\id 1TI \ide UTF-8 \h 1 DIMITHIW DHÄWU BOLWUŊ (TIMOTHY) \toc3 1 Dimithi \toc2 1 Dimithiw dhäwu bolwuŋ \toc1 DHUWANDJA BOLWUŊ DJORRA' DJUY'YUNAWUY DIMITHIW NAMBA 1 \mt1 DHUWANDJA BOLWUŊ DJORRA' DJUY'YUNAWUY DIMITHIW NAMBA 1 \imt1 Dhuwal nhe dhu ŋurruŋuny nhäma \ip Bolyu dhuwandja wukirri djorra' bala Dimithiw, ga yuṯa ŋayi ŋunhi Garraywalaŋumirriw yolŋuw walalaŋ waṉa-gänhamirrnydja. Dimithiynydja gan ŋunhi djäma, ga marrtjin maṉḏa gan rrambaŋi Bol, ga balanyan ŋayi ŋunhi Dimithiny nhakun gäthu'mirriŋun Bolwuny. Ga gurrupan ŋayi ga guŋga'yunamirr dhäruk nhanŋu Dimithiw. \ip Yo, dhiyalnydja djorra'ŋur ŋayi ga Bolyu dhunupayam ŋanya Dimithiny nhaltjan ŋayi dhu ga djäma guŋga'yun ga waṉa-gäma yolŋuny walalany Garraywalaŋumirriny walalany ŋunhiliyi djätjŋur, ga nhaltjan ŋayi dhu ga djarr'yun märram yolŋuny walalany waṉa-gänharaw yolŋuw walalaŋ ga nhaltjan walal dhu ga djäma rrambaŋi (galiŋur 3.1-12). \ip Ga wukirriny ŋayi ga dhuwal djorrany' nhanŋuwuy warray Dimithiw, yurr dhäruktja nhanukuŋ dhuwaliyi bukmakkun Garraywalaŋumirriw yolŋuw walalaŋ. \c 1 \p \v 1 Marrkapmirr Dimithi, dhuwandja ga ŋarra Bolyu wukirri dhäwu nhuŋu, ŋunhi ŋarrapiny dhuwal Djuy'yunawuy Djesu-Christkuŋ. Yurr God-Waŋarryu ŋunhi ŋayipi ŋarranhany nhirrpar dhiyakiyiny djämaw, ŋuriŋiyi ŋunhi ŋayi limurruŋ Walŋakunhamirr, ga ŋayi ŋuriŋiyi Djesu-Christthu, ŋunhi limurr ga nhanŋu dhuwal gatjpu'yunna ga dhukarr-nhäman.\fig Paul writing|src="CN02078C.tif" size="col" loc="DC" ref="1 Dimithi 1.1"\fig* \v 2 Dimithi dhuwal ŋarra ga nhuŋu wukirrin, nheny dhuwali balanya nhakun yuwalknha yan ŋarrakuwuynha marrkapmirra gäthu'mirriŋu, bili nhuŋuny ŋunhi märr-nhirrpanminyawuy ḏälthin dhuwalatjarra bili yan ŋunhi ŋarrakalaŋuwurra djämakurrnydja. \p Ŋarra ga dhuwal bukumirriyaman nhuŋu yulŋuny, märr dhu ga God-Waŋarryu Bäpaynydja ga Garrayyu Djesu-Christthuny gämany nhuna galkin yänan nhanukiyingalnha ŋayi märr-ŋamathinyaraynydja ga mel-wuyunaraynydja, märr nhe dhu ga nhinany mägayan yan, waŋgany-manapanna Djesu-Christkala. \s1 Dhuwandja ga waŋa guyaŋanhamirriyaman God-Waŋarrwu yolŋuny walalany, märr walal dhu ga nhäma dharaŋana ŋunhi nyäḻ'nhany marŋgikunhamirriny mala \s2 Warning against false teachers \sr 1 Dimithi 1.3-11 \p \v 3 Dimithi, bili muka ŋarra nhuŋu gan ŋunhi lakaraŋalnydja ŋäthil yan, yurrnha ŋarra ŋunhi ganarrthaŋalnydja nhuna, bala marrtjinan balan Matjataniyalila* makarrlil wäŋalil; ŋarra nhokal gan ŋunhi lakaraŋalnydja bitjarr gam', nheny dhu ga nhina ŋunhili bili yan wäŋaŋur Yipatjatj.\f * \fr 1:3 \fr*\ft Macedonia; Ephesus\ft*\f* Ŋarra nhuŋu dhuwal djälnydja, nhe dhu ga nhinany ŋunhiliyin, ga lakaraŋ gi ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ biyakun, raypirri'yurrnydja marrtji walalany, gulmaraŋun, ŋunhi walalnydja ga lakaram marŋgikumany wiripun wiripun dhäwuny' malany, djarrpin' dhäwu ga nyäḻ'nha. \v 4 Lakaraŋun walalaŋgal ŋurikiwurruŋgalyiny yolŋu'-yulŋuwal, märr walal dhu ga yaka ḻay-ḻayyun ga djalkthun ŋunhi waluny ŋula nhäŋur malaŋuŋur dhäwuŋurnydja lakaranhanminyaŋur walalaŋgiyingalnydja walal, bili bitjan bili walal ŋuli ga ŋunhi lakaranhamirrnydja ŋunhiwurrunhan bili yan, walalaŋguwuynhan walal mala-ŋurrkanhayŋunhany malaŋuny, ga djamarrkuḻi'nhan walalaŋ; bitjanna bili walal ŋuli ga yäkuny lakaraman walalany, yan bili-i-i ga djamarrkuḻi'wal walalaŋgalaŋuwal wapthun. Yurr ŋarrtjunmirra walal ŋuli ga ŋunhi yulŋuny ŋuriŋiyiny dhäwuy malaŋuy. Ŋunhiyiny nhakun yänan dhu ga ŋuriŋiyiny baḏuwaḏuyunna ḻiyan yolŋu'-yulŋunhan. Yanbi balaŋ walal dhu ga djämany manymakkuman yan, ga dhäwuny' walal dhu ga ŋunhi lakaranhamirr ŋunhiŋuwuynha bili yan ŋunhi nhä mala God-Waŋarrwuŋ guyaŋanhawuy ga nhirrpanawuy, walalaŋgiyingal walal märr-nhirrpanminyaraynha. \v 5 Yo, lakaraŋun walalaŋ ŋurikiwurruŋdhiny yolŋuw walalaŋ, walal dhu ḏaḏawyunna beŋuryiny ŋunhi nhäŋiniŋ'ŋurnydja romŋur lakaranhaminyaŋur, märr walal dhu ga nhinany ŋayaŋu-ḏarrtjalk muka, ga yakan walalany dhu ga buluny yätjkurr-lakaraŋ ŋuruŋuny ŋunhi ŋayaŋuynydja walalaŋgiyingal; walalnydja dhu ga ŋunhi yuwalkkuman yan nhakun märr-nhirrpanmirrnydja nhanŋuwuynha yan Garraywun, bala walal dhu ga yurrnha nhakun walalaŋguwuynydja walal märr-ŋamathinyamirr bala-räli'yunmirrnydja. \p \v 6 Yurr wiripuwurrnydja ŋunhi bilin nhakun gan ŋapa-bilyurra, ŋuyulkthinan gan dhiyakiyiny ŋunhi romgu dhunupawnydja; bitjanna bili walal ŋuli ga ŋunhi waŋanhamirrnydja ŋula nhaltjanmirra yan, mayali'miriwŋura dhäwuŋurnydja malaŋuŋur. \v 7 Be muka walalawuy ŋunhi djälthinany, walal dhu ga marŋgikumany yolŋunhany walalany ŋunhi bili yan Mawtjitjkuŋ\f * \fr 1:7 \fr*\ft Moses\ft*\f* romdja, yurr walal ŋunhi yakayi marŋgi ŋurikiyiny God-Waŋarrwalaŋawnydja ŋula nhaku malaŋuw. Waŋa warray walal ŋuli ga dhärukthu wuṉḏaŋarryuny, yurr yakan walal ŋuli gi ŋunhi dharaŋulnydja ŋunhany ŋunhi djinawa'wuynydja mayaliny' mala, nhä ga ŋunhi yuwalktja mayali'-lakaram God-Waŋarryu. \p \v 8 Yo, Limurrnydja dhuwal marŋgi ŋunhi dhuwal Mawtjitjkuny rom manymak warray, ŋuli ŋayi dhu ga ŋula yolthuny yolŋuy ŋanya ŋamathamany dhuwaliyi romnha bäki. \v 9 Bili yaka ŋayi ŋunhi God-Waŋarryu romdja nhirrpar ŋula yolkuny dhuwurr-dhunupawnydja yolŋuw; ŋany ŋunhiyiny dhuwal ŋayi God-Waŋarryu romdja nhirrpar ŋurikiwurruŋ yolŋuw walalaŋ dhuwurr-djarrpi'mirriwnha, raypirri walalaŋ ŋunhiyiny dhunupaw nhinanharaw, ḏaḏawmaranharaw walalaŋ beŋur ŋunhi yätjkurruŋur romŋur. Bili wiripuwurrnydja dhuwal yolŋu walal raypirri-waḏatjmirr yan baḏak, rom-bakmaranhamirr mala, ga yaka ŋayi ŋuli gi dhäruk märraŋ ŋula yolnha yolŋuny, gäna yan ŋayi ŋuli ga djäma nhanukiyingal ŋayi djälyu. Djämany ŋayi ŋuli ga ŋunhi romdja dharrwan mirithirra, bili ŋayi ga ŋunhi märr-ŋamathirrnydja dhuwalaŋuwuywun yan munatha'wuywun ŋula nhakuny malaŋuw. Bäyŋun ŋayi ŋuli gi ŋunhi guyaŋi God-Waŋarrnhany Bäpanhany; balanyayiny ŋayi ŋunhi yolŋu warku-ḏumurra, ga bumany ŋayi ŋuli ga yolŋunhany walalany murrkay'kuman yan, ga wiripuny ŋayi ŋuli ga galkipuynhan nhanŋuwuynha ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋunhan ga bäpa'mirriŋunhan bumayi yan murrkay'kumdhi. \v 10 Wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋuli ga djäma marramban', ga wiripuwurrnydja ŋuli ga ŋunhi märranhamirr djarrpin', balanya nhakun ḏirramuny maṉḏa ŋuli märranhamirr ḏirramun yan maṉḏa, nhä mak miyalktja maṉḏa ŋuli märranhamirr miyalknha yan maṉḏa. Bawalamirra nhän mala djarrpin' dhikan walal ŋuli ga ŋunhi djämany bitjandhiny. Wiripuny walal ŋuli yolŋunhan gayulnha märram, manaŋirra nhakun walal ŋuli ŋunhiyiny, bala walal ŋuli djalimnha rrupiyawnha walalaŋguwuy walal, nhä mak wiripuny walal ŋuli ga lakaranhamirr nyäḻ'yunmirra, bala dhäwuny' lakaram djarrpi'kuman, yänan mayali'-gäman ŋunhi wiripuwurrunhan yolŋuny walalany. Bitjanna bili walal ŋuli ga djämany yätjkurra yänan walalaŋgiyingalnha walal guyaŋanharaynydja ga dhuwurryuny djarrpiy'nha; bäyŋun walal ŋuli gi ŋunhi malthurr God-Waŋarrwalaŋawnydja dhukarrwu dhunupawnydja. \v 11 Ga dhuwaliyi ŋunhi God-Waŋarryuny gurrupar romdja ŋurikiwurruŋguny ŋunhi dhuwurr-djarrpi'mirriwnydja yolŋuw walalaŋ, raypirri'yunna nhakun ga walalany yätjkurruŋura, bili walal yaka djäl ŋurikiyi ŋamakurruw dhäwuw