\id MRK Cakchiquel de Santa Maria de Jesus NT [cki] (Colombia) -2010 bd. \h SAN MARCOS \toc1 Ri rucꞌaslien ri Jesucristo ri xutzꞌibꞌaj can San Marcos \toc2 SAN MARCOS \toc3 Mr. \mt1 Ri rucꞌaslien ri Jesucristo ri xutzꞌibꞌaj can San Marcos \ip Ri xtzꞌibꞌan va evangelio va, ja ri Marcos. Chupan va libro va nuꞌej chi antok ri Kajaf Jesús xaꞌrutijuoj ri vinak riqꞌuin ri ruchꞌabꞌal ri Dios, xucꞌut chi jajaꞌ can Dios-ve y chi cꞌo paroꞌ nojiel, y chi can cꞌo ru-poder pa quiveꞌ ri itziel tak espíritus. Y nuꞌej jeꞌ chi ri Jesús xaꞌruꞌon qꞌuiy roch milagros y xuꞌon jeꞌ perdonar ri qui-pecados ri vinak. \ip Chupan va libro va nuꞌej chi ri Kajaf Jesús qꞌuiy mul xuꞌej chirij jajaꞌ mismo y xucusaj va tzij va: “Ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol”. Y riqꞌuin ri quireꞌ xuꞌej, xucꞌut-riꞌ chi jajaꞌ ri eꞌn-pa ruma ri Dios chi nipa (Daniel 7:13; Apocalipsis 14:14). \ip Chupan va libro va nuꞌej jeꞌ chi ri Jesús xpa chi ncaꞌruꞌon servir ri vinak, y xuyaꞌ jeꞌ rutzij chi xquimisas richin chi ncaꞌrucol ri vinak pa rukꞌaꞌ ri pecado (Marcos 10:45). \io1 Ri capítulo 1:1-8 nuꞌej ri samaj ri xuꞌon ri Juan el Bautista. \io1 Ri capítulo 1:9-13 nuꞌej antok ri Jesús xꞌan bautizar y antok xꞌan tentar ruma ri Satanás. \io1 Ri capítulo 1:14–10:52 nuꞌej antok ri Jesús xutzꞌom rusamaj Galilea; xutzꞌom rubꞌanic chi ncaꞌrutijuoj ri vinak riqꞌuin ri ruchꞌabꞌal ri Dios; xaꞌruꞌon sanar ri ncaꞌyavaj; xaꞌralasaj itziel tak espíritus quiqꞌuin ri vinak; y antok xaꞌruchaꞌ ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-apóstoles. Nuꞌej jeꞌ ri rusamaj ri Jesús antok xiel-el Galilea; antok xaꞌtzuk iqꞌuiy vinak; y antok xꞌin paroꞌ ri mar. \io1 Ri capítulo 11:1–14:72 nuꞌej ri chica xaꞌruꞌon ri Jesús chupan ri ruqꞌuisbꞌal semana ri rucꞌaslien ri choch-ulief. Chupan ri semana reꞌ, ri Jesús xuꞌej yan ri chica xcaꞌbꞌanataj chupan ri ruqꞌuisbꞌal tak kꞌij richin ri roch-ulief y antok xtalka-ka ri ru-reino ri Dios. Nuꞌej jeꞌ antok ri Jesús xtzꞌam y xucꞌuax chiquivach ri autoridades quichin ri israelitas. \io1 Y ri capítulo 15:1–16:20 nuꞌej antok xquimisas ri Jesús, antok xcꞌasos-el chiquicajol ri quiminakiꞌ, antok xucꞌut-riꞌ chiquivach ri ru-discípulos y antok xuꞌej jeꞌ chi nicꞌatzin chi ncaꞌquitijuoj ri vinak richin chi ncaꞌuoc jeꞌ ru-discípulos. \c 1 \s1 Ri Juan el Bautista nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios \r (Mt. 3:1-12; Lc. 3:1-9, 15-17; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Quireꞌ xtiquir-pa ri evangelio richin ri Jesucristo ri Rucꞌajuol ri Dios. \p \v 2 Ri profeta Isaías rutzꞌibꞌan can ri xꞌeꞌx cha ruma ri Dios. Quireꞌ nuꞌej: \q1 Inreꞌ xtintak jun ache naꞌay chavach, \q1 chi nuchojmij ri abꞌiey chavach.\x + \xo 1:2 \xt Mal. 3:1.\x* \q1 \v 3 Ri ache reꞌ xticꞌujieꞌ chupan jun lugar desierto, y jajaꞌ xturak cꞌa ruchiꞌ chi xtuꞌej chica ri vinak ri xcaꞌbꞌaka riqꞌuin: \q1 Tichojmij-apa rubꞌiey ri Ajaf, \q1 y can choj tibꞌanaꞌ cha.\x + \xo 1:3 \xt Is. 40:3.\x* \m Quireꞌ nuꞌej ri tzꞌibꞌan can. \p \v 4 Ri ache ri xtak-pa, ja ri Juan el Bautista. Y jajaꞌ ncaꞌruꞌon bautizar ri vinak chupan jun lugar desierto. Y nuꞌej chica ri vinak ri ncaꞌbꞌaka riqꞌuin chi titzalaj-pa cánima riqꞌuin ri Dios y tiquibꞌanaꞌ ri nrajoꞌ ri Dios y tiquibꞌanaꞌ bautizar-quiꞌ, chi quireꞌ niꞌan perdonar ri qui-pecados ruma ri Dios. \v 5 Y ri vinak ri ncaꞌbꞌaka riqꞌuin, can iqꞌuiy. Icꞌo ri i-patanak Jerusalén, y icꞌo ri i-patanak nicꞌaj chic tanamet richin ri Judea, y jajaꞌ ncaꞌruꞌon bautizar chireꞌ chupan ri río Jordán. Y niquiꞌej cꞌa ri qui-pecados ri i-quibꞌanun-pa. \p \v 6 Ri rutziak ri Juan el Bautista bꞌanun cha ruveꞌ camello, y jutzꞌit tzꞌun rucusan chi ruximuon rupan.\x + \xo 1:6 \xt 2R. 1:8.\x* Y ri rutiꞌ, ja ri sacꞌ y ri cabꞌ ri niril pa tak kꞌayis. \v 7 Ri Juan nuꞌej chica ri vinak: Cꞌo Jun ri xtipa chuvij inreꞌ ri nixta nucꞌul chi inreꞌ nquiluquie-ka chi niquir ri ximbꞌal-roch ri ruxajabꞌ, ruma jajaꞌ cꞌo nojiel poder riqꞌuin que chinoch inreꞌ. \v 8 Inreꞌ, yaꞌ ri nicusaj chi nquixꞌan bautizar. Pero ri Jun ri xtipa, xquixruꞌon bautizar riqꞌuin ri Espíritu Santo. \s1 Antok xꞌan bautizar ri Jesús \r (Mt. 3:13-17; Lc. 3:21-22) \p \v 9 Ja tiempo reꞌ antok ri Jesús alanak-pa pa tanamet Nazaret ri cꞌo Galilea y xalka riqꞌuin ri Juan. Y jajaꞌ xꞌan bautizar ruma ri Juan chupan ri río Jordán. \v 10 Y antok ri Jesús xiel-pa chupan ri yaꞌ, xutzꞌat chi xjakataj ri rocaj, y ri Espíritu Santo nika-pa incheꞌl jun paluomix; y choj xka-pa paroꞌ jajaꞌ. \v 11 Y jareꞌ antok cꞌo Jun ri xchꞌo-pa chicaj y xuꞌej: Atreꞌ ri at Nucꞌajuol; altíra ncanvajoꞌ y niquicuot vánima aviqꞌuin.\x + \xo 1:11 \xt Is. 42:1; Mt. 12:18; 17:5; Mr. 9:7; Lc. 9:35.\x* Quireꞌ ri xuꞌej-pa. \s1 Antok xꞌan tentar ri Jesús \r (Mt. 4:1-11; Lc. 4:1-13) \p \v 12 Y ri Jesús xꞌan cha ruma ri Espíritu Santo chi xꞌa chupan jun lugar desierto. \v 13 Y chireꞌ chupan ri lugar desierto xcꞌujie-ve, pacheꞌ joꞌc cꞌuxuniel tak chicop icꞌo. Chireꞌ xcꞌujie-ve cuarenta kꞌij. Y antok cꞌo chireꞌ, ri Satanás xuꞌon tentar. Y ri ángeles xquiꞌan servir ri Jesús. \s1 Antok ri Jesús xutzꞌom rusamaj \r (Mt. 4:12-17; Lc. 4:14-15) \p \v 14 Cꞌo chic ri Juan el Bautista pa cárcel antok ri Jesús xtzalaj chic Galilea. Ri Jesús nutzijuoj ri evangelio ri nichꞌoꞌ chirij ri ru-reino ri Dios, \v 15 y nuꞌej: Vacame cꞌa, ja xalka ri tiempo ri ruꞌeꞌn ri Dios; xa cierca chic cꞌo-ve-pa ri ru-reino.\x + \xo 1:15 \xt Dn. 2:44.\x* Titzalaj-pa ivánima riqꞌuin ri Dios y tibꞌanaꞌ ri nrajoꞌ jajaꞌ\x + \xo 1:15 \xt Mt. 3:2.\x* y tinimaj ri evangelio, nchaꞌ chica. \s1 Ri Jesús ncaꞌrayuoj icajeꞌ achiꞌaꞌ i-tzꞌamoy-car \r (Mt. 4:18-22; Lc. 5:1-11) \p \v 16 Y jun kꞌij antok ri Jesús bꞌanak chuchiꞌ ri mar Galilea, xaꞌrutzꞌat icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ; jun ja ri Simón y ri jun chic ja ri Andrés; ijejeꞌ i-tzꞌamoy-car, mareꞌ niquiya-ka ri quiyaꞌl chupan ri yaꞌ. \v 17 Y ri Jesús xchꞌo-apa chica ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ reꞌ y xuꞌej chica: Joꞌ viqꞌuin, y xtincꞌut chivach cheꞌl nquiꞌcanuj vinak chi nquinquinimaj. \p \v 18 Ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ reꞌ, ja xquiyaꞌ can ri quiyaꞌl y xaꞌa riqꞌuin ri Jesús. \p \v 19 Y cꞌa jubꞌaꞌ oc caꞌin, ri Jesús xaꞌrutzꞌat chic icaꞌyeꞌ ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ jeꞌ, ja ri Jacobo y ri Juan, ri i-rucꞌajuol ri Zebedeo. Ijejeꞌ icꞌo chupan ri barco niquicꞌajuoj ri yaꞌl richin niquitzꞌom car. \v 20 Y xpa ri Jesús xaꞌrayuoj chi ncaꞌa riqꞌuin. Y ri Jacobo y ri Juan xquiyaꞌ can ri quitataꞌ Zebedeo quiqꞌuin ri muosa chupan ri barco, y xaꞌa riqꞌuin. \s1 Jun ache cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin \r (Lc. 4:31-37) \p \v 21 Ri Jesús y ri i-bꞌanak riqꞌuin xaꞌlka pa tanamet Capernaum. Y antok nalka ri kꞌij richin uxlanien, ri Jesús niꞌa pa sinagoga. Jajaꞌ chireꞌ nucꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios chiquivach ri vinak. \v 22 Y ri xaꞌcꞌaxan richin, can xaꞌchapataj ruma ri tzij ri xcaꞌxaj, ruma antok ncaꞌrutijuoj, can kꞌalaj chi can cꞌo autoridad pa rukꞌaꞌ y man incheꞌl ta ri achiꞌaꞌ escribas.\x + \xo 1:22 \xt Mt. 7:28-29; Lc. 4:32.\x* \v 23 Y chireꞌ chupan ri sinagoga, cꞌo-apa jun ache ri cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin. Y ri itziel espíritu ri cꞌo riqꞌuin ri ache, can xsiqꞌuin, \v 24 y xuꞌej cha ri Jesús: ¿Chica navajoꞌ chika, atreꞌ Jesús aj-Nazaret? ¿Xapa chi nkojaqꞌuis? Inreꞌ vataꞌn chica atreꞌ, chi at Santo richin ri Dios, xchaꞌ cha. \p \v 25 Pero ri Jesús xuchꞌolij ri itziel espíritu: ¡Man chic cachꞌoꞌ y catiel-el riqꞌuin ri ache! \p \v 26 Y ri itziel espíritu xuquiyica-can ri ru-cuerpo ri ache, y nisiqꞌuin antok xiel-el riqꞌuin. \v 27 Y ri vinak ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ, can xaꞌchapataj antok xquitzꞌat ri xuꞌon ri Jesús, y niquiꞌej cꞌa chiquivach: ¿Chica cꞌa va? Ruma ri nucꞌut jajaꞌ can cꞌacꞌacꞌ. Antok nichꞌoꞌ, can riqꞌuin autoridad, y ri itziel tak espíritus can niquinimaj rutzij, ncaꞌchaꞌ ri vinak chiquivach. \p \v 28 Y chaꞌnin xꞌa rutzijoxic ri Jesús ri pa tak tanamet ri icꞌo cierca ri Galilea. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar ri rujitieꞌ ri Simón Pedro \r (Mt. 8:14-15; Lc. 4:38-39) \p \v 29 Antok ri Jesús, ri Jacobo y ri Juan xaꞌiel-pa chupan ri sinagoga, xaꞌlka chicachuoch ri Simón y ri Andrés. \v 30 Pero antok xaꞌlka, xꞌeꞌx cha ri Jesús chi ri rujitieꞌ ri Simón catzꞌol choch ruchꞌat, ruma cꞌo cꞌatan chirij. \v 31 Y ri Jesús xjiel-apa riqꞌuin ri niyavaj, xutzꞌom rukꞌaꞌ y xupilisaj. Y joꞌc quireꞌ xuꞌon cha, ja xqꞌuis-el ri cꞌatan chirij. Y ri ixok reꞌ xaꞌrutzuk ri Jesús y ri i-bꞌanak riqꞌuin. \s1 Iqꞌuiy ncaꞌan sanar antok ya xka-ka ri kꞌij \r (Mt. 8:16-17; Lc. 4:40-41) \p \v 32 Antok ya xka-ka ri kꞌij\x + \xo 1:32 \xt Chiquivach ri israelitas, nitzꞌucutaj jun chic kꞌij después antok nika-ka ri kꞌij.\x* y xcokꞌa-ka, ri vinak ri icꞌo ncaꞌyavaj quiqꞌuin xaꞌquicꞌam-pa choch ri Jesús. Ri ncaꞌyavaj reꞌ, diferente roch yabꞌil ri ntuoc chica y icꞌo jeꞌ ri cꞌo itziel tak espíritus quiqꞌuin. \v 33 Y jubꞌaꞌ ma quinojiel ri vinak ri icꞌo chupan ri jun tanamet reꞌ ri xquimol-quiꞌ chuchiꞌ ri jay pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús. \v 34 Y xaꞌruꞌon sanar iqꞌuiy ri ncaꞌyavaj, ri diferente roch yabꞌil ri ntuoc chica. Y xaꞌralasaj-el iqꞌuiy itziel tak espíritus ri icꞌo quiqꞌuin ri vinak. Ri Jesús man xuyaꞌ ta permiso chica ri itziel tak espíritus chi xaꞌchꞌoꞌ, ruma cataꞌn chica jajaꞌ. \s1 Ri Jesús niꞌa nojiel tanamet ri icꞌo chupan ri Galilea chi nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios \r (Lc. 4:42-44) \p \v 35 Cumaj yan, can cꞌa kꞌakuꞌn, ri Jesús xiel-el pa tanamet y xꞌa chupan jun lugar pacheꞌ man jun vinak chi xbꞌarubꞌanaꞌ orar. \v 36 Y ri Simón y ri icꞌo riqꞌuin xaꞌa chi xiꞌquicanuj ri Jesús. \v 37 Y antok xquil, xquiꞌej cha: Quinojiel ri vinak ncatquicanuj, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 38 Y jajaꞌ xuꞌej chica: Joꞌ nicꞌaj chic tanamet ri icꞌo cierca, chi nitzijuoj jeꞌ ri ruchꞌabꞌal ri Dios chireꞌ, ruma richin reꞌ xipa, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 39 Y jajaꞌ nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios pa tak sinagogas chupan nojiel ri Galilea. Y can xaꞌralasaj-el ri itziel tak espíritus ri icꞌo quiqꞌuin ri vinak.\x + \xo 1:39 \xt Mt. 4:23; 9:35.\x* \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun ache ri cꞌo ri yabꞌil lepra chirij \r (Mt. 8:1-4; Lc. 5:12-16) \p \v 40 Xalka riqꞌuin ri Jesús jun ache niyavaj riqꞌuin ri yabꞌil lepra, ja xxuquie-ka choch y nucꞌutuj favor xuꞌej cha: Xa navajoꞌ, cꞌo cheꞌl nquinaꞌan sanar. \p \v 41 Y ri Jesús xujoyovaj roch ri ache reꞌ; xuyuk-apa ri rukꞌaꞌ y xutzꞌom-apa y xuꞌej cha: Nivajoꞌ chi ncacꞌachoj. Tiqꞌuis-el ri yabꞌil reꞌ chavij, xchaꞌ cha. \v 42 Y can joꞌc quireꞌ xuꞌej ri Jesús, ri yabꞌil lepra ri cꞌo chirij ri ache xqꞌuis-el y xcꞌachoj ri ache. \v 43 Entonces ri Jesús xuꞌej cha ri ache chi tiꞌa, pero xuꞌon mandar cha ri chica nicꞌatzin chi nuꞌon. \v 44 Ri Jesús xuꞌej cha: Man tatzijuoj chica ri vinak ri xbꞌanataj aviqꞌuin, choj caꞌin, acꞌutu-aviꞌ choch ri sacerdote, y tayaꞌ ri nuꞌej chupan ri ru-ley ri Moisés,\x + \xo 1:44 \xt Lv. 14:1-32.\x* chi quireꞌ nikꞌalajin chiquivach chi at otz chic vacame, xcha-el cha. \p \v 45 Pero ri ache can joꞌc xuyaꞌ can ri Jesús, xutzꞌom rutzijoxic ri xbꞌanataj riqꞌuin jajaꞌ. Y rumareꞌ ri Jesús chaꞌnin xiel rutzijoxic, y man nitiquir ta chic cꞌa ntuoc-apa ri pa tak tanamet ri pacheꞌ nalka-ve, ruma can iqꞌuiy vinak ri ncaꞌcꞌulu-apa richin. Y rumareꞌ ri Jesús nicꞌujieꞌ juviera ri tanamet. Y ri vinak ri ncaꞌlka riqꞌuin, can nojiel lugar ncaꞌpa-ve. \c 2 \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun ache paralítico \r (Mt. 9:1-8; Lc. 5:17-26) \p \v 1 Ya takꞌax jun janeꞌ (jaroꞌ) kꞌij, ri Jesús xtzalaj-pa pa tanamet Capernaum, y ri vinak xcaꞌxaj chi jajaꞌ cꞌo chupan jun jay chireꞌ pa tanamet. \v 2 Ri vinak chaꞌnin cꞌa xquimol-apa-quiꞌ pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús. Rumareꞌ ri jay can man ncaꞌruꞌon ta chic, ni ri chuchiꞌ. Y ri Jesús nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios chiquivach. \v 3 Jareꞌ antok icꞌo nicꞌaj chic xaꞌlka; quicꞌamun-pa jun ache ri paralítico ru-cuerpo. Icajeꞌ i-talayuon-pa richin. \v 4 Pero ijejeꞌ xa man xaꞌtiquir ta xaꞌbꞌaka pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús, ruma iqꞌuiy ri vinak quimaluon-quiꞌ chireꞌ. Mareꞌ xquicꞌan-el jubꞌaꞌ ruveꞌ ri jay ri pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús, y xquikasaj-ka ri camilla ri cꞌo ri ache ri paralítico ru-cuerpo choch. \v 5 Y antok ri Jesús xutzꞌat chi ri achiꞌaꞌ ri i-cꞌamayuon-pa quicukubꞌan quicꞌuꞌx riqꞌuin, ja xuꞌej cha ri ache ri paralítico ru-cuerpo: Valcꞌual, ri a-pecados xaꞌan perdonar. \p \v 6 Y chireꞌ i-tzꞌuyul-apa nicꞌaj achiꞌaꞌ escribas. Ijejeꞌ xquiꞌej-ka pa cánima: \v 7 ¿Karruma nuꞌej quireꞌ va ache va? Can nuꞌon chi jajaꞌ ri Dios, ruma joꞌc ri Dios nibꞌano perdonar pecados, ncaꞌchaꞌ. \v 8 Y ri Jesús can rataꞌn ri chica niquiꞌej pa tak cánima ri achiꞌaꞌ reꞌ, mareꞌ xuꞌej chica: ¿Karruma quireꞌ ntiꞌej pa tak ivánima? \v 9 ¿Chica ri más fácil, niꞌej cha ri ache paralítico: Ri a-pecados niꞌan perdonar, o niꞌej cha: Capalaj, tavucꞌuaj ri a-camilla y caꞌin? \v 10 Vacame cꞌa, chi ntivatamaj chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can cꞌo poder riqꞌuin chi nuꞌon perdonar pecados, (jareꞌ antok ri Jesús xuꞌej cha ri ache paralítico): \v 11 Chava atreꞌ niꞌej: Capalaj, tavucꞌuaj ri a-camilla y caꞌin chavachuoch, xchaꞌ cha. \p \v 12 Y ri ache ja xpalaj chaꞌnin, xucꞌol-el ri ru-camilla, y xiel-el chiquicajol ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ. Y ri vinak can xaꞌchapataj, y xquiyaꞌ rukꞌij ri Dios y xquiꞌej: Man jun bꞌay katzꞌatuon chi quireꞌ nibꞌanataj, xaꞌchaꞌ. \s1 Antok xayox ri Leví (Mateo) \r (Mt. 9:9-13; Lc. 5:27-32) \p \v 13 Y ri Jesús xꞌa chic jun bꞌay chuchiꞌ ri mar y altíra iqꞌuiy vinak ri xaꞌlka riqꞌuin, y jajaꞌ ncaꞌrutijuoj riqꞌuin ri ruchꞌabꞌal ri Dios. \v 14 Y antok jajaꞌ nakꞌax, xutzꞌat ri Leví, ri rucꞌajuol ri Alfeo. Ri ache reꞌ tzꞌuyul choch jun chꞌacat chi numol ri impuestos ri ncaꞌtuoj can. Y ri Jesús xuꞌej cha: Joꞌ viqꞌuin. Y jajaꞌ xpalaj-pa ri pacheꞌ tzꞌuyul-ve y xꞌa riqꞌuin ri Jesús. \p \v 15 Y antok ri Jesús cꞌo chirij ri mesa pa rachuoch ri Leví, iqꞌuiy ri maloy-impuestos y nicꞌaj chic vinak ri niꞌeꞌx aj-bꞌanoy-pecado chica icꞌo-apa chirij ri mesa, junan riqꞌuin ri Jesús y ri ru-discípulos. Ruma can iqꞌuiy ri i-bꞌanak chirij ri Jesús. \v 16 Y antok ri achiꞌaꞌ escribas y ri achiꞌaꞌ fariseos xquitzꞌat chi ri Jesús nivaꞌ quiqꞌuin ri maloy-impuestos y quiqꞌuin ri vinak ri aj-bꞌanoy-pecado niꞌeꞌx chica, xquiꞌej chica ri ru-discípulos: ¿Karruma jajaꞌ nivaꞌ quiqꞌuin ri maloy-impuestos y quiqꞌuin ri vinak ri aj-bꞌanoy-pecado niꞌeꞌx chica? xaꞌchaꞌ. \p \v 17 Antok ri Jesús xraꞌxaj ri niquiꞌej ri achiꞌaꞌ reꞌ, xuꞌej chica: Ri man ncaꞌyavaj ta man nicꞌatzin ta jun doctor chica, xa ja ri ncaꞌyavaj. Inreꞌ man xipa ta chi ncaꞌnvayuoj ri choj quicꞌaslien choch ri Dios, xa ja ri cꞌo qui-pecados, xchaꞌ chica. \s1 Icꞌo ri ncaꞌcꞌutun chirij ri ayuno \r (Mt. 9:14-17; Lc. 5:33-39) \p \v 18 Ri ru-discípulos ri Juan el Bautista y ri qui-discípulos ri achiꞌaꞌ fariseos niquiꞌan ayuno. Y rumareꞌ xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús y xquiꞌej cha: Ojreꞌ ri oj ru-discípulos ri Juan el Bautista y oj qui-discípulos ri achiꞌaꞌ fariseos nakaꞌan ayuno. ¿Karruma ri a-discípulos atreꞌ man quireꞌ ta niquiꞌan? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 19 Y ri Jesús xuꞌej chica: ¿Acaso otz came chi niquiꞌan ayuno ri i-bꞌanun invitar pa jun cꞌulubꞌic antok xa cꞌa cꞌo ri alaꞌ ri xcꞌulieꞌ chiquicajol? Antok xa cꞌa cꞌo ri alaꞌ ri xcꞌulieꞌ chiquicajol, manak cheꞌl niquiꞌan ayuno. \v 20 Pero xtalka ri kꞌij antok ri alaꞌ reꞌ xtalasas-el chiquicajol, cꞌajareꞌ xtiquiꞌan ayuno. \p \v 21 Man jun nucusaj jun cꞌojobꞌal cꞌacꞌacꞌ chi nucꞌojobꞌiej jun tziak ri xa tziaꞌk chic. Ruma ri cꞌojobꞌal cꞌacꞌacꞌ nucꞌol-riꞌ y nujicꞌ ri tziak ri xa tziaꞌk chic y más nikꞌachꞌitaj-ka. \v 22 Y man jun niyoꞌn cꞌacꞌacꞌ vino chupan jun tzꞌun yacbꞌal-yaꞌ ri xa tziaꞌk chic. Ruma xa quireꞌ niꞌan cha, ri tzꞌun xa man nuyuk ta chic riꞌ; ri tzꞌun xa nikꞌachꞌitaj y ja niqꞌuis-el ri vino chupan. Y ri tzꞌun jeꞌ man jun chic xticꞌatzin-ve. Pero chupan jun cꞌacꞌacꞌ tzꞌun yacbꞌal-yaꞌ, otz niyaquieꞌ cꞌacꞌacꞌ vino. Quireꞌ xuꞌej ri Jesús. \s1 Ri discípulos ncaꞌquichꞌup ruveꞌ ri trigo chupan jun kꞌij richin uxlanien \r (Mt. 12:1-8; Lc. 6:1-5) \p \v 23 Chupan jun kꞌij richin uxlanien, ri Jesús y ri ru-discípulos ncaꞌkꞌax chupan jun ulief ri ticuon trigo choch. Y ri discípulos mientras ncaꞌin, ncaꞌquichꞌup-el ruveꞌ ri trigo.\x + \xo 2:23 \xt Dt. 23:25.\x* \v 24 Rumareꞌ ri achiꞌaꞌ fariseos xquiꞌej cha ri Jesús: Caꞌtzꞌataꞌ la a-discípulos. ¿Karruma ncaꞌsamaj chupan ri kꞌij richin uxlanien? Reꞌ xajan, xaꞌchaꞌ. \p \v 25 Pero ri Jesús xuꞌej chica: ¿Man jun came bꞌay ibꞌanun leer ri tzꞌibꞌan can chirij ri xuꞌon ri David y ri i-rachꞌil chupan ri ojier can tiempo antok xnem-pa quipan? \v 26 Ri David xuoc pa rachuoch ri Dios chi xirucanuj ri chica nutej. Y ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij chupan ri tiempo reꞌ ja ri Abiatar. Y can ja ri sagrada simíta ri xbꞌayoꞌx-pa cha.