\id ROM - Kakchiqel, Western [ckw] NT (Guatemala) -2011 bd. \h ROMANOS \toc1 Ri wuj ri xutz'ibaj ri apóstol San Pablo chique ri kach'alal ri yec'o pa Roma \toc2 Romanos \toc3 Ro \mt1 Ri wuj ri xutz'ibaj ri apóstol San Pablo chique ri kach'alal ri yec'o pa Roma \ip Wuj ri xutz'ibaj ri apóstol San Pablo chique ri kach'alal ri yec'o pa tinamit Roma. Tek xutek re wuj re' c'a ma jane tibe chiquitz'etic ri quiniman chic ri Dios ri yec'o chupan ri tinamit ri'. Riya' nubij chi c'o ruraybel chi nibe chiquitz'etic. Re wuj re' nubij chi ri Pablo nrajo' chi ri kach'alal can ta nich'obotej jabel chiquiwech ri achique rubanic chi niquil ri colotajic y queri' can xquecowin xtiquic'uaj ri c'ac'ac' c'aslen ri xuya' ri Dios chique. \io1 Chupan ri tanaj 1 mocaj 18 y napon c'a pa mocaj 36 chare ri tanaj 11, nich'o chrij ri c'ac'ac' tijonic ri xuya' ri Jesús. Ri Pablo nubij chi quinojel ri winek yec'o chuxe' ruchuk'a' ri mac, y rumari' chi can rajawaxic wi chi yecolotej pa ruk'a' ri mac. Yac'a ri winek, wi can niquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Jesús, ri Dios can nucuy wi c'a ri quimac y nuben chique chi majun chic quimac yetz'etetej ruma Riya'. Y ri winek ri can niquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Jesús, niquil jun c'ac'ac' c'aslen y majun chic ruchuk'a' ri mac pa quiwi'. Ri Dios can nuya' jun uxlanibel c'u'x chique, ruma can niquinimaj ri nubij ri Lok'olaj Espíritu chique. Ri Pablo nubij chuka' chi ri israelitas ruma chi xa ma xquinimaj ta chi ri Jesús yari' ri tzujun (sujun) pe ruma ri Dios, rumari' tek ri nic'aj chic winek ri ma ye israelitas ta xquil ri colotajic. Pero c'o na jun k'ij tek ri israelitas xtik'ax chiquiwech chi ri Jesús yari' ri nicolo quiche (quixin). \io1 Ri tanaj 12 mocaj 1 y napon c'a pa mocaj 13 chare ri tanaj 15, nuk'alajsaj chkawech ri achique rubanic chi yojbiyin chupan ri c'ac'ac' c'aslen ri xuya' ri Dios chake. Y riche (rixin) chi yojcowin yojbiyin chupan ri c'ac'ac' kac'aslen rajawaxic chi c'o ri ajowabel pa tak kánima. \ip Y chupan ri tanaj 15 mocaj 14 y napon c'a pa mocaj 27 chare ri tanaj 16, ri Pablo nubij chi nrajo' nik'ax el quiq'ui ri aj Roma tek nibe pa ruwach'wlef España y nutek chuka' el rutzil quiwech ri kach'alal. \c 1 \s1 Ri San Pablo nutek el rutzil quiwech ri kach'alal \p \v 1 Riyin ri Pablo, yin jun rusamajel ri Jesucristo. Ya c'a ri Dios ri xisiq'uin (xinoyon) riche (rixin) chi xinoc apóstol. Ri Dios xirucha' c'a riche (rixin) chi ntzijoj ri lok'olaj ruch'abel ri niya'o colotajic \v 2 ri rutzujun (rusujun) ojer ca y tz'ibatal ca cuma profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel. Riye' can quitz'iban wi ca\f + \fr 1:2 \ft Ro. 3.21; 16.26.\f* chupan ri lok'olaj ruch'abel ri Dios, ri xbix chique ruma ri Dios. \v 3 Y ri xubij ri Dios chique, can chrij wi c'a ri Ruc'ajol xch'o wi, y ri Ruc'ajol ri' yari' ri Kajaf Jesucristo. Y tek ri Jesucristo xpe wawe' chuwech re ruwach'ulef, xoc winek achi'el riyoj, y Riya' jun chique ri ye riy rumam ca ri rey David.\f + \fr 1:3 \ft Mt. 1.1.\f* \v 4 Pero can xk'alajin chuka' chi can Ruc'ajol wi ri Dios, y can c'o nimalaj uchuk'a' riq'ui. Queri' xk'alajin tek xbec'astej pe chiquicojol ri caminaki',\f + \fr 1:4 \ft Hch. 13.33.\f* ruma ri Espíritu ri c'o riq'ui can lok'olaj wi achi'el ri Lok'olaj Dios. \v 5 Y Riya' can xuya' c'a ri utzil pa kawi' quiq'ui ri nic'aj chic wech tak apóstoles y xuben chake chi xoj-oc apóstoles.\f + \fr 1:5 \ft Ef. 3.8.\f* Queri' xuben chake ruma xrajo' chi pa rubi' Riya' nikatzijoj ri ruch'abel riche (rixin) chi ninimex cuma quinojel ri winek pa ronojel ruwach'ulef.\f + \fr 1:5 \ft Hch. 9.15.\f* \v 6 Y ri Jesucristo xixrusiq'uij (xixroyoj)\f + \fr 1:6 \ft 1 Co. 1.2, 24.\f* chuka' riyix riche (rixin) chi xixoc riche (rixin) Riya'. \p \v 7 Y re wuj re' ntek c'a el chiwe iwonojel riyix kach'alal, ri yixc'o pa Roma. Ri Dios sibilaj yixrajo' y rumari' xixrusiq'uij (xixroyoj) riche (rixin) chi xixoc lok'olaj tak ralc'ual. Y ya ta c'a ri utzil y ri uxlanibel c'u'x ri nuya' ri Katata' Dios y ri Ajaf Jesucristo ri xtic'oje' pa tak iwánima chi'iwonojel. \s1 Ri San Pablo nrajo' c'a nibe chiquitz'etic ri kach'alal ri yec'o pa Roma \p \v 8 Nabey nmatioxij chare ri Dios pa rubi' ri Jesucristo iwuma riyix.\f + \fr 1:8 \ft Fil. 1.3.\f* Nmatioxij chare ruma nitzijox pa ronojel re ruwach'ulef chi riyix can icukuban ic'u'x riq'ui ri Dios. \v 9 Y ri ka-Dios can retaman wi chi riyin ma yitane' ta chi nben orar pan iwi'.\f + \fr 1:9 \ft 1 Ts. 1.2; Flm. 4.\f* Ri Dios ri can riq'ui ronojel wánima nben ri rusamaj. Ri can ntzijoj wi ri lok'olaj ruch'abel ri nich'o chrij ri Ruc'ajol. \v 10 Y nc'utuj chuka' chare ri Dios chi xtuben ta chuwe chi xquicowin ta xquinapon iwuq'ui, wi queri' nrajo' Riya'.\f + \fr 1:10 \ft Stg. 4.15.\f* Ruma c'o chic k'ij wajowan chi yin aponak ta iwuq'ui. \v 11 Ruma sibilaj nrayij yibe chi'itz'etic, y nwajo' nbenk'alajsaj chiwech ri nuya' ri Lok'olaj Espíritu chake, riche (rixin) chi queri' más nicukuba' ic'u'x riq'ui ri Dios.\f + \fr 1:11 \ft Ro. 15.29.\f* \v 12 Ri xinwajo' xinbij chiwe riq'ui re', ya chi nikatola' ki' konojel, riche (rixin) chi nicuke' kac'u'x. Riyix yinito' riyin riche (rixin) chi nicuke' nuc'u'x, y riyin chuka' yixinto' riyix riche (rixin) chi nicuke' ic'u'x. Queri' xtikaben ruma kaniman ri Jesucristo. \p \v 13 Wach'alal, riyin nwajo' chi riyix niwetamaj chi q'uiy c'a mul ri can nchojmirisan chic wi' chi yibe chila' iwuq'ui,\f + \fr 1:13 \ft Ro. 15.23; 1 Ts. 2.18.\f* xa yac'a chi c'o oconek\f + \fr 1:13 \ft Hch. 16.7.\f* chupan, rumari' ma yin benak ta. Riyin can nuraybel wi c'a chi riyix niwetamaj más chrij ri ruch'abel ri Dios, can achi'el nbanon quiq'ui ye q'uiy winek ri xa ma ye israelitas ta chuka' achi'el riyix. Y riq'ui ri' can xtiwachin ta c'a ri ch'abel pa tak ic'aslen riyix chuka'. \v 14 Riyin can yin achi'el jun aj c'as quiq'ui quinojel ri winek, rumari' rajawaxic chi ntzijoj ri ruch'abel ri Dios\f + \fr 1:14 \ft Mr. 8.38; 1 Co. 9.16.\f* chique ri winek griegos y chique ri ma ye griegos ta. Rajawaxic chi ntzijoj chique ri c'o q'uiy quetaman y chique chuka' ri majun quetaman. \v 15 Ruma chuka' ri' tek riyin can nwajo' chi can nbentzijoj ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic chiwe riyix ri yixc'o pa Roma. \s1 Ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic can c'o ruchuk'a' \p \v 16 Riyin ma yiq'uix ta c'a ntzijoj ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic, ruma ri lok'olaj ch'abel re' can ruchuk'a'\f + \fr 1:16 \ft Sal. 110.2; 1 Co. 1.18; 2 Co. 10.4; 2 Ti. 1.8.\f* wi ri Dios riche (rixin) chi yerucol ri yeniman riche (rixin). Ri ch'abel c'a ri' nabey xtzijox chique ri israelitas; y c'ac'ari' xtzijox chuka' chique ri ma ye israelitas ta. \v 17 Y ri ch'abel ri niya'o colotajic nuc'ut chkawech chi ri Dios yojrutz'et chi majun kamac, queri' xuben chake ruma xkacukuba' kac'u'x riq'ui Riya'. Achi'el ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: Ri winek ri rucukuban ruc'u'x riq'ui\f + \fr 1:17 \ft Hab. 2.4; Ro. 3.21.\f* ri Dios, nitz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac y nril ri kitzij c'aslen. \s1 Quinojel ri winek c'o quimac chuwech ri Dios \p \v 18 Ri Dios ri c'o chila' chicaj nik'alajin chi can petenak royowal pa quiwi' ri winek, ruma ma niquiya' ta ruk'ij ri Dios y ma niquijoyowaj ta quiwech nic'aj chic winek, y riq'ui ri etzelal ri yetajin, ri winek ri' can yetajin niquik'et ruwech ri kitzij riche (rixin) ri Dios. Rumari' ri Dios can xtuya' wi c'a pe ruc'ayewal pa quiwi'. \v 19 Ruma ri etamatel pe chrij ri Dios riye' can quetaman wi, ruma ri Dios can xuk'alajsaj wi chiquiwech. \v 20 Ri Dios ma tz'etetel ta. Yec'a ronojel ri ye rubanon ri Dios chuwech re ruwach'ulef, ri can ye tz'etetel wi, yec'ari' ri nik'alajsan chiquiwech ri winek chi c'o Dios.\f + \fr 1:20 \ft Hch. 14.17; 17.24-27.\f* Can c'a pa rutiquiribel pe, tek re ruwach'ulef ruk'alajsan pe chiquiwech ri winek chi c'o Dios. Y ruk'alajsan chi ri Dios can c'o wi ruchuk'a' ri majun bey niq'uis ta. Rumari' ri winek ri' can man c'a xquecowin ta xtiquibij: Majun kamac riyoj, ruma majun xbin ta chake chi c'o Dios, ma xquecha' ta. \v 21 Ruma xquetamaj chi c'o Dios, xa yac'a riye' ma xquiya' ta ruk'ij ruc'ojlen ri Dios,\f + \fr 1:21 \ft 2 R. 17.15; Sal. 106.13.\f* ni ma xematioxin ta chare, y xa ruyon ri ma nic'atzin ta ri xequich'ob; ye nacanek y xa pa k'eku'm chic c'o wi ri cánima. \v 22 Niquibij chi can c'o q'uiy quetaman, y yari' tek xa xe'oc nacanek.\f + \fr 1:22 \ft Jer. 10.14.\f* \v 23 Ruma ma niquiya' ta ruk'ij ruc'ojlen ri c'aslic Dios ri ma nicom ta riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Xa ye ri yecom ri niquiya' quik'ij. Ruma can ye quibanon quiwachbel winek, quiwachbel aj xic' tak chicop, quiwachbel cumatz y quiwachbel ri chicop cajquej caken; y xa yeri' ri niquiya' quik'ij.\f + \fr 1:23 \ft Dt. 4.15-19.\f* \p \v 24 Rumari' ri Dios xeruya' ca,\f + \fr 1:24 \ft Hch. 7.42.\f* chi tiquic'uaj na c'a ri itzel c'aslen, ruma can yari' ri ruraybel ri cánima. Can xk'ax ruwi' ri etzelal xquiben.\f + \fr 1:24 \ft Lv. 18.22; Sal. 81.12; 1 Co. 6.18.\f* Sibilaj niquiya' (niquitzek) quiq'uix chicachibil qui'. \v 25 Xa xquijel rubanic ri kitzij, ruma ma xquitzekelbej ta ri kitzij chi Dios y xquitzekelbej ri ma kitzij ta.\f + \fr 1:25 \ft Is. 44.20; Am. 2.4.\f* Ruma ma xquiya' ta ruk'ij ni ma xquiben ta ri samaj ri nrajo' ri Dios. Xa ya ri cosas ri ye rubanon ri Dios, xa yeri' ri xquiya' quik'ij y quic'ojlen. Y ya ri Dios ri nic'atzin chi ninimirisex ruk'ij ruc'ojlen ronojel k'ij.\f + \fr 1:25 \ft 1 Ts. 1.9.\f* Amén. \p \v 26 Y ruma queri' xquiben, ri Dios xeruya' ca chi que'uc'uex na c'a ruma ri itzel tak raybel ri c'o pa tak cánima; ri sibilaj niya'o (nitzako) q'uix.\f + \fr 1:26 \ft Gn. 19.5; Jud. 10.\f* Ruma yec'o ixoki' ri ma achi'a' ta chic ri xequirayij, xa quech ixoki' chic ri xequirayij. \v 27 Y queri' chuka' yec'o achi'a' ri ma ixoki' ta chic ri xequirayij, xa quech achi'a' chic ri xequirayij. Sibilaj itzel ri xquiben, y xa ma xeq'uix ta; can xquiq'uek qui' chupan ri etzelal ri xquirayij. Y riye' can xquic'ul c'a el rutojbalil ri itzel bey ri xquitzekelbej. \p \v 28 Riye' xquich'ob chi majun nic'atzin wi niquetamaj ruwech ri Dios. Rumari' ri Dios xeruya' ca. Tiyojtej na c'a ri quina'oj y tiquibanala' na c'a ri xajan chi niban. \v 29 Xa can ruyon ri ma choj ta ri c'o pa tak cánima ri niquiben. Ruma ri achi'a' y ri ixoki' ri xa ma quic'ulaj ta qui' niquicanola' qui' riche (rixin) chi yemacun. Niquibanala' etzelal chique ri nic'aj chic. Ma yetane' ta chi niquirayij ri cosas ri c'o riq'ui jun chic winek. Q'uiy etzelal niquirayij niquiben chique nic'aj chic. Sibilaj itzel niquina' chare jun chic ruma ri utz c'o. Yecamisan. Ye yacol tak ch'a'oj, yek'olon. Ma tiquitz'et jun cosa, can chanin niquijel rubixic. \v 30 Xu (xe wi) tzij niquibij chiquij nic'aj chic y yeyok'on. Niquetzelaj ri Dios.\f + \fr 1:30 \ft Nm. 10.35; Dt. 7.10; Sal. 81.15.\f* Nik'ax ruwi' niquiben ruma niquina' chi c'o quik'ij. Sibilaj niquinimirisaj qui'. Ronojel k'ij niquich'ob achique rubanic ri etzelal ri nicajo' niquiben. Ma niquinimaj ta quitzij ri quite' quitata'. \v 31 Ye nacanek. Niquitz'abej ri quitzij. Ma yecajo' ta ri calc'ual, ni ri quite' quitata'. Ma niquijoyowaj ta quiwech ri nic'aj chic, y ma yequicuy ta mac. \v 32 Riye' quetaman chi ri Dios rubin chi ri yebano queri', c'o chi nika ri camic pa quiwi'.\f + \fr 1:32 \ft Dt. 17.6.\f* Y astape' can quetaman, xa can c'a niquiben na wi ronojel ri etzelal ri', y chuka' can yequicot tek niquitz'et chi yec'o nic'aj chic ri yebano queri'. \c 2 \s1 Ri Dios can pa ruchojmilal wi nuk'et tzij \p \v 1 Riyix chuka' xa can ma xtito' ta iwi' chuwech ri ruc'ayewal ri'. Ruma nibij chiquij ri winek chi ma utz ta yetajin chubanic, pero tek riyix nibij chi ma utz ta yetajin chubanic ri winek, xa can yixtajin nisiq'uij (niwoyoj) ri ruc'ayewal pan iwi', ruma riyix chuka' xa can yixtajin chubanic ri mac ri yequiben riye'.\f + \fr 2:1 \ft Mt. 7.1, 2.\f* \v 2 Can ketaman c'a chi ri Dios can nuya' wi rutojbalil ronojel ri mac ri yequibanala' ri winek achi'el ri mac ri xekabij yan ka. Can achi'el rubanic ri quimac, can queri' chuka' ri rutojbalil nuya' chique.\f + \fr 2:2 \ft 1 Ts. 4.6.\f* \v 3 Y riyix can ninimirisaj iwi' y nibij chi itzel yequibanala' ri winek ri yebano ri mac ri'. Y xa queri' chuka' yixtajin chubanic riyix. ¿La nich'ob cami chi ri Dios man ta xtuya' chuka' rutojbalil ri imac riyix?\f + \fr 2:3 \ft Pr. 11.21.\f* \v 4 ¿La ma k'axnek ta c'a chiwech achique ruma tek ri Dios sibilaj utz iwuq'ui y achique ruma tek Riya' can nicuyu mac y nicoch'on?\f + \fr 2:4 \ft Ex. 34.6; Ef. 1.7; 2 P. 3.9.\f* Chiwech riyix can utz chi niben xabachique mac ri niwajo' y Riya' majun nuben chiwe. Pero xa ma que ta ri'. Riya' can c'a ruya'on na pe ri utzil pan iwi' riyix ruma nrajo' chi niya' ca rubanic ri mac. \v 5 Xa yac'a riyix cowirnek ri iwánima. Ma niwajo' ta niya' ca rubanic ri mac. Y rumari', xa nimol ruc'ayewal chiwij. Can xtika c'a ri royowal ri Dios pan iwi' chupan ri k'ij tek Riya' xtuk'et tzij. Y ri ruk'atbel tzij Riya' can choj wi. \v 6 Ruma can achi'el niquibanala' chiquijujunal ri winek wi utz o ma utz ta, can queri' chuka' ri rutojbalil ri xtuya' chique.\f + \fr 2:6 \ft Mt. 16.27.\f* \v 7 Ri Dios nuya' ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek chique ri winek\f + \fr 2:7 \ft 2 Co. 4.17; Jud. 21; Ap. 2.7.\f* ri can ma yetane' ta chi niquiben ri utz. Ri winek ri' can nik'alajin chi c'o raybel quiq'ui riche (rixin) chi nicajo' yebec'oje' chila' chicaj riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, ri acuchi (achique) ruyon sakil c'o, ri acuchi (achique) chuka' xtinimirisex wi quik'ij. \v 8 Yac'a ri winek ri ma yeniman ta chare ri Dios y ma niquinimaj ta ri kas kitzij ruch'abel y xa ya ri etzelal yequiben,\f + \fr 2:8 \ft 2 Ts. 2.12.\f* can xtika wi c'a ri nimalaj royowal ri Dios pa quiwi'.\f + \fr 2:8 \ft Is. 3.11.\f* \v 9 Can quinojel c'a winek ri yebano etzelal, xtiquic'ulwachij ruc'ayewal; xtiquitij pokonal. Nabey xtika ri ruc'ayewal pa quiwi' ri israelitas y c'ac'ari' chuka' xtika pa quiwi' ri ma ye israelitas ta. \v 10 Pero quinojel winek ri yebano ri utz, xquebec'oje' chila' chicaj ri acuchi (achique) ruyon sakil c'o, y ri acuchi (achique) chuka' xtinimirisex wi quik'ij.\f + \fr 2:10 \ft 1 P. 1.7.\f* Xtic'oje' uxlanibel c'u'x pa tak cánima ri majun bey xtiq'uis ta. Y ye ri israelitas ri nabey xtiban queri' chique y c'ac'ari' chuka' ri ma ye israelitas ta. \v 11 Ruma ri Dios ma ya ta rubanic ri winek ri nutzu'.\f + \fr 2:11 \ft Job 34.19; Lc. 20.21.\f* Riya' nutzu' ri utz o ma utz ta ri niquibanala' ri winek. \p \v 12 Ruma ri winek ri ma quic'axan ta\f + \fr 2:12 \ft Lc. 12.47, 48.