ŋunhi ga lakaram God-Waŋarrwu märr-ŋamathinyawuy ga nhä malany ŋamakurr nhanŋu, ŋunhiyiny ŋamakurrnydja dhäwu ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu gurrupar ŋarrakal djägalil. \s1 Bolyu buku-gurrpar God-Waŋarrnha ŋunhiŋuwuy ŋunhi ŋayi nhanŋu mel-wuyurr \s2 Paul thanks God for his mercy \sr 1 Dimithi 1.12-20 \p \v 12-13 Yo, ŋarrany ga dhuwal mirithirra buku-gurrpandja ŋanya Djesu-Christnhany ŋunhi ŋayi limurruŋ Garray, bili ŋayipi ŋarrany dhuwal djuy'yurrnydja dhiyak ŋamakurruwnydja dhäwuw lakaranharaw, ga bitjarryi bili ŋayi gurruparyi ŋarrakal ganydjarrnydja dhiyakiyi djämawnydja. Ŋarra ga buku-gurrpanna ŋanya, ŋunhi ŋayi ŋarrany märr-yuwalkthin dhiyakiyi djämaw nhanukiyingalaŋaw ŋayi, bala ŋayi ŋarrany yänan märraŋalnha yulŋuny, djaw'yurra beŋuryiny, bäydhi ŋarra gan ŋunhi ŋäthilnydja nhäŋal ŋanya nyinyaŋdhurr muka Djesunhany. Ŋarrany gan ŋunhi bumar ŋayaŋu-miḏikumar yolŋuny walalany nhanŋu, ga waŋan ŋarra gan ŋunhi nhanŋuwuynydja Garraywuny bitjarryi bili yan yätjkurruyaŋal, yurr ŋayipiny ŋarraku gan God-Waŋarrnydja mel-wuyurr yan, bili ŋarra gan ŋäthilnydja djäma ŋunhi bitjarryiny, märr-dhumbal'yurr manapar nhakun nhanŋu; yaka ŋarra marŋgi Djesu-Christku balanyamirriyyiny, ga yaka ŋarra gan märr-yuwalkthin nhanŋu Garraywu. \v 14 Yurr ŋayipiny ŋunhi limurruŋ Garraynydja bulu dhika mel-wuyunamirr, bala ŋayi yan ŋunhi ḻupmaraŋalnydja ŋarrany nhanukiyingalnha ŋayi märr-ŋamathinyaraynydja manymakthun ŋuriŋin. Ga bulu nhakun ŋayi ŋarrany yuṯakuŋalnydja, bala dhaŋaŋguŋalnha ŋarraku ŋayaŋuny nhanukiyingalnha ŋayi ŋuriŋi walŋaynydja, märr ŋarrany dhu ga yuwalkkuman yan märr-yuwalkthirrnydja nhanŋu, ga märr-ŋamathirryi ŋarra dhu ga ŋurukuwurruŋguny ŋunhi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, bili nhinany ŋarra ga dhuwal waŋganyŋura Djesu-Christkalnha yan. \p \v 15 Yo, dhuwandja ŋunhi dhäwu yuwalk yan. Ŋaliny dhu märraman warrpam'thunna dhuwandja dhäruk gam', Djesu-Christtja ŋunhi marrtjin räliny dhipalnydja munatha'lilnydja wäŋalil walŋakunharaw yan ŋurikiwurruŋ dhuwurr-yätjmirriw yolŋuw walalaŋ. Ga ŋarrany dhuwal balanyayi muka bili yan dhuwurr-yätjkurryi yan yolŋu, mirithirr yan ŋarra dhuwurr-yätjkurrnydja, djuḻkmaram ŋarra ga ŋunhiwurrunhany wiripuwurrunhany yolŋuny walalany. \v 16 Yurr ŋayipi ŋarraku ŋunhi mel-wuyurrnydja God-Waŋarr Bäpa, bala ŋayi ŋarrany yan dhawaṯmaraŋala walŋakuŋalnha, märr dhu ŋarrakalaŋuwurrnha yolŋuynydja walal nhäman ŋanya Djesu-Christnhany ŋunhi ŋayipi waŋgany yan mel-wuyunamirrnydja, ga ŋayaŋu-galkunamirrnydja. Bili mirithin ŋarra gan ŋunhi ŋaramurrthinany Djesu-Christkuny, yurr bäyŋun ŋayi ŋarrany bondiny dhä-gir'yunna ŋunhiŋuwuyyiny. Baḏak yan ŋayi gan galkurrnydja ŋarraku märr-yuwalkthinyarawnydja, märr dhu ŋunha wiripuwurrnydja marŋgithirra God-Waŋarrwuny ŋunhi ŋayiny mirithirr warray mel-wuyunamirr bukmakku yan ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, ŋuli walal ŋathil dhu märr-nhirrpanmirr nhanukal Djesu-Christkal, bala walal dhu märraman ŋunhi walŋa-wiyinŋumirrinhany yuwalkkuman yan. \p \v 17 Go limurr buku-ŋal'yunna God-Waŋarrwuny, nhanŋuwuy ŋunhi ŋayipi yan waŋgany yuwalktja Waŋarr, ŋunhi ŋayiny ga nhina walŋa warray, bäyŋun dhu ŋayiny dhiŋgam. Yo, bäyŋu limurr gi dhuwal nhäŋuny ŋanya dhiyaŋuny bala limurruŋgiyingalnydja limurr maŋutjiy, bili ŋayiny yaka warray dhuwalaŋuwuy munatha'wuy. Ŋayiny ga nhina ŋunha djiwarr'ŋurnydja buŋgawa warray Ŋurruḏawalaŋu; ŋurruŋun ŋayi bukmakkuny yan ŋula nhakuny malaŋuw. Go limurrnydja wokthunna nhanŋu, märr-yiŋgathirra mirithirra, ga yäkuny ŋanya yindikuman garrwarkuman, bitjanna bili dhu wiyinŋumirra! Yo, yuwalk muka. \p \v 18 Dimithi, gäthu ŋarraku, ŋarrany dhuwal nhuŋu ga dhäruktja gurrupanna, yurr lakaramany ŋarra ga dhuwal ŋunhiyi bili waŋgany yan dhäruktja ŋunhi ŋayi nhaltjarr God-Waŋarryu gurrupar ŋäthil nhuŋu, ŋurikiwurruŋgalaŋuwurr ŋunhi dhäwu-gänhamirriwal yolŋuwal walalaŋgal dhäwukurr lakaranhawurr. Dhiyaŋiyin ŋunhi dhärukthuny nhe dhu ga marrtjiny manymakkumany, ga ganydjarrnydja nhuŋu dhu ga gurrupan, märr nheny dhu ga dhärra ḏälnha yänan, ga marrtjiny nhe dhu ga ŋunhi baḏaknha yan, bumany marrtji dhu ŋunhi yätjkurrunhany dhiyaŋiyin bili yan dhärukthuny God-Waŋarrwalnha. \v 19 Dhiyaŋiyiny ŋunhi dhärukthuny nheny dhu yuwalkkuman yan märr-nhirrpanmirrnydja God-Waŋarrwuny, ga djämany nhe dhu ga ŋamakurrnha yan, märr dhu nhokalnydja ŋayaŋuy yakan nhunanhany yätjkurr-lakaram. Wiripuwurrnydja yolŋu walal yaka muka yan buthuru-bitjuna ŋunhi gan nhaltjarr walalaŋgiyingalnydja ŋayaŋuy walalany waŋan, raypirri'yurr yätjkurruŋurnydja; baḏak yan walal gan djämany walalaŋgiyingalnydja walal djälyuny, bala walalaŋ ŋunhi märr-nhirrpanminyawuynydja bilin winya'yurra, bitjarrnha nhakun ŋuli ŋunhi marthaŋay marrtji guḻwuḻyunna, guṉḏawuŋ bakthunawuy. \v 20 Yo, dhuwaliyiny ŋunhi yolŋu maṉḏa Yaminiyany* ga Yaliktjandany,\f * \fr 1:20 \fr*\ft Hymenaeus; Alexander\ft*\f* balanyayin maṉḏany ŋunhi ŋayaŋu ŋunhi nhakun maṉḏa ḏaḏawyurrnydja märr-nhirrpanminyaŋurnydja, bala maṉḏa yan gulŋiyinany yätjkurrulila. Bala nhakun ŋarrapin maṉḏany ŋunhi dhayuŋarnydja ŋurikalnha goŋlilnydja Mokuywala Djaytingala,\f * \fr 1:20 \fr*\ft Satan\ft*\f* märr maṉḏa dhu guyaŋany bala yan marŋgithirra, ga yakan buluny maṉḏa dhu ŋula wakalkum God-Waŋarrnhany yäku, ga yätjkurruyamany ga waŋa. \c 2 \s1 Dhuwandja ga lakaram nhaltjan dhu ga ŋunhi Garraywalaŋumirrnydja mala buku-ŋal'yun \s2 How the Lord's people should worship \sr 1 Dimithi 2.1-15 \p \v 1 Dimithi,\f * \fr 2:1 \fr*\ft Timothy\ft*\f* dhuwal ŋarra dhu ŋurruŋuny dhäwu lakaram nhuŋu. Buku-djulŋi marrkapmirr, dhäruktja ŋarrany märraŋun, bala lakaraŋun ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi yolŋuwal walalaŋgal, dhuwandja ŋunhi dhäruk gam'. Ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi Garraywalaŋumirrnydja yolŋu walal waŋgany-manapanmirrnydja, yurr bukumirriyamany nhuma dhu ga ŋunhi mirithirra yan, ŋäŋ'thundja God-Waŋarrnhany bukmakkun yan yolŋuwnydja walalaŋ. Yaka yan gi bukumirriyaŋ ŋurikiwurruŋguny ŋunhi galkipuywuny yolŋuw walalaŋ; ŋany bukumirriyaŋuny gi bukmakku yan yolŋuwnydja walalaŋ. Ga biyakiyi bili buku-gurrpulyi gi ŋanyanhany God-Waŋarrnhany. \v 2 Ga bitjandhi bili yan nhuma dhu ga ŋunhi bukumirriyamdhi ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ buŋgawawnydja malaŋuw, ga bawalamirriw wiripuwurruŋ ŋurruḏawalaŋuw malaŋuw ŋunhi walalaŋgal dhuwal wäŋa ga yolŋu malany djägaŋur, märr limurr dhu ga nhinany manymakkuman yan marimiriwnha ga mägayan, märr limurr dhu ga nhinany märryuny-ŋupan ŋanyapinyan yan God-Waŋarrnhan yan. \p \v 3 Yo, manymak ŋunhi, ŋunhi limurr dhu ga bukumirriyamany bukmakkuny yolŋuw walalaŋ. Ga balanyarayyin dhu ŋunhi bukumirriyanharay ŋayipiny God-Waŋarrnydja limurruŋ Walŋakunhamirrnydja ŋayaŋu-ŋamathirr. \v 4 Mirithirr yan ŋayi ga djälthirrnydja God-Waŋarrnydja bukmakku yan yolŋuwnydja walalaŋ walŋathinyarawnydja, bala walalnydja dhu marŋgithirra yan ŋurikiny ŋunhi yuwalkkuny nhanŋuny. \v 5 Bili waŋganynha yan ŋunha yuwalktja God-Waŋarr, ga balanyayi bili waŋganydhuyi yan yolŋuynydja ŋuli ga gäma yolŋunhany walalany galkikumany God-Waŋarrwalnydja, Djesu-Christthu yan ŋayipi, ŋuriŋiyi