\id MAT - Kakchiqel, Western [ckw] NT (Guatemala) -2011 bd. \h SAN MATEO \toc1 Ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic ri tz'ibatal ca ruma San Mateo \toc2 San Mateo \toc3 Mt \mt1 Ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic ri tz'ibatal ca ruma San Mateo \ip Ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic ri tz'iban ca ruma San Mateo, nrajo' nuc'ut chkawech chi ri Jesús yari' ri Cristo ri Ruc'ajol ri Dios ri can tzujun (sujun) wi pe chi nipe. Y ri Cristo can xpe wi riche (rixin) chi xorubana' ka ri rutzujun (rusujun) pe ri Dios chique ri rutinamit chupan ri Antiguo Testamento. \io1 Chupan ri tanaj 1 y chupan ri tanaj 2, yerunataj ri achique rati't rumama' ri Jesús, y yerunataj chuka' ri achique xebanatej tek Riya' xalex. \io1 Ri tanaj 3 y napon c'a pa mocaj 11 chare ri tanaj 4, nubij tek ri Jesús xban bautizar y tek xtojtobex ruma ri itzel winek. \io1 Ri tanaj 4 mocaj 12 y napon c'a pa mocaj 35 chare ri tanaj 18, nubij tek ri Jesús ye rucha'on chic ri cablajuj rudiscípulos xuchop rusamaj ri chiri' pa Galilea; xuchop yerutijoj ri winek riq'ui ri ruch'abel ri Dios; xeruc'achojsala' yawa'i' y xerelesala' chuka' itzel tak espíritu quiq'ui ri winek. \io1 Ri tanaj 19 y ri tanaj 20 nubij ronojel ri xerubanala' ri Jesús tek ruchapon el bey riche (rixin) chi xapon ri ruq'uisbel mul pa tinamit Jerusalem. \io1 Ri tanaj 21 y napon c'a pa tanaj 28, nubij ri achique ri xerubanala' ri Jesús chupan ri ruq'uisbel semana chare ri ruc'aslen chuwech re ruwach'ulef. Chupan ri semana ri' xuk'alajsaj ri achique xquebanatej chupan ri ruq'uisbel tak k'ij chare ri tiempo re kachapon y tek xtoka c'a ri rajawaren ri Dios chkacojol. Nubij chuka' tek xcamisex, tek xc'asox el chiquicojol ri caminaki', tek xuc'ut ri' chiquiwech ri xetzekelben riche (rixin) y tek xubij chuka' ca chi rajawaxic chi yequitijoj ri winek riche (rixin) chi ye'oc tzekelbey riche (rixin) Riya'. \c 1 \s1 Ri quibi' ri ye ojer tak rati't rumama' ri Jesucristo \p \v 1 Re wuj ri nuchop el wawe', jun wuj ri tz'ibatal wi ca ri quibi' ri ye ojer tak rati't rumama' ri Jesucristo. Can nik'alajin wi c'a chi Riya' can jun chique ri ye ralc'ual ca ri rey David,\f + \fr 1:1 \ft Sal. 132.11; Is. 11.1; Hch. 2.30; Ga. 3.16.\f* y can ralc'ual ca chuka' ri Abraham. \p \v 2 Ri Abraham yari' ri xalc'ualan ri Isaac; ri Isaac xralc'ualaj ri Jacob; ri Jacob xralc'ualaj ri Judá y ri nic'aj chic rach'alal. \v 3 Yac'a ri Judá y ri Tamar ri rixjayil xecalc'ualaj ri Fares y ri Zara; yac'a ri Fares ri xalc'ualan ri Esrom; y ri Esrom xralc'ualaj ri Aram. \v 4 Y ri Aram xralc'ualaj ri Aminadab; ri Aminadab xralc'ualaj ri Naasón;\f + \fr 1:4 \ft Nm. 1.7.\f* y ri Naasón xralc'ualaj ri Salmón. \v 5 Y ri Salmón y ri Rahab\f + \fr 1:5 \ft Jos. 6.22, 23; He. 11.31.\f* ri rixjayil xcalc'ualaj ri Booz; ri Booz y ri Rut ri rixjayil xcalc'ualaj ri Obed; y ri Obed xralc'ualaj ri Isaí. \v 6 Y ri Isaí\f + \fr 1:6 \ft 1 S. 16.1.\f* xralc'ualaj ri David ri xoc jun rey; y ri rey David xralc'ualaj ri Salomón. Y ri rute' ri Salomón, ya ri rixjayil ca ri Urías.\f + \fr 1:6 \ft 2 S. 11.3.\f* \p \v 7 Yac'a ri Salomón xralc'ualaj ri Roboam; ri Roboam xralc'ualaj ri Abías; y ri Abías xralc'ualaj ri Asa.\f + \fr 1:7 \ft 1 Cr. 3.10.\f* \v 8 Y ri Asa xralc'ualaj ri Josafat; ri Josafat xralc'ualaj ri Joram; y ri Joram xralc'ualaj ri Uzías. \v 9 Y ri Uzías xralc'ualaj ri Jotam; ri Jotam xralc'ualaj ri Acaz; y ri Acaz xralc'ualaj ri Ezequías. \v 10 Y ri Ezequías xralc'ualaj ri Manasés;\f + \fr 1:10 \ft 2 R. 20.21.\f* ri Manasés xralc'ualaj ri Amón; y ri Amón xralc'ualaj ri Josías. \v 11 Y ri Josías xralc'ualaj ri Jeconías y ri ye nic'aj chic rach'alal ri Jeconías. Y ya tiempo ri' tek ri kech aj Israel xechapatej el y xe'uc'uex c'a pa Babilonia.\f + \fr 1:11 \ft 2 R. 25.11; Jer. 27.20.\f* \p \v 12 Y tek yec'o chic chiri' pa Babilonia, ri Jeconías xralc'ualaj ri Salatiel; y ri Salatiel xralc'ualaj ri Zorobabel.\f + \fr 1:12 \ft Esd. 3.2; 1 Cr. 3.19; Hag. 1.1.\f* \v 13 Y ri Zorobabel xralc'ualaj ri Abiud; ri Abiud xralc'ualaj ri Eliaquim; y ri Eliaquim xralc'ualaj ri Azor. \v 14 Y ri Azor xralc'ualaj ri Sadoc; ri Sadoc xralc'ualaj ri Aquim; y ri Aquim xralc'ualaj ri Eliud. \v 15 Y ri Eliud xralc'ualaj ri Eleazar; ri Eleazar xralc'ualaj ri Matán; ri Matán xralc'ualaj chuka' jun ri Jacob chuka' rubi'. \v 16 Y ri Jacob xralc'ualaj c'a ri José ri xoc rachijil ri María. Y ri María ri' yari' ri xalan ri Jesús ri Cristo.\f + \fr 1:16 \ft Gn. 3.15; Is. 9.6.\f* \p \v 17 Cajlajuj c'a sol winek xec'ase' el, ri nitiquir pe riq'ui ri Abraham c'a riq'ui ri rey David. Cajlajuj chuka' sol winek xec'ase' el, ri nitiquir pe riq'ui ri rey David c'a chupan ri tiempo tek ri kech aj Israel xechapatej el y xe'uc'uex c'a pa Babilonia. Y cajlajuj chuka' sol winek xec'ase' el, ri nitiquir pe tek ri kech aj Israel xebec'oje' pa Babilonia, hasta riq'ui ri tiempo tek xalex ri Cristo. \s1 Tek xalex ri Jesús \p \v 18 Y ri ralaxbel\f + \fr 1:18 \ft Mt. 2.1-6; Gn. 3.15.\f* ri Jesucristo quec'are' ri rubanic: Ri María rute'\f + \fr 1:18 \ft Ga. 4.4; He. 10.5.\f* ri Jesucristo, jun c'a k'opoj ri c'utun chic ruma ri José.\f + \fr 1:18 \ft Lc. 1.27.\f* Y xc'ulwachitej c'a chi tek c'a ma jane quic'uan ta qui', xnabetej chi ri María yawa' chic riche (rixin) chi nic'oje' ral. Yac'a ri María queri' xril ruma ruchuk'a' ri Lok'olaj Espíritu. \v 19 Yac'a ri José ri nbe'oc rachijil ri María, can jun chojmilaj winek wi; y man c'a xrajo' ta xuya' (xutzek) ruq'uix ri María chiquiwech ri winek, rumari' xrajo' chi man ta ninabex chi nuya' ca.\f + \fr 1:19 \ft Dt. 24.1.\f* \v 20 Y ri José ya c'a ri' ri nuch'ob pa ránima. Y pa rachic' xuc'ut c'a ri' jun ángel riche (rixin) ri Ajaf chuwech, y xbix chare ruma ri ángel ri': Riyit José, ri yit jun chique ri ye ralc'ual ca ri rey David, man c'a taxibij ta awi' chi yac'ule' riq'ui ri María ri ac'utun chic riche (rixin) chi ntoc awixjayil. Wacami petenak chic alanic chrij ruma ya ri Lok'olaj Espíritu xka pa ruwi'.\f + \fr 1:20 \ft Lc. 1.35.\f* \v 21 Ri ac'al c'a ri xtralaj ri María, ti c'ajol (ala'), y JESÚS c'a rubi' xtaya', ruma ya Riya' ri xquecolo ri winek chupan ri quimac.\f + \fr 1:21 \ft Gn. 49.10; Jer. 33.16; Dn. 9.24; Hch. 5.31; He. 7.25; 1 Jn. 3.5; Ap. 1.5.\f* \p \v 22 Ronojel c'a re' xc'ulwachitej riche (rixin) chi can nibanatej ri xbix ruma ri Dios chare ri profeta Isaías ri jun chique ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, tek xubij: \q1 \v 23 Tiwetamaj c'a chi xtic'oje' jun ri c'a k'opoj na y xtic'oje' jun ral, astape' man c'o ta riq'ui achi. \q1 Y can xtralaj na wi jun ac'al, ti c'ajol (ala'), ri xtubini'aj Emanuel. \m Re bi'aj re' can ntel c'a chi tzij chi ri Dios c'o kiq'ui.\f + \fr 1:23 \ft Is. 7.14; 9.6.\f* \m \v 24 Tek xc'astej c'a ri José, can xuben wi achi'el ri xbix chare ruma ri ángel riche (rixin) ri Ajaf. Riya' can xuc'om na wi ri María riche (rixin) chi xoc rixjayil. \v 25 Pero ri José majun xunek ta ri María c'a ya tek alaxnek chic na ri nabey ral.\f + \fr 1:25 \ft Ex. 13.2.\f* Y tek xalex ri ac'al, JESÚS ri rubi' xuya'. \c 2 \s1 Tek ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila' xquiya' ruk'ij ri Jesús \p \v 1 Ri Jesús\f + \fr 2:1 \ft Lc. 2.4-7.\f* xalex c'a pa tinamit Belén, ri tinamit ri c'o pa rucuenta ri Judea. Tek xalex ri Jesús, ya c'a ri Herodes ri rey, y yac'ari' tek jun ca'i' achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila', xe'apon pa Jerusalem. Ri achi'a' ri', pa relebel k'ij ye petenak wi,\f + \fr 2:1 \ft 1 R. 4.30.\f* \v 2 y xquic'utuj c'a chique ri winek: ¿Acuchi (achique) c'o wi ri ac'al ri qui-Rey ri israelitas ri xa c'a xalex? Ri ruch'umil\f + \fr 2:2 \ft Nm. 24.17.\f* katz'eton pe riyoj c'a quela' pa relebel k'ij, y xojpe chuya'ic ruk'ij,\f + \fr 2:2 \ft Lc. 2.11.\f* xecha'. \p \v 3 Tek ri rey Herodes xrac'axaj ri xquibij ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila', xsach ruc'u'x. Y can queri' c'a chuka' xquic'ulwachij ri winek ri aj pa tinamit Jerusalem. \v 4 Y ri rey Herodes xerumol c'a quinojel ri principali' tak sacerdotes y ri aj tz'iba'\f + \fr 2:4 \ft 2 Cr. 34.13; Esd. 7.6, 12; Mal. 2.7; Jn. 3.10.\f* chiquicojol ri israelitas, y c'ac'ari' xuc'utuj chique chi acuchi (achique) c'a nalex wi ri Cristo. \v 5 Xepe ri principali' tak sacerdotes y ri aj tz'iba' xquibij c'a chare ri rey: Ri Cristo nalex pa tinamit Belén\f + \fr 2:5 \ft Mi. 5.2; Jn. 7.42.\f* wawe' pa rucuenta re Judea. Ruma jun chique ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, quec'are' ri rutz'iban ca: \q1 \v 6 Y riyit tinamit Belén ri yitc'o pa Judá,\f + \fr 2:6 \ft Gn. 49.10.\f* \q1 riyit ma can ta yit co'ol chiquicojol ri nima'k tak tinamit chiri' pa Judá, \q1 ruma ya ri chiri' awuq'ui riyit xtipe wi ri uc'uey bey, \q1 y can xqueruchajij\f + \fr 2:6 \ft Is. 40.11.\f* ri nutinamit Israel achi'el nuben jun utzilaj aj yuk', \m nicha' ri Dios, xecha' apo chare ri rey Herodes.\f + \fr 2:6 \ft Nm. 24.19.\f* \p \v 7 Yac'ari' tek ri rey Herodes pan ewel xerusiq'uij (xeroyoj) ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila', y xuc'utuj ca jabel chique janipe' chic k'ij tiquitz'et wi ri ruch'umil\f + \fr 2:7 \ft Nm. 24.17.\f* ri Cristo. \v 8 C'ac'ari' tek xerutek el pa tinamit Belén y xubij el chique: Quixbiyin c'a chila' y ticanoj ri ac'al, y tek iwilon chic ca, no'ibij ca chuwe, riche (rixin) chi riyin yibe chuka' chuya'ic ruk'ij. \p \v 9 Y tek ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila' quic'axan chic c'a ri ch'abel ri xbix el chique ruma ri rey Herodes, xebe. Y ri ch'umil ri quitz'eton pe riye' ri c'a acuchi (achique) quepe wi, pa relebel k'ij, can ruc'uan c'a el quibey. Y tek xe'apon, ri ch'umil ri' xpa'e' pa ruwi' ri acuchi (achique) c'o wi ri ac'al. \v 10 Y tek xquitz'et c'a ri ch'umil chi xpa'e', sibilaj xquicot ri cánima. \v 11 Yac'a tek ri achi'a' ri' xe'oc apo pa jay, can xquitz'et wi c'a ri ac'al y ri María ri rute' ri ac'al, y can yac'ari' xexuque' xemaje' ka riche (rixin) chi xquiya' ruk'ij ri ac'al. Y chuka' can xequijakala' c'a ri quiyaconobal y xquisipaj c'a ca k'anapuek, pon y mirra chare.\f + \fr 2:11 \ft Sal. 2.12; 22.29; 72.10; 95.6; Jn. 5.23; Ap. 19.10.\f* \v 12 Y ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila', can xk'alajsex c'a chiquiwech ri pa cachic',\f + \fr 2:12 \ft Gn. 20.6, 7; 31.24; Job 33.15; Mt. 1.20.\f* chi man chic quetzolin ta pa quibey riche (rixin) chi nbequiya' ca rubixic chare ri rey Herodes. Y can queri' wi xquiben ri achi'a' ri', ruma tek xetzolin chic el pa quiruwach'ulef, xa jun wi chic chi bey ri xquic'uaj el. \s1 Tek ri rey Herodes xutek quicamisaxic ri tak c'ajola' (alaboni') \p \v 13 Y tek ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila' ye elenak chic el, can yac'ari' tek jun ángel riche (rixin) ri Ajaf Dios xuc'ut ri' chuwech ri José pa rachic'. Y ri ángel ri' xubij chare: Cayacatej c'a el. Tac'uaj el ri ac'al rachibilan ri rute' y quixanmej el wawe'. Quixbiyin c'a pan Egipto y quixc'oje' chila', y riyin xtinya' rubixic chawe tek utz chic yixtzolin pe. Ruma chi re wacami, ri rey Herodes can xtorucanoj wi re ac'al riche (rixin) chi nucamisaj, xcha' chare. \p \v 14 Y ri José can yac'ari' tek xc'astej, y can chupan c'a ri ak'a' ri' xquichop el bey riche (rixin) chi xebe c'a pan Egipto, xuc'uaj el ri ac'al y ri te'ej. \v 15 Can chila' wi c'a pan Egipto\f + \fr 2:15 \ft Nm. 24.8; Os. 2.15.\f* xebec'oje' wi y xetzolin pan Israel c'a ya tek caminek chic ri rey Herodes. Riche (rixin) chi queri' can nibanatej na c'a ri ruk'alajsan ri Ajaf Dios chuwech ri jun profeta ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ri tz'ibatal c'a ca nubij: Pan Egipto c'a c'o wi ri nuc'ajol\f + \fr 2:15 \ft Ex. 4.22; Os. 11.1.\f* tek xinsiq'uij (xinwoyoj). Quec'ari' ri rubin ri Dios. \p \v 16 Y can yac'ari' tek ri rey Herodes xunabej chi ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila' xa ma xquiben ta ri achi'el ri rubin el riya' chique, rumari' xyacatej c'a sibilaj royowal y xutek c'a quicamisaxic quinojel ri tak c'ajola' (alaboni') ri xa c'a ma jane nik'ax ta caca' quijuna' ri yec'o chiri' pa tinamit Belén, y ri yec'o pa tak lugar ri yec'o pe chunakajal ri tinamit. Queri' xuben ruma riya' can retaman ca chi c'o chic ca'i' juna' titz'etetej wi ri ch'umil cuma ri achi'a' ri c'o quetamabel chiquij ri ch'umila'. \v 17 Wawe' can xbanatej wi c'a achi'el ri tz'ibatal ca\f + \fr 2:17 \ft Jer. 30.10; 31.15.\f* ruma ri jun profeta ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, ri xubini'aj Jeremías, tek xubij ca: \q1 \v 18 Chiri' c'a pa tinamit Ramá xac'axatej ok'ej. \q1 Can c'o wi nimalaj bis. C'o c'a jun ri nujik' ok'ej. \q1 Ri' ya ri Raquel yerok'ej ri ral, \q1 y astape' nibochi'ix, xa can ma nik'ax ta c'a ri bis chare ruma ri ral xecom. \m Queri' ri tz'ibatal ca ruma ri Jeremías. \p \v 19 Y tek caminek chic el ri rey Herodes, can yac'ari' tek ri ángel riche (rixin) ri Ajaf Dios xuc'ut chic ri' chuwech ri José pa rachic', ri chila' pan Egipto. \v 20 Y ri ángel riche (rixin) ri Ajaf xubij c'a chare: Cayacatej c'a el. Tac'uaj el ri ac'al rachibilan ri rute' y quixtzolin c'a pan Israel. Ruma ri xe'ajowan chi xquicamisaj ta ri ac'al, xecom yan. \p \v 21 Y ri José can xuben wi c'a ri xbix chare pa rachic' ruma ri ángel. Xuc'uaj el ri ac'al, y ri te'ej. Y xetzolin c'a pan Israel. \v 22 Xa yac'a riya' tek xrac'axaj chi ya ri Arquelao ri ruc'ajol ca ri rey Herodes ri oconek aj k'atbel tzij pa Judea, xuxibij ri' chi yec'oje' ka ri chiri' pa Judea. Y xk'alajsex c'a chuwech ri José pa jun achic' chi tuc'uaj el ri ac'al y ri te'ej c'a pa Galilea.\f + \fr 2:22 \ft Mt. 3.13.\f* \v 23 Y xe'apon c'a pa tinamit Nazaret\f + \fr 2:23 \ft Lc. 2.39.\f* y chiri' xec'oje' wi ka, riche (rixin) chi queri' can nibanatej na c'a achi'el ri tz'ibatal ca cuma ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Riye' can quitz'iban ca chi ri Jesús can c'o na chi nibix nazareno chare.\f + \fr 2:23 \ft Jn. 1.45.\f* \c 3 \s1 Ri Juan ri Bautista nutzijoj ri ruch'abel ri Dios \p \v 1 Chupan c'a ri k'ij ri', ri Juan ri Bautista xuchop ruk'alajsaxic ri ruch'abel ri Dios chiquiwech ri winek ri ye'apon riq'ui, ri chiri' pa jun desierto\f + \fr 3:1 \ft Jos. 14.10.\f* ri c'o chiri' pa rucuenta ri Judea. \v 2 Riya' xubij c'a chique ri winek: Can titzolin c'a pe ic'u'x\f + \fr 3:2 \ft Mt. 3.8, 11; Hch. 17.30.\f* riq'ui ri Dios, ruma xa nakaj chic c'o wi pe ri rajawaren ri Dios,\f + \fr 3:2 \ft Mt. 4.17.\f* nicha' chique. \p \v 3 Can chrij c'a ri Juan ri' ch'onak wi ca ri profeta Isaías, jun achi ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Riya' quec'are' ri rutz'iban ca: \q1 C'o c'a jun achi ri xtic'oje' pa jun desierto. \q1 Y riya' xturek c'a ruchi' riche (rixin) chi xtubij chique ri winek ri xque'apon riq'ui: \q1 Tichojmirisaj apo rubey ri Ajaf.\f + \fr 3:3 \ft Is. 40.3; Lc. 1.76; 3.4.\f* \q1 Y can choj c'a tibana' chare. \m Quec'ari' ri tz'ibatal ca. \p \v 4 Ri rutziak c'a ri Juan ri Bautista banon riq'ui rusmal camello,\f + \fr 3:4 \ft Zac. 13.4.\f* y rucusan jun tz'um ri oconek ximibel xerupan.\f + \fr 3:4 \ft 2 R. 1.8.\f* Y ri ruway ye c'a ri sac'\f + \fr 3:4 \ft Lv. 11.22.\f* y ri cab\f + \fr 3:4 \ft 1 S. 14.25.\f* ri niquiya' ri tak chicop pa tak juyu'.\f + \fr 3:4 \ft Re' nich'o chrij ri colmena.\f* \v 5 Y ri winek ri ye'apon c'a riq'ui ri Juan ri Bautista, sibilaj c'a ye q'uiy. Yec'o c'a ri ye aj pa tinamit Jerusalem, ri tinamit ri c'o pa rucuenta ri Judea. Y yec'o chuka' ri aj pa nic'aj chic tinamit riche (rixin) ri Judea. Y chuka' can yec'o c'a ri yepe c'a quela' chunakajal ri raken ya' Jordán. Can quinojel c'a ri winek ri' ri ye'apon riq'ui. \v 6 Ri winek c'a ri' yeban c'a el bautizar ruma riya' ri chiri' pa raken ya' Jordán. Y can yequik'alajsaj wi c'a ri quimac. \p \v 7 Y tek riya' xutz'et chi can ye q'uiy c'a chique ri achi'a' fariseos y ye q'uiy chuka' chique ri achi'a' saduceos ye'apon riq'ui ruma nicajo' chi yeban el bautizar ruma riya', riya' xubij c'a chique: Riyix xa yix achi'el itzel tak cumatz, ruma niwajo' yixanmej chuwech ri ruc'ayewal.\f + \fr 3:7 \ft Ro. 5.9; 1 Ts. 1.10.\f* ¿Achique xbin chiwe chi utz yixanmej chuwech ri ruc'ayewal ri xtutek pe ri Dios, re chkawech apo? \v 8 Riyix rajawaxic c'a chi nik'alajin chupan ri ic'aslen chi can kitzij xtzolin pe ic'u'x\f + \fr 3:8 \ft Mt. 4.17; Hch. 17.30.\f* riq'ui ri Dios. \v 9 Man c'a tich'ob ta ka riyix chi can xu (xe) wi ruma chi yix ralc'ual\f + \fr 3:9 \ft Jn. 8.33; Hch. 13.26.\f* ca ri Abraham, chi ruma ta ri' xquixcolotej, ma que ta ri'. Ruma xa ta ri Dios nrajo', Riya' can nicowin wi nuben ralc'ual ri Abraham chique re abej re ye'itz'et wawe'. \v 10 Ri ruc'ayewal ri nuya' ri Dios xa nipe yan. Riya' can xtuben achi'el nuben jun achi ri c'o chic ri iquej pa ruk'a' riche (rixin) chi xqueruchoy ri che' ri xa ma yewachin ta jabel. Y ronojel c'a ri xqueruchoy el, xqueruq'uek pa k'ak'.\f + \fr 3:10 \ft Mt. 7.19; Jn. 15.6.\f* \p \v 11 Riyin, pa ya' yixinben wi bautizar tek nitzolin pe ic'u'x riq'ui ri Dios. Pero c'o c'a jun achi ri xtipe re chkawech apo, ri man achi'el ta oc riyin. Riyin can ma yin ruc'amon ta (takal ta chuwij) riche (rixin) chi nc'uaj ri ruxajab, ruma ri jun achi ri' can más wi nim ruk'ij y can más wi nim ruchuk'a' que chinuwech riyin. Tek Riya' xtipe, can xquixruben wi bautizar riq'ui ri Lok'olaj Espíritu\f + \fr 3:11 \ft Mr. 1.8; Hch. 2.4.\f* y riq'ui k'ak'.\f + \fr 3:11 \ft Is. 4.4; Mal. 3.2; Lc. 3.16.\f* \v 12 Y can ruchojmirisan chic ri' riche (rixin) chi nuben achi'el nuben jun achi tek nujosk'ij ri rutrigo pan era,\f + \fr 3:12 \ft Mal. 3.3.\f* ri can c'o chic jun horqueta pa ruk'a' riche (rixin) chi nuq'uek chuwacak'ik' ri trigo ri ch'ayon chic. Ri trigo ri nuchayuj ca ri', yari' ri numol y nuyec. Yac'a ri raken ri trigo ri nuc'uaj el cak'ik', xa nuporoj pa k'ak' ri majun bey nichuptej ta.\f + \fr 3:12 \ft Mal. 4.1; Mt. 13.30.\f* \s1 Tek xban bautizar ri Jesús \p \v 13 Y yac'ari' tek ri Jesús petenak c'a pa Galilea\f + \fr 3:13 \ft Mt. 2.22.\f* y xapon riq'ui ri Juan chiri' chuchi' ri raken ya' Jordán. Riya' can petenak c'a riche (rixin) chi niban el bautizar ruma ri Juan ri Bautista. \v 14 Yac'a ri Juan ma nrajo' ta nuben bautizar ri Jesús, y nubij c'a chare: Xa yin ta riyin ri' ri utz chi yiban bautizar awuma riyit y mani chi can yit c'a riyit ri xatoka wuq'ui riyin, riche (rixin) chi yatinben el bautizar, xcha' ri Juan. \p \v 15 Yac'a ri Jesús xubij chare ri Juan ri Bautista: Riyoj rajawaxic c'a chi nikaben\f + \fr 3:15 \ft 1 Jn. 3.7.\f* ronojel ri nubij ri Dios chake. Rumari' re wacami rajawaxic c'a chi riyit yinaben bautizar riyin. Y c'ac'ari' tek ri Juan ri Bautista xuben bautizar ri Jesús.\f + \fr 3:15 \ft Dn. 9.24.\f* \p \v 16 Y tek ri Jesús banon chic c'a bautizar, xbe'el pe pa ya'. Y Riya' xutz'et c'a chi ri caj xjakatej\f + \fr 3:16 \ft Lc. 3.21.\f* y xutz'et chuka' chi ri Lok'olaj Espíritu riche (rixin) ri Dios nika c'a pe pa ruwi'\f + \fr 3:16 \ft Is. 11.2; Mr. 1.10.\f* achi'el jun palomax. Can choj wi c'a petenak pa ruwi' Riya'. \v 17 Y can c'o c'a jun ch'abel xpe chila' chicaj\f + \fr 3:17 \ft Mt. 17.5; Mr. 9.7; Lc. 9.35.\f* y xubij: Yare' ri Nuc'ajol\f + \fr 3:17 \ft Sal. 2.7.\f* y can sibilaj nwajo', y nucukuban nuc'u'x riq'ui, xcha' ri ch'abel ri'. \c 4 \s1 Tek ri Jesús xtojtobex ruma ri itzel winek \p \v 1 Y yac'ari' tek ri Jesús xuc'uex\f + \fr 4:1 \ft 1 R. 18.12; Mr. 1.12.\f* ruma ri Lok'olaj Espíritu riche (rixin) chi xbe c'a pa jun desierto, riche (rixin) chi nitojtobex c'a ruma ri itzel winek. \p \v 2 Tek ri Jesús can cawinek k'ij y cawinek ak'a'\f + \fr 4:2 \ft Ex. 34.28.\f* chic ri ma waynek ta, yac'ari' tek xpe runumic.\f + \fr 4:2 \ft He. 4.15.\f* \v 3 Y can yac'ari' tek xpe ri itzel winek nutojtobej ri Jesús, y xubij c'a chare: Wi kas kitzij chi yit c'a riyit ri Ruc'ajol ri Dios, tabana' c'a chique re abej re' chi que'oc caxlan wey, xcha'. \p \v 4 Yac'a ri Jesús xubij c'a chare ri itzel winek: Tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios, chi ma xu (xe) ta wi riq'ui caxlan wey\f + \fr 4:4 \ft Dt. 8.3.\f* nic'ase' wi ri winek, xa can nic'ase' chuka' riq'ui ronojel ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 4:4 \ft Ef. 6.17.\f* \p \v 5 Y yac'ari' tek ri itzel winek xuc'uaj ri Jesús c'a chupan ri lok'olaj\f + \fr 4:5 \ft Neh. 11.1; Is. 48.2; 52.1.\f* tinamit Jerusalem, y c'a pa ruwi' ri rachoch ri Dios xberuya' wi. \v 6 C'ac'ari' tek ri itzel winek xubij chare ri Jesús: Wi kas kitzij chi yit Ruc'ajol ri Dios, tac'aka' ka awi' pa xulan. Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios tz'ibatal ca, nubij: \q1 Ri Dios can xquerutek pe ri ru'ángeles awuq'ui riche (rixin) chi yatquichajij. \q1 Xcatquili'ej pa quik'a', \q1 riche (rixin) chi queri' ma xtachak'ij (xtatoch') ta awaken chuwech abej,\f + \fr 4:6 \ft Sal. 91.11, 12; He. 1.14.\f* \m xcha' chare. \m \v 7 Yac'a ri Jesús xubij chare ri itzel winek: Riyin ma nben ta ri narayij riyit. Ruma tz'ibatal ca chuka' chupan ri ruch'abel ri Dios chi ma tatojtobej ta ri Awajaf Dios,\f + \fr 4:7 \ft Ex. 17.2, 7; Nm. 14.22; Dt. 6.16; Mal. 3.15.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 8 Y ri itzel winek xuc'uaj chic c'a ri Jesús c'a pa ruwi' jun juyu' ri nej jotol chicaj, y xuc'ut c'a chuwech ronojel ri cajawaren y ri quic'ojlen ri nima'k tak tinamit ri yec'o chuwech re ruwach'ulef. \v 9 Y yac'ari' tek ri itzel winek xubij c'a chare ri Jesús: Can ronojel c'a re xinc'ut chawech xtinya' chawe, wi yaxuque' yamaje' chinuwech riche (rixin) chi naya' nuk'ij, xcha' chare ri Jesús. \p \v 10 Yac'ari' tek ri Jesús xubij chare: Cabiyin quela' riyit Satanás. Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, nubij: Xaxu (xaxe wi) c'a ri Ajaf Dios taya' ruk'ij,\f + \fr 4:10 \ft Dt. 6.13; 10.20; Jos. 24.14; 1 S. 7.3.\f* y xaxu (xaxe wi) chuka' Riya' ri ruc'amon chi nanimaj ri nubij,\f + \fr 4:10 \ft Stg. 4.7.\f* xcha' ri Jesús chare. \p \v 11 Y yac'ari' tek ri itzel winek xuya' ca ri Jesús. Y xe'oka ri ángeles\f + \fr 4:11 \ft He. 1.14.\f* riq'ui ri Jesús, y xquichop niquinimaj niquilij. \s1 Tek ri Jesús xuchop rutzijoxic ri ruch'abel ri Dios \p \v 12 Y tek ri Jesús xrac'axaj chi ri Juan ri Bautista xchapatej y xya'ox (xya') pa cárcel,\f + \fr 4:12 \ft Lc. 3.20.\f* yac'ari' tek ri Jesús xtzolin chic pa ruwach'ulef Galilea. \v 13 Pero xa ma xc'oje' ta ka pa tinamit Nazaret,\f + \fr 4:13 \ft Mt. 2.23.\f* xa xuya' ca ri tinamit ri', riche (rixin) chi xbec'oje' pa jun tinamit ri Capernaum rubi';\f + \fr 4:13 \ft Lc. 4.31.\f* jun tinamit ri c'o chuchi' jun choy. Ri Capernaum ri' pa culef ri ye quiy quimam ca ri Zabulón y ri Neftalí c'o wi. \v 14 Ri Jesús xapon c'a chupan ri jun tinamit ri', riche (rixin) chi queri' nibanatej ri tz'ibatal ca ruma ri profeta Isaías, ri achi ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Y riya' rubin c'a ca: \q1 \v 15 Ri winek ri yec'o pa culef ca ri ye riy rumam ri Zabulón y ri yec'o ri pa culef ca ri ye riy rumam ri Neftalí; \q1 ri acuchi (achique) nik'ax wi ri bey ri nibe chuchi' mar, ri juc'an chic ruchi' ri raken ya' Jordán. \q1 Ri chila' pa Galilea, acuchi (achique) xa juba' ma quiyon chic winek ri ma ye israelitas ta yec'o.\f + \fr 4:15 \ft Is. 9.1, 2.\f* \q1 \v 16 Can ye tinamit c'a ri achi'el pa k'eku'm yec'o wi, y xapon c'a ri Nimalaj Sakil quiq'ui. \q1 Y chuka' can ye tinamit c'a ri pa rumujal ri camic yec'o wi, \q1 y xapon c'a quiq'ui ri nisakirisan\f + \fr 4:16 \ft Is. 42.6, 7; Lc. 2.32.\f* quiche (quixin). \m Queri' ri tz'ibatal ca. \m \v 17 Y tek ri Jesús xapon ri pa tinamit Capernaum, can yac'ari' tek xuchop rutzijoxic ri ruch'abel ri Dios y nubij c'a chique ri winek: Can titzolin c'a pe ic'u'x riq'ui ri Dios, ruma xa can nakaj chic c'o wi pe ri rajawaren\f + \fr 4:17 \ft Mt. 10.7; Mr. 1.14, 15.\f* ri caj, xcha' ri Jesús chique. \p \v 18 Y tek ri Jesús benak c'a chuchi' ri choy Galilea, xerutz'et c'a ye ca'i' achi'a'\f + \fr 4:18 \ft Jn. 1.35-42.\f* cach'alal qui'. Ri ca'i' achi'a' ri', ya ri Simón ri nibix chuka' Pedro chare,\f + \fr 4:18 \ft Mt. 16.18.\f* rachibilan ri Andrés ri rach'alal. Riye' can ye aj chapoy car wi, rumari' tek yetajin niquiq'uek ka ri quiya'l chapabel car chupan ri choy.\f + \fr 4:18 \ft Mr. 1.16.\f* \v 19 Y tek ri Jesús xch'o quiq'ui ri ca'i' aj chapoy tak car ri',\f + \fr 4:19 \ft Ez. 47.10.\f* xubij chique: Quinitzekelbej y xtinc'ut chiwech achique rubanic ye'ich'ec pe winek riche (rixin) chi yinquitzekelbej.\f + \fr 4:19 \ft Lc. 5.10.\f* \p \v 20 Ri ca'i' achi'a' ri', can yac'ari' xquiya' ca ri chapoj car y xquitzekelbej el.\f + \fr 4:20 \ft Mt. 10.37, 38; Mr. 10.28; Lc. 18.28; Ga. 1.16.\f* \p \v 21 C'a juba' c'a quebiyin apo, tek ri Jesús xerutz'et c'a ye ca'i' chic achi'a' ri cach'alal qui'. Y ri ca'i' achi'a' ri', ya ri Jacobo y ri Juan ri ye ruc'ajol ri jun achi Zebedeo rubi'. Riye' can ya c'a ri pa jucu' yesamej wi riq'ui ri Zebedeo ri quitata', yequic'ojoj c'a ri quiya'l chapabel car. Y xpe c'a ri Jesús xerusiq'uij (xeroyoj) riche (rixin) chi niquitzekelbej. \v 22 Y ri Jacobo y ri Juan, ri ye ca'i' achi'a' ri', can yac'ari' tek xquiya' ca ri quijucu' y ri quitata' y xquitzekelbej el ri Jesús. \p \v 23 Ri Jesús can ronojel tinamit ri yec'o pa rucuenta ri Galilea xapon wi, nuc'ut\f + \fr 4:23 \ft Mt. 9.35; Mr. 1.21, 39; Lc. 4.15.\f* c'a ri ruch'abel ri Dios chiquiwech ri winek pa tak jay ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios, nutzijoj c'a ri lok'olaj ch'abel ri nich'o chrij ri rajawaren\f + \fr 4:23 \ft Mt. 3.2.\f* ri Dios. Yeruc'achojsaj c'a winek ri jalajoj chi yabilal y k'axon ntoc chique. \v 24 Ri rutzijol\f + \fr 4:24 \ft Is. 52.13; Mr. 1.28; Lc. 4.14.\f* ri Jesús xapon c'a pa ronojel tinamit ri yec'o pa rucuenta ri Siria. Y ri ye yawa'i'\f + \fr 4:24 \ft Mr. 1.32, 33; Lc. 4.40.\f* xec'amer c'a pe chuwech ri Jesús riche (rixin) chi yeruc'achojsaj el, yawa'i' ri ma junan ta ruwech yabil ntoc chique. Yec'o ri can k'axon c'a riche (rixin) ri ch'aculaj ri ntoc chique. Yec'o ri xa itzel tak espíritu ri ye oconek quiq'ui. Yec'o c'a ri ye ch'u'j y yec'o c'a chuka' ri ye siquirnek. Y can quinojel c'a ri yawa'i' ri' xeruc'achojsaj el. \v 25 Y ri Jesús can xtzekelbex c'a cuma sibilaj ye q'uiy winek\f + \fr 4:25 \ft Gn. 49.10; Is. 55.5; Mt. 19.2; Mr. 3.7.\f* ri ye petenak pa tak tinamit ri yec'o pa rucuenta ri Galilea, cuma chuka' ri ye petenak pa tak tinamit ri yec'o pa rucuenta ri Decápolis, ri yepe pa Jerusalem y ri ye petenak pa nic'aj chic tinamit ri yec'o pa rucuenta ri Judea. Y can queri' chuka', xtzekelbex cuma sibilaj ye q'uiy winek ri ye petenak c'a juc'an chic ruchi' ri raken ya' Jordán. \c 5 \s1 Tek ri Jesús xutzijoj ri achique chi winek ri jabel ruwaquik'ij \p \v 1 Y tek ri Jesús xerutz'et chi ye sibilaj ye q'uiy winek ri quimolon qui', Riya' xjote' c'a pa ruwi' jun juyu',\f + \fr 5:1 \ft Mt. 17.1; 8.1; Mr. 3.13; Lc. 6.12.\f* y xtz'uye' c'a ka. Y c'ac'ari' xquimol apo qui' ri ye rudiscípulos riq'ui. \v 2 Y yac'ari' tek ri Jesús xuchop nitzijon riche (rixin) chi yerutijoj, y xubij c'a: \p \v 3 Jabel ruwaquik'ij\f + \fr 5:3 \ft Sal. 1.1; 32.1; 119.1; 51.17.\f* ri winek ri can niquina' pa cánima chi nic'atzin ri Dios chique, ruma quiche (quixin) riye' ri rajawaren ri caj. \p \v 4 Jabel ruwaquik'ij ri ye'ok' chuwech ri Dios, ruma riye' xquebochi'ix ruma ri Dios. Y xquequicot.\f + \fr 5:4 \ft 2 Co. 1.7.\f* \p \v 5 Jabel ruwaquik'ij ri ch'uch'uj cánima, ruma riye' xtoc quiche (quixin) ri ruwach'ulef\f + \fr 5:5 \ft Sal. 37.11.\f* ri rutzujun (rusujun) ca ri Dios chique. \p \v 6 Jabel ruwaquik'ij ri can ninum y nic'at cánima chrij ri chojmilaj c'aslen riq'ui ri Dios, ruma ri Dios xtuben c'a chique chi xtich'uch'u' ka ri cánima.\f + \fr 5:6 \ft Sal. 37.11; Is. 65.13.\f* \p \v 7 Jabel ruwaquik'ij ri can niquijoyowaj\f + \fr 5:7 \ft Sal. 41.1.\f* quiwech ri winek, ruma riye' can xtijoyowex chuka' quiwech. \p \v 8 Jabel ruwaquik'ij ri ch'ajch'oj\f + \fr 5:8 \ft He. 12.14.\f* cánima, ruma riye' can xtiquitz'et c'a ruwech ri Dios. \p \v 9 Jabel ruwaquik'ij ri c'o cánima riche (rixin) chi yequibochi'ij ri yebano oyowal,\f + \fr 5:9 \ft He. 12.14.\f* ruma riye' xtibix chique chi ye ralc'ual ri Dios. \p \v 10 Jabel ruwaquik'ij ri niquik'axaj tijoj pokonal\f + \fr 5:10 \ft 2 Ti. 2.12; 1 P. 3.14.\f* pa quik'a' nic'aj chic, ruma can choj wi ri quic'aslen chuwech ri Dios. Can jabel wi ruwaquik'ij, ruma chi quiche (quixin) riye' ri rajawaren ri caj.\f + \fr 5:10 \ft 2 Co. 4.17.\f* \p \v 11 Jabel ruwa'ik'ij tek wuma riyin yixyok' y tek ri winek itzel niquina' chiwe, y niquibij ronojel itzel chiwij, y tek wuma riyin nitz'uculux tzij chiwij. \v 12 Rumari' riyix quixtze'en y quixquicot c'a, ruma nim rajel ruq'uexel\f + \fr 5:12 \ft Mt. 6.1-4; 1 Co. 3.14.\f* ri xtic'ul chila' chicaj. Ruma ri tijoj pokonal ri nik'axaj riyix wacami, can queri' chuka' xquik'axaj ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, achi'a' ri xec'oje' el nabey que chiwech riyix.\f + \fr 5:12 \ft 2 Cr. 36.16; Mt. 23.34, 37; Lc. 13.33, 34.\f* \s1 Ri natz'amin quic'aslen ri winek chuwech re ruwach'ulef \p \v 13 Yix c'a riyix ri ratz'amil ri quic'aslen ri winek ri yec'o chuwech re ruwach'ulef. Y wi ta re achi'el atz'an re' niq'uis ta el ri ratz'amil, ¿achique ta c'a rubanic niban chare riche (rixin) chi queri' nitzolin ta chic pe ri ratz'amil? Xa majun chic c'a nic'atzin wi; xa can nirokix el, y nipalbex cuma ri winek.\f + \fr 5:13 \ft Mr. 9.50; Lc. 14.34, 35.\f* \s1 Ri nisakirisan quic'aslen ri winek chuwech re ruwach'ulef \p \v 14 Riyix can yix sakil riche (rixin) ri quic'aslen ri winek\f + \fr 5:14 \ft Is. 49.6.\f* chuwech re ruwach'ulef, y yixk'alajin jabel,\f + \fr 5:14 \ft Fil. 2.15.\f* achi'el nik'alajin pe jun tinamit ri c'o pa ruwi' jun juyu' y ma nicowin ta nrewaj ri'. \v 15 Riyix tek nitzij jun k'ak', majun bey niya' ta oc chuxe' jun almul, ma que ta ri'. Riyix xa nicanoj jun ruc'ojlibel ri nitz'uyuba' wi, riche (rixin) chi queri' can yerusakirisaj c'a quinojel ri yec'o pa jay.\f + \fr 5:15 \ft Mr. 4.21; Lc. 8.16; 11.33.\f* \v 16 Can queri' ta c'a nuben ri ic'aslen riyix chiquiwech ri winek; can jun ta c'a sakil. Riche (rixin) chi queri' niquitz'et ta c'a ri utz ri ye'ibanala', y ri winek can xtiquiya' c'a ruk'ij ruc'ojlen ri Itata' ri c'o chila' chicaj.\f + \fr 5:16 \ft Jn. 15.8; 1 Co. 14.25; 1 P. 2.12.\f* \s1 Ri Jesús yerutijoj ri winek chrij ri ley \p \v 17 Man c'a tich'ob ta chi riyin xipe riche (rixin) chi majun ruk'ij nben chare ri ley riche (rixin) ri Moisés, y chuka' ma tich'ob ta chi riyin xipe riche (rixin) chi queri' chuka' nben chique ri ye tz'ibatal ca cuma ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ma que ta ri'. Riyin xipe riche (rixin) chi nbek'alajin pe jabel ri kas nubij ri ley y ri quitz'iban ca ri profetas. \v 18 Ruma kas kitzij nbij chiwe chi ronojel ri tz'ibatal ca chupan ri ley riche (rixin) ri Moisés, can xquebanatej wi.\f + \fr 5:18 \ft Ap. 22.19.\f* Re ruwach'ulef y ri caj xa xquek'ax. Pero ri ye tz'ibatal chupan ri ley can xquebanatej wi ronojel, y can majun ri man ta xtibanatej.\f + \fr 5:18 \ft Lc. 16.17.\f* \v 19 Xabachique winek ri ma nrajo' ta nuben jun chique ri pixa' ri nubij chupan ri ley, astape' jun pixa' ri achi'el xa ma nim ta rejkalen y can queri' chuka' nuc'ut chiquiwech ri winek, ri nibano c'a queri', ma nim ta oc ruk'ij ri xtic'oje' pa rajawaren ri caj.\f + \fr 5:19 \ft Ga. 3.10; Stg. 2.10.\f* Yac'a ri winek ri can nuben wi ronojel ri pixa' ri nubij chupan ri ley y can queri' chuka' nuc'ut chiquiwech ri winek, riya' can nim c'a ruk'ij xtic'oje' pa rajawaren ri caj. \v 20 Nbij c'a chiwe, riyix can rajawaxic chi nic'uaj jun ic'aslen ri más\f + \fr 5:20 \ft Lc. 18.11, 12; Ro. 10.3, 10; 2 Co. 5.17; Fil. 3.9.\f* choj que chuwech ri quic'aslen ri ye aj tz'iba' y chuwech ri quic'aslen ri fariseos. Ruma wi ma que ta ri' xtiben, ma xquixoc ta pa rajawaren ri caj. \s1 Ri nipe royowal chare ri rach'alal, utz chi nik'at tzij pa ruwi' \p \v 21 Y riyix can jabel iwetaman, ruma iwac'axan ri xbix chique ri xec'oje' ojer ca,\f + \fr 5:21 \ft 2 S. 20.18; Job 8.8.\f* chi ma\f + \fr 5:21 \ft Ex. 20.13.\f* quecamisan ta. Y xabachique c'a winek ri nicamisan, can aj mac wi y c'o chi nik'at tzij pa ruwi'. \v 22 Yac'a riyin nbij chi xabachique ri nipe royowal chare jun chic rach'alal, can aj mac wi y can utz wi chi nik'at tzij pa ruwi'. Chuka' xabachique ri nibin chare jun chic rach'alal: Majun ana'oj, nicha' chare; ri nibin queri', can aj mac wi chuka', rumari' can utz chi nuc'uex chiquiwech ri achi'a' ri pa moc (comon) yek'ato tzij riche (rixin) chi nik'at tzij pa ruwi'. Y xabachique ri nibin nacanic chare jun chic rach'alal, ri' xa can utz wi chi nibe pa k'ak'.\f + \fr 5:22 \ft 1 Jn. 3.15.\f* \p \v 23 Rumari' wi riyit can yitc'o chic apo riq'ui ri altar riche (rixin) chi naya' jun ofrenda chare ri Dios y yari' tek ninatej chawe chi riyit c'o jun pokon abanon chare jun awach'alal, \v 24 taya' c'a ca ri ofrenda chiri' chuwech ri altar y cabiyin riq'ui ri jun awach'alal ri', jac'utuj acuybel mac chuwech. Y tek achojmirisan chic ca y junan chic iwech, c'ac'ari' catzolin y taya' ri ofrenda chare ri Dios.\f + \fr 5:24 \ft Job 42.8; Sal. 32.6.\f* \p \v 25 Can tachojmirisaj c'a awi' chanin riq'ui ri ac'ulel\f + \fr 5:25 \ft Lc. 12.58, 59; Pr. 25.8; Lm. 2.4, 5.\f* ri yatuc'uan chuwech ri aj k'atbel tzij, tek xa c'ac'ari' ichapon el bey pa k'atbel tzij. Ruma wi xa ma que ta ri' xtaben, ri nitzujun (nisujun) chawij xcarujech pa ruk'a' ri aj k'atbel tzij, y ri aj k'atbel tzij ri' xcarujech el pa ruk'a' ri aj ch'ame'y y ri aj ch'ame'y xcaberutz'apij ca pa cárcel. \v 26 Y can kitzij wi nbij chawe, chi can ma xcatel ta pe chiri' pa cárcel, c'a ya tek atojon chic na ca ri ruq'uisbel centavo ri nibix chawe chi natoj.\f + \fr 5:26 \ft 2 Ts. 1.9.\f* \s1 Tek ri Jesús xubij chi jun achi ri c'o rixjayil ma turayij ta jun chic ixok \p \v 27 Riyix can jabel iwetaman, ruma can iwac'axan ri tzij bin ca ojer. Ri tzij ri' nubij: Jun achi ri c'o rixjayil, man c'a tucanoj ta jun chic ixok.\f + \fr 5:27 \ft Ex. 20.14; Dt. 5.18.\f* Y jun ixok ri c'o rachijil, man c'a tuc'om ta ruwech jun chic achi. \v 28 Yac'a riyin nbij chi xabachique c'a achi ri nutzu' jun ixok y can nurayij ruwech; ri nibano queri', pa ránima xa can xmacun yan c'a riq'ui ri jun ixok ri'.\f + \fr 5:28 \ft Pr. 6.25; 2 S. 11.2-5; Stg. 1.14.\f* \p \v 29 Rumac'ari' wi xa jun runak' awech nibano chawe chi yamacun, tawelesaj y tarokij el, astape' can ya ri runak' awech ri c'o pan awajquik'a'. Ruma xa más utz chi xaxu (xaxe wi) jun chique ri runak' awech nawelesaj el que chuwech chi can tz'aket ak'a' awaken y xa pa k'ak' yatbec'ak wi ca.\f + \fr 5:29 \ft Sal. 119.37.\f* \v 30 Chuka' wi xa jun chique ri ak'a' nibano chawe chi yamacun, más ta utz chi nachoy y narokij el, astape' can ya ri awajquik'a'. Ruma xa más utz chi xaxu (xaxe wi) jun chique ri ak'a' nawelesaj el que chuwech chi can tz'aket ak'a' awaken y xa pa k'ak' yatbec'ak wi ca.\f + \fr 5:30 \ft Mt. 18.8; Mr. 9.43.\f* \s1 Ri winek ri ye c'ulan ma utz ta chi niquijech qui' \p \v 31 Y chuka' bin ri ojer ca: Ri achi ri can jurayil nujech ri' riq'ui ri rixjayil; tutz'ibaj jun wuj y tubij chupan ri wuj ri' chi xquijech qui'\f + \fr 5:31 \ft Dt. 24.1; Jer. 3.1; Mr. 10.2-12.\f* y tuya' el chare ri ixok. \v 32 Yac'a riyin nbij chiwe: Ri achi ri nujech ca ri rixjayil y xa ma ruma ta chi ri ixok xuc'om ruwech jun chic achi; ri achijlon ri' can nuben wi c'a chare ri rixjayil chi nimacun tek nibe chic riq'ui jun achi. Ri achijlon ri' can nimacun wi, y queri' chuka' ri jun chic achi ri nic'amo ri ixok ri jachon ca, can nimacun c'a chuka'.\f + \fr 5:32 \ft Ro. 7.3; 1 Co. 7.10.\f* \s1 Majun bey tiben ta jurar \p \v 33 Y chuka' riyix xa can jabel iwetaman, ruma iwac'axan ri xbix chique ri ojer tak winek, chi ma tiquik'ej ta ri quitzij. Y queri' chuka' tek niquiben jurar,\f + \fr 5:33 \ft Ex. 20.7; Lv. 19.12.\f* ma tiquik'ej ta ri quitzij. Y tek c'o ri niquitzuj (niquisuj) chare ri Ajaf chi niquiben,\f + \fr 5:33 \ft Dt. 23.23.\f* can tiquibana' c'a. \v 34 Yac'a riyin nbij chiwe:\f + \fr 5:34 \ft Stg. 5.12.\f* Majun bey tiben ta jurar, ni ma tinataj ta ri caj ruma chi niben jurar, ruma ya ri chila' chicaj tz'uyul wi ri Dios. \v 35 Y ma tinataj ta ri ruwach'ulef, ruma ya ri chiri' nuya' wi ri raken ri Dios.\f + \fr 5:35 \ft Is. 66.1.\f* Ni ma tinataj ta chuka' ri tinamit Jerusalem, ruma ri tinamit ri' riche (rixin) ri Nimalaj\f + \fr 5:35 \ft Sal. 48.2.\f* Rey. \v 36 Y chuka' ma tinataj ta ri ijolon (iwi') ruma chi niben jurar. Ruma ma yixcowin ta niben sek o k'ek chare jun rusmal iwi'. \v 37 Ronojel ri nibij, can choj c'a tibij,\f + \fr 5:37 \ft Col. 4.6.\f* wi kitzij ri nibij o xa ma kitzij ta. Can majun bey c'a tiben ta jurar, ruma ronojel ri' xa riq'ui ri itzel nipe wi.\f + \fr 5:37 \ft Stg. 5.12.\f* \s1 Tek ri Jesús xubij chi que'awajo' ri yec'ulu'an awuche (awixin) \p \v 38 Y riyix can jabel iwetaman, ruma iwac'axan ri xbix ojer ca, chi ri nelesan\f + \fr 5:38 \ft Ex. 21.24; Lv. 24.20; Dt. 19.21.\f* jun runak' ruwech jun winek, can queri' c'a chuka' tiban chare ri xbano. Ri nik'ajo el rey jun winek, can queri' c'a chuka' niban chare ri xbano. \v 39 Yac'a riyin nbij chiwe: Xa ticoch'o' ri nibano jun pokon chiwe. Wi xa c'o c'a jun ri xupak'ij juc'an apalej chi k'a' ri c'o pan awajquik'a', xa taya' chic apo ri juc'an apalej chuwech.