\id JAS - Kakchiqel, Western [ckw] NT (Guatemala) -2011 bd. \h SANTIAGO \toc1 Ri wuj ri xutz'ibaj ca ri Santiago \toc2 Santiago \toc3 Stg \mt1 Ri wuj ri xutz'ibaj ca ri Santiago \ip Wuj ri xutek ri Santiago\f + \fr 1:0 \ft Re Santiago re' yec'o yebin chi rach'alal ri Kajaf Jesús.\f* chique ri quiniman chic ri Dios ri quiquiran qui' chuwech re ruwach'ulef. Riya' nich'o chrij ri achique rubanic chi nic'oje' jun na'oj ri can tz'aket kiq'ui. Y nubij chuka' chi tek kas kitzij chi kaniman chic ri Dios, can c'o rujalon ri' pa kac'aslen. \io1 Chupan ri tanaj 1, nuk'alajsaj chkawech ri achique ruc'uaxic nikaben chare ri c'ac'ac' kac'aslen ri ruya'on ri Dios chake. Nubij chi ya ri na'oj ri nipe riq'ui ri Dios tikacanoj, ma tikanimirisaj ta ki', tikacoch'o' kawech tek nipe tojtobenic pa tak kac'aslen, tikaya' kaxquin chare ri kitzij chi ruch'abel ri Dios y can tikasamajij ri nubij ri Dios chake. \io1 Ri tanaj 2 mocaj 1 y napon c'a pa mocaj 17 chare ri tanaj 4, nich'o chrij ri achique ri utz y ri ma utz ta chi nuben jun winek ri can runiman chic ri Dios. Achi'el tek nubij: Ma ruc'amon ta chi nikatzu' ri achique rubanic jun winek, chuka' nubij chi ma ruc'amon ta chi nibe kánima chrij ri raybel riche (rixin) re ruwach'ulef. Yac'a tek nikabij chi kaniman ri Dios, can tikac'utu' riq'ui ri kac'aslen, y rajawaxic chi nikak'il ki' riq'ui ri kach'abel tek yojtzijon. \io1 Y ri tanaj 5, nubij chi ri yoj ralc'ual ri Dios can jabel tic'oje' ri coch'onic pa tak kánima y can tikoyobej riq'ui quicoten ri k'ij tek xtipe chic jun bey ri Kajaf Jesús. \c 1 \s1 Ri Santiago nutek el rutzil quiwech ri kach'alal \p \v 1 Riyin ri Santiago, yin jun rusamajel ri Dios y ri Ajaf Jesucristo. Y riyin ntz'ibaj c'a el re wuj re' chiwe riyix ri yix quiy quimam ca ri cablajuj\f + \fr 1:1 \ft Hch. 26.7.\f* ruc'ajol ri Israel ri xec'oje' ojer ca, ri ma yixc'o ta chic chupan ri ruwach'ulef ri can iwuche (iwixin) wi riyix, xa pa tak quiruwach'ulef nic'aj chic winek yixc'o wi. Tic'ulu' c'a ri rutzil iwech ri ntek el riyin. \s1 Ri rejkalen ri tijoj pokonal \p \v 2 Wach'alal, xa sibilaj tiquicot c'a ri iwánima tek yixtojtobex riq'ui q'uiy ruwech tijoj pokonal. \v 3 Ruma can iwetaman chi ri tijoj pokonal\f + \fr 1:3 \ft 1 P. 1.7.\f* ri nipe pa tak ic'aslen, can riche (rixin) wi chi yixtz'etetej, wi can cukul ic'u'x riq'ui ri Dios. Y ri tijoj pokonal ri' nuc'om pe coch'onic\f + \fr 1:3 \ft Ro. 5.3.\f* chiwe. \v 4 Y majun bey tiq'uis ta ri coch'onic pa tak iwánima riche (rixin) chi can nuben jun samaj tz'aket,\f + \fr 1:4 \ft Mt. 5.48.\f* riche (rixin) chi queri' ri ic'aslen niq'uiy, nitz'aket y man ta c'a nrajo' na juba'. \p \v 5 Y wi c'o jun kach'alal chicojol ri nuna' chi c'a c'o na na'oj ri nic'atzin chare, tuc'utuj\f + \fr 1:5 \ft 1 R. 3.9; Pr. 2.3; Jn. 15.7.\f* c'a chare ri Dios. Y Riya' can ma xtupokonaj ta xtuya' pe q'uiy. Queri' nuben quiq'ui quinojel ri yec'utun, y majun achique ta xtubij chique. \v 6 Pero rajawaxic chi can cukul ruc'u'x riq'ui ri Dios tek nuc'utuj, y ma riq'ui ta c'a ca'i' ruc'u'x.\f + \fr 1:6 \ft Mt. 21.21.\f* Ruma wi xa riq'ui ca'i' ruc'u'x tek nuc'utuj, xa nuben c'a achi'el nuben ri ruwi' ri mar pa ruk'a' ri cak'ik', nibe quela' y nibe quela'. \v 7 Y ri winek ri xa queri' nuben, man c'a tuch'ob ta chi ri Ajaf Dios xtuya' pe chare ri nuc'utuj. \v 8 Ruma jun winek wi xa ca'i' ruc'u'x\f + \fr 1:8 \ft Stg. 4.8.\f* tek nuc'utuj chare ri Dios, nik'alajin chi ma cukul ta ruc'u'x riq'ui ri ntajin chubanic. \p \v 9 Y ri kach'alal ri majun quik'ij chuwech re ruwach'ulef, xa tiquicot c'a ri cánima ruma can c'o wi quik'ij\f + \fr 1:9 \ft Mt. 23.12.\f* chuwech ri Dios ruma can quiniman chic Riya'. \v 10 Y queri' chuka' ri kach'alal beyoma', xa tiquicot c'a ri cánima ruma k'axnek chiquiwech chi xa majun quik'ij y rajawaxic chi niquikasaj qui' chuwech ri Dios ruma xa ma yeyaloj ta el chuwech re ruwach'ulef, xa ye achi'el jun rusi'j k'ayis.