\f* ri nubij ri ruley ri Moisés, wi yemacun, can xtika wi ruc'ayewal pa quiwi', pero ma nucusex ta ri ley ri' riche (rixin) chi nik'at tzij pa quiwi'. Yac'a riyoj ri can kac'axan ri nubij ri ruley ri Moisés, wi yojmacun, ri Dios can yac'a ri ley ri' ri nucusaj riche (rixin) chi nuk'et tzij pa kawi'. \v 13 Ri winek ri niquic'axaj ri nubij ri ley ri xuya' ri Dios y ma niquiben ta ri nubij, ye aj maqui' chuwech ri Dios. Yac'a ri winek ri can niquiben ri nubij ri ley,\f + \fr 2:13 \ft Stg. 1.22.\f* can majun c'a quimac yetz'etetej ruma ri Dios. \v 14 C'o jantek ri winek ri ma ye israelitas ta can niquiben wi ri nubij ri ley, astape' ma quic'axan ta achique ri nubij ri ley. Y queri', can nik'alajin c'a chi ri pa tak cánima can c'o ri nik'alajsan chiquiwech achique ri utz y achique ri ma utz ta. Achi'el xa ta can c'o ri ley pa tak cánima. \v 15 Achi'el xa ta ya ri ley ri tz'ibatal pa tak cánima, y ri cánima yari' ri nibin chique achique ri utz y achique ri ma utz ta. Y riye' utz nuna' ri cánima tek ya ri utz niquiben y nik'axo ri cánima tek ya ri ma utz ta ri niquiben. Riye' can quetaman, wi utz o ma utz ta ri niquiben. \v 16 Y can queri' chuka' xtuna' ri cánima chupan ri k'ij tek ri Dios xtuk'et tzij pa quiwi' quinojel ri winek, tek xtiquic'ul chuka' rutojbalil ri quimac\f + \fr 2:16 \ft Ap. 20.12.\f* ri ye quewan pe ri pa tak cánima. Y tek xtuk'et tzij ri Dios, yac'a ri Jesucristo ri xtucusaj riche (rixin) chi xtuk'et tzij.\f + \fr 2:16 \ft Jn. 5.22.\f* Queri' nubij ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic ri ntzijoj riyin. \s1 Ri israelitas y ri ruley ri Moisés \p \v 17 Riyix wech aj Israel can sibilaj yixquicot tek nibix israelitas chiwe, ruma ri Dios chiwe riyix xuya' wi ri ley. Y chuka' sibilaj ninimirisaj iwi' xa ruma nibij chi yix rutinamit ri Dios.\f + \fr 2:17 \ft Mi. 3.11; Jn. 8.41.\f* \v 18 Riyix nibij chi iwetaman achique ri nrajo' ri Dios chi nikaben, y chuka' iwetaman achique ri utz y ri ma utz ta\f + \fr 2:18 \ft Dt. 4.8; Neh. 9.13 14; Sal. 147.19, 20; Lc. 12.47; Jn. 13.17.\f* ruma queri' nuc'ut ri ley chiwech. \v 19 Y riyix nina' chi can yix uc'uey quibey ri ye moyi', y yix sakil quiche (quixin) ri yec'o pa k'eku'm, \v 20 y riyix nina' chi yixcowin ye'itijoj ri winek ri majun quetaman, y ye'itijoj chuka' ri ac'ala'. Ruma chiwe riyix ya'on wi ri ley ri c'o etamabel y c'o ronojel ri kitzij chupan. \v 21 Riyix ye'itijoj ri nic'aj chic winek. ¿Pero achique c'a ruma tek ma nitijoj ta ka iwi' riyix?\f + \fr 2:21 \ft Mt. 23.3.\f* Ruma riyix nibij chique ri nic'aj chi ma utz ta ri alek'. Y riyix xa yixalek'. \v 22 Riyix nibij chique ri achi'a' ri c'o quixjayil chi ma tiquicanoj ta jun chic ixok, y nibij chique ri ixoki' ri c'o cachijil chi ma tiquic'om ta ruwech jun chic achi. Y riyix xa queri' yixtajin chubanic. Riyix ri nibij chique ri winek chi ma quecajo' ta ri dios ri xa ye banon cuma winek, ¿achique c'a ruma tek riyix niwelek'aj pe ri c'o pa tak cachoch ri dioses ri'? \v 23 Riyix sibilaj ninimirisaj iwi' ruma c'o ri ruley ri Dios iwuq'ui. Pero xa ma ninimaj ta ri nubij ri ley ri' y rumari' xa yixtajin nikasaj ruk'ij ri Dios. \v 24 Achi'el ri tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios, tek nubij: Imac riyix\f + \fr 2:24 \ft 2 S. 12.14; Is. 52.5; Ez. 36.20.\f* tek niyok'otej rubi' ri Dios cuma ri ma ye israelitas ta. Queri' ri tz'ibatal ca. \p \v 25 Ri can banon ri circuncisión chique, ri' sibilaj utz; pero wi niquiben ronojel\f + \fr 2:25 \ft Ga. 5.3.\f* ri nubij chupan ri ley ri xuya' ri Dios. Y wi ma niquiben ta, majun nic'atzin wi chi xban ri circuncisión chique, xa junan riq'ui chi ma banon ta ri circuncisión chique. \v 26 Wi c'o ta jun achi ri ma israelita ta y ma banon ta ri circuncisión chare, y nuben ri nubij chupan ri ley, chuwech ri Dios achi'el xa ta can banon ri circuncisión chare, astape' ma banon ta. \v 27 Y jun achi ri ma banon ta ri circuncisión chare, pero wi can nunimaj ri nubij ri ley, riq'ui ri' nik'alajin chi riyix wech aj Israel xtika ri ruc'ayewal pan iwi', ruma ma niben ta ri nubij ri ley astape' can c'o wi ri ley ri' pan ik'a' y banon ri circuncisión chiwe.\f + \fr 2:27 \ft Mt. 12.41.\f* \v 28 Ruma ri kas kitzij chi ye israelitas ma xaxu (xaxe) ta wi ri banon circuncisión\f + \fr 2:28 \ft Mt. 3.9; Ga. 6.15.\f* chare ri quich'acul. \v 29 Ruma chuwech ri Dios ri kitzij ye israelitas,\f + \fr 2:29 \ft Jn. 1.47.\f* ye ri winek ri c'o jun cánima ch'ajch'oj. Achi'el xa ta can banon ri circuncisión pa tak cánima. Ri circuncisión ri' niban ruma ri Lok'olaj Espíritu\f + \fr 2:29 \ft Ro. 7.6; Col. 2.11.\f* y ma ya ta ri circuncisión ri tz'ibatal chupan ri ley. Y can ye wi c'a ri winek ri banon ri circuncisión ri pa tak cánima, yeri' ri yeka chuwech ri Dios y astape' ma yeka ta chiquiwech ri winek. \c 3 \p \v 1 Y wi queri', ¿achique c'a nikach'ec chi yoj israelitas? ¿Y achique nuya' chake ri circuncisión? \v 2 Riyin nbij chi can c'o q'uiy utzil ri nuc'om pe chake chi yoj israelitas. Nabey, ri Dios can pa kak'a' c'a riyoj xuxkanej wi ri ruch'abel. \v 3 ¿Y xtikabij ta c'a chi ruma ye q'uiy kech aj Israel ri ma xquinimaj ta,\f + \fr 3:3 \ft He. 4.2.\f* ruma ta ri' ri Dios man ta xtuben ri rubin?\f + \fr 3:3 \ft Nm. 23.19.\f* \v 4 Ma que ta ri'. Ri Dios can kitzij wi nich'o, astape' quinojel ri winek ma que ta ri' niquiben. Achi'el ri tz'ibatal ca tek nubij: \q1 Xtik'alajin c'a chiquiwech ri winek chi can kitzij wi ri nabij. \q1 Y wi yec'o winek ri itzel yech'o chawij, can yit c'a riyit ri xcach'acon y xtik'alajin chi riye' ma kitzij ta ri niquibij.\f + \fr 3:4 \ft Job 40.8.\f* \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \m \v 5 Y wi ruma ri etzelal ri yekabanala' rumari' tek nik'alajin chi ri Dios can choj wi, ¿achique c'a nikabij tek nuya' ruc'ayewal pa kawi'? ¿La ma choj ta cami ri Dios y rumari' tek nuya' ruc'ayewal pa kawi'? (Ya c'a re xinbij ka chiwe, re' xa achi'el niquich'ob ri winek.) \v 6 Majun modo chi ri Dios man ta choj, ruma wi ta ri Dios man ta choj, man ta nicowin nuk'et tzij pa ruwi' re ruwach'ulef.\f + \fr 3:6 \ft Gn. 18.25; Sal. 9.8.\f* \p \v 7 Pero wi xa ta ruma ri ma kitzij ta ri nbij, xa ta rumari' nbek'alajin pe ri kitzij riche (rixin) ri Dios y niya'ox (nya') ta ruk'ij ruc'ojlen, ¿achique ta c'a ruma chi xtik'at tzij pa nuwi' achi'el jun aj mac? \v 8 Ruma xa ta queri', riyoj c'o ta modo nikabij chi tikabana' ri etzelal riche (rixin) chi nipe q'uiy utzil pa kac'aslen. Achi'el ri tzij ri niquik'abaj ri winek chikij, ruma riye' niquibij chi queri' nikac'ut y xa ma que ta ri'. Ri yebin queri' xa ruc'amon chi nika ri ruc'ayewal pa quiwi'.\f + \fr 3:8 \ft Ro. 5.20; 6.1, 15; Jud. 4.\f* \s1 Can majun c'a nicowin nibin chi man ta jun rumac \p \v 9 ¿Y wacami achique nibij riyix? ¿La más ta c'a utz ri kac'aslen riyoj israelitas que chuwech ri quic'aslen ri ma ye israelitas ta? Ma que ta ri'. Xkabij yan ka, chi quinojel winek, chi israelitas y ma ye israelitas ta, quinojel ye kajnek chuxe' ri mac.\f + \fr 3:9 \ft Ga. 3.22.\f* \v 10 Queri' chuka' nubij ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: \q1 Majun winek ri can ta choj ri ruc'aslen. Can ni xa ta jun.\f + \fr 3:10 \ft Sal. 14.1.\f* \q1 \v 11 Majun ri k'axnek ta chuwech achique ri' ri utz \q1 y majun chuka' ri nicanon ta riche (rixin) ri Dios. \q1 \v 12 Can quinojel c'a ma ya ta ri bey ri nika chuwech ri Dios ri xquicha'. Majun utz ta ri quic'aslen. \q1 Can ni jun c'a winek ri nibano ta ri utz. Can ni xa ta jun. \q1 \v 13 Ri pa quichi' ye'el pe tzij ri sibilaj ye itzel. Can achi'el jun jul ri jakel ri c'o caminek chupan,\f + \fr 3:13 \ft Sal. 5.9; Jer. 5.16; Mt. 23.27, 28.\f* sibilaj itzel ruxla'. \q1 Can yek'olon riq'ui ri quich'abel. \q1 Ri ch'abel ri niquibij xa nicamisan, achi'el niquiben ri cumatz tek yech'opon. \q1 \v 14 Can ruyon itzel tak tzij niquibij\f + \fr 3:14 \ft Sal. 10.7.\f* chiquij ri nic'aj chic; can q'uey ri ch'abel ri niquibila'. \q1 \v 15 Can majun c'a juba' tumacuj jun winek chiquiwech, can chanin yebe chucamisaxic.\f + \fr 3:15 \ft Pr. 1.16.\f* \q1 \v 16 Xabacuchi (xabachique) yebe wi, xa bis y k'axon niquiya' ca. \q1 \v 17 Ma quetaman ta achique rubanic ri c'aslen riche (rixin) uxlanibel c'u'x. \q1 \v 18 Ma niquixibij ta qui' chuwech ri Dios.\f + \fr 3:18 \ft Gn. 20.11; Sal. 36.1; Lc. 23.40.\f* \m Queri' ri tz'ibatal ca. \p \v 19 Y riyoj ketaman chi ri nubij ri ley ri tz'ibatal ca, chique ri yec'o chuxe' ri ley nich'o wi, riche (rixin) chi queri' can majun c'a nicowin nibin chi majun rumac. Can quinojel c'a ri yec'o chuwech re ruwach'ulef c'o chi ye'apon na chuwech ri Dios riche (rixin) chi nik'at tzij pa quiwi'. \v 20 Majun jun winek ruma chi can rubanon ri nubij ri ley, ruma ta ri' nitz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. Ma que ta ri'. Ri ley xaxu (xaxe wi) nicowin nuc'ut chkawech chi yoj aj maqui'.\f + \fr 3:20 \ft Ro. 7.7.\f* \s1 Ruma ri kacukbel c'u'x tek yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun kamac \p \v 21 Y wacami ri Dios nuc'ut c'a chkawech achique rubaniquil nuben chake riche (rixin) chi yojtz'etetej ruma Riya' chi majun kamac. Nuc'ut chkawech chi ma ruma ta ri ley riche (rixin) ri Moisés tek yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun kamac, can achi'el wi ri nubij chupan ri ley y chupan ri quitz'iban ca ri profetas ri xek'alajsan ruch'abel ri Dios ojer ca. \v 22 Ri Dios can nuc'ut c'a chkawech chi xabachique winek ri rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Jesucristo y can runiman, majun c'a rumac nitz'etetej ruma ri Dios.\f + \fr 3:22 \ft Col. 3.11.\f* Y can junan c'a nuben chake konojel. \v 23 Ruma konojel xojmacun\f + \fr 3:23 \ft Ga. 3.22.\f* y rumari' tek yoj elesan ca riq'ui ri Dios ri can c'o ruk'ij ruc'ojlen. \v 24 Y ruma c'a rutzil ri Dios tek majun kamac yojtz'etetej ruma Riya'. Majun c'a rajel nuc'utuj chake,\f + \fr 3:24 \ft Ef. 2.8.\f* ruma ri Cristo Jesús xcom riche (rixin) chi xutoj ri kamac. \v 25 Ri Dios can xutek wi pe ri Cristo riche (rixin) chi xcom y xbiyin ri ruquiq'uel ruma quimac ri winek, riche (rixin) chi queri' xabachique ri can nucukuba' ruc'u'x riq'ui ri Cristo y can nunimaj, can nicuyutej ri rumac. Ri Dios queri' xuben riche (rixin) chi nik'alajin chi Riya' can choj wi y can nuk'et wi tzij pa ruwi' ri mac. Rumari' xutek pe ri Cristo riche (rixin) chi ya Riya' xejkalen quimac ri winek. Ruma chi queri' ruch'obon ri Dios, rumari' tek ma xuya' ta na rutojbalil ri mac ri xequibanala' ri winek ojer ca, xa sibilaj xerucoch'. \v 26 Y ruma chuka' ri' nik'alajin chi ri Dios can choj wi nuben kiq'ui riyoj chupan re tiempo re', riche (rixin) chi queri' nik'alajin chi Riya' can choj wi y nuben chake chi yojtz'etetej ruma Riya' mismo chi majun kamac, ruma kaniman ri Jesús. \p \v 27 Rumac'ari' ma yojcowin ta nikanimirisaj ki'\f + \fr 3:27 \ft 1 Co. 1.29.\f* ni nikabij chi sibilaj utz ri kac'aslen. Ruma ma xojcolotej ta ruma sibilaj utz ri ye kabanalon, xa xojcolotej ruma xkanimaj ri Jesús. \v 28 Y queri', nik'alajin c'a chi xabachique winek ri rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Jesús, nitz'etetej c'a ruma ri Dios chi majun rumac,\f + \fr 3:28 \ft Ga. 2.16.\f* astape' rubanon o ma rubanon ta pe ri nubij ri ruley ri Moisés. \p \v 29 Ri Dios, ¿la xaxu (xaxe wi) cami ka-Dios riyoj yoj israelitas? Ma que ta ri', ruma ri Dios kas kitzij wi chi qui-Dios chuka' ri ma ye israelitas ta. \v 30 Ruma xaxu (xaxe) wi c'a jun Dios c'o, y quinojel ri niquicukuba' quic'u'x riq'ui, banon o ma banon ta ri circuncisión chique,\f + \fr 3:30 \ft Ro. 10.12; Ga. 3.8.\f* Riya' nuben chique chi majun quimac yerutz'et ruma xquicukuba' quic'u'x riq'ui. \v 31 Riyoj ri kacukuban chic kac'u'x riq'ui ri Jesús, ¿la nikaben cami chare ri ruley ri Moisés chi majun ruk'ij? Ma que ta ri'. Ruma riyoj ri kaniman chic ri Jesús, yoj c'a riyoj ri' ri can c'o rejkalen ri ley chkawech.\f + \fr 3:31 \ft Sal. 119.127; Mt. 5.17.\f* \c 4 \s1 Ri ruc'aslen ri Abraham jun c'ambel na'oj chake riyoj \p \v 1 ¿Achique cami nikabij chrij ri colotajic ri xril ri Abraham, ri katata' riyoj israelitas? \v 2 Ri Abraham majun rumac xtz'etetej ruma ri Dios, pero ma ruma ta ri utzilaj tak banobel ri xerubanala'. Ruma wi xa ta queri', xcowin ta ri Abraham xunimirisaj ri' ruyon. Astape' ma ruc'amon ta chi nunimirisaj ri' chuwech ri Dios. \v 3 Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, nubij: Ri Abraham xunimaj ri Dios, y rumari' xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac.\f + \fr 4:3 \ft Gn. 15.6; Ga. 3.6; Stg. 2.23.\f* Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \v 4 Ri jun winek ri nisamej, can nuch'ec wi ri rurajil. Y tek nitoj ma nisipex ta el chare ruma xa can ruch'acon chic. \v 5 Yac'a ri colotajic xa nisipex, y majun winek ri xtril ta ri colotajic ruma xsamej.\f + \fr 4:5 \ft Hch. 13.39; Ga. 2.16.\f* Astape' jun winek can aj il aj mac, pero wi nunimaj ri Dios, ri Dios can nuben c'a chare ri winek ri' chi majun rumac ruma nucukuba' ruc'u'x riq'ui ri Dios. \v 6 Queri' chuka' rubin ca ri David, chi jabel ruwaquik'ij ri winek ri yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac, ruma xquinimaj y ma ruma ta chi sibilaj xesamej. \v 7 Y chuka' rubin ca: \q1 Jabel ruwaquik'ij ri winek ri can cuyutajnek chic ri etzelal ri yequibanala'; ri can cuchun chic rij ri quimac. \q1 \v 8 Can jabel ruwaquik'ij ri winek ri xquetz'etetej ruma ri Ajaf Dios chi majun quimac.\f + \fr 4:8 \ft Sal. 32.1, 2.\f* \m Can queri' c'a rubin ca ri David. \p \v 9 ¿Achique c'a ri nuc'ut re tzij re' chkawech? Re' nuc'ut chkawech chi ma xu (xe) ta wi riyoj israelitas ri banon ri circuncisión chake ri jabel ruwakak'ij. Ma que ta ri'. Xa can queri' chuka' ri ma ye israelitas ta, ri ma banon ta ri circuncisión chique, riye' jabel chuka' ruwaquik'ij; ruma ri nic'atzin xaxu (xaxe) wi c'a tikanimaj ri Dios. Achi'el xuben ri Abraham. Riya' xucukuba' ruc'u'x chi can nibanatej wi ri xtzuj (xsuj) chare ruma ri Dios y rumari' xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. \v 10 Y tek xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac, ¿la banon chic cami ri circuncisión chare o ma banon ta? Ri Abraham ma jane banon ta ri circuncisión chare tek xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. \v 11 Y ri circuncisión\f + \fr 4:11 \ft Gn. 17.10.\f* ri xban chare, retal chi xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac ruma xucukuba' ruc'u'x riq'ui ri Dios. Pero riya' xtz'etetej yan ruma ri Dios chi majun rumac tek c'a ma jane banon ta ri circuncisión chare, y rumari' nibix chi riya' quitata' quinojel ri niquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Dios\f + \fr 4:11 \ft Lc. 19.9; Ro. 9.7; Ga. 3.7, 29.