\id GAL Galatians 19-12-94 Yurranydjil Djambarrpuy$nu (Made Paratext ready by PAE 15-15-01) \ide UTF-8 \h GALATJIYALIL DHÄWU (GALATIANS) \toc3 Galatians \toc2 Galatjiyalil dhäwu \toc1 BOLWUŊ DJORRA' WUKIRRIWUY GALATJIYALIL \mt1 BOLWUŊ DJORRA' WUKIRRIWUY GALATJIYALIL \imt1 Dhuwal nhe dhu ŋurruŋuny nhäma \ip Galatjiyany dhuwal djorra' wukirriwuy nhanukuŋ Bolwuŋ ŋunhi ŋayi wukirri bala walalaŋ Galatjiyalil wäŋalil, ga bukmakkun Garraywalaŋumirriw yolŋuw walalaŋ bawalamirrilila wäŋalil. \ip Yo, dharrwan gan ŋunhi ŋunhiliyiny yolŋu walal nhinan ŋunhi walal yakan Djuw bäpurru. Ga yorrnha nhakun ŋayi ŋunhi Bolyuny wukirri dhuwandja djorra', ŋurruŋuny ŋathil ŋayi gan ŋayipiny Bolnydja djawarrkthurr dhäwu lakaraŋal walalaŋ ŋunhiliyiny wäŋaŋur Galatjiyany, ga bili muka walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal märr-yuwalkthin Djesu-Chriskuny, ŋunhi ŋayi dhu walalany dhawaṯmaraman garrpinamirriŋurnydja romŋur. \ip Ga ŋunhi ŋayi Bolyu ganarrthamany ŋunhiyiny wäŋa, bala walalnydja ŋunhi Djuw-bäpurruny Garraywalaŋumirr mala marrtjinan bala walal gan lakaraŋala yolŋuwalnydja walalaŋgal bitjarra; yaka yan walal dhu ga märr-yuwalkmirriyirrnydja yan, ga bilin, ŋunhiny yaka gana'. Ga waŋanany walalany walal gan ŋunhi ḏarrtjalkkunhaminyarawnha ga malthunaraw ŋurukun ŋunhi ŋäthiliŋuwnha mala romgu. Ga ŋayiny ŋunhi Bolnydja ŋaramurryinan walalaŋ ŋunhiŋuwuyyiny. Bala yan ŋayi wukirrin walalaŋ djorran' balayiny, waŋanan gan walalany walal dhu ga yaka märr-yuwalkmirriyirr balanyaraw yolŋuw walalaŋ. Ḏarrtjalkkunhawuynydja dhuwal rom dhapi-guḏanygunhawuynydja gänaŋ'thun warray ga beŋurnydja ŋunhi nhaltjan dhu ga Garraynha märram. \ip Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Bolyuny lakaraŋal walalaŋ; yaka ŋayi walalany gan ŋunhi Djesu-Christthu dhawaṯmaranha garrpinamirriŋur romŋur bili walal gan malthurr ŋurikiyi ŋunhi ŋäthiliŋuwnydja romgu. Ŋunhiny ŋayi gan walalany dhawaṯmaraŋalnydja bili walal gan märr-nhirrpanminan nhanukal Djesu-Christkal. Ga ŋayiny gan ŋunhi Bolyuny waŋan walalany djorra'kurrnydja walal dhu ga bitjanna bili yan märr-nhirrpanmirra yan nhanukal Garraywalnydja, ga malthun walal dhu ga yuṯawnha dhukarrwuny, ga yakan ga bulu roŋi'-ruŋiyirr ŋäthiliŋuwnydja dhukarrwu. Dhiyalnydja gali'ŋur 5.22 ŋayi ga Bolyu lakaram ŋunhi nhaltjan ŋuli ga Dhuyu-Birrimbirryu yuṯakum limurruŋ walŋa mala. \c 1 \p \v 1-2 Dhuwandja djorra' ŋarrakuŋ Bolwuŋ,\f * \fr 1:1-2 \fr*\ft Paul\ft*\f* ŋunhi ŋarrany dhuwal yolŋu djuy'yunawuy, ga wiripuny dhuwal ŋurikiwurruŋguŋ ŋunhi walal malthunamirr mala Garraywu. Bäyŋu ŋarranhany dhuwal ŋula yolthuny yolŋuy märranha ga waŋanha dhiyakuny djämaw. Ŋarranhany dhuwal djarr'yurr ŋayipi yan Djesu-Christthu ga God-Waŋarryu Bäpay yan, dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu. Ga marŋgi muka nhuma ŋunhi ŋayipi yan God-Waŋarryu walŋakuŋalnydja ŋanya Djesunhany, beŋurnydja ŋunhi dhiŋganhaŋurnydja. Ga wukirriny napurr ga dhuwal nhumalaŋ bukmakthu yan rrambaŋi Garraywalaŋumirriy walal, ŋunhi ŋanapurr ga dhuwal nhina, dhipaliyi nhumalaŋ Galatjiyalil\f * \fr 1:1-2 \fr*\ft Galatia\ft*\f* makarrlil wäŋalil, ŋurikiwurruŋ ŋunhi nhuma ga dhuwaliyi nhina Garraywalaŋumirr mala. \p \v 3 Ŋarra ga dhuwal bukumirriyamany God-Waŋarrwal Bäpawal ga limurruŋgalaŋuwal Garraywal Djesu-Christkal, märr ŋayi dhu maŋutji-wuyun muka nhumalaŋguny, ga guŋga'yunna manapan nhumalany nhinanharawnydja mägayawnha romguny. \v 4 Djesu-Christthuny ŋunhi God-Waŋarrnhany dhäruk märraŋal muka, bala yan ŋayi walŋany mundhurr-gurrupanminan ŋanyapinya ŋayi, nhakun ŋayi ŋunhiyiny gumurr-yalŋgikuŋal ŋanya God-Waŋarrnhan bäy-lakaranharawnha limurruŋgalaŋawnha yätjkurruw, ga dhawaṯmaranharawnha limurruŋ dhipuŋura wäŋaŋur, ŋunhi ŋayin ŋuli ga dhiyalnydja yätjkurra yindikunhamirr dhiyakuny wäŋaw. \v 5 Go limurr yuwalkkuman yan wokthundja nhanŋuny God-Waŋarrwuny bitjanna bili yan. Yo, Yo! \s1 Waŋganynha yan dhuwal yuwalktja dhäwu \s2 The only true message \sr Galatians 1.6-10 \p \v 6-7 Dhuwandja ŋarra ga nhumalaŋ wukirrin, bili ŋarra barpuru mirithirra ṉirr'yunna ŋämany nhumalany. Ŋunhi bondi yan muka nhuma barpuru dhuwal bilyundja ga ḏiltji-wurrupanmirrnydja nhanŋuny God-Waŋarrwuny, ŋurikiyiny ŋunhi ŋayi nhumalaŋ gan märr-ŋamathin, ga märraŋal ŋayi nhumalany nhanukiyingallilyaŋal ŋayi. Bala nhumany barpuru dhuwal ḏaḏawyunna märr-yuwalkthinyaŋurnydja nhanukal, ŋunhi yuwalkŋurnydja gal'ŋu dhäwuŋur Djesu-Christkalaŋuwuynydja, bala nhuma ŋuli ga ŋunhi wiripuŋuyaman dhäwuny mala. \v 8 Ga bukumirriyamany ŋarra ga dhuwal ŋäŋ'thundja God-Waŋarrnhany, märr ŋayi dhu dhä-gir'yunna yan bawalamirrinhan yolŋunhany walalany, napurruny nha mak djiwarr'puynha dhäwu-gänhamirriny walalany, ŋunhi walal ŋuli ga djarrpi'kum nhumalaŋ dhäwu lakaram beŋuryi mala dhäwuŋur ŋunhi nhä mala napurr gan lakaraŋal nhumalaŋ yuwalk yan dhäwu mala Garraywalaŋuwuy. \v 9 Ga buluyi ŋarra dhu dhuwal waŋa; Gatjpu'yundja ŋarra ga dhuwal ŋayi dhu God-Waŋarryuny dhä-gir'yunna yan balanyaranhany yolŋuny, ŋunhi ŋayi dhu ga djarrpi'kumany dhäwu lakaram nhumalaŋ, beŋuryiny dhäwuŋur ŋunhi nhuma gan ŋäthil märraŋal ŋunhiyi mala ŋunhi yuwalk yan dhäwu. \p \v 10 Ga nhaltjanna nhumany ŋuli ga ŋunhi guyaŋa, yanbi ŋarrany ŋuli ga ŋunhi dhäwu lakaram yolŋuwnha wokthunaraw? Yäw! Bäyŋu warray. Ŋarrany ŋuli ga dhuwal dhäwu lakaram ŋanyapinyan yan God-Waŋarrnhan märr-ŋamatham. Ga ŋuli dhu ga ŋunhi ŋarrapiny nhakun gänany djälthirr dhiyakiyiny dhäwuw djämaw, ŋunhiyiny nhakun ŋarrany yakan yuwalk Djesu-Christkuny djämamirr. \s1 Bolnhany ŋunhi ŋayipi yan djarr'yurr Djesu-Christthu bala yan ŋanya nhirrpara dhiyakiyin djämaw \s2 How Paul became an Apostle \sr Galatians 1.11-24 \p \v 11 Ḻundu walal ŋarraku. Yan muka, märr limurrnydja dhu marŋgi. Dhuwandja ŋunhi dhäwu, ŋunhi ŋarrany ŋuli ga lakaram, yaka dhuwandja dhäwu yolŋuwuŋuny guyaŋanhawuy. \v 12 Bäyŋun yan ŋarrakalnydja dhuwal ŋula yolthuny yolŋuy lakaranha, ga dhäruk-gurrupanminya dhiyakiyiny dhäwuw lakaranharaw. Ŋayipi yan ŋarrakalnydja dhuwal Djesu-Christthu dhuwandja dhäwu gurrupar lakaranharaw, ga marŋgikuŋal ŋayi ŋarrany, balanyamirriy ŋunhi ŋayi ŋarrakal milkunhamirra. \v 13 Ga bili muka nhuma ŋarrakuny marŋgi, ŋunhi nhaltjarr ŋarra gan ŋäthilnydja nhinan dhiyaŋuny ŋunhi Djuw-walnydja\f * \fr 1:13 \fr*\ft Jew's\ft*\f* romdhu. Ŋäthilnydja ŋarrany gan ŋunhi God-Waŋarrwuny yolŋuny walalany bumar muka murrkay'kuŋal. Wiripuny ŋarra ŋuli ganha gulmaranhan walalany dhäwuŋura gänhaŋur manymakŋura. \v 14 Ŋäthilinydja ŋarrany gan ŋunhi Djuw-wal muka romŋur nhinan, yurr romdja malany ŋarra gan ŋunhi ŋayathaŋalnydja baṯ-bitjarra yan. Ga ŋunhiyiny rom mala ŋunhi walal gan ŋarrakal märi'mumirriŋuy walal, ga mala-ŋurrkanhayŋuy ŋäthil lakaraŋal, ŋunhiyiny ŋarrakalnydja ŋayaŋuŋur ŋurruŋun. Ga bitjarra ŋarra gan ŋunhi milkuŋalnydja, yanbi ŋarrany manymaknha dhuwurr-dhunupan mirithirra wiripuwurruŋgalnydja maŋutjiŋur yolŋuwal walalaŋgal. \v 15-16 Ŋayiny ŋunhi God-Waŋarryuny ŋarrany djarr'yurr dhiyakuny gay'yi djämaw ŋäthil yan, ŋunhi ŋarrany baḏak yan ŋunhal banydji muka ŋäṉḏi'mirriŋuwal ŋarrakalaŋuwal wälkŋur. Ŋayi ŋunhi ŋarrakuny märr-ŋamathin, bala yan ŋayi ŋarraku guyaŋanan dhiyakuny djämaw, bala yan ŋayi milkuŋal nhanŋuwuy ŋayi Gäthu'mirriŋunhany ŋarrakal, märr ŋarrany dhu dhäwuny lakaraman nhanukalaŋuwuynha ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi walal bäpurru Djan'tayil\f * \fr 1:15-16 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* mala. Yurr bäyŋu muka yan ŋarra dhuwal lakaranhany ŋula yolkalnydja yolŋuwal ŋäthilnydja. \v 17 Ga yakayi ŋarra ŋunhi bukuny dhäruk dhawaṯthunna waŋanha ŋunhalnydja Djurutjalamdja\f * \fr 1:17 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* wäŋaŋur ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi wiripuwurruŋgalnydja djuy'yunawuywal walalaŋgal, bili balanyamirriyyiny ŋarrany ŋunhi bäyŋu yan muka djuy'yunawuy nhanukuŋuny. Yurr balanyamirriynydja ŋarrany ŋunhi marrtjiny dhunupan yan balan makarrlil wäŋalil Yaraybiyalila,\f * \fr 1:17 \fr*\ft Arabia\ft*\f* ga dhurrwaraŋur beŋuryiny ŋarra roŋiyirra Damatjkatjlila.