\id JAS \ide UTF-8 \h DJAYIMGUŊ DHÄWU (JAMES) \toc3 Djayim \toc2 Djayimguŋ dhäwu \toc1 DJAYIMGUŊ DJORRA' DJUY'YUNAWUY GARRAYWALAŊUMIRRIW YOLŊUW WALALAŊ \mt1 DJAYIMGUŊ DJORRA' DJUY'YUNAWUY GARRAYWALAŊUMIRRIW YOLŊUW WALALAŊ \imt1 Dhuwal nhe dhu ŋurruŋuny nhäma \ip Djayimguŋ dhuwandja djorra' wukirriwuy bala Garraywalaŋumirriw yolŋuw walalaŋ bawalamirrilil wäŋalil. Ga dhiyaliyi djorra'ŋur ŋayi ga rom-lakaram walalaŋ raypirri'yun manapan nhaltjan walal dhu ga nhina. Ga warrpam' ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja walalaŋgal balanya gam'; ŋuli walal dhu ga ŋunhi märr-yuwalkthirr Djesuwnydja, walalnydja dhu milkuman walalaŋguwuy gakal'nydja. Ga waŋa ŋayi ga Garraywalaŋumirriny walalany walal dhu ga bukumirriyam walalaŋguwuy walal bala-räli'yunmirr yan. \c 1 \p \v 1 Ŋarrany dhuwal Djayim,\f * \fr 1:1 \fr*\ft James\ft*\f* ga djämamirrnydja ŋarra dhuwal yolŋuny God-Waŋarrwu ga Garraywu Djesu-Christku. Yo, marrkapmirr walal, wukirriny ŋarra ga dhuwal dhäruktja nhumalaŋ Djuw malawnha 12-kun bäpurruwnydja, ŋurikiwurruŋgun Godkalaŋumirriwnha yolŋuwnydja walalaŋ bukmakkun yan, ŋunhi nhuma gan ḻatjuwarr'yurr barrkuwatjthin wäŋalil malaŋulil. \s1 Lakaraman ga marŋgikuman märr-nhirrpanminyawuynydja rom \s2 Teaching about faith \sr Djayim 1.2-8 \p \v 2 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, yanan walal ŋoy-djulŋithin ŋunhi nhuma dhu ŋayaŋu-miḏikinyamirrililnydja romlil gärri, \v 3 bili ŋuriŋiyiny ŋoy-gärrinyamirriynydja romdhu ga yan nhakun birrka'yun nhuna. Ga ŋuli nhe dhu ga bitjan bili märr-yuwalkthirr Garraynhany yan, ga yakany nhe dhu ŋanya märr-yuḻkthun, ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, bala nheny dhu ga ŋunhiyiny yänan marrtji ŋayaŋu-wuṉḏaŋarrnha. \v 4 Yo, biyak bili yan gi marrtjiny wawun bala, ŋunhi ŋula wanhawiyakkuny romgurr, ga yakan gulyurr gandarrŋurnydja ga galkirriny, märr nheny dhu rom-ŋamathirra ga gana'yirra nhanŋuny djämaw. \p \v 5 Yo. Yurr ŋuli nhe dhu ga ŋunhi dhumbal'yundja, ga yakany nhe marŋgi nhaltjan nhe dhu ga ŋunhi djäma nhä mak waŋa ŋunhiliyi romŋur ŋayaŋu-miḏikinyamirriŋur, yanan bukumirriyaŋun God-Waŋarrwala Bäpawala, ŋäŋ'thurra ŋanya biyakun gam', “God-Waŋarr Bäpa, nhaltjan dhika ŋarra dhu yulŋuny? Dhuwal ŋarra ga baḏak yan dhumbal'yun,” biyakun ŋanya ŋäŋ'thurrnydja, bala ŋayiny dhu nhuna yänan marŋgikuman. Bili God-Waŋarryuny ŋuli ŋunhi gurrupan ŋula nhäny mala märryu-dhapinyay warray bukmakkun yan yolŋuwnydja walalaŋ, yakan ŋayi dhu nhuŋu ŋunhi ŋuyulkthirrnydja. \v 6 Yurr ŋäŋ'thundja nhe dhu ŋunhi God-Waŋarrnhany waŋganydhun yan gämurruyny'tja, märr-yuwalkthinyaraynha nhokiyingal nhe, gatjpu'yurrnydja gi yänan bala märranharawnha. Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi guyaŋa märryu dhumbal'yunaraynydja bitjandja gam', “Mak ŋayi dhu dhuwal gurrupan ŋarraku, mak bäyŋun bäy,” bitjandja, nheny dhu ŋunhiyiny yakan märram ŋula nhäny nhanukuŋuny Garraywuŋuny. Bili balanyayiny ŋayi ŋunhiyiny yolŋu märr-yuwalkthinyamiriwnydja, balanyan ŋayi ŋunhi nhakun ŋula nhä ŋunhi ŋuli ga wakwakthun bala-rälin gapukurra, gäman ŋanya ŋuli ga wataynha ga ḏowuynha galwaŋ'-galwaŋmaram bawalamirrikurra. \v 7-8 Yo, balanyayiny ŋunhi yolŋu ŋayaŋu-märrman', ḻiya-dhumuknha balanyan, yakan ŋayi ŋuli gi marrtji waŋganygurrnydja yan dhukarrkurr märr-yuwalkthinyamirriwurrnydja. Ga bäyŋun dhu balanyarayyiny yolŋuy märram God-Waŋarrwuŋuny ŋula nhä malany. \s1 Dhuwandja ga lakaram ŋurruwuykmirriny ga ḻukunydja'mirriny \s2 Poverty and riches \sr Djayim 1.9-11 \p \v 9 Ga nhuma ŋunhi ŋurruwuykmirr yolŋu mala Garraywalaŋumirr, ŋunhi nhuma ga dhuwali nhina gurrupurumirriyirr, nhumany gi goŋmirriyin, bili nhumany dhu ŋunhi ḻukunydja'yin God-Waŋarrwalnydja romdhu. \v 10 Ga nhumany ŋunhi ḻukunydja'mirrnydja yolŋu walal Garraywalaŋumirr, nhumany dhu ga ŋunhiyiny goŋmirriyirra nhina, bäydhi ŋayi dhu ga ŋunhi nhumalaŋgal God-Waŋarryuny girriny' ga rrupiyany mala djalkthun nhumalaŋgalaŋaŋur. Bili ŋayiny dhu ŋunhi ḻukunydjany' yolŋu dhiŋgaman, winya'yunna dhu muŋbunuman, bitjanna nhakun ŋuli ŋunhi wurrki' räwakthirr bala ḻarryunna. \v 11 Yo, ga wurrkiny' ŋuli ga ŋunhi dhärra märr-gurriri yan, ga ŋunhi nhakun ŋuli waluny gorrmur'yirr, bala ŋuli ŋunhi wurrkiny' räwakthirra, ga dhunupan ŋayi ŋuli ŋunhi ḻarryunna yan; märr-gurriri yan ŋayi ŋuli ŋunhi dhärra manymaktja. Ga ŋayiny dhu ŋunhi ḻukunydjany' yolŋu bitjandhiyi bili dhiŋgam, balanyamirriy bili yan waluy ŋunhi ŋayi dhu ga ḻay-ḻayyun ŋula nhäŋur malaŋuŋur nhanukiyingal ŋayi. \s1 Lakaram ga birrka'yunawuy ga guwaḻ-ṉirr'maranhawuy \s2 Testing and temptation \sr Djayim 1.12-18 \p \v 12 Yo. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandja bili marrtji ḏälnydja yan ŋuliwitjandja ŋunhi marimirriwurrnydja ga ŋayaŋu-yätjinyamirriwurrnydja, ga bäyŋun nhakun nhe dhu gulyun gandarrŋurnydja, nheny dhu ŋunhiyiny yänan ga ŋayaŋu-djulŋithirra, bili dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi dhu God-Waŋarryu nhuna nhäŋu ŋayaŋu-ḏarrtjalktja ŋula nhämiriwnydja beŋuryiny ŋunhi birrka'yunaŋurnydja, ŋayiny dhu nhuna gurrupanna yuwalknha yan walŋa djeŋarra'mirra, ŋunhiyin walŋa ŋunhi ŋayi ŋäthil wäwunguŋal ŋunhiwurruny yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli ga märr-ŋamathirr nhanŋu. \v 13 Yo, ga ŋuli nhuna dhu ga ŋunhi guwaḻ-ṉirr'maram ŋula nhaliynydja romdhu, ga nheny yaka waŋi biyakuny, “God-Waŋarryuny ŋarrany dhuwal guwaḻ-ṉirr'maraŋal dhiyakuny yätjkurruw.” Yaka nheny biyakiyi waŋa, bili God-Waŋarrnydja dhuwal manymak warray; bäyŋu ŋanya ŋuli gi ŋunhi ŋula yolthuny dharrwunuŋ ŋula nhakuny mala djämaw yätjkurruwnydja, ga ŋayi dhu God-Waŋarryu yakayi yolŋuny dharrwunum yätjkurrulil romlil. \v 14 Ŋany yuwalktja ŋuli ŋunhi yolŋunhany dharrwunum ŋuriŋi bili yan nhanukiyingal ŋayi yätjkurruy djälyu, ŋuriŋiyin ŋuli ŋunhi ŋanyanhany gaṯmaram, bala ŋayi ŋuli galkirrin yätjkurrulilnydja. \v 15 Ga ŋunhi ŋayi dhu ga yolŋu bitjandja bili nhanŋuwuynydja ŋayi djälwu malthun, beŋuryiny nhanukiyinguŋ guyaŋanhawuyŋur djarrpi'kunhaŋurnydja dhu dhawaṯthundja ga yätjkurrnha yan, bala ŋayi dhu ŋunhi yurrnha nhakun djäma yätjkurrnydja, ga ŋunhiyi yätjkurrnydja dhu ŋuthanna yindithirra ŋayaŋuŋurnydja nhanukal, yan bili-i-i, ga dhiŋgam ŋayi dhu nhanukiyingal ŋayi yätjkurruy. \p \v 16 Marrkapmirr walal ŋarraku wäwa ga yapa, yaka walal mayali'-gänhamirrnydja nhumalanhawuynha nhuma. \v 17 God-Waŋarryuny ŋuli ga ŋunhi gurrupan yolŋuwnydja walalaŋ manymak yan nhä malany, yakan ŋayi ŋuli gi gurrupul yätjkurrnydja. Ga nhä ŋunhi manymak mala ga ŋorra, ŋunhiyiny gurrupanawuy nhanukiyinguŋ God-Waŋarrwuŋ, ŋurukuŋundhi Bäpawuŋun ŋunhi ŋayi djäma bukmak baḏayala' dhuwal djiwarr'ŋur ŋunhi ŋuli ga baḏayala'mirriyaman dhuwal wäŋany munathany', ga yakan ŋayiny ŋunhi balanyany nhakun wuŋiḻiny' ŋunhi ŋuli ga yan mali'-maliyun. Yurr ŋayipiny ŋunhi God-Waŋarrnydja ŋuli gi bäyŋun bilyurr ga djambi; ŋayipiny ŋunhi djambimiriwnha. \v 18 God-Waŋarryuny limurruny ŋunhi djarr'yurr limurr dhu nhanŋuwuynha yan yolŋuny walal ŋulatjandhin ŋunhi limurr märraŋal yuṯan walŋa nhanukalaŋuwurra yuwalkkurra yan dhäwukurrnydja, ŋurukurruŋgalnydja ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal, ŋurruŋun gal'ŋu ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja walŋamirriwal walalaŋgal ŋunhi ŋayi bokmar. \s1 Lakaram ga marŋgikum ŋänhawuynha ga djämapuynha \s2 Teaching about hearing and doing \sr Djayim 1.19-27 \p \v 19 Marrkapmirr walal ŋarraku wäwa ga yapa, buthuru-bitjurrnydja God-Waŋarrwalaŋawnydja dhärukku manymakkuŋun yan, rukitjthin manapul, ga yaka dhä-wapthurr yänayiny bondiŋuwnydja lakaranharaw marŋgikunharawnydja marrtjinyaraw bala. Bulnha ŋathil gi galkurr; ŋurruŋuny ŋathil nhepi dhu ga nhina ŋunhiliyi God-Waŋarrwal dhärukŋur. Ga yaka yänayiny ŋaramurryi ŋula yolkuny yolŋuw, \v 20 bili yakan nhe dhu ŋuriŋiyi ŋaramurryuny dhärukthu ga ŋayaŋuy nhokiyingal nhe galkikum yolŋunhany, märr walal dhu nhina dhuwurr-dhunupa God-Waŋarrwal manymakŋur romŋur. \v 21 Ganarrthula ŋula nhäny mala ŋunhi yätjkurrnydja, bala djalkthurra yan. Yakan gi buluny djäma ŋula nhäny yätjkurr; yänan nyilŋ'maranhamirra nhunapinya nhe God-Waŋarrwala, buthuru-bitjurra gi nhanŋu, bala märraŋun ŋunhiyiny dhäruktja ŋunhi ŋayi nhirrpar dhuwaliyi nhokal ŋayaŋulil, bili ŋunhiyiny dhäruk ganydjarrmirr warray, ganydjarr ga gäma walŋakunharawnha nhuŋu. \p \v 22 Yo, ŋäkuny God-Waŋarrwuny dhäruk, bala djämamirriyaŋun yänan ŋunhi nhaltjan ŋayi ga God-Waŋarr waŋa nhokal. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋäma ganarrthamany, ŋunhiyiny nhakun nhe ga mayali'-wilkthunmirra nhunapinyan nhe. \v 23 Ga ŋuli ŋayi dhu ga yolŋuy ŋäma ganandja yan God-Waŋarrwuny dhäruk, ga yakan ŋayi dhu ŋunhi ŋula djämamirriyamany, dhärukkuny malthun nhanŋuny God-Waŋarrwuny, ŋunhiyiny ŋayi yolŋu balanyan nhakun ŋunhi yolŋu ŋuli ga nhänhamirr giḻatjlil. \v 24 Yo, nhänhamirrnydja ŋayi ŋuli ga ŋunhi, bala ŋayi ŋuli marrtjin, ga dhunupan bala yan ŋayi ŋuli meṉgunhamirra ŋanyapinya ŋayi nhäthinya ŋayi ŋunhiyi yolŋu. \v 25 God-Waŋarrwuny dhuwal rom ḏarrtjalk warray, ŋula nhämiriw yan, gulmaram ŋuli ga yolŋuny yätjkurruŋur romŋur. Ga ŋunhi ŋayi dhu yolŋuy bulnha ŋathil marrtji bala nhäma, marŋgithirr ŋathil dhu marrtji God-Waŋarrwalaŋaw romgu, ga bäyŋuny ŋayi dhu ganarrtham, baḏak yan dhu ga djäma ŋuriŋiyi dhärukthu, bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny ŋanya gurrupan manymaknha ŋula nhäny mala, ga bukmak ŋunhi nhanukuŋ djämapuynydja dhu marrtji ŋamathirra yan dhika. \p \v 26 Ga ŋuli ŋayi dhu ga yolŋu lakaranhamirr yanbi ŋayi romgu-malthunamirr, yurr bäyŋun ŋayi ŋuli gi ŋunhi dhäruktja nhanŋuwuy ŋayi goli-nhirrpul, ŋunhiyiny ŋayi ŋuli ga baḏuwaḏuyunmirra ŋanyapinya ŋayi, ga nhäny mala ŋayi dhu ga ŋunhi djäma, ŋunhiyiny wakalnha yan waliwaliŋun. \v 27 Ga dhuwanna ŋunhi rom ŋamakurrnydja gam'; ŋunhi dhu ga djäl-ŋamatham God-Waŋarrnhany Bäpanhany, nheny yanbi dhu ga ŋunhi nhinany dharrpalnha yan ga dhukunmiriwnha. Ga guŋga'yunna nhe dhu ga ŋunhi dhurrwara ŋäṉḏimiriwnhany walalany ga buku-gurthapuynhany miyalkkurruwurruny, ga yakan gi buluny djäma dhuwurr-yätjtja rom ŋunhi dhuwalaŋuwuynydja munatha'wuynydja. \c 2 \s1 Dhuwandja ga lakaram