\f* y yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac, astape' ma banon ta ri circuncisión chique. \v 12 Y ri Abraham quitata' riye' y katata' chuka' riyoj israelitas ri banon ri circuncisión chake, wi can kacukuban chuka' kac'u'x riq'ui ri Dios achi'el ri xunimaj el ri Abraham tek ma jane banon ta ri circuncisión chare. \s1 Ruma ri kacukbel c'u'x tek nikac'ul ri nutzuj (nusuj) ri Dios chake \p \v 13 Ri Dios xubij chare ri Abraham chi xtuya' ri ruwach'ulef chare, y chique ri ye riy rumam ca.\f + \fr 4:13 \ft Gn. 12.3; 17.4, 5, 16; 22.17; 28.14; Sal. 2.8; Ga. 3.29.\f* Ri Dios queri' xubij chare ri Abraham pero ma ruma ta chi rubanon ri nubij ri ley riche (rixin) ri Moisés. Ma que ta ri', xa ruma chi can xunimaj chi can xtiyatej wi chare ri xutzuj (xusuj) ri Dios chare y ruma chuka' ri' tek xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. \v 14 Ruma wi xaxu (xaxe wi) ri winek ri yebano ri nubij ri ley ri yec'ulu ri tzujun (sujun) ca ruma ri Dios,\f + \fr 4:14 \ft Ga. 3.18.\f* man ta jun nic'atzin wi chi cukul kac'u'x riq'ui ri Dios, ruma man ta jun nuc'om pe chake ri rutzujun (rusujun) ca ri Dios. \v 15 Ri ruley ri Moisés nuc'om pe ri royowal ri Dios pa quiwi'\f + \fr 4:15 \ft Ro. 7.5, 10; 2 Co. 3.7, 9; Ga. 3.10.\f* quinojel ri ma yeniman ta. Pero acuchi (achique) majun wi ri ley, chiri' chuka' majun xtibin ta chi ma ninimex ta ri nubij ri ley. \p \v 16 Ri Dios xaxu (xaxe) wi c'a chique ri niquicukuba' quic'u'x riq'ui ri nuya' wi ri rutzujun (rusujun). Nuya' chique riche (rixin) chi nik'alajin ri rutzil Riya'. Y can nuya' wi c'a chique quinojel ri niquicukuba' quic'u'x riq'ui, wi ye israelitas ri c'o ri ley quiq'ui o wi ma ye israelitas ta ri man c'o ta ri ley ri' quiq'ui.\f + \fr 4:16 \ft Col. 3.11.\f* Ri nic'atzin xaxu (xaxe wi) chi quinojel tiquicukuba' quic'u'x riq'ui, achi'el xucukuba' ruc'u'x ri Abraham. Ruma riya' yari' ri katata' konojel riyoj ri kacukuban kac'u'x riq'ui ri Dios. \v 17 Achi'el nubij chupan ri tz'ibatal ca tek ri Dios xubij c'a chare ri Abraham: Nubanon chawe chi yatoc quitata' sibilaj ye q'uiy chi winek. Quec'ari' nubij ri tz'ibatal ca. Rumari' chuwech ri Dios ya ri Abraham ri katata' konojel riyoj ri kacukuban kac'u'x riq'ui ri Dios. Ruma ri Abraham can xunimaj ri Dios ri nic'ason quiche (quixin) ri caminaki'.\f + \fr 4:17 \ft Ef. 2.1.\f* Ri Dios, c'o re' ri c'a ma jane tibanatej, pero can retaman chic apo chi can nibanatej na wi, y rumari' can nitzijon chic chrij, achi'el xa ta can banatajnek chic. \p \v 18 Ri Abraham xunimaj c'a chi can xtibanatej na wi ri xbix chare ruma ri Dios, astape' riya' can ri'j chic. Pero riya' can xunimaj wi ri xubij ri Dios chare chi ntoc quitata' sibilaj ye q'uiy chi winek y xquec'oje' sibilaj ye q'uiy riy rumam.\f + \fr 4:18 \ft Gn. 15.5.\f* \v 19 Ri Abraham xa juba' ma jun ciento chic rujuna'. Y ruma ri'j chic, riya' retaman chi can ma yec'oje' ta chic ralc'ual, y retaman chuka' chi ri Sara xa can ma yec'oje' ta wi ral. Pero ma riq'ui wi ri' riya' ma xuben ta ca'i' ruc'u'x, xa can xucukuba' ruc'u'x chi can nibanatej na wi ri xbix chare ruma ri Dios. \v 20 Y ri Abraham can royoben chi can nibanatej na wi ri xbix chare ruma ri Dios y ma xuben ta ca'i' ruc'u'x riche (rixin) chi xroyobej, xa can xcuke' wi más ruc'u'x y xuya' ruk'ij ruc'ojlen ri Dios. \v 21 Ri Abraham can jabel wi c'a retaman chi ri Dios can c'o uchuk'a' riq'ui riche (rixin) chi nuben ri rubin. \v 22 Y ruma chi can xucukuba' ruc'u'x chi can nibanatej wi ri xbix chare ruma ri Dios, rumari' xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. \p \v 23 Y ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca,\f + \fr 4:23 \ft 1 Co. 10.11.\f* ma xu (xe) ta wi c'a riche (rixin) chi nik'alajin achique rubaniquil tek ri Abraham xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac, \v 24 xa can riche (rixin) chuka' chi nik'alajin chkawech riyoj achique rubaniquil tek yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun kamac,\f + \fr 4:24 \ft 2 Ti. 3.16.\f* riyoj ri nikanimaj ri Dios ri xc'ason pe riche (rixin) ri Kajaf Jesús chiquicojol ri caminaki'.\f + \fr 4:24 \ft 1 P. 1.21.\f* \v 25 Ri Jesucristo can ruma c'a kamac riyoj tek xjach pa camic y c'ac'ari' xban chare ruma ri Dios chi xc'astej pe chiquicojol ri caminaki', riche (rixin) chi xuben chake chi majun kamac yojtz'etetej ruma ri Dios.\f + \fr 4:25 \ft Is. 53.5; Dn. 9.24; 1 Co. 15.17; He. 9.28; 1 P. 3.18; 1 Jn. 1.7.\f* \c 5 \s1 Ri niquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Jesucristo majun quimac yetz'etetej ruma ri Dios \p \v 1 Can majun chic kamac yojtz'etetej ruma ri Dios ruma kacukuban kac'u'x riq'ui ri Kajaf Jesucristo. Y matiox chare ri Jesucristo ruma xuben chake chi c'o chic uxlanibel c'u'x chkacojol riq'ui ri Dios.\f + \fr 5:1 \ft Is. 32.17.\f* \v 2 Y ruma chi xkacukuba' kac'u'x riq'ui ri Jesucristo, rumari' tek Riya' yoj rucusan apo chupan ri rutzil ri Dios y wacami cof yojc'o chupan.\f + \fr 5:2 \ft 1 Co. 15.1; He. 3.6.\f* Y can yojquicot ruma koyoben chic ri k'ij tek junan xkojc'oje' riq'ui ri Dios ri c'o ruk'ij ruc'ojlen. \v 3 Y ma xu (xe) ta wi c'a yojquicot ruma koyoben ri k'ij tek xkojbec'oje' riq'ui ri Dios, xa can yojquicot chuka' tek nikak'axaj tijoj pokonal,\f + \fr 5:3 \ft Mt. 5.11, 12.\f* ruma ketaman chi ri tijoj pokonal nuben chake chi más niketamaj yojcoch'on. \v 4 Y wi nikacoch' nikak'axaj tijoj pokonal, nik'alajin chi can cukul kac'u'x riq'ui ri Dios\f + \fr 5:4 \ft Stg. 1.3.\f* y cof yojc'o, y re' nuben c'a chake chi can nikoyobej apo ri rutzil Riya'. \v 5 Y ronojel ri koyoben chi nuya' ri Dios chake, can xtuya' na wi chake riche (rixin) chi ma xkojq'uixbitej ta. Riyoj ketaman chi can yojrajo' wi ri Dios ruma ruya'on chic ri Lok'olaj Espíritu pa tak kánima.\f + \fr 5:5 \ft 2 Co. 1.22.\f* \p \v 6 Riyoj can ma yoj cowinek ta kacolon ki' chupan ri kamac. Quec'ari' kabanon tek xorila' c'a ri k'ij ri ruch'obon pe ri Dios chi ri Cristo xcom c'a kuma\f + \fr 5:6 \ft He. 9.26.\f* riche (rixin) chi xojrucol ri yoj aj maqui'. \v 7 Can kitzij na wi chi majun winek xtajowan ta chi nicom pa ruq'uexel jun chic winek, astape' retaman chi can pa ruq'uexel jun winek ri can choj ri ruc'aslen. O riq'ui c'a juba' c'o jun ri can ma nupokonaj ta chi nicom pa ruq'uexel jun chic winek ri can utz ruc'aslen. \v 8 Pero ri Dios can xuc'ut c'a chkawech chi can yojrajo'.\f + \fr 5:8 \ft Jn. 15.13.\f* Ruma astape' can yoj aj maqui', can xutek wi c'a pe ri Cristo riche (rixin) chi xcom kuma riyoj.\f + \fr 5:8 \ft 1 P. 3.18.\f* \v 9 Wacami yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun chic kamac ruma ri ruquiq'uel\f + \fr 5:9 \ft 1 Jn. 1.7.\f* ri Cristo ri xtix chuwech cruz tek xcom. Rumac'ari' tek yojcolotej chuwech ri ruc'ayewal ri xtuya' ri Dios ri chkawech apo.\f + \fr 5:9 \ft 1 Ts. 1.10.\f* \v 10 Ruma tek rubanon ca, kac'ulu'an ri Dios. Pero ruma chi xutek pe ri Ruc'ajol riche (rixin) chi xcom kuma riyoj, rumari' junan chic kawech riq'ui ri Dios.\f + \fr 5:10 \ft 2 Co. 5.18.\f* Y wacami ruma chi xc'astej pe\f + \fr 5:10 \ft Jn. 14.19.\f* ri Cristo, rumari' tek junan chic kawech kabanon riq'ui ri Dios. Wi queri' kabanon, ¿c'a ta c'a chi man ta xtuya' ri colotajic chake? \v 11 Pero ma xu (xe) ta wi c'a re', xa can yojquicot chuka' riq'ui ri Dios ruma ri Kajaf Jesucristo. Ruma chuka' Riya' tek wacami junan chic kawech riq'ui ri Dios. \s1 Ri Adán y ri Jesucristo \p \v 12 Ri mac xaxu (xaxe) wi c'a ruma jun achi tek xoc chuwech re ruwach'ulef. Ri achi ri' ya ri Adán. Y ri mac xa camic\f + \fr 5:12 \ft Gn. 2.17; 3.1-24; 1 Co. 15.21, 22.\f* xuc'om pe pa ruwi' ri ruwach'ulef. Rumari' tek quinojel winek yecom, ruma chi can quinojel ri winek xemacun chuka'. \v 13 Tek ri Dios ma jane tuya' pe ri ley, xa can c'o chic ri mac chuwech re ruwach'ulef, pero ruma c'a chi ma jane c'o ta ri ley ri tiempo ri', rumari' ma k'alajnek ta chi ri winek ye aj maqui'.\f + \fr 5:13 \ft Ro. 4.15; 1 Jn. 3.4.\f* \v 14 Pero ma riq'ui wi ri' ri camic xa can xka wi pa quiwi' ri winek ruma ri mac. Rumari' xa can xuchop yecom ri winek; xuchop pe c'a riq'ui ri Adán hasta c'a riq'ui ri Moisés; ri winek xa can xecom wi, astape' ri quimac ma junan ta riq'ui ri mac achi'el ri xuben ri Adán. Ri Adán xa jun c'ambel na'oj chkawech chrij ri jun ri c'o chi xpe y ri' ya ri Cristo. \p \v 15 Ri mac ri xuben ri Adán ma junan ta riq'ui ri colotajic ri xusipaj ri Dios chake. Ruma ri rumac ri Adán, rumari' tek konojel riyoj winek xoj-oc chuxe' ri camic. Yac'a ri Jesucristo,\f + \fr 5:15 \ft Is. 53.11; Mt. 20.28; 26.28; He. 9.28; 1 Jn. 2.1.\f* can q'uiy utzil xuc'om pe chake konojel ri kaniman chic. Ruma ri rutzil Riya' y ruma chuka' ri rutzil ri Dios kac'ulun ri colotajic. \v 16 Ri sipanic ri xuya' ri Dios, nim rejkalen y man achi'el ta ri mac ri xuben ri Adán chuwech ri Dios ri xa ruc'ayewal xuc'om pe pa quiwi' quinojel ri winek. Yac'a ri colotajic ri xuc'om pe ri Jesucristo can más wi nim rejkalen, ruma ma xu (xe) ta chic ruma ri jun nabey mac; xa can riche (rixin) chi ye q'uiy winek ri yecolotej y ri colotajic ri nuya' xa nusipaj. Y re' nuben c'a chake chi yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun chic kamac. \v 17 Xaxu (xaxe) wi c'a ruma ri rumac ri Adán, rumari' tek xpe ri camic pa quiwi' quinojel ri winek. Y ketaman chi ri samaj ri xuben ri Jesucristo más nim ri ruchuk'a' y rumari' can k'alaj wi chi ri yec'ulu ri colotajic ri nusipaj Riya', can c'o wi uchuk'a' pa quik'a' riche (rixin) chi xquek'ato tzij pa jun c'ac'ac' c'aslen. Ruma can nuben wi c'a chique chi yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac. \p \v 18 Ruma c'a ri mac ri xuben ri Adán, rumari' tek nika ri ruc'ayewal pa quiwi' quinojel ri winek. Pero ruma ri chojlaj samaj ri xuben ri Jesucristo, rumari' tek quinojel winek ri yeniman riche (rixin) Riya', majun quimac yetz'etetej ruma ri Dios y niquil ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \v 19 Ruma c'a chi ri Adán ma xunimaj ta ri xbix chare ruma ri Dios, rumari' quinojel winek xe'oc aj maqui'. Yac'a ri Jesucristo can xunimaj wi rutzij ri Dios, y rumari' tek sibilaj ye q'uiy ri niban chique chi majun quimac yetz'etetej ruma ri Dios. \p \v 20 Tek ri Dios xuya' ri ley, xbek'alajin c'a pe más ri mac. Y tek can xbek'alajin c'a pe más ri mac, yac'ari' tek xbek'alajin pe chi más chic na nim ri rutzil ri Dios.\f + \fr 5:20 \ft 1 Ti. 1.14.\f* \v 21 Riche (rixin) chi queri', can achi'el xuben ri mac chi xc'oje' ri ruchuk'a' pa quiwi' ri winek riche (rixin) chi xeruc'uaj pa camic, can quec'ari' chuka' nuben ri rutzil ri Dios chake riyoj riche (rixin) chi yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun kamac, riche (rixin) chi queri' nikil ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, c'aslen ri nuya' ri Kajaf Jesucristo. \c 6 \s1 Chuwech ri mac yoj caminek chic, y wacami c'o chic kac'aslen riq'ui ri Cristo \p \v 1 ¿Achique xtikabij wacami? ¿La utz cami chi c'a yojmacun na\f + \fr 6:1 \ft Ro. 3.8.\f* riche (rixin) chi nik'alajin más rutzil ri Dios kiq'ui?\f + \fr 6:1 \ft Ro. 5.21.\f* \v 2 Majun modo chi que ta ri'. Ruma riyoj ri xa can kaya'on chic ca ri mac, can achi'el xojcom yan,\f + \fr 6:2 \ft Ga. 6.14; Col. 3.3.\f* y rumari' ma ruc'amon ta chic chi c'a nikaben na ri mac. \v 3 ¿La ma iwetaman ta c'a chi ri bautismo yari' jun retal chi riyoj junan kawech xkaben riq'ui ri Cristo Jesús, y achi'el chi xa ta can junan xojcom riq'ui? \v 4 Ruma tek xojban bautizar, achi'el can xojcom riq'ui, y achi'el chuka' can xojmuk riq'ui tek Riya' xmuk. Y rumari', tek Riya' xc'astej pe chiquicojol ri caminaki' ruma ri ruchuk'a' ri Tata'ixel, riyoj chuka' achi'el can xojc'astej pe riq'ui,\f + \fr 6:4 \ft Col. 2.12.\f* rumari' wacami can tikac'uaj jun c'ac'ac' c'aslen. \p \v 5 Ruma wi can xa jun chic ri kabanon riq'ui ri Jesucristo ruma ri rucamic, can yoj jun chuka' kabanon riq'ui\f + \fr 6:5 \ft Fil. 3.10.\f* Riya' ruma ri ruc'astajbel. \v 6 Ketaman tek rubanon ca, xkac'uaj jun itzel c'aslen. Yac'a ri itzel c'aslen ri' achi'el can xbajix riq'ui ri Jesucristo tek xcom chuwech ri cruz,\f + \fr 6:6 \ft Ga. 2.20.\f* y rumari' ri itzel c'aslen ri' xq'uis ca y wacami xojcolotej yan riche (rixin) chi ma nikaben ta chic ri mac.\f + \fr 6:6 \ft Col. 2.11.\f* \v 7 Quinojel c'a ri achi'el can xecom riq'ui ri Cristo, can majun c'a quimac yetz'etetej ruma ri Dios. \v 8 Y wi riyoj achi'el can xojcom riq'ui ri Cristo tek Riya' xcom, chuka' cukul kac'u'x chi xkojc'ase' riq'ui.\f + \fr 6:8 \ft Jn. 14.19; 2 Co. 5.1; 2 Ti. 2.11.\f* \v 9 Ruma ketaman chi ri Cristo xc'astej pe\f + \fr 6:9 \ft Ap. 1.18.\f* chiquicojol ri caminaki', y wacami ma xticom ta chic, ruma ri camic majun bey chic xtich'acon ta chrij. \v 10 Tek Riya' xcom, xcom riche (rixin) chi xrelesaj jurayil ruchuk'a' ri mac y xaxu (xaxe wi) jun bey xcom\f + \fr 6:10 \ft He. 10.10.\f* y xc'astej el chiquicojol ri caminaki', rumari' q'ues y riq'ui ri ruc'aslen nuya' ruk'ij ri Dios. \v 11 Quec'ari' riyoj, tikabana' chi can yoj caminek chic chuwech ri mac, chi ma ya ta chic ri' ri nikaben; y tikabana' chuka' chi xojc'astej riche (rixin) chi nikaya' ruk'ij ri Dios,\f + \fr 6:11 \ft 1 Co. 6.20; Ga. 2.19.\f* ruma xa jun chic kabanon riq'ui ri Cristo Jesús\f + \fr 6:11 \ft Col. 3.3.\f* ri Kajaf. \p \v 12 Rumari' man c'a tikaya' ta k'ij chare ri mac chi ya riya' ri nuc'uan kiche (kixin),\f + \fr 6:12 \ft Ef. 4.22.\f* riche (rixin) chi queri' ma yekaben ta ri itzel tak raybel riche (rixin) ri ch'aculaj. \v 13 Tek rubanon ca, yoj caminek chupan ri mac. Yac'a re wacami ma yoj que ta chic ri', ruma kac'uan chic jun c'ac'ac' kac'aslen. Rumari' tikajacha' c'a ki' pa ruk'a' ri Dios riche (rixin) chi nikaben ri nrajo' Riya', riche (rixin) chi ri kak'a' kaken ye'ucusex ruma ri Dios chubanic ri ruchojmilal. Y ma tikaya' ta k'ij chi ntoc ri mac kiq'ui, riche (rixin) chi ri kak'a' kaken ma quekucusaj ta chubanic ri mac. \v 14 Ruma ri mac, can majun chic ruk'a' pa kawi', ruma xojcolotej yan.\f + \fr 6:14 \ft Mt. 1.21; Tit. 2.14.\f* Ma nikacukuba' ta chic kac'u'x riq'ui ri ruley\f + \fr 6:14 \ft Ga. 5.18.\f* ri Moisés, xa riq'ui chic c'a ri rutzil ri Dios. \s1 Wacami yoj rusamajel chic ri Dios y kac'uan jun c'aslen choj \p \v 15 ¿Achique cami nikaben? ¿La utz cami yojmacun ruma majun ri ley pa kawi' y ruma chi c'o chic rutzil\f + \fr 6:15 \ft Ga. 2.17-19; Ef. 2.8, 10.\f* ri Dios pa kawi'? Ma ruc'amon ta chi que ta ri' nikaben. \v 16 ¿La ma iwetaman ta c'a chi xabachique winek ri can nujech ri' chi nixime' pa rusamaj jun patrón,\f + \fr 6:16 \ft Jn. 8.34.\f* can c'o wi chi nuben ri nibix chare? Rumac'ari' riyoj wi xtikaya' ki' chuxe' rutzij ri mac, can xkoj-oc wi rusamajel ri mac y xkojruc'uaj pa camic. Yac'a wi xtikaya' ki' chuxe' rutzij ri Dios, xkoj-oc rusamajel Riya' y xkojruc'uaj chupan jun c'aslen choj. \v 17 Pero matiox c'a chare ri Dios chi riyix riq'ui ronojel iwánima ninimaj ri rubin ca Riya'. Can yixc'o wi chic pa ruch'abel ri Dios ri c'utun ca chiwech. Tek rubanon ca, xixc'oje' c'a chuxe' rutzij ri mac. \v 18 Yac'a re wacami ma yixc'o ta chic pa ruk'a' ri mac, xa can yix rusamajel chic ri Dios\f + \fr 6:18 \ft Lc. 1.74, 75; 1 Co. 7.22; Ga. 5.1; 1 P. 2.16.