\f * \fr 1:17 \fr*\ft Damascus\ft*\f*\fig Town of Damascus|src="HK00375c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Galatians 01.17"\fig* \p \v 18 Ga dhurrwaraŋur ŋunhi ḻurrkun'ŋurnydja dhuŋgarraŋur, bala ŋarra yan marrtjinan Djurutjalamlila,\f * \fr 1:18 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Betawnha\f * \fr 1:18 \fr*\ft Peter\ft*\f* nhänharaw, ga nhinanany ŋarra ŋunhiliyiny nhanukalnydja ga märr ḻurrkun'nha yan waluny. \v 19 Ga waŋganynhan yan ŋarra ŋunhi yolŋunhany djuy'yunawuynhany maḻŋ'maraŋal ŋunhiliyiny ŋanyapinyan Djayimnhan\f * \fr 1:19 \fr*\ft James\ft*\f* yan, ŋunhi ŋayiny ŋunhiyiny Garraywun wäwa'mirriŋu. \v 20 Ga märr-yuwalk yan ŋarra ga dhuwal nhumalaŋ lakaramany, bäyŋun balaŋ ŋarra dhuwal nhumalaŋgal nyäḻ'yurrnydja, bili ŋayiny ŋarrany ga dhuwal God-Waŋarryuny nhämayi muka ŋunhi nhaltjan ŋarra ga dhuwal waŋa. \p \v 21 Ga dhurrwaraŋur Djurutjalamŋurnydja,\f * \fr 1:21 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* ŋarra marrtjin balan wäŋalil yäkulil Djiriyalila\f * \fr 1:21 \fr*\ft Syria\ft*\f* makarrlil wäŋalil ga Djilitjiyalila\f * \fr 1:21 \fr*\ft Cilicia\ft*\f* wäŋalil. \v 22 Yurr bäyŋun walal ŋunhi maḻŋ'maraŋ ŋarranhany ŋunhiliyiny Djudiyany\f * \fr 1:22 \fr*\ft Judea\ft*\f* wäŋaŋur, walalnydja ŋuriŋiwurruynydja yolŋuy walal, ŋunhi walal ŋuli ga mala-manapan Garraywalaŋumirriwal yolŋuwal walalaŋgal. \v 23 Ga ŋäkul warray walal gan ŋunhi dhäwuny ŋarrakalaŋawuy. Ga bitjarra walal gan ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal lakaraŋal gam', “Dhuwandja ga ŋuriŋiyin yolŋuy dhäwu manymaktja lakaram muka, ŋunhi ŋayi gan ŋäthil yolŋuny walalany bumar murrkay'kuŋal, ga gulmaranhan ŋayi ŋuli ganha yolŋunhan walalany dhäwuŋur manymakŋura lakaranhaŋur”, ga bitjanminan walal gan ŋunhi lakaranhaminany. \v 24 Bala walal gan ŋunhi yolŋuny walal mirithinan yan dhika wokthurrnydja nhanŋu God-Waŋarrwuny ŋarrakalaŋuwurrnydja. \c 2 \s1 Walalnydja wiripuwurruynydja Djuy'yunawuyyu walal dharaŋara Bolnhany \s2 The other apostles recognized that Paul was a real apostle \sr Galatians 2.1-10 \p \v 1 Dhäŋur 14-ŋurnydja dhuŋgarraŋur, bala linyuny ŋunhi ŋarrany ga Bänabatjtja\f * \fr 2:1 \fr*\ft Barnabas\ft*\f* marrtjin roŋiyirra balan Djurutjalamlila.\f * \fr 2:1 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Ga garr'yundja linyu ŋunhi Dätitjnhan.\f * \fr 2:1 \fr*\ft Titus\ft*\f* \v 2 Ga marrtjinany ŋarra ŋunhi balayiny, bili ŋayipi ŋunhi God-Waŋarr ŋarraku djälthirr marrtjinyaraw balayiny. Ga gänayi yan ŋarra walalaŋguny buna ŋurikiwurruŋguny ŋunhi ŋurru-warryunayŋuwnydja yolŋuw walalaŋ. Ga lakaramany ŋarra walalaŋgal ŋunhiliyiny Djurutjalamdja wäŋaŋur manymaknha dhäwuny bukmakkala yan miyalkkurruwurruŋgal ga ḏirramuwurruŋgal, ŋunhi walal Djan'tayil\f * \fr 2:2 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* mala. Ga waŋany ŋarra ŋunhi walalaŋ bitjanna gam', ŋunhi nhä mala dhäwu ŋarra dhu ga lakaram, ga walalnydja dhu ga nhakun ŋarrany ŋunhi nhäma ŋunhiwiliyiny, märr walal dhu lakaram ŋarrakal buku-roŋanmaram ŋarraku ŋunhi ŋarrany ga yaka yan ŋula dhä-bawalany dhäwu lakaram, yan nhakun ga waluny ŋarrakuwuy ŋarra djalkthun. \p \v 3 Yo Dätitjtja\f * \fr 2:3 \fr*\ft Titus\ft*\f* ŋunhi marrtjindhi malthurryi ŋarraku bala Djurutjalamlil. Ga yolŋuny ŋayi ŋunhi Gurik,\f * \fr 2:3 \fr*\ft Greek\ft*\f* yurr bäyŋu ŋula yolthu waŋganydhu yolŋuy waŋanhany rom-nyamir'yunany ŋanya, ŋunhi ŋayiny ŋunhiyiny yolŋu yakaŋuwuynha ḏarrtjalkkunhawuy. \v 4 Ga marrtjiny ŋanapurr ŋunhi Djurutjalamlilnydja, bili yolŋu walal napurruŋ buna ŋunhiliyi, bala walal ga lakaranhamirrnydja yanbi walal ŋuli gi märr-yuwalkmirriyin Garraywun, ga ŋulatjandhin walal dhu ga ŋunhi napurruŋguny rukitjthirr. Ga birrka'yundja walal ga ŋunhi walal balaŋ napurruŋ baḏuwaḏuyuna ŋunhi manymak ga baḻanydjarratjarra walŋa, ŋunhi napurr gan nhinan ŋuriŋiyi walŋay, ŋunhi ŋayi napurruny gan Garrayyu guŋga'yurr ŋunhiwiliyi walŋalil. Ga djälthinany walal gan napurruŋ, napurr balaŋ ganha ŋunhi walalaŋgun djälwuny ga romguny malthuna.\fig Pretended brothers joining the group|src="253GA.tif" size="Span" loc="AV" ref="Galatians 02.04"\fig* \v 5 Yurr napurrnydja gan ŋunhi djälthin, nhuma dhu ga dhäwuny ŋäma napurruŋguŋuny yuwalk yan ga dhunupa. Ga dhiyakiyin ŋunhi märrwu ŋanapurrnydja yakany malthuna walalaŋguny djälwu, bäyŋun yan. \p \v 6 Ga walal ŋunhi wiripuwurruy yolŋuy walal lakaram napurruŋgal, ŋunhi ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi napurr walalaŋ buna ŋunhal Djurutjalam bitjanna walal ŋunhi lakaramany gam', “Ŋunhiny barpuru nhumany ga waŋa ga ŋurru-warryunayŋuwal yolŋuwal walalaŋgal”, ga bitjan. Yurr ŋarrakiyingalnydja nhakun, ŋarrany ŋunhi yakan warwuyurr, yolkal ŋarra ga ŋunhi waŋa. Bäyŋun dhuwal waŋgany ŋula yol yolŋu garramat ga wiripuwurrnydja ŋunha ŋoyŋur, nhanukalnydja God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur. Ga bäyŋun ŋula waŋganydhu ŋurru-warryunayŋuy yolŋuy lakaraŋ ŋarrakal bilmaraŋuny nhakun ŋarrany beŋuryiny dhäwuŋur lakaranhaŋur. \v 7 Ga walalaŋgalnydja ŋunhi yolŋuwalnydja walalaŋgal buḻarryuna, bala yan walal dharaŋana, ŋunhi God-Waŋarryu yan ŋayipi ŋarranhany djuy'yun ŋurikiwurruŋgalyiny yolŋuwal walalaŋgal, ŋunhi walal yaka Djuw,\f * \fr 2:7 \fr*\ft Jews\ft*\f* ŋurikiyiny dhäwuw ŋunhi manymakkuny lakaranharaw nhanukalaŋuwuynydja God-Waŋarrwalaŋuwuynydja, nhakun ŋayi Betany\f * \fr 2:7 \fr*\ft Peter\ft*\f* djuy'yun, ŋurikiyi bili yan dhäwuw lakaranharaw manymakkun walalaŋguny ŋurikiwurruŋdhiny ŋunhi walal Djuw mala. \v 8 Ŋayipi yan ŋunhi God-Waŋarryu djuy'yurr Betanhany\f * \fr 2:8 \fr*\ft Peter\ft*\f* dhäwuw lakaranharaw manymakkuny, ga dhiyaŋuny bala ŋayi ga nhakun ŋarranhan bäki ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi Djan'tayilwuny\f * \fr 2:8 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* malaw. \p \v 9 Walalnydja ŋunhi Djayimdja\f * \fr 2:9 \fr*\ft James\ft*\f* ga Betany\f * \fr 2:9 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga Djondja\f * \fr 2:9 \fr*\ft John\ft*\f* ŋurruḏawalaŋun mala ŋunhiliyiny Garraywalaŋumirriwalnydja malaŋur, ga bitjarryi bili yan walalnydja ŋunhi dharaŋaryi, ŋunhi ŋayipi yan God-Waŋarryu