guyaŋanhamirriyam yan barrkuwatjkunhaŋur ḻukunydja' gäna ga ŋurruwuyk gäna \s2 Warning against treating rich people and poor people in a different way \sr Djayim 2.1-13 \p \v 1 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, ŋunhi nhe ga märr-nhirrpanmirr Djesu-Christkalnydja, limurruŋgalaŋuwala Garraywalnydja, ŋunhi ŋayi ga nhina djarraṯawun'mirriyirr, ga yakan gi nyamir'yunmirrnydja gänaŋ'maraŋuny ŋunha wiripuŋunhany yolŋuny, ga ŋunha nhe dhu ga ŋurru-djarr'yun yan märr-ŋamathirr yol nhokal ŋayaŋuŋur. \v 2 Ŋuli nhuma dhu ŋunhi ḻuŋ'maranhamirrnydja waŋgany-manapanmirrnydja buku-ŋal'yunarawnydja, ga ŋuli dhu ŋunhi ḻukunydjany' yolŋu gärri girri'-manymakmirrnydja ga goŋ-bulaymirrnydja nhumalaŋgal, ga balanyamirriy bili ŋayiny dhu ŋunhi wiripuny muka yolŋu gärri ŋurruwuyknha girri' räwakmirra. \v 3-4 Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi waŋa ŋurikiny ḻukunydjawny'tja yolŋuw bitjanna gam', “Go nheny dhiyal nhini manymakŋur nhinanhawuyŋur,” bitjanna, ga beŋuryiny nhe dhu ŋunhi bilyun bala nhe dhu ŋunhi ŋurruwuykkuny yolŋuw waŋa bitjanna, “Nheny dhärri ŋunhal bala, wo wiripuny dhiyal nhina ŋoyŋura galki ḻukuŋura ŋarrakal,” bitjandja, ŋunhiyiny nhakun nhe ga barrkuwatjkuman maṉḏany, ga guyaŋanhawuynydja ŋunhi nhokuŋ yätjkurr yan mirithirr yakan dhunupa. \p \v 5 Yo, ŋäkuny walal wäwa walal ga yapa walal ŋamathaŋun yan. God-Waŋarryuny ŋunhi djarr'yurrnydja ŋurruwuykmirriny muka dhipuŋurnydja wäŋaŋur munatha'ŋurnydja, märr walalnha dhu ŋunhi ḻukunydja'yirrnydja ŋunha märr-nhirrpanminyawuyŋurnydja ga waṯaŋuyirrnydja dhu ŋurukun nhanukalaŋawnha romguny ga wäŋawnydja, ŋunhi ŋayi dhawu'-nhirrpar ŋunhiwurruny ŋunhi ŋayi ŋuli ga märr-ŋamathirr walalaŋ. \v 6 Yo, nhumany gan ŋunhi nyamir'yurr warray nhäŋal ŋunha ŋurruwuykmirrinhany yolŋuny walalany. Gatjuy lakaraŋun; yolthu bili nhumalanhany ŋuli ga ŋunhi rom-nyamir'yun, bala galkanna ŋuli dharruŋgulila? Walal muka ŋunhi ḻukunydjay' yolŋuy walal ŋuli ŋunhi nhumalany marililnydja galkan. \v 7 Walalnha muka ŋuli ga ŋunhi dhiyaŋurruyyin yolŋuy walal warku'yundja ŋanya Garraynhany nhumalaŋ. \p \v 8 Yo, ŋunha ŋäthiliŋuynydja\x - \xo 2:8 \xo*\xt Leviticus 19.18\xt*\x* ga djorray' lakaram bitjan, “Märr-ŋamathiny gi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ biyak nhakun nhe ŋuli ga märr-ŋamathirr nhuŋuwuy nhe.” Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi dhärukku malthun ŋurikiyiny, ŋunhiny nhakun nhe dhu ga nhina yuwalkŋura ŋunhiliyin God-Waŋarrwala romŋurnydja. \v 9 Ga ŋuli nhe dhu ga märr-ŋamathirr ŋurru-djarr'yundja yan, ŋunhiny nhe dhuwurr-yätjinan bili ŋayiny ga ŋunha romdja barraŋga'yun nhuŋu ŋunhi nheny rom-bakmaranhamirra. \v 10 Ga ŋuli ŋayi dhu ga yolŋuy rom ŋayatham God-Waŋarrwuny yan, ga ŋuli nhakun ŋayi dhu bakmaram ŋula waŋganydja nyumukuṉiny'tja beŋuryi, ŋunhiyiny nhakun ŋayi bilin rom-bakmaranhamirra God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur, ga ŋuriŋiyiny ga mayali'-lakaram ŋunhi ŋayi bilin bakmaraŋala warrpam'nha yan ŋunhiyi God-Waŋarrwuny rom mala. \v 11 Yo, God-Waŋarryu ŋunhi romdja nhirrpar waŋganydja balanya gam', “Yaka marramba'yi,” ga wiripuny rom ŋayi nhirrpar balanya gam', “Yaka buŋu murrkay'kuŋ yolŋuny.” Wiripuny mak nhe gan ŋunhi nhinan nhokiyingalaŋuwal nhe miyalkkal, nhä mak ḏirramuwal, yaka ganha djäma marramba', ga ŋuli nhe dhu nhakun buma yolŋunhan murrkay'kuman, ŋunhiyiny nhakun nhe balanyayiny yolŋu rom-bakmaranhamirra. \p \v 12-13 Yo, God-Waŋarrwalnydja mel-wuyunamirriynydja ŋuli ga ŋunhi djuḻkmaraman dhä-gir'yunamirrinhany romnha, märr ŋali dhu ga ŋunhi yuwalkkuman yan märr-ŋamathirrnydja yolŋuwnydja walalaŋ. Ga mala-djarr'yundja ŋayi dhu limurruny God-Waŋarryuny ŋuriŋi bili yan romdhuny ŋunhi nhaltjarr limurr gan märr-ŋamathin wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ. Yakan ŋayi dhu ga ŋunhi God-Waŋarrnydja mel-wuyun ŋurikiyiny ŋunhi yolŋuw ŋunhi ŋayi ŋuli gi yaka mel-wuyurr wiripuŋuw yolŋuw. Ga ŋuli nhe mel-wuyunamirrnydja wiripuŋuwnydja yolŋuw, ga ŋayiny dhu bitjandhi bili yan mel-wuyundhi God-Waŋarrnydja nhuŋuny; bäyŋun ŋayi dhu nhuna yätjkurr-lakaramany ŋula ga dhä-gir'yundja nhunany. Ga ŋurikiyi gämurruw' ŋarra ga dhuwal waŋany bitjandja gam'. Ŋunhi nhe dhu waŋany, ga djämany ŋula nhäny, waŋiny gi ga djämany ŋunhiyi bili yan ŋunhi ŋayi ŋuli ga God-Waŋarryu manymak lakaram nhuŋu. \s1 Märr-yuwalkthinyawuy ga djämapuy \s2 Faith and actions \sr Djayim 2.14-26 \p \v 14 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, ŋuli ŋayi dhu ŋula yol yolŋu lakaranhamirr bitjanmirr, “Ŋarrany ŋuli ga dhuwal märr-yuwalkthirr God-Waŋarrwu,” bitjandja, yurr bäyŋun ŋayi ŋuli ŋunhi djämamirriyaŋuny ŋunhiyi dhäruktja nhanŋuwuy ŋayi, nhä ŋunhiyiny? … manymak? Bäyŋu warray. Yakan ŋayi dhu ŋunhiyiny yolŋu walŋathirr balanyarayyiny märr-yuwalkthinyaray. \v 15 Ŋuli ŋayi dhu ga Garraywalaŋumirrnydja yolŋu nhina gurrupuruŋuny, ŋathamiriwnydja ŋula nhämiriwnydja, girri'miriwnydja, \v 16 ga nheny dhu nhanŋu waŋa bitjanna, “God-Waŋarryu nhuna dhu guŋga'yun. Nhininy gi marrparaŋdhi, ga ḻukiny gi maranhuyi,” ga ŋuli nhe dhu