\f + \fr 1:10 \ft Is. 40.6; 1 P. 1.24.\f* \v 11 Ruma ya tek nipe ruchuk'a' ri k'ij, yac'ari' tek ri k'ayis nichaki'j y niq'uis ka.\f + \fr 1:11 \ft Is. 40.7.\f* Xa nitzak c'a el ri rusi'j y niq'uis, astape' can jabel nitzu'un ri pa nabey mul. Can que wi c'a ri' jun beyon. Riya' xa chanin nicom el y nuya' ca rumolic ri rubeyomal. \s1 Ticoch'o' ri tojtobenic \p \v 12 Jabel c'a ruwaruk'ij ri winek ri can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios y nucoch' ri tijoj pokonal\f + \fr 1:12 \ft Mt. 5.11, 12; He. 10.32-34.\f* ri nipe chrij. Ruma tek rucoch'on chic ronojel, ri Dios xtuya' ri lok'olaj sipanic\f + \fr 1:12 \ft 2 Ti. 4.8; 1 P. 5.4; Ap. 2.10.\f* chare, ri utzilaj c'aslen ri majun bey xtiq'uis ta. Ya lok'olaj sipanic ri' ri rubin ca ri Dios chi xtuya' chake ri yojajowan riche (rixin). \v 13 Yac'a wi c'o jun ri nrajo' nuben chawe chi yaka pa mac, man c'a tabij ta chi ya ri Dios ri nibano queri' chawe. Ruma ri Dios can ma nuben ta chare jun winek chi nika pa mac, y chuka' majun nicowin nibano ta chare ri Dios chi nika ta pa mac. \v 14 Ruma wi riyit nana' raybel chi naben jun mac, ri' xa awuq'ui c'a riyit nipe wi. Xa ya ri itzel tak raybel\f + \fr 1:14 \ft Mt. 5.28.\f* ri yec'o awuq'ui ri yebano queri' chawe. \v 15 Y wi naya' k'ij chare ri itzel tak raybel, chiri' nipe wi ri mac.\f + \fr 1:15 \ft Sal. 7.14.\f* Y pa ruq'uisbel nuc'om pe ri camic.\f + \fr 1:15 \ft Ro. 5.12.\f* \p \v 16 Wach'alal ri sibilaj yixinwajo', man c'a quixk'olotej ta. \v 17 Ruma chila' chicaj riq'ui ri Katata' Dios nika wi pe ronojel ri jabel tak sipanic. Riq'ui Riya' petenak wi ronojel ri sakil. Achi'el ri k'ij, ri ic' y ri ch'umila', ri niquijalala' qui'. Y xa can xu (xe) wi c'a ri Dios ri ma nijalatej ta.\f + \fr 1:17 \ft Nm. 23.19; Mal. 3.6.\f* \v 18 Y riq'ui ri ruraybel Riya' xuya' jun c'ac'ac'\f + \fr 1:18 \ft Jn. 1.13; 3.3, 5.\f* kac'aslen tek xkanimaj ri kas kitzij ruch'abel, y xoj-oc achi'el ri nabey\f + \fr 1:18 \ft Jer. 2.3; Ap. 14.4.\f* tak cosecha chare ronojel ri ruq'uiytisan ca ri Dios. \s1 Quixoc banoy ri utz \p \v 19 Rumari', wach'alal ri sibilaj yixinwajo', riyin nbij c'a chiwe chi'ijujunal chi riq'ui ronojel iwánima tiwac'axaj ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 1:19 \ft Ec. 5.1.\f* Can jabel tich'obo' achique ri nubij. Ruma riyix nic'atzin chi jabel iwetaman el nabey, c'ac'ari' nitzijoj. Y chuka' nbij chiwe chi man ta xtipe iwoyowal chanin.\f + \fr 1:19 \ft Pr. 14.29.\f* \v 20 Ruma ri coyowal ri winek xa ma nuc'om ta pe jun c'aslen choj achi'el ri nrajo' ri Dios. \v 21 Rumac'ari' tiya' ca ronojel ri ma ch'ajch'oj ta y ronojel ri etzelal. Y can tikasaj iwi' chi ninimaj ri ruch'abel ri Dios ri c'o chic pa tak iwánima. Ruma ya ch'abel ri' ri nicolo\f + \fr 1:21 \ft Hch. 13.26; Ro. 1.16; Ef. 1.13; He. 2.3.\f* iwuche (iwixin). \p \v 22 Y ma xu (xe) ta c'a tiwac'axaj ri ruch'abel ri Dios, xa can tibana'\f + \fr 1:22 \ft Ro. 2.13.\f* chuka' ri nubij. Ruma wi xa can xu (xe wi) niwac'axaj ri ruch'abel ri Dios y ma niben ta ri nubij, xa iyon riyix nik'ol ka iwi'. \v 23 Ruma wi c'o jun ri nrac'axaj ri ruch'abel ri Dios, y xa ma nuben ta\f + \fr 1:23 \ft Ez. 33.31.\f* ri nubij, xa junan\f + \fr 1:23 \ft Mt. 7.26.\f* c'a riq'ui jun winek ri nutzu' ri' pa jun espejo, can nutzu' wi ri' achique rubanic. \v 24 Pero tek xa c'a juba' tutzu' ca ri' pan espejo, xa ma noka ta chic chuc'u'x ri achique rubanic nitzu'un. \v 25 Yac'a ri nac'axan ri ruch'abel ri Dios, y ma xu (xe) ta wi nrac'axaj, xa can nunimaj y nuben\f + \fr 1:25 \ft Jn. 13.17.