ŋunhi ŋayi gan nhinanany dhiyalnydja rumbalnydja yolŋu muka yan. \v 6 Yo, ŋunhiyin ŋunhi yolŋuny gurrupanminany ŋanyapinya ŋayi walŋany, nhakun ŋayin bukmaknhany yolŋuny walalany roŋanmaraŋalnydja balany God-Waŋarrwalnydja. Gatjuy nhäŋun walal, dhuwalatjandhin nhuma dhu ŋunhi nhämany dharaŋandja ŋunhi ŋayiny ga God-Waŋarrnydja yuwalk warray djälthirr ŋayi dhu walŋakuman bukmaknhan yänan yolŋunhany walalany. \v 7 Ga dhiyakiyi ŋunhi gämurruwny'tja ŋarranhany ŋayi God-Waŋarryu gänaŋ'maraŋalnydja, bala ŋayi ŋarrany djuy'yurra, märr ŋarra dhu ga lakaraman ŋurukuwurruŋguny ŋunhi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ bukmakku yan, ŋurikiwurruŋ ŋunhi Djan'tayilwu mala. Yuwalk yan ŋarra ga dhuwal lakaramany, yaka ŋarra gi dhuwal nyäḻ'yurrnydja. Ŋayi ŋarrany ŋunhi djuy'yurrnydja bala Djan'tayilwal yolŋuwal walalaŋgal lakaranharawnydja marŋgikunharawnydja, märr dhu walalnydja märr-yuwalkthirra, bala märraman ŋunhi God-Waŋarrwuny yuwalktja dhukarr. \p \v 8 Yo, dhiyakiyi ŋarra djälnydja nhumalaŋguny ḏirramuwurruŋguny ŋuli nhuma dhu ŋunhi waŋgany manapandja Garraywalaŋumirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal ŋunhiliyiny ŋunhi buku-ŋal'yunamirriŋurnydja buṉbuŋur nhumany dhu ga bukumirriyamany goŋ-garrwarthirra, God-Waŋarrwalnha. Ga bukumirriyaŋuny walal gi yakan ŋula nhämirriynydja ŋayaŋuy dhaŋarinymirriynydja ga ŋaramurryuny. \v 9 Ga walalnydja dhu ga ŋunhi miyalkkurruwurrnydja dhaṯthunmirrnydja ŋamathanhamirra yan; yaka walal dhu ga ŋunhi dhaṯthunmirr girriy' ḻanydjatmaranhaminyarawnydja ga rom-nhänhamirrnydja ŋayi dhu ga, be nhaliynydja rrupiya-yindimirriynydja girriy' ga mel-wiḏi'mirriynydja bulayyu, ŋula nhaliynydja gulawuynydja, ga yaka walal dhu ga marwattja walalanhawuynha walal latjukunhamirr, balanyaraynydja romdhu ḻanydjatmaranhaminyaraynydja. Yaka dhuwaliyiny dhunupa ga ŋamakurr.\fig String of pearl|src="LB00171C.tif" size="Span" loc="LB" ref="1 Dimithi 02.9"\fig* \v 10 Walalnydja dhu ga ŋunhi djämany ŋamatham yan miyalkkurruwurruynydja, ga guŋga'yun walal dhu ga ŋunha wiripuwurrunhany yolŋuny walalany, ga balanyarayyin djämay walal dhu ga ŋunhi yuwalkkumany dhika latju'yirrnydja God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur. \v 11-12 Yurr miyalkkurruwurrnydja dhu ga ŋunhi buthuru-bitjundja ŋuriki bili yan God-Waŋarrwalaŋaw dhärukkuny, ga marŋgithirrnydja. Yaka walal dhu ga guyaŋanhamirr walalanhawuynhany walal yanbi walal bilin djambatjnha God-Waŋarrwuny dhäwuw lakaranharaw, marŋgin nhakun bukmakkun. Yaka ŋarra dhuwal djäl balanyarawyiny, walal dhu ga ŋunhi miyalkkurruwurrnydja ŋurruŋu-djuḻkthun ḏirramuwurruŋguny. Miyalkthuny yanbi dhu ga dhuwal yaka marŋgikum ḏirramuwurrunhany; nhina ŋathil ŋayi dhu ga mukthun. \v 13 Bili ŋäthilnydja ŋunhi God-Waŋarryuny ŋamaŋamayurr Yadamnha* muka, ga dhäŋur beŋuryin ḏirramuwalnha ŋayi djäma Yepnhan.\f * \fr 2:13 \fr*\ft Adam; Eve\ft*\f* \v 14 Yaka ŋayi ŋunhi Yadamnhany mayali'-gänha ŋuriŋiyi bäpiynydja; ŋayi ŋunhiyi miyalk mayali'-gänhawuynydja ŋurukuŋdhiny ŋunhi bäpiwuŋuny, bala yan ŋayi gärrinan ŋunhiwiliyiny yätjkurrulila romlil. \v 15 Yurr God-Waŋarryuny ŋanya dhu ŋunhiyi miyalknhany walŋakumdhi dhuwalatjanna ŋunhi ŋayi dhu ŋuriŋiyi miyalkthu yothunhan gäma. Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋunhiyi miyalk bitjandja bili manymakkumany djäga ga rom-nhänhamirr ŋanyapinya ŋayi, ga märr-nhirrpanmirr ŋayi dhu ga Garraywalnydja yan, ga märr-ŋamathirr ŋayi dhu ga ŋunha wiripuŋuw yolŋuw, ga gänaŋ'maranhamirr ŋayi dhu ga ŋanyapinya ŋayi beŋuryiny ŋunhi yätjkurruŋurnydja romŋur, bala ŋayi dhu ga ŋunhiyiny miyalk nhina walŋan yänan God-Waŋarrwalnha gumurrŋurnydja. \c 3 \s1 Dhuwandja ga lakaram ŋunhiwurruny yolŋuny walalany waṉa-gänhamirriny Garraywalaŋumirriw yolŋuw walalaŋ \s2 Leaders in the church \sr 1 Dimithi 3.1-7 \p \v 1 Yo, dhuwandja yuwalknha yan dhäwu, ŋunhi ŋuli ga yolŋuy walal lakaram dhuwandja dhäwu gam', “Ŋuli ŋayi dhu ga ŋula yol yolŋu djälthirr ŋayi dhu ŋurruŋu-djägamirrnydja ŋurikiwurruŋguny ŋunhi Godkalaŋumirriwnydja yolŋuw walalaŋ, dhuwaliyiny manymak nhanŋu, bili ŋunhiyin ŋunhi yuwalktja mirithirrnydja ŋurruŋuny djäma.” \v 2 Yurr ŋayi dhu ŋunhiyiny ŋurruŋu-djägamirrnydja yolŋu Garraywalaŋumirriwnydja walalaŋ balanyan gam'. Nhinany ŋayi dhu ga ŋamathaman yan, märr dhu yakan ŋula yolthuny maḻŋ'maram nhanukal ŋula nhäny mala yätjkurrnydja. Ga nhinany ŋayi dhu ga ŋunhi miyalk-waŋganymirra yan; ŋunhi bili yan nhanŋuwuy miyalktja waŋgany yan ŋayi dhu ga ŋayathamany. Yakan ŋayi dhu ga ŋunhi malthun ŋurikiny ŋunhi nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi djälwu; ŋayiny ŋathil dhu ga ŋurruŋuny waŋanhamirr gulmaranhamirr ŋanyapinyany ŋayi beŋurnydja ŋunhi yätjkurruŋurnydja. Ga guyaŋany ŋayi dhu ga ŋunhi dhunupan yan; ḻiya-waŋganynha ŋayi dhu ŋunhiyi yolŋuny guyaŋanharawnydja. Yakan ŋayi dhu ga dharrwakumany guyaŋa. Ga märramany ŋayi dhu ga gumurr-ŋamathinyawurr yan ŋunhi mulkurunhany yolŋuny walalany nhanukiyingalnydja ŋayi wäŋalil, bäydhi ŋayi ŋunhi yakany gurruṯumirr nhanŋu galkipuynydja. Ga marŋgi muka ŋayi ŋunhi God-Waŋarrwalaŋawnydja dhärukku, märr ŋayi dhu ga yuwalkkuman yan marŋgikumany yolŋunhany walalany. \v 3 Ŋunhiyiny waṉa-gänhamirrnydja yolŋu, yakan ŋayi dhu ga leŋu ŋänitjiyny'tja. Ga yakan ŋayi dhu ga ŋula mariny djäma ga bumany marrtji, ga ŋarrtjundja wiripuŋunhany yolŋuny walalany maḏakarritjthuny dhärukthu. Yänan ŋayi dhu ga marrtjiny gurrum'thunna, djämany marrtji bala ŋunhi yolŋunhany walalany; bäyŋun ŋayi dhu bondiny maḏakarritjthirr. Yakan ŋayi dhu ga ŋunhiyiny yolŋu wanaŋa-ḏumurruyirr rrupiyawnydja. \v 4 Bitjanna bili ŋayi dhu ga ŋunhi djägany nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi galkipuywuny gurruṯumirriwnydja walalaŋ, raypirri'yunna ŋayi dhu ga walalany manymakkuman, märr dhu ga ŋuriŋiwurruyyiny djamarrkuḻiyny'tja nhanukal dhäruktja ŋanya märram muka, bala walalnydja dhu ga märr-ŋal'yunna nhanŋu. \v 5 Yo. Ga ŋuli nhanŋu dhu ga ŋurikiyiny yolŋuw waṉa-gänhamirriwnydja wäŋany dhärra dhurrŋimirrnydja yan, ga marimirrnydja, bili ŋayi ŋunhiyi ḏirramu yaka marŋgi nhaltjan ŋayi dhu ga marŋgikum nhanŋuwuy ŋayi djamarrkuḻiny' ŋunhalnydja banydji wäŋaŋurnydja. Ga nhaltjanna ŋayi dhu ga ŋunhi balanyayiny yolŋu djäga manymakkum ŋurikiwurruŋguny ŋunhi Godkalaŋumirriwnydja yolŋuw walalaŋ, märr walalnydja muka dhu ga nhina ŋamathamdhi, ga waŋganyŋur. \p \v 6 Yo. Yakan ŋayi dhu ga ŋunhi ŋula yol yolŋu bondiny ŋurruŋu-djuḻkthun; ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu ga ŋunhi ŋuthanmaranhamirr ŋanyapinya ŋayi God-Waŋarrwal romdhu, märr ŋayi dhu ga yalalaŋumirrnydja yakan yindi lakaranhamirr ŋanyapinyany ŋayi. Ŋuli ŋayi dhu ga ŋunhi waṉa-gänhamirr yolŋu garrwarkunhamirrnydja, ŋayiny dhu God-Waŋarrnydja nhanŋu ŋaramurryirra, bitjanna nhakun ŋayi ŋunhi ŋäthil ŋaramurryin ŋurikiyi ŋunhi buŋgawaw Mokuywu. \p \v 7 Yo, waṉa-gänhamirrnydja dhu ga ŋunhi yolŋu nhina manymakkuman yan, ḏarrtjalknha yan ŋula nhämiriwnha, märr dhu yakan ŋula yolthuny yolŋuy walal warraŋulpuyyuny maḻŋ'maramany nhanukal ŋunhi ŋula nhäny mala yätjkurrnydja, märr dhu yakan ŋuriŋiyiny ŋunhi Mokuyyuny gaṯmaramany ŋanya ŋula nhaliynydja romdhu, bala