waŋa bitjandhiyiny, ga bäyŋuny nhe dhu gurrupan nhanŋu ŋula nhä, nhä dhuwaliyiny? … manymak? Bäyŋu warray! \v 17 Ga ŋuli nhe dhu ga märr-yuwalkthirr waŋganydhuny yan muḻkurryuny, ga yakany djäma ŋula nhä ŋamakuli', nhakun milkumany nhuŋuwuy nhe märr-yuwalkthinyawuynydja, ŋunhiyiny nhakun nhuŋu märr-nhirrpanminyawuynydja wakalnha, yakan yuwalk; bäyŋun dhu balanyarayyiny märr-yuwalkthinyaray walŋakum ŋula yolŋuny. \p \v 18 Wiripuny mak dhu ŋunhi yolŋu bitjanna waŋa, “Wiripuny ŋuli ga ŋunhi yolŋu märr-nhirrpanmirra yänan, ga wiripuŋuynydja yolŋuy ŋuli ga djäma ŋamakurr, yurr märrma'yirr yan ŋunhiyi manymak yan maṉḏany,” bitjan. Yurr ŋarrany dhu buku-roŋanmaramany balany nhanŋuny bitjanna, “Wanhawitjan dhika ŋarrany dhu ga nhäma nhuŋuny märr-nhirrpanminyawuy, ŋuli nhe dhu ga yakany djäma ŋula nhä ŋamakurr?” Yurr nheny yanbi dhu ŋunhi nhäman ŋarrany manymaklilnydja djämalil, bala nhe dhu ŋunhi dharaŋanna ŋunhi ŋarrany ga dhuwal yuwalk yan märr-yuwalkthirr God-Waŋarrwuny. \v 19 Nheny ga ŋula märr-yuwalkmirriyirr muka ŋunhi ŋayipin waŋganynha God-Waŋarrnydja? Yo, ŋunhiyiny manymak. Ga walalnydja ŋunhi wakinŋuny mala birrimbirr marŋgiyi ŋunhi ŋayipin yan dhuwal waŋganynha God-Waŋarrnydja, bala walal ŋuli ga ŋunhi barrarirrnydja mirithirra dhika, marrmarryunna manapan nhanŋu God-Waŋarrwuny, yurr bäyŋu yan walal dhu walŋathiny ŋuruŋiyiny walalaŋgiyingal guyaŋanharay. \v 20 Nhä nheny dhuwal ḻiyamiriw? Ŋarra nhuna marŋgi-wurrupanna. Ŋunhi ŋayi dhu ga yolŋu märr-yuwalkthirr God-Waŋarrwuny, yurr yakan ŋayi ŋuli gi ŋunhi djäma manymakkuŋuny, ŋurikiyiny yolŋuw märr-nhirrpanminyawuy ŋula nhän, nhäŋiniŋ'nha, dhiŋganhawuynha. Yakan ŋayi dhu walŋathirr balanyarayyiny märr-nhirrpanminyawuyyu. \v 21 Nhäpuy ŋayi ŋunhi God-Waŋarryu ŋayaŋu-dhunupany lakaraŋal limurruŋguny mala-ŋurrkanhayŋuny Yipurayimnhany?* Yipurayimdhuny ŋunhi dhäruk-märraŋal warray God-Waŋarrnha, bala yan ŋayi gurrupar nhanŋuwuynydja ŋayi gäthu'mirriŋuny Yitjaknhany\f * \fr 2:21 \fr*\ft Abraham; Isaac\ft*\f* God-Waŋarrwun, yanbi balaŋ ŋanya ŋayi bunha dhiŋganhamaranha ŋunhiliyi ŋal'-ŋalmaranhawuyŋur guṉḏaŋur, mundhurr gurrupana nhanŋu God-Waŋarrwu. Ga ŋayiny God-Waŋarryuny nhäŋal ŋanya Yipurayimnha, bala ŋayi marŋgithinan yan dharaŋara ŋunhi ŋayiny yuwalkkuŋal yan gan märr-nhirrpanmin God-Waŋarrwal, bili ŋayi ŋunhi djäma ŋunhiyi bili yan dharaŋana, ŋunhi nhaltjarr ŋayi God-Waŋarr nhanukal waŋan. \v 22 Guyaŋi ŋathil, bala marŋgithin. Yipurayimguny märr-nhirrpanminyawuy ga djäma waŋganyŋur yan. Yuwalkkuŋal yan ŋayi ŋunhi märr-nhirrpanminany God-Waŋarrwalnydja, bala ŋayi gan djämany ŋunhiyin bili yan ŋunhi nhaltjarr ŋayi God-Waŋarryu lakaraŋal nhanukal. Yaka yan ŋayi ŋanya ŋunhi märr-yuwalkthinyany, ga bilin, ŋany djämamirriyaŋala yan ŋayi ŋunhiyi dhäruktja ŋanya. \v 23 God-Waŋarryuny\x - \xo 2:23 \xo*\xt Genesis 15.6; 2 Chronicles 20.7; Isaiah 41.8\xt*\x* ŋunhi bilin dhäruktja nhirrpara, ŋunhi ga waŋa bitjanna gam', Yipurayimdja gan ŋunhi märr-nhirrpanmin warray God-Waŋarrwal, bala ŋayi yan ŋanya ŋayaŋu-dunupan lakaraŋalnydja, nhakun ŋayi ŋunhiyiny märrmirriyinan nhanŋu. Ga dhiyakiyin ŋunhi gämurruwny'tja ŋayiny ŋanya ŋunhi God-Waŋarryuny lakaraŋal bitjarra, ‘Ḻundun ŋayi nhanŋu God-Waŋarrwun.’ \p \v 24 Yo, bilin nhe dhuwali nhäŋala dharaŋarnha? Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi dhäruk märram God-Waŋarrnhany, ga djämany nhe dhu ga ŋamathamany yan, bala ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuna ŋayaŋu-dhunupan lakaram ga ŋunhi nhe dhu ga waŋa dhäruktja yan waŋganydja bitjandja, “Ŋarrany ga märr-nhirrpanmirr yuwalkkum yan God-Waŋarrwal,” ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuna yaka yänayiny ŋayaŋu-dhunupa lakaram. \p \v 25 Yo, guyaŋi ŋathil balayi roŋiyi ŋunhiyi dhuwurr-yätjkurruny miyalknha yäkuny Rayapnha,\f * \fr 2:25 \fr*\ft Rahab\ft*\f* ŋunhi ŋayi gan nhinan be baman' ŋäthil. Ŋayiny ŋunhiyiny gumurr-ŋamathin yolŋuw wäŋa-Yitjuralpuywu dhäwu-gänhamirriw maṉḏaŋ nhanukiyingal ŋayi wäŋaŋur. Ga walalnydja balaŋ wiripuwurruynydja yolŋu'-yulŋuy bunhan ŋunhiyi dhäwumirrinhany maṉḏany, yurr ŋuriŋiyi miyalkthu guŋga'yurr maṉḏany djuḻuḻ'maraŋal, bala walŋakuŋalnha, bala ŋayi djuy'yurra maṉḏany wiripuŋuwurra dhukarrkurr. Ga ŋayiny God-Waŋarryuny nhäŋala ŋanya ŋunhiyi miyalknhany, nhaltjarr ŋayi gan ŋunhi djäma ŋamathaŋal balanyamirriyyi, bala ŋayi God-Waŋarryuny ŋanya lakaraŋalnydja ŋayaŋu-dhunupan. \p \v 26 Yo. Ŋuli dhu ŋunhi yolŋuny dhiŋgam, ga birrimbirryuny nhanukal ŋurikalyi yolŋuwal dhu ganarrthaman ŋanya, ga ŋunhiyiny rumbalnydja nhanŋu dhu ga ŋorran yan walŋamiriwnha. Ga balanya bili yan dhuwal limurruŋguny Garraywalaŋumirriwnydja yolŋuw walalaŋ. Ŋuli ŋayi dhu ŋunhi yolŋu waŋa bitjandja gam', “Ŋarrany ga märr-nhirrpanmirr God-Waŋarrwal yan,” bitjan, ga yakan nhakun ŋayi dhu ga djämany ŋamakurrnydja ŋuriŋiyi yolŋuy, ŋurikiyiny yolŋuw märr-yuwalkthinyawuy dhiŋganhawuynha, yakan ŋayi dhu ŋunhi ŋula yolnydja yolŋu walŋathirr balanyarayyiny märr-yuwalkthinyaray. \c 3 \s1 Djäga nhuŋuwuy nhe dhärukkuny malaŋuw waŋanharawnydja \s2 Warning about the tongue \sr Djayim 3.1-12 \p \v 1 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, yaka yanbi limurr dhu ga ŋunhi bukmak djälthirr limurr dhu ga marŋgikumany, bili marŋgikunhamirriwnydja yolŋuw walalaŋ ga dhuwal dhä-gir'yunawuy ŋorra yindi warray mirithirr. \p \v 2 Ga wiripuny ŋali ŋuli bukmakthu yolŋuy walal baḏatjtjun muka, bala ŋali ŋuli galkirrin. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yol yolŋu gulmaranhamirr ŋathil ŋanyapinya ŋayi ŋäṉarr, ga yaka ŋayi dhu waŋa ŋula waŋgany dhäruk yätjkurr, ga ŋunhiyiny ŋayi yolŋu rom-dhunupan bilin; ga bitjandhi bili ŋayi dhu ŋunhi bukmak yan ŋanyapinya ŋayi rumbalnydja ḏaḏawmaranhamirryi yätjkurruŋurnydja mala. \v 3 Ga nhäŋu ŋathil dhuwal dhäruk gam'. Ŋunhi ŋayi ŋuli marrtji yolŋu gorrum yarraman'ŋurnydja, ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu ŋuriŋiyi yolŋuy nhirrpan nyumukuṉiny djimuku' dhälil ŋurikalyi yarraman'kal. Ga ŋunhi ŋayi dhu ga gämany ŋunhiyi yarraman'nhany dhurrwara-ŋunhiŋumirriyin girri'mirrnydja, ŋayi dhu marrtji ŋuriŋiyi nyumukuṉiny'thun girriy' bilma'-bilmaramany ŋanya ŋunhiyi yarraman'nhany, wanhawal ŋayi dhu ŋunhiyi yolŋu djälthirr marrtjinyaraw nhanŋu ŋurikiyi yarraman'ku. \p \v 4 Guyaŋi ŋathil marthaŋaynha balanyayi bili yindi mirithirr. Ŋunhi ŋuli ga wataynydja yindiynydja ŋanya gäma bala rälin, yurr balanyarayyi bili nyumukuṉiny'thu girriy' yäkuy goliy ŋayi ŋuli yolŋuy marthaŋay-gänhamirriy marrtji bilma'-bilmaram ŋunhiyi marthaŋaynhany, ŋunhi wanhawal ŋayi ŋuli ga yolŋu djälthirr marrtjinyaraw.\fig Ship and sea port|src="HK00216C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Djayim 03.4"\fig* \v 5 Ga balanyayi bili ŋunhi yolŋuwnydja ŋäṉarr; nyumukuṉiny'thiyi yan ŋayi ŋunhi rumbalnydja, yurr ganydjarrmirra. Ŋayi ŋuli ga ŋunhi ŋuriŋiyiny ŋäṉarryuny djämany yindin mirithirra dhäruktja bulwata-nhirrpanmirra. \p Gatjuy guyaŋi ŋathil walal. Ŋunhi ŋayi ŋuli yutjuwaḻany gurtha ŋäṉarr nhärany birrŋ'thuna, ga nhärany ŋayi ŋuli ŋunhi gunguyuyaman warrpam'thunna dhika, bawalamirra dharpany mala. \v 6 Yo. Ga yolŋuwnydja dhuwal ŋäṉarr ŋupanayŋuyi yan nhakun ŋunhiyi gurtha. Yo, yolŋuwnydja dhuwal rumbal dharrwa mirithirr, balanya nhakun maŋutji, ŋurru, ga buthuru ga dhikan nhän malany. Yurr ŋäṉarrnydja dhuwal mirithirra yätjkurra; dhiyaŋiyin ŋuli ga ŋunhi bukmaknhan rumbalnhany miḏikumandja, ga ŋuriŋiyin nhakun ŋuli ga ŋunhi baḏuwaḏuyundja bawalamirra, bili ŋunhiyiny yätjkurrnydja dhäruk gurthathinyany ŋuli ga ŋunhi dhawaṯthun beŋura yanan dhä-gir'yunamirriŋura wäŋaŋurnydja. \v 7 Yo, yolŋuny dhuwal marŋgi nhaltjan ŋayi dhu maŋutji-wuṯtji'yam wäyinnha mala marrtjinyamirriny ga buṯthunamirriny ga gaḻ'yunamirriny, ga ŋunha ŋunhi ŋarirriny malaŋuny ga miyapununy; ganydjarr ŋayi ga yolŋuy ŋayatham, ŋayi dhu yal'maram ŋunhiyi malany. \v 8 Yurr bäyŋun ŋayi gi ŋula yolthu waŋganydhu ŋayathul ganydjarr gulmaranhaminyarawnydja ŋuriki nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi ŋäṉarrwuny. Yolŋuny dhuwal ŋäṉarr yätjkurr yan mirithirr, balanya nhakun ŋunhi girri' walŋa-wulk botjin'; yaka ŋayi dhu ḏaḏawyun waŋanhaŋur yätjkurruyanhaŋurnydja. \p \v 9-10 Yo, ḻundu walal marrkapmirr walal, dhiyaŋ muka ŋunhi ŋäṉarryuny limurruŋgal limurr ŋuli ga waŋa wokthun ga märr-yiŋgathirr limurruŋgalaŋaw Garraywun ga God-Waŋarrwun Bäpawnha. Ga dhiyaŋiyi bili yan ŋäṉarryu limurr ŋuli ga ŋunhi dhä-yarrkthundja nyamir'yundja ŋunha wiripuŋunhany yolŋuny, ŋunhi ŋayiny balanya muka bili yan dharaŋana birrimbirrmirr nhakun ŋayin God-Waŋarrnha, ga dhuwaliyiny yakan ŋamakurr. \v 11 Nhäthinya nhe ŋuli ŋunhi maŋutjiŋurnydja gapu maḻŋ'maram waluy rarranhdharrwirriynydja? Raypiny wo dhäkay-murrkthunna? \v 12 Yo, ga ŋula nhe ŋuli wuḻuymuŋ'ku dhakal märram beŋur munydjutjŋur dharpaŋur? Ga ŋula muka nhe ŋuli raypinydja gapu märram, beŋurnydja moṉukŋurnydja gapuŋur? \s1 Dhuwandja ga lakaram God-Waŋarrwuŋun marŋgi-gurrupanawuy \s2 The wisdom which comes from God \sr Djayim 3.13-18 \p \v 13 Ŋula ga yol yolŋu nhina dhiyaliyi nhumalaŋgal malaŋur ŋunhi ŋayiny marŋgin mirithirra ḻiya-djambatjnha Godkalaŋawnydja romgu? Gatjuy maŋutji-wurrupula dhuwaliyi romnhany ŋunhi nhe dhu ga nhinany ga djämany ŋamathaman yan ga dhunupan, ŋayaŋuynydja nyilŋ'maranhaminyaraynha ga djambatjthun guyaŋanharaynydja. \v 14 Ga ŋuli nhokal ga ŋunhi ŋayaŋuŋur ŋorra maŋutji-ḏiyny'tja yan ga ŋanak-yätjirrnydja yan nhe dhu ga nhina, ga guyaŋanhamirr nhe ŋuli ga nhunapinyany nhe, yakan gi nyäḻ'yurrnydja lakaraŋ ga guḻu'-guḻukthunmirrnydja gi, yan gi ŋapa-dhurrthurryurrnydja ŋunhi yuwalknhany romnha. \v 15 Ga balanyayiny ŋunhi djambatj-guyaŋanhawuy yakan God-Waŋarrwuŋuny, bili balanyayiny ŋunhi dhukarr ga rom dhuwalaŋuwuy warray banydji yan munatha'wuy, dhawaṯthun ŋuli ga yolŋuwuŋun guyaŋanhawuy, ŋurukuŋun ŋunhi buŋgawawuŋun, Mokuywuŋun gurrupanawuy. \v 16 Ga ŋuli ŋayi nhokal ga maŋutji-ḏiyny'tja ŋorra, ga galŋa-ḏälthinyamirrnydja rom, bala dhu ga ŋunhi ŋayaŋuŋurnydja nhokal dhawaṯthundja marin, bala dhu ga ŋunhi yolŋuny walal bunhamirra barrkuwatjkunhamirra ga gurruṯumiriwyirra. \v 17 Ga nhanŋuny ŋunhi God-Waŋarrwuny