\f* y can ic'uan chic jun c'aslen choj. \v 19 Y riche (rixin) chi nik'ax chiwech ronojel re', riyin xincusaj ri c'ambel tzij chrij ri winek ri nujech ri' pa rusamaj jun chic. Tek rubanon ca, riyix can xijech iwi' pa ruk'a' ri mac, ri ik'a' iwaken can xicusaj riche (rixin) chi xiben ri etzelal. Yac'a re wacami can nic'atzin chi ri ik'a' iwaken que'icusaj riche (rixin) chi niben ri ruchojmilal; riche (rixin) chi queri' can ch'ajch'oj ta ri ic'aslen chuwech Riya'. \p \v 20 Tek riyix xixc'oje' chuxe' rutzij ri mac, riyix ma juba' xich'ob ta chi can nic'atzin nic'uaj jun chojlaj c'aslen chuwech ri Dios. \v 21 ¿Y achique cami xuc'om pe chiwe ri itzel c'aslen ri xic'uaj? Wacami xa yixq'uix chic tek ninatej chiwe ri itzel c'aslen ri', ri xa camic nuc'om pe pa ruq'uisbel. \v 22 Wacami banon chic chiwe chi majun chic ruk'a' ri mac pan iwi', xa can yixc'o chic c'a chuxe' rutzij ri Dios, y rumari' tek ic'ulun chic jun c'aslen ch'ajch'oj. Y pa ruq'uisbel nuc'om pe ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \v 23 Ri rutojbalil ri mac xa camic nuc'om pe pa kawi'. Yac'a ri Dios nusipaj c'a chake ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Y Riya' nusipaj c'a ri c'aslen chake ruma xa jun chic kabanon riq'ui ri Kajaf Cristo Jesús. \c 7 \s1 Jun c'ambel na'oj elesan chrij ri c'ulanen \p \v 1 Wach'alal, riyix can iwetaman achique nubij ri ley ri xuya' ri Dios, y chuka' iwetaman chi jun winek xaxu (xaxe wi) tek c'a q'ues na, c'o chuxe' rutzij ri ley ri'. \v 2 Achi'el ri nubij chupan ri ley ri', chi jun ixok can ximil wi riq'ui ri rachijil y ma utz ta chi niquijech qui' riq'ui, tek xa c'a q'ues na ri rachijil. Pero wi nicom el ri rachijil, ri ixok nicanaj ca libre chuwech ri ley riche (rixin) ri c'ulanen.\f + \fr 7:2 \ft 1 Co. 7.39.\f* \v 3 Pero wi nuc'om ruwech jun chic achi tek xa c'a q'ues na ri rachijil, nimacun.\f + \fr 7:3 \ft Mr. 10.12; He. 13.4.\f* Yac'a wi caminek chic ri rachijil, ri ley ri' nubij chi ma mac ta nuben ri ixok ri' tek nic'ule' riq'ui jun chic achi. \p \v 4 Wach'alal, can queri' chuka' kabanon riyoj. Riyoj can xojcom chuwech ri ley tek xcom ri Cristo. Y rumari' ma yojc'o ta chic chuxe' ri ley,\f + \fr 7:4 \ft Ga. 2.19; 5.18; Col. 2.14.\f* xa can yoj riche (rixin) chic ri Cristo, ri xc'astej pe chiquicojol ri caminaki'. Y ruma yoj riche (rixin) chic ri Cristo, can tiwachin c'a ri kac'aslen; can achi'el ri nrajo' ri Dios.\f + \fr 7:4 \ft Ef. 2.10; 1 P. 2.24.\f* \v 5 Tek rubanon ca, ya ri itzel tak karaybel ri xekabanala', y ri nubij ri ley chi xa mac, xa ye mac ri' ri xe'ucusan ri kak'a' kaken chubanic ri itzel tak raynic, y ri mac ri' xa camic xuc'om pe pa kawi'.\f + \fr 7:5 \ft Stg. 1.15.\f* \v 6 Tek rubanon ca, xojc'oje' chuxe' ri ruley ri Moisés; yac'a re wacami xojcolotej yan y xojcom chuwech ri nubij ri ley ri'. Y nikaben rusamaj ri Dios pero riq'ui chic ri c'ac'ac' c'aslen ri niya'ox (nya') chake ruma ri Lok'olaj Espíritu. Y ma riq'ui ta chic ri nubij ri ley ri tz'ibatal ca. \s1 Ri ruley ri Dios y ri mac \p \v 7 Y riq'ui juba' nik'ax chiwech chi ri ley xa itzel, pero ma que ta ri'. Ri ley nic'atzin riche (rixin) chi nuk'alajsaj ri mac.\f + \fr 7:7 \ft Ro. 3.20.\f* Wi man ta c'o ri ley, riyin man ta wetaman achique ri' ri mac. Achi'el tek nubij ri ley: Ma tarayij ta riyit ri c'o riq'ui jun chic.\f + \fr 7:7 \ft Ex. 20.17; Dt. 5.21; Jos. 7.21; Mi. 2.2.\f* Y ruma queri' nubij, wetaman chi wi xtinben queri', yimacun chuwech ri Dios. Man ta nubij queri', man ta wetaman chi mac. \v 8 Pero ruma chupan ri ley queri' nubij, rumari' xbec'ulun pe ri mac ri c'o pa wánima. Xuben chuwe chi xbec'astej pe ronojel quiwech itzel tak raybel ri yec'o wuq'ui. Man ta c'o ri ley,\f + \fr 7:8 \ft Ro. 4.15; 1 Co. 15.56.\f* caminek ta ri mac ri c'o pa wánima. \v 9 Ri ojer ca, tek ma jane k'axnek ta chinuwech ri nubij ri ley, riyin xinch'ob chi c'o nuc'aslen. Yac'a ri k'ij tek xk'ax chinuwech ri nubij ri ley, yac'ari' tek xpe más ruchuk'a' ri mac ri xa can c'o wi pa wánima, y c'ac'ari' xinnabej chi xa yin caminek ajc'a chuwech ri Dios. \v 10 Ri ley ri xuya' pe ri Dios, nuc'ut c'a achique rubanic riche (rixin) chi nilitej ri c'aslen.\f + \fr 7:10 \ft Lv. 18.5.\f* Yac'a riyin xa camic ri xinwil,\f + \fr 7:10 \ft Ez. 20.13.\f* ruma ma xicowin ta xinben ri nubij ri ley. \v 11 Ruma ri mac ya ri ley ri xucusaj riche (rixin) chi xiruk'ol, y riq'ui ri' xa can xirucamisaj. \v 12 Ri ley can lok'olaj wi; can utz wi y choj ri nubij.\f + \fr 7:12 \ft Sal. 19.8; 1 Ti. 1.8.\f* \p \v 13 ¿La nbij ta cami c'a chi ri utzilaj ley xuc'om pe camic chuwe? Ma que ta ri'. Xa ya c'a ri mac ri xc'amo pe ri camic, ruma xuben chuwe chi ma xinnimaj ta ri nubij ri utzilaj ley. Y riq'ui ri' ri ley xuc'ut c'a chinuwech achique ri' ri mac; y queri', nik'alajin chi ri mac can itzel wi. \p \v 14 Ketaman chi ri ley riq'ui ri Dios petenak wi. Yac'a riyin xa yin jun winek ri yinc'o pa ruk'a' ri mac.\f + \fr 7:14 \ft 1 R. 21.20, 25.\f* \v 15 Ma nik'ax ta c'a chinuwech achique ruma tek quere' nben. Ruma astape' nwajo' nben ri utz, xa yari' ri ma nben ta y xa ya c'a ri itzel nna' chare, xa yeri' ri yenbanala'.\f + \fr 7:15 \ft Ga. 5.17.\f* \v 16 Y wi xa ya ri itzel nna' chare, xa yeri' ri yenbanala', riq'ui re' nik'ax chinuwech chi ri ley can utz wi. \v 17 Y rumari' yicowin nbij chi ma nuyon ta riyin ri yibano ri mac, xa can ya chic ri mac ri c'o pa wánima ri nibano chuwe chi nben ri mac. \v 18 Riyin xa can pa walaxic chi majun utz c'o pa nuc'aslen.\f + \fr 7:18 \ft Gn. 8.21.\f* Can nwajo' wi nben ri utz, pero ma yicowin ta. \v 19 Astape' ya ri utz ri nwajo' nben, xa ma nben ta. Y ri mac ri ma nwajo' ta nben, xa yeri' ri yenbanala'. \v 20 Rumari' xinbij yan chi ma nuyon ta riyin ri yibano ri mac, ruma can ma nwajo' ta nben. Xa ya ri mac ri uc'uayon wuche (wixin), yari' ri nibano chuwe. \p \v 21 Y riyin ntz'et chi can queri' nibanatej. Xa can achi'el chic ley, ruma tek nwajo' nben ri utz, chanin nbek'alajin pe ri mac ri uc'uayon wuche (wixin). \v 22 Ri wánima, can niquicot riq'ui ri ruley ri Dios.\f + \fr 7:22 \ft Sal. 1.2; 119.16, 24, 35.\f* \v 23 Pero wetaman chi c'o jun chic ley ri uc'uayon wuche (wixin); ri can yerucusaj ri nuk'a' waken. Y re jun ley re', ley riche (rixin) ri mac y nuben ch'a'oj riq'ui ri utz ri nurayij ri wánima.\f + \fr 7:23 \ft Ga. 5.17.\f* Y can yin ximil pa ruk'a'. \p \v 24 Juyi' oc nuwech riq'ui re nc'ulwachin, ruma ri itzel tak raybel ri yec'o wuq'ui xa camic niquic'om pe chuwe. ¿Achique cami ri yicolo pa ruk'a' re'?\f + \fr 7:24 \ft Ro. 6.6.\f* \v 25 Matiox chare ri Dios chi ri Kajaf Jesucristo xirucol. Ruma chi man ta ri Jesucristo, can ta c'a yin jun na rusamajel ri ruley ri mac, ruma ri itzel tak raybel ri yec'o wuq'ui. Y ri' astape' can c'o ri raybel wuq'ui riche (rixin) chi yin ta jun rusamajel ri ruley ri Dios. \c 8 \s1 Ri c'aslen ri can uc'uan ruma ri Lok'olaj Espíritu \p \v 1 Y rumac'ari' wacami man c'a xtika ta ri nimalaj ruc'ayewal pa quiwi' ri xa can jun chic quibanon riq'ui ri Cristo Jesús, ri ma ye uc'uan ta chic ruma ri itzel tak quiraybel, y xa can ya chic c'a ri Lok'olaj Espíritu ri uc'uayon quiche (quixin).\f + \fr 8:1 \ft Ga. 5.16.\f* \v 2 Ruma ri c'ac'ac' c'aslen ri nuya' ri Lok'olaj Espíritu chake riyoj ri xa jun chic kabanon riq'ui ri Cristo Jesús, ya c'a ri' xicolo chuwech ri ruley ri mac y ri camic.\f + \fr 8:2 \ft Jn. 8.32; Ga. 5.1.\f* \v 3 Ri ley riche (rixin) ri Moisés ma xcowin ta xojrucol,\f + \fr 8:3 \ft He. 7.18.\f* ruma riyoj ma xojcowin ta xkaben ri nubij. Yac'a riche (rixin) chi yojcolotej, ri Dios xutek pe ri Ruc'ajol chuwech re ruwach'ulef, xoc winek can achi'el riyoj, xaxu (xaxe) na c'a chi Riya' ma aj mac ta. Xcom c'a ruma ri kamac, riche (rixin) chi queri' ri Dios xojrucol chuwech ri ruchuk'a' ri mac. \v 4 Queri' xuben riche (rixin) chi riyoj yojcowin nikac'uaj jun c'aslen choj achi'el ri nubij chupan ri ley riche (rixin) ri Moisés. Ma yoj uc'uan ta chic ruma ri itzel tak karaybel, xa can ya chic ri Lok'olaj Espíritu ri uc'uayon kiche (kixin). \p \v 5 Ri ye uc'uan ruma ri itzel tak quiraybel, can benak c'a cánima chrij ri itzel tak quiraybel ri'. Yec'a ri ye uc'uan ruma ri Lok'olaj Espíritu, can benak c'a cánima chrij ri nrajo' ri Lok'olaj Espíritu.\f + \fr 8:5 \ft Ga. 5.22, 23.\f* \v 6 Ri ye uc'uan c'a ruma ri itzel tak quiraybel, xa camic c'a ri nuc'om pe chique.\f + \fr 8:6 \ft Ro. 6.21.\f* Yac'a ri ye uc'uan ruma ri Lok'olaj Espíritu, c'aslen y uxlanibel c'u'x ri nuc'om pe chique. \v 7 Ri ye uc'uan ruma ri itzel tak quiraybel, niquetzelaj ri Dios,\f + \fr 8:7 \ft Stg. 4.4.\f* ruma ma niquinimaj ta ri nubij ri ruley ri Dios. Y ni xa ta yecowin niquinimaj. \v 8 Ri ye uc'uan ruma ri itzel tak quiraybel, can ma yecowin ta niquiben ri nika chuwech ri Dios. \p \v 9 Yac'a riyoj ri c'o ri Lok'olaj Espíritu riche (rixin) ri Dios pa tak kánima,\f + \fr 8:9 \ft 1 Co. 3.16.\f* ma yoj uc'uan ta chic ruma ri itzel tak karaybel, xa can ya chic ri Lok'olaj Espíritu ri uc'uayon kiche (kixin). Pero ri winek ri man c'o ta ri Lok'olaj Espíritu riche (rixin) ri Cristo quiq'ui, ma ye riche (rixin) ta ri Cristo. \v 10 Yac'a riyoj ri c'o ri Cristo pa tak kánima, c'o kac'aslen ri ma niq'uis ta.\f + \fr 8:10 \ft 1 Co. 15.45.\f* Y can kitzij wi chi ruma ri mac tek yojcom el chuwech re ruwach'ulef, yac'a riq'ui ri Cristo c'o kac'aslen, ruma yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun kamac. \v 11 Wi c'o pan iwánima ri Espíritu riche (rixin) ri Dios ri xc'ason el riche (rixin) ri Jesús chiquicojol ri caminaki', ri Dios ri xc'ason c'a el riche (rixin) ri Cristo Jesús, xquixruc'asoj chuka' el riyix chiquicojol ri caminaki'.\f + \fr 8:11 \ft Jn. 5.21.\f* Ruma ri Espíritu riche (rixin) Riya' can c'o iwuq'ui. \p \v 12 Wach'alal, riyoj can yoj aj c'as wi, pero ma riq'ui ta ri itzel tak raybel ri nurayij ri kach'acul chi ya ta ri' ri nikaben. Ma que ta ri'. \v 13 Ruma wi riyix yixuc'uex ruma ri itzel tak ruraybel ri ich'acul, xa camic nuc'om pe chiwe. Rajawaxic c'a chi ya ri Lok'olaj Espíritu ri nuc'uan iwuche (iwixin) riche (rixin) chi nicamisaj ri itzel tak ruraybel ri ich'acul y queri' nic'oje' ic'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 8:13 \ft Ga. 6.8.\f* \p \v 14 Ruma quinojel ri ye uc'uan c'a ruma ri Lok'olaj Espíritu riche (rixin) ri Dios, yeri' ri can ye ralc'ual chic ri Dios. \v 15 Queri' nik'alajin ruma ri Lok'olaj Espíritu ri xkac'ul ma riche (rixin) ta chi nuben chake chi yoj-oc achi'el jun mozo ri can ximil pa samaj riche (rixin) chi nikaxibij ta chic ki'\f + \fr 8:15 \ft 2 Ti. 1.7; 1 Jn. 4.18.\f* achi'el tek rubanon ca. Ma que ta ri'. Ri Lok'olaj Espíritu ri xkac'ul xuben chake chi xoj-oc ralc'ual ri Dios, y rumari' cukul kac'u'x nikabij Katata' chare ri Dios. \v 16 Ruma ya c'a ri Lok'olaj Espíritu ri nibano chake chi nikana' pa kánima chi can kitzij wi chi yoj ralc'ual chic ri Dios. \v 17 Y ruma yoj ralc'ual chic ri Dios, riyoj can c'o chuka' jun herencia\f + \fr 8:17 \ft Ga. 4.7.\f* ri xtiya'ox (xtya') chake. Can junan c'a xtiya'ox (xtya') chake riq'ui ri Cristo. Pero rajawaxic chi ma tikapokonaj ta nikatij pokonal,\f + \fr 8:17 \ft Hch. 14.22.\f* achi'el xutij pokonal ri Cristo; y xtic'oje' kak'ij achi'el ri Cristo can c'o ruk'ij. \p \v 18 Re yojc'o wawe' chuwech re ruwach'ulef nikatij pokonal. Pero riyin wetaman chi xa ma junan ta riq'ui ri nimalaj ruk'ij ruc'ojlen ri Dios ri xtik'alajin kiq'ui riyoj ri chkawech apo.\f + \fr 8:18 \ft 2 Co. 4.17.\f* \v 19 Y quinojel ri yeq'uiytisan ruma ri Dios, can sibilaj niquirayij niquitz'et yan ri k'ij ri coyoben apo tek xquek'alajsex quinojel ri ye ralc'ual ri Dios. \v 20 Ruma ronojel ri q'uiytisan ruma ri Dios xuben c'a chique chi majun quejkalen y xka ri ruc'ayewal pa quiwi';\f + \fr 8:20 \ft Gn. 3.19; 5.29; 6.13.\f* y queri' xquic'ulwachij pa ruk'a' ri Dios, pero ma ye ta riye' xe'ajowan chi queri' quic'ulwachin. Y ma riche (rixin) ta xtibe k'ij xtibe sek chi queri' xquec'oje' ca, ruma xa can coyoben c'a chi c'o jun k'ij xquechojmirisex. \v 21 Ri mac can xuben c'a chare ronojel ri yeq'uiytisan ruma ri Dios chi xa yeq'uis, y xtapon c'a jun k'ij tek ri yoj ralc'ual chic ri Dios xkojcolotej el chuwech ri ma utz ta, y can jabel chuka' xtibekabana' riq'ui ri Dios ri can c'o ruk'ij ruc'ojlen. Can ya c'a chuka' k'ij ri' tek quinojel ri yeq'uiytisan ruma ri Dios, xquecolotej chuwech ri ruc'ayewal ri kajnek pa quiwi' ruma ri mac. \v 22 Can ronojel wi c'a ri cosas ri ye rubanon ri Dios, yek'axo y yejilo achi'el jun ixok ri pa ruk'ijul chic ri alanen c'o wi. Queri' quibanon pe c'a wacami. \v 23 Y can queri' chuka' riyoj. Ri kánima nik'axo y nijilo. Can sibilaj c'a nikajo' chi napon yan ta chanin ri k'ij tek xtik'alajin chi ri Dios xuben chake chi xoj-oc ralc'ual, y tek xtijalatej el ri kach'acul. Ketaman chi queri' xtiban chake, ruma ri Dios ruya'on chic ri Lok'olaj Espíritu pa tak kánima\f + \fr 8:23 \ft 2 Co. 5.5; Ef. 1.13.\f* y yare' ri nabey utzil ri xuya' chake. \v 24 Xojcolotej pe chupan ri kamac, riche (rixin) chi nikoyobej na\f + \fr 8:24 \ft 2 Co. 4.18; He. 11.1.\f* nic'aj chic utzil, utzil ri ma jane nikatz'et ta, rumari' koyoben. Ruma majun c'a winek ri nic'atzin chi nroyobej na jun cosa tek xa can c'o chic riq'ui. \v 25 Y ruma chi ma jane yec'o ta kiq'ui ronojel ri utzil ri', rumari' c'a kacoch'on na chi koyoben. Ruma cukul kac'u'x chi can xquekac'ul na wi ri utzil ri'. \p \v 26 Y queri' chuka' ri Lok'olaj Espíritu yojruto' riche (rixin) chi riyoj yojcowin nikoyobej riq'ui coch'onic ri utzil ri', ruma retaman chi majun kachuk'a'. Yojruto' chuka' riq'ui ri ka'oraciones,\f + \fr 8:26 \ft Zac. 12.10; Ef. 6.18.\f* ruma riyoj ma ketaman ta achique ri nic'atzin chi nikac'utuj chare ri Dios. Nuya' c'a pa tak kánima ri achique nic'atzin chi nikac'utuj chare ri Dios. Can nuc'utuj wi c'a kuma riyoj, y nuc'utuj riq'ui jun nimalaj k'axon, ri ma nikil ta rubixic riq'ui ch'abel. \v 27 Yac'a chuwech ri Dios, can nik'alajin wi ri c'o pa tak kánima\f + \fr 8:27 \ft 1 Ts. 2.4.\f* y chuka' chuwech Riya' nik'alajin wi ri nuch'ob ri Lok'olaj Espíritu; ruma ri Lok'olaj Espíritu can retaman wi ri ruraybel ri Dios y yari' ri nuc'utuj pa kawi' riyoj ri yoj lok'olaj tak ralc'ual ri Dios. \s1 Majun achique ta xticowin chikij, ruma c'o ri Dios kiq'ui \p \v 28 Can ketaman c'a chi konojel riyoj ri can nikajo' ri Dios y ri can xojrusiq'uij (xojroyoj) riche (rixin) chi xoj-oc ralc'ual, Riya' can yojruto' wi tek c'o tijoj pokonal, riche (rixin) chi c'o utz nuc'om pe chake.\f + \fr 8:28 \ft Gn. 50.20.\f* Queri' nuben ruma chi can queri' ruch'obon pe pa kawi'. \v 29 Ruma ri Dios can retaman chic c'a kawech tek c'a ma jane kojalex,\f + \fr 8:29 \ft Jer. 1.5.