\id MRK - Cakchiquel (Yepocapa - Southwestern) (cbm - cakY) [cak] NT -Guatemala 2012 (DBL -2013) \h SAN MARCOS \toc1 Re ruc'aslen re Jesucristo re tz'iban can roma San Marcos \toc2 Marcos \toc3 Mr \mt1 RE RUC'ASLEN RE JESUCRISTO RE TZ'IBAN CAN ROMA SAN MARCOS \c 1 \s1 Re Juan Bautista nutzijoj re ruch'abal re Dios \p \v 1 Y ja quire' tak xtiquir-a re utzulaj ch'abal chin re Jesucristo re Ruc'ajol re Dios.\x + \xo 1.1 \xt Sal 2.7; Lc 1.35; Jn 1.34; Ro 8.3; 1 Jn 4.15.\x* \p \v 2 Re Isaías re rusamajel re Dios re xc'ue' ajuer can, re xbex profeta cha, rutz'iban can re xbex cha roma re Dios chij re Jesucristo. Y ja quire' nubij re rutz'iban can reja': \q1 Xtintak c'a jun ache nabey, \q1 chin che nuchojmersaj re bey anche' xtapon-va re Cristo.\x + \xo 1.2 \xt Mal 3.1.\x* \q1 \v 3 Jac'a ache re' re xtic'ue' chupan jun lugar re anche' manak vinak re nibex desierto cha. \q1 Y ja reja' re xtitzijon re ruch'abal re Dios chiquivach re vinak re xque'bapon riq'uin. \q1 Y xtubila' chique: Tichojmersaj rubey re ic'aslen, \q1 roma re Ajaf xa can nipa-yan.\x + \xo 1.3 \xt Is 40.3; Lc 3.4; Jn 1.23.\x* \p \v 4 Re ache re xunataj re Isaías che xtipa nabey, ja re Juan Bautista. Y reja' c'o chic chupan re jun lugar re anche' manak vinak re nibex desierto cha, y nubij chique re vinak re ye'bapon riq'uin che tijalataj quic'aslen chach re Dios y tiquibana' bautizar-qui', chin quire' re Dios nucuy quimac. Y reja' je q'uiy re ye'ruban-a bautizar. \v 5 Y camas je q'uiy vinak re ye'bapon riq'uin re Juan Bautista. Jec'o que'pa pa tenemit Jerusalén. Y jec'o je'pitinak pa tak nic'aj chic tenemit chin re Judea. Re vinak re' ye'quicholola-apo re quimac chach re Juan Bautista chire' pa rakan-ya' Jordán y ye'ban-a bautizar roma reja'. \p \v 6 Re tziak re nucusaj re Juan Bautista riq'uin rusumal camello banon-va, y jun tz'um re aconak ximibal-rupan. Y re ruay ja re sac' y re cab re niquiya' ch'utak chicop pa tak k'os. \v 7 Re Juan xutzijoj chique re vinak: Re tiempo pitinak xtipa Jun re man ancha'l-ta-oc yen. Re Jun re' can c'o ruk'ij y ru-poder, mare' yen, hasta xaxe chin che yinluque-ka chin ninsol re ximibal-rach re ruxajab, chua yen can man ruc'amon-ta roma c'o ruk'ij y ru-poder.\x + \xo 1.7 \xt Hch 13.25.\x* \v 8 Y yen, ya' nincusaj chin yiximban bautizar. Pero re Jun re xtipa,\x + \xo 1.8 \xt Hch 19.4.\x* riq'uin re Espíritu Santo xquixruban-va bautizar.\x + \xo 1.8 \xt Hch 11.16.\x* \s1 Tak re Jesús xban bautizar \p \v 9 Ja k'ij re' tak re Jesús elinak-pa pa tenemit Nazaret chire' pa Galilea y xbeka riq'uin re Juan. Y reja' xban bautizar roma re Juan pa rakan-ya' Jordán.\x + \xo 1.9 \xt Mt 3.13.\x* \v 10 Y tak re Jesús xel-pa pa ya', xutz'at re rocaj xjakataj, y re Espíritu Santo nika-pa pa rue' ancha'l jun paloma.\x + \xo 1.10 \xt Jn 1.32.\x* \v 11 Y jare' tak c'o Jun re xch'o-pa chila' chicaj y xubij: Ja rat re Nuc'ajol,\x + \xo 1.11 \xt Sal 2.7.\x* y yen camas yatinjo' y yinqui'cot aviq'uin, xcha' re ch'abal re'. \s1 Tak re itzel xutojtobej re Jesús \p \v 12 Can jare' tak xban cha re Jesús roma re Espíritu Santo chin xba chupan re jun lugar re anche' manak vinak re nibex desierto cha.\x + \xo 1.12 \xt Mt 4.1.\x* \v 13 Y can nik'alajin che chupan jun lugar re anche' manak vinak c'o-va roma can jec'o-apo re itzel tak chicop chire'. Chire' xc'ue-va cuarenta k'ij. Y tak re Jesús c'o chire', re Satanás nutaj ruk'ij chij che nika-ta pa mac, pero man xtiquir-ta chij. Y re ángeles xquivilij re Jesús.\x + \xo 1.13 \xt Mt 4.11; 1 Ti 3.16.\x* \s1 Tak re Jesús xutz'am re rusamaj pa Galilea \p \v 14 C'o chic re Juan pa cárcel, tak re Jesús xba pa Galilea. Re Jesús nutzijoj re utzulaj ruch'abal re Dios re nich'o chij tak re vinak ye'oc pa ruk'a' re Dios.\x + \xo 1.14 \xt Mt 4.23.\x* \v 15 Y nubij: Re k'ij re rubin can re Dios che re vinak ye'oc pa ruk'a' reja', xbeka-yan. Tinimaj re utzulaj ch'abal chin re Dios re nibex evangelio cha, y tijalataj re ic'aslen chach re Dios, nicha' reja' chique. \s1 Tak re Jesús xe'rayoj je caje' aj-tz'amoy-car \p \v 16 Y jun k'ij tak re Jesús binak chuchi' re lago rubini'an Galilea, xe'rutz'at je ca'e' achi'a' quichak'-qui', re jun rubini'an Simón y re jun chic ja re Andrés, y reje' je aj-tz'amoy-car. Mare' tak niquiya-ka re quiya'l chapabal-car pa ya'.\x + \xo 1.16 \xt Mt 4.18.\x* \v 17 Y jare' tak re Jesús xubij chique: Jo', jo' chuij, y xtinc'ut chivach andex niban chin ye'tz'am vinak chin che ye'tzake' chuij. \p \v 18 Re je ca'e' achi'a' re', can jare' xquiya' can re quiya'l chin chapabal-car y xe'ba chij re Jesús.\x + \xo 1.18 \xt Mt 19.27; Lc 5.11.\x* \v 19 Y c'a ba' que'biyin che', tak re Jesús xe'rutz'at re Jacobo y re Juan re je rajc'ual re jun ache rubini'an Zebedeo. Re je ca'e' achi'a' re' pa canoa jec'o-va, ye'samaj. Reje' ye'quic'ajoj re quiya'l chapabal-car.\x + \xo 1.19 \xt Mt 4.21.\x* \v 20 Y xpa re Jesús xe'rayoj chin ye'ba chij. Y re Jacobo y re Juan can xe xquic'axaj quire', xe'ba chij. Y xaxe re quirta' y re samajela' re xe'c'ue' can chire' pa canoa. \s1 Re Jesús nulisaj jun itzel espíritu riq'uin jun ache pa Capernaum \p \v 21 Re Jesús y re je'binak chij, xe'bapon pa tenemit Capernaum.\x + \xo 1.21 \xt Mt 4.13.\x* Y chupan re k'ij chin uxlanen, re Jesús xba chupan re nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha. Reja' nubij re ruch'abal re Dios chique re vinak.\x + \xo 1.21 \xt Lc 4.31.\x* \v 22 Y re xe'c'axan richin, xsatz quic'o'x y can anchique-la xquina' roma re ch'abal re xquic'axaj. Roma re Jesús tak nuc'ut re ruch'abal re Dios can ancha'l jun re c'o autoridad pa ruk'a' y man ancha'l-ta-oc re niquic'ut re achi'a' re je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas.\x + \xo 1.22 \xt Mt 7.28, 29.\x* \v 23 Y chire' pa nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha, re k'ij re' c'o-apo jun ache re c'o jun itzel espíritu riq'uin. Y re itzel espíritu re c'o riq'uin re ache xsiq'uin,\x + \xo 1.23 \xt Lc 4.33.\x* \v 24 y xubij cha re Jesús: ¿Andex najo' chaka rat Jesús re yat aj-Nazaret? ¿Xapa chin che yojaq'uis? Yen ntaman yat anchique rat y mare' ntaman che rat can yat lok'olaj Ruc'ajol re Dios, xcha'.\x + \xo 1.24 \xt Lc 4.34.\x* \p \v 25 Pero re Jesús xubij cha re itzel espíritu: Ch'oj-achi'. Catel-a riq'uin. \p \v 26 Y re itzel espíritu nisiq'uin xel-a. Y xuyiquiquej can\x + \xo 1.26 \xt Mr 9.20.\x* re ru-cuerpo re ache re anchok riq'uin xel-va-a. \v 27 Y re vinak re quimalon-qui' chire', xsatz quic'o'x tak xquitz'at re xuban re Jesús, y niquibila' chiquivach: ¿Andex che enseñanza y andex che banabal re'? Roma re nuc'ut reja', man jun bey kac'axan-ta yoj. Tak nich'o, can ja re nubij reja' re tiene que niban. Re itzel tak espíritu can niquinimaj rutzij, ye'cha' re vinak chiquivach-ka reje'. \p \v 28 Y cha'nin c'a xel rutzijol re Jesús, y mare' re vinak re jec'o pa tak tenemit re jec'o chunakaj re Galilea, cha'nin xquinabej re nubanala' re Jesús. \s1 Re Jesús nuc'achojsaj rujete' re Simón Pedro \p \v 29 Tak re Jesús, re Jacobo y re Juan xe'el-pa chire' pa nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha, reje' xe'ba charachoch re Simón y re Andrés. \v 30 Pero tak xe'bapon, xbex cha re Jesús che re rujete' re Simón kejnak chuch'at, roma jun namalaj c'atan\x + \xo 1.30 \xt Mt 8.14; Lc 4.38.\x* tz'amayon richin. \v 31 Y re Jesús can jare' xbo'rtz'eta' re ixok. Reja' xutz'am chuk'a' y xuyac. Y can xe quire' xuban cha, can jare' xk'ax-a re c'atan chij.\x + \xo 1.31 \xt Sal 103.3.\x* Y re ixok re' can jare' xutz'am quilixic re Jesús y re je'binak chij. \s1 Re Jesús ye'ruc'achojsaj je q'uiy yava'i' \p \v 32 Y jac'a tak xka-yan-ka re k'ij y xk'ok'a-ka chupan re k'ij re', jare' tak can conojel re vinak re c'o yava'i' quiq'uin xe'quic'uala-apo chach re Jesús.\x + \xo 1.32 \xt Lc 4.40.\x* Re yava'i' re', c'o re choj che yabil re ndoc chique y jec'o re je yava'i' pa quik'a' itzel tak espíritu. \v 33 Camas c'a je q'uiy re vinak re xquimol-apo-qui' chire', xa can bama conojel re vinak re jec'o chupan re jun tenemit re' re xe'bapon pa jay re anche' c'o-va re Jesús. \v 34 Y re Jesús can xe'ruc'achojsala-va-a re yava'i'. Re yava'i' re' q'uiy c'a rach yabil re tz'amayon quichin. Chuka' reja' xe'rulesala-a re itzel tak espíritu re jec'o quiq'uin re vinak re je'tz'amon coma itzel tak espíritu.\x + \xo 1.34 \xt Mt 8.16.\x* Re Jesús can man xuya-ta k'ij chique re itzel tak espíritu che xe'ch'o-ta, roma reje' quitaman anchique reja'.\x + \xo 1.34 \xt Mr 3.12; Lc 4.41.\x* \s1 Re Jesús xba chutzijosic re ruch'abal re Dios chupan ronojel tenemit re jec'o pa Galilea \p \v 35 Namak'a-yan ruca'n k'ij, re Jesús xyacataj-a y xba chupan jun lugar re anche' manak vinak re nibex desierto cha, chin xbo'rbana' orar.\x + \xo 1.35 \xt Mr 6.46.\x* \v 36 Y re Simón y re nic'aj chic ruchibil xe'ba canoy chin re Jesús. \v 37 Tak xquivel, xquibij cha: Yacanox coma conojel vinak, xe'cha' cha. \p \v 38 Y re Jesús xubij chique: Jo' pa tak nic'aj chic tenemit re jec'o nakaj, che nintzijoj chuka' re ruch'abal re Dios\x + \xo 1.38 \xt Is 61.1.\x* chire', roma chubanic re samaj re' tak ximpa vova' chach re ruch'ulef,\x + \xo 1.38 \xt Lc 4.43; Jn 16.28.\x* xcha' re Jesús. \p \v 39 Y reja' xba chutzijosic re ruch'abal re Dios chupan ronojel re Galilea. Xabanchique tenemit napon-va, reja' nutzijoj re ruch'abal re Dios re pa tak nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios\x + \xo 1.39 \xt Mt 4.23.\x* re nibex sinagoga cha. Y chuka' can xe'rulesala' re itzel tak espíritu.\x + \xo 1.39 \xt Gn 3.15.\x* \s1 Re Jesús nuc'achojsaj jun ache re c'o jun yabil chij rubini'an lepra \p \v 40 C'o jun ache xapon riq'uin re Jesús, y re ache re' niyavaj y ja re yabil rubini'an lepra re c'o chij, reja' xuque-ka chach y xubij cha: Yen ntaman che rat yatiquir yinac'achojsaj cha re nuyabil, pero man ntaman-ta andex nanojij pa nue'.\x + \xo 1.40 \xt Mt 8.2; Lc 5.12.\x* \p \v 41 Re Jesús camas c'a xujoyovaj rach re ache, mare' reja' can jare' xutz'am-apo y xubij cha: Ninjo' che yac'achoj. Tiq'uis-a re yabil re' chavij,\x + \xo 1.41 \xt Jer 32.17.\x* xcha' cha. \p \v 42 Y can xe xubij quire' re Jesús, re ru-lepra re ache xq'uis-a y xch'ojch'ojer can. \v 43 Y re Jesús can jare' xubij cha re ache che tiba, pero camas xuchalabej-a cha re andex nic'atzin che nuban. \v 44 Re Jesús xubij-a cha re ache re': Man tatzijoj chique re vinak che xac'achoj cha re ayabil, vocame choj cabiyin pa rachoch re Dios chin ta'c'utu-avi' chach re sacerdote. Y taya' re ofrenda re nubij chupan re libro re rutz'iban can re Moisés.\x + \xo 1.44 \xt Lv 14.2-32.\x* Y chupan re libro re' nubij re nic'atzin che naya' rat. Chin quire' niquitamaj che yat ch'ajch'oj chic, xcho'x-a.\x + \xo 1.44 \xt Lc 5.14.\x* \p \v 45 Pero re ache xa can xe xuya' can re Jesús, xa xutz'am rutzijosic chique re vinak che xc'achoj cha re ruyabil. Y mare' re Jesús cha'nin xel rutzijol, y man nitiquir-ta chic ndoc-apo re pa tak tenemit re anche' napon-va, roma xa camas je q'uiy vinak re ye'c'ulu-apo richin. Y roma chuka' re', re Jesús nic'ue' can re pa tak juyu'. Re lugar re anche' manak vinak. Y re vinak re ye'bapon riq'uin camas je q'uiy,\x + \xo 1.45 \xt Mr 2.13; Lc 5.15.\x* y q'uiy lugar je'pitinak-va re vinak re'. \c 2 \s1 Re Jesús nuc'achojsaj jun ache siquirnak ru-cuerpo \p \v 1 Y tak k'axnak chic ca'e-oxe' k'ij, re Jesús xtzolaj pa tenemit Capernaum, y jare' tak re vinak xquic'axaj che reja' c'o pa jun jay chire' pa tenemit. \v 2 Jare' tak jec'o vinak re cha'nin xquimol-apo-qui' riq'uin re Jesús. Man ye'ruban-ta chic re pa jay, mare' chibil chojay jec'o vinak. Re pa ruchi-jay can man jun chic nitiquir ndoc. Y re Jesús can nutzijoj re ruch'abal re Dios\x + \xo 2.2 \xt Is 61.1; Mt 5.2; Mr 6.34; Lc 8.1; Hch 8.25; Ef 2.17; He 2.3.\x* chique conojel re xquimol-apo-qui'. \v 3 Jare' tak jec'o nic'aj chic re xe'bapon. Reje' quic'uan-apo jun ache siquirnak ru-cuerpo. Je caje' re je'ac'ayon-apo richin, quili'en-a chach jun camilla.\x + \xo 2.3 \xt Mt 9.2; Lc 5.18.\x* \v 4 Pero reje' xa man xe'tiquir-ta xe'oc-apo riq'uin re Jesús, roma re vinak re quimalon-apo-qui' camas je q'uiy. Man xe'tiquir-ta xe'k'ax chiquicojol re vinak re', mare' ja chic re rue' re jay re xquichobij. Y re jul re xquiban, can ja re anche' c'o-va re Jesús. Y chire' xquikasaj-va-ka re yava'\x + \xo 2.4 \xt Lc 5.19.\x* y chibil re ru-camilla. \v 5 Y tak re Jesús xe'rutz'at\x + \xo 2.5 \xt He 4.13.\x* che can quibanon confiar-qui' riq'uin, xubij cha re ache siquirnak ru-cuerpo: Vajc'ual, re amac xe'cuyutaj.\x + \xo 2.5 \xt Sal 103.3; Is 53.11.\x* \p \v 6 Y re jay re anche' quimalon-va-qui', jec'o-apo chuka' re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas, y reje' je'tz'uyul-apo. Reje' niquinojij pa tak cánma: \v 7 ¿Anchique roma tak re Jesús nubij cha la ache che nucuy rumac?\x + \xo 2.7 \xt Sal 130.4; Is 43.25.\x* Can nuban che ja reja' re Dios. Roma ¿anchique-ta c'a vinak nucuy amac? Man jun.\x + \xo 2.7 \xt Job 14.4.\x* Xaxe re Dios re nucuy amac, ye'cha' pa tak cánma re achi'a' re'. \v 8 Pero re Jesús can rutaman re niquinojij pa tak cánma\x + \xo 2.8 \xt Is 16.7; 1 Cr 29.17; Sal 7.9; 139.1; Jer 17.10; Mt 9.4; He 4.13.\x* re achi'a' re'. Y mare' xubij chique: ¿Anchique roma tak yex quire' ninojij pa tak ivánma? \v 9 Roma vo xa yen yintiquir nimban cha re jun ache siquirnak ru-cuerpo chin che nibiyin-a, y nuc'uaj-a la ru-camilla, can yintiquir chuka' nimbij cha che nincuy rumac.\x + \xo 2.9 \xt Mt 9.5.\x* \v 10 Y vocame, chin che yex nitamaj che yen re xinalax chi'icojol\x + \xo 2.10 \xt Dn 7.13.\x* can c'o poder pa nuk'a' chin che nincuy mac,\x + \xo 2.10 \xt Is 53.11.\x* titz'eta', xcha' chique. \p Y jare' tak re Jesús xubij cha re ache siquirnak ru-cuerpo: \v 11 Chava rat nimbij-va: Cayacataj, tac'uaj-a la a-camilla y cabiyin cha'vachoch, xcho'x roma re Jesús. \p \v 12 Y re ache can jare' xpa'e-a, xuc'uaj-a re ru-camilla, y xel-a chiquicojol re quimalon-qui' chire'. Y re vinak re' xsatz quic'o'x, roma man jun bey quitz'eton-ta che quire' nibanataj. Y xquiya' chuka' ruk'ij re Dios y xquibila': Man jun bey katz'eton che quire' nibanataj, xe'cha'. \s1 Tak re Leví xba chij re Jesús \p \v 13 Y re Jesús xba chuchi' re lago jun bey chic, y camas je q'uiy vinak re xe'bapon riq'uin,\x + \xo 2.13 \xt Mr 1.45.\x* y reja' ye'rutijoj riq'uin re ruch'abal re Dios. \v 14 Y tak xtzolaj-pa, jare' tak xutz'at re Leví, re ruc'ajol re jun ache rubini'an Alfeo. Re Leví tz'uyul chach jun ch'acat, y ja cha reja' nitoj-va can re impuestos. Xpa re Jesús xubij cha: Jo' chuij. Y jare' tak reja' xbeyacataj-pa re anche' tz'uyul-va y xtzake-a chij re Jesús.\x + \xo 2.14 \xt Mt 9.9; Lc 5.27, 28.\x* \p \v 15 Y jac'a tak reja' tz'uyul chach mesa chire' pa jay, je q'uiy chique re molay tak impuestos y chuka' re vinak re nibex aj-maqui' chique, xe'tz'uye-apo chach mesa riq'uin re Jesús y re ru-discípulos.\x + \xo 2.15 \xt Mt 9.10.\x* Camas c'a je q'uiy re je'tzakatal chij re Jesús re jec'o-apo chire'. \v 16 Y tak re fariseos y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas, xquitz'at re Jesús che xa niva' quiq'uin re molay tak impuestos y quiq'uin chuka' re vinak re nibex aj-maqui' chique, xquic'utuj chique re ru-discípulos: ¿Anchique roma reja' niva-nuq'uia' quiq'uin re molay tak impuestos y quiq'uin chuka' la aj-maqui'?\x + \xo 2.16 \xt Is 65.5.\x* xe'cha'. \p \v 17 Y tak re Jesús xuc'axaj-pa re tzij re niquibij re fariseos y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas, reja' xubij chique: Jun doctor mana-ta re je otz re ye'ruk'omaj. Reja' ye'ruk'omaj re c'o quiyabil. Yen man ximpa-ta chiquicanoxic vinak re choj quic'aslen. Yen ximpa chiquicanoxic re c'o quimac,\x + \xo 2.17 \xt Mt 9.12, 13; 18.11; Lc 5.31, 32; 15.7; 19.10; 1 Ti 1.15.\x* re nic'atzin che nijalataj quic'aslen chach re Dios, xcha' chique. \s1 Jec'o ye'c'utun cha re Jesús anchique roma tak re ru-discípulos manak ayuno niquiban \p \v 18 Re ye'tzekelben chin re Juan Bautista y re ye'tzekelben quichin re achi'a' fariseos, c'o k'ij quicha'on chin niquiban ayuno. Y mare' xquic'utuj cha re Jesús: Yoj re yojtzekelben chin re Juan y re ye'tzekelben quichin re fariseos can kacha'on k'ij chin nakaban ayuno. ¿Y anchique roma tak re a-discípulos rat man quire-ta niquiban? xe'cha' cha.\x + \xo 2.18 \xt Mt 9.14; Lc 5.33.\x* \p \v 19 Y re Jesús xubij chique: Re je'banon invitar pa jun c'ulubic siempre ye'va', roma re ala' xc'ule' c'o quiq'uin, y quire' chuka' niquiban re nu-discípulos, reje' ye'qui'cot roma yinc'o quiq'uin.\x + \xo 2.19 \xt Jn 3.29.\x* \v 20 Pero xtapon re k'ij tak re ala' re' xtilisas-a chiquicojol, y c'ajare' tak xtiquiban ayuno. \p \v 21 Y chuka' man jun vinak nicusan jun c'ojobal c'ac'a chin nuc'ajoj jun tziak re tzia'k chic. Roma jun c'ojobal c'ac'a man otz-ta nuban riq'uin re tziak re tzia'k chic, roma nuc'ol-ri' y mare' re tziak re tzia'k chic xa más niretzetaj-ka. \v 22 Y quire' chuka' man jun vinak niyi'o c'ac'a vino chupan jun tz'um tzia'k chic chin nuyac-apo. Roma re tz'um tzia'k chic man chic nuyuk-ta-ri', mare' vo xa niyac vino chupan re tz'um re' nurokch'ij-ri' y nitix-a re vino c'o chupan. Y re tz'um re' manak chic ndoc-va. Pero chupan jun c'ac'a tz'um, otz niya' c'ac'a vino chin niyac-apo, roma re tz'um re' nuyuk-ri' y man nurokch'ij-ta-ri'. Ja quire' nubij re ejemplo re xubij re Jesús chique. \s1 Chupan jun k'ij chin uxlanen re discípulos ye'quich'upula' rue' trigo chin niquitaj \p \v 23 Chupan jun k'ij chin uxlanen, re Jesús y re ru-discípulos xe'k'ax chupan jun ulef ticon trigo chach. Y re discípulos c'o c'a rue' trigo re ye'quich'upula-a\x + \xo 2.23 \xt Dt 23.25; Mt 12.1; Lc 6.1.\x* chin niquitaj. \v 24 Pero re achi'a' fariseos xquibij cha re Jesús: Ca'tz'eta' la a-discípulos, roma man otz-ta ye'tajin chubanic. ¿Anchique roma ye'quich'upula' rue' trigo re k'ij re'? Re k'ij re' chin uxlanen y man ruc'amon-ta che ye'samaj, xe'cha'. \p \v 25 Pero re Jesús xubij chique: Yex ibanon leer re tz'iban can chij re xquiban re David y re ruchibil ajuer can tak camas xch'umun quipan.\x + \xo 2.25 \xt 1 S 21.1-6.\x* \v 26 Re David xba chucanoxic vay chire' pa rachoch re Dios. Y re namalaj sacerdote chupan re tiempo re' ja re Abiatar. Y can ja re lok'olaj tak xcana-vay\x + \xo 2.26 \xt Lv 24.5-9.\x* re xe'beya-pa cha. Y re xcana-vay re' man xe-ta re David xtijo richin, xa can xuya' chuka' chique re je'binak riq'uin. Pero astapa' reje' quire' xquiban, manak quimac xel chach re Dios. Y re xcana-vay re' xaxe re sacerdotes re ye'tijo richin. \p \v 27 Y re Jesús xubij chuka' chique: Re k'ij chin uxlanen xban chin jun utzil chique re vinak,\x + \xo 2.27 \xt Ex 23.12; Dt 5.14.\x* y mana-ta re vinak re nibano jun utzil cha re k'ij chin uxlanen. \v 28 Yex can ruc'amon che nitamaj che ja yen re xinalax chi'icojol, Rajaf re k'ij chin uxlanen.\x + \xo 2.28 \xt Mt 12.8.\x* Pa nuk'a' yen c'o-va chin nimbij andex otz che niban chupan re k'ij re', xcha' re Jesús. \c 3 \s1 Re Jesús xuc'achojsaj jun ache chake'j jun ruk'a' \p \v 1 Y re Jesús y re ru-discípulos xe'bapon chic pa nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha. Y chiquicojol re vinak re quimalon-qui' chire', c'o c'a jun ache chake'j jun ruk'a'.\x + \xo 3.1 \xt Mt 12.9, 10; Lc 6.6.\x* \v 2 Pero jec'o re ye'tz'eto chin re Jesús, vo xa nuc'achojsaj-a re ache, chin quire' niquisujuj che re Jesús xsamaj chupan re jun k'ij chin uxlanen. \v 3 Man riq'uin re' re Jesús xubij cha re ache chake'j ruk'a': Catak'ax-pa vova' pa nic'aj, xcha' cha. \p \v 4 Xpa re Jesús xubij chique re vinak re jec'o chire', che chupan jun k'ij chin uxlanen ja re utzulaj tak banabal re más ruc'amon che niban y mana-ta re itzel tak banabal. Y chuka' re más ruc'amon ja che nacol jun vinak chach re camic y man naya-ta k'ij cha che nicom, xcha' chique. Pero conojel man jun tzij xquibij. \p \v 5 C'are' re Jesús xe'rutzu' conojel re quimalon-qui' chire', y xe'rutz'at che xa quicoversan re cánma y man niquijo-ta niquinimaj. Mare' reja' camas xbison y itzel chuka' xuna'. C'are' reja' xubij cha re ache chake'j ruk'a': Tayuku' la ak'a'. Y re ache can xe xuyuk re ruk'a', can jare' xc'achoj. \p \v 6 Y re achi'a' fariseos can xe xquitz'at re', can jare' xbequimola-qui' quiq'uin re ruvinak re Rey Herodes, chin niquinojij andex niquiban,\x + \xo 3.6 \xt Mt 12.14; 22.16.