galkirrinyamaramany. \s1 Dhuwandja ga lakaram Garraywalaŋumirriw guŋga'yunamirriny mala \s2 Helpers in the church \sr 1 Dimithi 3.8-13 \p \v 8 Ga balanyayi bili ŋunhi wiripuny yolŋu waṉa-nhirrpanawuyyi yan guŋga'yunamirr Godkalaŋamirriwnydja malaw; ŋayiny dhu ga ŋunhiyiny yolŋu nhina ŋamathaman yänan. Yakan ŋayi dhu ga ŋula djäma ŋayaŋuy märrmayny'tja. Yuwalkkum yan ŋayi dhu ga ŋunhi guŋga'yundja yolŋunhany walalany waŋganydhun yan ŋayaŋuynydja. Ga yakan ŋayi dhu ga ŋunhi djäl-ḏumurruyirrnydja ŋänitjiwny'tja ḻukanharaw. Ga bäyŋuyi yan ŋayi dhu ga ŋunhi wanaŋa-ḏumurruyirr rrupiyawnydja. \v 9 Ŋany ŋunhiyi bili yan waŋganygu God-Waŋarrwu dhäruktja ŋayi dhu ga ŋayathamany baṯ-bitjandja, ŋunhin ŋunhi yuwalknhan dhäwuny' ŋunhi limurr ga ŋuriki märr-yuwalkthirra, dhuwaliyin ŋunhi dhäwuny' ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu bilin dhawaṯmaraŋala ṉapuŋga'lila nhirrparnydja limurruŋgalnha. Yuwalkkuman yan ŋayi dhu ga ŋunhi guŋga'yunamirrnydja yolŋuny marrtji nhanukiyingalnha yan dhukarryuny God-Waŋarrwalnha, ŋayaŋuynydja baḻanydjarratjarraynha. \p \v 10 Bäyŋun dhu ŋunhi bukmaktja yolŋu gärri ŋunhiwiliyiny djämalil; ŋurruŋuny ŋathil nhuma dhu ga nhäma ŋanya mala-djarr'yun birrka'yurr ŋanya, ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi rom-dhunupayirra maŋutjiŋura nhumalaŋgal, bala yurrnha ŋanya nhuma dhu nhirrpandja ŋunhiwiliyiny djämalil. \v 11 Ga dhuwandja rom miyalkku guŋga'yunamirriw. Ŋayiny dhu ga ŋunhi nhina ŋamatham yan dhika, ga guyaŋany ŋayi dhu ga latju'kuman yan, yakan djarrpi'kumany, ga yaka ŋayi dhu ga djäma ŋula nhaltjandja wakalkumany. Ga bäyŋuyi yan ŋayi dhu ga gäma ŋunhiny yätjkurrnydja dhäwu malany, ŋula yolnhany wiripuŋunhany yolŋuny gupa-waŋany, ga yaka ŋayi dhu ga malthun nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi djälwu. Ŋayiny dhu ga ŋunhiyiny miyalk nhina märr-yuwalkthinyamirra yan, märr dhu wiripuwurruynydja yolŋuy walal dharaŋan muka ŋanya nhäma, ŋunhi ŋayi dhu ga djäma manymakkumany nhäny mala. \v 12 Ga ŋunhiny ḏirramu ŋunhi ŋayi guŋga'yunamirr waṉa-nhirrpanawuy Godkalaŋumirriwnydja yolŋuw walalaŋ, nhinany ŋayi dhu ga ŋunhi miyalk-waŋganymirra yänan, ŋunhiŋumirra bili yan ŋunhi nhanŋuwuynha miyalk. Ga bitjandhi bili ŋayi dhu marrtji ŋunhi nhanŋuwuy ŋayi djamarrkuḻi'nhany marŋgikumdhi manymakkum yan, ḏaḏawmaram dhu marrtji bala yätjkurruŋurnydja, märr nhanŋu dhu ga wäŋany dhärra manymaknha yan dhika ga mägayan. \p \v 13 Ŋuli ŋayi dhu ga ŋuriŋiyi yolŋuy waṉa-nhirrpanawuyyu djäma manymakkumany yan God-Waŋarrwuny, walalnydja dhu ga ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal nhämany ŋanya bala manymak-lakaraman, bala ŋayi dhu ga ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruktja lakaram ŋula nhämiriwnha yan goramiriwnha, ga rum'rumdhunamiriwnha, bili mirithirra nhakun ŋayi dhu ŋunhiyiny yolŋu märr-nhirrpanmirrnydja Djesu-Christkalnydja. \s1 God-Waŋarrwuny dhuwal rom mirithirr warray yindi ga dharrpal \s2 God's ways are very great \sr 1 Dimithi 3.14-16 \p \v 14-15 Dimithi, ŋarrany ga dhuwal gatjpu'yun, galki mak ŋarra dhu dhuwal marrtjin dhipaliyin, bala nhäŋun nhuna. Yurr yaka ŋarra marŋginy ŋunhi ŋarrany nhakun dhu gulmaram ŋula nhaliy gandarrŋurnydja. Bala ŋarra ga dhuwal yurrnha nhakun dhäruktja nhuŋu wukirri dhipal djorra'lilnydja, märr nhe dhu marŋgithirra nhaltjan dhu ga ŋunhi God-Waŋarrwuny yolŋu walal nhina ŋamathamany. Yo, God-Waŋarrwuny dhuwal yolŋu walal balanyan nhakun ŋunhi yolŋu walal ŋuli ga nhina waŋganyŋur buṉbuŋur, galkipuynha gurruṯumirra mala walalaŋguwuy walal; ga balanyayin nhanŋuny ŋunhi God-Waŋarrwuny yolŋu mala waŋganynha yänan, ŋurikiny God-Waŋarrwu ŋunhi ŋayi walŋa-wiyinŋumirr warray. Yo, limurruŋgiyingalaŋuwurr nhinanhawurr ŋamathanhawurrnydja, limurrnydja nhakun ŋuli ga ŋunhiyiny Godkalaŋumirriynydja yolŋuy walal ŋal'maramany garrwarkumany ŋunhiyin nhanŋun yuwalknhan romnhany God-Waŋarrwun, märr ŋayi dhu ga marrtjin yan bala dhuwaliyiny rom bitjanna bili yan. \p \v 16 Yo, yuwalk dhuwal yulŋuny. God-Waŋarrwuny ŋunhi rom bulu warray yindi mirithirr ga dharrpal, yakan dhu ŋunhiyiny maḻŋ'maram ŋula yolthuny yolŋuy nhanukiyingalnydja ŋayi be guyaŋanharay djambatj-lakaranhaminyaraynydja. Yurr ŋayiny ŋunhi God-Waŋarryuny bili muka mel-gurrupar limurruŋ dhukarrnydja ŋuliwitjarra Djesu-Christkalaŋuwurrnha. Wiripuny limurr ŋuli ga ŋunhi yäku-lakaram ŋanya Djesu-Christnhany manikaykurra bitjanna gam', \q1 Djesu-Christtja ŋunhi milkunhamin ŋanyapinya ŋayi yolŋun yan rumbalnydja, \q2 ga ŋuriŋi God-Waŋarrwalnydja Birrimbirryu ŋanya lakaraŋal dhuwurr-dhunupan ŋayi, \q2 God-Waŋarrwun yan nhanŋuwuynha Gäthu'mirriŋuny. \q2 Ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja dhäwu-gänhamirriy yolŋuy walal ŋanya nhäŋalyi ŋunhi ŋayiny gan Djesuny dhiyalnydja nhinan munatha'ŋurnydja wäŋaŋur yolŋu muka yan rumbalnydja. \q2 Ga dhiyalnydja ŋunhi munatha'ŋurnydja ŋanya gan yolŋuynydja walal yäku-lakaraŋalnydja yindikuŋalnha, bäpurru'lila ga bäpurru'lila barrkuwatjthinany ŋayi yäkuny. \q1 Bala wiripuwurrnydja yolŋu walal yänan gan märr-yuwalkthinan nhanŋu, \q2 bala ŋayi ŋanya God-Waŋarryuny roŋanmaraŋalyi balayi djiwarr'lilyi, \q2 ŋunhiwiliyi nhanukiyingal ŋayi wäŋalil djeŋarra'mirrilila dhika. \c 4 \s1 Dhuwandja ga lakaram yolŋuny nyäḻ'nha marŋgikunhamirriny \s2 False teachers \sr 1 Dimithi 4.1-5 \p \v 1 Yo, Dhuyu-Birrimbirryuny ŋuli ga ŋunhi lakaram dhunupa limurruŋ bitjandja gam'. Ŋuriŋiny waluy dhä-dhawar'yunamirriynydja, wiripuwurrnydja yolŋu walal dhu gulyurra märr-yuwalkthinyaŋurnydja, yakan walal dhu gi ŋunhi buluny märr-yuwalkthirr ŋurikiny ŋunhi yuwalkkuny dhäwuw. Ŋany ŋurikin bili yan walal dhu gi ŋunhi buthuru-bitjurrnydja nyäḻ'wun birrimbirrwuny mayali'-gänhamirriwnha, ga malthundja walal dhu ga rirrakaywuny Mokuywalaŋawnha yan dhäwu-gänhamirriw walalaŋ, ŋunhi walal ŋuli ga marŋgikum yolŋunhany walalany nyäḻ'yun dhärukthuny. \v 2 Ga ŋuriŋiwurruyyiny yolŋuy walal mayali'-gänhamirriynydja mala ŋuli ga lakaram ŋula nhän nyäḻ'nha yan dhäwuny', bili walalaŋ ŋunhi ŋayaŋuny biliŋuwuynha dhiŋganhawuynha, yakan walal nhakun buluny marŋgi ŋurikiny ŋunhi, wanha ŋunhi yuwalktja dhunupany dhäwu ga wanha nyäḻ'. \v 3 Bala walal ŋuli ga ŋunhi dhäruktja gurrupanmirr yolŋuwalnydja walalaŋgal, dhar'thar-gurrupandja walalany bitjanna gam', “Nhumany dhu ḏirramuny ga miyalktja yakan ga märranhamirr; nhumany dhu ga nhina barrkuwatjnha yan, märrma'thirra ḻunin yan maṉḏa.” Ga wiripuny walal ŋuli waŋa bitjanna, “Yaka ḻuki ŋunhi ŋula nhäny mala ŋatha.” Bitjanna walal ŋuli ga ŋunhi waŋany. Yurr bukmak ŋunhi ŋathany mala ŋayi God-Waŋarryu djämany bukmakku yan yolŋuw walalaŋ ḻukanharawnydja, ga ŋunhi ŋali ŋuli ga märr-yuwalkthirrnydja God-Waŋarrnhany, ga marŋgithirr ga yuwalkkuny, ŋaliny dhu buku-gurrpan muka ŋanyanhany God-Waŋarrnhany ŋunhiŋuwuyyiny ŋathapuynydja malaŋuwuy ŋunhi ŋayi bokmar, bala yan ŋali dhu ḻukan ŋula nhäny mala ŋunhi ŋatha, bawalamirra yan. \v 4 Bili God-Waŋarryuny ŋunhi djäma ŋula nhäny mala bukmak yan manymak warrpam', ga yaka ŋali dhu ga ŋunhi ŋunhiyiny mala yätjkurr-lakaramany nyamir'yundja, bala gali'lila rulwaŋdhun; märramany ŋali dhu bukmak yan, bala buku-gurrpanna ŋanyanhany God-Waŋarrnhany ŋunhiŋuwuyyiny malaŋuwuy. \v 5 Bili ŋuriŋi God-Waŋarrwal dhärukthu ga limurruŋgal bukumirriyanharay, ŋaliny dhu yänan märraman ŋunhiyiny ŋatha God-Waŋarrwuŋuny yäraŋukunhawuynydja, bala yan ḻukan, märr dhu ŋuliwitjandhiny ŋathakurrnydja ŋayiny dhu God-Waŋarryuny limurrunhany marrtji ganydjarr-gurrupanna. \s1 Dhuwandja ga lakaram nhäthinyan ŋayi dhu ŋunhi yolŋu djäma-manymakmirrnydja Djesu-Christkuny \s2 Telling how to be a good servant of Christ Jesus \sr 1 Dimithi 4.6-16 \p \v 6 Yo, Dimithi, nhe dhu dhuwal lakaramany guyaŋanhamirriyamany ŋunhiwurrunhan Garraywalaŋumirrinhan yolŋuny walalany ŋunhiŋuwuynha mala ŋunhi ŋarra gan bilin nhakun lakaraŋala ŋäthil muka yan. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandhiny djäma, ŋuriŋiyiny ga djämay maŋutji-lakaram nhunanhany ŋunhiyiny nhakun nheny yuwalknha yan manymaknha djämamirra nhanŋun Djesu-Christkun. Ga nheny dhu bitjandhi bili yan ŋuthanmaranhamirryi nhunapinyany nhe dhiyaŋiyi bili yan dhärukthuny waŋganydhu, ŋunhi limurr ga märr-yuwalkmirriyirra dhiyakiyiny dhärukku. Ga mukthurr yan gi bala marrtjiny dhiyaŋiyiny ŋunhi ŋamakurruynydja dhärukthu ŋunhi nheny bilin märraŋalnha bala yan malthurra. \v 7 Gänaŋ'maranhamirra nhunapinyany nhe beŋurnydja ŋunhi dhäwuŋur waŋaraŋurnydja malaŋuŋur ganydjarrmiriwŋurnydja; nhe balaŋ bäynha ŋula yakan marŋgithi God-Waŋarrwuny balanyarayyiny malaŋuy. Biyak bili yan gi ḏälkunhamirr God-Waŋarrwalnydja dhärukthu, märr nhe dhu ga yuwalkkuman yan nhinany nhanukalnha rom-dhunupany. \v 8 Manymak warray nhuŋu, ŋunhi nhe dhu ga rumbalnydja ḏälkunhamirr nhunapinyany nhe, märr nhe dhu ga waṉḏirrnydja ḏälnha yänan rumbalnydja. Yurr mirithirrnydja ŋunhi ŋamakurr nhuŋu, ŋunhi nhe dhu ga birrimbirrnha ḏälkunhamirr nhunapinya nhe ŋuriŋiyin djämay God-Waŋarrwala, bili ŋuriŋiyin nhe dhu ga ŋunhi nhinany ŋamathamany dhika dhiyalnydja munatha'ŋurnydja wäŋaŋur, ga ŋunhal djiwarr'ŋurnydja yalalaŋumirrnydja. \v 9 Dhuwaliyin ŋunhi dhäruk yuwalktja; nhe dhu märraman bala yan warrpam'thunna dhuwaliyiny mala, bala yan märr-yuwalkmirriyin. \v 10 Bili bukmaknha limurr ga dhuwal djälthirrnydja, limurr dhu ga nhinany ŋamathaman yan dhäŋur beŋurnydja ŋunhi, ŋunhi limurr dhu dhiŋgamany. Ga dhiyakiyi gämurruwny'tja ŋali ŋuli ga ŋunhi nhakun mirithirrnydja ḏaḏawmaranhamirrnydja litjalanhawuynhany ŋali yätjkurruŋurnydja, bala ŋali ŋuli ga ŋunhi djämany mirithirrnydja nhanŋuny God-Waŋarrwuny, bili ŋalipiny dhuwal märr-nhirrpanminany ŋurikalyin yuwalkkalnha God-Waŋarrwalnydja walŋawalnha, ŋunhi ŋayi Walŋakunhamirr Garray bukmakku yan yolŋuw walalaŋ. Yuwalktja ŋayi dhu ŋunhi walŋakuŋuny ŋunhiwurrunhan bili yan yolŋunhany walalany ŋunhi limurr gan märr-nhirrpanmin nhanukal God-Waŋarrwal. \p \v 11 Yo, lakaraŋuny marrtji dhuwaliyi gämurruny' mala, biyakun yänan dhunupan dhawaṯmaraŋun bala yan ŋurikiwurruŋdhiny yolŋuw walalaŋ dhärukthuny ḏälyu yan, märr walalnydja dhu märraman ŋunhiyiny dhäruk, bala yan marŋgithirra. \v 12 Nheny dhuwal märr-yuṯa yan yolŋu, yurr yaka gi nhini biyakuny nhakun ŋunhi yothuny, wawuny ḻiya-dhumukthiny, märr walalnydja dhu bäyŋu muka nhunanhany yothu-lakaram, bala dhu buthuru-djaw'yunmirra walal nhuŋu dhärukkuny. Biyak nhininy gi ŋamathaŋ yan, ga waŋiny gi manymakkuŋ yan. Yuwalkkuŋ gi yan märr-ŋamathiny ŋunhi wiripuŋuwnydja yolŋuw, ga märr-yuwalkthiny gi God-Waŋarrnhany bukmakthu yan ŋayaŋuynydja nhokiyingal nhe. Nhininy gi ḏarrtjalk yan ŋula nhämiriw, märr dhu ŋuriŋiwurruynydja Garraywalaŋumirriynydja yolŋuy walal nhäma muka nhuna, bala dharaŋana yan ŋunhi nhaltjanna walalnydja dhu ga nhina ŋamathamany, märr dhu walalnydja malthundhi munguyundhi marrtji bala nhuna. \v 13 Ga ŋunhi nhuma dhu Garraywalaŋumirrnydja yolŋu walal ḻuŋ'maranhamirrnydja waŋganydhirrnydja, bala nheny dhu maŋutji-ḻaw'maraman ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruk wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal, ga waŋin marrtji lakaraŋun dhawaṯmaraŋun yan God-Waŋarrwuny dhäruk. Biyak bili marŋgikuŋuny marrtji bala walalany. Gatjuy djämany gi biyakiyin bili yan, ga yan bili ga buni ŋarra dhu. \v 14 Bilin nhakun nhe ŋunhi märraŋalnha God-Waŋarrwuŋuny mundhurr-gurrupanawuynydja ŋurikiyiny djämaw, balanyamirriy muka yan waluy ŋunhi walal gan waṉa-nhirrpanawuy djägamirr mala goŋ-ŋal'yurr nhokal bala bukumirriyaŋalnha nhuŋu; ga walalaŋgalaŋuwurra ŋayiny gan ŋunhi Dhuyu-Birrimbirryuny lakaraŋala nhokal, ŋunhi nhaltjan ŋayi dhu ga God-Waŋarryu djäma nhokalaŋawurr. Yakan ganarrthul ŋunhiyiny mundhurr, ga ŋapany-gurrupanmirr ŋurikiyi, yakan yan. \v 15 Biyak bili djämany gi ŋunhiyi malany, märr dhu ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal nhäman nhunanhany, ŋunhi nheny marrtji dhuwali ŋuthanna bala God-Waŋarrwalnydja romŋur. \v 16 Biyak bili waŋanhamirrnydja marrtji nhunapinyany nhe, dhä-birrka'yunmirra marrtji bala biyakun gam', “Nhä, yuwalk muka ŋarra ga dhuwal nhina God-Waŋarrwalnydja romŋur? Marŋgikumany ŋarra ga God-Waŋarrwalnydja dhärukthu dhawaṯmaramany dhunupa?” Bitjanna nhe dhu ga ŋunhi waŋanhamirrnydja nhunapinya nhe. Biyakiyin marrtji djämany bala yan, märr-mukthurra ŋuriŋiyi bili yan romdhuny, märr nhe dhu ga ŋunhi dhuwalatjandhiny romgurr walŋakunhamirra nhunapinya nhe, ga ŋunhiwurruny ŋunhi walal nhuna dhu ga ŋäma. \c 5 \s1 Godkalaŋumirrnydja yolŋu walal yanbi dhu ga ŋunhi djägan manymakkunhamirra bala-räli'yunmirra yan \s2 Christians should care for needy widows \sr 1 Dimithi 5.1-16 \p \v 1 Yo Dimithi, ŋuli ŋayi dhu ga worruŋuynydja ḏirramuy djäma ŋula nhäny yätjkurrnydja, ga nheny dhu yaka waŋa dhärukthu ḏälyuny ŋanyanhany balany ŋula nhaltjandja. Yän nhanŋu waŋiny dhunupa, märr ŋayi dhu dhunupayirr, yurr waŋiny ŋanya gurrum'thu dhärukthuny, biyak bili yan nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi waŋa nhokiyingalaŋuwal nhe bäpa'mirriŋuwal. Ga biyakiyi bili ŋunha ŋunhi yuḏayuḏanhany ḏirramuwurruny waŋi gi raypirri'yurryi, biyak bili yan nhaltjan nhe ŋuli ga ŋunhi waŋa nhokalaŋaw nhe yukuyuku'mirriŋuw, dhunupayam ŋanya. \v 2 Ga worru'-wurruŋunhany miyalkkurruwurruny nhe dhu ga ŋunhi waŋa bitjandhi bili yan ŋamathamdhi; waŋiny walalany biyak nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi ŋäṉḏi'mirriŋuny nhuŋuwuy nhe waŋa. Ga maralmaralnhany miyalkkurruwurruny waŋi, ŋuriŋiyi bili yan dhärukthuny ŋunhi nhaltjan nhe ŋuli ga nhuŋuwuy nhe yapa'mirriŋuny waŋa, ŋayaŋuy ḏarrtjalkthu ga dhunupay. \p \v 3 Wiripuwurrnydja miyalkkurruwurr ŋunhi bilin nhakun dhuway-rakunymirra ga nhina, ga nhumany dhu ga ŋunhi Garraywalaŋumirriynydja mala guŋga'yunna walalany ŋunhiwiliyiny, ŋunhi walal ga nhinany goŋ-gänan, djägamiriwŋura. \v 4 Yurr ŋuli ŋayi ga ŋunhi ŋayatham djamarrkuḻi'nhany ga ŋula nhä'mirriŋunhany gutharra'mirriŋunhany ga gaminyarr'mirriŋunhany walalany nhanŋuwuy ŋayi, ŋunhiyiny nhakun walalawuynha dhu ga djägany nhanŋu ŋurikiyiny buku-gurthapuywuny miyalkku. Bili God-Waŋarrwuny ga ŋunhi rom waŋa bitjan, limurrnydja dhu gurrupandhi buku-roŋanmaramdhi ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal limurruŋ gan djäga djamarrkuḻiw' muka yan ŋäthil. Bala yan ŋayiny dhu God-Waŋarryuny yurrnha nhämany galŋa-djulŋithirra manapan, ŋunhi ŋali