\f + \fr 5:39 \ft Is. 50.6; Mt. 26.67; Mr. 14.65.\f* \v 40 Y wi c'o c'a jun winek ri yarutzujuj (yarusujuj) pa k'atbel tzij ruma nrajo' nrelesaj jun atziak, can man c'a tapokonaj ta naya' ca chare; y xa can taya' c'a ca chuka' ri achaqueta chare. \v 41 O wi c'o c'a jun chiwe riyix ri niban puersa chare ruma jun winek chi tuc'uaj jun ejka'n c'a pa jun kilómetro, xa can tiquicot c'a tuc'uaj el ri ejka'n ri', y chuka' ma tupokonaj ta chi nuc'uaj jun kilómetro chic ri ejka'n ri'.\f + \fr 5:41 \ft Mr. 15.21.\f* \v 42 Y wi c'o c'a jun chiwe riyix ri c'o nic'utux chare ruma jun winek, can tuya'\f + \fr 5:42 \ft Dt. 15.7-11; Lc. 6.30-34; 1 Ti. 6.18.\f* c'a el chare. Y wi c'o chuka' jun ri c'o nrajo' nukej el chare, ma tupokonaj ta nuya' el chare. \p \v 43 Riyix can jabel iwetaman, ruma iwac'axan ri tzij ri bin ojer ca. Ri tzij ri' nubij: Can utz wi chi que'awajo'\f + \fr 5:43 \ft Lv. 19.18; Dt. 23.3-6.\f* ri awuc' awach'alal. Yac'a ri ye'etzelan awuche (awixin), can que'awetzelaj. \v 44 Yac'a riyin nbij chiwe: Can que'iwajo' c'a ri ye'etzelan iwuche (iwixin); tic'utuj c'a chare ri Dios chi yeruben ta bendecir ri winek ri yerayin itzel pan iwi'; tibana' utzil chique ri xa ma utz ta quina'oj iwuq'ui riyix; y tibana' chuka' orar pa quiwi' ri ye'okotan y yeyok'o\f + \fr 5:44 \ft Pr. 25.21; Lc. 23.34; Hch. 7.60; Ro. 12.14; 1 Co. 4.12; 1 P. 2.23.\f* iwuche (iwixin). \v 45 Riche (rixin) chi queri' can nik'alajin wi chi riyix yix ralc'ual ri Itata' ri c'o chila' chicaj. Ruma Riya' can utz wi c'a pa quiwi' quinojel. Riya' nuben pe chi ri k'ij\f + \fr 5:45 \ft Sal. 65.9-13; Hch. 14.17.\f* nitzu'un pe pa quiwi' ri winek ye utz y pa quiwi' ri winek ri xa ye itzel; y chuka' nuya' pe job pa quiwi' ri winek ri choj quic'aslen y pa quiwi' ri ma choj ta quic'aslen. \v 46 Ruma wi riyix xaxu (xaxe wi) ri winek ri ye'ajowan iwuche (iwixin) ri ye'iwajo', ¿la can c'o ta cami rajel ruq'uexel xtic'ul? Ruma ri c'utuy tak alcawal queri' chuka' niquiben; riye' yecajo' xaxu (xaxe wi) ri ye'ajowan quiche (quixin). \v 47 Y wi xaxu (xaxe wi) ri iwach'alal ye'ik'etela' tek niya' rutzil quiwech, ¿achique ta chic c'a ri más rejkalen ri yixtajin chubanic riyix? Majun. Ruma ri winek ri ma quetaman ta ruwech ri Dios can queri' chuka' niquiben riye'. \v 48 Riyix can choj tibana' riq'ui ri ye'ibanala'\f + \fr 5:48 \ft Gn. 17.1; Dt. 18.13; Ef. 5.1.\f* achi'el nuben ri Itata' ri c'o chila' chicaj. Riya' can choj wi riq'ui ri yerubanala'. \c 6 \s1 Tek riyix niben jun utzil, ma tiwelesaj ta rutzijol \p \v 1 Can tichajij c'a iwi' jabel, chi ma xaxu (xaxe) ta riche (rixin) chi utz yixtz'etetej cuma ri winek tek niben ri nrajo' ri Dios, ri' ma utz ta. Ruma wi xa queri' niben, can majun c'a rajel ruq'uexel\f + \fr 6:1 \ft Mt. 10.41, 42; 1 Co. 3.14.\f* xtic'ul riq'ui ri Itata' ri c'o chila' chicaj. \p \v 2 Tek riyix niya' limosna chare jun winek, man c'a tiwelesaj ta rutzijol, ma tixupuj ta trompeta riche (rixin) chi nac'axex cuma ri winek.\f + \fr 6:2 \ft Ro. 12.8.\f* Ma tiben ta achi'el ri niquiben ri winek ri xa ca'i' quipalej. Riye' can niquelesaj rutzijol pa tak bey y pa tak jay ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios, riche (rixin) chi netamex chi c'o utzil ri yetajin chubanic. Can kitzij wi nbij chi ri winek ri yebano queri', riq'ui ri xquic'ul quik'ij chique ri winek, xa can xquic'ul yan c'a rajel ruq'uexel ri yequibanala'. \v 3 Yac'a tek riyix niya' limosna, man c'a titzijoj ta chare jun chic. Can majun c'a nic'atzin wi chi nretamaj ta na\f + \fr 6:3 \ft Mt. 8.4.\f* jun chic winek ri yixtajin chubanic. \v 4 Riche (rixin) chi queri' ri limosna ri niya', majun c'a winek netaman. Yac'a ri Itata' ri c'o chila' chicaj, Riya' retaman. Riya' can nutz'et ri ma tz'etetel ta cuma ri winek y xtuya' rajel ruq'uexel chiwe.\f + \fr 6:4 \ft Lc. 14.12-14; Fil. 4.17-19.\f* Y ri rajel ruq'uexel ri xtuya' chiwe, can xtik'alajin c'a chiquiwech ri winek. \s1 Ri Jesús nuc'ut rubanic ri oración \p \v 5 Riyix tek niben c'a orar,\f + \fr 6:5 \ft Jer. 29.12; Lc. 18.1; Jn. 16.24.\f* ma tiben ta achi'el niquiben ri winek ri xa ca'i' quipalej. Ruma ri winek ri' can sibilaj c'a nika chiquiwech chi ya ri acuchi (achique) yec'o wi winek, chiri' niquiben wi orar. Tek niquiben orar, can yepa'e' pa tak jay ri kas nic'ut wi ruch'abel ri Dios, y ri pa tak xquina riche (rixin) ri bey xaxu (xaxe) wi riche (rixin) chi yetz'et cuma ri winek. Y can kitzij wi nbij chiwe, chi ri winek ri yebano queri', riq'ui ri niquic'ul quik'ij chique ri winek, xa can xquic'ul yan c'a rajel ruq'uexel ri yequibanala'. \v 6 Y tek jun c'a chiwe riyix nuben orar,\f + \fr 6:6 \ft Mr. 12.38-40; Lc. 18.10-12.\f* utz ntoc pa rachoch y tutz'apij ruchi' ri rachoch y c'ac'ari' tich'o riq'ui ri Dios Tata'ixel ri c'o chila' chicaj. Y astape' ma nutz'et ta ri achoj riq'ui nich'o wi, can retaman chi c'o ri nac'axan pe riche (rixin). Y ri nac'axan pe riche (rixin) can nutz'et wi c'a ri ma tz'etetel ta cuma ri winek y nuya' rajel ruq'uexel chare. Y ri rajel ruq'uexel ri xtuya' chare, can xtik'alajin c'a chiquiwech ri winek. \p \v 7 Tek riyix niben c'a orar, ma tiben ta achi'el niquiben ri winek ri ma quiniman ta ri Dios. Ruma riye', niquicamuluj\f + \fr 6:7 \ft 1 R. 18.26-39.\f* ch'abel y q'uiy ch'abel niquibij ruma riye' niquich'ob chi riq'ui ri' ye'ac'axex pe ruma ri Dios. \v 8 Tek riyix niben orar, ma tiben ta achi'el niquiben ri winek ri ma quiniman ta ri Dios. Ruma chi ri Itata' ri c'o chila' chicaj, can retaman\f + \fr 6:8 \ft Sal. 139.2; Ro. 8.26, 27.\f* chic c'a ri achique ri rajawaxic chiwe, tek c'a ma jane nic'utuj ta chare. \v 9 Tek riyix niben orar, tibana' jun oración\f + \fr 6:9 \ft Lc. 11.1-4; Jn. 16.24; Ef. 6.18; Jud. 20.\f* achi'el re': Katata' Dios\f + \fr 6:9 \ft Lc. 11.2.\f* yitc'o chila' chicaj, xtibanatej ta c'a chi quinojel ta ri winek niquiya' ta ak'ij, y man ta xtiquixolk'otij ri lok'olaj abi'. \v 10 Y xtipe yan ta c'a ri awajawaren.\f + \fr 6:10 \ft Mt. 3.2.\f* Y can ya ta c'a ri nawajo' riyit ri xtibanatej wawe' chuwech re ruwach'ulef, achi'el nibanatej chila' chicaj awuq'ui riyit. \v 11 Y taya' c'a chuka' ri kaway ri nic'atzin chake ronojel k'ij. \v 12 Y xtacuy\f + \fr 6:12 \ft Mt. 9.2, 5, 6; 18.21-35.\f* ta c'a ronojel ri kamac ri yekaben chawech, achi'el yekacuy ri winek ri c'o pokon niquiben chake. \v 13 Y man c'a taya' ta k'ij chi ri itzel nuben ta chake chi yojtzak\f + \fr 6:13 \ft Stg. 1.14; Jn. 17.15; 1 Co. 10.13.\f* pa mac. Xa can kojacolo' c'a chuwech. Queri' ri nikac'utuj, ruma xaxu (xaxe) wi c'a riyit ri yitc'o pa kawi', c'o awuchuk'a', y c'o ak'ij ac'ojlen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Amén. \p \v 14 Wi riyix ye'icuy ri winek ri c'o pokon niquiben chiwe, ri Itata' ri c'o chila' chicaj can xquixrucuy c'a chuka' riyix.\f + \fr 6:14 \ft Mr. 11.25; Ef. 4.32; Col. 3.13.\f* \v 15 Y wi ma nicuy ta quimac ri winek ri c'o pokon niquiben chiwe, chuka'\f + \fr 6:15 \ft Mt. 18.21-35; Stg. 2.13.\f* ri Itata' ri c'o chila' chicaj ma xtucuy ta ri imac ri ye'ibanala' chuwech. \s1 Tek ri Jesús xubij achique rubanic tek niban ri ayuno \p \v 16 Tek riyix ma yixwa' ta\f + \fr 6:16 \ft 2 S. 12.16; Neh. 1.4; Est. 4.16; Is. 58.3-7; Sal. 69.10.\f* riche (rixin) chi niben orar, ma tiben ta achi'el niquiben ri winek ri xa ca'i' quipalej; ruma riye' xa yebison ri yetzu'un, riche (rixin) chi can nik'alajin chiquiwech ri winek chi ma ye waynek ta. Y kitzij nbij chiwe, chi ri yebano queri', riq'ui ri niquic'ul quik'ij chique ri winek, xquic'ul yan c'a ri rajel ruq'uexel. \v 17 Yac'a tek riyix ma yixwa' ta riche (rixin) chi niben orar, ma tiben ta chi can nik'alajin apo chi ma yix waynek ta, xa jabel tich'aja' ipalej, tiya'\f + \fr 6:17 \ft 2 Co. 6.10.\f* juba' aceite pan iwi' y jabel tijica' rusmal tak iwi'. \v 18 Riche (rixin) chi queri', ma tik'alajsaj ta iwi' chiquiwech ri winek chi ma ibanon ta wa'in ruma niben orar. Xaxu (xaxe) wi ri Tata'ixel ri ma tz'etetel ta ri netaman chi ma ibanon ta wa'in. Riya' can nutz'et c'a ri ma tz'etetel ta cuma ri winek y xtuya' rajel ruq'uexel chiwe. Ri rajel ruq'uexel ri xtuya' chiwe, can xtik'alajin chiquiwech ri winek. \s1 Ri beyomel riche (rixin) chila' chicaj \p \v 19 Man c'a timol ta\f + \fr 6:19 \ft Pr. 23.4; 1 Ti. 6.17; He. 13.5.\f* ibeyomal chuwech re ruwach'ulef, ri xa nichicopir y chuka' xa nipusir, y ri acuchi (achique) xa yec'o alek'oma' ri ye'elek'an y ye'elesan el. \v 20 Timolo' ibeyomal riche (rixin) chila' chicaj\f + \fr 6:20 \ft 1 P. 1.4.\f* ri acuchi (achique) ma nichicopir ta y ni ma nipusir ta, ri acuchi (achique) chuka' majun alek'om ri nelek'an y nelesan el. \v 21 Ruma ri iwánima can nic'oje' acuchi (achique) c'o wi ri ibeyomal. \s1 Ri runak' tak awech yec'atzin achi'el nic'atzin jun k'ak' riche (rixin) sakil \p \v 22 Ri runak' tak awech can yec'atzin c'a chawe, achi'el nic'atzin jun k'ak' riche (rixin) sakil. Y wi ri runak' tak awech ye utz, riyit yitc'o pa jun sakil.\f + \fr 6:22 \ft Lc. 11.39.\f* \v 23 Yac'a wi ri runak' tak awech ma ye utz ta, riyit yitc'o pa jun k'eku'm. Rumari' wi xa nichuptej ri sakil\f + \fr 6:23 \ft 2 Co. 4.4.\f* ri ruya'on ri Dios pan awánima, can pa jun nimalaj k'eku'm yac'oje' wi.\f + \fr 6:23 \ft Ro. 1.21.\f* \s1 Ri Dios y ri beyomel \p \v 24 Majun c'a mozo ri nicowin ta nisamej quiq'ui ye ca'i' patrón. Ruma wi nrajo' jun chique ri rupatrón, nretzelaj ca ri jun chic. Y wi can sibilaj nunimaj rutzij ri jun, can nretzelaj ri jun chic. Y quec'ari' chuka', ri winek ri xa benak ránima chrij ri beyomel,\f + \fr 6:24 \ft 1 Ti. 6.17.\f* ma nicowin ta nuben ri nrajo' ri Dios,\f + \fr 6:24 \ft Lc. 16.13; Ga. 1.10.\f* xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xubij chi ma tikach'ujirisaj ta ki' chupan ri kac'aslen \p \v 25 Y rumari' tek riyin nbij chiwe: Ma tich'ujirisaj ta iwi'\f + \fr 6:25 \ft Sal. 55.22; Lc. 12.22-31; He. 13.5, 6; Fil. 4.6, 7.\f* chupan ri ic'aslen chi acuchi (achique) nipe wi ri iway iwuc'ya', ni ruma ta ri itziak ri nicuchbej ri ich'acul. ¿La ma ya ta cami ri ic'aslen ri ruya'on ri Dios ri más rejkalen que chuwech ri iway iwuc'ya'? ¿La ma ya ta cami ri ich'acul ri más rejkalen que chuwech ri itziak? \v 26 Que'itz'eta' na pe' ri aj xic' tak chicop ri yebe pa cak'ik', riye' majun quitico'n niquiben ta, y majun cosecha niquelesaj, ni majun chuka' quic'ujay riche (rixin) chi quiyacon ta quijal. Ma riq'ui wi ri' riye' can yewa', ruma ya ri Itata' ri c'o chila' chicaj ri niya'o quiway.\f + \fr 6:26 \ft Job 38.41; Sal. 147.9.\f* ¿C'a ta c'a riyix man ta xtuya' iway ri Dios, tek riyix más iwejkalen que chiquiwech ri aj xic' tak chicop? \v 27 ¿La c'o ta cami c'a jun chiwe riyix\f + \fr 6:27 \ft Sal. 39.5.\f* ri nicowin chi niq'uiy chic nic'aj vara ri rupalen, ruma can nuch'ujirisaj ri'? Majun. \p \v 28 ¿Y achique c'a ruma tek nich'ujirisaj iwi' ruma ri itziak? Ri Dios retaman nuya' itziak. Xaxu (xaxe) na pe' que'itzu' ri cotz'i'j ri lirio quibi', ri yec'o pa tak juyu'. Que'itzu' tek yeq'uiy. Riye' ma yesamej ta, ni ma yebatz'in ta, riche (rixin) chi queri' yequibanala' ta quitziak ri ye jabel oc. \v 29 Y c'o c'a jun rey riche (rixin) re ruwach'ulef Israel ri xc'oje' ojer ca ri xubini'aj Salomón. Riya' ruyon jabel tak tziek ri xerucusaj, pero majun bey xucusaj ta jun rutziak ri can achi'el jun cotz'i'j.\f + \fr 6:29 \ft 1 R. 10.4-7.\f* \v 30 Wi ri k'ayis riche (rixin) pa juyu' wacami jabel oc rubanon, yac'a ri chua'k xa chaki'j chic y nic'ak pa k'ak', y ma riq'ui wi ri' ri Dios yeruwik, ¿c'a ta c'a riyix winek chi man ta xtuya' itziak ri Dios? ¿Achique c'a ruma tek xa ma nicukuba' ta ic'u'x riq'ui?\f + \fr 6:30 \ft Mt. 8.26; 14.31; 16.8; Lc. 12.28.\f* \v 31 Riyix man c'a tich'ujirisaj ta iwi' ruma iway iwuc'ya' y ruma ri itziak. \v 32 Ruma ri winek ri ma quetaman ta ruwech ri Dios queri' niquiben, yac'a riyix c'o ri Itata' chila' chicaj y retaman chi ronojel ri' nic'atzin chiwe.\f + \fr 6:32 \ft Sal. 23.1; 34.9, 10; 37.25; Lc. 12.31; Ro. 8.32; Fil. 4.19.\f* \v 33 Rumari' ri más rajawaxic chi niben riyix, ya ri ticanoj ri rajawaren ri Dios y ri achique rubanic nic'uaj jun c'aslen choj chuwech. Y wi queri' xtiben, ri Dios can xtuya' c'a pe ronojel ri nic'atzin chiwe.\f + \fr 6:33 \ft 1 R. 3.11-14; Sal. 37.25; 1 Ti. 4.8.\f* \p \v 34 Riyix ma nic'atzin ta chi nich'ujirisaj iwi' ruma nich'ob yan riche (rixin) ri chua'k.\f + \fr 6:34 \ft Stg. 4.13, 14.\f* Ri chua'k can c'o wi ri xtuc'om pe. Tiya' c'a ca riche (rixin) chua'k, ruma ronojel k'ij can c'o wi ruc'ayewal nuc'om pe. \c 7 \s1 Majun bey titzu' ta achique quibanic ri winek xaxu (xaxe wi) riche (rixin) chi itzel yixtzijon chiquij \p \v 1 Majun bey titzu' ta achique quibanic ri winek xaxu (xaxe wi) riche (rixin) chi itzel yixtzijon chiquij,\f + \fr 7:1 \ft Ro. 2.1; Stg. 4.11.\f* riche (rixin) chi queri' ma xtiban ta chuka' queri' chiwe riyix. \v 2 Ruma wi ye'itzu' ri winek xaxu (xaxe wi) riche (rixin) chi itzel yixtzijon chiquij, can queri' chuka' xtiban chiwe riyix. Can achi'el wi c'a rubanic ri niben riyix chique ri winek, can queri' chuka' xtiban chiwe riyix. \v 3 Y riyit, ¿achique ruma tek ya ri ti k'ayis\f + \fr 7:3 \ft Lc. 6.41, 42; Ro. 2.1, 21; Ga. 6.1.\f* c'o pa runak' ruwech ri awach'alal ri natz'et chanin y ma nana' ta ri che' ri k'atel pa runak' awech riyit? \v 4 ¿Achique ta c'a modo nabij chare jun awach'alal: Taya' k'ij chuwe riche (rixin) chi nwelesaj re ti k'ayis k'atel pa runak' awech, yacha' chare, y riyit xa can jun che' ri k'e'el pa runak' awech? \v 5 Xa ca'i' apalej, nabey na tachojmirisaj\f + \fr 7:5 \ft Mt. 5.23, 24; Jn. 8.7.\f* ka ri ac'aslen riyit, c'ac'ari' utz nato' ri awach'alal chi nuchojmirisaj ri ruc'aslen. \p \v 6 Ri lok'olaj ruch'abel ri Dios y ronojel ri c'o quejkalen, ri achi'el quejkalen ri abej ri nibix perla chique, ma que'iya' ta chiquiwech ri winek ri xa ye achi'el ri tz'i' y ye achi'el ri ak. Ruma ri chicop ri', astape' sibilaj quejkalen ri niya'ox (nya') chique, riye' xa niquipalbela' chi aken y c'o jantek yeyacatej chrij ri xya'o chique y niquic'ajij chi eyaj.\f + \fr 7:6 \ft Pr. 9.7, 8; 23.9; Hch. 13.45.\f* \s1 Tek nikaben orar, ri Dios can yojrac'axaj wi pe \p \v 7 Can tic'utuj c'a ri nic'atzin chiwe y ri Dios can xtuya'\f + \fr 7:7 \ft Mt. 21.22; Mr. 11.24; Lc. 11.9-13; 18.1; Jn. 15.7.\f* wi pe chiwe. Ticanoj ri niwajo' y xtiwil.\f + \fr 7:7 \ft Pr. 8.17; Jer. 29.12.\f* Quixsiq'uin (quixoyon) apo chuchi' jay y xquixac'axex pe. \v 8 Ruma wi riyix can riq'ui ronojel iwánima nic'utuj chare ri Dios, Riya' can xtuya' wi pe chiwe. Wi riyix can nicanoj, can xtiwil wi. Y wi riyix yixsiq'uin (yixoyon) apo chuchi' jay, can xtojak wi c'a chiwech. \p \v 9 ¿La c'o ta cami jun achi ri nuya' jun abej pa ruk'a' ri ralc'ual, tek ri ac'al xa jun caxlan wey ri nuc'utuj chare? \v 10 ¿O la nuya' ta cami jun itzel cumatz pa ruk'a', tek ri ac'al xa jun car nrajo'? \v 11 Riyix majun bey niben ta queri'. Y astape' ta chi ma can ta utz ri ina'oj, pero riyix ya ri utz tak cosas ri niya' chique ri iwalc'ual. C'a ta c'a ri Itata' ri c'o chila' chicaj, chi man ta xtuya' pe ri nic'utuj chare. Riya' ronojel utz ri nuya' pe chiwe.\f + \fr 7:11 \ft Is. 49.15; Ro. 8.32.\f* \p \v 12 Rumac'ari' ri achi'el niwajo' riyix chi ri winek utz niquiben iwuq'ui, can quec'ari' tibana' riyix quiq'ui riye'.\f + \fr 7:12 \ft Lv. 19.18; Lc. 6.35.\f* Ruma queri' ri tz'ibatal chupan ri ley riche (rixin) ri Moisés,\f + \fr 7:12 \ft Ga. 5.14.\f* y queri' chuka' quibin ca ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. \s1 Quixoc pa puerta ri xa co'ol oc ruwech \p \v 13 Chupan c'a ri puerta ri xa co'ol ruwech, chiri' c'a quixoc wi.\f + \fr 7:13 \ft Lc. 13.24; Jn. 10.7, 9.\f* Ruma can nim wi ruwech ri puerta riche (rixin) ri itzel c'aslen, ri nic'amo pe ri camic riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, y sibilaj c'a ye q'uiy ri ye'oc chiri'. \v 14 Pero xa co'ol ri puerta y co'ol oc ruwech ri bey ri yatuc'uan pa utzilaj c'aslen, y ma ye q'uiy ta oc ri ye'ilo. \s1 Jun che' netamatej ruwech xaxu (xaxe wi) riq'ui ri ruwech ri nuya' \p \v 15 Rumari' nic'atzin nichajij iwi' chiquiwech ri winek ri yebin chi niquik'alajsaj ri ruch'abel ri Dios y xa ma kitzij ta ri niquibij.\f + \fr 7:15 \ft Dt. 13.1-5; Jos. 23.16.\f* Ruma tek xa can c'ari' ye'apon iwuq'ui, niquic'ut chi can jabel ri quic'aslen, achi'el quibanic ri tak carne'l; can majun itzel nitz'etetej ta chiquij. Yac'a tek nbec'ulun pe ri etzelal ri c'o pa tak cánima, xa ye achi'el chic quibanic ri utiwa'\f + \fr 7:15 \ft Mi. 3.5; Hch. 20.29; Ro. 16.17; 2 Ti. 3.5.\f* (coyotes); yequiq'uis c'a ri achoj quiq'ui ye'apon wi. \v 16 Can xtiwetamaj wi quiwech, achi'el tek niwetamaj ruwech juwi' che', xaxu (xaxe) wi riq'ui nitz'et rubanic ri ruwech ri nuya'.\f + \fr 7:16 \ft Lc. 6.43.\f* Tek niwachin jun k'ayis ri c'o q'uiy ruq'uixal, ma xtuya' ta uva o higo. \v 17 Queri' c'a chuka' iwetaman chi jun utzilaj che' nuya' utzilaj tak ruwech, yac'a ri itzel che', itzel chuka' ri ruwech ri nuya'. \v 18 Majun utzilaj che' xtuya' ta itzel tak ruwech, ni majun chuka' itzel che' ri xtuya' ta utzilaj tak ruwech. \v 19 Y ronojel c'a che' ri ma niquiya' ta utzilaj tak quiwech,\f + \fr 7:19 \ft Mt. 3.10; 25.41-46; Jn. 15.2, 6.\f* yechoy el y c'ac'ari' yec'ak pa k'ak'. \v 20 Rumac'ari' can xtiwetamaj quiwech ri winek ri ye'apon iwuq'ui, xaxu (xaxe wi) riq'ui nitz'et ri rubanic ri quic'aslen. \s1 Tek ri Jesús xubij chi ma quinojel ta ri yebin Ajaf chare ri xque'apon riq'ui ri Dios \p \v 21 Ma quinojel ta ri yebin ¡Ajaf! ¡Ajaf!\f + \fr 7:21 \ft Is. 29.13; Ez. 33.31; Os. 8.2, 3; Lc. 6.46; Hch. 19.13-15.\f* chuwe, ri ye'oc pa rajawaren ri caj. Ruma xaxu (xaxe) wi c'a ri can riq'ui ronojel cánima niquiben ri ruraybel ri Nata'\f + \fr 7:21 \ft Ro. 2.13; Stg. 1.22.\f* ri c'o chila' chicaj ri ye'oc chiri'. \v 22 Y chupan c'a ri k'ij tek riyin xtink'et tzij pa quiwi' ri winek, ye q'uiy c'a ri xquebin chuwe: ¡Ajaf! ¡Ajaf! xquecha', riyoj pan abi' riyit xkak'alajsaj wi ri ruch'abel ri Dios, pan abi' riyit xekelesaj\f + \fr 7:22 \ft Lc. 10.17-20.\f* itzel tak espíritu quiq'ui q'uiy winek y pan abi' chuka' riyit xekabanala' sibilaj q'uiy milagros,\f + \fr 7:22 \ft 1 Co. 13.2.\f* xquecha'. \v 23 Pero riyin, can yac'ari' tek xtinbij chique ri yebin queri': Riyin can ma wetaman ta c'a iwech. Quixel\f + \fr 7:23 \ft Sal. 5.5; 6.8; Mt. 25.41.\f* el chinuwech riyix ri xa yix banoy tak etzelal, xquicha' chique. \s1 Ri c'ambel tzij chiquij ca'i' jay \p \v 24 Y xabachique c'a winek ri nac'axan re ch'abel re' y can nuben, can njunumaj c'a riq'ui jun achi ri c'o runa'oj\f + \fr 7:24 \ft Lc. 6.47, 48.\f* ri can pa ruwi' abej xuben wi ka rachoch. \v 25 Xka c'a job, xepe c'a raken tak ya' y xepe c'a cak'ik' chrij ri jun jay ri'\f + \fr 7:25 \ft Hch. 14.22; 2 Ti. 3.12; 1 P. 1.6, 7.\f* y ri jay ma xtzak ta ruma chi ri rucimiento ri jay ri' can pa ruwi' abej\f + \fr 7:25 \ft Mt. 21.42-44; 2 Ti. 2.19; 1 P. 2.8.\f* tz'uyul wi. \v 26 Y xabachique c'a winek ri nac'axan re ch'abel re xinbij ka, y xa ma nuben ta ri nbij chare, can junan c'a riq'ui ri jun nacanic achi ri xuben jun rachoch pa ruwi' sanayi'. \v 27 Xka c'a job, xepe c'a raken tak ya' y xepe c'a cak'ik' chrij ri jun jay ri' y ri jay xtzak; y xq'uis c'a chiri'.\f + \fr 7:27 \ft He. 10.31; 2 P. 2.20.\f* Queri' c'a ri ch'abel ri xerubij ri Jesús. \p \v 28 Y tek ri Jesús xtane' ka chubixic re ch'abel re', ri winek ri xe'ac'axan riche (rixin) can sibilaj c'a xquimey\f + \fr 7:28 \ft Mt. 13.54; Mr. 1.22; Lc. 4.32.\f* ri ch'abel ri xuc'ut chiquiwech. \v 29 Ruma ri ch'abel ri nuc'ut chiquiwech ri winek can achi'el jun achi ri c'o k'atbel tzij pa ruk'a'\f + \fr 7:29 \ft Jn. 7.46.\f* y man achi'el ta oc ri niquic'ut ri aj tz'iba'. \c 8 \s1 Tek ri Jesús xrelesaj el ri jun itzel yabil lepra rubi' chrij jun achi \p \v 1 Y tek ri Jesús kajnek chic c'a pe pa ruwi' ri juyu', ri winek ri ye tzeketel chrij can sibilaj ye q'uiy. \v 2 Y xpe c'a jun achi ri c'o jun itzel yabil chrij, y ri yabil ri'\f + \fr 8:2 \ft Lv. 13.1-46; 2 R. 5.1; Mr. 1.40-45; Lc. 5.12-15.\f* lepra rubi'. Ri achi ri' xxuque' xmaje' ka chuwech ri Jesús y xubij c'a chare: Ajaf, wi riyit nawajo' yinac'achojsaj chare re nuyabil, can yic'achoj wi c'a ri', ruma riyin wetaman chi can yacowin wi, xcha'. \p \v 3 Y ri Jesús can yac'ari' tek xuyuk apo ruk'a' y xuchop apo\f + \fr 8:3 \ft Mt. 8.15; 20.34.\f* ri achi ri c'o ri itzel yabil chrij y xubij chare: Nwajo' chi yac'achoj. Tiq'uis c'a el re yabil re' chawij, xcha' chare. Y can xu (xe) wi xubij queri' ri Jesús, ri achi xch'ajch'ojir chare ri ruyabil. \v 4 C'ac'ari' ri Jesús xubij chare ri achi ri': Nchilabej c'a el chawe chi majun achoj chare tatzijoj\f + \fr 8:4 \ft Mt. 9.30; Mr. 5.43; Lc. 5.14.\f* wi ri xbanatej awuq'ui, xa choj jac'utu' awi' chuwech ri sacerdote, y can taya' c'a ri ofrenda ri rajawaxic chi naya', achi'el nubij chupan ri rutz'iban ca ri Moisés, riche (rixin) chi queri' nak'alajsaj c'a awi' chiquiwech chi yit ch'ajch'oj chic,\f + \fr 8:4 \ft Lv. 14.3.\f* xcha' el chare. \s1 Tek ri Jesús xuc'achojsaj rumozo jun capitán \p \v 5 Y tek ri Jesús xoc c'a pa tinamit Capernaum, c'o c'a jun achi ri xapon riq'ui. Y ri achi ri' jun capitán y xuc'utuj c'a jun utzil chare ri Jesús. \v 6 Quec'are' ri xubij ri capitán: Ajaf, ri numozo siquirnek; y ri yabil ri' rukasan pa ruwarabel chila' chwachoch. Y sibilaj pokonal ri ntajin chuk'axaxic, xcha' chare. \p \v 7 Xpe ri Jesús xubij chare ri capitán: Yibe c'a y xtinc'achojsaj ri amozo, xcha' chare. \p \v 8 Y quec'are' ri ch'abel ri xubij chic apo ri capitán chare ri Jesús: Ajaf, riyit nim ak'ij y ma ruc'amon ta (takal ta chuwij) chi yatoc pa wachoch. Xaxu (xaxe) wi tabij jun ch'abel chi nic'achoj ri numozo y xtic'achoj.\f + \fr 8:8 \ft Sal. 33.9; 107.20.\f* \v 9 Riyin can wetaman wi chi queri' xtibanatej, ruma chi yin jun achi ri nnimaj ri nubij ri aj k'atbel tzij chuwe ri c'o chi nben. Y yec'o chuka' soldados ri ye ya'on pa nuk'a'. Tek nbij c'a chare jun chi tibe, can nibe wi; y wi nbij chuka' chare jun chic chi tipe, can nipe wi chuka'. Y tek nbij c'a chare ri numozo chi tabana' re', can nuben wi chuka', xcha' ri capitán. \p \v 10 Y ri Jesús can xumey c'a tek xrac'axaj ri ch'abel ri' y xubij chique ri ye tzekelbeyon riche (rixin): Can kitzij nbij chiwe chi ri xbin re ch'abel re', can rucukuban wi ruc'u'x wuq'ui. Y majun c'a wech aj Israel ri wilon ta ri can rucukuban ta ruc'u'x\f + \fr 8:10 \ft Mt. 9.2; He. 11.39.\f* wuq'ui, achi'el re jun achi re'. \v 11 Can nbij wi c'a chiwe chi sibilaj ye q'uiy winek ri xquepe quere' pa relebel k'ij\f + \fr 8:11 \ft Is. 2.2, 3; Mal. 1.11.\f* y quere' chuka' pa rukajbel k'ij, winek ri quicukuban quic'u'x wuq'ui. Riye' xquetz'uye' c'a riq'ui ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob\f + \fr 8:11 \ft Lc. 13.29; Ro. 15.9; Ef. 3.6.\f* pa rajawaren ri caj. \v 12 Pero yec'o chuka' nic'aj chic aj Israel ri can c'o chi ye'oc pa rajawaren ri caj, ri xa ma xque'oc ta, xa xque'elesex ca y xquec'ak chupan ri k'eku'm,\f + \fr 8:12 \ft 2 P. 2.17; Jud. 13; Mt. 22.13; 24.51.\f* ruma xa can ma xquicukuba' ta quic'u'x wuq'ui riyin. Y chiri' c'a xque'ok' wi y xtiquikach'ach'ej quey.\f + \fr 8:12 \ft Lc. 13.28.\f* \p \v 13 Yac'ari' tek ri Jesús xubij el chare ri capitán: Catzolin chawachoch. Ruma xanimaj\f + \fr 8:13 \ft Mt. 9.22, 28, 29; Lc. 7.50; 8.48, 50.\f* chi riyin yicowin yic'achojsan, can xtibanatej c'a ri araybel, xcha' el chare. Y ri rumozo ri capitán, can ya c'a hora ri' xc'achoj chare ri ruyabil. \s1 Tek ri Jesús xuc'achojsaj rujite' ri Pedro \p \v 14 Y tek ri Jesús xapon pa rachoch ri Pedro, xutz'et c'a chi ri rujite' ri Pedro kajnek pa ch'at ruma c'o jun nimalaj c'aten\f + \fr 8:14 \ft Mr. 1.30; Lc. 4.38.\f* chrij. \v 15 Xpe Riya' xuchop ruk'a' ri yawa' y can yac'ari' tek xq'uis el ri nimalaj c'aten chrij. Ri rujite' ri Pedro xyacatej c'a pe pa ruch'at y xuchop yerunimaj yerilij apo ri Jesús y ri ye benak riq'ui. \p \v 16 Tek ntoc c'a pe ak'a' ri k'ij ri', ye q'uiy c'a ri c'o itzel tak espíritu quiq'ui xe'uc'uex apo chuwech ri Jesús, riche (rixin) chi ri Jesús yerelesaj ta el ri itzel tak espíritu quiq'ui. Y Riya' xubij c'a chique ri itzel tak espíritu chi que'el el, y xeruc'achojsaj chuka' el quinojel ri ye yawa'i';\f + \fr 8:16 \ft Mr. 1.32; Lc. 4.40.\f* \v 17 riche (rixin) chi queri' can nibanatej c'a ri rubin ca ri profeta Isaías, ri jun achi ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ri Isaías quec'are' ri rubin ca chrij ri Jesús: Xerelesaj c'a el kayabilal konojel, y xuc'uaj\f + \fr 8:17 \ft Is. 53.4; 2 Co. 5.21; 1 P. 2.24.\f* c'a ronojel ri kak'axomal. Queri' ri rubin ca. \s1 Ca'i' achi'a' ri xebin chi niquitzekelbej ri Jesús \p \v 18 Tek ri Jesús xerutz'et chi sibilaj ye q'uiy winek ri quisutin qui' chrij, yac'ari' tek Riya' xubij chique ri rudiscípulos chi jo' kojk'ax chic apo la juc'an ruchi' ya'. \v 19 Y c'o c'a jun achi aj tz'ib ri xapon apo riq'ui ri Jesús y xubij chare: Tijonel, riyin nwajo' c'a chi yatintzekelbej\f + \fr 8:19 \ft Lc. 9.57.\f* xabacuchi (xabachique) ri yabe wi, xcha' chare. \p \v 20 Xpe ri Jesús xubij chare ri aj tz'ib ri': Ri xwan can c'o wi jul ri acuchi (achique) yec'oje' wi; y queri' chuka' ri aj xic' tak chicop ri yebe pa cak'ik', can c'o chuka' quisoc. Yac'a riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol, can majun wachoch\f + \fr 8:20 \ft Sal. 22.6; Lc. 2.7, 12; Jn. 1.10, 11.\f* ri acuchi (achique) yinuxlan wi juba', xcha' chare. \p \v 21 Yac'a chuka' ri' tek jun chic ri can tzekelbey riche (rixin) ri Jesús, xubij c'a apo chare: Ajaf, riyin can nwajo' wi yatintzekelbej. Xa yac'a chi taya' na k'ij chuwe chi nmuk na el ri nata', c'ac'ari' tek xcatintzekelbej chic,\f + \fr 8:21 \ft 1 R. 19.20; Lc. 9.59.\f* xcha'. \p \v 22 Xpe ri Jesús xubij chare: Riyit quinatzekelbej. Xa taya' c'a ca chi ri caminaki' quemuk na cuma ri ye caminek\f + \fr 8:22 \ft Lc. 15.24; Ef. 2.1.\f* chupan ri quimac, xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xuk'et ruchuk'a' ri cak'ik' y ri ruwi' ya' \p \v 23 Y ri Jesús xoc c'a el pa jun jucu'\f + \fr 8:23 \ft Mr. 4.36; Lc. 8.22.\f* y ri ye rudiscípulos xquitzekelbej el. \v 24 Y yac'ari' tek xpe jun nimalaj cak'ik'\f + \fr 8:24 \ft Mr. 4.37; Lc. 8.23.\f* pa ruwi' ri choy. Ri ruwi' ya' xa juba' ma numuk ri jucu'. Pero ri Jesús warnek el. \v 25 Y xepe ri discípulos xquic'asoj c'a ri Jesús y xquibij chare: ¡Ajaf! ¡Ajaf! Kojacolo' c'a. Wacami yojcom, xecha' chare. \p \v 26 Xpe ri Jesús xubij chique ri ye rudiscípulos: Can ma cukul ta c'a ic'u'x\f + \fr 8:26 \ft Mt. 17.20; Mr. 16.17, 18.\f* wuq'ui, rumari' tek ixibin iwi', xcha' chique. Y Riya' xbeyacatej c'a pe y xubij: Tiq'uis el ri cak'ik' y titane' ka ri ruwi' ya', xcha'. Y queri' xbanatej. Ri cak'ik' xq'uis el, y chuka' ri ruwi' ya' xtane' ka.\f + \fr 8:26 \ft Job 38.8-11; Sal. 65.7; 89.9; 93.4; 104.3; 107.29.\f* \v 27 Y ri discípulos xquimey tek xquitz'et ri xuben ri Jesús y niquibila' c'a: ¿Achique c'a rubanic chi achi re'? Ruma hasta ri cak'ik' y ri ya' can niquinimaj wi chuka' rutzij, xecha'. \s1 Tek ri Jesús xerelesaj itzel tak espíritu quiq'ui ye ca'i' aj Gadara \p \v 28 Y tek ri Jesús y ri ye rudiscípulos xe'apon c'a ri juc'an chic ruchi' ya', chiri' pa jun lugar ri Gadara rubi',\f + \fr 8:28 \ft Mr. 5.1.\f* yec'o c'a ye ca'i' winek xe'apon riq'ui ri Jesús; winek ri xa c'o itzel tak espíritu quiq'ui, xebe'el pe pa camposanto. Y ruma chi can q'uiy pokon niquiben ri winek ri', rumari' majun chic winek ri nik'ax ta chic chupan ri bey ri'. \v 29 Ri ca'i' winek ri', ri c'o itzel tak espíritu quiq'ui, xquirek apo quichi' chare ri Jesús, y xquibij: Riyit Jesús ri Ruc'ajol ri Dios, ¿achique c'a ruma tek yojanek? ¿Achique c'a ruma yojach'ujirisaj yan, tek xa ma jane napon ta ruk'ijul?\f + \fr 8:29 \ft Mr. 1.24; 5.7; Lc. 4.34; 2 P 2.4.\f* xecha' chare. \p \v 30 Y quela' c'a apo juba' chare ri lugar ri', sibilaj c'a ye q'uiy ak ntajin yewa'.\f + \fr 8:30 \ft Dt. 14.8.\f* \v 31 Xepe ri itzel tak espíritu ri yec'o quiq'ui ri ye ca'i' winek ri', xquic'utuj utzil chare ri Jesús,\f + \fr 8:31 \ft Fil. 2.10.\f* y xquibij c'a chare: Wi yojawelesaj el wawe' quiq'ui re winek re', taya' k'ij chake chi yoj-oc quiq'ui la ak yec'o chila', xecha'. \p \v 32 Ri Jesús xubij c'a chique: Jix c'a. Y can yac'ari' tek ri itzel tak espíritu xe'el el y xebe'oc quiq'ui ri ak. Y quinojel ri ak ri' xquichop anin (anibel) pa xulan, chuwech jun juyu' xulan ruwech y choj xebeka c'a pa choy. Can quinojel c'a ri ak ri' xecom pa ya'. \p \v 33 Yec'a ri yeyuk'un quiche (quixin) ri ak ri', xu (xe) wi c'a xquitz'et ca ri xbanatej, xe'anmej. Xebe pa tinamit, xbequiyala' ca rutzijol achique ri xquic'ulwachij ri ak y xbequibij chuka' ri xbanatej quiq'ui ri ye ca'i' winek ri c'o itzel tak espíritu quiq'ui. \v 34 Y yac'ari' tek quinojel ri winek riche (rixin) ri tinamit xepe c'a riq'ui ri Jesús chutz'etic y chuka' riche (rixin) chi xquic'utuj utzil chare chi tel el\f + \fr 8:34 \ft Lc. 5.8; Hch. 16.39.\f* ri chiri' chupan ri quilugar, ruma riye' ma nicajo' ta chi nic'oje' ka chiri'. \c 9 \s1 Tek ri Jesús xuc'achojsaj jun achi siquirnek \p \v 1 Yac'ari' tek ri Jesús xoc el pa jucu' y xebe c'a juc'an chic ruchi' choy. Y ri Jesús xapon pa tinamit\f + \fr 9:1 \ft Mt. 4.13.\f* ri acuchi (achique) xq'uiy wi Riya'. \v 2 Y yac'ari' tek c'o jun achi siquirnek,\f + \fr 9:2 \ft Mr. 2.1-12.\f* li'en el chuwech ruwarabel, xuc'uex apo chuwech ri Jesús. Y tek ri Jesús xerutz'et chi can quicukuban quic'u'x\f + \fr 9:2 \ft Mt. 8.10; 9.22.\f* riq'ui, Riya' xubij c'a chare ri achi siquirnek: Walc'ual, tiquicot c'a ri awánima; ri amac xecuyutej,\f + \fr 9:2 \ft Sal. 32.1, 2; Lc. 5.20; Ro. 4.6-8; Ef. 1.7.\f* xcha' chare. \p \v 3 Y can yac'ari' tek yec'o jun ca'i' chique ri aj tz'iba' ri yec'o apo chiri', xquibij ka pa tak cánima chrij ri Jesús: Re' xa itzel xubij ruma nujunumaj ri' riq'ui ri Dios. \v 4 Yac'a ri Jesús can retaman c'a ri niquich'ob ka ri aj tz'iba'. Rumari' Riya' xubij chique: ¿Achique ruma tek itzel ri xich'ob pa tak iwánima?\f + \fr 9:4 \ft Sal. 139.2; Mt. 12.25; Mr. 12.15.\f* \v 5 Wacami tibij na c'a chuwe: ¿Achique cami ri más c'ayef (cuesta) rubanic nich'ob riyix? ¿La ya cami ri nbij chare re achi re' chi ri rumac xecuyutej yan, o ya ri nbij chare: Cayacatej y cabiyin el? \v 6 Wacami c'a, riche (rixin) chi riyix niwetamaj chi riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol can c'o k'atbel tzij pa nuk'a' riche (rixin) chi ncuy mac chuwech re ruwach'ulef, titz'eta' c'a.\f + \fr 9:6 \ft Lc. 5.21; Hch. 5.31.\f* Y ri Jesús xubij c'a chare ri achi siquirnek: Nbij c'a chawe: Cayacatej, tac'uaj el la awarabel y cabiyin chawachoch, xcha' chare. \p \v 7 Y yac'ari' tek ri achi siquirnek xyacatej anej y xbe chrachoch. \v 8 Ri winek c'a ri quimolon apo qui' chiri', tek xquitz'et chi ri achi siquirnek xpa'e' el, xquimey; ruma majun bey c'a quitz'eton ta chi nibanatej ta queri'. Y ri winek ri' xquiya' c'a ruk'ij ruc'ojlen ri Dios; ruma ruya'on pe ri jun nimalaj uchuk'a' ri' chique ri winek. \s1 Tek ri Jesús xusiq'uij (xroyoj) ri Mateo \p \v 9 Y tek ri Jesús ruchapon el bey, xutz'et jun achi Mateo rubi'. Ri achi ri' tz'uyul c'a ri acuchi (achique) yetoj wi ca ri alcawal. Y xpe ri Jesús xubij c'a chare: Quinatzekelbej.\f + \fr 9:9 \ft Mr. 2.14; Mt. 4.18-22.\f* Y yac'ari' tek riya' xbeyacatej pe ri acuchi (achique) tz'uyul wi y xutzekelbej el ri Jesús. \p \v 10 Y tek Riya' tz'uyul pa mesa ri chiri' pa jay, ye q'uiy c'a chique ri ye c'utuy tak alcawal y nic'aj chic winek ri xa ye aj maqui', xetz'uye' apo ri pa mesa junan riq'ui ri Jesús y quiq'ui ri rudiscípulos.\f + \fr 9:10 \ft Mr. 2.15; Lc. 5.29.\f* \v 11 Y ri achi'a' fariseos tek xquitz'et ri', xquibij c'a chique ri ye rudiscípulos ri Jesús: ¿Achique ruma tek la Itijonel niwa' quiq'ui ri ye c'utuy tak alcawal y quiq'ui nic'aj chic winek ri xa ye aj maqui'?\f + \fr 9:11 \ft Lc. 5.30; 15.2; 19.7; Ef. 2;12, 13.\f* xecha' chique. \p \v 12 Tek ri Jesús xrac'axaj pe ri tzij ri niquibij ri achi'a' fariseos, Riya' xubij chique: Jun ajk'omanel ma ye ta ri ye utz ri yerak'omaj. Riya' yerak'omaj ri yawa'i'. \v 13 Riyin ma xipe ta chiquicanoxic winek ri choj quic'aslen. Riyin xipe chiquicanoxic ri aj maqui',\f + \fr 9:13 \ft 1 Ti. 1.15; 1 Jn. 3.5; Mt. 3.2; Hch. 17.30.\f* ri rajawaxic chi nitzolin pe quic'u'x riq'ui ri Dios. Quixbiyin c'a chiretamaxic ri achique ntel wi chi tzij ri ruch'abel ri Dios tek nubij: Riyin ri más nika chinuwech\f + \fr 9:13 \ft Pr. 21.3; Os. 6.6.\f* chi niben riyix ya chi nijoyowaj quiwech ri winek, ya c'a ri' ri más nika chinuwech, que chuwech ri chicop ri yecamisex y ye'itzuj (ye'isuj) chinuwech. \s1 Tek xc'utux chare ri Jesús chi achique ruma tek ri rudiscípulos ma niquiben ta ayuno \p \v 14 Y yac'ari' tek ri ye rudiscípulos ri Juan ri Bautista xe'oka riq'ui ri Jesús, y xquibij chare: Riyoj can c'o c'a k'ij nikachajij tek can ma yojwa' ta riche (rixin) chi nikaben orar.\f + \fr 9:14 \ft Mr. 2.18; Lc. 5.33.\f* Y queri' chuka' niquiben ri quidiscípulos ri achi'a' fariseos. ¿Y achique c'a ruma tek ri adiscípulos riyit ma que ta ri' niquiben? xecha'. \p \v 15 Xpe ri Jesús xubij chique: ¿Achique nibij riyix? ¿La utz cami chi xa yebison ri xesiq'uix (xe'oyox) pa jun c'ulanen y chi man ta yewa',\f + \fr 9:15 \ft Mr. 2.19, 20; Lc. 5.34, 35.\f* tek xa c'a c'o na apo quiq'ui ri achijlon ri xa c'a xc'ule'? Ma utz ta. Pero xtapon na ri k'ij tek re achijlon re' xtelesex el chiquicojol,\f + \fr 9:15 \ft Jn. 16.16.\f* y yac'ari' tek ma xquewa' ta, riche (rixin) chi xtiquiben orar.\f + \fr 9:15 \ft Hch. 13.2; 14.23.\f* \p \v 16 Y majun chuka' winek nibano chi nucusaj ta jun c'ojobel c'ac'ac' riche (rixin) chi nuc'ojoj jun tziek ri xa ri'j chic. Ruma jun c'ojobel c'ac'ac' nuc'ol ri' y nujic' ri tziek; y ri tziek ri' más niretzetaj (nitzeretej). \v 17 Y queri' chuka' majun niya'o ta c'ac'ac' ruya'al uva chupan jun tz'um yabel ya' ri xa ri'j chic. Ruma wi queri' niban, y ri tz'um xa ma niyukuk ta chic, xa nirakaro' y niq'uis el ri ruya'al uva chupan. Y chuka' ri tz'um ri' majun chic nic'atzin wi. Yac'a jun c'ac'ac' tz'um yabel ya', utz niyaque' ri c'ac'ac' ruya'al uva chupan.\f + \fr 9:17 \ft Jos. 9.4.\f* Ri ruya'al uva can nic'oje' c'a jabel chupan ruma chi ri ruya'al uva y ri tz'um niquito' qui'. Quec'ari' xubij ri Jesús chique ri winek. \s1 Ri ruyi'al ri Jairo y ri ixok ri xuchop rutziak ri Jesús \p \v 18 Y tek ri Jesús c'a ntajin c'a chutzijoxic ronojel ri', c'o c'a jun achi principal\f + \fr 9:18 \ft Mr. 5.22-43; Lc. 8.41-56.\f* xapon y xbexuque' xbemaje' chuwech y c'ac'ari' xubij chare: Ri numi'al xa c'a juba' ticom ka, tabana' jun utzil jaya' ri ak'a' pa ruwi' riche (rixin) chi queri' xtic'ase' chic jun bey, xcha' ri achi. \p \v 19 Xpe ri Jesús xyacatej c'a el y ye rachibilan ri rudiscípulos xquitzekelbej el ri achi. \v 20 Y c'o c'a jun ixok ri c'o jun ruyabil riche (rixin) ic' chare. Ri ixok ri' c'o chic c'a cablajuj juna' ri ma tanel ta ri ruquiq'uel,\f + \fr 9:20 \ft Lv. 15.25; Mr. 5.25; Lc. 8.43.\f* xjel c'a apo chrij ri Jesús, y xberuchapa'\f + \fr 9:20 \ft Mt. 8.3.\f* c'a ca juba' ri ruchi' rutziak ri Jesús. \v 21 Ruma ri ixok ri' can yerubila' c'a pa ránima: Xa riq'ui ta nchop el juba' ruchi' rutziak ri Jesús, yic'achoj, chinek pa ránima. \v 22 Yac'a ri Jesús chanin c'a xuna' chi xchapatej rutziak y xtzu'un ca chrij. Y tek rutz'eton chic achique ri xchapo ruchi' rutziak, xubij c'a chare ri ixok ri': Numi'al, xac'achoj, ruma xacukuba' ac'u'x wuq'ui.\f + \fr 9:22 \ft Mr. 10.52; Lc. 7.50; 8.48; 17.19; 18.42; Hch. 14.9.\f* Ma cabison ta chic, xuche'ex. Y ri ixok ri', can yac'ari' xc'achoj chare ri ruyabil. \p \v 23 Y tek ri Jesús ntoc c'a apo pa rachoch ri achi ri principal, xutz'et chi ri winek yech'ujlan\f + \fr 9:23 \ft Mr. 5.38.\f* y yec'o chic c'a ri yebano xul.\f + \fr 9:23 \ft 2 Cr. 35.25. Lc. 8.51, 52.\f* \v 24 Xpe Riya' xubij: Kojiya' na ca juba' kayon,\f + \fr 9:24 \ft Hch. 9.40.\f* ruma re ti k'opoj re' xa ma caminek ta,\f + \fr 9:24 \ft 1 R. 17.18-24; Hch. 20.10; Jn. 11.11-14; 1 Ts. 4.13, 14.\f* xa warnek, xcha' chique ri winek. Yac'a riye' xa xetze'en chrij ri Jesús, ruma can quetaman chi caminek chic ri ti k'opoj ri'. \v 25 Y yac'a tek ri winek ye elenak chic el, ri Jesús xoc apo chupan ri jay ri acuchi (achique) c'o wi ri ti k'opoj ri caminek chic. Xpe Riya' xuchop ruk'a' ri ti k'opoj, y can yac'ari' tek xc'astej. \v 26 Ri xbanatej c'a chiri', xbe c'a rutzijol\f + \fr 9:26 \ft Is. 52.13.\f* ri pa tak tinamit chupan ri ruwach'ulef ri'. \s1 Tek ri Jesús xeruc'achojsaj ca'i' moyi' \p \v 27 Y tek ri Jesús elenak chic c'a pe ri chiri', yec'o c'a ca'i' moyi' xquitzekelbej el ri Jesús y niquirek quichi' chrij y niquibij c'a chare: ¡Riyit ri yit ralc'ual ca ri rey David,\f + \fr 9:27 \ft Mt. 15.22; 20.30-34; Lc. 18.38.\f* tajoyowaj kawech ruma re kabanon! yecha'. \p \v 28 Tek ri Jesús xapon pa jay, ri ca'i' moyi' xe'apon c'a chuka' riq'ui. Y ri Jesús xuc'utuj c'a chique: ¿Can ninimaj c'a riyix chi riyin yicowin nben chiwe chi yixtzu'un? xcha' chique. Y ri ca'i' moyi' ri' xquibij: Ja' (je) Ajaf, nikanimaj, xecha' chare. \p \v 29 Xpe ri Jesús xuchop ri runak' tak quiwech\f + \fr 9:29 \ft Mt. 20.34.