\x* roma niquijo' niquiquimisaj re Jesús. \s1 Re Jesús je q'uiy vinak re xe'canon richin chire' chuchi' re lago \p \v 7 Y re Jesús xba chuchi' re lago, y chibil re ru-discípulos. Re Jesús can xtzekelbes coma je q'uiy vinak\x + \xo 3.7 \xt Lc 6.17.\x* re jec'o pa tak tenemit chin re Galilea, y coma chuka' re vinak re jec'o pa tak tenemit chin re Judea. \v 8 Reja' can xtzekelbes coma re vinak re xe'pa pa tenemit Jerusalén. Jec'o re xe'pa pan Idumea, jec'o chuka' xe'pa c'a juc'an chic-apo ruchi' re rakan-ya' Jordán. Xtzekelbes chuka' coma re vinak re xe'pa pa Tiro y Sidón y re xe'pa chuka' chiquinakaj re ca'e' tenemit re'. Can conojel re vinak re xe'beka riq'uin re Jesús, xe'pa roma quic'axam-pa re milagros re ye'rubanala' re Jesús. \v 9 Y roma can je q'uiy vinak re ye'beka riq'uin, re Jesús xubij chique re ru-discípulos che tiquibana' listo jun canoa nakaj-oc, che vo xa re vinak camas niquipitz', reja' ndoc chupan re canoa re'. \v 10 Re Jesús can je q'uiy re je'ruc'achojsan chic. Pero roma can conojel re je yava'i' niquijo' chuka' che ye'c'achojsas roma re Jesús, mare' can ye'vich'o-qui' chij re Jesús chin niquitz'am-apo re rutziak, chin quire' ye'c'achoj cha re quiyabil. \v 11 Y re itzel tak espíritu tak niquitz'at re Jesús, niquixucubala-qui' chach y jun pa quichi' niquibij: Ja rat re Ruc'ajol re Dios,\x + \xo 3.11 \xt Lc 4.41.\x* ye'cha' cha. \p \v 12 Pero re Jesús nubila' chique: Man titzijoj che ja yen re Ruc'ajol re Dios.\x + \xo 3.12 \xt Mr 1.24, 25, 34.\x* \s1 Tak re Jesús xe'rucha' re je doce apóstoles \p \v 13 Re Jesús xjote' c'a-a pa rue' re loma y xe'rayoj je q'uiy achi'a'. Y can ja reja' mismo re xvayon quichin,\x + \xo 3.13 \xt Lc 6.12, 13.\x* y re achi'a' re' can xe'ba riq'uin. \v 14 Je doce re xe'rucha' chin ye'oc ruchibil y chin che ye'rutak-a chuka' chutzijosic re ruch'abal re Dios. \v 15 Y can xuya-a chuka' poder chique chin ye'tiquir ye'quic'achojsala' yava'i', y che ye'quilesala' itzel tak espíritu. \v 16 Re je doce apóstoles re xe'rucha' re Jesús, ja re Simón re xubij chuka' Pedro cha.\x + \xo 3.16 \xt Jn 1.42.\x* \v 17 Re Jacobo y re Juan, re je ruc'ajol re Zebedeo, re xubij chuka' Boanerges chique; be'aj re ndel che tzij che cha'nin nipa quiyoval. \v 18 Re Andrés, re Felipe, re Bartolomé, re Mateo, re Tomás, y chuka' re Jacobo re ruc'ajol re Alfeo, y chuka' re Tadeo, y re jun Simón re c'o quiq'uin re achi'a' re je richin re jun partido re nibex cananista chique. \v 19 Y re Judas Iscariote re xjacho chin re Jesús. Y c'are' re Jesús y re ru-discípulos xe'ba pa jun jay. \s1 Re vinak niquibij che re Jesús c'o ru-poder re quijoval re itzel tak espíritu riq'uin \p \v 20 Pero roma camas je q'uiy vinak re xquimol chic-apo-qui' jun bey chiquij re Jesús y re ru-discípulos, can man ye'tiquir-ta ye'va'.\x + \xo 3.20 \xt Mr 6.31.\x* \v 21 Y re ruch'alal re Jesús xquinabej-pa. Y xe'bapon chin ne'quic'ama-pa, roma reje' xquinojij che re Jesús xch'ujer.\x + \xo 3.21 \xt Jn 7.20; 10.20.\x* \p \v 22 Y re achi'a' re je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas re je'pitinak pa tenemit Jerusalén, jec'o-apo re anche' c'o-va re Jesús. Y niquitzojola' chiquivach che re Jesús c'o re Beelzebú riq'uin, re quijoval re itzel tak espíritu.\x + \xo 3.22 \xt Jn 8.48, 52.\x* Y ja re Beelzebú re niyi'o poder cha, chin quire' nitiquir ye'rulisaj re itzel tak espíritu.\x + \xo 3.22 \xt Mt 9.34; Lc 11.15.\x* \p \v 23 Y mare' re Jesús xe'rayoj che xtzijon quiq'uin, y riq'uin ejemplos xch'o-va chique. Reja' xubij: Re Satanás man jun bey nuban che ja reja' mismo re nilisan-a quichin re rusamajela'. \v 24 Roma vo xa re vinak chin jun nación man niquinojij-ta y ca'e' quivach niquiban, nipa ayoval chiquicojol. Y re' man otz-ta, roma nuban cha re nación che nitzak. \v 25 Y quire' chuka' pa jun jay, vo xa c'o ayoval chiquicojol y man junan-ta quivach, can xque'q'uis.\x + \xo 3.25 \xt Mt 12.25; Lc 11.17.\x* \v 26 Y mare' re Satanás man jun bey nuban-ka ayoval quiq'uin re rusamajela'. Man otz-ta che chij reja' mismo niyacataj-va re ayoval. Roma vo xa quire' nuban, rion nic'ue' can y cha'nin niq'uis.\x + \xo 3.26 \xt Mt 12.26; Lc 11.18.\x* \p \v 27 Quire' chuka' re nrajo' nelak'-a pa rachoch jun ache re camas ruchuk'a', nabey nuxim ruk'a-rakan re ache, y c'are' nitiquir nucanoj-a ronojel re nrajo' ye'ruc'uaj-a.\x + \xo 3.27 \xt Mt 12.29; Lc 11.21, 22.\x* \p \v 28 Y tic'axaj jabal re ch'abal re xtimbij chiva vocame, che ronojel re mac re ye'quibanala' re vinak re je'alaxnak chach re ruch'ulef, y ronojel re itzel tak tzij re ye'quibila' re vinak chin niquiyok' rube' re Dios, xa can ye'cuyutaj-va re quimac. \v 29 Pero re vinak re niyok'o chin re Espíritu Santo, can man xticuyutaj-ta rumac,\x + \xo 3.29 \xt Mt 12.31; Lc 12.10.\x* xa can xtukalej re rumac chin nojel tiempo.\x + \xo 3.29 \xt 2 Ts 1.9.\x* \p \v 30 Re Jesús xubij quire' chique re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas, roma reje' niquibij chij re Jesús che c'o itzel espíritu riq'uin. \s1 Re rute' y re je ruch'alal re Jesús \p \v 31 Y re rute' y re je ruch'alal re Jesús xe'pa anche' c'o-va reja'. Pero man xe'oc-ta-apo riq'uin.\x + \xo 3.31 \xt Mt 12.46; Lc 8.19.\x* Xaxe xquitak rubixic cha che niquijo' ye'ch'o riq'uin. \v 32 Y re vinak re je'tz'uyul-apo riq'uin re Jesús xquibij cha: Re ate' y re je avch'alal yatquiyaben chach-jay, y niquijo' ye'ch'o aviq'uin. \p \v 33 Pero re Jesús xubij chique re vinak re quimalon-qui' riq'uin: ¿Anchique c'a re nte' y re je vach'alal ninojij yex? \p \v 34 Y re Jesús xe'rutzu' conojel re je'tz'uyul-apo riq'uin y xubij chique: Ja reje' re je'aconak nte' y je'aconak vach'alal. \v 35 Roma can conojel re ye'bano re nrajo' re Dios, jare' re ye'oc nte', vana' y nchak',\x + \xo 3.35 \xt He 2.11.\x* xcha' re Jesús. \c 4 \s1 Re ejemplo chij re semilla \p \v 1 Re Jesús y re ru-discípulos xe'ba chic chuchi' re lago y reja' ye'rutijoj re vinak riq'uin re ruch'abal re Dios. Y camas je q'uiy vinak re xquimol-apo-qui'\x + \xo 4.1 \xt Mt 13.1, 2; Mr 2.13; Lc 8.4.\x* chin niquic'axaj. Mare' re Jesús xoc-apo pa jun canoa chire' pa rue-ya', y xtz'uye-ka chupan. Y chire' pan ulef chuchi-apo re ya', jec'o re vinak niquic'axaj-apo re Jesús. \v 2 Reja' q'uiy cosas xuc'ut chiquivach riq'uin ejemplos. Reja' xubij chique: \v 3 Tic'axaj jabal re xtimbij chiva: C'o c'a jun ache xbo'rjopij semilla pa jun juyu'. \v 4 Y tak re ache ntajin chic chubanic re samaj re', c'o nic'aj cha re semilla xka po bey. Y xe'pa re ch'utak chicop c'o quixic' re ye'ba pa cak'ik' xquitaj-a re semilla xka po bey. \v 5 Y nic'aj chic cha re semilla xa cojol tak aboj xka-va y chire' man pim-ta re ulef, y cha'nin xe'tz'uc-pa. \v 6 Xa jac'a tak xpa rach k'ij, xe'bayoba-ka y xe'chakij-ka. Roma xa man naj-ta binak-ka quixe' pan ulef, mare' cha'nin xe'chakij-ka. \v 7 Y nic'aj chic xka cojol tak k'ayis c'o quiq'uixal.\x + \xo 4.7 \xt Jer 4.3.\x* Y tak xe'tz'uc-pa, junan xe'q'uiy quiq'uin re q'uix. Pero re q'uix camas xe'q'uiy, mare' re tico'n xe'jik' pa quik'a' y man xe'vachin-ta. \v 8 Y re nic'aj chic semilla xka pa jun utzulaj ulef, xe'tz'uc-pa y jabal xe'q'uiy.\x + \xo 4.8 \xt Jn 15.5; Col 1.6.\x* Y c'o semilla xquiyala' a treinta quivach, c'o xquiyala' a sesenta y c'o xquiyala' ja'jun ciento. \p \v 9 C'are' re Jesús xubij: Re c'o ruxquin chin nuc'axaj, can tuc'axaj c'a re ximbij, xcha' chique. \p \v 10 Y tak xcanaj can rion re Jesús quiq'uin ca'e-oxe' vinak y re je doce ru-discípulos, re jec'o riq'uin xquic'utuj cha andex nrajo' nubij chique riq'uin re ejemplo re xutzijoj chique.\x + \xo 4.10 \xt Lc 8.9.\x* \v 11 Y reja' xubij chique: Man jun bey can-ta bin can jabal chij tak re vinak ye'oc pa ruk'a' re Dios, pero chiva yex yi'on c'a k'ij che nitamaj. Jac'a chique re vinak re man yinquiniman-ta, riq'uin ejemplos yinch'o-va chiquivach, \v 12 chin quire' choj niquitzu' y man niquitz'at-ta jabal re niquitzu',\x + \xo 4.12 \xt Is 6.9, 10; 44.18; Jer 5.21; Mt 13.14.\x* y chin che choj niquic'axaj y man nak'ax-ta pa quive' re niquic'axaj, chin quire' man nijalataj-ta quic'aslen chach re Dios y chuka' man nicuyutaj-ta quimac roma re Dios. \p \v 13 Y re Jesús xubij chic jun bey chique re ca'e-oxe' vinak y re ru-discípulos: ¿Man xk'ax-ta pan ive' re ejemplo re c'a ba-oc timbij-va-ka chiva? Roma vo xa man xk'ax-ta pan ive', c'alapa' re nic'aj chic ejemplos xtak'ax-ta pan ive'. \v 14 Riq'uin re jun ejemplo re' ninc'ut che re xbejopin re semilla, jac'a ancha'l re samajel re nitzijon re ruch'abal re Dios. \v 15 Re semilla re xe'ka po bey, ancha'l re vinak tak quic'axan chic re ruch'abal re Dios, y re Satanás jonanin napon quiq'uin y nulisaj-a re ch'abal re' pa tak cánma.\x + \xo 4.15 \xt Mt 13.19; Lc 8.12; 2 Co 4.4.\x* \v 16 Re semilla re xe'ka cojol tak aboj, can nich'o-va chij re ruch'abal re Dios re nic'axax coma re vinak. Re vinak re' camas ye'qui'cot tak niquic'ul re ruch'abal re Dios pa tak cánma. \v 17 Pero como man nuc'am-ta-ka ruxe' re ruch'abal re Dios pa tak cánma, mare' man q'uiy-ta tiempo re ye'qui'cot, xa jun ca'e-oxe-oc k'ij re otz ye'c'ue' riq'uin re Dios.\x + \xo 4.17 \xt Job 27.10.\x* Y tak nipa re tijoj-pokonal chiquij y ye'tzelas roma quiniman re ruch'abal re Dios, cha'nin ye'tzak. \v 18 Y re semilla re xe'ka cojol tak q'uix, nich'o chij re ruch'abal re Dios re nic'axax coma re vinak. \v 19 Pero como re vinak re' xa ja re ndoc cha re quic'aslen vova' chuch'ulef re niba cánma chij, mare' ne'jik' re ruch'abal re Dios re c'o pa tak cánma. Ne'jik' pa ruk'a' re biyomal\x + \xo 4.19 \xt Sal 52.7; Pr 23.5; Ec 5.13.\x* re ancha'l xa c'o otz nuc'am-pa y xa man quire-ta. Y q'uiy chuka' rach rayibal ye'pa quiq'uin, mare' re vinak re' man jun bey xtivachin jabal re ruch'abal re Dios pa tak quic'aslen. \v 20 Jac'a re semilla re xe'ka pa jun utzulaj ulef, nich'o chij re ruch'abal re Dios re nic'axax coma re vinak, y re vinak re' can niquic'ul-va re ruch'abal re Dios pa tak cánma y re quic'aslen jabal nivachin.\x + \xo 4.20 \xt Ro 7.4; 2 Co 5.17; 2 P 1.4.\x* Can ye'vachin ancha'l niquiban re semilla. Roma jec'o semilla niquiya' a treinta quivach, jec'o niquiya' a sesenta y jec'o niquiya' ja'jun ciento. Can quire' nuban re quic'aslen re vinak re niquic'ul re ruch'abal re Dios pa tak cánma. \s1 Re ejemplo chij jun lámpara \p \v 21 Y re Jesús xubij chuka' chique: Tak nic'am-pa jun lámpara\x + \xo 4.21 \xt Mt 5.15; Lc 8.16; 11.33.\x* chin nusekresaj pa jay, man chuxe-ta jun cajón o jun ch'at niya-va-apo. Roma re lámpara can c'o ruc'ojlebal re anche' nitzekebas-va, xcha' chique. \v 22 Y quire' chuka' man jun cosa re vovan can, re man-ta xtik'alajim-pa. Y chuka' man jun cosa re tz'apin can rij, re man-ta xtel-pa pa sakil.\x + \xo 4.22 \xt Mt 10.26.\x* \v 23 Re c'o ruxquin chin nuc'axaj, can tuc'axaj c'a re ximbij,\x + \xo 4.23 \xt Mt 11.15.\x* xcha' re Jesús. \p \v 24 Y re Jesús xubij chuka' chique re vinak: Tak yex nic'axaj re ruch'abal re Dios, can tic'axaj jabal re nubij. Can tika c'a-ka pa tak ivánma, roma xa can ancha'l re nic'axaj xa can quire' chuka' re na'oj re nic'am can y riq'uin chic ba' rutz'akat. \v 25 Roma re c'o cosas ruyacon pa ránma, can xtuc'ul más. Jac'a re nic'axan re ruch'abal re Dios y xa man nuyac-ta-ka pa ránma, hasta re ba' re c'o riq'uin, xtilisas-a chach.\x + \xo 4.25 \xt Mt 13.12; Lc 8.18.\x* \s1 Tak re semilla nitz'uc-pa y niq'uiy \p \v 26 Y re Jesús xubij chuka': Tak re vinak ye'oc pa ruk'a' re Dios, nibanataj ancha'l nibanataj riq'uin jun semilla re nitic can pan ulef\x + \xo 4.26 \xt Mt 13.24.\x* roma jun ache. \v 27 Y tak re semilla c'o chic can pan ulef, re ache man jun chic nuban. Reja' nivar tak ndoc-pa re ak'a' y niyacataj-a tak nisakar-pa re ruca'n k'ij. Y tak napon re k'ij, re semilla nitz'uc-pa y niq'uiy-a, pero re xtico-ka chin re semilla man rutaman-ta, y chuka' man nitiquir-ta nubij andex nuban re semilla tak nitz'uc-pa y andex nuban tak niq'uiy. \v 28 Re nitico-ka re semilla man jun nuban chin che re tico'n niq'uiy-pa; roma re tico'n xa rion niq'uiy-pa. Y re ulef q'uiy c'a re nuya-pa. Pero nabey ja re ral re trigo niq'uiy-pa. Y tak nem chic, ye'el-pa re rue'. Y pa ruq'uisibal ne'noj-pa re rue' riq'uin re rupan. \v 29 Y tak k'an chic, re rajaf can jare' ye'rutak re ru-mozos chupan, chin niquik'at, roma ja tiempo chin re cosecha xbeka.\x + \xo 4.29 \xt Ap 14.15.\x* \s1 Re ejemplo chij re semilla chin re mostaza \p \v 30 Y chuka' re Jesús xubij: ¿Andex como rubixic xtakabij chij ru-gobierno re Dios? ¿Anchok riq'uin como xtakajonomaj-va?\x + \xo 4.30 \xt Lc 13.18.\x* Y chin che nakajonomaj nakacusaj re jun ejemplo re', y ja quire' nubij, \v 31 che re ru-gobierno re Dios junan riq'uin re semilla chin re mostaza re nitic-ka pan ulef, roma astapa' re semilla chin re mostaza xa jare' re semilla más co'ol-oc re c'o chach re ruch'ulef, \v 32 pero xa jare' re más nem ndel\x + \xo 4.32 \xt Mal 1.11; Mt 13.31, 32; Lc 13.19; Hch 2.41; 4.4; 5.14; 19.20; Ap 11.15.\x* chiquivach re nic'aj chic k'ayis y ye'c'ue' ruk'a' chovomak. Mare' re chicop c'o quixic' re ye'ba pa cak'ik' niquibanala' quisoc pa tak ruk'a', roma chire' jabal ye'mujan. \s1 Re Jesús tak xch'o chiquivach re vinak can xe'rucusaj ejemplos \p \v 33 Re Jesús tak xutzijoj re ruch'abal re Dios chiquivach re vinak, xe'rucusaj ejemplos\x + \xo 4.33 \xt Mt 13.34.\x* roma rutaman che riq'uin re' c'o xtiquitamaj. \v 34 Reja' xaxe riq'uin ejemplos xch'o chiquivach re vinak. Pero tak ye'c'ue' can quion, re Jesús can nubij chique re ru-discípulos andex ye'el-va che tzij re ejemplos re'. \s1 Xk'alajin re ru-poder re Jesús tak je'binak pa rue-ya' \p \v 35 Y tak xoc-pa re ak'a' chupan re k'ij re', re Jesús xubij chique re ru-discípulos: Jo' c'a juc'an-apo ruchi' re lago,\x + \xo 4.35 \xt Mt 8.18; Lc 8.22.\x* xcha' chique. \p \v 36 Reja' can xe'rutakala' can re vinak. Pero roma reja' tz'uyul chire' chupan re canoa, can jare' xquitz'am-a bey pa rue-ya'. Y jec'o chuka' nic'aj chic canoas re junan xe'el-a quiq'uin. \v 37 Y tak quitz'amon bey, xpa jun cak'ik' camas ruchuk'a' chire' pa rue-ya'. Y mare' re canoa re anche' je'binak-va ninoj-pa che ya'. \v 38 Pero re Jesús nivar\x + \xo 4.38 \xt Mt 8.24; Lc 8.23.\x* chupan re canoa tak ntajin re cak'ik' pa rue-ya'. Reja' chij can re canoa rucanon-va-ka jun ch'acat-rue', y chire' nivar-va tak je'binak. Y xe'pa re ru-discípulos xquic'asoj y xquibij cha: ¡Ajaf! ¡Ajaf! Yoj yojcom-yan y rat xa yavar, xe'cha' cha. \p \v 39 Y re Jesús xyacataj-pa, y xubij: Tak'ax-a re cak'ik' y titane-ka re nubolk'otela-ri' re ya'. \p Y ja quire' xbanataj. Re cak'ik' xq'uis-a, y chuka' re nubolk'otela-ri' re ya' xtane-ka.\x + \xo 4.39 \xt Job 38.11; Sal 65.7; 89.9; 93.4; 107.23-29; 135.5, 6.\x* \p \v 40 C'are' re Jesús xubij chique re ru-discípulos: ¿Anchique roma tak xixibij-ivi'? ¿Can man ibanon-ta confiar-ivi' viq'uin? \p \v 41 Pero re discípulos camas quixibin-qui' y xquic'utula' chiquivach chij re Jesús: ¿Anchique como che ache re'? Roma re cak'ik' y re ya' can niquinimaj rutzij. \c 5 \s1 Re Jesús ye'rulisaj itzel tak espíritu riq'uin jun ache aj-Gadara \p \v 1 Y re Jesús y re ru-discípulos xe'bapon juc'an-apo ruchi' re lago, chire' chupan jun lugar rubini'an Gadara.\x + \xo 5.1 \xt Mt 8.28; Lc 8.26.\x* \v 2 Y tak re Jesús xka can chupan re canoa, can jare' tak xapon jun ache riq'uin, re ache re' elinak-pa anche' je'mukun-va re anama'i' roma c'o itzel espíritu riq'uin. \v 3 Re ache re' ja re anche' je'mukun-va re anama'i' re aconak rachoch, y reja' hasta riq'uin cadena man je'tiquirnak-ta quitz'amon, roma camas ruchuk'a'. \v 4 Can q'uiy c'a bey quiximon ruk'a-rakan che cadena, pero xa je'ruk'ajlon y je'rurokch'in can. Can man jun tiquirnak chij. \v 5 Reja' nojel tiempo nibiyaj pa tak k'ayis y chiquicojol re anche' je'mukun-va anama'i', nurakala' ruchi' y nusocola-ri' riq'uin aboj. Can che pak'ij che chak'a' nubanala' quire' re ache re'. \v 6 Y tak reja' xutz'at-pa re Jesús, c'ac'anaj c'a c'o-va, pero re ache re' jonanin xpa y xbexuque' chach.\x + \xo 5.6 \xt Sal 66.3; Fil 2.10, 11.\x* \v 7 Y jun pa ruchi' xch'o cha re Jesús y xubij: Rat Jesús re Ruc'ajol re namalaj Dios, ¿anchique roma tak yinanak? Pa rube' re Dios ninc'utuj chava, che man quinach'ujersaj, xcha' cha re Jesús. \p \v 8 Re ache xubij quire' roma re Jesús rubin chic cha re itzel espíritu re c'o riq'uin, che tel-a. \p \v 9 Y xpa re Jesús xuc'utuj cha: ¿Andex abe'? \p Y reja' xubij-pa: Legión, jare' re nube', roma man nayon-ta yen, xa can je q'uiy chuka' re vichibil jec'o. \p \v 10 Y camas c'a xuc'utuj utzil cha re Jesús che man que'rulisaj-a chupan re lugar re'. \v 11 Y chunakaj-apo re lugar rubini'an Gadara, c'o jun loma y chire' camas je q'uiy ak ye'va'.\x + \xo 5.11 \xt Mt 8.30; Lc 8.32.\x* \v 12 Y xe'pa conojel re itzel tak espíritu re jec'o riq'uin re ache, xquic'utuj utzil cha re Jesús. Y xquibij cha: Taya' k'ij chaka che yoje'oc chiquipan la ak jec'o chila-apo. \p \v 13 Re Jesús can jare' xubij chique che otz. Y re itzel tak espíritu can jare' xe'el-a riq'uin re ache y xe'be'oc chiquipan re ak. Re ak camas je q'uiy. Jec'o la'k jun ca'e' mil. Y conojel re ak re' xquitz'am anin chach peña, y c'a chupan re lago xe'beka-va. Y conojel re ak re' xe'jik' y xe'com pa ya'. \p \v 14 Jac'a re ye'chajin quichin re ak re', xe xquitz'at can re xbanataj, xe'numaj y xbequiyala' can rutzijol re pa tenemit y chuka' pa tak juyu'. Y re vinak can xe'pa chin ne'quitz'eta'\x + \xo 5.14 \xt Mt 8.34.\x* re xbebex can chique. \v 15 Y tak re vinak re' xe'beka riq'uin re Jesús, xquitz'at che re ache re xe'c'ue' itzel tak espíritu riq'uin, tz'uyul, rucusan rutziak\x + \xo 5.15 \xt Lc 8.27.\x* y man nuban-ta chic re ancha'l rubanom-pa. Pero re vinak re' xa xquixibij-qui' tak xquitz'at re ache re'. \v 16 Re vinak re xe'tz'eto re xbanataj riq'uin re ache re xlisas itzel tak espíritu riq'uin y re xbanataj quiq'uin re ak, xquitzojola' chique re vinak re je'pitinak chutz'etic re xbanataj chire'. \v 17 Mare' re vinak xquibij cha re Jesús: Tabana' utzil catel-a chupan re ka-lugar.\x + \xo 5.17 \xt Job 21.14; Mt 8.34.\x* \p \v 18 Y jac'a tak ndoc-a re Jesús pa canoa, re ache re xe'c'ue' itzel tak espíritu riq'uin, xuc'utuj utzil cha re Jesús che tuya' k'ij cha chin niba riq'uin.\x + \xo 5.18 \xt Lc 8.38.\x* \v 19 Pero re Jesús man xrajo-ta. Xa xubij cha: Catzolaj cha'vachoch, y tatzijoj chique re avch'alal che xe'lisas re itzel tak espíritu aviq'uin, roma xjoyovax avach roma re Ajaf Dios. \p \v 20 Y re ache xba y xutz'am rutzijosic re xuban re Jesús riq'uin reja'.\x + \xo 5.20 \xt Lc 8.39.\x* Reja' xutzijoj chique re vinak re jec'o chupan re lugar rubini'an Decápolis. Y re vinak camas niquinojela' chij ruc'aslen re jun ache re'. \s1 Re Jesús xuc'achojsaj jun ixok niyavaj y xuc'asoj jun xtan re quiminak chic \p \v 21 Y re Jesús y re ru-discípulos xe'oc chic-a pa canoa\x + \xo 5.21 \xt Mt 9.1; Lc 8.37.\x* chin xe'k'ax c'a juc'an chic ruchi' re lago. Y tak xe'bapon la juc'an chic ruchi-lago, camas je q'uiy vinak re xquimol-apo-qui' riq'uin.\x + \xo 5.21 \xt Gn 49.10.\x* Reja' chunakaj c'a re lago xc'ue-va. \v 22 Xapon chuka' jun ache rubini'an Jairo.\x + \xo 5.22 \xt Mt 9.18; Lc 8.41.\x* Re ache re' c'o jun rusamaj chupan re nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha. Jac'a reja' re c'o más ruk'ij chire'. Y tak re Jairo xutz'at-apo re Jesús, can jare' xbexuque' chach. \v 23 Y c'are' reja' xubij cha re Jesús: Re numi'al niyavaj, y nicom-yan. Tabana' utzil ta'ya' re ak'a' pa rue' chin nicolotaj chach re camic y nic'ase' can, xcha' re ache. Y re ache re' camas xuc'utuj utzil cha re Jesús. \p \v 24 Y re Jesús xba chij. Y je q'uiy chuka' vinak xe'tzake-a chiquij. Y roma camas je q'uiy vinak, can man otz-ta ye'biyin. \v 25 Y chiquicojol re vinak re' binak chuka' jun ixok re c'o jun ruyabil. Re ixok re' doce juna' re nibiyin ruq'uiq'uel y man tanal-ta.\x + \xo 5.25 \xt Lv 15.25; Mt 9.20; Lc 8.43.\x* \v 26 Reja' rutijon pokan roma binak chic quiq'uin q'uiy doctores y xuq'uis-yan chuka' ronojel ru-mero, chin che nic'achoj-ta, pero re ruyabil xa más niyori'.\x + \xo 5.26 \xt Sal 108.12.\x* \v 27 Re ixok re' c'o c'a ruc'axam-pa chij re Jesús. Reja' binak chuka' chiquicojol re vinak re jec'o can chij re Jesús, y jare' tak xbo'rtz'ama' can ba' rutziak re Jesús.\x + \xo 5.27 \xt Mr 3.10; Lc 6.19.