ŋarrakalnydja gurrupan ŋunhiyiny ŋunhi dhäwu nhanukalaŋuwuynydja mel-wuyunawuy. Ga goŋ-djalk-djalkthun walal ŋunhi linyalany yulŋuny, ŋuriŋiwurruyyiny buŋgawaynydja mala, ŋarranhany ga Bänabatjnhany,\f * \fr 2:9 \fr*\ft Barnabas\ft*\f* ga milkunhamirr walal linyalaŋgal ŋunhi nhakun walal yoram linyalaŋ dhäwuwnydja lakaranharaw ŋurikiwurruŋguny ŋunhi Djan'tayilwuny malaw. Märr walalnydja dhu ŋunhi ŋuriŋiwurruynydja Betaynydja\f * \fr 2:9 \fr*\ft Peter\ft*\f* ga Djayimdhuny\f * \fr 2:9 \fr*\ft James\ft*\f* ga Djondhuny\f * \fr 2:9 \fr*\ft John\ft*\f* walalaŋgun dhäwu lakaram Djuw malawnha, bili gan ŋunhi yoranhaminyawuynydja bilin ŋorranan ŋanapurruŋguny. \v 10 Ga waŋayi walal ŋunhi linyalanhany, linyu dhu dhäwuny lakaramdhi ŋurikiwurruŋguny ŋunhi ŋurruwuykmirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ga ŋuriŋiny nhakun ŋarrapiny ŋunhi mirithirra dhika galŋa-djulŋithirrnydja, bili mirithinan yan gan ŋunhi ŋarrapiny nhakun djälthin balanyarawyiny djämaw. \s1 Bolyu dhunupayaŋal Betany ŋunhal Yandiyuk \s2 Paul corrects Peter in Antioch \sr Galatians 2.11-21 \p \v 11 Ga waŋganymirrnydja ŋayi Betany\f * \fr 2:11 \fr*\ft Peter\ft*\f* marrtjin Yandiyuklila,\f * \fr 2:11 \fr*\ft Antioch\ft*\f* ga ŋarrany ŋanya ŋunhiliyiny dhunupayaman rom-lakaraman nhanŋu, milman yolŋuwala walalaŋgal malaŋura.\fig Town of Anticoh un Syria|src="HK00365c.tif" size="Span" loc="HK" ref="Galatians 02.11"\fig* \v 12 Ŋunhi ŋayipiny gan Betaynydja ḻukan muka ŋatha mala-manapar walalaŋgal ŋurikiwurruŋgalnydja Garraywalaŋumirriwal ŋunhi walal Djan'tayil\f * \fr 2:12 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* mala. Ga ŋayiny muka Djayimdhuny\f * \fr 2:12 \fr*\ft James\ft*\f* djuy'yun ḻurrkun'nha Garraywalaŋumirriny walalany balayi. Ga ŋunhi nhakun ŋayi Betay nhäŋalnydja walalany, bala ŋayi yan goranan, bala dhunupan gulyurra ŋathaŋurnydja ḻukanhaŋur walalaŋgalnydja Djan'tayilwalnydja yolŋuwal walalaŋgal Garraywalaŋumirriwal. \v 13 Ga ŋayiny ŋunhi Betaynydja, ga wiripuwurruynydja Djuw\f * \fr 2:13 \fr*\ft Jews\ft*\f* malay, yakan walal gan ŋunhi djämany ŋunhiny ŋunhi nhä walal balaŋ ganha ŋunhi yuwalk djäma, ga ŋayiny muka Bänabatjtja\f * \fr 2:13 \fr*\ft Barnabas\ft*\f* ga balayi malthundhi walalaŋ. \v 14 Ga bäyŋun nhakun walal gan ŋunhi yuwalkkuŋalnydja djäma, bili walalnydja marŋgin ŋunhi ŋunhiyiny dhäwu manymaktja yuwalknha yanan, ga ŋunhiyin ŋarrany ŋunhi nhäŋal walalaŋgal, bala ŋarra waŋan ŋanya Betanhany raypirri'yunna. Ga waŋany ŋarra nhanŋu ŋunhi bitjanna, “Beta, nheny dhuwal Djuw yolŋu. Yurr nhe ga dhuwal nhinany, nhakun nhe dhuwal Djan'tayilnha.\f * \fr 2:14 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* Ga nhakun nhe ga dhuwal dhar'thar-gurrupandja walalanhany Djan'tayilnhany yolŋuny walalany dhiyakuny ŋunhi Djuw-walaŋuwnydja romgu malthunaraw?” \p \v 15 Limurrnydja dhuwal Djuw mala yan yolŋu walal. Yaka napurr dhuwal nhakun ŋunhawurrnydja ŋunhi Djan'tayilnydja mala ŋunhi dhuwurr-djarrpi'mirrnydja mala. \v 16 Yurr limurrnydja dhuwal bili muka marŋgi ŋunhi God-Waŋarryuny ŋuli dhuwal yolŋunhany märram, yakan ŋuriŋiyiny ŋunhi ŋayi ŋuli ga malthun Mawtjitjkalaŋawnydja\f * \fr 2:16 \fr*\ft Moses\ft*\f* romgu ŋany ŋuriŋiyin bili yan waŋganydhun gämurruyny'tja märr-yuwalkthinyaraynha, ŋunhi ŋayi ŋuli märr-nhirrpanmirra nhanukala Djesu-Christkala. Ga limurrnydja ŋunhi bitjarryi bili muka märr-yuwalkmirriyin nhanukalnydja Djesu-Christkalnydja märr ŋayiny dhu limurruny ŋunhi märraman yan yolŋukuman limurruŋgalaŋuwurr märr-nhirrpanminyawurr nhanukal, ga yaka ŋulatjandhiny gämurru'wurr ŋunhi limurr dhu ga malthun ŋurikiyiny bili yan Mawtjitjkalaŋuwnydja yan romgu. \p \v 17 Ga bitjanna nhakun ga dhuwaliyi mayaliny' waŋa, nhakun limurrnydja ŋunhi yolŋuny walal bukmaknha yan dhuwurr-yätjinan, balanyan yan bili nhakun ŋunhiwurrnha yolŋu walal ŋunhi walal yaka Djuw mala, bili limurrnydja ŋuli ga ŋunhi lakaranhamirr bitjanmirra, yanbi ŋayiny dhu God-Waŋarryuny limurruny märramany, bili yanbi limurrnydja galkin yanan dhä-manapana ga Djesu-Christkala. Ga nhän nhakun ŋayi dhuwaliyi mayaliny', ŋayin ga limurrunhany Djesu-Christthun dhar'thar-gurrupandja, limurr dhu ga nhinany dhuwurr-yätjkurra yan? … Bäyŋu! \v 18 Ŋuli balaŋ ŋarra dhu ga ŋunhi Mawtjitjkalaŋuwnydja\f * \fr 2:18 \fr*\ft Moses\ft*\f* yan romgu gupa-roŋiyirr, ga dhäwu ŋarra dhu ga lakaram ŋunhiŋuwuynydja bili yan, ŋunhiny ŋarra rom-bakmaranhamirra yolŋu. \v 19-20 Yakan ŋarra dhu ga dhuwal buluny balayiny roŋi'-ruŋiyirr ŋäthiliŋulilnydja romlil, bili ŋuriŋiyiny gan ŋunhi romdhuny ŋarrany bumar muka dhiŋganhamaraŋal, bala ŋarrany ŋunhi ganarrthaŋala ŋunhiyiny rom muŋbunuŋala. Bili ŋarrany ŋunhi bitjarra nhakun ŋarra dhiŋgaŋala rrambaŋin linyun Djesu-Christnha. Ga ŋarrapiny dhuwal balanyan nhakun dhiŋganhawuynha yolŋu, yurr Djesu-Christnha ŋayipin ga ŋunhi nhina ŋarrakalnydja walŋaŋur, ga walŋan ŋarra ga dhuwal nhina nhanukalnydja walŋay, bili ŋuliwitjandhin ŋarra ga ŋunhi märr-nhirrpanmirrnydja nhanukal God-Waŋarrwalaŋuwalnydja Gäthu'mirriŋuwal, ŋurikalyin ŋunhi ŋayi ŋarraku märr-ŋamathin ga dhiŋgaŋal ŋayi ŋunhili dharpaŋur mälakmaranhawuyŋur ŋarraku walŋakunharaw. \v 21 Ga nhanŋuny ŋunhi God-Waŋarrwuŋuny mel-wuyunawuy yindin yan mirithirra, ga ŋarrany nhakun dhu ŋunhi bäyŋun yan ŋurikiyiny ḏiltji-gurrupanmirr. Bili ŋuli balaŋ ŋayi God-Waŋarryu limurruny manymak-lakaranha ŋulatjana bili yan, ŋunhi limurr ŋuli ga dhärukku malthun ŋurikiyi Mawtjitjkalaŋaw romgu, ga ŋuriŋiyiny ga nhakun maŋutji-lakaram ŋanyanhany Djesu-Christnhany, ŋunhi ŋayiny dhiŋgaŋal limurruŋgalnydja dharapulŋur märr-yanan, ŋula nhän wakalnha mayali'miriwnha. \c 3 \s1 Waŋganynha yan dhuwal dhukarrnydja märr-nhirrpanminyawurrnha yan \s2 Faith is the only way \sr Galatians 3.1-14 \p \v 1 Nhä nhuma dhuwal wäŋa Galatjiyawuynydja\f * \fr 3:1 \fr*\ft Galatians\ft*\f* yolŋu walal bawa'mirra walal! Dhuwal nhumalany yolŋuy walal nyirawunum muka? Bili muka ŋarra gan ŋunhi lakaraŋalnydja nhumalaŋgal, ŋunhi nhaltjarr ŋayi Djesu-Christ dhiŋgaŋal ŋunhiliyi ŋunhi dharpaŋur mälakmaranhawuyŋur. \v 2 Go, mak lakaraŋun walal ŋarrakal dhuwandja ŋunhi waŋganydja gämurru': nhaltjarr ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny gurruparnydja nhumalaŋgal nhanŋuwuynydja ŋayi Dhuyu-Birrimbirrnha. Nhaliy romdhuny? Ŋuriŋiyi ŋunhi nhuma gan romgu-malthurr ŋurikiyi ŋunhi Mawtjitjkalaŋuw\f * \fr 3:2 \fr*\ft Moses\ft*\f* romgu, wo nhuma ŋunhi ŋäkula dhäwun nhanukalaŋawuynha Djesu-Christkalaŋawuynha bala nhuma gan märr-yuwalkthinan nhanŋu? \v 3 Nhä nhuma dhuwal, ḻiya-bawa'mirr mala? Nhumany ga dhuwal guyaŋa yanbi nhuma dhu djäma dhuwaliyi dhawar'maram, ŋunhi nhaltjarr ŋayi Dhuyu-Birrimbirryu ŋurruyirr'yurr dhiyaliyi ŋunhi walŋaŋur nhumalaŋgal? \v 4 Bäyŋu yan nhuma dhuwal marŋgithinany muka, ŋunhi nhä nhuma gan märraŋal ŋäthil? … yuwalktja balaŋ nhuma dhuwal marŋgimirra. \v 5 Ma, biyakun lakaraŋun walal ŋarraku. Ŋunhi ŋayi God-Waŋarryuny gurrupar nhumalaŋgal, nhanŋuwuynydja ŋayi Dhuyu-Birrimbirrnhany, bala ŋayi gan ŋunhi djäman nhumalaŋgal ŋunhi ŋula nhäny mala rom manymaktja ŋoy-ganyim'thunamirrnydja. Nhaliy ŋunhiyiny romdhu ŋayi