djambatjtja-guyaŋanhawuy beŋur djiwarr'ŋurnydja, ŋayi dhu ga gämany limurruny ḏarrtjalkkuman yan ŋula nhämiriwyaman, ga mägayan ga märr-yolŋumirra ga ŋayaŋu gurrum'nha ga guŋga'yunamirra, ga yuwalknha yan. \v 18 Yo, ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal ŋuli ga djälthirr wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ walal dhu ga nhina mägayaŋur yan, balanyarayyin dhu ga ŋunhi yolŋuy walal djäma manymakkuman yanan. Ga ŋuriŋiyi djämaynydja walalaŋgal dhu ŋunhi yolŋuny walal dhuwurr-dhunupayirra. \c 4 \s1 Yakan gi malthurr ŋurikiny ŋunhi djälwuny nhokiyingalaŋaw nhe \s2 Don't just follow your own desires \sr Djayim 4.1-10 \p \v 1 Wäy, nhaku muka nhuma ŋuli ga ŋunhi yolŋuny walal bunhamirr ga ŋarrtjunmirrnydja bala-räli'yunmirrnydja? Yo, yuwalk muka nhuma ŋuli ga ŋunhi bitjandhiny, bili ŋunha ŋayaŋuny nhumalaŋ ŋuli ga bunhamirra yan, marin ŋuli ga dhärra, bili dhiyaŋiyin ŋunhi wanaŋa-ḏumurruyinyamirriynha romdhu ga djäl-gänaŋumirriynha romdhu, bala rumbalyuny ŋuli ga ŋunhi nhumalaŋgal djämamirriyaman. \v 2 Djälthirr muka nhuma ŋuli ga ŋunhi mirithirr yan ŋula nhakuny malaŋuw, yurr yakan ŋayiny dhu nhuŋu gurrupan ŋuriŋiyi wiripuŋuynydja yolŋuy, bala nhumany ŋuli dhunupan yan ŋaramurryirra nhanŋuny, bala yan bunharawnha nhanŋu djälthirr murrkay'kunharawnha. Wiripuny nhuma ŋuli ga ŋunhi bäyŋun bukumirriyaŋ ŋurikiyiny malaŋuw ŋunhi nhaku nhuma ŋuli ga djälthirr. Ga dhiyaŋiyin ŋunhi ŋurruynydja nhuma ŋuli gi bäyŋuny märraŋ ŋunhiny mala. \v 3 Wiripuny nhuma ŋuli ga ŋunhi ŋanya God-Waŋarrnha ŋäŋ'thun muka, yurr guyaŋany nhuma ŋuli ga djarrpi'kum yan; nhumany djäl nhumalaŋgiyingalaŋaw nhuma ŋayaŋu-djulŋithinyaraw nhinanharaw, ga bäyŋun nhuma ŋuli gi guyaŋi ŋunha wiripuŋunhany yolŋuny guŋga'yunaraw. Yo, balanyaray guyaŋanharay djarrpi'kunharay nhuma ŋuli nhakun ŋäŋ'thun God-Waŋarrnha, ga ŋuriŋiyiny ŋurruy nhumany ŋuli ŋunhi bäyŋun nhakun märraŋuny God-Waŋarrwuŋuny. \v 4 Yaka yan nhuma dhuwal marŋginy muka? Ŋunhi nhuma ŋuli ga marrkapthun dhuwalaŋuwuywuny yan ŋunhi munatha'wuywuny nhaku malaŋuw, ŋunhiny nhakun nhe God-Waŋarrwun miriŋu. Ga ŋuli nhakun nhe ga guyaŋa ḻunduthinyarawnydja dhiyakun munathawny'tja wäŋaw, ŋunhiny nhuma yuwalknha yan God-Waŋarrwun miriŋuny. \v 5 Nhaltjan nhe ŋuli ga ŋunhi dhäruktja ŋunha Ŋäthiliŋuŋurnydja Djorra'ŋur ŋäma märr-yuḻkthun muka? Ŋunhi ga lakaram bitjan gam', “God-Waŋarrnydja ŋuli ga mirithirr yan marraṉa'yirr nhanukiyingalaŋuwnydja ŋayi Birrimbirr ŋunhi ŋayi nhirrpar limurruŋgal,” bitjandja. \v 6 Bili\x - \xo 4:6 \xo*\xt Proverbs 3.34\xt*\x* yuwalktja nhanŋuny ŋunhi God-Waŋarrwuny märr-ŋamathinyawuy ga guŋga'yunawuy limurruŋguny bulun yindi, djuḻkmaraman ga ganydjarrnydja ŋurikiyiny malaŋuw ŋunhi djälwuny limurruŋgalaŋaw. Ga balanyarawyin ŋunhi ŋayaŋuw ŋayi ga ŋunha Ŋäthiliŋuŋurnydja Djorra'ŋurnydja dhäruktja waŋa bitjanna gam', “Ŋunhiny yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga garrwar-lakaranhamirrnydja ŋanyapinya ŋayi, ŋayiny God-Waŋarryuny ŋuli ga ŋunhi ŋapay-ŋurrkaman balanyaranhany yolŋuny. Yurr ŋayi ŋuli ga guŋga'yundja ga märr-ŋamathirrnydja ŋurikiyin bili yan yolŋuw ŋunhi ŋayi ŋuli ga nyilŋ'maranhamirra ŋanyapinya ŋayi.” \p \v 7 Biyakun nyilŋ'maranhamirra nhunapinya nhe God-Waŋarrwuny, bala dhäruktja gi märraŋun ŋanya. Yaka'yurrnydja gi waŋi ŋurikiyin buŋgawawnha Mokuywun. Ŋanyanhan gi yakany dhäruk märraŋ; yänan ŋanya biyakun ŋaŋ'ŋaŋ'thurra, bala ŋayiny dhu yan waṉḏirra, winya'yunna dhu nhokalaŋaŋur. \v 8 Go marrtjin galkithin God-Waŋarrwala, ga ŋayiny dhu bitjandhi bili yan galkithirryi nhokalnydja. Gatjuy goŋdja walal rurrwuyunmirra nhumany dhuwurr-yätjmirrnydja yolŋu walal, ga ŋayaŋuny walal biyakun ḏarrtjalkkunhamirra nhumalanhawuynhany, nhuma ŋunhi gali'-märrmany' yolŋu walal. \v 9 Ŋäthi ŋathil walal galŋa-warwumirriyi. Ga yaka muka gi gitkitthurrnydja yan galŋa-djulŋithiny, nyä'yurr ŋathil, gori-manapul ŋuriki nhokiyingalaŋaw nhe yätjkurruw romgu. Rom-nyamir'yunmirra, ga bilyurra ganarrthula ŋunhiyiny muŋbunuŋun yan. \v 10 Biyakun nyilŋ'maranhamirra nhunapinya nhe Garraywalnydja maŋutjiŋur, bala ŋayiny dhu nhuna ŋal'maraman garrwarkuman ŋurruŋukuman. \s1 Dhuwandja ga raypirri'yun Garraywalaŋumirriny yolŋuny wiripuŋuwal yolŋuwal walŋa-nhänhaŋur \s2 Warning against judging other Christians \sr Djayim 4.11-12 \p \v 11 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, yaka nhuma dhu ga ŋunhi gupa-waŋanhamirrnydja nhumalanhawuynha nhuma, bili nhumany dhuwal wäwa'manydjiwurra Garraywalnydja romŋur. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi Garraywalaŋumirrinhany yolŋuny walalany nyamir'yun ga gupa-waŋa, ŋunhiyiny nhakun nhe ga God-Waŋarrwun rom nyamir'yun ga gupa-waŋa. Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋayaŋuy nhokiyingal nhe nyamir'yun ŋunhi God-Waŋarrwuny rom, ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram ŋunhi nheny yakan bulu buthuru-bitjunamirr ga dhäruk-märranhamirr yolŋu, ŋany ŋunhiyiny nhe yolŋu balanyany rom-mala-djarr'yunamirra God-Waŋarrwalaŋawnha romgu. \v 12 God-Waŋarrnha ŋunhi ŋayipin waŋganynha yan rom-gurrupanamirrnydja ga mala-djarr'yunamirrnydja. Yo ŋayipin yan dhu ŋunhi waŋganydhun yan walŋakumany ga bulu ŋayi dhu buwayakkum. Ga nhakun nheny ŋuli ga ŋunhi wiripuŋunhany yolŋuny waŋa nyamir'yun? \s1 Dhuwandja ga raypirri'yun garrwarkunhaminyaŋura romŋur \s2 Warning against boasting \sr Djayim 4.13-17 \p \v 13 Ŋäku ŋathil walal ŋarrany, nhuma ŋuriŋiwurruy ŋunhi nhuma ŋuli ga lakaranhamirr garrwarkunhamirr bitjanmirr, “Dhiyaŋ bala nhä mak boŋguŋ goḏarr', ŋarrany dhu marrtjin balan nhawilila yindilila wäŋalil, ga nhininy ŋarra dhu boŋguŋ ŋunhiliny waŋgany dhuŋgarrany, ga djämany ŋarra dhu gi ŋunhi-i-i, ga bäy ŋarrapi dhu ga ḻukunydja'yi.”\fig Market scene|src="HK00169C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Djayim 04.13"\fig* \v 14 Yo, wiripuny nhe ŋuli ŋunhi waŋa bitjandhiny, yurr yuwalktja nhuŋuwuy nhe yakan marŋgi, nhä nhuŋu dhu ŋunhi maḻŋ'thun wiripuŋuynydja waluy. Bili ŋaliny dhuwal yolŋuny balanya nhakun wakuluŋgul; gurriri yan ŋali dhu ga nhinany, bala ŋali dhu yan winya'yunna. \v 15 Bitjanna nhe dhu ga ŋunhi yuwalktja waŋa, “Ŋunhi Garraynydja ŋayipiny ŋarraku djäl, ŋarrany dhu ga nhina dhiyalnydja wäŋaŋur walŋa yan, ŋarrany dhu ga nhinan yan ga djäman yan ŋula nhäny mala.” Bitjanna limurr dhu ga ŋunhi yuwalktja waŋany, bili ŋayipin dhuwal God-Waŋarrnha yan marŋginy litjalaŋ nhätha limurr dhu ŋunhi dhiŋgam. \v 16 Yurr nhumany ŋuli ga ŋunhi guḻu'-guḻukthunmirrnydja ŋuriŋiyin ŋunhi yindi-lakaranhaminyaraynha nhumalaŋgiyingal nhuma, yurr yaka dhuwaliyiny dhunupa, ŋunhi nhuma dhu ga bitjandhiyiny ḻanydjatmaranhamirrnydja walal. \p \v 17 Ga ŋuli nhe marŋgi nhä ŋayi ŋunhi dhunupa rom, ga yakan nhakun nhe dhu ga ŋunhi djämany ŋunhiyiny manymaktja rom, ŋunhiny nhe dhuwurr-yätjkurra yolŋu. \c 5 \s1 Dhuwandja ga waŋa guyaŋanhamirriyaman ḻukunydja'mirrinhan yolŋuny walalany \s2 Warning to rich people \sr Djayim 5.1-6 \p \v 1 Yo, nhumany ŋunhi ḻukunydjany' yolŋu walal, rrupiya-dharrwamirrnydja mala, ŋäthi ŋathil walal murruy'-murruyyurr, bili yätjkurra mirithirra dhu nhumalaŋguny ŋunhi maḻŋ'thun ŋoy-gärrinyamirra rom. \v 2 Nhumany gan ḻuŋ'maraŋal nhumalaŋguwuy nhuma dharrwa mirithirr ŋula nhä malany buku-manguŋal marrtjin, yurr ŋunhiyiny nhä malany nhumalaŋ dhu winya'yurra boŋguŋ, buruŋgulkthin dhu, ga manymaktja girri' mala nhumalaŋ dhu ŋunhi ḏuŋgulmirriyin, ḻukin marrtji dhu djirriḻtjirriḻyun. \v 3 Yo bilin nhumalaŋ gan ŋunhi rrupiyany mel-wiḏi'mirrnydja mala dhulwirmirriyinan, ga biyakiyin nhumalaŋguny dhu ŋunhi rumbalnydja nhäranhamaraŋ gurthaynydja, räwakkuŋun yan. Yurr baḏak yan nhumany dhu ga dhuwal ḻuŋ'maram buku-mangum nhä malany, ga walu marrtji dhuwal gumurr galkthirr dhä-dhawar'yunamirr. \v 4 Wiripuwurruynydja gan djäma nhumalaŋ mirithin yan, ḻundukuŋal walal gan gulkthurr borumdja malany, yurr yakan nhumany ŋamathanha buku-roŋanmaranha balany walalaŋguny ŋunhiŋuwuyyiny djämapuynydja buku-gurrpana, yänan nhakun nhuma gan ŋunhi mayali'-gäŋala walalany. Ga dhiyaŋuny bala ŋunhiwurryiny ŋunhi walal gan djäma nhumalaŋ, walalnydja ga dhuwal wäthuna balan Garraywun, lakaraman ga nhumalany, bala yan ŋayiny God-Waŋarryuny ŋäkula walalany rirrakaynydja, bala ŋayi dhu yan guŋga'yunna walalany, bili ŋayiny ŋunha Garraynydja Ŋutu-Ḏäl. \v 5-6 Dhiyal munatha'ŋurnydja wäŋaŋur nhuma gan nhinan ŋamathaŋal yan, galŋa-djulŋithin, ḻukunydja'kunhamin. Yo, ŋunhi ŋuli bulikiy ḻuka dharrwany mirithirrnydja mulmu, bala ŋayi ŋuli ŋuthanna yindithirra gandarr-ḏumurruyirra. Bala ŋayiny dhu ŋunhi yolŋuny marrtjin bala wutthunna ŋanya rakunyguman yan ḻukanharawnha. Ga bitjarryin nhumany gan ŋunhi ŋuthanmaranhamin, gandarr-yindikunhamin nhumalanhawuynhany nhuma, bawalamirriy yan ŋula nhaliynydja malaŋuy. Yurr galkin nhuma dhu dhuwal dhiŋgaman. Bili nhuma gan ŋunhi yätjkurr-lakaraŋal ŋunha yolŋuny walalany dhuwurr-dhunupamirrinhan, bala nhuma gan bumarnydja walalany murrkay'kuŋala, ŋunhi bäyŋu warray walalnydja gan buku-roŋiyin nhumalaŋguny. \s1 Limurr ŋathil dhu ŋoy-dharraḏayirr ŋunhi limurr dhu ga marrtji ŋayaŋu-miḏikinyamirriwurrnydja romgurr \s2 We should be patient in suffering \sr Djayim 5.7-12 \p \v 7 Yo, wäwa ga yapa walal ŋarraku, bulnha gi marrtjiny bala, galkurr muka marrtji Garraywuny, ga yan bili ga buni ŋayi dhu. Nhäŋu ŋathil ŋunha gätni-djämamirriny, bala marŋgithin nhanukalaŋawurra. Ŋunhi ŋayi ŋuli marrtji gätni-djämamirriy yolŋuy lämu-nhirrpandja ŋathany munatha'lilnydja, bala yan ŋayi ŋuli ga ŋunhi galkundja baḏaknha, ga yan bili-i-i, ga bäy dhu ŋurru-djuḻ'yun ŋurruŋu waltjaṉ, ga beŋuryiny ŋayi dhu dharyun yindin waltjaṉ ga dhawar, ga ŋatha ŋamakuli'yan walu bala ŋayi dhu marrtji gulkthunna ŋathany ŋunhi manymaktja borumdja.