\x* \v 28 Roma re ixok re' can rubim-pa pa ránma che xa riq'uin xquintiquir xte'ntz'ama' can ba' rutziak re Jesús, can yinc'achoj, cha'inak pa ránma re ixok re'. \v 29 Y can jare' xtane' re nibiyin ruq'uiq'uel. Reja' can xuna' che xc'achoj cha re ruyabil re ruc'alvachin. \v 30 Re Jesús cha'nin c'a xuna' che c'o jun xuc'achojsaj riq'uin re poder c'o riq'uin.\x + \xo 5.30 \xt Lc 6.19; 8.46.\x* Mare' xtzu'un can chij y xubij chique re vinak: ¿Anchique xtz'amo re nutziak? xcha'. \p \v 31 Pero re discípulos xquibij cha: Rat najo' natamaj anchique xtz'amo re atziak, pero re vova' c'ayef chin natamaj. Ya'tz'at che re vinak yatquipitz' y rat nac'utuj: ¿Anchique re xintz'amo? xe'cha' re discípulos cha re Jesús. \p \v 32 Pero re Jesús ye'rutzula' re vinak, nucanoj re anchique xtz'amo re rutziak. \v 33 Y re ixok ruxibin-ri' y nibarbot, roma xa ja reja' re xtz'amo re rutziak re Jesús pan eval, y can xc'achoj-va cha re ruyabil. C'are' reja' xuque' chach re Jesús y xubij nojel re andex xuban. \v 34 Y re Jesús xubij cha re ixok: Numi'al, xac'achoj, roma xaban confiar-avi'\x + \xo 5.34 \xt Mt 9.22; Mr 10.52; Lc 7.50; 8.48; 17.19; 18.42; Hch 14.9.\x* viq'uin. Vocame, catzolaj y ca'texulan, roma jumul xac'achoj cha re ayabil ac'alvachim-pa, xcha' cha. \p \v 35 Y c'a nitzijon re Jesús riq'uin re ixok, tak jec'o re xe'beka re je'pitinak charachoch re Jairo, re ache re c'o ruk'ij chire' pa nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha. Re achi'a' re xe'beka xbequibij cha re Jairo: Re ami'al xa xcom-yan. Manak chic tuk'aj nac'uaj-a re Maestro Jesús,\x + \xo 5.35 \xt Lc 8.49.\x* xe'cha' cha. \p \v 36 Jac'a tak re Jesús xuc'axaj-pa, cha'nin xubij cha re Jairo: Man tuxibij-ri' re avánma roma re xbebex chava. Tabana' confiar-avi'\x + \xo 5.36 \xt Mt 9.28, 29; 17.20; Lc 8.50; Jn 11.40.\x* viq'uin, xcha' cha. \p \v 37 Y re Jesús xaxe re Pedro, re Jacobo y re Juan re ruch'alal re Jacobo,\x + \xo 5.37 \xt Mt 17.1.\x* re xe'ruc'uaj-a. \v 38 Y re Jesús je ruchibil-a re je oxe' ru-discípulos xe'ba charachoch re Jairo. Y tak xe'bapon, re Jesús xe'rutz'at che re vinak can je'elinak ch'o'j pa jay, y xe'rutz'at chuka' che can nibiyin ruyi'al-quivach y can ye'siq'uin che ok'ej. \v 39 Tak re Jesús aconak chic-apo, xubij chique re vinak: ¿Anchique roma yixok' y can yixelinak ch'o'j? Re ac'ual xa man quiminak-ta, reja' xa nivar, xcha' chique. \p \v 40 Pero reje' xa xe'tze'en chij re Jesús, roma quitaman che re ac'ual xa quiminak chic. Pero re Jesús xubij chique re vinak che que'el-a. C'are' reja' xe'rucusaj-apo re rute-rutota' re xtan y re je oxe' chic re je'binak chij, chupan re jay re anche' c'o-va re ru-cuerpo re xtan.\x + \xo 5.40 \xt Lc 8.51.\x* \v 41 Reja' xutz'am ruk'a' re quiminak y xch'o pa kach'abal yoj re yoj israelitas, y xubij: Talita, cumi. Re ch'abal re' ndel che tzij: Xta, chava rat nimbij-va che cayacataj. \p \v 42 Can xe xubij quire' re Jesús, can jare' xyacataj y xbiyin-a re xtan,\x + \xo 5.42 \xt Sal 33.9.\x* roma can doce chic rujuna'. Y re jec'o riq'uin, xsatz quic'o'x tak xquitz'at che xyacataj-a y xbiyin-a. \v 43 Pero re Jesús camas xuchalabej chique che man tiquitzijoj\x + \xo 5.43 \xt Mt 12.16; 17.9; Mr 3.12; Lc 5.14.\x* chique re vinak, y chuka' xubij che tiquisuju' ruay. \c 6 \s1 Re vinak jec'o pa Nazaret man xquinimaj-ta re Jesús \p \v 1 Re Jesús y re ru-discípulos xe'el-a chire' y xe'ba pa Nazaret, re tenemit re anche' xq'uiy-va reja'.\x + \xo 6.1 \xt Mt 13.54.\x* \v 2 Y tak xapon re k'ij chin uxlanen, reja' xuc'ut re ruch'abal re Dios chire' pa nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha. Y roma re ch'abal re ye'rubij chique, re vinak re quimalon-qui' chire', can anchique-la xquic'axaj, y xquibila': ¿Anchique roma tak re ache re' camas na'oj c'o riq'uin y nitiquir ye'ruban milagros? ¿Ancha'l tak nitiquir nuban ronojel re'? \v 3 Roma re ache re' xa carpintero, ral re María, quich'alal re Jacobo, re José, re Judas y re Simón. Y re je rana' xa chakacojol yoj jec'o-va, xe'cha'. \p Mare' re vinak can man ba' xquinimaj re Jesús,\x + \xo 6.3 \xt Is 53.2, 3; Jn 6.42.\x* roma reja' aj-chire' pa quitenemit. \v 4 Y re Jesús xubij chique re vinak re': Conojel re rusamajela' re Dios re nibex profetas chique, man jun quik'ij, pero re' xaxe chiquivach re vinak re jec'o pa rutenemit, chiquivach re ruch'alal y chiquivach chuka' re ru-familia,\x + \xo 6.4 \xt Mt 13.57.\x* roma chiquivach re nic'aj chic vinak c'o quik'ij, xcha' chique. \p \v 5 Y chupan re rutenemit, re Jesús man q'uiy-ta milagros xuban roma re ruvinak cama-va xquinimaj-ta. Xaxe-oc ca'e-oxe' yava'i' re xuya' ruk'a' pa quive' chin xe'ruc'achojsaj. \v 6 Y reja' can anchique-la xuna' roma xe'rutz'at che re vinak chire' pa rutenemit, xa can man xquiban-ta confiar-qui' riq'uin. Reja' xba c'a pa tak cocoj tenemit re jec'o chunakaj re rutenemit. Reja' can xuc'ut re ruch'abal re Dios chiquivach re vinak.\x + \xo 6.6 \xt Mt 9.35.\x* \s1 Tak xe'tak re je doce discípulos chutzijosic re ruch'abal re Dios \p \v 7 C'are' re Jesús xe'rayoj re je doce ru-discípulos. Y che ca'ca' che ca'ca' xutz'am-a quitakic chubanic re samaj, y xuya-a poder chique chin ye'tiquir ye'quilisaj re itzel tak espíritu.\x + \xo 6.7 \xt Mt 10.1.\x* \v 8 Y reja' xubij-a chuka' chique che xaxe re quich'ama'y tiquic'uaj-a y man tiquic'uaj-a jun chic cosa. Man tiquic'uaj-a quiya'l, man tiquic'uaj-a vay y chuka' man tiquic'uaj-a mero\x + \xo 6.8 \xt Lc 9.3.\x* pa tak ximibal-quipan. \v 9 Man tiquicusaj-a ca'e' quitziak. Pero re quixajab otz che niquicusaj-a. \v 10 Re Jesús xubij-a chuka' chique: Xabanchique tenemit yixapon-va, tak yixoc pa jun jay, chire' quixc'ue-va-ka. Xa c'aja tak yixel-pa chire', otz niya' can re jay re anche' xixc'ue-va.\x + \xo 6.10 \xt Mt 10.11; Lc 9.4.\x* \v 11 Y vo xa re anche' yixapon-va, re vinak man otz-ta ic'ulic niquiban y man niquijo-ta chuka' niquic'axaj re ruch'abal re Dios re nitzijoj yex chique, quixel-pa chire'. Y titavaj can re pokolaj re c'o pa tak ivakan chiquivach re vinak re', chin tiquitamaj che man otz-ta re xquiban\x + \xo 6.11 \xt Mt 10.14; Lc 10.10, 11; Hch 13.51.\x* chiva. Roma yen can katzij nimbij chiva, che chupan re k'ij tak xtibanataj re juicio, re vinak re xe'c'ue' pa tenemit Sodoma y Gomorra, man can-ta xtak'ax rue' re castigo xtika pa quive' que chach re xtika pa quive' re vinak chin re tenemit re man otz-ta\x + \xo 6.11 \xt He 10.31.\x* ic'ulic xtiquiban, xcha-a chique. \p \v 12 Y re discípulos xe'ba. Reje' xquibij chique re vinak che tijalataj quic'aslen chach re Dios. \v 13 Y re discípulos q'uiy itzel tak espíritu re xe'quilesala'. Y chuka' xquiyala' aceite olivo pa quive' je q'uiy yava'i'\x + \xo 6.13 \xt Stg 5.14.\x* y xe'quic'achojsala' can. \s1 Re Herodes man rutaman-ta anchique re' re Jesús \p \v 14 Y re Rey Herodes xuc'axaj che re Jesús camas elinak rutzijol chiquicojol re vinak. Pero re Herodes xubij-ka pa ránma che re Jesús xa ja re Juan Bautista re xc'astaj-pa chiquicojol re anama'i',\x + \xo 6.14 \xt Mt 14.1, 2; Lc 9.7.\x* y mare' tak c'o poder pa ruk'a' chin q'uiy milagros nitiquir ye'rubanala', xcha-ka reja'. \p \v 15 Pero jec'o nic'aj chic chique re vinak re xquibij che re Jesús xa ja re Elías. Y jec'o nic'aj chic xquibij che reja' jun profeta, re ancha'l re profetas re xe'c'ue' ajuer can.\x + \xo 6.15 \xt Mt 16.14; Mr 8.28.\x* \p \v 16 Pero tak re Rey Herodes xuc'axaj re', xubij: Re Jesús xa ja re Juan Bautista re xintak rutzaq'uisic rujalom, y vocame xc'astaj-pa chiquicojol re anama'i', xcha'. \p \v 17 Roma ja re Rey Herodes re xbin che tiquitz'ama-pa re Juan. C'are' xuya' pa cárcel y xuxim che cadena. Re Herodes quire' xuban roma re ixok rubini'an Herodías re c'o riq'uin, xa ruxayil re Felipe re ruch'alal re Herodes. Y re Herodes can quic'uan-va-qui' riq'uin re Herodías.\x + \xo 6.17 \xt Lc 3.19, 20.\x* \v 18 Re Juan xtz'am roma rubin cha re Herodes: Man otz-ta abanon roma aconak-ka avxayil re Herodías re ruxayil re avch'alal\x + \xo 6.18 \xt Lv 18.16; 20.21; He 13.4.\x* rubini'an Felipe. \p \v 19 Re Herodías can rujovan-va c'a ruquimisan re Juan roma itzel nuna' cha, pero man pa ruk'a-ta reja' c'o-va, mare' man tiquirnak-ta. \v 20 Re Rey Herodes can rutaman che re Juan jun lok'olaj ache y choj ruc'aslen chach re Dios, y nuxibij-ri' chach. Can man ruyi'on-ta k'ij chin che c'o-ta cosas ruc'alvachin. Reja' can jabal nuc'axaj tak re Juan nubij re ruch'abal re Dios cha. Pero reja' man ninojitaj-ta chach re andex ruc'amon che nuban. \v 21 Y xapon re k'ij re yaben roma re Herodías chin nika re Juan pa ruk'a'. Chupan re k'ij tak re Rey Herodes xtz'akater chic jun rujuna',\x + \xo 6.21 \xt Mt 14.6.\x* xe'rayoj conojel re ye'bano gobernar re jec'o pa ruk'a', xe'rayoj re je ec'uay quichin re soldados y xe'rayoj chuka' re achi'a' re c'o más quik'ij chiquicojol re aj-Galilea, chin jun va'in. \v 22 Y re anche' quimalon-va-qui' reje', xoc-apo jun xtan ral re Herodías, y reja' xajo' chiquivach. Y re xajoj xuban re xtan camas xka chach re Rey Herodes y chiquivach conojel re ye'va' riq'uin. Y re Rey Herodes xubij cha re xtan: Tac'utuj re andex xtajo' y xtinya' chava. \v 23 Can nimban jurar chavach, che xabandex re xtac'utuj chua, xtinya' chava, astapa' pa nic'aj cha re lugar re anche' nimban-va gobernar re xtac'utuj, can xtinya' chava, xcha' re Rey Herodes cha re ral re Herodías. \p \v 24 Pero re xtan, xe xuc'axaj re xubij re Rey Herodes, xel-a y xbo'rbij cha re rute': ¿Andex como ninc'utuj cha re Rey Herodes? Roma reja' xubij chua che xabandex re xtajo', can xtuya' chua, xcha' re xtan cha re rute'. \p Xpa re te'ej xubij cha re ral: Tac'utuj che tiquimisas re Juan Bautista y tiya-pa re rujalom chava.\x + \xo 6.24 \xt Pr 12.10.\x* \p \v 25 Y re xtan can jare' xtzolaj-apo riq'uin re Rey Herodes y xbo'rbij cha: Yen ninjo' che vocame-yan naya-pa chua chach jun plato, re rujalom re Juan Bautista, xcha' cha re Rey Herodes. \p \v 26 Y re Rey Herodes camas xbison-ka pa ránma roma re', pero roma can rubanon chic jurar cha che can xtuya-va re andex nrajo' y roma chuka' can chiquivach re jec'o riq'uin chach mesa xubij-va, tiene que nuban re nic'utux cha, chin man nuya-ta ruq'uex. \v 27 Y re Rey jare' tak xutak-a jun soldado chin tic'am-pa re rujalom re Juan Bautista. \v 28 Y re soldado xba. Reja' xbo'rtzaq'uij-pa rujalom re Juan Bautista chire' pa cárcel. Y c'are' re rujalom re Juan xuc'am-pa cha re xtan chach jun plato y re xtan xbo'rya' cha re rute'. \p \v 29 Tak re ye'tzekelben chin re Juan xquic'axaj che xquimisas, xe'ba chuc'amic re ru-cuerpo, y xbequimuku' can.\x + \xo 6.29 \xt Mt 14.12.\x* \s1 Tak re Jesús xe'rutzuk je vo'o' mil achi'a' \p \v 30 C'are' re ru-apóstoles re Jesús xe'tzolaj-pa banoy rusamaj re Dios y xquimol-apo-qui' riq'uin re Jesús. Reje' niquibila' cha ronojel re xquibanala'\x + \xo 6.30 \xt Lc 9.10.\x* y re xquic'ut chiquivach re vinak. \v 31 Y re Jesús xubij chique: Jo' pa jun lugar re anche' je manak vinak chin che yoje'xulan ba'. \p Y quire' xubij chique roma re vinak ye'el-ye'oc quiq'uin y mare' hasta man ye'tiquir-ta chic ye'va'.\x + \xo 6.31 \xt Mr 3.20.\x* \v 32 Y re Jesús y re ru-apóstoles xe'oc-a pa jun canoa chin che ye'k'ax juc'an chic-apo ruchi-ya', pa jun lugar re anche' manak vinak.\x + \xo 6.32 \xt Mt 14.13.\x* \v 33 Pero tak reje' xe'el-a, je q'uiy vinak re xe'tz'eto-a quichin y xquitamaj-a quivach. Mare' re vinak jonanin xe'ba chacakan, xquimol-a-qui' po bey, re pa tak tenemit re anche' xe'k'ax-va. Y xa ja-yan chic reje' re xe'bapon nabey. Y tak re Jesús y re ru-discípulos xe'bapon, re vinak xquimol-apo-qui' chiquij. \v 34 Y tak re Jesús xka can chupan re canoa, xutz'at che camas je q'uiy vinak re je'yabeyon richin chire'. Reja' xujoyovaj quivach,\x + \xo 6.34 \xt Mt 9.36; 14.14; He 4.15.\x* roma re quibanon, can ancha'l re ovejas tak man jun nichajin quichin. C'are' q'uiy cosas re xuc'ut chiquivach re nic'atzin che niquitamaj chij re ruch'abal re Dios.\x + \xo 6.34 \xt Is 54.13; 61.1.\x* \v 35 Pero tak xk'ak'ij-yan-ka, re ru-discípulos re Jesús xe'jelon-apo riq'uin y xquibij cha: Re vova' xa je manak vinak\x + \xo 6.35 \xt Mt 14.15; Lc 9.12.\x* y xk'ak'ij-yan-ka. \v 36 Ca'taka-a re vinak re' chin che ye'ba pa tak cocoj tenemit y pa tak nic'aj chic lugar re jec'o nakaj, chin te'quilok'o' quivay chire', roma manak quivay chin niquitaj, xe'cha' cha re Jesús. \p \v 37 Jac'a re Jesús xubij chique re ru-discípulos: Tiya' quivay yex, xcha' chique. Y reje' xquibij cha: Rat nabij che takaya' quivay yoj, pero manak modo roma nrajo' che nakalok' ála ca'e' ciento denarios vay chin ye'va' conojel, xe'cha'. \p \v 38 Y reja' xuc'utuj chique: ¿Jenipa' vay c'o iviq'uin? Titz'eta-na c'a. Y tak reje' quitz'eton chic, xquibij: C'o vo'o' vay y ca'e' car.\x + \xo 6.38 \xt Mt 14.17; 15.34.\x* \p \v 39 C'are' reja' xubij chique re ru-discípulos che tiquibij chique re vinak che que'tz'uye' conojel pa rue' re sabana, y pa tak grupos tiquic'uala-qui'. \v 40 Y re vinak re' can xe'tz'uye' pa rue' re sabana, y xquic'uala-qui' pa tak ciento y nic'aj tak ciento. \v 41 Y re Jesús xe'ruli'ej pa ruk'a' re vo'o' vay y re ca'e' car, xtzu'un chicaj y xutioxij cha re Dios.\x + \xo 6.41 \xt Mt 26.26.\x* Reja' xe'rupar re vay y xuya-a chique re ru-discípulos chin che niquijachala' chiquivach re vinak. Y quire' chuka' xuban riq'uin re car. Xujach chiquivach conojel. \v 42 Can conojel jabal xe'va'. Can man jun re man-ta xva'. \v 43 Y c'a c'o doce chacach re nojnak che vay y car re xuban sobra. \v 44 Camas je q'uiy vinak re xe'va', roma xaxe re achi'a' je vo'o' mil. \s1 Tak re Jesús xbiyin charakan pa rue' re lago rubini'an Galilea \p \v 45 Y jare' tak re Jesús xubij chique re ru-discípulos che que'oc-a chupan re canoa, chin que'nabayaj-a chach, che que'ba pa Betsaida, re tenemit re c'o juc'an-apo ruchi-ya'. Y reja' c'a ye'ruban-na can despedir\x + \xo 6.45 \xt Mt 14.22.\x* re vinak. \v 46 Y tak re Jesús xe'ruban-yan can despedir re vinak, reja' xba pa rue' re loma\x + \xo 6.46 \xt Jn 6.15.\x* chubanic orar.\x + \xo 6.46 \xt Mt 14.23; Mr 1.35; Lc 6.12.\x* \v 47 Re Jesús xc'ue-na can pan ulef, pero re discípulos je'binak pa canoa y naj xe'ba-yan-apo pa rue' re lago. Pa runic'ajal chic re lago jec'o-va-apo tak xoc-ka re ak'a'. \v 48 Y re Jesús xe'rutzu' che re ru-discípulos man choj-ta nibiyin re canoa chiquivach, roma re cak'ik' nupaxij-ri' chach re canoa y nutzolij chij. Y tak nisakar-yam-pa, re Jesús binak charakan pa rue-ya' chin niba-apo quiq'uin y nrajo' nak'ax chiquivach. \v 49 Pero tak re discípulos xquitz'at che c'o jun pitinak charakan pa rue-ya', xe'siq'uin. Roma reje' xquinojij che re pitinak pa rue-ya' xa jun xibinel. \v 50 Y roma can conojel xe'tz'eto richin, xsatz quic'o'x. Y mare' re Jesús cha'nin xch'o-apo chique y xubij: Man tixibij-ivi'. Ja yen re Jesús,\x + \xo 6.50 \xt Mt 14.27; Jn 6.20.\x* xcha' chique. \p \v 51 Y reja' xoc-a quiq'uin pa canoa. Y jare' tak xtane-ka re cak'ik'. Y re discípulos camas c'a xsatz quic'o'x. \v 52 Y astapa' can xquitz'at tak re Jesús xuban che xq'uier re vay, reje' man xk'ax-ta pa quive' che reja' can nitiquir-va nuban xabanchique cosa, roma can c'o poder riq'uin. Reje' can c'a quicoversan re cánma.\x + \xo 6.52 \xt Jer 17.9; Mr 3.5; 8.17; 16.14.\x* \s1 Re Jesús je q'uiy yava'i' xe'ruc'achojsaj pa Genesaret \p \v 53 Y reje' xe'k'ax pa rue' re lago re' y xe'bapon chupan re lugar rubini'an Genesaret.\x + \xo 6.53 \xt Mt 14.34.\x* Reje' xe'bapon chuchi' re lago y chire' xquiya-va can re qui-canoa. \v 54 Y xe xe'ka can pa canoa, re vinak re jec'o chire' chuchi-ya', cha'nin xquitamaj rach che ja re Jesús re xka can pa canoa. \v 55 Mare' xquiyala' rutzijol ronojel lugar re jec'o nakaj, che re Jesús c'o chire'. Y re vinak ye'quic'amala-pa re quiyava'i' chach re qui-camilla, y xe'quic'uaj-apo chach re Jesús re anchique lugar niquic'axaj che c'o-va. \v 56 Y xabanchique lugar napon-va, re pa tak nima'k y cocoj tenemit, y chuka' pa tak juyu', re vinak xe'quiyala' re yava'i' pa tak bey re anche' nak'ax-va reja'. Camas c'a utzil niquic'utula' cha chin che tuya' k'ij chique chin niquitz'am astapa' xaxe re ruchi-rutziak.\x + \xo 6.56 \xt Mt 9.20; Lc 8.44.\x* Y conojel re xe'tz'amo ruchi-rutziak re Jesús, xe'c'achoj cha re quiyabil. \c 7 \s1 Re nitz'ilbisan chin jun vinak ja re cosas re man otz-ta re ye'runojij pa ránma \p \v 1 Y chij re Jesús xquimol-apo-qui' re achi'a' fariseos, y chuka' jun ca'e-oxe' achi'a' re je'atamayon\x + \xo 7.1 \xt Mt 15.1.\x* re ley kachin yoj re yoj israelitas re je'pitinak pa tenemit Jerusalén. \v 2 Y tak re achi'a' re' xe'quitz'at che jec'o chique re ru-discípulos re Jesús re man niquich'aj-ta jabal re quik'a' tak ye'va', man otz-ta xe'quitz'at. Roma chiquivach reje' can man ch'ajch'oj-ta\x + \xo 7.2 \xt Mt 15.20.\x* re quik'a'. Y mare' camas xe'ch'o chiquij, roma man niquiban-ta ancha'l re niquiban reje'. \v 3 Roma re achi'a' fariseos y conojel re nic'aj chic vinak israelitas, xa ja re je'bilon can coma re kavinak xe'c'ue' ajuer can, xa jare' re ye'quibanala'. Roma vo xa man niquich'aj-ta re quik'a' q'uiy bey, can man ye'va-ta. \v 4 Tak ye'tzolaj-pa pa tak q'uiybal, vo xa man niquijosk'ij-ta-qui', can man ye'va-ta. Y c'o nic'aj chic cosas re ye'quibanala' chuka', ancha'l re quijosk'esic re kumubal tak ya', re bojo'y, re ch'ich' tak lak y re andex chuka' rujosk'esic niquiban cha re quich'at. Quire' c'a re ye'quibanala' reje'. \v 5 Mare' xe'pa re achi'a' fariseos y re achi'a' re je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas xquic'utuj cha re Jesús: ¿Anchique roma tak la a-discípulos man niquiban-ta ancha'l re bin can coma re kavinak xe'c'ue' ajuer can? Reje' ye'va' y man niquich'aj-ta jabal quik'a'. Man niquiban-ta ancha'l nakaban yoj,\x + \xo 7.5 \xt Mt 15.2.\x* xe'cha' cha re Jesús. \p \v 6 Pero re Jesús xubij chique re achi'a' re': Yex xa ca'e' ipalaj. Mare' can jabal rubixic rubanon can chivij re jun rusamajel re Dios re xbex profeta cha, re xc'ue' ajuer can re xubini'aj Isaías. Re xubij re Dios cha che tutz'ibaj can, y ja quire' nubij: \q1 Re vinak re' xaxe riq'uin re quichi' niquiya' nuk'ij, \q1 pero re cánma xa mana-ta re' re nrajo', xa c'ac'anaj c'o-va re cánma chin che niquiya-ta nuk'ij. \q1 \v 7 Xa can man jun nic'atzin-va che niquiya' nuk'ij, \q1 roma xa enseñanzas quichin achi'a' niquic'ut y niquibij che can jare' re ruc'amon che niban. \p Quire' re rutz'iban can re profeta Isaías.\x + \xo 7.7 \xt Is 29.13; Mt 15.8.\x* \p \v 8 Y yex jare' re yixtajin chubanic. Y re ru-mandamiento re Dios xa iyi'on can. Yex can man niban-ta re nrajo' re Dios, xa ja re niquibij re vinak, xa jare' re itz'amon rubanic. Ancha'l tak nibij re andex quijosk'esic re bojo'y y re andex quijosk'esic re kumubal tak ya'. Y jec'o chuka' nic'aj chic re je ancha'l re', re ye'banala'. \p \v 9 Y re Jesús xubij chuka' chique: Yex niban re andex je'quibilon can re kavinak xe'c'ue' ajuer can, can iyi'on can rubanic re nubij re ru-mandamiento re Dios re otz che niban. \v 10 Roma re ch'abal re je'rutz'iban can re Moisés, nubij: Taya' quik'ij re ate-arta'.\x + \xo 7.10 \xt Ex 20.12; Dt 5.16.\x* Y re anchique ye'rutzelaj rute-rutota' camas rumac ndel re quire' nibano, y can ruc'amon che niquimisas.\x + \xo 7.10 \xt Ex 21.17; Lv 20.9.\x* Quire' re tz'iban can. \v 11 Jac'a yex man quire-ta niban. Xa man niban-ta ancha'l re rubin can re Dios. Yex xa ye'tijoj re vinak che man nic'atzin-ta che ye'quito' re quite-quirta'. Che xa riq'uin niquibij chique re quite-quirta': Yen man yintiquir-ta yixinto' riq'uin re ndoc chiva, roma re c'o viq'uin xa Corbán. Re ch'abal re' ndel che tzij: Nsujun chic cha re Dios. Y xa riq'uin quire' niquibij, che quisujun chic cha re Dios re ndoc chique re quite-quirta', man nic'atzin-ta chic che ye'quito',\x + \xo 7.11 \xt Mt 15.5; 1 Ti 5.8.\x* yixcha' chique. \v 12 Y riq'uin re nibij, can nik'alajin-va che niban chique re vinak che man chic ye'quito-ta re quite-quirta'. \v 13 Riq'uin re', yex ibanon che man jun ruk'ij re ru-mandamiento re Dios. Y quire' ibanon xaxe chin niban re andex quibin can re ivinak re xe'c'ue' ajuer can. Y jec'o chuka' nic'aj chic ancha'l re' re ye'banala'. Quire' xubij re Jesús chique re achi'a' fariseos y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas. \p \v 14 Y re Jesús xch'o chic jun bey quiq'uin conojel vinak re quimalon-apo-qui' chire' y xubij chique: Tic'axaj c'a chiyixnojel re xtimbij chiva y tak'ax pan ive'. \v 15 Roma re cosa re nutaj-ka re vinak, mana-ta re' re nitz'ilbisan richin.