnydja ḏar'ṯaryunaŋur dhawar'yurr bala walal ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu walal roŋiyinan djiwarr'lila beŋuryiny ŋunhi warrakan'-djägamirriwalnydja walalaŋgal. Bala walal gan ŋunhi warrakan'-djägamirrnydja walal waŋanhaminan bitjanminan, “Go limurr marrtjin Bithiliyamlila,\f * \fr 2:15 \fr*\ft Bethlehem\ft*\f* limurr dhu maḻŋ'maram ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan Garrayyu lakaraŋal limurruŋgal.” \p \v 16 Bala walal yan gundupuŋalnydja ganydjarryun, ga maḻŋ'maraŋalnydja walal Meriny ga Djawutjipnha ga yothuny, ŋayi gan ŋorran mulmumirriŋur bala'palaŋur. \v 17 Ga ŋunhi walal nhäŋalnydja, ga dhunupan bala yan walal marrtjin dhäwuny lakaraŋala birrŋ'maraŋala ŋunhiŋuwuyyiny ŋunhi nhaltjarr walalaŋgal gan djiwarr'puyyu dhäwumirriy lakaraŋal ŋurikalaŋuwuyyi yothuwalaŋuwuy. \v 18 Ga bukmakthun gan ŋunhi yolŋuynydja walal ŋäkulnydja ganyim'thurra dhäwuny', ŋunhi walalaŋgal gan warrakan'-djägamirriy yolŋuy walal lakaraŋal. \p \v 19 Yurr ŋayipiny gan ŋunhi Meriynydja ŋayathaŋala ŋunhiyiny mala dhäruktja ŋayaŋuynha nhanukiyingal ŋayi murrŋan gan warr'warryurr. \v 20 Ga ŋunhi walal warrakan'-djägamirrnydja mala roŋiyinany gan ŋunhi bimbiwalnydja malaŋuwal, bala walal marrtjin ŋunhi wäŋgaŋalnydja lakaranhaminan märr-yiŋgathinan manapar mirithinan, ga yäku-ḏumurruyaŋala God-Waŋarrnhany Bäpanhany. Märr-yiŋgathinany walal marrtjin ŋunhi mirithinan yan, ga wokthurra ŋurikiny ŋunhi walal ŋäkul dhäwu, ga bulu nhakun walal ŋanya yothuny nhäŋal, bili walal maḻŋ'maraŋalnydja bukmak yan nhäny mala ŋunhi ŋayi gan nhaltjarr djiwarr'puyyu dhäwumirriy lakaraŋal walalaŋgal ŋäthil. \s1 Dhuwandja dhäwu Djesuwalaŋuwuynha yäku-nhirrpanawuynha \s2 The naming of Jesus \sr Luk 2.21 \p \v 21 Ga goŋ-waŋgany ga ḻurrkun' bäythinyawuy munha djuḻkthurr, ga waluny ŋunhi galkin ŋurikiyiny yothuwnydja ḏarrtjalkkunharawnha. Rom gan dhärran walalaŋ Djuw malaw, ŋunhi ŋuli goŋ-waŋgany ga ḻurrkun' bäythinyawuy walu djuḻkthunna, ŋunhiyiny walalaŋgalaŋaw djamarrkuḻiw'nha ḏirramuwurruŋgun walu ḏarrtjalkkunharawnha. Bala walal ŋanya ŋunhi yothunhany ḏarrtjalkkuŋala, ga ŋuriŋiyi bili yan waluy banydjiŋuryi bala walal ŋanya yäku-nhirrparnydja Djesun, ŋunhiyi bili yan yäku ŋunhi ŋayi God-Waŋarrwal dhäwu-gänhamirriy ŋäthil Meriwal lakaraŋal, ga yurrnha ŋayi ŋunhi yothumirriyinany. \s1 Meriy gurrupara yothunhany Garraywala goŋlil \s2 Mary dedicated the child to the Lord \sr Luk 2.22-24 \p \v 22-23 God-Waŋarrwuŋuny ŋunhi rom Mawtjitjthuny rulwaŋdhurr ŋäthilnydja bitjarr gam'. Ŋunhi dhu yothuny dhawal-guyaŋa, ga bäy dhu märrma' ŋaḻindi djuḻkthun, bala maṉḏany dhu bäpa'mirriŋuny ga ŋäṉḏi'mirriŋuny marrtji balan God-Waŋarrwala buṉbulilnydja buku-ŋal'yunamirrilila, maṉḏa dhu warrakan'nha mundhurr-wurrupan bala bathanna ŋunhiliyin God-Waŋarrwala buṉbuŋur. Ga dhuwaliyiny mayali' nhakun dhu ŋayipiny ŋäṉḏi'mirriŋuny gurrupanmirryi nhanukal God-Waŋarrwal, märr ŋanya ŋayi dhu ḏarrtjalkkuman nhanŋu ŋayaŋun ŋunhiŋuwuyyin ŋunhi yätjkurruwuynha rombuy mala. Dhuwaliyin ŋayi ŋunhi Mawtjitjthu romdja nhirrpar ŋäthilnydja. Yo. Ga ŋunhi nhakun Meriwnydja walu galkithin dhawaṯthunarawnha beŋurnydja ŋunhi yothuwalnydja gänhaŋur, bala maṉḏa Meriny ga Djawutjiptja marrtjinan balan Djurutjalamlila,\f * \fr 2:22-23 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga ŋunhiliyiny maṉḏa mundhurrnha gurrupar warrakan'nha God-Waŋarrwun. Ga beŋuryiny maṉḏa dhayuŋara ŋunhiyi yothunhany Garraywala goŋlil, bitjarr yan bili nhakun ga ŋunhi rom barraŋga'yurr bitjarr gam', “Ŋurruŋuny dhuwaliyi yothu ḏirramu nhanŋuwuy yan Garraywu.” \v 24 Ga bitjarryi bili maṉḏa gurruparyi ŋunhi warrakan'tja bathanarawnydja, mak murryil, nhä mak märrma' yuṯa muykandi maṉḏany, bili balanyayi gan ŋunhi romdja Garraywuny dhärran.\fig Doves on branch|src="BK00067.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 02.24"\fig* \s1 Djimiyandhu buku-gurrpar God-Waŋarrnha ŋunhiŋuwuynha ŋunhi yothuwalaŋuwuynha \s2 Simeon thanked God for the child \sr Luk 2.25-35 \p \v 25 Ga ŋunhili Djurutjalamdja* wäŋaŋur, ḏirramu gan nhinan yäku Djimiyan,\f * \fr 2:25 \fr*\ft Jerusalem; Simeon\ft*\f* yurr ŋayi ŋunhi dhuwurr-dhunupa ḏirramuny, ga märr-ŋamathinany ŋayi gan ŋunhi mirithinan yan Garraywuny. Yurr bitjarra bili ŋayi gan ŋunhi Djimiyandja dhukarr-nhäŋala gatjpu'yurra ŋurikiyin ŋunhi dhu Walŋakunhamirra buna, bala ŋayi dhu dhawar'maraman warwun walalaŋgal Yitjuralwalwun malaw. Ga Dhuyu Birrimbirrnydja gan nhinanan nhanukalnydja Djimiyangalnydja. \v 26 Ga ŋuriŋiyi Dhuyu-Birrimbirryu lakaraŋal Djimiyangal bitjarr, “Nheny dhu dhuwal yaka dhiŋgam yänayiny; baḏak ŋathil nhe dhu ga galkun ga bäy nhe dhu nhäma Garraynha ŋunhi ŋayiny Maŋutji-dhunupayanhawuy God-Waŋarrwuŋun.” \p \v 27 Ga waŋganydhuny waluy ŋayi Dhuyu-Birrimbirryu garr'yurra ŋanya Djimiyannhany balan God-Waŋarrwala buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulil, ga ŋuriŋiyi bili yan waluy maṉḏany Djawutjipthuny ga Meriynydja gäŋala ŋanya yothunhany Djesunhany ŋunhiwiliyi bili yan buku-ŋal'yunamirrilil buṉbulil, märr maṉḏa dhu ŋanya goŋ-gurrupanna Garraywala goŋlil. \v 28 Bala ŋayi ŋanya Djimiyandhuny nhäŋala ŋunhiyi yothunhany, bala ḻaw'maraŋala ŋanya, bala dhangi'yurra ŋayi ŋanya waṉaynha nhanukiyingal ŋayi, bala ŋayi buku-gurrpara God-Waŋarrnhany bitjarra gam', \q1 \v 29 “Garray, nheny gan ŋunhi ŋayathaŋal yan nhuŋuwuy nhe dhawuny', \q2 ŋunhi nhe wäwunguŋal ŋäthil. Go märraŋun ŋarrany, nhuŋuwuynydja nhe djämamirriny, \q2 ŋarra dhu dhiŋgamany burrmiḏiynha romdhuny. \q1 \v 30 Bilin ŋarra dhuwal nhäŋala ŋarrakiyingala ŋarra maŋutjiynydja ŋunhi Walŋakunhamirrinhany, \q2 nhokiyinguŋuny djuy'yunawuynha, \q2 \v 31 ŋunhi nhe ŋanya Garraykuŋal ŋäthilmirriyaŋal bukmakku yolŋuw walalaŋ. \q1 \v 32 Ŋayin ŋunhi dhuwanna baḏayalany', \q2 baḏayala'kunharawnydja walalaŋ ŋurikiwurruŋguny Djan'tayilwuny yolŋuw walalaŋ bukmakku yan malaw, \q2 märr walal dhu marŋgithirra nhokalaŋawnydja märrwu. \q1 Ga nhanukalaŋuwurra Walŋakunhamirriwalaŋuwurra nhuma dhu ŋunhi Yitjuralpuyyuny yolŋuy walal märram märr-ŋal'yunawuynydja.” \p Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djimiyandja waŋan. \v 33 Ga maṉḏany ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuny ga bäpa'mirriŋuny nhanŋu mirithinan dhika ganyim'thurrnydja, märr-maŋmaŋdhurra manapar, ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan Djimiyandhu lakaraŋal ŋunhiŋuwuyyi yothuwalaŋuwuy. \p \v 34 Bala ŋayi Djimiyandhuny ŋäŋ'thurra God-Waŋarrnhan walalaŋ, Meriwnydja ga Djawutjipkuny ga yothuwnydja, märr walalnydja dhu nhanukala goŋŋur. Bala ŋayi waŋanan ŋäṉḏi'mirriŋuwalnydja bitjarra, “Dhuwandja yothuny ŋayi God-Waŋarryu djuy'yurr märryu dhapinyay, märr dhu ŋunhi dharrwan yolŋuny walal Yitjuralpuynydja mala dhärran dhiyakuny ŋunhi Godkalaŋawnydja romgu. \v 35 Ŋayiny ŋunhi Djesuny maŋutji-dhunupayanhawuy lakaranhawuy God-Waŋarrwuŋun, yurr dharrwan dhu ŋunhi yolŋuny walal nhanŋu ŋuyulkthiny, bala walal dhu yaka'yurra nhanŋu, ga ŋurikiwurruŋguŋ ŋunhi yolŋuwuŋuny walalaŋguŋ dhu guyaŋanhawuynydja boŋguŋ dhawaṯthurrnydja warraŋulthin yuwalknha yänan. Ga ŋayaŋuny nhuŋu dhu ŋunhi boŋguŋ dharpuŋ, Meri, ŋayaŋu-miḏikumul dhu nhuna warwuynydja, biyak nhakun mandjawakthu nhuna dhu ŋunhi ŋayaŋuny dharpuŋ.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djimiyandhu lakaraŋalnydja nhanŋu Meriwnydja. \s1 Worruŋuy miyalkthu yäkuy Yanay buku-gurrpar God-Waŋarrnha ŋurikiyi yothuw Djesuw \s2 Anna thanked God for the baby Jesus \sr Luk 2.36-38 \p \v 36 Ga waŋgany djawarrkmirr miyalk gan nhinan ŋunhiliyi yäku Yana,* yurr gäthu'mirriŋuny ŋayi ŋunhi Banyuwalwu,* ŋunhi ŋayi yarraṯaŋurnydja Yatjawal.\f * \fr 2:36 \fr*\ft Anna; Phanuel; Asher\ft*\f* Ga Yanany ŋunhi miyalk worruŋu, yurr ŋäthilnydja ŋayi gan nhinanany nhanukiyingalaŋuwal ŋayi dhuway'mirriŋuwalnydja waŋgany goŋ ga märrma' bäythinyawuy dhuŋgarra, ga dhäŋur beŋuryiny bala nhanŋu ŋunhi dhuway'mirriŋuny dhiŋgaŋala. \v 37 Bala beŋuryiny ŋunhi dhurrwaraŋur ŋayi gan nhinanan gänan yan, ga yan bili-i-i ga worruŋuyin ŋayi, 84-mirriyinany ŋayi gänan. \p Ga bitjanna bili ŋayi ŋuli ganha marrtjinya yan ŋunhi buku-ŋal'yunamirrililnydja buṉbulil; walupuy ga munhawu ŋayi ŋuli ganha bukumirriyanha God-Waŋarrwal ŋunhiliyi, yurr wiripuny ŋayi ŋuli ganha ŋoy-ŋathamiriwnha bukumirriyanha. \p \v 38 Ga balanyamirriy bili waluy ŋayiny Yanany bunanan ŋunhiliyin God-Waŋarrwala buku-ŋal'yunamirriŋura buṉbuŋurnydja, ga maṉḏany Meriynydja ga Djawutjipthuny gäŋala yothunhany gurrupanaraw God-Waŋarrwala goŋlil, bala walal yan bunanhaminan ŋunhiliyiny wäŋaŋur. Bala ŋayi Yanaynydja bukumirriyaŋala buku-gurrpara God-Waŋarrnhan ŋurikiyin yothuwnha. Bala ŋayi dhäwuny' marrtjin lakaraŋala birrŋ'maraŋala ŋunhiŋuwuyyiny yothuwalaŋuwuynydja yolŋu'-yulŋuwala bukmakkala, ŋunhi walal ŋuli ganha gatjpu'yuna ga dhukarr-nhänha ŋurikiyi, ŋunhi dhu God-Waŋarryu dhawaṯmaraman ŋunhiyiny wäŋany garrpinamirriŋura romŋur malaŋuŋur, märr dhu ga Djurutjalamdja wäŋa dhärra mägayan yan. \s1 Djawutjiptja ga Meriny roŋiyinan Nätjuritjlila \s2 Joseph and Mary returned to Nazareth \sr Luk 2.39-40 \p \v 39 Ga ŋunhi nhakun maṉḏa Djawutjip ga Meri dhawar'yurrnydja beŋuryiny romŋur Garraywalnydja mundhurr-gurrupanaŋur, bala maṉḏa roŋiyinan maṉḏaŋgiyingala wäŋalil Nätjuritjlila,* makarrŋurnydja Galali.\f * \fr 2:39 \fr*\ft Nazareth; Galilee\ft*\f* \v 40 Bala ŋayi yothuny ŋunhiliyiny wäŋaŋur ŋuthara yindithinan, guyaŋanhawuynydja nhanŋu ḻiyany ḏälthinan, ga God-Waŋarrnydja nhanŋu gan ŋunhi mirithinan marrkapthurr, ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi nhanukalnha djägaŋurnydja. \s1 Djesuny gan nhinan ŋunhilin God-Waŋarrwalnha buṉbuŋur, yurr gurrmulnha \s2 The boy Jesus in the Temple \sr Luk 2.41-52 \p \v 41 Ga bitjarr bili dhuŋgarra-ŋupara maṉḏa gan ŋunhi Djesuwnydja ŋäṉḏi'mirriŋu ga bäpa'mirriŋu marrtjin balany Djurutjalamlilnydja, buŋgullilnydja yäkulil Ḻäy-djuḻkmaranhamirrililnydja.\f * \fr 2:41 \fr*\ft Passover\ft*\f* \v 42 Ga ŋunhi nhakun ŋayi Djesu gurrmulthinany, rumbalnydja ḏirramuthinan, dhuŋgarra 12-mirriyinany, ga bulu nhakun maṉḏany ŋunhi Meriny ga Djawutjiptja marrtjin balayi buŋgullil, ga ŋayiny ŋunhi Djesuny maṉḏaŋ malthurra. \v 43 Ga dhäŋur beŋuryiny buŋgulŋurnydja dhawar'yunaŋur, bala yan maṉḏa roŋiyinan maṉḏaŋgiyingala wäŋalil. Yurr ŋayipiny ŋunhi Djesuny wäŋa-ŋurr'yurra ŋunhiliyin banydjin yan Djurutjalamnha. Ga maṉḏany gan ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuny ga bäpa'mirriŋuny dhuŋan marrtjin, \v 44 maṉḏany marrtjin guyaŋan yanbi ŋayi gan malthurr ŋunha wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ. Ga ŋuparnydja maṉḏa ŋunhi waluny waŋgany yan, ga ŋuruŋun milmitjpan ḻäy-bilyunaraynha, bala yan maṉḏa Djesuwnydja maŋutji-ḻarruŋala. Bala maṉḏa marrtjin dhä-birrka'yurra yolŋunhan walalany gurruṯumirrinhan walalany ga ḻundu'mirriŋunhan walalany, yurr bäyŋu warray. Ga balayi maṉḏany roŋiyindhi Djurutjalamlilyi. \v 45 Ḻarruŋalnydja maṉḏa gan ŋunhi ḻiw'maraŋala Djurutjalamgurrnydja wäŋakurr, yurr bäyŋun maṉḏa ŋanya ŋunhi maḻŋ'maranhany. \v 46 Ga yalalan ŋunhan wiripuŋuynha waluy bala maṉḏa ŋanya maḻŋ'maraŋala ŋunhilin buku-ŋal'yunamirriŋura buṉbuŋurnydja, nhinanany ŋayi gan ŋunhi malaŋurnydja ḏilkurruwurruŋgala, marŋgi-gurrupanamirriwala mala buthuru-bitjurra ŋayi gan walalaŋ, bala yan ŋayi walalany dhä-birrka'yurra, yan nhakun mayali' maḻŋ'maraŋal walalaŋgal. \v 47 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal ŋaḻapaḻmirriynydja ŋäkulnydja ŋanya dhäruktja ganyim'thurra, bili ŋayi gan ŋunhi waŋanany balanyan bili yan nhakun ŋaḻapaḻnha yolŋu gaḏamannha, ga dhäruktja mala ŋayi gan walalaŋ ŋunhi buku-roŋanmaraŋalnydja dhunupan yan. \p \v 48 Ga ŋunhi maṉḏa ŋäṉḏi'mirriŋuynydja ga bäpa'mirriŋuynydja nhäŋalnydja ŋanya, bala maṉḏa ganyim'thurra nhanŋu mirithinan. Bala ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋuynydja waŋanan ŋanya bitjarra, “Way waku, nhaku nhe linyalany ga dhuwal bitjandhiny waṉa-gäma? Linyuny dhuwal bäpa'mirriŋuny nhuŋu mirithinan warwuyurr, ḻarrumany linyu barpuru nhuŋu dhuwal ḻiw'maraman bawalamirrikurra wäŋakurrnydja.” \p \v 49 Bala ŋayiny Djesuny waŋanan maṉḏaŋguny buku-roŋanmaraŋal bitjarra, “Nhaku nhuma ga dhuwal ŋarrakuny ḻarrum? Yaka yan nhuma dhuwal marŋginy muka? Ŋarrany ŋuli ga dhuwal ḻay-ḻayyun dhiyaŋ malaŋuy romdhu ŋunhi Bäpa'mirriŋuwal ŋarrakalaŋuwal.” \v 50 Yurr maṉḏany ŋanya ŋunhi dhäruktja bäyŋu ŋula dharaŋana, ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan mayali' waŋan. \p \v 51 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur walal marrtjinan roŋiyinan balayi Nätjuritjlila wäŋalil, ga ŋunhiliyin wäŋaŋur ŋayi gan ŋunhi wiyindja nhinan. Ga bitjarra bili ŋayi gan ŋunhi Djesuynydja dhäruktja maṉḏany märraŋala yan. Yurr ŋayiny ŋäṉḏi'mirriŋuynydja nhanukal gan guyaŋanan yan ŋunhin bili dhäruktja mala ŋunhi nhaltjarr gan maḻŋ'thurr, murrŋan gan yan warr'warryurr. \v 52 Bala ŋayi Djesuny marrtjin ŋuthara yindithinan ḏirramuyinan, ga guyaŋanhawuynydja nhanŋu ŋunhi ŋutharyi bulun dhika ḏälthinan. Bala gan God-Waŋarrnydja nhanŋu mirithinan marrkapthurr, ga bitjarryi bili walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal nhanŋu marrkapthurryi. \c 3 \s1 Yolŋu yäku Djon gan djawarrkthurr ŋunhal nharaŋŋur wäŋaŋur \s2 Djon was preaching in the desert \sr Luk 3.1-20 \r (Mathuyu 3.1-12; Mäk 1.1-8; Djon 1.19-28) \p \v 1 Ga balanyamirriyyi bili yan waluy yolŋu gan nhinan ŋurruŋu buŋgawa yäku Daypiriya,* yurr buŋgawany ŋayi ŋunhi ŋuriki bukmakku yan wäŋawnydja malaŋuw. Ga märr wiyinnha ŋayi gan ŋunhi buŋgawany nhinan, 15-nha dhuŋgarrany. Ga wiripuwurrnydja ḏirramuwurr nhanukal ŋurikalyiny buŋgawawal ŋoyŋura gan nhinan Daypiriyawalnydja yolŋuwal yäkuwal, waṉan mala nhanŋu, ga waŋganydja yäku Bundiyatj-Bäylittja,* buŋgawa Djudiyapuywu* wäŋaw. Ga ŋayiny Yarittja* buŋgawa ŋuruk Galalipuywu* wäŋaw, ga ŋayiny Yaritkuny yukuyuku'mirriŋu yäku Biliptja,* ŋayiny buŋgawa märrmaw'nha wäŋaw, Yituriyawuywun* wäŋaw ga Durakanitjkun* wäŋaw. Ga ŋayiny Lutjaniyany* yolŋu yäku buŋgawa Yapaliniyawuywun\f * \fr 3:1 \fr*\ft Tiberias; Pontius Pilate; Judea; Herod; Galilee; Philip; Iturea; Trachonitis; Lysanias; Abilene\ft*\f* wäŋaw. \v 2 Ga balanyamirriyyi bili waluy, märrma' gan yolŋu maṉḏa nhinan ŋunhi maṉḏa ŋurruḏawalaŋu djirrikaymirra maṉḏa, dhuwal maṉḏa yäku gam', Yanatj* ga Gäyapatj.* Ga balanyamirriyyi bili ŋunhi Djondja yolŋu, gäthu'mirriŋu Djakarayawnydja,\f * \fr 3:2 \fr*\ft Annas; Caiaphas; Zechariah\ft*\f* gan nhinanan ŋunhiliyin nharaŋŋura wäŋaŋur. Bala ŋayi God-Waŋarrnydja waŋanan nhanukal Djongalnydja, djuy'yurra ŋayi ŋanya lakaranharawnha dhäwuwnha birrŋ'maranharaw. \v 3 Bala ŋayi Djondja gan marrtjinany wäŋalila ga wäŋalila, buku-ḻiw'maraŋala ŋuliwitjarryiny wäŋakurr mayaŋgurrnydja Djodingurrnydja.\f * \fr 3:3 \fr*\ft Jordan\ft*\f* Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja yolŋuwalnydja walalaŋgal gam', “Way walal, bilyunna nhuma dhu dhipuŋuryiny yätjkurruŋurnydja nhumalaŋgiyingalaŋaŋur, bala nhuma dhu ḻiya-ḻupthunna, bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhumalaŋ bäy-lakaraman yätjkurruwuynydja.” Bitjarrnha ŋayi gan ŋunhi Djondja waŋan walalaŋ. \v 4 Ŋäthilnydja baman'tja yolŋuy djawarrkmirriy yäkuy Yitjayay\f * \fr 3:4 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* gan wukirri dhuwal dhäruk\x - \xo 3:4 \xo*\xt Isaiah 40.3-5\xt*\x* bitjarr gam', \q1 “Ŋunhalnydja nharaŋŋurnydja wäŋaŋur ḏiltjiŋurnydja yolŋu dhu boŋguŋ djawarrkthurr, \q2 yurr waŋiny ŋayi dhu gi ŋunhi biyakun gam', \q2 ‘Girri-ŋamathin walal, ga dhukarr-buŋun Garraywuny, \q2 bili galkin ŋayi dhu bunan. \q2 Dhunupayaŋun biyakun dhukarrnydja nhanŋu marrtjinyarawnydja. \q1 \v 5 Bukuny mala ŋunhi wäŋa bukmaknha dhu yarrpalanydhirra, \q2 ga ŋunhiyi yarrpalanydja dhu wäŋa bukmaknha rur'yunna, \q2 märr dhu ŋunhiyiny warrpam'thunna yarrpalanydhirr. \q1 Biyakun ŋunhiyiny buku-wirwiryunamirrnydja dhukarr dhunupayaŋun waŋganyguŋun, \q2 ga djämayi ŋunhi ḻunguḻungu'mirrnydja dhukarr buyuwuyukuŋun. \q1 \v 6 Bili Garraynydja dhu ŋunhi marrtjin rälin, \q2 bala dhu bukmakthun yolŋuynydja walal nhäŋuny \q2 ŋunhi nhalayak ŋayi dhu God-Waŋarryu yolŋu'-yulŋuny walŋakuŋ.’” \p Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Yitjayaynydja lakaraŋal ŋäthilmirriyaŋalnydja ŋunhi Djonguny dhäwu, ŋunhi ŋayin dhu ga yalalany Djondhun bitjandhiny lakaram. \p \v 7 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur bala gan ŋunhi dharrwaynha mirithirra yolŋuynydja walal guwatjmarnydja ŋanya Djonnhany, märr ŋayi walalany gan ḻiya-ḻupmaramaŋala. Yurr wiripuwurruynydja ŋanya ŋunhi guwatjmar, yan nhakun guyaŋanharay walalaŋgiyingal walal yanbi walal manymakmirra, bala ŋayi Djondja walalaŋ gan waŋanan bitjarra, “Nhumany dhuwal yolŋu'-yulŋu be nhän mala yan, mayali'-wilkthunamirra mala. Yolthu nhumalany dhuwal waŋanany balanyarawyiny, yanbi nhuma dhu waṉḏirr winya'yun Godkalaŋaŋuŋurnydja, ŋunhi ŋayiny dhu galki bunan, dhä-gir'yunarawnha nhumalaŋ? \v 8 Ma', bilyurra walal biyakun yuwalkkuŋun yan, bala djäman yan ŋamakulin' romdja. Yaka gi waŋi biyakuny, ‘Ŋarranhany dhu dhuwal God-Waŋarryu bäyŋu warray dhä-gir'yun, bili ŋarrakuny dhuwal mala-ŋurrkanhayŋu Yipurayim warray.’ Bäyŋun yan nhuma dhu ga ŋunhi bitjandhiny lakaranhamirr ŋapatjkunhamirrnydja nhumalanhawuynha nhuma. Bili God-Waŋarryu warray ga dhuwal ganydjarrnydja ŋayatham ŋula nhakuny malaŋuw djämaw; ŋayiny balaŋ märraŋun dhuwanna ŋunhi guṉḏan mala, bala ŋayi ŋuli yan djäman bilmaraŋun yolŋukuŋun dhipuŋurnydja ŋunhi guṉḏaŋurnydja, bala walalnha balaŋ ŋunhi djamarrkuḻiny' nhanŋun Yipurayimguny. \v 9 God-Waŋarrnydja ga dhärra girri'-ŋamathinyawuynha, bitjanna nhakun yolŋu ŋuli ga dhärra goŋ-ḏakulmirr djatthunarawnha, ŋayi dhu djatthundja dhä-mälkum yan yuṯuŋgurrwurr dharpanhany malaŋuny. Ga ŋunhiyiny dharpa malany borummiriwnhany, ŋayi dhu yan djalkthunna gurthalila. Yo. Bitjandhin ŋayi dhu ŋunhi God-Waŋarryu yolŋunhany dhä-gir'yun ŋayaŋu-waŋaranhany.” \p \v 10 Bala walal dhä-birrka'yurra ŋanya Djonnhany bitjarra, “Nhaltjan dhika napurr dhu yulŋuny?” \p \v 11 Ga ŋayiny walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarr, “Djämany gi ŋamakurrnha yan ga dhunupan romdja. Ŋuli nhe ga ŋayatham märrmany' gumurrpuy, waŋganydja nhe dhu gurrupan ŋurikin yolŋuw ŋunhi ŋayi gi bäyŋun ŋayathul gumurrpuy. Ga ŋuli nhe ga ŋathamirrnydja nhina, nheny dhu gurrupan ŋurikin ŋunhi wiripuŋuwnha yolŋuw, ŋunhi ŋayi ga ŋathamiriw nhina.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djondhu lakaraŋalnydja walalaŋ. \p \v 12 Ga wiripuny ŋunhi rrupiya-märranhmirra yolŋu walal gapmangun marrtjin balayi ḻiya-ḻupthunaraw, bala walal dhä-birrka'yurra ŋanya Djonnhany bitjarra, “Way Marŋgikunhamirr, nhaltjan dhika ŋanapurrnydja dhu?” \p \v 13 Ga ŋayiny walalaŋ waŋan Djondja bitjarr, “Ŋunhi nhuma dhu ga yolŋu'-yulŋunhany mala rrupiyany gombu'-gombum ŋurikiny ŋunhi buŋgawawnydja, yurr ŋunhi bili yan dhunupa nambany rrupiyany lakaraŋ; yakan buluny gombuŋ ḏämbulilnydja ŋal'maraŋ, ga goŋ-djuḻuḻ'yurrnydja nhumalaŋguwuynydja nhuma.” \p \v 14 Ga wiripuny ŋunhi yolŋu walal marrtjin miriŋun mala nhanukal Djongal, ga dhä-birrka'yurr walal ŋanya bitjarr, “Nhä dhika ŋanapurrnydja dhu djäma?” bitjarr. \p Ga ŋayiny Djondja waŋan walalaŋgal bitjarr, “Yaka nhuma dhu ŋula yolnha yolŋuny dharrwunum rrupiyawnydja ŋula nhakuny märranharaw, ga yaka nyäḻ'yurrnydja lakaraŋ ŋula yolnhany yolŋuny djarrma-gäŋuny. Ga ŋunhi nhuma dhu märramany rrupiyany nhumalaŋguwuy nhuma djämapuynydja, yakan nyumukuṉiny' lakaraŋuny ŋunhiyiny rrupiya.” \p \v 15 Yo. Ga wiyinnha walal gan ŋunhi Yitjuralnydja bäpurru galkurr ŋurikiyiny ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuywuny\f * \fr 3:15 \fr*\ft Messiah\ft*\f* yolŋuw, ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu dhawu'mirriyaŋal be ŋäthil. Ga buluny walal nhakun ŋunhi ŋäkul ŋanyanhan Djonnhan, bala walal yan mirithinan goŋmirriyinany dhika, ga waŋanhaminany walal gan ŋunhi bitjanminan, “Dhuwaliyin mak ŋayi ŋunhiyiny yolŋu bäy Maŋutji-dhunupayanhawuynydja?” \v 16 Bala ŋayiny Djondhuny lakaraŋal balany walalaŋ bitjarra, “Yaka dhuwal ŋarrany ŋunhiyi. Ŋarrany ŋuli ga dhuwal nhumalany gapuy warray waŋganydhu buku-ḻupmaram. Yurr dhikayi ga wiripuny yolŋu marrtji mirithirra yindi, ganydjarr-ḏumurra, djuḻkmaraman ŋayi ga ŋarranhany. Ga yaka ŋarra dhuwal dhuwurr-dhunupany djämawnydja nhanukalaŋaw ŋula nhakuny malaŋuw, balanyarawnydja nhakun dhapathuŋ'kuny nhanukalaŋaw yupmaranharaw. Ŋayiny nhumalany dhu gi ŋunhi ḻiya-ḻupmaraŋ Dhuyu-Birrimbirryun ga gurthaynha ŋäṉarryun. \v 17 Ga ŋayin ga ŋunhiyin yolŋu dhärra girri'-ŋamathinyawuynha, mala-djarr'yunarawnha barrkuwatjkunharawnha yolŋuwnha walalaŋ. Biyakun ŋayi dhu marrtji ŋunhi rurr'rurryurra ŋathany birraliny yan maŋutji, gänaŋ'maraŋun beŋurnydja ŋunhi dhukunŋurnydja. Bala ŋayi dhu ŋunhi ḏarrtjalktja ŋatha rulwaŋdhurra balan nhanukiyingala ŋayi wäŋalil, ga ŋunhi dhukundja ŋunhiŋuwuyyi ŋathapuy ŋayi dhu djalkthurra gurthalila, ŋunhiwiliyin gurthalil ŋunhi ga nhäran bitjanna bili yan bulŋuyukthinyamiriwnha.” Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djondhu lakaraŋalnydja yolŋu'-yulŋuwalnydja. \p \v 18 Ga dharrwakurr dhukarrkurr ŋayi gan ŋunhi Djondhuny lakaraŋal ŋunhi manymaktja dhäwu yolŋuwnydja walalaŋ Djesuwalaŋuwuynydja. Yurr ŋayi gan ŋunhi waŋanany walalany mirithinan yan raypirri'yurra gan ḏälyun dhärukthuny, bilmaraŋala ŋayi walalany gan beŋura ŋunhi walalaŋgalaŋaŋur ŋäthiliŋuŋura romŋur. \p \v 19 Ga ŋanyanhany ŋayi Djondhu ŋunhi buŋgawanhany yolŋuny yäkuny Yaritnhany,* waŋandhi ŋurru-dhunupa yan bili ŋayi miyalknha djaw'yurr wäwa'mirriŋuw nhanukiyingalaŋuw ŋayi yäkuny Yirutiyany.\f * \fr 3:19 \fr*\ft Herod; Herodias\ft*\f* Ga bulu ŋayi gan djämayi ŋula nhä malany wiripu wiripu yätjkurr mirithirr rom malany. \v 20 Ga buluny ŋayi ŋunhi Yaritthu djäma yätjkurr ŋapalil ŋal'maraŋal nhanŋuwuy ŋayi ŋunhi ŋayi Djonnhan galkar dharruŋgulila. \s1 Djondhu ḻiya-ḻupmaraŋal Djesuny \s2 John baptised Jesus \sr Luk 3.21-22 \r (Mathuyu 3.13-17; Mäk 1.9-11) \p \v 21 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi gan Djondhu ḻiya-ḻupmaraŋalnydja yolŋunhany walalany, bala ŋayipiny Djesuny marrtjinan balan Djongala, bala yan ŋayi ŋanya Djondhuny buku-ḻupmaraŋala. Ga dhäŋur beŋuryiny, bala ŋayi Djesuny gan dhärranan bukumirriyaŋala ŋunhiliyin. Bala ŋayiny ŋunha djiwarrny'tja wäŋa dhunupan ḻapthurra, \v 22 bala ŋunhi Dhuyu-Birrimbirrnydja marrtjin dhuryurrnydja räliny yuwalknha yänan, yurr rumbalnydja ŋunhi balanya nhakun murryil, bala ŋayi nhinanan nhanukal Djesuwalnydja. Ga dhunupan ŋayiny God-Waŋarrnydja waŋanan beŋur djiwarr'ŋurnydja bitjarra, “Nheny dhuwal ŋarrakuwuy warray Gäthu ŋunhin marrkapmirra. Ga ŋarrany nhokal dhuwal mirithinan yan ŋayaŋu-djulŋithinany.” \s1 Djesuw mala-ŋurrkanhayŋu \s2 The ancestors of Jesus \sr Luk 3.23-38 \r (Mathuyu 1.1-17) \p \v 23 Ga ŋunhi ŋayi Djesu 30-mirriyinany dhuŋgarramirriyin, bala ŋayi ŋurruyirr'yurra gan djawarrkthurra dhäwun lakaraŋal. Ga yolŋuynydja walal gan ŋunhi guyaŋanany ŋanya Djesunhany bitjarra, yanbi ŋayi ŋunhi Djawutjipkun* gäthu'mirriŋu; ga yuwalknha ŋayi ŋunhi Djawutjipthuny ŋanya goŋdhu-märraŋalnydja ŋanya Djesunhany, bala ŋayi nhanŋu ŋunhi bäpayinan. \p Yo, ŋayiny ŋunhi Djawutjiptja gäthu'mirriŋu Yeliw,\f * \fr 3:23 \fr*\ft Joseph; Heli\ft*\f* \q1 \v 24 ga ŋayiny Yeliny ŋunhi gäthu'mirriŋu Mathatku,* \q2 ga ŋayiny Mathattja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Lebaywu,* \q2 ga ŋayiny Lebaynydja gäthu'mirriŋu Milkiw,* \q2 ga Milkiny gäthu'mirriŋu Djanaywu,* \q2 ga ŋayiny Djanaynydja gäthu'mirriŋu wiripuŋuw yolŋuw Djawutjipku,\f * \fr 3:24 \fr*\ft Matthat; Levi; Melchi; Jannai; Joseph\ft*\f* \q1 \v 25 ga ŋayiny ŋunhiyiny Djawutjiptja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Matathiyatjku,* \q2 ga ŋayiny Matathiyatjtja ŋunhi gäthu'mirriŋu Waymutjku,* \q2 ga Waymutjtja gäthu'mirriŋu Näyamgu,* \q2 ga ŋayiny Näyamdja ŋunhi gäthu'mirriŋu Yitjiliw,* \q2 ga Yitjiliny gäthu'mirriŋu Naykiw,\f * \fr 3:25 \fr*\ft Mattathias; Amos; Nahum; Esli; Naggai\ft*\f* \q1 \v 26 ga Naykiny gäthu'mirriŋu Mäyatku,* \q2 ga ŋayiny Mäyattja gäthu'mirriŋu nhanŋu Matathayaw,* \q2 ga ŋayiny ŋunhiyi yolŋu Matathayany yäku gäthu'mirriŋu Djiminiw,* \q2 ga ŋayiny Djimininy ŋunhi gäthu'mirriŋu Djotjikku,* \q2 ga ŋayiny Djotjiktja gäthu'mirriŋu Djodaw,\f * \fr 3:26 \fr*\ft Maath; Mattathias; Semein; Josech; Joda\ft*\f* \q1 \v 27 ga Djodany ŋunhi gäthu'mirriŋu Djowanangu,* \q2 ga ŋayiny Djowanandja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Ritjaw,* \q2 ga Ritjany Djirabaybulwu,* \q2 ga ŋayiny Djirabaybulnydja gäthu'mirriŋu Djiyaltiyalwu,* \q2 ga ŋayiny Djiyaltiyalnydja ŋunhi gäthu'mirriŋu Neriw,\f * \fr 3:27 \fr*\ft Joanan; Rhesa; Zerubbabel; Shealtiel; Neri\ft*\f* \q1 \v 28 ga ŋayiny Neriny yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Milkiw,* \q2 ga ŋayiny Milkiny ŋunhi gäthu'mirriŋu Yatiw,* \q2 ga Yatiny gäthu'mirriŋu Gutjamgu,* \q2 ga ŋayiny Gutjamdja gäthu'mirriŋu Yilmatamgu,* \q2 ga ŋayiny Yilmatamdja gäthu'mirriŋu Yuwaw,\f * \fr 3:28 \fr*\ft Melchi; Addi; Cosam; Elmadam; Er\ft*\f* \q1 \v 29 ga Yuwany ŋunhi gäthu'mirriŋu Djatjuwaw,* \q2 ga ŋayiny Djatjuwany gäthu'mirriŋu Läyitjaw,* \q2 ga Läyitjany ŋunhi gäthu'mirriŋu Djorimgu,* \q2 ga ŋayiny Djorimdja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Mathatku,* \q2 ga Mathattja gäthu'mirriŋu Lebaywun.\f * \fr 3:29 \fr*\ft Joshua; Eliezer; Jorim; Matthat; Levi\ft*\f* \q1 \v 30 Yo. Ga Lebaynydja ŋunhi gäthu'mirriŋu nhanŋun Djimiyangun,* \q2 ga ŋayiny Djimiyandja ŋunhi gäthu'mirriŋu Djudawnha,* \q2 ga Djudany gäthu'mirriŋu Djawutjipku,* \q2 ga ŋayiny Djawutjiptja ŋunhi gäthu'mirriŋu Djonamgu,* \q2 ga ŋayiny Djonamdja gäthu'mirriŋu Yiliyakimgu.\f * \fr 3:30 \fr*\ft Simeon; Judah; Joseph; Jonam; Eliakim\ft*\f* \q1 \v 31 Ga ŋayiny Yiliyakimdja ŋunhi gäthu'mirriŋu Meliyaw,* \q2 ga Meliyany gäthu'mirriŋu Menaw,* \q2 ga ŋayiny ŋunhi Menany yäku yolŋu gäthu'mirriŋu Matathaw,* \q2 ga ŋayiny Matathany gäthu'mirriŋu Naythangu,* \q2 ga ŋayiny Naythandja gäthu'mirriŋu Daybitku.\f * \fr 3:31 \fr*\ft Melea; Menna; Mattatha; Nathan; David\ft*\f* \q1 \v 32 Ga ŋayiny Daybittja yäku yolŋu gäthu'mirriŋu Djitjiw,* \q2 ga Djitjiny gäthu'mirriŋu Wopitku,* \q2 ga ŋayiny Wopittja gäthu'mirriŋu Bawatjku,* \q2 ga ŋayiny Bawatjtja gäthu'mirriŋu Djalmangu,* \q2 ga ŋayiny Djalmandja gäthu'mirriŋu nhanŋu Nätjungu.\f * \fr 3:32 \fr*\ft Jesse; Obed; Boaz; Salmon; Nahshon\ft*\f* \q1 \v 33 Ga Nätjundja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Minadapku, \q2 ga ŋayiny Minadaptja ŋunhi gäthu'mirriŋu Yadmingu,\f * \fr 3:33 \fr*\ft Amminadab; Admin; Arni; Hezron; Perez; Judah\ft*\f* \q2 ga ŋayiny Yadmindja gäthu'mirriŋu Yäniw,* \q2 ga Yäniny gäthu'mirriŋu Yitjurungu,* \q2 ga ŋayiny Yitjurundja gäthu'mirriŋu Beratjku,* \q2 ga Beratjtja gäthu'mirriŋu Djudaw.* \q1 \v 34 Ga ŋayiny Djudany yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Djaykupku,* \q2 ga ŋayiny Djaykuptja ŋunhi gäthu'mirriŋu Yitjakku,* \q2 ga Yitjaktja gäthu'mirriŋu nhanŋu Yipurayimgu,* \q2 ga ŋayiny Yipurayimdja gäthu'mirriŋu Djeraw,* \q2 ga ŋayiny Djerany ŋunhi gäthu'mirriŋu Näyuw.\f * \fr 3:34 \fr*\ft Jacob; Isaac; Abraham; Terah; Nahor\ft*\f* \q1 \v 35 Ga Näyuny ŋunhi gäthu'mirriŋu Djerakku,* \q2 ga ŋayiny Djeraktja gäthu'mirriŋu Reyuw,* \q2 ga ŋayiny Reyuny yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Biliyakku,* \q2 ga ŋayiny Biliyaktja gäthu'mirriŋu Yepaw,* \q2 ga ŋayiny Yepany gäthu'mirriŋu Djelaw.\f * \fr 3:35 \fr*\ft Serug; Reu; Peleg; Eber; Shelah\ft*\f* \q1 \v 36 Ga Djelany yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Gayinangu,* \q2 ga ŋayiny Gayinandja gäthu'mirriŋu Yäpakatku,* \q2 ga ŋayiny Yäpakattja gäthu'mirriŋu Djimgu,* \q2 ga ŋayiny Djimdja ŋunhi gäthu'mirriŋu Nawaw,* \q2 ga ŋayiny Nawany gäthu'mirriŋu Lamikku.\f * \fr 3:36 \fr*\ft Cainan; Arphaxad; Shem; Noah; Lamech\ft*\f* \q1 \v 37 Ga ŋayiny Lamiktja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Mathitjilaw,* \q2 ga ŋayiny Mathitjilany gäthu'mirriŋu Yenukku,* \q2 ga ŋayiny Yenuktja gäthu'mirriŋu Djäritku,* \q2 ga Djärittja ŋunhi gäthu'mirriŋu Mayalaliw,* \q2 ga ŋayiny Mayalaliny gäthu'mirriŋu Genangu.\f * \fr 3:37 \fr*\ft Methuselah; Enoch; Jared; Mahalaleel; Kenan\ft*\f* \q1 \v 38 Ga ŋayiny Genandja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu Yenutjku,* \q2 ga ŋayiny Yenutjtja gäthu'mirriŋu Djäpku,* \q2 ga ŋayiny Djäptja gäthu'mirriŋu Yadamgu,\f * \fr 3:38 \fr*\ft Enosh; Seth; Adam\ft*\f* \p ŋunhi ŋayiny Yadamdja yolŋu yäku gäthu'mirriŋu nhanŋuwuynha yan God-Waŋarrwun Bäpawnha. \c 4 \s1 Djaytindhu guwaḻ-ṉirr'maraŋal Djesuny \s2 The temptation of Jesus \sr Luk 4.1-13 \r (Mathuyu 4.1-11; Mäk 1.12-13) \p \v 1 Ga ŋunhi ŋayi Djesu roŋiyinany beŋurnydja ŋunhi buku-ḻupthunaŋurnydja Djodinŋurnydja,\f * \fr 4:1 \fr*\ft Jordan\ft*\f* ŋunhiny ŋayi roŋiyinany dhaŋaŋnha Dhuyu-Birrimbirrwalaŋumirra. Bala ŋanya ŋayi yan ŋuriŋi Dhuyu-Birrimbirryuny Djesunhany mel-warryurrnydja balan nharaŋlila wäŋalilnydja, gapu-ranhdhaklila. \v 2 Ga ŋunhiliyiny ḏiltjiŋurnydja wäŋaŋur, bala ŋanya ŋayi gan guwaḻ-ṉirr'maraŋala ŋuriŋiyiny buŋgawaynydja Mokuyyu, birrka'yurra ŋayi ŋanya gan Djesunhan, yanbi balaŋ ŋayi ŋunhi nhanŋu malthuna. Ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi Djesuny ŋunhiliyiny 40 munhany ga 40 waluny, yurr ŋoy-ŋathamiriwnha. Bala yan ŋayi dhunupan marrya'yinan. \p \v 3 Bala ŋayi ŋanya ŋunhi Mokuyyuny waŋanan Djesunhany bitjarra, “Ŋuli nhe be God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu, gatjuy mak waŋi dhuwal guṉḏany, märr ŋayi dhu bilyun ŋathathirr nhuŋu.” \p \v 4 Yurr ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋal bitjarr, “Yaka. Bili ŋunha dhuyuynydja djorray' ga lakaram\x - \xo 4:4 \xo*\xt Deuteronomy 8.3\xt*\x* bitjan, ‘Bäyŋun dhu dhuwal yolŋu walŋathirr ŋathaynydja yan waŋganydhuny.’” \p \v 5 Ga dhäŋur beŋuryiny bala yan ŋayi ŋanya ŋunhi ŋuriŋiyi Mokuyyuny garr'yurra Djesunhany balan bitjarra garrwarlila wäŋalil dhiŋgilila, ga ŋunhiliyiny ŋayi gan bukuŋurnydja wäŋaŋur milkuŋala nhanukal Djesuwalnydja wäŋanhan ŋarakanhan malany ga bukmaknhan bäpurruny yolŋuny walalany. \v 6 Bala yan ŋayi ŋunhi buŋgawany Mokuy waŋanan nhanukal bitjarra, “Nhäma nhe ga ŋunha wäŋa mala? Ŋunhayiny wäŋa mala bukmaknha yan ŋarra dhu gurrupanna nhuŋun, nhen dhu ŋurikiyiny malaŋuw wäŋaw buŋgawa, ga walalnydja dhu ga ŋunhi yolŋuny mala goŋmirriyirrnydja nhuŋun. Ŋunhayiny ŋunhi wäŋa malany ŋarrakiyingala goŋŋur, ga ŋuli balaŋ ŋarra dhu djälthirr gurrupanarawnydja ŋula yolkuny, ŋarrany dhu ŋunhi gurrupanna yan nhanŋu. \v 7 Yo. Yurr ŋarra dhu dhuwal gurrupandja nhuŋun bukmakkuman yan, ŋuli nhe dhu bun'kumu-djipthun ga buku-ŋal'yun ŋarrakuny.” \p \v 8 Bala ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarra, “Dhuyuŋurnydja djorra'ŋur ga ŋunha dhäruktja waŋa bitjan warray, ‘Nheny dhu bun'kumu-djipthun, ga buku-ŋal'yun ŋuriki bili yan waŋganygu Waŋarrwu, nhokiyingalaŋaw yan Garraywu God-Waŋarrwu; ŋanyapinya yan waŋganynha nhe dhu ga dhäruktja märram.’” \p \v 9 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi ŋuriŋiyi Mokuyyuny garr'yurra Djesunhany balan Djurutjalamlila, bala ŋayi ŋanya Djesunhany nhirrparnydja ŋunhiwilin buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, ŋunhawala gal'ŋu garrwarlila mirithirra, bala ŋayi waŋanan nhanŋu bitjarra, “Ŋuli nhe be God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu, gatjuy mak ŋurrkanhamirr nhunapinya nhe dhipuŋur bala ŋoylil, munatha'lil ya ŋunhawal. \v 10 Bili\x - \xo 4:10 \xo*\xt Psalm 91.11-12\xt*\x* ŋunha dhuyuŋurnydja djorra'ŋur ga waŋa bitjan gam', \q1 ‘Ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny waŋan nhanŋuwuynydja ŋayi djiwarr'puynhany dhäwu-gänhamirriny yolŋuny \q2 walalany guŋga'yunarawnha nhuŋu. \q1 \v 11 Guŋga'yunna walal nhuna dhu goŋdhun ŋayatham walalaŋgiyingal, \q2 märr nhe dhu yakan galkirriny ga ŋula burakirrnydja ḻukuny guṉḏaynydja.’” \p \v 12 Ga\x - \xo 4:12 \xo*\xt Deuteronomy 6.16\xt*\x* ŋayiny Djesuny buku-roŋanmaraŋal nhanŋu bitjarra, “Wiripuny ga ŋunha God-Waŋarrwu Dhäruk waŋa bitjan, ‘Yaka nhuŋuwuy nhe God-Waŋarrnha birrka'yurr.’” \p \v 13 Ga ŋunhi ŋayi ŋunhiyi buŋgawany Mokuy ḏaḏawyurrnydja birrka'yunaŋurnydja nhanukal, bala ŋayi yan ŋanya ganarrthaŋala, yurr märr-gurriri ŋanya ŋayi ŋunhi ganarrthaŋalnydja. \s1 Djesuy ŋurruyirr'yurra djäman ŋunhal Galali wäŋaŋur \s2 Jesus began his work in Galilee \sr Luk 4.14-15 \r (Mathuyu 4.12-17; Mäk 1.14-15) \p \v 14 Dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny marrtjinan roŋiyinan Galalilila\f * \fr 4:14 \fr*\ft Galilee\ft*\f* wäŋalil. Ga ŋuriŋiyi Dhuyu-Birrimbirrmirriy ganydjarryu ŋayi gan marrtjinany dhaŋaŋnha. Bala ŋayi gan djämany mirithirra yan ganydjarrmirra romdja. Ga dhäwuny' nhanukalaŋuwuy gan ŋunhi ḻatjuwarr'yurra bawalamirra ŋunhiliyiny Galaliny wäŋaŋur. \v 15 Ga marŋgikuŋalnydja ŋayi gan ŋunhi yolŋunhany walalany ŋunhiliyin ŋunhi Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋurnydja mala. Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal bukmaknha wokthurrnydja nhanŋu. \s1 Nätjuritjtja wäŋaŋur yolŋuy walal gan ḻikandhu-ŋurrkaŋala Djesunhany \s2 Jesus was rejected in Nazareth \sr Luk 4.16-30 \r (Mathuyu 13.53-58; Mäk 6.1-6) \p \v 16 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny roŋiyinan nhanukiyingala ŋayi wäŋalil Nätjuritjlila,\f * \fr 4:16 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* ŋunhiwili wäŋalil ŋunhi ŋayi Djesu ŋuthar. Ga balanyamirriynydja ŋunhi Nhinanhamirriynydja Waluy, bala yan ŋayi Djesuny dhunupan marrtjinan balan Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirrilila buṉbulil, bili ŋayi ŋuli ganha bitjana muka bili marrtjinya yan ŋunhiwiliyiny wäŋalil. Bala ŋayi dhunupan dhärranan maŋutji-ḻaw'maranharawnha dhuyuwnha djorraw'. \v 17 Bala walal goŋ-gurruparnydja nhanukal ŋunhiyin djorrany' ŋunhi djawarrkmirriwuŋun wukirriwuynydja Yitjayawuŋun.\f * \fr 4:17 \fr*\ft Isaiah\ft*\f* Bala ŋayi ŋunhiyi dhoṯkunhawuynydja djorra' ḻapmaraŋala, bala ŋayi maḻŋ'maraŋalnydja ŋunhin dhäruktja ŋunhi gan waŋan bitjarra gam', \q1 \v 18 “Walŋamirrnydja\x - \xo 4:18 \xo*\xt Isaiah 61.1-2\xt*\x* Birrimbirr Garraywuny dhuwanna ŋarrakala, \q2 bili Garrayyu ŋunhi ŋarranhany djarr'yurr; \q2 ŋayipi yan ŋunhi ŋarranhany djuy'yurr, \q2 ŋarra dhu marrtjin, ga lakaraman, dhuwaliyin ŋunhi ŋamakurrnha dhäwu \q2 yolŋuwalnha walalaŋgal ŋurruwuykmirriwala. \q1 Ŋayi ŋunhi ŋarranhany djuy'yurr ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi yolŋuwal walalaŋgal \q2 ŋunhi walal ga nhina garrpinamirriŋur romŋur, \q2 märr dhu ŋarra lakaraman walalaŋgal \q2 ŋunhi ŋayiny Garrayyuny walalany bilin dhawaṯmaraŋala. \q1 Ga bulu ŋayi ŋarrany djuy'yurr bambaymirriwal yolŋuwal walalaŋgal, \q2 märr ŋarra walalany dhu maŋutjimirriyaman. \q1 Ga bulu ŋayi ŋarrany djuy'yurr ŋurikiwurruŋgal \q2 ŋunhi walal ga nhina baku-ŋayathanhamirriŋur romŋur, \q2 märr ŋarra dhu dhawaṯmaraman walalany beŋuryiny ŋunhi garrpinamirriŋurnydja romŋur. \q1 \v 19 Yo. Ga bulu ŋayi ŋarrany djuy'yurr \q2 bukmakkala yan yolŋuwal walalaŋgal dhäwuwnha lakaranharaw, \q2 bili dhuwanna ŋunhi waluny ŋayi dhu Garrayyuny marrtji walŋakuman \q2 ŋunhiwurrunhany ŋunhi nhanŋuwuynydja yolŋuny walalany.” \p Ga dhuwaliyiny ŋunhi dhäruk ŋayi Djesuy maŋutji-ḻaw'maraŋal beŋura ŋunhi ŋäthiliŋuŋur djorra'ŋur, Yitjayawuŋun wukirriwuy. \p \v 20 Ga ŋunhi nhakun ŋayi dhawar'yurrnydja djorra'ŋurnydja maŋutji-ḻaw'maranhaŋur, bala ŋayi ŋunhi djorrany' dhoṯkuŋala, bala gurrupara roŋanmaraŋala ŋurikala yolŋuwal ŋunhi ŋayi ŋuli ga djäga ŋurikiyi djorraw' malaŋuw. Bala ŋayi nhinanan. Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal nhäŋala ŋanya, galkurra manapar walal gan nhanŋu waŋanharawnha. \v 21 Bala ŋayipiny Djesuny waŋanan walalaŋgal bitjarra, “Dhuwaliyiny dhäruk ŋunhi nhuma ŋäkul maŋutji-ḻaw'maranhawuy beŋur yan God-Waŋarrwal djorra'ŋur, ga dhuwaliyin ŋunhi yuwalknha yan maḻŋ'thurrnydja dhiyala nhumalaŋgala gäthurnydja. Bili dhiyaŋiyiny ga dhäwuy lakaram ŋarranhan.” \p \v 22 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal bukmakthun ŋäkulnydja ŋanya ṉirr'yurra, märr-maŋmaŋdhurra bitjarra dhärukkun nhanŋu bala walal gan dhä-birrka'yunminan, “Nhaka dhuwandja ŋayi gan buŋgawayaŋala waŋan. Yol bili ŋayi ŋunha, ŋunhi Djawutjipku\f * \fr 4:22 \fr*\ft Joseph\ft*\f* gäthu'mirriŋu muka?” bitjarr. \p \v 23 Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarr, “Wiripuny mak nhuma dhu ŋunhi waŋa ŋarrakuny bitjanna, ‘Way marrŋgitj, ŋathil ḏukmaranhamirr nhunapinya nhe. Napurrnydja nhuna gan dhuwal ŋäkul ŋunhi nhe gan djäma yindiy ganydjarryu ŋunhalnydja Gapuniyamdja\f * \fr 4:23 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* wäŋaŋur. Gatjuy mak, biyakiyi bili djäma dhiyalnydja nhokiyingalnydja nhe wäŋaŋur.’ Bitjanna nhuma dhu ŋunhi wiripuny waŋa. \v 24 Yuwalknha yan ŋarra dhu dhuwandja nhumalaŋ lakaram. Ŋuli ŋayi dhu yolŋu djawarrkmirr marrtji nhanukiyingalnydja ŋayi wäŋalil, ga walalnydja dhu ŋunhi nhanŋuwuynydja yolŋu walal yakan gumurr-ŋamathirr nhanŋu, ga yakan walal dhu ŋunhi nhanukuŋ dhäwuny märram. \v 25 Ŋäkun walal ŋarrany. Ŋäthil be baman' balanyamirriy waluy ŋunhi gan Yilaydja* nhinan, dhuwandja gan wäŋa dhärran baṉḏanynha, räwaknha ga ŋathamiriwnha, bili wiyinnha gan dhuwal wäŋany dhärran waltjaṉmiriwnha, ḻurrkun'nha dhuŋgarrany. Ga dharrwa gan miyalkkurruwurr buku-gurthapuy mala nhinan ŋunhiliyi wäŋaŋur Yitjural,\f * \fr 4:25 \fr*\ft Elijah; Israel\ft*\f* balanyamirriyyiny. \v 26 Yurr ŋayiny ŋunhi God-Waŋarryuny yaka djuy'yunna ŋanya Yilaydjanhany ŋula yolkalnydja miyalkkal wäŋa-Yitjuralpuywalnydja, djuy'yurrnydja ŋayi ŋanya ŋunhi balan bitjarra mulkuruwala miyalkkal, ŋunhi ŋayi gan nhinan ŋunhala Djarapatnha* wäŋaŋur, makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur Djäydan.\f * \fr 4:26 \fr*\ft Zarephath; Sidon\ft*\f* Ga ŋayiny nhanŋu ŋunhiyiny miyalk mulkuruny gumurr-ŋamathinan yan. \v 27 Ga balanyamirriy waluy ŋunhi ŋayi gan djawarrkmirr yolŋu yäku Yilaydja* nhinan, ga dharrwa gan ŋunhi mirithirr Yitjuralnydja mala yolŋu walal burakin burrunhdhiyay'nha balanyamirriyyiny. Yurr bäyŋun ŋunhi ŋula waŋgany yolŋu baḏarraŋdhinyany beŋuryiny rerriŋur, ŋany waŋganynha yan yolŋu mulkurun ḏirramu yäku Naymannha* yan baḏarraŋdhinany ŋunhiliyiny wäŋaŋur, ŋunhi ŋayi ŋunhiyiny yolŋu wiripuŋuwuynha, wäŋapuy makarrpuy Djiriyapuynha.”\f * \fr 4:27 \fr*\ft Elisha; Naaman; Syria\ft*\f* Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \p \v 28 Ga ŋuriŋiyiny dhärukthuny nhanukal Djesuwalnydja walalanhany ŋunhi ŋoynha dharpuŋal, bala walal gan bukmaknha ŋunhiliny ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirriŋurnydja buṉbuŋur ŋaramurryinan nhanŋuny mirithinan yan dhika. Yakan walal ga ŋunhi buluny djälthin dhäwuwnydja buthuru-bitjunaraw. \v 29 Ga dhunupan walal ŋunhi dhärranany bala walal ŋanya ŋayathaŋala yan bala marrtjin warryu'-warryurra ŋanya beŋuryiny ŋunhi buṉbuŋur balan bitjarra bukulila wäŋalil, ŋunhi marrtjin bala' malany dhärra'-dharran, walal balaŋ ŋanya ḏur'yunan rakunygunhan ŋunhiliyin bukuŋura. \v 30 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny bilyurr, bala yan djartjaryurra ṉapuŋga'wurra walalaŋgalaŋuwurr marrtjinan ŋayi wiripuŋulila wäŋalil. \s1 Yolŋuny ḏirramuny gan ŋayathaŋal yätjkurruy birrimbirryu \s2 A man with an evil spirit \sr Luk 4.31-37 \r (Mäk 1.21-28) \p \v 31 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, bala ŋayi Djesuny marrtjinan ga yan bili ga bunanany ŋayi Gapuniyamnha* wäŋaŋur, makarrŋurnydja Galalin\f * \fr 4:31 \fr*\ft Capernaum; Galilee\ft*\f* wäŋaŋur. Ga balanyamirriyyiny ŋunhi Nhinanhamirriynydja waluy ŋayi marrtjinan ŋunhiwilin buṉbulila buku-ḻuŋ'thunamirrilila, ga ŋunhiliyin ŋayi gan ŋunhi marŋgikuŋalnydja yolŋunhany walalany. \v 32 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal mirithinan yan buthuru-bitjurrnydja, ganyim'thurra manapar bitjarr, bili ŋayi gan ŋunhi waŋanany dhärukthuny ganydjarrmirriynha. \v 33 Ga ŋunhiliyi gan Djuw malawal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur yolŋu nhinan ḏirramu yätjkurr birrimbirrmirr. Bala yan ŋayi ŋunhiyi birrimbirrnydja waŋanan nhanukal ŋurikalyiny ḏirramuwalnydja dhärukkurra, yurr mirithinan ŋayi ŋunhi waŋanany yatjurra bitjarrnha, \v 34 “Way Djesu, wäŋa-Nätjuritjpuy!\f * \fr 4:34 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* Nhaltjanna nhe dhu napurruny dhuwal yulŋuny? Nheny dhuwal räli marrtjin, nhe dhu napurruny baḏuwaḏuyuna muka? Ŋarrany dhuwal nhuŋu marŋgi, nheny dhuwal ŋunhiyin dhäwu-gänhamirra yolŋu, djuy'yunawuynha God-Waŋarrwuŋun beŋura djiwarr'ŋura.” \p \v 35 Bala ŋayiny Djesuny dhunupan waŋanan ŋurikiyiny yätjkurruwnydja birrimbirrwu bitjarra, “Mukthurra ma' waŋanhamiriwnha! Gatjuy dhawaṯthurra dhiyakalnydja yolŋuwal rumbalŋur,” bitjarr. Bala ŋayi ŋuriŋiyi birrimbirryuny ŋurrkaŋalnydja ŋunhi ḏirramunhany gumurrlila yan walalaŋgal, bala yan waṉḏinan dhawaṯthurra. Yurr ŋayi ŋunhiyi ḏirramuny yakan ŋula burakinyany nhanukuŋ ŋurrkanhawuynydja. \p \v 36 Bala walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal nhäŋalnydja ganyim'thurra, ga waŋanhaminany walal gan ŋunhi bitjanminan, “Way nhän dhuwandja? Yuṯan ganydjarr muka? Waŋany ŋayi ga dhuwal dhärukthuny ganydjarrmirriynha ŋurukuny yätjkurruwnydja birrimbirrwu malaŋuw, ga walalnydja ga ŋunha dhäruktja ŋanya märraman yan, bala dhunupan yan dhawa-yawaṯthunna.” \v 37 Ga dhäwuny' gan ŋunhi ḻatjuwarr'yurra Djesuwalaŋuwuynydja, warrpam'nha ŋunhi wäŋany ŋarakany Galaliny ŋayathaŋala. \s1 Djesuy gan walŋakuŋal dharrwany yolŋuny walalany \s2 Jesus healed many people \sr Luk 4.38-41 \r (Mathuyu 8.14-17; Mäk 1.29-34) \p \v 38 Yo. Ga dhunupan ŋayi ŋunhi Djesuynydja ganarrthaŋala ŋunhiyiny Djuw-malawnydja buku-ḻuŋ'maranhamirrnydja buṉbu, bala ŋayi marrtjinany Djäymangala\f * \fr 4:38 \fr*\ft Simon\ft*\f* wäŋalil. Ga ŋunhiliyi bala'ŋur gan ŋorran rerrimirr miyalk, yurr ŋayi ŋunhi mukul'mirriŋu rumaru' nhanŋu Djäymangu. Ga rirrikthurrnydja ŋayi gan ŋunhi gorrmur'yu rerriynydja. Bala walal waŋanan ŋanya Djesunhany bitjarra, “Way buku-djulŋi, ŋathil guŋga'yurr ŋanya go.” \v 39 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny marrtjin, bala yan dhärranan nhanukal galkin, ga dhunupan ŋayi waŋanan nhanukal ŋaŋ'ŋaŋ'thurra yarrkmaraŋala ŋunhiyi gorrmur'nhany rerriny. Bala yan dhunupan nhakun ŋuriŋiyi rerriynydja ŋanya ganarrthaŋala, bala ŋayi yan ḏäwalayinan. Ga dhunupan ŋayi ŋunhi miyalktja rur'yurra, bala galŋarrarrayurra ŋathawnha walalaŋgalaŋaw, ga djägan ŋayi gan walalaŋ, ŋathan walalany gurrupar. \p \v 40 Ga dhäŋur walu-gärrinyaŋurnydja, bala walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal dharrwaynha marrtjin gäŋa'-gaŋal rerrimirrinhany walalany, ḻundu'mirriŋunhany walalaŋguwuy walal balan nhanukala Djesuwala, yurr dharrwan mirithirra ŋunhiyi yolŋuny walal. Ga rerriny mala walalaŋ ŋunhi barrkuwatj walal gan ŋayathaŋal. Bala ŋayi Djesuny marrtjin goŋ-ŋal'yurra walalaŋgal waŋga'-waŋganygala yan, bala walal marrtjin walŋathinan bukmaknha. \v 41 Ga märr dharrwawala ŋayi gan ŋunhi yolŋuwalnydja walalaŋgal wakinŋunhany birrimbirrnha mala dhawaṯmaraŋal, yurr dhä-rirrakaymirra gan ŋunhi dhawaṯthurrnydja. Ga yatjurrnydja walal marrtjin ŋunhi bitjarra, “Nheny dhuwal Gäthu'mirriŋu God-Waŋarrwu muka?” Bala dhunupan ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja waŋanan dhäruk-mukmaraŋala walalany ŋunhiyi birrimbirrnhany mala, märr walal yakan lakaranhany ŋanya ŋunhi yolŋuwalnydja walalaŋgal, bili walalnydja ŋunhiwurryiny yätjkurrnydja mala birrimbirr marŋgithinan yan nhanŋuny Djesuwnydja, ŋunhi ŋayiny ŋunhiyin Walŋakunhamirra yolŋu beŋura God-Waŋarrwuŋun, yäku Maŋutji-dhunupayanhawuynha.\f * \fr 4:41 \fr*\ft Messiah\ft*\f* \s1 Djesuynydja gan dhäwun lakaraŋal buku-ḻuŋ'thunamirriŋura buṉbuŋur malaŋuŋur \s2 Jesus preached in the synagogues \sr Luk 4.42-44 \r (Mäk 1.35-39) \p \v 42 Ga ŋunhi wiripuny walu djaḏaw'yurr, bala ŋayi Djesuynydja ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, ga marrtjinany ŋayi ŋunhi balan bitjarra gänaŋulila wäŋalilnydja. Ga ŋunhiliyiny banydji wäŋaŋurnydja walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal ḻarruŋala nhanŋu, ga yan bili ga maḻŋ'maraŋal yan walal ŋanya. Bala walal waŋanan nhanukal bitjarra, “Way, nhämirr nhe ŋuli gi dhuwal nhini dhiyala banydjin ŋanapurruŋgala?” \v 43 Ga ŋayiny walalaŋ bitjarr waŋan, “Dhuwal, ŋarrany dhu ga dhuwal lakaraman ŋunhi manymaknha dhäwu Godkalaŋuwuynha rombuy, bawalamirriŋura wäŋaŋur malaŋuŋur, bili dhiyakiyi muka ŋarrany ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny djuy'yurr räliny.” \p \v 44 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi gan marrtjinan wäŋakurra malaŋuwurr, dhäwun' marrtjin lakaraŋal birrŋ'maraŋala ŋunhilin ŋunhi Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋur mala, ŋunhiliyiny makarrŋur Djudiyany. \c 5 \s1 Djesu wäthurr ŋurikiwurruŋgun ŋunhi ŋurruŋuwnha malthunamirriw mala nhanukiyingalaŋaw ŋayi \s2 Jesus called the first disciples \sr Luk 5.1-11 \r (Mathuyu 4.18-22; Mäk 1.16-20) \p \v 1 Waŋganymirrnydja waluy ŋayi gan Djesu dhärranan raŋiŋura, yurr guḻun ŋunhiyi wäŋany yäku Ginitjara,* wiripuny ŋayi yäku Galali.\f * \fr 5:1 \fr*\ft Gennesaret; Galilee\ft*\f* Ga walalnydja marrtjin yolŋu'-yulŋuny dharrwan nhanukal ḻuŋ'thurrnydja, giṯthurra marrtjin yolŋuny walal, ŋapa-ŋal'maranhaminan marrtjin bitjarra ḏur'-ḏuryunminan, bili walal gan ŋunhi djälthin Godkalaŋawnha dhärukkun ŋänharaw. \v 2 Bala ŋayi yan Djesuynydja nhäŋala märrman' marthaŋay maṉḏa gan dhärran raŋiŋura, ga walalnydja ŋunhi guya-djämamirrnydja yolŋu walal gan ḏiltjiŋura nhina'-nhinan raŋiŋura, ŋäthil yan walal ŋunhi marthaŋayŋurnydja ḏuwa-ḏuwaṯthurr, bala walal gan ganybun mala rurrwuyurr ŋunhiliyin raŋiŋura. \v 3 Bala ŋayipiny ŋunhi Djesuny wapthurra waŋganylila marthaŋaylil, yurr ŋunhiyi waŋganydja marthaŋay Djäymangu.\f * \fr 5:3 \fr*\ft Simon\ft*\f* Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋanya Djäymannhany bitjarra, “Dhuwal nhe dhu marthaŋay märr gaŋga dhathar'maram märr-dhulmulil,” bitjarr. Ga beŋuryin ŋayi gan ŋunhi marthaŋayŋura Djesuny waŋan marŋgikuŋalnydja gan yolŋunhany walalany, bili yolŋuny walal ŋunhi mirithinan dhika dhaŋaŋdhinan ŋunhiliyiny raŋiŋurnydja. \p \v 4 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi dhäwuŋurnydja lakaranhaŋur dhawar'yurr, bala ŋayi waŋanan Djäymangalnydja bitjarra, “Go nheny wapthurra rälin dhipala marthaŋaylila, ga dhathar'maramany nhe dhu balan bitjanna dhulmulila, nhe ga ŋuriŋiwurruy ŋunhi guŋga'yunamirriy mala nhokal, bala ŋurrkamany nhuma dhu ganybuny ŋunhiliyin. Bala nhuma dhu ŋunhi gaṯmaraman guyany mala dharrwan mirithirra.”\fig Hands holding fishing net, boat|src="HK00206c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 05.2-4"\fig* \p \v 5 Ga ŋayiny Djäymandja waŋan, “Buŋgawa, bili muka ŋanapurr gan dhuwal munha-ŋupar djalkthurrnydja, ga bäyŋu ŋanapurr ŋula guya märranha. Yurr ŋarra dhu dhuwal bulu nhakun birrka'yun ŋurrkam, bili nhen dhuwali buluny nhakun waŋan.” \v 6 Ga bulu walal dhathar'maraŋal bala bitjarr märr-dhulmulila bala walal ŋurrkaŋala ganybuny. Ga dhunupan ŋunhi ganybuny dhaŋaŋdhinan guyaynydja, dharrwan mirithirra dhika ŋula nhämunan', galki balaŋ ŋunhiyi ganybuny gulk-gulkthunan. \v 7 Bala walal gan ŋunhi beŋuryiny marthaŋayŋur waṉa'yurra, wäthurra balan bitjarra wiripuŋuwnha marthaŋaywu, guŋga'yunarawnha. Ga ŋunhi ŋayi wiripuny marthaŋay marrtjin ga bunan walalaŋ, ga märrma'yinan ŋunhi marthaŋaynydja maṉḏany dhaŋaŋguŋal guyaynydja malaŋuy, galki balaŋ ŋunhi marthaŋaynydja maṉḏany guḻwuḻyunan. \v 8 Ga ŋunhi ŋayi Djäyman Betay nhäŋalnydja, bala yan ŋayi bun'kumu-djipthurra nhanukal Djesuwalnydja ḻukulila, ga waŋanany ŋayi ŋunhi nhanukal bitjarra, “Garray, barrkun ŋarrakalaŋuŋur! Bili ŋarrapiny dhuwal yätjkurra yolŋu, yakan ŋamakurr.” \p \v 9 Yo. Yurr ŋaypiny ŋunhi Djäymandja ga wiripuwurrnydja djämamirr walal mirithinan märr-maŋmaŋdhurrnydja ŋuriŋiyi guyaynydja malaŋuy, bili dharrwan ŋunhi mirithirra dhika. \v 10 Ga bitjarryi bili maṉḏany ŋunhi Djäymangalnydja guŋga'yunamirriy maṉḏa ganyim'thurryi yan nhäŋal maṉḏany Djayimdhuny* ga Djondhuny,* yurr maṉḏa ŋunhi gäthu'mirriŋuny maṉḏa Djipitiw.