\id HEB - Kakchiqel, Western [ckw] NT (Guatemala) -2011 bd. \h HEBREOS \toc1 Ri wuj ri tz'iban ca chique ri kach'alal ri ye Hebreos \toc2 Hebreos \toc3 Heb \mt1 Ri wuj ri tz'iban ca chique ri kach'alal ri ye Hebreos \ip Ri hebreos yeri' ri winek ri quibini'an chuka' israelitas ri ye rutinamit ri Dios. Y xtak re wuj re' chique jumoc ri quiniman chic ri Jesús y quiniman chic chuka' chi ya Riya' ri tzujun (sujun) pe ruma ri Dios. Tek xtz'ibex re wuj re', riye' xa juba' ma niquiya' ca ri quicukbel c'u'x riq'ui ri Jesús y xa nicajo' yetzolin chic chubanic ri nubij ri ley riche (rixin) ri Moisés. \ip Pero ri xtz'iban re wuj re'\f + \fr 1:0 \ft Ma nilitej ta achique xtz'iban re wuj re'. Yec'o yebin chi ya ri Pablo ri xtz'iban ca, pero yec'o chuka' yebin chi nic'aj chic achi'a' ri xetz'iban ca.\f* nubij chique ri quiniman chic ri Jesús, chi ri Jesús c'o más rejkalen que chuwech ri ley riche (rixin) ri Moisés, c'o más rejkalen que chiquiwech ri ángeles, y c'o chuka' más rejkalen que chuwech ri Abraham y ri Moisés. \ip Y chupan ri tanaj 4 mocaj 14 y napon c'a pa mocaj 18 chare ri tanaj 10, nubij chi ri hebreos, can k'alaj chi c'a ma jane quicukuban ta quic'u'x riq'ui ri Jesús, ruma xa nicajo' yetzolin chubanic ri nubij ruley ri Moisés. Y nubij chuka' chique chi c'o más rejkalen ri samaj ri xuben ri Jesús que chuwech ri quisamaj ri nimalaj tak sacerdotes ri ye tiquirnek pe c'a riq'ui ri Aarón. \ip Y pa tanaj 10 mocaj 19 y napon c'a pa mocaj 18 chare ri tanaj 13, nubij chi wacami jakel chic ri bey chiquiwech riche (rixin) chi yejel apo riq'ui ri Dios, ruma quicukuban chic quic'u'x riq'ui ri Ajaf Jesús. Chupan ri tanaj 11, nuk'alajsaj chuka' chi ri ojer, can ye q'uiy chique ri ye cati't quimama' ri xquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Dios y ruma ri quicukbel c'u'x tek utz xetz'etetej ruma ri Dios. Chupan ri tanaj 12, nuk'alajsaj chi rajawaxic niquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Dios y riq'ui ri Ajaf Jesús, astape' ta chi c'o tijoj pokonal ri nicajo' ye'oc pa quic'aslen. Ruma wi ma cukul ta quic'u'x, xa xtika ri ruc'ayewal pa quiwi'. Y chupan ri tanaj 13, nuk'alajsaj ri achique nika chuwech ri Dios chi nuben chupan ruc'aslen jun winek ri runiman chic ri Dios. \c 1 \s1 Ri Dios ya ri Ruc'ajol ri xucusaj riche (rixin) chi xuk'alajsaj ri ruch'abel \p \v 1 Ri ojer ca, ri Dios q'uiy c'a mul xch'o quiq'ui ri ye kati't kamama'. Y tek xch'o quiq'ui, xerucusaj c'a profetas, achi'a' ri xek'alajsan ri ruch'abel, y q'uiy c'a rubanic xerucusaj wi ri achi'a' ri' riche (rixin) chi xuk'alajsaj ri ruch'abel chique ri kati't kamama'.\f + \fr 1:1 \ft Nm. 12.6.\f* \v 2 Yac'a chupan re ruq'uisbel tak k'ij chare re tiempo\f + \fr 1:2 \ft Ga. 4.4.\f* re yojc'o wi, ri Dios can ya c'a ri Ruc'ajol ri xucusaj riche (rixin) chi xuk'alajsaj ri ruch'abel chkawech. Y pa ruk'a' c'a ri Ruc'ajol xujech wi ronojel\f + \fr 1:2 \ft Sal. 2.8.\f* y can majun ri man ta xujech pa ruk'a'. Y pa ruk'a' chuka' ri Ruc'ajol xuya' wi riche (rixin) chi xuben re ruwach'ulef y ri caj. \v 3 Riq'ui ri Ruc'ajol nik'alajin wi ruk'ij ruc'ojlen ri Dios. Ri Ruc'ajol can junan wi c'a riq'ui Riya'. Y ya c'a ri C'ajolaxel ri uc'uayon riche (rixin) ronojel ri cosas ri yec'o; riq'ui ri ruchuk'a' ri ruch'abel ruchapon wi. Y Riya' xcom riche (rixin) chi xrelesaj ri kamac; y xc'astej. Y xbetz'uye' chila' chicaj pa rajquik'a'\f + \fr 1:3 \ft Sal. 110.1.\f* ri nimalaj Dios. \v 4 Ri Ruc'ajol ri Dios sibilaj xnimirisex ruk'ij que chiquiwech ri ángeles, y chuka' ri rubi'\f + \fr 1:4 \ft Fil. 2.9.\f* Riya' can más wi nim rejkalen que chuwech ri quibi' ri ángeles. \s1 Ri Ruc'ajol ri Dios más nim ruk'ij que chiquiwech ri ángeles \p \v 5 Can ketaman wi chi sibilaj nim ruk'ij, ruma ri Dios majun bey rubin ta chare jun ángel: \q1 Yit c'a riyit ri Nuc'ajol.\f + \fr 1:5 \ft Sal. 2.7.\f* \q1 Rumari' wacami nya' ac'aslen. \m Y chuka' majun bey rubin ta: \q1 Yin c'a riyin ri Rutata',\f + \fr 1:5 \ft 2 S. 7.14.\f* \q1 y ya Riya' ri Nuc'ajol. \m Majun bey rubin ta queri' chare jun ángel. \m \v 6 Y tek ri Dios xutek pe ri Ruc'ajol chuwech re ruwach'ulef, xubij chi quinojel ri ru'ángeles tiquiya' ruk'ij\f + \fr 1:6 \ft Sal. 97.7.\f* ri Ruc'ajol. \v 7 Chiquij c'a ri ángeles, ri tz'ibatal ca xaxu (xaxe) wi nubij: \q1 Ri ru'ángeles ri Dios sibilaj yebiyin chubanic ri rusamaj,\f + \fr 1:7 \ft Sal. 104.4.\f* \q1 ruma nuben chique chi ye achi'el ri cak'ik' y nuben chique ri rusamajela' chi ye achi'el ri ruxak k'ak'. \m \v 8 Yac'a chare ri C'ajolaxel, ri Dios nubij: \q1 Riyit can yit Dios riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek \q1 y can choj wi yak'ato tzij.\f + \fr 1:8 \ft Sal. 45.6, 7.\f* \q1 \v 9 Awajowan c'a ri chojmilal y awetzelan ri etzelal. \q1 Y rumari' riyin ri a-Dios nya'on quicoten\f + \fr 1:9 \ft Is. 61.1, 3.\f* pan awánima. \q1 Más quicoten nya'on chawe riyit que chuwech ri quicoten ri nya'on chique ri nic'aj chic. \m \v 10 Y chuka' ri Dios xubij chare ri Ruc'ajol: \q1 Ajaf, riyit pa rutiquiribel pe xaben ri ruwach'ulef, \q1 y ak'a' chuka' riyit xbano ri caj.\f + \fr 1:10 \ft Sal. 102.25.\f* \q1 \v 11 Ri ruwach'ulef y ri caj xqueq'uis, \q1 yac'a riyit majun bey xcaq'uis ta. \q1 Ri ruwach'ulef y ri caj xa can xquerijix wi, achi'el nirijix jun tziek. \q1 \v 12 Ri ruwach'ulef y ri caj can xque'ajel c'a, \q1 achi'el niban chare jun tziek ri xa ma utz ta chic. \q1 Y can xque'abot wi c'a el; \q1 yac'a riyit majun bey xcajalatej ta. \q1 Majun bey xtiq'uis ta ri ac'aslen. \m Queri' xubij ri Dios. \m \v 13 Y ri Dios majun bey xubij ta chare jun ángel: \q1 Catz'uye' pa wajquik'a',\f + \fr 1:13 \ft Lc. 20.42.\f* \q1 c'a ya tek xquenya' na pan ak'a' pan awaken ri ye'etzelan awuche (awixin).\f + \fr 1:13 \ft Sal. 110.1; Mt. 22.44; Mr. 12.36; Hch. 2.34, 35.\f* \m Ri Dios ma xubij ta queri' chare jun ángel. \m \v 14 Ri ángeles\f + \fr 1:14 \ft Gn. 28.12; 32.1, 2; Sal. 103.20, 21; Lc. 1.19, 26; 2.9, 13; Hch. 12.7.\f* can ye espíritu y ye rusamajel ri Dios. Y can yetak wi ruma ri Dios riche (rixin) chi yequito' ri winek ri yatajnek chique chi xtiquil na ri colotajic. \c 2 \s1 Jun nimalaj colotajic \p \v 1 Ruma chi ri Ruc'ajol ri Dios más nim ruk'ij\f + \fr 2:1 \ft He. 1.6.\f* que chiquiwech ri ángeles, rumac'ari' rajawaxic chi nikatzekelbej ri ruch'abel ri kac'axan riche (rixin) chi ma yoj-el ta el chupan ri kabey. \v 2 Ruma ri ch'abel ri xtzijox cuma ri ángeles\f + \fr 2:2 \ft Hch. 7.53.\f* can kitzij xk'alajin chi c'o rejkalen, y ri winek ri ma xquinimaj ta, y xa xquik'ej ri ley ri', can xka c'a ri ruc'ayewal pa quiwi'. Chiquijujunal xquic'ul ri rutojbalil ri quimac. \v 3 Queri' c'a chuka' riyoj, ¿achique ta cami rubanic xtikaben chi yojcolotej, wi xa ma nikaya' ta rejkalen ri nimalaj colotajic\f + \fr 2:3 \ft Is. 45.17; Lc. 1.69.\f* ri xtzijox ca nabey ruma ri Ajaf, y xtzijox chuka' chake cuma ri xe'ac'axan riche (rixin)? \v 4 Ri Dios can xuc'ut c'a chkawech chi kas kitzij wi ri xquibij ri xetzijon ri ruch'abel chake. Ruma Riya' xuben chique chi xecowin xquiben milagros ri xk'alajsan ri nimalaj ruchuk'a' ri Dios. Y xuben chique chi xecowin xquiben nic'aj chic samaj riq'ui ri ruchuk'a' ri Lok'olaj Espíritu.\f + \fr 2:4 \ft 1 Co. 12.4, 11; Ef. 4.8, 11.\f* Queri' xuben chique chiquijujunal, riche (rixin) chi xecowin xquiben ri samaj ri nrajo' Riya' chi xquiben. \s1 Ri Jesucristo xoc winek achi'el riyoj y xoc Kacolonel \p \v 5 Ruma ri ruwach'ulef ri xtic'oje' re chkawech apo ri yojtajin chutzijoxic chiwe; ri Dios ma rubin ta chi pa quik'a' ángeles xtuya' wi, riche (rixin) chi niquik'et tzij pa ruwi',\f + \fr 2:5 \ft He. 1.2, 4, 8.\f* ma que ta ri'. \v 6 Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, c'o c'a jun achi ri biyon ca: \q1 Ajaf Dios, ¿achique ta c'a ruc'ojlen ri winek riche (rixin) chi can noka chac'u'x? \q1 ¿Y achique ta c'a chuka' ruk'ij ri xa riq'ui winek alaxnek wi, riche (rixin) chi can nanataj pe?\f + \fr 2:6 \ft Job 7.17, 18; 15.14; Sal. 8.4.\f* \q1 \v 7 Ri winek xa akasan juba' ruk'ij que chiquiwech ri ángeles. \q1 Pero ma riq'ui wi ri' can xaben chare ri winek chi can c'o ruk'ij ruc'ojlen, \q1 ruma pa ruk'a' riya' aya'on wi ronojel ri cosas ri abanon. \q1 \v 8 Ronojel ri cosas abanon xaya' pa ruk'a' pa raken. \m Queri' nubij chupan ri tz'ibatal ca. \m Y tek nubij chi ri Dios ronojel xuya' pa ruk'a' ri winek, ntel chi tzij chi can ronojel ruya'on chic pa ruk'a'.\f + \fr 2:8 \ft 1 Co. 15.27; Ef. 1.22; Fil. 3.21.\f* Pero wacami ma jane nikatz'et ta chi ronojel c'o chic pa ruk'a'. \v 9 Pero nikatz'et chuka' chi ri Jesús xa majun más ruk'ij xban chare que chiquiwech ri ángeles. Pero xa ma q'uiy ta k'ij ri xban queri' chare, y wacami ya'on chic ruk'ij ruc'ojlen\f + \fr 2:9 \ft Mt. 16.28; Fil. 2.7-9.\f* ruma chi xutij pokonal y ruma chuka' chi xcom.\f + \fr 2:9 \ft 2 Co. 5.15; 1 Ti. 2.6; 1 Jn. 2.2.\f* Y ruma c'a ri rutzil ránima ri Dios pa kawi' tek ri Jesús xcom kuma konojel. \p \v 10 Yac'a ri Dios ri xbano ronojel. Y ronojel ri xuben Riya', can riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij.\f + \fr 2:10 \ft Pr. 16.4; Is. 43.21.\f* Y ruma chi ri Dios nrajo' chi can ta ye q'uiy ralc'ual yebe chila' chicaj riq'ui Riya' y nic'oje' c'a quik'ij quic'ojlen, rumari' can ruc'amon c'a chi ri xc'amo pe ri colotajic xuk'axaj tijoj pokonal\f + \fr 2:10 \ft Lc. 24.46; He. 12.2.\f* riche (rixin) chi queri' tz'aket xuben ri ruc'aslen ri xuc'uaj re wawe' choch'ulef y queri' xk'alajin chi can kitzij chi Colonel. \v 11 Ruma ri nibano ch'ajch'oj chare ri kac'aslen, can Ruc'ajol wi ri Dios. Y riyoj ri banon chic ch'ajch'oj chare ri kac'aslen, yoj ralc'ual chic ri Dios.\f + \fr 2:11 \ft Ro. 8.29.\f* Rumari' ri Jesús ma niq'uix ta nubij wach'alal\f + \fr 2:11 \ft Mt. 28.10; Jn. 20.17.\f* chake. \v 12 Can achi'el nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, tek ri Jesús xubij chare ri Dios: \q1 Ajaf Dios, riyin xtintzijoj c'a ri abi' chique ri wach'alal. \q1 Xtinbixaj ri abi' quiq'ui ri niquimol qui' riche (rixin) chi niquiya' ak'ij.\f + \fr 2:12 \ft Sal. 22.22.\f* \m \v 13 Y nubij chuka': \q1 Riyin cukul nuc'u'x riq'ui ri Dios.\f + \fr 2:13 \ft Sal. 18.2; Is. 12.2.\f* \m Y nubij chuka': \q1 Wawe' yinc'o wi, ye wachibilan ri ye ralc'ual ri Dios ri ye ruya'on ri Dios chuwe,\f + \fr 2:13 \ft Is. 8.18; Jn. 10.29.\f* \m nicha'. \p \v 14 Y ruma chi riyoj ri yoj ralc'ual chic ri Dios xa yoj winek, c'o kabakil y c'o kaquiq'uel; rumari' ri Jesús xoc chuka' winek achi'el riyoj y xcom riche (rixin) chi xch'acon\f + \fr 2:14 \ft Ro. 8.3; 2 Ti. 1.10; 1 Jn. 3.8.\f* chrij ri itzel winek, ri rajawalul ri camic. \v 15 Ri Jesús xcom chuka' riche (rixin) chi yerucol ri winek ri can ronojel k'ij yec'o pa ruk'a' ri xibinri'il\f + \fr 2:15 \ft Lc. 1.74.\f* ruma niquixibij qui' chuwech ri camic.\f + \fr 2:15 \ft Sal. 33.19.\f* \v 16 Y kas kitzij wi chi ri Jesús ma xpe ta chiquicolic ri ángeles. Riya' xa can xpe chkacolic riyoj ri yoj riy rumam ca ri Abraham. \v 17 Rumari' c'o chi xoc winek can achi'el wi riyoj, y can ruc'amon wi chi xoc Nimalaj Sacerdote riche (rixin) chi queri' nujoyowaj kawech.\f + \fr 2:17 \ft He. 4.15, 16; 5.1, 2.\f* Riya' can nuben wi ri samaj ri' chuwech ri Dios riche (rixin) chi nicuyutej y nisachatej ri kil kamac. \v 18 Queri' nbij chiwe ruma Riya' tek xutij pokonal, y tek xban chare chi xtzak ta pa mac,\f + \fr 2:18 \ft He. 4.15, 16.