\x + \xo 2:26 \xt 1S. 21:1-6.\x* Y ri simíta reꞌ man joꞌc ta ri David ri xcꞌuxu, xa can xuyaꞌ jeꞌ chica ri i-bꞌanak riqꞌuin. Pero man pecado ta ri xquiꞌan, mesque ri simíta reꞌ joꞌc ri sacerdotes ri ncaꞌcꞌuxu.\x + \xo 2:26 \xt Lv. 24:9.\x* \p \v 27 Y xuꞌej jeꞌ chica: Ri Dios cuma ri vinak xuꞌon can ri kꞌij richin uxlanien; y man ruma ta ri kꞌij richin uxlanien xaꞌruꞌon ri vinak. \v 28 Rumareꞌ vacame tivatamaj chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, Rajaf ri kꞌij richin uxlanien. \c 3 \s1 Jun ache chakeꞌj jun rukꞌaꞌ \r (Mt. 12:9-14; Lc. 6:6-11) \p \v 1 Y ri Jesús xuoc chic jun bꞌay ri pa sinagoga, y chiquicajol ri vinak ri quimaluon-quiꞌ, cꞌo jun ache chakeꞌj jun rukꞌaꞌ. \v 2 Pero icꞌo ri joꞌc niquitzꞌat-apa ri Jesús y quiyoꞌien chi xa xtuꞌon sanar ri ache, chi quireꞌ niquiꞌan acusar chi xsamaj chupan jun kꞌij richin uxlanien. \v 3 Pero ri Jesús xuꞌej cha ri ache chakeꞌj ri rukꞌaꞌ: Capalaj y capiꞌieꞌ pa nicꞌaj, xchaꞌ cha. \p \v 4 Y ri Jesús xuꞌej chica ri vinak ri icꞌo chireꞌ: ¿Chica ri más otz niꞌan chupan jun kꞌij richin uxlanien, ja ri otz o ja ri man otz ta? ¿Ri nicuol jun vinak choch ri camic o niquimisas? xchaꞌ chica. Pero quinojiel man jun tzij ri xquiꞌej. \p \v 5 Y ri Jesús xaꞌrucaꞌyiej ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ, xpa rayoval y xbꞌisuon-ka, ruma xutzꞌat chi cof quibꞌanun cha ri cánima y man nicajoꞌ ta niquinimaj. Después xuꞌej cha ri ache ri chakeꞌj jun rukꞌaꞌ: Tayukuꞌ la akꞌaꞌ. Y ri ache xuyuk ri rukꞌaꞌ, y ja otz xuꞌon ri rukꞌaꞌ. \p \v 6 Y ri achiꞌaꞌ fariseos xaꞌiel chireꞌ chi xbꞌaquimalo-quiꞌ quiqꞌuin ri i-ruvinak ri rey Herodes, chi niquiꞌan pensar ri chica niquiꞌan cha ri Jesús, ruma nicajoꞌ niquiquimisaj. \s1 Iqꞌuiy vinak ri ncaꞌcanun richin ri Jesús chuchiꞌ ri mar \p \v 7 Y ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌa chuchiꞌ ri mar y chirij ri Jesús xaꞌa iqꞌuiy vinak aj-chireꞌ Galilea. Y nicꞌaj ri xaꞌpa Judea, \v 8 ri Jerusalén, ri Idumea, ri jucꞌan chic ruchiꞌ ri río Jordán, y cierca ri caꞌyeꞌ tanamet ri Tiro y ri Sidón. Can quinojiel ri vinak ri xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús, xaꞌpa ruma caxan ri milagros ri ncaꞌruꞌon. Can iqꞌuiy ri vinak ri xaꞌlka. \v 9 Y ruma iqꞌuiy ri vinak ncaꞌlka riqꞌuin, ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos chi tiquiya-pa jun chꞌiti barco cierca, chi quireꞌ xa ri vinak xtiquipitzꞌ, ntuoc chupan ri chꞌiti barco. \v 10 Ri Jesús can iqꞌuiy ri xaꞌruꞌon sanar. Rumareꞌ ri ncaꞌyavaj quimaluon-quiꞌ chirij, y niquitej quikꞌij chi niquitzꞌom-apa. \v 11 Y ri itziel tak espíritus antok niquitzꞌat ri Jesús, ncaꞌxuquieꞌ choch y can riqꞌuin quichukꞌaꞌ ncaꞌchꞌoꞌ y niquiꞌej: Atreꞌ ri Rucꞌajuol ri Dios, ncaꞌchaꞌ. \p \v 12 Pero ri Jesús ncaꞌruchꞌolij altíra chi man tiquitzijuoj chi chica jajaꞌ. \s1 Antok ri Jesús xaꞌruchaꞌ ri doce (cabꞌalajuj) apóstoles \r (Mt. 10:1-4; Lc. 6:12-16) \p \v 13 Ri Jesús xjotie-el paroꞌ jun juyuꞌ y xaꞌrayuoj-el ri xaꞌrajoꞌ jajaꞌ chi xaꞌrucꞌuaj y ijejeꞌ xaꞌa riqꞌuin. \v 14 I-doce (cabꞌalajuj) ri xaꞌruchaꞌ chi ncaꞌcꞌujieꞌ riqꞌuin y chi ncaꞌrutak-el chi niquitzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios. \v 15 Y can xuyaꞌ poder chica chi ncaꞌquiꞌan sanar ri ncaꞌyavaj y chi ncaꞌquilasaj itziel tak espíritus. \v 16 Ri i-doce (cabꞌalajuj) ri xaꞌruchaꞌ ri Jesús, ja ri Simón ri xuꞌej Pedro cha, \v 17 ri Jacobo y ri Juan ri i-rucꞌajuol ri Zebedeo, ri xuꞌej jeꞌ Boanerges chica; ri tzij Boanerges ntiel: I-ralcꞌual ráya. \v 18 Ri Andrés, ri Felipe, ri Bartolomé, ri Mateo, ri Tomás, ri Jacobo ri rucꞌajuol ri Alfeo, ri Tadeo, ri Simón ri cꞌo quiqꞌuin ri achiꞌaꞌ ri niꞌeꞌx cananistas chica, \v 19 y ri Judas Iscariote ri xjacho richin ri Jesús. Ri Jesús y ri xaꞌruchaꞌ xaꞌa chupan jun jay. \s1 Ri vinak ncaꞌchꞌoꞌ itziel chirij ri Espíritu Santo \r (Mt. 12:22-32; Lc. 11:14-23) \p \v 20 Y ruma altíra iqꞌuiy vinak ri xquimol-quiꞌ jun chic bꞌay, ri Jesús y ri ru-discípulos manak cheꞌl xaꞌvaꞌ. \v 21 Y antok ri rachꞌalal ri Jesús xquinaꞌiej nojiel reꞌ, ja xaꞌlka chi nalquimaꞌ, ruma ijejeꞌ xquiꞌan pensar chi ri Jesús xuꞌon-ka chꞌuꞌj. \p \v 22 Pero ri achiꞌaꞌ escribas ri i-patanak pa tanamet Jerusalén, niquitzijuoj chiquivach chi ri Jesús cꞌo ri Beelzebú riqꞌuin, ri quijaval ri itziel tak espíritus y niquiꞌej chi jareꞌ ri nibꞌano cha chi nitiquir ncaꞌralasaj ri itziel tak espíritus.\x + \xo 3:22 \xt Mt. 9:34; 10:25.\x* \p \v 23 Y rumareꞌ ri Jesús xaꞌrayuoj chi xaꞌjiel-apa riqꞌuin y xutzijuoj jun parábola (cꞌambꞌal-tzij) chiquivach, y quireꞌ xuꞌej chica: ¿Cheꞌl reꞌ chi ja mismo ri Satanás ncaꞌralasaj-el ri rusamajiel? \v 24 Ruma xa ri vinak richin jun reino caꞌyeꞌ grupo niquiꞌan-ka, nipa ayoval chiquicajol y ri reino reꞌ xa nitzak. \v 25 Y quireꞌ jeꞌ chupan jun jay, xa caꞌyeꞌ grupo niquiꞌan-ka, nipa ayoval chiquicajol y ri jay reꞌ xa niqꞌuis. \v 26 Y xa ri Satanás nuꞌon-ka ayoval quiqꞌuin ri i-rusamajiel, xa nipalaj chirij jajaꞌ mismo. Ruma xa quireꞌ nuꞌon, ruyuon nicꞌujieꞌ can y chaꞌnin nitzak. \p \v 27 Y xa cꞌo jun ri nrajoꞌ nuꞌon alakꞌ pa rachuoch jun ache ri altíra ruchukꞌaꞌ, naꞌay nuxim, cꞌajareꞌ cꞌo cheꞌl nucanuj-el nojiel ri nrajoꞌ nucꞌuaj. \p \v 28 Y can ketzij cꞌa ri niꞌej chiva, chi xa chica-na pecados niquiꞌan ri vinak choch ri ulief, cꞌa ncaꞌan perdonar. Hasta ri itziel ncaꞌchꞌoꞌ chirij ri Dios, cꞌa ncaꞌan perdonar. \v 29 Pero ri itziel nichꞌoꞌ chirij ri Espíritu Santo, man niꞌan ta perdonar\x + \xo 3:29 \xt Lc. 12:10.\x* sino que xtiꞌan castigar richin nojiel tiempo. \p \v 30 Ri Jesús quireꞌ xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ escribas, ruma ijejeꞌ niquiꞌej chirij jajaꞌ chi cꞌo itziel espíritu riqꞌuin. \s1 Ri rutieꞌ y ri i-ruchakꞌ ri Jesús \r (Mt. 12:46-50; Lc. 8:19-21) \p \v 31 Y ri rutieꞌ y ri i-ruchakꞌ ri Jesús xaꞌpa cꞌa pacheꞌ cꞌo-ve jajaꞌ. Pero xa juviera xaꞌcꞌujie-ve. Xa xquitak royoxic chi nicajoꞌ ncaꞌchꞌoꞌ cha. \v 32 Y ri vinak ri i-tzꞌuyul riqꞌuin ri Jesús xquiꞌej-apa cha: Ri atieꞌ y ri achakꞌ icꞌo juviera y ncatquicanuj. \p \v 33 Pero ri Jesús xuꞌej: ¿Chica ri ntieꞌ y ri nchakꞌ? \p \v 34 Y xaꞌrucaꞌyiej quinojiel ri i-tzꞌuyul riqꞌuin y xuꞌej chica: Jareꞌ ri ntieꞌ y ri nchakꞌ. \v 35 Ruma quinojiel ri ncaꞌbꞌano ri nrajoꞌ ri Dios, jareꞌ ri ntieꞌ, ri vanaꞌ y ri nchakꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \c 4 \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri aj-ticoniel \r (Mt. 13:1-23; Lc. 8:4-15) \p \v 1 Y ri Jesús xꞌa chic chuchiꞌ ri mar y jajaꞌ ncaꞌrutijuoj ri vinak riqꞌuin ri ruchꞌabꞌal ri Dios. Y iqꞌuiy vinak ri xquimol-apa-quiꞌ riqꞌuin. Rumareꞌ jajaꞌ xuoc chupan jun barco ri cꞌo paroꞌ ri mar y xtzꞌuye-ka chupan.\x + \xo 4:1 \xt Lc. 5:1-3.\x* Y pan ulief chuchiꞌ ri mar icꞌo ri vinak. \v 2 Y jajaꞌ qꞌuiy kax xucꞌut chiquivach ruyuon riqꞌuin parábolas (cꞌambꞌal-tzij). Jajaꞌ xuꞌej chica: \v 3 Tivaxaj jaꞌal ri xtinꞌej chiva: Cꞌo jun ache ri xꞌa chi xbꞌaruquiraj ijaꞌtz. \v 4 Y antok ri ache nuquiraj ri ijaꞌtz, cꞌo ijaꞌtz xaꞌka pa bꞌay. Y xaꞌpa ri chicop ri cꞌo quixicꞌ, xquimol-el ri ijaꞌtz. \v 5 Nicꞌaj chic ijaꞌtz xaꞌka chiquicajol abꞌaj y chireꞌ xa man qꞌuiy ta ulief cꞌo, rumareꞌ chaꞌnin xaꞌiel-pa ruma man pin ta ri ulief. \v 6 Pero antok xpa ruchukꞌaꞌ ri kꞌij, xaꞌyamayo-ka, y ruma man naj ta bꞌanak-ka ri quixieꞌ, mareꞌ xaꞌchakej-ka chaꞌnin. \v 7 Y nicꞌaj chic ijaꞌtz xaꞌka chiquicajol tak qꞌuix. Y antok xaꞌiel-pa, junan xaꞌqꞌuiy quiqꞌuin ri qꞌuix, y xaꞌjiekꞌ chiquicajol ri qꞌuix y man jun quivach xcꞌujieꞌ. \v 8 Pero nicꞌaj chic ijaꞌtz xaꞌka pan utzulaj ulief y jaꞌal xquiyaꞌ quivach, ruma xaꞌiel-pa ri ticuon can y xaꞌqꞌuiy jaꞌal; cꞌo ri xquiyaꞌ a treinta quivach, cꞌo ri xquiyaꞌ a sesenta y cꞌo ri xquiyaꞌ a cien quivach. \p \v 9 Ri Jesús xuꞌej jeꞌ: Ri cꞌo ruxiquin chi nraꞌxaj, can tiraꞌxaj ri xinꞌej, xchaꞌ chica. \p \v 10 Y antok ri Jesús y ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos quiyuon xaꞌcꞌujieꞌ can quiqꞌuin ri nicꞌaj vinak, xquicꞌutuj cha chirij ri chica nrajoꞌ nuꞌej ri parábola (cꞌambꞌal-tzij). \v 11 Y jajaꞌ xuꞌej chica: Chiva ixreꞌ yoꞌn chi ntinaꞌiej chirij ri ru-reino ri Dios. Pero chica ri vinak ri man nquinquinimaj ta, xa riqꞌuin parábolas (cꞌambꞌal-tzij) nquichꞌo-ve chica. \v 12 Chi quireꞌ xa choj niquitzꞌat y man niquiyaꞌ ta pa cuenta ri niquitzꞌat, y joꞌc nicaꞌxaj y man xtiꞌka ta pa quiveꞌ (man xtiquiꞌan ta entender) ri nicaꞌxaj, chi quireꞌ man niquiyaꞌ ta can ri pecado chi niquiꞌan ri nrajoꞌ ri Dios, y man xtiꞌan ta perdonar ri qui-pecados.\x + \xo 4:12 \xt Is. 6:9-10.\x* \p \v 13 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chica: ¿Man xiꞌka ta pan iveꞌ (man xiꞌan ta entender) ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) ri xintzijuoj chiva? ¿Cheꞌl xtiꞌka pan iveꞌ (xtiꞌan entender) ri nicꞌaj chic parábolas (cꞌambꞌal-tzij)? \v 14 Ri ache aj-ticoniel, jareꞌ ri rusamajiel ri Dios ri nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal. \v 15 Ri ijaꞌtz ri xaꞌka pa bꞌay, jareꞌ ri nicaꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios, y ri Satanás chaꞌnin nipa quiqꞌuin y nralasaj-el ri chꞌabꞌal ri xtic can pa cánima. \v 16 Ri ijaꞌtz ri xaꞌka chiquicajol abꞌaj, jareꞌ ri nicaꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios y can altíra ncaꞌquicuot antok niquiꞌan recibir. \v 17 Pero ruma manak ruxieꞌ ri ruchꞌabꞌal ri Dios riqꞌuin cánima, rumareꞌ man ncaꞌlayuj ta ncaꞌquicuot. Ruma antok ncaꞌpa ri sufrimientos y itziel ncaꞌtzꞌiet ruma quiniman ri ruchꞌabꞌal ri Dios, chaꞌnin ncaꞌtzak. \v 18 Y ri ijaꞌtz ri xaꞌka chiquicajol tak qꞌuix, jareꞌ ri nicaꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios, \v 19 pero xa ja ri nicꞌatzin chica kꞌij-kꞌij choch-ulief, joꞌc reꞌ ninataj chica y niꞌan maña chica ruma ri bꞌayomal. Y ruma nicajoꞌ chi quiqꞌuin ta ijejeꞌ cꞌo-ve ri cꞌo riqꞌuin jun chic, jareꞌ nibꞌano chi nijiekꞌ ri ruchꞌabꞌal ri Dios riqꞌuin cánima. Rumareꞌ man jun otz xtikꞌalajin pa quicꞌaslien. \v 20 Y ri ijaꞌtz ri xaꞌka pan utzulaj ulief, ja ri nicaꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios y niquiꞌan recibir. Ri quicꞌaslien can nikꞌalajin jaꞌal, y can niquiyaꞌ qui-fruto a treinta, a sesenta o a cien. \s1 Man jun kax ri avan-can ri man ta xtikꞌalajin-pa \r (Lc. 8:16-18) \p \v 21 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chica: Antok nicꞌamar-pa jun lámpara chi nuyaꞌ sakil pa jay, ¿chuxieꞌ came jun cajuon o chuxieꞌ came jun chꞌat niyoꞌx-ve? Ri lámpara chicaj niyoꞌx-ve,\x + \xo 4:21 \xt Mt. 5:15; Lc. 11:33.\x* xchaꞌ chica. \v 22 Ruma man jun kax ri avan-can, ri man ta xtibꞌakꞌalajin-pa. Y man jun ri tzꞌapin can ruveꞌ, ri man ta xtibꞌakꞌalajin-pa choch sakil.\x + \xo 4:22 \xt Mt. 10:26; Lc. 12:2.\x* \v 23 Ri cꞌo ruxiquin chi nraꞌxaj, can tiraꞌxaj ri xinꞌej, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 24 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chica ri vinak: Ixreꞌ ri ntivaxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios, tivaxaj otz y tibꞌanaꞌ ri nuꞌej. Ruma can incheꞌl ri ntiꞌan ixreꞌ chica ri vinak, quireꞌ xtiꞌan chiva ixreꞌ;\x + \xo 4:24 \xt Mt. 7:2; Lc. 6:38.\x* y man joꞌc ta reꞌ, xa xtiyoꞌx más ruveꞌ. \v 25 Ruma ri cꞌo riqꞌuin, can xtiyoꞌx más cha. Pero ri xa man qꞌuiy ta cꞌo riqꞌuin, hasta reꞌ xtalasas-el cha.\x + \xo 4:25 \xt Mt. 13:12; 25:29; Lc. 19:26.\x* \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri ijaꞌtz antok ntiel-pa y niqꞌuiy \p \v 26 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ: Ri ru-reino ri Dios can nibꞌanataj incheꞌl nibꞌanataj riqꞌuin ri ijaꞌtz ri nutic can jun ache ri pan ulief. \v 27 Jajaꞌ nivar ri chakꞌaꞌ y nipalaj-pa antok nisakar-pa, y quireꞌ nuꞌon kꞌij-kꞌij. Y ri ijaꞌtz ntiel-pa y niqꞌuiy. Pero ri ache ri tiquiyuon can, man rataꞌn ta chica nuꞌon ri ijaꞌtz chi ntiel-pa y chica nuꞌon chi niqꞌuiy. \v 28 Ruma xa ja ri ulief nibꞌano chi ntiel-pa ri ijaꞌtz. Naꞌay antok ntiel-pa, chꞌuteꞌn-oc kꞌayis, después antok nem chic, niqꞌuiy-pa ri ruveꞌ. Y pa ruqꞌuisbꞌal ninuoj-pa ri rupan ri ruveꞌ riqꞌuin ri runakꞌ. \v 29 Y antok kꞌan chic, ja nijuk cha juos, ruma ja xalka ri tiempo richin ri cosecha. \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri ijaꞌtz richin ri mostaza \r (Mt. 13:31-32; Lc. 13:18-19) \p \v 30 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ: ¿Choj-iqꞌuin junan ri ru-reino ri Dios? ¿Y chica parábola (cꞌambꞌal-tzij) nicusaj chi niꞌan comparar? \v 31 Xa incheꞌl ri ijaꞌtz richin ri mostaza antok nitic pan ulief. Y xa jareꞌ ri ijaꞌtz ri más coꞌl ri cꞌo choch ri ulief. \v 32 Pero antok niqꞌuiy, jareꞌ ri más nem ntiel chiquivach quinojiel kꞌayis, y nuꞌon nimaꞌk ri rukꞌaꞌ. Rumareꞌ ri chicop ri cꞌo quixicꞌ niquiꞌan quisuoc chukꞌaꞌ, ruma chireꞌ jaꞌal ncaꞌmujan. \s1 Ri Jesús can ncaꞌrucusaj ri parábolas (cꞌambꞌal-tzij) \r (Mt. 13:34-35) \p \v 33 Ri Jesús antok nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios chica ri vinak, xaꞌrucusaj parábolas (cꞌambꞌal-tzij) ruma nrajoꞌ chi nicaꞌxaj. \v 34 Y man jun tzij ri xuꞌej chica, ri man ta xucusaj parábolas (cꞌambꞌal-tzij). Pero antok ri Jesús y ri ru-discípulos quiyuon icꞌo can, jajaꞌ can nuꞌej chica ri chica nrajoꞌ nuꞌej. \s1 Ri Jesús nukꞌil ruchukꞌaꞌ ri cakꞌiekꞌ y ri mar \r (Mt. 8:23-27; Lc. 8:22-25) \p \v 35 Y antok xcokꞌa-ka chupan ri kꞌij reꞌ, ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Kojakꞌax-apa jucꞌan chic ruchiꞌ ri yaꞌ. \p \v 36 Y jajaꞌ xaꞌruꞌon can despedir ri vinak. Y ruma can tzꞌuyul chic chupan ri barco, can quireꞌ rubꞌanun xucꞌuax cuma ri ru-discípulos. Y icꞌo jeꞌ nicꞌaj chic barcos ri junan xaꞌiel-el quiqꞌuin. \v 37 Y antok i-bꞌanak paroꞌ ri mar, xpa jun cakꞌiekꞌ ri altíra nem. Y rumareꞌ ri yaꞌ nipalaj chicaj y nalruquiraj-riꞌ chirij ri barco ri choj chupan i-bꞌanak-ve, y xuoc yaꞌ chupan. Riqꞌuin reꞌ jubꞌaꞌ ma niꞌa-ka chuxieꞌ ri yaꞌ. \v 38 Pero ri Jesús xa nivar bꞌanak chupan ri barco. Jajaꞌ chirij can ri barco rucanun-ve jun ruchꞌacaveꞌ. Y xaꞌpa ri discípulos, xquicꞌasuoj y xquiꞌej cha: ¡Maestro! Vacame nkucon y atreꞌ xa ncavar, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 39 Y ri Jesús xpalaj-pa y xchꞌolin cha ri cakꞌiekꞌ y xuꞌej cha ri mar chi titanie-ka. Y quireꞌ xbꞌanataj. Ri cakꞌiekꞌ xqꞌuis-el ruchukꞌaꞌ y xtanie-ka jeꞌ ri mar. \p \v 40 Ri Jesús xuꞌej chica: ¿Karruma xixiꞌij-iviꞌ? ¿Man icukubꞌan ta icꞌuꞌx viqꞌuin cꞌa? \p \v 41 Pero ri discípulos altíra quixiꞌin-quiꞌ y niquiꞌej chiquivach: ¿Chica cꞌa chi ache va chi ri cakꞌiekꞌ y ri mar can xaꞌniman cha? \c 5 \s1 Jun ache aj-Gadara cꞌo itziel tak espíritus riqꞌuin \r (Mt. 8:28-34; Lc. 8:26-39) \p \v 1 Y ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌbꞌaka ri jucꞌan chic ruchiꞌ ri mar, chupan ri lugar rubꞌinan Gadara. \v 2 Y antok ri Jesús xiel-pa chupan ri barco, can ja xalka jun ache riqꞌuin, ri pa cementerio alanak-ve-pa, ri cꞌo itziel espíritu riqꞌuin. \v 3 Ri ache reꞌ ja ri cementerio ri acunak rachuoch, y man jun nitiquir chirij, hasta riqꞌuin cadena (yariena) man i-tiquirnak ta chirij. \v 4 Ruma qꞌuiy mul quiyoꞌn cadena (yariena) y nicꞌaj chic chꞌichꞌ chirij ri rukꞌa-rakan, pero i-rukꞌochpin, i-rukꞌajuon nojiel. Can man jun tiquirnak chirij. \v 5 Chi pakꞌij chi chakꞌaꞌ siempre nibꞌiej pa tak juyuꞌ y pa cementerio, nurak ruchiꞌ y nusocola-riꞌ cha abꞌaj. \v 6 Y antok jajaꞌ xutzꞌat-pa ri Jesús chi-naj, xpa anin y xalxuquieꞌ choch. \v 7 Y riqꞌuin ruchukꞌaꞌ xchꞌoꞌ cha ri Jesús y xuꞌej: ¿Chica navajoꞌ chuva Jesús ri Rucꞌajuol ri Namalaj Dios? Pa rubꞌeꞌ ri Dios nicꞌutuj chava, man quinachꞌujirisaj, xchaꞌ cha ri Jesús. \p \v 8 Ri ache xuꞌej quireꞌ ruma ri Jesús ruꞌeꞌn chic cha ri itziel espíritu ri cꞌo riqꞌuin chi tiel-el. \p \v 9 Y ri Jesús xucꞌutuj cha: ¿Cheꞌl abꞌeꞌ? Y jajaꞌ xuꞌej-pa: Legión nubꞌeꞌ; ruma oj qꞌuiy, xchaꞌ. \p \v 10 Y can altíra xucꞌutuj cꞌa favor cha ri Jesús chi man caꞌralasaj-el chupan ri lugar reꞌ. \v 11 Y cierca-apa ri lugar reꞌ, paroꞌ jun juyuꞌ, iqꞌuiy ak ncaꞌvaꞌ. \v 12 Y quinojiel ri itziel tak espíritus ri icꞌo riqꞌuin ri ache xquicꞌutuj favor cha ri Jesús, y xquiꞌej cha: Tayaꞌ permiso chika chi nkojuoc quiqꞌuin ri ak reꞌ, xaꞌchaꞌ. \p \v 13 Ri Jesús xuyaꞌ permiso chica. Y ri itziel tak espíritus ja xaꞌiel-el y xaꞌbꞌaꞌuoc quiqꞌuin ri ak. Ri ak reꞌ icaꞌyeꞌ mil. Y quinojiel ri ak reꞌ jun-anin xaꞌbꞌaxulie-pa choch jun juyuꞌ can paꞌl-roch, y cꞌa chupan ri mar xaꞌbꞌaka-ve; y chireꞌ xaꞌjiekꞌ-ve quinojiel ri ak reꞌ. \p \v 14 Y ri ncaꞌchajin quichin ri ak xaꞌnumaj, y xbꞌaquitzijuoj ri xbꞌanataj pa tanamet y pa tak avan. Y ri vinak xaꞌpa cꞌa chi nalquitzꞌataꞌ ri chica xbꞌanataj. \v 15 Y antok ri vinak reꞌ xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús, xquitzꞌat chi ri ache ri xcꞌujieꞌ ri jun legión (6,000) itziel tak espíritus riqꞌuin; tzꞌuyul, rucusan rutziak y man nuꞌon ta chic cꞌa ri incheꞌl rubꞌanun-pa. Rumareꞌ ri vinak xa xquixiꞌij-quiꞌ. \v 16 Y ri vinak ri xaꞌtzꞌato ri xbꞌanataj riqꞌuin ri ache ri xaꞌlasas-el ri itziel tak espíritus riqꞌuin y ri xbꞌanataj quiqꞌuin ri ak, xquitzijuoj cꞌa chica ri nicꞌaj