\f * \fr 5:10 \fr*\ft James; John; Zebedee\ft*\f* Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan Djäymannhany bitjarra, “Way, yaka barrariny ŋini? Dhipuŋurnydja gay'yi dhurrwaraŋur nhe dhu gaṯmaram yolŋunhan walalany ŋarraku.” \p \v 11 Ga dhäŋur beŋuryiny walal ŋunhi marthaŋaynhany warryurra balan ḏuwaṯmaraŋala ḏiltjilila, bala walal yan ganarrthaŋala bukmak yan ŋunhi nhäny mala, bala malthurra nhanŋun Djesuwnha. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal burrpuymirriny ḏirramuny \s2 Jesus healed a leper \sr Luk 5.12-16 \r (Mathuyu 8.1-4; Mäk 1.40-45) \p \v 12 Waŋganydhuny waluy ŋayi Djesu bunan buṉbu-dharrwamirriŋura wäŋaŋur, ga ŋunhili gan wäŋaŋur waŋgany yolŋu nhinan burrunhdhiya'mirr. Ga ŋunhi nhakun ŋayi nhäŋalnydja ŋanya Djesunhany, bala ŋayi yan dhunupan bun'kumu-djipthurra nhanukal, ga waŋanany ŋayi dhä-gurrupuruŋala bitjarra, “Buŋgawa, ŋuli nhe djälnydja ŋarraku guŋga'yunarawnydja, nheny dhu ŋarrany ḏukmaraman yan.” \p \v 13 Bala ŋayi yan Djesuny dhunupan goŋ-djarryurra ŋayathaŋalnydja ŋanya bala ŋayi nhanŋu bitjarra waŋanany, “Yo, djäl ŋarra dhuwal nhuŋu guŋga'yunaraw. Ma', walŋathin!” Bala dhunupan yan ŋayi ŋunhiyi ḏirramuny walŋathinan; rerriynydja ŋanya ganarrthaŋala. \v 14 Bala ŋayi beŋuryiny Djesuny bilyurra, ga waŋan ŋayi nhanukala dhäruk-gurrupanmin, raypirri'yurra manapar ŋanya bitjarra, “Way, yakan lakaraŋ ŋula yolkalnydja yolŋuwal,” bitjarr. “Ga gatjuy marrtjin dhunupan yan ŋunhiwilin buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, märr ŋayi nhuna dhu ŋunhi djirrikaymirriynydja yolŋuy nhäman ŋunhiliyin. Ga ŋuli nhuna ŋayi dhu ŋunhi manymak-lakaramany nhäma, nheny dhu mundhurrnha bathan God-Waŋarrwun, buku-gurrpanna ŋanya, biyak yan bili nhakun ŋunhi Mawtjitjthu rom-nhirrpar ŋäthil, märr dhu bukmakthuny yolŋuy walal nhämany nhuna, bala manymak-lakaraman ŋunhi nheny dhuwali bilin walŋathinan.” \p \v 15 Yo. Ga dhäwuny' gan ŋunhi bilin nhakun ḻatjuwarr'yurra bukmakkurra yan wäŋakurrnydja malaŋuwurr nhanukalaŋawuynydja Djesuwalaŋuwuynydja, bala yolŋuny walal marrtjin dharrwan ḻuŋ'maranhaminany, bili walal ŋunhi mirithinan djälthin nhanŋu Djesuwnydja ŋänharaw, ga wiripuny walal bitjarryi bili djälthindhi nhanŋu Djesuw, ŋayi dhu walalany walŋakuman rerriŋura. \v 16 Yurr bitjana bili ŋayi ŋuli ganha ŋunhi Djesuny marrtjinya yan balany ŋunhi ŋayilpi'lilnydja wäŋalil, ga ŋunhiliyin ŋayi ŋuli ganha ŋunhi bukumirriyanhany God-Waŋarrwalnydja gänan. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal gaṉuŋnha ḏirramuny yolŋuny \s2 Jesus healed a crippled man \sr Luk 5.17-26 \r (Mathuyu 9.1-8; Mäk 2.1-12) \p \v 17 Yo. Waŋganymirrnydja ŋayi gan Djesuy marŋgikuŋala yolŋunhan walalany, ga ŋunhiliyi gan nhinan ŋaḻapaḻmirr yolŋu walal Baratji mala, ga rom-marŋgikunhamirr mala, ŋäkul walal gan ŋanya Djesuny dhäwulil lakaranhalil, ga wäŋgaŋalnydja walal gan ŋunhi barrkuwatjŋur wäŋaŋurnydja mala beŋur makarrŋur Galaliŋur ga Djudiyaŋur, ga wiripuny beŋura bala Djurutjalamŋura wäŋaŋur. Ga God-Waŋarrwuny ŋunhi ganydjarr nhanukalnydja Djesuwalnydja bilin dhaŋaŋdhinan ḏukmaranharawnydja ŋurikiwurruŋdhiny rerrimirriwnydja yolŋuw walalaŋ. \v 18-19 Ga ŋuriŋiyi bili yan waluy ḏämbumiriwyu ḏirramuwurruy marrtjin djaṉdjandhurr gaṉuŋnha ḏirramuny, yurr gäŋalnydja walal ŋanya marrtjin ŋunhi miṉdhalaynha. Yurr walal gan ŋunhi djälthinany walal balaŋ gänhany ŋanya djinawa'lil yan buṉbulil, ga rulwaŋdhuna balaŋ walal ŋanya gumurrlil yan nhanukal Djesuwal. Yurr dhaḻakarrnha walalaŋ ŋunhi bäyŋuthinany gärrinyarawnha, bili dharrwathinan gan ŋunhiliyiny yolŋun walal. Ga balany' gan ŋunhi dhärran ḏämbuny bilkpilk, bala walal ŋunhiwurryiny ḏämbumiriwnydja yolŋu walal dhunupan yan ŋal'yurra ŋapalila buṉbulil, bala walal ḻapmaraŋala ŋunhin balan' ŋapan, bala walal ŋuliwitjarryiny ŋarŋgakurrnydja yupmaraŋala marrtjin ŋunhiyin gaṉuŋnhan yolŋuny gayanh'thamirrinhan yan, ga rulwaŋdhurrnydja walal ŋanya ŋunhi galkin yänan gumurrlila nhanukal Djesuwal. \v 20 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy nhäŋalnydja walalany ŋunhiwurrunhany ŋunhi ḏirramuwurrunhany ŋunhi walal gan nhanukal mirithin märr-nhirrpanmin, bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikalyiny ŋunhi rerrimirriwalnydja yolŋuwal bitjarra gam', “Ḻundu ŋarraku marrkapmirr, nhuŋu yätjkurrnydja dhuwurr dhuwal bilin bäy-lakaranhawuynha.” \p \v 21 Bala walalnydja gan ŋunhi rom-marŋgikunhamirriynydja walal ga Baratjiynydja mala guyaŋanany bitjarra, “Yol dhuwal ŋayi yolŋuny? Nhäŋu ŋathil ŋanya, dhuwal ŋayi ga dhä-wiripuŋuyirra waŋa God-Waŋarrwun bitjandhiny. Ŋayipin ŋuli ga dhuwal waŋganydhun yan God-Waŋarryun bäy-lakaramany yätjkurruwuynydja dhuwurrpuy, yakan ŋula yolthuny yolŋuy.” \p \v 22 Yurr ŋayiny ŋunhi Djesuny ŋäthil yan marŋgithin, nhaltjarr walal gan guyaŋan, bala ŋayi waŋanan ŋunhi ŋaḻapaḻmirriwnydja bitjarra, “Nhaku nhuma dhuwal bitjarryiny guyaŋan? Nhaltjan nhuma ga guyaŋany? \v 23 Nhä dhuwal gumurr-ḏäl ŋarrakuny waŋanharaw? Ŋunhi ŋarra dhu bitjandja waŋa gam', ‘Bilin nhuŋu dhuwal yätjkurrnydja rom bäy-lakaranhawuynha?’ Ŋany nhä dhika ga nhumalaŋgalnydja gumurr-ḏälthirr? Nhaltjan dhika ŋarra dhu waŋany? … bitjan gam', ‘Go rur'yurra bala marrtjin,’ bitjanna. \v 24 Dhuwalatjanna nhuma dhu ŋunhi marŋgithirrnydja gam'. Ŋarrany nhumalaŋgal dhu dhuwal milkuman, ŋunhi ŋarrakuny dhuwal dhunupa warray Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw ŋarra dhu bäy-lakaram yätjkurruwuynydja dhuwurrpuy dhiyalnydja munatha'ŋurnydja. Bala ŋayi Djesuny bilyurra, bala waŋanan ŋurikalyiny gaṉuŋgalnydja yolŋuwal bitjarra gam', ‘Ma', nheny rur'yurra, ga märraŋun nhuŋuwuy nhe gayanh'thany, bala marrtjin wäŋalila.’” \v 25 Bala ŋayi ŋunhi gaṉuŋdja yolŋu dhunupan rur'yurra, ga märraŋal nhanŋuwuy ŋayi gayanh'thany, bala djartjaryurra bala nhanukiyingala wäŋalila, yurr ŋayi marrtjin ŋunhi waṉḏinany bala, märr-yiŋgathinan wokthurra manapar God-Waŋarrwun. \v 26 Bala walalnydja gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja ŋanya wiyinnha nhäŋal märr-maŋmaŋdhurra nhanŋu, barrarinan manapar. Ga bitjarra walal gan ŋunhi märr-yiŋgathinany God-Waŋarrwalnydja gam', “Nhän dhuwandja ŋamakurrnha rom limurr nhäŋal gäthurnydja, muka?” \s1 Djesuy märraŋal Lebaynha malthunaraw nhanŋu \s2 Jesus called Levi to follow him \sr Luk 5.27-32 \r (Mathuyu 9.9-13; Mäk 2.13-17) \p \v 27 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi gan Djesuny marrtjinan dhukarr-ŋupara, bala yan ŋayi nhäŋala rrupiya-märranhamirrinhan yolŋuny gapmangun, yäkuny Lebaynha,\f * \fr 5:27 \fr*\ft Levi\ft*\f* ŋayi gan nhinan ŋunhiliyi djämamirriŋur wäŋaŋur nhanukiyingal. Bala ŋayi Djesuny waŋanan nhanŋu bitjarra, “Way yolŋu, go malthurra ŋarrakun.” \v 28 Bala yan ŋayiny ŋunhi yolŋuny dhunupan rur'yurra, ganarrthaŋala ŋayi bukmaknha yan ŋunhi nhäny malany, bala malthurra nhanŋun Djesuwnha. \p \v 29 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi gan ŋuriŋiyiny Lebayyuny ḏirramuy ŋäthilmirriyaŋala djäman dharrwan ŋatha wäŋaŋur nhanukiyingala ŋayi. Ga dharrwan ŋunhi rrupiya-märranhamirrnydja yolŋu walal marrtjin balayiny wäŋalilnydja nhanukal, ga wiripuwurrnha yolŋu walal, nhinanan walal marrtjin ŋathan ḻukan walalnha rrambaŋin Djesuynha. \v 30 Bala walalnydja ŋunhi Baratjiynydja walal ga rom-marŋgikunhamirriynydja walal gan gupa-waŋanan ŋanyanhany Djesunhany malthunamirriwala mala nhanukalaŋuwal bitjarra, “Nhaku nhuma ga dhuwal ŋatha ḻuka rrambaŋiny ŋunha rrupiya-märranhamirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal, ga wiripuwurruŋgalnydja dhuwurr-yätjmirriwal?” Bitjarra walal gan waŋan. \p \v 31 Bala ŋayiny Djesuynydja ŋäkula walalany, bala ŋayi waŋanan walalaŋ buku-bakmaraŋala bitjarra, “Ḏäwalamirrnydja yolŋu walal rerrimiriwnydja mala ŋuli yakan marrtji marrŋgitjkal ḏukmaranharaw, ŋany ŋunhin yolŋu rerrimirra yan ŋuli marrtjiny gänhamirrnydja ŋanyapinya ŋayi marrŋgitjkalnydja. \v 32 Ŋarrany dhuwal yaka marrtjinya ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ga nhina yanbi walal be dhuwurr-dhunupan mala. Ŋarrany dhuwal räli marrtjin dhuwurr-yätjmirriwnha yan yolŋuwnydja walalaŋ, märr walalnydja dhu bilyunna, bala gananna walalaŋguwuy dhuwurr-yätjkurrnydja rom mala, märr walalnydja dhu walŋathirra.” \s1 Yaka maṉḏany mel-manapul ga rrambaŋiyaŋ ŋäthiliŋunhany romnha ga yuṯanhany \s2 Do not mix the old and new ways together \sr Luk 5.33-39 \r (Mathuyu 9.14-17; Mäk 2.18-22) \p \v 33 Wiripuwurrnydja yolŋu walal marrtjin bala Djesuwal, bala walal ŋanya gan waŋanan dhä-birrka'yurra bitjarra gam', “Way, ŋunha Djonguny malthunamirr walal ŋuli ga dharrwamirr bukumirriyam ŋoy-ŋathamiriwnha mala, ga wiripuny ŋunhawurr ŋunhi yolŋu walal Baratjiw malthunamirr mala, walalnydja ŋuli ga ŋunhi bitjandhi bili yan ŋoy-ŋathamiriwyi yan buku-ŋal'yun. Yurr nhokalnydja malthunamirriy walal ŋuli ga dhuwal bitjan warray bili ḻuka yan ŋatha ga gapu; bäyŋu walal ŋuli gi dhuwali ŋathamiriwnydja nhini. Nhaku walal ŋuli gi ŋunhi yakany malthurr ŋurikiyiny romgu, ga ŋathawnydja walal ŋuli gi ŋunhi bäyŋun yan gurr'yurr?” \p \v 34 Bala ŋayiny Djesuynydja buku-bakmaraŋala, lakaraŋala walalaŋ mayali'kurra dhäwu bitjarra gam', “Ŋunhi ŋuli yolŋuny walal marrtji ḻuŋ'thun waŋgany-manapanmirrnydja, gumurr-ŋamathinyarawnydja ŋurikiny yolŋuw ḏirramuw ŋunhi ŋayi dhu märraman nhanŋuwuy ŋayi miyalknhan, bala nhaltjanna walalnydja ŋuli ŋunhi yolŋuny walal? … ŋoy-ŋathamiriwnha ga nhina? Bäyŋu warray. Yänan walal ŋuli marrtji ŋunhi ḻukan bala ŋathany, goŋmirriyirra manapan ŋurikalyiny ḏirramuwala, ga yan bili ga ganan ŋayi dhu walalany. \v 35 Ga ŋarrakuny dhuwandja malthunamirr walal balanyayi nhakun ŋunhiwurryi yolŋu walal, ga ŋarrany dhuwal balanyayin nhakun ŋunhi ḏirramun. Yo. Dhiyaŋuny bala walal ga dhuwal ŋayaŋu-djulŋithirr nhina, ga yalalaŋumirriynydja ŋunhi ŋarra walalany dhu ganarrthulnydja, bala walal dhu gi ŋunhi ŋoy-ŋathamiriwnha nhini biyakiyin bili yan, bili warwuynha walalany dhu ŋunhi ŋayathul.” \p \v 36 Bala ŋayi Djesuy wiripuny muka dhäwu lakaraŋal mayali'wurryi yan bitjarr gam', “Ŋäthiliŋuny dhuwal rom balanya nhakun ŋunhi gumurrpuy ŋäthiliŋu girri'. Ŋunhi ŋuli yolŋuw ŋäthiliŋuny gumurrpuy barr'yuna, ga yakan ŋayi dhu ŋunhi yuṯany girri' yarrar'maram, bala dhä-manapan mam'maram ŋunhawalnydja ŋunhi ŋäthiliŋulilnydja girri'lil, buluyi nhakun manymakkumany. Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi dhä-manapandja rrambaŋikumany maṉḏany, ŋäthiliŋunhany ga yuṯanhany girriny', ŋunhiny nhakun ŋayi dhu miḏikumanna ŋunhi yuṯanhan girriny', ga ŋayiny dhu ŋunhiyiny ŋäthiliŋuny yakan ŋamathirr balanyarayyiny, bili ŋunhiyi yuṯany wiripun, gänaŋ'thuna ga beŋuryiny ŋunhi ŋäthiliŋuŋurnydja.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja, märr dhu yolŋuy yaka yuṯany romnha waŋgany-manapan ŋäthiliŋulilnydja rrambaŋiyamany maṉḏany. \v 37 Ga wiripuny ŋayi Djesuy bitjarryi bili lakaraŋalyi mayali'mirryi yan dhäwu, dhuwal gam', “Ŋarrakuny dhuwal rom balanya nhakun ŋunhi yuṯa borum wiyika' djämapuy. Ŋunhi ŋuli yolŋuy djäma yuṯany borum wiyika', yakan ŋayi dhu ŋunhi rarryun ŋunha ŋäthiliŋulilnydja bathilil, balanyalilnydja nhakun ŋäthiliŋu bathi yäku ḏimbuka. Bili ŋunhiyiny ŋäthiliŋuny bathi mak dhu barr'yuna ŋuriŋiyiny yuṯaynydja wiyikay', bala dhu ŋunhi wiyikany' djalkthunmirra, dhawar'nha dhu, ga bathiny dhu ŋunhi yätjirra buruŋgulkthirra. \v 38 Ga ŋuli ŋayi dhu yolŋuy märram yuṯany borum wiyika, ŋunhiny ŋayi dhu rarryundja yuṯalila yan bathililnydja.” \v 39 Ga wiripuny ŋayi Djesuy lakaraŋal mayali'mirr dhäwu bitjarr gam', “Ŋunhi ŋuli yolŋuy ḻuka ŋäthiliŋuny borum wiyika, bala ŋayi ŋuli waŋany bitjanna gam', ‘Dhäkay-manymak dhuwal ŋäthiliŋuny wiyika bay. Yaka ŋarra djäl yuṯawnydja.’ Yo. Yolŋuynydja walal ŋuli yaka bondi ganurr ŋunhi ŋäthiliŋunhany romnha, bala marrtjin yuṯakurra romgurr.” Bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \c 6 \s1 Dhuwandja dhäwu ŋunhiŋuwuy walupuy gänaŋ'maranhawuynha \s2 The question about the Sabbath \sr Luk 6.1-5 \r (Mathuyu 12.1-8; Mäk 2.23-28) \p \v 1 Waŋganydhuny waluy Djesuny ga nhanŋu malthunamirrnydja walal marrtjin wäŋgaŋala dhukarr-ŋupara, yurr ŋunhi waluynydja Nhinanhamirriynha.\f * \fr 6:1 \fr*\ft Sabbath\ft*\f* Ga gali'ŋurnydja gali'ŋurnydja marrtjin dhärran ŋathan mala birralin. Bala walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal gulkthurra ŋunhi ŋathany mala burumun'tja, bala walal marrtjin buryiwuryi'yurra goŋlila, barrwaṉ' djalkthurra, ga ŋunhi maŋutjiny walal marrtjin ḻukanan. \v 2 Bala walalnydja ŋunhi Baratjiynydja yolŋuy walal nhäŋala walalany ŋunhiwiliyin nyaŋ'thunalila, ga dhunupan walal ŋunhi waŋanany nhanŋu Djesuwnydja ga ḻundu'mirriŋuwnydja mala nhanukalaŋaw bitjarra gam', “Way, nhaku nhuma ga dhuwal bitjandhiny djäma dhiyaŋuny ŋunhi Nhinanhamirriynydja waluy? Yaka yanbi dhuwal dhunupa ŋula yolkuny yolŋuw ŋayi dhu ga goŋdhuny djäma ŋula nhäny mala.” \v 3 Bala ŋayipiny nhakun Djesuny buku-bakmaraŋala walalaŋ bitjarra, “Way walal. Yaka yan nhuma dhuwal dhäwuwny'tja marŋgi muka? … ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan ŋäthil djäma ŋuriŋi ŋunhi ŋurruŋuy yolŋuy yäkuy Daybitthu?\f * \fr 6:3 \fr*\ft David\ft*\f* Waŋganymirrnydja ŋayi Daybittja ga ḻundu'mirriŋuny walal nhanŋu mirithinan djaṉŋarrthin, bäyŋun walalaŋ ŋula ŋathany. \v 4 Bala dhunupan ŋayiny Daybittja gulŋiyinan ŋunhiwiliyin ŋunhi God-Waŋarrwala Buṉbulilnydja, bala ŋayi märraŋala ŋunhiyin dhuyun ŋathany, rrothin yäku, ŋunhi mundhurr rulwaŋdhunawuy God-Waŋarrwun. Ga ŋayiny ŋunhi Daybitthuny ŋunhiyiny dhunupan ḻukanan yan, ga bitjarryi bili ŋayi gurruparyi ŋunha malanhany nhanŋuwuy. Yurr yakan yanbi ŋunhi dhunupa bukmakkuny yolŋuw ḻukanharaw, bili ŋunha romdja ga waŋa, ŋunhiyiny ŋatha dhu ḻuka walalawuynha yan djirrikaymirriynha mala bäyŋun ŋula wiripuŋuynydja yolŋuy. Yurr walalnydja ḻukan yan ŋunhiyi dhuyu ŋatha.” \v 5 Bala ŋayi Djesuny waŋan dhawar'maraŋalnydja bitjarra gam', “Ŋarran dhuwal Yolŋun Gäthu'mirriŋu, buŋgawany gal'ŋu dhiyakiyiny ŋunhi Nhinanhamirriwnydja waluw.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesu lakaranhaminany ŋanyapinya ŋayi. \s1 Djesuy ḏukmaraŋal yolŋuny ḏirramuny goŋ-dhoṯnha \s2 Jesus healed a man with a crippled hand \sr Luk 6.6-11 \r (Mathuyu 12.9-14; Mäk 3.1-6) \p \v 6 Ga bulu nhakun wiripuŋuynha Nhinahamirriy waluy, Djesuny ŋunhi marrtjinan balan Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirrilila buṉbulil, bala ŋayi gan marŋgikuŋala yolŋunhan walalany ŋunhiliyiny. Ga ŋunhiliyi gan yolŋu ḏirramu nhinan goŋ-dhoṯ, yurr dhunupa'ŋu ŋayi ŋunhi goŋdja miḏiku'ŋuny. \v 7 Ga walalnydja ŋunhi wiripuwurrnydja rom-marŋgikunhamirr walal ga Baratji walal, nhinanan walal gan ŋunhiliyi djinawan' buṉbuŋura, nhäŋala walal gan ŋanyanhan Djesunhan rukitjthinan gan nhanŋu, nhaltjan ŋayi dhu walŋakum ŋunhiyi ḏirramuny ŋuriŋiyi Nhinanhamirriy waluy, märr walal ŋanya dhu rom-nyamir'yunna. \v 8 Yurr ŋayipiny Djesuny ŋäthil yan walalaŋ marŋgithin, nhaltjarr walal gan ŋunhi guyaŋan, bala ŋayi wäthurra ŋurikiyiny goŋ-dhoṯkuny ḏirramuw, “Go, rur'yurra rälin marrtji dhipala,” bitjarr. Bala yan ŋayiny ŋunhiyiny goŋ-dhoṯtja ḏirramu rur'yurra bala guwatjmara Djesunhan. \v 9 Ga ŋayiny Djesuny bilyurra, ga waŋan ŋathil ŋayi ŋurruŋuny dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Nhä dhika limurruŋ ŋula romdja dhiyakiyiny waluw Nhinanhamirriwnydja? Nhaltjan limurr dhu guŋga'yun muka ŋula yolŋunhany walalany? Ŋany nhaltjanna … ŋayaŋu-yätjaman walalany muka? Nhaltjan dhika limurr dhu walŋakum walalany, wo yänan ga nhäman walalany ganarrthaman?” \v 10 Bala ŋayi Djesuynydja marrtjin nhäŋala walalany ḻiw'maraŋala yanan, bala ŋayi waŋanan ŋurikiyiny goŋ-dhoṯkuny ḏirramuw bitjarra, “Ma', go, nheny goŋ-djarryurra rälin ŋarrakala.” Bala ŋayiny dhunupan yan goŋdja djarryurra, bala yan nhanŋu ŋunhi goŋdja dhunupayinan, ḏukthurra manapar. \v 11 Ga walalnydja ŋunhi rom-marŋgikunhamirrnydja walal ga rom-ŋayathanhamirrnydja yolŋu mala, mirithinan nhanŋu Djesuwnydja maḏakarritjthin, bala walal marrtjin ŋunhi waŋanhaminan nhanŋu bunharawnha. \s1 Djesuy märra'-marraŋal nhanŋuwuy ŋayi Djuy'yunawuynha yolŋuny walalany 12-nha \s2 Jesus chose the twelve Apostles \sr Luk 6.12-16 \r (Mathuyu 10.1-4; Mäk 3.13-19) \p \v 12 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny marrtjinan balan bukulila bukumirriyanharawnha, ga ŋunhiliyin ŋayi gan bukumirriyaŋalnydja God-Waŋarrwalnydja munha-ŋupara. \v 13 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin waluny dhawaṯthurr dhiyaŋ muka bili yan, bala ŋayi Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala ŋunhi malthunamirrinhany walalany nhanŋuwuy ŋayi, bala ŋayi beŋuryin ŋunhi malaŋur djarr'yurrnydja walalany 12-nhany galkipuynhany yan malthunamirriny mala nhanŋuwuy ŋayi, bala ŋayi waŋanan walalaŋgal bitjarra, “Nhumany dhu dhuwalawurrnydja Djuy'yunawuynha mala ŋarrakun.” \v 14 Ga dhuwalawurr ŋunhi Djuy'yunawuynydja yolŋu walal yäku gam', Djäyman,* ŋunhi ŋayi Djesuy ŋanya yäku-lakaraŋal Beta,* ga wäwa'mirriŋu nhanŋu yäku Wanduru,* ga Djayim,* ga Djon,* ga Bilip* ga Bäthalamiyaw,\f * \fr 6:14 \fr*\ft Simon; Peter; Andrew; James; John; Philip; Bartholomew\ft*\f* \v 15 ga Mathuyu,* ga Dumitj,* ga wiripu Djayim,* ŋunhi ŋayi gäthu'mirriŋu Yalpayatjku,\f * \fr 6:15 \fr*\ft Matthew; Thomas; James; Alphaeus; Simon\ft*\f* ga wiripuny ŋunhi yolŋu Djäyman* yäku, ŋunhi walal ŋuli ganha yäku-lakaranha ŋanya rom-ḏäl ḏirramu, \v 16 ga Djudatj* ŋunhi ŋayi gäthu'mirriŋu Djayimgu,* ga Djudatj-Gariyat,\f * \fr 6:16 \fr*\ft Judas; James; Judas Iscariot\ft*\f* ŋunhin yolŋu ŋunhi ŋayi dhu goŋ-gurrupanna ŋanya Djesunhan miriŋuwala walalaŋgal goŋlil. Ga dhuwalawurrunydhi malanhany ŋayi ŋunhi Djesuynydja märraŋal gänaŋ'maraŋalnydja nhanŋuwuynydja ŋayi ḻundu'mirriŋuny walalany galkipuynhany. \s1 Djesuy gan yolŋuny walalany marŋgikuŋal, ga bulu ŋayi gan ḏukmaraŋal walalany rerrimirriny mala \s2 Jesus taught the people and healed the sick \sr Luk 6.17-19 \r (Mathuyu 4.23-25) \p \v 17 Yo. Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayiny ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu ŋunhi 12-tja, marrtjinan yarrupthurra beŋuryiny ŋunhi bukuŋurnydja, bala walal gan dhärra'-dharranany ŋunhiliyin yarrpalanyŋura wäŋaŋurnydja, rrambaŋin walalnha ŋunhiwurrnha ŋunhi wiripuwurrnha malthunamirr mala nhanŋu. Ga beŋuryiny bulun dharrwan mirithirra dhika yolŋu walal marrtjin ḻuŋ'thurr walalaŋgal. Yurr guwatjmarnydja walalany gan ŋunhi yolŋuynydja walal wiripuŋuŋura wiripuŋuŋura wäŋaŋurnydja mala, beŋur Djudiyaŋur* ga Djurutjalamŋur* wäŋaŋur, ga beŋur bala gali'-moṉukŋur wäŋaŋur yäkuŋur Däyaŋur* ga wiripuny Djäydanŋura.\f * \fr 6:17 \fr*\ft Judea; Jerusalem; Tyre; Sidon\ft*\f* \v 18 Dhuwalawurryiny marrtjin yolŋu walal ḻuŋ'thurr nhanukal Djesuwal buthuru-bitjunarawnha nhanŋu. Ga wiripuny walal gan ŋunhi djälthin nhanŋu Djesuw, ŋayi walalany dhu marrtji ḏukmaraman rerriŋura. Ga wiripuwurrnydja ŋunhi yolŋu walal marrtjin balayi yätjkurr birrimbirrmirra mala, bala ŋayi gan ŋunhi Djesuynydja walalany bukmaknhan ḏukmaraŋalnydja. \v 19 Ga bukmaknha gan ŋunhi yolŋuny walal djälthinany nhanŋu Djesuwnydja ŋayathanharawnha, bili nhanukalaŋuŋur marrtjin ŋunhi dhawaṯthurrnydja yindin mirithirra ganydjarrnydja, bala bukmaknha yan walal marrtjin ŋunhi ḏukthurrnydja nhanukuŋ. \s1 Ŋoy-djulŋithinyawuy dhäwu ga ŋayaŋu-miḏikinyawuy \s2 The message about happiness and sadness \sr Luk 6.20-26 \r (Mathuyu 5.1-12) \p \v 20 Bala ŋayi Djesuynydja marrtjin nhäŋala nhanŋuwuy ŋayi malthunamirrinhan walalany, bala ŋayi lakaraŋalnydja walalaŋ bitjarra, \q1 “Nhumany dhu ŋunhi ŋurruwuykmirrnydja yolŋu walal ga nhina ŋoy-ŋamathirra yan, \q2 bili God-Waŋarrwuŋuny rom ŋunhi nhumalaŋgun ŋurukuwurruŋdhin yolŋuw walalaŋ ŋunhi ŋurruwuykmirriwnha. \q1 \v 21 Ga nhumany ŋunhi nhuma ga djaṉŋarrthirr dhiyaŋ bala, nhumany dhu ga ŋayaŋu-djulŋithirra, \q2 bili God-Waŋarryuny nhumalany dhu maranhu-gurrupanna yalalaŋumirriynydja ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja. \q1 Ga nhuma ŋunhi nhuma ga galŋa-yätjirr dhiyaŋ bala ŋäthinyaray, biyakun walal ŋayaŋu-djulŋithin, \q2 bili yalalaŋumirrnydja nhuma dhu ŋunhi ŋunhalnydja gi mirithin yan ŋoy-ŋamathi.” \p \v 22-23 “Yo. Ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi malthundja Gäthu'mirriŋuwnydja Yolŋuw yuwalkkumany yan, bala walalnydja dhu ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal ŋuyulkthirra nhumalaŋguny, ŋaŋ'ŋaŋ'thunna walal dhu ga nhumalany, ga waŋany walal dhu ga ŋunhi nhumalany yätjkurr-lakaraman. Bala nhumalany walal dhu ga ŋunhi ŋayaŋu-yätjaman, bitjan yan bili nhakun walalaŋgal gan mala-ŋurrkanhayŋuy walal ŋayaŋu-yätjaŋal ŋunhi God-Waŋarrwu djawarrkmirriny yolŋuny walalany be ŋäthil. Yurr nhumapiny dhu ga ŋayaŋu-djulŋithirra, goŋmirriyirra manapan, bili nhumany ŋuli ga dhuwal nhinany nhanukala God-Waŋarrwala goŋŋurnydja. Yo, biyakun gi yänan ŋayaŋu-djulŋithin, märr-ŋamathin manapul, burr'yurra gi buŋgulnha djäma, ŋunhi walalnydja dhu ga bäynha nhuŋu mariny djäma, bili ŋunha djiwarr'ŋurnydja ga God-Waŋarryuny ŋayatham nhumalaŋguny bulu warray ŋamakurr yalalaŋumirriwnydja märranharaw.” \q1 \v 24 “Ga nhumany ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi nhuma ga dhiyaŋ bala nhina girri'-dharrwamirr, \q2 ga walŋany nhumalaŋ manymaknha mirithirra, \q2 yalalaŋumirriynydja ŋunhalnydja nhuma dhu boŋguŋ wakinŋun gi nhini, goŋ-waŋaran ŋula nhämiriwnha. \q1 \v 25 Ga nhuma, ŋunhi nhuma ga dhiyaŋ bala maranhu nhina dharrway ŋathay, \q2 ga dhurrwaraŋur dhiŋganhaŋurnydja, ŋunhalnydja yalalany, \q2 nhumany dhu gi marryan' nhini dhäparŋ'nha yan ŋula nhämiriwnha. \q1 Ga nhuma wiripuwurr, ŋunhiwurr ŋunhi nhuma ŋuli ga dhiyaŋ bala gitkitthunmirr, \q2 ga beyarrmakthirr nhumalaŋgal ŋuli ga, \q2 ŋunhalnydja nhuma dhu boŋguŋ yalalaŋumirrnydja gi galŋa-miḏikin nhini, ŋäthinyamirra yan.” \p \v 26 “Yo. Ga ŋuli nhumalany dhu ga ŋunhi bukmakthuny yolŋuy walal lakaram yanbi nhumany be manymakmirra, ŋunhiyiny yakan ŋamakurr, bili ŋäthilnydja ŋunhi walalaŋgal mala-ŋurrkanhayŋuy mala gan manymak-lakaraŋal ŋunhiwurruny djawarrkmirriny walalany ŋunhi nyäḻ'mirrinhan, ŋunhi walalnydja yakan yuwalk God-Waŋarrwu yolŋu walal. Ga ŋuli walal dhu ga nhumalanhany bitjandhi manymak-lakaram, ŋunhiyiny nhakun nhumany yakan yuwalk ŋarrakuny malthunamirr mala. Bala yalalaŋumirrnydja nhumany dhu ŋunhi galŋa-yätjiny mirithin yan.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy marŋgikuŋalnydja walalany. \s1 Märr-ŋamathi gi yan ŋurikiwurruŋguny ŋunhi yolthu walal ŋuli ga mari nhuŋu djäma \s2 Love those who make trouble for you \sr Luk 6.27-36 \r (Mathuyu 5.38-48; 7.12) \p \v 27 “Yo ŋarrany dhu dhuwal lakaraman nhumalaŋ ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi nhuma ga buthuru-bitjun ŋarraku, ga dhuwanna ŋunhi dhäruktja gam'. Märr-ŋamathiny gi mirithin yan ŋurikiny yolŋuw ŋunhi ŋayi ŋuli ga nhuŋu mari djäma. Ga djämany gi manymaknha yan guŋga'yurra ŋunhiyiny yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli ga ŋuyulkthirrnydja nhuŋu. \v 28 Ga ŋuli dhu ŋula yol yolŋu nhuŋu waŋa gumurr-dhar'yundja nhuna, nheny nhanŋuny buku-roŋanmaraŋ ŋamakurrnha yan dhäruk, guŋga'yunamirra. Ga ŋuli nhuna dhu ŋula yolthu bumany, ga nheny dhu yänan nhanŋu ŋurikiyiny yolŋuw bukumirriyaman. \v 29 Ga ŋuli nhuna dhu ŋula yolthu bartjunmaram waŋganydja dhakal, ga nheny wiripuny dhakal yänan gurrupanmirra nhanŋu. Ga ŋuli nhuŋu dhu ŋula yolthu yolŋuy djaw'yun gumurrpuynydja girri', nheny nhanukal yänan dhayuŋula, ga biyakiyi bili gurrupulyi nhanukal ŋunhi wiripuny girri' nhuŋuwuy nhe. \v 30 Biyakiyi bili gurrupulyi ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi ŋayi dhu ŋäŋ'thundja nhuna ŋula nhakuny malaŋuw. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy nhuŋu djaw'yundja ŋula nhäny mala, nheny yakan waŋi mirithi ŋupulnydja roŋanmaraŋuny ŋunhiyiny girriny' nhuŋuwuy nhe. \v 31 Nheny djäl muka ŋunhi wiripuwurruynydja dhu ga djäma ŋamakurr nhuŋuny? Ga nheny biyakiyi bili walalaŋguny djämayi ŋamakurryi yan balany.” \p \v 32 “Ŋuli nhe ga märr-ŋamathirr ŋurikiwurruŋguny bili yan, ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal ŋuli ga märr-ŋamathirr nhuŋu, God-Waŋarryuny nhuŋu dhu bäyŋun buku-roŋanmaram balanyawuyyiny märr-ŋamathinyawuy. Ŋunhiwurrnydja yolŋu walal dhuwurr-yätjmirrnydja, walalnydja ŋuli ga ŋunhi märr-ŋamathirr muka ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, ŋunhi walal ŋuli ga märr-ŋamathirr walalaŋ. \v 33 Ga ŋuli nhe dhu ga djäma ŋamakurr ŋurukuwurruŋguny bili yan yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋuli ga djäma ŋamakurr nhuŋu, ga nhaltjanna ŋayiny dhu God-Waŋarryuny, gurrupan muka buku-roŋanmaram nhuŋuny ŋunhiŋuwuyyiny? Ŋuruŋurruynydja ŋuli ga ŋunhi dhuwurr-yätjmirriynydja yolŋuy walal djäma ŋamakurryi yan ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋuli ga djäma manymakkum walalaŋ. \v 34 Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi guwarrnydja yan gurrupan ŋula nhä mala ŋurikiwurruŋguny yolŋu'-yulŋuw, ŋunhi nheny marŋgi walalaŋ walal dhu yalala nhuŋuny buku-roŋanmaramdhi, God-Waŋarrnydja dhu yakan nhuŋuny wokthun balanyawuyyiny djämapuy, bili bitjandhin ŋuli ga ŋunhi dhuwurr-yätjmirriynydja yolŋuy walal djäma. \v 35 Yurr God-Waŋarrwuny dhuwal rom gäna warray, gänaŋ'thun ga beŋurnydja ŋunhi dhuwurr-yätjmirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal romŋur. God-Waŋarrwuny dhuwal rom balanya warray gam'. Märr-ŋamathi gi nhininy ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋuli ga ŋayaŋu-yätjam nhuna, ga djämany nhe dhu ga ŋamakurra yan walalaŋguny. Gurrupulnydja walalaŋ gi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ wetjthuny dhapinyaynha, ga yakan gi guyaŋiny ŋula yaŋara'-bakmaranharawnydja. Ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi bitjandhiny djäma, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhumalaŋ yaŋara'-bakmaraman nhanukiyingalnydja ŋayi wetjthu ŋayaŋuynydja dhapinyaynha yan, ga ŋunhiyiny nhakun nheny dhu nhanŋun gäthu'mirriŋuny God-Waŋarrwun, ŋurikiyin ŋunhi ŋayiny bulu warray dhika garrwar ga yindi. Bili ŋayiny ŋuli ŋunhi God-Waŋarryuny gurrupan yan nhä malany manymak ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi djäl-gänaŋumirriwnydja ga wiripuny ŋunha dhuwurr-yätjmirriw yolŋuw walalaŋ. \v 36 Yo. Biyak gurrum'thurr marrtji mel-wuyurrnydja bukmakku yan, biyak nhakun ŋayipi ga Bäpa'mirriŋu nhumalaŋ djiwarr'puy ŋuli ga mel-wuyun bukmakku yan.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Yaka nhe dhu ga rom-nyamir'yun wiripuŋunhany yolŋuny \s2 Do not judge others \sr Luk 6.37-42 \r (Mathuyu 7.1-5) \p \v 37 Ga bitjarr ŋayi wiripuny Djesu waŋan gam', “Yaka gi wiripuŋunhany yolŋuny rom-nyamir'yurr, märr ŋayiny dhu God-Waŋarryuny yaka muka nhunanhany rom-nyamir'yun. Yaka gi wiripuŋunhany yolŋuny yätjkurr-lakaraŋ, märr ŋayiny dhu God-Waŋarryuny yakayi nhunanhany yätjkurr-lakaram. Nheny bäy-lakaraŋun wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, märr dhu ŋayiny God-Waŋarryuny bäy-lakaramdhi muka nhuŋuny. \v 38 Mukthurr marrtji bala gurrupulnydja walalany wiripuwurrunhany yolŋuny walalany biyak bili yan, bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuŋuny yänan gurrupanna. Yo. Ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny nhuŋu gurrupan dhaŋaŋ warray mirithirr, dhurrwarakurrnydja dhu marrtji ŋunhi djalkthunmirra, märryuny dhapinyaynha yan. Ŋuli nhe dhu ga gurrupan märr-ŋuyulkmirriynydja, ga nyumukuṉiny'tja ŋula nhä malany, ga ŋayiny dhu God-Waŋarryuny bitjandhi bili yan nhunanhany gurrupan maŋutji-yarrkthundhi. Ga ŋuli nhe dhu gurrupan märryu-dhapinyaynydja, ga ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuŋuny bitjandhi bili yan gurrupan märryu-dhapinyayyi yan, bukulil ŋal'maram dhu marrtji bala.” \p \v 39 Yo. Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuynydja lakaraŋala walalaŋgal dhäwun' mayali'mirra bitjarra gam', “Ŋuli maṉḏa dhu ga ŋunhi bambaynydja yan yolŋu maṉḏa waṉa-ŋayathanhamirr, maṉḏany dhu ŋunhi rrambaŋin galkirriny ŋarŋgalilnydja. \v 40 Yakan ŋayi dhu ŋunhi ŋula marŋgithinyamirriynydja yolŋuy djuḻkmaram nhanŋuwuy ŋayi marŋgikunhamirrinhany; bili ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu marŋgithinyamirrnydja ŋoyŋura. Yurr ŋuli ŋayi dhu ga ŋunhi buthuru-bitjun ŋamathamany yan nhanukiyingalaŋaw ŋayi marŋgikunhamirriw, ŋunhiyiny nhakun ŋayi dhu marŋgithirra warrpam'nha nhanukuŋ ŋurukuŋunydhiny marŋgi-gurrupanamirriwuŋuny, ga yalalany ŋayi dhu ŋunhiyiny yolŋu marŋgin, balanyan bili yan nhakun ŋunhiyin yolŋu marŋgi-gurrupanamirra nhanŋu.” \p \v 41 “Nhaku nhe ŋuli ŋunhi nhäma wiripuŋuwalnydja yolŋuwal maŋutjilil ŋunhi nyumukuṉiny'tja dhukun? Nheny ŋathil dhu nhänhamirr nhunapinya nhe maŋutji; dhuwali nhokalnydja ga gulŋiyirryi maŋutjiŋur yindi warray dharpa. \v 42 Ŋuli dhu ga yolŋuwal maŋutjiŋur gärri ŋula nhäny nyumukuṉiny'tja dhukun, ga dhuwali nhokalnydja ga gärri maŋutjiŋur yindiny, yakan nhanŋu nhe dhu ga ŋunhi waŋa bitjandja, ‘Go, ŋarra nhuŋu wilaŋ'thun, dhukun dhuwali dhawaṯmaraman maŋutjiŋur nhokal.’ Bitjandja nhe dhu yaka yan waŋa. Ŋurruŋuny ŋathil nhe dhu ŋurrkam dhuwali nhokiyingal nhe dhipuŋuryi maŋutjiŋur, märr nhe dhu ŋathil nhäma ŋamathamany, ga yurrnha nhe dhu ŋunhi ŋanyanhany guŋga'yun, märr dhu ŋayiny nhäma ŋamathaman yan.” \s1 Goŋmirr dharpa ga wakinŋu dharpa \s2 Two different types of trees \sr Luk 6.43-45 \r (Mathuyu 7.17-20; 12.34-35) \p \v 43 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal wiripun dhäwu mayali'mirr bitjarr gam', “Ŋuli dhu ga dharpa dhärra walŋany yan ga marramirrnydja, ga dhakalnydja dhu ga ŋunhi ŋathany ŋunhiŋuwuyyi dharpapuy ŋamathirryi yan ŋuthan; yakan dhu yätjirr. Ga ŋuli dhu ga dharpa ŋuthan yätjkurrthirrnydja, ga borumdja dhu ŋunhiŋuwuyyi miḏikirryi yan, yakan dhu ŋamathirr. \v 44 Yo, nhäma nhuma dhu ga dharpa malany borummirrnydja dharaŋana, nhaltjan ga ŋunhi borum malany dharpaŋur ŋuthan, wanha manymak borum ga wanha yätjkurr borum. Bäyŋun nhuma dhu ŋunhi gäŋanhany borumnha maḻŋ'maram ŋayi dhu ga gorrum burrpu'ŋurnydja dharpaŋur, ga muthirny'tja ŋuli yakan ŋuthul ḏirriṯirriŋurnydja dharpaŋur. \v 45 Manymakthuny ŋuli ga yolŋuy ruwamŋuyam manymaknha yan nhä malany nhanukiyingal ŋayi ŋayaŋulil, bala ŋuli ga ŋunhi dhäruktja nhanukal dhawaṯthundja manymaknha yänan. Ga yätjkurrnydja ŋuli dhäruk dhawaṯthun yolŋuwal yätjkurruwala yan, bili ŋayi ŋuli ga ŋunhi ruwamŋuyamany yätjkurra yan ŋayaŋulilnydja nhanukiyingal ŋayi. Bili dhäruktja ŋunhi ŋayi ŋuli ga yolŋuny waŋa, balanyan bili yan dharaŋanan nhakun nhäthinya ŋayi ŋuli ga ŋunhi ŋayaŋuy nhanukiyingal ŋayi ŋayatham.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja marŋgikuŋalnydja walalany. \s1 Märrma' yolŋu maṉḏa bala'-dhuḻ'yunamirr \s2 The two house-builders \sr Luk 6.46-49 \r (Mathuyu 7.24-27) \p \v 46 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan walalaŋgal bitjarr gam', “Nhaku nhuma ŋuli ga ŋunhi yäku-lakaramany ŋarrany bitjandja, ‘Garray! Garray!’ bitjandja, yurr yaka warray nhuma ŋuli gi djämany ŋunhi dhäruk-gurrupanminyawuynydja ŋarrakuŋ? \v 47 Dharr ŋäkun walal. Ŋarra nhumalaŋ dhu lakaraman dhäwun' mayali'mirra. Ŋuli nhe dhu ŋula yol yolŋu galkithirrnydja ŋarrakal, ga dhäruktja ŋarrany märram, \v 48 nheny dhu ŋunhiyiny yolŋu balanyan nhakun ŋunhin yolŋu ŋunhi ŋayi dhuḻ'yurr bala' nhanŋuwuy ŋayi guṉḏamirrilil wäŋalil. Ŋurruŋuny ŋathil ŋayi yaw'yurr munatha' ḏandjakuŋal yan, ga yurrnha ŋayi ŋunhi ḻukuny rulwaŋdhurr ŋurikiyiny buṉbuwnydja dhärranharaw. Ga ŋunhi nhakun ŋayi gapuny riyala-waṉḏin, bala ŋayi gan ŋunhi buṉbunhany dhurrwuyurrnydja, galkirrinyamaraŋalnydja gulkurun, ŋayiny gan dhärranan ŋunhiyi buṉbuny ḏälnha mirithirra, bili buṉbuwalnydja gan yuṯuŋgurryuny ŋayathaŋal ŋunha guṉḏanhan. \v 49 Ga ŋuli nhe ga ŋula yolthu yolŋuy ŋämany ŋarrany dhäruk bäykarraramany, yakany nhe dhu märram ŋunhiyi dhäruk ŋarrany, ŋunhiyiny nhe yolŋu balanyan nhakun ŋunhin yolŋu ŋunhi ŋayi buṉbu nhanŋuwuy dhuḻ'yurr djalkiri-munatha'lil, bili yaka ŋayi ŋula ŋäthil rulwaŋdhunna buṉbupuy ḻuku ŋunha djinawa'lil munatha'lil. Ga ŋunhi nhakun ŋayi gapuny waṉḏin mayaŋdja, bala wutthurra yan ŋunhiyi buṉbunhany, ga dhunupan nhakun ŋunhiyi buṉbuny buḻ'waŋdhurra, buku-ḻarryurra yan munatha'lila warrpam'thurra yan yindiynha dhika rirrakayyuny!” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ dhäwuny' ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal gan malthurr nhanŋu. \c 7 \s1 Djesuy ḏukmaraŋal Rawumbuywu buŋgawaw djämamirriny \s2 Jesus healed a Roman officer's servant \sr Luk 7.1-10 \r (Mathuyu 8.5-13; Djon 4.43-54) \p \v 1 Yo. Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrnydja marŋgikunhaŋurnydja yolŋuwalnydja walalaŋgal, bala ŋayi marrtjinan Gapuniyamlila\f * \fr 7:1 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* wäŋalil. \v 2 Ga ŋunhiliyi wäŋaŋur yolŋu gan nhinan ŋunhi ŋayi ŋurru-warryunayŋu miriŋuw malaŋuw. Ga ŋuriŋiyi gan yolŋuy buŋgaway ŋayathaŋal djämamirriny nhanŋuwuy ŋayi, ga mirithin yan ŋayi gan ŋunhi ŋunhiyiny buŋgawany märr-ŋamathin nhanŋu ŋunhi djämamirriwnydja yolŋuw nhanŋuwuy ŋayi, yurr ŋayi gan ŋunhi djämamirrnydja yolŋu rirrikthurrnydja mirithinan; galki balaŋ ŋayi ŋunhi dhiŋganhan. \v 3 Bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawaynydja ŋäkula ŋanya Djesunhany, bala yan ŋayi djuy'yurra Djuw-nhan yolŋuny walalany ŋaḻapaḻmirrinhan balayin Djesuwnha garr'yunaraw, märr ŋayi dhu marrtji bala ḏukmaraman ŋunhiyin yolŋuny djämamirrinhan. \v 4 Bala walal ŋunhi dhäwumirrnydja mala marrtjinan ga burnha bunan nhanŋu Djesuwnydja, ga waŋan walal bitjarr, “Wäy, marrkapmirr, buku-djulŋi, nhämirr nhe dhu marrtji ga guŋga'yun ŋanya ŋunha Rawumbuynha buŋgawany,” bitjarr. “Ŋamakurr yan ŋayi ŋunha yolŋuny, ŋunhiyiny buŋgawany. \v 5 Ga mirithirr yan ŋayi ga märr-ŋamathirrnydja ŋilimurruŋguny Djuw-malawnydja, ga bitjarryi bili ŋayi buṉbuny dhuḻ'yurryi ŋilimurruŋ buku-ḻuŋ'thunamirrnydja.” Ga bitjarra walal gan ŋunhi lakaraŋalnydja nhanukal. \v 6 Bala ŋayiny Djesuny malthurra yan walalaŋ. \p Yurr ŋayiny gan ŋunhi Djesuny marrtjin ŋunha märr-barrku yan, yuṯa muka ŋayi marrtjin bitjarr bukuy-märraŋal ŋunhiyin wäŋa ŋunhi ŋurikiyin ŋurru-warryunayŋuwnha miriŋuw, märr galkithinan marrtjin, ga ŋayiny nhakun ŋunhi ŋunhiyiny ŋurru-warryunayŋuny buluyi dhäruk djuy'yunmin nhanŋu Djesuwnydja nhanukiyingalaŋuwala ŋayi ḻundu'mirriŋuwala walalaŋgal. Ga bunan walal nhanŋu Djesuw, bala walal waŋanan nhanŋu bitjarra gam', “Buŋgawa, yaka ŋuyulkkunhamirrnydja nhunapinya nhe. Ŋarrany dhuwal yaka gana' nhuŋu ŋunhi nhe dhu marrtji räliny ŋarrakalnydja wäŋalil. \v 7 Ga guyaŋanhamirr ŋarra ga dhuwal ŋunhi ŋarrapiny dhuwal yakayi yan gana' ŋarra dhu ŋarrapiny gänany marrtji guwatjmandja nhuna. Yaka ŋarra nhuna dhu ga dhuwal ŋuyulkkumany, ŋany yänan biyakun dhäruknha gurrupanmirr nhunapinya nhe, bala ŋarraku dhu ŋunhayi djämamirrnydja yolŋu walŋathirra. \v 8 Ŋarrany dhuwal ŋurruŋu yolŋu waṉa-nhirrpanawuy ŋurukuŋun ŋunhi yindiwuŋun ŋurruḏawalaŋuwuŋ yolŋuwuŋ; bitjan bili ŋarra ŋuli ga dhuwal dhäruktja ŋanya märram yan ŋunhiyiny yolŋuny ŋarrakuwuynydja ŋarra buŋgawa'mirriŋuny. Ga ŋarrapiny dhuwal buŋgawayi muka ŋurukun yolŋuw walalaŋ ŋunhi miriŋuwnha malaŋuw. Ga dhäruktja ŋarrany walal ŋuli ga ŋuruŋurruydhiny märram yan. Ŋunhi ŋarra ŋuli waŋa ŋula yolku waŋganyguny yolŋuw bitjandja, ‘Gatjuy marrtjin,’ bitjandja, ŋayiny ŋuli marrtjin yan. Ga ŋunhi ŋarra ŋuli wiripuŋuw yolŋuw waŋa bitjan, ‘Go marrtjin rälin,’ bitjandja ga ŋayiny ŋuli dhunupan marrtjin yan guwatjmanna ŋarrany. Ga ŋunhi ŋarra ŋuli waŋa ŋarrakuwuy ŋarra ḏapmaranhawuynha yolŋuny bitjandja gam', ‘Ma', biyakun djäman,’ bala ŋayiny ŋuli djäman yänan. Ga nheny dhu bitjandhiyin dhäruknha yan waŋganynha gurrupanmirr, bala ŋayiny dhu ŋunhi rerrimirrnydja yolŋu ŋunhalnydja ḏukthunna.” \p \v 9 Bala ŋayiny ŋunhi Djesuynydja ŋäkulnydja ṉirr'yurra ŋunhiyi dhäruktja ŋanya balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala ŋayi bilyurra, ga waŋan ŋayi ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi walal gan malthurr nhanŋu bitjarra, “Way, ŋuruŋuny dhuwal mulkuruynydja ḏirramuy ŋarrany mirithin warray märr-yuwalkthin, ŋunhi ŋayiny yaka warray Djuw mala. Ga yaka ŋarra maḻŋ'maranha balanyayi märr-nhirrpanminyawuy ŋula yolkal waŋganygal yolŋuwal Yitjuralpuywal ŋäthilnydja; bäyŋun ŋula waŋgany ŋarrakuwuynydja mala märr-nhirrpanminya ŋuli ganha bitjanayi.” \p \v 10 Bala ŋunhi dhäwumirrnydja yolŋu walal roŋiyinan balayin ŋurikalyin buŋgawa'mirriŋuwala wäŋalil, ga maḻŋ'maraŋalnydja walal ŋunhi djämamirrinhany yolŋuny manymaknha, nhinanan gan ḏäwalan, bilin walŋathinan beŋuryiny ŋunhi rerriŋurnydja. \s1 Djesuy walŋakuŋal buku-gurthapuywu miyalkku waku'mirriŋuny ḏirramuny \s2 Jesus raised the widow's son \sr Luk 7.11-17 \p \v 11 Ga wiripuŋuynydja waluy ŋayi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjinan balan wäŋalil yäkulil Nayinlila,\f * \fr 7:11 \fr*\ft Nain\ft*\f* ga wiripuwurrnydja yolŋu walal malthurryi marrtjin nhanŋu Djesuw ŋula nhämunha' mala. \v 12 Wäŋgaŋalnydja walal marrtjin bala-a-a, ga ŋunhiliny wäŋaŋur ṉapuŋgany', bala walal gumurr-bunanhaminan wiripuwurrnha yolŋu walal, gäŋal walal marrtjin yolŋuny rakunynha, dhawaṯmaraŋala rälin beŋura wäŋaŋura. Ga ŋayiny marrtjin miyalktja ŋäthin bala malthurr walalaŋ. Yurr ŋayi ŋunhiyi miyalktja ḻunin buku-gurthapuynha, ga ŋunhiyi ḏirramunhany walal marrtjin dhiŋganhawuynhany gäŋal, ŋurikiyin miyalkkun buku-gurthapuywun waku'mirriŋuny, yurr ŋunhin bili yan waŋganynha nhanŋu ŋunhi waku'mirriŋuny, ga bilin. Ga walalnydja marrtjin dharrwany yolŋu walal malthurryi nhanŋu ŋurikiyi miyalkkuny. \v 13 Ga ŋunhi nhakun ŋayi Djesuy nhäŋalnydja ŋunhiyi ŋäṉḏi'mirriŋunhany ŋäthinyawuynydja, bala yan ŋayi wuyurra nhanŋu, ga waŋan ŋayi bitjarr, “Way miyalk, yaka ŋäthi!” bitjarr. \v 14 Bala ŋayi Djesuny marrtjinan bala yan ŋayathaŋala ŋunhi bathin yolŋumirra, ga walalnydja ŋunhi yolŋu walal ŋunhi walal marrtjin gäŋal ŋunhiyi dhiŋganhawuynha yolŋuny gulyurra yan, bala gan dhärra'-dharranan dharraḏan. Bala ŋayi Djesuny dhunupan waŋanan ŋurikiyiny dhiŋganhawuyguny yolŋuw bitjarra, “Way ḏirramu, dhuwal ŋarra nhuŋu dhu waŋan. Go rur'yurra!” \v 15 Ga dhunupan ŋayi ŋunhiyi dhiŋganhawuynydja ḏirramu rur'yurra, bala ŋayi yan waŋanan. Bala ŋayi Djesuynydja roŋanmaraŋala ŋanya ŋunhiyi ḏirramunhany balayin ŋäṉḏi'mirriŋuwala nhanukalaŋuwal. \v 16 Ga bukmaknha gan ŋunhi yolŋuny walal märr-maŋmaŋdhurra, bala walal gan wokthurrnydja God-Waŋarrwuny bitjarra gam', “Dhuwandja ŋanapurruŋgal maḻŋ'thurr ŋunhiyin muka God-Waŋarrwun djawarrkmirr.” Ga wiripuwurruynydja gan yolŋuy walal lakaraŋal ŋanya bitjarra, “Dhuwandja ŋayipin God-Waŋarrnha muka yarrupthurr walŋakunharawnha nhanukiyingalaŋawnha ŋayi yolŋu'-yulŋuw!” \p \v 17 Ga dhäwuny' gan ŋunhi nhanukalaŋuwuynydja Djesuwalaŋuwuynydja ḻatjuwarr'yurra bukmaklila wäŋalil, ga bukmaknha gan ŋunhi yolŋuny walal lakaranhaminan ŋunhiŋuwuyyiny manymakpuynydja rombuy, ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan Djesuy djäma. \s1 Djondhu ḻiya-ḻupmaranhamirriy yolŋuy djuy'yurr märrmany' yolŋuny dhäwumirriny maṉḏany Djesuwal \s2 John the Baptist sent two messengers to Jesus \sr Luk 7.18-35 \r (Mathuyu 11.1-19) \p \v 18 Yo, ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu Djondja gan gulŋiyinan dharruŋguŋura, yurr walalnha gan ŋunhi malthunamirriynha mala nhanukal Djongal lakaraŋalnydja dhäwuny' nhanŋuny Djonguny Djesuwalaŋuwuynydja, nhaltjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy djäma. \v 19 Bala yan ŋayi Djondhuny djuy'yurra märrma'nhan malthunamirriny maṉḏany nhanŋuwuy ŋayi, ga waŋanany ŋayi gan ŋunhi maṉḏaŋgal bitjarra, “Gatjuy marrtjin maṉḏa balan Djesuwala, ga dhä-birrka'yun nhuma dhu ŋanya bitjan, ‘Yol dhuwal nheny yolŋu? Nheny dhuwal ŋunhiyin yolŋu muka? … ŋunhi God-Waŋarrwuŋun wäwungunhawuy? Ŋany dhika ŋanapurr dhu ga wiripuŋuw yolŋuw galkun?’” Bitjarr. \p \v 20 Bala maṉḏa yan dhunupan marrtjinan, ga dhä-birrka'yurrnydja maṉḏa ŋanya ŋunhi Djesunhany ŋanyapinyan Djonnhan dhäruktja wanaŋguŋal bitjarra, “Yol dhuwal nhe yolŋuny? Nheny dhuwal ŋunhiyi muka God-Waŋarrwuŋ wäwungunhawuy? … ŋunhi ŋanapurr ga dhuwal galkunna gatjpu'yunna nhanŋu? Ŋany yol nhe dhuwal yulŋuny? … Wo dhika ŋanapurr dhu ga baḏak yan galkun ŋula wiripuŋuw yolŋuw?” \p \v 21 Ga balanyamirriyyiny waluy ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja ḏukmaraŋala yolŋunhany walalany rerriŋurnydja, ga wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal ŋayi gan dhawaṯmaraŋal yätjkurrunhan birrimbirrnha mala, ga bulu ŋayi gan yolŋuny walalany maŋutjimirriyaŋal mel-bambaymirriny. Yurr ŋayi gan ŋunhi Djesuynydja djämany ŋula nhäny mala djalkthurr milman ŋurikalyiny maṉḏaŋgal märrma'wala ḏirramuwal, maṉḏany ŋanya gan nhäŋala ŋunhiwiliyiny djämalil. \v 22 Bala ŋayi Djesuny waŋanan balany buku-roŋanmaraŋal ŋurikalyiny maṉḏaŋgal dhäwu-gänhamirriwalnydja yolŋuwal maṉḏaŋgal, ŋunhi ŋayi Djondhu maṉḏany djuy'yurr nhanukal Djesuwal, ga bitjarra, “Gatjuy roŋiyin maṉḏa ga lakaraŋun nhanukal Djongalnydja ŋunhi bili yan, nhä nhuma nhäŋal ga ŋäkul dhiyal. Bili bambaymirriynydja ga dhuwal nhäman, ga bundhurrnydja ga yolŋu walal marrtjin, ga burrunhdhiya'mirrnydja yolŋu walal gan ḏukthurra, ga buthuru-dhumukmirriynydja ga ŋäman, ga dhiŋganhawuynydja mala yolŋu walal gan walŋathinan, ga ŋurruwuykmirriynydja ga yolŋuy walal märraman manymaktja dhäwu. \v 23 Ŋunhiyin yolŋu ŋuli ga dhuwal ŋayaŋu-djulŋithirrnydja nhina ŋunhi ŋayi ŋuli gi yakan märr-dhumbal'yurr ŋarraku. Maṉḏa bitjan nhuma dhu ŋunhi lakaramany nhanukal Djongalnydja.” Bitjarra ŋayi Djesu dhäruk-gurrupanminany maṉḏaŋgal. \p \v 24 Bala yan maṉḏa ŋuriŋiyi yolŋuynydja maṉḏa dhäwumirriynydja maṉḏa ganarrthaŋala Djesunhany, ga ŋayiny beŋuryiny Djesuny bilyurra ga waŋan ŋunhi yolŋunhan walalany, lakaraŋala ŋayi gan Djonnhan bitjarra, “Nhäthinya nhuma ŋunhiyiny yolŋuny nhäŋal ŋunhi nhuma marrtjinany nhanukal balayiny nharaŋlilnydja wäŋalil? Nhäthiny ŋayi ŋunhi yulŋuny, balany nhakun gupa-wiyin mulmu gupa-nyaḻwaŋ'thurr gan wäŋiwuŋ boy'yunawuy? \v 25 Nhäthinyaraw yolŋu nhuma maŋutji-ḏukṯukmirriyinany nhänharawnydja? Nhä ŋayi be yolŋuny girri' manymakmirr ga latju'kunhamirr ŋayi ŋuli ga dhaṯthunmirrnydja? Balanyayiny dhuwal yolŋu walal girri' manymakmirrnydja mala ga wäŋa manymakmirrnydja mala ŋuli ga ŋal'yunmirr ŋunhan buŋgawawala gal'ŋu yindiŋura wäŋaŋur. \v 26 Yolku bili nhuma ŋunhi nhänharawnydja marrtjin. Nhä bili ŋayi ŋunhi yolŋuny djawarrkmirr muka? Ŋe yuwalk warray ŋayi ŋunhi djawarrkmirrnydja yolŋu! Ŋarra nhumalaŋ lakaraman, yaka yan ŋayi ŋunhi djawarrkmirrnydja. \v 27 Ŋunha ŋäthiliŋuŋurnydja djorra'ŋur God-Waŋarryuny ŋanya ŋunhi Djonnhany bitjarr lakaraŋal ŋunhi ŋayi nhanŋu dhäwu-gänhamirr, ga bitjarr ŋayi ŋanya ŋunhi lakaraŋalnydja gam', ‘Ŋurruŋuny ŋathil ŋarra dhu ŋunhi djuy'yun ŋarrakuwuy ŋarra yolŋuny dhäwu-gänhamirriny, ŋayi dhu ŋäthilmirriyaman dhukarrnha yäkthun nhuŋun.’” \v 28 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Yo, Djondhuny ga ŋunhi djuḻkmaram nhämunharany' yolŋuny walalany dhiyal munatha'ŋur. Yurr ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal ŋuli ga ŋäman ŋarrany dhäruknha, ga nhinan ŋayi dhu ga God-Waŋarrwala yan romŋur, ŋuriŋiyin dhu yolŋuy djuḻkmaram ŋanyanhany Djonnhany, bäydhi ŋayi ŋunhiyi yolŋu ŋula gali'puynydja, nhä mak wakinŋuny.” Bitjarra ŋayi Djesu waŋanany. \p \v 29 “Yo. Ga bukmakthun gan ŋunhi yolŋuynydja walal ŋäkula dhäwuny' ŋunhi ŋayi gan Djondhuny lakaraŋal. Ga walalnydja gan ŋunhi rrupiya-märranhamirriynydja yolŋuy mala, ga wiripuwurruynydja ŋunhi yolŋuy walal gali'puyyuny mala dhäruk-märraŋal warray, bala gan ḻiya-gulinybunhaminan bala gan bilyurra God-Waŋarrwala, ŋunhiwilin dhuwurr-dhunupalila romlil, ga dhunupan yan ŋayiny gan walalany Djondhuny ḻiya-ḻupmaraŋala. \v 30 Yurr walalnydja gan ŋunhi ḏilkurruwurruynydja Baratjiynydja mala ga rom-marŋgikunhamirriynydja yolŋuy walal, ŋapay-ŋurrkaŋal ŋunhiyi dhäwu; yaka walal gan djälthin ŋurikiyi romgu ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu nhirrpar walalaŋ. Bala ŋayi Djondhuny yakan ganha ḻiya-ḻupmaranhany walalany.” \p \v 31 Ga bulu ŋayi Djesuy marŋgikuŋal walalany bitjarr gam', “Ga nhumany ŋunhi dhuwalawurrnydja, dhuwal nhuma ga nhina dhiyaŋ bala, \v 32 balanyan nhumany dhuwal nhakun ŋunhi djamarrkuḻi' ŋunha dhukarrŋur, ŋunhi walal ŋuli ga ŋuyulkthirr, yaka walal ŋuli gi djälthi buḻ'yunaraw. Ga walal wiripuwurr djamarrkuḻi' ŋuli ga waŋa walalaŋ bitjan ŋurukuwurruŋdhi, ‘Nhaku nhuma ga dhuwal djälthirrnydja? Napurrnydja gan buḻ'yurr yiḏakiy ga biḻmay, galŋa-djulŋithinyamaraŋal nhumalany, yurr nhumany yaka warray rur'yunna giritjinyaraw. Ga wiripuny ŋanapurr gan ḏar'ṯaryurr manikay mokuywal bäpurrulil, ŋäthin manapar, ga nhumany yaka warray ŋanapurruŋgal mala-manapanna ga ŋäthinyaminya,’ bitjanna. Nhän nhumany dhuwal yolŋu'-yulŋuny, nhakun ŋunhiwurryin muka djamarrkuḻin'? \v 33 Ŋunhi ŋayi Djondja bunan dhiyalnydja, ŋayiny ŋuli ganha nhinanha galŋa-yätjinya, ŋoy-ŋathamiriw warray, ga ŋänitji-ḻukanhamiriw, bala nhumany ŋuli ganha lakaranhany ŋanya bitjana warray? ‘Ŋunhany nhanukal ga wakinŋun birrimbirr gulŋiyirr,’ bitjanan. \v 34 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋarrany Yolŋuny Gäthu'mirriŋu marrtjin räli, ga ḻukanany ŋarra gan ŋunhi ŋathany ga gapuny yolŋuwalnydja walalaŋgal, galŋa-djulŋithinany manapar walalaŋ, ga nhumany ŋarranhany ŋuli ga ŋunhi lakaranhamirr bitjanmirra, ‘Nhäŋu walal ŋunha yolŋuny! Ŋunhi ŋatha-dharrwamirriny ga ŋänitji-ḻukanhamirriny! Ga ḻundun ŋayi ŋunha yindin mirithirra ŋurukuwurruŋguny ŋunhi rrupiya-märranhamirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ga dhuwurr-djarrpi'mirriwnydja.’ Ga bitjanmirra nhuma ŋuli ga ŋunhi lakaranhamirrnydja, nhakun nhuma ŋuli gi ŋunhiyiny yakan yuwalkkuŋuny djälthi linyalaŋgun, ŋarrakun ga Djongun.” \p \v 35 “Yo. Yurr waŋany nhuma ŋuli ga ŋunhi bitjandhiyiny, bili yaka nhuma ŋuli gi ŋunhi yuwalkkuŋuny dharaŋul. Ga ŋunhiyiny yolŋu walal ŋunhi walal ŋuli ga märr-yuwalkthirr God-Waŋarrwuny, walalnydja ŋunhiwurryiny marŋgin ŋunhi ŋayiny God-Waŋarrnydja gaḏaman warray mirithirr, ga marŋgi walal ŋunhi nhanŋuny rom märr-yuwalk warray.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuny waŋan. \s1 Djesu gan nhinan wäŋaŋur Djäymangal ŋunhi Baratjiwal yolŋuwal \s2 Jesus at the home of Simon the Pharisee \sr Luk 7.36-50 \p \v 36 Wiripuny yolŋu marrtjin Baratjin\f * \fr 7:36 \fr*\ft Pharisee\ft*\f* yäku Djäymannha,\f * \fr 7:36 \fr*\ft Simon\ft*\f* bala yan ŋayi Djesunhany garr'yurra wäŋalila nhanukiyingal ŋayi ŋathawnha ḻukanharaw. Bala yan ŋayi Djesuny marrtjinan. \v 37 Ga ŋunhiliyi bili wäŋaŋur waŋgany miyalk gan nhinan, yurr ŋayi ŋunhiyi miyalktja dhuwurr-yätjkurr galŋa-marramba'mirr balanya; dhayuŋanminya ŋayi ŋuli ganha ŋanyapinya ŋayi ḏirramurruŋgala rrupiyaw. Bala ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthuny ŋäkula ŋanya Djesunhany Djäymangala wäŋalilnydja, ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi märraŋalnydja buŋgan bäw'nha wiyikan' manymakmirra yan banikin'mirrnydja. \v 38 Gärrinany ŋayi ŋunhi miyalktja ga dhärranany ŋayi ḏiltjiŋurnydja nhanukala Garraywala, galkin yänan ḻukuŋura nhanukal. Yurr ŋayi gan ŋunhi dhärranany ŋäthinan manapar ga milkarriny nhanŋu gan ŋunhi djuḻ'yurrnydja balan Djesuwala ḻukulilnydja. Bala ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthuny ḻukuny ŋanya Garraynhany mulka'kuŋalnydja marwatthun nhanukiyingal ŋayi, bala ŋayi ŋanya ḻukuny wälkuŋala, bala wiyikan' nhanukal ŋayi rarryurr ḻukulilnydja. \v 39 Ga ŋunhi ŋayi Djäymandhu nhäŋalnydja ŋanya ŋunhiyi miyalknhany, ŋuriŋiyiny yolŋuy bala'-waṯaŋuynydja, bala ŋayi gan ŋunhi gayulnha waŋanhaminany bitjanminan, “Way! Ŋuli balaŋ ŋayi dhuwal ḏirramu yuwalktja be God-Waŋarrwuŋuny djawarrkmirr, ŋayiny balaŋ yan marŋgithinyan nhanŋu dhiyakuny gay'yi miyalkku ŋunhi ŋayi ga ŋayatham ŋanya, bala ŋayi balaŋ djuy'yunan ŋanya, bili yätjkurra ŋayi dhuwandja miyalk mirithirra.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi guyaŋanany murrŋan Djäymandhuny. \p \v 40 Bala ŋayi Djesuny bilyurra ga waŋanany ŋayi Djäymangalnydja bitjarra, “Djäyman, ŋarra nhuŋu lakaraman.” \p Bala ŋayi Djäymandja waŋanan bitjarra, “Yo Marŋgikunhamirr, go lakaraŋun ŋarraku.