\f* can ma xch'acatej ta. Y rumari' Riya' can nicowin wi yojruto' riyoj tek najowex niban chake chi yojtzak pa mac. \c 3 \s1 Ri Jesús más nim ruk'ij que chuwech ri Moisés \p \v 1 Rumari', riyix lok'olaj tak wach'alal ri yix siq'uin (oyon) chuka' ruma ri Dios riche (rixin) chi yixbec'oje' riq'ui chila' chicaj, can tich'obotej c'a chiwech chi ya c'a ri Cristo Jesús ri rutako'n\f + \fr 3:1 \ft Mt. 15.24.\f* ri Dios y ya chuka' Riya' ri Kanimalaj Sacerdote riyoj ri kaniman. \v 2 Ri Cristo Jesús can xuben wi ri samaj ri xya'ox (xya') pe chare ruma ri Dios, achi'el xuben ri Moisés.\f + \fr 3:2 \ft Nm. 12.7; 1 S. 12.6.\f* Ri Moisés can utz quic'uaxic xuben chique ri ye ralc'ual ri Dios. \v 3 Y rumari' ri Moisés c'o ruk'ij. Pero ri Jesús yari' ri c'o más ruk'ij ruc'ojlen, ruma Riya' can achi'el jun aj banoy jay.\f + \fr 3:3 \ft Zac. 6.12; Mt. 16.18.\f* Y ketaman wi chi ya ri aj banoy jay ri más c'o ruk'ij, que chuwech ri jay ri nuben. \v 4 Ruma ronojel jay xa winek ri nibano, yac'a ronojel ri yekatz'et, ya ri Dios ri banayon.\f + \fr 3:4 \ft Ef. 2.10.\f* \v 5 Ri Moisés jun utzilaj rusamajel ri Dios, can utz quic'uaxic xuben chique ri ye ralc'ual ri Dios. Ri Moisés xeruk'alajsaj\f + \fr 3:5 \ft Dt. 18.15, 18, 19.\f* yan c'a ri c'a ma jane yebanatej ta chupan ri tiempo ri'. \v 6 Ri Cristo chuka' can utz quic'uaxic nuben chique ri ye ralc'ual ri Dios. Pero Riya' ma xu (xe) ta c'a rusamajel ri Dios, achi'el ri Moisés. Ri Cristo can Ruc'ajol wi ri Dios. Riyoj chuka' yoj ralc'ual chic ri Dios, pero wi cof xkojc'oje' chupan ri kacukbel c'u'x\f + \fr 3:6 \ft Mt. 10.22.\f* y nbekaq'uisa' c'a pa ruwi', y wi riq'ui quicoten nikoyobej apo ri k'ij tek xtibekila' ronojel ri utzil ri koyoben. \s1 Ri uxlanen riche (rixin) ri rutinamit ri Dios \p \v 7 Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, ri Lok'olaj Espíritu\f + \fr 3:7 \ft 2 S. 23.2; Mt. 22.43; Mr. 12.36; Hch. 1.16; 28.25.\f* nubij c'a: \q1 Wi xtiwac'axaj ri ruch'abel ri Dios wacami, \q1 \v 8 man c'a ticowirisaj\f + \fr 3:8 \ft Sal. 81.11; 95.8, 9; Is. 55.2, 3.\f* ta ri iwánima, ma tiben ta achi'el xquiben ri iwati't imama' ojer ca, tek xquiyec woyowal ri pa desierto. \q1 Xcajo' xquitz'et, wi kas kitzij chi nika ruc'ayewal pa quiwi'. \q1 \v 9 Ruma, cawinek juna' xquitz'et ri milagros ri xenbanala' chiquiwech. \q1 Ma riq'ui wi ri' xa xinquitojtobej, ruma q'uiy etzelal xquiben riche (rixin) chi nicajo' niquetamaj wi kas kitzij chi xtinya' ruc'ayewal pa quiwi'. \q1 \v 10 Rumari' xpe woyowal chique ri winek ri xebano queri'. \q1 Y riyin xinbij c'a: Ri cánima re winek re' xa ma wuq'ui ta riyin c'o wi, xa chiquij nic'aj chic benak wi. \q1 Can niquiben chi ma quetaman ta ri utzilaj bey ri nc'utun chiquiwech. \q1 \v 11 Y xinben jurar ruma ri woyowal y xinbij: \q1 Kas kitzij chi ma xque'oc ta chupan ri uxlanen ri nya' riyin. \m Queri' nubij ri tz'ibatal ca. \m \v 12 Wach'alal, tichajij c'a ri ic'aslen chi'iwachibil iwi', riche (rixin) chi can ta cukul ic'u'x riq'ui ri Dios, y chi man ta c'o etzelal ri pa tak iwánima, riche (rixin) chi queri' ma xtiya' ta ca ri c'aslic Dios. \v 13 Rajawaxic chi k'ij k'ij nipixabala' iwi' chi'iwachibil iwi',\f + \fr 3:13 \ft He. 10.24, 25.\f* ruloman chi wacami c'a ya'on na tiempo chake. Queri' tibana' riche (rixin) chi majun xticowir ta ri ránima chupan ri k'oloj riche (rixin) ri mac. \v 14 Riyoj xa can jun chic c'a kabanon riq'ui ri Cristo, ruma xkacukuba' kac'u'x riq'ui tek xkanimaj. Pero rajawaxic chi cof yojc'oje' chupan ri kacukbel c'u'x y nbekaq'uisa' c'a pa ruwi'.\f + \fr 3:14 \ft He. 3.6.\f* \v 15 Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios nubij: \q1 Wi xtiwac'axaj ri ruch'abel ri Dios wacami,\f + \fr 3:15 \ft He. 3.7.\f* \q1 man c'a ticowirisaj ta ri iwánima, ma tiben ta achi'el xquiben ri iwati't imama' tek xquiyec woyowal, \m nicha' ri Dios. \m \v 16 ¿Achique c'a ri xeyaco royowal ri Dios\f + \fr 3:16 \ft Nm. 14.2, 4, 11, 23, 30; Dt. 1.34, 35.\f* astape' can quic'axan chic ri ruch'abel? Ri xebano queri', quinojel ri xe'el pe ri pa ruwach'ulef Egipto, ri xecolotej pe ruma ri Moisés. \v 17 ¿Achique cami winek ri can cawinek juna' xpe royowal ri Dios chique? Ri' chique ri xemacun y xecom ca ri pa desierto,\f + \fr 3:17 \ft Nm. 26.65.\f* y ri quich'acul xabacuchi (xabachique) xecanaj wi ca. \v 18 ¿Achique cami winek ri can xban jurar chique ruma ri Dios chi can ma xque'oc ta chupan ri uxlanen ri nuya' Riya'? Ri' chique ri winek ri xa ma xeniman ta tzij. \v 19 Y riq'ui ri', riyoj nikatz'et chi riye' ma xecowin ta xe'oc chupan ri uxlanen ri'\f + \fr 3:19 \ft He. 4.5, 6, 11.\f* ruma ma xquinimaj ta ri Dios. \c 4 \p \v 1 Y wacami ri Dios c'a ntajin na nutzuj (nusuj) chake riyoj chi yoj-oc chupan ri uxlanen ri ruchojmirisan Riya'. Rumac'ari' tikaxibij c'a ki', man xa tibanatej chi c'o jun chiwe riyix ri xa ma xtoc ta\f + \fr 4:1 \ft He. 12.15.\f* chupan ri uxlanen ri'. \v 2 Ruma ri utzilaj ruch'abel ri Dios tzijon chake riyoj, can xtzijox chuka' chique ri kati't kamama' ri ojer ca. Xa yac'a chi riye' xa ma xquinimaj ta\f + \fr 4:2 \ft He. 3.18.\f* ri utzilaj ruch'abel ri Dios, y rumari' majun utz xuc'om pe chique. \v 3 Y ri Dios xubij c'a chiquij ri ma xeniman ta riche (rixin): \q1 Riyin xinben jurar ruma ri woyowal y xinbij: \q1 Kas kitzij chi ma xque'oc ta chupan ri uxlanen ri nya'\f + \fr 4:3 \ft Sal. 95.11; He. 3.11.\f* riyin. \m Queri' xubij ri Dios. \m Riq'ui ri' nik'alajin chi riyoj ri kaniman, yoj-oc chupan ri uxlanen ri nuya' ri Dios. Y ri uxlanen ri' xuchop pe tek ri Dios xuq'uis rubanic re ruwach'ulef. \v 4 Y chupan ri ruch'abel ri Dios tz'ibatal ca, chrij ri ruwuk k'ij nich'o wi tek nubij: Ri Dios xuxlan\f + \fr 4:4 \ft Gn. 2.2; Ex. 20.11.\f* chupan ri ruwuk k'ij, tek xc'achoj ronojel re ruwach'ulef y ri caj. \v 5 Y chuka' ri Dios c'o nubij chupan ri ruch'abel ri tz'ibatal ca, chiquij ri kati't kamama': Ma xque'oc ta chupan ri uxlanen ri nya' riyin, nicha'. \v 6 Pero wacami c'a ya'on na k'ij chi yec'o ye'oc chupan ri uxlanen ri'. Ri kati't kamama' xquic'axaj ri utzilaj ruch'abel ri Dios, pero riye' ma xquiben ta ri xquic'axaj, rumari' ma xe'oc ta chupan ri uxlanen ri'.\f + \fr 4:6 \ft He. 3.19.\f* \v 7 Y q'uiy chic tiempo quek'ax wi el ri kati't kamama' chuwech re ruwach'ulef, tek ri Dios xutzuj (xusuj) chic jun bey ri uxlanen chique ri winek. Y xuya' pa ránima ri rey David ri tzij ri xkatz'et yan ka, ri nubij: \q1 Wi xtiwac'axaj ri ruch'abel ri Dios wacami,\f + \fr 4:7 \ft Sal. 95.7.\f* \q1 man c'a ticowirisaj ta ri iwánima. \m Quec'ari' ri ch'abel ri xuya' ri Dios pa ránima ri David. \m \v 8 Y ri uxlanen ri kanatan pe, ma nich'o ta chrij ri uxlanen ri xquil wawe' ri kati't kamama' tek ye c'amom pe ruma ri Josué.\f + \fr 4:8 \ft Hch. 7.45.\f* Ma ya ta ri'. Ruma xa ye chic ri ye quiy quimam ca riye' ri yec'o re wawe' tek ri Dios xutzuj (xusuj) chic jun bey ri uxlanen. \v 9 Y rumari' ketaman chi c'a c'o na jun uxlanen quiche (quixin) ri ye rutinamit ri Dios.\f + \fr 4:9 \ft Is. 11.10; 60.14, 18.\f* \v 10 Y tek jun winek oconek chic c'a chupan ri uxlanen ri nuya' ri Dios, nuxlan chuka' chare ri rusamaj, achi'el xuben ri Dios, tek c'achojnek chic chubanic re ruwach'ulef y ri caj, Riya' xuxlan. \p \v 11 Rumari' can tikatija' c'a kak'ij riche (rixin) chi yoj-oc chupan ri uxlanen ri' riche (rixin) chi queri' ma xtikaben ta achi'el xquiben ri kati't kamama' ojer ca; riye' ma xquinimaj ta ri rutzij ri Dios, y rumari' ma xe'oc ta\f + \fr 4:11 \ft He. 3.12, 18, 19.\f* chupan ri uxlanen ri'. \v 12 Ruma ri ruch'abel ri Dios can c'o ruc'aslen, y c'o ruchuk'a'.\f + \fr 4:12 \ft Jer. 23.29.\f* Can sibilaj q'uiy ri nicowin nuben, que chuwech jun espada\f + \fr 4:12 \ft Ap. 1.16; 2.16.\f* ri can pa ca'i' c'o wi rey. Ruma ri ruch'abel ri Dios napon c'a pa ránima\f + \fr 4:12 \ft 1 Co. 14.24, 25; Ef. 5.13.\f* y pa ru'espíritu ri winek y nunic'oj ronojel ri nuch'ob y ri nurayij. Y napon c'a chupan ri bak y ri acuchi (achique) quitunun wi qui'. Can más wi ruchuk'a' que chuwech ronojel espada ri can pa ca'i' c'o wi rey. \v 13 Can majun c'a jun ri winakirsan ri xticowin ta chi nrewaj ri' chuwech ri Dios, ni majun chuka' ri man ta nutz'et Riya'. Ruma Riya' can ronojel nutz'et. Y chuwech Riya' c'o chi nikajech na cuenta. \s1 Ri Jesús ri Ruc'ajol ri Dios, yari' ri Kanimalaj Sacerdote \p \v 14 Riyoj can c'o c'a jun Kanimalaj Sacerdote\f + \fr 4:14 \ft He. 3.1; 7.26.\f* ri aponak chila' chicaj, y ri' ya ri Jesús ri Ruc'ajol ri Dios. Rumac'ari' ma tikaya' ta ca, xa can cof kojc'oje' chupan ri kanimabel c'u'x. \v 15 Ruma riyoj c'o jun Kanimalaj Sacerdote ri can nicowin nujoyowaj kawech, ruma Riya' retaman ri acuchi (achique) oc napon wi ri kachuk'a' riyoj winek. Y Riya' jabel retaman, ruma tek xoc'oje' ka wawe' chuwech re ruwach'ulef, can xajowex chi xka ta pa mac. Xa can ronojel ruwech tojtobenic ri nikak'axaj riyoj,\f + \fr 4:15 \ft Is. 53.3; Lc. 22.28.\f* can xuk'axaj chuka' Riya', xaxu (xaxe wi) c'a chi Riya' ma xmacun ta.\f + \fr 4:15 \ft 2 Co. 5.21; 1 P. 2.22.\f* \v 16 Rumari' man c'a tikaxibij ta ki' yojjel apo riq'ui ri Dios,\f + \fr 4:16 \ft He. 10.19, 22.\f* riche (rixin) chi queri' nujoyowaj kawech y riche (rixin) chuka' chi xtuya' pe ri rutzil ránima pa kawi' riche (rixin) chi queri' tek c'o jun xtikac'ulwachij, Riya' can yari' c'o pe kiq'ui riche (rixin) chi yojruto'. \c 5 \p \v 1 Quinojel ri ye'oc nimalaj tak sacerdotes chiquicojol ri israelitas, can ye cha'on wi riche (rixin) chi yech'o riq'ui ri Dios pa quicuenta ri winek. Yequicamisaj chicop riche (rixin) chi yequitzuj (yequisuj) chuwech ri Dios,\f + \fr 5:1 \ft He. 8.3, 4.\f* chicop ri niquiya' ri winek ruma ri quimac. Y yequitzuj (yequisuj) chuka' nic'aj chic cosas chare ri Dios, ri niquiya' ri winek. \v 2 Ri nimalaj sacerdote ri' chuka' xa jun relic winek; xa can rusutin chuka' ri' ri mac chrij riya', y rumari' tek retaman nujoyowaj\f + \fr 5:2 \ft He. 2.17; 4.15.\f* quiwech ri winek ri xa ma quetaman ta achique ri ruraybel ri Dios, ri xa ye sachnek riq'ui ri quina'oj. \v 3 Y ruma chi ri nimalaj sacerdote xa jun relic winek, rumari' riya' rajawaxic chi yerucamisaj chicop riche (rixin) chi yerutzuj (yerusuj) chuwech ri Dios, y ma xu (xe) ta wi ruma ri quimac ri winek, xa can ruma chuka' ri rumac riya'.\f + \fr 5:3 \ft Lv. 4.3.\f* \p \v 4 Majun c'a winek ri chak ta queri' ntoc nimalaj sacerdote y nic'oje' anej ruk'ij, xa can c'o chi ya ri Dios nicha'o riche (rixin)\f + \fr 5:4 \ft Ex. 28.1; 1 S. 13.9-14.\f* achi'el xban chare ri Aarón ojer ca. \v 5 Queri' chuka' ri Cristo, ma chak ta queri' xoc Nimalaj Sacerdote y xc'oje' ruk'ij,\f + \fr 5:5 \ft Jn. 8.54.\f* can ya c'a ri Dios ri xcha'o riche (rixin). Ruma ri Dios xubij c'a chare: \q1 Yit c'a riyit ri nuc'ajol.\f + \fr 5:5 \ft Sal. 2.7; Hch. 13.33.\f* \q1 Rumari' wacami nya' ac'aslen. \m \v 6 Y c'o chuka' jun chic tzij chupan ri ruch'abel ri Dios ri nubij: \q1 Yit c'a riyit ri Sacerdote\f + \fr 5:6 \ft Sal. 110.4.\f* ri majun bey xcajalatej ta, \q1 can achi'el ri sacerdote'il riche (rixin) ri Melquisedec ri xc'oje' ojer ca. \m Queri' ri xubij ri Dios chare ri Cristo. \p \v 7 Y tek ri Cristo xc'oje' wawe' chuwech re ruwach'ulef can xubanala' wi orar\f + \fr 5:7 \ft Sal. 22.1; Mt. 26.53; Jn. 17.1.\f* y xuc'utuj ruto'ic chare ri Dios. Retaman c'a chi ri Dios can nicowin wi nuto' chuwech ri camic. Riya' can riq'ui c'a ronojel ruchuk'a' xch'o riche (rixin) chi xuben orar, y chuka' xok'. Y ri Dios can xrac'axaj wi ri Cristo, ruma ri Cristo can ruya'on wi ruk'ij ri Dios, ri Rutata'. \v 8 Y astape' ri Cristo can Ruc'ajol wi ri Dios, pero xretamaj xunimaj rutzij ri Dios,\f + \fr 5:8 \ft Fil. 2.8.\f* hasta chupan chuka' ri tijoj pokonal ri xuk'axaj. \v 9 Y tek can runiman chic c'a rutzij ri Dios chupan ronojel,\f + \fr 5:9 \ft He. 2.10.