\f* y rumari' tek can ruch'obon chic apo ri achique rubanic nuben chake chi yoj-oc can achi'el rubanic ri Ruc'ajol.\f + \fr 8:29 \ft Jn. 17.22; Ef. 1.5.\f* Y ri Dios nrajo' c'a chi can yoj q'uiy ta ri yoj-oc ralc'ual y ya ri Ruc'ajol ri nimalaxel chkacojol.\f + \fr 8:29 \ft Col. 1.18.\f* \v 30 Y riyoj c'a ri can ruch'obon chic c'a pa kawi' chi yoj-oc ri can achi'el rubanic ri Ruc'ajol, can xojrusiq'uij (xojroyoj) wi.\f + \fr 8:30 \ft 1 Co. 1.9; Ga. 1.6, 15; Ef. 4.4; 1 P. 2.9, 21.\f* Y ruma chi yoj rusiq'uin (royon) chic, xuben chake chi majun chic kamac yojrutz'et.\f + \fr 8:30 \ft 1 Co. 6.11.\f* Y ruma chi majun chic kamac yojrutz'et, xuben c'a chake chi nic'oje' kak'ij kac'ojlen. \p \v 31 ¿Achique chic c'a nikabij chrij re'? Wi ya ri Dios ri yojto'o riyoj, ¿achique ta c'a jun ri nicowin chikij? Majun. \v 32 Ri Dios ma xupokonaj ta c'a xuya' pe ri Ruc'ajol,\f + \fr 8:32 \ft Jn. 3.16.\f* riche (rixin) chi xcom kuma konojel riyoj. Y wi ma xupokonaj ta xuya' pe ri Ruc'ajol, ¿la man ta c'a xtuya' ronojel ruwech utzil chake nich'ob riyix? Can xtuya' wi. \v 33 Ri Dios xojrucha' y ya Riya' ri xbano chake chi majun chic kamac yojrutz'et.\f + \fr 8:33 \ft Ga. 3.8.\f* Y wi queri' chic rubanon chake, ¿la c'o ta cami jun ri yojtzujun (yojsujun) chuwech Riya' chi riyoj ma utz ta ri kac'aslen?\f + \fr 8:33 \ft Is. 50.8.\f* Majun. \v 34 Chuka' ri Cristo xcom kuma riyoj, y xc'astej, y wacami c'o pa rajquik'a' ri Dios y ntajin nuc'utuj apo utzil chare ri Dios pa kawi' riyoj.\f + \fr 8:34 \ft Is. 53.12; He. 7.25; 1 Jn. 2.1.\f* Y wi ri Cristo quere' nuben kuma riyoj, ¿la c'o ta cami jun ri xtibin chi tika ruc'ayewal pa kawi'? Majun. \v 35 ¿La yec'o cami ri yecowin yojquelesaj el riq'ui ri ajowabel riche (rixin) ri Cristo? ¿Nicowin cami yojrelesaj el ri tijoj pokonal? ¿ri k'axomal? ¿o ri yojetzelex ruma kaniman ri Cristo? ¿ri wayjal? ¿ri majun katziak? ¿o ri yojc'o pa ruc'ayewal? ¿o ri camic? \v 36 Achi'el ri tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios, tek nubij: \q1 Ruma yoj awalc'ual, rumari' tek ri winek ma yetane' ta chi nicajo' yojquicamisaj; \q1 ruma chiquiwech riye' xa yoj achi'el tak carne'l ri can ye riche (rixin) chi yecamisex.\f + \fr 8:36 \ft Sal. 44.22.\f* \m Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \m \v 37 Pero xabachique ta na chi tijoj pokonal, can ma nicowin ta yojrelesaj el riq'ui ri Cristo. Riyoj xa can yojch'acon wi chrij ronojel ruma ri Cristo\f + \fr 8:37 \ft 1 Jn. 5.4.\f* can yojrajo' wi. \v 38 Y riyin cukul nuc'u'x chi can majun yoj elesan el riq'ui ri Dios. Ri camic ma nicowin ta. Ri nikac'ulwachij tek c'a yoj q'ues na, ma nicowin ta. Ri ángeles ma yecowin ta, ni ri itzel tak espíritu. Ri aj k'atbel tak tzij ma yecowin ta chuka'. Majun ri c'o wacami, ni majun chuka' ri xtipe chkawech apo ri nicowin ta yoj elesan el riq'ui ri Dios. \v 39 Can majun c'o chicaj o c'o chuxe' ulef, y ni majun chique ri xa ye banon ri nicowin ta yoj elesan el\f + \fr 8:39 \ft Jn. 10.28.\f* riq'ui ri ajowabel riche (rixin) ri Dios. Ruma ri Dios can yojrajo' wi, ruma xa jun chic kabanon riq'ui ri Kajaf Cristo Jesús.\f + \fr 8:39 \ft Col. 3.3.\f* \c 9 \s1 Can ye ri israelitas ri xecha'ox (xecha') ruma ri Dios chi xe'oc rutinamit \p \v 1 Ri nwajo' nbij chiwe can kitzij wi, ruma nuniman ri Cristo y ma ntz'uc ta tzij. Ri wánima can nuna' wi chi kitzij ri nbij,\f + \fr 9:1 \ft Ro. 2.15.\f* ruma queri' chuka' nuk'alajsaj ri Lok'olaj Espíritu chuwe. \v 2 Riyin sibilaj yibison. Can ronojel k'ij c'o nimalaj k'axon pa wánima cuma ri wech aj Israel. \v 3 Rumari' riyin nbij, wi xa ta riq'ui chi yinelesex el riyin riq'ui ri Cristo\f + \fr 9:3 \ft Ex. 32.32.\f* y nika ruc'ayewal pa nuwi' y wi ta riq'ui ri' yecolotej ri nic'aj chic wech aj Israel, riyin can nya' k'ij chi que ta ri' niban chuwe. \v 4 Ri wech aj Israel, q'uiy c'a ri quic'ulun, ruma ri Dios xuben chique chi xe'oc ralc'ual. Y can xc'oje' wi c'a ruk'ij ruc'ojlen ri Dios quiq'ui. Ri Dios xuben chuka' jun trato quiq'ui. Ri Dios chique riye' xuya' wi ri ley, y xuc'ut chiquiwech achique rubanic riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij. Y chuka' xubij chi xtuya' q'uiy ruwech rutzil chique. \v 5 Y ri cati't quimama' riye' ye ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob. Y chiquicojol c'a ri wech aj Israel xalex wi ri Cristo tek xpe wawe' chuwech re ruwach'ulef. Ri Cristo yari' ri Dios\f + \fr 9:5 \ft 1 Jn. 5.20.\f* y ya Riya' ri c'o pa ruwi' ronojel cosas. Can c'o ruk'ij riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 9:5 \ft Ro. 1.25.\f* Amén. \p \v 6 Man c'a tikach'ob ta chi ri Dios man ta rubanon ri nubij chupan ri ruch'abel. Ruma ma quinojel ta ri ye riy rumam ri Israel ri can kitzij chi ye aj Israel chuwech ri Dios. \v 7 Y chuka' ma quinojel ta ri ye riy rumam ca ri Abraham ye cha'on ruma ri Dios. Ruma ri Dios xubij c'a chare ri Abraham: Xaxu (xaxe wi) ri ye riy rumam ri ac'ajol Isaac ri xtiquibini'aj chi kitzij chi ye awiy amam riyit,\f + \fr 9:7 \ft Gn. 21.12; Ga. 4.22, 23; He. 11.18.\f* xcha' chare. \v 8 Y riq'ui ri' nikatz'et chi ma quinojel ta ri ye riy rumam ca ri Abraham ye ralc'ual ri Dios. Xaxu (xaxe wi) ri ye cha'on ruma ri Dios ri yec'ulu ri utzil ri rutzujun (rusujun).\f + \fr 9:8 \ft Ga. 4.28.\f* Xaxu (xaxe) wi c'a riye' ri nibix chique ruma ri Dios chi ye ralc'ual chic Riya'. \v 9 Achi'el tek ri Dios xubij chare ri Abraham: Xquipe chic iwuq'ui pa jun juna' anej, ruma ri Sara ri awixjayil xtic'oje' jun ral, y ti c'ajol (ala').\f + \fr 9:9 \ft Gn. 18.10; 21.2.\f* Queri' xubij ri Dios chare ri Abraham. \p \v 10 Y can que wi ri' xbanatej. Can xalex na wi ri kamama' Isaac. Y tek ri Isaac c'ulan chic, ri Rebeca ri rixjayil ri Isaac xeralaj ye ca'i' ac'ala'.\f + \fr 9:10 \ft Gn. 25.21, 24.\f* \v 11 Y ri Dios xucha' jun chique ri ca'i' ac'ala' ri' tek ma jane que'alex, y riq'ui ri xquic'ulwachij ri ca'i' ac'ala' ri', can nik'alajin wi chi ri Dios ma yojrucha' ta ruma ri yekabanala'.\f + \fr 9:11 \ft Ef. 1.4.\f* Riya' yerucha' ri ruch'obon chi yerucha'. Ruma tek ma jane que'alex ri ca'i' ac'ala' ri', y ma jane tik'alajin ri xtiquibanala' wi utz o ma utz ta, \v 12 ri Dios xubij yan chare ri te'ej chi ya ri chak'laxel ri xtitakanoj pa ruwi' ri nimalaxel.\f + \fr 9:12 \ft Gn. 25.23.\f* \v 13 Y chuka' chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, nubij: Ri Jacob can xinwajo' wi. Yac'a ri Esaú ma xinwajo' ta.\f + \fr 9:13 \ft Mal. 1.2, 3.\f* Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \p \v 14 ¿Achique nich'ob riyix? ¿La ma choj ta cami xuben ri Dios,\f + \fr 9:14 \ft Dt. 32.4; 2 Cr. 19.7.\f* tek queri' xuben? Ri Dios can choj wi xuben. \v 15 Ruma Riya' xubij chuka' chare ri Moisés: Achique winek ri nwajo' njoyowaj ruwech, can njoyowaj wi c'a ruwech. Y achique winek ri nwajo' nto', can nto' wi.\f + \fr 9:15 \ft Ex. 33.19.\f* Queri' xubij ri Dios chare. \v 16 Y riq'ui ri' nik'alajin chi ri Dios nuya' ri rutzil chake ruma chi Riya' nujoyowaj kawech, y ma ruma ta chi riyoj xkajo' chi nijoyowex kawech, y ma ruma ta chi yoj-el yoj-oc chucanoxic ri utzil ri'. \v 17 Achi'el ri nubij chupan ri tz'ibatal ca tek ri Dios xubij chare ri Faraón: Xatinya' pan Egipto riche (rixin) chi nik'alajin ri wuchuk'a'\f + \fr 9:17 \ft Ex. 9.16.\f* y riche (rixin) chi nitzijox ri nubi' pa ronojel ruwach'ulef. Queri' xubij ri Dios chare ri Faraón. \v 18 Y riq'ui ri' nikatz'et chi ri Dios nujoyowaj quiwech ri nrajo' chi nujoyowaj quiwech y nucowirisaj ri cánima ri nrajo' chi nucowirisaj. \p \v 19 Pero ma ruma ta ri' chi riyix utz nich'ob ka: Wi xa riq'ui c'a ri Dios nipe wi chi nujoyowaj ruwech jun winek, y wi xa riq'ui chuka' Riya' nipe wi chi nucowirisaj ránima jun winek, y wi xa majun winek ruc'amon ta chi nupaba' ri' chuwech ri nrajo' nuben ri Dios kiq'ui, ¿achique c'a ruma tek nubij aj maqui' chake? yixcha'. \v 20 Yac'a riyin nbij chi riyoj winek, majun modo nikabij chare ri Dios chi ma utz ta ri nuben. ¿La utz cami chi jun bojo'y nubij ta chare ri aj banoy riche (rixin): Achique ruma tek ya nubaniquil re' ri naben chuwe?\f + \fr 9:20 \ft Is. 29.16; 45.9; 64.8.\f* Can ma utz ta c'a chi nubij queri'. \v 21 Ruma ya ri aj banoy bojo'y ri nich'obo achique ri nrajo' nuben riq'ui ri ch'abek. Ruma riq'ui ri mismo ch'abek ri' nicowin nuben jun bojo'y ri nim rejkalen o nuben jun chic ri ma nim ta rejkalen.\f + \fr 9:21 \ft Jer. 18.6-9; 2 Ti. 2.20.\f* \p \v 22 Ri Dios can rajowan wi chi nuc'ut ri ruchuk'a' y ri royowal pa quiwi' ri winek ri yemacun. Pero Riya' sibilaj ye rucoch'on ri winek ri can rumolon chic ri' ri quimac chuwech, astape' can utz wi chi xka yan ta ri royowal pa quiwi' y xeq'uis yan ta ri pa ruc'ayewal. \v 23 Y chuka' pa ruk'a' Riya' c'o wi riche (rixin) chi nuk'alajsaj ri rutzil\f + \fr 9:23 \ft Ro. 2.4.\f* pa kawi' riyoj, ri xujoyowaj kawech. Ruchojmirisan chic ri kac'aslen riche (rixin) chi jabel xtibekabana' riq'ui Riya', ri c'o ruk'ij ruc'ojlen. \v 24 Queri' rubanon kiq'ui riyoj ri xojrusiq'uij (xojroyoj) chi israelitas, y chi ma ye israelitas ta.\f + \fr 9:24 \ft Ro. 3.29.\f* \v 25 Achi'el ri nubij ri Dios chupan ri wuj ri tz'iban ca ruma ri Oseas: \q1 Ri winek ri ma ye nutinamit ta, xtinben chique chi xque'oc nutinamit.\f + \fr 9:25 \ft Os. 2.23; 1 P. 2.10.\f* \q1 Ma ye wajowan ta pe, pero xquenwajo' c'a. \q1 \v 26 Y chuka' ri acuchi (achique) yec'o wi tek ri Dios xubij chique: Riyix ma yix nutinamit ta, \q1 can chiri' chuka' xtibix wi chique: Riyix yix ralc'ual chic ri c'aslic Dios.\f + \fr 9:26 \ft Os. 1.10.\f* \p \v 27 Ri Isaías c'o ri xubij ca chikij riyoj israelitas. Riya' can riq'ui c'a ruchuk'a' xch'o y xubij: Riyoj ri riy rumam ca ri Israel, can sibilaj yoj q'uiy. Can yoj achi'el ri sanayi' ri c'o chuchi' ri mar, ruma can majun ri nicowin ta najlan kiche (kixin). Xa yac'a ri ma yoj q'uiy ta ri xkojcolotej.\f + \fr 9:27 \ft Is. 10.21-23.\f* \v 28 Ri Ajaf Dios can rubin c'a chi xtuya' ruc'ayewal pa ruwi' re ruwach'ulef.\f + \fr 9:28 \ft Is. 28.22; Dn. 9.26, 27; Mt. 24.21.\f* Y can chanin c'a xtibanatej, y can pa ruchojmil tek xtibanatej. \v 29 Ri Isaías can rubin c'a chuka': \q1 Ri Dios ri Rajaf ronojel, wi ta xojruq'uis konojel, \q1 xkac'ulwachij ta achi'el ri xquic'ulwachij ri tinamit Sodoma y Gomorra ojer ca.\f + \fr 9:29 \ft Is. 1.9; 13.19; Lm. 3.22.\f* \m Queri' xubij ri Isaías. \s1 Ruma ri cukbel c'u'x tek yojtz'etetej chi majun kamac \p \v 30 ¿Achique c'a nikabij chrij re'? Ri ma ye israelitas ta astape' ma quitijon ta quik'ij riche (rixin) chi yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac, xa yeri' ri xquetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac ruma quicukuban quic'u'x riq'ui.\f + \fr 9:30 \ft Ro. 1.17.\f* \v 31 Yac'a ri kech aj Israel, can niquitij wi quik'ij ruma nicajo' yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac. Can niquitij quik'ij riche (rixin) chi niquiben ta ri nubij ri ruley ri Dios, pero ma yecowin ta. \v 32 ¿Y achique ruma? Ruma ma quicukuban ta quic'u'x riq'ui ri Jesucristo. Xaxu (xaxe) wi ri nubij ri ley ri niquitij quik'ij riche (rixin) chi niquiben y xa ma niquicukuba' ta quic'u'x riq'ui ri Jesucristo; rumari' xquichak'ij (xquitoch') caken chuwech ri Abej.\f + \fr 9:32 \ft Lc. 2.34; 1 Co. 1.23.\f* Y ri Abej ri' ya ri Jesucristo. \v 33 Achi'el ri nubij ri Dios chupan ri tz'ibatal ca: \q1 Riyin xtinya' c'a jun ri achi'el Abej ri pa tinamit Sion, y yec'o winek ri xa xtiquichak'ij (xtiquitoch') caken chuwech ri achi'el Abej ri' y xquetzak. \q1 Yac'a ri xqueniman riche (rixin), majun achique ruma xqueq'uixbitej.\f + \fr 9:33 \ft Sal. 118.22; Is. 8.14; 28.16; Mt. 21.42; 1 P. 2.6, 8.\f* \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \c 10 \p \v 1 Wach'alal, ri nc'utuj chare ri Dios y ri ruraybel chuka' ri wánima, ya ta chi ri kech aj Israel yecolotej.\f + \fr 10:1 \ft Ro. 9.2, 3.\f* \v 2 Riyin wetaman chi riye' niquitij quik'ij ruma nicajo' niquitzekelbej ri Dios,\f + \fr 10:2 \ft Jn. 16.2; Fil. 3.6.\f* pero man achi'el ta ri rubanic ri ruc'utun ca Riya'. \v 3 Ma xcajo' ta xquetamaj achique rubanic nuben ri Dios chique riche (rixin) chi yetz'etetej ruma Riya' chi majun quimac.\f + \fr 10:3 \ft Ro. 1.17; 3.22, 26; Fil. 3.9.\f* Rumari' tek xa quiyon niquitij quik'ij riche (rixin) chi nicajo' yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac. Y xa ma quijachon ta qui' pa ruk'a' ri Dios riche (rixin) chi nuben chique chi majun quimac. \v 4 Tek xoka ri Cristo yari' tek xtz'aket rubanic ri nubij chupan ri ley,\f + \fr 10:4 \ft Mt. 5.17.\f* ruma Riya' xuben ronojel ri nubij ri ley. Queri' xbanatej riche (rixin) chi wacami xabachique winek ri xtiniman riche (rixin) ri Cristo\f + \fr 10:4 \ft Ga. 3.24.\f* can xtitz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. \p \v 5 Ri Moisés rutz'iban ca achique rubanic tek jun winek nitz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. Ruma riya' rutz'iban ca: Ri winek ri nibano ronojel ri nubij chupan re ley re', can xtril wi ruc'aslen\f + \fr 10:5 \ft Lv. 18.5; Lc. 10.25-28.\f* riq'ui ri Dios. Queri' ri rutz'iban ca. \v 6 Pero ri rubanic riche (rixin) chi yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun kamac, ya ri nikacukuba' kac'u'x riq'ui ri Cristo. Y chrij re' nibix c'a: Ma tikabij ta pa tak kánima: ¿Achique xtibe chila' chicaj riche (rixin) chi xteruc'ama' pe ri Cristo?\f + \fr 10:6 \ft Dt. 30.12.\f* Ruma Riya' xka yan pe. \v 7 Y ma tikabij ta chuka': ¿Achique ta c'a xtibe chupan ri lugar ri acuchi (achique) yec'o wi ri caminaki', riche (rixin) chi xtiberuyaca' pe ri Cristo? Riya' xa xc'astej yan el.\f + \fr 10:7 \ft 1 Co. 15.3, 4.\f* \v 8 Chupan ri ruch'abel ri Dios nubij: Ri ch'abel riche (rixin) colotajic xa ma nej ta c'o wi, xa pan achi' y xa pan awánima c'o wi.\f + \fr 10:8 \ft Dt. 30.14.\f* Queri' nubij chupan ri ruch'abel ri Dios. Y ya ch'abel ri' ri nikatzijoj, y nubij chi rajawaxic nikanimaj ri Jesucristo. \v 9 Wi nak'alajsaj riq'ui achi' chiquiwech ri winek chi ri Jesús yari' ri Ajaf,\f + \fr 10:9 \ft Mt. 10.32; Lc. 12.8.\f* y chuka' nanimaj riq'ui ronojel awánima chi ri Dios xuc'asoj pe ri Jesús chiquicojol ri caminaki', yacolotej. \v 10 Ruma nic'atzin chi riq'ui ronojel kánima tikanimaj ri Jesucristo riche (rixin) chi yojtz'etetej ruma ri Dios chi majun kamac. Y nic'atzin chi riq'ui ri kach'abel tikabij chi kaniman ri Jesucristo riche (rixin) chi yojcolotej. \p \v 11 Y chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, nubij: Quinojel c'a ri winek ri xqueniman riche (rixin) ri Cristo majun achique ta ruma xqueq'uixbitej.\f + \fr 10:11 \ft Is. 28.16; Jer. 17.7.\f* Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \v 12 Junan nuben chake\f + \fr 10:12 \ft Hch. 15.9.\f* wi yoj israelitas o ma yoj israelitas ta. Ri Ajaf, can Kajaf wi c'a konojel\f + \fr 10:12 \ft Hch. 10.36.