\id LUK - Gwahatike NT [dah] -Papua New Guinea 2000 (DBL -2014) \h Luk \toc1 Luk beleŋ Yesu niŋ yitiŋ mere igiŋ kayyiŋ \toc2 Luk \toc3 Luk \mt1 Luk \mt2 Luk beleŋ Yesu niŋ yitiŋ mere igiŋ kayyiŋ \c 1 \s1 Yesu niŋ yitiŋ mere fudinde Luk beleŋ Tiofilus hitte kayyiŋ \p \v 1-2 Be, doyaŋ al Tiofilus, nebe Yesu niŋ momoŋ gireŋ tihim. Be, al kurabe Yesu beleŋ meteŋmiŋ miŋ urde meteŋ teŋbe kuŋ kuŋ pasi iryiŋ goyen yeŋya diliŋde wor po keneŋ hinhan geb, asaŋde goyen kayamiŋ. Irde kamebe al kura yeŋ niŋ tagalde tukuŋ hinhan mar gore wor baraŋmiŋ asaŋde kayamiŋ. Munaŋ kurabe mohoŋde tagalamiŋ. Al budam hoyaŋ wor gwahade goyen po Al Kuruŋ beleŋ mata gwahade forok yiyyeŋ yiriŋ goyen neŋ hitte forok yekeb daha mat kura basaŋ heŋ tagalniŋ yeŋ kurut yeŋ hinhan, irde gayenter wor gwahade po teŋ haŋ. \v 3 Niŋgeb nebe daha mat mat kuŋ Yesu go forok yiriŋ, irde gor mat kuŋ mata teŋ meteŋ teŋ hinhin kuruŋ goyen tumŋaŋ nigeŋ keŋkela utma teŋ tukumiŋ. Irde nigeŋ bebak teŋbe ge wor ne nurmiŋ gwahade nurwoŋ yeŋbe baraŋ goyen miŋde mat forok yeŋ kuŋ bumiŋde hiriŋ goyen gago kaŋ guneŋ tihim. Gwaha tiyeŋbe igiŋ yeŋ nurde hime. \v 4 Gogab Yesu niŋ mere momoŋ girde hike nurde hayen goyen fudinde yeŋ nurayiŋ. \s1 Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ Yon Baptais kawaŋ hiyyeŋ goke tagalyiŋ \p \v 5 Be, Yudia naŋare niŋ doyaŋ al kuruŋ Herot hinhin goya goyenterbe Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ al kura hinhin. Deŋembe Sekaraia. Asembe Abaisa. Abaisa gobe Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ irde hinhin. Niŋgeb asem yago kamekkeŋ wor mata goyen po teŋ hinhan. Sekaraia berembe Elisabet. Elisabetbe Aronyen miŋde mat watiŋ. Aronbe haŋkapya wor po Al Kuruŋ beleŋ yeŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte kuruŋmiŋ iryiŋ. \v 6 Be, ire uŋya gobe Al Kuruŋyen mereya matayabe keŋkela po gama irde heŋbe uliŋde mere miŋmoŋ hinaryum. Al Kuruŋ beleŋ wor huwak po yeneŋ hinhin. \v 7 Gega berembe niga geb, diriŋ kura ma besa irde hinhin. Duliŋ heŋ kuŋ kuŋbe tumŋaŋde alik wor po haryum. \p \v 8 Be, Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata goyen Liwai mar miŋ hoyaŋ hoyaŋ beleŋ meteŋ teŋ hinhan. Niŋgeb Abaisayen miŋde niŋ marte nalu forok yekeb yeŋ beleŋ gabu irdeb tonaŋ heŋ meteŋ teŋ hinhan. Niŋgeb Sekaraia manaŋ gor heŋ meteŋ teŋ hinhin. \v 9 Be, mel go gwaha teŋ heŋyabe ganuŋ beleŋ Al Kuruŋyen ya balem bana goŋ gasuŋ himam bana hurkuŋ det hamŋeŋ yaŋ kumga teŋ doloŋ iryeŋ yeŋbe yende matare tiliŋ tanaramiŋ. Irkeb Sekaraia deŋemde harkeb gasuŋ himam bana goŋ hurkuriŋ. \v 10 Irde det hamŋeŋ yaŋ kura insens goyen kumga teŋ Al Kuruŋ doloŋ irde hikeyabe al siŋare hinhan marbe tumŋaŋ Al Kuruŋ mere irde hinhan. \p \v 11 Be, Sekaraia gore gasuŋ himam bana goŋ heŋ alta diliŋ mar huwarde det hamŋeŋ yaŋ goyen kumga teŋ hikeyabe Al Kuruŋyen miyoŋ kura alta gote yase beleŋ mat forok yeŋ huwarde hinhin. \v 12 Irkeb Sekaraia beleŋ miyoŋ go keneŋbe kafura wor po heŋ barbar yiriŋ. \v 13 Gega Al Kuruŋyen miyoŋ gore, “Sekaraia, kafura heŋ ma yo. Al Kuruŋbe diriŋ niŋ gusuŋaŋ irde hinhan goyen bikkeŋ nuryiŋ. Niŋgeb berge Elisabetbe diriŋ al diriŋ kura kawaŋ kiryeŋ. Irkeb deŋembe ‘Yon’ inayiŋ. \v 14 Irde beger matbe yeŋ ge igiŋ wor po nurde amaŋ hawayiŋ. Al budam wor amaŋ henayiŋ geb. \v 15 Yeŋbe Al Kuruŋyen diliŋde deŋem yaŋ wor po hiyyeŋ. Irde bikkeŋ Al Kuruŋ beleŋ meteŋmiŋ kuruŋ kura iryeŋ yeŋ basiŋa iryiŋ geb, wainya fe tareŋya ma nene hiyeŋ. Diriŋ gobe miliŋ biŋde hikeya Holi Spirit beleŋ ketal urdeb hiryoŋmiŋ iryeŋ. \v 16 Yeŋ beleŋ gab Israel mar budam Al Kuruŋ harhok unamiŋ goyen yumulgaŋ teŋ Al Kuruŋ hitte yukuyeŋ. \v 17 Kame Doyaŋ Al Kuruŋniniŋ wayyeŋ goke teŋbe Yon wa meheŋ heŋbe Holi Spirityen tareŋde bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ al Elaia beleŋ meteŋ kuruŋ teŋ hinhin goyen tareŋde meteŋ teŋ hiyeŋ. Al saba yirde hikeb nurdeb naniŋ yago beleŋ diriŋmiŋ ge biŋ mulgaŋ heŋ hinayiŋ. Irde Al Kuruŋyen mere bada heŋ go ma nurhet nurhet teŋ hinayiŋ mar goyen saba yirke Al Kuruŋyen dufay gama irde huwak henayiŋ. Alya bereya kuruŋ gobe Yon beleŋ gwaha mat saba yirke dufaymiŋ bek yenayiŋ. Irkeb yeŋ kamereb Doyaŋ Al Kuruŋ waŋ mere tike goyen nurtek yeŋ ga hinayiŋ,” inyiŋ. \v 18 Gwaha inkeb Sekaraia goreb, “Nebe alik wor po. Berne manaŋ diriŋ kawaŋ kertek nalube hubu hiriŋ geb, daha matbe mere gayen fudinde ninha yeŋ nureŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 19 Irkeb miyoŋ goreb gaha inyiŋ: “Nebe Gebriel. Al Kuruŋ diliŋ mar hime geb, yeŋ beleŋ po nad nerke kateŋbe mere igiŋ yeŋ beleŋ alya bereyamiŋ yumulgaŋ teŋ teŋ gayen gago momoŋ girde hime. \v 20 Irde Al Kuruŋ beleŋ mata goyare forok yiyyeŋ yeŋ nalu kiryiŋ goyen momoŋ girmeke ga gebe usi yeŋ nurha. Niŋgeb mohoŋge katyeŋ. Irdeb haŋka mat kuŋ kuŋbe mata ginhem goyen forok yeke gabe sopte mere tiyayiŋ,” inyiŋ. \p \v 21 Goyare goyen Sekaraia gobe gasuŋ himam bana goŋ mat araŋeŋ ma katkeb al siŋare hinhan mar gore doyaŋ hemaŋ hemaŋbe, “Al gabe daha kura teŋ araŋ ma kateŋ hi?” yeŋ kukuwamŋeŋ nuramiŋ. \v 22 Be, Sekaraia go siŋare kateŋbe mere ma yiryiŋ. Mere titek epte moŋ geb, haniŋ beleŋ po tuŋaŋ yirde hike keneŋbe, “Al ga gasuŋ himam bana goŋ heŋya mata kura forok yeke kena,” yeŋ nuramiŋ. Sekaraia gobe mohoŋ kattiŋ gwahade po hinhin. \p \v 23 Be, meteŋmiŋ gor hubu hekeb Sekaraia gobe mulgaŋ heŋ tiyuŋmiŋde kuriŋ. \v 24-25 Hitŋeŋ teŋbe berem Elisabet goyen biŋ hiriŋ. Irdeb, “Diriŋnem moŋ heŋyabe memyak nurde himyen. Gega Al Kuruŋ beleŋ buniŋeŋ nurd nunke gago diriŋnem yaŋ hihim. Niŋgeb memya ma heweŋ,” yeŋ amaŋeŋ nuryiŋ. Irde gagasi 5 gayen yamiŋde po heŋ wilwul ma teŋ hinhin. \s1 Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ Yesu kawaŋ hiyyeŋ yeŋ Maria momoŋ iryiŋ \p \v 26 Be, Elisabet go biŋ hiriŋ goyen kuŋ kuŋ gagasim 6 hekeb Al Kuruŋ beleŋ miyoŋmiŋ Gebriel teŋ kerke Galili naŋa bana goŋ niŋ taunde Nasaret kuriŋ. \v 27 Kuŋbe bere foŋeŋ kura alya ma hitiŋ hitte forok yiriŋ. Bere gobe al kura deŋem Yosep beleŋ tiyyeŋ yeŋ mekerd untiŋ hinhin. Yosepbe bikkeŋ Israel marte doyaŋ al kuruŋ Dewityen miŋde mat watiŋ. Bere foŋeŋ Yosep niŋ mekerde untiŋ hinhin gote deŋembe Maria. \p \v 28 Be, Al Kuruŋyen miyoŋ go yeŋ hitte kuŋ pere irdeb, “Gebe Al Kuruŋ beleŋ igiŋ wor po nurde guneŋ hi. Yeŋbe keŋkela doyaŋ girde hi,” inyiŋ. \v 29 Irkeb mere go nurdeb, “Daniŋ geb bere kuruŋ deŋem yaŋ mere irde pere irtiŋeŋ nira?” yeŋ kandukŋeŋ nurde meremiŋ goke kukuwamŋeŋ nuryiŋ. \v 30 Irkeb miyoŋ goreb, “Maria, kafura heŋ ma yo. Al Kuruŋ beleŋ igiŋ wor po nurd guneŋ hi. \v 31 Niŋgeb bege yaŋ heŋbe diriŋ al diriŋ kura kawaŋ kerayiŋ. Irdeb deŋembe ‘Yesu’ inayiŋ. \v 32 Yeŋbe al deŋem yaŋ wor po hiyyeŋ. Irde Al Kuruŋ tonŋeŋ yaŋ wor po, det kuruŋ gayen yiryiŋ al gote Urmiŋ innayiŋ. Yeŋbe bikkeŋ asem Dewit beleŋ Israel mar goyen doyaŋ yirde hinhin al gwahade goyen po, Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya gote Doyaŋ Al Kuruŋmiŋ iryeŋ. \v 33 Irkeb Al Kuruŋyen alya bereya Yekopyen dirŋeŋ weŋ goyen hugiŋeŋ doyaŋ yirde hiyeŋ. Hubu ma wor po hiyyeŋ,” inyiŋ. \v 34 Gwaha inkeb Maria beleŋ wol heŋbe, “Nebe foŋeŋ wor po, alya ma hitiŋ. Gega daha matbe ge yaha goyen forok yiyyeŋ?” inyiŋ. \v 35 Irkeb miyoŋ gore, “Moŋ, Holi Spiritbe ge hitte katyeŋ. Irke Al Kuruŋ tonŋeŋ yaŋ wor po det kuruŋ gayen yiryiŋ al gote tareŋbe ge hitte katyeŋ. Irkeb diriŋ kawaŋ kerayiŋ. Diriŋ gobe Al Kuruŋ hitte mat wayyeŋ niŋgeb, yeŋbe mata buluŋ miŋmoŋ, al wukkek wor po hiyeŋ. Goke teŋbe diriŋ gobe Al Kuruŋyen Urmiŋ wor po ineŋ hinayiŋ. \v 36 Be, nonoŋge Elisabet niŋ nura. Yeŋbe alik buluŋ wor po, epte ma diriŋ kawaŋ kertek gega, biŋ yaŋ hi. Gabe gagasim 6 hihi. \v 37 Niŋgeb Al Kuruŋ diliŋdeb det kura meteŋeŋ ga moŋ,” inyiŋ. \v 38 Gwaha inkeb Maria gore, “Nebe Doyaŋ Al Kuruŋyen meteŋ bere po. Niŋgeb daha kura nire yeŋbe igiŋ ala, yeŋ nura gwahade po niryeŋ,” inyiŋ. Be, gwaha inkeb Al Kuruŋyen miyoŋ go Maria tubul teŋ kuriŋ. \s1 Maria kuŋ Elisabet kinyiŋ \p \v 39 Be, Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ mere iryiŋ go kamereb Maria gobe mere goyen keŋkela bebak tiye yeŋ gitik teŋbe araŋeŋ po nonoŋmiŋ Elisabet hitte kuriŋ. Yeŋbe Yudia naŋare niŋ dugu bana goŋ taun kura gor hiyen geb gor po kuriŋ. \v 40 Kuŋ Sekaraiayen yare forok yeŋ Elisabet keneŋbe pere iryiŋ. \v 41 Irkeb pere iryiŋ goyen Elisabet beleŋ nurkeb diriŋ Elisabet biŋde hinhin gore dirkuk tiyyiŋ. Goyare goyenbe Holi Spirit beleŋ Elisabet ketal uryiŋ. \v 42 Irkeb nonoŋmiŋ Maria go kawan po gaha inyiŋ: “Gebe Al Kuruŋ beleŋ guram girde igiŋ igiŋ wor po giryeŋ. Niŋgeb gebe bere hoyaŋ yara moŋ. Irde diriŋ teŋ besa irayiŋ goyen manaŋ Al Kuruŋ beleŋ guram irde igiŋ igiŋ iryeŋ! \v 43 Da mata igiŋ goyen timekeb Al Kuruŋ beleŋ ne niŋ amaŋeŋ nurd nuneŋbe Doyaŋ Al Kuruŋner miliŋ gare ne hitte waya! \v 44 Ge beleŋ waŋ pere nirkeb goyare po diriŋ bener hi gare amaŋ heŋ dirkuk tiya. \v 45 Gebe Al Kuruŋ beleŋ mata kame forok yiyyeŋ goke momoŋ giruŋ goyen fudinde yeŋ dufayge tareŋ iraŋ. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ ge niŋ amaŋeŋ nurd gunyeŋ!” inyiŋ. \p \v 46-49 Irkeb Maria gobe gaha yiriŋ: \q1 “Nebe Al Kuruŋyen meteŋ bere po, deŋnem moŋ. Gega ne niŋ nurdkakala nirde hiyen. \q1 Niŋgeb Doyaŋ Al Kuruŋbe deŋem turŋuŋ yaŋ irde hime. \q2 Irde Al Kuruŋ, Numulgaŋ teŋ teŋ Al goke bener mat amaŋeŋ wor po nurde uneŋ hime. \q1 Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ beleŋ ne hitte mata kuruŋ forok yiruŋ. \q1 Niŋgeb gayenter mat kuŋ kuŋ al kame kame forok yeŋ hinayiŋ goreb ne niŋ yeŋ, \q2 ‘Yeŋbe Al Kuruŋ beleŋ amaŋeŋ wor po nurd unyiŋ,’ yeŋ hinayiŋ. \q1 Al Kuruŋ po ga turŋuŋ yaŋ wor po. \q1 \v 50 Al Kuruŋbe yeŋ palap irde haŋ mar goyen buniŋeŋ nurde yuneŋ hiyen. \q1 Yeŋbe al kame kame forok yeŋ palap irde hinayiŋ goyen wor gwahade po yirde hiyeŋ. \q1 \v 51 Yeŋbe tareŋ miŋyaŋ geb, haniŋde meteŋ karkuwaŋ karkuwaŋ teŋ hinhin gwahade teŋ hiyeŋ. \q2 Irde al kura mar dufaymiŋde neŋ po ga igiŋ yeŋ haŋ mar goyen gasa yirde yakira tike bur yeŋ kuŋ hinayiŋ. \q1 \v 52 Yeŋbe megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋ, ‘Neŋ po ga igiŋ,’ yeŋ haŋ mar goyen deŋem moŋ yiryeŋ. \q2 Gega al yiŋgeŋ turuŋ ma yirde haŋ marbe deŋem yaŋ yiryeŋ. \q1 \v 53 Yeŋbe al kura tareŋniniŋde epte ma meteŋ titek yeŋ haŋ mar goyen faraŋ yurde igiŋ igiŋ yirde hiyeŋ. \q2 Munaŋ saŋiŋniniŋde epte meteŋ titek yeŋ haŋ mar gobe uliŋ uliŋ yakira teŋ hiyeŋ. \q1 \v 54-55 Be, bikkeŋ Al Kuruŋbe asininiŋ Abrahamya foŋeŋmiŋ yagoya hitte biŋa teŋ hinhin. \q1 Yeŋbe mel go buniŋeŋ yirdeb biŋa teŋ hinhin goyen goke biŋ sir ma yeŋ hinhin. \q1 Niŋgeb Al Kuruŋbe meteŋ marmiŋ Israel mar goyen hugiŋeŋ buniŋeŋ nurde yuneŋbe faraŋ yurde hiyeŋ,” yiriŋ. \m \v 56 Be, Maria go gagasi karwo gwahade Elisabetya heŋbe mulgaŋ heŋ tiyuŋmiŋde kuriŋ. \s1 Yon Baptais kawaŋ hiriŋ \p \v 57 Be, Elisabet diriŋ kawaŋ kerd kerd nalum forok yekeb diriŋ al diriŋ kawaŋ kiryiŋ. \v 58 Irkeb Elisabet gote tayŋeŋya al buda taunde gor hinhanya gore mere momoŋmiŋ nurdeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ buniŋeŋ nurd unuŋ geb, gogo diriŋ kawaŋ kera,” yeŋbe tumŋaŋ amaŋ hamiŋ. \p \v 59 Be, diriŋ go kawaŋ hiriŋde mat kuŋ naŋa fay 8 hekeb guba yeŋ unniŋ yeŋ wayamiŋ. Irdeb guba yeŋ uneŋbe deŋembe naniŋ go po deŋe eke kirniŋ yamiŋ. \v 60 Gega mere go nurde miliŋ beleŋ huwardeb, “Moŋ, deŋembe Yon intek,” yiriŋ. \v 61 Irkeb mel gore wol heŋbe, “Geya almegeyat taytiriŋ yago kura deŋe gwahadem moŋ!” inamiŋ. \v 62 Irdeb naniŋ wor haniŋ tuŋande po, “Urge deŋembe ganuŋ?” yeŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 63 Irkeb Sekaraia gore wol heŋ urmiŋ deŋe kaye yeŋ haniŋ tuŋande po kaŋ kaŋde niŋ he parwek niŋ yinyiŋ. Irkeb tawaŋ unkeb go hende, “Deŋembe Yon,” gwahade kayyiŋ. Irkeb al buda kuruŋ gor gabu iramiŋ goyen diliŋ fot yamiŋ. \v 64 Irkeb goyare po Sekaraia go melak hipirkeŋ heke mere tiyyiŋ. Irdeb Al Kuruŋ niŋ amaŋeŋ nurde turuŋ iryiŋ. \v 65 Gwaha tikeb al buda tiyuŋ goyenter hinhan mar gobe dinoŋ kok yamiŋ. Irdeb mata kuruŋ yenamiŋ go tagalde tukukeb taun Yudia naŋare niŋ dugu bana hinhan gor niŋ mar beleŋ mere momoŋ goyen nurde tukutiŋ ala tiyamiŋ. \v 66 Diriŋ gobe Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ irde hinhin geb, al tumŋaŋ mere go nuramiŋ marbe mata kuruŋ goke dufay po heŋ hinhan. Irde, “Diriŋ go kuŋ kuruŋ heŋbe al dahade hiyeŋ?” yeŋ kadom gusuŋaŋ gird teŋ hinhan. \s1 Sekaraia beleŋ kame mata forok yiyyeŋ goke tagalyiŋ \p \v 67 Be, Yon naniŋ Sekaraia go Holi Spirit beleŋ waŋ ketal urkeb kame mata forok yiyyeŋ goke gaha yiriŋ: \q1 \v 68 “Israel marte Al Kuruŋbe Doyaŋ Al Kuruŋ. \q1 Yeŋ beleŋ waŋbe alya bereyamiŋ kidoma bana mat yiŋgeŋ hitte yumulgaŋ tiyyeŋ. \q2 Niŋgeb yeŋ po ga amaŋeŋ nurde uneŋ turuŋ irde hitek. \q1 \v 69-71 Yeŋbe bikkeŋ mere basaŋ marmiŋ yinke meremiŋ basaŋ heŋbe, \q2 ‘Al Kuruŋ beleŋbe buluŋ nurd duneŋ asogo dirde haŋ marte yufukde mat dumulgaŋ tiyyeŋ,’ yineŋ asininiŋ yago momoŋ yirde hinhan. \q1 Niŋgeb Al Kuruŋbe yiŋgeŋ yeŋ hinhin gwahade goyen po, \q2 neŋ dawartek al tareŋ miŋyaŋ wor po goyen\f + \fr 1:69-71 \ft Hiburu merere katiŋ asaŋdebe, “bulmakaw hirkam” gwahade katiŋ hi. (Liwai 4:7,18,25)\f* meteŋ almiŋ Dewityen miŋde mat forok irde dunyeŋ. \q1 \v 72-75 Al Kuruŋbe asininiŋ yago buniŋeŋ nurde yuneŋ hinhin. \q2 Goke teŋbe haŋkapya asininiŋ Abraham hitte gahade biŋa tiyyiŋ: \q2 ‘Israel marbe asogom yufukde mat yawareŋ. \q3 Irkeb kafura ma heŋ ne doloŋ nirde hinayiŋ. \q2 Hinayiŋ kuruŋ goyenbe tumŋaŋ delner wukkeŋ wor po, huwak po heŋ gab doloŋ nirde hinayiŋ,’ yiriŋ. \q1 Al Kuruŋbe asininiŋ yago hitte biŋa tareŋ wor po gwahade teŋ hinhin goyen biŋ sir ma yeŋ hiyen. \q1 \v 76 Be, urne Yon, gebe Al Kuruŋ tonŋeŋ yaŋ wor po beleŋ mere basaŋ almiŋ giryeŋ. \q2 Irkeb ge wa meheŋ heŋ Doyaŋ Al Kuruŋ wayyeŋ yitiŋ goke beleŋ kerayiŋ. \q1 \v 77 Niŋgeb gebe daha mat Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereyat mata buluŋ halde yuneŋbe yumulgaŋ titek belŋeŋ goyen yikala yirde hayiŋ. \q1 \v 78 Al Kuruŋbe biŋde mat wor po buniŋeŋ nurde duneŋ hiyen. \q2 Niŋgeb Doyaŋ Al Kuruŋ gobe kame neŋ hitte wayyeŋ. \q1 Yeŋ wayyeŋ goreb naŋa fay urke wuk yeŋ tuka go gwahade diryeŋ. \q1 \v 79 Niŋgeb yeŋ beleŋbe al kidoma bana heŋ mata buluŋ teŋ Al Kuruŋ diliŋde kamtiŋ mar goyen Al Kuruŋ dirŋeŋ weŋ heŋ heŋ beleŋ goyen yikala yirde hiyeŋ. \q1 Irdeb bininiŋ kamke igiŋ heŋ heŋ belŋeŋde gor dukuyeŋ,” yiriŋ. \p \v 80 Be, Sekaraia urmiŋ Yon gobe biŋde mat Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ wor po nurdya nurdya kuruŋ hiriŋ. Irdeb sawsawa po kuruŋ naŋa bana kuriŋ. Kuŋ goŋ heŋ heŋbe nalu untiŋde gorbe meteŋmiŋ miŋ ure yeŋ Israel mar diliŋde forok yiriŋ. \c 2 \s1 Yesu kawaŋ hiriŋ nalu \p \v 1 Be, goyarebe Ogastus beleŋ Roma gabmanyen doyaŋ al kuruŋ Sisar hinhin. Be, al gore meteŋ marmiŋ gaha yinyiŋ: “Ne beleŋ naŋa doyaŋ yirde hime bana kuruŋ goyen alya bereya deŋem yawarnayiŋ. Irke gab teksbe dahade forok yiyyeŋ yeŋ nurtek,” yinyiŋ. \v 2 Be, Al kapyaŋ heŋ heŋ mata gobe tiŋeŋ gogo po ga tiyamiŋ. Goyareb Kwiriniusbe Siria naŋare niŋ doyaŋ al kuruŋ hikeya al kapyaŋ heŋ heŋ mata goyen forok yiriŋ. \v 3 Irkeb Roma gabman beleŋ naŋa doyaŋ yirde hinhin bana goŋ niŋ mar gobe taunmiŋyaŋ taunmiŋyaŋ deŋniniŋ yirniŋ yeŋ kwamiŋ. \v 4 Niŋgeb Yosepbe Galili naŋare niŋ taun Nasaret matbe Yudia naŋare niŋ taun Betlehem kuriŋ. Yeŋbe Dewityen miŋde niŋ al niŋgeb, Dewityen taun Betlehem ineŋ haŋyende gor kuriŋ. \v 5 Mariabe Yosep mekerd unamiŋ geb, tumŋaŋ deŋdere yerye yeŋ kwaryum. Goyen nalureb Maria go diriŋ kawaŋ kertek binde hiriŋ. \v 6 Betlehem gor hikeyabe diriŋ fulgaŋ hiriŋ. \v 7 Gorbe ya kura al gisaw niŋ waŋ damu teŋ ferd ferd ya goyen makiŋ heŋ tukamiŋ. Niŋgeb gor kura heŋ diriŋ kawaŋ kertek moŋ hiriŋ. Irkeb al waŋ ya damu teŋ ferd ferd ya kura gote yufuk bana, dapŋa yerde haŋyen gasuŋde gor kuŋ urmiŋ mataliŋ kawaŋ kiryiŋ. Irdeb sope irde teŋ amil po mala tiyyiŋ. Irde teŋbe dapŋa beleŋ yamuŋ nene haŋyen koroŋ yara kuruŋ goyen bana goŋ tubulŋaŋ tike hinhin. \s1 Sipsip doyaŋ mar beleŋ Yesu kawaŋ hiriŋ goyen nuramiŋ \p \v 8 Yesu kawaŋ hiriŋ goyen wawuŋbe sipsip doyaŋ mar kura sipsipmiŋ taun siŋare doyaŋ yirde haŋyen gwahade teŋ hinhan. \v 9 Irke Al Kuruŋyen miyoŋ yeŋ hitte forok yeke Doyaŋ Al Kuruŋyen saŋiŋ turŋuŋ yaŋ goyen hulsi yara heŋ naŋa timiytiŋeŋ teŋ milgu yiryiŋ. Irkeb kafura wor po hamiŋ. \v 10 Gega Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ, “Kafura heŋ ma yo. Nebe mere igiŋ megen niŋ mar beleŋ nurde amaŋ hetek mere goyen momoŋ direŋ tihim geb. \v 11 Haŋkabe deŋ gayen Al Kuruŋ hitte Dumulgaŋ teŋ teŋ Al goyen Dewityen taun Betlehem gor kawaŋ hihi. Yeŋbe Mesaia, Doyaŋ Al Kuruŋ. \v 12 Niŋgeb diriŋ go kinniŋ yeŋ kuŋbe amil po mala titiŋ dapŋa beleŋ yamuŋ nen haŋyen koroŋ yara kuruŋ bana goŋ hike keneŋ gab mere momoŋ dira gobe gago yeŋ nurnayiŋ,” yinyiŋ. \v 13 Gwaha yinkeb goyare po Al Kuruŋyen miyoŋ budam wor po forok yeŋ kadom goya heŋbe Al Kuruŋ niŋ amaŋeŋ nurde turuŋ irde, \q1 \v 14 “Al Kuruŋ tareŋmiŋ kuruŋ wor po go gab turuŋ irde isoka irniŋ. \q1 Munaŋ megen niŋ mar Al Kuruŋ beleŋ amaŋeŋ nurde yuneŋ hi gobe biŋ kamke ga hinayiŋ,” yamiŋ. \p \v 15 Al Kuruŋyen miyoŋ go gwaha teŋbe yubul teŋ Al Kuruŋ hitte mulgaŋ hamiŋ. Irkeb sipsip doyaŋ mar goreb, “Betlehem kuniŋ. Irde Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ mere dira go kuŋ kinniŋ,” yamiŋ. \v 16 Irdeb araŋ po Betlehem kuŋbe Yosepya Mariaya yenamiŋ. Diriŋ haŋkapok gobe dapŋa beleŋ yamuŋ nen haŋyen koroŋ yara kuruŋ bana goŋ hike kenamiŋ. \v 17 Keneŋbe diriŋ goke Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ yinyiŋ goyen taunde gor niŋ al hoyaŋ wor momoŋ yirde tukamiŋ. \v 18 Irkeb mel gote mere go nurdeb hurkuŋkat tiyamiŋ. \v 19 Munaŋ Mariabe sipsip doyaŋ mar beleŋ mere tiyamiŋ kuruŋ goyen teŋ biŋde kerde goke hugiŋeŋ dufay heŋ hinhin. \v 20 Be, sipsip doyaŋ mar go kuŋbe Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ yinyiŋ gwahade po kenamiŋ geb, mulgaŋ heŋ heŋyabe Al Kuruŋ niŋ amaŋeŋ nurde deŋem turŋuŋ yaŋ irde kasor irdya irdya kwamiŋ. \s1 Yesu go Al Kuruŋ niŋ unaryum \p \v 21 Be, kawaŋ hiriŋde mat kuŋ naŋkahal 8 heke Yuda marte tikulare guba yeŋ uneŋ deŋembe Yesu inaryum. Deŋe gobe Yesu goyen miliŋ biŋde ma forok yekeya Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ deŋe urde unyiŋ. \v 22-23 Be, Maria go diriŋ kawaŋ kiryiŋ goyen kuŋ ig uliŋ titek hekeb Moseyen saba gama irde wuk yeŋ yeŋ mata\f + \fr 2:22-23 \ft Moseyen sabarebe bere kura diriŋ kawaŋ kerde wawuŋ 40 heke gab Al Kuruŋyen ya balemde kuŋ ig uliŋ tiyyeŋ gwahade katiŋ hi. (Liwai 12:2-8)\f* tiye yeŋbe Yerusalem kwaryum. Goya goyenbe Al Kuruŋyen saba asaŋdebe, “Al diriŋ mataliŋbe ne niŋ nuneŋ hinayiŋ,” yiriŋ geb, go po gama irye yeŋ Yesu manaŋ teŋ kwaryum. \v 24 Ire uŋya gobe Moseyen saba gama irdeb Maria ig uliŋ teŋ teŋ ge teŋbe kalyiŋgi irawa gwahade kura yukuŋ Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ mar yunyeke kumga tinayiŋ yeŋbe Yerusalem kwaryum. \p \v 25 Be, Yerusalem gorbe al salanŋeŋ kura hinhin. Deŋembe Simeon. Yeŋbe Al Kuruŋ diliŋde al huwak po heŋ Al Kuruŋyen mata keŋkela gama irde hinhin. Yeŋbe Holi Spirit ketal urtiŋ hiyen. Simeonbe Israel mar kanduk bana haŋ goyen daha naŋa gab Al Kuruŋ beleŋ faraŋ yuryeŋ yeŋ doyaŋ heŋ hinhin. \v 26 Yeŋbe Holi Spirit beleŋ hakot, “Gebe delge hikeya po Al Kuruŋyen Mesaia forok yeke kenayiŋ,” inyiŋ. \v 27 Niŋgeb ire uŋya gore Moseyen saba gama irde gwaha gwaha tinayiŋ yitiŋ goyen tiyye yeŋ Yesu teŋ Al Kuruŋyen ya balemde kwaryum goya goyenbe Holi Spirit beleŋ al goyen bul irde Al Kuruŋyen ya balemde tukuriŋ. Be, ire uŋya go yare gor wakeb \v 28 Simeon beleŋ diriŋ go teŋ besa irde amaŋeŋ nurde Al Kuruŋ turuŋ irde gaha yiriŋ: \q1 \v 29-30 “Doyaŋ Al Kuruŋ, gere alya bereya Yumulgaŋ teŋ teŋ Al niŋ ninariŋ gob haŋka gago delner kenhem. \q1 Niŋgeb Israel mar niŋ kandukŋeŋ nurde himyen gobe hipirkeŋ nurhem geb, ninariŋ gwahade po igiŋ kameŋ. \q1 \v 31 Al gabe megen niŋ alya bereya beleŋ tumŋaŋ diliŋde kennayiŋ yeŋ forok iraŋ. \q1 \v 32 Yeŋbe al miŋ hoyaŋ Yuda mar moŋ goyen Al Kuruŋ hitte kuŋ kuŋ beleŋ goyen yikala yirde hiyeŋ. \q2 Irde yeŋ beleŋ gere al kudiŋeŋ Israel mar hitte mat forok yitiŋ goke al hoyaŋ beleŋ Israel mar deŋem turŋuŋ yaŋ yirde hinayiŋ,” yiriŋ. \p \v 33 Be, Simeon beleŋ Yesu niŋ mere tiyyiŋ go nurdeb ire uŋya gobe dinoŋ kok yaryum. \v 34 Irdeb ire uŋya goyab urmiŋya goyen Simeon beleŋ guram yirde tareŋ yirdeb Yesu miliŋ Mariabe gaha inyiŋ: “Yuda mar budambe diriŋ gare yirke saŋiŋ henayiŋ. Munaŋ kurabe buluŋ nurde katnayiŋ. Yeŋbe Al Kuruŋ beleŋ teŋ kerke wayuŋ goyen al budam igiŋ ma nurde unnayiŋ. \v 35 Yeŋ beleŋbe alyen dufay banare niŋ goyen yade kawan yiryeŋ. Irkeb goyen goke daha wet kura irnayiŋ goreb bubulkuŋge tutma tike bege misiŋ kuruŋ wor po katayiŋ,” inyiŋ. \p \v 36 Be, goya goyenbe Asa mar biriŋ kura deŋembe Ana wor gor hinhin. Naniŋbe Fanuel. Bere gobe Al Kuruŋyen mere basaŋ heŋ heŋ bere. Yeŋbe dama 7 po uŋya hikeb uŋ kamyiŋ. \v 37 Irkeb beretap heŋ kuŋ kuŋbe damam 84 hiriŋ. Yeŋbe Al Kuruŋyen ya balem goyen muŋ kura tubul teŋ hoyaŋde ma kuŋ hiyen. Irdeb hugiŋeŋ naŋkahalya wawuŋya gor heŋ yende alya bereya Al Kuruŋ beleŋ faraŋ yuri yeŋ gusuŋaŋ irde doloŋ irde, kurareb biŋge kutŋa irde heŋya gab gusuŋaŋ irde hiyen. \p \v 38 Simeon beleŋ Maria mere irde hikeyabe Ana wor kuŋ yeŋ hitte heŋ Al Kuruŋ niŋ amaŋeŋ nurde uneŋ kasor iryiŋ. Irdeb Yuda mar Al Kuruŋ beleŋ yumulgaŋ teŋ teŋ niŋ doyaŋ heŋ hinhan mar goyen diriŋ goke momoŋ yiryiŋ. \p \v 39 Be, ire uŋya gobe Moseyen saba goyen gama irde tukuŋ pasi irdeb urmiŋ teŋ tiyuŋmiŋ Galili naŋare niŋ taun Nasaret mulgaŋ haryum. \v 40 Gor heŋyabe diriŋ go kuruŋ heŋ hinhin. Yeŋbe dufaymiŋ wukkeŋ wor po, diriŋ hoyaŋ yara moŋ. Al Kuruŋ beleŋ keŋkela wor po faraŋ urde igiŋ igiŋ irde hinhin. \s1 Yesube foŋeŋmiŋde Al Kuruŋyen ya balemde kuriŋ \p \v 41 Damam damam Yesu miliŋya naniŋya gobe hugiŋeŋ Pasoba\f + \fr 2:41 \ft Bikkeŋ Israel mar Isip naŋa tubul teŋ Kenan kuniŋ tiyamiŋyabe Al Kuruŋ beleŋ sipsip al diriŋ dirŋeŋ gasa yirde darim yade yame kantayaŋ sam yirnayiŋ yinyiŋ. Munaŋ al kura gwaha ma tiyamiŋ marbe Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ waŋbe mel gote urmiŋ mataliŋya dapŋamiŋ mataliŋya goyen tumŋaŋ gasa yirke kamamiŋ. Gega meremiŋ gama iramiŋ marbe miyoŋmiŋ beleŋ yubul tiyamiŋ goke dufay heŋ heŋ ge dula mata teŋ hinhan.\f* dula nalu kuruŋ goke teŋ Yerusalem kuŋ hinhan. \v 42 Be, Yesu go damam 12 hiriŋya wor teŋ hinhan gwahade po Pasoba niŋ teŋ Yerusalem kwamiŋ. \v 43 Be, Pasoba nalu go hubu hekeb Yesu naniŋya miliŋya go Yerusalem tubul teŋ naŋam mulgaŋ heŋ hinaryum. Gega Yesube Yerusalem hinhin goyen go ma nuraryum. \v 44 Al budam kuŋ hinhan geb, Yesube gaŋ tumŋaŋ kuŋ hite yeŋ nurde hinaryum. Be, kuŋ wawuŋbana heke urmiŋ ge teŋ tayŋeŋya kadom yagoya goyen gusuŋaŋ yirde naŋkenaryum. \v 45 Gega ma po kenaryum. Irde fay urkeb mulgaŋ heŋ Yerusalem kuŋ naŋkenye yeŋ kwaryum. \v 46 Kuŋ sar kumaŋ kumaŋ hekeb wawuŋ hiriŋ. Be, fay urke gab sopte naŋkeneŋbe Al Kuruŋyen ya balem koya beleŋ po milgu irtiŋ bana hurkuŋbe kenaryum. Yeŋbe Yerusalem gor niŋ Moseyen saba mar kahal bana heŋbe merem palŋa yirde, gusuŋaŋ yirde teŋ hinhin. \v 47 Irdeb al buda gore gusuŋaŋ irde hikeb keŋkela po wol heŋ yuneŋ hinhin. Irde mere teŋ hinhin go manaŋ nurdeb, “Diriŋ gabe biŋ bak yitiŋ wor po be!” yeŋ hurkuŋkat tiyamiŋ. \v 48 Be, Yesu go gwaha teŋ hikeb naniŋya miliŋya beleŋ urmiŋ go keneŋ hurkuŋkat tiyaryum. Irdeb miliŋ beleŋbe, “Eke, daniŋ geb gwaha diraŋ? Nanakeya neyabe ge niŋ galgalŋeŋ nurde naŋkeneŋ gago wayhar,” inyiŋ. \v 49 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Daniŋ geb ne niŋ naŋkeneŋ har? Naniŋde yare hi yeŋ ma nurde har?” yinyiŋ. \v 50 Gega mere yiryiŋ gote miŋbe gwahade yeŋ ma nuraryum. \p \v 51 Be, Yesu go gwaha ineŋbe Mariaya Yosepya irde mulgaŋ heŋ Nasaret kwamiŋ. Irdeb hinhin kuruŋ gobe meremiŋ po nurde gama irde hinhin. Munaŋ miliŋ Mariabe diriŋ gore mata teŋ hinhin goyen biŋde po kerde nurde hinhin. \v 52 Be, Yesu gob kuruŋ heŋ hinhin. Irkeb dufaymiŋ manaŋ wuk yeŋ hinhin. Al Kuruŋ beleŋ amaŋeŋ nurde uneŋ hinhin. Irkeb al beleŋ manaŋ gwahade po nurde uneŋ hinhan. \c 3 \s1 Yon Baptais beleŋ Yesu niŋ tagalyiŋ \r (Matiyu 3:1-12; Mak 1:1-8; Yon 1:19-28) \p \v 1 Be, Taiberius beleŋ Roma gabmanyen doyaŋ al kuruŋ Sisar heŋbe naŋa kuruŋ goyen doyaŋ yirke kuŋ kuŋ dama 15 hiriŋ. Goya goyenbe Roma gabman al Pontius Pailat beleŋ Yudia naŋa goyen doyaŋ irde hinhin. Goyenterbe Galili naŋabe Herot niŋ tubul tike doyaŋ irde hinhin. Irkeb kuliŋ Filipbe Ituria naŋaya Trakonitis naŋaya doyaŋ yirde hinhin. Munaŋ Abilene naŋabe al kura deŋem Lisanias beleŋ doyaŋ irde hinhin. \v 2 Go nalu goyenterbe Anasya teŋak Kaiafasya beleŋ Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte kuruŋmiŋ hinaryum.\f + \fr 3:2 \ft Anasbe alik heŋbe Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ ird ird meteŋ goyen tubul tike teŋak Kaiafas beleŋ gasuŋmiŋ teŋ meteŋ go teŋ hinhin. Gega Anas beleŋ Kaiafas goyen dufaymiŋ uneŋ hinhin.