\f* Riya' xoc kitzij chi Colonel ri can nicowin wi nuya' colotajic riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek chique quinojel ri yeniman rutzij. \v 10 Ri Dios can xuben wi c'a chare chi xoc Nimalaj Sacerdote;\f + \fr 5:10 \ft He. 6.20.\f* can achi'el ri sacerdote'il riche (rixin) ri Melquisedec ri xc'oje' ojer ca. \s1 Ma tikaya' ta ca ri Cristo \p \v 11 C'o más nikajo' nikabij chiwe chrij ri rusamaj ri Cristo, ri Nimalaj Sacerdote, pero c'ayef (cuesta) chi nikil rubixic chiwe, ruma xa ma yix q'uiyinek ta chupan ri ruch'abel ri Dios ri iwac'axan pe.\f + \fr 5:11 \ft 2 P. 3.16.\f* \v 12 Y xa utz ta chic, chi yix ta riyix ri yixtijon quiche (quixin) ri nic'aj chic riq'ui ri ruch'abel ri Dios. Ruma q'uiy yan chic tiempo\f + \fr 5:12 \ft He. 6.1.\f* yixc'o pa ruch'abel, pero riyix xa c'a nic'atzin na itijoxic chupan ri nabey tak tijonic chare ri ruch'abel ri Dios. Ruma ri ibanon wacami xa c'a yix achi'el na jun ac'al\f + \fr 5:12 \ft Ga. 4.3.\f* ri xa c'ari' nalex, ri xa c'a xu (xe wi) tz'umaj nrajo' y c'a ma jane nutij ta wey. \v 13 Jun ac'al ri c'a nitz'uman na, ma jane nik'ax ta chuwech ri nubij ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 5:13 \ft 1 Co. 14.20.\f* Ma retaman ta achique ri' ri choj y achique ri' ri ma choj ta. Rumari' nbij chiwe chi riyix c'a yix achi'el na jun ac'al. \v 14 Yac'a ri can jabel nik'ax chiquiwech ri ruch'abel ri Dios, can ye achi'el c'a jun winek ri can nicowin chic nutij wey. Riye' quitijon qui' riche (rixin) chi can quetaman chic achique ri utz y achique ri ma utz ta.\f + \fr 5:14 \ft 1 Co. 2.14, 15; Ef. 4.13.\f* \c 6 \p \v 1 Rumari' ri nabey tak tijonic chare ri ruch'abel ri Dios ri xkac'ul tek xkanimaj ri Cristo, ri' xketamaj yan. Wacami tikatija' kak'ij chi niketamaj más chrij ri Cristo riche (rixin) chi can nitz'aket ri na'oj kiq'ui, y mani chi xaxu (xaxe wi) chupan ri nabey tak tijonic yojcanaj wi ka, achi'el tek xbix chake chi rajawaxic chi nitzolin pe kac'u'x chupan ri itzel tak banobel ri xa camic nuc'om pe chake,\f + \fr 6:1 \ft He. 9.14.\f* y achi'el chuka' ri tijonic chrij ri cukbel c'u'x riq'ui ri Dios, \v 2 y achi'el chuka' ri tijonic chrij ri bautismo,\f + \fr 6:2 \ft Hch. 19.4, 5.\f* y ri achique nic'atzin wi tek ri ancianos riche (rixin) ri iglesia niquiya' quik'a' pa kawi',\f + \fr 6:2 \ft Hch. 8.14, 17; 1 Ti. 4.14.\f* y ri c'astajbel quiche (quixin) ri caminaki', y ri ruc'ayewal riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek ri xtuya' ri Dios pa quiwi' ri winek ri ma quiniman ta Riya'. Ronojel re' xa ketaman chic. \v 3 Y re' can xtikaben, wi ri Dios nuya' k'ij chake. \p \v 4 Ri winek ri sakirisan chic ri quic'aslen, ri quic'ulun chic ri utzil riche (rixin) chila' chicaj y c'o chic ri Lok'olaj Espíritu quiq'ui,\f + \fr 6:4 \ft Mt. 12.31; He. 2.4.\f* \v 5 y quina'on chic chi sibilaj utz ri ruch'abel ri Dios, y chuka' quina'on chic chi sibilaj nim ruchuk'a' ri tiempo petenak chkawech apo,\f + \fr 6:5 \ft He. 2.5.\f* \v 6 wi niquetzelaj\f + \fr 6:6 \ft Mt. 23.31, 32; He. 10.29.\f* ca jurayil ri Cristo, can majun c'a ri nicowin nibano ta chique chi nitzolin chic pe quic'u'x riq'ui ri Dios, ruma xa can achi'el yetajin niquicamisaj\f + \fr 6:6 \ft Lc. 11.48.\f* chic jun bey ri Ruc'ajol ri Dios chuwech cruz, y niquiya' (niquitzek) ruq'uix chiquiwech ri winek. \v 7 Ketaman c'a chi wi jun ulef q'uiy job nika pa ruwi'\f + \fr 6:7 \ft Sal. 65.10.\f* y can nuya' jun utzilaj tico'n ri can c'o wi utz nuc'om pe chare ri rajaf ri ulef, ri ulef ri' can ruc'ulun wi rutzil ri Dios. \v 8 Pero jun ulef ri can xu (xe) wi itzel tak k'ayis y q'uix nipe chuwech,\f + \fr 6:8 \ft Is. 5.6.\f* can majun nic'atzin wi. Xa juba' chic nrajo' chi nimalix ca ruma ri Dios y xa xtiporox ca ruwech. \p \v 9 Yac'a riyix kach'alal ri sibilaj yixkajo', astape' c'o ch'abel ri xkabij yan ka chiwe, riyoj can kacukuban kac'u'x iwuq'ui chi riyix ma xtiben ta queri', xa can kacukuban kac'u'x iwuq'ui chi ri ic'aslen niwachin jabel\f + \fr 6:9 \ft Fil. 1.6, 7; He. 10.34, 39.\f* chuwech ri Dios y riq'ui ri' nik'alajin chi yix colotajnek chic pe chupan ri imac. \v 10 Ri Dios can choj wi, y rumari' ma xtumestaj ta ri samaj ri ibanon. Ri Dios retaman chi riyix niwajo' Riya'. Y can queri' nik'alajin ruma ye ito'on pe ri lok'olaj tak ralc'ual ri Dios, y c'a yixtajin na ye'ito' wacami. \v 11 Y nikarayij chiwe chi'ijujunal chi can achi'el ye ito'on pe ri kach'alal, can que ta c'a ri' xtiben c'a pa ruq'uisbel, riche (rixin) chi queri' chi'iwonojel cukul ic'u'x xtiwoyobej ri utzil ri xtibewila' chila' chicaj. \v 12 Rajawaxic chi riyix niben queri' riche (rixin) chi ma nipe ta ik'oral. Riyix xa can titzekelbej quic'aslen ri can ruma chi quiniman ri Dios y yecoch'on,\f + \fr 6:12 \ft He. 10.36.\f* rumari' tek niquic'ul ri rubin ri Dios chi yeruya'. \p \v 13 Queri' tibana', ruma tek ri Dios xutzuj (xusuj) ri utzil chare ri Abraham ri ojer ca, Riya' majun chic achoj pa rubi' xuben wi jurar, ruma majun chic ri más ta nim que chuwech ri Dios. Rumari' can pa rubi' ka Riya' mismo xuben wi jurar\f + \fr 6:13 \ft Gn. 22.16.\f* chi can nuya' wi ri rutzil chare ri Abraham. \v 14 Y ri Dios xubij c'a chare ri Abraham: Kas kitzij ri nbij chawe chi xtinya' ri wutzil pan awi' y can pa ruq'uiyal xtinya' chawe y xquec'oje' q'uiy awiy amam,\f + \fr 6:14 \ft Gn. 22.16, 17.\f* xcha' ri Dios chare ri Abraham. \v 15 Y ri Abraham can xroyobej c'a riq'ui coch'onic, y xuc'ul na wi ri utzil ri rutzujun (rusujun) ri Dios chi nuya' chare. \v 16 Ri winek ya c'a ri rubi' ri Dios ri niquinataj riche (rixin) chi niquiben jurar. Niquinataj ri rubi' ri Dios ruma yari' ri más nim ruk'ij, y riq'ui ri queri' niquiben, can yenimex y majun chic nibix ta chique. \v 17 Y que chuka' ri' ri Dios xuben c'a jurar chare ri Abraham chi nuya' ri rutzil chare. Queri' xuben ruma nrajo' chi can más k'alaj nuben chiquiwech quinojel ri xquec'ulu chuka' ri utzil ri',\f + \fr 6:17 \ft Ro. 8.17.\f* chi Riya' ma nujel ta ri achique ri ruch'obon\f + \fr 6:17 \ft Job 23.13, 14; Is. 14.24; Jer. 33.20, 21, 25, 26; Ro. 11.29.\f* pe pa quiwi'. Can nuben wi c'a ri nubij. \v 18 Y can c'o ca'i' rubanic xuben ri Dios ri nik'alajsan chkawech chi Riya' ma nujel ta ri rutzij. Jun, can c'o ri xutzuj (xusuj) chake, y jun chic, Riya' can xuben wi jurar chi nuya' ri rutzujun (rusujun) chake. Y ruma chi ri Dios majun bey nutz'uc ta tzij, rumari' cukul kac'u'x chi nikoyobej apo ri k'ij tek xtikac'ul ronojel ri rubin chi nuya' chake. \v 19 Y ri oyobenic ri' nuben chare ri kánima chi can cof yukul riq'ui ri Dios. Achi'el niban chare jun lancha ri niyukbex riq'ui jun ancla ri nic'ak ka chuxe' ya' riche (rixin) chi cof nic'oje' ri lancha. Quec'ari' riyoj ronojel ri koyoben nuben chake chi can chupan ri nimalaj Lok'olaj lugar riq'ui ri Dios\f + \fr 6:19 \ft Lv. 16.15; Sal. 130.7; He. 9.7.\f* ri yukul wi apo kac'u'x. \v 20 Y chiri' oconek wi ri Jesús riche (rixin) chi nuc'utuj utzil chare ri Dios pa kawi' riyoj, ruma ya Riya' ri Nimalaj Sacerdote\f + \fr 6:20 \ft He. 5.6.\f* ri majun bey xtijalatej ta, can achi'el ri sacerdote'il riche (rixin) ri Melquisedec. Ri Jesús xunabeysaj yan el ri',\f + \fr 6:20 \ft He. 3.1; 4.14.\f* riche (rixin) chi riyoj yojcowin chuka' yojapon riq'ui ri Dios. \c 7 \s1 Ya ri Jesucristo ri Kanimalaj Sacerdote \p \v 1 Ri Melquisedec ri yitajin ntzijoj chiwe yari' ri rey riche (rixin) ri tinamit Salem, y chuka' sacerdote riche (rixin) ri nimalaj Dios.\f + \fr 7:1 \ft Gn. 14.18.\f* Ri Melquisedec ri', xbe c'a chuc'ulic ri kamama' Abraham y xuben chuka' bendecir, tek ri Abraham tzolijnek pe chubanic ri ch'a'oj ri xuben quiq'ui ri reyes y xch'acon ca chiquij. \v 2 Y ri Abraham ronojel ri cosas ri relesan pe chique ri reyes ri xeruch'ec, riya' xrelesaj c'a ri rudiezmo chare ronojel ri cosas ri' y yac'ari' ri xuya' chare ri Melquisedec. Y ri bi'aj Melquisedec ntel c'a chi tzij chi rey ri choj nik'ato tzij. Y ruma riya' rey riche (rixin) ri tinamit Salem, ntel c'a chi tzij chi riya' rey riche (rixin) ri uxlanibel c'u'x. \v 3 Ri Melquisedec ma tz'ibatajnek ta ca wi xec'oje' rute' rutata', ni ma tz'ibatajnek ta ca chuka' wi xec'oje' rati't rumama'. Ma nik'alajin ta wi xalex y wi xcom. Rumari' tek nik'alajin chi riya' jun sacerdote ri majun bey xtijalatej ta,\f + \fr 7:3 \ft Sal. 110.4.\f* can achi'el ri Ruc'ajol ri Dios. \p \v 4 Tich'obo' na pe' jabel, chi ri Melquisedec can más wi nim ruk'ij que chuwech ri kamama' Abraham. Rumari' ri kamama' Abraham can lajuj c'a xuben chare ronojel ri relesan pe chique ri reyes, y jun c'a chique ri lajuj ri' xuya' chare ri Melquisedec.\f + \fr 7:4 \ft Gn. 14.20.\f* \v 5 Y ri ley riche (rixin) ri Moisés nubij chi ri ye riy rumam ca ri Leví, yeri' ri ye'oc sacerdotes, y can ya'on ca ri pixa' chique chi ye riye' ri yec'ulu ri diezmo ri niquiya' ri quiwinak;\f + \fr 7:5 \ft Nm. 18.21, 26.\f* astape' ri quiwinak ri' can ye riy rumam wi ca chuka' ri Abraham. \v 6 Pero ri Melquisedec, astape' ma riy rumam ta ca ri Leví, xuc'ul ri diezmo chuwiruk'a' ri Abraham. Y riya' xuben bendecir ri Abraham, Abraham ri can c'o wi tzujun (sujun) chare ruma ri Dios.\f + \fr 7:6 \ft Gn. 12.2, 3; 13.14-17; 17.4; 22.17, 18; Hch. 3.25; Ro. 4.13; Ga. 3.16; He. 6.13; 11.17.\f* \v 7 Ri Melquisedec can sibilaj nim ruk'ij. Ruma ketaman chi ri niya'o ri bendición más nim ruk'ij que chuwech ri nic'ulu ri bendición. \v 8 Y ri ye riy rumam ca ri Leví ri niquic'ul ri diezmo, xa yecom. Yac'a ri Melquisedec ri xc'ulu ri diezmo chuwiruk'a' ri Abraham, nibix chrij chi riya' ma nicom ta.\f + \fr 7:8 \ft He. 5.6; 6.20.\f* \v 9 Tek ri Abraham xuya' ri diezmo chare ri Melquisedec, ntel chi tzij chi xuya' yan pa quiq'uexel ri ye riy rumam ri Leví, ri xque'oc sacerdotes, y chique c'a riye' ri' niya'ox (nya') wi ri diezmo, \v 10 astape' ma jane talex ri Leví tek ri Melquisedec xbe chuc'ulic ri Abraham. \p \v 11 Ri ley riche (rixin) ri Moisés xjach chique ri kati't kamama' pa quitiempo ri sacerdotes ri ye riy rumam ca ri Leví. Pero ri quisamaj ri sacerdotes ri', ma xcowin ta xuben chique ri kati't kamama' chi xetz'etetej ta ruma ri Dios chi majun quimac,\f + \fr 7:11 \ft Ga. 2.21; He. 8.7.\f* y rumari' xc'atzin c'a chi xpe jun chic Sacerdote can achi'el ri sacerdote'il riche (rixin) ri Melquisedec, y man achi'el ta ri Aarón y man achi'el ta ri nic'aj chic sacerdotes ri ye riy rumam ca ri Leví. \v 12 Ruma wi yejalatej el ri sacerdotes, nic'atzin chuka' chi nijalatej ri ley. \v 13 Ruma ri Jesucristo ma riy rumam ta ca ri Leví, Riya' can riy rumam ca jun chic achi. Y ri ye riy rumam ca ri achi ri' majun bey ye oconek ta sacerdotes. \v 14 Y ri Sacerdote ri xpe, ya ri Kajaf Jesucristo, y nik'alajin chi Riya' riy rumam ca ri Judá.\f + \fr 7:14 \ft Gn. 49.10; Is. 11.1; Mt. 1.1, 3.\f* Y ri ley riche (rixin) ri Moisés ma nubij ta chi ye'oc sacerdotes ri ye riy rumam ca ri Judá. \p \v 15 Y riq'ui c'a chi ri Jesucristo xoc Sacerdote, ri can achi'el ri Melquisedec, can xk'alajin c'a chi ri quisacerdote'il ri ye riy rumam ca ri Leví xa xtibeq'uis na. \v 16 Ri ley riche (rixin) ri Moisés rubin pe chi can xu (xe) wi ri ye riy rumam ca ri Leví ri ye'oc sacerdotes, y ri Jesucristo xa ma riy rumam ta ca ri Leví. Pero Riya' xoc Sacerdote, ruma c'o ruc'aslen ri can c'o ruchuk'a', jun c'aslen ri majun bey xtiq'uis ta. \v 17 Achi'el ri ruk'alajsan ca ri Dios chrij Riya' tek xubij chare: \q1 Yit c'a riyit ri Sacerdote ri majun bey xcajalatej ta,\f + \fr 7:17 \ft Sal. 110.4.