\f* ri nubij ri ch'abel ri', y can ma nuya' ta ca, can jabel c'a ruwaruk'ij. Ruma ri ruch'abel ri Dios can tz'aket wi. Y can nuben chake chi yojcolotej riche (rixin) chi yojcowin nikaben ri nrajo' ri Dios. \p \v 26 Wi c'o jun nibin chi nuya' ruk'ij ri Dios y xa ma nuk'il ta ri' riq'ui ri itzel tak ch'abel,\f + \fr 1:26 \ft Stg. 3.2, 3.\f* ruyon riya' nuk'ol ka ri'. Y xa majun utz nuc'om pe chare tek nubij chi riya' can nuya' wi ruk'ij ri Dios. \v 27 Ruma ri winek ri can kitzij nuya' ruk'ij ri Dios, yerutola' ri malcani' tak ixoki' y ri ac'ala' ri xa majun chic quite' quitata' ri yetajin niquik'axaj tijoj pokonal, y chuka' ma nutz'ilobisaj\f + \fr 1:27 \ft Is. 1.16.\f* ta chic ri' chupan ri etzelal riche (rixin) re ruwach'ulef. Chuwech ri Dios ri yebano queri', yeri' ri can kitzij y pa ruch'ajch'ojil chi niquiya' ruk'ij. \c 2 \s1 Ma ruc'amon ta chi nikatzu' achique rubanic jun winek \p \v 1 Wach'alal ri iniman chic ri Kajaf Jesucristo ri sibilaj nim ruk'ij ruc'ojlen,\f + \fr 2:1 \ft Hch. 7.2; 1 Co. 2.8; Fil. 2.9.\f* riyin nbij c'a chiwe chi ma titzu'\f + \fr 2:1 \ft Lv. 19.15; Dt. 1.17; 16.19.\f* ta achique rubanic jun winek. Xa tikana' c'a ki' chi xa yoj junan konojel. \v 2 ¿Achique ta niben riyix xa ta c'o jun achi beyon ri napon iwuq'ui tek imolon iwi' pa rubi' ri Dios, y ri achi beyon ri' rucusan el puk'a' (napak'e') banon riq'ui k'anapuek, chuka' ye rucusan ta el jabel tak tziek? ¿Y que ta chuka' ri' ntoc ta apo jun achi ri can nik'alajin chi xa pobre y xa can ti lawalo' chic ri rutziak? \v 3 Riyix xa ya ri achi beyon ri nitzu' nabey, nilok'ok'ej, y niya' jabel ruch'acat. Yac'a chare ri achi ri xa pobre, riyix majun ruch'acat niya' y xa nibij chare: Capa'e' chiri', o xa nibij chuka' chare: Catz'uye' re chikaken. \v 4 Wi queri' niben, can nik'alajin wi chi riyix xa nitzu' achique rubanic jun winek, y yixoc c'a achi'el jun itzel aj k'atbel tzij y ma nina' ta ka iwi' chi xa yix junan chi'iwonojel. Xa can niben chi jun winek más rejkalen que chuwech jun chic, y ri' xa jun itzel na'oj. \p \v 5 Wach'alal ri sibilaj yixinwajo', tich'obo' c'a jabel re xtinbij chiwe. Ri Dios ye ri pobres\f + \fr 2:5 \ft Lc. 6.20.\f* ri ye rucha'on riche (rixin) chi ye riye' ri' ri can nic'oje' jun quicukbel c'u'x riq'ui ri Dios ri can achi'el jun nimalaj beyomel. Y ye chuka' ri pobres ri ye rucha'on ri Dios riche (rixin) chi niquic'ul ri herencia pa rajawaren ri Dios can achi'el ri rutzujun (rusujun) chique ri ye'ajowan riche (rixin). \v 6 Pero riyix xa ikasan quik'ij\f + \fr 2:6 \ft 1 Co. 11.22.\f* ri pobres, y ye ri beyoma' ri iya'on quik'ij. ¿Can ma noka ta cami chi'ic'u'x chi xa ye ri beyoma' ri ye banayon chiwe chi yixc'o pa ruc'ayewal? ¿La ma noka ta chi'ic'u'x chi xa ye chuka' riye' ri yixkiriren apo pa tak k'atbel tzij?\f + \fr 2:6 \ft Hch. 8.3; 13.50.\f* \v 7 ¿La ma noka ta c'a chi'ic'u'x chi xa ye chuka' riye' ri yeyok'o\f + \fr 2:7 \ft Hch. 13.45.\f* ri utzilaj rubi' ri Jesucristo, ri natan pan iwi'? \p \v 8 Chupan c'a ri ley ri xuya' ri Dios ri ka-Rey, tz'ibatal c'a ca jun tzij ri nim rejkalen, y nubij: Can achi'el nawajo' ka awi' riyit,\f + \fr 2:8 \ft Lv. 19.18; Mt. 22.39.\f* queri' chuka' que'awajo' ri awuc' awach'alal. Queri' nubij chupan ri ley. Y wi can niben c'a ri', can utz. \v 9 Yac'a wi xa xtitzu' achique rubanic jun winek, yixmacun y xaxu (xaxe wi) chic tiwoyobej chi nika ruc'ayewal pan iwi', ruma riyix xa ma niben ta ri nubij chupan ri ley riche (rixin) ri Dios. \v 10 Ruma wi c'o jun nubij chi can nuben ronojel ri nubij ri ley, pero xa c'a c'o na jun tzij ri ma nuben ta chare ri nubij ri ley, nik'alajin chi ma ronojel ta nunimaj chare ri ley. Xa can jun aj mac wi\f + \fr 2:10 \ft Dt. 27.26; Mt. 5.19; Ga. 3.10.\f* c'a nbec'ulun chuwech ri ley. \v 11 Ruma tek ri Dios xuya' ri ley, xubij: Riyit achi ri c'o awixjayil, man c'a tacanoj ta jun chic ixok. Y chuka' riyit ixok ri c'o awachijil, man c'a tac'om ta ruwech jun chic achi. Y ri Dios mismo xubij: Ma cacamisan ta.