chic vinak ri i-patanak chutzꞌatic ri xbꞌanataj chireꞌ. \v 17 Y ruma cꞌa reꞌ quinojiel ri vinak xquicꞌutuj favor cha ri Jesús chi tiel-el chireꞌ chupan ri qui-lugar. \p \v 18 Antok ntuoc-oc ri Jesús chupan ri barco, ri ache ri xaꞌcꞌujieꞌ itziel tak espíritus riqꞌuin, nucꞌutuj favor cha ri Jesús chi niꞌa riqꞌuin. \v 19 Pero ri Jesús man xrajoꞌ ta. Xa xuꞌej cha: Caꞌin chavachuoch y atzijuoj chica ri avachꞌalal ri nem samaj ri xuꞌon ri Ajaf aviqꞌuin, y cheꞌl xjoyovax avach. \p \v 20 Y ri ache xꞌa cꞌa, y xutzꞌom rutzijoxic chupan ri lugar rubꞌinan Decápolis, ri nem samaj ri xuꞌon ri Jesús cha, y ri vinak can altíra xaꞌchapataj. \s1 Ri rumiꞌal ri Jairo, y ri ixok ri xutzꞌom rutziak ri Jesús \r (Mt. 9:18-26; Lc. 8:40-56) \p \v 21 Y ri Jesús xuoc chic chupan ri barco chi xakꞌax jucꞌan chic ruchiꞌ ri mar. Y antok xalka, altíra iqꞌuiy vinak ri xquimol-quiꞌ chirij. Jajaꞌ chuchiꞌ ri mar xcꞌujie-ve. \v 22 Y xalka jun ache rubꞌinan Jairo, ri jun principal chupan ri sinagoga. Y antok xutzꞌat-apa ri Jesús, ja xbꞌaxuquieꞌ chukul rakan, \v 23 y altíra xuꞌon rogar choch ri Jesús y xuꞌej cha: Ri numiꞌal niyavaj y ya nicon. Catam-pa y taꞌyaꞌ ri akꞌaꞌ paroꞌ chi nuꞌon sanar y can xticꞌasieꞌ, xchaꞌ ri ache. \p \v 24 Y ri Jesús can xꞌa cꞌa riqꞌuin ri ache, y iqꞌuiy vinak xaꞌa chirij, rumareꞌ niquipitzꞌ ri Jesús i-bꞌanak. \v 25 Pero jun ixok ri cꞌo doce (cabꞌalajuj) junaꞌ ri ntiel ruquiqꞌuiel y man nitanieꞌ ta, ruma jun yabꞌil, \v 26 altíra rubꞌanun-pa sufrir ruma bꞌanak quiqꞌuin qꞌuiy doctores, y ya xuqꞌuis nojiel ri ru-miera y man jun otz ranun cha, xa más peor ranun cha. \v 27 Ri ixok reꞌ raxan-pa chirij ri milagros ri ncaꞌruꞌon ri Jesús y bꞌanak chiquicajol ri vinak ri i-bꞌanak chirij ri Jesús. Jajaꞌ xjiel-apa chirij ri Jesús y xutzꞌom-apa ri rutziak, \v 28 ruma nuꞌej pa ránima: Xa ta riqꞌuin nitzꞌom-apa jubꞌaꞌ ri rutziak, ja niꞌan sanar. \v 29 Y chaꞌnin xtanieꞌ ri ruquiqꞌuiel ri ntiel. Y xunaꞌ chi xuꞌon sanar riqꞌuin ri ruyabꞌil. \v 30 Ri Jesús can chaꞌnin xunaꞌ chi cꞌo jun xuꞌon sanar ruma ri poder ri xiel riqꞌuin; rumareꞌ xtzuꞌn can chirij, y xuꞌej chica ri vinak: ¿Chica xtzꞌamo ri nutziak? \p \v 31 Y ri ru-discípulos xquiꞌej cha: Natzꞌat chi iqꞌuiy vinak ncatquipitzꞌ y atreꞌ naꞌej: ¿Chica xitzꞌamo? xaꞌchaꞌ ri discípulos cha ri Jesús. \p \v 32 Pero ri Jesús ncaꞌrucaꞌyiej ri vinak, chi nucanuj ri chica xtzꞌamo ri rutziak. \v 33 Ri ixok ruxiꞌin-riꞌ y nibꞌarbꞌuot, ruma rataꞌn chi xuꞌon sanar riqꞌuin ri ruyabꞌil, xpa cꞌa y xalxuquieꞌ choch ri Jesús y xuꞌej cꞌa cha nojiel ri xuꞌon. \v 34 Y ri Jesús xuꞌej cha: Numiꞌal, xacꞌachoj ruma xacukubꞌaꞌ acꞌuꞌx viqꞌuin. Vacame caꞌin en paz. Ri ayabꞌil man chic xtitzalaj ta pa, xchaꞌ cha. \p \v 35 Y cꞌa nitzijuon ri Jesús riqꞌuin ri ixok, antok xaꞌlka nicꞌaj ri i-patanak chirachuoch ri ache principal chupan ri sinagoga. Ijejeꞌ xalquiꞌej cha ri ache principal: Ri amiꞌal ya xcon, man chic taꞌan molestar ri Maestro. \p \v 36 Pero ri Jesús xraꞌxaj ri niquiꞌej, y xuꞌej cha ri jun principal chupan ri sinagoga: Man taxiꞌij-aviꞌ, joꞌc tanimaj, xchaꞌ cha. \p \v 37 Y ri Jesús man xuꞌon ta permitir chi xaꞌa nicꞌaj chic chirij, xa joꞌc ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ riqꞌuin ri Jacobo. \v 38 Y antok xaꞌbꞌaka chirachuoch ri jun principal chupan ri sinagoga, ri Jesús xaꞌrutzꞌat chi ri vinak ncaꞌchꞌujuyan pa jay, can altíra ncaꞌuokꞌ y altíra ncaꞌbꞌisuon. \v 39 Antok ri Jesús acunak chic oc pa jay, xuꞌej chica: ¿Karruma nquixuokꞌ y nquixchꞌujuyan? Ri chꞌiti xtan xa man quiminak ta, xa nivar, xchaꞌ chica. \p \v 40 Pero ijejeꞌ xa xaꞌtzeꞌn chirij ri Jesús. Pero ri Jesús xaꞌralasaj-el juviera quinojiel ri vinak ri icꞌo chireꞌ, y xaꞌrucusaj-oc ri rutie-rutataꞌ ri chꞌiti xtan y ri iyoxeꞌ chic ri i-bꞌanak riqꞌuin, pacheꞌ cꞌo-ve ri ru-cuerpo ri chꞌiti xtan. \v 41 Y xutzꞌom rukꞌaꞌ ri chꞌiti xtan y xuꞌej cha: Talita cumi, xchaꞌ. Ri tzij reꞌ ntiel: Chꞌiti xtan, chava atreꞌ niꞌej chi capalaj. \p \v 42 Can joꞌc xuꞌej quireꞌ ri Jesús, can ja xpalaj-pa ri chꞌiti xtan y xꞌin, ruma cꞌo doce (cabꞌalajuj) rujunaꞌ. Y ri icꞌo riqꞌuin altíra xaꞌchapataj antok xquitzꞌat chi xcꞌastaj chic pa. \v 43 Pero ri Jesús xuꞌon mandar chica chi man jun choj cha tiquitzijuoj ri xbꞌanataj, y xuꞌej chi tiyoꞌx ruvay ri chꞌiti xtan. \c 6 \s1 Ri Jesús nalka Nazaret \r (Mt. 13:53-58; Lc. 4:16-30) \p \v 1 Y ri Jesús xiel-el chireꞌ, xꞌa pa rutanamit pacheꞌ xqꞌuiy-pa, y ri ru-discípulos i-bꞌanak chirij. \v 2 Y antok xalka ri kꞌij richin uxlanien, jajaꞌ xucꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios chupan ri sinagoga. Y ruma ri tzij ri nuꞌej, ri vinak ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ antok xcaꞌxaj, can xaꞌchapataj, y xquiꞌej: ¿Chica chi noꞌj va y chi nitiquir ncaꞌruꞌon milagros? ¿Pacheꞌ cꞌa rucꞌamun-pa nojiel va? \v 3 ¿Man ja ta came va ri carpintero, ral ri María, y ri i-ruchakꞌ ja ri Jacobo, ri José, ri Judas y ri Simón? ¿Man icꞌo ta cꞌa jeꞌ ri ranaꞌ kiqꞌuin? xaꞌchaꞌ. Y rumareꞌ ri vinak man xquinimaj ta y xpa quiyoval chirij ri Jesús. \v 4 Y ri Jesús xuꞌej chica: Jun profeta joꞌc ri rutanamit, ri rachꞌalal y ri pa rachuoch niquiꞌan cha chi man jun rakalien,\x + \xo 6:4 \xt Jn. 4:44.\x* xchaꞌ chica. \p \v 5 Y man jun milagro xuꞌon ri Jesús pa rutanamit. Xa nicꞌaj-oc ri ncaꞌyavaj ri xuyaꞌ rukꞌaꞌ pa quiveꞌ chi xaꞌruꞌon sanar. \v 6 Y jajaꞌ can xchapataj ruma ri vinak xa man xquinimaj ta. Y xꞌa cꞌa pa tak aldeas ri icꞌo cierca ri rutanamit chi nucꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios chiquivach ri vinak. \s1 Antok ri doce (cabꞌalajuj) discípulos xaꞌtak-el chi xiꞌquitzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios \r (Mt. 10:5-15; Lc. 9:1-6) \p \v 7 Después xaꞌrayuoj ri doce (cabꞌalajuj) discípulos. Y chi cacaꞌ chi cacaꞌ xaꞌrutak-el, y xuyaꞌ autoridad chica chi ncaꞌtiquir ncaꞌquilasaj itziel tak espíritus. \v 8 Y jajaꞌ xuꞌej chica chi joꞌc quichꞌameꞌy tiquicꞌuaj y man jun chic chica tiquicꞌuaj. Man tiquicꞌuaj qui-buolsa, ni simíta, ni qui-miera pa tak ximbꞌal-quipan.\x + \xo 6:8 \xt Lc. 10:4.\x* \v 9 Man tiquicusaj-el caꞌyeꞌ quitziak. Pero otz chi niquicusaj-el quixajabꞌ. \v 10 Y ri Jesús xuꞌej-el chica ri ru-discípulos: Xa chica-na jay pacheꞌ nquixuoc-ve, chireꞌ quixcꞌujie-ve-ka y cꞌajaꞌ antok nquixiel-pa chupan ri tanamet, cꞌajareꞌ xtiyaꞌ can ri jay ri pacheꞌ xixcꞌujie-ve.\x + \xo 6:10 \xt Lc. 10:5, 7.\x* \v 11 Y ri pacheꞌ nquixbꞌaka-ve, xa man nquixquiꞌan ta recibir y man nicajoꞌ ta nicaꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri ntitzijuoj ixreꞌ chica, quixiel-pa chireꞌ y titotaꞌ can ri pokolaj ri cꞌo pa tak ivakan chiquivach ri vinak reꞌ, chi quireꞌ niquitzꞌat chi man otz ta ri xquiꞌan.\x + \xo 6:11 \xt Lc. 10:10-11; Hch. 13:51.\x* Inreꞌ can ketzij cꞌa ri niꞌej chiva, chi chupan ri kꞌij antok ri vinak xcaꞌan juzgar ruma ri Dios, ri vinak richin ri tanamet pacheꞌ man xixcꞌul ta, más nem ri castigo ri xtika pa quiveꞌ, que choch ri xtiyoꞌx pa quiveꞌ ri vinak ri xaꞌcꞌujieꞌ pa tanamet Sodoma y Gomorra, xcha-el chica. \p \v 12 Y ri discípulos xaꞌa. Ijejeꞌ xquiꞌej chica ri vinak chi titzalaj-pa cánima riqꞌuin ri Dios y tiquibꞌanaꞌ ri nrajoꞌ jajaꞌ. \v 13 Ri discípulos qꞌuiy itziel tak espíritus ri xaꞌquilasaj. Y xquiyaꞌ aceite de olivo pa quiveꞌ iqꞌuiy ncaꞌyavaj y xaꞌquiꞌan sanar.\x + \xo 6:13 \xt Stg. 5:14.\x* \s1 Antok xquimisas ri Juan el Bautista \r (Mt. 14:1-12; Lc. 9:7-9) \p \v 14 Y ri rey Herodes xraꞌxaj ri nuꞌon ri Jesús chiquicajol ri vinak. Mareꞌ ri Herodes xuꞌej-ka: Ri Juan el Bautista xa xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ, y rumareꞌ cꞌo qꞌuiy poder riqꞌuin, xchaꞌ. \p \v 15 Pero icꞌo vinak xquiꞌej chi ri Jesús xa ja ri Elías.\x + \xo 6:15 \xt Mal. 4:5.\x* Y icꞌo nicꞌaj chic xquiꞌej chi jajaꞌ jun profeta o jun chiquivach ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo.\x + \xo 6:15 \xt Mt. 16:14; Mr. 8:28; Lc. 9:19.\x* \p \v 16 Antok ri Herodes xraꞌxaj ri niquiꞌej ri vinak, xuꞌej: Ri ache reꞌ xa ja ri Juan el Bautista ri xinꞌej chi xcꞌamar-el rujaluon, y vacame xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ, xchaꞌ. \p \v 17 Ruma xa ja mismo ri rey Herodes ri xꞌeꞌn chi xtzꞌam ri Juan, xyoꞌx pa cárcel y xtzꞌam cha cadena (yariena). Ri Herodes quireꞌ xuꞌon, ruma quicꞌamun-quiꞌ riqꞌuin ri Herodías, ri xa raxjayil ri Felipe ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ riqꞌuin ri Herodes. \v 18 Ruma ri Juan xuꞌej cha ri Herodes: Man otz ta chi abꞌanun avaxjayil cha ri Herodías, ruma jajaꞌ xa raxjayil ri Felipe ri achakꞌ-animal-aviꞌ riqꞌuin.\x + \xo 6:18 \xt Lc. 3:19-20.\x* \p \v 19 Rumareꞌ ri Herodías can nrajoꞌ nuquimisaj ri Juan ruma royoval chirij, pero man riluon ta cheꞌl nuꞌon cha. \v 20 Ruma ri rey Herodes rataꞌn chi ri Juan jun utzulaj ache y choj rucꞌaslien choch ri Dios, mareꞌ nuxiꞌij-riꞌ choch. Can ranun cha chi otz chajin chi quireꞌ man jun kax nuꞌon pasar. Jajaꞌ can jaꞌal nraꞌxaj antok ri Juan nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios cha. Pero ri Herodes man niril ta chica nuꞌon. \v 21 Pero ri kꞌij ri royoꞌien ri Herodías chi nika ri Juan pa rukꞌaꞌ, xalka chupan ri kꞌij antok ri Herodes xuqꞌuis chic jun rujunaꞌ. Jajaꞌ xuꞌon jun namakꞌej y xuyaꞌ jun nem vaꞌen y xaꞌruꞌon invitar ri gobernadores ri ncaꞌsamaj chupan ri ru-gobierno, y xaꞌrayuoj ri qui-jefes ri soldados y xaꞌrayuoj jeꞌ ri achiꞌaꞌ principales chiquicajol ri aj-Galilea. \v 22 Y pacheꞌ quimaluon-ve-quiꞌ ijejeꞌ, xuoc-pa ri ral-xtan ri Herodías; y jajaꞌ xxajo chiquivach. Y altíra xka choch ri Herodes y chiquivach quinojiel ri icꞌo riqꞌuin. Y ri rey Herodes xuꞌej cha ri xtan: Tacꞌutuj ri chica navajoꞌ y niyaꞌ chava. \v 23 Can niꞌan jurar chavach, chi chica-na ri xtacꞌutuj chuva, xtinyaꞌ chava, hasta la mitad ri nu-reino, xchaꞌ. \p \v 24 Ri xtan xiel-el y xbꞌarucꞌutuj cha ri rutieꞌ: ¿Chica ta nicꞌutuj cha? Y ri rutieꞌ xuꞌej cha ri ral: Tacꞌutuj chi tiyoꞌx chava ri rujaluon ri Juan el Bautista. \p \v 25 Y ri xtan chaꞌnin xtzalaj-pa riqꞌuin ri rey Herodes y xalruꞌej cha: Inreꞌ nivajoꞌ chi orita nayaꞌ chuva chupan jun plato ri rujaluon ri Juan el Bautista. \p \v 26 Y ri rey Herodes altíra xbꞌisuon-ka ránima rumareꞌ, pero ruma can rubꞌanun yan jurar y cuma ri icꞌo riqꞌuin chirij ri mesa, rumareꞌ jajaꞌ xuꞌon ri xucꞌutuj ri xtan cha. \v 27 Y ri rey chaꞌnin xutak-el jun soldado chi ticꞌam-pa ri rujaluon ri Juan el Bautista. \v 28 Y ri soldado xꞌa cꞌa, y xucꞌan-el ri rujaluon ri Juan el Bautista chireꞌ pa cárcel. Y ri rujaluon xuyaꞌ cha ri xtan chupan jun plato, y ri xtan xbꞌaruyaꞌ cha ri rutieꞌ. \p \v 29 Antok ri ru-discípulos ri Juan xcaꞌxaj chi xquimisas, xaꞌlka chi xalquimaꞌ ri ru-cuerpo y xbꞌaquimukuꞌ. \s1 Ncaꞌtzuk ivuꞌuoꞌ mil \r (Mt. 14:13-21; Lc. 9:10-17; Jn. 6:1-14) \p \v 30 Ri ru-apóstoles ri Jesús, antok xaꞌtzalaj-pa chi xiꞌquibꞌanaꞌ rusamaj ri Dios y xquimol chic quiꞌ riqꞌuin ri Jesús, xquiꞌej cha nojiel ri chica xquiꞌan y ri chica xquicꞌut chiquivach ri vinak. \v 31 Y ri Jesús xuꞌej chica: Joꞌ jun lugar pacheꞌ manak vinak chi nquixuxlan jubꞌaꞌ. Y quireꞌ xuꞌej chica ruma iqꞌuiy vinak ri ncaꞌiel-ncaꞌuoc quiqꞌuin y rumareꞌ hasta manak chic cheꞌl ncaꞌvaꞌ. \p \v 32 Y ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌuoc chupan jun barco chi ncaꞌkꞌax jucꞌan ruchiꞌ ri yaꞌ, y xaꞌa chupan jun lugar pacheꞌ manak vinak. \v 33 Pero antok ijejeꞌ xaꞌa, iqꞌuiy vinak ri xaꞌtzꞌato-el quichin y xcatamaj-el quivach. Rumareꞌ ri vinak reꞌ xaꞌa chicakan, y ri pa tak bꞌay xaꞌiel-el más ri pa tak tanamet ri pacheꞌ xaꞌkꞌax-ve. Y xa ja yan chic ri vinak ri xaꞌbꞌaka naꞌay chiquivach. Y antok ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌbꞌaka, ri vinak xquimol-ka-quiꞌ chirij ri Jesús. \v 34 Y antok ri Jesús xiel-pa, xutzꞌat chi can iqꞌuiy ri vinak, y jajaꞌ xujoyovaj quivach ruma ri quibꞌanun, can incheꞌl ri ovejas antok man jun ri nichajin quichin.\x + \xo 6:34 \xt 1R. 22:17; 2Cr. 18:16; Zac. 10:2; Mt. 9:36.\x* Xucꞌut cꞌa chiquivach qꞌuiy kax ri nicꞌatzin chi nicatamaj chirij ri ruchꞌabꞌal ri Dios. \v 35 Antok ya xkakꞌij-ka, ri ru-discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xquiꞌej cha: Chupan va lugar va man jun jay cꞌo y ya tarde chic. \v 36 Caꞌtakaꞌ cꞌa el ri vinak chi caꞌa pa tak aldeas y nicꞌaj chic lugar ri icꞌo cierca, chi tiquilakꞌoꞌ qui-simíta, ruma manak chica niquicꞌux, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 37 Pero ri Jesús xuꞌej chica: Tiyaꞌ ixreꞌ chi ncaꞌvaꞌ. Y ijejeꞌ xquiꞌej cha: ¿Atreꞌ naꞌej chi nakalakꞌoꞌ doscientos denarios simíta chi ncaꞌvaꞌ ijejeꞌ? \p \v 38 Y jajaꞌ xucꞌutuj chica: ¿Janeꞌ (jaroꞌ) simíta cꞌo iviqꞌuin? Itzꞌataꞌ cꞌa, xchaꞌ chica. Y antok ijejeꞌ quitzꞌatuon chic, xquiꞌej cha: Cꞌo vuꞌuoꞌ simíta y caꞌyeꞌ car, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 39 Jajaꞌ xuꞌej chi tiquiꞌej chica ri vinak chi caꞌtzꞌuye-ka quinojiel paroꞌ ri rax kꞌayis, y chi grupo tiquicꞌuaj-quiꞌ. \v 40 Y ri vinak reꞌ can xaꞌtzꞌuye-ka, y xquicꞌuaj-quiꞌ chi ciento y nicꞌaj tak ciento. \v 41 Y ri Jesús xutzꞌom ri vuꞌuoꞌ simíta y ri caꞌyeꞌ car, xtzuꞌn chicaj, y xuꞌon bendecir, y xaꞌruper ri simíta, y xuyaꞌ chica ri ru-discípulos chi niquijach chiquivach ri vinak. Y quireꞌ mismo xuꞌon riqꞌuin ri car. Xujach chica quinojiel. \v 42 Y quinojiel jaꞌal xaꞌvaꞌ, y otz xnuoj quipan. \v 43 Y cꞌa cꞌo doce (cabꞌalajuj) chacach ri xaꞌnuoj riqꞌuin ri jutak pir ri simíta y ri car ri xmuol can ri xuꞌon suobra. \v 44 Y ri xaꞌvaꞌ icꞌo laꞌk vuꞌuoꞌ mil joꞌc ri achiꞌaꞌ. \s1 Ri Jesús niꞌin paroꞌ ri mar \r (Mt. 14:22-27; Jn. 6:15-21) \p \v 45 Y jareꞌ antok ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos chi caꞌuoc chupan ri barco y caꞌa naꞌay choch; chi ncaꞌa ri tanamet Betsaida, ri cꞌo jucꞌan chic ruchiꞌ ri yaꞌ; y jajaꞌ cꞌa nicꞌujieꞌ can chi ncaꞌruꞌon can despedir ri vinak. \v 46 Y antok ya i-bꞌanak chic quinojiel ri vinak, jajaꞌ xjotie-el paroꞌ jun juyuꞌ chi xirubꞌanaꞌ orar. \v 47 Y antok xchakꞌa-ka, ri barco pacheꞌ i-bꞌanak-ve ri discípulos ya pa nicꞌaj ri mar cꞌo-ve-apa, y ri Jesús ruyuon cꞌo can paroꞌ ri juyuꞌ. \v 48 Y ri Jesús xaꞌrutzꞌat-apa chi ri ru-discípulos ya i-cosnak chic, ruma altíra nuꞌon ri cakꞌiekꞌ y man nuyaꞌ ta chic lugar cha ri barco chi choj niꞌin choch. Y antok ya nisakar-pa, ri Jesús patanak chirakan paroꞌ ri mar, y nrajoꞌ nakꞌax chiquivach. \v 49 Pero antok ri discípulos xquitzꞌat chi cꞌo jun niꞌin paroꞌ ri mar, ijejeꞌ xquiꞌan-ka pensar chi jun fantasma patanak, y xaꞌsiqꞌuin. \v 50 Y ruma quinojiel xaꞌtzꞌato richin, altíra xquixiꞌij-quiꞌ. Pero ri Jesús chaꞌnin xchꞌo-pa chica y xuꞌej: ¡Man tixiꞌij-iviꞌ; tiyaꞌ ivánima viqꞌuin, xa inreꞌ! xchaꞌ chica. \p \v 51 Y jajaꞌ xjotie-apa quiqꞌuin chupan ri barco. Y ja xtanie-ka ruchukꞌaꞌ ri cakꞌiekꞌ. Y ri discípulos altíra xaꞌchapataj, \v 52 ruma majaꞌ tiꞌka pa quiveꞌ (tiquiꞌan entender) ri xuꞌon ri Jesús riqꞌuin ri simíta. Y ijejeꞌ xa cof canun cha ri cánima. \s1 Ri Jesús ncaꞌruꞌon sanar ri ncaꞌyavaj Genesaret \r (Mt. 14:34-36) \p \v 53 Y ijejeꞌ xaꞌkꞌax paroꞌ ri mar y xaꞌbꞌaka Genesaret, ri cꞌo chuchiꞌ ri mar reꞌ. \v 54 Y antok xaꞌiel-pa chupan ri barco, ri vinak ri icꞌo chireꞌ chuchiꞌ ri mar, chaꞌnin xquitzꞌat chi ja ri Jesús. \v 55 Rumareꞌ xquiꞌej chupan nojiel lugar ri icꞌo cierca, chi ri Jesús xalka chupan ri lugar reꞌ. Y ri vinak xaꞌpa nojiel lugar i-quicꞌamun-pa ri ncaꞌyavaj choch qui-camilla, y xaꞌquicꞌuaj choch ri Jesús ri chica lugar nicaꞌxaj pacheꞌ cꞌo-ve. \v 56 Y chica-na lugar nakꞌax-ve, pa tak nimaꞌk tanamet, pa tak aldeas y pa tak juyuꞌ jeꞌ, ri vinak xaꞌquiyaꞌ ri ncaꞌyavaj pa tak bꞌay ri pacheꞌ nakꞌax-ve jajaꞌ. Y niquicꞌutuj favor cha chi tuyaꞌ permiso chica chi niquitzꞌom mesque joꞌc ruchiꞌ ri rutziak. Y quinojiel ri xaꞌtzꞌamo ruchiꞌ ri rutziak ri Jesús, xquiꞌan sanar riqꞌuin ri quiyabꞌil. \c 7 \s1 Ri nibꞌano tzꞌil cha ri vinak \r (Mt. 15:1-20) \p \v 1 Y chirij ri Jesús xquimol-quiꞌ ri achiꞌaꞌ fariseos, y nicꞌaj achiꞌaꞌ escribas ri i-patanak Jerusalén. \v 2 Y ri achiꞌaꞌ reꞌ xaꞌquitzꞌat chi icꞌo chiquivach ri ru-discípulos ri Jesús ri man niquichꞌaj ta quikꞌaꞌ antok ncaꞌvaꞌ. Chiquivach ijejeꞌ man sak ta quikꞌaꞌ. Y rumareꞌ man otz ta ri xquiꞌej chiquij, ruma man niquiꞌan ta incheꞌl niquiꞌan ijejeꞌ. \v 3 Ruma ri achiꞌaꞌ fariseos y quinojiel ri nicꞌaj chic vinak israelitas, xa ja ri bꞌeꞌn can cuma ri cateꞌt-quimamaꞌ, xa jareꞌ ri ncaꞌquiꞌan. Ruma xa man niquichꞌaj ta quikꞌaꞌ qꞌuiy mul, ja man ncaꞌvaꞌ ta. \v 4 Y antok ncaꞌtzalaj-pa pa qꞌuiyiꞌal, xa man niquijoskꞌij ta quiꞌ incheꞌl ri bꞌeꞌn can, man ncaꞌvaꞌ ta. Y icꞌo nicꞌaj chic kax ri niquiꞌan jeꞌ; incheꞌl antok niquichꞌaj ri vasos ri richin niquikun quiyaꞌ chupan, ri xára, ri lak ri bꞌanun cha chꞌichꞌ y hasta ri quichꞌat quireꞌ niquiꞌan cha. \v 5 Rumareꞌ ri achiꞌaꞌ fariseos y ri achiꞌaꞌ escribas xquicꞌutuj cha ri Jesús: ¿Karruma ri a-discípulos man niquiꞌan ta incheꞌl ri bꞌeꞌn can cuma ri kateꞌt-kamamaꞌ, ruma antok ncaꞌvaꞌ xa man niquichꞌaj ta quikꞌaꞌ? \p \v 6 Pero ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Ixreꞌ xa caꞌyeꞌ ipalaj. Xa otz rubꞌixic ruꞌeꞌn can chivij ri profeta Isaías. Ri xutzꞌibꞌaj can, quireꞌ nuꞌej: \q1 Ri vinak reꞌ joꞌc riqꞌuin ri quichiꞌ niquiyaꞌ nukꞌij, \q1 pero ri cánima xa naj cꞌo-ve. \q1 \v 7 Xa man jun nicꞌatzin ri niquiꞌan antok niquiyaꞌ nukꞌij, \q1 nojiel ri ncaꞌquiꞌej antok ncaꞌquitijuoj ri vinak, xa quinoꞌj achiꞌaꞌ y niquiꞌej chi can jareꞌ tiꞌan.