\f* \q1 can achi'el ri sacerdote'il riche (rixin) ri Melquisedec ri xc'oje' ojer ca. \m Queri' ri ruk'alajsan ca ri Dios. \m \v 18 Y majun chic rejkalen ri nubij chupan ri ley chrij ri sacerdote'il ruma majun ruchuk'a' y ma xcowin ta xerucol ri winek chupan ri quimac.\f + \fr 7:18 \ft Ro. 8.3; Ga. 4.9.\f* \v 19 Ruma ri ley ri' xa can ma xcowin ta xuben chique ri winek chi yetz'etetej ruma ri Dios chi majun quimac.\f + \fr 7:19 \ft Hch. 13.39; Ro. 3.20; Ga. 3.21, 24.\f* Yac'a re wacami xa yoj royoben jun utzil ri can más jabel.\f + \fr 7:19 \ft Ro. 5.2.\f* Y ri utzil ri' nuben chake chi yojcowin yojjel apo riq'ui ri Dios. \p \v 20 Ri Dios xuben jurar riche (rixin) chi xk'alajin chi kas kitzij chi ri Jesús xoc Sacerdote. \v 21 Yac'a tek ri ye riy rumam ca ri Leví xe'oc sacerdotes, ri Dios majun ri xuben ta jurar. Pero tek ri Jesús xoc Sacerdote, yari' tek ri Dios xuben jurar. Achi'el ri nubij chupan ri ruch'abel ri tz'ibatal ca: \q1 Ri Ajaf Dios xuben jurar y ma xtujel ta ri ruch'obonic.\f + \fr 7:21 \ft Sal. 110.4.\f* \q1 Riya' xubij c'a: Yit c'a riyit ri Sacerdote ri majun bey xcajalatej ta, \q1 can achi'el ri sacerdote'il riche (rixin) ri Melquisedec ri xc'oje' ojer ca. \m Queri' xubij ri Dios chare ri Jesús. \m \v 22 Rumari' tek ya ri Jesús ri xpa'e' chuwech ri trato ri xuben ri Dios kiq'ui. Y re trato re' más utz\f + \fr 7:22 \ft He. 8.6.\f* que chuwech ri xuben quiq'ui ri kati't kamama'. \p \v 23 Yac'a ri nic'aj chic sacerdotes ri ye riy rumam ca ri Leví, can ye q'uiy wi ri xe'oc sacerdotes ruma ma xecowin ta xec'oje' jurayil, xa xecom el. \v 24 Yac'a ri Jesús can jun Sacerdote ri majun bey xtijalatej ta ruma Riya' can jurayil chi c'o ruc'aslen. \v 25 Y rumari' Riya' can benak ruwech chi nicowin yerucol ri yejel apo riq'ui chucanoxic ri Dios. Ruma Riya' jurayil chi c'o ruc'aslen riche (rixin) chi ma nitane' ta chi nuc'utuj rutzil\f + \fr 7:25 \ft Ro. 8.34.\f* ri Dios pa quiwi'. \p \v 26 Y ya c'a ri Jesús ri can ruc'amon (takal chrij) chi xoc Kanimalaj Sacerdote,\f + \fr 7:26 \ft He. 3.1.\f* ruma Riya' can lok'olaj wi.\f + \fr 7:26 \ft Ap. 15.4.\f* Majun bey xuben ta jun mac.\f + \fr 7:26 \ft He. 4.15.\f* Majun etzelal c'o pa ruc'aslen y ma junan ta quiq'ui ri aj maqui', y can ya'on wi más ruk'ij chila' chicaj.\f + \fr 7:26 \ft Ef. 1.20-22.\f* \v 27 Riya' ma nuben ta achi'el niquiben ri nimalaj tak sacerdotes ri ye riy rumam ca ri Leví. Riye' ronojel k'ij yequicamisaj chicop riche (rixin) chi yequitzuj (yequisuj) chuwech ri Dios.\f + \fr 7:27 \ft Lv. 9.7; 16.15, 16.\f* Queri' niquiben ruma ri quimac riye' y ruma chuka' ri quimac ri quiwinak. Yac'a ri Jesús ma rajawaxic ta chi q'uiy mul c'o ta ri nutzuj (nusuj) chuwech ri Dios.\f + \fr 7:27 \ft Ro. 6.10.\f* Ruma Riya' xa jun bey c'a ri c'o chi xcom chuwech ri cruz y can riche (rixin) ronojel tiempo nic'atzin. \v 28 Ri Jesús man achi'el ta c'a ri nimalaj tak sacerdotes ri ye riy rumam ca ri Leví. Ruma riye' xa ye winek y ma can ta c'o quichuk'a'. Pero ma riq'ui wi ri', ri ley riche (rixin) ri Moisés nubij chi ye'oc nimalaj tak sacerdotes.\f + \fr 7:28 \ft He. 5.1, 2.\f* Yac'a ri Jesús can Ruc'ajol wi ri Dios. Y astape' can c'o chic ri ley, ri Dios can xuben jurar chi ri Jesús xoc Nimalaj Sacerdote. Ruma ri Jesús can tz'aket\f + \fr 7:28 \ft He. 2.10.\f* wi riq'ui ronojel riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \c 8 \s1 Ri Dios ya ri Jesucristo ri xucusaj riche (rixin) chi xuben jun c'ac'ac' trato quiq'ui ri winek \p \v 1 Riq'ui ronojel ri kachapon pe rubixic chiwe, rajawaxic chi nik'ax chiwech chi can c'o jun Kanimalaj Sacerdote riyoj, y Riya' xtz'uye' chila' chicaj pa rajquik'a' ri lok'olaj ch'aquet ri acuchi (achique) tz'uyul wi ri Dios.\f + \fr 8:1 \ft Ef. 1.20; Col. 3.1.\f* \v 2 Y nisamej chila' chicaj, chupan ri kitzij rachoch ri Dios, ri banon ruma ri Ajaf Dios y ma winek ta ye banayon.\f + \fr 8:2 \ft He. 9.11.\f* \v 3 Wawe' chuwech re ruwach'ulef ri nimalaj tak sacerdotes quiche (quixin) ri israelitas yequicamisaj chicop y c'o nic'aj chic cosas ri yequitzuj (yequisuj) chuwech ri Dios.\f + \fr 8:3 \ft He. 5.1.\f* Ya samaj ri' ri ya'on chique riche (rixin) chi niquiben. Y rumari' ri Jesús chuka' rajawaxic chi c'o xutzuj (xusuj)\f + \fr 8:3 \ft Ef. 5.2.\f* chare ri Dios, ruma Riya' jun Nimalaj Sacerdote. \v 4 Y wi ta ri Jesucristo c'a c'o ta na chuwech re ruwach'ulef, ma niyatej ta chare chi ntoc jun sacerdote, ruma can c'a yec'o na sacerdotes ri ye riy rumam ca ri Leví ri yequicamisaj chicop riche (rixin) chi yequitzuj (yequisuj) chuwech ri Dios, ri can achi'el nubij chupan ri ley riche (rixin) ri Moisés. \v 5 Ri jay ri yesamej wi ri sacerdotes ri' y ronojel ri c'o chupan ri jay, xa achi'el jun ruwachbel o xa achi'el rumach'ach'il ri rachoch ri Dios ri c'o chila' chicaj.\f + \fr 8:5 \ft He. 9.23.\f* Y rumari', tek ya xa niban ri jay, ri Dios xubij chare ri Moisés: Tawac'axaj c'a. Can rajawaxic chi niban\f + \fr 8:5 \ft Ex. 25.40; 26.30; 27.8; Nm. 8.4; 1 Cr. 28.12, 19; Hch. 7.44.\f* achi'el rubanic ronojel ri wachbel ri xinc'ut chawech pa ruwi' ri juyu', xcha' ri Dios chare ri Moisés. \v 6 Y riq'ui ronojel ri' can nikatz'et c'a chi ri rusamaj ri Jesús más nim ruk'ij que chuwech ri quisamaj ri sacerdotes quiche (quixin) ri israelitas. Y queri' chuka' ri trato ri xuben ri Dios quiq'ui ri winek\f + \fr 8:6 \ft He. 7.22.\f* can más chi na nim ruk'ij, que chuwech ri c'o nabey, ruma can ya ri Jesús ri xucusaj riche (rixin) chi xuben ri trato ri' y ri c'ac'ac' trato ri' can más wi utz ri yerutzuj (yerusuj) chake. \v 7 Y wi ta ri nabey trato utz ta xel, man ta rajawaxic chi xban chic jun ruca'n trato.\f + \fr 8:7 \ft He. 7.11, 18.\f* \p \v 8 Pero xa ruma c'a chi ri Dios ma xka ta chuwech ri xquiben ri kati't kamama', ruma ma xquiben ta ronojel ri xubij chupan ri nabey trato, rumari' tek ri tz'ibatal ca nubij: \q1 Xtapon na jun k'ij, xcha' ri Ajaf, \q1 tek xtinben jun c'ac'ac' trato quiq'ui ri aj Israel y ri aj Judá.\f + \fr 8:8 \ft Jer. 23.5, 7; 30.3; 31.31.\f* \q1 \v 9 Y ri c'ac'ac' trato ri xtinben quiq'ui, ma junan ta riq'ui ri trato ri xinben quiq'ui ri cati't quimama', \q1 tek achi'el xenyukej chi quik'a' riche (rixin) chi xencol pe pa ruwach'ulef Egipto; \q1 ruma riye' xa ma xquiben ta achi'el ri trato ri xinben quiq'ui, \q1 y rumari' tek riyin xenmalij ca, xcha' ri Ajaf. \q1 \v 10 Xa rumac'ari', quec'are' rubanic ri c'ac'ac' trato ri xtinben chic quiq'ui ri israelitas, tek xtapon ri ruk'ijul: \q1 Xtinya' ri nuley pa tak quich'obonic, \q1 y xtintz'ibaj chuka' pa tak cánima. \q1 Xquinoc qui-Dios, \q1 y riye' xque'oc nutinamit. \q1 Yari' ri trato ri xtinben quiq'ui.\f + \fr 8:10 \ft Gn. 17.7, 8; Jer. 24.7; Ez. 37.27; Zac. 8.8.\f* \q1 \v 11 Y ri k'ij ri' majun c'a jun ri xtutijoj\f + \fr 8:11 \ft Is. 54.13; Jn. 6.45; 1 Jn. 2.27.\f* ta jun ruc' rach'alal, \q1 ni majun ri quec'are' xtubij ta chare ri rach'alal: Tawetamaj c'a ruwech ri Ajaf, ma xticha' ta chare. \q1 Ruma chupan ri k'ij ri' can quinojel chic ye etamayon nuwech. \q1 Can chi ch'uti'k chi nima'k quetaman chic c'a nuwech. \q1 \v 12 Ruma riyin can xtinjoyowaj quiwech y xtincuy ri yequibanala' ri ma choj ta, \q1 y ma xtoka ta chic chinuc'u'x ri quimac y ri itzel ri yequibanala'. \m Queri' ri rubin ri Dios. \m \v 13 Y tek ri Dios xunataj ri c'ac'ac' trato, riq'ui ri' xk'alajin chi Riya' nubij chi ri nabey trato xa majun chic rejkalen.\f + \fr 8:13 \ft 2 Co. 5.17.\f* Y jun cosa ri xa majun chic rejkalen y ma nic'atzin ta chic, xa napon yan c'a ri k'ij tek niq'uis. \c 9 \p \v 1 Ri nabey trato ri xuben ri Dios quiq'ui ri kati't kamama' xubij chique ri achique rubanic c'o chi niquiben riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij ri Dios, y xubij chuka' chi tiban jun rachoch ri Dios re wawe' chuwech re ruwach'ulef.\f + \fr 9:1 \ft Ex. 25.8.\f* \v 2 Y ri rachoch ri Dios ri', ca'i' c'a rupan xban chare. Chupan c'a ri nabey rupan jay chiri' c'o wi ri lámpara y c'o chuka' jun mesa. Y pa ruwi' ri mesa ri' yec'o wi ri lok'olaj tak caxlan wey.\f + \fr 9:2 \ft Lv. 24.5, 6.\f* Y ri nabey rupan jay ri' nibix c'a Lok'olaj lugar chare. \v 3 Y ri ruca'n rupan jay ri c'o apo chrij ri tziek ri achoj riq'ui jachon wi ri rupan rachoch ri Dios, yac'ari' ri nibix ri nimalaj Lok'olaj lugar chare, ruma ya lugar ri' ri más nim ruk'ij. \v 4 Y chupan ri nimalaj Lok'olaj lugar ri' c'o jun altar riche (rixin) chi niporox pon pa ruwi', y k'anapuek ronojel rij. C'o c'a chuka' ri cáxa riche (rixin) ri rutrato ri Dios. Y ri cáxa ri' k'anapuek ronojel rij y queri' chuka' ri rupan. Chupan c'a ri cáxa c'o jun lek banon riq'ui k'anapuek y chupan ri lek c'o juba' maná,\f + \fr 9:4 \ft Ex. 16.33.\f* ri wey ri xka pe chila' chicaj. Y chupan ri cáxa ri' c'o chuka' ri ruch'ame'y ri Aarón,\f + \fr 9:4 \ft Nm. 17.10.\f* ri xjotayin chic pe. Y chuka' c'o ri tz'alan tak abej\f + \fr 9:4 \ft Ex. 25.16.\f* ri tz'ibatal wi ca ri trato ri xuben ri Dios quiq'ui ri kati't kamama'. \v 5 Y c'o c'a ca'i' quiwachbel ángeles ri nibix querubín chique quiric'on c'a quixic' pa ruwi' ri cáxa.\f + \fr 9:5 \ft Lv. 16.2.\f* Ri ángeles ri' niquik'alajsaj c'a chi chiri' c'o wi ruk'ij ruc'ojlen ri Dios y chiri' chuka' nicuyutej wi quimac ri winek ruma ri Dios. Pero wacami ma xtikabij ta c'a más chrij ronojel re'. \p \v 6 Tek chojmirisan chic ronojel ri' chupan ri rachoch ri Dios, ri sacerdotes can k'ij k'ij c'a ye'oc chupan ri nabey cuarto chare ri jay ri', riche (rixin) chi niquiben ri samaj riche (rixin) chi niquiya' ruk'ij\f + \fr 9:6 \ft Nm. 28.3.\f* ri Dios. \v 7 Yac'a chupan apo ri ruca'n rupan ri jay, can xu (xe) wi ri nimalaj sacerdote ri ntoc apo, y xaxu (xaxe) wi jun bey ntoc chiri'\f + \fr 9:7 \ft Ex. 30.10.\f* pa jun juna'. Y tek ntoc apo, nuc'uaj quiquiq'uel chicop y nutzuj (nusuj) chuwech ri Dios ruma ri rumac riya' y ruma chuka' quimac ri winek ri xa ma k'axnek ta chiquiwech chi xa mac yetajin chubanic. \v 8 Tek c'a nucusex na ri jun jay ri', ma xabachique ta winek ri nicowin chi ntoc ta apo chupan ri ruca'n rupan jay ri nibix nimalaj Lok'olaj lugar chare. Y riq'ui ri' ri Lok'olaj Espíritu nuk'alajsaj chkawech chi ma jane nik'alajin ta ri achique rubanic ri bey riche (rixin) chi ye'apon\f + \fr 9:8 \ft Jn. 14.6; He. 4.15, 16; 10.19, 20.\f* ri winek c'a riq'ui ri Dios. \v 9 Y ronojel ri' c'o ri nuc'ut chkawech chrij re tiempo re'. Ri chicop y ri nic'aj chic cosas ri xequitzuj (xequisuj) ri winek chuwech ri Dios, ma xecowin ta\f + \fr 9:9 \ft Ga. 3.21.\f* xuben ch'ajch'oj chare ri cánima ri winek ri xetzuju (xesuju) ri cosas ri'. \v 10 Y ronojel ri xbix chique xa más chrij ri ch'aculaj nich'o wi, achi'el tek nich'o chrij ri achique niquitij,\f + \fr 9:10 \ft Ro. 14.17.\f* ri achique niquikum y ri achique rubanic chi niquich'ajch'ojsaj qui'.\f + \fr 9:10 \ft Nm. 19.7.\f* Ronojel c'a ri' chilaben chique riche (rixin) chi niquiben, c'a ya tek xapon jun k'ij tek c'o chi xjalatej ronojel ri'. \p \v 11 Yac'a re wacami ya chic ri Cristo ri Nimalaj Sacerdote riche (rixin) ri c'ac'ac' trato ri c'amayon pe ri utzil\f + \fr 9:11 \ft He. 10.1.\f* ri tzujun (sujun) ojer ca. Y ri rachoch ri Dios ri nisamej wi ri Cristo wacami más nim y más jabel\f + \fr 9:11 \ft He. 8.2.\f* que chuwech ri rachoch ri Dios choch'ulef. Ruma ri jay ri' ma banon ta cuma winek y re' ntel chi tzij chi xa ma riche (rixin) ta re ruwach'ulef. \v 12 Ri Cristo xbe'oc c'a chupan ri nimalaj Lok'olaj lugar chila' chicaj. Y Riya' ma xutzuj (xusuj) ta quiquiq'uel q'uisic' (cabras), ni xa ta quiquiq'uel ri alaj tak wáquix chuwech ri Dios. Ri Cristo can ya wi ri ruquiq'uel\f + \fr 9:12 \ft Ap. 1.5.\f* Riya' ri xutzuj (xusuj) chuwech ri Dios y xa jun bey xuben queri' riche (rixin) chi xcuyutej ri kamac y\f + \fr 9:12 \ft Dn. 9.24; Zac. 3.9.