\x + \xo 7.15 \xt Hch 10.14, 15; Ro 14.17; 1 Co 8.8; 1 Ti 4.4.\x* Re nitz'ilbisan richin jun vinak xa ja re itzel tak nojebal re nipa pa ránma. \v 16 Re c'o ruxquin chin nuc'axaj, can tuc'axaj c'a re ximbij.\x + \xo 7.16 \xt Mt 11.15.\x* Quire' xubij re Jesús chique re vinak. \p \v 17 Y reja' xe'ruya' can re vinak, y xba pa jun jay. Y re discípulos xquic'utuj cha chij re nitz'ilbisan chin jun vinak.\x + \xo 7.17 \xt Mt 15.15.\x* \v 18 Y re Jesús xubij chique: Yex can junan ibanon quiq'uin re nic'aj chic vinak che man nak'ax-ta pan ive' re nimbij. Can man k'axnak-ta pan ive' che ronojel re nutaj-ka re vinak, xa mana-ta re' re nitz'ilbisan richin. \v 19 Ronojel re andex nutaj-ka re vinak, xa man pa ránma-ta nibo-va. Xa chupan nika-va-ka y c'are' ndel-a. Y roma re quire' xubij re Jesús, nik'alajin che ronojel re riquil tak vay jec'o can, can je otz-va chin ye'tij. \p \v 20 Y re Jesús xubij chuka' che xa ja re itzel tak nojebal re nipa pa ránma re vinak, xa jare' re nitz'ilbisan richin. \v 21 Roma xa pa ránma re vinak ye'po-va re itzel tak nojebal.\x + \xo 7.21 \xt Gn 6.5; 8.21; Mt 15.19; Hch 8.22.\x* Chire' nipo-va tak re vinak re je'c'ulan y re man je'c'ulan-ta niquicanola-qui' chin ye'macun.\x + \xo 7.21 \xt Ga 5.19.\x* Y chire' chuka' nipo-va tak ye'quimisan. \v 22 Pa tak cánma c'a re vinak nipo-va tak ye'lak', tak niquirayij che ronojel-ta cosa quiq'uin-ta reje' c'o-va, ye'quibanala' re itzel tak banabal, ye'tz'ucu tzij, niquibanala' mac re camas ye'yi'o q'uex, itzel niquina' cha jun vinak re otz c'o, je nacanak, ye'quibila' itzel tak tzij chiquij re vinak, niquina' che camas quik'ij. \v 23 Ronojel re etzelal qui tak re', pa ránma c'a re vinak nipo-va, y jare' re nitz'ilbisan richin. Quire' xubij re Jesús chique re ru-discípulos. \s1 Re Jesús nuc'achojsaj jun xtan, ral jun ixok man israelita-ta \p \v 24 Y re Jesús je ruchibil-a re ru-discípulos xe'el-a chire', y xe'ba pa jun lugar re c'o-apo chiquinakaj re ca'e' tenemit quibini'an Tiro y Sidón.\x + \xo 7.24 \xt Mt 15.21.\x* Y xe'c'ue' pa jun jay, roma re Jesús man nrajo-ta che nitamax che reja' c'o chire'. Pero man riq'uin re', cha'nin xnabex che c'o chire'. \v 25 Can cha'nin xnabex-pa roma jun ixok re c'o jun ral-xtan, y re xtan re' c'o jun itzel espíritu riq'uin. Re ixok re' can xe c'a xuc'axaj-pa che re Jesús c'o chire', reja' xpa riq'uin y xbexuque' chach. \v 26 Re jun ixok re' man israelita-ta.\x + \xo 7.26 \xt Ga 3.28; Col 3.11.\x* Reja' jun aj-sirofenicia. Pero xbexuque' chach re Jesús chin xbo'rc'utuj utzil cha che tulisaj re itzel espíritu re c'o riq'uin re ral. \v 27 Pero re Jesús xubij cha re ixok: Re utzil re pitinak riq'uin re Dios man otz-ta che chak xabanchique ninya-va. Xa ja re nuvinak israelitas re ye'nto' nabey.\x + \xo 7.27 \xt Mt 10.5, 6; 15.26; Hch 13.46; 22.21; Ro 9.4; Ef 2.11, 12.\x* Roma man ruc'amon-ta che nilisas re quivay re ac'ola' chin che ja-ta re tz'e' ye'tijo, xcha' re Jesús. \p \v 28 Pero re ixok xubij cha re Jesús: Ajaf, can katzij re nabij. Pero can yojtiquir chuka' nakac'ul-apo ba' cha re utzil re'. Ancha'l niquiban re tz'e' chuxe' mesa, ye'quimolola' chuka' re ruchi' tak vay re ye'quitzakala-ka re ac'ola'. \p \v 29 Y re Jesús can jare' xubij cha re ixok: Re xabij can quire-va. Vocame catzolaj, roma re itzel espíritu xel-yan-a riq'uin re aval, xcha' re Jesús cha. \p \v 30 Y re ixok xtzolaj charachoch. Y xbo'rvila' re ral cotz'al chuch'at. Y cha'nin chuka' xutz'at che re itzel espíritu man chic c'o-ta riq'uin re ral.\x + \xo 7.30 \xt 1 Jn 3.8.\x* \s1 Re Jesús nuc'achojsaj jun ache re man nuc'axaj-ta y man can-ta nitiquir nich'o \p \v 31 Re Jesús y chibil re ru-discípulos xe'el-pa chupan re lugar re c'o-apo chunakaj re tenemit Tiro y xe'bak'ax-pa pa Sidón. Y xe'bak'ax-pa chuka' chupan re lugar rubini'an Decápolis, c'are' xe'beka chuchi' re lago rubini'an Galilea. \v 32 Chire' jec'o-va tak xc'am-pa jun ache chach re Jesús, jun ache re man nuc'axaj-ta y man can-ta nitiquir nich'o. Y re je'c'amayom-pa richin, xquic'utuj utzil cha re Jesús che tuya' ruk'a' pa rue'. \v 33 Re Jesús xuc'uaj-a re ache re'. Xuju' rue-ruk'a' pa tak ruxquin, xchuban,\x + \xo 7.33 \xt Mr 8.23; Jn 9.6.\x* y c'are' xutz'am re rak'. \v 34 Y re Jesús xtzu'un chicaj,\x + \xo 7.34 \xt Mr 6.41; Jn 11.41.\x* xjek'ejo'x-ka\x + \xo 7.34 \xt Jn 11.33, 38.\x* y xubij pa kach'abal yoj re yoj israelitas: Efata. Re tzij re' ndel che tzij: Tijakataj. \p \v 35 Y re ache can jare' xuc'axaj y xtiquir otz xch'o. \v 36 Y re Jesús xuc'am-pa re ache y xubij chique re vinak che man tiquitzijoj re xbanataj.\x + \xo 7.36 \xt Is 42.2.\x* Pero re vinak, man riq'uin che can chalaben-a chique roma re Jesús che man tiquitzijoj, xa jare' re xbequibana-pa nabey. \v 37 Y re vinak re' xsatz quic'o'x\x + \xo 7.37 \xt Mt 15.31; Mr 6.51; 10.26.\x* tak xquitz'at re xbanataj, y niquibila': Jabal re xuban. Nuban chique re man niquic'axaj-ta, che niquic'axaj, y nuban chuka' chique re je mema', che ye'ch'o, ye'cha' re vinak. \c 8 \s1 Tak re Jesús xe'rutzuk como je caje' mil vinak \p \v 1 Ja k'ij re' tak camas je q'uiy vinak re xquimol-apo-qui' riq'uin re Jesús. Pero re vinak re' xq'uis quivay, y mare' reja' xe'rayoj re ru-discípulos y xubij chique: \v 2 Yen camas ninjoyovaj quivach re vinak re',\x + \xo 8.2 \xt Sal 145.9; Mt 15.32.\x* roma oxe' k'ij que'c'ue-va viq'uin y vocame manak chic quivay chin niquitaj. \v 3 Y ye'ntak-ta-a cho tak cachoch choj quire' y man jun cosa niquitaj-a, man otz-ta. Roma jec'o naj je'pitinak-va, y q'uiba' ye'tzak pa tak bey roma viyjal, xcha' reja'. \p \v 4 Y re ru-discípulos xquibij cha: Re lugar yojc'o-va xa je manak vinak. Mare' manak anche' nakavila-va-pa vay chin che ye'va' jabal conojel re vinak re',\x + \xo 8.4 \xt Nm 11.21, 22; 2 R 4.42, 43; 7.1, 2.\x* xe'cha' cha re Jesús. \p \v 5 Pero re Jesús xuc'utuj chique re ru-discípulos: ¿Jenipa' vay c'o iviq'uin?\x + \xo 8.5 \xt Mt 15.34; Mr 6.38.\x* xcha' chique. \p Y reje' xquibij: C'o vuku', xe'cha' cha. \p \v 6 Y re Jesús xubij che que'tz'uye-ka re vinak pan ulef. C'are' reja' xe'ruli'ej pa ruk'a' re vuku' xcana-vay y xutioxij cha re Dios. Y c'are' xe'rupar y xuya-a chique re ru-discípulos, y reje' xquijachala' chiquivach re vinak. \v 7 Y c'o chuka' ca'e-oxe' ch'utak car quiq'uin. Y re Jesús xutioxij cha re Dios roma re car re', y c'are' xutak rujachic chiquivach re vinak.\x + \xo 8.7 \xt Mr 6.41.\x* \v 8 Y conojel jabal xe'va'. Can man jun re man-ta xva'. Y c'a c'o vuku' chacach re xuban sobra. \v 9 Re xe'va' chupan re k'ij re', jec'o la'k jun caje' mil vinak. Y c'are' re Jesús xe'ruban despedir re vinak. \v 10 Y can jare' tak re Jesús xoc-a pa canoa quiq'uin re ru-discípulos, y xe'ba pa jun lugar rubini'an Dalmanuta. \s1 Re achi'a' fariseos niquitojtobej re Jesús \p \v 11 Y jec'o chique re achi'a' fariseos re xe'beka riq'uin re Jesús, y xquitz'am-qui' che ch'abal. Y chin che niquitojtobej re Jesús xquibij cha che can tubana' jun señal chicaj, chin quire' can nuc'ut che ja re Dios takayom-pa richin,\x + \xo 8.11 \xt Mt 12.38; 16.1; Jn 6.30.\x* xe'cha' cha re Jesús. \p \v 12 Pero re Jesús xbison-ka pa ránma y xjek'ejo'x-ka.\x + \xo 8.12 \xt Mr 7.34.\x* C'are' xubij: ¿Anchique roma yex re yixc'o chupan re tiempo re' can nijo' nitz'at che c'o-ta jun señal nibanataj chicaj? Pero yen can katzij nimbij chiva che mana-ta re nijo' yex re xtibanataj, xcha' re Jesús chique. \p \v 13 Y re Jesús xe'ruya' can re achi'a' fariseos, y xoc-a pa canoa quiq'uin re ru-discípulos, chin che ye'k'ax juc'an chic-apo ruchi-ya'. \s1 Re enseñanza quichin re achi'a' fariseos y re Herodes xa man je otz-ta \p \v 14 Y re discípulos xquimistaj man xquic'uaj-ta quivay,\x + \xo 8.14 \xt Mt 16.5.\x* y chire' pa canoa xaxe jun vay c'o can. \v 15 Y re Jesús xubij chique re ru-discípulos: Can tic'axaj re xtimbij chiva, che can tichajij-ivi' chach re levadura\x + \xo 8.15 \xt Lc 12.1; 1 Co 5.7.\x* quichin re achi'a' fariseos y chin re Rey Herodes. Tak re Jesús xubij quire', xa xch'o chij re enseñanza re niquic'ut re achi'a' re' chiquivach re vinak. \p \v 16 Pero re discípulos man xk'ax-ta pa quive' y xquibila' chiquivach: Reja' xubij quire' roma manak kavay\x + \xo 8.16 \xt Mt 16.7.\x* xkac'am-pa, xe'cha'. \p \v 17 Pero re Jesús xunabej re niquibila' re ru-discípulos, mare' xubij chique: ¿Anchique roma yex ninojij che roma manak kavay, mare' tak ximbij quire'? Yex can man xk'ax-ta pan ive'\x + \xo 8.17 \xt Mt 15.17; 16.8, 9; He 5.11.\x* re ximbij, roma xa can c'a icoversan re ivánma.\x + \xo 8.17 \xt Is 63.17; Mr 6.52; 16.14.\x* \v 18 Yex c'o inak'avach, pero xa man yixtzu'un-ta. C'o ixquin, pero xa man nic'axaj-ta. Yex ancha'l xa man chic ne'ka-ta chi'c'o'x \v 19 tak yen xinya' quivay re je vo'o' mil vinak riq'uin re vo'o' vay re ximpar chiquivach. ¿Jenipa' chacach je'nojnak che vay re xuban sobra? xcha' chique. \p Y re discípulos xquibij cha re Jesús: Doce chacach.\x + \xo 8.19 \xt Mt 14.20; Mr 6.43; Lc 9.17; Jn 6.13.\x* \p \v 20 Y chuka' can ancha'l xa man chic ne'ka-ta chi'c'o'x tak yen xinya' quivay re je caje' mil vinak riq'uin re vuku' vay re ximpar chiquivach. ¿Jenipa' chacach je'nojnak che vay re xuban sobra? xcha' chique. \p Y re discípulos xquibij cha re Jesús: Vuku' chacach.\x + \xo 8.20 \xt Mt 15.37.\x* \p \v 21 Y re Jesús xubij chique: ¿Anchique roma tak can man k'axnak-ta pan ive'?\x + \xo 8.21 \xt Sal 94.8; Mr 6.52.\x* \s1 Re Jesús xuc'achojsaj jun moy pa Betsaida \p \v 22 Re Jesús y chibil re ru-discípulos, xe'bapon pa Betsaida. Y xc'am-pa jun ache moy chach. Y re je'c'amayom-pa richin re moy re' xquic'utuj utzil cha che tuya' ruk'a' pa rue' che re ache moy nitiquir-ta nitzu'un. \v 23 Xpa re Jesús xuyukej-a chuk'a' re ache moy y xuc'uaj-a chuchi' re tenemit. C'are' re Jesús xuya-apo ruchub chuchi' tak nak'arach re moy. Y xuya' ruk'a' pa rue'. C'are' xuc'utuj cha vo xa c'o nutz'at. \v 24 Y tak re moy xujak re nak'arach, xubij: Ja'. Ye'ntz'at re achi'a'. Nintz'at che ancha'l che' je'pa'al. Pero xa man quire-ta, roma xa ye'biyin, xcha'. \p \v 25 Y re Jesús xuya' chic jun bey re ruk'a' chuchi' tak nak'arach re ache. Can xuban cha re ache che xtzu'un. Y re ache xtzu'un jabal. Can jabal ye'rutz'at ronojel, che naj che nakaj. \v 26 Y re Jesús xutak-a re ache chin tiba charachoch. Reja' xubij-a cha: Man catoc-apo pa tenemit chin man taya' rutzijol,\x + \xo 8.26 \xt Mt 8.4; Mr 5.43.\x* xa choj cabiyin chavachoch, xcha-a re Jesús cha. \s1 Re Pedro nubij che re Jesús jare' re Cristo \p \v 27 Re Jesús y re ru-discípulos xe'ba pa tak cocoj tenemit re jec'o chire' pa Cesarea chin re Filipo. Y po bey re Jesús xuc'utuj chique re ru-discípulos: ¿Yin anchique c'a yen niquinojij re vinak?\x + \xo 8.27 \xt Mt 16.13; Lc 9.18.\x* xcha' chique. \p \v 28 Y reje' xquibij cha: Jec'o ye'bin che ja rat re Juan Bautista.\x + \xo 8.28 \xt Mt 14.2.\x* Nic'aj chic niquibij che ja rat re Elías, re jun rusamajel re Dios re xc'ue' ajuer can, re xbex profeta cha. Y jec'o chuka' re ye'bin che rat yat jun chique re rusamajela' re Dios re xe'c'ue' ajuer can, re xbex profetas chique, xe'cha' cha re Jesús. \p \v 29 Y reja' xuc'utuj chique re ru-discípulos: Y yex, ¿andex ninojij chuij? \p Y re Pedro can jare' xubij cha re Jesús: Ja rat re Cristo\x + \xo 8.29 \xt Mt 16.16; Jn 1.41; 6.69; 11.27; Hch 9.20.\x* re bin che nitak-pa roma re Dios. \p \v 30 Y re Jesús xubij chique che man jun anchok cha tiquibij-va\x + \xo 8.30 \xt Mt 16.20.\x* che ja reja' re Cristo. \s1 Re Jesús nubij che xtiquimisas \p \v 31 Y re Jesús xutz'am rutzijosic y ruc'utic chiquivach re ru-discípulos: Yen re xinalax chi'icojol, tiene que nink'asaj q'uiy tijoj-pokonal. Xquintzelas coma re rejeta'k tak achi'a' re c'o quik'ij, coma re principal tak sacerdotes, y chuka' coma re achi'a' re je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas. Y xquinquimisas, pero pa rox k'ij xquinc'astaj-pa\x + \xo 8.31 \xt Mt 16.21; 17.22, 23; Lc 9.22.\x* chiquicojol re anama'i', xcha' re Jesús. \p \v 32 Y tak re Jesús xubij re ch'abal re' chique re ru-discípulos, can jabal k'alaj rubixic xuban cha. Pero re Pedro man xka-ta chach re xubij re Jesús, mare' xujich'aj-a quiq'uin re nic'aj chic discípulos, y cof xch'o cha re Jesús. \v 33 Pero tak re Jesús xuc'axaj quire', xuposcolij-ri' y xe'rutzu' re nic'aj chic ru-discípulos. Y xubij cha re Pedro: Catel-a viq'uin rat Satanás, roma man otz-ta re nanojij. Roma re anojebal rat xa can junan quiq'uin re quinojebal re vinak y man nanojij-ta ba' andex re nrajo' re Dios. \p \v 34 Y re Jesús xe'rayoj-apo re vinak y re nic'aj chic ru-discípulos. Y xubij chique: Vo xa c'o jun nrajo' yinrutzekelbej, can tubana' ancha'l jun re binak chuxe' ru-cruz.\x + \xo 8.34 \xt Mt 10.38; 16.24; Lc 9.23; 14.27; Ga 5.24; 6.14.\x* Man tuban re nurayij reja'. Man tupokonaj nuk'asaj tijoj-pokonal. Vo xa c'o jun re ninojin quire', otz che nipa viq'uin chin yinrutzekelbej. \v 35 Roma vo xa camas nupokonaj re ruc'aslen vova' chach re ruch'ulef, xa man xtuvel-ta ruc'aslen re man niq'uis-ta. Jac'a re man nupokonaj-ta re ruc'aslen,\x + \xo 8.35 \xt Jn 12.25; Ap 12.11.\x* astapa' xtiquimisas nutzij yen y roma re utzulaj ch'abal chin re Dios re nibex evangelio cha, jare' sí can xtuvel-va ruc'aslen re man niq'uis-ta. \v 36 Roma man jun cosa otz nuc'am-pa cha re vinak, xe-ta nic'ue' ronojel re biyomal chin re ruch'ulef riq'uin, y re vinak re' man nicolotaj-ta. \v 37 Astapa' camas biyomal c'o riq'uin re vinak, pero man nitiquir-ta nulok' re c'aslen re man niq'uis-ta. \v 38 Man jun vinak tiq'uex nutzijoj che yinruniman yen y re nuch'abal. Man tiq'uex nubij quire' chique re vinak re jec'o vocame, re xa man niquinimaj-ta re Dios y can je aj-maqui-va. Roma vo xa c'o jun re niq'uex nubij quire' chique, yen chuka' re xinalax chi'icojol xquinq'uex nimbij che re jun vinak re' che vichin yen.\x + \xo 8.38 \xt Mt 10.33; Lc 9.26; 12.9; 2 Ti 2.12.\x* Quire' xtimban tak xquimpa chic jun bey, y junan chic nuk'ij riq'uin re Nata' y je vichibil-pa re lok'olaj tak ángeles. \c 9 \nb \v 1 Y chuka' re Jesús xubij chique re jec'o riq'uin: Can katzij nimbij chiva, che re Dios can xtic'ue' pa kave', chin xkojruban gobernar.\x + \xo 9.1 \xt Lc 22.18.\x* Y can xtik'alajin re ru-poder. Y jec'o chiva yex re can man xque'com-ta, xa c'aja tak quitz'eton chic can\x + \xo 9.1 \xt Mt 16.28; Lc 9.27.\x* ronojel re xtibanataj, xcha' re Jesús. \s1 Tak re je oxe' discípulos xquitz'at ruk'ij re Jesús \p \v 2 Y tak k'axnak chic vaki' k'ij, re Jesús xaxe re Pedro, re Jacobo y re Juan re xe'ruc'uaj-a pa rue' jun nema-loma.\x + \xo 9.2 \xt Mt 17.1; Lc 9.28.\x* Y re Jesús xjalataj rutzubal chiquivach re je oxe' ru-discípulos re'. \v 3 Y chuka' re rutziak can xjalataj ru-color. Roma camas rusakil xuban, can ancha'l re sakboch nika\x + \xo 9.3 \xt Dn 7.9; Mt 28.3.\x* pa rue-juyu' y hasta niyiq'uiloj. Y man jun ch'ajoy-tziak re nitiquir-ta nuban quire' rusakil cha re jun tziak re'. \v 4 Y xe'bec'ulum-pa re je ca'e' achi'a' quibini'an Elías y Moisés, y ye'tzijon riq'uin re Jesús. Re achi'a' re' je rusamajela' re Dios re xe'c'ue' ajuer can. \v 5 Y c'are' tak re Pedro xubij-apo cha re Jesús: Maestro, vova' otz kabanon. Takabana' oxe' ch'utak jay. Jun avichin rat, jun chin re Moisés y jun chin re Elías, xcha' cha re Jesús. \p \v 6 Re Pedro quire' xubij-apo y man rutaman-ta anchique roma tak xch'o-apo. Xa bin che man bin xe'rubila-apo. Can che je oxe' discípulos camas quixibin-qui'. \v 7 Y jare' tak c'o jun nube\x + \xo 9.7 \xt Ex 40.34.\x* xpiso quichin. Y chupan re nube re' c'o Jun re xch'o-pa y xubij: Jare' re Nuc'ajol\x + \xo 9.7 \xt He 1.1, 2; 2 P 1.17.\x* y yen camas ninjo'. Can tic'axaj c'a re rutzij. \p \v 8 Pero tak re discípulos xe'tzu'un chic-apo, xquitz'at che xa man jun chic c'o riq'uin re Jesús. Xa rion chic c'o can. \p \v 9 Y tak reje' je'xulam-pa chach re loma, re Jesús xuchalabej chique re ru-discípulos: Che man jun anchok cha titzijoj-va re xitz'at. Yex otz xtitzijoj pero tak yen re xinalax chi'icojol, xinc'astaj-yam-pa chiquicojol re anama'i', c'ajare' tak ruc'amon che yex xtitzijoj,\x + \xo 9.9 \xt Mt 17.9.\x* xcha' chique. \p \v 10 Y reje' can man xquitzijoj-ta re andex xquitz'at, pero niquic'utula' chiquivach andex xrajo' xubij re Jesús tak xubij che xtic'astaj-pa chiquicojol re anama'i'. \v 11 Y c'are' re je oxe' discípulos xquibij cha re Jesús: Yoj k'axnak pa kave' che can ja rat re Cristo re takom-pa roma re Dios. ¿Pero anchique roma tak re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas niquibij che nabey tiene que ne'ka re Elías,\x + \xo 9.11 \xt Mal 4.5; Mt 17.10.\x* c'ajare' tak xte'ka re Cristo? \p \v 12 Y re Jesús xubij chique: Can katzij-va che re Elías nipa nabey y nuban rubiyal ronojel. Mare' yex man tinojij che man xtibanataj-ta chuka' re je'tz'iban can chupan re ruch'abal re Dios, che yen re xinalax chi'icojol tiene que nink'asaj q'uiy tijoj-pokonal\x + \xo 9.12 \xt Gn 3.15; Zac 13.7.\x* y can man jun nuk'ij xtiban chua.\x + \xo 9.12 \xt Sal 22.6; Is 50.6; 53.2; Dn 9.26; Lc 23.11.\x* \v 13 Pero yen nimbij chiva che re Elías re' xpa-yan.\x + \xo 9.13 \xt Mt 11.14; 17.12; Lc 1.17.\x* Y camas xquiban-a cha. Can andex xquijo' xquiban-a cha. Can ancha'l nubij chupan re ruch'abal re Dios re tz'iban can, xcha' re Jesús chique. Re Elías re xunataj re Jesús xa ja re Juan Bautista. \s1 Re Jesús nuc'achojsaj jun ala' re c'o jun itzel espíritu riq'uin \p \v 14 Y tak re Jesús y re je oxe' ru-discípulos xe'bapon quiq'uin re nic'aj chic discípulos, reja' xutz'at che camas je q'uiy vinak re quimalon-apo-qui' chiquij, y chuka' ca'e-oxe' achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas quitz'amon-qui' che ch'abal quiq'uin re discípulos. \v 15 Conojel re vinak, tak xquitz'at che pitinak re Jesús, xsatz quic'o'x, y jonanin xe'ba y xquic'utuj ruxnokil-rach. \v 16 Y re Jesús xuc'utuj chique re ru-discípulos: ¿Anchok chij itz'amon-va-ivi' quiq'uin reje'? xcha' chique. \p \v 17 Pero jun chique re vinak xutz'am-apo rubixic cha re Jesús: Maestro, xcha' cha. Yen nc'amom-pa re nuc'ajol chava, roma c'o jun itzel espíritu riq'uin. Y re itzel espíritu re' can mem rubanon cha. \v 18 Y tak más nutz'am, xabanchique lugar c'o-va, nutorij pan ulef, y re ruchub can nicubub pa ruchi' y can nukach'ach'ej roray. Y camas chuka' rucojman chic roma quire' ruc'alvachin. Y mare' xinc'utuj utzil chique re a-discípulos chin tiquilisaj re jun itzel espíritu re' riq'uin re nuc'ajol. Pero man xe'tiquir-ta,\x + \xo 9.18 \xt Mt 17.16; Lc 9.40.\x* xcha' re ache. \p \v 19 Y re Jesús jare' xubij chique: Man jun vinak chupan re tiempo re' re rubanon-ta confiar-ri' riq'uin re Dios. Man tinojij che yen nojel tiempo xquinc'ue' iviq'uin y chuka' man tinojij che nojel tiempo xquixincoch'. Tic'ama-pa re ala' vova', xcha' chique. \p \v 20 Y xc'am-pa re ala' chach re Jesús. Pero tak re itzel espíritu xutz'at re Jesús, riq'uin ruchuk'a' xuyiquiquej\x + \xo 9.20 \xt Mr 1.26; Lc 9.42.\x* can re ala' y xutorij pan ulef. Y re ala' nubolk'otela-ri' y nicubub chuka' pa ruchi'. \v 21 Y re Jesús xuc'utuj cha rutota' re ala': ¿Jenipa' tiempo tuc'alvachij-va-pa quire' re ala'? xcha' re Jesús. \p Y re tata'aj xubij: Can c'a co'ol tak quire' ruc'alvachim-pa. \v 22 Can q'uiy bey rutorin pa k'ak' y pa tak ya', chin nicom-ta. Pero vo xa rat yatiquir nato', tajoyovaj rach reja', tajoyovaj noch yen chuka' y kojato'. Quire' xubij re tata'aj cha re Jesús. \p \v 23 Pero re Jesús xubij cha re tata'aj: Vo xa rat yatiquir naban confiar-avi' viq'uin che yintiquir ninto' re ac'ajol, can xtibanataj-va re narayij. Pero re' ja rat yatc'o-va, roma re can nuban confiar-ri' tak nuc'utuj, can nibanataj-va re andex nrajo',\x + \xo 9.23 \xt Mt 17.20; Mr 11.22, 23; Lc 17.6; Jn 11.40; Hch 14.9.\x* xcha' re Jesús. \p \v 24 Y re rutota' re ala' can jare' xubij: Nimban confiar-vi'. Y chuka' can quinato' chin che más-ta xtimban confiar-vi'\x + \xo 9.24 \xt Lc 17.5.\x* aviq'uin. Y tak re tata'aj xubij re tzij re', can cof xubij, roma camas nem re bis c'o pa ránma. \p \v 25 Tak re Jesús xutz'at che camas je q'uiy vinak re niquimol-apo-qui', reja' cof xch'o cha re itzel espíritu, y xubij cha: Rat re abanon cha re ala' re' che mem y tocon, catel-a\x + \xo 9.25 \xt Hch 10.38; 1 Jn 3.8.