dhu marŋgithirrnydja dhiyakiyi romguny, bala yan dhäruktja märraman ŋanya. \v 5 Wiripuny ŋuli ga ŋunhi miyalk nhina dhuway-rakunymirrnydja goŋ-gänan, bili ŋayi ŋunhi djamarrkuḻi'miriw yan, ga bäyŋun nhanŋu ŋula galkipuynydja gurruṯumirr; yurr dhäŋur beŋurnydja ŋunhi nhanŋu dhuway'mirriŋuny bilin dhiŋgaŋalnha, ŋayiny gan ŋunhi märr-nhirrpanminany God-Waŋarrwalnha yan, ŋunhi ŋayi nhanŋu dhu ga djäga. Bala ŋayi ŋuli ga ŋunhiyiny miyalk bukumirriyamany bitjanna bili walu-ŋupanna yan ga munhamandhirra, ŋäŋ'thundja ŋayi ŋuli ga God-Waŋarrnhan yan, märr ŋayiny dhu ŋanya guŋga'yunna. Bala nhumany dhu ŋunhi Garraywalaŋumirrnydja yolŋu walal märr-ŋal'yundhi ŋurikalyiny miyalkkal, ga ŋäthilmirriyaŋ nhanŋu ŋula nhä mala gurrupul marrtji, märr ŋayi dhu ga yaka muka dhäparŋ'tja nhina ŋula nhäŋurnydja. \v 6 Ga wiripuny nhakun ŋunhi dhuway-rakunymirr miyalk, ŋayi ŋuli ga guyaŋanhamirr ŋanyapinya ŋayi yan, bala ŋayi ŋuli ga djalkthunna rrupiyany ŋula nhäny mala, ga ḻay-ḻayyundja ŋayi ŋuli ga ŋunhi ŋula nhäŋura yan mala romŋurnydja. Ŋunhiyiny miyalk, balanyan nhanŋu ŋayaŋuny nhakun dhiŋganhawuynha, bäydhi ŋayi ŋunhi rumbalnydja walŋa God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur. \v 7 Yo, nheny ŋathil dhu ŋunhi rom-lakaramany Godkalaŋumirriwal yolŋuwal walalaŋgal, märr dhu yaka muka ŋula yolthuny maḻŋ'maram walalaŋgal yätjkurrnydja. Ga biyak lakaraŋuny walalaŋgal gam'. \v 8 Nhumany dhu ga ŋunhi waŋga'-waŋganydja yolŋu walal djäga muka nhumalaŋgiyingalaŋawnydja nhuma gurruṯumirriwnydja walalaŋ, gurrupul muka marrtji ŋula nhäny mala walalaŋ. Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandhiny miḏikumandja djäga walalaŋ, ŋunhiyiny mayali' nhakun nhe bilyurra, dhukarrnha meṉguŋal God-Waŋarrwun, ga märr-nhirrpanminyawuynydja nhuŋu bäyŋun, wir'yunan. Ŋunhi nhe ŋuli gi yakany djäga walalaŋ manymakkuŋuny, ŋuriŋiyiny ga ŋunhi nhokalnydja yätjkurruynydja romdhu djuḻkmaraman ŋunhiwurrunhany ŋunhi märr-yuwalkthinyamiriwnhany yolŋuny walalany. \p \v 9-10 Dimithi, wukirriny nhe dhu marrtji ŋunhi yäkuny ŋunhiwurruny bili yan dhuway-rakunymirriny yolŋunhany walalany, ŋunhi walal ga nhina goŋ-gänan djägamiriwŋura. Yurr yäkuny nhe dhu wukirri dhipaliyiny djorra'lilnydja ŋunhiwurruny bili yan miyalkkurruwurrunhany ŋunhi walal bilin ŋayathaŋala dhuŋgarra 60-ny, ga yaka ŋunhiwurrunhany miyalkkurruwurruny dhä-gandarrpuynhany mala. Yo, ga yäkuny marrtji wukirri ŋunhiwurruny bili yan miyalkkurruwurrunhany, ŋunhi walal gan ŋäthil nhinan ḏirramuwurruŋgal waŋga'-waŋganygal yan, ŋunhiyin ŋunhi wiripuwurruynydja ŋanya ŋuli ga manymak-lakaraman. Yo, ga ŋuthanmaraŋalnydja ŋayi gan ŋunhi nhanŋuwuy ŋayi djamarrkuḻi'nhany ŋamathaŋal yan, ga gumurr-ŋamathin ŋayi gan ŋurikiwurruŋguny ŋunhi mulwu'-mulwurwuny nhanukiyingal ŋayi wäŋaŋurnydja. Ga djägany gurrum'thuna ŋayi ŋuli ganha ŋunhi walalaŋ ŋurikiwurruŋguny ŋunhi Garraywalaŋumirriwnydja yolŋuw walalaŋ, ga yaka ŋayi ganha ŋula yindikunhaminyany ŋanyapinya ŋayi. Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi borrmuŋuyaŋalnydja ŋunhiwurrunhany yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli ganha galŋa-miḏikinya nhinanha, ga wiripuny ŋayi gan guŋga'yurr ŋunhi yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli ganha gurrukanha ŋonuŋ. Ga bitjarrnha bili ŋayi gan ŋunhi djämany ŋamakurrnha yan, guŋga'yurrnydja marrtjin bala wiripuwurrunhany yolŋuny mala. Nhe dhu ga yäkuny nhirrpan djorra'lilnydja balanyayin ŋunhi yolŋunhany walalany buku-gurthapuynhany mala, märr nhumany dhu ga God-Waŋarrwuny mala ŋunhi djägan walalaŋ. \v 11 Ga ŋuli ŋayi ŋunhi dhä-gandarrpuynydja dhuway-rakunymirr, märr yuṯany nhakun yolŋu, yaka yänayiny ŋunhiyiny yolŋuny yäku nhirrpul dhipaliyi djorra'lil; ŋayi ŋuli bäynha malthurr nhanukiyingalaŋawnha ŋayi djälwu bala ganarrthula Djesu-Christnhany, bili ŋayi ga ŋunhi baḏak yan djälthirr wiripuŋuw nhakun ḏirramuw märranharaw. \v 12 Bili dhuwanna ŋunhi yakany ŋamakurr gam', ŋunhi ŋayi dhu ŋurruŋuny ŋathil dhawu'-nhirrpanmirr Garraywal, märr ŋayi dhu ga nhina nhanŋuwuynha yan Garraywun waŋganygun, ga dhäŋur beŋuryiny dhawu'-nhirrpanminyaŋurnydja, bala ŋayi dhu ḻiya-bilmaranhamirra ŋanyapinya ŋayi, bala ŋayi dhu märram wiripuŋunhan ḏirramuny, nhakun ŋayi dhu ŋunhiyiny bakmaraman ŋunhiyi romnhan dhäwu-nhirrpanminyawuynha. Ga dhuwaliyiny dhukarr ŋunhi yakan manymak. \v 13 Wiripuny ŋayi ŋuli ga ŋunhi dhuway-rakunymirrnydja miyalk nhina yänan nhakun djämamiriwnha, bala ŋayi ŋuli ga marrtjiny wäŋalila ga wäŋalila malaŋulil, gäma ŋayi ŋuli ga ŋula nhän dhäwu wiripu wiripun, yänan ŋayi ŋuli ga nhakun djarrma-gäman, ga marin djäma ŋuriŋiyiny dhäwuy. \v 14 Dhuwandja ga ŋarrapin waŋa Bolnha nhuŋu Dimithi. Bili dhuwaliyiny ŋunhi gämurru' ŋunhi ŋarra bili lakaraŋal ŋäthil yan. Manymak warray nhanŋu ŋurikiyi yuṯawnydja miyalkku, ŋayi dhu nhakun märram wiripuŋunhany ḏirramuny, dhäŋur beŋurnydja ŋunhi, ŋunhi dhu nhanŋuwuynydja dhuway'mirriŋu bilin bäyŋuthirra. Bala ŋayi dhu nhakun bulu yothu gäma, märr ŋayi dhu ga ḻay-ḻayyun ŋuriŋiyi djägay djamarrkuḻi'wal nhanukiyingalaŋuwal ŋayi ga wäŋay. Ga walalnydja dhu ŋunhi wiripuwurruynydja yakan maḻŋ'maram yätjkurrnydja nhanukal, ga waŋany walal dhu ga yätjkurruyamany bäyŋun bukmakkuny yolŋuw walalaŋ Garraywalaŋumirriwnydja mala. \v 15 Bili wiripuwurrnydja ŋunhi miyalkkurruwurr yuḏayuḏa dhuway-rakunymirra mala, bilin gan bilyurra Garraywalnydja, bala walal gan malthurrnydja ŋurikin yätjkurruwnha Djaytingun dhukarrwuny. \p \v 16 Yo, ŋuli nhe ŋula yol Garraywalaŋumirrnydja miyalk galkipuynydja gurruṯumirr ŋuriki dhuway-rakunymirriwnydja miyalkku, nheny dhu ga yänan djägan ŋurikiyiny miyalkku, märr ŋayi dhu ga ŋunhiyiny nhina nhokal muka djägaŋur, märr dhu ga ŋunhi God-Waŋarrwuny yolŋu walal djägany ŋurikiwurruŋgun bili yan buku-gurthapuywun mala, ŋunhi bäyŋu walalaŋ gi galkipuy gurruṯumirr mala nhini. \s1 Dhuwandja ga lakaram nhaltjan limurr dhu ga Garraywalaŋumirriy yolŋu'-yulŋuy nhäma ŋunhiwurruny yolŋuny walalany God-Waŋarrwu waṉa-nhirrpanawuynha malany \s2 Teaching about responsibility to church leaders \sr 1 Dimithi 5.17-25 \p \v 17 Yo, nhumany dhu ga ŋunhi märr-ŋal'yun yan ŋurikiwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal waṉa-nhirrpanawuywalnydja djägamirriwal mala, ŋunhi walal ŋuli ga waṉa-gäma nhumalany ŋamatham yan, ga djäga walal ŋuli ga manymakkum yan wiripuwurruŋ yolŋuw walalaŋ. Mirithirr yan nhuma dhu ga ŋunhi djägany walalaŋ, bili walal ŋuli ga ŋunhi mirithirr yan djämany, djawarrkthundja ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruk, ga bulu marrtji marŋgikumany muka warraŋulkumany ŋunhiyi dhäruknhany. Yo, ga märryu-dhapinyaynha nhuma dhu ga ŋunhi buku-roŋanamaramany walalaŋ rrupiyany ŋunhiŋuwuyyiny djämapuy mala. \v 18 Bili ŋunha ga ŋäthiliŋuynydja djorray' lakaram bitjan gam', “Ŋunhi ŋuli marrtji bulikiyny'tja djäma dhurrpa'-dhurrparamany ŋathanhany malany maŋutjinhany, gänaŋ'maramany marrtji beŋurnydja ŋunhi dhukunŋurnydja, yaka ŋanya dhäny ḏapmaraŋ; yänan ganarrthula ŋunhiyiny, märr ŋayi dhu marrtji ḻuka muka ŋathany beŋuryiny ŋunhi.” Ga wiripuny ŋunha ga djorray' lakaram bitjan gam', “Ŋunhi dhu ga yolŋuy djäma guŋga'yundja nhuna, nheny dhu nhanŋuny