\f* chi ye ca'i' y xubij chique: Ruma riyix ninimaj chi riyin yicowin yixinc'achojsaj, can tibanatej c'a ri iraybel, xcha' chique. \p \v 30 Y can yac'ari' tek xetzu'un.\f + \fr 9:30 \ft Sal. 146.8; Jn. 9.7, 26.\f* Yac'a ri Jesús xuchilabej c'a el chique: Can tiwac'axaj c'a el jabel, chi re xbanatej iwuq'ui, majun achoj chare titzijoj wi,\f + \fr 9:30 \ft Lc. 5.14.\f* xcha' el chique. \p \v 31 Yac'a riye' xa ma que ta ri' xquiben tek ye elenak chic pe chiri' riq'ui ri Jesús. Riye' xa xquichop c'a rutzijoxic\f + \fr 9:31 \ft Mr. 7.36.\f* pa ronojel ri ruwach'ulef ri', ri xuben ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xuc'achojsaj jun achi mem \p \v 32 Y tek ri ca'i' achi'a' ri yetzu'un chic, kas elen c'a niquiben pe, can yac'ari' tek yec'o chic nic'aj xe'oc apo riq'ui ri Jesús, quic'uan apo jun achi ri memurnek ruma chapatajnek ruma jun itzel espíritu.\f + \fr 9:32 \ft Mt. 12.22; Mr. 9.17; Lc. 11.14.\f* \v 33 Y tek elesan chic c'a ri itzel espíritu riq'ui ri achi ruma ri Jesús, ri achi xch'o. Y ri winek ri xetz'eto xquimey y xquibij: Majun bey c'a tz'eton ta chi que ta re' banatajnek wawe' pan Israel, yecha' c'a. \p \v 34 Yac'a ri achi'a' fariseos xa niquibij c'a chrij ri Jesús: La' xa ya ri cajawalul ri itzel tak espíritu ri niya'o uchuk'a' chare,\f + \fr 9:34 \ft Mr. 3.22.\f* rumari' tek nicowin yerelesaj itzel tak espíritu, yecha'. \s1 Tek ri Jesús xubij chi sibilaj nim ri samaj y xa ma ye q'uiy ta ri ye aj samajel \p \v 35 Ri Jesús can pa ronojel wi c'a nima'k tak tinamit y pa tak aldea xapon wi, y xerutijoj c'a ri winek riq'ui ri ruch'abel ri Dios. Y ya c'a ri pa tak jay ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios, chiri' napon wi riche (rixin) chi yerutijoj\f + \fr 9:35 \ft Mr. 6.6; Lc. 13.22.\f* ri winek. Y chuka' can nutzijoj c'a ri lok'olaj ch'abel ri nich'o chrij ri rajawaren ri Dios. Yeruc'achojsaj chuka' yawa'i', y yerucol c'a ri winek chuwech ronojel ruwech k'axomal. \v 36 Y tek xerutz'et chi sibilaj ye q'uiy ri winek, xujoyowaj quiwech, ruma can quiyon yec'o y quitalun qui'; can achi'el niquiben ri carne'l\f + \fr 9:36 \ft Is. 53.6.\f* tek xa majun ri niyuk'un quiche (quixin).\f + \fr 9:36 \ft Mr. 6.34.\f* \v 37 Yac'ari' tek ri Jesús xubij chique ri rudiscípulos: Can kitzij wi chi ri samaj riche (rixin) chi nitzijox ri ruch'abel ri Dios, sibilaj nim; yec'a ri yetzijon ri ch'abel ri' xa ma ye q'uiy ta oc.\f + \fr 9:37 \ft Lc. 10.2; Jn. 4.35.\f* \v 38 Rumari' can tic'utuj c'a chare ri Rajaf ri samaj, chi querutaka' pe q'uiy samajela' chiquicojol ri winek ri rajawaxic chi niquic'axaj ri ruch'abel.\f + \fr 9:38 \ft 1 Co. 12.28.\f* \c 10 \s1 Tek ri Jesús xerucha' ri cablajuj apóstoles \p \v 1 Y ri Jesús xerusiq'uij (xeroyoj) c'a ri ye cablajuj rudiscípulos,\f + \fr 10:1 \ft Mr. 3.13-19; Lc. 6.12-16.\f* y xuya'\f + \fr 10:1 \ft Mr. 6.7-12; Lc. 9.1-6.\f* k'atbel tzij pa quik'a', riche (rixin) chi yecowin yequelesaj ri itzel tak espíritu y riche (rixin) chi yequic'achojsaj ri winek chare xabachique chi yabil y xabachique chi k'axomal. \p \v 2 Y yec'are' ri quibi' chiquijujunal ri ye cablajuj apóstoles. Ri nabey, Simón ri nibix chuka' Pedro chare,\f + \fr 10:2 \ft Jn. 1.42.\f* ri Andrés ri rach'alal ri Simón. Ri Jacobo\f + \fr 10:2 \ft Mt. 4.21.\f* y ri Juan ri ye ruc'ajol jun achi Zebedeo rubi'. \v 3 Ri Felipe, ri Bartolomé, ri Tomás, ri Mateo\f + \fr 10:3 \ft Mt. 9.9.\f* ri c'utuy alcawal, ri Jacobo ruc'ajol ri jun achi ri Alfeo rubi', ri Lebeo ri nibix chuka' Tadeo chare. \v 4 Ri Simón ri c'o quiq'ui ri achi'a' ri nibix cananista chique, y ri Judas Iscariote ri xjacho riche (rixin) ri Jesús pa quik'a' ri winek. \s1 Tek ri cablajuj discípulos xetak chutzijoxic ruch'abel ri Dios \p \v 5 Y yec'a ri cablajuj achi'a' ri' ri xerutek el ri Jesús. Xerupixabala' c'a el. Xubila' chique: Nichop c'a bey, xa yac'a ri ma quixapon ta quiq'ui ri winek ri xa ma ye israelitas ta. Chuka' ma quixapon ta ri pa tak tinamit ri yec'o pa rucuenta ri Samaria.\f + \fr 10:5 \ft 2 R. 17.24.\f* \v 6 Xa quixbiyin nabey quiq'ui ri israelitas ri ye sachnek\f + \fr 10:6 \ft Hch. 13.46; Ro. 11.1.\f* ca. Ruma riye' quibanon c'a achi'el niquiben ri carne'l tek yesach ca. \v 7 Y yac'a tek yix benak chic, can titzijoj ri ruch'abel ri Dios y tibij c'a: Nakaj chic c'o wi pe ri rajawaren\f + \fr 10:7 \ft Mt. 3.2; 4.17; Lc. 9.2.\f* ri caj, quixcha' chique. \v 8 Que'ic'achojsaj c'a yawa'i'. Ri c'o c'a ri yabil lepra chiquij, can tibana' c'a chique chi nich'ajch'ojir jabel ri quich'acul. Ri ye caminek chic, que'ic'asoj. Can que'iwelesaj c'a chuka' ri itzel tak espíritu. Y ruma c'a ronojel re uchuk'a' re' xa sipan chiwe riyix, can queri' c'a chuka' tibana' riyix. Tek niben ca ri utzil, ma tic'utuj ta rajel. \p \v 9 Ma tic'uaj ta el irajil pa tak ximibel ipan.\f + \fr 10:9 \ft Mr. 6.8-11; Lc. 9.3-5; 10.4-12.\f* Can majun c'a ruwech puek tic'uaj el. Ma tic'uaj ta el puek ri banon riq'ui ri ch'ich' ri nibix cobre chare, y ma tic'uaj ta chuka' el ri banon riq'ui sakapuek, ni xa ta ri banon riq'ui k'anapuek. \v 10 Re nichop el bey man c'a tic'uaj ta el ya'l. Ma tic'uaj ta el ca'i' itziak, xa can xu (xe) wi ri icusan el. Ma tic'uaj ta jun chic c'ulaj ixajab, ni ma tic'uaj ta chuka' ich'ame'y. Can majun c'a ri tic'uaj. Ruma chi ri aj samajel\f + \fr 10:10 \ft Lc. 10.7; 1 Ti. 5.18.\f* xabacuchi (xabachique) ri napon wi, ruc'amon chi niya'ox (nya') ri nic'atzin chare.\f + \fr 10:10 \ft 1 Co. 9.7.\f* \p \v 11 Xabachique ta na tinamit o xabachique ta na aldea ri yixapon wi, nabey na tiwetamaj achique winek ri utz chi yixapon pa rachoch. Y can chiri' c'a quixc'oje' wi ka, y can c'a ya tek yixel pe chupan ri tinamit ri', c'ac'ari' utz chi niya' ca ri jay ri xixc'oje' wi. \v 12 Y tek xa c'ari' yixoc apo chupan ri jay ri yixbec'oje' wi, tiyala' rutzil quiwech\f + \fr 10:12 \ft 1 S. 25.6.\f* ri yec'o chupan ri jay ri'. \v 13 Tibij c'a chique: Ya ta c'a ri uxlanibel c'u'x riche (rixin) ri Dios xtic'oje' pan iwi'. Y wi can utz chi yixc'oje' ka chupan ri jay ri', ri uxlanibel c'u'x ri nuya' ri Dios ri niraybej pa quiwi', can xtika wi c'a pa quiwi'. Yac'a wi ma ruc'amon ta chi yixc'oje' ka chupan ri jay ri', ri uxlanibel c'u'x ri nuya' ri Dios ri niraybej pa quiwi', ma xtic'oje' ta ca quiq'ui, xa xtitzolin pe iwuq'ui riyix. \v 14 Wi can ma nicajo' ta yixquic'ul, y ma nicajo' ta chuka' niquic'axaj ri ruch'abel ri Dios ri nitzijoj riyix chique, can quixel c'a pe chiri' quiq'ui pa cachoch o pa quitinamit. Y titotala' (tiquirala')\f + \fr 10:14 \ft Neh. 5.13; Lc. 10.10-12; Hch. 13.51; 18.6.\f* ca ri pokolaj ri c'o chiwaken chiquiwech ri winek ri', riche (rixin) chi tiquetamaj chi ma utz ta ri xquiben. \v 15 Kitzij c'a nbij chiwe, chi chupan ri k'ij tek xtik'at tzij\f + \fr 10:15 \ft Mt. 11.22, 24.\f* pa ruwi' re ruwach'ulef, más xtik'ax ruwi' ri ruc'ayewal ri xtika pa quiwi' ri winek riche (rixin) ri tinamit ri ma xquixquic'ul ta, que chiquiwech ri aj Sodoma y Gomorra, xcha' el chique. \s1 Tek ri Jesús xubij chique ri rudiscípulos ri achique chi ruc'ayewal xtiquik'axaj ruma nbequitzijoj ri ruch'abel ri Dios \p \v 16 Wacami yixintek c'a el, y riyix iwetaman chi xa yix achi'el tak carne'l\f + \fr 10:16 \ft Lc. 10.3.\f* ri yixbeka chiquicojol ri winek ri ye achi'el utiwa' (coyotes). Xa yac'a chi can tibana' achi'el nuben ri cumatz, ruma riya' nuna' ri' tek c'o ri petenak chrij. Can tibana' c'a chuka' achi'el nuben jun palomax,\f + \fr 10:16 \ft Fil. 2.14-16.\f* ruma riya' majun etzelal c'o ta riq'ui.\f + \fr 10:16 \ft Lc. 21.15; Ro. 16.19; 1 Co. 14.20; Ef. 5.15.\f* \v 17 Can tichajij\f + \fr 10:17 \ft 1 P. 3.13, 14.\f* c'a iwi', riche (rixin) chi manxa choj tibejacha' iwi' pa quik'a' ri winek ri ye'etzelan iwuche (iwixin). Ruma riye' xquixquijech pa quik'a' ri achi'a' ri pa moc (comon) yek'ato tzij; y chuka' ri winek ri' xquixquich'ey\f + \fr 10:17 \ft Hch. 5.40; 22.19.\f* ri chiri' pa tak jay ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios. \v 18 Chuka' ri winek can xquixquic'uaj c'a chiquiwech ri aj k'atbel tak tzij;\f + \fr 10:18 \ft Hch. 12.1; 24.20.\f* chiquiwech reyes y nic'aj chic aj k'atbel tak tzij. Y xa wuma c'a riyin tek xtic'ulwachij queri', pero xa can xquixcowin c'a xquinik'alajsaj chiquiwech riye' y chiquiwech chuka' ri winek ri ma ye israelitas ta. \v 19 Yac'a tek ri winek xquixquijech pa quik'a' ri aj k'atbel tak tzij, ma tich'ujirisaj ta iwi' chuch'obic achique chi ch'abel ri xtibij chique. Ruma chupan ri hora ri', ri Dios xtuya' c'a ch'abel chiwe ri nic'atzin chi nibij.\f + \fr 10:19 \ft Ex. 4.12; Jer. 1.7; Lc. 21.12-17.\f* \v 20 Ruma xa can ma yix ta chic riyix ri xquixch'o, xa can ya chic ri Lok'olaj Espíritu\f + \fr 10:20 \ft 2 S. 23.2; Mt. 12.18.\f* riche (rixin) ri Itata' ri c'o chila' chicaj ri xtiya'o ri ch'abel chiwe ri xtibij. \p \v 21 Y xtibanatej c'a, chi yec'o achi'a' cach'alal qui', jun chique riye' xtiyacatej y xtujech ri rach'alal pa camic. Chuka' can yec'o wi tata'aj ri xqueyacatej chiquij ri calc'ual. Ri alc'ualaxela' xqueyacatej chuka' chiquij ri quite' quitata' y xquequiya' pa camic.\f + \fr 10:21 \ft Mi. 7.6; Lc. 21.16.\f* \v 22 Xa can xquixetzelex wi c'a cuma quinojel, ruma icukuban ic'u'x wuq'ui riyin. Yac'a ri ma xtutzolij\f + \fr 10:22 \ft Mt. 24.9, 13.\f* ta ri' chrij y xtucoch' ronojel c'a pa ruq'uisbel, ya c'a ri' ri xticolotej. \v 23 Y tek ri winek ri yec'o chupan jun tinamit niquichop yixquiya' pa tijoj pokonal, utz niya' ca y yixanmej c'a el chuwech ronojel ri',\f + \fr 10:23 \ft Hch. 14.6.\f* y yixbe pa jun chic tinamit. Y nbij c'a chiwe chi ma jane quixk'ax ta pa ronojel tinamit ri yec'o wawe' pan Israel, tek riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol xapon yan ri k'ij chi yipe. \p \v 24 Majun c'a discípulo\f + \fr 10:24 \ft Jn. 13.16; 15.19-21.\f* ri más ta nim ruk'ij que chuwech ri rutijonel. Chuka' majun mozo ri más ta nim ruk'ij que chuwech ri rupatrón. \v 25 Ri discípulo c'o chi nuk'axaj tijoj pokonal achi'el ri rutijonel, y ri mozo c'o chi nuk'axaj tijoj pokonal achi'el ri rupatrón. Riyin ri Tata'ixel, wi ri winek quibin Beelzebú\f + \fr 10:25 \ft Mr. 3.22.\f* chuwe, ¿c'a ta c'a chiwe riyix ri yix walc'ual man ta xtiquibij itzel chiwe? \s1 Ri achoj chuwech ruc'amon chi nikaxibij wi ki' \p \v 26 Riyix man c'a tixibij ta iwi' chiquiwech ri xquebano queri' chiwe, ruma xa can rajawaxic chi nik'alajsaj\f + \fr 10:26 \ft Mr. 4.22; Lc. 12.2, 3; 1 Co. 4.5.\f* ri majun bey can ta k'alajsan pe jabel. Can nic'atzin c'a chi netamatej ri ewan. \v 27 Ronojel c'a ri ch'abel ri nbij chiwe, ma tic'oje' ta ca pa k'eku'm, xa can tiwelesaj c'a pe chuwasakil. Ri xinbij c'a chiwe pa tak ixquin, ma tiwewaj ta ka, xa tik'alajsaj\f + \fr 10:27 \ft Col. 1.23.\f* c'a pa ruwi' tak iwachoch. \v 28 Ma tixibij ta iwi'\f + \fr 10:28 \ft Is. 8.12, 13; 2 Co. 5.11; 1 P. 3.14.\f* chiquiwech ri xaxu (xaxe wi) oc ri ch'aculaj ri yecowin niquicamisaj, yac'a ri iwánima ma yecowin ta niquicamisaj. Ri achoj chuwech ri ruc'amon chi nixibij wi iwi', can chuwech ri jun ri nicowin nuya' ri iwánima y ri ich'acul chupan ri k'ak' ri majun bey nichuptej ta. \p \v 29 Can jabel c'a iwetaman chi tek ye'ic'ayij\f + \fr 10:29 \ft Lc. 12.6, 7.\f* ca'i' tak aj xic' tak chicop, xaxu (xaxe) wi ca'i' oxi' oc tak centavos cajel. Y ma riq'ui ta chi ri aj xic' tak chicop ri' xa ma q'uiy ta oc cajel, majun c'a ri xtitzak ta pan ulef wi xa ma ruraybel ta ri Itata' ri c'o chila' chicaj. \v 30 C'a ta c'a riyix. Ruma riyix hasta ri rusmal\f + \fr 10:30 \ft Lc. 21.18; Hch. 27.34.\f* tak iwi' ajlan ronojel. \v 31 Rumari' ma tixibij ta iwi'. Riyix más c'o iwejkalen que chiquiwech ye q'uiy aj xic' tak chicop. \p \v 32 Y xabachique c'a winek ri nuk'alajsaj\f + \fr 10:32 \ft Sal. 119.46; Lc. 12.8.\f* ri' chi riya' yin runiman riyin, riyin chuka' xtink'alajsaj chuwech ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj\f + \fr 10:32 \ft Mt. 25.34; Ap. 3.5.\f* chi ri winek ri' wuche (wixin) chic riyin. \v 33 Yac'a jun winek ri xa ma nuk'alajsaj ta ri' chiquiwech ri winek chi riya' wuche (wixin) riyin, riyin chuka' can ma xtink'alajsaj ta apo rubi'\f + \fr 10:33 \ft Mr. 8.38; Lc. 9.26; 12.9; 2 Ti. 2.12.\f* chuwech ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj. \s1 Tek ri Jesús xubij chi ruma Riya' tek nipe oyowal chiquicojol ri winek \p \v 34 Man c'a tich'ob ta chi ruma xipe riyin chuwech re ruwach'ulef, ruma ta ri' can ta c'o uxlanibel c'u'x quiq'ui quinojel. Ma que ta ri'. Xa wuma riyin xqueyojtej ri winek chiquiwech\f + \fr 10:34 \ft Lc. 12.51-53.\f* y xtiquiben ch'a'oj. \v 35 Riyin xipe c'a chuwech re ruwach'ulef y wuma c'a riyin nipe oyowal\f + \fr 10:35 \ft Mi. 7.6; Mt. 24.10; Mr. 13.12, 13.\f* chiquicojol ri winek. Queri' xtibanatej ri pa tak jay. Ri c'ajol xtiyacatej chrij ri rutata'. Ri k'opoj xtiyacatej c'a chrij ri rute'. Y can queri' chuka' ri alibetz xtiyacatej chrij ri ralite'. \v 36 Ri xque'etzelan c'a riche (rixin) jun winek ri nucukuba' ruc'u'x wuq'ui riyin, can yec'a ri ye aj pa rachoch. \p \v 37 Ri winek ri xa más c'a xquerajo' rute' rutata' que chinuwech riyin, can ma ruc'amon ta chi ntoc wuche (wixin) riyin. Ri te'ej tata'aj ri xa can más yecajo' ri calc'ual que chinuwech riyin, can ma ruc'amon ta chi ye'oc wuche (wixin) riyin.\f + \fr 10:37 \ft Lc. 14.26.\f* \v 38 Jun winek ri can nrajo' ntoc wuche (wixin) riyin, nic'atzin chi ma tupokonaj ta nuk'axaj tijoj pokonal wuma riyin, achi'el jun ri can benak chuxe' jun cruz riche (rixin) chi nbecamisex.\f + \fr 10:38 \ft Mt. 16.24.\f* Yac'a ri winek ri xa nupokonaj nuk'axaj tijoj pokonal wuma riyin y ma nrajo' ta yirutzekelbej, ma ruc'amon ta chi ntoc wuche (wixin) riyin. \v 39 Rumari' wi xa ya ri c'aslen riche (rixin) re ruwach'ulef ri nrajo', ma xtril ta ruc'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Yac'a ri winek ri ma nupokonaj ta ri ruc'aslen re wawe' choch'ulef, astape' ta na can napon pa camic wuma riyin, can xtril wi ri ruc'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 10:39 \ft Mt. 16.25; Lc. 17.33; Jn. 12.25; Ap. 2.10.\f* \s1 Can c'o rajel ruq'uexel xtiquic'ul ri can jabel quic'ulic niquiben chique ri ye ralc'ual ri Dios \p \v 40 Yac'a ri can yixruc'ul riyix, can yin c'a chuka' riyin ri yiruc'ul; y ri nic'ulu c'a wuche (wixin) riyin, can nuc'ul c'a chuka' ri yin takayon pe.\f + \fr 10:40 \ft Jn. 13.20.\f* \v 41 Ri winek c'a ri can nika chuwech ri ruch'abel ri Dios, y rumari' nuc'ul jun profeta ri nik'alajsan ruch'abel ri Dios, ri winek ri' can xtuc'ul c'a rajel ruq'uexel achi'el rajel ruq'uexel ri nuc'ul ri nik'alajsan ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 10:41 \ft 1 R. 17.10-16; 2 R. 4.8; Mt. 16.27.\f* Y queri' chuka' ri winek ri utz nutz'et jun c'aslen choj y rumari' can nuc'ul riq'ui quicoten jun winek ri can choj wi ruc'aslen; can achi'el c'a rajel ruq'uexel ri xtuc'ul ri choj ruc'aslen, can queri' chuka' xtuc'ul riya'. \v 42 Y xabachique c'a winek, astape' xa jun vaso\f + \fr 10:42 \ft 1 R. 18.4; Mt. 25.40; He. 6.10.\f* raxya' nuya' chare jun ri ma can ta nim ruk'ij pero ruma chi yin rutzekelben, kitzij nbij chiwe chi can c'o wi rajel ruq'uexel ri xtuc'ul. \c 11 \s1 Tek ri Juan ri Bautista xerutek ye ca'i' rudiscípulos riq'ui ri Jesús \p \v 1 Y tek ri Jesús xuq'uis rubixic chique ri cablajuj rudiscípulos ri achique chi samaj ri nbequibana', Riya' can ma xc'oje' ta chic ca chiri', xa xbe c'a pa nic'aj chic tinamit ri yec'o chiri' pan Israel, chuc'utic y chutzijoxic ri ruch'abel ri Dios. \p \v 2 Y ri Juan ri Bautista tek c'o pa cárcel\f + \fr 11:2 \ft Mt. 14.3.\f* xrac'axaj c'a ri samaj ri nuben ri Jesús, rumari' riya' xerutek c'a el ye ca'i' rudiscípulos\f + \fr 11:2 \ft Lc. 7.18.\f* c'a riq'ui ri Jesús. \v 3 Y riya' xutek c'a el ruc'utuxic chare: ¿Can yit c'a riyit ri Cristo ri c'o chi nipe?\f + \fr 11:3 \ft Gn. 49.10; Nm. 24.17; Mal. 3.1-3.\f* ¿O xa nikoyobej chic na jun? Can quec'ari' xbequibij ri ca'i' discípulos riche (rixin) ri Juan ri Bautista. \p \v 4 Y ri Jesús xubij c'a el chique ri ye ca'i' rudiscípulos ri Juan: Wacami quixtzolin y jebe'itzijoj chare ri xitz'et ca y ri xiwac'axaj el re wawe'. \v 5 Jebe'itzijoj chare achique rubanic tek ri moyi' yecowin yetzu'un\f + \fr 11:5 \ft Is. 29.18; 35.4-6; 42.7.\f* el, achique rubanic tek ri winek ri ye cojo can yebiyin wi el jabel y achique rubanic tek ri ye yawa'i' riq'ui ri yabil lepra yech'ajch'ojir el. Jebe'itzijoj chuka' chare ri achique rubanic tek ri ma ye'ac'axan ta yec'achoj, ri caminaki' yec'astej, y chique ri pobres ntzijoj ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic.\f + \fr 11:5 \ft Is. 61.1; Mt. 24.14; Lc. 4.18.\f* \v 6 Can tibij c'a chuka' chare chi can jabel ruwaruk'ij ri winek ri can rucukuban ruc'u'x wuq'ui y ma yirumalij ta ca. Quec'ari' xbix el chique ri ca'i' discípulos. \p \v 7 Y tek ri ye ca'i' rudiscípulos ri Juan ri Bautista xebe el, ri Jesús xerubila' c'a utzilaj tak ch'abel chrij ri Juan chiquiwech ri winek ri yec'o chiri'. Y quec'are' ri nubij ri Jesús chique:\f + \fr 11:7 \ft Lc. 7.24-30.\f* ¿Achique ri xbe'itz'eta' riyix pa desierto? ¿La xitz'et cami riyix jun achi chiri', chi xa achi'el jun aj, ri xa nibe quela' y nibe chic quela' pa ruk'a' ri cak'ik'? Ma que ta ri'. \v 8 ¿Achique c'a ri xbe'itz'eta' riyix chiri'? ¿La xitz'et cami riyix jun achi ri jabel tak tziek ye rucusan? Ma que ta ri'. Ri achi'a' ri ye quicusalon jabel tak tziek, riye' can pa tak cachoch reyes yec'oje' wi. \v 9 ¿Pero achique ri xbe'itz'eta' riyix pa desierto? ¿Xitz'et cami jun profeta\f + \fr 11:9 \ft Lc. 1.76.\f* ri nik'alajsan ri ruch'abel ri Dios? Ja' (je). Ri achi ri xitz'et chiri' can ya wi ri' ri rusamaj. Pero can c'o c'a chuka' jun chic samaj ri ya'on pe chare. \v 10 Ruma can ya c'a riya' ri' ri tako'n ri natan ca chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, tek ri Dios xubij: \q1 Xtintek\f + \fr 11:10 \ft Mal. 3.1.\f* c'a ri nutako'n ri ninabeyej chawech, \q1 riche (rixin) chi nuchojmirisaj apo ri abey.\f + \fr 11:10 \ft Is. 40.3; Mr. 1.2.\f* \m Quec'ari' nubij ri tz'ibatajnek ca. \m \v 11 Kitzij c'a re xtinbij chiwe wacami: Chiquicojol quinojel ri ye alaxnek chuwech re ruwach'ulef, majun chic jun profeta ri más ta nim ruk'ij que chuwech ri Juan ri Bautista. Pero wacami ri pa rajawaren ri Dios, astape' jun winek xa co'ol oc ruk'ij, hasta ri' más nim ruk'ij que chuwech ri Juan. \p \v 12 Y ri winek chupan c'a ri k'ij tek can c'a nisamej na ri Juan ri Bautista, yac'ari' tek quichapon pe y c'a yetajin na chupan re k'ij re', chi can niquitij quik'ij\f + \fr 11:12 \ft Lc. 16.16.\f* chi ye'oc pa rajawaren ri caj. Can niquimajla' c'a qui' chrij y más niquiben ri can riq'ui c'a ronojel quic'u'x ye'apon. \v 13 Queri' niquiben ruma ri k'alajsan ca cuma quinojel ri profetas y ri nuk'alajsaj chuka' ri ley riche (rixin) ri Moisés, can chrij wi c'a tek ri winek ye'oc pa rajawaren ri caj ch'onak wi pe, hasta que xoc'ulun ri Juan. \v 14 Wi riyix ninimaj o ma ninimaj ta, yac'a ri nbij chiwe riyin chi ri tz'ibatal ca tek nubij chi nipe ri Elías xa chrij c'a ri Juan nich'o wi.\f + \fr 11:14 \ft Mal. 4.5; Mt. 17.10, 12.\f* \v 15 ¡Ri c'o rac'axabel,\f + \fr 11:15 \ft Ap. 2.7.\f* can trac'axaj c'a ri xinbij! \p \v 16 ¿Achoj riq'ui yenjunumaj wi ri winek yec'o re tiempo re'?\f + \fr 11:16 \ft Lc. 7.31.\f* Re winek re' xa ye junan quiq'ui ri ac'ala' ri yetz'uye' pa tak c'aybel y niquirek quichi' chiquij ri cachibil tek ye'etz'eyaj. \v 17 Y ri ac'ala' ri' niquibila' c'a: Xojk'ojoman riq'ui xul chiwech y ma xixxajo ta. Xkabixaj bix riche (rixin) bis chiwech y ma xixok' ta. Queri' niquibila' ri ac'ala' pa quetz'anen. Y ye queri' ri winek riche (rixin) re tiempo re', majun ri nika ta chiquiwech. \v 18 Ruma tek xpe ri Juan ri Bautista, riya' ma nutij ta caxlan wey y ma nukum ta chuka' ruya'al uva.\f + \fr 11:18 \ft Lc. 1.15.\f* Y ye q'uiy yebin chi riya' c'o itzel espíritu riq'ui. \v 19 Y tek xinoka riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol, riyin ntij caxlan wey y nkum chuka' ruya'al uva. Y ye q'uiy yebin chi xu (xe wi) wa'in nwajo', y niquibij chuka' chi yin jun k'abarel, chi yin cachibil ri c'utuy tak alcawal y yin cachibil chuka' ri aj maqui'.\f + \fr 11:19 \ft Mt. 9.10; Lc. 7.37.\f* Yac'a ri runa'oj ri Dios can nik'alajin pa quic'aslen ri ye ralc'ual chic,\f + \fr 11:19 \ft Fil. 2.15.\f* chi can choj wi, xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xubij chi juyi' oc quiwech ri tinamit ri ma xtitzolin ta pe quic'u'x \p \v 20 Yec'o c'a tinamit ri xeban wi sibilaj q'uiy milagros\f + \fr 11:20 \ft Lc. 10.13.\f* ruma ri Jesús. Y ma riq'ui wi ri' ri winek ri yec'o chupan ri tinamit ri' ma xtzolin ta pe quic'u'x riq'ui ri Dios. Y rumari' ri Jesús q'uiy ri xubij chiquij. \v 21 Riya' xubij c'a: Juyi' oc iwech riyix ri yixc'o pa tinamit Corazín, y juyi' oc chuka' iwech riyix ri yixc'o pa tinamit Betsaida, ruma sibilaj q'uiy milagros xeban chiwech y ma xinimaj ta ri ruch'abel ri Dios. Ruma xa ta ya ri pa tinamit Tiro y pa tinamit Sidón ri xeban ta wi ri milagros ri', ri winek aj chiri' xtzolin yan ta pe quic'u'x riq'ui ri Dios, y quicusalon ta chic quitziak riche (rixin) bis,\f + \fr 11:21 \ft Jon. 3.8.\f* y quiyalon ta chic chaj chiquij, riche (rixin) chi queri' nik'alajin chi yebison\f + \fr 11:21 \ft Lc. 10.13.\f* ruma sibilaj q'uiy quimac ri ye quibanalon. \v 22 Yac'a tek xtapon ri k'ij\f + \fr 11:22 \ft Mt. 10.15; 12.36, 41, 42.\f* tek xtik'at tzij pa ruwi' re ruwach'ulef, riyin nbij c'a chiwe chi riyix ri yixc'o pa Corazín y ri yixc'o pa Betsaida ri más xtik'ax ruwi' ri ruc'ayewal ri xtika pan iwi', que chiquiwech ri aj Tiro y ri aj Sidón. \v 23 Y riyix ri yixc'o pa tinamit Capernaum can nich'ob chi yixbe chila' chicaj riq'ui ri Dios\f + \fr 11:23 \ft Is. 14.13; Lm. 2.1.\f* y xtinimirisex ik'ij. Pero xa ma que ta ri'. Xa xtikasex ik'ij, ruma xa c'a chupan ri lugar riche (rixin) ri tijoj pokonal\f + \fr 11:23 \ft Lc. 16.23.\f* ri xquixbeka wi. Ruma xa ta ronojel ri milagros ri xeban chiwech riyix, ya ta ri' ri xeban chiquiwech ri aj Sodoma, xquinimaj ta y man ta xeq'uis rachibilan ri quitinamit. Xa c'a yec'o ta na re k'ij re'. \v 24 Yac'a tek xtapon ri k'ij tek xtik'at tzij pa ruwi' ri ruwach'ulef, riyin nbij c'a chiwe chi riyix ri yixc'o pa Capernaum ri más xtik'ax ruwi' ri ruc'ayewal xtika pan iwi', que chiquiwech ri aj Sodoma. \s1 Tek ri Jesús xubij chi ya Riya' niya'o uxlanen \p \v 25 Y ya tiempo chuka' ri' tek ri Jesús xubij: Nya' ak'ij Nata' Dios, riyit ri yit Rajaf ri caj y re ruwach'ulef, ruma ma xak'alajsaj ta ri lok'olaj ach'abel chiquiwech ri winek ri can niquina' chi sibilaj q'uiy quina'oj y q'uiy quetaman.\f + \fr 11:25 \ft 1 Co. 1.27; 2.7, 8; 2 Co. 3.14.\f* Xa chiquiwech c'a ri winek ri ma q'uiy ta quetaman ri xa ye achi'el tak ac'ala',\f + \fr 11:25 \ft Sal. 8.2.\f* xa chiquiwech riye' xak'alajsaj wi re lok'olaj ach'abel re'. \v 26 Can que wi c'a ri' Nata' Dios, ruma chi queri' ri araybel riyit, xcha' ri Jesús pa ru'oración. \p \v 27 Y c'ac'ari' Riya' xubij c'a: Ri Nata' Dios, can ronojel cosas rujachon pa nuk'a'.\f + \fr 11:27 \ft Mt. 28.18; 1 Co. 15.27.\f* Y majun chic c'a etamayon ta yin achique riyin, xaxu (xaxe) wi ri Nata' ri etamayon. Y majun chuka' etamayon ta achique ri' ri Nata', xaxu (xaxe) wi riyin ri Ruc'ajol ri etamayon,\f + \fr 11:27 \ft Jn. 1.18; Lc. 10.22.\f* y ri winek ri achoj chare xtinwajo' xtink'alajsaj wi riyin, xtretamaj achique c'a ri' ri Nata'. \v 28 Quixam pe wuq'ui chi'iwonojel riyix ri yix samajnek y ri yixc'o chuxe' jun ejka'n, y riyin xtinben c'a chiwe chi yixuxlan. \v 29 Riyix tic'uaj c'a ri nuyugo chrij tak iwi', y tiwetamaj c'a chuwij riyin,\f + \fr 11:29 \ft 1 Jn. 2.6.\f* chi riyin nc'uan jun c'aslen ch'uch'uj y nch'utinirisan wi'.\f + \fr 11:29 \ft Zac. 9.9.\f* Can quec'ari' tibana' riyix riche (rixin) chi ri iwánima xtril uxlanen.\f + \fr 11:29 \ft Jer. 6.16.\f* \v 30 Ruma ri nuyugo riyin ma ruc'ayewal ta ruc'uaxic\f + \fr 11:30 \ft 1 Jn. 5.3.\f* y ma al ta ri wejka'n, xcha' ri Jesús. \c 12 \s1 Tek ri rudiscípulos ri Jesús xquich'up ruwi' trigo pa jun uxlanibel k'ij \p \v 1 Y ya tiempo chuka' ri', pa jun uxlanibel k'ij,\f + \fr 12:1 \ft Gn. 2.3.\f* ri Jesús y ri rudiscípulos ye benak c'a pa jun ulef ri ticon trigo chuwech. Y ri discípulos xpe quinumic y rumari' c'o c'a ruwi' trigo ri yequich'upla'\f + \fr 12:1 \ft Mr. 2.23; Dt. 23.25; Lc. 6.1.\f* c'a riche (rixin) chi niquitij. \v 2 Y xetz'et c'a pe cuma ri achi'a' fariseos, y xquibij c'a chare ri Jesús: Que'atzu' la adiscípulos xajan yetajin chubanic. Ruma can ma utz ta chi yesamej\f + \fr 12:2 \ft Ex. 20.10.\f* chupan jun uxlanibel k'ij achi'el re k'ij re wacami, xecha'. \p \v 3 Yac'a ri Jesús xubij chique: ¿La majun bey c'a isiq'uin ta ri tz'ibatal ca chupan ri wuj chrij ri xquiben ri David y ri ye rachibil ri ojer ca, tek sibilaj xenum?\f + \fr 12:3 \ft 1 S. 21.6.\f* \v 4 Ri David xbe c'a chucanoxic wey chiri' pa rachoch ri Dios, y can ya ri lok'olaj tak caxlan wey ri xbejach pe chare. Riya' xutij ri lok'olaj\f + \fr 12:4 \ft Ex. 25.30; 29.32; Lv. 8.31; 24.5.\f* tak caxlan wey ri' y xuya' chuka' chique ri ye benak riq'ui. Pero ma riq'ui wi ri', ma mac ta ri xquiben, astape' ri caxlan wey\f + \fr 12:4 \ft Nm. 28.9, 10; Jn. 7.22.\f* ri' xaxu (xaxe wi) ri sacerdotes yetijo. \v 5 Riyin nbij chi riyix can isiq'uin chuka' ri tz'ibatal chupan ri ley riche (rixin) ri Moisés, chi ri sacerdotes can yesamej wi pa rachoch ri Dios chupan ri uxlanibel k'ij y riye' ma mac ta ri niquiben. \v 6 Ri' ruma chi ri rachoch ri Dios can c'o wi ruk'ij.\f + \fr 12:6 \ft Is. 66.1, 2.\f* Yac'a re wacami, yinc'o riyin ri más nuk'ij que chuwech ri rachoch ri Dios.\f + \fr 12:6 \ft 2 Cr. 6.18; Hag. 2.7, 9.\f* \v 7 Xa ta riyix iwetaman achique ntel wi chi tzij ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios, man ta xixcowin xibij chi ri nudiscípulos ma utz ta yetajin chubanic. Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios nubij: Riyin ri más nika chinuwech chi niben riyix, ya chi nijoyowaj\f + \fr 12:7 \ft 1 S. 15.22; Os. 6.6; Mi. 6.6-8.\f* quiwech ri winek, ya c'a ri' ri más nika chinuwech, que chuwech ri chicop ri yecamisex y ye'itzuj (ye'isuj) chinuwech. \v 8 Riyin ri C'ajolaxel\f + \fr 12:8 \ft Dn. 7.13.\f* ri xinalex chicojol can yin Rajaf ri uxlanibel k'ij, xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xuc'achojsaj jun achi chaki'j jun ruk'a' \p \v 9 Y tek ri Jesús y ri ye rudiscípulos ye k'axnek chic chupan ri tico'n ri', riye' xebe ri pa jay\f + \fr 12:9 \ft Mr. 3.1.\f* ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios. \v 10 Y chiri' chiquicojol ri winek ri quimolon qui', c'o c'a jun achi chaki'j jun ruk'a'. Xepe c'a ri winek ri' xquic'utuj chare ri Jesús: ¿La ruc'amon cami chi nic'achojsex jun yawa' pa jun uxlanibel k'ij?\f + \fr 12:10 \ft Lc. 13.14; 14.3.\f* xecha' chare. Queri' c'a ri xquic'utuj chare ruma nicajo' yetzujun (yesujun) chrij. \v 11 Xpe c'a ri Jesús xubij chique: Wi jun chiwe riyix c'o ta jun rucarne'l ri nitzak ta chupan jun jul pa jun uxlanibel k'ij, ¿achique ta cami nuben riq'ui? ¿La ma nrelesaj ta cami chiri'?\f + \fr 12:11 \ft Ex. 23.4; Dt. 22.4.\f* Riya' xa can nuc'om wi ka riche (rixin) chi nrelesaj pe. \v 12 C'a ta c'a jun achi chi man ta nic'achojsex, tek xa can c'o más ruk'ij que chuwech jun carne'l. Xa rumac'ari' tek can ruc'amon wi chi niban ri utz pa jun uxlanibel k'ij. \p \v 13 Y c'ac'ari' tek ri Jesús xubij chare ri achi ri chaki'j ri ruk'a': Tayuku' la ak'a'. Y ri achi can xu (xe wi) xuyuk ri ruk'a', can yac'ari' xchojmir y xuben achi'el ri jun chic ruk'a'. \v 14 Y ri achi'a' fariseos can xu (xe wi) xquitz'et ca ri xbanatej, xebe y xbequimolo' qui' riche (rixin) chi niquich'ob achique rubanic niquiben\f + \fr 12:14 \ft Sal. 2.2; Lc. 6.11; Mr. 3.6; Jn. 5.18; 11.53.\f* riche (rixin) chi niquicamisaj ri Jesús. \s1 Ri Jesús jun Samajel ri can cha'on pe ruma ri Dios \p \v 15 Ri Jesús xel c'a el chiri' ruma Riya' can retaman wi ri niquich'ob chrij.\f + \fr 12:15 \ft Sal. 139.2; He. 4.13.\f* Riya' can sibilaj ye q'uiy c'a ri winek xetzekelben el riche (rixin).\f + \fr 12:15 \ft Mr. 3.7.\f* Y yeruc'achojsaj c'a quinojel ri ye yawa'i'. \v 16 Y can nuchilabej c'a el chique quinojel riye' chi ma tiquiya' ta rutzijol\f + \fr 12:16 \ft Mr. 3.12; 8.30.\f* chi Riya' xeruc'achojsaj chare ri quiyabil. \v 17 Ri Jesús xubanala' c'a ronojel ri' riche (rixin) chi queri' can nibanatej\f + \fr 12:17 \ft Nm. 23.19.\f* wi c'a ri ruk'alajsan chic ri Dios chuwech ri profeta Isaías,\f + \fr 12:17 \ft Is. 49.5, 6; 52.13.\f* ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ri tz'ibatal c'a ca nubij: \q1 \v 18 Yac'are' ri Nusamajel\f + \fr 12:18 \ft Is. 42.1-4; Mt. 3.16, 17.\f* ri nucha'on. \q1 Riyin sibilaj nwajo' Riya'; can niquicot c'a ri wánima riq'ui. \q1 Can xtinya' c'a pe chuka' ri nu-Espíritu pa ruwi';\f + \fr 12:18 \ft Is. 61.1.\f* \q1 y Riya' xtuk'alajsaj c'a chiquiwech ri ma ye israelitas ta, ri achique rubanic niquic'uaj jun c'aslen choj. \q1 \v 19 Ma xtuben ta oyowal, ma xturek ta ruchi', \q1 ni ma xtutzijoj ta ri' chiquiwech ri winek ri pa tak bey. \q1 \v 20 Y ri aj ri xa paxnek chic, Riya' ma xtuben ta c'a chare chi nik'aj. \q1 Chuka' jun k'ak' ri xa nibuku chic ruma xa nichuptej yan ka, Riya' xtuben chare chi ma xtichuptej ta ka. \q1 Y queri' xtuben apo, c'a ya tek xtapon ri k'ij chi Riya' xtuben chi xtich'acon ri utzilaj ruk'atbel tzij. \q1 \v 21 Y ri winek c'a ri ma ye israelitas ta, riq'ui c'a Riya' xticoyobej wi ri quicolotajic. \s1 Ri winek yeyok'on chrij ri Lok'olaj Espíritu \p \v 22 Y c'o c'a jun achi moy y mem xuc'uex apo chuwech ri Jesús, y queri' ruc'ulwachin ruma chapatajnek ruma jun itzel espíritu.\f + \fr 12:22 \ft Mt. 7.22; 9.32; Mr. 3.11; 9.17.\f* Y ri Jesús can xrelesaj c'a el ri itzel espíritu ri'. Can xuben c'a chare ri achi chi xtzu'un y xch'o.\f + \fr 12:22 \ft Lc. 11.14.\f* \v 23 Y rumari' tek quinojel winek can xquimey tek xquitz'et y niquibila' c'a: ¿La ma ya ta cami re' ri Cristo ralc'ual ca ri David\f + \fr 12:23 \ft Mt. 9.27; 21.9.\f* ri koyoben? yecha'. \p \v 24 Yac'a tek ri achi'a' fariseos xquic'axaj ri niquibij ri winek chrij ri Jesús, riye' xquibij c'a: Ri Jesús yerelesaj itzel tak espíritu pero xa ya ri Beelzebú\f + \fr 12:24 \ft Mt. 9.34; Mr. 3.22, 30; Lc. 11.14-20.\f* ri cajawalul ri itzel tak espíritu ri niya'o uchuk'a' chare, yecha' c'a. \p \v 25 Y ruma chi ri Jesús can retaman c'a ri niquich'obola' ri achi'a' fariseos,\f + \fr 12:25 \ft Mt. 9.4; Ap. 2.23.\f* Riya' xubij chique: Wi ri winek riche (rixin) jun ruwach'ulef wi xa ma junan ta quiwech niquiben, nipe ch'a'oj chiquicojol. Y ri' ma utz ta, ruma nuben chare ri quiruwach'ulef chi ma xtiyaloj ta. Y queri' chuka' ronojel tinamit y quinojel winek ri yec'o chupan jun jay, wi xa ma junan ta quiwech niquiben, xa xtiquitaluj el qui'. \v 26 Y wi ri Satanás yerelesaj el ri can yesamej riq'ui, can ntel c'a chi tzij chi xa ruyon riya' nrokotaj el ri'. Xa ruyon riya' nuben ka ch'a'oj chrij. Y wi queri' nuben, chanin nitzak y niq'uis ka ruk'ij. \v 27 Riyix nibij chuwe chi xa uchuk'a' riche (rixin) ri Beelzebú ri ncusaj riyin tek yenwelesaj ri itzel tak espíritu, pero ri ye tzekelbey iwuche (iwixin) riyix yequelesaj chuka' itzel tak espíritu. ¿La ya cami ruchuk'a' ri Beelzebú ri niquicusaj chuka' riye' nich'ob riyix? Rumari' yec'a ri ye tzekelbey iwuche (iwixin) riyix, yec'a riye' ri xquebin chiwe chi xa ma kitzij ta ri xibij chuwe. \v 28 Yac'a wi riyin riq'ui ri ru-Espíritu ri Dios yenwelesaj wi ri itzel tak espíritu, ntel chi tzij chi kitzij chi xoka yan ri rajawaren ri Dios iwuq'ui riyix.\f + \fr 12:28 \ft Dn. 2.44; 7.14; Lc. 11.20; 17.20; He. 12.28.\f* \p \v 29 Y ri nrajo' nelek' el pa rachoch jun achi ri c'o sibilaj ruchuk'a',\f + \fr 12:29 \ft Is. 49.24.\f* nabey c'o chi nuxim ri achi ri', y c'ac'ari' nicowin nucanoj el ronojel ri nrajo' yeruc'uaj. \p \v 30 Achique c'a ri ma ruya'on ta ránima wuq'ui, xa can yiretzelaj wi c'a ri'. Y achique ri ma nito'o ta wuche (wixin), xa yari' ri niyojo ronojel ri yenben riyin.\f + \fr 12:30 \ft Mr. 9.40; Lc. 9.50; 11.23.\f* \p \v 31 Y rumac'ari' riyin nbij chiwe: Ri mac y ri yok'onic ri yequibanala' ri winek, can c'a yecuyutej na. Yac'a ri yeyok'on chrij ri Lok'olaj Espíritu,\f + \fr 12:31 \ft Hch. 7.51; He. 6.4-6.\f* can ma xticuyutej ta quimac.\f + \fr 12:31 \ft Mr. 3.29; Lc. 12.10; He. 10.26; 1 Jn. 5.16.\f* \v 32 Y xabachique c'a winek ri niyok'on\f + \fr 12:32 \ft Mt. 11.19; 1 Ti. 1.13.\f* chuwij riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol, can c'a nicuyutej\f + \fr 12:32 \ft Lv. 4.20.\f* na rumac. Yac'a ri niyok'on chrij ri Lok'olaj Espíritu, can man c'a xticuyutej ta rumac re wacami, ni ri chkawech apo. \p \v 33 O niben achi'el jun che' utz, ri utz ruwech ri nuya' o niben achi'el jun che'\f + \fr 12:33 \ft Mt. 7.17, 18; Lc. 6.43.\f* ri ma utz ta, ri xa ma utz ta ruwech ri nuya'. Ruma jun che' netamatej ruwech\f + \fr 12:33 \ft Stg. 3.12.\f* riq'ui ri ruwech ri nuya', wi utz ri che' ri' o xa ma utz ta. \v 34 Rumac'ari' riyix ri xa yix achi'el itzel tak cumatz,\f + \fr 12:34 \ft Mt. 3.7; 23.33; Lc. 3.7.\f* ¿achique modo yixcowin nibij ri utz, tek xa yix itzel tak winek? Ruma chi jun winek can ya c'a ri yec'o pa ránima ri yerubij. \v 35 Jun utzilaj winek, ri utz ri yec'o pa ránima, yeri' ri yerubij pe tek nitzijon. Yac'a ri winek ri xa itzel yec'o pa ránima, yeri' ri yerubij pe tek nitzijon.\f + \fr 12:35 \ft Lc. 6.45; 1 Jn. 3.10.\f* \v 36 Y riyin nbij c'a chiwe chi chupan ri k'ij tek xtik'at tzij\f + \fr 12:36 \ft Mt. 10.15; Ap. 20.11.\f* pa ruwi' re ruwach'ulef, ri winek ri xebin ch'abel ri xa majun rejkalen, can xtik'at c'a tzij pa quiwi',\f + \fr 12:36 \ft Ec. 12.14; Ap. 20.12.\f* ruma ronojel ri ch'abel ri xequibila'. \v 37 Riq'ui ri ch'abel ri nibij, riq'ui ri' xtik'at tzij pan iwi'. Wi utzilaj ch'abel ri nibij, riq'ui ri' nik'alajin chi choj ri ic'aslen chuwech ri Dios. Yac'a ri ch'abel wi xa majun rejkalen ri nibij, riq'ui ri' nik'alajin chi xtika ruc'ayewal pan iwi'.\f + \fr 12:37 \ft Stg. 3.2, 9, 10.\f* \s1 Ri winek ri ma niquinimaj ta ri Dios nicajo' chi niban jun milagro chiquiwech \p \v 38 Y yec'o c'a chique ri aj tz'iba' y yec'o chuka' chique ri achi'a' fariseos ri xech'o apo chare ri Jesús, y xquibij c'a: Riyit ri can yit jun Tijonel, riyoj nikajo' nikatz'et c'a chi naben jun milagro\f + \fr 12:38 \ft Mt. 16.1-4; Mr. 8.11; Lc. 11.16; Jn. 2.18-22.\f* chkawech, xecha'. \p \v 39 Yac'a ri Jesús xubij c'a chique: Ri winek yec'o wacami sibilaj ye itzel y xa ma niquinimaj ta chic ri Dios.\f + \fr 12:39 \ft Is. 57.3.\f* Riye' xa can nicajo' c'a chi riyin nben na jun milagro chiquiwech c'ac'ari' chi yinquinimaj.\f + \fr 12:39 \ft Jn. 4.48.\f* Y xa ma ya ta c'a ri nicajo' riye' ri xtibanatej. Ruma xa can xu (xe wi) ri xbanatej riq'ui ri profeta Jonás ri jun achi ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, xaxu (xaxe wi) c'a ri' ri retal ri xtibanatej. \v 40 Ruma achi'el xc'oje' ri Jonás\f + \fr 12:40 \ft Jon. 1.17.\f* chupan jun nimalaj car oxi' k'ij y oxi' ak'a', can queri' chuka' ri retal ri xtinya' riyin chiwech. Riyin c'a ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol, xquimuke' oxi' k'ij y oxi' ak'a' pan ulef. \v 41 Y tek xtapon c'a ri k'ij riche (rixin) chi xtik'at tzij pa quiwi' ri winek ri yec'o re tiempo re', xquec'astej c'a pe ri winek aj Nínive\f + \fr 12:41 \ft Nah. 1.1; Lc. 11.32.\f* y xtiquibij c'a chi ma utz ta xquiben ri winek ri yec'o re tiempo re'. Ruma ri winek ri xec'oje' pa tinamit Nínive ri ojer ca, can xu (xe) wi c'a xquic'axaj ri ruch'abel ri Dios ri xutzijoj ri Jonás chique, can yac'ari' tek xtzolin pe quic'u'x riq'ui ri Dios.\f + \fr 12:41 \ft Jon. 3.5-9.\f* Y wacami yinc'o riyin ri más nim nuk'ij que chuwech ri Jonás, y xa ma yinquinimaj ta\f + \fr 12:41 \ft Ez. 16.50.\f* ri winek, xcha' ri Jesús. \v 42 Y tek xtapon c'a chuka' ri k'ij riche (rixin) chi xtik'at tzij pa quiwi' ri winek ri yec'o re tiempo re', xtic'astej c'a pe ri jun reina\f + \fr 12:42 \ft 2 Cr. 9.1-12.\f* ri xc'oje' ojer ca, ri xk'ato tzij pa ruwi' ri ruwach'ulef ri c'o pa sur. Y xtubij c'a chi ma utz ta xquiben ri winek ri yec'o re tiempo re'. Ruma tek xc'ase' ri jun reina ri', sibilaj nej xbiyin wi riche (rixin) chi xorac'axaj ri runa'oj ri jun rey riche (rixin) re Israel, ri xubini'aj Salomón\f + \fr 12:42 \ft 1 R. 10.1; 2 Cr. 9.1.\f* ri xc'oje' ojer ca, y wacami yinc'o riyin ri más nim nuk'ij\f + \fr 12:42 \ft Col. 2.2, 3.\f* que chuwech ri rey Salomón. Y xa ma yinquinimaj ta ri winek, xcha' ri Jesús. \s1 Tek jun itzel espíritu nitzolin chic ri acuchi (achique) elenak wi el \p \v 43 Tek jun itzel espíritu\f + \fr 12:43 \ft Job 1.7; Lc. 11.24-26; 1 P. 5.8.\f* ntel el pa ránima jun winek, nucanoj uxlanen pa chaki'j tak lugar. Tek nuna' chi majun uxlanen nril, \v 44 nuch'ob ka: quitzolin na chic pa ránima ri winek ri acuchi (achique) xinel wi pe, nicha' c'a. Y tek ri itzel espíritu ri' nitzolin chic apo pa ránima ri winek, nril c'a ri ránima ri winek ri' achi'el jun jay ri majun c'o ta chupan, meson y wikon jabel. \v 45 Y c'ac'ari' tek ri itzel espíritu ri' yeberuc'ama' pe ye wuku' chic itzel tak espíritu ri más chi na ye itzel, y quinojel c'a ri' ye'oc pa ránima ri winek. Y ri winek achoj riq'ui yec'oje' wi ri itzel tak espíritu ri', más lawalo' nuben ri ruc'aslen que chuwech ri rubanon pa nabey mul. Y can quec'ari' xtiquic'ulwachij ri winek ri itzel\f + \fr 12:45 \ft Is. 66.3; He. 10.26.