\f* riq'ui ri' xuya' ri colotajic chake riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \v 13 Chupan ri nabey trato, wi c'o jun winek ri ma ch'ajch'oj ta chuwech ri Dios, c'o chi nicamisex jun achij wáquix o jun achij q'uisic' (cabra) o c'o chi niporox jun alaj vaca. Y riq'ui ri ruquiq'uel ri achij wáquix o ri achij q'uisic' (cabra) o riq'ui ri chaj riche (rixin) ri alaj vaca ri nichiquex\f + \fr 9:13 \ft Lv. 16.14; Nm. 19.2, 17, 18.\f* chrij ri winek ri', nich'ajch'ojsex ri ruch'acul ri winek ri'. \v 14 Y wi c'o xc'atzin wi ri quiquiq'uel y ri chaj quiche (quixin) ri chicop, ¿c'a ta c'a ri ruquiq'uel ri Cristo\f + \fr 9:14 \ft 1 Jn. 1.7.\f* chi man ta jun nic'atzin wi? Ruma ri Jesucristo majun bey xuben ta mac. Y Riya' can riq'ui ruchuk'a' ri Lok'olaj Espíritu ri can c'o riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek, xutzuj (xusuj) ri' pa camic chuwech ri Dios riche (rixin) chi nuch'ajch'ojsaj ri kánima chare ri mac ri xa camic nuc'om pe chake, riche (rixin) chi queri' yojcowin nikaben ri rusamaj ri c'aslic Dios. \p \v 15 Rumac'ari' tek yatajnek chare ri Cristo chi ya Riya' nichojmirisan ri c'ac'ac' trato ri nuben ri Dios quiq'ui ri winek. Y ruma chi xcom ri Cristo tek nicuyutej ri mac ri xbanatej chupan ri nabey trato.\f + \fr 9:15 \ft Ro. 3.25.\f* Y riyoj ri yoj siq'uin (oyon)\f + \fr 9:15 \ft He. 3.1.\f* ruma ri Dios wacami can nikil chuka' ri utzil ri tzujun (sujun) ruma Riya' ojer ca; y ri' jun herencia ri nuya' ri Dios riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \v 16 Y can rajawaxic chi xcom ri Cristo riche (rixin) chi xkac'ul ri herencia ri'. Achi'el tek jun winek rubanon jun wuj y rubin chupan chi tek xticom el, ronojel ri rubeyomal ntoc ca riche (rixin) jun chic winek. Pero ri winek ri' ma nijach ta na ri herencia chare, nic'atzin chi nroyobej na, c'a ya tek nicom na el ri banayon ca ri wuj, c'ac'ari' nijach ri herencia pa ruk'a'. \v 17 Ruma tek c'a q'ues na ri winek ri banayon ri wuj, majun rejkalen ri wuj, pero tek caminek chic el, c'ac'ari' c'o rejkalen ri wuj ri'. \v 18 Y queri' chuka' tek ri Dios xuben ri nabey trato quiq'ui ri kati't kamama', can xucusex wi ri quic'.\f + \fr 9:18 \ft Ex. 24.6.\f* \v 19 Ruma tek ri Moisés rubin chic chique ri winek ronojel ri nubij chupan ri ley ri c'o chi niquiben,\f + \fr 9:19 \ft Ex. 24.5-8.\f* xberuc'ama' c'a pe quiquiq'uel ri alaj tak wáquix, quiquiq'uel ri achij tak q'uisic' (cabras), y xuxol juba' ya' riq'ui, c'ac'ari' xberuc'ama' pe juba' rusmal carne'l ri quek banon chare y juba' k'ayis ri hisopo rubi', y c'ac'ari' xuchicaj pa ruwi' ri wuj ri tz'ibatal wi ri ley\f + \fr 9:19 \ft Lv. 14.4; 16.14, 15, 18.\f* y xuchicaj pa quiwi' quinojel ri winek chuka'. \v 20 Y xubij chique: Riq'ui c'a re quic' re' can nik'alajin wi chi yare' xuchop ri trato\f + \fr 9:20 \ft Ex. 24.8; Mt. 26.28.\f* ri xubij ri Dios chi nikaben, xcha' ri Moisés chique ri winek. \v 21 Y ri Moisés xuchicaj chuka' ri quic' chrij ri rachoch ri Dios y chrij ronojel ri cosas ri nucusex pa rusamaj ri Dios.\f + \fr 9:21 \ft Ex. 29.12; Lv. 8.15.\f* \v 22 Y can achi'el nubij chupan ri ley, chi xa juba' ma ronojel xch'ajch'ojsex riq'ui quic'. Y kas kitzij wi, chi man ta nitix quic',\f + \fr 9:22 \ft Lv. 17.11.\f* man ta nicuyutej ri mac. \s1 Ruma rucamic ri Jesucristo tek nicuyutej ri mac \p \v 23 Achi'el xkabij yan ka, ri rachoch ri Dios ri xquiben ri kati't kamama', xa achi'el jun ruwachbel ri rachoch ri Dios ri c'o chila' chicaj. Y ri rachoch ri Dios ri xquiben riye' y ronojel ri c'o chupan, xchiquex na c'a quiquiq'uel chicop chiquij riche (rixin) chi xech'ajch'ojsex y c'ac'ari' xe'ucusex pa rusamaj ri Dios. Pero ruma ri rachoch ri Dios ri c'o chila' chicaj\f + \fr 9:23 \ft He. 8.5.\f* más nim ruk'ij, rumari' nic'atzin quic' riche (rixin) Jun ri can más nim rejkalen que chiquiwech ri chicop. \v 24 Ri oconek wi ri Cristo wacami ma chupan ta ri rachoch ri Dios ri xa banon cuma winek, jay ri xa ruwachbel ri kas kitzij chi rachoch ri Dios ri c'o chila' chicaj. Riya' can c'a chila' chicaj xbe'oc wi, y can riq'ui c'a apo ri Dios c'o wi y nich'o apo pa kacuenta riyoj.\f + \fr 9:24 \ft Ro. 8.34; He. 6.20; 7.25; 1 Jn. 2.1.\f* \v 25 Y ri chila' chicaj ri Cristo ma nuben ta achi'el nuben ri nimalaj sacerdote quiche (quixin) ri israelitas re wawe' choch'ulef. Ruma ri nimalaj sacerdote ri' ronojel juna' ntoc chupan ri nimalaj Lok'olaj lugar ri c'o chiri' pa rachoch ri Dios y nutzuj (nusuj) quic',\f + \fr 9:25 \ft Lv. 16.34.\f* pero ma ruquiq'uel ta riya' ri nutzuj (nusuj). Yac'a ri Cristo xa jun bey xutzuj (xusuj) quic' y can ruquiq'uel wi Riya' ri xutzuj (xusuj). \v 26 Xa ta xc'atzin chi q'uiy mul xuk'axaj tijoj pokonal, q'uiy ta mul xcom, rutiquiriban ta pe tek xban re ruwach'ulef. Pero ma que ta ri'. Ruma Riya' xa jun bey xutzuj (xusuj) ri ruquiq'uel\f + \fr 9:26 \ft He. 7.27; 10.10; 1 P. 3.18.\f* riche (rixin) chi nic'atzin ronojel tiempo. Y xa c'a chupan re ruq'uisbel tiempo\f + \fr 9:26 \ft 1 Co. 10.11; Ga. 4.4; Ef. 1.10.\f* riche (rixin) re ruwach'ulef, tek xpe y xcom riche (rixin) chi nrelesaj ri kamac. \v 27 Riyoj winek ya'on c'a pa kawi' chi xaxu (xaxe wi) jun bey yojcom, y c'ac'ari' xtik'at tzij pa kawi'. \v 28 Y queri' chuka' ri Cristo, xaxu (xaxe wi) jun bey c'o chi xcom riche (rixin) chi xrejkalej ri kamac.\f + \fr 9:28 \ft Ro. 6.10; 1 P. 2.24.\f* Y xtapon na wi jun k'ij tek Riya' xtipe chic jun bey. Pero ma riche (rixin) ta xticom chic jun bey ruma ri kamac, ma que ta ri', xa can riche (rixin) chi yojrucol el riyoj ri koyoben apo Riya'. \c 10 \p \v 1 Ri ley riche (rixin) ri Moisés xa achi'el jun rumach'ach'il ri utzil ri xquepe chkawech apo. Ruma ma xuc'om ta pe ri utzil achi'el ri kas kitzij chi utzil ri nuc'om pe ri Cristo. Y xa rumari' ri chicop ri xetzuj (xesuj) chuwech ri Dios ronojel juna', ma xecowin ta xuben chique ri winek chi xe'apon ta riq'ui ri Dios, chi man ta jun quimac xetz'et ruma ri Dios. \v 2 Wi ta can xch'ajch'ojir ri cánima cuma ri chicop ri xequitzuj (xequisuj), man ta c'a yetajin na chi yequitzuj (yequisuj), ruma niquina' chi majun chic quimac. \v 3 Pero xa ronojel juna'\f + \fr 10:3 \ft He. 9.7.\f* yequitzuj (yequisuj), y riq'ui ri', noka c'a chiquic'u'x chi c'a c'o na ri quimac.\f + \fr 10:3 \ft Lv. 16.21.\f* \v 4 Ruma ri quiquiq'uel ri achij tak wáquix y ri achij tak q'uisic' (cabras)\f + \fr 10:4 \ft Mi. 6.6.\f* can ma nicowin ta niquelesaj ri mac. \p \v 5 Rumari', tek ri Cristo xpe wawe' chuwech re ruwach'ulef, xubij chare ri Dios: \q1 Riyit man chic c'a nawajo' ta chi yetzuj (yesuj) chicop y nic'aj chic cosas chawe,\f + \fr 10:5 \ft Sal. 40.6.\f* \q1 rumari' tek xaya' jun nuch'acul achi'el ruch'acul ri winek. \q1 \v 6 Ri chicop ri yeporox chawech, y chuka' ri chicop ri yetzuj (yesuj) chawe ruma quimac ri winek, ma xeka ta chawech. \q1 \v 7 Rumari' xinbij: Ajaf Dios, riyin xipe riche (rixin) chi nben ri araybel riyit, \q1 can achi'el ri tz'ibatal ca chuwij chupan ri boron wuj, \m xcha' ri Cristo. \m \v 8 Achi'el ri xkabij yan ka, ri Cristo xubij chare ri Dios: Riyit man chic c'a nawajo' ta chi yetzuj (yesuj) chicop y nic'aj chic cosas chawe. Ri chicop ri yeporox chawech, y chuka' ri chicop ri yetzuj (yesuj) chawe ruma quimac ri winek, ri can achi'el ri ye chilaben chupan ri ley ri ya'on chare ri Moisés, ma xeka ta chawech, xcha' ri Cristo. \v 9 Y chuka' can yari' tek ri Cristo xubij: Ajaf Dios, riyin xipe riche (rixin) chi nben ri araybel riyit, xcha'. Re' ntel chi tzij chi ri Dios nrelesaj el ri nabey trato. Y ri c'ac'ac' trato xtic'oje' pa ruq'uexel ri nabey. \v 10 Can ruraybel wi c'a ri Dios chi ri Jesucristo xcom\f + \fr 10:10 \ft Jn. 19.30.\f* kuma riyoj, y ruma c'a ri raybel ri' tek xch'ajch'ojir ri kánima chupan ri mac.\f + \fr 10:10 \ft Zac. 13.1; Jn. 17.19; He. 13.12.\f* Y ri Jesucristo xa jun bey c'a xuya' ri ruch'acul pa camic riche (rixin) chi nic'atzin ronojel tiempo. \p \v 11 Ri sacerdotes quiche (quixin) ri israelitas, k'ij k'ij yequicamisaj chicop riche (rixin) chi yequitzuj (yequisuj) chuwech ri Dios\f + \fr 10:11 \ft Nm. 28.3; He. 7.27.\f* ruma quimac ri winek. Pero ri niquiben ma nicowin ta nrelesaj el ri quimac ri winek. \v 12 Yac'a ri Cristo xaxu (xaxe wi) jun bey xuya' ri' pa camic, y ri' nic'atzin chi ronojel tiempo riche (rixin) chi nicuyutej quimac ri winek. Y tek xc'astej el, xbetz'uye' pa rajquik'a' ri Dios chila' chicaj.\f + \fr 10:12 \ft Col. 3.1; He. 1.3.\f* \v 13 Y chila' c'o wi, royoben ri k'ij riche (rixin) chi yejach pa ruk'a' pa raken,\f + \fr 10:13 \ft Sal. 110.1; Hch. 2.35; 1 Co. 15.25; He. 1.13.\f* quinojel ri ye'etzelan riche (rixin). \v 14 Ruma ri Cristo xaxu (xaxe) wi jun bey xutzuj (xusuj) ri' pa camic, y riq'ui ri' xuben chique quinojel ri ye ruch'ajch'ojsan chic\f + \fr 10:14 \ft He. 10.1, 10.\f* chi majun quimac yetz'etetej ruma ri Dios riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \v 15 Y queri' chuka' nuk'alajsaj ri Lok'olaj Espíritu chake,\f + \fr 10:15 \ft 2 P. 1.21.\f* tek nubij: \q1 \v 16 Xtapon na wi jun k'ij tek xtinben jun c'ac'ac' trato quiq'ui ri winek, y ri trato ri' quec'are' rubanic: \q1 Xtintz'ibaj ri nuley pa tak cánima,\f + \fr 10:16 \ft Jer. 31.33.\f* \q1 y chuka' xtinya' pa tak quich'obonic, nicha' ri Ajaf. \m \v 17 Y xubij chuka': \q1 Xtincuy ri quimac y ma xtoka ta chic chinuc'u'x ri itzel ri yequibanala'. \m Queri' rubin ri Dios, ri nuk'alajsaj ri Lok'olaj Espíritu. \m \v 18 Y rumac'ari' can nik'alajin wi chi ma nic'atzin ta chic chi yekatzuj (yekasuj) chicop chuwech ri Dios ruma ri kamac. Ri kamac xa cuyutajnek chic. \p \v 19 Kach'alal, ri Jesús can xcom y xbiyin ri ruquiq'uel kuma riyoj, y rumari' tek cukul kac'u'x yojjel apo chupan ri nimalaj Lok'olaj lugar ri acuchi (achique) c'o wi ri Dios.\f + \fr 10:19 \ft Ro. 5.2; He. 4.16.\f* \v 20 Can xujek wi c'a jun c'ac'ac' bey chkawech,\f + \fr 10:20 \ft Jn. 10.9; 14.16; He. 9.8.\f* bey ri riche (rixin) c'aslen; tek Riya' xcom chuwech ri cruz. Xretzetej (xtzeretej) c'a pa ca'i' ri tziek ri achoj riq'ui jachon wi ri nimalaj Lok'olaj lugar chiri' pa rachoch ri Dios. Y ri' nuk'alajsaj chkawech chi wacami majun nik'ato kiche (kixin) riche (rixin) chi yojjel apo c'a riq'ui ri Dios. \v 21 Y chuka' ri Jesús yari' ri Nimalaj Sacerdote ri c'o pa kawi' riyoj ri yoj ralc'ual chic ri Dios. \v 22 Y rumac'ari' riyoj ri kaniman chic, ma tuben ta ca'i' kac'u'x chi yojjel apo c'a riq'ui ri Dios, riyoj xa can ta riq'ui ronojel kac'u'x yojjel apo riq'ui.\f + \fr 10:22 \ft Stg. 1.6.\f* Y can ta yojjel apo riq'ui jun kánima ch'ajch'ojsan\f + \fr 10:22 \ft Ez. 36.25; 2 Co. 7.1.\f* chic chare ri etzelal, y can ch'ajch'ojsan ta chuka' ri kach'acul riq'ui jun ch'ajch'ojlaj ya'. \v 23 Y riyoj ri yojbin chique ri winek chi koyoben ri nimalaj utzil ri xtuya' ri Dios pa kawi', cof kojc'oje' chupan ri kacukbel c'u'x y ma tuben ta ca'i' kac'u'x chiroyobexic ri koyoben. Ruma ri Dios rubin chi xtuya' ri nimalaj utzil pa kawi'. Riya' can nuya' wi ri nutzuj (nusuj).\f + \fr 10:23 \ft 1 Co. 1.9.\f* \v 24 Y chikajujunal tikacanoj c'a achique rubanic nikaben riche (rixin) chi nikatola' ki' konojel, riche (rixin) chi más ta nalex pa tak kánima chi yojajowan, y riche (rixin) chuka' chi más ta na nikaben ri utzil. \v 25 Ma tikamalij ta kac'u'x chi nikamol ki', ma tikaben ta achi'el niquiben nic'aj chic ri xa xc'uluj chique chi ma ye'apon ta iwuq'ui tek nimol iwi'.\f + \fr 10:25 \ft Hch. 2.42.