God-Waŋarryu bitjarryiny djäma, bili nhuma dhäruk-märraŋal ŋunhi Mawtjitjkuŋ\f * \fr 3:5 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom gurrupanawuy, wo ŋunhi nhuma dhäwun ŋäkul Djesu-Christkalaŋawuynha, bala yan nhuma märr-yuwalkmirriyinan nhanukal? \p \v 6 Yo, ŋunha ga ŋunhi ŋäthiliŋuynydja djorray' lakaram bitjan; ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu Yipurayimnhany\f * \fr 3:6 \fr*\ft Abraham\ft*\f* dhuwurr-dhunupany lakaraŋal, bili ŋayi ŋunhi märr-nhirrpanmin nhanukal God-Waŋarrwal. \v 7 Ga dhiyakuny muka nhuma marŋgi, ŋunhi dhu ŋula yol yolŋu märr-nhirrpanmirr nhanukalnydja God-Waŋarrwalnydja ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu balanyan nhakun gäthu'mirriŋun nhanŋun Yipurayimgun. \v 8 Ŋäthil muka yan ŋunhi ŋäthiliŋuy djorray' gan lakaraŋalnydja, ŋunhi manymaktja dhäwu, yurrnha gan dhuwal limurruŋgalaŋumirrnydja walu maḻŋ'thurr. Ŋunhi ŋayi dhu God-Waŋarryu dhuwurr-dhunupany lakaram yolŋunhany walalany ŋunhi walal Djan'tayil\f * \fr 3:8 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* mala, ŋuriŋiyin bili yan waŋganydhun romdhuny, märr-yuwalkthinyaraynha yan. Bili bitjarr ŋayi ŋunhi God-Waŋarrnydja waŋan Yipurayimguny ŋunhiliyiny ŋunhi ŋäthiliŋuŋurnydja djorra'ŋur gam', “Ŋarraku dhu ŋayaŋu-guŋga'yunamirrnydja rom dhawaṯthun, ŋunhi wiripurruŋguny bukmakkuny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ga nhina dhuwal wäŋaŋur malaŋumi buku-ḻiw'maram, nhokalaŋuwurrnha.” \v 9 Yo, ŋunhi ŋayi Yipurayimdja märr-yuwalkmirriyinany God-Waŋarrwalnydja, bala yan ŋayi märraŋala ŋunhi ŋula nhäny mala manymaktja nhanukuŋuny Waŋarrwuŋuny. Ga ŋuli dhu ŋunhi ŋula yol yolŋu bitjandhiyiny märr-yuwalkmirriyirr nhakun Yipurayimdja, ŋayiny dhu ŋuriŋiyiny yolŋuy ga bitjandhiyi bili yan märram nhanukuŋ God-Waŋarrwuŋ, ŋunhi ŋula nhä malany manymaktja. \p \v 10-11 Ga yalalaŋumirriynydja ŋunhi dhä-dhawar'yunamirriynydja, ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny dhä-gir'yurra ŋunhiyinhany yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli ga mirithirr yan birrka'yun ŋayaŋu ŋamatham ŋanya God-Waŋarrnha, malthun ŋuli ga yan ŋurikiyi bili Mawtjitjkalaŋaw\f * \fr 3:10-11 \fr*\ft Moses\ft*\f* ŋäthiliŋuw romgu. Bili ŋunha ga ŋäthiliŋuŋurnydja djorra'ŋur waŋa bitjan gam', “Ŋuli ŋayi dhu ga yolŋuy yakany dhäruk-märram nhä mala ŋunhi bukmak rom ŋunhi marrtji dhärra biliŋuwuynha wukirriwuynha ŋunha Mawtjitjkal Romŋur, ŋunhiyinhany yolŋuny dhu dhä-gir'yunna yan.” Yo bäyŋun ŋayi dhu ga ŋunhi yolŋuy ŋayaŋu-ŋamatham God-Waŋarrnha ŋuriŋiyiny ŋunhi ŋayi dhu ga malthun ŋurikiyiny bili yan romguny, bili ŋayi ga ŋunha dhäruktja waŋa bitjanna gam', “Ŋunhiyin bili yan ŋayi dhu dhuwal yolŋunhany walŋakum, ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu ŋanya bilin ŋayaŋu-dhunupan lakaraŋal märr-nhirrpanminyawurra yan ga bilin.” \p \v 12 Ŋayiny ga ŋuriŋiyiny ŋäthiliŋuynydja romdhu dhawu'-nhirrpan walŋa ŋurikiwurruŋgun bili yan yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal ŋuli ga mirithirr malthun ŋurikiyin bili yan romgu malaŋuw bukmakku yan. Ga märr-yuwalkthinyarawnydja ŋayiny ga ŋunhiyiny rom yaka'yunna. \v 13 Yurr ŋayiny ŋunhi Djesu-Christthuny buluyi limurruny roŋanmaraŋal beŋurnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja dhä-gir'ŋur, ŋunhi ga lakaram ŋuriŋiyi ŋäthiliŋuy romdhu. Ŋayin ŋunhi Djesu-Christthun djaw'yurr limurruŋguny dhä-gir' nhanukiyingala ŋayi rumbalyuny. Bili bitjan ŋuli ga ŋunhi ŋäthiliŋuŋurnydja djorra'ŋur dhärra wukirriwuynydja gam', “Ŋuli dhu ŋunhi yolŋuy märram dhä-gir'yunawuy, ŋanyanhany dhu ŋal'maram dharpalila mälakmaranhawuylila, märr ŋayi dhu dhiŋgaman, ga ŋunhiyiny dhä-gir'yunawuy nhanukuŋun yan God-Waŋarrwuŋun.” \v 14 Yo, Djesu-Christnha ŋunhi ŋayipin gurrupanminany ŋanyapinyan ŋayi balayiny God-Waŋarrwalnydja dhä-gir'lil, bäynha limurrnydja, märr ŋulatjarryiny romgurr ŋayiny ŋunhi God-Waŋarryuny gurrupara nhanŋuwuynydja ŋayi ŋayaŋu-guŋga'yunamirrnydja ŋurikiwurruŋgun yolŋuw walalaŋ ŋunhi Djan'tayilwun\f * \fr 3:14 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* bäpurruw mala, ŋunhi gan ŋunhiyi ŋayaŋu-guŋga'yunamirrnydja ŋorran nhanukiyinguŋun God-Waŋarrwuŋun dhawu'mirr nhanŋuwuy Yipurayimgu.\f * \fr 3:14 \fr*\ft Abraham\ft*\f* Märraŋalnydja ŋayi ŋunhi Djesu-Christthuny dhä-girny'tja nhanukuŋ God-Waŋarrwuŋuny limurruŋgun dharapul-djaw'yurr, märr ŋayi dhu God-Waŋarryuny gurrupanna limurruŋ Dhuyu-Birrimbirrnydja ŋunhi ŋayi dhawu'-nhirrpar ŋäthil. \s1 Lakaram ga Rombuy ga Dhawu'-nhirrpanminyawuy \s2 The Law and the Promise \sr Galatians 3.15-18 \p \v 15 Marrkapmirr walal ḻundu walal ŋarraku, dhuwal ŋarra dhu bäki rom dhuwalaŋuwuynha munatha'wuy limurruŋgun. God-Waŋarryuny ŋuli gurrupanna yan limurruŋ ŋunhi ŋula nhäny malany manymaktja, bili ŋayipi ŋuli ŋunhi dhawu'-nhirrpandja limurruny ŋunhiyiny malany. Manymak, balanya ŋayi dhuwaliyi romdja nhakun ŋuli ŋunhi märrma' yolŋu maṉḏa yoranhamirr ŋula nhaku djämaw, bala maṉḏa ŋuli dhäruktja ga yäkuny maṉḏaŋguwuy maṉḏa nhirrpanmirra djorra'lila, ḏälkuman nhakun ga ŋunhiyin romnhan, djugun' djäma maṉḏaŋguwuy maṉḏa, yakaŋuwnha bakmaranharaw. \v 16 Yo, God-Waŋarryu ŋunhi dhawu'-nhirrparnydja Yipurayimnha ga mala-ŋurrkanhawuynha nhanŋu, ŋunhili ŋäthiliŋuŋurnydja dhuyuŋur djorra'ŋur, ga yaka ŋayi gi ŋunhi biyakuny lakaraŋ gam' “Mala-ŋurrkanhawuywuny walalaŋgal nhanukalaŋuw”, yakayi dharrwawnydja ŋany “mala-ŋurrkanhawuywu” mayali' waŋgany yan yolŋu ŋunhi ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuynha Djesu-Christnha. \v 17 Ga bitjanna ŋarra ga dhuwal nhumalaŋ lakaramany gam', ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu dhawu'-nhirrparnydja ŋunhi gumurrkunhaminyawuynydja rom nhanukalnydja Yipurayimgalnydja, ŋunhiny wiyinŋuwnha yan ŋayathanharaw. Ga yalalan ŋayi ŋunhi romdja nhanŋuwuy ŋayi gurrupar Mawtjitjkalnydja bäy ŋayi 430-dhuŋgarra djuḻkthurr. Ga yakan ŋayi ŋunhi ŋuriŋiyiny romdhuny bakmaranha wo bilmaranha ŋunhiyiny ŋunhi ŋurruŋunhany dhawuny' nhanŋu God-Waŋarrwu. \v 18 Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋunhi God-Waŋarryu mundhurr mala gurrupan limurruny bili limurr ŋuli ga ŋunhi Mawtjitjkalaŋuwnydja yan romgu malthun, ŋuriŋiyiny ga maŋutji-lakaram ŋunhi ŋunhiyiny mundhurr mala limurr ŋuli märram ŋunhiyiny yakan romgurr dhawu'-nhirrpanminyawurrnydja ŋunhi maṉḏa ŋäthil djäma God-Waŋarryu ga Yipurayimdhu. Yo, ŋulatjarryi bili yan ŋunhi dhawu'-nhirrpanminyawurr romgurr ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny gurrupar ŋunhiyiny mundhurr nhanŋuny Yipurayimguny. \s1 Lakaram ga garrpinawuynha yolŋuny ga djamarrkuḻiny' \s2 Slaves and Children \sr Galatians 3.19-20 \p \v 19-20 Yo, Nhän nhakun ŋayi dhuwali gämurruny' dhiyakiyiny ŋunhi Mawtjitjkalaŋuwnydja\f * \fr 3:19-20 \fr*\ft Moses\ft*\f* romgu? Yän ŋayi ŋunhi dhuwaliyiny romdja ŋapalila ŋal'yurr, märr ŋayi dhu ga dhiyaŋiyiny limurruŋ milkuman ŋunhi nhä dhuwal yätjkurr rom. Ga dhärranhany ŋayi balaŋ ganha dhuwaliyi romdja, ga yän bili ga ŋayin ŋunhin mala-ŋurrkanhawuynha nhanukuŋ Yipurayimguŋ\f * \fr 3:19-20 \fr*\ft Abraham\ft*\f* bunan, ŋunhiyin yolŋu ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu dhawu'-nhirrpar ŋanya. Yo, yuwalktja ŋunhi romdja yaka nhanukiyinguŋuny God-Waŋarrwuŋuny gurrupanawuy, ŋunhiyiny gan dhuwal God-Waŋarrwal djiwarr'puyyu yolŋuy lakaraŋal nhanukalnydja Mawtjitjkalnydja, bala ŋayiny Mawtjitjthuny gan yorrnha gurrupar yolŋuwnydja walalaŋ. \s1 God-Waŋarrwu dhawu'-nhirrpanminyawuy ŋäthiliŋu Rom \s2 God's Covenantal Law \sr Galatians 3.21—4.7 \p \v 21 Yo, ga nhämirra ŋunhi Mawtjitjkuny ŋäthiliŋuny rom, gänaŋ'thuna ga beŋurnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja dhawu'-nhirrpanminyaŋurnydja romŋur? Yäw, bäyŋu warray, bili ŋuli balaŋ ŋayi God-Waŋarryu lakaranha yolŋu'-yulŋuw ŋunhi romdja ŋunhi walŋakunhamirr, bala ŋunhiyiny balaŋ ŋayi God-Waŋarryuny limurrunhany dhuwurr-dhunupan lakaranha, ŋunhi limurr balaŋ ganha malthunany ŋurikiyi romguny nhanukalaŋaw mirithinyany. \v 22 Yurr ŋunha ga ŋäthiliŋuynydja djorray' lakaram bitjan warray gam', ŋunhi bukmaknha ga dhuwal yolŋuny walal nhina buku-ḻiw'maramany wäŋakurrnydja malaŋuwurr ganydjarrŋurnydja dhuwurr-yätjkurruwala. Ga ŋunhiyiny mala ŋunhi mundhurr ŋunhi ŋayi gan dhawu'-nhirrparnydja, ŋunhiny ŋurikiwurruŋgun bili yan yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal gan märr-nhirrpanmin Djesu-Christkala. \p \v 23 Ŋäthilnydja baman'tja, yurrnha limurr gan ŋunhi märr-nhirrpanmin Djesu-Christkalnydja, ŋayiny gan ŋuriŋiyiny ŋunhi ŋäthiliŋuynydja Mawtjitjkalnydja romdhu limurruny mirithin yan dhika garrwi'yurr, ga yän bili ga dhuwaliyi ŋayi märr-nhirrpanminyawuy maḻŋ'thurr warraŋulthin. \v 24 Ŋayiny ŋunhiyiny romdja balanyan nhakun marŋgikunhamirra limurruŋ, ga bäy ŋayipi ga Djesu-Christnha bunan, märr limurrunhany ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny ŋayaŋu-dhunupan lakaraŋal bala märraŋala, ŋunhi limurr märr-yuwalkthinany nhanŋuny Djesu-Christkuny. \v 25 Ga ŋunhi ŋayi dhu ŋula yol yolŋu märr-yuwalkthirr nhanŋuny Djesuwnydja, bala ŋunhiyiny dhu romdja bäyŋun nhakun buluny nhanŋu marŋgikunhamirr. \p \v 26 Yo, dhiyaŋuny bala nhumany dhuwal nhanŋuwuynha God-Waŋarrwun yan djamarrkuḻiny', bili ŋuriŋiyin ga lakaram, ŋunhi nhuma märr-yuwalkthinany Garraywal, bala yan nhuma märr-nhirrpanminan nhanukal. \v 27 Ŋunhi nhuma gan buku-ḻuptja märraŋal, ŋunhiyiny nhumalaŋ romdja ga gakalny'tja wiripuŋuyinan bilyurr, bitjarra nhakun yolŋuy ŋuli ŋäthiliŋuny moy'mirrnydja girri' ḻarrmaraman, bala ŋayi ŋuli nhirrpandja yuṯan ḏarrtjalknha. Yo, ga nhinanany nhuma gan ŋunhi, balanyan bili yan nhakun ŋayipin Djesu-Christnha. \v 28 Ga bäyŋun limurr dhuwal barrkuwatjtja bäpurru, Djuw\f * \fr 3:28 \fr*\ft Jews\ft*\f* mala ga ŋunhiwurr ŋunhi Djan'tayil\f * \fr 3:28 \fr*\ft Gentiles\ft*\f* mala. Ga ḏapmaranhawuynydja dhuwal yolŋu bäyŋuyi barrku ŋurukalnydja ŋunhi baḻanydjarratjarrawalnydja yolŋuwal. Ga bitjandhi bili ḏirramuny dhuwal bäyŋuyi yan barrku miyalkkalnydja. Ga bukmak yan limurr dhuwal ŋunhi märr-yuwalkthinyamirrnydja mala waŋganyŋura yänan, bili ŋayin ŋunhi Garrayyun limurrunhany waŋganyguŋal. \v 29 Ga ŋunhi ŋali yuwalktja Djesu-Christkuny yolŋu ŋunhiyiny ŋali nhanukala Yipurayimgala\f * \fr 3:29 \fr*\ft Abraham\ft*\f* yarraṯaŋurnydja, bala limurr dhu ga ŋunhi märraman yanan nhanukuŋ ŋunhi ŋula nhäny mala manymaktja, bili limurrunhany ŋayi ŋunhi God-Waŋarryu dhawu'-nhirrparyi, bitjarr bili nhakun ŋayi gan Yipurayimnha gurrupar nhä malany ŋäthil. \c 4 \p \v 1 Yo, bulu ŋarra dhu dhuwal nhumalaŋ lakaram, märr nhumany dhu ga marŋgimirra nhina. Ŋunhi ŋuli yolŋuny bäpa'mirriŋu dhiŋgam, bala ŋayiny ŋuli ŋunhi gäthu'mirriŋuynydja nhanukal märraman ŋunhi ḏämbu-meṉgunhawuynydja girri', bukmaknha yan ŋunhi ŋayi gan bäpa'mirriŋuy ŋayathaŋal. Yurr ŋuli ŋayi ŋunhi gäthu'mirriŋu yutjuwaḻany yan, ga bäyŋun nhakun dhu ŋunhi ŋayipiny gumurryu-märram ŋunhiyiny girriny' malany.\fig Taking care of the heir|src="255GA.tif" size="Span" loc="AV" ref="Galatians 04.1"\fig* \v 2 Bili ŋayipiny, ŋunhiyiny yothuny ga wiripuŋuwal muka yolŋuwal djägaŋur nhina, ga ŋurikalyin nhakun dhu ga ŋunhi yolŋuwal waṉa-nhirrpanawuywala ŋorra ŋunhi ŋula nhäny mala bukmaktja girri', ga yan bili, ga bäy ŋayi dhu ŋunhi yothu ŋuthan ŋaḻapaḻyirr. Ga balanyamirriynha ŋayi dhu ŋunhi märramany ŋunhi girriny' mala, nhanukiyingalnydja ŋayi goŋlil wapmaram. \v 3 Ga bitjarryin gan ŋunhi limurrnydja nhinan ŋäthilnydja wiripuŋuwal goŋŋur, wakinŋuwal birrimbirrwal munatha'wuywal walalaŋgal, walal limurruny gan garrwi'yurr, bala walal gan ŋunhi buŋgawayinan limurruŋguny. \p \v 4 Ga ŋunhi nhakun nhanŋu God-Waŋarrwu waluny galkithin bala yan ŋayi djuy'yurra nhanŋuwuy ŋayi gäthu'mirriŋunhany, ga maḻŋ'thurrnydja ŋayi ŋunhi yolŋun yan, ŋäṉḏi'mirriŋuwalnydja yolŋuwala, ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi ŋuriŋiyin romdhuny Djuw-walnha,\f * \fr 4:4 \fr*\ft Jew's\ft*\f* \v 5 märr ŋayi dhu ŋunhi buluyi roŋanmaramdhi limurrunhany beŋuryiny romŋur, bala limurr dhu ŋunhi yolŋuny walal nhanŋuwuynha yan. \v 6 Dhiyaŋuny bala limurr dhuwal nhanŋuwuynha djamarrkuḻi', ŋayi ŋunhi djuy'yurr nhanukiyingalaŋaw ŋayi Gäthu'mirriŋuwnydja birrimbirr, bala ŋayi galkarnydja limurruŋgala ŋayaŋulilnydja. Ga ŋuriŋiyin nhanukal birrimbirryun ŋuli ga ŋunhi lakaramany limurruŋgalnydja ŋunhi ŋayiny God-Waŋarrnydja limurruŋ bäpa'mirriŋun. Ga ŋuriŋiyi bili birrimbirryu limurr dhu ŋunhi buku-gawaw'yundja nhanŋu märrliyanhamirrnydja nhanukal marrtji waŋa bitjandja, “Mäḻu' ŋarraku marrkapmirr,” bitjandja. \v 7 Bäyŋun nhuma dhuwal dhiyaŋuny bala buluny garrpinawuy yolŋu walal. Nhumany dhuwal God-Waŋarrwun djamarrkuḻi', ga gurrupandja ŋayi nhuna dhu ŋunhi, ŋunhi bili yän ŋunhi nhä mala ŋayi gan nhuna dhawu' nhirrpar.\fig Setting free a slave|src="256GA.tif" size="Span" loc="AV" ref="Galatians 04.7"\fig* \s1 Bolnydja gan warwuyurra ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walal gan roŋiyinan bilyurr ŋäthiliŋulila romlil \s2 Paul's concern for the Galatians who are going back to their old ways \sr Galatians 4.8-20 \p \v 8 Yurrnha nhuma gan ŋunhi God-Waŋarrwalnydja galkithin, ŋunhiny limurr gan ŋäthilnydja nhinan romŋur ga ganydjarrŋur birrimbirrwal munatha'wuywal walalaŋgal, walal nhumalaŋ gan buŋgawayin. Bala nhuma gan ŋunhi märr-yuwalkthinan ŋurikiyiny malaŋuw birrimbirrwu, yanbi ŋunhi walalaŋgalnha goŋŋur limurruŋguny walŋa yalalaŋumirriwnydja wiyinŋumirriwnydja nhinanharaw, yanbi ŋunhi walalnha gan ganydjarrnydja ŋayathaŋal. Yurr walal ŋunhi yuwalktja bäyŋun yulŋuny, ganydjarrmiriwnha mala. \v 9 Ga dhiyaŋuny bala nhuma ga dhuwal nhina galkin yanan ŋurikalnydja yuwalkkalnydja God-Waŋarrwal. Ga manymaktja ŋunhi mirithirrnydja, ŋunhi ŋayiny ga ŋunhiyiny yuwalktja God-Waŋarr nhinany galkin yanan nhumalaŋgala. Ga nhakun nheny ga dhuwal buluny galkikum ŋunhiyiny malany birrimbirrnha dhiyakuwuynhany ŋunhi munatha'wuynhany, walal dhu ga nhuŋuny buŋgawayirr. Bäyŋun walal ŋunhi bilin ganydjarrmiriwnha mala yalŋgin balanyan. \v 10 Ga bilin nhakun nhuma ŋuli ga dhuwaliyi märr-yuwalkmirriyirra nhokiyingala nhe ŋayaŋuynydja, ŋunhi bitjanna bili nhuma dhu ga ŋunhi buŋgulnydja djäman yan, ga ŋula nhäny mala rom ŋamaŋamayun walu-ŋupanna, ŋaḻindi-ŋupanna, dhuŋgarramandhirra, ŋurikin bili nhina