\f* quic'aslen, ri yec'o re tiempo re'. \s1 Ri rute' y ri ye rach'alal ri Jesús \p \v 46 Y ri Jesús can c'a nich'o na quiq'ui ri winek tek xapon ri rute' y ri ye rach'alal.\f + \fr 12:46 \ft Mr. 6.3; Jn. 2.12; 7.3, 5; 1 Co. 9.5; Ga. 1.19.\f* Riye' nicajo' c'a yech'o riq'ui ri Jesús, xa yac'a ri ma xe'oc ta apo c'a riq'ui.\f + \fr 12:46 \ft Mr. 3.31-35; Lc. 8.19-21.\f* \v 47 Y c'o c'a jun ri xbin apo chare ri Jesús: Ri ate' y ri ye awach'alal yec'o pe wawe' chuwajay el. Riye' nicajo' yech'o awuq'ui, xcha' chare. \p \v 48 Yac'a ri Jesús xubij c'a chare ri xbin apo queri': ¿Achique c'a ri' ri nte' y ye achique c'a ri' ri wach'alal ri nach'ob riyit? \p \v 49 Y ri Jesús riq'ui c'a ri ruk'a' xeruc'ut ri rudiscípulos y xubij c'a: Yec'are' ri ye oconek nte' y ye oconek wach'alal. \v 50 Ruma chi can quinojel c'a ri yebano ri ruraybel\f + \fr 12:50 \ft Jn. 15.14; He. 2.11.\f* ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj, yec'ari' ri ye achi'el nte', wana' y nchak', xcha' ri Jesús. \c 13 \s1 Ri c'ambel tzij chrij ri aj ticonel \p \v 1 Chupan c'a ri k'ij ri' ri Jesús ye rachibilan ri ye rudiscípulos xel el pa jay y xbetz'uye' chuchi' ri choy.\f + \fr 13:1 \ft Mr. 4.1.\f* \v 2 Y sibilaj ye q'uiy winek ri xquimol apo qui' riq'ui.\f + \fr 13:2 \ft Lc. 8.4.\f* Rumari' Riya' xoc apo pa jun jucu' y xtz'uye' ka chiri' y nubij c'a pe ri ruch'abel ri Dios chique ri winek.\f + \fr 13:2 \ft Lc. 5.3.\f* Y quinojel c'a ri winek yec'o chuchi' ri choy xquic'axaj apo ri Jesús. \v 3 Riya' q'uiy c'a ri xubij chique, xa yac'a chi ruyon riq'ui c'ambel tak tzij. Y jun c'a chique ri c'ambel tak tzij ri xucusaj, yare': C'o c'a jun achi ri xbe pa jopin ija'tz. \v 4 Y tek ri achi c'o chic pa samaj nijopin ija'tz, c'o c'a juba' chare ri ija'tz ri' xa pa bey xka wi. Y xepe c'a ri aj xic' tak chicop ri yebe pa cak'ik' xquitij el ri ija'tz ri'. \v 5 C'o c'a juba' chic chare ri ija'tz cojol tak abej xka wi\f + \fr 13:5 \ft Ez. 11.19.\f* y chiri' xa ma q'uiy ta ri ulef c'o. Y can chanin c'a xe'el pe ruma chi ma pim ta ri ulef. \v 6 Xa yac'a tek xpe ruchuk'a' ri k'ij, xemayamo' y xechaki'j ka chanin, ruma chi xa ma nej ta benak wi ka ri quic'amal.\f + \fr 13:6 \ft Col. 2.7.\f* \v 7 Y juba' chic chare ri ija'tz xka cojol tak k'ayis ri c'o quiq'uixal. Y tek xe'el pe, junan xeq'uiy quiq'ui ri q'uix. Y ruma chi ri q'uix sibilaj xeq'uiy, ri tico'n xejik' pa quik'a'. \v 8 Yac'a ri juba' chic chare ri ija'tz xka pa jun utzilaj ulef, jabel xeq'uiy y xewachin chuka' jabel. Ruma c'o ija'tz xquiyala' a treinta quiwech, c'o xquiyala' a sesenta quiwech y c'o ri can jojun ciento\f + \fr 13:8 \ft Gn. 26.12.\f* quiwech xquiyala'. \v 9 Ri c'o c'a rac'axabel, can trac'axaj c'a ri xinbij,\f + \fr 13:9 \ft Mr. 4.9.\f* xcha' ri Jesús. \s1 Ri nic'atzin wi jun c'ambel tzij \p \v 10 Y yac'ari' tek ri discípulos xebe apo riq'ui ri Jesús y xquic'utuj chare: ¿Achique ruma tek riq'ui c'ambel tak tzij yach'o wi chiquiwech ri winek? xecha' chare. \p \v 11 Xpe c'a ri Jesús xubij chique: Chiwe c'a riyix can ya'on c'a k'ij riche (rixin) chi niwetamaj\f + \fr 13:11 \ft Mr. 4.11; 1 Co. 2.10; Col. 1.26; 1 Jn. 2.27.\f* chrij ri rajawaren ri Dios, ri ma k'alaj ta chiquiwech nic'aj chic winek, ruma riye' ma ya'on ta k'ij chique riche (rixin) chi niquetamaj.\f + \fr 13:11 \ft Mt. 11.25; 16.17.\f* \v 12 Ruma chi ri can c'o q'uiy riq'ui, xtiya'ox (xtya') c'a más chare y queri' q'uiy ri xtic'oje' riq'ui. Yac'a ri xa juba' oc c'o riq'ui, hasta ri juba' ri' xa xtelesex chare.\f + \fr 13:12 \ft Mr. 4.25; Lc. 8.18; 19.26.\f* \v 13 Xa rumac'ari' tek riyin yencusaj c'ambel tak tzij riche (rixin) chi yich'o quiq'ui riche (rixin) chi queri' astape' niquitzu' y xa ma nich'obotej ta chiquiwech ri niquitzu', y riche (rixin) chi astape' niquic'axaj y xa ma nik'ax ta chiquiwech ri niquic'axaj. \v 14 Can ya wi c'a re' nibanatej ri tz'ibatal ca ruma ri profeta Isaías, ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Y quec'are' ri rutz'iban ca riya': \q1 Riyix xtiwac'axaj y ma xtik'ax ta chiwech ri xtiwac'axaj. \q1 Riyix xtitzu' y xa ma xtiya' ta c'a pa cuenta ri nitzu'.\f + \fr 13:14 \ft Is. 6.9; Ez. 12.2; Mr. 4.12; Lc. 8.10; Jn. 12.40; Hch. 28.26; Ro. 11.8; 2 Co. 3.14.\f* \q1 \v 15 Ruma ri cánima re winek re' xa xquicowirisaj. \q1 C'ayef (cuesta) chi ntoc pa tak quixquin ri niquic'axaj. \q1 Ri runak' tak quiwech quiyupuban, ruma ma nicajo' ta yetzu'un.\f + \fr 13:15 \ft Hch. 28.27.\f* \q1 Riye' can majun nicajo', \q1 can ma nicajo' ta niquic'axaj, \q1 can ma nicajo' ta nika pa tak cánima, \q1 ma nicajo' ta nitzolin pe quic'u'x, riche (rixin) chi riyin nchojmirisaj ri quic'aslen. \m Queri' ri xubij ri Dios, ri tz'ibatal ca ruma ri Isaías. \m \v 16 Yac'a riyix nudiscípulos, can jabel wi ruwa'ik'ij,\f + \fr 13:16 \ft Lc. 10.23, 24.\f* ruma chi ri runak' tak iwech can yetzu'un wi jabel y ri ixquin can ye'ac'axan wi. \v 17 Riyin can kitzij c'a nbij chiwe wacami, chi ye q'uiy chojmilaj tak winek y ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, sibilaj xcajo' chi xquitz'et ta ri nitz'et riyix wacami, y xa ma xquitz'et ta el.\f + \fr 13:17 \ft He. 11.13.\f* Can sibilaj chuka' xcajo' chi xquic'axaj ta ri niwac'axaj riyix re wacami, y xa ma xquic'axaj ta el.\f + \fr 13:17 \ft Lc. 10.24; Ef. 3.5; 1 P. 1.10.\f* \s1 Tek ri Jesús xubij achique ntel wi chi tzij ri c'ambel tzij chrij ri aj ticonel \p \v 18 Y ri Jesús xubij c'a chique: Tiwac'axaj c'a achique nubij ri c'ambel tzij ri nich'o chrij ri achi ri xbe pa jopin ija'tz.\f + \fr 13:18 \ft Mr. 4.14; Lc. 8.11.\f* \v 19 Ri juba' ija'tz ri xka pa bey, yari' ri nich'o chrij ri ch'abel riche (rixin) ri rajawaren ri Dios, ri nac'axex ruma jun winek, y xa ma nik'ax ta chuwech. Rumari' nipe ri itzel\f + \fr 13:19 \ft 2 Co. 2.11.\f* nrelesaj el ri ch'abel ri xtic pa ránima.\f + \fr 13:19 \ft Mr. 4.15; Lc. 8.12.\f* \v 20 Ri ija'tz ri xka cojol tak abej, can nich'o wi c'a chrij ri ruch'abel ri Dios\f + \fr 13:20 \ft Ez. 33.31.\f* ri nac'axex ruma jun winek. Ri winek ri' can chanin c'a nuc'ul ri ruch'abel ri Dios pa ránima\f + \fr 13:20 \ft Is. 58.2; Jn. 5.35; Mr. 4.16; Hch. 8.13.\f* riq'ui quicoten. \v 21 Xa yac'a chi ma xbe ta ka jabel ruc'amal ri ruch'abel ri Dios pa ránima, xa can ma niyaloj ta c'a ri quicoten riq'ui. Y tek yepe c'a tijoj pokonal y netzelex ruma runiman ri ruch'abel ri Dios, chanin nitzak. \v 22 Y ri ija'tz ri xka cojol tak k'ayis ri c'o quiq'uixal,\f + \fr 13:22 \ft Jer. 4.3.\f* can nich'o wi c'a chrij ri ruch'abel ri Dios ri nac'axex ruma jun winek. Pero ri winek ri' xa ya c'a ri nrajo' re tiempo re' ri nuben y nik'olotej c'a pa ruk'a' ri beyomel\f + \fr 13:22 \ft Mt. 19.23; Mr. 10.23; Lc. 18.24; 1 Ti. 6.9.\f* riche (rixin) re ruwach'ulef, y rumari' xa nijik' c'a ri ruch'abel ri Dios ri c'o riq'ui. Y can majun bey c'a xtiwachin ta jabel ri ruch'abel ri Dios pa ruc'aslen. \v 23 Yac'a ri ija'tz ri xka pa jun utzilaj ulef,\f + \fr 13:23 \ft Lc. 8.15.\f* can nich'o wi c'a chrij ri ruch'abel ri Dios ri nac'axex ruma jun winek, y ri winek ri' can nik'ax c'a ri ruch'abel ri Dios chuwech y ri ruc'aslen niwachin jabel. Can niwachin\f + \fr 13:23 \ft Fil. 1.11; Col. 1.6.\f* wi c'a achi'el niquiben ri ija'tz. Ruma c'o ija'tz ri niquiya' a treinta quiwech, yec'o ri niquiya' a sesenta quiwech y yec'o ri can jojun ciento c'a quiwech niquiya', xcha' ri Jesús. \s1 Ri c'ambel tzij chrij ri trigo y ri itzel k'ayis \p \v 24 Ri Jesús xutzijoj chic c'a jun c'ambel tzij chiquiwech ri winek, y xubij c'a: Ri rajawaren ri caj,\f + \fr 13:24 \ft Mr. 4.26.\f* junan c'a riq'ui jun achi ri xberutica' ca jun utzilaj ija'tz pa rulef. \v 25 Xa yac'a tek quinojel ri winek ye warnek, xpe c'a ri ruc'ulel ri rajaf ri ulef, xberutica'\f + \fr 13:25 \ft Hch. 20.29, 30.\f* ca rujatzul ri itzel k'ayis chucojol ri trigo ri ticon chic ca. Y xu (xe wi) xberubana' ca ri', y xbe.\f + \fr 13:25 \ft 1 P. 5.8.\f* \v 26 Yac'a tek xbeq'uiy pe ri tico'n y xuchop xebe'el pe ri ruwi', c'a yac'ari' tek xk'alajin ri itzel k'ayis. \v 27 Y yac'ari' tek ri ye rumozo ri rajaf ri ulef xe'apon c'a riq'ui y xquibij chare: Ri ija'tz ri xatic ka pan awulef can utz wi. Xa yac'a wacami c'o itzel k'ayis chucojol. ¿Acuchi (achique) c'a xpe wi ri ija'tz riche (rixin) ri itzel k'ayis? xecha'. \v 28 Y ri achi xubij c'a chique ri ye rumozo: Re' rusamaj jun ri netzelan wuche (wixin), xcha'. Y ri ye rumozo xquibij c'a chare: ¿Nawajo' c'a chi yojbe chuc'ukic? xecha' chare. \v 29 Yac'a ri achi xubij c'a chique ri rumozo: Mani, ma yixbe ta chuc'ukic, man xa ruma chi nic'uk ri itzel k'ayis yec'ukutej chuka' ri trigo. \v 30 Xa tiya' na c'a k'ij chare ri itzel k'ayis\f + \fr 13:30 \ft Fil. 3.18, 19; 2 Ts. 3.6; 2 Ti. 2.19.\f* chi junan niq'uiy riq'ui ri trigo, c'a ya na tek xtapon ri k'ij riche (rixin) ri k'atoj. C'a ya na c'a k'ij ri' tek riyin xtinbij c'a chique ri xquebano k'atoj, chi nabey tiquimolo' ri itzel k'ayis y quequibanala' pa tak manojo riche (rixin) chi yeporox; y c'ac'ari' tiquik'ata' ri trigo riche (rixin) chi nbequiyaca' ca,\f + \fr 13:30 \ft Mt. 3.12; Lc. 3.17.\f* xcha' ri achi. Queri' xubij ri Jesús. \s1 Ri c'ambel tzij chrij ri ija'tz riche (rixin) ri mostaza \p \v 31 Y ri Jesús xutzijoj chic c'a jun c'ambel tzij chiquiwech ri winek, y xubij c'a: Ri rajawaren ri caj\f + \fr 13:31 \ft Is. 2.2, 3; Mi. 4.1; Mr. 4.30; Lc. 13.18.\f* junan riq'ui jun ti ija'tz riche (rixin) ri mostaza ri nberutica' ca jun achi pa rulef. \v 32 Ruma ri ija'tz riche (rixin) ri mostaza astape' yari' ri más tak cocoj, yac'a tek niq'uiy, ya riya' ri sibilaj nim ntel que chiquiwech ri nic'aj chic ichaj. Y can achi'el jun ti alaj che' nuben. Rumari' ri aj xic' tak chicop ri yebe pa cak'ik', ye'apon chiri' y niquibanala' quisoc pa tak ruk'a',\f + \fr 13:32 \ft Lc. 13.19.\f* xcha' ri Jesús. \s1 Ri c'ambel tzij chrij ri ch'om (levadura) \p \v 33 Ri Jesús xuya' chic c'a jun c'ambel tzij chiquiwech,\f + \fr 13:33 \ft Mr. 4.33, 34.\f* y xubij c'a chique: Ri rajawaren ri caj junan c'a riq'ui ri ch'om (levadura) ri xberuc'ama' pe jun ixok y xuya' ca chupan oxi' pajbel harina, xuch'omirisaj c'a ronojel. Quec'ari' chuka' xtibiyin rutzijol ri ruch'abel ri Dios, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús can xerucusaj wi ri c'ambel tak tzij \p \v 34 Y ronojel c'a ri xubij ri Jesús chique ri winek ri', ruyon c'ambel tak tzij yerucusaj tek nich'o quiq'ui. Can majun c'a ri xubij ta chique chi man ta xucusaj c'ambel tak tzij.\f + \fr 13:34 \ft Sal. 49.4; 78.2; 1 Co. 2.7.\f* \v 35 Riche (rixin) chi queri' can nibanatej c'a ri rubin ca ri profeta ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ri rusamajel ri Dios can quec'are' ri rutz'iban ca chrij ri Jesús: \q1 Riyin tek xquich'o xquencusaj c'a c'ambel tak tzij. \q1 Q'uiy c'a ri can ye ewatel\f + \fr 13:35 \ft Am. 3.7; Ro. 16.25; Ef. 3.9; Col. 1.26.\f* pe pa rutiquiribel re ruwach'ulef, xquenk'alajsaj c'a.\f + \fr 13:35 \ft Mt. 13.24-30.\f* \m Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \s1 Tek ri Jesús xubij achique ntel wi chi tzij ri c'ambel tzij chrij ri trigo y ri itzel k'ayis \p \v 36 Y tek ri Jesús rubin chic c'a chique ri winek chi quebe chi tak cachoch, yac'ari' tek Riya' xtzolin pa jay ye rachibilan ri rudiscípulos. Y yac'ari' tek ri rudiscípulos xejel apo riq'ui y xquibij c'a chare: Riyoj nikajo' c'a chi riyit nabij ta chake achique ntel wi chi tzij ri c'ambel tzij chrij ri trigo y ri itzel k'ayis ri xetic ca pa jun ulef. Ruma can ma xk'ax ta chkawech, xecha'. \p \v 37 Y ri Jesús can xuk'alajsaj c'a chiquiwech ri c'ambel tzij, y xubij c'a: Ri ticonel riche (rixin) ri utzilaj ija'tz, yin c'a riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol. \v 38 Ri ulef ri xban wi ri ticoj, can ya c'a re ruwach'ulef.\f + \fr 13:38 \ft Lc. 24.47.\f* Ri utzilaj ija'tz yec'a ri yec'o pa rajawaren ri Dios.\f + \fr 13:38 \ft Mt. 24.14.\f* Y ri itzel k'ayis yec'a ri can ye riche (rixin) wi ri itzel.\f + \fr 13:38 \ft Hch. 13.10.\f* \v 39 Y ri xbetico ca ri itzel k'ayis, ya c'a ri itzel winek. Ri k'atoj, ya c'a ri xtibanatej pa ruq'uisbel chare re tiempo re kachapon; y ri xquebano ri k'atoj\f + \fr 13:39 \ft Jl. 3.13; Ap. 14.15.\f* yec'a ri ángeles. \v 40 Can achi'el c'a niban riq'ui ri itzel k'ayis chi ye'elesex el y yeporox pa k'ak', can quec'ari' chuka' xtibanatej pa ruq'uisbel chare re tiempo re kachapon. \v 41 Riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol xquentek c'a ri nu'ángeles chiquimolic quinojel ri yebano etzelal y ri yebano chique ri nic'aj chic chi yetzak. Ruma ma nwajo' ta c'a chi yec'o ta ri winek ri' chiquicojol\f + \fr 13:41 \ft 2 P. 2.1, 2.\f* ri yec'o pa rajawaren ri Dios. \v 42 Y quinojel c'a ri xquemol el, xquebec'ak ca chupan ri nimalaj k'ak';\f + \fr 13:42 \ft Mt. 3.12; Ap. 19.20; 20.10.\f* y chiri' c'a xque'ok' wi y xtiquikach'ach'ej quey.\f + \fr 13:42 \ft Mt. 8.12.\f* \v 43 Yec'a ri winek ri choj chic quic'aslen can xquetz'itz'an c'a achi'el ri k'ij,\f + \fr 13:43 \ft Dn. 12.3.\f* pa rajawaren ri Tata'ixel ri c'o chila' chicaj. Ri c'o c'a rac'axabel, can trac'axaj c'a ri xinbij, xcha' ri Jesús. \s1 Ri c'ambel tzij chrij jun beyomel ri mukun ca \p \v 44 Ri rajawaren ri caj junan c'a riq'ui jun beyomel mukul ca pa jun ulef y xilitej ruma jun achi. Ri achi ri' xumuk chic c'a ca ri beyomel ri' y niquicot ránima xtzolin y xuchop c'a ruc'ayixic ronojel ri c'o riq'ui y c'ac'ari' xbe chulok'ic\f + \fr 13:44 \ft Pr. 23.23; Is. 55.7; Ap. 3.18.\f* ri ulef ri acuchi (achique) mukul wi ri beyomel. \s1 Ri c'ambel tzij chrij jun abej ri sibilaj jotol rajel \p \v 45 Y chuka' ri rajawaren ri caj, can junan c'a riq'ui jun lok'onel y c'ayinel quiche (quixin) tak abej ri nibix perlas chique. \v 46 Tek ri achi ri' nril c'a ca jun perla sibilaj jabel y nic'ayix, junanin (anibel) nitzolin y nuc'ayij ronojel ri c'o riq'ui, c'ac'ari' nibe chulok'ic ri perla ri'.\f + \fr 13:46 \ft Pr. 2.4; 3.14; 8.10.\f* \s1 Ri c'ambel tzij chrij ri ya'l chapabel car \p \v 47 Y chuka' ri rajawaren ri caj xa junan c'a riq'ui jun ya'l chapabel car,\f + \fr 13:47 \ft Mt. 4.19.\f* ri niya'ox (nya') ka pa ya' y yeberuc'ama' pe quinojel quiwech car.\f + \fr 13:47 \ft Mt. 22.10.\f* \v 48 Y tek nojnek chic c'a ri ya'l riq'ui car, niquic'uaj c'a el c'a chuchi' ya'. Y c'ac'ari' yetz'uye' chucha'ic. Ri utzilaj tak car yequiya' c'a pa tak chaquech, yac'a ri car ri xa ma ye utz ta, xa yequelesaj c'a ca. \v 49 Quec'ari' ri xtic'ulwachitej pa ruq'uisbel chare re tiempo re kachapon. Ri ángeles xquepe c'a chiquicha'ic ri winek. Juc'an xquequiya' wi ri choj chic quic'aslen, y xquequelesaj c'a ca ri ma ye utz ta.\f + \fr 13:49 \ft Mt. 25.32-33; Mal. 3.18.\f* \v 50 Y ri winek ri ma ye utz ta, xquebequic'aka' c'a ca chupan ri nimalaj k'ak',\f + \fr 13:50 \ft Ap. 20.12-15.\f* y chiri' c'a xque'ok' wi y xtiquikach'ach'ej quey.\f + \fr 13:50 \ft Mt. 22.12-14; 2 Ts. 1.8, 9.\f* \s1 Ri discípulos can xk'ax wi chiquiwech ri xubij ri Jesús \p \v 51 Y ri Jesús xubij c'a chique ri rudiscípulos: ¿Xk'ax chiwech ronojel re xinbij chiwe? xcha' chique. Y ri discípulos xquibij c'a: Ja' (je) Ajaf, xk'ax chkawech, xecha'. \p \v 52 Riya' xubij chic c'a: Can utz wi chi xk'ax chiwech, ruma xixoc yan achi'el jun aj tz'ib ri q'uiy retaman chrij ri ye tz'ibatal ojer ca, y q'uiy chuka' ntajin nretamaj chrij ri rajawaren ri Dios. Y rumari' can yix junan c'a riq'ui jun tata'aj pa jun jay ri can c'o rubeyomal ruyacon. Tek c'o nic'atzin wi, riya' yeberelesaj pe ri can c'o chic k'ij ye ruyacon\f + \fr 13:52 \ft Cnt. 7.13.\f* y yeberelesaj pe chuka' ri xa c'a juba' quec'oje' riq'ui, xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xapon chic pa tinamit Nazaret \p \v 53 Y tek ri Jesús xtane' c'a chubixic ri c'ambel tak tzij ri', Riya' xel c'a el chiri' y xbe, ye rachibilan el ri rudiscípulos. \v 54 Yac'a tek xapon pa tinamit ri acuchi (achique) xq'uiy wi,\f + \fr 13:54 \ft Mt. 2.23; Mr. 6.1; Lc. 4.16; Jn. 1.11.\f* Riya' xuchop c'a ruc'utic ri ruch'abel ri Dios ri chiri' pa jay ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios. Y ruma c'a ri ch'abel ri yerubij chique,\f + \fr 13:54 \ft Dt. 18.15.\f* ri winek ri' can xquimey c'a y xquibij: ¿Achique c'a ruma tek re achi re' sibilaj q'uiy etamabel c'o riq'ui y nicowin yeruben milagros? \v 55 ¿La xa ma ya ta cami re' ri ruc'ajol ri jun achi ri aj samajel\f + \fr 13:55 \ft Is. 53.2, 3; Lc. 3.23; Jn. 6.42.\f* chrij che'? ¿La xa ma ya ta c'a re' ral ri María y rach'alal ri Jacobo, ri José, ri Simón y ri Judas?\f + \fr 13:55 \ft Mt. 12.46; Mr. 6.3.\f* \v 56 Y ri ye rana', ¿la xa man ta c'a yec'o chkacojol? ¿Acuchi (achique) ta c'a xretamaj wi ri retaman y acuchi (achique) ta c'a petenak wi ri ruchuk'a' riche (rixin) chi yerubanala' milagros? yecha' chiquiwech. \p \v 57 Y rumari' ri winek can ma juba' xquinimaj ta ri Jesús. Y ri Jesús xubij c'a chique ri winek ri': Majun c'a jun profeta ri nik'alajsan ri ruch'abel ri Dios, ri man ta jun ruk'ij. Quinojel can c'o wi quik'ij, xa yac'a chi ma niya'ox (nya') ta quik'ij pa tak quitinamit y pa tak cachoch,\f + \fr 13:57 \ft Sal. 22.6. Lc. 4.24; Jn. 4.44.\f* xcha' chique. \p \v 58 Chupan ri rutinamit, ri Jesús ma q'uiy ta c'a milagros ri xerubanala', ruma ri ruwinak ma xquinimaj ta.\f + \fr 13:58 \ft He. 3.19; 4.2.\f* \c 14 \s1 Tek xcamisex ri Juan ri Bautista \p \v 1 Ri Herodes jun chique ri ye caji' aj k'atbel tak tzij chupan ri tiempo ri', xrac'axaj c'a chi ri Jesús sibilaj rutzijol\f + \fr 14:1 \ft Mr. 6.14; Lc. 9.7.\f* c'o chiquicojol ri winek. \v 2 Y ri Herodes xubij c'a chique ri rusamajel: Ri Jesús xa ya ri Juan ri Bautista ri xc'astej pe chiquicojol ri caminaki'. Rumari' tek c'o uchuk'a' pa ruk'a' riche (rixin) chi q'uiy ri nicowin yerubanala', xcha' chique. \p \v 3 Ruma can ya wi c'a ri rey Herodes ri xbin chi tichapatej ri Juan. Can xuxim wi c'a pa cadena y xuya' pa cárcel ruma ri Herodes ruc'amon ka ri Herodías rixjayil ri Felipe, y ri Felipe ri' xa can rach'alal ri Herodes, \v 4 y ri Juan rubin c'a chare ri Herodes: Ma utz ta abanon chi ac'amon ka ri awixnan.\f + \fr 14:4 \ft Lv. 18.16; 20.21.\f* \p \v 5 Y rumac'ari' ri Herodes can rajowan wi c'a chi rucamisan ta ri Juan, xa yac'a ri can nuxibij c'a ri' chiquiwech ri winek, ruma riye' can quetaman wi chi ri Juan ri Bautista can jun profeta\f + \fr 14:5 \ft Mt. 21.26; Lc. 20.6.\f* ri nik'alajsan ri ruch'abel ri Dios. \v 6 Pero chupan ri k'ij tek ri Herodes xtz'aket chic jun rujuna',\f + \fr 14:6 \ft Gn. 40.20.\f* riya' xuben c'a jun nimak'ij, y chupan c'a ri nimak'ij ri' ri k'opoj ral ri Herodías xxajo c'a chuwech ri Herodes, y ri xajoj ri xuben ri k'opoj sibilaj xka chuwech ri Herodes. \v 7 Y rumari' ri Herodes xuben c'a jurar chare ri ral ri Herodías chi xabachique c'a ri nrajo' can xtuya' wi chare. \v 8 Yac'a tek ri k'opoj can ya'on chic c'a runa'oj ruma ri rute', can yac'ari' tek xubij chare ri Herodes: Riyin nwajo' chi naya' pe wawe' pa jun plato, ri rujolon (ruwi') ri Juan ri Bautista, xcha'. \p \v 9 Y ri rey Herodes can xpe bis pa ránima ruma ri xc'utux chare, pero ruma chi can rubanon chic jurar chi can xtuya' wi ri xtrajo' ri k'opoj y ruma chuka' chi can chiquiwech ri ye rachibilan pa mesa tek xubij; rumari' riya' xubij c'a chi tic'amer pe ri rujolon (ruwi') ri Juan ri Bautista chare ri k'opoj ral ri Herodías. \v 10 Xutek c'a rutzaq'uixic rujolon (ruwi') ri Juan ri Bautista chiri' pa cárcel. \v 11 Y ri rujolon (ruwi') xc'amer pe pa jun plato chare ri k'opoj, y ri k'opoj xberuya' pa ruk'a' ri rute'. \p \v 12 Y ri ye rudiscípulos\f + \fr 14:12 \ft Jn. 1.35-37.\f* ri Juan ri Bautista xe'apon c'a chuc'amaric ri ruch'acul y xbequimuku' ca. Y riye' xbequibij c'a chuka' chare ri Jesús ronojel ri xbanatej. \s1 Tek ri Jesús xerutzuk más ye wu'o' mil winek \p \v 13 Y ri Jesús can xu (xe) wi c'a xrac'axaj el ronojel ri xbanatej, xbe, ye rachibilan el ri rudiscípulos. Xe'oc el pa jun jucu' y xek'ax c'a juc'an chic ruchi' choy, xebe c'a pa jun desierto.\f + \fr 14:13 \ft Mr. 6.32-46; Lc. 9.10.\f* Yac'a tek ri winek xquic'axaj el, chicaken c'a xe'el el ri pa tak tinamit riche (rixin) chi xe'apon c'a acuchi (achique) xbe wi ri Jesús.\f + \fr 14:13 \ft Mt. 12.15; Jn. 6.1, 2.\f* \v 14 Y tek ri Jesús xel c'a pe chupan ri jucu' chiri' ri juc'an chic ruchi' choy, xutz'et c'a chi sibilaj ye q'uiy chic ri winek ri ye oyobeyon apo riche (rixin) y Riya' xujoyowaj\f + \fr 14:14 \ft Mt. 9.36; He. 2.17; 4.15; 5.2.\f* c'a quiwech ri winek ri'. Y Riya' can xeruc'achojsaj wi c'a ri yawa'i' ri yec'o chiquicojol. \v 15 Y tek xa ntoc c'a pe ak'a' chupan ri jun k'ij ri', ri rudiscípulos xejel c'a apo riq'ui y xquibij chare: Re wawe' xa majun c'o y xa xka ka k'ij. Que'ataka' c'a el re winek re' riche (rixin) chi yebe ri pa tak aldea ri yec'o pe nakaj riche (rixin) chi nbequilok'o' quiway,\f + \fr 14:15 \ft Lc. 9.12.\f* xecha'. \p \v 16 Yac'a ri Jesús xubij chique ri rudiscípulos: Ma rajawaxic ta chi yebe riche (rixin) chi niquicanoj quiway, xa tiya'\f + \fr 14:16 \ft Mt. 10.8; 2 Co. 8.2, 3; 2 R. 4.42, 43; Lc. 3.11.\f* quiway riyix, xcha' chique. \p \v 17 Y ri rudiscípulos xquibij c'a: Riyoj xaxu (xaxe wi) wu'o' caxlan wey y ca'i' car c'o kiq'ui, y re' ma xqueruben ta, xecha'. \p \v 18 Yac'a ri Jesús xubij chique:\f + \fr 14:18 \ft Mt. 28.18.\f* Tic'ama' pe wawe'. \p \v 19 Y can yac'ari' tek Riya' xubij chique quinojel ri winek chi quetz'uye' pa ruwi' ri rexlaj k'ayis. Yac'ari' tek Riya' xeruli'ej c'a pa ruk'a' ri wu'o' caxlan wey y ri ca'i' car y c'ac'ari' xtzu'un chicaj y xuc'utuj ri rubendición\f + \fr 14:19 \ft Mt. 15.36; 26.26; Mr. 8.6; Lc. 22.19.\f* ri Dios pa ruwi'. C'ac'ari' xeruwech'ela'\f + \fr 14:19 \ft Hch. 27.35.\f* c'a el ri caxlan wey y ri car y xuya' el chique ri rudiscípulos y ri discípulos xbequiyala' chique ri winek.\f + \fr 14:19 \ft Jn. 6.11, 23.\f* \v 20 Can quinojel c'a jabel xewa'. Can majun c'a ri man ta xwa' chi utz. Y c'a c'o na c'a cablajuj chaquech ri xnoj ca riq'ui ri caxlan wey rachibilan car ri xmolotej ca,\f + \fr 14:20 \ft Mt. 16.9.\f* ri xa ma xq'uis ta. \v 21 Sibilaj ye q'uiy c'a ri winek ri xewa' ruma xaxu (xaxe) wi ri achi'a' yec'o wu'o' mil, yac'a ri ixoki' y ri ac'ala' ma xe'ajlex ta. \s1 Tek ri Jesús xbiyin chraken pa ruwi' ri choy \p \v 22 Y yac'ari' tek ri Jesús xerucusaj el ri rudiscípulos chupan ri jucu' y xubij chique chi quebe c'a ri juc'an chic ruchi' ya'; chi can quenabeyej c'a el chuwech, ruma Riya' c'a yerutek na ca ri winek chi tak cachoch.\f + \fr 14:22 \ft Mr. 6.45.\f* \v 23 Yac'a tek ye rutakon chic ca ri winek chi tak cachoch, ruyon c'a xjote' el pa ruwi' ri juyu'\f + \fr 14:23 \ft Mr. 6.46; Lc. 6.12; Hch. 6.4.\f* chubanic orar. Y c'a chiri' c'a c'o wi tek xoc pe ri ak'a'. \v 24 Y ri jucu' ri ye benak wi ri discípulos pa runic'ajal chic c'a ri choy c'o wi, pero ri ruwi' ya' y ri cak'ik' nupaxij ri' chuwech ri jucu' y ma nuya' ta k'ij chare ri jucu' chi choj nibiyin chiquiwech, xa nutzolij c'a. \v 25 Y tek xa ruchapon c'a pe rusekeric, ri Jesús petenak c'a chraken pa ruwi' ri choy, riche (rixin) chi napon quiq'ui. \v 26 Yac'a tek ri rudiscípulos xquitz'et chi c'o jun petenak chraken pa ruwi' ri choy,\f + \fr 14:26 \ft Job 9.8; Is. 43.16.\f* riye' xsach quic'u'x y xquibij: ¡La' jun subunel (xibinel)! xecha'. Y xquirek quichi' tek xquibila' queri' ruma xquixibij qui'. \p \v 27 Yac'a ri Jesús chanin xch'o pe chique, y xubij c'a: Ma tixibij ta iwi'.\f + \fr 14:27 \ft Mt. 17.7; Jn. 14.27; 16.33.\f* Xa ticukuba' ic'u'x, xa yin c'a riyin, xcha' chique. \p \v 28 Y tek ri Jesús c'a petenak na pa ruwi' ya', ri Pedro xch'o c'a apo chare y xubij: Ajaf, wi yit c'a riyit, tabana' c'a chuwe chi yibiyin pa ruwi' ya' riche (rixin) chi yibe apo awuq'ui, xcha' ri Pedro. \p \v 29 Y ri Ajaf xubij pe chare ri Pedro: Catan c'a pe. Y ri Pedro can yac'ari' tek xel el chupan ri jucu' y xuchop c'a nibiyin pa ruwi' ya' riche (rixin) chi nibe apo riq'ui ri Jesús. \v 30 Xa yac'a tek xutz'et ri nuben ri nimalaj cak'ik', xpe xibinri'il chare. Y tek xuna' chi nibe ka chuxe' ya', riq'ui c'a ruchuk'a' xubij: ¡Ajaf, quinacolo'! xcha'. \p \v 31 Y ri Jesús can yac'ari' tek chanin xuchop ruk'a' ri Pedro y xubij chare: ¿Achique c'a ruma tek xa juba' oc xacukuba' ac'u'x wuq'ui?\f + \fr 14:31 \ft Mt. 8.26; 16.8; Stg. 1.6.\f* xcha' chare. \p \v 32 Tek riye' ye oconek chic el pa jucu',\f + \fr 14:32 \ft Jn. 6.21.\f* xtane' ri cak'ik'.\f + \fr 14:32 \ft Sal. 107.29; Mr. 4.41.\f* \v 33 Y can yac'ari' tek quinojel ri ye benak chiri' pa jucu' xquiya' c'a ruk'ij ri Jesús y xquibij c'a chare: Can kitzij wi chi yit Ruc'ajol\f + \fr 14:33 \ft Sal. 2.7; Mt. 16.16; 26.63; Mr. 1.1; Lc. 4.41; Jn. 1.49; 11.27.\f* ri Dios, xecha' chare. \s1 Tek ri Jesús q'uiy yawa'i' ri xeruc'achojsaj pa Genesaret \p \v 34 Y riye' xek'ax c'a pa ruwi' ri choy ri' y xe'apon chuchi' ya' chiri' pa Genesaret.\f + \fr 14:34 \ft Mr. 6.53.\f* \v 35 Ri chiri', tek xetamex c'a ruwech ri Jesús cuma ri achi'a', riye' xquelesaj c'a rutzijol chanin pa ronojel lugar ri yec'o pe chunakajal ri quitinamit, y ri winek xequic'amala' c'a pe ri yawa'i'. \v 36 Y ri yawa'i' ri' can niquic'utuj c'a utzil chare ri Jesús, chi tuya' k'ij chique chi astape' xaxu (xaxe) ta ruchi' ri rutziak niquichop\f + \fr 14:36 \ft Mt. 9.20; Lc. 6.19.\f* riche (rixin) chi yec'achoj. Y can queri' wi c'a xbanatej. Quinojel c'a ri xechapo ruchi' rutziak ri Jesús xec'achoj\f + \fr 14:36 \ft Mr. 3.10; 5.27-29.\f* chare ri quiyabil. \c 15 \s1 Ri nibano tz'il chare ruc'aslen jun winek xa ya ri itzel ri yepe pa ránima \p \v 1 Y yec'o c'a ca'i' oxi' achi'a' ri xe'apon riq'ui ri Jesús. Ri achi'a' ri' ye aj Jerusalem, y yeri' ri nibix fariseos y aj tz'iba' chique.\f + \fr 15:1 \ft Mr. 7.1.\f* Xe'apon c'a riq'ui ri Jesús y xquibij c'a chare: \v 2 ¿Achique c'a ruma tek la adiscípulos riyit ma niquiben ta ri bin ca cuma ri kati't kamama'?\f + \fr 15:2 \ft Ga. 1.14.\f* Ruma ri adiscípulos tek yewa' ma niquich'ej ta quik'a' achi'el rubanic ri nikaben riyoj,\f + \fr 15:2 \ft Mr. 7.5.\f* xecha'. \p \v 3 Y ruma chi queri' xquic'utuj chare ri Jesús, Riya' xubij c'a chique: ¿Achique c'a ruma tek riyix xa ya ri quibin ca ri iwati't imama' ri niben? Riq'ui ri' niben chare ri rupixa' ri Dios chi majun rejkalen. \v 4 Ri rupixa' ri Dios nubij c'a: Taya' quik'ij ri ate' atata'.\f + \fr 15:4 \ft Ex. 20.12; Lv. 19.3; Dt. 5.16; Jer. 35.18, 19.\f* Y wi c'o jun nibin pokon tak ch'abel\f + \fr 15:4 \ft Ex. 21.17; Pr. 20.20.\f* chique ri rute' rutata', can majun chic c'a ri nrajo', xa can ticamisex. Quec'ari' ri rubin ca ri Dios. \v 5 Yac'a riyix xa ma que ta ri' niben y nic'ut. Xa ma niben ta achi'el ri rubin ca ri Dios. Riyix xa ye'itijoj ri alc'ualaxela' chi ma rajawaxic ta chi yequito' ri quite' quitata'.\f + \fr 15:5 \ft Mr. 7.11.\f* Riyix xa nibij chique ri alc'ualaxela' chi xa tiquibij chique ri quite' quitata': Riyin ma yicowin ta yixinto' riq'ui ri nic'atzin chiwe, ruma ri c'o wuq'ui xa ntzujun (nsujun) chic chare ri Dios, yixcha' chique. Y riq'ui niquibij queri' chi quitzujun (quisujun) chic chare ri Dios, xa riche (rixin) chi ma yequito' ta ri quite' quitata'. \v 6 Y riq'ui ri nibij queri', can nik'alajin wi chi riyix nibij chique ri alc'ualaxela' chi ma tiquiya' ta quik'ij ri quite' quitata'. Y riq'ui ri', riyix ibanon chare ri rupixa' ri Dios chi majun rejkalen. Y queri' ibanon xaxu (xaxe wi) riche (rixin) chi niben ri quibin ca ri iwati't imama'. \v 7 Riyix xa ca'i' c'a ipalej. Xa can jabel c'a rubixic rubanon ca ri Isaías chiwij. Ruma ri Isaías rutz'iban c'a ca ri xbix chare ruma ri Dios y quec'are' ri nubij: \q1 \v 8 Re winek re' xaxu (xaxe) wi c'a riq'ui ri quich'abel\f + \fr 15:8 \ft Ez. 33.31; Mr. 7.6.\f* niquiya' nuk'ij, \q1 yac'a ri cánima xa nej c'o wi el chuwe riyin. \q1 \v 9 Xa majun c'a nic'atzin wi chi niquiya' nuk'ij, \q1 ruma ri ch'abel ri niquic'ut xa pixa' quiche (quixin) winek\f + \fr 15:9 \ft Is. 29.13.\f* y niquibij chi can yari' ri rajawaxic chi niban. \m Queri' ri rutz'iban ca ri Isaías, xcha' ri Jesús. \m \v 10 Y can yac'ari' tek ri Jesús xerusiq'uij (xeroyoj) apo ri winek riq'ui, ri quimolon qui' chiri', y xubij c'a chique: Tiwac'axaj c'a re xtinbij chiwe y tik'ax chiwech.\f + \fr 15:10 \ft Mr. 7.14.\f* \v 11 Ri nitz'ilobisan\f + \fr 15:11 \ft Ro. 14.14-23; 1 Ti. 4.4.\f* riche (rixin) ri winek ma ya ta c'a ri nutij ka, xa ya ri itzel tak ch'abel ri yerubij ri nitz'ilobisan riche (rixin),\f + \fr 15:11 \ft Hch. 10.15; Tit. 1.15.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 12 Yac'ari' tek ri discípulos xejel apo riq'ui ri Jesús, y xquibij chare: Ri fariseos xpe coyowal tek xquic'axaj ri ch'abel ri xabij, xecha' chare. \p \v 13 Yac'a Riya' xubij chique ri rudiscípulos: Ronojel tico'n ri ma ticon ta ruma ri Nata' ri c'o chila' chicaj xtic'uk el.\f + \fr 15:13 \ft Jn. 15.2.\f* \v 14 Xa que'iya' ca. Xa ye achi'el moyi' y ye uc'uey quiche (quixin) nic'aj chic ri xa ye achi'el moyi' chuka'.\f + \fr 15:14 \ft Mt. 23.16.\f* Y wi ri ye moyi' yequiyukej ri nic'aj chic moyi', junan c'a xquetzak pa tak jul,\f + \fr 15:14 \ft Is. 9.16; Os. 4.14, 17; Mal. 2.8; Lc. 6.39.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 15 Y ri Pedro xubij c'a chare ri Jesús: Tabij juba' chake chrij ri nitz'ilobisan\f + \fr 15:15 \ft Mr. 7.17.\f* riche (rixin) jun winek, ruma can ma xk'ax ta chkawech, xcha' ri Pedro. \p \v 16 Y ri Jesús xubij: ¿Riyix chuka' can c'a ma jane nik'ax ta chiwech ri nbij?\f + \fr 15:16 \ft Mt. 16.9; Mr. 7.18.\f* \v 17 ¿La ma nik'ax ta cami chiwech ri tzij ri nubij chi ri nutij ka ri winek, xa ma ya ta ri' ri nitz'ilobisan riche (rixin)? Ruma ri nutij ka xa chupan nibe wi y c'ac'ari' ntel el. \v 18 Yac'a ri itzel tak ch'abel ri nubij ri winek, can pa ránima c'a yepe wi, y ya c'a ri' ri nitz'ilobisan\f + \fr 15:18 \ft Stg. 3.6.\f* riche (rixin). \v 19 Ruma chi can pa cánima c'a ri winek yepe wi ri itzel\f + \fr 15:19 \ft Gn. 4.6-8; 8.21; Pr. 6.14; Jer. 17.9.\f* tak na'oj tek yecamisan. Chiri' chuka' nipe wi ri na'oj tek ri ixok c'o rachijil y nuc'om ruwech jun chic achi, y tek ri achi c'o rixjayil y nucanoj jun chic ixok,\f + \fr 15:19 \ft Mr. 7.21.\f* y ri winek ri yemacun y xa ma quic'ulaj ta qui'. Y pa cánima chuka' nipe wi tek ye'elek', tek yequibila' tzij ri xa ma kitzij ta chiquij nic'aj chic, y chuka' tek yeyok'on. \v 20 Y ronojel c'a ri yequibanala' ri achi'el ri', yari' ri nitz'ilobisan riche (rixin) ri winek. Yac'a ri nuben ri winek chi ma ruch'ajon ta jabel ri ruk'a' tek niwa',\f + \fr 15:20 \ft Mr. 7.2, 5.\f* ri' xa ma nutz'ilobisaj ta ri ruc'aslen. Quec'ari' xubij ri Jesús. \s1 Jun ixok ri xa ma israelita ta ri can xucukuba' ruc'u'x riq'ui ri Jesús \p \v 21 Y ri Jesús ye rachibilan ri rudiscípulos xel c'a el chiri', y xbe c'a quela' pa jun lugar ri nakaj nicanaj chique ri tinamit Tiro y Sidón.\f + \fr 15:21 \ft Mr. 3.8; 7.31; Lc. 6.17.\f* \v 22 Y chiri' c'o c'a jun ixok aj Canaán xpe c'a riq'ui ri Jesús. Riya' ruma nibison, can nuc'utuj c'a utzil chare ri Jesús y can nurakala' c'a ruchi' chubixic: Tajoyowaj nuwech riyit Ajaf, ri yit Ralc'ual ca ri rey David.\f + \fr 15:22 \ft Mt. 9.27.\f* Quinato' c'a, ruma ri ti wal c'o jun itzel espíritu riq'ui, y ch'ujernek pa ruk'a'. \p \v 23 Yac'a ri Jesús majun ch'abel xubij ta chare ri ixok. Y ri discípulos xejel apo riq'ui ri Jesús\f + \fr 15:23 \ft Mt. 14.15.\f* y xquibij chare: Tabij chare re ixok re' chi titzolin ca, ruma nurakala' ruchi' tzeketel pe chikij, xecha' chare. \p \v 24 Xpe ri Jesús xubij: Riyin xitak pe xaxu (xaxe wi) chiquicanoxic ri winek israelitas\f + \fr 15:24 \ft Ro. 15.8.\f* ri quibanon achi'el carne'l ri ye sachnek, xcha' chique. \p \v 25 Can yac'ari' xpe ri ixok xoxuque' xomaje' chuwech ri Jesús,\f + \fr 15:25 \ft Mt. 8.2.\f* y xubij chare: Ajaf, can quinato', xcha' chare. \p \v 26 Yac'a ri Jesús xubij chare ri ixok: Ri rutzil ri Dios ma utz ta chi chare xabachique\f + \fr 15:26 \ft Ef. 2.12.\f* niya'ox (nya') wi. Ruma ma ruc'amon ta chi nelesex quiway ri alc'ualaxela', riche (rixin) chi niya'ox (nya') chique ri tak tz'i',\f + \fr 15:26 \ft Mt. 7.6; Fil. 3.2.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 27 Yac'a ri ixok xubij: Ajaf, can kitzij ri nabij. Pero chuka' ri tak tz'i' yequitij ri ruc'aj caxlan wey ri yequitzek ka ri cajaf chuxe' ri mesa. \p \v 28 Y ri Jesús can yari' xubij chare ri ixok: Can nik'alajin chi nim ri acukbel c'u'x.\f + \fr 15:28 \ft Mt. 9.2; Lc. 7.9.\f* Can tibanatej c'a ri nawajo' riyit, xcha' ri Jesús. Y ri ti k'opoj, ral ri ixok, can chupan c'a ri hora ri' xel el ri itzel espíritu riq'ui. \s1 Tek ri Jesús xeruc'achojsaj ye q'uiy yawa'i' \p \v 29 Tek ri Jesús k'axnek chic c'a pe chupan ri lugar ri nakaj nicanaj wi chique ri tinamit Tiro y Sidón, xapon c'a chunakajal ri choy Galilea.\f + \fr 15:29 \ft Mt. 4.18; Mr. 7.31 Jn. 6.1, 23.\f* Riya' xjote' c'a pa ruwi' ri juyu', y tek c'o chic chiri' xtz'uye' c'a. \v 30 Y yec'o c'a sibilaj ye q'uiy winek ri xe'apon riq'ui y ye quic'uan apo yawa'i'. Chique ri yawa'i' ri ye quic'uan apo, yec'o ri xa ma choj ta yebiyin ruma ye cojo, yec'o moyi',\f + \fr 15:30 \ft Mt. 11.5; Lc. 7.22.\f* yec'o mema',\f + \fr 15:30 \ft Is. 35.5, 6.\f* yec'o ri ma utz ta ri quik'a' caken, y yec'o nic'aj chic ri jun wi chic ruwech chi yabil ri ntoc chique. Ri winek ri' xequiya' c'a apo ri yawa'i' chuwech ri Jesús, y Riya' xeruc'achojsaj. \v 31 Can ruma c'a ri xuben ri Jesús quiq'ui ri yawa'i', ri winek can xquimey tek xquitz'et. Ruma ri mema' tek rubanon ca, wacami yech'o chic. Ri ma utz ta ri quik'a' caken, xec'achoj. Ri ye cojo, choj chic yebiyin. Ri moyi', yetzu'un chic. Ri winek can xquiya' wi c'a ruk'ij ruc'ojlen ri Dios riche (rixin) ri Israel. \s1 Tek ri Jesús xerutzuk más ye caji' mil winek \p \v 32 Ri Jesús xerusiq'uij (xeroyoj) ri rudiscípulos, y xubij c'a chique: Riyin sibilaj njoyowaj\f + \fr 15:32 \ft Sal. 86.15; Mt. 9.36; Mr. 1.41; He. 2.17; 4.15; 5.2.\f* quiwech re winek re', ruma c'o chic oxi' k'ij yec'o pe wuq'ui y wacami majun chic quiway riche (rixin) chi niquitij.\f + \fr 15:32 \ft Mr. 8.1.\f* Y yentek ta c'a el chi tak cachoch y xa majun niquitij el, ma utz ta; man xa quebetzak pa tak bey ruma wayjal,\f + \fr 15:32 \ft Sal. 103.13; 111.4.\f* xcha' chique. \p \v 33 Can yac'ari' tek xech'o apo ri discípulos chare ri Jesús y xquibij c'a: Re acuchi (achique) re yojc'o wi xa majun c'o. ¿Acuchi (achique) ta c'a nbekila' wi pe wey riche (rixin) chi yekatzuk jabel re winek re'?\f + \fr 15:33 \ft Nm. 11.21; 2 R. 4.43.\f* Xa can sibilaj ye q'uiy, xecha'. \p \v 34 Yac'a ri Jesús xuc'utuj c'a chique ri rudiscípulos: ¿Janipe' caxlan wey c'o iwuq'ui? xcha' chique. Y riye' xquibij: Riyoj xaxu (xaxe wi) wuku' caxlan wey y ca'i' oxi' tak car c'o kiq'ui, xecha' chare. \p \v 35 Y ri Jesús xubij c'a chique ri winek chi quetz'uye' ka ri pan ulef. \v 36 Yac'ari' tek Riya' xeruli'ej ri wuku' caxlan wey y ri car pa ruk'a' y tek rumatioxin chic chare ri Dios,\f + \fr 15:36 \ft Lc. 22.19.\f* c'ac'ari' xeruwech'ela' y xuyala' el chique ri rudiscípulos, y ri discípulos xequiya' chique ri sibilaj winek ri'.\f + \fr 15:36 \ft Dt. 8.10; 1 S. 9.13; Sal. 104.28; Mt. 14.19.\f* \v 37 Can quinojel c'a jabel xewa'. Can majun c'a ri man ta xwa' chi utz. Y c'a c'o na caxlan wey y car ri xmol ca. Wuku' chaquech\f + \fr 15:37 \ft Mt. 14.20.\f* c'a ri xnoj riq'ui ri caxlan wey y car ri xemolotej ca. \v 38 Ye caji' mil achi'a'\f + \fr 15:38 \ft Mt. 14.21.\f* c'a ri xewa', yec'a ri ixoki' y ri ac'ala' ma xe'ajlex ta. \v 39 Y yac'a tek ri Jesús ye rutakon chic ca ri winek chi tak cachoch, Riya' ye rachibilan ri rudiscípulos xoc el pa jucu'\f + \fr 15:39 \ft Mr. 8.10.\f* y xbe c'a pa Magdala. \c 16 \s1 Tek ri fariseos y ri saduceos xquibij chare ri Jesús chi tubana' chi c'o jun retal nibanatej chuwech ri caj riche (rixin) chi niquinimaj \p \v 1 Y yac'ari' tek yec'o achi'a' fariseos y yec'o chuka' achi'a' saduceos xe'apon riq'ui ri Jesús. Ri achi'a' ri' xe'apon c'a riq'ui ri Jesús ruma nicajo' niquitojtobej y xquibij c'a chare chi tubana' chi c'o jun retal nibanatej\f + \fr 16:1 \ft Mt. 12.38-41; Mr. 8.10-13; Lc. 11.16.\f* chuwech ri caj. \v 2 Yac'a ri Jesús xubij chique ri achi'a' ri': Tek riyix nitz'et chi quek rubanon ri sutz' chuwech ri caj, tek xka ka ri k'ij,\f + \fr 16:2 \ft Lc. 12.54-57.\f* nibij chi jabel ri tiempo nberubana'. \v 3 Y chuka' ri pa tak nimak'a', tek riyix nitz'et chi mukul ruwech ri caj y quek chuka' quibanon ri sutz', nibij chi ma utz ta ri k'ij nuben wacami. Riyix xa ca'i' c'a ipalej, ruma jabel iwetaman nitzu' achique nuben ruwech ri caj, iwetaman wi utz o ma utz ta ri k'ij nberubana'. Yac'a ri retal ri ntajin nibanatej\f + \fr 16:3 \ft Is. 7.14.