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesuynydja dhäwun' nhanŋu Djäymanguny lakaraŋal mayali'kurra bitjarra gam', “Waŋganymirrnydja waluy märrmay' ḏirramuy maṉḏa gombuŋal rrupiya waŋganynha ḏirramuny yolŋuny buŋgawany, yurr maṉḏa gan ŋunhi dhukarrarrayurr ŋanya; waŋganydhuny ŋanya dhukarrarrayurr 500 namba rrupiya, ga wiripuŋuynydja ḏirramuy dhukarrarrayurr ŋanya ga 50 namba rrupiya. \v 42 Yurr maṉḏa gan ŋunhi ŋuriŋiyi ḏirramuynydja maṉḏa bäyŋun rrupiyany ŋayathaŋal ŋula yaŋara'-bakmaranharawnydja gurrupanaraw balany roŋanmaranharawnydja. Bala ŋayipiny ŋuriŋiyi buŋgawaynydja bäy-lakaraŋala maṉḏaŋ bukmakpuynha yan ŋunhiŋuwuyyiny rrupiyapuy. Ga ŋunhiyi ḏirramu maṉḏa märrma', yurr yolnha nhakun gan mirithinany märr-ŋamathin ŋuriki buŋgawawnydja yolŋuw? Ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi ŋanya ŋäŋ'thurr yindi rrupiya 500, ŋany yol? Ŋunhi ḏirramu ŋunhi ŋayi ŋanya gombuŋal märr nyumukuṉiny' rrupiya, 50 yan?” Ga bitjarr ŋayi Djesuynydja ŋäŋ'thurr ŋanya ŋunhi Baratjinhany\f * \fr 7:42 \fr*\ft Pharisee\ft*\f* yäkuny Djäymannhany.\f * \fr 7:42 \fr*\ft Simon\ft*\f* \p \v 43 Ga ŋayiny ŋuriŋiyi Baratjiynydja buku-bakmaraŋal nhanŋuny Djesuwnydja bitjarra gam', “Yaka! Ŋunhiyi yolŋu ŋunhi ŋanya ŋayi yindi rrupiya dhukarrarrayurr. Ŋayin nhakun gan ŋunhiyin yolŋu mirithinany märr-ŋamathin ŋurikiny buŋgawawnydja, bili ŋayi nhakun bäy-lakaraŋala nhanŋu ŋunhiŋuwuyyin yindipuynha rrupiyawuy, 5,000-buynha.” \p “Ma', lakaraŋun ŋarrakal,” bitjarr ŋayiny Djesuny. \p \v 44 Bala ŋayi Djesuny dhunupan bilyurra ŋurikalyin miyalkkala, bala ŋayi waŋanan nhanŋu bitjarra, “Djäyman, nhäma nhe ga dhuwal miyalknha? Ŋarrany ŋunhi marrtjin räliny nhokalnydja wäŋalil, nheny bäyŋu warray ŋarraku gurrupana gapu ḻukuwnydja ḻupthunaraw. Ga ŋayin dhiyaŋun gay'yi miyalkthu ḻukuny ŋarrany ḻupmaraŋal milkarriynha nhanukiyingal ŋayi, ga bulu ŋayi ŋarrany mulka'kuŋalnydja muka ḻukuny marwatthuny nhanukiyingal ŋayi. \v 45 Ga bulu nhe ŋarrany bäyŋu wälkunha ŋunhi ŋarra nhuŋu bunanany, ga ŋayiny ŋarrany dhiyaŋuny gay'yi miyalkthu ḻukuny wälkuŋal märr-wiyin warray, beŋur bili ŋunhi ŋarra bunan dhiyal, ga dhuwal baḏak.” \p \v 46 “Limurruŋguny ŋunhi Djuw malawnydja rom balanya gam'. Ŋunhi dhu ŋurruḏawalaŋuny yolŋu buna dhiyalnydja ŋunhi limurruŋgalnydja wäŋaŋur, limurrnydja ŋathil dhu wiyika' rarryun ḻiyalil nhanukal. Ga ŋunhiyiny rom nhakun limurr dhu gumurr-ŋamathirra nhanŋu. Yurr bäyŋu warray nheny rarryuna ŋarrakalnydja ḻiyalil wiyika' ŋunhi ŋarra gärrinany räli. Ga dhiyaŋun ŋunhi miyalkthun ŋarrakal ḻukulilnydja rarryurr buŋgan bäwny'tja. \v 47 Dharr guyaŋin. Dhuwal ŋarra dhu lakaraman nhuŋu, Djäyman. Bilin ŋarra nhanŋu ŋunhi dhiyakuny miyalkku dhuwurr-yätjkurrnydja mala bäy-lakaraŋala, ga ŋayiny ŋunhi mirithinan yan ŋarrakuny märr-ŋamathin ŋunhiŋuwuyyiny. Ga nhokalnydja ga dhuwal Djäyman dhuwurr-yätjkurrnydja rom ŋorra yan, yurr bäyŋu nhe gi ŋula nhänhamirr nhunapinya nhe manymakkunhamirr, ga lakaranhamirr nhe gi ŋula ŋäŋ'thurr ŋarrany bäy-lakaranharaw bäyŋu. Nheny ŋuli ga dhuwal bäy-lakaranhawuynydja dhäkay-ŋäma gaŋgan ga yurrnha nhakun nhe ga dhuwal ŋarrakuny gaŋgany märr-ŋamathirr.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja nhanŋu Djäymanguny. \p \v 48 Bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikalyiny miyalkkalnydja bitjarra, “Nhuŋu dhuwurr-yätjkurrnydja dhuwal bilin bäy-lakaranhawuynha ŋarrakuŋuny,” bitjarr. \p \v 49 Ga walalnydja ŋuriŋiwurruynydja yolŋu'-yulŋuy ŋunhi walal marrtjin nhina'-nhinan galki Djesuwal, ŋäkula walal ŋanya gan, bala waŋanhaminany walal bitjanminan gam', “Yol dhuwal ŋayi yolŋuny? … ŋunhi ŋayi ŋuli ga bäy-lakaramany yätjkurruwnydja malaŋuw?” \p \v 50 Bala ŋayi Djesuny waŋanan bitjarra ŋurikiyiny miyalkkuny, “Bilin nhe dhuwal walŋathinan dhuwalatjarra ŋunhi nhe märr-yuwalkmirriyinan ŋarraku. Gatjuy marrtjin bala yan ŋoy-yal'yunan,” bitjarr. \c 8 \s1 Miyalkkurruwurr malthurr Djesuw ga nhanukalaŋaw ḻundu'mirriŋuw walalaŋ \s2 Some women accompanied Jesus and his friends \sr Luk 8.1-3 \p \v 1 Ga yalalan dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, bala ŋayi gan Djesuny marrtjinan wäŋakurra malaŋuwurr, ga ŋunhiliyiny mala wäŋaŋur ŋayi gan lakaraŋala manymaknha mala dhäwu ŋunhi Godkalaŋuwuynha rombuy yolŋuwalnydja walalaŋgal. Ga walalnydja ŋunhi 12-tja malthunamirr walal gan malthurryi nhanŋu Djesuw. \v 2 Ga wiripuny miyalkkurruwurr gan malthurr nhanŋu, ŋunhiwurrnha ŋunhi ŋayi gan ḏukmaraŋal walalany rerriŋura mala, ga wiripuny miyalkkurruwurr gan nhanŋu malthurr ŋunhiwurrnha ŋunhi ŋayi gan walalaŋgal dhawaṯmaraŋal yätjkurrunhan birrimbirrnha mala. Ga dhuwalawurr ŋunhi miyalkkurruwurrnydja yäkuny ŋunhi walal gan malthurrnydja nhanŋu, Meri, wäŋa-Maktalapuy,\f * \fr 8:2 \fr*\ft Magdala\ft*\f* ŋurikalyiny miyalkkal ŋayi ŋunhi Djesuy dhawaṯmaraŋalnydja 7-nhany yätjkurruny birrimbirrnha ŋäthilnydja, \v 3 ga wiripuny yäku miyalk Djawina,* ŋunhi ŋayi miyalktja ḏirramuw yäkuw Djuwitjaw,* ŋunhi ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramu ŋurruŋu djämamirr ŋurikin buŋgawawnha yäkuw Yaritkun,* ga wiripuny miyalk yäku Djotjana,\f * \fr 8:3 \fr*\ft Joanna; Chuza; Herod; Susanna\ft*\f* ga wiripuwurr gan miyalkkurruwurr malthurryi nhanŋu. Yo. Yurr djämany walal gan ŋunhi malthurrnydja nhanŋu ŋunhi miyalkkurruwurruynydja walalaŋgiyingala rrupiyaynydja guŋga'yurrnydja marrtjin bala ŋanya Djesunhany ga malthunamirrinhany mala nhanŋu. \s1 Ŋathapuy maŋutjiwuy dhäwu mayali'mirr \s2 The parable of the sower \sr Luk 8.4-8 \r (Mathuyu 13.1-9; Mäk 4.1-9) \p \v 4 Yo. Ga dharrwan mirithirra gan ŋunhi yolŋuny walal wäŋgaŋal guwatjmarnydja ŋanya Djesunhany wäŋaŋura ga wäŋaŋura bawalamirriŋura yan. Bala ŋayiny Djesuynydja lakaraŋala ŋunhiyin mayali'kurra dhäwuny' walalaŋgal bitjarra gam', \p \v 5 “Waŋganydhu ḏirramuy gätni-djämamirriy marrtjin dholkuŋal ŋatha mala maŋutji birrali, ga djalkthurrnydja ŋayi marrtjin ŋunhi ŋathany mala maŋutjiny munatha'lila. Yurr wiripuny ŋunhi maŋutji ŋatha galkirrin ḏällil munatha'lil dhukarrlila, bala yolŋuynydja walal marrtjin ŋunhi dhurrpa'-dhurrparaŋala, ga warrakan' mala gan buṯthurr, bala marrtjin ḻukanan ŋunhi ŋathany mala maŋutjiny, ŋunhi marrtjin ŋorra'-ŋurran ŋunhili dhukarrŋur. \v 6 Ga wiripuny ŋunhi maŋutji ŋatha galkirrin guṉḏamirrilila munatha'lil, munatha'-ḏaŋawuklila, ga dhunupan yan ŋunhiyi ŋathany dhamany'tjurra, bala ŋayiny waluynha ŋunhi nhäŋal räwakkuŋala, bili ŋunhi munathany' baṉḏanynha gapumiriwnha. \v 7 Ga wiripuny marrtjin maŋutji birrali galkirrin ḏirriṯirrimirrilila munatha'lil, nhämunha' ŋunhi marrtjin ŋorra'-ŋurran ḏirriṯirri dhakal ŋunhiliyi. Bala maṉḏa ŋunhi ŋutharnydja marrtjin rrambaŋin. Ga ŋuriŋiyi ḏirriṯirriynydja garrpirnha ŋunhiyi birralinhany, bala ŋunhi birraliny warrpam'nha räwakthin. \v 8 Ga wiripuny maŋutji birrali galkirrin marrtjin manymaklila munatha'lil dhika, ga ŋunhiliyiny maŋutji ŋatha ŋuthar manymakthinan dhika dharrwathinan, 100-nha burumun' waŋga'-waŋganyŋur yaŋara'ŋur.” \p Bala ŋayi dhawar'maraŋalnydja Djesu waŋan bitjarra, “Buthuru-bitjurrnydja walal manymakkuŋ yan ŋini?” \s1 Djesuy gan lakaraŋal mayalin' mala ŋurikiwuyyin dhäwupuynha \s2 Jesus explained the parable of the sower \sr Luk 8.9-15 \r (Mathuyu 13.10-23; Mäk 4.10-20) \p \v 9 Bala walalnydja ŋuruŋiwurruynydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal Djesuwal dhä-birrka'yurrnydja ŋanya Djesunhany bitjarra gam', “Way Garray, nhä ga dhiyaŋ dhäwuy mayaliny' lakaram?” \v 10 Ga ŋayiny Djesuny waŋan balany walalaŋguny bitjarra, “Nhumany dhuwal malthunamirrnydja mala ŋarraku, bilin nhumany dhuwal marŋgimirra ŋurukuny ŋunhi Godkalaŋawnydja romgu, ŋurikiyiny ŋunhi djinawa'wuywuny mayaliw', bili God-Waŋarryuny nhumalaŋgal gan ŋunhi bilin dhawaṯmaraŋala. Yurr wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal yaka gulŋiyinya dhipaliyi romlil God-Waŋarrwal, ŋurikiwurruŋdhin ŋarra dhu ga ŋunhi lakaram mayali'wurrnydja, yurr yaka ŋarra dhu dhawaṯmaramany lakaram walalaŋ. Nhäma warray walal dhu ŋunhi yulŋuny, yurr bäyŋun walal dhu ŋunhi dharaŋandja nhäma; ga ŋäma walal dhu ga, yurr bäyŋun dharaŋanarawnydja ŋänharaw.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \p \v 11 Bala ŋayi Djesuynydja lakaraŋal walalaŋgal bitjarra, “Dhuwanna ŋunhi mayaliny' ŋurikiyiny dhäwuw gam'. Ŋathaynydja ŋuriŋiyi burumun'thuny ga mayaliy' maŋutji-lakaram God-Waŋarrwun dhäruk. \v 12 Ga ŋunhi ŋatha mala maŋutji marrtjin galkirrin dhukarrlilnydja, ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram ŋunhiwurrunhan yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli ŋäma God-Waŋarrwu dhäruk, bala dhunupan ŋayiny ŋuli ŋunhi buŋgawany Mokuy marrtjiny bala yan djaw'yunna ŋayaŋuŋurnydja walalaŋgalaŋaŋur ŋunhiyiny God-Waŋarrwuny dhäwu, märr walal ŋuli ŋunhi bäyŋun märr-yuwalkmirriyiny, ga walŋathiny ŋuriŋiyiny dhärukthuny. \v 13 Ga ŋunhi wiripuny maŋutji mala galkirrin guṉḏamirrililnydja wäŋalil ŋuriŋiyiny ga ŋathay burumun'thu maŋutji-lakaram ŋunhiwurrunhan yolŋuny mala ŋunhi walal ŋuli nhakun bili ŋäma warray dhäwuny', bala ŋuli yan märraman ŋoy-djulŋithinyaraynha. Yurr yakayi ŋayi ŋuli ŋunhi yuwalkkuŋuny gärri ŋunhawalnydja ŋunhi ŋayaŋulilnydja walalaŋgal djinawa'lilnydja. Yaka walal ŋuli ŋunhi yuwalkkuŋuny märraŋ; gurriri yan walal ŋuli ŋunhi märr-yuwalkmirriyirrnydja. Ga ŋuli nhanŋu dhu ŋunhi mariny maḻŋ'thun, ga ŋayaŋu-miḏikinyamirrnydja rom, yan nhakun ŋanya birrka'yundja, ŋayiny ŋuli ŋunhi dhunupan gulyunna God-Waŋarrwalnydja märr-yuwalkthinyaŋur. \v 14 Ga wiripuny ŋunhi ŋatha maŋutji galkirrin ḏirriṯirrimirrilila gunbukpukmirrilila munatha'lil, ŋuriŋiyiny ga dhunupamirriyam lakaram ŋunhin yolŋuny, ŋunhi ŋayi ŋuli ŋäma warray God-Waŋarrwu dhäruktja, yurr bitjanna bili ŋayi ŋuli ga ŋunhi ŋurruŋuyamany dhuwalaŋuwuynhan yan munatha'wuynhan ŋula nhäny mala, ga bitjanna bili ŋayi ŋuli ga buku-manguman girrin', dhika nhän, rrupiyan, dharrwan. Yo. Bala ŋuli ga ŋunhi dhiyaŋiyin mala romdhu nyumukuṉiny'kumany God-Waŋarrwuny dhäruk, ga yakan ŋayi dhu ga ŋunhi yolŋuny ŋuthan ŋamathamany; walalnydja ŋunhi balanya nhakun yaŋaran' borumgun burumun'miriwnha. \v 15 Ga wiripuny mala ŋunhi ŋatha maŋutji galkirrin manymaklila mäniyalila munatha'lil, ga ŋuriŋiyiny ga ŋathay mayali' lakaram ŋunhiwurrunhan yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli ga ŋäma God-Waŋarrwu dhäruk manymakkuman yan dhika, ga märram walal ŋuli ga yuwalkkum yan ŋanya dhäruk, bala ŋayathaman walal ŋuli ga ŋanya ŋunhi dhäruktja baṯ-bitjanna walalaŋgiyingal ŋayaŋuynydja. Ga nhinany walal ŋuli ga ŋunhi ŋunhiliyin manymakŋura romŋurnydja, ga yan bili-i-i ga borum ŋuli dharrwathirr.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy rom lakaraŋalnydja, mayaliny' dhawaṯmaraŋal walalaŋgal. \s1 Dhuwandja dhäwu lanhdhirrapuynha, yurr mayali'mirra dhuwal dhäwuny \s2 The parable about the lamp \sr Luk 8.16-18 \r (Mäk 4.21-25) \p \v 16 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Ŋunhi ŋuli yolŋuy lanhdhirrany dhuŋgur'yun, ga wanhawal ŋayi ŋuli ŋunhi nhirrpandja? Dhurrthurryunna ŋayi ŋuli banikin'thun? … ŋany gungaman ŋayi ŋuli muka ḻoḻuynha? Bäyŋu! Yan ŋayi dhu ŋunhiyi märramany, bala ŋal'maraman garrwarlila, märr dhu yolŋuynydja walal nhäman ŋunhiyi baḏayalany' ŋunhi walal dhu marrtji gärrinyamirrnydja.” \p \v 17 “Nhä mala marrtji ŋorra djuḻuḻ'yunawuy, yalalany dhu gi ŋunhi gaykarraŋlila warraŋullila dhawaṯthurra. Ga nhä mala dhiyaŋ bala ga ŋorra ŋapa-dhurrthurryunawuynydja, ŋayiny dhu gi ŋunhiyiny milman maḻŋ'maraŋ yolŋuwal walalaŋgal, bala dhu djarraṯawun'lila dhawaṯmaraŋ.” \p \v 18 “Yo. Buthuru-bitjurrnydja walal marrtji ŋamathaŋ yan ga yuwalkkuŋun, bili ŋuli ŋayi ga ŋula yolthu yolŋuy ŋayatham Garraywuŋuny marŋgi-gurrupanawuy, ŋayiny dhu ŋuriŋiyiny yolŋuy märraŋ bulun dharrwan mirithirra bukulil ŋal'maraŋ dhu marrtji. Ga ŋuli nhe ga ŋula yolthu yolŋuy bäyŋuny ŋayathul Garraywuŋ marŋgi-gurrupanawuy, ga ŋuli nhe ga guyaŋanhamirr yanbi nheny marŋgin, ŋayiny dhu gombuman nhuna, bäydhi ŋunhi nyumukuṉiny'tja.” Bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesuw ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu walal \s2 Jesus' mother and brothers \sr Luk 8.19-21 \r (Mathuyu 12.46-50; Mäk 3.31-35) \p \v 19 Baḏak yan ŋayi gan ŋunhi Djesuy dhäwuny' walalaŋ lakaraŋal, bala walalnydja nhanŋu ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuny ga yukuyuku'mirriŋuny mala bunanan, yurr dhärra'-dharranany walal gan ŋunhi ŋunhal banydji yan warraŋul ŋunhili buṉbuŋurnydja, djälthin walal gan ŋunhi Djesuw nhänharaw. Yurr dharrwan gan ŋunhi yolŋuny mala nhinan ḻiw'maraŋal, gungaŋal ŋanya. \v 20 Bala ŋayi waŋganydhuny yolŋuy waŋanan ŋanya Djesunhany bitjarra, “Way Garray, ŋunha nhuŋu ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu walal, dhärra'-dharra walal ga warraŋul. Djälthirr walal ga nhuŋu nhänharaw.” \p \v 21 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr walalaŋgal bukmakkal yolŋu'-yulŋuwal, “Ŋarrakuwuynydja dhuwal ŋäṉḏi'mirriŋu ga yukuyuku'mirriŋu walal ŋunhiwurrnha yolŋu walal ŋunhi walal ŋuli ga ŋäman God-Waŋarrwun dhäruk, bala märraman ŋanya,” bitjarr. \s1 Djesuy wapurarrkuŋal gapuny ga watany \s2 Jesus calmed the storm \sr Luk 8.22-25 \r (Mathuyu 8.23-27; Mäk 4.35-41) \p \v 22 Waŋganydhuny waluy ŋayipiny ŋunhi Djesuny ga malthunamirrnydja mala nhanŋu ŋal'-ŋalyurra marthaŋaylila, bala ŋayi Djesuny waŋanan walalaŋgal bitjarra, “Go limurr marrtjin ŋunha gali'lila, buḏapthunna dhiyakuny guḻungu,” bitjarr. Bala walal yan dhunupan marrtjinan. \v 23 Marrtjinany walal gan ŋunhi bala-a-a, yurr ŋayipiny marrtjin Djesuny ŋunhi yakurrnha ŋorran balanyamirriyyiny ŋunhiliyiny marthaŋayŋurnydja. Ga dhulmuŋura ŋunhilin gandarrŋura bala ŋayiny marrtjin bäy watan yindin bunan, ga bulu ḏowu rur'yurr yindi mirithirr. Bala marrtjin ŋunhi gapuny wapthurra marthaŋaylilnydja; galki balaŋ ŋunhi marthaŋaynydja guḻwuḻyunan. Yurr ŋayiny marrtjin ŋunhi Djesuny baḏak yan ŋorran yakurr.\fig Boat in storm|src="LB00213C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 08.23"\fig* \v 24 Bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu waṉḏinany, bala yan dhirr'yurra ŋanya. “Way Buŋgawa, Buŋgawa! Go rur'yurra! Galki limurr dhu dhuwal ḻupthunna bala dhiŋgaman!” bitjarr. \p Bala ŋayiny Djesuny rur'yurrnydja, bala dhunupan waŋanan ŋurikiyi watawnydja ga gapuwnydja bitjarra, “Way bilin gulyurra, dharraḏayin!” Bala yan ŋunhi wäŋiny ga ḏowuny gulyurra, wapurarryinan warrpam'thurra. \v 25 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, bala ŋayi ŋunhi Djesuny bilyurra, bala ŋayi waŋanany walalaŋguny bitjarra, “Wanha dhika nhumalaŋ märr-nhirrpanminyawuynydja? Nhaku nhuma bäyŋuny ŋarraku märr-yuwalkmirriyinya?” \p Bala walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu märr-maŋmaŋdhuna, barrarinan manapar. Bala walal gan mel-nhänhaminan, ga waŋanhaminany walal ŋunhi bitjanminan, “Yol ŋayi dhuwal yuwalktja yolŋu? Ŋunhi ŋayi dhuwal dhäruk-gurrupanmin watawnydja ga ḏowuwnydja ga maṉḏany ŋanya dhuwal dhäruktja märraŋala yan?” bitjarr. \s1 Djesuy dhawaṯmaraŋal yätjkurruny birrimbirrnha waŋganygal ḏirramuwal \s2 Jesus healed a man from evil spirits \sr Luk 8.26-39 \r (Mathuyu 8.28-34; Mäk 5.1-20) \p \v 26 Djesuny ga malthunamirrnydja walal nhanŋu wäŋgaŋal beŋurnydja ŋunhi Galaliŋurnydja wäŋaŋur, yurr buḏapthurra walal ŋunhi guḻunguny, balan ŋunha gali'lila ḻaypalila wäŋalil yäkulil Gadaralila.\f * \fr 8:26 \fr*\ft Gadara or Gerasa\ft*\f* \v 27 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesu marthaŋayŋurnydja wapthurr, ga dhunupan ŋayiny ŋunhi yolŋuynydja ŋanya guwatjmara, wäŋa-ŋunhiŋuwuyyiny, yurr ŋanya gan ŋunhi ŋunhiyiny ḏirramunhany ŋayathaŋal wakinŋuy birrimbirryu malaŋuy. Wiyinnha ŋayi gan ŋunhiyi ḏirramuny nhinan warraŋulnydja girri'miriwnydja, ga yakan ŋayi gan ŋunhi nhinan waŋganyŋurnydja wäŋaŋur nhanukiyingalnydja; ŋany nhinanany ŋayi gan ŋunhala bili yan mathirraŋura, yurr molumirriŋur. \v 28 Ga ŋunhi ŋayi nhäŋal Djesunhany, bala yan ŋayi yatjurrnydja mirithinan, ga ŋurrkanhaminany ŋayi ŋanyapinya Djesuwala ḻukulilanydja, bala ŋayi waŋanan nhanukal yindiynha rirrakayyuny bitjarra, “Djesu, Gäthu'mirriŋu Ŋurruḏawalaŋuw Waŋarrwu God-Waŋarrwu. Nhaltjanna nhe ŋarrany dhu dhuwal yulŋuny? Buku-djulŋi, yaka ŋarrany dhä-gir'yurrnydja ga ŋula ŋayaŋu-miḏikumulnydja!” \v 29 Yo. Bitjarryiny ŋayi ŋunhi waŋan, bili ŋayipiny ŋunhi Djesuynydja bilin dhäruktja gurrupanminan ŋurikalyiny yätjkurruwnydja birrimbirrwu dhawaṯthunarawnha nhanukalaŋuŋur ŋurikalyiny ḏirramuwalnydja rumbalŋur. Yo bitjana bili ŋayi ŋuli ganha ŋunhi ŋuriŋiyi birrimbirryuny ŋanya bawa'-gurrupanan yan, bala walalnydja ŋuli yolŋu'-yulŋuynydja ŋanya garrwi'-garrwiyunan ganha rakiy'nha ga djimukuy'nha ḏälyun, ḻuku maṉḏany ḏapmaranha ga goŋ maṉḏany. Yurr ŋayiny ŋuli ganha ŋuriŋiyi yolŋuynydja bakmaranha werunha yan rakiny' ŋunhi ga djimukuny', bala ŋanya ŋayi ŋuli ga ŋuriŋiyi birrimbirryuny gänhan djaw'yunan balan ḏiltjilila, wäŋalil yolŋumiriwlila. \p \v 30 Bala ŋayi Djesuynydja dhä-birrka'yurra ŋanya ŋunhiyi ḏirramunhany, “Yol bili nhe dhuwal yäkuny?” bitjarr. \p Ga ŋayiny lakaranhamin, “Ŋarrany dhuwal yäku dharrwa,” bitjarr, bili dharrwa nhanukal gan ŋunhi wakinŋuny mala birrimbirr gärrin. \v 31 Bala ŋuriŋiyi birrimbirryuny malaŋuy gan waŋanany ŋanya ŋunhi Djesunhany mirithinan ŋayi dhu yaka walalany, “Djuy'yun balany wäŋalil dhä-gir'yunamirrililnydja.” \p \v 32 Ga ŋunhiliyi bukuŋurnydja marrtji ḏäpthurr bikipikin mala dharrwa mirithirr, ḻukan walal marrtjin ŋatha. Bala walal ŋunhi birrimbirrnydja mala waŋanany nhanŋu Djesuwnydja bitjarra, “Way, balan napurruny djuy'yurrnydja ŋunha bikipikiwala mala.” Bala ŋayi yan Djesuny yoraŋal walalaŋ. \v 33 Bala gan ŋunhi wakinŋuny birrimbirr mala dhawaṯthurra ŋurikalyiny ḏirramuwalnydja, ga gulŋiyinany gan ŋurikiwurruŋgalyin ŋunhi bikipikiwala mala. Bala walalnydja gan ŋunhi bikipikiny mala dhunupan yan gundupuŋala beŋuryiny ŋunhi bukuŋurnydja balan bitjarra, bala walal gan gapulila ḻupthurr, ga dhiŋgaŋalnydja ŋunhi warrpam'thurra yan. \p \v 34 Ga walalnydja ŋunhi ŋuriŋiwurruy bikipiki-djämamirriynydja yolŋuy walal gan nhäŋal ŋunhi nhä gan maḻŋ'thurr, bala walal yan waṉḏi'-waṉḏinan roŋiyinan balayin wäŋalil, bala dhäwun' marrtjin lakaraŋal ḻiw'maraŋal. \v 35 Ga yolŋuny walal gan ŋunhi dharrwan wäŋgaŋal balayiny nhänharawnydja. Ga ŋunhi walal marrtjinany nhanukal Djesuwalnydja, bala walal nhäŋala ŋunhiyiny ḏirramunhany, ŋayi gan nhinanany galkin yänan nhanukal Djesuwala. Yurr girri'mirra ŋayi gan ŋunhi nhinanany, ga ḻiya ḏatjunan ŋamakulin', bilin nhanukal ŋunhi wakinŋuny mala birrimbirr waṉḏinan. Ga nhäŋalnydja ŋanya walal gan ŋunhi, bala dhunupan yan walal ŋunhi barrarinan. \v 36 Ga walalnydja gan ŋunhi maŋutji marŋgimirriynydja yolŋuy walal lakaraŋal walalaŋgal wiripuwurruŋgala yolŋu'-yulŋuwal, ŋurikalaŋuwuyyin ḏirramuwalaŋuwuynha, ŋunhi nhaltjarr ŋanya Djesuy ḏukmaraŋal. \v 37 Bala walalnydja gan ŋunhi wäŋa-nininyŋuynydja yolŋuy walal waŋanan ŋanya Djesunhany ŋaŋ'ŋaŋ'thurra beŋuryiny wäŋaŋur, bili walal ŋunhi mirithinan barrarinany. Bala ŋayipiny Djesuny dhunupan marrtjinan, bala wapthurra marthaŋaylila, bala yan ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa. \p \v 38 Ga yurrnha ŋayi ŋunhi Djesu marrtjinany beŋuryiny wäŋaŋur, ŋayiny ŋathil ŋanya ŋuriŋiyiny ḏirramuy guwatjmar ŋunhi ŋayi nhanukal gan Djesuy wakinŋuny birrimbirrnha dhawaṯmaraŋal, bala ŋayi waŋanan nhanukal bitjarra, “Way, ŋarrany dhuwal djäl ŋarra dhu nhuŋun malthun,” bitjarr. \p Ga ŋayiny ŋanya Djesuynydja roŋanmaraŋal waŋan bitjarr, \v 39 “Gatjuy roŋiyi wäŋalil, ga lakaraŋ walalaŋgal biyak, ŋunhi nhaltjarr ŋayi nhuna God-Waŋarryu walŋakuŋal.” \p Bala ŋayi ŋunhiyiny ḏirramuny bilyurra, ga marrtjinany ŋayi gan ŋunhi ḻiw'maraŋala, lakaraŋalnydja marrtji bukmakkal yolŋuwalnydja walalaŋgal, ŋunhi nhaltjarr ŋayi ŋanya Djesuy walŋakuŋal. \s1 Djesuy walŋakuŋal Djäratjku gäthu'mirriŋuny dhiŋganhaŋur, ga miyalknha ŋunhi ŋayi ŋayathaŋal nhanŋu Djesuw girri' \s2 Jesus healed Jairus' daughter and the woman who touched his cloak \sr Luk 8.40-56 \r (Mathuyu 9.18-26; Mäk 5.21-43) \p \v 40 Ga ŋunhi ŋayi Djesu roŋiyinany beŋurnydja, ga ŋunhi wiripuŋuŋurnydja gali'ŋur wäŋaŋur. Bala yan ŋunhi yolŋuny walal nhanŋu gumurr-ŋamathinan, bili walal gan ŋunhi galkurr nhanŋu ŋunhiliyiny wäŋaŋur. \v 41 Ga waŋgany yolŋu yäku Djäratjtja\f * \fr 8:41 \fr*\ft Jairus\ft*\f* bunan nhanŋu Djesuwnydja, yurr ŋayi ŋunhi yolŋuny ŋurruḏawalaŋu gapman ŋuriki Djuw malaw buku-ḻuŋ'maranhamirriw buṉbuw. Bala yan ŋayi ŋurrkanhaminany ŋanyapinya ŋayi Djesuwala ḻukulilnydja, bala ŋanya ŋayi gan ŋäŋ'thurra mirithinan yan, “Buku-djulŋi Garray, go marrtji balan wäŋalil ŋarrakal, \v 42 bili waŋganynha yan ŋunha ŋarraku gäthu'mirriŋuny miyalktja, ga mirithirra yan ŋayi ga ŋunha rirrikthundja. Yurr ŋayi ŋunha 12-mirr yan dhuŋgarramirrnydja. Ga galki ŋayi dhu ŋunha dhiŋgaman yulŋuny,” bitjarr. \p Bala ŋayiny yan Djesuny malthurra nhanŋu ŋurikiyi ḏirramuwnydja, ga walalnydja marrtjin wiripuwurrnydja malthurryi maṉḏaŋ dharrwa mirithirr yolŋu walal, yurr walal marrtjin ḏur'-ḏuryunminan bala wäŋgaŋalnydja dhukarrkurrnydja. \v 43 Ga ŋurikiwurruŋgalyi yolŋuwal walalaŋgal malaŋur waŋgany gan miyalk marrtjin, yurr ŋayi gan ŋunhi rirrikthurrnydja ŋurru-yätjthuny wiyinŋumirra; 12-nha dhuŋgarrany. Ga dharrwamirr ŋayi ŋuli ganha marrtjinya marrŋgitjkal walalaŋgal ḏukmaranharaw, yurr gulkurun. Ga yänan ŋayi gan ŋunhi djalkthurrnydja rrupiyan nhanŋuwuy ŋayi ŋurikiwurruŋgalyiny marrŋgitjkalnydja malaŋuwal. \v 44 Bala ŋayi marrtjinan ŋapawnha malthurr nhanŋu Djesuwnydja, ga dhunupan ŋayi goŋ-djarryurrnydja, baṯnha ŋayathaŋal girrin' nhanŋu. Bala dhunupan yan nhanŋu ŋuriki miyalkkuny ŋurru-yätjtja gulyurra. \v 45 Bala yan ŋayi Djesuynydja dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Way walal, yolthu ŋarrany dhikany ŋayathaŋal?” \p Ga walalnydja wiripuwurrnydja yolŋu walal bäyŋu'yunmin. Ga ŋayiny Betany waŋan bitjarra, “Way Buŋgawa, dharrwan dhuwal mirithirra yolŋuny walal ŋapa-monygunhamirra ga dhärrany, ḻiw'maraŋala walal nhunanhany,” bitjarr. \p \v 46 Yurr ŋayiny Djesuny waŋan bitjarra, “Dhikayi waŋganydhu yolŋuy ŋarrany ŋayathaŋal, bili ŋarra dhäkay-ŋäkul ganydjarrny ŋayi dhawaṯthurra ŋarrakalaŋaŋur.” \v 47 Bala ŋayiny ŋuriŋiyiny miyalkthuny nhäŋal dharaŋar ŋunhi ŋayipiny Djesuny marŋgithin nhanŋu, bala yan ŋayi marrtjin marrmarryurr mirithinan yan dhikan, bala ŋurrkanhaminan ŋanyapinya ŋayi ḻukulila nhanukal Djesuwalnydja. Ga ŋunhiliyin ŋayi ŋunhi lakaranhaminany ŋanyapiny ŋayi milman bukmakkal yolŋuwalnydja walalaŋgal, nhaku ŋayi ŋanya ŋunhi ŋayathaŋal, ga nhaltjarr ŋayi ŋunhi ḏukthurr beŋuryi rerriŋur balanyamirriy bili yan waluy. \v 48 Bala ŋayi Djesuny waŋanan nhanŋu ŋurikiyi miyalkkuny bitjarra, “Way gäthu ŋarraku, nheny dhuwal bilin manymakthinan, märr-nhirrpanminyaraynha nhokal. Gatjuynha, marrtjin mägayaynha romdhuny.” \p \v 49 Ga ŋayiny gan ŋunhi Djesuny, baḏak yan waŋan, ga ŋayiny bäy dhäwumirrnydja yolŋu beŋurnydja ŋunhi Djäratjkalnydja wäŋaŋur bunanan, bala lakaraŋala nhanukal bitjarra, “Way dhuḏitjnha dhuwal. Gäthu'mirriŋuny nhuŋu ŋunha bilin dhiŋgaŋala. Yakan ŋanya Marŋgikunhamirrinhany ŋuyulkkuŋ.” \p \v 50 Bala ŋayiny ŋunhi Djesuynydja ŋäkul, bala ŋayi waŋanan Djäratjkalnydja bitjarra, “Yaka barrari. Märr-nhirrpanmirra yan, bala ŋayiny dhu nhuŋu ŋunha gäthu'mirriŋuny walŋathirra.” \p \v 51 Ga marrtjinany walal gan ŋunhi burnha bunan ŋunhiliyin wäŋaŋur Djäratjkala. Bala ŋayi Djesuynydja dharrwanhany yolŋuny walalany gulmaraŋala, ga garr'yurrnydja ŋayi walalanhan Betanhan* ga Djayimnhan* ga Djonnhan,\f * \fr 8:51 \fr*\ft Peter; James; John\ft*\f* ga ŋunhin maṉḏapin ŋäṉḏi'mirriŋun ga bäpa'mirriŋun ŋurikiyin yothuwnha, bala walal yan gärrinan. \v 52 Ga ŋunhiliyiny wäŋaŋurnydja bukmaknha gan ŋunhi yolŋuny walal ŋäthinyaminan ŋurikiyiny yothuwnydja. Bala ŋayi Djesuny waŋanan bitjarra, “Yaka walal ŋäthinyamirr. Yaka ŋayi ŋunha rakuny; ŋunha ŋayi ga ŋorra yan yakurr.” \p \v 53 Bala walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal warku'yurra ŋanya Djesunhany, bili walalnydja marŋgi ŋunhi ŋayi gan ŋorranany rumbalnydja dharraḏan rakunynha. \v 54 Yurr ŋayipiny Djesuny galkithinan, bala goŋ-djarryurra baṯnha ŋanya goŋnha, ga bitjarra ŋayi waŋanany, “Way yothu rur'yurra!” \v 55 Bala yan dhunupan ŋunhi yothuny rur'yurra walŋathinan. Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuny waŋanan walalaŋ bitjarra, “Ma', gurrupula walal nhanŋu ŋathan, ŋayi dhu ḻukan.” \v 56 Ga maṉḏany ŋunhi bäpa'mirriŋuny ga ŋäṉḏi'mirriŋuny mirithinan ṉirr'yurr, ŋunhi maṉḏa nhäŋalnydja ŋunhiyi yothunhany walŋathinyawuynydja. Bala ŋayi Djesuynydja maṉḏany waŋanan dhä-mukmaraŋala, yakaŋuwnha lakaranharawnha ŋula yolkalnydja yolŋuwal. \c 9 \s1 Djesuy djuy'yurr 12-nha galkipuynha nhanŋuwuy ŋayi malthunamirriny walalany \s2 Jesus sent out the twelve disciples \sr Luk 9.1-6 \r (Mathuyu 10.5-15; Mäk 6.7-13) \p \v 1 Ga waŋganymirrnydja waluy ŋayi Djesuy ḻuŋ'maraŋala nhanŋuwuy ŋayi ŋunhi 12-nhan malthunamirriny walalany, bala ŋayi gan ganydjarrnydja gurrupara walalaŋgal, märr walal dhu ga ŋunhi ŋuriŋiyiny ganydjarryuny nhanukal dhawaṯmaraman ŋunhi wakinŋunhan birrimbirrnha malaŋuny, ga bitjandhi bili walal dhu ga ŋunhi walŋakuman yolŋunhany walalany rerriŋurnydja. \v 2 Bala ŋayi gan dhunupan djuy'yurra walalany lakaranharawnha God-Waŋarrwalaŋuwuynha rombuy, ga ḏukmaranharaw yolŋuwnha walalaŋ rerrimirriwnha mala. \v 3 Ga bulu ŋayi waŋan walalaŋgal, “Yaka gäŋu dharpa gaṉdji'yunminyawuy, nhä mak ŋatha, nhä mak ŋula nhä rrupiya, nhä mak bathi rrupiyawuy, ga yaka gäŋu ŋula nhä mala bäythinyawuy girri'. \v 4 Ga ŋunhi nhuma dhu bunany ŋula wanhaminy wäŋaŋur buṉbu-dharrwamirriŋurnydja, ga ŋuli nhumalaŋ dhu ŋula yol yolŋu wäthundja nhanukiyingalnydja ŋayi wäŋalil, nhumany dhu dhunupan marrtjin, bala nhinan ŋunhiliyin, ga yan bil-i-i ga ganan nhe dhu ŋunhiyi wäŋa. \v 5 Ga ŋuli ŋayi dhu nhuŋu yolŋu yakany gumurr-ŋamathirr, nheny ganarrthula ŋunhiyiny wäŋa, bala ḏawaṯawayurra munathany' ŋunhiŋuwuyyiny wäŋapuy djalkiriŋurnydja nhokiyingal nhe bala yan marrtjin, märr walal dhu nhänhamirrnydja ŋulatjandhin.” Bitjarr ŋayi gan Djesu waŋanany walalaŋ. Bala walal marrtjinan. \p \v 6 Marrtjinany walal gan ŋunhi wiripuŋulila wäŋalilnydja wiripuŋulila, lakaraŋalnydja marrtjin dhäwuny' yolŋuwalnydja walalaŋgal. Ga bitjarryi bili walal marrtjin ŋunhi yolŋunhany bawalamirrinhany walŋakuŋal. \s1 Yaritthu ŋäkul ŋanya Djesuny \s2 Herod hears about Jesus \sr Luk 9.7-9 \r (Mathuyu 14.1-12; Mäk 6.14-29) \p \v 7 Ga balanyamirriyyi waluy yolŋu gan nhinan buŋgawany yäku Yarit* ŋuriki Galalipuywuny\f * \fr 9:7 \fr*\ft King Herod; Galilee\ft*\f* wäŋaw. Bala ŋayi ŋuriŋiyi buŋgawaynydja ŋäkula Djesuwalaŋuwuynydja dhäwu ŋunhi nhä mala ŋayi gan djäma, yurr dharrwathinan nhanukal ŋunhi guyaŋanhawuynydja, bili wiripuwurruynydja gan yolŋuy walal lakaraŋal yanbi ŋunhi Djonnha ŋunhi Ḻiya-ḻupmarahamirra yolŋu walŋathin rakunyŋura. \v 8 Ga wiripuwurruy gan ŋunhi lakaraŋal yanbi Yilaydjan\f * \fr 9:8 \fr*\ft Elijah\ft*\f* walalaŋ bunan. Ga walal wiripuwurruy gan yolŋuy walal lakaraŋal, yanbi ŋunhi djawarrkmirra yolŋu baman'ŋuwuynha walŋathin. \v 9 Ga ŋayipiny ŋunhi buŋgawany Yarittja waŋan bitjarra, “Way Djonnhany ŋunhi yolŋuny ŋarra bili muka gupa-gulkthun rakunynha ŋayi, ga yolnha ŋayi dhikayiny yolŋu, ŋunhi ŋarra ga dhuwal ŋämany nhanukalaŋuwuy dhäwuny mala?” Bala ŋayi gan ŋunhi Yarittja mirithinan yan djälthin nhänharawndja nhanŋu Djesuwnydja. \s1 Djesuy maranhu-gurrupar 5,000-nha ḏirramuwurruny \s2 Jesus fed 5,000 men \sr Luk 9.10-17 \r (Mathuyu 14.13-21; Mäk 6.30-44; Djon 6.1-14) \p \v 10 Yo. Bala ŋunhiwurrnydja ŋunhi 12-tja dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu walal gan gumurr-roŋiyinan. Bala walal gan Djesuwalnydja lakaraŋala ŋunhi nhaltjarr walal gan djäma. Bala ŋayi Djesuynydja garr'yurra walalany walalawuynhan yan wäŋalil yäkulil Bithdjaydalila.\f * \fr 9:10 \fr*\ft Bethsaida\ft*\f* \v 11 Ga ŋunhi walal yolŋuynydja walal ŋäkul, bala walal ḻarruŋala nhanŋu. Ga ŋayipiny walalaŋ Djesuny gumurr-ŋamathinan, bala ŋayi gan lakaraŋala walalaŋ God-Waŋarrwalaŋuwuynha rombuy, ga bitjarryi bili ŋayi gan ŋunhi walŋakuŋalyi rerrimirrinhany yolŋuny walalany ŋunhiliyiny. \p \v 12 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin waluny gulŋiyin, bala nhanŋu ŋunhi 12-tja malthunamirrnydja mala marrtjinan, bala walal waŋanan nhanŋu Djesuwnydja bitjarra, “Way! Djuy'yurra dhuwal yolŋunhany walalany, walal dhu marrtjin balan wäŋalila malaŋulil walalaŋgiyingal, ga bäyim walal dhu ŋatha walalaŋguwuy walal maranhuw, ga ŋula walal dhu wäŋa maḻŋ'maram walalaŋguwuy walal ŋorranharaw, bili dhuwandja wäŋa ŋayilpin' yolŋumiriwnha nhämiriwnha.” \p \v 13 Ga ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋal bitjarra, “Nhumapi yan walalany maranhu-gurrupul,” bitjarr. \p Ga walalnydja ŋunhiwurryiny 12-tja yolŋu walal waŋan bitjarra, “Bäyŋun dhuwal ŋanapurr gi ŋula ŋathany ŋayathul ganany'. Goŋ-waŋgany yan napurr ga dhuwal ŋathany ŋayatham, ga märrma' guya, dhuwanna bili ga bilin. Nheny dhuwal djäl napurruŋ, napurr dhu marrtji ga bäyim ŋunha dharrwa ŋatha, märr napurr dhu maranhu-gurrupan bukmaknha yan walalany?” bitjarr.\fig Five loaves and two fish|src="HK00155c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 09.13"\fig* \v 14 Bili dharrwan ŋunhi mirithirra yolŋuny walal, 5,000-nha ḏirramuwurrnydja, ga miyalkkurruwurrnydja dharrwayi muka yan, ga djamarrkuḻiny'. \p Bala ŋayi Djesuny waŋanan walalaŋ ŋurikiwurruŋguny ŋunhi malthunamirriwnydja mala nhanukiyingalaŋaw ŋayi bitjarra, “Waŋi walal dhuwali yolŋuny walalany, walal dhu nhinany malaŋura ga malaŋura ga malaŋura,” bitjarr. \p \v 15 Bala walal marrtjin mala-gulk-gulkmaranhaminan ŋunhi yolŋuny walal malalila malaŋulil, nhinanan walal marrtjin bukmaknha yan. \v 16 Bala ŋayi beŋuryiny Djesuynydja märraŋala ŋunhi goŋ-waŋganydja ŋatha ga märrmany' guya, bala ŋayi buku-garrwarthinan balan djiwarr'lila, bala ŋayi waŋanan buku-gurrparnydja ŋurikiyi ŋathawnydja God-Waŋarrnhan. Ga bakmaraŋal ŋayi ŋunhiyi ŋathany ga guya, bala marrtjin gurru'-gurrupara malthunamirriwala mala nhanukiyingalaŋuwal ŋayi, ga walalnydja marrtjin ŋunhi gurrupar ŋunhiwurrunhan ŋunhi yolŋunhan walalany. \v 17 Ga bukmakthun walal marrtjin ŋunhi yolŋuynydja walal ḻukanany, ga yan bili ga maranhin walal warrpam'thurr yan. Bala walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja walal marrtjin wapmaraŋala ŋunhi bäythinyawuynydja ŋatha malany ga guyany, ga bäythinyawuyyuny ŋuriŋiyi ŋathay muṉguyyuny dhaŋaŋguŋalnydja 12-nha bathiny. \s1 Betaynydja dhawaṯmaraŋala lakaraŋal Djesunhany \s2 Peter declared that Jesus is the Messiah \sr Luk 9.18-21 \r (Mathuyu 16.13-19; Mäk 8.27-29) \p \v 18 Waŋganymirrnydja ŋayi gan Djesu bukumirriyaŋala gänan, ga walalnydja nhanŋu ŋunhi malthunamirrnydja mala galki yan ŋunhiliyi. Bala ŋayi walalany dhä-birrka'yurra bitjarra, “Yolnha ŋuli ga ŋunhi yolŋuynydja walal lakaram ŋarranhany?” bitjarr. \p \v 19 Ga walalnydja waŋan buku-bakmaraŋal bitjarr, “Wiripuwurruynydja ŋuli ga ŋunhi nhuna lakaram yanbi nhe Djonnha, ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranhamirra yolŋu;* ga wiripuwurruynydja nhuna ŋuli ga ŋunhi lakaram yanbi nhe Yilaydjan\f * \fr 9:19 \fr*\ft John the Baptist; Elijah\ft*\f* yolŋu; ga wiripuwurruynydja nhuna ŋuli ga dhuwal lakaram bitjanna, yanbi nhe dhuwal be djawarrkmirra yolŋu baman'ŋuwuynha walŋathin dhiŋganhaŋura.” \p \v 20 Ga bulu ŋayi dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Ga nhumany ŋuli ga ŋunhi nhaltjanna guyaŋa, yanbi yolnha ŋarrany yolŋu dhuwal?” \p Ga ŋayiny Betany buku-bakmaraŋal bitjarra, “Nheny dhuwal ŋunhiyin yolŋu ŋunhi Walŋakunhamirra yäku Maŋutji-dhunupayanhawuynha,\f * \fr 9:20 \fr*\ft Messiah\ft*\f* God-Waŋarrwuŋun djuy'yunawuy,” bitjarr. \p \v 21 Bala ŋayi dhäŋur beŋuryiny Djesuynydja waŋanan walalany mirithinan yan ḏälyun dhärukthuny bitjarra, “Yakan nhuma dhu lakaram ŋula yolkalnydja yolŋuwal,” bitjarr. \s1 Djesuny lakaranhaminan ŋanyapinya ŋayi burakinyarawnha \s2 Jesus told about his coming death \sr Luk 9.22-27 \r (Mathuyu 16.20-28; Mäk 8.30—9.1) \p \v 22 Ga dhäŋur beŋurnydja ŋunhi walal nhanŋu ḻundu'mirriŋuny mala bilin marŋgimirra, bala ŋayi Djesuny lakaranhaminan walalaŋgal, “Yolŋuny Gäthu'mirriŋu dhu ŋunhi mirithirra yan dhaŋga-ḏirryun. Walalnydja ŋanya dhu ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja yolŋuy walal, ga ŋurru-warryunayŋuynydja ŋaḻapaḻmirriy mala, ga rom-marŋgikunhamirriynydja mala; ŋapa-ŋurrkaman bala goŋ-gurrupanna bunharawnha murrkay'kunharawnha. Yurr ḻurrkun' dhu ŋunhi waluny djuḻkthurr, bala ŋayi dhu walŋathin dhiŋganhaŋurnydja.” \p \v 23 Ga buluyi ŋayi Djesu waŋan bitjarra, “Ŋuli nhe ŋula yol yolŋu djäl ŋarrakuny malthunaraw, nheny dhu monhamirra nhunapinya nhe, bala nhe dhu ḻaw'maraman nhuŋuwuy nhe dharpany mälakmaranhawuynydja bala malthunna ŋarrakun. \v 24 Ga ŋuli nhe djäl nhe dhu walŋakum dhuwaliyiny ŋunhi walŋanhany nhuŋuwuy nhe, nheny dhu yan baḏatjunna nhuŋuwuy nhe walŋany. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi walŋa gurrupanmirr ŋarrakuny, nheny dhu yan walŋathirra.” \p \v 25 “Yo, ŋuli ŋayi dhu marrtji ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy ḻuŋ'maramany buku-mangumany nhanukiyingallilyamany ŋayi, ŋunhi ŋula nhä malany dhuwalaŋuwuynydja munatha'wuynydja, ŋayiny dhu ŋunhiyiny bäyŋun märram yuwalktja walŋa ŋunhalnydja God-Waŋarrwuŋuny gurrupanawuy. Bala ŋayi dhu ga ŋunhiyiny yolŋu ŋunhalnydja dhärra yalalany goŋ-waŋaran, ŋula nhämiriwnha; bäyŋun ŋayi dhu ga walŋany nhina ŋunhalnydja galkiny God-Waŋarrwalnydja. \v 26 Yo, ŋuli ŋayi dhu ga ŋula yol yolŋu gorany ŋarrakalnydja yäku-lakaranharay, ga ŋuyulkthirr ŋayi dhu ga ŋarrakuny dhärukku, ga ŋarrany dhu ŋunhi bitjandhi bili yan goriyi nhanŋuny ŋurikiyiny yolŋuw. Yo, yalalaŋumirrnydja ŋarrany dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu buluyi roŋiyi räli beŋur djiwarr'ŋurnydja, ŋarrakiyingalaŋuwala Bäpa'mirriŋuwal djeŋarrayny'tja manymakthun, ga walalnydja dhu ŋunhi God-Waŋarrwuny dharrpalnydja dhäwu-gänhamirr mala ga malthurryi ŋarraku. Ga balanyamirriyyin ŋarra dhu ŋunhi ḻiya-dhumukthiny yolŋuwnydja walalaŋ, ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal ŋuli ga dhiyaŋ bala ŋarraku ŋathil ŋuyulkthirr.” \p \v 27 “Märr-yuwalknha ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Wiripuny nhuma, ŋunhi nhuma ga dhärra dhiyal malaŋur, nhumany boŋguŋ bäyŋu dhiŋguŋ yänayiny, ŋany bäy ŋathil nhuma dhu boŋguŋ nhäŋu God-Waŋarrwu latju' dhika ŋunhi rom, manymak mirithirr.” Bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesu wiripuŋuyin rumbal djeŋarra'yinan \s2 The transfiguration of Jesus \sr Luk 9.28-36 \r (Mathuyu 17.1-8; Mäk 9.2-8) \p \v 28 Ga wiripuŋuynha munhay waŋgany Djandi djuḻkthurr, bala ŋayi Djesuynydja gaḏaymara nhanŋuwuy ŋayi ḻundu'mirriŋunhany walalany ḻurrkun'nhany, Betanhany* ga Djayimnhany* ga Djonnhany,\f * \fr 9:28 \fr*\ft Peter; James; John\ft*\f* bala walal marrtjinan bukulila wäŋalil bukumirriyanharawnha. \v 29 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesu bukumirriyaŋalnydja, bala nhanŋu ŋunhi bukuny manymakthinan dhika wiripuŋuyinan, ga girriny' ŋunhi nhanŋu, mirithinan watharrthin dhika, djeŋarra'yinan. \v 30-31 Ga balanyamirriy bili yan, bala maṉḏany märrmany' yolŋu maṉḏa Mawtjitjtja* ga Yilaydjany* maḻŋ'thurra, yurr djiwarr'puyyu ŋunhi baḏayalayny'tja ga djeŋarrayny'tja maṉḏa maḻŋ'thurr, bala maṉḏa gan ŋunhi dhärranany galkin yänan nhanukal Djesuwala, ga lakaranhaminany walal gan ŋunhi ŋunhiŋuwuynha walupuynydja ŋunhi ŋayi dhu dhiŋguŋun ŋunhala Djurutjalamnha\f * \fr 9:30-31 \fr*\ft Moses; Elijah; Jerusalem\ft*\f* wäŋaŋur, ga ŋuliwiyakiyin boŋguŋ ŋunhi nhanukalaŋuwurra dhiŋganhawurrnydja warrpam'nha dhu dhawar'yurra nhäny mala ŋunhi ŋayi nhanŋu ŋäthil God-Waŋarryu nhirrpar. \p \v 32 Ga walal Betany, Djayimdja ga Djondja ŋorranan walal gan yakurrnha. Ga ŋunhi walal bira'yurrnydja bala walal nhäŋala ŋanya Djesunhany wiripuŋuyinyawuynha rumbalnydja, dhärranany ŋayi gan dhika djeŋarran' wapthurra galumanyaŋnha, ga bitjarryi bili walal nhäŋalyi ŋunhi märrma'nhany yolŋunhany maṉḏany, maṉḏa gan dhärranany galkin yänan nhanukala Djesuwala. \v 33 Ga yuṯa muka balaŋ maṉḏa bitjana ganarrthanhan ŋanya Djesunhany, bala ŋayiny Betany waŋanan nhanukal Djesuwalnydja bitjarra, “Way Garray! Manymaknha dhuwaliyiny, ŋunhi napurrnydja nhakun dhuwal dhiyal dhiyaŋuny bala. Napurrnydja dhu dhuwal ḻurrkun'nha warrawny'tja djäma, waŋganydja nhuŋuwuy, ga waŋganydja Mawtjitjku, ga waŋganydja Yilaydjaw.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Betany waŋan, yurr waŋanany ŋayi gan ŋunhi guyaŋanharaynydja dharaŋanamiriwyun. \p \v 34 Ga ŋunhi ŋayi gan baḏak yan Betany waŋan, bala ŋayiny yan dhunupan molnydja maŋan maḻŋ'thurra bala yan dhurrthurryurra walalany, ga walalnydja ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu Djesuwnydja ŋayaŋuny barrarinan mirithinan. \v 35 Ga beŋuryiny ŋunhi maŋanŋurnydja rirrakaynydja gan dhawaṯthurr waŋanany bitjarra, “Dhuwaliyin ŋunhi ŋarrakuwuynydja Gäthu'mirriŋu, ga ŋarrakiyinguŋdhi yan ŋayi dhuwali gänaŋ'maranhawuynydja. Buthuru-bitjurra walal nhanŋu, bala yan märraŋun ŋanya walal gi dhäruktja.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarrnydja waŋan walalaŋgal. \p \v 36 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi rirrakaynydja winya'yurr, bala ŋayipin gan waŋganynha Djesun yan dhärranany ŋunhiliyiny walalaŋgal. Ga walalnydja ŋuriŋiwurruynydja ḻundu'mirriŋuynydja walal nhanukal gan ŋayathaŋalnydja ŋayaŋuynha yänan, gayulnha walalawuynha. Yakan walal balanyamirriyyiny lakaranha ŋula yolkalnydja ŋunhi nhä walal gan nhäŋal, nhaltjarr gan maḻŋ'thurr ŋunhiliyi bukuŋur. \s1 Djesuy ŋurrkaŋal yätjkurruny birrimbirrnha yothuwal ḏirramuwal \s2 Jesus cast an evil spirit out of a boy \sr Luk 9.37-45 \r (Mathuyu 17.14-18; Mäk 9.14-27) \p \v 37 Ga wiripuŋuynydja waluy walalnydja ŋunhi Djesuny ga ḻundu'mirriŋu walal nhanŋu ŋunhi ḻurrkun' marrtjin yarru'-yarrupthurra beŋurnydja bukuŋurnydja, bala ŋunhi dharrwan yolŋuny walal gumurr-waṉḏinany nhanŋu. \v 38 Ga ŋayiny waŋganydja ḏirramu beŋuryiny malaŋur waŋan yatjurra Djesuwalnydja bitjarra, “Marŋgikunhamirr buku-djulŋi, walŋakuŋ ŋarraku dhuwal ḏirramuny gäthu'mirriŋuny. Nhäŋu ŋathil ŋanya ŋunha, ya ŋunha, ŋunhan bili ŋarraku waŋganynha yan yothuny walkurnydja. \v 39 Wiripuny ŋanya ŋuli ga dhuwal yätjkurr birrimbirryu mokuywal ŋayathaman, bala ŋayi ŋuli ŋunhiyi yothuny ga yatjundja mirithirra, bala ŋayi ŋuli ŋanya ŋurrkamany munatha'lila, bala nhanukal ŋuli ga dhurrwarakurrnydja nhakun ŋälnydja-waṉḏirra. Bitjanna bili ŋayi ŋuli ga dhuwal buman yan rerrikmaraman, ga bäyŋu ŋanya ŋayi ŋuli ŋula ganarrthulnydja. \v 40 Ga waŋan ŋarra dhuwal ŋunhi malthunamirrinhany mala dhiyakiyi wakinŋuw birrimbirrwu dhawaṯmaranharaw, ga walalany gan ŋunhi birrka'yurr dhawaṯmaraŋal gulkurun.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesuny waŋanan, “Nhä bili nhuma dhuwal? … märr-yuwalkthinyamiriwnydja mala? Baḏak yan nhuma ga dhuwal guyaŋany djarrpi'kum yan muka? Nhämunha'mirra ŋarra nhumalaŋ dhu dhiyalnydja nhina, galkundja nhumalaŋ? Nhäthan nhuma dhu märr-yuwalkthirrnydja?” Bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikiyi bäpa'mirriŋuwnydja bitjarra, “Go gäŋun ŋanya rälin ŋarrakala dhuwaliyi gäthu'mirriŋunhany nhuŋuwuy nhe.” \p \v 42 Ga ŋunhi ŋayi ŋanya gan bäpa'mirriŋuynydja gäŋal Djesuwalnydja, bala dhunupan ŋayiny ŋunhi ŋuriŋiyiny wakinŋuynydja birrimbirryu ŋurrkaŋala ŋunhiyi yothunhany balan munatha'lila, bala ŋayi gan ḏur'yunminan, ga dhäkurrnydja marrtjin ŋunhi ŋälnydja waṉḏinan. Bala yan ŋayi Djesuny dhunupan waŋanan dhawaṯmaraŋala ŋunhiyiny wakinŋunhany birrimbirrnha beŋuryiny yothuwalnydja. Ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi yothuny walŋathinan, bala ŋanya ŋayi Djesuynydja gurrupara ŋunhiyiny yothunhany roŋanmaraŋala bäpa'mirriŋuwala goŋlil. \v 43 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal nhäŋalnydja ganyim'thurra dhika mirithinan ŋunhi God-Waŋarrwuny ganydjarr yindiny. \p Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja baḏaknha guyaŋan, märr-maŋmaŋdhurra manapar, ŋurikiyin Djesuwnha manymakkun djämaw. Bala ŋayi Djesuny bilyurra, ga waŋan ŋayi nhanŋuwuy ŋayi malthunamirrinhan walalany bitjarra, \v 44 “Buthuru-bitjurrnydja walal ŋamathaŋun yan dhiyakuny dhärukku ŋunhi ŋarra dhu lakaram, ga galkurra nhokiyingal nhe ḻiyalila. Waluny dhuwal galkin, ŋunhi walal dhu Gäthu'mirriŋunhany Yolŋuny goŋ-gurrupanna ŋurikiwurruŋgalnha ŋunhi yolŋuwala walalaŋgal ganydjarrlil,” bitjarr. \v 45 Yurr walalnydja nhanukal ŋunhi ḻundu'mirriŋuynydja walal yaka warray dharaŋana ŋunhiyi dhäruk, ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan lakaraŋal walalaŋgal. Bili mayaliny' gan ŋunhi ŋorran djuḻuḻ'yurra; bäyŋun walal dharaŋana. Ga bäyŋun walal ŋanya ŋunhi dhä-birrka'yunany, bili walal gan ŋunhi rum'rumdhurra nhanŋu waŋanharawnydja. \s1 Ŋurruŋuny dhu yolŋu dhuḏi'maranhamirra ŋanyapinya ŋayi \s2 The first must put himself last \sr Luk 9.46-50 \r (Mathuyu 18.1-5; Mäk 9.33-37) \p \v 46 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, walalnydja gan ŋunhi ḻundu'mirriŋuny mala nhanŋu Djesuwnydja waŋanhaminan dhä-ḏälthinyaminan, yol ŋunhi mirithirrnydja gal'ŋu ŋurruŋu ŋunhili walalaŋgal malaŋur. \v 47 Bala ŋayi Djesuny marŋgithinan yan walalaŋ nhaltjarr walal gan ŋunhi waŋanhamin, ga märraŋal ŋayi yothuny ḻaw'maraŋal, bala nhirrpara ŋanya nhanukiyingala ŋayi gali'lil. \v 48 Ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi waŋanan walalaŋgal bitjarra, “Ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yol yolŋu gumurr-ŋamathirr nyumukuṉiny'kuny yothuw balanyarawnydja nhakun dhuwal gay'yi, ŋarrakalnydja yäkuy, ŋunhiyiny nhakun ŋayi ga bitjandhi bili yan gumurr-ŋamathirryi ŋarrakuny; ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋula yol yolŋu gumurr-ŋamathirr ŋarrakuny, ŋunhiyiny ŋayi ga bitjandhi bili yan gumurr-ŋamathirryi nhanŋuny ŋurikiyiny ŋunhi ŋayi ŋarrany djuy'yurr räli. Ga ŋunhi ŋayi dhu ga yolŋu nyilŋ'maranhamirrnydja, ga nyumukuṉiny'kunhamirrnydja ŋanyapinya ŋayi, ŋayiny dhu ŋunhiyin yolŋu yuwalktja ŋurruŋu.” \p \v 49 Bala ŋayi Djondja waŋanan bitjarra, “Way Garray, ŋunha ŋanapurr yolŋuny nhäŋal, ŋayi gan dhawaṯmaraŋal wakinŋuny birrimbirrnha mala nhokal yäkuy. Ga ŋanapurrnydja ŋanya waŋan ḏaḏawmaraŋal, bili ŋayi ŋunhi yaka napurruŋgal malaŋur.” \p \v 50 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal waŋan walalaŋguny bitjarra, “Ganarrthul walal ŋanya, bäy ŋayi dhu ga djäma; yaka ŋanya ḏaḏawmaraŋ. Ŋunhiny yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli gi bäyŋu ṉuŋgaṯmaraŋ nhumalany, ŋunhiyiny yolŋu nhumalaŋgala gali'ŋur; guŋga'yunamirra nhumalaŋ.” \s1 Djamariyapuynydja yolŋu walal bäyŋu gan djälthin Djesuw \s2 The Samaritans opposed Jesus \sr Luk 9.51-56 \p \v 51 Yo, waluny marrtjin ŋunhi djuḻkthurra, ga nhanŋuny walu Djesuwnydja marrtjin galkithinan ŋunhi ŋayi dhu God-Waŋarryuny ŋanya märraman balan djiwarr'lila. Bala yan ŋayi Djesuny ḻiya-ŋamaŋamayunminan, bala yan ŋayi marrtjinan balan Djurutjalamlila.\f * \fr 9:51 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* \v 52 Bala yan ŋayi djuy'yurr märrman'nha dhäwumirriny maṉḏany, maṉḏa dhu ŋäthilmirriyaman wäŋan nhanŋu Djesuwnha. Ga marrtjin maṉḏa ga bunan maṉḏa waŋganyŋur wäŋaŋur yäkuŋur Djamariyan\f * \fr 9:52 \fr*\ft Samaria\ft*\f* ŋarakaŋur wäŋaŋur. \v 53 Ga ŋunhiliyi wäŋaŋur yolŋuny walal ŋunhi yakan ganha djälthinya nhanŋu Djesuwnydja, bili walal marŋgithin nhanŋu ŋunhi ŋayi ḻiya-ŋamaŋamayunminan ŋayi dhu marrtjin balan Djurutjalamlila. \v 54 Bäyŋun nhanŋu walal ŋunhi gumurr-ŋamathinyany, yänan walal ŋanya gan ŋunhi ḻikandhu ŋurrkaŋala, bala maṉḏany ŋunhi Djondja* ga Djayimdja\f * \fr 9:54 \fr*\ft John; James\ft*\f* mirithinan yan maḏakarritjthinany walalaŋ, bala maṉḏa waŋanan bitjarra Djesuwnydja, “Way Garray, nhämirr balaŋ linyu dhu wäthun gurthawnha ŋayi dhu rälin yarrupthun djiwarr'ŋurnydja, bala dhu bathanna dhuwal yolŋunhany walalany warrpam'thunna yan? Balanyarawnydja nhe ŋula djäl muka?” \v 55 Ga dhunupan ŋayiny Djesuny bilyurrnydja, bala ḏaḏawmaraŋala maṉḏany bitjarra, “Yaka maṉḏa biyakiyi! Dhuwaliyiny yätjkurr,” bitjarr. \v 56 Bala walal ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, bala marrtjinan wiripuŋulila wäŋalil. \s1 Djesuwal malthunamirriy mala dhu ŋurruŋuyamany Djesunhan yan \s2 Jesus' followers must put Jesus first \sr Luk 9.57-62 \r (Mathuyu 8.19-22) \p \v 57 Ga ŋunhi walal marrtjin Djesu ga ḻundu'mirriŋu mala wäŋgaŋalnydja bala dhukarrkurrnydja Djurutjalamlila,\f * \fr 9:57 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga ŋunhiliyi gandarrŋurnydja bala ŋayi waŋganydhuny yolŋuy waŋanan ŋanya Djesunhany bitjarra, “Way Garray, ŋarrany dhuwal djälnha malthunarawnha nhuŋu, ŋunhi ŋula nhäkurr nhe dhu marrtji.” \p \v 58 Ga ŋayiny Djesuny nhanŋu buku-bakmaraŋal waŋan bitjarr, “Ḏäl dhuwal yolŋuwnydja malthunaraw ŋarrakuny. Ŋunha wakinŋuwnydja warrakan'ku ga, wäŋa ŋarŋga' dhärra, wäŋamirr walal ŋunhi warrpam', ga buṯthunamirriwnydja warrakan'ku mala marrtji yalu' gorru'-gurrum. Yurr ŋarrakuwuynydja Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw bäyŋu ŋula wäŋa ŋorranharaw.” \p \v 59 Ga bala ŋayi Djesu waŋan ŋunhi wiripuŋuw yolŋuw bitjarr, “Go malthurra ŋarrakun.” \p Yurr ŋayiny ŋunhi yolŋuny waŋan bitjarr, “Bulnha ŋathil, ga bäy ŋarraku dhu bäpa'mirriŋu dhiŋgam ga dholkuŋ ŋarra ŋanya dhu, ga dhäŋur beŋuryin ŋarra dhu malthurrnydja nhuŋu.” \v 60 Ga ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarra, “Ŋuriŋiwurruynha yolŋuy walal dhu ga dholkum dhiŋganhawuynhany yolŋuny walalany, ŋunhi walal ga nhina dhiŋganhamirriŋura yan romŋur. Nheny dhu marrtjin, ga dhäwun' lakaram birrŋ'maraman yolŋuwala walalaŋgal, ŋunhi God-Waŋarrwalaŋuwuynha rombuy.” \p \v 61 Ga wiripu yolŋu ḏirramu waŋan Djesuw bitjarr, “Garray, ŋarrany dhu dhuwal malthunna nhuŋun. Yurr ŋurruŋuny ŋathil ŋarra dhu balayi roŋiyirryi, ga waŋa ŋarra dhu walalany ŋunha ŋunhi gurruṯumirriny ŋarrakuwuy ŋarra, nhäma marrtji ŋarra dhu walalany, ga yurrnha ŋarra dhu malthundja nhuŋu.” \p \v 62 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanŋuny bitjarr, “Ŋuli ŋayi dhu yolŋuy ŋurruyirr'yun munathany' marrtji baw'maram, buḻŋu'kumany dhu marrtji bala, ŋayiny ŋathil dhu ŋurruŋuny nhäma bäkumirriyam, dhunupayam wanhawal ŋayi dhu ga ŋunhi marrtji. Ga ŋuli ŋayi dhu marrtji ŋunhi ḏawa'-ḏawa'yundja, roŋiyirryi marrtji nhäma balayi dhuḏitjthuny, balanyayiny yolŋu yakan nhakun gana' nhinanharaw ŋurukuny ŋunhi God-Waŋarrwalaŋuwnydja romgu.” Bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \c 10 \s1 Djesuy djuy'yurr nhanŋuwuy ŋayi malthunamirriny walalany 72-ny barrkuwatjlila wäŋalil \s2 Jesus sent out the seventy-two to different towns \sr Luk 10.1-16 \r (Mathuyu 11.20-24) \p \v 1 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy gänaŋ'maraŋal wiripuwurrunhany ḏirramuwurruny, 72-ny ŋunhi malanhany, bala ŋayi gan djuy'yurr walalany märrma'-märrma'nhan. Bala walal nhakun ŋurruŋuny wäŋgaŋal bawalamirrilil yan wäŋalilnydja malaŋulil, ga yalalany dhä-dhuḏitjtja ŋayipin marrtjin Djesun. \v 2 Ga yurrnha walal ŋunhi marrtjinany, ŋurruŋuny ŋathil ŋayi walalaŋ waŋan bitjarr gam', “Dharrwan mirithirra ga dhuwal yolŋuny mala nhina, gatjpu'yunna ga, galkunna ga Godkalaŋawnydja romgu. Ga balanyan walal ŋunhi yolŋuny walal nhakun ŋunhi borumnha mala, ḻami-borumnha, galki borumdhirra marrtji, galkundja walal ga gulkmaranharawnha, yurr märr ḻurrkun' dhika yolŋuny mala djämamirrnydja gulkthunarawnydja ŋurikiny borumguny, waŋgany-manapanarawnydja. Yänan biyakun bukumirriyaŋun, ŋäŋ'thurr God-Waŋarrnhan, märr ŋayi dhu djuy'yundja dharrwanhan yolŋuny walalany djämamirrinhany ŋurukuwurruŋdhiny ḻuŋ'maranharawnydja.”\fig Ripe grainfield ready for harvest|src="LB00101C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 10.2"\fig* \p \v 3 “Gatjuy nhumany marrtjin!” bitjarra ŋayi Djesuny waŋan walalaŋ. “Ŋarrany nhumalany dhu dhuwal djuy'yunna dhäwu-gänhamirra mala. Yurr wiripuwurrnydja yolŋu walal nhumalaŋ dhu ŋunhi maḏakarritjthirra, bitjanna nhakun ŋuli wakinŋu wuŋgan wärraŋ ŋayan'mirr ga dhärra boḏinymirriw warrakan'ku malaŋuw. \v 4 Yo. Yurr yakan gi gäŋu ŋunhi bathiny nhuŋuwuy nhe rrupiyawuynydja, nhä mak wiripuny dhapathuŋ' nhuŋuwuy nhe ŋula. Ga yaka gandarrŋur gulmaraŋ ŋula yolŋuny, ga walu ḻuki, ŋunhi nhuma dhu gumurr-bunanhamirrnydja dhukarrŋurnydja. \v 5 Ga ŋunhi nhe dhu bunany ŋunhiliyiny wäŋaŋur, ga gärri nhe dhu ŋula yolkal bala'lil, bala waŋiny biyakun, ‘Way walal! Märraŋun walal ŋoy-yal'yunamirrnydja rom God-Waŋarrwuŋuny!’ biyakun. \v 6 Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yol yolŋu djälthirr ŋurikiyi ŋunhi Godkalaŋawnydja mägayawnydja romgu, bala ŋayiny dhu yänan märraman nhokuŋ. Ga ŋuli ŋayi gi ŋula yolŋu-yulŋu yakany djälthi ŋurikiyi romgu, ŋayiny dhu yakan märram ŋunhiyiny God-Waŋarrwuny mägayamirrnydja rom. \v 7 Yo. Nhinany nhuma dhu ga ŋunhi ŋunhili bili yan waŋganyŋur bala'ŋurnydja, ga nyaŋ'thurr bawalamirr ŋunhi nha walal dhu nhuna gurrupan. Bili nhumany dhu ga ŋunhi djämamirriynydja walal märramdhi nhumalaŋgiyingalaŋuwuy djämapuynydja. Yaka gi marrtji ḻiw'maraŋuny bala'kurrnydja malaŋuwurr; nhininy gi waŋganyŋur yan dharapulŋur.” \p \v 8 “Yo. Ŋunhi nhuma dhu buniny boŋguŋ ŋula wanhaminy wäŋaŋur, ga ŋuli walal dhu yolŋuny walal nhumalaŋ gumurr-ŋamathirrnydja bala gurrupanna nhumalany ŋathany, nhumany yänan ḻukin ŋunhi ŋula nhä malany nhumalany walal dhu gurrupan. \v 9 Bala dhunupan walŋakuŋun rerrimirrinhany mala yolŋu'-yulŋuny wäŋa-ŋunhiŋuwuynhany mala, ga lakaraŋuny walalaŋgal biyakun, ‘God-Waŋarrwuny rom dhuwal dhiyaŋuny bala dhuwanna galkin. Nhininy walal nhanukala romŋurnydja.’ \v 10 Ga ŋuli nhuma dhu ŋula wanhami wäŋaŋur buna, ga ŋuli walal dhu bäyŋuny nhumalaŋ gumurr-ŋamathirr, nhakun bäyŋun walal dhu djälthirr nhumalaŋgalaŋaw dhäwuw'nha, nhumany dhu yan rur'yunna, bala dhärrany dhukarrŋura, ga waŋiny walalaŋgal biyakun gam', \v 11 ‘Linyuny dhu dhuwal gananna dhuwandja wäŋa, djalk-djalkthunna linyu ga dhuwal munathany' dhuwalaŋuwuynydja wäŋapuy ḻukuŋurnydja linyalaŋgiyingal linyu. Yurr guyaŋiny walal gi dhuwanna gam'. God-Waŋarrwuny dhuwal rom bilin galkithinan nhumalaŋgala.’” \p \v 12 “Ga dhuwanna ŋunhi gam' ŋarra dhu lakaraman nhumalaŋgal; yalalaŋumirriynydja ŋunhi mala-djarr'yunamirriynydja waluy Godthuny boŋguŋ ŋunhi dhä-gir'yurra wäŋa Djudumbuynhany yolŋuny walalany yurr märr gaŋgan yan. Yurr mirithiny ŋayi dhu ŋunhi dhä-gir'yurr wäŋa dhuwalaŋuwuyyin yolŋuny walalany.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ. \p \v 13 Yo. Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Buthuru-bitjurrnydja walal ŋarraku manymakkuŋun yan, ga ŋäku walal nhumany yolŋu'-yulŋuy wäŋa Guratjinbuyyuny* ga Bithdjaydawuyyuny.* Yindin mirithirra nhumalaŋguny dhu mari maḻŋ'thurr. Bili muka nhuma gan ŋunhi nhäŋal ganydjarrnydja ŋarraku, ŋunhi ŋarra gan djäma ŋuriŋiyi ŋoy-ganyim'thunamirriy romdhu ŋunhiliny nhumalaŋgalnydja wäŋaŋur, yurr bäyŋu warray nhumany ganarrthanha ga ḏiltji-bilyuna nhumalaŋgiyingalaŋuŋur yätjkurruŋurnydja romŋur, bala bilyunan. Ga ŋunhi balaŋ ŋarra ganha djäma dhuwaliyi ŋayaŋu-ganyim'thunamirr rom ŋunhalnydja ŋunhi Däyany* wäŋaŋur ga Djäydandja,\f * \fr 10:13 \fr*\ft Chorazin; Bethsaida; Tyre; Sidon\ft*\f* bitjana bili nhakun ŋarra gan ŋunhi dhiyaliyi djäma, ga walalnydja balaŋ ŋunhi wäŋa-ŋunhiŋuwuyyiny yolŋu walal bilyunan yätjkurruyŋurnydja romŋur mala, ga nhinanha walal balaŋ ganha ŋamathanhan. \v 14 Yo. Ga ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny dhä-gir'yurr ŋunhayiny yolŋuny walalany wäŋa-Däyapuynhany ga wäŋa-Djäydanpuynhany märr gaŋgan yan, ga nhumalanhany ŋayi dhu dhä-gir'yurr mirithin yan balanyamirriynydja waluy ŋunhi mala-djarr'yunamirriynydja. \v 15 Ga nhumany ŋunhi wäŋa-Gapuniyambuyyuny\f * \fr 10:15 \fr*\ft Capernaum\ft*\f* yolŋuy walal ga nhaltjanna guyaŋa? … garrwarkunhamirra nhumalanhawuynha nhuma ga balan djiwarr'lila? Yurr ŋayipiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny boŋguŋ ŋurrkuŋun nhumalany balan biyakun burralkulila.” \p \v 16 Ga wiripuny ŋayi Djesuy lakaraŋal nhanukalaŋuwal ŋayi malthunamirriwal walalaŋgal bitjarr, “Ŋuli ŋayi dhu ga ŋula buthuru-bitjundja nhumalaŋgalaŋaw dhäwuwny'tja manymakkumany, ga märramany ŋayi dhu ga ŋunhiyiny dhäruktja ŋarranhany. Ga ŋuli ŋayi yolŋu bäyŋuny ga nhumalaŋgalaŋaw dhäwuw buthuru-bitjun, gänaŋ'maranhamirra ŋanyapinya ŋayi ga nhumalaŋgalaŋaŋur, ga ŋarrakalaŋuŋurnydja ŋayi ga ŋunhi bitjandhi bili yan yarrkmaranhamirryi. Ga bitjandhi bili ŋayi ga ŋunhi yarrkmaranhamirra ŋanyapinyan ŋayi God-Waŋarrwala, ŋurikala ŋunhi ŋayi ŋarrany djuy'yurr räli dhipal.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesu dhäruk-gurrupanminany ŋanyapinya ŋayi walalaŋgalnydja ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi 72-walnydja ḏirramuwurruŋgal. Bala walal yan wäŋgaŋalnha barrkuwatjthinan. \s1 Ŋunhi 72-ny yolŋu walal roŋiyinan balan Djesuwala \s2 The seventy-two returned to Jesus \sr Luk 10.17-24 \p \v 17 Ga ŋunhi walal ŋunhiwurryiny ŋunhi 72-ny ḏirramuwurr roŋiyinany Djesuwalnydja, yurr walal ŋunhi mirithinan dhika goŋmirriyinany, bala walal gan ŋunhi lakaraŋalnydja bitjarra, “Way Garray! Ŋanapurrnydja gan dhuwal waŋan dhawaṯmaraŋal ŋunhi wakinŋunhany birrimbirrnha malany nhokala yäkuy, bala walalnydja gan ŋunhi dhunupan yan dhäruktja napurruny märraŋala, bala gan yan dhawaṯthurra yolŋuwalnydja walalaŋgal!” \p \v 18 Bala ŋayiny Djesuny waŋanan yoraŋala yan walalaŋ, “Yo, manymak!” bitjarra. “Bili ŋarrapiny ŋunhi nhäŋalyi Djaytinnhany,\f * \fr 10:18 \fr*\ft Satan\ft*\f* ŋayi marrtjin dhur'-dhuryurra beŋurnydja djiwarr'ŋurnydja rälin, bala ŋayi ŋunhi galkirrinany gut bitjarryi, bitjan nhakun ŋuli marrtji ŋunhi ganyu ḻarryun munatha'lil. \v 19 Ŋäkuny walal ŋamathaŋun. Bilin ŋarra dhuwal ganydjarrnydja nhumalaŋgal gurrupara, bala nhumany dhu marrtji ŋunhi dhurrpa'-dhurrparaman bäpinhany mala ga buthuŋunhany. Ga djuḻkmaraman nhuma dhu ŋunhi ganydjarr ŋurikiny miriŋuwnydja nhumalaŋgalaŋaw Djaytinguny, yakan ŋayi dhu ŋunhi nhumalanhany bumany dhiŋganhamaramany nhä mak ḏaw'maramany, bili nhanŋuny ŋunhi ganydjarr bilin bakthunawuynha. \v 20 Yo. Yuwalk warray walalnydja nhumalany dhu ga ŋunhi yätjkurruynydja birrimbirryu mala dhäruktja nhumalany märram, yurr yaka walal ŋuriŋiyiny galŋa-goŋmirriyi. Dhiyaŋun yan waŋganydhun gämurruy' nhuma dhu ŋunhi galŋa-goŋmirriynydja ŋunhi nhuma bilin yäkuny ga dhärran ŋunhany djiwarr'ŋurnydja.” \p \v 21 Ga balanyamirriyyiny nhanŋu ŋunhi Djesuwnydja ŋayaŋuny dhaŋaŋdhinan Dhuyu-Birrimbirryuny, mirithinan ŋayi ŋunhi goŋmirriyinany, bala ŋayi waŋanany bitjarra, “Bäpa, nheny Garray ŋuruk djiwarr'puywu wäŋaw, ga dhiyak munathaw'. Bäpa, ŋarrany nhuna dhuwal buku-gurrpara mirithinan yan, bili nhe maḻŋ'maraŋala warraŋulkuŋala nhuŋuwuy nhe romdja dhiyakuwurruŋgala ŋunhi märr-dhuŋamirriwala yolŋuwalnydja walalaŋgal, ŋunhiyin rom mala ŋunhi nhe gan djuḻuḻ'maraŋal be djambatjmirrwal ga marŋgimirriwal yolŋuwal walalaŋgal. Yo. Mäḻu' nheny ŋunhi milkunhaminany nhunapinya nhe dhiyakuwurruŋgala ŋunhi märr-dhuŋamirriwala, bili dhuwaliyin nhuŋu ŋunhi ŋayaŋuny.” \p \v 22 “Yo. Bäpaynydja ŋarrakal ŋunhi dhayuŋar bukmaknha yan romdja malany ŋarrakala goŋlilnydja. Bäyŋun ŋunhi ŋula yol marŋgi Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw, yol ŋayi ŋunhi; ŋayipin yan ŋunhi Bäpan yan nhanŋu marŋginy. Ga balanyayi bili, bäyŋuyi yan dhuwal ŋula yol yolŋu marŋgi God-Waŋarrwuny Bäpawnydja, yol ŋayi ŋunhi; ŋarrapin yan dhuwal Gäthu'mirriŋun nhanŋu marŋginy mirithirr Bäpawnydja, ga ŋunhiwurrnha dhu yolŋuny walal marŋgithirr nhanŋu, ŋunhi ŋayin dhu Gäthu'mirriŋuynha warralkum ŋanya walalaŋgal, ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi ŋarra walalaŋ ga djälthirr.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \p \v 23 Bala ŋayi beŋuryiny Djesuny bilyurra, bala waŋanan nhanŋuwuy ŋayi malthunamirrinhany walalany, gänan walalawuynha ŋapa, ga bitjarra ŋayi ŋunhi waŋanany gam', “Nhumany dhuwalawurrnydja yolŋu walal goŋmirra God-Waŋarrwalnydja, bili nhakun nhuma ga nhäman dharaŋana nhanŋu romdja mala.” \v 24 Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany walal. “Ŋäthil baman' dharrwa mirithirr djawarrkmirr yolŋu walal, ga buŋgawa mala yolŋu walal gan djälthin nhänharaw dhiyakiyi mala, dhuwal nhuman ga nhäma dhiyaŋun bala, bili bäyŋu walalnydja ŋunhi nhänha. Ga mirithin yan walal gan ŋunhi djälthin ŋänharawnydja dhiyakuny dhäwuw, ŋunhi nhuman ga ŋäma dhiyaŋun bala, bili walalnydja gan ŋunhi bäyŋu balanyayi dhäwu mala ŋäkul.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ. \s1 Dhuwandja mayali'mirr dhäwu Djamaritingalaŋuwuy yolŋuwalaŋuwuy \s2 The parable of the good Samaritan \sr Luk 10.25-37 \p \v 25 Waŋganydhuny waluy rom-marŋgikunhamirr yolŋu marrtjin, bala ŋayi dhä-birrka'yurra ŋanya Djesunhan, yan nhakun ŋayi ŋanya gan birrka'yurr bitjarr, “Way Garray, nhaltjan dhika ŋarra dhu yulŋuny, märr ŋarra dhu ga walŋany yan nhina wiyinŋumirrnydja?” bitjarr. \p \v 26 Bala ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurr balany ŋanyanhany bitjarra, “Nhä? Bili nhaltjan ga ŋunhi dhuyuŋurnydja djorrany' waŋa? Nhaltjan nheny ŋuli ga ŋunhi maḻŋ'maram ŋunhiyiny dhäruk?” \p \v 27 Bala \x - \xo 10:27 \xo*\xt Deuteronomy 6.5; Leviticus 19.18\xt*\x* ŋayi ŋunhi yolŋuny waŋan bitjarra, “Ŋunha djorrayny'tja ga ŋunhi lakaram bitjan gam', ‘Märr-ŋamathirrnydja nhe dhu ga nhokiyingalaŋaw nhe Garraywuny God-Waŋarrwuny bukmakthu yan nhokiyingal nhe ŋayaŋuynydja ga walŋaynydja ga ganydjarryuny ga guyaŋanhawuyyuny, ga wiripuny nhe dhu ga ŋunhi märr-ŋamathirr yolŋuw walalaŋ wiripuwurruŋ, biyak yan bili nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi märr-ŋamathirr nhuŋuwuy nhe. Biyakun guyaŋiny ŋunhiwurruny wiripuwurrunhany mulkurunhany yolŋuny walalany, nhakun walal nhuŋun galkipuynha yolŋu walal.’” \p \v 28 “Yo, yuwalk dhuwaliyiny. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandhiyiny djäma, nheny dhu ga walŋan yan nhina.” Ga bitjarr ŋayiny Djesuny waŋan. \p \v 29 Bala yan ŋayi ŋunhi rom-marŋgikunhamirrnydja yolŋu djälthinany mirithinan yan ŋayi dhu wiripuwurruŋgalnydja maŋutjiŋur dhuwurr-ŋamathirra. Ga bulu ŋayi dhä-birrka'yurr ŋanya Djesuny bitjarr, “Yol bili dhika ŋarraku galkipuynydja yolŋu?” \p \v 30 Bala ŋayi Djesuynydja lakaraŋala nhanŋuny ŋurikiyi rom-marŋgikunhamirriwnydja yolŋuw mayali'kurra dhäwuny' bitjarrnha gam', “Waŋganydhuny waluy yolŋu gan marrtjin dhukarr-ŋupar beŋur Djurutjalamŋur* bala Djarikawlil\f * \fr 10:30 \fr*\ft Jerusalem; Jericho\ft*\f* wäŋalil, yurr Djuw mala ŋayi ŋunhi yolŋuny. Yo. Marrtjinany ŋayi gan ŋunhiyi dhukarr-ŋuparnydja, bala walalnydja ŋunhi ŋuriŋiwurruynydja manaŋa-ḏilkurruynydja yolŋuy walal ŋayathaŋala ŋanya, bumarnydja ŋanya walal gan ŋunhi-i-i, batnha ŋurrkaŋal, bala walal nhanŋu djaw'-djawyurra rrupiyany, ga girriny' walal gan ḻarrmaraŋala nhanukal, bala ganarrthaŋala ŋanya. Ga ŋorranany ŋayi gan ŋunhi gali'ŋura dhukarrŋurnydja, galki balaŋ ŋayi ŋunhi dhiŋganhan. \v 31 Yaka wiyin, bala ŋayiny gan djirrikaymirrnydja yolŋu marrtjinan ŋuliwitjarryi bili yan dhukarrkurr. Ga nhäŋal ŋayi ŋunhiyi yolŋuny gaṯpurr'nhany, ŋayi gan ŋorranan, ga gilipuŋala ŋayi nhanŋu, djuḻkmaraŋal ŋanya, yaka ŋayi ŋanya guŋga'yunna. \v 32 Ga yaka wiyin, ga wiripuny muka yolŋu marrtjin ŋunhi Lebaywalnydja yarraṯaŋur, ga ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu Godkalaŋawnha buṉbu-djägamirra ga marrtjinany ŋayi ŋunhiyi yolŋuny galkikurra nhanukalaŋuwurr, bala ŋanya ŋayi nhäŋala ŋunhiyi gaṯpurr'nhany yolŋuny, ga yakayi ŋayiny ŋanya guŋga'yunna, nhäŋala ŋayi ŋanya ganarrthaŋala.” \p \v 33 “Ga bulu wiripuny muka yolŋu marrtjin, ga ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu wiripuŋuwuynha wäŋapuy, wiripun bäpurru Djamariyapuynha.\f * \fr 10:33 \fr*\ft Samaria\ft*\f* Bala ŋayi ŋanya nhäŋala ŋunhiyiny gaṯpurr'nhany ŋayi gan ŋorran, bala nhanŋu ŋayaŋuny-warwumirriyinan dhika mirithinan. \v 34 Bala ŋayi marrtjinan galkithinan nhanukal, ga rarryurr ŋayi nhanukal wiyikan' djetjilil malaŋulil, ga garrpi'yura ŋayi ŋanya marrtjin ŋunhi djetjiny mala manydjarrkay'nha, bala ŋayi ŋal'maraŋala ŋanya yarraman'lil nhanukiyingalnha ŋayi, bala yan dhunupan gäŋala ŋanya. Marrtjinan maṉḏa gan, ga yan bili ga bunan maṉḏa ŋunhili bala'ŋur ŋunhi walal ŋuli ganha dharrwa yolŋu walal ŋorranha buṉbuŋur. Ga ŋunhiliyin ŋayi ŋunhiyi Djamariyawuynydja yolŋu gan djägany nhanŋu ŋurikiyiny ŋunhi gaṯpurr'wuny ḏirramuw. \v 35 Ga wiripuŋuynydja munhay ŋayi waŋan ŋanyanhan ŋunhin buṉbu-waṯaŋunhan yolŋuny bitjarra, ‘Ŋay', dhuwal rrupiyany märrma' ŋaraka. Gatjuy djägan nhe dhu ga dhiyakiyiny yolŋuw, ga ŋuli dhu dhuwaliyi rrupiya yakany gana'yirr nhokal, ga räliyi ŋarra dhu boŋguŋ roŋiyi, ga bulu ŋarra dhu gurrupul nhuna wuŋuḻi'yurr.’” Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djesuy dhäwuny' lakaraŋal. \p \v 36 Bala ŋayi Djesuny waŋanan ŋurikiyiny yolŋuw rom-marŋgikunhamirriwnydja bitjarrnha, “Yo, nhaltjanna nheny ga guyaŋa? Yolnha nhanŋu ŋunhi yolŋuthinany ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi walal gan manaŋa-ḏilkurruy bumar?” \p \v 37 Bala ŋayiny ŋunhi rom-marŋgikunhamirrnydja yolŋu buku-bakmaraŋala nhanŋu Djesuwnydja bitjarra, “Mak ŋunhiyi bäy, ŋunhi ŋayi wuyurr nhanŋu, bala guŋga'yurra ŋanya.” \p Bala ŋayiny Djesuny nhanŋu waŋan bitjarra, “Gatjuynha nheny dhu marrtjin, ga djämany nhe dhu bitjandhi bili yan, dhuwali bili yan romdja waŋgany.” \s1 Djesuy guwatjmar maṉḏany Meriny ga Mäthany \s2 Jesus visited Mary and Martha \sr Luk 10.38-42 \p \v 38 Dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny ga ḻundu'mirriŋuny walal nhanŋu marrtjin wäŋgaŋala, ga bunanany walal ŋunhala wäŋaŋur yäkuŋur Bithinin,* bala ŋayiny waŋganydhuny miyalkthu yäkuy Mäthaynydja\f * \fr 10:38 \fr*\ft Bethany; Martha\ft*\f* gaḏaymara ŋanya Djesunhany nhanukiyingala ŋayi wäŋalil. \v 39 Bala ŋayi gärrinan, dhutnha nhinan, ga ŋayiny Mäthawnydja yapa'mirriŋu Meriny\f * \fr 10:39 \fr*\ft Mary\ft*\f* yäku marrtjin, ga nhinan galkin yan nhanukal Garraywala ḻukuŋur. Nhinanany ŋayi gan ŋunhi Meriny, buthuru-bitjurra gan nhanŋun Djesuwnha, ŋunhi ŋayi gan marŋgikuŋal dhäwu lakaraŋal ŋunhiliyi djinawa' buṉbuŋur. \p \v 40 Ga ŋayiny gan Mäthaynydja gänan djäma ŋayipin, yurr dharrwathinan nhanukal ŋunhi gumurrŋurnydja djämany mala, bala yan ŋayi ŋoy-dhärranan, bala ŋayi waŋanan Djesuwalnydja, “Way Garray, yaka nhe gi dhuwal guyaŋi ŋarranhany? Dhuwal ŋayi yukuyuku'mirriŋuynydja ŋarrakal ganarrthaŋala djämany warrpam'nha ŋarrakiyingala yan. Waŋi ŋanya, ŋayi dhu guŋga'yun ŋarrany.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesuny waŋan nhanŋuny buku-bakmaraŋal yäku-lakaraŋala ŋanya bitjarra, “Mätha! Mätha!” bitjarr. “Nheny ga dhuwal ḻay-ḻayyun dharrway romdhu malaŋuy, ga dhiyakiyin mala nhe ga ŋunhi mirithirrnydja warwuyun, ga yurrnha nhakun nhe ga dhuwali ŋayaŋu-miḏikirrnydja. \v 42 Yurr waŋgany yan dhuwal manymaktja ga ŋurruŋuny rom ŋula yolkuny yolŋuw, ga ŋayiny dhiyaŋuny gay'yi Meriynydja bilin djarr'yurra ŋunhi ŋamakurrnydja rom, ga yakan dhu ŋunhi ŋula yolthuny yolŋuy dhuwaliyi djaw'yundja nhanukal.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuny waŋan. \c 11 \s1 Djesuy marŋgikuŋalnha nhanŋuwuy ŋayi malthunamirrinhany walalany bukumirriyanharawnha \s2 Jesus taught his disciples how to pray \sr Luk 11.1-13 \r (Mathuyu 6.9-13; 7.7-11) \p \v 1 Waŋganydhuny waluy ŋayiny gan Djesuny bukumirriyaŋala ŋula wanhamin wäŋaŋur, ga ŋunhi ŋayi dhawar'yurrnydja bukumirriyanhaŋurnydja, bala ŋayiny waŋganydja malthunamirr nhanŋu waŋan bitjarra, “Way Garray, Djondhuny gan ŋunhi marŋgikuŋal nhanŋuwuynydja ŋayi malthunamirriny walalany ŋunhi nhaltjan walal dhu ga bukumirriyam. Ga nheny dhu napurrunhany marŋgikumdhi, ŋunhi nhaltjan napurr dhu ga bukumirriyam?” \p \v 2 Ga ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋguny bitjarra, “Ŋuli nhuma dhu bukumirriyamany ga, bitjanna nhuma dhu ŋunhi waŋany gam', \q1 ‘God-Waŋarr Mäḻu' ŋanapurruŋ, \q2 nheny ŋunhi yäku yindi warray, ga wokthunamirr. \q1 Ŋanapurr nhuna ga dhuwal ŋäŋ'thundja \q2 nhe dhu dhanuŋdhunna God-Waŋarrwuny rom ŋanapurruŋgala ŋayaŋulilnydja.\fig Praying hands|src="HK00272c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 11.2"\fig* \q1 \v 3 Ŋathany ŋanapurruny maranhu-gurrupula dhiyakuny bala waluw. \q1 \v 4 Bäy-lakaraŋ ŋanapurruŋ yätjkurruwuynydja djämapuy, \q2 biyak yan bili nhakun napurr ŋuli ga bäy-lakaram ŋurikiwurruŋ ŋunhi wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ \q2 ŋunhi walal ŋuli ga ŋanapurruny ŋayaŋu-yätjam. \q1 Yaka ŋanapurruny gäŋu gumurr-ḏälkurrnydja romgurr, \q2 birrka'yurrnydja ŋanapurruny ga mala-djarr'yurrnydja. \q1 Ga bitjanna nhuma dhu ŋunhi bukumirriyamany.’” \p \v 5 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan nhanukiyingalaŋaw ŋayi malthunamirriw walalaŋ bitjarr, “Ŋuli balaŋ nhe dhu ŋunhi ŋula yol yolŋu marrtji nhokiyingalaŋuwal nhe ḻundu'mirriŋuwalnydja wäŋalil, ŋunhi ŋula nhaliynydja waluy mak djeḏany, ga ŋäŋ'thun nhe dhu ŋanya ŋula nhaku ŋathaw bitjan, ‘Way ḻundu marrkapmirr, ŋatha ŋarrany gurrupul go, \v 6 bili ḻundu'mirriŋu ŋarraku ŋunha bunan beŋur barrkuŋur wäŋaŋur, ga ŋarrapiny dhuwal dhäparŋ'nha, ŋathamiriwnha.’ \v 7 Ga ŋunhi ŋayi dhu ḻundu'mirriŋuny nhuŋu waŋa buku-bakmaram bitjandja, ‘Gatjuy waṉḏin, yaka ŋarrany yakurr dhirr'yurr! Dhurrwarany dhuwal bilin ḏälnha dhaḻ'yunawuynha, ga bulu napurr dhuwal yakurr yindin ga ŋorra, napurr djamarrkuḻi' ŋarraku ga ŋarrapi. Yakan ŋarra dhu rur'yun nhuŋu ŋula nhakuny gurrupanaraw.’ Ga bitjanna ŋayiny dhu ŋunhi ḻundu'mirriŋuny nhuŋu buku-bakmaram. \v 8 Mak ŋayi dhu ŋunhi yakan djälthirr nhuŋu guŋga'yunaraw, ga gurrupan ŋayi nhuna dhu ŋula nhäny bäyŋun, bäydhi ŋayi ŋunhi galkipuynydja ḻundu'mirriŋu. Yurr rur'yun yan ŋayi dhu ŋunhiyiny yolŋu, bala ŋayi dhu gurrupanna nhuŋu ŋunhi nhaku nhe ga djälthirr, bili nheny dhu ga ŋunhi buku-ḏuwaṯthunna ŋäŋ'thun. \v 9 Walal, dhuwandja ŋarra nhumalaŋ dhu lakaraman. Ŋäŋ'thurr God-Waŋarrnhany ŋula nhakuny, märr ŋayi dhu nhuna gurrupanna yan. Gatjuy ḻarruŋun, bala nheny dhu maḻŋ'maraman. Ga dhurrwarany wutthu'-wutthurra, galkithin nhanukal, märr ŋayi dhu God-Waŋarryuny nhuŋu dhurrwarany ḻapmaraman, gumurr-ŋamathirra manapan nhuŋu. \v 10 Bili ŋuli balaŋ dhu ŋula yolthu walal ŋäŋ'thundja ŋanya God-Waŋarrnhany, bala walalnydja dhu ŋunhi yänan märraman nhanukuŋuny, ga ŋunhiny yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga yuwalkkumany yan ḻarrum, ŋayiny dhu God-Waŋarrwuŋuny maḻŋ'maraman yan. Ga wiripuny ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga bitjan bili dhurrwara wutthu'-wutthun, ga galkithirr nhanukal, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhanŋu ḻapmaraman, galkikuman manapan ŋanya nhanukiyingala ŋayi. \v 11 Nhuma ŋunhi bäpa'mirriŋu walal, ŋunhi nhumalany ŋuli gäthu'mirriŋuynydja walal nhumalaŋgal ŋäŋ'thun guyawnydja, ga nhän nhumany ŋuli gurrupan walalaŋguny … bäpin? Ŋany nhä? \v 12 Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna yothuy nhokal ŋäŋ'thun mapuwny'tja, ga nheny dhu nhän nhanŋuny gurrupan? … buthuŋun? \v 13 Yurr bäydhi nhuma ŋunhi dhuwurr-yätjkurrnydja bäpa'mirriŋu walal, yurr nhuma ŋuli ga ŋunhi gurrupandja nhumalaŋgalaŋaw gäthu'mirriŋuwnydja walalaŋ manymak yan nhäny mala. Ga nhumalaŋguny Bäpa'mirriŋu djiwarr'puynydja bulu warray wetj-ḏumurr, djuḻkmaraman ŋayi ga nhumalanhany nhanukiyingalnydja ŋayi wetjthu. Ga yuwalk yan ŋayi dhu ŋunhi gurrupandja ŋunhi Dhuyu-Birrimbirrnhany ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal dhu ga ŋäŋ'thundja ŋanya.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \s1 Djesu ga Beltjibul \s2 Jesus and Beelzebul \sr Luk 11.14-26 \r (Mathuyu 12.22-30; Mäk 3.20-27) \p \v 14 Yo. Waŋgany yolŋu gan nhinan dhärukmiriw muŋmuŋ, yakan ŋayi ŋuli ganha ŋunhi waŋanhany, bili wakinŋuy birrimbirryu ŋanya gan ŋunhi ŋayathaŋalnydja dhärukmiriwyaŋalnydja. Yurr ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja ŋunhiyi birrimbirrnhany mala dhawaṯmaraŋala ŋurikalyiny ḏirramuwal, ga dhunupan ŋayi ŋunhiyi ḏirramuny dhärukmirriyinan, waŋanan gan dhika manymakkuŋala. Bala walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal gan ŋäkulnydja ŋanya ganyim'thurra waŋanhawuynydja. \v 15 Ga walalnydja gan ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal waŋanhaminan lakaranhaminan bitjanminan, Ŋunhiny ŋayi gan ŋurikalyin Beltjibulwala\f * \fr 11:15 \fr*\ft Beelzebul\ft*\f* ganydjarryu dhawaṯmaraŋal ŋunhiyiny wakinŋumirrinhany birrimbirrnha mala, ŋunhi ŋayi buŋgawan walalaŋ ŋurikiyin ŋunhi birrimbirrwun malaŋuw. \p \v 16 Ga wiripuwurruy yolŋuy walal birrka'yurr ŋanya, yan walal gan maḻŋ'maraŋal nhanukal waŋan bitjarr, “Way, ŋuli nhe gi dhuwal God-Waŋarrwalnydja ganydjarryu djäma, gatjuy mak bulu nhe dhu djäma ŋuriŋiyi ŋoy-ganyim'thunamirriy romdhu märr napurr dhu nhäma.” \v 17 Yurr ŋayipiny ŋunhi Djesuny marŋgithin walalaŋ, ŋunhi nhaltjarr walal gan guyaŋan djarrpi'kuŋal, bala ŋayi waŋanan walalaŋ bitjarra, “Nhalayak balaŋ ŋunhi mokuywalnydja ganydjarryu dhawaṯmaraŋ ŋunhi mokuynhany birrimbirrnha? Ŋuli dhu ga ŋunhi yolŋu walal mala-wulkmaranhamirrnydja waŋganyŋurnydja wäŋaŋur, bala walal dhu ga bunhamirra bala räli'yunmirra, bala dhu ŋunhi malany walal dhawar'yunna. Ga ŋuli dhu ga gurruṯumirr mala bitjandhi bili yan barrkuwatjkunhamirr, bala dhu ga bunhamirra nhakun, ŋunhiyiny walal dhu malany dhawar'yunna yan warrpam'nha. \v 18 Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋunhi djaytindhu buma djaytinnhany yan, nhanŋuny dhu ŋunhi romdja dhawar'yunna, winya'yunna dhu. Ga nhumany ŋuli ga ŋunhi bitjan lakaram yanbi ŋarrany ŋuli gi ŋunhi dhawaṯmaraŋ ŋunha wakinŋunhany mala birrimbirrnha ŋurikalyin ganydjarryuny Beltjibulwalnha? \v 19 Ga nhämirr ŋunhi nhumalaŋguwuynydja malthunamirr walal? Yolkal walalnydja ŋuli ga ŋunhi ganydjarryu bitjandhiyi djäma? Ŋurikalyi bili yan yätjkurruwal? Ŋany bäyŋu, muka? Yo. Ŋuriŋiwurruy bili yan nhumalaŋgal yan malthunamirriy walal ŋuli ga ŋunhi nhumalanhany yätjkurr-lakaram. \v 20 Yo. Ŋarrany ŋuli ga dhuwal dhawaṯmaram ŋunhi wakinŋunhany birrimbirrnha mala ŋuriŋi bili yan waŋganydhu, God-Waŋarrwal yan ganydjarryuny, ga dhuwalatjandhin nhuma dhu ŋunhi dharaŋandja, ŋunhi God-Waŋarrwuny rom bilin maḻŋ'thurra dhiyalnydja nhumalaŋgalnydja.” \p \v 21 “Yo. Ŋunhi ŋayi yolŋu ganydjarr-ḏumurrnydja, ŋayiny dhu ga dhärran girri'-ŋamathinyawuynha, goŋ-garamirra, ḏälnha, djägan ŋayi dhu wäŋawnydja nhanukiyingalaŋaw ŋayi ga girriwny'tja manymakkuman, ga yakan dhu ŋunhi nhanukalaŋuŋur ŋula djaw'yun yolthuny. \v 22 Ga ŋunhiyi ḏirramu ganydjarr-ḏumurrnydja ŋunhi ŋayi ŋuli ga märr-yuwalkthirr, ga märr-nhirrpanmirr ŋurikiyin bili yan maripuywun girriw' nhanukiyingalaŋaw ŋayi. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi wiripu yolŋu marrtji bulun gal'ŋu ganydjarr-ḏumurr, ḏälnha mirithirra, bala ŋayi dhu buman ŋunhi wiripuŋunhany yolŋuny, ŋunhi ŋayi ŋuli ga guyaŋanhamirr ŋanyapinya ŋayi yanbi ŋayi ganydjarr-ḏumurra. Ŋayiny ŋanya dhu wiripuŋuynydja yolŋuy djuḻkmaraman, bala nhanŋu dhu ŋunhi girriny' mala maripuynydja djaw'-djawyunna, bukmaknha. Djaw'yunna ŋayi dhu ŋunhi girriny' mala nhanŋu, bala mala-wulkmaraman marrtji, bala dhu gurrupanna marrtji wiripuwurruŋgun yolŋuw walalaŋ.” \p \v 23 “Ga ŋuli ŋayi ŋula yol yolŋu yakany ŋarrakalnydja gali'ŋur, ŋayiny ŋunhiyiny marimirra ŋarraku. Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋula yolthu yolŋuy bäyŋuny ḻuŋ'maram räliny ŋarrakalnydja, ŋunhiyiny ŋayi yolŋu balanyayiny ḻatjuwarr'maranhamirra, ŋaŋ'ŋaŋ'thunna ga yolŋunhan walalany ŋarrakalaŋaŋurnha.” \p \v 24 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy lakaraŋal bitjarra gam', “Ŋunhi ŋuli yätjkurrnydja birrimbirr dhawaṯthun yolŋuwalnydja ŋayaŋuŋur, bala ŋayi ŋuli ŋunhi marrtjin ḻarruman wiripuŋuwnha wäŋaw, wanhal ŋayi dhu maḻŋ'maram wiripun wäŋa bala nhinan. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi bäyŋuny maḻŋ'maram, bala ŋayi ŋuli waŋanhamirra ŋanyapinya ŋayi bitjanmirra, ‘Roŋiyirra ŋarra dhu dhuwal balayi bili wäŋalil ŋunhi wanhami ŋarra gan ŋäthil nhinan.’ \v 25 Bala ŋayi ŋuli marrtjin roŋiyirra balayi bili wäŋalil, ga nhämany ŋayi ŋuli ŋunhiyi wäŋany manymaknha, ḏarrtjalknha ga yolŋumiriwnha, ŋayilpin', \v 26 bala ŋayi ŋuli ŋunhi dhunupan marrtjin, bala wiripuwurrunhan garr'yun bulu 7-nhan yätjkurruny birrimbirrnha mala, ḏälmirra mirithirra. Ga ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu ŋayaŋu-waṯaŋuny mirithirra yätjirr walalaŋgal ŋayathanharaynydja, djuḻkmaraman ŋayi dhu ŋunhi nhäthinya ŋayi gan ŋäthil nhinan.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuynydja lakaraŋal. \s1 Yol dhika yolŋu walal ŋuli ga yuwalktja goŋmirriyirr? \s2 Who are the truly happy people? \sr Luk 11.27-28 \p \v 27 Yo. Dharrwan ga ŋunhi mirithirra yolŋuny walal buthuru-bitjurrnydja nhanŋu Djesuwnydja. Ga ŋayiny bäy marrtjin waŋganydja miyalk yatjurr warray ŋunhiliyiny malaŋur bitjarr gam', “Nhuŋuny mak ŋuli ga dhuwal ŋäṉḏi'mirriŋu mirithirr ŋayaŋu-djulŋithirr, nhokal muka ŋunhi ŋayi gan gäŋal nhuna ga djäga nhuŋu ŋayi gan nyumukuṉiny'ku.” \v 28 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal balany bitjarra, “Yaka. Buluny ga mirithirrnydja ŋayaŋu-djulŋithirr ŋunhiwurrnha yolŋuny walal ŋunhi walal ŋuli ga ŋäman God-Waŋarrwun dhäruk, ga bulu walal ŋuli dhäruk nhanŋu märram, bala yan djäman.” \s1 Yolŋuy walal dhar'thar-gurrupar Djesuny ŋoy-ganyim'thunamirriwnha ŋurikin romgu djämawnha milkunharaw \s2 The people demanded that Jesus show them a miracle \sr Luk 11.29-32 \r (Mathuyu 12.38-42; Mäk 8.12) \p \v 29 Ga dharrwan mirithirra ŋunhi yolŋuny walal marrtjin ḻuŋ'thurr nhanukalnydja Djesuwalnydja, bala ŋayiny waŋanan walalany bitjarra, “Dhuwal nhuma yolŋu walal ŋunhi nhuma ga dhiyaŋ bala nhina dhiyal, dhuwandja nhumany dhuwurr-yätjmirra yan mirithirra, bili nhuma ganha ŋunhi yaka märr-yuwalkthinya ŋarraku. Nhumany ga dhuwal dhar'thar-gurrupan ŋarrany djämaw manymakku ŋoy-ganyim'thunamirriw romgu milkunharaw. Yurr ŋarrany dhu dhuwal yaka yänayiny djäma milkumany nhumalaŋgal. Ŋuriŋiwurruynydja yolŋuy walal ŋunhi wäŋa-Ninapawuyyuny* mala bilin gan nhäŋala, bala yan walal ŋunhi dharaŋara God-Waŋarrwuny ganydjarr, ŋunhi ŋayi Djawuna\f * \fr 11:29 \fr*\ft Nineveh; Jonah\ft*\f* dhawaṯthurr beŋur ŋunhi ŋarirri'wal guḻunŋur walŋa yan. \v 30 Yo, ŋuriŋiyin ŋayin gan Djawunaynha yolŋuy maŋutji-dhunupayaŋalnydja walalaŋguny Ninapalilnydja wäŋalil. Ga balanyayi bili nhakun ŋunhi Djawuna yolŋu, ŋayiny dhu ga Yolŋuynydja Gäthu'mirriŋuy lakaram dhunukthunukman nhumalanhan ŋunhiwurrunhan ŋunhi nhuma ga dhiyaŋun bala gäthurnha nhina. \v 31 Ga be baman'tja ŋäthil buŋgawa miyalk wäŋa-Djepawuy* marrtjin beŋur barrkuŋur wäŋaŋur, ŋänharaw nhanŋu Djalamangu,\f * \fr 11:31 \fr*\ft Sheba; Solomon\ft*\f* bili ŋayi ŋunhi mirithirr ḻiya-djambatj balanya yolŋu ya, ga ŋayiny gan ŋunhiyi miyalktja mirithin yan djälthin marŋgithinyarawnydja nhanukalaŋaw dhäwuwny'tja. Ga balanyamirriy waluy dhä-dhawar'yunamirriynydja ŋunhi, ŋayiny boŋguŋ ŋunhiyiny miyalk wäŋa-Djepawuynydja dhärriny, bala ŋayi dhu waŋiny, yätjkurr-lakaraŋun nhumalanhan, ŋunhi nhuma ga dhiyaŋun bala nhina. Bili waŋgany yolŋu dhiyal nhumalaŋgal malaŋur mirithirra ŋayiny ḻiya-djambatj, djuḻkmaraman ŋayi ga ŋunhiyiny ḏirramuny yäkuny Djalamannhany, bala nhumany ga ŋapay-ŋurrkaman ŋanya, ŋuyulkthirra manapan nhanŋuny. \v 32 Yo. Ga walalnydja dhu ŋunhi wäŋa Ninipawuynydja yolŋu walal dhärriny nhuman rrambaŋin, bala walal dhu yätjkurr lakaraŋun nhumalanhany, bili walalnydja bilyurr warray walalaŋgiyingalnydja dhuwurr-yätjŋur romŋur ŋunhi walal ŋäkulnydja manymaktja dhäwu nhanukuŋuny Djawunawuŋuny lakaranhawuy. Ga waŋgany yolŋu dhiyal nhumalaŋgal malaŋur, ŋunhi ŋayi ga bulun gal'ŋu djuḻkmaram Djawunanhany, ga nhumany bäyŋu warray buthuru-bitjunna dhärukku.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja mayali'kurrnydja. \s1 Djarraṯawun'nha dhuwal yuwalktja nhuŋu ŋayaŋuwnydja ga rumbalwuny \s2 The light of the body \sr Luk 11.33-36 \r (Mathuyu 5.15; 6.22-23) \p \v 33 “Yo. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy dhuŋgur'yun lanhdhirrany, ga yakan ŋayi dhu ŋunhi nhirrpan djuḻuḻ'maramany, nhä mak ŋurrwu'lilnydja nhirrpan; ŋany yänan ŋayi dhu ŋunhi gaykarraŋlila nhirrpandja, märr dhu ga bukmakkun yolŋuwnydja walalaŋ buṉbunhany djeŋarra'yamany.\fig Lamp on bushel|src="HK00152c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 11.33"\fig* \v 34 Yo. Maŋutjiny maṉḏany dhuwal balanya nhakun baḏayala' nhuŋu rumbalwu. Ga ŋunhi nhe ŋula mel-ḏarrtjalktja, ŋunhiyiny nhakun nhuŋu walŋany baḏayala'mirra, rumbal manapanna warrpam'. Ga ŋunhi nhe maŋutji-yätjkurrnydja, ga ŋunhiyi nhe rumbalnydja buku-munhan' warrpam'nha. \v 35 Gatjuy djägany nhuŋuwuy nhe gi manymakkuŋun yan. Yaka gi biyak wawuny nhini, ŋayaŋu-buku-munhany, yanbi nhe ŋayaŋu-djarraṯawun'mirra. \v 36 Yo. Ga ŋuli nhuŋu dhu rumbal warrpam'nha baḏayala'mirr, ga bäyŋun nhokal dhu ga ŋula nhäny buku-munhany' gärri, ŋunhiyiny nhe ga nhina baḏayala'ŋura yan, bitjan bili yan nhakun ŋuli ga ŋuriŋi lanhdhirray nhuna djarraṯawun'kum.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesuy rom-nyamir'yurr Baratjiny yolŋuny walalany ga Rom-Marŋgikunhamirriny walalany \s2 Jesus spoke about the bad way the Teachers of the Law and Pharisees lived \sr Luk 11.37-54 \r (Mathuyu 23.1-36; Mäk 12.38-40; Luk 20.45-47) \p \v 37 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurr waŋanhaŋurnydja, bala waŋganydja yolŋu Baratjiny marrtjinan, bala ŋayi garr'yurra ŋanya Djesunhany balan nhanukiyingala ŋayi wäŋalil ŋathawnha ḻukanharaw. Bala ŋayi Djesuny marrtjinan, djuḏupnha gärrin wäŋalila nhanukal, dhutnha nhinan ŋathawnha ḻukanharaw. \v 38 Ga ŋayiny ŋuriŋiyiny yolŋuy Baratjiynydja ganyim'thurra ŋanya nhäŋalnydja, bili ŋayi ŋunhi Djesuynydja dhunupan yan ḻukanan, yakan ŋayi rurrwuyunminyany ŋanyapinya ŋayi goŋdja. Bili rom walalaŋ gan ŋunhiliyi ŋorran yäku goŋ-rurrwuyunminyawuy. \v 39 Bala ŋayi Garraynydja waŋanan nhanukal bitjarra, “Nhuma Baratjiynydja yolŋuy walal ŋuli ga ŋayatham ŋunhiyi rom banikin'puy rurrwuyunawuy, yurr ŋunha ŋayaŋuny nhumalaŋ djinawany' yätjkurra yan mirithirra, ga bitjanna bili nhuma ŋuli ga ŋunhi djaw'-djawyunna yan wiripuwurruŋguny ŋula nhä malany. \v 40 Nhä nhuma dhuwal, ḻiya-dhumukmirr yan muka? Ŋayipi muka ŋunhi God-Waŋarryu djäma dhuwal warraŋulnydja rumbal, ga ŋunha djinawa'puynydja rumbal. \v 41 Gatjuy, ŋunha djinawany' djämayi ḏarrtjalkkuŋdhi. Biyakun wuyurra ŋurukuwurruŋguny ŋunhi gurrupuruŋumirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ga yänan gurrupula walalaŋ ŋunhi nhe ga ŋula nhäny ŋayatham, bala dhu bukmaknha ŋunhi ŋula nhäny mala nhumalaŋ warrpam'thunna ḏarrtjalkthirra.” \p \v 42 “Yo. Nhumany dhuwalawurrnydja ŋunhi Baratjiny yolŋu walal, mariny nhumalaŋ dhu yindin yan maḻŋ'thurr! Nhumany ŋuli ga dhuwal gurrupan God-Waŋarrwuny bukupuynha yan mala-wulkmaranhawuynha ŋunhi nhä nhuma ŋuli lämu-nhirrpan balanya nhakun ŋunhi ŋathapuy dhäkay-ŋamathinyawuy mala. Ga yakan nhuma ŋuli gi ŋunhi yolŋunhany walalany nhäŋu ŋamathaŋuny, ga yakayi nhuma ŋuli gi ŋunhi märr-ŋamathi nhanŋuny God-Waŋarrwuny. Nhumany yanbi dhu ga ŋunhi rom-dhunupayirra ga ŋayaŋu-wuyunna wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, ga bitjan yan bili nhuma dhu ga ŋunhi mala-wulkmaram nhanŋuny God-Waŋarrwuny.” \p \v 43 “Yo. God-Waŋarryuny dhu ŋunhi nhumalanhany Baratjinhany yolŋuny walalany dhä-gir'yurrnydja mirithin yan. Nhumany ga dhuwal guyaŋanhamirr yanbi nhumany be garrwarnha. Ŋunhi nhuma ŋuli marrtji balany ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'thunamirrililnydja buṉbulil, bala nhuma ŋuli ŋunhi nhinany ŋunhiwilin nhinanhawuylilnydja manymaklila, ga bitjandhi bili nhuma ŋuli ga djälthirr yolŋuwnydja walalaŋ, walal dhu ga waŋa märr-ŋal'yun nhumalaŋ ŋunha dhukarrkurr. \v 44 Yo. Yuwalk yan nhuma dhu ŋunhi mariny märraŋ yindin yan. Nhumany dhuwal balanya nhakun ŋunhi molu mala yolŋuw walalaŋ, ŋunhi ŋuli marrtji yolŋuynydja walal dhurrpa'-dhurrparamany wawun ŋunhiyiny moluny mala, bili ŋayi ŋuli ga ŋunhi nhämany warraŋul yan manymaktja, yurr djinawany' ŋunha ŋunhi yakan manymak. Ŋunhi ŋayi dhu ŋula yol yolŋu galkithirrnydja nhumalaŋgal, yanbi nhumany manymak, ga ŋunhiyiny nhakun ŋayi dhu ŋunhiyiny yolŋu barrkuthirra God-Waŋarrwala nhumalaŋgala yätjkurruy.” \p \v 45 Ga ŋayiny wiripuŋuynydja waŋganydhuny yolŋuy rom-marŋgikunhamirriy waŋan Djesuny bitjarr, “Way Marŋgikunhamirr, ŋunhi nhe ŋuli bitjandhiny waŋa, ŋunhiyiny nhakun nhe ga yätjkurr-lakaramany napurrunhan bitjandhiny.” \p \v 46 Bala ŋayiny Djesuny waŋanan buku-bakmaraŋala balany nhanŋuny bitjarra, “Yo. Biyakiyi bili muka ŋayi dhu ŋunhi God-Waŋarryuny nhumalanhany rom-marŋgikunhamirrinhany mala dhä-gir'yurryi, bili nhuma ŋuli ga ŋunhi romnhan yindikumany, nhakun nhuma ŋuli ga ŋunhiyiny yolŋunhan walalany ḏiltjin ŋonuŋgum, ga bäyŋuyi nhumany ŋuli ŋunhi walalanhany guŋga'yurr. \v 47 Yo. Yuwalk yan nhuma dhuwal yindiŋurnydja mariŋurnydja. Dhuwal nhuma gan latju'-latjukuŋal djäma moluny mala ŋunhi djawarrkmirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ŋurikiwurruŋdhiny ŋunhi nhumalaŋgal gan mala-ŋurrkanhayŋuy walal bumar walalany murrkay'kuŋal yan ŋäthil, yanbi nhuma ŋuli gi ŋunhi märr-ŋal'yurra walalaŋ. \v 48 Bala nhuma ŋuli ga ŋunhi waŋany bitjanna, ‘Manymaknha ŋunhiyiny. Murr' muka walalany gan bumar,’ bitjanna. Yurr djämany nhuma ŋuli ga ŋunhi mathirrany mala walalaŋ manymakkuman dhika mirithirra. \v 49 Ga ŋurikin ŋayaŋuwnydja, ŋäthilnydja be baman'tja ŋayi God-Waŋarrnydja waŋan bitjarrnydja, ŋunhiyin God-Waŋarr ŋunhi ŋayi yäku Ḻiya-djambatjnha, ‘Ŋarrany dhu dhuwal walalaŋ dhäwu-gänhamirrinhan ga djawarrkmirrinhan malany djuy'yun, yurr wiripuwurrunhany walal dhu buman murrkay'kuman, ga wiripuwurrunhany walal dhu buma ŋayaŋu-yätjaman,’ bitjarr. \v 50-51 Yo. Beŋur bili baman'ŋuŋur yolŋuy walal ŋuli ganha bunha murrkay'kunha ŋunhi djawarrkmirrinhany yolŋuny walalany, beŋur bili ŋurruyirr'yurr nhanukal Waybulwal ga yan warray bili ga wapthurr Djakarayawal, ŋunhi wala ŋanya bumar murrkay'kuŋal ŋunhal ŋunhi God-Waŋarrwala dhuyuŋura buṉbuŋura, ŋunhi gan djimuku' bulaymirr dhärran yurr ṉapuŋgan'. Yo. Dharrwan gan ŋunhi yolŋuny walal djawarrkmirrnydja mala gulaŋ-waṉḏinany, yurr ŋayin dhu nhumalanhany God-Waŋarryun dhä-gir'yurr, ŋunhi nhuma ga dhiyaŋ bala waluy dhuwal nhina; ŋayin boŋguŋ nhumalanhany dhä-gir'yurr ŋurikiwurruŋgalyiny bukmakkala yan, ŋunhi walal marrtjin dhiŋgaŋal beŋur bili ŋurruyirr'yunaŋur ga yan bili ga dhiyaŋun bala gäthura.” \p \v 52 “Ga nhumalanhany dhu ŋunhi rom-marŋgikunhamirrinhany walalany God-Waŋarryuny dhä-gir'yurr mirithiyi yan. Ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal djäl muka marŋgithinyaraw God-Waŋarrwuny, yurr nhumany gan djaw'-djawyurr ŋunhi gonydjiŋ walalaŋgalaŋuŋur, bala nhuma gan dhurrwarany dhaḻ'-dhaḻyurra, märr walalnydja dhu yakan gärri ga marŋgithirr. Nhumapiny dhuwal yaka warray gulŋiyinya; yan nhuma ŋuli ga gulmaram ŋunha wiripuwurruny, ŋunhi walal ŋuli ga djälthirr God-Waŋarrwu dharaŋanaraw.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ dhärukthuny wuṉḏaŋarryun. \p \v 53-54 Dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuynydja ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, ga walalnydja ŋunhi rom-marŋgikunhamirriynydja yolŋuy walal ga Baratjiynydja walal gan ŋarrtjurra ŋanya, yätjkurruyaŋala. Ga dhäŋur beŋuryiny walal gan bitjarra bilin dhä-birrka'yurra ŋanya, yanbi balaŋ walal ŋanya bawa'-gurrupana, yan nhakun walal ŋanya gan warku'yurra, bili walal gan ŋunhi balanyamirriyyiny ŋayan'mirra mala nhinanany nhanŋu, yanbi balaŋ walal maḻŋ'maranha nhanukal ŋula nhä yätjkurr dhäruk. \c 12 \s1 Djesuy ŋäthilmirriyaŋal guyaŋanhamirriyaŋal yolŋuny walalany märr walal dhu yaka ŋayaŋu-märrma' ga nhina \s2 Jesus warned the people about hypocrisy \sr Luk 12.1-7 \p \v 1 Ga dharrwan ŋunhi yolŋuny walal ŋula nhämunhan' mala marrtjin ḻuŋ'thurrnydja balayiny Djesuwalnydja, ŋapa-ŋal'maranhaminan marrtjin ḏur'-ḏuryunminan. Yurr ŋayipiny ŋathil Djesuny waŋan nhanukiyingalaŋuwnydja ŋayi malthunamirriw walalaŋ bitjarr gam', “Nhumany dhu walal djägan nhumalaŋguwuynydja nhuma, märr nhuma dhu bäyŋu malthun ŋurukuwurruŋguny romgu ŋunhi Baratjiwnydja walalaŋ, bili ŋunhiwurryin ŋunhi yolŋu walal rom gali'-märrma'mirrnydja. Bäyŋun nhumany dhu ga bitjandhi nhakun ŋunhawurryi yolŋu walal. \v 2 Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋula nhä djuḻuḻ'maram dhiyaŋ bala, ga yalalany dhu ŋunhiyi warrpam'nha maḻŋ'thurr, warraŋulthin dhu. \v 3 Ga ŋunhi nhe gan ŋula nhaltjarr waŋan buku-munhaŋur, ga yalalany dhu gi ŋunhi boŋguŋ nhuna ŋäkun waŋanhawuynydja walupuynha gaykarraŋŋura. Ga ŋunhi nhuma gan waŋanhamin ŋula gayulnydja yawyawyunminany djinawany' buṉbuŋurnydja dhurrwara-gunganhawuyŋurnydja, ga yalalany walal dhu gi ŋunhi ŋäkun mirithinyawuynha waŋanhawuy yatjunawuynha, ŋunhala garrwarnha ŋapaŋura buṉbuŋur.” \p \v 4 “Ḻundu walal ŋarraku, ŋarra nhumalaŋ lakaraman. Yaka walal barrari ŋula yolku yolŋuw ŋunhi ŋayi dhu nhunany buma murrkay'kum; ŋunhiyiny walal nhunany dhu rumbal yan buwayakkum waŋgany, ga bilin. \v 5 Yuwalktja nhuma dhu ga ŋunhi barrarirrnydja nhanŋuwuynha yan God-Waŋarrwun, bili ŋayipin ga waŋganydhun ŋunhi ganydjarrnydja ŋayatham märrmaw'nha yan ŋurruwnydja, rakunygunharaw bala ŋurrkanharawnha balan ŋunhi dhä-gir'yunamirrilila wäŋalil. Yo. Barrariny gi waŋganygun God-Waŋarrwun yan nhanŋuwuynha ga bilin.” \p \v 6-7 “Yo, nhumany dhuwal goŋmirr warray nhanukalnydja God-Waŋarrwalnydja. Nyumukuṉiny'tja dhuwal warrakan' djikayny'tja märr gaŋga, ga ŋunhi ŋuli yolŋuy bäyim goŋ-waŋganydja djikay' mala nyumukuṉiny'thuny rrupiyay, märrmayny'tja yan ŋarakay, yurr yakan ŋayiny ŋuli ŋunhi God-Waŋarryuny ŋunhi waŋganydja moŋu. Ga balanyayi bili nhuŋuwuynydja ŋayi God-Waŋarr marŋgiyi yan bukmakku, balanya nhakun ŋayi marŋgi marwatku nhokalaŋaw, nhämunha' nhuŋu marwat ga gorrum ḻiyaŋur. Yakan nheny barrari. Dhuwal nhumany yolŋu walal goŋmirr warray God-Waŋarrwal yan goŋŋur, bulu warray ga djuḻkmaram ŋunha warrakan'nhany mala.” \s1 Lakaranhamirra nhunapinya nhe ŋunhi nheny dhuwal Garraywun yolŋu; yaka walalaŋgal djuḻuḻ'maranhamirrnydja \s2 Say that you are the Lord's person; don't deny him \sr Luk 12.8-12 \r (Mathuyu 10.32-33; 12.32; 10.19-20) \p \v 8 “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwal lakaramany. Ŋuli nhe dhu ga lakaranhamirr nhunapinya nhe yolŋuwalnydja walalaŋgal bitjanmirrnydja, ‘Ŋarrany dhuwal yolŋu Garraywalaŋumirr,’ bitjandja, bala ŋarrany nhuna dhu Yolŋuynydja Gäthu'mirriŋuy bitjandhi bili yan lakaram ŋurukuwurruŋgalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja dhäwu-gänhamirriwal walalaŋgal bitjanna, ŋunhi nheny dhuwal ŋarraku warray yolŋu. \v 9 Ga ŋuli nhe dhu ga nhunapinya nhe yolŋuwal walalaŋgal lakaranhamirr bitjanmirrnydja, ‘Ŋarrany dhuwal yaka Garraywalaŋumirr,’ bitjandja, bala ŋarrany dhu nhuŋuny ŋunhi biyakiyi bili yan dhumbal'yurr milman yan gumurrŋura ŋurukuwurruŋgala ŋunhi djiwarr'wuywala dhäwu-gänhamirriwala walalaŋgal, bitjanna gam', ‘Dhuwandja yolŋu yaka ŋarraku,’ biyakun.” \p \v 10 “Ga ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yol yolŋu dhä-wiripuŋuyirr waŋa Yolŋuwnydja Gäthu'mirriŋuw, yurr ŋathil ŋayi dhu bilyun beŋuryi nhanukiyingal ŋayi yätjkurruŋur, bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhanŋu bäy-lakaraman ŋunhiŋuwuyyiny. Yurr bäyŋuny ŋayi dhu God-Waŋarryu bäy-lakaram ŋurikiyin yolŋuw ŋunhi ŋayi dhu dhä-wiripuŋuyirr waŋa Godkalaŋuwnha Dhuyu-Birrimbirrwun.” \p \v 11 “Yo. Yakan nheny wilwilyurr ga warwuyurr ŋunhi walal nhuna dhu gämany balany ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirrililnydja buṉbulil, ŋurruḏawalaŋuwalnydja walalaŋgal ga buŋgawawalnydja, märr walal dhu mariny nhuŋu djäma bili nheny dhuwal ŋarrakalaŋumirra. Yaka ŋurru-ḏakthurr ŋunhi nhaltjan nhe dhu ga waŋa, \v 12 bili ŋayin dhu ŋuriŋin Dhuyu-Birrimbirryun nhunanhany gurrupan dhäruk waŋanharawnydja, balanyamirriy bili yan ŋunhi nhe dhu rur'yun waŋanharaw.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuny waŋan. \s1 Djesuy gan lakaraŋal mayali'mirr dhäwu ḏirramuwalaŋuwuy ŋunhi ŋayi ḻukunydja' \s2 The parable of the rich man \sr Luk 12.13-21 \p \v 13 Yo. Dharrwan gan ŋunhi mirithirra yolŋuny walal buthuru-bitjurrnydja nhanŋu Djesuwnydja. Ga ŋayiny bäy waŋgany ḏirramu waŋan nhanŋu Djesuw bitjarr gam', “Wäy Marŋgikunhamirr! Nhämirr nhe dhu marrtji ga waŋa ŋunha wäwa'mirriŋuny ŋarraku, ŋayi dhu mala-wulkmaraman ŋarrakuny ŋula nhä malany, ŋunhi ŋayi bäpa'mirriŋuy linyalaŋgal ganarrthaŋal.” \p \v 14 Bala ŋayiny Djesuny waŋanan buku-roŋanmaraŋalnydja nhanŋu bitjarra, “Way ḏirramu! Nheny ga nhaltjan dhuwal ŋarranhany guyaŋa, yanbi ŋarrany dhuwal nhä, mala-djarr'yunamirra yolŋu? Bäyŋu warray ŋarraku dhuwali ŋula yolthuny yolŋuy gurrupar djäma mala-wulkmaranharawnydja.” \v 15 Bala ŋayi Djesuny bilyurra, ga waŋan bukmakkun yolŋuw walalaŋ bitjarra, “Guyaŋiny walal gi barrku-ḏakthurra, märr nhumalany dhu yakan garrwi'yun buku-mangunhamirriynydja romdhu. Bäyŋun nhe dhu ŋunhi girri'-dharrwamirriynydja yolŋuy wiyingum nhuŋuwuy nhe walŋany ŋuriŋiny rrupiyaynydja nhokiyingal nhe. Bäydhin nhe dhu gi ŋayathulnydja bukmaktja ŋula nhä malany ŋunhi dhuwalaŋuwuynydja munatha'wuynydja. Bäydhi mak nhe ŋunhi ŋula ḻukunydjany' yolŋu.” \p \v 16 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy dhäwun' lakaraŋal mayali'kurra bitjarra gam', “Waŋganymirrnydja yolŋu gan nhinan ḻukunydja' mirithirr, yurr ŋayi ŋunhiyi yolŋuny ŋatha-lämu-nhirrpanamirr, ga ŋathany ŋunhi nhanukuŋ gan ŋutharnydja manymakthinan ga dharrwathinan. \v 17 Bala ŋayi ŋuriŋiyi ḏirramuynydja guyaŋanan bitjarra, ‘Dhuwal ŋarraku buṉbuny ŋathapuynydja nyumukuṉiny' yan? Wanhawala ŋarra dhu dhuwal rulwaŋdhundja ŋathany mala ŋarrakuwuy ŋarra?’ \v 18 Bala ŋayi gan guyaŋana-a-any, bala ŋayi waŋanhaminan bitjanminan, ‘Dhuwal ŋarra dhu dhuwal bili wäŋa wutthun bakmaram, bala ŋarra dhu yindikuman djäma, märr ŋarra dhu ŋathany mala galkan balayin yindilila bala'lilnydja, ga wiripuny ŋarra dhu girri' mala ŋarrakuwuy ŋarra galkan ŋunhiwiliyi bala'lil. \v 19 Bala ŋarra dhu ŋunhi waŋanhamirra ŋarranhawuynha ŋarra bitjanmirra: Ŋarrany dhuwal ḻukunydja' mirithirra. Bilin ŋarra gan rulwaŋdhurra ŋathany mala ga ŋula nhäny mala ŋarrakuwuy ŋarra, märr ŋarra dhu ga nhinany yänan. Ga ḻukany ŋarra dhu ga ŋathan yan ga gapun, ga nhinany ŋarra dhu ga goŋmirriyirra mirithirra bitjanna bili yan dhuŋgarra-ŋupanna,’ bitjarr.” \p \v 20 “Yurr ŋayiny God-Waŋarrnydja waŋan ŋurikiyi ḏirramuwnydja bitjarra, ‘Nhä nhe dhuwal yolŋuny, bawa'mirra? Dhuwal nhe dhu dhiyaŋuny bala gäthurnydja dhiŋgaman. Ga yolnha dhika dhu nhokalnydja dharapulŋur ḻukunydja'yirr ŋurikiny ŋunhi nhe gan ŋäthil girri' malany märraŋal nhuŋuwuy nhe?’” \p \v 21 Bala ŋayi Djesuny waŋan dhawar'maraŋalnydja bitjarra, “Ŋuli ŋayi dhu ga ŋula yol yolŋu ḻay-ḻayyun ŋula nhaliynydja malaŋuy munathawuyyuny, bukulilnydja ŋal'maram dhu marrtji ŋula nhä malany nhanŋuwuy ŋayi, ŋunhiyiny nhakun ŋayi balanyayiny yolŋu ḻiya-dhumuknha bawa'mirra, bili ŋunhalnydja ŋayi dhu gi ŋunhi God-Waŋarrwalnydja gumurrŋur boŋguŋ dhärri goŋ-waŋaran, dhäparŋ'nha.” \s1 Gatjuy märr-dharaŋula God-Waŋarrnhany, bala ŋayiny nhuna dhu maranhu-gurrupanna \s2 Trust God, and he will provide for you \sr Luk 12.22-34 \r (Mathuyu 6.25-34) \p \v 22 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan nhanŋuwuy ŋayi malthunamirrinhany walalany bitjarra, “Ga balanyan dhuwal dhäwuny' ŋarra dhu lakaraman nhumalaŋ gam'. Yaka nhuma dhu ga ŋunhi warwuyun mirithirr ŋathawnydja ḻukanharaw maranhuyinyarawnydja, ga nhaltjan nhuma dhu ga nhina walŋa. Ga yakan gi warwuyurr girriwny'tja ŋunhi nhä malany nhe dhu ga gurrukam rumbalyu nhokiyingal nhe; \v 23 ŋany guyaŋany nhe dhu ga ŋanyapinyan God-Waŋarrnhan yan, ga nhanŋun ŋula nhä malany. Nheny dhuwal yolŋu, ga djäma ŋayi nhuna ŋunhi rumbal yolŋukuŋal yan, märr nheny dhu ga ŋunhi nhina walŋan yänan nhanukala goŋŋurnydja ŋamathaman yan. Yaka ŋayi nhuna ŋunhi djäma ŋathawnydja yan ḻukanharaw ga girriwny'tja dhaṯthunminyaraw, ga bilin. Ŋayiny nhuna ŋunhi djäma manymakku mala yan gämurruw'. \v 24 Guyaŋi ŋathil walal ŋunha ŋunhi warrakan'nha wäknha malaŋuny. Yaka walalnydja ŋuli gi ŋunhi munathany' buḻŋu'kuŋ, ga dholkuŋuny marrtji lämu-nhirrpulnydja ŋathany mala maŋutjiny, ga bulu marrtji gulkthurrnydja ŋunhi ŋathanhany, bala yan'thawuŋuny muka bala'lilnydja ŋurukuny wiripuŋuwnydja waluw. Yurr ŋayipi ŋuli ga ŋunhi God-Waŋarryu maranhu-gurrupandja walalany. Ga nhumany dhuwal yolŋu walal, djuḻkmaraman ga ŋunhayiny ŋunhi warrakan'nhany malaŋuny. \v 25 Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi warwuyundja yan ga guyaŋa nhe dhu ga bitjandja gam', ‘Ye-e-e, wanha balaŋ ŋarra gi dhuwal walŋan yan wiyinnha nhini dhiyalnydja wäŋaŋur?’ Ga nhaltjanna nhe dhu ga ŋunhi balanyarayyiny guyaŋanharay? Yuwalk muka nhe dhu ga ŋunhi walŋa-wiyindja nhina dhiyalnydja wäŋaŋur? \v 26 Bäyŋu. Yaka nhe dhu ga walŋa nhuŋuwuy nhe wiyingum balanyarayyiny warwuyunaraynydja nhokiyingal nhe. Yaka nhuŋu dhuwal manymak warwuyunaraw, nhe dhu ga warwuyun ŋula nhaku malaŋuw. \v 27 Ŋunha ŋathil nhäŋuny wurrkiny' mala ya ŋunha ŋuthanawuy. Bäyŋu walalnydja ŋuli gi ŋunha djäma, ga girri' mala walal ŋuli gi bäyŋuyi yan barrtjurr walalaŋguwuy walal. Ga be ŋäthil buŋgawa yäku Djalaman\f * \fr 12:27 \fr*\ft Solomon\ft*\f* gan nhinan yurr ŋayi ŋunhi ḏirramuny mirithirr ḻukunydja' ga girriny' mala nhanŋu ŋunhi mirithirr yan latju'mirr dhika. Yurr bäydhi ŋayi ŋunhi yolŋu girri'-manymakmirrnydja, yurr wurrkin' mala ŋunhi buluny gal'ŋu latju', djuḻkmaraman ga ŋunhiyiny ŋunhi nhanŋuny Djalamanguny girri' malany. \v 28 Bili God-Waŋarryu ŋayipi ŋuli ga ŋunhi mulmunhany mala ŋuthanmaram, ga djägany ŋuli ga manymakkumany, bäydhi ŋuli ga ŋunhi gurririny ŋayi walŋa dhärra, nhakun dhiyaŋ bala ga dhärra walŋa, bala dhu ŋunhi mulmunhany dhuŋgur'yurra räwakkuŋun. Yurr yolŋuny dhuwal mirithirr warray ŋurruŋu God-Waŋarrwalnydja ŋayaŋuŋur, djuḻkmaraman ga mulmunhany, ga yuwalknha ŋayi dhu ga ŋunhi djägany nhumalaŋ manymakkumany. Ga nhä nhumany dhuwal, dhä-märr-yuḻk yan yolŋu walal? Gaŋga yan nhuma ŋuli ga dhuwal märr-nhirrpanmirr God-Waŋarrwalnydja muka?” \p \v 29 “Yakan nheny dhu ga ŋunhi warwuyun ŋathawnydja ga gapuwnydja. \v 30 Ŋunhiwurrnha dhuwal bäpurru yolŋu walal ŋuli ga mirithirrnydja warwuyun ŋunhi walal dhuŋamirra God-Waŋarrwu. Yo, ŋayiny ŋunhi nhuŋuny Bäpa'mirriŋu marŋgi warray mirithirr nhuŋuny, ŋunhi nhaku mala nhe ga dhuwaliyi djälthirr. \v 31 Nheny gi ŋurruŋuyaŋuny God-Waŋarrwun yan romdja ga nhä malany ŋunhi nhanŋun; bala nhä malany ŋunhi bukmaktja dhu nhuŋun.” \p \v 32 “Yo. Nhuma dhuwalawurr ŋunhi djamarrkuḻi' ŋarraku ḻurrkun', yaka walal barrariny, bili nhumalaŋgal djiwarr'puyyuny Bäpa'mirriŋuy nhumalany dhu gurrupanna nhanŋuwuynydja ŋayi rom nhumalaŋgun. \v 33 Yaka gi ŋayathul baṯ-biyakuny ŋunhi dhuwalaŋuwuynhany munatha'wuynhany ŋula nhä malany; biyakun gurrupula marrtji ŋurikiwurruŋguny ŋunhi ŋurruwuykmirriwnydja yolŋuw walalaŋ, märr nheny dhu märram nhuŋuwuynydja nhe ŋunhi yuwalknha, ŋunhaŋuwuynha djiwarr'puynha ŋula nhä malany, ŋunhiyin ŋunhi dhu yakan ŋäthiliŋuyirr ga gararrkararryirr. Märryuny ŋupul gi ŋunhiyin bili yan djiwarr'puynha yan nhä malany. Ŋunhiyiny nhakun nhe dhu ga bukulila ŋal'maram nhuŋuwuy manymakmirr ŋunhaŋuwuynha djiwarr'puynha; ga ŋunhiyiny dhu ga nhä malany bitjanna bili yan ŋorran wiyinŋumirra. Yakan dhu ŋunhiyiny ŋula yolthuny djaw'yun, ga ŋula gälkalyuny dhu gi bäyŋun ḻuki. \v 34 Ŋuli nhe dhu ga ḻuŋ'maram buku-mangum munatha'wuynydja yan ŋula nhä malany, ga ŋunhiyiny nhakun nhe dhu ga märr-ŋamathirrnydja dhuwalaŋuwuywun bili yan munatha'wuywun. Ga ŋuli nhe dhu ga guyaŋa ŋunhaŋuwuynydja bili yan djiwarr'puynydja ŋula nhä malany, ŋuriŋiyiny nhuŋu ga maŋutji-lakaram ŋunhiyiny nhakun nhe ga märr-ŋamathirrnydja ŋurikiyin bili wäŋawnydja, nhakun ŋunhiyin nhuŋuny wäŋa.” \s1 God-Waŋarrwuny djämamirr yolŋu walal dhu ga bira'yunna nhina, galkunna dhu ga dhukarr-nhäman nhanŋu roŋiyinyarawnha \s2 God's servants should be awake, ready for his return \sr Luk 12.35-40 \r (Mathuyu 24.45-51) \p \v 35 “Yo. Nhininy gi biyakun bira'yurra, dhaṯthunmirra gi girriyny'tja, ga lanhdhirrany nhuŋu dhu ga nhäran yan; dhärrin gi biyakun girri'-ŋamathin. \v 36 Dhärriny gi, biyakun nhakun ŋuli ga ŋunhi djämamirr yolŋu dhärra, galkunna ŋayi ŋuli ga nhanukiyingalaŋaw ŋayi buŋgawa'mirriŋuwnha, ŋunhi ŋayi dhu roŋiyirra rälin beŋura buŋgulŋura. Ga ŋunhi ŋayi nhanŋu dhu buŋgawa'mirriŋuny buna, bala ŋayi dhu dhurrwaran wutthu'-wutthun, ga dhunupan nhakun yan ŋayiny dhu ŋuriŋiyiny djämamirriynydja nhanukal dhurrwarany nhanŋu ḻapmaraman. \v 37 Yo. Walalnydja dhu ŋunhiwurryiny ŋunhi djämamirrnydja mala mirithirra galŋa-djulŋithirrnydja, ŋunhi ŋayi dhu buŋgawa'mirriŋuny walalaŋ roŋiyirr ga maḻŋ'maramany walalany girri'-ŋamathinyawuynha ga bira'yunawuynha. Yuwalk yan ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Dhunupan yan ŋayi dhu ŋunhiyiny buŋgawa'mirriŋuny waŋany ŋurr'maraman walalany ŋunhiwiliyin nhanukiyingala ŋayi wäŋalilnydja, bala ŋayi dhu walalaŋ ŋathan djäma. \v 38 Yo. Yurr ŋayi dhu mak ŋunhi bunany djeḏa, guwaḻyun munhay, nhä mak ŋayi dhu buna bäy galki djaḏaw'yunaraynha, bala walalnydja dhu ŋunhiwurrnydja djämamirrnydja mala ŋayaŋu-djulŋithirra yänan, ŋuli ŋayi dhu buŋgawa'mirriŋuynydja walalany maḻŋ'maram bira'yunalilnydja ga dhukarr-nhänhalilnydja. \v 39 Guyaŋa nhuma dhu dhuwal ŋunhi gam'. Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi yolŋu wäŋa-waṯaŋu marŋgithirrnydja nhaliy waluy ŋayi dhu ŋunhi manaŋa-ḏumurr yolŋu buna, ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu bira'yundja ŋäthil yan, ga nhinany ŋayi dhu ga dhukarr-nhäman, märr ŋayi dhu yakan ŋunhiyiny manaŋa-ḏumurrnydja yolŋu gärri ga djaw'yun ŋula nhäny beŋuryiny wäŋaŋurnydja nhanukal. \v 40 Ga bitjandhin nhumany dhu ga ŋunhi nhinany bira'yunna girri'-ŋamathinyawuynha, bili ŋunhiyiny Yolŋuny dhu Gäthu'mirriŋu bunany ŋuriŋiyin waluynydja ŋunhi nhuma gi yakan gatjpu'yurr nhanŋu bunanharawa.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuny waŋan. \s1 God-Waŋarrwalnydja djämamirriy yolŋuy walal dhu ga bitjanna bili yan djämany nhanŋu manymakkuman \s2 God's servants should work well for him \sr Luk 12.41-48 \r (Mathuyu 24.45-51) \p \v 41 Ga ŋayi Betay dhä-birrka'yurr ŋanya Djesuny bitjarr, “Way Garray, yolku nhe ga dhuwal mayali'kurrnydja dhäwu lakaram? … ŋanapurruŋguwuy yan? … Ŋany yolku, dhiyakuwurruŋ bukmakku muka?” \p \v 42 Bala ŋayi Djesuynydja lakaraŋal wiripun dhäwu mayali'mirryi yan bitjarr gam', “Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi buŋgawany yolŋu märr-gurku'yun wiripuŋulilnydja wäŋalil, yan nhakun guwarr, ga yolkala goŋlil ŋayi dhu ŋunhi nhirrpan ŋunha ŋunhi wiripuwurrunhany djämamirrinhany mala nhanŋuwuy ŋayi? Yänan ŋayi dhu nhirrpandja walalany ŋurikala bili yan goŋlilnydja ŋunhi ŋayi ŋuli ga djäma yuwalkkum yan, ga malthunayŋu ŋayi; ŋayin dhu ga ŋunhiyin djägany walalaŋ manymakkumany, ga maranhu-gurrupandja ga walalany. \v 43 Ga ŋunhi nhakun ŋayi dhu buŋgawa'mirriŋuny roŋiyirr ga bunany walalaŋ, bala ŋayi dhu ŋunhi maḻŋ'maramany djämamirrinhany yolŋuny ŋayi dhu ga djägany walalaŋ manymakkum yan, bala yan ŋayi dhu ŋunhi buŋgawa'mirriŋuny märr-ŋamathirra nhanŋu wokthunna manapan, ga ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu djämamirrnydja bitjandhi bili yan goŋmirriyirryi. \v 44 Yo. Dhuwandja ŋarra ga märr-yuwalknha nhumalaŋ lakaram. Ŋuriŋiyiny buŋgawa'mirriŋuynydja dhu bukmaknha gurrupan nhanukiyinguŋuny ŋayi ŋula nhä malany warrpam'thunna yan ŋurikalyin djämamirriwala yolŋuwal djägalilnydja. \v 45 Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋuriŋiyi djämamirriy yolŋuy guyaŋa bitjandja gam', ‘Dhika ŋunhi buŋgawa'mirriŋuny ŋarraku ga wiyinnha nhina muka, yakan ŋayi dhu ŋunhi bondiny roŋiyirr,’ bitjandja, bala yan ŋayi dhu ŋuriŋiyiny djägamirriynydja yolŋuy buman ga wiripuwurrunhany djämamirriny walalany, miyalkkurruwurruny ga ḏirramuwurruny, bala ŋayipiny dhu ga ŋunhi ḻay-ḻayyunna ŋathaŋura yan ḻukanhaŋur, ga leŋun ŋayi dhu ga, dhika nhaltjanna. \v 46 Bala ŋayiny dhu ŋunhiyiny buŋgawa'mirriŋuny yolŋuny gumurr-roŋiyirrnydja ŋuriŋi bili yan waluynydja ŋunhi ŋayi gi yaka ŋanya guyaŋi, bili yakan ŋayiny marŋgi nhätha ŋayi dhu ŋunhiyi buŋgawa buna. Ga dhunupan ŋayi dhu ŋunhiyiny buŋgawa'mirriŋuny mirithirra maḏakarritjthirrnydja nhanŋu ŋurikiyiny yolŋuw djämamirriwnydja, bala dhu ŋayi ŋanya ŋunhi dhä-gir'yundja mirithirra yan; bili ŋayi ŋunhi dhäruk-märranhamiriw yolŋu.” \p \v 47 “Ga ŋuli ŋayi yolŋu djämamirr marŋginy ŋunhi nhaku ŋayi buŋgawa'mirriŋu nhanŋu djälthin djämaw, ga ŋuli ŋanya ŋayi dhu bäyŋuny dhäruk märram ŋunhiyiny ŋayi dhu ŋuriŋiyiny djämamirriynydja märram dhä-gir'yunawuynydja yindin mirithirra nhanukuŋ. \v 48 Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋuriŋiyi djämamirriy yolŋuy djäma märr djarrpi'kumany, bili yaka ŋayi marŋgi nhaku ŋayi ŋunhi buŋgawa'mirriŋu nhanŋu djälthin djämaw, ŋayiny dhu ŋuriŋiyiny djämamirriy yolŋuy dhä-gir'yunawuynydja märraŋ märr gaŋga yan. Yo. Ga ŋuli nhe ŋuli ga märram dharrwany mirithirrnydja nhanukuŋ God-Waŋarrwuŋuny, ŋayiny ga God-Waŋarrnydja nhuŋu djälthirr, nheny dhu ga ŋunhi balanyayi bili yan dharrwayi yan gurrupan. Ga ŋunhi ŋayi dhu ga God-Waŋarryu gurrupan nhokalnydja djägalil dharrwany mirithirrnydja, ga ŋunhiyiny nheny dhu ga djäma God-Waŋarrwuny mirithirryi yan, bala ŋayi dhu waŋany nhuŋu bitjanna, ‘Nheny dhu ga balanyayi bili yan gurrupan dharrwayi yan mirithirr ŋarrakuny roŋanmaramany.’” \s1 Gurruṯumirrnydja walal dhu ga barrkuwatjkunhamirra yäkuy Djesuwalnydja \s2 Relatives will be divided because of Jesus \sr Luk 12.49-53 \r (Mathuyu 10.34-36) \p \v 49 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesu waŋan bitjarra, “Yo. Marrtjinany ŋarra dhuwal räliny dhipalnydja munatha'lilnydja märr ŋarra dhu dhuŋgur'yunna gurthan, ŋunhi ŋayi dhu nhärany bawalamirriwurra wäŋakurrnydja. Ye-e-e, wanha balaŋ ŋayi dhuwal ŋäthil yan nhäranha! \v 50 Galŋa-yätjinany ŋarra dhuwal mirithinan yan galŋa-ŋonuŋdhinan manapar, ga yan bili ga dhawar'yurr dhu boŋguŋ. \v 51 Nhumany ŋuli ga guyaŋa yanbi ŋarrany ŋunhi marrtjin räliny, yanbi dhu ga ŋunhi yolŋuny walal nhina dhiyal munatha'ŋurnydja mägayan? Bäyŋu warray. Yolŋuny walal dhu ga ŋunhi ŋarrakalnydja yäkuy barrkuwatjkunhamirra. Yakan dhu ga ŋunhi bukmaktja djälthirr ŋarrakalaŋaw galkiwnydja nhinanharaw. \v 52 Dhiyaŋuny bala gurruṯumirrnydja walal dhu ga ŋunhi mala-wulkmaranhamirra, ḻurrkun' yolŋu waŋganyŋur gali'ŋur, mak märrmany' dhu ŋunhala bala gali'ŋur, bitjanna dhu ga. \v 53 Mak dhu ŋunhi bäpa'mirriŋuny dhiyala gali'ŋur ŋarrakala, ga gäthu'mirriŋuny nhanŋu dhu ŋunhala bala wiripuŋuŋura gali'ŋur. Nhä mak ŋayi dhu gäthu'mirriŋu nhanŋu ŋarrakalnydja gali'ŋur, ga ŋayiny mak dhu bäpa'mirriŋuny nhanŋu ŋunhala bala gali'ŋur, wiripuŋumin. Ga ŋäṉḏi'mirriŋuny dhu ga waŋganyŋur gali'ŋur, ga ŋayiny dhu mak yothuny miyalktja nhanŋu ŋunhala bala wiripuŋuŋura gali'ŋur. Ga ŋayi dhu mukul'mirriŋu waŋganyŋur gali'ŋur, ga ŋayiny dhu gäthu'mirriŋuny ga ŋunhala bala wiripuŋuŋura gali'ŋur. Yo, galkipuynha dhu ga ŋunhi gurruṯumirr walal bitjandhiny barrkuwatjkunhamirr, bili wiripuwurrnydja dhu ga ŋunhi djälthirr ŋarrakun malthunaraw, ga wiripuwurrnydja dhu ŋunhi bäyŋun ŋarraku malthun.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Nheny yanbi dhu ga ŋunhi dharaŋana ŋunhi nhä ga maḻŋ'thun dhiyaŋ bala dhiyal munatha'ŋur \s2 You should understand what is happening in the world \sr Luk 12.54-59 \r (Mathuyu 16.2-3; 5.25-26) \p \v 54 Ga wiripuny ŋayi Djesuy lakaraŋal bitjarra gam', “Ŋunhi nhuma ŋuli nhäma gurrŋan'thinyawuy maŋan dhiyal bala gali'-bärra'ŋur, bala nhuma ŋuli ŋunhi waŋany bitjanna, ‘Way, dhuwandja limurruny dhu dharyunna!’ Ga yuwalknha yan ŋayi ŋuli ŋunhi dharyundja. \v 55 Ga wiripuny nhuma ŋuli dhäkay-ŋäma watany, ŋayi ŋuli galkirri beŋur bala gali'-djalathaŋŋur, bala nhuma ŋuli waŋan bitjanna, ‘Wäŋany dhu dhuwal gorrmur'yirra bäy?’ Bala yuwalknha ŋayi ŋuli ŋunhi gorrmuryirra wäŋany. \v 56 Nhumany dhuwal dhä-warku'-ḏilkurr yan yolŋu walal. Ŋunhi nhuma ŋuli nhäma ŋunha djiwarrny'tja wäŋa ga dhuwandja munathany', bala nhuma ŋuli ga lakaranhamirra ga guyaŋany nhuma ŋuli ŋayi dhu ŋula nhän maḻŋ'thun, yanbi nhuma dhuwal ḻiya-djambatjnha mala. Yurr nhä nhuma dhuwal, dhuwal nhuma baḏak yan bambaymirr mala? Bili dhuŋamirr yan nhuma dhuwal, bäyŋu nhuma ga dharaŋan ŋunhi nhä mala marrtji maḻŋ'thunna dhiyaŋuny bala, ga nhä boŋguŋ ŋunhi maḻŋ'thurr yalalaŋumirriy.” \p \v 57 “Nhaku nhuma ŋuli gi dhuwal yakany guyaŋi ga mala-djarr'yurr nhä ŋunhi ŋamakurr ga dhunupa nhumalaŋ djämaw? \v 58 Ga ŋuli ŋayi nhuna dhu ŋula yolthu marililnydja galkan romgurrnydja, nheny ŋathil ŋurruŋuny nhepi nhanŋu buni, ga waŋanhamirr maṉḏa dhunupayanhamirr ŋunhiyi djarrpi'kunhawuy nhumalaŋguŋ, biyakun ḻundukunhamirra maṉḏa, märr ŋayi dhu yaka muka nhuna gäma ŋärra'lilnydja. Ŋayi ŋuli bäynha nhuna ŋula ŋuriŋin ŋaḻapaḻyun romgu mala-djarr'yunamirriynha yolŋuy waŋi yätjkurr-lakaraŋun, bala ŋayi ŋuli goŋ-gurrupula nhuna balan ŋunhi ŋamakuli'ŋuwala, ga ŋayiny balaŋ nhuna galkurr dharruŋgulila. \v 59 Ga ŋunhiliyin nhe dhu ga nhinany dharruŋguŋura, yakan yan nhe dhu ŋunhi beŋuryiny yänayiny dhawaṯthurr, ga bäy ŋathil nhe dhu gurrupul bukmak yan ŋula nhä malany buku-roŋanmaraŋ, yaŋara'-bakmaraŋ walalaŋ.” Bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \c 13 \s1 Bilyurra beŋurnydja ŋunhi nhumalaŋgiyingalnydja yätjkurruŋur märr nhumany dhu yakan dhiŋgamany \s2 Turn from your sin so you will not die \sr Luk 13.1-5 \p \v 1 Ga balanyamirriyyi waluy wiripuwurruynydja gan yolŋuy walal lakaraŋal Djesuwal bitjarrnha, “Ŋuriŋiny buŋgaway yäkuy Bäylitthuny* gan bumar rakunyguŋalnha yolŋunhany walalany wäŋa-Galalipuynhany\f * \fr 13:1 \fr*\ft Pilate; Galilee\ft*\f* mala, ŋuriŋi bili yan waluynydja ŋunhi walal gan mundhurr gurrupar God-Waŋarrwu warrakan'nha malaŋuny maŋgu', ŋunhiliyi djinawa' buku-ŋal'yunamirriŋur buṉbuŋur.” \v 2 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal balany walalaŋguny bitjarra, “Nhumany walalany ga guyaŋa ŋunhi walalnydja dhiŋgaŋal yanbi walal yätjkurra mirithirra muka? … wiripuwurruŋgalnydja wäŋa-Galalipuywal yolŋuwal walalaŋgal? \v 3 Yurr bäyŋu warray. Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Ŋuli nhuma dhu yakany bilyun nhumalaŋgal yätjkurruŋur romŋur, bala ganarrthaman ŋunhiyiny muŋbunumany, nhumany dhu bukmaknha dhiŋga'-dhiŋgaman bitjandhi bili yan nhakun ŋunhiwurryi ŋunhi yolŋu walal. \v 4 Nhuma dhu guyaŋa ŋathil ŋunhiwurruny yolŋuny walalany 18-nha ŋunhi walal murrmurryurr ŋunhal wäŋaŋur Djurutjalam,* balanyamirriy waluy ŋunhi walalaŋ guṉḏa buku-wiyin dhuḻ'yunawuy yäku Djäylam\f * \fr 13:4 \fr*\ft Jerusalem; Siloam\ft*\f* buku-ḻarryurr, bala yan dhä-monyguŋalnha walalany. Nhä warray ŋunhiwurryiny dhiŋgaŋal? Nhumany mak ŋuli ga guyaŋa walalanhany, yanbi walalnydja gänan yätjkurra mirithirra wiripuwurruŋgalnydja ŋunhi wäŋa-Djurutjalambuywal yolŋuwal walalaŋgal, muka? \v 5 Bäyŋu warray. Ŋarrany nhumalaŋ dhu dhuwal yuwalknha yan lakaramany. Ŋuli nhuma dhu dhuwal bäyŋuny bilyun nhumalaŋgiyingal nhuma yätjkurruŋur romŋur, bala ganarrthaman muŋbunuman, nhumany dhu boŋguŋ biyakiyi bili yan dhiŋgu'-dhiŋguŋ nhakun ŋunhiwurryi yolŋu walal.” Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ. \s1 Dhiyaŋuny ga mayaliy' dhäwuy lakaram ŋunhi dharpany borummiriwnha \s2 The parable of the unfruitful fig tree \sr Luk 13.6-9 \p \v 6 Bala ŋayi Djesuy dhuwandja dhäwu mayali'mirra lakaraŋal bitjarrnha gam', “Waŋgany yolŋu gätni-waṯaŋu gan nhinan, ga ŋunhiliyi nhanukal gätniŋurnydja gan dhärran dharpa gupa-borummirr. Ga waŋganymirrnydja ŋayi marrtjinan ŋunhiyin dharpan nhäŋal borumgun. Marrtjinany ŋayi ga-a-an, ga ŋunhi nhakun ŋayi nhäŋalnydja dharpany bäyŋu yan, waŋara borummiriw. \v 7 Bala ŋayi waŋanan ŋurikalyiny djämamirriwalnydja nhanukiyingalaŋuwal ŋayi bitjarrnha, ‘Way, dhuwal ŋarra marrtjinany ḻurrkun'nha dhuŋgarrany mil'thurrnydja dhiyakuny borumguny, yan bäyŋu. Gatjuy djatthurra. Nhaku ŋayi ga dhuwal dharpa dhärra gupa-borummiriwnydja yänany waŋarany?’ \v 8 Bala ŋayi djämamirrnydja waŋan bitjarrnha, ‘Ganarrthul ŋathil! Ŋayi dhu dhärra bulu waŋgany dhuŋgarra. Ŋarrany nhanŋu dhu ga djäga manymakkum dhiyakiyiny, munatha' ŋarra dhu ga yaw'yun ḻiw'maram, bala gapun ŋarra dhu ga rarryu'-rarryun, ga miniwany' muka ŋarra dhu djalkthun, ŋuthanmaramany ŋanya. \v 9 Ga ŋuli ŋayi dhu ŋuthan borummirriyirrnydja dhiyaŋuny bala, ga ŋunhiyiny manymak warray. Ga ŋuli ŋayi dhu ga dhärra borummiriwnydja yan bitjandja bili, ga ŋunhiyin nhuŋu djatthunarawnydja.’” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy mayali'kurrnydja dhäwu lakaraŋal. \s1 Djesuy walŋakuŋal ḏiltji-nyaḻyunarany miyalknha ŋuriŋi waluy nhinanhamirriy \s2 Jesus healed a crippled woman on the Sabbath day \sr Luk 13.10-17 \p \v 10 Ga waŋganymirrnydja waluy balanyamirriy ŋunhi Nhinanhamirriy, ŋayiny gan Djesuny nhinan ŋunhilin ŋunhi Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋur, yurr ŋayi gan ŋunhi lakaraŋala marŋgikuŋala yolŋunhan walalany. \v 11 Ga ŋunhiliyi buṉbuŋur gan waŋgany miyalk nhinan rerrimirr, yurr ŋayi gan ŋunhi rirrikthurrnydja wiyinŋumirra, 18-nha dhuŋgarrany, bili ŋuruŋiyi yätjkurruy birrimbirryu ŋanya gurrupar rerri ḏiltjilil; marrtjinany ŋayi gan ŋunhi ḏiltji-baḻwaḻyunan yan bitjarra bili, ga bäyŋun ŋayi ŋuli ganha dhärranha dhunupany. \v 12 Bala ŋayi ŋunhi Djesuynydja nhäŋalnha ŋanya ŋunhiyi miyalknhany, bala ŋayi nhanŋu wäthurra, galkikuŋalnha ŋanya bitjarrnha, “Way miyalk, bilin nhe dhuwal dhiyaŋuny bala ḻayyurrnha beŋuryiny ŋunhi rerriŋurnydja,” bitjarr. \v 13 Bala ŋayi yan Djesuny goŋ-ŋal'yurra dhunupan ḏiltjilila nhanukal, bala yan ŋayi ŋunhiyiny miyalktja ḏiltjiny dhunupayinan, ga mirithinan nhakun ŋayi dhika buku-gurrparnydja, goŋmirriyinan manapar God-Waŋarrwuny. \p \v 14 Bala ŋayiny ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny gapman djägamirrnydja yolŋu ŋurikiyiny ŋunhi Djuw malawnydja buku-ḻuŋ'maranhamirriw buṉbuw mirithinan maḏakarritjthinany nhanŋu Djesuwnydja, bili ŋayi ŋunhi yolŋuny ḏukmaraŋal ŋuriŋiyin ŋunhi Nhinanhamirriynha waluynydja. Bala ŋayi ŋunhiyiny yolŋu waŋanany bukmakkun yolŋuwnydja walalaŋ bitjarrnha gam', “Waluny dhuwal djämawnydja waŋgany yan goŋ ga waŋgany bäythinyawuy. Ŋuli nhuma dhu ga ḏukmaranhaminyarawnydja nhumalaŋguwuy nhuma djälthirr, marrtjiny gi räliny dhipalnydja djämamirriy yan waluy. Ga nhinanhamirriynydja waluy nhe dhu yakan marrtji räli walŋakunharaw.” \p \v 15 Bala ŋayipiny Garraynydja waŋanan buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarrnha, “Nhä nhuma dhuwal yolŋuny walal, rom gali'-märrma'? Ŋunhi balaŋ nhuŋu gi duŋ'ki nhä mak bulikiny dhärri garrpinawuynydja yan wäŋaŋurnydja nhokal, nheny balaŋ ŋunhi yakan rakiny' yapmaraŋ mayaŋŋurnydja nhanukal, ga gäŋuny ŋanya balany ŋunhi gapuwnydja gurrupanaraw ŋuriŋiyiny waluy Nhinanhamirriynydja? \v 16 Ga dhuwandja ŋunhi miyalk beŋur warray yarraṯaŋur Yipurayimgal,* yurr ŋayi dhuwal ganydjarrpuynydja garrpinawuynydja mokuywuŋ, Djaytinguŋun\f * \fr 13:16 \fr*\ft Abraham; Satan\ft*\f* yulŋuny, ŋayi ŋanya gan ŋayathaŋalnydja garrpirnydja wiyinnha, 18-nha dhuŋgarrany. Ga nhakun nhuma ga ŋarranhany gulmaram ŋunhi ŋarra dhu walŋakumany ŋanya dhuwal miyalknhany dhiyaŋuny ŋunhi Nhinanhamirriynydja waluy?” \v 17 Ga dhiyaŋiyi dhärukthu nhanukiyingal ŋayi Djesuy gora-gurruparnydja ŋunhi, ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋunhi walal gan rom-nyamir'yurr ŋanya Djesuny. Yurr wiripuwurrnydja yolŋu walal mirithinan goŋmirriyinan nhanukal Djesuwal, ŋunhi ŋayi gan djäma yindi mirithirr ganydjarr milkuŋal; latju' mirithirr dhika ŋula nhä malany gan maḻŋ'thurr nhanukalaŋuwurr. \s1 Mayali'mirr dhäwu Godkalaŋawuy rombuy \s2 Parables about the kingdom of God \sr Luk 13.18-21 \r (Mathuyu 13.31-33; Mäk 4.30-32) \p \v 18 Ga bulu ŋayi Djesuy ŋäŋ'thurr bitjarr, “Nhäthinya dhika ŋunhi God-Waŋarrwuny rom? Yolkal ŋarra dhu ŋula munatha'wuywalnydja romlil mam'maram, dharaŋanarawnydja nhumalaŋ \v 19 God-Waŋarrwuny dhuwal rom walŋa warray, ga ŋuthanamirr, balanya dhuwal nhakun ŋunhi genydja' nyumukuṉiny maŋutji borum. Yo. Genydjany' dhuwal maŋutji mirithirr nyumukuṉiny', ga ŋunhi ŋuli yolŋuynydja nhakun lämu-nhirrpandja ŋunhiyiny maŋutji munatha'lilnydja, bala ŋayi ŋuli ŋunhiyi maŋutjiny dhamany'tjunna, bala marrtji ŋuthanna yindithirra, bala walalnydja ŋuli warrakan'tja mala buṯthunna, bala marrtji nhinan ŋunhiwiliyiny dharpalil, ga djämany walal ŋuli wäŋan walalaŋguwuy walal yalun ŋunhiliny waṉaŋurnydja malaŋuŋur.” \p \v 20 Ga bulu nhakun ŋayi Djesuy dhä-birrka'yurr bitjarr, “Nhaltjan bili ŋarra nhumalaŋgal dhu ŋunhi God-Waŋarrwuny rom dhuwurr-lakaram? \v 21 Balanya ŋayi dhuwal ŋunhiyiny rom nhakun miyalkthu ŋuli märram banikin', bala dharrwan ŋayi ŋuli ŋunhi rarryun ŋathany ŋunhiwiliyi banikin'lilnydja. Bala ŋayi ŋuli ŋunhi ŋathapuynydja ḏambakunhawuy djalkthun ḻurrkun'nha yan, mel-manapandja ŋunhiwiliyiny. Ga yaka wiyin, bala ŋayi ŋuli ŋunhi ŋathany ḏulul'yunna yindithirra ŋuli marrtji, wiripuŋuyirra, yurr ḏiku yan ŋunhi ŋathany.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \s1 Yaka dhu ŋunhi bukmaktja yolŋu walal gulŋiyi God-Waŋarrwalnydja wäŋalil ga romlil \s2 Not everyone will enter into God's kingdom \sr Luk 13.22-30 \r (Mathuyu 7.13-14,21-23) \p \v 22 Yo. Djesuny gan ŋunhi baḏak yan marrtjinany bala Djurutjalamlilnydja. Yurr gulŋi'-gulŋiyin ŋayi marrtjin wäŋalilnydja malaŋulil, bitjarr bili yan bala. Gärri'-gärrinany ŋayi marrtjin ŋunhi, marŋgikuŋal marrtjin yolŋuny walalany. \v 23 Ga ŋayiny waŋganydhu yolŋuy ŋanya dhä-birrka'yurr bitjarr, “Way Garray, nhämunhan' dhu ŋunhi yolŋuny walŋathirr muŋbunumany? Märr-ḻurrkun' yan? Ŋany nhämunha', dharrwa mirithirr muka?” \p Bala ŋayiny Djesuynydja lakaraŋala nhanŋuny ŋurikiyiny yolŋuw balany bitjarra, \v 24 “Mirithi yan gi birrka'yurrnydja ŋurukuny ŋunhi gärrinyaraw Godkalaŋawnydja romgu, bili mirithirr ŋunhi nyumukuṉiny' dhurrwarany. Dharrwa warray dhu ga yolŋuny walal djälthirr gulŋiyinyarawnydja balany God-Waŋarrwalnydja wäŋalil, yurr yakan walal dhu ŋunhi gärriny, bili gumurr-ḏälnha nhakun walalaŋ ŋunhi balayiny gärrinyaraw. \v 25 Bili ŋayiny dhu boŋguŋ ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu rur'yurrnydja, bala ŋayi dhu yan dhurrwarany gunguŋun. Mak nhumany dhu gi boŋguŋ ŋunhi dhärri'-dharriny ŋunhilin banydjin yan warraŋulnha, dhurrwaran mak nhuma dhu gi wutthu'-wutthurr, ga waŋiny nhuma dhu gi ŋunhi biyakun, ‘Way Garray! Ḻapmaraŋ ŋanapurruŋ dhurrwara!’ biyakun. Ga ŋayiny mak dhu ŋunhi buku-bakmaram nhumalaŋguny beŋurnydja djinawa'ŋurnydja biyakun, ‘Yaka ŋarra nhumalaŋ dhuwal marŋgi. Wanhaŋuwuy mala nhuma dhuwali?’ biyak. \v 26 Ga nhumany dhu buku-bakmaraŋ balany nhanŋuny biyak, ‘Garray, bili muka napurr ŋunhi ŋathany ḻukan nhokal, ga gapuny. Ga marŋgikunhany nhe ŋuli ganha napurrunhany ŋunhal ŋunhi ŋanapurruŋgiyingal wäŋaŋur mala.’ \v 27 Yurr ŋayiny dhu bulu boŋguŋ waŋi nhumalaŋguny biyakun, ‘Yakan dhuwal ŋarrany marŋgi nhumalaŋguny. Wanhaŋuwuy mala nhuma dhuwali? Gatjuy ḻatjuwarr'yurra walal ŋarrakalaŋaŋur, nhumany dhuwalawurryiny dhuwurr-yätjmirrnydja yolŋu walal bukmaknha yan.’ \v 28 Bala nhumany boŋguŋ gi ŋunhi ŋäthinyamirra mirithin yan, ḻirra-ḻawunhamirra manapul, bili nhumalanhany dhu ŋunhi djalkthurr balan ŋunhi warraŋullila, bili nhuma dhu boŋguŋ ŋunhi nhäŋun walalanhan Yipurayimnhan* ga Yitjaknhan* ga Djaykupnhan,\f * \fr 13:28 \fr*\ft Abraham; Isaac; Jacob\ft*\f* ga wiripuwurruny ŋunhi djawarrkmirriny walalany, walal dhu gi ŋunhi nhininy ŋunhaliyin God-Waŋarrwalnha wäŋaŋurnydja. \v 29 Yo. Yolŋuny walal dhu marrtji ŋunhi ḻuŋ'thurra bawalamirriŋura wäŋaŋurnydja malaŋuŋur ŋunhiwiliyin waŋganylila wäŋalilnydja; beŋur bala gali'-djalathaŋŋur, ga bärra'ŋur gali'ŋur, ga beŋur bala gali'-dhimurru'ŋur, ga ŋulaŋur bala ḻuŋgurrmaŋur gali'ŋur, gulŋiyin boŋguŋ marrtji dhaŋaŋnha God-Waŋarrwalnydja wäŋalil, bala marrtji dhu ŋathan ḻuki. \v 30 Yo. Ga balanyamirriyyiny waluy boŋguŋ dhu ŋunhaliyiny ŋathamirriŋurnydja ŋurruŋuyiny ŋunhiwurrnha yolŋu walal ŋunhi nhuma ŋuli ga gali'puy lakaram walalany. Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal ga dhiyaŋ bala ŋurruŋu dhärra, ga balanyamirriyyiny walalnydja dhu gi ŋunhiwurryiny dhuḏiŋun dhärri.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesuny gan mirithin yan marrkapthurr Djurutjalambuywuny wäŋaw \s2 Jesus loved Jerusalem very much \sr Luk 13.31-35 \r (Mathuyu 23.37-39) \p \v 31 Ga ŋuriŋi bili waluy yolŋu walal marrtjin ŋunhi Baratji mala, bala waŋanan ŋanya Djesuny bitjarrnha gam', “Way Garray, ganarrthaman nhe dhu dhuwandja wäŋa, bala marrtjin wiripuŋulila wäŋalil. Bili buŋgawany ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny Yarittja\f * \fr 13:31 \fr*\ft Herod\ft*\f* yäku nhuŋu ga djälthirr bunharawnha.” \p \v 32 Ga ŋayiny Djesuny waŋan bitjarr, “Gatjuy nhumany dhu lakaraman nhanukal ŋurikalyiny yolŋuwal ḻiya-dharrwawalnydja bitjanna, ‘Dhiyaŋuny bala waluy gäthurnydja ŋarrany dhu ga dhuwal djäman dhawaṯmaram ŋunhi wakinŋunhan birrimbirrnha malaŋuny yolŋuwalnydja walalaŋgal, ga rerrimirrinhany mala ŋarra dhu ga ḏukmaram. Ga boŋguŋ goḏarr' ŋarra dhu biyakiyi bili yan djäma. Ga ŋuriŋin bala wiripuŋuynha waluy, ŋunhiyiny ŋarra dhu goŋ-dhawar'yurra djämaŋurnydja.’ \v 33 Yo. Marrtjinyarawnydja ŋarraku dhuwal dhiyaŋ bala gäthur ga boŋguŋ, ga ŋuriŋi bala waluy. Bili yaka dhuwal dhunupa God-Waŋarrwalaŋuwnydja djawarrkmirriw yolŋuw ŋayi dhu dhiŋgam ŋula bawalamirriŋurnydja wäŋaŋur ŋany ŋunhili bili yan ŋayi dhu dhiŋgam Djurutjalam yan.” \p \v 34 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesu waŋan bitjarrnha, “Nhuma wäŋa-Djurutjalambuy yolŋu walal! Nhumany gan dhuwal bumar murrkay'kuŋal yan ŋunhi God-Waŋarrwuny djawarrkmirriny yolŋuny walalany, ga bitjarryi bili nhuma gan ŋunhi guṉḏaynydja bumar ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋunhi ŋayi gan God-Waŋarryu djuy'yurr walalany nhumalaŋgal dhipaliyi. Yurr ŋarrapiny ga dhuwal mirithirr yan märryu-ḏapmaram ŋunhi Djurutjalamnhany wäŋany. Dharrwamirr muka ŋarra balaŋ ganha dhuwal nhumalany ḻuŋ'maranhany ŋarrakiyingalnydja ŋarra, bitjanan dhangi'yunan ganha nhumalany ŋarrakiyingalnha ŋarra waṉay, bitjan nhakun ŋuli ga ŋunhi gurrwawuy ḻuŋ'maram nhanŋuwuy ŋayi djamarrkuḻiny', ga binbarryuny ŋayi ŋuli ga galmuman ŋula nhäŋura malaŋuŋur. Yurr nhumany yaka warray gurrupanminya ŋarrakalnydja.\fig Hen sitting on chicks|src="LB00061.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 13.34"\fig* \v 35 Ŋarra balaŋ nhumalany ganha walŋakunha warray, yurr dhiyaŋuny bala ŋayi dhu God-Waŋarryuny ganarrthaman dhuwal nhumalaŋ buṉbuny buku-ŋal'yunawuynydja. Yakan nhuma dhu bulu nhäma ŋarranhany, yan bili ga walu ŋarraku dhu gilitji, ga balanyamirriyyin waluy nhuma dhu ŋunhi märr-dharaŋulnydja, gumurr-ŋamathiny manapul, bala nhuma dhu ŋunhi biyakuny waŋiny, ‘Dhuwanna ŋunhi yolŋuny marrtji ga yäkuynydja Garraywalnydja. Go limurr buku-ŋal'yunna nhanŋu.’” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja ŋunhi yalalaŋumirriwnydja waluw. \c 14 \s1 Djesuy ḏukmaraŋal yolŋuny ḏirramuny ŋuriŋi waluy nhinanhamirriy \s2 Jesus healed a man on the Sabbath day \sr Luk 14.1-6 \p \v 1 Waŋganydhu Nhinanhamirriy waluy, yolŋuy ŋurruḏawalaŋuy Baratjiy garr'yurr Djesuny nhanukiyingal ŋayi wäŋalil ŋathaw ḻukanharaw. Bala walalnydja gan wiripuwurrnydja yolŋu walal rukitjthinan nhanŋu Djesuw, yanbi balaŋ ŋayi djäma ŋula nhä yätjkurr. \v 2 Bala ŋayiny waŋganynha yolŋu marrtjin rerrimirra nhanukal Djesuwal, waṉa-ḏulmuŋgurr'yunan ga yaŋara-ḏulmuŋgurr'yunna, rumbal-manapar ŋayi gan ŋunhi rirrikthurrnydja. \v 3 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan dhä-birrka'yurra ŋunhiwurrunhan ḏilkurruwurrunhan rom-marŋgikunhamirrinhan walalany ga Baratjinhan mala bitjarra, “Nhaltjan ga limurruŋguny rom waŋa? Muka manymak ŋunhi ŋarra dhu ga dhiyaŋuny ŋunhi waluy nhinanhamirriynydja ḏukmaram yolŋuny walalany? Ŋany nhä? … yakan muka?” \p \v 4 Bala walalnydja marrtjin yänan ŋunhi ḏäpthurr muŋamuŋan dhärukmiriwnha. Bala yan ŋayiny Djesuynydja waṉan ŋayathaŋal ŋunhi yolŋunhan rerrimirrinhany, bala ŋanya ŋayi walŋakuŋalnha. Ga dhunupan yan ŋayi ŋanya djuy'yurra wäŋalila. \p \v 5 Ga ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋguny ŋurikiwurruŋguny ḏilkurruwurruŋguny bitjarrnha, “Ŋuli balaŋ nhumalaŋ yothu nhä mak bulikiny gulŋiyi maŋutjilil gapulilnydja balanyaraynydja ŋunhi Nhinanhamirriynydja waluy, yakan balaŋ nhumany ŋunhi warryurr ŋanya dhawaṯmaraŋuny walŋakuŋuny, bäydhi ŋunhi dhuyuynydja waluy?” Ga bitjarrnha ŋayi ŋunhi Djesuny waŋan walalaŋ. \p \v 6 Bala walalnydja gan ŋunhi mukthurra yan nhinanany, waŋanhamiriwnha, bäyŋun walal ŋula dhäruktja maḻŋ'thuna waŋanha balany nhanŋuny buku-bakmaranha. \s1 Djäga muka gi ŋurikiwurruŋguny yolŋumiriwwuny yolŋuw walalaŋ \s2 Care for needy people \sr Luk 14.7-14 \p \v 7 Bala ŋayi Djesuynydja nhäŋalnha walalany ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany, ŋunhi walal marrtjin ŋunhiwiliyi wäŋalil ŋathaw ḻukanharaw. Walal marrtjin mala-djarr'yurr wäŋan mala nhinanharawnha, ga ŋunhi nhakun walal nhinanany ŋurikalnha yänan galkin wäŋa-waṯaŋuwalnha yolŋuwalnydja, ŋunhiwiliyi dharapullil ŋunhi ŋayi wäŋa-waṯaŋuy gänaŋ'maraŋal ŋula yolku balanyarawnha nhakun ŋurruŋuwnha yolŋuw. Bala ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋgal bitjarrnha, \v 8 “Way walal, ŋuli balaŋ nhumalany dhu yolŋuynydja garr'yun ŋathawnydja ḻukanharaw, yaka nhini balany ŋunhi ŋurruŋuwalnydja yolŋuwal walalaŋgal dharapul-djaw'yurr. Ŋayi ŋuli bäynha ŋula marrtji ŋunhi ŋurruŋun yolŋu, ŋunhi ŋayi ga djuḻkmaraman nhunanhany, \v 9 bala ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu wäŋa-waṯaŋuny marrtjin, bala waŋany ŋayi dhu nhuna bitjanna, ‘Way, rur'yurra dhipuŋurnydja, ŋunhal bala nhini, bili dhuwandja wäŋa dharapul dhiyak yan yolŋuw ŋurruŋuw,’ bitjanna. Bala nheny dhu ŋunhi goran, bala nhe dhu dhathar'yunna, ga nhinany nhe dhu ŋunhala bala gali'ŋur. \v 10 Yo. Ga ŋunhi nhe dhu gulŋiyirrnydja, yan nhe dhu marrtjiny nhinany ŋunhala bala gali'ŋurnydja wiripuŋumin, bala ŋayi dhu ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu marrtjin nhokal, ga waŋany ŋayi nhuna dhu bitjanna, ‘Way ḻundu rur'yurra, bala marrtjin biyakun bala, ŋurruŋuwala yolŋuwal dharapullilnydja nhini.’ Bala yurrnha dhu ŋunhi yolŋuynydja walal bukmakthuny nhämany nhuna dharaŋandja, bala dhu walal manymak-lakaraman nhuŋu. \v 11 Bili ŋunhiyiny yolŋu ŋunhi ŋayi dhu ga garrwarkunhamirr ŋanyapinya ŋayi, God-Waŋarryuny ŋanya dhu ŋunhi nyilŋ'maraman ŋunhan ŋunhi ŋayaŋuny nhanŋu. Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋunhi yolŋu nyilŋ'maranhamirrnydja ŋanyapinya ŋayi, God-Waŋarryuny ŋanya dhu ŋunhiyiny yolŋuny rur'maraman garrwarkuman, bala dhu nhirrpanna ŋanya ŋunhawalnha ŋunhi garrwarlila.” Bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal. \p \v 12 Bala ŋayi Djesuny bilyurra, ga waŋan ŋunhi wäŋa-waṯaŋunhan yolŋuny bitjarrnha, “Ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋäthilmirriyamany ŋathany ga ŋula nhäny mala, yaka märraŋ yolŋunhany gurruṯumirrinhany yan nhuŋuwuy nhe, ga ŋula yolnhany yolŋuny ḻundu'mirriŋunhany nhuŋuwuy nhe, ga ŋunhi girri'-dharrwamirrinhany yolŋuny walalany; yaka walalany garr'yurr ŋunhiwiliyi, bili walalnydja dhu ŋunhi yalalany nhunanhany bitjandhi bili märram ŋathaw nyaŋ'thunaraw walalaŋgiyingalnydja wäŋalil. Ga bitjandhi bili dhu ŋunhi nhuŋuny yaŋara'-bakmaram walalnydja. \v 13 Yo. Ŋunhi nhe dhu ŋäthilmirriyam ŋathany, marrtjiny nhe dhu ŋunhi, bala gaḏaymandja ŋunhiwurruny rerrimirrinhan ga bundhurrnhan malany yolŋu'-yulŋunhany, ga bambaymirrinhan, ga ŋurruwuykmirrinhan. \v 14 Maranhu-gurrupulnydja gi ŋunhiwurrunydhi yolŋunhany walalany, yolŋumiriwnhan malany ga djägamiriwnhan, bala nhepiny dhu galŋa-djulŋithirra. Bili ŋuriŋiwurruyyiny dhu yolŋuy walal yaka nhuŋuny yaŋara'-bakmaram. Yurr God-Waŋarryun dhu nhuŋuny ŋunhi buku-roŋanmaraŋ, balanyamirriynha waluy ŋunhi dhu gi dhuwurr-ŋamakuliny' yolŋu walal walŋathiny beŋur moluŋurnydja.” \s1 Dhuwandja mayali'mirr dhäwu dharrwapuy ŋathapuy ḻukanhawuy \s2 The parable of the great feast \sr Luk 14.15-24 \r (Mathuyu 22.1-10) \p \v 15 Ga ŋayi waŋganydhu yolŋuy ŋanya Djesuny ŋäkul ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan lakaraŋal walalaŋgal ŋunhiliyi ŋatha-ḻukanhamirriŋur bala'palaŋur. Ga waŋanany ŋayi nhanŋu Djesuwnydja bitjarrnha, “Ŋunhiwurrnydja yolŋu ŋunhi walal boŋguŋ ŋatha ḻuki ŋunhal God-Waŋarrwal wäŋaŋur, ŋunhiwurryin dhu ga mirithirrnydja ŋoy-djulŋithirr.” \p \v 16 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋala waŋanan dhärukthu mayali'mirriynha bitjarra, “Waŋganydhu yolŋuy guyaŋan ŋayi dhu ŋatha ŋäthilmirriyam djäma bukmakku yan yolŋuw walalaŋ. Bala ŋayi dhäwumirrinhan djuy'yurr wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ garr'yunarawnha, yurr ŋula nhämunhany' ŋunhi malany, walal dhu marrtji yalala ŋunhiwiliyi ŋuriki ŋathaw ḻukanharaw. \v 17 Bala walal marrtjin djäman, ŋäthilmirriyaŋala ŋunhi ŋathan mala. Ga bulu nhakun ŋayi ŋuriŋiyi ḏirramuy djuy'yurr nhanŋuwuy ŋayi yolŋuny djämamirriny walalany ŋayi dhu marrtji ŋurukuwurruŋdhi bili yan yolŋuw walalaŋ ŋunhi ŋayi walalany ŋäthil gaḏaymar. Bala ŋayi ŋunhiyi djämamirrnydja yolŋu marrtjinan, ga waŋanany ŋayi bitjarrnha, ‘Go, ḻaw'yurra walal! Bili ŋunha ŋathany nhumalaŋ bilin ŋamaŋamayunawuynha ŋäthilmirriyanhawuynha ŋorran marrtji!’ bitjarr.” \p \v 18 “Bala ŋunhiwurryiny yolŋuny walal bukmaknha waŋanany buku-bakmaraŋalnydja ŋurikiny djämamirriwnydja wiripun wiripun dhäruktja. Waŋganydja yolŋu waŋan yaka'yurr nhanŋu bitjarr, ‘Way marrkapmirr, bäydhi mak! Yakan ŋarrany dhu marrtji, bili ŋarra dhuwal märraŋalnydja rrupiyay manymaknha yan wäŋany ŋarakany. Dhuwandja ŋarra dhu marrtjin nhäman ŋunhan ŋunhi wäŋan ŋarrakuwuy ŋarra.’” \p \v 19 “Ga wiripuny yolŋu waŋan bitjarr, ‘Bäy-lakaraŋ ŋarraku? Yakan ŋarra dhu dhuwal marrtji, bili ŋarra ŋunha buliki' mala bäyim ŋarrakuwuy ŋarra gäthur, ŋarra dhu ga ŋunha djäman munathan' buḻŋu'kuman. Ŋarrany dhu marrtjin ga birrka'yunna ŋunhiyi bulikiny mala djämawnha.’” \p \v 20 “Ga wiripuny yolŋu waŋan bitjarr, ‘Ŋarrany barpuru dhuwal miyalk märram, ga dhiyaŋiyin ŋarra ga dhuwal ḻay-ḻayyundja,’ bitjarr.” \p \v 21 “Bala ŋayiny ŋunhi djämamirrnydja yolŋu roŋiyinan, bala lakaraŋalnydja ŋurikin buŋgawa'mirriŋuwnydja yolŋuw bitjarrnha, ‘Ḻay-ḻayyunna walal ga ŋunha wiripuŋuynha wiripuŋuynha ŋula nhaliynha malaŋuy. Yakan walal dhu ŋunha marrtji räliny dhiyakuny ŋathawnydja ḻukanharaw ŋunhi nhe djäma ŋäthilmirriyaŋal walalaŋ.’ Bala ŋayiny ŋunhiyiny wäŋa-waṯaŋuny mirithinan ŋoy-dhärran, bala ŋayi waŋanan bitjarra, ‘Gatjuynha, dhipuŋurnydja nhe dhu marrtjin bondin yänan, ga garr'yurr ŋunhi bundhurrnhan malaŋuny yolŋuny walalany, ga ŋurruwuykmirrinhan, ga bambaymirrinhan yolŋu'-yulŋuny. Marrtjiny gi dhukarrkurrnydja bawalamirriwurr yan wäŋakurrnydja; ḻuŋ'maraŋuny marrtji ŋunhiwurrunhan bili yan yolŋunhany walalany ŋunhi walal ga nhina goŋ-gäna mala; walalnha dhu marrtjiny räliny dhiyakuny ŋathawnydja ḻukanharaw.’” \p \v 22 “Marrtjinany ŋayi ŋunhi djämamirrnydja yolŋu, bala ḻuŋ'maraŋala marrtjin ŋunhin ŋurruwuykmirrinhan yolŋuny walalany dharrwanhan. Ga dhäŋur beŋuryiny nhakun ŋayi waŋan ŋurikin buŋgawawnha bitjarr, ‘Dharrwanhan ŋarra gan dhuwal yolŋunhany walalany ḻuŋ'maraŋalnydja, yurr dhuwal wiripuny dhaḻakarr ga dhärra bäynha bala bäythinyawuynydja.’” \p \v 23 “Ga bulu ŋayi ŋuriŋi buŋgawa'mirriŋuy djuy'yurr ŋanya ŋunhiyi djämamirriny nhanŋuwuy ŋayi bitjarr, ‘Gatjuy marrtjin bala yan wiripuŋulila ga wiripuŋulila wäŋalilnydja, mirithin yan waŋiny gaḏaymulnydja gi biyak bili yan gali'puynhan yolŋunhany walalany, walal dhu bukmaknha yan marrtjiny räli, ga bäy dhu dhuwal wäŋa ŋarraku dhaŋaŋdhirr yolŋuynha walal.’ \v 24 Yo. Yuwalk muka ŋarra nhumalaŋ ga lakaramany dhuwal. Ŋunhiwurrnydja ŋäthiliŋuny ŋarrakuŋ garr'yunawuy yolŋu walal dhu yakan gulŋiyi ŋunhawalnydja ŋarrakalnydja wäŋalil; bäyŋun dhu waŋganydhuny beŋuryi malaŋur ŋatha ḻuki ŋarrakalnydja.” Ga bitjarrnha ŋayi gan Djesuny dhawar'maraŋalnydja waŋan. \s1 Djesuwalnydja malthunamirriy walal dhu ga ŋurruŋu-nhirrpan ŋanyapinyan Djesuny yan \s2 Jesus' disciples must put Jesus first \sr Luk 14.25-35 \r (Mathuyu 10.37-38; 5.13; Mäk 9.50) \p \v 25 Dhäŋur beŋurnydja ŋunhi ŋayi gan Djesu marrtjin räli dhukarr-ŋupar, yolŋu walal marrtjin dharrwa mirithirr malthurr nhanŋu. Bala ŋayi bilyurra ga waŋan bitjarra, \v 26 “Ŋuli nhe ŋula yol yuwalktja gi djälthi ŋarrakuny malthunaraw, nheny dhu ŋathil ŋunhiyiny ŋurruŋu-nhirrpandja ŋarrany, nhakun nhe dhu ŋunhiyiny ḏiltji-bilyuna ŋurikiwurruŋguny ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja ga bäpa'mirriŋuwnydja nhokiyingalaŋaw nhe, ga galay'mirriŋuwnydja ga djamarrkuḻiwny'tja, wäwa'mirriŋuwnydja ga yapa'mirriŋuwnydja walalaŋ, ga bitjandhi bili nhe dhu ŋunhi ganandhi nhuŋuwuy nhe guyaŋanhawuynydja ŋunhi djälnydja. Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋurruŋuny dhäruk märram nhuŋuwuy nhe gurruṯumirrinhany walalany, ga malthun nhe dhu ga ŋunhi nhuŋuwuynydja yan nhe djälwu, ŋunhiyiny nhakun nhe yakan ŋarrakuny malthunamirr. \v 27 Yo. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi bäyŋuny ganan nhuŋuwuy nhe djälnha, ga bäyŋuny nhe dhu ḻaw'maram dharpa nhuŋuwuy nhe mälakmaranhawuynydja, ga ŋuli nhe dhu ŋunhi yakany ga dhärukku malthun ŋarrakuny, ŋunhiyiny nhakun nhe balanyayiny yolŋu yakan yuwalktja ŋarrakuny malthunamirr.” \p \v 28 “Ŋunhi ŋayi ŋuli yolŋuy guyaŋa bitjandja, ŋayi dhu djäma wäŋa nhanŋuwuy ŋayi, ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu ga nhina, bala bothurrun ŋayi dhu nhanŋuwuy ŋayi rrupiyan, nhämunha' nhanŋu ga rrupiya ŋorra, nhä gana' ga ŋorra, wo bäyŋu. Bitjandhi ŋathil ŋayi ŋuli ŋunhi ŋurruŋuny guyaŋa ŋuriŋiyiny yolŋuynydja, yurrnha ŋayi dhu ŋunhi ŋurruyirr'yundja dhuḻ'yundja, märr ŋayi dhu dhawar'maramany ŋunhiyi buṉbuny, ga yaka ŋula gandarrŋurnydja gulyun. \v 29 Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi ŋurruŋuny waŋgany yan ḻukuny nhirrpan, bala beŋuryiny nhanŋu dhu rrupiyany dhawar'yunna, bala walal dhu bukmakthuny yolŋuy walal nhäman ŋunhiyi, bala walalnydja dhu gitkitthunmirra nhanŋu, ga bitjanna walal dhu ŋunhi waŋany nhanŋu, \v 30 ‘Dhiyaŋuny muka ŋunhi yolŋuy ŋurruyirr'yurr wäŋaw dhuḻ'yunaraw, yurr yakan ŋayi dhu ŋunhiyi dhawar'maramany. Wanhan dhika be nhanŋu wäŋany manymaktja yuṯany?’” \p \v 31 “Yo. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋuriŋiyi buŋgawaynydja ŋurruḏawalaŋuynydja ŋämany wiripuŋunhany buŋgawany, ŋunhi ŋayi dhu ga marrtji räli dharrwamirr dhika mirithirr ŋapa-miriŋumirr, ga ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu ŋunhiyi buŋgawany nhina, ga mala-djarr'yun, ga bothurru' nhanŋuwuy ŋayi miriŋuny malany. \v 32 Ga ŋuli ŋayi dhu maḻŋ'maram nhanŋuwuynydja ŋayi malany märr ḻurrkun'tja, ŋunhiyiny mak ŋayi dhu ga yakan marrtji balany marililnydja; gulyunna ŋayi dhu. Yan ŋayi dhu djuy'yunna dhäwumirrinhan ŋurukuny bala ŋunhi wiripuŋuwnydja buŋgawaw balanyarawyiny bili ŋapa-malamirriw, ŋunhi ŋayiny be muka banydji yan ḏapthun ga baḏak, bala ŋayi dhu ŋunhi bitjanna dhäruk-gurrupanmirrnydja, ‘Wäy, ŋali ḻundukunhamirra ŋani? Yakan ŋaliny dhu ga bunhamirr,’ bitjanna.” \p \v 33 Bala ŋayi Djesuy bitjarrnha dhawar'maraŋalnydja lakaraŋal, “Yo. Yaka balaŋ nhuma ŋarraku ŋunhi malthuna guyaŋanhamiriwnydja. Guyaŋi ŋathil gi mala-djarr'yurr, märr nhe dhu ŋunhi malthundja ŋarraku, ga yakan ḏaḏawyundja ŋula gandarrŋurnydja. Ŋuli nhe dhu bäyŋuny ganan ŋunhi bukmak nhä malany ŋunhi nhe ga ŋayatham, ŋunhiyiny nhe nhakun yakan ŋarrakuny yuwalktja malthunamirr.” \p \v 34 “Yo. Dje'lany dhuwal manymak mirithirr, dhiyaŋuny ŋuli ga ŋunhi ŋathanhan dhäkay-manymakkum. Ga ŋuli dhu ŋunhi dje'lany dhäkaymiriwyirr, ga ŋunhiyiny ŋula nhä nhakun yätjkurra, makinynha, yakan dhu ŋula yolthu buluny dhäkaymirriyam ŋunhiyi, ŋunhi ŋayi dhu dhäkaynydja ŋula winya'yun. \v 35 Yo, dje'lany ŋunhi ŋayi dhu dhäkaymiriwyirra, ŋunhiny nhäŋiniŋ'nha. Bäyŋun mak dhu yolŋuy märram ga rulwaŋdhun gätnililnydja miniwa'kumany; yänan bala ŋayi dhu djalkthuna. Ŋäkuny ŋamathaŋun ŋuli balaŋ nhe buthurumirrnydja, ga maḻŋ'maraŋuny ŋunha djinawa'wuynha ŋunhi mayaliny'.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \c 15 \s1 Dhäwu winya'yunawuy bimbiwalaŋuwuy \s2 The story of the lost sheep \sr Luk 15.1-7 \r (Mathuyu 18.12-14) \p \v 1 Waŋganydhuny waluy dharrwa yolŋu walal dhuwurr-yätjmirr mala ga rrupiya-märranhamirr yolŋu walal marrtjin ḻuŋ'thurr nhanukal Djesuwal, bili yan walal gan ŋunhi djälthin ŋänharaw nhanŋu. \v 2 Ga walalnydja gan ŋunhi Baratjiny walal ga rom-marŋgikunhamirrnydja mala morrumurrun nhanŋuny Djesuwnydja, ga waŋanhaminany walal marrtjin yawyawyunminan, bitjanminan gam', “Nhaku ŋayi ŋuli ga dhuwal walalaŋ gumurr-ŋamathirrnydja ŋurukuwurruŋguny ŋunhi dhuwurr-yätjmirriwnydja yolŋuw walalaŋ? Wiripuny muka ŋayi ŋuli ga dhuwal marrtji ga ŋatha ḻuka walalaŋgal wäŋaŋur. Nhä ŋayi ŋunha yätjkurrnydja yolŋu.” \p \v 3 Bala ŋayi Djesuynydja lakaraŋala walalaŋgal mayali'kurrnha dhäwun' bitjarrnha gam, \v 4 “Ŋuli balaŋ dhu ga warrakan'-djägamirriy yolŋuy ŋayatham 100-tja namba bimbiny mala, ga waŋganydja dhu nhanukal ŋunhi winya'yunna, bala nhaltjanna ŋayiny dhu ŋunhi? Dhunupan ŋayi dhu ganarrthaman wiripuwurrunhany ŋunhi bimbiny malany ŋunhiwilin wäŋalil mulmumirrilila, bala ŋayi dhu yan ḻarruman ŋurikiny ŋunhi waŋganygun winya'yunawuywun. Ḻarrumany ŋayi dhu ga ŋunhi, ga yan bili-i-i ga maḻŋ'maram yan ŋayi dhu ŋunhi waŋganynhany winya'yunawuynhany.\fig Shepherd finding lost sheep|src="BK00005.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 15.04"\fig* \v 5 Ga ŋunhi ŋayi dhu maḻŋ'maramany, bala ŋayi dhu galŋa-djulŋithirrnydja mirithirra dhikan, ga ḻaw'maramany ŋayi dhu ŋunhi ŋanya ḻambarryu nhanukiyingal ŋayi, \v 6 bala ŋayi dhu gäman wäŋalila roŋiyirra. Bala ŋayi dhu wäthunna nhanukiyingalawnha ŋayi ḻundu'mirriŋuwnha mala, ga gurruṯumirriwnydja walalaŋ, ga bitjanna ŋayi dhu ŋunhi waŋany, ‘Go, limurr ŋoy-djulŋithirra walal, bili dhuwanna ŋarraku ŋunhi bimbiny winya'yunawuynydja, dhuwanna bilin maḻŋ'maraŋalnha ŋarra. Go limurr galŋa-djulŋithirra, burr'yunna manapan buŋgulnha djäma nhanŋu.’” \p \v 7 Bala ŋayi Djesuy dhawar'maraŋalnydja waŋan bitjarrnha, “Märr-yuwalknha ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwandja lakaram. Ŋunha djiwarr'ŋurnydja God-Waŋarrwuny yolŋu walal ga ŋoy-djulŋithirra 99-guny dhuwurr-dhunupamirriwnydja yolŋuw mala ŋunhi walal ga nhina ŋunha nhanukal Garraywal goŋŋur, yurr mirithirrnydja walal dhu ga ŋunha goŋmirriyirr ŋurikin bili yan waŋganygun dhuwurr-yätjkurruwnha yan yolŋuwnydja, ŋunhi ŋayi bilin bilyurra yätjkurruŋurnydja romŋur nhanukiyingal ŋayi.” \s1 Dhäwu rrupiyawuy winya'yunawuy \s2 The story of the lost coin \sr Luk 15.8-10 \p \v 8 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋal wiripuny muka dhäwu mayali'kurryi yan bitjarr, “Wiripuny gan miyalk nhinan, yurr ŋunhi mel-wiḏi'mirrnydja mala guṉḏa mala nhanŋu goŋ-märrma'. Ga ŋunhi nhakun nhanŋu dhu waŋganydja ŋula mel-wiḏi'mirr guṉḏa winya'yun, bala nhaltjanna ŋayiny dhu? Ŋayiny dhu ŋunhi dhunupan dhuŋgur'yunna lanhdhirran, bala yan ŋayi dhu ḻarruman ga, ga riwaḻ'yundja muka ŋayi dhu warrpam'thun yan, ga yan bili-i-i, ga maḻŋ'maram yan ŋayi dhu dhäkay ŋunhiyi waŋgany mel-wiḏi'mirr guṉḏa. \v 9 Bala ŋayi dhu dhunupan wäthunna nhanukiyingalawnha ŋayi gurruṯumirriwnha walalaŋ ga ḻundu'mirriŋuwnha walalaŋ. Ga bitjanna ŋayi dhu ŋunhi waŋany, ‘Go ŋoy-djulŋithin walal ŋarrakuny, bili dhuwal ŋarra rrupiyany ŋarakany winya'yunawuynydja bilin maḻŋ'maraŋala. Go limurr goŋmirriyirra, ḏar'ṯaryunna, buŋgulnha manapan djäma.’” \p \v 10 “Ga yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Ŋunha djiwarr'ŋurnydja God-Waŋarrwuny ŋunhi dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu walal ga mirithirra yan goŋmirriyirr ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi ŋayi ŋuli ŋula yol waŋgany yolŋu bilyun nhanukiyingal ŋayi yätjkurruŋur romŋur, bala marrtjin roŋiyirra balan God-Waŋarrwalnha goŋlil.” \s1 Dhuwandja dhäwu gäthu'mirriŋuwalaŋuwuy winya'yunawuy \s2 The story of the lost son \sr Luk 15.11-32 \p \v 11 Ga bitjarryi bili ŋayi Djesuy lakaraŋalyi wiripuny muka dhäwu bitjarr gam', “Waŋgany ḏirramu gan nhinan, yurr gäthu'mirriŋuny maṉḏa nhanŋu ŋuriki märrma'. \v 12 Waŋganymirrnydja ŋayi ŋuriŋiyi malpuraynydja waŋanan ŋanya bäpa'mirriŋunhany bitjarra, ‘Way Mäḻu', ŋarrakuny nhe dhu mala-wulkmaraman rrupiya, ga wiripu nhä mala nhe ga ŋayatham. Dhiyaŋun bala yan nhe dhu ŋarrakuny gurrupan.’ Bala ŋayi marrtjin ŋunhi bäpa'mirriŋuynydja mala-wulkmaraŋala ŋunhiyi nhäny mala, bala yan gurrupara nhanŋu. \v 13 Ga märr gurriri dhäŋur beŋuryiny, bala ŋayi ŋuriŋi ḏirramuynydja gäthu'mirriŋuynydja waŋgany-mana'-manaparnydja marrtjin ḻuŋ'maraŋalnydja ŋula nhän mala ŋunhi nhanŋuwuy ŋayi, bala yan ŋayi dhunupan marrtjinan wiripuŋulila wäŋalil barrkulila. Ga ŋunhiliyin wiripuŋumin wäŋaŋur, bala ŋayi yan djalkthurra gan ŋula nhäny mala ŋunhi nhanŋuwuynydja ŋayi, nhakun ŋänitji'ŋurnha ga miyalkkurruwurruŋgalnha ga ŋula nhäŋura mala, ga yan bili ga rrupiya nhanŋu warrpam'thurr dhawar'yurr.” \p \v 14 “Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhiyiny wäŋa räwakthinan baṉḏanydhinan gapumiriwyinan, ga wiripuny ŋathan walalaŋ marrtjin dhawar'yurr, ga ŋayi ŋunhiyiny ḏirramu mirithinan djanŋarrthin, galki balaŋ ŋayi dhiŋganhan. \v 15 Bala ŋayi marrtjin ŋäŋthu'-ŋaŋthurra djämawnha. Ga ŋayiny waŋganydhuny yolŋuy wäŋa-nininyŋuy gurrupar nhanŋu djäman, ga bitjarr ŋayi nhanŋu ŋunhi waŋanany, ‘Djämany nhuŋu dhuwal, djäga nhe dhu ga bikipikiw malaŋuw ŋarrakalaŋaw,’ bitjarr.\fig Ring on hand|src="HK00159.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 15.15"\fig* \v 16 Yurr ŋayiny ŋunhi ḏirramuny mirithinan dhika djaṉŋarrthinany, bala ŋayi guyaŋanany ŋunhan bikipikiwnha ŋathany ḻukanharawnydja, märr ŋayi dhu maranhukunhamirr, bili bäyŋun nhanŋu ŋunhi ŋula yolŋuynydja gurrupanna ŋathany ḻukanharawnydja.” \p \v 17 “Waŋganymirrnydja ŋayi gan ŋunhi nhinanan guyaŋanan, bala ŋayi gan ḻiya-ŋarrtjunminan ŋanyapinya ŋayi. Ga bitjarrnha ŋayi gan ŋunhi guyaŋanany, ‘Yä-ä-ä! Nhä ŋarra dhuwal bawa'mirr? Ŋunha ŋarrakalaŋuwalnydja bäpawal wäŋaŋur ŋula nhämunha' warray djämamirr walal ga nhinany walal ga ŋunha maranhun yan, walalaŋguny ŋunha ŋatha dharrwan mirithirra. Ga dhuwanna ŋarrany ga nhina djaṉŋarrnha, dhäparŋ'nha yan, galki ŋarra dhu dhuwal dhiŋgaman. \v 18 Ŋarrany dhu dhuwal rur'yunna, bala ŋarra dhu marrtjin roŋiyirra balan bäpa'mirriŋuwalnha ŋarrakalaŋuwal, ga waŋany ŋarra dhu nhanŋu bitjanna, Mäḻu', djämany ŋarra dhuwal yätjkurra mirithirra djarrpin', ŋayaŋu-miḏikumarnydja God-Waŋarrnhany ga nhunanhany. \v 19 Yakan ŋarrany nhe dhu buluny gurrpan gäthu'yundja, bili ŋarrapiny dhuwal mirithirra dhuwurr-yätjkurra. Ga nhinany ŋarra dhu ga dhuwal dhiyalnydja djämamirra yan nhuŋun.’ Ga bitjarryiny ŋayi gan ŋunhi ŋuriŋiyi ḏirramuynydja guyaŋanany. \v 20 Bala ŋayi yan dhunupan rur'yurra, bala marrtjinan roŋiyinan bäpa'mirriŋuwalnha nhanukiyingalaŋuwal ŋayi.” \p “Yo, marrtjinany ŋayi gan bala-a-a, ga ŋunhi nhakun ŋayi marrtjin gumurr-galkithinany wäŋany, bala ŋayiny ŋanya bäpa'mirriŋuynydja nhäŋal barrkulil warray, winy'kaḻalil, ŋayi gan marrtjin räli, roŋiyinan wäŋalila. Bala ŋayi bäpa'mirriŋuny nhanŋu mirithinan ŋayaŋu-gurrupurumirriyinany, bala ŋayi waṉḏinan gumurr'yurra nhanŋu, ga dhunupan ŋayi ŋanya dhangi'yurra wälkuŋalnha manapar. \v 21 Ga ŋayiny ŋunhi gäthu'mirriŋuny nhanŋu waŋan bitjarra, ‘Mäḻu', yätjkurra mirithirra ŋarra dhuwal yolŋuny. Djämany ŋarra gan yätjkurra djarrpin' mirithirra, ŋayaŋu-wutthurrnydja God-Waŋarrnhany ga nhunanhany. Yakan nhe ŋarrany dhu ga buluny gurrpan gäthu'yundja,’ bitjarr.” \p \v 22 “Yurr ŋayiny nhanŋu ŋunhi bäpa'mirriŋuny wäthurra nhanukiyingalaŋaw djämamirriwnydja walalaŋ bitjarr, ‘Bondi go! Gäŋu walal nhanŋu manymaknha yan girriny', bala nhirrpula nhanukal, ga goŋbuynydja girri' bulaynydja nhanukal nhirrpulyi, ga ḻukulilnydja dhapathuŋ'nha. \v 23 Bondi marrtji, ga wutthurr djukurr'mirr yan warrakan'tja bulikiny, bala bathulnha. Limurr dhu ḻukan, goŋmirriyirra manapan, buŋgulnha djäma. \v 24 Ŋarrapiny dhuwal mirithinan yan märr-ŋamathinany, bili ŋarraku dhuwal gäthu'mirriŋuny bili muka dhiŋgaŋal, ga dhuwanna ŋayi walŋathindhi bulu. Winya'yurr ŋayi ŋarrakal, ga buluyi ŋayi dhuwal roŋiyindhi ŋarrakal.’ Bala walal gan ḻukanan ŋoy-djulŋithinan dhikan mirithinan, manikaynha ḏar'ṯaryurr buŋgulnha manapar djäma.” \p \v 25 “Ga ŋayiny ŋunhi wiripuny gäthu'mirriŋu nhanŋu maḻamarrnydja gan baḏak yan ḏapthurr djämaŋur, yurr märr barrku ŋunhiyi wäŋany beŋuryiny, ga yaka ŋayi marŋgi ŋurikiyiny nhanukiyingalaŋaw ŋayi yukuyuku'mirriŋuwnydja ŋunhi ŋayi roŋiyinany. Ga ŋunhi nhakun ŋayi marrtjin roŋiyinany balany wäŋalilnydja, bala ŋayi yan ŋäkulnha rirrakaynha, walal gan ḏar'ṯaryurra manikaynha, giritjinan manapar, goŋmirriyinan dhika. \v 26 Bala ŋayi dhä-birrka'yurra waŋganynhan djämamirriny bitjarra, ‘Way, nhaltjan walal ga dhuwandja?’ \v 27 Ga ŋayiny ŋuriŋiny djämamirriynydja lakaraŋal bitjarr, ‘Ŋunhi muka yukuyuku'mirriŋu nhuŋu bilin dhuwanna roŋiyinan, ga ŋunha bäpa'mirriŋuynydja nhumalaŋgal wutthurrnydja djukurr'mirra dhulthulnha warrakan'tja, bili ŋayi märr-ŋamathin nhanŋu mirithin, ŋunhi ŋayi roŋiyin walŋa yan dhuwal.’” \p \v 28 “Bala ŋayiny ŋunhiyiny maḻamarrnydja gäthu'mirriŋu nhanŋu mirithinan maḏakarritjthin, yakan ŋayi marrtjinya ga gulŋiyinya ŋunhiwiliyiny buṉbulil. Bala ŋayiny ŋunhi bäpa'mirriŋuynydja guwatjmara ŋanya, ga waŋan ŋayi ŋanya bitjarr, ‘Go marrtji rälin. Limurr ŋoy-djulŋithirra ŋurukun yukuyuku'mirriŋuwnha nhokalaŋaw,’ bitjarr. \v 29 Ga ŋayiny ŋunhiyiny maḻamarrnydja waŋan bitjarr, ‘Yakan. Beŋur bili ŋarrany gan nhinan dhiyal, ga djäma ŋarra gan nhuŋu, nhakun ŋarrany ḏapmaranhawuynha yolŋu. Bitjana bili ŋarra ŋuli ganha dhäruk-märranha yan nhuna, ga yaka ŋarra waṉḏinya ganarrthanha nhuna. Ga ŋula nhä nhe gurrupana ŋarrakuny buŋgul bäyŋu. Yaka nhe ŋula nhä nyumukuṉiny' nanikut wutthuna ŋarrakuny, märr balaŋ ŋarrany goŋmirriyinya muka ŋarrakalaŋawnydja ḻundu'mirriŋuw walalaŋ. \v 30 Ga dhuwaliyi nhuŋu gäthu'mirriŋu, ŋayiny gan djalkthurr bukmak nhä malany nhuŋu; djalkthurrnydja ŋayi gan ŋunhiyi miyalkkurruwurruŋgal yätjkurruwalnha, nhakun ŋayi gan djalimnha. Ga dhuwandja ŋayi roŋiyinany räliny, bala nheny nhanŋu warrakan'nhan wutthurr dhulthulnha yan djukurr'mirra.’” \p \v 31 “Bala ŋayiny ŋunhi bäpa'mirriŋuny waŋan nhanŋu bitjarra, ‘Gäthu ŋarraku marrkapmirr! Nheny ŋuli ga dharraḏa warray nhina dhiyal ŋarrakal bitjan bili yan, ga bukmak dhuwal nhä malany ŋarra ga ŋayatham nhuŋuwuy yan warrpam'. \v 32 Manymak dhuwal limurruŋ balanyarawyiny, limurr dhu ga goŋmirriyirrnydja, ŋayaŋu-djulŋithirr ŋuriki nhokalaŋaw yukuyuku'mirriŋuw, bili ŋayiny ŋunhi bili muka dhiŋgaŋal, yurr dhuwanna ŋayi bulu nhakun walŋathindhi. Ŋunhi ŋayi bili muka winya'yurr, ga bulu ŋayi dhuwal roŋiyindhi.’ Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi bäpa'mirriŋuny waŋan.” Ga dhuwaliyiny gan ŋunhi mayali'wurrnydja dhäwu lakaraŋal Djesuynha. \c 16 \s1 God-Waŋarrwalnydja djämamirriy yolŋuy mala dhu ga djäma God-Waŋarrwu yan ŋuriŋiny ŋunhi ŋula nhaliynydja malaŋuy bukmakthu yan ŋunhi walal ga bilin ŋayathaman \s2 God's stewards should use everything they have for God \sr Luk 16.1-13 \p \v 1 Yo. Bala ŋayi Djesuynydja dhäwuny' lakaraŋala nhanukiyingalaŋuwalnydja ŋayi malthunamirriwalnydja walalaŋgal, dhuwandja ŋunhi dhäwu gam', “Waŋganydja yolŋu gan nhinan girri'-dharrwamirr, bala ŋayi yan gurruparnydja djägalilnydja waŋganygala yolŋuwal djämamirriwalnha bukmak nhanŋuwuy ŋayi girriny' mala, wäŋany ŋarakany, rrupiyany ga ŋula nhäny mala nhanŋuwuy ŋayi. Ga waŋganymirrnydja waluy ŋayi ŋuriŋi yolŋuy girri'-dharrwamirriynydja ŋäkulnha ŋanya ŋunhiyi djägamirrinhany yolŋuny, ŋayi gan djalkthurra nhanŋu rrupiyany ŋula nhäŋur malaŋuŋur. \v 2 Bala ŋayi buŋgawa'mirriŋuny ŋunhi wäthurra nhanŋu ŋuriki djämamirriwnydja yolŋuw, bala waŋanan bitjarrnha, ‘Ŋäma'-ŋama ŋarra ŋuli ga dhuwal dhäwuny' nhokalaŋawuy. Gatjuynha, nheny dhu märraman ŋunhiyi rrupiyawuynydja djorrany' rälin ŋarrakalnha, märr ŋarra nhokal dhu maḻŋ'maram, nhaltjarr nhe gan ŋunhiyi djäma ŋuriŋiyi rrupiyay ŋunhi ŋarra märr-nhirrpanmin nhokal djägalil. Ŋarrakuny dhu rrupiya ga ŋula nhä malany yakan buluny nhokalnydja djägaŋur.’ \v 3 Bala ŋayi gan ŋuriŋi djägamirriynydja guyaŋanany bitjarrnha, ‘Nhaltjanna ŋarra dhu dhuwal? Buŋgawaynydja ŋarrakal ŋarrany dhu dhuwal dhawaṯmaraman beŋuryiny djämaŋurnydja. Nhän dhika ŋarra dhu buluny djäma? Yaka ŋarra dhu gi dhuwal munathany' yaw'yurr, bili ŋarra dhuwal yalŋgin. Ŋunhi ŋarra dhu ga dhuwal baḻ'yundja wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋula nhaku rrupiyaw ga ŋathaw, ŋunhiyiny nhakun ŋarra dhu ga mirithirra gora.’ Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi guyaŋanany, ga yan bili-i-i, ga maḻŋ'maraŋal yan ŋayi guyaŋanharay. \v 4 ‘Yo,’ bitjarr. ‘Dhiyaŋuny bala ŋarra dhu gi ŋunhi mukthurra ŋayathul nhanŋu ŋunhi nhäny mala ŋarrakiyingalyi yan djägaŋur, ŋarra dhu gi djäman ŋuriŋiyiny nhanukalnydja rrupiyay, guŋga'yurra dhu gi ŋunha wiripuwurrunhan yolŋuny walalany, nhakun dhu gi ḻundukuŋun galkikuŋun walalany, märr dhu ŋunhi yalalany ŋarrakuwuynydja djämany dhawar'yurr, bala walalnydja dhu ŋunhi wiripuwurrnydja gumurr-ŋamathiyi muka ŋarrakuny ŋunhal walalaŋgiyingalnydja wäŋalil.’ Bitjarra ŋayi gan ŋunhi guyaŋanany ŋuriŋiyiny djämamirriynydja yolŋuy.” \p \v 5 “Bala dhunupan ŋayi djuy'yurra yolŋuwnydja walalaŋ dhäwun', bukmakku yan ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal gan ŋäthil märraŋal rrupiya ga ŋula nhä malany nhanukalaŋuwal buŋgawa'mirriŋuwal, ga baḏak walal ŋanya gan ŋunhi yulŋuny dhukarrarrayurr, bäyŋu yan walal buku-roŋanmaranhany balany nhanŋuny ŋunhiŋuwuyyiny. Bala ŋayi waŋganynhan ḏirramuny dhä-birrka'yurr bitjarrnha gam', ‘Nhä muka nheny märraŋal ŋarrakalaŋuwuŋ buŋgawa'mirriŋuwuŋuny? Ga nhämunha' nhe rrupiyany gombuŋal ŋanya?’ \v 6 Ga ŋayiny buku-bakmaraŋal bitjarr, ‘Ŋarrany ŋanya ga dhuwal baḏak dhukarrarrayun yan 100 banikin'mirr wiyika. Bäyŋu yan ŋarra nhanŋu gurrupulnydja buku-roŋanmaraŋuny.’ Bala ŋayiny ŋunhi djägamirrnydja yolŋu waŋan bitjarrnha, ‘Go dhiyala nhininy bala wukirrin dhipal djorra'lilnha nhanŋuny, märr nhe dhu ŋanya gurrupandja ḻurrkun'nha, 50 yan namba banikin'mirrnydja mala wiyikany'. Ga wiripuny mala ŋarra bäy-lakaraŋalnha, ganarrthaŋala.’” \p \v 7 “Ga bulu ŋayi dhä-birrka'yurr wiripuŋunhany ḏirramuny bitjarr, ‘Nhämunha' muka nheny ŋanya gombuŋal? Ga nhämunha' nheny dhu nhanŋuny balany gurrupan buku-bakmaramany?’ Ga ŋayiny waŋan bitjarr, ‘Ŋarrany ŋanya ga dhuwal baḏak dhukarrarrayun dharrwa mirithirr, 1,000 gärruŋmirr birrali,’ bitjarr. ‘Ga go, nheny dhu bitjandhi bili yan dhipal nhina, ga wukirriny nhe dhu ŋunhi dhipala djorra'lila märr ḻurrkun'nha nambany, 800-nha. Dhuwalin bili yan ganan'.’ Ga bitjarrnha ŋayiny ŋunhiyiny djägamirrnydja yolŋu waŋan. Bitjarrnha bili ŋayi marrtjin bala dhä-birrka'yurrnydja yolŋunhany walalany, gombu'-gombuŋalnydja märr ḻurrku'-ḻurrkun'nha.” \p \v 8 “Yo. Ŋayiny ŋunhiyiny djägamirrnydja yolŋu nhawi nhakun dhuwurr-djarrpi' yolŋu, yaka ŋayi ganha djäma dhunupa. Yurr ŋunhiyiny yolŋu buŋgawa'mirriŋuny wokthurr nhanŋu gan, bili ŋayi ŋunhi mirithirr yolŋuny ḻiya-djambatj djämawnydja, bäydhi ŋayi ŋunhi dhuwurr-djarrpiny' yolŋu. Bili dhuwalaŋuwuyyuny yolŋuy walal ŋuli ga munatha'wuyyuny djäma walalaŋgiyingalnydja walal ḻiya-djambatjthun, märr walal dhu ga nhinany goŋmirriyirra dhikan dhiyal munatha'ŋurnydja. Yo. Ḻiya-djambatjthun walal ŋuli ga djämany, djuḻkmaraman walal ŋuli ga ŋunhi God-Waŋarrwuny yolŋuny walalany, ŋunhi walal ŋuli ga nhina baḏayala'mirriŋurnydja.” \p \v 9 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Yuwalknha yan ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwandja lakaram. Dhuwandja rrupiyany dhuwalaŋuwuy banydjiŋuwuy munatha'wuy wäŋapuy. Dhiyaŋiyi rrupiyaynydja nhokiyingal nhe, nheny dhu ga guŋga'yunna ḻunduthirra ŋunha ŋunhi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ. Ga yalalany ŋunhi nhuŋu dhu rrupiyan dhawar'yun dhiyal, bala walalnydja ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal ga ŋäthil ŋunha djiwarr'ŋur nhina, walalnydja nhuŋu dhu gumurr-ŋamathirra ŋunhalnydja wäŋaŋur, ŋurikin wiyinŋumirriwnha nhinanharawnydja.” \p \v 10 “Yo. Ŋuli dhu ga ŋunhi yolŋuy djäma manymakkumany, bäydhi märr-ḻurrkun' djäma ŋunhi ŋayi ga ŋayatham nhanukiyingal ŋayi goŋdhu, ŋayin dhu ga ŋunhi ŋuriŋiyin yolŋuy djäma manymakkumany ŋunhiyiny ŋunhi ŋayi dhu ga ŋayatham ŋula nhä malany yindi mirithirr, ŋunhi ŋayi dhu ŋula yolthu nhanukal goŋ-gurrupan djägalil. Ga ŋuli dhu ga yolŋuy djäma yätjkurrkumany, ga yakany ga djäga ŋamatham ŋurikiyi ŋunhi ŋula nhakuny nyumukuṉiny'kuny malaŋuw, ŋayiny dhu ga ŋunhiyiny yolŋu yakan djäga ŋurikiyiny yindiwnydja ŋula nhaku malaŋuw. Yakan dhu nhanukal dharrwany goŋ-gurrupan djägalilnydja ŋula yolthuny. \v 11 Yo. Ŋuli nhe dhu ga yakany djäma ŋamatham ŋuriŋiyiny ŋunhi rrupiyay munatha'wuyyuny, ga ŋula nhaliy malaŋuy ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu gurrupar nhokal djägalil, yänan nhakun nhe dhu ga djalkthunna, ŋayiny dhu God-Waŋarrnydja yakan märr-nhirrpanmirr nhokalnydja, ga gurrupan ŋayi dhu djiwarr'puynydja ŋula nhä malany nhokalnydja djägalil bäyŋun yan. \v 12 Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi miḏikumandja djäga, djalkthundja yan ŋunhi nhä malany ŋayi God-Waŋarryu nhokal gurrupar djägalil dhipal munatha'lilnydja, yan nhakun ŋunhiyiny djägaw guwarrwu dhiyak nhakun, yurr ŋunhalnydja ŋayi dhu God-Waŋarryuny yakan nhuna gurrupul nhä malany nhanŋuwuynydja ŋayi ŋayathanharaw nhuŋu gupaḏalwuny.” \p \v 13 “Yakan nhe dhu ŋunhi djämamirr märrmawny'tja buŋgawaw, rrambaŋiny maṉḏaŋ; waŋganyguny nhe dhu ŋuyulkthirra, ga wiripuŋuwnha nhe dhu ŋunhi märr-ŋamathirrnydja. Nheny dhu ŋunhi galkithirrnydja waŋganygala yan, bala nhe dhu ga ŋayathamany ŋanya baṯ-bitjanna goŋdhuny märrmay'nha yänan, ga gänaŋ'maranhamirrnydja nhe dhu beŋurnha ŋunhi wiripuŋuwalnha, nhakun ŋayiny ŋula nhän nhäŋiniŋ'nha. Yolku dhika nheny ga buku-ŋal'yun? God-Waŋarrwu? … ŋany rrupiyaw, muka? Yaka nhe dhu ga rrambaŋiyamany waŋarrkum ga buŋgawakum maṉḏany God-Waŋarrnhany ga rrupiyanhany, bäyŋu yan.” \s1 Bäyŋun dhu ŋunhi ŋula yolthuny yolŋuy bilmaram God-Waŋarrwuny rom \s2 No-one can change God's law \sr Luk 16.14-18 \r (Mathuyu 11.12-13; 5.31-32; Mäk 10.11-12) \p \v 14 “Yo. Yaka dhu ga ŋula yol yolŋu buku-ŋal'yun märrmawny'tja, God-Waŋarrwuny ga rrupiyawnydja rrambaŋiyamany maṉḏaŋ.” Ga bitjarr ŋayi Djesuny waŋan. Ga walalnydja ŋuriŋiwurruynydja Baratjiynydja yolŋuy walal ŋäkulnha, bala beyarrmakkuŋal warray ŋanya dhäruk, bili walal gan ŋurruŋuyaŋal rrupiya yan. \p \v 15 Ga ŋayiny Djesuny waŋan walalaŋ bitjarr, “Nhumany ŋuli ga dhuwal djäma yolŋuw warray walalaŋ maŋutjiw, märr nhumalany walal dhu ga nhäma, bala manymak-lakaraman. Yurr ŋayipiny ga God-Waŋarryuny nhuŋu nhäma ŋunhan ŋunhi ŋayaŋun; marŋgi ŋayi nhuŋu warrpam', nhäthinya nhuŋu ŋunhi yolŋuw ŋayaŋu. Yo, ŋayipiny God-Waŋarryuny ŋuli ga yätjkurr-lakaraman ŋunhiny mala ŋunhi nhä mala ŋuli ga yolŋuy walal manymak-lakaram.” \p \v 16 “Ga ŋunhiny rom ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu gurrupar Mawtjitjkal,\f * \fr 16:16 \fr*\ft Moses\ft*\f* ga wiripuwurruŋguŋ djawarrkmirriwuŋ walalaŋguŋ wukirriwuy, beŋur bili gan dhärran yan, ga yan bili-i-i ga balanyamirriynha ŋunhi ŋayin Djonnha bunan ŋunhi Ḻiya-ḻupmaranhamirra yolŋu, bala gan ŋunhi manymaktja dhäwu ḻatjuwarr'yurra, ŋunhi God-Waŋarrwalaŋuwuynydja rombuy. Ga dhiyaŋuny bala ga dhuwal dharrwan mirithirra yolŋu walal gumurrmirra birrka'yun mirithirra yan gulŋiyinyaraw ŋunhiwiliyiny romlil. \v 17 Yo, ŋunha ŋunhi garrwarnydja wäŋa ga dhuwandja munathany' wäŋa ŋaraka winya'yunna dhu buwayakthirra, yurr God-Waŋarrwuny rom dhu ga dhärran yan bitjanna bili; yakan dhu ŋula waŋganydja nyumukuṉiny'tja dhäruk winya'yun.” \p \v 18 “Yo. Ŋuli ŋayi dhu ḏirramuy yolŋuy ŋula ganan miyalknhany nhanŋuwuy ŋayi, bala ŋayi dhu märraman wiripuŋunhan miyalknha, ŋunhiyiny nhakun ŋayi dhu marramban' djäma. Ga ŋuli ŋayi dhu ḏirramuy märram miyalknha ŋunhi ŋayi ŋuriŋiyi miyalkthu ganarrthaŋal nhanŋuwuy ŋayi dhuway'mirriŋuny, ŋunhiyiny balanyayi bili yan marramba'yi.” Bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋal walalaŋ dhäwuny'. \s1 Dhiyaŋuny ga dhäwuy lakaram girri'-dharrwamirriny yolŋuny ga ŋurruwuyknha \s2 The story of the rich man and the poor man \sr Luk 16.19-31 \p \v 19 Djesuy lakaraŋal wiripuny muka dhäwu mayali'kurryi yan dhuwal gam', “Waŋganydja yolŋu gan nhinan girri'-dharrwamirr dhika mirithirr, dhaṯthunminany ŋayi gan ŋunhi girriyny'tja manymakkunhamin yan, ga balanyayi bili ŋathany mala ŋayi gan ḻukan dharrwan mirithirra, bitjarrnha bilin yan walu-ŋuparnha. \v 20 Ga ŋunhiliyi wiripuny gan yolŋu nhinan yäkuny ŋayi ŋunhi Lätjuritj,\f * \fr 16:20 \fr*\ft Lazarus\ft*\f* yurr ŋayi ŋunhi yolŋuny gurrupuruŋun, ga yalŋgin mirithirra djetjimirra dhikan; warrpam'thurra ŋanya djetjiynha rumbalnydja ŋayathaŋal. Bitjarra bili walu-ŋupara walal gan nhanukal gurruṯumirriynydja ŋanya gäŋa'-gaŋalnha, ga nhirrparnydja ŋanya walal gan ŋunhiwilin girri'-dharrwamirriwalnha yolŋuwal wäŋalilnydja, galki dhurrwaralila, \v 21 märr ŋayi gan ḻukan ŋathany ŋunhi muṉguynha bala maranhuyinan, ŋunhiyi ŋatha muṉguy malany ŋunhi ŋayi gan djalkthurr ŋuriŋiyi girri'-dharrwamirriy yolŋuy. Wiripuny gan wuŋgannha mala marrtjin, bala biḻaŋ'thurra marrtjin ŋunhi djetjin mala ŋanya Lätjuritjnha. Yurr yolŋuny nhanŋu gan bäyŋun ŋula nhinan djägamirrnydja.” \p \v 22 “Dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi ŋunhiyiny gurrupuruŋuny yolŋu dhiŋgaŋalnha, bala God-Waŋarrwal dhäwu-gänhamirriynydja yolŋuy walal gäŋalnha ŋanya balan djiwarr'lila, bala ŋayi ŋunhalnydja gan nhinan gali'ŋurnydja Yipurayimgalnha,\f * \fr 16:22 \fr*\ft Abraham\ft*\f* bala walal gan ḻukanan ŋathan ŋunhi manymaknha mirithirra dhikan. Ga ŋayiny muka ŋunhiyiny dhiŋgaŋal girri'-dharrwamirrnydja yolŋu ḏirramu, bala walal dholkuŋalnha ŋanya molulila. \v 23 Ga ŋayiny gan ŋunhiyiny yolŋu nhinan girri'-dharrwamirrnydja ŋunhala bala burralkun, ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi dhaŋga-ḏirryurrnydja mirithinan yan dhika. Ga ŋunhi nhakun ŋayi buku-garrwarthinany bitjarrnydja, bala ŋayi yan nhäŋalnydja Yipurayimnhany, ŋayi gan nhinanany barrkun, ga bitjarryi bili ŋayi nhäŋalyi ŋunhiyi Lätjuritjnhany ŋunhi gurrupuruŋunhany yolŋuny, ŋayi gan nhinanany galkin yan nhanukala Yipurayimgalnha.” \p \v 24 “Bala ŋayi ŋunhiyiny girri'-dharrwamirrnydja yolŋu wäthurra bitjarrnha, ‘Way Mäḻu' Yipurayim, wuyurr ŋathil ŋarraku go. Djuy'yurr dhuwali Lätjuritjnha räli, ŋayi dhu guŋga'yun ŋarrany; ŋayi dhu marrtji ga goŋ-ḻupthun gapulil, bala ŋäṉarrnha ŋarrany dhu ŋayatham yal'maraman, bili ŋarra ga dhuwal mirithirra dhaŋga-ḏirryundja, ŋoy-wulkthunna ŋarra dhu dhuwal dhiyaŋuny gurthaynydja.’” \p \v 25 “Ga ŋayiny Yipurayimdja buku-bakmaraŋal waŋan nhanŋuny bitjarr, ‘Gäthu ŋarraku, gatjuy guyaŋin, ŋunhi nhe märraŋal nhä malany manymak nhuŋuwuy nhe ŋunhili banydji muka yan munatha'ŋur, ŋunhi nhe gan nhinan ŋäthil ŋunhiŋumirryi. Ga dhuwandja Lätjuritjtja bäyŋu ŋayi märranha ŋula nhä ŋamakurr; nhanŋuny balanyayi bili yan yätjkurryi bunan ŋunhiliyiny munatha'ŋurnydja wäŋaŋur. Ga dhiyaŋuny bala ŋayi ga dhuwal nhina galŋa-ŋamathirra dhiyalnydja wäŋaŋur, ga nheny ga dhuwali nhina galŋa-yätjirra mirithirra. \v 26 Yakan dhu dhipuŋurnydja yolŋu marrtji balany buḏapthundja dhipaliyiny wäŋalil, ga bäyŋuyi dhu ŋula yol buḏapthun dhipuŋuryiny wäŋaŋur räliny dhipalnydja wäŋalil, bili dhuwaliyiny ga ŋunhi ṉapuŋgany' dhärra dhulmu-ḻuḻnyin'nha mirithirra, ben bala ḏandjan.’” \p \v 27-28 “Ga buluny ŋayi ŋunhiyi girri'-dharrwamirrnydja yolŋu waŋan Yipurayimgal bitjarr, ‘Mäḻu' Yipurayim buku-djulŋi, nhämirr balaŋ nhe dhu djuy'yun ŋanya Lätjuritjnhany balayi munatha'lilyi, ŋayi dhu marrtji bala wäŋalil ŋarrakalaŋuwalnha bäpa'mirriŋuwalnydja. Lakaram ŋayi dhu guyaŋanhamirriyam wäwa'mirriŋuny walalany ŋarraku ŋunhi goŋ-waŋganynhan, biŋga'maram walalany, märr walal dhu bilyunna walalaŋgiyingalaŋuŋur romŋurnydja mala, märr walal dhu yakan marrtji dhipalnydja wäŋalil galŋa-yätjinyamirrililnydja.’” \p \v 29 “Ga ŋayiny Yipurayimdja waŋan bitjarr, ‘Ŋunhayi nhokalnydja wäwa'mirriŋuy walal ga ŋayatham muka ŋunhi Mawtjitjkuŋuny rom, ga dhäwu ŋunhi God-Waŋarrwuŋ ŋunhi walal gan djawarrkmirriy yolŋuy walal wukirri; ŋuriŋiyin dhärukthu walalany dhu ga ŋunhi waŋany raypirri'yundja yätjkurruŋurnydja. Ŋurikiyin walal dhu ŋunhi buthuru-bitjundja, bala walal dhu yurrnha walŋathirrnydja.’” \p \v 30 “Ga bulu ŋayi ŋunhiyi girri'-dharrwamirr yolŋu waŋan bitjarr, ‘Mäḻu' Yipurayim buku-djulŋi, yakan walal dhu ga ŋunha buthuru-bitjundja ga ŋämany. Yurr mak walal dhu ŋunha buthuru-bitjundja, ga ganarrthamany ŋunhiyi walalaŋguwuy yätjkurrnydja malany rom, ŋuli balaŋ ŋayi dhu waŋgany yolŋu dhiŋganhawuy marrtji walalaŋgal beŋura ŋunhi dhiŋganhamirriŋura wäŋaŋur bala walalnydja dhu buthuru-bitjandja nhanŋun bala yan bilyuna God-Waŋarrwalnha.’” \p \v 31 “Bala ŋayi Yipurayimdja buku-bakmaraŋal bitjarrnha, ‘Ŋuli walal dhu ŋunhi bäyŋuny märram dhäruk Mawtjitjkuŋuny, ga ŋurikiwurruŋguŋuny ŋunhi djawarrkmirriwuŋuny mala, ga bäyŋuyi yan walal dhu ŋunhi märr-yuwalkthirr ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi ŋayi dhu ŋula walŋathirr rakunyŋurnydja.’” Bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja mayali'kurrnydja dhäwu. \c 17 \s1 Dhuwandja ga lakaram yätjkurruwuy dhuwurrpuy \s2 Teaching about sin \sr Luk 17.1-4 \r (Mathuyu 18.6-7,21-22; Mäk 9.42) \p \v 1 Bala ŋayi yan Djesuy lakaraŋalnha nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi malthunamirriw walalaŋ bitjarra, “Wiripuny dhu ŋunhi yolŋu bilyun yätjkurrulila ŋula yolkuŋ ŋunhi dharrwununhawuynydja, yurr nhanŋu dhu marin ŋurikiyiny yindin maḻŋ'thun, ŋunhi ŋayi ŋanya bilmaraŋal yätjkurrulil gäŋal. \v 2 Bili God-Waŋarryuny dhu yuwalkkum yan dhä-gir'yun mirithirr yan ŋunhiyiny yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli wiripuny yolŋuny galkirrinyamaram yätjkurrulil. Bala ŋayi dhu ŋunhiyiny yolŋu waŋan bitjanna, ‘Ye-e-e! Wanha balaŋ ŋarrany ŋula yolthu yolŋuy ŋurrkanha garrpinawuynha mayaŋ-guṉḏamirra balan gapulilnha ŋunhi dhulmulila, märr balaŋ ŋarra yakan bitjanayi djäma yätjkurr, bilmaranha yolŋunhany yätjkurrulilnydja,’ bitjanna dhu waŋa. \v 3 Yurr biyakun djägan nhuŋuwuy nhe, märr nhe dhu yakan bilmaram ŋula yolnhany yolŋuny galkirrinyamaramany.” \p “Yo. Ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy nhokal wäwa'mirriŋuy Garraywalaŋumirriy djäma ŋula nhäny yätjkurrnydja, gatjuy nheny ŋanya dhu ŋunhiyiny yolŋuny raypirri'yunna, ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi bilyundja beŋuryi yätjkurruŋurnydja, ga ŋunhiyiny nheny dhu dhunupan yan nhanŋu bäy-lakaraman. \v 4 Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna ŋayaŋu-miḏikuman, buku-7-mirrnydja ŋuriŋiyiny bili yan waŋganydhu waluy. Ga ŋuli ŋayi dhu ga marrtjiny ga yan nhokal lakaranhamirrnydja dhu ga bitjanmirrnydja, ‘Way ŋarrany nhuŋu dhuwal mirithinan ḏämbu-goranany. Buku-djulŋi ŋathil ŋarraku bäy-lakaraŋ?’ bitjandja, ga nheny nhanŋu yan bäy-lakaraŋun.” \s1 Märr-nhirrpanminyawuynha ga lakaram \s2 Teaching about faith \sr Luk 17.5-6 \p \v 5 Ga walalnydja ŋunhi 12-tja djuy'yunawuy mala waŋan nhanukal Garraywal bitjarr, “Garray, djäman ŋanapurruŋgal ŋayaŋulilnydja, märr napurr dhu märr-nhirrpanmirra yuwalkkuman nhokal.” \p \v 6 Ga ŋayiny Garraynydja waŋan bitjarr, “Ŋuli nhe gi yuwalktja dhärukku ŋarrakuny märr-yuwalkmirriyi, märr-dharaŋulnydja manapul ŋarrany, bäydhi ŋunhi nhuŋu märr-nhirrpanminyawuynydja nyumukuṉiny'tja balanyany nhakun ŋunhi genydjany' maŋutji, yurr nheny dhu ga ŋunhi djämany bitjanna bili yan mirithirrnydja nhanŋuwuynha yan God-Waŋarrwun ŋuriŋi bili yan nhokal märr-nhirrpanminyawuyyuny. Yo, bäydhi nhumalaŋ ŋunhi gumurr-ḏälnydja, nhumany dhu ga ŋunhi bitjanna bili djäman yan.” \s1 Dhuwandja ga lakaram God-Waŋarrwun djämamirrinhan mala \s2 Teaching about God's servants \sr Luk 17.7-10 \p \v 7 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal mayali'wurr dhäwu bitjarr gam', “Yo, bitjan bili ŋayi ŋuli ga walu-ŋupan yan nhokalnydja djämamirriy djäma yan ŋunhalnydja ŋunhi warraŋulnydja, yaw'yun ŋuli marrtji munatha', ga djäga ŋayi ŋuli ga warrakan'ku malaŋuw. Ga ŋunhi ŋayi ŋuli marrtji wäŋalilnydja roŋiyirr, ga nheny ŋuli ŋunhi buŋgawa'mirriŋuny nhanŋu nhaltjanna waŋa? ‘Dhipal nhini, bala ŋathan ḻuki!’ Bitjanna nheny ŋuli ŋunhi waŋa nhanŋu? \v 8 Bäyŋu. Nhuŋu warray dhunupany waŋanharaw, bili ŋayiny ŋunhi nhuŋu djämamirr yan. Nhe ŋanya dhu ŋunhi waŋa bitjandja, ‘Ma', ŋatha ŋarraku ŋunhi ŋäthilmirriyaŋ, bala gäŋun rälin dhipala, ŋarra ŋathil dhu ḻuka ŋurruŋuny, ga nheny dhu djäma ŋarraku. Ga dhäŋur beŋuryiny ŋarrakalnydja, bala nheny dhu yurrnha ḻuka.’ Bitjan nhe dhu ŋunhi buŋgawa'mirriŋuny waŋa. \v 9 Yakan nhe ŋuli ŋunhi buku-gurrpulnydja nhuŋuwuy nhe djämamirrinhany yolŋuny, ŋunhi ŋayi nhuna ŋuli ga dhäruktja nhuna märram? … bili ŋunhiyiny nhanŋu muka djäma. \v 10 Yo. Ga nhumany dhuwal balanyayi muka bili God-Waŋarrwuyi yan djämamirr mala. Gatjuy djämany gi ŋamathaŋun yan nhanŋuwuynha, ga dhäruktja ŋanya gi märraŋun yan. Yaka warray gi biyakuny bili gatjpu'yurr ŋurikiny ŋunhi wiripuwurruŋgalaŋawnydja yolŋuw walalaŋ buku-gurrpanawuywu ga märr-yiŋgathinyawuywu. Nheny dhu nhepi yan gäna lakaranhamirr nhunapinya nhe God-Waŋarrwal biyak gam', ‘Ŋarrany dhuwal nhuŋuwuynha yan djämamirr, ŋarrapiny dhu dhuwal nyumukuṉiny'kunhamirra. Dhäruktja ŋarra nhuna dhu ga dhuwal märraman, bala dhunupan yan djämamirriyaman, bili dhuwaliyin ŋunhi dhunupany ŋarraku djämaw balanyarawyin.’” \s1 Djesuy ḏukmaraŋal 10-nha burrpuymirriny yolŋuny walalany \s2 Jesus healed ten lepers \sr Luk 17.11-19 \p \v 11 Djesuny gan baḏak yan marrtjin dhukarr-ŋupar balan bitjarra Djurutjalamlila,* yurr marrtjinany ŋayi gan ŋunhi ŋuliwitjarra dhukarrkurrnydja, ŋunhi Djamariyapuyyu* wäŋay ga Galalipuyyu\f * \fr 17:11 \fr*\ft Jerusalem; Samaria; Galilee\ft*\f* wäŋay ṉapuŋga'yaŋal ŋunhiyi dhukarrnhany. \p \v 12 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin bukuy-märraŋal waŋganynhan wäŋany ŋunhiyin, ga walalnydja bäy nhäŋal ŋanya 10-dhuny yolŋuy walal burrunhdhiya'mirriynydja mala, yurr walal gan ŋunhi dhärra'-dharranany märr barrku. \v 13 Bala walal wäthurrnydja mirithinan bitjarr, “Djesu! Buŋgawa! Wuyurr ŋanapurruŋ go!” bitjarr. \p \v 14 Bala ŋayi Djesuynydja nhäŋalnha walalany, ga waŋan bitjarra, “Gatjuy marrtjin walal balan buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, bala nhuma dhu ŋunhi ŋunhiliyin milkunhamirra ŋurikalnha yolŋuwal walalaŋgal djirrikaymirriwalnha mala, märr walalnha dhu nhumalany nhäma'-nhämany, bala walal dhu lakaramany nhumalany baḏarraŋdhinyawuynha.” \p Ga dhunupan ŋunhiwurryiny 10-dja burrpuymirrnydja walal marrtjinan, ga ŋunhi walal marrtjin wäŋgaŋalnydja dhukarr-ŋuparnydja, bala ŋunhiliyin walal marrtjin baḏarraŋdhinany djetjimiriwyinany dhukarrŋur yänan. \v 15 Ga ŋayiny waŋganydja yolŋu ŋunhiyi burrpuymirrnydja nhänhamin ŋanyapinya ŋayi manymakthinyawuynha, bala ŋayi yan yatjurra bitjarr, “Way, baḏarraŋnha dhuwal ŋarrany?” bitjarr. Ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi bilyurrnydja, bala waṉḏinan roŋiyinan balayi Djesuwalyi. Yurr waṉḏinany ŋayi gan ŋunhi dhä-rirrakaymirra dhikan, wokthurrnydja manapar God-Waŋarrwun. \v 16 Ga ŋunhi nhakun ŋayi bunanany nhanŋu, bala ŋayi nhakun dhunupan yan ŋurrkanhaminan nhanukal ḻukulila Djesuwalnydja, buku-gurrpara ŋayi manapar ŋanya. Ga ŋunhiyiny yolŋu Djamaritin\f * \fr 17:16 \fr*\ft Samaritan\ft*\f* balanya bäpurru, yaka Djuw malany. \p \v 17 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanukal bitjarrnha, “Way, 10 muka balaŋ ŋunhi yolŋuny baḏarraŋdhinya. Ga wanhan ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal 9-nydja? \v 18 Ga bäyŋun ŋunhi Djuw-ny yolŋu walal roŋiyinya buku-gurrpanaraw; waŋganynha dhuwal yolŋuny roŋiyin ŋunhin mulkurun, muka?” \p \v 19 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋanya bitjarra, “Gatjuy rur'yurra, bala marrtjin wäŋalila. Dhiyaŋiyi nhokiyingal nhe märr-nhirrpanminyaray nheny baḏarraŋdhinan warrpam'thurra,” bitjarr. \s1 Lakaraman ga Godkalaŋuwnydja romgu bunanharawnha \s2 The coming of God's kingdom \sr Luk 17.20-37 \r (Mathuyu 24.23-28,37-41) \p \v 20 Waŋganydhuny waluy Baratjiy\f * \fr 17:20 \fr*\ft Pharisees\ft*\f* yolŋuy walal dhä-birrka'yurr ŋanya Djesuny bitjarr, “Way Garray, nhätha ŋayi dhu ŋunhi God-Waŋarrwuny rom buna? Nhäthan ŋayi dhu ŋunhi ŋurruŋuyirrnydja dhiyakuny wäŋaw munatha'wuywuny?” \p Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Nhanŋuny ŋunhi God-Waŋarrwuny rom, nhänhamiriwnha. \v 21 Ga bäyŋun dhu ŋunhi ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Way, dhuwanna ŋayi,’ bitjandja, ga yakan dhu ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Ŋunhan, ya ŋunhan God-Waŋarrwuny rom,’ bitjandja. Bili God-Waŋarrwuny dhuwal rom dhuwalin nhumalaŋgala.” \p \v 22 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋala bitjarrnha nhanukiyingalaŋuwalnydja ŋayi malthunamirriwal walalaŋgal bitjarra, “Yo. Waluny dhu ŋunhi buni, nhumany dhu ŋunhi waŋi biyakun, ‘Ye-e-e, nhätha dhu ŋunhi Gäthu'mirriŋuny Yolŋuny buni?’ Biyakun nhuma dhu ŋunhi gatjpu'yurrnydja nhanŋu nhänharawnha. Yurr yaka nhuma dhu nhämany ŋanya balanyamirriyyiny. \v 23 Wiripuny dhu yolŋu waŋa bitjanna, ‘Ŋunhan ŋayi, ya ŋunhan,’ bitjanna. Ga biyakun walal dhu waŋi, ‘Go, dhuwal ŋayi, bilin bunanan,’ biyak. Yurr yaka nhuma dhu ga walalaŋ buthuru-bitjundja ga märr-yuwalkmirriyirrnydja, ga marrtjiny nhuma dhu ga ḻarrumany nhanŋu buku-ḻiw'maramany bäyŋun. \v 24 Bili balanyamirriyyin ŋayi dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu buna, ŋayi dhu ga marrtjiny räli djeŋarra'yirr mirithirr yan, ga bukmakthun ŋanya dhu ŋunhi nhämany, bitjanna nhakun ŋuli ŋunhi bukmakthu yolŋuy walal nhäma ŋunhi ŋayi ŋuli djaḻkarr'yun baḏayala'mirriyam wäŋany bukmak dhuwal. \v 25 Yurr ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu ŋunhiyiny Yolŋuny Gäthu'mirriŋu buraki. Yo, yolŋu walal ŋunhi ga dhiyaŋ bala nhina dhiyal, walalnha ŋarrany dhu ŋunhi bukuy-ŋurrkuŋuny boŋguŋ, bala dhu buŋun.” \p \v 26 “Yo, balanyamirriynydja waluy ŋunhi ŋayi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋu roŋiyiny räliny, dhuwandja dhu wäŋa boŋguŋ biyakun nhakun ŋunhi Nawamirriynha\f * \fr 17:26 \fr*\ft Noah\ft*\f* waluy, ŋäthil ŋunhi baman'. Biyakiyiny ŋayi dhu dhuwal wäŋany dhuwurrnydja nhakun ŋunhiyi. \v 27 Balanyamirriyyi gan ŋunhi yolŋu walal nhinan wawu yan; bitjarr bili walal gan marrtjin ga ḻukan ŋatha ga gapu, miyalk ga ḏirramu gan märranhamin, ga yan bili-i-i ga ŋuriŋin waluy ŋunhi ŋayi Nawa gulŋiyinan balan marthaŋaylila. Bala dhunupan yan ŋunhi gapuynydja buku-ḻupmaraŋalnha warrpam'thurra buwayakkuŋalnha wäŋanhany. \v 28-29 Ga balanyamirriynydja ŋunhi Lutmirriynydja* waluy, walalnydja gan ŋunhi bitjarryi bili yan yolŋuynydja mala ḻukandhi ŋatha ga gapu, bäyim walal gan ŋula nhä mala, lämu-nhirrpar marrtjin ŋatha malany, ga buṉbu marrtjin dhuḻ'yurr. Yurr walal gan ŋunhi nhinanany bitjarryi bili yan wawuyi, ga yan bili-i-i ga ŋuriŋin waluy ŋunhi ŋayi Lutthu ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa Djudumdja.\f * \fr 17:28-29 \fr*\ft Lot; Sodom\ft*\f* Ga dhunupan ŋunhi balanyamirriyyiny waluy gurthan bunan beŋura djiwarr'ŋura, bala walal yan warrpam'thurra nhäranany gurthaynha buwayakkuŋal. \v 30 Yo. Ga biyakiyi dhu gi ŋunhi yolŋuny walal nhini wawun balanyamirriyyiny waluy ŋunhi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋuny maḻŋ'thurr warraŋulthiny dhiyalnydja.” \p \v 31 “Ga ŋuli nhe ŋula yol yolŋu dhu gi ŋunhi nhininy galkunmirrnydja nhunapinya nhe ŋunhiliny ŋunhi galkiny nhokiyingalnydja wäŋaŋur, ŋuriŋiny waluy ŋunhi ŋayi dhu boŋguŋ Yolŋuny Gäthu'mirriŋu bunin, ga dhunupan bala nhakun nheny dhu waṉḏin yänan, ga bäyŋun nhe dhu ŋunhi roŋiyiny bala'lilnydja djinawa'lilnydja girriwny'tja wapmaranharaw. Ga ŋuli nhe dhu gi djäma nhokiyingal nhe gätniŋur ŋuriŋiyi waluy, ga nheny dhu ŋunhi dhunupan ṉaŋ'thurra, yakan roŋiyiny bala'lilnydja nhokiyingal nhe ŋula nhakuny malaŋuw märranharaw. \v 32 Gatjuy guyaŋi ŋathil roŋiyi ŋunhi Lutku miyalknha, ŋunhi ŋayi ḏawa'yurr roŋiyin nhäŋal yindi wäŋa yäku Djudum, balanyamirriy bili yan waluy ŋunhi ŋayi God-Waŋarryuny Bäpaynydja dhuŋgur'yurra buwayakkuŋalnha ŋunhiyiny wäŋa. Ga ŋayiny ŋunhiyiny Lutkuny miyalk dhunupan yänan djambin guṉḏathinan.” \p \v 33 “Yo. Ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy bitjandja bili ŋarranhany gumurr-ganan, bili ŋayi ga ŋunhi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ barrarirr muka, walal ŋuli ŋula bäynha marin nhanŋu djäma, ŋayiny dhu ŋunhi balanyayiny yolŋu yuwalknha dhiŋgam. Ga ŋunhi ŋayi dhu ga bitjanna waŋa gam', ‘Ŋarrany dhu dhuwal monhamirra ŋarranhawuynhany ŋarra, bala ŋarra dhu ga djämany nhanukiyingalnha yan Garraywalnha djälyuny,’ bitjandja ŋayi dhu ga waŋa, bala ŋayi dhu ga ŋunhiyiny yolŋu nhina walŋan yan bitjanna bili wiyinŋumirra. \v 34 Ga balanyamirriyyiny ŋunhi ŋayi dhu Gäthu'mirriŋuny Yolŋuny buni, maṉḏany mak dhu gi ŋunhi yolŋu märrmany' ŋorri waŋganyŋur, bala waŋganynhany ŋayi dhu djaw'yurra, ga waŋganynhany ŋayi dhu ganarrthula ŋunhiwilin banydjiwalnha yan ŋorranhalila. \v 35 Ga wiripuny dhu gi märrmay' miyalkthu maṉḏa djäma ŋatha buḻŋu'kuŋ rrambaŋi, bala dhu waŋganynhany ŋayi märraŋun, djaw'yurra dhu, ga waŋganynhany ŋayi dhu ŋunhi ganarrthula ŋunhiwilin banydjiwalnha. \v 36 Ga balanyayi bili ḏirramuy maṉḏa dhu gi djäma gätni, ga waŋganynhany ŋayi dhu djaw'yurra, ga waŋganynhany ŋayi dhu gananna.” Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy ŋäthilmirriyaŋalnydja lakaraŋal. \p \v 37 Ga walalnydja ḻundu'mirriŋuynydja nhanukal waŋan dhä-birrka'yurr ŋanya bitjarr, “Wanhamin dhika dhu ga wäŋaŋur bitjandhiny maḻŋ'thun?” Ga ŋayiny Djesuynydja buku-bakmaraŋal mayali'kurr lakaraŋal bitjarr, “Ŋunhili muka wäŋaŋur ŋunhi wanha ga warrakan' ŋorra dhiŋganhawuy, ŋunhiwiliyin dhu ga wäŋalil ŋunhi wäktja mala marrtji, waŋgany-manapanmirrnydja dhu marrtji ḻukanharawnydja ŋanakkuny barrpawny'tja.” \c 18 \s1 Dhiyaŋuny ga lakaram dhäwuy miyalknha ŋunhi buku-ḏuwaṯnha ŋäŋ'thunaraw \s2 The parable of the widow and the judge \sr Luk 18.1-8 \p \v 1 Bala ŋayi Djesuynydja dhulmu-mayali'mirra dhäwuny lakaraŋala walalaŋgalnydja yolŋu'-yulŋuwalnydja, marŋgikuŋala ŋayi walalany, märr walal dhu ga bitjanna bili yan bukumirriyaman God-Waŋarrwalnydja, ga yaka walal dhu gandarrŋurnydja djawaryun ga ḏaḏawyundja. \v 2 Ga dhuwal ŋunhi ŋayi dhäwuny' lakaraŋal gam', “Waŋganyŋur wäŋaŋur yolŋu gan nhinan maramba' ŋunhi ŋayi romgu mala-djarr'yunamirr, yurr yaka ŋayi gan ŋunhi märr-ŋal'yurr God-Waŋarrwuny, ga yaka ŋayi gan mirithin djälthin yolŋuw walalaŋ guŋga'yunaraw. \v 3 Ga ŋunhiliyi bili wäŋaŋur yolŋu gan nhinan miyalk dhuwaymiriw, buku-gurthapuy, ga bitjarr bili yan ŋayi gan ŋuriŋi miyalkthuny guwatjmar ŋanya ŋunhiyi maramba'nhany yolŋuny, märrliliyanhaminan ŋanyapinya ŋayi gan nhanukal ŋurikalyi buŋgawawal bitjarr, ‘Way buŋgawa, buku-djulŋi guŋga'yurr ŋarrany, bili ŋuruŋuny yolŋuy ŋarrany ŋuli ga dhuwal bitjanna bili bawa'-gurrupanna yan. Ŋarrany dhuwal djäl nhe dhu romdhu dhunupay yan mala-djarr'yundja.’ \v 4 Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi miyalktja waŋan ŋurikalyiny maramba'walnydja yolŋuwal. Yurr yakan ŋayiny gan ŋunhi nhanŋu buthuru-bitjurr. Yurr ŋayiny ŋuriŋiyiny miyalkthuny gan bitjarr bili yan dhurrarratjurr guwatjmar ŋanya, ga waŋanha ŋayi ŋuli ganha ŋuriŋi bili yan waŋganydhu dhärukthuny bitjana, ‘Guŋga'yurr ŋarrany, go,’ bitjana, ga yän bili ga bäy ŋayi djawaryurr ŋunhiyi maramba' yolŋu nhanukal. Bala ŋayi waŋanhaminan ŋanyapinya ŋayi bitjanminan, ‘Bäyŋu ŋarra ŋuli gi dhuwal märr-ŋal'yurr God-Waŋarrwalnydja, ga yaka ŋarra ŋuli gi dhuwal djälthi ŋarra dhu ga guŋga'yun yolŋunhany walalany. \v 5 Yurr dhuwandja ŋunhi miyalk ŋuli ga marrtji bitjan bili yan ŋarrakal, nhakun ŋayi ŋuli ga ḻay-ḻaymaraman ŋarrany. Ŋarrany nhanŋu dhu ŋunhi dhunupayaman yan ŋunhi ŋula nhäny mala. Ŋuli ŋarra dhu nhanŋu ŋunhi yakany djäma ŋamatham, ŋayiny balaŋ ŋarrany gi dhuwal dhurrarratjurra yan biyakun bili, djawar-gurrupula ŋarranhan!’” \p \v 6 Bala ŋayi Djesuy dhawar'maraŋalnydja lakaraŋal bitjarrnha, “Bili muka nhuma gan ŋunhi ŋäkulnydja ŋunhi nhaltjarr ŋayi ŋunhi maramba' yolŋu. \v 7 Yurr God-Waŋarrnha ŋunhi ŋayipin waŋganynha yan dhunupany mala-djarr'yunamirr; yuwalktja dhu ga ŋunhi ŋayipin God-Waŋarryun guŋga'yun nhanŋuwuynydja yolŋuny mala, ŋunhi walal ŋuli ga bitjan bili märrliliyanhamirr wäthun nhanŋu munhawu ga walupuy. Yakan ŋayi dhu ga ŋunhi galkun wiyindja. \v 8 Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal nhumalaŋ lakaramany, ŋayiny dhu bondi yan mala-djarr'yun dhunupayam nhä malany ŋunhiŋuwuynydja ŋunhi nhe ŋuli ga bitjan bili bukumirriyam, ga bäyŋun ŋayi dhu ŋunhi djawaryundja. Yurr ŋunhi ŋayi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋu marrtjiny räliny munatha'lilnydja, ga nhän ŋayi dhu ŋula boŋguŋ maḻŋ'maraŋuny, märr-nhirrpanminyawuynha? Bitjanna bili dhu ga ŋunhi yolŋuny walal märr-nhirrpanmirra yan nhanukal? … ga yakan dhu ŋula djawaryundja?” \s1 Dhiyaŋuny ga dhäwuy lakaram mayaliy' märrma'walaŋuwuy ḏirramuwalaŋuwuy \s2 The parable of the Pharisee and the tax-collector \sr Luk 18.9-14 \p \v 9 Ga wiripuny ŋayi Djesuy lakaraŋal dhäwu mayali'mirr ŋurikiwurruŋ yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋuli ganha guyaŋanhaminya walalanhawuynha walal rom-dhunupa mala, ga wiripuwurrnydja walalaŋgal ŋayaŋuŋur goŋ-gäna, läypuy. \v 10 Ga bitjarrnha ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja gam', “Märrma' yolŋu maṉḏa marrtjin bala God-Waŋarrwal buṉbulil bukumirriyanharawnha, yurr waŋganydja ŋunhi Baratji\f * \fr 18:10 \fr*\ft Pharisee\ft*\f* yolŋu, ga wiripuny ŋunhi yolŋu rrupiya-märranhamirra yolŋu gapmangun. \v 11 Yo, marrtjinany maṉḏa ŋunhi bala dhunupan gärrinan buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulila, ga ŋayiny ŋunhi Baratjiny yolŋu marrtjin balan yänan gumurrlila, bala dhärranan ŋayi gan bukumirriyaŋala gänan ŋayipin, ga waŋanany ŋayi gan ŋunhi bitjarrnha gam', ‘God-Waŋarr, ŋarrany nhuna ga dhuwal buku-gurrpan mirithirr yan, ŋunhi ŋarrany dhuwal manymak yan yolŋu. Yaka ŋarra dhuwal yätjkurrnydja balanya nhakun ŋunha wiripuwurrnydja yolŋu walal; ga yaka ŋarra dhuwal manaŋa-ḏumurr, ga yaka ŋarra ŋuli gi mayali'-wilkthurr wiripuwurruny yolŋuny walalany, ga yaka ŋarra ŋuli gi marramba' djäma, ga bäyŋu ŋarra ŋuli gi djäma ŋula nhä yätjkurr nhakun dhiyaŋ rrupiya-märranhamirriy yolŋuy. \v 12 Wiripuny muka ŋarra ŋuli dhuwal gurr'yun, yaka ŋarra ŋuli gi ŋatha ḻuki, yurr dharrwamirra ŋarra ŋuli ga ŋunhi bitjandhiny nhina, ga bitjan bili ŋarra ŋuli ga ŋunhi mala-wulkmaram beŋurnydja ŋunhi nhämunha' ŋarra ŋuli märram wuburrpuy ŋarrakiyingalaŋuwuy.’ Bitjarra ŋayi gan ŋunhiyi Baratjiny yolŋu bukumirriyaŋal.” \p \v 13 “Ga ŋayiny ŋunhi rrupiya-märranhamirrnydja yolŋu marrtjin ga ŋunha barrku warray dhärran, ga yakan ŋayi ŋunhi buku-garrwarthinany djiwarr'lilnydja; yänan ŋayi gan ŋunhi dhärranany buku-yirryirryurra, bili ŋayi ŋunhi mirithinan goranany ŋuriŋiyin ŋunhi yätjkurruynha nhanukiyingal ŋayi. Yurr ŋayi gan ŋunhi gumurrnha bunhaminany, ga bitjarra ŋayi ŋunhi bukumirriyaŋalnydja, ‘God-Waŋarr Garray, wuyurr ŋarraku. Ŋarrany dhuwal yätjkurr mirithirr yolŋu. Bäy-lakaraŋ ŋarraku,’ bitjarr.” \v 14 Bala ŋayi Djesuynydja lakaraŋala bitjarrnha, “Yuwalk yan ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwandja lakaram. God-Waŋarryuny ŋunhi bäy-lakaraŋal ŋurikiyin yolŋuw rrupiya-märranhamirriwnha yakan ŋurikiyiny Baratjiwnydja yolŋuw, ga roŋiyinany ŋayi ŋunhiyi wäŋalilnydja ḏarrtjalknha ŋayaŋuny, dhuwurr-dhunupan ŋayi ŋunhi nhanukiyingalnydja God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur. Yo. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋal'maranhamirrnydja nhunapinya nhe, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuna dhuḏi'maraman ŋoylila, ga ŋuli nhe dhu nyilŋ'maranhamirr dharraḏakunhamirr, ŋayiny dhu nhuna God-Waŋarryuny ḻaw'maraman ŋurruŋuyaman.” Bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesu gumurr-ŋamathin djamarrkuḻiw' \s2 Jesus blessed the children \sr Luk 18.15-17 \r (Mathuyu 19.13-15; Mäk 10.13-16) \p \v 15 Yo. Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal marrtjin gäŋa'-gäŋal djamarrkuḻi'nhan walalaŋguwuy walal balan nhanukalnha Djesuwala, märr ŋayi dhu walalaŋgal goŋ-ŋal'yun marrtji ŋurikiwurruŋgalyi djamarrkuḻi'wal. Ga walalnydja bäy ŋuriŋiwurruynydja malthunamirriynydja nhanukal nhäŋalnha walalany, bala yan waŋanany dhärukthun ḏälyun, ŋaŋ'ŋaŋ'thurrnydja. \p \v 16 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuynydja walalany nhäŋal ŋunhiwiliyi, bala ŋayi wäthurra walalaŋ bitjarra, “Way, gäŋu walal dhuwaliyi djamarrkuḻiny' räli ŋarrakal. Yaka nhuma dhu walalany ŋaŋ'ŋaŋ'thun. Bili yuwalktja ŋunhi nhanŋuwuynydja God-Waŋarrwuny yolŋu walal, balanyayin mala nhakun dhuwalawurryin; ŋuli ŋayi yolŋu ŋayaŋu balanya nhakun dhuwalawurryiny djamarrkuḻiny', ŋayiny dhu ga ŋunhiyiny nhina yuwalkkuman yan God-Waŋarrwalnha romŋurnydja. \v 17 Yuwalk yan ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaramany. Ŋuli nhe dhu ga ŋula yolthu yolŋuy gumurr-ŋamathinyawurr märram ŋunhi God-Waŋarrwu rom bitjan nhakun ŋunhi yothu ŋuli ga gumurr-ŋamathirr ŋarraku, ŋunhiyin nhe dhu ŋunhi yolŋu gärri balany God-Waŋarrwalnydja wäŋalil.” \s1 Ḻukunydjawny'tja yolŋuw dhuwal gumurr-ḏälnha malthunaraw Djesuwnydja \s2 It's hard for a rich man to follow Jesus \sr Luk 18.18-30 \r (Mathuyu 19.16-30; Mäk 10.17-31) \p \v 18 Ga waŋganydhuny yolŋuy buŋgaway dhä-birrka'yurr ŋanya Djesuny bitjarr, “Way Marŋgikunhamirr, nheny dhuwal ŋamakurr mirithirr, nhaltjan dhika ŋarra dhu, märr ŋarra dhu ga nhina ŋunhal God-Waŋarrwalnydja wäŋaŋur, bitjandja bili wiyinŋumirrnydja?” bitjarr. \p \v 19 Ga ŋayiny Djesuynydja ŋanya waŋan bitjarr, “Nhaku nhe ga dhuwal ŋarrany manymak lakaraŋalnydja? Yaka dhuwal ŋula yol yolŋu manymak; ŋayipin dhuwal waŋganynha God-Waŋarrnha yan ŋamakurrnydja mirithirrnydja. \v 20 Marŋgi muka nhe dhuwal dhiyakuny ŋunhi dhäruk-nhirrpanminyawuywu gam', ‘Yaka marramba'yiny, ga yaka buŋu murrkay'kuŋuny yolŋunhany, ga yakayi yan manaŋiny, ga yaka nyäḻ'yurrnydja lakaraŋ, ga märr-ŋal'yurr muka gi yuwalkkuŋ nhokiyingalaŋawnha nhe bäpa'mirriŋuwnydja ga ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja.’” \p \v 21 Ga ŋayiny ŋunhiyiny ḏirramuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Way Garray, dhuwandja mala ŋunhi dhäruk-nhirrpanawuy rom mala ŋarra gan ŋayathaŋala yan, beŋur bili yan ŋunhi ŋarrany yothu muka yan.” \p \v 22 Ga ŋunhi nhakun ŋayi Djesuy ŋäkulnydja ŋanya balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala ŋayi waŋan nhanŋu bitjarrnha, “Yo manymak dhuwali. Yurr waŋganynha nhe ga dhuwali momany. Nheny dhuwal yolŋu girri'-dharrwamirr. Gatjuy gurrupula nhuŋuwuy nhe ŋunhi nhäny mala, warrpam'thurr yan djalkthurrnydja, gurrupulnydja ŋurukuwurruŋgun ŋunhi ŋurruwuykmirriwnha yolŋuwnydja walalaŋ, bala ŋayiny dhu nhuŋun gurrupan ŋayipin yan God-Waŋarryun, bulun ŋamakurrnha ŋunhi nhä malany ŋunhaŋuwuynha yan djiwarr'puynha, märr nhe dhu yuwalktja ḻukunydja'yirr ŋuriŋiyin. Gatjuy marrtjin, ga djämany nhe dhu ga bitjandhin, bala roŋiyiny, bala malthurra ŋarrakun.” \p \v 23 Ga ŋunhi ŋayi gan ŋuriŋiyi yolŋuy ŋäkulnydja balanyawuyyiny waŋanhawuy Djesunhany, bala yan ŋayi ŋurru-yupthurrnydja mirithinan yan, warwuyurra manapar, bili ŋayi ŋunhi mirithirr ḻukunydja' yolŋu. \p \v 24-25 Bala ŋayi gan Djesuynydja ŋanya nhäŋala galŋa-miḏikinyalila, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Ḏälnha dhuwal ḻukunydjawny'tja yolŋuw gulŋiyinyaraw God-Waŋarrwalnydja romlil! Nhä ŋunhi ṉelwuny dhawaraŋ', gana' muka gamuḻwuny\f * \fr 18:24-25 \fr*\ft camel\ft*\f* gärrinyaraw? Bäyŋu warray, bili mirithirr ŋunhi nyumukuṉiny' dhawaraŋ'tja. Ga balanyayi bili ŋurikiny ŋunhi yolŋuw girri'-dharrwamirriwnydja; gumurr-ḏälyi yan nhanŋu gulŋiyinyaraw balany God-Waŋarrwalnydja romlil.” \p \v 26 Ga walalnydja ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja ŋäkulnydja ganyim'thurra, bala walal dhä-birrka'yurrnydja ŋanya Djesunhany bitjarrnha, “Yol dhika dhu ga yolŋu walŋany nhina?” \p \v 27 Bala ŋayi Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarrnha, “Yolŋuny dhu ŋunhi bäyŋun walŋakunhamirr ŋanyapinyany ŋayi ŋula nhaliynydja romdhu. Yurr God-Waŋarryuny dhu ŋunhi djäman bala yan.” \p \v 28 Bala ŋayi Betany waŋanan bitjarrnha Djesuwnydja, “Garray, ŋanapurrnydja ŋunhi ganarrthaŋal napurruŋguwuynydja wäŋa malany ga ŋula nhä bukmak yan, bala yan ŋanapurr malthurrnydja nhuŋun,” bitjarr. \p \v 29 Ga ŋayiny Djesuny bilyurr ga waŋan bitjarr, “Yo. Yurr yuwalk ŋarrany ga dhuwal nhumalaŋ lakaram. Ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy ganarrthamany nhanŋuwuy ŋayi nhäny malany bukmakkumany, balanya nhakun wäŋa, ga miyalknha nhanŋuwuy ŋayi, ga wiripuny nhakun wäwa'mirriŋuny ga ŋäṉḏi'mirriŋuny, ga bäpa'mirriŋuny nhanŋuwuy ŋayi ga djamarrkuḻiny', God-Waŋarrwalaŋuwnha romgu malthunaraw, \v 30 ŋurikiyiny dhu yolŋuw God-Waŋarryuny gurrupan bulun dhika ŋula nhä malany ŋamakurr, bukulila ŋal'-ŋalmaram marrtji dhu dhiyaŋuny bala dhiyalnydja munatha'ŋurnydja, ga ŋunhalnydja ŋayi dhu ga nhina walŋan yanan, bitjanna bili wiyinŋumirra.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuny waŋan. \s1 Djesuny bulu lakaranhamin ŋanyapinya ŋayi dhiŋganharaw \s2 Jesus spoke again about his death \sr Luk 18.31-34 \r (Mathuyu 20.17-19; Mäk 10.32-34) \p \v 31 Bala ŋayi marrtjin Djesuynydja ḻuŋ'maraŋala walalany waŋganylila nhanŋuwuynydja ŋayi ŋunhi malthunamirriny mala ŋunhi 12-nhany. Bala ŋayi lakaraŋalnydja walalaŋgal bitjarrnha, “Ŋäkuny walal ŋamathaŋ yan. Dhuwandja limurr ga marrtjin balan Djurutjalamlila. Ga nhä mala walal gan ŋunhi djawarrkmirriy mala ŋäthil wukirri nhanukalaŋuwuy, lakaraŋal gan ŋunhiyi Yolŋuny Gäthu'mirriŋuny, dhiyaliyin wäŋaŋur dhu gi boŋguŋun maḻŋ'thurr. \v 32 Walal ŋarrany dhu dhayuŋanna wiripuwurruŋgalnha yolŋuwal walalaŋgal goŋlil, ŋurikiwurruŋgala ŋunhi walal yakan Djuw mala, bala dhu ŋuriŋi Djan'tayilyuny yolŋuy walal ŋarranhany wakalkuman, warku'yunna manapan ŋarrany dhu, ga dhupthunna dhu ga. \v 33 Walal dhu marrtji burruṯiŋuynha bartjunmaram ŋarrany, bala dhu buman murrkay'kuman. Yurr ŋarrapiny dhu rur'yurr warray, bulu dhu ŋarra walŋathiyi ŋuriŋiny ŋunhi dhu märrma' munha djuḻkthurr.” \p \v 34 Ga bitjarr ŋayi gan Djesu lakaranhaminany ŋanyapinya ŋayi, ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja walal nhanukal ŋäkul ŋanya, yurr bäyŋu walal ŋanya dharaŋanany. Baḏak yan gan ŋunhi bitjarr bili mayaliny' ŋorran djuḻuḻ'yunawuy walalaŋ, yaka walal marŋgi nhaltjarr ŋayi gan ŋunhi Djesu lakaranhamin. \s1 Djesuy maŋutjimirriyaŋal bambaynha yolŋuny \s2 Jesus healed a blind beggar \sr Luk 18.35-43 \r (Mathuyu 20.29-34; Mäk 10.46-52) \p \v 35 Yo. Djesu ga nhanŋu malthunamirr walal wäŋgaŋal marrtjin dhukarr-ŋupar bala, yurr galkin bukuy-märraŋalnha marrtjin Djarikawnydja\f * \fr 18:35 \fr*\ft Jericho\ft*\f* wäŋa, ga ŋunhiliyi galki dhukarrŋur waŋgany gan yolŋu nhinan bambay, dhä-ŋäŋ', ŋäŋ'thurr ŋayi gan yolŋuny walalany rrupiyaw. \v 36 Bala ŋayi ŋäkulnha rirrakaynha yolŋunhan walalany, walal marrtjin räli wäŋgaŋal ŋuliwitjarryi dhukarrkurr djuḻkmaraŋal. Bala ŋayi dhä-birrka'yurr yolŋu'-yulŋunhany bitjarrnha, “Way nhaltjan marrtji dhikany?” \p \v 37 Ga walalnydja lakaraŋal nhanukal bitjarr, “Djesu ga dhuwal marrtji djuḻkthun ŋunhi wäŋa-Nätjuritjpuy,”\f * \fr 18:37 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* bitjarr. \p \v 38 Bala ŋayi dhunupan wäthurra bitjarr ŋunhiyiny bambaynydja ḏirramu, “Way Djesu, gäthu'mirriŋu Daybitku,\f * \fr 18:38 \fr*\ft David\ft*\f* buku-djulŋi ŋathil ŋarraku wuyurr go.” \p \v 39 Bala nhakun ŋuriŋiwurruynydja yolŋuy walal ŋunhi walal gan ŋurruŋu marrtjin, walalnydja way'yurra ŋanya, yurr ŋayiny yaka mukthunna ŋunhiŋuwuyyiny way'yunawuynydja walalaŋguŋ; ŋayiny gan bitjarra bili yan yatjurrnha, yäku-lakaraŋalnha ŋanyanhan Djesunhan bitjarr, “Djesu, Gäthu'mirriŋu Daybitku, wuyurr ŋarraku go,” bitjarr. \p \v 40 Bala ŋayi Djesuynydja ŋäkula ŋanya, bala dhärranan gan, ga waŋan bitjarrnha, “Go, gäŋu walal ŋanya räli ŋarrakal.” Bala ŋayi yan dhunupan wapthurrnydja, bala nhinan djartjaryurra Djesuwalnha. Ga ŋayi Djesuynydja ŋanya dhä-birrka'yurr bitjarr, \v 41 “Nhaku nhe djäl? Nhaltjan ŋarra nhuna dhu dhika yulŋuny?” bitjarr. \p “Garray, ŋarrany dhuwal djäl nhänharawnha, ŋarra dhu ga nhäman,” ga bitjarr ŋayiny bambaynydja buku-bakmaraŋal nhanŋuny. \p \v 42 Bala ŋayi Djesuynydja lakaraŋal bitjarrnha nhanŋuny, “Ma', bira'yurra nhäŋun! Bili nhokiyingal dhiyaŋi märr-yuwalkthinyaray nhe dhuwali manymakthinany.” \p \v 43 Bala yan ŋayiny dhunupan maŋutjimirriyinan nhäŋalnha, bala ŋayi yan malthurra nhanŋun Djesuwnha dhukarr-ŋupara, buku-gurrparnydja ŋayi mirithinan God-Waŋarrnhany. Ga ŋunhi nhakun bukmakthun yolŋuynydja walal nhäŋalnydja ŋanya, bala yan walal buku-gurrpara God-Waŋarrnha, wokthurra manapar. \c 19 \s1 Djesu ga waŋgany yolŋu yäku Djakiyatj \s2 Jesus and a man named Zacchaeus \sr Luk 19.1-10 \p \v 1 Yurr ŋayiny gan ŋunhi Djesuny baḏak yan marrtjin, ga yan bili ga gulŋiyin ŋayi wäŋaŋur yäkuŋur Djarikaw,\f * \fr 19:1 \fr*\ft Jericho\ft*\f* yurr ŋayi gan ŋunhi djuḻkthurr yan marrtjinany. \v 2 Ga ŋunhiliyi gan nhinan waŋgany yolŋu ḏirramu yäku Djakiyatj,\f * \fr 19:2 \fr*\ft Zacchaeus\ft*\f* ga djämany nhanŋu ŋuriki, ŋayi ŋuli marrtjinya gombu'-gumbunha rrupiya gapmangu yolŋuny walalany. Ga ŋayipiny ŋunhiyiny yolŋu Djakiyatjtja balanyayi bili ŋurruḏawalaŋu yan ŋuriki rrupiyaw malaŋuw märranharaw, ga yolŋuny ŋayi ŋunhi mirithirra ḻukunydjan'. \p \v 3 Bala ŋayi ŋunhi Djakiyatjthuny ŋäkulnha ŋanya Djesunhany, ŋunhi ŋayi gan marrtjinany Djesuny ŋuliwitjarryin wäŋakurrnydja, ga bulu nhakun ŋayi ŋunhi djälthinany nhanŋu nhänharawnydja mirithinan, nhäthinya ŋayi ŋunhi yolŋuny Djesuny. Yurr dharrwaynha ŋunhi mirithirra yolŋuynydja walal gungaŋalnydja dhukarrnydja warrpam'thurra, bala ŋayi yan Djakiyatjthuny gan nhäŋalnydja ŋanya rurraŋ'-rurraŋ'thurra, yurr bäyŋu ŋayi ŋanya nhäŋalnydja, bili ŋayi ŋunhi gurruri mirithirr ḏirramu. \p \v 4 Bala ŋayi beŋuryiny Djakiyatjtja waṉḏinan ḻirraŋun, bala ŋal'yurra dharpalila, ga ŋunhiliyin ŋayi gan ŋunhi dharpaŋura gorruŋalnydja nhinanany, galkurra ŋayi gan nhanŋu Djesuw ŋunhi ŋayi gan marrtjin ŋuliwitjarryin dhukarrkurrnydja. \p \v 5 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny marrtjin, bala ŋayi yan dhärranany galkin, ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi dhupuŋalnydja garrwarlila, bala waŋan bitjarra, “Go Djakiyatj, yarrupthurra bondin rälin. Ŋarrany muka dhu dhuwal nhina nhokal wäŋaŋur dhiyaŋuny bala waluy.” \p \v 6 Bala ŋayi yan Djakiyatjtja mirithinan dhikan märr-ŋamathinany, goŋmirriyinan manapar, bala ŋayi yan dharpaŋurnydja yarrupthurr ganydjarryun, bala yan gaḏaymara ŋanya Djesuny dhunupan nhanukiyingalnha ŋayi wäŋalilnydja. \p \v 7 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja nhäŋalnha maṉḏany, maṉḏa marrtjin bala waṉḏinan, bala walal waŋanhaminan walalanhawuynha walal, gupa-waŋanany walal ŋanya gan Djesunhany bitjarra, “Nhaku ŋayi ŋunha marrtjin balany ŋurukalnydja yolŋuwal wäŋalil dhuwurr-yätjkalnydja?” bitjarr. \p \v 8 Ga ŋunhiliyiny wäŋaŋurnydja nhanukal Djakiyatjkalnydja, bala ŋayi dhärranan gumurrŋura nhanukal Djesuwalnha, bala ŋayi Djakiyatjtja waŋanany bitjarrnha, “Way buŋgawa nhäŋun! Ŋarrany dhu dhuwal mala-wulkmaraman märrma'lila bukmak nhä malany ŋunhi ŋarra ga dhuwal ŋayatham, bala ŋarra dhu waŋganydja mala-wulkthunna ga gurrupan ŋurukuwurruŋgun ŋunhi ŋurruwuykmirriwnha yolŋuw walalaŋ. Ga bitjandhi bili ŋarra dhu gurrupandhi buku-roŋanmaramdhi ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi ŋarra walalany gan ŋäthil gombu'-gombuŋal ŋarrakuwuy ŋarra ḻukunydja'kunhaminyaraw; ŋarra walalaŋ dhu roŋanmaramany bulu dharrwa, bukulilyi ŋal'maram ŋunhiwiliyi ŋunhi ŋarra walalaŋ gan ŋäthil djaw'-djawyurr.” Ga bitjarra ŋayi gan Djakiyatjtja Djesuwalnydja waŋan. \p \v 9 Bala ŋayipiny Djesuny waŋan bitjarrnha, “Gäthurnydja dhuwal dhiyaŋuny bala, ŋunhin walŋamirrnydja rom bilin maḻŋ'thurra dhiyalnydja nhumalaŋgalnydja ŋunhi nhuma ŋuli ga ŋorra dhiyal wäŋaŋur, bili dhuwandja ḏirramu yuṯan, bilin ŋayi yuṯathinan mirithinan, ga yuwalknha ŋayi dhuwal Yipurayimgalnha\f * \fr 19:9 \fr*\ft Abraham\ft*\f* yarraṯaŋurnydja. \v 10 Bili ŋarrany räli yarrupthurr dhuwal Gäthu'mirriŋuny Yolŋuny, ḻarrunharaw muka ga walŋakunharaw ŋurikiwurruŋ yan ŋunhi walal winya'yunawuy mala.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Dhuwandja dhäwu yolŋuwalaŋuwuy goŋ-märrma'walaŋuwuy \s2 The parable of the three servants \sr Luk 19.11-27 \r (Mathuyu 25.14-30) \p \v 11 Yo. Yolŋuny walal gan ŋunhi buthuru-bitjurra nhanŋuny Djesuwnydja, ŋunhi ŋayi marrtjin lakaraŋal walalaŋ bitjarr, “Ŋarrany dhuwal marrtjin räliny walŋakunharaw ŋurikiwurruŋ ŋunhi winya'yunawuywu yolŋuw walalaŋ.” Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi lakaraŋal walalaŋ wiripun muka dhäwu mayali'mirra, bili galki walal marrtjin ŋunhi ŋayathaŋala Djurutjalamdja\f * \fr 19:11 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋa, ga walalnydja yolŋu'-yulŋuynydja guyaŋan djarrpi'kuŋala, “Galki dhu God-Waŋarrwuny rom maḻŋ'thunna, bili ŋayi dhu ŋunhi Djesuy Djurutjalamdja wäŋa ŋayatham, bala ŋayin dhu buŋgawathirrnydja limurruŋguny dhiyakuny wäŋaw.” Ga bitjarryin walal marrtjin ŋunhi guyaŋanany. \v 12 Bala ŋayipiny Djesuynydja dhäwu lakaraŋal mayali'mirra bitjarra gam', “Waŋgany gan yolŋu nhinan ŋurruḏawalaŋu, yurr waŋganydhuny waluy ŋayi ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa nhanŋuwuynydja ŋayi, bala marrtjinan bitjarra bala barrkulila, märr ŋayi dhu ŋunhiliyin ŋurruŋuyirrnydja buŋgawathirrnydja, ga roŋiyirryi ŋayi dhu balayi bili nhanukiyingalyi wäŋalil, bala ŋayi dhu ga nhinan bitjanna bili ŋurruŋun yan, buŋgawan ŋayi dhu ŋunhiliyiny wäŋaŋur nhanukiyingalnydja ŋayi.” \p \v 13 “Yo. Ga yurrnha ŋayi ŋuriŋiyi buŋgaway ganarrthaŋalnydja ŋunhiyiny wäŋa, ŋurruŋuny ŋathil ŋayi wäthurr ŋurikiwurruŋ ŋunhi djämamirriw mala nhanukalaŋaw, 10-gu yolŋuw walalaŋ, bala ŋayi ŋunhi gurruparnydja walalaŋgal djägalilnydja waŋga'-waŋganynha ŋarakany rrupiyany, yurr ḏilkurra mirithirra ŋunhi yulŋuny. Bala ŋayi lakaraŋalnydja bitjarrnha, ‘Ŋay', djämany gi dhiyaŋuny ŋuthanmaraŋun marrtji yindikuŋun bala, yan bili ga bäy ŋarra dhu roŋiyi,’ bitjarr. Bala ŋayi yan marrtjinan ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa.” \p \v 14 “Manymak. Yurr nhanŋuwuynydja ŋunhi yolŋu walal ŋuyulkthinan gan nhanŋuny ŋunhi buŋgawawnydja, bala walal djuy'yurrnydja dhäwumirrinhan walalany, bala walalnydja marrtjinan ŋunhiwiliyin wäŋalil barrkulila, ga lakaraŋalnydja walal ŋunhi bitjarrnha, ‘Yakan ŋanapurr ŋurikiyiny yolŋuw djäl ŋayi ŋanapurruŋ dhu ŋurruŋuyirr ga buŋgawayirr,’ bitjarr. \v 15 Yurr yuwalk yan ŋayi ŋunhiyiny ḏirramu ŋunhaliyiny wäŋaŋur ŋurruŋuyinany, ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi roŋiyinan balayin. Bala ŋayi yan dhunupan gawaw'yurra ŋurikiwurruŋguny djämamirriwnydja mala nhanukalaŋaw, ŋurikiwurruŋguny ŋunhi ŋayi gurrupar ŋäthil walalaŋgal djägalil ŋunhiyi rrupiya mala 10-ŋaraka. Bala walal marrtjinan nhanukal märr ŋayi dhu maḻŋ'maraman walalaŋgal, nhaltjarr walal gan djäma ŋuriŋiyi ŋunhi ŋayi gurrupar walalaŋgal djägalil.” \p \v 16 “Ga ŋayiny ŋathil waŋgany yolŋu marrtjin nhanukal ŋurikalyiny ŋurruḏawalaŋuwal, bala ŋayi lakaraŋalnydja bitjarrnha, ‘Buŋgawa, ŋarrany gan dhuwal djäma ŋuriŋiyi ŋunhi nhe ŋarrakal gurrupar goŋlil ŋäthil waŋgany ŋaraka. Ga buluny nhakun ŋarrapin bukulilnydja ŋal'maraŋal dharrwany ŋunhiwiliyiny waŋganylilnydja ŋarakalil, 10-guŋalnydja.’ \v 17 Ga ŋayiny ŋunhi buŋgawany yolŋu waŋan bitjarra, ‘Way, dhuwal nheny manymak warray djämamirr. Nheny gan dhuwal djäma manymakkuŋal yan ŋuriŋiyiny ŋunhi nyumukuṉiny'thuny rrupiyay ŋunhi ŋarra nhokal goŋ-gurrupar, ga dhuwal ŋarra dhu bulun gurrupan dharrwan mirithirra nhokalnydja djägalil. Nheny dhu ŋunhi djägamirr ŋurikin ŋunhi wäŋaw malaŋuw goŋ-märrmaw'nha.’” \p \v 18 “Bala wiripuny muka yolŋu djämamirr marrtjin ŋunhiwiliyi buŋgawawal, ga lakaraŋal ŋayi bitjarr, ‘Buŋgawa, ŋarrany gan dhuwal djäma ŋuriŋiyi ŋunhi nhe ŋarrakal gurrupar djägalil, ga ŋarrany bulu nhakun ŋunhiwiliyi bukulil ŋal'maraŋal balanyayi bili dharrwa, 5-kuŋala,’ bitjarr. \v 19 Ga ŋayiny waŋan ŋunhiyiny buŋgawany, ‘Manymak dhuwaliyi,’ bitjarr. ‘Ga nheny dhu ga djäga ga 5-ku yan wäŋaw malaŋuw.’” \p \v 20 “Ga dhäŋur beŋuryiny wiripun yolŋu djämamirr marrtjin ga lakaraŋal nhanukal bitjarr, ‘Buŋgawa, ŋay', dhuwanna ŋunhi bili yan nhokiyinguŋ rrupiya ŋunhi nhe ŋarrakal gurrupar djägalil. Ŋarrany gan ŋunhiyi ŋayathaŋal garrpinawuy manydjarrka'mirr yan, bala yan ŋarra djuḻuḻ'maraŋala, märr ŋayi bäyŋun winya'yunany. \v 21 Ŋarrapiny nhuŋu dhuwal märr-barrarin, bili nhepiny dhuwal ḏäl mirithirr buŋgawa. Nhe ŋuli ga ŋunhi djälthirr dharrwawnha märranharaw ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal djämaŋur mala.’ \v 22 Ga ŋayiny ŋunhi buŋgawany waŋan bitjarr ŋurikiyiny djämamirriwnydja, ‘Nheny dhuwal djäma-yätjmirr. Ŋuriŋiyiny dhäwuyny'tja nhokal ŋarrany nhuna dhu dhuwal yätjkurr-lakaraman. Nheny ŋarrany gan ŋunhi bitjarryin guyaŋan, yanbi ŋarra dhuwal ḏälnha ḏirramu? Ga bulu nhe ŋuli ga ŋunhi guyaŋa bitjan, yanbi ŋarra ŋuli gi djälthi märranharawnha roŋanmaranharaw dharrwawnha ŋurikin ŋunhi nhä malany ŋarra nhokal gurrupar? \v 23 Yurr nhaku nheny bäyŋu ganha djäma ŋamathanha ŋuriŋiyiny ŋunhi ŋarra nhokal gurrupar? Ŋuli balaŋ nhe rulwaŋdhuna ŋula djorra'lilnydja ŋunhiyiny rrupiya, ŋarrany balaŋ ŋunhi märranha bulun dharrwa bukulil ŋal'maranhawuynydja ŋunhiwiliyiny rrupiyalil beŋurnydja ŋunhi ŋarra roŋiyinany dhuwal.’” \p \v 24 “Bala ŋayi buŋgawany ŋunhi bilyurra, ga waŋan ŋurikiwurruŋgalnha wiripuwurruŋgalnha ŋunhi walal gan dhärra'-dharran ŋunhiliyi, ‘Ma', märraŋun walal ŋunhany rrupiyany ŋarakany ŋunhi ŋarra nhanukal gurrupar, ga gurrupul ŋurikalnha yolŋuwal ŋunhi ŋayi ga ŋayatham 10 ŋaraka.’ \v 25 Ga walalnydja waŋan bitjarr, ‘Way Buŋgawa, ŋunha ŋayiny ga dharrwa mirithirr ŋayatham.’” \p \v 26 “Ga ŋayiny waŋan ŋunhi buŋgawany yolŋu bitjarra, ‘Yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal lakaram. Ŋunhi ŋayi dhu ga ŋula yolthu yolŋuy ŋayatham baṯ-bitjandja ŋarrakuŋuny gurrupanawuy, ŋarrany dhu nhanŋu gurrupan ŋurikiyiny yolŋuw mirithirra dharrwa. Ga ŋunhi ŋayi dhu ga nhina dhäparŋ'tja, bäyŋu ŋayi gi ŋayathul ŋula nhä ŋarrakuŋ gurrupanawuy, bala ŋarrany dhu ŋurikalyiny yolŋuwal djaw'yunna märraman ŋunhi ŋula nhä malany ŋayi ga ŋayatham nyumukuṉiny'.’ \v 27 Ga bulu nhakun ŋayi waŋan ŋunhiyi buŋgawa bitjarr, ‘Go gäŋun walal rälin ŋunhi miriŋunhany mala ŋarraku, ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋunhi walal yaka ga djälthirr ŋarraku buŋgawathinyaraw. Gäŋun walalany rälin dhipala ŋarrakalnha, bala buŋun. Yakan walal dhu ga nhina dhiyalnydja ŋarrakalnydja.’” \p Bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djesuy mayali'wurrnydja dhäwu lakaraŋal. \s1 Djesu gärrinan Djurutjalamnha wäŋaŋur yarraman'thu \s2 The triumphant entry into Jerusalem \sr Luk 19.28-40 \r (Mathuyu 21.1-11; Mäk 11.1-11; Djon 12.12-19) \p \v 28 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja dhäwuny', bala walal yan marrtjinan dhukarr-ŋupara balan bitjarra buku Djurutjalamlila. Yurr ŋayipiny gan ŋunhi Djesuny marrtjin ŋurruŋu, ga walalnydja gan ŋunhi malthunamirrnydja walal nhanŋu marrtjin dhuḏikurr ŋapa-rurraŋ'thurra ŋanyanhan. \v 29 Ga marrtjinany walal ga-a-an, yan bili Baṯpatjtja* ga Bithininy* wäŋaŋur, yurr bukuŋura yäkuŋur Wolipnha,* ŋayiny ŋunhi gumurr-galkithinan wäŋa Djurutjalamdja.\f * \fr 19:29 \fr*\ft Bethphage; Bethany; Olives; Jerusalem\ft*\f* Ga ŋunhiliyiny ŋayi Djesuy waŋanan märrmany' malthunamirriny maṉḏany nhanŋuwuy ŋayi bitjarra, \v 30 “Gatjuy marrtjin maṉḏa ŋunhawalnha wäŋalil, ya ŋunhawalnha. Ga ŋunhi nhuma dhu bunany ŋunhiliyiny, bala nhuma dhu maḻŋ'maraman duŋ'kinhany, yurr yuṯa ŋunhi yulŋuny, yaka ŋula yolŋuwuŋuny ŋäthiliŋuwuy bäkiwuy, ga dhärrany ga ŋunhi garrpinawuy. Yupmaramany nhuma dhu ŋunhiyi duŋ'kinhany, bala gäman rälin ŋarrakalnha. \v 31 Ga ŋuli dhu ŋula yolthu yolŋuy dhä-birrka'yundja nhumalany bitjan, ‘Way, nhaku nhuma dhuwal yupmaraŋalnydja dhuwaliyiny?’ bitjandja, ga nhumany dhu lakaram bitjan, ‘Garray dhuwal djälthin dhiyak.’ Bitjan nhumany dhu lakaram.” \p \v 32 Bala maṉḏa marrtjinan ga maḻŋ'maraŋalnydja ŋunhi bili yan ŋunhi nhaltjarr ŋayi Djesuy lakaraŋal maṉḏaŋgal. \v 33 Yupmaraŋalnydja maṉḏa ŋunhiyi duŋ'kinhany, bala ŋayiny ŋuriŋiny wäŋa-waṯaŋuynydja yolŋuy nhäŋalnha, ga waŋan bitjarr warray, “Way maṉḏa, nhaku nhuma ga dhuwali yupmaramany?” bitjarr. \v 34 Ga maṉḏany buku-roŋanmaraŋal nhanŋuny bitjarra, “Garray djälthin dhiyak,” bitjarr. \p \v 35 Bala maṉḏa gäŋalnha ŋunhiyi duŋ'kinhany balan Djesuwalnha. Bala walal bukmakthun yan marrtjin ḻarrmaraŋalnydja walalaŋguwuy walal girriny' malany, bala ŋal'maraŋala marrtjin girriny' mala ḏiltjilila ŋurikalyiny duŋ'kiwalnha, bala ŋayi Djesuny ŋal'yurra ŋurikalyin warrakan'kalnydja ḏiltjilila. \v 36 Marrtjinany ŋayi gan bala, gorruŋalnha ŋayi marrtjin ŋurikalyin duŋ'kiwalnha ḏiltjiŋurnydja, bala dharrwaynha yolŋuynydja walal marrtjin ḻarrmaraŋalnydja girriny' mala, bala miṉdha'-miṉdhalaraŋalnha marrtjin dhukarr-ŋupara bala, dhukarrnha walal marrtjin djäma manymakkuŋalnha nhanŋu Djesuwnha marrtjinyaraw. \p \v 37 Wäŋgaŋalnydja walal marrtjin ŋunhi, balany yarrupthurrnydja Djurutjalamlila, yurr ŋulawitjarra dhukarrkurrnydja bukukurrnydja Wolipkurra, ga ŋunhiliyiny bukuŋur dharrwan gan mirithirra yolŋuny walal yatjunminany, wokthurra gan God-Waŋarrwun, buku-gurrpara gan God-Waŋarrnhan ŋunhiŋuwuynha ŋunhi walal nhäŋal mirithirr ganydjarr-ḏumurr rom nhanukal Djesuwal djämalil. \v 38 Ga bukmaknha walal marrtjin ŋunhi wäŋgaŋalnydja märr-yiŋgathinan, wokthurra nhanŋu mirithinan, goŋmirriyinany gan bitjarrnha gam', “Nheny dhuwal napurruŋ ŋurruŋu buŋgawa. Nheny ga dhuwal marrtji Garraywalaŋuwurr warray yäkukurr, ga God-Waŋarrnydja nhuŋu ŋuli ga ŋunhi marrkapthundja mirithirra. Galkin ŋanapurr dhu dhuwal nhinan ŋayaŋu-yal'yunan ŋula nhämiriwnha marimiriwnha, nhanukalnha djiwarr'puywalnha romŋurnydja. Go limurrnydja wokthunna God-Waŋarrwun.” Bitjarrnha walal gan ŋunhi yatjunminany, märr-yiŋgathinany marrtjin bala. \p \v 39 Ga ŋunhiliyi malaŋur wiripuwurr gan yolŋu walal Baratji mala malthurr nhanŋu, bala walal waŋanan Djesuwalnydja bitjarrnha, “Way Marŋgikunhamirr, mukmaraŋ dhuwali yolŋuny walalany, malthunamirriny mala nhuŋuwuy nhe.” \p \v 40 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋguny balany bitjarr warray, “Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwal lakaramany. Ŋuli balaŋ dhu dhuwalawurrnydja yolŋuny walal mukthun, bala walalnydja dhu ŋunhi dhuwanna guṉḏan mala yatjunmirrnydja, wokthundja walalnha dhu God-Waŋarrwuny.” \s1 Djesu ŋäthin Djurutjalambuywu wäŋaw \s2 Jesus cried for the city of Jerusalem \sr Luk 19.41-44 \p \v 41 Yo. Ga marrtjinany ŋayi gan ŋunhi Djesuny balany, ga yan bili ga galkithinan marrtjin Djurutjalamdja\f * \fr 19:41 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋa. Bala ŋunhiliyin ŋayi gulyurrnydja, bala nhäŋalnha ŋayi gan ŋunhiyin wäŋan, wuyurra manapar ŋayi ŋurikiyin wäŋawnha. Bala yan ŋayi ŋäthinan. \v 42 Ga bitjarrnha ŋayi ŋunhi waŋanany, “Nhumany djäl nhuma dhu ga nhina romŋur mägayaŋura yan. Ga dhuwanna dhiyaŋuny bala ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu mägayakunhamirrnydja ga nhina nhumalaŋgala, yurr yakan nhumany ŋuli ŋunhi märraŋuny ŋanya. Ga dhiyaŋuny bala nhuma dhu yakan ga nhina mägayaŋurnydja, bili nhuma gi yakan nhäŋu dharaŋulnydja ga marŋgithiny gi; bili nhuma ga dhuwal nhinany warrpam'nha maŋutji-gunganhawuynha walal.” \p \v 43 “Yo, galki dhu miriŋuny dhipal wäŋalil marrtjin, bala walal dhu ḻirra-garrpina dhärrany marrtji, wäŋany dhu dhuwal gungaman nhumalaŋ, ga bäyŋuthirra dhu nhumalaŋguny dhaḻakarr waṉḏinyarawnydja winya'yunarawnydja. \v 44 Dhunupa walal dhu marrtji dhuwal wäŋany mala ḏiwirrkthunna, ga yolŋunhany walalany walal dhu bitjandhi bili yan bumayi dhawar'maramdhi, warrpam'thunna dhu buwayakkuman. Ga bäyŋun dhu ga ŋula waŋganydja guṉḏany dhärra bäythinyawuynydja; warrpam'thunna dhu buḻ'waŋmaramany, muṉguynha marrtji dhu ŋorrany, bili nhuma yaka ŋanya nhänha dharaŋana ŋunhi ŋayi God-Waŋarryuny guwatjmar räliny nhumalanhany, walŋakunharaw muka nhumalaŋ.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja wäŋa-Djurutjulambuywuny yolŋuw walalaŋ. \s1 Djesuy gan ŋaŋ'ŋaŋ'thurr dhawaṯmaraŋala ŋunhi ŋula nhäny mala God-Waŋarrwalnydja buṉbuŋur \s2 Jesus cleansed the Temple \sr Luk 19.45-48 \r (Mathuyu 21.12-17; Mäk 11.15-19; Djon 2.13-22) \p \v 45 Ŋunhi nhakun ŋayi Djesuy Djurutjalamdja\f * \fr 19:45 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋa ŋayathaŋal, ga dhunupan ŋayi ŋunhi marrtjinany buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja. Ga dhunupan nhakun ŋayi Djesuynydja nhäŋalnha yolŋunhan walalany ŋunhiwiliyin God-Waŋarrwalnha buṉbulil, walal gan yolŋuny walal gurrupanminan buku-djuḻkmaranhaminan rrupiyany, ga djalim walal gan warrakan' mala ŋunhiliyin djinawan' God-Waŋarrwalnha buṉbuŋur. Bala yan ŋayiny dhunupan Djesuynydja ŋaŋ'ŋaŋ'thurra walalany gan dhawaṯmaraŋala ŋunhiyiny yolŋu'-yulŋunhany, \v 46 bala ŋayi waŋanan walalaŋ bitjarra, “Dhuwal djorrayny'tja ga lakaram God-Waŋarrwuny dhäruk bitjan gam', ‘Ŋarrakuny dhu ga ŋunhi buṉbu dhärra gäna yan, waŋganygu yan gämurruw' buku-ŋal'yunaraw, ga bilin,’ bitjan. Ga nhumany dhuwaliyiny ŋunhi buṉbu bilmaraŋal warray, ŋula nhakun malaŋuw djalimgun, manaŋinyarawnha rrupiyawnha wiripuwurruŋgalaŋaŋurnha yolŋuwal walalaŋgal djaw'yunarawnha. Bitjanna nhuma ŋuli ga dhuwali djämany bilmaramany. Gatjuy waṉḏi'-waṉḏin walal dhipuŋurnydja.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuny waŋan dhawaṯmaraŋalnydja walalany. \p \v 47 Bala yan ŋayi gan Djesuynydja marŋgikuŋalnha yolŋunhany walalany bitjarrnha bili walu-ŋupara ŋunhiliyiny buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur. Ga walalnydja gan ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala ga rom-marŋgikunhamirrnydja mala ga wiripuwurrnydja ŋunhi yolŋu walal, djälthinany nhanŋu Djesuwnydja bunharawnha. \v 48 Yurr bäyŋu walal ŋula dhukarrnydja maḻŋ'maranha ŋayathanharawnydja nhanŋu, bili walal gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuy bitjarr bili ṉapuŋga'yaŋal ŋanya, mirithin walal gan buthuru-bitjurr nhanŋu dhärukku, märr walal yaka waŋgany ŋula dhäruk meṉgunha. \c 20 \s1 Ŋurruḏawalaŋuy mala gan buku-ḏuwaṯthurr dhä-birrka'yurr ŋanya Djesuny \s2 The question about Jesus' authority \sr Luk 20.1-8 \r (Mathuyu 21.23-27; Mäk 11.27-33) \p \v 1 Waŋganymirrnydja waluy ŋayiny gan ŋunhi Djesuny nhinanan ŋunhiliyin buku-ŋal'yunamirriŋura buṉbuŋurnydja, marŋgikuŋalnha ŋayi gan yolŋunhan walalany, ŋunhi God-Waŋarrwun ŋamakurrnha dhäwu. Ga walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja yolŋu walal ga rom-marŋgikunhamirrnydja mala, ga ŋurru-warryunayŋuny ŋaḻapaḻmirr mala marrtjinan, \v 2 bala walal gan dhä-birrka'yurra ŋanya Djesunhany bitjarrnha, “Gatjuy mak lakaraŋun napurruŋgal, yolthu nhuna dhuwal waŋanany balanyarawyiny djämaw? Ga yolthu nhuna dhuwal waṉa-nhirrparnydja?” \p \v 3 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋala balany walalaŋguny bitjarr, “Ŋurruŋuny ŋathil ŋarra dhu nhumalany dhä-birrka'yun. Nhuma ŋathil dhu lakaramany ŋarraku. \v 4 Yolthu ŋunhi waṉa-nhirrpar Djonnhany yolŋuny? Ga yolthu ŋanya ŋunhi waŋan ḻiya-ḻupmaranharawnydja yolŋuwnydja walalaŋ? God-Waŋarryu? Ŋany yolthu, yolŋuy walal muka?” \p \v 5 Bala walalnydja ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny mala waŋanhaminan bitjanminan, “Way, nhaltjanna dhika limurrnydja dhu lakaram balany nhanŋuny buku-bakmaramany? Ŋuli limurr dhu ŋunhi bitjandja lakaram, ‘God-Waŋarryu muka ŋunhi ŋanyanhany waṉa-nhirrpar Djonnhany,’ bitjandja, bala ŋayiny dhu ŋunhi waŋa limurruny bitjanna, ‘Nhakun nhuma ŋunhi yakany märr-yuwalkthinya nhanŋuny Djonguny dhärukku?’ Bitjanna ŋayi dhu. \v 6 Ga ŋuli limurr dhu lakaram nhanukal bitjan, ‘Yolŋu'-yulŋuwuŋ yan ŋayi ŋunhi waṉa-nhirrpanawuynydja ŋurikiyiny djämaw,’ bitjandja, ga walalnydja dhu ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal maḏakarritjthirrnydja limurruŋgun, bala walal dhu ga buman limurruny guṉḏaynha rakunyguman yan. Bili walalnydja ga ŋunha märr-yuwalkthirr nhanŋu ŋayiny ŋunha Djondja yolŋu God-Waŋarrwun djawarrkmirr.” \v 7 Bala walal waŋanan Djesuwnydja bitjarrnha, “Yaka dhuwal napurrnydja marŋgi yolthu ŋanya ŋunhi Djonnhany nhirrpar ŋurikiyiny djämaw.” \p \v 8 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋguny bitjarrnha, “Nhumany ŋunhi yaka warray lakaranha ŋarrakuny ŋunhiyiny, yolthu ŋanya ŋunhi Djonnhany nhirrpar, ga ŋarrany dhu yakayi yänayiny nhumalaŋguny lakaram, yolthu dhuwal ŋarranhany djämaw nhirrpar.” Ga bitjarrnha ŋayi gan Djesu waŋanany walalaŋguny balany. \s1 Mayali'mirr dhäwu djägamirriwalaŋuwuy mala \s2 Parable of the tenants in the vineyard \sr Luk 20.9-20 \r (Mathuyu 21.33-46; Mäk 12.1-12) \p \v 9 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi nhakun Djesuy bulu lakaraŋal dhäwu mayali'kurr ŋurikiwurruŋgalyiny yolŋuwal walalaŋgal, ga dhuwal ŋayi ŋunhi dhäwuny' lakaraŋal gam', “Ŋunhiliyi yolŋu gan nhina wäŋa-waṯaŋu, ga ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu djälthin wäŋa-waṯaŋuny ŋayi dhu ga ŋuthanmaram ŋamakurr mala borum. Bala ŋayi lämu-nhirrpara ŋunhiwiliyiny wäŋalil borumnha mala dharpan. Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi djarr'yurra yolŋunhany walalany ŋurukiyin djägawnha, djägamirriyaŋala walalany, märr ŋayi dhu ŋunhiyiny wäŋa-waṯaŋuny marrtjin wiripuŋulila wäŋalil, yurr märr wiyinnha ŋayi dhu ŋunhi marrtjiny. Bala ŋayi waŋanany djägamirriwalnydja walalaŋgal bitjarrnha, ‘Dhiyakuny nhuma dhu ga djäga ŋamatham yan ŋarrakalaŋaw, ga ŋunhi ŋayi dhu balwurthirrnydja borumdja, ga nhumany dhu ŋunhi mala-wulkmaraman ŋarrakuny gänaŋulila,’ bitjarr. Bala ŋayi marrtjinan ŋunhiyiny wäŋa-waṯaŋuny yolŋu wiripuŋulila wäŋalil.” \p \v 10 “Yo. Nhinanany ŋayi gan ŋunhiyi wäŋa-waṯaŋuny yolŋu, yan bili ga walu marrtjin galkithin borumgun ŋuriki borumdhinyarawnha, bala ŋayi wäthurra waŋganygun yolŋuw djämamirriwnha, bala ŋayi waŋanany nhanŋu bitjarrnha, ‘Gatjuy nheny dhu marrtjin balan ŋarrakalnha wäŋalil, ga beŋuryi nhe dhu märram ŋunhiyi borum ŋarraku, ga gämany nhe dhu rälin ŋarraku.’ Bala ŋayi yan dhunupan marrtjinan ŋunhiyiny djämamirrnydja yolŋu.” \p “Ga walalnydja ŋuriŋiwurruynydja borum-djägamirriynydja walal nhäŋalnha ŋanya ŋunhiyiny yolŋuny, bala ŋayathaŋalnha ŋanya, bumarnha ŋanya marrtjin, bala djuy'yurrnydja walal ŋanya dhäparŋ'nha goŋ-waŋaran roŋanmaraŋalnydja.” \p \v 11 “Ga bitjarryi bili ŋayi wiripuŋunhany muka djämamirriny yolŋuny djuy'yurr. Bala walalnydja ŋanya ŋuruŋiwurruyyi bili yan bitjarryi bili bumaryi yätjkurruyaŋal. Bala walal ŋunhi djuy'yurrnydja ŋanya balanyayi bili yan goŋ-waŋarayi yan. \v 12 Ga bulu nhakun ŋayi djuy'yurr wiripuŋunhany muka djämamirriny, ga walalnydja ŋanya bitjarryi bili bumaryi, galki balaŋ ŋayi dhiŋganhan, ga ŋurrkaŋalnydja walal ŋanya ŋunhi balan dhawaṯmaraŋalnha warraŋullila.” \p \v 13 “Bala ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuynydja yolŋuy guyaŋanany bitjarrnha, ‘Nhaltjan dhika ŋarra dhu yulŋuny? Manymak, ŋarrany dhu dhuwal djuy'yun dhuwanna ŋarrakuwuynha ŋarra marrkapmirrinhan gäthunhan, märr walal dhu ga nhanŋun märr-ŋal'yundja.’ Bala yan ŋayi djuy'yurra ŋunhiyin nhanŋuwuynha ŋayi gäthu'mirriŋuny. \v 14 Ga ŋunhi walal nhäŋalnydja ŋanya ŋuriŋiwurruyyiny borum-djägamirriynydja yolŋuy walal, bala walal waŋanhaminany bitjanminan, ‘Way, dhuwandja ŋunhi yolŋu ŋunhiyin muka? … nhanŋun ga gäthu'mirriŋu marrtji räli, ŋunhiyin ŋunhi ŋayi dhu yalalaŋumirriynydja märram dhuwandja wäŋa ga ŋula nhä malany, dhäŋur beŋurnydja ŋunhi nhanŋu dhu bäpa'mirriŋuny dhiŋgaman. Go, limurrnydja ŋanya dhu buman murrkay'kuman, märr dhu dhuwandja wäŋa limurruŋguwuy yan.’ \v 15 Bala walal yan ŋunhiyiny gäthu'mirriŋunhany nhanŋu yolŋunhany ŋayathaŋalnha, bala walal ŋanya ŋunhi ŋurrkaŋalnydja balan yänan dhawaṯmaraŋalnha warraŋullila, ga bumarnydja walal ŋanya ŋunhi dhiŋganhamaraŋalnha yan.” Bitjarr ŋayi gan Djesuy dhäwuny' lakaraŋal mayali'kurrnydja. \p Bala ŋayi dhäŋur beŋuryiny Djesuy dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Nhaltjanna dhika ŋayi dhu ŋuriŋiyi wäŋa-waṯaŋuynydja ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany borum-djägamirrinhany mala? \v 16 Bitjanna ŋayi dhu ŋunhi gam'. Marrtjiny ŋayi dhu ŋunhi, ga dhunupan ŋayi dhu buman ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany djägamiriwnhany mala, bala ŋayi dhu ŋunhiyiny wäŋa gurrupan wiripuwurruŋgalnha yolŋuwal walalaŋgal djägalil.” \p Ga ŋunhi walal yolŋu'-yulŋuy ŋäkulnydja, bala walal waŋanan bitjarrnha, “Way, yaka dhu dhuwal bitjandhi dhuwandja wäŋa.” \p \v 17 Bala ŋayi Djesuynydja nhäŋalnha walalany, ga waŋanany ŋayi bitjarra, “Nhä ŋunha mayaliny' ŋunhi ga ŋuruŋ djorrayny'tja \x - \xo 20:17 \xo*\xt Psalm 118.22\xt*\x* lakaram bitjandja gam', \q1 ‘Bala'-dhuḻ'yunamirriy walal yolŋu'-yulŋuy guṉḏa marrtjin ŋal'maraŋal, \q2 walal dhu dhuḻ'yun bala'. \q2 Ga ŋunhiyi waŋganydja guṉḏa walal nhäŋal, \q2 bala nyamir'yurra, \q2 bala walal yan ŋurrkaŋalnha. \q1 Yurr God-Waŋarryuny walalaŋguŋ ŋunhiyi guṉḏa ŋurrkanhawuynydja märraŋala, \q2 bala nhirrpara balaw'nha ŋunhiyiny yuṯuŋgurrnydja; \q2 bukmaktja wiripuny malany guṉḏa dhu ga dhärra ŋunhiliyin waŋganyŋura guṉḏaŋur.’” \p \v 18 “Ga ŋarrany dhuwal balanyayi nhakun ŋunhiyi guṉḏa. Ŋuli ŋayi dhu ŋula yol yolŋu ḏaŋgalkthundja beŋuryiny guṉḏaŋur, ŋanyanhany dhu buḻ'waŋmaraman muṉguykuman ŋuriŋiyiny guṉḏay, ga ŋuli dhu ŋunhiyi guṉḏa yupthundja ŋula yolkalnydja yolŋuwal, ga ŋanyanhany muka dhu dhurrparam ŋuriŋiyiny guṉḏay.” Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja mayali'wurrnydja, yurr ŋurikiwurruŋ ŋunhi yolŋuw walalaŋ dhäwuny' märr-yuwalkthinyamiriwwu mala, nhaltjanna walalany ŋayi dhu ŋunhi walŋany dhä-gir'yun yalalaŋumirriynydja waluy ŋuriŋiny ŋunhi mala-djarr'yunamirriynydja. \p \v 19 Ga ŋuriŋiwurruyyiny ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja yolŋuy walal ga ŋunhi rom marŋgikunhamirriynydja mala dharaŋarnha ŋunhiyi mayaliny', ŋunhi ŋayi gan Djesuy lakaraŋal walalany, bala yan walal dhunupan guyaŋanan ŋayathanharawnha nhanŋu Djesuwnydja. Yurr yaka walal ŋanya yänayiny ŋula ŋayathanha, bili walal gan barrarin ŋurikiwurruŋ yolŋuw walalaŋ; \v 20a yänan walal gan galkurra wiyinnha dhukarr-nhäŋalnydja, wanhawitjan walal dhu ŋanya dhu Djesuny ŋayatham. \s1 Ŋurruḏawalaŋuy mala dhä-birrka'yurr Djesuny ŋunhiŋuwuy ŋunhi rrupiyawuy gurrupanawuy buŋgawawalaŋuwuy \s2 The question about paying taxes \sr Luk 20.20-26 \r (Mathuyu 22.15-22; Mäk 12.13-17) \p \v 20b Bala ŋunhi ŋurruḏawalaŋuny yolŋu walal ŋayan'mirra gan nhinanany nhanŋuny Djesuwnydja, bala walal ŋunhi wiripuwurrunhany ḏirramuwurruny rrupiyaynha wuŋuḻi'yurr, märr walal ŋanya dhu mayali'-gäma bala dhä-birrka'yunna, ga goŋ-gurrupandja ŋanya walal dhu ŋunhi ŋurikalnha Rawumbuywalnha buŋgawawalnydja dhä-gir'yunarawnydja. \v 21 Bala walalnydja ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwnydja mil'ŋuny mala marrtjinan malthurra Djesuwnha. Ga waŋanany walal ŋunhi nhanŋu Djesuwnydja bitjarrnha, “Way Garray, napurrnydja dhuwal marŋgi nhuŋu, ŋunhi nheny ŋuli ga dhunupan yan waŋa dhäruk. Yaka nhe ŋuli gi djambi nhunapinya nhe dhäruk, ga wiripu wiripu lakaram yolŋuw walalaŋ. Yuwalk muka nhe ŋuli ga ŋunhi dhunupany lakaram God-Waŋarrwuny rom, marŋgikumany ŋuli ga yolŋu'-yulŋunhany. \v 22 Go mak napurruŋgalnydja lakaraŋun. Nhä dhuwal dhunupa limurruŋ ŋunhi limurr dhu rrupiyany gurrupan ŋurikiyiny ŋurruŋuwnydja buŋgawaw yäkuw Djetjawnydja?\f * \fr 20:22 \fr*\ft Caesar\ft*\f* Nhaltjan limurr dhu yulŋuny?” \p \v 23 Yurr ŋayipiny Djesuny marŋgithin walalaŋ ŋäthil yan, ŋunhi nhaltjarr walal gan ŋanya mayali'-gäŋal dhä-birrka'yurr, bala ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarra, \v 24 “Go gurrupulnha walal ŋarrakalnha dhuwali rrupiyany ŋarakany, ŋarra mak nhäma.” Bala walal gäŋalnha, bala gurruparnha walal nhanukal goŋlila. \p Bala ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurra walalany bitjarrnha, “Yol dhuwal wuŋuḻiny' ga yäkuny dhiyalnydja gay'yi rrupiyaŋur ŋarakaŋur?” bitjarr. \p Ga walalnydja buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarr, “Dhuwaliny yäku ga mali' ŋayin ŋunhiyin ŋurruŋun buŋgawa Djetjan,” bitjarr.\fig Faces of silver Roman denarius|src="HK00166C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 20.24"\fig* \p \v 25 Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ bitjarra waŋan, “Yo nhumany dhu gurrupanna roŋanmaraman ŋurikiyiny ŋunhi ŋurruŋuwnydja buŋgawaw ŋunhi nhä malany nhanŋuny, ga biyakiyi bili roŋanmaraŋdhi gurrupul nhanŋuny God-Waŋarrwuny ŋunhi ŋula nhä malany.” \p \v 26 Bala walal ŋuriŋiwurruyyiny mayali'-gänhamirriynydja yolŋuy walal ŋäkulnydja ŋanya Djesunhany dhäruktja ṉirr'yurra, bala walal ŋanya ŋunhi yakan ŋunhiŋuwuyyi dhärukpuynydja ŋayathanha yolŋuwalnydja walalaŋgal gumurrŋur. Bala walal gan mukthurra nhinanany, yakan walal ganha buluny ŋanya dhä-birrka'yuna. \s1 Yolŋuy walal dhä-birrka'yurr Djesuny ŋuriki ŋunhi dhu yolŋu walal dhiŋganhaŋur walŋathirryi dhä-dhawar'yunamirriy waluy \s2 The question about rising from the dead \sr Luk 20.27-40 \r (Mathuyu 22.23-33; Mäk 12.18-27) \p \v 27 Ga dhäŋur beŋuryiny wiripuwurrnha ŋurruḏawalaŋu yolŋu walal dhä-birrka'yunaraw marrtjin nhanŋu Djesuw, yurr yolŋuny walal ŋunhi Djatutjin.* Ga dhiyaŋuwurruyyiny yolŋuy walal ŋuli ganha ŋunhi guyaŋanha bitjana, yanbi dhu yolŋu walal bäyŋu walŋathi dhäŋur beŋurnydja ŋunhi dhu rumbal walalaŋ dhiŋguŋ. Bala walal dhuwalawurryiny marrtjinan bala Djesuwala ga waŋan ŋanya bitjarra, \v 28 “Way Garray, ŋunhi Mawtjitjthuny\f * \fr 20:28 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom rulwaŋdhurr bitjarr warray, ‘Ŋunhi dhu ḏirramuny dhiŋgam yothumiriwnydja, nhakun bäyŋun nhanŋu ŋula walkurnydja, bala nhanukala dhu yukuyuku'mirriŋuynha märram nhanŋu ŋunhi miyalknhany, märr ŋayin dhu ŋuriŋiyi miyalkthu yothuny gäma ŋuriki bili yan dhiŋganhawuywuny ḏirramuw.’ \v 29 Ga nhämirr ŋunhi dhuwandja gam'? Waŋganymirrnydja ḏirramuwurrnha gan nhinan wäwa'manydjiwurra goŋ-waŋgany ga märrma' bäythinyawuy, ga ŋayi ŋuriŋiyi maḻamarryuny wäwa'mirriŋuynydja märraŋala miyalknhan. Ga nhinanan maṉḏa gan, bala dhiŋgaŋala ŋayi ŋunhi wäwa'mirriŋuny ŋurruḏawalaŋuny yothumiriw yan. \v 30 Bala beŋuryiny malpuraynha yukuyuku'mirriŋuynha nhanukal märraŋal ŋunhiyi miyalknhany, ga nhinan maṉḏa gan märr-gurriri, bala ŋayiny muka bitjarryi bili dhiŋgaŋalyi yothumiriw yan malpurany. \v 31 Ga bitjarryi bili märr-gandarrpuyyuny märraŋal ŋunhiyi bili miyalknha, ga yothumiriwyi yan ŋayi dhiŋgaŋal bitjarryi bili. Ga bitjarr bili yan walal gan bukmakthu ŋuriŋiwurruyyi ḏirramuwurruy märraŋalnydja ŋunhiyi miyalknhany, ga dhiŋga'-dhiŋgaŋal walal djamarrkuḻi'miriw yan, bukmakthin walal yan. \v 32 Ga yalalaŋumirriynha dhuḏi-yapalan ŋayiny dhiŋgaŋal miyalktja. \v 33 Ma' lakaraŋun napurruŋgal. Ŋunhi dhu yolŋu walal walŋathirr dhiŋganhaŋurnydja, bala yolkun ŋayi dhu ŋunhiyi miyalktja? … bili ŋayi gan ŋunhi nhinanany beŋur bili wäwa'mirriŋuwalaŋaŋur ga yan bili ga yukuyuku'mirriŋuwal walalaŋgal wapthun.” Ga bitjarrnha walal gan ŋunhi dhä-birrka'yurr ŋanya Djesunhany, yan walal gan nhakun ŋanya mayali'-gäŋal. \p \v 34 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋala walalaŋguny bitjarrnha, “Dhiyal ŋuli ga munatha'ŋur ŋunhiyiny miyalkkurruwurr ga ḏirramuwurr bitjandhiny märranhamirr. \v 35-36 Yurr ŋunha djiwarr'ŋurnydja wiripu warray rom. Yaka warray gi dhärri dhawu'-nhirrpanminyaraw ga gurrupanminyaraw miyalkku ga ḏirramuw ga djamarrkuḻiw' mala-bunharaw. Ga yalalaŋumirriynydja ŋunhi, God-Waŋarryuny dhu boŋguŋ marrtji ŋunhi walŋakuŋun dhiŋganhaŋurnydja ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋunhi yol walal nhanukal gan maŋutjiŋur dhuwurr-dhunupayin. Ga ŋunhaliyin walal dhu gi ŋunhi nhininy nhanukala God-Waŋarrwalnha wäŋaŋurnydja biyakun bili wiyinŋumirra, bitjanna nhakun ŋunha djiwarr'puynha yolŋu walal dhäwu-gänhamirra mala nhanŋu.” \p \v 37 “Yo. Nhumany ŋuli ga ŋunhi lakaram dhiŋganhawuynhany yolŋuny walalany, yanbi walalnydja ŋuli ŋunhi gupaḏalnha dhiŋgam. Yuwalk ŋayi dhu ga ŋunhi yolŋuny nhina walŋany, dhäŋur beŋurnydja ŋunhi nhanŋu dhu rumbalnydja dhiŋguŋ. Mawtjitjthuny gan ŋunhi lakaraŋal dhunupa dhäwu, balanyamirriynydja ŋunhi ŋayi gurthan ŋäṉarrnha nhäŋal ŋunhiwiliyi dharpalil marralil; ŋayiny yäku-lakaraŋala God-Waŋarrnhany bitjarra gam', ‘Nheny dhuwal God-Waŋarr Yipurayimgu* ga Yitjakku* ga Djaykupku.’\f * \fr 20:37 \fr*\ft Abraham; Isaac; Jacob\ft*\f* \v 38 Bitjarra ŋayi gan Mawtjitjthu God-Waŋarrnhany waŋan, yurr ŋunhiyi yolŋu walal ŋäthil muka yan dhiŋga'-dhiŋgaŋal. Yurr ŋuriŋiwurruyyi ga lakaram limurruŋgun, bili ŋunhiwurryiny baman'ŋuwuynydja yolŋu walal walŋamirra, bäyŋun rakuny, bili God-Waŋarrnydja ŋunhi Waŋarr walŋamirriw yolŋuw walalaŋ, yaka dhiŋganhawuywu. Nhumany ŋuli ga ŋunhi guyaŋa yanbi ŋunhi baman'puynydja yolŋu walal rakunynha, yurr walal ga bukmak nhinanany birrimbirrnydja walŋa yan.” \p \v 39-40 Bala wiripuwurruynydja rom-marŋgikunhamirriynydja walal waŋan ŋanya bitjarr, “Way Marŋgikunhamirr, manymaknha dhuwandja buku-roŋanmaranhawuy nhokuŋ muka,” bitjarr walal waŋanany ŋanya ŋunhi, bili walal ŋunhi barrarin manapar nhanŋu, ga yakan ŋula waŋganydhuny buluny ŋanya dhä-birrka'yuna. \s1 Dhuwandja ga lakaram ŋunhiny yolŋuny Maŋutji-dhunupayanhawuynha \s2 The question about the Messiah \sr Luk 20.41-47 \r (Mathuyu 22.41-46; Mäk 12.35-37) \p \v 41 Yo, ŋunhiliyi buṉbuŋur buku-ŋal'yunamirriŋur ŋayi gan Djesuy lakaraŋala marŋgikuŋala yolŋunhan walalany, bala ŋayi dhä-birrka'yurrnydja walalany bitjarra, “Nhaku walal ŋuli ga ŋunhi lakaram ŋunhi ŋayiny Maŋutji-dhunupayanhawuynydja\f * \fr 20:41 \fr*\ft Messiah\ft*\f* be gäthu'mirriŋu Geŋ-Daybitku? bitjandja. \v 42 Bili ŋayipiny ŋunhi Daybitthuny \x - \xo 20:42 \xo*\xt Psalm 110.1\xt*\x* yäku-lakaraŋal ŋanya bitjarr warray gam', \q1 ‘God-Waŋarrnydja waŋan ŋarrakalaŋuwalnydja Garraywal bitjarr, \q1 Nhininy gi dhiyalnha ŋarrakiyingalnha yan gali'ŋurnydja, \q2 \v 43 bäy ŋarra nhuŋu dhu ŋunhi miriŋuny bakmaram warrpam'thun yan, \q2 bala nhen dhu ŋunhi ŋurruŋuyirrnydja walalaŋ.’” \p \v 44 “Yo. Bitjarryin ŋayiny ŋanya gan ŋunhi Daybitthuny lakaraŋal ŋunhiyiny ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynhany yolŋuny. Ga ŋuli ŋayi ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuy gäthu'mirriŋuny nhanŋu Daybitkuny, ga nhakun ŋayi ŋunhi Daybitthu ŋanya lakaraŋal bitjarrnydja, ‘Garray ŋarraku,’ bitjarrnydja?” Ga bitjarra ŋayi ŋunhi Djesuy dhä-birrka'yurrnydja walalany. \p \v 45 Ga bukmaknha gan ŋunhi yolŋuny walal balanyamirriyyiny buthuru-bitjurrnydja nhanŋun Djesuwnha dhärukku. Bala ŋayi Djesuny waŋanan nhanukiyingalaŋuwalnydja ŋayi malthunamirriwal walalaŋgal bitjarrnha, \v 46 “Go walal, djäga nhumalaŋguwuy nhuma gi dhiyakuwurruŋgalnydja ŋunhi rom-marŋgikunhamirriwalnydja walalaŋgal. Walalnydja ga ŋunha djälthirrnydja nhumalaŋ, nhuma dhu ga nhäma walalany, bala ŋurruḏawalaŋun lakaram, bala nhuma dhu ga wokthunna walalaŋ, ŋunhi nhuma dhu walalaŋ bunany ŋula wanhaminy wäŋaŋur. Ga ŋunhi walal ŋuli marrtji balany ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirrililnydja wäŋalil, ga nhinany walal ŋuli nhinanhamirriŋurnydja dharrpalŋur yan manymakŋur. Ga ŋunhi walal ŋuli marrtji ḻuŋ'maranhamirr ŋathawnydja ḻukanharaw, bala walal ŋuli marrtji ŋorra'-ŋurrany manymaklila yänan miṉdhalalila. \v 47 Yo. Ŋunhiyi rom-marŋgikunhamirr yolŋu walal ŋuli gi yaka goŋ-ŋayathanhamirr dhuwaymiriwwuny yolŋuw walalaŋ, bala ŋuli marrtji bawa'-gurrupanna walalany, bala djaw'-djawyunna ŋula nhän mala walalaŋ. Bala beŋuryiny walal ŋuli ŋunhi bukumirriyamany ga wiyinnha, yänan nhakun maŋutjiwnha yolŋuwnha walalaŋ, yanbi walal dhuwurr-dhunupan mala. Yurr ŋurukuwurruŋdhiny yolŋuw walalaŋ dhu God-Waŋarryuny gurrupul yindin mirithirra dhä-gir'yunawuynydja, gumurr-ḏälnha.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \c 21 \s1 Djesuny ŋunhi ŋayaŋu-ŋamathinany buku-gurthapuywal miyalkkal wetjthuny, bäydhi ŋunhi nyumukuṉiny'tja rrupiya \s2 Jesus was happy with the widow's offering \sr Luk 21.1-4 \r (Mäk 12.41-44) \p \v 1 Ga dhäŋur beŋuryiny Djesuny gan nhinan ŋunhiliyi God-Waŋarrwalnha buṉbuŋur, nhäŋalnha ŋayi gan yolŋu'-yulŋunhan ŋunhi walal marrtjin rulwaŋdhurra rrupiyan ŋunhiwiliyin bathilil rrupiyawuylila, mundhurrnha God-Waŋarrwun. Dharrwaynydja ŋunhi yolŋuy walal ḻukunydjayny'tja mala rulwaŋdhurra marrtjin ŋunhiwiliyin bathilil dharrwan mirithirra rrupiyany. \v 2 Ga buluny waŋganynha miyalk marrtjin ŋunhi buku-gurthapuynha ŋurruwuyknha, bala ŋayi yan galkarnydja ŋarakany märrman' rrupiyany, yurr nyumukuṉiny'nha maṉḏany ŋunhiyi rrupiyany, yaka ŋula nhä yindi. \p \v 3 Bala ŋayi Djesuny waŋanan bitjarra, “Nhäŋu ŋathil walal ŋunha miyalknha ŋurruwuyknha. Märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ dhu dhuwal lakaramany. Ŋuriŋiyiny miyalkthu rulwaŋdhurr ŋunhiwiliyi bathilil mirithirra yindin God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur, djuḻkmaraŋala ŋayi rrupiya-dharrwamirriwuŋuny yolŋuwuŋ walalaŋguŋ wetjpuy. \v 4 Bili ŋuriŋiwurruyyiny gan wiripuwurruynydja rulwaŋdhurr balayi bäythinyawuy yan rrupiya mala, ga wiripuny walal ŋuli ga dhuḏi'maraman walalaŋguwuynha walal ŋunhi mirithirrnydja yindiny rrupiya. Yurr ŋuruŋuny miyalkthu rulwaŋdhurr bukmak yan nhämunha' ŋayi gan ŋunhi ŋayathaŋal, yakan ŋayi dhuḏi'maranha nhanŋuwuynydja ŋayi rrupiya, bukmak yan ŋayi gurruparnydja God-Waŋarrwun.” Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \s1 Djesuy maripuynydja dhäwu lakaraŋalnha ŋunhi dhu maḻŋ'thunna \s2 Jesus told about the trouble to come \sr Luk 21.5-19 \r (Mathuyu 24.1-14; Mäk 13.1-13) \p \v 5 Ga wiripuwurrnydja gan ŋunhi Djesuw malthunamirr mala lakaranhamin ŋunhiŋuwuynha buku-ŋal'yunamirriwuynha buṉbupuy bitjanmin, “Nhän dhuwandja buṉbu, mirithirra latju' muka? Ŋunha nhäŋu ŋathil guṉḏa malany mirithirra latjun dhika, ga mirithirr latju'mirryi ŋunhi mundhurr yolŋuwuŋuny walalaŋguŋ gurrupanawuy God-Waŋarrwu.” \v 6 Ga ŋayiny Djesuynydja lakaraŋal bitjarra, “Ŋunhayiny nhuma ga nhäma buṉbu, ŋayi ga dhärra manymaknha yan dhiyaŋuny bala, yurr galki dhu ŋunhayi buṉbuny ḏaw'yunna, buḻ'waŋdhunna dhu, yakan dhu ga bulu waŋgany ŋula nhä guṉḏa dhärra ŋapa-ŋal'maranhamirr; bukmaknha dhu marrtji ŋunhi ŋorrany barrkuwatjnha, warrpam'nha dhu muṉguythirra.” Bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja. \p \v 7 Ga walalnydja ŋanya dhä-birrka'yurr bitjarr, “Garray, nhätha dhu dhika bitjandhiny? Nhä ŋunhi dhu ŋurruŋuny maḻŋ'thun? Mak ŋanapurruŋ gi lakaraŋ, märr ŋanapurr dhu nhäma ŋunhiyi dharaŋan ga marŋgithirr galkithinyawuy walu ŋurikiyiny maḻŋ'thunaraw.” \p \v 8 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal balany bitjarr, “Bira'yurr yan gi nhininy, märr nhumalany dhu yaka muka ŋula yolthuny yolŋuy maŋutji-gämany. Bili yolŋuny mala dhu ga ŋunhi marrtjiny ŋarrakalnha yäkuynydja, bala walal dhu marrtji yäku-lakaranhamirrnydja bitjanmirra, ‘Ŋarrany dhuwal ŋunhiyi Maŋutji-dhunupayanhawuy, God-Waŋarrwuŋ,’ bitjanna walal dhu marrtji ŋunhi lakaranhamirrnydja. Ga wiripuwurruynydja malay walal dhu ga ŋunhi lakaram bitjanna, ‘Dhuwanna ŋunhiyiny walu dhä-dhawar'yunamirrnydja bilin bunanan.’ Yurr yaka nhumany dhu märr-yuwalkthirr walalaŋ dhärukkuny, ga yaka yan walalaŋ malthurrnydja. \v 9 Ga ŋuli nhuma dhu nhäma mari yindiny, ga ŋula nhä bunhaminyawuynydja, yaka walal ŋula ŋuriŋiyiny ŋoy-gärri. Yuwalk yan ŋayi dhu ŋunhiyiny nhä malany maḻŋ'thun ŋurruŋuny, yurr yaka yan ŋunhiyiny dhä-dhawar'yunamirrnydja walu.” \p \v 10 Ga bitjarryi bili ŋayi Djesuy lakaraŋalyi bitjarr gam', “Yo, bawalamirriŋura wäŋaŋur ŋarakaŋur dhu marrtji ŋunhi bäpurruny mala bunhamirra, ga nhä mala ŋunhi rom dhuwalaŋuwuy munatha'wuy bitjandhi bili dhu marrtji bunhamirr. \v 11 Yo, ga wäŋany dhu boŋguŋ marrtji dhuwandja munathany' barr'parryurra. Ga yolŋuny walal dhu marrtji ŋunhi marryayny'tja murrmurryurra, bili dhu gi ŋunhi wäŋany dhärri räwakthin, waltjaṉmiriwyin ga ŋathamiriwyin, ga rerriny mala dhu ŋunhi barrkuwatjthin bawalamirriŋurnydja wäŋaŋur. Ga barrarinyamirra dhu gi ŋunhi ŋula nhäny mala maḻŋ'thurr ŋunhalnydja ŋunhi garrwarŋurnydja. Ga dhiyaŋiyin mala dhu ga ŋunhi maŋutji-lakaramany ŋunhiyin nhakun waluny galkin dhä-dhawar'yunamirriynydja.” \p \v 12 “Yo, ga yurrnha dhu ŋunhi dhuwaliyiny mala maḻŋ'thun, ŋurruŋuny ŋathil dhu nhumalany ŋunhi walal ŋayathul, bala yan walal dhu buŋun nhumalany ŋayaŋu-yätjaŋun. Ga gäŋuny walal dhu nhumalany ŋunhi balan dhä-birrka'yunarawnha ŋunhiwilin ŋunhi Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirrilila wäŋalilnydja, bala nhumalany walal dhu gi dharruŋgulila galkurr. Ga nhirrpulnydja walal dhu nhumalany ŋunhi gumurrlilnydja ŋurikiwurruŋgalnha yolŋuwalnydja walalaŋgal Rawumbuywalnha buŋgawawalnydja mala, bala walal dhu gi waŋan dhä-birrka'yurra nhumalany, bili nhumany dhuwal ŋarraku muka yolŋu walal. \v 13 Ga balanyamirriyyiny waluy nhumany dhu gi ŋunhi lakaraŋuny yolŋuwalnydja walalaŋgal ŋarrakalaŋuwuynha. \v 14 Ga ŋunhi nhumalany walal dhu ga gämany balayiny dhä-birrka'yunarawnydja, nheny yaka yänayiny warwuyurr nhaltjan nhe dhu ga ŋunhi waŋa, \v 15 bili ŋarra warray dhu nhuŋuny dhäruk gurrupan waŋanharaw, nheny dhu ga ŋunhi dhärukthuny waŋa mirithirra djambatjthun, märr walalnydja dhu ŋuriŋiwurruyyiny miriŋuynydja mala bäyŋun maḻŋ'maram ŋula nhäny ŋunhiliny nhokalnydja dhärukŋur walalaŋguwuynydja walal ḏiltji-ḏuwaṯthunarawnydja waŋanharaw.” \p \v 16 “Yo. Ga balanyamirriyyin ŋunhi, walalnydja dhu gurruṯumirriynydja mala nhumalaŋgal nhumalanhany ḻikandhu-ŋurrkaman, ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuy nhokal ga bäpa'mirriŋuynydja ga yukuyuku'mirriŋuynydja ga wäwa'mirriŋuy ga ḻundu'mirriŋuy walal nhokal, ga wiripuwurrnydja mala nhuma dhu ŋunhi burakin rakunygun. \v 17 Bawalamirriŋura dhu ga ŋunhi yolŋuny walal ŋuyulkthirrnydja ga nyamir'yundja nhumalany bili nhumany ŋunhi ŋarraku yolŋu walal. \v 18 Yurr nhumany dhuwal God-Waŋarrwalnha goŋŋur, bäyŋun nhuŋu dhu ŋula birrimbirrnydja ŋayatham, bili ŋayi warray dhu ga nhuŋuny djäga. \v 19 Nheny gi dhärrin ḏälnha yan birr-biyakun, ga yakan waṉḏiny ḏiltjiny-gurrupanmirr ŋarraku. Bili ŋunhiyiny yolŋu ŋunhi ŋayi dhu ga bitjandja bili malthun ŋarrakuwuynydja yan, bäydhi ŋunhi ŋuliwitjandja marikurrnydja, ŋunhiyin dhu ga yolŋu nhina walŋany ŋunhalnydja ŋarrakalnydja.” \s1 Djesuy gan lakaraŋal dhäwu, ŋunhi nhaltjan dhu Djurutjalamnha wäŋany baḏuwaḏuyun \s2 Jesus told about the destruction of Jerusalem \sr Luk 21.20-24 \r (Mathuyu 24.15-21; Mäk 13.14-19) \p \v 20 “Yo, ŋunhi nhuma dhu nhäma miriŋunhany malaŋuny, walal dhu ga wäŋgamany ḻiw'maraman dhuwandja wäŋany Djurutjalamnhany,\f * \fr 21:20 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* bala nhuma dhu walalaŋ marŋgithirra ŋunhi dhuwaliyiny wäŋa dhu galki baḏuwaḏuyuna, buḻ'waŋmaraman. \v 21 Ga nhumany ŋunhi yolŋu walal ŋunhi nhuma ga nhina dhiyal Djudiya\f * \fr 21:21 \fr*\ft Judea\ft*\f* makarrŋur wäŋaŋur, nhumany dhu ŋunhi dhunupan waṉḏirrnydja balan bitjanna bukumirrilila wäŋalilnydja. Ga nhuma wiripuwurr yolŋu walal ŋunhi nhuma dhu ga nhina dhiyal wäŋaŋur Djurutjalam balanyamirriyyiny, dhunupan nhakun nhumany dhu ŋunhi waṉḏi'-waṉḏirryi ganarrthaman dhuwandja wäŋanhany. Ga nhuma wiripuwurr yolŋu walal ŋunhi nhuma dhu ga nhina warraŋul ga gali'ŋur ga gaykarraŋŋur wäŋaŋur, yakan roŋiyi räliny wäŋalilnydja; waṉḏin balan biyakun barrkulila wäŋalil. \v 22 Bili balanyamirriyyiny God-Waŋarryuny dhu mirithirra yan dhä-gir'yundja ŋunhi wäŋa-dhuwalaŋuwuynhany yolŋuny walalany; yuwalk yan ŋayi dhu dhä-gir'yundja walalany mirithirrnydja, bitjan yan bili nhakun ŋunha djorray' ga lakaram ŋäthilmirriyam. \v 23 Yurr ḏälnha dhuwal yulŋuny ŋurikiny yolŋuw miyalkkuny ŋunhi ŋayi dhu ga yothuny gäma guḻundhuny, ga ŋurikiyi ŋäṉḏi'mirriŋuw yothu-yalŋgimirriwnydja. \v 24 Yurr miriŋuny dhu ŋunhi bunin, bala dhu marrtji buŋun murrkay'kuŋun yolŋunhany walalany, mandjawakthun dhu marrtji barrtjurr. Ga wiripuwurrunhany dhu ŋunhi yolŋu'-yulŋuny yänan marrtji djaw'-djawyurra balan biyakun wiripuŋulila wäŋalil wiripuŋuwalnha bäpurrulil mala barrkulila. Yurr dhuwaliyiny dhu ŋunhi wäŋa Djurutjalamdja goŋŋur ŋurikiwurruŋgalnha Djan'tayilwalnha yolŋuwal walalaŋgal, bala walal dhu ŋunhiyiny mulkuruny yolŋu walal marrtjiny bala dhurrpa'-dhurrparaŋun dhuwaliyiny wäŋa, yan bili-i-i ga bäy walalaŋ dhu walu dhawar'yurr.” \s1 Dhiyaŋuny ga dhäwuy lakaram Djesunhan gumurr-roŋiyinyawuynha \s2 The coming of the Son of Man \sr Luk 21.25-33 \r (Mathuyu 24.29-35; Mäk 13.24-31) \p \v 25 “Balanyamirriynydja ŋunhalnydja ŋunhi garrwarnydja dhu gi maḻŋ'thurr ŋula nhän mala ŋoy-gärrinyamirra, bili ŋaḻindiny dhu ŋunhi ga waluny ga ganyuny mala wiripuŋuyin, ga dhiyalnydja munatha'ŋurnydja yolŋuny walal dhu gi ŋunhi ŋapa-ŋayathula, wilwilyurra manapul, bili gapuny dhu gi ŋunhi ŋunhany moṉuktja ŋoynydja waŋan rirrakaymirriyin, mirithin yan dhika, ga ḏowuny dhu gi ŋunhi ŋal'yurra yindithin. \v 26 Yurr yolŋuny walal dhu marrtji ŋunhi ḻiyany balanyamirriyyiny wirrmuryurra dhika mirithin yan, bala walal dhu marrtji burrumunuŋ'thin ḏälthin barrariynydja walalaŋgiyingal, ga ŋuliwiyakiyin ŋunhi barrariwurrnha dhaḻakarrwurr walal dhu gi ŋunhi galkurrnydja ŋurikiny ŋunhi yindiwnydja mariw, ŋunhi dhu boŋguŋ maḻŋ'thurrnydja bawalamirraŋura. Bili ŋunhi bukmak ganydjarr mala beŋur garrwarŋurnydja dhu marrtji burrul'yurra räli ŋapa-malamirra, ga yakan walal dhu gi ŋunhi marrtji biyakuny nhakun ŋunhi nhäthinya walalaŋ ŋäthiliŋu goyurr malany marrtjinyawuy. \v 27 Ga balanyamirriyyin ŋunhi, walalnydja dhu nhäman ŋanyanhany Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny ŋayi dhu ga marrtjin rälin maŋandhun, yurr marrtjiny ŋayi dhu ga ŋunhi ganydjarrnydja yindin mirithirra, ga djeŋarrayny'tja ŋanya dhu ŋunhi gungamany djarraṯawun'thuny, manymakthun yan dhika.” \p \v 28 “Yo, ga ŋunhi dhu ŋunhiyi nhäny mala nhakun bitjandhiny ŋurruyirr'yundja marrtji maḻŋ'thundja, nhumany dhu yakan barrarirr; yänan gi dhärriny birr-biyakun barrarimiriwnha, ga dhupuŋuny gi djiwarr'lila yan, bili ŋunhiny dhu nhuŋuny Walŋakunhamirr marrtjin rälin, galki ŋayi dhu bunan dhawaṯmaranharawnha nhumalaŋ.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy marŋgikuŋalnydja walalany ŋäthilmirriyaŋalnydja. \p \v 29 Ga buluny ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋgal mayali'kurra bitjarra gam', “Guyaŋi ŋathil ŋunhi dharpany genydjany' ga wiripu malany dharpa, bala yan marŋgithin. \v 30 Ŋunhi nhe ŋuli nhäma ŋathil marwat dhamany'tjunawuy, bala nhe ŋuli ŋunhi marŋgithirra, bala nhe ŋuli waŋan bitjanna, ‘Way, galkin dhuwandja borummirra walu, muka?’ bitjanna. \v 31 Ga balanyawuyyin nhe dhu ŋunhi nhämany ŋayi dhu marrtji bitjandhin maḻŋ'thundja, bala nheny dhu yänan marŋgithirra, ŋunhi galkin ŋayi dhu God-Waŋarrwuny rom bunan.” \p \v 32 “Märr-yuwalk ŋarra ga dhuwal lakaramany nhumalaŋ. Nhuma bukmak yolŋu walal ŋunhi nhuma ga dhiyaŋ bala nhina dhiyal, wiripuwurrnydja nhuma dhu ŋunhi yolŋu walal yaka yänayiny dhiŋguŋ, ga yan bili ga bäy ŋayi dhu boŋguŋ ŋunhi ŋula nhän mala warrpam'thurra maḻŋ'thurr, ga dhäŋur beŋuryin ŋunhi, bala ŋayiny boŋguŋ Yolŋuny Gäthu'mirriŋu ŋurruḏawalaŋuyin bukmakkun yan wäŋawnydja malaŋuw. \v 33 Ŋunha ŋunhi garrwarnydja wäŋa ga dhuwandja munathany' wäŋa buwayakthirra dhu marrtji warrpam'thunna, yurr Dhäruktja ŋarraku dhu yaka warray buwayakthirr ga dhawar'yun; dhärran dhu ga yan bitjanna bili.” \s1 Gatjuy nhininy gi bira'yurra yan, ga bukumirriyaŋun gi \s2 Watch and pray \sr Luk 21.34-38 \p \v 34-35 “Biyakun djägan nhumalaŋguwuy nhuma gi. Yaka yan gi ḻay-ḻayyurr ŋuriŋiny ŋunhi munatha'wuyyuny ŋula nhaliy malaŋuy. Ŋuli nhe dhu ga bitjan bili guyaŋa ŋathany yan ga ŋänitjiny, ga bitjan bili nhe dhu ga warwuyun ŋula nhakuny malaŋuw yan, bala ŋuriŋiyin malaŋuy nhunanhany dhu ga ŋunhi baku-ŋayathamany, ga ŋunhiyiny mak nhe dhu ga yakan girri'-ŋamathirr nhanŋuny Djesuwnydja, balanyamirriyyiny ŋunhi ŋayiny dhu marrtjin rälin. Bili nhanŋuny dhu walu ŋunhi maḻŋ'thun ganydjarryu warray. Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhiyiny dhu nhakun dhuḏitjnha bukmakkun yan yolŋuwnydja walalaŋ bawalamirriwuywun wäŋapuywuny. \v 36 Yänan mak nheny dhu ga nhinany bira'yunna, galkurra gi yan, ga biyakun bili gi bukumirriyaŋun, märr nheny dhu ga dhärrany ḏälnha yan ŋunhi ŋayi dhu yindiny mari maḻŋ'thun, bala nhe dhu ga ŋunhi dhärrany goramiriwnha yan ŋula nhämiriwnha, gumurrŋurnydja nhanukalnha Yolŋuwalnha Gäthu'mirriŋuwalnydja ŋunhal djiwarr'ŋurnydja.” Bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja. \p \v 37 Ga bitjarra bili walu-ŋupara ŋayi gan ŋunhi Djesuy marŋgikuŋalnydja yolŋunhany walalany ŋunhiliyiny buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur, ga munhawuyinany nhanŋu gan ŋunhala bukuŋura wäŋaŋur yäkuŋur Wolipnha.\f * \fr 21:37 \fr*\ft Olives\ft*\f* \v 38 Ga bitjarr bili walu-ŋupar munhawumirr gan ŋunhi yolŋuny walal marrtjin balany ŋunhi buku-ŋal'yunamirrililnydja buṉbulil, dharrwan mirithirra malany, bili walal gan ŋunhi mirithin yan djälthinany ŋänharawnydja nhanŋu Djesuwnydja dhärukku. \c 22 \s1 Djudatjthu dhäruk-ŋurrkaŋal ŋurruḏawalaŋuwal malaŋuwal Djesuw ŋayathanharaw \s2 Judas arranged to betray Jesus \sr Luk 22.1-6 \r (Mathuyu 26.1-5,14,16; Mäk 14.1-2,10-11; Djon 11.45-53) \p \v 1 Galkin ŋunhi waluny walalaŋ guyaŋanhamirra yäku Ḻäy-djuḻkmaranhamirra, ŋunhi walal ŋuli ganha ḻukanha ŋatha ḏambamiriw. \v 2 Ga ŋunhiyi mala ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirr yolŋu walal, ga rom-marŋgikunhamirr mala, ḻarruŋal walal gan dhukarrwun nhaltjan walal dhu ŋayathamany ŋany Djesuny, bala yan buman ŋanya murrkay'kuman. Yurr walal gan ŋunhi gayulnha guyaŋanany ŋayathanharawnydja nhanŋu, bili walal gan ŋunhi barrarinany yolŋuwnha walalaŋ. \p \v 3 Ga balanyamirriyyin waluy ŋayiny ŋunhi Djaytindja gulŋiyinan nhanukalnydja Djudatj-Gariyatkalnydja,\f * \fr 22:3 \fr*\ft Judas Iscariot\ft*\f* yurr ŋayiny ŋunhi ŋunhiyiny yolŋu beŋuryin malaŋur 12-kala malthunamirriwal nhanukala Djesuwala. \v 4 Ga dhäŋur beŋuryiny, bala ŋayi ŋunhi Djudatjtja marrtjinan ŋurikiwurruŋgalnha ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriwalnha yolŋuwal walalaŋgal, ga ŋurikiwurruŋgalnha ŋunhi walal ŋurruŋu mala ŋurikiwurruŋdhin ŋunhi walal buku-ŋal'yunamirriw buṉbu djägamirr mala, bala ŋayi waŋanany walalaŋgal bitjarrnha, “Way walal, ŋarrany dhu dhuwal gurrupanna nhumalaŋgalnha goŋlil Djesunhany,” bitjarr. \v 5 Ga ŋunhi nhakun walal ŋanya ŋäkulnydja dhäruktja balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala walal yan mirithinan goŋmirriyinany, ga waŋanany walal ŋunhi bitjarra, “Yo, ŋanapurrnydja nhuna dhu gurrupanna rrupiyan ŋunhiŋuwuyyiny,” bitjarr. \p \v 6 “Yo, manymaknha dhuwaliyiny,” bitjarr ŋayi Djudatjtja. Bala ŋayi gan yan guyaŋanan dhukarrnha nhaltjan ŋayi dhu ŋunhi gurrupan ŋanya Djesuny walalaŋgal goŋlil ŋurukuwurruŋgalyi, yurr gayulnha ŋayi gan ŋunhi guyaŋanany bitjarryiny, märr walal dhu yolŋu walal yaka marŋgithirr nhanŋu. \s1 Djesuwal malthunamirriy maṉḏa märrmay' ŋäthilmirriyaŋal djäma wäŋa Ḻäy-djuḻkmaranhamirriw waluw ŋathaw ḻukanharaw \s2 Two of Jesus' disciples prepared the Passover meal \sr Luk 22.7-13 \r (Mathuyu 26.17-25; Mäk 14.12-21; Djon 13.21-30) \p \v 7 Yo. Ŋunhiyi guyaŋanhamirrnydja walu bilin bunanan ŋurikiyiny ḏambamiriwwuny ŋathaw ḻukanharaw. Ŋäthil baman'tja ŋunhi, walal ŋuli nhakun balanyarayyi waluy wutthunna warrakan'nha bimbiny, bala ḻukanhan walal ŋuli balanyamirriyyi waluy Ḻäy-djuḻkmaranhamirriy. \v 8 Bala ŋayi Djesuy djuy'yurra Betanhan ga Djonnhan bitjarrnha, “Maṉḏa, nhumany dhu marrtjin ŋäthilmirriyaman ŋathan limurruŋ, märr limurr dhu ḻukan ŋunhiyi ŋathany Ḻäy-djuḻkmaranhamirrnydja rrambaŋin.” \p \v 9 Ga maṉḏany dhä-birrka'yurr ŋanya bitjarr, “Wanha dhika linyu dhu ŋäthilmirriyam wäŋany, märr limurr dhu ŋathany ḻuka, wanhal wäŋaŋurnydja?” bitjarr. \p \v 10 Ga ŋayi Djesuny waŋan bitjarr, “Ŋäku ŋathil maṉḏa ŋamathaŋ. Ŋunhi nhuma dhu marrtji bala Djurutjalamlilnydja, ga nhämany nhuma dhu ŋunhi yolŋunhany ŋayi dhu ga banikin'tja gäma yindi gapumirr ḻambarryu. Bala nhumany dhu ŋunhi yänan malthunna nhanŋu ŋurikiyiny ḏirramuw, ga ŋunhi ŋayi dhu gulŋiyirr ŋula nhäkurrnydja wäŋalil, ga nhumany dhu yan gulŋiyirryi malthundhi nhanŋu. \v 11 Ga waŋany nhuma dhu ŋunhi ŋurikiny wäŋa-waṯaŋuwnydja yolŋuw bitjanna, ‘Way, bitjarr ŋunha Marŋgikunhamirrnydja waŋan, wanha dhika wäŋany dhaḻakarrnydja ŋanapurruŋ ŋarrakuny ga malthunamirriwnydja mala ŋarrakalaŋaw, napurr dhu ŋathany ḻuka ŋunhi Ḻäy-djuḻkmaranhamirra yäku?’ Ga bitjanna nhuma dhu ŋunhi waŋany. \v 12 Ga ŋayiny dhu nhumalany ŋunhi ŋuruŋiyiny yolŋuy gäman balan bitjanna garrwarlila yindilila mungurrlilnydja, ga ŋunhiliyin nhumany dhu ŋunhi ŋathany ŋäthilmirriyam djäma limurruŋ.” \p \v 13 Bala maṉḏa ŋunhi marrtjinan, ga ŋunhalnydja Djurutjalamdja maṉḏa maḻŋ'maraŋalnydja ŋunhiyi bili yan ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋal maṉḏaŋgal. Bala maṉḏa gan djäman ŋäthilmirriyaŋalnha ŋunhiyin ŋatha Ḻäy-djuḻkmaranhamirra. \s1 Djesuy romdja nhirrparnha ŋathapuy dharrpalpuynydja ga gapupuynydja \s2 The Lord's Supper \sr Luk 22.14-23 \r (Mathuyu 26.26-30; Mäk 14.22-26; 1 Corinthians 11.23-25) \p \v 14 Yo. Ga ŋunhi nhakun waluny nhanŋu galkithin, Djesuwnydja bala ŋayi nhinan ŋunhiliyin ŋathamirriŋura bala'palaŋur, walalnha rrambaŋin ŋunhiwurrnha ŋunhi djuy'yunawuynha yolŋu walal. \v 15 Bala ŋayi waŋanany bitjarrnha walalaŋgal, “Mirithin yan ŋarra dhuwal djälthinany dhiyakuny, ŋunhi ŋarra dhu ḻukany dhuwal Ḻäy-djuḻkmaranhamirrnydja ŋatha mala-manapandja nhumalaŋgal, yurrnha nhakun ŋarra dhu ŋunhi burakirrnydja. \v 16 Bili yakan ŋarra dhu ŋunhi buluny ḻuka dhuwaliny ŋatha, ga bäy dhu ŋunhi God-Waŋarrwu rom maḻŋ'thun yuwalkthirr yan.” \p \v 17 Bala ŋayi yan wiyikany' märraŋalnha banikin'mirrnydja, ga dhunupan ŋayi ŋunhi buku-gurrparnha God-Waŋarrnhan, ga waŋanany bitjarrnha, “Ŋay', dhuwandja märraŋun bala ḻukin, gurrupanmirra walal marrtji nhumalanhawuynhany nhuma,\fig The Last Supper|src="CN01803B.tif" size="Span" loc="DC" ref="Luk 22.17"\fig* \v 18 bili yuwalknha ŋarra nhumalaŋ ga dhuwandja lakaram, bäyŋun ŋarra dhu ŋunhi buluny ḻuka dhuwaliyiny wiyika borum, ga bäy dhu ŋunhi God-Waŋarrwu rom maḻŋ'thun yuwalkthirr yan.” \p \v 19 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy märraŋal ŋathany muka, bala ŋayi buku-gurrparnha God-Waŋarrnhan, ga bakmaraŋalnydja ŋayi ŋunhi, bala yan gurruparnha marrtjin walalany, ga waŋanany ŋayi bitjarrnha, “Ŋay', dhuwanna ŋarra ŋunhi rumbalnydja ŋunhi ŋarra dhu gurrupanmirra. Ŋarran dhu dhuwal nhumalaŋgalnydja dharapulŋur burakirr. Ma', ḻukin, ga guyaŋiny balayi roŋiyi dhuḏitjthu ŋarrany.” \v 20 Ga dhäŋur ŋathaŋurnydja ŋayi bitjarryi bili yan gurruparyi banikin' wiyika'mirr walalaŋ, ga waŋan ŋayi bitjarr, “Ŋay', dhuwanna ŋarraku maŋguny'. Dhiyaŋuny ga maŋutji-lakaram, ŋunhi ŋarrany dhu gulaŋ-waṉḏirra, nhumalaŋgun dharapul djaw'yun. Ga dhuwanna ŋunhi God-Waŋarrwuny yuṯany gumurrkunhaminyawuy rom, ŋarrakalaŋuwurra maŋgu'-waṉḏinyawurr.” \p \v 21 “Yo. Ga märr-yuwalk ŋarra nhumalaŋ ga dhuwandja lakaram. Dhiyal nhakun malaŋur limurruŋgal, yolŋu ga waŋganydja nhina, ḻuka ŋayi ga ŋatha ga gapu dhiyal limurruŋgal, yurr ŋayi dhu ŋunhi ḏiltji-bilyuna ŋarrakuny, bala ŋayi dhu goŋ-gurrupandja ŋarrany goŋlilnydja miriŋuwalnha walalaŋgal. \v 22 Yuwalk yan dhuwandja, ŋarrany dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋu dhiŋgaman, bili ŋunhi bili yan dhukarrnydja ŋunhi ŋayipi ŋarraku God-Waŋarryu nhirrpar. Yurr yindi nhanŋuny dhu mari dhawaṯthun ŋurikiyiny yolŋuw ŋunhi ŋayi ŋarrany dhu dhayuŋan walalaŋgala goŋlil miriŋuwalnydja.” \p \v 23 Bala walalawuynydja nhakun dhä-birrka'yunminan bitjanminan, “Yol dhika yolŋuny? Yolthu dhu gurrupandja ŋanya?” \s1 Djesuw malthunamirr mala gan ḏurthu-ŋurrkanhamin bala-räli'yunmin ŋurruŋuthinyaraw \s2 The argument about who was most important \sr Luk 22.24-30 \p \v 24 Yo. Ga dhäŋur beŋuryiny nhanŋuny ŋunhi Djesuwnydja malthunamirr mala gan waŋanhaminan dhä-ŋurrkanhaminan walalanhawuynhany walal, yol nhakun dhu ŋurruŋuyirr. \v 25 Bala ŋayi Djesuynydja walalaŋ lakaraŋal bitjarrnha gam', “Ŋunhiwurr dhuwal buŋgawany yolŋu mala dhiyalnydja munatha'ŋurnydja, ŋunhi walal ŋuli ga ganydjarr-gurrupan wiripuwurruny yolŋuny walalany dhärukthu ḏälyu walalaŋgiyingal walal, bala walal ŋuli ŋunhi lakaranhamirrnydja bitjanmirra, ‘Ŋarrany dhuwal guŋga'yunamirr warray ga bulu ŋarra rrupiya-gurrupanamirr ŋarrakalaŋawnydja yolŋuw walalaŋ,’ bitjanmirra. \v 26 Yurr God-Waŋarrwuny ŋunhi rom gänaŋ'thun warray ga dhipuŋurnydja munatha'wuywalnydja romŋur. Ŋuli nhe ŋunhi yolŋu ŋurruŋuny ŋarrakalaŋawnydja romgu, nheny dhu ga ŋunhi bitjanna nhinany nhakun ŋunhi yuṯan yolŋu, nyilŋ'maranhamirra, yakan nhe dhu ga ŋunhi buŋgawakunhamirrnydja; yanan nhe dhu ga ŋunhi mukthunna djämany guŋga'yundja nhuŋuwuy nhe yolŋunhany walalany, ŋunhiyiny nhakun nhe dhu balanyayiny walalaŋgun djämamirr. \v 27 Yo. Djämamirriynydja yolŋuy ŋuli ga ŋunhi gäma ŋatha ŋuriki wiripuŋuw yolŋuw, ŋunhi ŋayi ŋuli ga nhina galkun ŋathaw ḻukanharaw, bili ŋayipiny ŋunhi yolŋu buŋgawany garrwar warray ŋurikalyiny yolŋuwal djämamirriwalnydja. Ga ŋarrapiny dhuwal nhakun djämamirryi dhiyal nhumalaŋguny, yaka dhuwal ŋarra buŋgawa balanyany gumurr-ḏälnydja dhäruk-gurrupanamirr.” \p \v 28 “Yo, nhumany dhuwalawurrnydja galki warray gan nhinan ŋarrakal bitjarr bili yan ŋuliwitjarr ŋarrakalaŋuwurr ŋayaŋu-yätjinyawurr romgurr, ga yaka nhakun nhuma ŋarrany gananna. \v 29 Bala ŋarra ga dhuwal buŋgawayaman nhumalany ŋarrakalaŋawnydja yolŋuw walalaŋ nhuma dhu buŋgawayirra walalaŋguny, bitjan yan nhakun ŋarrakal Bäpay nhirrpar ŋarrany ŋurruŋuyaŋal, märr ŋarran dhu ga nhina ŋurruŋuny bukmakkun yan yolŋuw walalaŋ. \v 30 Yo, ga rrambaŋin limurr dhu gi ŋunhi nhininy ŋunhalnydja ŋarrakalnydja romŋur. Ga ḻukiny limurr dhu ŋunhi rrambaŋin waŋganyŋura yan ŋathany ga gapuny, ga nhinany nhuma dhu ga ŋunhi ŋunhiliyin nhinanhawuyŋura mala, mala-djarr'yunamirra mala ŋurikiwurruŋgun ŋunhi yolŋuwnha walalaŋ Yitjuralwun bäpurruw 12-kun.