\f* \p Be, goya goyenbe Al Kuruŋ beleŋ Sekaraia urmiŋ Yonbe sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋ hinhin goyen hoy iryiŋ. \v 3 Irkeb Yodan fe siŋa naŋa hinhan bana go kuŋ hinhin. Kuŋ heŋyabe alya bereya goyen, “Mata buluŋtiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ bitiŋ mulgaŋ henaŋ, irde baptais tenaŋ. Irkeb Al Kuruŋ beleŋ mata buluŋtiŋ halde dunyeŋ,” yeŋ tagalde kuŋ hinhin. \v 4 Yon Baptais beleŋ Doyaŋ Al Kuruŋ wayyeŋ goke alya bereya biŋ gitik yirde ga hinayiŋ yeŋ gwaha teŋ hinhin kuruŋ goke bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ al Aisaia beleŋ asaŋde gahade kayyiŋ hi: \q1 “Sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋ al kura forok yeŋbe alya bereya beleŋ Doyaŋ Al Kuruŋyen mere nurde gama ird ird niŋ dufay gitik teŋ teŋ ge gahade kuware tagalde hiyeŋ: \q2 ‘Doyaŋ Al Kuruŋ waŋ waŋ ge teŋ beleŋ kernaŋ. \q3 Beleŋmiŋ sope irde huwa irnaŋ. \q1 \v 5 Gwaha tiniŋ yeŋbe naŋa dukuŋ dukuŋ daŋ yunke waŋ hurkunayiŋ. \q2 Duguya higiliŋya yawarke kateŋ bantoto henayiŋ. \q2 Beleŋ kokaŋ yade huwa yirdeb beleŋ hurkuŋkatŋeŋ yade sirsarŋeŋ yirnayiŋ. \q1 \v 6 Irkeb Al Kuruŋ beleŋ alya bereya yumulgaŋ teŋ teŋ mata goyen al tumŋaŋ kennayiŋ,’ yeŋ hiyeŋ,” yitiŋ. \rq Aisaia 40:3-5\rq* \p \v 7 Be, yitiŋ gwahade po Yon beleŋ meteŋ gwahade teŋ hikeb al budam yeŋ hitte baptais tiniŋ yeŋ waŋ hinhan. Irkeb go mar goyen yeneŋbe gaha yinyiŋ: “Deŋbe mata buluŋ po teŋ haŋ gega, mali baptais tiniŋ yeŋ wayhaŋ? Deŋ gab dufaytiŋ buluŋ wor po kunere dirŋeŋ weŋ yara. Goyenbe mali baptais tetek gab Al Kuruŋyen bearar go ma kentek yeŋ nurde haŋ? Ganuŋ beleŋ gwaha dinuŋ? Epte ma wor po busaharnayiŋ! \v 8 Niŋgeb fudinde wor po mata buluŋtiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ bitiŋ mulgaŋ haŋ gote igineŋ Al Kuruŋ diliŋde mata igiŋ huwak goyen po teŋ hinayiŋ. Munaŋ, ‘Neŋbe Abraham dirŋeŋ weŋ geb, Al Kuruŋyen bearar ma tetek,’ yeŋ haŋyen. Gega mata buluŋtiŋ ma yubul tinayiŋbe meretiŋ gobe miŋ miŋmoŋ wor po hiyyeŋ. Al Kuruŋbe igiŋ hora gayen yade Abrahamyen dirŋeŋ weŋ yiryeŋ geb. \v 9 Saporbe bikkeŋ he miŋde ilde ilde niŋ ep irtiŋ hi yara Al Kuruŋ beleŋ mata buluŋtiŋ gote muruŋgem duntekbe binde wor po hi. Niŋgeb he kura igineŋ ma heŋ hiyeŋ gobe ilde kak alare temeynayiŋ gwahade goyen po, deŋ gayen mata buluŋtiŋ ma yubul tinayiŋbe Al Kuruŋ beleŋ yende al ma dirde dakira tiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 10 Irkeb al buda gore, “Niŋgeb neŋbe daha teŋ gab igiŋ hetek?” inamiŋ. \v 11 Irkeb wol heŋbe, “Al kura uliŋhormiŋ irawa kenem uŋkureŋbe al go miŋmoŋ goyen unyeŋ. Irdeb al kura biŋgem yaŋ wor go miŋmoŋ al keneŋbe gwaha po tiyyeŋ,” yinyiŋ. \v 12 Be, Yuda mar kura Roma gabman niŋ teks yade haŋyen mar manaŋ baptais tiniŋ yeŋ waŋ gor hinhan. Niŋgeb yeŋ beleŋ, “Tisa, neŋbe daha titek?” yeŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 13 Irkeb wol heŋbe, “Gabman beleŋ duneŋ hiyen hora goyen po yade hinayiŋ. Munaŋ go hende sopte ma yade hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 14 Irkeb fuleŋa mar gor hinhan gore wor, “Munaŋ neŋbe daha titek?” inamiŋ. Irkeb Yon Baptais beleŋ wol heŋbe, “Deŋbe hora yawarniŋ yeŋ al gasa yirniŋ yirniŋ yirde detmiŋ kawem ma yade hinayiŋ, irde usi matare goya merere ma yukuŋ hinayiŋ. Horabe meteŋ teŋ haŋyen gote muruŋgem po teŋbe ep gogo yeŋ nurde hinayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 15 Be, Yuda mar gobe tumŋaŋ Mesaia niŋ hakot po doyaŋ heŋ hinhan geb, Yon Baptais beleŋ mata teŋ hinhin goyen keneŋbe yeŋbe Mesaia wet yeŋ dufay heŋ yiŋgeŋ uliŋ tagalde hinhan. \v 16 Irkeb Yon beleŋ nurdeb, “Nebe fe uliŋ po baptais dirde hime. Gega harhoknerbe al kura wayyeŋ. Al gote tareŋbe kuruŋ wor po. Yeŋbe al turŋuŋ yaŋ wor po geb, ne gahade gare epte ma yeŋ ge teŋ meteŋ kuruŋ titek hime. Kahaŋ basaŋmiŋde niŋ kaŋ urguŋ kaŋ yugu teŋ teŋ gobe meteŋ kuruŋ moŋ gega, go wor nebe epte moŋ yeŋ nurde hime. Yeŋ beleŋ gab Holi Spiritya kakya beleŋ baptais diryeŋ. \v 17 Irde yeŋbe al kura wit igineŋ yawareŋ yeŋ kutummiŋ tukuŋ igineŋya sikkeŋya pota yirde igineŋbe goyen yerd yerd ya bana yerde sikkeŋ go yade kumga tiyyeŋ go gwahade diryeŋ. Niŋgeb al kame wayyeŋ goreb meremiŋ ma gama irde hinayiŋ marbe kak hugiŋeŋ hitekde gor yimiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 18 Be, Yonbe alya bereya saba budam hoyaŋ manaŋ momoŋ yirde tareŋ yirde hinhin. Irde mere igiŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ yumulgaŋ tiyyeŋ goke momoŋ yirde saba yirde hinhin. \v 19 Irdeb Galili naŋa gote doyaŋ al kuruŋ Herot beleŋ kuliŋde bere Herodias goraŋ iryiŋ goke teŋ Yon beleŋ, “Mata buluŋ tiyaŋ,” ineŋ goke ineŋ tiyyiŋ. Goyenbe go po moŋ. Mata buluŋ hoyaŋ teŋ hinhin kuruŋ goke manaŋ kawan po momoŋ iryiŋ. \v 20 Gega Herot gobe mata buluŋ teŋ hinhin goyen bada hitŋeŋbe go hende po bak uneŋ fuleŋa marmiŋ yinke Yon go teŋ koyare keramiŋ. \s1 Yesu baptais tiriŋ irde Yesuyen megen niŋ asem yago \r (Matiyu 1:1-17; 3:13-17; Mak 1:9-11) \p \v 21 Be, Herot beleŋ Yon Baptais teŋ koyare ma kiryiŋyabe al Yesuyen budam Yon hitte kuŋ baptais teŋ hinhan. Goya goyenbe Yesu manaŋ yeŋ hitte baptais tiriŋ. Be, Yesu go baptais teŋbe Al Kuruŋ mere irde hikeb goya goyen po naŋkiŋ hol yiriŋ. \v 22 Irkeb Holi Spirit beleŋ kawan po Yesu hitte nu foy teŋ kattiŋ yara teŋ kateŋ kipiryiŋ. Irkeb al melak kura naŋkiŋde mat, “Gebe urne, bubulkuŋne wor po. Nebe ge niŋ bener mat amaŋeŋ wor po nurde guneŋ hime,” yiriŋ. \v 23 Be, Yesube damam 30 gwahade heŋ baptais go teŋbe meteŋmiŋ miŋ uryiŋ. \li1 Be, Yesu gobe al beleŋ Yosep urmiŋ yeŋ nurde uneŋ hinhan. Yesu asem yago yitiŋbe gahade: Yosepbe Heli urmiŋ. \li1 \v 24 Helibe Matat urmiŋ. Matatbe Liwai urmiŋ. Liwaibe Melki urmiŋ. Melkibe Yanai urmiŋ. Yanaibe Yosep urmiŋ. \li1 \v 25 Yosepbe Matatias urmiŋ. Matatiasbe Amos urmiŋ. Amosbe Nahum urmiŋ. Nahumbe Esli urmiŋ. Eslibe Nagai urmiŋ. \li1 \v 26 Nagaibe Mat urmiŋ. Matbe Matatias urmiŋ. Matatiasbe Semen urmiŋ. Semenbe Yosek urmiŋ. Yosekbe Yoda urmiŋ. \li1 \v 27 Yodabe Yoanan urmiŋ. Yoananbe Resa urmiŋ. Resabe Serubabel urmiŋ. Serubabelbe Sealtiel urmiŋ. Sealtielbe Neri urmiŋ. \li1 \v 28 Neribe Melki urmiŋ. Melkibe Adi urmiŋ. Adibe Kosam urmiŋ. Kosambe Elmadam urmiŋ. Elmadambe Er urmiŋ. \li1 \v 29 Erbe Yosuwa urmiŋ. Yosuwabe Eliese urmiŋ. Eliesebe Yorim urmiŋ. Yorimbe Matat urmiŋ. Matatbe Liwai urmiŋ. \li1 \v 30 Liwaibe Simeon urmiŋ. Simeonbe Yuda urmiŋ. Yudabe Yosep urmiŋ. Yosepbe Yonam urmiŋ. Yonambe Eliakim urmiŋ. \li1 \v 31 Eliakimbe Melea urmiŋ. Meleabe Mena urmiŋ. Menabe Matata urmiŋ. Matatabe Natan urmiŋ. Natanbe Dewit urmiŋ. \v 32 Dewitbe Yesi urmiŋ. Yesibe Obet urmiŋ. Obetbe Boas urmiŋ. Boasbe Salmon urmiŋ. Salmonbe Nason urmiŋ. \li1 \v 33 Nasonbe Aminadap urmiŋ. Aminadapbe Atmin urmiŋ. Atminbe Arni urmiŋ. Arnibe Hesron urmiŋ. Hesronbe Peres urmiŋ. Peresbe Yuda urmiŋ. \li1 \v 34 Yudabe Yekop urmiŋ. Yekopbe Aisak urmiŋ. Aisakbe Abraham urmiŋ. Abrahambe Tera urmiŋ. Terabe Nahor urmiŋ. \li1 \v 35 Nahorbe Seruk urmiŋ. Serukbe Reu urmiŋ. Reube Pelek urmiŋ. Pelekbe Eber urmiŋ. Eber gobe Sela urmiŋ. \li1 \v 36 Selabe Kainan urmiŋ. Kainanbe Arpaksat urmiŋ. Arpaksatbe Siem urmiŋ. Siembe Noa urmiŋ. Noabe Lamek urmiŋ. \li1 \v 37 Lamekbe Metusela urmiŋ. Metuselabe Enok urmiŋ. Enokbe Yaret urmiŋ. Yaretbe Mahalalel urmiŋ. Mahalalelbe Kenan urmiŋ. \li1 \v 38 Kenanbe Enos urmiŋ. Enosbe Set urmiŋ. Setbe Adam urmiŋ. Irde Adambe Al Kuruŋ beleŋ iryiŋ. \c 4 \s1 Satan beleŋ Yesu tuŋaŋ uryiŋ \r (Matiyu 4:1-11; Mak 1:12-13) \p \v 1 Be, Yesu gob Yodan fete Yon hitte baptais teŋbe fe go tubul teŋ kuriŋ. Goya goyenbe Holi Spirit beleŋ ketal urdeb teŋ sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋ tukuriŋ. \v 2 Goŋ kuŋbe naŋkahal 40 hinhin. Goyare goyenbe Satan beleŋ mata buluŋ kurayen kurayende tuŋaŋ urtiŋde hinhin. Goŋ hinhin goya goyenbe biŋge kutŋaŋre hinhin geb, kuŋ kuŋ naŋkahal 40 go muruŋde hekeb biŋge buluŋ wor po iryiŋ. \p \v 3 Be, Satan beleŋ goyen keneŋbe hora kura ikala irde, “Gebe fudinde Al Kuruŋ Urmiŋ kenem hora ga inke beret hekeb nawa,” inyiŋ. \v 4 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Al Kuruŋyen asaŋdeb, ‘Albe biŋge hende po ma haŋyen,’ yitiŋ hi,” inyiŋ. \p \v 5 Be, gor matbe Uŋgura gore Yesu go naŋa kota tukuŋbe alya bereya megen haŋ kuruŋ goyen wawuŋ uŋkureŋde po ikala iryiŋ. \v 6 Irdeb, “Megen haŋ mar kuruŋ gayen doyaŋ yird yird saŋiŋ gobe ne nuntiŋ. Niŋgeb al kura une yeŋbe igiŋ ala yubul teŋ uneŋ. Niŋgeb guneŋ. \v 7 Goyenbe mali ma guneŋ. Turuŋ nirde doloŋ nirke gab det kuruŋ goyen yubul teŋ gunmeke gere henayiŋ,” inyiŋ. \v 8 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Al Kuruŋyen asaŋdebe, ‘Al Kuruŋ po gab dende Doyaŋ Al Kuruŋ geb, yeŋ po ga turuŋ irde doloŋ irde yeŋ ge po meteŋ teŋ hinayiŋ,’ yitiŋ goyen go ma nurde ha?” inyiŋ. \p \v 9-11 Be, Uŋgura go Yesu teŋ Yerusalem tukuŋbe Al Kuruŋyen ya balem kuruŋ hende hoyaŋ goyenter teŋ hurkuriŋ. Irdeb gaha inyiŋ: “Al Kuruŋyen asaŋdebe, \q1 ‘Ge niŋ teŋbe Al Kuruŋ beleŋ miyoŋmiŋ yinke keŋkela doyaŋ girnayiŋ. \q1 Irdeb gakteŋ mugunyeŋ goyenbe haniŋde gisaŋ heke kahaŋge hora beleŋ muŋ kura umulaw ma uryeŋ,’ yitiŋ. \rq Tikiŋ 91:11-12\rq* \p Niŋgeb gebe Al Kuruŋ Urmiŋ kenem gar gare solok yeŋ kurka,” inyiŋ. \v 12 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Al Kuruŋyen mere asaŋde kura katiŋbe, ‘Al Kuruŋ po ga Doyaŋ Al Kuruŋge. Niŋgeb tuŋaŋ urde tebaŋ ma irayiŋ,’ yitiŋ hi,” inyiŋ. \v 13 Be, Uŋgura gobe Yesu tuŋaŋ urmaŋ urmaŋbe bada heŋ kurare kura ga sopte tuŋaŋ ureŋ yeŋbe tubul teŋ kuriŋ. \s1 Nasaret niŋ marbe Yesu niŋ bada hamiŋ \r (Matiyu 13:53-58; Mak 6:1-6) \p \v 14 Be, Yesu go Holi Spirit ketal urde tareŋ irke mulgaŋ heŋ Galili naŋare kuriŋ. Irdeb meteŋ teŋ hikeb al Galili naŋa bana hinhan kuruŋ goyen mere momoŋmiŋ nurtiŋ ala tiyamiŋ. \v 15 Yeŋbe Yuda marte gabu yayaŋ kuŋ al saba yirde hinhin. Irkeb al meremiŋ nurde hinhan goreb turuŋ irde hinhan. \p \v 16 Be, Galili naŋa bana goŋ meteŋ teŋ heŋyabe Nasaret kuriŋ. Yeŋbe taun goyenter heŋ kuruŋ hiriŋ. Be, yeŋbe Sabat nalure hugiŋeŋ teŋ hinhin gwahade goyen po, Sabat nalu hekeb Yuda marte gabu yare kuriŋ. Irdeb Al Kuruŋyen mere kapyaŋ hewe yeŋ huwaryiŋ. \v 17 Irkeb gabu ya goyenter niŋ meteŋ faraŋ al kura beleŋ asaŋ kura Al Kuruŋyen mere basaŋ al Aisaia beleŋ kayyiŋ bili irtiŋ hinhin goyen teŋ Yesu unyiŋ.\f + \fr 4:17 \ft Asaŋ gobe Aisaia beleŋ haŋkapya kayyiŋ wor po goyen moŋ. Gabe basaŋ heŋ sopte kayamiŋ kuruŋ goyen kuramiŋbe gago.\f* Irkeb hol irde mere kura katiŋ goyen keneŋbe kapyaŋ hiriŋ. Merebe gahade: \q1 \v 18-19 “Doyaŋ Al Kuruŋbe alya bereya yumulgaŋ teŋ teŋ mere igiŋ goyen al buniŋeŋ momoŋ yirde saba yirde hayiŋ yeŋ basiŋa niryiŋ. \q1 Irde nad nerke kweŋ timekeya, ‘Kuŋbe kanduk bana haŋ mar goyen faraŋ yurde yad siŋa yirayiŋ, \q2 irde al diliŋ titmiŋbe sope yirayiŋ,’ ninuŋ. \q1 Irdeb, ‘Al buluŋyen yufukde heŋ goltapŋeŋ nurde haŋ mar goyen faraŋ yurde yad siŋa yirayiŋ, \q2 irde Al Kuruŋ beleŋ alya bereya igiŋ yird yird nalube gago waya yeŋ momoŋ yirayiŋ,’ ninuŋ. \q1 Niŋgeb goke teŋbe Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ basiŋa niryiŋ geb, Holi Spirit beleŋ ketal nurtiŋ hime,” yitiŋ hi. \rq Aisaia 61:1-2; 58:6\rq* \p \v 20 Be, kapyaŋ heŋ pasi irdeb asaŋ go bili irdeb tumulgaŋ teŋ gabu yare gor niŋ meteŋ al go uneŋbe kipiryiŋ. Irkeb al buda gor hinhan kuruŋ go diliŋbe Yesu hende po iramiŋ. \v 21 Irkeb Yesu beleŋ, “Mere kapyaŋ hemeke nurhaŋ gote igineŋbe ne gago nenhaŋ,” yinyiŋ. \p \v 22 Be, gor hinhan mar gobe tumŋaŋ sabamiŋ igiŋ nurde yeŋ ge tagalamiŋ. Irde meremiŋbe tareŋ miŋyaŋ wor po goyen nurdeb dinoŋ kok yamiŋ. Gega Yesu go keneŋ bebak teŋbe, “Al gabe Yosep urmiŋ moŋ?” yamiŋ. \v 23 Mel gore gwaha yeke nurdeb Yesu beleŋ gaha yinyiŋ: “Deŋbe al beleŋ mere kura gahade teŋ hike nurde haŋyen. Mere gobe gahade: ‘Guram al, neŋ sope dire yeŋbe gigeŋ wa sope irayiŋ,’ yeŋ haŋyen. Niŋgeb gwahade goyen po ne gayen deŋ beleŋbe, ‘Tiyuŋger gar gayen Kapeneam taunde mata teŋ hike nurtiŋ goyen tike dilniniŋde yentek,’ ninniŋ tahaŋ. \v 24 Gwahade yenayiŋ gega, fudinde wor po dineŋ hime, Al Kuruŋyen mere basaŋ marbe tiyuŋmiŋde niŋ mar beleŋ meremiŋ nurtek ma yirkeb yakira teŋ haŋyen,” yinyiŋ. \p \v 25 Irde sopte gaha yinyiŋ: “Fudinde wor po dineŋ hime. Al Kuruŋyen mere basaŋ al Elaia hinhin nalureb Al Kuruŋ beleŋ naŋkiŋ pet tikeb dama karwo irde gagasi 6 gayen kigariŋ yilik muŋ kura ma tiyyiŋ. Gwaha tikeb Israel naŋa kuruŋ gobe biŋge kamde kamde nalu kuruŋ forok yiriŋ. Goyare goyen bana goŋbe beretap budam hinhan. \v 26 Gega Elaiabe Al Kuruŋ beleŋ Israel niŋ beretap kura hitte ma teŋ kerke kuriŋ. Gwaha irtiŋeŋbe Saidon naŋa bana goŋ niŋ beretap kura Sarefat taunde hinhin geb, Elaia go teŋ kerke yeŋ hitte kuriŋ. \v 27 Be, Al Kuruŋyen mere basaŋ al kura Elisa hinhin nalureb Israel naŋarebe al budam busuka miŋyaŋ hinhan. Gega yeŋbe Israel al kura ma sope iryiŋ. Gwaha irtiŋeŋbe al miŋ hoyaŋ Siria naŋare niŋ al Naman po gab sope iryiŋ,” yinyiŋ. \p \v 28 Be, Yesu beleŋ gwaha yinkeb al gabu ya bana hinhan mar kuruŋ gobe biŋ ar yamiŋ. \v 29 Irkeb huwarde Yesu go hamulare tukuŋ timiyniŋ yeŋ upepel urde teŋ taun siŋakde naŋa hamulare gor teŋ kwamiŋ. \v 30 Gega Yesu gobe daha mat wet kura al buda goyen kahal pota yirde kuriŋ. \s1 Yesu beleŋ uŋgura takira tiyyiŋ \r (Mak 1:21-28) \p \v 31 Be, Yesube gor mat Galili naŋare niŋ taun kura Kapeneam gor kurkuriŋ. Irdeb kuŋ gor Sabat nalu hekeb Yuda marte gabu yare hurkuŋ al saba yiryiŋ. \v 32 Irke gor hinhan mar beleŋ sabamiŋ saŋiŋ miŋyaŋ geb, pel irtek moŋ yeŋ nurdeb diliŋ fot yamiŋ. \p \v 33 Be, gabu ya bana goyenbe al uŋguram yaŋ kura hinhin. Be, al gore kekew teŋbe, \v 34 “Ey, Yesu Nasaret niŋ al! Gebe daha dire yeŋ wayha? Buluŋ dire yeŋ wayha? Gebe al gwahade yeŋ nurd guneŋ hime. Gebe Al Kuruŋyen, Al Wukkeŋ wor po!” inyiŋ. \v 35 Irkeb Yesu beleŋ misiŋeŋ po, “Bada hawa. Irde al go tubul teŋ kat kwa!” inyiŋ. Irkeb uŋgura goreb gabu iramiŋ mar diliŋ mat po al go temeyke katkeb tubul teŋ kuriŋ. Gega al gobe dagi kura ma tiyyiŋ. \v 36 Irkeb gor hinhan mar gore mata go keneŋbe hurkuŋkat wor po teŋ yiŋgeŋ uliŋ, “Saba gabe dahade wor po? Turŋuŋ yaŋ wor po. Irde meremiŋ pel irtek moŋ, tareŋ miŋyaŋ geb, go hende uŋgura yakira tikeb kat kwahaŋ!” yamiŋ. \v 37 Be, Yesu beleŋ mata tiyyiŋ gote mere momoŋbe alya bereya tiyuŋ Kapeneam taun biŋyaŋ hinhan goyen nurde tukutiŋ ala tiyamiŋ. \s1 Yesu beleŋ al garbam miŋyaŋ budam sope yiryiŋ \r (Matiyu 8:14-17; Mak 1:29-34) \p \v 38 Be, Yesu gobe Yuda marte gabu ya go tubul teŋbe Saimon, deŋem kurabe Pita gote yare kuriŋ. Goya goyenbe Saimon teŋakbe aygaŋ buluŋ wor po irke Saimonyen yare hinhin. Niŋgeb faraŋ uri yeŋ Yesu momoŋ iramiŋ. \v 39 Irkeb kuŋ gasuŋmiŋ ketalde huwarde urguŋ kaŋ keneŋbe aygaŋ go kwep irde takira tikeb tubul tiyyiŋ. Irkeb bere gobe goyare po huwardeb Yesuya yeŋya wayamiŋ mar goke biŋge kayyiŋ. \p \v 40 Be, naŋa gurgur yeŋ hikeb Sabat nalu hubu hiriŋ geb, igiŋ det kanduk yad belen kutek hamiŋ. Irkeb al garbam miŋ kurayen kurayen Yesu hitte yawayamiŋ. Irkeb yuŋkureŋ yuŋkureŋ haniŋ uliŋde yerdeb guram yirde tukukeb igiŋ hamiŋ. \v 41 Goyenbe garbam po ma sope yiryiŋ. Uŋgura al uliŋde hinhan goyen manaŋ yakira tike al budam yubul teŋ kat kwamiŋ. Uŋgura goyen Yesube Mesaia yeŋ nurde uneŋ hinhan geb, kat kuŋ heŋyabe kekew teŋ, “Gebe Al Kuruŋ Urmiŋ!” ineŋ hinhan. Gega Yesu beleŋbe mere tinak yeŋ yineŋ teŋ utaŋ yirde hinhin. \p \v 42 Be, naŋa hako ga fay urde hikeb Yesu go naŋa migiriŋ miŋmoŋde kura gor kuriŋ. Irkeb al beleŋ yeŋ ge naŋkeneŋ hinhan. Naŋkeneŋ kuŋ kuŋbe yeŋ hinhinde gor forok yeŋ kenamiŋ. Irdeb, “Dubul ma teŋ kwayiŋ. Gaŋ po hayiŋ,” ineŋ basiŋa iramiŋ. \v 43 Gega Yesu beleŋ wol heŋbe, “Moŋ, nebe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mere igiŋ goyen tiyuŋ hoyaŋde manaŋ tagalde kuŋ heŋ. Goke teŋbe Al Kuruŋ beleŋ nad nerke wamiriŋ,” yinyiŋ. \v 44 Irdeb Yuda marte naŋa bana kuruŋ go kuŋ heŋya gabu yayaŋ mere tagalde kuŋ hinhin. \c 5 \s1 Yesu beleŋ komatmiŋ yawaryiŋ \r (Matiyu 4:18-22; Mak 1:16-20) \p \v 1 Be, nalu kurareb Yesu go Galili fe ala kuruŋ, deŋem kurabe Genesaret ineŋ haŋyen goyen siŋare huwarde heŋ Al Kuruŋyen mere tagalde hikeb al budam nurniŋ yeŋ waŋ kalyaŋ keramiŋ. \v 2 Irkeb Yesu beleŋ naŋkeneŋ hakwa irawa kura yawaŋ fe siŋare yubul titiŋ yinyiŋ. Miŋ marbe kamaŋmiŋ halde hinhan. \v 3 Irkeb Yesu go hakwa kura hende gor hurkuriŋ. Hakwa gobe Saimonyen. Be, hurkuŋbe Saimon goyen, “Alare muŋ kura irke kurki,” inyiŋ. Irdeb hakwa hende keperdeb al fe siŋare hinhan mar go saba yiryiŋ. \p \v 4 Be, sabamiŋ pasi irdeb Saimon goyen, “Alare kuŋbe digeya kamaŋ temeyde dapŋa yawarnaŋ,” inyiŋ. \v 5 Irkeb Saimon beleŋbe, “Doyaŋ al, neŋbe wawuŋ soba kuruŋ gab kurut yeteke kuŋ kuŋ gago fay dura. Goyenbe dawet kura ma yawarhet. Goyenpoga ge beleŋ yaha niŋgeb, alare kuŋ kamaŋ temeyeŋ tihim,” inyiŋ. \v 6 Irdeb Yesu beleŋ inyiŋ gwahade po, hakwa go teŋ alare kuŋbe kadom kura hakwa hende hinhan goya kamaŋ temeyamiŋ. Irdeb dapŋa budam wor po yawarkeb kamaŋmiŋ dildil yeŋ hako ga tiktuk iramiŋ. \v 7 Irkeb meteŋ kadom hakwa hoyaŋde hinhan goyen waŋ faraŋ durnaŋ yeŋ haniŋ po tuŋaŋ yiramiŋ. Irkeb hakwamiŋ go teŋ waŋbe tumŋaŋ kamaŋ goyen tuluŋ teŋ dapŋa hakwa hende wok yirke hakwa irawakde dapŋa beleŋ po makiŋ heke soŋ dolok naryum. \p \v 8-10 Be, dapŋa kuruŋ yawaramiŋ goyen keneŋbe Saimon deŋem kurabe Pitaya kadom yago hakwa hende yeŋya hinhan mar gobe tumŋaŋ hurkuŋkat wor po tiyamiŋ. Irde Pita gote kadom waraŋ Sebedi urmiŋ Yemsya Yonya faraŋ urye yeŋ hakwamiŋde wayaryum goyen manaŋ hurkuŋkat wor po tiyaryum. Niŋgeb Saimon goreb kafura heŋ Yesu kahaŋ miŋde urguŋ kaŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, nebe mata buluŋ al wor po geb, epte ma delge mar huwareŋ. Niŋgeb nubul teŋ kwa,” inyiŋ. \p Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Kafura heŋ ma yo. Gayenter matbe dapŋa yawartiŋeŋbe al yade hayiŋ geb,” inyiŋ. \v 11 Irkeb hakwamiŋ go yawaŋ siŋare yirdeb dawet kuruŋ go okohom po yubul teŋbe Yesu gama iramiŋ. \s1 Al kura garbam buluŋ busuka miŋyaŋ \r (Matiyu 8:1-4; Mak 1:40-45) \p \v 12 Be, Yesu go Galili naŋa bana goŋ niŋ taun kura goyenter hikeb al kura busuka beleŋ uliŋ teŋ pasi irtiŋ gore wayyiŋ. Waŋ Yesu keneŋbe yeŋ beleŋ gab faraŋ nuryeŋ yeŋ nurde kahaŋ miŋde wulgurut yiriŋ. Irdeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, dufayger wilakŋeŋ nurdeb sope nirke igiŋ heweŋ,” ineŋ eseŋ mere iryiŋ. \v 13 Irkeb haniŋ temeyde al go uliŋde kerdeb, “Igiŋ guram gireŋ. Niŋgeb igiŋ hawa,” inyiŋ. Irkeb goyare po busuka gobe tubul tikeb igiŋ hiriŋ. \v 14 Irkeb Yesu beleŋbe, “Igiŋ haha gake al kura ma momoŋ irayiŋ,” inyiŋ. Irdeb, “Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ mar hitte kuŋ sikkeŋge yikala yirke keneŋbe fudinde igiŋ haha ginnayiŋ. Irke gab Mose beleŋ bikkeŋ yiriŋ mata goyen gama irde dapŋa kura mel go yunnayiŋ. Irkeb ge niŋ teŋ Al Kuruŋ niŋ dapŋa go kumga tinayiŋ. Irkeb al tumŋaŋ fudinde igiŋ hihi yeŋ gennayiŋ,” inyiŋ. \v 15 Gega Yesuyen mere momoŋbe kuruŋ wor po heŋ kuriŋ. Irkeb al budam, “Kuŋ sabamiŋ nurniŋ, irde al garbam miŋyaŋbe sope diri,” yeŋ nurde wayamiŋ. \v 16 Gega Yesu gob gor heŋ meteŋ teŋ hinhinyabe al yubul teŋ naŋa migiriŋ miŋmoŋde yeŋ uŋkureŋ po kuŋ Al Kuruŋ mere irde hinhin. \s1 Al uliŋ kamtiŋ kura sope iryiŋ \r (Matiyu 9:1-8; Mak 2:1-12) \p \v 17 Be, nalu kurareb Yesu go teŋ hinhin gwahade po saba tagalde hinhin. Gwaha teŋ hikeyabe Yuda marte tikula tareŋ po gama irde haŋyen Farisi maryabe Moseyen saba tagal tagal marya budam Yesu saba tagalde hinhinde gor wayamiŋ. Go mar gobe tiyuŋ tumŋaŋ Galiliya Yudiaya naŋa bana goŋ niŋ beleŋ wayamiŋ. Irde kurabe Yerusalem taun kuruŋde gor mat wayamiŋ. Be, mel go waŋ gor keperdeb Yesu beleŋ al saba yirde hinhin goyen palŋa irde hinhan. Goyenterbe Doyaŋ Al Kuruŋyen saŋiŋ garbam mar sope yird yird gobe Yesu hitte hinhin. \p \v 18 Be, Yesu go al saba yirde hikeb al buda kura gore al uliŋ kamtiŋ sapir hende tawayamiŋ. Irdeb tukuŋ Yesu hinhin ya bana goŋ hurkuŋ kahaŋ miŋde kirniŋ yeŋ beleŋ niŋ naŋkenamiŋ. \v 19 Gega al forfor yeŋ hinhan goreb beleŋ miŋmoŋ yiryiŋ. Irkeb bada heŋ ya go hende hurkuŋbe\f + \fr 5:19 \ft Yuda marte ya armobe nende yara moŋ, megeŋ teŋ bantoto irtiŋ. Irde ya siŋak beleŋ gor hurkuŋ hurkuŋ beleŋ miŋyaŋ. Kurareb gor hurkuŋ keperde usaŋ heŋ meŋe teŋ haŋyen.\f* Yesu hinhin turte gor yameŋ keramiŋ. Irdeb al uliŋ kamtiŋ goyen sapirte gwahade po ferde hikeya al forfor yeŋ hinhan bana gor kaŋde po paŋgir irke Yesu hinhin turte po kurkuriŋ. \v 20 Irkeb Yesu beleŋ mel gote dufay tareŋ go yeneŋbe al uliŋ kamtiŋ goyen, “Kadne, mata buluŋge halde gunhem geb,” inyiŋ. \p \v 21 Irkeb Farisi marya Moseyen saba tagal tagal marya beleŋ mere go nurdeb dufaymiŋdeb, “Al Kuruŋ po ga alyen mata buluŋ halde halde tareŋ miŋyaŋ. Munaŋ al gabe ganuŋ geb, Al Kuruŋ sukal irde hi?” yeŋ nurde hinhan. \v 22 Irkeb Yesu beleŋ dufaymiŋ yeneŋ bebak teŋbe, “Daniŋ gwahade dufay heŋ haŋ? \v 23 Damiŋbe meteŋeŋ yeŋ nurde haŋ? ‘Mata buluŋge halde gunhem,’ yihim goyen ma ‘Huwarde kwa,’ yeweŋ goyen? \v 24 Nebe deŋ beleŋ meteŋeŋ nurde haŋ goyen ireŋ tihim. Irmeke gab megen garbe ne Al Urmiŋ\f + \fr 5:24 \ft Al Urmiŋ gote miŋbe alya bereya Al Kuruŋ hitte Yumulgaŋ teŋ teŋ Al. Daniel 7:13 gorbe deŋem Al Urmiŋ goyen hi.\f* gabe alyen mata buluŋ halde halde gote saŋiŋ miŋyaŋ yeŋ neneŋ bebak tinayiŋ,” yinyiŋ. Irdeb al uliŋ kamtiŋ goyen, “Ne gare ginhem. Huwarde gasuŋge teŋ yager kwa,” inyiŋ. \v 25 Irkeb al go goyare po al buda gote diliŋ mar po huwardeb ferde hinhin gasuŋmiŋ goyen sope irde teŋbe amaŋ wor po heŋ Al Kuruŋ turuŋ irdya irdya kuriŋ. \v 26 Irkeb al buda go mata goyen keneŋ hurkuŋkat teŋbe Al Kuruŋ turuŋ iramiŋ. Irdeb kafura wor po heŋbe, “Haŋkabe mata tiŋeŋ wor po hakot gwahade kura ma keneŋ hityen goyen kenhet,” yamiŋ. \s1 Yesu beleŋ Liwai hoy iryiŋ \r (Matiyu 9:9-13; Mak 2:13-17) \p \v 27 Be, go kamereb Yesu go biŋde mat siŋare kateŋbe kuriŋ. Kuŋ heŋyabe Roma gabmanyen teks yad yad al kura deŋem Liwai beleŋ teks yad yad gasuŋde keperde hike kinyiŋ. Irdeb kuŋbe, “Gama nira,” inyiŋ. \v 28 Irkeb Liwai go huwarde dawet kuruŋ go gor po yufuyaŋ heŋbe Yesu gama iryiŋ. \p \v 29 Be, Liwai beleŋ yamiŋde kuŋbe Yesu niŋ dula mata kuruŋ gitik iryiŋ. Irde meteŋ kadom yagoya al hoyaŋ manaŋ hoy yirke waŋ gabu irde Yesuya biŋge nene hinhan. \v 30 Irkeb Farisi mar kura Moseyen saba tagalde haŋyen goya Farisi mar hoyaŋya gore mata goyen keneŋbe igiŋ ma nurdeb Yesuyen komatmiŋ goyen, “Deŋbe daniŋ teks yad yad marya nende saba keŋkela ma gama irke ‘mata buluŋ mar’ yineŋ hityen mar goya tumŋaŋde dula teŋ haŋ?” yinamiŋ. \v 31 Irkeb Yesu beleŋ meremiŋ go nurdeb, “Al uliŋde igiŋ po hiyeŋbe guram al niŋ ma nuryeŋ. Garbam al po gab guram al niŋ nuryeŋ. \v 32 Niŋgeb gwahade goyen po, nebe neŋ al huwak yeŋ nurde haŋ mar goyen hoy yire yeŋ ma wamiriŋ. Gwaha titŋeŋbe neŋbe mata buluŋ mar yeŋ nurde haŋ mar gwahade goyen hoy yirmeke mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hewoŋ yeŋ wamiriŋ,” yinyiŋ. \s1 Kutŋa mata niŋ tagalyiŋ \r (Matiyu 9:14-17; Mak 2:18-22) \p \v 33 Be, nalu hoyaŋde kurarebe Farisi mar beleŋ Yesu hitte waŋbe, “Yon Baptaisyen komatmiŋbe hugiŋeŋ biŋge kutŋa irde Al Kuruŋ mere irde haŋyen. Farisi marte komatmiŋ manaŋ gwahade po teŋ haŋyen. Gega dahade geb komatgebe dula titiŋde po haŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 34 Irkeb wol heŋbe, “Albe tikiŋ mere miŋ alya heŋyabe biŋge kutŋa ma irde haŋyen. \v 35 Gega tikiŋ mere miŋ al goyen asogom beleŋ waŋ teŋ kuke gab yeŋ ge nurde kutŋa irde hinayiŋ. Niŋgeb kame nalu forok yeke yubul teŋ kumeke gab biŋge kutŋa irnayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 36 Irdeb sopte po maya mere mat gaha yinyiŋ: “Al kura uliŋhormiŋ gergeŋ walde teŋ bikkek erek yitiŋ goyen pet teŋ gada ma iryeŋ. Gwaha irkeb gergeŋ gobe buluŋ hiyyeŋ. Irde uliŋhor bikkek go hende gergeŋ beleŋ gada irtiŋ goyen wor keneŋmiŋbe igiŋ ma hiyyeŋ. \v 37 Irdeb al kura wain fimiŋ gergeŋ teŋ dapŋa sikkeŋ beleŋ po kaŋgu irtiŋ bikkek bana goŋ ma uneŋ hiyeŋ. Gwaha irkeb wain fimiŋ gergeŋ goreb wain kaŋgu bikkek go kumga tike gereŋ yeŋ buluŋ hiyyeŋ. Irde wain manaŋ wok yeŋ hubu hiyyeŋ. \v 38 Niŋgeb albe gwaha ma teŋ haŋyen. Wain fimiŋ gergeŋbe kaŋgu gergeŋ bana po uneŋ haŋyen. \v 39 Gega albe wain fimiŋ yerke bikkek hitiŋbe gergeŋ folek geb igiŋ yeŋ nurde haŋyen. Niŋgeb al wain fimiŋ bikkek nenebe gergeŋ netek ma yirde hiyen. Gwahade goyen po al kura mata bikkek niŋ amaŋeŋ nurde haŋyen marbe mata gergeŋ ne beleŋ yikala yirde hime gayen gama irtek ma yirde hi,” yinyiŋ. \c 6 \s1 Yesube Sabat nalu gote miŋ al \r (Matiyu 12:1-8; Mak 2:23-28) \p \v 1 Be, Sabat nalu kurareb Yesuya komatmiŋya gobe wit meteŋ kahalyaŋ kuŋ hinhan. Kuŋ heŋyabe komatmiŋ beleŋ wit bilmiŋ kura yad haniŋde sugula yirke sisihik wok yekeb igineŋ nene hinhan. \v 2 Irkeb Farisi mar kura beleŋ yeneŋbe, “Daniŋ geb Sabat nalurebe mata gwaha ma teŋ hinayiŋ yeŋ bisam irtiŋ goyen teŋ haŋ?” yinamiŋ. \v 3 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋbe Al Kuruŋyen asaŋde Dewitya kadom yagoya biŋge kamde mata tiyamiŋ gote baraŋmiŋ goyen go ma wor po kapyaŋ heŋ nurde haŋyen? \v 4 Dewitbe Al Kuruŋyen ya balem bana hurkuŋbe beret Al Kuruŋ untiŋ himam, Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte kudiŋeŋ goyen yad niriŋ. Irdeb kadom wor yunke namiŋ. Dewitbe Mose beleŋ gwaha ma teŋ hinayiŋ yitiŋ goyen wor gogo tiyyiŋ gega, goke kanduk kura ma kinyiŋ. \v 5 Niŋgeb ne Al Urmiŋ gabe Sabat gote miŋ al geb, komatne yago gayenbe Sabat nalure igiŋ gwaha gwaha teŋ hinayiŋ yineŋ,” yinyiŋ. \s1 Sabat nalure al haniŋ simsimam kura goyen sope iryiŋ \r (Matiyu 12:9-14; Mak 3:1-6) \p \v 6 Be, Sabat nalu hoyaŋde kurare kurab Yuda marte gabu yare hurkuŋ saba tagalde hinhin. Ya bana goŋbe al haniŋ yase simsima hitiŋ goyen kura goŋ hinhin. \v 7 Be, Farisi marya Moseyen saba tagal tagal maryabe daha mat kura Yesu goyen uliŋde merem yaŋ irniŋ yeŋ nurde hinhan. Niŋgeb Yesu goyen Sabat nalure al guram yirke kentek yeŋ keŋkela keneŋ hinhan. \v 8 Goyenbe Yesube dufaymiŋ bikkeŋ yeneŋ bebak teŋbe al haniŋ simsimam goyen, “Huwarde al buda diliŋ mar ga waŋ huwara,” inyiŋ. Irkeb al go kuŋ huwaryiŋ. \v 9 Irkeb Yesu beleŋ mel goyen, “Be, gusuŋaŋ kura dire. Moseyen sabarebe Sabat nalureb da matabe igiŋ titek yitiŋ hi? Mata igiŋ ma mata buluŋ? Al garbam miŋyaŋ goyen faraŋ yurtek ma yeneŋ wasak titeke kamnayiŋ?” yinyiŋ. \v 10 Gwaha yineŋ gab al buda kuruŋ go yeneŋ tukuŋbe al goyen, “Hange giŋ ira,” inyiŋ. Irkeb haniŋ giŋ irkeb haniŋ gob igiŋ wor po hiriŋ. \v 11 Gega Farisi marya Moseyen saba marya gobe biŋ ar wor po yeke Yesu gobe daha kura irniŋ yeŋ yiŋgeŋ uliŋ mere sege iramiŋ. \s1 Yesuyen mere basaŋ mar 12 \r (Matiyu 10:1-4; Mak 3:13-19) \p \v 12 Be, nalu kurare kurab Yesube Al Kuruŋ mere ire yeŋbe dugu dabayiŋde kura gor hurkuriŋ. Irdeb Al Kuruŋ mere irke kuŋ kuŋ fay uryiŋ. \v 13 Irkeb wampotbe komatmiŋ yago goyen hoy yirke wakeb bana goŋ al 12 po yapat yirde mere basaŋ marmiŋ yiryiŋ. \v 14 Basiŋa yiryiŋ marbe gahade: Saimon deŋem kura Yesu beleŋ unyiŋ gobe Pita, kuliŋ Andru, Yems, Yon, Filip, Batolomiyu, \v 15 Matiyu, Tomas, Saimonya Alfius urmiŋ Yemsya. Munaŋ Saimonbe Selot ineŋ hinhan. \v 16 Irde Yems urmiŋ Yudasyabe Yudas Iskariotya. Yudas Iskariot gobe kame Yesu niŋ asogo hay hiriŋ. \s1 Yesube garbam mar budam sope yirde hinhin \r (Matiyu 4:23-25) \p \v 17 Be, go kamereb Yesu go mere basaŋ marmiŋ goya tumŋaŋ naŋa bantotore komatmiŋ budam hinhande gor kurkuriŋ. Gorbe Yudia naŋare niŋ marya naŋa bana goŋ taun kuruŋ Yerusalem mat al budam wayamiŋ goyen gor hinhan. Irde makaŋ siŋare niŋ taun Tairya Saidonya niŋ mar budam wayamiŋ gor hinhan. Taun irawa gobe Fonisia naŋa bana go niŋ taun. \v 18 Be, mel gobe Yesuyen saba nurniŋ yeŋ wayamiŋ. Irde garbam miŋyaŋbe yeŋ beleŋ gab sope diryeŋ yeŋ wayamiŋ. Irkeb uŋgura beleŋ buluŋ yirtiŋ goyen manaŋ guram yirkeb igiŋ hamiŋ. \v 19 Irdeb Al Kuruŋyen tareŋbe Yesu ketal urke al garbam miŋyaŋ sope yirke keneŋbe mel gore Yesu sisaŋ urde gab igiŋ hiniŋ yeŋ kurut yeŋ hinhan. \s1 Al igiŋ henayiŋya al buluŋ henayiŋya goke tagalyiŋ \r (Matiyu 5:1-12) \p \v 20 Be, Yesu beleŋ komatmiŋ buda goyen yeneŋ heŋbe gaha yinyiŋ: \q1 “Deŋ dettiŋ miŋmoŋ marbe Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dirde hi geb, goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 21 Deŋ biŋge kamde haŋ marbe kamebe biŋge keŋkela nene hinayiŋ geb, goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 Deŋ kanduk yeneŋ eseŋ haŋ marbe kamebe amaŋ heŋ hinmaŋ teŋ hinayiŋ geb, goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 22 Ne Al Urmiŋ gake teŋ al beleŋ igiŋ ma dennayiŋ. \q2 Irde, ‘Gebe nende al yara ma ha,’ dineŋ dakira teŋ harhok dunnayiŋ, nanyaŋ dirnayiŋ, \q3 irde deŋtiŋ buluŋ buluŋ yirde dakira tinayiŋ. \q2 Goyenbe kanduk goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 23 Buluŋ dirde hinayiŋ mar gote asem weŋ wor bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ mar buluŋ buluŋ po yirde hinhan. \q1 Niŋgeb deŋ wor gwaha dirke goya goke ma nurde hinayiŋ. Amaŋ heŋ solok solok yeŋ hinayiŋ. \q2 Kanduk gote muruŋgem igiŋbe kame ga Al Kuruŋ beleŋ kuruŋ wor po dunyeŋ. \q1 \v 24 Munaŋ deŋ hora marbe megen niŋ samuŋ igiŋ igiŋ yade goke po amaŋ heŋ haŋ. \q2 Gega kamebe kanduk po yennayiŋ. \q3 Niŋgeb goyen goke buniŋeŋ nurde duneŋ hime. \q1 \v 25 Deŋ biŋge igyen igyen keŋkela nen haŋ marbe kamebe biŋge kamnayiŋ. \q2 Niŋgeb goyen goke buniŋeŋ nurde duneŋ hime. \q1 Deŋ megen niŋ mata po gama irde haŋ marbe goke amaŋ heŋ hinmaŋ teŋ haŋ. \q2 Gega kamebe dindikeŋ ge buniŋeŋ nurde eseŋ hinayiŋ. Niŋgeb goyen goke buniŋeŋ nurde duneŋ hime. \p \v 26 “Deŋ turuŋ dirde haŋ mar gote asem yago beleŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar falkuk bikkek goyen turuŋ yirde hinhan. Niŋgeb gayenter niŋ dirŋeŋ weŋ beleŋ turuŋ dirke goke amaŋeŋ nurde haŋ gobe deŋ wor mere basaŋ mar falkuk yeŋ nurde hime geb, goyen goke buniŋeŋ nurde duneŋ hime,” yinyiŋ. \s1 Buluŋ dirde haŋ mar niŋ buniŋeŋ nurd yuneŋ hinayiŋ \r (Matiyu 5:38-48; 7:12a) \p \v 27 Irdeb Yesu go sopte po gaha yinyiŋ: “Gega deŋ merene palŋa irde haŋ mar saba direŋ tihim geb, keŋkela nurnaŋ ko. Asogo dirde hinayiŋ mar goke buniŋeŋ nurde yuneŋ hinayiŋ. Irde deŋ niŋ buluŋ nurde hinayiŋ mar gobe igiŋ igiŋ yirde hinayiŋ. \v 28 Irde al karan durde hinayiŋ mar gobe Al Kuruŋyen tareŋde guram yirde igiŋ igiŋ yirde hinayiŋ. Irde buluŋ buluŋ dirde hinayiŋ mar goke manaŋ buniŋeŋ nurdeb Al Kuruŋ gusuŋaŋ irde hinayiŋ. \v 29 Al kura beleŋ uluŋger seŋ gurkeb, wol ma heŋbe kurhan wor tigiri tiyayiŋ. Al kura meŋe diba uliŋhorge hende niŋ goyen teke goya uliŋhorge biŋde niŋ goyen basiŋa ma irayiŋ. Go manaŋ nuna ginkeb unayiŋ. \v 30 Irde al beleŋ det kuraŋ gusuŋaŋ girkeb yunayiŋ. Irdeb al kura beleŋ dawetge kura tiyyeŋ goke tumulgaŋ tiye yeŋ deŋdeŋ ma yawayiŋ. \v 31 Al hoyaŋ beleŋ ne gwaha nirde hiwoŋ yeŋ nurde ha gwahade goyen po ge wor al hoyaŋ gwaha yirde hayiŋ. \p \v 32 “Al kura deŋ ge amaŋeŋ nurde haŋ mar goke po amaŋeŋ nurnayiŋbe Al Kuruŋ beleŋ goke turuŋ diryeŋ yeŋ nurde haŋ? Moŋ, epte moŋ. Farisi mar beleŋ ‘mata buluŋ mar’ yineŋ haŋyen mar manaŋ al kura beleŋ yeŋ ge amaŋeŋ nurkeb al goke amaŋeŋ nurde haŋyen. \v 33 Irde al kura igiŋ dirnayiŋ mar go po ga igiŋ igiŋ yirde hinayiŋbe Al Kuruŋ beleŋ goke turuŋ diryeŋ yeŋ nurde haŋ? Moŋ. Mata gobe megen niŋ mar manaŋ gwaha teŋ haŋyen. \v 34 Irde al kura dawet yunteke wolmiŋeŋ dunnayiŋ yeŋ nurdeya ga dawet yunnayiŋ gobe Al Kuruŋ beleŋ goke turuŋ diryeŋ yeŋ nurde haŋ? Moŋ, epte moŋ. Mata gobe megen niŋ mar wor gwaha ala teŋ haŋyen. \p \v 35 “Niŋgeb gwaha titŋeŋbe asogotiŋ yago niŋ amaŋeŋ nurde yuneŋ hinayiŋ. Irde igiŋ igiŋ yirde hinayiŋ. Irdeb det kura yunteke wolmiŋeŋ dunnaŋ yeŋ ma nurdeya gab dawettiŋ yuneŋ hinayiŋ. Al Kuruŋ tonŋeŋ yaŋ wor po gobe buniŋeŋ dufaymiŋ kuruŋ wor po geb, yeŋ amaŋeŋ ma nurd uneŋ haŋ marya mata buluŋ teŋ haŋ marya goyen tumŋaŋ buniŋeŋ nurd yuneŋ igiŋ igiŋ yirde hiyen. Niŋgeb deŋ beleŋ asogotiŋ gwaha yirnayiŋbe Al Kuruŋ beleŋ matatiŋ gote muruŋgem igiŋ goyen kuruŋ wor po dunyeŋ. Irdeb yende dirŋeŋ weŋ diryeŋ. \v 36 Al Kuruŋ beleŋ buniŋeŋ nurd yuneŋ hiyen gwahade goyen po deŋ manaŋ mel goyen buniŋeŋ nurde yuneŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Kadger mata niŋ buluŋ mat ma tagalayiŋ \r (Matiyu 7:1-5) \p \v 37 Irde meremiŋ sopte basaŋ heŋ gaha yinyiŋ: “Be, deŋbe Al Kuruŋ hihit yeŋ al kurate mata goyen yeneŋbe buluŋ ma igiŋ ma yineŋ hinayiŋ. Irkeb Al Kuruŋ wor gwaha ma diryeŋ. Irdeb al kurate mata keneŋbe dindikeŋde dufayde po al gobe buluŋ tiya yeŋ goke ma ineŋ hinayiŋ. Irkeb Al Kuruŋ wor gwaha ma diryeŋ. Irde al kura beleŋ buluŋ buluŋ diryeŋ gega, mata buluŋmiŋ goyen halde uneŋ hinayiŋ. Irkeb Al Kuruŋ wor mata buluŋtiŋ halde dunyeŋ. \v 38 Irdeb al kura det kuraŋ nurke yeneŋbe dawettiŋ yuneŋ hinayiŋ. Irkeb Al Kuruŋ wor dunyeŋ. Yeŋ beleŋ dune yeŋbe kuruŋ wor po dunke ep hiyyeŋ gega, go hende sopte bak dunyeŋ. Deŋ beleŋ al hoyaŋ dawettiŋ dahade yuneŋ hinayiŋ gwahade goyen po, Al Kuruŋ wor gwahade po dunyeŋ. Dirŋeŋ yunnayiŋbe Al Kuruŋ wor gwahade dunyeŋ, munaŋ budam yunkeb Al Kuruŋ beleŋ wor budam po dunyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 39 Irdeb maya mere gayen manaŋ yinyiŋ: “Al kura diliŋ titmiŋ beleŋ kadom diliŋ titmiŋ epte tanarde kuŋ kuŋ beleŋ goyen ikala irde tukuyeŋ? Epte moŋ. Gwaha tiyyeŋbe kuŋ tumŋaŋde mete bana yakteŋ gasa yiryeŋ. \v 40 Saba al kurate komatmiŋbe epte ma saba yirde hiyeŋ al goyen fole irnayiŋ. Gega sabamiŋ keŋkela teŋ pasi irnayiŋbe saba yirde hiyeŋ al goyen yara po henayiŋ. \v 41 Deŋbe kadtiŋ yagot diliŋde mukuŋ yeneŋbe goke yeŋ haŋ gega, daniŋ geb