\f* chiwech wacami nubij achique tiempo yojc'o wi, pero riyix xa ma nitzu' ta. \v 4 Ri winek riche (rixin) re tiempo re' sibilaj ye itzel y xa ma niquinimaj ta chic ri Dios. Riye' xa can nicajo' chi riyin nben na jun milagro chiquiwech c'ac'ari' yinquinimaj. Xa ma ya ta c'a ri nicajo' riye' ri xtibanatej. Ma que ta ri'. Xa can xu (xe wi) achi'el ri xbanatej riq'ui ri profeta Jonás ri jun achi ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, xaxu (xaxe) wi ri' ri retal ri xtibanatej, xcha' ri Jesús. Y xbe ye rachibilan ri rudiscípulos; xeruya' ca quiyon ri achi'a' ri'. \s1 Ri niquic'ut ri fariseos y saduceos man achi'el ta nubij ri ruch'abel ri Dios \p \v 5 Y tek ri Jesús y ri rudiscípulos xe'apon c'a ri juc'an chic ruchi' ya',\f + \fr 16:5 \ft Mt. 15.39.\f* ri discípulos c'ac'ari' xquinabej chi xa majun caxlan wey quic'uan el.\f + \fr 16:5 \ft Mr. 8.14.\f* \v 6 Ri Jesús xubij c'a chique ri rudiscípulos: Can tiwac'axaj c'a ri xtinbij chiwe, chi can tichajij c'a iwi'\f + \fr 16:6 \ft Mt. 7.15; 24.4; Fil. 3.2; Col. 2.8; 2 P. 3.17.\f* chuwech ri ch'om (levadura) quiche (quixin) ri achi'a' fariseos\f + \fr 16:6 \ft Lc. 12.1.\f* y ri achi'a' saduceos, xcha' chique. \p \v 7 Y ruma chi queri' xubij ri Jesús, ri discípulos xquich'ob c'a pa tak cánima: Riya' xubij queri' ruma majun caxlan wey xkac'om pe riche (rixin) chi nikatij, xecha'. \p \v 8 Yac'a ri Jesús xretamaj c'a ri niquich'ob ri rudiscípulos pa tak cánima,\f + \fr 16:8 \ft Ap. 2.23.\f* y xubij c'a chique: ¿Achique ruma riyix nich'ob chi ruma majun caxlan wey xic'om pe, rumari' tek xinbij queri'? ¿Can ma icukuban ta ic'u'x wuq'ui y rumari' xaxu (xaxe wi) ri caxlan wey ri nich'ob? \v 9 Achi'el xa c'a ma jane nik'ax ta chiwech.\f + \fr 16:9 \ft Mt. 15.16, 17.\f* ¿Y ma ninatej ta chiwe tek xentzuk ri wu'o' mil winek riq'ui ri wu'o' caxlan wey?\f + \fr 16:9 \ft Mt. 14.17; Jn. 6.9.\f* ¿Can ma ninatej ta c'a chiwe janipe' chi chaquech caxlan wey ri ximol ca? \v 10 ¿Chuka' can ma ninatej ta c'a chiwe tek xentzuk ri caji' mil winek riq'ui ri wuku' caxlan wey?\f + \fr 16:10 \ft Mt. 15.34.\f* Chuka' chiri' can c'a pa tak chaquech na ri xe'imol ca. \v 11 ¿Achique ruma tek riyix ma xk'ax ta chiwech chi ma ruma ta chi majun caxlan wey ic'amom pe, tek xinbij chiwe chi can tichajij iwi' chuwech ri ch'om (levadura) quiche (quixin) ri fariseos y saduceos? xcha' ri Jesús. \p \v 12 Y ri discípulos, c'ac'ari' xk'ax chiquiwech chi ma chuwech ta c'a ri ch'om (levadura) ri niquicusaj ri fariseos y saduceos ri c'o chi niquichajij wi qui'. Xa chuwech ri niquic'ut ri achi'a' ri', ri man achi'el ta nubij ri ruch'abel ri Dios. \s1 Tek ri Simón Pedro xubij chi ri Jesús yari' ri Cristo \p \v 13 Y ri Jesús ye rachibilan ri rudiscípulos xapon c'a pa jun lugar ri nakaj nicanaj wi chare ri tinamit Cesarea ri nibix chuka' riche (rixin) ri Felipe chare. Xpe ri Jesús xuc'utuj c'a chique ri rudiscípulos: ¿Achique c'a niquibij ri winek chuwij riyin\f + \fr 16:13 \ft Mr. 8.27; Lc. 9.18.\f* ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol, chi yin achique c'a riyin? xcha' chique. \p \v 14 Y ri discípulos xquibij c'a chare ri Jesús: Yec'o ri yebin chi yit c'a riyit ri Juan ri Bautista.\f + \fr 16:14 \ft Mt. 14.2.\f* Yec'o nic'aj chic niquibij chi yit c'a riyit ri Elías.\f + \fr 16:14 \ft Mal. 4.5.\f* Yec'o chuka' yebin chi yit c'a riyit ri Jeremías. Y can yec'o chuka' yebin chi yit jun c'a chique ri profetas\f + \fr 16:14 \ft Lc. 9.7-9.\f* ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, xecha' ri discípulos. \p \v 15 Y c'ac'ari' ri Jesús xuc'utuj c'a chique ri rudiscípulos: ¿Yin achique c'a riyin nibij riyix? xcha' chique. \p \v 16 Y ri Simón Pedro can yac'ari' tek xubij: Yit c'a riyit ri Cristo, ri Ruc'ajol\f + \fr 16:16 \ft Sal. 2.7; Mt. 14.33.\f* ri c'aslic Dios, xcha' chare. \p \v 17 Y can xu (xe wi) xrac'axaj queri' ri Jesús, can yac'ari' xubij: Riyit Simón Pedro ruc'ajol ri Jonás, can jabel c'a ruwa'ak'ij, ruma ri xabij chi yin c'a riyin ri Cristo ri Ruc'ajol ri Dios. Ri xabij majun ta c'a winek ri xk'alajsan chawech,\f + \fr 16:17 \ft Ga. 1.16.\f* xa can ya c'a ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj ri xk'alajsan chawech. \v 18 Y riyin chuka' nbij c'a chawe chi riyit Pedro\f + \fr 16:18 \ft Jn. 1.42.\f* chic c'a abi', y pa ruwi' re abej re'\f + \fr 16:18 \ft Is. 28.16; Ef. 2.20; Ap. 21.14.\f* xtinpaba' wi ri nu'iglesia,\f + \fr 16:18 \ft 1 Co. 3.11.\f* y man c'a xtich'acatej ta ruma ruchuk'a' ri camic. \v 19 Y chawe c'a riyit xtinya' wi ri rulawa'il riche (rixin) ri rajawaren ri caj.\f + \fr 16:19 \ft Mt. 3.2.\f* Ronojel ri xtaxim wawe' chuwech re ruwach'ulef xtixime' chila' chicaj y ronojel ri xtaquir wawe' chuwech re ruwach'ulef xtiquiritej chila' chicaj.\f + \fr 16:19 \ft Jn. 20.23.\f* \p \v 20 Y ri Jesús can yac'ari' xuchilabej chique ri rudiscípulos chi majun achoj chare tiquitzijoj\f + \fr 16:20 \ft Mr. 8.30; Lc. 9.20, 21.\f* wi chi ya Riya' ri Cristo. \s1 Tek ri Jesús xubij chi xticamisex \p \v 21 Can yac'a chuka' ri' tek ri Jesús xuchop ruk'alajsaxic chiquiwech ri rudiscípulos, chi rajawaxic c'a chi Riya' nibe pa tinamit Jerusalem riche (rixin) chi nuk'axaj\f + \fr 16:21 \ft Mt. 17.12.\f* q'uiy tijoj pokonal pa quik'a' ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, pa quik'a' ri principali' tak sacerdotes y pa quik'a' chuka' ri aj tz'iba'. Can xubij chi xticamisex na wi,\f + \fr 16:21 \ft Mt. 20.18.\f* pero pa rox k'ij xtic'astej pe.\f + \fr 16:21 \ft Mt. 27.63; Mr. 8.31; Lc. 9.22.\f* \v 22 Y tek ri Pedro xrac'axaj chi queri' xubij ri Jesús, xuc'uaj el juba' quela' y xbechapon pe chare. Can xubij c'a chare: ¿Achique ruma ma napokonaj ta awi' riyit? Man ta nibanatej achi'el ri xabij riyit Ajaf, xcha' ri Pedro. \p \v 23 Yac'a tek ri Jesús xrac'axaj queri', xupiscolij ri' y xubij c'a chare ri Pedro: Cabiyin quela' riyit Satanás,\f + \fr 16:23 \ft Gn. 3.1-6; Mt. 4.10; Mr. 8.33; 2 Co. 11.14, 15.\f* ruma ma utz ta ri nach'ob. Riyit xa yatoc k'atbel nubey. Ruma ri nach'ob riyit xa can junan riq'ui ri niquich'ob ri winek y xa ma ya ta ri nrajo' ri Dios ri nach'ob. \p \v 24 Y ri Jesús xch'o c'a chique ri rudiscípulos, y xubij: Wi c'o jun nrajo' yirutzekelbej, man c'a tupokonaj ta nuk'axaj tijoj pokonal.\f + \fr 16:24 \ft Hch. 14.22; 2 Co. 4.10, 11; 1 Ts. 3.3; 2 Ti. 3.12.\f* Xa can tubana' c'a achi'el nuben jun ri benak chuxe' jun cruz riche (rixin) chi nbecamisex. Ma nuben ta chic ri nurayij ka riya'. Wi c'o c'a jun nich'obo queri', utz chi nipe wuq'ui y quirutzekelbej c'a. \v 25 Ruma xabachique ri can nupokonaj ri ruc'aslen re wawe' chuwech re ruwach'ulef, xa ma xtril ta c'a ruc'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Yac'a ri ma nupokonaj ta ri ruc'aslen re wawe' choch'ulef, astape' ta na can napon pa camic wuma riyin, can xtril wi ruc'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 16:25 \ft Mt. 10.39.\f* \v 26 Ruma, ¿achique ta c'a nuc'om pe chare ri winek, wi nic'oje' ri beyomel riche (rixin) ronojel re ruwach'ulef riq'ui y wi xa ma nicolotej ta? Astape' sibilaj q'uiy ri beyomel c'o riq'ui ri winek, ma nicowin ta c'a nulok' ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 16:26 \ft Sal. 49.7, 8.\f* \v 27 Riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol can xquipe chic c'a jun bey, y junan chic c'a nuk'ij nuc'ojlen riq'ui ri Nata' y ye wachibilan pe ri nu'ángeles.\f + \fr 16:27 \ft Jud. 14.\f* Y yac'ari' tek xtinya' rajel ruq'uexel chique quinojel; rajel ruq'uexel ri xequibanala'.\f + \fr 16:27 \ft Jer. 17.10; Ro. 2.6; 2 Co. 5.10; 1 P. 1.17.\f* \v 28 Y kitzij c'a re nbij chiwe, chi yec'o nic'aj chiwe riyix ri yec'o wawe' ri ma xquecom ta na, xquecom\f + \fr 16:28 \ft Mr. 9.1.\f* pero c'a ya tek quitz'eton chic na ca ri C'ajolaxel ri xalex chicojol petenak riq'ui ruk'ij ruc'ojlen, xcha' ri Jesús. \c 17 \s1 Tek ri Jesús xjalatej ruwachbel \p \v 1 Y tek k'axnek chic c'a\f + \fr 17:1 \ft Mr. 9.2-10; Lc. 9.27-36.\f* waki' k'ij, ri Jesús xerucha' ri Pedro, y chuka' ri Jacobo y ri Juan ri cach'alal qui', riche (rixin) chi xeruc'uaj chi ye oxi' c'a pa ruwi' jun nimajuyu'. \v 2 Ri Jesús xjalatej c'a ruwachbel chiquiwech ri ye oxi' rudiscípulos. Xuben c'a achi'el tek nitz'itz'an ri k'ij. Y ri rutziak can sek xuben achi'el ri sakil. Can sibilaj c'a rusakil xuben. \v 3 Y xebec'ulun c'a pe ri Moisés\f + \fr 17:3 \ft Ro. 3.21.\f* y ri Elías, y xquichop c'a tzij riq'ui ri Jesús. \v 4 Y yac'ari' tek ri Pedro xubij apo chare ri Jesús: Ajaf, xcha' chare. Xa utz kabanon chi yojc'o wawe'. Wi nawajo', tikabana' oxi' tak ca'aj. Jun awuche (awixin) riyit, jun riche (rixin) ri Moisés, y queri' chuka' jun chic riche (rixin) ri Elías, xcha' chare ri Jesús. \p \v 5 Tek ri Pedro can c'a nich'o na apo riq'ui ri Jesús, yac'ari' tek c'o jun sutz' sibilaj sek ri xka pe pa quiwi' y xerucuch. Y chupan c'a ri sutz' ri' c'o jun ch'abel xquic'axaj ri xubij: Yare' ri Nuc'ajol y can sibilaj nwajo' y nucukuban nuc'u'x riq'ui.\f + \fr 17:5 \ft Is. 42.1; Mr. 1.11; Hch. 3.22; 2 P. 1.17.\f* Can ya c'a Riya' tiwac'axaj,\f + \fr 17:5 \ft Dt. 18.15; Lc. 9.35.\f* xcha' ri ch'abel ri'. \p \v 6 Y tek ri ye oxi' discípulos xquic'axaj\f + \fr 17:6 \ft 2 P. 1.18.\f* ri ch'abel ri', xexuque' xemaje' ka. Y sibilaj c'a xquixibij qui'. \v 7 Y ri Jesús xjel c'a apo quiq'ui ri rudiscípulos, xeruchop ka riq'ui ruk'a' y xubij c'a chique: Quixyacatej c'a y ma tixibij ta iwi',\f + \fr 17:7 \ft Mt. 14.27.\f* xcha' ri Jesús chique. \p \v 8 Tek ri discípulos xquijek anej ri runak' quiwech, majun chic c'a ri xquitz'et, xa can ruyon chic ri Jesús c'o ca. \p \v 9 Y tek riye' ye xulan c'a pe chuwech ri juyu', ri Jesús xuchilabej chique ri rudiscípulos, y xubij: Majun achoj chare tibij\f + \fr 17:9 \ft Mt. 16.20.\f* wi ri xitz'et. Riyix utz nitzijoj, c'a ya tek riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol yin c'astajnek chic pe chiquicojol ri caminaki',\f + \fr 17:9 \ft Mr. 9.9.\f* xcha' chique. \p \v 10 Ri discípulos ri' can yac'ari' tek xquibij chare ri Jesús: Riyoj ketaman chi yit c'a riyit ri Cristo ri yit takon pe ruma ri Dios. ¿Y achique c'a ruma tek ri aj tz'iba' niquibij chi nabey c'o chi nipe ri Elías,\f + \fr 17:10 \ft Mal. 4.5; Mt. 11.14; 27.47-49; Mr. 9.11; Jn. 1.21, 25.\f* c'ac'ari' nipe ri Cristo? xecha'. \p \v 11 Y ri Jesús xubij c'a chique: Can kitzij wi chi ri Elías nipe nabey y nuben\f + \fr 17:11 \ft Lc. 1.17.\f* c'a ruchojmil ronojel ri rajawaxic chi nichojmirisex.\f + \fr 17:11 \ft Mal. 4.5, 6.\f* \v 12 Yac'a riyin nbij c'a chiwe chi ri Elías ri' xpe yan y ma xquetamaj ta el ruwech. Xa sibilaj c'a pokon xquiben el chare. Can achique ri xcajo' xquiben el chare,\f + \fr 17:12 \ft Mt. 14.3; Mr. 9.13.\f* can queri' wi xquiben. Y can queri' chuka' riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol, yec'o ri xquebano chuwe chi xtink'axaj tijoj pokonal, xcha' ri Jesús. \p \v 13 Y c'ac'ari' tek ri discípulos xk'ax chiquiwech chi ri Jesús chrij ri Juan ri Bautista xch'o wi. \s1 Tek ri Jesús xuc'achojsaj jun c'ajol ri c'o ataque chare \p \v 14 Tek ri Jesús y ri ye oxi' rudiscípulos\f + \fr 17:14 \ft Mr. 9.14; Lc. 9.37.\f* xe'apon ka acuchi (achique) quimolon wi qui' sibilaj ye q'uiy winek, c'o c'a jun achi xoc'ulun riq'ui ri Jesús y xoxuque' chuwech. Ri achi ri' xubij c'a chare ri Jesús: \v 15 Ajaf, tajoyowaj ruwech ri nuc'ajol, ruma riya' sibilaj nutij pokon pa ruk'a' ri ataque,\f + \fr 17:15 \ft Mt. 4.24.\f* y q'uiy c'a mul tzaknek pa k'ak' y pa tak ya'. \v 16 Xinc'om c'a pe riche (rixin) chi xonya' chiquiwech re adiscípulos riche (rixin) chi niquic'achojsaj ta el, y xa ma xecowin ta, xcha' ri achi. \p \v 17 Y ri Jesús yac'ari' tek xubij: Riyix winek ri yixc'o chuwech re ruwach'ulef, majun chiwe ri cukul ta ruc'u'x riq'ui ri Dios. Chi'iwonojel xa yix sachnek. ¿Riyix nich'ob chi riyin can ronojel k'ij xquic'oje' iwuq'ui y man c'a xquitane' ta chi yixincoch'?\f + \fr 17:17 \ft Lc. 9.41.\f* Tic'ama' c'a pe ri c'ajol wawe', xcha' ri Jesús. \p \v 18 Y can yac'ari' tek ri Jesús xchapon chare ri itzel espíritu riche (rixin) chi tel el riq'ui ri c'ajol ri'. Y can ya c'a hora ri' tek xc'achoj chare ri ruyabil, ruma xel el ri itzel espíritu riq'ui. \p \v 19 Y tek ri Jesús y ri rudiscípulos quiyon chic c'a yec'o, xepe ri discípulos xquic'utuj chare ri Jesús: ¿Achique ruma riyoj ma xojcowin ta xkelesaj\f + \fr 17:19 \ft Mr. 9.28.\f* el ri itzel espíritu? xecha' chare. \p \v 20 Y ri Jesús xubij chique: Ma xixcowin ta xiwelesaj ruma ma icukuban ta ic'u'x jabel riq'ui ri Dios. Y can kitzij c'a ri nbij chiwe: Xa riq'ui ta nicukuba' juba' ic'u'x riq'ui ri Dios,\f + \fr 17:20 \ft Mt. 21.21; Mr. 11.23; 1 Co. 12.9; 13.2.\f* astape' jun cukbel c'u'x ri xa achi'el jun ti ija'tz riche (rixin) ri mostaza,\f + \fr 17:20 \ft Lc. 17.6.\f* xa riq'ui ri' yixcowin nibij chare re jun juyu' re' chi tel el wawe' y tik'ax quela', y can xtik'ax wi. Y can ronojel c'a xquixcowin xtiben, wi nicukuba' ic'u'x riq'ui ri Dios. \v 21 Yac'a re jun ruwech itzel espíritu re' ntel, pero wi riyix niben orar y ma yixwa'\f + \fr 17:21 \ft Hch. 13.2, 3.\f* ta tek niben ri oración ri',\f + \fr 17:21 \ft Mt. 6.16, 18; 9.15; Hch. 14.23.\f* xcha' chique. \s1 Tek ri Jesús xubij chic jun bey chi xticamisex \p \v 22 Y tek ri Jesús y ri rudiscípulos yec'o chic c'a ri pa Galilea, xpe ri Jesús xubij chic c'a chique ri rudiscípulos: Riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol,\f + \fr 17:22 \ft Mt. 16.21; Mr. 8.31; 9.30, 31; Lc. 9.22; 18.31; 24.6, 7.\f* can xquijach wi pa quik'a' ri winek. \v 23 Can xquinquicamisaj,\f + \fr 17:23 \ft Is. 53.7, 10-12; Dn. 9.26.\f* yac'a ri pa rox k'ij xquic'astej pe chiquicojol ri caminaki'.\f + \fr 17:23 \ft Sal. 22.15, 22; 1 Co. 15.3, 4.\f* Y tek ri discípulos xquic'axaj ri xubij ri Jesús, can sibilaj c'a xebison. \s1 Tek ri Jesús xuya' ri puek riche (rixin) pa rachoch ri Dios \p \v 24 Y yac'a tek ri Jesús y ri rudiscípulos xe'apon ri pa tinamit Capernaum,\f + \fr 17:24 \ft Mr. 9.33.\f* ri yec'utun ri puek riche (rixin) pa rachoch ri Dios, ri c'o chi niquitoj quinojel ri achi'a', can xe'apon c'a chuka' riq'ui ri Pedro y xquic'utuj chare: ¿Ri Itijonel ma nuya' ta cami ri puek riche (rixin) pa rachoch ri Dios?\f + \fr 17:24 \ft Mt. 22.17, 19; Ro. 13.7.\f* xecha'. \p \v 25 Y ri Pedro xubij: Ja' (je), nuya'. Y tek ri Pedro xapon ri pa jay, nabey ri Jesús xbech'o pe y xubij chare: Simón Pedro, ¿achique nabij riyit? Ri aj k'atbel tak tzij chuwech re ruwach'ulef, ¿achoj chare c'a niquic'utuj wi ri alcawal o ri impuestos? ¿Chique ri calc'ual ka riye' o chique ri nic'aj chic ri xa ma ye calc'ual ta? xcha' ri Jesús. \p \v 26 Y ri Pedro xubij c'a chare ri Jesús: Ri aj k'atbel tak tzij xa chique ri ma ye calc'ual ta niquic'utuj wi ri alcawal o ri impuestos, xcha'. Y ri Jesús can yac'ari' tek xubij: Rumac'ari' tek riyin ma ntoj ta ri alcawal o ri impuestos, ruma yin c'a riyin ri Alc'ualaxel. \v 27 Pero riche (rixin) c'a chi ma niyacatej ta coyowal, jet ka chuchi' choy chuchapic car. Y ri nabey ri xtachop, tajaka' c'a pa ruchi' y chiri' xtawil wi ri puek ri nic'atzin riche (rixin) chi nbe'aya' ca chique ri ye c'utuy puek riche (rixin) pa rachoch ri Dios. Ri puek c'a ri' nuben c'a riche (rixin) chi naya' ca ri awuche (awixin) riyit y ri wuche (wixin) riyin, xcha' ri Jesús chare ri Pedro. \c 18 \s1 Tek ri Jesús xubij achique ri c'o más ruk'ij \p \v 1 Y ya c'a tiempo ri' tek ri discípulos xejel apo riq'ui ri Jesús, y xquic'utuj c'a chare: ¿Achique chake riyoj ri más nim ruk'ij\f + \fr 18:1 \ft Mr. 9.34; Lc. 9.46-48.\f* ri xtic'oje' pa rajawaren ri caj? xecha'. \p \v 2 Y ri Jesús can yac'ari' tek xusiq'uij (xroyoj) jun ti ac'al y xuya' chiri' pa quinic'ajal. \v 3 C'ac'ari' tek Riya' xubij chique ri rudiscípulos: Can kitzij c'a nbij chiwe, wi riyix ma nijel ta ri ina'oj, wi ma yixoc ta achi'el jun ti ac'al,\f + \fr 18:3 \ft Sal. 131.2.\f* ma xquixoc ta pa rajawaren ri caj.\f + \fr 18:3 \ft Mr. 10.14; Lc. 18.16.\f* \v 4 Xaxu (xaxe) wi c'a ri xtuch'utinirisaj ri' achi'el re jun ti ac'al re', ya c'a ri' ri más nim ruk'ij ri xtic'oje' chiquicojol ri yec'o pa rajawaren ri caj. \v 5 Xabachique ri nuc'ul jun ac'al pa nubi' riyin, jun ri achi'el re', ma xu (xe) ta wi xtuc'ul ri ac'al, xa can xquiruc'ul chuka' riyin.\f + \fr 18:5 \ft Mt. 10.40.\f* \s1 Juyi' oc ruwech ri winek ri nibano chare jun ralc'ual ri Dios chi nitzak pa mac \p \v 6 Y xabachique c'a winek ri nuben chi nitzak pa mac jun chique re tak ac'ala' re', ri yin quiniman riyin, ri winek ri xbano ri pokon ri', nimalaj ruc'ayewal nipe pa ruwi'. Rumari' xa utz na juba' chi ximon ta el jun nimalaj abej chukul y nbec'ak ca pa mar,\f + \fr 18:6 \ft Mr. 9.42; Lc. 17.2.\f* que chuwech chi nuben chare jun co'ol chi nitzak pa mac. Y ri abej ri ximon ta el chukul ri winek ri' can ta ya ri abej ri nucusex riche (rixin) chi niban ri qui'en, ri nisitix ruma jun bur. \v 7 Juyi' oc quiwech\f + \fr 18:7 \ft Mt. 26.24.\f* ri winek ri yec'o chuwech re ruwach'ulef, ruma yec'o ri yebano chique chi yemacun. Can c'o wi c'a chi queri' nic'ulwachitej chuwech re ruwach'ulef. Pero juyi' c'a oc ruwech ri winek ri nibano chare\f + \fr 18:7 \ft Dt. 13.6; Lc. 17.1.\f* jun chic chi nimacun. \p \v 8 Xa rumac'ari' wi xa ta jun ak'a' o jun awaken ri nibano chawe chi yamacun, xa utz tachoyo' el y tarokij el. Ruma más utz chi xaxu (xaxe wi) jun ak'a' o jun awaken c'o y yatoc chupan ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, que chuwech chi can tz'aket ak'a' awaken y xa pa k'ak'\f + \fr 18:8 \ft Mt. 5.30; Mr. 9.43, 45.\f* riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek ri yatbec'ak wi ca. \v 9 Y chuka' wi xa ta jun chique ri runak' awech ri nibano chawe chi yamacun, xa utz chi tawelesaj y tarokij el. Ruma más utz chi xaxu (xaxe wi) jun runak' awech c'o y yatoc chupan ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, que chuwech ca'i' runak' awech c'o y xa pa k'ak' yatbec'ak wi ca.\f + \fr 18:9 \ft Mt. 5.29.\f* \s1 Ri c'ambel tzij chrij jun carne'l ri sachnek ca \p \v 10 Man c'a tiwetzelaj ta jun chique re tak ac'ala' re',\f + \fr 18:10 \ft Zac. 13.7.\f* ruma riyin nbij c'a chiwe chi ri ángeles\f + \fr 18:10 \ft Sal. 34.7; Lc. 1.19; He. 1.14.\f* ri nichajin quiche (quixin) riye' can quitzuliben apo ri Nata' chila' chicaj. \v 11 Y riyin ri C'ajolaxel\f + \fr 18:11 \ft Mt. 8.20.\f* ri xinalex chicojol, can xipe wi c'a chiquicanoxic y chiquicolic ri ye sachnek pa mac.\f + \fr 18:11 \ft Jn. 3.16; Ro. 1.16.\f* \p \v 12 ¿Achique nibij riyix? Wi c'o jun achi ri yec'o ta jun ciento rucarne'l\f + \fr 18:12 \ft Lc. 15.4-7.\f* y nisach ta ca jun tek yeberuyuk'uj, ¿la ma yeruya' ta cami ca juba' ri nic'aj chic tak rucarne'l, y nibe pa tak juyu' chucanoxic ri jun ri sachnek ca? \v 13 Y astape' ri achi ri' c'a yec'o na ri noventa y nueve rucarne'l ri ma xesach ta ca, riyin nbij chi riya' más niquicot ránima riq'ui ri jun rucarne'l ri sachnek ca, tek nberila' pe. \v 14 Can queri' c'a chuka' ri Itata' ri c'o chila' chicaj, can ma ruraybel ta c'a Riya' chi nisach ta ca jun chique re tak ac'ala' re'. \s1 Achique rubanic nacuy jun awach'alal \p \v 15 Tek c'o c'a jun awach'alal\f + \fr 18:15 \ft Lc. 17.3, 4; Ga. 6.1, 2.\f* ri c'o pokon ri xuben chawe, jet riq'ui y pa ruyonil tabij c'a chare chi ma utz ta ri xuben. Y wi ri awach'alal ri' nrac'axaj ri nabij chare, can xach'ec wi c'a pe ri awach'alal ri'. \v 16 Yac'a wi xa ma yarac'axaj ta, que'ac'uaj c'a jun o ye ca'i' chic, riche (rixin) chi chiquiwech riye' tek nabij chare ri awach'alal chi ma utz ta ri rubanon. Riche (rixin) chi queri' can yix ca'i' o yix oxi' c'a ri yixc'o tek nichojmirisaj ronojel ri'. \v 17 Y wi ri awach'alal can ma nrac'axaj ta\f + \fr 18:17 \ft Mt. 18.16.\f* riq'ui ri xibij riyix chare, c'ac'ari' riyit ri banon ri pokon chawe, tabij chique ri kach'alal riche (rixin) ri iglesia. Y tek bin chic chare cuma ri kach'alal\f + \fr 18:17 \ft 1 Co. 5.3-5; 6.1, 5.\f* y ma riq'ui wi ri' ma nunimaj ta tzij, tibana' c'a chare achi'el xa jun c'utuy alcawal chi ma iwachibil ta chic. \p \v 18 Y can kitzij c'a re nbij chiwe: Ronojel c'a ri xtixim\f + \fr 18:18 \ft Mt. 16.19; Jn. 20.22, 23.\f* wawe' chuwech re ruwach'ulef xtixime' chuka' chila' chicaj. Ronojel c'a ri xtiquir wawe' chuwech ri ruwach'ulef xtiquiritej chila' chicaj. \p \v 19 Chuka' nbij chiwe: Wi chuwech re ruwach'ulef yec'o ye ca'i' kach'alal ri can junan quiwech\f + \fr 18:19 \ft 1 P. 3.7.\f* niquiben riche (rixin) chi niquic'utuj xabachique cosa chare ri Dios, ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj can xtuben c'a ri nic'utux chare cuma ri ye ca'i' ri'. \v 20 Ruma xabacuchi (xabachique)\f + \fr 18:20 \ft Hch. 20.7; 1 Co. 14.26.\f* c'a ri quimolon wi qui' ye ca'i' o ye oxi' pa nubi' riyin, can yinc'o c'a pa quinic'ajal, xcha' ri Jesús. \p \v 21 Y can yac'ari' tek xjel apo ri Pedro riq'ui ri Jesús y xubij chare: Ajaf, wi jun wach'alal can c'o pokon nubanala' chuwe, ¿c'a janipe'\f + \fr 18:21 \ft Mt. 18.15; Lc. 17.4.\f* c'a mul utz chi ncuy rumac? ¿La wuku' cami mul ncuy rumac? xcha' ri Pedro chare ri Jesús. \p \v 22 Yac'ari' tek ri Jesús xubij chare ri Pedro: Riyin ma nbij ta c'a chawe chi wuku' mul ri utz chi nacuy rumac jun awach'alal ri c'o pokon nubanala' chawe. Riyin nbij c'a chawe chi ri rumac ri awach'alal utz chi wuku' mul chi\f + \fr 18:22 \ft Sal. 78.40.\f* setenta ri nacuy rumac. \s1 Ri c'ambel tzij chiquij ri ye ca'i' aj c'as \p \v 23 Ruma chupan ri rajawaren ri caj, can nibanatej c'a achi'el ri xuben jun rey, tek xrajo' c'a xuchojmirisaj janipe' quic'as chiquijujunal ri rumozos. \v 24 Y tek ri rey ri' xuchop c'a ruchojmirisaxic, c'o c'a jun rumozo ri xbepabex chuwech y ri mozo ri' lajuj mil talentos ri ruc'as. \v 25 Y ruma c'a ri mozo ri' ma nicowin\f + \fr 18:25 \ft Ro. 3.19, 20; 5.8.\f* ta nutoj ri ruc'as ri rubanon, ri rey xubij c'a chi tic'ayix ri mozo ri' rachibilan ri rixjayil y ri ye calc'ual. Y chuka' can quec'ayix ri rucosas riche (rixin) chi ri rajel ntoc tojbel ri c'as. \v 26 Can yac'ari' tek ri mozo xxuque' xmaje' ka chuwech ri rey riche (rixin) chi nuc'utuj jun utzil chare. Y xubij c'a chare ri rey: Tabana' jun utzil chi quinawoyobej na juba'. Riyin can\f + \fr 18:26 \ft Ez. 18.22; Lc. 15.19.\f* xtintoj c'a chawe ronojel ri nuc'as, xcha'. \v 27 Y ri rey ri rupatrón ri mozo ri', can xujoyowaj c'a ruwech ri rumozo ri q'uiy ruc'as, rumari' xucuy ri ruc'as y majun xuben chare. \v 28 Yac'a tek cuyutajnek chic el ri mozo ri' chare ri ruc'as, xberuc'ulu' c'a jun rech mozo. Ri mozo ri' c'o c'a jun kajo'n rubanon riq'ui riya'. Ri kajo'n c'a ri rubanon ri rech mozo ri', man achi'el ta c'a ri ruc'as riya', xa jun ciento puek ri nibix denario chare. Pero ma riq'ui wi ri', riya' xupitz' chukul y nutz'apij yan c'a ruxla', y nubij c'a chare: Tatojo' pe ri ac'as ri abanon wuq'ui, nicha' chare. \v 29 Y ri rech mozo can yac'ari' xxuque' ka chuwech riche (rixin) chi nuc'utuj c'a utzil chare; y xubij c'a: Quinawoyobej na juba' y riyin xtintoj ronojel nuc'as chawe, xcha'. \v 30 Yac'a ri achi mozo achoj riq'ui banon wi ri c'as, ma xrajo' ta achi'el ri xbix chare y rumari' xbe pa k'atbel tzij y xberuya' ca pa cárcel, riche (rixin) chi queri' tek rutojon chic na ca ruc'as, c'ac'ari' utz chi ntel pe. \v 31 Tek xtz'etetej c'a cuma ri nic'aj chic cachibil ronojel ri xbanatej, can xpe c'a bis pa cánima. Y riye' xebe c'a riq'ui ri rey ri quipatrón y xbequitzijoj c'a chare ronojel ri xuben ri jun mozo riq'ui ri jun chic. \v 32 Y ri rey, ri quipatrón, can yac'ari' xutek rusiq'uixic (royoxic) ri mozo ri ma utz ta xuben, y xubij c'a chare: Riyit xa yit jun c'a itzel numozo. Riyin xincuy ronojel ri ac'as, ruma riyit xac'utuj utzil chuwe. \v 33 ¿La ma que ta cami ri', ri utz chuka' chi xaben ta riyit riq'ui ri awech mozo achi'el ri xinben riyin awuq'ui chi xinjoyowaj\f + \fr 18:33 \ft Ef. 4.32.\f* awech? \v 34 Y can yac'ari' tek ri rey ri quipatrón ri mozos ri', ruma xyacatej royowal, xujech c'a el ri itzel mozo pa quik'a' ri achi'a' ri yebano pokon. Y chiri' xtiban chare chi nuk'axaj tijoj pokonal c'a ya tek nitojtej na ca ronojel ri ruc'as. \p \v 35 Can quec'ari' chuka' xtuben ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj iwuq'ui riyix,\f + \fr 18:35 \ft Pr. 21.13.\f* wi xa ma riq'ui ta ronojel iwánima nicuy quimac ri iwach'alal tek c'o pokon niquiben chiwe,\f + \fr 18:35 \ft Mt. 6.12; Mr. 11.26.\f* xcha' ri Jesús. \c 19 \s1 Tek ri Jesús xubij chi ri achi ma utz ta chi nujech ca ri rixjayil \p \v 1 Y tek ri Jesús xtane' chubixic ri ch'abel ri', xel c'a el chiri' ye rachibilan ri rudiscípulos, xuya' c'a ca ri lugar ri', ri Galilea rubi'. Riya' xbe c'a quela' pa Judea, y xk'ax c'a juc'an\f + \fr 19:1 \ft Mr. 10.1-12; Jn. 10.40.\f* chic chare ri raken ya' Jordán. \v 2 Riya' sibilaj c'a ye q'uiy winek ri xetzekelben riche (rixin)\f + \fr 19:2 \ft Mt. 12.15; Mr. 6.55.\f* y yec'o c'a chuka' ri xeruc'achojsaj ca chiri'. \p \v 3 Y yac'ari' tek yec'o achi'a' fariseos ri xe'apon riq'ui ri Jesús, riche (rixin) chi niquitojtobej y nitzak ta pa quik'a'. Y rumari' xquic'utuj c'a chare: ¿Utz cami chi jun achi nujech ri' riq'ui ri rixjayil\f + \fr 19:3 \ft Mt. 5.31; 1 Co. 7.10-16.\f* ruma xabachique ta chi mac nuben ri rixjayil? xecha'. \p \v 4 Yac'a ri Jesús xubij c'a chique ri achi'a' ri': ¿La ma isiq'uin ta c'a riyix chupan ri ruch'abel ri Dios ri nubij wi chi ri Dios can pa rutiquiribel pe tek can pa c'ulaj xeruben? Can ma ruyon ta c'a ri achi, y chuka' ma ruyon ta ri ixok.\f + \fr 19:4 \ft Gn. 1.27; 5.2; Mal. 2.15; Mr. 10.6.\f* \v 5 Y xubij chique: Rumari' ri achi man chic c'a quiq'ui ta rute' rutata' xtic'oje' wi. Xa xtiquic'uaj c'a qui' riq'ui ri rixjayil,\f + \fr 19:5 \ft Gn. 2.24.\f* y chi ye ca'i' xa jun\f + \fr 19:5 \ft Mr. 10.9; Ef. 5.29-32; 1 Co. 6.16.\f* c'a ri xtiquiben. \v 6 Rumari' tek quic'uan chic qui', man chic ye ca'i' ta c'a winek, ma que ta chic ri', xa jun xtiquiben. Rumac'ari' ri can ye tunun chic ruma ri Dios, majun winek ri tijacho ta quiche (quixin). Queri' ri tz'ibatajnek ca, xcha' ri Jesús. \p \v 7 Y ri fariseos xquic'utuj c'a chare ri Jesús: Wi ma utz ta chi queri' niban, ¿achique c'a ruma tek ri Moisés xubij chi ri achi, utz nutz'ibaj jun wuj\f + \fr 19:7 \ft Dt. 24.1-4; Mt. 5.31.\f* y tubij chupan chi xquijech qui' riq'ui ri rixjayil y tuya' chare ri ixok y tuya' ca? \p \v 8 Y ri Jesús xubij c'a chique ri achi'a' ri': Ruma chi can cowirnek\f + \fr 19:8 \ft Jer. 6.16; He. 3.15.\f* ri iwánima riyix chi ma ninimaj ta ri Dios, xa rumac'ari' tek ri Moisés xuya' k'ij chi nijech ca ri iwixjaylal. Yac'a ri pa rutiquiribel pe xa ma que ta ri' xbanatej. \v 9 Riyin can nbij wi c'a chiwe chi xabachique achi ri nujech ri' riq'ui ri rixjayil\f + \fr 19:9 \ft 1 Co. 7.10, 11.\f* y xa ma ruma ta chi ri ixok xuc'om ruwech jun chic achi; wi ri achi ri' nuc'om chic pe jun ixok, ri achi ri' nimacun chuwech ri Dios.\f + \fr 19:9 \ft Mt. 5.32; Mr. 10.11; Lc. 16.18.\f* Y wi c'o c'a jun achi ri nuc'uan el ri ixok ri jachon ca ruma ri rachijil, chuka' ri achi ri' nimacun chuwech ri Dios, xcha' ri Jesús. \p \v 10 Y ri discípulos xquibij c'a chare ri Jesús: Wi jun achi can majun chic modo nujech ri' riq'ui ri rixjayil, xa más ta utz chi ri achi man ta nucanoj rixjayil,\f + \fr 19:10 \ft Gn. 2.18; Pr. 5.15-19; 1 Co. 7.1, 8; 1 Ti. 4.3.\f* xecha'. \p \v 11 Y ri Jesús can yac'ari' tek xubij chique ri rudiscípulos: Ma quinojel ta yecoch'o chi man ta xtic'oje' quixjayil, ruma ma quinojel ta yatajnek chique chi man ta xquec'ule'.\f + \fr 19:11 \ft 1 Co. 7.7, 9.\f* \v 12 Y can yec'o na wi achi'a' ri can c'a pa calaxic pe riq'ui ri quite' tek xk'alajin yan chi ma xtiquicanoj ta ixok. Yec'o chuka' achi'a' ri ye queri', xa ruma chi xa banon chique cuma ri ye ajk'omanel. Y yec'o chuka' achi'a' ri ye queri', xa ruma chi xa yec'a riye' ri xech'obo chi ma niquicanoj ta ixok, riche (rixin) chi yesamej jabel pa rusamaj ri Dios\f + \fr 19:12 \ft 1 Co. 7.32, 34; 9.5, 15.\f* y yequito' ri winek ri ye'oc pa rajawaren ri caj. Ri jun c'a ri can nuna' chi nicowin nic'oje' ruyonil, man c'a tucanoj ta ixok riche (rixin) chi ntoc rixjayil, xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xeruben bendecir ri ac'ala' \p \v 13 Y yec'o c'a ac'ala' ri xe'uc'uex apo chuwech ri Jesús, chi nuya' ta el ri ruk'a' pa quiwi' y tuc'utuj chuka' ri rubendición ri Dios pa quiwi' ri ac'ala' ri'. Yac'a ri discípulos xa xechapon chique ri winek chi ma quequic'om ta pe ri ac'ala'.\f + \fr 19:13 \ft Mr. 10.13; Lc. 18.15.\f* \v 14 Yac'a ri Jesús xa xubij c'a chique ri rudiscípulos: Tiya' k'ij chique ri ac'ala' chi yepe wuq'ui riyin, y ma que'ik'et ta. Ruma ri xque'oc pa rajawaren ri caj, xaxu (xaxe) wi ri winek ri ye achi'el re ac'ala' re'.\f + \fr 19:14 \ft Mt. 18.3; 1 P. 2.2.\f* \p \v 15 Y tek ri Jesús ruya'on chic ruk'a' pa tak quiwi' ri ac'ala', Riya' xbe, xuya' c'a ca ri lugar ri'. \s1 Tek jun c'ajol achi ri c'o q'uiy rubeyomal xbetzijon riq'ui ri Jesús \p \v 16 Y c'o c'a jun c'ajol achi ri xapon riq'ui ri Jesús y xubij: Riyit ri can yit utzilaj Tijonel, tabij c'a chuwe: ¿Achique c'a ri rajawaxic chi nben riyin riche (rixin) chi ntoc ta wuche (wixin) ri c'aslen\f + \fr 19:16 \ft Mt. 7.14; Lc. 10.25.\f* riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek? xcha' chare ri Jesús. \p \v 17 Y ri Jesús xubij chare: ¿Achique c'a ruma tek nabij utz chuwe riyin? Ruma majun winek ri utz ta, xa can xu (xe) wi c'a Jun ri utz y ri' ya ri Dios. Wi riyit can nawajo' c'a yatapon chupan ri c'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, can que'animaj c'a ri pixa',\f + \fr 19:17 \ft Lv. 18.5.\f* xcha' chare. \p \v 18 Y xpe ri c'ajol achi ri aponak riq'ui ri Jesús xuc'utuj c'a: ¿Achique c'a chi pixa' ri'? xcha'. Y ri Jesús xubij chare: Ri pixa' ri' ya ri ma cacamisan ta;\f + \fr 19:18 \ft Ex. 20.13; Dt. 5.17.\f* riyit achi ri c'o awixjayil, ma tacanoj ta jun chic ixok; ma catelek' ta, ma tatz'uc ta tzij chrij jun chic winek. \v 19 Chuka' taya' quik'ij\f + \fr 19:19 \ft Ex. 20.12; Mt. 15.4; Ef. 6.1, 2.\f* ri ate' atata'. Y achi'el nawajo' ka awi' riyit, queri' chuka' que'awajo' ri awuc' awach'alal.\f + \fr 19:19 \ft Lv. 19.18; Ro. 13.9; Ga. 5.14; Stg. 2.8.\f* Ye pixa' ri', xcha' ri Jesús. \p \v 20 Y ri c'ajol achi xubij c'a chare ri Jesús: C'a yin co'ol na tek nchapon pe rubanic ronojel ri'. ¿Achique ta c'a ri nic'aj chic ri ma nbanon ta? xcha'. \p \v 21 Y ri Jesús xubij c'a chare: Wi riyit nawajo' chi can tz'aket\f + \fr 19:21 \ft Mt. 5.48.\f* nuben ri ac'aslen chuwech ri Dios, jet, jac'ayij\f + \fr 19:21 \ft Hch. 2.45.\f* c'a ri c'o awuq'ui y ri rajel taya' chique ri pobres,\f + \fr 19:21 \ft Hch. 4.34; 1 Ti. 6.18.\f* riche (rixin) chi queri' nic'oje' abeyomal chila' chicaj.\f + \fr 19:21 \ft Lc. 12.33; 16.9.\f* Y catam pe wuq'ui y quinatzekelbej, xcha' ri Jesús. \p \v 22 Tek ri c'ajol achi xrac'axaj c'a ri ch'abel ri xubij ri Jesús, nibison ránima xtzolin el, ruma q'uiy ri beyomel c'o riq'ui y ma nrajo' ta ntel pa ruk'a'. \p \v 23 Can yac'ari' tek ri Jesús xubij chique ri rudiscípulos: Wacami can nbij wi c'a chi can kitzij wi chi c'ayef (cuesta) chi jun beyon\f + \fr 19:23 \ft Mr. 10.23-27; 1 Ti. 6.9.\f* ntoc pa rajawaren ri caj. \v 24 Y can nbij c'a chiwe chi xa ma can ta c'ayef (cuesta) chi nik'ax ri jun chicop ri camello rubi' pa ti rachek jun bak riche (rixin) t'iso'n (tz'iso'n), que chuwech chi ntoc jun beyon pa rajawaren ri Dios, xcha' ri Jesús. \p \v 25 Y tek ri rudiscípulos ri Jesús xquic'axaj ri ch'abel ri', xsach quic'u'x. Y niquibila' c'a chiquiwech: Wi can achi'el ri xubij, ¿achique ta c'a jun ri xticolotej? yecha'. \p \v 26 Ri Jesús xerutzu' apo ri rudiscípulos y xubij chique: Ma tich'ob ta queri'. Ri winek ma yecowin ta niquicol qui', yac'a ri Dios ronojel nicowin nuben,\f + \fr 19:26 \ft Gn. 18.14; Job 42.2; Jer. 32.17; Mr. 10.27.\f* xcha' chique. \p \v 27 Y yac'ari' tek ri Pedro xubij c'a chare ri Jesús: Riyit awetaman chi riyoj kaya'on ca ronojel ri c'o kiq'ui,\f + \fr 19:27 \ft Lc. 14.33.\f* riche (rixin) chi yit katzekelben.\f + \fr 19:27 \ft Mt. 4.20; 9.9; Mr. 1.17-20; 10.28; Lc. 5.11; 18.28.\f* ¿Y achique c'a ri xtikach'ec riyoj rumari'? xcha'. \p \v 28 Ri Jesús xubij c'a: Can kitzij c'a nbij chiwe chi tek xtapon ri k'ij tek ronojel c'ac'ac' chic rubanic,\f + \fr 19:28 \ft 2 Co. 5.17.\f* riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol c'o chic c'a nuk'ij nuc'ojlen y xquitz'uye' pa jun ch'aquet\f + \fr 19:28 \ft 1 Co. 6.2; Ap. 2.26.\f* riche (rixin) chi nk'et tzij. Y yac'a chuka' ri' tek riyix ri xixtzekelben wuche (wixin), xquixtz'uye' pa cablajuj ch'aquet riche (rixin) chi nik'et tzij pa quiwi' ri cablajuj tinamit ri yec'o pa rucuenta ri Israel.\f + \fr 19:28 \ft Lc. 22.30.\f* \v 29 Y xabachique winek ri wuma c'a riyin ruya'on ca rachoch, ruya'on ca rach'alal ye c'ajola' o k'opoji', rute' rutata', rixjayil, ralc'ual o rulef, q'uiy c'a ri xtuc'ul; can pa ciento c'a mul ri xtuc'ul. Y xtiyatej chuka' ruc'aslen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \v 30 Y c'o ri yec'o nabeyel ri xquecanaj c'a pa ruq'uisbel. Y c'o ri yec'o pa ruq'uisbel ri xquec'oje' pa nabey,\f + \fr 19:30 \ft Mt. 20.16; Mr. 10.31.\f* xcha' ri Jesús. \c 20 \s1 Ri c'ambel tzij chiquij ri mozos ri junan cajel xquic'ul \p \v 1 Ri rajawaren ri caj can junan c'a riq'ui achi'el nuben jun achi tata'aj pa jun jay ri xel el ri nimak'a' chiquicanoxic mozos, riche (rixin) chi yerutek pa rulef ri ruticon ruwech riq'ui uva. \v 2 Tek ri achi ri' xeril c'a ri mozos y tek ch'onak chic quiq'ui chi niquich'ec jojun denario ri jun k'ij, c'ac'ari' xerutek chusamajixic ri rulef ri ruticon ruwech riq'ui uva. \v 3 Achi'el xa pa tak a las nueve ri nimak'a' ri', riya' xel chic el jun bey y xerutz'et c'a chi chiri' pa c'aybel yec'o mozos ri ma quilon ta quisamaj. \v 4 Riya' xubij c'a chique: ¿Niwajo' isamaj? Wi niwajo', quixbiyin c'a chuka' riyix, quixbesamej pa nujuyu' ri nuticon ruwech riq'ui uva, y riyin xtintoj c'a chiwe ri ruc'amon chi nich'ec, xcha' chique. Y ri mozos ri' can xebe c'a pa samaj. \v 5 Ri tata'aj c'a, ri rajaf ri ulef, can queri' c'a chuka' ri xubanala' quiq'ui ri nic'aj chic mozos ri xeril tek xel el achi'el xa pa nic'aj k'ij y achi'el xa pa tak a las tres ri tikak'ij. Riya' xerutek c'a ri mozos pa rusamaj y xubij chique chi can xtuya' wi c'a chique ri ruc'amon chi niquich'ec. \v 6 Y achi'el xa pa tak a las cinco ri tikak'ij riya' xel chic el jun bey y xeberila' c'a pe nic'aj chic mozos. Y riya' xubij c'a chique ri mozos ri': ¿Achique c'a ruma tek ma iwilon ta el isamaj y chi jun k'ij re yixc'o wawe'? xcha' chique. \v 7 Y ri mozos ri' xquibij c'a: Majun xya'o kasamaj, xecha'. Y ri tata'aj rajaf ri ulef xubij c'a chique ri mozos ri': Quixbesamej c'a chuka' riyix pa nujuyu' ri nuticon ruwech riq'ui uva y xtintoj c'a chiwe ri ruc'amon chi nich'ec, xcha' chique. Y ri mozos ri' can xebe c'a pa samaj. \p \v 8 Yac'a tek xka ka ri k'ij, xpe ri rajaf ri ulef ri ticon ruwech riq'ui uva, xubij c'a chare ri uc'uey quiche (quixin) ri rumozos: Que'asiq'uij (que'awoyoj) pe quinojel ri mozos y que'atojo' el.\f + \fr 20:8 \ft Lv. 19.13.\f* Nabey c'a que'asiq'uij (que'awoyoj) pe ri mozos ri xe'oka pa ruq'uisbel, y yec'a ri mozos ri xe'oka pa nabey yeri' ri xqueruq'uisbej ca, xcha' riya'. \v 9 Tek ri mozos ri xe'oc pa samaj ri pa tak a las cinco ri tikak'ij xe'apon riche (rixin) chi yetoj pe, jun puek ri nibix denario chare ri xbequic'ulula' pe, ruma queri' ri ruraybel ri rajaf ri ulef chi xuya' chique. \v 10 Y tek xe'apon c'a ri mozos ri xe'oc pa samaj nabey riche (rixin) chi yebetoj pe, xquich'ob chi riye' más q'uiy cajel xtiquic'ul que chiquiwech ri nic'aj chic ri xa majun k'ij ta ri xesamej. Yac'a tek xquic'ul ri cajel, yac'ari' tek xquitz'et chi riye' chuka' xa jun puek ri nibix denario chare ri xquic'ul. \v 11 Tek ri mozos ri' xquic'ul ri cajel y xquitz'et chi xa junan ri xquic'ul quiq'ui ri nic'aj chic, xexebexot (xexebeloj) chrij ri tata'aj. \v 12 Ri mozos ri' niquibij c'a: Ri ye ruq'uisbel mozos xe'oc pa samaj, y xa jun hora oc xesamej, y riyit can junan xaben chake quiq'ui riye', tek riyoj can jun k'ij xojsamej y xojc'oje' chuxe' ri ruc'atanal ri k'ij, yecha' c'a. \v 13 Y ri rajaf ri samaj xubij c'a chare jun chique ri mozos ri': Riq'ui ri junan xentoj ri nic'aj chic mozos majun itzel ta xinben chawe riyit. Ruma awuq'ui riyit xkaya' chkawech chi jun denario ri nya' chawe. ¿Ninatej chawe? \v 14 Wacami riyit xaxu (xaxe wi) c'a tac'uaj la arajil y utz yabe. Y yac'a chique ri mozos ri c'a pa ruq'uisbel xe'oc pa samaj, can pa wánima c'a riyin xpe wi tek xinya' el ri cajel achi'el ri awajel riyit. \v 15 Ruma ronojel ri c'o wuq'ui riyin, can pa nuk'a' c'a riyin c'o wi riche (rixin) chi nben\f + \fr 20:15 \ft Ro. 9.20, 21.\f* achique ri nwajo' nben riq'ui. ¿O riyit xa itzel nana' chuwe tek riyin xa utz nuna'oj nben quiq'ui ri nic'aj chic?\f + \fr 20:15 \ft Jon. 4.1.\f* xcha'. \v 16 Y quec'ari', c'o ri yec'o nabeyel ri xquecanaj c'a pa\f + \fr 20:16 \ft Mt. 19.30.\f* ruq'uisbel. Y c'o ri yec'o pa ruq'uisbel ri xquec'oje' pa nabey, ruma ye q'uiy ri ye siq'uin (oyon),\f + \fr 20:16 \ft Lc. 14.24.\f* xa yac'a ri ma ye q'uiy ta ri ye cha'on,\f + \fr 20:16 \ft Mt. 22.14.\f* xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xunataj chic jun bey chi xticamisex \p \v 17 Ri Jesús y ri cablajuj rudiscípulos y ri nic'aj chic winek ri ye benak quiq'ui, quichapon el bey riche (rixin) chi ye jotol el pa tinamit Jerusalem.\f + \fr 20:17 \ft Jn. 12.12.\f* Y yac'ari' tek ri Jesús xeruc'uaj el juba' quela' pa quiyonil ri rudiscípulos ruma c'o c'a ri nrajo' nubij chique. \v 18 Riya' xubij c'a: Riyix iwetaman chi pa tinamit Jerusalem kachapon wi el bey, y ya ri chiri' xquijach wi el riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol. Xquijach\f + \fr 20:18 \ft Mt. 16.21.