\f* Pa ruq'uexel chi queri' niben, xa can tipixabala' iwi' chi'iwachibil iwi'. Y más rajawaxic chi niben queri' ruma iwetaman chi xa napon yan ri k'ij\f + \fr 10:25 \ft Ro. 13.11; 2 P. 3.9.\f* tek xtipe chic jun bey ri Ajaf. \s1 Ri quiniman chic ri Dios, wi c'a riq'ui na quiraybel yemacun, can c'o ruc'ayewal xtipe pa quiwi' \p \v 26 Ruma riyoj ri ketaman chic ri kas kitzij y can kac'ulun chic pa tak kánima, wi xa can riq'ui chic karaybel yojmacun\f + \fr 10:26 \ft Nm. 15.30.\f* y ma nikaya' ta ca rubanic, xa can majun chic c'a xticom ta riche (rixin) chi xkojrucol pe chupan ri kamac.\f + \fr 10:26 \ft 2 P. 2.20.\f* \v 27 Xaxu (xaxe wi) chic c'a koyoben apo ri nimalaj ruc'ayewal ri xtuya' ri Dios pa kawi' ri petenak chkawech apo, y chuka' can koyoben chic apo tek xkojapon chupan ri nimalaj k'ak', ri c'a acuchi (achique) xquebeka wi ri ye'etzelan riche (rixin) ri Dios.\f + \fr 10:27 \ft Ez. 36.5.\f* \v 28 Ri winek ri ma nunimaj ta ri ley riche (rixin) ri Moisés, can ma nijoyowex ta ruwech, xa can nicamisex\f + \fr 10:28 \ft Dt. 17.2, 6.\f* tek yec'o ca'i' o ye oxi' yebin chi ma nunimaj ta ri ley. \v 29 Y wi queri' nibanatej, ¿la ma nich'ob ta cami riyix chi más ruc'ayewal nika pa ruwi' ri winek ri nuxolk'otij ri rubi' ri Ruc'ajol ri Dios, y can nretzelaj chuka' ri Lok'olaj Espíritu\f + \fr 10:29 \ft Mt. 12.31.\f* ri niya'o utzil pa kawi', y nuben chuka' chi achi'el xa majun rejkalen ri ruquiq'uel\f + \fr 10:29 \ft 1 Co. 11.29.\f* ri Cristo ri xtix tek xc'achoj ri c'ac'ac' trato, quic' ri xch'ajch'ojsan ri ruc'aslen ri winek ri'? \v 30 Queri' nbij chiwe ruma riyoj ketaman achique ri' ri biyon re ch'abel re': Pa nuk'a' riyin c'o wi riche (rixin) chi nya' rutojbalil\f + \fr 10:30 \ft Dt. 32.35; Sal. 94.1; 96.13.\f* chique ri yemacun. Y c'o chic jun ri tz'ibatal ca, ri nubij: Ri Ajaf xtuk'et tzij\f + \fr 10:30 \ft Dt. 32.36; Sal. 50.4; 96.13.\f* pa ruwi' ri rutinamit. Queri' ri tz'ibatal ca. \v 31 Juyi' oc ruwech\f + \fr 10:31 \ft Is. 33.14; Lc. 12.5; 21.11.\f* ri winek ri nika pa ruk'a' pa raken ri c'aslic Dios, ruma sibilaj ruc'ayewal ri xtuc'ulwachij. \p \v 32 Tinatej c'a chiwe ri k'ij ri xek'ax yan ca, tek riyix xa c'a juba' tisakirisex ri ic'aslen. Can xk'ax c'a ruwi' ri pokonal ri xitij\f + \fr 10:32 \ft Ga. 3.4.\f* chiri'. Pero can xicoch'. \v 33 Ruma riyix can kitzij wi chi xicoch' ronojel ri pokon ri xban y ri xbix chiwe, y ri winek xa can jabel xecayen pe chiwij. Pero ma xu (xe) ta wi ri' xiben, riyix xa can xixoc chuka' cachibil nic'aj chic ri yetajin niquik'axaj tijoj pokonal. \v 34 Queri' nbij chiwe ruma xijoyowaj quiwech ri ye tz'apel pa cárcel ruma rubi' ri Dios. Y tek ri icosas xe'elesex chiwe, ma xipokonaj ta xiya' el. Xa can riq'ui quicoten xiya' el.\f + \fr 10:34 \ft Hch. 5.41.\f* Ruma iwetaman chi xtiya'ox (xtya') jun iwerencia chila' chicaj,\f + \fr 10:34 \ft Mt. 5.12.\f* y ri' más utz que chuwech ri beyomel riche (rixin) re ruwach'ulef, y chuka' majun xtelesan ta chiwe. \v 35 Rumac'ari' man c'a tiya' ta ca ri icukbel c'u'x riq'ui ri Dios, ruma can c'o jun nimalaj rajel ruq'uexel ri xtic'ul. \v 36 Ruma can rajawaxic c'a chi yixcoch'on,\f + \fr 10:36 \ft Lc. 21.19.\f* riche (rixin) chi queri' riyix yixcowin niben ri nrajo' ri Dios, y tek ibanon chic ri nrajo' ri Dios xtic'ul\f + \fr 10:36 \ft Col. 3.24.\f* ri utzil ri tzujun (sujun) chiwe. \v 37 Ruma chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca, nubij: \q1 Ri Jun ri xtipe, chanin xtoka.\f + \fr 10:37 \ft Hab. 2.3, 4.\f* \q1 Xa nakaj chic c'o pe ri k'ij riche (rixin) chi nipe. \q1 \v 38 Y ri winek ri rucukuban ruc'u'x wuq'ui,\f + \fr 10:38 \ft Ro. 1.17.\f* can majun rumac xtintz'et chare, y can xtril ri kitzij c'aslen. \q1 Pero wi yiruya' ca, ma xtiquicot ta wánima riq'ui, \m nicha' ri Dios. \m \v 39 Yac'a riyoj ma yoj cachibil ta ri yeya'o ca ri Dios ri xa pa ruc'ayewal xquebeka wi. Riyoj yoj cachibil ri quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios riche (rixin) chi yojcolotej. \c 11 \s1 Ri cukbel c'u'x riq'ui ri Dios \p \v 1 Ri cukbel c'u'x quec'are' rubanic: Jun ri can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, can riq'ui ronojel ránima nroyobej ri tzujun (sujun) chare, y can retaman chi can xtuc'ul wi ri royoben, astape' ma nutz'et ta\f + \fr 11:1 \ft 2 Co. 4.18.\f* riq'ui runak' ruwech. \v 2 Quec'ari' xquiben ye q'uiy chique ri ye kati't kamama' ri xec'oje' ojer ca. Xquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Dios,\f + \fr 11:2 \ft He. 11.4, 5, 39.\f* y ri Dios utz xerutz'et ruma queri' xquiben. \p \v 3 Y riyoj ruma chi kacukuban kac'u'x riq'ui ri Dios, rumari' tek nik'ax chkawech chi can ya wi ri Dios ri xbano\f + \fr 11:3 \ft Jn. 1.3.\f* re ruwach'ulef y ronojel ri c'o chicaj. Y riche (rixin) chi xuben ronojel re' ma xucusaj ta ni jun cosa tz'etetel. Xaxu (xaxe wi) xubij chi quec'oje' y can yari' tek xec'oje'. \p \v 4 Y queri' chuka' ri Abel ruma chi rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios,\f + \fr 11:4 \ft Gn. 4.4; Mt. 23.35; 1 Jn. 3.11, 12.\f* rumari' riya' xutzuj (xusuj) jun ofrenda chare ri Dios ri más utz xtz'et ruma ri Dios que chuwech ri ru'ofrenda ri Caín. Y ri Dios can xuk'alajsaj wi c'a chi ri ofrenda ri xuya' sibilaj utz, y riq'ui ri' can xk'alajin chi ri Abel xtz'etetej ruma ri Dios chi majun rumac. Y astape' ri Abel caminek chic, achi'el chi xa can nitzijon na pe kiq'ui wacami ruma xucukuba' ruc'u'x riq'ui ri Dios. \p \v 5 Y queri' chuka' ri Enoc\f + \fr 11:5 \ft Lc. 3.37; Jud. 14.\f* ruma chi rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' tek ma xcom ta, xa can q'ues xuc'uex el chila' chicaj\f + \fr 11:5 \ft Gn. 5.22, 24.\f* ruma ri Dios. Y ma xilitej ta chic chuwech re ruwach'ulef, ruma q'ues xuc'uex el, pero tek c'a c'o na wawe' choch'ulef, ri Dios xuk'alajsaj chi can niquicot ránima riq'ui ri Enoc ri'. \v 6 Can rajawaxic wi chi nikacukuba' kac'u'x riq'ui ri Dios. Ruma wi ma xtikacukuba' ta kac'u'x riq'ui,\f + \fr 11:6 \ft Nm. 14.11; 20.12; Sal. 78.22, 32; 106.21.\f* majun bey yojcowin ta nikaben ri nika chuwech. Ruma ri winek ri nrajo' nijel apo riq'ui ri Dios, c'o chi nunimaj chi ri Dios can c'o wi,\f + \fr 11:6 \ft Jn. 3.18, 36.\f* y c'o chi nunimaj chuka' chi nuya' utzilaj rajel ruq'uexel chique ri yecanon riche (rixin). \p \v 7 Y queri' chuka' ri Noé ruma chi can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' tek xunimaj ri xubij ri Dios chare chi xtuya' pe jun nimalaj k'ekal job chuwech re ruwach'ulef,\f + \fr 11:7 \ft Gn. 6.13.\f* y ri' astape' c'a ma jane ntajin ta ri job. Y can riq'ui xibinri'il xuben jun nimalaj barco riche (rixin) chi xerucol ri ye aj pa rachoch. Y ruma ri cukbel c'u'x riche (rixin) ri Noé, can xbek'alajin pe chi ri nic'aj chic winek xa ma quicukuban ta quic'u'x riq'ui ri Dios, y ya chuka' ri cukbel c'u'x ri' ri xbano chare ri Noé chi majun rumac xtz'etetej\f + \fr 11:7 \ft Ro. 3.22; Fil. 3.9.\f* ruma ri Dios. \p \v 8 Queri' chuka' ri Abraham can xucukuba' ruc'u'x riq'ui ri Dios, y rumari' riya', tek xsiq'uix (xoyox) ruma ri Dios riche (rixin) chi nibe c'a pa jun chic ruwach'ulef ri xtisipex chare, can xunimaj tzij y xbe, astape' ma retaman ta achique ruwach'ulef ri xtapon wi.\f + \fr 11:8 \ft Gn. 12.1, 4.\f* \v 9 Y ruma chuka' chi can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' xc'oje' chupan ri ruwach'ulef ri tzujun (sujun) chare ruma ri Dios; pero riya' xuben chi achi'el xa ma riche (rixin) ta ri ruwach'ulef ri'. Y rumari' xa pa tak manteada xc'oje' wi.\f + \fr 11:9 \ft Gn. 12.8.\f* Queri' chuka' xquiben ri Isaac ri ruc'ajol y ri Jacob ri rumam; astape' can tzujun (sujun) chuka' chique riye' chi ntoc quiche (quixin) ri ruwach'ulef ri'. \v 10 Ri Abraham queri' xuben, ruma can royoben ri jun tinamit ri can cof c'o ri rucimiento y majun bey xtiq'uis ta, tinamit\f + \fr 11:10 \ft Ap. 21.2.\f* ri can ya wi ri Dios xch'obo achique rubanic nuben chare y can ya chuka' Riya' banayon.\f + \fr 11:10 \ft Is. 14.32; 2 Co. 5.1.\f* \p \v 11 Ri Sara\f + \fr 11:11 \ft Gn. 17.19.\f* ri rixjayil ri Abraham, ruma chi can rucukuban chuka' ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' tek can xunimaj wi chi can kitzij ri xubij ri Dios chi riya' xtic'oje' jun ral, y rumari' xuc'ul uchuk'a' riche (rixin) chi xpe alanic chrij. Y can xalex na wi ri ac'al riq'ui ri Sara, astape' riya' can ti ri'j chic y ma alanel ta.\f + \fr 11:11 \ft Lc. 1.36.\f* \v 12 Y rumari' ri Abraham ye q'uiy riy rumam ri xec'oje' ca. Can sibilaj ye q'uiy, achi'el ri ch'umila' ri yec'o chicaj, y achi'el chuka' ri sanayi' ri c'o chuchi' ri mar ri majun ri nicowin najlan ta quiche (quixin). Sibilaj ye q'uiy ri riy rumam ca ri Abraham astape' riya' ri'j chic tek xc'oje' ri ralc'ual.\f + \fr 11:12 \ft Ro. 4.19.\f* \p \v 13 Quinojel c'a riye' c'a cukul na quic'u'x riq'ui ri Dios tek xecom el, astape' c'a ma jane c'a tiquic'ul ri rutzujun (rusujun) ri Dios chique. Xa c'anej c'a xquitzu' wi apo. Pero xa can niquicot ri cánima ruma xquinimaj el chi kas kitzij wi ri xutzuj (xusuj) ri Dios chique chi can xtuya' na wi. Riye' can xquik'alajsaj wi c'a chi ma ye riche (rixin) ta re ruwach'ulef, xa xquibij chi xa ye k'axel el\f + \fr 11:13 \ft Gn. 47.9.\f* chuwech. \v 14 Y riq'ui ri queri' xquibij, xk'alajin chi coyoben ri kas kitzij chi xtoc quitinamit.\f + \fr 11:14 \ft He. 13.14.\f* \v 15 Xa ta c'a niquich'ob na chi ri ye elenak wi pe, yari' ri quitinamit, can xecowin ta xetzolin chic jun bey. \v 16 Pero riye' coyoben jun chic quitinamit ri más utz, y ri' ya ri c'o chila' chicaj,\f + \fr 11:16 \ft Fil. 3.20.\f* y rumari' ri Dios ma niq'uix ta nubij chi ya Riya' ri qui-Dios;\f + \fr 11:16 \ft Ex. 3.6, 15.\f* ruma rubanon chic ruchojmil ri quitinamit ri acuchi (achique) xquec'oje' wi. \p \v 17 Ri Abraham ruma chi can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' tek can xunimaj ri xbix chare ruma ri Dios chi tucamisaj ri Isaac, riche (rixin) chi nutzuj (nusuj) chare ri Dios.\f + \fr 11:17 \ft Gn. 22.1, 2; Stg. 2.21.\f* Ri Dios queri' xubij chare ruma xrajo' xutz'et wi ri Abraham kas kitzij chi rucukuban ruc'u'x riq'ui. Y ri Abraham can xuchojmirisaj wi ri' riche (rixin) chi nucamisaj ri Isaac riche (rixin) chi nutzuj (nusuj) chare ri Dios, astape' xa can xu (xe) oc ri jun ruc'ajol ri' c'o, ri bin chrij ruma ri Dios chi ruma riya' tek xquec'oje' riy rumam ri Abraham. \v 18 Ri Dios can xubij c'a chare ri Abraham: Ri ye awiy amam ri xquepe ruma ri Isaac, ye riye' ri xquec'ulu ri utzil ri xtinya',\f + \fr 11:18 \ft Gn. 21.12.\f* xcha' ri Dios chare ri Abraham. \v 19 Rumari' ri Abraham can xch'obotej chuwech chi ri Dios can c'o ruchuk'a' riche (rixin) chi nuc'asoj\f + \fr 11:19 \ft Ro. 4.17, 19, 21.\f* pe ri Isaac chiquicojol ri caminaki', y yojcowin nikabij chi ri Isaac xcom y xc'astej pe, ruma ri Abraham xuc'om chic pe ri ruc'ajol. \p \v 20 Ri Isaac ruma chi can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari', tek ri'j chic, xubij ca chique ri Jacob y ri Esaú, ri ye ruc'ajol, achique chi utzil ri petenak chiquiwech apo.\f + \fr 11:20 \ft Gn. 27.27-29, 39, 40.\f* \v 21 Ri Jacob chuka' can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, y rumari' riya' tek ya xa nicom yan ka, can xeruben bendecir chiquijujunal ri ye ruc'ajol ri José.\f + \fr 11:21 \ft Gn. 48.5.\f* Y lucul pa ruwi' ri ruch'ame'y\f + \fr 11:21 \ft Gn. 47.31.\f* xuya' ruk'ij ri Dios. \v 22 Ri José chuka' can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, y rumari' riya' tek ya xa nicom yan ka, xunataj c'a chique ri ye rech israelitas chi xtapon na wi jun k'ij tek ri quiy quimam xque'el el pan Egipto.\f + \fr 11:22 \ft Gn. 50.24.