he parwek diltiŋ pet teŋ hi goyen go ma yeneŋ haŋ? \v 42 He hakwa gore diltiŋ pet titiŋ haŋ goyen go ma yeneŋya dahade niŋgeb, ‘Kadne, mukuŋ delger hi go teŋ siŋa ire,’ innayiŋ? Duliŋ usi mar wor wor, meheŋdebe dindikeŋde diltiŋde niŋ he parwek go wa yade siŋa yirnayiŋ. Irde gab keŋkela naŋkeneŋbe kadtiŋde diliŋde mukuŋ goyen igiŋ yad siŋa yirnayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Heya igineŋya \r (Matiyu 7:16-20; 12:33-35) \p \v 43 Be, sopte gaha yinyiŋ: “He igineŋ kura al ma nene hitiŋ gobe he igineŋ al nene hitiŋde goyenter ma igineŋ hiyyeŋ. Irde gwahade goyen po, he igineŋ al nene hitiŋ gobe he igineŋ al ma nene hitiŋ goyenter ma igineŋ hiyyeŋ. \v 44 Niŋgeb hebe igineŋ beleŋ gab he gobe igiŋ ma buluŋ goyen dikala dirke gab keneŋ bebak titek. Fik he igineŋbe kaŋ hirwaŋeŋ yaŋ hende ma igineŋ heŋ haŋyen. Gwahade goyen po, wain igineŋbe he siŋsiŋeŋ mali hereŋ ma igineŋ heŋ haŋyen. \v 45 Gwahade goyen po, al manaŋ da kura biŋde hiyeŋ gobe mohoŋde mat mere gwahade po kat kuŋ hiyeŋ. Niŋgeb al igiŋbe biŋde dufay igiŋ haŋ geb, mata igiŋ po teŋ haŋyen. Munaŋ al buluŋbe biŋde dufay buluŋ haŋ geb, mata buluŋ po teŋ haŋyen,” yinyiŋ. \s1 Ya ird ird al irawa \r (Matiyu 7:24-27) \p \v 46 Irdeb sopte gaha yinyiŋ: “Be, deŋbe ‘Doyaŋ Al Kuruŋ, Doyaŋ Al Kuruŋ,’ nineŋ haŋ gega, daniŋ geb merene ma gama irde haŋ? \v 47 Al kura ne hitte waŋ merene nurde gama iryeŋ al gobe gahade yeŋ momoŋ direŋ tihim. \v 48 Al gobe ya ire yeŋbe tola metemiŋ dukuŋ po taldeb hora po daluŋ unyeŋ go gwahade goyen. Niŋgeb naŋa buluŋ heke figilu teŋeŋ yaŋ yare go kuyeŋ gega, ya gobe tolamiŋ keŋkela yimiytiŋ geb, saŋiŋ huwarde hiyeŋ. \v 49 Gega al kura merene nurde ga gama ma iryeŋ al gobe al kukuwa kura mulowo hende ya iryeŋ go gwahade goyen. Niŋgeb figilu teŋeŋ yaŋ kateŋbe ya go tekeb kateŋ buluŋ wor po hiyyeŋ,” yinyiŋ. \c 7 \s1 Fuleŋa marte doyaŋ al \r (Matiyu 8:5-13) \p \v 1 Be, Yesu beleŋ al saba yirde hinhin go pasi irdeb mel go yubul teŋ Kapeneam taunde kuriŋ. \v 2 Gorbe Roma gabmanyen fuleŋa marte doyaŋ al kura hinhin. Doyaŋ al goreb meteŋ almiŋ kura goke igiŋ wor po nurde hinhin gega, garbam buluŋ wor po heŋ kameŋ teŋ hinhin. \v 3 Niŋgeb Yesu taunde gor wayyiŋ gote mere momoŋ nurdeb Yuda marte doyaŋ mar parguwak kura goyen kuŋ Yesu inke waŋ meteŋ alne ga sope iri yeŋ yad yerke wayamiŋ. \v 4-5 Mel go Yesu hitte waŋbe, “Al gobe Roma al gega, neŋ Yuda mar niŋ amaŋeŋ nurde hiyen. Irde gabu yaniniŋ manaŋ irde dunyiŋ. Yeŋbe al igiŋ wor po. Niŋgeb ge beleŋ igiŋ meteŋ almiŋ goyen sope irde unwoŋ wor po yeŋ nurde gago wayhet. Niŋgeb igiŋ kutek we?” ineŋ parsay iramiŋ. \v 6 Irkeb Yesube mel goya kwamiŋ. \p Be, kuŋ fuleŋa marte doyaŋ al gote ya bindere hekeb doyaŋ al gore dufaymiŋ kura kadom weŋ momoŋ yirdeb, “Kuŋ innaŋ,” yinyiŋ. Irkeb Yesu hitte waŋbe, “Kadniniŋ beleŋ kuŋ gaha innayiŋ dina: ‘Doyaŋ Al Kuruŋ, ge beleŋ ne al gahade gate yare watek moŋ. Niŋgeb kahaŋge mayde waŋ ma yo. \v 7 Irde nigeŋ manaŋ al huwak moŋ geb, ge hitte kutek epte moŋ yeŋ nurdeb gago bada hihim. Niŋgeb gor po heŋ mere po tikeb meteŋ alnebe igiŋ hiyyeŋ. \v 8 Nebe doyaŋ alner yufukde heŋ meremiŋ gama irde himyen. Irde ne wor fuleŋa mar kura doyaŋ yirde hime geb, al goyen kura, “Kwa,” inmekeb kuyeŋ, irde al hoyaŋ kura, “Waya,” inmekeb wayyeŋ. Irde meteŋ alne manaŋ, “Gwaha gwaha tiya,” inmeke gwaha po tiyyeŋ. Niŋgeb gebe tareŋge yaŋ geb, gor po heŋ duliŋ po mere tiyayiŋ. Irkeb merege nurdeb garbam go meteŋ alne tubul teŋ kuyeŋ,’ yihi,” inamiŋ. \p \v 9 Irkeb Yesu go mere gwahade nurdeb dinoŋ kok yiriŋ. Irdeb tigiri teŋ al buda kuruŋ gama irde hinhan mar goyen yeneŋ heŋbe, “Fudinde wor po, Israel bana ga niŋ al kura ne niŋ dufaymiŋ tareŋ gahade irtiŋ kura ma kinmiŋ. Hubu wor po,” yinyiŋ. \v 10 Be, keya kwamiŋ mar gob mulgaŋ heŋ fuleŋa marte doyaŋ al gote yare kuŋbe meteŋ al go igiŋ hiriŋ goyen kenamiŋ. \s1 Beretap kura gote urmiŋ kamtiŋ goyen isaŋ hiriŋ \p \v 11 Be, Yesu go gwaha teŋ go kamereb taun deŋem kura Nain gor kuriŋ. Irkeb komatmiŋ yagoya al buda kuruŋ go manaŋ gama irde kwamiŋ. \v 12 Kuŋ hora beleŋ po koya kuruŋ hende wor po kerde milgu irtiŋ taun gote yame kuruŋ goyen binde heŋ hikeb al hakwa kura takteŋ mete tiniŋ yeŋ taun biŋde mat teŋ siŋare kateŋ hinhan goyen yenamiŋ. Miliŋbe beretap, urmiŋbe uŋkureŋ gogo po. Taun bana go niŋ al buda kuruŋ gob beretap goya kateŋ hinhan. \v 13 Irkeb Doyaŋ Al Kuruŋ Yesu beleŋ beretap go keneŋbe yeŋ ge buniŋeŋ wor po nurdeb, “Eseŋ ma yo,” inyiŋ. \v 14 Irdeb kuŋ sapir go tanaryiŋ. Irkeb al sapir teŋ kuŋ hinhan mar gob tek yamiŋ. Irkeb, “Diriŋ, ne beleŋ ginhem geb huwara,” inyiŋ. \v 15 Irkeb diriŋ kamtiŋ go huwarde keperdebe mere tiyyiŋ. Irkeb Yesu beleŋ diriŋ go miliŋ ge tubul tiyyiŋ. \p \v 16 Be, al buda gor heŋ go keneŋbe hurkuŋkat teŋ kafura manaŋ heŋbe Al Kuruŋ turuŋ iramiŋ. Irdeb, “Al Kuruŋyen mere basaŋ al saŋiŋmiŋ kuruŋ wor po neŋ hitte gago waya. Al Kuruŋbe alya bereyamiŋ faraŋ yure yeŋ gago waya,” yamiŋ. \v 17 Be, Yesu beleŋ al kamtiŋ isaŋ hiriŋ gote mere momoŋbe Yudia naŋaya naŋa biŋyaŋ hinhan goyen nurde tukamiŋ. \s1 Yesuya Yon Baptaisya \r (Matiyu 11:2-19) \p \v 18 Be, Yon Baptaisyen komatmiŋ beleŋ Yesu beleŋ mata teŋ hinhin kuruŋ goke kuŋ Yon momoŋ iramiŋ. Go nurdeb komatmiŋ irawa hoy yirdeb, \v 19 “Yesu hitte kuŋbe, ‘Hakot al kura wayyeŋ yitiŋ al gobe ge gago ma al hoyaŋ niŋ doyaŋ hetek?’ yeŋ gusuŋaŋ iriryeŋ,” yineŋ Doyaŋ Al Kuruŋ Yesu hitte yad yerke kwaryum. \v 20 Irkeb irem go Yesu hitte kuŋbe, “Yon Baptais beleŋ Yesu hitte kuŋbe, ‘Hakot al kura wayyeŋ yitiŋ al gobe ge gago ma al hoyaŋ niŋ doyaŋ hetek?’ yeŋ gusuŋaŋ iriryeŋ dinke gago wayhar,” inaryum. \p \v 21 Be, go nalure wor wor goyenbe Yesu beleŋ al garbam kurayen kurayen goyen sope yirde hinhin. Irde uŋgura beleŋ al ketal yurtiŋ miŋyaŋ yakira teŋ, al diliŋ titmiŋ manaŋ budam sope yirde hinhin. \v 22 Niŋgeb Yesu beleŋ Yonyen komatmiŋ irawa gote mere goyen wol heŋbe, “Mulgaŋ heŋ kuŋbe mata diltiriŋde gar yenhar irde mere nurhar goyen Yon momoŋ iriryeŋ. ‘Al diliŋ titmiŋbe naŋkenhaŋ, al kahaŋ kamtiŋbe huwarde kuŋ haŋ, al busuka miŋyaŋbe igiŋ hahaŋ, al kirmiŋ titmiŋbe mere nurhaŋ, al kamtiŋbe huwarhaŋ, irdeb al buniŋeŋ wor Al Kuruŋ beleŋ yumulgaŋ teŋ teŋ mere igiŋ goyen nurhaŋ,’ iniryeŋ. \v 23 Irdeb kuŋbe, ‘Al kura ne niŋ dufaymiŋ tareŋ irde go ma katyeŋbe Al Kuruŋ beleŋ guram irde tareŋ iryeŋ,’ yihi gwaha iniryeŋ,” yinyiŋ. \p \v 24 Be, Yon Baptaisyen komatmiŋ irawa go yubul teŋ kukeb Yesu beleŋ al buda goyen Yon niŋ momoŋ yire yeŋbe gaha yinyiŋ: “Deŋbe da kinniŋ yeŋ sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋ kwaŋ? Duliŋ yamuŋ meŋe beleŋ tama urtiŋ goyen kinniŋ yeŋ kwaŋ? \v 25 Goke moŋ kenem da wor po kinniŋ yeŋ kwaŋ? Al kura umŋa igiŋ titiŋ kura yinniŋ yeŋ kwaŋ? Moŋ. Al horam yaŋ umŋa igiŋ teŋ det igiŋ igiŋ niŋ po nurde haŋ marbe megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋyen ya igiŋyaŋ po haŋ. \v 26 Goyenbe da kuŋ kinniŋ yeŋ kwaŋ? Al Kuruŋyen mere basaŋ al? Gwaha, fudinde. Gega yeŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar hoyaŋ goyen yara moŋ. Yeŋbe gote folek. \v 27 Al goyen goke teŋbe Al Kuruŋyen asaŋde gahade katiŋ hi: \q1 ‘Mere basaŋ alne teŋ kermeke yeŋ wa meheŋ heŋ kuyeŋ. \q1 Yeŋ beleŋ meheŋ heŋ kuŋbe beleŋge sope irde gunyeŋ,’ yitiŋ hi. \rq Malakai 3:1\rq* \m \v 28 Be, yitiŋ gwahade po meteŋ tiyuŋ al gobe al hoyaŋ moŋ, Yon beleŋ tiyuŋ. Niŋgeb fudinde wor po, bere beleŋ kawaŋ yirtiŋ haŋ kuruŋ gayen Yonyen meteŋ go epte ma fole irnayiŋ. Yeŋ beleŋ meteŋ tiyuŋ gobe meteŋ hoyaŋ kuruŋ gote folek wor po. Gega yeŋbe ne gayen neŋkela ma heŋ hi geb, al kura deŋem moŋ gega, neŋkela heŋ bebak tiyyeŋ al gobe Al Kuruŋ diliŋdeb Yon goyen folek kinyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 29 Be, al budamya teks yad yad marya goyen Yon hitte baptais tamiŋde geb, Yesu beleŋ Yon niŋ gwaha yeke nurdeb Al Kuruŋyen matabe fudinde huwak yamiŋ. \v 30 Gega Farisi marya Moseyen saba marya gobe Yon hitte baptais teŋ teŋ ge bada hamiŋ geb, Al Kuruŋ beleŋ yeŋ ge dufay kiryiŋ goyen yiŋgeŋ bada heŋ harhok unamiŋ. \p \v 31 Be, Yesu beleŋ sopte gaha yiriŋ: “Niŋgeb gayenter niŋ marbe da det kura niŋ yeŋ, ‘Yeŋbe gwahade,’ yeweŋ? Yeŋbe da kura yara yetek? \v 32 Be, go mar gobe diriŋ kura gabu gasuŋde heŋ kari teŋ yiŋgeŋ uliŋ kadom mohoŋde teŋ haŋyen go gwahade. Diriŋ gobe kari teŋ heŋya kadom gineŋ teŋbe, \q1 ‘Neŋ beleŋ buleluŋ fuk irde tikiŋ heŋ dunhet gega gege ma tahaŋ. \q1 Irde esinayiŋ daw yeŋ al hakwa ambo ird irdde niŋ tikiŋ heŋ dunhet gega ma esahaŋ,’ yineŋ kwep kwep yirde haŋyen. \m \v 33 Niŋgeb diriŋ teŋ haŋyen gwahade goyen po, mel gobe mere fudinde nurtek ma yirde hi. Niŋgeb Yon Baptais beleŋ beretya wainya ma neke keneŋbe, ‘Al gobe uŋguram yaŋ,’ inaŋ. \v 34 Munaŋ ne Al Urmiŋ gabe beretya wainya nemeke neneŋbe, ‘Al gabe biŋgeya feyare niŋ al wor po. Irde yeŋbe teks yad yad marya Moseyen saba keŋkela ma gama irde hike “mata buluŋ mar” yineŋ hityen gote kadom,’ nineŋ haŋ. \v 35 Gega Al Kuruŋ dirŋeŋ weŋbe Yonya neya beleŋ Al Kuruŋyen dufay wukkeŋ tagalde haryen goyen fudinde yeŋ nurde haŋ,” yinyiŋ. \s1 Mata buluŋ bere kura gore Yesuyen kahaŋ halyiŋ \p \v 36 Be, go kamereb Farisi al kura gore, “Wake yaner kuŋ biŋge netek,” inyiŋ geb, kuŋ Farisi al gote yare biŋge niniŋ yeŋ gor hinhan mar goya keperamiŋ. \v 37 Taun goyenterbe bere kura goyen mata buluŋ teŋ hike gor niŋ marbe keŋkela nurde uneŋ hinhan. Be, bere gore Yesube Farisi al gote yare heŋ dula teŋ hi yeke nuryiŋ. Irdeb det kura fimiŋ hamiŋ kusamuŋ wor po goyen yaliŋ igiŋ muŋ alabasta hora beleŋ po irtiŋ bana goŋ hitiŋ goyen teŋ Yesu hinhin yare gor kuriŋ. \v 38 Irdeb Yesu bulgaŋ yitŋeŋ teŋ kahaŋ yimiyyiŋ beleŋ goŋ waŋ huwaryiŋ. Irdeb dokolhoŋ yuguluŋ teŋ esike diliŋ fimiŋ kateŋ Yesu kahaŋ bida yirde hikeb tonaŋ yuwalŋeŋ po utma teŋ hinhin. Irdeb Yesu palap wor po irde hinhin geb, goyen ikala irhem yeŋbe kahaŋ u irde tebaŋ irde hinhin. Irdeb det fimiŋ hamŋeŋ igiŋ wor po goyen Yesu kahaŋde wogorde sam iryiŋ. \p \v 39 Irkeb Farisi al Yesu hoy irde gargar iryiŋ al gore goyen keneŋbe dufaymiŋde po, “Yeŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ al manhan bere gwahade beleŋ sisaŋ nurde hi yeŋ nurdeb bada hawa inwoŋ. Gega bere gobe mata buluŋ bere yeŋ ma nurde hi geb, gogo keneŋ wasak teŋ hi,” yeŋ nuryiŋ. \v 40 Irkeb Yesu beleŋ dufaymiŋ keneŋbe, “Saimon, nebe mere kura momoŋ gireŋ tihim geb,” inyiŋ. Irkeb al gore, “Tisa, igiŋge momoŋ nira,” inyiŋ. \v 41 Irkeb Yesu beleŋ gaha inyiŋ: “Al irawa kura al horam yaŋ hitte kuŋbe kame ga horage wol heŋ gunyeŋ ineŋbe hora yawararyum. Al kurabe 500 denari\f + \fr 7:41 \ft Denari: Al beleŋ wampot mat meteŋ teŋbe wawuŋbana naŋa sul yeke bada heŋbe meteŋmiŋ gote muruŋgembe denari uŋkureŋ tiyyeŋ.\f* yawaryiŋ, munaŋ kurabe 50 denari yawaryiŋ. \v 42 Be, al irawa gobe gwaha mat kura al gote hora wol hetek ma haryum. Irkeb hora yunyiŋ al gore buniŋeŋ yirdeb goŋmiŋ yinyiŋ. Niŋgeb al damiŋ beleŋbe horamiŋ ma wol heke goŋmiŋ yinyiŋ al goke amaŋeŋ wor po nurde unyeŋ?” yeŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 43 Irkeb Farisi al Saimon gore wol heŋbe, “Al hora kuruŋ tiriŋ al gore yeŋ nurhem,” inyiŋ. Irkeb Yesu beleŋbe, “Fudinde yaha,” inyiŋ. \v 44 Irdeb bere go hinhin beleŋ fulgaŋ kaŋbe Saimon go sopte, “Bere ga kenha? Nebe yager wayhem gega, nende matare kahaŋne hal hal fe kura ma nunha. Goyenpoga bere gabe waŋ diliŋ fimiŋ beleŋ po kahaŋne halde tonaŋ yuwalŋeŋ beleŋ po utma tiya. \v 45 Irde gebe yager wayhemyabe pere nirde uluŋner muŋ kura u ma nirha. Gega bere gabe waŋ kahaŋne u irde tebaŋ tiya. \v 46 Irde gebe yager wayhem goke amaŋeŋ nurde olip fimiŋ gwahade muŋ kura teŋ tonaŋner ma wogorha. Gega bere gabe det fimiŋ hamŋeŋ kusamuŋ damum hende wor po goyen kahaŋner wogora. \v 47 Niŋgeb fudinde ginhem. Bere gabe mata buluŋmiŋ ge goltapŋeŋ wor po nurde hiyen geb, Al Kuruŋ beleŋ mata buluŋmiŋ kuruŋ goyen halde unkeb goke amaŋeŋ wor po nurde nuneŋbe mata gago tiya. Gega al kura mata buluŋmiŋ ge goltapŋeŋ ma nurde hiyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ mata buluŋmiŋ halde unyeŋ goyen goke amaŋeŋ wor po ma nuryeŋ,” inyiŋ. \v 48 Irdeb bere go keneŋ heŋyabe, “Mata buluŋgeb halde gunhem,” inyiŋ. \v 49 Irkeb Saimon beleŋ hoy yirke wayamiŋ mar gore mere go nurdeb, “Al gabe ganuŋ geb, alyen mata buluŋ wor halde hime yeŋ hi?” yeŋ yiŋgeŋ uliŋ mere tiyamiŋ. \v 50 Gega Yesu beleŋ mel go mere teŋ hinhan go haywaŋ yirtiŋeŋbe bere goyen, “Gebe ne niŋ dufayge saŋiŋ irha. Goke teŋ Al Kuruŋ beleŋ gumulgaŋ tiya. Niŋgeb bege kamke igiŋ po nurde kwayiŋ,” inyiŋ. \c 8 \s1 Yesu gama irde hinhan bere \p \v 1 Be, go kamereb Yesu go taunya tiyuŋya kurar mat kurar kuŋbe mere igiŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goke momoŋ yirde kuŋ hinhin. Goya goyenbe mere basaŋ marmiŋ 12 go manaŋ yeŋya kuŋ hinhan. \v 2 Irde bere wor Yesu gama irde kuŋ hinhan. Bere kurabe uŋguram yaŋ gega Yesu beleŋ uŋgura yakira tiyyiŋ, irde kurabe garbam miŋyaŋ goyen sope yirke igiŋ hamiŋ. Bere goyen kurabe Makdala niŋ Maria. Yeŋbe bikkeŋ uŋgura 7 beleŋ ketal urtiŋ goyen Yesu beleŋ uŋgura yakira tike igiŋ hiriŋ. \v 3 Irde bere kurabe Susanaya Yoanaya. Yoana gote uŋ Kusabe Herotyen samuŋ doyaŋ ird ird al. Irde bere go po moŋ. Bere budam hoyaŋ manaŋ Yesu gama irde kuŋ hinhan. Irdeb yiŋgeŋde horaya detmiŋ budamya gore Yesuya komatmiŋya faraŋ yurde yukuŋ hinhan. \s1 Yasuŋ alyen maya mere \r (Matiyu 13:1-9; Mak 4:1-9) \p \v 4 Be, taun kurar niŋ kurar niŋ alya bereya budam wor po Yesu hitte waŋ gabu irde hinhan. Irkeb maya merere saba gahade yiryiŋ: \v 5 “Al kura wit muykeŋ tur ire yeŋ meteŋmiŋde kuriŋ. Kuŋ meteŋde muykeŋ go tur irkeb kurabe meteŋ siŋak al kuŋ kuŋ beleŋyaŋ katamiŋ. Irkeb al beleŋ go ma yeneŋ yufuramiŋ. Kurabe nu beleŋ waŋ namiŋ. \v 6 Munaŋ kurabe megeŋ halgayiŋ hora arat hereŋ katamiŋ. Irdeb kawaŋ hamiŋ gega, megeŋ fimŋeŋ moŋ geb, algup nen kamamiŋ. \v 7 Munaŋ kurabe yamuŋ hirwaŋeŋ yaŋ bana kateŋ yamuŋ goya tumŋaŋ kawaŋ hamiŋ. Gega yamuŋ duwi gore hurkuŋ awrum yurkeb nonbo hamiŋ. \v 8 Be, wit muykeŋ kurabe megeŋ igiŋyaŋ kateŋ kawaŋ heŋbe igineŋ budam hamiŋ. Muykeŋ uŋkureŋbe 100 igineŋ gwahade hamiŋ,” yiriŋ. Be, Yesu gob maya mere goyen tagaldeb, “Al kura mere ga miŋ bebak tiniŋ yeŋbe keŋkela palŋa irde nurnaŋ ko,” yiriŋ. \s1 Maya mere igiŋ bebak teŋ teŋ mata \r (Matiyu 13:10-17; Mak 4:10-12) \p \v 9 Irkeb komatmiŋ beleŋ maya mere gote miŋ momoŋ dira ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 10 Irkeb Yesu beleŋ gaha yinyiŋ: “Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mata gote miŋbe banare hi geb, al hoyaŋ beleŋ epte ma bebak titek. Gega deŋbe Al Kuruŋyen tareŋde miŋ goyen igiŋ bebak tinayiŋ. Goyenbe al hoyaŋ ne niŋ ma nurde haŋ marbe mata gote miŋ goyen maya mere mat po momoŋ yirde hime. Go mar gobe merene gama irtek ma yirde hiyen geb, maya mere go nurnayiŋ gega, bebak ma tinayiŋ. Goke teŋbe Al Kuruŋyen asaŋde gahade katiŋ hi: \q1 ‘Mel gobe merene nurde hinayiŋ irde keneŋ hinayiŋ gega, bebak ma po teŋ hinayiŋ,’ katiŋ hi,” yinyiŋ. \rq Aisaia 6:9\rq* \s1 Yasuŋ alyen maya mere gote miŋ \r (Matiyu 13:18-23; Mak 4:13-20) \p \v 11 Irdeb gaha yinyiŋ: “Be, maya mere gote miŋbe gahade: wit muykeŋ gobe Al Kuruŋyen mere. \v 12 Muykeŋ beleŋyaŋ kattiŋ gobe al kura Al Kuruŋyen mere nurnayiŋ gega, Satan beleŋ mere biŋde hinayiŋ goyen yad siŋa yiryeŋ go gwahade. Uŋgura beleŋ al gobe daha mere go nurde Al Kuruŋ niŋ dufaymiŋ tareŋ irke yumulgaŋ tiyyeŋkek yeŋbe gogo gwaha yiryeŋ. \v 13 Munaŋ wit muykeŋ hora hereŋ kattiŋ gote miŋbe al kura Al Kuruŋyen mere tiŋeŋya nurdeb amaŋ henayiŋ. Gega hora arat geb, filginiŋ keŋkela ma kutiŋ beleŋ teŋ haŋyen go gwahade goyen po, al go manaŋ Al kuruŋyen mere biŋde keŋkela ma kipiryeŋ. Irde kadila hekeb araŋ po algup nene kamde haŋyen go gwahade goyen po, kanduk kura forok yekeb goyare po Al Kuruŋ harhok unnayiŋ. \v 14 Wit muykeŋ yamuŋ duwi hirwaŋeŋ yaŋ bana kattiŋ gobe al kura Al Kuruŋyen mere nurnayiŋ gega, megen niŋ samuŋ yad yad niŋ po nurnayiŋ go gwahade. Go mar gobe uliŋde po amaŋ hetek mata go po titek titek yirde hiyeŋ. Irde yeŋ hitte kanduk kura forok yiyyeŋ goke kafura henayiŋ. Go mar gobe megen niŋ det gwahade gore dufaymiŋ awrum yirkeb wit muykeŋbe igineŋ henayiŋ gega, nonbo henayiŋ go gwahade goyen po, merebe nurnayiŋ gega, gote igineŋbe keŋkela ma forok yenayiŋ. \v 15 Goyenpoga wit muykeŋ megeŋ igiŋyaŋ kateŋ igiŋ ala po kawaŋ heŋ igineŋ budam hamiŋ gobe al kura Al Kuruŋyen mere fudinde wor po biŋde kerde gama irde hinayiŋ go gwahade goyen. Irde kanduk yeneŋ hinayiŋ gega, saŋiŋ po heŋ kuŋ kuŋbe gote igineŋbe Al Kuruŋ diliŋdebe mata igiŋ igiŋ forok yirde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Hulsiyen maya mere \r (Mak 4:21-25) \p \v 16 Irdeb sopte po maya mere hoyaŋ kura gaha yinyiŋ: “Al kura hulsi usuŋ urde teŋ kuwe bana ma kerde hiyen. Irde poŋ bana wor kerde hiyen moŋ. Gwaha irtiŋeŋbe teŋ omasiŋ hende biŋguŋ irde hiyen. Gogab al kura ya bana goŋ waŋbe hulsi go kawan heŋ hike kinyeŋ. \v 17 Gwahade goyen po, Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird mata gote miŋ banare hitiŋ gobe kawan hiyyeŋ. Irde matamiŋ epte ma bebak titek goyen kawan forok yeŋ hike al budam wor po yeneŋ bebak titiŋ ala tinayiŋ. \v 18 Niŋgeb keŋkela wor po merene palŋa irde nurde hinayiŋ. Al kura biŋde mat fudinde wor po Al Kuruŋyen mere nurde hikeb Al Kuruŋ beleŋ meremiŋ igiŋ goyen uneŋ tebaŋ irde hiyeŋ. Munaŋ al kura gwahade moŋ gobe Al Kuruŋyen mere biŋde muŋ kura hi goyen wor teŋ siŋa iryeŋ,” yinyiŋ. \s1 Yesuyen miliŋya kuliŋ yagoya \r (Matiyu 12:46-50; Mak 3:31-35) \p \v 19 Be, nalu kurareb Yesu miliŋya kuliŋ weŋya beleŋ kinniŋ yeŋ Yesu hinhinde gor wayamiŋ. Gega albe budam wor po geb, muŋ kura binde ma kwamiŋ. \v 20 Irkeb al kura beleŋ goyen yeneŋbe kuŋ Yesu goyen, “Momkeya kolge weŋya ginniŋ yeŋ waŋ siŋare ga haŋ,” inyiŋ. \v 21 Irkeb wol heŋbe, “Mamneya kolne weŋya fudinde wor pobe alya bereya Al Kuruŋyen mere nurde gama irde haŋ mar gago,” yiriŋ. \s1 Meŋe kuruŋ Yesu beleŋ inke kamyiŋ \r (Matiyu 8:23-27; Mak 4:35-41) \p \v 22 Be, nalu kurare kurab Yesu beleŋ komatmiŋ yago goyen, “Wake fe ala kuruŋ siŋa kurhan kuniŋ,” yinyiŋ. Irdeb hakwa kura goyen hende kwamiŋ. \v 23 Be, kuŋ hinhan goyabe Yesube dukpu irkeb ferd uguŋ po hiriŋ. Goya goyenbe meŋe kuruŋ dugure mat katkeb duba huwaryiŋ. Irkeb fe beleŋ hakwa bana goŋ hurkuŋ ala heŋ hinhin. Irkeb soŋ po yeŋ miŋmoŋ hamiŋ. \v 24 Gega Yesu go firtiŋde po hikeb komatmiŋ yago beleŋ keneŋbe, “Doyaŋ al, Doyaŋ al, neŋ miŋmoŋ hiniŋ tihit niŋ, araŋeŋ huwara,” ineŋ isaŋ hamiŋ. Irkeb huwardeb meŋeya dubaya epte ma tiyaryum goyen masi yirkeb pultik po yaryum. \v 25 Irkeb Yesu beleŋ komatmiŋ yago goyen, “Deŋ gab ne niŋ hekkeŋ ma nurde haŋ,” yinyiŋ. Irkeb mel go kafura wor po heŋbe, “Gab da albe gago? Meŋeya makaŋya manaŋ meremiŋ nurhar!” yeŋ kadom gusuŋaŋ gird tiyamiŋ. \s1 Al uŋgura ketal urtiŋ goyen sope iryiŋ \r (Matiyu 8:28-34; Mak 5:1-20) \p \v 26 Be, meŋe kamkeb mel go kuŋ Galili fe ala goyen siŋa kurhan Gerasa marte naŋare kuŋ forok yamiŋ. Go mar gobe Yuda mar moŋ, al miŋ hoyaŋ. \v 27 Be, hakwa go tubul teŋ siŋare kukeb taunde gor niŋ al kura uŋgura budam beleŋ ketal urtiŋ manaŋ hiyen goyen Yesu hitte wayyiŋ. Al gobe hiyen kuruŋ gob kupsoŋ po hiyen. Irdeb tiyuŋde ma ferde hinhin. Mali bembayaŋ heŋ kuŋ hinhin. \v 28-29 Al gobe uŋgura beleŋ hugiŋeŋ ketal urde mali tukuŋ hinhin. Irkeb gor niŋ mar beleŋ busaharyeŋkek yeŋbe sen po haniŋya kahaŋya fere teŋ doyaŋ irde hinhan. Goyenbe al gobe uŋgura gote tareŋde sen goyen kiriŋtiktuk heŋbe uŋgura gore bul irke naŋa al miŋmoŋ bana kuŋ hinhin. Be, Yesu beleŋ al go keneŋbe, “Uŋgura, al go tubul teŋ kat kwa,” inyiŋ. Irkeb al go Yesu keneŋ waŋbe kahaŋ miŋde gor wulgurut yeŋbe kekew teŋ, “Yesu, gebe Al Kuruŋ turŋuŋ yaŋ gote Urmiŋ yeŋ nurde guneŋ hime. Niŋgeb daha nireŋ wayha? Buluŋ ma nirayiŋ,” ineŋ eseŋ mere iryiŋ. \v 30 Irkeb Yesu beleŋ, “Deŋgebe ganuŋ?” inyiŋ. Irkeb al gobe uŋgura budam wor po beleŋ ketal urtiŋ hinhin geb, “Deŋnebe Legiyon,”\f + \fr 8:30 \ft “Legiyon” gob fuleŋa mar buda kuruŋ goke yitiŋ.\f* inyiŋ. \v 31 Irdeb uŋgura gore, “Uliŋ misiŋ kuruŋ kateŋ kateŋ gasuŋde gor ma dakira tiyayiŋ,” ineŋ tebaŋ irde eseŋ mere iryiŋ. \p \v 32 Goya goyenbe bu buda kuruŋ goyen dugu dabayiŋde kura gor dula teŋ hinhan. Niŋgeb uŋgura goreb, “Ge beleŋ ok dinkeb bu iro kuŋ ketal yurniŋ,” ineŋ eseŋ mere iramiŋ. Irkeb Yesu beleŋ igiŋ yinyiŋ. \v 33 Irkeb uŋgura gobe al go tubul teŋ kuŋbe bu buda go ketal yuramiŋ. Irkeb bu go kup yeŋ kuŋ hamulare mat fe ala kurkuŋbe fe nene kamamiŋ. \p \v 34 Be, bu doyaŋ yirde hinhan mar go mata goyen keneŋbe busaharde taunya tiyuŋyaŋya kuŋbe goke tagalde tukutiŋ ala tiyamiŋ. \v 35 Irkeb al budam mata forok yiriŋ goyen kinniŋ yeŋ Yesu hinhinde gor wayamiŋ. Waŋbe al goyen uŋgura beleŋ tubul teŋ kukeb igiŋ heŋ dufaymiŋ wuk yeke uliŋ umŋa titiŋ manaŋ Yesu kahaŋ miŋde gor keperde hike keneŋbe Yesu niŋ kafura hamiŋ. \v 36 Irkeb al gor heŋ mata forok yeke kenamiŋ mar goreb daha mat al go igiŋ hiriŋ goyen momoŋ yiramiŋ. \v 37 Irkeb al buda Gerasa marte naŋare niŋ mar go tumŋaŋ kafura wor po heŋbe Yesu goyen, “Ge goya gar ma hayiŋ. Dubul teŋ kwa ko,” inamiŋ. Irkeb Yesube al buda goyen yubul teŋ kuniŋ yeŋ komatmiŋya hakwa hende hurkamiŋ. \p \v 38 Be, mel go yubul teŋ kweŋ tiyyiŋya goyenbe sope irke igiŋ hiriŋ al goreb, “Neya kure,” ineŋ eseŋ mere iryiŋ. \v 39 Gega Yesu beleŋ, “Moŋ, tiyuŋger kuŋ Al Kuruŋ beleŋ buniŋeŋ girde sope girke igiŋ haha gayen gor niŋ alya bereya momoŋ yirayiŋ,” ineŋ teŋ kerke kuriŋ. Irkeb al gobe taunmiŋde mulgaŋ heŋ kuŋbe Yesu beleŋ buniŋeŋ irde igiŋ iryiŋ goyen gor niŋ mar tumŋaŋ momoŋ yirde tukutiŋ ala tiyyiŋ. \s1 Bere dirŋeŋ kamtiŋ goya bere kura danduku miŋyaŋ sope yiryiŋ \r (Matiyu 9:18-26; Mak 5:21-43) \p \v 40 Be, Yesu go mulgaŋ heŋ Kapeneam kukeb al buda yeŋ ge doyaŋ heŋ hinhan geb, amaŋ heŋ waŋ kalyaŋ keramiŋ. \v 41-42 Goyarebe al kura deŋembe Yairus gore Yesu hitte wayyiŋ. Yeŋbe Yuda marte gabu yare gor waŋ haŋyen mar gote doyaŋ al. Goyenbe wiriŋ uŋkureŋ muŋ gogo po damambe 12 goyen garbam buluŋ wor po heŋ kameŋ teŋ hinhin. Niŋgeb al gore Yesu hitte waŋ palap matare dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, “Werne garbam buluŋ wor po heŋ kameŋ tiya geb, yaner waŋ guram irayiŋ,” ineŋ eseŋ mere iryiŋ. Irkeb Yesube yeŋya yamiŋde kure yeŋ kwaryum. \p Be, Yesu go al gote yare kuŋ hikeb al buda forfor yamiŋ goreb upepel urde farkaka iramiŋ. \v 43 Goya goyenbe bere kura dama 12 gayen danduku manaŋ hiyen goyen al buda kuŋ hinhan mar goya kuŋ hinhin. Bere gobe al kura beleŋ epte ma wor po sope irtek hinhin. \v 44 Be, bere gore Yesu harhok beleŋ mat kuŋbe Yesuyen uliŋhor hende niŋ gote muruŋde sisaŋ uryiŋ. Irkeb goyare po dari temeyde hinhin goyen hubu heke nuryiŋ. \p \v 45 Be, goya goyen po Yesu beleŋ, “Ganuŋ beleŋ sisaŋ nura?” yeŋ al buda goyen gusuŋaŋ yiryiŋ. Irkeb al buda gore, “Neŋ moŋ,” inkeb Pita beleŋ huwardeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, al buda farkaka girde haŋ kuruŋ gab ma yeneŋbe, ‘Ganuŋ beleŋ sisaŋ nura?’ yeŋ gusuŋaŋ heŋ ha?” inyiŋ. \v 46 Gega Yesu beleŋbe, “Moŋ, fudinde al kura sisaŋ nura. Irkeb Al Kuruŋyen tareŋ kat kuke nurhem,” yiriŋ. \v 47 Irkeb bere go uliŋde mata forok yiriŋ goyen, “Yesube neneŋ bebak tiya geb, epte ma bana kweŋ,” yeŋ nurde barbar yeŋ waŋ Yesu kahaŋ miŋde kateŋ dokolhoŋ yuguluŋ tiyyiŋ. Irdeb al buda kuruŋ goyen diliŋde miŋ daniŋ sisaŋ uryiŋ irde goya po igiŋ hiriŋ goyen Yesu momoŋ iryiŋ. \v 48 Irkeb Yesu beleŋ, “Werne, ne niŋ hekkeŋ nurha goke teŋbe Al Kuruŋ beleŋ sope gira. Niŋgeb bege kamke kwayiŋ,” inyiŋ. \p \v 49 Be, Yesu beleŋ bere go mere irde hinhin goya goyab al kura Yairusyen yare mat waŋbe, “Wergebe bikkeŋ kama geb, saba al gayen titmiŋeŋ tuktawaŋ ma irayiŋ. Inke bada hiyyeŋ,” inyiŋ. \v 50 Gega meremiŋ nurdeb Yesu beleŋ Yairus goyen, “Kandukŋeŋ ma nurayiŋ. Ne niŋ po dufayge saŋiŋ irayiŋ. Irkeb werge goyen igiŋ hiyyeŋ,” inyiŋ. \p \v 51-53 Be, Yesu go kuŋ Yairusyen yare forok yeŋbe alya bereya doloŋde hinhan goyen eseŋ epte ma teŋ hike yinyiŋ. Irdeb, “Bada henaŋ. Yeŋbe ma kama. Duliŋ ferde hi,” yinyiŋ. Gwaha yinkeb fudinde wor po kamyiŋ yeŋ nurde hinhan geb, mel gore kukuwa wet heŋ hi yeŋ hinmaŋ faykek iramiŋ. Irkeb Yesu go al hoyaŋ kura ma yubul tike diriŋ hakwam hinhin bana goŋ hurkamiŋ. Komatmiŋ karwo Pita, Yemsya Yonyabe diriŋ gote miliŋya naniŋya po yadeb diriŋ hakwa hinhin bana goŋ hurkamiŋ. \v 54 Irdeb diriŋ gote haniŋ tanardeb, “Werne, huwara,” ineŋ isaŋ hiriŋ. \v 55 Irkeb toneŋ mulgaŋ hekeb goya goyen po huwaryiŋ. Irkeb Yesu beleŋ, “Det netek kura unke niwi,” yinyiŋ. \v 56 Irkeb miliŋya naniŋya mata go keneŋbe diliŋ fot wor po yaryum. Gega Yesu beleŋ, “Mata forok yihi gake go ma tagaliryeŋ,” yineŋ utaŋ yiryiŋ. \c 9 \s1 Yesu beleŋ komatmiŋ 12 goyen meteŋ tinaŋ yeŋ yad yerke kwamiŋ \r (Matiyu 10:5-15; Mak 6:7-13) \p \v 1 Be, go kamereb Yesu beleŋ mere basaŋ marmiŋ 12 goyen hoy yirke waŋ gabu irkeb uŋgura kurayen kurayen kuruŋ goyen yakira teŋ teŋ tareŋya garbam sope yird yird tareŋya goyen yunyiŋ. \v 2 Irdeb, “Kuŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mata goyen tagalde tukuŋ heŋbe garbam mar sope yirde hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 3 Irde gaha yinyiŋ: “Kuniŋ yeŋbe genuŋ, kalwa, biŋge, horayabe uliŋhor hoyaŋ ma yawarnayiŋ. Uliŋhorbe ultiŋde haŋ gogo ep, det hoyaŋ wor kura ma po yawarnayiŋ. \v 4 Tiyuŋ kurar kura kuke al kura beleŋ yaner wanaŋ dineŋ hoy dirkeb ya hoyaŋde ma kunayiŋ. Uŋkureŋde gor po heŋ heŋbe tiyuŋ go tubul teŋ hoyaŋde kunayiŋ. \v 5 Munaŋ tiyuŋ kurar kura kuke gor niŋ mar beleŋ meretiŋ pel irde dakira tikebe, ‘Al Kuruŋyen mere pel irhet,’ yeŋ bebak tinaŋ yeŋbe kahaŋtiŋde tupi yaraŋ tinayiŋ,” yinyiŋ. \v 6 Be, Yesu beleŋ komatmiŋ yago gwaha yinkeb tiyuŋ kurar kurar kwamiŋ. Irde naŋa kuruŋ goyen kuŋ heŋyabe mere igiŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereya yumulgaŋ teŋ teŋ goke yitiŋ goyen tagalde saba yirde tukuŋ hinhan. Irdeb garbam mar manaŋ sope yirde kuŋ hinhan. \s1 Herot beleŋ Yesuyen mere momoŋ nuryiŋ \r (Matiyu 14:1-12; Mak 6:14-29) \p \v 7-8 Be, Galili naŋa doyaŋ al kuruŋ Herot beleŋ Yesuya komatmiŋ yagoya mata teŋ hinhan kuruŋ goyen nuryiŋ. Yeŋbe bikkeŋ fuleŋa marmiŋ yinke Yon Baptais mayke kamyiŋ. Gega al kura beleŋbe, “Yon Baptais kamuŋ gega, gogo sopte huwarde meteŋ teŋ hi,” yamiŋ. Irde al kurabe, “Al Kuruŋyen mere basaŋ al Elaia forok yeŋbe gogo meteŋ teŋ hi,” yamiŋ. Munaŋ kurabe, “Al Kuruŋyen mere basaŋ al bikkek kura gore sopte huwarde gogo meteŋ teŋ hi,” yeke Herot go nurde kukuwamŋeŋ nuryiŋ. \v 9 Irdeb, “Yon Baptaisbe biŋiŋ walmeke kamuŋ. Munaŋ mere momoŋmiŋ nurde hime al gabe ganuŋ?” yeŋ Yesu goyen kene yeŋ kurut yeŋ hinhin. \s1 Yesu beleŋ al 5,000 paka yiryiŋ \r (Matiyu 14:13-21; Mak 6:30-44; Yon 6:1-14) \p \v 10 Be, Yesuyen mere basaŋ mar go mulgaŋ heŋ waŋbe meteŋbe gwaha gwaha titiŋ ineŋ momoŋ iramiŋ. Irkeb Yesu beleŋ al hoyaŋbe gor yubul teŋbe komatmiŋ yago po yade Betsaida taunde kuriŋ. \v 11 Gega al buda kuruŋ gob Yesube gor kwa yeŋ nurdeb kame gama yirde kwamiŋ. Irkeb yeneŋbe, “Igiŋge wanaŋ,” yineŋbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goke saba yiryiŋ. Irdeb garbam miŋyaŋ igiŋ hiniŋ yeŋ nurde hinhan mar goyen sope yiryiŋ. \p \v 12 Be, gwaha teŋ teŋbe naŋa sul yeweŋ tikeb mere basaŋ marmiŋ aposel 12 gore Yesu hitte waŋbe, “Naŋa neŋ hitere gabe tiyuŋ bindem moŋ geb, al buda ga yinke taunyaŋ tiyuŋ mukŋeŋyaŋ kuŋ yiŋgeŋ biŋge niŋ naŋkeneŋ damu teŋ nenayiŋ. Irde goyaŋ po fernayiŋ,” inamiŋ. \v 13 Irkeb wol heŋbe, “Moŋ, deŋ beleŋ biŋge kura yunke nenayiŋ,” yinyiŋ. Irkeb mel goreb, “Neŋbe beret siptesoŋoŋyabe makaŋ dapŋa irawaya po haŋ. Kuŋ hoyaŋ ma damu titekbe gare epte ma yiryeŋ,” inamiŋ. \v 14 Al po kapyaŋ hamiŋbe 5,000 gwahade gor hinhan. Be, mel gore gwaha inkeb Yesu beleŋ, “Al buda ga yinke gabu uŋkureŋde al 50 gwahade keperde tukunaŋ,” yinyiŋ. \v 15 Irkeb komatmiŋ yago goyen yeŋ yinyiŋ gwahade po tiyamiŋ. Irkeb al buda kuruŋ goyen Yesu beleŋ yiriŋ gwahade po keperde tukamiŋ. \v 16 Irkeb Yesu beleŋ beret siptesoŋoŋya makaŋ dapŋa irawaya goyen yade kotaŋ kaŋ naŋkiŋde naŋkeneŋ Al Kuruŋyen saŋiŋde guram yirdeb yubala teŋ al yunnaŋ yeŋ komatmiŋ yago yunyiŋ. \v 17 Be, gale heŋ yunke al buda kuruŋ go neneb ep wor po namiŋ. Irdeb biŋge dikŋeŋ gabu yiramiŋ gobe tiri 12 gayen igiŋ makiŋ yirtek hamiŋ. \s1 Pita beleŋ, “Yesu gebe Mesaia,” inyiŋ \r (Matiyu 16:13-19; Mak 8:27-29) \p \v 18 Be, kurareb Yesu go yeŋ uŋkureŋ po heŋ Al Kuruŋ mere irde hinhin. Goya goyenbe komatmiŋbe gor hinhan. Irkeb huwardeb, “Al beleŋ nebe ganuŋ yeŋ nurd nuneŋ haŋ?” yeŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 19 Irkeb wol heŋbe, “Al kurabe Yon Baptais yeŋ haŋ. Kurabe Elaia yeŋ haŋ. Munaŋ al kurabe Al Kuruŋyen mere basaŋ al kura bikkeŋ kamyiŋ goyen sopte huwarde wayuŋ yeŋ nurd guneŋ haŋ,” inamiŋ. \v 20 Irkeb Yesu beleŋ, “Munaŋ deŋbe ganuŋ yeŋ nurd nuneŋ haŋ?” yinkeb Pita beleŋ huwardeb, “Gebe Al Kuruŋ hitte Dumulgaŋ teŋ teŋ Al Mesaia, Al Kuruŋ hitte mat wayaŋ yeŋ nurde hite,” inyiŋ. \v 21 Irkeb Yesu beleŋ, “Pita beleŋ ne niŋ yihi goyen basaŋ heŋ al kura ma momoŋ yirnayiŋ,” yineŋ utaŋ yiryiŋ. \v 22 Irdeb komatmiŋ yeneŋ heŋbe, “Ne Al Urmiŋ gabe Yuda marte doyaŋ mar parguwak goya Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte karkuwaŋmiŋya Moseyen saba marya