\x* y man chic catzolaj-pa riq'uin, xcha' cha. \p \v 26 Y re itzel espíritu nurak ruchi' xel-a riq'uin re ala'. Pero camas xuyiquiquej can. Y re ala' xpune' can pan ulef, can ancha'l jun quiminak. Y mare' je q'uiy vinak xe'bin che re ala' xcom. \v 27 Pero re Jesús xutz'am ruk'a' y xuyac. Y re ala' can jare' xyacataj-pa. \p \v 28 Y tak re discípulos jec'o chic quion pa jay riq'uin re Jesús, xquic'utuj cha: ¿Anchique roma yoj man xojtiquir-ta xkalisaj-a re itzel espíritu?\x + \xo 9.28 \xt Mt 17.19.\x* xe'cha' cha. \p \v 29 Y re Jesús xubij chique: Re jun rach espíritu re' ndel, pero vo xa yex niban ayuno y oración, xcha' chique. \s1 Re Jesús nubij chic jun bey che xtiquimisas \p \v 30 Y tak reje' je'elinak chic-pa chire', xe'k'ax pa Galilea. Pero re Jesús man nrajo-ta che ninabex che reja' nak'ax chire'. \v 31 Roma reja' nrajo' che re ru-discípulos niquitamaj can, mare' xubij chic jun bey chique: Yen re xinalax chi'icojol, can xquinjach-va pa quik'a' re vinak\x + \xo 9.31 \xt Lc 9.44.\x* y xquinquiquimisaj.\x + \xo 9.31 \xt Jn 3.14.\x* Jac'a tak yin quiminak chic, pa rox k'ij xquinc'astaj-pa\x + \xo 9.31 \xt Mt 17.22, 23; Mr 8.31; Jn 2.19; 10.18; Hch 2.23, 24.\x* chiquicojol re anama'i'. \p \v 32 Pero re discípulos man xk'ax-ta pa quive' re xbex chique roma re Jesús. Y niquixibij-qui' niquic'utuj cha andex ndel-va che tzij. \s1 Re vinak nrajo' nic'ue' ruk'ij can tusuju-ri' chubanic xabanchique samaj \p \v 33 Y re Jesús je ruchibil-a re ru-discípulos xe'bapon pa tenemit Capernaum. Y tak c'o chic pa jay, reja' xuc'utuj chique re ru-discípulos. Y yex ¿andex re nich'ojela' chivach tak katz'amom-pa bey? xcha' chique. \p \v 34 Pero re discípulos man xe'k'ajan-ta-apo cha re Jesús, roma tak je'pitinak po bey, xa xquich'ojela' chiquivach anchique chique reje'\x + \xo 9.34 \xt Pr 13.10; Mt 18.1; Lc 9.46.\x* re c'o más ruk'ij. \v 35 Y re Jesús xtz'uye-ka. C'are' xe'rayoj-apo che je doce ru-discípulos y xubij chique: Vo xa c'o jun nrajo' che ja reja' re c'o ruk'ij, can tuna-ka-ri' che xa manak ruk'ij y tusuju-ri' chin nuban xabanchique samaj quichin conojel.\x + \xo 9.35 \xt Mt 20.26, 27; Mr 10.43.\x* \p \v 36 Y re Jesús xbo'rc'ama-pa jun ch'et ac'ual y xuya' chire' pa quinic'ajal.\x + \xo 9.36 \xt Mt 18.2.\x* C'are' xuch'ilej y xubij chique re ru-discípulos: \v 37 Re yacayon vichin pa ránma y can niqui'cot nuc'ul jun ac'ual ancha'l re', man xe-ta xtuc'ul re ac'ual, xa can xquinruc'ul chuka' yen. Y re nic'ulu vichin yen, man xe-ta chuka' yen re xquinruc'ul, xa can xtuc'ul chuka' re takayom-pa vichin.\x + \xo 9.37 \xt Mt 10.40; Lc 9.48.\x* \s1 Re man ye'tzelan-ta kachin, kachibil-ki' quiq'uin \p \v 38 Y re Juan xubij-apo cha re Jesús: Maestro, yoj xkatz'at jun ache re pan abe' rat ye'rulisaj-va itzel tak espíritu, re man kachibil-ta, mare' xkabij cha che man chic tuban re ntajin chubanic.\x + \xo 9.38 \xt Nm 11.27, 28; Lc 9.49.\x* \p \v 39 Y re Jesús xubij: Man chic tibij quire' cha, roma vo xa pa nube' yen ye'rubanala' milagros, can nitiquir-va, y man xtijalataj-ta re nunojij y can ja-ta re' xtich'o-ka itzel tak tzij chuij. \v 40 Roma re man ye'tzelan-ta kachin, can kachibil-va-ki' quiq'uin. \v 41 Y re vinak re otz yixquitz'at roma viq'uin yen re Cristo yixc'o-va, astapa' xa ba' rax-ya' re xtiquiya' chiva, can katzij nimbij che can c'o rajal-ruq'uixel xtiquic'ul roma quire' niquiban.\x + \xo 9.41 \xt Mt 10.42.\x* \s1 Tivok'ex rach re vinak re nibano cha jun rajc'ual re Dios che nitzak pa mac \p \v 42 Vo xa c'o jun vinak re c'a ba-oc quinrunimaj-va y nipa-ta chic jun vinak y nuban cha che nitzak pa mac, re vinak re' man otz-ta re nuban. Y mare' antes che nuban re etzelal re', más-ta otz cha reja' che nixim-ta jun moma' aboj chukul y ne'torex can pa mar.\x + \xo 9.42 \xt Mt 18.6; Lc 17.1, 2.\x* \v 43 Mare' vo xa jun ak'a' nibano chava che yamacun, más otz che nachoy-a.\x + \xo 9.43 \xt Mt 5.30; 18.8; Col 3.5; He 12.1.\x* Roma más otz che manak jun ak'a' y yatoc chupan re c'aslen re man niq'uis-ta, que chach c'o-ta che ca'e' ak'a' y yaba pan infierno, anche' c'o-va re k'ak' re man nichup-ta. \v 44 Re lugar re jec'o jut chin niquich'aculaj-ka re ach'acul re man ye'com-ta, y c'o chuka' k'ak' re man nichup-ta.\x + \xo 9.44 \xt Is 66.24; 2 Ts 1.9.\x* \v 45 Y vo xa jun avakan nibano chava che yamacun, más otz che nachoy-a. Roma más otz che manak jun avakan y yatoc chupan re c'aslen re man niq'uis-ta, que chach che ca'e' avakan c'o y ya'tetorex can pan infierno, anche' c'o-va re k'ak' re man nichup-ta. \v 46 Re lugar re jec'o jut chin niquich'aculaj-ka re ach'acul re man ye'com-ta, y c'o chuka' k'ak' re man nichup-ta. \v 47 Y vo xa jun anak'avach re nibano chava che yamacun, más otz che nalisaj-a.\x + \xo 9.47 \xt Ro 8.13; Ga 5.24.\x* Roma más otz che manak jun anak'avach y yatapon chila' riq'uin re Dios, re anche' ja reja' re nibano gobernar, que chach c'o-ta che ca'e' anak'avach y ya'tetorex can pan infierno, \v 48 re lugar re jec'o jut chin niquich'aculaj-ka re ach'acul re man ye'com-ta, y c'o chuka' k'ak' re man nichup-ta. \p \v 49 Can ronojel chicop re ye'quimisas re ye'suj cha re Dios, ye'tzayex.\x + \xo 9.49 \xt Lv 2.13.\x* Quire' chuka' conojel vinak xque'tzayex, pero man riq'uin-ta chic atz'am, xa riq'uin k'ak'. \v 50 Re atz'am camas otz. Pero xe-ta re atz'am niq'uis-ta-a re rutzayil, ¿andex como rubanic niban yex chin quire' nitzolaj-ta chic-pa re rutzayil? Man jun. Mare' yex tichajij re ic'aslen, chin quire' man quixoc ancha'l re atz'am re man nitzayin-ta chic, y chuka' manak-ta ayoval chi'icojol,\x + \xo 9.50 \xt Ro 12.18.\x* quire' xubij re Jesús. \c 10 \s1 Re vinak je'c'ulan man otz-ta niquijach-qui' \p \v 1 Y c'are' re Jesús je ruchibil-a re ru-discípulos xel-a chire' y xba pa Judea. Y xk'ax chuka' juc'an chic-apo re rakan-ya' Jordán.\x + \xo 10.1 \xt Mt 19.1.\x* Chire' camas chuka' q'uiy vinak xquimol-qui' riq'uin. Y reja' xutz'am ruc'utic re ruch'abal re Dios chiquivach, can ancha'l-va rubanom-pa. \v 2 Y jare' tak jec'o achi'a' fariseos xe'bapon riq'uin re Jesús chin niquitojtobej y chin che nitzak-ta pa quik'a'. Y mare' xquic'utuj cha vo xa ruc'amon che jun ache nujach-ri' riq'uin re ruxayil.\x + \xo 10.2 \xt Mt 19.3.\x* \v 3 Y re Jesús xubij chique re achi'a' re': ¿Andex rubin can re Moisés chiva che niban? xcha' chique. \p \v 4 Y reje' xquibij: Re Moisés can ruyi'on-va can k'ij cha re ache che nuban jun vuj anche' nubij-va che xujach-ri'\x + \xo 10.4 \xt Dt 24.1; Mt 5.31; 19.7.\x* riq'uin re ruxayil y tuya' can, xe'cha' reje'. \p \v 5 Y re Jesús can jare' xubij chique: Can ancha'l c'a icoversan re ivánma yex chupan re etzelal, can quire' chuka' xbanataj ajuer can pa ru-tiempo re Moisés.\x + \xo 10.5 \xt Dt 9.6; Hch 13.18.\x* Xa mare' tak reja' xubij che can tiban quire'. \v 6 Jac'a re xtiquir-va-pa xa man quire-ta. Re xtiquir-va-pa, tak re Dios xuban re ruch'ulef, can ache y ixok xuban. Can man rion-ta re ache y man rion-ta chuka' re ixok.\x + \xo 10.6 \xt Gn 1.27; 2.20-23; 5.2.\x* \v 7 Mare' re ache man chic xtic'ue-ta quiq'uin rute-rutota'. Xa xtic'ue' riq'uin re ruxayil, \v 8 y che je ca'e' xa jun c'a xtiquiban.\x + \xo 10.8 \xt Gn 2.24; 1 Co 6.16; Ef 5.31.\x* Roma tak quic'uan chic-qui', man chic je ca'e-ta vinak, xa jun chic quibanon. \v 9 Mare' re xa jun chic rubanon re Dios chique, man tuban re vinak che ye'rujach, xcha' re Jesús. \p \v 10 Tak re Jesús y re ru-discípulos jec'o chic pa jay, xe'pa re discípulos xquic'utula' cha re Jesús che andex xrajo' xubij riq'uin re ch'abal re ye'rubij chique re achi'a' fariseos. \v 11 Y re Jesús xubij chique: Xabanchique ache re nujach-ri' riq'uin re ruxayil\x + \xo 10.11 \xt Mt 5.32; 19.9; Lc 16.18.\x* y c'are' nuc'am chic jun ixok, re ache re' nimacun chach re ruxayil. \v 12 Y quire' chuka' re ixok re nujach-ri' riq'uin re ruchijil y niba chic riq'uin jun ache, re ixok re' can nimacun chuka'.\x + \xo 10.12 \xt Ro 7.3.\x* Quire' xubij chique re discípulos. \s1 Re Jesús ye'ruban bendecir re ac'ola' \p \v 13 Y re vinak ye'quic'amala-pa re ac'ola' riq'uin re Jesús, chin che nuya-ta-a re ruk'a' pa quive'. Pero re discípulos xa xquibij chique re vinak che man tiquiban quire'.\x + \xo 10.13 \xt Mt 19.13; Lc 18.15.\x* \v 14 Jac'a tak re Jesús xutz'at re niquiban re ru-discípulos, xpa ruyoval, roma man otz-ta xutz'at re ye'tajin chubanic, y xubij chique: Tiya' k'ij chique re ac'ola' che que'pa viq'uin, y man que'ik'at. Roma re xque'oc pa ruk'a' re Dios, xaxe re je ancha'l ac'ola'. \v 15 Y can katzij nimbij chiva, che re man niquiban-ta ancha'l re ac'ola' chin niquijach-qui' pa ruk'a' re Dios, can man xque'oc-ta pa ruk'a' re Dios,\x + \xo 10.15 \xt Mt 18.3.\x* xcha' chique re ru-discípulos. \p \v 16 Y reja' xe'ruch'ilej y xuyala' ruk'a' pa quive' re ac'ola' chin xe'ruban bendecir. \s1 Jun ache biyom nitzijon riq'uin re Jesús \p \v 17 Y tak re Jesús xutz'am chic-a rubey je ruchibil-a re ru-discípulos, c'o jun ache jonanin xbeka riq'uin, xuque' chach, y xubij cha: Rat utzulaj Maestro, ¿andex re ruc'amon che nimban yen chin che ninvel-ta re c'aslen re man niq'uis-ta?\x + \xo 10.17 \xt Mt 19.16; Lc 18.18.\x* xcha'. \p \v 18 Y re Jesús xubij cha: ¿Anchique roma tak nabij chua che yen yin otz? Roma can man jun vinak re otz-ta, xa can xe c'a jun re otz y re' ja re Dios. \v 19 Y yen nimbij che rat ataman re lajuj mandamientos re xuya' re Dios pa ruk'a' re Moisés ajuer can, che rat ache re yatc'ulan man camacun riq'uin jun chic ixok, man caquimisan,\x + \xo 10.19 \xt Ex 20.12-16; Ro 13.9; Stg 2.11.\x* man catelak', man tatz'uc tzij chij jun chic vinak, man tak'ol jun vinak chin che nalisaj chach re xa richin reja', taya' quik'ij re ate-arta', xcha' re Jesús cha. \p \v 20 Y re ache xubij cha re Jesús: Maestro, c'a yin co'ol che' tak nbanom-pa ronojel re'. \p \v 21 Y re Jesús xutzu' rach re ache tak xubij quire', y camas xrajo', y c'are' xubij cha: C'a c'o jun cosa re man abanon-ta. Man ajachon-ta re abiyomal chiquivach re vinak re camas je meba'. Ta'c'ayij ronojel re c'o aviq'uin\x + \xo 10.21 \xt Mt 19.21; Lc 12.33; Hch 2.45.\x* y re rajal tajacha' chiquivach re vinak camas je meba', chin quire' nic'ue' abiyomal chila' chicaj. Y catampa viq'uin y catzake' chuij, y man tapokonaj nak'asaj tijoj-pokonal\x + \xo 10.21 \xt Hch 14.22; 2 Ti 3.12.\x* nutzij yen, ancha'l xa can yatbinak chuxe' jun cruz, xcha' cha. \p \v 22 Y tak re ache xuc'axaj re tzij re xubij re Jesús cha, can k'alaj che xbison-ka pa ránma, roma camas biyomal c'o riq'uin. Y can nibison tak xba roma man nrajo-ta che ndel re rubiyomal pa ruk'a'. \p \v 23 Y re Jesús xe'rutzu' re ru-discípulos, y xubij chique: Re c'o quibiyomal, camas c'ayef che ye'oc pa ruk'a' re Dios.\x + \xo 10.23 \xt Mt 19.23; Lc 18.24.\x* \p \v 24 Y re ru-discípulos re Jesús can anchique-la xquina' tak xquic'axaj re tzij re xubij re Jesús. Pero reja' xubij chic jun bey chique: Vajc'ual, xcha' chique. Re can quiyi'on cánma riq'uin re quibiyomal,\x + \xo 10.24 \xt Job 31.24; Sal 52.7; 62.10; 1 Ti 6.17.\x* camas c'ayef che ye'oc pa ruk'a' re Dios. \v 25 Mare' yen nimbij che man c'ayef-ta che nak'ax jun camello pa ch'et rujulil jun bak chin t'iso'n, que chach jun biyom ndoc-ta pa ruk'a' re Dios, xcha' re Jesús. \p \v 26 Pero tak re discípulos xquic'axaj chic jun bey re tzij re xubij re Jesús, xsatz quic'o'x y xquibila' chiquivach: Vo xa can ancha'l re nubij, quire', man jun xticolotaj, xe'cha'. \p \v 27 Y re Jesús xe'rutzu' chic re ru-discípulos jun bey y xubij chique: Re vinak man ye'tiquir-ta niquicol-qui', jac'a re Dios can nitiquir-va ye'rucol, roma reja' ronojel nitiquir nuban,\x + \xo 10.27 \xt Jer 32.17; Mt 19.26; Lc 1.37.\x* xcha' chique. \p \v 28 Y jare' tak re Pedro xubij cha: Rat ataman che yoj kayi'on can ronojel re c'o kaq'uin, chin che yojtzakatal\x + \xo 10.28 \xt Mt 19.27; Lc 18.28.\x* chavij. \p \v 29 Pero re Jesús can jare' xubij: Can katzij nimbij chiva, che xabanchique vinak can c'o q'uiy cosas xtuc'ul, vo xa nutzij yen y roma re utzulaj ch'abal chin re Dios ruyi'on can rachoch, ruch'alal alabo y xtani', rute-rutota', ruxayil, rajc'ual o rulef. \v 30 Can q'uiy c'a xtuc'ul re nibano quire'. Can pa ciento c'a más re xtuc'ul-yan chupan re tiempo re katz'amon. Xtuc'ul-yan rachoch, ruch'alal alabo y xtani', rute', rajc'ual o rulef. Y astapa' riq'uin tijoj-pokonal\x + \xo 10.30 \xt Mt 5.11, 12; Hch 14.22; Ro 5.3; 1 Ts 3.3; 2 Ti 3.12; 1 P 4.12-16.\x* roma xe'tzake' chuij yen, pero chupan re jun chic tiempo chakavach-apo, can xtuc'ul re ruc'aslen re man niq'uis-ta.\x + \xo 10.30 \xt Lc 18.30.\x* \v 31 Y je q'uiy re camas quik'ij vocame, pero xtapon re k'ij tak manak chic quik'ij xtic'ue'. Y je q'uiy re manak quik'ij vocame, pero xtapon re k'ij tak xtic'ue' quik'ij,\x + \xo 10.31 \xt Mt 19.30; 20.16; Lc 13.30.\x* xcha' re Jesús. \s1 Re Jesús nunataj chic jun bey che xtiquimisas \p \v 32 Re Jesús y re ru-discípulos y re nic'aj chic vinak, quitz'amon-a bey pa tenemit Jerusalén. Y jac'a re Jesús re nabey-a chiquivach, y mare' re ru-discípulos y re vinak can anchique-la niquitz'at y quixibin-qui' je'tzakatal-a chij. C'are' re Jesús xe'rujach-a ba' re je doce ru-discípulos y xubij chic chique re andex che tijoj-pokonal xtuk'asaj.\x + \xo 10.32 \xt Mt 20.17-19; Mr 8.31; 9.31; Lc 9.22; 18.31-33.\x* \v 33 Reja' xubij chique: Yex itaman che pa tenemit Jerusalén katz'amon-va-a bey, y ja chire' re xquinjach-va yen re xinalax chi'icojol. Xquinjach pa quik'a' re principal tak sacerdotes y pa quik'a' re achi'a' re je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas. Y reje' xtiquibij che quinquimisas. Y chuka' xquinquijach pa quik'a' vinak re man je israelitas-ta. \v 34 Y re vinak re' xque'tze'en\x + \xo 10.34 \xt Sal 22.6-8; Is 53.3; Lc 22.63; 23.11.\x* chuij, xquinquichubaj, xquinquich'ay y c'are' xquinquiquimisaj. Pero pa rox k'ij xquinc'astaj-pa chiquicojol re anama'i'. \s1 Re niquijo' re Jacobo y re Juan \p \v 35 Y re Jacobo y re Juan, re je ruc'ajol re ache rubini'an Zebedeo, xe'jelon-apo riq'uin re Jesús, y xquibij cha: Maestro, xe'cha' cha. Yoj nakajo' nakac'utuj jun utzil chava.\x + \xo 10.35 \xt Mt 20.20.\x* Pero tabana' utzil can naban re xtakac'utuj chava, xe'cha' cha re Jesús. \p \v 36 Y reja' xubij chique: ¿Andex che utzil re nijo' yex? \p \v 37 Y reje' xquibij: Yoj nakajo' che tak ja chic rat re yabano gobernar, naban-ta chaka yoj che nic'ue' kak'ij, naya-ta k'ij chaka chin che yojtz'uye-ta-apo aviq'uin, jun-ta re nic'ue' pan avajquik'a' y jun-ta re pan axocon. \p \v 38 Pero re Jesús xubij chique: Yex man itaman-ta che can c'ayef nuban chiva re nic'utuj. Y mare' yen ninc'utuj chiva vocame: ¿Nicoch' como yex re xtiban chua yen? ¿Y nicoch' como chuka' yex jun tijoj-pokonal re ancha'l xtika pa nue' yen? xcha' re Jesús chique. \p \v 39 Reje' xquibij: Nakacoch', xe'cha' cha re Jesús. \p Y re Jesús xubij chic chique: Can katzij che yex xticoch' re ancha'l xtiban chua yen.\x + \xo 10.39 \xt Hch 12.2.\x* Chuka' can xticoch' jun tijoj-pokonal\x + \xo 10.39 \xt Ap 1.9.\x* re ancha'l xtika pa nue' yen. \v 40 Jac'a re nic'utuj chua che jun nitz'uye' pa vajquik'a' y jun pa nuxocon, re' man pa nuk'a-ta yen c'o-va chin che ninya' chiva. Roma re nic'utuj yex, re' xa quichin chic re xtubij re Dios che otz che ye'tz'uye' chire', xcha' re Jesús. \p \v 41 Y re je lajuj chic discípulos, tak xquic'axaj re niquijo' re Jacobo y re Juan,\x + \xo 10.41 \xt Mt 20.24.\x* xpa quiyoval chique. \v 42 Y jare' tak re Jesús xe'rayoj re ru-discípulos y xubij chique: Yen nimbij che yex jabal itaman che re banon chique che niquiban gobernar chach re ruch'ulef, ja reje' re ye'bano mandar pa quive' re vinak, mare' can niquina' che ja reje' re je cajaf.\x + \xo 10.42 \xt Lc 22.25.\x* Xa can xe re c'o quik'ij jare' re ye'bin re andex niban. \v 43 Pero chi'icojol yex man quire-ta. Roma vo xa c'o jun chiva yex re nrajo' nic'ue' ruk'ij, can tuna-ka-ri' che xa manak ruk'ij y tusuju-ri' chin nuban xabanchique samaj.\x + \xo 10.43 \xt Mr 9.35.\x* \v 44 Vo xa jun chiva yex can nrajo' che ja reja' re nabey y c'o-ta ruk'ij, can tuna-ka-ri' che xa manak ruk'ij y tusuju-ri' chin nuban xabanchique samaj quichin conojel. \v 45 Y quire' yen re xinalax chi'icojol. Yen man nimpokonaj-ta yinsamaj pa qui-cuenta re vinak,\x + \xo 10.45 \xt Jn 13.14; Fil 2.7.\x* roma can chubanic-va re' tak ximpa, y man ximpa-ta chin che jec'o chic nic'aj ye'bano-pa re nimbij chique. Can jac'a yen re yimbano re samaj, y can xtinya' chuka' re nuc'aslen chin quire' je q'uiy re ye'colotaj\x + \xo 10.45 \xt Is 53.10.\x* chach re quimac, xcha' re Jesús. \s1 Re Jesús nuc'achojsaj jun moy rubini'an Bartimeo \p \v 46 C'are' re Jesús y re ru-discípulos xe'bapon pa tenemit rubini'an Jericó. Y tak reje' niquiya' can re tenemit, camas je q'uiy vinak re je'tzakatal-a\x + \xo 10.46 \xt Mt 20.29.\x* chiquij. Y chire' chuchi-bey c'o jun moy rubini'an Bartimeo, ruc'ajol jun ache rubini'an Timeo. Reja' tz'uyul chire', nuc'utula' c'a ru-limosna chique re vinak re ye'k'ax chire'.\x + \xo 10.46 \xt Lc 18.35.\x* \v 47 Y tak reja' xuc'axaj che nak'ax-yan chire' re Jesús aj-Nazaret, reja' cof xch'o y xubij: Tajoyovaj noch rat Jesús, re yat rey-rumam can re Rey David,\x + \xo 10.47 \xt Jer 23.5; Ro 1.3; Ap 22.16.\x* xcha'. \p \v 48 Y je q'uiy vinak xquibila' cha: Ch'oj-achi'. \p Pero reja' xa más cof nich'o y nubij: Rat re yat rey-rumam can re Rey David, tajoyovaj noch roma quire' nbanon, nicha'. \p \v 49 Y re Jesús xuc'axaj ruch'abal re ache moy. Mare' xpa'e-ka y xubij che tayox-pa. Y can jare' xbecayoj-pa y xquibij cha: Man taxibij-avi'. Jo'. Re Jesús yarayoj, xe'cha' cha. \p \v 50 Y re ache can xe xuc'axaj quire', can jare' xyacataj-pa. Xuya' can re ruk'u' chire' y xba-apo riq'uin re Jesús. \v 51 Y re Jesús xuc'utuj cha: ¿Andex najo'? Y re ache moy xubij cha: Maestro, yen ninjo' yintzu'un. \p \v 52 Y re Jesús can jare' xubij cha: Vocame otz yaba, roma yatzu'un chic. Y roma xaban confiar-avi' viq'uin,\x + \xo 10.52 \xt Mt 9.22.\x* mare' xac'achoj. Y re moy can xtzu'un-va\x + \xo 10.52 \xt Is 29.18; 35.5; 42.6, 7.\x* y xba chij re Jesús. \c 11 \s1 Tak re Jesús nakaj chic c'o-va-apo cha re tenemit Jerusalén \p \v 1 Y tak nakaj chic jec'o-va chique re aldea quibini'an Betfagé y Betania, xa ba' chic nrajo' che ye'bapon pa tenemit Jerusalén, roma can chuxe' chic-apo re loma rubini'an Olivos\x + \xo 11.1 \xt Mt 21.1; Lc 19.29; Hch 1.12.\x* jec'o-va, jare' tak re Jesús xe'rutak-a je ca'e' chique re ru-discípulos. \v 2 Reja' xubij-a chique: Quixbiyin-apo chupan la aldea la nitz'at-apo chila'. Y can xe xquixoc-apo, jare' xtivel jun alaj burro\x + \xo 11.2 \xt Jn 12.14.\x* ximil can chire'. Y re chicop re' can man jun ch'ocolbeyon richin. Tisolo-pa y tic'ama-pa chua. \v 3 Y vo xa c'o jun xtibim-pa chiva anchique roma nisol re chicop, tibij cha che ndoc cha re Ajaf,\x + \xo 11.3 \xt Sal 24.1.\x* pero cha'nin xto'rya' can, quixcha' can cha, jare' xbex-a chique roma re Jesús. \p \v 4 Y re je ca'e' discípulos xe'ba. Tak xe'bapon, xquivel re alaj burro ximon can chire' po bey, re anche' c'o-va re entrada chin re jay. Y reje' xquisol-pa. \p \v 5 Pero tak reje' ye'tajin chusolic re alaj burro, xe'tz'et-pa coma jun ca'e-oxe' vinak re jec'o chire' y xquibij chique re je ca'e' discípulos: ¿Andex yixtajin chubanic chire'? ¿Anchique roma nisol re ch'et alaj burro? xe'cha-pa chique. \p \v 6 Y re discípulos xquibij re rubin-a re Jesús chique. Y re xe'tz'eto-pa quichin xquiya' k'ij chique chin che xquisol-a y xquic'uaj-a re alaj burro re'. \v 7 Y re discípulos re' xquic'am-pa re alaj burro cha re Jesús. C'are' xquiya' quik'u' chij re chicop re', chin che re Jesús xch'oque-a chij.\x + \xo 11.7 \xt Zac 9.9.\x* \v 8 Y je q'uiy chique re vinak, xquiriq'uila' re quik'u' pa rubey\x + \xo 11.8 \xt Mt 21.8.\x* re Jesús chin niquiya' ruk'ij. Y nic'aj chic xe'bequic'amala-pa ruk'a' tak che' re nibex palma cha chin xquivak pa rubey. Reje' quire' xquiban chin che xquiya' chuka' ruk'ij re Jesús. Y quire' niquibanala' tak je'binak. \p \v 9 Re vinak re je nabey chach re Jesús y re je xambay can, jun pa quichi' niquiban tak niquibij: ¡Matiox che pitinak re Jun re'! ¡Reja' can banom-pa bendecir\x + \xo 11.9 \xt Sal 118.26; Mt 21.19; Lc 19.37, 38; Jn 12.13.\x* y pitinak pa rube' re Ajaf Dios! \v 10 ¡Matiox che nitzolaj-yan chic-pa ruk'ij re David re karta' re xc'ue' ajuer can! ¡Matiox cha re Dios re c'o chila' chicaj!\x + \xo 11.10 \xt Sal 148.1.