\fig Pomegrantes on branch|src="HK00089C.tif" size="Span" loc="HK" ref="Djayim 05.7"\fig* \v 8 Ga nhumany biyakiyi bili ŋayaŋu-galkunmirryi marrtji nhakun ŋunhi gätni-djämamirr mala, ga yakan gulyurrnydja gandarrŋurnydja, bili ŋayiny dhu Garraynydja galki bunan. \p \v 9 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, yaka yan nhuma dhu ga ŋunhi gupa-waŋanhamirrnydja bala-räli'yunmirrnydja, märr dhu God-Waŋarryuny yaka muka nhumalanhany rom-nyamir'yurr. Nhäŋu ŋathil ŋanya dhuwali Mala-djarr'yunamirriny Yolŋuny, dhuwaliyin dhärran ŋayi ga galkin dhurrwaraŋura. \v 10 Yo, wäwa ga yapa walal, guyaŋi ŋathil ŋunhi djawarrkmirriny walalany be baman'ŋuwuynha mala, ŋunhi walal ŋuli ganha waŋanha Garraywal yäkuy. Walalnydja gan ŋunhiwurrnydja burakin warray, ŋayaŋu-yätjin dhika mirithin yan, yurr walal gan ŋunhi marrtjinany bitjarr bili yan ŋoy-dharraḏayin ŋuliwitjarryiny ŋunhi marimirriwurrnydja. Ga nhumany dhu ga malthun walalaŋguwuynha yan, munguyurrnydja gi goyurrnydja ŋupul walalanhawuynhan yan. \v 11 Yo, nhinanany walal gan ŋunhi bitjarr bili yan mukthurr yuwalkkuŋal ŋuliwitjarryiny ŋunhi marimirriwurrnydja romgurr. Ga ŋunhiŋuwuyyiny limurr ŋuli ga walalaŋ dhiyaŋuny bala wokthunna ga manymak-lakaraman ga ŋunhiwurrunydhi djawarrkmirriny mala. \p Bili muka nhuma gan ŋäkul baman'ŋuwuynhany yolŋuny Djawupnhany\f * \fr 5:11 \fr*\ft Job\ft*\f* yäkuny. Nhinanany ŋayi gan ŋunhi romŋurnydja dhaŋga'-ḏirryunamirriŋur, yurr wiyinŋumirra. Yurr bitjarr bili ŋayi marrtjin ŋunhi märr-nhirrpanminany nhanukala Garraywala yan ŋayaŋuynydja-galkunminyaraynha yan, ga yalalan ŋunha dhawar'yunaŋurnydja bala ŋayi Garrayyuny ŋanya gurrupar dharrwan dhika mirithirra ŋula nhäny mala manymaktja. Yo, ŋayiny gan ŋunhi Garraynydja mel-wuyurr warray, ga märr-ŋamathinany nhanŋu ŋayi gan ŋunhi mirithinan yan. \p \v 12 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, buthuru-bitjurrnydja walal manymakkuŋ; dhuwandja dhäruk mirithirra ŋurruŋun. Yaka mayali'-gäŋu dhärukthu nhokiyingal nhe Garraywalnydja yäkuy. Ga yaka waŋi biyakuny gam', “God-Waŋarr Yuwalk,” biyakuny, ga yaka waŋi dhärukthu ḏälyuny, yäku-lakaraŋ ŋunha djiwarr'nhany wäŋany, ga dhuwal munatha'nhany wäŋany, ga ŋula nhä yäku-lakaraŋ wiripu bäyŋu yan. Ŋuli nhe dhu guyaŋa yoranharawnydja, nheny yänan bala waŋiny yoraŋun, märr-waŋganydhin yan biyakun gam', “Yo,” biyakun. Ga ŋuli nhe dhu guyaŋa yaka'yunarawnydja, ga nheny dhu waŋa yaka'yundhi yan, ŋunhiyin bili yan waŋganynha dhäruktja ga bilin. Bala ŋayi dhu ŋunhi God-Waŋarryuny nhuna manymak-lakaraman. \s1 Dhuwandja ga lakaram bukumirriyanhawuynha \s2 Teaching about prayer \sr Djayim 5.13-20 \p \v 13 Ŋuli dhu ŋula yol yolŋu nhumalaŋgal malaŋur gärri ŋunhiwiliny ŋunhi ŋayaŋu-yätjinyamirrililnydja romlil, ŋayiny dhu ŋuriŋiyiny yolŋuy bukumirriyaman God-Waŋarrwala. Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋula yol yolŋu goŋmirriyirrnydja nhina, ŋayiny dhu ga yänan manikaynha ḏar'ṯaryun, wokthunna dhu ga God-Waŋarrwun manikaywurra. \v 14 Ga ŋuli nhumalaŋgal malaŋur yolŋu ga rirrikthundja, ŋayiny dhu wäthunna ḻuŋ'maraman ŋunhiwurrunhan ŋunhi waṉa-nhirrpanawuynhan mala, ŋunhi walal ŋuli ga djäga Godkalaŋumirriw yolŋuw walalaŋ, bala walal dhu bukumirriyaman nhanŋu, ga biḏi'yun wiyikay'nha ŋanya ḻiyan yäkukurrnydja Garraywalaŋuwurra. \v 15 Ga ŋuli walal dhu ga ŋunhi bukumirriyam bitjandhiny, märr-nhirrpanminyaraynydja, ŋayiny dhu ŋunhiyiny rerrimirrnydja yolŋu ḏukthunna yan walŋathirra, bili ŋayipin dhu ŋunhiyiny Garrayyun rur'maram ŋanya ḏäwalayamany, bala dhu yan bäy-lakaraman nhanŋu ŋunhi yätjkurrnydja mala ŋunhi ŋayi gan djäma. \v 16 Yo, ŋunhi nhuma ŋuli ga djäma yätjkurrnydja yan, yurr yakan dhurr'thurryurrnydja djuḻuḻ'maraŋuny ŋunhiyiny; yänan biyakun lakaranhamirra walal nhumalanhawuynha nhuma bala-räli'yunmirra, dhawaṯmaraŋun biyakun lakaraŋun ŋunhiyi yätjkurrnydja, bala yan ganarrthula. Ga biyakun walal gi bukumirriyaŋun nhumalaŋguwuy nhuma bala-räli'yunmirra yan, märr nhuma dhu walŋathirra buŋgaṯthunna manapan warrpam'thunna. Ga ŋunhi ŋayi dhu ga rom-dhunupany yolŋu bukumirriyam, nhanŋuny ŋurikiyiny yolŋuw bukumirriyanhawuy bulun dhika dhulmu-ganydjarrmirr, ŋunhiyin ŋayi manymaktja. \v 17 Ŋunhiyiny baman'ŋuwuynydja yolŋu yäku Yilaydjany\f * \fr 5:17 \fr*\ft Elijah\ft*\f* balanya bili yolŋu yan nhakun limurr. Bukumirriyaŋalnydja ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarrwalnydja, ŋäŋ'thurrnydja ŋanya gan waltjaṉgun gulmaranharaw, bala ŋunhiyi wäŋany munathany' gan dhärran waltjaṉmiriwnha yan wiyinŋumirra, yakan ganha ŋunhi waltjaṉdja dharyuna ḻurrkun' dhuŋgarra ga 6-ŋaḻindi. \v 18 Ga buluyi ŋayi Yilaydja bukumirriyaŋal God-Waŋarrwal, ŋäŋ'thurr ŋanya waltjaṉgu djuy'yunaraw, ga dhunupan yan ŋunhiyi waltjaṉdja dharyurra, bala ŋunhi munathany' wäŋa buluyi nhakun walŋathindhi, ga ŋathany mala buluyi ŋuthar manymakthindhi. \p \v 19 Wäwa ga yapa walal ŋarraku, ŋuli balaŋ dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy ganandja ŋunhi God-Waŋarrwuny rom, bala dhu waṉḏirra yätjkurrulila, ga ŋuli nhe dhu ŋula yolthu yolŋuy waŋganydhu roŋanmaramany ŋanya räliyiny God-Waŋarrwalnydja, ga ŋunhiyiny nhakun manymaknha mirithirra. \v 20 Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandhiny roŋanmaramany dhuwurr-yätjmirrinhany yolŋuny, märr ŋayi dhu yakan buluny djäma yätjkurr, ŋunhiyiny nhakun nhe ŋanya djaw'yurra beŋuryin ŋunhi dhiŋganhamirriŋura romŋur, ga dhuwurr-yätjtja mala rom walalaŋ dhu ŋunhi bäy-lakaraman warrpam'nha. Ga balanya.