beleŋ nakira teŋ mununkeb ulne misiŋ kuruŋ kateŋbe kameŋ. Goyenpoga kameŋde mat yereŋkek hekeb sopte huwareŋ,” yinyiŋ. \p \v 23-24 Be, go kamereb komatmiŋya al gabu iramiŋ marya goyen gaha yinyiŋ: “Al kura gama nirde heŋ kanduk yeneŋbe yiŋgeŋ ge kafura heŋ harhok nunyeŋ al gobe kame kanduk kinyeŋ. Munaŋ al kura ne gama nirde kanduk kuruŋ teŋ uliŋ misiŋ kateŋ hiyeŋ al gobe kame igiŋ hiyeŋ. Niŋgeb al kura ne gama nire yeŋbe megen niŋ dufayya mataya harhok yunyeŋ. Irdeb gise haŋka kanduk yeneŋ hiyeŋ gega, yiŋgeŋ ge ma nurde gama po nirde hiyeŋ. \v 25 Goyenbe al kura yiŋgeŋ ge po nurde megen niŋ det kuruŋ yawaryeŋ irde kurabe deŋem yaŋ hiyyeŋ gega, Al Kuruŋyen bearar bana heŋ kame gote muruŋgem buluŋ tiyyeŋbe daha tiyyeŋ? Gobe igiŋ moŋ, buluŋ wor po. \v 26 Niŋgeb al kura ne niŋ memya heŋ merene harhok unyeŋbe kame ne Al Urmiŋ gare wor al goyen keneŋbe go ma nurde unhem ineŋ harhokne uneŋ. Ne Al Urmiŋ gabe neya Nanneyabe miyoŋmiŋ yago wukkeŋ wor poya gote tareŋ turŋuŋ yaŋ manaŋ kateŋ goyenterbe gogo gwaha tiyeŋ. \v 27 Goyenpoga deŋ gar haŋ gayen kurabe go ma kamdeya Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goyen kennayiŋ. Mere gabe fudinde wor po dinhem,” yinyiŋ. \s1 Yesu uliŋ hoyaŋ hiriŋ \r (Matiyu 17:1-8; Mak 9:2-8) \p \v 28 Be, Yesu beleŋ mere tiyyiŋ go kuŋ naŋa fay 8 gwahade kamereb Al Kuruŋ mere ire yeŋbe Pita, Yonyabe Yemsya po yadeb doŋdoŋde kura gor hurkuriŋ. \v 29 Irdeb gor Al Kuruŋ mere irde hinhin goyabe dinsok hoyaŋ wor po hiriŋ. Irkeb uliŋhormiŋbe dagamel go gwahade hiriŋ. \v 30-31 Goya goyenbe Moseya Elaiaya gore bemel po forok yeŋbe Yesuya mere teŋ hinhan. Irem gobe Al Kuruŋyen tareŋ turŋuŋ yaŋ wor po gore ketal yurtiŋ. Irde Yesube Al Kuruŋ beleŋ bikkeŋ dufaymiŋ kiryiŋ go gwahade po gama irde Yerusalem gor kamde Naniŋ hitte mulgaŋ hiyyeŋ goke mere sege iramiŋ. \p \v 32 Be, haŋkapya Yesu go Al Kuruŋ mere irde hinhinyabe Pitaya kadom waraŋya gobe dukpuk buluŋ po yirkeb arkup teŋ hinhan. Gega biŋ bak yeke naŋkeneŋbe Yesube saŋiŋmiŋ turŋuŋ yaŋ wor po heŋ al irawa goya huwarde hike yenamiŋ. \v 33 Be, Moseya Elaiaya gore Yesu tubul teŋ kureŋ tikeb Pita beleŋ, “Doyaŋ al, naŋa gabe igiŋ wor po. Gar hiniŋ. Niŋgeb igiŋ dinkeb deŋ karwo gote heŋ heŋ gasuŋ kura yirniŋ. Gasuŋ kurabe ge niŋ, kurabe Mose niŋ, munaŋ kurabe Elaia niŋ,” inyiŋ. Be, Pita gobe mere tiyyiŋ kuruŋ goyenbe gwaha yihim yeŋ ma nurdeya mere tiyyiŋ. \p \v 34 Be, Pita mere teŋ hinhin goya goyabe gagap beleŋ waŋ mel goyen aw yuryiŋ. Irkeb komatmiŋ karwo goyen gagap bana goŋ hokoyaŋ heŋ kafura wor po hamiŋ. \v 35 Irkeb al melak kura gagap bana gor mat mere teŋbe, “Al gabe Urne. Meteŋne tiyyeŋ yeŋ ne beleŋ po tapat irde basiŋa irmiriŋ. Niŋgeb meremiŋ nurde gama irde hinayiŋ,” yiriŋ. \v 36 Be, mere nuramiŋ go kamere naŋkeneŋbe Yesu po hike kenamiŋ. Irdeb mata forok yiriŋ goyen goke al hoyaŋ momoŋ ma yiramiŋ. Biŋde po nurde hinhan. \s1 Diriŋ uŋguram yaŋ guram iryiŋ \r (Matiyu 17:14-21; Mak 9:14-29) \p \v 37 Be, fay urkeb doŋdoŋde gor mat Yesu go Pita, Yemsyabe Yonya irde katamiŋ. Katkeb al karim ma Yesu hitte waŋ gabu iramiŋ. \v 38 Irkeb al buda kuruŋ bana goŋ mat al kura beleŋ ne nini yeŋ uguŋ po, “Tisa, urne gabe uŋkureŋ po geb, gigeŋ kenwoŋ yeŋ nurde hime. \v 39 Yeŋbe uŋgura beleŋ ketal urde buluŋ buluŋ irkeb bemel po kekew teŋ hiyen. Irde teŋ megen temeyke yoryor yeŋ dadilok peltek yeŋ hiyen. Uŋgura go urne tubul ma teŋbe buluŋ buluŋ irde hiyen. Niŋgeb urne go keneŋ sope irwoŋ yeŋbe gago eseŋ mere girde hime. \v 40 Uŋgura goyen takira tinaŋ yeŋ komatge yago eseŋ mere yirhem gega, tuŋaŋ urmaŋ urmaŋ bada hahaŋ,” inyiŋ. \v 41 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋ gayenter niŋ mar, dahade niŋgeb dufaytiŋ ne niŋ muŋ kura tareŋ ma irde haŋ? Saba dirmaŋ dirmaŋeŋ, tonaŋtiŋ tareŋ wor po! Gayak ga ma neya hityen gega, hako po haŋ. Daha naŋa ga saba dirmeke wuk yenayiŋ?” yinyiŋ. Irdeb al goyen, “Urge go teŋ gar waya,” inyiŋ. \v 42 Be, diriŋ goyen naniŋ beleŋ teŋ Yesu hitte waŋ hikeyab uŋgura gore diriŋ go teŋ megen temeyke yoryor yeŋ hinhin. Gega Yesu beleŋ uŋgura go ineŋ teŋ takira teŋ diriŋ goyen sope irdeb naniŋ ge tubul tiyyiŋ. \v 43 Irkeb al buda kuruŋ gore mata go keneŋbe Al Kuruŋyen saŋiŋbe kuruŋ wor po yeŋ dinoŋ kok yamiŋ. \s1 Yesu kamyeŋ goyen goke sopte komatmiŋ momoŋ yiryiŋ \r (Matiyu 17:22-23; Mak 9:30-32) \p Irdeb goke dufay heŋ tagalde epte ma teŋ hinhan goya goyenbe Yesu beleŋ komatmiŋ yago goyen, \v 44 “Mere direŋ tihim gayen keŋkela nurnaŋ ko. Ne Al Urmiŋ gabe al kura beleŋ asogo haniŋde niryeŋ,” yinyiŋ. \v 45 Gega mel gobe Yesu mere tiyyiŋ goyen miŋ gwahade niŋ dina yeŋ bebak ma tiyamiŋ. Mere tiyyiŋ gote miŋbe Al Kuruŋ beleŋ bana kerkeb miŋ gwahade yeŋ ma nuramiŋ. Irdeb asogo haniŋde niryeŋ meremiŋ goke kafura heŋ gote miŋ niŋ gusuŋaŋ ird ird niŋ kama hamiŋ. \s1 Ganuŋbe kuruŋ? \r (Matiyu 18:1-5; Mak 9:33-37) \p \v 46 Be, kurarebe Yesuyen komat buda goyen ganuŋbe doyaŋ al hiyyeŋ yeŋ yiŋgeŋ uliŋ ge ma ne teŋ kadom mohoŋde tiyamiŋ. \v 47 Irkeb Yesu beleŋ mel gote dufaymiŋ yeneŋ bebak teŋbe diriŋ kura teŋ gegelhek beleŋ mat kerke huwaryiŋ. \v 48 Irkeb gaha yinyiŋ: “Diriŋ dirŋeŋ gahadebe palap ma yirde haŋyen. Gega al kura beleŋ ne niŋ teŋ al hoyaŋ kura diriŋ gahade gayen gargar iryeŋbe al go po moŋ, ne manaŋ gargar niryeŋ. Munaŋ al kura ne gargar niryeŋbe ne po moŋ, Al Kuruŋ nad nerke wamiriŋ al goyen wor gargar iryeŋ. Niŋgeb deŋ bana gayen al kura dufaymiŋde yiŋgeŋ bande irde kadom faraŋ yuryeŋ al gobe Al Kuruŋ diliŋdeb al deŋem yaŋ kuruŋ wor po yeŋ kinyeŋ,” yinyiŋ. \v 49 Irkeb komatmiŋ kura Yon beleŋ huwardeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, al kura beleŋ deŋge urdeb, ‘Yesu deŋemde dinhem niŋ, kat kunaŋ’ yineŋ uŋgura yakira teŋ hiyen. Gega yeŋbe neŋ meteŋ teŋ kuŋ hite bana gaŋ niŋ al moŋ geb, meteŋmiŋ goyen bada hawa ineŋ utaŋ irtiŋ,” inyiŋ. \v 50 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Al kura asogo ma dirde hi al gobe deŋ faraŋ durde hi geb, utaŋ ma irnayiŋ,” yiriŋ. \s1 Samaria mar kura Yesu pel iramiŋ \p \v 51 Be, Yesu go kamde mulgaŋ heŋ Naniŋ Al Kuruŋ hitte hurkutek nalu go binde binde heŋ hikeb Yerusalem kuŋ kuŋ niŋ wor po biŋ huwaryiŋ. \v 52 Irdeb beleŋ kuŋ heŋyabe komatmiŋ kura yeŋ wa meheŋ heŋ Samaria naŋa bana goŋ niŋ tiyuŋde kura gor biŋgeya ferd ferd gasuŋya sope yirnayiŋ yinke yeŋ wa meheŋ heŋ kwamiŋ. \v 53 Gega gor niŋ marbe Yesu goyen Yerusalem kuŋ hi yeke nurdeb Yesuya komatmiŋya goyen tiyuŋmiŋde waŋ heŋ heŋ ge igiŋ ma nurdeb, “Gar ma wanayiŋ,” yinamiŋ. \v 54 Irkeb mulgaŋ heŋ Yesu hitte kuŋ momoŋ irkeb Yesuyen komatmiŋ kura Yemsya Yonya beleŋ nurdeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, igiŋ Al Kuruŋ gusuŋaŋ iryeke naŋkiŋde mat kak teŋ kerke kateŋ mel go kumga yiryeŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iraryum. \v 55 Gega Yesu beleŋ fulgaŋ kaŋbe yineŋ teŋ, “Bada hiri,” yinyiŋ. \v 56 Irdeb komatmiŋya tiyuŋ hoyaŋde kwamiŋ. \s1 Yesu gama irniŋ yeŋbe det kura yubul tinayiŋ \r (Matiyu 8:19-22) \p \v 57 Be, Yesube komatmiŋ yagoya kuŋ hikeyabe al kura gore waŋbe, “Nebe ge kuŋ heŋ taha kuruŋ gobe gama po girde kuŋ heŋ,” inyiŋ. \v 58 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Kulu duwibe ferd ferd gasuŋ miŋyaŋ, nu wor hagam yaŋ. Gega ne Al Urmiŋ gabe goŋ kura ferde usaŋ hetek gasuŋnem moŋ,” inyiŋ. \v 59 Irdeb al hoyaŋ kura goyen, “Gama nira,” inyiŋ. Irkeb al goreb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, araŋ ma. Kuŋ adone wa teŋ mete teŋ gab waŋ gama gireŋ,” inyiŋ. \v 60 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Al kamtiŋ gobe tubul tike al toneŋ kamtiŋ ne niŋ ma nurde haŋ mar gore teŋ mete tinaŋ. Munaŋ gebe kuŋ Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird mata goke tagalde tukayiŋ,” inyiŋ. \v 61 Gwaha inkeb al hoyaŋ kura beleŋ nurdeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, nebe gama gireŋ. Goyenpoga kuŋ diriŋmiŋneya tayne yagoya gwaha tiyeŋ tihim yineŋ gab waŋbe gama gireŋ,” inyiŋ. \v 62 Irkeb wol heŋbe, “Al kura bulmakaw beleŋ yuluŋ teŋ hike megeŋ ilde haŋyen det tanarde hiyeŋ al goyen harhok beleŋ naŋkeneŋ hiyeŋ gobe epte ma meteŋ keŋkela tiyyeŋ. Gwahade goyen po, al kura Al Kuruŋyen meteŋ tiye yeŋbe detmiŋ yubul teŋ meteŋ tiyyeŋ gega, det yubul titiŋ goke uguŋ po nurde hiyeŋ al gwahade gobe epte ma Al Kuruŋ niŋ meteŋ tiyyeŋ,” inyiŋ. \c 10 \s1 Yesu beleŋ al 72 yad yerke kwamiŋ \p \v 1 Be, go kamereb Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ al hoyaŋ 72 wor yapat yirde taunya naŋaya yeŋ kutekyaŋ goyen irawam irawam yeŋ wa meheŋ heŋ kunaŋ yeŋ hulyaŋ yiryiŋ. \v 2 Goyarebe gaha yinyiŋ: “Alya bereya Al Kuruŋyen mere nurtek mar gobe wit igineŋ sak naŋare sak yeŋ tukuŋ haŋyen go gwahade haŋ gega, meteŋ marbe budam moŋ. Niŋgeb meteŋ gote miŋ al Doyaŋ Al Kuruŋ gusuŋaŋ irnayiŋ. Irkeb meteŋ mar budam yad yerke alya bereya yad yad meteŋ go teŋ hinayiŋ. \v 3 Deŋbe sipsip dirŋeŋ tareŋ miŋmoŋ go gwahade goyen kulu duwi kahal bana dad dermeke kuniŋ tahaŋ geb. Goyenpoga kafura ma henayiŋ. \v 4 Be, kuniŋ yeŋbe kalwa, lawa miliŋ, kahaŋ basaŋ kura ma yawarnayiŋ. Irde kuŋ al kura beleŋyaŋ yeneŋ goya ulyaŋde gor huwarde mere ma yirnayiŋ. Moŋgo meteŋ teŋ teŋ nalube heŋ ga moŋ hubu hiyyeŋ geb. \p \v 5 “Be, al kurate yare hiniŋ yeŋ yamiŋde hurkuŋbe, ‘Al Kuruŋ beleŋ ya bana haŋ mar gate biŋ yisikamke igiŋ hinayiŋ,’ ineŋ gab hurkunayiŋ. \v 6 Irke ya gote miŋ al gore deŋ ge amaŋeŋ nuryeŋbe deŋ beleŋ Al Kuruŋyen saŋiŋde guram irde tareŋ irnayiŋ gote igineŋbe yeŋ hitte forok yiyyeŋ. Munaŋ gwahade ma diryeŋ gob igineŋ gobe dindikeŋ hitte mulgaŋ heŋ tareŋ diryeŋ. \v 7 Be, al kura beleŋ yaner tumŋaŋ hiniŋ yeŋ hoy dirkeb ya uŋkureŋde gor po hinayiŋ. Ya kurar mat kurar ma kuŋ hinayiŋ. Irde al gore biŋgeya feya kura dunkeb bada ma heŋ mali po nene hinayiŋ. Deŋbe Al Kuruŋyen meteŋ mar geb, meteŋ teŋ hite goke damu dira yeŋ nurdeb nene hinayiŋ. \p \v 8 “Be, kuŋ taunde kura forok yeke al gor niŋ beleŋ gargar dirde det kura yawaŋ diltiŋ mar yerde nenaŋ dinkeb mali po nene hinayiŋ. \v 9 Irde gor niŋ mar kura garbam miŋyaŋ yeneŋbe Al Kuruŋyen saŋiŋde sope yirde hinayiŋ. Irdeb, ‘Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dird dird nalube binde wor po hihi,’ yineŋ hinayiŋ. \v 10 Munaŋ taun kurar kura kuke meretiŋ ma nurde gargar ma dirkeb taun bana go niŋ beleŋyaŋ kuŋ gaha yineŋ gabe taun go tubul teŋ kunayiŋ: \v 11 ‘Deŋbe Al Kuruŋyen mere pel irhaŋ geb, deŋbe neŋya moŋ. Niŋgeb kahaŋniniŋde niŋ tupi busaŋ hihit. Goyenbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird nalu gobe binde wor po hihi geb, mata teŋ haŋ gobe nurde ga teŋ hinaŋ ko,’ yineŋ hayhay yirde hinayiŋ. \v 12 Fudinde wor po dineŋ hime. Taun goyenter niŋ marbe kame Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yiryeŋ nalureb mata buluŋmiŋ gote muruŋgem buluŋ wor po tenayiŋ. Bikkeŋ Sodom taunde niŋ mar beleŋ mata buluŋ teŋ hinhan gote muruŋgem tamiŋ gote folek wor po tenayiŋ geb,” yinyiŋ. \p \v 13 Irdeb sopte gaha yiriŋ: “Be, ne beleŋ Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋ haŋyen taun Tairya Saidonya gor kuŋ mata tiŋeŋ forok yirmiriŋ manhan mel gob araŋ po bebak teŋ mata buluŋmiŋ ge kandukŋeŋ wor po nurde amil erekkek hor yirde tupi sam teŋ mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hewoŋ. Gega deŋ Yuda mar Korasin taundeya Betsaida taundeya haŋ marbe ne beleŋ mata tiŋeŋ kurayen kurayen teŋ himeke neneŋ bebak titek yara gega, gwaha ma teŋ asogo nirde haŋ. Niŋgeb deŋ Yuda marte mata gwahade goke Al Kuruŋ beleŋ biŋ ar yeke gote muruŋgem buluŋ wor po dunyeŋ geb, goke buniŋeŋ nurd duneŋ hime. \v 14 Tairya Saidonya taunde niŋ marbe mata buluŋ gote muruŋgem yawarnayiŋ. Gega deŋ Yuda mar merene pel irde haŋyen gote muruŋgembe yende folek, buluŋ wor po. \v 15 Irde deŋ Kapeneam taunde niŋ mar, deŋbe dindikeŋ, ‘Neŋbe deŋniniŋ yaŋ,’ yeŋ turuŋ turuŋ teŋ Al Kuruŋ niŋ bitiŋ mulgaŋ ma heŋ haŋ? Al Kuruŋ beleŋ demeyke kak ala bana kurkunayiŋ geb,” yinyiŋ. \p \v 16 Irde sopte gaha yinyiŋ: “Al kura deŋ mere tike nuryeŋ gobe merene nurde hi yeŋ nurd uneŋ. Munaŋ al kura deŋ dakira tiyyeŋ gobe ne nakira tiyyeŋ. Irde nakira tiyyeŋ al gobe hulyaŋ nirke wamiriŋ al goyen takira tiyyeŋ geb,” yinyiŋ. Be, komatmiŋ 72 go gwaha yineŋbe yubul tike kwamiŋ. \p \v 17 Be, Yesuyen komat 72 go bur yeŋ kuŋ meteŋ teŋ kuŋ hinhan. Meteŋ teŋ kuŋ kuŋ meteŋmiŋ pasi irdeb amaŋ wor po heŋ mulgaŋ heŋ waŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, uŋgura wor tareŋger yakira titekeb mereniniŋ nurdeb yineŋ hinhet goyen po gama irde hinhan,” inamiŋ. \v 18 Gwaha inkeb wol heŋbe, “Deŋ meteŋ teŋ hinhanya Satanyen tareŋbe dagamel teŋ bemel po kattiŋ yara saŋiŋmiŋ hubu heke kinmiŋ. \v 19 Ga nurnaŋ. Ne beleŋ tareŋ kuruŋ wor po dunhem. Niŋgeb uŋgurabe al buluŋ yirtek tareŋ miŋyaŋ kunereya misiŋ kalpaŋya yara gega, igiŋ yufurka teŋ kuŋ hinayiŋ. Irdeb asogotiŋ Satanyen saŋiŋ goyen fole wor po irnayiŋ. Det kura beleŋ epte ma buluŋ dirnayiŋ geb. \v 20 Gega uŋgura beleŋ meretiŋ nurde busaharke goke amaŋeŋ ma nurde hinayiŋ. Al Kuruŋ dirŋeŋ weŋ hitiŋ gobe det kuruŋ wor po yeŋ goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Yesu beleŋ Naniŋ Al Kuruŋ amaŋeŋ nurd unyiŋ \r (Matiyu 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Be, goya goyenbe Holi Spirityen tareŋde Yesu go amaŋ wor po heŋbe, “Adone, gebe naŋkiŋya megeŋya gote Doyaŋ Al Kuruŋ. Gebe al yiŋgeŋ dufaymiŋ wukkek yeŋ nurde haŋ marya alyen saba karkuwaŋ yawartiŋ marya hittebe meteŋ teŋ hime kuruŋ gate miŋ goyen bana kerde hayen. Gega diriŋ beleŋ naniŋya miliŋya hitte tawuŋ hitiŋ yara al kura yiŋgeŋde tareŋde epte moŋ yeŋ nurde Al Kuruŋyen faraŋ niŋ naŋkeneŋ haŋ mar hitte saŋiŋge yikala yiraŋ goke amaŋeŋ wor po nurde turuŋ girde hime. Fudinde, buniŋeŋgebe kuruŋ geb, mata gwahade forok iraŋ. \v 22 Adone beleŋbe det kuruŋ gayen doyaŋ yird yird meteŋ gobe ne nunyiŋ. Nebe yende Urmiŋ wor po geb, yeŋ po ga keŋkela nurde nuneŋ hi. Al hoyaŋbe gwahade ma nurd nuneŋ haŋ. Irde Nannebe neya al ne beleŋ basiŋa yirde hime marya beleŋ po ga nurd uneŋ hite. Al hoyaŋbe gwahade moŋ,” yiriŋ. \p \v 23-24 Irdeb Yesu go fulgaŋ kaŋbe komatmiŋ yago yeneŋbe yeŋ muŋ po yapat yirde gaha yinyiŋ: “Bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ marya doyaŋ mar karkuwaŋya budam beleŋ det deŋ yeneŋ haŋ gayen yentewoŋ yeŋ nurde hinhan. Goyenbe go ma yeneŋya kamamiŋ. Mere deŋ nurde haŋ gayen wor nurtewoŋ yeŋ nurde hinhan. Goyenbe go ma nuramiŋ. Niŋgeb deŋ keneŋ haŋ det gayen kennayiŋ marbe goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Samaria naŋare niŋ al gote maya mere \p \v 25 Be, kurarebe Moseyen saba mar al kura beleŋ Yesuyen dufaymiŋ tuŋaŋ urde kene yeŋ waŋbe, “Tisa, daha teŋbe Al Kuruŋya hugiŋeŋ heŋ heŋ mata goyen nere hiyyeŋ?” inyiŋ. \v 26 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Moseyen sabarebe daha yitiŋ hi? Daha mat kapyaŋ heŋ hayen?” inyiŋ. \v 27 Irkeb al gore wol heŋbe, “‘Al Kuruŋbe gere Doyaŋ Al Kuruŋ geb, bege, tonge, saŋiŋgeyabe dufayger mat wor po yeŋ ge nurde hayiŋ. Irdeb al hoyaŋ niŋbe gigeŋ ge nurde hayen gwahade goyen po nurde yuneŋ hayiŋ,’ gwahade yitiŋ hi,” inyiŋ. \v 28 Irkeb wol heŋbe, “Mere gobe fudinde wor po wol haha. Niŋgeb kuŋ yaha gwahade teŋ hayiŋ. Irkeb Al Kuruŋya hugiŋeŋ heŋ heŋ mata goyen gere hiyyeŋ,” inyiŋ. \p \v 29 Irkeb al go sikkeŋ tagalke nurdeb yiŋgeŋ alu ure yeŋbe, “Niŋgeb al dahadebe kadne yeŋ nureŋ?” inyiŋ. \v 30 Irkeb daha mat kura inmeke bebak tiyi yeŋbe Yesu beleŋ baraŋ kura gahade tagalyiŋ: “Be, kurare kurab al kura Yerusalem taun tubul teŋ Yeriko taunde kurkuŋ hinhin. Irkeb belenbe kawe mar beleŋ tanarde detmiŋ yugu teŋ mayke kamde dagi tikeb tubul teŋ busaharamiŋ. \v 31 Goyarebe Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ al kura beleŋ goyen po gama irde kurkuriŋ. Gega kuŋ al belen hinhin go keneŋbe go ma kenhem kenhem irde siŋa urde fole irde kuriŋ. \v 32 Be, go kamereb Liwai mar al kura Al Kuruŋyen ya balem bana meteŋ teŋ hiyen gore beleŋ goyen po kurkuriŋ. Kurkuŋ al go kinyiŋ, goyenbe yeŋ wor keneŋ keneŋbe beleŋ siŋa urde fole irde kuriŋ. \v 33 Gega irem go kamereb Samaria naŋare niŋ al kura beleŋ goyen po kuŋbe al go kinyiŋ. Samaria niŋ marya Yuda maryabe awalikde ma haŋyen. Gega Samaria al gore Yuda al goyen keneŋbe buniŋeŋ wor po nuryiŋ. \v 34 Irdeb olip fimiŋya wain fimiŋya beleŋ dagi tiriŋyaŋ goyen sam yirdeb mala teŋ unyiŋ. Irdeb al go isaŋ heŋ doŋkimiŋ hende kerdeb teŋ kuriŋ. Kuŋbe ya kura al mali damu teŋ ferde haŋyende gor tukuŋbe gor sope irde doyaŋ irde hinhin. \v 35 Irde ferd fay urke kwe yeŋbe ya doyaŋ al goyen silwa hora irawa uneŋbe, ‘Al ga doyaŋ irde hayiŋ. Hora ga hubu hekeb gigen hora beleŋ faraŋ urde hayiŋ. Kame mulgaŋ heŋ waŋ gab wol heŋ guneŋ geb,’ inyiŋ,” yiriŋ. \v 36 Irdeb Yesu beleŋbe Moseyen saba tagal tagal al goyen, “Al damiŋbe kawe mar beleŋ buluŋ irke dagi kuruŋ tiriŋ al gote kadom yeŋ nurde ha? Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ al ma Liwai al ma Samaria niŋ al goyen?” ineŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 37 Gwaha inkeb Moseyen saba mar al goreb, “Buniŋeŋ nurd uneŋbe faraŋ uryiŋ al gobe kadom yeŋ nurhem,” inyiŋ. Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Ge wor kuŋbe mata gwahade goyen teŋ hayiŋ,” inyiŋ. \s1 Yesu beleŋ Martaya haymiŋ Mariayat yare kuriŋ \p \v 38 Be, go kamereb Yesu go komatmiŋ yagoya Yerusalem kuŋ heŋya tiyuŋde kura gor forok yekeb bere kura deŋembe Marta gore Yesu goyen yamiŋde hoy irke kuriŋ. \v 39 Kuŋ gor heŋ Yesu beleŋ mere tikeb Marta haymiŋ deŋembe Maria gobe Doyaŋ Al Kuruŋ kahaŋ miŋde keperde meremiŋ palŋa irde hinhin. \v 40 Gega babam Marta gobe Yesuya komatmiŋ yago goke biŋge gitik irde kayeŋ teŋ hinhin geb, bitbutŋeŋ wor po nurde hinhin. Gega haymiŋ beleŋ faraŋ ma urkeb Yesu hitte kuŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, haynebe faraŋ ma nurde hi gake buniŋeŋ ma nurde nuneŋ ha? Inke faraŋ nuri!” inyiŋ. \v 41 Irkeb Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ wol heŋbe, “Marta, gebe megen niŋ det mali kuruŋ gake uguŋ po dufay heŋbe beger kandukŋeŋ nurde ha. \v 42 Al beleŋ tetek det igiŋ wor po gobe uŋkureŋ po hi. Mariabe det igiŋ goyen tihi. Niŋgeb al kura beleŋ epte ma goraŋ iryeŋ,” inyiŋ. \c 11 \s1 Al Kuruŋ mere ird ird mata \r (Matiyu 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Be, nalu kurareb Yesu go naŋa kurar kura gor heŋ Al Kuruŋ mere irde hinhin. Be, Al Kuruŋ mere irde hinhin go pasi irkeb komatmiŋ kura goreb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, Yon Baptais beleŋ komatmiŋ yago Al Kuruŋ mere ird ird mata saba yiryiŋ gwahade goyen neŋ wor saba dira,” inyiŋ. \p \v 2 Irkeb Yesu beleŋbe, “Al Kuruŋ mere irniŋ yeŋbe gahade mere irde hinayiŋ: \q1 ‘Ado, gebe tareŋge turŋuŋ yaŋ wor po. Niŋgeb turuŋ girde hitek. \q1 Irde ge beleŋ doyaŋ dird dird mata gobe megen gar kawan heŋ kuruŋ hiyyeŋ. \q1 \v 3 Irde naŋkahalmiŋ naŋkahalmiŋ biŋgebe gwahade nene hinayiŋ yeŋ nurd ga duneŋ hayiŋ. \q1 \v 4 Neŋbe al hoyaŋ beleŋ buluŋ dirde haŋ goyen halde yuneŋ hite geb, ge beleŋ wor nende mata buluŋ halde dunayiŋ. \q1 Irdeb mata buluŋ titek dufay go walde duneŋ hayiŋ. Irkeb gwaha ma titek,’ yeŋ gusuŋaŋ irde hinayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 5-6 Irdeb sopte gaha yinyiŋ: “Be, deŋ gayen al kadtiŋ kura goyen beleŋ gisaw waŋ yatiŋde forok yekeb wawuŋ biŋde goyen al kadtiŋ hoyaŋ kura yamiŋ binde hiyeŋ go hitte kuŋbe, ‘Kadne kura gayamuŋ ga yaner waya gega biŋgenem moŋ. Niŋgeb beret karwo gwahade kura nunke yukuŋ une yeŋ ge hitte wayhem. Kame ga wol heŋ guneŋ geb,’ innayiŋ. \v 7 Irkeb al gore ya biŋde mat, ‘Yamebe bikkeŋ taŋ saŋiŋ irhem, irdeb diriŋmiŋnebe ferhaŋ geb. Moŋgo ne huward migiriŋ timekeb diriŋmiŋne huwarnak geb. Biŋge ma guneŋ. Bada heŋ mulgaŋ hawa,’ inyeŋ. \v 8 Gega fudinde dineŋ hime. Al gobe bada ma heŋ gusuŋaŋ irde tebaŋ irde hiyeŋ. Irkeb yeŋbe al kadne go yeŋ nurde goke teŋ biŋge gogo ma unyeŋ. Al gore gusuŋaŋ irde tebaŋ iryeŋ goke teŋbe huwarde yeŋ nurde wayyeŋ goyen unyeŋ. \p \v 9-10 “Goke teŋbe gago momoŋ dirde hime: al kura beleŋ det kuraŋ nurde Al Kuruŋ gusuŋaŋ irkeb unyeŋ. Irde det kuraŋ naŋkeneŋ kurut yekeb ikala iryeŋ. Irde yeŋ beleŋ doyaŋ irde hi gasuŋ bana goŋ hurkuŋ hurkuŋ yame mayde tebaŋ irkeb yame hol ird unyeŋ. Niŋgeb deŋ wor det kuraŋ nurde Al Kuruŋ gusuŋaŋ irtiŋde po hikeb yeŋ beleŋ dunyeŋ. Det goke naŋkeneŋ kurut yitiŋde po hikeb dikala diryeŋ. Irde yeŋ beleŋ doyaŋ ird ird gasuŋ bana goŋ hurkuŋ hurkuŋ yame mayde tebaŋ irkeb yame hol irde dunyeŋ. \p \v 11 “Deŋ gayen kura urtiŋ yago beleŋ makaŋ dapŋa niŋ gusuŋaŋ dirke gayen igiŋ kunere yunnayiŋ? \v 12 Irde tatirok bilmiŋ niŋ dinke gayen igiŋ misiŋ kalpaŋ yunnayiŋ? Epte ma gwaha tinayiŋ geb. \v 13 Deŋ mata buluŋ mar wor diriŋtiŋ yago beleŋ det kuraŋ yekeb det igiŋ po yunniŋ yeŋ nurde haŋyen. Niŋgeb Nantiŋ Al Kuruŋbe deŋ megen niŋ mar gote folek geb, Holi Spirit niŋ gusuŋaŋ irkeb det hoyaŋ ma dunyeŋ. Holi Spirit po dunyeŋ!” yinyiŋ. \s1 Yesuya Belsebulya \r (Matiyu 12:22-30; Mak 3:20-27) \p \v 14 Be, nalu kurarebe Yesu beleŋ al kura uŋguram yaŋ mere ma teŋ hinhin goyen sope ire yeŋbe uŋgura go takira tikeb al gobe mere tiyyiŋ. Irkeb al buda kuruŋ go mata goyen keneŋbe diliŋ fot yamiŋ. \v 15 Gega al kurabe, “Uŋgurar kuruŋmiŋ Belsebul beleŋ tareŋ irkeb gogo uŋgura yakira teŋ hi,” yamiŋ. \v 16 Munaŋ al kurabe gwaha irde merem yaŋ irniŋ yeŋbe, “Mata tiŋeŋ Al Kuruŋ beleŋ po ga irtek kura forok irke kinniŋ,” inamiŋ. \p \v 17 Goyenbe Yesu gobe al dufay heŋ hinhan goyen yeneŋ bebak teŋbe gaha yinyiŋ: “Tiyuŋ kuruŋ kura bana al beleŋ yiŋgeŋ uliŋ kadom asogo gird teŋ bur yenayiŋ gobe saŋiŋ ma heŋ tumŋaŋ buluŋ henayiŋ. Irde al miŋ uŋkureŋ wor gwahade po, yiŋgeŋ uliŋ kadom asogo gird teŋ bur yenayiŋbe tumŋaŋ mugol nenayiŋ. \v 18 Niŋgeb gwahade goyen po Satan beleŋ uŋgura yeŋ yufukde haŋ goyen buluŋ buluŋ yiryeŋbe dahadem tareŋ henayiŋ? Epte moŋ. Mere ga tihim gabe deŋ beleŋ ne niŋ yeŋ, ‘Uŋgurayen kuruŋmiŋ Belsebul gote tareŋde uŋgura yakira teŋ hi,’ yekeb gago dinhem. \v 19 Deŋ beleŋ ne niŋ yeŋ gwahade yeŋ haŋ gega, deŋ gama dirde haŋ mar wor uŋgura yakira teŋ haŋyen goyenbe ganuŋyen saŋiŋde yakira teŋ haŋyen? Belsebulyen tareŋde ma Al Kuruŋyen tareŋde? Mel gobe, ‘Uŋgura yakira teŋ teŋ saŋiŋbe Al Kuruŋ hitte mat waŋ hi,’ yeŋ nurde haŋ geb, deŋ beleŋ ne nineŋ haŋ gobe usi wor po yeŋ nurd dunnayiŋ. \v 20 Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dird dird mata bikkeŋ deŋ hitte forok yitiŋ hi goyen kawan ird irdmiŋbe ne beleŋ Al Kuruŋyen saŋiŋde uŋgura yakira teŋ himyen gogo. \p \v 21 “Be, al tareŋ kura fuleŋare niŋ det yade yamiŋ doyaŋ irde hikeb al kura beleŋ samuŋmiŋ go epte ma kawe tiyyeŋ. \v 22 Gega al hoyaŋ kura al gote tareŋ folek gore waŋbe fuleŋare niŋ detmiŋ go hende saŋiŋ heŋ hiyen goyen goraŋ irde maydeb samuŋmiŋ yade yukuŋ kadom yagoya gale henayiŋ. Niŋgeb gwahade goyen po, tareŋnebe uŋgura gote folek geb, alya bereya uŋgura beleŋ yade buluŋ buluŋ yirde hiyen goyen yumulgaŋ teŋ hime. \p \v 23 “Be, al kura ne niŋ ma heŋ haŋ marbe asogone. Irde al kura Al Kuruŋ hitte al yukuŋ yukuŋ niŋ faraŋ ma nurde haŋ marbe al bur yirde meteŋ go buluŋ irde haŋ yeŋ nureŋ. \p \v 24 “Be, uŋgura kura al uliŋde niŋ takira tike kat kuyeŋ gobe mali naŋa al ma hitek bana goŋ kuŋ usaŋ heŋ heŋ gasuŋ niŋ naŋkeneŋ kuŋ hiyeŋ. Gega gasuŋ kura ma keneŋbe, ‘Bikkeŋ hinhem gasuŋde gor mulgaŋ heweŋ,’ yiyyeŋ. \v 25 Irdeb mulgaŋ heŋ waŋbe gasuŋ bikkek gobe halde haraŋ heŋ sope irtiŋ kinyeŋ. \v 26 Irdeb kuŋbe sopte uŋgura 7 yende tareŋ folek goyen yupi teŋ tumŋaŋ waŋbe al goyen ketal urnayiŋ. Gwaha irkeb al gobe haŋkapya hinhin gwahade moŋ, buluŋ wor po hiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 27 Be, bere kura gore al buda bana goŋ heŋ Yesu mere teŋ hinhin go nurdeb, “Bere kawaŋ gerde siŋsilaŋ giryiŋ gobe amaŋ hiyyeŋ,” inyiŋ. \v 28 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Alya bereya Al Kuruŋyen mere nurde gama irde haŋ mar go gab amaŋeŋ nurde hinayiŋ,” inyiŋ. \s1 Mata tiŋeŋ Al Kuruŋ po forok yirtek niŋ gusuŋaŋ iramiŋ \r (Matiyu 12:38-42; Mak 8:12) \p \v 29 Be, al budam wor po waŋ gabu irdeb kalyaŋ kerkeb Yesu beleŋ yeneŋbe gaha yiriŋ: “Gayenter niŋ alya bereya gabe dufaymiŋya matamiŋyabe buluŋ wor po. Mel gobe mata tiŋeŋ Al Kuruŋ beleŋ po ga irtek goke po gusuŋaŋ heŋ haŋ. Goyenbe bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ al Yona hitte mata tiŋeŋ kura forok yiriŋ gwahade goyen ne hitte forok yiyyeŋ goyen po ga kennayiŋ. Mata tiŋeŋ hoyaŋ kura ma kennayiŋ. \v 30 Bikkeŋ Yonabe makaŋ dapŋa kuruŋ wor po gore tohogo tike naŋkahal karwo gayen biŋ bana heŋ ga katyiŋ goyen tagalke Niniwe taunde niŋ mar tumŋaŋ Al Kuruŋyen saŋiŋ bebak tiyamiŋ. Gwahade goyen po, ne Al Urmiŋ hitte mata tiŋeŋ kura forok yiyyeŋ goyen alya bereya gayenter niŋ gayen kennayiŋ. \v 31 Bikkeŋ Solomon beleŋ Israel naŋa doyaŋ irde hinhinyabe naŋa gisaw niŋ doyaŋ bere kuruŋ Siba beleŋ Solomonyen dufaymiŋ wukkeŋ goyen nure yeŋ wayyiŋ. Gega alya bereya gayenter niŋ gabe ne Solomonyen dufay folek gare saba yirde hime gega, go ma nurde haŋ. Niŋgeb kame Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yird yird nalurebe doyaŋ bere Siba beleŋ huwardeb merene ma nurde haŋ mar gayen merem yaŋ yiryeŋ. \v 32 Irde Niniwe taunde niŋ mar gobe Yona beleŋ kuŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ heŋ tagalkeb mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hamiŋ. Gega alya bereya gayenter niŋ gabe ne saba teŋ hime gabe Yonayen saba folek gega, go ma nurde haŋ. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yird yird nalurebe Niniwe niŋ mar beleŋ huwardeb merene ma nurde haŋ mar gayen miŋge yirnayiŋ,” yiriŋ. \s1 Uliŋde niŋ hulsi \r (Matiyu 5:15; 6:22-23) \p \v 33 Irde sopte gaha yiriŋ: “Al kura hulsi yusuŋ yurde ga banare ma yerde haŋyen. Irde koroŋ po aw ma yurde haŋyen. Gwaha yirtiŋeŋbe yade hulsi kawan yentek gasuŋde gor yerde haŋyen. Gogab al beleŋ ya bana waŋbe hulsi melak kawan po heŋ hike kennayiŋ. Gwahade goyen po, merenebe kawan po tagalde hike nurde hinayiŋ. \v 34 Irde diltiŋbe ultiŋ kuruŋ gote hulsi yara. Niŋgeb diltiŋ igiŋ hikeb hulsi beleŋ ya bana melak heŋ wuk yiyyeŋ go gwahade, neneŋ keŋkela bebak teŋ merene beleŋ dufaytiŋya matatiŋya goyen wuk wor po yiryeŋ. Munaŋ diltiŋ buluŋbe merene bitiŋ bana ma hi niŋgeb, dufaytiŋya matatiŋya gobe kidoma beleŋ po makiŋ hiyyeŋ. \v 35 Goke teŋbe hulsi go kamkeb bitiŋ bana kidoma po makiŋ hiyyeŋkek geb, keŋkela heŋ doyaŋ yirde hinayiŋ. \v 36 Merene deŋ bana hulsi melak heŋ wuk yitiŋ yara hiyeŋbe kidoma muŋ kura gor ma hiyeŋ gwahade goyen po dufay buluŋya mata buluŋya miŋmoŋ hinayiŋ. Deŋ hitte hulsi melak heŋ wuk wor po yiyyeŋ gwahade po, merene beleŋ dufaytiŋya matatiŋya wukkeŋ wor po yiryeŋ,” yinyiŋ. \s1 Farisi marya Moseyen saba marya gote mata buluŋ \r (Matiyu 23:1-36; Mak 12:38-40; Luk 20:45-47) \p \v 37 Be, Yesu beleŋ meremiŋ pasi irkeb Farisi al kura gore, “Wake yaner kuŋ biŋge nere,” ineŋbe yamiŋde kuŋ keperdeb dula tiyyeŋ tiyaryum. \v 38 Gega Yesu beleŋ Yuda marte matare haniŋ ma haldeya biŋge neke keneŋbe diliŋ fot yiriŋ. \v 39 Irkeb Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ gaha inyiŋ: “Deŋ Farisi marbe koroŋya gisuya siŋak beleŋ po haltiŋ yara teŋ haŋ. Gega bitiŋdebe kudiŋ mataya mata buluŋ kurayen kurayen kuruŋ gore makiŋ hitiŋ haŋ. \v 40 Duliŋ kukuwa wor wor, Al Kuruŋ ultiŋ siŋare niŋ iryiŋ gore po bitiŋ manaŋ iryiŋ. \v 41 Niŋgeb ultiŋya bitiŋya Al Kuruŋ diliŋde wukkek hiniŋ yeŋbe al buniŋeŋ det niŋ amu heŋ haŋ mar goyen fudinde mat po faraŋ yurde hinayiŋ. \p \v 42 “Deŋ Farisi marbe paŋiŋ meteŋ teŋbe Moseyen saba keŋkela gama irniŋ yeŋ paŋiŋ kurayen kurayen goyen pota yirke kuŋ buda 10 hekeb buda uŋkureŋbe Al Kuruŋ niŋ uneŋ haŋyen. Gega al hoyaŋ faraŋ yurtiŋeŋbe buluŋ yirde goke kandukŋeŋ ma nurde haŋyen. Irde bitiŋde mat Al Kuruŋ niŋ amaŋeŋ ma nurde haŋ. Niŋgeb kame gote muruŋgem buluŋ tenayiŋ goke buniŋeŋ nurde duneŋ hime. Niŋgeb al hoyaŋ faraŋ yurd yurd mata goyen teŋ hinayiŋ. Irde Al Kuruŋ galak ird ird mata goyen wor bada ma heŋ gwaha po teŋ hinayiŋ. \p \v 43 “Deŋ Farisi marbe gabu yatiŋyaŋ kuŋ al deŋem yaŋ beleŋ keperde hitek gasuŋyaŋ po kepertek yeŋ nurde haŋyen. Irde al budam kuŋ waŋ teŋ haŋyen gasuŋyaŋ kuŋ hitekeb al beleŋ palap dirde pere dirde hinaŋ yeŋ nurde haŋyen. Niŋgeb kame mata buluŋtiŋ gote muruŋgem buluŋ tenayiŋ geb, goke buniŋeŋ nurde duneŋ hime. \p \v 44 “Deŋ Farisi marbe al hakwa yerde hitiŋ horabok bikkek kura megeŋ beleŋ sam irtiŋ geb al beleŋ ma nurdeya goyen hereŋ kuŋ haŋyen go gwahade goyen, siŋare mat deneŋmiŋbe al huwak mata buluŋtiŋ miŋmoŋ yara. Niŋgeb deŋ beleŋ al buluŋ yirde haŋ goyen ma nurdeya gama dirdeb yeŋ wor buluŋ heŋ haŋyen. Niŋgeb kame mata buluŋtiŋ gote muruŋgem buluŋ yawarnayiŋ goke buniŋeŋ nurd duneŋ hime,” yiriŋ. \v 45 Irkeb Moseyen saba keŋkela nurtiŋ al kura goreb, “Tisa, Farisi mar po yinhem yeŋ nurha, goyenbe neŋ Moseyen saba mar manaŋ sukal dirha geb,” inyiŋ. \v 46 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋ Moseyen saba marbe saba kura al beleŋ gama irtek meteŋeŋ wor po goyen supahakde yerde haŋyen. Gega dindikeŋbe saba uŋkureŋ muŋ kura ma gama irde haŋyen. Niŋgeb kame mata buluŋtiŋ gote muruŋgem buluŋ yawarnayiŋ goke buniŋeŋ nurd duneŋ hime. \p \v 47-48 “Deŋ Moseyen saba marbe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar porofet bikkeŋ asetiŋ yago beleŋ gasa yirke kamamiŋ mar goyen palap yirhet yeŋ metemiŋ haraŋ heŋ umŋa yirde haŋyen. Gega ne beleŋ deneŋmiŋbe ayaŋ yerde haŋ yeŋ nurd duneŋ hime. Irde asetiŋ yago beleŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ mar gasa yirde hike kamde hinhan goyen igiŋ po yirde hinhan yeŋ nurdeb gogo metemiŋ umŋa yirde haŋ yeŋ deneŋ hime. Niŋgeb kame gote muruŋgem buluŋ wor po yawarnayiŋ goke buniŋeŋ nurd duneŋ hime. \v 49 Deŋ beleŋ gwaha tinayiŋ goke Al Kuruŋ dufaymiŋ wukkek beleŋbe, ‘Porofet yagoya Mesaiayen mere basaŋ mar aposel yagoya yad yermeke Yuda mar hitte kunayiŋ. Irkeb kurabe gasa yirke kamnayiŋ. Munaŋ kurabe buluŋ buluŋ yirke uliŋ misiŋ kateŋ hinayiŋ,’ yiriŋ. \v 50 Niŋgeb bikkeŋ wor po porofet yago gasa yirke kamde hinhan mata goyen waŋ waŋbe gayenter manaŋ gwahade po geb, mel gote dari wok yamiŋ gote kanduk gobe deŋ Yuda mar gayenter niŋ beleŋ tenayiŋ. \v 51 Fudinde wor po dineŋ hime. Deŋ gayenter niŋ Yuda marbe Adam urmiŋ Abel kamyiŋde mat waŋ waŋ Al Kuruŋ niŋ det kumga teŋ uneŋ uneŋ gasuŋya gasuŋ himamya kahalte mayke kamyiŋ al Sekaraia gote muruŋgem buluŋ wor po tenayiŋ geb. \p \v 52 “Deŋ Moseyen saba marbe alya bereya Al Kuruŋyen mere nurde bebak teŋ dirŋeŋ weŋ heŋ heŋ beleŋ goyen pet yirde haŋ. Niŋgeb kame gote muruŋgem tenayiŋ goke buniŋeŋ nurd duneŋ hime. Deŋbe Al Kuruŋ hitte kuŋ kuŋ beleŋ goyen ma gama irde haŋ. Irde al hoyaŋ Al Kuruŋ hitte kuŋ kuŋ beleŋ go manaŋ pet pet yirde haŋ,” inyiŋ. \p \v 53-54 Be, Yesu gob gasuŋ goyen tubul teŋ hoyaŋde kukeb Farisi marya Moseyen saba marya beleŋ asogo wor po irdeb daha kura yekeb merem yaŋ irde merere kertek yeŋ gusuŋaŋ kurayen kurayen irde hinhan. \c 12 \s1 Farisi marte mata buluŋ ma gama irnayiŋ \r (Matiyu 10:26-27) \p \v 1 Be, goyenterbe al budam wor po waŋ Yesu hinhinde gor gabu iramiŋ geb, kadom ufurd guneŋ teŋ hinhan. Irkeb Yesu beleŋ mere miŋ ure yeŋbe komatmiŋ yago wa gaha yinyiŋ: “Beret kaŋ kaŋde niŋ guram yisbe dirŋeŋ muŋ po palawa bana kerkeb hilyaŋ kuyeŋ gwahade goyen po, Farisi marte usi matamiŋ gore al budam buluŋ yirde haŋyen. Go mar gobe mata buluŋ teŋ haŋyen gega, siŋare mat yeneŋmiŋbe al huwak yara. Niŋgeb mel goke keŋkela heŋ ga hinayiŋ. \v 2 Al kura bana kuŋ balmiŋde mata teŋ hinayiŋ kuruŋ gobe kamebe kawan heke al nurde pasi henayiŋ. \v 3 Niŋgeb mere kura wawuŋde al ma deneŋ haŋ yeŋ tinayiŋ gobe fay urke naŋkahalde al hoyaŋ beleŋ yeke nurnayiŋ. Irde mere kura bana kuŋ ya biŋde sisure yenayiŋ gobe al hoyaŋ beleŋ al diliŋde kawan wor po tagalnayiŋ. \p \v 4 “Kadne yago, al beleŋ mudunke kamde kamde niŋ kafura ma henayiŋ. Yeŋbe ultiŋ go po buluŋ yirnayiŋ, munaŋ go kamere tontiŋbe epte ma daha wet kura yirnayiŋ. \v 5 Gega kafura irtek al goke momoŋ direŋ tihim. Al Kuruŋ po ga kafura irde hinayiŋ. Yeŋ po gab al gasa yirke kamkeb toneŋbe kak hugiŋeŋ hitek alare gor yemey yemey tareŋ miŋyaŋ. Fudinde wor po dinhem geb, yeŋ niŋ po ga kafura heŋ hinayiŋ. \v 6 Nu mukŋeŋ siptesoŋoŋbe hora mulowom po damu teŋ haŋyen. Gega Al Kuruŋbe nu mukŋeŋ gwahade goyen uŋkureŋ muŋ kura niŋ biŋ sir ma yeŋ hiyen. \v 7 Tonaŋtiŋ yuwalŋeŋbe budam wor po, epte ma kapyaŋ hetek gega, Al Kuruŋbe tonaŋtiŋ yuwalŋeŋbe gwahade haŋ yeŋ nurde hi. Gwahade goyen po Al Kuruŋbe deŋ ge biŋ sir ma yeŋ hi niŋgeb, kanduk yeneŋ yeneŋ goke kafura ma henayiŋ. Deŋbe Al Kuruŋ diliŋde samuŋ tareŋ yara, nu mukŋeŋ budam gote folek wor po geb. \s1 Yesu niŋ tagal tagal mata \r (Matiyu 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 8 “Fudinde wor po dineŋ hime. Al kura al hoyaŋ diliŋde, ‘Nebe Yesu nurd uneŋ hime,’ yiyyeŋbe kame ne Al Urmiŋ gare wor Al Kuruŋyen miyoŋ diliŋ mat, ‘Al gobe nere,’ yeweŋ. \v 9 Munaŋ al kura al diliŋ mat, ‘Nebe Yesu ma nurde uneŋ hime,’ yiyyeŋ al gobe kame ne wor Al Kuruŋyen miyoŋ diliŋde, ‘Al gobe go ma nurd uneŋ hime,’ yeweŋ. \p \v 10 “Be, al kura ne Al Urmiŋ gayen nanyaŋ niryeŋ gobe Al Kuruŋ pohogay irkeb igiŋ halde unyeŋ. Gega al kura Holi Spirit sukal iryeŋ gobe Al Kuruŋ beleŋ mata buluŋmiŋ goyen epte ma wor po halde unyeŋ. \p \v 11 “Be, al beleŋ ne niŋ igiŋ ma nurde merem yaŋ dirde dukuŋ merere derkeb Yuda marte gabu yayaŋ niŋ doyaŋ marya megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋ diliŋde huwarnayiŋ goyabe daha mat dindikeŋ ge teŋ mere titek yeŋ goke uguŋ po dufay ma henayiŋ. \v 12 Goyarebe Holi Spirit beleŋ merebe gwaha mat yenayiŋ yeŋ dufaytiŋde bebak diryeŋ geb,” yinyiŋ. \s1 Horam yaŋ al gote maya mere \p \v 13 Be, al kura gabu iramiŋ bana gore huwardeb, “Tisa, ge beleŋ dadane inkeb det adodere yerde hitiŋ goyen pota irdeb yende yawardeb nerebe nuni,” inyiŋ. \v 14 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Ganuŋ beleŋ derte mere nurde sope irde dettiriŋ pota ird ird al niruŋ geb, gago waŋ gusuŋaŋ nirde ha?” inyiŋ. \v 15 Irdeb gor gabu iramiŋ mar goyen yeneŋ heŋyabe, “Al beleŋ megen niŋ samuŋya horaya budam yawarnayiŋ gega, gore Al Kuruŋ diliŋde fudinde wor po igiŋ heŋ heŋ mata goyen epte ma yunyeŋ. Niŋgeb keŋkela heŋ ga hinayiŋ. Moŋgo megen niŋ samuŋ kurayen kurayen yad yad niŋ uguŋ po dufay henayiŋ geb,” yinyiŋ. \p \v 16 Be, go kamereb maya mere mat gaha yinyiŋ: “Horam yaŋ al kura gote meteŋde biŋge karim ma igineŋ hamiŋ. \v 17 Irkeb al gobe biŋde po, ‘Biŋge yerd yerd ya hoyaŋ miŋmoŋ geb, daha tiyeŋ?’ yeŋ dufay heŋ hinhin. \v 18 Irdeb, ‘Biŋge yerd yerd ya bikkek gayen yupew yurdeb karkuwaŋ yireŋ. Irdeb biŋgeneya samuŋneya tumŋaŋ bana goŋ yereŋ. \v 19 Niŋgeb nebe biŋge budam wor po geb, dama budam goyen hitek, araŋ ma hubu henayiŋ. Niŋgeb heŋ heŋnebe igiŋ po heŋ. Dula teŋ, fe nene, amaŋ hende po heŋ,’ yiriŋ. \v 20 “Gega Al Kuruŋ beleŋ, ‘Gebe kukuwa wor po! Haŋka wawuŋbe tonge temeke kamayiŋ. Irkeb detge kuruŋ gigeŋ ge nurde gitik tiyaŋ gobe ganuŋ beleŋ yawaryeŋ?’ inyiŋ. \v 21 “Niŋgeb al kura yiŋgeŋ ge uguŋ po nurdeb megen niŋ samuŋ yade hiyeŋ gega, Al Kuruŋ niŋ ma nuryeŋ, irde yeŋ ge meteŋya mataya igiŋ ma teŋ hiyeŋ al gobe gwahade goyen po iryeŋ,” yinyiŋ. \s1 Megen niŋ det goke ma nurde hinayiŋ \r (Matiyu 6:25-34) \p \v 22 Be, gwaha yiriŋ kamereb Yesu beleŋ komatmiŋ yago goyen gaha yinyiŋ: “Niŋgeb deŋbe megen gar heŋya, ‘Daha mat biŋge yade netek, irde ulniniŋdeb da yade yertek?’ yeŋ goke uguŋ po ma dufay henayiŋ. \v 23 Biŋgebe igiŋ gega, gore po epte ma heŋ heŋtiŋ igiŋ iryeŋ. Ultiŋ umŋa manaŋ gwahade po ultiŋ igiŋ ma yiryeŋ. \v 24 Be, nu niŋ nurnaŋ. Yeŋbe biŋge ma harde haŋyen. Irde sak yeke yade yadi yerd yerd ya miŋmoŋ gega, Al Kuruŋ beleŋ paka yirde hiyen. Al Kuruŋ beleŋ nu wor gogo keŋkela doyaŋ yirde hiyen. Munaŋ deŋbe nu gote folek wor po. Niŋgeb dahadem Al Kuruŋ beleŋ dubul tike biŋge kamnayiŋ? Epte moŋ geb. \v 25 Deŋ gayen kura megen gar heŋ heŋ niŋ uguŋ po dufay kuruŋ henayiŋbe igiŋ nalutiŋ goyen muŋ kura siŋgir irde sobamde hinayiŋ? Epte moŋ! \v 26 Be, dindikeŋ megen gar heŋ heŋ nalutiŋ epte ma siŋgir irnayiŋ kenem daniŋ geb det hoyaŋ kuruŋ goke uguŋ po dufay heŋ haŋyen? \p \v 27 “Be, yamuŋ fugala yeneŋmiŋ igiŋ muŋ goke nurnaŋ. Yeŋbe uliŋ umŋa niŋ meteŋ ma teŋ uliŋhor kura ma gada yirde haŋyen. Gega fudinde po dineŋ hime, bikkeŋ Israelyen doyaŋ al kuruŋ Solomonbe uliŋ umŋa kusamuŋ wor po yerde hinhin. Goyenpoga uliŋ umŋamiŋ igiŋ wor po gore yamuŋ fugala goyen fole yirtek ma hinhan. \v 28 Yamuŋ fugala gobe nalu ulyaŋde ma haŋyen. Haŋka hinayiŋ, gisebe al beleŋ walde kakde yemeyde haŋyen. Be, gwahade goyen po, yamuŋ fuwala gobe det kuruŋ kura gogo moŋ gega, Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ yirde umŋa yirde hiyen geb, deŋbe daniŋ, ‘Ulniniŋ umŋa ma gitik teŋ dunyeŋ,’ yeŋ goke uguŋ po dufay heŋ haŋ? Irdeb daniŋ Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ ma nurde haŋ? \v 29 Niŋgeb da biŋge netek yeŋ goke uguŋ po ma dufay heŋ hinayiŋ. \v 30 Megen niŋ mar ne niŋ ma nurde haŋ gore gab det budam kuruŋ gwahade goyen yad yad niŋ uguŋ po dufay heŋ goke kandukŋeŋ nurde haŋyen. Gega Nantiŋ Al Kuruŋbe det goke nurde haŋ yeŋ bikkeŋ deneŋ hiyen. \v 31 Niŋgeb deŋbe Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dird dird niŋ po nurde hinayiŋ. Irke gab Al Kuruŋ beleŋbe deŋ det kuraŋ nurde hinayiŋ kuruŋ goyen wor duneŋ hiyeŋ. \p \v 32 “Deŋ deneŋmiŋbe saŋiŋtiŋ miŋmoŋ sipsip budam moŋ yara. Gega Adotiŋbe yende alya bereya doyaŋ yird yird niŋ amaŋeŋ nurde hi geb, det kura buluŋ dirtek goke kafura ma henayiŋ. \v 33 Irdeb kuŋ samuŋtiŋ yago al yunke damu tikeb gote hora yadebe al det niŋ amu heŋ haŋ mar goyen yuneŋ hinayiŋ. Gwaha tinayiŋ gobe Al Kuruŋ haniŋde horatiŋ kame yawartek yeŋ yerde hinayiŋ go gwahade Al Kuruŋ beleŋ yerde hiyen geb, kame ga dunyeŋ. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ mata igiŋ teŋ hinayiŋ gote muruŋgem kame duneŋ yeŋ gasuŋmiŋde yerde hiyeŋ. Goyenbe muruŋgem gobe hubu ma hiyyeŋ. Gorbe kawe mar binde muŋ kura ma wanayiŋ. Irdeb sisige yago gwahade beleŋ epte ma wor po buluŋ yirnayiŋ. \v 34 Niŋgeb megen niŋ samuŋ niŋ po nurde hinayiŋbe dufaytiŋbe gor po hinayiŋ. Munaŋ Al Kuruŋ beleŋ mata igiŋ teŋ hinayiŋ gote muruŋgem dunyeŋ yeŋbe dufaytiŋbe hugiŋeŋ goke po nurde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Doyaŋ Al Kuruŋ waŋ waŋ niŋ hugiŋeŋ gitik teŋ doyaŋ heŋ hinayiŋ \p \v 35-36 Be, gwaha yineŋbe sopte po, “Meteŋ mar kura beleŋ, ‘Doyaŋ alniniŋbe tikiŋ merere kuŋ geb, daha naŋa wakeb yame hol irde untek? Irde waŋ da meteŋ dunyeŋ yeŋ goke pet teŋ ga hitek?’ yeŋ nurdeb naŋkahalmiŋ naŋkahalmiŋ doyaŋ irde pet teŋ hinayiŋ. Wawuŋ manaŋ meteŋde niŋ uliŋ umŋa teŋbe hulsimiŋ yusuŋ yurde yeŋ waŋ waŋmiŋ ge doyaŋ heŋ hinayiŋ. Irkeb doyaŋ almiŋ beleŋ waŋ yame maykeb araŋ po yame hol ird unnayiŋ go gwahade goyen po, deŋ manaŋ Doyaŋ Al Kuruŋtiŋ waŋ waŋ ge pet teŋ doyaŋ hinayiŋ. \v 37 Fudinde wor po dineŋ hime. Doyaŋ almiŋ beleŋ waŋbe meteŋ mar goyen yeŋ ge pet teŋ doyaŋ irde hike yeneŋbe amaŋ hiyyeŋ. Irdeb tikiŋ merere niŋ uliŋ umŋa igiŋ goyen yugu teŋbe meteŋde niŋ uliŋ umŋamiŋ hor teŋbe meteŋ marmiŋ goyen dula teŋ teŋ gasuŋde kepernaŋ yinke keperde biŋge nene hikeb doyaŋ yirde hiyeŋ. Doyaŋ almiŋ beleŋ igiŋ igiŋ gwaha yirkeb meteŋ mar gobe amaŋ wor po henayiŋ. \v 38 Doyaŋ almiŋ go wawuŋ biŋde ma naŋa miŋge yara kura wayyeŋbe waŋ meteŋ marmiŋ go yeŋ ge pet teŋ doyaŋ irde hike yeneŋbe igiŋ igiŋ yirkeb meteŋ marmiŋ goyen manaŋ amaŋ wor po henayiŋ. \p \v 39 “Be, ga nurde ga hinaŋ ko. Ya miŋ al kura nalu goyenter kawe al beleŋ waŋ yane upew uryeŋ yeŋ nurde hiyeŋdebe epte ma yamiŋ tubul teŋ kuke kawe al beleŋ waŋ yamiŋ upew uryeŋ. \v 40 Niŋgeb gwahade goyen po, ne Al Urmiŋ gare wor nalu goyare wayeŋ tiya yeŋ ma nurde hikeya wayeŋ geb, hugiŋeŋ ne niŋ pet teŋ doyaŋ nirde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Meteŋ al igiŋya buluŋya gote maya mere \r (Matiyu 24:45-51) \p \v 41 Be, gwaha yinkeb Pita beleŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, maya mere gabe neŋ gayen po dineŋ ha ma al buda kuruŋ gayen manaŋ yineŋ ha?” inyiŋ. \v 42-43 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe gaha inyiŋ: “Meteŋ al kura dufaymiŋ wukkeŋ, irde gore doyaŋ almiŋ ge fudinde wor po meteŋ teŋ uneŋ hiyeŋ. Irkeb doyaŋ almiŋ beleŋ naŋa gisaw kwe yeŋbe meteŋ almiŋ goyen, ‘Meteŋ mar kadge doyaŋ yirde biŋge yuntek nalu hekeb yuneŋ hayiŋ,’ ineŋ kuyeŋ. Be, doyaŋ almiŋ go mulgaŋ heŋ waŋbe ineŋ kuyeŋ gwahade teŋ hike keneŋbe igiŋ igiŋ irkeb meteŋ al gobe amaŋ wor po hiyyeŋ. Goyenbe ganuŋ al beleŋ ga Al Kuruŋyen meteŋ al gwahade hiyyeŋ? \v 44 Fudinde wor po dineŋ hime. Meteŋ al gobe doyaŋ almiŋ beleŋ samuŋmiŋ kuruŋ goyen wor doyaŋ yirde hayiŋ inyeŋ. \v 45 Gega daha wet kura teŋ meteŋ al goreb, ‘Doyaŋ alnebe naŋa gisaw po kuŋ niŋgeb, araŋeŋ ma waŋ hi,’ yeŋbe meteŋ mar kadom alya bereya goyen, ‘Merene ma nurde haŋ,’ yineŋ gasa yirde dula po teŋ wain nene kukuwa heŋ hiyeŋ. \v 46 Irkeb doyaŋ almiŋ gobe nalu goyenter wayyeŋ yeŋ ma nurde hiyeŋde gor mulgaŋ hiyyeŋ. Irdeb mata buluŋmiŋ keneŋ gote muruŋgem kuruŋ wor po unyeŋ. Irdeb meteŋ al goyen takira tikeb doyaŋ almiŋ ma nurd uneŋ haŋyen mar haŋ gasuŋde gor kuyeŋ. \p \v 47 “Be, meteŋ al gobe doyaŋ almiŋde dufay gobe keŋkela nurd nurd ga doyaŋ almiŋ mulgaŋ heŋ waŋ waŋ niŋ doyaŋ heŋ pet ma teŋ hiyeŋ. Irdeb meteŋ keŋkela ma teŋ hiyeŋ gobe kame doyaŋ almiŋ beleŋ mulgaŋ heŋ waŋbe mayde buluŋ wor po iryeŋ. \v 48 Gega al kura doyaŋ almiŋ gote dufaymiŋ ma nurdeya ga mata teŋ hiyeŋ gote kandukbe kuruŋ wor po ma tiyyeŋ. Niŋgeb al kura det kuruŋ unyeŋbe wolmiŋeŋbe dirŋeŋ nunyeŋ yeŋ ma nuryeŋ. Gwahade goyen po al kura meteŋ kuruŋ unyeŋbe gote igineŋbe kuruŋ wor po forok ird nunyeŋ yeŋ nuryeŋ,” yiriŋ. \s1 Yesu niŋ teŋbe alya bereyabe bur yenayiŋ \r (Matiyu 10:34-36) \p \v 49 Irdeb sopte gaha yiriŋ: “Nebe megen niŋ alya bereyat mata buluŋ kumga teŋ Al Kuruŋ hitte yumulgaŋ tiye yeŋ kak kere yeŋ wamiriŋ. Niŋgeb kak goyen melak kuruŋ heŋ kuwoŋ yeŋ nurde hime. \v 50 Gega araŋ ma gwaha tiyyeŋ. Ulne kuruŋ kahaŋner mat hurkuŋ tonaŋner gayen misiŋ kuruŋ wor po katmeke gab meteŋne pasi hiyyeŋ. Niŋgeb goke doyaŋ heŋ heŋyabe kandukŋeŋ wor po nurde hime. \v 51 Deŋ beleŋbe ne gayen megen gar awalikde heŋ heŋ mata goyen tawayuŋ yeŋ nurde haŋ? Moŋ, bipti mata forok ire yeŋ wamiriŋ. \v 52 Gayenter mat ne niŋ teŋbe al miŋ kura siptesoŋoŋ hinayiŋ gobe bur yeŋ irawa beleŋ huwardeb karwo goya kadom asogo gird teŋ hinayiŋ. \v 53 Irde ire naniŋya wor kadom asogo gird teŋ hiriryeŋ. Ire miliŋya wor gwahade po teŋ hiriryeŋ. Bere al kutiŋ wor uŋde miliŋya kadom asogo gird teŋ hiriryeŋ,” yiriŋ. \s1 Mata kura forok yekeb igiŋ nalu bebak tinayiŋ \r (Matiyu 16:2-3) \p \v 54 Irdeb sopte al buda gor gabu iramiŋ goyen gaha yinyiŋ: “Dende matarebe naŋa kurkur beleŋ mat kigariŋkiŋ wake yeneŋbe araŋ po, ‘Ey, kigariŋ kateŋ tiya,’ yeŋ haŋyen. Irkeb fudinde kigariŋ kateŋ hiyen. \v 55 Munaŋ karaga meŋe ferke keneŋbe kadila heweŋ tiya yeŋ haŋyen. Irkeb gwahade po forok yeŋ hiyen. \v 56 Deŋbe megenya naŋkiŋdeya det forok yeke yeneŋbe gwahade forok yeweŋ tiya yeŋ hikeb gwahade po forok yeŋ haŋyen. Gega dahade niŋgeb gayenter Al Kuruŋ beleŋ mata forok yirde hi gayen yeneŋ bebak ma teŋ haŋ? Duliŋ usi mar wor wor,” yinyiŋ. \s1 Merem yaŋ dirde merere dernayiŋ marya kanduk sope irnayiŋ \r (Matiyu 5:25-26) \p \v 57 Gwaha yineŋbe, “Daniŋ geb mata igiŋya buluŋya goyen dindikeŋ yeneŋ bebak ma teŋ haŋ? \v 58 Al kura merem yaŋ dirde merere dukuŋ hikeyabe daha mat kura kanduk go sope irde awalikde hitewoŋ yeŋ mere sege irnayiŋ. Moŋgo kuŋ merere huwarkeb mere nurd nurd al beleŋ matatiŋ goke dade kimyaŋ titmiŋ haniŋde dernayiŋ geb. Irkeb kimyaŋ titmiŋ beleŋ dade koyare dernayiŋ. \v 59 Irkeb koyare gor po hinayiŋ. Irde kat siŋare kuniŋ yeŋbe hora gwahade kernayiŋ dintiŋ goyen tumŋaŋ po kerde pasi irde gab siŋare kat kunayiŋ geb,” yinyiŋ. \c 13 \s1 Mata buluŋ yubul tinayiŋ \p \v 1 Be, goya goyenbe al kura Yesu hinhinde gor waŋbe, “Galili niŋ mar kura Al Kuruŋ galak irniŋ yeŋbe doloŋ ird ird yare gor dapŋa gasa yirde hinhan. Gwaha teŋ hikeyabe Yudia naŋa doyaŋ irde hiyen Roma gabman al Pailat beleŋ fuleŋa marmiŋ yinke kuŋ mel go gasa yirke kamaŋ. Irkeb darim kateŋ dapŋa galak yirniŋ yeŋ gasa yiraŋ gote dariya suluk hiyuŋ,” inamiŋ. \v 2 Irkeb Yesu beleŋ gaha yinyiŋ: “Deŋbe Galili mar go gwaha mat kamkeb al gobe mata buluŋ mar wor po geb, gogo yeŋ nurde haŋ? Munaŋ Galili mar kurabe kanduk gwahade ma yeneŋ haŋ geb, mata buluŋmiŋbe maliŋeŋ yeŋ nurde haŋ? \v 3 Gwahade moŋ geb! Deŋ wor mata buluŋtiŋ yubul ma teŋ Al Kuruŋ niŋ bitiŋ mulgaŋ ma henayiŋbe yeŋ tiyaŋ yara tumŋaŋ pasi kamnayiŋ. \v 4 Be, Yerusalem bana fe diliŋ kuruŋ kura Siloam ineŋ haŋyende gor ya sobam hende wor po hurkutiŋ goyen galaŋ yeŋ kateŋ al 18 gasa yirke kamamiŋ. Niŋgeb go kamamiŋ mar gobe mata buluŋmiŋ kuruŋ wor po geb, gogo dagi kuruŋ tamiŋ yeŋ nurde haŋ? Munaŋ Yerusalem bana al kura dagi gwahade ma teŋ haŋ marbe mata buluŋmiŋbe mel gote yara moŋ, maliŋeŋ yara yeŋ nurde haŋ? \v 5 Goyen wor gwahade moŋ po. Niŋgeb deŋ wor mata buluŋtiŋ yubul ma teŋ yeŋ ge bitiŋ mulgaŋ ma henayiŋbe yeŋ kamaŋ yara pasi po kamnayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 6 Irdeb mere tiyyiŋ goke sopte siraw merere gaha yinyiŋ: “Al kura goyen wain meteŋmiŋ bana fik he kura haryiŋ. Irdeb he goyen igineŋ heŋ heŋ nalu heŋ hikeb igineŋ manaŋ daw yeŋ kuŋ yaware yeŋ kuriŋ. Gega hubu wor po. \v 7 Go po teŋ teŋbe kuŋ wain meteŋ go doyaŋ irde hinhin al go keneŋbe, ‘Dama karwo gayen fik he gayen igineŋ kura daw heŋ hi yeŋ waŋ naŋkeneŋ himyen. Gega kura muŋ ma yeneŋ himyen geb miŋde kerayiŋ. Daniŋ geb duliŋ gor heŋ megeŋ fimiŋ po pasi irde hiyeŋ?’ inyiŋ. \v 8 Irkeb meteŋ doyaŋ al gore wol heŋbe, ‘Doyaŋ al, igiŋ merene nurde dama uŋkureŋ gwahade tubul tike hiyeŋ? Irkeb he go miŋde megeŋ talde megeŋ ayseŋ ird ird det goyen yade yereŋ. \v 9 Irde kurut kurut irmeke dama kura imoyenter nalu gahader gayen igineŋ yaŋ hiyyeŋbe igiŋ! Munaŋ igineŋ ma hiyeŋbe miŋde kertek,’ inyiŋ,” yiriŋ. \s1 Sabat nalure bere pukiŋ werwer yitiŋ kura guram iryiŋ \p \v 10 Be, Sabat nalu kurare kurab Yesu go Yuda marte gabu ya kura goyen bana hurkuŋbe saba tagalyiŋ. \v 11 Goya goyenbe bere kura uŋgura beleŋ ulyaŋde wor po buluŋ irke dama 18 gayen pukiŋ werwer yitiŋde heŋ epte ma wor po huwa heŋ kuŋ hitek goyen ya bana goŋ hinhin. \v 12 Be, Yesu beleŋ bere go keneŋbe hoy irke waŋ al buda gote diliŋ mar huwaryiŋ. Irkeb Yesu beleŋ, “Haŋkabe garbamge gubul teŋ kuke igiŋ haha,” inyiŋ. \v 13 Gwaha ineŋbe haniŋ uliŋde kerkeb goyare po pukiŋ giŋ irde huwa heŋbe amaŋ wor po heŋ Al Kuruŋ turuŋ irde kasor iryiŋ. \p \v 14 Be, alya bereya gabu ya goyenter gabu irde haŋyen mar gote doyaŋ al beleŋ Sabat nalure Yesu beleŋ bere go sope irke keneŋbe biŋ ar yiriŋ. Irkeb al gore huwardeb gor gabu iramiŋ mar goyen, “Meteŋ teŋ teŋ nalube 6 geb, go bana goyen gab wake guram dirke igiŋ henayiŋ. Munaŋ Sabat nalurebe gwaha ma teŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 15 Irkeb Doyaŋ Al Kuruŋ Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋbe mata igiŋ teŋ hite yahaŋ gega, usi wor po teŋ haŋ yeŋ deneŋ hime. Deŋbe bulmakawtiŋ kura ma doŋkitiŋ kura gwahade goyen Sabat nalure gega, fe yunniŋ yeŋbe yeŋ titiŋ gasuŋde gor kuŋ yugu teŋ bul yirde fete ma yukuŋ haŋyen? Deŋbe dapŋa wor gwaha yirde haŋyen. \v 16 Goyenpoga bere gab dama 18 gayen Satan yufukde heŋ kanduk keneŋ hiyende mat waŋ waŋ igiŋ hihi gake daniŋ geb buluŋ nurde haŋ? Deŋbe Sabat nalure dapŋatiŋ fe yuneŋ yuneŋ meteŋ go teŋ haŋyen gega, daniŋ asininiŋ Abraham wiriŋ gayen Sabat nalure Satanyen yufukde mat teŋ siŋa ird ird niŋ bisam irde haŋ?” yinyiŋ. \p \v 17 Be, Yesu beleŋ gwaha yinkeb al buda yeŋ ge igiŋ ma nurde uneŋ haŋyen mar gobe tumŋaŋ memya wor po hamiŋ. Gega alya bereya hoyaŋbe mata tiŋeŋ turŋuŋ yaŋ Yesu beleŋ yirde hinhin kuruŋ goyen yeneŋbe amaŋ wor po hamiŋ. \s1 Mastet he bilmiŋ gote siraw mere \r (Matiyu 13:31-33; Mak 4:30-32) \p \v 18 Be, Yesu beleŋ sopte gaha yinyiŋ: “Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mata gobe daha mat kura yetek? Da kura yara yemeke gab igiŋ bebakkeŋ nurnayiŋ? \v 19 Be, Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird gobe mastet he bilmiŋ dirŋeŋ muŋ wor po go gwahade. Al kura beleŋ mastet bilmiŋ goyen teŋbe meteŋmiŋde haryeŋ. Irkeb kawaŋ heŋ kuŋ kuruŋ hekeb nu kurayen kurayen waŋ gor naŋa yokŋa heŋ haga teŋ usaŋ heŋ hinayiŋ. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird manaŋ gwahade goyen po, haŋkapyabe dirŋeŋ muŋ gega, kuŋ kuŋbe kuruŋ wor po hiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 20 Irdeb sopte po, “Be, Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mata gobe da kura yara dinmeke gab igiŋ bebakkeŋ nurnayiŋ? \v 21 Be, Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird gobe bere kura beleŋ beret kaye yeŋ palawa kuruŋ bana yis temeyke hilyaŋ kuyeŋ go gwahade goyen. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ yiŋgeŋde alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mata manaŋ gwahade po hiyyeŋ,” yinyiŋ. \s1 Al Kuruŋ hitte kuŋ kuŋ yamebe dirŋeŋ wor po \r (Matiyu 7:13-14,21-23) \p \v 22 Be, Yesu go Yerusalem kuŋ heŋyabe taunya tiyuŋya belen hinhan go bana kuŋ heŋbe saba yirdya yirdya kuŋ hinhin. \v 23 Goya goyenbe al kura goreb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, fudinde Al Kuruŋ beleŋ al budam ma yawaryeŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iryiŋ. Irkeb Yesu beleŋ gor hinhan mar goyen yeneŋ heŋyabe, \v 24 “Fudinde dineŋ hime. Al Kuruŋ hitte kuŋ kuŋ yamebe dirŋeŋ muŋ wor po geb, al budam epte ma yeŋ hitte mali mali kunayiŋ. Niŋgeb al kura yeŋ hitte kwe yeŋbe kurut wor po yeŋ gab kuyeŋ. \v 25 Munaŋ ya gote miŋ al beleŋ huwarde yame takeb yeŋ hitte kuŋ kuŋ beleŋ miŋmoŋ hiyyeŋ. Yame tatiŋ go kamere waŋ siŋare huwarde yame maydeb, ‘Doyaŋ al, yame fegelde duna be,’ ineŋ eseŋ mere irnayiŋ gega, ya miŋ al gore wol heŋbe, ‘Deŋbe ganuŋ mar, irde dare niŋ? Neb ma nurde duneŋ hime,’ dinyeŋ. \v 26 Irkeb deŋ beleŋ wol heŋbe, ‘Moŋ, neŋbe geya tumŋaŋ biŋge nene fe nene teŋ hityen go. Irde nende tiyuŋde waŋ saba dirde hayen go,’ innayiŋ. \v 27 Gega al gore wol heŋbe, ‘Deŋbe mata buluŋ mar wor po geb, hoyaŋ kunaŋ! Nebe deŋ ganuŋ mar irde damde niŋ goyen ma nurde hime geb,’ yinyeŋ. \v 28 Irkeb ya biŋ bana goŋbe asetiŋ yago Abraham, Aisak, Yekopyabe Al Kuruŋyen mere basaŋ marya Al Kuruŋya hike yennayiŋ gega, deŋbe siŋare dubul titiŋ goke dindikeŋ ge buniŋeŋ nurde esinayiŋ. Irde Al Kuruŋ niŋ bitiŋ ar yenayiŋ. \v 29 Goyenbe Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋ beleŋ megeŋ muruŋ kurhan mat mat waŋbe ya biŋde gor Al Kuruŋya heŋ dula mata kuruŋ forok yiyyeŋde gor gabu irdeb keperde dula teŋ amaŋ heŋ hinayiŋ. \v 30 Deŋ Yuda marbe, ‘Neŋ po ga Al Kuruŋyen dirŋeŋ weŋ,’ yeŋ nurdeb Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋbe gwahade moŋ yeŋ nurde haŋyen. Gega kamebe mel gob Al Kuruŋya hinayiŋ, munaŋ deŋbe siŋare po hinayiŋ. Niŋgeb fudinde wor po, al kura ne wa ne wa teŋ hiyeŋ al gobe kame hiyeŋ. Munaŋ al kame wor po hi al gobe meheŋ hiyeŋ,” yinyiŋ. \s1 Yesu beleŋ Yerusalem mar niŋ buniŋeŋ nuryiŋ \r (Matiyu 23:37-39) \p \v 31 Goya goyenbe Farisi mar kura Yesu hitte waŋbe, “Galili naŋa gate doyaŋ al kuruŋ Herot beleŋ muguneŋ teŋ hi geb, naŋamiŋ ga tubul teŋ goŋ kura kwayiŋ,” inamiŋ. \v 32 Irkeb wol heŋbe, “Kulu duwi\f + \fr 13:32 \ft Kulu duwi garbe Herot beleŋ yiŋgeŋ ge po nurde usi dufay buluŋ kerde hinhin goke Yesu beleŋ gwaha inyiŋ.\f* Herot hitte kuŋbe ne yihim gahade po innayiŋ: ‘Neb gayenterbe uŋgura yakira teŋ al garbam manaŋ guram yirde teŋ heŋ. Irde heŋ ga moŋ meteŋne pasi ireŋ,’ innayiŋ. \v 33 Nebe Herot beleŋ mununeŋ teŋ hi ma dahade goke ma nurde hime. Meteŋ kuruŋ goyen goke gago Galili naŋa ga tubul teŋ Yudia naŋa bana niŋ taun Yerusalem kuŋ hime. Al Kuruŋyen mere basaŋ mar hakotkeŋ wor Yerusalem taun goyen siŋare ma kamamiŋ. Niŋgeb ne wor Yerusalem kuŋ kuŋ niŋ bada ma heweŋ. Haŋka, gise, molye manaŋ hugiŋeŋ po kuŋ heŋ geb,” yinyiŋ. \p \v 34 Irdeb gaha yiriŋ: “Awo, Yerusalem niŋ mar, buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Al Kuruŋ beleŋ deŋ ge nurde mere basaŋ marmiŋ yad yerke waŋ haŋyen. Gega deŋ beleŋbe kurab hora po gasa yirde, kurabe mali gasa yirde hike kamde haŋyen. Tatirok miliŋ beleŋ dirŋeŋ yawaŋ tapeŋ beleŋ po aw yurde hiyen go gwahade goyen po, ne beleŋ deŋ dade doyaŋ dirmewoŋ yeŋ hugiŋeŋ nurde himyen. Gega dindikeŋ po merene pel irde yilwa nirde haŋ. \v 35 Niŋgeb ga nurnaŋ. Al Kuruŋ beleŋ tauntiŋ tubul tiyyeŋ. Irkeb dindikeŋ doyaŋ irke kamebe buluŋ hiyyeŋ. Niŋgeb fudinde dineŋ hime. Dubul teŋ kweŋ gob epte ma nennayiŋ. Irde kuŋ kuŋ kame sopte wayeŋ. Irkeb ne neneŋbe dindikeŋ mohoŋtiŋde wor wor, ‘Doyaŋ Al Kuruŋyen deŋemde waya al gabe Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ guram irde igiŋ wor po iryeŋ,’ yeŋ turuŋ nirnayiŋ,” yiriŋ. \c 14 \s1 Sabat nalure al garbam miŋyaŋ sope iryiŋ \p \v 1 Be, Yesu go Yerusalem kuŋ hikeyabe Sabat nalu hiriŋ. Irkeb Farisi marte kuruŋmiŋ kura gore biŋge nere ineŋbe teŋ yamiŋde kwaryum. Irkeb al gor hinhan goreb Sabat nalure da mata kura tike kentek yeŋ keneŋ hinhan. \v 2 Be, yare gorbe al kura uliŋ diŋduŋ irtiŋ goyen Yesu diliŋ mar keperde hinhin. \v 3 Irkeb Yesu beleŋbe Farisi marya Moseyen saba marya goyen, “Sabat nalure al garbam miŋyaŋ sope yird yird gobe Mose beleŋ bisam iryiŋ ma dahade?” yineŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 4 Gega al buda gobe mere ma tiyamiŋ. Gwaha tike yeneŋbe Yesu beleŋ al go tanardeb guram irke igiŋ hekeb, “Igiŋge kwa,” inke kuriŋ. \p \v 5 Be, Yesu go garbam al go sope irdeb, “Be, deŋ gayen urtiŋ yara kura ma bulmakawtiŋ gwahade kura Sabat nalure mete fe bana kurkukeb keneŋ wasak tinayiŋ ma araŋ po teŋ siŋa irnayiŋ?” yeŋ mel goyen gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 6 Irkeb go mar gobe gwaha mat kura meremiŋ wol hetek ma hamiŋ. \p \v 7 Be, Farisi marte kuruŋmiŋ beleŋ biŋge niniŋ yinke wayamiŋ mar gore al deŋem yaŋde gasuŋ yirtiŋyaŋ po keperke Yesu beleŋ goyen yeneŋbe gaha yinyiŋ: \v 8 “Be, al kura biŋge nen nen nalu kuruŋde kura hoy dirke kuŋ goya al deŋem yaŋ beleŋ kepertek gasuŋ igiŋde gor ma kepernayiŋ. Moŋgo al hoyaŋ kura deŋem yaŋ deŋ folek gore wakeb \v 9 hoy diryeŋ al goreb al buda kuruŋ go diliŋde, ‘Al deŋem yaŋ ge folek kura waya geb, gor ma keperayiŋ,’ dinyeŋ geb. Irkeb deŋbe memya heŋ al deŋem moŋ marya kepernayiŋ. \v 10 Niŋgeb dula nalu kuruŋ gwahader hoy dirke kuŋbe mali ga po kepernayiŋ. Irkeb hoy diryeŋ al gore waŋ deneŋbe, ‘Kadne, gebe gar kepertek moŋ geb, kuŋ al deŋem yaŋde gasuŋde gor keperayiŋ,’ dinyeŋ. Irkeb al buda gor hinayiŋ mar gore, ‘Al go deŋem yaŋ geb, gogo gwaha ira,’ yeŋ turuŋ dirnayiŋ. \v 11 Niŋgeb gwahade goyen po, al kura yiŋgeŋ turuŋ turuŋ irde hiyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ matamiŋ goyen kawan irke memya hiyyeŋ. Munaŋ al kura yiŋgeŋ turuŋ turuŋ ma irde hiyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ al deŋem yaŋ iryeŋ,” yinyiŋ. \p \v 12 Irdeb Farisi marte kuruŋmiŋ Yesu hoy iryiŋ al goyen gaha inyiŋ: “Kame naŋkahalde niŋ biŋge ma wawuŋbanare niŋ biŋge niniŋ yeŋ goya kadge yago, tayge yago, tiyuŋtiŋde niŋ al horam yaŋ maryabe, dadakeya kolge yago miŋtiŋ uŋkureŋ go po ma hoy yirde hayiŋ. Moŋgo wolmiŋeŋ hoy girkeb al igiŋ yird yird mata gote muruŋgembe gogo po tawayiŋ geb. Al Kuruŋ hitte matbe hubu. \v 13 Gwaha irtiŋeŋbe al buniŋeŋ det miŋmoŋ, al kahaŋya haniŋya kamtiŋyabe al diliŋ titmiŋ gwahade goyenya dula tiniŋ yeŋ hoy yirde hayiŋ. \v 14 Irkeb goke teŋbe Al Kuruŋ beleŋ guram girde igiŋ giryeŋ. Go mar gobe gwaha mat kura wol hetek miŋmoŋ gega, kame al huwak kamtiŋde mat huwarnayiŋ nalureb Al Kuruŋ beleŋ mata igiŋge gote muruŋgem gunyeŋ,” inyiŋ. \s1 Dula mata kuruŋ gote siraw mere \r (Matiyu 22:1-10) \p \v 15 Be, Yesuya heŋ biŋge nene hinhan mar al kura gore Yesu beleŋ mere tiyyiŋ go nurdeb, “Kame Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi gasuŋde gor heŋ Al Kuruŋya dula tiyyeŋ al gobe gwaha tiyyeŋ goke amaŋeŋ wor po nuryeŋ,” yiriŋ. \v 16 Irkeb wol heŋbe siraw mere mat gaha yinyiŋ: “Al kura goyen dula mata kuruŋ tiye yeŋbe al budam wawoŋ yeŋ mere kiryiŋ. \v 17 Be, kuŋ nalu goyen forok yekeb meteŋ almiŋ teŋ kerke wanayiŋ yinyiŋ mar goke keya kuriŋ. Kuŋbe, ‘Biŋge yagobe bikkeŋ ep irde deŋ ge gago wayhem geb wake kuniŋ,’ yinyiŋ. \v 18 Gega al buda kuruŋ go tumŋaŋ bikbak teŋbe, ‘Neŋbe meteŋniniŋ gwahade gwahade titek geb go ma kuniŋ,’ yamiŋ. Niŋgeb meheŋde kuŋ kinyiŋ al goreb, ‘Igiŋ kumewoŋ be. Gega gayamuŋ ga po megeŋ kura damu tihim. Niŋgeb goyen kuŋ keneŋ tihim geb ma kweŋ,’ inyiŋ. \v 19 Irkeb meteŋ al gobe bada heŋ al kura hitte wor kuŋ inkeb al gore wor gwahade po, ‘Igiŋ gega gayamuŋ ga po bulmakaw 10 gayen\f + \fr 14:19 \ft Megeŋ yilde yilde niŋ bulmakaw irawam irawam yirke 10 hitiŋ.