\x* xe'cha' re vinak. \p \v 11 Y re Jesús xoc-apo pa tenemit Jerusalén, y xbak'ax-pa pa rachoch re Dios y xe'rutz'at can re jec'o chire'. Y tak xoc-pa re ak'a', reja' je ruchibil-a re je doce ru-discípulos xe'ba pan aldea rubini'an Betania. \s1 Tak re Jesús xubij cha re jun che' rubini'an higuera che man jun bey chic xtivachin \p \v 12 Pa ruca'n k'ij tak quitz'amon bey chin je'tzolojnak-pa pa Betania y ye'ba pa Jerusalén, re Jesús xpa ch'umunic rupan.\x + \xo 11.12 \xt Mt 21.18.\x* \v 13 Y reja' c'ac'anaj xutz'at-va-apo che c'o jun che' rubini'an higuera tiquil, y camas jabal rubanon re ruxak. Xba-apo chuxe' chin no'rcanoj-pa vo xa c'o rach. Pero tak xapon-apo chuxe' xa manak rach, xa rion ruxak.\x + \xo 11.13 \xt Mt 21.19.\x* Roma man ru-tiempo-ta che nivachin. \v 14 Jare' tak re Jesús xch'o cha re che' y xubij: Man jun bey chic xcavachin. Can man jun chic vinak xtitijo avach, xcha' cha re che'. Y re ru-discípulos xquic'axaj re xubij. \s1 Tak re Jesús xe'rukotaj-pa re vinak ye'c'ayin y re ye'lok'on pa rachoch re Dios \p \v 15 Y xe'bapon chic pa tenemit Jerusalén. Y re Jesús xba pa rachoch re Dios. Pero tak reja' c'o chic chire', xe'rukotaj-pa re vinak ye'c'ayin y re ye'lok'on.\x + \xo 11.15 \xt Mt 21.12; Lc 19.45; Jn 2.14, 15.\x* Y chique re vinak re ye'jalo rach mero xe'rutiquimila' can re qui-mesas. Y quire' chuka' xuban can chique re quich'acat re ye'c'ayin palomas. \v 16 Y reja' man xrajo-ta che re vinak quic'uan ejka'n, ye'k'ax chupan re rachoch re Dios. \v 17 C'are' reja' xuc'ut chiquivach re vinak riq'uin re ruch'abal re Dios, che re rachoch re Dios xa can chin-va oración. Mare' reja' xubij chique re vinak, che chupan re ruch'abal re Dios tz'iban can che re vachoch jay chin niquiban orar conojel vinak re jec'o chach re ruch'ulef.\x + \xo 11.17 \xt Is 56.7.\x* Jac'a yex xa ancha'l cachoch elek'oma'\x + \xo 11.17 \xt Jer 7.11.\x* ibanon cha. \p \v 18 Y re' xc'axax coma re principal tak sacerdotes y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas. Pero roma reje' ye'quitz'at re vinak che camas xsatz quic'o'x y can anchique-la xquina' roma re enseñanza re nuc'ut re Jesús chiquivach, mare' xa can niquicanola' c'a andex rubanic niquiban chin niquiquimisaj re Jesús.\x + \xo 11.18 \xt Lc 19.47.\x* Re principal tak sacerdotes y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas niquixibij-qui' chach re Jesús, roma xa can bama conojel vinak jabal niquic'axaj re nuc'ut. \v 19 Y tak xk'okumar-pa, re Jesús je ruchibil-a re ru-discípulos xe'ba. Man xe'c'ue-ta-ka chire' pa tenemit Jerusalén. \s1 Re jun che' rubini'an higuera re xchakij-ka \p \v 20 Namak'a' cha re ruca'n k'ij, tak quitz'amon bey pa Jerusalén, xquitz'at che chake'j chic re che' rubini'an higuera re xubij can re Jesús che man jun bey chic xtivachin.\x + \xo 11.20 \xt Mt 21.19.\x* \v 21 Y re Pedro cha'nin xbeka chuc'o'x, y xubij cha re Jesús: Maestro, tatz'eta' la higuera, xa can xchakij-va-ka ancha'l re xabij, xcha-apo cha re Jesús. \p \v 22 Pero re Jesús xubij chique conojel re ru-discípulos: Yex chuka' nic'atzin che niban confiar-ivi' riq'uin re Dios. \v 23 Y can katzij nimbij chiva che xabanchique nibin cha re loma re' che tel-a vova'\x + \xo 11.23 \xt Mt 17.20; 21.21; Lc 17.6.\x* y tak'ax pa mar, can quire' nibanataj. Vo xa can katzij nuban confiar-ri' y man nubij-ta-ka pa ránma che xa man la'k nibanataj-ta re'. \v 24 Mare' yen nimbij chiva che ronojel re nic'utuj tak yex niban orar y ninimaj che can xtic'ul-va, can quire' xtibanataj.\x + \xo 11.24 \xt Lc 11.9; Jn 14.13; 15.7; 16.24; Stg 1.5, 6.\x* \p \v 25 Y tak niban orar, can man-ta jun re nik'ato richin. Roma vo xa c'o jun vinak re c'o rumac rubanon chivach, ticuyu'.\x + \xo 11.25 \xt Mt 6.14; Ef 4.32; Col 3.13.\x* Chin quire' re Karta' re c'o chila' chicaj xquixrucuy chuka' yex riq'uin re imac re ye'banala' chach. \v 26 Roma vo xa yex man nicuy-ta rumac jun vinak re c'o etzelal rubanon chiva,\x + \xo 11.26 \xt Mt 18.35.\x* chuka' re Karta' re c'o chila' chicaj man xtucuy-ta re imac re yixtajin chubanic chach. \s1 Jec'o ye'c'utun cha re Jesús che anchique xyi'o autoridad pa ruk'a' \p \v 27 Re Jesús y re ru-discípulos xe'bapon chic jun bey pa tenemit Jerusalén. Y chire' pa rachoch re Dios c'o-va re Jesús tak xe'bapon re principal tak sacerdotes riq'uin, y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas y chibil chuka' re rejeta'k tak achi'a' re c'o quik'ij.\x + \xo 11.27 \xt Mt 21.23; Lc 20.1.\x* \v 28 Y xquic'utuj cha: ¿Anchique xyi'o autoridad pan ak'a' chin xa'kotaj-a re vinak xe'c'ayin pa rachoch re Dios? ¿Y anchique xyi'o autoridad chava chin che q'uiy cosas ya'banala' chiquicojol re vinak? xe'cha' cha. \p \v 29 Xpa re Jesús xubij chique re achi'a' re': Yen chuka' c'o jun cosa ninjo' ninc'utuj chiva. Y vo xa yex xtibij chua, yen chuka' xtimbij chiva anchique ya'yon autoridad chua yen chin ye'mbanala' re cosas re'. \v 30 Tic'axaj jabal re xtinc'utuj chiva. ¿Re Juan xtak-pa roma re Dios chin xe'ruban bautizar re vinak? ¿O xa vinak xe'bin cha che quire' tubana'? Tibij chua andex ninojij, xcha' chique. \p \v 31 Y re principal tak sacerdotes, re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas y chuka' re rejeta'k tak achi'a' re c'o quik'ij, xquibila' chiquivach: ¿Y vocame andex xtakabij cha re Jesús? Roma vo xa xtakabij che re Juan ja re Dios takayom-pa richin, re Jesús xtubij chaka: ¿Anchique roma tak man xinimaj-ta? \v 32 Y vo xa nakabij che xa vinak xe'bin cha re Juan che tubana' quire', c'ayef nuban chaka yoj. \p Reje' xquibij-ka quire', roma quixibin-qui' chiquivach re vinak. Roma conojel re vinak can quitaman che re Juan jun rusamajel re Dios\x + \xo 11.32 \xt Mt 3.5; 14.5.\x* re xbex profeta cha. \v 33 Y c'are' xquibij-apo cha re Jesús: Yoj man kataman-ta. \p Y re Jesús can jare' chuka' tak xubij chique re achi'a' re': Roma yex man xixtiquir-ta xibij chua, quire' chuka' yen man xtimbij-ta chiva anchique ya'yon autoridad chua chin ye'mbanala' re cosas re', xcha' re Jesús. \c 12 \s1 Re ejemplo chiquij re itzel tak achi'a' kajoy tak ulef \p \v 1 Y re Jesús, riq'uin ejemplo xch'o quiq'uin re achi'a' c'o quik'ij. Reja' quire' c'a xubij chique: Xc'ue' jun ache, xutic uva\x + \xo 12.1 \xt Sal 80.8; Is 5.1; Mt 21.33; Lc 20.9.\x* chach re rujuyu' y c'are' xuban co'c chij. Xuban chuka' ancha'l jun ch'et pila pan ulef anche' niyitz'-va re uva, y xuban chuka' jun torre y pa rue' re torre xc'ue-va rachoch re nichajin chin re juyu'. \p C'are' xuya' can pa kajic chique je ca'e-oxe' achi'a', y reja' c'ac'anaj xbo-va. \p \v 2 Y tak xapon re tiempo chin re cosecha, re rajaf re juyu' xutak jun ru-mozo quiq'uin re achi'a' re je'kajayon re ulef chuc'amic re uva kajbal chin re juyu'. \v 3 Pero tak xapon re mozo quiq'uin re achi'a' re je'kajayon re ulef, reje' xquitz'am re mozo y xquich'ay, y manak uva xquiya-a cha. \v 4 Y re rajaf re juyu' xutak chic-a jun ru-mozo chuc'amic re uva kajbal richin re ulef. Pero re achi'a' re je'kajayon re juyu' xa cha aboj xquic'ul-apo y xquisocola-a pa rujalom. Q'uiy cosas re xquibanala-a y xquibila-a cha, y quire' xquitak-a. \v 5 Pero re rajaf re juyu' xutak chic jun ru-mozo. Y re mozo re' xquimisas coma re je'kajayon re juyu'. Y c'o chic más ru-mozos xe'rutak, pero conojel c'o andex xban chique,\x + \xo 12.5 \xt 2 Cr 36.16; Neh 9.26; Hch 7.52; 1 Ts 2.15.\x* roma jec'o xe'ch'ay y jec'o xe'quimisas. \p \v 6 Y pa ruq'uisibal re rajaf re juyu' xaxe chic re ruc'ajol re camas nrajo' xc'ue' can riq'uin. Pero re rajaf re juyu' xutak-a re ruc'ajol\x + \xo 12.6 \xt Ro 8.3; Ga 4.4; 1 Jn 4.9.\x* quiq'uin re achi'a' re je'kajayon re ulef, roma reja' xunojij: Re achi'a' kajoy tak ulef, tak xtiquitz'at che can ja re nuc'ajol xtapon quiq'uin, can xtiquinimaj-va, xcha-ka pa ránma. \v 7 Pero tak re achi'a' re je'kajayon chin re ulef xquitz'at che ja re ruc'ajol re rajaf re juyu' xapon, xquibila' chiquivach: Jare' re xtoc can rajaf ronojel re juyu' kakajon. ¿Anchique roma man nakaquimisaj? Chin quire' pa kak'a' yoj nic'ue-va can re juyu', xe'cha'. \v 8 Y can quire-va xquiban. Xquitz'am y xquiquimisaj.\x + \xo 12.8 \xt Hch 2.23.\x* Xquilisaj-a chire' pa rujuyu'. Reje' xbequitorij can pa jun chic lado. \p \v 9 C'are' re Jesús xubij: ¿Andex como xtuban re rajaf re juyu' quiq'uin re achi'a' kajoy tak ulef? Re rajaf re juyu' xtipa y xque'ruquimisaj re je'kajayon chin re juyu' re' y re rujuyu' xtuya' chic can pa kajic chique nic'aj chic.\x + \xo 12.9 \xt Hch 28.23-28.\x* \p \v 10 Y yex ibanon leer re jun ch'abal re tz'iban can chupan re ruch'abal re Dios. Re ch'abal re' nubij quire': \q1 C'o c'a jun aboj\x + \xo 12.10 \xt Sal 118.22; Mt 21.42; Lc 20.17, 18; Ro 9.33; Ef 2.20; 1 P 2.7, 8.\x* re man xka-ta chiquivach re banoy tak jay. \q1 Pero re aboj re' can xoc-va, roma re aboj re' xa can c'o-va xcusan richin, \q1 y ja aboj re' re tz'amayon chin re jay chin che man nitzak-ta. \q1 \v 11 Roma can ja-va re Ajaf xbano re', y re inak'avach can man jun bey quitz'eton che quire-ta nibanataj. \q1 Quire' nubij chupan re ruch'abal re Dios re tz'iban can, xcha' re Jesús chique. \m \v 12 Y re achi'a' anchok quiq'uin xch'o-va re Jesús can xquijo' che xquitz'am-ta-a, roma xquinabej che re achi'a' re je'kajayon re juyu' re xe'runataj chupan re ejemplo, xa chiquij reje' xch'o-va. Y man jun xe'tiquir xquiban chin xquitz'am-ta-a,\x + \xo 12.12 \xt Mt 21.45, 46; Jn 7.30, 44.\x* roma niquixibij-qui' chiquivach re vinak re jec'o riq'uin. Reje' xquiya' can re Jesús y xe'ba. \s1 Nic'utux cha re Jesús vo xa otz o man otz-ta nitoj re impuestos \p \v 13 Y re achi'a' re' xe'quitak-pa nic'aj chic quichibil. Xe'quitak-pa ca'e-oxe' achi'a' fariseos y chuka' je ca'e-oxe' ruvinak re Rey Herodes, chin niquiya' pa c'ayef re Jesús y nitzak-ta pa quik'a' riq'uin re ch'abal re nubij.\x + \xo 12.13 \xt Mt 22.15; Lc 20.20.\x* \v 14 C'are' reje' xe'pa y xquibij cha re Jesús: Rat re yat jun Maestro, yoj can kataman che can xe-va re katzij re nika chavach y jare' re natzijoj. Y chuka' mana-ta re ruk'ij jun vinak re natz'at, xa can pa rubiyal nac'ut re ruch'abal re Dios. ¿Andex nabij chaka? ¿Ruc'amon como nakatoj re impuestos re nubij re César che nakatoj o xa man ruc'amon-ta? xe'cha' reje'. \p \v 15 Pero re Jesús can rutaman-va che riq'uin ca'e' quipalaj niquic'utuj quire' cha. Mare' reja' xubij chique: ¿Anchique roma yex can nitaj ik'ij chin yinitojtobej?\x + \xo 12.15 \xt Jn 8.6.\x* Tic'ama-pa re mero re' y tintz'eta-na rach, xcha' chique. \p \v 16 Y reje' xbequic'ama-pa re mero chin niquic'ut chach. Y c'are' reja' xuc'utuj chique: ¿Anchok rutzubal c'a la'? ¿Y anchok rube' chuka' la c'o chach la mero? \p Y reje' xquibij cha re Jesús: Chin re César, xe'cha'. \p \v 17 Y jare' tak re Jesús xubij chique: Titojo' c'a re impuestos cha re César riq'uin re mero re ruc'amon che niya' cha reja'. Y tiya' cha re Dios, ronojel re ruc'amon che niya' cha re Dios, xcha' re Jesús chique. \p Y reje' camas xsatz quic'o'x tak xquic'axaj re xubij re Jesús chique, roma man xe'tiquir-ta chij che xka pa quik'a'. \s1 Re anama'i' can xque'c'astaj-va \p \v 18 Y jare' tak nic'aj chique re achi'a' saduceos xe'bapon riq'uin re Jesús. Re achi'a' re' man niquinimaj-ta che re anama'i' xque'c'astaj chic-pa.\x + \xo 12.18 \xt Mt 22.23; Lc 20.27; Hch 23.8; 1 Co 15.12.\x* Y mare' reje' xquibij cha re Jesús: \v 19 Rat re yat jun Maestro, c'o jun cosa nakajo' nakac'utuj chava. Re Moisés can rutz'iban can chaka, che tak jun ache nuya' can re ruxayil roma xcom-a y man jun rajc'ual xuya' can riq'uin re ixok, jun chique re ruch'alal reja' re nic'ule' riq'uin re malca'n-ixok, chin quire' che c'o-ta rajc'ual nic'ue' riq'uin re ixok malca'n. Y vo xa jec'o rajc'ual ye'c'ue' riq'uin re ixok, ja re nabey rajc'ual ala' jare' re ndoc rajc'ual re ache quiminak chic.\x + \xo 12.19 \xt Gn 38.8; Dt 25.5, 6; Rt 4.5.\x* \v 20 Y reje' xquibij: Quire' xbanataj quiq'uin je vuku' achi'a' quich'alal-qui'. Re nabey xc'ule'. Pero xcom-a y man jun rajc'ual xc'ue'. \v 21 Xpa re ruca'n ache, re ruch'alal can re ache quiminak chic, xc'ule' riq'uin re malca'n-ixok. Pero chuka' re ache re' xcom-a y man jun rajc'ual xc'ue'. Re rox ache can quire' chuka' xuc'alvachij-a, ancha'l re je ca'e' nabey ruch'alal y re ixok c'a xc'ue-na can. \v 22 Che je vuku' achi'a' quich'alal-qui' quire' xquic'alvachila-a. Y man jun chique re je vuku' achi'a' re' xc'ue-ta rajc'ual. Y pa ruq'uisibal xcom chuka' re ixok. \v 23 Y re achi'a' saduceos xquibij cha re Jesús: Rat nabij che xtapon jun k'ij tak re anama'i' xque'c'astaj-pa. Tak xtapon re k'ij re', ¿anchok ruxayil c'a xtoc-va re ixok re'? Roma che je vuku' achi'a' quich'alal-qui' xe'c'ue-a riq'uin, xe'cha'. \p \v 24 Y re Jesús xubij chique re achi'a' re': Yex xa yixsatzanak riq'uin re xibij, roma man itaman-ta re andex nubij chupan re ruch'abal re Dios. Y can man k'axnak-ta pan ive' re ru-poder re Dios.\x + \xo 12.24 \xt Lc 1.37; Ro 4.17; Ef 1.19, 20.\x* \v 25 Roma tak xtapon re k'ij che re anama'i' xque'c'astaj-a, man chic xque'c'ule-ta, y chuka' man chic xque'quiya-ta-a quimi'al-cajc'ual chin ye'c'ule'. Reje' xa xque'oc ancha'l re ángeles\x + \xo 12.25 \xt Mt 22.30; Lc 20.35, 36.\x* re jec'o chila' chicaj. \v 26 Y re anama'i' can xque'c'astaj-va, y yen nimbij che yex jabal itaman andex re tz'iban can roma re Moisés, tak reja' xutz'at re zarza can nibac'o pa k'ak', y chire' xch'o-va-pa re Dios cha y xubij: Ja yen re ru-Dios re Abraham, re ru-Dios re Isaac y re ru-Dios chuka' re Jacob, xcha'.\x + \xo 12.26 \xt Ex 3.1-6.\x* \v 27 Y vo xa re je oxe' anama'i' re' xe'com-ta jumul y xa man-ta ye'c'astaj chic-pa jun bey, re Dios man-ta qui-Dios reje', roma re Dios can qui-Dios-va re c'o quic'aslen y man quichin-ta re anama'i'. Mare' yen nimbij che xa yixsatzanak riq'uin re nibij, xcha' re Jesús chique. \s1 Tak re Jesús xubij anchique mandamiento re c'o más rajkalen \p \v 28 Y jare' tak xjelon-apo riq'uin re Jesús jun ache re etamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas. Re ache re' xuc'axaj re xquibij re achi'a' saduceos cha re Jesús, y xuc'axaj chuka' re xubij re Jesús chique re achi'a' re'. Y chach reja' can k'alaj che otz xubij re Jesús y c'are' xuc'utuj: ¿Anchique c'a mandamiento xuya' re Dios pa ruk'a' re Moisés, re c'o más rajkalen?\x + \xo 12.28 \xt Mt 22.35, 36.\x* xcha' cha re Jesús. \p \v 29 Y re Jesús xubij cha: Re mandamiento re c'o más rajkalen ja re nubij quire': Tic'axaj yex aj-Israel, re Kajaf xaxe jun, y re' ja re Kajaf Dios.\x + \xo 12.29 \xt Dt 6.4.\x* \v 30 Can tajo' re Kajaf Dios. Tajo' riq'uin ronojel avánma. Tajo' riq'uin ronojel re ac'aslen, riq'uin ronojel re ana'oj y riq'uin ronojel re avuchuk'a'.\x + \xo 12.30 \xt Lc 10.27.\x* Jare' re mandamiento re más c'o rajkalen. \v 31 Y c'o chic jun mandamiento re camas rajkalen y bama junan riq'uin re jun re c'a nimbij-ka. Y re mandamiento re' nubij: Can ancha'l najo-ka-avi' rat, quire' chuka' que'ajo'\x + \xo 12.31 \xt Lv 19.18; Ro 13.9; 1 Co 13.1; Ga 5.14; Stg 2.8.\x* re nic'aj chic vinak. Y ja ca'e' mandamiento re' re más c'o quijkalen, xcha' re Jesús. \p \v 32 Y re ache xubij cha re Jesús: Maestro, xcha' cha. Can ja-va c'a quire'. Can katzij re xabij che xaxe jun Dios c'o,\x + \xo 12.32 \xt Dt 4.39; Is 45.6, 14; 46.9; 1 Co 8.4, 6.\x* y man jun chic. \v 33 Nic'atzin che nakajo' riq'uin ronojel kánma, riq'uin ronojel re kana'oj, riq'uin ronojel re kac'aslen y riq'uin ronojel kachuk'a'. Y ancha'l chuka' nakajo-ka-ki' yoj, quire' chuka' que'kajo' re nic'aj chic vinak. Vo xa ye'kaban re', c'o más rajkalen que chach re chicop je'quimisan re ye'suj cha re Dios,\x + \xo 12.33 \xt Mi 6.6.\x* xcha' re ache re rutaman re ley kachin yoj re yoj israelitas. \p \v 34 Y tak re Jesús xuc'axaj che can jabal xk'ax pa rue' re jun ache re', re Jesús xubij cha: Rat xa man naj-ta chic yatc'o-va chin che yatoc pa ruk'a' re Dios, xcha' cha re ache. Y jare' tak man jun chic xbano covil che c'o-ta jun cosa xuc'utuj cha re Jesús.\x + \xo 12.34 \xt Mt 22.46.\x* \s1 Re Jesús nich'o chij re niquinojij chij re Cristo re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas \p \v 35 Y re Jesús chin ye'rutijoj re vinak re quimalon-qui' riq'uin chire' pa rachoch re Dios, xubij chique: ¿Anchique roma tak re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas niquibij che re Cristo xa choj jun rey-rumam can re Rey David?\x + \xo 12.35 \xt Lc 20.41.\x* \v 36 Tak xa can ja re Rey David xbin re xbex cha roma re Espíritu Santo. Re David ja quire' rubin can: \q1 Re Ajaf Dios xubij cha re Vajaf re Cristo: \q1 Catz'uye-pa pa vajquik'a', \q1 y xque'nya' pan ak'a' re ye'tzelan avichin.\x + \xo 12.36 \xt Sal 110.1; 1 Co 15.25; He 1.13.\x* \q1 Quire' xubij re Dios cha re Cristo. \p \v 37 Y vo xa re Rey David, Vajaf nicha' cha re Cristo, ¿anchique roma tak nibex che re Cristo xa choj jun rey-rumam can re Rey David?\x + \xo 12.37 \xt Ro 1.3.\x* xcha' re Jesús. Y camas je q'uiy chique re vinak re can riq'uin-va ronojel cánma xquic'axaj re xubij. \s1 Re Jesús nubij re quimac re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas \p \v 38 Y re Jesús tak ye'rutijoj re vinak xubij chique: Man tiban ancha'l niquiban re achi'a' je'atamayon re ley\x + \xo 12.38 \xt Mt 23.3.\x* kachin yoj re yoj israelitas. Roma reje' camas nika chiquivach niquicusaj tukutak tak tziak, chin titz'et-na che camas quik'ij. Camas chuka' nika chiquivach che niya' ruxnokil-quivach pa tak q'uiybal, re anche' niquimol-va-qui' re vinak.\x + \xo 12.38 \xt Lc 11.43; 20.46.\x* \v 39 Y pa tak nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios re nibex sinagoga cha, can ja re nabey tak ch'acat ye'quicanola', chin che tibex chique che camas quik'ij. Y can ja chuka' quire' niquibanala' re anche' niban-va va'in. \v 40 Y chuka' re achi'a' re' ye'quimojola' cachoch re malcani' tak ixoki'. Y reje' tak niquiban oración cha re Dios, camas ye'yaloj xaxe chin ninimax che camas je otz tak vinak. Pero reje' can xtika-va más castigo pa quive', roma re quimac camas q'uiy,\x + \xo 12.40 \xt Mt 23.14.\x* xcha' re Jesús. \s1 Re ru-ofrenda re malca'n-ixok cha re Dios \p \v 41 Y re Jesús tz'uyul-apo chach re anche' ne'yalox-va can mero chire' pa rachoch re Dios. Jare' tak reja' ye'rutz'at re vinak tak niquiyala' can mero chire'. Xe'rutz'at je q'uiy biyoma' re camas q'uiy mero niquiyala' can.\x + \xo 12.41 \xt Lc 21.1.\x* \v 42 Pero xapon chuka' jun ixok malca'n re camas meba'. Reja' xuya' can ca'e' ch'utak mero re camas ba-oc rajkalen. \v 43 Y tak re Jesús xutz'at re ixok re', xuc'ut chiquivach re ru-discípulos y xubij chique: Can katzij nimbij chiva che yen xintz'at che xa ja la ixok la' re xyi'o can más q'uiy,\x + \xo 12.43 \xt 2 Co 8.12.\x* que chiquivach conojel re je'yayon can mero chin pa rachoch re Dios. \v 44 Roma reja' can xe-va re c'o riq'uin jare' re xuya' can, jac'a re nic'aj chic xa ja re nuban sobra quiq'uin, jare' re niquiyala' can, xcha' re Jesús. \c 13 \s1 Re Jesús nubij che xtivulax re rachoch re Dios \p \v 1 Y tak re Jesús ndel-pa pa rachoch re Dios, jun chique re ru-discípulos xubij cha: Maestro, xcha' cha. Tatz'eta' la rubanic re rachoch re Dios,\x + \xo 13.1 \xt Mt 24.1; Lc 21.5.\x* y tatz'eta' chuka' la aboj je'cusan camas je jabal-oc, xcha'. \p \v 2 Y re Jesús xubij cha re ru-discípulo: Rat can ya'tz'at che re jay re' camas otz quibanic y je nima'k, pero xtapon jun k'ij che ronojel re ya'tz'at vova' can xque'vulax\x + \xo 13.2 \xt 1 R 9.7; 2 Cr 7.20; Jer 26.18; Mi 3.12.\x* y can man jun re xtipa'e-ta can. Ronojel re aboj re je'cusan chique re jay re', xa can xque'vulax-va. Can man jun aboj re xtic'ue-ta can ancha'l la rubanon vocame. \s1 Re señales re xque'banataj antes che xtiq'uis re ruch'ulef \p \v 3 Y tak re Jesús tz'uyul chic pa rue' re loma rubini'an Olivos, re anche' jabal niquitz'at-pa re rachoch re Dios, jare' tak re Pedro, re Jacobo, re Juan y re Andrés xe'jelon-apo riq'uin re Jesús y re je caje' discípulos re' xquic'utuj cha: \v 4 Tabij chaka: ¿C'a jampa' c'a xque'banataj re xabij-yan-ka chij re rachoch re Dios?\x + \xo 13.4 \xt Mt 24.3; Lc 21.7.\x* ¿Y andex che señal xtitz'et chin quire' ninabex che nibanataj-yan? xe'cha' reje'. \p \v 5 Y xpa re Jesús xubij chique: Can jabal tichajij-ivi' chin man quixk'olotaj.\x + \xo 13.5 \xt Jer 29.8; Mt 24.5; Lc 21.8.