\f* y can c'o ronojel utzil riq'ui y can nuya' chique ri yec'utun chare. \v 13 Achi'el ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: Quinojel c'a ri xquec'utun quito'ic\f + \fr 10:13 \ft Jl. 2.32; Hch. 2.21.\f* chare ri Ajaf, can xquecolotej wi. \p \v 14 ¿Pero la nicowin cami jun winek nuc'utuj ri colotajic chare ri Jesucristo, wi xa ma nunimaj ta chi ya Riya' ri nicolo quiche (quixin) ri winek? ¿O la nicowin cami chuka' nunimaj, wi xa ma rac'axan ta chrij ri Colonel? ¿Y la nicowin cami nrac'axaj, wi xa majun nitzijon chare?\f + \fr 10:14 \ft Tit. 1.3.\f* \v 15 ¿Y la c'o cami jun ri nicowin nitzijon ri ruch'abel ri Dios, wi xa majun nitako el riche (rixin)? Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, nik'alajin chi yec'o ri ye takon, ruma nubij: Sibilaj quicoten tek ye'apon ri yetzijon ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic;\f + \fr 10:15 \ft Is. 52.7.\f* niquitzijoj achique ri nic'amo pe uxlanibel c'u'x pa tak cánima. Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \p \v 16 Xa yac'a ma quinojel ta winek yeniman ri nubij ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic. Achi'el ri rutz'iban ca ri Isaías: Ajaf, ri ach'abel ri xkatzijoj chique ri winek,\f + \fr 10:16 \ft Is. 53.1; Jn. 12.38; He. 4.2.\f* ¿la c'o cami jun ri xniman? Queri' ri rutz'iban ca ri Isaías. \v 17 Ruma ri winek riche (rixin) chi nunimaj, rajawaxic chi nrac'axaj na ri ch'abel. Y ri ch'abel ri rajawaxic chi nrac'axaj ya ri ruch'abel ri Dios. \v 18 Y riyin nbij chi ri ruch'abel ri Dios ac'axan cuma ri israelitas, ruma chupan ri tz'ibatal ca, nubij: \q1 Can c'a pa ruq'uisbel chare re ruwach'ulef ye aponak wi ri yetzijon riche (rixin) ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 10:18 \ft Sal. 19.4; Mt. 24.14; 28.19; Mr. 16.15; Col. 1.6, 23.\f* \q1 Xabacuchi (xabachique) c'a yec'o wi winek, chiri' c'a niquitzijoj wi. \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \p \v 19 Y riyin nbij c'a chuka' chi ri kech aj Israel quetaman c'a ri nubij ri ruch'abel ri Dios. Tikatz'eta' na pe' nabey ri nubij ri Dios chupan jun chique ri wuj ri ye rutz'iban ca ri Moisés: \q1 Yec'o ri can ma ye nutinamit ta y majun etamabel ri c'o ta quiq'ui. \q1 Pero chique riye' xtinya' wi ri wutzil, y rumari' riyix itzel xtina' chique.\f + \fr 10:19 \ft Dt. 32.21.\f* \m Queri' ri tz'ibatal ca. \m \v 20 Ri Isaías can k'alaj wi ri rutz'iban ca, ri nubij ri Dios: \q1 Xinilitej cuma ri winek ri ma xinquicanoj ta. \q1 Can xinc'ut c'a wi' chiquiwech ri ma niquic'utuj ta acuchi (achique) yinilitej wi.\f + \fr 10:20 \ft Is. 65.1.\f* \m \v 21 Yac'a chiquij ri kech aj Israel ri Dios nubij c'a: Ma yitane' ta chi yensiq'uij (yenwoyoj) riche (rixin) chi yepe ta wuq'ui, yac'a riye' xa niquipaba' qui' chinuwech y ma niquinimaj ta ri nutzij.\f + \fr 10:21 \ft Is. 65.2.\f* Queri' ri tz'ibatal ca ruma ri Isaías. \c 11 \s1 Yec'o nic'aj chique ri israelitas ri ye colotajnek chic \p \v 1 Y riyin ri Pablo nbij c'a chi ri Dios ma ye retzelan ta ca ri israelitas,\f + \fr 11:1 \ft 1 S. 12.22.\f* ri rutinamit. Ruma riyin yin jun israelita\f + \fr 11:1 \ft 2 Co. 11.22.\f* y wilon rutzil ri Dios. Yin riy rumam ca ri Benjamín\f + \fr 11:1 \ft Fil. 3.5.\f* y ri Benjamín jun chique ri ye riy rumam ca ri Abraham. \v 2 Ri Dios ma retzelan ta ca ri rutinamit; ri Dios can pa rutiquiribel tek retaman pe ruwech.\f + \fr 11:2 \ft Ro. 8.29.\f* ¿La ma iwetaman ta c'a ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, chrij ri Elías? Ri Elías xch'o riq'ui ri Dios chiquij ri wech aj Israel, y xubij: \v 3 Ajaf, xequiwulaj ri altares ri awuche (awixin) riyit y xequicamisaj ri profetas ri xek'alajsan ri ach'abel. Xa nuyon chic oc riyin yinc'o ca, pero yinquicanoj chuka' riche (rixin) chi yinquicamisaj.\f + \fr 11:3 \ft 1 R. 19.10.\f* Queri' xubij ri Elías chare ri Dios. \v 4 ¿Y achique xubij ri Dios chare ri Elías? Ri Dios xubij: Ma ayon ta yitc'o wuq'ui. C'a yec'o na wuku' mil ri yec'o wuq'ui, ri majun bey ye xucul ta chuwech\f + \fr 11:4 \ft 1 R. 19.18.\f* ruwachbel ri Baal riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij. Queri' xubij ri Dios chare ri Elías. \v 5 Y queri' chuka' wacami c'a yec'o na kech aj Israel ri yoj cha'on quiq'ui ruma ri rutzil ri Dios.\f + \fr 11:5 \ft Dt. 9.4, 5.\f* \v 6 Ri xecha'ox (xecha') ruma ri rutzil ri Dios, ma xecha'ox (xecha') ta ruma c'o utzilaj samaj xquibanala'. Ruma wi ta xecha'ox (xecha') ruma c'o utzilaj samaj xquibanala', man ta nibix chi xecha'ox (xecha') ruma ri rutzil ri Dios. \p \v 7 Y re' nuc'ut c'a chkawech chi ri kech aj Israel astape' can quitijon quik'ij achique rubanic yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac, pero xa ma quilon ta. Xaxu (xaxe) wi ri can ye cha'on ruma ri Dios ri xquil achique rubanic chi yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac. Y ri nic'aj chic kech aj Israel ri ma niquinimaj ta ri Dios, xa xcowirisex ri cánima. \v 8 Achi'el ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: Ri Dios xuya' chique achi'el jun nimalaj waran y can achi'el majun nich'obotej ta chiquiwech. Can achi'el ta ye moyirnek y ma ye'ac'axan ta,\f + \fr 11:8 \ft Dt. 29.4; Is. 6.9; 29.10; Jer. 5.21; Ez. 12.2.\f* queri' quibanon c'a wacami. Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \v 9 Y ri David rubin ca chuka': \q1 Ri nima'k tak wa'in ri niquiben tek niquibanala' ri quinimak'ij, ya ta c'a ri' ri xtoc ta jun trampa y can xtoc ta jun chapabel quiche (quixin). \q1 Ya ta c'a ri' ri xtoc ta c'a tzakbel quiche (quixin) y xtoc rutojbalil ri xa ma utz ta ri yequibanala'. \q1 \v 10 Xtik'ekumatej ta c'a ri runak' tak quiwech, riche (rixin) chi ma xquetzu'un ta. \q1 Xtalucuba' ta c'a quij ronojel tiempo, ruma ri tijoj pokonal.\f + \fr 11:10 \ft Sal. 69.22, 23.\f* \m Queri' ri rubin ca ri David. \s1 Ri Dios can xutzuj (xusuj) c'a ri colotajic chique ri winek ri ma ye israelitas ta \p \v 11 Riyin nbij chi ri kech aj Israel ma riche (rixin) ta xtibe k'ij xtibe sek xetzak tek xquichak'ij (xquitoch') ri caken. Ma que ta ri'. Xa ruma ma xquinimaj ta ri rutzij ri Dios, rumari' tek ri Dios xuya' ri colotajic chique ri ma ye israelitas ta,\f + \fr 11:11 \ft Hch. 13.46.\f* riche (rixin) chi queri' nuc'asoj jun raybel quiq'ui ri kech aj Israel riche (rixin) chi niquirayij niquinimaj\f + \fr 11:11 \ft Ez. 18.23; 33.11.\f* chic rutzij ri Dios. \v 12 Ri kech aj Israel xquetzelaj c'a ri Dios, y rumari' tek ri Dios xutzuj (xusuj) ronojel ri rutzil chique ri winek ri ma ye israelitas ta. Yac'a tek ri kech aj Israel xtiquinimaj ri Dios, más chic c'a ri rutzil ri xtipe. \p \v 13 Y c'o c'a chuka' ri nwajo' nbij chiwe riyix ri ma yix israelitas ta: Yin jun apóstol ri takon pe chiwe riyix ri ma yix israelitas ta.\f + \fr 11:13 \ft Hch. 9.15.\f* Can nya' wi c'a ruk'ij ri nusamaj. \v 14 Queri' nben ruma nwajo' c'a nc'asoj jun raybel quiq'ui ri wech aj Israel riche (rixin) chi yec'o ta chique riye' ri xquecolotej;\f + \fr 11:14 \ft Stg. 5.20.\f* ruma can niquitz'et c'a ri nusamaj chicojol riyix ri ma yix israelitas ta. \v 15 Tek ri Dios ma xuc'om ta chic quiwech ri wech aj Israel ruma ma xquinimaj ta chic ri rutzij, yac'ari' tek xuc'om iwech riyix ri ma yix israelitas ta. Yac'a tek xtic'amer chic quiwech jun bey ri wech aj Israel, yac'ari' tek xkojc'astej el y xtikachop el jun c'ac'ac' c'aslen. \v 16 Ruma wi ri ruc'amal jun che' can ye lok'olaj wi, can queri' chuka' ri ye ruk'a'. Xa can achi'el ri nabey tak caxlan wey ri nisipex chare ri Dios\f + \fr 11:16 \ft Lv. 23.10.\f* can lok'olaj wi, y can queri' chuka' ri qui'en ri xelesex wi pe ri caxlan wey, can lok'olaj wi. \p \v 17 Ri wech aj Israel can ye achi'el jun che' ri olivo rubi' ri can ticon wi ka. Pero yec'o ruk'a' ri xejok' el.\f + \fr 11:17 \ft Sal. 80.14-16; Is. 6.13; 27.11; Jer. 11.16; Ez. 15.6, 8.\f* Y riyix ri ma yix israelitas ta, xa yix achi'el ruk'a' jun chic che' olivo chuka' rubi' ri xa ma ticon ta ka, ri xa ruyon tz'ucnek pe. Y riyix xixtic ka pa ruwi' ri che' ri can ticon wi ka, ri acuchi (achique) xejok' wi el ri ruk'a', y rumari' riyix can xixoc c'a rutz'akat ri ruchi'el ri che' ri' y q'uiy utzil ri xtic'ul. \v 18 Xa yac'a ri ma utz ta chi ninimirisaj iwi'\f + \fr 11:18 \ft 1 Co. 10.12.\f* riyix y nikasaj ta quik'ij ri wech aj Israel ri xe'elesex el. Ruma iwetaman chi ma ya ta ri ruk'a' ri che' ri ye chapayon riche (rixin) ri ruc'amal, xa ya ri ruc'amal ri chapayon quiche (quixin). Y riyix xa yix ruk'a' ri che' y ma yix ruc'amal ta. \p \v 19 Y riq'ui juba' riyix nich'ob: Riyoj ruc'amon chi nikanimirisaj ki', ruma yec'o ruk'a' ri che' ri xejok' el, riche (rixin) chi riyoj xojtic ca pa quiq'uexel. \v 20 Can kitzij wi chi xe'elesex el, ruma riye' ma xquinimaj ta ri xutzuj (xusuj) ri Dios chique. Y riyix xaxu (xaxe wi) ruma ri iniman ri Dios tek yixc'o ca pa quiq'uexel. Rumac'ari' ma utz ta chi ninimirisaj iwi'.\f + \fr 11:20 \ft Ro. 12.16.\f* Xa tixibij iwi'.\f + \fr 11:20 \ft Fil. 2.12.\f* \v 21 Ruma iwetaman chi ri Dios ma xerupokonaj ta ri wech aj Israel. Xa xerelesaj el, astape' riye' can ye ruk'a' wi ri che' ri'. Wi queri' xuben quiq'ui riye', c'a ta c'a riyix chi man ta xquixrelesaj el wi ma xtinimaj ta. \v 22 Can tiwetamaj wi chi ri Dios sibilaj utz runa'oj, pero can nipe chuka' royowal. Riya' xuya' ruc'ayewal pa quiwi' ruma ma xquinimaj ta. Yac'a riyix ruya'on rutzil chiwe, pero riyix rajawaxic chi can quixc'oje' chupan ri utzil ri'.\f + \fr 11:22 \ft Jn. 15.5, 6; 1 Co. 15.2; He. 6.3; Jud. 21.\f* Ruma wi ma xquixc'oje' ta chupan ri utzil ri', riyix chuka' yixelesex el. \v 23 Y wi ri wech aj Israel xtitzolin chic pe ri quic'u'x y xtiquinimaj chic ri Dios, xquetic chic ka jun bey pa ruwi' ri che'.\f + \fr 11:23 \ft Zac. 12.10; 2 Co. 3.16.\f* Ruma ri Dios nicowin chi yerutic chic ka jun bey. \v 24 Riyix can yix achi'el c'a ruk'a' jun olivo ri ma xtic ta, ri xa ruyon tz'ucnek pe, pero xixelesex pe riq'ui ri che' ri' y xixtic ka pa ruwi' ri olivo ri ticon, astape' ma yix riche (rixin) ta ri che' ri'. Y wi queri' xban chiwe riyix, c'a ta c'a ri wech aj Israel chi man ta xquetic chic ka jun bey pa ruwi' ri che' ticon; ruma riye' can ye riche (rixin) wi ri che' ri'. \s1 Tek xquecolotej ri israelitas \p \v 25 Wach'alal, riyin nwajo' chi riyix niwetamaj ri xa c'a ma jane q'uiy ta tiempo tuk'alajsaj ri Dios, riche (rixin) chi riyix man xa tich'ob ka chi q'uiy iwetaman y c'o más ina'oj que chiquiwech ri israelitas, ma que ta ri'. Y rumari' nbij el chiwe ri xa c'are' xuk'alajsaj ri Dios, chi ri wech aj Israel ri cowirnek ri cánima y ma nicajo' ta niquinimaj ri Dios, xquec'oje' na pake' queri', c'a ya tek xquetz'aket na ri ma ye israelitas ta\f + \fr 11:25 \ft Lc. 21.24.\f* ri c'o chi niquinimaj na ri Dios. \v 26 Yac'ari' tek xquecolotej ri aj Israel.\f + \fr 11:26 \ft Sal. 14.7; Is. 59.20; 60.15.\f* Achi'el nubij ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: \q1 Chi ri Colonel xtipe pa Sion, \q1 y xtrelesaj el ronojel ri ma utz ta pa cánima ri ye riy rumam ca ri Jacob. \q1 \v 27 Yac'are' nic'achoj ri trato ri xinben quiq'ui.\f + \fr 11:27 \ft Jer. 31.31; He. 10.16.\f* \q1 Chi riyin xtincuy ri quimac, \m Queri' nubij ri Dios chupan ri tz'ibatal ca. \m \v 28 Yec'o wech aj Israel ri xquetzelaj ri Dios, ruma ma xquinimaj ta ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic. Y ruma c'a ri ma xquinimaj ta, rumari' ri Dios xuya' ri ruch'abel chiwe riyix ri ma yix israelitas ta. Pero ri Dios c'a yerajo' na ri wech aj Israel, ruma ye rucha'on y ruma chuka' chi can rutzujun (rusujun) ri rutzil chique ri ojer tak kati't kamama'. \v 29 Ruma tek ri Dios nuya' jun sipanic, can ma nrelesaj ta chic. Y tek nusiq'uij (nroyoj) ri rutinamit, can ma xtutzolij ta chic ri' chrij.\f + \fr 11:29 \ft Nm. 23.19.\f* \v 30 Riyix ri ma yix israelitas ta, tek rubanon ca ma xinimaj ta ri Dios.\f + \fr 11:30 \ft Ef. 2.1, 2.\f* Pero ruma ri wech aj Israel ma xquinimaj ta chic rutzij ri Dios, rumari' ri Dios xujoyowaj iwech riyix, y xuya' ri colotajic chiwe. \v 31 Ri wech aj Israel ma quiniman ta ri Dios wacami, pero xtapon ri k'ij tek ri Dios xtujoyowaj chic quiwech jun bey, y xtiquic'ul chic ri rutzil, can achi'el ri xiben riyix. \v 32 Ri Dios can rutz'eton wi pe y can ruk'alajsan wi chi quinojel ri winek can ye aj maqui'\f + \fr 11:32 \ft Ro. 3.9; Ga. 3.22.\f* wi. Ri Dios queri' rubin ruma nrajo' chi nujoyowaj kawech konojel y nrajo' yojrucol. \p \v 33 Ri Dios can sibilaj q'uiy wi ri etamabel ri c'o riq'ui can achi'el jun nimalaj beyomel. Can majun nik'i'o ri runa'oj, y ma jani' ta chi nik'ax chkawech ri yerubanala'\f + \fr 11:33 \ft Dt. 29.29; Job 11.7.\f* Riya'. \v 34 Achi'el ri tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios: ¿la c'o cami jun winek ri k'axnek chuwech achique ri nuch'ob ri Ajaf Dios? ¿O la c'o ta cami jun winek ri cowinek rubin chare ri Dios ri achique ri utz chi nuben?\f + \fr 11:34 \ft Is. 40.13.\f* \v 35 ¿O la c'o cami jun winek xsipan jun cosa nabey chare ri Dios, riche (rixin) chi queri' ri Dios can c'o chi nuya' pe ri rajel ruq'uexel chare? Majun. Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \v 36 Ruma ya Riya' ri xbano ronojel. Can riq'ui wi c'a Riya' petenak wi ronojel.\f + \fr 11:36 \ft 1 Co. 8.6; Col. 1.16.\f* Y ronojel xeruben, riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij ruc'ojlen. Can tinimirisex c'a ruk'ij ri Dios riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Amén. \c 12 \s1 Ri c'aslen ri rajawaxic chi niquic'uaj ri ye ralc'ual chic ri Dios \p \v 1 Wach'alal, ri Dios can nujoyowaj c'a kawech. Rumari' nc'utuj utzil chiwe chi can tijacha' ri ik'a' iwaken\f + \fr 12:1 \ft 1 Co. 6.13.\f* pa rusamaj ri Dios. Can achi'el xban chique ri chicop ri yecamisex y yetzuj (yesuj) chuwech ri Dios, wacami riyix ya ri ic'aslen tijacha' chare ri Dios. Jun lok'olaj c'aslen ri nika chuwech ri Dios, yari' tiya' chare, y queri' nic'atzin chi niben riche (rixin) chi nik'alajin chi can kitzij niya' ruk'ij ri Dios. \v 2 Ma titzekelbej ta ri quic'aslen ri winek ri xa riq'ui re ruwach'ulef quicukuban wi quic'u'x. Xa can tiya' k'ij chare ri Dios riche (rixin) chi nujel ri ina'oj\f + \fr 12:2 \ft Ef. 1.18; Col. 3.10.\f* riche (rixin) chi queri' can tijalatej c'a chuka' rubanic ri ic'aslen. Y queri' xtiwetamaj ri achique ri nrajo' ri Dios chi nikaben. Ri nrajo' Riya', ya ri utz, ri jabel y ri tz'akatinek. \p \v 3 Ri Dios ruya'on ri rutzil chuwe y yin ruya'on chupan ri rusamaj. Rumari' nbij chiwe chi'iwonojel: Ma tich'ob ta ka chi más nim ik'ij que chuwech ri can yatajnek chiwe ruma ri Dios. Chi'ijujunal xa tich'obo' na ka iwi' chi utz achique chi samaj\f + \fr 12:3 \ft 1 Co. 12.7.\f* ri yatajnek chiwe ruma ri Dios, wi jun samaj nim o co'ol, ri can cukul ic'u'x chubanic. \v 4 Can achi'el rubanon ri kach'acul, c'o ruk'a', c'o raken, c'o runak' ruwech,\f + \fr 12:4 \ft 1 Co. 12.12.