\f* na pa quik'a' ri principali' tak sacerdotes y pa quik'a' ri aj tz'iba'. Y riye' xtiquibij c'a chi can quicamisex. \v 19 Y chuka' xquinquijech el pa quik'a' winek\f + \fr 20:19 \ft Mt. 27.2; Jn. 18.28; Hch. 3.13.\f* ri xa ma ye israelitas ta. Y ri winek ri' xquetze'en chuwij, xquinquich'ey y c'ac'ari' xquinquibajij chuwech jun cruz riche (rixin) chi yinquicamisaj. Pero pa rox k'ij xquic'astej c'a pe, xcha' ri Jesús. \s1 Ri xuc'utuj ri quite' ri Jacobo y ri Juan \p \v 20 Y ri ye ca'i' discípulos ri ye ruc'ajol ri achi ri Zebedeo rubi',\f + \fr 20:20 \ft Mt. 4.21.\f* xejel apo riq'ui ri Jesús,\f + \fr 20:20 \ft Mr. 10.35.\f* cachibilan ri quite'.\f + \fr 20:20 \ft Mt. 27.56; Mr. 15.40.\f* Y ri quite' xxuque' xmaje' ka chuwech ri Jesús riche (rixin) chi nuc'utuj jun utzil chare. \v 21 Ri Jesús xubij c'a chare ri te'ej ri': ¿Achique c'a ri nawajo'? xcha' chare. Y ri ixok xubij c'a chare ri Jesús: Riyin nwajo' c'a chi tek yitc'o chic pan awajawaren, can tabana' c'a chi re ye ca'i' wal re' yetz'uye' ta apo awuq'ui;\f + \fr 20:21 \ft Mt. 19.28.\f* jun ta c'a ri pan awajquik'a' y jun ta c'a ri pan awajxocon, xcha'. \p \v 22 Y yac'ari' tek ri Jesús xubij chique ri ye ca'i' ral ri ixok ri': Riyix ma iwetaman ta c'a ri nic'utuj chuwe. ¿La nicoch'\f + \fr 20:22 \ft Mt. 26.39; Mr. 14.36; Jn. 18.11.\f* cami riyix achi'el ri xtiban chuwe riyin? ¿Y la nicoch' cami chuka' riyix jun tijoj pokonal achi'el ri xtink'axaj riyin?\f + \fr 20:22 \ft Lc. 12.50.\f* xcha' ri Jesús. Y riye' xquibij c'a: Nikacoch', xecha' chare. \p \v 23 Y ri Jesús xubij chic c'a chique: Can kitzij wi c'a chi riyix xticoch' na wi achi'el ri xtiban chuwe riyin. Chuka' can xticoch' jun tijoj pokonal\f + \fr 20:23 \ft Ro. 8.17; Ap. 1.9.\f* achi'el ri xtink'axaj riyin. Yac'a ri nic'utuj chuwe, chi riyix niwajo' chi jun nitz'uye' ri pa wajquik'a'\f + \fr 20:23 \ft Mt. 25.34.\f* y jun nitz'uye' ri pa wajxocon, ri' ma pa nuk'a' ta riyin c'o wi chi nya' chiwe. Ruma ri nic'utuj riyix, ri' xa quiche (quixin) chic c'a ri xtubij ri Nata' chi utz chi xquetz'uye' chiri', xcha' ri Jesús. \p \v 24 Y yac'a tek ri lajuj chic discípulos xquic'axaj ri xbitej ka, xpe c'a coyowal chique ri ye ca'i' discípulos ri cach'alal qui'. \v 25 Can yac'ari' tek ri Jesús xerusiq'uij (xeroyoj) ri rudiscípulos y xubij c'a chique: Riyix jabel iwetaman chi re wawe' chuwech re ruwach'ulef ri ye aj k'atbel tak tzij, yeri' ri yec'o pa quiwi' ri winek, y ruma chi can c'o quik'atbel tzij pa quiwi' ri winek, rumari' niquina' chi can yec'a riye' ri ye cajaf ri winek. Xa can xu (xe) wi c'a ri c'o quik'ij ri yebin ri c'o chi niban.\f + \fr 20:25 \ft Lc. 22.25.\f* \v 26 Yac'a ri chicojol riyix jun wi chic. Ruma ri nrajo' chi nic'oje' ruk'ij chicojol, xa tuch'utinirisaj ri', y querunimaj querilij\f + \fr 20:26 \ft Mt. 23.11; Mr. 9.35; 10.43; 1 P. 5.3.\f* ri nic'aj chic. \v 27 Wi c'o jun chiwe riyix ri nrajo' chi ya riya' ri nabey, xa tuch'utinirisaj ri',\f + \fr 20:27 \ft Mt. 18.14.\f* querunimaj querilij ri nic'aj chic. \v 28 Can achi'el nben riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol. Riyin ma xipe ta riche (rixin) chi ye ri winek yebano samaj pa nucuenta riyin. Riyin xipe riche (rixin) chi nben ri samaj ri nic'atzin chi nben pa quicuenta\f + \fr 20:28 \ft Jn. 13.4; Fil. 2.7.\f* ri winek, y can nya' wi' pa camic riche (rixin) chi queri' ye q'uiy ri yecolotej,\f + \fr 20:28 \ft Mt. 26.28.\f* xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Jesús xeruc'achojsaj ye ca'i' moyi' \p \v 29 Ri Jesús y ri rudiscípulos yac'a tek quichapon\f + \fr 20:29 \ft Mr. 10.46-52; Lc. 18.35-43.\f* el elen pa tinamit Jericó, y sibilaj c'a ye q'uiy winek ri ye tzekelbeyon el riche (rixin), \v 30 can yac'ari' tek ye ca'i' moyi'\f + \fr 20:30 \ft Mt. 9.27.\f* ye tz'uyul chuchi' ri bey xquic'axaj c'a chi ri Jesús yari' ri nik'ax el queri', y riye' xquirek quichi' y xquibij c'a: Riyit Ajaf, ri yit ralc'ual ca ri rey David, tajoyowaj\f + \fr 20:30 \ft Sal. 145.8; He. 4.15.\f* c'a kawech ruma re kabanon, xecha'. \p \v 31 Y ri winek xequik'il c'a ri moyi' ri' chi ma tiquirek ta chic quichi'. Yac'a riye' xa más niquirek quichi' y xquibij: Riyit Ajaf, ri yit ralc'ual ca ri rey David, tajoyowaj c'a kawech ruma re kabanon, xecha'. \p \v 32 Y ri Jesús xrac'axaj c'a ri quich'abel. Rumari' Riya' xpa'e' c'a y xerusiq'uij (xeroyoj). Y xubij chique: ¿Achique c'a niwajo'? xcha'. \p \v 33 Riye' xquibij c'a chare ri Jesús: Ajaf, riyoj nikajo' c'a chi yojtzu'un, xecha'. \p \v 34 Ri Jesús ruma xujoyowaj c'a quiwech ri ye ca'i' achi'a' moyi' ri', can yac'ari' tek xuchop ri runak' tak quiwech, y riye' xetzu'un c'a. Y xquitzekelbej chuka' el ri Jesús. \c 21 \s1 Ri xbanatej tek ri Jesús xoc apo pa tinamit Jerusalem \p \v 1 Y ri Jesús, y ri ye rudiscípulos y ri nic'aj chic winek ri ye benak quiq'ui, xa juba' chic c'a nrajo' chi ma ye'apon pa tinamit Jerusalem, ruma xa can pa tinamit Betfagé chic yec'o wi, tinamit ri c'o chunakajal ri juyu' Olivos.\f + \fr 21:1 \ft Zac. 14.4.\f* Y xpe c'a ri Jesús xerutek c'a el ye ca'i' rudiscípulos.\f + \fr 21:1 \ft Mr. 11.1; Lc. 19.29.\f* \v 2 Riya' xubij c'a el chique: Quixbiyin apo chupan la jun aldea la nitzu' apo chila', y can xu (xe) wi xquixoc apo, xtiwil jun ti alaj bur ri ximil ca chiri' riq'ui ri rute'. Tiquira' c'a pe ri te'ej y que'ic'ama' pe chi ye ca'i' chuwe. \v 3 Y wi c'o c'a jun xtibin pe chiwe chi achique ruma yixtajin ye'iquir, tibij c'a ca chare: Nic'atzin chare ri Ajaf,\f + \fr 21:3 \ft Sal. 24.1.\f* y xa chanin xque'orutzolij ca, quixcha' ca, xe'uche'ex el ruma ri Jesús. \p \v 4 Ronojel re' nibanatej ruma queri' tz'iban ca ruma ri jun profeta ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ri rutz'iban c'a ca riya', nubij: \q1 \v 5 Tiya' c'a rutzijol chique ri winek ye riche (rixin) ri tinamit Sion,\f + \fr 21:5 \ft Is. 62.11.\f* \q1 chi ri qui-Rey yac'are' petenak. \q1 Ri qui-Rey can ch'uch'uj wi c'a ránima. Y Riya' ch'ocol pe chrij jun ti bur. \q1 Can chrij wi c'a jun ti alaj bur ch'ocol wi pe. \q1 Ri ti alaj bur ral c'a jun chicop\f + \fr 21:5 \ft Zac. 9.9.\f* riche (rixin) ejka'n. \m Quec'ari' ri tz'ibatal ca. \m \v 6 Y ri ca'i' discípulos xebe c'a,\f + \fr 21:6 \ft Mr. 11.4.\f* y xquiben wi ri bin el chique ruma ri Jesús. \v 7 Xquic'om c'a pe ri ti alaj bur rachibilan ri rute', c'ac'ari' ri discípulos xquiya' ri quitziak\f + \fr 21:7 \ft 2 R. 9.13.\f* chiquij ri bur riche (rixin) chi ri Jesús xch'oque' el chrij. \v 8 Y ri ye tzeketel chrij ri Jesús sibilaj ye q'uiy. Y juba' ma quinojel chique riye' ri xquiriq'uila' ri nima'k tak quitziak pa rubey ri Jesús riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij. Y nic'aj chic winek ruma can niquiya' chuka' ruk'ij ri Jesús xebequic'amala' pe ruxak tak che'\f + \fr 21:8 \ft Lv. 23.40; Jn. 12.13.\f* ri can riche (rixin) wikbel, riche (rixin) chi xequiric' pa rubey. Y quec'ari' niquibanala' ye benak. \v 9 Y ri winek c'a ri ye nabeynek chuwech ri Jesús y ri yec'o ca chrij, can riq'ui c'a ronojel quichuk'a' niquibij: ¡Matiox chi petenak ralc'ual ca ri rey David!\f + \fr 21:9 \ft Mt. 22.42; Mr. 12.35-37; Lc. 18.38; Ro. 1.3.\f* ¡Riya' can banon pe bendecir ruma ri Ajaf Dios! ¡Y can pa rubi' ri Ajaf Dios\f + \fr 21:9 \ft Sal. 118.26; Mt. 23.39.\f* petenak wi! ¡Matiox chare ri Dios ri c'o chila' chicaj! yecha' c'a. \p \v 10 Yac'a tek ri Jesús ntoc apo ri pa tinamit Jerusalem,\f + \fr 21:10 \ft Mr. 11.15; Lc. 19.45.\f* xepe c'a ri winek xquimol apo qui' chanin chutz'etic ri Jesús. Y ri winek ri' niquibila' c'a: ¿Achique c'a chi achi re'? yecha'. \p \v 11 Y yec'o c'a nic'aj chic ri xebin: Re' yare' ri Jesús, ri profeta\f + \fr 21:11 \ft Jn. 6.14.\f* ri nik'alajsan ri ruch'abel ri Dios ri nipe pa tinamit Nazaret; tinamit ri c'o pa rucuenta ri Galilea, yecha'. \s1 Tek ri Jesús xerokotaj pe ri yetajin yec'ayin y ri yelok'onaj pa rachoch ri Dios \p \v 12 Y ri Jesús xoc c'a pa rachoch ri Dios\f + \fr 21:12 \ft Mal. 3.1, 2; Mr. 11.11.\f* ri c'o pa tinamit Jerusalem. Y tek xerutz'et ri winek chi achi'el c'aybel quibanon chare rachoch ri Dios, xerokotaj c'a pe quinojel ri yetajin yec'ayin y ri yelok'onaj chiri'. Y ri aj q'uexoy tak puek xerutecmayila' ca ri quimesas,\f + \fr 21:12 \ft Jn. 2.13-15.\f* y queri' chuka' xuben chique ri quich'acat ri yetajin yec'ayin palomax. \v 13 Ri Jesús xubij c'a chique ri winek ri': Chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca nubij chi ri wachoch, jay\f + \fr 21:13 \ft Is. 56.7.\f* riche (rixin) oración. Yac'a riyix xa achi'el jul quiche (quixin) alek'oma'\f + \fr 21:13 \ft Jer. 7.11; Mr. 11.17; Lc. 19.46.\f* ibanon chare, xcha' ri Jesús chique. \p \v 14 Y tek ri Jesús c'o c'a pa rachoch\f + \fr 21:14 \ft Hch. 3.1-10.\f* ri Dios, yec'o c'a winek ye moyi'\f + \fr 21:14 \ft Is. 35.5.\f* y yec'o chuka' ri ma yecowin ta yebiyin ruma chi ye cojo,\f + \fr 21:14 \ft Mt. 11.4, 5.\f* ri xe'apon riq'ui Riya', riche (rixin) chi yeruc'achojsaj el. Y Riya' can xeruc'achojsaj wi el.\f + \fr 21:14 \ft Hch. 10.38.\f* \v 15 Yac'a ri principali' tak sacerdotes y ri ye aj tz'iba' xpe coyowal, ruma ri Jesús q'uiy milagros ri yerubanala', y ruma chuka' ri ac'ala' riq'ui c'a quichuk'a' niquibila' chiri' pa rachoch ri Dios: ¡Matiox chi xoka ralc'ual\f + \fr 21:15 \ft Is. 11.1; Mt. 22.42; Jn. 7.42.\f* ca ri David! yecha'. Y ya c'a ri' ri xyaco coyowal. \v 16 Xepe ri principali' tak sacerdotes y ri achi'a' aj tz'iba', xquibij c'a chare ri Jesús: ¿Nawac'axaj c'a ri yetajin chubixic ri ac'ala'? xecha'. Y xpe ri Jesús xubij chique ri achi'a' ri': Ja' (je), nwac'axaj. Y riyix, ¿la majun bey cami isiq'uin chupan ri ruch'abel ri Dios tek nubij: \q1 Riyit Dios can abanon chique ri ac'ala' y chique ri c'a yetz'uman\f + \fr 21:16 \ft Sal. 8.2.\f* na chi ntel ch'abel pa quichi' riche (rixin) chi nac'ul ak'ij ac'ojlen? \m Quec'ari' nubij ri ruch'abel ri Dios, xcha' ri Jesús chique ri achi'a' ri'. \m \v 17 Y ri Jesús xeruya' c'a ca chiri' ri achi'a' ri'. Riya' xel el ri pa tinamit Jerusalem y xbe c'a pa tinamit Betania.\f + \fr 21:17 \ft Mr. 11.1-11; Jn. 11.18; 12.1-8.\f* C'a chiri' c'a xbe wi riche (rixin) chi xbe'uxlan ri jun ak'a' ri'. \s1 Tek ri Jesús xubij chare ri juwi' che' ri higo rubi' chi majun bey chic xtiwachin ta \p \v 18 Y nimak'a' ri ruca'n k'ij, tek ruchapon bey riche (rixin) chi nitzolin pa tinamit Jerusalem, ri Jesús xpe runumic.\f + \fr 21:18 \ft Mr. 11.12-14.\f* \v 19 Y tek benak, Riya' xutz'et c'a juwi' che' ri higo rubi' tiquil chunakajal ri bey. Xbe c'a apo chuxe' chucanoxic ruwech, pero xa majun ruwech c'o ta, xa ruyon ruxak c'o. Yac'ari' tek ri Jesús xubij chare ri che': Majun bey chic c'a xcawachin ta. Y ri juwi' che' ri' can chanin xchaki'j ka. \v 20 Tek ri rudiscípulos ri Jesús xquitz'et chi chaki'j chic ri juwi' che' higo rubi',\f + \fr 21:20 \ft Mr. 11.20, 21.\f* xquibila' chiquiwech: ¿Achique c'a rubanic la' chi can chanin xchaki'j ka re juwi' che' re'? xecha'. \p \v 21 Xpe ri Jesús xubij c'a chique: Can kitzij nbij chiwe, chi wi riyix can nicukuba'\f + \fr 21:21 \ft Mt. 17.20; Mr. 11.23; Lc. 17.6; Stg. 1.6.\f* ic'u'x riq'ui ri Dios y ma nuben ta ca'i' ic'u'x, can xquixcowin c'a niben achi'el xinben riyin chare re jun higo re'. Y ma xu (xe) ta wi re' ri xquixcowin xtiben, xa can xquixcowin nibij chare re juyu' re' chi tel el wawe' y tik'ax chupan ri mar, y can quec'ari' ri xtibanatej. \v 22 Can ronojel wi c'a ri nic'utuj chare ri Dios, wi riyix can ninimaj chi nic'ul, can xtic'ul wi c'a.\f + \fr 21:22 \ft Mt. 7.7; Mr. 11.24; Lc. 11.9; Stg. 5.16.\f* \s1 Yec'o ri yec'utun chare ri Jesús chi achique xya'o k'atbel tzij pa ruk'a' \p \v 23 Y tek ri Jesús c'o chic pa rachoch ri Dios y nuc'ut chic ri ruch'abel ri Dios chiquiwech ri winek, ri principali' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij chiquicojol ri winek, xe'apon apo riq'ui ri Jesús y xquic'utuj c'a chare:\f + \fr 21:23 \ft Lc. 20.21.\f* ¿Achique chi k'atbel tzij\f + \fr 21:23 \ft Ex. 2.14; Hch. 4.7; 7.17.\f* c'o pan ak'a' riche (rixin) chi xe'awokotaj el ri winek ri yec'ayin re pa rachoch ri Dios? ¿Y achique chuka' xya'o ri k'atbel tzij ri' pan ak'a' chi ye'abanala' quere'? xecha' chare. \p \v 24 Xpe ri Jesús xubij c'a chique ri achi'a' ri': Riyin c'o c'a chuka' jun ri nwajo' nc'utuj chiwe, y wi riyix xtibij chuwe, riyin chuka' xtinbij c'a chiwe achique ri yayon pe k'atbel tzij pa nuk'a' chi yenbanala' quere'.\f + \fr 21:24 \ft Job 5.13.\f* \v 25 Y yac'ari' tek ri Jesús xuc'utuj c'a: ¿Ri Juan xtak pe ruma ri Dios riche (rixin) chi xeruben bautizar ri winek? ¿O xa ye ri winek xebin chare chi xuben queri'? xcha' ri Jesús. Y ri principali' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij xquibila' c'a chiquiwech: ¿Achique c'a xtikabij chare wacami? xecha' ka. Ruma wi nikabij chi ri Juan ya ri Dios ri takayon pe, ri Jesús xa xtubij c'a chake chi achique c'a ruma tek ma xinimaj ta ri xubij. \v 26 Y wi nikabij chi xa winek xebin chare ri Juan chi xuben queri', c'o ruc'ayewal nuc'om pe chake riyoj, ruma ri winek xqueyacatej pe chikij. Ruma quinojel ri winek quetaman wi chi ri Juan can jun profeta\f + \fr 21:26 \ft Mt. 14.5; Mr. 6.20; Lc. 20.6; Jn. 5.35; 10.41, 42.\f* ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios, xecha' c'a ka chiquiwech. \p \v 27 Y yac'ari' tek xquibij apo chare ri Jesús: Riyoj ma ketaman ta, xecha' apo. Y ri Jesús can yac'a chuka' ri' xubij chique ri achi'a' ri': Ruma c'a chi riyix ma xixcowin ta xibij chuwe, queri' c'a chuka' riyin ma xtinbij ta chiwe achique yayon k'atbel tzij pa nuk'a' chi yicowin yenbanala' quere', xcha' ri Jesús. \s1 Ri c'ambel tzij chiquij ri ye ca'i' c'ajola' \p \v 28 Yac'ari' tek ri Jesús xubij chic c'a chique ri achi'a' ri': ¿Achique nibij riyix chrij re xtinbij chiwe? C'o c'a jun achi yec'o ca'i' ruc'ajol. Y ri tata'aj ri' xapon c'a nabey riq'ui ri jun, y xubij chare: Wacami, jabana' juba' kasamaj, ri acuchi (achique) katicon wi ri uva, xcha' chare. \v 29 Xpe ri c'ajolaxel ri' xubij c'a chare ri rutata':\f + \fr 21:29 \ft Lc. 15.18.\f* Riyin ma yibe ta, xcha'. Pero xtzolin pe ruc'u'x\f + \fr 21:29 \ft Is. 55.6, 7; Dn. 4.34-37; Mt. 3.2; Hch. 26.20.\f* ruma xuch'ob chi ma utz ta ri ch'abel ri xubij y xbe c'a pa samaj.\f + \fr 21:29 \ft Jon. 3.3.\f* \v 30 Y ri tata'aj xapon c'a chuka' riq'ui ri jun chic ruc'ajol, y xubij chare chi tibe pa samaj. Y ri c'ajolaxel ri' xubij chare ri rutata': Táta, yare' yibe, xcha'. Yac'a ri c'ajolaxel ri' xa ma xbe ta\f + \fr 21:30 \ft Mt. 7.21-23; 15.8.\f* pa samaj. \v 31 Y c'ac'ari' ri Jesús xuc'utuj: ¿Achique chique ri ye ca'i' ri' ri xbano ri ruraybel ri rutata'? xcha'. Y ri achi'a' ri' xquibij c'a: Ri xbano ri ruraybel ri rutata' ya ri nabey, xecha'. Y ri Jesús xubij c'a chique: Can kitzij c'a nbij chiwe chi xa ye ri c'utuy tak alcawal y ri ixoki'\f + \fr 21:31 \ft Lc. 7.37-50.\f* ri ma utz ta c'aslen quic'uan, xa yeri' ri xque'oc nabey pa rajawaren ri Dios, que chiwech riyix, ruma riye' xtzolin pe quic'u'x. \v 32 Ri Juan ri Bautista\f + \fr 21:32 \ft Mt. 3.1.\f* tek xpe, riya' xuc'ut c'a jun chojmilaj bey chiwech,\f + \fr 21:32 \ft Is. 35.8; Jer. 6.16.\f* yac'a riyix xa ma xinimaj ta. Xaxu (xaxe wi) ri c'utuy tak alcawal\f + \fr 21:32 \ft Lc. 3.12.\f* y ri ixoki' ri ma utz ta quic'aslen, xaxu (xaxe) wi riye' ri xeniman. Yac'a riyix, astape' xitz'et ri' xa ma xtzolin ta pe ic'u'x riche (rixin) chi queri' xinimaj ta. \s1 Ri c'ambel tzij chiquij ri itzel tak kajoy ulef \p \v 33 Y tiwac'axaj na pe' jun chic c'ambel tzij, xcha' ri Jesús chique ri winek: Xc'oje' c'a jun achi ri can tetata' chic, ri xutic c'a ruwech ri rulef riq'ui uva\f + \fr 21:33 \ft Sal. 80.8, 9; Cnt. 8.11; Is. 5.1; Jer. 2.21.\f* y xuben coral chrij ri rulef. Xuben chuka' achi'el jun ti pila pan ulef riche (rixin) chi niyitz' ri uva chupan, y xuben chuka' jun setesic tz'ak ri nej xujotoba' chicaj, y pa ruwi' ri' xc'oje' wi rachoch ri chajinel. C'ac'ari' xuya' ca pa kajic chique ca'i' oxi'\f + \fr 21:33 \ft Lc. 20.9.\f* mozos, y riya' xbe nej.\f + \fr 21:33 \ft Mt. 25.14; Mr. 12.1.\f* \p \v 34 Y yac'a tek xapon ri ruk'ijul riche (rixin) chi nijunex ruwech ri uva, ri rajaf ri ulef xutek nabey jun rumozo, c'a juba' ri' xutek jun chic. Y queri' ye q'uiy mozos ri xerutek quiq'ui ri kajoy tak ulef chuc'ulic ri uva kajbel riche (rixin) ri ulef.\f + \fr 21:34 \ft Cnt. 8.11.\f* \v 35 Xa yac'a ri achi'a' kajoy tak ulef, xa ma xequic'ul\f + \fr 21:35 \ft 2 Cr. 36.16.\f* ta jabel ri mozos ri ye takon el ruma ri rajaf ri ulef. Jun xquich'ey, jun chic xquiq'uek chi abej\f + \fr 21:35 \ft 2 Cr. 24.21.\f* y jun chic xquicamisaj. \v 36 Y ri rajaf ri ulef xerutakala' c'a nic'aj chic achi'a' ri ye rumozos. Sibilaj ye q'uiy chic c'a ri xerutek. Xa yac'a ri achi'a' kajoy tak ulef xa can queri' chuka' xquibanala' pe chique. \p \v 37 Y pa ruq'uisbel, xutek\f + \fr 21:37 \ft Jn. 3.16; He. 1.2.\f* ri ruc'ajol ruma riya' xuch'ob ka: Ri achi'a' ri ye kajayon ri ulef can xqueniman wi c'a chare ri nuc'ajol tek xtiquitz'et chi can ya riya' ri napon quiq'ui, xcha'. \v 38 Yac'a ri achi'a' ri ye kajayon ri ulef, can xu (xe) wi xquitz'et chi ya ri ruc'ajol\f + \fr 21:38 \ft Hch. 4.27.\f* ri rajaf ri ulef ri xapon, xquibila' c'a chiquiwech: Yare' ri xtoc ca rajaf ronojel re ulef re kakajon. Wacami quixam pe, tikacamisaj\f + \fr 21:38 \ft Jn. 11.53.\f* riche (rixin) chi re ulef ntoc ca kiche (kixin) riyoj, xecha'. \v 39 Y can queri' wi c'a xquiben. Xquichop ri c'ajolaxel y c'ac'ari' xquelesaj c'a el chiri' chupan ri rulef y xquicamisaj.\f + \fr 21:39 \ft Hch. 2.23.\f* \p \v 40 Yac'ari' tek ri Jesús xubij: Tek xtipe ri rajaf ri ulef ri ticon ruwech riq'ui uva, ¿achique cami xtuben chique ri achi'a' kajoy tak ulef, nich'ob riyix? xcha' ri Jesús. \p \v 41 Y ri winek xquibij c'a: Ri rajaf ri ulef man c'a xtujoyowaj ta quiwech ri itzel tak achi'a' kajoy ulef y xquerucamisaj\f + \fr 21:41 \ft Dt. 4.26.\f* y c'ac'ari' ri rulef xtuya' chic ca pa kajic chique nic'aj chic\f + \fr 21:41 \ft Lc. 20.16.\f* achi'a' kajoy tak ulef, ri can xtiquiya' wi ri uva kajbel riche (rixin) ri ulef tek napon ri ruk'ijul, xecha'. \p \v 42 Xpe ri Jesús xubij c'a chique: ¿La can majun bey c'a isiq'uin ta ri jun tzij tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios? Ri tzij ri' nubij c'a: \q1 C'o c'a jun abej\f + \fr 21:42 \ft Sal. 118.22; Is. 28.16; Mr. 12.10; Hch. 4.11.\f* ri ma xka ta chiquiwech chi xquicusaj ri nic'aj aj banoy tak jay. \q1 Pero re abej re' xa can c'o wi xucusan chare ri xquina riche (rixin) ri jay, riche (rixin) chi ri jay ri' ma nitzak ta. \q1 Ri xbano c'a re' can ya wi ri Ajaf, \q1 y re' can nikamey ruma majun bey katz'eton ta chi nibanatej ta quere'. \m Queri' nubij ri ruch'abel ri Dios. \m \v 43 Y ruma c'a ri quere' ye banatajnek, rumac'ari' riyix xa xtelesex ri rajawaren ri Dios pan ik'a'\f + \fr 21:43 \ft Mt. 8.12.\f* y xtiya'ox (xtya') chic chique nic'aj chic winek ri can xtiwachin wi pa quic'aslen. \v 44 Ri winek ri xtitzak c'a chuwech re jun abej re',\f + \fr 21:44 \ft Is. 8.14; Ro. 9.32, 33; 1 Co. 1.23.\f* can xtuquiraj ri' chuwech. Y ri winek ri xtika ri abej ri' chrij, can xtic'ajtej c'a,\f + \fr 21:44 \ft Dn. 2.44; Zac. 12.3.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 45 Y tek ri principali' tak sacerdotes y ri achi'a' fariseos tek quic'axan chic ka ri c'ambel tak tzij ri xerutzijoj ri Jesús, can xk'ax c'a chiquiwech chi chiquij riye' xch'o wi ka. \v 46 Y yac'ari' tek riye' can ta c'o xcajo' chi xquichop ta el ri Jesús. Pero ma xquichop ta el ruma xa niquixibij qui' chiquiwech ri winek; ruma chiquiwech ri winek, ri Jesús can jun profeta\f + \fr 21:46 \ft Lc. 7.16.\f* ri nik'alajsan ri ruch'abel ri Dios, y nubij chuka' chique ri xquebanatej ri chiquiwech apo. \c 22 \s1 Ri c'ambel tzij chrij jun c'ulanen \p \v 1 Ri Jesús xuchop chic c'a tzij quiq'ui ri winek, y xerucusaj nic'aj chic c'ambel tak tzij. Riya' xuchop c'a rubixic: \v 2 Ri rajawaren ri caj, can junan c'a riq'ui ri xbanatej pa jun nimak'ij\f + \fr 22:2 \ft Lc. 14.16.\f* ri xuben ri jun rey chare ri ruc'ajol tek xc'ule'.\f + \fr 22:2 \ft Ap. 19.7, 9.\f* \v 3 Ri rey ri' can yec'o wi ri rubin chic chique chi ye'apon chupan ri jun c'ulanen ri', y rumari' xerutek c'a ri ye rumozos chiquisiq'uixic (chicoyoxic) ri winek ri'. Yac'a tek xesiq'uix (xe'oyox), man chic xcajo' ta xebe. \v 4 Y ri rey xerutek chic el nic'aj rumozos y xubij el chique: Tibij chique quinojel ri nya'on chic rutzijol chique chrij re jun nimak'ij re', chi ronojel c'o chic riche (rixin) chi nikaben ri wa'in.\f + \fr 22:4 \ft Pr. 9.2.\f* Ri achij tak nuwáquix y ri nic'aj chic chicop ri xentiojirisaj riche (rixin) chi yec'atzin chupan re k'ij re', xecamisex yan y xechojmirisex yan riche (rixin) chi yetij. Can ronojel c'a c'o chic, quixcha' chique. Chi can quepe c'a chupan re jun c'ulanen re', xcha' el chique. \v 5 Yac'a ri xesiq'uix (xe'oyox), ma xeniman ta pe\f + \fr 22:5 \ft Sal. 81.11.\f* riq'ui ri xbebix chic jun bey chique. Yec'o xa xebe pa tak quisamaj ri pa tak juyu'; y yec'o xa xebe pa tak c'aynic. \v 6 Yac'a ri nic'aj chic xequichop ri mozos ri ye rutakon el ri rey, jani' na c'a xquiben chique y xequicamisaj. \v 7 Yac'a tek xapon rutzijol riq'ui ri rey ri xbanatej, xyacatej royowal.\f + \fr 22:7 \ft Lc. 19.27.\f* Can yac'ari' tek riya' xerutek achi'a' ye banoy tak ch'a'oj chiquij riche (rixin) chi xeruq'uis\f + \fr 22:7 \ft Is. 10.5-7; Jer. 51.20-23.\f* c'a ri xecamisan quiche (quixin) ri rumozos, y chuka' can xubij chi tiporox c'a ri quitinamit. \v 8 Yac'ari' tek ri rey xch'o chic quiq'ui ri rumozos y xubij c'a chique: Can kitzij wi chi ronojel c'o chic riche (rixin) chi nibanatej ri c'ulanen, xa yac'a ri xensiq'uij (xenwoyoj) ma xcajo' ta xepe, y riq'ui ri' xk'alajin chi ma ruc'amon ta (takal ta chiquij)\f + \fr 22:8 \ft Hch. 13.46.\f* chi yepe. \v 9 Wacami c'a, quixbiyin ri pa tak bey y que'isiq'uij (que'iwoyoj) pe quinojel ri xque'iwil riche (rixin) chi yepe chupan re jun c'ulanen re', xcha' chique. \v 10 Y ri mozos can xebe na wi ri pa tak bey, xebequimolo' c'a pe quinojel winek,\f + \fr 22:10 \ft Mt. 13.47.\f* chi utz y ma utz ta quic'aslen. Y ri jay ri acuchi (achique) xban wi ri c'ulanen, xnoj. \p \v 11 Y ri rey xoc c'a apo chiquitz'etic quinojel ri xerusiq'uij (xeroyoj). Y riya' xutz'et c'a chi c'o c'a jun achi chiri' ri ma rucusan ta ri tziek\f + \fr 22:11 \ft 2 Co. 5.3; Ap. 3.4; 19.8.\f* ri nic'atzin chi nucusex chupan jun c'ulanen. \v 12 Ri rey xch'o c'a riq'ui ri achi ri', ri can rusiq'uin (royon) wi chuka' chupan ri jun c'ulanen ri', y xuc'utuj c'a chare: Y riyit ¿achique c'a modo xatoc pe wawe', tek xa ma xacusaj ta\f + \fr 22:12 \ft Ro. 10.1-3; Fil. 3.7-9.\f* ri tziek ri nic'atzin chupan re jun c'ulanen re'? xcha' ri rey chare. Y ri achi ma xch'o ta.\f + \fr 22:12 \ft Ro. 3.19.\f* \v 13 Yac'ari' tek ri rey xubij chique ri rumozos: Tixima' el ruk'a' raken re jun achi re xa ma xucusaj ta ri tziek ri nic'atzin tek c'o jun c'ulanen y je'ic'aka' c'a ca quela' pa k'eku'm ri acuchi (achique) xtok' wi y xtukach'ach'ej rey.\f + \fr 22:13 \ft Mt. 8.12.\f* \v 14 Y astape' can ye q'uiy c'a ri yesiq'uix (ye'oyox), xa ma ye q'uiy ta ri xquechatej\f + \fr 22:14 \ft Mt. 20.16.\f* riche (rixin) chi ye'oc pa rajawaren ri Dios, xcha' ri Jesús. \s1 Tek xc'utux chare ri Jesús wi utz o ma utz ta chi nitoj ri alcawal \p \v 15 Y yac'ari' tek ri achi'a' fariseos\f + \fr 22:15 \ft Mr. 12.13.\f* xebe. Riye' xquiya' c'a chiquiwech riche (rixin) chi achique ta jun niquiben riche (rixin) chi ri Jesús nitzak ta pa quik'a'\f + \fr 22:15 \ft Lc. 20.20.\f* riq'ui ri ch'abel ri nubij. \v 16 Yac'ari' tek riye' xequitek ri quidiscípulos ye cachibilan el ye ca'i' oxi' chique ri yec'o pa rupartido ri rey Herodes.\f + \fr 22:16 \ft Mr. 3.6; 12.13.\f* Xequitek el c'a riq'ui ri Jesús; y riye' xbequibij c'a chare tek xe'apon riq'ui: Riyit ri can yit jun Tijonel, riyoj can ketaman c'a chi xaxu (xaxe) wi c'a ri kas kitzij ri nika chawech y yari' ri natzijoj. Can nac'ut wi ri bey riche (rixin) ri Dios chiquiwech ri winek. Y riyit ma naxibij ta awi' chuwech jun winek, astape' can c'o ruk'ij. \v 17 Y wacami nikajo' c'a nikac'axaj achique nabij riyit. ¿La ruc'amon cami chi nikatoj ri alcawal ri nubij ri César\f + \fr 22:17 \ft Lc. 3.1.\f* ri c'o chi nikatoj o xa ma ruc'amon ta? xecha'. \p \v 18 Yac'a ri Jesús can retaman ri itzel ch'obonic ri yetajin chrij. Rumari' Riya' xubij c'a chique: Riyix xa ca'i' ipalej. ¿Achique c'a ruma riyix nitij ik'ij riche (rixin) chi yinitojtobej? \v 19 Tic'utu' c'a pe ri puek ri niya' riyix riche (rixin) chi nitoj ri alcawal, xcha' chique. Y riye' can yac'ari' xquic'ut apo ri puek chuwech; y ri puek ri xquic'ut apo, ya c'a ri niquibij denario chare. \v 20 Y ri Jesús yac'ari' tek xuc'utuj chique: ¿Achoj ruwachbel c'a la'? ¿Y achoj rubi' chuka' la c'o chuwech la puek? xcha' chique. \p \v 21 Y riye' xquibij c'a chare ri Jesús: Riche (rixin) ri César, xecha'. Y ri Jesús xubij c'a chique: Can tiya' c'a chare ri César\f + \fr 22:21 \ft Lc. 23.2; Ro. 13.7.\f* ri can riche (rixin) wi ri César. Y can tiya' c'a chare ri Dios, ri can riche (rixin) wi ri Dios, xcha' chique. \p \v 22 Y tek ri achi'a' ri' quic'axan chic ka ri xubij ri Jesús, can xquimey tek xquic'axaj.\f + \fr 22:22 \ft Job 5.13.\f* Y riye' xquiya' c'a ca ri Jesús, y xebe el. \s1 Ri Saduceos c'o xquic'utuj chrij ri c'astajbel quiche (quixin) ri caminaki' \p \v 23 Y ya c'a k'ij ri' tek nic'aj chique ri achi'a' saduceos\f + \fr 22:23 \ft Mt. 3.7; 16.6; Mr. 12.18; Hch. 4.1; 5.17.\f* xe'apon riq'ui ri Jesús, ruma c'o nicajo' niquic'utuj chare. Ri achi'a' ri' ma niquinimaj ta chi ri caminaki'\f + \fr 22:23 \ft Lc. 20.27; Hch. 23.8; 1 Co. 15.12.\f* xquec'astej chic pe. \v 24 Rumac'ari' riye' xquibij c'a chare ri Jesús: Riyit ri can yit jun Tijonel, c'o c'a jun ri nikajo' nikac'utuj chawe. Ri Moisés can rutz'iban wi c'a ca chake chi tek jun achi nicom el y majun ralc'ual nic'oje' ca riq'ui ri rixjayil, can jun c'a rach'alal ri achi ri' c'o chi nic'ule' riq'ui ri ixok ri xmalcanij ca, riche (rixin) chi queri' yec'oje' ta ralc'ual riq'ui ri ixok ri'. Y ri nabey ti c'ajol (ala') ri nalex ntoc ralc'ual ri caminek chic el.\f + \fr 22:24 \ft Dt. 25.5, 6.\f* \v 25 Y riye' xquibij c'a: Chkacojol riyoj xec'oje' c'a ye wuku' achi'a' cach'alal qui'. Y xbanatej c'a chi ri nimalaxel xc'ule' pero ri achi ri' xa xcom el y majun ralc'ual xc'oje' ta ca. Y ri rixjayil xcanaj ca chare ri rach'alal. \v 26 Ri ruca'n achi can queri' chuka' xuc'ulwachij el, riya' xcom el y majun ralc'ual xc'oje' ta ca. Ri rox achi can queri' chuka' xuc'ulwachij el, achi'el ri ca'i' nabey tak rach'alal y ri ixok c'a xc'oje' na ca. Y quec'ari' xquic'ulwachila' el chi ye wuku' cach'alal qui'. \v 27 Y tek ye caminek chic c'a el ri ye wuku' achi'a' cach'alal qui' chuwech ri ixok ri', pa ruq'uisbel xcom chuka' el ri ixok. \v 28 Y ri achi'a' saduceos xquibij c'a chare ri Jesús: Riyit nabij chi xtapon na jun k'ij tek ri caminaki' xquec'astej pe. Y tek xtapon ri k'ij ri', ¿achoj rixjayil c'a xtoc wi ri ixok ri'? Ruma chi ye wuku' achi'a' cach'alal qui' xec'oje' riq'ui, xecha' chare. \p \v 29 Can yac'ari' tek ri Jesús xubij chique ri achi'a' ri': Riyix xa yix sachnek riq'ui ri xibij. Xa ma k'axnek ta chiwech ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 22:29 \ft Jn. 20.9.\f* Y xa ma iwetaman ta chi ri ruchuk'a' ri Dios sibilaj nim. \v 30 Ruma tek xtapon ri k'ij chi ri caminaki' xquec'astej el, ri achi ma xtic'oje' ta chic rixjayil, ni ri ixok ma xtic'oje' ta chic rachijil, ruma can majun chic c'ulanen xtibanatej. Riye' xa can xque'oc c'a achi'el ri ru'ángeles\f + \fr 22:30 \ft Sal. 103.20; Zac. 3.7.\f* ri Dios chila' chicaj. \v 31 Yac'a ri c'astajbel quiche (quixin) ri caminaki', can c'o wi. ¿La ma isiq'uin ta c'a chupan ri ruch'abel ri Dios? Tek ri Dios xubij: \v 32 Yin c'a riyin ri ru-Dios ri Abraham, ri ru-Dios ri Isaac y ri ru-Dios chuka' ri Jacob.\f + \fr 22:32 \ft Ex. 3.6, 16; Mr. 12.26; Lc. 20.37; Hch. 7.32; He. 11.16.\f* Can quec'ari' ri xubij ri Dios ojer ca. Y xa ta ri kati't kamama' ri' xa xecom ta jurayil, ri Dios man ta qui-Dios chic riye', ruma xa ma xquec'astej ta chic pe. Ruma ri Dios, ma Dios ta quiche (quixin) ri caminaki', xa can Dios quiche (quixin) ri c'o quic'aslen, xcha' ri Jesús. \p \v 33 Y tek ri winek quic'axan chic ri ch'abel ri nuc'ut ri Jesús, can xquimey\f + \fr 22:33 \ft Mt. 7.28.\f* ri xquic'axaj, ruma majun bey quic'axan ta ch'abel queri'. \s1 Tek ri Jesús xubij ri achique chique ri pixa' ri más nim rejkalen \p \v 34 Tek ri achi'a' fariseos xquic'axaj chi ri Jesús can xutz'apij wi c'a xequey ri achi'a' saduceos riq'ui ri xubij chique, can chanin c'a xquimol qui' chuch'obic achique ri xtiquiben. \v 35 Xpe c'a jun chique ri achi'a' fariseos, ri can c'o q'uiy retaman chrij ri ley riche (rixin) ri Moisés, xaxu (xaxe wi) c'a riche (rixin) chi nutojtobej\f + \fr 22:35 \ft Lc. 10.25.\f* ri Jesús, xuc'utuj c'a chare: \v 36 Riyit ri can yit Tijonel wi, tabij c'a chuwe, ¿achique c'a chique ri pixa' ri más nim\f + \fr 22:36 \ft Lc. 10.27.\f* rejkalen ri xuya' ri Dios pa ruk'a' ri Moisés? xcha'. \p \v 37 Y ri Jesús xubij chare: Ri pixa' ri' ya ri tawajo' c'a ri Dios ri Awajaf. Tawajo' riq'ui ronojel awánima.\f + \fr 22:37 \ft Dt. 6.5; 10.12; 30.6; Pr. 23.26.\f* Tawajo' chupan ronojel ri ac'aslen, y riq'ui ronojel ri anojibal. \v 38 Can yac'ari' ri nabey y nimalaj pixa' ri c'o chupan ri ley. \v 39 Y c'o chuka' jun ruca'n pixa' y juba' ma junan riq'ui ri nabey. Y ri pixa' ri' nubij c'a: Can achi'el nawajo' ka awi' riyit, can queri' c'a chuka' que'awajo'\f + \fr 22:39 \ft Lv. 19.18; Mt. 19.19; Mr. 12.31; Ro. 13.9; Ga. 5.14; Stg. 2.8.\f* ri awuc' awach'alal. Queri' nubij ri pixa' ri'. \v 40 Re ca'i' pixa' re', yare' ruc'u'x ri nubij\f + \fr 22:40 \ft Mt. 7.12; Ro. 13.8-10.\f* ri ley riche (rixin) ri Moisés y ronojel c'a ri quibin ca ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, xcha' ri Jesús. \s1 Ri niquich'ob ri fariseos chrij ri Cristo \p \v 41 Y tek quimolon qui' ri achi'a' fariseos, xpe ri Jesús xuc'utuj c'a chique: \v 42 ¿Achique c'a nibij riyix chrij ri Cristo? Tek Riya' xtipe, ¿achoj ralc'ual\f + \fr 22:42 \ft Hch. 2.25-36; Ro. 1.3, 4.\f* Riya'? xcha' c'a chique. Y ri achi'a' fariseos xquibij c'a: Ralc'ual ca ri rey David,\f + \fr 22:42 \ft Mt. 1.1; Mr. 12.35-37; Hch. 2.30.\f* xecha'. \p \v 43 Y ri Jesús xubij c'a chique: Pero wi Riya' xa choj jun ralc'ual ca ri rey David, ¿achique c'a ruma tek ri rey David xubij Wajaf chare ri Cristo? Ruma xa can xk'alajsex chare ruma ri Lok'olaj Espíritu;\f + \fr 22:43 \ft 2 P. 1.21; Hch. 2.30.\f* y rumari' tek xubij c'a: \q1 \v 44 Ri Dios xubij c'a chare ri Wajaf: \q1 Catz'uye' re pa wajquik'a',\f + \fr 22:44 \ft Sal. 110.1; Hch. 2.34; He. 10.12.\f* \q1 c'a ya tek xquenya' na pan ak'a' pan awaken ri ye'etzelan\f + \fr 22:44 \ft 1 Co. 15.25; He. 1.13.\f* awuche (awixin). \m Queri' ri rutz'iban ca. \m \v 45 Y wi ri rey David, Wajaf xcha' chare ri Cristo, ¿achique c'a ruma tek ri winek niquibij chi ri Cristo xa choj jun ralc'ual ca ri rey David? xcha' ri Jesús. \p \v 46 Y can majun c'a jun ri xcowin ta\f + \fr 22:46 \ft Lc. 14.6.\f* xbin apo ri xuc'utuj ri Jesús chique. Can ya c'a k'ij ri' tek can majun chic ri xbano cowil chi c'o ta ri xuc'utuj apo chare ri Jesús. \c 23 \s1 Tek ri Jesús xuk'alajsaj ri achique chi mac yetajin chubanic ri aj tz'iba' y ri fariseos \p \v 1 Y ri Jesús yac'ari' tek xch'o quiq'ui ri winek y chuka' quiq'ui ri rudiscípulos y xubij c'a: \v 2 Ri aj tz'iba' y ri achi'a' fariseos yec'a riye' ri yec'o ca pa ruq'uexel ri Moisés riche (rixin) chi niquic'ut ri ruch'abel ri Dios chiwech. \v 3 Rumac'ari' riyix can tinimaj quitzij. Can ronojel c'a ri niquibij chiwe, tibana' y titakej. Xa yac'a ri ma tiben ta achi'el ri niquiben riye'. Ruma chi riye' xa ma niquiben ta ri niquibij chi tiban. \v 4 Riye' nima'k tak ejka'n\f + \fr 23:4 \ft Hch. 15.10.\f* niquiyala' chiquikul ri winek, ejka'n ri can c'o calal y c'ayef (cuesta) quic'uaxic. Ri ejka'n ri' xaxu (xaxe) wi chiquikul ri winek niquiya' wi y riye' ni xa ta jun ti ruwi' quik'a' niquisiloj riche (rixin) chi niquic'uaj ri ejka'n ri niquibij ri c'o chi niquic'uaj ri winek.\f + \fr 23:4 \ft Lc. 11.46.\f* \v 5 Y ronojel ri niquiben xaxu (xaxe wi) riche (rixin) chi utz yetz'et\f + \fr 23:5 \ft Mt. 6.1, 2, 5, 16.\f* cuma ri winek y yenimex. Y rumari' tek nima'k ruwech niquibanala' chare ri niquitz'ibaj wi ri ruch'abel ri Dios ri niquic'uaj chrij ri quik'a'\f + \fr 23:5 \ft Ex. 13.9.\f* y ri nic'aj tak quiwech. Y ruma chuka' ri' tek nima'k raken niquibanala' chare ri retz'aba'l\f + \fr 23:5 \ft Nm. 15.38; Dt. 22.12.\f* ruchi' tak quitziak. \v 6 Can ya chuka' ri nabey tak ch'aquet yequicanola' ri pa nima'k tak wa'in y ya chuka' ri' ri yequicha' pa tak jay ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios, riche (rixin) chi queri' nibix chi riye' c'o quik'ij.\f + \fr 23:6 \ft Lc. 20.46.\f* \v 7 Can sibilaj nika chiquiwech ri niya'ox (nya') rutzil quiwech ri pa tak c'aybel. Y chuka' can sibilaj nika chiquiwech nibix Tijonel, Tijonel chique cuma ri winek, ruma c'o quik'ij yetz'et. \p \v 8 Yac'a riyix ma tiwajo' ta chi nibix nimalaj tijonel\f + \fr 23:8 \ft Stg. 3.1.\f* chiwe, ruma xa can xu (xe) wi c'a Jun ri ruc'amon (takal chrij) chi nibij Itijonel chare, y ri' ya ri Cristo. Yac'a chi'iwonojel riyix, xa iwach'alal iwi'. \v 9 Majun ri c'o wawe' chuwech ri ruwach'ulef ri utz nibij tata'ixel chare. Ruma xa jun ri Tata'ixel\f + \fr 23:9 \ft Mal. 1.6; Ro. 8.14-17.\f* iwuche (iwixin) riyix ri c'o chila' chicaj. \v 10 Can ma tiwajo' ta c'a chi ri winek niquibij tijonel chiwe. Ruma xa can xu (xe) wi Jun ri Tijonel c'o y ri' ya ri Cristo. \v 11 Ruma ri más nim ruk'ij chiwe riyix, nic'atzin chi nuna' ka ri' chi xa majun ruk'ij y tuch'utinirisaj ri' riche (rixin) chi yerunimaj yerilij ri nic'aj chic.\f + \fr 23:11 \ft Mt. 20.26.\f* \v 12 Ruma chi ri niquinimirisaj qui', xa xtikasex quik'ij.\f + \fr 23:12 \ft Dn. 4.30.\f* Y yac'a ri niquich'utinirisaj qui', xtinimirisex quik'ij.\f + \fr 23:12 \ft Job 22.29; Pr. 15.33; 29.23; Lc. 14.11; 18.14; Stg. 4.6; 1 P. 5.5.\f* \p \v 13 Yac'a riyix aj tz'iba' y riyix fariseos ri xa ca'i' ipalej, ¡can juyi' oc iwech! ruma xa can ik'aton\f + \fr 23:13 \ft Lc. 11.52.\f* c'a quibey ri winek riche (rixin) chi ma ye'oc ta pa rajawaren ri caj. Y ni xa ta c'a yixoc riyix y ni xa ta niya' k'ij chique ri winek chi ye'oc. \p \v 14 ¡Juyi' oc iwech riyix aj tz'iba' y riyix fariseos ri xa ca'i' ipalej! ruma riyix niwelesala' ronojel quicosas ri malcani'\f + \fr 23:14 \ft Ez. 22.25.\f* tak ixoki'. Y xaxu (xaxe wi) riche (rixin) chi tinimex chi jabel ri ic'aslen, yixyaloj c'a tek niben orar. Pero riyix can xtik'ax ruwi' ri ruc'ayewal ri xtika pan iwi', ruma chi ri imac sibilaj q'uiy.\f + \fr 23:14 \ft Mr. 12.40; Lc. 20.47.\f* \p \v 15 ¡Juyi' oc iwech riyix aj tz'iba' y riyix fariseos ri xa ca'i' ipalej! ruma riyix can nik'axala' mar y nik'axala' ruwach'ulef chucanoxic chi c'o ta jun ri ntoc tzekelbey iwuche (iwixin) y nunimaj ta achi'el ri ninimaj riyix. Xa yac'a tek iwilon chic ri achique xtitzekelben iwuche (iwixin), riyix xa niben chare chi ntoc más itzel winek, ruma ri nic'ut chuwech nuben chare chi nej nibe wi ca chare ri Dios. Riyix can nej c'a yixc'o wi, yac'a riya' ca'i' mul más nej nibe wi ca chare ri Dios, y xa rumari' tek can ruc'amon chi nibe\f + \fr 23:15 \ft Mt. 5.22.\f* pa k'ak' chuka' riya'. \p \v 16 ¡Y chuka' can juyi' oc iwech riyix ri yixbin chi yix uc'uey bey y xa yix moyi'!\f + \fr 23:16 \ft Is. 56.10; Mt. 15.14; Mal. 2.8.\f* Riyix ri yixbin chi wi c'o jun ri ninatan ri rachoch ri Dios riche (rixin) chi nuben jurar,\f + \fr 23:16 \ft Mt. 5.33.\f* astape' ma nuben ta ri xubij, ri' majun nuben. Yac'a ri ninatan ri k'anapuek ri c'o pa rachoch ri Dios riche (rixin) chi nuben jurar, ri' c'o chi nuben, yixcha' riyix. \v 17 Riyix xa yix nacanek y yix moyi'. Ruma, ¿achique c'a ri más nim ruk'ij? ¿La ya cami ri k'anapuek ri c'o pa rachoch ri Dios o xa can ya ri rachoch ri Dios ri nibano lok'olaj\f + \fr 23:17 \ft Ex. 30.29.\f* chare ri k'anapuek ri c'o chiri'? \v 18 Riyix chuka' nibij: Ri ninatan ri altar riche (rixin) chi nuben jurar, astape' ma nuben ta c'a ri xubij, ri' majun nuben. Yac'a ri ninatan ri ofrenda ri nic'oje' pa ruwi' ri altar riche (rixin) chi nuben jurar, ri' c'o chi nuben. \v 19 Riyix xa yix nacanek y yix moyi'. Ruma, ¿achique c'a ri más nim ruk'ij? ¿La ya cami c'a ri ofrenda o xa can ya ri altar? Can ya wi ri altar ri más nim ruk'ij,\f + \fr 23:19 \ft Ex. 29.37.\f* ruma yari' ri nibano lok'olaj chare ri ofrenda. \v 20 Ri ninatan c'a ri altar riche (rixin) chi nuben jurar, can nunataj c'a ronojel. Nunataj ri altar y nunataj chuka' ri ofrenda ri ya'on pa ruwi' ri altar. \v 21 Ri can ninatan c'a ri rachoch\f + \fr 23:21 \ft 1 R. 8.13; 2 Cr. 6.2.\f* ri Dios riche (rixin) chi nuben jurar, can nunataj c'a ronojel. Nunataj ri rachoch ri Dios y nunataj ri c'o chiri'. \v 22 Y ri ninatan c'a ri caj riche (rixin) chi nuben jurar, can nunataj wi c'a ronojel. Nunataj c'a ri tz'uyul\f + \fr 23:22 \ft Sal. 11.4; Mt. 5.34; Hch. 7.49.