\x* \v 6 Roma je q'uiy xque'pa y xtiquibij: Ja yen re Cristo, xque'cha'. Y camas je q'uiy re xque'k'olotaj pa quik'a'. \p \v 7 Y tak xtic'axala' che jec'o naciones re ye'tajin che guerra, y xtic'axala' chuka' che c'o cha guerra xque'pa, pero man tisatz ic'o'x, roma ronojel re' tiene que ye'banataj-na. Pero mana-ta re' re ruq'uisibal tak k'ij chin re ruch'ulef. \v 8 Jun tenemit xtiyacataj chin no'rbana' guerra riq'uin jun chic tenemit. Jec'o chuka' re nima'k tak naciones re xque'yacataj chin che ne'quibana' guerra quiq'uin nic'aj chic nima'k tak naciones. Xque'pa sananel q'uiy lugar. Xque'pa chuka' viyjal, y q'uiy chuka' quivach ayoval xque'pa y re vinak xque'ch'ujlan pa tak naciones. Y re' xa ja re nabey tak k'axomal y xque'pa nic'aj chic quivach tijoj-pokonal. \p \v 9 Pero yex can jabal tichajij-ivi'. Roma xa can jec'o re xque'jacho ivichin pa quik'a' re achi'a' re pa camon ye'bano juzgar. Y chuka' xquixch'ay pa tak nema-jay re anche' nitzijos-va re ruch'abal re Dios\x + \xo 13.9 \xt Mt 10.17.\x* re nibex sinagoga cha. Xquixc'uax chiquivach re achi'a' re ye'bano gobernar, chiquivach reyes y nic'aj chic re ye'bano juzgar chach re ruch'ulef. Y xa nutzij yen xtic'alvachij quire', pero xa can xquixtiquir c'a xquinitzijoj chiquivach reje'. \v 10 Y nic'atzin che nitzijos re utzulaj ch'abal chin re Dios pa tak ronojel naciones,\x + \xo 13.10 \xt Mt 24.14; Ro 10.18.\x* c'are' xte'ka re ruq'uisibal k'ij chin re ruch'ulef. \v 11 Jac'a tak xquixc'uax-a chin che yixe'jach pa quik'a' re autoridades, man timay re andex xtibij. Yex xaxe c'a tibij re andex che tzij re xtuya' re Dios chiva, roma xa can mana-ta chic yex re xquixch'o chupan re hora re', xa can ja chic re Espíritu Santo re xtich'o.\x + \xo 13.11 \xt Lc 12.11, 12; Hch 4.8.\x* \v 12 Y can xtibanataj, vo xa jec'o je ca'e' achi'a' quich'alal-qui', re jun xtiyacataj chij re jun chic ruch'alal y xtujach chin che niquimisas. Y can jec'o-va chuka' tata'aj re xque'yacataj chiquij re cajc'ual.\x + \xo 13.12 \xt Lc 21.16.\x* Y re cajc'ual xque'yacataj chuka' chiquij re quite-quirta'\x + \xo 13.12 \xt Mi 7.6.\x* y xque'quijach chin che que'quimisas. \v 13 Can conojel-va xque'tzelan ivichin roma ibanon confiar-ivi' viq'uin. Pero re man xtutzolij-ta-ri' chij y xtucoch' xtuk'asaj ronojel re' c'a pa ruq'uisibal, can xticolotaj-va.\x + \xo 13.13 \xt Mt 10.22; 24.13.\x* \p \v 14 Y chuka' can xtapon-va re k'ij tak xque'banataj re xajan tak banabal chupan re lugar re anche' man ruc'amon-ta che quire' nibanataj. Y riq'uin re' xtivulataj c'a can re lugar re'. Jare' re tz'iban can roma re Daniel,\x + \xo 13.14 \xt Dn 9.27; Mt 24.15.\x* re jun rusamajel re Dios re xc'ue' ajuer can, re xbex profeta cha. Re nitz'eto re tz'iban can, tak'ax c'a pa rue' re nutz'at. Chin quire' tak xtitz'at che can ja chic re' re ye'banataj, re vinak re jec'o pa Judea xa can que'numaj-a y te'quivovaj-qui' pa tak c'achelaj.\x + \xo 13.14 \xt Lc 21.21.\x* \v 15 Y re nixulan pa rue' rachoch tak napon re k'ij re', man chic toc-apo pa rachoch chin c'o cosas ye'bo'rc'ama-pa, xa choj quire' tinumaj-a. \v 16 Re nisamaj pak'os, man chic titzolaj pa rachoch chuc'amic ruk'u'. Xa choj chuka' quire' tinumaj-a. \v 17 Jac'a re ixoki' re c'o chic yabil chiquij, y re ixoki' re xa c'a niquiya' quitz'um ch'utak cal,\x + \xo 13.17 \xt Lc 23.29.\x* tivok'ex c'a quivach tak xtapon re k'ij re'. \v 18 Mare' tic'utuj cha re Dios che re tijoj-pokonal re' man-ta nibanataj chupan re tiempo chin tef, chin che man c'ayef-ta nuban chiva che yixnumaj. \v 19 Roma tak xtapon re k'ij re', can ja tiempo chin tijoj-pokonal re xtipa. Jun tijoj-pokonal re man jun bey banatajnak-ta\x + \xo 13.19 \xt Dn 12.1; Mt 24.21.\x* chach re ruch'ulef desde que jampa' banon can roma re Dios. Y chuka' re tijoj-pokonal re' man jun bey chic xtibanataj. \v 20 Y vo xa re Ajaf Dios man-ta nuban cortar re tiempo chin re tijoj-pokonal re', conojel-ta vinak ye'com. Pero re Dios xa quitzij re je'rucha'on chic, tak xtuban cortar re tiempo chin re tijoj-pokonal. \p \v 21 Chupan re k'ij re', vo xa jec'o ye'bin chiva: Titzu', jac'a Cristo re'.\x + \xo 13.21 \xt Lc 17.23.\x* O vo xa niquibij chiva: Titzu', jac'a Cristo la c'o la'. Pero yex man quixk'olotaj pa quik'a' y man tinimaj re niquibij chiva. \v 22 Roma can jec'o re xque'bec'ulum-pa y xtiquibila': Ja yen re Cristo.\x + \xo 13.22 \xt Lc 21.8.\x* Pero yex man que'inimaj, roma xa quion je tz'ucuy tak tzij. Y ja chuka' k'ij re' tak xque'bec'ulum-pa re xque'bin: Yen nintzijoj re nubij re Dios chua, xque'cha'. Pero yex man c'a que'inimaj, roma xa je tz'ucuy tak tzij chuka'. Y xque'quibanala' milagros re man jun bey je'tz'eton, xaxe chin che que'nimax y can jec'o-va re xque'quik'ol. Y xe-ta reje' can ye'tiquir\x + \xo 13.22 \xt Ro 8.38; 1 P 1.5.\x* ye'quik'ol chuka' re je'cha'on chic roma re Dios, can ye'quik'ol-ta, pero man xque'tiquir-ta. \v 23 Jac'a yex can tichajij-ivi',\x + \xo 13.23 \xt Mt 7.15; Lc 21.8.\x* chin che man-ta yixk'olotaj roma ximbij-yan can chiva ronojel re xque'banataj. \s1 Re xque'banataj tak nipa-yan re Jesús \p \v 24 Chupan re k'ij tak k'axnak chic re tijoj-pokonal re', xtibanataj che re k'ij y re ic' can xtik'ukumutaj quivach.\x + \xo 13.24 \xt Is 13.10; Ez 32.7; Jl 2.10, 31; 3.15; Mt 24.29.\x* \v 25 Y re ch'umil xque'betzakalam-pa re anche' jec'o-va. Can ronojel-va re namalaj tak poderes re jec'o chicaj xque'silon roma re ru-poder re Dios. Can che jun re rocaj xtisilon. \v 26 Y jare' tak xquinquitz'at yen re xinalax chi'icojol, che yinka-pa pa nube,\x + \xo 13.26 \xt Dn 7.13.\x* riq'uin chic namalaj poder y chuka' riq'uin chic namalaj nuk'ij. \v 27 Y jare' tak yen xque'ntak re nu-ángeles chiquimolic re je'ncha'on chic. Can xque'quimol-pa re jec'o pan oriente y re jec'o pan occidente, re jec'o pa norte y re jec'o pa sur. Can xque'quimol-pa che jun ruch'ulef, nitiquir-pa pa jun rutza'n re rocaj, c'a la jun chic rutza'n. \p \v 28 Can titamaj re ejemplo chij re jun che' rubini'an higuera. Tak re ruk'a' jabal rax ye'quibam-pa y ye'el-pa re ruxak c'ac'a, can itaman che re tiempo chin job ne'ka-yan.\x + \xo 13.28 \xt Mt 24.32; Lc 21.29, 30.\x* \v 29 Y ja quire' chuka' tak xtitz'at che can jec'o chic cosas ye'banataj riq'uin re k'ij, re ic', re ch'umil y ronojel re ximbij-yan-ka ntajin chic rubanic, titamaj c'a che ne'ka-yan re k'ij. Xa can nakaj chic c'a c'o-va-pa. \v 30 Y tic'axaj jabal re xtimbij chiva vocame: Ronojel re' xque'banataj tak re vinak chin re tiempo re' c'amaje-na que'q'uis-a chach re ruch'ulef. \v 31 Y re ruch'ulef y re rocaj can chin-va che ye'q'uis.\x + \xo 13.31 \xt Sal 102.25, 26.\x* Jac'a re nuch'abal man xtiq'uis-ta,\x + \xo 13.31 \xt Is 40.8.\x* xa can xtibanataj-va ronojel re nubij.\x + \xo 13.31 \xt Nm 23.19; Jos 23.14-16; Lc 21.33; 2 Ti 2.13; Tit 1.2.\x* \p \v 32 Jac'a re k'ij y re hora tak yen xquimpa, man k'alaj-ta. Re ángeles re jec'o chila' chicaj man quitaman-ta jampa' re'. Quire' chuka' yen re yin Ruc'ajol re Dios man ntaman-ta. Xa can xe re Nata' Dios atamayon re'. \p \v 33 Yex xa can tichajij-apo jabal re ic'aslen. Can tiyabej\x + \xo 13.33 \xt Mt 24.42; Lc 12.40.\x* y tibana' chuka' orar, roma xa man itaman-ta jampa' xtapon re k'ij tak yen xquimpa. \v 34 Ancha'l tak jun ache nuya' can re rachoch y niba naj. Reja' nuchalabej can re rusamaj chique re ru-mozos. Can cada jun nuyala' can quisamaj, y cha re nichajin can re rachoch nubij che can nojel tiempo tic'ase' chin tuyabej-apo. \v 35 Can quire' tibana' yex, can nojel tiempo c'a quixc'ase' chin quiniyabej-apo. Ancha'l re ache nichajin, roma man rutaman-ta jampa' xte'ka re rajaf jay,\x + \xo 13.35 \xt Ap 3.3.\x* reja' can nuyabej-apo. Roma re rajaf-jay q'uiba' ne'ka tak ndoc-pa re ak'a', o ja pa tak nic'aj-ak'a', o ja tak nitzirim-pa re moma' namak'a-yan, o ja tak nisakar-yam-pa. Mare' yex can nojel tiempo c'a quiniyabej-apo.\x + \xo 13.35 \xt Mt 24.42, 44.\x* \v 36 Roma yen can nojel tiempo ninjo' che yixc'ase' chin yiniyabej-apo, roma man xtinya-ta rutzijol tak xquimpa. \v 37 Y can ancha'l re nimbij chiva yex che can nojel tiempo quixc'ase' che quiniyabej-apo, can quire' chuka' nimbij chique conojel, xcha' re Jesús chique re ru-discípulos. \c 14 \s1 Re ye'tzelan chin re Jesús niquinojela' andex xtiquiban chin niquiquimisaj \p \v 1 Xa ca'e' chic k'ij nrajo' che napon re ca'e' kanamak'ij yoj re yoj israelitas. Re jun kanamak'ij rubini'an pascua. Y re jun chic ja tak nakataj re xcana-vay re manak levadura riq'uin. Y jare' tak re principal tak sacerdotes y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas niquinojela' andex niquiban chin che nika re Jesús pa quik'a' y c'are' niquiquimisaj.\x + \xo 14.1 \xt Lc 22.1, 2.\x* \v 2 Y niquibila' chiquivach: Man takatz'am chupan re namak'ij re', che man que'yacataj-pa re vinak chakij. \s1 Jun ixok xuk'aj jun ak'om jubul-oc ruxla' pa rujalom re Jesús \p \v 3 Y re Jesús c'o pa tenemit rubini'an Betania, chire' pa rachoch re jun ache rubini'an Simón re xc'achojsas cha re yabil rubini'an lepra. Re Jesús tz'uyul niva' chach mesa, y jare' tak c'o jun ixok xoc-apo y ruc'uan-apo jun frasco re banon riq'uin jun aboj rubini'an alabastro y chupan re frasco re' c'o-a nardo, jun ak'om jubul-oc ruxla' y camas caro rajal. Y tak re ixok re' xulisaj-a re ch'et rukul re frasco, xuk'aj re ak'om\x + \xo 14.3 \xt Mt 26.6, 7; Lc 7.37, 38; Jn 12.3.\x* pa rujalom re Jesús. \v 4 Y jec'o xpa quiyoval tak xquitz'at che quire' xuban re ixok cha re ak'om jubul-oc ruxla' y xquibila': ¿Anchique roma la ixok la' chak xaxe tal quire' xutix la ak'om pa rujalom re Jesús? \v 5 Roma xc'ayex-ta y xba-ta che más oxe' ciento denarios, y re mero re' xjach-ta chiquivach re vinak re camas je meba', xe'cha'. Y niquich'olij re ixok. \p \v 6 Pero re Jesús xubij chique: ¿Anchique roma tak man yixtane-ta-ka che tzij chij? Xa tiya' can. Reja' jun utzulaj banabal re xuban viq'uin. \v 7 Re vinak re camas je meba' xa can nojel tiempo jec'o iviq'uin,\x + \xo 14.7 \xt Dt 15.11; Mt 26.11; Jn 12.8.\x* y xabanchique k'ij nijo' ye'to', can tibana' utzil chique. Jac'a yen man nojel-ta tiempo xquinc'ue' iviq'uin. \v 8 Reja' xuban re andex nitiquir nuban viq'uin. Can xuc'ut che camas yinrajo'. Astapa' c'amaje-na quincom, reja' can xuban-yan-apo re nrajo' nuban viq'uin tak xquinemuk can.\x + \xo 14.8 \xt Mt 26.12.\x* \v 9 Y can katzij re xtimbij chiva, che xabanchique lugar xtitzijos-va re utzulaj ch'abal chin re Dios re nibex evangelio cha, chire' chuka' xtitzijos-va re xuban viq'uin re jun ixok re'. Can che jun ruch'ulef xtitzijos-va, y man jun bey xtimistas, xcha' re Jesús. \s1 Re Judas xusuj-ri' chin nujach re Jesús pa quik'a' re principal tak sacerdotes \p \v 10 Y jun chique re je doce ru-discípulos re Jesús re rubini'an Judas Iscariote, xapon quiq'uin re principal tak sacerdotes, chin xbo'rbij chique vo xa niquijo' che nujach re Jesús\x + \xo 14.10 \xt Mt 26.14, 15; Jn 13.2.\x* pa quik'a'. \p \v 11 Y tak reje' xquic'axaj quire', camas xe'qui'cot y xquisuj ru-mero. Mare' reja' xutz'am runojexic andex xtuban chin nujach re Jesús pa quik'a' re achi'a' re'. \s1 Tak re Jesús xuya' re xcana-vay y re ruyi'al-uva chique re ru-discípulos \p \v 12 Chupan re nabey k'ij chin re namak'ij kachin yoj re yoj israelitas tak nitij re xcana-vay re manak levadura riq'uin, ja chuka' k'ij re' tak ye'quimisas ch'utak ovejas chin re pascua,\x + \xo 14.12 \xt Ex 12.3-6; Lc 22.7.\x* jare' tak re discípulos xquic'utuj cha re Jesús: ¿Anche' najo' naban-va re va'in chupan re jun pascua re', chin nakabana' rubanic ronojel re ndoc? \p \v 13 Y re Jesús xe'rutak-a je ca'e' chique re ru-discípulos,\x + \xo 14.13 \xt Lc 22.8.\x* y xubij-a chique: Quixbiyin pa tenemit Jerusalén, y chire' xtitz'at che c'o jun mozo re ruc'amom-pa ruya' pa jun cucu'. Ja reja' re xtic'uan-a ibey. \v 14 Re jay re anche' xtoc-va reja', chire' chuka' quixoc-va yex y quixch'o riq'uin re rajaf jay y tibij cha: Re ka-Maestro rubim-pa: ¿Anchique cuarto re vova' pan avachoch re otz chin nimban re namalaj va'in chin re pascua\x + \xo 14.14 \xt Lv 23.5.\x* quiq'uin re nu-discípulos? \v 15 Y re rajaf jay xquixruc'uaj-a pa ruca'n piso chin re jay. Y chire' c'o jun cuarto nem re banon chic rubanic. Ja chire' tibana-va rubanic re xtakataj chin re pascua, xe'cho'x-a. \p \v 16 Y re je ca'e' discípulos xe'ba pa tenemit Jerusalén. Y tak xe'bapon, can xbanataj-va ancha'l rubin-a re Jesús chique. Y reje' can xquiban-va rubanic ronojel re ndoc chin re va'in chin re pascua. \p \v 17 Jac'a tak xoc-ka re ak'a' chupan re k'ij re', jare' tak re Jesús je ruchibil-a re je doce ru-discípulos xe'bapon chire' pa jay. \v 18 Y tak reje' je'tz'uyul chic chach mesa,\x + \xo 14.18 \xt Mt 26.20; Lc 22.14.\x* y ye'tajin chic che va'in, jare' tak re Jesús xubij chique re ru-discípulos: Can katzij nimbij chiva, che jun chiva yex re xtijacho vichin. Jun re can niva' viq'uin, jare' xquinjacho pa quik'a' re vinak\x + \xo 14.18 \xt Jn 13.21.\x* re ye'tzelan vichin, xcha' re Jesús. \p \v 19 Reje' can jare' tak xpa bis pa tak cánma. Y niquic'utula-apo cha re Jesús: ¿Mana-ta como yen re xquimbano quire'? xe'cha'. Y can che ja'jun che ja'jun re quire' xquibij-apo cha re Jesús. \p \v 20 Y re Jesús xubij chique: Jun chiva yex re yix doce, y ja re anchique nuquiak' ruay viq'uin chupan re mismo lak jare' re xtijacho vichin. \v 21 Can tic'axaj re xtimbij chiva, che yen re xinalax chi'icojol can xquinquimisas-va. Can xtibanataj-va ancha'l nubij chupan re ruch'abal re Dios re tz'iban can. Pero tivok'ex c'a rach re xtijacho vichin yen re xinalax chi'icojol.\x + \xo 14.21 \xt Mt 26.24; Lc 22.22.\x* Re ache re xtijacho vichin más-ta otz che man-ta xalax, xcha' re Jesús. \p \v 22 Y tak c'a ye'tajin che va'in, re Jesús xuc'am-apo jun xcana-vay y xutioxij cha re Dios. C'are' xupar re xcana-vay re' y xuya' chique re ru-discípulos. Reja' xubij chique: Tic'ama' can re xcana-vay re'. Roma jare' re nu-cuerpo re xtapon chach re camic.\x + \xo 14.22 \xt Mt 26.26; Lc 22.19; 1 Co 11.23, 24.\x* \p \v 23 Y re Jesús xuc'am-apo chuka' re vaso re c'o ruyi'al-uva chupan, y tak rutioxin chic cha re Dios, xuya' chique, y conojel xquikum re ruyi'al-uva.\x + \xo 14.23 \xt 1 Co 10.16.\x* \v 24 Y reja' xubij chique re ru-discípulos: Jare' re nuq'uiq'uel\x + \xo 14.24 \xt 1 Co 11.25; He 9.14.\x* re xtibiyin tak xquincom. Riq'uin re nuq'uiq'uel, can jare' xc'achoj re c'ac'a trato re rujovam-pa re Dios che nuban quiq'uin re vinak. Re nuq'uiq'uel xtibiyin, chin che je q'uiy vinak ye'colotaj. \v 25 Can katzij nimbij chiva, che jac'a ruq'uisibal bey re' re xinkum-a re ruyi'al-uva. Y tak xtinkum chic jun bey, tak ja chic re Dios nibano gobernar. Y re ruyi'al-uva re xtinkum chire', jun c'ac'a ruyi'al-uva, xcha' re Jesús chique. \s1 Re Jesús can rutaman che re Pedro xtubij che man rutaman-ta rach \p \v 26 Y tak quibixan chic-ka re bix chin niquiya' ruk'ij re Dios, re Jesús y re ru-discípulos xe'el-a chire' pa jay y xe'ba-apo chuxe' re loma rubini'an Olivos.\x + \xo 14.26 \xt Mt 26.30.\x* \v 27 Y tak quitz'amon bey, re Jesús xubij chique re ru-discípulos: Chupan re ak'a' re' tak yex xtitz'at che yen xquinjach-a pa quik'a' re vinak, chiyixnojel yex xa xtitaluj-a-ivi' y nayon\x + \xo 14.27 \xt Jn 16.32.\x* xquiniya' can. Roma re Dios can quire-va rubin can chupan re ruch'abal re tz'iban can: Tak yen xtinya' k'ij che xtiquimisas re nichajin quichin re ovejas, re ovejas xa xtiquitaluj-a-qui'.\x + \xo 14.27 \xt Zac 13.7; Mt 26.31.\x* Quire' nubij re tz'iban can. \v 28 Pero yen re yinchajin quichin re ovejas man jumul-ta xquincom, xa xquinc'astaj chic-pa.\x + \xo 14.28 \xt Mt 16.21; 26.32; 28.7; Mr 16.6; 1 Co 15.4.\x* Y ja yen re xquinyaben ivichin chila' pa Galilea, xcha' re Jesús chique re ru-discípulos. \p \v 29 Y re Pedro can jare' tak xch'o-apo cha re Jesús y xubij: Vo xa re nic'aj chic yatquiya' can ayon tak xtiquitz'at che c'o andex re man otz-ta niban chava, pero yen man xcatinya-ta can,\x + \xo 14.29 \xt Jn 21.15.\x* xcha' re Pedro cha re Jesús. \p \v 30 Y re Jesús xubij cha re Pedro: Yen can katzij nimbij chava, che chupan re ak'a' re' tak c'amaje-na titzirim-pa re moma' ca'e' bey, tak rat oxe-yan bey tabij chique re ye'c'utun chava, che man ataman-ta noch,\x + \xo 14.30 \xt Mt 26.33, 34; Lc 22.33, 34; Jn 13.37, 38.\x* xcha' re Jesús. \p \v 31 Pero astapa' re Jesús xubij quire', re Pedro xa xubij chic-apo jun bey cha re Jesús: Astapa' can xtinvel nucamic aviq'uin, pero man jun bey xtimbij che man ntaman-ta avach. \p Y chuka' re nic'aj chic discípulos can quire' niquibij. \s1 Re Jesús nuban orar pa Getsemaní \p \v 32 Re Jesús y re ru-discípulos\x + \xo 14.32 \xt Mt 26.36; Lc 22.39; Jn 18.1.\x* xe'bapon chupan re lugar rubini'an Getsemaní. Xpa re Jesús xubij chique re ru-discípulos: Quixtz'uye' can ba' vova', y yen te'mbana-na orar.\x + \xo 14.32 \xt He 5.7.\x* \p \v 33 Y xaxe re Pedro, re Jacobo y re Juan xe'ruc'uaj-a re Jesús. Jare' tak reja' can xuna-yan re xto'rc'alvachij. Mare' camas nem re bis xpa pa ránma. \v 34 Y xubij chique re je oxe' ru-discípulos: Re bis c'o pa vánma, camas nem.\x + \xo 14.34 \xt Jn 12.27.\x* Y can yinruquimisaj nina' yen. Quixc'ue' can ba' vova', quixc'ase' y man quixvar-ka, xcha' chique. \p \v 35 Reja' xbiyin chic-apo ba' y c'are' xuque-ka y xluque-ka pan ulef y xuban orar. Reja' xuc'utuj che can choj-ta quire' nak'ax re hora re', che man-ta nuk'asaj re tijoj-pokonal. \v 36 Y ja ch'abal re' re xe'rubij pa ru-oración: Nata', yen ntaman che rat yatiquir naban ronojel. Can-ta naban che xaxe tal choj quire' nak'ax y man-ta nink'asaj re jun tijoj-pokonal re', pero man taban re ninjo' yen, xaxe roma yen quire' nimbij chava. Roma yen xa can ninjo' chuka' nimban re najo' rat,\x + \xo 14.36 \xt Jn 6.38; He 5.7.\x* xcha' re Jesús. \p \v 37 Y tak reja' xtane' cha re ru-oración, xpa quiq'uin re je oxe' ru-discípulos, pero tak xbeka quiq'uin xa ye'var. Xpa reja' xubij cha re Pedro: Simón, ¿xa xavar la'k-ka? Can man ba' xatiquir xac'ase' jun ch'et hora viq'uin. \v 38 Man quixvar-ka, xa tibana' orar y tic'utuj cha re Dios chin che tak yixtojtobex, man quixtzak pa mac. Can ntaman-va che re ivánma can nurayij nuban re nrajo' re Dios. Pero iyon man yixtiquir-ta,\x + \xo 14.38 \xt Ro 7.23; Ga 5.17.\x* xcha' chique. \p \v 39 Y re Jesús xba chic jun bey chin xbo'rbana' orar. Reja' xucamaluj rubixic re ch'abal re xe'rubij chupan re oración re c'a ba' tuban-va-ka.\x + \xo 14.39 \xt Mt 26.39, 42.\x* \v 40 Y tak xpa chic jun bey quiq'uin re je oxe' ru-discípulos, xa ye'var chic jun bey xe'bo'rvila', roma reje' can al rij re quinak'avach roma camas quivaran. Y reje' man niquivel-ta andex niquibij, roma ye'var chic jun bey xe'belitaj. \v 41 Y re Jesús xba chic chubanic orar. Pero tak xpa pa rox bey, reja' xubij chique re je oxe' ru-discípulos: Vocame quixvar y can titz'aktisaj re ivaran. Pero man chic xquixtiquir-ta. Yen re xinalax chi'icojol jac'a re nu-hora\x + \xo 14.41 \xt Jn 13.1.\x* xbeka, can xquinjach-a pa quik'a' re itzel tak achi'a'. \v 42 Cha'nin, quixyacataj. Ja la pitinak re anchique xquinjacho-a\x + \xo 14.42 \xt Mt 26.46; Jn 18.2.\x* pa quik'a' re itzel tak achi'a', xcha' re Jesús chique. \s1 Re ak'a' tak xtz'am re Jesús \p \v 43 Y re Jesús can c'a ntajin che tzij quiq'uin re ru-discípulos, tak can jare' xbeka re Judas\x + \xo 14.43 \xt Mt 26.47; Lc 22.47; Jn 18.3.\x* re jun chique re doce ru-discípulos re Jesús, y q'uiy vinak je'ruc'uan-apo y re vinak re' je'quic'ualon che' y espada. Y conojel re vinak re' je'takon-a coma re principal tak sacerdotes, coma re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas y coma chuka' re rejeta'k tak achi'a' re c'o quik'ij. \v 44 Re Judas re nijacho-a chin re Jesús can rubin chic chique re je'pitinak riq'uin, andex xtuban chin nuc'ut re Jesús chiquivach. Reja' ja quire' rubin chique: Ja re anchique xtintz'ubaj chin xtimban saludar, jare' re Jesús. Titz'ama', y man tinumaj chivach. \p \v 45 Y tak re Judas xapon, can choj xba-apo riq'uin re Jesús y xubij cha: Maestro, Maestro, xcha' cha y c'are' xutz'ubaj. \v 46 Y re vinak re je'binak chutz'amic re Jesús, xquitz'am-a. \p \v 47 Y jun chique re jec'o riq'uin re Jesús chire', xulisaj ru-espada y xuya' cha re jun ru-mozo re namalaj sacerdote, y xutzaq'uij-a ruxquin cha re jun bic espada re xuya' cha. \v 48 Y c'are' xpa re Jesús xubij chique re vinak re je'binak chutz'amic: ¿Yex xinojij che yixpitinak chutz'amic jun elek'om y mare' ic'amom-pa che' y espada?\x + \xo 14.48 \xt Mt 26.55; Lc 22.52.