\f* damu tihim. Niŋgeb goyen megeŋ ilde ilde niŋ tuŋaŋ yure yeŋbe gago kuŋ hime. Niŋgeb ma kweŋ,’ inyiŋ. \v 20 Irkeb gor mat al hoyaŋ hitte wor kuŋ inkeb yeŋ wor gwahade po, ‘Igiŋ kumewoŋ be. Gega haŋka ga po bere tawaŋ mekerd nunhaŋ geb ma kweŋ,’ inyiŋ. \v 21 Be, meteŋ al go doyaŋ almiŋ hitte mulgaŋ heŋ kuŋbe, ‘Mel go momoŋ yirhem gega, meteŋniniŋ yaŋ ala yeŋ bada hahaŋ,’ inyiŋ. Irkeb doyaŋ almiŋ gobe biŋ ar yekeb meteŋ almiŋ goyen mere hitemde po irdeb, ‘Araŋeŋ kwa! Irdeb taun gate beleŋ karkuwaŋya mukŋeŋya gama yirde kuŋ al buniŋeŋ det miŋmoŋ mar, al uliŋ kamtiŋya kahaŋ haniŋ titmiŋyabe diliŋ titmiŋya goyen yeneŋ yawaya,’ ineŋ hulyaŋ iryiŋ. \v 22 Be, meteŋ al go kuŋ inyiŋ gwahade po teŋbe mulgaŋ heŋ waŋbe, ‘Doyaŋ al, hulyaŋ nirha gobe gwahade po tihim gega, dula teŋ teŋ gasuŋbe makiŋ ma hihi,’ inyiŋ. \v 23 Irkeb doyaŋ almiŋ goreb, ‘Kwa! Kuŋ taun siŋare beleŋ haniŋ taunya tiyuŋ hoyaŋde kutiŋyaŋ goyen al yeneŋbe mali po yineŋ tebaŋ yirkeb wanayiŋ. Irkeb yane makiŋ hiyyeŋ. \v 24 Fudinde ginhem. Al haŋkapya hoy yirmeke bada hahaŋ mar gobe dula nalu kuruŋ goyenter niŋ biŋgebe kura muŋ ma ninam urnayiŋ,’ inyiŋ,” yiriŋ. \s1 Yesu gama iryeŋbe damiŋ yubul tiyyeŋ? \r (Matiyu 10:37-38) \p \v 25 Be, Yesu go Farisi marte kuruŋmiŋ gote ya tubul teŋ Yerusalem kuŋ hinhin. Irkeb al budam wor po gama irde kuŋ hinhan. Irkeb Yesu beleŋ fulgaŋ kaŋbe, \v 26 “Al kura gama nire yeŋbe miliŋ naniŋ, beremya dirŋeŋ weŋya kuliŋya haymiŋ yagoya niŋ ma nurde hiyeŋ. Irde yiŋgeŋ ge wor ma po nurde hiyeŋ. Al dufay gwahade miŋyaŋbe epte ma komatne hiyyeŋ. \v 27 Irde kanduk keneŋ keneŋ niŋ bada heŋ haŋ gega, gama nird nird niŋ nurde haŋ mar gobe epte ma komatne henayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 28 Irdeb maya mere mat gaha yinyiŋ: “Be, al kura ya kuruŋ ire yeŋbe keperde dufay keŋkela heŋ hora gwahade beleŋbe ya gayen igiŋ pasi ireŋ yeŋ nurdeya gab meteŋ go miŋ uryeŋ. \v 29 Munaŋ gwaha ma teŋya mali po ya yimiyyeŋ gobe kuŋ hora muŋ go hubu hekeb ya go pasi ma irde tubul tiyyeŋ. Irkeb al beleŋ keneŋbe, \v 30 ‘Al gabe ya ire yeŋ tola yimiyuŋ gega, dahade niŋgeb pasi ma iruŋ?’ yeŋ tagalde uneŋ hinayiŋ. \p \v 31 “Irdeb naŋa kura gote doyaŋ al kuruŋ beleŋ naŋa hoyaŋde niŋ doyaŋ al kuruŋya arye yeŋbe keŋkela ma dufay heŋya mali po fuleŋare kuyeŋ? Epte moŋ. Fuleŋa marmiŋ 10,000 gore asogomde fuleŋa mar 20,000 goyen wake epte gasa yirnayiŋ yeŋ nurdeya gab fuleŋa marmiŋ yad kuyeŋ. \v 32 Munaŋ epte moŋ yeŋ nurdeb asogom go gisaw po hikeya doyaŋ al kuruŋ gore utaŋ irde awalik heŋ heŋ niŋ mere kerke asogom hitte kuyeŋ. \v 33 Niŋgeb gwahade goyen po, deŋ wor dettiŋ kuruŋ goyen igiŋ yubul tiniŋ ma dahade goyen keŋkela dufay henayiŋ. Dettiŋ kuruŋ daha yubul tiniŋ yeŋ nurde hinayiŋ mar gobe epte ma komatne henayiŋ geb. \p \v 34 “Be, fawbe det igiŋ hapek yaŋ gega, hapek hubu hiyyeŋ gobe daha irkeb sopte hapek yaŋ hiyyeŋ? Epte moŋ. \v 35 Faw hapek hubu hitiŋ gobe megeŋ wor epte ma ayseŋ unyeŋ geb temeytek. Niŋgeb al kura komatne hewe yeŋbe keŋkela po dufay heŋbe fudinde po gama niryeŋ. Be, al kura kirmiŋ yaŋ kenem mere tihim ga nurde bebak tinayiŋ,” yinyiŋ. \c 15 \s1 Sipsip dirŋeŋyen siraw mere \r (Matiyu 18:12-14) \p \v 1 Be, Yesu go Yerusalem kuŋ hinhinya goyenbe teks yad yad marya Moseyen saba keŋkela ma gama irkeb Farisi mar beleŋ “mata buluŋ mar” yineŋ haŋyen mar gore Yesu mere teŋ hinhin goyen nurniŋ yeŋ budam waŋ gabu iramiŋ. \v 2 Gega Farisi marya Moseyen saba marya goreb mel go yeneŋbe igiŋ ma nurdeb, “Al gabe dahade geb mata buluŋ mar goyen wake yeneŋbe amaŋ heŋ yeŋya dula teŋ haŋ?” yamiŋ. \p \v 3 Irkeb Yesu beleŋ maya mere gayen yiryiŋ: \v 4 “Be, deŋ gayen kuratiŋ kura sipsipmiŋ 100 gwahade hinayiŋ gega, uŋkureŋ kura bana kuyeŋ. Irkeb sipsip 99 goyen yukuŋ kawan kura yubul teŋbe kuŋ sipsip uŋkureŋ bana kuyeŋ goke naŋkeneŋ kuŋ kuŋbe tiyyeŋ. Go ma tubul tiyyeŋ! \v 5 Niŋgeb keneŋ amaŋ wor po heŋbe teŋ supahakde kerdeb \v 6 yamiŋde kuyeŋ. Irdeb kadom yagoya binde hinayiŋ marya goyen, ‘Sipsipne uŋkureŋ bana kuŋ gega, naŋkeneŋ kuŋ kuŋbe tihim. Niŋgeb wake biŋge nene amaŋ hiniŋ ko,’ yinyeŋ. \v 7 Fudinde dinhem. Gwahade goyen po, al kura mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hiyyeŋ gobe Al Kuruŋya miyoŋmiŋ yagoya kuruŋ goreb al uŋkureŋ muŋ goke amaŋ wor po henayiŋ. Munaŋ Al Kuruŋbe al 99, ‘Neŋbe huwak geb mataniniŋ damiŋ goyen yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ bininiŋ mulgaŋ hetek?’ yeŋ nurde hinayiŋ mar gobe yeŋ ge ma nuryeŋ,” yinyiŋ. \s1 Hora bana kutiŋ gote siraw mere \p \v 8 Irdeb, “Be, bere kura silwa hora 10 gwahade manaŋ hiyeŋ gega, uŋkureŋ kura bana kuyeŋ gob daha tiyyeŋ? Yeŋbe hulsimiŋ usuŋ urdeb yamiŋ bana gob kor irde keŋkela naŋkeneŋ tukuŋ tukuŋbe kinyeŋ. \v 9 Keneŋbe kadomya al biŋyaŋ hinayiŋ marya goyen, ‘Silwa horane uŋkureŋ pel hiyuŋ gega, naŋkeneŋ tukuŋ tukuŋbe tihim. Niŋgeb wake biŋge nene amaŋ hiniŋ ko,’ yinyeŋ. \v 10 Niŋgeb fudinde dinhem. Gwahade goyen po, al kura mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hiyyeŋ gobe Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ al goke amaŋeŋ wor po nurnayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Diriŋ kura mata buluŋ teŋ gab biŋ mulgaŋ hiriŋ gote siraw mere \p \v 11 Irdeb go hende po gaha yinyiŋ: “Be, al kura goyenbe urmiŋ waraŋ miŋyaŋ hinhin. \v 12 Irkeb urmiŋ dirŋeŋ gore huwardeb, ‘Ado, det buda kuruŋ gabe gale heŋ nigenbe nuna,’ inkeb naniŋ beleŋ samuŋmiŋ kuruŋ goyen pota yirdeb yunyiŋ. \v 13 Irkeb urmiŋ dirŋeŋ gobe hitŋeŋ teŋbe samuŋmiŋ goyen al yunke muruŋgem hora unkeb go teŋbe naŋa gisaw po al miŋ hoyaŋde naŋare kuriŋ. Kuŋ goŋbe horamiŋ kuruŋ gobe mata buluŋ kurayen kurayen hende yemeyde pasi iryiŋ. \v 14 Be, al go horamiŋ kuruŋ goyen yemeyde pasi wor po irke gab biŋge kamde kamde nalu kuruŋ forok yiriŋ. Irkeb uliŋde hora gwahade miŋmoŋ wor po hekeb det niŋ amu hiriŋ. \v 15 Gwahade heŋ heŋbe naŋa goyenter niŋ al kura hitte kuŋbe, ‘Igiŋ meteŋ alge heweŋ?’ inyiŋ. Irkeb, ‘Kuŋ bune doyaŋ yirde paka yirde hayiŋ,’ inkeb bu hinhande gor kuriŋ. Meteŋ gobe Yuda mar beleŋ epte ma titek wor po goyen biŋge kamde hinhin geb bada ma hiriŋ. \v 16 Be, kuŋ gor hinhinyabe bu beleŋ biŋge nene hinhan goyen goraŋ yirde netek wor po irde hinhin. Gega al kura beleŋ bu biŋge goyen wor kura ma yawaŋ uneŋ hinhan. \v 17 Irkeb biŋ mulgaŋ hekeb, ‘Adoner meteŋ mar kuruŋ gobe biŋge budam nene sasoŋ yirde haŋ. Gega daha timiŋ geb gago delne gergeŋ kamtek hihim? \v 18 Niŋgeb bada heŋ adone hitte mulgaŋ heŋ kweŋ. Kuŋbe, ‘Ado, nebe Al Kuruŋya geya hitte mata buluŋ wor po timiŋ. \v 19 Niŋgeb nebe urge gigen yeŋ ma nenayiŋ. Mali meteŋ mar al kura yara nenayiŋ,’ ineŋ yeŋ nuryiŋ. \v 20 Be, al gobe gwaha yeŋbe huwarde mulgaŋ heŋ naniŋ hitte kuriŋ. \p “Be, al go kuŋ forok ma yekeya naniŋ beleŋ wa gisawde po keneŋbe buniŋeŋ wor po nurdeb kup yeŋ kuŋ urmiŋ go teŋ besa irde amaŋ amaŋ irde uluŋde u iryiŋ. \v 21 Irkeb goyare po urmiŋ beleŋ huwardeb, ‘Ado, nebe Al Kuruŋya geya hitte mata buluŋ wor po timiŋ geb, nebe urge gigen yeŋ ma nenayiŋ,’ inyiŋ. \v 22 Gega naniŋ beleŋ meteŋ marmiŋ hoy yirdeb, ‘Araŋ! Kuŋ uliŋ umŋa igiŋ wor po tawaŋ hor irde unnaŋ. Yeŋbe urne geb al beleŋ keneŋbe urne palap irtek det goyen tawaŋ haniŋ diriŋkeheŋde hor irde unnaŋ. Irde kahaŋ basaŋ tawaŋ kahaŋde hor irde unnaŋ. \v 23-24 Urne gabe kamyiŋ gega gago waya. Irde bana kuriŋ gega, gago kenhem. Niŋgeb yeŋ mulgaŋ heŋ waya gake teŋ bulmakaw foŋeŋ firfurŋeŋ goyen mayde tawake dula mata kuruŋ teŋ amaŋ hiniŋ,’ yiriŋ. Gwaha yineŋbe biŋge kuruŋ teŋbe gabu irde biŋge nene amaŋ heŋ hinhan. \p \v 25 “Be, go teŋ hinhan goya goyenbe urmiŋ kuruŋbe meteŋde hinhin. Niŋgeb mulgaŋ heŋ waŋ binde heŋ heŋbe amaŋ heŋ tikiŋ heŋ migiriŋ kuruŋ teŋ hinhan goyen nuryiŋ. \v 26 Irdeb meteŋ al kura hoy irdeb, ‘Ya bana gobe da mata wor po teŋ haŋ?’ inyiŋ. \v 27 Irkeb meteŋ al gore wol heŋbe, ‘Adoge beleŋ kolge goyen dahadem moŋ igiŋ po mulgaŋ hihi goke amaŋeŋ nurdeb bulmakaw foŋeŋ firfurŋeŋ goyen mayde kaŋbe gogo dula teŋ amaŋ heŋ haŋ,’ inyiŋ. \v 28 Irkeb itiŋ gobe biŋ ar wor po yekeb ya bana goŋ hurkutek ma iryiŋ. Irkeb naniŋ beleŋ kateŋbe, ‘Kolgebe kamyiŋ gega, sopte waya geb wake hurkure,’ ineŋ bekkeŋde mere iryiŋ. \v 29 Gega urmiŋ kuruŋ gore wol heŋbe, ‘Ga nura. Nebe dama budam wor po gayen meteŋ alge yara heŋ meteŋ teŋ guneŋ himyen. Irde merege kura ma pel irde himyen. Goyenbe dapŋa maliŋeŋ meme foŋeŋ gwahade kura muŋ ma nunke kadne yagoya kaŋ nene amaŋ hitiriŋ. Hubu wor po! \v 30 Gega urge gobe horage yade kuŋ bere niŋ teŋ yemeyde pasi irde wakeb yeŋ muŋ goke teŋbe bulmakaw foŋeŋ firfurŋeŋ mayde kaŋ unha!’ inyiŋ. \v 31 Irkeb naniŋ beleŋ wol heŋbe, ‘Eke, gebe neya hugiŋeŋ haryen. Irde det kuruŋ nigen gabe tumŋaŋ gigen ala po. \v 32 Goyenpoga kolge gobe kamyiŋ gega waya. Irde bana kuriŋ gega gago kenhem. Niŋgeb wake hurkuŋ kolge waya goke amaŋeŋ nurde biŋge nere,’ inyiŋ,” yiriŋ. \c 16 \s1 Kame niŋ dufay heŋ gitik teŋ teŋ gote siraw mere \p \v 1 Be, Yesu gob komatmiŋ yago sopte maya mere mat gaha yinyiŋ: “Al kura samuŋmiŋya detmiŋya budam kuruŋ goyen doyaŋ yirde nunyeŋ yeŋ meteŋ al kura tiriŋ. Irkeb al gore det goyen doyaŋ yirde heŋyabe doyaŋ almiŋde samuŋya detmiŋ yago goyen yad hibut yirde hinhin. Al beleŋ gwaha teŋ hike keneŋbe kuŋ doyaŋ almiŋ hitte tagal unamiŋ. \v 2 Irkeb mere go nurdeb al goke yiriŋ. Kuŋ kenkeb, ‘Dahade geb ulger mere uguŋ po forok yeŋ haŋ? Meteŋ dahade wor po teŋ hayen goyen kuŋ keŋkela asaŋde kaŋ tawaŋ nuneŋ gab momoŋ nirayiŋ. Detne yade hibut yirde hayen kenem gakira tiyeŋ geb,’ inyiŋ. \p \v 3 “Be, gwaha inkeb meteŋ almiŋ gobe dufaymiŋde po, ‘Doyaŋ alne beleŋ nakira tiyeŋ tiya geb, daha tiyeŋ? Nebe siŋare meteŋ teŋ teŋ tareŋnem moŋ. Irde al hoyaŋ det kaŋaŋ yird yird niŋ wor memyak nurde hime,’ yiriŋ. \v 4 Be, meteŋ al go dufay heŋ heŋbe dufay kura forok yekeb, ‘Nebe gwaha gwaha tiyeŋ. Gogab doyaŋ alne beleŋ nakira tikeb faraŋ yureŋ mar gore hoy nirde igiŋ igiŋ nirnayiŋ,’ yeŋ nuryiŋ. \v 5 Irdeb doyaŋ almiŋde samuŋ kame ga wol hetek yeŋ yawaramiŋ mar goyen yuŋkureŋ yuŋkureŋ keya heke wayamiŋ. Irkeb meheŋde wayyiŋ al goyen, ‘Gebe det dahade wor po wol heŋ untek ha?’ inkeb \v 6 al goreb, ‘Olip fimiŋ 3,200 lita gwahade untek hime,’ inyiŋ. Irkeb meteŋ al goreb, ‘Araŋ po keperde asaŋge ga teŋ 3,200 lita go mekerdeb 1,600 lita kaya,’ inyiŋ. \v 7 Irdeb al hoyaŋ kura, ‘Gebe det dahade wol heŋ untek ha?’ inyiŋ. Irkeb al goreb, ‘Nebe wit 3,600 kilogram geb,’ inyiŋ. Irkeb meteŋ al goreb, ‘Asaŋge ga teŋ 3,600 kilogram go mekerdeb 2,800 kilogram kaya,’ inyiŋ. \v 8 Irkeb doyaŋ al goreb meteŋ almiŋ beleŋ kame heŋ heŋmiŋ ge nurde usi kuruŋ tiyyiŋ goyen nuryiŋ. Irdeb buluŋ wor po nuryiŋ gega, al gore kame daha mat heŋ yeŋ dufay hiriŋ goyen bebak teŋbe, ‘Al gobe dufaymiŋ yaŋ be,’ yiriŋ. \p “Be, gwahade goyen po, alya bereya kidoma bana heŋ megen niŋ mata po teŋ haŋ marbe kame gwaha mat hitek yeŋ megen niŋ samuŋ yade meteŋ teŋ teŋ goyen keŋkela wor po nurde haŋ. Gega Al Kuruŋyen mere hulsi yara goyen bana haŋ marbe kame heŋ heŋmiŋ ge gitik ma teŋ haŋ. \v 9 Niŋgeb gago dineŋ hime: deŋ Al Kuruŋyen mere hulsi yara goyen bana haŋ marbe megen niŋ samuŋtiŋ yaŋ kenem det kuraŋ amu heŋ haŋ mar goyen yuneŋ yeŋya awalikde hinayiŋ. Irkeb kame Al Kuruŋ hitte hurkukeb faraŋ yurde hinayiŋ mar goreb gargar dirde hinayiŋ. \v 10 Niŋgeb megen niŋ samuŋ Al Kuruŋ beleŋ duntiŋ goyen mali mali ma irde hinayiŋ. Al kura det dirŋeŋ muŋ tiyyeŋ gega, keŋkela po doyaŋ irde hiyeŋ al gobe det kuruŋ tiyyeŋ goyen wor gwahade po iryeŋ. Munaŋ al kura det dirŋeŋ muŋ tiyyeŋ goyen keŋkela ma doyaŋ irde mali mali iryeŋ gobe det kuruŋ tiyyeŋ goyen wor mali mali irde buluŋ iryeŋ. \v 11 Niŋgeb megen niŋ samuŋ duntiŋ goyen keŋkela ma doyaŋ yirde hinayiŋ gobe kame Al Kuruŋ beleŋ samuŋ fudinde igiŋ goyen dunke daha mat doyaŋ yirnayiŋ? \v 12 Irde al kurate det keŋkela ma doyaŋ yirde haga yirnayiŋ gobe daha matbe Al Kuruŋ beleŋ tontiŋ igiŋ yird yird det dunyeŋ? Epte moŋ. \p \v 13 “Be, al kura epte ma wawuŋ uŋkureŋde po doyaŋ al irawa niŋ meteŋ teŋ yunyeŋ. Epte moŋ wor po. Gwaha titŋeŋbe doyaŋ al kurabe harhok unyeŋ. Munaŋ kurabe amaŋeŋ nurd uneŋ keŋkela awalik irde hiyeŋ. Niŋgeb gwahade goyen po, epte ma Al Kuruŋya horaya tumŋaŋde meteŋ teŋ yunnayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 14 Be, Farisi mar hora niŋ uguŋ po nurde hinhan gore Yesu mere tiyyiŋ go igiŋ ma nurdeb hinmaŋ faykek iramiŋ. \v 15 Irkeb gaha yinyiŋ: “Deŋ gayenbe al diliŋdebe neŋ al huwak usi teŋ haŋ gega, Al Kuruŋbe bitiŋ bana goyen deneŋ hi. Niŋgeb al beleŋ dabe det kuruŋ wor po yeŋ nurde haŋ gobe Al Kuruŋ diliŋdebe igiŋ ma wor po yeneŋ hi. \p \v 16 “Be, Moseyen sabaya Al Kuruŋyen mere basaŋ marte saba asaŋde katiŋ gobe tagalke waŋ waŋ Yon Baptais hitte hiyuŋ. Gor matbe mere igiŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goyen tagalde tukuke nurdeb daha mat Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ yirde hi goyenter kutewoŋ wor po yeŋ nurde al budam kurut yeŋ haŋ. \v 17 Gega Moseyen saba gote miŋbe hubu hitiŋ yeŋ ma nurnayiŋ. Naŋkiŋya megeŋyabe hubu hiriryeŋ gega, Moseyen saba gote mere bilmiŋ uŋkureŋ muŋ kura bana ma kuyeŋ. \v 18 Niŋgeb al kura berem takira teŋ bere hoyaŋ tiyyeŋ al gobe Al Kuruŋ diliŋde leplep mata tiya yeŋ kinyeŋ. Irde al kura bere uŋ beleŋ takira titiŋ goyen tiyyeŋbe al go wor Al Kuruŋ diliŋde leplep mata tiya yeŋ kinyeŋ,” yinyiŋ. \s1 Al horam yaŋya Lasarusya \p \v 19 Be, Moseyen saba goke teŋbe Yesu beleŋ maya merere Farisi mar gaha yinyiŋ: “Be, al kura goyenbe horaya samuŋya budam wor po geb, uliŋ umŋa igiŋ bukkeŋya digulakya suluk yirke bukkeŋ yara hitiŋ goyen po yerde gasuŋmiŋ igiŋde po heŋ hugiŋeŋ dulamiŋ igiŋ igiŋ po teŋ hinhin. \v 20 Be, hora miŋyaŋ al gote yare hurkuŋ hurkuŋ beleŋ mohoŋdeb al buniŋeŋ kura deŋembe Lasarus goyen tukuŋ gor kerkeb al kuŋ waŋ teŋ hikeb det niŋ kaŋaŋ yirde hinhin. Yeŋbe usu beleŋ po epte ma irtiŋ hinhin. \v 21 Be, hora miŋyaŋ al gore biŋge nene dikŋeŋ yukuŋ yimiyniŋ teŋ hikeb Lasarus beleŋbe nemewoŋ yeŋ yeneŋ hinhin. Goyenbe kura muŋ ma unke nen hinhin. Irkeb kulu beleŋ manaŋ waŋ uliŋde usu bidak goyen melak urde hinhan. \p \v 22 “Be, Lasarus go gwahade po heŋ heŋbe kamyiŋ. Kamkeb Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ waŋ toneŋ teŋbe Al Kuruŋyen gasuŋ Abraham hinhinde gor tukamiŋ. Be, hitŋeŋ teŋbe hora miŋyaŋ al goyen wor kamke teŋ mete tiyamiŋ. \v 23 Be, al gote toneŋbe kak alare kuŋ gorbe uliŋ misiŋ kuruŋ wor po kateŋ hinhin. Irde gor mat naŋkeneŋbe Abrahambe gisaw wor po kinyiŋ. Lasarusbe Abrahamya hike kinyiŋ. \v 24 Gwahade keneŋbe hoy irdeb, ‘Asi, kak ala bana ga heŋ heŋbe ulne misiŋ kuruŋ kateŋ hime geb, buniŋeŋ nirdeb Lasarus teŋ kerke kateŋ haniŋ faw fe bana kerde tawaŋ melakne bida iri,’ inyiŋ. \v 25 Gega Abraham beleŋ wol heŋbe, ‘Diriŋne, ga nura. Megen hinhanyabe det igiŋ igiŋ yade goke po amaŋ heŋ hinhan geb, gayenterbe ulge misiŋ kuruŋ kateŋ ha gogo. Munaŋ Lasarusbe uliŋ misiŋ kuruŋ kateŋ hinhin geb, waŋ garbe gasuŋ igiŋde heŋ biŋ yurum heŋ hi. \v 26 Goyenbe go po moŋ. Geya neŋya kahaltebe fereŋ dukuŋ kuruŋ wor po hi geb, neŋ hitere gar mat epte ma ge ha bana goŋ kutek. Irde ge hare gor mat gar waŋ waŋ wor epte moŋ geb,’ inyiŋ. \v 27 Gwaha inkeb al gore wol heŋbe, ‘Asi, niŋgeb bada heŋ Lasarus teŋ kerke megen adoner yare kurkuyeŋ. \v 28 Irde kolne yago siptesoŋoŋ gor haŋ geb, kuŋ hayhay yiryeŋ. Moŋgo yeŋ wor uliŋ misiŋ kuruŋ teŋ teŋ gasuŋde gar wanakkek geb,’ inyiŋ. \v 29 Irkeb Abraham beleŋ wol heŋbe, ‘Kolge yagoŋ yaha? Gorbe Moseyen sabaya Al Kuruŋyen mere basaŋ marte saba asaŋde katiŋ haŋ gogo geb, goyen keŋkela yeneŋ bebak teŋ hinayiŋ,’ inyiŋ. \v 30 Irkeb al goreb, ‘Moŋ, asi. Gore po epte moŋ. Al kura kamtiŋde mat sopte huwarde kuŋ saba yirke gab igiŋ mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ henayiŋ,’ inyiŋ. \v 31 Gega Abraham beleŋbe, ‘Moseyen sabaya Al Kuruŋyen mere basaŋ marte saba asaŋde katiŋ goyen nurnayiŋ gega, biŋde mat fudinde yeŋ ma nurde gama ma irnayiŋ gobe al kura kamtiŋde mat huwarde kuŋ saba yiryeŋ wor epte ma meremiŋ nurnayiŋ geb,’ inyiŋ,” yiriŋ. \c 17 \s1 Mata buluŋ beleŋ Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurtek goyen buluŋ irde haŋ \r (Matiyu 18:6-7,21-22; Mak 9:42) \p \v 1 Be, Yesu beleŋ komatmiŋ yago goyen gaha yiniŋ: “Mata buluŋ titek dufaybe al biŋyaŋ hugiŋeŋ forok yeŋ tuŋaŋ yurke kateŋ hinayiŋ. Niŋgeb al kura mata buluŋ tike al hoyaŋ beleŋ go keneŋ mata goyen gama irnayiŋbe mata buluŋ miŋ uryeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ kanduk kuruŋ wor po unyeŋ geb, goke buniŋeŋ nurde hime. \v 2 Niŋgeb mata buluŋ miŋ uryeŋ al gobe al dufaymiŋ hako hinayiŋ goyen buluŋ iryeŋkek geb, hora kuruŋ kura biŋiŋde feŋ teŋ makaŋ alare temeytek yara. Gogab al gobe kame kanduk buluŋ kuruŋ wor po goyen ma kinyeŋ. Munaŋ mata go teŋ kamde manhan gote muruŋgem buluŋ wor po kenwoŋ. \v 3 Niŋgeb keŋkela dufay heŋ ga mata teŋ hinaŋ ko. Irde kadtiŋ kura mata buluŋ tike keneŋbe, ‘Mata go buluŋ taha,’ ineŋ goke ineŋ tinayiŋ. Irkeb mata buluŋmiŋ tubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ heke keneŋbe deŋ wor goke ma nurnayiŋ. \v 4 Irde al kura naŋkahal uŋkureŋde goyen po buluŋ gird tebaŋ girde waŋ pohogay girde tebaŋ girde hikeb halde uneŋ hayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurd nurd mata \p \v 5 Be, Yesuyen mere basaŋ marmiŋ beleŋ huwardeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, neŋbe Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurd nurd dufay goyen tareŋ moŋ geb, saŋiŋ po yira,” inamiŋ. \v 6 Irkeb wol heŋbe, “Deŋ gayen Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurd nurdtiŋ gobe mastet he bilmiŋ dirŋeŋ muŋ go gwahade hiyyeŋbe malberi he tul yetek moŋ goyen, ‘Filginiŋge manaŋ marde kuŋ makaŋde huwara!’ inkeb gwaha po tiyyeŋ,” yinyiŋ. \s1 Al Kuruŋyen meteŋ alyen mata \p \v 7 Irdeb sopte gaha yinyiŋ: “Be, deŋ kuruŋ ga haŋ gayen al kura meteŋ almiŋbe kuŋ meteŋde megeŋ ilyeŋ daw ma kuŋ sipsip yar kura doyaŋ yirde hiyeŋ. Be, meteŋ al go gwaha teŋ teŋ wakeb ge beleŋ huwardeb, ‘Waya. Waŋ keperke biŋge niniŋ,’ inayiŋ? \v 8 Moŋ. Gwaha titŋeŋbe, ‘Biŋge kaŋ nuna. Irde gigeŋ gitik teŋbe biŋge nene himekeyab doyaŋ nirde hayiŋ. Irde kame gab ge wor dula tiyayiŋ,’ ma inayiŋ? \v 9 Munaŋ meteŋ al go meteŋ kuruŋ teŋ wakeb goke doyaŋ almiŋ beleŋ amaŋeŋ nurde uneŋbe mata igiŋ wor po kura iryeŋ? Moŋ. Gwahade moŋ. Meteŋ al gobe meteŋ titek goyen po tiya yeŋ nuryeŋ. \v 10 Niŋgeb deŋ wor Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ meteŋ dunyeŋ go pasi irde waŋbe, ‘Neŋ gahade gare meteŋ alge hetek moŋ gega meteŋ alge deraŋ. Niŋgeb neŋbe meteŋ go titek mar beleŋ po titiŋ geb, goke muruŋgem duna ma gintek,’ innayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Busuka miŋyaŋ al 10 sope yiryiŋ \p \v 11 Be, Yesu go Yerusalem kwe yeŋ kuŋ hinhin geb, kuŋ heŋya Samaria naŋaya Galili naŋayat megeŋ biptiyaŋ kuŋ hinhin. \v 12 Be, kuŋ kuŋ tiyuŋ kura goyen binde hekeyabe al 10 kura busuka miŋyaŋ gore keneŋbe gisaw yara huwardeb \v 13 hokde po, “Doyaŋ Al Kuruŋ Yesu, buniŋeŋ dirde faraŋ dura!” inamiŋ. \v 14 Irkeb Yesu beleŋ yeneŋbe, “Al Kuruŋ beleŋ guram diryeŋ niŋ kunaŋ. Kuŋ Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ mar diliŋde henaŋ. Irkeb deneŋbe, ‘Igiŋ hahaŋ,’ dinnayiŋ,” yinyiŋ. Irkeb kuŋ heŋya belenbe busuka uliŋde goyen hubu hamiŋ. \p \v 15 Be, al uŋkureŋbe uliŋde busuka go hubu heŋ sikkeŋ igiŋ heke keneŋbe amaŋ wor po heŋ kawan po Al Kuruŋ turuŋ irdya irdya Yesu hitte mulgaŋ hiriŋ. \v 16 Waŋ Yesu keneŋbe kahaŋ miŋde dokolhoŋ yuguluŋ teŋ turuŋ irdeb, “Igiŋ wor po nurde gunhem,” inyiŋ. Al gobe Samaria niŋ al. \v 17 Irkeb Yesu beleŋbe, “Deŋ al 10be tumŋaŋ igiŋ hahaŋ. Munaŋ al 9 gobe dare haŋ? \v 18 Dahade geb Yuda marbe igiŋ hahaŋ goke mulgaŋ heŋ waŋ Al Kuruŋ turuŋ ma irhaŋ? Irkeb al miŋ hoyaŋ gare po mulgaŋ heŋ waŋ gwaha tiya?” yiriŋ. \v 19 Irdeb al go, “Gebe Al Kuruŋ niŋ dufayge tareŋ irha geb, gogo Al Kuruŋ beleŋ sope gira. Niŋgeb igiŋge huwarde kwa,” inyiŋ. \s1 Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird nalube wayyeŋ \p \v 20 Be, nalu kurarebe Farisi mar kura gore Yesu hitte waŋbe, “Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dirde hiyeŋ yitiŋ gobe daha naŋa ga forok yiyyeŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dird dird gobe deŋ beleŋ keŋkelak diltiŋde kawan po keneŋ hikeya ma wayyeŋ geb. \v 21 Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dirde hiyeŋ yitiŋ gobe bikkeŋ deŋ hitte forok yiyuŋ. Niŋgeb al kura beleŋ gago ma iro go yeke goya go ma yennayiŋ,” yinyiŋ. \v 22 Irdeb komatmiŋ yago goyen gaha yinyiŋ: “Ne Al Urmiŋ gayen kame mulgaŋ heŋ waŋ waŋ nalu goyen deŋ beleŋ kentewoŋ wor po yeŋ nurde haŋ. Gega deŋbe nalu goyen go ma keneŋya kamnayiŋ. \v 23 Goya goyenbe al beleŋ, ‘Doyaŋ heŋ hite al gobe iro go ma gago,’ yenayiŋ. Gwaha yeke goya meremiŋ ma gama irde kuŋ hinayiŋ. \v 24 Ne Al Urmiŋ gayen waŋ waŋ nalu gobe dagamel bemel tike naŋa fay urde tukukeb megeŋ muruŋ kurhan mat kurhan mat kintiŋ ala teŋ haŋyen go gwahade. Niŋgeb gwahade goyen po, bemel po wameke megen niŋ al tumŋaŋ nintiŋ ala tinayiŋ. \v 25 Gega haŋkapya wor pobe ne Al Urmiŋ gabe megen gar niŋ mar kuruŋ gare igiŋ ma neneŋ pel nirde mununeŋ buluŋ buluŋ nirke ulne misiŋ kuruŋ kateŋ kameŋ. \p \v 26 “Be, yeŋ mulgaŋ heŋ waŋ waŋ nalu binde heŋ hikeyabe alya bereya beleŋ bikkeŋ Noa hinhin nalure mata teŋ hinhan yara teŋ hinayiŋ. \v 27 Noa hinhin goyenter alya bereya kuruŋ gobe dula niŋ po teŋ, kukuwa fe nene, al beleŋ bere yade, wiriŋ weŋ yade al yertek ge po teŋbe Al Kuruŋ niŋ ma nurde hinhan. Irde kuŋ kuŋ nalu forok yeke Noa hakwa biŋde hurkuriŋ. Irke gab baraŋ kigariŋ kuruŋ katyiŋ. Irde fe ala heŋ al miki kuruŋ gobe mugol kiryiŋ. Niŋgeb ne Al Urmiŋ gayen waŋ waŋ nalure wor gwahade po teŋ hinayiŋ. \v 28 Be, goya goyenbe bikkeŋ Lot hinhin nalure alya bereya beleŋ mata teŋ hinhan gwahade goyen po teŋ hinayiŋ. Go mar gobe tumŋaŋ dula po teŋ, kukuwa fe nene, damu mata teŋ, yasuŋ teŋ, ya yago yirtek ge po nurdeb Al Kuruŋ niŋ ma nurde hinhan. \v 29 Gega kuŋ kuŋ Lot go Sodom taun tubul teŋ kukeb goyare goyen po Al Kuruŋ beleŋ kakya salfa hora kak heŋ hitiŋya goyen naŋkiŋde mat fe wok irtiŋeŋ irke kateŋ taun kuruŋ gobe kumga teŋ pasi po iryiŋ. \p \v 30 “Niŋgeb ne Al Urmiŋ gare kame kawan megen gar waŋ waŋ nalure wor mata gwahade goyen bemel po forok yiyyeŋ. \v 31 Niŋgeb go nalure goyenbe al kura yamiŋ hende hiyeŋbe detmiŋ ge nurde epte ma wor po araŋeŋ kateŋ yamiŋ bana hurkuyeŋ. Irde al kura meteŋmiŋde hiyeŋ al gore wor detmiŋ ge nurde epte ma wor po kup yeŋ yare kuyeŋ. \v 32 Be, Lot beremde baraŋbe nurde haŋ gogo. \v 33 Niŋgeb al kura, ‘Daha mat heŋ heŋne igiŋ wor po hiwi,’ yeŋ megen niŋ samuŋ yad yad niŋ po dufay heŋ hiyeŋ al gobe gasuŋ buluŋde kuyeŋ. Munaŋ al kura gwaha ma teŋ hiyeŋbe gasuŋ igiŋde kuyeŋ. \v 34 Niŋgeb fudinde wor po dineŋ hime. Go nalu forok yiyyeŋ goyenterbe al irawa kura gasuŋ uŋkureŋde firiryeŋ. Irkeb al uŋkureŋbe Al Kuruŋ beleŋ tiyyeŋ. Irde kurabe tubul tiyyeŋ. \v 35-36 Irde go nalu goyenter bere irawabe palawa irye yeŋ wit bilmiŋ hora po karka teŋ hikeya bere uŋkureŋbe Al Kuruŋ beleŋ teŋbe kurab tubul tiyyeŋ,” yinyiŋ\f + \fr 17:35-36 \ft Asaŋ hoyaŋdebe gahade hi: \fv \ft 36 \+fv*\fqa Irde al irawa kura meteŋde heŋ meteŋ teŋ hikeya al uŋkureŋbe Al Kuruŋ beleŋ tiyyeŋ. Munaŋ kurabe tubul tiyyeŋ,” yinyiŋ.\f* \v 37 Irkeb komatmiŋ yago beleŋ huwardeb, “Dare yubul tike hinayiŋ?” inkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Det kamtiŋ hiyeŋdebe det kamtiŋ nen nen nu beleŋ waŋ nen pasi heŋ haŋyen. Gwahade goyen po, yubul tiyyeŋ mar gobe kamde pasi po henayiŋ,” yinyiŋ. \c 18 \s1 Al Kuruŋ gusuŋaŋ ird ird niŋ bada ma henayiŋ \p \v 1 Irdeb Yesu beleŋ komatmiŋ yago goyen hugiŋeŋ Al Kuruŋ mere irde irde niŋ bada ma henayiŋ yeŋ maya merere gaha yinyiŋ: \v 2 “Be, taun kura goyenterbe mere nurd nurd al kura gor hinhin. Al gobe Al Kuruŋ kafura ma irde hiyen. Irde al hoyaŋ wor palap ma irde hiyen. \v 3 Be, beretap kura taun goyenter po hinhin gore hugiŋeŋ yeŋ hitte waŋbe, ‘Al uguŋ po asogo nirde buluŋ nirke kandukŋeŋ nurde hime geb, faraŋ nurde sope irde nunayiŋ,’ ineŋ karyaŋeŋ irde hinhin. \v 4 Be, mere nurd nurd al go haŋkapyabe keneŋ wasak po teŋ hinhin. Gega bere gobe watiŋde po hike keneŋ keneŋbe dufaymiŋdeb, ‘Nebe Al Kuruŋ kafura ma irde al hoyaŋ wor palap ma yirde hime. \v 5 Goyenpoga beretap gobe parsayŋeŋ wor po nirde hi geb, bada heŋ faraŋ ureŋ. Moŋgo go po waŋ nenke nenkeb piŋeŋ buluŋ wor po niryeŋkek geb,’ yiriŋ,” yinyiŋ. \p \v 6 Irdeb Yesu go sopte po, “Be, mere nurd nurd al gobe al igiŋ moŋ gega, mere tiyyiŋ go nurhaŋ? \v 7 Al buluŋ wor gogo gwaha tiyyiŋ. Niŋgeb Al Kuruŋ igiŋ wor po gobe al kura nigen al yeŋ basiŋa yirtiŋ gore hugiŋeŋ wawuŋya naŋkahalya faraŋ dura ineŋ eseŋ urde karyaŋeŋ irde hinayiŋ gobe faraŋ ma yuryeŋ? Moŋ, heŋ ga ma faraŋ yuryeŋ geb. \v 8 Fudinde dineŋ hime. Al Kuruŋbe nigen al yeŋ basiŋa yirtiŋ gobe bemel po faraŋ yuryeŋ. Irkeb asogomiŋ beleŋ buluŋ yirkeb kanduk yeneŋ hinayiŋ goyen hubu henayiŋ. Gega ne Al Urmiŋ gare sopte wayeŋ nalure goyenbe Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurde hugiŋeŋ gusuŋaŋ ird ird mata goyen alya bereya hitte hiyeŋ ma dahade?” yinyiŋ. \s1 Farisi alya teks yad yad al gote maya mere \p \v 9 Be, al kurabe, “Neŋ po gabe al huwak,” yeŋbe al hoyaŋ kuruŋ gobe buluŋ yineŋ hinhan. Niŋgeb go mar go diliŋde huwardeb matamiŋ goke Yesu beleŋ maya mere gahade yiriŋ: \v 10 “Be, al irawa kura goyen Al Kuruŋ mere irye yeŋbe Al Kuruŋyen ya balemde kwaryum. Al kurabe Farisi al, munaŋ kurabe Roma gabman niŋ teks yad yad al. \v 11 Be, Farisi al gore Al Kuruŋ mere irdeyabe yiŋgeŋ ge yeŋbe, ‘Al Kuruŋ, nebe al hoyaŋ beleŋ mata teŋ haŋyen gwahade moŋ. Nebe kawe ma teŋ himyen, usi ma teŋ himyen, kudiŋ mata ma teŋ himyen, irde bere hoyaŋ kura duwan ma irde himyen. Irde teks yad yad al imaŋ ima hi gwahade moŋ geb, goke amaŋeŋ nurd guneŋ hime. \v 12 Nebe meteŋ naŋa uŋkureŋ bana goyen ge niŋ dufay hewe yeŋ naŋkahal iraware biŋge kutŋa irde himyen. Irdeb det yade himyen kuruŋ goyen goke amaŋ heŋbe merege gama irde pota yirde buda 10 yirdeb uŋkureŋbe ge niŋ pel irde himyen,’ yiriŋ. \p \v 13 “Gega teks yad yad al gobe matamiŋ ge kandukŋeŋ nurde Al Kuruŋ mere ird ird gasuŋ bana hitek moŋ yeŋ nurde kame beleŋ huwarde Al Kuruŋ mere iryiŋ. Goyenbe mata buluŋmiŋ ge memya wor po heŋ kotaŋ kaŋ hende naŋkeneŋya mere irtek moŋ yeŋ nuryiŋ. Irdeb urguŋ kaŋ mata buluŋmiŋ ge buniŋeŋ nurde yiŋgeŋ dumuŋ maydebe, ‘Al Kuruŋ, nebe mata buluŋ al geb buniŋeŋ nurd nunayiŋ,’ inyiŋ. \v 14 Niŋgeb fudinde dineŋ hime. Teks yad yad al gobe Al Kuruŋ diliŋde wukkeŋ wor po heŋbe yamiŋde mulgaŋ heŋ kuriŋ. Munaŋ al kura gobe hubu. Gwahade geb, al kura yiŋgeŋ turuŋ iryeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ deŋem moŋ irke memyak nuryeŋ. Munaŋ al kura yiŋgeŋ ge, ‘Nebe al igiŋ moŋ,’ yiyyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ deŋem yaŋ iryeŋ,” yinyiŋ. \s1 Diriŋ mukŋeŋya Yesuya \r (Matiyu 19:13-15; Mak 10:13-16) \p \v 15 Be, alya bereya beleŋ, “Diriŋ mukŋeŋ Yesu hitte yukuteke haniŋ kerde yuneŋ guram yirde tareŋ yiri,” yeŋ diriŋmiŋ yago yawaŋ hinhan. Irkeb Yesuyen komatmiŋ yago beleŋ mel goyen yeneŋbe yineŋ teŋ utaŋ yiramiŋ. \v 16 Gega Yesu beleŋ diriŋ mukŋeŋ go hoy yirdeb komatmiŋ yago goyen, “Daniŋ utaŋ yirde haŋ? Yubul tike ne hitte wanaŋ. Diriŋ gahade gab yiŋgeŋde saŋiŋde epte moŋ geb, hugiŋeŋ naniŋya miliŋyat haniŋ doyaŋ po haŋyen. Niŋgeb gwahade goyen po, al kura diriŋ gahade yara heŋ Al Kuruŋyen tareŋ niŋ nakeneŋ hiyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hiyeŋ. \v 17 Fudinde dineŋ hime. Al kura diriŋ gwahade ma heŋ Al Kuruŋ hitte kwe yiyyeŋbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ epte ma hiyeŋ,” yiriŋ. \s1 Doyaŋ al kura samuŋmiŋ budam wor po gore Yesu waŋ kinyiŋ \r (Matiyu 19:16-30; Mak 10:17-31) \p \v 18 Be, doyaŋ al kura gore huwardeb, “Tisa, gebe saba al igiŋ geb, momoŋ nira. Daha teŋ gab Al Kuruŋya hugiŋeŋ heŋ heŋ goyen nere hiyyeŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 19 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Nebe saba mar megen niŋ kura gwahade yeŋ nurdeb al igiŋ ninha? Nebe megen niŋ saba mar al gwahade moŋ geb. Megen niŋ albe igiŋ miŋmoŋ. Al Kuruŋ muŋ po gab al igiŋ geb,” inyiŋ. \v 20 Be, gwaha ineŋbe, “Al Kuruŋyen saba Mose unyiŋbe nurde ha gogo. ‘Bere hoyaŋ kura duwan ma irde hayiŋ, al ma gasa yirke kamnayiŋ, kawe ma tiyayiŋ, merere huwaryeŋ al faraŋ urhem yeŋ, ma tagal unhem yeŋ mere upul ma tiyayiŋ, nanakeya momkeya palap yirde hayiŋ,’ gwahade katiŋ geb, go po gama irde hayiŋ,” inyiŋ. \v 21 Irkeb al goreb, “Mere kuruŋ gobe diriŋde mat po keŋkela gama irde waŋ waŋ gayenter wor gwahade po teŋ hime,” inyiŋ. \p \v 22 Be, Yesu beleŋ mere go nurdeb, “Gega mata uŋkureŋ kurabe tubul teŋ ha. Niŋgeb kuŋ samuŋge yago kuruŋ go yade al yunke damu tike gote muruŋgem yadebe al buniŋeŋ det niŋ amu heŋ haŋ mar goyen yunayiŋ. Gogab kamebe Al Kuruŋ beleŋ gote muruŋgem igiŋ wor po gunyeŋ. Irde gab waŋ gama nirayiŋ,” inyiŋ. \v 23 Irkeb al gobe samuŋmiŋ budam wor po geb, mere go nurdeb biŋde kandukŋeŋ wor po nuryiŋ. \p \v 24 Be, al go gwaha tike keneŋbe Yesu beleŋ keneŋ heŋya, “Al samuŋmiŋ budam wor pobe Al Kuruŋ beleŋ alya bereya doyaŋ yirde hi bana goŋ heŋ heŋmiŋbe meteŋeŋ wor po. \v 25 Dapŋa kuruŋ kamelbe det haraŋ haraŋ kutum yameŋ dirŋeŋ wor po goyen bana epte ma hurkuyeŋ. Gwahade goyen po, al samuŋmiŋ budam wor Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ epte ma hurkunayiŋ. Niŋgeb det irawa goyen tumŋaŋde meteŋeŋ. Gega damiŋbe meteŋeŋ wor po yeŋ nurde haŋ? Al samuŋmiŋ budam gobe meteŋeŋ wor po geb,” yinyiŋ. \v 26 Irkeb al mere go nuramiŋ mar goreb, “Niŋgeb Al Kuruŋbe ganuŋ mar po ga yawaryeŋ?” inamiŋ. \v 27 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Det kura al beleŋ irtek moŋ goyen Al Kuruŋbe igiŋ ala po iryeŋ geb,” yinyiŋ. \v 28 Irkeb Pita beleŋ huwardeb, “Neŋbe gama girniŋ yeŋ detniniŋ kuruŋ goyen yubul titiŋ,” inyiŋ. \v 29 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Fudinde wor po dineŋ hime. Al kura Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana heŋ heŋ ge teŋbe yamiŋ, berem, kuliŋ yago, miliŋya naniŋya, dirŋeŋ weŋya yubul tiyyeŋ gobe \v 30 megen gar heŋya gote muruŋgem budam yawaryeŋ. Irde kame kame wor Al Kuruŋya hugiŋeŋ heŋ heŋ goyen manaŋ tiyyeŋ,” yinyiŋ. \s1 Yesu beleŋ yiŋgeŋ kamde kamde niŋ sopte tagalyiŋ \r (Matiyu 10:17-19; Mak 10:32-34) \p \v 31 Be, Yesu go mere basaŋ marmiŋ 12 go hoyaŋ muŋ po yukuŋbe gaha yinyiŋ: “Neŋbe Yerusalem hurkutek geb. Irdeb Al Kuruŋyen mere basaŋ mar beleŋ Al Urmiŋbe gwaha tiyyeŋ yeŋ asaŋde kayamiŋ goyen tumŋaŋ fudinde po forok yenayiŋ. \v 32 Niŋgeb gor niŋ mar beleŋ ne Al Urmiŋ gayen nade al miŋ hoyaŋ Yuda mar moŋ haniŋde nernayiŋ. Irkeb yeŋ beleŋ bak mununeŋ hinmaŋ nirde nanyaŋ nirde meyaŋ nirde usulak teŋbe mununke kameŋ. \v 33 Goyenbe kameŋde mat yereŋkek hekeb sopte huwareŋ,” yinyiŋ. \v 34 Irkeb komatmiŋ yago gobe Yesu mere tiyyiŋ goyen bebak ma po tiyamiŋ. Mere gote miŋbe banare po hinhin geb, goke kura yihi yeŋ ma nuramiŋ. \s1 