\x + \xo 7:7 \xt Is. 29:13.\x* \m Quireꞌ ri rutzꞌibꞌan can ri Isaías. \v 8 Ixreꞌ xa iyoꞌn can jun lado ri ru-mandamiento ri Dios. Xa ja ri tradición ri ntiꞌan, cheꞌl antok ntichꞌaj ri xára y ri vasos ri richin ntikun iyaꞌ chupan. Y nicꞌaj chic kax incheꞌl reꞌ ri ntiꞌan. \p \v 9 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chica: Ixreꞌ joꞌc ri quicꞌutun can ri ivateꞌt-imamaꞌ ri ntiꞌan, rumareꞌ ibꞌanun cha ri ru-mandamiento ri Dios chi man jun rakalien. \v 10 Ruma ri ru-mandamiento ri Dios ri i-rutzꞌibꞌan can ri Moisés, nuꞌej: Caꞌbꞌanaꞌ respetar ri atie-atataꞌ.\x + \xo 7:10 \xt Ex. 20:12; Dt. 5:16.\x* Y jun ri ncaꞌrukal ri rutie-rutataꞌ, tiquimisas; man tijoyovax roch.\x + \xo 7:10 \xt Ex. 21:17; Lv. 20:9.\x* Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can. \v 11 Pero ixreꞌ ntiꞌej: Basta chi jun ache nuꞌej cha ri rutataꞌ o cha ri rutieꞌ: Inreꞌ manak cheꞌl nquixtoꞌ, ruma nojiel ri cꞌo viqꞌuin xa Corbán (ri tzij Corbán nrajoꞌ nuꞌej: Nuyoꞌn chic cha ri Dios). \v 12 Y riqꞌuin ri ntiꞌej, can kꞌalaj chi ixreꞌ ntiꞌan chica ri achiꞌaꞌ chi man jun chic kax tiquiyaꞌ chica ri quitie-quitataꞌ. \v 13 Riqꞌuin reꞌ, ixreꞌ xa man jun rakalien ibꞌanun cha ri ruchꞌabꞌal ri Dios. Ruma joꞌc ri quicꞌutun can ri ivateꞌt-imamaꞌ, joꞌc reꞌ ntivajoꞌ ntiꞌan. Y icꞌo jeꞌ nicꞌaj chic kax incheꞌl reꞌ ri ntiꞌan. \p \v 14 Y ri Jesús xaꞌrayuoj-apa quinojiel ri vinak ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ y xuꞌej chica: Tivaxaj otz ixvonojiel ri xtinꞌej chiva y tiꞌka pan iveꞌ (tibꞌanaꞌ entender). \v 15 Ri nibꞌano tzꞌil cha jun vinak man ja ta ri kax ri ncaꞌrutej-ka. Ri nibꞌano tzꞌil cha jun vinak, ja ri itziel kax ri ncaꞌiel-pa riqꞌuin. \v 16 Ri cꞌo ruxiquin chi nraꞌxaj, can tiraꞌxaj ri xinꞌej. Quireꞌ xuꞌej ri Jesús chica ri vinak. \p \v 17 Y jajaꞌ xaꞌruyaꞌ can ri vinak, y xꞌa chupan jun jay. Y ri ru-discípulos xquicꞌutuj cha ri chica nuꞌej ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) reꞌ. \v 18 Y ri Jesús xuꞌej chica: ¿Ixreꞌ jeꞌ man niꞌka ta pan iveꞌ (man ntiꞌan ta entender) ri xinꞌej? ¿Man niꞌka ta pan iveꞌ (man ntiꞌan ta entender) chi man ja ta ri nutej-ka jun vinak ri nibꞌano tzꞌil cha? \v 19 Nojiel ri nutej-ka jun vinak, xa man pa ránima ta niꞌa-ve. Xa chupan nika-ve-ka, y después ntiel-el. Y ruma ri quireꞌ xuꞌej ri Jesús, nikꞌalajin chi nojiel ri ncaꞌtij, can i-otz. \p \v 20 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chi ja ri itziel kax ri ncaꞌiel-pa riqꞌuin jun vinak, jareꞌ ri nibꞌano tzꞌil cha. \v 21 Ruma xa pa cánima ri vinak ncaꞌiel-pa ri itziel tak kax ri niquiꞌan pensar, ri i-cꞌulan y ri man i-cꞌulan ta niquicanuj-quiꞌ chi niquiꞌan pecado, ri ncaꞌquimisan, \v 22 ri ncaꞌlakꞌ, ri niquirayij chi nojiel ri cꞌo choch-ulief can ta quiqꞌuin ijejeꞌ cꞌo-ve, ri itziel quinoꞌj, ri niquiꞌan maña, ri achiꞌaꞌ y ri ixokiꞌ ja ri nurayij ri qui-cuerpo ri niquiꞌan, ri itziel niquitzꞌat jun vinak ri otz cꞌo, ri ncaꞌquiꞌej itziel tak tzij chiquij nicꞌaj chic, ri niquinaꞌ chi can altíra i-nimaꞌk, y ri man niquiꞌan ta pensar otz. \v 23 Nojiel ri itziel tak kax reꞌ, riqꞌuin ránima ri vinak ntiel-pa, y jareꞌ ri nibꞌano tzꞌil cha. Quireꞌ xuꞌej ri Jesús. \s1 Jun ixok aj-Sirofenicia nucukubꞌaꞌ rucꞌuꞌx riqꞌuin ri Jesús \r (Mt. 15:21-28) \p \v 24 Ri Jesús xiel-el chireꞌ, y xꞌa cꞌa chupan jun lugar cierca ri tanamet quibꞌinan Tiro y Sidón. Y xcꞌujieꞌ chupan jun jay. Ri Jesús man nrajoꞌ ta chi ninaꞌax chi cꞌo chireꞌ. Pero man xtiquir ta xravaj-riꞌ; \v 25 xa xunaꞌiej jun ixok ri cꞌo jun ral-xtan, ri cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin, chi ri Jesús cꞌo chireꞌ, y jajaꞌ xpa cꞌa riqꞌuin y xalxuquieꞌ chukul rakan. \v 26 Ri jun ixok reꞌ man israelita ta. Jajaꞌ jun aj-Sirofenicia. Pero xalxuquieꞌ chukul rakan ri Jesús chi xucꞌutuj favor cha chi talasaj-el ri itziel espíritu riqꞌuin ri ral. \v 27 Pero ri Jesús xuꞌej cha ri ixok: Tayaꞌ chi naꞌay ncaꞌvaꞌ ri israelitas. Ruma man otz ta nicꞌan-el ri qui-simíta ri acꞌolaꞌ y niyoꞌx chica ri tzꞌeꞌ. \p \v 28 Ri ixok xuꞌej cha ri Jesús: Ajaf, can ketzij ri naꞌej. Pero ri tzꞌeꞌ, chuxieꞌ ri mesa, ncaꞌquimol ri rupixqꞌuil ri simíta ri ncaꞌquitzak-ka ri acꞌolaꞌ. \p \v 29 Y ri Jesús xuꞌej cꞌa cha ri ixok: Riqꞌuin ri xaꞌej, vacame catzalaj chavij, ruma ri itziel espíritu ya xiel-el riqꞌuin ri aval, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 30 Y antok ri ixok xtzalaj chirachuoch, xutzꞌat chi ri itziel espíritu man cꞌo ta chic riqꞌuin ri xtan, y ri xtan choj catzꞌol choch ruchꞌat. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun ache ri man nacꞌaxan ta y man nichꞌoꞌ ta otz \p \v 31 Ri Jesús xiel-el chupan ri lugar ri cierca ri tanamet Tiro y xakꞌax Sidón. Y xakꞌax jeꞌ chupan ri lugar rubꞌinan Decápolis, y quireꞌ xalka chuchiꞌ ri mar Galilea. \v 32 Chireꞌ cꞌo-ve antok xcꞌamar-pa jun ache choch, jun ache ri man nacꞌaxan ta y man nichꞌoꞌ ta otz. Y ri i-cꞌamayuon-pa richin, xquicꞌutuj favor cha ri Jesús chi tuyaꞌ rukꞌaꞌ paroꞌ. \v 33 Y ri Jesús xralasaj-el ri ache chiquicajol ri vinak, xujuꞌ ruve-rukꞌaꞌ pa tak ruxiquin, xchubꞌan, y xutzꞌom ri rakꞌ. \v 34 Y ri Jesús xtzuꞌn cꞌa chicaj, xjilo y xuꞌej: Efata. Ri tzij Efata nrajoꞌ nuꞌej: Tijakataj. \p \v 35 Y ri ache can ja xcꞌaxan y xchꞌoꞌ otz. \v 36 Y ri Jesús xuꞌon mandar chica ri vinak chi man tiquitzijuoj ri xbꞌanataj. Pero antok jajaꞌ quireꞌ xuꞌej chica ri vinak, ijejeꞌ xa más niquitzijuoj. \v 37 Ri vinak reꞌ altíra xaꞌchapataj antok xquitzꞌat ri xbꞌanataj, y niquiꞌej: Can jaꞌal ri ncaꞌruꞌon. Nuꞌon chica ri man ncaꞌcꞌaxan ta chi ncaꞌcꞌaxan; y nuꞌon jeꞌ chica ri miem chi ncaꞌchꞌoꞌ, ncaꞌchaꞌ. \c 8 \s1 Ncaꞌtzuk icajeꞌ mil \r (Mt. 15:32-39) \p \v 1 Chupan ri kꞌij reꞌ, can iqꞌuiy vinak ri quimaluon-apa-quiꞌ riqꞌuin ri Jesús. Pero ri vinak reꞌ manak chic chica niquicꞌux, rumareꞌ ri Jesús xaꞌrayuoj ri ru-discípulos y xuꞌej chica: \v 2 Altíra nijoyovaj quivach ri vinak, ruma oxeꞌ kꞌij icꞌo viqꞌuin y manak chic chica niquitej. \v 3 Y xa ncaꞌntak ta el chi tak cachuoch y xa man ncaꞌvaꞌ ta el, xa xcaꞌbꞌatzak pa tak bꞌay ruma viꞌjal, ruma icꞌo ri naj i-patanak-ve, xchaꞌ. \p \v 4 Ri ru-discípulos xquiꞌej cha: Chupan va lugar va manak jay. ¿Pacheꞌ nakila-pa simíta chi ncaꞌkatzuk quinojiel? xaꞌchaꞌ cha ri Jesús. \p \v 5 Pero ri Jesús xucꞌutuj chica ri ru-discípulos: ¿Janeꞌ (jaroꞌ) simíta cꞌo iviqꞌuin? Y ijejeꞌ xquiꞌej: Cꞌo siete (vukuꞌ) simíta, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 6 Ri Jesús xuꞌej chica ri vinak chi caꞌtzꞌuye-ka pan ulief. Y xutzꞌom ri siete (vukuꞌ) simíta, xuyaꞌ tiox bꞌaꞌ cha ri Dios, xaꞌruper y xuya-el chica ri ru-discípulos y ri ru-discípulos xiꞌquiyaꞌ chiquivach quinojiel ri vinak. \v 7 Y cꞌo jeꞌ jutzꞌit chꞌitak car quiqꞌuin; y ri Jesús xuyaꞌ tiox bꞌaꞌ cha ri Dios ruma ri chꞌitak car reꞌ, y xuꞌej chica ri ru-discípulos chi xiꞌquiyaꞌ chiquivach ri vinak. \v 8 Ri vinak can xaꞌvaꞌ otz y jaꞌal xnuoj quipan; y xmuol siete (vukuꞌ) chacach ri jutak pir ri xuꞌon suobra. \v 9 Ri xaꞌvaꞌ, icꞌo laꞌk icajeꞌ mil. Cꞌajareꞌ ri Jesús xaꞌruꞌon despedir, \v 10 y ja xuoc-el chupan ri barco quiqꞌuin ri ru-discípulos, y xaꞌa cꞌa jun lugar rubꞌinan Dalmanuta. \s1 Nicꞌaj nicajoꞌ niquitzꞌat jun señal \r (Mt. 16:1-4; Lc. 12:54-56) \p \v 11 Y icꞌo achiꞌaꞌ fariseos ri xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús, y xquitzꞌamala-ka-quiꞌ chi tzij riqꞌuin. Y chi niquiꞌan tentar ri Jesús, xquiꞌej cha chi tubꞌanaꞌ jun señal chicaj.\x + \xo 8:11 \xt Mt. 12:38; Lc. 11:16.\x* \p \v 12 Pero ri Jesús xjikꞌijuot ránima, y xuꞌej: ¿Karruma ri vinak richin ri tiempo vacame nicajoꞌ chi niꞌan jun señal chiquivach?\x + \xo 8:12 \xt Mt. 12:39; Lc. 11:29.\x* Inreꞌ can ketzij cꞌa ri niꞌej chiva chi ri señal ri nicajoꞌ man xtiyoꞌx ta chica, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 13 Y ri Jesús xaꞌruyaꞌ can ri achiꞌaꞌ fariseos, y xuoc-oc chupan ri barco chi xꞌa cꞌa jucꞌan chic ruchiꞌ ri yaꞌ. \s1 Ri levadura quichin ri achiꞌaꞌ fariseos \r (Mt. 16:5-12) \p \v 14 Y ri ru-discípulos xa xmastaj chica chi xquicꞌuaj simíta, y chupan ri barco xa joꞌc jun simíta cꞌo quiqꞌuin. \v 15 Y ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ choch ri levadura quichin ri achiꞌaꞌ fariseos\x + \xo 8:15 \xt Lc. 12:1.\x* y richin ri Herodes, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 16 Y ri discípulos xquiꞌej-ka chiquivach: Jajaꞌ xuꞌej quireꞌ ruma manak simíta xkacꞌam-pa, xaꞌchaꞌ. \p \v 17 Pero ri Jesús can rataꞌn ri niquiꞌan pensar ri ru-discípulos, mareꞌ xuꞌej chica: ¿Karruma ixreꞌ ntiꞌej chivach chi ruma manak simíta xicꞌam-pa mareꞌ xinꞌej quireꞌ? ¿Man xiꞌka ta pan iveꞌ (man xiꞌan ta entender) ri xinꞌej? ¿Xa cꞌa cof ibꞌanun cha ri ivánima? \v 18 Ixreꞌ cꞌo inakꞌavach, pero xa man nquixtzuꞌn ta. Cꞌo ixiquin, pero xa man nquixcꞌaxan ta.\x + \xo 8:18 \xt Is. 6:9-10; Jer. 5:21; Ez. 12:2.\x* ¿Can man nalka ta pan iveꞌ? \v 19 Antok xaꞌntzuk ri ivuꞌuoꞌ mil riqꞌuin ri vuꞌuoꞌ simíta ri xinper chiquivach, ¿janeꞌ (jaroꞌ) chacach jutak pir ri simíta ximol can? xchaꞌ chica. Y ri discípulos xquiꞌej cha: Doce (cabꞌalajuj) chacach, xaꞌchaꞌ. \p \v 20 Y ri Jesús xuꞌej chica: Antok xaꞌntzuk ri icajeꞌ mil riqꞌuin ri siete (vukuꞌ) simíta, ¿janeꞌ (jaroꞌ) chacach jutak pir ri simíta ximol can? xchaꞌ chica. Y ri discípulos xquiꞌej cha: Siete (vukuꞌ) chacach, xaꞌchaꞌ. \p \v 21 Y ri Jesús xuꞌej chica: ¿Karruma majaꞌ tiꞌka pan iveꞌ (tiꞌan entender) nojiel reꞌ? xchaꞌ chica. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun muoy chupan Betsaida \p \v 22 Después ri Jesús xalka cꞌa Betsaida. Y xcꞌamar-pa jun ache muoy choch. Y ri i-cꞌamayuon-pa ri muoy xquicꞌutuj favor cha chi tutzꞌamaꞌ ri nakꞌaroch. \v 23 Ri Jesús xutzꞌom rukꞌaꞌ ri ache muoy y xralasaj-el cꞌa chuchiꞌ ri aldea. Ri Jesús xuchubꞌaj ri nakꞌaroch ri muoy y xutzꞌom jeꞌ. Y xucꞌutuj cha xa cꞌo nutzꞌat. \v 24 Y antok ri muoy xujak ri nakꞌaroch, xuꞌej: Ncaꞌntzꞌat ri achiꞌaꞌ i-incheꞌl chieꞌ, pero ncaꞌntzꞌat chi xa ncaꞌin, nchaꞌ. \p \v 25 Y ri Jesús xutzꞌom chic jun bꞌay ri nakꞌaroch ri ache. Can xuꞌon cha ri ache chi xtzuꞌn. Y ri ache xtzuꞌn jaꞌal. Can jaꞌal cꞌa ncaꞌrutzꞌat nojiel; hasta ri icꞌo naj. \v 26 Y ri Jesús xutak cꞌa el ri ache chi tiꞌa chirachuoch. Jajaꞌ xuꞌej cꞌa el cha: Man catuoc chupan ri aldea, y man jun choj cha tatzijuoj-ve chupan ri aldea, xcha-el ri Jesús cha. \s1 Ri Pedro nuꞌej chi ri Jesús jareꞌ ri Cristo \r (Mt. 16:13-20; Lc. 9:18-21) \p \v 27 Y ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌa pa tak aldeas ri icꞌo chupan ri Cesarea richin ri Filipo. Y pa bꞌay ri Jesús xucꞌutuj chica ri ru-discípulos: ¿In chica inreꞌ niquiꞌej ri achiꞌaꞌ? xchaꞌ chica. \p \v 28 Y ijejeꞌ xquiꞌej cha: Icꞌo ncaꞌeꞌn chi atreꞌ ri Juan el Bautista. Icꞌo nicꞌaj chic niquiꞌej chi atreꞌ ri Elías. Y icꞌo jeꞌ ri ncaꞌeꞌn chi atreꞌ at jun chic chiquivach ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo,\x + \xo 8:28 \xt Mr. 6:14-15; Lc. 9:7-8.\x* xaꞌchaꞌ cha ri Jesús. \p \v 29 Y jajaꞌ xucꞌutuj chica: ¿Y ixreꞌ, in chica inreꞌ ntiꞌej? Y ri Pedro xuꞌej cha ri Jesús: Atreꞌ ri Cristo,\x + \xo 8:29 \xt Jn. 6:68-69.\x* xchaꞌ cha. \p \v 30 Pero ri Jesús xuꞌon mandar chica chi man jun choj cha tiquiꞌej-ve chica jajaꞌ. \s1 Ri Jesús nuꞌej chi xtiquimisas \r (Mt. 16:21-28; Lc. 9:22-27) \p \v 31 Y ri Jesús xutzꞌom cꞌa rutzijoxic chiquivach ri ru-discípulos, chi nicꞌatzin chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol nukꞌasaj qꞌuiy sufrimiento, y itziel xtitzꞌiet cuma ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, cuma ri principales sacerdotes, y cuma ri achiꞌaꞌ escribas; y xtiquimisas, pero chi oxeꞌ kꞌij xticꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ. \p \v 32 Y ri Jesús can jaꞌal kꞌalaj rutzijoxic ri tzij ri xuꞌej chica ri ru-discípulos. Y ri Pedro xucꞌuaj jubꞌaꞌ aparte ri Jesús y xuchꞌolij. \v 33 Pero antok ri Jesús xraꞌxaj quireꞌ, xtzuꞌn can chirij y xaꞌrutzꞌat ri nicꞌaj chic ru-discípulos y xuchꞌolij ri Pedro y xuꞌej cha: ¡Catiel-el chinoch Satanás! Ruma ri naꞌan pensar atreꞌ xa junan riqꞌuin ri niquiꞌan pensar ri vinak y man incheꞌl ta ri nrajoꞌ ri Dios. \p \v 34 Y ri Jesús xaꞌrayuoj ri vinak y ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Vi xa cꞌo jun nrajoꞌ niꞌa chuvij, man tuꞌon ri nurayij jajaꞌ, y can tutzꞌamaꞌ y tucꞌuaj ri ru-cruz.\x + \xo 8:34 \xt Ri tzij “cruz” nrajoꞌ nuꞌej: Sufrimiento y camic.\x* Xa quireꞌ nuꞌon, otz tipa viqꞌuin chi niꞌa chuvij.\x + \xo 8:34 \xt Mt. 10:38; Lc. 14:27.\x* \v 35 Ruma xa cꞌo jun ri altíra nrajoꞌ ri rucꞌaslien vaveꞌ ri choch-ulief, man xticolotaj ta. Pero ri jun, mesque niquimisas vuma inreꞌ y ruma ri evangelio, can xticolotaj.\x + \xo 8:35 \xt Mt. 10:39; Lc. 17:33; Jn. 12:25.\x* \v 36 Ruma ¿chica nuchꞌec jun vinak xa nicꞌujieꞌ ta riqꞌuin nojiel ri bꞌayomal ri cꞌo choch-ulief y xa man nicolotaj ta? \v 37 Mesque altíra bꞌayomal cꞌo riqꞌuin, pero man nitiquir ta nulokꞌ ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta. \v 38 Ruma xa cꞌo jun ri niqꞌuix pa nu-cuenta y ruma ri nutzij chiquivach ri vinak richin ri tiempo vacame ri can aj-bꞌanoy-pecado y man nicajoꞌ ta niquinimaj ri Dios, ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can xtiqꞌuix jeꞌ pa ru-cuenta. Quireꞌ xtuꞌon antok xtipa chic jun bꞌay, junan chic ru-gloria riqꞌuin ri Rutataꞌ, i-richꞌilan-pa ri santos ángeles. \c 9 \p \v 1 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chica ri icꞌo riqꞌuin: Can ketzij ri niꞌej chiva, chi icꞌo jujun chivach ixreꞌ ri man xcaꞌcon ta yan, cꞌa xtiquitzꞌat-na ri ru-reino ri Dios ri xtipa riqꞌuin poder, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Antok ri Jesús xcꞌaxtaj rutzubꞌal \r (Mt. 17:1-13; Lc. 9:28-36) \p \v 2 Y antok kꞌaxnak chic vakiꞌ kꞌij, ri Jesús xaꞌruchaꞌ ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan, y xaꞌrucꞌuaj cꞌa ri iyoxeꞌ reꞌ paroꞌ jun juyuꞌ nem. Y ri Jesús xcꞌaxtaj rutzubꞌal chiquivach.\x + \xo 9:2 \xt 2P. 1:16.\x* \v 3 Y ri rutziak can xchꞌichꞌan. Can altíra sak xuꞌon, can incheꞌl ri hielo ri nika. Y man jun vinak ri nichꞌajo tziak nitiquir nuꞌon sak cha jun tziak incheꞌl reꞌ. \v 4 Y antok ri iyoxeꞌ discípulos xquitzꞌat, icꞌo yan chic ri Elías y ri Moisés, ncaꞌtzijuon riqꞌuin ri Jesús. \v 5 Y ri Pedro xuꞌej cha ri Jesús: Maestro, otz chi ojcꞌo vaveꞌ ojreꞌ, nakaꞌan oxeꞌ chꞌitak enramadas, jun avichin atreꞌ, jun richin ri Moisés y jun richin ri Elías. \p \v 6 Ri Pedro quireꞌ xuꞌej, pero man rataꞌn ta ri chica ncaꞌruꞌej, ruma altíra xquixiꞌij-quiꞌ. \v 7 Y jareꞌ antok jun mukul xka-pa pa quiveꞌ. Y chupan ri mukul reꞌ, cꞌo Jun ri xchꞌo-pa y xuꞌej: Jareꞌ ri Nucꞌajuol y altíra nivajoꞌ.\x + \xo 9:7 \xt Mt. 3:17; Mr. 1:11; Lc. 3:22; 2P. 1:17-18.\x* Can tivaxaj ri nuꞌej jajaꞌ. \p \v 8 Y antok ri discípulos xaꞌtzuꞌn chic apa, xquitzꞌat chi xa man jun chic cꞌo riqꞌuin ri Jesús. Xa ruyuon chic cꞌo can. \p \v 9 Y antok ijejeꞌ i-xulan-pa choch ri juyuꞌ, ri Jesús xuꞌon mandar chica ri ru-discípulos: Man jun choj cha tiꞌej ri xitzꞌat. Otz ntiꞌej pero cꞌa antok ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol ya cꞌastajnak chic pa chiquicajol ri quiminakiꞌ, xchaꞌ chica. \p \v 10 Y ijejeꞌ man xquitzijuoj ta ri chica xquitzꞌat, pero niquicꞌutuj chiquivach ri chica xrajoꞌ xuꞌej ri Jesús antok xuꞌej chi xticꞌastaj chic pa chiquicajol ri quiminakiꞌ. \v 11 Y ri discípulos xquicꞌutuj cha ri Jesús: ¿Karruma niquiꞌej ri achiꞌaꞌ escribas chi nicꞌatzin chi ja ri Elías nipa naꞌay?\x + \xo 9:11 \xt Mal. 4:5; Mt. 11:14.\x* xaꞌchaꞌ. \p \v 12 Y ri Jesús xuꞌej chica: Can ketzij chi ri Elías nipa naꞌay y nalruchojmij nojiel ri nicꞌatzin chi nichojmix. ¿Man xtibꞌanataj ta came ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios chirij ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, chi nukꞌasaj qꞌuiy sufrimientos, y man jun rukꞌij xtiꞌan cha? \v 13 Pero inreꞌ niꞌej chiva chi ri Elías ya xpa, y ri vinak can xquiꞌan cha nojiel ri xcajoꞌ xquiꞌan cha, can incheꞌl ri tzꞌibꞌan can chirij chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios, xchaꞌ ri Jesús chica. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun alaꞌ ri cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin \r (Mt. 17:14-21; Lc. 9:37-43) \p \v 14 Antok ri Jesús y ri iyoxeꞌ discípulos ya cierca chic icꞌo-ve chi ncaꞌlka quiqꞌuin ri nicꞌaj chic discípulos, jajaꞌ xutzꞌat chi altíra iqꞌuiy vinak ri quimaluon-quiꞌ chiquij, y nicꞌaj achiꞌaꞌ escribas quitzꞌamuon-quiꞌ chi tzij quiqꞌuin ri discípulos. \v 15 Quinojiel ri vinak, antok xquitzꞌat chi patanak ri Jesús, can xaꞌchapataj, y jun-anin xbꞌaquicꞌuluꞌ y xquiꞌan saludar. \v 16 Y ri Jesús xucꞌutuj chica: ¿Choj chirij itzꞌamuon-ve-iviꞌ quiqꞌuin ijejeꞌ? xchaꞌ chica. \p \v 17 Jun chiquivach ri vinak xuꞌej cha ri Jesús: Maestro, inreꞌ nucꞌamun-pa ri nucꞌajuol aviqꞌuin, ruma cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin ri miem rubꞌanun cha. \v 18 Y antok más nuyaꞌ ruchukꞌaꞌ chirij, pacheꞌ na cꞌo-ve nuquiyicaꞌ ri ru-cuerpo, ntiel ruvakuol pa ruchiꞌ, y nukꞌachꞌachꞌiej roray. Altíra jeꞌ nuꞌon chie-chieꞌ cha. Y rumareꞌ xinꞌej chica ri a-discípulos chi tiquilasaj-el ri itziel espíritu reꞌ riqꞌuin ri nucꞌajuol, pero man xaꞌtiquir ta, xchaꞌ ri ache. \p \v 19 Y ri Jesús xuꞌej chica: ¡Man jun vinak chupan ri tiempo vacame ruyoꞌn ta ránima riqꞌuin ri Dios! ¿Ixreꞌ ntiꞌan pensar chi inreꞌ nojiel kꞌij xquicꞌujieꞌ iviqꞌuin? ¿Y janeꞌ (jaroꞌ) tiempo xquixcochꞌ? Ticꞌama-pa ri alaꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 20 Y xcꞌamar-pa ri alaꞌ cꞌa choch ri Jesús. Pero antok ri itziel espíritu xutzꞌat ri Jesús, riqꞌuin ruchukꞌaꞌ xuchꞌikilaꞌ ri alaꞌ y xutzak pan ulief. Y ri alaꞌ nubꞌolkotila-riꞌ y ntiel jeꞌ ruvakuol pa ruchiꞌ. \v 21 Y ri Jesús xucꞌutuj cha ri rutataꞌ ri alaꞌ: ¿Janeꞌ (jaroꞌ) tiempo rubꞌanun-pa quireꞌ ri alaꞌ? xchaꞌ ri Jesús cha. Y ri rutataꞌ ri alaꞌ xuꞌej: Xa-jan cꞌa acꞌual quireꞌ rubꞌanun-pa cha. \v 22 Qꞌuiy mul rutzakuon pa kꞌakꞌ, y pa yaꞌ, chi nuquimisaj. Pero xa atreꞌ ncatiquir naꞌan jun kax, tajoyovaj kavach y kojatoꞌ, xchaꞌ. \p \v 23 Pero ri Jesús xuꞌej cha ri rutataꞌ ri alaꞌ: Xa atreꞌ nanimaj chi nquitiquir nitoꞌ ri acꞌajuol, can xtibꞌanataj. Ruma xa jun nunimaj ri nucꞌutuj, can nibꞌanataj ri chica ri nrajoꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 24 Y chaꞌnin ri rutataꞌ ri alaꞌ riqꞌuin ruchukꞌaꞌ xchꞌoꞌ y xuꞌej: Ninimaj. Y quinatoꞌ jeꞌ chi quireꞌ más ninimaj, xchaꞌ. \p \v 25 Antok ri Jesús xutzꞌat chi ri vinak más niquimol-ka-quiꞌ, xchꞌolin cha ri itziel espíritu. Jajaꞌ xuꞌej cha: Atreꞌ espíritu miem y xuorta, inreꞌ niꞌan mandar chava chi catiel-el riqꞌuin ri alaꞌ, y man chic catzalaj-pa riqꞌuin, xchaꞌ cha. \p \v 26 Y ri itziel espíritu nisiqꞌuin, y xuchꞌikilaꞌ ri alaꞌ xiel-el. Y ri alaꞌ xpoqꞌuieꞌ can pan ulief, incheꞌl quiminak xuꞌon can. Y rumareꞌ iqꞌuiy vinak xquiꞌej: Ri alaꞌ xcon. \v 27 Pero ri Jesús xutzꞌom rukꞌaꞌ ri alaꞌ chi xupabꞌaꞌ. Y ri alaꞌ can ja xpalaj-pa. \p \v 28 Y antok ri Jesús xuoc pa jay, ri ru-discípulos xquicꞌutuj cha quiyuon: ¿Karruma ojreꞌ man xojtiquir ta xkalasaj-el ri itziel espíritu? \p \v 29 Y ri Jesús xuꞌej chica: Ri jun clase espíritu reꞌ man jun choj cha ntiel-el, joꞌc riqꞌuin ayuno y oración sí ntiel-el, xchaꞌ chica. \s1 Ri Jesús nunataj chic jun bꞌay chi xtiquimisas \r (Mt. 17:22-23; Lc. 9:43-45) \p \v 30 Y antok ijejeꞌ ya i-alanak chic pa chireꞌ, xaꞌkꞌax chupan Galilea. Pero ri Jesús man xrajoꞌ ta chi ninaꞌax chi jajaꞌ nakꞌax chireꞌ. \v 31 Ruma jajaꞌ nrajoꞌ chi nicatamaj ri ru-discípulos, rumareꞌ nuꞌej chica: Ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can xtijach pa quikꞌaꞌ ri vinak y xtiquiquimisaj. Pero antok quiminak chic, chi oxeꞌ kꞌij xticꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ. \p \v 32 Pero ri discípulos xa man xiꞌka ta pa quiveꞌ (man xquiꞌan ta entender) ri xꞌeꞌx chica. Y niquixiꞌij-quiꞌ niquicꞌutuj cha. \s1 ¿Chica ri más nem? \r (Mt. 18:1-5; Lc. 9:46-48) \p \v 33 Y ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌbꞌaka pa tanamet Capernaum. Y antok icꞌo chic pa jay, jajaꞌ xucꞌutuj chica ri ru-discípulos: ¿Chica ri ntiꞌej chivach antok oj-patanak pa bꞌay? xchaꞌ chica. \p \v 34 Pero ri discípulos man xaꞌchꞌoꞌ ta apa cha ri Jesús, ruma antok i-patanak ri pa bꞌay, xa niquiꞌej chiquivach ri chica xtuoc nem chiquivach ijejeꞌ.\x + \xo 9:34 \xt Lc. 22:24.\x* \v 35 Y ri Jesús xtzꞌuye-ka y xaꞌrayuoj-apa ri doce (cabꞌalajuj) discípulos y xuꞌej chica: Xa cꞌo jun ri nrajoꞌ chi jajaꞌ ri naꞌay, can tubꞌanaꞌ ri ruqꞌuisbꞌal y caꞌrubꞌanaꞌ servir quinojiel.\x + \xo 9:35 \xt Mt. 20:26-27; 23:11; Mr. 10:43-44; Lc. 22:26.\x* \p \v 36 Y ri Jesús xbꞌaruma-pa jun acꞌual y xuyaꞌ pa nicꞌaj. Y xukꞌatiej y xuꞌej chica ri ru-discípulos: \v 37 Ri nuꞌon recibir jun acꞌual incheꞌl va pa nubꞌeꞌ, can nquiruꞌon recibir inreꞌ. Y ri nquiruꞌon recibir inreꞌ, man joꞌc ta inreꞌ ri nquiruꞌon recibir, xa can nuꞌon jeꞌ recibir ri takayuon-pa vichin.\x + \xo 9:37 \xt Mt. 10:40; Lc. 10:16; Jn. 13:20.\x* \s1 Ri man royoval ta chikij ojreꞌ, can kiqꞌuin ojreꞌ cꞌo-ve \r (Lc. 9:49-50) \p \v 38 Ri Juan xuꞌej cha ri Jesús: Maestro, cꞌo jun ache xkatzꞌat, ri pan abꞌeꞌ atreꞌ ncaꞌralasaj itziel tak espíritus. Pero ruma xa man kachꞌil ta, mareꞌ xkaꞌan prohibir cha. \p \v 39 Pero ri Jesús xuꞌej: Man tiꞌan prohibir cha. Ruma xa pa nubꞌeꞌ inreꞌ ncaꞌruꞌon milagros, man chaꞌnin ta xtucꞌax runoꞌj y después xtuꞌej ta itziel tak tzij chuvij. \v 40 Ruma ri man royoval ta chikij, can kiqꞌuin ojreꞌ cꞌo-ve.\x + \xo 9:40 \xt Mt. 12:30; Lc. 11:23.\x* \v 41 Y chica-na ri nuyaꞌ jun vaso iyaꞌ pa nubꞌeꞌ inreꞌ, ruma ixcꞌo viqꞌuin inreꞌ ri Cristo, can ketzij niꞌej chiva; chi can cꞌo rucꞌaxiel xtiyoꞌx cha.\x + \xo 9:41 \xt Mt. 10:42.\x* \s1 Juyeꞌ roch ri nibꞌano cha jun chi nitzak \r (Mt. 18:6-9; Lc. 17:1-2) \p \v 42 Xa cꞌo ta jun ri in-runiman mesque manak-oc rukꞌij y nipa jun chic vinak y nuꞌon cha ri jun reꞌ chi nitzak, ri nibꞌano quireꞌ más otz nixim jun nem abꞌaj (caꞌ) chukul y nicꞌak chupan ri mar. \v 43 Xa jun akꞌaꞌ ri nibꞌano chava chi ncatzak, más otz takupij-el. Ruma más otz jun oc akꞌaꞌ cꞌo ncatuoc chupan ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta, que cꞌo caꞌyeꞌ akꞌaꞌ y xa ncaꞌa chupan ri infierno; chupan ri kꞌakꞌ ri man nichup ta,\x + \xo 9:43 \xt Mt. 5:30.\x* \v 44 ri pacheꞌ icꞌo jut ri man ncaꞌcon ta ri quichin ri icꞌo chireꞌ, y ri kꞌakꞌ can man nichup ta. \v 45 Y xa jun avakan ri nibꞌano chava chi ncatzak, más otz takupij-el. Ruma más otz jun oc avakan cꞌo ncatuoc chupan ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta, que cꞌo caꞌyeꞌ avakan y xa ncayoꞌx chupan ri infierno; chupan ri kꞌakꞌ ri man nichup ta, \v 46 ri pacheꞌ icꞌo jut ri man ncaꞌcon ta ri quichin ri icꞌo chireꞌ, y ri kꞌakꞌ can man nichup ta. \v 47 Y xa jun anakꞌavach ri nibꞌano chava chi ncatzak, más otz tavalasaj-el. Ruma más otz jun oc anakꞌavach cꞌo ncatuoc chupan ri ru-reino ri Dios, que cꞌo caꞌyeꞌ anakꞌavach y xa ncayoꞌx chupan ri infierno,\x + \xo 9:47 \xt Mt. 5:29.\x* \v 48 ri pacheꞌ icꞌo jut ri man ncaꞌcon ta ri quichin ri icꞌo chireꞌ, y ri kꞌakꞌ can man nichup ta.\x + \xo 9:48 \xt Is. 66:24.\x* \p \v 49 Antok ncaꞌyoꞌx ri chicop choch ri Dios, yoꞌn atzꞌan chiquij. Quireꞌ jeꞌ xtiꞌan chica ri vinak, pero man chic cha ta atzꞌan, xa cha kꞌakꞌ. \v 50 Ri atzꞌan, can otz. Pero xa ri atzꞌan niqꞌuis-el ri rutzayal, ¿chica ta ntiꞌan chi nitzalaj chic pa rutzayal ri atzꞌan?\x + \xo 9:50 \xt Mt. 5:13; Lc. 14:34-35.\x* Rumareꞌ tibꞌanaꞌ cuenta ri icꞌaslien, chi quireꞌ man nquixuoc ta incheꞌl ri atzꞌan ri manak chic rutzayal, y man jun ta ayoval chiꞌicajol. Quireꞌ xuꞌej ri Jesús. \c 10 \s1 Ri Jesús nucꞌut chi ri i-cꞌulan man otz ta chi niquijach-quiꞌ \r (Mt. 19:1-12; Lc. 16:18) \p \v 1 Ri Jesús xiel-el chireꞌ y xꞌa cꞌa Judea. Y xakꞌax jucꞌan ri río Jordán. Chireꞌ, iqꞌuiy vinak xquimol chic quiꞌ riqꞌuin. Y jajaꞌ xucꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios, incheꞌl rubꞌanun-pa. \v 2 Y jareꞌ antok nicꞌaj achiꞌaꞌ fariseos xaꞌjiel-apa riqꞌuin, chi niquiꞌan tentar, xquicꞌutuj cha xa otz chi jun ache nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil. \v 3 Y ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: ¿Chica ri ruꞌeꞌn can ri Moisés chiva chi ntiꞌan? xchaꞌ chica. \p \v 4 Y ijejeꞌ xquiꞌej: Ri Moisés xuꞌon permitir chi xa jun ache nrajoꞌ nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil, cꞌo cheꞌl nuꞌon jun carta ri pacheꞌ nuꞌej-ve chi nujach-riꞌ riqꞌuin y tuyaꞌ can,\x + \xo 10:4 \xt Dt. 24:1; Mt. 5:31.\x* xaꞌchaꞌ ijejeꞌ. \p \v 5 Y ri Jesús xuꞌej chica: Ruma cof ibꞌanun cha ri ivánima, rumareꞌ xuꞌej chi tiꞌan quireꞌ. \v 6 Pero antok xtzꞌucutaj-pa ri roch-ulief, ache y ixok xaꞌruꞌon ri Dios.\x + \xo 10:6 \xt Gn. 1:27; 5:2.\x* \v 7 Rumareꞌ ri ache xcaꞌruyaꞌ can ri rutie-rutataꞌ y xtiquicꞌan-quiꞌ riqꞌuin ri raxjayil, \v 8 y ri icaꞌyeꞌ xa joꞌc jun xtiquiꞌan.\x + \xo 10:8 \xt Gn. 2:24.\x* Rumareꞌ man chic icaꞌyeꞌ ta, xa joꞌc jun xtiquiꞌan. \v 9 Ruma cꞌa reꞌ, lo que ri Dios xuꞌon jun cha, ri ache man tujach roch, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 10 Antok ri Jesús y ri ru-discípulos icꞌo chic pa jay, ri discípulos xquicꞌutuj cha chirij ri xaꞌruꞌej chica ri achiꞌaꞌ fariseos. \v 11 Y ri Jesús xuꞌej chica: Chica-na ache ri nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil y nicꞌulieꞌ riqꞌuin jun chic ixok, can nuꞌon ruchꞌoꞌj choch ri raxjayil. \v 12 Y xa ri ixok nujach-riꞌ riqꞌuin ri rachajil y nicꞌulieꞌ riqꞌuin jun chic ache, can nuꞌon pecado choch ri Dios,\x + \xo 10:12 \xt Mt. 5:32; 1Co. 7:10-11.\x* xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri Jesús ncaꞌruꞌon bendecir ri acꞌolaꞌ \r (Mt. 19:13-15; Lc. 18:15-17) \p \v 13 Y ri vinak xaꞌquicꞌam-pa acꞌolaꞌ riqꞌuin ri Jesús, chi nuyaꞌ rukꞌaꞌ pa quiveꞌ chi ncaꞌruꞌon bendecir. Pero ri discípulos xaꞌquichꞌolij ri vinak chi man tiquiꞌan quireꞌ. \v 14 Y antok ri Jesús xutzꞌat ri niquiꞌan ri ru-discípulos, xpa rayoval, y xuꞌej chica: Tiyaꞌ permiso chica ri acꞌolaꞌ chi ncaꞌpa viqꞌuin inreꞌ, y man quiꞌikꞌat. Ruma ri ru-reino ri Dios xa quichin ri i-incheꞌl acꞌolaꞌ. \v 15 Y can ketzij ri niꞌej chiva, chi xa jun man nuꞌon ta recibir ri ru-reino ri Dios incheꞌl nuꞌon jun acꞌual, man xtuoc ta chupan,\x + \xo 10:15 \xt Mt. 18:3.\x* xchaꞌ chica. \p \v 16 Y xaꞌrukꞌatiej y xuyaꞌ ri rukꞌaꞌ pa quiveꞌ ri acꞌolaꞌ chi xaꞌruꞌon bendecir. \s1 Ri cꞌajol ache bꞌayuon \r (Mt. 19:16-30; Lc. 18:18-30) \p \v 17 Y antok ri Jesús xiel-el chireꞌ chi xutzꞌom chic el rubꞌiey, cꞌo jun ri anin xalka riqꞌuin, xalxuquieꞌ choch, y xucꞌutuj cha: Utzulaj Maestro, ¿chica niꞌan chi nivil ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta? xchaꞌ cha. \p \v 18 Y ri Jesús xuꞌej cha: ¿Karruma naꞌej otz chuva inreꞌ? Ruma man jun vinak otz, xa joꞌc Jun ri otz y reꞌ ja ri Dios. \v 19 Avataꞌn ri mandamientos ri xuyaꞌ ri Dios cha ri Moisés ri ojier can, ri nuꞌej: Ri at-cꞌulan, man tavucꞌuaj-aviꞌ riqꞌuin jun chic;\x + \xo 10:19 \xt Ex. 20:14; Dt. 5:18.\x* man caquimisan;\x + \xo 10:19 \xt Ex. 20:13; Dt. 5:17.\x* man catalakꞌ;\x + \xo 10:19 \xt Ex. 20:15; Dt. 5:19.\x* man tatzꞌak tzij chirij jun chic;\x + \xo 10:19 \xt Ex. 20:16; Dt. 5:20.\x* man taꞌan maña cha jun vinak ruma cꞌo chica navajoꞌ navalakꞌaj chukꞌaꞌ; caꞌbꞌanaꞌ respetar ri atie-atataꞌ.\x + \xo 10:19 \xt Ex. 20:12; Dt. 5:16.\x* \p \v 20 Ri jun reꞌ xuꞌej cha ri Jesús: Maestro, nojiel reꞌ cꞌa in coꞌl-oc nutzꞌamuon-pa rubꞌanic, xchaꞌ. \p \v 21 Y ri Jesús xutzꞌat y altíra xrajoꞌ. Y xuꞌej cha: Cꞌa cꞌo jun kax ri man abꞌanun ta. Caꞌin, tacꞌayij nojiel ri cꞌo aviqꞌuin y ri rajal tajachaꞌ chiquivach ri i-puobra, chi quireꞌ nicꞌujieꞌ abꞌayomal chicaj. Y catam-pa viqꞌuin, y ncaꞌa chuvij y tatzꞌamaꞌ ri a-cruz,\x + \xo 10:21 \xt Mr. 8:34.\x* xchaꞌ cha. \p \v 22 Pero antok ri jun reꞌ xraꞌxaj ri tzij ri xuꞌej ri Jesús, can xcꞌaxtaj ri titzuꞌn y nibꞌisuon ránima xꞌa, ruma altíra rubꞌayomal cꞌo. \p \v 23 Entonces ri Jesús xtzuꞌn quiqꞌuin ri ru-discípulos y xuꞌej chica: ¡Ri cꞌo qꞌuiy quibꞌayomal, can cuesta chi ncaꞌuoc pa ru-reino ri Dios! \p \v 24 Y ri ru-discípulos ri Jesús can xaꞌchapataj ruma ri tzij ri xuꞌej ri Jesús. Pero jajaꞌ xuꞌej chic jun bꞌay chica: Valcꞌual, ¡ri quicukubꞌan quicꞌuꞌx chirij ri quibꞌayomal, can cuesta chi ncaꞌuoc pa ru-reino ri Dios! \v 25 Xa más fácil nakꞌax jun camello chupan jun ruvaruol jun acúxa, que choch jun bꞌayuon chi ntuoc pa ru-reino ri Dios. \p \v 26 Y ri discípulos can más xaꞌchapataj y niquiꞌej chiquivach: ¿Chica cꞌa xticolotaj? xaꞌchaꞌ. \p \v 27 Y ri Jesús xaꞌrutzꞌat-apa ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Ri vinak man nojiel ta kax ncaꞌtiquir niquiꞌan, pero ri Dios nojiel kax nitiquir nuꞌon, xchaꞌ chica. \p \v 28 Y jareꞌ antok ri Pedro xuꞌej cha: Ojreꞌ kayoꞌn can nojiel ri cꞌo kiqꞌuin, y oj-bꞌanak chavij. \p \v 29 Pero ri Jesús xuꞌej: Can ketzij ri niꞌej chiva, chi man jun ri ruyoꞌn can rachuoch, o runimal, o ruchakꞌ, o ranaꞌ, o rutie-rutataꞌ, o raxjayil, o ralcꞌual o rulief vuma inreꞌ y ruma ri evangelio; \v 30 man ta xtiyoꞌx cha cien veces más ri rucꞌaxiel chupan ri tiempo vacame. Xtiyoꞌx rachuoch, runimal, ruchakꞌ, ranaꞌ, rutieꞌ, ralcꞌual y rulief. Can xtuꞌon sufrir jeꞌ pa quikꞌaꞌ ri vinak ruma bꞌanak viqꞌuin, pero chupan-apa ri jun chic tiempo ri chakavach-apa, can xtiyoꞌx cha ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta. \v 31 Pero iqꞌuiy ri icꞌo nabꞌayal, ri xcaꞌcꞌujieꞌ cꞌa pa ruqꞌuisbꞌal, y iqꞌuiy ri icꞌo pa ruqꞌuisbꞌal, xcaꞌcꞌujieꞌ nabꞌayal,\x + \xo 10:31 \xt Mt. 20:16; Lc. 13:30.\x* xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri Jesús nunataj chic jun bꞌay chi xtiquimisas \r (Mt. 20:17-19; Lc. 18:31-34) \p \v 32 Ri Jesús, ri ru-discípulos y nicꞌaj chic vinak, quitzꞌamuon-el bꞌay chi ncaꞌa pa tanamet Jerusalén. Y ja ri Jesús ri bꞌanak-el chiquivach, y ri ru-discípulos y ri vinak can i-chapatajnak y quixiꞌin-quiꞌ jeꞌ i-bꞌanak-el chirij. Jun chic bꞌay ri Jesús xaꞌrucꞌuaj aparte ri doce (cabꞌalajuj) discípulos y xuꞌej chic chica, ri chica sufrimiento ri xtukꞌasaj. \v 33 Jajaꞌ xuꞌej chica: Ixreꞌ ivataꞌn chi cꞌa pa tanamet Jerusalén nkuꞌa-ve-el, y chireꞌ xtijach-ve ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol pa quikꞌaꞌ ri principales sacerdotes y pa quikꞌaꞌ ri achiꞌaꞌ escribas. Y ijejeꞌ xtiquiꞌej chi tiquimisas. Y ijejeꞌ xtiquijach pa quikꞌaꞌ vinak ri man israelitas ta. \v 34 Y ri vinak reꞌ xcaꞌtzeꞌn chirij, xtiquichꞌey, xtiquichubꞌaj, y cꞌajareꞌ xtiquiquimisaj. Pero chi oxeꞌ kꞌij xticꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri niquicꞌutuj ri Jacobo y ri Juan \r (Mt. 20:20-28) \p \v 35 Y ri Jacobo y ri Juan, ri i-rucꞌajuol ri Zebedeo, xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús, y xquiꞌej cha: Maestro, xaꞌchaꞌ cha. Ojreꞌ nakajoꞌ chi naꞌan ri nakacꞌutuj chava, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 36 Y jajaꞌ xuꞌej chica: ¿Chica ri ntivajoꞌ chi niꞌan? xchaꞌ. \p \v 37 Y ijejeꞌ xquiꞌej cha: Ojreꞌ nakajoꞌ chi chupan ri a-reino, naꞌan chi nkojtzꞌuye-apa aviqꞌuin; jun ta nicꞌujieꞌ pan a-derecha y jun ta pan av-izquierda. \p \v 38 Pero ri Jesús xuꞌej chica: Ixreꞌ man ivataꞌn ta ri chica nticꞌutuj. ¿Nticochꞌ came ixreꞌ incheꞌl ri xtiꞌan chuva inreꞌ? ¿Y nticochꞌ came ixreꞌ ri sufrimiento ri xtinkꞌasaj inreꞌ?\x + \xo 10:38 \xt Lc. 12:50.\x* \p \v 39 Y ijejeꞌ xquiꞌej: Nakacochꞌ, xaꞌchaꞌ. Y ri Jesús xuꞌej chic chica: Can ketzij chi ixreꞌ xticochꞌ ri incheꞌl xtiꞌan chuva inreꞌ. Can xticochꞌ jeꞌ ri sufrimiento ri xtinkꞌasaj inreꞌ. \v 40 Pero ri nticꞌutuj ixreꞌ, chi jun nitzꞌuyeꞌ pa nu-derecha y ri jun chic pa nu-izquierda, reꞌ man pa nukꞌaꞌ ta inreꞌ cꞌo-ve chi niyaꞌ chiva. Ja ri Dios ri ruꞌeꞌn choj chica xtuya-ve chi ncaꞌtzꞌuyeꞌ chireꞌ. \p \v 41 Y antok ri i-diez (lajuj) chic discípulos xcaꞌxaj ri xꞌeꞌx, xpa quiyoval chica ri Jacobo y ri Juan. \v 42 Pero ri Jesús xaꞌrayuoj ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Ixreꞌ jaꞌal ivataꞌn chi vaveꞌ ri choch-ulief, ri ncaꞌbꞌano gobernar, ruma icꞌo ri vinak pa quikꞌaꞌ, rumareꞌ niquinaꞌ chi ijejeꞌ ri i-cajaf. Y quireꞌ jeꞌ ri principales, nicajoꞌ chi caꞌnimax y can tiꞌan nojiel ri niquiꞌej. \v 43 Pero chiꞌicajol ixreꞌ man quireꞌ ta. Ruma xa cꞌo jun ri nrajoꞌ nuꞌon nem chiꞌicajol ixreꞌ, nicꞌatzin chi nquixruꞌon servir.\x + \xo 10:43 \xt Lc. 22:25-26.\x* \v 44 Xa jun chivach ixreꞌ nrajoꞌ chi jajaꞌ ri naꞌay, can quixrubꞌanaꞌ servir.\x + \xo 10:44 \xt Mt. 23:11; Mr. 9:35; Lc. 22:26.\x* \v 45 Ruma ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, man xpa ta chi niꞌan servir, sino chi nuꞌon servir, y chi nuyaꞌ rucꞌaslien chi quireꞌ iqꞌuiy ri ncaꞌcolotaj, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri ache muoy Bartimeo rubꞌeꞌ nitzuꞌn chic \r (Mt. 20:29-34; Lc. 18:35-43) \p \v 46 Y ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌbꞌaka pa tanamet Jericó. Y antok ijejeꞌ ya ncaꞌiel-pa chupan ri tanamet, iqꞌuiy vinak ri i-bꞌanak chiquij. Y chuchiꞌ cꞌa ri bꞌay cꞌo jun muoy Bartimeo rubꞌeꞌ, rucꞌajuol ri Timeo. Jajaꞌ tzꞌuyul chireꞌ chi nucꞌutuj ru-limosna. \v 47 Y antok jajaꞌ xraꞌxaj chi ja ri Jesús ri aj-Nazaret ri nakꞌax chireꞌ, jajaꞌ riqꞌuin ruchukꞌaꞌ xchꞌoꞌ y xuꞌej: ¡Jesús, ri at Rumáma can ri rey David, tajoyovaj noch! xchaꞌ. \p \v 48 Y iqꞌuiy vinak ri xquichꞌolij chi man chic tichꞌo-pa. Pero jajaꞌ xa riqꞌuin más ruchukꞌaꞌ xchꞌo-pa y xuꞌej: ¡Atreꞌ ri at Rumáma can ri rey David, tajoyovaj noch! xchaꞌ. \p \v 49 Y ri Jesús xraꞌxaj ri ache, rumareꞌ xpiꞌie-ka y xuꞌej cꞌa chi ticayuoj-pa. Y ja xbꞌacayuoj-pa ri ache muoy y xquiꞌej cha: Man taxiꞌij-aviꞌ; capiꞌieꞌ, ri Jesús ncarayuoj, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 50 Jajaꞌ xuqꞌuiak can ri ru-capa ri rukꞌuꞌn, xpalaj-pa y xpa riqꞌuin ri Jesús. \v 51 Y ri Jesús xucꞌutuj cha: ¿Chica navajoꞌ chi niꞌan? Y ri ache muoy xuꞌej cha: Maestro, inreꞌ nivajoꞌ nquitzuꞌn chic, xchaꞌ. \p \v 52 Y ri Jesús xuꞌej cha: Caꞌin, ruma xacukubꞌaꞌ acꞌuꞌx viqꞌuin, xacꞌachoj. Y ja xtzuꞌn chic, y xꞌa chirij ri Jesús. \c 11 \s1 Antok ri Jesús xuoc Jerusalén \r (Mt. 21:1-11; Lc. 19:28-40; Jn. 12:12-19) \p \v 1 Y antok ya ncaꞌbꞌaka cierca ri aldeas Betfagé y Betania, ri icꞌo choch ri juyuꞌ Olivos, ri cꞌo cierca ri tanamet Jerusalén, ri Jesús xaꞌrutak-el icaꞌyeꞌ chiquivach ri ru-discípulos, \v 2 y xuꞌej-el chica: Quixꞌin chupan la aldea la, y antok xquixuoc, xtivil jun alaj burro ximil chireꞌ, ri man jun bꞌay chꞌacol ache chirij. Tiquira-pa y ticꞌama-pa. \v 3 Y xa cꞌo jun xtiꞌeꞌn-pa chiva: ¿Karruma quireꞌ ntiꞌan? tiꞌej cha chi nicꞌatzin cha ri Ajaf, pero chaꞌnin xtalruyaꞌ chic, quixchaꞌ can cha, xcha-el ri Jesús chica. \p \v 4 Ri icaꞌyeꞌ discípulos xaꞌa, y xquil ri alaj burro, ximuon juviera chuchiꞌ jun puerta ri pacheꞌ nuya-ve vielta ri bꞌay. Y ijejeꞌ xquiquir-pa. \p \v 5 Pero antok ijejeꞌ ja niquiquir ri alaj burro, xaꞌtzꞌiet-pa cuma ri icꞌo chireꞌ y xquiꞌej-pa chica ri icaꞌyeꞌ discípulos: ¿Karruma ntiquir-el ri alaj burro? xaꞌcha-pa chica. \p \v 6 Y ri discípulos xquiꞌej ri ruꞌeꞌn-el ri Jesús chica. Y ja xquiyaꞌ permiso chica chi xquicꞌuaj ri alaj burro. \v 7 Y xquicꞌam-pa ri alaj burro riqꞌuin ri Jesús. Y ri discípulos xquiya-el ri qui-manta chirij, y ri Jesús xchꞌoquie-el chirij. \v 8 Y can iqꞌuiy chiquivach ri vinak niquilicꞌ qui-manta pa rubꞌiey. Y nicꞌaj chic vinak xiquima-pa chꞌitak rukꞌaꞌ chieꞌ chi xquiyaꞌ pa rubꞌiey. \p \v 9 Y ri vinak ri i-bꞌanak choch ri Jesús y ri icꞌo can chirij, can riqꞌuin nojiel quichukꞌaꞌ niquiꞌej: ¡Tiox bꞌaꞌ chi patanak ri Jun reꞌ!