\f + \fr 2:11 \ft Ex. 20.13.\f* Y wi riyit ma nacanoj ta jun chic ixok,\f + \fr 2:11 \ft Dt. 5.18; Mt. 5.27, 28.\f* pero xa nacamisaj jun winek, nik'alajin chi can ma nanimaj ta ri ley ri ruya'on ca ri Dios. \v 12 Rumac'ari', can tibana' y tibij achi'el ri nubij chupan ri ley ri xuya' ri Jesucristo. Ruma ri ley ri' xuben chiwe chi yix colotajnek chic riche (rixin) chi yixcowin niben ri nrajo' ri Dios y ya chuka' ley ri' xtik'ato tzij pan iwi'. \v 13 Ruma wi ma xtijoyowaj ta quiwech ri nic'aj chic winek,\f + \fr 2:13 \ft Mt. 6.15; Mr. 11.26.\f* ri Dios ma xtujoyowaj ta chuka' iwech riyix chupan ri k'ij tek xtuk'et tzij. Yac'a wi xtijoyowaj quiwech ri nic'aj chic, xquixch'acon, ruma ri Dios chuka' xtujoyowaj iwech riyix chupan ri k'ij ri'. \s1 Ri nubij chi runiman ri Dios y xa majun utzil nuben, xa achi'el jun caminek \p \v 14 Wach'alal, wi c'o c'a jun ri nibin chi runiman chic ri Dios, y xa majun utzil nuben ta, xa majun c'a nic'atzin wi ri nubij chi runiman. Ruma xa ma xtril ta c'a rucolotajic xaxu (xaxe wi) riq'ui ri nubij chi runiman chic ri Dios. \v 15 Achi'el ta jun kach'alal ri nic'atzin rutziak y nic'atzin ruway. \v 16 Y riyit xa nabij el chare: Cabiyin. Ma tachajij ta pena chare ri atziak y ri away. Xa tacusaj atziak y cawa' jabel, yacha'\f + \fr 2:16 \ft 1 Jn. 3.17, 18.\f* el chare. Y xa ma naya' ta el ri nic'atzin chare, xa majun nic'atzin wi ri xabij el chare. \v 17 Y queri' chuka' wi nabij chi animan chic ri Dios, y xa majun utzil naben ta, majun nic'atzin wi ri nabij chi animan chic. Xa yit achi'el jun caminek ri xa majun nicowin nuben. \p \v 18 Riq'ui juba' c'o jun ri xtibin chuwe: Riyit Santiago, nabij chi ma xu (xe) ta wi nic'atzin chi nanimaj ri Dios, xa can rajawaxic chi nabanala' chuka' ri utzil. Yac'a riyin, xticha' ri jun, riq'ui ri nuniman chic ri Dios, majun chic nic'atzin chi nben. Yac'a riyin ri Santiago nbij c'a chare ri jun ri nibin queri'; riyin, riq'ui ri utzil ri nben, yicowin nc'ut chawech\f + \fr 2:18 \ft Mt. 7.16, 17; Ga. 5.6.\f* chi kitzij nuniman ri Dios. Y riyit ¿achique c'a rubanic naben chi nac'ut chinuwech chi animan chic ri Dios, wi xa majun utzil naben ta? \v 19 Riyit nanimaj chi can xu (xe wi) jun Dios c'o. Ri' can utz wi. Pero ma xu (xe) ta wi ri' ri rajawaxic. Ruma ri itzel tak espíritu chuka' can niquinimaj\f + \fr 2:19 \ft Mt. 8.29; Mr. 1.24; 5.7; Lc. 4.34; Hch. 16.17.\f* chi can xu (xe wi) jun Dios c'o y chuka' yebarbot (yebaybot) chuwech ruma xibinri'il. \v 20 Sibilaj yit nacanic riq'ui ri ana'oj. Xtinc'ut na pe' chawech wacami. Wi riyit nabij chi animan chic ri Dios y xa majun utzil\f + \fr 2:20 \ft Ga. 5.6.\f* naben ta, can majun nic'atzin wi tek xabij chi xanimaj. Xa yit achi'el jun caminek ri majun nicowin nuben. \v 21 Ri kamama' Abraham\f + \fr 2:21 \ft Gn. 22.9.\f* ri xc'oje' ojer ca, can xuben wi ri xubij ri Dios chare. Y ma xupokonaj ta xuya' ri Isaac ri ruc'ajol pa ruwi' ri altar riche (rixin) chi nuya' chare ri Dios. Y rumari' ri Abraham xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. \v 22 Chuka' ri Abraham ma xu (xe) ta wi xunimaj ri Dios, xa can xuben\f + \fr 2:22 \ft He. 11.17.\f* chuka' ri xbix chare ruma ri Dios. Y riq'ui ri' can xutz'akatisaj ri rucukbel c'u'x ri c'o riq'ui ri Dios. \v 23 Y riq'ui ri' chuka' xbanatej ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, tek nubij: Ri Abraham can xunimaj ri Dios y rumari' xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac.\f + \fr 2:23 \ft Gn. 15.6; Ro. 4.3.\f* Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. Y ri Abraham xbix chare chi kas junan quiwech riq'ui ri Dios.\f + \fr 2:23 \ft 2 Cr. 20.7; Is. 41.8.