Yesu beleŋ al diliŋ titmiŋ sope iryiŋ \r (Matiyu 20:29-34; Mak 10:46-52) \p \v 35 Be, Yesu go kuŋ kuŋ Yeriko taun binde heŋ hikeyabe al kura diliŋ titmiŋ goyen beleŋ siŋakde keperde al det niŋ kaŋaŋ yirde hinhin. \v 36 Be, al buda kuruŋ go mere ŋeldok teŋ belŋeŋger ker urde waŋ fole irde hike nurdeb, “Gabe da irde haŋ?” yeŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 37 Irkeb, “Nasaret niŋ al Yesu go goyen waŋ kuŋ hi,” inamiŋ. \v 38 Irkeb al gore hokde po, “Yesu, Dewit urmiŋ, buniŋeŋ nirde faraŋ nura be!” inyiŋ. \v 39 Gega al waŋ yeŋ turte hamiŋ mar gore ineŋ teŋ, “Bada hawa!” inamiŋ. Gega bada hitŋeŋbe uguŋ po hok yeŋbe, “Dewit urmiŋ, buniŋeŋ nirde faraŋ nura be!” inyiŋ. \v 40 Be, Yesu go al gote mere goyen nurde gor po huwardeb, “Al go teŋ gar wanaŋ,” yinyiŋ. Irkeb al go tawakeb Yesu beleŋ, \v 41 “Daha niri yeŋ nurde ha?” inkeb al gore wol heŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, naŋkenmewoŋ yeŋ nurde hime,” inyiŋ. \v 42 Irkeb Yesu beleŋ, “Ne niŋ hekkeŋ nurde ha geb naŋkena,” inyiŋ. \v 43 Irkeb goyare po diliŋ bak yekeb naŋkinyiŋ. Irdeb Al Kuruŋ turuŋ irdya irdya Yesu gama irde kuŋ hinhin. Be, al mata go diliŋde kenamiŋ mar wor Al Kuruŋ turuŋ iramiŋ. \c 19 \s1 Sakius \p \v 1 Be, Yesu go Yeriko taun bana hurkuŋbe bana goŋ kuŋ hinhin. \v 2 Taunde gorbe Roma gabman niŋ teks yad yad marte doyaŋ al kura hinhin. Deŋembe Sakius. Yeŋbe samuŋmiŋ budam. \v 3 Al gobe Yesube al dahade goyen kenmewoŋ yeŋ nurde hinhin geb, kuŋ kene yeŋ kuriŋ. Gega yeŋbe al dolfon geb, al buda kuruŋ gore pet pet irkeb gwaha mat kura Yesu goyen kentek moŋ hiriŋ. \v 4 Gwaha teŋbe, “Yesube gayaŋ wayeŋ tiya go,” yeŋ nurdeb meheŋ heŋ kuŋbe, “Gor mat ga keneŋ,” yeŋbe sikamo he hende hurkuŋ gor hinhin. \p \v 5 Be, Yesu go kuŋ yeŋ hinhin turte gor heŋbe kotaŋ kaŋbe, “Sakius, haŋkabe gere yare heŋ. Niŋgeb araŋ kata,” inyiŋ. \v 6 Irkeb araŋ po kateŋbe amaŋeŋ nurde pere irdeb, “Igiŋge wake yare kure,” inyiŋ. \p \v 7 Be, Yesu go gwaha tike keneŋbe al buda gor hinhan goreb, “Al gob mata buluŋ al ineŋ haŋyen gega, al goya awalik here yeŋ kwa,” yeŋ biŋde gwahade nurdeb hiŋhiruŋ tiyamiŋ. \v 8 Goyenpoga Sakius beleŋ huwardeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, ga nura. Dawetne kuruŋ gayenbe kahalte po pota irde al buniŋeŋ det niŋ amu heŋ haŋ mar yuneŋ. Irde al kura usi matare hora gwahade kura yawarmiriŋ kenem gwahade po wawuŋ siptere wol heweŋ,” inyiŋ. \v 9-10 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Ne Al Urmiŋ gabe alya bereya Al Kuruŋ tubul teŋ gisaw kutiŋ mar goyen naŋkeneŋ yumulgaŋ tiye yeŋ wamiriŋ. Niŋgeb al gayen wor Abraham urmiŋ geb, haŋka gabe Al Kuruŋ hitte tumulgaŋ tihim,” yiriŋ. \p \v 11 Be, al gor gabu iramiŋ mar beleŋ mere go nurdeb dufaymiŋde, “Yesube Yerusalem binde hihi geb, Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird matabe heŋ ga moŋ forok yeweŋ tiya,” yeŋ nuramiŋ. Irkeb Yesu beleŋ mel gote dufaymiŋ yeneŋ bebak teŋbe maya mere mat gaha yinyiŋ: \v 12 “Be, al deŋem yaŋ kura doyaŋ al kuruŋ heŋ heŋ ge, ‘Naŋa gisaw kuŋ doyaŋ al kuruŋ nirke gab naŋaner mulgaŋ heweŋ,’ yeŋ nuryiŋ. \v 13 Irdeb kwe yeŋbe meteŋ marmiŋ 10 hoy yirdeb gol hora yuŋkureŋ yunkureŋ yuneŋbe, ‘Ne gar ma himekeyabe hora gore gwaha mat meteŋ yunteke tolok henayiŋ yeŋ nurdeya meteŋ tinayiŋ. Irde kamebe mulgaŋ heŋ deneŋ,’ yineŋbe kuriŋ. \v 14 Gega al yende naŋare niŋ beleŋ al goke igiŋ ma nuramiŋ. Irde al kura yinke wakeb, ‘Deŋ manaŋ naŋa gisaw al go kuŋde gor kunaŋ. Kuŋbe gor niŋ mar yeneŋbe al goke yinnayiŋ. Neŋbe al gore doyaŋ al kuruŋniniŋ heŋ heŋ ge igiŋ ma nurde hite yinnayiŋ,’ yineŋ mel go hulyaŋ yirke kwamiŋ. \v 15 Gega al go doyaŋ al kuruŋ heŋbe mulgaŋ hiriŋ. Irdeb meteŋ marmiŋ hora yunyiŋ goyen gore meteŋ teŋ kura muŋ tolok daw iraŋ yeŋbe yeŋ ge yeke wayamiŋ. \v 16 Irkeb al meheŋde wayyiŋ goreb, ‘Doyaŋ al, nebe gol hora uŋkureŋ nunariŋ goreb gol hora 10 forok yirmiŋ gago,’ inyiŋ. \v 17 Irkeb doyaŋ al kuruŋ goreb, ‘Gebe meteŋ igiŋ wor po tiyaŋ geb, gebe meteŋ al igiŋ. Det dirŋeŋ gunmiriŋ goyen keŋkela doyaŋ iraŋ geb, gebe taun 10 gunmeke gote doyaŋ al hawayiŋ,’ inyiŋ. \v 18 Be, meteŋ al kura wor waŋbe, ‘Doyaŋ al, gol horage uŋkureŋ nunariŋ goreb siptesoŋoŋ yirmiŋ gago,’ inyiŋ. \v 19 Irkeb doyaŋ al kuruŋ beleŋ amaŋeŋ nurde wol heŋbe, ‘Gebe taun siptesoŋoŋ gayen gunmeke gote doyaŋ al hawayiŋ,’ inyiŋ. \v 20 Be, meteŋ al kura sopte waŋbe, ‘Doyaŋ al, gol horagebe gago. Amil parwekde mala teŋ bana kirmiriŋ. \v 21 Gebe al misiŋeŋ yaŋ wor po. Det gere moŋ goyen mali po yade hayen. Irdeb biŋge ge ma hartiŋ wor mali po yade hayen. Niŋgeb ge niŋ kafura heŋ himyen,’ inyiŋ. \v 22 Irkeb doyaŋ al kuruŋ beleŋ wol heŋbe, ‘Gebe meteŋ al buluŋ wor po. Merege go po tumulgaŋ teŋ guneŋ tihim geb. Nebe al misiŋeŋ yaŋ nurde nuneŋ ha gogo? Det nere moŋ goyen mali po yade himyen, irde biŋge ne ma hartiŋ goyen wor mali po yade himyen ninha. \v 23 Al gwahade yeŋ nurdeb daniŋ horanebe hora yerde haŋyen yare ma kerariŋ? Moŋ manhan mulgaŋ heŋ waŋbe horane tolok hitiŋde temewoŋ,’ inyiŋ. \v 24 Irdeb al goyaŋ huwarde hinhan mar go, ‘Gol hora go goraŋ irde teŋ meteŋ al gol hora 10 yiruŋ al go unnaŋ,’ yinyiŋ. \v 25 Gega al buda gore wol heŋbe, ‘Doyaŋ al, yeŋbe gol hora 10 miŋyaŋ hi. Niŋgeb daniŋ sopte untek?’ inamiŋ. \v 26 Irkeb wol heŋbe, ‘Ga nurnaŋ. Al det unke keŋkela doyaŋ irde meteŋ kuruŋ teŋbe igineŋ kuruŋ forok yiryeŋ al gobe meteŋ igiŋ teŋ hiyeŋ goke tebaŋ det yawaryeŋ. Munaŋ det unke kumhaka heŋ igineŋ ma forok iryeŋ al gobe yende det muŋ kura hiyeŋ goyen wor goraŋ irke det miŋmoŋ wor po hiyyeŋ. \v 27 Be, ne beleŋ doyaŋ almiŋ heŋ heŋ ge igiŋ ma nuramiŋ mar gobe asogone niŋgeb, yawaŋ delner gar gab gasa yirke kamnaŋ,’ yinyiŋ,” yeŋ Yesu beleŋ gwahade tagalyiŋ. \s1 Yesu beleŋ Yerusalem bana hurkuriŋ \r (Matiyu 21:1-11; Mak 11:1-11; Yon 12:12-19) \p \v 28 Be, gwaha yiriŋ go kamereb Yesu go Yerusalem hurkuŋ hinhinde geb, kuŋ hinhin po. \v 29 Be, Betfageya Betani taunya gobe naŋa doŋkeŋ kura deŋembe Olip doŋdoŋ ineŋ haŋyende gor hinaryum. Niŋgeb kuŋ gor forok yetek heŋ heŋbe komatmiŋ irawa hulyaŋ yirdeb, \v 30 “Kuri. Kuŋ tiyuŋ kurare iror forok yeŋbe doŋki foŋeŋ al diriŋ, al kura go hende ma kuŋ hitiŋ goyen feŋ titiŋ kiniryeŋ. Irdeb kaŋ go hol irde teŋ wayiryeŋ. \v 31 Al kura beleŋ, ‘Daniŋ kaŋ tugu teŋ har?’ dinkeb, ‘Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ goke yihi,’ iniryeŋ,” yineŋ hulyaŋ yiryiŋ. \p \v 32 Be, Yesu beleŋ al yad yerke kwaryum gobe kuŋ Yesu beleŋ yiriŋ gwahade po kenaryum. \v 33 Irdeb doŋki go kaŋ tugu teŋ hikeyabe yewek yago beleŋ, “Daniŋ doŋki go tugu teŋ har?” yineŋ gusuŋaŋ yiramiŋ. \v 34 Irkeb wol heŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ gake yihi,” yaryum. \p \v 35 Be, doŋki go Yesu hitte tawaŋbe uliŋhormiŋ yugu teŋ yade doŋki go hende ugamdebe Yesu teŋ go hende keramiŋ. \v 36 Be, Yesu go doŋki hende kuŋ hikeyabe al beleŋ, “Doyaŋ Al Kuruŋ waŋ hi,” yeŋbe uliŋhormiŋ yugu teŋ beleŋyaŋ ugamde tukamiŋ. \v 37 Be, beleŋ gama irde kuŋ kuŋ Olip doŋdoŋde mat Yerusalem kurkuŋ kurkuŋ belen hekeb komatmiŋ buda kuruŋ goreb bikkeŋ mata tiŋeŋ forok yirke yeneŋ hinhan kuruŋ goke amaŋeŋ nurdeb hekhok teŋ Al Kuruŋ turuŋ irde gaha yamiŋ: \q1 \v 38 “Al Kuruŋyen deŋemde doyaŋ al kuruŋ waya gabe Al Kuruŋ beleŋ guram irde igiŋ iryeŋ! \q1 Al goke Al Kuruŋyen gasuŋde haŋ marbe biŋ kamke igiŋ hinayiŋ. \q2 Irde Al Kuruŋ deŋem turŋuŋ yaŋ irnayiŋ,” yamiŋ. \p \v 39 Be, Farisi mar kura al gabu irde kuŋ hinhan bana goŋ hinhan goreb Yesuyen komatmiŋ yago beleŋ gwaha teŋ hike igiŋ ma nurdeb ineŋ teŋ, “Tisa, komatge yago ga igiŋ ma teŋ haŋ geb, yinke bada henaŋ,” inamiŋ. \v 40 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Fudinde dineŋ hime. Yeŋ bada henayiŋbe hora gare huwarde yeŋ teŋ haŋ gwahade tinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Yesu beleŋ Yerusalem niŋ mar goke esiriŋ \p \v 41 Be, kuŋ Yerusalem forok yetek heŋ heŋyabe taun go keneŋbe gor niŋ mar goke buniŋeŋ nurde eseŋbe gaha yiriŋ: \v 42 “Yerusalem niŋ mar, deŋbe ganuŋ beleŋ faraŋ durke Al Kuruŋya awalikde hike bitiŋ kamke igiŋ hinayiŋ goyen haŋka gayen nurwoŋ wor po yeŋ nurde hime. Al gobe ne gago gega, neneŋ bebak ma teŋ haŋ. \v 43 Niŋgeb gote kandukbe kame forok yeke kennayiŋ. Goyenterbe asogotiŋ beleŋ mudunniŋ yeŋ fuleŋa marmiŋ yawaŋbe busaharnak yeŋ milgu dirnayiŋ. Irde megeŋya horaya yawaŋ tauntiŋ Yerusalem gote koya kuruŋ goyen siŋa beleŋ mat daŋ unke hurkuŋ koya kuruŋ goya tuŋande hekeb kurhan mat mat tauntiŋ bana hurkunayiŋ. \v 44 Irdeb tauntiŋya dindikeŋya tumŋaŋ mudunke kamnayiŋ. Yabe hora beleŋ yirtiŋ geb, asogotiŋ beleŋ yupew yurkeb hora uŋkureŋ muŋ kura kadom hende ma hiyeŋ. Mata gobe Al Kuruŋ beleŋ dumulgaŋ tiye yeŋ wayyiŋ gega, keneŋ bebak ma teŋ haŋ geb, kanduk gogo forok yiyyeŋ,” yiriŋ. \s1 Al Kuruŋyen ya balem bana hurkuriŋ \p \v 45 Be, Yesu go Yerusalem taun bana kuŋ Al Kuruŋyen ya balem bana hurkuriŋ. Irdeb al det yawaŋ ya kuruŋ bana goŋ yerde damu tike hora yade hinhan mar goyen yineŋ teŋ yakira tiyyiŋ. \v 46 Irdeb, “Al Kuruŋyen mere asaŋde katiŋbe, ‘Nere yabe mere nird nird gasuŋ,’ yitiŋ hi. Gega daniŋ geb deŋ beleŋ kawe marte bana kuŋ kuŋ gasuŋ irde haŋ?” yinyiŋ. \p \v 47 Be, Yesu go naŋkahalmiŋ naŋkahalmiŋ ya balem bana goŋ al saba yirde hinhin. Gega Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte karkuwaŋmiŋya Moseyen saba maryabe Yuda marte doyaŋ marya beleŋ mayniŋ yeŋ kurut yeŋ hinhan. \v 48 Goyenbe al buda kuruŋ gobe Yesuyen mere nurtek yirkeb yeŋ hitte po waŋ gabu irde hinhan. Niŋgeb maytek belŋeŋ kura ma keneŋ hinhan. \c 20 \s1 Yesube ganuŋyen tareŋde mata teŋ ha inamiŋ \r (Matiyu 21:23-27; Mak 11:27-33) \p \v 1 Be, gwaha irkeb nalu kurarebe Al Kuruŋyen ya balemde kuŋ koya beleŋ milgu irtiŋ bana goŋ al waŋ gabu irde haŋyen sawsaware gor kuriŋ. Irdeb al gor gabu irde hinhan goyen saba yirde Al Kuruŋ beleŋ yumulgaŋ teŋ teŋ mere igiŋ goyen tagalde hinhin. Gwaha teŋ hikeyabe Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ mar pris buda gote karkuwaŋmiŋya Moseyen saba maryabe Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ Yesu hitte wayamiŋ. \v 2 Irdeb, “Momoŋ dira. Ganuŋ beleŋ igiŋ ginke mata kuruŋ gayen teŋ ha?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 3 Irkeb Yesu beleŋ, “Ne wor gusuŋaŋ kura direŋ tihim geb. \v 4 Yon Baptais beleŋ al baptais yirde hinhin gobe Al Kuruŋ ma megen niŋ al kura beleŋ igiŋ inkeb meteŋ gogo teŋ hinhin? Momoŋ nirke nure,” yinyiŋ. \v 5 Gwaha yinkeb mel gobe yiŋgeŋ uliŋ sege irdeb, “Al Kuruŋ beleŋ inke meteŋ go teŋ hinhin intekeb, ‘Daniŋ geb meremiŋ goyen fudinde yeŋ ma nurde hinhan?’ dinyeŋ. \v 6 Munaŋ al beleŋ inke meteŋ teŋ hinhin intekeb al buda kuruŋ gab Yonbe Al Kuruŋyen mere basaŋ al yeŋ nurde haŋ geb, mereniniŋ go nurdeb biŋ ar yeke horare mudunke kamtek,” yamiŋ. \v 7 Irdeb, “Yon beleŋ mata teŋ hinhin gobe al gore kura igiŋ inke teŋ hinhin yeŋ ma nurde hite,” inamiŋ. \v 8 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Ne wor al gore igiŋ ninke mata kuruŋ gayen teŋ hime ma dineŋ,” yinyiŋ. \s1 Megeŋ muruŋgem damu teŋ hiyen gote siraw mere \r (Matiyu 21:33-46; Mak 12:1-12) \p \v 9 Be, Yesu beleŋ gwaha yineŋbe maya mere mat gaha yinyiŋ: “Al kura goyen wain meteŋmiŋ harde ep irdeb al hoyaŋ goyen, ‘Wain meteŋ gabe deŋ ge mekerhem geb, meteŋ teŋ igineŋ hekeb meteŋne gote muruŋgem nuneŋ hinayiŋ,’ yineŋbe naŋa gisaw wor po kuŋbe nalu ulyaŋde goŋ hinhin. \v 10 Irde wain fiŋ yad yad nalu hekeb meteŋ almiŋ kura teŋ kerke wayyiŋ. Waŋ meteŋ doyaŋ irde hinhan mar goyen anutamiŋ beleŋ wain igineŋ niŋ hulyaŋ iryiŋ goyen momoŋ yirkeb tuwagiŋ mat mayde takira tike duliŋ kuriŋ. \v 11 Irkeb meteŋ almiŋ hoyaŋ wor teŋ kerke wayyiŋ. Gega yeŋbe mayde detmiŋ yuguya teŋ kupsoŋ takira tike yeŋ wor duliŋ mulgaŋ hiriŋ. \v 12 Irkeb sopte po meteŋ almiŋ hoyaŋ teŋ kerke wayyiŋ. Gega yeŋ wor mayde buluŋ buluŋ irde dagim yaŋ irde tukuŋ wain meteŋ siŋare takira tike kuriŋ. \p \v 13 “Be, meteŋ gote miŋ al goreb, ‘Daha tiyeŋ? Bada heŋ urne, bubulkuŋne wor po gayen teŋ kermeke kuyeŋ. Yeŋ daw gab palap irde wain igineŋ kura unke yawayyeŋ,’ yeŋbe urmiŋ go teŋ kerke wayyiŋ. \v 14 Irkeb meteŋ doyaŋ irde hinhan mar gore urmiŋ go keneŋbe gwaha tiniŋ yeŋ sege irdeb, ‘Meteŋ gate miŋ al gote urmiŋbe gago. Kamebe meteŋ gabe yende hiyyeŋ. Niŋgeb mayteke kamkeb meteŋ gabe nende po hiyyeŋ,’ yamiŋ. \v 15 Irdeb al go tuluŋ teŋ siŋare tukuŋ mayke kamyiŋ. \p “Be, gwaha tiyamiŋ geb, meteŋ miŋ al goreb daha yiryeŋ? \v 16 Meteŋ miŋ al goreb mulgaŋ heŋ waŋ meteŋ doyaŋ irde hinhan mar go gasa yirke kamnayiŋ. Irkeb meteŋmiŋ go teŋ al hoyaŋ yunke gore doyaŋ irde uneŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. Irkeb al buda gor gabu iramiŋ go meremiŋ goke igiŋ ma nurdeb, “Ge yaha gwahade gobe neŋ hitte epte ma wor po forok yiyyeŋ geb,” yamiŋ. \v 17 Gwaha yekeb Yesu beleŋ yeneŋ kimiŋ mat po, “Mata gwahade ma forok yiyyeŋ yahaŋ? Goyenbe daniŋ geb Al Kuruŋyen asaŋdeb, \q1 ‘Ya yird yird mar beleŋ igiŋ moŋ yeŋ nurde pel iramiŋ hora goyen al hoyaŋ beleŋ teŋ go hende ya saŋiŋ wor po iryiŋ,’ gwahade katiŋ hi? \rq Tikiŋ 118:22\rq* \m \v 18 Niŋgeb merene nurde keŋkela bebak tinaŋ ko. Go hora goyenbe ne gago. Niŋgeb al kura hora go hende takteŋ mayyeŋbe mugol niyyeŋ. Irde hora gore kateŋ hika tiyyeŋ al gobe umetek tiyyeŋ. Niŋgeb al kura neneŋ bebak ma tinayiŋ mar hittebe kame mata gwahade forok yiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 19 Be, Yesu beleŋ gwaha yeke Moseyen saba marya pris buda gote karkuwaŋmiŋya beleŋ mere go nurdeb, “Maya mere gabe neŋ gayen ga po dineŋ hi,” yeŋbe, “Araŋ po teŋ fere tiniŋ,” yamiŋ. Gega al buda kuruŋ gore mudunnayiŋ yeŋ kafura heŋ daha wet kura ma iramiŋ. \s1 Teks damu teŋ teŋ gote saba \r (Matiyu 22:15-22; Mak 12:13-17) \p \v 20 Be, go kamereb go mar goreb, “Daha mat kura mere buluŋ tike keneŋ merem yaŋ irdeb teŋ Roma gabmanyen doyaŋ al haniŋde kertek,” yeŋ hinhan. Irdeb yende al kura yad yerke al igiŋ beleŋ titŋeŋ teŋ Yesu hitte wayamiŋ. \v 21 Irde Yesu hitte waŋbe, “Tisa, ge beleŋ al mere yirde saba yirde ha kuruŋ gobe fudinde wor po yirde ha yeŋ nurde hite. Irde al deŋem yaŋya deŋem moŋ marya goyenbe kura igiŋ igiŋ yirde kura buluŋ buluŋ ma yirde hayen. Irde Al Kuruŋyen mere fudinde goyen po al saba yirde hayen. \v 22 Niŋgeb neŋbe mere miŋ uŋkureŋ niŋ po gusuŋaŋ girniŋ tihit geb nura ko. Roma gabmanyen doyaŋ al kuruŋ Sisarbe Al Kuruŋ niŋ ma nurde hi gega, neŋ Yuda mar beleŋ yeŋ ge teks damu titek gobe igiŋ ma dahade?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 23 Gega usi irde hinhan go yeneŋ bebak teŋbe, \v 24 “Silwa hora kura nikala nirnaŋ,” yinke teŋ ikala iramiŋ. Irkeb Yesu beleŋ, “Hora hende gorbe ganuŋde toneŋya deŋemya har?” yineŋ gusuŋaŋ yirkeb, “Sisaryen,” inamiŋ. \v 25 Gwaha inkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Gwahade niŋgeb, Sisar beleŋ det kura niŋ dinyeŋ gobe Sisar unnayiŋ. Munaŋ Al Kuruŋ beleŋ det kura niŋ dinyeŋ gobe Al Kuruŋ unnayiŋ,” yinyiŋ. \v 26 Irkeb al buda kuruŋ diliŋde Yesu go mere gwaha tike keneŋbe dinoŋ kok yeŋ mohoŋ hibol tiyamiŋ. Irdeb merem yaŋ irniŋ yeŋ hinhan goyen daha wet kura irtek ma hamiŋ. \s1 Kamtiŋde mat huward huward gote saba \r (Matiyu 22:23-33; Mak 12:18-27) \p \v 27 Be, go kamereb Sadusi mar kura Yesu gusuŋaŋ irniŋ yeŋ wayamiŋ. Go mar gobe al kamtiŋbe kame epte ma huwarnayiŋ yeŋ haŋyen. \v 28 Be, go mar gore Yesu keneŋbe, “Tisa, Mose beleŋ neŋ ge teŋ asaŋdebe, ‘Al kura berem yaŋ gega diriŋ miŋmoŋ heŋya kamyeŋ. Irkeb kuliŋ beleŋ itiŋde beretap go teŋbe itiŋ ge diriŋ tum urde unyeŋ,’ gwahade kayyiŋ. \v 29 Be, al kurabe kuliŋ yago 6 hinhan. Al gobe bere tiriŋ gega, diriŋ miŋmoŋ heŋya kamyiŋ. \v 30 Irkeb kuliŋ yeŋ harhokde niŋ gore wor beretap go tiriŋ. \v 31 Goyenbe yeŋ wor diriŋ miŋmoŋ heŋya kamyiŋ. Niŋgeb kamay itiŋya mel 7 gobe bere uŋkureŋ goyen po tamiŋ gega, tumŋaŋ diriŋ miŋmoŋ ala po heŋ heŋbe kamamiŋ. \v 32 Be, funaŋbe beretap goyen wor kamyiŋ. \v 33 Diliŋ heŋbe al 7 gobe bere uŋkureŋ go po tamiŋ geb, kame huward huward nalu forok yekeb bere gobe ganuŋde berem wor po hiyyeŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \p \v 34 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Megen gar heŋbe albe bere yade, berebe al yade teŋ haŋyen. \v 35 Gega kame kame Al Kuruŋ beleŋ igiŋ yeneŋ yisaŋ heke kamtiŋde mat huwarde hugiŋeŋ Al Kuruŋya hinayiŋ mar gobe al beleŋ bere yade, bere beleŋ al kuŋ ma tinayiŋ. \v 36 Yeŋbe kamtiŋde mat huwardeb Al Kuruŋyen dirŋeŋ weŋ henayiŋ. Irde Al Kuruŋyen miyoŋ yara henayiŋ geb sopte ma kamnayiŋ. \p \v 37 “Be, al kamtiŋde mat sopte huwarnayiŋ goke Mose manaŋ asaŋde kayyiŋbe kapyaŋ heŋ haŋyen gogo. Mose beleŋ he gergeŋ melak heŋ hinhin goke kayyiŋyabe Doyaŋ Al Kuruŋbe ‘Abrahamya Aisakya Yekopyat Al Kuruŋ’ yiriŋ. Mere gote miŋbe al kamtiŋbe sopte huwarnayiŋ yeŋ yitiŋ. \v 38 Yuda marte hakwamiŋ gobe bikkeŋ kamamiŋ. Gega mel gote toneŋbe Al Kuruŋya haŋ, irde kame sopte huwarnayiŋ geb, Al Kuruŋ diliŋdebe mel gobe haŋ yeŋ nurdeb Mose beleŋ gwahade kayyiŋ. Niŋgeb Al Kuruŋbe al kamtiŋde Al Kuruŋ moŋ. Yeŋbe al kamtiŋde mat huwarnayiŋ mar gote Al Kuruŋ,” yinyiŋ. \p \v 39 Gwaha yeke nurdeb Moseyen saba mar gore wol heŋbe, “Tisa, mere gobe fudinde wor po yaha,” inamiŋ. \v 40 Be, Yesu go mel gore gusuŋaŋ irde hinhan kuruŋ gobe keŋkela po wol heke keneŋbe sopte gusuŋaŋ ird ird niŋ kama hamiŋ. \s1 Mesaiabe ganuŋyen urmiŋ? \r (Matiyu 22:41-46; Mak 12:35-37) \p \v 41 Be, Yesu beleŋ Moseyen saba mar go gaha yinyiŋ: “Dahade niŋgeb al beleŋ Mesaiabe Dewityen urmiŋ yeŋ haŋyen? Gobe gwahade moŋ geb. \v 42 Dewitbe Mesaia goke yiŋgeŋ Al Kuruŋyen asaŋ kura Tikiŋ Asaŋ ineŋ haŋyende gor gahade kayyiŋ: \q1 ‘Al Kuruŋ beleŋ Doyaŋ Al Kuruŋne gaha inyiŋ: \q1 “Waŋ ketalner heŋ al deŋem yaŋ wor po hawayiŋ. \q1 \v 43 Irkeb asogo girde haŋ mar goyen bul yirde yawaŋ gasa yirmeke katkeb yufurka tiyayiŋ,” inyiŋ,’ yitiŋ hi. \rq Tikiŋ 110:1\rq* \m \v 44 Niŋgeb kapyaŋ heŋ haŋyen gwahade po, Dewit beleŋ Mesaia goyen ‘Doyaŋ Al Kuruŋne’ inyiŋ. Niŋgeb dahade geb Mesaia gobe Dewityen urmiŋ hiyyeŋ? Gobe epte moŋ geb!” yinyiŋ. \s1 Moseyen saba mar niŋ keŋkela heŋ hinaŋ ko \r (Matiyu 23:1-36; Mak 12:38-40; Luk 11:37-54) \p \v 45 Be, al buda go Yesuyen mere nurde hikeyab komatmiŋ gaha yinyiŋ: \v 46 “Deŋbe Moseyen saba mar niŋ keŋkela heŋ ga hinaŋ ko. Go mar gobe al hoyaŋ beleŋ deŋem yaŋ dineŋ palap dirde turuŋ dirde hinaŋ yeŋ nurde uliŋ umŋa somborŋeŋ yerde al budam kuŋ waŋ teŋ haŋyen gasuŋyaŋ goyen wilwul teŋ haŋyen. Irde Yuda marte gabu yare kuŋbe al deŋem yaŋde gasuŋyaŋ po kepertek yeŋ nurde haŋyen. Dula mata karkuwaŋ yaŋ wor kuŋbe gwaha po teŋ haŋyen. \v 47 Go mar gobe beretapyen samuŋya horaya komkom heŋ haŋyen. Gega al hoyaŋ beleŋ deneŋ turuŋ dirnaŋ yeŋ Al Kuruŋ mere irhet yeŋbe mere ulyaŋ wor po tuluŋ teŋ haŋyen. Al gwaha teŋ haŋ mar gobe Al Kuruŋyen sababe nurd nurd ga mata buluŋ teŋ haŋ geb, kame Al Kuruŋ beleŋ matamiŋ gote muruŋgem buluŋ wor po yunyeŋ. Yende kandukbe al hoyaŋ beleŋ kanduk yawarnayiŋ gote folek wor po yawarnayiŋ,” yinyiŋ. \c 21 \s1 Beretap beleŋ Al Kuruŋ galak iryiŋ \r (Mak 12:41-44) \p \v 1 Be, Yesu go keperde komatmiŋ yago saba yirde heŋyab horam yaŋ mar gore waŋ Al Kuruŋ galak irniŋ yeŋ horaya samuŋmiŋ hoyaŋya manaŋ yawaŋ Al Kuruŋyen ya balem bana goŋ det goyen yerd yerd gasuŋde yerde hike yinyiŋ. \v 2 Be, beretap buniŋeŋ kura waŋbe hora mukŋeŋ muŋ wor po gore det kura damu titek moŋ goyen irawa yerde hike goyen wor kinyiŋ. \v 3-4 Irdeb komatmiŋ goyen, “Fudinde wor po dineŋ hime. Al hoyaŋ gobe detmiŋ budam haŋ geb kura po yawaŋ Al Kuruŋ galak irhaŋ. Gega beretap buniŋeŋ gobe horamiŋ mukŋeŋ muŋ funaŋ wor po be hetek yara gega, yiŋgeŋ ge ma nurde yawaŋ Al Kuruŋ galak ira. Niŋgeb beretap gore Al Kuruŋ niŋ hora yera gobe al samuŋ miŋyaŋ mar gore hora budam yerhaŋ goyen fole yira kenhem,” yinyiŋ. \s1 Al Kuruŋyen ya balembe buluŋ hiyyeŋ \r (Matiyu 24:1-2; Mak 13:1-2) \p \v 5 Be, go kamereb komatmiŋ kura beleŋ, “Al Kuruŋyen ya balem gabe al beleŋ Al Kuruŋ niŋ dufay heŋbe samuŋmiŋ kurayen kurayen yirtiŋ goya hora umŋam igyen igyen yawaŋ gore po irtiŋ geb keneŋmiŋ igiŋ wor po be!” yamiŋ. Irkeb Yesu beleŋ, \v 6 “Ya kuruŋ keneŋ haŋ gayenbe kame buluŋ ird ird nalu forok yekeb ya ga irtiŋ hora gayen tumŋaŋ yemeyke megen katnayiŋ. Hora uŋkureŋ muŋ kura kadom hende ma hiyeŋ. Tumŋaŋ gilgalaŋ irde kateŋ pasi henayiŋ,” yinyiŋ. \v 7 Irkeb mel goreb, “Tisa, daha naŋa gab mata goyen forok yiyyeŋ? Irde da mata kura forok yeke keneŋbe mata goyen forok yeŋ yeŋ nalu goyen binde hihi yeŋ bebak titek?” yeŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 8 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Kame kamebe al budam waŋ usi dirde hinayiŋ. Go mar gore waŋbe, ‘Mesaiabe ne gago. Nalu umuliŋde hekeb ne gago forok yihim,’ dinnayiŋ. Niŋgeb keŋkela heŋ hinaŋ ko. Moŋgo usi wor wor dirke fudinde yeŋ gama yirnayiŋ geb. \v 9 Irde fuleŋa karkuwaŋ karkuwaŋ forok yeŋ hike gote mere momoŋ nurde hinayiŋ. Gega goke kafura ma heŋ hinayiŋ. Mata gwahade gobe go wa forok yeŋ hinayiŋ. Gega gwahade forok yekeb nalu funaŋ go gago yeŋ ma nurnayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 10 Irdeb sopte po gaha yinyiŋ: “Fuleŋa mata beleŋ po kuruŋ hiyyeŋ. Irke al miŋ kura beleŋ huwarde al miŋ hoyaŋya arde hinayiŋ. Gabman kura beleŋ huwarde gabman hoyaŋya fuleŋa teŋ hinayiŋ. \v 11 Irde naŋa kurayaŋbe niniŋa karkuwaŋ forok yeŋ hinayiŋ, biŋge niŋ kamde hinayiŋ, irde garbam buluŋ forok yeke al budam kamde hinayiŋ. Irdeb naŋkiŋdebe mata kafuram kafuram forok yenayiŋ, irde kame mata kura forok yenayiŋ gote tuŋaŋeŋ manaŋ karkuwaŋ forok yeŋ hinayiŋ. \p \v 12 “Gega mata go ma forok yeŋ hikeyabe ne niŋ igiŋ ma nurde haŋ mar beleŋ deŋ gayen dukuŋ fere dirde muduneŋ buluŋ buluŋ dirde hinayiŋ. Mel gore Yuda marte gabu yayaŋ gabu irde haŋ marte diliŋde dukuŋ merem yaŋ dirde hinayiŋ. Irde megen niŋ doyaŋ marya gote karkuwaŋmiŋyat diliŋde dukuŋ merem yaŋ dirdeb koyare derde hinayiŋ. \v 13 Gega goke kandukŋeŋ ma nurde hinayiŋ. Gwaha dirde hikeb deŋbe ne Yesu gake tagalnaŋ yeŋbe gogo beleŋ kerde duneŋ haŋ yeŋ nurde hinayiŋ. \v 14-15 Doyaŋ mar karkuwaŋ diliŋde huwarkeb ne beleŋ mereya dufay wukkeŋya duneŋ. Irkeb asogotiŋ beleŋ epte ma meretiŋ pel ird haywaŋ dirde hinayiŋ. Niŋgeb merere ma huwarde heŋyabe dindikeŋ ge daha mat kura mere tiniŋ yeŋ goke kandukŋeŋ ma nurde hinayiŋ. \v 16 Be, kanduk karkuwaŋ gwahade forok yeŋ hinayiŋ goyenterbe mamtiŋya nanatiŋya, dadatiŋya koltiŋya, irde taytiŋya kadtiŋ yagoya beleŋ wor al hay heke muduneŋ hinayiŋ. Irde deŋ kurabe gwaha dirke kamde hinayiŋ. \v 17 Al megen niŋ kuruŋ goreb ne niŋ igiŋ ma nurde hinayiŋ geb, deŋ beleŋ ne gama nirde hikeb asogo dirde hinayiŋ. \v 18 Irde ultiŋbe buluŋ yirde hinayiŋ gega, Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dirde hiyeŋ geb, tontiŋbe epte ma wor po buluŋ yirde hinayiŋ. \v 19 Niŋgeb ne niŋ hekkeŋ nurde tareŋ po huwarde hinayiŋbe Al Kuruŋ beleŋ yeŋya hugiŋeŋ heŋ heŋ beleŋ go kerd dunyeŋ,” yinyiŋ. \s1 Yerusalembe buluŋ hiyyeŋ \r (Matiyu 24:15-21; Mak 13:14-19) \p \v 20 Be, gwaha yineŋbe sopte po, “Fuleŋa mar beleŋ Yerusalem taun kuruŋ gayen milgu irtiŋ keneŋbe taun ga tumŋaŋ buluŋ heŋ heŋ nalube binde hihi yeŋ nurnayiŋ. \v 21-22 Be, go nalu goyenbe Yerusalem niŋ marbe mata buluŋmiŋ gote muruŋgem tenayiŋ yeŋ Al Kuruŋyen asaŋde katiŋ hiyen go gwahade po forok yiyyeŋ. Niŋgeb fuleŋa mar beleŋ taun go milgu irde hike yeneŋbe Yudia naŋare haŋyen marbe busaharde dugure hurkunayiŋ. Yerusalem taunde haŋyen marbe busaharde siŋare kat kunayiŋ. Irde al tiyuŋ hoyaŋde haŋyen marbe taun biŋde ma hurkunayiŋ. \v 23 Goyen nalurebe Al Kuruŋ beleŋ Yudia naŋa kuruŋ goyenter niŋ marte mata buluŋmiŋ goke bearar teŋbe kanduk kuruŋ wor po yunyeŋ. Niŋgeb bere biŋ yaŋya diriŋ haŋkapok miŋyaŋyabe epte ma araŋeŋ busaharnayiŋ geb gobe kafuram wor po. \v 24 Be, al kura marbe fuleŋa mar beleŋ yilde yakamke kamnayiŋ. Munaŋ kurabe fere yirde yukuŋ naŋa hoyaŋde hoyaŋde yukunayiŋ. Irke al miŋ hoyaŋ beleŋ waŋ Yerusalem taun go teŋbe gor hike kuŋ kuŋbe Al Kuruŋ beleŋ taun go tubul titek nalu kiryiŋ goyen forok yeke gab tubul tinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Yesu sopte wayyeŋ \r (Matiyu 24:29-31; Mak 13:24-27) \p \v 25 Be, Yesu beleŋ sopte gaha yinyiŋ: “Be, naŋa diliŋ, gagasiya dinambeya hittebe mata kurayen kurayen forok yeke yennayiŋ. Munaŋ megenbe makaŋ duba beleŋ epte ma teŋ naŋa erek irde hike naŋa migiriŋ go nurdeb kafura wor po heŋ gwaha kura titek yeŋ ma nurnayiŋ. \v 26 Naŋkiŋdeb mata kura forok yiyyeŋ gobe naŋa gagasiya dinambeya goyen Al Kuruŋ beleŋ hambor yirke ugala tinayiŋ. Irkeb megen haŋ marbe mata kuruŋ gwahade forok yeke kafura wor po heŋ kamde gergereŋ tinayiŋ. \v 27 Be, mata gwahade forok yiyyeŋ goya goyabe ne Al Urmiŋ gabe tareŋne kuruŋ turŋuŋ yaŋ goyen kigariŋkiŋ faykek hende kateŋ himeke nennayiŋ. \v 28 Niŋgeb mata kuruŋ goyen forok yeke yeneŋbe Al Kuruŋ beleŋ dumulgaŋ tiyeŋ yeŋ nalu kiryiŋ gobe binde hihi yeŋ nurdeb kafura ma henayiŋ. Amaŋ heŋ saŋiŋ henayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Fik he gote maya mere \r (Matiyu 24:32-35; Mak 13:28-31) \p \v 29 Irdeb maya mere mat sopte gaha yinyiŋ: “Be, fik heya he hoyaŋ goyen yeneŋ hinayiŋ. \v 30 Beda urke yeneŋbe deŋ Yuda marte naŋarebe kadila heweŋ tiya yeŋ nurde haŋyen. \v 31 Gwahade goyen po, mere dirhem gayen kuŋ mata kurayen kurayen kuruŋ go forok yeke yeneŋbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird nalu goyen binde hihi yeŋ nurnayiŋ. \v 32 “Fudinde wor po dineŋ hime. Mata gobe forok yenayiŋ geb. Irde mata go forok yenayiŋ nalure al hinayiŋ mar gobe mata go yennayiŋ. \v 33 Irdeb megeŋya naŋkiŋyabe hubu hiriryeŋ. Gega merenebe tareŋ miŋyaŋ geb hubu ma hiyyeŋ. Hugiŋeŋ alya bereya nurde fudinde wor po yeŋ gama irde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Dindikeŋ ge keŋkela heŋ ga hinayiŋ \p \v 34-35 Irdeb sopte po, “Nalu yihim goyenterbe Al Kuruŋ beleŋ megen niŋ alya bereya tumŋaŋ mata teŋ haŋyen gote muruŋgem yunyeŋ. Niŋgeb keŋkela nurde ga hinaŋ ko. Moŋgo megen niŋ samuŋ yad yad mataya dula teŋ teŋ mataya kukuwa fe uguŋ po nen nen mataya beleŋ dufaytiŋ pet dirke goke po teŋ hikeya nalu go forok yeŋ daga dawartiŋ yara dirke hurkuŋkat tinayiŋ geb. \v 36 Niŋgeb deŋbe keŋkela heŋ hinayiŋ. Irde tareŋ heŋbe mata gwahade forok yenayiŋ goyen igiŋ fole yirdeb, Al Urmiŋ beleŋ kame waŋ al pota yiryeŋ nalure igiŋ diliŋde huwartek yeŋ Al Kuruŋ gusuŋaŋ irde hinayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 37 Be, Yesu go naŋkahalmiŋ naŋkahalmiŋbe Al Kuruŋyen ya balem bana hurkuŋ alya bereya saba yirde hinhin. Irdeb wawuŋ hekeb Yerusalem taun siŋare doŋdoŋ kura deŋembe Olip Doŋdoŋ ineŋ haŋyende gor hurkuŋ hinhin. \v 38 Irde wampotmiŋ wampotmiŋbe Al Kuruŋyen ya balem bana mulgaŋ heŋ kuŋ hinhin. Irkeb alya bereya sabamiŋ nurniŋ yeŋ ya kuruŋde gor waŋ gabu irde hinhan. \c 22 \s1 Yudas beleŋ Yesu tagal unyiŋ \r (Matiyu 26:1-5,14-16; Mak 14:1-2,10-11; Yon 11:45-53) \p \v 1 Be, Yesu go gwaha teŋ hikeyabe dula nalu kuruŋ Pasoba goyen binde hiriŋ. Pasobarebe beret yis miŋmoŋ katiŋ goyen nene haŋyen. \v 2 Be, goyare goyenbe pris buda gote karkuwaŋmiŋya Moseyen saba maryabe Yesu go kawan po mayteke al buda kuruŋ gare mudunnayiŋ yeŋ kafura heŋbe, “Daha mat kura al diliŋ banare Yesu go mayteke kamyeŋ?” yeŋ beleŋ niŋ naŋkeneŋ hinhan. \p \v 3 Be, gwaha teŋ hikeyabe Satan beleŋ Yesuyen komatmiŋ 12 bana goŋ niŋ al kura Yudas Iskariot goyen hard unyiŋ. \v 4 Irkeb yeŋ beleŋ kuŋ pris buda gote karkuwaŋmiŋya Al Kuruŋyen ya balem doyaŋ ird ird marte karkuwaŋya hitte kuŋbe, “Daha mat Yesu go mel gote haniŋde kermeke teŋ fere tinayiŋ,” yeŋbe mel goya mere sege iramiŋ. \v 5 Irkeb mel gore amaŋeŋ wor po nurdeb damu girtek inamiŋ. \v 6 Irkeb Yudas go amaŋ heŋbe mulgaŋ heŋ kuriŋ. Irde nalu kura al hoyaŋ miŋmoŋ Yesuya komatmiŋya po hike yeneŋ gab Yesu goyen mel gote haniŋde kereŋ yeŋ nurdeb goke doyaŋ heŋ hinhin. \s1 Komatmiŋ irawa beleŋ Pasoba dula niŋ det gitik iraryum \r (Matiyu 26:17-25; Mak 14:12-21; Yon 13:21-30) \p \v 7 Be, beret yis miŋmoŋ nen nen nalu kuruŋ Pasoba ineŋ haŋyen goyen forok yiriŋ. Go nalurebe sipsip gasa yirde nene haŋyen. Gwaha teŋ heŋbe Al Kuruŋ beleŋ Isip mat naŋamde yumulgaŋ tiyyiŋ goke dufay heŋ haŋyen. \v 8 Be, Yesu go Pitaya Yonya hulyaŋ yirdeb, “Der wa meheŋ heŋ kuŋ biŋge Pasoba nalure netek goyen gitik tiyi,” yinyiŋ. \v 9 Irkeb irem gore, “Damde kuŋ gitik tiyyi yeŋ dineŋ ha?” inaryum. \v 10 Irkeb wol heŋbe, “Yerusalem taun bana hurkuŋbe al kura fe kuwe tutuk urde kuŋ hike kiniryeŋ. Irde al go gama irde yeŋ kuyeŋ yare gor kuriryeŋ. \v 11 Irde ya gote miŋ al go keneŋbe, ‘Saba dird dird alniniŋ beleŋ, “Yage bana gaŋ gayen gasuŋ damdebe neya komatneya Pasoba nalure niŋ biŋge netek,” yihi,’ iniryeŋ. \v 12 Irkeb ya hende bande irtiŋde gorbe heŋ heŋ gasuŋ kuruŋ kura hende hi. Gorbe Pasoba biŋge nen nen gasuŋ sope irtiŋ goyen dikala diryeŋ. Irkeb gor heŋbe biŋge yago kaŋ gitik iriryeŋ,” yinyiŋ. \p \v 13 Be, irem go kuŋbe Yesu beleŋ yinyiŋ gwahade po yenaryum. Irdeb biŋge kaŋ gitik tiyaryum. \s1 Yesu komatmiŋya dula funaŋ tiyyiŋ \r (Matiyu 26:26-30; Mak 14:22-26; 1 Korin 11:23-25) \p \v 14 Be, Pasoba biŋge netek nalu hekeb Yesuya mere basaŋ marmiŋ 12 go biŋge niniŋ yeŋ yende matare keperde tukamiŋ. \v 15 Irdeb Yesu beleŋ mere basaŋ marmiŋ goyen, “Nebe hakot po Pasoba biŋge gayen deŋya tumŋaŋ netewoŋ yeŋ nurde himyen. Irde