\x* \v 49 Yen can k'ij-k'ij xinc'ue' iviq'uin chire' pa rachoch re Dios, tak xinc'ut re ruch'abal re Dios chivach y man jun bey xinitz'am-ta. Pero re' tiene que nibanataj, can ancha'l re tz'iban can chupan re ruch'abal re Dios.\x + \xo 14.49 \xt Dn 9.26; Lc 22.37.\x* \p \v 50 Y can jare' tak re ru-discípulos re Jesús, xquiya' can rion\x + \xo 14.50 \xt Job 19.13; Jn 16.32.\x* y xe'numaj. \s1 Re xuc'alvachij jun ala' roma binak chij re Jesús tak xtz'am-a \p \v 51 Pero c'o jun ala' re can tzakatal-a chij re Jesús y reja' pa jun tziak nem rucuchun-va-a-ri'. Y re je'tz'amayon-a chin re Jesús xquitz'am re ala' re'. \v 52 Pero reja' xel-a chupan re tziak re', y ja quire' manak rutziak xnumaj-a chiquivach. \s1 Tak re Jesús xc'uax chiquivach re achi'a' re pa camon ye'bano juzgar \p \v 53 Y re vinak re je'tz'amayon-a chin re Jesús xquic'uaj-a pa rachoch re namalaj sacerdote.\x + \xo 14.53 \xt Mt 26.57; Lc 22.54.\x* Y chire' chuka' xquimol-va-qui' re principal tak sacerdotes, re rejeta'k tak achi'a' re c'o quik'ij y chuka' re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas. \v 54 Y re Pedro c'ac'anaj c'a c'o-va can, pero tzakatal-a chij re Jesús. Y tak re Jesús xcusas-apo pa rachoch re namalaj sacerdote, chuka' re Pedro xoc-apo chire' chach-jay. Y xtz'uye-ka chiquicojol re policías re jec'o-apo chire', quimek'on-qui' chuchi-k'ak'.\x + \xo 14.54 \xt Jn 18.18.\x* \p \v 55 Y re principal tak sacerdotes y conojel re achi'a' re pa camon ye'bano juzgar, niquicanola' che c'o-ta itzel tak banabal ye'litaj chij re Jesús, chin quire' niquimisas,\x + \xo 14.55 \xt Mt 26.59.\x* pero man jun xquivel chij. \v 56 Roma astapa' can je q'uiy re xe'bapon chin xquitz'uc tzij chij re Jesús, pero man ba' xquic'ul-qui' je ca'e' re can-ta junan niquibij chij re Jesús. \v 57 Y c'are' jec'o nic'aj chic re xe'bepa'e-pa y ja quire' xquibij chij re Jesús: \v 58 Yoj can kac'axan tak reja' rubin: Yen xtinvulaj re rachoch re Dios re banon coma achi'a', y pan oxe' k'ij xtimpoba' chic jun\x + \xo 14.58 \xt Mr 15.29; Jn 2.19.\x* re man achi'a-ta xque'bano. \p \v 59 Pero man riq'uin re', cama-va junan-ta re xquibila'. \p \v 60 Y re Caifás re namalaj sacerdote, xbepa'e-pa pa quinic'ajal y xuc'utuj cha re Jesús: ¿Katzij como re xquibij re xe'ch'o-ka chavij? ¿Andex nabij vocame?\x + \xo 14.60 \xt Mt 26.62.\x* xcha' cha. \p \v 61 Pero re Jesús man xch'o-ta,\x + \xo 14.61 \xt Is 53.7; Mt 26.63; 1 P 2.23.\x* y man jun tzij xubij. Mare' xpa re namalaj sacerdote, xuban chic jun pregunta cha. Reja' xuc'utuj cha: ¿Ja rat re Cristo re Ruc'ajol re Dios re nakaya' ruk'ij? xcha' cha. \p \v 62 Y re Jesús xubij: Ja', ja yen. Y xquinitz'at chuka' che yen re xinalax chi'icojol che yintz'uyul pa rajquik'a' re Dios re nitiquir nuban ronojel.\x + \xo 14.62 \xt Lc 22.69.\x* Y xquinitz'at tak xquinka-pa pa nube chila' chicaj.\x + \xo 14.62 \xt Mt 24.30; 26.64; Hch 1.11.\x* \p \v 63 Tak re namalaj sacerdote xuc'axaj re', xuratz re rutziak chij roma itzel xuc'axaj y xubij: Manak tuk'aj che nipa-ta chic jun chin no'rbij chaka che re Jesús can aj-mac-va. \v 64 Chiyixnojel yex xic'axaj che xubij che ja reja' re Cristo. Can man otz-ta xuban chach re Dios. ¿Andex nibij vocame? xcha' reja'. Y conojel xquibij che can ruc'amon che niquimisas. \p \v 65 Y jec'o xquichubaj rupalaj,\x + \xo 14.65 \xt Is 50.6; 53.3.\x* chuka' xquitz'apij rach, xquich'ay y c'are' niquic'utula' cha: ¿Anchique re xe'ch'ayo avichin? Tabij chaka, ye'cha' cha. Y re policías re jec'o chire', xquiyala' k'a' chupalaj re Jesús. \s1 Tak re Pedro xubij che man rutaman-ta rach re Jesús \p \v 66 Y tak re Pedro c'o chire' pa xulan-ka cha re jay, c'o jun ixok raj-ic' re namalaj sacerdote re xapon chire'. \v 67 Re Pedro numak'-ri' chuchi-k'ak'. Y jare' tak xpa re aj-ic' nutzu-nutzu-apo rach re Pedro, y c'are' xubij cha: Rat chuka' yat ruchibil re Jesús\x + \xo 14.67 \xt Mt 26.69; Lc 22.56.\x* re aj-Nazaret, xcha' cha. \p \v 68 Pero re Pedro xa xutz'uc tzij chach roma xubij: Yen man ntaman-ta rach re Jesús. Man nak'ax-ta pa nue' anchique roma tak quire' nabij chua, xcha' cha re aj-ic'. \p Y re Pedro xel-a chire' chiquicojol y xba anche' c'o-va re puerta re anche' ye'el-va re vinak. Y jare' tak re moma' xtzirim-pa. \v 69 Y tak re aj-ic' xutzu' chic jun bey re Pedro, xutz'am chic rubixic chique re jec'o chire': La ache la' jun chique re ru-discípulos re Jesús,\x + \xo 14.69 \xt Mt 26.71; Lc 22.58.\x* xcha'. \p \v 70 Pero re Pedro jun bey chic xutz'uc tzij. Y can c'a ba' tak'ax-va re', ja-yan chic re quimalon-qui' chire' xquibij chic jun bey cha: Can katzij-va che rat yat jun chique re ru-discípulos re Jesús. Roma rat pa Galilea\x + \xo 14.70 \xt Mt 26.73; Hch 2.7.\x* yapo-va, y can junan yach'o quiq'uin, xe'cha' cha. \p \v 71 Pero re Pedro xubij: Yen man ntaman-ta rach re ache nibij yex. Can chach re Dios nimbij chiva che yen man ntaman-ta rach. Y vo xa man katzij-ta re nimbij, tika c'a re castigo pa nue', xcha' chique. \p \v 72 Y re moma' xbetzirim-pa pa ruca'n bey. Y re Pedro jare' tak xbeka chuc'o'x re tzij re je'rubin can re Jesús cha, che c'amaje-na titzirim-pa re moma' ca'e' bey, tak rat oxe-yan bey tabij chique re ye'c'utun chava, che man ataman-ta noch. Y reja' can xujek'aj ok'ej\x + \xo 14.72 \xt 2 Co 7.10.\x* tak xel-a chire', roma xbeka chuc'o'x re tzij re bin can cha. \c 15 \s1 Tak re Jesús xc'uax chach re Pilato \p \v 1 Y tak xsakar-pa chupan re k'ij re', re principal tak sacerdotes xquimol-qui'\x + \xo 15.1 \xt Mt 27.1; Lc 22.66.\x* je quichibil-a re rejeta'k tak achi'a' re c'o quik'ij y re achi'a' je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas. Y ja achi'a' re' re pa camon ye'bano juzgar, y can conojel reje' xquimol-qui' chin xquinojij andex niquiban cha re Jesús, y yach'on tak xquic'uaj-a y xbequijacha' pa ruk'a' re ache nibano gobernar rubini'an Pilato.\x + \xo 15.1 \xt Lc 23.1; Jn 18.28; Hch 3.13.\x* \v 2 Y jare' tak re Pilato xuc'utuj cha re Jesús: ¿Ja rat re qui-Rey re israelitas? \p Y re Jesús xubij: Ja', ja quire', can ancha'l re xabij.\x + \xo 15.2 \xt Mt 27.11.\x* \p \v 3 Y re principal tak sacerdotes, jun quichi' niquiban-apo cha re Pilato, chin niquisujuj re Jesús. \v 4 Xpa re Pilato xch'o chic-apo cha re Jesús y xubij cha: Reje' jun quichi' niquiban chin yatquisujuj, y rat ¿man jun tzij nabij?\x + \xo 15.4 \xt Mt 27.13.\x* xcha' re Pilato cha. \p \v 5 Pero re Jesús cama-va jun tzij xubij.\x + \xo 15.5 \xt Is 53.7; 1 P 2.23.\x* Y re Pilato can anchique-la xuna', roma man jun bey rutz'eton che jun vinak quire-ta nuban. \s1 Tak re Pilato xujach-a re Jesús chin che tiquimisas cho cruz \p \v 6 Y ronojel juna' tak napon re kanamak'ij yoj re yoj israelitas rubini'an pascua, re gobernador can nulisaj-a jun chique re presos\x + \xo 15.6 \xt Mt 27.15; Lc 23.17; Jn 18.39.\x* re jec'o pa cárcel. Y ja re preso re niquic'utuj re vinak re nulisaj-a libre. \v 7 Y re k'ij re', c'o pa cárcel jun ache rubini'an Barrabás, y jec'o chic nic'aj ruchibil. Conojel reje' jec'o pa cárcel roma xe'yacataj chij re gobierno y chuka' xe'quimisan. \v 8 Y mare' re vinak re' can quitaman che re gobernador can nulisaj-va-a jun chique re presos re jec'o pa cárcel, mare' xe'pa reje' xquic'utuj cha re Pilato che tulisaj-a jun chique re jec'o pa cárcel. \v 9 Y re Pilato can jare' xubij-pa chique: ¿Nijo' yex che ninlisaj-a libre re Rey ivichin yex re yix israelitas? xcha' chique. \p \v 10 Re Pilato quire' xubij-pa, roma reja' can rutaman-va che re principal tak sacerdotes quiyi'on re Jesús pa ruk'a', roma itzel niquina' cha che camas je q'uiy vinak re ye'tzekelben richin. \v 11 Y re principal tak sacerdotes xquiban chique re vinak che tiquibij-apo cha re Pilato che xa ja re Barrabás re tulisaj-a libre.\x + \xo 15.11 \xt Mt 27.20; Hch 3.14.\x* Y re vinak quire' xquiban. \v 12 Y re Pilato jare' xuc'utuj chic chique: ¿Andex nibij yex che nimban riq'uin re ache re nibij che i-Rey\x + \xo 15.12 \xt Jer 23.5.\x* yex re yix israelitas? xcha' chique. \p \v 13 Y re vinak jun pa quichi' xquiban tak xquibij-apo: ¡Tataka' ruquimisasic cho cruz! xe'cha' cha. \p \v 14 Mare' re Pilato xubij chique: ¿Andex rumac rubanon chivach c'a? \p Pero reje' man ye'tane-ta-ka. Xa más xquirak-apo quichi' chin xquibij-apo: ¡Tataka' ruquimisasic cho cruz! xe'cha'. \p \v 15 Y re Pilato xulisaj-a libre re Barrabás, chin che ticukar quic'o'x\x + \xo 15.15 \xt Pr 29.25.\x* re vinak. C'are' xutak ruch'ayic re Jesús y xujach-a chin che tiquimisas cho cruz. \p \v 16 Xe'pa re soldados xquicusaj-apo re Jesús chach re palacio. C'are' xe'cayoj conojel re nic'aj chic soldados, re je quichibil. Xe'quimol-apo chij re Jesús.\x + \xo 15.16 \xt Mt 27.27.\x* \v 17 Y re soldados re' xquiya' c'a jun tziak morado chij re Jesús, can ancha'l re ye'quicusala' re reyes. Y chuka' xquipach'uj jun k'ayis re camas ruq'uixal. Xquiban jun corona cha, y c'are' xquiya' pa rujalom re Jesús. \v 18 Y chuka' chin niquiban-apo saludar niquibila-apo cha: Caqui'cot rat re qui-Rey re israelitas, ye'cha'. Y tak quire' niquibij xa chin niquiban burlar. \p \v 19 Reje' niquich'ay pa rujalom re Jesús riq'uin jun aj, y niquichubaj rupalaj chuka'. Can ye'xucuyaj chach. Can niquiban che niquiya' ruk'ij, pero xa ye'tze'en tak niquiban quire'. \v 20 Y tak reje' xe'tane' che tza'n chij, xquilisaj-a re tziak morado re quiyi'on-ka chij. C'are' xquiya-a re can rutziak-va, y xquic'uaj-a chin che ne'quibajij cho cruz. \s1 Tak re Jesús xbajex cho cruz \p \v 21 Tak quitz'amon-a bey, xquic'ul jun ache aj-Cirene, jun ache pitinak pak'os. Re ache re', quirta' re achi'a' quibini'an Alejandro y Rufo. Y reja' rubini'an Simón. Y re soldados xquiban cha re ache re' che xuc'uaj-a re ru-cruz re Jesús.\x + \xo 15.21 \xt Mt 27.32; Lc 23.26.\x* \p \v 22 Y re soldados xquic'uaj-a re Jesús\x + \xo 15.22 \xt Jn 19.17.\x* pa jun lugar rubini'an Gólgota. Re be'aj re' ndel che tzij Calavera. \v 23 Y tak jec'o chic chire', xquisuj cha re Jesús vino re xalon riq'uin ruyi'al jun che' rubini'an mirra. Pero reja' man xrajo-ta xukum. \v 24 Y tak re soldados quibajin chic re Jesús cho cruz, xquiban sortear re rutziak re Jesús chin xquitz'at andex che tziak re niquic'uala-a cada jun.\x + \xo 15.24 \xt Sal 22.18; Mt 27.35; Lc 23.34; Jn 19.23, 24.\x* \p \v 25 Las nueve re namak'a' tak xquibajij re Jesús cho cruz. \v 26 Y pa rue' re ru-cruz tz'iban-va chach jun tz'alam re andex rumac re Jesús chin niquimisas. Chach re tz'alam re' nubij: Jare' re qui-Rey re israelitas.\x + \xo 15.26 \xt Mt 27.37.\x* \v 27 Y re soldados jec'o chuka' je ca'e' chic achi'a' re xe'quibajij cho cruz. Re je ca'e' achi'a' re' je elek'oma'. Jun re xya' pa rajquik'a' re Jesús y jun pa ruxocon. \v 28 Y riq'uin re' can nibanataj ancha'l re tz'iban can chupan re ruch'abal re Dios tak nubij: Reja' can ancha'l chuka' jun aj-mac xban cha.\x + \xo 15.28 \xt Is 53.12; Lc 22.37.\x* Quire' re tz'iban can. \p \v 29 Re vinak re ye'k'ax re anche' c'o-va re Jesús, niquisiloj-apo quijalom chach,\x + \xo 15.29 \xt Sal 22.7.\x* roma cama-va niquinimaj-ta che ja reja' re Ruc'ajol re Dios. Y chuka' c'o tzij ye'quibila' can cha,\x + \xo 15.29 \xt Sal 35.16.\x* y ja quire' re niquibij: ¡Pobre-ála! Rat re yabin che navulaj re rachoch re Dios y pan oxe' k'ij napoba' chic jun bey.\x + \xo 15.29 \xt Mr 14.58; Jn 2.19.\x* \v 30 Tacola' c'a-avi' ayon y caka-pa chach la a-cruz, ye'cha' can cha. \p \v 31 Y ja chuka' quire' niquiban re principal tak sacerdotes y re je'atamayon re ley kachin yoj re yoj israelitas, ye'tze'en chij re Jesús y niquibila' chiquivach: Reja' can je q'uiy xe'rucol, pero vocame ni xe-ta reja' mismo man nitiquir-ta nucol-ri'. \v 32 Can rubin che ja reja' re Cristo, re Rey chin re tenemit Israel. Vo xa quire', can tika-pa chach la ru-cruz, chin nakatz'at y nakanimaj, ye'cha'. Y re elek'oma' re je'bajin cho cruz riq'uin re Jesús, c'o chuka' tzij qui tak re' re ye'quibila-apo cha.\x + \xo 15.32 \xt Mt 27.44; Lc 23.39; He 12.3; 1 P 2.23.\x* \p \v 33 Y tak xapon re nic'aj-k'ij, jare' tak che jun ruch'ulef xk'ukumataj rach. Y re k'oko'm re' xq'uis-a c'a pa tak a las tres re tak'ak'ij.\x + \xo 15.33 \xt Mt 27.45; Lc 23.44.\x* \v 34 Y ja hora re' tak re Jesús cof xch'o y xubij pa kach'abal yoj re yoj israelitas: Eloi, Eloi, ¿lama sabactani? xcha'. Y re xubij ndel che tzij: Nu-Dios yen, nu-Dios yen, ¿anchique roma tak xinamalij can?\x + \xo 15.34 \xt Sal 22.1; Mt 27.46.\x* \p \v 35 Y jec'o re jec'o-apo chire' chunakaj re Jesús, tak xquic'axaj re xubij, xquibila' chiquivach: ¿Xic'axaj? Reja' ja re Elías re nrayoj, xe'cha'. \p \v 36 Y jare' tak c'o jun re jonanin xbo'rc'ama-pa jun ancha'l bo'j re nibex esponja cha. Xumuba' chupan vinagre,\x + \xo 15.36 \xt Sal 69.21; Mt 27.48; Jn 19.29.\x* xuya' chutza'n jun aj y xuya' cha re Jesús chin che otz ba' nuna-ka cha re nichake'j ruchi', y xubij: Takayabej-na c'a, k'alaj re' vo xa xtipa re Elías chukasasic, xcha'. \p \v 37 Can jare' tak re Jesús cof xch'o y xcom.\x + \xo 15.37 \xt Mt 27.50; Lc 23.46; Jn 19.30.\x* \v 38 Y re utzulaj tziak re anchok cha tason-va rupan re rachoch re Dios,\x + \xo 15.38 \xt Ex 26.31-33; Mt 27.51; Lc 23.45; He 9.3; 10.19, 20.\x* ca'e' xel-va. \p Xutz'am-pa pa rue' c'a charakan-ka. \v 39 Y chire' chach re Jesús c'o-apo re capitán quichin re soldados. Reja' xuc'axaj tak re Jesús cof xch'o, y jare' tak xcom, mare' re capitán xubij: Can katzij-va che re ache re' Ruc'ajol re Dios.\x + \xo 15.39 \xt Mt 27.54.\x* \p \v 40 Y jec'o chuka' ixoki' re ye'tzu'un-apo, pero c'ac'anaj jec'o-va-a.\x + \xo 15.40 \xt Mt 27.55, 56; Lc 23.49.\x* Chiquicojol re ixoki' re' c'o-va re María Magdalena,\x + \xo 15.40 \xt Lc 8.2.\x* re María quite' re José y re Jacobo re más co'ol y c'o chuka' re jun ixok rubini'an Salomé. \v 41 Re ixoki' re', can c'a c'o re Jesús pa Galilea tak je'tzakatal chij y quivilim-pa. Y chuka' can jec'o nic'aj chic ixoki' je'tzakatal-apo chij re Jesús pa Jerusalén. \s1 Tak xmuk re Jesús \p \v 42 Re k'ij tak xcom re Jesús, jare' tak re vinak niquibanala' chic rubanic ronojel re xtoc chique chupan re ruca'n k'ij, roma re ruca'n k'ij xa chin uxlanen.\x + \xo 15.42 \xt Mt 27.62.\x* Y ja tak xk'ak'ij-yan-ka chupan re k'ij tak xcom re Jesús, \v 43 jare' tak xapon jun ache rubini'an José,\x + \xo 15.43 \xt Mt 27.57; Lc 23.50; Jn 19.38.\x* y reja' aj pa tenemit Arimatea. Reja' jun ache quichibil re achi'a' re pa camon ye'bano juzgar, y reja' camas ruk'ij chiquicojol reje'. Reja' jun ache re can ruyaben\x + \xo 15.43 \xt Lm 3.25, 26; Lc 2.25.\x* c'a jampa' tak re Dios xtuban gobernar. Y reja' xapon riq'uin re Pilato chupan re hora re', chuc'utuxic re ru-cuerpo re Jesús chin numuk. Re José man xuxibij-ta-ri' tak xba chuc'utuxic re ru-cuerpo re Jesús. \v 44 Pero re Pilato man nunimaj-ta che can cha'nin-yan xcom re Jesús. Mare' reja' xrayoj re capitán, y xuc'utuj cha vo xa katzij che quiminak chic re Jesús. \v 45 Y tak re capitán xubij che katzij xcom-yan re Jesús, c'are' re Pilato xuya' k'ij cha re José che no'rmuku' can re ru-cuerpo re Jesús. \v 46 Y re José xulok' jun sábana. Y tak rukasan chic-pa re ru-cuerpo re Jesús cho cruz, xupis chupan re sábana re'. Y c'are' xba chumukic pa jun jul quichin anama'i'\x + \xo 15.46 \xt Is 53.9.\x* re c'oton chach jun peña. Y xutz'apij can ruchi' re jul cha jun aboj. \p \v 47 Y re María Magdalena y re María re quite' re José y re Jacobo, xquitz'at jabal anche' xmuk-va can re Jesús.\x + \xo 15.47 \xt Lc 23.55.\x* \c 16 \s1 Tak xc'astaj-yan re Jesús \p \v 1 Y tak k'axnak chic re k'ij chin uxlanen, re María Magdalena, re María quite' re José y re Jacobo, y chuka' re ixok rubini'an Salomé xbequilok'ola-pa ak'om re jubul-oc ruxla'. Y re ak'om re' ndoc chique chin ne'quiya' can chij re ru-cuerpo re Jesús.\x + \xo 16.1 \xt Lc 23.56.\x* \v 2 Y namak'a-yan chupan re nabey k'ij cha re semana, xe'ba chuchi' re jul\x + \xo 16.2 \xt Mt 28.1; Lc 24.1; Jn 20.1.\x* re anche' xmuk-va re Jesús, y tak xe'bapon chire' nitzu'un chic re k'ij. \v 3 Y reje' xquibila' chiquivach: ¿Y anchique c'a xtilisan-a re aboj tz'apebal-ruchi' re jul chakavach? xe'cha'. \p \v 4 Pero tak xquitz'at re jul, xa jakal. Re moma' aboj re anchok cha tz'apin-va can ruchi' re jul,\x + \xo 16.4 \xt Mr 15.46.\x* xa elisan chic-a. \v 5 Y tak reje' je'aconak chic-apo chupan re jul,\x + \xo 16.5 \xt Lc 24.3.\x* xquitz'at che c'o jun ancha'l c'ajol-ala', tz'uyul pa rajquik'a' re anche' xli'e-va re Jesús, rucusan jun tziak sak re napon c'a charakan-ka. Y re ixoki' tak xquitz'at re', xquixibij-qui'. \v 6 Pero reja' xubij chique: Man tixibij-ivi'. Roma yen can ntaman che yex nicanoj re ru-cuerpo re Jesús aj-Nazaret, re xquimisas cho cruz. Reja' xc'astaj-yan-a,\x + \xo 16.6 \xt Mt 28.5, 6; Mr 10.34; Jn 2.19; 1 Co 15.4.\x* xa manak chic vova'. Titz'eta' anche' xc'ue-va. \v 7 Vocame quixbiyin, y te'ibij cha re Pedro y chique re nic'aj chic ru-discípulos re Jesús. Te'ibij chique che re Jesús xtinabayaj-a chivach, chin nic'ul-ivi' chila' pa Galilea.\x + \xo 16.7 \xt Mt 26.32; 28.10, 16, 17; Mr 14.28.\x* Y chire' xtitz'at-va, can ancha'l re rubin can chiva. \p \v 8 Y re ixoki' xe'el-a chire' pa jul,\x + \xo 16.8 \xt Mt 28.8.\x* pero can ye'barbot roma quiximbire'. Je'anomojnak-a. Can man jun anchok cha xquitzijoj-va, roma camas quixibin-qui'. \s1 Tak re Jesús xuc'ut-ri' chach re María Magdalena \p \v 9 Tak re Jesús xc'astaj chupan re namak'a' chin re nabey k'ij chin re semana, nabey xuc'ut-ri' chach re María Magdalena,\x + \xo 16.9 \xt Lc 8.2; Jn 20.11-16.\x* re ixok re anchok riq'uin xulisaj-va vuku' itzel tak espíritu. \v 10 Y re María Magdalena can jare' xba y xbo'rbij chique conojel re je ruchibil re Jesús.\x + \xo 16.10 \xt Jn 20.18.\x* Reje' camas ye'bison y quitz'amon ok'ej. \v 11 Pero tak reje' xquic'axaj che re Jesús xc'astaj-yan y che re María Magdalena xutz'at-yan can rach, xa man xquinimaj-ta.\x + \xo 16.11 \xt Lc 24.11.\x* \s1 Je ca'e' achi'a' re je ruchibil re Jesús xquitz'at che xc'astaj-yan re Jesús \p \v 12 Y c'are' re Jesús xuc'ut-ri' chiquivach je ca'e' achi'a'\x + \xo 16.12 \xt Lc 24.13-15.\x* tak quitz'amon-a bey chin ye'ba pa jun aldea. Pero roma re Jesús jun chic-va nitzu'un tak xuc'ut-ri' chiquivach, mare' man cha'nin-ta xquitamaj rach. \v 13 Re je ca'e' achi'a' re' xbequibij chuka' chique re nic'aj chic ruchibil re Jesús,\x + \xo 16.13 \xt Lc 24.33, 35.\x* pero chuka' man xe'nimax-ta. \s1 Re samaj re xubij can re Jesús che tiban \p \v 14 Y tak xbanataj-yan ronojel re', jare' tak re Jesús xuc'ut-ri' chiquivach re je once ru-discípulos,\x + \xo 16.14 \xt Lc 24.36; 1 Co 15.5.\x* y tak re Jesús xuc'ut-ri' chiquivach ja tak quitz'amon va'in y jare' tak xubij chique: ¿Anchique roma tak man xiban-ta confiar-ivi' y can xicoversaj re ivánma? xcha' chique. Quire' xubij chique re ru-discípulos roma man xe'quinimaj-ta re xe'tz'eto chin re Jesús che xc'astaj-yan chiquicojol re anama'i'. \v 15 Y xubij chuka' chique: Quixbiyin chach re ruch'ulef\x + \xo 16.15 \xt Mt 28.19.\x* y titzijoj re utzulaj ch'abal chin re Dios chique conojel re vinak. \v 16 Re vinak re niniman re utzulaj ch'abal chin re Dios y nuban chuka' bautizar-ri', xticolotaj. Jac'a re vinak re man xque'niman-ta, xtika re castigo pa quive'.\x + \xo 16.16 \xt Jn 3.18, 36.\x* \v 17 Re xque'niman vichin, q'uiy cosa xque'quibanala' chin nik'alajin che can yinc'o-va quiq'uin. Pa nube' yen xque'quilesala' itzel tak espíritu\x + \xo 16.17 \xt Lc 10.17.\x* y xque'ch'o nic'aj chic ch'abal re man je'quitamalon-ta.\x + \xo 16.17 \xt Hch 2.4; 1 Co 12.10, 28.\x* \v 18 Reje' chuka' astapa' xque'quitz'am itzel tak cumatz y xque'quitijla' itzel tak ak'om, man jun andex xtuban chique.\x + \xo 16.18 \xt Hch 28.5.\x* Xtiquiyala' chuka' quik'a' pa quive' yava'i' y xque'c'achoj.\x + \xo 16.18 \xt Hch 9.17.\x* Q'uiy c'a cosas re xque'quibanala' reje', xcha' re Jesús. \s1 Tak re Jesús xtzolaj-a chila' chicaj riq'uin re Dios \p \v 19 Tak re Ajaf Jesús xch'o-yan can chique re ru-discípulos, xba. Y chila' chicaj\x + \xo 16.19 \xt Lc 24.51; Hch 1.2.\x* xc'ul roma re Dios, y xtz'uye-apo\x + \xo 16.19 \xt Ap 3.21.\x* pa rajquik'a'.\x + \xo 16.19 \xt Sal 110.1; Hch 7.55; He 1.3.\x* \v 20 Y re discípulos xe'el che naj che nakaj, xquitzijoj re ruch'abal re Dios. Y re Ajaf can c'o-va quiq'uin chin ye'ruto' y chuka' can xuban chique che q'uiy milagros xe'tiquir xquibanala', chin che xk'alajin che can ja-va re ruch'abal re Dios re niquitzijoj.\x + \xo 16.20 \xt Hch 14.3.\x* Amén.