gurrupandhi balany buku-roŋanmaramdhi ŋunhiŋuwuyyiny djämapuy.” \p \v 19 Ga ŋuli ŋayi dhu ga waŋganydhuny yolŋuy nhakun lakaram dhäwuny', yanbi ŋayi gan ŋuriŋiyi wiripuŋuy waṉa-nhirrpanawuyyu yolŋuy Garraywalaŋumirriy djäma yätjkurruyaŋal, nheny dhu ŋathil yaka yänayiny märr-yuwalkthirr ŋurikiyiny dhärukku waŋganyguny yan. Ŋurruŋuny ŋathil maḻŋ'maraŋ maŋutji-marŋgimirriwal yolŋuwal walalaŋgal ŋula nhämunhawal, nhä ŋunhiyi yuwalk dhäwu, ga lakaramany walal dhu ga ŋunhi, ŋunhi bili yan waŋgany dharaŋana dhäwuny', bala nheny dhu yurrnha märr-yuwalkmirriyirrnydja. \v 20 Ga ŋuli nhakun ŋayi ŋuriŋiyi yolŋuy bilin djäman yätjkurruyaŋalnha, ga nheny dhu yurrnha raypirri'yundja ŋanya, waŋiny dhärukthuny ḏälyun ŋanya, milman bukmakkalnha yan ŋurikiwurruŋgal yolŋuwal walalaŋgal Garraywalaŋumirriwal, märr dhu walalnydja wiripuwurruynydja nhäman ŋanya, bala walalnydja dhu ŋunhalnydja märr-barrarirra balanyarawyiny yätjkurruwnydja djämaw. \v 21 Dimithi, buthuru-bitjurrnydja yuwalkkuŋun yänan, ŋamathaŋun. Dhuwandja ŋarra ga lakaram nhuŋu ŋunhi milman God-Waŋarrwala ga Djesu-Christkalnha, ga djiwarr'puywalnha yolŋuwal walalaŋgal. Ŋayathulnydja gi baṯ-biyakun yan dhuwaliyiny ŋunhi rom malany ŋunhi ŋarra gan lakaraŋal nhuŋu. Nhe dhu ga nhämany bukmaknha yan yolŋunhany walalany rrambaŋiyaman yan waŋganyguman, yakan gänaŋ'maraŋuny. \v 22 Ga yaka yänayiny nheny bondiny nhirrpul ŋula yolnhany yolŋuny Garraywalnydja djämalil; bulnha ŋathil gi nhäŋu ŋanya, bala yurrnha nhe dhu goŋ-ŋal'yundja muḻkurrlilnydja nhanukal, gänaŋ'maramany ŋanya ŋurikiyiny djämaw Godkalaŋuwnydja. Ga ŋuli ŋayi dhu ga ŋuriŋiyi yolŋuy ŋula nhäny yan djäma yätjkurrnydja, dhäŋur beŋurnydja ŋunhi nhe ŋanya bilin nhirrparnha, ŋunhiyiny nhakun nheny djäma yätjkurryi, rrambaŋin nhuma ŋuriŋiyin yolŋuy. Nheny yanbi dhu ga ŋunhi nhina ḏarrtjalknha yan dhika ŋula nhämiriwnha, gänaŋ'thunna dhu ga yätjkurruŋurnydja malaŋuŋur. \v 23 “Yurr yaka nhe dhu ŋunhi ŋuḻkthun gapuny waŋganydja. Wiripuny nhe dhu ŋunhi ḻuka wiyika muka borum ŋänitji, yurr gaŋga ŋuḻkthurrnydja ḻurrkun' yan, bili ŋunhiyiny balanya nhakun mirritjin'nha nhokalaŋaw guḻungun dhiyakiyi yarrpalanygunharawnha, bili wiripuny nhakun nhe ŋuli ga rirrikthun dhuwali ŋunhi guḻun nhuŋu.” \p \v 24 Yo, wiripuny ŋuli ga yolŋuy djäma yätjkurrnydja mel-warraŋulnha, bala dharrwaynydja ŋuli yolŋuynydja walal nhämany, bala yan marŋgithirra nhanŋu yätjkurruwnydja; ŋuriŋiyiny dhu nhakun yolŋuy dhä-gir'yunawuynha märraŋ yalalaŋumirrnydja. Ga wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal ŋuli ga ŋayaŋuŋur yätjkurr ŋorra djuḻuḻ'maranhawuynha yan; ŋunhiyin ŋuli gi bäyŋuny nhäŋu wiripuwurruynydja yolŋu'-yulŋuy, yurr yalalany ŋayi dhu ŋunhiyi mala ŋurru-dhawaṯthunna marrtji warraŋulthirra bukmakkun yan nhänharawnha ga marŋgithinyarawnha. \v 25 Ga balanyayi bili ŋupanayŋuyi, bukmakthuny ŋuli ga ŋunhi nhäman ŋunhi ŋayi ŋuli ga ŋula yolthu waŋganydhu yolŋuy mel-gurrupandja djämany ŋula nhäny mala ŋunhi ŋamakurrnydja. Ga ŋunhi ŋayi ŋuli ga ŋula yolthu yolŋuy ŋamatham djäma gayulnydja nhakun, yakan dhu ga ŋunhiyiny nhanukuŋ djämapuy ŋorra djuḻuḻ'yunawuy wiyindja, dhawaṯthurra boŋguŋ yan warraŋulthin. \c 6 \s1 Dhuwandja ga lakaram nhaltjan ŋayi dhu ga ŋunhi djämamirriy yolŋuy dhäruk märram buŋgawa'mirriŋuny nhanŋuwuy ŋayi \s2 Teaching about servants \sr 1 Dimithi 6.1-2 \p \v 1 Ga ŋunhiny ḏapmaranhawuynydja djämamirr yolŋu, ŋayiny dhu ga ŋunhiyiny märr-ŋal'yundja ŋurikin bili yan buŋgawa'mirriŋuwnha nhanukiyingalaŋaw ŋayi, ga dhäruktja ŋayi dhu ga märram ŋanyapinyan yan, märr dhu ga yaka muka ŋula yolthuny yolŋuy yätjkurr-lakaramany God-Waŋarrnhany yäku, ga nyamir'yundja dhuwaliyiny dhäwu, ŋunhi limurr ŋuli ga marŋgikum walalany. \v 2 Ŋuli ŋayi ŋunhi ŋurikiyi djämamirriwnydja buŋgawa'mirriŋuny yuwalktja ŋunhin God-Waŋarrwun yolŋu, ŋunhiyiny nhakun maṉḏa wäwa'manydjin. Yurr ŋayiny dhu ga ŋuriŋiyiny djämamirriynydja yolŋuy yakan ŋanyanhany buŋgawa'mirriŋunhany nhanŋuwuy ŋayi märr-yuḻkthundja; yänan bala ŋayi dhu ga djämany manymakkuman dhikan nhanŋu yulŋuny, bili ŋayi ga yuwalktja ŋunhiyi guŋga'yundja ŋunhiwurrunhan yolŋuny walalany märr-yuwalkthinyamirrinhan mala, ŋunhiwurruny bili yan ŋunhi nhanŋuwuynha marrkapnhan wäwa'mirriŋuny mala. \p Dhuwaliyi mala ŋunhi nhe dhu ga Dimithi lakaramany yolŋuwalnydja walalaŋgal, marŋgikumany walalany. Lakaraŋuny gi mirithin yan, märr dhu walalnydja dhuwaliyiny dhäruktja ga märraman bala yan. \s1 Dhuwandja ga lakaram ŋunhiny yolŋuny nyäḻ'-lakaranhamirrinhan, ga ḻukunydja'nhan yolŋuny \s2 Teaching about false teachers and true riches \sr 1 Dimithi 6.3-10 \p \v 3 Yuwalktja dhuwal dhäruk nhanŋu limurruŋgalaŋaw Garraywu Djesu-Christku, ga dhuwali ŋunhi dhäruktja nhanŋu manymaktja raypirri'yunarawnydja ga marŋgi-wurrupanarawnydja Godkalaŋawnydja romgu, yurr ŋayiny ŋunhiyiny ŋunhi ŋayi nyäḻ-lakaranhamirrnydja yolŋu marŋgi-gurrupanamirr ŋayiny dhu ga ŋunhi wiripun rom malany marŋgi-gurrupan, ga ḻikandhu-ŋurrkamany ŋayi dhu ga ŋunhi nhanŋun Garraywun Djesu-Christkun marŋgi-wurrupanawuynydja, ŋunhi yuwalknha manymak. \v 4 Ŋayiny ŋuli ga ŋunhiyiny yolŋu nyäḻ-ḏumurrnydja yänan ŋanyapinya ŋayi yindikunhamirra nhakun, yanbi ŋayi marŋgin warrpam'nha bukmakkun, yurr bäyŋu warray ŋayi yuwalktja marŋgi, bili guyaŋa ŋayi ŋuli ga djarrpi'kum yan. Bitjan bili ŋayi ŋuli ga ŋunhi waŋany dhä-ḏälthirra yan, yänan nhakun ŋayi ŋuli ga ŋunhiyiny yay'yayyunna, bili waŋany ŋayi ŋuli ga ŋunhi dhäruknha yan waŋganynha. Yakan balanyayiny ŋamakurr, bili beŋuryiny dhu ŋunhi dhawaṯthun dharrwan mirithirra yätjkurrnydja malany, balanyan mala gam'. Yolŋuny walal dhu ga maŋutji-ḏiy'yunmirra, bala dhu ḻatjuwarr'yunna wiripuwurrnydja barrkuwatjthirra, bala walal dhu ga nhakun ŋunhi gupa-waŋanhamirrnydja bala-räli'yunmirra yan, ga wiripuny walal dhu ga nhakun galka-birrka'yunmirra. \v 5 Bitjanna bili walal dhu ga ŋunhi ŋarrtjunmirra yan, bili muḻkurrnydja walalaŋ ŋunhi guyaŋanharawnydja waŋaran ga djarrpin', bili walal ŋunhi ḏiltjin gurrupanmin ŋurikiny ŋunhi yuwalkkuny romgu. Ŋunhiyiny nhakun walal ŋuli ga yänan märr-warku'yunmirra, yanbi walal ŋunhi Garraywun yolŋu mala, bili walal ŋuli ga guyaŋanhamirrnydja ŋunhi bitjanmirra, yanbi walal dhu ḻukunydja'yirra, ga märram walal dhu ŋula nhän mala ŋamakurrnha balanyarayyiny romdhu. \p \v 6 Yuwalkkumany dhu ŋunhi yolŋu ḻukunydja'yirrnydja, ŋunhin yolŋu ŋunhi ŋayi dhu ga yuwalkkum yan nhina God-Waŋarrwal romŋur, ga märr-ḏaw'yun ŋayi dhu ŋuriŋiyi bili yan romdhu. \v 7 Yaka gi djälthi mirithiny dhuwalaŋuwuywuny munatha'wuywuny ŋula nhaku malaŋuw, bili limurrnydja dhuwal dhawal-guyaŋanany dhiyalnydja wäŋaŋur munatha'ŋurnydja goŋ-waŋara muka yan ŋula nhämiriw, ga ŋunhi ŋali dhu dhiŋgamany, bala ganarrthaman dhuwandja munathany' wäŋa, bäyŋun ŋali dhu ŋunhi gäŋuny ŋula nhäny mala. \v 8 Yo, ŋunhi ŋali ga nhakun ŋatha ŋayatham ganany', ga girri' malany gurrukanharawnydja, ŋuriŋin bili ŋali dhu ŋunhi ŋayaŋu-ḏaw'yundja. \v 9 Bili ŋunhiny yolŋu wanaŋa-ḏumurrnydja, guyaŋa ŋayi ŋuli ga nhanŋuwuy ŋayi ḻukunydja'kunhaminyaraw, ŋanyanhany dhu ŋunhiyiny yolŋuny garrpinna dhuwalaŋuwuyyun munatha'wuyyun ŋula nhaliy malaŋuy, bili bitjan bili ŋayi ga ŋunhi ŋoy-ŋapu'yundja