\x + \xo 11:9 \xt Sal. 118:25.\x* ¡Bendito ri patanak pa rubꞌeꞌ ri Ajaf Dios!\x + \xo 11:9 \xt Sal. 118:26.\x* \v 10 ¡Tiox bꞌaꞌ chi nitzalaj-pa ri ru-reino ri kamamaꞌ David ri xcꞌujieꞌ ojier can! ¡Tiox bꞌaꞌ cha ri Dios ri cꞌo chicaj! ncaꞌchaꞌ. \p \v 11 Y ri Jesús xuoc pa tanamet Jerusalén y xuoc pa templo y xaꞌrutzꞌat can nojiel ri icꞌo chireꞌ. Y ruma xcokꞌa-ka, jajaꞌ y ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos xaꞌa chupan ri aldea Betania. \s1 Antok ri Jesús xuꞌej cha ri jun mata víquix chi manak chic roch xtuyaꞌ \r (Mt. 21:18-19) \p \v 12 Y chucaꞌn kꞌij, antok xaꞌiel-el chupan ri aldea Betania chi ncaꞌa Jerusalén, ri Jesús xnem-pa rupan. \v 13 Y jajaꞌ chi-naj xutzꞌat jun mata víquix, y altíra jaꞌal ri ruxak rubꞌanun. Xꞌa-apa riqꞌuin chi xirucanuj-pa roch. Pero antok xbꞌaka chuxieꞌ, xa man jun roch cꞌo, xa ruyuon ruxak. Ruma man ru-tiempo ta chi nuyaꞌ roch. \v 14 Y ri Jesús xuꞌej cha ri jun mata víquix reꞌ: Man jun chic vinak xtitijo avach, ruma manak chic avach xtayaꞌ, xchaꞌ. Y ri ru-discípulos xcaꞌxaj ri xuꞌej. \s1 Ri Jesús ncaꞌrutarariej-el ri ncaꞌcꞌayin y ri ncaꞌlakꞌo pa templo \r (Mt. 21:12-17; Lc. 19:45-48; Jn. 2:13-22) \p \v 15 Y xaꞌlka chic pa tanamet Jerusalén. Y ri Jesús xꞌa pa templo y xaꞌrutarariej-el ri ncaꞌcꞌayin y ri ncaꞌlakꞌo chireꞌ. Y xupajqꞌuij can ri qui-mesas ri niquicꞌax miera. Y quireꞌ jeꞌ xuꞌon cha ri quichꞌacat ri niquicꞌayij paluomix. \v 16 Y jajaꞌ man xuyaꞌ ta permiso chica ri vinak ri quicꞌuan kax, chi ncaꞌkꞌax chireꞌ pa templo. \v 17 Y ri Jesús xaꞌrutijuoj cꞌa ri vinak riqꞌuin ri ruchꞌabꞌal ri Dios, y xuꞌej chica: ¿Man came tzꞌibꞌan ta can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios chi ri vachuoch, jay chi niquiꞌan orar quinojiel vinak ri icꞌo choch-ulief?\x + \xo 11:17 \xt Is. 56:7.\x* Pero ixreꞌ xa ibꞌanun cachuoch alakꞌomaꞌ cha,\x + \xo 11:17 \xt Jer. 7:11.\x* xchaꞌ chica. \p \v 18 Y ri achiꞌaꞌ escribas y ri principales sacerdotes xcaꞌxaj ri xuꞌej y niquicanuj manera chi niquiquimisaj, ruma niquixiꞌij-quiꞌ choch ri Jesús y ruma ri vinak can i-chapatajnak riqꞌuin ri nucꞌut. \v 19 Antok xchakꞌa-ka, ri Jesús xiel-el chupan ri tanamet Jerusalén. \s1 Ri jun mata víquix xa xchakej-ka \r (Mt. 21:19-22) \p \v 20 Macꞌajan chucaꞌn kꞌij xaꞌkꞌax, xquitzꞌat chi chakeꞌj chic ri jun mata víquix, hasta ri ruxieꞌ. \v 21 Y ri Pedro chaꞌnin xalka paroꞌ, y xuꞌej cha ri Jesús: Maestro, tatzꞌataꞌ ri jun mata víquix, can xchakej-ka incheꞌl ri xaꞌej, xchaꞌ ri Pedro cha. \p \v 22 Y ri Jesús xuꞌej chica: Ixreꞌ nicꞌatzin chi nticukubꞌaꞌ icꞌuꞌx riqꞌuin ri Dios. \v 23 Ruma can ketzij niꞌej chiva chi chica-na ri niꞌeꞌn cha la juyuꞌ la chi tiel-el y takꞌax chupan ri mar, can quireꞌ xtibꞌanataj, xa man cacaꞌ ta rucꞌuꞌx nucꞌutuj y nunimaj chi nibꞌanataj.\x + \xo 11:23 \xt Mt. 17:20; 1Co. 13:2.\x* \v 24 Rumareꞌ, inreꞌ niꞌej chiva chi nojiel ri xticꞌutuj cha ri Dios antok ixreꞌ ntiꞌan orar, tinimaj chi jajaꞌ xtuꞌon ri ntivajoꞌ, y can xtibꞌanataj. \v 25 Y antok ntiꞌan orar, xa cꞌo jun ri cꞌo jun kax ri man otz ta rubꞌanun chiva, tibꞌanaꞌ perdonar, chi quireꞌ ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj xtuꞌon perdonar ri man otz ta ri ntiꞌan choch. \v 26 Ruma xa ixreꞌ man ntiꞌan ta perdonar jun ri cꞌo jun kax man otz ta rubꞌanun chiva, ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj man xquixruꞌon ta jeꞌ perdonar.\x + \xo 11:26 \xt Mt. 6:14-15.\x* \s1 Ri ru-autoridad ri Jesús \r (Mt. 21:23-27; Lc. 20:1-8) \p \v 27 Ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌlka chic pa tanamet Jerusalén. Y chireꞌ pa templo cꞌo-ve jajaꞌ antok ri principales sacerdotes, ri achiꞌaꞌ escribas y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar chiquicajol ri vinak, xaꞌlka riqꞌuin \v 28 y xquicꞌutuj cha: ¿Chica autoridad cꞌo pan akꞌaꞌ chi naꞌan nojiel reꞌ, y chica xyoꞌn autoridad chava chi naꞌan cala? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 29 Ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Inreꞌ cꞌo jeꞌ jun kax ri nivajoꞌ nicꞌutuj chiva; tiꞌej cꞌa chuva y inreꞌ jeꞌ xtinꞌej chiva chica autoridad cꞌo pa nukꞌaꞌ chi niꞌan nojiel reꞌ. \v 30 ¿Ri Juan xtak-pa ruma ri Dios chi xaꞌruꞌon bautizar ri vinak o xa achiꞌaꞌ xaꞌeꞌn cha? Tiꞌej cꞌa chuva, xchaꞌ chica. \p \v 31 Entonces ri principales sacerdotes, ri achiꞌaꞌ escribas y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, xquiꞌej-ka chiquivach: Xa nakaꞌej chi ri Juan ja ri Dios ri takayuon-pa richin, ri Jesús xtuꞌej chika: ¿Karruma man xinimaj ta? \v 32 Y xa nakaꞌej chi ja ri achiꞌaꞌ xaꞌeꞌn cha ri Juan chi tubꞌanaꞌ quireꞌ, man otz ta. Ijejeꞌ xquiꞌej quireꞌ ruma niquixiꞌij-quiꞌ chiquivach ri vinak, ruma quinojiel cataꞌn chi ri Juan jun ketzij profeta. \v 33 Y cꞌajareꞌ xquiꞌej-apa cha ri Jesús: Ojreꞌ man kataꞌn ta, xaꞌcha-apa. Y ri Jesús xuꞌej chica: Inreꞌ jeꞌ man xtinꞌej ta chiva chica autoridad cꞌo pa nukꞌaꞌ chi ncaꞌnꞌan quireꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \c 12 \s1 Ri itziel tak aj-samajiel \r (Mt. 21:33-46; Lc. 20:9-19) \p \v 1 Y ri Jesús xutzꞌom cꞌa riqꞌuin parábolas (cꞌambꞌal-tzij) xchꞌoꞌ chica ri vinak y xuꞌej chica: Cꞌo cꞌa jun ache ri xutic uva pa rulief, xucꞌajuoj rij, xuꞌon incheꞌl jun chꞌiti pila chupan ri ulief chi niyitzꞌ ri uva chupan, y xuꞌon jeꞌ jun torre.\x + \xo 12:1 \xt Is. 5:1-2.\x* Cꞌajareꞌ xuyaꞌ can pa kajic chica nicꞌaj aj-samajiel, y jajaꞌ xꞌa naj. \p \v 2 Y antok xalka ri tiempo richin ri cosecha, ri rajaf ri ulief xutak-pa jun rusamajiel quiqꞌuin ri i-kajayuon ri rulief richin chi nalrumaꞌ ri uva kajbꞌal richin ri ulief. \v 3 Pero ri achiꞌaꞌ ri i-kajayuon ri rulief xa xquitzꞌom y xquichꞌey, y man jun uva xquiya-el cha. \v 4 Ri rajaf ri ulief xutak chic pa jun rusamajiel quiqꞌuin. Pero ijejeꞌ xa cha abꞌaj xquicꞌul-ve y xquisoc-el rujaluon, y chica-na ri xcajoꞌ xquiꞌan-el cha y quireꞌ xquitak-el. \v 5 Ri rajaf ri ulief xutak chic pa jun rusamajiel. Y ri samajiel reꞌ xquimisas cuma ri i-kajayuon ri rulief. Y iqꞌuiy chic rusamajiel xaꞌrutak-pa; icꞌo xaꞌchꞌay, y icꞌo xaꞌquimisas. \p \v 6 Y pa ruqꞌuisbꞌal, ri rajaf ri ulief xa joꞌc chic ri rucꞌajuol xcꞌujieꞌ can riqꞌuin y jajaꞌ altíra nrajoꞌ ri rucꞌajuol. Xutak-pa ri rucꞌajuol quiqꞌuin y xuꞌej: Ri achiꞌaꞌ reꞌ can xtiquiꞌan respetar antok xtiquitzꞌat chi ja ri nucꞌajuol ri xtiꞌka quiqꞌuin, xchaꞌ. \v 7 Pero ri achiꞌaꞌ reꞌ xquiꞌej-ka chiquivach: Jareꞌ ri xtuoc can rajaf nojiel ri ulief ri kakajuon, quixam-pa, kaquimisaj, chi quireꞌ pa kakꞌaꞌ ojreꞌ nicꞌujieꞌ can ri ulief, xaꞌchaꞌ. \v 8 Y ja xquitzꞌom, xquiquimisaj, y juviera ri ulief ri ticuon uva choch, xbꞌaquicꞌakaꞌ. \p \v 9 ¿Chica came xtuꞌon ri rajaf ri ulief ri ticuon uva choch chica ri achiꞌaꞌ reꞌ? Ri rajaf ri ulief xtipa y xcaꞌruquimisaj ri achiꞌaꞌ reꞌ y ri rulief xtuyaꞌ chic pa kajic chica nicꞌaj chic. \p \v 10 ¿Man came itzꞌatuon ta ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios? Ri nuꞌej: \q1 Ri Abꞌaj ri man xka ta chiquivach ri achiꞌaꞌ ri i-bꞌanoy-jay, \q1 xa jareꞌ ri xyoꞌx ri lugar ri más nicꞌatzin chi quireꞌ ri jay man nitzak ta. \q1 \v 11 Ja ri Ajaf ri xbꞌano quireꞌ cha, \q1 y ojreꞌ man jun bꞌay katzꞌatuon chi nibꞌanataj quireꞌ.\x + \xo 12:11 \xt Sal. 118:22-23.\x* \m Quireꞌ nuꞌej ri ruchꞌabꞌal ri Dios. \p \v 12 Y ri achiꞌaꞌ choj-iqꞌuin xchꞌo-ve ri Jesús can ta xcajoꞌ xquitzꞌom yan el, ruma xiꞌka pa quiveꞌ (xquiꞌan entender) chi xa chiquij ijejeꞌ xuꞌej ri parábola (cꞌambꞌal-tzij). Pero man xquiꞌan ta, ruma niquixiꞌij-quiꞌ chiquivach ri vinak. Ijejeꞌ xquiyaꞌ can ri Jesús y xaꞌa. \s1 Nicꞌutux cha ri Jesús chirij ri impuestos \r (Mt. 22:15-22; Lc. 20:20-26) \p \v 13 Y ri achiꞌaꞌ reꞌ xaꞌquitak-pa nicꞌaj achiꞌaꞌ fariseos y nicꞌaj ruvinak ri rey Herodes, ruma nicajoꞌ chi ri Jesús nitzak ta pa quikꞌaꞌ riqꞌuin ri tzij ri ncaꞌruꞌej. \v 14 Y ri achiꞌaꞌ xaꞌpa riqꞌuin ri Jesús y xquiꞌej cha: Maestro, ojreꞌ kataꞌn chi joꞌc ri ketzij ri naꞌej y nacꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios y can ja-ve rubꞌixic naꞌan cha, ruma atreꞌ man naxiꞌij ta aviꞌ choch jun vinak mesque altíra rukꞌij. ¿Chica naꞌej chika? ¿Otz nakatoj ri impuestos ri nuꞌej ri rey César, o xa man otz ta? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 15 Pero ri Jesús can rataꞌn chi xa riqꞌuin caꞌyeꞌ quipalaj niquicꞌutuj quireꞌ cha. Rumareꞌ jajaꞌ xuꞌej chica: ¿Karruma nquiniꞌan tentar? Ticꞌama-pa jun moneda chi nitzꞌat, xchaꞌ chica. \p \v 16 Y ijejeꞌ xbꞌaquicꞌama-pa ri moneda chi niquicꞌut choch. Y jajaꞌ xucꞌutuj chica: ¿Choj palaj y choj bꞌeꞌ ri cꞌo choch? xchaꞌ chica. Y ijejeꞌ xquiꞌej cha: Richin ri rey César, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 17 Y ri Jesús xuꞌej chica: Tiyaꞌ cꞌa cha ri César ri can richin ri César, y tiyaꞌ cha ri Dios ri can richin ri Dios, xchaꞌ ri Jesús chica. Y ijejeꞌ can vor chica xquinaꞌ antok xcaꞌxaj ri xuꞌej ri Jesús chica. \s1 Nicꞌutux chirij antok xcaꞌcꞌastaj-pa ri quiminakiꞌ \r (Mt. 22:23-33; Lc. 20:27-40) \p \v 18 Y icꞌo achiꞌaꞌ saduceos xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús. Ri achiꞌaꞌ reꞌ man niquinimaj ta chi ri quiminakiꞌ can xcaꞌcꞌastaj-pa,\x + \xo 12:18 \xt Hch. 23:8.\x* y rumareꞌ ijejeꞌ xquicꞌutuj cha ri Jesús: \v 19 Maestro, ri Moisés rutzꞌibꞌan can chika, xa cꞌo jun ache nicon-el nuyaꞌ can ri raxjayil y xa man jun ralcꞌual nicꞌujieꞌ can, jun ruchakꞌ o runimal ticꞌulieꞌ riqꞌuin ri raxjayil, richin quireꞌ ncaꞌcꞌujieꞌ ralcꞌual ri quiminak chic el.\x + \xo 12:19 \xt Dt. 25:5-6.\x* \v 20 Y ijejeꞌ xquiꞌej cꞌa: Xaꞌcꞌujieꞌ i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ. Ri naꞌay xcꞌulieꞌ, pero xcon-el y man jun ralcꞌual xcꞌujieꞌ can. \v 21 Ri rucaꞌn, xcꞌulieꞌ riqꞌuin ri raxjayil, pero xcon-el jeꞌ y man jun ralcꞌual xcꞌujieꞌ can. Ri ruox, can quireꞌ jeꞌ mismo xuꞌon. \v 22 Y quireꞌ xquiꞌan-el ri i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ. Y man jun chiquivach ri i-siete (ivukuꞌ) reꞌ xcꞌujieꞌ ta can ralcꞌual. Y antok i-quiminak chic el ri i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ, xcon jeꞌ ri ixok. \v 23 Y ri achiꞌaꞌ saduceos xquicꞌutuj cha ri Jesús: Antok xtalka ri kꞌij chi xcaꞌcꞌastaj-pa ri quiminakiꞌ, ¿choj axjayil xtuoc ri ixok reꞌ? Ruma ri i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ xuoc caxjayil, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 24 Entonces ri Jesús xuꞌej chica: ¿Man came ix-sachnak ta riqꞌuin ri xiꞌej, ruma man ivataꞌn ta ri nuꞌej ri ruchꞌabꞌal ri Dios? ¿Man ivataꞌn ta jeꞌ ri ru-poder ri Dios? \v 25 Ruma antok ri quiminakiꞌ xcaꞌcꞌastaj-pa, man xcaꞌcꞌulieꞌ ta chic, ni man xcaꞌyoꞌx ta chi xcaꞌcꞌulieꞌ. Ijejeꞌ xa xcaꞌuoc incheꞌl ri ángeles ri icꞌo chila chicaj. \v 26 Pero riqꞌuin ri quiminakiꞌ ri xcaꞌcꞌastaj-pa, ¿man itzꞌatuon ta cꞌa ri tzꞌibꞌan can ruma ri Moisés, antok xchꞌo-pa ri Dios cha chupan ri jun kꞌayis cꞌo ruqꞌuixal ri rubꞌinan zarza ri nicꞌat, antok ri Dios xuꞌej: Inreꞌ in Ru-Dios ri Abraham, in Ru-Dios ri Isaac y in Ru-Dios ri Jacob?\x + \xo 12:26 \xt Ex. 3:6.\x* xcha-pa cha. \v 27 Ri Dios man Qui-Dios ta ri quiminakiꞌ, xa Qui-Dios ri icꞌas. Rumareꞌ inreꞌ niꞌej chi ixreꞌ can ix-sachnak riqꞌuin ri ntiꞌej, xchaꞌ ri Jesús chica. \s1 Ri mandamiento ri más nem \r (Mt. 22:34-40) \p \v 28 Y xjiel-apa riqꞌuin ri Jesús jun chiquivach ri achiꞌaꞌ escribas. Ri ache reꞌ xraꞌxaj ri xquiꞌej ri achiꞌaꞌ saduceos cha ri Jesús, y xraꞌxaj jeꞌ ri xuꞌej ri Jesús chica ri achiꞌaꞌ reꞌ. Y choch jajaꞌ can kꞌalaj chi otz ri xuꞌej ri Jesús y mareꞌ xucꞌutuj cha: ¿Chica chiquivach ri mandamientos ri xuyaꞌ ri Dios cha ri Moisés, ri naꞌay? xchaꞌ cha ri Jesús. \p \v 29 Y ri Jesús xuꞌej cha: Ri naꞌay mandamiento nuꞌej: Tivaxaj ixreꞌ aj-Israel, ri Kajaf joꞌc Jun, y reꞌ ja ri Kajaf Dios. \v 30 Can tavajoꞌ ri Avajaf Dios, tavajoꞌ riqꞌuin nojiel avánima, tavajoꞌ riqꞌuin nojiel ri acꞌaslien, tavajoꞌ riqꞌuin nojiel ri anoꞌj y tavajoꞌ jeꞌ riqꞌuin nojiel ri avuchukꞌaꞌ.\x + \xo 12:30 \xt Dt. 6:4-5.\x* Jareꞌ ri mandamiento ri más nem. \v 31 Y cꞌo chic jun rucaꞌn mandamiento ri casi junan riqꞌuin ri naꞌay. Y ri mandamiento reꞌ nuꞌej: Can incheꞌl ri navajo-ka-aviꞌ atreꞌ, can quireꞌ jeꞌ mismo tavajoꞌ ri a-prójimo.\x + \xo 12:31 \xt Lv. 19:18.\x* Ja caꞌyeꞌ mandamientos reꞌ ri cꞌo más quikalien, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 32 Y ri ache escriba xuꞌej cꞌa cha ri Jesús: Maestro, can quire-ve. Can ketzij ri xaꞌej chi joꞌc jun Dios cꞌo, y man jun chic.\x + \xo 12:32 \xt Dt. 4:35.\x* \v 33 Nicꞌatzin chi navajoꞌ riqꞌuin nojiel avánima, navajoꞌ riqꞌuin nojiel ri anoꞌj, navajoꞌ riqꞌuin nojiel ri acꞌaslien y navajoꞌ jeꞌ riqꞌuin nojiel avuchukꞌaꞌ. Y can incheꞌl ri navajo-ka-aviꞌ atreꞌ, can quireꞌ jeꞌ mismo tavajoꞌ ri a-prójimo; nojiel reꞌ cꞌo más rakalien que choch ri chicop o jun chic kax ri ncaꞌyoꞌx choch ri Dios,\x + \xo 12:33 \xt Os. 6:6.\x* xchaꞌ ri ache escriba. \p \v 34 Y antok ri Jesús xraꞌxaj chi jaꞌal xiꞌka paroꞌ (xuꞌon entender) ri jun ache reꞌ, ri Jesús xuꞌej cha: Atreꞌ man naj ta chic atcꞌo-ve chi ncatuoc pa ru-reino ri Dios, xchaꞌ cha. Y jareꞌ antok man jun chic xutzꞌom rucovil chi cꞌo ta ri chica xucꞌutuj cha ri Jesús. \s1 ¿Chica choj cꞌajuol ri Cristo? \r (Mt. 22:41-46; Lc. 20:41-44) \p \v 35 Y ri Jesús chi ncaꞌrutijuoj ri vinak ri quimaluon-quiꞌ riqꞌuin chireꞌ pa templo, xuꞌej cꞌa chica: ¿Karruma ri achiꞌaꞌ escribas niquiꞌej chi ri Cristo xa choj jun rumáma can ri rey David? \v 36 Ruma ja mismo ri rey David xuꞌej ri xꞌeꞌx cha ruma ri Espíritu Santo: \q1 Ri Ajaf Dios xuꞌej cha ri Vajaf: \q1 Catzꞌuyeꞌ pa nu-derecha,\x + \xo 12:36 \xt Ri lugar “derecha” nrajoꞌ nuꞌej: Lugar richin favor, confianza, poder y honor.\x* \q1 hasta cꞌa xcaꞌnyaꞌ ri av-enemigos chuxieꞌ avakan.\x + \xo 12:36 \xt Sal. 110:1.\x* \m Quireꞌ xuꞌej. \v 37 Y xa ri rey David xuꞌej Vajaf cha ri Cristo, ¿karruma niꞌeꞌx chi ri Cristo xa choj jun rumáma can ri rey David? xchaꞌ ri Jesús. Y iqꞌuiy chiquivach ri vinak xka chiquivach ri xcaꞌxaj ri xuꞌej. \s1 Ri Jesús ncaꞌruꞌon acusar ri achiꞌaꞌ escribas \r (Mt. 23:1-36; Lc. 11:37-54; 20:45-47) \p \v 38 Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chica ri vinak antok ncaꞌrutijuoj: Tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ, man tiꞌan incheꞌl niquiꞌan ri achiꞌaꞌ escribas. Ruma ijejeꞌ can altíra nika chiquivach niquicusaj jucujak tak tziak, chi quireꞌ ncaꞌtzꞌiet chi utzulaj tak achiꞌaꞌ. Y can altíra nika chiquivach chi ncaꞌan saludar ri pacheꞌ niquimol-ve-quiꞌ qꞌuiy vinak. \v 39 Y can ja ri naꞌay tak chꞌacat nicajoꞌ pa tak sinagogas y pa tak vaꞌen. \v 40 Ri achiꞌaꞌ reꞌ niquimaj nojiel kax quichin ri malcaꞌn-ixokiꞌ, y chi caꞌnimax chi jaꞌal quicꞌaslien, can ncaꞌlayuj niquiꞌan orar. Pero ijejeꞌ can xtika más ri castigo pa quiveꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri ru-ofrenda ri malcaꞌn-ixok \r (Lc. 21:1-4) \p \v 41 Y ri Jesús tzꞌuyul choch ri pacheꞌ niyoꞌx-ve can ri ofrenda. Jajaꞌ ncaꞌrutzꞌat ri vinak ri niquiyaꞌ can miera chireꞌ. Xaꞌrutzꞌat iqꞌuiy bꞌayomaꞌ ri qꞌuiy miera niquiyaꞌ can. \v 42 Pero xalka jun malcaꞌn-ixok ri puobra. Jajaꞌ xuyaꞌ can caꞌyeꞌ fichas ri man qꞌuiy ta oc rakalien. \v 43 Y ri Jesús xaꞌrayuoj ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Can ketzij ri niꞌej chiva chi ja ri malcaꞌn-ixok puobra la ri xyoꞌn can más que choch ri xquiyaꞌ can quinojiel ri nicꞌaj chic. \v 44 Ruma jajaꞌ mesque man qꞌuiy ta ru-miera cꞌo, xuyaꞌ can nojiel ri cꞌo riqꞌuin. Pero ri bꞌayomaꞌ, mesque qꞌuiy miera xquiyaꞌ can, xa ja ri nuꞌon suobra quiqꞌuin, xchaꞌ ri Jesús. \c 13 \s1 Ri Jesús nuꞌej yan chi xtiꞌan destruir ri templo \r (Mt. 24:1-2; Lc. 21:5-6) \p \v 1 Y antok ri Jesús ntiel-pa pa templo, jun chiquivach ri ru-discípulos xuꞌej cha: Maestro, tatzꞌataꞌ ri quibꞌanic ri jay richin ri templo, can jaꞌal bꞌanun chica, y ri nimaꞌk tak abꞌaj ri i-cusan, xchaꞌ. \p \v 2 Ri Jesús xuꞌej cha ri ru-discípulo: ¿Natzꞌat va nimaꞌk tak jay va? Xtalka jun kꞌij antok nojiel va xcaꞌvulex. Quinojiel ri nimaꞌk tak abꞌaj ri i-cusan, can xcaꞌvulex, y man jun abꞌaj ri xticꞌujieꞌ can pa ru-lugar, xchaꞌ cha. \s1 Ri señales ri xcaꞌbꞌanataj antes chi xtiqꞌuis ri roch-ulief \r (Mt. 24:3-28; Lc. 21:7-24; 17:22-24) \p \v 3 Y antok ri Jesús xtzꞌuyeꞌ paroꞌ ri juyuꞌ Olivos, ri pacheꞌ kꞌalaj niquitzꞌat-pa ri templo; ri Pedro, ri Jacobo, ri Juan y ri Andrés xaꞌjiel-apa riqꞌuin y xquicꞌutuj cha: \v 4 Taꞌej chika, ¿jampeꞌ cꞌa xtibꞌanataj ri xaꞌej? ¿Y chica señal xtibꞌanataj antok nojiel ri kax reꞌ xtuꞌon cumplir? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 5 Y ri Jesús xutzꞌom cꞌa rutzijoxic y quireꞌ xuꞌej chica: Tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ chi man jun tibꞌano maña chiva. \v 6 Ruma iqꞌuiy ri xcaꞌpa y xtiquiꞌej: Inreꞌ ri Cristo, xcaꞌchaꞌ. Y iqꞌuiy ri xcaꞌquiꞌan maña chica. \p \v 7 Pero antok xtivaxaj chi nibꞌanataj guerras y xtivaxaj jeꞌ chi cꞌo guerras ri xcaꞌpa, man tixiꞌij-iviꞌ, ruma nicꞌatzin chi nojiel reꞌ xcaꞌbꞌanataj. Pero man ja ta yan reꞌ ri ruqꞌuisbꞌal kꞌij richin ri roch-ulief. \v 8 Jun nación xtipalaj chirij jun chic nación y jun reino xtipalaj chirij jun chic reino. Xtuꞌon nimaꞌk tak cubꞌrakan qꞌuiy lugar, xtuꞌon viꞌjal, y qꞌuiy jeꞌ roch ayoval xcaꞌpa chiquicajol ri vinak pa tak tanamet. Y nojiel reꞌ xa cꞌa ja oc rutzꞌucbꞌal richin ri sufrimientos ri xcaꞌpa. \p \v 9 Pero ixreꞌ can tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ. Ruma ixreꞌ xquixjach pa quikꞌaꞌ ri autoridades quichin ri tanamet y xquixchꞌay pa tak sinagogas. Y xquixucꞌuax chiquivach gobernadores y chiquivach reyes ruma iyoꞌn ivánima viqꞌuin, pero ixreꞌ xquixtiquir cꞌa xquinitzijuoj chiquivach ijejeꞌ. \v 10 Y antes chi xtalka ri ruqꞌuisbꞌal kꞌij, nicꞌatzin chi ri evangelio nitzijos nojiel naciones. \v 11 Pero antok xquixucꞌuax chi xquixjach pa quikꞌaꞌ ri autoridades, man tiꞌan preocupar-iviꞌ ri chica tzij ri xtiꞌej, ni man tiꞌan pensar. Ixreꞌ joꞌc tiꞌej ri chica tzij ri xtuyaꞌ ri Dios chiva ri misma huora reꞌ, ruma man ixreꞌ ta ri xquixchꞌoꞌ chupan ri huora reꞌ, xa can ja ri Espíritu Santo ri xtichꞌoꞌ.\x + \xo 13:11 \xt Lc. 12:11-12.\x* \v 12 Y chiquicajol ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ, jun chiquivach ijejeꞌ xtujach ri jun chic chi niquimisas, y ri tataꞌj xcaꞌquijach ri calcꞌual chi ncaꞌquimisas, y ri calcꞌual xcaꞌpalaj chiquij ri quitie-quitataꞌ y xcaꞌquijach chi ncaꞌquimisas.\x + \xo 13:12 \xt Mt. 10:17-21; Lc. 21:12-16.\x* \v 13 Can quinojiel vinak, itziel xquixquitzꞌat ruma iyoꞌn ivánima viqꞌuin. Pero ri man xtitzalaj ta chirij y xtucochꞌ nojiel reꞌ hasta el fin, can xticolotaj.\x + \xo 13:13 \xt Mt. 10:22.\x* \p \v 14 Pero antok xtitzꞌat chi xcaꞌbꞌanataj ri itziel tak kax chupan ri lugar ri pacheꞌ man rucꞌamun ta chi niꞌan chireꞌ, ja xtiqꞌuis ri lugar reꞌ,\x + \xo 13:14 \xt Dn. 9:27; 11:31; 12:11.\x* ri incheꞌl tzꞌibꞌan can ruma ri profeta Daniel, (ri nibꞌano leer, can tubꞌanaꞌ entender). Entonces ri icꞌo Judea, caꞌnumaj-el pa tak juyuꞌ. \v 15 Ri cꞌo paroꞌ ri rachuoch antok xtalka ri huora reꞌ, man tika-pa chi ntuoc pa rachuoch chi cꞌo niruma-pa, choj tiꞌa; \v 16 y ri cꞌo pan avan, man titzalaj-pa chirachuoch chi nalrumaꞌ ri ru-capa.\x + \xo 13:16 \xt Lc. 17:31.\x* \v 17 ¡Can juyeꞌ quivach ri ixokiꞌ ri icꞌo encinta (embarazada) antok xtalka ri kꞌij reꞌ, y quireꞌ jeꞌ ri ixokiꞌ ri cꞌa niquiyaꞌ quitzꞌun ri quixuluꞌ! \v 18 Rumareꞌ tibꞌanaꞌ orar chi antok xquixnumaj, man ta pa ru-tiempo jobꞌ,\x + \xo 13:18 \xt Chireꞌ Israel, chupan “ri tiempo jobꞌ”, man joꞌc ta nika jobꞌ, xa cꞌo jeꞌ tief.\x* \v 19 ruma antok xtalka ri kꞌij reꞌ, can nem ri sufrimiento ri xtipa,\x + \xo 13:19 \xt Dn. 12:1; Ap. 7:14.\x* ri man jun bꞌay quireꞌ rubꞌanun xa-jan antok bꞌanun-pa ri roch-ulief ruma ri Dios, ni xtalka chic jun bꞌay ri sufrimiento reꞌ. \v 20 Y xa ta ri Ajaf Dios man ta nuꞌon coꞌl cha ri tiempo richin ri sufrimiento, man jun nicolotaj. Pero cuma ri i-ruchoꞌn chic, can xtuꞌon coꞌl cha ri tiempo reꞌ. \p \v 21 Chupan ri kꞌij reꞌ, xa icꞌo ri xcaꞌeꞌn chiva: Titzꞌataꞌ, ja cꞌo vaveꞌ ri Cristo, o xa niquiꞌej chiva: Titzꞌataꞌ, ja cꞌo chila, man tinimaj. \v 22 Ruma xcaꞌpa falsos cristos y falsos profetas. Ijejeꞌ xcaꞌquiꞌan milagros y señales chi xtiquiꞌan maña chica ri vinak. Y ijejeꞌ nicajoꞌ xtiquiꞌan maña chica hasta ri i-choꞌn chic ruma ri Dios. \v 23 Pero ixreꞌ can tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ. Can ja yan xinꞌej can chiva nojiel ri xcaꞌbꞌanataj. \s1 Antok xtipa chic ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiquicajol ri vinak \r (Mt. 24:29-35, 42-44; Lc. 21:25-36) \p \v 24 Chupan ri tiempo reꞌ, antok kꞌaxnak chic ri sufrimiento, ri kꞌij man chic xtitzuꞌn ta, y ri icꞌ man xtuyaꞌ ta chic rusakil.\x + \xo 13:24 \xt Is. 13:10; Ez. 32:7; Jl. 2:31.\x* \v 25 Ri estrellas (chꞌumil) xcaꞌtzak-pa chicaj.\x + \xo 13:25 \xt Is. 34:4; Ap. 6:12-13.\x* Can nojiel cꞌa ri icꞌo chicaj xcaꞌsilos. \v 26 Entonces xtitzꞌatataj ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, chi xtika-pa chupan mukul\x + \xo 13:26 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7.\x* riqꞌuin namalaj poder y namalaj rukꞌij. \v 27 Y xcaꞌrutak ri ru-ángeles chi ncaꞌquimol ri i-ruchoꞌn chic. Can xcaꞌquimol quinojiel ri icꞌo oriente, ri icꞌo occidente, ri icꞌo norte y ri icꞌo sur. Can xcaꞌquimol quinojiel ri i-ruchoꞌn chic; chica-na lugar ri roch-ulief icꞌo-ve. \p \v 28 Chirij ri víquix tivatamaj ri parábola (cꞌambꞌal-tzij): Antok ncaꞌjotoyin-pa ri rukꞌaꞌ y ncaꞌiel-pa ri ruxak, ivataꞌn chi ri ru-tiempo ri sakꞌij ya nalka. \v 29 Y quireꞌ jeꞌ antok xtitzꞌat chi ncaꞌbꞌanataj ri kax ri xinꞌej, tivatamaj cꞌa chi ya nalka ri kꞌij reꞌ. Can cierca chic cꞌo-ve-pa. \v 30 Can ketzij niꞌej chiva, chi nojiel reꞌ xtibꞌanataj antok ri vinak richin ri tiempo vacame cꞌa icꞌo ri choch-ulief. \v 31 Ri roch-ulief y ri rocaj can xcaꞌqꞌuis. Pero ri nuchꞌabꞌal man xtiqꞌuis ta quireꞌ, xa can xtibꞌanataj ri nuꞌej. \p \v 32 Pero ri kꞌij y ri huora antok xtipa chic, man jun taꞌmayuon. Nixta ri ángeles ri icꞌo chila chicaj man cataꞌn ta jampeꞌ. Ni ri Rucꞌajuol ri Dios man rataꞌn ta, xa joꞌc ri Rutataꞌ Dios taꞌmayuon reꞌ.\x + \xo 13:32 \xt Mt. 24:36.\x* \p \v 33 Rumareꞌ ixreꞌ can tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ, man timastaj chiva chi ntivoyoꞌiej-apa y tibꞌanaꞌ orar, ruma man ivataꞌn ta jampeꞌ xtalka ri kꞌij chi xtipa chic. \v 34 Can junan riqꞌuin ri xuꞌon jun ache ri xuyaꞌ can ri rachuoch y niꞌa naj, jajaꞌ xuyaꞌ can autoridad pa quikꞌaꞌ ri rusamajiel y xuyaꞌ can quisamaj chiquijunal. Y cha ri nuchajij can ri rachuoch, nuꞌej can cha chi can tuyoꞌiej-apa.\x + \xo 13:34 \xt Lc. 12:36-38.\x* \v 35 Rumareꞌ, man timastaj chiva chi ntivoyoꞌiej-apa, ruma man ivataꞌn ta jampeꞌ xtalka ri Rajaf-jay. Ruma nak xa nalka antok nuꞌon-ka chakꞌaꞌ, o pa nicꞌaj-akꞌaꞌ, o antok nitzirin-pa ri mamaꞌ o macꞌajan. \v 36 Ruma antok xtipa chic jun bꞌay, jun arapienta. Can tivoyoꞌiej-apa chi quireꞌ man nquixalrilaꞌ ta nquixvar. \v 37 Y incheꞌl ri niꞌej chiva ixreꞌ, can quireꞌ jeꞌ niꞌej chica quinojiel, can quinivoyoꞌiej-apa, xchaꞌ ri Jesús chica ri ru-discípulos. \c 14 \s1 Icꞌo ri niquiꞌan pensar chica niquiꞌan chi nika ri Jesús pa quikꞌaꞌ \r (Mt. 26:1-5; Lc. 22:1-2; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Xa caꞌyeꞌ chic kꞌij nrajoꞌ chi nalka ri namakꞌej Pascua,\x + \xo 14:1 \xt Ex. 12:1-27.\x* y ri namakꞌej antok nicꞌux ri simíta ri manak levadura riqꞌuin. Y ri principales sacerdotes y ri achiꞌaꞌ escribas niquiꞌan pensar ri chica maña xtiquicusaj chi nika ri Jesús pa quikꞌaꞌ y niquiquimisaj. \v 2 Ijejeꞌ xquiꞌej chiquivach: Man nakatzꞌom ta chupan ri namakꞌej, chi quireꞌ man ncaꞌpalaj ta pa ri vinak chikij, ncaꞌchaꞌ. \s1 Jun ixok nukꞌej jubꞌul akꞌuon chirij ri Jesús \r (Mt. 26:6-13; Jn. 12:1-8) \p \v 3 Y ri Jesús cꞌo chupan ri aldea Betania, chirachuoch ri Simón ri xcꞌachoj riqꞌuin ri yabꞌil lepra. Ri Jesús tzꞌuyul chirij ri mesa, y jareꞌ antok xalka jun ixok rucꞌamun-pa jun frasco ri bꞌanun cha alabastro y cꞌo nardo puro chupan; jun jubꞌul akꞌuon ri altíra cara rajal. Y ri ixok xukꞌumij ri rukul ri frasco y xukꞌej pa rujaluon ri Jesús.\x + \xo 14:3 \xt Lc. 7:37-38.\x* \v 4 Y icꞌo ri xpa quiyoval antok xquitzꞌat ri xuꞌon ri ixok riqꞌuin ri jubꞌul akꞌuon y xquiꞌej cꞌa: ¿Karruma choj xutix ri jubꞌul akꞌuon la? \v 5 Ruma xa ta xcꞌayix, xyoꞌx ta más trescientos denarios, y ri rajal xjach ta chica ri i-puobra, xaꞌchaꞌ. Y qꞌuiy kax ri niquiꞌej-apa chirij ri ixok. \p \v 6 Pero ri Jesús xuꞌej chica: ¿Karruma man nquixtanieꞌ ta ka nquixtzijuon chirij ri ixok? Xa tiyaꞌ can. Jajaꞌ can otz ri xuꞌon chuva. \v 7 Ri i-puobra, can siempre icꞌo iviqꞌuin, y chica-na kꞌij ri ntivajoꞌ nquiꞌtoꞌ, can quiꞌtoꞌ.\x + \xo 14:7 \xt Dt. 15:11.\x* Pero inreꞌ man siempre ta xquicꞌujieꞌ iviqꞌuin. \v 8 Jajaꞌ xuꞌon ri chica nitiquir nuꞌon. Ruma jajaꞌ xuyaꞌ yan ri jubꞌul akꞌuon chirij ri nu-cuerpo richin antok xquibꞌamuk. \v 9 Can ketzij ri niꞌej chiva, chi chica-na lugar xtitzijos-ve ri evangelio, chireꞌ jeꞌ xtitzijos-ve ri xuꞌon va ixok va. Can choch cꞌa nojiel ri roch-ulief xtitzijos-ve, y man jun bꞌay xtimastaj, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri Judas nuꞌej chi nujach ri Jesús \r (Mt. 26:14-16; Lc. 22:3-6) \p \v 10 Entonces ri Judas Iscariote, jun chiquivach ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos ri Jesús, xꞌa quiqꞌuin ri principales sacerdotes, chi nujach ri Jesús pa quikꞌaꞌ. \p \v 11 Y antok ijejeꞌ xcaꞌxaj quireꞌ, xaꞌquicuot, y xquiꞌan prometer chi niquiyaꞌ miera cha. Y ri Judas ja xutzꞌom cꞌa rucanuxic chica manera nuꞌon chi nujach ri Jesús. \s1 Ri Santa Cena \r (Mt. 26:17-29; Lc. 22:7-23; Jn. 13:21-30; 1Co. 11:23-26) \p \v 12 Chupan ri naꞌay kꞌij richin ri namakꞌej antok nicꞌux ri simíta ri manak levadura riqꞌuin, y antok ncaꞌquimisas ri alaj tak ovejas richin ri Pascua, ri discípulos xquicꞌutuj cha ri Jesús: ¿Pacheꞌ navajoꞌ naꞌan-ve ri vaꞌen chupan ri Pascua, chi nkuꞌa y nakachojmij nojiel ri nicꞌatzin? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 13 Y ri Jesús can xaꞌrutak-el icaꞌyeꞌ chiquivach ri ru-discípulos y xuꞌej-el chica: Quixꞌin pa tanamet Jerusalén, y chireꞌ xticꞌul jun ache rucꞌuan yaꞌ chupan jun cántaro. Quixꞌin chirij; \v 14 y ri jay ri pacheꞌ xtuoc-ve, chireꞌ jeꞌ quixuoc-ve ixreꞌ, y quixchꞌoꞌ riqꞌuin ri rajaf-jay y tiꞌej cha: Ri Maestro ruꞌeꞌn-pa: ¿Pacheꞌ cꞌo-ve ri cuarto ri pacheꞌ niꞌan-ve ri vaꞌen richin ri Pascua quiqꞌuin ri nu-discípulos? quixchaꞌ cha. \v 15 Y ri rajaf-jay xquixrucꞌuaj rucaꞌn piso ri rachuoch. Y chireꞌ cꞌo jun cuarto nem rupan ri chojmin chic ri rupan; chireꞌ tibꞌana-ve ri chica xtakacꞌux richin ri Pascua, xcha-el chica. \p \v 16 Y ri discípulos reꞌ xaꞌa pa tanamet Jerusalén. Y antok xaꞌbꞌaka, can xbꞌanataj-na-ve incheꞌl ri ruꞌeꞌn-el ri Jesús chica. Y ijejeꞌ can xquichojmij nojiel ri nicꞌatzin chica richin ri Pascua reꞌ. \p \v 17 Y antok xcokꞌa-ka, ri Jesús y ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos xaꞌlka chireꞌ pa jay. \v 18 Y antok i-tzꞌuyul chic apa chirij ri mesa y ncaꞌvaꞌ, ri Jesús xuꞌej: Can ketzij niꞌej chiva, chi jun chivach ixreꞌ ri niva-pa viqꞌuin ri xtijacho vichin, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 19 Ijejeꞌ can xaꞌbꞌisuon-ka, y chiquijunal xquicꞌutuj-apa cha: ¿Inreꞌ came ri xquibꞌano quireꞌ? nchaꞌ jun. ¿Inreꞌ came ri xquibꞌano quireꞌ? nchaꞌ jun chic. \p \v 20 Y ri Jesús xuꞌej chica: Xa jun chivach ri ix doce (cabꞌalajuj), ri numubꞌa-pa ru-simíta viqꞌuin chupan ri plato. \v 21 Can ketzij chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can niꞌa. Can xtibꞌanataj-na-ve incheꞌl ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios.\x + \xo 14:21 \xt Sal. 41:9.\x* ¡Pero juyeꞌ roch ri ache ri xtijacho richin! Más otz man ta xalax ri ache reꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 22 Y antok cꞌa ncaꞌvaꞌ, ri Jesús xucꞌan-apa jun simíta y xuyaꞌ tiox bꞌaꞌ cha ri Dios, y xuper y xuyaꞌ chica ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Titzꞌamaꞌ ri simíta; ruma jareꞌ ri nu-cuerpo. \p \v 23 Y ri Jesús xucꞌan-apa ri copa, y xuyaꞌ tiox bꞌaꞌ cha ri Dios; xuyaꞌ cꞌa chica, y quinojiel cꞌa xquikun ri ruyaꞌl ri uva. \v 24 Y jajaꞌ xuꞌej chica ri ru-discípulos: Jareꞌ ri nuquiqꞌuiel ri xtiꞌin antok xquiquimisas pa qui-cuenta iqꞌuiy vinak. Riqꞌuin ri nuquiqꞌuiel, ja xticꞌachoj ri cꞌacꞌacꞌ pacto ri rajoꞌn-pa ri Dios chi nuꞌon quiqꞌuin ri vinak.\x + \xo 14:24 \xt Ex. 24:6-8; Jer. 31:31-34.\x* \v 25 Can ketzij ri niꞌej chiva chi man chic xtinkun ta ri ruyaꞌl ri uva, hasta cꞌa chupan ri kꞌij antok xtinkun jun cꞌacꞌacꞌ ruyaꞌl ri uva iviqꞌuin chupan ri ru-reino ri Dios, xchaꞌ ri Jesús chica. \s1 Ri Jesús nuꞌej yan chi ri Pedro xtuꞌej chi man rataꞌn ta roch \r (Mt. 26:30-35; Lc. 22:31-34; Jn. 13:36-38) \p \v 26 Y antok quibꞌixan chic jun bꞌix chi niquiyaꞌ rukꞌij ri Dios, ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌiel-el chireꞌ pa jay y xaꞌa choch ri juyuꞌ Olivos. \v 27 Y antok i-bꞌanak, ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Ixvonojiel ixreꞌ xtiquiraj-el-iviꞌ y xquiniyaꞌ can nuyuon chupan va akꞌaꞌ va. Ruma chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri tzꞌibꞌan can nuꞌej: Antok inreꞌ xtinyaꞌ lugar chi niquimisas ri nichajin quichin ri ovejas, ri ovejas xtiquiquiraj-el-quiꞌ.\x + \xo 14:27 \xt Zac. 13:7.\x* Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can. \v 28 Pero inreꞌ xa xquicꞌastaj-pa. Y después xquixvoyoꞌiej Galilea,\x + \xo 14:28 \xt Mt. 28:16.\x* xchaꞌ ri Jesús. \p \v 29 Entonces ri Pedro xuꞌej cha: Mesque quinojiel xcatquiyaꞌ can ayuon, pero inreꞌ man xtinꞌan ta quireꞌ, xchaꞌ jajaꞌ. \p \v 30 Y ri Jesús xuꞌej cha: Inreꞌ can ketzij niꞌej chava, chi atreꞌ vacame, chupan va akꞌaꞌ va, xa cꞌa majaꞌ titzirin-pa ri mamaꞌ caꞌyeꞌ mul, antok oxeꞌ yan mul taꞌej chica ri ncaꞌcꞌutun chava, chi man avataꞌn ta noch, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 31 Pero ri Pedro nuꞌej cha y man nitanieꞌ ta: Xa nicꞌatzin chi junan nquicon aviqꞌuin, pero man xtinꞌej ta chi man vataꞌn ta avach, xchaꞌ ri Pedro. Y quinojiel ri ru-discípulos quireꞌ jeꞌ xquiꞌej. \s1 Ri Jesús nuꞌon orar chupan ri lugar rubꞌinan Getsemaní \r (Mt. 26:36-46; Lc. 22:39-46) \p \v 32 Ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌbꞌaka chupan ri lugar rubꞌinan Getsemaní. Y ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Quixtzꞌuyeꞌ can vaveꞌ, inreꞌ nibꞌanaꞌ orar. \p \v 33 Y jajaꞌ joꞌc ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan ri xaꞌrucꞌuaj riqꞌuin, y chirij jajaꞌ xpa jun nem bꞌis, ruma xunaꞌ yan ri sufrimiento ri xtukꞌasaj. \v 34 Y xuꞌej chica ri iyoxeꞌ ru-discípulos: Ri vánima altíra nibꞌisuon; can nquiruquimisaj ninaꞌ. Quixcꞌujieꞌ can vaveꞌ y quixcꞌasieꞌ, xchaꞌ chica. \p \v 35 Jajaꞌ xꞌin chic apa jubꞌaꞌ y chireꞌ xxuquie-ka, y xukasaj-ka ri rujaluon cꞌa pan ulief y xuꞌon orar. Jajaꞌ xucꞌutuj xa cꞌo ta cheꞌl, choj ta nakꞌax ri huora reꞌ, chi quireꞌ man ta nukꞌasaj ri sufrimiento. \v 36 Y quireꞌ ri tzij ri xuꞌej chupan ri ru-oración: Nataꞌ, inreꞌ vataꞌn chi atreꞌ ncatiquir naꞌan nojiel. Tabꞌanaꞌ chi man ta nikꞌasaj ri sufrimiento. Pero man taꞌan ri nivajoꞌ inreꞌ, xa ja ri navajoꞌ atreꞌ, xchaꞌ. \p \v 37 Y antok jajaꞌ xtanieꞌ riqꞌuin ri oración, xpa cꞌa quiqꞌuin ri iyoxeꞌ ru-discípulos, y xaꞌlrilaꞌ xa ncaꞌvar. Xpa jajaꞌ xuꞌej cha ri Pedro: Simón, ¿xa xavar-ka? ¿Can man xatiquir ta xacꞌasieꞌ jun huora? \v 38 Quixcꞌasieꞌ y tibꞌanaꞌ orar richin chi man quixtzak chupan ri tentación. Inreꞌ vataꞌn chi ri iv-espíritu nrajoꞌ nuꞌon ri nrajoꞌ ri Dios. Pero ri i-cuerpo manak ruchukꞌaꞌ, xchaꞌ chica. \p \v 39 Y ri Jesús xꞌa chic apa jun bꞌay chi xirubꞌanaꞌ orar. Y ja mismo xucꞌutuj chupan ri oración. \v 40 Y antok xpa chic jun bꞌay quiqꞌuin ri iyoxeꞌ ru-discípulos, xaꞌlrilaꞌ xa ncaꞌvar ruma man chic niquicochꞌ ta quivaran. Y ijejeꞌ man niquil ta chica niquiꞌej cha. \v 41 Pero antok xpa chi oxeꞌ mul, jajaꞌ xuꞌej chica ri iyoxeꞌ ru-discípulos: Vacame quixvar y quixuxlan. Pero ya otz cala. Ruma ja xalka ri huora chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can xtijach-el pa quikꞌaꞌ ri pecadores. \v 42 Quixpalaj. Joꞌ. Ja patanak ri xtijacho vichin, xchaꞌ ri Jesús chica. \s1 Antok nitzꞌam ri Jesús \r (Mt. 26:47-56; Lc. 22:47-53; Jn. 18:2-11) \p \v 43 Y ri Jesús cꞌa nitzijuon, antok xalka ri Judas, ri jun chiquivach ri doce (cabꞌalajuj) discípulos; riqꞌuin jajaꞌ i-patanak iqꞌuiy vinak ri quicꞌamun-pa chieꞌ y espadas. Quinojiel i-takuon-el cuma ri principales sacerdotes, cuma ri achiꞌaꞌ escribas y cuma jeꞌ ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar. \v 44 Ri Judas ri nijacho richin ri Jesús, can ruꞌeꞌn yan pa chica ri i-patanak riqꞌuin, ri chica xtuꞌon chi nucꞌut ri Jesús chiquivach. Jajaꞌ ruꞌeꞌn-pa chica: Ja ri jun ri xtintzꞌubꞌaj ruchiꞌ, jareꞌ ri Jesús. Titzꞌamaꞌ cꞌa otz chi man tinumaj chivach. \p \v 45 Y antok ri Judas xalka, can ja xjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xuꞌej cha: Maestro, Maestro, xchaꞌ cha. Y ja xutzꞌubꞌaj ruchiꞌ. \v 46 Y ri vinak ri i-patanak, can ja xquitzꞌom ri Jesús. \p \v 47 Y jun chiquivach ri icꞌo chireꞌ, xralasaj-el ri ru-espada y xusoc ri ru-esclavo ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, y xralasaj-el jun ruxiquin. \v 48 Y ri Jesús xuꞌej chica ri vinak ri i-patanak: ¿Ixreꞌ ix-patanak incheꞌl chirij jun alakꞌuon; mareꞌ icꞌamun-pa chieꞌ y espadas chi nquiniltzꞌamaꞌ? \v 49 Can kꞌij-kꞌij xicꞌujieꞌ iviqꞌuin pa templo\x + \xo 14:49 \xt Lc. 19:47; 21:37.