\f* pero ma junan ta quisamaj. \v 5 Y queri' chuka' riyoj ri kaniman chic ri Cristo, yoj q'uiy y jalajoj ruwech kasamaj. Pero junan kawech y nikatola' ki' ruma konojel xa jun chic kabanon riq'ui ri Cristo. \p \v 6 Can kac'ulun c'a rutzil ri Dios,\f + \fr 12:6 \ft 1 P. 4.10.\f* ruma can rubanon chake chikajujunal, chi c'o jun samaj yatajnek chake. Rumari', wi yatajnek chake chi nikak'alajsaj ri nibix chake ruma ri Dios,\f + \fr 12:6 \ft 1 Co. 12.10.\f* can tikak'alajsaj c'a chique ri nic'aj chic. Y can tikak'alajsaj c'a janipe' ri can cukul kac'u'x riq'ui chi nikak'alajsaj. \v 7 Wi yatajnek chake chi yekato' ri nic'aj chic, can quekato' c'a. Wi yatajnek chake chi yekatijoj ri nic'aj chic, can quekatijoj c'a. \v 8 Wi can yatajnek chake chi nikacukuba' quic'u'x ri nic'aj chic,\f + \fr 12:8 \ft Hch. 15.32.\f* can tikabana' c'a. Wi can yatajnek chake chi yekato' riq'ui ri karajil, can quekato' c'a riq'ui ronojel kánima. Wi can yatajnek chake chi yoj c'a riyoj ri yojuc'uan quiche (quixin) ri kach'alal, can tikatija' kak'ij chi utz quic'uaxic nikaben.\f + \fr 12:8 \ft Hch. 20.28.\f* Wi can yatajnek chake chi nikajoyowaj quiwech ri yec'o pa k'axon, can quekato' c'a riq'ui quicoten. \p \v 9 Can que'iwajo' c'a quinojel riq'ui ronojel iwánima y mani riq'ui ca'i' ipalej. Tiwetzelaj ri ma utz ta y titzekelbej ri utz.\f + \fr 12:9 \ft Am. 5.15.\f* \v 10 Riyix can iwach'alal iwi' ruma iniman ri Cristo. Rumac'ari' can tiwajo' iwi' riq'ui ronojel iwánima y tiyala' ik'ij chi'iwachibil iwi'. \p \v 11 Ma quixk'oran ta, xa can riq'ui ronojel iwánima tibana' ri rusamaj ri Ajaf\f + \fr 12:11 \ft Ap. 3.15.\f* y can timek'e' ic'u'x chubanic. \p \v 12 Tiquicot ri iwánima ruma iwoyoben ri utzil ri xtuya' ri Dios.\f + \fr 12:12 \ft He. 3.6.\f* Ticoch'o' ronojel ri tijoj pokonal ri nik'axaj.\f + \fr 12:12 \ft He. 10.36.\f* Ma quixtane' ta chi niben orar. \p \v 13 Tek yec'o nic'aj lok'olaj tak kach'alal ri c'o rajawaxic chi ye'ito', que'ito'. Tiya' quiposada tek nic'atzin y can utz quic'ulic tibana'.\f + \fr 12:13 \ft He. 6.10; 13.2.\f* \p \v 14 Ri winek ri ye'etzelan iwuche (iwixin) y niquiben chiwe chi nitij pokon, tic'utuj ri rutzil ri Dios pa quiwi',\f + \fr 12:14 \ft Mt. 5.44.\f* y ma tic'utuj ta chi nika ruc'ayewal pa quiwi' ruma ri itzel yequibanala'. \p \v 15 Quixquicot quiq'ui ri yequicot, y quixok' quiq'ui ri ye'ok'.\f + \fr 12:15 \ft Job 30.25.\f* \p \v 16 Junan iwech tibana'\f + \fr 12:16 \ft Ro. 15.5.\f* chi'iwonojel. Ma tinimirisaj ta iwi'.\f + \fr 12:16 \ft Sal. 131.1; Pr. 3.7.\f* Junan iwech tibana' quiq'ui ri majun oc quik'ij y ma tich'ob ta chi q'uiy iwetaman. \p \v 17 Wi c'o c'a jun winek ri c'o pokon nuben chiwe, ma tiya' ta ruq'uexel chare.\f + \fr 12:17 \ft Mt. 5.39.\f* Can titija' ik'ij chi niben ri utz chiquiwech quinojel ri winek, riche (rixin) chi majun itzel nilitej ta chiwij.\f + \fr 12:17 \ft 2 Co. 8.21.\f* \v 18 Man c'a tiben ta oyowal, xa titija' ik'ij chi nic'oje' uxlanibel c'u'x chicojol quiq'ui quinojel ri winek. \v 19 Riyix ri sibilaj yixinwajo', nbij c'a chiwe: Wi yec'o ri yebano pokon chiwe, ma tiya' ta ruq'uexel chique. Xa tiya' pa ruk'a' ri Dios, ruma ya Riya' ri xtiya'o rutojbalil ri pokon ri yequibanala'. Can achi'el ri nubij ri Dios chupan ri tz'ibatal ca: Pa nuk'a' riyin c'o wi riche (rixin) chi nya' rutojbalil pa quiwi' ri yemacun,\f + \fr 12:19 \ft Dt. 32.35; Sal. 94.1; He. 10.30.\f* nicha' ri Ajaf. \v 20 Y rumari' ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, nubij: Wi ninum ri netzelan awuche (awixin), riyit xa taya' c'a ruway. Y wi nichaki'j ruchi', taya' c'a ruya'.\f + \fr 12:20 \ft Pr. 25.21.\f* Wi queri' xtaben, riya' xa can xtiq'uixbitej ruma ri itzel ri ye rubanalon. Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \v 21 Ma tiya' ta k'ij chi yixch'acatej ruma ri pokon ri niban chiwe.\f + \fr 12:21 \ft Mt. 18.21, 22; 1 P. 2.21.\f* Riyix xa tibana' utzil chare ri nibano pokon chiwe, riche (rixin) chi queri' ri utz ri niben riyix, yari' ri xtich'acon chrij ri itzel. \c 13 \p \v 1 Can nic'atzin c'a chi konojel riyoj yekanimaj ri aj k'atbel tak tzij.\f + \fr 13:1 \ft Tit. 3.1.\f* Ruma quinojel ri ye aj k'atbel tak tzij ya ri Dios ye yayon, y ya Riya' ri niya'o ri k'atbel tzij pa quik'a'.\f + \fr 13:1 \ft Pr. 8.15; Dn. 2.21; 4.32; Jn. 19.11.\f* \v 2 Ruma wi nikapaba' ki' chuwech ri k'atbel tzij, yojtajin nikapaba' ki' chuwech ri ruk'atbel tzij ri Dios, ruma ri aj k'atbel tak tzij ya ri Dios ye yayon. Rumari' wi queri' nikaben, kayon nikaya' ki' pa ruc'ayewal. \v 3 Jun aj k'atbel tzij ma nuya' ta ruc'ayewal pa quiwi' ri yebano ri utz,\f + \fr 13:3 \ft 1 P. 3.13.\f* xaxu (xaxe wi) pa quiwi' ri yebano ri etzelal. Wi nawajo' chi ma naxibij ta awi' chiquiwech ri aj k'atbel tak tzij, tabana' c'a ri utz. Y wi queri' naben, utz yatz'etetej cuma. \v 4 Ruma ri aj k'atbel tak tzij ye rusamajel ri Dios. Ri Dios ye ruya'on riche (rixin) chi yojquichajij. Pero wi nikaben ri ma utz ta, tikaxibij c'a ki' chiquiwech, ruma ye riye' ri xqueya'o ruc'ayewal pa kawi'. Ruma ma chak ta queri' yec'o. Can ye ya'on wi ruma ri Dios riche (rixin) chi niquic'ajsaj quiwech ri yebano etzelal. \v 5 Rumari' rajawaxic chi quekanimaj ri aj k'atbel tak tzij,\f + \fr 13:5 \ft Ec. 8.2.\f* pero ma xu (xe) ta wi riche (rixin) chi majun ruc'ayewal nika pa kawi'. Ma que ta ri'. Ruma chi ri kánima can nubij chake chi utz yekanimaj. \v 6 Ruma chuka' ri' tek yekatoj ri alcawal;\f + \fr 13:6 \ft Lc. 20.22, 25.\f* ruma ri aj k'atbel tak tzij, ya ri Dios yayon ri samaj chique riche (rixin) chi niquichajij ri tinamit y yari' yetajin chubanic ronojel k'ij. \p \v 7 Can tikatojo' c'a ri ruc'amon chi nikatoj chique. Tikatojo' ri alcawal tek c'o chi nitoj ri alcawal. Tikatojo' ri impuestos tek c'o chi nitoj ri impuestos. Ri winek ri c'o quik'ij, can tikaya' c'a quik'ij.\f + \fr 13:7 \ft Pr. 24.21.\f* Ri ye nima'k tak winek, can tikabana' c'a chique chi ye nima'k tak winek. \p \v 8 Ma utz ta chi nic'oje' kac'as riq'ui jun chic, pero ri ajowanri'il achi'el jun c'as ri majun bey xtitojtej ta ruma chi can rajawaxic chi nikajo' ki'. Ruma wi can yekajo' ri kuc' kach'alal, can nikaben c'a ronojel ri nubij chupan ri ruley ri Dios. \v 9 Ri ley ri' nubij: Riyit achi ri c'o awixjayil, man c'a tacanoj ta jun chic ixok. Y chuka' riyit ixok ri c'o awachijil, man c'a tac'om ta ruwech jun chic achi. Man c'a quixcamisan ta. Ma quixelek' ta. Ma titz'uc ta tzij chrij jun chic winek. Ma tirayij ta ri c'o riq'ui jun chic. Y c'o nic'aj chic chuka' ri nubij ri ley. Pero c'o jun chic tzij ri numej ronojel re'. Y ri tzij ri' nubij: Achi'el nawajo' ka awi' riyit, queri' chuka' que'awajo' ri awuc' awach'alal.\f + \fr 13:9 \ft Lv. 19.18; Mt. 22.39; Lc. 10.27; Ga. 5.14.\f* \v 10 Wi yekajo' ri kuc' kach'alal, majun c'a itzel nikaben chique. Y rumari', wi yekajo' quinojel, can nikaben c'a ronojel ri nubij chupan ri ley.\f + \fr 13:10 \ft Mt. 22.37-40.\f* \p \v 11 Y ronojel re yitajin chubixic, can riche (rixin) chi kojc'astej\f + \fr 13:11 \ft 1 Co. 15.34.\f* c'a riyoj ri can achi'el yoj warnek, ruma ketaman chi xtapon na ri k'ij tek xkojcolotej el. C'o yan c'a k'ij kaniman pe, y rumari' yojcowin nikabij chi wacami xa nakaj chic yojc'o wi chare ri k'ij ri'. \v 12 Ri ak'a' ya xa nik'ax yan, y ri k'ij ya xa ntel yan pe. Rumari', tikaya' ca rubanic ri itzel tak banobel riche (rixin) ri k'eku'm. Nic'atzin chi tikac'uaj jun c'aslen riche (rixin) ri sakil riche (rixin) chi nikato' ki'\f + \fr 13:12 \ft Ef. 6.13.\f* chuwech ri itzel. \v 13 Riyoj yojc'o chic chupan ri sakil y rumari' utz chi nikac'uaj jun c'aslen choj. Ma utz ta chi yojk'aber, ni ma utz ta chi xaxu (xaxe wi) chrij ri wa'in nibe wi ri kánima. Ma utz ta chi ri achi'a' y ri ixoki' niquicanola' qui' riche (rixin) chi yemacun; majun c'a ruwech etzelal ri quere' utz ta chi nikaben. Ma utz ta chi c'o oyowal chkacojol y ma utz ta chi itzel nikatz'et chare jun chic ruma utz c'o.\f + \fr 13:13 \ft Ga. 5.15, 21, 26; Stg. 3.14.\f* \v 14 Rajawaxic c'a chi can tikacusaj ri Ajaf Jesucristo achi'el nikacusaj jun katziak, y ma tikach'ob ta chi nikaya' k'ij chique ri itzel\f + \fr 13:14 \ft Ga. 5.16.\f* tak cosas ri nurayij ri ch'aculaj. \c 14 \s1 Quekato' ri ma can ta cukul quic'u'x riq'ui ri Dios \p \v 1 Ri kach'alal ri ma can ta cukul quic'u'x jabel riq'ui ri Cristo,\f + \fr 14:1 \ft 1 Co. 8.9.\f* pero nicajo' ye'oc kiq'ui, nic'atzin chi yekac'ul, pero ma quekac'ul ta xaxu (xaxe) wi riche (rixin) chi nikaben oyowal quiq'ui, ruma chi xa jun wi ri niquich'ob. \v 2 Achi'el chrij ri ti'ij, riyoj cukul kac'u'x chi utz nikatij ronojel, yac'a ri kach'alal ri ma can ta cukul quic'u'x riq'ui ri Cristo, cukul quic'u'x chi xaxu (xaxe) wi ri ichaj ri utz yequitij.\f + \fr 14:2 \ft 1 Co. 10.25.\f* \v 3 Riyoj ri nikatij ronojel, ma queketzelaj ta ri kach'alal ri ma niquitij ta ronojel.\f + \fr 14:3 \ft Col. 2.16.\f* Y ri kach'alal ri' ma tiquibij ta chi ma utz ta ri nikaben riyoj ruma nikatij ronojel. Ruma ri Dios yoj ruc'ulun konojel, wi nikatij o ma nikatij ta ronojel. \v 4 ¿Achique c'a abanic riyit tek yach'o chrij jun mozo ri xa ma amozo ta riyit? Ri mozo ri' wi utz ntajin chubanic o ma utz ta, ri' ya ri rupatrón ri aj cuenta chrij.\f + \fr 14:4 \ft Stg. 4.12.\f* Pero ma xtitzak ta, ruma ri Ajaf can nicowin nuben chare chi ma xtitzak ta. \p \v 5 Yec'o kach'alal ri niquibij chi yec'o na k'ij ri c'o chi nichajix.\f + \fr 14:5 \ft Ga. 4.10.\f* Y yec'o kach'alal chuka' ri niquibij chi ronojel k'ij xa ye junan. Y rumari' utz chi tikach'obo' na jabel chikajujunal achique ri nikaben. \v 6 Ruma yec'o kach'alal ri c'o na k'ij niquichajij, riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij ri Ajaf. Pero yec'o nic'aj chic kach'alal ri niquibij chi ronojel k'ij xa utz chi niya'ox (nya') ruk'ij ri Ajaf. Ri kach'alal ri niquitij ronojel, queri' niquiben riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij ri Ajaf; ruma can niquimatioxij chare ri Dios tek niquitij.\f + \fr 14:6 \ft 1 Co. 10.31; 1 Ti. 4.3.\f* Y queri' chuka' niquiben ri kach'alal ri ma niquitij ta ronojel. Queri' niquiben riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij ri Ajaf. Y riye' chuka' yematioxin chare ri Dios. \p \v 7 Majun ri q'ues chuwech re ruwach'ulef ri xa riche (rixin) chi nuben ri nurayij ka riya'.\f + \fr 14:7 \ft 1 Co. 6.19; Ga. 2.20.\f* Majun chuka' ri nicom ruma nrajo' chi nicom. \v 8 Ruma re c'a yoj q'ues na chuwech re ruwach'ulef, riche (rixin) chi nikaya' ruk'ij ri Cristo. Y chuka' tek yojcom, riche (rixin) chi nikaya' ruk'ij. Tek c'a yoj q'ues na, yoj riche (rixin) ri Cristo. Y queri' chuka' tek yojcom, yoj riche (rixin) Riya'. \v 9 Ri Cristo can xcom y xc'astej riche (rixin) chi xoc Kajaf\f + \fr 14:9 \ft Hch. 10.36; 2 Co. 5.15.\f* ri c'a yoj q'ues na y Cajaf chuka' ri ye caminek chic el. \p \v 10 Rumari' ma utz ta chi nikabij chi ma utz ta ri yerubanala' jun kach'alal. Y ma utz ta chuka' chi niketzelaj jun kach'alal. Ruma can konojel c'o chi yojapon na chuwech ri Cristo riche (rixin) chi nik'at tzij pa kawi'.\f + \fr 14:10 \ft Mt. 25.31-33; Jud. 14, 15.\f* \v 11 Achi'el ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: \q1 Ri Ajaf nubij: Yin c'a riyin ri c'aslic Dios y can kitzij wi ri nbij, \q1 chi quinojel winek xquexuque' chinuwech riyin, y xtiquibij chi can kitzij wi chi yin c'a riyin ri Dios.\f + \fr 14:11 \ft Is. 45.23.\f* \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \m \v 12 Y queri' nikatz'et chi napon na wi ri k'ij tek chikajujunal xtibekajacha' na cuenta chuwech ri Dios.\f + \fr 14:12 \ft Mt. 12.36.\f* \p \v 13 Rumari' man chic tikabij ta chrij jun kach'alal chi ma utz ta yerubanala'. Ri rajawaxic chi nikaben ya ri tikatija' kak'ij riche (rixin) chi ma nikaben ta chare jun kach'alal chi nitzak pa mac.\f + \fr 14:13 \ft 1 Co. 8.9; 10.23, 24.\f* \v 14 Y ruma riyin nuniman ri Ajaf Jesús y cukul nuc'u'x riq'ui, rumari' wetaman chi majun ri xajan chi nitij.\f + \fr 14:14 \ft Hch. 10.14, 15.\f* Yac'a wi chuwech jun kach'alal c'o ri cosas ri xajan chi yetij, ri' xaxu (xaxe wi) c'a chuwech riya' ri'.\f + \fr 14:14 \ft 1 Co. 8.7.\f* \v 15 Pero wi xa ruma natij jun cosa, xa rumari' nuben ca'i' ruc'u'x jun kach'alal y nitzak, ntel chi tzij chi ma nawajo' ta ri awach'alal. Rumari' ma tikatij ta jun cosa ri xa nuben chare jun kach'alal chi xa rumari' nuya' ca ri Cristo. Ruma ri Cristo xcom chuka' ruma ri kach'alal ri'.\f + \fr 14:15 \ft 1 Co. 8.11.\f* \v 16 Y riche (rixin) chi ma niyok'otej ta ri utzilaj c'aslen ri kilon chic, ma tikaben ta ri xa ma utz ta chuwech jun kach'alal,\f + \fr 14:16 \ft Ro. 12.17.\f* astape' chkawech riyoj can utz. \v 17 Ruma riyoj ri yojc'o pa rajawaren ri Dios, ri más rajawaxic chi nikaya' pa cuenta ya ri nikac'uaj jun c'aslen choj y c'o ta uxlanibel c'u'x y quicoten pa tak kánima ruma ri Lok'olaj Espíritu. Y ma rajawaxic ta chi nikaya' más pa cuenta wi utz nikatij jun cosa o xa ma utz ta, wi utz nikakum jun cosa o xa ma utz ta.\f + \fr 14:17 \ft 1 Co. 8.8.\f* \v 18 Ruma wi riq'ui jun c'aslen choj y riq'ui uxlanibel c'u'x y quicoten tek nikaben rusamaj ri Cristo, yojka chuwech ri Dios y chiquiwech chuka' ri winek.\f + \fr 14:18 \ft 2 Co. 8.21.\f* \p \v 19 Rumari' tikacanoj c'a achique ri nikaben riche (rixin) chi man ta jun oyowal chkacojol\f + \fr 14:19 \ft Sal. 34.14; Ro. 12.18.\f* y tikacukuba' kac'u'x chikachibil ki' riche (rixin) chi yojq'uiy chupan ri kac'aslen riq'ui ri Dios.\f + \fr 14:19 \ft 1 Co. 14.12.\f* \v 20 Ma tikayoj ta ri samaj ri rubanon ri Dios pa ránima jun kach'alal xa ruma ri yekatij. Can kitzij wi chi ronojel utz yetij,\f + \fr 14:20 \ft Hch. 10.15.\f* yac'a wi c'o jun kach'alal ri nitzak ruma nikatij jun cosa, riyoj xa can ma utz ta c'a ri nikaben ri'. \v 21 Rumari' más utz ma tikatij ta ti'ij ni ma tikakum ta ruya'al uva, ni ma tikaben ta xabachique wi xa nuben chare jun kach'alal chi nuben ca'i' ruc'u'x, nimacun o nitzak.\f + \fr 14:21 \ft 1 Co. 8.13.\f* \v 22 Riyoj, wi cukul kac'u'x chi chuwech ri Dios utz nikatij ronojel cosas, xa pa kánima c'a tic'oje' wi. Ruma can jabel ruwaruk'ij ri winek ri nuna' ka pa ránima chi ma mac ta ntajin chubanic chuwech ri Dios. \v 23 Yac'a wi xa ca'i' kac'u'x nikaben tek nikatij jun cosa, yojmacun. Ruma xabachique c'a ri nikaben ri xa riq'ui ca'i' kac'u'x tek nikaben, yojmacun.\f + \fr 14:23 \ft Ro. 4.20; Tit. 1.15.\f* \c 15 \p \v 1 Riyoj ri can kacukuban chic kac'u'x riq'ui ri Cristo, rajawaxic chi yekacoch'\f + \fr 15:1 \ft Ro. 14.1.\f* ri kach'alal ri ma can ta cukul quic'u'x riq'ui ri Cristo. Man c'a tikaben ta xaxu (xaxe) wi ri nika chkawech riyoj. \v 2 Xa rajawaxic chi tikabana' ri nika chiquiwech ri kach'alal,\f + \fr 15:2 \ft 1 Co. 9.19; Fil. 2.4.