bawalamirriwnha yan ŋula nhakuny malaŋuw, ga ŋuriŋiyin romdhuny ŋanya ŋuli ga ŋunhi dharrwunumany ŋula nhakun malaŋuw bawalamirriwnha yätjkurruwnydja. Dhuwaliyiny rom bawa'mirra nhakun, bili ŋunhiyiny dhu yolŋuny walŋa-winya'maraman balanyarayyiny romdhu ŋoy-ŋapu'yunaraynydja, ŋunhiyiny nhakun ŋanya ŋuli ga barrkukuman manymakŋurnha romŋur ga mägayaŋura, bala nhanŋu dhu ŋunhi walŋany baḏuwaḏuyundja ŋuriŋiyin bili yan nhanukiyingalnha ŋayi djälyuny. \v 10 Yo, ŋunhi ŋuli ga nhakun yolŋu djälthirr mirithirr rrupiyawnydja, ŋunhiyiny ŋoy-ŋapu'yunamirrnydja rom ŋuli ga ŋorra ŋunhal ŋayaŋuŋur nhanukal, balanya ŋunhi rumbalnydja nhakun maŋutji ŋatha, bala beŋuryin dhu ŋunhi dhawaṯthundja bawalamirra ŋula nhäny mala yätjkurrnydja. Wiripuwurrnydja bilin bilyurra gan God-Waŋarrwalnydja bili ŋuriŋiyi walalaŋgiyingal ŋoy-ŋapu'yunaray romdhu, ŋunhi walal gan djälthin mirithin rrupiyaw; bäyŋun ŋayi gi märr-yuwalkthi Garraynhany buluny, bala ŋayaŋuny nhanŋu ga bitjanna bili dharpumany warwuynha ga ŋula nhaliynha galŋa-miḏikinyamirriynha romdhu. \s1 Dhuwandja ga lakaram Dimithinhan, nhaltjan ŋayi dhu ga ŋunhi nhina ŋamatham \s2 Paul tells Timothy how he should live \sr 1 Dimithi 6.11-21 \p \v 11 Yurr nheny dhuwal Dimithi nhanŋuwuynha yan yolŋuny God-Waŋarrwun, bilin nhakun nhe ganarrthaŋala ŋunhany ŋunhi rom; yaka nhe dhu ga nhakun buluny ŋoy-ŋapu'yun ŋula nhakuny malaŋuw rrupiyawnydja ga bulu munatha'wuywu ŋula nhaku malaŋuw. Nheny dhu ga ŋunhi gatjpu'yundja dhiyakun malaŋuw yan gam'. Nhe dhu ga djämany ŋamathaman yan, ga nhina nhe dhu ga God-Waŋarrwal yan romŋurnydja. Märr-nhirrpanmirrnydja nhe dhu ga Garraywal yan, ga yuwalkkum yan nhe dhu ga märr-ŋamathirrnydja wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ. Bitjanna bili yan nhe dhu ga marrtjiny marimirriwurrnha ŋula wanhawitjandja, ga yaka nhe dhu ŋunhi gandarrŋurnydja ḏaḏawyun. Guŋga'yun nhe dhu marrtji bala wiripuwurrunhany yolŋuny walalany gurrum'thun yan. Ga balanyarawyin malaŋuw nheny dhu ga ŋunhi mirithirrnydja djälthirr. \v 12 Yuwalkkuŋuny gi mirithiny märr-yuwalkthi God-Waŋarrnhan yan, ga ŋayathulnydja gi mirithiny baṯ-biyakuny nhanŋuwuynha yan romdja God-Waŋarrwun, biyak nhakun ŋuli ga ŋunhi yolŋu waṉḏirr mirithirr yan, märr ŋayi ŋuli ŋunhi märraman ŋunhalnydja bala ŋula nhäny ŋunhiŋuwuyyiny waṉḏinyawuy. Yurr nheny dhu ga ŋunhi mirithirra yan waṉḏirrnydja ŋuriŋi warray ŋunhi God-Waŋarrwal dhukarryuny, ŋunhi ŋayi nhuŋu wäthurr yäku-lakaraŋal nhuna milma yolŋuwal walalaŋgal. \v 13 Dimithi, dhuwandja ŋarra ga dhäruk-gurrupanmirrnydja nhokal mirithirra, yuwalknha yan ḏälyun dhärukthuny; lakaramany ŋarra ga dhuwal yäkuynydja God-Waŋarrwal yan ga bulu nhakun dhunukuŋur nhanukal, ŋurikalyi ŋunhi ŋayi yuwalk yan walŋa-gurrupanamirrnydja bukmakku yan ŋula nhakuny malaŋuw, ga wiripuny nhanukal yäkuy Djesu-Christkal ga dhunukuŋur nhanukal, ŋarra ga waŋa. Ŋurikalyin ŋunhi ŋayi yuwalk yan waŋan milma, warralkunhamin nhanukal Bäylitkal,\f * \fr 6:13 \fr*\ft Pilate\ft*\f* ŋunhi ŋayi gan yuwalk yan märr-yuwalkthin nhanŋu God-Waŋarrwu. \v 14 Dhuwal ŋunhi ḏälnydja dhäruk ŋarra nhuŋu ga gurrupan gam'. God-Waŋarrwuny dhuwal rom ḏarrtjalk warray, gänaŋ'thun ga, ga nheny dhu ga ŋunhi nhina ŋamathaman yan ŋula nhämiriwnha ŋunhiliyi bili yan romŋurnydja waŋganyŋur, märr nhokal dhu yaka ŋula yolthuny maḻŋ'maram ŋula nhä yätjkurrnydja malany, yan bili-i-i ga ŋayipi dhu Garray Djesu-Christ buna. \v 15 Yo, yuwalk muka ŋayi dhu ŋunhi marrtjiny räliny, bili ŋayipi dhu ŋunhi God-Waŋarryu djuy'yundja ŋanya räliny ŋuriŋi bili waluynydja ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu ŋayipi nhirrpar, ŋuriŋiyi God-Waŋarryu ŋunhi ŋayi ga ŋunhayi nhina ŋayipi waŋgany yan Ŋurruŋu ga Djeŋarra'mirrnydja. Yo, ŋayipin yan ŋunhi waŋganynha Ŋurruḏawalaŋuny bukmakkuny yan buŋgawaw malaŋuw, ga ŋayipiyi yan ŋunhi Garraynydja ŋurikiwurruŋguny ŋunhi wiripuwurruŋguny garraywu malaŋuw. \v 16 Ŋayipi ŋunhi waŋgany walŋa-wiyinŋumirrnydja Waŋarr, ga nhinany ŋayi ga djarraṯawun'ŋura, djeŋarra'yirrnydja ga dhika; bäyŋun dhu ŋayi ŋunhi yolŋuny galkithirr ŋunhiwiliyiny baḏayala'lil gänany ŋayipiny. Yaka ŋula yolthu waŋganydhu yolŋuy ŋäthil nhänha God-Waŋarrnhany, ga bäyŋuyi ŋuli gi dhiyaŋuny bala ŋula yolthuny ŋanya nhäŋu. Go limurrnydja märr-ŋal'yunna nhanŋuwuynha yan, bili ŋayipi muka ŋunhi wäŋa-waṯaŋuny limurruŋ. Bukmak nhä mala dhika warrpam' yan nhanukiyingal goŋŋur, ga nhinany ŋayi ga ŋunha mirithirra ganydjarr-ḏumurra, bitjanna bili dhu. Go limurrnydja wokthunna nhanŋu. Yo, yuwalk muka. \p \v 17 Dimithi, lakaraŋun ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi ḻukunydja'mirriwalnydja yolŋuwal walalaŋgal, ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal ga ŋayatham dharrwa mirithirr ŋula nhä malany dhuwalaŋuwuy munatha'wuy, ga waŋi raypirri'yurrnydja walalany biyakun gam', “Yaka gi garrwarkunhamirrnydja nhunapinyany nhe, yanbi nhe garrwarnha mirithirra wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwal walalaŋgal. Ga yaka gi guyaŋi biyakuny yanbi nhe dhu ga ŋamathamany nhina ŋuriŋiyiny ŋula nhaliynydja malaŋuy ŋunhi dhu gi dhulwirmirriyin, bala dhu winya'yunna, buḻ'waŋdhunna dhu. Yaka märr-ŋal'yurr gi ŋurikiny ŋunhi ŋula nhakuny malaŋuw. Bili ŋayipin waŋganydhun God-Waŋarryun ŋuli ga gurrupan ŋula nhäny mala yuwalktja ŋamakurr, yurr ŋayi dhu ŋunhi gurrupandja marrtji rarryu'-rarryunna wetjthuny dhapinyaynha bukmakkal yan limurruŋgal, märr ŋaliny dhu ga nhina ŋayaŋu-djulŋithirra dhikan mirithirra.” \v 18 Ga lakaraŋdhi bulu nhakun ŋurikiwurruŋguny ḻukunydja'mirriwnydja yolŋuw walalaŋ, walal dhu djäman ŋamakurrnydja, ga gurrupandja walal dhu marrtji märryuny dhapinyaynha, djulu'-djululuyunna marrtji dhu wiripuwurruŋguny, nhakun bawalamirriwnha yänan, märr walalnydja dhu ga nhina yuwalknha ḻukunydjan' God-Waŋarrwalnydja maŋutjiŋur. \v 19 Yo, ŋunhi ŋali dhu gurrupan yänany wiripuwurrunhany yolŋuny walalany nhakun märryu-dhapinyaynydja, ŋunhiyiny nhakun ŋali ga bukulil ŋal'maram litjalaŋguwuynha ŋali balan djiwarr'lila, märr ŋaliny dhu ga yalalany nhina ŋamathaman ŋunhaliyiny. Lakaraŋuny walalaŋ biyakiyin, märr ŋunhalnydja walal dhu märram yuwalknhan walŋany, bala walal dhu ga nhinany ŋamathaman yänan wiyinŋumirra. \p \v 20 Marrkapmirr Dimithi, ŋayathulnydja gi baṯ-biyakun yan dhuwaliyi dhäruktja Garraywuny ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu gurrupar nhokal djägalil, bala gänaŋ'maranhamirra nhunapinyany nhe beŋurnydja ŋunhi ŋula nhäŋurnydja mala dhäwuŋur nhäŋiniŋ'ŋurnydja, ŋunhi walal ŋuli ga be lakaranhamirr ḻiya-djambatjthinyawurr guyaŋanhawurr walalaŋgiyingal walal. Yaka gi ḻay-ḻayyurr ŋuriŋiny mayali'miriwyuny dhäwuy malaŋuy. \v 21 Wiripuwurrnydja gan yolŋu'-yulŋu bilin märr-yuwalkthinan ŋurikiyiny be nhakuny nyäḻ'wuny dhärukku, yanbi ŋunhiyin djambatjtja guyaŋanhawuy, bala ŋunhi ŋuriŋiyin walalanhany bilmaraŋal dhipuŋurnydja ŋunhi yuwalkŋurnydja dhukarrŋur; bilin walal nhakun ŋunhi winya'yurra Garraywalnydja, bili bäyŋun buluny walal ŋuli gi märr-yuwalkthi Garraynhany. \p Ŋayipin dhu ga ŋunhi nhuna gämany God-Waŋarryun nhanukiyingalnha ŋayi märr-ŋamathinyaraynydja. \p Ga bilin dhuwal dhiyalnha dhäwuny' dhawar'yurr.