\x* antok xincꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios chivach, y man xinitzꞌom ta. Pero nibꞌanataj quireꞌ richin nuꞌon cumplir ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios. \p \v 50 Y quinojiel ri discípulos xquiyaꞌ can ruyuon ri Jesús y xaꞌnumaj-el. \s1 Ri alaꞌ ri xnumaj-el \p \v 51 Pero cꞌo jun alaꞌ ri bꞌanak chirij ri Jesús y joꞌc cha jun cꞌul rutzꞌapin rij. Y ri i-tzꞌamayuon ri Jesús, xquitzꞌom jeꞌ ri alaꞌ reꞌ. \v 52 Pero jajaꞌ xuyaꞌ can ri cꞌul, y xnumaj-el man jun rutziak chirij. \s1 Ri Jesús nucꞌuax chiquivach ri autoridades quichin ri israelitas \r (Mt. 26:57-68; Lc. 22:54-55, 63-71; Jn. 18:12-14, 19-24) \p \v 53 Ri xaꞌbꞌatzꞌamo ri Jesús xquicꞌuaj cꞌa riqꞌuin ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij. Y xquimol-quiꞌ quinojiel ri principales sacerdotes, ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, y ri achiꞌaꞌ escribas. \v 54 Y ri Pedro bꞌanak chirij, pero cꞌa naj cꞌo can y xuoc jeꞌ chirachuoch ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, y xcꞌujieꞌ chojay. Y xtzꞌuye-ka chiquicajol ri alguaciles ri icꞌo chireꞌ ri niquimakꞌ-quiꞌ choch-kꞌakꞌ. \p \v 55 Y ri principales sacerdotes y quinojiel ri autoridades quichin ri israelitas, niquicanuj manera chi niquitzꞌak tzij chirij ri Jesús, chi quireꞌ niquitak chi niquimisas, pero xa man jun xquil chirij. \v 56 Can iqꞌuiy ri xaꞌlka chi xquitzꞌak tzij chirij, pero xa man junan ta ri xquiꞌej-apa. \v 57 Y después icꞌo nicꞌaj chic ri xaꞌbꞌapiꞌie-pa y xquiꞌej-apa tzꞌakon tak tzij chirij ri Jesús. Quireꞌ xquiꞌej: \v 58 Ojreꞌ xkaxaj antok jajaꞌ xuꞌej: Inreꞌ xtinvulij ri templo ri bꞌanun cuma achiꞌaꞌ, y chi oxeꞌ kꞌij xtinꞌan chic jun,\x + \xo 14:58 \xt Jn. 2:19.\x* y man achiꞌaꞌ ta xcaꞌbꞌano. Quireꞌ ruꞌeꞌn, xaꞌchaꞌ. \p \v 59 Y ni riqꞌuin reꞌ, man junan ta jeꞌ ri xquiꞌej-apa. \p \v 60 Y ri Caifás, ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, xpiꞌieꞌ pa nicꞌaj y xucꞌutuj cha ri Jesús: ¿Man jun kax naꞌej? ¿Ketzij ri xquiꞌej chavij? xchaꞌ cha. \p \v 61 Pero ri Jesús man jun tzij xuꞌej. Rumareꞌ xpa ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, xucꞌutuj chic cha: ¿Atreꞌ ri Cristo, ri Rucꞌajuol ri Dios? xchaꞌ cha. \p \v 62 Y ri Jesús xuꞌej cha: Inreꞌ. Y xtitzꞌat ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, chi tzꞌuyul pa ru-derecha ri Dios ri nitiquir nuꞌon nojiel. Y xtitzꞌat antok nika-pa chupan mukul ri chicaj.\x + \xo 14:62 \xt Dn. 7:13.\x* \p \v 63 Entonces ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij xurakꞌachꞌij-ka ri rutziak chirij, y xuꞌej: Man chic nicꞌatzin ta chi nalka jun chic chi nalruꞌej chika chi man otz ta ri i-rubꞌanun. \v 64 Ixreꞌ xivaxaj ri xuꞌej, chi jajaꞌ junan riqꞌuin ri Dios. Riqꞌuin reꞌ, nuyokꞌ rubꞌeꞌ ri Dios. ¿Chica ntiꞌej ixreꞌ vacame? xchaꞌ jajaꞌ. Y quinojiel xquiꞌej chi otz chi tiquimisas.\x + \xo 14:64 \xt Lv. 24:16.\x* \p \v 65 Y icꞌo nicꞌaj xquichubꞌaj, y xquitzꞌapij rutzubꞌal, y xquiyaꞌ kꞌaꞌ cha y niquicꞌutuj cha: ¿Chica ri xchꞌayo avichin? Taꞌej chika, ncaꞌchaꞌ cha. Y ri alguaciles ri icꞌo chireꞌ, xquichꞌey jeꞌ ri Jesús. \s1 Ri Pedro nuꞌej chi jajaꞌ man rataꞌn ta roch ri Jesús \r (Mt. 26:69-75; Lc. 22:55-62; Jn. 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Y antok ri Pedro cꞌa cꞌo pa xulan ri chojay, cꞌo jun xtan aj-chi-icꞌ richin ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij xalka chireꞌ. \v 67 Y antok ri aj-chi-icꞌ xutzꞌat-apa ri Pedro chi rumakꞌuon-riꞌ choch ri kꞌakꞌ, xutzꞌat otz y xuꞌej cha: Atreꞌ jeꞌ at rachꞌil ri Jesús ri aj-Nazaret, xchaꞌ cha. \p \v 68 Pero ri Pedro man xuꞌej ta ri ketzij, ruma xuꞌej: Inreꞌ man vataꞌn ta roch. Man vataꞌn ta chica ri naꞌej, xchaꞌ cha ri xtan. Y ri Pedro xiel-el chireꞌ chiquicajol y xꞌa chuchi-bꞌay. Y jareꞌ antok xtzirin-pa ri mamaꞌ. \v 69 Y antok ri xtan aj-chi-icꞌ xutzꞌat chic jun bꞌay ri Pedro, xuꞌej chica ri icꞌo chireꞌ: La ache la jun chiquivach ri icꞌo riqꞌuin ri Jesús, xchaꞌ. \p \v 70 Pero ri Pedro jun chic bꞌay man xuꞌej ta ri ketzij. Y cꞌa jubꞌaꞌ oc quireꞌ tiꞌeꞌx cha, ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ xquiꞌej cha: Can ketzij chi atreꞌ at jun chiquivach ri icꞌo riqꞌuin ri Jesús. Ruma atreꞌ Galilea at-patanak-ve, y can junan ncachꞌoꞌ quiqꞌuin, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 71 Entonces ri Pedro xuꞌej: Inreꞌ man vataꞌn ta roch ri ache ri ntiꞌej ixreꞌ. Can choch ri Dios niꞌej chiva chi inreꞌ man vataꞌn ta roch. Y xa man ketzij ta ri niꞌej, tika ri castigo panoꞌ, xchaꞌ. \p \v 72 Y ri mamaꞌ xtzirin-pa rucaꞌn mul. Entonces ri Pedro xalka paroꞌ ri tzij ri ruꞌeꞌn ri Jesús cha: Antes cꞌa majaꞌ titzirin-pa ri mamaꞌ caꞌyeꞌ mul, antok atreꞌ oxeꞌ yan mul taꞌej chica ri ncaꞌcꞌutun chava, chi man avataꞌn ta noch. Y ruma nuꞌon pensar chirij ri xuꞌej ri Jesús cha, ja xuokꞌ-ka. \c 15 \s1 Ri Jesús nucꞌuax choch ri Pilato \r (Mt. 27:1-2, 11-14; Lc. 23:1-5; Jn. 18:28-38) \p \v 1 Y cꞌa cumaj yan, ri principales sacerdotes xquimol-quiꞌ quiqꞌuin ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar y ri achiꞌaꞌ escribas. Quinojiel ri autoridades quichin ri israelitas ya xquiꞌan pensar cheꞌl niquiꞌan cha ri Jesús, y mareꞌ xquixim-el y xbꞌaquijachaꞌ pa rukꞌaꞌ ri Pilato. \v 2 Y ri Pilato xucꞌutuj cha ri Jesús: ¿Atreꞌ ri Qui-Rey ri israelitas? Y ri Jesús xuꞌej cha: Atreꞌ ncaꞌeꞌn, xchaꞌ cha. \p \v 3 Y ri principales sacerdotes qꞌuiy ri niquiꞌej-apa cha ri Pilato, chi niquiꞌan-apa acusar ri Jesús. \v 4 Y ri Pilato xucꞌutuj chic cha ri Jesús y xuꞌej cha: ¿Man jun tzij naꞌej? Ijejeꞌ qꞌuiy niquiꞌej-pa chavij chi ncatquiꞌan acusar, xchaꞌ ri Pilato cha. \p \v 5 Pero ri Jesús man jun tzij ri xuꞌej. Rumareꞌ ri Pilato can xchapataj. \s1 Ri Pilato nujach-el ri Jesús chi niquimisas choch cruz \r (Mt. 27:15-31; Lc. 23:13-25; Jn. 18:38–19:16) \p \v 6 Y juna-junaꞌ antok nalka ri namakꞌej Pascua, ri gobernador nutzokopij-el jun chiquivach ri icꞌo pa cárcel; ja ri nicajoꞌ ri vinak chi ntiel-el. \v 7 Y chupan ri tiempo reꞌ, cꞌo pa cárcel jun ache rubꞌinan Barrabás. Junan cꞌo pa cárcel quiqꞌuin nicꞌaj chic rachꞌil ruma xaꞌpalaj chirij ri gobierno y quibꞌanun camic. \v 8 Ri vinak xquicꞌutuj cha ri gobernador chi tutzokopij-el jun chiquivach ri icꞌo pa cárcel, incheꞌl ri ranun-pa juna-junaꞌ. \v 9 Y ri Pilato xuꞌej cꞌa chica: ¿Ntivajoꞌ ixreꞌ chi nitzokopij-el ri I-Rey ixreꞌ ri israelitas? \p \v 10 Ri Pilato quireꞌ xuꞌej ruma jajaꞌ rataꞌn chi ri principales sacerdotes quiyoꞌn ri Jesús pa rukꞌaꞌ, ruma itziel niquitzꞌat. \v 11 Pero ri principales sacerdotes xaꞌquitakcheꞌj ri vinak, chi tiquiꞌej-apa chi ja ri Barrabás titzokopes-el. \v 12 Y ri Pilato xchꞌoꞌ chic jun bꞌay y xucꞌutuj chica: ¿Chica ntivajoꞌ ixreꞌ chi niꞌan cha ri ntiꞌej chi I-Rey ixreꞌ ri israelitas? xchaꞌ jajaꞌ chica. \p \v 13 Y ri vinak xaꞌchꞌo-apa chic riqꞌuin nojiel quichukꞌaꞌ: ¡Tiꞌan crucificar! xaꞌchaꞌ. \p \v 14 Ri Pilato xucꞌutuj chica: ¿Chica ruchꞌoꞌj rubꞌanun? Pero ri vinak man ncaꞌtanieꞌ ta ka. Xa riqꞌuin más quichukꞌaꞌ xquiꞌej-apa: ¡Tiꞌan crucificar! \p \v 15 Y ri Pilato chi otz nitzꞌiet cuma ri vinak, mareꞌ xutzokopij-el ri Barrabás; y xutak ruchꞌayic ri Jesús, después xujach-el chi tiquimisas choch cruz. \p \v 16 Y ri soldados xquicusaj-apa ri Jesús chojay richin ri palacio; y xaꞌcayuoj quinojiel ri nicꞌaj chic soldados. \v 17 Y ri soldados reꞌ xquiyaꞌ jun tziak morado chirij ri Jesús. Y xquiyaꞌ pa rujaluon jun corona ri pachꞌun cha jun kꞌayis ri altíra ruqꞌuixal. \v 18 Y niquiꞌan cha chi cꞌo rukꞌij y niquiꞌej cha: ¡Caquicuot, atreꞌ ri Qui-Rey ri israelitas! \p \v 19 Y niquibꞌuj rujaluon cha jun aj y niquichubꞌaj. Can ncaꞌxuquieꞌ jeꞌ choch, incheꞌl can niquiyaꞌ rukꞌij niquiꞌan cha. \v 20 Y antok ijejeꞌ xaꞌtanie-ka chi ncaꞌtzeꞌn chirij, xquilasaj-el ri tziak morado ri quiyoꞌn ijejeꞌ chirij, y xquiya-el ri rutziak jajaꞌ, y xquilasaj-el chi niquibꞌajij choch cruz. \s1 Ri Jesús niꞌan crucificar chi niquimisas \r (Mt. 27:32-56; Lc. 23:26-49; Jn. 19:17-30) \p \v 21 Antok i-bꞌanak pa bꞌay, xquicꞌul jun ache aj-Cirene, ri patanak pan avan. Ri ache reꞌ Simón rubꞌeꞌ, quitataꞌ ri Alejandro y ri Rufo.\x + \xo 15:21 \xt Ro. 16:13.\x* Y ri soldados xquiꞌan cha ri ache reꞌ chi tucꞌuaj ri cruz. \p \v 22 Y ri soldados xquicꞌuaj ri Jesús chupan ri lugar rubꞌinan Gólgota. Ri tzij Gólgota nrajoꞌ nuꞌej: Rujaluon Quiminak (Calavera). \v 23 Y antok icꞌo chic chireꞌ, xquiyaꞌ cha ri Jesús vino xaluon riqꞌuin ruyaꞌl mirra. Pero jajaꞌ man xrajoꞌ ta xukun. \v 24 Y antok ri soldados quibꞌajin chic ri Jesús choch ri cruz, xquilasaj suerte chirij ri rutziak\x + \xo 15:24 \xt Sal. 22:18.\x* chi niquitzꞌat chica tziak ri niquicꞌuaj chiquijunal. \p \v 25 A las nueve ri macꞌajan antok xquibꞌajij ri Jesús choch cruz. \v 26 Y paroꞌ ri cruz, xquiyaꞌ jun letrero ri nuꞌej karruma niquimisas. Choch ri letrero reꞌ nuꞌej: \sc RI QUI-REY RI ISRAELITAS\sc*. \v 27 Icꞌo jeꞌ icaꞌyeꞌ alakꞌomaꞌ ri xaꞌbꞌajix choch cruz riqꞌuin ri Jesús. Jun xyoꞌx pa ru-derecha y ri jun chic pa ru-izquierda. \v 28 Y riqꞌuin reꞌ nuꞌon cumplir ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios, ri nuꞌej: Jajaꞌ can jun aj-bꞌanoy-chꞌoꞌj xꞌan cha.\x + \xo 15:28 \xt Is. 53:12.\x* Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can. \p \v 29 Ri vinak ri ncaꞌkꞌax ri pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús niquisiluoj can quijaluon choch,\x + \xo 15:29 \xt Sal. 22:7; 109:25.\x* y cꞌo tzij ri man otz ta ri ncaꞌquiꞌej can cha. Ri vinak reꞌ niquiꞌej cha ri Jesús: ¡Ah! Atreꞌ xaꞌej chi navulij ri ru-templo ri Dios y chi oxeꞌ kꞌij napabꞌaꞌ chic jun bꞌay,\x + \xo 15:29 \xt Mr. 14:58; Jn. 2:19.\x* \v 30 tacalo-aviꞌ ayuon y caka-pa choch ri cruz, ncaꞌchaꞌ can cha. \p \v 31 Y quireꞌ jeꞌ niquiꞌan ri principales sacerdotes y ri achiꞌaꞌ escribas, ijejeꞌ altíra ncaꞌtzeꞌn-apa chirij ri Jesús y niquiꞌej chiquivach: Jajaꞌ can iqꞌuiy xaꞌrucol, pero jajaꞌ man nitiquir ta nucol-riꞌ ruyuon. \v 32 Xa jajaꞌ ri Cristo, ri Qui-Rey ri israelitas, tika-pa choch ri cruz vacame cꞌa, chi quireꞌ nakatzꞌat y nakanimaj, ncaꞌchaꞌ chiquivach. Y quireꞌ jeꞌ ri alakꞌomaꞌ ri i-bꞌajin choch qui-cruz riqꞌuin ri Jesús, can cꞌo tzij ri man otz ta ri ncaꞌquiꞌej-apa cha. \p \v 33 Y pa nicꞌaj-kꞌij, nojiel ri roch-ulief xuꞌon kꞌakuꞌn. Y ri kꞌakuꞌn reꞌ xqꞌuis-el hasta cꞌa a las tres ri nakakꞌij. \v 34 Y a las tres, ri Jesús xurak ruchiꞌ y xuꞌej: Eloi, Eloi, ¿lama sabactani? xchaꞌ. Y ri tzij reꞌ quireꞌ nuꞌej: Nu-Dios, Nu-Dios, ¿karruma xinayaꞌ can?\x + \xo 15:34 \xt Sal. 22:1.\x* \p \v 35 Y icꞌo jujun ri icꞌo-apa cierca ri Jesús, antok xcaꞌxaj ri xuꞌej, ja xquiꞌej: Tivaxaj, ja ri Elías ri nrayuoj, xaꞌchaꞌ. \p \v 36 Y cꞌo jun ri jun-anin xbꞌarumubꞌa-pa jun esponja chupan vinagre, y xuyaꞌ ri esponja chutzaꞌn jun aj, chi xuyaꞌ cha ri Jesús chi nutzꞌuꞌ,\x + \xo 15:36 \xt Sal. 69:21.\x* y xuꞌej: Kayoꞌiej, katzꞌataꞌ xa nalka ri Elías chi nukasaj-pa, xchaꞌ. \p \v 37 Pero ri Jesús xurak ruchiꞌ y ja xcon-ka. \v 38 Y ri tziak ri choj cha jachuon-ve rupan ri templo\x + \xo 15:38 \xt Ex. 26:31-33.\x* xkꞌachꞌitaj pa nicꞌaj, cꞌa paroꞌ cꞌa chuxieꞌ ka. \v 39 Y ri capitán ri paꞌl-apa choch ri cruz ri pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús, antok xutzꞌat ri Jesús chi xurak ruchiꞌ y ja xcon, cava xuꞌej: Can ketzij chi la ache la, can Rucꞌajuol ri Dios, xchaꞌ. \p \v 40 Y icꞌo jeꞌ nicꞌaj ixokiꞌ ri chi-naj ncaꞌtzuꞌn-apa. Chiquicajol ri ixokiꞌ reꞌ, cꞌo ri María Magdalena, ri María quitieꞌ ri Jacobo ri chꞌuteꞌn y ri José, y ri ixok Salomé. \v 41 Antok ri Jesús cꞌa cꞌo Galilea, ri ixokiꞌ reꞌ i-bꞌanak chirij y quilin-pa.\x + \xo 15:41 \xt Lc. 8:2-3.\x* Y icꞌo jeꞌ qꞌuiy chic ixokiꞌ ri i-bꞌanak chirij ri Jesús hasta cꞌa Jerusalén. \s1 Antok xmuk ri Jesús \r (Mt. 27:57-61; Lc. 23:50-56; Jn. 19:38-42) \p \v 42 Antok xkakꞌij-ka (después ri a las tres), ri vinak niquichojmij cꞌa nojiel ri xticꞌatzin chica chupan ri kꞌij richin uxlanien. \v 43 Jareꞌ antok xalka ri José ri aj-Arimatea. Jajaꞌ jun chiquivach ri achiꞌaꞌ ri autoridades quichin ri israelitas y utzulaj ache. Jajaꞌ royoꞌien jeꞌ ri ru-reino ri Dios. Y jajaꞌ xuoc riqꞌuin ri Pilato, y man jun chic xibꞌinreꞌl choch xucꞌutuj ri ru-cuerpo ri Jesús. \v 44 Pero ri Pilato can xchapataj chi chaꞌnin yan xcon ri Jesús. Rumareꞌ jajaꞌ xrayuoj ri capitán, y xucꞌutuj cha xa ketzij chi ya xcon ri Jesús. \v 45 Y antok ri Pilato rataꞌn chic ruma ri xuꞌej ri capitán cha, mareꞌ xuꞌej cꞌa chi tiyoꞌx ri ru-cuerpo ri Jesús cha ri José. \v 46 Y ri José xulokꞌ jun tziak nem. Y antok rukasan chic pa ri ru-cuerpo ri Jesús choch ri cruz, xubꞌol cꞌa chupan ri tziak reꞌ. Y chupan jun jul ri cꞌatuon choch jun nem abꞌaj xbꞌaruya-ve ri ru-cuerpo ri Jesús. Jajaꞌ xutzꞌapij can ri ruchiꞌ ri jul cha jun nem abꞌaj. \p \v 47 Y ri María Magdalena y ri María ri rutieꞌ ri José, xquitzꞌat pacheꞌ xyoꞌx-ve can ri Jesús. \c 16 \s1 Antok ri Jesús xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ \r (Mt. 28:1-10; Lc. 24:1-12; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Y antok kꞌaxnak chic ri kꞌij richin uxlanien, ri María Magdalena, ri María ri rutieꞌ ri Jacobo, y ri ixok Salomé rubꞌeꞌ, xquilokꞌ jubꞌul tak akꞌuon chi niquiyaꞌ chirij ri ru-cuerpo ri Jesús. \v 2 Y macꞌajan yan ri naꞌay kꞌij richin ri semana, xaꞌa cꞌa chuchiꞌ ri jul. Y ya xiel-pa ri kꞌij antok xaꞌbꞌaka. \v 3 Y ijejeꞌ niquiꞌej chiquivach: ¿Chica xtalasan-el ri abꞌaj ri choj cha tzꞌapin can ruchiꞌ ri jul? ncaꞌchaꞌ. \p \v 4 Pero antok xquitzꞌat ri jul, xquitzꞌat chi ri nem abꞌaj ri choj cha tzꞌapin can ruchiꞌ ri jul, xa alasan-el. \v 5 Y antok ijejeꞌ xaꞌuoc chupan ri jul, xquitzꞌat jun alaꞌ tzꞌuyul chireꞌ ri lado derecha, rucusan jun tziak sak ri nika-ka cꞌa chukul rakan. Y ri ixokiꞌ xquixiꞌij-quiꞌ. \v 6 Pero jajaꞌ xuꞌej chica: Man tixiꞌij-iviꞌ. Ixreꞌ nticanuj ri Jesús ri aj-Nazaret, ri xquimisas choch ri cruz. Jajaꞌ ya xcꞌastaj-el, man cꞌo ta chic vaveꞌ. Titzꞌataꞌ ri lugar pacheꞌ xyoꞌx-ve. \v 7 Vacame cꞌa quixꞌin y tiꞌej cha ri Pedro y chica ri nicꞌaj chic ru-discípulos, chi jajaꞌ niꞌa naꞌay chivach cꞌa Galilea;\x + \xo 16:7 \xt Mt. 26:32; Mr. 14:28.\x* chireꞌ xtitzꞌat-ve, can incheꞌl ri ruꞌeꞌn can chiva. \p \v 8 Y ri ixokiꞌ reꞌ xaꞌiel-pa anin chupan ri jul y xaꞌa anin; ijejeꞌ ncaꞌbꞌarbꞌuot ruma altíra quixiꞌin-quiꞌ. Ijejeꞌ man jun choj cha xquitzijuoj-ve, ruma quixiꞌin-quiꞌ. \s1 Antok ri Jesús xucꞌut-riꞌ choch ri María Magdalena \r (Jn. 20:11-18) \p \v 9 Antok ri Jesús xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ ri macꞌajan ri naꞌay kꞌij richin ri semana, naꞌay xucꞌut-riꞌ choch ri María Magdalena; ri ixok ri choj-iqꞌuin xaꞌralasaj-el i-siete (ivukuꞌ) itziel tak espíritus. \v 10 Y ri María Magdalena xꞌa chi xbꞌaruꞌej chica quinojiel ri xaꞌcꞌujieꞌ riqꞌuin ri Jesús. Ijejeꞌ altíra ncaꞌbꞌisuon y ncaꞌuokꞌ. \v 11 Ijejeꞌ antok xcaꞌxaj chi ri Jesús ya xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ y chi ri María Magdalena xutzꞌat yan, xa man xquinimaj ta. \s1 Ri Jesús nucꞌut-riꞌ chiquivach icaꞌyeꞌ ru-discípulos \r (Lc. 24:13-35) \p \v 12 Después ri Jesús xucꞌut-riꞌ chiquivach icaꞌyeꞌ ru-discípulos ri quitzꞌamuon bꞌay chi ncaꞌa jun chic lugar. Pero ri Jesús jun-ve chic nitzuꞌn antok xucꞌut-riꞌ chiquivach. \v 13 Ri icaꞌyeꞌ reꞌ xbꞌaquiꞌej chica ri nicꞌaj chic discípulos, pero man xaꞌquinimaj ta jeꞌ. \s1 Antok ri Jesús xuꞌej chica ri apóstoles chi tiquibꞌanaꞌ ri rusamaj \r (Mt. 28:16-20; Lc. 24:36-49; Jn. 20:19-23) \p \v 14 Pa ruqꞌuisbꞌal ri Jesús xucꞌut-riꞌ chiquivach ri once (julajuj) ru-discípulos antok ncaꞌvaꞌ. Jajaꞌ xuꞌej chica: ¿Karruma ixreꞌ man xinimaj ta y cof xiꞌan cha ri ivánima? Quireꞌ xuꞌej chica ruma ri discípulos man xquinimaj ta quitzij ri xaꞌtzꞌato ri Jesús, chi ya xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ. \v 15 Y xuꞌej chica: Quixꞌin cꞌa choch nojiel ri ulief y titzijuoj ri evangelio chica quinojiel vinak.\x + \xo 16:15 \xt Hch. 1:8.\x* \v 16 Ri nunimaj y xtiꞌan bautizar, xticolotaj. Pero ri man xtunimaj ta, xtika ri castigo paroꞌ. \v 17 Y ri xcaꞌniman vichin, can qꞌuiy kax xcaꞌtiquir xtiquiꞌan y reꞌ señal chi incꞌo quiqꞌuin. Pa nubꞌeꞌ inreꞌ xcaꞌquilasaj itziel tak espíritus y xcaꞌchꞌoꞌ nicꞌaj chic chꞌabꞌal ri man cꞌutun ta chiquivach. \v 18 Xcaꞌquitzꞌom cumatz, y xa xtiquikun vaniena, man jun kax xtuꞌon chica. Xtiquiyaꞌ quikꞌaꞌ pa quiveꞌ ri ncaꞌyavaj y xcaꞌquiꞌan sanar, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Antok ri Jesús xtzalaj chicaj riqꞌuin ri Dios \r (Lc. 24:50-53) \p \v 19 Antok ri Ajaf Jesús chꞌovinak chic can chica ri ru-discípulos, después xꞌa, y xꞌan recibir chicaj\x + \xo 16:19 \xt Hch. 1:9-11.\x* ruma ri Dios, y xtzꞌuyeꞌ pa ru-derecha. \v 20 Y ri discípulos xaꞌa cꞌa nojiel lugar chi xquitzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios. Y ri Ajaf can cꞌo quiqꞌuin chi ncaꞌrutoꞌ, y can xuꞌon chica chi qꞌuiy milagros ri xaꞌtiquir xaꞌquiꞌan chi tikꞌalajin chi ja ri ketzij ri niquitzijuoj. Amén.