gab kame kanduk kuruŋ goyen ulner forok yiyyeŋ. Niŋgeb gago niniŋ tihit. \v 16 Fudinde dineŋ hime. Sopte Pasoba dula gahade ma tiyeŋ. Kame kame Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mata kawan wor po forok yeke gab meteŋne pasi irhem yeŋ goyare gab deŋya sopte dula gahade titek,” yinyiŋ. \v 17 Irde gisu bana wain hinhin goyen teŋbe Al Kuruŋ turuŋ irdeb, “Ga teŋ nitiŋ ala tinaŋ. \v 18 Fudinde dineŋ hime. Wain ga sopte ma neweŋ. Gega kame kame Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird go kawan po forok yeke gab sopte neweŋ,” yinyiŋ. \v 19 Irde beret teŋbe Al Kuruŋ turuŋ irdeb beret go ubala teŋ komatmiŋ yago yuneŋbe, “Beret dunhem gahade gayen po, nebe deŋ ge teŋ kameŋ. Niŋgeb goke teŋbe beret gabe gasoŋne geb, beret ga teŋ nenaŋ. Nebe deŋ ge teŋ kameŋ tihim goke mata gago teŋ hime. Niŋgeb kame deŋ wor mata gahade po teŋ hinayiŋ. Irdeb ne niŋ bitiŋ bak yeŋ hiyeŋ,” yinyiŋ. \v 20 Gwaha tiyyiŋ gwahade goyen po biŋge namiŋ kamereb Yesu go wain gisu sopte teŋbe, “Al Kuruŋ beleŋ mata buluŋtiŋ halde halde niŋ teŋ biŋa gergeŋ tiyyiŋ goke darine wok yiyyeŋ. Niŋgeb goyen goke wain gago dunhem. \v 21 Gega al kura asogone haniŋde nereŋ tiya al gobe tumŋaŋ gar heŋ biŋge nene hi. \v 22 Ne Al Urmiŋ gabe igiŋ Al Kuruŋyen dufay po gama irde kameŋ. Gega asogone haniŋde niryeŋ al gobe kanduk kuruŋ wor po kinyeŋ geb, goke buniŋeŋ nurde uneŋ hime,” yinyiŋ. \v 23 Gwaha yinkeb komatmiŋ yago beleŋ, “Ganuŋ beleŋ gwaha tiyyeŋ?” yeŋ yiŋgeŋ uliŋ kadom gusuŋaŋ gird tiyamiŋ. \p \v 24 Irdeb, “Neŋ bana gayen ganuŋ beleŋ nende tonaŋ al hiyyeŋ?” yeŋ yiŋgeŋ uliŋ kadom mohoŋde tiyamiŋ. \v 25 Irkeb Yesu beleŋbe, “Megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋbe, ‘Neŋ po kafura dirnaŋ,’ yeŋ al kanduk budam yuneŋ haŋyen. Irde megen niŋ doyaŋ marbe, ‘Neŋbe deŋ faraŋ durde hite,’ yeŋ haŋyen gega, gwaha ma teŋ haŋyen. Irde, ‘Deŋniniŋ yaŋ geb, mereniniŋ po gama irnaŋ,’ yeŋ nurde haŋyen. \v 26 Gega deŋbe gwahade ma teŋ hinayiŋ. Al deŋem yaŋbe yiŋgeŋ turuŋ ma irde al mali yeŋ nurdeya hiyeŋ. Gwahade goyen po, doyaŋ albe, ‘Nebe almet meteŋ al hihim,’ yeŋ nurdeya meteŋ teŋ hiyeŋ. \v 27 Be, megen niŋ marte matarebe ganuŋbe deŋem yaŋ? Biŋge kaŋ gale hiyyeŋ al go ma dula teŋ teŋ gasuŋde keperde hiyeŋ al goyen? Al deŋem yaŋbe dula teŋ teŋ gasuŋde keperde hiyeŋ gogo. Gega nebe gwahade moŋ. Nebe dende meteŋ al heŋ deŋ ge meteŋ teŋ himyen. \p \v 28 “Be, ulner kanduk kurayen kurayen forok yeŋ haŋyen gega, deŋbe nubul ma teŋ haŋyen. \v 29 Niŋgeb goke teŋbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird saŋiŋ nunyiŋ gwahade po, ne beleŋ wor tareŋ goyen duneŋ. \v 30 Gogab ne beleŋ alya bereya doyaŋ yireŋde gorbe deŋ manaŋ waŋbe neya amaŋ hende awalikde po keperde biŋge netek. Irde kame neya heŋbe Israel mar bana al miŋ 12 haŋ kuruŋ gayen doyaŋ yirde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Pita beleŋ Yesu harhok unyeŋ goke inyiŋ \r (Matiyu 26:31-35; Mak 14:27-31; Yon 13:36-38) \p \v 31 Gwaha yineŋ heŋyabe Pita keneŋbe, “Saimon, Saimon, al beleŋ wit bilmiŋya katokya pota yirde katokbe yade yemeyde haŋyen go gwahade goyen po, Satan beleŋ tuŋaŋ gure yeŋ Al Kuruŋ gusuŋaŋ iruŋ geb. \v 32 Gega nebe ge beleŋ Al Kuruŋ niŋ dufayge tareŋ irariŋ goyen tubul ma tiyyeŋ yeŋ hakot po Al Kuruŋ gusuŋaŋ irde himyen. Niŋgeb katayiŋ gega, sopte ne hitte mulgaŋ heŋ wayayiŋ. Irde kadge yago faraŋ yurde saŋiŋ yirde hayiŋ,” inyiŋ. \v 33 Irkeb Saimon beleŋ wol heŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, koyare gerde mugunke kamayiŋ gobe ne manaŋ epte geya tumŋaŋ kanduk go tereŋ yeŋ nurde hime geb,” inyiŋ. \v 34 Irkeb Yesu beleŋbe, “Pita, fudinde gineŋ hime. Haŋka wawuŋ mat kuŋ naŋa miŋge tatirok ma yekeyabe wawuŋ karwore ne niŋ yeŋ, ‘Al gobe ma nurd uneŋ hime,’ yinayiŋ,” inyiŋ. \s1 Meteŋ teŋ hinayiŋ gobe bikkeŋ yara moŋ, meteŋeŋ dirde hiyeŋ \p \v 35 Irdeb komatmiŋ yago goyen, “Meteŋde dad dermeke kuniŋ teŋ hikeyabe, ‘Kalwa, horayabe kahaŋ basaŋ hoyaŋ kura ma yade kunayiŋ,’ dinmiriŋ. Niŋgeb gwaha dinmeke kuŋ meteŋ teŋ kuŋ hinhanya goyenbe det kura niŋ amu hamiŋ?” yinyiŋ. Irkeb, “Moŋ,” inamiŋ. \v 36-37 Irkeb, “Be, deŋ meteŋ teŋ hinhanyabe kanduk kura ma yeneŋ hinhan. Gega Al Kuruŋyen asaŋde ne niŋ mere katiŋ goyen ulner forok yeweŋ tiya. Mere gobe gahade: ‘Al gabe mata buluŋ al yeŋ nurde unnayiŋ,’ yitiŋ hi. Niŋgeb fudinde wor po, kanduk gobe heŋ ga moŋ ne hitte forok yeweŋ tiya geb. Goke teŋbe kame meteŋ teŋ hinayiŋ gobe bikkeŋ teŋ hinhan yara moŋ meteŋeŋ diryeŋ. Al ma faraŋ durnayiŋ geb, horaya kalwatiŋ yaŋ kenem yade goya kuŋ hinayiŋ. Irdeb fuleŋare niŋ bidilatiŋ yaŋ hinayiŋ. Gogab kanduk kura forok yeŋ hinayiŋ goyen bidilatiŋ go yeneŋbe, ‘Neŋbe Al Kuruŋyen fuleŋa mar hitiŋ,’ yeŋ nurde Al Kuruŋyen tareŋde kanduk fole yirde meteŋ teŋ hinayiŋ. Bidila hubu kenem damu tinayiŋ. Horam moŋ kenem meŋe diba uliŋhortiŋ al yunke damu tike hora teŋbe bidila damu tinayiŋ,” yinyiŋ. \v 38 Gwaha yinkeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, bidilaniniŋ irawa gago yenha,” inamiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Gog ep,” yinyiŋ. \s1 Yesu Getsemani kuŋ Al Kuruŋ mere iryiŋ \r (Matiyu 26:36-46; Mak 14:32-42) \p \v 39 Be, Yesube Yerusalem heŋya mata teŋ hiyen gwahade po, sopte Olip Doŋdoŋde hurkuriŋ. Irkeb komatmiŋ yago beleŋ goyen keneŋbe gama irde kwamiŋ. \v 40 Kuŋ forok yeŋbe, “Al Kuruŋ mere irde hinaŋ ko. Moŋgo Satan beleŋ lomlom dirke katnayiŋ geb,” yinyiŋ. \v 41 Irdeb yubul teŋ muŋ kura sor irde kuŋbe megen dokolhoŋ yuguluŋ teŋ Al Kuruŋ gahade mere iryiŋ: \v 42 “Nan, kanduk kuruŋ keneŋ tihim gabe teŋ siŋa irtek igiŋ nurde ha kenem teŋ siŋa irke ma keneŋ. Goyenbe nere dufay ma gama irayiŋ. Gere dufay po gama irayiŋ,” inyiŋ. \v 43 Be, Yesu beleŋ gwaha teŋ hikeyabe Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ kateŋ faraŋ urde tareŋ iryiŋ. \v 44 Yesube kanduk kuruŋ kinyeŋ goke uguŋ po dufay heŋya Al Kuruŋ mere irde hinhin goyabe nufolbe dari yara megen tektok teŋ hinhan. \v 45 Gwaha teŋ mulgaŋ heŋ komatmiŋ yago hitte kuriŋ. Gega mere yiryiŋ goke buniŋeŋ wor po nurde hinhan geb, buniŋeŋ dufay gore yirke ferde ug hitiŋ yinyiŋ. \v 46 Irdeb yisaŋ heŋbe, “Daniŋ ferde haŋ? Huwardeb Satan beleŋ tuŋaŋ duryeŋ goyen Al Kuruŋ beleŋ saŋiŋ dirkeb epte ma kattek yeŋ gusuŋaŋ irnayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Yudas beleŋ Yesu goyen asogo haniŋde kiryiŋ \r (Matiyu 26:47-56; Mak 14:43-50; Yon 18:3-11) \p \v 47 Be, Yesu go hako komatmiŋ mere yirde hikeyabe komatmiŋ 12 bana goyen al deŋem Yudas gore al buda kuruŋ Yesu hitte yawayyiŋ. Irde yende pere ird ird matare Yesu uluŋde u ire yeŋ bindere wayyiŋ. \v 48 Irkeb Yesu beleŋ, “Yudas, ge gayen ne Al Urmiŋ gabe u nirde ga asogone haniŋde nereŋ taha?” inyiŋ. \p \v 49 Be, komatmiŋ buda go Yesu hitte mata forok yeweŋ teŋ hinhin goyen bebak teŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, fuleŋare niŋ bidilaniniŋ yade mel gaya fuleŋa tiniŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 50 Irdeb kuramiŋ beleŋ fuleŋare niŋ bidila teŋ pris buda gote kuruŋmiŋ Kaiafas gote meteŋ al kura gote kirmiŋ yase sapa iryiŋ. \v 51 Irkeb Yesu beleŋ, “Ep niŋ, bada hawa!” inyiŋ. Irdeb al go kirmiŋde tanarke gasuŋeŋ hiriŋ. \p \v 52 Be, gorbe pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ Yesu go fere tiniŋ yeŋ wayamiŋ goyen gor hinhan. Al Kuruŋyen ya balem kuruŋ goyen doyaŋ irde haŋyen marte karkuwaŋmiŋ manaŋ gor hinhan. Irkeb Yesu beleŋ mel go yeneŋbe gaha yinyiŋ: “Ne gayen kawe al buluŋ yeŋ nurde fuleŋare niŋ bidilaya nukwa yade wayhaŋ? \v 53 Nebe Al Kuruŋyen ya balem bana deŋya tumŋaŋ hinhet. Gega daha teŋ goya ma nade fere niraŋ? Goyenbe goŋ miŋ. Kidomare niŋ al Satanya deŋya gabu irde meteŋ teŋ teŋ nalu forok yihi geb, gago deŋ beleŋ buluŋ nirniŋ yeŋ wayhaŋ,” yinyiŋ. \v 54 Irkeb mel gore Yesu teŋ haniŋ fere tiyamiŋ. Gwaha irdeb pris buda gote kuruŋmiŋ Kaiafas gote yare tukamiŋ. \s1 Pitabe Yesu niŋ helwaŋ hiriŋ \r (Matiyu 26:57-58,69-75; Mak 14:53-54,66-72; Yon 18:12-18,25-27) \p Be, Pitabe sorte po heŋ gama yirde kuŋ hinhin. \v 55 Irdeb mel gore ya sawsawa kahalte gor kak kawalde keperke yeneŋbe kuŋ mel goya kak miŋde gor kipiryiŋ. \v 56 Irkeb meteŋ bere kura beleŋ Pita keperde kak kateŋ hinhin goyen kinyiŋ. Irdeb bindere kuŋ keŋkela keneŋ bebak teŋbe, “Al gabe Yesuya kuŋ hinhin al go goyen,” yiriŋ. \v 57 Gega Pita gob, “Moŋ, al gobe go ma nurde uneŋ hime,” ineŋ helwaŋ hiriŋ. \p \v 58 Be, muŋ kura hitŋeŋ teŋbe al kura Pita keneŋbe, “Yesu gama irde haŋyen al kurab ge gago,” inyiŋ. Irkeb, “Moŋ, nebe al goyen moŋ,” inyiŋ. \p \v 59 Be, awa uŋkureŋ gwahade kamereb al hoyaŋ kura gore wor Pita mere teŋ hinhin melak goyen nurde bebak teŋbe, “Fudinde be, al gabe Galili niŋ al. Yesuya kuŋ hinhan mar al goyen,” yiriŋ. \v 60 Gega Pita beleŋ, “Daniŋ lawlaw yeŋ ha? Gebe goke kura yeŋ ha yeŋ ma nurde hime,” inyiŋ. Be, gwaha yeŋ hikeyabe tatirok mere tiyyiŋ. \v 61 Irkeb Doyaŋ Al Kuruŋ Yesu beleŋ hinhinde gor mat fulgaŋ kaŋ Pita diliŋ bilmiŋde wor po kinyiŋ. Irkeb Pita go araŋ po Doyaŋ Al Kuruŋ Yesu beleŋ dula teŋ heŋya, “Haŋka wawuŋ tatirok ma mere teŋ hikeyabe wawuŋ karwore ne niŋ yeŋ, ‘Al gobe ma nurde uneŋ hime,’ yawayiŋ geb,” inyiŋ goyen biŋ bak yiriŋ. \v 62 Irkeb kat siŋare kuŋ eseŋ eseŋ igiŋ iryiŋ. \s1 Yesu nanosak irde mayamiŋ \r (Matiyu 26:67-68; Mak 14:65) \p \v 63 Be, fuleŋa mar go Yesu busaharyeŋkek yeŋ doyaŋ irde hinhan gore ayaŋ kerhet yeŋ giwgiw irde mayde hinhan. \v 64 Irdeb amil beleŋ po tonaŋde alu urkeb diliŋ pet tiyyiŋ. Irkeb maydeb, “Gebe Al Kuruŋyen mere basaŋ al gineŋ haŋyen go geb, al gore mununa yeŋ momoŋ dira,” inamiŋ. \v 65 Mel gobe mere buluŋ manaŋ irde sukal iramiŋ. \s1 Yesube merere huwaryiŋ \r (Matiyu 26:59-66; Mak 14:55-64; Yon 18:19-24) \p \v 66 Be, fay urkeb Yuda marte doyaŋ mar gabu iramiŋ. Gabu iramiŋ bana goŋbe pris buda gote karkuwaŋmiŋya Moseyen saba marya manaŋ hinhan. Be, mel gore fuleŋa mar yinke Yesu tukuŋ diliŋde iramiŋ. \v 67 Irkeb, “Gebe fudinde, Mesaia go goyen kenem momoŋ dira,” inamiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Momoŋ dirmekeb usi tiya yeŋ nurnayiŋ. \v 68 Irde gusuŋaŋ kura dirmeke epte ma wol henayiŋ. \v 69 Gega gayenter mat ne Al Urmiŋ gabe Al Kuruŋ haniŋ yase beleŋ mat heŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde heŋ,” yinyiŋ. \v 70 Irkeb mel gore meremiŋ goyen nurdeb, “Ge gayenbe Al Kuruŋ Urmiŋ we?” inamiŋ. Irkeb, “Mere yahaŋ gobe fudinde. Nebe Al Kuruŋ urmiŋ,” yinyiŋ. \v 71 Irkeb mel goreb, “Yiŋgeŋ mohoŋde Al Kuruŋ sukal ira gayen nindikeŋ kirmiŋniniŋde nurhet geb, daniŋ al hoyaŋ beleŋ waŋ sopte tagal unke gab fudinde yetek?” yamiŋ. \c 23 \s1 Yesube Pailat diliŋ mar huwaryiŋ \r (Matiyu 27:1-2,11-14; Mak 15:1-5; Yon 18:28-38) \p \v 1 Be, gwaha yeŋbe Yuda marte doyaŋ mar gabu iramiŋ mar go tumŋaŋ Yesu go teŋ Pailat hitte tukamiŋ. Yeŋbe Roma gabman al, Yudia naŋa goyen doyaŋ irde hinhin. \v 2 Be, mel gore Yesu tukuŋ Pailat diliŋde irdeb, “Al gare, ‘Roma gabman doyaŋ al kuruŋ Sisar teks uneŋ ma,’ yeŋ hike nurtiŋ. Irde, ‘Nebe Mesaia, Yuda marte doyaŋ al kuruŋ,’ dinuŋ. Al gare gwaha mat alya bereyaniniŋ dufaymiŋ buluŋ yirde hiyen,” ineŋ tagal unamiŋ. \v 3 Irkeb Pailat beleŋ, “Ge gayen Yuda marte doyaŋ al kuruŋ we?” ineŋ gusuŋaŋ iryiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Gwaha, nebe gigeŋ yaha gogo po,” inyiŋ. \v 4 Irkeb Pailat beleŋ pris buda gote karkuwaŋmiŋya yeŋya wayamiŋ marya goyen, “Al gabe mere miŋ goke kura teŋ kawe al fere titŋeŋ irtek yeŋ ma kenhem,” yinyiŋ. \v 5 Gega mel gore parsay po heŋbe, “Al gate saba beleŋ Yudia naŋare niŋ alya bereya dufaymiŋ haga yirde hinhin. Yeŋbe Galili naŋare mat miŋ urde waŋ waŋ gar forok yiyuŋ gago,” inamiŋ. \v 6 Be, gwaha inkeb Pailat go, “Al gayenbe Galili niŋ al?” yeŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 7 Irkeb, “Gwaha, Yesube Galili niŋ al,” inke nurdeb, “Galili naŋare niŋ doyaŋ al kuruŋ Herotbe Yerusalem gar wayuŋ hi. Niŋgeb al gabe yeŋ hitte tukukeb doyaŋ almiŋ yiŋgeŋ beleŋ ga meremiŋ nuri,” yinyiŋ. \s1 Yesube Herot diliŋ mat huwaryiŋ \p \v 8 Be, Herotbe hakot po Yesu beleŋ mata tiŋeŋ kurayen kurayen teŋ hinhin gote mere momoŋ nurde hinhin. Irdeb, “Daha naŋa gab al go kenmeke mata tiŋeŋ kura forok irke keneŋ?” yeŋ nurde hinhin. Niŋgeb Yesu keneŋbe amaŋ wor po hiriŋ. \v 9 Irdeb gusuŋaŋ kurayen kurayen irde hinhin. Goyenbe Yesu beleŋ kura muŋ ma po wol hiriŋ. \v 10 Irkeb pris buda gote karkuwaŋmiŋya Moseyen saba marya beleŋ, “Daha wor Herot beleŋ Yesu buluŋ iri?” yeŋ nurdeb Herot diliŋ mat huwarde mere tareŋ po Yesu uliŋde iramiŋ. \v 11 Irkeb Herotya fuleŋa marmiŋya beleŋ Yesu igiŋ ma keneŋ bak mayde sukal iramiŋ. Irde Yesube yiŋgeŋ doyaŋ al kuruŋ yiriŋ goyen nuramiŋ geb, doyaŋ al kuruŋyen amil beleŋ po umŋa irde tumulgaŋ teŋ Pailat hitte tukamiŋ. \v 12 Be, bikkeŋbe Herotya Pailatyabe asogo haryen. Gega nalu goyenterbe Yesuyen mere goke teŋbe awalik haryum. \s1 Pailat beleŋ Yesu kuruse hende mayke kami yiriŋ \r (Matiyu 27:15-26; Mak 15:6-15; Yon 18:39–19:16) \p \v 13 Be, Pailat go pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ marya alya bereya hoy yirke waŋ gabu iramiŋ. \v 14 Irkeb Pailat beleŋ, “Al garebe alya bereya Roma gabman asogo irnayiŋ yineŋ biŋ yakamde hiyen yeŋ ne hitte tawaŋ tagal unhaŋ. Irkeb diltiŋ mat gusuŋaŋ irhem. Gega meretiŋbe miŋ miŋmoŋ kenhem geb, epte ma al gayen fere titek yeŋ nurhem. \v 15 Irdeb Herot wor al gayen uliŋde mere kura ma keneŋbe ne hitte sopte tumulgaŋ tike waya gago kenhaŋ. Niŋgeb da misiŋde wor po mayke kamyeŋ? Hubu yeŋ nurde hime. \v 16-17 Niŋgeb tubul timeke kuwoŋ gega, deŋ beleŋ yeŋ ge buluŋ nurhaŋ goke teŋbe fuleŋa marne yinmeke duliŋ usulak po teŋbe tubul tike kuyeŋ,” yinyiŋ.\f + \fr 23:16-17 \ft Asaŋ hoyaŋdebe gahade hi: \fv \ft 17 \+fv*\fqa Pasoba nalu damamiŋ damamiŋbe Pailat gobe Yuda al koyare hinhan goyen uŋkureŋ teŋ siŋa irke kuŋ hiyen.\f* \p \v 18 Gega gor gabu iramiŋ mar goreb, “Mayke kami! Irdeb Barabas tubul tike kwi,” yeŋ hewhow tiyamiŋ. \v 19 Barabas gobe Yerusalem taunde niŋ al biŋ yakamke Roma gabman asogo irde fuleŋa tiyamiŋ. Irde yeŋbe al gasa yirke kamamiŋ. Niŋgeb go misiŋde teŋ koyare kerke hinhin. \v 20 Be, al buda gore, “Yesu maytek,” yamiŋ. Gega Pailatbe, “Yesu ga tubul timeke kwi,” yeŋ nurde gabu iramiŋ mar go sopte po, “Al ga tubul tiyeŋ tihim,” yinyiŋ. \v 21 Gega, “Kuruse hende mayke kami! Kuruse hende mayke kami!” yeŋ hewhow kuruŋ wor po tiyamiŋ. \p \v 22 Be, Pailat gobe wawuŋ irawa yinyiŋ geb, sopte po mel goyen yeneŋbe, “Daniŋ geb gaha yeŋ haŋ? Al gare da mata buluŋ tiyuŋ? Al gabe miŋ goke kura kamyeŋ yeŋ ma kenhem. Niŋgeb fuleŋa marne yinmeke duliŋ maydeb tubul tike kwi,” yinyiŋ. \v 23 Gega, “Kuruse hende mayke kami!” yeŋ hewhow parsayŋeŋ po tike tikeb Pailat go bada heŋ yende mere po gama ire yeŋ nuryiŋ. \v 24 Irdeb mel gore gusuŋaŋ irde hinhan go po gama iryiŋ. \v 25 Irdeb Barabasbe Roma gabman asogo irde al gasa yirke kamamiŋ goke teŋ koyare keramiŋ geb epte ma wor po teŋ siŋa irtek gega mel goreb, “Al go tubul tike kat kwi!” yamiŋ. Irkeb Pailat gobe meremiŋ po gama iryiŋ. Irdeb Yesube, “Dindikeŋ ga nurhaŋ gwaha irnayiŋ,” yineŋ tubul teŋ yunyiŋ. \s1 Yesu kuruse hende mayamiŋ \r (Matiyu 27:32-44; Mak 15:21-32; Yon 19:17-27) \p \v 26 Be, gwaha yinkeb fuleŋa mar beleŋ Yesu go tukuŋ kuruse hende mayteke kami yeŋ tukuŋ hinhan. Yesu goyenbe kurusemiŋ tuluŋ teŋ korkor irdeya kuŋ hinhin. Be, fuleŋa mar beleŋ Yesu go bul irde Yerusalem siŋare kateŋ yeŋ kamyeŋde gor teŋ kuŋ hikeya belenbe al kura Yerusalem bana hurke yeŋ waŋ hinhin. Yeŋ beleŋ waŋ al buda go fole yirde hikeyabe fuleŋa mar gore keneŋbe tanardeb, “Yesuyen kuruse ga faraŋ urde teŋ gama ira,” ineŋ parsay po iramiŋ. Irkeb kuruse goyen teŋ Yesu gama irde hinhin. Al gote deŋembe Saimon, irde Afrika naŋa kuruŋ bana goŋ niŋ taun kura Sairini niŋ al. \p \v 27 Be, goya goyenbe al karim ma Yesu goyen daha kura irke kinniŋ yeŋ gama iramiŋ. Bana goŋbe bere manaŋ gama irde buniŋeŋ irde eseŋ urde hinhan. \v 28-30 Irkeb Yesu beleŋ tigiri teŋbe gaha yinyiŋ: “Deŋ Yerusalem niŋ bere, ne niŋ eseŋ ma yo. Ultiŋ misiŋ kuruŋ kateŋ kateŋ nalu kura kame forok yiyyeŋ geb. Irkeb goyarebe gaha yenayiŋ: \q1 ‘Niga bere, deŋ diriŋ ma yade besa yirde mamu ma yuntiŋ berebe kanduk kuruŋ forok yiyyeŋ nalurebe igiŋ araŋeŋ busaharnayiŋ. \q1 Niŋgeb goke amaŋ henayiŋ,’ yenayiŋ geb. \m Fudinde, ultiŋ misiŋ kuruŋ kateŋ kateŋ nalube forok yiyyeŋ. Goyenterbe al beleŋ kanduk goke kafura heŋbe igiŋ araŋ po kamniŋ yeŋbe dugu karkuwaŋ goyen gaha yinnayiŋ: ‘Araŋeŋ galaŋ yeŋ kateŋ hika dirke kamniŋ.’ Irdeb higiliŋbe, ‘Araŋeŋ galaŋ yeŋ aw durke kamniŋ,’ gwaha yenayiŋ. Niŋgeb ne niŋ ma esinayiŋ. Diriŋtiŋ yagoya dindikeŋ ge nurde esinayiŋ. \v 31 He gergeŋ yuwalŋeŋ digulak miŋyaŋbe det buluŋ kura miŋmoŋ go gwahade goyen nebe mata buluŋnem moŋ. Gega kanduk kuruŋ gago teŋ hime. Niŋgeb deŋ Yuda marbe he kura det buluŋ miŋyaŋ geb kamtiŋ hitiŋ yara mata buluŋtiŋ yaŋ geb, kame deŋ hitte kanduk dahade forok yiyyeŋ? Buluŋ wor po forok yiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 32 Be, fuleŋa mar beleŋ Yesu go tukuŋ kuruse hende mayteke kami yeŋ tukamiŋya goyenbe kawe al irawa kura go manaŋ gasa yirniŋ yeŋ yukamiŋ. \v 33 Yukuŋ yukuŋ naŋa deŋe kura, “Al Tonaŋ Kiŋkiniŋde” ineŋ haŋyende gor forok yeŋbe Yesu go kuruse hende mayamiŋ. Irdeb kawe al kurabe yiŋgeŋ kuruse teŋ kuriŋ go hende po teŋ Yesuyen kuruse yase beleŋ mat keramiŋ. Munaŋ kura gobe teŋ Yesuyen kuruse hinhin tapa beleŋ mat keramiŋ. \v 34 Gwaha yirkeb Yesu kuruse hende po heŋbe, “Ado, mel gabe ma nurde heŋya mata buluŋ tahaŋ geb halde yunayiŋ,” yiriŋ. Be, yeŋ kuruse hende hikeyabe fuleŋa mar beleŋ Yesuyen uliŋ umŋa bikkeŋ tuguya titiŋ goyen ganuŋ beleŋ tiyyeŋ yeŋbe yende matare tiliŋ tanaramiŋ. \p \v 35 Be, al waŋ go binde huwarde Yesu kuruse hende hinhin goyen keneŋ hinhan. Yuda marte doyaŋ mar manaŋ waŋ Yesu giwgiw irdeb, “Yeŋbe al hoyaŋ faraŋ yurde hinhin. Niŋgeb yeŋbe Mesaia Al Kuruŋ beleŋ basiŋa irtiŋ al go goyen kenem tareŋmiŋde katke kinniŋ,” yamiŋ. \v 36 Irkeb fuleŋa mar wor sukal irde wain bak hitiŋ goyen unamiŋ. \v 37 Irdeb, “Gebe Yuda marte doyaŋ al kuruŋ kenem tareŋger kata,” inamiŋ. \v 38 Mere kura Yesu niŋ katiŋ goyen kuruse tonaŋde kirtiŋ hinhin goyen kapyaŋ heŋbe gogo ayaŋ kerde hinhan. Mere gobe gahade: \qc AL GABE YUDA MARTE DOYAŊ AL KURUŊ \p \v 39 Be, kawe al uŋkureŋ kurusemiŋ hende hinhin goyen wor, “Gebe Mesaia moŋ? Tareŋger megen kurkuŋbe deyya manaŋ gwaha po dirayiŋ,” yeŋ ineŋ teŋ sukal iryiŋ. \v 40-41 Gega kurhan hinhin gore, “Deyyabe mata buluŋ tiyaruŋ gote muruŋgem tahar gago. Munaŋ yeŋbe det kura buluŋ ma iruŋ gega, deyya mata buluŋ mar gaya dulŋeŋ wor po kanduk kuruŋ teŋ hi. Goyenbe daniŋ geb mere buluŋ mat irde ha? Gebe kameŋ teŋ ha gega, Al Kuruŋ niŋ kafuram ma nurde ha?” yeŋ ineŋ tiyyiŋ. \v 42 Irdeb go al gore po, “Yesu, ge beleŋ kame Doyaŋ Al Kuruŋ heŋ waŋ gere alya bereya doyaŋ yird yird nalurebe ne niŋ nurayiŋ,” inyiŋ. \v 43 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Fudinde wor po ginhem. Gebe haŋka gayen po neya tumŋaŋ gasuŋ igiŋ wor pore gor hireŋ tahar,” inyiŋ. \s1 Yesu kamyiŋ \r (Matiyu 27:45-56; Mak 15:33-41; Yon 19:28-30) \p \v 44 Be, Yesu go kuruse hende hike kuŋ kuŋ naŋa baŋkahal hekeb naŋa ma temeykeb kidoma kuruŋ wor po forok yeŋ megeŋ kuruŋ goyen aw uryiŋ. Irdeb gwahade po hike kuŋ kuŋ 3 kilok wawuŋbana gwahade hiriŋ. \v 45 Kidoma hiriŋya goyenbe Al Kuruŋyen ya balem bana amil tolok wor po dapŋa sikkeŋ po irtiŋ goyen gasuŋ himam wor po bana hurkuŋ hurkuŋ pet titiŋ goyen kahalte erek yeŋ kuriŋ. Al beleŋ Al Kuruŋ hitte kuŋ kuŋ meteŋeŋ hinhin goyen Yesu beleŋ sope iryiŋ gote tuŋaŋeŋbe amil tolok kuruŋ gogo erek yiriŋ. \v 46 Be, amil erek yiriŋya Yesu kuruse hende hinhin goyen kuware, “Nan, tonnebe hanger tubul tihim,” ineŋbe yayeŋa funaŋ, ‘Ha!’ irdeb kamyiŋ. \p \v 47 Be, Roma al kura fuleŋa mar 100 doyaŋ yirde hiyen al gor hinhin goyen mata kuruŋ go keneŋ bebak teŋbe, “Fudinde wor po, al gabe Al Kuruŋ diliŋde al huwak,” yeŋ Al Kuruŋ turuŋ irde kasor iryiŋ. \v 48 Irde Yesu mayke kinniŋ yeŋ gabu iramiŋ mar gobe mata forok yamiŋ goyen yeneŋbe biŋde kandukŋeŋ wor po nuramiŋ. Irde dumuŋ gasa yirdya yirdya bur yeŋ mulgaŋ hamiŋ. \v 49 Munaŋ Yesu nurd uneŋ yeŋya kuŋ hinhan marbe sorte po heŋbe mata forok yamiŋ kuruŋ goyen diliŋde yeneŋ hinhan. Mel goyen kurabe bere, Galili mat po Yesu gama irde waŋ waŋ Yesu hitte mata forok yamiŋ kuruŋ goyen yenamiŋ. \s1 Yesu hakwam horabok bana keramiŋ \r (Matiyu 27:57-61; Mak 15:42-47; Yon 19:38-42) \p \v 50-51 Be, go nalureb Yudia naŋare niŋ taun Arimatea niŋ al deŋem Yosep gobe waŋ Yerusalem hinhin. Yeŋbe Yuda marte doyaŋ al. Gega yeŋbe doyaŋ mar kadom beleŋ Yesu mayniŋ yamiŋ goke igiŋ ma nuryiŋ. Yeŋbe Al Kuruŋ diliŋde al huwak hiyen. Al hoyaŋ diliŋde wor gwahade po hiyen. Irde Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird nalu goke doyaŋ heŋ hiyen. \v 52 Be, Yesu kamkeb al gore teŋ mete tiniŋ yeŋ Pailat gusuŋaŋ irkeb, “Igiŋ,” inyiŋ. \v 53-54 Irkeb al kuraya kuŋ Yesu hakwam kuruse hende mat faraŋ tiyamiŋ. Irde Yuda marte matare amil igiŋ kura teŋ gore po Yesu hakwam goyen bili iramiŋ. Irdeb, “Gisebe Sabat nalu niŋgeb, haŋka po mete titek,” yeŋ al hakwa yerd yerd niŋ hora taltiŋ al hakwam kura ma yerde hitiŋ tiŋeŋ hinhin bana goŋ tukuŋ keramiŋ. \p \v 55 Be, Galili niŋ bere Yesu gama irde hinhan goyen Yosep gama irde kuŋbe horabok kuruŋ bana goŋ Yesu hakwam goyen gasuŋ damde daha mat kerhaŋ goyen kenamiŋ. \v 56 Irdeb Yerusalem taunde mulgaŋ heŋ he fimiŋya det fimiŋ gote hamiŋ igiŋ muŋ goyen Yesu hakwam sam irniŋ yeŋ gitik tiyamiŋ. Gega heŋ ga moŋ Sabat nalu heweŋ tiyyiŋ geb, Moseyen sabare yitiŋ goyen gama irde usaŋ heŋbe metere ma kwamiŋ. \c 24 \s1 Yesu kamyiŋde mat huwaryiŋ \r (Matiyu 28:1-10; Mak 16:1-8; Yon 20:1-10) \p \v 1 Be, Sabat nalu hubu heŋ kuŋ fay uryiŋ. Irkeb wampot muŋ wor po bere buda gore he fimiŋya det hamiŋ igiŋ muŋ wor po gitik yiramiŋ goyen yade Yesu hakwam sam irniŋ yeŋ horabok bembare gor kwamiŋ. \v 2 Kuŋ forok yeŋbe horabok yamem pet titiŋ hora kuruŋ goyen kaŋ kaŋ irde teŋ siŋa irtiŋ kenamiŋ. \v 3 Gwahade keneŋbe biŋde hurkamiŋ gega, Doyaŋ Al Kuruŋ Yesu hakwam gobe ma kenamiŋ. \v 4 Irdeb, “Daha kura irhaŋ?” yeŋ dufay heŋ hikeyabe goyare po al irawa uliŋ umŋambe milmulŋeŋ wor po gore forok yeŋ ketalmiŋde huwararyum. \v 5-6 Irkeb bere buda gore irem go yeneŋbe hurkuŋkat teŋ kafura heŋ megen dokolhoŋ yuguluŋ teŋ kuku tiyamiŋ. Irkeb irem gore, “Yesube gar ma hi. Al Kuruŋ beleŋ isaŋ hihi. Niŋgeb daniŋ yeŋ ge al kamtiŋde gasuŋ bana ga naŋkeneŋ haŋ? Galili naŋa bana go heŋyabe Yesu beleŋ yiŋgeŋ ge yeŋ, \v 7 ‘Ne Al Urmiŋ gabe mata buluŋ mar haniŋde nerkeb kuruse hende mununke kameŋ. Gega kameŋde mat kuŋ yereŋkek hekeb Al Kuruŋ beleŋ nisaŋ hiyyeŋ,’ dineŋ hinhin goyen bitiŋ bak ma yeŋ hi?” yinaryum. \p \v 8 Be, gwaha yinke gab biŋ bak yamiŋ. \v 9 Irdeb mulgaŋ heŋ yare kuŋbe mata yenamiŋ goyen Yesuyen mere basaŋ mar 11 goya diŋuŋ yago yeŋya hinhan goyen momoŋ yiramiŋ. \v 10 Mere gwaha tiyamiŋ marbe Makdala niŋ Maria, Yoana, Yems miliŋ Mariayabe bere buda hoyaŋ manaŋ mel gore momoŋ yiramiŋ. \v 11 Gega bere buda gote mere go kukuwamŋeŋ nurdeb fudinde yeŋ ma nuramiŋ. \v 12 Gega Pita beleŋ huwarde kup yeŋ horabok bembare kuriŋ. Kuŋ forok yeŋ horabok bana goŋ pew kaŋ naŋkinyiŋ. Irdeb Yesu hakwam bili iramiŋ amil gobe okohom po yuguya titiŋ goyen yeneŋbe mulgaŋ hiriŋ. Goyenbe, “Daha kura tiya?” yeŋ kukuwamŋeŋ nuryiŋ. \s1 Yesube Emeus kuŋ kuŋ belen forok yiriŋ \r (Mak 16:12-13) \p \v 13 Be, go naŋkahal goyenter po Yesuyen komatmiŋ irawa kura Yerusalem mat Emeus taunde kuŋ hinaryum. Yerusalem mat Emeus taunbe 11 kilomita gwahade. \v 14 Be, irem goreb beleŋ kuŋ heŋyabe mata kuruŋ Yerusalem gor forok yiriŋ goke tagaldeya kuŋ hinaryum. \v 15 Irde mata kuruŋ Yesu iramiŋ goke mere teŋ kuŋ hikeyabe Yesu yiŋgeŋ forok yeŋbe yeŋya kuŋ hinhan. \v 16 Gega irem gobe Yesu kenaryum gega, Yesu go gago yeŋ bebak ma tiyaryum. \v 17 Irkeb Yesu beleŋbe, “Da merem sege irde har?” yinyiŋ. Gwaha yinkeb Yesu kamyiŋ goke buniŋeŋ nurde hinaryum geb, gusuŋaŋ yirkeb tek yaryum. \v 18 Irdeb kuramiŋ deŋem Kliopas goreb, “Gebe al tiŋeŋ haŋka muŋ ga Yerusalem wayha geb, ki muŋ ga taunde gor mata forok yaŋ kuruŋ gob ma nurde ha?” inyiŋ. \v 19 Irkeb, “Da mata forok yiyuŋ?” inyiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Nasaret niŋ al Yesu niŋ yeŋ har. Yeŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ al. Sabamiŋya matamiŋyabe Al Kuruŋya alyat diliŋdebe tonŋeŋ yaŋ wor po. \v 20-21 Neŋ Israel mar gayen Roma gabman beleŋ doyaŋ dirde hi gobe al gore gab faraŋ durke nindikeŋ bikkeŋ hinhet gwahade hitewoŋ yeŋ nurde hinhet. Gega pris buda gote karkuwaŋmiŋya doyaŋ marniniŋya beleŋ mayke kami yeŋ Roma gabman haniŋde kerkeb yereŋ kuruse hende mayke kamuŋ. \v 22-23 Irde bere kura Yesuya irde kuŋ hinhet gore horabok bembare Yesu hakwam kinniŋ yeŋ wampot muŋ kwahaŋ. Gega keneŋ ga moŋ. Irdeb mulgaŋ heŋ waŋbe, “Al Kuruŋyen miyoŋ forok yeŋ mere dirde, ‘Yesube huwara,’ dinhar,” yahaŋ. Niŋgeb go nurdeb hurkuŋkat tihit. \v 24 Irde kadniniŋ kura bembare kwahaŋ goyen kuŋ bere buda gore yahaŋ gwahade po kenhaŋ. Gega Yesube go ma po kenhaŋ,” inaryum. \p \v 25 Irkeb Yesu beleŋbe, “Derbe da kukuwa wor po? Al Kuruŋyen mere basaŋ mar beleŋ Mesaia niŋ katiŋ kuruŋ goyen nurde haryen gobe gayamuŋkek moŋ gega, daniŋ fudinde yeŋ ma nurde har? \v 26 Mesaiabe kanduk kuruŋ teŋ gab Al Kuruŋ hitte hurkuŋbe deŋem turŋuŋ yaŋ wor po hiyyeŋ yitiŋ goyenbe ma nurde haryen?” yinyiŋ. \v 27 Irdeb yiŋgeŋ goke po yeŋ Al Kuruŋyen asaŋde katiŋ goyen Moseyen Sabare mat miŋ urde tukuŋ tukuŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ mar hoyaŋ beleŋ kayamiŋ goyen keŋkela po momoŋ yiryiŋ. \p \v 28 Be, gwaha teŋ kuŋ kuŋ Emeus taun irem go kure yeŋ kuŋ hinaryum goyen binde hamiŋ. Irkeb Yesu beleŋ taun go fole irde kweŋ tihim yara tiyyiŋ. \v 29 Gega irem gore basiŋa irdeb, “Ŋumtuk po ureŋ tiya niŋ, wake deyya kuŋ harde gor kuniŋ,” yeŋ parsayŋeŋ iraryum. Irkeb Yesu gobe irem goya kwamiŋ. \v 30 Be, kuŋ yare heŋbe biŋge niniŋ tiyamiŋ. Irkeb Yesu beleŋ beret teŋ Al Kuruŋ turuŋ irde ubala teŋ yunyiŋ. \v 31 Be, gwaha wor wor tike gab irem gore Yesu gobe gago yeŋ keneŋ bebak tiyaryum. Irkeb Yesu go gor po uŋkel kukeb go ma kenaryum. \v 32 Irkeb irem gobe yiŋgeŋ uliŋ, “Yeŋbe Yesu geb, beleŋ waŋ heŋyabe Al Kuruŋyen mere gote miŋ momoŋ dirde hike bederer wukkek wor po nurhar gogo,” yaryum. \p \v 33 Gwaha yeŋbe gor mat huwarde Yerusalem mulgaŋ haryum. Irdeb kuŋ Yesuyen mere basaŋ mar 11 goya kadom yago gor gabu irde hinhan goyen momoŋ yiraryum. \v 34 Irkeb mel gore, “Yesube fudinde huwara. Irdeb Saimon Pita hitte forok yeke kena,” yinamiŋ. \v 35 Irdeb irem gore wor Emeus kuŋ heŋya Yesuya kuŋ hinhan gega, keneŋ bebak ma tiyaryum gega, yare heŋ beret ubala teŋ yunke gab bebak tiyaryum goyen goke manaŋ tagalaryum. \s1 Yesube komatmiŋ yago tumŋaŋ diliŋde forok yiriŋ \r (Matiyu 28:16-20; Mak 16:14-18; Yon 2:19-23; Aposel 1:6-8) \p \v 36 Be, irem gore kadom weŋ go hako mere yirde hikeyab Yesu go gor po forok yeŋbe mel go guram yirde, “Bitiŋ kamke igiŋ po hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 37 Gega mel go Yesu keneŋbe uŋgura usi teŋ hurkuŋkat teŋ kafura hamiŋ. \v 38 Irkeb Yesu beleŋ, “Daniŋ geb dufay budam heŋ neneŋ kafura heŋ haŋ? \v 39 Hanneya kahaŋneya ga yennaŋ. Nebe Yesu dineŋ hime. Sisaŋ nurdeb nurnayiŋ. Uŋgurabe uliŋ pigiŋ miŋmoŋ. Munaŋ nebe ulne yaŋ gago neneŋ haŋ,” yinyiŋ. \v 40 Gwaha yineŋbe kahaŋya haniŋya yikala yiryiŋ. \v 41 Irkeb Yesu kamyiŋde mat huwaryiŋ go keneŋ amaŋ wor po hamiŋ geb, mitere yara nuramiŋ. Irkeb Yesu beleŋ go yeneŋbe, “Det netek kura hi we?” yinyiŋ. \v 42 Irkeb makaŋ dapŋa parwek kura yadi kirtiŋ goyen unamiŋ. \v 43 Irdeb keneŋ hikeya dapŋa goyen niriŋ. \p \v 44 Irdeb, “Nebe deŋya tumŋaŋ hinhetyabe Moseya Al Kuruŋyen mere basaŋ marya beleŋ mere kayamiŋ irde Tikiŋ Asaŋde kayamiŋ gote miŋbe waŋ waŋ ne hitte mata kawan forok yenayiŋ dinmeke nurde hinhan gobe gago nenhaŋ,” yinyiŋ. \v 45 Gwaha yineŋbe Al Kuruŋyen mere nurde bebak tinayiŋ yeŋ dufaymiŋ figilyiŋ. \v 46 Irdeb, “Al Kuruŋyen asaŋdeb Mesaiabe uliŋ misiŋ kuruŋ kateŋ gab kamyeŋ yitiŋ. Irde yereŋkek hekeb sopte huwaryeŋ. \v 47 Go kamereb al Mesaiayen saba gama irde hinayiŋ mar beleŋ mere momoŋmiŋ goyen Yerusalem mat miŋ urde megeŋ al hike kwa kuruŋ bana goyen momoŋ yirde tukunayiŋ. Gwaha teŋ kuŋ heŋyabe, ‘Mesaia beleŋ dinuŋ geb gago tagalde hite,’ yineŋ saba yirde hike alya bereya mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ heke Al Kuruŋ beleŋ halde yunyeŋ. \v 48 Mata kuruŋ diltiŋ bilmiŋde yeneŋ hinhan goyen tumŋaŋ kuŋ al momoŋ yirde tukunayiŋ. \v 49 Gega araŋ ma kunayiŋ. Ne hurkuŋbe tareŋ kura Adone beleŋ duneŋ yeŋ biŋa tiyyiŋ goyen teŋ kermeke kateŋ ketal durke gab kunayiŋ. Niŋgeb Yerusalem gar heŋ Holi Spirit goke po doyaŋ heŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \s1 Yesube Al Kuruŋ hitte mulgaŋ heŋ hurkuriŋ \r (Matiyu 16:19-20; Aposel 1:9-12) \p \v 50 Gwaha yineŋbe yukuŋ Betani taun bindere heŋbe haniŋ yisaŋ heŋ mel go guram yirde tareŋ yiryiŋ. \v 51 Gwaha yirde hikeyab Al Kuruŋ beleŋ Yesu tumulgaŋ tike yeŋ hitte hurkuriŋ. \v 52 Irkeb mel gore doloŋ irde amaŋeŋ nurde mulgaŋ heŋ Yerusalem kwamiŋ. \v 53 Irdeb gor heŋbe Al Kuruŋyen ya balem bana hurkuŋ hugiŋ gor heŋ Al Kuruŋ turuŋ irde hinhan.