\f* wi ri Dios y can nunataj c'a chuka' ri Dios ri tz'uyul chiri'. \p \v 23 ¡Xa can juyi' oc iwech riyix aj tz'iba' y riyix fariseos ri xa ca'i' ipalej! ruma tek riyix niya' ri idiezmo, can niya' wi ri k'ayis ri jubul ruxla', ri menta rubi', ri anís y ri comino. Pero xa iya'on ca rubanic ri ruchojmilal ri c'aslen ri nubij chupan ri ley ri más rajawaxic chi niben, chi tic'oje' joyowanic\f + \fr 23:23 \ft Os. 6.6; Mi. 6.8.\f* iwuq'ui y kitzij tucuke' ic'u'x riq'ui ri Dios. Ya ta c'a ri' ri rajawaxic chi niben y rajawaxic chuka' chi ma niya' ta ca ruya'ic ri idiezmo.\f + \fr 23:23 \ft 1 S. 15.22; Lc. 11.42.\f* \v 24 Riyix c'a ri yixbin chi yix uc'uey bey, xa yix achi'el moyi', ruma xaxu (xaxe wi) nichayuj ca ri us y xa nibik' ri nimalaj chicop ri camello rubi'. \p \v 25 ¡Can juyi' oc iwech riyix aj tz'iba' y riyix fariseos ri xa ca'i' ipalej! ruma xa yix achi'el lek ri jabel ch'ajch'oj\f + \fr 23:25 \ft Mr. 7.4, 8, 9; Lc. 11.39, 40.\f* rij y ri rupan xa tz'il. Riyix can nic'ut c'a chiquiwech ri winek chi utz ri ye'ibanala', yac'a ri pa tak iwánima xa ma que ta ri', ruma xa nojnek riq'ui alek', y nojnek riq'ui itzel tak raynic, ruma riyix can nirayij chi ronojel ri c'o quiq'ui ri winek iwuq'ui ta riyix c'o wi. \v 26 Riyix fariseos xa yix moyi'. Can tibana' c'a chare ri ic'aslen achi'el niban riq'ui ri lek, nich'ajch'ojsaj rupan y ri rij. Riyix tich'ajch'ojsaj c'a ri iwánima nabey,\f + \fr 23:26 \ft Jer. 4.14; Ez. 18.31; Lc. 6.45.\f* riche (rixin) chi queri' ri ic'aslen chiquiwech ri winek can ch'ajch'oj chuka' nik'alajin.\f + \fr 23:26 \ft Tit. 1.15.\f* \p \v 27 ¡Juyi' oc iwech riyix aj tz'iba' y riyix fariseos ri xa ca'i' ipalej!\f + \fr 23:27 \ft Hch. 23.3.\f* ruma xa yix junan riq'ui jun panteón ri acuchi (achique) ya'on wi jun caminek. Ri rij jabel sek y ch'ajch'oj, yac'a ri rupan xa ma ch'ajch'oj ta, xa ruyon rubakil caminek c'o. \v 28 Can quec'ari' ibanic riyix. Riyix nic'ut c'a chi choj ri ic'aslen chiquiwech ri winek, yac'a ri pan iwánima xa ma que ta ri'. Ri iwánima xa nojnek riq'ui etzelal.\f + \fr 23:28 \ft Ro. 3.23.\f* Y chuka' xa ca'i' ipalej. \p \v 29 ¡Juyi' oc iwech riyix aj tz'iba' y riyix fariseos ri xa ca'i' ipalej! ruma nibanala' ruchojmil\f + \fr 23:29 \ft Lc. 11.47, 48.\f* ri panteón acuchi (achique) ye mukun wi ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Riyix can jabel wi niwik ri acuchi (achique) ye mukun wi ri chojmilaj tak ralc'ual ri Dios. \v 30 Y riyix nibij c'a: Xa ta riyoj xojc'oje' pa quitiempo ri kati't kamama', riyoj man ta xoj-oc cachibil riye' tek xequicamisaj ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, yixcha' c'a. \v 31 Y riq'ui ri queri' nibij, xa yix c'a riyix ri yixk'alajsan ka chiwij chi yix quiy quimam ca ri xecamisan\f + \fr 23:31 \ft Hch. 7.51, 52; 1 Ts. 2.15.\f* quiche (quixin) ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. \v 32 Can tiq'uisa' c'a rubanic\f + \fr 23:32 \ft Gn. 15.16; Zac. 5.6-11.\f* chuka' riyix ri quichapon ca rubanic ri iwati't imama'.\f + \fr 23:32 \ft Nm. 32.14.\f* \p \v 33 Riyix xa yix achi'el itzel tak cumatz.\f + \fr 23:33 \ft Mt. 3.7; 12.34; Lc. 3.7.\f* Can majun chic c'a rubanic ri niben riche (rixin) chi yixcolotej chi man ta yixbe pa k'ak' chuc'ulic ri rutojbalil ri ye'ibanala'. Riyix xa can chiri' c'a xquixapon wi. \v 34 Y riche (rixin) c'a chi xtik'alajin ri iwetzelal, riyin yare' yentek\f + \fr 23:34 \ft Mt. 21.34.\f* el chicojol, profetas ri yek'alajsan ri ruch'abel ri Dios, yentek c'a achi'a' ri c'o quina'oj,\f + \fr 23:34 \ft Hch. 11.27; 13.1; 15.32.\f* y yentek chuka' aj tz'iba'. Yac'a riyix yec'o c'a chique riye' ri xque'icamisaj\f + \fr 23:34 \ft Lc. 11.49; Ap. 11.7, 10.\f* y yec'o ri xque'ibajij chuwech tak cruz. Yec'o c'a xque'ich'ey\f + \fr 23:34 \ft Hch. 5.40; 22.19; 2 Co. 11.24.\f* chiri' pa tak jay ri kas nic'ut wi ri ruch'abel ri Dios; y xabachique c'a tinamit yebe wi riye', riyix chuka' xquixapon chiri' riche (rixin) chi ye'iwokotan. \v 35 Y ronojel re' can xtuben c'a chiwe chi pan iwi' riyix xtika wi ri rutojbalil ri quicamic\f + \fr 23:35 \ft Ap. 18.24.\f* quinojel ri chojmilaj tak winek ri ye camisan el chuwech re ruwach'ulef. Xuchop pe riq'ui tek xcamisex ri chojmilaj achi xubini'aj Abel\f + \fr 23:35 \ft Gn. 4.8-10; He. 12.24; 1 Jn. 3.12.\f* y nbeq'uis c'a riq'ui tek xcamisex ri achi xubini'aj Zacarías, ri ruc'ajol ri achi xubini'aj Berequías. Y nbij c'a chiwe, chi ri Zacarías\f + \fr 23:35 \ft 2 Cr. 24.20-22.\f* can yix chuka' riyix ri xixcamisan riche (rixin), chiri' chunakajal ri altar ri c'o chuwarachoch ri Dios. \v 36 Ronojel re xinbij c'a ka chiwe, can kitzij wi chi pa quiwi' ri winek ri yec'o re wacami ri xtika wi ri rutojbalil. \s1 Tek ri Jesús xerok'ej ri winek aj Jerusalem \p \v 37 Y c'ac'ari' ri Jesús xubij c'a: Riyix aj Jerusalem, aj Jerusalem,\f + \fr 23:37 \ft Lc. 13.34, 35; 19.41, 42.\f* ¿achique c'a ruma tek ye'icamisala' ri profetas ri yek'alajsan ri ruch'abel ri Dios? ¿Achique c'a ruma chuka' tek ye'icamisala' chi abej ri yerutek pe ri Dios chicojol? Riyin can q'uiy c'a mul ri xinwajo' chi xixinmol ta wuq'ui, achi'el nuben ri quite' ec' chique ri tak ral, yerumol chuxe' ri ruxic'.\f + \fr 23:37 \ft Dt. 32.11; Mt. 11.28-30.\f* Yac'a riyix ma xiwajo' ta. \v 38 Wacami c'a, ri itinamit xtimalix ca ruma ri Dios, xtiban c'a ca chare chi xtoc achi'el jun desierto. \v 39 Y queri' c'a nbij chiwe ruma riyix can man c'a xquinitz'et ta chic. Y xquinitz'et chic c'a jun bey, c'a ya tek xtibij chuwe: ¡Matiox chi petenak re jun achi re'! ¡Riya' banon pe bendecir\f + \fr 23:39 \ft Sal. 118.26.\f* ruma ri Ajaf Dios! ¡Y can pa rubi' ri Ajaf Dios petenak wi! xquixcha' chuwe, xcha' ri Jesús. \c 24 \s1 Tek ri Jesús xubij yan apo ri xtiban chare ri rachoch ri Dios \p \v 1 Y tek ri Jesús xel c'a pe ri chiri' pa rachoch ri Dios riche (rixin) chi nibe el, ri rudiscípulos xejel c'a apo riq'ui y xquic'ut ri jay\f + \fr 24:1 \ft Lc. 21.5.\f* ri ye riche (rixin) ri rachoch ri Dios chuwech. \v 2 Yac'ari' tek Riya' xubij chique ri rudiscípulos: Riyix can ye'itzu' c'a chi re jay\f + \fr 24:2 \ft 1 R. 9.7.\f* re' sibilaj ye jabel. Yac'a riyin can kitzij c'a nbij chiwe, chi xtapon na jun k'ij tek xa can xquewulex y majun chic ri xtipa'e' ta ca. Ronojel re nima'k tak abej re ye ucusan chique re jay re', xa can xquewulex c'a pe.\f + \fr 24:2 \ft Lc. 19.44.\f* Can majun c'a abej ri xtic'oje' ta ca achi'el la rubanon wacami, xcha' chique. \s1 Ri xquebanatej yan tek can c'a ma jane niq'uis ta re tiempo re kachapon \p \v 3 Y tek ri Jesús tz'uyul chic c'a pa ruwi' ri juyu' ri Olivos rubi', yac'ari' tek ri rudiscípulos xejel apo riq'ui y xquic'utuj chare: Tabij c'a chake, ¿ajan (jampe') c'a xtic'ulwachitej ri xabij yan ka chrij ri rachoch ri Dios? ¿Achique c'a retal nibanatej riche (rixin) chi queri' ninabex tek xcape chic jun bey, y riche (rixin) chi queri' ninabex chi xa napon yan ri ruq'uisbel k'ij\f + \fr 24:3 \ft 1 Ts. 5.1.\f* riche (rixin) re tiempo re'? xecha'. \p \v 4 Y ri Jesús xubij c'a chique ri rudiscípulos: Can jabel c'a tichajij iwi' riche (rixin) chi ma xquixk'olotej ta.\f + \fr 24:4 \ft Ef. 5.6; 2 Ts. 2.3.\f* \v 5 Ruma can ye q'uiy ri xquepe y xtiquibila':\f + \fr 24:5 \ft Jer. 14.14; 23.21; Jn. 5.43.\f* Yin c'a riyin ri Cristo, xquecha'. Y sibilaj ye q'uiy ri xquek'olotej pa quik'a'. \v 6 Y xtiwac'axala' c'a chi yec'o ruwach'ulef ri c'o ch'a'oj ntajin chiquicojol. Y xtiwac'axala' rutzijol chi c'o chuka' ch'a'oj ri xquepe. Yac'a riyix ma tisach ta ic'u'x, ruma ronojel ri' xa can c'o c'a chi yebanatej na. Pero xa ma ya ta ri' ri ruq'uisbel tak k'ij chare re ruwach'ulef. \v 7 Jun tinamit xtiyacatej c'a el chi nberubana' ch'a'oj riq'ui jun chic tinamit. Yec'o c'a chuka' nima'k tak ruwach'ulef\f + \fr 24:7 \ft Is. 19.2.\f* ri xqueyacatej el chi nbequibana' ch'a'oj quiq'ui nic'aj chic nima'k tak ruwach'ulef. Xquepe c'a yabil, wayjal y chuka' nimalaj tak silonel xabachique lugar chare re ruwach'ulef. \v 8 Y yac'ari' ri nabey tak k'axomal, y c'ac'ari' tek xquepe c'a nic'aj chic quiwech tijoj pokonal. \p \v 9 Xquixya'ox (xquixya') c'a pa tak tijoj pokonal,\f + \fr 24:9 \ft Hch. 4.3; 12.1.\f* y xquixcamisex.\f + \fr 24:9 \ft Hch. 7.59, 60.\f* Xa can xquixetzelex wi c'a cuma quinojel ri winek ri yec'o chuwech re ruwach'ulef, ruma riyix can icukuban ic'u'x wuq'ui riyin. \v 10 Ye q'uiy c'a ri can xquetzak ca,\f + \fr 24:10 \ft 2 Ti. 1.15.\f* yec'o chuka' xtiquitzujuj (xtiquisujuj) qui' y yec'o ri xtiquetzelaj qui'. \v 11 Y xquebec'ulun pe chuka' ye q'uiy ri xquebin chi ye profetas\f + \fr 24:11 \ft 2 Co. 11.13; 2 P. 2.1; Ap. 19.20.\f* y xtiquibij chi niquik'alajsaj ri ruch'abel ri Dios y xa ma kitzij ta. Y ruma c'a can queri' ri niquibij, can ye q'uiy wi c'a winek ri xquek'olotej\f + \fr 24:11 \ft 1 Ti. 4.1; Hch. 20.29.\f* pa quik'a'. \v 12 Chuka' chupan ri tiempo ri' ruma can q'uiyirnek chic ri etzelal, ye q'uiy c'a ri xa can ma xticajo' ta chic qui'. \v 13 Yac'a ri ma xtutzolij ta ri' chrij y xtucoch' ronojel c'a pa ruq'uisbel, ya c'a ri' ri xticolotej. \v 14 Y c'o c'a chi nitzijox na ri lok'olaj ch'abel ri nich'o chrij ri rajawaren ri Dios chuwech ronojel re ruwach'ulef,\f + \fr 24:14 \ft Ro. 10.18.\f* riche (rixin) chi netamex cuma quinojel ri tinamit. Y c'ac'ari' tek xtapon ri ruq'uisbel k'ij riche (rixin) re tiempo re kachapon. \p \v 15 Y chuka' can xtapon wi ri k'ij tek xquebanatej ri xajan\f + \fr 24:15 \ft Dn. 9.27; 12.11.\f* chupan ri lok'olaj lugar ri ma ruc'amon ta chi nibanatej chiri'. Y rumari' xtiwulex c'a ca ri lugar ri'. Can achi'el ri tz'ibatal ca ruma ri Daniel, jun chique ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Ri nitz'eto c'a ri tz'ibatal ca, tik'ax c'a chuwech\f + \fr 24:15 \ft Dn. 9.23.\f* ri nutz'et. \v 16 Riche (rixin) chi queri' tek xtitz'et chi can ya chic ri' ri ntajin, ri yixc'o pa Judea xa can quixanmej c'a el y tiwewaj iwi' ri pa tak juyu'. \v 17 Ri c'o c'a pa ruwi' ri rachoch tek xtibanatej ronojel ri', xa utz chi tanmej el. Y ma toc ta chic pa rachoch riche (rixin) chi c'o na ri nberuc'ama' pe.\f + \fr 24:17 \ft Lc. 17.31.\f* \v 18 Ri nisamej c'a pa juyu', ma tibe ta chic chrachoch chuc'amaric ri ruchaqueta. Xa choj chuka' queri' tanmej el. \v 19 Yac'a ri ixoki' ri coyoben chic alanen, y ri ixoki' ri xa c'a yetz'uman na ri tak cal, juyi' oc quiwech tek xtapon ri k'ij ri'. \v 20 Rumac'ari' xa tic'utuj chare ri Dios chi ronojel ri' man ta xtibanatej pa ruk'ijul ri job\f + \fr 24:20 \ft Quela' pan Israel ri “invierno” ma ruk'ijul ta ri job, xa ruk'ijul ri tef.\f* y chuka' can tic'utuj c'a chi man ta pa jun uxlanibel k'ij xtibanatej wi ronojel ri'. \v 21 Ruma tek xtapon c'a ri k'ij ri', can xtik'ax ruwi' ri tijoj pokonal ri xtipe, jun tijoj pokonal ri majun bey c'ulwachitajnek ta pa ruwi' re ruwach'ulef jani' chi tiempo ri winakirsan wi pe ruma ri Dios.\f + \fr 24:21 \ft Dn. 12.1.\f* Chuka' ri jun tijoj pokonal ri' majun bey chic c'a xtic'ulwachitej ta.\f + \fr 24:21 \ft Jl. 2.2.\f* \v 22 Y wi xa ta ri Dios man ta nuben chi xa k'atatel ri k'ij riche (rixin) ri tijoj pokonal ri', quinojel ta yecom. Pero ruma ri rutzil ri Dios pa quiwi' ri ye rucha'on chic,\f + \fr 24:22 \ft Is. 65.8, 9, 15, 22.\f* rumari' can xtuben wi chi xa k'atatel ri k'ij ri'. \p \v 23 Chupan ri k'ij ri', wi yec'o c'a ri yebin chiwe: Titzu', ya c'a Cristo re'. O wi niquibij chiwe: Titzu', ya c'a Cristo la', man c'a tinimaj ta ri niquibij chiwe.\f + \fr 24:23 \ft Lc. 17.23.\f* \v 24 Ruma can yec'o c'a ri xquebec'ulun pe y xtiquibila' c'a chi ye riye' ri Cristo. Yac'a riyix man c'a que'inimaj ta, ruma xa ye k'olonel. Y yac'a chuka' tiempo ri' tek xquebec'ulun pe ri xquebin chi ye profetas ri xtiquibij chi niquik'alajsaj ri ruch'abel ri Dios. Yac'a riyix man c'a que'inimaj ta, ruma xa ye k'olonel chuka'. Y xquequibanala' c'a nima'k tak milagros\f + \fr 24:24 \ft Dt. 13.1; 2 Ts. 2.9; Ap. 13.13.\f* ri majun bey ye tz'eton ta, ruma nicajo' chi yenimex, y yec'o ri xquek'olotej pa quik'a'. Y wi ta xa can yecowin, riye' yequik'ol ta chuka' ri ye cha'on chic ruma ri Dios. \v 25 Can yac'are' xinbij yan ca chiwe ri xquebanatej. \v 26 Rumari' wi xa can nibix c'a chiwe: Ri Cristo xpe yan y wacami c'o pa jun desierto, riyix man c'a quixbe ta chutz'etic. Y wi nibix chiwe chi ri Cristo c'o chic y wacami chupan ri jun jay ri' c'o wi, ma que'inimaj ta. \v 27 Ruma tek xtipe chic jun bey ri C'ajolaxel ri xalex chicojol, can xtik'alajin wi c'a jabel achi'el nuben ri coyopa'\f + \fr 24:27 \ft Lc. 17.24.\f* tek ntel pe ri pa relebel k'ij y nbek'alajin c'a pa rukajbel k'ij, can quinojel c'a yetz'eto. Y quec'ari' xtibanatej. \v 28 Ruma ri ruc'ayewal ri xtuya' ri Dios xtika acuchi (achique) c'o wi ri mac. Can xtibanatej c'a achi'el niquiben ri c'uch. Ruma ri aj xic' tak chicop ri' xabacuchi (xabachique) c'o wi jun caminek\f + \fr 24:28 \ft Job 39.30; Ap. 19.17, 21.\f* ch'aculaj, chiri' c'a yeka wi. \s1 Ri xquebanatej tek xa nipe yan ri Jesús \p \v 29 Y tek ye k'axnek chic c'a ronojel ri tijoj pokonal riche (rixin) ri tiempo ri', can xtibanatej wi c'a chi ri k'ij xtik'ekumatej y ri ic' chuka' ma xtitzu'un ta\f + \fr 24:29 \ft Hch. 2.20; Ap. 6.12.\f* chic. Ri ch'umila'\f + \fr 24:29 \ft Is. 13.10; Ez. 32.7.\f* xquetzak c'a el chuwech ri caj. Can ronojel wi c'a ri nimalaj tak uchuk'a' ri yec'o chicaj xquesilon na. \v 30 Yac'ari' tek xtitz'etetej jun retal chila' chicaj chi yin c'a riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol ri yin petenak. Yac'ari' tek xque'ok' quinojel quiwech chi winek ri yec'o chuwech re ruwach'ulef, tek xquinquitz'et\f + \fr 24:30 \ft Zac. 12.10.\f* chi yin c'a riyin ri yin petenak pa sutz' ri chila' chicaj,\f + \fr 24:30 \ft Dn. 7.13; Ap. 1.7.\f* riq'ui chic nimalaj wuchuk'a' y riq'ui chuka' jun nimalaj nuk'ij nuc'ojlen. \v 31 Y yac'a chuka' ri' tek c'o jun trompeta\f + \fr 24:31 \ft 1 Co. 15.52; 1 Ts. 4.16.\f* ri can riq'ui ruchuk'a' xtik'ajan pe y riyin xquentek c'a ri nu'ángeles chiquimolic ri ye nucha'on chic. Can xquequimol wi c'a pe re quere' pa relebel k'ij y re quere' pa rukajbel k'ij, re quere' c'a pa jotol y re quere' chuka' pa xulan. Can xquequimol wi c'a pe, ronojel ri acuchi (achique) nitiquir wi pe ri jun ruchi' re caj, c'a la jun chic ruchi'. \p \v 32 Can tic'ama' c'a ina'oj chrij ri juwi' che'\f + \fr 24:32 \ft Lc. 21.29-31.\f* ri higo rubi'. Tek can yeraxer c'a pe ri ruk'a' y niquichop yeq'uiy pe ri ruxak, etaman c'a ri' chi ya xa nik'ax yan ruk'ijul ri sak'ij.\f + \fr 24:32 \ft Ri español nubij chi ri sak'ij xa nakaj chic c'o wi pe. Queri' nubij ruma chi quela' pan Israel ri “verano” xa yari' ri ruk'ijul ri job.\f* \v 33 Y quec'ari' tek xtitz'et chi yec'ulwachitej chic ronojel ri xinbij yan ka, tiwetamaj c'a ri' chi noka yan ri ruq'uisbel tak k'ij.\f + \fr 24:33 \ft Stg. 5.8.\f* Xa can nakaj chic c'a c'o wi pe. \v 34 Y tiwac'axaj c'a jabel re xtinbij chiwe re wacami: Ronojel ri' xtic'ulwachitej tek ri winek\f + \fr 24:34 \ft Mt. 16.28; 23.36.\f* riche (rixin) re tiempo re kachapon, c'a ma jane queq'uis ta chuwech re ruwach'ulef. \v 35 Y re ruwach'ulef y ri caj\f + \fr 24:35 \ft 2 P. 3.7-12; Ap. 6.14; Sal. 102.26, 27; Is. 34.4; He. 1.11.\f* xa xquek'ax. Yac'a ri nuch'abel can ma xtiq'uis ta chak que ta ri', xa can xtibanatej na wi ri nubij.\f + \fr 24:35 \ft Is. 51.6; Mt. 5.18; Mr. 13.31; Lc. 21.33.\f* \p \v 36 Yac'a ri k'ij y ri hora tek riyin xquipe, majun achique etamayon ta. Ni xa ta ri ángeles ri yec'o chila' chicaj ma quetaman ta\f + \fr 24:36 \ft Hch. 1.7; 1 Ts. 5.2; 2 P. 3.10.\f* ajan (jampe') xquipe. Xa can xu (xe) wi ri Nata' ri etamayon ri'.\f + \fr 24:36 \ft Zac. 14.7.\f* \p \v 37 Xa can achi'el c'a ri xbanatej pa rutiempo ri Noé,\f + \fr 24:37 \ft Lc. 17.26.\f* xa can queri' c'a chuka' xtic'ulwachitej tek xquipe chic riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol. \v 38 Ruma ri pa rutiempo ri Noé, tek can c'a ma jane tibanatej ta ri nimalaj job, ri winek xaxu (xaxe) wi c'a chrij ri quiway quic'uya' benak wi ri cánima. Chuka' chi achi'a' chi ixoki' can benak c'a cánima chrij ri quic'ulanen. Y can c'a que na ri' yetajin chubanic ri winek chupan ri k'ij tek ri Noé y ri ye aj pa rachoch xe'oc chupan ri nimalaj barco.\f + \fr 24:38 \ft Gn. 7.1, 7; Lc. 17.27; 1 P. 3.20.\f* \v 39 Y ma xk'ax ta chiquiwech ri nimalaj ruc'ayewal ri nipe chiquij, xk'ax chiquiwech pero c'a ya tek xpe ri nimalaj job ri xq'uiso quiche (quixin) quinojel. Y can queri' c'a chuka' xtibanatej tek xtapon ri k'ij tek riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol xquipe chic jun bey. \v 40 Yac'ari' tek xtibanatej chi ye ca'i' achi'a' ri junan yesamej pa juyu', jun c'a ri xtuc'uex el y jun ri xticanaj ca. \v 41 Chuka' ye ca'i' ixoki' ri junan yequi'en, jun c'a ri xtuc'uex el y jun ri xticanaj ca. \p \v 42 Rumac'ari' can ma quixmestan ta, xa can quiniwoyobej apo,\f + \fr 24:42 \ft Mt. 25.13; Lc. 12.40.\f* ruma xa ma iwetaman ta ajan (jampe')\f + \fr 24:42 \ft Mt. 24.36.\f* tek xquipe riyin ri Iwajaf.\f + \fr 24:42 \ft Ap. 3.3; 16.15.\f* \v 43 Riyix iwetaman, chi xa ta ri rajaf jun jay nretamaj ajan (jampe') napon\f + \fr 24:43 \ft Mr. 13.33, 36.\f* ri alek'om pa rachoch, ri rajaf ri jun jay ri' nic'ase'\f + \fr 24:43 \ft 1 Ts. 5.6.\f* ta riche (rixin) chi nuchajij ri rachoch, y man ta nuya' k'ij chare ri alek'om chi nelek' el pa rachoch. \v 44 Rumac'ari', riyix nic'atzin chi can quiniwoyobej apo, ruma riq'ui juba' ri hora tek xa ma yin ta riyin ri yinich'ob, yari' tek xquipe riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol. \p \v 45 Chupan ri k'ij ri' can xtibanatej c'a achi'el ri nuben jun patrón ri ruya'on\f + \fr 24:45 \ft 1 Co. 4.2.\f* ca jun rumozo ri can c'o runa'oj pa quiwi' ri ye aj pa rachoch\f + \fr 24:45 \ft He. 3.5.\f* y rubin ca chare chi querutzuku' apo tek napon ri hora. Wi can nuben wi ri bin ca chare y utz nuben chare ronojel ri samaj, \v 46 can jabel ruwaruk'ij ri mozo ri', ruma ntajin chubanic ri samaj tek no'ilitej ruma ri rupatrón. \v 47 Can kitzij wi c'a nbij chiwe chi ri patrón ri' can xtuya' wi c'a ronojel ri rubeyomal pa ruk'a' ri mozo ri'\f + \fr 24:47 \ft Mt. 25.21, 23.\f* riche (rixin) chi nuchajij. \v 48 Pero ri itzel mozo, wi xa nuch'ob ka pa ránima: Ri nupatrón ri' xa c'a ma jane noka ta na, nicha'; \v 49 y nuchop c'a quich'ayic ri nic'aj chic mozos y chuka' can xu (xe) ta wi wa'in y tijoj ya' nuben quiq'ui ri k'abarela', \v 50 ya c'a ri k'ij y ri hora tek majun nuch'ob chi noka ri rupatrón, yac'ari' tek noka. \v 51 Y ri rupatrón, can xtuc'ajsaj wi ruwech ri mozo ri' y xtuya' quiq'ui ri nic'aj chic ri xa ca'i' quipalej.\f + \fr 24:51 \ft Lc. 12.46.\f* Y chiri' c'a xtok' wi y xtukach'ach'ej rey.\f + \fr 24:51 \ft Mt. 25.30.\f* \c 25 \s1 Ri c'ambel tzij chiquij ri lajuj k'opoji' \p \v 1 Y chupan c'a ri k'ij tek xquipe chic, ri pa rajawaren ri caj xtibanatej c'a achi'el ri xquic'ulwachij ye lajuj k'opoji' ri xquic'uaj el quilámpara chi xebe chiroyobexic jun c'ajol\f + \fr 25:1 \ft Jn. 3.29.\f* ri xtic'ule'\f + \fr 25:1 \ft Ap. 19.7; 21.2, 9.\f* chupan ri ak'a' ri'. \v 2 Ye wu'o' c'a chique ri k'opoji' ri' can c'o wi quina'oj.\f + \fr 25:2 \ft Mt. 7.24.\f* Yec'a ri ye wu'o' chic man c'o ta quina'oj. \v 3 Ri wu'o' k'opoji' ri xa man c'o ta quina'oj,\f + \fr 25:3 \ft Mt. 7.26.\f* xebe c'a chiroyobexic ri c'ajol ri xtic'ule', xa yac'a ri ma xquic'uaj ta c'a nic'aj chic aceite riche (rixin) ri quilámpara, xa can xu (xe) wi ri c'o el chupan. \v 4 Yac'a ri wu'o' chic k'opoji' ri c'o quina'oj, xquic'uaj c'a ri quilámpara y quic'ualon chuka' el c'ojlibel (frasco) nojnek el riq'ui aceite. Y riye' xebe c'a chiroyobexic ri c'ajol ri xtic'ule'. \v 5 Y ruma c'a chi ri c'ajol ri nic'ule' xyaloj y ma noka ta chanin, ri lajuj k'opoji' ri ye oyobeyon riche (rixin), xa xquichop c'a xeyuxcu'r y xewer ka.\f + \fr 25:5 \ft 1 Ts. 5.6.\f* \v 6 Yac'a ri pa nic'aj ak'a' xac'axatej c'a jun ri nurek ruchi'\f + \fr 25:6 \ft 1 Ts. 4.16.\f* y nubij c'a: Ya xpe ri c'ajol ri xtic'ule'.\f + \fr 25:6 \ft 2 Ts. 1.10.\f* Can quixel c'a pe chuc'ulic. Quec'ari' nubij ri ntajin nurek pe ruchi'. \v 7 Y yac'ari' tek ri lajuj k'opoji' ri', ri ye oyobeyon riche (rixin) ri c'ajol ri xtic'ule', chanin c'a xeyacatej y xquibanala' ruchojmil ri quilámpara.\f + \fr 25:7 \ft Lc. 12.35.\f* \v 8 Yec'a ri wu'o' k'opoji' ri man c'o ta quina'oj xquibij c'a chique ri wu'o' chic k'opoji' ri can c'o wi quina'oj: Re kak'ak' xa can xquechuptej ka ruma xa ma q'uiy ta chic aceite c'o chupan. Tiya' c'a juba' kaceite riyoj, xecha' c'a ri k'opoji' ri'. \v 9 Yec'a ri wu'o' chic k'opoji' ri can c'o wi quina'oj, xquibij c'a: Ri utz chi niben riyix wacami jix jilok'o' ri aceite quiq'ui ri yec'ayin, ruma wi riyoj nikaya' ri kaceite chiwe, ma xkojruben ta riyoj, y queri' chuka' riyix, xecha'. \v 10 Y tek ri ye wu'o' k'opoji' ri' c'ari' ye benak chulok'ic ri aceite, yac'ari' tek xoc'ulun ri c'ajol ri xtic'ule'. Ri wu'o' k'opoji' ri can yec'o wi apo chiri' coyoben ri c'ajol ri xtic'ule', xe'oc c'a pa jay acuchi (achique) niban wi ri c'ulanen. Y tek can ye oconek chic c'a apo quinojel ri ye benak, xtz'apix c'a ca ruchi' ri jay.\f + \fr 25:10 \ft Lc. 13.25.\f* \v 11 Y c'ac'ari' tek xe'apon ri ye wu'o' chic k'opoji' ri xebe ca chulok'ic ri aceite riche (rixin) ri quilámpara, y riye' xech'o c'a apo chare ri rajaf ri jun c'ulanen ri' y xquibila' c'a: Tajaka' ri ruchi' jay chkawech,\f + \fr 25:11 \ft Mt. 7.21.\f* xecha'. \v 12 Y riya' xubij c'a pe chique ri k'opoji' ri': ¿Yix achique c'a riyix? Riyin can kitzij ri nbij chiwe chi ma wetaman ta iwech, xe'uche'ex pe.\f + \fr 25:12 \ft Sal. 5.5.\f* \p \v 13 C'ac'ari' ri Jesús xubij chique ri rudiscípulos: Riyix can ma quixmestan ta, can quiniwoyobej apo,\f + \fr 25:13 \ft Mt. 24.36-42.\f* ruma xa ma iwetaman ta achique k'ij, y achique hora tek riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol xquipe chic jun bey. \s1 Ri c'ambel tzij chiquij oxi' mozos ri xjach ca puek chique ruma ri quipatrón \p \v 14 Rumac'ari' ri pa rajawaren ri caj xtibanatej c'a achi'el ri xuben jun achi tek xbe nej.\f + \fr 25:14 \ft Mt. 21.33; Mr. 13.34.\f* Riya' xerusiq'uij (xeroyoj) c'a ri rumozos y xuya'\f + \fr 25:14 \ft Lc. 19.12-27.\f* c'a ca ri rubeyomal chique. \p \v 15 Chare c'a jun rumozo xuya' ca wu'o' puek ri nibix talento chare, y chare jun chic xuya' c'a ca ca'i', y chare ri jun chic xuya' c'a ca xa jun. Riya' xuya' c'a ca chique chiquijujunal xaxu (xaxe wi) ri puek ri yecowin yesamej\f + \fr 25:15 \ft Ro. 12.6-8; 1 Co. 12.7; Ef. 4.11.\f* riq'ui. Y ri achi ri' can xu (xe) wi xuben ca queri', xbe c'a el c'anej. \v 16 Y ri mozo ri ya'on ca wu'o' talento\f + \fr 25:16 \ft 1 P. 4.10.\f* chare riche (rixin) chi nisamej riq'ui, can xuben na wi ri bin ca chare. Riya' can xsamej wi c'a riq'ui ri wu'o' talento y xuch'ec chic\f + \fr 25:16 \ft Pr. 3.14.\f* c'a wu'o' riq'ui. \v 17 Y queri' chuka' xuben ri jun chic mozo ri ya'on ca ca'i' talento chare, riya' can xuch'ec chic c'a ca'i' talento riq'ui. \v 18 Yac'a ri jun chic mozo ri xa jun oc talento ri ya'on ca chare ruma ri rupatrón, xa xberuc'oto' c'a jun jul pan ulef y chiri' xumuk\f + \fr 25:18 \ft Pr. 26.15.\f* wi ca ri puek ri ya'on ca chare. \p \v 19 Y tek k'axnek chic c'a q'uiy k'ij, c'ac'ari' xtzolin pe ri quipatrón ri mozos ri'. Y riya' xuc'utuj c'a chique achique xquiben\f + \fr 25:19 \ft 2 Co. 5.10.\f* riq'ui ri puek ri xuya' ca chique tek xbe. \v 20 Tek xapon c'a ri mozo ri ya'on ca wu'o' talento chare, can ma xu (xe) ta wi ri' ri ruc'uan apo, xa can ruc'uan c'a apo wu'o' chic talento y xubij c'a chare ri rupatrón: Riyit wu'o' c'a talento ri xaya' ca chuwe. Yac'are' c'o, y ya chuka' re' c'o wu'o' talento ri xinch'ec riq'ui, xcha' ri mozo ri'. \v 21 Y ri patrón ri' xubij c'a chare: Sibilaj utz ri xaben. Riyit can yit jun utzilaj numozo ri can naben wi ri nibix chawe.\f + \fr 25:21 \ft 2 Ti. 4.7, 8.\f* Y ruma c'a chi can utz xaben riq'ui ri juba' ri xinya' ca chawe tek xibe, wacami c'a yatinya' pa ruwi'\f + \fr 25:21 \ft Mt. 24.47; Lc. 12.44.\f* jun samaj nim. Catam pe c'a y catoc\f + \fr 25:21 \ft Mt. 25.34; He. 12.2.\f* chupan ri quicoten ri c'o wuq'ui,\f + \fr 25:21 \ft Ap. 3.21; 21.7.\f* xuche'ex ri mozo. \v 22 Tek xapon chuka' ri mozo ri ya'on ca ca'i' talento chare, riya' xubij c'a chare ri rupatrón: Riyit ca'i' talento ri xaya' ca chuwe. Yac'are' c'o, y ya chuka' re' c'o ca'i' talento chic ri xinch'ec riq'ui, xcha' ri mozo ri'. \v 23 Y ri patrón ri' xubij c'a chare: Sibilaj utz ri xaben. Riyit can yit jun utzilaj numozo ri can naben wi ri nibix chawe. Y ruma c'a chi can utz xaben riq'ui ri juba' ri xinya' ca chawe tek xibe, wacami c'a yatinya' pa ruwi' jun samaj nim. Catam pe c'a y catoc\f + \fr 25:23 \ft Sal. 16.11; Sof. 3.17.\f* chupan ri quicoten ri c'o wuq'ui, xuche'ex chuka' ri mozo ri'. \v 24 Yac'a tek xapon chuka' ri mozo ri xa jun talento ri ya'on ca chare, riya' xubij c'a chare ri rupatrón: Riyin can wetaman wi c'a awech, y rumari' wetaman chi riyit yit jun c'a'nlaj (c'a'elaj) achi. Xa can nawajo' wi c'a yach'acon. Riyit nawajo' nac'ul ri ntel pe chuwech ri tico'n ri xa ma yit ta riyit xatico ka. Nawajo' nac'ol ruwech ri tico'n ri xa ma yit ta riyit xajopin ka. \v 25 Y rumari' riyin xinpokonaj xisamej riq'ui ri jun talento ri xaya' ca chuwe. Riyin tek xinc'ul c'a el ri puek, xinc'ot jun jul pan ulef y chiri' xinmuk wi ca. Y ya c'a arajil re' nonjacha' ca chawe, xcha' ri mozo ri'. \v 26 Y ri rupatrón ri mozo ri' xubij c'a: Ma utz ta ri xaben. Ruma yit jun itzel mozo y ma naben ta ri nibix chawe. Ruma wi can awetaman chi riyin yin jun c'a'nlaj (c'a'elaj) achi y chi riyin nwajo' nc'ul ri ntel pe chuwech ri tico'n ri xa ma yin ta xitico ka y nwajo' nc'ol ruwech ri tico'n ri xa ma yin ta xijopin ka, \v 27 ri más ta utz chi xaben, xaya' ta re nurajil pa banco, y re xinoka wacami xinc'ul ta c'a ri puek ri can wuche (wixin) wi riyin y xinc'ul ta chuka' ri ral re nurajil. \v 28 Wacami tiwelesaj c'a ca ri talento chare y tiya' chare ri numozo ri c'o ri lajuj talento riq'ui. \v 29 Ruma ri can c'o q'uiy riq'ui, xtiya'ox (xtya') c'a más chare y q'uiy c'a ri xtic'oje' riq'ui. Yac'a ri xa juba' oc c'o riq'ui hasta ri juba' ri' xa xtelesex chare.\f + \fr 25:29 \ft Lc. 8.18.\f* \v 30 Y ri mozo ri xa majun nic'atzin wi, tiwelesaj el y jibe'ic'aka' ca chupan ri nimalaj k'eku'm, ri acuchi (achique) xtok' wi y xtukach'ach'ej rey.\f + \fr 25:30 \ft Mt. 8.12.\f* \s1 Tek xtik'at tzij pa quiwi' ri winek \p \v 31 Y tek ri C'ajolaxel ri xalex chicojol xtipe chic,\f + \fr 25:31 \ft Hch. 1.11.\f* can riq'ui chic c'a ruk'ij ruc'ojlen; y chuka' can quinojel ri lok'olaj tak ángeles\f + \fr 25:31 \ft Zac. 14.5.\f* xquepe riq'ui. Y yac'ari' tek xtitz'uye' pa ruch'acat ri can c'o chuka' rejkalen y xtuk'et c'a tzij.\f + \fr 25:31 \ft Sal. 96.13; Ro. 14.10; 2 Co. 5.10.\f* \v 32 Can xquemol wi c'a pe chuwech quinojel ri winek riche (rixin) re ruwach'ulef. Y Riya' can xquerujech c'a, achi'el nuben jun aj yuk' tek juc'an yeruya'\f + \fr 25:32 \ft Mt. 13.49.\f* wi ri tak carne'l, y juc'an chic yeruya' wi ri tak q'uisic' (cabras).\f + \fr 25:32 \ft Ez. 20.38.\f* \v 33 Ri winek c'a ri achi'el tak carne'l, ruma ch'ajch'oj chic quic'aslen, xqueruya' c'a pa rajquik'a'. Yac'a ri winek ri achi'el tak q'uisic' (cabras),\f + \fr 25:33 \ft Zac. 10.3.\f* ruma ma utz ta ri quic'aslen, xqueruya' pa rajxocon. \v 34 Y yac'ari' tek ri Rey xtubij chique ri yec'o pa rajquik'a': Quixam pe riyix ri ic'ulun chic ri rutzil ri Nata' Dios. Quixc'oje' c'a pa rajawaren\f + \fr 25:34 \ft Mt. 3.2.\f* ri Dios, ri can iwuche (iwixin) wi riyix tek xuchojmirisaj.\f + \fr 25:34 \ft Ro. 8.17; 1 Co. 2.9.\f* Y ri' ruchojmirisan chic tek c'a ma jane c'o ta re ruwach'ulef. \v 35 Ruma tek riyin xiwayjan,\f + \fr 25:35 \ft Ez. 18.7; Stg. 2.15, 16.\f* riyix xiya' c'a nuway. Tek riyin xchaki'j c'a nuchi', riyix xiya' nuya'\f + \fr 25:35 \ft Is. 58.7; He. 13.2.\f* riche (rixin) chi xinkum. Tek Riyin xinapon pan itinamit, riyix xinic'ul pa tak iwachoch.\f + \fr 25:35 \ft 2 Ti. 1.16; 3 Jn. 5.\f* \v 36 Tek xitz'et chi can ti lawalo' chic ri nutziak chuwij, riyix xiya' nutziak. Tek riyin xiyawej, xixapon chinutz'etic. Tek riyin xitz'ape' pa cárcel,\f + \fr 25:36 \ft 2 Ti. 1.16.\f* xixapon chuka' chinutz'etic, xticha' ri Rey. \v 37 Yac'ari' tek ri winek choj quic'aslen xtiquibij c'a: Ajaf, ¿ajan (jampe') c'a ri' tek riyit c'o wayjal chawe y riyoj xkaya' away? ¿Ajan (jampe') c'a ri' tek riyoj xkaya' aya' riche (rixin) chi xakum tek xchaki'j achi'? \v 38 ¿Y ajan (jampe') c'a ri' tek xatapon pa katinamit y xatkac'ul pa tak kachoch? ¿Ajan (jampe') c'a ri' tek riyoj xkaya' atziak ruma xa can ti lawalo' chic atziak? \v 39 ¿Ajan (jampe') c'a ri' tek xojapon chatz'etic ruma yit yawa'? ¿Y ajan (jampe') c'a chuka' ri' tek xojapon chatz'etic ruma yitc'o pa cárcel? xquecha' riye'. \v 40 Y ri Rey xtubij c'a: Can kitzij wi c'a ri nbij chiwe chi ronojel ri utzil ri xiben\f + \fr 25:40 \ft Pr. 19.17; He. 6.10.\f* chare jun wach'alal ri majun oc ruk'ij, ntel chi tzij chi can chuwe c'a riyin\f + \fr 25:40 \ft Pr. 14.31.\f* xiben wi ri utzil ri', xticha' ri Rey. \p \v 41 Y yac'a chuka' ri' tek ri Rey xtubij chique ri yec'o pa rajxocon: Riyix ri xa can c'o chic chi nika ri ruc'ayewal pan iwi', quixel c'a el chinuwech.\f + \fr 25:41 \ft Sal. 6.8.\f* Wacami xa xquixbe pa k'ak'\f + \fr 25:41 \ft Mt. 13.40.\f* ri majun bey xtichuptej ta riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, ri xa riche (rixin) wi ri itzel winek y quiche (quixin) ri ye ru'ángeles\f + \fr 25:41 \ft 2 P. 2.4; Jud. 6.\f* tek banon. \v 42 Ruma riyin can xiwayjan c'a y riyix ma xiya' ta nuway. Sibilaj c'a xchaki'j nuchi' y riyix xa ma xiya' ta juba' nuya' riche (rixin) chi xinkum. \v 43 Y tek riyin xinapon pan itinamit, riyix ma xinic'ul ta pa tak iwachoch. Tek lawalo' chic nutziak chuwij, riyix ma xiya' ta nutziak. Tek xiyawej, riyix ma xixapon ta chinutz'etic. Y tek xic'oje' pa cárcel, ma xixapon ta chuka' chinutz'etic, xticha' ri Rey chique. \v 44 Y yac'ari' tek riye' chuka' xtiquibij: Ajaf, riyoj majun bey xatkatz'et ta chi natij ta wayjal, nichaki'j ta achi', chuka' majun bey xatkatz'et ta pa katinamit chi nic'atzin aposada, o chi man ta jun atziak, yit yawa' ta, yitc'o ta pa cárcel. Riyoj majun bey xatkatz'et ta chi que ta ri' ac'ulwachin, rumari' can majun wi c'a utzil xkaben chawe, xquecha'. \v 45 Y yac'ari' tek ri Rey xtubij chique: Can kitzij wi c'a ri nbij chiwe chi ruma majun utzil xiben chique re tak wach'alal ri majun oc quik'ij, ntel chi tzij chi xa can majun c'a chuka' utzil xiben ta chuwe riyin.\f + \fr 25:45 \ft Pr. 14.31; 17.5; Hch. 9.5.\f* \v 46 Y ri winek ri ma xebano ta ri utzil ri', can xquebe wi c'a pa tijoj pokonal\f + \fr 25:46 \ft Ap. 20.10, 15.\f* riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Y ri chojmilaj tak winek xtiquil c'a jun c'aslen\f + \fr 25:46 \ft Dn. 12.2; Jn. 5.29; Ro. 2.7.\f* riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. Quec'ari' ri ch'abel ri xubij ri Jesús. \c 26 \s1 Tek ri principali' tak sacerdotes y ri aj tz'iba' xquich'ob yan apo chi niquicamisaj ri Jesús \p \v 1 Tek ri Jesús rubin chic c'a ka ronojel ri', Riya' xch'o c'a quiq'ui ri rudiscípulos y xubij c'a: \v 2 Riyix can iwetaman wi chi pa ca'i' k'ij nichapatej ri nimak'ij pascua.\f + \fr 26:2 \ft Mr. 14.1; Lc. 22.1; Jn. 13.1.\f* Chupan c'a ri nimak'ij ri' tek riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol can xquijach wi el riche (rixin) chi yibajix chuwech cruz riche (rixin) chi xquicamisex, xcha' chique. \p \v 3 Y can ya c'a chuka' hora ri' tek ri principali' tak sacerdotes,\f + \fr 26:3 \ft Jn. 11.47.\f* ri aj tz'iba' y chuka' ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij chiquicojol ri winek, can quimolon c'a qui'\f + \fr 26:3 \ft Sal. 2.2; Hch. 4.26.\f* chuwarachoch ri nimalaj sacerdote ri Caifás rubi'. \v 4 Riye' xquiya' c'a chiquiwech achique chi k'oloj ri xtiquicusaj riche (rixin) chi nika ri Jesús pa quik'a', y c'ac'ari' niquicamisaj. \v 5 Y chuka' can xquibij c'a: Ma tikachop ta chupan re nimak'ij re', riche (rixin) chi ma yeyacatej ta pe ri winek chikij. \s1 Tek jun ixok xuk'ej jun ak'om ri jubul ruxla' pa rujolon (ruwi') ri Jesús \p \v 6 Y ri Jesús c'o c'a ri pa tinamit Betania,\f + \fr 26:6 \ft Mt. 21.17; Jn. 11.1, 2.\f* chiri' pa rachoch ri Simón\f + \fr 26:6 \ft Mr. 14.3.\f* ri xc'achojsex chare ri itzel yabil ri lepra rubi'. \v 7 Y yac'ari' tek xoc apo jun ixok riq'ui ri Jesús, ruc'uan apo jun c'ojlibel (frasco) ri banon riq'ui jun abej alabastro rubi', y c'o el jun ak'om ri jubul ruxla' chupan; ak'om ri sibilaj jotol rajel. Y yari' ri xberuk'eja' pa rujolon (ruwi') ri Jesús, tek tz'uyul apo chiri' pa mesa, niwa' pa rachoch ri Simón. \v 8 Tek ri discípulos xquitz'et ri xuben ri ixok riq'ui ri ak'om ri jubul ruxla' chi xuk'ej pa rujolon (ruwi') ri Jesús, xpe coyowal y xquibila' c'a:\f + \fr 26:8 \ft Jn. 12.4.\f* ¿Achique c'a ruma tek la ixok la' chi chak queri' xutix la ak'om la'? \v 9 Ruma la ak'om la' jotol rajel,\f + \fr 26:9 \ft Mr. 14.5; Jn. 12.5.\f* y rumari' xa más ta utz chi xc'ayix, y ri rajel xa xya'ox (xya') ta chique ri pobres, xecha'. \p \v 10 Ri Jesús chanin xk'ax chuwech ri niquibila' ri rudiscípulos, rumari' Riya' xubij c'a chique: ¿Achique c'a ruma tek riyix ma yixtane' ta ka chi tzij chrij re ixok re'? Xa tiya' ca, ma tinek ta. Riya' can jun utzilaj samaj c'a ri xuben wuq'ui. \v 11 Ri pobres\f + \fr 26:11 \ft Dt. 15.11; Pr. 22.2.\f* xa can yec'o wi iwuq'ui, y xabachique k'ij utz niben utzil chique. Yac'a riyin ma ronojel ta tiempo xquic'oje' iwuq'ui.\f + \fr 26:11 \ft Mr. 14.7; Jn. 8.21; 12.8; 13.33; 16.5, 28; 17.11.\f* \v 12 Ruma tek re ixok re' xuk'ej chuwij re jun ak'om jubul ruxla', riya' xa can xuben yan apo nuchojmil riche (rixin) chi xquibemuk ca.\f + \fr 26:12 \ft Jn. 19.40.\f* \v 13 Y kitzij nbij chiwe, chi xabacuchi (xabachique) c'a ri xtitzijox wi ri lok'olaj ch'abel ri niya'o colotajic,\f + \fr 26:13 \ft Mr. 13.10; Col. 1.6, 23; Lc. 24.47; Ro. 1.8; 1 Ti. 2.6.\f* chiri' chuka' xtitzijox wi re xuben re jun ixok re'. Can pa ronojel c'a ruwach'ulef xtitzijox wi, chi natabel riche (rixin) riya', xcha' ri Jesús. \s1 Tek ri Judas xutzuj (xusuj) ri' riche (rixin) chi nujech ri Jesús \p \v 14 Y jun c'a chique ri ye cablajuj rudiscípulos ri Jesús, ri Judas Iscariote rubi',\f + \fr 26:14 \ft Mt. 10.4; Lc. 22.3; Jn. 13.2.\f* xapon c'a quiq'ui ri principali' tak sacerdotes.\f + \fr 26:14 \ft Mr. 14.10.\f* \v 15 Riya' xberubij c'a chique: ¿Achique niya' chuwe riyix, wi riyin njech ri Jesús pan ik'a'? xcha' chique. Y ri principali' tak sacerdotes xquibij chi niquiya'\f + \fr 26:15 \ft Zac. 11.12, 13; Mt. 27.3.\f* juwinek lajuj sakapuek chare. \v 16 Y yac'ari' tek ri Judas Iscariote xuchop ruch'obic chi achique ta rubanic nuben chi xtujech ri Jesús pa quik'a' ri achi'a' ri'. \s1 Tek ri Jesús xutiquiriba' ca rubanic ri lok'olaj wa'in, riche (rixin) ninatabex ri rucamic \p \v 17 Y chupan c'a ri nabey k'ij chare ri nimak'ij, tek ri israelitas niquitij ri caxlan wey ri majun ch'om (levadura) riq'ui, yac'ari' tek ri discípulos xejel apo riq'ui ri Jesús, y xquic'utuj c'a chare: ¿Acuchi (achique) c'a nawajo' naben wi ri wa'in chupan re jun pascua re',\f + \fr 26:17 \ft Lv. 23.5, 6.\f* riche (rixin) chi nbekabana' c'a ruchojmil ronojel ri nic'atzin? xecha'. \p \v 18 Y yec'o c'a chique ri discípulos ri xetak el ruma ri Jesús c'a pa tinamit Jerusalem,\f + \fr 26:18 \ft Mr. 14.13.\f* pa rachoch jun achi, y xbix el chique chi tek xque'apon, tiquibij c'a chare: Ri Katijonel rubin c'a pe: Ri nutiempo xa nakaj chic c'a c'o wi pe. Ya c'a ri pan awachoch riyit nwajo' nben wi ri wa'in riche (rixin) re pascua re', ye wachibilan ri nudiscípulos, quixcha' chare, xcha' ri Jesús chique ri discípulos ri'. \p \v 19 Y ri discípulos can xquiben wi c'a achi'el ri bin el chique ruma ri Jesús. Riye' can xquiben wi c'a ruchojmil ronojel ri nic'atzin chare ri wa'in chupan ri pascua ri'. \p \v 20 Yac'a tek xoc pe ri ak'a' chupan ri k'ij ri', ri Jesús y ri ye cablajuj rudiscípulos\f + \fr 26:20 \ft Mr. 14.17, 18; Lc. 22.14.\f* xebetz'uye' c'a pa mesa riche (rixin) ri wa'in. \v 21 Y tek yetajin chic c'a chi wa'in, ri Jesús xubij c'a: Kas kitzij c'a nbij chiwe, chi jun chiwe riyix ri xquijacho\f + \fr 26:21 \ft Jn. 13.21.\f* el pa quik'a' ri winek, xcha' chique. \p \v 22 Yac'ari' tek ri discípulos xpe nimalaj bis pa cánima tek xquic'axaj ri xubij ri Jesús chique. Y c'ac'ari' chiquijujunal xech'o apo chare y xquic'utula' c'a: Ajaf, ¿la ma yin ta cami riyin ri xquibano queri'? xecha' c'a chiquijujunal. \p \v 23 Y ri Jesús yac'ari' tek xubij chique ri rudiscípulos: Ri jun c'a ri xtuya' pe ri ruk'a' riche (rixin) chi xtumu' pe ri caxlan wey\f + \fr 26:23 \ft Sal. 41.9.\f* wuq'ui\f + \fr 26:23 \ft Jn. 13.18.\f* pa lek, yac'ari' ri xtijacho\f + \fr 26:23 \ft Lc. 22.21.\f* el wuche (wixin) pa quik'a' ri winek. \v 24 Tiwac'axaj c'a chuka' ri xtinbij chiwe, chi riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol can xquicamisex na wi,\f + \fr 26:24 \ft Gn. 3.15; Is. 53.7.\f* achi'el ri tz'ibatal ca.\f + \fr 26:24 \ft Dn. 9.26; Hch. 26.22, 23; 1 Co. 15.3.