\f* \p \v 24 Can nik'alajin c'a chi riche (rixin) chi yatz'etetej ruma ri Dios chi majun amac, c'o chi naben ri nrajo' Riya', y ma xu (xe) ta wi nabij chi animan. \v 25 Y chuka' ri ixok ri Rahab\f + \fr 2:25 \ft Jos. 2.1.\f* rubi' ri xc'oje' ojer ca, astape' ma utz ta ruc'aslen xuc'uaj, pero xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac ruma ri xuben. Ruma riya' xerewaj ri ca'i' achi'a' israelitas ri ye takon el ruma ri Josué, y xerutek el pa jun chic bey riche (rixin) chi majun xquic'ulwachij. \v 26 Rumari' riyoj ri kaniman chic ri Dios, wi xa majun utzil nikaben ta, xa yoj achi'el jun caminek y majun nic'atzin wi nikabij chi kaniman. Xa yoj achi'el jun ch'aculaj ri man c'o ta chic ri ránima riq'ui. \c 3 \s1 Tichajij iwi' riq'ui ri ch'abel ri nibij \p \v 1 Wach'alal, ma chak tirayij chi q'uiy chiwe riyix yixoc tijonel\f + \fr 3:1 \ft Mt. 23.8.\f* quiche (quixin) ri nic'aj chic kach'alal. Ruma chi riyoj ri yojtijon, ketaman wi xa ma nikaben ta ri yec'o chupan ri tijonic ri yekaya', can más na ruc'ayewal ri xtikac'ul. \v 2 Konojel, q'uiy mul ma ya ta ri yekaben.\f + \fr 3:2 \ft 1 R. 8.46; Pr. 20.9; Ec. 7.20.\f* Y wi ta c'o jun ri majun bey nimacun\f + \fr 3:2 \ft Mt. 12.37; 1 P. 3.10; 1 Jn. 1.8.\f* riq'ui ri ruch'abel, ri jun ri' can tz'aket ri ruc'aslen. Ruma wi nicowin nuben chi ma nimacun ta riq'ui ri ruch'abel, can nicowin chuka' nuben queri' riq'ui ronojel ri ruch'acul. \v 3 Y tikaya' na pe' pa cuenta chi queri' chuka' nikaben quiq'ui ri quiej chi nikaya' ch'ich' pa quichi' riche (rixin) chi yekak'et. Ruma xaxu (xaxe wi) riq'ui ri ch'ich' ri', ri quiej yojquinimaj y yojquic'uaj acuchi (achique) ri nikajo' yojbe wi. \v 4 Achi'el chuka' ri barcos ri yebiyin pa ruwi' ri ya'. Sibilaj ye nima'k y ye uc'uan ruma cak'ik' ri sibilaj ruchuk'a'. Pero xaxu (xaxe wi) riq'ui ri ti timón, ri ye uc'uan ri barcos yecowin yequic'uaj achique lugar ri nicajo' yebe wi riye'. \v 5 Achi'el chuka' jun ti k'ak', astape' sibilaj co'ol oc, can nicowin nuq'uis jun q'uechelaj. Y queri' chuka' ri awak'.\f + \fr 3:5 \ft Sal. 12.3, 4; 73.8, 9.\f* Ma nim ta, pero riq'ui ri ch'abel ri nubij q'uiy nicowin nuben. \v 6 Ri kak' achi'el jun k'ak', y nubij ronojel ruwech itzel tak ch'abel. Ri kak' jun chique ri ruk'a' raken ri kach'acul ri ya'on pe chake, xa yac'a chi xa nutz'ilobisaj\f + \fr 3:6 \ft Mt. 15.11; Mr. 7.15, 20, 23.\f* ronojel ri kach'acul, y xa nuya' ri kac'aslen pa ruc'ayewal. Y ronojel ri' xa ruma chi ri itzel winek ri rajawalul ri k'ak' ri nucusan riche (rixin). \v 7 Ri yoj winek can c'o kachuk'a' pa quiwi' quinojel ri chicop ri yec'o chuwech re ruwach'ulef, ri aj xic' tak chicop, ri cumatz, y chuka' pa quiwi' ri nic'aj chic chicop ri yec'o chupan ri mar. \v 8 Pero ri kak' ma yojcowin ta nikak'il. Xa achi'el jun itzel cumatz ri ruc'uan veneno riche (rixin) chi nicamisan. \v 9 C'o jantek nikaya' ruk'ij ri Katata' Dios riq'ui ri kak'. Y c'o jantek xa nikacusaj riche (rixin) chi nikabij itzel tak ch'abel chique ri winek. Y riye' can ye ruwachbel ri Dios.\f + \fr 3:9 \ft Gn. 1.26; 5.1; 9.6; 1 Co. 11.7.\f* \v 10 Can pa kachi' c'a ye'el wi utzilaj tak tzij, y pa kachi' chuka' ye'el wi itzel tak tzij. Wach'alal, ma ruc'amon ta chi queri' nikaben. \v 11 Ruma riyix iwetaman chi chupan jun ralaxbel (rutz'ucbel) ya', xa jun ruwech ya' ntel pe, ma xtel ta pe utzilaj ya' y chuka' c'ayilaj ya'. \v 12 Wach'alal, queri' chuka' ri che' higo rubi', ma xtuya' ta aceituna. Ni ri uva ma xtuya' ta higo, chuka' pa jun ralaxbel (rutz'ucbel) ya' ma xtel ta pe tzaylaj ya' y utzilaj ya'. \s1 Ri na'oj ri nipe riq'ui ri Dios \p \v 13 Wach'alal, ri chicojol riyix, ¿yec'o cami ri can c'o quina'oj y c'o etamabel quiq'ui? Wi queri', sibilaj utz. Pero can tiquic'utu' c'a chi c'o utzil yetajin chubanic ruma quic'uan jun utzilaj c'aslen. Y ronojel ri utzil ri niquibanala'\f + \fr 3:13 \ft Ga. 6.4.