\f* riche (rixin) chi c'o utz nuc'om pe chique riye', riche (rixin) chi yeq'uiy chupan ri quic'aslen riq'ui ri Dios.\f + \fr 15:2 \ft Ro. 14.19.\f* \v 3 Hasta ri Cristo ma xuben ta ri xa ruraybel ka Riya'. Riya' xuben ri ruraybel ri Tata'ixel. Achi'el ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: Ri yok'onic ri niquiben ri winek chawij riyit, xa chuwe c'a riyin xquiben wi.\f + \fr 15:3 \ft Sal. 69.9.\f* Queri' nubij ri Cristo chare ri Dios. \v 4 Y ronojel ri ruch'abel ri Dios ri tz'iban ojer ca, riche (rixin) chi c'o nuc'ut chkawech\f + \fr 15:4 \ft 2 Ti. 3.16.\f* tek tz'ibatal ca. Can nuben c'a chake chi yojcoch'on y nucukuba' kac'u'x chiroyobexic ri rutzil ri Dios. \v 5 Ri Dios nuben chake chi yojcoch'on y nucukuba' apo kac'u'x. Y ri nuraybel riyin chiwe riyix, chi ri Dios nuben ta chiwe chi can ta junan iwech,\f + \fr 15:5 \ft 1 Co. 1.10.\f* can achi'el chuka' ri xuc'ut ca ri Cristo Jesús. \v 6 Riche (rixin) chi queri', kas junan c'a iwech niya' ruk'ij ruc'ojlen ri Dios ri Rutata' ri Kajaf Jesucristo. \s1 Ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic nitzijox chique ri ma ye israelitas ta \p \v 7 Riyix tek napon jun kach'alal iwuq'ui, can riq'ui ajowabel tic'ulu' y queri' chuka' ruc'amon chi nuben riya' iwuq'ui riyix, can tibana' achi'el xuben ri Cristo; ruma Riya' can xojruc'ul, riche (rixin) chi ri Dios xtuc'ul ta c'a ruk'ij ruc'ojlen. \v 8 Queri' nbij chiwe, ruma ri Cristo xpe riche (rixin) chi xojruto' ri yoj israelitas ri banon ri circuncisión chake, riche (rixin) chi xuc'ut chkawech chi ri Dios can nuben wi ri nubij.\f + \fr 15:8 \ft Mt. 15.24; Jn. 1.11.\f* Can ya c'a ri Cristo ri xc'amo pe ri utzil ri rutzujun (rusujun) ca ri Dios chique ri ojer tak kati't kamama' chi nuya'. \v 9 Y xpe chuka' riche (rixin) chi ri ma ye israelitas ta\f + \fr 15:9 \ft Sal. 18.49; Jn. 10.16.\f* niquiya' chuka' ruk'ij ruc'ojlen ri Dios, ruma Riya' xujoyowaj quiwech. Achi'el ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca: \q1 Xcatink'alajsaj c'a chiquicojol ri winek ri ma ye israelitas ta y xtinya' c'a ak'ij, \q1 y xtinbixaj ri abi'. \m Queri' ri tz'ibatal ca. \m \v 10 Y ri ruch'abel ri Dios nubij chuka': \q1 Riyix ri ma yix israelitas ta, quixquicot quiq'ui ri ye israelitas, ri rutinamit ri Dios.\f + \fr 15:10 \ft Dt. 32.43.\f* \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \m \v 11 Y chuka' nubij: \q1 Tiya' ruk'ij ri Ajaf chi'iwonojel riyix ri ma yix israelitas ta. \q1 Quinojel winek tiquiya' c'a ruk'ij ri Dios.\f + \fr 15:11 \ft Sal. 117.1.\f* \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \m \v 12 Y ri Isaías rutz'iban ca: \q1 C'o jun riy rumam ri Isaí xtic'oje'\f + \fr 15:12 \ft Is. 11.1.\f* \q1 y xtoc jun aj k'atbel tzij pa quiwi' ri ma ye israelitas ta, \q1 y ri winek ri' can xticoyobej c'a chi niquil utzil riq'ui.\f + \fr 15:12 \ft Is. 11.10.\f* \m Quec'ari' ri rutz'iban ca. \m \v 13 Ri Dios ri nibano chake chi cukul apo kac'u'x chiroyobexic ri rutzujun (rusujun) ca chake, can xtunojsaj ta c'a ri iwánima riq'ui ronojel quicoten y uxlanibel c'u'x ruma can iniman chic Riya'. Can queri' ta c'a xtuben chiwe riche (rixin) chi can ta cukul apo ic'u'x chiroyobexic ri rutzil ri Dios ri nuya' chiwe, ruma chi ri ruchuk'a' ri Lok'olaj Espíritu can nisamej pa tak iwánima. \p \v 14 Wach'alal, riyin jabel wetaman chi riyix can nojnek ri utzil pa tak iwánima. Wetaman chuka' chi riyix c'o q'uiy iwetaman,\f + \fr 15:14 \ft 1 Co. 8.1.\f* rumari' tek yixcowin nipixabala' iwi' chi'iwachibil iwi'.\f + \fr 15:14 \ft 2 P. 1.12.\f* \v 15 Pero rajawaxic chi nnataj el chiwe riche (rixin) chi ma nimestaj ta, y rumari' ma xinpokonaj ta xintz'ibaj chic el chupan re wuj re'. Xintz'ibaj el chiwe, ruma ri rutzil ri Dios ri ruya'on chuwe, \v 16 yari' ri banayon chuwe chi xinoc rusamajel ri Jesucristo, riche (rixin) chi ntzijoj chique ri winek ri ma ye israelitas ta\f + \fr 15:16 \ft Ga. 2.7, 9; 1 Ti. 2.7.\f* ri lok'olaj ruch'abel ri Dios ri niya'o colotajic. Y queri' riye' niquijech ri quic'aslen chare ri Dios ruma ri nusamaj riyin. Riye' can yeka wi chuwech ri Dios, ruma ri Lok'olaj Espíritu nuch'ajch'ojsaj ri quic'aslen. \p \v 17 Ri Cristo Jesús c'o wuq'ui, y rumari' riyin sibilaj yiquicot riq'ui ri samaj ri ya'on chuwe ruma ri Dios. \v 18 Riyin man ta jun tzij yicowin nbij wi man ta ri Cristo yin rucusan chubanic re samaj re', can ya wi c'a ri Cristo ri ucusayon wuche (wixin).\f + \fr 15:18 \ft Hch. 21.19; 1 Co. 3.6-9.\f* Y rumari' tek ye q'uiy chique ri winek ri ma ye israelitas ta ri yeniman riche (rixin).\f + \fr 15:18 \ft Ro. 1.5.\f* Niquinimaj ruma niquic'axaj ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic ri ntzijoj chique y ruma chuka' chi xquitz'et ri samaj ri xinben chiquicojol. \v 19 Y xequitz'et chuka' ri milagros ri xenben. Ruma ri Lok'olaj Espíritu can nuya' wi uchuk'a' chuwe riche (rixin) chi yenben nima'k tak milagros\f + \fr 15:19 \ft Hch. 19.11.\f* riche (rixin) chi nik'alajin chi kas kitzij chi ya ri ruch'abel ri Dios ri ntzijoj. Riyin xintzijoj pa Jerusalem ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic, y pa tak nic'aj chic tinamit, y xintzijoj chuka' c'a pa ruwach'ulef Ilírico. Can ronojel c'a ri lugar ri' xinya' yan rutzijol ri lok'olaj ruch'abel ri Cristo. \v 20 Quere' nben ruma sibilaj nwajo' nk'alajsaj ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic pa tak lugar ri ma etaman ta chi rajawaxic chi ninimex ri Cristo, y ma ya ta ri acuchi (achique) ri xa chapon chic rutzijoxic\f + \fr 15:20 \ft 2 Co. 10.14, 16.\f* cuma nic'aj chic. \v 21 Y tek quere' nben, can nibanatej c'a ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios: \q1 Chi ri winek ri majun quic'axan ta chrij Riya', xtiquic'axaj c'a; \q1 y ri winek ri majun tzijon ta chique chrij Riya', xtik'ax chiquiwech.\f + \fr 15:21 \ft Is. 52.15.\f* \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \s1 Ri Pablo nrajo' nibe chiquitz'etic ri kach'alal ri yec'o pa Roma \p \v 22 Y ruma sibilaj nwajo' ntzijoj ri ruch'abel ri Dios chique ri ma quic'axan ta, rumari' ma yin cowinek ta yin aponak iwuq'ui.\f + \fr 15:22 \ft Ro. 1.13.\f* Astape' can q'uiy mul nrayin chi yin aponak ta. \v 23 Yac'a re wacami xinq'uis yan ri nusamaj ri pa tak tinamit ri xinnataj yan ka chiwe. Y q'uiy yan c'a juna' wajowan chi yinapon iwuq'ui.\f + \fr 15:23 \ft Hch. 19.21.\f* \v 24 Nch'obon chi yik'ax el iwuq'ui tek xquibe pan España. Nwajo' yic'oje' el jun ca'i' oxi' k'ij iwuq'ui riche (rixin) chi nikatz'et chic kawech, riche (rixin) chi riyix niya' quicoten pa wánima. Y chuka' nwajo' chi niya' ta el chuwe ri nic'atzin riche (rixin) ri nubey. \v 25 Yac'a wacami yibe na pa Jerusalem riche (rixin) chi nbenjacha' ca jun ofrenda\f + \fr 15:25 \ft Hch. 24.17.\f* chique ri lok'olaj tak kach'alal ri yec'o chiri'. \v 26 Ruma ri lok'olaj tak kach'alal ri ma ye israelitas ta ri yec'o wawe' pa ruwach'ulef Macedonia y pa ruwach'ulef Acaya, xalex pa cánima chi niquitek el jun ofrenda chique ri pobres\f + \fr 15:26 \ft 1 Co. 16.1; 2 Co. 8.1; 9.2.\f* ri yec'o chiquicojol ri lok'olaj tak kach'alal israelitas ri yec'o pa Jerusalem. \v 27 Nicajo' yequito'. Y utz chi niquiben queri', ruma c'o modo nikabij chi c'o jun quic'as quiq'ui ri israelitas. Ruma ye ri israelitas ri xetzijon ri ruch'abel ri Dios chique, y rumari' utz chi riye' yequito'\f + \fr 15:27 \ft 1 Co. 9.11; Ga. 6.6.\f* juba' ri israelitas chuka'. \v 28 Y tek njachon chic c'a ca ri ofrenda ri', yac'ari' tek xquibe pan España y yac'ari' tek xquik'ax el iwuq'ui riyix. \v 29 Y wetaman chi tek xquinapon iwuq'ui, can nim wi ri utzil ri xtic'ul ruma ri lok'olaj ruch'abel\f + \fr 15:29 \ft Ro. 1.11; Ef. 3.8.\f* ri Cristo ri xtinc'uaj chiwe. \p \v 30 Wach'alal, ruma ri Jesucristo ri Kajaf, y ruma chuka' chi ri Lok'olaj Espíritu ruya'on pa tak kánima chi nikajo' ki', rumari' nc'utuj jun utzil chiwe chi riq'ui ronojel iwánima quinito' riq'ui ri oración,\f + \fr 15:30 \ft 2 Co. 1.11; Col. 4.12.\f* \v 31 riche (rixin) chi man ta xquika pa quik'a'\f + \fr 15:31 \ft 2 Ts. 3.2.\f* ri winek ri ma quiniman ta ri Jesucristo ri chiri' pa Judea. Y chuka' xtic'utuj ta chare ri Dios chi ri lok'olaj tak kach'alal ri pa tinamit Jerusalem chila' pa Judea, jabel ta ruc'ulic xtiquiben chare ri ofrenda ri xtinjech chique. \v 32 Y queri', xtiquicot ta ri wánima tek xquinapon iwuq'ui wi queri' ri ruraybel ri Dios,\f + \fr 15:32 \ft Stg. 4.15.\f* y xquinuxlan ta el juba' iwuq'ui. \v 33 Y can ya ta c'a ri Dios ri niya'o ri uxlanibel c'u'x ri xtic'oje' iwuq'ui\f + \fr 15:33 \ft Fil. 4.9.\f* chi'iwonojel. Amén. \c 16 \s1 Ri Pablo nutek el rutzil quiwech ri kach'alal \p \v 1 Y nchilabej c'a el chiwe chi tic'ulu' ri kach'alal Febe. Ri ixok ri' jun diaconisa pan iglesia ri c'o pa tinamit Cencrea.\f + \fr 16:1 \ft Hch. 1.18.\f* \v 2 Can tic'ulu'\f + \fr 16:2 \ft Fil. 2.9.\f* jabel ruma queri' utz chi niben riyix lok'olaj tak kach'alal, chique ri xa jun chuka' quibanon riq'ui ri Ajaf. Nwajo' chi xtito' ta ri kach'alal Febe riq'ui ri nic'atzin chare; ruma riya' ye ruto'on ye q'uiy y queri' chuka' rubanon wuq'ui riyin. \p \v 3 Tiya' rutzil quiwech ri kach'alal Priscila y Aquila,\f + \fr 16:3 \ft Hch. 1.2; 2 Ti. 4.19.\f* ri junan xojsamej quiq'ui pa rusamaj ri Cristo Jesús. \v 4 Riye' juba' ma xecom chinucolic riyin, y riyin sibilaj nmatioxij chique. Y queri' chuka' quinojel ri kach'alal ri ma ye israelitas ta, can yematioxin chuka' chique. \v 5 Y tiya' chuka' rutzil quiwech ri quiniman chic ri Jesucristo, ri nibix iglesia chique, ri niquimol qui' pa cachoch ri kach'alal Priscila y Aquila.\f + \fr 16:5 \ft 1 Co. 16.19.\f* Y queri' chuka' tiya' rutzil ruwech ri kach'alal Epeneto, ri sibilaj nwajo'. Ya riya' ri nabey ri xniman\f + \fr 16:5 \ft 1 Co. 16.15.\f* riche (rixin) ri Cristo pa ruwach'ulef Acaya. \v 6 Tiya' rutzil ruwech ri kach'alal María. Riya' sibilaj nisamej chicojol. \v 7 Tiya' chuka' rutzil quiwech ri Andrónico y Junias, ri ye nuwinak, y junan chuka' xojc'oje' quiq'ui pa cárcel. Riye' más nabey quiniman ri Cristo que chinuwech riyin. Y riye' can jabel wi chuka' ye tz'eton cuma ri nic'aj chic apóstoles. \p \v 8 Tiya' rutzil ruwech ri kach'alal Amplias. Sibilaj nwajo' ruma riya' chuka' runiman ri Ajaf. \v 9 Tiya' rutzil ruwech ri kach'alal Urbano. Riya' junan xojsamej riq'ui pa rusamaj ri Cristo Jesús. Y tiya' chuka' rutzil ruwech ri kach'alal Staquis, ri sibilaj nwajo'. \v 10 Tiya' rutzil ruwech ri kach'alal Apeles. Riya' can nik'alajin chi cukul ruc'u'x riq'ui ri Cristo. Tiya' rutzil quiwech ri kach'alal ri yec'o pa rachoch ri Aristóbulo. \v 11 Tiya' rutzil ruwech ri kach'alal Herodión, ri nuwinak. Tiya' rutzil quiwech ri kach'alal ri yec'o pa rachoch ri Narciso, ri xa jun quibanon riq'ui ri Ajaf. \v 12 Tiya' rutzil quiwech ri kach'alal ixoki' ri Trifena y Trifosa, ri ye rusamajel ri Ajaf. Tiya' rutzil ruwech ri kach'alal Pérsida, ri sibilaj nwajo'. Riya' sibilaj samajnek pa rusamaj ri Ajaf. \v 13 Tiya' rutzil ruwech ri kach'alal Rufo. Riya' can cha'on\f + \fr 16:13 \ft Jn. 13.18; 15.16; Ef. 1.4; 1 P. 1.2; 2 Jn. 1.\f* wi ruma ri Ajaf. Y tiya' chuka' rutzil ruwech ri rute' riya', ri can achi'el chuka' nte' riyin. \v 14 Tiya' rutzil quiwech ri kach'alal Asíncrito, Flegonte, Hermas, Patrobas, Hermes y ri kach'alal ri yec'o quiq'ui. \v 15 Tiya' rutzil quiwech ri kach'alal Filólogo, ri Julia, ri Nereo y ri rana', ri Olimpas y ri lok'olaj tak kach'alal ri yec'o quiq'ui. \p \v 16 Y chuka' nbij chiwe chi tiya' rutzil iwech\f + \fr 16:16 \ft 1 P. 5.14.\f* chi'iwonojel riq'ui jun lok'olaj tz'uban (tz'uman) chi'ij. Y tic'ulu' c'a ri rutzil iwech ri niquitek el quinojel ri iglesias riche (rixin) ri Cristo. \p \v 17 Wach'alal, nchilabej c'a chiwe chi tichajij iwi' chiquiwech ri winek ri xa yequijech ri kach'alal, niquiyoj quic'u'x y niquiben chique chi yetzak, ruma jun wi chic tijonic ri niquic'ut y xa man achi'el ta ri tijonic ri ic'uan riyix. Ri winek ri yebano queri' ma que'itzekelbej ta, xa quixel quiq'ui.\f + \fr 16:17 \ft 1 Co. 5.11; 2 Ts. 3.6; Tit. 3.10; 2 Jn. 10.\f* \v 18 Ruma ri winek ri' ma ya ta ri Kajaf Jesucristo ri niquinimaj, xa ya ri quiraybel ka riye' ri niquiben. Riye' xa ca'i' quipalej ruma jabel tak ch'abel c'a ri yequibila' y rumari' tek utz niquic'axaj ri kach'alal ri ma nich'obotej ta jabel chiquiwech, y chanin yek'olotej pa quik'a'.\f + \fr 16:18 \ft Col. 2.4.\f* \v 19 Yac'a riyix, quinojel quetaman chic chi can ninimaj wi rutzij ri Dios, y riyin sibilaj niquicot ri wánima rumari'. Pero chuka' nwajo' chi tiwetamaj chi nic'oje' ina'oj chubanic ri utz\f + \fr 16:19 \ft Mt. 10.16.\f* y ma chubanic ta ri etzelal. \v 20 Ya ri Dios niya'o uxlanibel c'u'x chiwe. Y Riya' chanin xtuben chiwe chi yixcowin xtipalbej chi aken ri Satanás.\f + \fr 16:20 \ft Gn. 3.15.\f* Ri rutzil ri Kajaf Jesucristo xtic'oje' ta c'a iwuq'ui. \p \v 21 Ri kach'alal Timoteo\f + \fr 16:21 \ft Hch. 16.1.\f* nutek el rutzil iwech. Kachibilan ki' pa rusamaj ri Dios. Niquitek el chuka' rutzil iwech ri Lucio,\f + \fr 16:21 \ft Hch. 13.1.\f* ri Jasón\f + \fr 16:21 \ft Hch. 17.5.\f* y ri Sosípater; riye' ye nuwinak. \p \v 22 Y riyin ri Tercio, ri yitz'iban el\f + \fr 16:22 \ft 1 Co. 16.21.\f* ri ruch'abel ri kach'alal Pablo, ntek c'a el rutzil iwech pa rubi' ri Ajaf. \p \v 23 Ri kach'alal Gayo\f + \fr 16:23 \ft 1 Co. 1.14.\f* nutek el rutzil iwech. Wacami ya ri pa rachoch riya' c'o wi nuposada, y wawe' chuka' noquic'utuj wi quiposada quinojel ri quiniman chic ri Jesucristo, ri nibix iglesia chique. Ri kach'alal Erasto\f + \fr 16:23 \ft Hch. 19.22.\f* nutek el rutzil iwech. Ya riya' ri yacol puek riche (rixin) ri tinamit. Y queri' chuka' nutek el rutzil iwech ri kach'alal Cuarto. \p \v 24 Ri rutzil ri Kajaf Jesucristo xtic'oje' ta c'a iwuq'ui chi'iwonojel. Amén. \s1 Konojel tikaya' ruk'ij ri Dios \p \v 25 Tiya' c'a ruk'ij ri Dios. Ruma xaxu (xaxe wi) Riya' ri nicowin nibano chiwe chi can nicukuba' ic'u'x riq'ui. Queri' nubij ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic, ri ruch'abel ri Jesucristo ri ntzijoj riyin. Re ch'abel re' ma can ta k'alajsan pe ruma ri Dios, xa c'a ya re tiempo re' xuk'alajsaj jabel.\f + \fr 16:25 \ft Col. 1.26, 27.\f* \v 26 Wacami xk'alajsex yan\f + \fr 16:26 \ft 2 Ti. 1.10.\f* c'a chkawech, y rumari' tek nik'ax chkawech ri ye tz'iban ca cuma ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ri Dios ri majun bey xticom ta riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek rubin ca chi titzijox chique quinojel winek, y yari' ri ntajin wacami, riche (rixin) chi tiquicukuba' quic'u'x riq'ui Riya' y tiquinimaj ri rutzij. \p \v 27 Xaxu (xaxe wi) Riya' ri Dios c'o y majun chic jun. Riya' c'o ronojel etamabel riq'ui. Tikaya' c'a ruk'ij ruc'ojlen Riya' riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Xaxu (xaxe wi) ruma ri Jesucristo yojcowin nikaya' ruk'ij ri Dios. Amén.