\f* Pero juyi' c'a ruwech ri xquijacho el riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol. Ri achi ri xquijacho el utz ta chi man ta xalex, xcha' ri Jesús. \p \v 25 Y yac'ari' tek ri Judas, ri xtijacho\f + \fr 26:25 \ft Jn. 13.26.\f* riche (rixin) ri Jesús pa quik'a' ri winek, xubij apo: Riyit Nutijonel, ¿la yin cami riyin ri xquijacho el awuche (awixin)? xcha'. Y ri Jesús xubij: Ja' (je), queri', can achi'el ri xabij, xcha' ri Jesús. \p \v 26 Y tek c'a yetajin na c'a chi wa'in, ri Jesús xuc'om c'a apo jun caxlan wey y tek ruc'utun chic ri rubendición\f + \fr 26:26 \ft Mr. 6.41.\f* ri Dios pa ruwi', xuwech'ela' ri caxlan wey ri'\f + \fr 26:26 \ft 1 Co. 10.16; 11.23.\f* y xuya' chique ri rudiscípulos, y xubij c'a chique: Tic'ama' y titija' re caxlan wey re'. Ruma yac'are' ri nuch'acul. \p \v 27 Y ri Jesús xuc'om c'a chuka' apo ri vaso ri c'o ruya'al uva chupan; y tek rumatioxin chic chare ri Dios, xuya' c'a chique ri rudiscípulos. Y xubij c'a chique: Tikumu' c'a chi'iwonojel ri ruya'al uva ri c'o chupan re vaso re'. \v 28 Ruma yac'are' ri nuquiq'uel\f + \fr 26:28 \ft Ex. 24.8; Lv. 17.11.\f* ri xtibiyin tek xquicamisex. Riq'ui c'a ri xtibiyin ri nuquiq'uel, can yac'ari' tek xtic'achoj ri c'ac'ac'\f + \fr 26:28 \ft Jer. 31.31.\f* trato ri rajowan pe ri Dios chi nuben quiq'ui ri winek, riche (rixin) chi ye q'uiy winek c'a ri nicuyutej ri quimac.\f + \fr 26:28 \ft Ro. 5.15; He. 9.22.\f* \v 29 Can nbij c'a chiwe chi yac'are' ri ruq'uisbel mul ri xinkum el re ruya'al uva. Y tek xtinkum chic jun bey, c'a chupan chic ri rajawaren ri Nata'. Xtinkum riyin y riyix chuka' xtikum ri ruya'al uva ri'. Y ri xtikakum c'a chiri',\f + \fr 26:29 \ft Hch. 10.41.\f* jun c'ac'ac' ruya'al uva, xcha' ri Jesús chique. \s1 Riyit xa xtabij chi ma awetaman ta nuwech, xcha' ri Jesús chare ri Pedro \p \v 30 Y tek quibixan chic c'a ri bix riche (rixin) ri pascua, ri Jesús y ri rudiscípulos xe'el el chiri' pa jay y xebe ri pa juyu' ri Olivos rubi'.\f + \fr 26:30 \ft Mr. 14.26.\f* \v 31 Y tek ye benak c'a, ri Jesús xubij chique ri rudiscípulos: Chi'iwonojel riyix xtitaluj el iwi' y xquiniya' c'a ca nuyon\f + \fr 26:31 \ft Jn. 16.32.\f* chupan re ak'a' re', tek xa xtitz'et chi riyin yijach el pa quik'a' ri winek. Ruma ri Dios can nubij wi c'a chupan ri tz'ibatal ca: Tek riyin xtinya' k'ij chi nicamisex ri aj yuk',\f + \fr 26:31 \ft Zac. 13.7.\f* ri rucarne'l xa xtiquitaluj el qui'. Queri' ri tz'ibatal ca. \v 32 Yin c'a riyin ri Aj Yuk', pero man c'a xquicom ta el jurayil, xa xquic'astej chic pe. Y riyin xquixinwoyobej chila' pa Galilea,\f + \fr 26:32 \ft Mt. 28.7; Mr. 16.7.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 33 Y ri Pedro can yac'ari' tek xubij apo chare\f + \fr 26:33 \ft Lc. 22.31-34.\f* ri Jesús: Astape' can quinojel xcatquiya' ca ayon, yac'a riyin ma xcatinya' ta ca, xcha'. \p \v 34 Yac'a ri Jesús xubij c'a chare ri Pedro: Riyin can kitzij c'a nbij chawe, chi wacami chupan re ak'a' re', c'a ma jane tisiq'uin ta pe ri ec', tek riyit oxi' yan chic mul abin chique ri yec'utun chawe, chi ma awetaman ta nuwech,\f + \fr 26:34 \ft Lc. 22.34; Jn. 13.38.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 35 Y ri Pedro xubij chic c'a chare: Wi can rajawaxic chi yicom\f + \fr 26:35 \ft Jn. 13.37.\f* junan awuq'ui riyit, can quec'ari' ri', pero can ma xtinbij ta chi ma wetaman ta awech, xcha' ri Pedro. Y quinojel c'a ri discípulos can queri' chuka' xquibij. \s1 Tek ri Jesús xuben orar pa Getsemaní \p \v 36 Y yac'ari' tek ri Jesús ye rachibilan ri rudiscípulos\f + \fr 26:36 \ft Jn. 18.1.\f* xe'apon c'a chiri' chupan ri lugar ri Getsemaní rubi'. Xpe ri Jesús xubij c'a chique ri rudiscípulos: Riyix quixtz'uye' na c'a ca juba' wawe', riyin xa yibe na apo juba' quere' nbenbana' orar, xcha' chique. \p \v 37 Riya' xa quiyon c'a ri Pedro y ri ye ca'i' ruc'ajol ri achi Zebedeo\f + \fr 26:37 \ft Mt. 4.21.\f* rubi' ri xeruc'uaj el. Yac'ari' tek Riya' can xuna' yan k'axon ruma ri xtiberuc'ulwachij. Can jun nimalaj bis c'a ri xpe pa ránima. \v 38 Y yac'ari' tek Riya' xubij chique ri ye oxi' rudiscípulos: Sibilaj nim ri bis c'o pa wánima,\f + \fr 26:38 \ft Jn. 12.27.\f* ya yirucamisaj nna' riyin. Quixc'oje' c'a ca juba' wawe', quixc'ase' y ma quixwer ta ka, xcha' chique. \p \v 39 Riya' xbiyin chic c'a apo juba' y c'ac'ari' xxuque' ka. Xujupuba' c'a ka ri rupalej c'a pan ulef, y xuben c'a orar.\f + \fr 26:39 \ft He. 5.7.\f* Y quec'are' ri ch'abel ri xerubij: Nata' Dios,\f + \fr 26:39 \ft Jn. 12.27.\f* xa ta c'o modo, tabana'\f + \fr 26:39 \ft 2 S. 15.26.\f* c'a chi man ta nk'axaj re jun tijoj pokonal\f + \fr 26:39 \ft Mt. 20.22; Jn. 18.11.\f* re', pero ma taben ta c'a achi'el ri nuraybel riyin.\f + \fr 26:39 \ft Jn. 5.30; 6.38.\f* Tabana' ri araybel\f + \fr 26:39 \ft Mr. 14.36; Lc. 22.42; Fil. 2.8.\f* riyit, xcha'. \p \v 40 Y tek Riya' xbeyacatej pe chare ri oración, xpe c'a quiq'ui ri ye oxi' rudiscípulos, yac'a tek xoka quiq'ui, xa ye warnek. Xpe Riya' xubij c'a chare ri Pedro: ¿Can ma juba' c'a xacowin ta xac'ase' jun ti hora wuq'ui? \v 41 Man c'a quixwer ta ka, xa tibana' orar\f + \fr 26:41 \ft Mr. 13.33.\f* y tic'utuj chare ri Dios riche (rixin) chi ma yixtzak ta pa mac\f + \fr 26:41 \ft Lc. 22.40.\f* tek yixtojtobex. Can wetaman wi chi ri iwánima can nrajo' wi nuben ri nrajo' ri Dios. Xa yac'a ri ich'acul xa majun ruchuk'a',\f + \fr 26:41 \ft Mr. 14.38.\f* xcha' chique. \p \v 42 Y ri Jesús xbe chic c'a apo chubanic orar pa rucamul y nubij c'a: Nata' Dios, wi can c'o c'a chi nk'axaj na ri tijoj pokonal, riyin can nwajo' c'a nben ri araybel riyit. Quec'ari' ri xubij pa ru'oración. \p \v 43 Y tek Riya' xpe chic c'a jun bey quiq'ui ri ye oxi' rudiscípulos, xa ye warnek chic c'a jun bey xeril, ruma ri discípulos ri' sibilaj al rubanon ri runak' tak quiwech ruma ri quiwaran. \v 44 Ri Jesús xeruya' chic c'a ca jun bey y xbe chic chubanic orar pa rox mul. Riya' xerubij chic c'a ri achi'el ri ch'abel ri xerubij chupan ri oración ri xa c'a juba' tuben ka. \v 45 Yac'ari' tek ri Jesús xpe c'a quiq'ui ri ye oxi' rudiscípulos, y xubij c'a chique: ¿Can c'a yixwer na? Wacami can quixwer c'a y quixuxlan. Riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol can ya wi c'a re' xoka ri hora, chi xquijach c'a el pa quik'a' ri aj maqui'. \v 46 Chanin, quixyacatej. Yala' petenak ri xquijacho el pa quik'a' ri aj maqui', xcha' ri Jesús. \s1 Tek xchapatej ri Jesús \p \v 47 Y ri Jesús can c'a nich'o na c'a quiq'ui ri rudiscípulos, tek yari' xoka ri Judas\f + \fr 26:47 \ft Jn. 18.3; Hch. 1.16.\f* ri jun chique ri cablajuj rudiscípulos, y ye ruc'uan c'a apo ye q'uiy winek\f + \fr 26:47 \ft Lc. 22.47.\f* ri ye quic'ualon che' y espada. Quinojel ri' ye takon c'a el cuma ri principali' tak sacerdotes y cuma chuka' ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij\f + \fr 26:47 \ft Mr. 14.43.\f* chiquicojol ri winek. \v 48 Ri Judas ri nijacho el ri Jesús can rubin c'a pe chique ri ye petenak riq'ui, chi achique rubanic xtuben riche (rixin) chi xtuc'ut ri Jesús chiquiwech. Riya' can rubin c'a pe chique: Ya c'a ri xquijel apo riq'ui y xtintz'umaj (xtintz'ubaj) ruchi', yari' ri Jesús, y tichapa' c'a. \p \v 49 Y ri Judas can yac'ari' tek xjel apo riq'ui ri Jesús y xubij: Xoc ak'a' Nutijonel, xcha' chare. Y xutz'umaj (xutz'ubaj)\f + \fr 26:49 \ft 2 S. 20.9.\f* c'a ruchi' ri Jesús. \p \v 50 Xpe ri Jesús xubij c'a chare: Judas,\f + \fr 26:50 \ft Sal. 41.9; 55.13.\f* ¿Achique c'a ri nawajo'? xcha' chare. Y can yac'ari' tek ri winek ri ye benak riq'ui ri Judas xejel apo riq'ui ri Jesús y xquichop c'a. \p \v 51 Y jun c'a chique ri yec'o riq'ui ri Jesús, can yac'ari' chanin xbe ri ruk'a', xrelesaj ri ru'espada y xusoc ri jun rumozo ri nimalaj sacerdote. Can xuchoy c'a ri ruxquin.\f + \fr 26:51 \ft Jn. 18.10.\f* \v 52 Y ri Jesús yac'ari' tek xubij chare ri xbano queri': Tayaca' la awespada pa ruc'ojlibel. Ruma achique yecamisan chi espada,\f + \fr 26:52 \ft Gn. 9.6; Ap. 13.10.\f* can chi espada c'a chuka' yecamisex wi. \v 53 ¿La ma awetaman ta c'a chi riyin yicowin nc'utuj chare ri Nata' chi yerutek ta pe más ye setenta y dos mil\f + \fr 26:53 \ft Sal. 91.11.\f* ángeles chinuto'ic? \v 54 Pero can nic'atzin chi nibanatej na ri ye tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios,\f + \fr 26:54 \ft Is. 53.7; Dn. 9.26.\f* rumari' tek ma rajawaxic ta c'a chi yepe ri ángeles chinuto'ic, xcha' ri Jesús. \p \v 55 Y chupan c'a chuka' ri hora ri' ri Jesús xubij chique ri winek: ¿Achique c'a xich'ob riyix? ¿Xich'ob chi yix petenak chuchapic jun alek'om y rumari' ic'amom pe che' y espada? Can k'ij k'ij c'a ri xitz'uye' iwuq'ui chiri' pa rachoch ri Dios, tek xinc'ut ri ruch'abel chiwech y majun bey xinichop ta. \v 56 Ronojel c'a re nibanatej wacami, xa can riche (rixin) chi can nibanatej wi ri tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios cuma ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ojer ca. Y can yac'ari' tek ri ye rudiscípulos ri Jesús,\f + \fr 26:56 \ft Mr. 14.50.\f* xquiya' ca ruyon y xe'anmej el. \s1 Tek ri Jesús xuc'uex chiquiwech ri achi'a' ri pa moc (comon) yek'ato tzij \p \v 57 Ri xebechapo pe riche (rixin) ri Jesús chiri' pa Getsemaní, xquic'uaj c'a riq'ui ri Caifás\f + \fr 26:57 \ft Mr. 14.53; Lc. 22.54.\f* ri nimalaj sacerdote, ri acuchi (achique) quimolon wi ca qui' ri aj tz'iba' y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij. \v 58 Y ri Pedro c'anej c'a c'o wi ca,\f + \fr 26:58 \ft Jn. 18.15, 16.\f* ye rutzekelben el, y xoc chuka' apo ri chiri' chuwarachoch ri nimalaj sacerdote. Tek riya' c'o chic c'a chiri', xtz'uye' c'a ka chiquicojol ri ye aj ch'ame'y ri yec'o apo chiri', riche (rixin) chi nutz'et na achique ri xtuc'ulwachij ri Jesús. \p \v 59 Y ri principali' tak sacerdotes, ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, y quinojel c'a ri achi'a' ri can pa moc (comon) yek'ato tzij, niquicanola' c'a k'aban tak tzij chrij ri Jesús, riche (rixin) chi niquitek pa camic. \v 60 Y astape' can ye q'uiy c'a ri xe'apon ri xquitz'uc tzij\f + \fr 26:60 \ft Sal. 27.12.\f* chrij ri Jesús, pero xa ma junan ta ri xquibij. Pa ruq'uisbel xe'apon ye ca'i'\f + \fr 26:60 \ft 1 R. 21.10.\f* ri junan wi ri xquibij,\f + \fr 26:60 \ft Dt. 19.15.\f* xa yac'a ri ma kitzij ta chuka' ri xquibij. \v 61 Ri ye ca'i' ri' xquibij c'a: Re achi re' rubin: Riyin yicowin nwulaj ri rachoch ri Dios y pan oxi' k'ij npaba' chic jun bey.\f + \fr 26:61 \ft Mt. 27.40; Jn. 2.19.\f* Queri' rubin, xecha' ri ye ca'i' ri'. \p \v 62 Y ri Caifás, ri nimalaj sacerdote, xbepa'e' c'a pe y xubij chare ri Jesús: ¿Kitzij cami ri xquibij ka chawij re ye ca'i' re'? ¿Achique c'a nabij riyit chi natobej awi'? xcha'. \p \v 63 Yac'a ri Jesús ma xch'o ta,\f + \fr 26:63 \ft Is. 53.7; Mt. 27.12.\f* y yac'ari' tek ri nimalaj sacerdote xubij chare: Can chuwech c'a ri c'aslic Dios tabij c'a chake wi yit c'a riyit ri Cristo ri Ruc'ajol ri Dios. \p \v 64 Y ri Jesús xubij c'a chare: Kitzij ri xabij, y chuka' can nbij wi c'a chiwe chi can xu (xe wi) xtink'axaj re jun tijoj pokonal re', can yac'ari' tek xquinitz'et\f + \fr 26:64 \ft Jn. 1.51.\f* riyin ri C'ajolaxel ri xinalex chicojol, yin tz'uyul pa rajquik'a'\f + \fr 26:64 \ft Sal. 110.1; Mr. 14.62; Hch. 7.55, 56.\f* ri Dios ri nicowin nuben ronojel. Y xquinitz'et tek yipe\f + \fr 26:64 \ft Mt. 24.30; Ap. 1.7.\f* pa sutz' ri chila' chicaj,\f + \fr 26:64 \ft 1 Ts. 4.16.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 65 Yac'ari' tek ri Caifás ri nimalaj sacerdote xuretz (xutzer) ka ri rutziak\f + \fr 26:65 \ft 2 R. 18.37; 19.1.\f* chrij ruma itzel xrac'axaj y xubij c'a: Ma rajawaxic ta c'a chi noka chic jun ri norubij chake chi re achi re' can aj mac wi. Riyix, xa c'ari' niwac'axaj ka chi'iwonojel ri xubij chi ya Riya' ri Cristo. Can itzel c'a xuben chuwech ri Dios. \v 66 ¿Y achique c'a nibij riyix wacami chi nikaben chare? xcha'. Y ri nic'aj chic ri quimolon qui' chiri' xquibij c'a: Ruc'amon c'a chi nicamisex,\f + \fr 26:66 \ft Lv. 24.16; Jn. 19.7.\f* xecha'. \p \v 67 Y xquichubala' c'a\f + \fr 26:67 \ft Mt. 27.30; Lc. 18.32.\f* rupalej ri Jesús,\f + \fr 26:67 \ft Is. 50.6; 53.3; Mi. 5.1.\f* y xquibuc'la' chi k'a'\f + \fr 26:67 \ft Mr. 14.65; Lc. 22.63.\f* y yec'o chuka' xquipak'ila' rupalej chi k'a'. \v 68 Chuka' xquibila' chare ri Jesús tek quitz'apin ruwech:\f + \fr 26:68 \ft Mr. 14.65.\f* Riyit ri Cristo, tabij na c'a chake achique ri yech'ayo awuche (awixin), xecha' chare. \s1 Tek ri Pedro xubij chi ma retaman ta ruwech ri Jesús \p \v 69 Yac'a tek ntajin ronojel ri', ri Pedro\f + \fr 26:69 \ft Jn. 18.16-18, 25-27.\f* tz'uyul c'a ri chuwajay.\f + \fr 26:69 \ft Mt. 26.3.\f* Y yac'ari' tek c'o jun ixok raj ic' ri nimalaj sacerdote ri xjel apo riq'ui y xubij c'a chare: Riyit chuka' yit rachibil\f + \fr 26:69 \ft Mr. 14.66, 67; Lc. 22.55, 56.\f* ri Jesús ri aj Galilea, xcha' chare. \p \v 70 Yac'a riya' xa xrewaj chiquiwech quinojel, ruma xubij: Ma wetaman ta achique ri nabij chuwe, xcha' chare ri aj ic'. \p \v 71 Y tek riya' ntel c'a el ri pa puerta, c'o chic c'a jun ixok aj ic' ri xtz'eto riche (rixin) y xubij c'a chique ri yec'o apo chiri': Re jun achi re' can rachibil chuka' ri Jesús ri nipe pa tinamit Nazaret, xcha' chique. \p \v 72 Yac'a ri Pedro xa xrewaj chic c'a jun bey. Riya' xubij: Chuwech ri Dios nbij wi chi riyin ma wetaman ta ruwech ri jun achi ri', xcha'. \p \v 73 Xa c'a juba' chic ri', tek ye chic c'a ri quimolon qui' chiri' ri xejel apo riq'ui ri Pedro y xquibij c'a chare: Can kitzij na wi chi riyit can yit jun chique ri yec'o riq'ui ri Jesús. Can k'alaj rubanic ri yach'o, ruma ri aj Galilea\f + \fr 26:73 \ft Mr. 14.70; Lc. 22.59.\f* queri' yech'o, xecha' chare. \p \v 74 Yac'a ri Pedro xubij c'a: Riyin ma wetaman ta ruwech ri achi ri'. Can chuwech Dios nbij chiwe chi ma wetaman ta ruwech. Y wi ma kitzij ta ri nbij, tika c'a ruc'ayewal pa nuwi', xcha'. Y yac'ari' tek xbesiq'uin pe ri ec'. \v 75 Y ri Pedro can yac'ari' tek xenatej chare ri ch'abel ri bin ca chare ruma ri Jesús, chi c'a ma jane tisiq'uin ta pe ri ec' tek riyit oxi' yan chic mul abin chique ri yec'utun chawe, chi ma awetaman ta nuwech. Y riya' xel c'a el y xuchop jun nimalaj ok'ej.\f + \fr 26:75 \ft Zac. 12.10.\f* \c 27 \s1 Tek ri Jesús xuc'uex chuwech ri Pilato \p \v 1 Y tek xseker pe, quinojel c'a ri principali' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij chiri' chiquicojol ri winek, xquimol qui'\f + \fr 27:1 \ft Sal. 2.2; Mr. 15.1; Lc. 22.66.\f* riche (rixin) chi niquich'ob achique niquiben riche (rixin) chi niquitek ri Jesús pa camic. \v 2 Ri Jesús can ximon wi el tek xquic'uaj y xbequijacha'\f + \fr 27:2 \ft Mt. 20.19.\f* pa ruk'a' ri aj k'atbel tzij ri Poncio Pilato\f + \fr 27:2 \ft Lc. 23.1; Jn. 18.28; Hch. 3.13.\f* rubi'. \s1 Tek ri Judas xberutzolij ca ri puek y xujitz'aj ri' \p \v 3 Yac'a ri Judas\f + \fr 27:3 \ft Mt. 26.14.\f* ri xjacho riche (rixin)\f + \fr 27:3 \ft Mr. 14.10, 11, 43-46; Lc. 22.2-6, 47, 48.\f* ri Jesús pa quik'a' ri winek, tek xutz'et chi ri Jesús xa nitak pa camic, yac'ari' tek riya' xpe k'axon\f + \fr 27:3 \ft Job 20.5; 2 Co. 7.10.\f* pa ránima y xberutzolij ca ri juwinek lajuj sakapuek\f + \fr 27:3 \ft Zac. 11.12, 13.\f* chique ri principali' tak sacerdotes y chique ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij. \v 4 Ri Judas xubij c'a chique ri achi'a' ri': Riyin can ximacun wi ruma xinjech ri Jesús pan ik'a', ruma Riya' can majun mac rubanon riche (rixin) chi nicamisex, xcha' chique. Yac'a ri principali' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, xa xquibij c'a pe chare ri Judas: Riyoj majun kacuenta chare ri'. Ri' chawech riyit c'o wi, xecha' chare. \p \v 5 Xpe c'a ri Judas xurokij ca ri sakapuek chiri' pa rachoch ri Dios. C'ac'ari' xel el, y xberujitz'aj\f + \fr 27:5 \ft 1 S. 31.4; 2 S. 17.23; Job 7.15; Hch. 1.18.\f* c'a ri'. \p \v 6 Y ri principali' tak sacerdotes xquic'ol c'a ri sakapuek ri' y xquibij c'a: Re puek re' ma utz ta c'a chi nikaxol ka riq'ui ri ofrenda wawe' pa rachoch ri Dios, ruma re puek re' xa rajel quic'. \p \v 7 Yac'a tek quiya'on chic c'a chiquiwech ri achique niquiben riq'ui ri puek ri', riye' xquilok' c'a ri rulef jun aj banoy bojo'y. Ri ulef ri' can xtic'atzin c'a riche (rixin) chi chiri' yemuk wi ri winek ri ma ye aj chiri' ta. \v 8 Y rumari' tek ri jun ulef ri' can c'a nibix na c'a Ulef riche (rixin) Quic'\f + \fr 27:8 \ft Hch. 1.19.\f* chare. Can man c'a jalatajnek ta ri rubi'. \v 9 Riq'ui c'a ri' can xbanatej wi ri rubin ca ri profeta Jeremías ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. Riya' can rubin wi c'a ca: Ri ye riy rumam ca ri achi ri Israel rubi', xquic'om c'a el ri juwinek lajuj sakapuek,\f + \fr 27:9 \ft Zac. 11.12, 13; Mt. 26.15.\f* puek ri xquiya' riye', ri xoc rajel ri rusamajel ri Dios. \v 10 Y ya puek ri' ri xquilok'bej ri ulef riche (rixin) ri aj banoy bojo'y, can achi'el ri xubij ri Ajaf chuwe. Queri' c'a ri rubin ca ri Jeremías. \s1 Tek ri Jesús c'o apo chuwech ri Poncio Pilato \p \v 11 Y ri Jesús pa'el c'a apo chuwech ri aj k'atbel tzij ri Poncio Pilato.\f + \fr 27:11 \ft 1 Ti. 6.13.\f* Y ri aj k'atbel tzij ri' xuc'utuj c'a chare ri Jesús: ¿Yit c'a riyit ri qui-Rey ri israelitas?\f + \fr 27:11 \ft Jn. 18.33.\f* xcha' chare. Y ri Jesús xubij c'a: Ja' (je), queri'. Can achi'el\f + \fr 27:11 \ft Jn. 18.37; Mr. 15.2; Lc. 23.3.\f* ri xabij, xcha'. \p \v 12 Ri principali' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij q'uiy c'a ri niquibij riche (rixin) chi yetzujun (yesujun) apo chrij ri Jesús, pero Riya' can majun c'a ch'abel ri xubij\f + \fr 27:12 \ft Is. 53.7; Mt. 26.63; Jn. 19.9; 1 P. 2.23.\f* riche (rixin) chi nuto' ri'. \v 13 Ri Pilato can yac'ari' tek xubij chare ri Jesús: ¿Can ma nawac'axaj ta c'a ri niquibij ri winek chawij\f + \fr 27:13 \ft Mt. 26.62.\f* riche (rixin) chi yatquitzujuj (yatquisujuj)? \p \v 14 Pero ri Jesús can majun c'a ch'abel ri xubij ta chare ri Pilato. Y rumari' tek ri aj k'atbel tzij ri' xumey, ruma majun bey rutz'eton ta chi c'o ta jun winek ri que ta ri' nuben. \s1 Tek ri Pilato xujech c'a el ri Jesús riche (rixin) chi nicamisex chuwech cruz \p \v 15 Y ronojel juna' chupan ri nimak'ij pascua, ri aj k'atbel tzij can nrelesaj c'a el jun chique ri yec'o pa cárcel.\f + \fr 27:15 \ft Jn. 18.39.\f* Riya' nrelesaj c'a el ri preso\f + \fr 27:15 \ft Mr. 15.6; Lc. 23.17.\f* ri nicajo' ri winek chi ntel el. \v 16 Y chupan c'a ri k'ij ri', c'o c'a jun achi tz'apel pa cárcel ri Barrabás rubi', jun achi ri can c'o rutzijol chi sibilaj itzel. \v 17 Y ri Pilato xubij c'a chique ri winek ri quimolon c'a qui' chiri': ¿Achique c'a ri niwajo' riyix chi riyin nwelesaj el? ¿Niwajo' chi nwelesaj el ri Barrabás o ya ri Jesús ri nibix chuka' Cristo chare? xcha' chique. \p \v 18 Ri Pilato can que wi c'a ri' ri xubij pe, ruma riya' can retaman wi chi ri winek ri' quiya'on ri Jesús pa ruk'a', ruma itzel niquina'\f + \fr 27:18 \ft Hch. 7.9.\f* chare chi sibilaj ye q'uiy ri yetzekelben riche (rixin). \p \v 19 Y ri Pilato tz'uyul c'a ri acuchi (achique) nuk'et wi tzij, tek xapon c'a rutzijol riq'ui ri rubin el ri rixjayil. Ri rixjayil rutakon c'a el rubixic chare: Ri Jesús jun achi choj, rumari' riyit, ma catoc ta cachibil ri ye'ajowan niquicamisaj. Ruma riyin xinben jun achic'\f + \fr 27:19 \ft Job 33.15.\f* ri sibilaj ruc'ayewal ruma ri Jesús. Quec'ari' ri rutakon el rubixic ri rixjayil ri Pilato. \p \v 20 Yac'a ri principali' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, xquiya' c'a quina'oj ri winek riche (rixin) chi tiquic'utuj chi ya ri Barrabás ri trelesaj el\f + \fr 27:20 \ft Mr. 15.11; Jn. 18.40; Hch. 3.14.\f* y ri Jesús ticamisex.\f + \fr 27:20 \ft Lc. 23.18.\f* \v 21 Y yac'a tek ri aj k'atbel tzij xuc'utuj chic jun bey chique ri winek ri' chi achique c'a chique chi ye ca'i' ri nrelesaj el, ri winek ri' can yac'ari' xquibij: Ya ri Barrabás tawelesaj el, xecha'. \p \v 22 Yac'ari' tek ri Pilato xuc'utuj c'a chique ri winek: ¿Y achique c'a ri niwajo' chi nben chare ri Jesús, ri nibix chuka' Cristo chare? xcha' chique. Can yac'ari' tek quinojel xech'o apo y xquibij: Ri Jesús xa ticamisex\f + \fr 27:22 \ft Lc. 23.21.\f* chuwech cruz, xecha'. \p \v 23 Xpe c'a ri aj k'atbel tzij xubij chique ri winek: ¿Achique c'a rumac rubanon chiwech? Pero riye' xa ma yetane' ta ka. Xa más xquirek apo quichi' y xquibij: Xa ticamisex chuwech cruz, xecha'. \p \v 24 Y tek ri Pilato xutz'et chi xa majun chic c'a ri nicowin ta nuben y ri winek xa sibilaj pa quichi' niquiben, xpe riya' xberuc'ama' pe juba' ruya' y xuch'ej ruk'a' chiquiwech quinojel ri winek ri', y xubij: Riyin majun numac chare ri rucamic re jun chojmilaj achi re'. Kas yix wi c'a riyix achique niben chare, xcha' chique. \p \v 25 Xepe c'a quinojel ri winek xquibij c'a: Xa can pa kawi' c'a riyoj\f + \fr 27:25 \ft Dt. 19.10; Jos. 2.19; 2 S. 1.16; 1 R. 2.32.\f* y pa quiwi' ri kalc'ual tika wi rutojbalil ri rucamic re jun achi re', xecha'. \p \v 26 Yac'ari' tek ri aj k'atbel tzij xrelesaj c'a el ri Barrabás, yac'a ri Jesús xa xutek ruch'ayic,\f + \fr 27:26 \ft Jn. 19.1.\f* y c'ac'ari' xujech el riche (rixin) chi ticamisex chuwech cruz.\f + \fr 27:26 \ft Is. 53.5; Mr. 15.15.\f* \p \v 27 Y ri soldados\f + \fr 27:27 \ft Mr. 15.16-21; Jn. 19.2-5.\f* riche (rixin) ri aj k'atbel tzij ri' xquic'uaj c'a apo ri Jesús chupan ri palacio. C'ac'ari' xequisiq'uij (xecoyoj) c'a quinojel ri nic'aj chic soldados, ri ye cachibil. Y xbequimolo' qui' chrij ri Jesús. \v 28 Xepe ri soldados ri' xquelesaj c'a el nic'aj rutziak ri Jesús, c'ac'ari' xquiya' jun tziek quek chrij can achi'el wi ri yequicusala' ri reyes.\f + \fr 27:28 \ft Lc. 23.11.\f* \v 29 Riye' xquipach'uj chuka' jun k'ayis ri c'o sibilaj ruq'uixal. Can achi'el jun corona xquiben chare, y c'ac'ari' xquiya' pa rujolon (ruwi') ri Jesús. Y xquiben chuka' chare ri Jesús chi xuchop jun aj riq'ui ri rajquik'a'. Y c'ac'ari' yetze'en c'a tek yexuque' chuwech ri Jesús y niquibila' c'a: Caquicot c'a, riyit ri qui-Rey ri israelitas,\f + \fr 27:29 \ft Sal. 35.15, 16; 69.19; Is. 49.7; 53.3; Jer. 20.7; He. 12.2, 3.\f* yecha' c'a chare. \p \v 30 Can niquichubala'\f + \fr 27:30 \ft Job 30.10; Lc. 18.32, 33.\f* c'a chuka' ri Jesús y niquelesala' ri aj\f + \fr 27:30 \ft Mi. 5.1.\f* c'o pa rajquik'a' riche (rixin) chi niquik'osij\f + \fr 27:30 \ft Is. 52.14; Mr. 15.19.\f* pa rujolon (ruwi'). \v 31 Y tek riye' xetane' c'a chi yetze'en chrij,\f + \fr 27:31 \ft Lc. 22.63.\f* xquelesaj el ri tziek ri quiya'on chrij. C'ac'ari' xquiya' el ri can rutziak wi Riya', y xquic'uaj c'a el\f + \fr 27:31 \ft Is. 53.7.\f* riche (rixin) chi nbequibajij chuwech cruz.\f + \fr 27:31 \ft Mt. 20.19; Jn. 19.16, 17.\f* \s1 Tek ri Jesús xbajix chuwech cruz riche (rixin) chi nicamisex \p \v 32 Y yac'a tek quichapon el elen chupan ri tinamit,\f + \fr 27:32 \ft Nm. 15.35; 1 R. 21.13; Hch. 7.58; He. 13.12.\f* xquic'ul jun achi aj Cirene, ri Simón rubi'. Xepe c'a ri soldados can xquiben c'a chare ri achi ri' chi xuc'uaj el ri rucruz ri Jesús.\f + \fr 27:32 \ft Mr. 15.21.\f* \p \v 33 Y xe'apon c'a chupan ri jun juyu'\f + \fr 27:33 \ft Mr. 15.22; Lc. 23.26, 33; Jn. 19.17.\f* Gólgota rubi'. Gólgota ntel chi tzij rubakil rujolon (ruwi') caminek. \v 34 Tek can yec'o chic c'a chiri', xquiya' c'a chare ri Jesús jun ch'omilaj\f + \fr 27:34 \ft Sal. 69.21; Mr. 15.23; Lc. 23.36; Jn. 19.28-30.\f* ruya'al uva xolon riq'ui jun c'ayilaj ak'om. Yac'a tek Riya' xuna' ri xquiya' chare, ma xrajo' ta xukum. \p \v 35 Y tek ri soldados quibajin chic ri Jesús chuwech cruz, xesaquin\f + \fr 27:35 \ft Sal. 22.18; Mr. 15.24; Lc. 23.34; Jn. 19.24.\f* c'a chrij ri rutziak ri Jesús riche (rixin) chi xquijech chiquiwech. Y riq'ui ri' can xbanatej c'a ri bin ca ruma ri jun profeta ri xk'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca, tek xubij: Xequijech ri nutziak chiquiwech y chuka' xesaquin chrij. Queri' ri rutz'iban ca. \v 36 Ri soldados ye tz'uyul c'a chiri' quichajin apo ri Jesús tek c'o chuwech ri cruz. \v 37 Y pa ruwi' c'a ri cruz, riye' xquiya' c'a jun tz'alan ri tz'iban el chuwech ri achique mac ri niquibij riye' chi xuben ri Jesús, y rumari' nicamisex. Chuwech ri tz'alan ri' nubij c'a: YARE' RI JESÚS RI QUI-REY RI ISRAELITAS.\f + \fr 27:37 \ft Mr. 15.26; Lc. 23.38; Jn. 19.19.\f* \p \v 38 Y yac'ari' tek yec'o chic ye ca'i' alek'oma'\f + \fr 27:38 \ft Lc. 23.32.\f* ri xequibajij chuka' chuwech cruz. Jun xc'oje' pa rajquik'a' ri Jesús y ri jun chic pa rajxocon.\f + \fr 27:38 \ft Is. 53.12; Mr. 15.27; Jn. 19.18.\f* \v 39 Ri winek c'a ri yek'ax el riq'ui ri Jesús, niquisiloj apo\f + \fr 27:39 \ft Sal. 22.7, 8; 109.25.\f* quijolon (quiwi') chuwech, y c'o chuka' pokon tak ch'abel ri yequibila' ca chare, ruma can ma niquinimaj ta chi ya Riya' ri Ruc'ajol ri Dios. \v 40 Ri winek ri' niquibila' c'a ca chare ri Jesús: Riyit ri yabin chi nawulaj ri rachoch ri Dios y pan oxi' k'ij napaba' chic jun bey,\f + \fr 27:40 \ft Mt. 26.61; Jn. 2.19.\f* tacolo' c'a awi' ayon. Y wi yit c'a riyit ri Ruc'ajol ri Dios, caka pe chuwech la cruz, yecha' c'a ca chare. \p \v 41 Y can queri' chuka' ri ch'abel ri niquibila' ri principali' tak sacerdotes. Riye' y ri aj tz'iba', ri achi'a' fariseos y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, niquitze'ej c'a ri Jesús y niquibila' c'a chiquiwech: \v 42 Riya' can yec'o wi c'a ri xerucol,\f + \fr 27:42 \ft Jn. 3.15; He. 9.22.\f* pero Riya' ma nicowin ta nucol el ri'. Y wi can ya c'a Riya' ri Rey riche (rixin) re katinamit Israel, tika c'a pe chuwech la cruz y riyoj can xtikanimaj c'a Riya'. \v 43 Riya' can xucukuba' wi ruc'u'x riq'ui ri Dios, y wi ri Dios can nrajo' wi re Jesús,\f + \fr 27:43 \ft Sal. 22.8.\f* tucolo' c'a. Ruma re Jesús xa can rubin wi: Yin c'a riyin ri Ruc'ajol ri Dios, chinek, xecha' ri achi'a' ri'. \p \v 44 Y ri alek'oma' ri ye bajin chuwech quicruz ri yec'o apo chuxquin ri Jesús, can queri' chuka' niquibila' apo,\f + \fr 27:44 \ft Mr. 15.32; Lc. 23.39-43.\f* achi'el ri nic'aj chic. \p \v 45 Y tek xnic'ajer ri k'ij, yac'ari' tek xoc k'eku'm ronojel ri ruwach'ulef. Y ri k'eku'm ri'\f + \fr 27:45 \ft Is. 50.3; Am. 8.9.\f* xq'uis c'a el c'a pa tak a las tres ri tikak'ij. \v 46 Y ya c'a hora ri' tek ri Jesús xurek ruchi'\f + \fr 27:46 \ft He. 5.7.\f* y xubij: Elí, Elí, ¿lama sabactani? xcha'. Y ri ch'abel ri' ntel chi tzij: Nata' Dios,\f + \fr 27:46 \ft Sal. 22.1; 88.14.\f* Nata' Dios, ¿achique c'a ruma tek xinamalij ca? \p \v 47 Y yec'o ri yec'o apo chiri' chunakajal ri Jesús, tek xquic'axaj ri xubij, xquibila' c'a: Riya' ya ri Elías ri nusiq'uij (nroyoj), xecha' c'a. \p \v 48 Y can yac'ari' tek c'o c'a jun ri junanin (anibel) xberuc'ama' pe jun esponja y xumuba' pa jun ch'omilaj ruya'al uva. C'ac'ari' xuya' chutza'n jun aj, riche (rixin) chi xuya' chare ri Jesús riche (rixin) chi nich'uch'u' ka juba' ri chaki'j chi'\f + \fr 27:48 \ft Sal. 69.21; Jn. 19.29.\f* chare. \v 49 Yac'a ri nic'aj chic ri yec'o apo chiri' riq'ui ri Jesús, xquibij: Tikatzu' na c'a, k'alaj ri' wi nipe ri Elías chucolic,\f + \fr 27:49 \ft Mr. 15.36.\f* xecha'. \p \v 50 Yac'a ri Jesús yac'ari' tek riq'ui ruchuk'a' xurek ruchi', y xujech c'a ri ránima pa ruk'a' ri Dios; y xcom ka.\f + \fr 27:50 \ft Lc. 23.46; Jn. 19.30.\f* \p \v 51 Y yac'ari' tek ri tziek\f + \fr 27:51 \ft 2 Cr. 3.14.\f* ri achoj riq'ui jachon wi ri rupan ri rachoch ri Dios\f + \fr 27:51 \ft Ex. 26.31, 33.\f* xel pa ca'i'.\f + \fr 27:51 \ft Lc. 23.45; Ef. 2.14, 18; He. 10.19, 20.\f* Xuchop pe c'a pa ruwi' y xbeq'uis c'a chuxe' ka.\f + \fr 27:51 \ft Mr. 15.38.\f* Chuka' ri ruwach'ulef can xsilon c'a y ri nima'k tak abej xepax.\f + \fr 27:51 \ft Ex. 19.18; Sal. 18.7; Nah. 1.5.\f* \v 52 Ri jul ri ye mukun wi ri caminaki' xejakatej. Y ye q'uiy c'a chique ri lok'olaj tak ralc'ual ri Dios ri ye caminek el xec'astej pe,\f + \fr 27:52 \ft Dn. 12.2.\f* \v 53 y xebe'el pe. Yac'a tek c'astajnek chic pe ri Jesús, yac'ari' tek xetz'etetej chuka' riye'. Y riye' xe'apon c'a chupan ri lok'olaj tinamit Jerusalem. Can chiquiwech wi c'a ye q'uiy ri xquic'ut wi qui'. \p \v 54 Ri quicapitán ri soldados y quinojel ri yec'o chiri' quichajin apo ri Jesús, tek quitz'eton chic ka ri xuben ri silonel, y quitz'eton chuka' chic ri nic'aj chic ri xebanatej, riye' can sibilaj c'a xquixibij qui'\f + \fr 27:54 \ft Ex. 20.18, 19.\f* y xquibila' c'a: Can kitzij na wi chi re jun achi\f + \fr 27:54 \ft Lc. 23.47-49.\f* re' can Ruc'ajol wi ri Dios,\f + \fr 27:54 \ft Mr. 15.39.\f* xecha'. \p \v 55 Y ye q'uiy c'a ixoki'\f + \fr 27:55 \ft Lc. 8.2.\f* ri can c'a pa Galilea ye tzeketel wi pe chrij ri Jesús riche (rixin) chi niquinimaj niquilij, riye' yetzu'un c'a apo, xa yac'a chi c'anej yec'o wi el.\f + \fr 27:55 \ft Lc. 23.27, 28, 48, 49.\f* \v 56 Y chiquicojol c'a quinojel ri ixoki' ri', c'o c'a ri María Magdalena, c'o ri María ri quite' ri Jacobo y ri José, y c'o chuka' apo ri rixjayil ri Zebedeo, ri quite' ri Jacobo y ri Juan.\f + \fr 27:56 \ft Mr. 15.40.\f* \s1 Tek xmuk ri Jesús \p \v 57 Yac'a tek xoc pe ri ak'a', c'o c'a jun tzekelbey riche (rixin) ri Jesús ri xapon, jun beyon aj pa tinamit Arimatea, ri José rubi'. \v 58 Riya' xbe c'a riq'ui ri Pilato ri aj k'atbel tzij y xberuc'utuj ri ruch'acul ri Jesús chare riche (rixin) chi numuk\f + \fr 27:58 \ft Mr. 15.42, 43.\f*. Y ri Pilato xubij c'a chi tijach pe ri ruch'acul ri Jesús chare ri José.\f + \fr 27:58 \ft Mr. 15.44, 45; Lc. 23.50-53; Jn. 19.38.\f* \v 59 Y ri José xberuc'ama' c'a pe ri ruch'acul ri Jesús, y c'ac'ari' xubor pa jun sakilaj tziek. \v 60 Y xberuya' c'a ca pa jun jul riche (rixin) chi niya'ox (nya') caminek chupan.\f + \fr 27:60 \ft Is. 53.9.\f* Ri jul ri' c'ac'ac', ri can riche (rixin) wi ka ri José tek ruc'oton chuwech jun nimabej. Y tek riya' rutz'apin chic ca ruchi' ri jul riq'ui ri nimalaj setesic abej ri tz'apebel ruchi' ri jul, c'ac'ari' xtzolin el. \v 61 Ri María Magdalena y ri jun chic ixok María\f + \fr 27:61 \ft Mt. 27.56.\f* chuka' rubi', can ye tz'uyul c'a apo chuwech ri jul tek xmuk ri Jesús. \s1 Tek ri principali' tak sacerdotes y ri fariseos can xequiya' c'a chajinel acuchi (achique) mukun wi ri Jesús \p \v 62 Ri k'ij tek xmuk ri Jesús, ya k'ij chuka' ri' tek ri winek niquibanala' chic ruchojmil ronojel ri xtic'atzin chique ri pa ruca'n k'ij, ruma yari' napon ri uxlanibel k'ij.\f + \fr 27:62 \ft Lc. 23.54; Jn. 19.14, 31, 42.\f* Y pa ruca'n k'ij, tek yec'o chic chupan ri uxlanibel k'ij, yac'ari' tek ri principali' tak sacerdotes y ri achi'a' fariseos xquiben c'a chi xbequic'ulu' qui' chuwech ri Pilato ri aj k'atbel tzij. \v 63 Riye' xbequibij c'a chare: Táta, riyoj xnatej chake chi tek ri Jesús can c'a q'ues na, xubij c'a chi xtic'astej pe\f + \fr 27:63 \ft Mt. 16.21; 17.23; 20.19; 26.61; Mr. 8.31; 10.34; Lc. 9.22; 18.33.\f* ri pa rox k'ij. Can queri' wi c'a rubin ca ri k'olojel ri'.\f + \fr 27:63 \ft 2 Co. 6.8.\f* \v 64 Y riche (rixin) c'a chi man xa quepe ri rudiscípulos y niquelek'aj el ri ruch'acul ri Jesús re chak'a', y c'ac'ari' xtiquibij chique ri winek chi ri Jesús can xc'astej wi el chiquicojol ri caminaki'; rumari' yoj petenak re wacami riche (rixin) chi nikac'utuj jun utzil chawe chi tataka' ruchajixic ri acuchi (achique) mukun wi ca, c'a ya tek nitz'aket na ri oxi' k'ij. Ruma wi xa ma xtikaben ta queri' y nisach el ri ruch'acul, yac'ari' tek can más ye q'uiy winek ri xquek'olotej que chuwech ri nabey mul, xecha'. \p \v 65 Y ri Pilato xubij c'a chique ri achi'a' ri': Quixbiyin c'a y que'ic'uaj c'a el la achi'a' ye chajinel.\f + \fr 27:65 \ft Mt. 28.11.\f* Tibana' c'a ca rubanic chi utz, achi'el ri iwetaman riyix chi utz nuben ca, xe'uche'ex el. \p \v 66 Ri achi'a' ri' can yac'ari' xebe acuchi (achique) mukun wi ca ri Jesús y xbequichojmirisaj ca chi tichajix chi utz. Y xquiya' c'a ca retal ri abej\f + \fr 27:66 \ft Dn. 6.17.\f* tz'apebel ruchi' ri jul, ri xtic'utu wi c'o ri xtijako. Y xequiya' ca chuka' ri ye chajinel chiri'. \c 28 \s1 Tek c'astajnek chic ri Jesús \p \v 1 Y tek k'axnek chic ri uxlanibel k'ij, nimak'a' yan c'a chupan ri nabey k'ij chare ri semana, ri María Magdalena y ri jun chic ixok ri María\f + \fr 28:1 \ft Mt. 27.56; Mr. 16.1.\f* chuka' rubi' xebe c'a chuchi' ri jul\f + \fr 28:1 \ft Mr. 16.2.\f* ri acuchi (achique) mukun wi ca ri Jesús. \v 2 Yac'a tek can c'a ma jane ye'apon ta ri ixoki' chiri' chuchi' ri jul, xuben jun nimalaj silonel. Queri' xbanatej ruma jun ángel riche (rixin) ri Ajaf ri petenak chila' chicaj, xka acuchi (achique) mukun wi ca ri Jesús, y xrelesaj c'a el ri setesic abej ri tz'apebel ruchi' ri jul y xtz'uye' ka pa ruwi'. \v 3 Ri sakil c'a riche (rixin) ri ángel\f + \fr 28:3 \ft Ap. 10.1; 18.1.\f* ri tz'uyul pa ruwi' ri abej, xa can junan c'a riq'ui ri sakil ri nuya' jun coyopa'.\f + \fr 28:3 \ft Dn. 10.6.\f* Y ri rusakil ri rutziak\f + \fr 28:3 \ft Mt. 17.2.\f* can junan c'a riq'ui ri rusakil ri chumatef ri nika. \v 4 Y ri achi'a' ye chajinel,\f + \fr 28:4 \ft Mt. 27.65, 66.\f* ruma c'a sibilaj xquixibij qui' chuwech ri ángel, can xebarbot (xebaybot) c'a. Xa can achi'el ye caminaki' xquiben ca ruma quixibinri'il. \v 5 Yac'a tek xch'o ri ángel quiq'ui\f + \fr 28:5 \ft He. 1.14.\f* ri ca'i' ixoki', xubij c'a chique: Riyix man c'a tixibij ta iwi'.\f + \fr 28:5 \ft Is. 35.4; Dn. 10.12; Lc. 1.12, 13; Ap. 1.17.\f* Ruma riyin can wetaman chi riyix nicanoj\f + \fr 28:5 \ft Mr. 16.6.\f* ri ruch'acul ri Jesús ri xcamisex chuwech cruz. \v 6 Ri ruch'acul xa man c'o ta chic wawe', ruma Riya' xc'astej\f + \fr 28:6 \ft Mt. 16.21; 17.23; 20.19; Mr. 8.31.\f* yan el, achi'el ri rubin ca chiwe.\f + \fr 28:6 \ft Mt. 12.40.\f* Quixam pe y titzu' na pe' ri acuchi (achique) xc'oje' wi ri ruch'acul ri Ajaf. \v 7 Wacami c'a quixbiyin chanin, y je'ibij chique quinojel ri rudiscípulos ri Jesús, chi Riya' xc'astej yan c'a el chiquicojol ri caminaki'. Riya' can ninabeyej c'a el chiwech, y nic'ul iwi' chila' pa Galilea.\f + \fr 28:7 \ft Mt. 26.32.\f* Y chiri' xtitz'et wi,\f + \fr 28:7 \ft Mr. 16.7.\f* achi'el re nbij el chiwe. \p \v 8 Y ri ca'i' ixoki' ri' can yac'ari' xe'el el ri chiri' pa jul. Y astape' can quixibin qui',\f + \fr 28:8 \ft Mr. 16.8.\f* xa can sibilaj chuka' yequicot. Riye' can junanin (anibel) c'a xebe riche (rixin) chi nbequiya' rutzijol chique ri rudiscípulos ri Jesús. \v 9 Y yac'ari' tek ri Jesús xbec'ulun pe chiquiwech\f + \fr 28:9 \ft Mr. 16.9; Jn. 20.14; Ap. 1.17, 18.\f* ri pa bey y xuya' rutzil quiwech. Y ri ca'i' ixoki' ri' can yac'ari' xexuque' ka chraken ri Jesús, xquik'etej ri raken y can xquiya' c'a chuka' ruk'ij. \v 10 Y ri Jesús can yac'ari' tek xubij chique ri ixoki' ri': Man chic c'a tixibij ta iwi'. Wacami quixbiyin c'a y je'iya' rutzijol chique ri wach'alal,\f + \fr 28:10 \ft Ro. 8.29; He. 2.11.\f* riche (rixin) chi can quebiyin c'a pa Galilea y chila' c'a xquinquitz'et wi, xcha' chique. \s1 Ri tzij ri xquitz'ucula' ri ye chajinel \p \v 11 Ri ixoki' ri' quichapon c'a el bey. Y yac'ari' tek yec'o chique ri ye chajinel\f + \fr 28:11 \ft Mt. 27.65, 66.\f* chuchi' ri jul ri xebe c'a pa tinamit Jerusalem. Y xbequiya' c'a rutzijol chique ri principali' tak sacerdotes, ronojel c'a ri xbanatej. \v 12 Xepe ri principali' tak sacerdotes xquimol c'a qui' quiq'ui ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij y xquiya' c'a chiquiwech chi niquiya' q'uiy quirajil ri soldados ri xechajin. \v 13 Y xquibij c'a chique ri ye chajinel: Riyix xaxu (xaxe) wi c'a tibij chi ya tek yix warnek yac'ari' tek xe'apon ri ye rudiscípulos ri Jesús pa k'eku'm y xquelek'aj el ri ruch'acul. \v 14 Y wi ri aj k'atbel tzij nretamaj c'a chi xa xixwer ka y ma xixchajin ta achi'el ri bin chiwe, riyoj xkojbech'o c'a riq'ui. Y queri' xquixkacol pa ruk'a', xecha'. \p \v 15 Ri soldados ri xechajin chuchi' ri jul xquic'ul c'a el ri puek, y achi'el ri xbix el chique, can quec'ari' rutzijol ri xquelesaj rubixic chiquicojol ri israelitas. Y ya c'a ri' ri etaman cuma ri israelitas c'a chupan re k'ij re'. \s1 Ri samaj ri xubij ca ri Jesús chi niban \p \v 16 Yac'a ri julajuj\f + \fr 28:16 \ft Mr. 16.14; Jn. 6.70; Hch. 1.13.\f* rudiscípulos ri Jesús,\f + \fr 28:16 \ft 1 Co. 15.5.\f* xebe c'a pa Galilea. Y xebe c'a pa ruwi' ri juyu' ri bin ca chique ruma ri Jesús. \v 17 Y tek xquitz'et c'a ruwech ri Jesús, riye' can xquiya' c'a ruk'ij. Pero yec'o nic'aj chic ri ma can ta niquinimaj chi ya Jesús ri'. \v 18 Ri Jesús xjel c'a apo quiq'ui, y xubij c'a chique: Ronojel c'a k'atbel tzij jachon pa nuk'a'\f + \fr 28:18 \ft Mt. 11.27; Jn. 5.22; 1 Co. 15.27; Ef. 1.22.\f* riyin, can queri' ri chila' chicaj y queri' chuka' wawe' chuwech re ruwach'ulef.\f + \fr 28:18 \ft Ef. 1.10; Fil. 2.9, 10.\f* \v 19 Rumac'ari' re wacami nbij c'a chiwe: Quixbiyin c'a chuwech ronojel re ruwach'ulef, que'itijoj c'a ri winek\f + \fr 28:19 \ft Hch. 2.39.\f* riche (rixin) chi ye'oc tzekelbey\f + \fr 28:19 \ft Is. 52.7.\f* wuche (wixin). Y ri can yinquitzekelbej, que'ibana' c'a bautizar\f + \fr 28:19 \ft Mr. 16.15, 16.\f* pa rubi' ri Dios Tata'ixel, pa nubi'\f + \fr 28:19 \ft Lc. 24.47.\f* riyin ri C'ajolaxel y pa rubi' ri Lok'olaj Espíritu. \v 20 Y tic'utu' c'a chiquiwech chi tiquinimaj ronojel ri pixa' ri nbin ca.\f + \fr 28:20 \ft Hch. 18.9.\f* Y riyin can ronojel c'a k'ij xquic'oje'\f + \fr 28:20 \ft Mt. 18.20; Hch 23.11. \f* iwuq'ui; y majun bey xquixinya' ta ca, c'a tek xtapon ri ruq'uisbel k'ij chare re ruwach'ulef. Amén.