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesu waŋanany. \s1 Djesuynydja ŋunhi lakaraŋal ŋäthil yan yurrnha ŋayi Betany dhumbal'yurr nhanŋu \s2 Jesus predicted Peter's denial \sr Luk 22.31-34 \r (Mathuyu 26.31-35; Mäk 14.27-31; Djon 13.36-38) \p \v 31 Bala ŋayi Djesuny bilyurra ga waŋan Betawnydja bitjarra gam', “Djäyman! Djäyman!” bitjarr. “Djaytindja ga ŋunha djälthirra ŋayi dhu nhunany yan nhakun birrka'yun, ga God-Waŋarrnydja nhanŋu ŋuriki yoraŋal, bala ŋayi nhunany dhu birrka'yunna bitjan nhakun ŋuli marrtji ŋunhi yolŋuy ŋatha-djämamirriy rurr'rurryun dhukun ŋathaŋur malany maŋutjiŋur. \v 32 Yurr ŋarrany nhuŋu gan dhuwal bukumirriyaŋal, Djäyman, märr nheny dhu marrtji bitjan bili yan märr-nhirrpanmirrnydja ŋarrakiyingal, ga yaka ŋula galkirriny ga ganurrnydja ŋarrany. Ga dhäŋur beŋurnydja ŋunhi nhe dhu roŋiyirrnydja ŋarrakal, nheny dhu ga guŋga'yunna ga marrparaŋgum muka gäma walalany ŋunhi nhuŋuwuynydja nhe yukuyuku'mirriŋunhany walalany.” \p \v 33 Ga ŋayiny Betany buku-ḏuwaṯthurr warray waŋan bitjarr, “Garray, yaka ŋarrany nhuna dhu dhuwal ganan. Ŋarrany dhu galki yan bitjan bili nhokal, ŋunhi ŋula wanhaminy nhe dhu dharruŋguŋurnydja nhä mak dhiŋganhamirriŋurnydja romŋur. Bäyŋun dhu dhuwal ŋarrapiny nhunany ganan.” \p \v 34 Yurr ŋayi Djesuny waŋan bitjarr, “Beta, yuwalk ŋarra nhuŋu ga dhuwal lakaramany, nhepiny dhu ŋunhi dhumbal'yunna ŋarrakuny buku-ḻurrkun'mirra, yurrnha dhu ŋunhi guḻawurrnydja ŋäthi djaḏaw'maramany.” \s1 Djesuy lakaraŋalnha ŋunhiŋuwuynydja ŋunhi nhanŋuwuynydja djämamirr mala dhu ga marrtji gumurr-ḏälkurra romgurr \s2 Jesus told his followers they would have troubles as they served him \sr Luk 22.35-38 \p \v 35 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Balanyamirriynydja waluy ŋunhi ŋäthilnydja ŋarra nhumalany djuy'yurr muka lakaranharaw, dhäwuw birrŋ'maranharaw, ga nhumany ŋunhi marrtjinany rrupiyamiriwnha mala ga dhapathuŋ'miriwnha ŋula nhämiriwnha, yakan nhuma ganha gänha bathiny mala girri'mirrnydja. Ga nhän nhuma gan ŋunhi, marryan' nhinanany? Ŋathamiriwnydja ga girri'miriwnydja?” bitjarr. \p Ga walalnydja waŋan bitjarr, “Bäyŋu! Yaka napurr ganha nhinanha ŋathamiriw ga girri'miriw,” bitjarr. \p \v 36 Bala ŋayipiny Djesuynydja lakaraŋal bitjarrnha, “Dhiyaŋun bala nhuma dhu ga marrtjiny ḏälkurra romgurr. Ŋuli nhuma ga ŋayatham rrupiyany, gäŋun ŋunhiyiny, ga biyakiyi bili märraŋdhi bathi girri'mirrnydja nhuŋuwuy nhe. Ga ŋuli nhuŋu bäyŋuny mandjawak, ga nheny dhu djalim bätjupatjun nhuŋuwuy nhe, bala nhe dhu ŋunhi märraman mandjawaktja. \v 37 Bili ŋunha ŋunhi djorrayny'tja ga lakaram ŋarranhany bitjanna gam', ‘Walal lakaraŋal ŋanyanhany, be ŋayiny dhuwurr-yätjkurr yolŋu, bala walal bumarnydja ŋanya murrkay'kuŋalnha,’ bitjan ga ŋunhi Djorrayny'tja dhuyuynydja lakaram ŋarranhany, ga galki dhu ŋunhiyiny maḻŋ'thunna, dhawaṯthunna dhu ŋarrakalaŋuwuynydja.” \p \v 38 Ga ŋunhiwurryiny ŋunhi malthunamirrnydja walal waŋan bitjarr, “Garray, dhuwal ŋunhi märrma' maṉḏany mandjawak ŋanapurr ga ŋayatham.” \p Ga ŋayiny Djesuny bitjarr warray waŋan, “Ma', bilin. Ḏaḏawyurra,” bitjarr. \s1 Djesu gan bukumirriyaŋal ŋunhili bukuŋur yäkuŋur Wolip \s2 Jesus prayed on the Mount of Olives \sr Luk 22.39-46 \r (Mathuyu 26.36-46; Mäk 14.32-42) \p \v 39 Yo. Ga dhäŋur beŋuryiny Djesuynydja ganarrthaŋala ŋunhiyiny Djurutjalamdja wäŋa, bala ŋayi yan marrtjinan dhunupan balan bukulila wäŋalil yäkulil Woliplila,\f * \fr 22:39 \fr*\ft Olives\ft*\f* ŋunhiwiliyin wäŋalil ŋunhi ŋayi gan bitjarr bili marrtjin yan balayi. Ga walalnydja nhanŋu ŋunhi malthunamirrnydja mala malthurryi nhanŋu. \v 40 Ga ŋunhi nhakun walal ŋayathaŋalnydja ŋunhiyiny wäŋa, bala ŋayi waŋanan walalaŋgal bitjarrnha, “Bira'yun nhuma dhu ga nhinany, ga bukumirriyaman ga, märr nhuma dhu yaka muka galkirriny ŋunhi ŋayi dhu mokuyyuny dharrwunumany nhumalany.” \p \v 41 Bala ŋayi Djesuynydja ganarrthaŋala walalany, ga marrtjinany ŋayi ŋunhi märr-gurriri, bala yan bun'kumu-djipthurra, bala bukumirriyaŋala gan. \v 42 Waŋanany ŋayi gan ŋunhi bitjarrnha, “Bäpa, ŋarrany djälnha nheny dhu djaw'yunna ŋarrakal märraman dhuwandja ŋunhi galŋa-ŋonuŋdhinyamirrnydja rom. Yurr ŋarrapiny nhuŋuwuy dhu ga yan märrwuny malthun, yaka ŋarrakuwuynydja ŋarra märrwu.” Bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuynydja bukumirriyaŋal. \p \v 43 Bala ŋayi ŋunhi God-Waŋarwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu dhunupan maḻŋ'thurra nhanukal, bala yan ŋayi ŋanya marrparaŋguŋalnha, ḏälkuŋalnha manapar ŋanya. \v 44 Yo, ŋayaŋuny nhanŋu ŋunhi mirithinan yan dhika galŋa-ŋonuŋdhinany, ga buluny ŋayi gan ŋunhi bukumirriyaŋal ŋayaŋuynha. Bala nhanŋu marrtjin ŋunhi worrny'tja rumbalŋurnydja djuḻ'-djuḻyurrnydja munatha'lilnydja bitjarrnha nhakun maŋgun'. \p \v 45 Ga dhawar'yurrnydja ŋayi ŋunhi beŋuryiny bukumirriyanhaŋurnydja, bala ŋayi rur'yurra, balayi ŋayi roŋiyindhi malthunamirriwal mala nhanukalaŋuwal, ga maḻŋ'maraŋalnydja ŋayi ŋunhi walalany yakurrlila, bili ŋuriŋin warwuynha walalany ŋunhi djawar-gurruparnydja. \v 46 Bala ŋayi waŋanany walalaŋ bitjarrnha, “Walal, nhaku nhuma ga dhuwal wawuny ŋorra? Biyakun bira'yurra walal nhininy, ga bukumirriyaŋ muka gi yulŋuny, märr nhuma dhu yakan galkirrin ŋunhi ŋayi dhu ŋuruŋiyi mokuyyuny dharrwunumany nhumalany.” \s1 Djesunhany miriŋuynydja ŋayathaŋalnha \s2 The soldiers arrested Jesus \sr Luk 22.47-53 \r (Mathuyu 26.47-56; Mäk 14.43-50; Djon 18.3-11) \p \v 47 Yo. Djesuynydja gan ŋunhi baḏak yan waŋan walalany, bala walalnydja ŋunhi balanyamirriy bili yan yolŋuny walal dharrwan bunanany, yurr ŋayi ŋunhi Djudatjthu\f * \fr 22:47 \fr*\ft Judas\ft*\f* walalany gan ŋurru-warryurrnydja, ŋuriŋiyi yolŋuy ŋunhi ŋayi galkipuynha malthunamirra nhanŋu Djesuw, beŋura ŋunhi 12-ŋura malaŋur. Marrtjinany ŋayi ŋunhi galkithinan yan nhanukal Djesuwalnydja, bala ŋayi yan wälkuŋalnha ŋanya. \v 48 Ga ŋayi Djesuny waŋan bitjarr, “Djudatj, dhuwandja nhe ŋarrany milkuŋalnha miriŋuwalnha gurrupar muka? … wälkuŋalnydja ŋarrany?” \p \v 49 Ga walalnydja ŋuriŋiwurruy malthunamirriynydja mala nhanukal, ŋunhi walal gan dhärra'-dharran ŋunhiliyi Djesuwal galki, walal nhäŋalnha ŋunhiwiliyiny ŋanya, bala dharaŋarnha yan ŋunhi walalnydja ŋunhiwurryiny yolŋu walal marrtjin ŋayathanharawnha nhanŋun Djesuwnha. Bala walal waŋanan bitjarra, “Garray, nhaltjanna ŋanapurrnydja dhu dhika walalanhany? … buman dhiyaŋun mandjawakthun?” bitjarr. \v 50 Ga waŋganydhuny Djesuwal malthunamirriy warryurr mandjawaknha nhanŋuwuy ŋayi, ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi djatthurra, gulk-bitjarryi, ŋuriki ŋurruḏawalaŋuw djirrikaymirriw ḏapmaranhawuynha yolŋuny buthuru yan dhunupa'ŋu gulkthurr. \p \v 51 Bala ŋayi Djesuny waŋanan bitjarra, “Yaka biyak ye, ḏaḏawyurra,” bitjarr. Bala yan ŋayi goŋ-djarryurra, ga ŋayathaŋal ŋunhi buthuruny yolŋunhany, bala dhunupan yan ḏukmaraŋala. \p \v 52 Bala ŋayi Djesuny bilyurra, ga waŋan walalaŋ ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriwnha yolŋuw walalaŋ ga ŋurikiwurruŋ ŋunhi walal buku-ŋal'yunamirriw buṉbuw djägamirr mala, ga wiripuwurruŋ ŋaḻapaḻmirriw bitjarrnha gam', “Nhaku nhuma dhuwal marrtjin goŋ-mandjawakmirrnydja mala ga goŋ-birku'mirrnydja ŋarrakuny? Nhä dhika ŋarrany? … rom-bakmaranhamirr yolŋu \v 53 Ŋarrany gan ŋunhi bitjarr warray bili walu-ŋupar nhinan ŋunhalnydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur; ga nhumany balaŋ ŋunhi marrtjinya ga ŋayathanhan ŋarrany. Yurr dhuwandja nhumalaŋgun walu, ŋayan'tharran nhuma ga dhuwali ŋarraku ŋayathanharawnha, dharrwununharaynha ŋurikalnha ŋunhi buŋgawawal dhuwalaŋuwuywalnha buku-munha'wuywal ganydjarryu.” \s1 Beta Djesuw dhumbal'yurr buku-ḻurrkun'mirr \s2 Peter denied Jesus three times \sr Luk 22.54-62 \r (Mathuyu 26.57-58,67-75; Mäk 14.53-54,66-72; Djon 18.12-18,25-27) \p \v 54 Dhäŋur beŋuryiny walal ŋanya Djesunhany ŋayathaŋalnha, ga gäŋalnydja ŋanya walal balan ŋurikalnha ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwalnha djirrikaymirriwal wäŋalil, ga ŋayiny gan ŋunhi Betany marrtjin dhuḏikurr, märr-barrku munguyurryi ŋanya marrtjin bala. \v 55 Ga ŋunhi nhakun ŋayi Beta gulŋiyinany ŋunhiwiliyiny ŋärra'lil, bala ŋayi nhäŋalnydja yolŋunhany walalany, walal marrtjin dhaŋalkuŋalnha gurthan ḻithanmaranhaminyarawnha walalaŋguwuy walal. Bala ŋayiny Betany dhunupan marrtjin, dhutnha nhinan walalaŋgal. \v 56 Ga ŋayiny waŋganydhuny miyalkthu djämamirriynydja nhäŋala ŋanya Betanhany ŋayi gan nhinanany gurthaŋura, bala yan ŋayi ŋanya gan nhäŋalnydja dharr-bitjarra wiyinnha, ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi waŋanany bitjarrnha, “Way, dhuwandja ŋunhi yolŋu Djesuwnha malthunamirr muka?” \v 57 Ga ŋayiny Betany dhumbal'yurr waŋan bitjarr warray, “Yaka ŋarra dhuwal marŋgi nhanŋu,” bitjarr. \p \v 58 Ga dhäŋur beŋuryiny yaka wiyin, bala wiripuŋuynydja muka yolŋuy ŋanya nhäŋal dharaŋaryi yan, bala waŋanan nhanŋu bitjarra, “Way, nheny dhuwal yolŋu nhanŋu Djesuw malthunamirr, muka?” \p Ga ŋayiny Betany buku-bakmaraŋal bitjarra, “Yaka ŋarra dhuwal nhanŋu yolŋu, bäyŋu,” bitjarr. \p \v 59 Ga yaka wiyin ga wiripuŋuynydja muka yolŋuy ŋanya nhäŋal, bala ŋayi waŋanany ŋanya Betanhany mirithinan bitjarrnha, “Yuwalk muka ŋayi dhuwal malthunamirrnydja yolŋu nhanŋuwuy yan Djesuw, bili ŋayi dhuwal yolŋuny ŋunhaŋuwuy wäŋa-Galalipuy,” bitjarr. \p \v 60 Ga ŋayiny Betany bulu waŋan dhumbal'yurr nhanŋu bitjarr, “Way yolŋu, nhä nhe ga dhuwal lakaramany? Bawa'yunna nhe ga dhuwal!” Ŋunhi ŋayi gan Beta bitjarrnydja waŋan, ga ŋayiny dhunupan guḻawurrnydja ŋäthinan. \v 61 Bala ŋayi Djesuny ḏawa'yurra, dharrnha nhäŋal ŋanya Betanhany. Bala ŋayi Betaynydja dhunupan guyaŋanan ŋunhi nhaltjarr ŋayi Garray waŋanan nhanukal ŋäthil bitjarr gam', “Nheny dhu ŋarraku dhuwal dhumbal'yun buku-ḻurrkun'mirr, yurrnha dhu ŋunhi guḻawurrnydja ŋäthi.” \v 62 Bala ŋayi yan dhunupan Betany dhawaṯthurrnydja, ga ŋäthinany ŋayi ŋunhi murruy'-murruyyurra dhikan. \s1 Djesuny walal marrtjin warku'yurr, bartjunmaraŋal manapar ŋanya \s2 They mocked Jesus and beat him \sr Luk 22.63-65 \p \v 63-64 Ga ŋunhiwurrnydja ḏirramuwurr ŋunhi walal gan ŋayathaŋal ŋanya Djesuny, djäga manapar nhanŋu, ŋuriŋiwurruyyiny gan bartjunmaraŋalnha, ga maŋutji walal ŋanya dhurrthurryurr bambaykuŋal, bala walal ŋanya gan warku'yurr bitjarrnha, “Nhä nhe dhuwal yolŋu, dhäwu-lakaranhamirr muka? Mak lakaraŋ ŋanapurruŋgal, yolthu nhuna marrtjin be bartjunmaraŋalnydja?” bitjarr. \v 65 Ga bulu nhakun walal ŋanya gan Djesuny waŋandhi ŋayaŋu-miḏikumaryi dhärukthu mala walalaŋgiyingal walal. \s1 Yolŋuy walal dhä-birrka'yurr gan Djesuny ŋaḻapaḻmirriy \s2 The Council members questioned Jesus \sr Luk 22.66-71 \r (Mathuyu 26.59-66; Mäk 14.55-64; Djon 18.19-24) \p \v 66 Ga ŋunhi nhakun wäŋany djaḏaw'yurr, bala walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriynydja mala ga ŋurru-warryunayŋuynydja yolŋuy walal ga rom-marŋgikunhamirriynydja mala, gäŋalnha Djesunhany, ga nhirrparnydja ŋanya walal ŋunhi gumurrlilnydja ŋurikiwurruŋgala rom-djägamirriwala mala yolŋuwalnydja walalaŋgal. \v 67 Bala walal ŋanya gan dhä-birrka'yurra bitjarra, “Ŋuli nhe dhuwal yuwalktja yolŋu ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuynydja,\f * \fr 22:67 \fr*\ft Messiah\ft*\f* mak lakaraŋun ŋanapurruŋgal biyakun dhawaṯmaraŋun.” \p Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ŋunhi ŋarra dhu dhuwal lakaramany nhumalaŋgal, ga nhumany dhu ŋunhi yakan märr-yuwalkmirriyirr ŋarrany. \v 68 Ga ŋuli ŋarra dhu ŋunhi nhumalanhany dhä-birrka'yun, ga nhumany dhu ŋunhi bäyŋun ŋarrakuny buku-bakmaram waŋa. \v 69 Ga dhipuŋurnydja dhurrwaraŋur nhuma dhu nhäman ŋarranhany Yolŋunhany Gäthu'mirriŋuny, ŋarrany dhu ga nhinany ŋurruḏawalaŋun, dhunupa'ŋuŋura gali'ŋurnydja, ŋurikalyin ŋunhi ŋayi God-Waŋarr Ŋutu' Ḏäl.” \p \v 70 Bala walal yan bukmakthun ŋuriŋiwurruyyiny dhä-birrka'yurrnydja ŋanya bitjarrnha, “Yol bili nhe dhuwal yolŋuny? Dhuwal nhe ŋunhi God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu?” \p Ga ŋayiny waŋan balany bitjarr, “Dhuwaliny nhuma ga dhunupa muka yäku-lakaram ŋarrany.” \p \v 71 Bala walal yan yatjunminan bitjarrnha, “Yakan dhu ga buluny ŋula yolthuny ŋanya lakaram, bili dhuwal limurr bukmakthun ŋanya ŋäkulnydja lakaranhaminyawuynha, ŋunhi ŋayi gan yäku lakaraŋal warku'yurr God-Waŋarrnha.” \c 23 \s1 Yolŋuy walal gumurryu-gäŋal Djesuny maṉḏaŋgal Bäylitkal ga Yaritkal \s2 They took Jesus to Pilate and Herod \sr Luk 23.1-12 \r (Mathuyu 27.1-2,11-14; Mäk 15.1-5; Djon 18.28-38) \p \v 1 Bala ŋunhi bukmaknha yan rom-djägamirrnydja yolŋu walal ḻaw'yurra, gäŋalnydja marrtjin ŋanyanhany Djesunhany balan ŋunhi ŋurruḏawalaŋuwala yolŋuwal yäkuwal Bäylitkala.\f * \fr 23:1 \fr*\ft Pilate\ft*\f* \v 2 Bala walal nhirrparnydja ŋanya Djesunhany ŋurikalyin yolŋuwalnydja ŋurruŋuwalnha, ga waŋanany walal gan ŋunhi mirithinan, rom-nyamir'yurrnydja ŋanya Djesunhany. Yo bitjarra walal gan ŋanya ŋunhi lakaraŋalnydja, “Dhuwandja ŋunhi ḏirramuny ŋanapurr gan ŋäkul, ŋayi gan dhar'thar-gurrupar dhuwal limurr bäpurruny yolŋuny walalany ŋurikin ŋunhi yätjkurruwnha djämawnydja. Lakaraŋalnydja ŋayi gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuwalnydja bitjarrnha, ‘Yakan rrupiyany gurrupul wuŋuḻi'yurrnydja ŋanya ŋunhany ŋunhi ŋurruŋunhany buŋgawany Rawumbuynhany,’ bitjanna ŋayi ŋuli ga ŋunhi waŋany dhuwal. Ga wiripuny ŋayi ŋuli ga dhuwal lakaranhamirr yanbi ŋayi dhuwal be Maŋutji-dhunupayanhawuynha yolŋu.”\f * \fr 23:2 \fr*\ft Messiah\ft*\f* \p \v 3 Bala ŋayi ŋuriŋiyiny ŋurruḏawalaŋuynydja yolŋuy yäkuy Bäylitthuny dhä-birrka'yurrnydja ŋanya bitjarrnha, “Way, yol nhe dhuwal yolŋuny? … muka dhuwandja nheny ŋurruḏawalaŋu buŋgawa Djuw malaw?” \p Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Dhunupa dhuwali bili dhäruktja ŋunhi nhaltjarr nhe lakaraŋal.” \p \v 4 Bala ŋayi ŋuriŋiyiny Bäylitthuny lakaraŋala ŋurikiwurruŋgalnha ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirriwalnha walalaŋgal ga wiripuwurruŋgal yolŋu'-yulŋuwal bitjarra, “Yaka warray ŋarra dhuwal maḻŋ'maranhany nhanukal ŋula nhäny yätjkurrnydja dhiyakalnydja gay'yi ḏirramuwal. Nhäpuy dhika ŋurrupuynydja nhuma ŋanya dhu bumany?” \p \v 5 Yurr walalnydja gan ŋunhi buku-ḏuwaṯthurra yan waŋanany rom-nyamir'yurrnydja ŋanya bitjarrnha, “Dhuwaliyiny ŋayi mari djämamirra yolŋu. Djarrpi'kuŋal ŋayi gan dhuwal marŋgikuŋal yolŋuny walalany dhiyalnydja Djudiyany\f * \fr 23:5 \fr*\ft Judea\ft*\f* makarrŋur wäŋaŋur. Ŋäthilnydja ŋayi gan ŋunhi bitjarryi djäma ŋunhal Galali, ga dhiyaŋuny bala ŋayi ga dhuwalatjanna limurruŋgalaŋuwurra wäŋakurr djäma.” \p \v 6 Ga ŋunhi ŋayi Bäylitthu ŋäkulnydja walalany balanyawuyyiny waŋanhawuy, bala ŋayi dhä-birrka'yurra walalany bitjarra, “Wanhaŋuwuy bili ŋayi dhuwal yuwalktja yolŋu? … wäŋa-Galalipuy?” Ga walalnydja yoraŋal, “Yo,” bitjarr. \v 7 Bala ŋayiny yan dhunupan Bäylitthuny* djuy'yurra ŋanya Djesunhany balan Yaritkalnha,* bili ŋayiny ŋunhi Yarittja buŋgawa muka ŋurikiyi Galalipuywuny wäŋaw, ga balanyamirriyyiny ŋunhi waluy ŋayipiny ŋunhi Yarittja ŋunhala Djurutjalamnha\f * \fr 23:7 \fr*\ft Pilate; Herod; Jerusalem\ft*\f* wäŋaŋur. \v 8 Yurr ŋayipiny ŋunhi Yarittja mirithinan nhakun gumurr-ŋamathin nhanŋuny Djesuwnydja ŋunhi walal gäŋalnydja ŋanya balayiny nhanukalnydja, bili dharrwamirr ŋayi gan ŋunhi Yaritthuny ŋäkul Djesuwalaŋuwuynydja dhäwu mala, ga yuwalkkuŋalnha yan ŋayi gan ŋunhi djälthinany mirithinan yan nhänharawnydja nhanŋu. Ga gatjpu'yurrnydja ŋayi gan ŋunhi Yarittja ŋayi dhu ga Djesuy milma yan ŋayaŋu-ganyim'thunamirr rom mala djäma. \v 9 Bala ŋayi gan ŋanya Yaritthuny buku-ḏuwaṯthurra dhä-birrka'yurrnydja Djesunhany dharrwawnha romguny malaŋuw, ga ŋayiny gan ŋunhi Djesuny mukthurra yan dhärran, bäyŋun ŋayi ŋula waŋgany dhäruk buku-roŋanmaranha waŋanha nhanŋuny Yaritkuny. \p \v 10 Ga walal ŋunhiwurrnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala ga rom-marŋgikunhamirrnydja yolŋu walal, bukmaknha yan walal ŋunhi djalkiri-dhathar'yurrnydja, galkikuŋala ŋanyanhan Yaritnhan guwatjmar, bala walal gan lakaraŋalnydja nhanŋu Yaritkuny dhäwuny', yätjkurra lakaraŋal ŋanya walal gan Djesunhany, rom-nyamir'yurra manapar. \v 11 Bala ŋayipiny nhakun Yaritthuny ga miriŋuynydja nhanukal gan warku'yurra ŋanya, biyarrmakkuŋalnha gan. Bala yan walal ŋanya dhaṯthurra girriyny'tja miny'tjimirriynha manymakthun dhikan, nhakun walal nhanukal gan ŋunhi buḻ'yurra, ga balayi walal ŋanya roŋanmaraŋalyi djuy'yurr Bäylitkal. \v 12 Ŋäthilnydja ŋunhi maṉḏaŋguny Yaritkuny ga Bäylitkuny gan mari ŋorran maṉḏaŋguwuynydja; yurr balanyamirriyyiny waluy bala maṉḏa ŋunhi nhakun ḻundukunhaminan. \s1 Bäylitthu dhayuŋarnha Djesunhany miriŋuwalnha goŋlil bunharawnha \s2 Pilate sentenced Jesus to death \sr Luk 23.13-25 \r (Mathuyu 27.15-26; Mäk 15.6-15; Djon 18.39—19.16) \p \v 13 Bala ŋayi Bäylitthuny ḻuŋ'maraŋala ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrinhany walalany ga wiripuwurruny ḏilkurruwurruny ga bukmaknhan yan yolŋuny walalany, \v 14 bala ŋayi waŋanan walalaŋgal bitjarrnha, “Nhumany gäŋal dhuwandja yolŋuny räli ŋarrakalnydja, bala nhuma gan dhuwal lakaraŋalnydja ŋanya bitjarrnha yanbi ŋayi ŋuli gi bilmaraŋ yolŋuny walalany yätjkurruwnha djämaw. Yurr ŋarrapiny ŋanya gan dhuwal dhä-birrka'yurrnydja dhiyalnydja nhumalaŋgalnydja bukmakkalnydja gumurrŋur, ga bäyŋu warray ŋarra maḻŋ'maranhany ŋula nhäny nhanukal yätjkurrnydja. \v 15 Ga ŋayi Yaritthu bitjarryi bili maḻŋ'maraŋal nhanukal bäyŋuyi yan ŋula nhäny yätjkurrnydja, bili ŋayiny ŋunhi roŋanmaraŋalyi djuy'yurr ŋanya räliyi ŋarrakal, yakan ŋanya ŋayi ŋula djuy'yunna dhä-gir'yunarawnydja. Ga nhaku nhumany ga djälthirr bunharawnydja nhanŋuny dhiyakuny gay'yi ŋunhi yolŋuw? Bäyŋu ŋayi gi dhuwal djäma ŋula nhäny yätjkurr. \v 16 Ŋarrany dhu dhuwal dhäruknha yan waŋganynha gurrupan ŋula yolkalnha yolŋuwal, ŋayin ŋanya dhu ŋunhi bartjunmaramany burriṯiŋuynydja, bala djuy'yunna.” Bitjarr ŋayi ŋunhiyi Bäylittja waŋan. \p \v 17 Ga bitjarr bili dhuŋgarra-ŋupar ŋayiny ŋuli ganha Bäylitthuny waŋganynhany yolŋuny dhawaṯmaranha yan beŋuryi dharruŋguŋurnydja balanyamirriynydja waluy ŋunhi Ḻäy-djuḻkmaranhamirriynydja. \v 18 Ga ŋunhiny balaŋ ŋayi Bäylithuny dhawaṯmaranha ŋanyanhan Djesunhan, yurr walalnydja bukmak yan yolŋuny walal waŋan yatjunmin bitjarr, “Yaka ŋanapurr dhiyakiyiny yolŋuw djäl. Yänan buŋun ŋanya. Ga ŋunhi ŋanapurruŋguny yolŋuny yäkuny Barabatjnhany\f * \fr 23:18 \fr*\ft Barabbas\ft*\f* dhawaṯmaraŋun go, bili ŋanapurrnydja dhiyakiyi yolŋuw djäl.” \v 19 Yurr ŋayiny ŋunhiyiny Barabatjtja yolŋu yäku yätjkurr yan, dhuwurr-djarrpi'. Galkarnydja walal ŋanya ŋunhi ŋäthil yan dharruŋgulilnydja Barabatjnhany, bili ŋayin gan ŋunhi ganuny' gäŋal yolŋuwnydja walalaŋ, ga yan bili ga yindithin bunhaminyawuy rom walalaŋ, ga ŋayipiny bitjarryi bili murrkay'yi gan yan bumar yolŋuny. \p \v 20 Yo. Baḏak yan ŋayi gan ŋunhi Bäylittja djälthin dhawaṯmaranharaw nhanŋu Djesuwnydja, bala nhakun ŋayi bulu waŋan mirithinan dhikan yolŋuwnha walalaŋ bitjarrnha, “Ŋarrany nhumalaŋgal dhu dhuwal dhawaṯmaraman dhuwandja yolŋuny Djesunhany,” bitjarr. \v 21 Ga walalnydja ŋunhi bukmaknha yan yolŋuny walal waŋanany gan mirithinan baḏaknha, yatjunminan bitjarrnha gam', “Yanan buŋun ŋanya! Buŋun ŋanya murrkay'kuŋun! Dharpalila ŋal'maraŋ!” \p \v 22 Ga bulu ŋayi Bäylitthu waŋan dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Nhäŋur dhuwandja? Nhä ŋayi ŋula djäma yätjkurrnydja? Bäyŋu warray ŋarra maḻŋ'maranhany ŋula nhä yätjkurrnydja nhanukal dhiyakalnydja yolŋuwal. Nhaku limurr ŋanya dhu buma murrkay'kumany? Ŋarrapiny dhuwal dhu waŋgany yan dhäruk-gurrupanmirr bartjunmaranharaw yan nhanŋu, bala ŋarra dhu djuy'yunna ŋanya.” \p \v 23-24 Yurr walalnydja gan baḏak yan ŋoy-warrwarryurr waŋan ŋanya Bäylitnha bitjarr, “Buman yan ŋanya murrkay'kuman, ŋal'maraman dharpalila.” Bitjarra bili walal gan ŋunhi waŋanany, ga yan bili-i-i ga bäy ŋayi Bäylit märr-djawaryurr walalaŋgal, bala ŋayi waŋanan, “Manymak,” bitjarra. “Gatjuy djaw'yurra walal ŋanya, bala ŋal'maraŋun dharpaliliyaŋun.” \v 25 Bala yan ŋayi Bäylitthuny dhawaṯmaraŋalnha ŋunhiyiny yolŋuny yätjkurrunhany murrkay'-bunhamirrinhany Barabatjnhany, bili ŋurikiyi muka yolŋuw walalnydja gan ŋunhi djälthin. Bala ŋayi Djesunhany dhayuŋarnha walalaŋgal goŋlil, walalawuynha dhu djämany ŋula nhaltjandja bumany ŋanya walalaŋgiyingalnha walal djälyu. \s1 Djesuny walal dhuḻ'yurr dharpalil \s2 They nailed Jesus to the cross \sr Luk 23.26-43 \r (Mathuyu 27.31-44; Mäk 15.21-32; Djon 19.17-27) \p \v 26 Ga ŋunhi walal ŋanya Djesuny märraŋalnydja, ga gäŋalnydja walal marrtjin ŋanya ŋuliwitjarryin dhukarrkurrnydja. Ga ŋayipiny marrtjin ŋunhi Djesuynydja gäŋal dharpan, yurr ŋonuŋnha ŋunhi yulŋuny. Ga ŋunhi walal marrtjin wäŋgaŋalnydja bala, bala walal gumurr-bunanhaminan waŋgany yolŋu yäku Djäyman,* wäŋa-Djäriniwuynha,* ŋayi gan marrtjin räli Djurutjalamlila,\f * \fr 23:26 \fr*\ft Simon; Cyrene; Jerusalem\ft*\f* beŋur bala barrkuŋur wäŋaŋur. Ga dhunupan walalnydja ŋunhi ŋuriŋiwurruyyiny miriŋuynydja walal ŋayathaŋala ŋanya, ga ŋal'maraŋalnydja walal nhanukal ḻambarrlilnydja ŋunhiyin dharpan mälakmaranhawuynha, märr ŋayin gan ŋunhi gäŋalnydja ŋunhiyiny dharpany ŋuriŋiyin yolŋuy Djäymandhun. Bala yan malthurra ŋayiny marrtjin ŋunhiyiny yolŋu Djäymandja nhanŋun Djesuwnha. \p \v 27 Yo. Ga dharrwany mirithirrnydja yolŋu walal marrtjin malthurryi nhanŋu Djesuw ŋuliwitjarryi dhukarrkurr. Ga ŋunhiliyi malaŋur miyalkkurruwurrnydja marrtjin ŋäthinyaminan, galŋa-miḏikin warwuyurr manapar Djesuwnha. \v 28 Ga ŋayiny Djesuny bilyurr, bala ŋayi waŋanan walalaŋ bitjarra gam', “Way miyalkkurruwurr, nhuma ŋunhi dhuwalaŋuwuy wäŋa-Djurutjalambuy mala, yaka nhuma dhu ŋäthinyamirrnydja ŋarraku. Nhumany dhu ga ŋäthinyamirrnydja nhumalaŋguwuy nhuma yan ga djamarrkuḻiw' nhumalaŋgalaŋaw. \v 29 Bili dhiyalnydja dhu wäŋaŋur galkin mariny dhawaṯthunna yindin mirithirra, bala dhu yolŋuny walal waŋin biyakun, ‘Ye-e-e, wanha balaŋ ŋarra yaka gänha yothuny. Manymaktja dhuwal ŋurikin miyalkku yothumiriwwun, ŋunhi ŋayi ŋäthil ŋula bäyŋu yothu gänha, ga dhangi'yuna ŋayi ganha ŋamini gurrupana bäyŋu.’ \v 30 Ga balanyamirriyyiny dhu ŋunhi waluy, yolŋuny walal dhu ga mirithirra barrarirrnydja, mirithirra walal dhu ga ŋunhi gatjpu'yundja dhiŋganharawnha yan, bala walal dhu waŋany bitjanna, ‘Way, nhumany ŋunhi bukuny mala wäŋa, ḏämbu-yupthurra go, bala dhä-monyguŋun ŋanapurrunhany dhiŋganhamaraŋun; napurrnydja djälnha dhuwal dhiŋganharawnha.’ Ga bitjanna walalnydja dhu ga ŋunhi waŋany, bili mariny ŋunhi yuwalknha dhu yindin mirithirra bunany, dhawaṯthundja dhu nhumalaŋ. \v 31 Nhäma nhuma ga dhuwandja ŋunhi nhaltjan walal ga djäma ŋarraku, ŋunhi ŋarrany dhuwal balanya nhakun ŋunhi dharpa walŋa? Ga nhaltjan dhu walalnydja djäma nhumalanhany, ŋunhi nhumany dhuwal balanya nhakun ŋunhi räwak dharpa mala, walŋamiriwnha?” Ga bitjarrnha ŋayi marrtjin ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋ dhukarr-ŋuparnydja bala. \p \v 32 Ga bitjarryi bili walal marrtjin ŋunhi gäŋalyi märrma'nhany yolŋuny maṉḏany ŋunhi rom-bakmaranhamirrinhany maṉḏany, maṉḏany dhu ŋunhiyiny maṉḏa burakirryi yan rrambaŋi walal Djesu. \p \v 33 Bala walal ŋayathaŋala ŋunhiyiny bukuny wäŋa yäku “Ḻiya Ŋarakany.”\f * \fr 23:33 \fr*\ft The Skull\ft*\f* Ga ŋunhiliyin walal ŋanya bumarnydja ŋal'maraŋalnydja dharpalilyaŋalnydja. Ga bitjarryi bili walal ŋunhi märrma'nhany yolŋuny maṉḏany rom-bakmaranhamirrinhan maṉḏany ŋal'maraŋalyi; waŋganynhany walal ŋal'maraŋal nhanukal dhunupa'ŋulil gali'lil, ga waŋganynhany ga wiṉ'kuŋulila gali'lil. \p \v 34 Bala ŋayi Djesu bukumirriyaŋalnydja bitjarrnha, “Bäpa, bäy-lakaraŋ walalaŋ, bili walal dhuwal dhuŋamirr, yaka walal marŋgi nhaltjan walal ga dhuwal djäma,” bitjarr. \p Ga dhäŋur beŋuryiny bala walalnydja ŋunhi miriŋuynydja mala girrin' nhanŋu märraŋal Djesuwnydja, bala walal gan dopulun buḻ'yurr ŋuriŋiyi girriyny'tja nhanukal, yurr walal gan ŋunhi ŋurru-ḏakthunminan yolthun dhu ŋunhiyi girriny' märram nhanukuŋ. \v 35 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋu'-yulŋuny baḏak yan dhärra'-dharran ŋunhiliyi banydji yan, nhäŋalnha walal gan ŋunhi Djuw malanhan ŋurruḏawalaŋuny mala, ŋunhi walal gan warku'yurra ŋanya Djesunhan. Waŋanany walal gan ŋunhi bitjarra, “Yo-yu-u-y! Ŋunha ŋayi ŋuli ganha wiripuwurruny yolŋunhany walalany walŋakunha. Ŋuli balaŋ ŋayi be Maŋutji-dhunupayanhawuynydja God-Waŋarrwuŋuny, nhämirr balaŋ ŋayi dhu walŋakunhamirra ŋanyapinya ŋayi.” \p \v 36 Ga ŋuriŋiwurruyyi miriŋuynydja mala, bitjarryi bili walal gan warku'yurryi yan ŋanya; ḻuŋ'thurra walal marrtjin nhanukal galkithinan, dhärranany walal marrtjin ḻiw'maraŋala ŋanya, gäŋalnydja walal marrtjin gapuny leŋumirr dhäkay-murrkthunna, bala waŋanan nhanŋu bitjarra, “Ŋay', djäl muka nhe dhiyakuny?” bitjarr. Yurr ŋayipiny yakan ḻukanha ŋunhiyi. \v 37 Bala walal gan waŋanany bitjarrnha, “Way, be muka nhe dhuwal ŋurruḏawalaŋu buŋgawa Djuw malaw. Gatjuy mak walŋakunhamirra nhunapinya nhe.” \p \v 38 Ga wiripuwurruynydja gan yolŋuy walal dhäruknha wukirri bilkpilklila dharpalil, bala walal ŋal'maraŋalnydja ŋunhiwiliyi bukulila yan dharpalil ŋunhi Djesu gan gorruŋal. Ga dhäruktja gan ŋunhi barraŋga'yurrnydja bitjarr, “Dhuwandja ŋurruŋu ŋayi buŋgawa Djuw-bäpurruw,” bitjarr. \p \v 39 Ga märrma' gan yolŋu maṉḏa gorruŋal ŋunhiliyi rom-bakmaranhamirr maṉḏa. Ga waŋganydhuny gan ŋunhi yolŋuy Djesunhan ŋarrtjurr, bitjarra ŋayi gan waŋanany gam', “Nhä muka nhe dhuwal yolŋuny, Maŋutji-dhunupayanhawuy\f * \fr 23:39 \fr*\ft Messiah\ft*\f*? Gatjuy mak guŋga'yunmirra nhunapinya nhe walŋakunhamirra, ga linyalanhany nhe dhu walŋakumdhi!” \p \v 40 Yurr ŋuriŋi wiripuŋuynydja yolŋuy dhuwurr-yätjkurruy ŋanya waŋan ḏaḏawmaraŋal raypirri'yurr bitjarr, “Way, wanha nhe gi dhuwal barrariny God-Waŋarrwuny? Ŋaliny dhuwali märraŋal dhä-gir'yunawuy bitjarr yan bili nhakun ŋayi ŋunha märraŋal Djesuy. \v 41 Yurr dhunupan dhuwal litjalaŋguny dhä-gir'yunawuy, bili ŋali warray gan ŋunhi yuwalktja djäma dhuwurr-yätjkurrnydja. Yurr dhiyaŋuny gay'yi yolŋuy, yaka ŋayi ŋula nhä djäma dhuwurr-yätjkurr.” \v 42 Bala ŋayi ŋunhiyi bili ḏirramu dhuwurr-yätjkurr waŋan nhanukal Djesuwal bitjarra, “Djesu, guyaŋi ŋarranhany ŋani, ŋunhi nhe dhu ŋurruŋuyirrnydja nhokiyingalaŋawnydja nhe wäŋaw.” \p \v 43 Bala ŋayi Djesuny bitjarrnha waŋan nhanŋu, “Yo, ŋarrany nhuna dhuwal dhawu'mirriyaŋalnha. Dhiyaŋuny bala nheny dhu ga nhina ŋunhala ŋarrakalnha marra-djulŋiŋura wäŋaŋur.” \s1 Djesu dhiŋgaŋal \s2 The death of Jesus \sr Luk 23.44-49 \r (Mathuyu 27.45-56; Mäk 15.33-41; Djon 19.28-30) \p \v 44 Djesuny gan baḏak yan gorruŋal ŋunhiliyiny dharpaŋurnydja, ga yan bili-i-i ga ḏämbuynha waluy. Bala balanyamirriyyiny ŋayiny ŋunhi wäŋany mala buku-munha'yinan, bawalamirra ŋunhiliyiny wäŋaŋur ŋarakaŋur, yurr walupuynha ŋayi ŋunhi munhaynydja monyguŋal, yakan ganha ŋula waluynydja baḏayala'mirriyinya ŋunhiyi wäŋa, yan bili ga ḻäy-bilyurr walu. \v 45 Bala ŋunhalnydja ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur manydjarrkany' ŋunhi barr'yurra märrma'yinan, ŋuriŋiyin ŋuli ganha ŋunhi manydjarrkay' gunganhany ŋunhany ŋunhi ṉuŋgaṯtja wäŋa yolŋuwalnydja walalaŋgal nhänhaŋur.\fig Veil torn|src="PKG50.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 23.45"\fig* \v 46 Ga ŋayiny ŋunhalnydja dharpaŋurnydja Djesuny mirithinan yatjurr bitjarrnha, “Bäpa, dhuwandja ŋarra dhu birrimbirrnydja ŋarrakuwuy ŋarra gurrupanna nhokalnha goŋlil,” bitjarr. Bala ŋayi yan dhiŋgaŋalnha. \p \v 47 Ga ŋunhiliyi ŋoyŋurnydja dharpaŋur ḏirramu ŋurru-warryunayŋu miriŋuw dhärran ŋayi gan, nhäŋal ŋayi gan Djesuny ŋunhiwiliyi, nhaltjarr ŋayi ŋunhi dhiŋgaŋal, bala ŋayi wokthurra God-Waŋarrwuny bitjarra gam', “Yuwalk muka ŋayi dhuwal manymaktja ḏirramu,” bitjarr. \p \v 48 Ga walal wiripuwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal marrtjin dhärra'-dharran ḻiw'maraŋal, walalnydja bitjarryi bili nhäŋalyi gan ŋanya, ŋunhi ŋayi nhaltjarr walalaŋgal milma dhiŋgaŋal. Bala walal roŋi'-ruŋiyinan wäŋalila walalaŋgiyingala walal, yurr bulnhan walal marrtjin ŋunhi wäŋgaŋalnydja bala, galŋa-warwumirriyinan. \v 49 Ga walalnydja ŋunhi galkipuynydja ḻundu'mirriŋuny walal nhanŋu Djesuw dhärra'-dharran gan bitjarr bala märr barrku ŋunhiliyi, ga ŋunhiwurr miyalkkurruwurr wäŋa-Galalipuy mala ŋunhi walal ŋanya gan guŋga'yurr malthurr nhanŋu, ga wiripuwurr yolŋu walal bitjarryi bili dhärra'-dharran gan märr-barrkuyi yan, nhäŋal walal gan nhaltjarr ŋunhiliyi milma walalaŋgal maḻŋ'thurr. \s1 Djesunhany rumbal walal märrkitjkuŋal mathirralila \s2 The burial of Jesus \sr Luk 23.50-56 \r (Mathuyu 27.57-61; Mäk 15.42-47; Djon 19.38-42) \p \v 50-51 Ga ŋunhiliyi gan Djuw yolŋu nhinan yäku Djawutjip,* wäŋa-Yaramathiyawuy,* ga ŋarakany ŋunhiyi wäŋa yäku Djudiya.* Yurr ŋayi ŋunhi yolŋuny manymak mirithirr, dhuwurr-dhunupa, ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi dhukarr-nhäŋalnydja waluwnydja ŋurikin ŋunhi dhu God-Waŋarrnha ŋayipin ŋurruŋuyirr bukmakkun yan wäŋaw, bawalamirriwnha. Yurr ŋayipiny ŋunhi Djawutjiptja malaŋur Baratjiwal,* ŋurikiwurruŋgal ŋunhi walal Djesuny goŋ-gurrupar Bäylitkal,\f * \fr 23:50-51 \fr*\ft Joseph; Arimathea; Judea; Pharisee; Pilate\ft*\f* yurr ŋayipiny Djawutjiptja yaka walalaŋ yoranha balanyamirriynydja waluy ŋunhi walal marrtjin waŋanhaminan nhanŋu Djesuw bunharawnha. \p \v 52 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhiŋgaŋalnydja, ga ŋayiny Djawutjiptja dhunupan marrtjinan ŋurikalnha ŋurruḏawalaŋuwala Bäylitkalnha, bala ŋayi waŋanan ŋanya ŋäŋ'thurra rumbalwun nhanŋu Djesuw. Ga ŋayiny yoraŋal nhanŋu Bäylittja. \v 53 Bala ŋayi dhunupan yan Djawutjiptja marrtjinan bala yupmaraŋalnha rumbalnydja ŋanya Djesuny beŋuryiny dharpaŋurnydja. Garrwi'yurrnydja ŋayi ŋanya rumbalnydja ŋunhi manydjarrkay'nha, bala märrkitjkuŋala mathirralila. Yurr ŋunhi mathirrany yuṯa moluny yaw'yunawuynydja walalaŋguŋ, guṉḏany ŋunhi, yaka ŋula yolthu yolŋuy ŋäthil dholkunha dhiŋganhawuynha yolŋuny ŋunhiwiliyi mathirralil. \v 54 Yo, Biraytiny\f * \fr 23:54 \fr*\ft Friday\ft*\f* waluy milmitjpayinan ŋayi marrtjin, ŋunhi galkin waluny Nhinanhamirra. \p \v 55 Ga walalnydja ŋunhi miyalkkurruwurrnydja, ŋunhi walal gan malthurr nhanŋu Djesuw beŋur Galaliŋur, walalnydja ŋunhiwurryiny malthurryi nhanŋu Djawutjipku, bala walal gan nhäŋalnha ŋunhi nhaltjarr ŋayi ŋanya Djesuny rumbal märrkitjkuŋal ŋunhiwiliyi mathirralil. \v 56 Ga dhäŋur beŋuryiny bala walal wäŋgaŋala marrtjin roŋiyinan wäŋalila, bala walal gan djäman buŋgan bäw'nha girrin' mala, galkara marrtjin ŋäthilmirriyaŋala, märr walal dhu yalala roŋiyirryi balayi. Ga ŋuriŋiyi Nhinanhamirriynydja waluy walal ŋir'yunminan, bitjarr yan bili nhakun gan ŋunhi rom Mawtjitjku barraŋga'yurr. \p Ga ŋuriŋiyiny ŋunhi nhinanhamirriynydja waluy Djatatiny,\f * \fr 23:56 \fr*\ft Saturday\ft*\f* walal ŋuli nhinanhan, bitjarr yan bili nhakun gan Mawtjitjku rom barraŋga'yurr. \c 24 \s1 Djesu rur'yurr dhiŋganhaŋura \s2 Jesus rose from the dead \sr Luk 24.1-12 \r (Mathuyu 28.1-10; Mäk 16.1-8; Djon 20.1-10) \p \v 1 Ga wiripuŋuynha waluy munhawumirra Djandin,* ŋunhiwurryi miyalkkurruwurr dhunupan walal ŋunhi wäŋgaŋala balan molulila, gäŋalnydja walal marrtjin ŋunhi wiyikan' mala buŋgan bäw'nha ŋunhi walal gan ŋäthilmirriyaŋal djäma Biraytiy\f * \fr 24:1 \fr*\ft Sunday; Friday\ft*\f* waluy. \v 2 Wäŋgaŋalnydja walal marrtjin ŋunhi bala-a-a, nhäŋalnydja ŋunhi mathirrany dhurrwarany ḻapḻapnha, ga ŋunhi guṉḏany yindiny giṯmaranhawuynha gan dhärran. \v 3 Bala walal yan gulŋi'-gulŋiyinan ŋunhiwilin djinawa'lila, yurr bäyŋun walal ŋula maḻŋ'maranha rumbalnydja ŋanya Garraynhany Djesunhany; bäyŋu ŋayi ganha ŋorranha buluny ŋunhiliyi mathirraŋurnydja. \v 4 Ga ŋunhiliyi miyalkkurruwurrnydja gan dhärra'-dharranan, yurr walal gan ŋunhi guyaŋanan ŋayaŋuynha ŋupar, galŋa-miḏikinan manapar, bala dhunupan nhakun yolŋun maṉḏa maḻŋ'thurra walalaŋgal, girri'-watharrmirra maṉḏa, yurr girriny' ŋunhi mirithirra dhikan djeŋarran'. \v 5 Bala walalnydja ŋunhiwurryiny miyalkkurruwurrnydja mirithinan barrarinany, bala walal yan dhunupan buku-nyilŋ'thurrnydja munatha'lila. Bala maṉḏany ŋunhiyiny yolŋuny maṉḏa waŋanan bitjarra, “Nhaku nhuma ga dhuwal ḻarrumany nhanŋu dhiyalnydja dhiŋganhamirriŋurnydja wäŋaŋur, ŋunhi ŋayiny bilin walŋan warray? \v 6 Bäyŋun ŋayi dhuwandja; walŋan ŋayi, yaka rakuny. Bilin ŋanya God-Waŋarryuny rur'maraŋala dhipuŋurnydja dhiŋganhamirriŋurnydja romŋur. Guyaŋi ŋathil walal ŋunhi dhäruk ŋanya ŋunhi ŋayi nhumalaŋgal gan lakaraŋal ŋunhal Galali\f * \fr 24:6 \fr*\ft Galilee\ft*\f* wäŋaŋur ŋäthil yan. \v 7 Ga dhuwal ŋunhi dhäruktja ŋayi, bitjarr ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja nhumalaŋgal gam', ‘Walalnydja ŋarrany dhu ŋunhi Gäthu'mirriŋunhany Yolŋuny gurrupanna goŋlilnydja ŋurikiwurruŋgalnha dhuwurr-yätjmirriwalnha yolŋuwal mala, bala walal ŋarrany dhu buman ŋal'maraman, dhuḻ'yunna dharpalila mälakmaranhawuylila. Ga dhäŋur beŋurnydja ŋunhi ḻurrkun'ŋurnydja waluŋur ŋarrany dhu walŋathirra dhiŋganhaŋurnydja.’ Bitjarr muka ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja nhumalaŋgal ŋunhi ŋäthilnydja.” \p \v 8 Bala walal ŋuriŋiwurruyyi miyalkkurruwurruynydja dhäruknha ŋanya guyaŋan Djesunhany, ŋunhi nhaltjarr ŋayi ŋäthil waŋan. \v 9 Bala walal dhunupan ganarrthaŋala ŋunhiyiny moluny, ga balayi walal ŋunhi gundupuŋalnydja ŋurikiwurruŋgalnha 11-galnha malthunamirriwal walalaŋgal, ga bulu nhakun wiripuwurruŋgal malawal. \v 10 Bala walal nhakun gan lakaraŋalnha nhaltjarr ŋunhiyi walalaŋgal maḻŋ'thurr. Ga dhuwalawurr ŋunhiyi miyalkkurruwurr yäkuny gam', Meri wäŋa-Maktalawuy* ga Djawina* ga Meri ŋäṉḏi'mirriŋu Djayimgu,\f * \fr 24:10 \fr*\ft Mary of Magdala; Joanna; James\ft*\f* ga bulu nhakun wiripuwurr miyalkkurruwurr. Yo, lakaraŋalnydja walal ŋunhi ŋurikiwurruŋgalyiny dhäwu-lakaranhamirriwalnydja walalaŋgal bitjarryin dhäwuny'. \v 11 Yurr walalnydja ŋunhi yaka märr-yuwalkmirriyinya ŋurikiyiny ŋunhi miyalkkurruwurruŋgalaŋawnydja dhäwuw; walalnydja ŋunhi guyaŋan yanbi walal gan ŋula nhän dhäwuny' lakaraŋal nyäḻ'nha, ḻiyapuynha ŋamaŋamayunawuy. \p \v 12 Bala ŋayiny yan dhunupan Betany rur'yurra, ga waṉḏin balayi ŋunhiwiliyi bili yan mathirralil, ga ŋunhi ŋayi buku-nyilŋ'thurrnydja rurraŋ'thurrnydja bitjarrnydja ŋunhi mathirrany, nhäŋalnydja ŋayilpin'. Nhäŋal warray ŋayi ŋunhi manydjarrkany' girriny' ŋunhi walal ŋanya garrpir ŋäthil ŋuriŋiyi, ŋunhin bili gan ŋorranany waŋganynha. Bala ŋayi dhawaṯthurra roŋiyinan, yurr guyaŋanan ŋayi marrtjin ŋunhi mirithinan, dhä-birrka'yunminan ŋanyapinya ŋayi. \s1 Djesu marrtjin malthurr märrmaw' ḏirramuw maṉḏaŋ dhukarr-ŋupar \s2 The walk to Emmaus \sr Luk 24.13-35 \r (Mäk 16.12-13) \p \v 13 Balanyamirriy bili yan waluy yurr milmitjpan, yolŋuy maṉḏa märrmay' ganarrthaŋal Djurutjalamdja* wäŋa bala maṉḏa marrtjinan wiripuŋulila wäŋalil yäkulil Yimayatjlila,\f * \fr 24:13 \fr*\ft Jerusalem; Emmaus\ft*\f* yurr märr barrku ŋunhiyi wäŋany. \v 14 Ŋunhi maṉḏa gan marrtjinany dhukarr-ŋuparnydja, bala maṉḏa marrtjin ŋunhi dhäwun lakaranhaminany, ŋunhiŋuwuynydja dhäwu ŋunhi nhaltjarr gan maḻŋ'thurr ŋunhal Djurutjalam wäŋaŋur. \v 15 Ga ŋunhi maṉḏa marrtjin waŋanhaminany lakaranhaminany, ŋayipiny nhakun Djesuny maṉḏaŋ bunanan, bala walal marrtjin wäŋgaŋalnydja rrambaŋin bala. \v 16 Bili warray maṉḏa ŋanya ŋunhi nhäŋalnydja, yurr maṉḏany gan ŋunhi ŋetj-moŋal ŋanya yulŋuny, yanbi ŋayi ŋula yolnha yolŋu. \p \v 17 Bala ŋayi Djesuny waŋanan maṉḏaŋ bitjarrnha, “Way maṉḏa, nhaku nhuma marrtji dhuwal waŋanhamirrnydja?” Bala maṉḏany dhärranan, yurr mukthurra maṉḏa gan ŋunhi dhärranany, ga bukuny maṉḏa ŋunhi wiripuŋuyinan, warwumirriyinan. \p \v 18 Ga waŋganydhuny yolŋuy yäkuy Gilupatjthuny\f * \fr 24:18 \fr*\ft Cleopas\ft*\f* Djesunhan dhä-birrka'yurr bitjarra, “Nhä nhe dhuwal yolŋuny, mulkuru? Ŋunha wäŋa-Djurutjalambuynydja yolŋu walal warrpam'nha marŋgin, ŋurikiny ŋunhi nhaltjan yawungu maḻŋ'thun. Yaka barpuruny nheny ŋunhiyiny dhäwu ŋäku?” \p \v 19 “Ŋe? Nhä barpuru maḻŋ'thundja?” bitjarr ŋayiny Djesuny waŋan. Ga maṉḏany buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ŋunhi muka barpuru walal miḏikuman Djesuny, wäŋa-Nätjuritjpuynha.\f * \fr 24:19 \fr*\ft Nazareth\ft*\f* Ŋunhiyiny dhuwal yolŋu God-Waŋarrwun djawarrkmirr, ga bulu ŋayi ŋunhi God-Waŋarrwalnydja ŋayaŋuŋur. Ga bitjarryi bili gan ŋunhi yolŋuny walal nhanŋu wokthurryi, bili ŋayiny ŋunhi gan djäma yindi warray mirithirr ganydjarr mäwilimirr. Ga dhärukthuny nhanukal gan bulu warray djuḻkmaraŋal ŋula yolnhany yolŋuny. Ga manymaknha yan ŋayi ŋunhiyiny yolŋu mirithirra. \v 20 Yurr walalnydja ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymirrnydja mala ga ŋurru-warryunayŋuny mala limurruŋ yaka warray ganha djälthinya nhanŋu. Walalnydja ŋanya ŋunhi gurrupar ŋurikala ŋunhi yolŋuwal Rawumbuywala buŋgawawal,\f * \fr 24:20 \fr*\ft Rome\ft*\f* märr ŋayiny ŋunhi dhäruk ŋurrkaŋal balan walalaŋgal bunharawnha nhanŋu. Bala walal ŋanya ŋunhi buman ŋal'maraman dharpalila. \v 21 Ŋanapurrnydja gan ŋunhi guyaŋan ŋanya, ga gatjpu'yurr nhanŋu, yanbi ŋayiny ŋunhi Walŋakunhamirra yolŋu, märr balaŋ ŋayin dhawaṯmaranha ŋunhi Djuw-nhany malany beŋurnydja ŋunhi Wäŋa-Rawumbuywalnydja yolŋuwal walalaŋgal romŋur gaṯkaṯmirriŋurnydja. Yurr dhuḏitjnha dhuwal. Yurr dhiyaŋuny bala dhuwal ḻurrkun'nha munhany nhanŋu ŋunha moluŋurnydja.” \p \v 22 “Gäthur munhawumirr wiripuwurrnydja nhanŋu malthunamirr mala Djesuw miyalkkurruwurrnydja, wäŋgaŋal walal bala molulil nhanukal, marrtjin dhäwuny maḻŋ'maraŋal wiripun warray, ŋayaŋu-ganyim'thunamirra dhäwuny', nhä mak ŋunhi yuwalk, nhä mak nyäḻ'. \v 23 Yurr ŋuriŋiwurruyyiny miyalkkurruwurruynydja bäyŋun ŋanya ŋula Garraynhany maḻŋ'maranha rumbalnydja, ga moluny gan ŋunhi dhärran dhulmu-waŋaran. Bala walal ŋunhi nhäŋalnydja djiwarr'puynhan yolŋunhany maṉḏany malin', bala ŋunhi ŋuriŋiyin djiwarr'puyyun yolŋuynydja maṉḏa lakaraŋalnydja Djesunhany walŋathinyawuynydja. Bitjarryin walalnydja gan ŋunhi miyalkkurruwurruynydja lakaraŋal ŋunhi walal roŋiyinany beŋurnydja moluŋurnydja. \v 24 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi walal roŋiyinany miyalkkurruwurrnydja beŋurnydja moluŋurnydja, ga wiripuwurrnydja muka nhanŋu Djesuw malthunamirr mala wäŋgaŋal balayi molulil, ga walal maḻŋ'maraŋalnydja mathirrany dhulmu-waŋaran, bitjarryi bili yan nhakun ŋunhi miyalkkurruwurruy walalaŋgal lakaraŋal ŋäthil. Yurr walalnydja ŋuriŋiwurruyyiny yakayi ŋanya nhänha Djesunhany.” Bitjarryin gan ŋunhi maṉḏany märrmayny'tja ḏirramuy maṉḏa Djesuny mulkuru-lakaraŋal, ŋunhi walal marrtjin wäŋgaŋalnydja bala dhukarr-ŋuparnydja. \p \v 25 Yurr ŋayipiny ŋunhi Djesuny waŋan maṉḏaŋgal bitjarra gam', “Nhä nhuma dhuwal, baḏak yan nhuma dhuwal ḻiya-dhumuk? Gaŋga nhuma ŋuli ga dhuwal märr-yuwalkthirrnydja ŋunhi djawarrkmirrinhany walalany dhäruk? \v 26 Dhuŋa yan nhuma dhuwal ŋunhi ŋayi dhu ŋunhiyiny Maŋutji-dhunupayanhawuynydja\f * \fr 24:26 \fr*\ft Messiah\ft*\f* yolŋu ŋurruŋuny ŋathil dhaŋga-ḏirryun yolŋuwal walalaŋgal romdhu, ga yorrnha ŋayi dhu ŋunhi gulŋiyirrnydja nhanukiyingal djeŋarra'mirrililnydja wäŋalil.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja maṉḏaŋgal. \p \v 27 Bala ŋayi marrtjin ŋunhi Djesuy rom-lakaraŋalnha maṉḏaŋgal, mayalin' dhunupayaŋal, ŋunhi nhaltjan ga djorray' lakaram nhanukiyingalaŋuwuy. Ŋurruŋuny ŋayi lakaraŋal maṉḏaŋgal ŋunhi Mawtjitjkuŋ\f * \fr 24:27 \fr*\ft Moses\ft*\f* wukirriwuy dhäwu, ga yurrnha wiripuwurruŋguŋuny djawarrkmirriwuŋ walalaŋguŋ dhäwu malany. Ga bitjarryin ŋayi marrtjin ŋunhi rom-lakaraŋalnydja maṉḏaŋgal nhaltjarr walal gan ŋunhi ŋäthil wukirri nhanukalaŋuwuy. \p \v 28 Yo. Baḏak walal marrtjin ŋunhi wäŋgaŋalnydja rrambaŋi yan bala-a-a, ga yan bili ga ŋunhiliyin wäŋaŋur ŋunhi maṉḏa gan marrtjin ŋunhiwiliyi wäŋalil. Yurr ŋayipiny Djesuny djuḻkthuna muka balaŋ marrtjinya, \v 29 yurr maṉḏany ŋanya roŋanmaraŋal, ga waŋan bitjarr ŋanya, “Dhiyal linyalaŋgal nhini, bili waluny dhuwal nyumukuṉiny'thinan milmitjpayinan, ŋayi dhu galki munhawuyirra.” Bala ŋayi gärrinan bala'lila maṉḏaŋgal, bala walal nhinanan. \v 30 Nhinanan walal ŋathawnha ḻukanharaw, bala nhakun ŋayipiny Djesuynydja ŋathany märraŋala, bala yan ŋayi dhunupan buku-gurrparnha God-Waŋarrnhan ŋuriki ŋathawnydja, bala ŋayi bakmaraŋala bala yan gurruparnha maṉḏany. \v 31 Ga dhunupan yan maṉḏany ŋunhi nhäŋalnydja dharaŋarnha ŋanya. Ga ŋunhiliyin nhakun ŋayi ŋunhi maṉḏaŋgal winya'yurrnydja buwayakthinany. \p \v 32 Bala maṉḏa marrtjin ŋunhiyi ḏirramuny maṉḏa lakaranhaminany bitjanminan, “Nhanŋu ŋunhi dhäruktja mirithirr yan ŋayaŋu-buŋgaṯmaranhamirr; ŋayaŋuny ŋarraku marrtjin ŋunhi ŋamathaŋalnha dhika, ḻaymaraŋalnha nhanukal dhärukthuny, ŋunhi ŋayi marrtjin lakaraŋalnydja litjalaŋgal dhukarr-ŋuparnydja räli ŋunhi ŋäthiliŋuny dhäwu beŋurnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja djorra'ŋur.” Bitjarra maṉḏa gan lakaranhaminany. \p \v 33 Ga dhäŋur beŋuryiny maṉḏa dhunupan rur'yurra, bala roŋiyinan balayi Djurutjalamlilyi. Ga bunanany maṉḏa ŋunhi Djesuwalaŋuw malthunamirriwnha walalaŋ, ga bulu wiripuwurruŋ ḻundu'mirriŋuw mala, walal gan ŋunhi nhinanany waŋganyŋura yan wäŋaŋurnydja. Marrtjinany maṉḏa ŋunhi, djuḏupnha gärrin, ga yuṯa muka maṉḏa bitjarr dhä-wapthurr lakaranharawnha dhäwuwnha, \v 34 bala maṉḏa ŋäkulnha walalany dhäruknha lakaranhaminyawuynha balanyawuynha, “Yuwalknha yan ŋayi dhuwal Garraynydja walŋathin. Bilin ŋayi ŋanyapinya ŋayi Djäymangalnydja\f * \fr 24:34 \fr*\ft Simon\ft*\f* milkunhaminan.” \p \v 35 Bala maṉḏany yurrnha lakaraŋal walalaŋgal bitjarrnha, “Wiripuny dhuwal linyu muka nhäŋal ŋanya.” Bala maṉḏa gan lakaraŋalnha ŋunhiŋuwuyyiny ŋunhi nhaltjarr ŋayi maḻŋ'thurr maṉḏaŋgal ŋunhiliyi gandarrŋur. Ga bulu nhakun maṉḏa gan lakaranhamin maṉḏanhawuynhan maṉḏa bitjanmin, “Linyuny ŋunhi yaka ŋanya yänayiny dharaŋana ga yan bili-i-i, ga balanyamirriynha linyu ŋanya yuwalktja dharaŋar bäy ŋayi ŋathan bakmaraŋal bala buku-gurrparnha. Ŋunhiwiliyin linyu ŋanya ŋunhi yuwalktja dharaŋar,” bitjarr. \s1 Djesu milkunhamin ŋanyapinya ŋayi ḻundu'mirriŋuwalnha walalaŋgal \s2 Jesus appeared to the disciples \sr Luk 24.36-49 \r (Mathuyu 28.16-20; Mäk 16.14-18; Djon 20.19-23; Acts 1.6-8) \p \v 36 Yo. Balanyamirriy bili yan waluy ŋunhi maṉḏa gan lakaraŋal ŋurikiwurruŋgal wiripuwurruŋgal yolŋuwal walalaŋgal, bala ŋayipiny ŋunhi Garraynydja maḻŋ'maranhaminan rumbalnha walalaŋgal, ŋunhili banydji yan djinawa' buṉbuŋur, bala ŋayi waŋanany walalaŋgal bitjarrnha, “Way walal, nhininy walal gi ŋayaŋu-yal'yurra yan.” \p \v 37 Yurr walalnydja ŋanya ŋunhi nhäŋalnydja bala yan barrarinan, ŋoynydja walal marrtjin ŋunhi marrmarryurra mirithinan, yanbi walal ŋunhi ŋula nhän mokuynhan nhänha. \v 38 Bala ŋayiny Djesuny waŋanan walalaŋ bitjarrnha, “Nhaku nhuma dhuwal barrarinany mirithinany? Ga nhaku nhuma ga dhuwal ŋayaŋu-dhumbal'yundja? \v 39 Nhäŋun walal ŋarrany dhuwal goŋnha ga ḻukun maṉḏany. Dhuwandja dhuwal ŋarra muka. Go, ŋayathula walal ŋarrany, märr nhuma dhu marŋgithirra bala dharaŋana yan ŋarrany, bili ŋarrany dhuwal ŋanakmirr yan ga ŋarakamirr warray. Ŋayiny ŋunhi mokuynydja yaka balanyayi ŋanakmirr ga yaka warray ŋarakamirr balanya nhakun dhuwal ŋarra.” \v 40 Bitjarrnha ŋayi Djesu lakaranhaminany. Bala ŋayi Djesu milkunhaminany ŋanyapinya ŋayi goŋnha maṉḏany ga ḻukun maṉḏany. \v 41 Yurr walalnydja ŋunhi yaka yänayi nhanŋu märr-yuwalkthinya, bili walal ŋunhi ṉirr'yurrnha nhäŋalnydja ŋanya, goŋmirriyinan manapar mirithinan dhika. Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan dhä-birrka'yurra walalany bitjarrnha, “Way, wanha balaŋ ŋula ŋathany ŋarraku? Ŋarra dhu ḻuka.” \v 42 Bala walal nhanŋu gurruparnydja ŋarirrin borumnha, \v 43 bala ŋayi märraŋalnydja ŋunhiyi, ga dhunupan ŋayi ḻukanan milman walalaŋgal. \p \v 44 Bala ŋayi Djesuny waŋanan maṉḏaŋgal bitjarrnha, “Bili muka ŋarra gan ŋunhi ŋäthil yan lakaraŋalnydja dhuwaliyiny mala nhumalaŋ, balanyamirriy yan ŋunhi ŋarra gan nhinan nhumalaŋgal dhiyal: bukmak nhä mala ŋunhi Mawtjitjkalnydja* romdhu gan lakaraŋal, ga bukmakthu ŋuriŋiwurruyyi ŋunhi djawarrkmirriy walal gan wukirri ga lakaraŋal, ga ŋunha Manikayŋur Mala\f * \fr 24:44 \fr*\ft Moses; Psalm\ft*\f* gan lakaraŋal, yo bukmakthu walal gan ŋunhi lakaraŋalnydja ŋarrany muka, ga ŋunhiyiny mala barpuru bilin maḻŋ'thunna yuwalkthirra yan.” \p \v 45 Bala ŋayi ŋunhi Djesuynydja ḻiyany walalaŋ ḻapmaraŋala guyaŋanhamirriyaŋalnha, märr walal gan ŋunhi ŋäkulnydja dharaŋarnha God-Waŋarrwuny dhäruk-nhirrpanminyawuy ŋäthilmirriyanhawuynydja. \v 46 Bala ŋayi waŋanany walalaŋgal bitjarrnha, “Yo, dhiyaŋiyiny ga ŋunhi dhärukthu lakaram bitjanna gam', Ŋunhi dhu Maŋutji-dhunupayanhawuynydja,\f * \fr 24:46 \fr*\ft Messiah\ft*\f* yolŋu burakirra rakunygun, ga dhäŋur märrma'ŋurnydja munhaŋur ŋayi dhu buluyi nhakun walŋathirryi dhiŋganhaŋurnydja.” \p \v 47 “Ga nhanukalaŋuwurra yäkukurrnydja walalnydja dhu ga ŋunhi Godkalaŋumirriynydja mala lakaramany dhuwaliyin dhäwuny' ḻiya-gulinybunhaminyarawnha ga bäy-lakaranhaminyarawnha bawalamirriwala bäpurruwalnydja malaŋuwal. Ŋurruŋuny dhu walal ŋurruyirr'yurrnydja lakaramany dhiyal wäŋaŋur Djurutjalam,\f * \fr 24:47 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ga yurrnha bawalamirriŋurnydja wäŋaŋur. \v 48 Yo, nhumany dhuwal marŋgin muka dhiyakiyiny mala, bili nhuma nhäŋalnha nhumalaŋgiyingal nhuma maŋutjiynha, bala nhuma dhu lakaraman ŋurikiwurruŋ wiripuwurruŋgun yolŋuw walalaŋ bukmakkun. \v 49 Yurr ŋarrapiny dhu nhumalaŋ dhuwal djuy'yunna ŋunhi ŋarrakalaŋuwuŋun Bäpawuŋ wäwungunhawuy, Dhuyu-Birrimbirrnhan, märr ŋayi dhu ga nhinan nhumalaŋgalnha. Yurr nhuma dhu ga nhinany galkunna dhiyalnydja wäŋaŋur Djurutjalamdja, ga yan bili ga Dhuyu Birrimbirr boŋguŋ yarrupthurr beŋur djiwarr'ŋur nhumalaŋ ḏälkunharaw ga ganydjarr-gurrupanaraw.” Ga bitjarrnha ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋal ŋäthilmirriyaŋalnydja. \s1 Djesuny marrtjinan roŋiyinan djiwarr'lila \s2 Jesus returned to heaven \sr Luk 24.50-53 \r (Mäk 16.19-20; Acts 1.9-11) \p \v 50 Dhäŋur beŋuryiny ŋayi Djesuy walalany gäŋalnha beŋurnydja ŋunhi yindiŋurnydja wäŋaŋur Djurutjalamŋurnydja, ga yan bili ga galki Bithininy\f * \fr 24:50 \fr*\ft Bethany\ft*\f* wäŋaŋur bala ŋayi gulyurra, bala ŋayi goŋ-garrwarthinan, bukumirriyaŋalnha manapar walalaŋ. \v 51 Ga ŋunhiyi nhakun ŋayi gan baḏak walalaŋ bukumirriyaŋalnydja, bala ŋayi ganarrthaŋala walalanhany marrtjinan, bili God-Waŋarryun ŋanya ŋunhi djaw'yurra, balan ŋanya ŋayi ŋunhi gäŋalnydja roŋanmaraŋala djiwarr'lila. \p \v 52 Ga walalnydja nhanŋu ŋunhi malthunamirrnydja yolŋu walal buku-ŋal'yurra gan nhanŋu, ga dhäŋur beŋuryiny walal marrtjin roŋi'-ruŋiyinan balayi Djurutjalamlil, yurr wäŋgaŋalnydja walal gan ŋunhi mirithinan dhikan ŋayaŋu-djulŋithinany, goŋmirriyinan manapar. \v 53 Ga bitjarra bili walal gan ŋunhi wokthurra God-Waŋarrwuny ŋunhiliyiny buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur, buku-gurrparnha manapar walal gan ŋanya God-Waŋarrnhan.\fig Town of Bethany|src="HK00367C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Luk 24.53"\fig*