\f* can tiquibana' riq'ui ch'uch'ujil, y riq'ui ri' nik'alajin chi c'o quina'oj. \v 14 Yac'a riyix wi xa jani' na itzel nuna' ri iwánima chare jun chic winek ruma chi utz c'o,\f + \fr 3:14 \ft Ro. 13.13.\f* y niwajo' chi can xu (xe) ta wi riyix ri c'o utz nic'om ca chare ronojel cosa; wi xa queri' niben, man c'a tibij ta chi c'o utzilaj na'oj iwuq'ui. Ruma riq'ui jun ibanobal queri', can nik'alajin wi chi xa ma kitzij ta ri na'oj ri c'o iwuq'ui. \v 15 Ruma re na'oj re', ma petenak ta chila' chicaj riq'ui ri Dios. Xa can riche (rixin) re ruwach'ulef. Xa quiche (quixin) winek. Xa riche (rixin) ri itzel winek. \v 16 Ruma wi riyix xa itzel nina' chare jun chic ruma chi utz c'o, y niwajo' chi can xu (xe) ta wi riyix ri c'o utz nic'om ca chare ronojel cosa, nik'alajin chi ma xu (xe) ta wi ri' ri niben. Xa can niyec oyowal,\f + \fr 3:16 \ft 1 Co. 3.3.\f* y yix banoy c'a ronojel ruwech etzelal. \v 17 Pero wi ya ri na'oj ri petenak\f + \fr 3:17 \ft 1 Co. 2.6, 7.\f* chila' chicaj riq'ui ri Dios ri c'o iwuq'ui, nabey nuben c'a chiwe chi nic'oje' jun iwánima ch'ajch'oj, c'ac'ari' nuben chiwe chi ma niben ta oyowal, utz ina'oj niben quiq'ui quinojel, ye'ic'ul y ye'iwac'axaj jabel ri winek, y nijoyowaj quiwech quinojel. Can nuben chi niwachin jabel ri ic'aslen, ma ca'i' ta ic'u'x, ni ma ca'i' ta ipalej\f + \fr 3:17 \ft 1 P. 1.22.\f* chuka'. \v 18 Ri winek ri riq'ui uxlanibel c'u'x niquitij quik'ij chi man ta jun oyowal chiquicojol ri winek,\f + \fr 3:18 \ft Mt. 5.9.\f* riye' can achi'el yetajin chutiquic jun utzilaj ija'tz ri nuc'om pe jun c'aslen choj, ruma chi can niquitij quik'ij chi nicajo' nic'oje' uxlanibel c'u'x chiquicojol ri winek. \c 4 \s1 Ri itzel tak raybel y ri itzel tak banobel \p \v 1 ¿Achique ta c'a nibano chiwe tek ye'ibanala' ch'a'oj y oyowal? Ri nibano c'a chiwe tek c'o ch'a'oj y oyowal chicojol ya ri itzel tak raybel\f + \fr 4:1 \ft 1 P. 2.11.\f* ri yec'o iwuq'ui y nicajo' yixquich'ec. \v 2 Riyix xa can nirayij chi iwuq'ui ta riyix c'o wi ronojel cosas, y rumari' hasta yixcamisan. Pero xa ma niwil ta. Niben ch'a'oj y oyowal. Y can q'uiy oyowal niben. Pero ma niwil ta ri achique nirayij, ruma ma nic'utuj ta chare ri Dios.\f + \fr 4:2 \ft Sal. 10.4.\f* \v 3 O nic'utuj chare ri Dios, pero ma nuya' ta chiwe,\f + \fr 4:3 \ft Sal. 66.18.\f* ruma riyix ma utz ta ri nic'utuj. Ruma ri nic'utuj, ma utz ta rucusaxic niben, ruma xa nicusaj riche (rixin) chi niben ri itzel tak iraybel. \v 4 Riyix ri xinimaj ri Dios y wacami ichapon chic niya' ca, ¿la ma iwetaman ta c'a chi tek nibe iwánima chrij ri raybel riche (rixin) re ruwach'ulef,\f + \fr 4:4 \ft 1 Jn. 2.15.\f* nik'alajin chi niwetzelaj ri Dios? Rumari', riyix ri benak chic iwánima chrij ri raybel riche (rixin) re ruwach'ulef, can nik'alajin c'a chi riyix ntoc ic'ulel ri Dios, ruma xa niwetzelaj ca. \v 5 Y man xa tich'ob chi man ta kitzij ri tz'ibatal ca chupan ri ruch'abel ri Dios, tek nubij chi ri Lok'olaj Espíritu ri rutakon pe ri Dios riche (rixin) chi nic'oje' pa tak kánima sibilaj yojrajo', y can ruraybel chi xaxu (xaxe) ta wi ri Dios ri nikajo'. Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \v 6 Y ri Dios sibilaj q'uiy rutzil nuya' pa kawi'. Achi'el nubij chupan ri ruch'abel ri tz'ibatal ca, chi ri Dios nupaba' ri' chiquiwech ri niquinimirisaj qui'. Yac'a ri niquich'utinirisaj qui', Riya' nuya' ri rutzil pa quiwi'.\f + \fr 4:6 \ft Pr. 3.34; 1 P. 5.5.\f* Queri' ri tz'ibatal ca. \v 7 Rumari' tiya' iwi' chuxe' rutzij ri Dios, y tipaba' iwi' chuwech ri itzel winek.\f + \fr 4:7 \ft Mt. 4.10; Lc. 4.8; Ef. 4.27; 6.11-13; 1 P. 5.8, 9; Ap. 12.9, 11.\f* Y ri itzel winek xtanmej c'a el chiwech. \v 8 Quixjel apo riq'ui ri Dios,\f + \fr 4:8 \ft Gn. 18.23; 2 Cr. 15.2; Sal. 73.28; 145.18.\f* y Riya' chuka' xtijel pe iwuq'ui.