romgu malthun ŋäthiliŋuwnha. \v 11 Mirithirra yan ŋarra nhumalaŋ ga dhuwal warwuyundja. Ga bitjanna ŋarra ga dhuwal nhämany, nhakun ŋarra gan ŋunhi dhäwuny lakaraŋal yänan nhakun ŋayaŋumiriwwun walalaŋ nhumalaŋguny, yänan nhakun ŋarra gan ŋunhi walun ŋarrakuwuy ŋarra djalkthurr nhumalaŋgal. \p \v 12-13 Marrkapmirr ḻundu walal ŋarraku, buku-djulŋimirr buthuru-bitjurrnydja walal ŋamathaŋ. Ŋarrakun walal yan romguny malthurr. Biyakun walal gi nhininy nhakun dhuwal ŋarra ga nhina, ganarrthula walal nhäny mala bukmaknha, ŋunhi nhä ŋayi ga rom mala ŋorra garrpinamirr. Biyakun walal ŋarrakuny malthurr nhakun ŋarra gan nhinan nhumalaŋgal dhiyaliyi, ŋunhi yaka nhuma ŋarrany ŋula ŋayaŋu-miḏikumana. Guyaŋa nhuma ga dhuwal ŋunhi ŋurruŋuny dhäwu, ŋunhi ŋarra gan lakaraŋal nhumalaŋgal dhiyaliyi, ga rirrikthurr ŋathil ŋarra, rerriy ŋarrany ŋayathaŋal. \v 14 Ga nhumany ŋarraku ŋunhi mirithinan warwuyurrnydja, yurr bäyŋu nhuma ŋarraku ŋuyulkthinyany ga gali'-nhirrpanminany, ga buthuru-djaw'yunminany. Nhumany ŋunhi ŋarraku mirithinan yan gumurr-ŋamathinany, bitjarra nhakun ŋarrany ŋunhi God-Waŋarrwun dhäwu-gänhamirr, ga wiripuny nhakun ŋayipin yan Djesu-Christnha. \v 15 Yo, ga ŋäkulnydja nhuma gan ŋunhi dhäwuny ŋarrakuŋ, ga märraŋalnydja nhuma gan ŋunhi galŋa-djulŋithinyaraynha. Ga dhiyaŋuny bala wanhan ŋunhiyiny rom? Nhaltjanna winya'yunna muka? … Bili nhumany ga ŋunhi djälthirr ŋarraku guŋga'yunaraw muka. Ga dhuwal mak balaŋ ŋarra ŋula maŋutji rirrikthurr, ga nhumany mak balaŋ ŋunhi nhumalaŋguwuynydja maŋutji ḏulŋurr'yunmirra bala ŋarrakala mam'maraŋ, ŋuli balaŋ ŋunhi gumurr-yalŋginy balanyarawyiny djämaw. \v 16 Nhän dhuwal ŋarrany nhumalaŋ miriŋun dhiyaŋuny bala muka? Bili ŋarra gan ŋunhi dhäwuny yuwalkkuŋala dhunupayaŋala yan lakaraŋalnydja. \p \v 17 Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal ŋuli ga dhäwu nhumalaŋ djarrpi'kumany ga nyäḻ'yundja lakaram, beŋurnydja ŋunhi dhäwuŋur yuwalkŋurnydja, yan walal ga ŋunhi djälthirr walal dhu ga galkithirr nhumalaŋgal, ga bäyŋun walal gi ŋunhi nhumalany yuwalkkuŋuny guŋga'yurr. Ga djälnydja walal nhumalaŋ, walal dhu ga yan baku-ŋayathaman nhumalany ŋarrakalaŋaŋur, ŋunhi nhaku ŋarra ga nhumalaŋ djälthirr, märr yanbi dhu ga nhumany walalaŋguwuynha yan djälwu malthun djäma ŋunhi ŋula nhän malany. \v 18 Ga ŋuli walal balaŋ ganha ŋunhi galkithinya nhumalaŋgal ŋunhi ŋula nhaliynydja gämurruy' manymakthuny, bala ŋarrany balaŋ ganha ŋunhi yakan nhakun nhumalaŋ mirithinyany warwuyuna. Bäydhi ŋunhi walal balaŋ ganha ŋunhi nhinanha nhumalaŋgal dhiyaliyi wiyinŋumirr, ŋunhi balaŋ ŋarrany yaka dhiyaliyi. \v 19 Marrkapmirr walal djamarrkuḻi', rirrikthunna ŋarra marrtji dhuwal galkunaraynydja ŋurikiyiny waluw, ŋunhi nhuma dhu ga nhinany ŋamathaman dhika nhakun ŋayipin yan Djesu-Christnha, galŋany ŋarra marrtji dhika rirrikthunna warwuyunaraynydja nhumalaŋgal, bitjanna ŋarra ga dhuwal dhäkay-ŋämany rerrinhany nhakun yothuy ŋuli marrtji buma-puma miyalknha. \v 20 Ye-e-e, wanha balaŋ ŋarra ganha dhuwal dhiyaliyin nhinanha nhumalaŋgala, märr balaŋ ŋarra marrtjinya nhumalany waŋanha. Mirithirra yan ŋarra ga dhuwal nhumalaŋ warwuyundja. \s1 Yägay ga Djärawalaŋuwuy dhäwu \s2 Hagar and Sarah \sr Galatians 4.21-31 \p \v 21 Wiripuny nhuma ga dhuwal djälthirr nhuma dhu ga nhina ŋuriŋiyin bili yan romdhuny, ŋunhi ŋayi gurrupar Mawtjitjkal. Ga ŋula nhe marŋgi warrpam'kun ŋurikiyiny dhäwuw malaŋuw, ŋunhi ga ŋuriŋiyi ŋäthiliŋuy romdhu ŋayatham? \v 22 Ga bitjan ŋayi ga ŋunhi dhäwuny dhärra gam' nhe dhu nhämany Yipurayimnhan\f * \fr 4:22 \fr*\ft Abraham\ft*\f* ŋunhi nhanŋu yothu maṉḏany märrma ḏirramu. Yo waŋganydhuny nhanŋu yothu gäŋal Yipurayimgu, ḏapmaranhawuyyu miyalkthu. Ga wiripuŋuynydja ŋunhi nhanŋu yothu gäŋal baḻanydjarratjarraynha ŋunhi ŋayi yakan ḏapmaranhawuy. \v 23 Yo, ŋayiny ŋuriŋiyiny ḏapmaranhawuyyuny miyalkthu yothuny gäŋal bitjarr yan bili nhakun ŋuli bawalamirriy miyalkthu yothuny gäma. Ga ŋayiny Djaraynydja nhanŋu yothu gäŋal Yipurayimgu, ŋunhiyin ŋunhi maŋutji-dhunupayanhawuynydja, dhawu'-nhirrpanawuynydja nhanukuŋuny God-Waŋarrwuŋuny. \p \v 24 Ga dhäwuny ŋayi ga dhuwaliyi yindin mirithirra ŋorra, mayaliny' nhanŋu djinawan' mirithirra, maṉḏany ga ŋunhi ŋuriŋiyiny miyalkthuny maṉḏa maŋutji-lakaram ŋunhi gumurrkunhaminyawuynha rom maṉḏany. Yo ŋurikiyiny ŋunhi ḏapmaranhawuywuny miyalkku Yägayawnydja\f * \fr 4:24 \fr*\ft Hagar\ft*\f* djamarrkuḻi' ḏapmaranhawuynha yan, ŋunhi ga ŋuriŋiyiny maŋutji-lakaram ŋunhiyin ŋunhi rom ŋäthiliŋunhan ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu gurrupar ŋunhiyi rom Mawtjitjkal\f * \fr 4:24 \fr*\ft Moses\ft*\f* ŋunhal bukuŋur yäkuŋur Djäniya,\f * \fr 4:24 \fr*\ft Sinai\ft*\f* ŋunhal makarrŋurnydja Yaraybiya.\f * \fr 4:24 \fr*\ft Arabia\ft*\f* \v 25 Ga Yägaynydja\f * \fr 4:25 \fr*\ft Hagar\ft*\f* ga maŋutji-lakaram ŋunhan wäŋa Djäniyan,\f * \fr 4:25 \fr*\ft Sinai\ft*\f* yuṯuŋgurrŋur Yaraybiya\f * \fr 4:25 \fr*\ft Arabia\ft*\f* ga wiripuny ŋunha Djurutjalamnha.\f * \fr 4:25 \fr*\ft Jerusalem\ft*\f* Ga yolŋu mala ŋunhi dhiyaŋ bala walal ga nhina ŋunhiyi Djurutjalamdja wäŋaŋur ŋunhiny walal bukmaknha ḏapmaranhawuynha mala. \v 26 Yurr limurruŋguny dhuwal yuwalktja ŋäṉḏi'mirriŋu ŋunhan bala Djurutjalam ŋunhan djiwarr'ŋura, ga yakan ŋayi ŋunhayiny wäŋa ŋula garrpinawuy. \v 27 Ga\x - \xo 4:27 \xo*\xt Isaiah 54.1\xt*\x* dhäwuny ŋayi ga ŋunha djorra'ŋurnydja ŋorra ŋurikiyiny wäŋaw bitjanna gam', \q1 “Nhe miyalk ŋunhi nhe bäyŋu ŋula yothuny gänha. \q2 Bäyŋu nhe ŋula dhäkay-ŋänha yothupuy rerri nhokiyingal nhe rumbalyu. \q2 Nhininy gi galŋa-djulŋithin yan. \q1 Ŋäthilnydja nhe yothumiriw, ga dhiyaŋuny bala nhe dhu djamarrkuḻi'nhany märram dharrwan mirithirra, \q2 djuḻkmaraman dhu ga ŋunhiyinhany miyalknha ŋunhi ŋayi ga nhina dhuwaymirr.” \p \v 28 Ḻundu walal ŋarraku, nhumany yanbi gan dhuwal maḻŋ'thurr dhiyaliyi dhawu'ŋur, balanyayin bili yan nhakun Yitjaknha.\f * \fr 4:28 \fr*\ft Isaac\ft*\f* \v 29 Ga ŋunhiny mala djamarrkuḻi' gan maḻŋ'thurr bitjarr nhakun wiripu mala djamarrkuḻi' ŋuli ga maḻŋ'thun, yakany ŋunhiliyi dhawu'ŋur nhanukal God-Waŋarrwal, walalnydja ŋuli ga marin yan djäma ŋurikiwurruŋguny wiripuwurruŋguny djamarrkuḻiw'. Ga balanyan bili mariny ŋuli ga dhuwal maḻŋ'thun dhiyaŋuny bala dharaŋanan yan. \v 30 Ŋunha ŋunhi God-Waŋarrwalnydja ga dhärukŋur waŋa bitjanna gam', “Djuy'yurra ŋanya dhuwaliyiny miyalknha garrpinawuynhany ga yothunhany nhanŋu. Bäyŋun dhu ŋanya ŋunhi ŋula yolthuny gurrupan ŋula nhä.” \v 31 Marrkapmirr walal ḻundu walal ŋarraku, limurrnydja dhuwal djamarrkuḻi' ŋurukuŋdhi miyalkkuŋ ŋunhi ŋayiny baḻanydjarratjarra, yakan ŋayi garrpinawuy ŋula yolkuŋ. \c 5 \s1 Djesu-Christthun ŋuli ga dhuwal ŋayipin gurrupan baḻanydjarratjarrany rom \s2 Christ gives Freedom \sr Galatians 5.1-15 \p \v 1 Bilin ŋayi ŋunhi Djesu-Christthuny limurruny dhawaṯmaraŋala. Bilin limurrnydja dhuwal yuwalknha yan ŋayaŋu-ḻayyunan. Ga biyakiyin bili yan gi nhininy baḻanydjarratjarran yan, yakan dhu buluny ŋayi nhuŋuny ga buŋgawayirr ŋunhiyiny ŋunhi Mawtjitjkuny\f * \fr 5:1 \fr*\ft Moses\ft*\f* rom. \p \v 2 Ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi balayiny