\f* Y xuchilabej ca chique chi tiquic'uaj el ri rubakil tek xquebe.\f + \fr 11:22 \ft Ex. 13.19.\f* \p \v 23 Ri rute' rutata' ri Moisés ruma chi can quicukuban chuka' quic'u'x riq'ui ri Dios,\f + \fr 11:23 \ft Sal. 56.4; 118.6; Is. 8.12, 13.\f* rumari' xquewaj ri Moisés oxi' ic'\f + \fr 11:23 \ft Ex. 2.2.\f* tek xalex. Queri' xquiben ruma ri Moisés jun ti ac'al ri jabel oc.\f + \fr 11:23 \ft Hch. 7.20.\f* Y riye' ma xquixibij ta qui' chuwech ri rey Faraón ri biyon chi quecamisex\f + \fr 11:23 \ft Ex. 1.16.\f* quinojel ri tak c'ajola' (alaboni') ri xa c'a calaxic. \v 24 Y ri rumi'al ri rey Faraón xuben achi'el ral chare ri Moisés.\f + \fr 11:24 \ft Ex. 2.10, 11.\f* Pero ri Moisés ruma chi can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' tek ya intera achi chic ma xrajo' ta chic chi xbix ral ri rumi'al ri Faraón chare. \v 25 Queri' xuben ruma riya' can xuch'ob chi más utz\f + \fr 11:25 \ft Sal. 84.10; Mt. 5.10-12.\f* chi nberutija' pokonal quiq'ui ri ruwinak, ri can rutinamit wi ri Dios, que chuwech chi niquicot ka chupan ri quicoten ri nuc'om pe ri mac, jun quicoten ri xa k'axel.\f + \fr 11:25 \ft 2 Co. 4.17.\f* \v 26 Queri' xuben ri Moisés, ruma riya' xch'obotej chuwech chi más nim rejkalen ri pokonal\f + \fr 11:26 \ft He. 13.13.\f* ri xtuk'axaj ruma nucukuba' ruc'u'x riq'ui ri Cristo, que chuwech ri beyomel ri xtuc'ul chiri' pa ruwach'ulef Egipto. Ruma riya' can ya wi ri nimalaj rajel ruq'uexel ri xtuc'ul ri rutzuliben chic apo. \v 27 Y ruma chuka' chi can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' xel pe pan Egipto,\f + \fr 11:27 \ft Ex. 10.29; 12.37.\f* y xbe. Y astape' ri rey yacatajnek royowal chrij, riya' ma xuxibij ta ri' chuwech. Ri Moisés can cukul wi c'a ruc'u'x riq'ui ri Dios; can achi'el xa ta can nutz'et, astape' ri Dios ma tz'etetel ta. \p \v 28 Ri Moisés ruma chuka' chi can rucukuban ruc'u'x riq'ui ri Dios, rumari' can xutiquiriba' ca rubanic ri nimak'ij Pascua\f + \fr 11:28 \ft Ex. 12.21.\f* y xubij c'a chique ri rech israelitas chi quequicamisaj carne'l riche (rixin) chi tiquiquicha' ri quiquiq'uel ri chicop ri' chi' tak cachoch, riche (rixin) chi ma yecamisex ta ri ye nimalaxel tak c'ajola' (alaboni') tek xtipe ri jun chiquicamisaxic. \p \v 29 Y ri winek israelitas ruma chi can quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios, rumari' xecowin xek'ax chupan ri Mar Rojo. Ri winek choj c'a xek'ax chucojol ri ya', achi'el xa ta can pa chaki'j ulef yebiyin wi.\f + \fr 11:29 \ft Ex. 14.22-29.\f* Y ri winek aj Egipto xcajo' chuka' xquiben ta queri', pero riye' xa xejik'. \p \v 30 Y tek ri winek israelitas xe'apon pa tinamit Jericó, wuku' k'ij xesutin chrij ri tinamit, y pa ruwuk k'ij xtzak ri nimalaj tz'ak\f + \fr 11:30 \ft Jos. 6.20.\f* ri rusutin ri' chrij ri tinamit. Queri' xbanatej ruma chi ri israelitas can quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios. \v 31 Chupan ri tinamit ri', xc'oje' jun ixok ri Rahab rubi'. Ri jun ixok ri' tek rubanon ca ma utz ta chi c'aslen ruc'uan. Pero riya' jabel xeruc'ul pa rachoch ri ca'i' israelitas ri xe'apon pa tinamit pan ewel riche (rixin) chi xebenachan ca.\f + \fr 11:31 \ft Stg. 2.25.\f* Queri' xuben ruma chi can xucukuba' wi ruc'u'x riq'ui ri Dios, y rumari' ma xcamisex ta tek xecamisex quinojel ri winek ri xa ma xeniman ta chare ri Dios. \p \v 32 Y c'a yec'o na más ri quiya'on ca jun utzilaj c'ambel na'oj chkawech chrij ri cukbel c'u'x riq'ui ri Dios. Pero ma nuya' ta tiempo riche (rixin) chi yentzijoj chiwe, achi'el chrij ri Gedeón,\f + \fr 11:32 \ft Jue. 6.11.\f* ri Barac,\f + \fr 11:32 \ft Jue. 4.6.\f* ri Sansón,\f + \fr 11:32 \ft Jue. 13.24.\f* ri Jefté,\f + \fr 11:32 \ft Jue. 11.1.\f* ri David,\f + \fr 11:32 \ft 1 S. 16.1, 13.\f* ri Samuel\f + \fr 11:32 \ft 1 S. 1.20.\f* y queri' chuka' ri profetas ri xek'alajsan ri ruch'abel ri Dios ojer ca. \v 33 Riye' ruma chi can quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios, rumari' xech'acon chiquij nic'aj chic tinamit. Pa ruchojmil xek'ato tzij. Xquic'ul ri xetzuj (xesuj) chique ruma ri Dios. Xquitz'apij xequey ri coj.\f + \fr 11:33 \ft Dn. 6.22.\f* \v 34 Tek xec'ak pa tak k'ak',\f + \fr 11:34 \ft Dn. 3.25.\f* ma xec'at ta. Xecolotej pa quik'a' ri xe'ajowan xecamisan quiche (quixin) tzan espada,\f + \fr 11:34 \ft 1 S. 20.1.\f* xya'ox (xya') quichuk'a' tek xec'oje' pa tak ruc'ayewal.\f + \fr 11:34 \ft 2 R. 20.7.\f* Xech'acon chiquij nic'aj chic tinamit ri xebano ch'a'oj quiq'ui, y xecokotaj el.\f + \fr 11:34 \ft 1 S. 14.13.\f* \v 35 Yec'o chuka' ixoki' ruma chi can quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios, rumari' xec'asox ri quicaminak\f + \fr 11:35 \ft 1 R. 17.22.\f* ruma ri Dios. \p Pero yec'o chuka' nic'aj chic winek, ruma chi can quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios, rumari' xeya'ox (xeya') pa tijoj pokonal. Pero ma xquipokonaj ta xe'apon pa camic, ruma quetaman chi xtibequila' jun c'aslen más utz. Ma xquiya' ta ca ri Dios, riche (rixin) chi xquito' ta qui' chuwech ri camic. \v 36 Yec'o c'a nic'aj chic, ruma chi can quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios rumari' tek q'uiy xquic'ulwachij, ruma yec'o ri xetze'ex y xech'ay, y ma xu (xe) ta wi ri', yec'o chuka' xexim riq'ui cadena, y yec'o xetz'apix pa tak cárcel. \v 37 Yec'o nic'aj ri xecamisex chi abej,\f + \fr 11:37 \ft 1 R. 21.13; 2 Cr. 24.21.\f* y nic'aj chic xekupix riq'ui sierra. Yec'o ri xban chique chi xquiya' ta ca ri Dios, pero ma xquiya' ta ca. Yec'o xecamisex tzan espada. Yec'o ri xe'okotex el pa tak cachoch y xebe quela' xebe quela', xaxu (xaxe wi) chic quisale'y carne'l y quisale'y q'uisic' (cabras) ri xquicusaj riche (rixin) chi xoc quitziak.\f + \fr 11:37 \ft 2 R. 1.8.\f* Can majun c'o quiq'ui. Q'uiy pokonal xquitij. Y q'uiy etzelal ri xban chique. \v 38 Ri winek ri xa riq'ui re ruwach'ulef quicukuban wi quic'u'x, xa ma ye ruc'amon ta (takal ta chiquij) chi yec'oje' ri utzilaj tak winek chiquicojol. Rumari' ri quicukuban quic'u'x riq'ui ri Dios xebe quela' xebe quela' ri pa tak desierto,\f + \fr 11:38 \ft 1 S. 23.15, 19; 24.1.\f* ri pa tak juyu', y ri pa tak jul,\f + \fr 11:38 \ft 1 S. 22.1; 1 R. 18.4.\f* ruma ri ruc'ayewal ri xquil.\f + \fr 11:38 \ft 1 R. 19.9.\f* \p \v 39 Quinojel c'a riye' can xquicukuba' wi quic'u'x riq'ui ri Dios,\f + \fr 11:39 \ft He. 11.2, 13.\f* y rumari' tz'ibatal ca chi xquicot ránima ri Dios quiq'ui. Pero tek xecom, can c'a ma jane c'a tiquic'ul ri rutzujun (rusujun) ri Dios chique. \v 40 Ruma ri Dios ruch'obon chi nuya' jun utzil ri más utz chupan re katiempo riyoj riche (rixin) chi queri' junan c'a xtikac'ul ri utzil ri' quiq'ui ri kati't kamama', ri can xquicukuba' chuka' quic'u'x riq'ui ri Dios. Y queri' nitz'aket ronojel ri rutzujun (rusujun) ri Dios chi nuya' chake. \c 12 \s1 Ya ri Jesús tikatzu' \p \v 1 Y ruma chi can ye q'uiy ri achi'el quisutin qui' chikij ri niquic'ut chkawech chi can xquicukuba' quic'u'x riq'ui ri Dios, quec'ari' tikabana' riyoj, tikaya' ca ri mac y xabachique ri yojk'ato, ri nuben chake chi ma yojbiyin ta jabel riq'ui ri Dios. Y xa tikatija' kak'ij\f + \fr 12:1 \ft 1 Co. 9.24.\f* yojbiyin riq'ui coch'onic, riche (rixin) chi queri' yojcowin nbekaq'uisa' ri bey ri c'a c'o na chkawech. \v 2 Yac'a ri Jesús ri tikatzu'\f + \fr 12:2 \ft Zac. 12.10; 2 Co. 3.18.\f* ronojel k'ij. Ruma ya Riya' ri nibano\f + \fr 12:2 \ft Tek nubij “autor de la fe”, re' ntel chi tzij chi ya ri Jesucristo ri xjako ri kabey chi yojapon c'a riq'ui ri Dios.\f* chake chi nikacukuba' kac'u'x riq'ui ri Dios. Y ya Riya' ri nibano chake chi nitz'aket ri kacukbel c'u'x riq'ui ri Dios. Riya' ma xupokonaj ta xcom chuwech cruz,\f + \fr 12:2 \ft Fil. 2.8; 1 P. 1.11.\f* astape' ri camic chuwech cruz q'uixbel, ruma Riya' retaman chi sibilaj quicoten xtril. Can xucoch' c'a ronojel. Y xbetz'uye'\f + \fr 12:2 \ft Sal. 110.1; Lc. 24.26; He. 1.3; 8.1.\f* chila' chicaj pa rajquik'a' ri Dios ri c'o ronojel uchuk'a' riq'ui. \p \v 3 Tich'obo' na pe' chi utz ri achique ri xuben ri Jesús tek c'o ri xuc'ulwachij pa quik'a' ri aj maqui'. Riya' xucoch' ronojel.\f + \fr 12:3 \ft Jn. 15.20.\f* Quec'ari' tibana' riyix. Ticoch'o' ronojel. Man c'a quixcos ta,\f + \fr 12:3 \ft Ga. 6.9.\f* ni ma timalij ta ic'u'x. \v 4 Kitzij wi chi itijon ik'ij chrij ri mac, pero c'a ma jane ik'axan ta jun tijoj pokonal\f + \fr 12:4 \ft He. 10.32-34.\f* ri can ta yix ruc'uan pa camic. \v 5 Riyix xa imestan ca ri pixa' ri nubij chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatal ca. Ri ruch'abel can yojrupixabaj c'a achi'el jun tata'aj nupixabaj ri ralc'ual. Ruma nubij: \q1 Ma itzel ta tana' tek ri Ajaf Dios yaruya' pa jun tijoj pokonal\f + \fr 12:5 \ft Job 5.17.\f* riche (rixin) chi yarupixabaj. \q1 Ma tamalij ta ac'u'x tek ri Ajaf can nuc'ut chawech chi ma ya ta ri yatajin chubanic. \q1 \v 6 Ruma ri Ajaf yeruya' pa tijoj pokonal ri yerajo',\f + \fr 12:6 \ft Sal. 94.12; Stg. 1.12.\f* riche (rixin) chi yerupixabaj. \q1 Can quec'ari' nuben quiq'ui ri ye ralc'ual chic. \m Quec'ari' ri tz'ibatal ca. \m \v 7 Ticoch'o' c'a ronojel ri tijoj pokonal ri nuya' ri Dios chiwe, ruma Riya' nuben c'a chiwe achi'el nuben jun tata'aj.\f + \fr 12:7 \ft Dt. 8.5.\f* Ruma, ¿la c'o cami jun tata'aj ri man ta nuya' xc'a'y chique ri ralc'ual? \v 8 Y rumari', wi ri Dios ma yixruya' ta pa tijoj pokonal riche (rixin) chi yixrupixabaj, xa can nik'alajin chi ma yix ta ralc'ual, ni majun itata' ri nitijon iwuche (iwixin). \v 9 Tek riyoj c'a yoj cocoj na, ri katata' xquiyala' xc'a'y chake, y ma xeketzelaj ta. Xa can xkaya' quik'ij. ¿Y la ma más ta cami utz chi nikanimaj rutzij ri Katata' Dios, ri achoj riq'ui petenak wi ri c'aslen riche (rixin) ri kánima? Ruc'amon chi nikanimaj rutzij, y queri' can xtikil wi ri c'aslen. \v 10 Ri katata' xquiya' xc'a'y chake riche (rixin) jun ca'i' oxi' k'ij, y can ya c'a ri xcajo' riye', yari' ri xquiben chake. Yac'a ri Katata' Dios yojruya' pa tijoj pokonal, riche (rixin) chi c'o utzil nuc'om pe ri pa kac'aslen; riche (rixin) chi yoj-oc lok'olaj\f + \fr 12:10 \ft Lv. 19.2.\f* tak winek, y yoj-oc ta achi'el Riya', ri can Lok'olaj wi. \v 11 Kas kitzij wi chi tek yojc'o pa jun tijoj pokonal, ma nuya' ta quicoten chake, xa yoj-ok' ruma. Pero can c'o utz ri nuc'ut ca chkawech, ruma nuben más choj chake y nuya' ri uxlanibel c'u'x\f + \fr 12:11 \ft Stg. 3.18.\f* chake riyoj ri can nikacoch' ri tijoj pokonal ri'. \s1 Ri ye'etzelan ri rutzil ri Dios \p \v 12 Rumac'ari', ticukuba' ic'u'x riq'ui ri Dios, riche (rixin) chi nic'oje' chic el iwuchuk'a'; riche (rixin) chi ri ik'a' iwaken nic'oje' chic el quichuk'a'.\f + \fr 12:12 \ft Is. 35.3.\f* \v 13 Nic'atzin c'a chi tic'uaj jun bey choj, riche (rixin) chi queri' ri kach'alal ri xa ca'i' quic'u'x quibanon riq'ui ri Dios, riq'ui chi niquitz'et ri ic'aslen\f + \fr 12:13 \ft Ga. 6.1.\f* riyix, xquec'achoj, y ma xque'el ta el chupan ri bey riche (rixin) ri Dios, xa xtiquichop chic jun bey niquic'uaj jun c'aslen choj. \p \v 14 Titija' ik'ij chi nic'oje' ta ri uxlanibel c'u'x chicojol,\f + \fr 12:14 \ft Ro. 14.19.\f* y chi nich'ajch'ojir ta apo ri ic'aslen.\f + \fr 12:14 \ft Mt. 5.8; 1 Ts. 4.3.\f* Ruma xabachique winek ri ma xtich'ajch'ojir ta ri ruc'aslen, ma xtutz'et ta ruwech ri Ajaf Dios. \v 15 Can tibana' c'a cuenta chi'iwach'alal iwi' riche (rixin) chi queri' chi'iwonojel niwil ri rutzil ri Dios. Ma tiya' ta k'ij chi ntoc ri etzelal pan ic'aslen, ri xa achi'el jun c'ayilaj k'ayis ri xa nuben q'uey chare ronojel. \v 16 Man xa tibanatej chi yec'o kach'alal achi'a' y kach'alal ixoki' niquicanoj qui' riche (rixin) chi yemacun y xa ma quic'ulaj ta qui'. Y can majun bey tikaben chare ri nusipaj ri Dios chake chi majun rejkalen achi'el xuben ri Esaú ri ojer ca. Riya' can c'o ta wi jun bendición nim ri xuc'ul, ruma ya riya' ri nimalaxel, pero xa majun bendición ri xuc'ul, ruma yari' ri xuya' chuwech ri jun wa'in.