\f + \fr 4:8 \ft Is. 55.6, 7; Os. 6.1, 2; Zac. 1.3; Mal. 3.7.\f* Riyix ri xixmacun chuwech ri Dios, tich'ajch'ojsaj c'a ri ic'aslen achi'el nich'ajch'ojsaj ik'a'. Riyix ri ca'i' ic'u'x riq'ui ri Dios, tich'ajch'ojsaj c'a ri iwánima. \v 9 Tina' c'a k'axon pa tak iwánima, quixbison y quixok' ruma ri imac. Riyix ri yixtze'en ruma ri quicoten riche (rixin) re ruwach'ulef, ma quixtze'en ta chic. Xa quixok'. Riyix ri sibilaj quicoten ina'on chuwech re ruwach'ulef, xa quixbison pa tak iwánima. \v 10 Tich'utinirisaj iwi' chuwech ri Ajaf, y Riya' xtunimirisaj ik'ij.\f + \fr 4:10 \ft 1 P. 5.6.\f* \s1 Ma itzel ta quixch'o chrij jun iwach'alal \p \v 11 Wach'alal, ma itzel ta quixch'o chrij jun chic kach'alal.\f + \fr 4:11 \ft Mt. 7.1.\f* Ruma wi xtibij itzel chrij jun chic kach'alal, can chrij ri ley riche (rixin) ri Dios yixch'o wi. Wi xtibij chi jun kach'alal ma utz ta ri ruc'aslen chuwech ri Dios, niben c'a chare ri ruley ri Dios chi ma utz ta. Y riq'ui ri' ma niben ta ri nubij ri ley. Xa niben achi'el yix aj k'atbel tzij chrij ri ley. \v 12 Y ri ley ri' xaxu (xaxe wi) jun ri yayon pe y xaxu (xaxe) chuka' Riya' ri nicowin yojcolo y xaxu (xaxe wi) chuka' Riya' ri nicowin yojtako pa k'ak'.\f + \fr 4:12 \ft Mt. 10.28.\f* Yac'a riyit, ¿achique ta c'a abanic chi nak'et tzij pa ruwi' jun winek? \s1 Majun winek ri etamayon ta ri chua'k cabij \p \v 13 Y wacami tiwac'axaj c'a riyix ri yixbin:\f + \fr 4:13 \ft Lc. 12.18-20.\f* Wacami o chua'k yojbe pa jun chic tinamit y yojc'oje' chiri' jun juna', y yojlok'on y yojc'ayin y nikach'ec karajil. \v 14 Chiwech riyix jabel ri nich'ob, pero xa ma iwetaman ta achique xtic'ulwachij ri chua'k cabij. Ruma ri kac'aslen\f + \fr 4:14 \ft Job 7.7.\f* xa achi'el ri moyef ri nika pe. Nic'oje' el juba', y chanin niq'uis el. \v 15 Rumac'ari' tek riyix c'o ri niwajo' niben, más utz tibij: Wi ri Ajaf xtuya' k'ij y wi c'a nuya' na kac'aslen, can yekabanala' wi c'a ri', quixcha'. \v 16 Yac'a riyix xa ma que ta ri' nibij. Xa can nibij chi riyoj nikaben ri'. Xa can ninimirisaj iwi' chuwech ri Dios. Y ri queri' niben ma utz ta chuwech ri Dios. \v 17 Ruma wi awetaman achique ri utz, y xa ma naben ta, yamacun chuwech ri Dios.\f + \fr 4:17 \ft Lc. 12.47; Jn. 9.41; 15.22.\f* \c 5 \s1 Ri nipe chiquij ri beyoma' ri ma utz ta niquiben \p \v 1 Wacami tiwac'axaj na c'a riyix beyoma'\f + \fr 5:1 \ft Lc. 6.24.\f* chi can ruc'amon chi yixok', can tiraka' ichi' chi ok'ej, ruma sibilaj q'uiy ri tijoj pokonal ri xtipe pan iwi'. \v 2 Ri ibeyomal k'ayinak chic,\f + \fr 5:2 \ft Mt. 6.20.\f* y ri itziak chicopirnek chic. \v 3 Ri irajil pusirnek chic. Y riq'ui ri' can nik'alajin chi ma xe'ito' ta ri winek. Xa choj ximol. Y ri pus ri riche (rixin) ri irajil xquixruporoj. Q'uiy irajil imolon, y xa yojc'o chic chupan ri ruq'uisbel tak k'ij.\f + \fr 5:3 \ft Ro. 2.5.\f* \v 4 Y q'uiy irajil imolon ruma ma ye itojon ta\f + \fr 5:4 \ft Lv. 19.13; Dt. 24.15; Jer. 22.13; Mal. 3.5.\f* chi utz ri imozos ri xesamej riche (rixin) chi xquimol ri icosecha. Y ri Ajaf xixrutz'et riq'ui ri ik'oloj chi ma ye itojon ta chi utz ri imozos. Ri nimalaj Ajaf, ri Rajaf ronojel, can xerac'axaj c'a ri mozos chi ye'ok'\f + \fr 5:4 \ft Job 34.28.\f* ruma ma ye tojon ta chi utz. \v 5 Riyix beyoma', can jabel benak ri iwánima riq'ui re ruwach'ulef. Can yixtajin nic'usaj ic'u'x riq'ui ri itzel tak iraybel. Jabel xixtiojir, ruma nitij ri nurayij ri iwánima, xa yac'a chi ri camic xa nipe yan chiwij.\f + \fr 5:5 \ft Jer. 12.1-3.\f* \v 6 Riyix beyoma' nik'abaj tzij chiquij ri winek ri choj quic'aslen, y can yecom pan ik'a'. Y ri choj quic'aslen majun niquiben riche (rixin) chi niquito' ta qui', xa choj niquiya' qui' pan ik'a'. \s1 Quixcoch'on y chuka' tibana' orar \p \v 7 Wach'alal, nbij c'a chiwe chi quixcoch'on, y ma tiya' ta ca ri coch'onic ri', c'a ya tek xtapon ri k'ij tek xtipe chic jun bey ri Ajaf. Achi'el nuben ri jun aj ticonel pa juyu', nicoch'on y nroyobej ri nabey y ruq'uisbel tak job, c'ac'ari' nuben cosechar ri lok'olaj tico'n.