roŋi'-ruŋiyirr romlilnydja yan, dhayuŋanmirr nhuma dhu ga mitthunminyarawnydja, ŋunhiyiny nhakun ŋayiny nhumalaŋgal Djesu-Christtja bäyŋun waliwaliŋun. Bala nhakun nhuma ŋuli ga ŋunhi bitjanna waŋany gam', “Ŋarrany dhu dhuwal walŋathirr ŋuriŋiyin bili yan romdhun, bäyŋun ŋarrany dhu Djesu-Christthuny walŋakum.” \v 3 Ga dhuwal ŋarra dhu waŋan nhumalaŋ yulŋuny marŋgikuman manapan, ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋurikiyiny bili yan waŋganyguny romguny malthun, nheny dhu ga ŋunhi djämany bukmaknha yan ŋunhi Djuw-malawnydja\f * \fr 5:3 \fr*\ft Jews\ft*\f* rom malany. \v 4 Ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi malthun ŋurikiyiny bili yan romgu Mawtjitjkalaŋawnydja, yanbi dhu ga ŋuriŋiyiny nhe ŋayaŋu-ŋamatham God-Waŋarrnhan; ŋunhiyiny nhakun nhe bilin gänaŋ'maranhaminan nhunapinya nhe nhanukala Djesu-Christkala, bala gulmaranhaminan nhe nhanukal mel-wuyunaŋura ga märr-ŋamathinyaŋura. Ga bäyŋun nhe ŋunhi buluny ŋunhiliyiny märr-ŋamathinyaŋur nhanukalnydja. \v 5 Yurr yuwalktja yanbi ŋunhi nhanukalaŋumirrnydja yolŋu walal marŋgimirra, ŋunhi ŋayiny dhu God-Waŋarryuny walalany märraŋun yan, bili walal ŋuli ga ŋunhi märr-nhirrpanmirrnydja nhanukiyingala yan. Ga ŋayin ŋuli marrtji ŋunhi Dhuyu-Birrimbirryun guyaŋanhamirriyamany limurruny, ŋunhi God-Waŋarryuny limurruny bilin dhuwurr dhunupan lakaraŋal, bili limurr ŋunhi märr-nhirrpanminan nhanukala Djesu-Christkala. \v 6 Ga ŋunhi nhe gali'lil wapthurr nhanukalnydja Garraywalnydja, bäydhi nhe ḏarrtjalkkunhawuy, ga bäydhi nhe mak yakany ḏarrtjalkkunhawuy. Ga dhuwanna ŋayi ŋunhi mirithirrnydja ŋurruŋuny gämurru' gam', ŋuli nhe ga ŋunhi märr-yuwalkthirr Garraynhany yan, bala nheny dhu ga ŋunhi bitjandhi bili yan märr-ŋamathirra ŋunha ŋunhi wiripuŋuwnydja yolŋuw. \p \v 7 Ŋäthilnydja nhuma gan ŋunhi nhinan manymakkuŋal dhika Garraywal yan dhukarryuny dhunupay. Ga yolthun nhumalany ŋunhi gulmaramany beŋuryiny ŋunhi yuwalkŋurnydja dhukarrŋur. \v 8 Ga ŋayiny God-Waŋarryuny, ŋunhi ŋayi djarr'yurr nhuna, yaka ŋayi ŋunhi waŋanha ŋunhayiny ŋunhi wiripuŋunhany yolŋuny nhuŋuny marŋgikunharaw. \v 9 Yolŋuy walal ŋuli ga dhäwu lakaram mayali'kurr bitjan gam', “Ḻurrkun'thu yan ḏambakunhawuyyu ŋuli ŋunhi ŋathanhany dämbanhany ŋuthanmaram yindikumany, bala bukmaknha ŋayi ŋuli ŋunhi wiripuŋuyirrnydja ŋuriŋiyiny ḻurrkun'thuny ḏambakunhamirriy,” bitjan. Ga bitjandhiyi bili yan dhu ŋunhi ḻurrkun'thuyi yan yolŋuynydja walal baḏuwaḏuyundja nhumalanhany bukmaknhan ŋuriŋiyin ŋunhi walalaŋgiyingalnha walal djarrpiy'nha dhäwuynydja mala. \v 10 Nhumany dhuwal Garraywun yan yolŋuny walal. Yurr ŋayiny ga ŋunha Garraynydja ŋarraku djälthirr ŋarra dhu marrtji nhäma ga maḻŋ'maram nhumalaŋgal, märr nhuma dhu marrtji djämany ŋunhiyi bili yan ŋunhi nhaku ŋayi ga God-Waŋarr nhumalaŋ djälthirr, ga yakan nhuma dhu ga buthuru-bitjun ŋunha wiripuŋuwnydja yolŋuw. Ga ŋunhiny yolŋu mala ŋunhi walal ŋuli ga nhumalany marilil galkan, God-Waŋarryuny walalany dhu ŋunhi dhä-gir'yurra yan. \p \v 11 Ḻundu walal ŋarraku, wiripuwurrnydja dhuwal yolŋu walal ŋuli marrtji lakaranhamirra ŋarranhany, yanbi ŋarran ŋuli gi ŋunhi waŋi yolŋunhany walalany ḏarrtjalkkunhaminyarawnydja. Ga nhakun walal ŋuli ga ŋunhi yolŋuynydja walal ŋarranhany gulmaram dhäwuŋurnydja lakaranhaŋur? Ga ŋunhi balaŋ ŋarra ganha ŋunhi waŋanha yolŋuny walalany ḏarrtjalkkunhaminyaraw, ŋunhiny nhakun balaŋ ŋarrakuny dhukarr gumurr-yalŋgin yan dhäwuwny'tja lakaranharaw, ŋarrany dhu dhäwu lakaram nhanukalaŋuwuynydja Garraywalaŋuwuynydja dhiŋganhawuy, ŋunhi ŋayi dhiŋgaŋal ŋunhiliyi dharpaŋur mälakmaranhawuyŋur. \v 12 Ŋarra ga dhuwal gatjpu'yundja walal dhu ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal nhumalany ŋuli ga ŋayaŋu-wutthun ga marilil nhumalany galkan, nhämirr balaŋ walal dhu ga walalawuynha mitthunmirr, wiripuny walal dhu yan warrpam'thunna gulkmaranhamirr. \p \v 13 Ḻundu walal ŋarraku, bilin ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny limurruny märraŋala dhawaṯmaraŋala yanbi yänaŋuwnha nhinanharawnha baḻanydjarratjarrawnha. Ga yakan marrtji buluny djäma ŋunhi ŋula nhäny mala nhokiyingalnydja nhe djälyu, bili nheny dhuwal dhuwurr-dhunupan yolŋu. Djämany walal marrtji guŋga'yunmirrnydja bala-räli'yunmirra yan, bili nhumany ga ŋunhi märr-ŋamathinyamirra. \v 14 Yo, ga bukmaktja ŋunhi rom mala ŋunhi ŋayi gan gurrupar Mawtjitjkal, waŋganyguŋala yan ŋayi waŋganylila, ga dhuwanna ŋayi ŋunhi romdja waŋganygunhawuynydja nhirrpanawuy gam', “Limurrnydja dhu ga ŋunhi märr-ŋamathirra ŋunha wiripuŋuwnydja yolŋuw mirithirra yan, bitjan nhakun limurr ŋuli ga märr-ŋamathirr limurruŋguwuy limurr waŋga'-waŋgany”, ga dhuwaliyin ŋayi ŋunhi romdja. \v 15 Ga ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi ŋarrtjunmirrnydja yan bitjandja bili, bitjandja nhakun ŋuli ga ŋunhi wuŋgan mala wakinŋu wärraŋ bunhamirr ŋuli marrtji, ŋunhiyiny nhakun nhuma ga bitjandhiyiny malan dhawar'maranhamirr, ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi yakany nhumalaŋguwuy nhuma djäga. \s1 God-Waŋarrwu Walŋamirr Birrimbirr ga yolŋuw ŋayaŋu \s2 God's Spirit and our own desires \sr Galatians 5.16-26 \p \v 16 Ŋurruŋuny djuḻkmaraŋ ŋanya Dhuyu-Birrimbirrnha walŋalilnydja nhokiyingal nhe, märr nheny dhu ga yakan buluny djälthirr ŋula nhakuny malaŋuw ŋunhi nhä mala nhokal dhu ga maŋutjiŋur ŋamathirr. \v 17 Ga ŋayaŋuny nhanŋu dhuwal Dhuyu-Birrimbirrwuny gänaŋ'thunna ga limurruŋgalaŋaŋurnydja ŋayaŋuŋur, ga limurruŋguny dhuwal ŋayaŋu bitjandhiyi bili ga gänaŋ'thundhi beŋurnydja ŋunhi nhanukalnydja ŋayaŋuŋur Dhuyu-Birrimbirrwalnydja, ga miriŋun ŋunhi maṉḏa maṉḏaŋguwuy yulŋuny, ga bäyŋun nhe ga ŋunhi djäma ŋula nhä mala nhokiyingalnydja nhe ŋayaŋuy. \v 18 Ga ŋuli ŋayiny dhu ga ŋunhi Dhuyu-Birrimbirryuny yan waṉa-gäma dhuwaliyiny ŋunhi djälnhany nhuŋu, nhanukiyingalnydja ŋayi djälyu, bala ŋayi dhu ŋunhi ŋunhiyiny rom ŋunhi ŋayi ŋäthil gurrupar Mawtjitjkal yakan dhu ŋayi nhuŋu ŋunhi buluny buŋgawayirr. \p \v 19 Limurruŋguwuynydja dhuwal djäl yolŋuwnydja djarrpin' yan mirithirra, djälthirrnydja ŋayi ŋuli ga bitjanna bili yan yätjkurruwnha yan djämawnydja, limurr dhu ga guyaŋany djarrpi'kuman yan, ŋunhin milnyaŋ'mirra yan guyaŋanhawuy mala, ga gora-gurrupanamirra.