\f + \fr 12:16 \ft Gn. 25.33, 34.\f* Can majun c'a rejkalen xuben chare chi ya riya' ri nimalaxel. \v 17 Y can iwetaman c'a chi tek riya' xrajo' chi xya'ox (xya') ta ri bendición pa ruwi' ruma ri rutata'; xa xbix chare chi majun chic bendición riche (rixin) riya'; y astape' can xok' chuc'utuxic,\f + \fr 12:17 \ft Gn. 27.34.\f* pero majun ri xcowin ta ri xuben riche (rixin) chi xuc'ul ta chic ri bendición ri'. \p \v 18 Riyix ri iniman chic ri Jesucristo, ma chuxe' ta ri juyu' Sinaí rubi' yixc'o wi apo.\f + \fr 12:18 \ft Ex. 19.12; Ro. 6.14; 8.15; Ga. 4.24, 25.\f* Man achi'el ta xquiben ri kati't kamama' ojer ca. Riye' xec'oje' chiri' y c'o c'a jun k'ij tek xquitz'et chi ruwi' ri juyu' ri' nijino pa k'ak'. Y xquitz'et chuka' chi pa ruwi' ri juyu' xoc k'eku'm y c'o jun nimalaj cak'ik' rachibilan coklajay.\f + \fr 12:18 \ft Ex. 20.18.\f* \v 19 Xquic'axaj c'a chi xk'ajan trompeta, y xquic'axaj chuka' tek xch'o pe ri Dios quiq'ui. Pero riye' xquic'utuj utzil chi man chic tich'o ta pe quiq'ui,\f + \fr 12:19 \ft Ex. 20.19; Dt. 5.24; 18.6.\f* \v 20 ruma ma niquicoch' ta chic ri xibinri'il, ruma xbix chique chi xabachique ri xtipalben ri juyu' ri', wi jun\f + \fr 12:20 \ft Ex. 19.12, 13.\f* winek o jun chicop, can xticamisex wi chi abej o chi lanza. Queri' ri bin chique. \v 21 Ri xtz'etetej c'a pa ruwi' ri juyu', can nuya' wi xibinri'il.\f + \fr 12:21 \ft Ex. 19.16.\f* Rumari' hasta ri Moisés, ri uc'uayon quiche (quixin) ri kati't kamama', xubij: Yibarbot (yibaybot) ruma nxibin wi', xcha'. \p \v 22 Yac'a riyix ri iniman chic ri Jesucristo, chuxe' ri juyu' Sion rubi' yixc'o wi apo. Yixc'o chic nakaj chare ri tinamit riche (rixin) ri c'aslic Dios, ri nibix Jerusalem chare, y chila' chicaj c'o wi,\f + \fr 12:22 \ft Sal. 68.17; Ga. 4.26; Fil. 3.20.\f* ri acuchi (achique) quimolon wi qui' pa tak mil chi ángeles. \v 23 Riyix yixc'o chic chuka' apo quiq'ui ri nabey tak ralc'ual\f + \fr 12:23 \ft He. 2.12.\f* ri Dios ri tz'ibatajnek chic quibi'\f + \fr 12:23 \ft Lc. 10.20.\f* chila' chicaj. Yixc'o chic apo riq'ui ri Dios ri nik'ato tzij pa quiwi' quinojel. Y yixc'o chic chuka' apo quiq'ui ri cánima ri majun quimac yetz'etetej ruma ri Dios ri ye caminek chic el y can choj chic banon chare ri quic'aslen. \v 24 Riyix yixc'o chic apo riq'ui ri Jesús ri chojmirisayon ri c'ac'ac' trato ri xuben ri Dios quiq'ui ri winek. Riya' xcom y ri ruquiq'uel\f + \fr 12:24 \ft 1 P. 1.2.\f* ri xbiyin, yari' ri nich'ajch'ojsan ri kánima, y ri ruquiq'uel Riya' más rejkalen\f + \fr 12:24 \ft He. 7.19; 8.6.\f* que chuwech ri ruquiq'uel ri Abel. \p \v 25 Tikachajij ki' riche (rixin) chi man ta niketzelaj ri nubij ri Dios chake. Ma tikaben ta achi'el xquiben ri kati't kamama' ojer ca. Riye' xquetzelaj ri pixa' ri xbix chique chuwech re ruwach'ulef, rumari' xka ri ruc'ayewal pa quiwi'.\f + \fr 12:25 \ft Nm. 16.1-50.\f* Y wi riyoj xtiketzelaj ri pixa' ri petenak c'a chila' chicaj, más nim ri ruc'ayewal ri xtika pa kawi'. \v 26 Tek ri Dios xch'o pa ruwi' ri juyu', ri juyu' xsilon.\f + \fr 12:26 \ft Ex. 19.18.\f* Yac'a re wacami nubij: Xtapon c'a jun k'ij tek ma xu (xe) ta chic ri ruwach'ulef ri xtinsiloj, xa can xtinsiloj chuka' ri caj,\f + \fr 12:26 \ft Hag. 2.6.\f* xcha'. \v 27 Y ri nubij chi xa yesilon, ri' ntel chi tzij chi xquejalatej\f + \fr 12:27 \ft Sal. 102.26; Mt. 24.35.\f* c'a el ronojel ri xa ye k'axel y ri xa ye banon. Riche (rixin) chi queri' xa can xu (xe wi) xquecanaj ca ri majun bey xquejalatej ta. \v 28 Y rumari' tikamatioxij chi kiche (kixin) chic riyoj ri k'atbel tzij ri can majun nisilon ta riche (rixin). Y riche (rixin) chi yojmatioxin chare ri Dios, tikabana' c'a ri rusamaj, can achi'el ri nika chuwech Riya'. Tikaxibij c'a ki' chuwech y tikaya' chuka' ruk'ij. \v 29 Ruma ri ka-Dios can achi'el jun k'ak' ri yeruq'uis\f + \fr 12:29 \ft Sal. 21.9; 2 Ts. 1.8.\f* ronojel ri ma ye utz ta. \c 13 \s1 Ri nika chuwech ri Dios chi nikaben \p \v 1 Wach'alal, sibilaj utz ri ibanon pe, chi iwajowan pe iwi'.\f + \fr 13:1 \ft Ro. 12.10; 1 Jn. 3.10, 11, 18.\f* Man c'a tiya' ta ca ri ajowabel ri'. \v 2 Y can nchilabej c'a chiwe chi tek yec'o ri ye'apon chi'iwachoch, ma tipokonaj ta chi niya' quiposada,\f + \fr 13:2 \ft Mt. 25.35.\f* xa can jabel c'a quic'ulic tibana'. Ruma c'o jantek banatajnek chi yec'o ángeles\f + \fr 13:2 \ft Gn. 19.1, 2.\f* ri ye aponak pa tak jay, y ri xec'ulu quiche (quixin) ma xquinabej ta wi ye ángeles ri xquiya' quiposada. \p \v 3 Y ma que'imestaj ta ri ye tz'apel pa tak cárcel.\f + \fr 13:3 \ft Mt. 25.36.\f* Tina' k'axon pa tak iwánima,\f + \fr 13:3 \ft Ro. 12.15; 1 Co. 12.26.\f* achi'el ta xa can yix tz'apel chuka' riyix pa cárcel. Y chuka' ma que'imestaj ta ri banon chique chi yec'o pa tijoj pokonal. Ruma riyix iwetaman achique ri' ri tijoj pokonal. \p \v 4 Tiya' c'a ruk'ij ri c'ulanen\f + \fr 13:4 \ft 1 Co. 7.38; 1 Ti. 4.3.\f* chi'iwonojel. Ri achi y ri ixok ma ruc'amon ta chi nic'oje' jun ruch'ajmac (rech aj mac). Ruma ri achi'a' y ri ixoki' ri niquicanoj qui' riche (rixin) chi yemacun\f + \fr 13:4 \ft 1 Co. 5.9-11.\f* y xa ma quic'ulaj ta qui', y queri' chuka' ri achi ri c'o chic rixjayil y nucanoj jun chic ixok, y ri ixok ri nuc'om ruwech jun chic achi, ri Dios can xtuk'et c'a tzij pa quiwi' ri yebano queri'. \p \v 5 Ma tibe ta iwánima chrij ri puek, xa can tiquicot ri iwánima riq'ui ri c'o iwuq'ui. Ruma ri Dios rubin: Can ronojel k'ij yinc'o iwuq'ui\f + \fr 13:5 \ft Gn. 28.15.\f* y majun bey xquixinya' ta ca.\f + \fr 13:5 \ft Sal. 37.25.\f* Queri' rubin ri Dios. \v 6 Y rumari' can riq'ui c'a ronojel ic'u'x yixcowin nibij: \q1 Riyin ya ri Ajaf ri nito'o wuche (wixin). \q1 Rumari' ma nxibij ta wi' chiquiwech ri winek ri nicajo' niquiben xabachique pokon chuwe.\f + \fr 13:6 \ft Sal. 27.1; 118.6.\f* \p \v 7 Quenatej c'a chiwe ri pastores\f + \fr 13:7 \ft Tek nubij “pastores”, nich'o chiquij ri apóstoles y ri nic'aj chic ri xetzijon ri ruch'abel ri Dios chiquicojol ri kach'alal.\f* ri can xquitzijoj ri ruch'abel ri Dios chiwe. Tich'obo' c'a rij achique rubanic ri c'aslen ri xquic'uaj riye', ruma can xcuke' wi quic'u'x riq'ui ri Dios. Can tibana' c'a achi'el ri xquiben riye'. \p \v 8 Ri Jesucristo majun bey nijalatej ta. Riya' can achi'el ri iwir, can queri' chuka' wacami y queri' chuka' riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 13:8 \ft Jn. 8.58; He. 1.12; Ap. 1.4.\f* \v 9 Ma tiya' ta k'ij chi yixuc'uex ruma ch'abel ri yec'ut cuma ri winek, ri man achi'el ta nubij ri ruch'abel ri Dios. Más utz chi riyix ticukuba' ic'u'x riq'ui ri ch'abel ri nich'o chrij ri rutzil ri Dios, y ma riq'ui ta ri ch'abel ri niquic'ut ri winek ri nich'o chrij ri yetij.\f + \fr 13:9 \ft Ro. 14.17; Ef. 4.14.\f* Ruma yec'o winek ri ye uc'uan ruma ri ch'abel ri nich'o chrij ri yetij y xa majun utz nuc'om pe chique. \p \v 10 Riyoj c'o c'a jun ka'altar, pero ma junan ta riq'ui ri altar ri yetzuj (yesuj) chicop pa ruwi' chiri' pa rachoch ri Dios. Riyoj can ya ri Cristo ri xcom kuma riche (rixin) chi xcuyutej kamac. Rumari' ri yesamej pa rachoch ri Dios, ma yatajnek ta chique chi niquitij ri nitzuj (nisuj) pa ruwi' ri ka'altar riyoj.\f + \fr 13:10 \ft 1 Co. 9.13; 10.18.\f* \v 11 Queri' nbij chiwe ruma ri nimalaj sacerdote nuc'uaj apo quiquiq'uel ri chicop y ntoc c'a chupan ri nimalaj Lok'olaj lugar ri c'o chupan ri rachoch ri Dios y chiri' nutzuj (nusuj) wi ri quic' chuwech ri Dios riche (rixin) chi nicuyutej quimac ri winek. Pero ri quich'acul chicop ma chak ta queri' nicanaj ca, xa ye'elesex el c'a chuchi' el ri tinamit y yeporox.\f + \fr 13:11 \ft Ex. 29.14; Lv. 4.11, 12; 6.30; 9.11.\f* \v 12 Y rumari' ri Jesús c'o chi queri' ri xuc'ulwachij. Riya' can xuc'uex wi c'a el\f + \fr 13:12 \ft Jn. 19.17.\f* c'a chuchi' el ri tinamit, xapon chupan ri rupokonal y xcom. Can xbiyin wi ri ruquiq'uel kuma riyoj, riche (rixin) chi xuch'ajch'ojsaj ri kánima. \v 13 Rumac'ari' can koj-el c'a el chupan ri tinamit y jo' c'a chuchi' el ri tinamit ri acuchi (achique) c'o wi Riya'. Y ma tikapokonaj ta nikak'axaj tijoj pokonal\f + \fr 13:13 \ft He. 11.26.\f* ruma chi ya Riya' ri katzekelben. \v 14 Ruma ri katinamit chuwech re ruwach'ulef xa ma riche (rixin) ta xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 13:14 \ft Mi. 2.10.\f* Yac'a ri tinamit ri koyoben apo can riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek y chiri' xkojc'oje' wi. \v 15 Y ruma ya ri Jesús xcom kuma riyoj, ma yekatzuj (yekasuj) ta chic c'a chicop chuwech ri Dios. Ri nikaben wacami ya ri nikaya' ruk'ij.\f + \fr 13:15 \ft Sal. 50.14; Ef. 5.19.\f* Can ma kojtane' ta chi nikaya' ruk'ij, tikabixaj ri rubi' y tikak'alajsaj riq'ui ri kachi' chi ya Riya' ri kaniman. \v 16 Y ma tikamestaj ta chi nikaben ri utz y ma tikamalij ta chuka' quito'ic ri c'o rajawaxic chi yekato'.\f + \fr 13:16 \ft 1 Ti. 6.18.\f* Ruma yari' ri más nika chuwech ri Dios chi nikaben, que chuwech yekatzuj (yekasuj) chicop chuwech. \p \v 17 Can que'inimaj ri kach'alal pastores.\f + \fr 13:17 \ft Ez. 3.17; 33.2, 7.\f* Can tinimaj titakej ri quitzij ruma ye riye' ri yechajin ri iwánima, y quetaman chi c'o chi nbequijacha' na cuenta chuwech ri Dios. Tinimaj c'a quitzij ri kach'alal ri', riche (rixin) chi queri' can riq'ui quicoten nbequijacha' cuenta chuwech ri Dios. Ruma wi xa riq'ui bis nbequijacha' cuenta, ri' xa ruc'ayewal nuc'om pe chiwe riyix. \p \v 18 Kach'alal, tibana' c'a orar pa kawi',\f + \fr 13:18 \ft 1 Ts. 5.25; 2 Ts. 3.1.\f* ruma can nikana' chi ri kánima utz rubanon chuwech ri Dios y can c'o karaybel chi ya ta ri utz ri nikaben ronojel mul. \v 19 Y ya c'a ri oración pa nuwi' riyin ri más nchilabej chiwe, riche (rixin) chi queri' yicowin yinapon yan chic iwuq'ui. \s1 Ri ruq'uisbel tak ch'abel chare re wuj re' \p \v 20 Ri Dios c'a ri niya'o uxlanibel c'u'x chiwe, ya chuka' Riya' ri xc'ason el chiquicojol ri caminaki' ri Nimalaj Kaj Yuk'\f + \fr 13:20 \ft Is. 40.11; Ez. 34.23; 37.24; Jn. 10.11.\f* ri Kajaf Jesús. Queri' xuben ruma ri Jesús xcom y xbiyin ri ruquiq'uel riche (rixin) chi xc'achoj ri c'ac'ac' trato ri xuben ri Dios kiq'ui,\f + \fr 13:20 \ft Zac. 9.11; Mt. 26.28; Lc. 22.20.\f* trato ri can riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek. \v 21 Ri Dios xtuya' ta c'a ronojel rutzil chiwe, riche (rixin) chi xquixcowin ta xtiben ri ruraybel Riya'. Y riq'ui ri rusamaj ri Jesucristo ri nuben pa tak iwánima, ri Dios xtuben ta c'a chuka' chiwe chi riyix can niwajo' niben ri nika chuwech Riya'. Y can xtiya'ox (xtya') ta c'a ruk'ij ruc'ojlen riche (rixin) xtibe k'ij xtibe sek.\f + \fr 13:21 \ft Ga. 1.5.\f* Amén. \p \v 22 Wach'alal, riyin nc'utuj c'a utzil chiwe chi can tic'ulu' c'a chi utzil re ch'abel riche (rixin) pixabanic re ntek el rubixic chiwe chupan re wuj re'. Ruma xa ma nim ta c'a rubanic xinben el chare. \v 23 Riyin nya' c'a rutzijol chiwe chi ri kach'alal Timoteo\f + \fr 13:23 \ft Hch. 16.1-3; 1 Ts. 3.2; Flm. 1.\f* elenak chic pa cárcel; y wi xtipe yan chanin, nwachibilaj el tek xquibe chi'itz'etic. \p \v 24 Tiya' rutzil quiwech quinojel ri kach'alal pastores\f + \fr 13:24 \ft He. 13.7.\f* y ri nic'aj chic lok'olaj tak kach'alal. Ri kach'alal aj Italia\f + \fr 13:24 \ft Fil. 4.21, 22.\f* niquitek chuka' el rutzil iwech. \p \v 25 Ri rutzil ri Dios xtic'oje' ta c'a iwuq'ui chi'iwonojel. Amén.