\f + \fr 5:7 \ft Dt. 11.14.\f* \v 8 Y queri' chuka' tibana' riyix. Quixcoch'on. Can ticukuba' ic'u'x riq'ui ri Dios, ruma chanin xtapon ri k'ij tek xtipe chic jun bey ri Ajaf.\f + \fr 5:8 \ft Fil. 4.5.\f* \v 9 Wach'alal, man chic c'a titzujula' (tisujula') ta iwi' chi'iwachibil iwi' riche (rixin) chi queri' man ta xtiwil ruc'ayewal tek xtapon ri k'ij tek ri Ajaf xtuk'et tzij. Ruma nakaj chic c'o pe ri k'ij\f + \fr 5:9 \ft Mt. 24.33.\f* tek ri nik'ato tzij xtuc'ut pe ri'. \v 10 Can quixcoch'on c'a. Achi'el xquiben ri profetas ri xec'oje' ojer ca, ri xerutek pe ri Ajaf ri xek'alajsan ri ruch'abel, can xquicoch'ola' c'a ri tijoj pokonal.\f + \fr 5:10 \ft Mt. 5.12.\f* Y queri' chuka' tibana' riyix wach'alal. \v 11 Ruma ketaman chi ri yek'axan tijoj pokonal jabel ruwaquik'ij. Achi'el ri Job, ri jun achi ri xc'oje' ojer ca, riyix iwac'axan chi Riya' can xucoch' wi ri sibilaj tijoj pokonal ri xuk'axaj.\f + \fr 5:11 \ft Job 1.21, 22.\f* Y can iwetaman chuka' ri xuben el ri Ajaf riq'ui ri Job ri pa ruq'uisbel. Rumari' ketaman chi ri Ajaf sibilaj utz y can nujoyowaj kawech.\f + \fr 5:11 \ft Ex. 34.6; Nm. 14.18; 1 Cr. 21.13; Job 42.10; Sal. 25.6, 7; Dn. 9.9; Lc. 6.36.\f* \p \v 12 Pero ri más nic'atzin wach'alal, nbij c'a chiwe wacami chi tek riyix c'o jun ri niwajo' nibij, choj tibij, wi kas kitzij o xa ma kitzij ta. Pero majun bey tinataj ta ri caj, re ruwach'ulef y nic'aj chic cosas riche (rixin) chi niben jurar\f + \fr 5:12 \ft Mt. 5.34.\f* chi can kitzij ri nibij. Riche (rixin) chi queri' majun ruc'ayewal xtika pan iwi' tek xtapon ri k'ij tek ri Dios xtuk'et tzij. \p \v 13 Y wi c'o jun chicojol ri c'o pa tijoj pokonal, tubana' c'a orar. Wi c'o jun niquicot ri ránima, tubixaj rubi' ri Dios.\f + \fr 5:13 \ft Ef. 5.19.\f* \v 14 Wi c'o jun yawa' chicojol, querusiq'uij (queroyoj) c'a ri ancianos\f + \fr 5:14 \ft 1 Ti. 5.17; 1 P. 5.1.\f* riche (rixin) ri iglesia y ri ancianos tiquibana' oración pa ruwi' ri yawa',\f + \fr 5:14 \ft Mr. 6.13.\f* y pa rubi' ri Ajaf tiquijica' pan aceite olivo. \v 15 Y wi riq'ui ronojel quicukbel c'u'x niquiben orar, ri yawa' nic'achoj. Ri Ajaf can nuc'achojsaj. Y wi c'o mac rubanon ri yawa' ri', xa can nicuyutej\f + \fr 5:15 \ft Is. 33.24; Mt. 9.2.\f* chuka' ri rumac. \v 16 Y riyix man c'a tiwewaj ta pa tak iwánima wi c'o mac ri ibanon. Xa tik'alajsala' chiwech, y titola' iwi' riq'ui oración,\f + \fr 5:16 \ft Gn. 20.17; Nm. 11.2; Dt. 9.18.\f* riche (rixin) chi yixchojmir. Ruma jun winek ri can choj ruc'aslen chuwech ri Dios, tek nuben orar riq'ui ronojel ránima, can q'uiy ri xtic'ul chare ri Dios. \v 17 Achi'el xuben ri Elías, riya' jun winek ri can achi'el wi riyoj. Pero riq'ui ronojel ránima xuben orar. Xuc'utuj chare ri Dios chi ma tuben ta job, y can queri' wi xbanatej. Oxi' juna' riq'ui waki' ic' ri ma xuben ta job\f + \fr 5:17 \ft 1 R. 17.1.\f* pa ruwi' re ruwach'ulef. \v 18 Y c'ac'ari' tek ri Elías xuben chic orar jun bey y xuc'utuj chare ri Dios chi tubana' chic job\f + \fr 5:18 \ft 1 R. 18.42, 45.\f* pa ruwi' re ruwach'ulef y can queri' wi xbanatej. Y ri tico'n xewachin chic jun bey. \p \v 19 Wach'alal, wi c'o jun chiwe ri sachnek y xa ma rutzekelben ta chic ri kitzij chi ruch'abel ri Dios y wi riyix nibeyaca' pe, ri' sibilaj utz.\f + \fr 5:19 \ft Mt. 18.15.\f* \v 20 Can tiwetamaj c'a, chi wi nitzolij chic pe ruc'u'x ri jun aj mac ri', y riya' nuchop jun c'aslen utz, can xiben c'a chare chi nicuyutej ri janipe' chi mac ri ye rubanon,\f + \fr 5:20 \ft Sal. 32.1; 51.9; Pr. 10.12.\f* y nicolotej chuwech ri camic ri ruc'amom pe ri mac.