\fig Human nature leading to immorality|src="258GA.tif" size="Span" loc="AV" ref="Galatians 05.19"\fig* \v 20-21 Ga buku-ŋal'yundja walal ŋuli ga ŋunhi wiripuŋuwnha goŋbuywun djämapuywu waŋarrwuny malaŋuw, ga wiripuny walal ŋuli ga marŋgithirr galkawnha romgu, walal dhu ga buman yolŋunhan walalany, wiripuny walal ŋuli ga ŋaramurryirr wiripuŋuwnha yolŋuw ŋoy-dhärran ga bitjanna ŋuli murrkay'kuman yan yolŋuw, bala ŋuli ga ŋunhi balanyarayyiny djämay yätjkurruynydja malaŋuy maḻŋ'maramany gumurr-ḏälnha. Ga yindin walal djäl maŋutji-ḏiy'yunarawnydja ga maḏakarritjthinyarawnydja ŋunha wiripuŋuwnydja yolŋuw walalaŋ. Ga wiripuny ŋayi ŋunhi yolŋu ḻäy-ḏälnha, guŋga'yunamiriwnha balanyan. Ga wiripuny walal djäl walal dhu ga ŋarrtjun yolŋuny wawuŋulila, yänan nhakun dhu ga marin ŋamaŋamayun. Ga wiripuny dhuwal yolŋu walal djäl walal dhu ga ŋänitjin' yan ḻuka, bala ga mala-manapan ŋunha dhuwurr-yätjmirriwala yolŋuwal walalaŋgal, bala walal dhu ga ŋunhi djämany ŋula nhän yan yätjkurra mirithirra. Ga bili ŋarra nhumalaŋgal ŋunhi lakaraŋalnydja bitjarrnydja gam', ŋuli nhe yolŋu, ŋunhi nhe djäl yindiny balanyarawyiny malaŋuw djämaw yätjkurruwnydja, bäyŋun nhe dhu boŋguŋ ŋunhi ŋuriŋiyiny yolŋuy märraŋ ŋula nhäny mala manymaktja nhanukalnydja God-Waŋarrwalnydja romŋur. Ga yaka yan dhuwaliyiny meṉguŋ. \p \v 22 Yo, God-Waŋarrwalnydja ŋunhi Dhuyu-Birrimbirryu limurrunhany ŋuli marrtji guŋga'yunna, limurr dhu ga märr-ŋamathinyamirr, ga ŋayaŋu-djulŋithirr, ga nhina limurr dhu ga mägayan yan ga ŋayaŋu-dharraḏan ga ŋayaŋuy mel-wuyunamirriynha, ga manymakkuman yan, ga ŋayaŋu-ḏaḏawyunamiriwnha\fig Showing qualities of the Spirit|src="259GA.tif" size="Span" loc="AV" ref="Galatians 05.22"\fig* \v 23 ga ŋayaŋuy nyilŋ'maranhamirriynha, ga goli-nhirrpanmirr limurr dhu marrtji ŋunhi ŋayaŋuny mala limurruŋguwuy. Ga bäyŋun nhuna ŋayi dhu ŋunhi buluny romdhu dhuwalaŋuwuyyuny munatha'wuyyuny ga ŋayatham. \v 24 Ga ŋunhiny yolŋu mala ŋunhi walal gan bilin nhakun mala-manapara nhanukala Garraywala, bilin walal gan ŋunhi dhuḻ'yurra dharpalilyaŋal walalaŋguwuynydja walal nhä malany ŋunhi yätjkurrnydja rom nhakun ŋunhi dhuwal djäl-ḏumurruyinyamirr rom ga ŋoy-ŋapu' rom ga djäl-gänaŋumirr rom, ŋunhiyiny mala bilin dhiŋgaŋala. \v 25 Bilin ŋayi ŋunhi limurrunhany walŋakuŋala ŋuriŋiyin ŋunhi Birrimbirryuny nhanukiyingala ŋayi, bala limurr dhu ga ŋunhi djämany ŋunhin bili yan ŋunhi nhaltjan ŋayi ga Dhuyu-Birrimbirr ŋuli djälthirr limurruŋ. \v 26 Ga yaka ŋuriŋiyiny märr-ŋurr'yurr, bala marrtji lakaranhamirrnydja yolŋuwalnydja walalaŋgal, yän nhakun gi marŋgi lakaranhamirrnydja, ga yaka gi maŋutji-ḏiy'yunmirrnydja bala räli'yunmirrnydja. \c 6 \s1 Guŋga'yunmirrnydja marrtji walal bala räli'yunmirr yan \s2 Help each other \sr Galatians 6.1-10 \p \v 1 Yo, wäwa walal ŋarraku, ŋunhi dhu ŋula yolnha yolŋuny gaṯmaramany ŋula nhaliy yätjkurruynydja, ga nhumany dhu ŋunhiwurryiny ŋunhi nhuma ga nhina God-Waŋarrwalaŋumirr Dhuyu Birrimbirrmirr, nhumany dhu dhuwalawurryiny marrtjin balayin ŋurikalyin garrpinawuywala yolŋuwal, bala waŋin ŋanya ŋuliŋuryiny bilmaraŋun; yurr gurrum'thu dhärukthuny ŋanya waŋiny ŋayaŋu-roŋanmaraŋuny, yaka maḏakarritjthuny dhärukthu. Yurr djäga marrtji nhuŋuwuynydja nhe, nhe ŋuli bäynha ŋula nhepin gärri ŋunhiwiliyi guwaḻ-ṉirr'maranhamirrilil romlil. \v 2 Ga ŋuli dhu ga ŋula yolthu yolŋuy gäma ŋonuŋdja mirithirrnydja, nheny marrtjin bala guŋga'yurra ŋanya gi marrparaŋguŋun manapul. Biyakun guŋga'yunmirra nhumalanhawuynha nhuma, bili dhuwaliyin ŋunhi Djesu-Christthu romdja nhirrpar limurruŋ.\fig Helping one another|src="260GA.tif" size="Span" loc="AV" ref="Galatians 06.2"\fig* \p \v 3 Yaka nhe dhu ga guyaŋanhamirr yanbi nheny manymaknha mirithirra djuḻkmaraman ga ŋunha wiripuwurrunhany yolŋuny walalany. Ga ŋunhiyiny nhakun ŋayi dhu ga bitjandhiyiny yolŋuy guyaŋa, ŋunhiny ŋayi ga yänan nhakun warku'yunmirra ŋanyapinyan ŋayi. \v 4 Ga djämany nhe dhu ga ŋunhi nhuŋuwuynydja djäma malany manymakkum yan birrka'yurr marrtji ŋanya bala, märr nhe dhu ŋunhi märramany manymaknha yan ŋurikiwuyyiny djämapuy. Yurr yaka nhunapinya nhe waŋgany-manapul ŋunha wiripuwurruŋgalnydja djämalil. \v 5 Märr-barrkuwatj yan limurr dhu marrtji djämany, ŋunhi bili yan, ŋunhi nhaku ŋayi ga God-Waŋarr djälthirr limurruŋ djämaw. \p \v 6 Ga biyak bili marrtji gurrupul bala ŋunhi ŋula nhä mala nhuŋuwuynydja nhe ŋunha wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, bili walalnydja gan ŋunhi guŋga'yurr muka nhuna marŋgikuŋal manapar, ŋunhi nhaltjarr ŋayi marrtjin God-Waŋarr waŋan limurruŋ. \p \v 7 Yaka nhunapinya nhe mayali'-gänhamirrnydja. Ga yaka biyakuny guyaŋi yanbi nheny dhu God-Waŋarrnhan balanyarayyiny romdhu mayali'-gäma, yaka ŋayiny ŋunha God-Waŋarrnydja marŋgi bukmakku yan. Ga nhä nhe ŋuli ŋunhi ŋatha maŋutji lämu-nhirrpan, ga gulkthundja nhe dhu ŋunhi, ga ŋunhiyi bili yan ŋupanayŋu, ŋunhi nhä nhe ŋuli dhakal ŋatha lämu-nhirrpan.\fig Harvesting time|src="261ga.tif" size="Span" loc="AV" ref="Galatians 06.7"\fig* \v 8 Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandhiyiny djäma, ŋunhi nhaltjan nhuŋu ga dhuwaliyi rumbal ŋuli djälthirr, nheny dhu ŋurikiwuyyiny djämapuy märraŋ dhiŋganhamirra rom. Ga ŋuli nhe dhu ga ŋunhi djälyu marrtji, ga djäma nhanukalnydja Dhuyu-Birrimbirrwalnydja yan, nheny dhu märram walŋa-wiyinŋumirra. \v 9 Ga yaka yänayiny djawaryurr bala gulyurrnydja guŋga'yunaŋurnydja ŋunha wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal. Bala ŋayiny dhu boŋguŋ God-Waŋarryuny gurrupula nhuna manymaktja ŋurikiwuyyiny djämapuy balanyamirriynydja ŋunhi nhanŋu dhu waluny galkithi. \v 10 Limurrnydja yanbi dhu ga ŋunhi guŋga'yunna ŋunhi yolŋunhany walalany bawalamirriy yan waluy, ŋunhiwurrunhany gal'ŋu ŋunhi Garraywalaŋumirrinhany mala. \s1 Dhawar'yunamirra Dhäruk \s2 Final warnings \sr Galatians 6.11-18 \p \v 11 Ga bili nhuma ga dhuwaliyi nhämany ŋarrakuŋ djorrany' wukirriwuynydja. Wukirriwuynydja ŋarrakuŋ dhuwaliyi ga märr yindimirr. \p \v 12 Ga ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi walal ŋuli ga waŋa nhumalany ḏarrtjalkkunhaminyarawnydja, ŋunhiyiny walal ga yänan nhakun milkunhamirra walalawuynhan walal nhumalaŋgal, yanbi walalnydja garrwarnha mirithirra. Yakan walal ga ŋunhi djälthirr walal dhu dhäwuny lakaram nhanukalaŋuwuynydja Djesu-Christkalaŋuwuynydja dhiŋganhawuy ŋunhi ŋayi dhiŋgaŋal ŋunhiliyi dharpaŋur mälakmaranhawuyŋur, bili walal ga ŋunhi barrarirra, walal balaŋ bäynha ŋula marilila gulŋiyi. \v 13 Bilin walalnydja gan ŋunhi ḏarrtjalkkunhaminan, yurr bäyŋun walal ŋuli gi ŋunhi ŋurikiyiny romguny malthurr ŋunhi ŋayi gurrupar Mawtjitjkal, yän walal ga ŋunhi djälthirrnydja walal dhu ga lakaranhamirra garrwarkunhamirra bitjanna, yanbi nhumany gan ŋunhi ḏarrtjalkkunhamin walalaŋgalaŋawurra. \v 14 Yurr ŋarrany dhu dhuwal ŋarrapiny bäyŋun lakaranhamirr ŋula nhäpuy, ŋarrany dhu ga dhuwal lakaramany ŋurikiwuynha yan dharpawuy mälakmaranhwuynha ga nhanukalaŋawuynha yan Djesu-Christkalaŋawuynha. Ga bäyŋun ŋarrakal gi dhuwal ŋula nhäny ŋorri ŋarra dhu ga ŋayaŋu-roŋiyirrnydja dhiyakuny ŋunhi munathawny'tja wäŋaw, bili dhuwaliyiny ŋunhi rom mala bilin dhiŋganhawuynha ŋarrakalnydja. \p \v 15 Bäydhi nhe ŋunhi ḏarrtjalkkunhawuy, ga yaka nhe ḏarrtjalkkunhawuy. Waŋganygu yan ŋayi gan ŋunhi Garraynydja djälthin, ŋurikiyin ŋunhi ŋayi bilin nhakun nhuna djäman yuṯakuŋala, ga bilin. \p \v 16 Ga ŋuli nhe dhu ŋanya ŋunhi dhäruktja märram, bala nheny dhu ŋunhi yuwalknha yan God-Waŋarrwun yolŋuny, bala ŋayiny nhuŋu dhu ŋunhi mel-wuyunna bala ŋayaŋuny nhuŋu mulka'kuman nhanukiyingala mägayay. \p \v 17 Dhuwal rumbalŋur ŋarrakal dhika ŋorra marrtji bärr mala, ŋunhi ŋarrany walal bumar bartjunmaraŋal Garraywal yäkuŋur, ga dhiyaŋiyin mala ga ŋunhi maŋutji-lakaramany ŋunhi ŋarrany dhuwal yolŋu nhanŋuwuynha yan Garraywun Djesu-Christkun. Ga yakan ŋarrany walal gi buluny waŋi. \p \v 18 Ḻundu walal ŋarraku dhuwandja ŋarra ga bukumirriyaman nhumalaŋ bukmakkun yan, märr nhanŋu dhu Garraywu Djesu-Christkuny mel-wuyunawuynydja dhiyaliyin nhumalaŋgala ŋayaŋuŋurnydja. Yo, Yo.